ترجمه بحارالانوار جلد 57: کتاب آسمان و جهان - 4

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

تتمة کتاب السماء و العالم

ادامه ابواب عناصر،موجودات فضا، معادن، کوه ها، نهرها، شهرها و اقلیم­ها

باب بیست و نهم: بادها، سبب آن ها، انواع آن ها

آیات

- وَ تَصْرِیفِ الرِّیاح (1)

{و گردانیدن بادها}

- وَ هُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِه (2)

{و اوست که بادها را پیشاپیش [باران] رحمتش مژده رسان می فرستد.}

- وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِح (3)

{و بادها را باردارکننده فرستادیم.}

- فَیُرْسِلَ عَلَیْکُمْ قاصِفاً مِنَ الرِّیحِ فَیُغْرِقَکُمْ بِما کَفَرْتُمْ (4)

{بازگرداند و تندبادی شکننده بر شما بفرستد و به[سزای] آنکه کفر ورزیدید غرقتان کند}

- وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ عاصِفَةً تَجْرِی بِأَمْرِهِ إِلی الْأَرْضِ الَّتِی بارَکْنا فِیها(5)

{و برای سلیمان، تندباد را [رام کردیم] که به فرمان او به سوی سرزمینی که درآن برکت نهاده بودیم جریان می یافت.}

- وَ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِه (6)

{و اوست آن کس که بادها را نویدی پیشاپیش رحمت خویش [باران] فرستاد.}

- وَ مَنْ یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِه (7)

{یا آنکس که بادها [یِ باران زا] را پیشاپیش رحمتش بشارتگر می فرستد؟}

- وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ یُرْسِلَ الرِّیاحَ مُبَشِّراتٍ وَ لِیُذِیقَکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ لِتَجْرِی

ص: 1

الْفُلْکُ بِأَمْرِهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (1) و قال تعالی وَ لَئِنْ أَرْسَلْنا رِیحاً فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِهِ یَکْفُرُونَ (2)

الذاریات: وَ الذَّارِیاتِ ذَرْواً(3) و قال سبحانه وَ فِی عادٍ إِذْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الْعَقِیمَ (4)

القمر: إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی یَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ(5)

المرسلات: وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً فَالْعاصِفاتِ عَصْفاً وَ النَّاشِراتِ نَشْراً(6)

الْفُلْکُ بِأَمْرِهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُون (1)

{و از نشانه های او این است که بادهای بشارت آور را می فرستد، تا بخشی از رحمتش را به شما بچشاند و تا کشتی به فرمانش روان گردد، و تا از فضل او [روزی] بجویید، و امید که سپاسگزاری کنید.}

- وَ لَئِنْ أَرْسَلْنا رِیحاً فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِهِ یَکْفُرُون (2)

{و اگر بادی [آفت زا] بفرستیم و [کِشت خود را] زردشده ببینند، قطعاً پس از آن کفران می کنند.}

- وَ الذَّارِیاتِ ذَرْواً.(3)

{سوگند به بادهای بذره افشان.}

- وَ فِی عادٍ إِذْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الْعَقِیمَ (4)

{ودر [ماجرای] عاد [نیز]، چون بر [سر] آن ها آن بادِ مُهلک را فرستادیم.}

- إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی یَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ(5)

{ما بر [سرِ] آنان در روز شومی، به طور مداوم، تندبادی توفنده فرستادیم.}

- وَالْمُرْسَلاتِ عُرْفاً * فَالْعاصِفاتِ عَصْفاً * وَالنَّاشِراتِ نَشْراً(6)

{سوگند به بادهای فرستاده پی در پی، آن گاه به بادهای بسیار توفنده و به بادهای گستراننده (ابرها).}

تفسیر

- «وَ هُوَ الَّذی یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِه»

{و اوست که بادها را پیشاهنگ رحمت خویش (باران)، نوید دهنده می فرستد}

رازی گفته است: باد، هوایی متحرک است. پس بر این اساس می گوییم حرکت نه در ذات اوست و نه از لوازم ذاتش، وگرنه همیشه بود. ناچار این حرکت، کار فاعل مختار است که خدا جل جلاله است. فلاسفه گفته اند که سببی دیگر دارد و آن این است که از زمین دود بسیار گرمی برخیزد و بالا رود تا نزدیک هوای چسبیده به فلک و چرخان با آن که مانع از بالا رفتنش گردند، بلکه آن را از آن سو که می چرخانند به سختی برگردانند و به هر سو پراکنده شود و بادها به وجود آیند؛ و هر چه این دودها بیشتر بوده و بالا رفتن آن ها نیرومندتر باشد، از برگشت آن ها بادی تندتر ایجاد می شود. این خلاصه سخن آن ها است، ولی به چند دلیل باطل است:

ص: 2

الأول أن صعود الأجزاء الأرضیة إنما یکون لشدة تسخّنها و لا شکّ أن ذلک التسخّن عرضیّ لأن الأرض باردة یابسة بالطبع فإذا کانت تلک الأجزاء الأرضیة متصغرة جدا کانت سریعة الانفعال فإذا تصاعدت و وصلت إلی الطبقة الباردة من الهواء امتنع بقاء الحرارة فیها بل تبرّده جدا و إذا بردت امتنع بلوغها فی الصعود إلی الطبقة الهوائیة المتحرّکة بحرکة الفلک فبطل ما ذکروه.

الثانی هب أن تلک الأجزاء الدخانیة صعدت إلی الطبقة الهوائیة المتحرکة بحرکة الفلک لکنها لما رجعت وجب أن تنزل علی الاستقامة لأن الأرض جسم ثقیل و الثقیل إنما یتحرک بالاستقامة و الریاح لیست کذلک فإنها تتحرک یمنة و یسرة.

الثالث أن حرکة تلک الأجزاء الأرضیة النازلة لا تکون حرکة قاهرة فإن الریاح إذا أحضرت الغبار الکثیر ثم عاد ذلک الغبار و نزل علی السطوح لم یحس أحد بنزولها و تری هذه الریاح تقلع الأشجار و تهدم الجبال و تموّج البحار.

الرابع أنه لو کان الأمر علی ما قالوه لکانت الریاح کلما کانت أشد وجب أن یکون حصول الأجزاء الغباریة الأرضیة أکثر لکنه لیس الأمر کذلک لأن الریاح قد یعظم عصوفها و هبوبها فی وجه البحر مع أن الحس یشهد بأنه لیس فی ذلک الهواء المتحرک العاصف شی ء من الغبار و الکدرة فبطل ما قالوه.

و قال المنجّمون إن قوی الکواکب هی التی تحرک هذه الریاح و توجب هبوبها و ذلک أیضا بعید لأن الموجب لهبوب الریاح إن کان طبیعة الکواکب وجب دوام الریاح بدوام تلک الطبیعة و إن کان الموجب هو طبیعة الکواکب بشرط حصوله فی البرج المعین و الدرجة المعینة وجب أن یتحرک هواء کل العالم و لیس کذلک و أیضا قد بینا أن الأجسام متماثلة فاختصاص الکوکب المعین و البرج المعین و الطبیعة التی لأجلها اقتضت ذلک الأثر الخاص لا بد و أن یکون بتخصیص الفاعل المختار فثبت أن محرّک الریاح هو الله سبحانه و ثبت بالدلیل العقلی أیضا صحة قوله وَ هُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ

ص: 3

1.

دود از ریزه های خاک است از خود گرمی ندارد، به زودی گرم شده و دگرگون می گردد و چون بالا می رود و به طبقه سرد هوا می رسد، سرد می شود و (بر جای) می ماند. بر این اساس، سوالی که به نظر می رسد این است که از کجا به طبقه هوایی می رسد که با فلک می چرخد؟

2.

اگر به آنجا برسند باید عمودی برگردند، زیرا زمین جسمی سنگین است و عمودی فرود می آید، با این که ملاحظه می کنیم که بادها به سوی راست و چپ در حرکت هستند.

3.

برگشت ریزه اجزای زمین حرکت سختی ندارد، چنان چه برگشت گَردی که بادها بالا می برند و برمی انگیزند هموار است، به حدی که کسی آن را احساس نمی کند، حتی در صورتی که سرعت باد به جایی برسد که درخت را از ریشه بکند و کوه را ویران ساخته و در دریا موج به راه اندازد .

4.

اگر چنین باشد، باید در بادهای سخت تر گَرد بیشتری باشد، ولی چنین نیست، زیرا بادهای بسیار سخت در سطح دریا می وزند و گرد و غباری در آن دیده نمی شود.

براساس نکات بیان شده بطلان مطالب ایشان روشن می گردد.

منجمین گفته اند که وزش باد، اثر ستاره ها است. این سخن صحیحی نیست، زیرا اگر وزش اثر ستاره باشد، باید همیشه بوزد و اگر اثر ستاره به شرط حصول آن در برج خاص و وقت معین باشد، باید هوای کل عالم حرکت کند در صورتی که چنین نیست. همچنین همان گونه که بیان شد، اجسام همانند هستند و اختصاص ستاره خاص و برج خاص و طبیعتی خاص که آن اثر را اقتضا دارد نیاز به تخصیص فاعل مختار دارد و ثابت شد که محرک باد خداست و به دلیل عقلی نیز صحت فرموده خداوند: «وَ هُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاح»{و او است که بادها را می فرستد.} اثبات شد.

ص: 3

قوله نشرا أی منتشرة متفرقة فجزء من أجزاء الریح یذهب یمنة و جزء آخر یذهب یسرة و کذا القول فی سائر الأجزاء فإن کل واحد منها یذهب إلی جانب آخر فنقول لا شک أن طبیعة الهواء طبیعة واحدة و نسبة الأفلاک و الأنجم و الطبائع إلی کل واحد من الأجزاء من ذلک الریح نسبة واحدة فاختصاص بعض أجزاء الریح بالذهاب یمنة و الجزء الآخر بالذهاب یسرة وجب أن لا یکون ذلک إلا بتخصیص الفاعل المختار(1).

بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ أی بین یدی المطر الذی هو رحمته فإن قیل فقد نجد المطر و لا تتقدمه الریاح قلنا لیس فی الآیة أن هذا التقدم حاصل فی کل الأحوال فلم یتوجه السؤال و أیضا فیجوز أن تتقدمه هذه الریاح و إن کنا لا نشعر بها و عن ابن عمر الریاح ثمان أربع منها عذاب و هو القاصف و العاصف و الصرصر و العقیم و أربع منها رحمة الناشرات و المبشرات و المرسلات و الذاریات

وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: نُصِرْتُ بِالصَّبَا وَ أُهْلِکَ عَادٌ بِالدَّبُورِ وَ الْجَنُوبُ مِنْ رِیحِ الْجَنَّةِ.

و عن کعب لو حبس الله الریح عن عباده ثلاثة أیام لأنتن أکثر الأرض (2).

فَیُرْسِلَ عَلَیْکُمْ قاصِفاً مِنَ الرِّیحِ قال الطبرسی رحمه الله أی فإذا رکبتم البحر أرسل علیکم ریحا شدیدة کاسرة للسفینة و قیل الحاصب الریح المهلکة فی البر و القاصف المهلکة فی البحر فَیُغْرِقَکُمْ بِما کَفَرْتُمْ من نعم الله (3).

أَنْ یُرْسِلَ الرِّیاحَ قال البیضاوی أی الشمال و الصبا و الجنوب فإنها ریاح الرحمة و أما الدبور فریح العذاب و منه

قوله صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ اجْعَلْهَا رِیَاحاً وَ لَا تَجْعَلْهَا رِیحاً.

و قرأ ابن کثیر و الحمزة و الکسائی الریح علی إرادة الجنس مُبَشِّراتٍ بالمطر وَ لِیُذِیقَکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ یعنی المنافع التابعة لها و قیل الخصب التابع لنزول المطر المسبّب عنها أو الروح الذی هو مع هبوبها و العطف علی علة

ص: 4

«نشرا» یعنی پراکنده به هر سو و خود این هم دلیل دیگری است بر این که باد اثر قدرت خدا است، زیرا هوا خود یک طبع دارد و نسبت افلاک و اختران هم به آن یکی است و نباید جز به قدرت خداوند پراکنده باشند.(1)

و در جای دیگری آمده است: «بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ» که مقصود از «رحمتش»، همان باران است. در این باره می گویند که بسا باران آید و باد پیش از آن نیاید. در این صورت می گوییم که آیه دلالت ندارد که پیش از هر بارانی باد است و اعتراض بی مورد است، بعلاوه ممکن است باشد و ما آن را نفهمیم.

و از ابن عمر است که بادها هشت قسم می باشند که چهار تای آن ها عذابند، به نام های: قاصف، عاصف، صرصر و عقیم؛ و چهار دیگر رحمتند، به نام های: ناشرات، مبشرات، مرسلات و ذاریات؛ و از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم است که فرمود: «من با باد «صبا» یاری شدم و عاد به باد «دبور» نابود شدند و «جنوب» باد بهشتی است.» و از کعب است که اگر خدا سه روز باد را بر بنده هایش ببندد، بیشتر زمین بگندد.

«فیرسل علیکم قاصفا من الریح»: طبرسی در مجمع گفته است: یعنی چون در دریا سوار کشتی باشید، بادی کشتی شکن فرستد.(2) و برخی گفته اند: «حاصب» بادی است که در خشکی و «قاصف» بادی است که در دریا نابود می کند. «فیغرقکم بما کفرتم»، یعنی کفران نسبت به نعمت های خدا.

«أن یرسل الریاح»: بیضاوی گفته است: یعنی باد شمال و صبا و جنوب که بادهای رحمتند و اما دبور باد عذاب است.(3) و در این باره حضرت رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرموده است: «بار خدایا! ریاح را قرار بده و ریح را قرار نده.» و ابن کثیر و حمزه و کسائی آن را «الریح» به معنی جنس باد خوانده اند.

ص: 4

محذوفة دل علیها مُبَشِّراتٍ أو علیها باعتبار المعنی أو علی یُرْسِلَ بإضمار فعل معلّل دل علیه وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ یعنی تجارة البحر(1).

فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا أی فرأوا الأثر و الزرع فإنه مدلول علیه بما تقدم و قیل السحاب لأنه إذا کان مصفرا لم یمطر و اللام موطّئة للقسم دخلت علی حرف الشرط و قوله لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِهِ یَکْفُرُونَ جواب سدّ مسدّ الجزاء و لذلک فسر بالاستقبال و هذه الآیة(2)

ناعیة

علی الکفار بقلّة تثبّتهم و عدم تدبّرهم و سرعة تزلزلهم لعدم تفکرهم و سوء رأیهم فإن النظر السوی یقتضی أن یتوکلوا علی الله و یلجئوا(3) إلیه بالاستغفار إذا احتبس القطر عنهم و لم ییأسوا من رحمته و أن یبادروا إلی الشکر و الاستدامة بالطاعة إذا أصابهم برحمته و لم یفرطوا فی الاستبشار و أن یصبروا علی بلائه إذا ضرب زروعهم بالاصفرار و لم یکفروا نعمه (4).

«فرأه مصفرأ»: یعنی اثر باد یا زراعت به دنبال آن زرد گردد؛ و گفته اند که خود باد زرد باشد، زیرا باد زرد باران ندارد. «لظلّوأ من بعده یکفرون»، و این آیه کفار را به ناپایداری، عدم تدبر، تزلزل آنها به علت عدم تفکر و سست رأی بودن نکوهش کرده است، زیرا خوش اندیش را باید چون باران بند آید، کار به خدا گزارد و با استغفار به او پناهنده شود و از رحمتش نومید نگردد و به شکر و عبادت هنگام رحمت بپردازد و از آن سرمست نشود و چون زرع آفت دید، شکیبا باشد و ناسپاسی نعمت او نکند.

مؤلف

تفسیر «ذاریات» به بادها که خاک انگیزند و گیاه خشک گذشت؛ و طبرسی در این باره گفته است: بادِ عقیم آن است که خیری ندارد و ابری نیارد و موجب تلقیح نشود و خوراکی نباشد و سودی به جاندار نرساند و چون زنی عقیم باشد، زیرا بادی نابود کنندهاست.(1) و در جای دیگری بیان داشته است که باد صرصر، یعنی تند.(2) و گفته اند سرد از «صرّ» به معنی سردی است. روز نحس مستمر، یعنی شومی آن پیوسته تا هفت شب و هشت روز بود تا آن ها را کشت؛ و گفته اند روز آخر چهارشنبه ماه بوده است. عیاشی آن را به سندی از ابی جعفر علیه السّلام روایت کرده است.

ص: 5

مؤلف

باز هم تفسیر «الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً» به بادهای پیاپی گذشت و «فَالْعاصِفاتِ عَصْفاً» به بادهای سخت و «النَّاشِراتِ نَشْراً» به بادهایی که ابر را برای باریدن پهن کنند.

روایات

روایت1.

من لا یحضره الفقیه: امام علیّ علیه السّلام فرمود: باد سر و دو بال دارد.(1)

توضیح

بسا مقصود تشبیه باد است به پرنده که به هر سو می پرد و در آغاز اندک بوده و آن گاه چون پرنده بال گشاید، و اللَّه یعلم.

روایت2.

من لا یحضره الفقیه: کامل گوید: به همراه ابی جعفر علیه السّلام در عریض بودم. باد تندی وزید و آن حضرت در حالی که تکبیر می گفت و فرمود: تکبیر باد را برگرداند؛ و فرمود: خدا باد را نفرستد جز رحمت باشد یا عذاب؛ و چونش ببینید بگویید «بار خدایا! از تو خواهیم نیکی آن و نیکی آنچه برای آنش فرستادی، و به تو پناه بریم از بدی آن و بدی آنچه برای آن او را فرستادی.» و تکبیر بلند گویید که آن را در هم شکند.(2)

روایت3.

من لا یحضره الفقیه: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: باد هرگز بی پیمانه برون نشده، جز درباره عاد که بر دربانانش سرکشی کرد و در اندازه­ای مانند سوراخ های سوزن برون شد و قوم عاد را نابود کرد.(3)

روایت4.

من لا یحضره الفقیه: امام صادق علیه السّلام فرمود: «جنوب» چه باد خوبی است؛ گرما را از مستمندان ببرد، درخت را آبستن کند و رودخانه ها را سیلابی نماید.(4)

روایت5.

من لا یحضره الفقیه: امام علی علیه السّلام فرمود: بادها بر پنج نوعند: یکی عقیم کهاز شر آن به خدا پناه می بریم؛ و پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله چنان بود که چون باد زرد یا سرخ می وزید، چهره اش تغییر می کرد و زرد می شد و ترسان و هراسان می نمود تا وقتی که قطره ای باران می آمد، پس رنگش بر می گشت و می فرمود رحمت بر شما آمد.(5)

روایت6.

توحید مفضل: امام صادق علیه السّلام فرمود: ای مفضل! تو را بر باد و آنچه در آن است آگاه می کنم؛ آیا نبینی چون بایستد، چگونه اندوهی

ص: 6

النُّفُوسِ وَ یُحْرِضُ الْأَصِحَّاءَ وَ یَنْهَکُ الْمَرْضَی وَ یُفْسِدُ الثِّمَارَ وَ یُعَفِّنُ الْبُقُولَ وَ یُعْقِبُ الْوَبَاءَ فِی الْأَبْدَانِ وَ الْآفَةَ فِی الْغَلَّاتِ فَفِی هَذَا بَیَانُ أَنَّ هُبُوبَ الرِّیحِ مِنْ تَدْبِیرِ الْحَکِیمِ فِی صَلَاحِ الْخَلْقِ وَ أُنَبِّئُکَ عَنِ الْهَوَاءِ بِخَلَّةٍ أُخْرَی فَإِنَّ الصَّوْتَ أَثَرٌ یُؤَثِّرُهُ اصْطِکَاکُ الْأَجْسَامِ فِی الْهَوَاءِ وَ الْهَوَاءُ یُؤَدِّیهِ إِلَی الْمَسَامِعِ وَ النَّاسُ یَتَکَلَّمُونَ فِی حَوَائِجِهِمْ وَ مُعَامَلَاتِهِمْ طُولَ نَهَارِهِمْ وَ بَعْضَ لَیْلِهِمْ فَلَوْ کَانَ أَثَرُ هَذَا الْکَلَامِ یَبْقَی فِی الْهَوَاءِ کَمَا یَبْقَی الْکِتَابُ فِی الْقِرْطَاسِ لَامْتَلَأَ الْعَالَمُ مِنْهُ فَکَانَ یَکْرُبُهُمْ وَ یَفْدَحُهُمْ وَ کَانُوا یَحْتَاجُونَ فِی تَجْدِیدِهِ وَ الِاسْتِبْدَالِ بِهِ أَکْثَرَ مِمَّا یُحْتَاجُ إِلَیْهِ فِی تَجْدِیدِ الْقَرَاطِیسِ لِأَنَّ مَا یُلْقَی مِنَ الْکَلَامِ أَکْثَرُ مِمَّا یُکْتَبُ فَجَعَلَ الْخَلَّاقُ الْحَکِیمُ جَلَّ قُدْسُهُ هَذَا الْهَوَاءَ قِرْطَاساً خَفِیفاً یَحْمِلُ الْکَلَامَ رَیْثَمَا یَبْلُغُ الْعَالَمُ (1)

حَاجَتَهُمْ ثُمَّ یُمْحَی فَیَعُودُ جَدِیداً نَقِیّاً وَ یَحْمِلُ مَا حَمَلَ أَبَداً بِلَا انْقِطَاعٍ وَ حَسْبُکَ بِهَذَا النَّسِیمِ الْمُسَمَّی هَوَاءً عِبْرَةً وَ مَا فِیهِ مِنَ الْمَصَالِحِ فَإِنَّهُ حَیَاةُ هَذِهِ الْأَبْدَانِ وَ الْمُمْسِکُ لَهَا مِنْ دَاخِلٍ بِمَا یَسْتَنْشِقُ مِنْهُ وَ مِنْ خَارِجٍ بِمَا تُبَاشِرُ مِنْ رَوْحِهِ وَ فِیهِ تَطَّرِدُ هَذِهِ الْأَصْوَاتُ فَیُؤَدِّی بِهَا مِنَ الْبَعِیدِ وَ هُوَ الْحَامِلُ لِهَذِهِ الأَرَایِیحِ یَنْقُلُهَا مِنْ مَوْضِعٍ إِلَی مَوْضِعٍ أَ لَا تَرَی کَیْفَ تَأْتِیکَ الرَّائِحَةُ مِنْ حَیْثُ تَهُبُّ الرِّیحُ فَکَذَلِکَ الصَّوْتُ وَ هُوَ الْقَابِلُ لِهَذَا الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ اللَّذَیْنِ یَعْتَقِبَانِ عَلَی الْعَالَمِ لِصَلَاحِهِ وَ مِنْهُ هَذِهِ الرِّیحُ الْهَابَّةُ فَالرِّیحُ تَرُوحُ عَنِ الْأَجْسَامِ وَ تُزْجِی السَّحَابَ مِنْ مَوْضِعٍ إِلَی مَوْضِعٍ لِیَعُمَّ نَفْعُهُ حَتَّی یَسْتَکْثِفَ فَیَمْطُرَ وَ تَفُضُّهُ حَتَّی یَسْتَخِفَّ فَیَتَفَشَّی وَ تُلْقِحُ الشَّجَرَ وَ تُسِیرُ السُّفُنَ وَ تُرْخِی الْأَطْعِمَةَ وَ تُبَرِّدُ الْمَاءَ وَ تَشُبُّ النَّارَ وَ تُجَفِّفُ الْأَشْیَاءَ النَّدِیَّةَ وَ بِالْجُمْلَةِ إِنَّهَا تُحْیِی کُلَّ مَا فِی الْأَرْضِ فَلَوْ لَا الرِّیحُ لَذَوَی النَّبَاتُ وَ مَاتَ الْحَیَوَانُ وَ حُمَّتِ الْأَشْیَاءُ وَ فَسَدَتْ.

جان ستان آرد، تندرست ها را پریشان کند و بیماران را بدتر کند، میوه ها را تباه سازد و سبزی ها را بگنداند، تن ها را وبایی سازد و غلّات را دچار آفت سازد؟ از این روشن است که وزش باد، تدبیری حکمت دار و مصلحت جوی خلق است؛ و از هوا خاصیت دیگری هم به تو گوشزد کنم. و آن صدایی است که از برخورد اجسام در هوا نقش بندد و هوا آن را به گوش رساند. مردم روز تا شب در کارها و حوائج خود سخن گویند پس اگر این صدا در هوا به جای می­ماند،چنانچه نوشته در کاغذ می­ماند جهان از آن پر می­شد و آن ها را گرفتار می­ساخت و نیازشان به تازه کردن و عوض کردنش بیش از نیاز به تازه کردن کاغذ می­شد، زیرا گفته بیش از نوشته است و آفریننده حکیم (جل قدسه) این هوا را کاغذی سبک ساخته تا سخن را تا هر جا برساند و باز پس رود تا صفحه تازه و پاکی به جای آن آید و پیوسته این کار ادامه دارد. تو را همین نسیم به نام هوا بس که از مصالحش عبرت گیری و خدا را بشناسی، زیرا آن زندگی تن است و با نفس آن را به درون کشد و از برون نسیم روحبخش آن را فراگیرد، و مرکب آواز باشد تا آن را از دور به گوش رساند و بوها را از جایی به جاییبرساند .

ننگری که بوی از آن سوی آیدت که باد وزد و هم آواز و هم او پذیرای گرما و سرمای در پی هم است که وسیله به جهانند و این باد وزنده از او است؟

باد از اجسام تراود و ابر را از اینجا به آنجا براند تا سودش همگانی باشد، ابر را در هم کند تا ببارد و از هم بگسلد تا سبک شود و نازک گردد، و درخت را آبستن کند و کشتی ها را به راه برد و خوراک ها را نرم سازد و آب را خنک کند و آتش را برافروزد و هر چه تر است خشک کند و خلاصه هر چه در زمین است زنده کند. اگر باد نبود، گیاه پراکنده می شد، جاندار می مرد و هر چیزی داغ می شد و تباه می گردید.

توضیح

این که فرموده هوا آن را می رساند، دلالت بر عقیده مورد تأیید، یعنی تغییر هوا به کیفیت صدا دارد.

ص: 7

الدین أی أثقله و ریث ما فعل کذا أی قدر ما فعله و یبلغ إما علی بناء المجرد فالعالم فاعله أو علی التفعیل فالهواء فاعله و الروح بالفتح الراحة و نسیم الریح و اطّرد الشی ء تبع بعضه بعضا و جری و الأراییح جمع جمع للریح و تزجی السحاب علی بناء الإفعال أی تسوقه و تفضّه أی تفرّقه و التفشّی الانتشار و ترخی الأطعمة علی بناء التفعیل أو الإفعال أی تصیّرها رخوة لطیفة و تشبّ النار أی توقدها.

این موضوع در جای خود مورد شرح قرار خواهد گرفت.

روایت7.

علل الشرایع: از عزرمی نقل شده است که با امام صادق علیه السّلام در حجر، زیر ناودان خانه کعبه نشسته بودم و مردی با دیگری در حال گفتگو بود و به همراه خود می گفت: به خدا تو نمی دانی باد از کجا می وزد. امام صادق علیه السّلام به او گفت: تو می دانی از کجا می وزد؟ گفت: نه، ولی من از مردم شنیده ام. من به امام علیه السّلام گفتم: باد از کجا می وزد؟

فرمود: باد زیر رکن شامی زندانی است. هرگاه خداوند عزّ و جلّ بخواهد چیزی از آن را بفرستد، آن را از سمت راست می آورد که باد جنوب بوده، یا از چپ و شمال می باشد و یا از صبا و صبا بوده و یا از ناحیه دبور و دبور می باشد. سپس فرمود: نشانه اش این است که می بینی همیشه این رکن چه در تابستان یا زمستان وچه شب یا روز در جنبش است.(1)

در معانی الاخبار و کافی نیز مانند این روایت آمده است.

ص: 8

العباس بن معروف عن علی بن مهزیار عن محمد بن الحسین (1) عن محمد بن الفضیل عن العرزمی: مثله (2)

الکافی، عن أبی علی الأشعری عن بعض أصحابه عن محمد بن الفضیل: مثله (3)

(1)

توضیح

احتمال دارد مقصود از زندانی بودن باد در آن رکن این باشد که فرشته های مامور وزش باد هنگام وزیدن باد بالای آن رکن بایستند. و شاید مقصود از جنبش آن رکن، جنبش پارچه ای باشد که برآن آویخته است.

روایت8.

علل الشرایع: از حضرت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل شده است که فرمود: بادها را دشنام ندهید که فرمانبرند، و کوه ها و ساعت و روزها و شب ها را دشنام ندهید تا گناهکار شوید و دشنام به شما برگردد.(2)

توضیح

مقصود این است که همه این ها در فرمان خدایند و از خود اختیاری ندارند و دشنام آن ها بی جا است و به دشنام دهنده برمی گردد، بلکه در زمینه کفر و شرک است. مگر این که از آنچه کار آن ها بدان برمی گردد بی خبر باشند. همچنان که در خبر وارد شده است، روزگار را دشنام ندهید که مال خداست، یعنی آنکه کار کند و شما به خاطر آن دشنام دهید در حقیقت خداست.

روایت9.

تفسیر قمی: در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است: « وَ فِی عادٍ إِذْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الْعَقِیم»(3){ودر [ماجرای] عاد [نیز]،چون بر [سر] آن ها آن باد مُهلک را فرستادیم.} که نه درخت را آبستن می کند و نه گیاه می روید. و در روایت ابی جارود از ابی جعفر علیه السّلام به نقل از قرآن کریم آمده است: «فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَرا»(4) {پس برآنان تندبادی توفنده در روزهایی شوم فرستادیم}«صرصر» یعنی سرد. «فی أَیَّامٍ نَحِساتٍ»(5) یعنی روزهای شوم.

ص: 9

روایت10.

تفسیر قمی: و مانند آن «وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ»(1){و بادها را باردار کننده فرستادیم.} که درختان را آبستن کنند.(2)

روایت11.

علل الشرایع: از سیّاری نقل شده است که از امام صادق علیه السّلام پرسیدم چرا آن را باد شمال نامیدند؟ فرمود: چون از شمال عرش آید.(3)

توضیح

نسبت به کسی که رو به شمال دارد، رکن شامی که از آن باد می وزد در چپ او بوده و حجرالاسود در سمت راستش می باشد. و در روایتی آمده است که عرش برابر کعبه است و جهاتش با آن برابر است و توضیح آن روایت شیخ صدوق است.

در علل الشرایع از برید عجلی نقل شده است که به امام صادق علیه السّلام گفتم: چگونه مردم حجرالاسودو رکن یمانی را ببوسند و دو دیگر را نبوسند؟ فرمود: چون حجرالاسودو رکن یمانی در سمت راست عرش هستند و همانا خدا تبارک و تعالی فرموده است آنچه که در راست عرش است بوسیده شود.گفتم: چگونه مقام ابراهیم در سمت چپش افتاده است؟ فرمود: چون ابراهیم در قیامت مقامی دارد و محمد صلی الله علیه و آله و سلم هم مقامی دارد و مقام محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلّم در راست عرش و مقام ابراهیم در چپ آن است و در قیامت مقام ابراهیم مقام اوست و عرش پروردگار رو به پیش است نه رو به پس.

و حاصل مطلب این است که خانه کعبه در دنیا و آخرت در برابر عرش است و اگر خانه کعبه همچون انسانی که رو به مردم دارد در نظر گرفته شود و روی او همان سمتی است که در دارد پس چون کسی از سوی در به خانه رو کند، مقام و رکن شامی در سمت راست او بوده و حجرالاسود و رکن یمانی در سمت چپش می باشد. و اگر خانه کعبه همچون انسانی در روبرو باشد نسبت بر عکس می­شود، یعنی سمت راستش برابر سمت چپ ما است و بر عکس. «عرش پروردگار ما رو به پیش است» یعنی همچون انسانی رو در رو و احتمال دارد در خبر سیّاری آن سو را که پهلوی رکن شامی است شمال(چپ) نامیده، برای آنکه چپ جانب ضعیف تر است چنان که جانب چپ انسان نیز ضعیف تر است و چون اشراف

ص: 10

أجزاء الکعبة و هی الحجر و الرکن الیمانی واقعة علی الجانب المقابل فهو بمنزلة الیمین.

اجزای کعبه که حجر و رکن یمانی است در برابر آن است، پس راست محسوب می شود .

روایت12.

علل الشرایع: به نقل از وهب آمده است: باد عقیم زیرا این زمین است که بر روی آنیم و هفتاد هزار مهار آهن دارد، و چون خدایش دربانان باد را بر قوم عاد مسلط کرد، از خدا عزّ و جلّ اجازه خواستند که از آن به اندازه سوراخ بینی گاوی برآید و اگر خدا اجازه داده بود، چیزی بر روی زمین نمی ماند جز این که آن را می سوخت و خدا عزّ و جلّ به دربانان باد وحی کرد که به اندازه سوراخ انگشتری آن را بوزید و عاد بدان نابود شدند. و خدا عزّ و جلّ بدان کوه ها و تپه ها و بلندی ها و شهرها و کاخ ها را در روز قیامت از جا برکند و این معنی قول خدای عزّ و جلّ است: «وَ یَسْئَلُونَک عَنِ الجِْبَالِ فَقُلْ یَنسِفُهَا رَبیّ ِ نَسْفًا * فَیَذَرُها قاعاً صَفْصَفاً * لا تَری فِیها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً»(1){از تو پرسند از کوه ها، بگو پروردگارم همه را برکند تا بن و زمین را پهنا دشتی بی گیاه سازد که در آن کژی و بلندی نباشد.» آن را عقیم می گویند برای آنکه عذاب را در درون گرفته و از رحمت تهی شده، چون عقیمی رحم و مردی که فرزند نیارد از نشانه های آن است.(2)

بیان

قال الجوهری نسفت البناء نسفا قلعته و قال القاع المستوی من الأرض و کذا الصفصف و قال الأمت المکان المرتفع و قوله تعالی لا تَری فِیها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً أی لا انخفاض فیها و لا ارتفاع.

روایت13.

قصص راوندی: از امام صادق علیه السّلام نقل کرده است که که فرمود: چون بادها برانگیزند و گرد سفید و سیاه و زرد آرند، همان رمیم قوم عاد باشد (یعنی خاک استخوان آن ها).

توضیح

ممکن است مخصوص بلاد نزدیک به سرزمین عاد،چون مدینه (ضاعف اللَّه شرفها) باشد و عموم آن هم دور نیست.

ص: 11

روایت14.

عیاشی: از امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل کرده است که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: باد را دشنام ندهید که آن مژده و بیم بوده و آبستن کننده است. از خدا خیرش را بخواهید و از شرش به او پناه ببرید.

توضیح

یعنی فرمانبر و برانگیخته خدا است، مژده باران می آورد و یا برای بیم است و یا چنان چه گذشت برای آبستن کردن درختان و باراندن باران به هر سرزمین است. دشنامش بیهوده است و سودی به شما نمی دهد، بلکه زیان دارد و از خدا سودش را درخواست کنید و بخواهید که شرش را از شما برگرداند.

روایت15.

عیاشی: از امام باقر علیه السّلام نقل کرده است که فرمود: به خدا قسم بادهای رحمت، آبستن کننده اند که به واسطه رحمتش می وزند.

روایت16.

کافی: از ابی بصیر نقل شده است که از امام صادق علیه السّلام در مورد چهار باد شمال، جنوب، صبا و دبورپرسیدم و به او گفتم: مردم می گویند شمال از بهشت است و جنوب از دوزخ.

فرمود: برای خدا لشکرهایی از باد است که به وسیله آن ها هر که را از گناهکاران بخواهد عذاب می دهد. هر بادی فرشته ای دارد که به آن گماشته شده است و چون خدا عزّ و جلّ بخواهد مردمی را به نوعی عذاب کند، به وسیله فرشته گماشته به آن نوع باد که می خواهد ابزار عذاب باشد، وحی می کند تا آن را مانند شیری خشمگین برمی انگیزد. آن گاه فرمود: هر کدام از آن ها نامی دارد. مگر قول خداوند عزّ و جلّ را نشنیدی که می فرماید: «کَذَّبَتْ عادٌ فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی یَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِر»(1){عادیان به تکذیب پرداختند. پس چگونه بود عذاب من و هشدارها [ی من]؟ ما بر [سرِ] آنان در روز شومی، به طور مداوم، تندبادی توفنده فرستادیم،} و همچنین فرمود: «َ الرِّیحَ الْعَقِیمَ»(2){باد عقیم } و نیز فرمود: «رِیحٌ فِیها عَذابٌ أَلِیم»(3){بادی که در آن عذابی دردناک بود} و همچنین فرمود: « فَأَصابَها إِعْصارٌ فِیهِ نارٌ فَاحْتَرَقَت»(4){[ناگهان] گردبادی آتشین برآن [باغ] زند و [باغ یکسر] بسوزد؟} این ها بادهای خدا هستند برای هر که خواهد که از گنهکاران عذاب کند. فرمود: برای خداوند عزّ و جلّ

ص: 12

ذِکْرُهُ رِیَاحُ رَحْمَةٍ لَوَاقِحُ وَ غَیْرُ ذَلِکَ یَنْشُرُهَا بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ مِنْهَا مَا یُهَیِّجُ السَّحَابَ لِلْمَطَرِ وَ مِنْهَا رِیَاحٌ تَحْبِسُ السَّحَابَ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ رِیَاحٌ تَعْصِرُ السَّحَابَ فَتَمْطُرُ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ مِنْهَا رِیَاحٌ تُفَرِّقُ السَّحَابَ وَ مِنْهَا رِیَاحٌ مِمَّا عَدَّدَ(1) اللَّهُ فِی الْکِتَابِ فَأَمَّا الرِّیَاحُ الْأَرْبَعُ الشَّمَالُ وَ الْجَنُوبُ وَ الصَّبَا وَ الدَّبُورُ فَإِنَّمَا هِیَ أَسْمَاءُ الْمَلَائِکَةِ الْمُوَکَّلِینَ بِهَا فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُهِبَّ شَمَالًا أَمَرَ الْمَلَکَ

الَّذِی اسْمُهُ الشَّمَالُ فَیَهْبِطُ عَلَی الْبَیْتِ الْحَرَامِ فَقَامَ عَلَی الرُّکْنِ الشَّامِیِّ فَضَرَبَ بِجَنَاحِهِ (2) فَتَفَرَّقَتْ رِیحُ الشَّمَالِ حَیْثُ یُرِیدُ اللَّهُ مِنَ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ(3)

فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَبْعَثَ جَنُوباً أَمَرَ الْمَلَکَ الَّذِی اسْمُهُ الْجَنُوبُ فَهَبَطَ عَلَی الْبَیْتِ الْحَرَامِ فَقَامَ عَلَی الرُّکْنِ الشَّامِیِّ فَضَرَبَ بِجَنَاحِهِ (4) فَتَفَرَّقَتْ (5)

رِیحُ الْجَنُوبِ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ حَیْثُ یُرِیدُ اللَّهُ وَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَبْعَثَ (6) الصَّبَا أَمَرَ الْمَلَکَ الَّذِی اسْمُهُ الصَّبَا فَهَبَطَ عَلَی الْبَیْتِ الْحَرَامِ فَقَامَ عَلَی الرُّکْنِ الشَّامِیِّ فَضَرَبَ بِجَنَاحِهِ (7)

فَتَفَرَّقَتْ رِیحُ الصَّبَا حَیْثُ یُرِیدُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَبْعَثَ دَبُوراً أَمَرَ الْمَلَکَ الَّذِی اسْمُهُ الدَّبُورُ فَهَبَطَ عَلَی الْبَیْتِ الْحَرَامِ فَقَامَ عَلَی الرُّکْنِ الشَّامِیِّ فَضَرَبَ بِجَنَاحِهِ (8)

فَتَفَرَّقَتْ رِیحُ الدَّبُورِ حَیْثُ یُرِیدُ اللَّهُ مِنَ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ رِیحُ الشَّمَالِ وَ رِیحُ الْجَنُوبِ وَ رِیحُ الصَّبَا وَ رِیحُ الدَّبُورِ إِنَّمَا تُضَافُ إِلَی الْمَلَائِکَةِ الْمُوَکَّلِینَ بِهَا(9).

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ وَ ذَکَرَ رِیَاحاً فِی الْعَذَابِ ثُمَّ قَالَ فَرِیحُ الشَّمَالِ وَ رِیحُ الصَّبَا وَ رِیحُ الْجَنُوبِ وَ رِیحُ الدَّبُورِ أَیْضاً

ص: 13

بادهای رحمت آور و مانند آن است که پیش از باران آن ها را به وزش در می آورد. چون بادی که برای باران، ابر را برمی انگیزند و چون بادها که ابر را میان آسمان و زمین نگه می دارند و بادها که ابر را بفشارند تا به فرمان خدا ببارد و چون بادها که ابر را بپاشند و چون بادها که خدا در قرآن آن ها را برشمرده است.

و اما چهار باد به نام های شمال، جنوب، صبا و دبور؛ همانا نام های فرشته های گماشته شده به آن ها است و چون خدا بخواهد باد شمال بوزد، به فرشته ای به این نام می فرماید تا بر خانه کعبه فرو آید و بر رکن شامی بایستد و پر زند و باد شمال آنجا که خدا می خواهد، در دریا و خشکی منتشر می شود. و چون خدا بخواهد باد جنوب بوزد، به فرشته ای به نام جنوب می فرماید تا بر خانه کعبه فرو آید و بر رکن شامی بایستد و پر زند تا باد جنوب در خشکی و دریا که خدا بخواهد پراکنده شود. و چون خدا بخواهد باد صبا وزد، به فرشته ای به نام صبا می فرماید تا بر خانه کعبه فرو آید و بر رکن شامی بایستد و بال زند و باد صبا هر کجا بخواهد از خشکی و دریا پراکنده می گردد. و چون خدا بخواهد باد دبور بفرستد، به فرشته ای به این نام می فرماید تا بر خانه کعبه فرو آید و بر رکن شامی بایستد و پر زند و باد دبور هر جا که خدا بخواهد، از خشکی و دریا پراکنده می گردد. در این لحظه امام علیه السّلام فرمود: آیا نشنیدی که می گویند: باد شمال، باد جنوب، باد صبا و باد دبور. همانا این ها منسوب به فرشته های گماشته بر آن می گردد.(1)

در خصال مانند این را از ابن محبوب آورده است، آنجایی که گفته است: «فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ.» (2) {پس چگونه بود عذاب من و هشدارها [ی من]؟}و بادهایی را برای عذاب نام برده و فرموده است: پس باد شمال و باد صبا و باد جنوب و باد دبور نیز

ص: 13

تُضَافُ إِلَی الْمَلَائِکَةِ الْمُوَکَّلِینَ بِهَا(1).

به فرشته های گماشته شده به آن وابسته شده است.

توضیح

اینکه امام علیه السّلام فرمودند«باد شمال پراکنده شود»، توهم نشود که لازم است همه بادها از سوی قبله باشند. برای این که فرشته بزرگ است و می تواند سر بال خود را از هر جا به حرکت آرد و باد را به هر جا بفرستد و فرمان دارد برای شرافت کعبه بر آن بایستد برای این که محل و مصدر رحمت خدا است و گفته اند پر زدن کنایه از فرمان وزش است که فرشته به باد می دهد.

«أما تسمع لقوله»: گویا امام به این تعبیر استدلال کرده است که باید باد جزء این نامدارها باشد، چون ظاهر اضافه اختصاص را می رساند نه این که بیان خود مضاف باشد، اگرچه گوینده ها این معنا را ندانند. چون آن را از ما قبل خود شنیده اند تا برسد به کسی که آن را دانسته و به کار بسته است.

ص: 14

روایت17.

کافی: از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که خداوند تبارک و تعالی بادی به نام «ازبب» دارد که اگر به اندازه سوراخ بینی گاوی از آن بفرستد، آنچه میان آسمان و زمین است بشوراند؛ و آن باد جنوب است.(1)

توضیح

از کلام یکی از راویان یا خود امام علیه السّلام است که آن باد جنوب است و به هر تقدیر، مراد از آن نوعی از جنوب است یا نزدیک به آن است. در قاموس گفته است: «ازبب» چون احمر، باد کژی میان جنوب و صبا است و گفته «نکباء» باد کژی است میان دو باد دیگر.

روایت18.

نوادر راوندی: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: من با باد صبا یاری شدم و عاد با دبور نابود شده اند و باد جنوب جز آنکه خدا به آن بارانی دهد و در نهری سیل روان سازد نمی وزد.

روایت19.

احتجاج: امام صادق علیه السّلام در پاسخ به یکی از پرسش های زندیق فرمود: اگر باد چند روز بند آید، همه چیز تباه می شود و دگرگون می گردد. و از امام صادق علیه السّلام از جوهر باد پرسید. ایشان فرمود: باد هوا است و چون حرکت کند باد باشد و چون آرام است هوا نام دارد و قوام دنیا به آن است. اگر سه روز باد بایستد، هر چه بر روی زمین است تباه شده و می گندد. به این دلیل که باد همانند بادبزنی فساد را از همه چیز دفع می کند و آن را پاکیزه می سازد و او همچون روح است که وقتی

ص: 15

خَرَجَ عَنِ الْبَدَنِ نَتُنَ الْبَدَنُ وَ تَغَیَّرَ فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ (1).

از تن برمی آید، تن تباه شده و دگرگون می گردد.«فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ.»(1) {آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است.}(2)

روایت20.

کافی: از امام باقر علیه السّلام نقل شده است که فرمود: به راستی برای خداوند عزّ و جلّ بادهای رحمت و بادهای عذاب است. اگر بخواهد باد عذاب را تبدیل به باد رحمت می کند، ولی باد رحمت را مبدل به باد عذاب نمی کند، چون خدا رحمت خود را از هیچ کدام از مردمانی که او را اطاعت کردند دریغ نداشته است، مگر آنکه از طاعت خدا روی برگرداندند. و بر این اساس با قوم یونس همین کار را کرد که پس از آنکه به او گرویدند به آن ها رحمت آورد، با این که عذاب بر آن ها مقدر کرده بود و رحمتش آن ها را در گرفت و عذاب مقدرشان را به این دلیل که ایمان آورده و به درگاهش گریه و زاری کردند، مبدل به رحمت کرد و برگردانید، با آنکه عذاب فرود آمده و آن ها را فرا گرفته بود. حضرت در ادامه فرمود: باد عقیم، باد عذاب است و هیچ رَحِم و گیاهی از آن آبستن نمی شود. آن باد از زیر هفت زمین برمی آید، البته جز بر قوم عاد نیامد و آن هنگامی بود که خدا بر آن ها خشم کرد و در آن حال به دربانان امر کرد تا از آن باد به اندازه گشادی یک انگشتر بر آرند.

ایشان فرمود: وقتی که دربانان به اندازه سوراخ بینی گاو - نسبت به خشمی که خداوند به ایشان داشت - باد فرود آوردند، خداوند بر ایشان عتاب کرد. در این حالت دربانان به درگاه خداوند عز و جلّ ناله کرده و بیان داشتند: پروردگارا! باد از فرمان ما سرکشی کرد، ما می ترسیم آن مردمی که گناه تو را نکرده و زمین تو را آباد کردند نیز هلاک کند. در این حال، خدا جبرئیل را به طرف باد فرستاد و با بالش آن را به جای خودش برگرداند و به او گفت: به همان اندازه که فرمانداری، باد بفرست. که البته به همان اندازه بر آمد و قوم عاد و هر که در حضور آن ها بود را نابود کرد.(3)

روایت21.

شهاب: از پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله نقل می کند که فرمود: من با باد صبا یاری شدم و قوم عاد به باد دبور نابود شدند.

توضیح

صبا بادی است که از پشت سر نمازگزار می وزد و دبور بر عکس آن است و شمال از سمت راست او می آید و جنوب در برابر آن می باشد. و فرمود: محل وزش باد صبا مستولی بر محل طلوع خورشید است، هنگامی که روز و شب مستولی می شود. برخی این گمان را دارند که دبور ابر را در هوا می راند و چون بالا می رود، از آن دست می کشد و صبا به او رو می آورد و آن را به روی هم می نهد تا در هم شود

ص: 16

کسفا واحدا و الجنوب تحلق روادفه به و تمدّه من المدد و الشمال تمزق السحاب و النکباء هی التی بین الصبا و الشمال و الذی فی الحدیث إشارة إلی نصرة الله تعالی رسوله بالصبا لما أرسلها علی الأحزاب.

و یکپارچه گردد و باد جنوب به دنباله آن رسیده و به او یاری می دهد و باد شمال ابر را از هم می پاشد و نکباء میان صبا و شمال است. و آنچه در حدیث است اشاره به یاری پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله به باد صبا دارد، چون خدا آن را به شکر احزاب فرستاد و آن ها را گریزان کرد.

روایت22.

از ابن عمر نقل شده است که بادها بر هشت گونه می باشند: چهار گونه رحمت و چهار نوع عذاب. رحمت آن ها عبارتند از: ناشرات، مبشرات، مرسلات و ذاریات. بادهای عذاب نیز عبارتند از: عقیم و صرصر که در خشکی می وزند و عاصف و قاصف که در دریا جریان دارند.

روایت23.

روایت است بادی که قوم عاد را نابود کرد، همانند یک حلقه انگشتری بود.

روایت24.

از مجاهد نقل شده است که خداوند عزّ و جلّ باد را جز به مقدار مشخص نفرستاده است، مگر بر قوم عاد که بر دربانان سرکشی کرد و بی اندازه بر آمد.

روایت25.

در حدیثی آمده است که خداوند بزرگ در بهشت بادی آفرید و به راستی که پایین تر از آن دری بسته می باشد که اگر آن در گشاده شود، آنچه که میان آسمان و زمین است بر باد رود و آن ازبب است که نزد شما به آن جنوب گفته می شود.

روایت26.

از عوام بن حوشب نقل شده است که باد جنوب از بهشت بر می آید و بر دوزخ می گذرد که اندوهش را از آنجا می گیرد و برکتش را از بهشت کسب می کند و باد شمال بر عکس آن است، به این جهت که خوبی اش را از بهشت و بدی اش را از دوزخ دریافت می کند. گفتم: من شنیده ام که باد گرمی جز باد شمال وجود ندارد که بر ریگ های تافته و زمین های رو به خورشید می گذرد و از لطافت و رقت آن ها بیشتر داغ می شود و همچون شراره آتش می وزد و می کشد و سیاه می کند.

روایت27.

کعب در این باره نقل کرده است: اگر خدا باد را از زمین سه روز بند آرد، آنچه میان آسمان و زمین است می گندد.

روایت28.

سیره پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله این بود که وقتی باد پر هیجانی می دید می فرمود: بار خدایا! ریاحش ساز و ریحش نساز.

بیشتر آنچه در قرآن به لفظ «ریاح» آمده در خیر است و «ریح» بر عکس آن است. گفته اند: ریح هوا متحرک است و فایده حدیث این است که خدا در جنگ احزاب، یاری خود را با باد صبا انجام داد که بر چهره آن ها می خورد و غبار در چشمشان می پاشید و از مقاومت یاران

ص: 17

النبی صلی الله علیه و آله و راوی الحدیث سعید بن جبیر عن ابن عباس.

پیغمبر درماندند.

روایت29.

الدُر المنثور: هر چه در قرآن به لفظ ریاح است رحمت و هر چه به لفظ ریح است، عذاب می باشد.(1)

روایت30.

الدُر المنثور: از ابن عباس نقل شده است که آب و باد هر دو از لشکرهای خدا بوده و باد لشکر بزرگ تر خدا است.

روایت31.

الدُر المنثور: از ابن عباس و ابن عمر نقل شده است: بادها بر هشت گونه اند که چهار نوع آن رحمت و چهار گونه آن عذاب هستند. رحمت آن ها عبارتند از: ناشرات، مبشرات، مرسلات و ذاریات. بادهای عذاب نیز عبارتند از: عقیم و صرصر که در خشکی می وزند و عاصف و قاصف که در دریا جریان دارند. البته ابن عباس به جای ذاریات، رخاء آورده است.(2)

روایت32.

الدُر المنثور: در روایت دیگری آمده است که بادها هفت نوع اند: صبا، دبور، جنوب، شمال، حزوق. نکباء، باد راستا. باد صبا از مشرق و دبور از مغرب می آید. جنوب از چپ قبله و شمال از راست قبله می وزد. نکباء میان صبا و جنوب و حزوق میان شمال و دبور است. باد راستا از نفس های مردم است.(3)

روایت33.

الدُر المنثور: از حسن روایت شده که بادها را بر خانه کعبه نهادند.چنان چه می خواهی آن ها را بشناسی، پشت به خانه کعبه بده که باد شمال از شمالت آید و از پهلوی حجرالاسود و جنوب از سمت راستت از پهلوی حجرالاسود و صبا از برابرت که رو به خانه کعبه است و دبور از پشت کعبه می وزد.

روایت34.

الدُر المنثور: از حسن بن علی جعفی روایت شده است که گفت: از اسرائیل بن یونس

ص: 18

أَیِّ شَیْ ءٍ سُمِّیَتِ الرِّیحَ قَالَ عَلَی الْقِبْلَةِ شِمَالُهُ الشَّمَالُ وَ جُنُوبُهُ الْجَنُوبُ وَ الصَّبَا مَا جَاءَ مِنْ قِبَلِ وَجْهِهَا وَ الدَّبُورُ مَا جَاءَ مِنْ خَلْفِهَا(1).

پرسیدم: نام بادها از چه گرفته شده است؟ گفت: از قبله؛ شمالش شمال آن و جنوبش جنوب آن است، صبا از پیش روی آن و دبور از پس آن می آید.

روایت35.

الدُر المنثور: از ابن عباس نقل شده است که گفت: شمال میان جدی و مطلع خورشید است و جنوب میان مطلع خورشید و سهیل می باشد. صبا میان مغرب خورشید تا جدی و دبور میان مغرب آن تا سهیل است.

روایت36.

الدُر المنثور: از کعب روایت شده است که اگر باد سه روز به مردم نوزد، آنچه میان آسمان و زمین است می گندد.

روایت37.

الدُر المنثور: از صفوان بن سلیم روایت شده است که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: باد را دشنام ندهید و از شرش به خدا پناه ببرید.

روایت38.

الدُر المنثور: از ابن عباس نقل شده است که مردی باد را لعن کرد. پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمودند: باد را لعن نکن که فرمانبر است، به این دلیل که هر کس بی جا لعن کند، لعنش به خودش برمی گردد.

روایت39.

الدُر المنثور: از ابن عباس روایت شده است که گفت: هرگز باد نوزید مگر آنکه پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله بر دو زانو می نشست و می فرمود: «بار خدایا! ریاح باشد و ریح نباشد. بار خدایا! رحمتش ساز و عذابش نساز.» ابن عباس گفت: تفسیر این مطلب در قرآن است، «أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً»(1){ما بر [سرِ] آنان به طور مداوم، تندبادی توفنده فرستادیم}، «إِذْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الْعَقِیم»(2){چون بر [سر] آن ها آن بادِ مُهلک را فرستادیم.}، «وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ»(3){و بادها را باردارکننده فرستادیم}، «أَنْ یُرْسِلَ الرِّیاحَ مُبَشِّرات»(4) {که بادها را بشارتگر می­فرستد.}(5)

روایت40.

الدُر المنثور: از مجاهد نقل شده است که بادی وزید و دشنامش دادند. ابن عباس گفت: دشنامش ندهید که رحمت و عذاب آورد، ولی بگویید: بار خدایا! رحمتش ساز و عذابش نساز.

روایت41.

الدُر المنثور: عبدالرحمن بن ابی لیلی گفت که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: شب و روز و ماه و خورشید و بادرا دشنام ندهید، زیرا آن ها برای رحمت برخی از مردم و عذاب برخی دیگر برانگیخته می شوند.

ص: 19

روایت42.

الدُر المنثور: از ابن عباس نقل شده است که گفت: باد عقیم، باد سختی است که به واسطه آن درخت آبستن نمی شود و برّ نمی آورد؛ نه برکت دارد و نه سود؛ باران از آن نمی بارد و درخت بر نمی گیرد.(1)

روایت43.

الدُر المنثور: از ابن عمر روایت است که گفت: باد در لایه دوم زمین زندانی است. آن گاه که خدا خواست قوم عاد را نابود کند، به دربان باد فرمود بادی بفرستد که عاد را نابود کند. وی پرسید: پروردگارا! به قدر یک سوراخ بینی نره گاو بفرستم؟ خدایش فرمود: نه، به نحوی باشد که زمین و هر چه در آن است به هم بریزد. ولی به اندازه سوراخ یک انگشتر بفرست. و به همین جهت است که خداوند بزرگ فرموده است: «ما تَذَرُ مِنْ شَیْ ءٍ أَتَتْ عَلَیْهِ إِلَّا جَعَلَتْهُ کَالرَّمِیمِ»(2){به هرچه می وزید آن را چون خاکسترِ استخوان مرده می گردانید.}

روایت44.

از سعید بن مسیب نقل شده است است که گفت: آن باد جنوب است .

روایت45.

الدُرّ المنثور: از حضرت علی علیه السّلام نقل شده است که فرمود: قطره ای آب مگر با پیمانه و به دست فرشته فرو نیاید. مگر در توفان نوح که به او اجازه داده شد بدون نظر دربانان برآید و این معنی قول خدا است که فرمود: «إِنَّا لَمَّا طَغَی الْماء»(3){ما، چون آب طغیان کرد} و هیچ بادی نوزیده است مگر آنکه به دست فرشته با پیمانه مشخصی بوده است، جز در روز عاد که به او بی نظر دربانان اجازه داده شد و بر آمد. و این قول خدا است که فرمود: «بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عاتِیَة»(4){به [وسیله] تندبادی توفنده سرکش} که بر دربانان سرکشی کرد.(5)

روایت46.

الدُر المنثور: از پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله روایت شده است که فرمود: من به صبا یاری شدم و عاد به دبور نابود شدند. و فرمود: به دربانان اجازه نرسید که جز به اندازه جای انگشتر بر عاد باد فرستند و بر دربانان سرکشی کرد که از هر سوی درها بر آمد. و این قول خداست که فرمود: «بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عاتِیَة»{به [وسیله] تندبادی توفنده سرکش}(6) و در ابتدا شروع به نابودی بیابان نشینان آن ها کرد و آن ها را با همه رمه ها و چادرها

ص: 20

الْحَاضِرَةِ فَلَمَّا رَأَوْهَا قالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا فَلَمَّا دَنَتِ الرِّیحُ أَظِلَّتَهُمْ اسْتَبَقُوا(1) النَّاسُ وَ الْمَوَاشِی فِیهَا فَأَلْقَتِ الْبَادِیَةَ عَلَی أَهْلِ الْحَاضِرَةِ فَقَصَفَتْهُمْ (2)

فَهَلَکُوا جَمِیعاً(3).

به شهر آورد و چون آن را دیدند، گفتند این باد که بر ما وزیده است بارنده می باشد و هنگامی که سایه آن ها را فراگرفت، مردم و رمه ها پیش تاختند و خود را به درون مردم شهر کشیدند و آن ها را در هم کوبیده و همه نابود شدند.(1)

روایت47.

الدُر المنثور: از قبیصة بن ذویب نقل شده است که گفت: هیچ بادی نمی وزد مگر آنکه دربانانی دارد و اندازه و شمار و وزن و پیمانش را می دانند. تا به باد عاد رسید که از خشم خدا از آن بادی تراوید که اندازه و وزن و پیمانش را ندانستند، از این رو سرکش نام گرفت. و آب هم چنین بود تا داستان نوح علیه السّلام شد و از اندازه خارج شد و از این رو سرکش نام گرفت.(2)

روایت48.

الدُر المنثور: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: بادها هشت نوع اند که چهار نوع آن عذاب و چهار گونه آن رحمت آور است. بادهای عذاب آور عاصف، صرصر، عقیم و قاصف و بادهای رحمت، ناشرات، مبشرات، مرسلات و ذاریات هستند. خدا مرسلات را فرستاد تا ابر را برانگیزند، وانگه مبشراتش آبستن کنند و سپس ذاریات آن را به مانند پستان شتر بدوشند تا باران دهد و آن ها لواقح می باشند، وانگه ناشراتش هر جا خواهد پراکنده می سازد.

روایت49.

الدُر المنثور: از خالد بن عرعره روایت شده است که گفت: مردی برخاست و از علی علیه السّلام پرسید: عاصفات کدامند؟ فرمود: بادها باشند.(3)

توضیح

«اللقحة» شتر پر شیر

حاشیه

فلاسفه براساس اصول خود گفته اند که چون بخار از

ص: 21

البرودة المکتسبة من الطبقة الزمهریریّة و اندفع إلی أسفل فصار لتسخّنه بالحرکة الموجبة لتلطیفه هواء متحرکا و هو الریح و قد یکون الاندفاع یعرض بسبب تراکم السحب الموجبة لحرکة ما یلیها من الهواء لامتناع الخلأ فیصیر السحاب من جانب إلی جهة أخری و قد یکون لانبساط الهواء بالتخلخل فی جهة و اندفاعه من جهة أخری و قد یکون بسبب برد الدخان المتصاعد بعد وصوله إلی الطبقة الزمهریریّة و نزوله.

قالوا و من الریاح ما یکون سموما محرقا لاحتراقه فی نفسه بالأشعة السماویة أو لحدوثه من بقیة مادة الشهب أو لمروره بالأرض الحارة جدا لأجل غلبة ناریة علیها و قد یقع تقاوم فی ما بین ریحین متقابلتین قویتین تلتقیان فتستدیران أو فی ما بین ریاح مختلفة الجهة حادثة فتدافع تلک الریاح الأجزاء الأرضیة المشتملة علیها فتضغط تلک الأجزاء بینها مرتفعة کأنها تلتوی علی نفسها فیحصل الدوران المسمی بالزوبعة و الإعصار و ربما اشتملت الزوابع العظام علی قطعة من السحاب بل علی بخار مرتفع (1) فتری نارا تدور و مهابّ الریاح اثنا عشر و هی حدود الأفق الحاصلة من تقاطعه مع کل من دائرة نصف النهار و الموازیتین لها المماستین للدائمة الظهور و الخفاء و دائرة المشرق و المغرب الاعتدالیین و الموازیتین لها المساویتین (2)

برأس السرطان و الجدی و لکل ریح منها اسم و المشهورات عند العرب أربعة ریح الشمال و ریح الجنوب و ریح الصبا و هی الشرقیة ریح الدبور و هی الغربیة و البواقی تسمّی نکباء

ص: 22

سردی و فشار طبقه زمهریریه سنگین شد و به زیر آمد، بر اثر حرکت خود گرم می شود و پهن گردیده و باد تشکیل می شود. و به نظر می رسد به زیر افتادن از اثر ابرهایی باشند که هر آنچه هوا در پهلوی خود دارند بجنبانند، چون خلاء نشدنی است و باد از سوییبه سویی می رود. و بسا که بر اثر از هم باز شدن هوا از یکسو و پرت شدن آن از سوی دیگر باشد و بسا به سبب سرد شدن دودهای بالا رفته تا طبقه زمهریریه و برگشت آن ها باشد.

گفته اند که برخی از بادها زهرناک و سوزان است، چون به واسطه اشعه آسمانی سوخته اند، یا مانده ماده شهاب است یا به سرزمین گرمی که آتشین بوده گذر کرده است. و چه بسا بر اثر برخورد باد سخت یا چند باد از هر سو که اجزای دودی با خود دارند چرخشی پدید می آید که آن را گردباد می گویند. و بسا گردبادهای بزرگ تکه ابری یا بخاری در درون دارند که بر آمده است و نمود آتش چرخانی به خود می گیرند. و وزشگاه بادها دوازده تا است که از تقاطع دایره نصف النهار و دو دایره موازی آن که مماس دو نقطه ظهور و خفاء می باشند با دایره مشرق و مغرب اعتدالی و دو دایره برابر آن که مساوی رأس السرطان و رأس الجدی هستند. در افق دوازده بخش بر می آید و هر یک از این بادها نامی دارند. چهار باد نزد عرب مشهورند که عبارتند از باد شمال، باد جنوب، باد صبا که شرقی است و باد دبور که غربی است و بادهای دیگر را نکباء گویند .

ص: 22

باب سی ام : آب، انواع آن، دریاها و غرائب آن ها و آنچه در آن ها منعقد شود و سبب جزر و مد و نهرهای خوب و بد

آیات

- وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْأَنْهار(1)

{و کشتی را برای شما رام گردانید تا به فرمان او در دریا روان شود، و رودها را برای شما مسخّر کرد.}

- وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَی الْفُلْکَ مَواخِرَ فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَ أَنْهاراً(2)

{و اوست کسی که دریا را مسخّر گردانید تا از آن گوشت تازه بخورید، و پیرایه ای که آن را می پوشید از آن بیرون آورید. و کشتیها را در آن، شکافنده [آب] می بینی، و تا از فضل او بجویید و باشد که شما شکر گزارید. و در زمین کوه هایی استوار افکند تا شما را نجنباند، و رودها}

- وَ هُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ جَعَلَ بَیْنَهُما بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُورا(3)

{و اوست کسی که دو دریا را موج زنان به سوی هم روان کرد: این یکی شیرین [و] گوارا و آن یکی شور [و] تلخ است و میان آن دو، مانع و حریمی استوار قرار داد.}

- وَ جَعَلَ خِلالَها أَنْهاراً وَ جَعَلَ لَها رَواسِیَ وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حاجِزا(4)

{و در زمین رودها پدید آورد و برای آن، کوه ها را [مانند لنگر] قرار داد، و میان دو دریا برزخی گذاشت}

- وَ مَا یَسْتَوِی الْبَحْرَانِ هَاذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائغٌ شَرَابُهُ وَ هَاذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَ مِن کلُ ٍّ تَأْکُلُونَ لَحْمًا طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهَا وَ تَرَی الْفُلْکَ فِیهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُون(5)

{و دو دریا یکسان نیستند: این یک، شیرینِ تشنگی زدا [و] نوشیدنش گواراست و آن یک، شورِ تلخ مزه است و از هر یک گوشتی تازه می خورید و زیوری که آن را بر خود می پوشید بیرون می آورید و کشتی را در آن، موج شکاف می بینی تا از فضلِ او [روزی خود را] جستجو کنید، و امید که سپاس بگزارید.}

- «وَ مِنْ آیاتِهِ الْجَوارِ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ إِنْ یَشَأْ یُسْکِنِ الرِّیحَ فَیَظْلَلْنَ رَواکِدَ عَلی ظَهْرِهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ أَوْ یُوبِقْهُنَّ بِما کَسَبُوا وَ یَعْفُ عَنْ کَثِیر

ص: 23

وَ یَعْلَمَ الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِنا ما لَهُمْ مِنْ مَحِیصٍ (1)

الجاثیة: اللَّهُ الَّذِی سَخَّرَ لَکُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ فِیهِ بِأَمْرِهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (2)

الطور: وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ(3)

الرحمن: مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ وَ لَهُ الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ (4)

الملک: قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ (5)

المرسلات: وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتاً(6)

»(1)

{[ و از نشانه های او سفینه های کوه آسا در دریاست. اگر بخواهد باد را ساکن می گرداند و [سفینه ها] بر پشت [آب] متوقّف می مانند. قطعاً در این [امر] برای هر شکیبای شکرگزاری نشانه هاست. یا به [سزایِ] آنچه [کشتی نشینان] مرتکب شده اند هلاکشان کند، و [لی] از بسیاری درمی گذرد. و [تا] آنان که در آیات ما مجادله می کنند، بدانند که ایشان را [رویِ] گریزی نیست.} - اللَّهُ الَّذِی سَخَّرَ لَکُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ فِیهِ بِأَمْرِهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُون (2)

{خدا همان کسی است که دریا را به سود شما رام گردانید، تا کشتیها در آن به فرمانش روان شوند، و تا از فزون بخشی او [روزی خویش را] طلب نمایید، و باشد که سپاس دارید.}

- وَالْبَحْرِالْمَسْجُور(3)

{وآن دریای سرشار و افروخته.}

- مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ وَ لَهُ الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلام (4)

{دو دریا را [به گونه ای] روان کرد [که] با هم برخورد کنند. میان آن دو، حدّ فاصلی است که به هم تجاوز نمی کنند. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ از هر دو [دریا] مروارید و مرجان برآید. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ و او راست در دریا سفینه های بادبان دارِ بلند همچون کوه ها.}

- قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِین (5)

{بگو: «به من خبر دهید، اگر آب [آشامیدنی] شما [به زمین] فرو رود، چه کسی آب روان برایتان خواهد آورد؟»}

- وَجَعَلْنا فیها رَواسِیَ شامِخاتٍ وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتا(6)

{و کوه های بلند در آن نهادیم و به شما آبی گوارا نوشانیدیم.}

تفسیر

«وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْک» کار آدمیان را به خدا نسبت داده است، به این دلیل که اگر درختان سخت آفرید به نحوی که کشتی را بتوان از آن ساخت و آهن و ابزار دیگر ساختن آن را نیز فراهم کرده است. و همچنین دانشی که انسان بتواند آن را بسازد و آبی لازم بوده است که کشتیرانی در آن مسیر ممکن شود و بادهایی که آن را ببرند و حرکت سخت آن ها را میسر کنند و پهنا و عمق دریا و بعضی نهرها را چنان قرار داده که کشتی بتواند در آن برود. وابسته کردن همه این امور به خدا سزاوارتر است، چون خدا آفریننده همه این ها است و مدبر و مسخر این امور می باشد. گفته اند چون کشتی به دلخواه ناخدا در دریا روان است، گویا دریا جانوری مسخر او است، البته به فرمان و نیروی خدا.

ص: 24

سَخَّرَ لَکُمُ الْأَنْهارَ لما کان ماء البحر قلما ینتفع به فی الزراعات لا جرم ذکر تعالی إنعامه علی الخلق بتفجیر الأنهار و العیون حتی ینبعث الماء منها إلی مواضع الزروع و النبات و أیضا ماء البحر لا یصلح للشرب و الصالح لهذا میاه الأنهار.

وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ أی جعلها بحیث یتمکّنون من الانتفاع به بالرکوب و الاصطیاد و الغوص لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیًّا هو السمک و وصفه بالطراوة لأنه أرطب اللحوم فیسرع إلیه الفساد فیسارع إلی أکله و لإظهار قدرته فی خلقه عذبا طریا فی ماء زعاق حِلْیَةً تَلْبَسُونَها کاللؤلؤ و المرجان وَ تَرَی الْفُلْکَ أی السفن مَواخِرَ فِیهِ أی جواری فیه یشقه بخرومها من المخر و هو شقّ الماء و قیل صوت جری الفلک وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ أی من سعة رزقه برکوبها للتجارة وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ أی تعرفون نعم الله فتقومون بحقها.

وَ هُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ قال البیضاوی خلاهما متجاورین متلاصقین بحیث لا یتمازجان من مرج دابّته إذا خلاها هذا عَذْبٌ فُراتٌ قامع للعطش من فرط عذوبته وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ بلیغ الملاحة(1) وَ جَعَلَ بَیْنَهُما بَرْزَخاً حاجزا من قدرته وَ حِجْراً مَحْجُوراً و تنافرا بلیغا کأن کلًّا منهما یقول للآخر ما یقوله المتعوّذ علیه و قیل حدّا محدودا و ذلک کدجلة یدخل البحر فیشقّه فیجری فی خلاله فراسخ لا یتغیّر طعمهما(2)

و قیل المراد بالبحر العذب النهر العظیم مثل النیل و بالبحر الملح البحر الکبیر و بالبرزخ ما یحول بینهما من الأرض فتکون القدرة فی الفصل و اختلاف الصفة مع أن مقتضی طبیعة أجزاء کل عنصر أن تضامّت و تلاصقت و تشابهت فی الکیفیة(3)

انتهی و یقال إن نهر آمل تدخل بحر الخزر و یبقی علی عذوبته و لا یختلط بالمالح و یأخذون منه الماء العذب فی وسط البحر فیمکن علی تقدیر صحته أن یکون داخلا تحت الآیة أیضا.

ص: 25

«سَخَّرَ لَکُمُ الْأَنْهار» چون از آب دریا برای زراعت کمتر بهره می برند، خدا نهرها و چشمه ها را که به وسیله آن ها ذراعت صورت می گیرد به بندگان خود یادآور می شود و همچنین متذکر این نکته می گردد که آب دریا نوشیدنی نبوده و آب نهرها نوشیدنی است.

«وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْر» یعنی برای کشتیرانی و غواصی، لؤلؤ آماده ساخت. «لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیًّا» منظور ماهی است که تازه ترین گوشت بوده و زود فاسد می شود و بایستی در خوردن آن عجله کرد. و برای قدرت نمایی است که در آب ناگوارش، نعمتی گوارا و تازه آفریده است. «حِلْیَةً تَلْبَسُونَها» مثل لؤلؤ و مرجان. «وَتَرَی الْفُلْکَ مَواخِرَ فیهِ» که با پوزه و دماغه خود آب را می شکافند. و گفته شده است که صدایش در زمین جریان پیدا می کند.«و لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ» منظور وسعت رزق به واسطه تجارت توسط کشتی ها می باشد. «وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُون.» منظور این است که نعمت های خدا را بشناسیم و حق آن را ادا کنیم.

«وَ هُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْن» بیضاوی در تفسیرش گفته است: دو دریا را در کنار هم گذاشته و به هم پیوسته است، به نحوی که درون هم نمی روند؛ یکی خوشگوار و تشنگی بَر و دیگری شور، و میان آن ها پرده ای نهاده است و نفرت از هم قرار داده و مرز معین مشخص کرده است، همچون دجله که به دریا می ریزد و فرسنگ ها پیش می رود در حالی که با آمیخته نمی شود و مزه آن تغییر نمی کند. همچنین گفته اند: مقصود رود نیل است که در دریای بزرگ شور می ریزد و زمین میانجی آن ها است. پس با قدرت خویش بین این دو جدا سازی کرده و اختلاف در صفات آبها را ایجاد می کند. همانا مقتضای طبیعت اجزای هر عنصری این است که به پیوسته باشند و به یکدیگر متصل باشند و در کیفیت مشابهت داشته باشند.(1) و گفته شده است رود آمل به دریای خزر می ریزد، این در حالی است که هنوز گواراست و با آب شور مخلوط نمی شود و در میان دریا از آن آب شیرین می گیرند و چه بسا اگر این خبر درست باشد، در آیه نیز مانند این مورد جریان پیدا می کند.

ص: 25

وَ ما یَسْتَوِی الْبَحْرانِ ضرب مثل للمؤمن و الکافر و الفرات الذی یکسر العطش و السائغ الذی یسهل انحداره و الأجاج الذی یحرق بملوحته وَ مِنْ کُلٍّ تَأْکُلُونَ استطراد فی صفة البحرین و ما فیهما أو تمام التمثیل و المعنی کما أنهما و إن اشترکا فی بعض الفوائد لا یتساویان من حیث إنهما لا یتساویان فی ما هو المقصود بالذات من الماء فإنه خالط أحدهما ما أفسده و غیره عن کمال فطرته لا یساوی المؤمن و الکافر و إن اتفق اشتراکهما فی بعض الصفات کالشجاعة و السخاوة لاختلافهما فی ما هو الخاصیة العظمی و بقاء أحدهما علی الفطرة الأصلیة دون الآخر أو تفضیل للأجاج علی الکافر بما یشارک العذب من المنافع و المراد بالحلیة اللآلی و الیواقیت.

مِنْ آیاتِهِ الْجَوارِ فِی الْبَحْرِ قرأ نافع و أبو عمرو الجواری بیاء فی الوصل و الوقف و الباقون بحذفها علی التخفیف کَالْأَعْلامِ أی کالجبال فهذه السفن العظیمة التی تکون کأنها الجبال تجری علی وجه الماء عند هبوب الریاح علی أسرع الوجوه و عند سکونها تقف ففیه دلالة علی وجود الصانع المسبب لتلک الأسباب و قدرته الکاملة و حکمته التامة لأنه تعالی خص کل جانب من جوانب الأرض بنوع من الأمتعة و إذا نقل متاع هذا الجانب إلی ذلک الجانب فی السفن و بالعکس حصلت المنافع العظیمة فی التجارة فَیَظْلَلْنَ رَواکِدَ أی فیبقین ثوابت عَلی ظَهْرِهِ أی ظهر البحر لِکُلِّ صَبَّارٍ أی لکل من وکل همته و حبس نفسه علی النظر فی آیات الله و التفکر فی آلائه أو لکل مؤمن کامل فإنه

روی أن الإیمان نصفان نصف صبر و نصف شکر.

أَوْ یُوبِقْهُنَ أی یهلکهن بإرسال الریح العاصفة المغرفة و المراد إهلاک أهلها لقوله بِما کَسَبُوا و أصله أو یرسلها فیوبقهن لأنه قسیم یُسْکِنِ الرِّیحَ فاقتصر فیه علی المقصود کما فی قوله وَ یَعْفُ عَنْ کَثِیرٍ إذ المعنی أو یرسلها عاصفة فیوبق ناسا بذنوبهم و ینجی ناسا علی العفو منهم و قرئ یعفوا علی الاستئناف.

وَ یَعْلَمَ الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِنا عطف علی علة مقدرة مثل لینتقم منهم و یعلم أو علی الجزاء و نصب نصب الواقع جوابا للأشیاء الستة لأنه أیضا غیر واجب و قرأ نافع و ابن عامر بالرفع علی الاستئناف و قرئ بالجزم عطفا علی یَعْفُ فیکون

ص: 26

«وَ ما یَسْتَوِی الْبَحْران» نمونه ای برای مؤمن و کافر آورده است. «فرات»، تشنگی زدا است. و «سائغ» خوش نوش، «اجاج» شور سوزان. «مِنْ کُلٍّ تَأْکُلُونَ.» در ضمن وصف دو دریا و آنچه در آن هاست می باشد. یا برای کامل نمودن نمونه است و مقصود این است همان گونه که دو دریا با این که فوایدی مشترک دارند، در هدف ذاتی آب برابر نیستند، زیرا یکی از آن دو آمیخته ای دارد که آن را تباه و دگرگون کردهی و از سرشت خود خارج کرده است. مؤمن و کافر هم برابر نیستند، گرچه در برخ صفات چون دلیری و بخشش شریکند. برای آنکه در بزرگ ترین خاصیت انسانی جدا هستند و به این دلیل که یکی از سرشت اصلی خود خارج شده است و دیگری بر سرشت خود باقی مانده است.یا آنکه آب شور از کافر برتر است، چون در برخی اوصاف سودمند با آب شیرین شریک است. مقصود از زیور، لؤلؤ و یاقوت است. «وَ مِنْ آیاتِهِ الْجَوارِفِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلام.» که همچون کوه های بزرگ با باد در دریا شتابان روانند و چون باد قطع می شود در دریا می مانند. و همه این ها دلیلی است بر وجود صانعی سبب ساز و وجود نیروی کامل و حکمت تامه او، زیرا خدا هر سوی زمین را به یک نوع گیاه و کالا مخصوص ساخته است و با نقل و تبادل آن ها به وسیله کشتی، سودهای کلان به دست آید .

«لِکُلِّ صَبَّار» یعنی با هر شخص با همت و برخوردار از اندیشه که در آیات خدا و نعم او تفکر می کند یا به هر مؤمن کامل نیز گفته می شود. زیرا روایت است که ایمان دو نیم است؛ نیمی صبر است و نیمی شکر. «أو یوبقهن» با طوفان غرقه آور. که مراد از آن هلاک کردن اهلش می باشد.

ص: 26

المعنی أو یجمع بین إهلاک و إنجاء قوم و تحذیر آخرین ما لَهُمْ مِنْ مَحِیصٍ من محید من العذاب.

اللَّهُ الَّذِی سَخَّرَ لَکُمُ الْبَحْرَ بأن جعله أملس السطح یطفو علیه ما یتخلخل کالأخشاب و لا یمنع الغوص فیه لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ فِیهِ بِأَمْرِهِ أی بتسخیره و أنتم راکبوها وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ بالتجارة و الغوص و الصید و غیرها وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ هذه النعم.

وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ أی المملو و هو المحیط أو الموقد من قوله وَ إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ کما

روی أن الله تعالی یجعل یوم القیامة البحار نارا یسجر بها جهنم.

أو المختلط من السجیر و هو الخلیط و قیل هو بحر معروف فی السماء یسمی بحر الحیوان.

مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ أی أرسلهما و المعنی أرسل البحر الملح و البحر العذب یَلْتَقِیانِ أی یتجاوران و تتماس سطوحهما أو بحری فارس و الروم یلتقیان فی المحیط لأنهما خلیجان یتشعبان منه بَیْنَهُما بَرْزَخٌ أی حاجز من قدرة الله تعالی أو من الأرض لا یَبْغِیانِ أی لا یبغی أحدهما علی الآخر بالممازجة و إبطال الخاصیة أو لا یتجاوزان حدیهما أو بإغراق ما بینهما و قال الطبرسی رحمه الله قیل المراد بالبحرین بحر السماء و بحر الأرض فإن فی السماء بحرا یمسکه الله بقدرته ینزل منه المطر فیلتقیان فی کل سنة و بینهما حاجز یمنع بحر السماء من النزول و بحر الأرض من الصعود عن ابن عباس و غیره و قیل إنهما بحر فارس و بحر الروم فإن آخر طرف هذا یتصل بآخر طرف ذلک و البرزخ بینهما الجزائر و قیل مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ خلط طرفیهما عند التقائهما من غیر أن یختلط جملتهما لا یَبْغِیانِ أی لا یطلبان أن یختلطا(1).

یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ أی کبار الدرّ و صغاره و قیل المرجان الخرر

ص: 27

(به جزای آنچه کردند).

«الله الذی سخر لکم البحر» به اینکه سطح آن را صاف و لغزنده کرد به چیزی که اجزای آن به هم پیوسته نیست و فرورفتن در آب را ممنوع کرد. «وَ لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ بِأَمْرِه» منظور این است که به تسخیرش می باشند و شما آن را به حرکت در می آورید.

«وَالْبَحْرِالْمَسْجُور» پر و جوشان. روایت شده است که خدا در روز قیامت دریاها را آتش می سازد و دوزخ را با آن ها به جوش آرد، یا به معنی آمیخته است و البته گفته اند «مسجور» نام دریایی در آسمان است که بحر حیوان است. «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیان» یعنی دو دریا را در کنارهم روان کرد و میان آن ها پرده ای از قدرت خدا بر زمین برآورد که مخلوط نشوند و خاصیت خود را نبازند.

طبرسی در مجمع البیان گفته است: مقصود دریای آسمان و دریای زمین است، زیرا در آسمان دریایی است که خدا به قدرت خود آن را نگه داشته است و از آن باران بارد و در هر سال به وسیله باران به هم می خورند و در میان آن ها پرده ای است که از افتادن دریای آسمان و بالا رفتن دریای زمین جلوگیری می کند. از ابن عباس و مانند او روایت شده است که مقصود دریای فارس و دریای روم می باشد که دنبالشان به هم برخورده و جزیره هایی میان آن ها فاصله است. و گفته اند که منظور از مرج دو دریا، آمیختن دو طرف آن ها در برخورد با هم است، بی آنکه همه آن ها درهم شوند.(1)

«یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجان» مروارید خرد و درشت و مرجان مهره ای

ص: 27

الأحمر و إن صح أن الدرّ یخرج من المالح (1)

فعلی الأول إنما قال منهما لأنه یخرج من مجتمع المالح (2)

و العذب أو لأنهما لما اجتمعا صارا کالشی ء الواحد و کان المخرج من أحدهما کالمخرج منها ذکره البیضاوی (3) و قال الرازی اللؤلؤ لا یخرج إلا من

المالح فکیف قال منهما نقول الجواب عنه من وجوه (4) الأول ظاهر کلام الله أولی بالاعتبار من کلام بعض الناس الذی لا یوثق بقوله و من علم أن اللؤلؤ لا یخرج من الماء العذب غایة علمکم (5) أن الغواصین ما أخرجوه إلا من المالح و لکن لم قلتم (6) إن الصدف لا یخرج اللؤلؤ بأمر الله من الماء العذب إلی الماء المالح و کیف یمکن الجزم به و الأمور الأرضیة الظاهرة خفیت عن التجار الذین قطعوا المفاوز و داروا البلاد فکیف لا یخفی علیهم ما فی قعور البحور الثانی أن نقول إن صح قولهم إنه لا یخرج إلا من الماء المالح فنقول فیه وجوه أحدها أن الصدف لا یتولد فیه اللؤلؤ إلا من ماء المطر و هو بحر السماء ثانیها أنه یتولد فی ملتقاهما ثم یدخل الصدف فی البحر المالح عند انعقاد الدر فیه لحال الملوحة کالمتوخمة التی تشتهی فی أوائل الحمل فتثقل هناک فلا یمکنه الدخول فی العذب (7) ثم ذکر بعض الوجوه المتقدمة.

و قال الطبرسی رحمه الله قیل یخرج منهما أی من ماء السماء و ماء البحر فإن القطر إذا جاء من السماء تفتّحت الأصداف فکان من ذلک القطر اللؤلؤ عن ابن عباس و لذلک حمل البحرین علی بحر السماء و بحر الأرض و قیل إن العذب و الملح یلتقیان فیکون العذب کاللقاح للملح و لا یخرج اللؤلؤ إلا من الموضع الذی یلتقی

ص: 28

سرخ است. اگر درست باشد که مروارید تنها از دریای شور بر می آید، به این دلیل «منهما» فرموده زیرا از محلّ اجتماع هر دو است یا برای این که چون به هم پیوستند، یک چیز به حساب می آیند و آنچه از یکی بر می آید، به هر دو می گراید. بیضاوی و رازی در تفسیرشان گفته اند: مروارید جز از دریای شور برنیاید، پس چگونه فرموده است «منهما»{از هر دو}؟ جواب آن به چند وجه می باشد:

1.

ظاهر کلام خدا درست تر از گفته مردمی است که مورد اعتماد نمی باشند، یعنی اینکه گفته اند مروارید تنها از دریای شور است. همین را دانسته است برای این که غواصان تنها آن را از دریای شور برآورند (ولی لازم نمی باشد که گفته شود جز در آن یافت نمی شود) این را اگر بپذیریم، ولی چرا نمی گویید صدف به فرمان خدا از آب شیرین به آب شور می آید؟ و چگونه این انحصار دانسته می شود، با این که امور آشکار زمین به تجار بیابان نورد و جهانگرد نهان می ماند و چگونه دریاها بر آن ها نهان نمی ماند؟

2.

اگر گفته آن ها درست باشد که مروارید جز از آب شور نمی آید، باز هم چند راه دارد. یکی این که تولید مروارید در صدف از قطره باران است که از آب شیرین آسمان است. و دوم این که تولید مروارید در محل برخورد دو دریا است، سپس صدف بعد از انعقاد مروارید به دریای شور می آید - مانند زنی که دچار ویار است - در آنجا سنگین می شود و نمی تواند به دریای شیرین برگردد. سپس برخی وجوه گذشته را ذکر کرده است.(1)

طبرسی (ره) گفته است: «منهما» یعنی از آب آسمان و آب دریا، زیرا وقتی قطره ها از آسمان به دریا می چکند، صدف ها دهن می گشایند و لؤلؤ از آن قطره ها می باشد. از این رو دو بحر را حمل به دریای آسمان و دریای زمین کرده است. و گفته اند شیرین و تلخ مخلوط می شوند و تلقیح می گردند و لؤلؤ جز از مورد برخورد

ص: 28

فیه العذب و الملح و ذلک معروف عند الملاحین (1) انتهی.

أقول وَ لَهُ الْجَوارِ أی السفن جمع جاریة الْمُنْشَآتُ أی المرفوعات الشرّع أو المصنوعات و قرأ حمزة و أبو بکر بکسر الشین أی الرافعات الشرّع أو اللاتی ینشئن الأمواج أو السیر کَالْأَعْلامِ جمع علم و هو الجبل الطویل فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ من خلق مواد السفن و الإرشاد إلی أخذها و کیفیة ترکیبها و إجرائها فی البحر بأسباب لا یقدر علی خلقها و جمعها غیره تعالی.

إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً أی غائرا فی الأرض بحیث لا تناله الدلاء مصدر وصف به بِماءٍ مَعِینٍ أی جار أو ظاهر سهل المأخذ وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتاً بخلق الأنهار و المنافع فیها.

شیرین با تلخ به وجود نمی آید و این نزد دریانوردان معروف است.(1) در این باره می گوییم: «لَهُ الْجَوارِ» یعنی کشتی ها. «منشئات» بنا بر کسر شین در قرائت حمزه و ابوبکر یعنی دارای شراع بلند یا ساخته شده معنا می گردد که منظور برآورد موج و گردش در دریا می باشد. «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ.» از آفرینش مایه های کشتی و ارشاد به گرفتن و ساختن آن ها و روان کردن در دریا، ابزاری است که جز خداوند بزرگ نمی تواند بیافریند.

«إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً» یعنی در زمین فرو می رود، به نحوی که دلوها به آن نرسند. «ماء معین» یعنی روان یا آشکار. «وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتاً» که با خلق رودها و ایجاد منافع آن صورت گرفته است.

روایات

روایت1.

علل الشرایع و عیون اخبار الرضا: مردی شامی از امیرالمؤمنین علیه السّلام پرسید: جزر و مدّ چیست؟ فرمود: فرشته ای به نام رومان به دریاها گماشته شده است و چون دو گام در دریا قرار می دهد، آب بالا می آید و مدّ تولید می شود و چون پاهای خود را از آب بیرون می آورد، جزر به وجود می آید.(2)

روایت2.

علل الشرایع: از ابن عباس نقل شده است که فرشته ای به نام رومان گماشته به دریاها شده است و چون دو گام در دریا می گذارد، آب بالا می آید و مد تشکیل می شود و چون آن ها را از آب بیرون می آورد، جزر به وجود می آید.

ص: 29

توضیح

جزری گوید: «قاموس البحر» وسط آن و قسمت بزرگ آن. و در حدیث ابن عباس که «سئل عن المد و الجزر...» به همین معناست. سپس گفته یعنی کم و زیاد شد. و گفته قاموس بر وزن فاعول از «القمس» گرفته شده است. من می گویم حکماء در سبب جزر و مدّ چند قول دارند و سخن درستی ندارند و آنچه در خبر ذکر شده، درست تر و معتدل تر است. و من از یکی موثقین شنیدم که گفت چیز بزرگی را دیدم که از هوا به دریا کشیده می شد و آبش بالا می آمد و چون آن چیز می رفت، آب ته می کشید و جزر می شد. امّا آنچه که حکماء در رساله اخوان الصفا درباره آن گفته اند این است: علت بالا آمدن آب دریا و کشش آن در ساحل و کولاک و باد آن در هر سو و هر وقت از زمستان و تابستان و بهار و پاییز، برای این است که آب داغ می شود و باز می گردد و جای وسیع تری می خواهد و اجزای آن از هر سو که پنج سو (شرق و غرب و راست و چپ و بالا) می باشد همدیگر را هل می دهند و جابه جا می کنند و در ساحل موج های مختلف از هر جهت پدید می آیند. و اما کولاک های موسمی اثر تشکیل فلک و ستارگان است و پرتو آن ها در سطح دریا در آفاق و چهار جهت و اتصالات ماه بدان ها در بیست و هشت منزل خود چنان چه در کتب احکام نجوم ذکر شده است.

و اما علت مدّ برخی دریاها وقت بر آمدن ماه و نهان شدن آن به خصوص این است که

ص: 30

فی قرارها صخور صلبة و أحجار صلدة فإذا أشرق القمر علی سطح ذلک البحر وصلت مطارح شعاعاته إلی تلک الصخور و الأحجار التی فی قرارها ثم انعکست من هناک راجعة فسخنت تلک المیاه و حمت و لطفت و طلبت مکانا أوسع و ارتفع إلی فوق و دفع بعضها بعضا إلی فوق و تموجت إلی سواحلها و فاضت علی سطوحها و رجعت میاه تلک الأنهار التی کانت تنصب إلیها إلی خلف راجعة فلا یزال ذلک دأبها ما دام القمر مرتفعا إلی وتد سمائه فإذا انتهی إلی هناک و أخذ ینحط سکن عند ذلک غلیان تلک المیاه و بردت و انضمت تلک الأجزاء و غلظت فرجعت إلی قرارها و جرت الأنهار علی عادتها فلا یزال ذلک دأبها إلی أن یبلغ القمر إلی الأفق الغربی من تلک البحار ثم یبتدئ المد علی عادته و هو فی الأفق الشرقی فلا یزال ذلک دأبه حتی یبلغ القمر إلی وتد الأرض فینتهی المد من الرأس ثم إذا زال القمر من وتد الأرض أخذ المد راجعا إلی أن یبلغ القمر إلی أفقه الشرقی من الرأس فإن قیل لم لا یکون المد و الجزر عند طلوعات الشمس و إشرافاتها علی سطح هذه البحار فقد بینا علل ذلک فی رسالة العلل و المعلولات انتهی.

و قال المسعودی فی مروج الذهب المدّ هو مضی الماء بسجیته و سنن جریه و الجزر هو رجوع الماء علی ضد سنن مضیه و انعکاس ما یمضی علیه فی نهجه و هما یکونان فی البحر الحبشی (1)

الذی هو الصینی و الهندی و بحر البصرة و فارس و ذلک أن البحار علی ثلاثة أصناف منها ما یأتی فیه الجزر و المد و یظهر ظهورا بینا و منها ما لا یتبین فیه الجزر و المد و یکون خفیا مستترا و منها ما لا یجزر و لا یمد و قد تنازع الناس فی علتهما فمنهم من ذهب إلی أن علة ذلک القمر لأنه مجانس للماء و هو یسخنه فیبسط و شبهوا ذلک بالنار إذا سخنت ما فی القدر و أغلته و إن الماء یکون فیها علی قدر النصف أو الثلثین فإذا غلی الماء انبسط فی القدر و ارتفع و تدافع حتی یفور فتتضاعف کمیته فی الحس لأن من شرط الحرارة أن تبسط الأجسام و من شرط

ص: 31

در انتهای آن ها سنگ سخت وجود دارد و هنگامی که ماه به آن ها می تابد و پرتو آن بر می گردد، ان ها را گرم و لطیف می کند و بالا می آورد و موج می گیرد و مدّ حاصل می شود و نهرهایی که در این دریاها می ریزند، به عقب بر می گردند و بالا می روند و وضع آن ها تا ماه میان آسمان است به همین شکل می باشد. و هنگامی که فرو می آید، جوشش دریا آرام می گردد و سرد می شود و به محل نخست خود می روند و سطح آن پایینکشیده شده و نهرها در آن روان می شوند واین شیوه ادامه پیدا می کند تا ماه به افق غربی آن دریاها می رسد. و چون به افق شرقی باز می گردد، مد شروع می شود تا باز ماه بالای سر می رسد و چون فرو می آید، مد تمام می شود.

سوالی که در این باره مطرح می شود این است که چرا پرتو خورشید که به سطح دریاها می تابد،در جزر و مدّ اثری ندارد؟ جوابی که در این باره داده می شود در رساله «علل و معلومات» بیان گردیده است.

مسعودی در مروج الذهب آورده است: مد آن است که آب به عادت خود روان می باشد و جزر برگشت آب بر خلاف شیوه خود است. این جزر و مدّ در دریای حبشه، چین، هند، بصره و فارس می باشد. در مورد انواع دریاها نیز باید گفت که دریاها بر سه گونه اند: برخی جزر و مدّ روشن و آشکار دارند و برخی جزر و مد نهانی دارند و برخی هیچ جزر و مدی ندارند و البته مردم در علت آن اختلاف دارند؛برخی آن را اثر ماه دانند، برای این که با آب هم جنس است و آن را گرم و باز می کند و لذا آب بالا می آید، مانند دیگی که تا نیمه یا ثلث آب دارد و هنگامی که به جوش می آید پر می شود و مقدارش در حس بیشتر می شود، زیرا حرارت هر جسمی را از هم باز می کند

ص: 31

البرودة أن تضغطها(1)

و ذلک أن قعور البحار تحمی فتتولد فی أرضها(2)

عذوبة و تستحیل و تحمی کما یعرض ذلک فی البلالیع و الآبار فإذا حمی ذلک الماء انبسط و إذا انبسط زاد و إذا زاد دفع (3) کل جزء منه صاحبه فطفر عن سطحه (4)

و بان عن قعره و احتاج إلی أکثر من وهدته و إن القمر إذا امتلأ أحمی الجو حمیا شدیدا فظهر زیادة الماء فسمی ذلک المد الشهری و قالت طائفة أخری لو کان الجزر و المد بمنزلة النار إذا أسخنت الماء الذی فی القدر و بسطته فیطلب أوسع منه فیفیض حتی إذا خلا

قعره من الماء طلب الماء بعد خروجه منه عمق الأرض بطبعه فیرجع اضطرارا بمنزلة رجوع ما یغلی من الماء فی المرجل و القمقم إذا فاض لکان بالشمس أشد سخونة و لو کانت الشمس علة مده لکان بدؤه مع بدء طلوع الشمس و الجزر عند غیبوبتها و زعم هؤلاء أن علة المد و الجزر الأبخرة التی تتولد فی بطن الأرض فإنها لا تزال تتولد و تکثف و تکثر فتدفع حینئذ ماء هذا البحر لکثافتها فلا تزال علی ذلک حتی تنقص موادها من أسفل فإذا انقطعت موادها من أسفل تراجع الماء حینئذ إلی قعور البحر و کان الجزر من أجل ذلک و المد لیلا و نهارا و شتاء و صیفا و فی غیبوبة القمر و طلوعه و فی غیبوبة الشمس و طلوعها قالوا و هذا یدرک بحس البصر(5) لأنه لیس یستکمل الجزر آخره حتی یبدو أول المد و لا یفنی (6) آخر المد حتی یبدو أول الجزر لأنه لا یفتر تولد تلک البخارات حتی إذا خرجت تولد مکانها غیرها و ذلک أن البحر إذا غارت میاهه و رجعت إلی قعره تولدت تلک الأبخرة لمکان ما یتصل منها من الأرض بمائه فکلما عاد تولدت و کلما فاض تنفست (7)

ص: 32

و با سرد شدن به هم فشرده می شود ته دریاها داغ و زمینش شیرین گشته و مستحیل می گردد و گرم می شود، مانند چاله ها و چاه ها.و هنگامی که آب گرم شد، پهن می شود و زیاد می گردد و اجزاش همدیگر را کنار می زنند و جهش می گیرند و لذا نیاز به جای بیشتری دارند.

و چون ماه کامل روشن می شود، گرمی سختی در جو پدید می آید و آب زیاد می شود که در این صورت مد ماهانه صورت می گردد و گروهی بر این باورند که اگر مد و جزر بر اثر گرمی و سردی آب دریا باشد - مانند دیگ که می جوشد و بالا می آید و وقتی سرد می شود پایین می رود - باید اثر خورشید در آن بیشتر باشد، چون گرمی آن زیاد است. و بر این اساس بایستی مد با برآمدن خورشید آغاز و با غروبش جزر شروع شود، در صورتی که چنین نیست. ایشان بر این باورند که علت جزر و مدّ بخاری است که در درون زمین به وجود می آید که پیوسته بر می آیند و با هم مخلوط می گردند و زیاد می شوند و آب را بالا می آورند تا مایه آن ها از زیر آب کم می شود و از اثر ساقط می شوند و باز آب به جای خود بر می گردد. و از این رو جزر و مد در شب و روز و زمستان و تابستان و در نهانی ماه و بر آمدن آن، در نهانی خورشید و برآمدنش به وجود می آید.

در این باره نیز گفته اند که این فرایند به چشم دیده می شود، زیرا پایان هر جزری آغاز مدّ و پایان هر مدی آغاز جزر است. برای آنکه این بخارها پیوسته تولید می شوند و به جای هم می آیند، برای آنکه چون آب دریاها وقتی به ته می نشینند بخار زمین را بر می آورند و هر گاه آب بر می گردد، بخار پدید می آید و هنگامی که بالا می آید، بخار کم می شود.

ص: 32

و ذهب آخرون من أهل الدیانات أن کل ما لا یعلم له فی الطبیعة مجری و لا یوجد له فیها قیاس فله فعل إلهی یدل علی توحید الله عز و جل و حکمته و لیس للمدّ و الجزر علة فی الطبیعة البتة و لا قیاس و قال آخرون ما هیجان ماء البحر إلا کهیجان بعض الطبائع فإنک تری صاحب الصفراء و صاحب الدم و غیرهما تهتاج طبیعته و تسکن و لذلک موادّ تمدّها حالا بعد حال فإذا قویت هاجت ثم تسکن قلیلا قلیلا حتی تعود و ذهب طائفة إلی إبطال سائر ما وصفنا من القول و زعموا أن الهواء المطل علی البحر یستحیل دائما فإذا استحال عظم ماء البحر و فار(1)

عند ذلک فإذا فار فاض و إذا فاض فهو المد فعند ذلک یستحیل ماؤه و یتفشّی و استحال هواء فعاد(2) إلی ما کان علیه و هو الجزر و هو دائم لا یفتر متصل مترادف متعاقب لأن الماء یستحیل هواء و الهواء یستحیل ماء و قد یجوز أن یکون ذلک عند امتلاء القمر أکثر لأن القمر إذا امتلأ استحال ماء أکثر مما کان یستحیل قبل ذلک و إنما القمر علة لکثرة المد لا للمد نفسه لأنه قد یکون و القمر فی محاقه و المد و الجزر فی بحر فارس یکون علی مطالع الفجر فی أغلب الأوقات و قد ذهب أکثر من أرباب السفن ممن یقطع هذا البحر و یختلف إلی جزائره أن المد و الجزر لا یکون فی معظم هذا البحر إلا مرتین فی السنة مرة یمد فی شهور الصیف شرقا بالشمال ستة أشهر فإذا کان ذلک طما الماء فی مشارق البحر و الصین و ما والی ذلک الصقع و مرة یمد فی شهور الشتاء غربا بالجنوب ستة أشهر و إذا کان ذلک طما الماء فی مغارب البحر و الجزر بالصین و قد یتحرک البحر بتحریک الریاح فإن الشمس إذا کانت فی الجهة الشمالیة تحرک الهواء إلی الجهة الجنوبیة فلذلک تکون البحار فی جهة الجنوب فی الصیف لهبوب الشمال طامیة عالیة و تقل المیاه فی جهة(3) البحور الشمالیة و کذلک إذا کانت الشمس فی الجنوب و سار(4) الهواء من الجنوب إلی جهة الشمال فسأل (5) معه ماء البحر من الجهة الجنوبیة إلی الجهة الشمالیة

ص: 33

مردم دیندار در این باره بر این باورند که هر امری که سبب طبیعی آن دانسته نمی شود، کار خدا است و دلیل بر یگانگی و حکمت او می باشد و جزر و مد علت طبیعی معلومی ندارد. برخی دیگر گفته اند جوشش آب دریا یک عارضه طبیعی است، مانند جوشش صفراء و خون در طبع آدمی که در هر حالی مایه ای دارند و هنگامی که نیرو می گیرد، جهش کرده و فرو می نشیند تا دوباره باز آید .

گروهی دیگر همه آنچه گفته شد را نادرست می دانند و می گویند هوای روی دریا پیوسته به آب تبدیل می شود و به همین جهت است که سطح آب بالا می آید و می جوشد و مد تشکیل می شود و بر اثر جوشش آب تغییر یافته به هوا می رود و کم می گردد و فرو می نشیند و جزر رخ می دهد و این عمل پیوسته صورت می گیرد و به دنبال یکدیگرند. و در این راستا همیشه آب، هوا می شود و هوا، آب می گردد و چه بسا این پدیده هنگامی که ماه پر نور است بیشتر صورت می پذیرد، زیرا ماه پر نور، بیشتر هوا را تبدیل آب می کند و ماه سبب فزونی مد است نه ایجاد مد، زیرا مد در اوقات محاق ماه هم وجود دارد و جزر و مدّ دریای فارس بیشتر اوقات از سپیده دم است و بیشتر کشتیرانانی که به این دریا و جزیره هایش رفت و آمد دارند، بیان داشته اند که جزر و مدّ در این دریا دو بار در سال بیشتر رخ نمی دهد؛ یک بار در ماه های تابستان، از شرق به شمال تا شش ماه و پس از آن که آب در قسمت های شرقی این دریا و دریای چین بالا می رود، و یک بار هم در زمستان که مدّ از غرب به جنوب می باشد تا شش ماه و پس از آن که آب در قسمت های غربی دریا و جزیره های چین بالا می رود.و چه بسا دریا به وسیله باد به حرکت می آید، زیرا مانند خورشید در سمت شمال می باشد. در این حالت هوا به سوی جنوب می چرخد و از این رو دریاهای جنوبی در تابستان پر آب می شوند و بالا می روند و چون هوا به جنوب سرازیر می شود و آب را با خود می برد، آب در شمال کم می شود. و وقتی خورشید در جنوب است، هوا از جنوب به شمال سرازیر می شود و آب های جنوبی را به شمال می آورد

ص: 33

قلت المیاه فی الجهة الجنوبیة و تنقل (1) ماء البحر فی هذین المیلین أعنی فی جهة(2) الشمال و الجنوب یسمی جزرا و مدا(3)

و ذلک أن مد الجنوب جزر الشمال و مد الشمال جزر الجنوب فإن وافق القمر بعض الکواکب السیارة فی أحد المیلین تزاید الفعلان و قوی الحر و اشتد لذلک (4)

انقلاب ماء البحر إلی الجهة المخالفة للجهة التی فیها الشمس و هذا رأی الکندی و أحمد بن الخصیب السرخسی فی ما حکی عنهما(5) أن البحر یتحرک بتحرک الریاح (6)

انتهی.

و جملة القول فیه أن نهر البصرة و الأنهار المقاربة له یمد فی کل یوم و لیلة مرتین و یدور ذلک فی الیوم و اللیلة و لا یخص وقتا کطلوع الشمس و غروبها و ارتفاعها و انخفاضها و یسمی ذلک بالمد الیومی و یکون المد عند زیادة نور القمر أشد و یسمی ذلک بالمد الشهری و هذا المد یمکن استناده إلی القمر لکونه تابعا له فی الغالب بمعنی أنه یحصل فی أیام زیادة نور القمر لکن الظاهر أنه لو کانت العلة زیادة نوره لکان هذا المد مقارنا لها أو بعدها بزمان یتم فیه فعل القمر و تأثیره فی البحر و الظاهر أنه لیس تابعا له بهذا المعنی و علی تقدیر صحة استناده إلیه فلا ریب فی بطلان ما جعله القائل الأول مناطا له من سخونة البحر بنور القمر لأنه مجانس للماء و کذا سخونة الجو به بل ربما یدعی أن نور القمر یبرد الجو و الأجسام کما هو المجرب نعم ربما یجوز العقل تأثیر القمر فی المد لنوع من المناسبة و الارتباط بین نوره و بین الماء و إن لم نعلمها بخصوصها لکن یقدح فیه ما ذکرناه من عدم انضباط المقارنة(7) و التأخر علی الوجه المذکور و أما المد الیومی فبطلان استناده إلی القمر واضح و استناده

ص: 34

و لذا آب در جنوب کم می شود. بر این اساس جا به جا شدن آب دریا در دو میل کلی شمال و جنوب جزر و مدّ نامیده شده است و مد جنوب جزر شمال است و مد شمال جزر جنوب.

و اگر یکی از ستاره های سیاره با ماه، در یکی از دو میل موافق شود عمل مد و جزر سخت صورت می گردد و حرکت آب دریا به سمت مخالف، جای خورشید، سخت می شود. این نظر از کندی و احمد بن خطیب سرخسی بیان شده است که گفته اند: دریا با حرکت بادها به حرکت در می آید .

و خلاصه مطالب این است که نهر بصره و نهرهای نزدیک آن در هر روز و شب دو بار مد دارند و همیشه وابسته به طلوع و غروب خورشید و بالا و پایین بودنش نیست که این فرایند را مد روزانه می نامند و هنگام افزایش روشنی ماه سخت تر است و آن را مدّ ماهانه می گویند. و ممکن است وابسته به ماه باشد، چون بیشتر در پی آن است و هنگام افزایش روشنی ماه پدید می آید.

به نظر می رسد که اگر اثر افزایش روشنی آن باشد، باید به همراه آن یا پس از آن باشد که ماه در دریا اثر کند، با این که با این معنا در پی آن نمی باشد و بر فرض این که اثر ماه باشد، شکی در بطلان گفته نخست نیست که دلیل آن را گرم شدن دریا با روشنی ماه که هم جنس آن است و هم گرم شدن فضا را به آن وابسته دانسته است. البته بیان داشته اند روشنی ماه فضا و اجسام را سرد می کند که به تجربه این مطلب اثبات شده است.

چه بسا عقل روا می داند که ماه به دلیل ارتباطی که میان روشنی آن و آن است در مد اثر بگذارد، اگرچه وجه آن دانسته نشود، ولی باز هم بی اثری مقارنه و تاخیر در آن، این احتمال را سست می کند و نادرست بودن ارتباط مد روزانه به ماه، بیشتر به اثبات می رسد و ارتباط آن

ص: 34

إلی الکواکب علی انفرادها أو بمشارکة القمر بعید غایة البعد و کون الکواکب عللا له من حیث الحرارة ظاهر الفساد و ما ذکره الطائفة الثانیة من أنه للأبخرة الحادثة فی باطن الأرض فیرد علیه أن الأبخرة الکثیرة الکثیفة التی تفور البحر مع عظمته لخروجها لو اجتمعت و احتبست فی باطن الأرض ثم خرجت دفعة کما هو الظاهر من کلامه لزم انشقاق الأرض منها انشقاقا فاحشا ثم التئامها فی کل یوم و لیلة لعله مما لا یرتاب أحد فی أنه خلاف الواقع و لا یظهر للعقل سبب لالتئام الأرض بعد الانشقاق و کون

کل التئام مستندا إلی انشقاق حادث فی موضع آخر من الأرض قریب من موضع الأول فی غایة البعد و لو خرجت تدریجا لاستلزمت غلیانا و فورانا فی البحر دائما لا هذا النوع من الحرکة و الامتلاء و هو واضح و ما ذکره الطائفة الثالثة من أنه کهیجان الطبائع فیرد علیه أنه لو کان المراد أنه و الطبائع تهیج بلا سبب فباطل و لو قیل بأن ذلک مقتضی الطبیعة فذلک مما لم یقل به أحد و لو أرید أنه بسبب و لو لم یکن معلوما لنا فذلک مما لا ثمرة له إذ الکلام فی خصوص السبب و ما ذکره الطائفة الرابعة من أنه للانقلاب فلا یظهر له وجه و لا ینطبق علی تلک الخصوصیات فالأوجه أن یقال إنها بقدرة الله و تدبیره و حکمته إما بتوسط الملک إن صح الخبر أو بما رأی المصلحة فیه من العلل و الأسباب فإنه تعالی المسبب لها و المقدر لأوقاتها و لم نکلف بالخوض فی عللها و إن أمکنت مدخلیة بعض تلک الوجوه التی تقدم ذکرها و العالم بها هو المدبر لها و یکفینا ما ظهر لنا من منافعها و فوائدها.

به ستارگان به تنهایی یا به همراه ماه بسیار باور نکردنی است و تاثیر گرمی اختران در آن بعید به نظر می رسد.

قول دوم که اثر بخارهای درونی زمین است مورد اشکال می باشد، به این جهت که اگر بخارهای بسیار و مخلوط، به اندازه ای است که دریایی به این عظمت را به جوش می آورند و از درون زمین یکباره بر می آیند، باید در هر شبانه روزی شکاف هولناکی در زمین پدید آید که باز و بسته می شود. این مطلبی است که کسی شک در بطلان آن ندارد. چه، اگر زمین شکاف بردارد، چه دلیلی دارد که بسته شود؟ و احتمال این که علتش شکاف در نزدیک آن است در نهایت بُعد است و اگر بخار خرده خرده از زمین بر می آید، باید دریا پیوسته بجوشد نه این که به طرز جزر و مد پر و خالی گردد.

قول سوم که گفته اند اثر جهش طبایع اند ایرادی به آن وارد است و آن اینکه که اگر طبایع بی سبب جهش داشته باشند که باطل است و البته کسی نگفته است که جهش ذاتی طبع است. اگر می گویند سبب نامعلومی دارد جوابی برای مسأله نیست، زیرا سؤال از سبب است و آنچه در قول چهارم آمده که برای انقلاب خورشید از شمال و جنوب است، وجهی ندارد و منطبق با خصوصیات جزر و مد نیست.

قول صحیح در این باره این است که گفته شود اثر قدرت و حکمت خدا به وسیله فرشته است، یا اینکه بیان شود اسباب دیگری است که مصلحت می داند، زیرا خدا سبب ساز است و تعیین وقت نیز با اوست و ما مکلف به بررسی اسباب آن نیستیم، گرچه ممکن است برخی وجوه یاد شده در آن اثر کنند و خدا که عالم است آن را تدبیر کند که در این صورت برای ما همان فهم بهره ها و سودهای آن کافی است.

روایت3.

خصال: در روایتی از حضرت رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله نقل شده است که فرمود: چهارنهر از بهشت هستند: فرات، نیل، سیحون و جیحون. فرات در دنیا و آخرت همان آب است، ص: 35

وَ النِّیلُ الْعَسَلُ وَ سَیْحَانُ الْخَمْرُ وَ جَیْحَانُ اللَّبَنُ (1).

نیل عسل، سیحون نهر، شراب و جیحون نهر شیر است.(1)

توضیح

به حسب اخباری که در کتاب مزار آورده ام، فرات برترین نهرها است، نیل در مصر معروف است، سیحون و جیحون را در نهایه گفته اند دو نهرند که در پایتخت ها نزد مصیّصه و طرسوس می باشد. و در قاموس گفته شده است که سیحان نام نهری در شام و دیگری در بصره است. و سیحون نهری در ماوراءالنهر و نهری در هند است، جیحون نهر خوارزم است و جیحان نهر شام و روم و معرب جهان است.

بیرجندی در یک رساله اش گفته است که نهر فرات از کوه های ارزن روم سرچشمه می گیرد و به مشرق جاری می شود تا به ملطیه و آنگه سمیساط و در نهایت به کوفه می رسد و به دشت ها می ریزد. گفته شده است که نیل بهترین نهرها است، چون سرچشمه اش دور است و از روی سنگ ها و ریگ ها گذر می کند و گل و لای ندارد و سنگ در آن سبزه می روید، مانند دیگر نهرها و به تندی از جنوب به شمال می آید و افزایش آن هنگام کاستن آب های دیگر است و سرچشمه هایش در جنوب خط استوا و غیر معمور است و از این رو براساس تحقیق سرچشمه آن معلوم نیست.

یکی از حکمای یونان گفته است: نهری است که از پیوستن ده نهر فراهم می شود که میان هر دوی آن ها بیست و دو فرسنگ فاصله است و همه در دریاچه ای می ریزند. و آن نهر رو به مصر می آید و به سمت شمال می گراید تا به مصر می رسد و چون از آن می گذرد، در «شنطوف» دو تیره می شود و به دریا می ریزد. و گفته شده است سرچشمه سیحان در طول پنجاه و هشت درجه و عرض چهل و چهار درجه است و از شمال به سوی جنوب به بلاد روم و ارمن گذر می کند تا نزدیک مصیصه و با جیحون همراه می شود و به دریای روم میان ایاس و طرسوس می ریزند. و سرچشمه نهر جیحان در طول پنجاه و هشت درجه و عرض چهل و شش درجه است و در بزرگی نزدیک به فرات است و از شمال به جنوب، در میان کوه های مرز روم روان است تا به شمال مصیصه می گذرد و به دریا می ریزند.

باید دانسته شود که این خبر از طریق عامه نیز رسیده است که البته از

ص: 36

فالفرات إلی آخر الخبر و اختلفوا فی تأویله قال الطیبی فی شرح المشکاة فی شرح هذا الخبر سیحان و جیحان غیر سیحون و جیحون و هما نهران عظیمان جدا و خص الأربعة لعذوبة مائها و کثرة منافعها کأنها من أنهار الجنة أو یراد أنها أربعة أنهار هی أصول أنهار الجنة سماها بأسامی الأنهار العظام من أعذب أنهار الدنیا و أفیدها علی التشبیه فإن ما فی الدنیا من المنافع فنموذات لما فی الآخرة و کذا مضارها و قال القاضی معنی کونها من أنهار الجنة أن الإیمان یعم بلادها و أن شاربیها صائرة إلیها و الأصح أنه علی ظاهرها و أن لها مادة من الجنة و فی معالم التنزیل أنزلها الله تعالی من الجنة و استودعها الجبال لقوله تعالی فَأَسْکَنَّاهُ أقول المشبه فی الوجه الأول أنهار الدنیا و وجه الشبه العذوبة و الهضم و البرکة و فی الثانی أنهار الجنة و وجهه الشهرة و الفائدة و العذوبة و فی الثالث وجهه المجاورة و الانتفاع انتهی و أقول ظاهر الخبر مع التتمة التی فی الخصال اشتراک الاسم و إنما سمیت بأسماء أنهار الجنة لفضلها و برکتها و کثرة الانتفاع بها و یحتمل أن یکون المعنی أن أصل هذه الأنهار و مادتها من الجنة فلما صارت فی الدنیا انقلبت ماء و لا ینافی ذلک معلومیة منابعها إذ یمکن أن یکون أول حدوثها بسبب ماء الجنة أو یصب فیها بحیث لا نعلم أو یکون المراد بالجنة جنة الدنیا کما مر فی کتاب المعاد و تجری من تحت الأرض إلی تلک المنابع ثم یظهر منها و یؤید تلک الوجوه فی الجملة

مَا رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ بِسَنَدٍ کَالْمُوَثَّقِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یُدْفَقُ فِی الْفُرَاتِ فِی کُلِّ یَوْمٍ دُفُقَاتٌ مِنَ الْجَنَّةِ(1).

وَ بِسَنَدٍ آخَرَ رَفَعَهُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: نَهَرُکُمْ هَذَا یَعْنِی مَاءَ الْفُرَاتِ یُصَبُّ فِیهِ مِیزَابَانِ مِنْ مَیَازِیبِ الْجَنَّةِ(2).

وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَالَ: إِنَّ مَلَکاً یَهْبِطُ مِنَ السَّمَاءِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ مَعَهُ ثَلَاثَةُ مَثَاقِیلِ مِسْکٍ (3)

مِنْ مِسْکِ الْجَنَّةِ فَیَطْرَحُهَا فِی الْفُرَاتِ وَ مَا مِنْ نَهَرٍ فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ لَا غَرْبِهَا أَعْظَمَ بَرَکَةً

ص: 37

«الفرات» تا آخر خبر در آن نیست و در تفسیرش اختلاف دارند. طیبی در شرح مشکاه گفته است: سیحان و جیحان جز سیحون و جیحون باشند و هر دو نهر بسیار بزرگی می باشند و ذکر خصوصیت آن ها به جهت سود بسیار آن ها است که مانند نهرهای بهشت می باشند. البته ممکن است مقصود این باشد که چهار نهر اصلی بهشت به نام این نهرهای بزرگ و سودمند دنیا می باشد، زیرا سودهای دنیا و همچنان زیان های آن، نمونه سودهای سرای آخرت است. قاضی در این باره گفته است: منظور از این که از نهرهای بهشت اند این است که مردم آنجا همه ایمان می آورند و نوشنده هایشان به بهشت می روند. البته درست تر این است که گفته شود ظاهرشان منظور است و یک مایه بهشتی دارند. در معالم التنزیل آمده است که خدا آن ها را از بهشت فرو آورده و در کوه ها سپرده چون فرموده است. «فَأَسْکَنَّاهُ»{آن را جا دادیم.}(1)

نظر ما در این باره این است که در وجه یکم شباهت با نهرهای دنیا از نظر گوارایی و خوش هضمی و برکت دارد و در وجه دوم، این نهرها به نهرهای بهشت شباهت دارند. به عبارت دیگر از نظر شهرت، سود، گوارایی به هم شباهت داده شده اند و در مورد وجه سوم نیز باید گفت که وجه شباهت آن، مجاورت و سودبخشی است.

نظر من این است که ظاهر خبر با دنباله ای که در خصال است اشتراک نام دارد و این ها هم برای فضل و برکت و پرسودی نام نهرهای بهشت اند.و چه بسا مقصود این است که اصل این نهرها از بهشت است و چون به دنیا می آمدند، آب نامیده شدند و سرچشمه داشتن آن ها با این منافاتی ندارد. زیرا بسا که ظهور نخست آن ها برای آب بهشت بوده یا آب بهشت در آن ها ریخته می شود یا مقصود از بهشت، دنیا است -چنان چه در «کتاب معاد» از نظر گذشت - و آب آن از زیر زمین به این سرچشمه ها روان بوده و از آن ها پدیدار می شود.

مؤیدی که برای این وجوه می توان بیان داشت، روایت است که مرحوم کلینی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که «هر روز در فرات چند جهش از بهشت می ریزد.» و در روایت دیگری از امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل کرده است که فرمود: «این نهر شما - یعنی فرات - در آن دو ناودان از بهشت می ریزد.»(2) در روایت دیگری از امام سجاد علیه السّلام روایت شده است که «در هر شب فرشته ای از آسمان پایین می آید که سه مثقال مشک بهشت با خود دارد و آن را در فرات می ریزد و در شرق و غرب زمین

ص: 37

مِنْهُ (1).

و أما التأویل بکون أهلها و شاربیها صائرین إلی الجنة فهو فی خصوص الفرات ظاهر إذ أکثر القری و البلاد الواقعة علیه و بقربه من الإمامیة و المحبین لأهل البیت علیهم السلام کما تشهد به التجربة

وَ قَدْ رَوَی الْکُلَیْنِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا إِخَالُ أَحَداً یُحَنَّکُ بِمَاءِ الْفُرَاتِ إِلَّا أَحَبَّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ.

وَ قَالَ علیه السلام: مَا سُقِیَ أَهْلُ الْکُوفَةِ مَاءَ الْفُرَاتِ إِلَّا لِأَمْرٍ مَا وَ قَالَ یُصَبُّ فِیهِ مِیزَابَانِ مِنَ الْجَنَّةِ(2).

نهری پر برکت تر از آن نیست.»(1)

در مورد اینکه گفته می شود اهل این انهار و نوشنده هاشان به بهشت می روند نیز باید گفت که در خصوص فرات روشن است، زیرا بیشتر مردم اطراف آن شیعه و دوست خاندان پیغمبرند،چنان چه آزموده شده است. مرحوم کلینی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که «گمان نمی کنم کسی را با آب فرات کام بردارند، مگر این که خاندان ما را دوست داشته باشد.» و همچنین فرمودند: «اهل کوفه را با فرات سیراب نکردند. مگر به دلیل امری خاص» و فرمود: «دو ناودان از بهشت در آن ریخته می شود.»

می گویم

منظور از «امری خاص» رسوخ ولایت اهل بیت در دل آنان است. و از امیرالمؤمنین علیه السّلام روایت شده است که «اگر مردم کوفه با آب فرات کام نوزادان خود را بردارند، شیعیان ما می باشند.»(2)

البته برای سه نهر دیگر در این خبر فضیلتی ندیدم، بلکه کلینی در کافی از امیرالمؤمنین علیه السّلام روایت کرده است که «آب رود نیل در مصر، دل را می میراند.»(3)

روایت4.

الدُر المنثور: از پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله روایت شده است که فرمود: خدا پنج نهر از بهشت به زمین فرو می آورد: سیحون، نهر هند، جیحون، نهر بلخ. دجله و فرات دو نهر در عراق و نیل نهر مصر است. خدا آن ها را از یک چشمه ای در پایین ترین درجه های بهشت بر دو بال جبرئیل فرو آورد و در کوه ها سپرد که برای زندگی مردم بسیار سودمند است.(4) و به همین جهت خداوند در قرآن کریم فرموده است: «وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْض»(5) {و از آسمان، ابی به اندازه [معین] فرود آوردیم، و آن را در زمین جای دادیم}چون هنگام خروج یاجوج و مأجوج، خدا جبرئیل را می فرستد تا از زمین قرآن و همه دانش و حجرالاسود و مقام ابراهیم و تابوت موسی و هر چه دارد و نیز این پنج نهر را به آسمان بالا می برد .

و به همین جهت خداوند متعال فرموده است: «وَ إِنَّاعَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ.»{و ما برای از بین بردن آن مسلماً تواناییم.} و چون این چیزها از زمین بالا روند، اهل زمین خبر دنیا و دیگر سرا را از دست دهند.

ص: 38

روایت5.

شرح نهج البلاغه ابن میثم: هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السّلام از جنگ جمل فارغ شد، برای مردم خطبه ای خواند که در آن ابتدا خدا را سپاس گفت و ستایش نمود و بر پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله درود فرستاد و برای مرد و زن مؤمن و مسلمان آمرزش خواست. آنگه فرمود: ای مردم بصره! ای مردم سرزمین انقلاب! که سه بار بر اهلش منقلب گشته اید و خدا چهارم را به خیر گذراند. و خطبه را چنان چه که در «کتاب فتن» گذشت ادامه داد و گفت: برای بهسازی زندگی شما آب را بامداد و شام مسخر شما کرده است و دریا را وسیله فزونی اموال شما نموده است.

توضیح

منظور از این جمله که فرمود «الماء یغدو علیکم و یروح.»(آب بر شما بام و شام کند) اشاره به مد و جزر است و بهسازی زندگی سود آن است، زیرا اگر همیشه آب کم بود و به حد مدّ نمی رسید، زراعت سخت می شد و نخلستان ها سیراب نمی شدند. و اگر همیشه زیاد بود، زمین های آن ها غرق می شد. و در کم و زیاد آب سود دیگری است که می توان به شستن پلیدی ها و ازاله خبائث از کناره نهرها اشاره کرد و چه بسا در سودهای دیگر همانند حرکت کشتی ها و مانند آن اثر داشته باشند.

روایت6.

إعلام الوری: در آغاز خلافت عمر یک یهودی از نژاد هارون از امیرالمؤمنین علیه السّلام از نخست قطره ای که بر زمین چکیده و از نخستین چشمه ای که بر زمین روان شده و از اولین درختی که بر آن جنبیده است پرسید.

فرمود: ای هارون زاده! شما می گویید نخستین قطره ای که بر زمین چکید، آن وقتی بود که یکی از دو پسر آدم دیگری را کشت که البته این چنین نیست. اولین قطره هنگام حیض حواء و پیش از آن که پسرها را بزاید بود. شما می گویید: نخستین چشمه ای که بر زمین روان شد، چشمه ای است که در بیت المقدس است. این نیز غلط است. چرا که

ص: 39

عَیْنُ الْحَیَاةِ الَّتِی وَقَفَ عَلَیْهَا مُوسَی وَ فَتَاهُ وَ مَعَهُمَا النُّونُ الْمَالِحُ فَسَقَطَ فِیهَا فَحَیِیَ وَ هَذَا الْمَاءُ لَا یُصِیبُ مَیِّتاً إِلَّا حَیِیَ وَ أَمَّا أَنْتُمْ فَتَقُولُونَ أَوَّلُ شَجَرٍ اهْتَزَّ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ الشَّجَرَةُ الَّتِی کَانَتْ مِنْهَا سَفِینَةُ نُوحٍ وَ لَیْسَ کَذَلِکَ وَ لَکِنَّهَا النَّخْلَةُ الَّتِی هَبَطَتْ (1)

مِنَ الْجَنَّةِ وَ هِیَ الْعَجْوَةُ وَ مِنْهَا تَفَرَّعَ کُلُّ مَا تَرَی مِنْ أَنْوَاعِ النَّخْلِ فَقَالَ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِنِّی لَأَجِدُ هَذَا فِی کُتُبِ أَبِی هَارُونَ علیه السلام کِتَابَةَ(2)

یَدِهِ وَ إِمْلَاءَ عَمِّی مُوسَی علیه السلام (3).

اولین چشمه، زندگانی است که موسی و جوانش به همراه ماهی شور خود بر سر آن رسیدند و ماهی در آن افتاده و زنده شد. این آب به هیچ مرده نمی رسد، مگر آنکه زنده شود. و اینکه شما می­گویید اولین درختی که بر زمین رویید درختی بود که کشتی نوح از آن ساخته شد درست نیست چرا که اولین درخت نخلی بود که از بهشت فرود آمد و آن خرمای عجوه بود و از ان انواع نخلها پدید آمد. پس او گفت: بله به خدای واحدی که هیچ معبودی جز او نیست راست گفتی و من اینها را در کتاب پدرم هارون که به کتابت وی و املای عمویم موسی می­باشد می بینم.

روایت7.

اکمال الدین: از امام صادق علیه السّلام مانند این روایت را آورده است، البته به جز گفته یهودی، این را بیان کرده است که گفت: به من از نخستین درختی که بر زمین روییده و از نخستین چشمه ای که بر زمین روان شده و از نخستین سنگی که بر زمین نهاده شده است خبر بده. امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: نخستین درختی که بر زمین روییده، به پندار یهود زیتون است و البته این دروغ است، چرا که آن نخله عجوه است که آدم علیه السّلام از بهشت با خود آورد و در زمین کشت و اصل همه نخله ها است. نخستین چشمه ای که بر زمین روان شد یهود فکر می کند چشمه بیت المقدس زیر سنگ است. این را نیز دروغ گفته اند،چرا که آن چشمه زندگانی است که کسی به آن نمی رسد، مگر آنکه زنده ماند. و خضر در پیش قراول ذوالقرنین بود که چشمه زندگانی را می جست و خضر آن را یافت و از آن نوشید و ذوالقرنین آن را نیافت. و نخستین سنگی که بر زمین نهاده شده است، یهود پندارد که سنگ بیت المقدس است و دروغ می گویند. همانا آن حجرالاسوداست که آدم علیه السّلام آن را با خود از بهشت آورد و بر رکن نهاد و مردمش تبرک می جویند.(این سنگ) سپیدتر از برف بود و که البته از گناهان و معاصی آدمیزاده سیاه شد.

ص: 40

می گویم

نظر ما در این باره این است که هر دو خبر طولانی هستند و من با سندهایشان در «باب نصّ امیرالمؤمنین بر دوازده امام علیهم السّلام» در جلد نهم آن ها را آورده ام و باید اضافه کرد که در «کتاب اقالیم و بلدان و انهار»، برای فرات فضائل بسیاری آمده است.

روایت8.

روایت است که چهار نهر از بهشت هستند: سیحون، جیحون، نیل و فرات.

روایت9.

از علی علیه السّلام روایت شده است که: ای مردم کوفه! در این نهر شما، دو ناودان از بهشت می ریزد .

روایت10.

در مورد امام صادق علیه السّلام روایت شده است که از آب فرات نوشید و فزونی خواست و خدا را سپاس گفت و فرمود: چه برکت فراوانی دارد. اگر مردم برکتش را می دانستند، بر دو کناره اش چادر می زدند. و در آن دردمندی فرو نرود، مگر این که بهبود یابد.

و از سدّی روایت شده است که در زمان عمر فرات بالا آمد و انار بزرگی چون انار دانه بیرون انداخت و عمر به مسلمانان گفت آن را میان خود پخش کنند. ایشان معتقد بودند که آن انار از بهشت است.

روایت11.

رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: نیل از بهشت می جوشد و اگر از در سرچشمه آن نگاه کنید، برگ بهشت را در آن به دست می آورید. و به نقل از کتاب عجایب الاخبار در وصف برخی دریاها گفته اند: در این دریا پرنده ای است که پدر و مادر را ارجمند می دارند و وقتی پیر می شوند و نمی توانند خود را اداره کنند، دو تا از جوجه های آن ها می آیند و آن ها را به دوش خود به جای محکمی می برند و برایشان آشیانه ای می سازند و توشه و آب به آن ها می رسانند تا بمیرنند، و اگر یکی از جوجه ها پیش از آن ها بمیرد، جوجه دیگرشان می آیند و همین کار را انجام می دهند و همچنین شیوه آن ها این است.

روایت12.

قرب الإسناد: روایت شده است که: «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ.»{از هر دو [دریا] مروارید و مرجان برآید.}(1) یعنی از آب آسمان و از آب دریا چون ببارد، صدف هادر دریا دهن گشایند و آب باران

ص: 41

فَتُخْلَقُ اللُّؤْلُؤَةُ الصَّغِیرَةُ مِنَ الْقَطْرَةِ الصَّغِیرَةِ وَ اللُّؤْلُؤَةُ الْکَبِیرَةُ مِنَ الْقَطْرَةِ الْکَبِیرَةِ(1).

در آن ها ریزد و لؤلؤ خرد از قطره خرد است و لؤلؤ درشت از قطره درشت.

روایت13.

کامل الزیاره: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: دو نهر مؤمن و دو نهر کافر می باشند. دو نهر کافر عبارتند از نهر بلخ و دجله و دو نهر مؤمن نیز نیل مصر و فرات می باشند. فرزندان خود را با آب فرات کام بردارید.

توضیح

جزری در نهایه در ذیل حدیثی آورده است که دو نهر مؤمن و دو نهر کافرند: دو مؤمن عبارتند از نیل و فرات و دو کافر دجله و نهر بلخ می باشند. این دو را به این جهت به مومن تشبیه کرده اند که چون خود به خود و بی رنج بر زمین روان می شوند و زراعت را سیراب کنند. و آن دو را کافر دانسته اند برای آنکه جز با رنج و زحمت سیراب نمی کنند و این دو در خیر و رحمت همچون دو مؤمن می باشند و آن دو در کم سودی مانند کافر هستند.

مولف:

چه بسا این که فرمود «کام بردارید» اشاره به این دارد که در ایمان و کفر اثری می گذارند که این مطلب در فرات روشن است و اما در نیل مصر بسا شقاوت مردمش بر اثر خاک آن باشد که بد است،چنان چه در اخبار رسیده و اگر در غیر این مکان جریان داشت این چنین نبود.

نهر بلخ همان جیحون است. بیرجندی گفته است: مایه اش از حدود بدخشان است. در طول نود و نه درجه و عرض سی و هفت درجه. سپس نهرهای بسیاری با آن گرد می شوند و به سمت مغرب و شمال تا حدود بلخ می رود و از آن می گذرد تا ترمد و آنگه به مغرب و جنوب تا ولایت زمَّ در طول هشتاد و نه درجه و عرض سی و هفت درجه می رود. سپس به همان سو می رود

ص: 42

طوله ثمان و ثمانون درجة و عرضه تسع و ثلاثون ثم یمر إلی أن ینصب (1)

فی بحیرة خوارزم و نهر دجلة مشهور و یخرج من بلاد الروم من شمال میارقین (2)

من تحت حصار ذی القرنین و یذهب من جهة الشمال و المغرب إلی جهة الجنوب و المشرق و یمر بمدینة آمد و الموصل و سرمن رأی و بغداد ثم إلی واسط ثم ینصب فی بحر فارس.

تا جایی که هشتاد و هشت درجه طول و سی و نه درجه عرض دارد. سپس از آن می گذرد تا اینکه به دریاچه خوارزم می ریزد و به نهر دجله مشهور است و سرچشمه آن از میافارقین زیر دو دژ ذوالقرنین است و از شمال غربی به جنوب می رود و به شهر «آمد» می گذرد و به شهر موصل، سامرا و بغداد سپس به واسطه ای به دریای فارس می ریزد.

روایت14.

عیاشی: از یکی از دو امام علیهما السّلام نقل کرده است هنگامی که خداوند متعال فرمود: «یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ وَ یا سَماءُ أَقْلِعِی»(1){وگفته شد: «ای زمین! آب خود را فرو بر، و ای آسمان، [ازباران] خودداری کن} زمین گفت: من فرمانبرم تنها آب خودم را فرو می دهم و نبایدم آب آسمان را هم فرو کشم، و آب خود را فرو کشید و آب آسمانی به جا ماند و دریای گرد زمین شد.

روایت15.

کافی: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: جبرئیل با پایش پنج نهر را کند و زبانه آب به دنبالش می رفت؛ که عبارتند از فرات، دجله، نیل مصر، مهران و نهر بلخ. هر چه را آبیاری می کنند از آن ها آبیاری می شود. از امام علیه السّلام روایت شده است: و هم دریای دور دنیا.(2)

توضیح

بیرجندی گفته است: مهران نهر سند از ناحیه ملتان است، اول از ناحیه ملتان گذر می کند و به جنوب منحرف می شود و به منصوره می گذرد تا اینکه به دریای «دیبل» می ریزد و آن رود بزرگی است و آب بسیار گوارا چون نیل مصر و نهنگ هم دارد. و گفته اند چون به طول یکصد و هفت درجه و عرض بیست و سه درجه می رسید دو شعبه می شود؛ یکی به دریای هند می ریزد و دیگری پیش می رود و پس از مسافتی به دریای هند می ریزد. این خبر در کتاب من لا یحضره الفقیه از ابی بختری روایت شده است که به آخرش افزوده است که

ص: 43

و هو أفسبکون و لعله من الصدوق فصار سببا للإشکال لأن أفسبکون معرب آبسکون و هو بحر الخزر و یقال له بحر جرجان و بحر طبرستان و بحر مازندران و طوله ثمانمائة میل و عرضه ستمائة میل و ینصب فیه أنهار کثیرة منها نهر آتل (1) و هذا البحر غیر محیط بالدنیا بل محاط بالأرض من جمیع الجوانب و لا یتصل بالمحیط و لعله إنما تکلف ذلک لأنه لا یحصل من المحیط شی ء و هو غیر مسلم و قرأ بعض الأفاضل المطیف بضم المیم و سکون الطاء و فتح الیاء اسم مفعول أو اسم المکان من الطواف و لا یخفی ضعفه فإن اسم المفعول منه مطاف بالضم أو مطوف و اسم المکان کالأول أو مطاف بالفتح و ربما یقرأ مطیف بتشدید الیاء المفتوحة و هو أیضا غیر مستقیم لأنه بالمعنی المشهور واوی فالمفعول من باب التفعیل مطوّف و أیضا کان ینبغی أن یقال المطیف به الدنیا نعم قال فی القاموس طیّف تطییفا و طوف أکثر الطواف انتهی لکن حمله علی هذا أیضا یحتاج إلی تکلف شدید و ما فی الکافی أظهر و أصوب و المعنی أن البحر المحیط بالدنیا أیضا للإمام علیه السلام.

آن «افسیکون» است و شاید از خود صدوق است و مایه اشکال شده است، چون معرب «آبسکون» دریای خزر است و آن را دریای گرگان و دریای طبرستان و مازندران هم می گویند. به طول هشتصد و پهنای ششصد میل، که رودهای بسیاری در آن می ریزد، مانند رود آتل (آمل). این دریا گرد جهان نیست، بلکه گردش زمین است از هر سو و به بحر محیط پیوسته نیست و شاید آن را چنین تفسیر کرده برای آنکه از محیط چیزی به دست نمی آید و آن هم مسلم نیست.

یکی از افاضل «مطیف» را بر وزن «مفحم» خوانده است که اسم مفعول یا اسم مکان از «طواف» می باشد. یعنی احاطه شده، ولی نظر ضعیفی است، چون اسم مفعولش مطاف یا مطوف است یا مطاف به فتح میم و بسا «مطیف» به تشدید یاء خوانده اند، یعنی فتحه دار و آن هم درست نمی باشد. باب تفعیل آن طواف و اسم مفعولش مطوّف آمده و باید «مطیّف به الدنیا» گفته شود.آری در قابوس «طیّف» به معنی طوف آمده است، ولی حملش به این معنی هم سخت است و لذا آنچه در کافی آمده بهتر است و مقصود این است که دریای گرد دنیا هم از امام علیه السّلام است.

روایت16.

نوادر راوندی: از حضرت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت شده است که فرمود: بدترین یهود، یهود بیسان هستند و بدترین ترسا در نجران؛ بهترین آب که روی زمین جوشید آب زمزم و بدترین آن آب برهوت است، یک وادی در حضرموت که جان کافران در آن وارد شوند.

توضیح

در قاموس است که «بیسان» روستایی در شام و مرو است و مکانی در یمامه و احتمال اول در اینجا اظهر است، و نجران موضعی در یمن است. در نهایه آمده است که در حدیث است «نه عدوی است و نه هامه.» هامه سر است و نام پرنده می باشد و مقصود حدیث همین است، چون عرب به آن فال بد می زدند و آن پرنده شب است و گفته اند جغد است. و البته گفته شده که عرب معتقد بودند که جان کشته ای که خونخواهی نشده هامه می شود و فریاد می کشد: «سیرابم کنید، سیرابم کنید!» و چون خونخواهی شد، پرواز می کند. گفته شده است پنداشتند استخوان مرده است و گفته اند جان او است که هامه می شود و می پرد و آن را «صدی» می نامیدند و اسلام آن را نهی کرد و از آن بازداشت. در قاموس است که «صدی» تن مرده آدمی است

ص: 44

طائر یخرج من رأس المقتول إذا بلی بزعم الجاهلیة.

و به پندار جاهلیت پرنده ای که از سر کشته برمی آید چون پوسیده می گردد.

روایت17.

غارات: از اصبغ بن نباته روایت شده است که از امیرالمؤمنین علیه السّلام پرسش شد: نخست چیزی که بر زمین نالید چه بود؟ فرمود: وادی یمن بود که برای اولین بار آب از آن جوشید.

روایت18.

نوادر راوندی: از علی بن اسباط روایت شده است که اگر در فرات رعایت عدالت شود، همه زمین را سیراب کند.

توضیح

شاید مقصود همه زمین های کنار و نزدیک به آن است

روایت19.

الدُر المنثور: از جابر بن عبدالله روایت شده است که گفت: شنیدم که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله می فرمود: آب زمزم برای هر چه منظور شود سود می دهد؛ هر که آن را برای بیماری نوشد خدا شفایش می دهد و اگر برای گرسنگی بنوشد، خدا او را سیر می کند و چنان چه برای حاجت استفاده می کند، خدا آن را بر می آورد.

حکیم ترمدی گفته است: پدرم برایم باز گفت که شبی تاریک به طواف پرداختم و به سختی بولم گرفت و مرا به رنج انداخت. ترسیدم اگر از مسجد بیرون بیایم پا بر پلیدی گذارم، چون وقت حج بود. در این هنگام به یاد این حدیث آمدم و به زمزم در آمدم و از آن نوش کردم و تا صبح آسوده شدم.

روایت20.

الدُر المنثور: و از همان از ابن عباس روایت شده است که گفت: «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ» یعنی فرستاد دو دریا را «و بَیْنَهُما بَرْزَخٌ» یعنی پرده میانشان بود، «لا یَبْغِیانِ» به هم نیامیختند. و از او هم روایت شده که مقصود دریای آسمان و دریای زمین است که هر سال به هم بر می خورند. {لؤلؤ و مرجان از آن هابرمی آید.} چون صدف ها ببارد در دریا دهان گشایند و هر چه از قطره های باران در آن ها فرو چکد لؤلؤ می شود.(1)

روایت21.

الدُر المنثور: از ابن جبیر نیز نقل شده است که گفت: هرگاه قطره ای از آسمان می چکد، برای او صدف هایی باز می شود که این صدف ها لؤلؤ می شود.(2)

روایت22.

الدُر المنثور: از امام علی علیه السّلام است که فرمود: مرجان، لؤلؤ درشت است.

از ابن عباس هم مانند آن روایت شده است.

ص: 45

روایت23.

الدُر المنثور: در روایت دیگر از او مرجان لؤلؤ خرد است.(1)

روایت24.

از ابن مسعود روایت شده است که مرجان مهره سرخی است.

روایت25.

الدُر المنثور: از عمیر بن سعد نقل شده است که ما نزد علی علیه السّلام کنار شط فرات بودیم که کشتی گذشت و آن حضرت این آیه را خواند: «وَ لَهُ الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلام»(2){و او راست در دریا سفینه های بادبان دارِ بلند همچون کوه ها}

روایت26.

مجمع البیان: از پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله روایت شده است که فرمود: خدای تعالی پنج نهر از بهشت فرو آورد: سیحون نهر هند، جیحون نهر بلخ، دجله و فرات دو نهر عراق و نیل نهر مصر. همه را از یک چشمه فرو آورد و در زمین روان کرد و سود مردم را در هر نوع زندگی در آن ها نهاد. سپس در ادامه فرمود: «وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّا عَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ»(3){و از آسمان، آبی به اندازه [معین] فرود آوردیم، و آن را در زمین جای دادیم، و ما برای از بین بردن آن مسلماً تواناییم.}(4)

روایت27.

کافی: از یونس بن ظبیان یا معلی بن خنیس روایت شده است که به امام صادق علیه السّلام گفتم: برای شما از این نهرها چیست؟ لبخندی زد و فرمود: راستش، خداوند بزرگ جبرئیل را فرستاد و به او فرمود با انگشت بزرگ پایش، هشت نهر در زمین بکند چون سیحان و جیحان که نهر بلخ است و خشوع نهر شاش و مهران نهر هند، نیل مصر، دجله و فرات. هر آنچه آب دهند یا از آن ها سیراب می شوند از ما است و هر چه از ما است، از شیعیان ما است و دشمن ما را از آن بهره نمی برد، جز این که غصب می کند و به زور می برد.و راستی دوست ما را سعه و فراوانی بیش از میان آسمان و زمین است! سپس این آیه را خواند {بگو آن برای کسانی است که گرویدند در زندگی دنیا} که از آن ها غصب شده {و مخصوص آن هااست روز قیامت و دچار غصب نباشند.}

توضیح

شاید لبخند امام از این جهت است که سهمی را از آن ها دانسته است نه همه را.

ص: 46

یشقّ و یحفر و منهم من حمل الکلام علی الاستعارة التمثیلیة لبیان أن حدوث الأنهار و نحوها مستندة إلی قدرة الله تعالی ردا علی الفلاسفة الذین یسندونها إلی الطبائع و فی أکثر النسخ هنا جیحان بالألف و فی بعضها بالواو و هو أصوب لما عرفت أن نهر بلخ بالواو و علی الأول إن کان التفسیر من بعض الرواة فیمکن أن یکون اشتباها منه و لو کان من الإمام علیه السلام و صح الضبط کان الاشتباه من اللغویین و الشاش بلد بما وراء النهر کما فی القاموس و نهره علی ما ذکره البرجندی بقدر ثلثی الجیحون و منبعه من بلاد الترک من موضع عرضه اثنتان و أربعون درجة و طوله إحدی و سبعون درجة و یمر إلی المغرب مائلا إلی الجنوب إلی خجند ثم إلی فاراب ثم ینصب فی بحیرة خوارزم و تسمیته بالخشوع غیر مذکور فیما رأینا من کتب اللغة و غیرها فما سقت أی سقته من الأشجار و الأراضی و الزروع أو استقت أی منه أی أخذت الأنهار منه و هو بحر المطیف بالدنیا أو بحر السماء فالمقصود أن أصلها و فرعها لنا أو ضمیر استقت راجع إلی ما باعتبار تأنیث معناه و التقدیر استقت منها و ضمیر منها المقدر للأنهار فالمراد بما سقت ما جرت علیها من غیر عمل و بما استقت ما شرب منها بعمل کالدولاب و شبهه و نسبة الاستسقاء(1)

إلیها علی المجاز کذا خطر بالبال و هو أظهر و قیل ضمیر استقت راجع إلی الأنهار علی الإسناد المجازی لأن الاستقاء فعل لمن یخرج الماء منها بالحفر و الدولاب یقال استقیت من البئر أی أخرجت الماء منها و بالجملة یعتبر فی الاستقاء ما لا یعتبر فی السقی من الکسب و المبالغة فی الاعتمال إلا ما غصب علیه علی بناء المعلوم و الضمیر للعدو أی غصبنا علیه أو علی بناء المجهول أی إلا شی ء صار مغصوبا علیه یقال غصبه علی الشی ء أی قهره و الاستثناء منقطع إن کان اللام للاستحقاق و إن کان للانتفاع فالاستثناء متصل و ذه إشارة إلی المؤنث أصلها ذی قلبت الیاء هاء المغصوبین علیها الحاصل أن خالصة حال مقدرة من قبیل قولهم جاءنی زید صائدا صقره غدا قال فی مجمع البیان قال ابن عباس یعنی أن المؤمنین یشارکون المشرکین فی الطیبات فی الدنیا ثم یخلص الله

ص: 47

و برخی این سخن را نمونه افسانه ای دانسته اند برای بیان پدید شدن نهرها در زمین و بیان این که به قدرت خدای تعالی است و این ردّ بر فلاسفه است که آن ها را مستند به طبیعت می دانند. در برخی نسخه ها جیحون با واو و در برخی با الف است و آن در نهر بلخ درست تر است، و تعبیر به جیحان از اشتباه راویان است و اگر از خود امام علیه السّلام باشد، اشتباه از لغویین است. و شاش طبق گفته قاموس، شهری در ماوراء النهر استو این نهر چنان چه بیرجندی گفته است به اندازه دو سوم جیحون بوده و سرچشمه اش در بلاد ترک در عرض چهل و دو درجه و طول هفتاد و یک درجه است و از مغرب جنوبی به خجند می گذرد، وانگه به فاراب و به دریای خزر می ریزد و نام خشوع در کتب لغت و جز آن برایش نیامده است.

«او استقت» یعنی آنچه این نهرها از آن آب می گیرند که دریای گرد جهان یا دریای آسمان از ما است و مقصود اصل و فرع نهرها است، یا مقصود آنچه از آن ها آب داده می شود به وسیله ابزار و چاه است و هر چه هم آب بر آن ها روان می شود و این اظهر است.

در مجمع البیان در تفسیر آیه آمده است: ابن عباس می گوید: یعنی مؤمنان شریک مشرکان در خوشی های دنیا هستند

ص: 47

الطیبات فی الآخرة للذین آمنوا و لیس للمشرکین فیها شی ء(1) انتهی.

ثم اعلم أنه علیه السلام ذکر فی الأول ثمانیة و إنما ذکر فی التفصیل سبعة فیحتمل أن یکون ترک واحدا منها لأنه لم یکن فی مقام تفصیل الجمیع بل قال منها سیحان الخبر و قیل لما کان سیحان اسما لنهرین نهر بالشام و نهر بالبصرة أراد هنا کلیهما من قبیل استعمال المشترک فی معنییه و هو بعید و لعله سقط واحد منها من الرواة و کأنه کان جیحان و جیحون فظن بعض النساخ و الرواة زیادة أحدهما فأسقطه و حینئذ یستقیم التفسیر أیضا.

فائدة قال النیسابوری فی تفسیر قوله تعالی وَ الْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاسَ قد سلف أن الماء المحیط(2) بأکثر جوانب القدر المعمور من الأرض فذلک هو البحر المحیط و قد دخل فی ذلک الماء من جانب الجنوب متصلا بالمحیط الشرقی و منقطعا عن الغربی إلی وسط العمارة أربعة خلیجات الأول إذا ابتدأ من المغرب الخلیج البربری لکونه فی حدود بربر من أرض الحبشة طوله من الجنوب إلی الشمال مائة و ستون فرسخا و عرضه خمسة و ثلاثون فرسخا و علی ضلعه الغربی بلاد کفار الحبشة و بعض الزنج و علی الشرقی بلاد مسلمی الحبشة و الثانی الخلیج الأحمر طوله من الجنوب إلی الشمال أربعمائة و ستون فرسخا و عرضه بقرب منتهاه ستون فرسخا و بین طرفه و فسطاط مصر الذی علی شرق النیل مسیرة ثلاثة أیام علی البر و علی ضلعه الغربی بعض بلاد البربر و بعض بلاد الحبشة و علی ضلعه الشرقی سواحل علیها فرضه مدینة الرسول صلی الله علیه و آله لقوافل مصر و الحبشة إلی الحجاز ثم سواحل الیمن ثم عدن علی الذؤابة الشرقیة منه الثالث خلیج فارس طوله من الجنوب إلی الشمال أربعمائة و ستون فرسخا و عرضه قریب من مائة و ثمانین فرسخا و علی سواحل ضلعه الغربی بلاد عمان و لهذا ینسب البحر هناک إلیها و جملة ولایة الغرب و إحیائهم من الحجاز و الیمن و الطائف و غیرها و بوادیهم بین الضلع الغربی من هذا

ص: 48

و در آخرت خاص مؤمنان می شود و مشرکان از آن بهره ای نمی برند.(1)

باید دانسته شود که یکی از دو نهر را شرح نداده است، برای آنکه در مقام تفصیل همه نبوده چنان چه از واژه «منها»می فهماند. و گفته شده است چون سیحان نام دو نهر یکی در شام و دیگری در بصره است، از آن هر دو را اراده کرده و لفظ مشترک را برای دو معنا آورده است. البته این بعید است و چه بسا که یکی را راویان انداخته باشند. لفظ خبر جیحان و جیحون می باشد و برخی نسخه برادران یا راویان گمان کردند یکی فزونی است و آن را انداخته اند و بنابراین شرح تمام است.

یک فایده:

نیشابوری در تفسیر این قول خدای تعالی « وَ الْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاس.»(2) {و کشتی هایی که در دریا روانند با آنچه به مردم سود می رساند}گفته است: آبی که گرد معموره زمین است و آن را دریای محیط گویند، از سمت جنوب شرقی جدا از غربی چهار خلیج به میان معموره زمین دارد.

اول: خلیج بربری در حدود بربر از زمین حبشه (دریای مدیترانه) با طول یکصد و شصت فرسخ و پهنای سی و پنج فرسخ، که در گوشه غرب آن بلاد کفار حبشه و برخی زنگیان قرار گرفته و بر شرق آن بلاد مسلمانان حبشه می باشد .

دوم: دریای احمر به طول چهارصد و شصت فرسخ از جنوب تا شمال و پهنای نزدیک پایان شصت فرسخ و میان کناره آن تا فسطاط مصر بر شرق نیل، به اندازه سه روز راه در خشکی است و در ضلع غربی آن برخی بلاد بربر و حبشه و بر ضلع شرقی آن راه مدینه پیغمبر است. برای کاروان های مصر و حبشه تا حجاز و تا سواحل یمن و عدن بر دنباله شرقی آن قرار دارد.

سوم: خلیج فارس به طول چهارصد و شصت فرسخ از جنوب به شمال و پهنای تقریبی یکصد و هشتاد فرسخ و در کناره های ضلع غربی آن بلاد عمان است، از این رو آن را دریای عمان می گویند و همه ولایت عرب و تیره هایش از حجاز، یمن، طائف و جز آن و بیابان هاشان میان گوشه غربی این

ص: 48

البحر و الشرقی من الخلیج الأحمر فلهذا سمیت العمارة الواقعة بینهما جزیرة العرب و فیها مکة زادها الله شرفا و علی سواحل ضلعه الشرقی بلاد فارس ثم هرموز ثم مکران ثم سواحل السند الرابع الخلیج الأخضر مثلث الشکل آخذ من الجنوب إلی الشمال ضلعه الشرقی بلاد فارس ثم هرموز ثم مکران متصل بالمحیط الشرقی و ضلعه الغربی خمسمائة فرسخ تقریبا و علی سواحل هذا الضلع ولایات الصین و لهذا یسمی بحر الصین و من زاویته الغربیة إلی زاویة من بحر فارس یسمی بحر الهند لکون بعض ولایتهم علی سواحله و أیضا فقد دخل إلی العمارة من جانب الغرب خلیج عظیم یمر من جانب الجنوب علی کثیر من بلاد المغرب و یحاذی أرض السودان و ینتهی إلی بلاد مصر و الشام و من جانب الشمال علی بلاد الروس و الجلالقة و الصقالبة إلی بلاد الروم و الشام و یتشعب منه شعبة من شمال أرض الصقالبة إلی أرض مسلمی بلغار یسمی بحر ورنک طوله المعلوم مائة فرسخ و عرضه ثلاث و ثلاثون و إذا جاوز تلک النواحی امتد نحو المشرق عما وراء جبال غیر مسلوکة و أرض غیر مسکونة و تتشعب (1) منه أیضا شعبة یسمی بحر طرابزون فهذه هی البحار المتصلة بالمحیط و أما غیر المتصلة فأعظمها بحر طبرستان و جیلان و باب الأبواب و الخزر و أبسیکون (2) لکون هذه الولایات علی سواحله مستطیل الشکل آخذ من المشرق إلی المغرب بأکثر من مائتین و خمسین فرسخا و من الجنوب إلی الشمال بقرب من مائتین و من عجائب البحار الحیوانات المختلفة الأعظام و الأنواع و الأصناف و منها الجزائر الواقعة فیها فقد یقال فی بحر الهند من الجزائر العامرة ألف و ثلاثمائة و سبعون منها جزیرة عظیمة فی أقصی البحر مقابل أرض الهند فی ناحیة المشرق و عند بلاد الصین تسمی جزیرة سراندیب (3)

دورها ثلاثة آلاف میل فیها جبال عظیمة و أنهار کثیرة و منها یخرج الیاقوت الأحمر و حول هذه الجزیرة تسع عشرة جزیرة عامرة فیها مدائن

ص: 49

دریا و شرق دریای سرخ است و از این رو معموره میانشان را جزیره العرب می گویند که مکه (زادها اللَّه شرفا) در آن است و سواحل شرقی آن بلاد فارس وانگه هرموز و مکران است و سپس سواحل سند قرار دارد.

چهارم: دریای سبز به شکل سه گوش، که از جنوب به شمال قرار دارد و ضلع شرقی آن بلاد فارس است و سپس هرموز و مکران و پیوسته است به دریای محیط، ضلع شرقی و غربی آن در حدود پانصد فرسخ است و بر سواحل آن ولایات چین است و از این رو آن را دریای چین می خوانند. و از گوشه غربی آن تا گوشه دریای فارس را دریای هند می نامند،به این دلیل که برخی بلاد هند در کناره آن قرار دارد و از گوشه غربی آن خلیج بزرگی از سمت جنوب به بسیاری از بلاد مغرب می گذرد و در برابر سرزمین سودان می باشد و به بلاد مصر و سودان پایان می یابد و از سوی شمال به بلاد روس و جلالقه و صقالبه تا بلاد روم [و شام] می گذرد، و تنگه ای از شمال آن جدا تا سرزمین مسلمانان بلغار به نام دریای (ورنک) به طول یکصد فرسخ و پهنای سی و سه فرسخ می شود. چون از آن نواحی گذشت، از پشت کوه ها و زمین هایی که نه راه و نه سکنه دارند به سوی مشرق کشیده می شود و تنگه دیگر به نام دریای (طرابزون، آبسکون) از آن جدا می شود.

این ها دریاهای متصل به دریای محیط هستند و آنچه به آن متصل نیست،بزرگ ترشان دریای طبرستان، گیلان، باب الابواب، خزر و آبسکون است که این ولایات در کنارش می باشند. شکل آن مستطیل بوده که از مشرق به مغرب بیش از دویست و پنجاه فرسخ و از جنوب به شمال در حدود دویست فرسخ می باشد و از عجایب دریاها، جانوران گوناگون به لحاظ بزرگی و نوع و صنف هستند و هم جزیره هایی در آن ها است که گفته اند در دریای هند هزار و سیصد و هفتاد جزیره است که جزیره بزرگی از آن ها در پایان دریا برابر زمین هند در ناحیه مشرق است و نزد بلاد چین «سراندیب» نام دارد که پیرامون آنسه هزار میل است، در آن کوه های بزرگ و رودهای بسیار است و یاقوت سرخ از آن به دست می آید و گردش نوزده جزیره آبادان است که در آن ها شهرها

ص: 49

و قری کثیرة و من جزائر هذا البحر جزیرة کله التی یجلب منها الرصاص القلعی و جزیرة سریرة التی یجلب منها الکافور و غرائب البحر کثیرة و لهذا قیل حدث عن البحر و لا حرج و سئل بعض العقلاء ما رأیت من عجائب البحر قال سلامتی منه.

تتمة قالت الحکماء فی سبب انفجار العیون من الأرض أن البخار إذا احتبس فی داخل من الأرض لما فیها من ثقب و فرج یمیل إلی جهة فیبرد بها فینقلب میاها مختلطة بأجزاء بخاریة فإذا کثر لوصول مدد متدافع إلیه بحیث لا تسعه الأرض أوجب انشقاق الأرض و انفجرت منها العیون أما الجاریة علی الولاء فهی إما لدفع تالیها سابقها أو لانجذابه إلیه لضرورة عدم الخلاء بأن یکون البخار الذی انقلب ماء و فاض إلی وجه الأرض ینجذب إلی مکانه ما یقوم مقامه لئلا یکون خلاء فینقلب هو أیضا ماء و یفیض و هکذا استتبع کل جزء منه جزء آخر و أما العیون الراکدة فهی حادثة من أبخرة لم تبلغ من کثرة موادها و قوتها أن یحصل منها معاونة شدیدة أو یدفع اللاحق السابق و أما میاه القنی (1) و الآبار فهی متولدة من أبخرة ناقصة القوة عن أن یشق الأرض فإذا أزیل ثقل الأرض عن وجهها صادفت منفذا تندفع إلیه بأدنی حرکة فإن لم یجعل هناک مسیل فهو البئر و إن جعل فهو القناة و نسبة القنی إلی الآبار کنسبة العیون السیالة إلی الراکدة و یمکن أن تکون هذه المیاه متولدة کما قاله أبو البرکات البغدادی من أجزاء مائیة متولدة من أجزاء متفرقة فی ثقب أعماق الأرض و منافذها إذا اجتمعت بل هذا أولی لکون میاه العیون و الآبار و القنوات تزید بزیادة الثلوج و الأمطار قال الشیخ فی النجاة و هذه الأبخرة إذا انبعثت عیونا أمدت البحار بصب الأنهار إلیها ثم ارتفع من البحار و البطائح و الأنهار و بطون الجبال خاصة أبخرة أخری ثم قطرت ثانیا إلیها فقامت بدل ما یتحلل منها علی الدور دائما.

ص: 50

و آبادی های بسیاری است و از جزایر این دریا یکی کله است که معدن قلع است و دیگری سریره که معدن کافور است و غرائب دریا بسیار است و از این رو گفته اند: از دریا بگو و از ترسی نداشته باش. از یک خردمند پرسیدند از عجایب دریا چه دیدی؟ گفت سلامت ماندن خود من.

مطلب پایانی:

حکماء در سبب جوشیدن چشمه ها گفته اند: هنگامی که بخار از سوراخ های زمین در درونش زندانی شد، به سویی رفته و خنک می شود و آب می گردد و با بخار مخلوط می شود و به واسطه تراکم و فشار بخارهای تازه که بیش از گنجایش زمین است، زمین را می شکافد و چشمه از آن بیرون می آید و ادامه جریانش یا به واسطه فشار دنباله های آن است یا به واسطه کششی است که نبودن خلاء پدید می آورد. هنگامی که بخار آب شد و به روی زمین آمد، باید جایگزینی پیدا کند تا خلأ نشود و آن هم باز آب می شود و بر می آید و هر جزئی به دنبال جزئی می باشد. و اما چشمه های ایستاده، از بخارهایی می باشند که مایه و نیروی بسیاری ندارند تا به هم فشار آورند. و اما آب کاریزها و چاه ها از بخارهای کمی می باشند که نمی توانند زمین را بشکافند و برآیند و چون سنگینی زمین از جلوی آن ها برداشته شود، در پی هم می آیند و اگر راه بیرون شدن ندارند، چاه بوده و در غیر این صورت قنات می باشند و قنات چون چشمه های روان است و چاه چشمه های ایستاده می باشد.

و چه بسا این گونه آب ها چنان چه ابو البرکات بغدادی گفته است، از ذره های آبی می باشند که در سوراخ های زمین به هم می پیوندند و پدید می آیند و که البته این نظر بهتر است، زیرا آب چشمه ها، چاه ها و کاریزها بر اثر برف و باران افزایش می یابند. شیخ در نجات گفته است: چون ابن بخارها و چشمه ها گشودند، آب دریاها به واسطه ریختن آن ها بالا می آیند و از دریاها، دشت ها، رودها و دره های کوه بخارهای دیگری بر می آیند و جاگزین آنچه آب شده می گردد و پیوسته این جریان ادامه پیدا می کند .

ص: 50

باب سی و یکم : زمین و چگونگی آن، آنچه خدا در آن برای مردم آماده کرده و کلیات احوال عناصر و آنچه زیر زمینها است

آیات

- یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (1)

{همان [خدایی] که زمین رابرای شما فرشی [گسترده]، و آسمان را بنایی [افراشته] قرارداد و از آسمان آبی فرود آورد و بدان از میوه ها رزقی برای شما بیرون آورد پس برای خدا همتایانی قرار ندهید، در حالی که خود می دانید.}

- وَ هُوَ الَّذِی مَدَّ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ فِیها رَواسِیَ وَ أَنْهاراً وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ جَعَلَ فِیها زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِیلٌ صِنْوانٌ وَ غَیْرُ صِنْوانٍ یُسْقی بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلی بَعْضٍ فِی الْأُکُلِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (2)

{و اوست کسی که زمین را گسترانید و در آن، کوه ها و رودها نهاد، و از هر گونه میوه ای در آن، جُفت جُفت قرار داد. روز را به شب می پوشاند. قطعاً در این [امور] برای مردمی که تفکر می کنند نشانه هایی وجود دارد. و در زمین قطعاتی است کنار هم، و باغهایی از انگور و کشتزارها و درختان خرما، چه از یک ریشه و چه از غیر یک ریشه، که با یک آب سیراب می گردند، و [با این همه] برخی از آنها را در میوه [از حیث مزه و نوع و کیفیت] بر برخی دیگر برتری می دهیم. بی گمان در این [امر نیز] برای مردمی که تعقّل می کنند دلایل [روشنی] است.}

- اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْأَنْهارَ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَیْنِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ وَ آتاکُمْ مِنْ کُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ کَفَّار(3)

{خداست که آسمانها و زمین را آفرید، و از آسمان آبی فرستاد، و به وسیله آن از میوه ها برای شما روزی بیرون آورد، و کشتی را برای شما رام گردانید تا به فرمان او در دریا روان شود، و رودها را برای شما مسخّر کرد. و خورشید و ماه را- که پیوسته روانند- برای شما رام گردانید و شب و روز را [نیز] مسخّر شما ساخت. و از هر چه از او خواستید به شما عطا کرد، و اگر نعمت خدا را شماره کنید، نمی توانید آن را به شمار درآورید. قطعاً انسان ستم پیشه ناسپاس است.}

- وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَیْنا فِیها رَواسِیَ وَ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْزُونٍ وَ جَعَلْنا لَکُمْ فِیها مَعایِشَ وَ مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقِین (4)

{و زمین را گسترانیدیم و در آن کوه های استوار افکندیم و از هر چیز سنجیده ای در آن رویانیدیم. و برای شما و هر کس که شما روزی دهنده او نیستید، در آن وسایل زندگی قرار دادیم.}

- هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَکُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِیهِ تُسِیمُونَ

ص: 51

یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ وَ النَّخِیلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ وَ ما ذَرَأَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَی الْفُلْکَ مَواخِرَ فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَ أَنْهاراً وَ سُبُلًا لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ إلی قوله تعالی وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ اللَّهَ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ (1)

الکهف: إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَی الْأَرْضِ زِینَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا(2)

طه: لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّری (3) و قال تعالی الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ سَلَکَ لَکُمْ فِیها سُبُلًا وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَباتٍ شَتَّی کُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَکُمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِأُولِی النُّهی مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری (4)

الأنبیاء: وَ جَعَلْنا فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِهِمْ وَ جَعَلْنا فِیها فِجاجاً سُبُلًا لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ (5)

الشعراء: أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الْأَرْضِ کَمْ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ (6) و قال تعالی أَ تُتْرَکُونَ فِی ما هاهُنا آمِنِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ نَخْلٍ طَلْعُها هَضِیمٌ وَ تَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً فارِهِینَ (7)

ص: 52

یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ وَ النَّخِیلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ وَ ما ذَرَأَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَی الْفُلْکَ مَواخِرَ فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَ أَنْهاراً وَ سُبُلًا لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ[ إلی قوله تعالی] وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ اللَّهَ لَغَفُورٌ رَحِیم (1)

{به وسیله آن، کشت و زیتون و درختان خرما و انگور و از هر گونه محصولات [دیگر] برای شما می رویاند. قطعاً در اینها برای مردمی که اندیشه می کنند نشانه ای است. و شب و روز و خورشید و ماه را برای شما رام گردانید، و ستارگان به فرمان او مسخّر شده اند. مسلماً در این [امور] برای مردمی که تعقل می کنند نشانه هاست. و [همچنین] آنچه را در زمین به رنگهای گوناگون برای شما پدید آورد [مسخّر شما ساخت]. بی تردید، در این [امور] برای مردمی که پند می گیرند نشانه ای است. و اوست کسی که دریا را مسخّر گردانید تا از آن گوشت تازه بخورید، و پیرایه ای که آن را می پوشید از آن بیرون آورید. و کشتیها را در آن، شکافنده [آب] می بینی، و تا از فضل او بجویید و باشد که شما شکر گزارید. و در زمین کوه هایی استوار افکند تا شما را نجنباند، و رودها و راهها [قرار داد] تا شما راه خود را پیدا کنید. و نشانه هایی [دیگر نیز قرار داد]، و آنان به وسیله ستاره [قطبی] راه یابی می کنند... و اگر نعمت [های] خدا را شماره کنید، آن را نمی توانید بشمارید. قطعاً خدا آمرزنده مهربان است.}

- إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَی الْأَرْضِ زِینَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلا(2)

{در حقیقت، ما آنچه را که بر زمین است، زیوری برای آن قرار دادیم، تا آنان را بیازماییم که کدام یک از ایشان نیکوکارترند.}

- لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّری (3)

{آنچه در آسمانها و آنچه در زمین و آنچه میان آن دو و آنچه زیر خاک است از آنِ اوست.} - الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ سَلَکَ لَکُمْ فِیها سُبُلًا وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَباتٍ شَتَّی کُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَکُمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِأُولِی النُّهی مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری (4)

{همان کسی که زمین را برایتان گهواره ای ساخت، و برای شما در آن، راهها ترسیم کرد و از آسمان آبی فرود آورد، پس به وسیله آن رُستنیهای گوناگون، جفت جفت بیرون آوردیم. بخورید و دامهایتان را بچرانید که قطعاً در اینها برای خردمندان نشانه هایی است. از این [زمین] شما را آفریده ایم، در آن شما را بازمی گردانیم و بار دیگر شما را از آن بیرون می آوریم.}

- وَ جَعَلْنا فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِهِمْ وَ جَعَلْنا فِیها فِجاجاً سُبُلًا لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ (5)

{و در زمین کوه هایی استوار نهادیم تا مبادا [زمین] آنان [مردم] را بجنباند، و در آن راههایی فراخ پدید آوردیم، باشد که راه یابند.}

- أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الْأَرْضِ کَمْ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِین (6)

{مگر در زمین ننگریسته اند که چه قدر در آن از هر گونه جفتهای زیبا رویانیده ایم؟ قطعاً در این [هنرنمایی] عبرتی است و [لی] بیشترشان ایمان آورنده نیستند.}

- «أَ تُتْرَکُونَ فِی ما هاهُنا آمِنِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ نَخْلٍ طَلْعُها هَضِیمٌ وَ تَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً فارِهِینَ»(7)

{آیا شما را در آنچه اینجا دارید آسوده رها می کنند؟ در باغها و در کنار چشمه ساران، و کشتزارها و خرمابُنانی که شکوفه هایشان لطیف است؟ و هنرمندانه [برای خود] از کوه ها خانه هایی می تراشید.}

ص: 52

النمل: أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَةٍ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً وَ جَعَلَ خِلالَها أَنْهاراً وَ جَعَلَ لَها رَواسِیَ وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حاجِزاً أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ (1)

لقمان: خَلَقَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دابَّةٍ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ هذا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِی ما ذا خَلَقَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ بَلِ الظَّالِمُونَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ (2)

فاطر: أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ ثَمَراتٍ مُخْتَلِفاً أَلْوانُها وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابِیبُ سُودٌ وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ کَذلِکَ إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ(3)

یس: وَ آیَةٌ لَهُمُ الْأَرْضُ الْمَیْتَةُ أَحْیَیْناها وَ أَخْرَجْنا مِنْها حَبًّا فَمِنْهُ یَأْکُلُونَ وَ جَعَلْنا فِیها جَنَّاتٍ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ وَ فَجَّرْنا فِیها مِنَ الْعُیُونِ لِیَأْکُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ وَ ما عَمِلَتْهُ أَیْدِیهِمْ أَ فَلا یَشْکُرُونَ سُبْحانَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمَّا لا یَعْلَمُونَ (4)

المؤمن: اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَراراً وَ السَّماءَ بِناءً(5)

السجدة: وَ مِنْ آیاتِهِ أَنَّکَ تَرَی الْأَرْضَ خاشِعَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ إِنَّ الَّذِی أَحْیاها لَمُحْیِ الْمَوْتی إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(6)

حمعسق: وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَثَّ فِیهِما مِنْ دابَّةٍ وَ هُوَ عَلی

ص: 53

- أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَةٍ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً وَ جَعَلَ خِلالَها أَنْهاراً وَ جَعَلَ لَها رَواسِیَ وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حاجِزاً أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُون (1)

{[آیا آنچه شریک می پندارند بهتر است] یا آن کس که آسمانها و زمین را خلق کرد و برای شما آبی از آسمان فرود آورد، پس به وسیله آن، باغهای بهجت انگیز رویانیدیم. کار شما نبود که درختانش را برویانید. آیا معبودی با خداست؟ [نه،] بلکه آنان قومی منحرفند. [آیا شریکانی که می پندارند بهتر است] یا آن کس که زمین را قرارگاهی ساخت و در آن رودها پدید آورد و برای آن، کوه ها را [مانند لنگر] قرار داد، و میان دو دریا برزخی گذاشت؟ آیا معبودی با خداست؟ [نه،] بلکه بیشترشان نمی دانند.}

- خَلَقَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دابَّةٍ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ هذا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِی ما ذا خَلَقَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ بَلِ الظَّالِمُونَ فِی ضَلالٍ مُبِین (2)

{آسمانها را بی هیچ ستونی که آن را ببینید خلق کرد و در زمین کوه های استوار بیفکند تا [مبادا زمین] شما را بجنباند، و در آن از هر گونه جنبنده ای پراکنده گردانید، و از آسمان آبی فروفرستادیم و از هر نوع [گیاه] نیکو در آن رویانیدیم. این، خلق خداست. [اینک] به من نشان دهید کسانی که غیر از اویند چه آفریده اند؟ [هیچ!] بلکه ستمگران در گمراهی آشکارند.} - أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ ثَمَراتٍ مُخْتَلِفاً أَلْوانُها وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابِیبُ سُودٌ وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدواب وَ الْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ کَذلِکَ إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ(3)

{آیا ندیده ای که خدا از آسمان، آبی فرود آورد و به [وسیله] آن میوه هایی که رنگهای آنها گوناگون است بیرون آوردیم؟ و از برخی کوه ها، راهها [و رگه ها] ی سپید و گلگون به رنگهای مختلف و سیاه پر رنگ [آفریدیم]. و از مردمان و جانوران و دامها که رنگهایشان همان گونه مختلف است [پدید آوردیم]. از بندگان خدا تنها دانایانند که از او می ترسند. آری، خدا ارجمندِ آمرزنده است.}

- وَ آیَةٌ لَهُمُ الْأَرْضُ الْمَیْتَةُ أَحْیَیْناها وَ أَخْرَجْنا مِنْها حَبًّا فَمِنْهُ یَأْکُلُونَ وَ جَعَلْنا فِیها جَنَّاتٍ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ وَ فَجَّرْنا فِیها مِنَ الْعُیُونِ لِیَأْکُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ وَ ما عَمِلَتْهُ أَیْدِیهِمْ أَ فَلا یَشْکُرُونَ سُبْحانَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمَّا لا یَعْلَمُون (4)

{و زمین مرده، برهانی است برای ایشان، که آن را زنده گردانیدیم و دانه از آن برآوردیم که از آن می خورند. و در آن [زمین] باغهایی از درختان خرما و تاک قرار دادیم و چشمه ها در آن روان کردیم. تا از میوه آن و [از] کارکردِ دستهایِ خودشان بخورند، آیا باز [هم] سپاس نمی گزارند؟ پاک [خدایی] که از آنچه زمین می رویاند و [نیز] از خودشان و از آنچه نمی دانند، همه را نر و ماده گردانیده است.}

- اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَراراً وَ السَّماءَ بِناء(5)

{خدا [همان] کسی است که زمین را برای شما قرارگاه ساخت و آسمان را بنایی [گردانید].}

- وَ مِنْ آیاتِهِ أَنَّکَ تَرَی الْأَرْضَ خاشِعَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ إِنَّ الَّذِی أَحْیاها لَمُحْیِ الْمَوْتی إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیر(6)

{و از [دیگر] نشانه های او این است که تو زمین را فسرده می بینی و چون باران بر آن فروریزیم به جنبش درآید و بردَمَد. آری، همان کسی که آن را زندگی بخشید قطعاً زنده کننده مردگان است. در حقیقت، او بر هر چیزی تواناست.}

- وَ مِجنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَثَّ فِیهِما مِنْ دابَّةٍ وَ هُوَ عَلی

ص: 53

جَمْعِهِمْ إِذا یَشاءُ قَدِیرٌ(1)

الزخرف: الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ جَعَلَ لَکُمْ فِیها سُبُلًا لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ (2)

الجاثیة: وَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً مِنْهُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (3)

ق: وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَیْنا فِیها رَواسِیَ وَ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ تَبْصِرَةً وَ ذِکْری لِکُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ (4)

الذاریات: وَ الْأَرْضَ فَرَشْناها فَنِعْمَ الْماهِدُونَ وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (5)

الرحمن: وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ فِیها فاکِهَةٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَکْمامِ وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحانُ فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (6)

الحدید: اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (7)

الطلاق: اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عِلْماً(8)

الملک: هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِی مَناکِبِها وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ(9)

ص: 54

جَمْعِهِمْ إِذا یَشاءُ قَدِیر (1)

{و از نشانه های [قدرتِ] اوست آفرینش آسمانها و زمین و آنچه از [انواع] جنبنده در میان آن دو پراکنده است، و او هر گاه بخواهد بر گردآوردنِ آنان تواناست.}

- الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ جَعَلَ لَکُمْ فِیها سُبُلًا لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُون (2)

{همان کسی که این زمین را برای شما گهواره ای گردانید و برای شما در آن راهها نهاد، باشد که راه یابید.}

- وَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً مِنْهُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُون (3)

{و آنچه را در آسمانها و آنچه را در زمین است به سود شما رام کرد همه از اوست. قطعاً در این [امر] برای مردمی که می اندیشند نشانه هایی است.}

- وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَیْنا فِیها رَواسِیَ وَ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ تَبْصِرَةً وَ ذِکْری لِکُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ(4)

{و زمین را گستردیم و در آن لنگر [آسا کوه] ها فرو افکندیم و در آن از هر گونه جُفت دل انگیز رویانیدیم. [تا] برای هر بنده توبه کاری بینش افزا و پندآموز باشد.} - وَ الْأَرْضَ فَرَشْناها فَنِعْمَ الْماهِدُونَ وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُون (5)

{و زمین را گسترانیده ایم و چه نیکو گسترندگانیم. و از هر چیزی دو گونه [یعنی نر و ماده] آفریدیم، امید که شما عبرت گیرید.}

- وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ فِیها فاکِهَةٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَکْمامِ وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحانُ فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبان (6)

- اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُون (7)

{بدانید که خدا زمین را پس از مرگش زنده می گرداند. به راستی آیات [خود] را برای شما روشن گردانیده ایم، باشد که بیندیشید.}

- اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عِلْما(8)

{خدا همان کسی است که هفت آسمان و همانند آنها هفت زمین آفرید. فرمان [خدا] در میان آنها فرود می آید، تا بدانید که خدا بر هر چیزی تواناست، و به راستی دانش وی هر چیزی را در بر گرفته است.}

- هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِی مَناکِبِها وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ إِلَیْهِ النُّشُور(9)

{اوست کسی که زمین را برای شما رام گردانید، پس در فراخنای آن رهسپار شوید و از روزی [خدا] بخورید و رستاخیز به سویِ اوست.}

ص: 54

نوح: وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ بِساطاً لِتَسْلُکُوا مِنْها سُبُلًا فِجاجاً(1)

المرسلات: أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً أَحْیاءً وَ أَمْواتاً وَ جَعَلْنا فِیها رَواسِیَ شامِخاتٍ وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتاً وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (2)

النبأ: أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً وَ الْجِبالَ أَوْتاداً وَ خَلَقْناکُمْ أَزْواجاً وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِداداً وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ ماءً ثَجَّاجاً لِنُخْرِجَ بِهِ حَبًّا وَ نَباتاً وَ جَنَّاتٍ أَلْفافاً(3)

الطارق: وَ الْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْعِ (4)

الغاشیة: أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ وَ إِلَی السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ وَ إِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ وَ إِلَی الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ (5)

الشمس: وَ الْأَرْضِ وَ ما طَحاها(6)

- وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ بِساطاً لِتَسْلُکُوا مِنْها سُبُلًا فِجاجا(1)

{و خدا زمین را برای شما فرشی [گسترده] ساخت، تا در راههای فراخ آن بروید.».}

- أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً أَحْیاءً وَ أَمْواتاً وَ جَعَلْنا فِیها رَواسِیَ شامِخاتٍ وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتاً وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِین (2)

{مگر زمین را محلّ اجتماع نگردانیدیم؟ چه برای مردگان چه زندگان. و کوه های بلند در آن نهادیم و به شما آبی گوارا نوشانیدیم. آن روز وای بر تکذیب کنندگان!}

- أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً وَ الْجِبالَ أَوْتاداً وَ خَلَقْناکُمْ أَزْواجاً وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِداداً وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ ماءً ثَجَّاجاً لِنُخْرِجَ بِهِ حَبًّا وَ نَباتاً وَ جَنَّاتٍ أَلْفافا(3)

{آیا زمین را گهواره ای نگردانیدیم؟ و کوه ها را [چون] میخهایی [نگذاشتیم]؟ و شما را جفت آفریدیم. و خواب شما را [مایه] آسایش گردانیدیم. و شب را [برای شما] پوششی قرار دادیم. و روز را [برای] معاش [شما] نهادیم. و بر فرازِ شما هفت [آسمان] استوار بنا کردیم. و چراغی فروزان گذاردیم. و از ابرهای متراکم، آبی ریزان فرود آوردیم، تا بدان دانه و گیاه برویانیم، و باغهای درهم پیچیده و انبوه. قطعاً وعدگاه [ما با شما] روز داوری است: روزی که در «صور» دمیده شود، و گروه گروه بیایید}

- وَالْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْع (4)

{سوگند به زمین شکافدار [آماده کشت].}

- أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ وَ إِلَی السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ وَ إِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ وَ إِلَی الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَت (5)

{آیا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده؟ و به آسمان که چگونه برافراشته شده؟ و به کوه ها که چگونه برپا داشته شده؟ و به زمین که چگونه گسترده شده است؟}

- وَ الْأَرْضِ وَ ما طَحاها(6)

{سوگند به زمین و آن کس که آن را گسترد.}

تفسیر

«الذی خلقکم» در این باره گفته شده است خدا در این جا پنج دلیل برایشان بر شمرده است؛ دو تا از انفس که آفرینش خود و پدرانشان می باشد و سه مورد از آفاق که گستردن زمین و بر پا کردن آسمان و امور حاصله از آن دو است. که آن نزول باران از آسمان و روییدن زراعات و میوه­ها از زمین به سبب آن. و دلیل این ترتیب در بیان روشن است. زیرا نزدیک ترین چیزها به آدمی خود او است و آن گاه اصل او و سپس زمین که جای او است و قرارگاهی که بر آن نشینند و می خوابند و جابجا می گردند. سپس آسمانی که مانند گنبد این قرارگاه است، وآن گاه آنچه از شبه آمیزش این زمین و آسمان برمی آید یعنی باران و انواع غذاها

ص: 55

و أنواع الثمار رزقا لبنی آدم و أیضا خلق المکلفین أحیاء قادرین أصل لجمیع النعم و أما خلق الأرض و السماء فذلک إنما ینتفع به بشرط حصول الخلق و الحیاة و القدرة و الشهوة و ذکر الأصول مقدّم علی ذکر الفروع و أیضا کل ما کان فی السماء و الأرض من الدلائل علی وجود الصانع فهو حاصل فی الإنسان بزیادة الحیاة و القدرة و الشهوة و العقل و لما کانت وجوه الدلالة فیه أتم کان تقدیمه فی الذکر أهم.

و الفراش اسم لما یفرش کالبساط لما یبسط و لیس من ضرورات الافتراش أن یکون سطحا مستویا کالفراش علی ما ظنّ فسواء کانت کذلک و علی شکل الکرة فالافتراش غیر مستنکر و لا مدفوع لعظم جرمها و تباعد أطرافها و لکنه لا یتم الافتراش علیها ما لم تکن ساکنة فی حیزها الطبیعی و هو وسط الأفلاک لأن الأثقال بالطبع تمیل إلی تحت کما أن الخفاف بالطبع تمیل إلی فوق و الفوق من جمیع الجوانب ما یلی السماء و التحت ما یلی المرکز فکما أنه یستبعد حرکة الأرض فی ما یلینا إلی جهة السماء فکذلک یستبعد هبوطها فی مقابلة ذلک لأن ذلک الهبوط صعود أیضا إلی السماء فإذن لا حاجة فی سکون الأرض و قرارها فی حیزها إلی علاقة من فوقها و لا إلی دعامة من تحتها بل یکفی فی ذلک ما أعطاها خالقها و رکز فیها من المیل الطبیعی إلی الوسط الحقیقی بقدرته و اختیاره إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ و مما من الله علی عباده فی خلق الأرض أن لم تجعل فی غایة الصلابة کالحجر و لا فی غایة اللین و الانغمار کالماء لیسهل النوم و

المشی علیها و أمکنت الزراعة و اتخاذ الأبنیة منها و یتأتی حفر الآبار و إجراء الأنهار و منها أن لم تخلق فی نهایة اللطافة و الشفیف لتستقر الأنوار علیها و تتسخن منها فیمکن جوازها(1).

و منها أن جعلت بارزة بعضها من الماء مع أن طبعها الغوص فیها لتصلح لتعیش الحیوانات البریة علیها و سبب انکشاف ما برز منها و هو قریب من ربعها إن لم تخلق صحیحة الاستدارة بل خلقت هی و الماء بمنزلة کرة واحدة یدل علی ذلک فی ما بین الخافقین

ص: 56

و میوه هایی که روزی آدمیزاده اند - و شبیه به نسل حیوانات - از شکم زمین برمی آیند. و نیز آفریدن مردم مکلّف زنده و توانا اصل همه نعمت ها است. و اما آفریدن زمین و آسمان تنها به شرط وجود انسان و حیات و قدرت و شهوت از آن بهره برده می­شود. پس باید اصل را پیش از فرع نام برد. بعلاوه هر دلالتی که در آسمان و زمین بر وجود صانع هست در آدمی هم هست، به اضافه زندگی، نیرو، شهوت و خرد و چون دلیلی کامل تر است تقدیمش مهم­تر است.

فراش نام آنچه که گسترده می­شود است همچون بساط که نام آنچه که پهن می­شود است. و ضرورت ندارد برای گسترده بودن و فرش نامیده شدن، حتما سطحی صاف باشد همانند فرش خانه - چنان چه بعضی گمان کرده­اند - بلکه می­تواند صاف باشد یا به شکل کره باشد که در این صورت هم می توان آن را فرش و بستر نامید چون بزرگ و اطرافش بسیار از هم فاصله دارد، ولی آنچه که مهم است این است که بستر بودنش وابسته به آن است که در جای طبیعی خود که میانه افلاک است آرام است، چون هر جسم سنگین به طبع خود به زیر می رود و هر جسم سبک به بالا. و بالا برای زمین از هر طرف سمت آسمان است و زیر زمین یعنی به سمت مرکز آن. پس چنان چه صعود زمین زیر پای ما به سوی آسمان، بعید است، سقوط آن در جهت مخالف نیز بعید است، چون این سقوط نیز در واقع همان صعود به سمت آسمان می باشد. پس زمین برای آرامش در جای خودش، نیازی به آویزه ای از بالا یا ستونی از زیرش ندارد و همان طبیعت میل به مرکز حقیقی، که خدا - به قدرت و اختیارش - به او داده برایش بس است.

«إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِه» و از نعمت خدا بر بنده اش این است که زمین را سخت مانند سنگ نساخته و از طرف دیگر نرم و فروکش مانند آب نیز به وجود نیاورده است تا خواب کردن و راه رفتن بر آن آسان باشد و زراعت و مسکن سازی و کندن چاه و کشیدن نهرها در آن میسر شود، و از جهت دیگر این که آن را لطیف نساخته تا پرتو در آن بماند و گرمی دهد و عبور بر آن میسر باشد.

و دیگر این که پاره ای از آن را از آب که باید درون آن باشد برآورده تا برای زندگی جانوران و مردم آماده باشد و سبب بیرون افتادن آن که نزدیک یک چهارم است این است که کره تمام نیست و با آب یک کره می شود که البته چند دلیل دارد:

ص: 56

تقدم طلوع الکواکب و غروبها للمشرقیین علی طلوعها و غروبها للمغربیین و فی ما بین الشمال و الجنوب ازدیاد ارتفاع القطب الظاهر و انحطاط الخفی للواغلین فی الشمال و بالعکس للواغلین فی الجنوب و ترکب الاختلافین لمن یسیر علی سمت بین السمتین إلی غیر ذلک من الأعراض الخاصة بالاستدارة یستوی فی ذلک راکب البر و راکب البحر و هذه الجبال و إن شمخت لا تخرجها عن أصل الاستدارة لأنها بمنزلة الخشونة القادحة فی ملاسة الکرة لا فی استدارتها.

و منها الأشیاء المتولدة فیها من المعادن و النبات و الحیوان و الآثار العلویة و السفلیة و لا یعلم تفاصیلها إلا موجدها و منها اختلاف بقاعها فی الرخاوة و الصلابة و الدماثة و الوعورة بحسب اختلاف الحاجات و الأغراض وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ و منها اختلاف ألوانها وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابِیبُ سُودٌ و منها انصداعها بالنبات وَ الْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْعِ و منها جذبها للماء المنزل من السماء وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ و منها العیون و الأنهار العظام التی فیها وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها و منها أن لها طبع الکرم و السماحة تأخذ واحدة و ترد سبعمائة کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ و منها حیاتها و موتها وَ آیَةٌ لَهُمُ الْأَرْضُ الْمَیْتَةُ أَحْیَیْناها و منها الدواب المختلفة وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ و منها النباتات المتنوعة وَ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ فاختلاف ألوانها دلالة و اختلاف طعومها دلالة و اختلاف روائحها دلالة فمنها قوت البشر و منها قوت البهائم کُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَکُمْ و منها الطعام و منها الإدام و منها الدواء و منها الفواکه و منها کسوة البشر نباتیة کالقطن و الکتان و حیوانیة کالشعر و الصوف و الإبریسم و الجلود و منها الأحجار المختلفة بعضها للزینة و بعضها للأبنیة فانظر إلی الحجر الذی تستخرج منه النار مع کثرته و انظر إلی الیاقوت الأحمر مع عزته و انظر إلی کثرة النفع بذلک الحقیر و قلة النفع بهذا الخطیر و منها ما أودع الله تعالی فیها من المعادن الشریفة کالذهب و الفضة.

ثم تأمل أن البشر استنبطوا الحرف الدقیقة و الصنائع الجلیلة و استخرجوا

ص: 57

این که اختران بر مردم مشرق زودتر طلوع و غروب دارند تا بر مردم مغرب؛ هر چه به سمت شمال نزدیک تر شوی، قطب ظاهر سمت جدی بالاتر می آید و قطب برابرش پایین تر می رود و در جنوب به عکس است و برای کسانی که میانه این دو سمت باشند، این اختلاف ترکیب شود. و نشانه های دیگر کره بودن که مردم خشکی و دریانشینان در آن ها موافقند و کوه های بلند آن را از کره بودن بیرون نمی برند، زیرا اگر زبری باشند با نرمی کره منافات دارند نه با شکل دایره آن .

و نعمت دیگر این است که همه چیزها که در زمین پدید می آیند از معادن، گیاه، جانور و آثار آسمانی و زمینی که تفصیل آن ها را جز آفریننده آن ها نمی داند.و دیگر این است که زمین قطعه های گوناگون از سست و سخت و نرم و ناهنجار دارد که هر کدام حاجتی را برآورده می کنند و سودی دارند که در زمین قطعه هایی کنار هم است: «وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ ». و نعمت و نشانه دیگر اختلاف رنگ های آن است که می­فرماید: «وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابِیبُ سُود»{و از برخی کوه ها، راه ها [ورگه ها]ی سپید و گلگون به رنگ های مختلف وسیاه پر رنگ [آفریدیم].}(1)

و دیگر شکاف داشتن آن برای رویش گیاه: «وَالْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْعِ.» و جذب آب باران به درون خود: «وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْض » و چشمه ها و رودهای بزرگ که در آن روان است: «وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها» و دیگر طبع کریم و پر بخشش زمین است که یک دانه بگیرد و هفتصد دانه پس می دهد: «کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّة»{همانند دانه ای است که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه ای صد دانه باشد} و نشانه دیگر زندگی و مرگ آن است: «وَ آیَةٌ لَهُمُ الْأَرْضُ الْمَیْتَةُ أَحْیَیْناها» و جانوران گوناگون است: «وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دَابَّة» و اینکه در آن انواع نباتات روییده می شود: «وَ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیج». چند رنگی آن ها خود دلیلی است و مزه های گوناگونشان و بوهای چندشان هر کدام دلیلی است. برخی خوراک آدم هستند و برخی خوراک بهائم می باشند: «کُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَکُم»{بخورید و دام هایتان را بچرانید}(2) خوراک و نانخورش و دارو و میوه های زیاد از زمین است، و جامه تن آدمی از پنبه، کتان، مو، پشم جانوران، ابریشم و پوست از آن است .

نعمت دیگرِ زمین، سنگ های گوناگون است که برخی زیور می باشند و برخی برای ساختمان و سنگ های بسیار که برای آتش گیره هستند. بنگر به یاقوت سرخ که کمیاب و کم سود و گران است و آن ها که سود زیاد دارند فراوان و ارزان هستند.

دیگر اینکه آنچه خدا در آن سپرده است از معدنی های خوب مانند طلا و نقره است.سپس بیندیش که آدمیان پیشه های دقیق و صنعت و هنر درآوردند تا

ص: 57

السمک من قعر البحر و استنزلوا الطیر من أوج الهواء و عجزوا عن اتخاذ الذهب و الفضة و السبب فیه أن معظم فائدتهما ترجع إلی الثمنیة و هذه الفائدة لا تحصل إلا عند العزة و القدرة علی اتخاذهما تبطل هذه الحکمة فلذلک ضرب الله دونهما بابا مسدودا و من هاهنا اشتهر فی الألسنة من طلب المال بالکیمیاء أفلس.

و منها ما یوجد علی الجبال و الأراضی من الأشجار الصالحة للبناء و السقف و الحطب و ما اشتد إلیه الحاجة فی الخبز و الطبخ و لعل ما ترکناه من الفوائد أکثر مما عددناه فإذا تأمل العاقل فی هذه الغرائب و العجائب اعترف بمدبر حکیم و مقدر علیم إن کان ممن یسمع و یبصر و یعتبر.

و أما منافع السماء فإن الله تعالی زینها بمصابیح وَ لَقَدْ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابِیحَ و بالقمر وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُوراً و بالشمس وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً و بالعرش رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ و بالکرسی وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ و باللوح فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ و بالقلم ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ و سماها سقفا محفوظا و سبعا طباقا و سبعا شدادا و ذکر أن خلقها مشتمل علی حکم بلیغة و غایات صحیحة رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلًا ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا و جعلها مصعد الأعمال و مهبط الأنوار و قبلة الدعاء و محل الضیاء و الصفاء و جعل لونها أنقع الألوان و هو المستنیر و شکلها أفضل الأشکال و هو المستدیر و نجومها رجوما للشیاطین و علامات یهتدی بها فی ظلمات البر و البحر و قیض للشمس طلوعا و سهل معه التقلب لقضاء الأوطار فی الأطراف و غروبا یصلح معه الهدء و القرار فی الأکناف لتحصیل الراحة و انبعاث القوة الهاضمة و تنفیذ الغذاء إلی الأعضاء و أیضا لو لا الطلوع لانجمدت المیاه و غلبت البرودة و الکثافة و أفضت إلی جمود الحرارة الغریزیة و انکسار سورتها و لو لا الغروب لحمیت الأرض حتی یحترق کل من علیها من حیوان و نبات فهی بمنزلة السراج یوضع لأهل بیت بمقدار حاجتهم ثم یرفع عنهم لیستقروا و یستریحوا فصار النور و الظلمة مع تضادهما متظاهرین علی ما فیه صلاح قطان الأرض.

ص: 58

ماهی را از تک دریا و پرنده را از اوج هوابه دست آوردند و نمی توانستند طلا و نقره بسازند برای آنکه سودش به توانگران برسد و عزت و قدرت آن را بطلبد و حکمت آفرینش باطل شود و از این رو خدا در آن را بست و زبانزد شد که هر که از کیمیا مال جوید مفلس می شود.

دیگر اینکه درختان شایان برای ساختمان، سقف و هیزم است که در کوه و جنگل وجود دارد و چه نیازی به آن ها برای نان پختن و طبخ غذا است.و بسا آنچه از سودها را نگفتیم بیش از آن است که بر شمردیم و هنگامی که خردمند در این غرائب و عجایب بیندیشد، به وجود حکیم و تقدیرساز دانا اعتراف می کند، البته اگر گوش شنوا و چشم بینا و دل عبرت گیر داشته باشد.

و اما سودهای آسمان خدا این است که آن ها را با چراغ ها آراسته است: «وَ لَقَدْ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابِیح» و هم به ماه آراسته کرده است: «وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُوراً» و به خورشید نیز زینت داد: «وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً» و همچنین به عرش: «رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ» و به کرسی: «وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ» و به لوح « فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ» و به قلم: «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُون» و آن را سقف محفوظ و هفت طبقه و هفت محکم نامید و یادآور شد که آفریدنش حکم رسا و هدف های درست دارد. «رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلًا ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا»(1){پروردگارا، اینها را بیهوده نیافریده ای منزهی تو! پس ما را از عذابِ آتش دوزخ در امان بدار} «وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلًا ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا»(2){و آسمان و زمین و آنچه را که میان این دو است به باطل نیافریدیم، این گمان کسانی است که کافر شده [و حق پوشی کرده] اند، پس وای از آتش بر کسانی که کافر شده اند.}.

اعمال در آسمان بالا می روند و انوار از آن به زیر بر می آیند؛ قبله دعا است و مرکز ضیاء و صفا؛ بهترین رنگ ها که پرتوافکنی از آن او کرده است و نیکوترین شکل مستدیر را؛ ستارگان رجوم دیوان او هستند و نشانه ها که به آن در ظلمات خشکی و دریا راه می یابند. برای خورشید طلوعی فراهم کرد و آن را برای برآوردن نیازها به هر طرف چرخانید و غروبی برای آن آورد تا آرامش و سکون در هر جا حکمفرما شوند و نیروی هاضمه به کار افتد و غذا را به هر جا برساند.

و همچنین اگر طلوع نداشت، آب ها یخ می زدند و سردی و کثافت غلبه می کردند و حرارت غریزیه، خرده خرده به خاموشی می گرایید. و اگر غروب نداشت،زمین و هر چه دارد می سوخت و چون چراغی است که برای اهل خانه به اندازه نیاز افروخته می شود و خموش می گردد تا بیارامند و نور و ظلمت با همه جدایی در مصلحت ساکنان زمین یار و همکارند.

ص: 58

و أما ارتفاع الشمس و انحطاطها فقد جعله الله تعالی سببا لإقامة الفصول الأربعة ففی الشتاء تغور الحرارة فی الشجر و النبات فیتولد منه مواد الثمار و یستکثف الهواء فیکثر السحاب و المطر و تقوی أبدان الحیوانات بسبب احتقان الحرارة الغریزیة فی البواطن و فی الربیع تتحرک الطبائع و تظهر المواد المتولدة فی الشتاء و ینور الشجر و یهیج الحیوان للسفاد و فی الصیف یحتدم الهواء فتنضج الثمار و تتحلل فضول الأبدان و یجف وجه الأرض و یتهیأ للعمارة و الزراعة و فی الخریف یظهر البرد و الیبس فتدرک الثمار و تستعد الأبدان قلیلا قلیلا للشتاء.

و أما القمر فهو تلو الشمس و خلیفتها و به یعلم عدد السنین و الحساب و تضبط المواقیت الشرعیة و منه یحصل النماء و الرواء و قد جعل الله فی طلوعه مصلحة و فی غیبته مصلحة یحکی أن أعرابیا نام عن جمله لیلا ففقده فلما طلع القمر وجده فنظر إلی القمر و قال إن الله صورک و نورک و علی البروج دورک فإذا شاء نورک و إذا شاء کورک فلا أعلم مزیدا أسأله لک فإن أهدیت إلی سرورا فقد أهدی الله إلیک نورا ثم أنشأ فی ذلک أبیاتا.

و قال الجاحظ إذا تأملت فی هذا العالم وجدته کالبیت المعد فیه کل ما یحتاج إلیه فالسماء مرفوعة کالسقف و الأرض ممدودة کالبساط و النجوم منضودة کالمصابیح و الإنسان کما لک البیت المتصرف فیه و ضروب النبات مهیأة لمنافعه و صنوف الحیوان متصرفة فی مصالحه فهذه جملة واضحة دالة علی أن العالم مخلوق بتدبیر کامل و تقدیر شامل و حکمة بالغة و قدرة غیر متناهیة.

ثم إنهم اختلفوا فی أن السماء أفضل أم الأرض قال بعضهم السماء أفضل لأنها معبد الملائکة و ما فیها بقعة عصی الله فیها و لما أتی آدم بالمعصیة أهبط من الجنة و قال الله لا یسکن فی جواری من عصانی و قال تعالی وَ جَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً و قال تَبارَکَ الَّذِی جَعَلَ فِی السَّماءِ بُرُوجاً و ورد فی الأکثر ذکر السماء مقدما علی ذکر الأرض و السماوات مؤثرة و الأرضیات متأثرة و المؤثر أشرف من المتأثر.

ص: 59

و از بالا رفتن و پایین کشیدن زمین در مدار خود، خدا چهار فصل پدید آورد، و در زمستان گرما در درون درخت و گیاه بجوشد تا مایه بار و بر در آن پدید گردد، و هوا در هم می شود و ابر و باران فراهم می آید و تن جانداران با کشیدن حرارت در درونشان نیرومند می گردد. در بهار طبایع به جنبش می آیند و مواد متولد شده در زمستان آشکار می­شوند. درخت گل می دهد و حیوان برای جفت گیری آماده می­شود. و در تابستان هوا گرم می شود تا میوه ها برسند و زائدهای تن تحلیل می روند و روی زمین خشک می شود و آماده آبادی و زراعت می گردد. در پاییز سرما و خشکی پدید می آید و میوه­ها می­رسند و بدنها اندک اندک آماده زمستان می گردند.

و اما ماه دنبال خورشید و جایگزین آن است و شماره سال و حساب با آن است و اوقات شرعی با آن مضبوط می گردد و نموّ و سیرابی از آن بر می آید. خدا در برآمدنش مصلحتی و در نهان شدن آن مصلحتی نهاده است. حکایت است که یک اعرابی شب خوابید و شترش را گم کرد. هنگامی که ماه بر آمد آن را پیدا کرد و رو به ماه کرد و گفت: خدایت نقش بست و روشن کرد و در هر برجت چرخانید و هنگامی که خواست برافروخت و وقتی که خواست خموش کرد و چیزی کم نداری تا برایت بخواهم اگر به من شادی بخشیدی خدا به تو روشنی بخشیده و در این باره اشعاری سرود.

جاحظ گفته است: هنگامی که درباره این جهان بیندیشی، می بینی همچون خانه ای آماده برای برآوردن هر نیاز است و آسمان سقف افراشته خانه و زمین فرش گسترده آن و اختران رشته کشیده اش همچون چراغ افروخته و آدمی صاحب آن خانه و متصرف در آن است. هر گیاهی آماده برای سود او و هر نوع جاندار در خدمت او است. این جمله روشنی است در این که جهان با تدبیر کامل و حکمت رسایی آفریده شده و نیرویی بی اندازه دارد.

وانگه اختلاف دارند که آسمان برتر است یا زمین. برخی گفته اند آسمان چون عبادتگاه فرشته ها و پاک از هر گناه است و هنگامی که آدم گنه کرد از بهشت بیرون شد و خدایش فرمود که نافرمان من در کنار من نباشد. و خدا فرموده است: «وَ جَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً»(1){و آسمان را سقفی محفوظ قرار دادیم} و فرمود: «الَّذِی جَعَلَ فِی السَّماءِ بُرُوجا»(2){آن کسی که درآسمان برج هایی نهاد.} و در بیشتر موارد نام آسمان پیش از زمین است؛ آسمان ها اثر می بخشند و زمین اثرپذیر و اثر بخش برتر است.

ص: 59

و قال آخرون بل الأرض أفضل لأنه تعالی وصف بقاعا من الأرض بالبرکة إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً و فِی الْبُقْعَةِ الْمُبارَکَةِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا الَّتِی بارَکْنا فِیها یعنی أرض الشام و وصف جملة الأرض بالبرکة وَ بارَکَ فِیها وَ قَدَّرَ فِیها أَقْواتَها فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ فإن قیل أی برکة فی المفاوز المهلکة قلت إنها مساکن الوحوش و مراعیها و مساکن الناس إذا احتاجوا إلیها و مساکن خلق لا یعلمهم إلا الله تعالی فلهذه البرکات قال فِی الْأَرْضِ آیاتٌ لِلْمُوقِنِینَ تشریفا لهم لأنهم هم المنتفعون بها کما قال هُدیً لِلْمُتَّقِینَ و خلق الأنبیاء منها مِنْها خَلَقْناکُمْ و أودعهم فیها وَ فِیها نُعِیدُکُمْ و أکرم نبیه المصطفی فجعل الأرض کلها له مسجدا و طهورا.

و معنی إخراج الثمرات بالماء و إنما خرجت بقدرته و مشیته أنه جعل الماء سببا فی خروجها و مادة لها کالنطفة فی خلق الولد و هو قادر علی إنشاء الأشیاء بلا أسباب و مواد کما أنشأ نفوس الأسباب و المواد و لکن له فی هذا التدریج و التسبیب حکما یتبصر بها من یستبصر و یتفطن لها من یعتبر و من فی مِنَ الثَّمَراتِ للتبعیض کما أنه قصد بتنکیر السَّماءَ و رِزْقاً معنی البعضیة فکأنه قیل و أنزلنا من السماء بعض الماء فأخرجنا به بعض الثمرات لیکون بعض رزقکم و یجوز أن یکون للبیان کقولک أنفقت من الدراهم ألفا و الند المثل المناوی وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ حال من ضمیر فَلا تَجْعَلُوا و مفعول تَعْلَمُونَ مطروح أی حالکم أنکم من أهل العلم و النظر و أصابه الرأی فلو تأملتم أدنی تأمل اضطر عقلکم إلی إثبات موجد للممکنات منفرد بوجود الذات متعال عن مشابهة المخلوقات أو منوی و هو أنها لا تماثله و لا تقدر علی مثل ما یفعله.

وَ هُوَ الَّذِی مَدَّ الْأَرْضَ قال الرازی أی جعل الأرض (1) بذلک المقدار المعین الحاصل لا أزید و لا أنقص و الدلیل علیه هو أن کون الأرض أزید مقدارا مما هو الآن أو أنقص منه أمر جائز فاختصاصه بذلک المقدار المعین لا بد و أن یکون

ص: 60

برخی دیگر گفته اند: بلکه زمین برتر است، زیرا خدا چند مکان زمین را به برکت یاد کرده و فرموده است: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً»(1) {در حقیقت، نخستین خانه ای که برای [عبادت] مردم، نهاده شده،همان است که در مکه است و مبارک}و «فِی الْبُقْعَةِ الْمُبارَکَةِ»(2){و در آن جایگاه مبارک} و «إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ»(3){به سوی مسجد الأقصی- که پیرامون آن را برکت داده ایم} و «مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا الَّتِی بارَکْنا فِیها»(4){[بخشهای] باختر و خاوری سرزمین [فلسطین] را- که در آن برکت قرار داده بودیم} که مقصود سرزمین شام است و همه زمین را هم با برکت شمرده است همان گونه که بیان داشته است: «وَ بارَکَ فِیها وَ قَدَّرَ فِیها أَقْواتَها فِی أَرْبَعَةِ أَیَّام»(5){و در آن خیر فراوان پدید آورد، و مواد خوراکی آن را در چهار روز اندازه گیری کرد.}

اگر بگویند: در بیابان های بی آب هلاکت بار چه برکتی است؟ گویم: آن ها مساکن وحوش و چراگاه و در صورت نیاز مسکن مردم است و مسکن خلقی که جز خدای تعالی آن ها را نداند و برای همین برکت ها است که خدا فرموده است: «و فِی الْأَرْضِ آیاتٌ لِلْمُوقِنِین»(6){و روی زمین برای اهل یقین نشانه هایی [متقاعدکننده] است.} در شرافت آن ها که از آن سود می برند فرموده است: «هُدیً لِلْمُتَّقِین»(7){مایه هدایت تقوا پیشگان است.} پیغمبران را از آن آفرید؛ و در آن بازگرداند «مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُم»(8){ازاین [زمین] شما را آفریده ایم، در آن شما را باز می گردانیم} و پیغمبرش مصطفی را گرامی داشت و همه زمین را برایش مسجد و طهور نمود.

و مقصود از این که میوه ها را به آب بر آورده است به این که بر اثر نیرو و خواست او پدید شدند، این است که آب را مایه آن ها نموده، چون نطفه برای فرزند است، با این کهمی تواند هر چیز را بی مایه و سبب چنان چه خود اسباب و مایه ها را بیافریند، ولی در این تدریج و سبب سازی حکمتی است که روشنفکران از آن بینا می شوند و هوشمندان از آن عبرت می گیرند.

و مقصود این است که جزئی از آب را از آسمان فرو نمودیم و برخی میوه ها از آن برآوردیم و شما که این ها را می دانید همتا برای خدا نسازید، زیرا اگر بیندیشید خرد شما وادارتان می کند که این ها آفریننده یگانه ای دارند که به آن ها می نماند و کسی کار او را نمی تواند.

«وَ هُوَ الَّذی مَدَّ الْأَرْض»(9){و اوست کسی که زمین را گسترانید.} رازی در این باره به طور خلاصه گفته است: زمین را به این اندازه معین نه بیش و نه کم ساخت با این که می شد کمتر یا بیشتر باشد

ص: 60

بتخصیص مخصص و بتقدیر مقدر و قال أبو بکر الأصم المد البسط إلی ما یدرک منتهاه أی جعل حجمها عظیما و إلا لما کمل الانتفاع بها و قال قوم کانت الأرض مدورة فمدها و دحاها من مکة من تحت البیت فذهبت کذا و کذا و هذا إنما یتم إذا کانت الأرض مسطحة لا کرة و هو خلاف ما ثبت بالدلیل و مد الأرض لا ینافی کونها کرة و لأن الکرة إذا کانت فی غایة الکبر کان کل قطعة منها تشاهد کالسطح (1).

وَ جَعَلَ فِیها رَواسِیَ أی جبالا ثابتة باقیة فی أحیازها غیر منتقلة عن أمکنتها و الاستدلال بها علی وجود الصانع القادر الحکیم من وجوه الأول أن طبیعة الأرض طبیعة واحدة فحصول الجبل فی بعض جوانبها دون البعض لا بد و أن یکون بتخلیق القادر الحکیم قال (2)

الفلاسفة هذه الجبال إنما تولدت لأن البحار کانت فی هذا الجانب من العالم فکان یتولد من البحر طین لزج ثم یقوی تأثیر الشمس فیها فینقلب حجرا کما نشاهد فی کوز الفقاع ثم إن الماء کان یغور و یقل فیتحجر البقیة فلهذا السبب تولدت هذه الجبال قالوا و إنما کانت البحار حاصلة فی هذا الجانب من العالم لأن أوج الشمس و حضیضها متحرکان ففی الدهر الأقدم کان حضیض الشمس فی جانب الشمال و الشمس متی کانت فی حضیضها کانت أقرب إلی الأرض فکان التسخین أقوی و شدة السخونة توجب انجذاب الرطوبات فحین کان الحضیض فی جانب الشمال کانت البحار فی جانب الشمال و الآن لما انتقل الأوج إلی جانب الشمال و الحضیض إلی جانب الجنوب انتقلت البحار إلی جانب الجنوب فبقیت هذه الجبال فی الشمال هذا حاصل کلام القوم فی هذا الباب و هو ضعیف من وجوه الأول أن حصول الطین فی البحر أمر عام فلم حصل الجبل فی بعض الجوانب دون بعض (3).

الثانی هو أنا نشاهد فی بعض الجبال کأن تلک الأحجار موضوعة سافا(4)

ص: 61

و برای این اندازه معین را مخصّصی و اندازه گیری باید باشد. و ابوبکر اصمّ گفته است: مدّ، پهن کردن تا آن جاست که به درک آید یعنی حجم زمین را بزرگ کرده وگرنه سود کامل نداشت.

و قومی گفته اند که زمین گرد بود و خدا آن را از زیر خانه کعبه پهن تا اینجا و آنجا کردو این در صورتی است که زمین مسطح باشد نه کره. البته این خلاف دلیل است و کشش زمین با کره بودن آن مخالفت ندارد، زیرا در کره بزرگ برای هر قطعه سطحی می باشد.(1)

«وَ جَعَلَ فیها رَواسِی»(2) {و در آن، کوه ها نهاد.} یعنی کوه های پایداری که جا به جا نشوند و دلیل بودن آن ها به وجود صانع قادر حکیم به چند وجه است:

وجه اول: طبع زمین یکی است و بر آمدن کوه در یکجایش باید به آفرینش توانای حکمتدار باشد. فلاسفه در این باره گفته اند: پیدایش کوه از دریاهای این سوی زمین است که گلی چسبنده برآوردند و خورشید به تابش خود آن را چون کوزه های آبجو سنگ کرده است،وانگه آب ته کشیده و بقیه چنین شده و کوه پدید گردیده است. و در دوران قدیم بر اثر این که حضیض خورشید در شمال بوده که با اوج آن حرکتی دارند و نزدیک زمین بوده و بیشتر آن را داغ کرده و آب ها را در آن کشیده و دریاها را به ربع شمالی آورده و چون اوج و حضیض خورشید به جنوب منتقل شدند، خرده خرده دریاها را به آن سو کشیدند و این کوه ها در شمال به جا ماندند. این مطلب خلاصه سخن آن ها است. البته به دلایلی این مطلب غیر صحیح است:

1.

هر دریایی گل دارد، پس چرا یکسو کوه بر آمده و در یک سو بر نیامده است؟

2.

برخی کوه ها را مشاهده می کنیم که سنگ هایش مانند ساختمان روی هم رده بر رده چیده شده اند

ص: 61

فسافا کان البناء بناه من لبنات کثیرة موضوع بعضها علی بعض و یبعد حصول مثل هذا الترکیب من السبب الذی ذکروه.

الثالث أن أوج الشمس الآن قریب من أول السرطان فعلی هذا من الوقت الذی انتقل أوج الشمس إلی الجانب الشمالی مضی قریبا من تسعة آلاف سنة و بهذا التقدیر إن الجبال کانت فی هذه المدة الطویلة فی التفتت فوجب أن لا یبقی من الأحجار شی ء لکن لیس الأمر کذلک فعلمنا أن السبب الذی ذکروه ضعیف.

و الوجه الثانی من الاستدلال بأحوال الجبال علی وجود الصانع ذی الجلال ما یحصل فیها من معادن الفلزات السبعة و مواضع الجواهر النفیسة و قد یحصل منها معادن الزاجات و الأملاح و قد تحصل معادن النفط و القیر و الکبریت فکون الأرض واحدة

فی الطبیعة و کون الجبل واحدا فی الطبیعة(1)

و کون تأثیر الشمس واحدا فی الکل یدل دلالة ظاهرة علی أن الکل بتقدیر قادر قاهر متعال عن مشابهة الممکنات و المحدثات.

و الوجه الثالث أن بسببها تتولد الأنهار علی وجه الأرض و ذلک لأن الحجر جسم صلب فإذا تصاعدت الأبخرة من قعر الأرض و وصلت إلی الجبل احتبست هناک و لا یزال یتکامل الأمر(2)

فیحصل تحت الجبال میاه کثیرة ثم إنها لکثرتها و قوتها تنقب (3)

و تخرج و تسیل علی وجه الأرض فمنفعة الجبال فی تولد الأنهار هو من هذا الوجه و لهذا السبب فی أکثر الأمر أینما ذکر الله تعالی الجبال قرن بها ذکر الأنهار مثل هذه الآیة و مثل قوله وَ جَعَلْنا فِیها رَواسِیَ شامِخاتٍ وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتاً ثم استدل سبحانه بعجائب خلقة النبات بقوله وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ إلخ فإن الحبة إذا وقعت (4) فی أرض و أثرت فیها نداوة الأرض ربت و کبرت و بسبب

ص: 62

و مانند خشتی که بنّا می سازد و این ترکیب از تاثیر خورشید در گل بعید است که به وجود آید.

3.

اکنون اوج خورشید نزدیک اول سرطان است و باید نه هزار سال پیش از شمال به جنوب آمده باشد و باید در این مدت طولانی کوه ها از هم پاشیده و فرو ریخته باشند و همچنین باید سنگی برجا نمانده باشد. که البته چنین نیست و دانستیم که سببی که آن ها ذکر کرده اند ضعیف است.

وجه دوم: کان های هفتگانه فلزات و معادن جواهر نفیس کوه ها،دلیل بر وجود صانع هستند. بعلاوه از معادن زاج و نمک و نفت و قیر و کبریت چون زمین و کوه یک طبع دارند و خورشید یک اثر و این خود دلیل روشنی است بر خدا و نیروی او که مانند ممکن و پدیده نمی باشد.

وجه سوم: کوه ها سبب پدید آمدن نهرهای آب بر زمین هستند، چون سنگ سخت است و وقتی بخارهای درون زمین بالا آمدند، زیر کوه ماندند و به دنبال هم تکامل یابند و آب ها بسیار زیر کوه پدید می شود و با فشار خود کوه ها را می شکافند و بر زمین روان می شوند و فایده کوه در پدید آمدن نهرها از این راه است . از این رو بیشتر جاها که خدا نام کوه را برده، به دنبالش أنهار آورده است، چنانکه در این آیه فرموده است: «وَ جَعَلْنا فِیها رَواسِیَ شامِخاتٍ وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتا»(1){و کوه های بلند در آن نهادیم و به شما آبی گوارا نوشانیدیم.}سپس خدا آفرینش عجیب گیاه را دلیل آورده و بیان داشته است: «وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَرات»(2) زیرا هنگامی که دانه در زمین می افتد و خیسی زمین در آن اثر می کند، بر می آید و بزرگ می شود

ص: 62

ذلک ینشق أعلاها و أسفلها فیخرج من الشق الأعلی الشجرة الصاعدة و من الشق الأسفل العروق الغائصة فی أسفل الأرض و هذا من العجائب (1) أن طبیعة تلک الحبة واحدة و تأثیر الطبائع و الأفلاک و الکواکب فیها واحد ثم إنه خرج من الجانب الأعلی من تلک الحبة جرم صاعد إلی الهواء و من الجانب الأسفل منه جرم غائص فی الأرض و من المحال أن یتولد من الطبیعة الواحدة طبیعتان متضادتان فعلمنا أن ذلک کان بسبب تدبیر المدبر الحکیم و المقدر القدیم لا بسبب الطبع و الخاصیة. ثم إن الشجرة النابتة فی تلک الحبة بعضها یکون خشبة و بعضها نورا و بعضها ثمرة ثم إن تلک الثمرة أیضا تحصل فیها أجسام مختلفة الطبائع فالجوز له أربعة أنواع من القشور القشر الأعلی و تحته القشرة الخشبیة و تحته القشرة المحیطة باللب و تحت تلک القشرة قشرة أخری فی غایة الرقة تمتاز عما فوقها حال کون الجوز و اللوز رطبا و أیضا فقد تحصل فی الثمرة الواحدة الطبائع المختلفة فالأترج قشره حار یابس و لحمه حار رطب و حماضه بارد یابس و بذره حار یابس و کذلک العنب قشره و عجمه باردان یابسان و لحمه و ماؤه حار رطب (2)

فتولد هذه الطبائع المختلفة من الحبة الواحدة مع تساوی تأثیرات الطبائع و تأثیرات الأنجم و الأفلاک لا بد و أن یکون لأجل الحکیم القدیم (3).

و المراد بزوجین اثنین صنفین اثنین و الاختلاف إما من حیث الطعم کالحلو و الحامض أو الطبیعة کالحار و البارد أو اللون کالأبیض و الأسود و فائدة قوله اثنین بیان أن کل نوع حصل من فردین کالإنسان من آدم و حواء و هکذا. إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ

لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ إنما قال ذلک لأن الفلاسفة یسندون الحوادث إلی اختلاف الأشکال الکوکبیة فما لم تقم الدلالة علی دفع هذا السؤال لا یتم المقصود و دفعه بوجهین الأول أنه إن سلمنا جواز ذلک فلا بد من استناد

ص: 63

و زبر و زیرش می شکافد و از زبر جوانه گیاه بر می آید و از زیر در زمین ریشه می کند و این خود شگفتی دارد، برای آنکه دانه یک طبع دارد و اثر طبع و فلک و اختر هم در آن یکی و با این از زبرش جرمی بالا رو پدید می شود و از زیرش ریشه ای در تک زمین دارد و پدید شدن دو طبع ضد از یک طبع نشدنی است و می دانیم که این تدبیر خداوند حکیم و مقدر قدیم است نه اثر طبع و خاصیّت ماده.

وآن گاه درختی که می روید از یک دانه که برخی چوب می شود و برخی گل و برخی میوه. و در یک میوه چند طبع جدا است، مانند گردو که چهار نوع پوست دارد، دو پوسته رو که چوب هستند و پوست گرد مغز که زیرش پوست نازک دیگری است. و مانند نارنج که پوستش گرم و خشک و گوشتش گرم و ترشی اش سرد و خشک و دانه اش گرم و خشک است. و همچنین مانند انگور که پوست و هسته اش سرد و خشک و گوشت و آبش گرم و تر است و تولید چند طبع جدا از یک دانه با این که اثر طبع و فلک و اختر یکی است باید به قدرت خدای حکیم و قدیم باشد.

و مقصود از زوجین اثنین دو صنف است و اختلاف و دوئیت یا در مزه است چون شیرین و ترش یا طبع، چون گرم و سرد، یا رنگ چون سپید و سیاه. و لفظ (دو تا) اشاره است به این که هر فردی از دو اصل به وجود می آید، چون آدمی که از آدم و حواء است و اینکه بیان داشته است: «إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْم یَتَفَکَّرُون»{قطعاً در این [امور] برای مردمی که تفکر می کنند نشانه هایی وجود دارد»، اشاره به ردّ فلاسفه است که پدیده ها را با اختلاف اشکال کواکب وابسته می دانند. پس تا وقتی این شبهه دفع نشده مقصود تمام نشده است. و دفع این شبهه به دو وجه است:

1.

به فرض که بپذیریم این مطلب درست است، راهی نمی­ماند جز اینکه این

ص: 63

الأفلاک و أوضاعها إلی واجب الوجود بالذات القادر الحکیم و الثانی ما یذکر فی الآیات الآتیة حیث قال وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ الآیة و تقریره من وجهین الأول أنه حصل فی الأرض قطع مختلفة بالطبیعة و هی مع ذلک متجاورة فبعضها تکون سبخة و بعضها حرة و بعضها صلبة و بعضها حجریة أو رملیة و بعضها طینا لزجا ثم إنها متجاورة و تأثیر الشمس و سائر الکواکب فی تلک القطع علی السویة و دل هذا علی اختلافها فی صفاتها بتقدیر المقدر العلیم.

و الثانی أن القطعة الواحدة من الأرض تسقی بماء واحد یکون تأثیر الشمس فیها متشابها(1) ثم إن تلک الثمار تجی ء مختلفة فی الطعم و اللون و الطبیعة و الخاصیة حتی إنک قد تأخذ عنقودا من العنب و تکون جمیع حباته حلوة نضیجة إلا الحبة الواحدة فإنها بقیت حامضة یابسة و نحن نعلم بالضرورة أن نسبة الطبائع و الأفلاک إلی الکل علی السویة بل نقول هاهنا ما یعد أعجب منه و هو أنه یوجد فی بعض أنواع الورد ما یکون أحد وجهیه فی غایة الحمرة و الوجه الثانی فی غایة السواد مع أن ذلک الورد فی غایة الرقة و النعومة فیستحیل أن یقال وصل تأثیر الشمس إلی أحد طرفیه دون الثانی و هذا یدل دلالة قطعیة علی أن الکل بتقدیر الفاعل المختار لا بسبب الاتصالات الفلکیة و هو المراد من قوله تعالی یُسْقی بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلی بَعْضٍ فِی الْأُکُلِ فبهذا تمت الحجة فإن هذه الحوادث السفلیة لا بد لها من مؤثر و بینا أن ذلک المؤثر لیس هو الکواکب و الأفلاک و الطبائع فعند هذا یجب القطع بأنه لا بد من فاعل مختار آخر سوی هذه الأشیاء فعند هذا یتم الدلیل و لا یبقی بعده للتفکر مقام فلهذا قال هاهنا إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ لأنه لا دافع لهذه الحجة إلا أن یقال إنها حدثت لا لمؤثر و لا یقوله عاقل و الجنة البستان الذی یحصل فیه النخل و الکرم و الزرع و الصنوان جمع صنو مثل قنوان و قنو و الصنو أن یکون الأصل واحدا و تنبت منه النخلتان و الثلاثة و أکثر فکل واحد صنو و عن ابن الأعرابی الصنو المثل أی متشابهة و غیر متشابهة و عن الزجاج الأکل الثمر الذی

ص: 64

افلاک و اوضاع مختلفه آن ها اثر واجب الوجود ذاتی قادر حکیم باشند .

2.

آنچه در آیه های بعد یاد آورده که «وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِرات»{و در زمین قطعاتی است کنار هم} دو بیان می توان در این داشت: اولا: در زمین چند قطعه با طبع جدا کنار هم هستند؛ یکی شوره زار و یکی خاک خالص؛ یکی سخت و یکی سنگزار یا ریگزار؛ و یکی گل چسبنده و همه در کنار هم و اثر خورشید و اختران در آن ها برابر می باشد، و این دلیل است که اختلاف اوصاف آن ها به قدرت خدا است. ثانیا: یک قطعه زمین که یک آب می خورد و زیر یک آفتاب است و میوه های زیاد می آورد که مزه و رنگ و طبع و خاصیت آن ها از هم جدا است، تا آنجا که در یک خوشه انگور همه دانه ها شیرین و رسیده است و یکی ترش و نارس با این که اثر طبع و فلک در همه یکی است.

در اینجا نمونه عجیب تری هست که برخی گل ها می باشند که یک روی آن ها بسیار سرخ و روی دیگر بسیار سیاه است با این که گل بسیار نازک و نرم است و نمی شود گفت اثر خورشید به یک سوی آن رسیده و به طرف دیگر نرسیده است. و این دلیل قطعی است به این که همه به تقدیر خدا است نه اثر اتصالات اختران و این مقصود خداوند بزرگ است که فرموده است: «یُسْقی بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلی بَعْضٍ فِی الْأُکُل.»{با یک آب سیراب می گردند، و [بااینهمه] برخی از آن ها را در میوه [از حیث مزه و نوع و کیفیت] بر برخی دیگر برتری می دهیم.}

و با این مطلب حجت تمام است، زیرا این پدیده های زمینی عامل مؤثری می خواهد که گفتیم این مؤثر اختر و فلک و طبع نیستند و دانسته می شود که فاعلی مختار جز این چیزها است، در اینجا دلیل تمام است و جای اندیشه نیست و در اینجا فرمود: «إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُون»(1){بی گمان در این [امر نیز] برای مردمی که تعقّل می کنند دلایل [روشنی] است.} زیرا این حجت را جوابی نیست، جز این که گفته شود این ها بی مؤثر پدید می شدند، که البته خردمند این مطالب را نمی گوید. و «الجنّه»: منظور از آن باغی است که در آن نخل، انگور و گندم می روید. «الصنوان»: جمع الصنوا می باشد؛ درختی که اصل آن ثابت است و از آن دو، سه یا بیشتر نخل می روید. از ابن عربی در این باره نقل شده است که الصنو: المثل به معنای متشابه و غیر متشابه می باشد و از زجاج در این باره نقل شده است که به معنای میوه است، یعنی ثمری که

ص: 64

یؤکل و عن غیره الأکل المهیأ للأکل (1).

و اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مبتدأ و خبر وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ امتن علی عباده بتسخیر الفلک لأن انتفاع العباد یتوقف (2)

علیها لأنه تعالی خص کل طرف من أطراف الأرض بنوع آخر من النعمة حتی أن نعمة هذا الطرف إذا نقلت إلی الجانب الآخر من الأرض أو بالعکس کثر الربح فی التجارات و لا یمکن هذا إلا بسفن البر و هی الجمال أو بسفن البحر و هی الفلک و نسبة التسخیر إلی نفسه لأنه سبحانه خلق الأشجار الصلبة التی منها یمکن ترکیب السفن و لو لا

خلقه الحدید و سائر الآلات و لو لا تعریفه العباد کیف یتخذونه و لو لا أنه تعالی خلق الماء علی صفة السلاسة(3) التی باعتبارها یصح جری السفینة و لو لا خلقه تعالی الریاح و خلق الحرکات القویة فیها و لو لا أنه وسع الأنهار و جعل لها من العمق ما یجوز جری السفن فیها لما وقع الانتفاع بالسفن فصار لأجل أنه تعالی هو الخالق لهذه الأحوال و هو المدبر لهذه الأمور و المسخر لها حسنت إضافته إلیه و أضاف التسخیر إلی أمره لأن الملک العظیم قل ما یوصف أنه فعل و إنما یقال فیه إنه أمر بکذا تعظیما لشأنه.

وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْأَنْهارَ لما کان ماء البحر قل ما ینتفع فی الزراعات لعمقه و ملوحته ذکر تعالی إنعامه علی الخلق بتفجیر الأنهار و العیون حتی ینبعث الماء منها إلی مواضع الزروع و النباتات و أیضا ماء البحر لا یصلح للشرب وَ آتاکُمْ مِنْ کُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ قیل أی بلسان حالکم بحسب استعداداتکم و قابلیاتکم وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها قال الرازی اعلم أن الإنسان إذا أراد أن یعرف أن الوقوف علی أقسام نعم الله ممتنع فعلیه أن یتأمل فی شی ء واحد لیعرف عجز نفسه و نحن نذکر منه مثالین المثال الأول أن الأطباء ذکروا أن الأعصاب قسمان منها دماغیة و منها

ص: 65

خورده می شود. و از غیر ایشان در این باره نقل شده است که الاکل به معنای مهیا برای خوردن می باشد.

«اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْض»{خداست که آسمان ها و زمین را آفرید.} این جمله مبتدا و خبر است. «و سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ»{و کشتی را برای شما رام گردانید.}(1) به این بر بنده هایش منت نهاد، چون خدا به هر گوشه زمین نعمت خاصی داده است و نقل آن به جای دیگر سود بازرگانی دارد و باید با کشتی خشکی باشد که شتر است یا کشتی دریا و آن را خدا به خود وابسته دانسته است. برای این که ابزار کشتی و فن کشتی سازی را او به وجود آورده است و او است که آب را آماده کشتیرانی آفریده و باد کشتی را آفریده، وگرنه کشتیرانی امکان نداشت و چون خدا آن ها را آفرید کشتی را از آن خود دانسته و مسخر امر خود معرفی کرده که شأن بزرگان است.

«وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْأَنْهار»{و رودها را برای شما مسخّر کرد.} چون آب دریا شور است و از این جهت برای زراعت کم سود است. خدا به گشودن نهرها و چشمه ها نعمت خود را تمام نمود تا آب به زراعت و گیاه روان می شود و نیز نوشیدن آب دریا امکان ندارد. «وَآتاکُمْ مِنْ کُلِّ ماسَأَلْتُمُوه»{و از هر چه از او خواستید به شما عطا کرد.} گفته شده است به زبان حال و آمادگی خود این مطلب بیان شده است. «وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها»(2){و اگر نعمت خدا را شماره کنید، نمی توانید آن را به شمار در آورید.} رازی در تفسیرش گفته است: چون آدم می خواهد بداند که نمی شود همه نعمت های خدا را بر شمرد، باید در یک رشته آن بیندیشد تا درماندگی خود را بفهمد و البته در این باره ما دو نمونه می آوریم: مثال اول: پزشک ها گفته اند پی ها دو بخش دارند، یکی در مغز و دیگری

ص: 65

نخاعیة أما الدماغیة فإنها سبعة ثم أتعبوا أنفسهم فی معرفة الحکم الناشئة من کل واحد من تلک الأرواح السبعة ثم مما لا شک فیه أن کل واحد من تلک الأرواح السبعة تنقسم إلی شعب کثیرة و کل واحد من تلک الشعب أیضا إلی شعب دقیقة أدق من الشعر و لکل واحد منها ممر إلی الأعضاء و لو أن شعبة واحدة اختلت إما بسبب الکمیة و الکیفیة أو بسبب الوضع لاختلت مصالح البنیة ثم إن تلک الشعب الدقیقة تکون کثیرة العدد جدّا و لکل واحد منها حکمة مخصوصة فإذا نظر الإنسان فی هذا المعنی عرف أن لله بحسب کل شظیة من تلک الشظایا العصبیة علی العبد نعمة عظیمة لو فاتت لعظم الضرر علیه و عرف قطعا أنه لا سبیل له إلی الوقوف علیها و الاطلاع علی أحوالها و عند هذا یقطع بصحة قوله تعالی وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها و کما اعتبرت هذا فی الشظایا العصبیة فاعتبر مثله فی الشرایین و الأوردة فی کل واحد من الأعضاء البسیطة و المرکبة بحسب الکمیة و الکیفیة و الوضع و الفعل و الانفعال و أقسام هذا الباب بحر لا یساحل و إذا اعتبرت هذا فی بدن الإنسان الواحد فاعرف أقسام نعم الله تعالی فی نفسه و فی روحه فإن عجائب عالم الأرواح أکثر من عجائب عالم الأجساد ثم لما اعتبرت حال الحیوان الواحد فعند ذلک اعتبر أحوال عالم الأفلاک و الکواکب و طبقات العناصر و عجائب البر و البحر و النبات و الحیوان و عند هذا تعرف أن عقول جمیع الخلائق لو رکبت و جعلت عقلا واحدا ثم بذلک العقل یتأمل الإنسان فی عجائب حکمة الله تعالی فی أقل الأشیاء لما أدرک منها إلا القلیل فسبحانه و تقدس عن أوهام المتوهمین.

المثال الثانی أنه إذا أخذت اللقمة الواحدة لتضعها فی الفم فانظر إلی ما قبلها و ما بعدها أما الأمور التی قبلها إن (1)

تلک اللقمة من الخبز لا تتم و لا تکمل إلا إذا کان هذا العالم بکلیته قائما علی الوجه الأصوب لأن الحنطة لا بد منها و إنها لا تنبت إلا

بمعونة الفصول الأربعة و ترکیب الطبائع و ظهور الأریاح و الأمطار و لا یحصل شی ء منها إلا بعد دوران الأفلاک و اتصال بعض الکواکب ببعض علی وجوه مخصوصة

ص: 66

در استخوان های پشت. در مغز هفت پی باشند و رنج می بردند تا حکمت هر کدام را بدانند و شک ندارد که هر کدام از آن هفت پره های بسیاری دارند و هر کدام آن ها هم رشته هایی نازک تر از مو دارند که به اندام گذر می کنند و اگر یک رشته ناساز شود، بیماری رخ می دهد. این رشته های نازک فراوانند و هر کدام را وظیفه ای است. چون آدمی در این باره بیندیشد، درمی یابد که هر کدام از این رشته های پی نعمتی بزرگ است که اگر از دست برود، زیان بزرگی دارد. و می فهمد که راهی ندارد که آن ها را به خوبی بشناسد و درستی گفته خدا را که «وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها» می فهمد.

همین ملاحظه را در رگ های خون و در رگ های تنفس بکن که هر کدام از اعضاء تک و مرکبی است به حسب کیف و کم و وضع و فعل و پذیرش فعل و در اینجا دریایی بی کناره است و چون این را در تن یک آدمی ملاحظه کردی، نعمت های خدا را در جان و روحش بسنج، زیرا عجایب عالم ارواح بیش از عالم اجساد است.چون احوال عالم جانداران را ملاحظه کردی به احوال افلاک، اختران، طبقات عناصر، عجایب خشکی، دریا، گیاه و حیوان می پردازد تا بدانی که اگر همه خردها با هم یکی شوند و به آن کس در عجایب حکمت خدا بیندیشد، نسبت به کمترین چیزها از آن جز اندکی نمی فهمد. فسبحانه و تقدس عن اوهام المتوهمین.

مثال دوم: یک لقمه خوراک که برداری و به دهن گذاری، ببین از کجا آمده و به کجا می رود. این یک لقمه نان فراهم نشده مگر در کالبد همه جهان به روش هر چه درست تر. زیرا گندمی باید و آن نمی روید مگر اینکه در چهار فصل می باشد و طبایع ترکیب می شوند و بادها می وزند و باران ها بیایند و این ها جز با چرخش افلاک و پیوند اختران به هم به وضع خاصی

ص: 66

فی الحرکات و فی کیفیتها فی الجهة و فی السرعة و البطء ثم بعد تکون الحنطة لا بد من آلات الطحن و الخبز و هی لا تحصل إلا عند تولد الحدید فی أرحام الجبال ثم إن الآلات الحدیدیة لا یمکن إصلاحها إلا بآلات أخری حدیدیة سابقة علیها و لا بد من انتهائها إلی آلة حدیدیة هی أول هذه الآلات فتأمل أنها کیف تکونت علی الأشکال المخصوصة ثم إذا حصلت تلک الآلات فانظر أنه لا بد من اجتماع العناصر الأربعة و هی الأرض و الماء و الهواء و النار حتی یمکن طبخ الخبز من ذلک الدقیق فهذا هو النظر فی ما تقدم علی هذه اللقمة.

أما النظر فی ما بعد حدوثها فتأمل فی ترکیب بدن الحیوان و هو أنه تعالی کیف خلق هذه الأبدان حتی یمکنها الانتفاع بتلک اللقمة و أنه کیف یتضرر الحیوان فی الأکل (1) و فی أی الأعضاء تحدث تلک المضار و لا یمکنک أن تعرف القلیل من هذه الأشیاء إلا بمعرفة علم التشریح و علم الطب بالکلیة فظهر بما ذکرنا أن الانتفاع باللقمة الواحدة لا یمکن معرفته إلا بمعرفة جملة هذه الأمور و العقول قاصرة عن إدراک ذرة من هذه المباحث فظهر بالبراهین (2) الباهرة صحة قوله تعالی وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها(3) انتهی کلامه.

و أقول یمکن سلوک طریق آخر فی ذلک أدق و أوسع مما ذکره بأن یقال بعد أن عرفت النعم التی علی إنسان واحد کزید مثلا من السماوات و الکواکب و العرش و الکرسی و جمیع الأرضیات فإن لها جمیعا مدخلا فی وجوده و بقائه و نموه فنقول جمیع هذه النعم متعلقة بعمرو أیضا لمدخلیتها فی وجوده و بقائه أیضا و کل هذه أیضا نعمة لزید لتوقف وجود زید و بقائه علی وجود عمرو لکون الإنسان مدنیا بالنوع و کذا بالنسبة إلی بکر و خالد و کذا کل نعمة لله علی کل حیوان من الحیوانات التی لها مدخل فی نظام أحوال الإنسان فهی نعمة علی زید مرة

ص: 67

از حرکت و کیفیت و جهت و نظمی در تندی و کندی نمی شوند. و پس از وجود گندم، ابزار آرد کردن و پختن باید و برای آن ابزار آهنین از درون کوه ها لازم است و برای ساخت آن ها ابزار آهنین دیگر به کار رفته است تا به نخست ابزار آهنی رسیده و آن چگونه شکل گرفته و پس از این همه باید چهار عنصر زمین و آب و هوا و آتش فراهم باشند تا بتوان از آرد نان پخت .

این ها همه بررسی پیش از لقمه است و بررسی پس از آن این است که خداوند چگونه تنها را آفریده که از این لقمه سود برند و چه زیانی از آن به تن حیوان برسد و در کدام عضو باشد. و این ها را جز با علم تشریح و طب کامل نمی دانی. و روشن شد که سود یک لقمه را نمی توان جز با فهمیدن همه این امور فهمید که خرد از درک یک ذره از این مباحث در ماند و از این جهت معنای این آیه که «وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها» روشن می شود.(1)

مولف:

روش دیگری دقیق تر و پهناورتر از آنچه او گفته است وجود دارد و آن این است که چون نعمت های فراهم آمده برای یک آدمی چون زید را فهمیدی، از آسمان ها و اختران و عرش و کرسی و همه ارضیات که در وجود و بقایش اثر دارند، همه آن ها به عمرو هم تعلق دارند. این هم باز نعمتی بر زید است، زیرا وجودش وابسته به او است، چون آدمی در منش خود اجتماعی همچنان نسبت به دیگران است و نعمت بر جانوران هم که در وجود انسان اثر دارند، نعمتی است بر زید به حساب

ص: 67

بذاته و مرة باعتبار کونها نعمة علی کل واحد واحد من أفراد البشر لمدخلیة وجودهم فی وجوده و نظام أحواله فیضرب عدد تلک النعم فی عدد الأشخاص و الحیوانات مرات لا تتناهی.

ثم لما کان وجود زید موقوفا علی وجود أبویه فکل نعمة علی کل من أبویه و علی کل من کان فی عصر أبویه نعمة علیه و کذا کل نعمة علی والدی بکر و خالد نعمة علیه لتوقف وجوده و بقائه و نظام أحواله علی وجود بکر و وجوده متوقف علی وجود والدیه و وجودهما و بقاؤهما و سائر أمورهما متوقفة علی جمیع النعم علی أهل عصرهما فمن هذه الجهة أیضا جمیعها نعمة علیه

فیضرب جمیع هذه الأعداد الغیر المتناهیة فی جمیع تلک الأعداد الغیر المتناهیة مرات غیر متناهیة ثم ننقل الکلام فی کل عصر من الأعصار و آباء کل منهم إلی أن ینتهی إلی آدم و حواء علیهما السلام و یضرب کل من تلک المراتب فی ما حصل من المراتب السابقة و هذا حساب لا یحیط به علم البشر و لو اجتمع جمیع المحاسبین من الثقلین و أرادوا استیفاء حساب مرتبة من هذه المراتب لا یقدرون علیه مع أن کل قطرة من قطرات البحار و کل ذرة من ذرات الجو و الأرض نعمة علی کل شخص من الأشخاص فسبحان من لا یقدر علی إحصاء شعبة واحدة من شعب نعمه الغیر المتناهیة إلا هو و له الحمد بعدد کل نعمة له علینا و علی کل خلق من مخلوقاته.

إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ یظلم النعمة بإغفال شکرها أو یظلم نفسه بأن یعرضها للحرمان کَفَّارٌ شدید الکفران و قیل ظلوم فی الشدة یشکو و یجزع کفار فی النعمة یجمع و یمنع.

مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْزُونٍ قیل أی بمیزان الحکمة و مقدر بقدر الحاجة و ذلک أن الوزن سبب معرفة المقدار فأطلق اسم السبب علی المسبب و قیل أی له وزن و قدر فی أبواب النعمة و المنفعة و قیل أراد أن مقادیرها من العناصر معلومة و کذا مقدار تأثیر الشمس و الکواکب فیها و قیل أی متناسب محکوم علیه عند العقول السلیمة بالحسن و اللطافة یقال کلام موزون أی متناسب و فلان موزون الحرکات و قیل أراد ما یوزن من نحو الذهب و الفضة و النحاس و غیرها من الموزونات کأکثر الفواکه و النبات.

ص: 68

خودش و به حساب این که نعمت است بر هر فرد از بشر که وجودشان در او اثر دارد. و باید شماره این نعمت ها را در شماره اشخاص و جانوران به اندازه نامتناهی ضرب کرد و از آن پس چون وجود زید وابسته به پدر و مادر است، هر نعمت بر آن ها و معاصرانشان و پدران آن ها نعمت بر او است و همه این شماره های بی پایان را در شماره بی پایان بارهای ناپایان در هم ضرب کنیم و به همه اعصار گذشته بپردازیم تا آدم و حوا و هر کدام از این مراتب را در مراتب حاصله پیش ضرب کنیم و این حساب از گنجایش علم بشر بیرون است و اگر همه حسابرسان جن و انس جمع شوند، بررسی به حساب یک مرتبه را هم نمی توانند، با این که هر قطره دریا و هر ذره هوا و زمین نعمت بر هر شخص می باشند. منزه است خدایی که حساب یک شعبه از نعمت بی پایانش را جز خودش نمی داند، سپاس بر او بشمار هر نعمت که به ما و دیگران داده است .

«إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُوم کَفّار»(1){قطعاً انسان ستم پیشه و ناسپاس است.} به نعمت های خدا با غفلت از شکر نعمت های خداوند ظلم می کند. یا بر نفس خودش ظلم می کند، به این طریق که در معرض حرمت ها قرار می گیرد. «کفّار» به معنای کسی است که شدید کفران نعمت می کند و گفته شده است که «ظلوم» به کسی گفته می شود که بسیار شکایت و جزع می کند.

«مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْزُون»(2){و از هر چیز سنجیده ای در آن رویانیدیم.} به ترازوی حکمت و به اندازه نیاز چون سنجش وسیله شناخت اندازه است و هر چیزی از نعمت و سود وزن و اندازه دارد و مقداری از عناصر و اثر خورشید و اختران در آن معلوم است و تناسب در زیبایی و لطافت دارد. و گفته اند مقصود چیزهایی است که وزن می شوند، مانند طلا، مس و نقره و مانند آن.

ص: 68

وَ جَعَلْنا لَکُمْ فِیها أی فی الأرض أو فی الجبال أو فی تلک الموزونات مَعایِشَ ما یتوصل به إلی المعیشة وَ مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقِینَ عطف علی محل لکم أو علی معایش أی و جعلنا لکم من لستم له برازقین و أراد بهم العیال و الممالیک و الخدم الذین رازقهم فی الحقیقة هو الله وحده لا الآباء و السادات و المخادیم و یدخل فیه بحکم التغلیب غیر ذوی العقول من الأنعام و الدواب و الوحوش و الطیر کقوله وَ ما مِنْ دَابَّةٍ ... إِلَّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُها یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ الذی هو الغذاء الأصلی وَ الزَّیْتُونَ الذی هو فاکهة من وجه و غذاء من وجه لکثرة ما فیه من الدهن وَ النَّخِیلَ وَ الْأَعْنابَ اللتین هما أشرف الفواکه ثم أشار إلی سائر الثمرات بقوله وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ قال الزمخشری إنما لم یقل و کل الثمرات لأن کلها لا تکون إلا فی الجنة و قیل قدم الغذاء الحیوانی فی قوله سبحانه وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فِیها دِفْ ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ علی الغذاء النباتی لأن النعمة فیه أعظم لأنه أسرع تشبها ببدن الإنسان و فی ذکر الغذاء النباتی قدم غذاء الحیوان و هو الشجر علی غذاء الإنسان و هو الزرع و غیره بناء علی مکارم الأخلاق و هو أن یکون اهتمام الإنسان بحال من تحت یده أکمل من اهتمامه بحال نفسه.

وَ ما ذَرَأَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ أی خلق فیها من حیوان و شجر و ثمر و غیر ذلک مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ فإن ذرء هذه الأشیاء علی حاله اختلاف الألوان و الأشکال مع تساوی الکل فی الطبیعة الجسمیة و فی تأثیر الفلکیات فیها آیة علی وجود الصانع تعالی شأنه.

رَواسِیَ أی جبالا ثوابت أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ أی کراهة أن تمید بکم و تضطرب وَ أَنْهاراً أی و جعل فیها أنهارا لأن ألقی فیه معناه وَ سُبُلًا لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ لمقاصدکم أو إلی معرفة الله وَ عَلاماتٍ أی معالم تستدل بها السابلة من جبل و منهل و ریح و نحو ذلک وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ باللیل فی البراری و البحار إِنَّ اللَّهَ لَغَفُورٌ حیث یتجاوز عن تقصیرکم فی أداء شکرها رَحِیمٌ لا یقطعها لتفریطکم فیه و لا یعاجلکم

ص: 69

«ِوَ جَعَلْنا لَکُمْ فیها» یعنی در زمین و کوه ها است و یا در آن چیزهای موزون «معایش» اسباب زندگی. «وَمَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقین»{و هر کس که شما روزی دهنده او نیستید.}از عیال، بنده و خدمتکار که روزی ده حقیقی آن ها خدا است نه پدران و آقایان و مخدومان و به حکم تغلیب، انعام و جانوران و پرنده ها در آن واردند به این دلیل که خداوند فرموده است: «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُها»{و هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر [این که] روزیش بر عهده خداست.}(1)

«یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ» که غذای اصلی است «وَ الزَّیْتُون» که میوه و غذاست چون روغن بسیار دارد «وَ النَّخِیلَ وَ الْأَعْناب»{خرما و انگور} که بهترین میوه هستند «وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَرات»{و از همه میوه­ها}.

نکته دیگر اینکه زمخشری در این باره گفته، این است که «من» آورده و نفرموده است همه میوه ها، چون همه میوه ها جز در بهشت وجود ندارند. و گفته اند غذای حیوانی را پیش داشت که فرمود « وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فِیها دِفْ ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکُلُون»(2){و چارپایان را برای شما آفرید: در آن ها برای شما [وسیله] گرمی وسودهایی است، و از آن ها می خورید.} بر غذای گیاهی، برای این که نعمت در آن بزرگ تر است و به بدن انسان شبیه تر است. و در بیان غذای حیوان درخت را مقدم بر غذای انسان که زرع و جز آن است کرده است، چرا که بر طبق مکارم اخلاق توجه آدمی به زیر دست خود باید بیش از خودش باشد.

«وَ ما ذَرَأَ لَکُمْ فِی الْأَرْض»{و آنچه در زمین برای شما روییده است.}از جانور و درخت و میوه و مانند آن «مُخْتَلِفاً أَلْوانه»{به رنگ های گوناگون.} که برابری همه در طبع و تأثیر فلک نشانه وجود صانع تعالی است. «رواسی» کوه های پایدار، «أَن ْتَمیدَ بِکُمْ»(3){تا شما را نجنباند.} یعنی نخواست که شما را بلرزاند. «وَ أَنْهارا» یعنی افکند به آن رودها «وَ سُبُلًا لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُون» راههایی که هدایت شوید به مقاصد خود و یا به شناخت خدا. «وَ عَلاماتٍ» که رهنمای رهگذران است از کوه و دره و باد و مانند آن « وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُون» در خشکی و دریا به هنگام شب. «إِنَّ اللَّهَ لَغَفُورٌ» که از تقصیر شما در ادای شکر این نعمتها می­گذرد.«رَحِیمٌ» که نعمتها را به خاطر کوتاهی شما قطع نمی­کند و نیز در عذاب شما

ص: 69

بالعقوبة علی کفرانها.

إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَی الْأَرْضِ زِینَةً لَها قیل ما علی الأرض الموالید الثلاثة المعادن و النباتات و الحیوانات و أشرفها الإنسان و قیل لا یدخل المکلف فیه لأن ما علی الأرض لیس زینة لها علی الحقیقة و إنما هو لأهلها لغرض الابتلاء فالذی له الزینة یکون خارجا عن الزینة لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا فی تعاطیه و هو من زهد فیه و لم یغتر به و قنع منه بالکفاف.

لَهُ ما فِی السَّماواتِ قال الرازی مالک لما فی السماوات من ملک و نجم و غیرهما و مالک لما فی الأرض من المعادن و الفلزات و مالک لما بینهما من الهواء و مالک لما تحت الثری فإن قیل الثری هو السطح الأخیر من العالم فلا یکون تحته شی ء فکیف یکون الله تعالی مالکا له قلنا الثری فی اللغة هو التراب الندی فیحتمل أن تکون تحته شی ء فهو إما الثور أو الحوت أو الصخرة أو البحر أو الهواء علی اختلاف الروایات (1) انتهی.

و قال الطبرسی رحمه الله الثری التراب الندی یعنی و ما واری الثری من کل شی ء و قیل یعنی ما فی ضمن الأرض من الکنوز و الأموات (2).

الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً أی کالمهد تتمهدونها وَ سَلَکَ لَکُمْ فِیها سُبُلًا أی و حصل لکم فیها سبلا بین الجبال و الأودیة و البراری تسلکونها من أرض إلی أرض لتبلغوا منافعها وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً أی مطرا فَأَخْرَجْنا بِهِ قیل عدل من لفظ الغیبة إلی التکلم علی الحکایة لکلام الله تعالی تنبیها علی ظهور ما فیه من الدلالة علی کمال القدرة و الحکمة و إیذانا بأنه مطاع تنقاد الأشیاء المختلفة بمشیّته أَزْواجاً أی أصنافا مِنْ نَباتٍ بیان و صفة لأزواجا و کذلک شَتَّی و یحتمل أن یکون صفة للنبات فإنه من حیث إنه مصدر فی الأصل یستوی فیه الواحد و الجمع و هو جمع شتیت کمریض و مرضی أی متفرقات فی الصور و الأعراض و المنافع

ص: 70

به خاطر کفران نعمت عجله نمی­کند.

«إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَی الْأَرْضِ زِینَةً لَها»{درحقیقت، ما آنچه را که بر زمین است، زیوری برای آن قرار دادیم.} از موالید سه گانه که معادن و گیاهان و جانورانند و اشرف همه انسان است. و گفته اند مقصود مکلفین نیستند، چون آنچه بر زمین است زیور حقیقی نیست، بلکه برای آزمایش مردم است و شامل خود مردم نیست، چرا که در ادامه فرموده است: « لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلا»{تا آنان را بیازماییم که کدام یک ازایشان نیکوکارترند.}یعنی در برخورد با این زینتها. و کسی نیکوتر عمل می­کند که در آن زهد بورزد و به روزی کفاف قناعت کند .

«لَهُ ما فِی السَّماوات»{آنچه در آسمان ها است، از آنِ اوست.} رازی در تفسیرش در این باره گفته است: مالک است آنچه را در آسمان است، از فرشته و ستاره و مانند آن و آنچه در زمین از معدن و فلز است و آنچه در هواست و مالک آنچه زیر خاک است. اگر گفته شود «ثری» سطح زیرین جهان است و زیرش چیزی نیست که از خدا باشد، می گوییم: نظر به اختلاف روایات، باید گفت که ثری در لغت خاک نمدار است و بسا زیر جهان زمین چیزی باشد چون گاو یا ماهی یا صخره یا هوا.(1)

طبرسی در مجمع البیان گفته است: ثری خاک نم دار است و مقصود نهفته های زیر آن است از گنج ها و مرده ها.(2) «الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً»{همان کسی که زمین را برایتان گهواره ای ساخت.} که چون گهواره در آن بیاسایید، «وَسَلَکَ لَکُمْ فیها سُبُلا»{و برای شما در آن، راه ها ترسیم کرد.} میان کوه ها و درّه ها و بیابان ها که سفر کنید و سود برید، «وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماء»{و از آسمان آبی فرود آورد.} یعنی باران. «فَأَخرَجنا بِهِ»گفته اند در این جمله از لفظ غایب به خطاب عدول کرد تا کلام خدا را حکایت کند به این دلیل که به آشکار بودن دلالت آن(رویانیدن گیاه و...) به کمال قدرت و حکمت تذکر دهد و اعلام کند که خداوند اطاعت می­شود و اشیاء گوناگون را به مشیت خود راه می­برد. «أزواجا» یعنی انواعی «مِن نَبات» بیان و صفت برای أزواجا است.«شَتّی» نیز صفت أزواجا است و احتمال دارد صفت نبات باشد. زیرا از آنجا که نبات در اصل مصدر است صفتش می­تواند مفرد یا جمع بیاید و شَتّی جمع شتیت است، مثل مَرضَی که جمع مریض است. معنای عبارت آن است که گیاهان اشکال و خواص و منافع

ص: 70

یصلح بعضها للناس و بعضها للبهائم فلذلک قال کُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَکُمْ و هو حال من ضمیر فَأَخْرَجْنا علی إرادة القول أی أخرجنا أصناف النبات قائلین کُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَکُمْ و المعنی معدّیها لانتفاعکم بالأکل و العلف آذنین فیه لِأُولِی النُّهی أی لذوی العقول الناهیة عن اتباع الباطل و ارتکاب القبائح جمع نهیة

وَ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: نَحْنُ أُولُو النُّهَی.

وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خِیَارُکُمْ أُولُو النُّهَی قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ أُولُو النُّهَی قَالَ هُمْ أُولُو الْأَخْلَاقِ الْحَسَنَةِ وَ الْأَحْلَامِ الرَّزِینَةِ وَ صِلَةِ الْأَرْحَامِ وَ الْبَرَرَةُ بِالْأُمَّهَاتِ وَ الْآبَاءِ وَ الْمُتَعَاهِدُونَ لِلْفُقَرَاءِ وَ الْجِیرَانِ وَ الْیَتَامَی وَ یُطْعِمُونَ الطَّعَامَ وَ یُفْشُونَ السَّلَامَ فِی الْعَالَمِ وَ یُصَلُّونَ وَ النَّاسُ نِیَامٌ غَافِلُونَ.

مِنْها خَلَقْناکُمْ فإن التراب أصل خلقه أول آبائکم و أول مواد أبدانکم و سیأتی وجه آخر فی الخبر إن شاء الله وَ فِیها نُعِیدُکُمْ بالموت و تفکیک الأجزاء وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری بتألیف أجزائکم المتفتتة المختلطة بالتراب علی الصور السابقة و رد الأرواح فیها.

وَ جَعَلْنا فِیها أی فی الأرض أو فی الرواسی فِجاجاً سُبُلًا مسالک واسعة و إنما قدم فِجاجاً و هو وصف له لیصیر حالا یدل علی أنه حین خلقها کذلک أو لیبدل منها سُبُلًا فیدل ضمنا علی أنه خلقها و وسعها للسابلة مع ما یکون فیه من التأکید لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ إلی مصالحهم.

أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الْأَرْضِ أی أ و لم ینظروا فی عجائبها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ أی محمود کثیر المنفعة و هو صفة لکل ما یحمد و یرضی قیل و هاهنا یحتمل أن تکون مقیدة لما یتضمن الدلالة علی القدرة و أن تکون مبینة منبهة علی أنه ما من نبت إلا و له فائدة إما وحده أو مع غیره و کل لإحاطة الأزواج و کم لکثرتها إِنَّ فِی ذلِکَ أی فی إثبات (1)

تلک الأصناف أو فی کل واحد لَآیَةً علی أن منبتها تام القدرة و الحکمة سابغ النعمة و الرحمة.

ص: 71

گوناگون دارند که برخی برای انسان و برخی برای چهارپایان مفید است و از این رو فرمود: «کُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَکُم»{بخورید و دام هایتان را بچرانید} که این جمله حال از ضمیر «فأخرجنا» است بنا بر اراده قول. یعنی انواع گیاهان را از زمین رویاندیم در حالی که می­گوییم: {بخورید و دام هایتان را بچرانید} یعنی آماده برای خوردن شما و چهارپایان است. «لِأُولِی النُّهی.»یعنی برای صاحبان خردی که آنها را از پیروی باطل و انجام بدیها باز می­دارد.

امام صادق علیه السّلام فرمود: «اولو النهی» ما هستیم. و از امام باقر علیه السّلام است که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: بهترین شما اولو النهی هستند. گفته شد: یا رسول اللَّه! اولو النهی کیانند؟ فرمود: صاحبان اخلاق نیک و آرمان های سنگین و صله ارحام و خوشرفتاران با مادران و پدران و احوال پرسان از بینوایان و همسایگان و یتیمان که اطعام کنند و صلح و سلامت در جهان فاش کنند و نماز بخوانند آن زمان که مردم با غفلت در خوابند.

«مِنْها خَلَقْناکُم»{ازاین [زمین] شماراآفریده ایم.} زیرا که خاک اصل خلقت اولین پدر شما و نیز اصل مواد بدنتان است. و وجه دیگری هم برای آن در خبر بیاید. «وَ فیها نُعیدُکُمْ»{در آن شما را باز می گردانیم.} با مرگ و تفکیک اجزاء. «وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری»{و بار دیگر شما را از آن بیرون می آوریم.} با قرار دادن دوباره اجزاء پراکنده شده در خاک در کنار هم و به صورت قبلی و قرار دادن روح در آن.

«أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الْأَرْض»{مگر در زمین ننگریسته اند} و عجایبش، «مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَریم» یعنی ستوده شده و پر منفعت. زیرا «کریم» صفت هر چیزی است که مورد رضایت و ستایش باشد. و احتمال دارد در اینجا مقید باشد به آنچه که متضمن دلالت بر قدرت است و مبنی بر این اساس باشد که هر گیاهی سودی دارد یا به تنهایی و یا همراه با دیگری. و همه به خاطر فراگیری ازواج گیاهان است که بسیار زیادند. «إن فی ذلک» یعنی در رویش انواع گیاهان و یا در هر یک از آنها«لآیة» یعنی نشانه­ای است که رویاننده آن در حکمت و قدرت کامل و نعمت و رحمتش فراوان است.

ص: 71

أَ تُتْرَکُونَ إنکار لأن یترکوا کذلک أو تذکیر بالنعمة فی تخلیة الله إیاهم و أسباب تنعمهم آمنین ثم فسر بقوله فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ نَخْلٍ طَلْعُها هَضِیمٌ أی لطیف لین للطف التمر أو لأن النخل أنثی و طلع إناث النخل ألطف و هو یطلع منها کنصل السیف فی جوفه شماریخ القنو أو متدل منکسر من کثرة الحمل فارِهِینَ أی حاذقین أو بطرین حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَةٍ أی ذات منظر حسن یبتهج به من رآه و لم یقل ذوات بهجة لأنه أراد تأنیث الجماعة و لو أراد تأنیث الأعیان لقال ذوات قَوْمٌ یَعْدِلُونَ أی یشرکون بالله غیره قَراراً أی مستقرا لا تمیل و لا تمید بأهلها وَ جَعَلَ خِلالَها أی فی وسط الأرض و فی مسالکها و نواحیها أَنْهاراً جاریة ینبت بها الزرع و یحیی به الخلق وَ جَعَلَ لَها رَواسِیَ أی ثوابت أثبتت بها الأرض وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حاجِزاً أی مانعا من قدرته بین العذب و المالح فلا یختلط أحدهما بالآخر مُخْتَلِفاً أَلْوانُها قیل أی أجناسها أو أوصافها علی أن کلا منها لها أصناف مختلفة أو هیأتها من الصفرة و الخضرة و نحوهما وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ أی ذو جدد و خطوط و طرائق یقال جدة الحمار للخطة السوداء علی ظهره مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها بالشدة و الضعف وَ غَرابِیبُ سُودٌ عطف علی بیض أو علی جدد کأنه قیل و من الجبال ذو جدد مختلف اللون و منها غرابیب متحدة اللون و هو تأکید مضمر یفسره فإن الغربیب تأکید للأسود و حق التأکید أن یتبع المؤکد مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ کَذلِکَ أی کاختلاف الثمار و الجبال إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إذ شرط الخشیة معرفة المخشی و العلم بصفاته و أفعاله فمن کان

أعلم به کان أخشی منه إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ تعلیل لوجوب الخشیة لدلالته علی أنه معاقب للمصر علی طغیانه غفور للتائب عن عصیانه.

وَ أَخْرَجْنا مِنْها حَبًّا المراد جنس الحب فَمِنْهُ یَأْکُلُونَ قیل قدم الصلة للدلالة علی أن الحب معظم ما یؤکل و یعاش به مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ أی من أنواع النخل و العنب مِنَ الْعُیُونِ أی شیئا من العیون و من مزیدة عند الأخفش مِنْ ثَمَرِهِ أی من ثمر ما ذکر و هو الجنات و قیل الضمیر لله علی طریقة الالتفات و

ص: 72

«أَ تُترَکون» انکار رها کردن ایشان است و یا تذکر آنها به این نعمت است که خداوند چگونه اسباب آسایش و امنیت آنها را فراهم آورده است. سپس این نعمت را اینگونه تفسیر می­فرماید که: «فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ نَخْلٍ طَلْعُها هَضِیم» هضیم یعنی نرم و لطیف به خاطر لطافت خرما و یا به این دلیل که نخل مؤنث است و شکوفه آن لطیف تر است. و شکوفه از نخل برمی­آید همچون برآمدن تیزی شمشیر از غلافش. شاخه شاخه و یا خم شده از زیادی بارَش.

«فارهین» یعنی با مهارت و یا از روی سرمستی. «حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَةٍ» یعنی دارای منظره زیبایی که هر کس ان را ببیند به وجد آید. و چون تأنیث جماعت را اراده کرد نفرمود «ذوات بهجة» و اگر تأنیث اعیان را اراده کرده بود چنین می­فرمود.

« قَوْمٌ یَعْدِلُون» یعنی به خدا شرک می­ورزند. «قَراراً» یعنی پابرجا و آرام که ساکنانش را نمی­لرزاند. « وَ جَعَلَ خِلالَها» یعنی در وسط زمین و در راهها و اطراف آن.«أنهارا» رودهایی که گیاه با آن می­روید و مردمان حیات می­یابند. «وَ جَعَلَ لَها رَواسِی» یعنی چیزهای ثابتی که زمین به آنها ثبات می­گیرد. «وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حاجِزا» یعنی به قدرتش مانعی بینشان قرار می­دهد تا آب شور و شیرین با هم مخلوط نشوند. «مُخْتَلِفاً أَلْوانُها» گفته شده یعنی انواع آنها بنا بر اینکه هر یک از آنها انواع مختلفی دارد. یا اینکه منظور شکل ظاهری آنها همچون زردی و سبزی و ...است.

«وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَد» یعنی دارای رگه ها و خطها و راهها. چنانچه «جدة الحمار» یعنی خطی سیاه بر پشت آن. «مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها» یعنی از جهت شدت و ضعف. « وَ غَرابِیبُ سُود» عطف بر بیض یا بر جدد. چنانچه گفته شده: بعضی کوهها دارای رگه های با رنگهای مختلف هستند و بعضی متراکم و یک رنگ هستند. و آن تأکید برای صاحب ضمیری است که تفسیرش می­کند. چرا که غربیب تأکید برای أسود است و حق تأکید آن است که بعد از مؤکد بیاید.

« مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ کَذلِک» یعنی دارای انواع رنگها هچون میوه­ها و کوهها. «إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماء» زیرا شرط خشیت از چیزی شناختن او و صفات و افعالش می­باشد پس هر کس علمش به او بیشتر باشد خشیتش از او بیشتر است.

«إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُور» تعلیلی برای وجوب خشیت از خداست. زیرا خداوند مصرّ بر طغیان را عذاب می­کند و توبه کننده از عصیان را می­بخشد.

«وَ أَخْرَجْنا مِنْها حَبًّا» یعنی جنس حبوبات. « فَمِنْهُ یَأْکُلُون» گفته شده به این دلیل صله مقدم شده است که نشان دهد حبوبات بیشترین چیزی است که خورده می­ شود. «مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْناب» از انواع خرما و انگور. «مِنَ الْعُیُون» و چیزی از چشمه ها. « مِنْ ثَمَرِه» یعنی از ثمره آنچه ذکر شد یعنی باغها. و گفته شده ضمیر به خدا برمی­گردد بنا بر التفات و

ص: 72

الإضافة إلیه لأن الثمر مخلوقة وَ ما عَمِلَتْهُ أَیْدِیهِمْ عطف علی الثمر و المراد ما یتخذ منه العصیر و الدبس و نحوهما و قیل ما نافیة و المراد أن الثمر بخلق الله لا بفعلهم أَ فَلا یَشْکُرُونَ أمر بالشکر من حیث إنه إنکار لترکه خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها أی الأنواع و الأصناف مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ من النبات و الشجر وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ الذکر و الأنثی وَ مِمَّا لا یَعْلَمُونَ أی و أزواجا مما لم یطلعهم الله علیه و لم یجعل لهم طریقا إلی معرفته.

تَرَی الْأَرْضَ خاشِعَةً أی یابسة متطأمنة مستعار من الخشوع بمعنی التذلل اهْتَزَّتْ أی تحرکت بالنبات وَ رَبَتْ أی انتفخت و ارتفعت قبل أن تنبت و قیل اهتزت بالنبات و ربت بکثرة ریعها وَ ما بَثَ عطف علی السماوات أو الخلق مِنْ دابَّةٍ قیل أی من حی علی إطلاق اسم السبب علی المسبب أو مما یدب علی الأرض و ما یکون فی أحد الشیئین یصدق أنه فیهما فی الجملة إِذا یَشاءُ أی فی أی وقت یشاء قَدِیرٌ متمکن منه.

وَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً بأن خلقها نافعة لکم مِنْهُ حال من ما أی سخر هذه الأشیاء کائنة منه أو خبر لمحذوف أی هی جمیعا منه أو لما فی السماوات و سَخَّرَ لَکُمْ تکریر للتأکید أو لما فی الأرض مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ أی من کل صنف حسن لِکُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ أی راجع إلی ربه متفکر فی بدائع صنعه.

وَ الْأَرْضَ فَرَشْناها أی مهدناها لیستقروا علیها فَنِعْمَ الْماهِدُونَ أی نحن وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ أی نوعین لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ فتعلموا أن التعدد من خواص الممکنات و أن الواجب بالذات لا یقبل الانقسام و التعدد

وَ رُوِیَ عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی خُطْبَةٍ طَوِیلَةٍ قَدْ تَقَدَّمَ فِی کِتَابِ التَّوْحِیدِ مَشْرُوحاً: وَ بِمُضَادَّتِهِ بَیْنَ الْأَشْیَاءِ عُرِفَ أَنْ لَا ضِدَّ لَهُ وَ بِمُقَارَنَتِهِ بَیْنَ الْأَشْیَاءِ عُرِفَ أَنْ لَا قَرِینَ لَهُ ضَادَّ النُّورَ بِالظُّلْمَةِ وَ الْیُبْسَ بِالْبَلَلِ وَ الْخَشِنَ بِاللَّیِّنِ وَ الصَّرْدَ بِالْحَرُورِ مُؤَلِّفاً بَیْنَ مُتَعَادِیَاتِهَا مُفَرِّقاً بَیْنَ مُتَدَانِیَاتِهَا دَالَّةً بِتَفْرِیقِهَا عَلَی مُفَرِّقِهَا وَ بِتَأْلِیفِهَا عَلَی مُؤَلِّفِهَا وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ مِنْ کُلِ

ص: 73

اضافه به او. زیرا ثمره مخلوق اوست. «وَ ما عَمِلَتْهُ أَیْدِیهِم» عطف بر ثمر است و منظور چیزهایی همچون روغن و شیره است که از آن می­گیرند. و گفته شده که مای نافیه است یعنی ثمرات به خلق خداست و نه به فعل آنها. «أَ فَلا یَشْکُرُون» امر به شکر است زیرا ترکش را انکار فرموده است.

«خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها» یعنی انواع و اصناف را. «مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْض» از گیاه و درخت. «وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ» از مذکر و مونث. «وَ مِمَّا لا یَعْلَمُون» و از آن انواعی که خداوند نسبت به آنها آگاهشان نکرده و راهی برای دانستن آنها قرار نداده است.

«تَرَی الْأَرْضَ خاشِعَة» یعنی خشک و ساکن که از خشوع به معنای تذلل و خواری استعاره گرفته شده است. « اهْتَزَّت» یعنی با روییدن به حرکت آید. «وَ رَبَت» یعنی سطح زمین قبل از رویش باد می­کند و برآید. و گفته شده منظور بعد از رویش و با افزایش رویش است. «و ما بثّ» عطف بر سماوات یا خلق است. «من دابّة» یعنی از هر زنده­ای، بنا بر اطلاق اسم سبب بر مسبب. یا از آنچه که بر روی زمین می­جنبد. و آنچه که در یکی از دو چیز باشد صادق است که اجمالا بگوییم در هر دو چیز است. «إذا یشاء قدیر» یعنی در هر وقت که بخواهد قدرت بر آن دارد.

«وَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعا» به اینکه آنها را مفید برای شما آفرید، «منه» حال از«ما» است یعنی اینها را مسخر شما کرد در حالی که هستیشان از اوست. یا اینکه خبر برای مبتدای محذوف است یعنی «هی جمیعا منه»، یا خبر برای «ما فی السماوات» است. «سخّر لکم» تکرار برای تأکید است و یا برای «لما فی الارض» است.

«مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیج» از هر گونه نیکو. «لِکُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ» هر بنده­ای که به سوی پروردگارش توجه کند و در تازه­های خلقتش تفکر کند.

«وَ الْأَرْضَ فَرَشْناها» تا بر آن قرار گیرید، «فَنِعمَ المَاهِدُون» یعنی ما. «وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْن» یعنی دو نوع، «لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُون» و بدانید تعدد از خواص ممکنات است و واجب بالذات تعدد و قسمت نمی پذیرد .

از امام رضا علیه السّلام در خطبه طولانی که در کتاب توحید شرح آن گذشت آمده است که: از ضدّ ساختن خداوند اشیاء را با هم مشخص شد که ضد ندارد و از مقارن و همتا ساختن آن ها با یکدیگر دانسته شد که همتا ندارد. روشنی را ضد تاریکی و خشکی را ضد تری و زبری را ضد نرمی و سردی را ضد گرمی قرار داد. در حالی که بین دورهایشان الفت بخشید و نزدیکهایشان را جدا کرد تا تفرقه آن ها دلیل بر مفرّق و تألیف آن ها دلیل بر مؤلف باشد و از این جهت خداوند متعال فرموده است که «وَ مِنْ کُلِّ

ص: 73

شَیْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ.

وَ الْأَرْضَ وَضَعَها أی حفظها مدحوّة لِلْأَنامِ للخلق و قیل الأنام کل ذی روح فِیها فاکِهَةٌ أی ضروب مما یتفکّه به وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَکْمامِ هی أوعیة التمر جمع کمّ أو کل ما یکمّ أی یغطّی من لیف و سعف و کفرّی (1)

فإنه ینتفع به کالمکموم و کالجذع وَ الْحَبُ کالحنطة و الشعیر سائر ما یتغذّی به ذُو الْعَصْفِ هو ورق النبات الیابس کالتین وَ الرَّیْحانُ یعنی المشموم أو الرزق من قولهم خرجت أطلب ریحان الله

وَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ قَالَ لِلنَّاسِ فِیها فاکِهَةٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَکْمامِ قَالَ یَکْبُرُ ثَمَرُ النَّخْلِ فِی الْقَمْعِ ثُمَّ یَطْلُعُ مِنْهُ قَوْلُهُ وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحانُ قَالَ الْحَبُّ الْحِنْطَةُ وَ الشَّعِیرُ وَ الْحُبُوبُ وَ الْعَصْفُ التِّینُ وَ الرَّیْحَانُ مَا یُؤْکَلُ مِنْهُ.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ المخاطبة للثقلین

وَ فِی الْحَدِیثِ: أَنَّهُ فِی الْبَاطِنِ مُخَاطَبَةٌ لِلْأَوَّلِینَ وَ الْمَعْنَی فَبِأَیِّ النِّعْمَتَیْنِ تَکْفُرَانِ بِمُحَمَّدٍ أَمْ بِعَلِیٍّ وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ بِالنَّبِیِّ أَمْ بِالْوَصِیِّ.

وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَ قال الطبرسی رحمه الله و فی (2) الأرض خلق مثلهن فی العدد لا فی الکیفیة لأن کیفیة السماء مخالفة لکیفیة الأرض و لیس فی القرآن آیة تدل علی أن الأرضین سبع مثل السماوات إلا هذه الآیة و لا خلاف فی السماوات أنها سماء فوق سماء و أما الأرضون فقال قوم إنها سبع أرضین طباقا بعضها فوق بعض کالسماوات لأنها لو کانت مصمتة لکانت أرضا واحدة و فی کل أرض خلق خلقهم الله تعالی کیف شاء

و روی أبو صالح عن ابن عباس أنها سبع أرضین لیس بعضها فوق بعض تفرق بینهن البحار و تظل جمیعهن السماء و الله سبحانه أعلم بصحة ما استأثر بعلمه و اشتبه علی خلقه.

وَ قَدْ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: بَسَطَ کَفَّیْهِ ثُمَّ وَضَعَ الْیُمْنَی عَلَیْهَا فَقَالَ هَذِهِ الْأَرْضُ الدُّنْیَا وَ السَّمَاءُ

ص: 74

شَیْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْن».

«وَ الْأَرْضَ وَضَعَها» به صورت گسترده شده محافظتش نمود. «للأنام» یعنی برای مردمان و گفته شده أنام یعنی هر صاحب روحی. «فیهافاکِهَةٌِ» یعنی انواع میوه­هایی که از آن لذت می­برند. «و النخل ذات الأکمام» منظور پوشش های خرما است از لیف و سعف و ظرف غنچه که همه سودمندند، مانند شکوفه­ها و تنه نخل. « و الحبُّ» مثل گندم و جو و سایر دانه­های غذایی. «ذو العصف» برگ خشکیده گیاه مثل انجیر. «و الریحان» یعنی گیاه بوییدنی یا به معنای رزق و روزی است، چنانچه می گویند: برای پیدا کردن ریحان اللَّه بیرن شدم، یعنی برای پیدا کردن روزی خدا. و از امام رضا علیه السّلام روایت شده است که «وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ» یعنی زمین را برای مردم نهاد. و «فِیها فاکِهَةٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَکْمامِ» خرما ابتدا در غلاف بزرگ می شود و سپس از آن برمی آید. و می فرماید: «وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحان» حب، گندم است و جو و هر دانه و عصف انجیر است و ریحان آنچه از آن بخورند.

«فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبان»{پس کدام یک از نعمت های پروردگارتان رامنکرید؟}(1) خطاب با جن و انس است، و در حدیث است که در باطن خطاب به دو خلیفه غاصب است و مقصود این است که به کدام از دو نعمت ناسپاس هستید؛ به محمد یا علی؟ و در خبر دیگر آمده است به پیغمبر یا وصیّ.

«وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ»{وهمانند آن ها زمین را آفرید.} طبرسی در مجمع البیان در این باره گفته است: یعنی زمین در تعداد مانند آسمان ها است نه در کیفیت، زیرا وصف آسمان مخالف وصف زمین است. و در قرآن آیه ای نیست که دلالت کند زمین هم مانند آسمان هفت عدد است جز این آیه. و خلافی نیست در این که آسمان ها بر روی یکدیگرند، ولی در مورد زمین ها برخی می گویند مانند آسمان ها بر روی یکدیگرند، زیرا اگر متراکم و پر بودند تنها یک زمین می­شد. و در هر زمین خلقی باشند که خدا آن ها را چنان چه خواسته آفریده است.

ابو صالح از ابن عباس روایت کرده است که هفت زمین بر روی هم نیستند، دریاها میانشان فاصله است و آسمان بر همه سایه دارد و خدا داناتر است به آن چه علمش را ویژه خود ساخته و بر بنده هایش نامعلوم است.

عیاشی به سندش از ابی الحسن علیه السّلام روایت کرده که دو کفش را گشود و راست را بر چپ نهاد و فرمود: این زمین دنیا است و آسمان

ص: 74

الدُّنْیَا عَلَیْهَا قُبَّةٌ وَ الْأَرْضُ الثَّانِیَةُ فَوْقَ سَمَاءِ(1) الدُّنْیَا السَّمَاءُ الثَّانِیَةُ فَوْقَهَا قُبَّةٌ وَ الْأَرْضُ الثَّالِثَةُ فَوْقَ السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ وَ السَّمَاءُ الثَّالِثَةُ فَوْقَهَا قُبَّةٌ حَتَّی ذَکَرَ الرَّابِعَةَ وَ الْخَامِسَةَ وَ السَّادِسَةَ فَقَالَ وَ الْأَرْضُ السَّابِعَةُ فَوْقَ السَّمَاءِ السَّادِسَةِ وَ السَّمَاءُ السَّابِعَةُ فَوْقَهَا قُبَّةٌ وَ عَرْشُ

الرَّحْمَنِ فَوْقَ السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ هُوَ قَوْلُهُ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَ وَ إِنَّمَا صَاحِبُ الْأَمْرِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ وَ إِنَّمَا یَنْزِلُ (2) الْأَمْرُ مِنْ فَوْقُ مِنْ بَیْنِ السَّمَوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ.

فعلی هذا یکون المعنی تتنزّل الملائکة بأوامره إلی الأنبیاء و قیل معناه ینزل (3) الأمر بین السماوات و الأرضین من الله سبحانه بحیاة بعض و موت بعض و سلامة حی و هلاک آخر و غنی إنسان و فقر آخر و تصریف الأمور علی الحکمة(4) انتهی.

و قال الرازی قال الکلبی خلق سبع سماوات بعضها فوق بعض مثل القبة وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَ فی کونها طبقات (5)

متلاصقة کما هو المشهور أن الأرض ثلاث طبقات طبقة أرضیة محضة و طبقة طینیة و هی غیر محضة و طبقة منکشفة بعضها فی البر و بعضها فی البحر و هی المعمورة و لا یبعد من قوله وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَ کونها سبعة أقالیم علی (6)

سبع سماوات و سبعة کواکب فیها و هی السیارة فإن لکل واحد من هذه الکواکب خواص تظهر آثار تلک الخواص فی کل أقالیم الأرض فتصیر سبعة بهذا الاعتبار فهذه هی الوجوه التی لا یأباها العقل و ما عداها من الوجوه المنقولة من أهل التفسیر فمما یأباه العقل مثل ما یقال السماوات السبع أولها موج مکفوف و ثانیها سخر و ثالثها حدید و رابعها نحاس و خامسها فضة و سادسها ذهب و سابعها یاقوت و قول من قال بین کل واحدة منها و بین الأخری مائة(7) عام و غلظ

ص: 75

دنیا گنبد آن است. زمین دوم بالای آسمان دنیا است و آسمان دوم گنبد آن است و زمین سوم بالای آسمان دوم است و آسمان سوم گنبد آن می باشد و به همین صورت تا چهارم و پنجم و ششم را بیان کرد و فرمود: زمین هفتم بالای آسمان ششم است و آسمان هفتم گنبدی بر آن است و عرش رحمان بالای آسمان هفتم است. و این معنای قول خداوند بزرگ است که فرمود: «سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنّ ّّّ»(1){خدا همان کسی است که هفت آسمان و همانند آن ها هفت زمین آفرید. فرمان [خدا] درمیان آن ها فرود می آید.} و صاحب امر، پیغمبر است که روی زمین است و امر از بالا از میان آسمان هاو زمین می آید.

بنابراین معنا این است که فرشته ها فرمان های خدا را برای پیغمبران می آورند. و گفته شده مقصود این است که فرمان زندگی برخی و مرگ برخی یا سلامت زنده ای و نابودی دیگری و توانگری آدمی و درویشی دیگری و گردش کارها وفق حکمت از سوی خدا میان آسمان ها و زمین ها پایین می آیند.(2)

رازی در تفسیرش بیان داشته که کلبی در این باره گفته است: هفت آسمان را بر روی هم چون گنبد آفرید؛ «وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ» یعنی شبیه به آسمان در طبقات به هم چسبیده بودن. چنان چه مشهور می باشد که زمین سه طبقه دارد؛ یکی زمین خالص و دیگری زمین گل و سومی رو باز که بخشی در خشکی و بخشی در دریا است و آن قسمت آبادان زمین است و دور نیست که بر اساس این آیه گفته شود که زمین هفت اقلیم دارد که وابسته به هفت آسمان و هفت سیاره هستند، زیرا هر سیاره ای را خواصی است که در اقلیمی آثارش پدیدار می شود و به این اعتبار تعداد زمین هفت است. این وجوهی است که مورد پذیرش عقل است و البته وجوه دیگر تفسیر عقل ناپذیرند. مثل این که گفته اند: هفت آسمان اولین آن ها موجی است نگه داشته شده و دومی شکر است و سومی آهن و چهارم مس و پنجمی نقره و ششم طلا و هفتم یاقوت. یا آن قول که گفته است: میان هر دو آسمان صد سال راه است و ضخامت

ص: 75

کل واحد منها کذلک فذلک غیر معتبر عند أهل التحقیق و یمکن أن یکون أکثر من ذلک و الله أعلم بأنه ما هو و کیف هو(1) انتهی.

و أقول و قد مر بعض الوجوه فی الأرضین السبع فی باب الهواء.

لِتَعْلَمُوا علة الخلق أو یتنزل (2)

أو یعمها فإن کلا منهما یدل علی کمال قدرته و علمه.

ذَلُولًا قیل أی لینة فسهل (3) لکم السلوک فیها فَامْشُوا فِی مَناکِبِها أی فی جوانبها و جبالها و هو مثل لفرط التذلیل فإن منکب البعیر ینبو عن أن یطأه الراکب و لا یتذلل له فإذا جعل الأرض فی الذل بحیث یمشی فی مناکبها لم یبق شی ء لم یتذلل وَ کُلُوا

مِنْ رِزْقِهِ أی و التمسوا من نعم الله وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ أی المرجع فیسألکم عن شکر ما أنعم علیکم بِساطاً أی مبسوطة لیمکنکم المشی علیها و الاستقرار فیها سُبُلًا فِجاجاً أی طرقا واسعة و قیل طرقا مختلفة عن ابن عباس و قیل سبلا فی الصحاری و فجاجا فی الجبال.

کِفاتاً قال الطبرسی رحمه الله کفت الشی ء یکفته کفتا و کفاتا إذا ضمه و منه الحدیث اکفتوا صبیانک أی ضموهم إلی أنفسکم و یقال للوعاء کفت و کفیت قال أبو عبید کفاتا أی أوعیة و المعنی جعلنا الأرض کفاتا للعباد تکفتهم أحیاء علی ظهرها فی دورهم و منازلهم و تکفتهم أمواتا فی بطنها أی تحوزهم و تضمهم

وَ رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَنَّهُ نَظَرَ إِلَی الْجَبَّانَةِ(4) فَقَالَ هَذِهِ کِفَاتُ الْأَمْوَاتِ ثُمَّ نَظَرَ إِلَی الْبُیُوتِ فَقَالَ هَذِهِ کِفَاتُ الْأَحْیَاءِ.

و قوله أَحْیاءً وَ أَمْواتاً أی منها ما ینبت و منها ما لا ینبت فعلی هذا یکون أحیاء و أمواتا نصبا علی الحال و علی القول الأول علی المفعول به رَواسِیَ شامِخاتٍ أی جبالا ثابتة عالیة وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتاً أی

ص: 76

هر کدام هم صد سال راه است که نزد اهل تحقیق معتبر نیست و ممکن است بیش از آن باشد و خدا داناتر است که چیست و چگونه است.(1)

در این باره می گویم که برخی از وجوه در زمین های هفتگانه در «باب هوا» از نظر گذشت.

«لِتَعْلَمُوا» علت آفرینش را یا علت تنزل امر و یا شامل هر دو است. زیرا هر کدام دلیل کمال قدرت و دانش اویند «ذَلُولا» رام و هموار برای راه یافتن شما است. «فَامْشُوا فی مَناکِبِها» یعنی در اطراف و کوههایش. و این مثل برای نهایت زبونی است، زیرا شانه شتر راکب ناپذیر است. پس وقتی خدا زمین را چنان رام کرده که همچون شانه شتر می­توان سوارش شد دیگر چیزی نمی­کاند که رام خدا نشود.

«وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ» از نعمتهای خدا درخواست کنید. «وَ إِلَیْهِا النُّشُور» یعنی بازگشت؛ پس از شما درباره شکر نعمتهایش سؤال کند. «بساطا» یعنی پهن و گسترده به گونه­ای که بتوانید بر آن راه بروید و مستقر شوید. «سبلا فجاجا» یعنی راههای وسیع. و از ابن عباس نقل شده یعنی راههای گوناگون. و گفته شده به راههای صحرای سبل و به راههای کوهستانی فجاج گفته می­شود.

«کفاتا» در مجمع البیان گوید: کفت الشی ء یکفته کفتا و کفاتا یعنی او را گرفت و چسباند. و اینکه گفته می­شود «اکفتوا صبیانک» یعنی کودکانت را به خود بچسبان و در پناه خود گیر. و به ظرف گفته می­شود: کفت و کفیت. از ابی عبیده نقل شده است که کفاتا یعنی ظرف. و معنا آن است که زمین در زندگی، مردم را در خانه­هاشان بر پشت خود جا داده و می گیرد و پس از مردن، در درون خود قرار می دهد و به خود می چسباند. و از امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل شده است که نگاهی به گورستان کرد و فرمود: این در برگیرنده مرده ها است. نگاهی به خانه ها نمود و گفت: این در بردارنده زنده ها است.

«أَحْیاءً وَ أَمْواتا» یعنی از آنها چیزهایی است که می­روید و چیزهایی که نمی­روید. بر این اساس این دو کلمه بنا بر حال منصوبند و بنا بر قول اول بنا بر مفعول بودن منصوبند. «رَواسِیَ شامِخات» کوههای ثابت و بلند. «وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتا»

ص: 76

و جعلنا لکم سقیا من الماء العذب عن ابن عباس وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بهذه النعم و أنها من جهة الله (1).

مِهاداً أی وطاء و قرارا و مهیأ للتصرف فیه من غیر أذیة و المصدر بمعنی المفعول أو الحمل علی المبالغة أو المعنی ذات مهاد وَ خَلَقْناکُمْ أَزْواجاً أی أشکالا کل واحد شکل للآخر أو ذکرانا و إناثا حتی یصح منکم التناسل و یتمتع بعضکم ببعض أو أصنافا أبیض و أسود و صغیرا و کبیرا إلی غیر ذلک وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً أی راحة و دعة لأجسادکم أو قطعا لأعمالکم و تصرفکم أی سباتا لیس بموت علی الحقیقة و لا مخرج عن الحیاة و الإدراک وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً أی غطاء و سترة یستر کل شی ء بظلمته و سواده وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً أی مطلب معاش أو وقت معاشکم وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِداداً أی سبع سماوات محکمة أحکمنا صنعها و أوثقنا بناءها وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً یعنی الشمس جعلها سبحانه سراجا للعالم وقادا متلألئا بالنور یستضیئون بها و قیل الوهج مجمع (2)

النور و الحر وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ أی من الریاح ذات الأعاصیر و ذلک أن الریح یستدر المطر و قیل المعصرات السحائب إذا أعصرت أی شارفت أن تعصرها الریاح فتمطر کقولهم أحصد الزرع أی حان له أن یحصد ماءً ثَجَّاجاً أی منصبا بکثرة لِنُخْرِجَ بِهِ حَبًّا وَ نَباتاً فالحب کل ما تضمنه کمام الزرع الذی یحصد و النبات الکلأ من الحشیش و الزروع و نحوها قیل حبا یأکله الناس و نباتا تنبته الأرض مما تأکله الأنعام وَ جَنَّاتٍ أَلْفافاً أی بساتین ملتفة بالشجر أو بعضها ببعض و إنما سمیت جنة لأن الشجر تجنها أی تسترها.

ذاتِ الصَّدْعِ أی ما یتصدع عنه الأرض من النبات أو الشق بالنبات و العیون.

أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ خلقا دالا علی کمال قدرته و حسن

ص: 77

برای شما از آب گوارا محل نوشیدن قرار دادیم. «وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِین» تکذیب کنندگان به این نعمتها و اینکه از جهت خدا هستند. «مهادا» یعنی برای راه رفتن و قرار گرفتن و آماده برای تصرف بدون اذیت در آن. و مصدر به معنای مفعول است یا حمل بر مبالغه می­شود یا معنا «ذات مهاد» است.

«وَ خَلَقْناکُمْ أَزْواجاً» یعنی شکل­هایی مانند هم که هر یک شکلی برای دیگری است. یا نر و ماده تا نژاد از شما بر آید و از هم بهره برید یا اصنافی از سفید و سیاه و خرد و درشت و مانند آن.«وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً» یعنی آسایش و راحتی برای بدنهایتان یا بریدن از کارهای روزانه و اشتغالات، یعنی «سبات»ی است که مرگ حقیقی نیست و شما را از حیات و ادراک خارج نمی­کند. «وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباسا» که مانند پرده با تاریکی خود شما را بپوشاند. «وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً» محل معاش یا وقت معاش شما قرار داده ایم. «وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِدادا» منظور هفت آسمان محکم است که بنای آن را استوار قرار داده ایم. «وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً» یعنی خداوند خورشید را برای روشنی جهان قرار داد که از آن نور می­گیرند. گفته شده «الوهج» مجمع نور و حرارت است.

«وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ ماءً ثَجَّاجاً» یعنی بادهای دارای عصاره. زیرا بادها ابرها را به حرکت در آورده و باعث باران می­شوند. و گفته شده معصرات همان ابرها هستند که در شرف حرکت توسط بادها هستند تا باران تولید شود. مثل اینکه گویند: أحصد الزرع یعنی وقت درو رسید. «ماء ثجّاجا» یعنی ریخته شده با شدت. «لِنُخْرِجَ بِهِ حَبًّا وَ نَباتا» دانه(حب) هر چیزی است که کشتهای قابل درو در غلاف خود دارد و روییدنی(نبات)، ساقه و شاخه خشکیده زراعتهاست. گفته شده حب را انسانها می­خورند و نبات را چهارپایان. «وَ جَنَّاتٍ أَلْفافا» باغهای پوشیده با درخت یا بعضی با دیگری و به این دلیل جنت نامیده شده که درختان آن را پنهان می­کنند.

«وَ الْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْع» یعنی شکاف بردار، برای بر آمدن گیاه و چشمه سار. «أَفَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَت»{آیا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده؟} که دلیل کمال قدرت و حسن

ص: 77

تدبیره حیث خلقها لجرّ الثقال إلی البلاد النائیة فجعلها عظیمة بارکة للحمل ناهضة به منقادة لمن اقتادها طوال الأعنان لتنوء بالأوقار ترعی کل نابت و تحمل العطش إلی عشر فصاعدا لیتأتی لها قطع البراری و المفاوز مع ما لها من منافع أخر فلذا خصت بالذکر و لأنها أعجب ما عند العرب من هذا النوع و قیل المراد بها السحاب علی الاستعارة وَ إِلَی السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ بلا عمد وَ إِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ فهی راسخة لا تمیل وَ إِلَی الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ أی بسطت حتی صارت مهادا وَ ما طَحاها أی و من طحیها أو مصدریة و طحوها تسطیحها و بسطها.

تدبیر خداست که بارهای سنگین را به سرزمین های دور می کشد و با بزرگی خود برای مهاردارش فرمانبردار است، هر گیاهی را می خورد و تا ده روز تاب تشنگی دارد تا بتواند بیابان های دور را بپیماید و البته فواید دیگری هم دارد و خصوص آن را یاد آورده برای آنکه عجیب ترین چیزی که عرب داشته، از نوع شتر است. گفته شده است: مقصود از آن ابر است بنا بر استعاره.

«وَ إِلَی السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَت»{و به آسمان که چگونه برافراشته شده؟} بدون ستون و پایه. «وَ إِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَت»{و به کوه ها که چگونه برپا داشته شده؟}محکم و پایدار و از این رو به آن منحرف نمی شوند. «وَ إِلَی الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَت» آن چنان گسترده شده است که مایه آرامش قرار گرفته است. «وَ الْأَرْضِ وَ ما طَحاها.» یعنی کسی که آن را گسترانده. طحوها یعنی مسطح کردن و گستراندنش.

روایات

روایت1.

احتجاج: شخص کافری از امام صادق علیه السّلام پرسید: آیا روز پیش از شب است؟ ایشان فرمود: آری، روز پیش از شب آفریده شده و خورشید پیش از ماه و زمین پیش از آسمان خلق شده است. زمین بر ماهی است، ماهی در آب، آب در صخره ای تهی، صخره بر شانه فرشته، فرشته بر ثری، ثری بر باد، باد بر هوا که قدرتش نگهدار است و زیر باد عقیم جز هوا نباشد و ظلمات پس از آن می باشد، نه تنگی است، نه گشادی و نه چیزی که داخل هم شود.سپس کرسی را آفرید و آسمان هاو زمین را در درونش جا داد، کرسی از هر چه آفریده بزرگ تر بود، سپس عرش را بزرگ تر از کرسی آفرید.(1)

روایت2.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم به نقل شده است از امام صادق علیه السّلام پرسیده شد که زمین بر چه قرار گرفته است؟ فرمود: بر ماهی. گفتند: ماهی بر چیست؟ فرمود: بر آب. گفتند: آب بر چیست؟ فرمود: بر ثری. پرسیدند: ثری بر چیست؟ فرمود: دانش دانشمندان در اینجا پایان یابد و از آن نگذرد.(2)

ص: 78

روایت3.

تفسیر قمی: از همان، از ابان بن تغلب روایت شده است که از امام صادق علیه السّلام پرسیدم: زمین بر چه قرار گرفته است؟ فرمود: بر ماهی. گفتم: ماهی بر چیست؟ فرمود: بر آب. گفتم: آب بر چیست؟ فرمود: بر صخره. گفتم: صخره بر چیست؟ فرمود: بر شاخ نرّه گاوی املس. گفتم: آن نرّه گاو بر چیست؟ فرمود: بر ثری. گفتم: ثری بر چیست؟ فرمود: هیهات! در اینجا دانش علماء گم شده است.(1)در کافی نیز مانند این روایت آورده شده است.(2)

توضیح

«املس» یعنی پشتش سالم است و شاید مقصود این است که از این بار دچار زخم پشت نشده است. در قاموس گفته شده است: «ثری» خاک نم دار است یا خاکی که تر شده و گل نشود. «علم علما گم شد» یعنی جز معصومین یا خود آنان چون دستور کتمان داشتند از دیگران و مردم علم آن ها را گم کردند. و چه بسا گفته شود مقصود از ثری، خیر کامل است، یعنی قدرتی است که همه موجودات به آن پا برجایند. و گفته شده: ثری پایان موجودات است و چون تعقّل نفی صرف بر فهم مردم سخت بوده، به گمراهی علم تعبیر کرده است. زیرا ذهن مردم با ابعاد ادامه دار و جسمی پشت جسم دیگر مأنوس است و به همین دلیل بعضی متکلمین به ابعاد نا متناهی موهوم و به خلأ قائل شده­اند.

روایت4.

تفسیر قمی: از حسین بن خالد نقل شده است که از امام رضا علیه السّلام در مورد آیه «وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُکِ»(3){سوگند به آسمان مشبّک.}پرسیدیم. فرمود: آسمان ها به زمین وابسته هستند، و انگشتان خود را در هم کرد. گفتم: چگونه وابسته به زمین اند، با این که خدا می فرماید: «خَلَقَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها»(4){آسمان ها را بی هیچ ستونی که آن را ببینید خلق کرد.} فرمود: سبحان اللَّه! آیا نمی فرماید بی ستون دیدنی؟ گفتم: بلی. فرمود: پس ستونی هست، ولی دیده نشود.گفتم: قربانت! این چگونه باشد؟ گفت:

ص: 79

کَفَّهُ الْیُسْرَی ثُمَّ وَضَعَ الْیُمْنَی عَلَیْهَا فَقَالَ هَذِهِ أَرْضُ الدُّنْیَا وَ السَّمَاءُ الدُّنْیَا عَلَیْهَا(1) فَوْقَهَا قُبَّةٌ وَ الْأَرْضُ الثَّانِیَةُ فَوْقَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ السَّمَاءُ الثَّانِیَةُ فَوْقَهَا قُبَّةٌ وَ الْأَرْضُ الثَّالِثَةُ فَوْقَ السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ وَ السَّمَاءُ الثَّالِثَةُ فَوْقَهَا قُبَّةٌ وَ الْأَرْضُ الرَّابِعَةُ فَوْقَ السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ وَ السَّمَاءُ الرَّابِعَةُ فَوْقَهَا قُبَّةٌ وَ الْأَرْضُ الْخَامِسَةُ فَوْقَ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ وَ السَّمَاءُ الْخَامِسَةُ فَوْقَهَا قُبَّةٌ وَ الْأَرْضُ السَّادِسَةُ فَوْقَ السَّمَاءِ الْخَامِسَةِ وَ السَّمَاءُ السَّادِسَةُ فَوْقَهَا قُبَّةٌ وَ الْأَرْضُ السَّابِعَةُ فَوْقَ السَّمَاءِ السَّادِسَةِ وَ السَّمَاءُ السَّابِعَةُ فَوْقَهَا قُبَّةٌ وَ عَرْشُ الرَّحْمَنِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَوْقَ السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَ فَأَمَّا صَاحِبُ الْأَمْرِ(2) فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْوَصِیُّ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَائِمٌ هُوَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَإِنَّمَا یَنْزِلُ الْأَمْرُ إِلَیْهِ مِنْ فَوْقِ السَّمَاءِ مِنْ بَیْنِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ قُلْتُ فَمَا تَحْتَنَا إِلَّا أَرْضٌ وَاحِدَةٌ فَقَالَ مَا تَحْتَنَا إِلَّا أَرْضٌ وَاحِدَةٌ وَ إِنَّ السِّتَّ لَهُنَ (3)

فَوْقَنَا(4).

العیاشی، عن الحسین بن خالد: مثله

کف چپ خود را گشود و کف راستش را بر آن نهاد و فرمود: این زمین دنیا است که آسمان دنیا بالایش گنبد است و زمین دوم بالای آسمان دنیا است و آسمان دوم بالایش گنبد است و زمین سوم بالای آسمان دوم است و آسمان سوم بالایش گنبد است و زمین چهارم بالای آسمان سوم است و آسمان چهارم بالایش گنبد است و زمین پنجم بالای آسمان چهارم است و آسمان پنجم بالایش گنبد است و زمین ششم بالای آسمان پنجم است و آسمان ششم بالایش گنبد است، و زمین هفتم بالای آسمان ششم است و آسمان هفتم بالایش گنبد است و عرش رحمان تبارک و تعالی بالای آسمان هفتم است و آن است قول خدا «ِالَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُن»(1){خدا همان کسی است که هفت آسمان و از زمین همانند آن ها آفرید. امر [خدا] در میان آن ها فرودمی آید.} و اما صاحب الامر رسول خدا و وصی پس از او که بر روی زمین بر پاست می باشد و همانا امر از بالای آسمان ها و زمین ها به او فرود می آید. گفتم: زیر پای ما جز یک زمین نیست؟ فرمود: زیر پای ما جز یک زمین نیست و به راستی، شش زمین دیگر بالای سر ما هستند.(2)

عیاشی از حسین بن خالد مانند این روایت را آورده است.

توضیح

فیروزآبادی در این باره گفته است: «الحبک» به معنی بستن و محکم کردن و خوب ساختن جامه است. حبک آسمان، راه های اختران است و «تحبیک»، توثیق و نقشه کشی است. مقصود از این که آسمان محبوک به زمین است، این است که به آن وابسته می باشد و هر آسمانی گنبد زمینی است و چون این مخالف حس و عیان است، ممکن است آن را به دو وجه تاویل کرد:

اول: که به باور نزدیک تر و به شواهد عقلیه موافق تر است، این است که مقصود از زمین، هر عنصری جز آسمان است و مقصود نفی این توهم است که میان آسمان و زمین خلا می باشد، بلکه پر از عناصر دیگر است و مقصود از هفت زمین، این زمین و شش آسمان بالای سر ما می باشد. زیرا زمین قرارگاه ما است

ص: 80

الحیوانات و سائر الأشیاء و السماء ما یظلهم و یکون فوقهم فسطح هذه الأرض أرض لنا و السماء الأولی سماء لنا تظلنا و السطح المحدب للسماء الأولی أرض للملائکة المستقرین علیها و السماء الثانیة سماء لهم و هکذا محدب کل سماء أرض لما فوقها و مقعر السماء الذی فوقها سماء بالنسبة إلیها إلی السماء السابعة فإنها سماء و لیست بأرض و الأرض التی نحن علیها أرض و لیست بسماء و السماوات الستة الباقیة کل منها سماء من جهة و أرض من جهة و ثانیهما أن یکون المعنی أن السماوات سبع کرات فی جوف کل سماء أرض و لیست السماوات بعضها فی جوف بعض کما هو المشهور بل بعضها فوق بعض معتمدا بعضها علی بعض فالمراد بقوله إلی الأرض أی مع الأرض أو إلی أن ینتهی إلی هذه الأرض التی نحن علیها قوله علیه السلام فأما صاحب الأمر أی الذی ینزل هذا الأمر إلیه.

و آسمان سایه سر و بالای ما. پس روی این زمین، زمین ما است و آسمان یکم سایه سر ما و سطح محدّب آسمان یکم قرارگاه و زمینِ فرشته های پایدار آن و آسمان دوم سایه سر آن ها، و همین گونه سطح محدّب هر آسمان، زمین برای بالاتر از آن است و سطح مقعر آسمان بالاترش، برای آن، آسمان محسوب می­شود تا به آسمان هفتم برسد که دیگر زمین نیست، چنان چه زمین ما آسمان و سایه سر دیگران نیست ولی شش آسمان میانه از نظری زمین و از نظری آسمان هستند.

دوم: مقصود این باشد که هفت آسمان کره های جدا از هم هستند و میان هر کدام زمینی است و آسمان ها- چنان چه مشهور است - داخل هم نیستند، بلکه بالای یکدیگرند و به هم تکیه دارند. و منظور از «إلی الارض» همراهی با زمین است یا ممکن است منظور این باشد که منتهی به زمینی است که ما در آن قرار داریم. اما «صاحب الامر» یعنی کسی که این امر به سوی او نازل می شود و باید به او برسد .

روایت5.

عیون اخبار الرضا و علل الشرایع: شامی از امیرالمؤمنین علیه السّلام پرسید که زمین از چه آفریده شده؟ فرمود: از کف آب.(1)

روایت6.

عیاشی: از معصوم علیه السّلام روایت کرده است که «وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِرات»(2){و در زمین قطعاتی است کنار هم.} یعنی زمین خوب، پهلوی زمین شوره زار است و از آن نیست، مانند بیگانه ای در یک قبیله.

روایت7.

اختصاص: ابن سلام از پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله پرسید: شصت چیست؟ فرمود: زمین است که شصت ریشه و رگ دارد و مردم به شصت رنگ آفریده شدند.(3)

روایت8.

معانی الاخبار: از حماد بن عیسی روایت شده است که امام صادق علیه السّلام نگاهی به گورها کرد و فرمود: ای حماد! این ها نگهدار مرده هایند. و نگاهی به خانه ها کرد و فرمود: این ها نگهدار زنده هایند. و سپس این آیه را خواند: «أ َلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً * أَحْیاءًوَأَمْواتا.» (4){مگر زمین را محلّ اجتماع نگردانیدیم؟ چه برای مردگان چه زندگان.} و روایت است که مو و ناخن هم زیر خاک می شوند.(5)

ص: 81

توضیح

به نظر می رسد مقصود این است که چون دفن کردن مو و ناخن مستحب می باشد پس جزء کفات زمین برای زندگان است (یعنی زمین آنها را هم هنگام حیات انسانها در خود نگه می­دارد). یا اینکه جزء کفات مردگان هستند چون روح ندارند. اما احتمال اول آشکارتر است.

روایت9.

عیون اخبار الرضا: از امام سجاد علیه السّلام است که در مورد این آیه که می فرماید: «الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناء»(1){همان [خدایی] که زمین را برای شما فرشی [گسترده]، و آسمان را بنایی [افراشته] قرارداد.} فرمود: زمین را طبع پسند و هماهنگ تن های شماست؛ بسیار گرمش نساخت تا شما را بسوزاند و بسیار سردش نساخت تا شما یخ نزنید و باد تند نوزید تا سر شما را درد آورد و بوی بد تند نداد تا شما را بکشد و نه نرم و فروکش تا غرقه تان کند و نه سخت و سنگین تا نتوانید خانه بسازید و گور مرده ها را بکنید،بلکه آن را به اندازه ای که سود برید متین و خوددار نمود که تن و ساختمان شما را نگهدارد و آن را آماده خانه سازی و گورپردازی شما و بسیاری سودها کرد و این است که زمین را بستر شما نموده است.

سپس فرمود: آسمان را چون سقفی بالای سر شما بر پا داشت که خورشید و ماهش و اخترانش به سود شما گردانند. سپس خداوند عزّ و جلّ فرمود: «وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماء»{و از آسمان آبی فرود آورد.} یعنی باران که از بالا فروآورد تا به همه قله کوه ها و تپه ها و درّه های شما برسد و آن را قطره های خرد و تند و نرم و تند نمود تا زمین های شما آن را بمکد و آن را یک تکّه نفرستاد تا زمین و درخت و زراعت و میوه شما را تباه کند.

سپس خدای عزّ و جلّ فرمود: «فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُم»{و بدان ازمیوه ها رزقی برای شما بیرون آورد.} یعنی آنچه از زمین برآورد روزی شما است. «فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً»{پس برای خدا همتایانی قرار ندهید.} و نمونه هایی از بت ها که نه بفهمند، نه بشنوند و نه بنگرند و نه توانی دارند، و «وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُون» (2) {درحالی که خود می دانید.} که اینان توانایی بر این نعمت های بزرگ که خداوند تبارک و تعالی به شما داده ندارند.(3)

در کتاب احتجاج از ابی محمّد علیه السّلام مانند این روایت آمده است.

ص: 82

تفسیر الإمام علیه السلام: مثله

در تفسیر امام نیز این روایت آمده است.

توضیح

«فتصدع» بنا بر صیغه تفعیل از صداع (سر درد) است. «أعطبه» یعنی هلاکش کرد. «الرِذاذ» باران ضعیف یا باران ساکن دائمی ریز قطره(مه) همچون غبار. «الوابل» باران شدید درشت. «الهطل» باران ضعیف دائم. «الطل» باران ضعیف یا ضعیف­ترین باران یا رطوبت یا بیشتر از رطوبت و کم­تر از باران. همه اینها را فیروزآبادی گفته است.

روایت10.

توحید: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: زینب عطر فروش حولاء(لوچ) نزد زنان و دختران رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله می آمد و به آن ها عطر می فروخت. روزی نزد آن ها بود که رسول خدا وارد شد و فرمود: چون بیایی خانه های ما خوشبو می شود. گفت: یا رسول اللَّه! خانه ات به بوی خودت خوشبوتر است. فرمود: وقتی می فروشی پر کن و غش و دغلی نکن که با تقواتر و با برکت تر است. گفت: نیامدم فروش کنم، همانا آمدم بزرگی خدا را از شما بپرسم. فرمود: جلّ جلاله، برخی از آن را به تو می گویم.

فرمود: این زمین و هر چه در آن و بر آن است، در بر آنچه زیر آن است، چون حلقه ای است که در دشت پهناور تهی افتاده و این هر دو و هر چه در آن ها و بر آن ها است، برابر آسمان برتر خود چون حلقه ای در دشت پهناور تهی می باشند و آسمان سوم تا هفتم نیز این چنین است. و آنگه این آیه را خواند: «خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُن»(1){خدا همان کسی است که هفت آسمان و همانند آن ها هفت زمین آفرید.}

و این هفت با آنچه در آن ها و بر آن ها است، بر پشت خروس چون حلقه ای در دشتی پهناور و تهی باشند. خروس دو بال دارد، یکی در مشرق و یکی در مغرب و دو پایش در تک است.

ص: 83

قِیٍّ وَ السَّبْعُ وَ الدِّیکُ وَ الصَّخْرَةُ وَ الْحُوتُ وَ الْبَحْرُ الْمُظْلِمُ عِنْدَ الْهَوَاءِ کَحَلْقَةٍ(1)

فِی فَلَاةٍ قِیٍّ وَ السَّبْعُ وَ الدِّیکُ وَ الصَّخْرَةُ وَ الْحُوتُ وَ الْبَحْرُ الْمُظْلِمُ وَ الْهَوَاءُ عِنْدَ الثَّرَی کَحَلْقَةٍ(2)

فِی فَلَاةٍ قِیٍّ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّری (3) ثُمَّ انْقَطَعَ الْخَبَرُ(4)

وَ السَّبْعُ وَ الدِّیکُ وَ الصَّخْرَةُ وَ الْحُوتُ وَ الْبَحْرُ الْمُظْلِمُ وَ الْهَوَاءُ وَ الثَّرَی بِمَنْ فِیهِ وَ مَنْ عَلَیْهِ عِنْدَ السَّمَاءِ الْأُولَی کَحَلْقَةٍ فِی فَلَاةٍ قِیٍّ وَ هَذَا وَ السَّمَاءُ(5)

الدُّنْیَا وَ مَنْ فِیهَا وَ مَنْ عَلَیْهَا عِنْدَ الَّتِی فَوْقَهَا کَحَلْقَةٍ فِی فَلَاةٍ قِیٍّ وَ هَذَا وَ هَاتَانِ السَّمَاوَانِ عِنْدَ الثَّالِثَةِ کَحَلْقَةٍ فِی فَلَاةٍ قِیٍّ وَ هَذَا وَ هَذِهِ الثَّلَاثُ عِنْدَ الرَّابِعَةِ بِمَنْ فِیهِنَّ وَ مَنْ عَلَیْهِنَّ کَحَلْقَةٍ فِی فَلَاةٍ قِیٍّ حَتَّی انْتَهَی إِلَی السَّابِعَةِ وَ هَذِهِ السَّبْعُ (6)

وَ مَنْ فِیهِنَّ وَ مَنْ عَلَیْهِنَّ عِنْدَ الْبَحْرِ الْمَکْفُوفِ عَنْ أَهْلِ الْأَرْضِ کَحَلْقَةٍ فِی فَلَاةٍ قِیٍّ وَ السَّبْعُ وَ الْبَحْرُ الْمَکْفُوفُ

عِنْدَ جِبَالِ الْبَرَدِ کَحَلْقَةٍ فِی فَلَاةٍ قِیٍّ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِنْ جِبالٍ فِیها مِنْ بَرَدٍ(7) وَ هَذِهِ السَّبْعُ وَ الْبَحْرُ الْمَکْفُوفُ وَ جِبَالُ الْبَرَدِ(8)

عِنْدَ حُجُبِ النُّورِ کَحَلْقَةٍ فِی فَلَاةٍ قِیٍّ وَ هُوَ سَبْعُونَ أَلْفَ حِجَابٍ یَذْهَبُ نُورُهَا بِالْأَبْصَارِ وَ هَذَا وَ السَّبْعُ وَ الْبَحْرُ الْمَکْفُوفُ وَ جِبَالُ الْبَرَدِ وَ الْهَوَاءُ وَ الْحُجُبُ عِنْدَ الْهَوَاءِ الَّذِی تَحَارُ فِیهِ الْقُلُوبُ کَحَلْقَةٍ فِی فَلَاةٍ قِیٍّ وَ السَّبْعُ وَ الْبَحْرُ الْمَکْفُوفُ وَ جِبَالُ الْبَرَدِ وَ الْهَوَاءُ(9)

وَ الْحُجُبُ فِی الْکُرْسِیِّ کَحَلْقَةٍ فِی فَلَاةٍ قِیٍّ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ (10) وَ هَذِهِ السَّبْعُ وَ الْبَحْرُ الْمَکْفُوفُ وَ جِبَالُ الْبَرَدِ وَ الْهَوَاءُ وَ الْحُجُبُ وَ الْکُرْسِیُّ عِنْدَ الْعَرْشِ کَحَلْقَةٍ فِی فَلَاةٍ قِیٍ

ص: 84

این هفت با خروس و هر چه در او و بر او است، بر صخره چون حلقه ای بر دشت پهناور تهی است و همه این ها با آنچه در آن ها و بر آن ها است، بر پشت ماهی چون حلقه ای در دشت پهناور تهی می باشند و این همه با ماهی در برابر دریای تاریک، چون حلقه ای در دشت پهناور تهی است و همه این ها با دریای تاریک در برابر هوا، چون حلقه ای در دشت پهناور تهی است و همه این ها با هوا در برابر ثری، چون حلقه ای در دشت پهناور تهی است. سپس این آیه را خواند: « لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّری»(1) {آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین و آنچه میان آن دو و آنچه زیر خاک است از آنِ اوست.}سپس علم [نزد ثری] قطع شده است. همه این ها با ثری و آنچه در آن و بر آن است در برابر آسمان یکم چون حلقه ای در دشت پهناور تهی است و این آسمان دنیا و آنچه در آن و بر آن است نزد آنکه بالای آن است چون حلقه ای در دشت پهناور تهی است و این دو آسمان نزد سومی، چون حلقه ای در بیابان پهناور تهی است و این و این سه نزد چهارم با هر چه در آن و بر آن است، چون حلقه ای در دشت پهناور تهی است، تا به آسمان هفتم رسید و این هفت و هر چه بر آن و در آن است نزد دریای خوددار از مردم زمین، چون حلقه ای در دشت پهناور تهی است و این هفت و آن دریای خوددار برابر کوه های تگرگ، چون حلقه ای در دشت پهناور تهی است. سپس این آیه را خواند: «و یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِنْ جِبالٍ فِیها مِنْ بَرَد»(2) {و [خداستکه] ازآسمان از کوه هایی [از ابر یخ زده] که در آنجاست تگرگی فرو می ریزد.} و این هفت بحر مکفوف و کوه های تگرگ نزد حجب نور، چون حلقه ای در دشت پهناور تهی است که هفتاد هزار حجابند و نورشان دیده رباست. و همه این ها نزد هوا که دل ها را سرگردان می سازد، چون حلقه ای در دشت پهناور تهی است و همه با هوا و حجب در کرسی، چون حلقه ای در دشت پهناور تهی است. سپس این آیه را خواند: «وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ»(3){کرسیِ او آسمان ها و زمین را در برگرفته، و نگهداری آن ها بر او دشوار نیست، و اوست والایِ بزرگ.} و همه این ها با کرسی در برابر عرش، چون حلقه ای در دشت پهناور تهی است.

ص: 84

ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی (1) مَا تَحْمِلُهُ الْأَمْلَاکُ إِلَّا بِقَوْلِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ (2).

الکافی، عن محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد عن عبد الرحمن بن أبی نجران عن صفوان عن خلف بن حماد: مثله

و آن گاه این آیه را خواند: «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی»{خدای رحمان که بر عرش استیلا یافته است.} و بر ندارند آن را فرشته ها مگر با گفتن: «لا اله الا اللَّه و لا حول و لا قوة الّا باللَّه العلیّ العظیم.»(1)

کافی از حماد بن خلف مانند این روایت را آورده است.(2)

توضیح

«فإنه أتقی» یعنی نزدیک­تر به تقوی و با آن مناسب­تر است. یا اینکه صاحبش را بیشتر از مفاسد دنیا و آخرت حفظ می­کند. جوهری گفته: «الفلاة» یعنی بیابان و «القِیّ» فعل از «القواء» است و آن زمین خالی از سکنه است. «التخم» یعنی انتهای هر قریه یا زمین. گفته می­شود «فلان علی تخم من الأرض» و جمع آن «تخوم» است. «ثم انقطع الخبر» و در کافی «عند الثری» یعنی از آن به ما خبر داده نشده یا اینکه مأمور به خبر دادن از آن نیستیم. «المکفوف عن أهل الأرض» یعنی برای آنها ممنوع است و آبی از آن برای آنان نازل نمی­شود.

و در کافی بعد از «مِنْ جِبالٍ فِیها مِنْ بَرَد» فرمود: و این هفت آسمان و دریای پنهان و کوههای تگرگ در برابر آن هوائی که دلها در آن سرگردانند چون حلقه ای است در دریای تهی و پهناور، و این هفت آسمان و دریای پهناور و کوههای تگرگ و هوا در برابر پرده های نور چون حلقه ای است در بیابانی تهی و پهناور، و این هفت آسمان و دریای پنهان و کوههای تگرگ و هواء و پرده های نور در برابر کرسی ...تا اینجا که این آیه را خواند: «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی» و آنگاه گفته: در روایت حسن آمده است: حجب پیش از هوا است که دل ها در آن سرگردانند، یعنی روایت در کتاب حسن بن محبوب چنین است و موافق نقل صدوق است.

بدان که این خبر دلالت دارد بر این که زمین ها بر روی هم چند طبقه اند و چه بسا به این خبر اعتراض شود که اگر هفت زمین و خروس و ماهی و دریای تیره و هوا و ثری در برابر آسمان یکم چون حلقه ای باشند در بیابان تهی، باید همه روی هم در برابر فلک ماه اندازه محسوسی نباشند، با این که خود زمین

ص: 85

عنده بدلالة الخسوف و اختلاف المنظر و غیر ذلک مما علم فی الأبعاد و الأجرام و قد یجاب عن ذلک بأنه لما لم یمکن أن تحمل النسب التی ذکرت بین هذه الموجودات فی هذا الحدیث علی النسب المقداریة التی اعتبر مثلها بین الحلقة و الفلاة اللتین هما المشبه بهما فی جمیع المراتب فإنه خلاف ما دل علیه العقول الصحیحة السلیمة بعد التأمل فی البراهین الهندسیة و الحسابیة التی لا یحوم حولها الشک أصلا و لا تعتریها الشبهة قطعا فیمکن أن یأول و یحمل علی أن المعنی أن نسبة الحکم و المصالح المرعیة فی خلق کل من تلک المراتب إلی ما روعی فیما ذکر بعده کنسبة مقدار الحلقة إلی الفلاة لیدل علی أن ما یمکننا أن نشاهد أو ندرک من آثار صنعه و عجائب حکمته فی الشواهد لیس له نسبة محسوسة إلی أدنی ما هو محجوب عنا فکیف إلی ما فوقه و أجاب آخرون بأن المعنی ارتفاع ثقل کل من تلک الموجودات عما اتصل به فالطبقة الأولی من الأرض رفع الله ثقلها عن الطبقة الثانیة فلیس ثقلها علیها إلا کثقل حلقة علی فلاة سواء کانت أکبر منها حجما أو أصغر و أقول علی ما احتملنا سابقا من کون جمیع الأفلاک أجزاء من السماء الدنیا داخلة فیها کما هو ظاهر الآیة الکریمة یمکن حمل هذا التشبیه علی ظاهره من غیر تأویل و الله یعلم حقائق الموجودات.

در برابر آن به دلیل گرفتن ماه و اختلاف منظر و جز آن، قدر محسوسی دارد که در علم ابعاد و اجرام روشن است. و چه بسا جواب گفته اند که نسبت میان این موجودات در زبان این حدیث از نظر جرم نیست، چون مخالف عقل و براهین قطعی هندسه و حساب است، بلکه منظور تناسب در حکم و مصالح وجود و آفرینش آن ها است که با عقل درک نمی شوند. و مقصود این است که آنچه ما می توانیم از آثار صنع و عجایب حکمتش [در زمین] درک کنیم، نسبت محسوسی با آنچه که در نزدیک­ترین فاصله از ما پوشیده است(آسمان دنیا) ندارد چه رسد به چیزهای بالاتر از آن. و دیگران جواب داده اند که منظور، سنجش از نظر ارتفاع ثقل هر یک از این طبقات از طبقات بالاتر است. یعنی طبقه یکم که زمین است بر طبقه دوم سنگینی ندارد، جز مانند حلقه ای بر بیابان پهناور، خواه حجمش کمتر از آن باشد خواه بیشتر.

مولف:

بنا بر احتمالی که در پیش گفتیم که تمام افلاک جزء آسمان دنیا هستند - چنان چه ظاهر آیه کریمه است - این تشبیه وارد در خبر را می­توان بر ظاهرش حمل کرد و نیاز به تأویل ندارد و خدا به حقایق موجودات داناتر است.

روایت11.

توحید: مفضل از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: ای مفضل! بیندیش در آنچه خدا عزّ و جلّ این چهار اصل را بر آن آفریده تا به خوبی نیاز برآور باشند، مانند پهناوری این زمین و اگر آن نبود، کافی نبود برای نشیمن و مزارع و چراگاه مردم و برای جنگل چوب و هیزم و گیاهان دارویی و معدن های پرسود. و بسا کسی این بیابان های تهی و دشت های هراس آور را بیهوده می داند و بگوید این ها چه سودی دارند، مأوای جانداران وحشی و چراگاه آن ها هستند و آماده برای نوسازی شهرها و مساکن مردم که به آن نیاز دارند، چه بسیار بیابان ها و دشت ها که کاخ و باغ شدند به واسطه نقل مکان مردم و اگر زمین پهناور نبود، مردم در تنگنا بودند

ص: 86

مَنْدُوحَةً عَنْ وَطَنِهِ إِذَا أَحْزَنَهُ (1) أَمْرٌ یَضْطَرُّهُ إِلَی الِانْتِقَالِ عَنْهُ ثُمَّ فَکِّرْ فِی خَلْقِ هَذِهِ الْأَرْضِ عَلَی مَا هِیَ عَلَیْهِ حِینَ خُلِقَتْ رَاتِبَةً رَاکِنَةً فَیَکُونُ مُوَطَّناً مُسْتَقَرّاً لِلْأَشْیَاءِ فَیَتَمَکَّنُ النَّاسُ مِنَ السَّعْیِ عَلَیْهَا فِی مَآرِبِهِمْ وَ الْجُلُوسِ عَلَیْهَا لِرَاحَتِهِمْ وَ النَّوْمِ لِهُدُوئِهِمْ وَ الْإِتْقَانِ لِأَعْمَالِهِمْ فَإِنَّهَا لَوْ کَانَتْ رَجْرَاجَةً مُتَکَفِّئَةً لَمْ یَکُونُوا یَسْتَطِیعُونَ أَنْ یُتْقِنُوا الْبِنَاءَ وَ التِّجَارَةَ وَ الصِّنَاعَةَ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ بَلْ کَانُوا لَا یَتَهَنَّئُونَ بِالْعَیْشِ وَ الْأَرْضُ تَرْتَجُّ مِنْ تَحْتِهِمْ وَ اعْتَبِرْ ذَلِکَ بِمَا یُصِیبُ النَّاسَ حِینَ الزَّلَازِلِ عَلَی قِلَّةِ مَکْثِهَا حَتَّی یَصِیرُوا إِلَی تَرْکِ مَنَازِلِهِمْ وَ الْهَرَبِ عَنْهَا فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ فَلِمَ صَارَتْ هَذِهِ الْأَرْضُ تُزَلْزَلُ قِیلَ لَهُ إِنَّ الزَّلْزَلَةَ وَ مَا أَشْبَهَهَا مَوْعِظَةٌ وَ تَرْهِیبٌ یُرَهَّبُ بِهَا النَّاسُ لِیَرْعُوا عَنِ الْمَعَاصِی وَ کَذَلِکَ مَا یَنْزِلُ بِهِمْ مِنَ الْبَلَاءِ فِی أَبْدَانِهِمْ وَ أَمْوَالِهِمْ یَجْرِی فِی التَّدْبِیرِ عَلَی مَا فِیهِ صَلَاحُهُمْ وَ اسْتِقَامَتُهُمْ وَ یُدَّخَرُ لَهُمْ إِنْ صَلَحُوا مِنَ الثَّوَابِ وَ الْعِوَضِ فِی الْآخِرَةِ مَا لَا یَعْدِلُهُ شَیْ ءٌ مِنْ أُمُورِ الدُّنْیَا وَ رُبَّمَا عُجِّلَ ذَلِکَ فِی الدُّنْیَا إِذَا کَانَ ذَلِکَ

فِی الدُّنْیَا صَلَاحاً لِلْعَامَّةِ وَ الْخَاصَّةِ ثُمَّ إِنَّ الْأَرْضَ فِی طِبَاعِهَا الَّذِی طَبَعَهَا اللَّهُ عَلَیْهِ بَارِدَةٌ یَابِسَةٌ وَ کَذَلِکَ الْحِجَارَةُ وَ إِنَّمَا الْفَرْقُ بَیْنَهَا وَ بَیْنَ الْحِجَارَةِ فَضْلُ یُبْسٍ فِی الْحِجَارَةِ أَ فَرَأَیْتَ لَوْ أَنَّ الْیُبْسَ أَفْرَطَ عَلَی الْأَرْضِ قَلِیلًا حَتَّی تَکُونَ حَجَراً صَلْداً أَ کَانَتْ تُنْبِتُ هَذَا النَّبَاتَ الَّذِی بِهِ حَیَاةُ الْحَیَوَانِ وَ کَانَ یُمْکِنُ بِهَا حَرْثٌ أَوْ بِنَاءٌ أَ فَلَا تَرَی کَیْفَ نَقَصَتْ عَنْ (2) یُبْسِ الْحِجَارَةِ وَ جُعِلَتْ عَلَی مَا هِیَ عَلَیْهِ مِنَ اللِّینِ وَ الرَّخَاوَةِ وَ لِیَتَهَیَّأَ لِلِاعْتِمَادِ وَ مِنْ تَدْبِیرِ الْحَکِیمِ جَلَّ وَ عَلَا فِی خَلْقِهِ الْأَرْضَ أَنَّ مَهَبَّ الشَّمَالِ أَرْفَعُ مِنْ مَهَبِّ الْجَنُوبِ فَلَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ کَذَلِکَ إِلَّا لِتَنْحَدِرَ الْمِیَاهُ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَتَسْقِیَهَا وَ تَرْوِیَهَا ثُمَّ یُفِیضَ آخِرَ ذَلِکَ إِلَی الْبَحْرِ فَکَمَا یُرْفَعُ أَحَدُ جَانِبَیِ السَّطْحِ وَ یُخْفَضُ (3)

الْآخَرُ لِیَنْحَدِرَ الْمَاءُ عَنْهُ وَ لَا تَقُومَ عَلَیْهِ کَذَلِکَ جُعِلَ مَهَبُّ الشَّمَالِ أَرْفَعَ مِنْ مَهَبِّ الْجَنُوبِ لِهَذِهِ الْعِلَّةِ بِعَیْنِهَا وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَبَقِیَ الْمَاءُ مُتَحَیِّراً عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَکَانَ یَمْنَعُ النَّاسَ مِنْ أَعْمَالِهَا وَ یَقْطَعُ الطُّرُقَ وَ الْمَسَالِکَ ثُمَّ الْمَاءُ لَوْ لَا کَثْرَتُهُ وَ تَدَفُّقُهُ فِی الْعُیُونِ وَ الْأَوْدِیَةِ وَ الْأَنْهَارِ لَضَاقَ عَمَّا یَحْتَاجُ النَّاسُ

ص: 87

و جز ماندن در وطن چاره ای نداشتند، در صورتی که مایه غم آنها بود و چاره ای جز نقل مکان نداشت.

ببین چگونه این زمین پایدار و آرام و وطن و قرارگاه همه چیز است و مردم می توانند برای مقاصد خود در آن بکوشند، برای آسایش بر آن نشینند و برای آرامش در آن بخوابند و اگر لرزان و وارونه گر بود، نمی توانستند در آن خانه بسازند و تجارت به راه بیندازند و به صنعت و جز آن بپردازند و با لرزش زمین خوشی نداشتند، چنان چه هنگام زمین لرزه اندکی از خانه ها بگریزند.

اگر می گویند: چرا زمین لرزه می شود؟ باید گفت: برای پند و بیم مردم تا از گناه خودداری کنند و بلا چنین در تن و مالشان است که به مصلحت آن ها است و ذخیره آن ها می شود اگر خوب باشند و در آخرت ثواب دارند که در امور دنیا برابر آن نیست و بسا مزد آن را در دنیا ببیند اگر به مصلحت عامه و خاصّه باشد.

زمین به طبع خدادادش مانند سنگ سرد و خشک است و فرق میان آن ها این است که سنگ خشک تر است. ببین اگر همه زمین مانند سنگ سخت بود، گیاهی که زندگی جانداران است می رویید؟ و زراعت و خانه سازی می شد؟ آیا نبینی مانند سنگ سخت نیست و نرم و سست است و اعتماد را شاید و یک تدبیر خداوند حکیم این است که: در آفرینش زمین وزشگاه شمال را بلندتر از وزشگاه جنوب ساخته است و خدایش چنین نساخته مگر برای این که آب ها به روی زمین روان می باشند و آن را سیراب می کنند و فزونی اش به دریا می ریزد و چنان چه سطحی را شیب دهند تا آب بر آن نماند. به همین جهت وزشگاه شمال از جنوب بالاتر است، وگرنه آب بر زمین می ماند و جلوی کار مردم را می گرفت و راه را می برید و می بست.و اگر آب فراوان نبود و از چشمه ها و رودخانه ها نمی جوشید، تنگ می شد و نیاز برآور مردم

ص: 87

إِلَیْهِ لِشُرْبِهِمْ وَ شُرْبِ أَنْعَامِهِمْ وَ مَوَاشِیهِمْ وَ سَقْیِ زُرُوعِهِمْ وَ أَشْجَارِهِمْ وَ أَصْنَافِ غَلَّاتِهِمْ وَ شُرْبِ مَا یَرِدُهُ مِنَ الْوُحُوشِ وَ الطَّیْرِ وَ السِّبَاعِ وَ تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْحِیتَانُ وَ دَوَابُّ الْمَاءِ وَ فِیهِ مَنَافِعُ أُخَرُ أَنْتَ بِهَا عَارِفٌ وَ عَنْ عِظَمِ مَوْقِعِهَا غَافِلٌ فَإِنَّهُ سِوَی الْأَمْرِ الْجَلِیلِ الْمَعْرُوفِ مِنْ غَنَائِهِ فِی إِحْیَاءِ جَمِیعِ مَا عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْحَیَوَانِ وَ النَّبَاتِ یُمْزَجُ بِالْأَشْرِبَةِ فَتَلِینُ وَ تَطِیبُ لِشَارِبِهَا وَ بِهِ تُنَظَّفُ الْأَبْدَانُ وَ الْأَمْتِعَةُ مِنَ الدَّرَنِ الَّذِی یَغْشَاهَا وَ بِهِ یُبَلُّ التُّرَابُ فَیَصْلُحُ لِلِاعْتِمَالِ وَ بِهِ نَکُفُّ عَادِیَةَ النَّارِ إِذَا اضْطَرَمَتْ وَ أَشْرَفَ النَّاسُ عَلَی الْمَکْرُوهِ وَ بِهِ یَسْتَحِمُّ الْمُتْعِبُ الْکَالُّ فَیَجِدُ الرَّاحَةَ مِنْ أَوْصَابِهِ إِلَی أَشْبَاهِ هَذَا مِنَ الْمَآرِبِ الَّتِی تَعْرِفُ عِظَمَ مَوْقِعِهَا فِی وَقْتِ الْحَاجَةِ إِلَیْهَا فَإِنْ شَکَکْتَ فِی مَنْفَعَةِ هَذَا الْمَاءِ الْکَثِیرِ الْمُتَرَاکِمِ فِی الْبِحَارِ وَ قُلْتَ مَا الْإِرْبُ فِیهِ فَاعْلَمْ أَنَّهُ مُکْتَنَفٌ وَ مُضْطَرَبٌ مَا لَا یُحْصَی مِنْ أَصْنَافِ السَّمَکِ وَ دَوَابِّ الْبَحْرِ وَ مَعْدِنِ اللُّؤْلُؤِ وَ الْیَاقُوتِ وَ الْعَنْبَرِ وَ أَصْنَافٍ شَتَّی تُسْتَخْرَجُ مِنَ الْبَحْرِ وَ فِی سَوَاحِلِهِ مَنَابِتُ الْعُودِ الْیَلَنْجُوجِ وَ ضُرُوبٌ مِنَ الطِّیبِ وَ الْعَقَاقِیرِ ثُمَّ هُوَ بَعْدُ مَرْکَبُ النَّاسِ وَ مَحْمِلٌ لِهَذِهِ التِّجَارَاتِ الَّتِی تُجْلَبُ مِنَ الْبُلْدَانِ الْبَعِیدَةِ کَمِثْلِ مَا یُجْلَبُ مِنَ الصِّینِ إِلَی الْعِرَاقِ وَ مِنَ الْعِرَاقِ إِلَی الْعِرَاقِ فَإِنَّ هَذِهِ التِّجَارَاتِ لَوْ لَمْ یَکُنْ لَهَا مَحْمِلٌ إِلَّا عَلَی الظَّهْرِ لَبَارَتْ (1)

وَ بَقِیَتْ فِی بُلْدَانِهَا وَ أَیْدِی أَهْلِهَا لِأَنَّ أَجْرَ حَمْلِهَا کَانَ یُجَاوِزُ أَثْمَانَهَا فَلَا یَتَعَرَّضُ أَحَدٌ لِحَمْلِهَا وَ کَانَ یَجْتَمِعُ فِی ذَلِکَ أَمْرَانِ أَحَدُهُمَا فَقْدُ أَشْیَاءَ کَثِیرَةٍ تَعْظُمُ الْحَاجَةُ إِلَیْهَا وَ الْآخَرُ انْقِطَاعُ مَعَاشِ مَنْ یَحْمِلُهَا وَ یَتَعَیَّشُ بِفَضْلِهَا وَ هَکَذَا الْهَوَاءُ لَوْ لَا کَثْرَتُهُ وَ سَعَتُهُ لَاخْتَنَقَ هَذَا الْأَنَامُ مِنَ الدُّخَانِ وَ الْبُخَارِ الَّتِی یَتَحَیَّرُ فِیهِ وَ یَعْجِزُ عَمَّا یُحَوَّلُ إِلَی السَّحَابِ وَ الضَّبَابِ أَوَّلًا أَوَّلًا وَ قَدْ تَقَدَّمَ مِنْ صِفَتِهِ مَا فِیهِ کِفَایَةٌ وَ النَّارُ أَیْضاً کَذَلِکَ فَإِنَّهَا لَوْ کَانَتْ مَبْثُوثَةً کَالنَّسِیمِ وَ الْمَاءِ کَانَتْ تُحْرِقُ الْعَالَمَ وَ مَا فِیهِ وَ لَمْ یَکُنْ بُدٌّ مِنْ ظُهُورِهَا فِی الْأَحَایِینِ لِغَنَائِهَا فِی کَثِیرٍ مِنَ الْمَصَالِحِ فَجُعِلَتْ کَالْمَخْزُونَةِ فِی الْأَخْشَابِ تُلْتَمَسُ عِنْدَ الْحَاجَةِ إِلَیْهَا وَ تُمْسَکُ بِالْمَادَّةِ وَ الْحَطَبِ مَا احْتِیجَ إِلَی بَقَائِهَا لِئَلَّا تَخْبُوَ فَلَا هِیَ تُمْسَکُ بِالْمَادَّةِ وَ الْحَطَبِ فَتَعْظُمُ الْمَئُونَةُ فِی ذَلِکَ وَ لَا هِیَ تَظْهَرُ مَبْثُوثَةً فَتُحْرِقُ کُلَّمَا هِیَ فِیهِ بَلْ هِیَ عَلَی تَهْیِئَةٍ وَ تَقْدِیرٍ اجْتَمَعَ فِیهَا الِاسْتِمْتَاعُ بِمَنَافِعِهَا

ص: 88

برای نوشیدن خود و حیوانات و زراعتکاری و درخت و وحوش و پرنده و درنده و ماهیان و جانوران دریا نبود. و البته در آن سودهای دیگر است که تو می دانی و از بزرگداشت آن غافل هستی.بعلاوه از آنچه معروف است که زندگی همه چیز زمین است از جاندار و گیاه از آن شربت می سازند که نرم و خوش نوش است، تن را تمییز می کنند و اثاث را از چرک با آن گل می سازند و به کار می زنند و آتش نشانی می نمایند و خسته با آن حمام می گیرند و آسایش از خستگی می بینند و مقاصد دیگری که هنگام نیاز به آن قدرش معلوم می شود.

اگر در سود این آب ها و دریاهای پهناور تردید داری و گفته شود چه نیازی به آن است، باید بدانی که آن ها پایگاه و جولانگاه اصناف ماهی و جانور دریایی، و معدن لؤلؤ و یاقوت و عنبر است و انواع دیگری که از دریا بر می آورند و در کناره های دریا عود خوشبو و انواعی از عطر و گیاهان دارویی می روید. پس از آن دریا مرکب مردم است و وسیله حمل کالاهای بازرگانی که از شهرهای دور می آورند، مانند حمل از چین به عراق، اگر این کالاهای تجارتی جز بر دوش حمل نمی شدند، کساد می شدند و به دست صاحبانش در شهر خود می ماندند، زیرا هزینه حمل آن از بهایش بالا می زد و کسی به دور آن نمی گردید و دو فساد پیدا می شد: یکی نبودن این چیزهای مورد نیاز و دیگری قطع معاش کارگران آن.

همچنین اگر هوا فراوان نبود، مردم از دود و بخار زمین و دریا خفه می شدند و به ابر و شبنم تبدیل نمی گردیدند و وصفش به اندازه کفایت گذشت.

آتش نیز به همین صورت است، اگر مانند هوا همه پراکنده بود، جهان و آنچه در آن است می سوخت، ولی چاره نبود که گاهی باید وجود داشته باشد. چون در بسیاری حوائج سودمند است و آن در درون چوب ها سپرده م شد تا هر گاه بخواهند آن را بجویند و با مایه و هیزمش نگهدارند تا نیاز خود را برآورند و خاموش نشود ولی همیشه در هیزم و مایه نگه داشته نشود که در این صورت هزینه­اش بسیار می­شد. و پخش نمی شود تا همه را بسوزاند، بلکه خرده خرده در آن در می گیرد

ص: 88

وَ السَّلَامَةُ مِنْ ضَرَرِهَا ثُمَّ فِیهَا خَلَّةٌ أُخْرَی وَ هِیَ أَنَّهَا مِمَّا خُصَّ بِهِ الْإِنْسَانُ دُونَ جَمِیعِ الْحَیَوَانِ لِمَا لَهُ فِیهَا مِنَ الْمَصْلَحَةِ فَإِنَّهُ لَوْ فَقَدَ النَّارَ لَعَظُمَ مَا یَدْخُلُ عَلَیْهِ مِنَ الضَّرَرِ فِی مَعَاشِهِ فَأَمَّا الْبَهَائِمُ فَلَا تَسْتَعْمِلُ النَّارَ وَ لَا تَسْتَمْتِعُ بِهَا وَ لَمَّا قَدَّرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَکُونَ هَذَا هَکَذَا خَلَقَ لِلْإِنْسَانِ کَفّاً وَ أَصَابِعَ مُهَیَّأَةً لِقَدْحِ النَّارِ وَ اسْتِعْمَالِهَا وَ لَمْ یُعْطِ الْبَهَائِمَ مِثْلَ ذَلِکَ لَکِنَّهَا أُغْنِیَتْ بِالصَّبْرِ عَلَی الْجَفَاءِ وَ الْخَلَلِ فِی الْمَعَاشِ لِکَیْلَا یَنَالَهَا فِی فَقْدِ النَّارِ مَا یَنَالُ الْإِنْسَانَ وَ أُنَبِّئُکَ مِنْ مَنَافِعِ النَّارِ عَلَی خَلَّةٍ صَغِیرَةٍ عَظِیمٍ مَوْقِعُهَا وَ هِیَ هَذَا الْمِصْبَاحُ الَّذِی یَتَّخِذُهُ النَّاسُ فَیَقْضُونَ بِهِ حَوَائِجَهُمْ مَا شَاءُوا مِنْ لَیْلِهِمْ وَ لَوْ لَا هَذِهِ الْخَلَّةُ لَکَانَ النَّاسُ تُصْرَفُ أَعْمَارُهُمْ بِمَنْزِلَةِ مَنْ فِی الْقُبُورِ فَمَنْ کَانَ یَسْتَطِیعُ أَنْ یَکْتُبَ أَوْ یَحْفَظَ أَوْ یَنْسِجَ فِی ظُلْمَةِ اللَّیْلِ وَ کَیْفَ کَانَتْ حَالُ مَنْ عُرِضَ لَهُ وَجَعٌ فِی وَقْتٍ مِنْ أَوْقَاتِ اللَّیْلِ فَاحْتَاجَ إِلَی أَنْ یُعَالِجَ ضِمَاداً أَوْ سَفُوفاً أَوْ شَیْئاً یَسْتَشْفِی بِهِ فَأَمَّا مَنَافِعُهَا فِی نَضْجِ الْأَطْعِمَةِ وَ دف ء [دَفَاءِ] الْأَبْدَانِ وَ تَجْفِیفِ أَشْیَاءَ وَ تَحْلِیلِ أَشْیَاءَ وَ أَشْبَاهِ ذَلِکَ فَأَکْثَرُ مِنْ أَنْ تُحْصَی وَ أَظْهَرُ مِنْ أَنْ تُخْفَی.

تا بهره ای سالم بی زیان بدهد.

وصف دیگرش آن است که ویژه نیاز آدمیزاد است نه جانداران دیگر، اگر آدمی آتش نداشته باشد، بسیار در زندگی زیان می بیند، ولی حیوانات آن را به کار نبرند و سودی از آن ندارند. و چون خدا چنین مقدّر کرده، به آدمی کف و انگشت داده که برای گیراندن آتش و به کار زدنش آماده باشد و مانند آن را به بهائم نداده و آن ها را سازگار با غذای خام کرده و بردبار در برابر سرما قرار داده است تا مانند آدمی،زیانی از نبود آتش نکشند.

فایده کوچک دیگر آتش عین چراغ است که مردم بر می گیرند و هر نیازی در شب دارند با آن بر می آورند و اگر این فایده در آتش نبود، مردم چون اهل قبور زندگی کردند و چه کسی می توانست در شب بنویسد یا حفظ کند یا چیزی ببافد و چه حالی داشت کسی که شب دچار دردی می شد و می خواست آن را با ضماد یا گرد یا داروی دیگر درمان کند. و اما سودش در پخت غذا و گرم شدن و خشک کردن و تحلیل همه چیزها و مانند آن بسیارتر است از شماره و روشن تر است از این که نهان باشد.

توضیح

«العقاقیر» یعنی گیاهان دارویی. «الغَناء» منفعت. «الخاویة» خالی. «الفدفد» فلات و زمین محکم و ضخیم و مرتفع و زمین صاف. «الفسحة» یعنی گشایش. و گفته می­شود «لی عن هذا الأمر مندوحة و منتدح» یعنی گشایش. «حزبه أمر» به او اصابت کرد. «الراتبة» ثابت. «الراکنة» ساکن. «الرجراجة» یعنی لرزان و متحرک. «التکفی» واژگون شدن، تمایل و تحریک. «الارتجاج» اضطراب. «الارعواء» رجوع از جهل و زشتی. «الصلد» سخت و هموار.

این که فرمود: «وزشگاه شمال بالاتر است» یعنی چون زمین کره حقیقی و صاف نیست، در اکثر معموره آن، شمال بلندتر از جنوب است، از این رو بیشتر رودها چون دجله و فرات و مانند آن از شمال به جنوب روانند و چون آب درون زمین هم در پستی و بلندی تابع زمین است، چشمه ها هم همچنین از شمال به جنوب روانند تا

ص: 89

تجری علی وجه الأرض و لذا حکموا بفوقیة الشمال علی الجنوب فی حکم اجتماع البئر و البالوعة و إذا تأملت فیما ذکرنا یظهر لک ما بینه علیه السلام من الحکم فی ذلک و أنه لا ینافی کرویة الأرض و التدفق التصبب قوله علیه السلام فإنه سوی الأمر الجلیل الضمیر راجع إلی الماء و هو اسم إن و یمزج خبره أی للماء سوی النفع الجلیل المعروف و هو کونه سببا لحیاة کل شی ء منافع أخری منها أنه یمزج مع الأشربة و قال الجوهری الحمیم الماء الحار و قد استحممت إذا اغتسلت به ثم صار کل اغتسال استحماما بأی ماء کان انتهی و الوصب محرکة المرض و المکتنف بفتح النون من الکنف بمعنی الحفظ و الإحاطة و اکتنفه أی أحاط به و یظهر منه أن نوعا من الیاقوت یتکون فی البحر و قیل أطلق علی المرجان مجازا و یحتمل أن یکون المراد ما یستخرج منه بالغوص و إن لم یتکون فیه و الیلنجوج عود البخور و من العراق أی البصرة إلی العراق أی الکوفة أو بالعکس قوله علیه السلام و یعجز أی لو لا کثرة الهواء لعجز الهواء عما یستحیل الهواء إلیه من السحاب و الضباب التی تتکون من الهواء أولا أولا أی تدریجا أی کان الهواء لا یفی بذلک أو لا یتسع لذلک و الضباب بالفتح ندی کالغیم أو سحاب رقیق کالدخان و الأحایین جمع أحیان و هو جمع حین بمعنی الدهر و الزمان قوله علیه السلام فلا هی تمسک بالمادة و الحطب أی دائما بحیث إذا انطفت لم یمکن إعادتها و المادة الزیادة المتصلة و المراد هنا الدهر و مثله و دفاء الأبدان (1)

بالکسر دفع البرد عنها.

بر زمین روان شده و متحول گردند. به همین دلیل در اجتماع بئر و بالوعه حکم به بلندتر بودن شمال داده اند و چون در آنچه گفتم اندیشه می کنی، حکم امام علیه السّلام را در این باره می فهمی و بدانی که با کره بودن زمین منافات ندارد.

«التدفق» ریخته شدن. «فإنه سوی الأمر الجلیل» ضمیر به آب برمی­گردد و اسم إن است که خبرش «یمزج» است. یعنی آب علاوه بر آن منفعت معروفش که مایه حیات هر جانداری است منافع دیگری هم دارد مثل اینکه با نوشیدنیها مخلوط می­شود. جوهری می­گوید «الحمیم» یعنی آب داغ، «و قد استحممت» یعنی با آب داغ شستشو کردم. سپس هر شستشویی با هر آبی استحمام نامیده شد. «الوَصَب» مرض. «المکتنف» از کنف به معنای حفظ و احاطه است. «اکتنفه» یعنی آن را در برگرفت.

و از این خبر دانسته می شود که نوعی یاقوت در دریا پدید می آید و گفته اند: منظور از آن مرجان است و شاید مقصود هر آنچه است که با غواصی از دریا بر می آورند، اگرچه در آن پدید نیاید .

«الیلنجوج» چوب بخور. «من العراق» یعنی از بصره به سمت عراق یعنی کوفه یا برعکس. «یعجز» یعنی اگر کثرت هوا نبود به علت تبدیل به ابر و مه ناتوان می­شد. «اولا اولا» یعنی تدریجا. یعنی هوا کافی نبود و کم می­آورد. «الضباب» رطوبتی همچون ابر(مه) یا ابر رقیقی همچون دود. «الاحایین» جمع أحیان که خود جمع حین است به معنای زمان و روزگار. «فلا هی تمسک بالمادة و الحطب» یعنی دائما با ماده و چوب نگه داشته نشود به گونه­ای که وقتی خاموش شود نتوان آن را دوباره ایجاد کرد. «المادة» یعنی زیادی متصل و منظور از آن در اینجا زمان و مانند آن است. «دفاء الأبدان» یعنی دفع سرما از آنها.

روایت12.

الدُر المنثور: از ابن عباس پرسیده شد: آیا زیر زمین آفریده ای قرار دارد؟ گفت: آری، آیا به قول خدای تعالی که فرمود: «خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُن»(1){هفت آسمان و همانند آن ها هفت زمین آفرید. فرمان [خدا] در میان آن ها فرود می آید.} نمی نگری و به آن توجه نداری؟(2)

ص: 90

روایت13.

الدُر المنثور: و از قتاده در تفسیر همان آیه روایت شده است که در هر آسمان و هر زمین خلقی از او، فرمانی از او، قضایی از او است.(1)

روایت14.

الدُر المنثور: از مجاهد در مورد این آیه «یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَ» روایت شده است که از آسمان هفتم تا زمین هفتم پر است.(2)

روایت15.

الدُر المنثور: از حسن در تفسیر آیه آمده است که میان هر آسمانی و هر زمینی خلقی و امری است.(3)

روایت16.

الدُر المنثور: از ابن جریج به من رسیده است که پهنای هر آسمانی پانصد سال راه است و میان هر دو زمینی پانصد سال. و به من خبر رسید که باد میان زمین دوم و سوم است، زمین هفتم بالای ثری است که نامش تخوم است و ارواح کفار در آنند و چون روز قیامت می شود، آن ها را به برهوت می افکند و ثری بالای آن سنگ است که خدا فرمود: «فی صَخْرَةٍ»(4) و صخره بر نرّه گاوی است که دو شاخ و سه پا دارد و روز قیامت همه آب زمین را می بلعد. نرّه گاو بر ماهی گرد سرش چرخیده، زیر هفتم زمین و دو سویش زیر عرش بسته است و گفته اند فروتر زمین بر میان دو شاخ گاو تکیه دارد و گفته اند بلکه بر پشتش و نامش یهموت است. و در روایت دیگری آمده است که عبدالله بن سلام از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله پرسید حوت بر چه چیزی قرار دارد؟

فرمود: بر آبی سیاه و ماهی در آن چون یک ماهی شما در این دریاها است و بازگو شدم که شیطان خود را به ماهی رساند و او را بزرگ می کند و به او می گوید،که آفریده ای عزیزتر و قوی تر از تو نیست و ماهی آن را به خود می گیرد و می جنبد

ص: 91

فَمِنْهُ تَکُونُ الزَّلْزَلَةُ إِذَا تَحَرَّکَ فَبَعَثَ اللَّهُ حُوتاً صَغِیراً فَأَسْکَنَهُ فِی أُذُنِهِ فَإِذَا ذَهَبَ یَتَحَرَّکُ تَحَرَّکَ الَّذِی فِی أُذُنِهِ فَیَسْکُنُ (1).

و زمین می لرزد و خدا ماهی خردی می فرستد و در گوش او جا می دهد و چون می خواهد می جنبد، آن ماهی در گوشش می جنبد و او آرام می گیرد.(1)

روایت17.

الدُر المنثور: از ابن عباس درباره «وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَ» روایت شده است که هفت زمین و در هر زمینی پیغمبری چون پیغمبر شما، آدمی چون آدم شما، نوحی چون نوح شما، ابراهیمی چون ابراهیم شما و عیسایی چون عیسای شما است.(2)

روایت18.

الدُر المنثور: از ابن عمر روایت شده است که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: میان زمین و زمینی که پهلوی آن است، مسافت پانصد سال راه است و بالاتر زمین بر یک ماهی است که دو سویش در آسمان به هم برخورده اند؛ ماهی بر صخره به دست فرشته است. دوم زمین جای باد است و چون خدا خواست عاد را هلاک کند، به دربان باد فرمود که بر عاد باد بفرستد. گفت: پروردگارا! به اندازه سوراخ بینی گاو باد به آن ها فرستم؟ خدا فرمود: در این صورت زمین و هر که بر آن است واژگون شوند، بلکه به اندازه انگشتری بفرست و همان است که خدا در کتابش فرموده است: « ما تَذَرُ مِنْ شَیْ ءٍ أَتَتْ عَلَیْهِ إِلَّا جَعَلَتْهُ کَالرَّمِیم»(3){به هر چه می وزید آن را چون خاکسترِ استخوان مرده می گردانید.}

در زمین سوم سنگ دوزخ است، و در چهارم کبریت دوزخ. گفتند: یا رسول اللَّه! دوزخ کبریت دارد؟ فرمود: آری، به آن که جانم به دست او است در آن وادی ها از کبریت است که اگر کوه های بلند به آن فرستاده شوند آب می گردند. در زمین پنجم مارهای دوزخند که دهانشان چون وادی است و کافر را می گزند و گوشتی از او بر تخته گوشت نماند. در زمین ششم عقرب های دوزخند، که کوچک ترشان چون استران پالان دار است و به کافر نیشی می زند که سوزش دوزخ را فراموش می کند. در زمین هفتم سقر است و در آن ابلیس در غل آهن از پیش و پس است و چون خدا می خواهد برای آنچه می خواهد، او را آزاد می کند.(4)

روایت19.

الدُر المنثور: از ابی درداء روایت شده است که رسول خدا فرمود: کناره زمین پانصد سال راه است و زمین دوم هم چنین است و میان هر دو زمین هم چنین است.(5)

روایت20.

الدُر المنثور: از ابن عباس روایت شده است که آقای آسمان هاآن است که عرش در آن قرار دارد و آقای

ص: 92

الْأَرَضِینَ الْأَرْضُ الَّتِی نَحْنُ فِیهَا(1).

زمین ها،زمین ما است.(1)

روایت21.

الدُر المنثور: از کعب است که گفت: هفت زمین بر صخره اند و صخره بر کف فرشته و فرشته بر بال ماهی و ماهی در آب که بر باد است و باد بر هوا قرار گرفته است. ریح عقیمی که آبستن نسازد و راستی که شاخ هایش به عرش آویزان است.(2)

روایت22.

الدُر المنثور: از ابی مالک است که گفت: صخره زیر زمین پایان خلق است و بر چهار گوشه اش چهار فرشته است که سرشان زیر عرش است.(3)

روایت23.

الدُر المنثور: و از او است که گفت: صخره زیر زمین ها بر پشت ماهی است و زنجیر بر گوش ماهی است.(4)

روایت24.

الدُر المنثور: از ابن عباس روایت شده است که گفت: نخستین چیزی که خدا آفرید قلم بود و به او فرمود: بنویس! گفت: خدایا! چه بنویسم؟ فرمود: بنویس تقدیر از امروز جاری است به آنچه تا روز قیامت باشد. سپس نامه را پیچید و قلم را برداشت و عرشش بر سر آب بود و بخار بر آمد و از آن ها آسمان هابه در آمد. و سپس نون را آفرید و زمین را بر آن پهن کرد و زمین بر نون است، نون جنبید و زمین لرزید و کوه ها را بر آن کوبید، کوه ها تا قیامت بر زمین می بالند. سپس ابن عباس خواند: «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ.»(5){نون، سوگند به قلم و آنچه می نویسند.}

روایت25.

الدُر المنثور: و از ابن عباس روایت شده است که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: نخستین آفریده خدا قلم و ماهی است و گفت چه بنویسم؟ فرمود: همه چیز را تا روز قیامت. سپس خواند و القلم، و نون همان ماهی است.

روایت26.

الدُر المنثور: و همچنین از او روایت شده است که رسول خدا فرمود: نون آن ماهی است که زمین بر آن استوار است و قلم آنچه خدای عزّ و جلّ از تقدیرات خوب و بد و سود و زیان نگاشته است. «وَ ما یَسْطُرُونَ.» یعنی کرام کاتبون.(6)

توضیح

در قاموس آمده «ماع الشیء یمیع» بر روی زمین به صورت پخش و به آرامی جاری شد. «ماع السمن»

ص: 93

و السمن ذاب و قال الوضم محرکة ما وقیت به اللحم عن الأرض من خشب و حصیر و قال إکاف الحمار ککتاب و غراب و وکافه برذعته و آکف الحمار إیکافا و أکفه تأکیفا شده علیه.

روغن ذوب شد. «الوَضَم» چوب یا حصیری که گوشت را از زمین محافظت کند. «إکاف الحمار» بر وزن کِتاب و غُراب و «وکافه» یعنی افسارش. «آکف الحمار إیکافا و أکفه تأکیفا» یعنی او را سخت بست .

روایت27.

نوادر راوندی: دو مرد نزد رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله آمدند. یکی به دیگری گفت: به نام خدا و برکت بنشین! رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: بنشین بر ما تحت خود! آن مرد عصا بر زمین می زد. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: آن را مزن که مادر مهربانی به شما است.

روایت28.

به همین سند روایت شده است که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: دست به زمین بکشید که مادر شما است و به شما مهربان است.

توضیح

در نهایه گفته است: در حدیث آمده است که دست به زمین بکشید و او را نوازش دهید که به شما مهربان است. یعنی چون مادر نسبت به فرزند؛ چون از آن آفریده شدید و در آن زندگی می کنید و پس از مرگ به آن بازمی گردید. و مقصود از دست کشیدن تیمم به آن است و گفته اند مقصود پیشانی نهادن در حال سجده بر روی خاک بدون حائل است. پایان

می­گویم: چه بسابه قرینه خبر یکم، شامل نشستن بر روی زمین بی فرش و غذا خوردن بر آن بی سفره هم بشود.

روایت29.

علل الشرایع: از محمّد بن علی بن ابراهیم روایت شده است که علت فرو نکشیدن خون توسط زمین این است که چون قابیل برادرش هابیل را کشت، آدم بر زمین خشم کرد و به این سبب زمین خون را نمی پذیرد.

روایت30.

علل الشرایع: یک یهودی از امیرالمؤمنین علیه السّلام در ضمن مسائلی پرسید: به من بگو قرارگاه زمین چیست؟ فرمود: جز شانه فرشته نیست و دو گام آن فرشته بر صخره است و صخره بر شاخ گاو، پاهای گاو بر پشت ماهی در دریای فروتر، دریا بر تاریکی است و تاریکی بر عقیم و عقیم بر ثری و جز خدا عزّ و جلّ کسی نمی داند زیر ثری چیست.(1)

ص: 94

روایت31.

نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علیه السّلام در خطبه توحید می فرماید: سکون و حرکت بر او روا نیست. چگونه بر او روا باشد آنچه را او به وجود آورده، و به او باز می گردد آنچه را او آغاز کرده و در او پدید می شود آنچه را او پدید کرده است، در این صورت ذاتش تفاوت می پذیرد و اصلش تجزیه می گردد و نمی تواند که ازلی باشد و باید پس داشته باشد چون پیش دارد و کمال می جوید، چرا که کاستی در او پدید آمده است.(1)

توضیح

یکی از شارحان نهج البلاغه در بیان این مطلب گفته است: اینکه حضرت علیه السّلام گفته است: «کنه اش تجزیه پذیر باشد» به نفی جوهر فرد اشاره دارد. و همچنین اینکه بیان داشته است: «باید پس داشته باشد چون پیش دارد» تأیید آن است، زیرا هر که به جوهر فرد معتقد است حرکت را بر آن روا می دارد با این که می­گوید دو سو ندارد.

فایده:

مادیین و مهندسان ریاضی همه می گویند زمین و آبی که بر آن گرد آمده، در دورنمای خود کره است و هر دو مانند یک کره شدند. آب دایره کاملی نیست و مانند کره ای تهی است که بخشی از آن را بریده اند و زمین را درونش نهاده اند تا با آب یک کره شدند. و با این وضع، سطح زیر و روی آب صاف نیستند، چون سطح رو دچار امواج است و سطح زیرین دچار دندانه های سطح زمین. خدا نزدیک یک چهارم کره زمین را از آب بر آورده - به محض عنایت خود یا به اسبابی که گذشت - تا جای جانوران نفس کش و برخی ترکیباتی باشد که برای حفظ خود نیاز به غلبه عنصر خشک و سخت و پیوند اندام و بند دارند. دلیل بر کره بودن زمین چند چیز است:

1.

آنچه در مطالب پیش گفتیم که طلوع و غروب اختران در بخش شرقی پیش از طلوع و غروب آن ها در بخش غربی به تناسب بعد آن ها در این دو سو است، چنان چه از بررسی کسوف ها به ویژه در ماه در بخش های مختلف دانسته شده است، زیرا کسوف در ساعات برابر در بعد نصف النهار نیستند و اختلاف آن ها به اندازه ابعاد بخش ها،دلیل بر کروی بودن زمین بوده که برابر برآمدگی آن در هر جا دنبال هم بر یک سنجش میان شرق و غرب است .

2.

افزایش ارتفاع قطب و اختران شمالی و فرو شدن هر چه بیشتر اختران جنوبی برای کسانی که

ص: 95

إلی الشمال و بالعکس للسائرین إلی الجنوب بحسب سیرهما دلیل علی استدارتها بین الجنوب و الشمال و ترکب الاختلافین یعطی الاستدارة فی جمیع الامتدادات و یؤیده مشاهدة استدارة أطراف المنکسف من القمر الدالة علی أن الفصل المشترک بین المستضی ء من الأرض و ما ینبعث منه الظل دائرة و کذلک اختلاف ساعات النهر(1)

الطوال و القصار فی مساکن متفقه الطول إلی غیر ذلک و لو کانت أسطوانیة قاعدتاها نحو القطبین لم یکن لساکنی الاستدارة کوکب أبدی الظهور بل إما الجمیع طالعة غاربة أو کانت کواکب یکون من کل واحد من القطبین علی بعد تستره القاعدتان أبدیة الخفاء و الباقیة طالعة غاربة و لیس کذلک و أیضا فالسائر إلی الشمال قد یغیب عنه دائما کواکب کانت تظهر له و تظهر له کواکب کانت تغیب عنه بقدر إمعانه فی السیر و ذلک یدل علی استدارتها فی هاتین الجهتین أیضا و مما یدل علی استدارة سطح الماء الواقف طلوع رءوس الجبال الشامخة علی السائرین فی البحر أولا ثم ما یلی رءوسها شیئا بعد شی ء فی جمیع الجهات و قالوا التضاریس التی علی وجه الأرض من جهة الجبال و الأغوار لا تقدح فی کرویتها الحسیة إذ ارتفاع أعظم الجبال و أرفعها علی ما وجدوه فرسخان و ثلث فرسخ و نسبتها إلی جرم الأرض کنسبة جرم سبع عرض شعیرة إلی کرة قطرها ذراع بل أقل من ذلک و یظهر من کلام أکثر المتأخرین أن عدم قدح تلک الأمور فی کرویتها الحسیة معناه أنها لا تخل بشکل جملتها کالبیضة ألزقت بها حبات شعیر لم یقدح ذلک فی شکل جملتها و اعترض علیه بأن کون الأرض أو البیضة حینئذ علی الشکل الکروی أو البیضی عند الحس ممنوع و کیف یمکن دعوی ذلک مع ما یری علی کل منهما ما یخرج به الشکل مما اعتبروا فیه و عرفوه به و ربما یوجه بوجه آخر و هو أن الجبال و الوهاد الواقعة علی سطح الأرض غیر محسوسة عادة عند الإحساس بجملة کرة الأرض علی ما هی علیه فی الواقع بیانه أن رؤیة الأشیاء تختلف بالقرب و البعد فیری القریب أعظم مما هو الواقع و البعید أصغر منه و هو ظاهر و قد أطبق القائلون بالانطباع و بخروج الشعاع کلهم علی أن هذا الاختلاف

ص: 96

به شمال می روند و بر عکس برای کسانی که به سوی جنوب می روند، به اندازه راهی که طی می کنند روشن می کند که میان جنوب و شمال دایره ای بر زمین است و اگر نقل مکان از هر جهت باشد، یعنی به جنوب غربی یا شمال غربی،دایره بودن در همه امتدادها است.

3.

ماه که بگیرد دایره وار می نماید و این دلیل بر این است که بخش روشن و تاریک زمین دایره است.

4.

اختلاف ساعات روزهای بلند و کوتاه در مکان هایی می باشد که طول آن ها برابر و مانند آن است، و اگر زمین به شکل استوانه ای بود که دو قاعده آن بر دو قطب قرار داشتند، ستاره ابدی الظهور نبوده بلکه یا همه اختران طلوع و غروب داشتند یا همه ستاره ها در پشت دایره قاعده آن ابدی الخفاء بودند و یا ستاره های خارج از قاعده استوانه طلوع و غروب داشتند که البته چنین نیست.

5.

کسی که به سوی شمال می رود، پیوسته ستاره هایی که در شمال برای او پیدا است ناپدید می گردند و اختران ناپدید، به اندازه ای که راه را طی کندبر او پدید می شوند و این دلیل است که زمین از شمال به جنوب هم گرد است.

6.

دلیل بر گرد بودن سطح آب دریاهای ایستاده این است که کشتی سواران دریا نخست سر کوه ها را بینند و چون نزدیک تر شوند، خرده خرده پایین تر تا بن کوه را مشاهده کنند.

گفتند دندان هایی که بر اثر کوه و دره به روی زمین است، آن را از کره بودن جسمی بیرون نمی برد، زیرا بلندترین کوه ها دو و یک سوم فرسخ است و نسبتش به جرم زمین مانند نسبت یک دوم پهنای جو است به کره ای که قطرش یک ذراع است و باز هم کمتر. و از سخن بیشتر متاخران بر می آید که منظور از عدم اخلال این چیزها به دورنمای کره بودن زمین این است که شکل کروی آن به هم نمی خورد، مانند تخم مرغی که دانه­های جو به روی آن بچسبد که شکل آن را تغیر نمی دهد. اشکال شده که ما نمی پذیریم زمین با این دندانه ها یا تخم مرغ با دانه­های جو که بر آن می چسبند، به شکل کروی یا بیضی بماند، زیرا نمود این ها روی آن ها شکل را از حد کرویت یا بیضی بودن خارج می کند و چه بسا برای کره بودن زمین، با وجود این دندانه ها و دره ها، به وجه دیگری دلیل آورده شود و بیان گردد که کره زمین از نظر واقع به کره بودن حسی می ماند. به این که

ص: 96

فی رؤیة المرئی بسبب القرب و البعد إنما هو تابع لاختلاف الزاویة الحاصلة عند مرکز الجلیدیة فی رأس المخروط الشعاعی بحسب التوهم أو بحسب الواقع عند انطباق قاعدته علی سطح المرئی فکلما قرب المرئی عظمت تلک الزاویة و کلما بعد صغرت و قد تقرر أیضا بین محققیهم أن رؤیة الشی ء علی ما هو علیه إنما هو(1) فی حالة یکون البعد بین الرائی و المرئی علی قدر یقتضی أن تکون الزاویة المذکورة قائمة فبناء علی ذلک إذا فرضت الزاویة المذکورة بالنسبة إلی مرئی قائمة یجب أن یکون البعد بین رأس المخروط و قاعدته المحیطة بالمرئی بقدر نصف قطر قاعدته علی ما تقرر فی الأصول فلما کان قطر الأرض أزید من

ألفی فرسخ بلا شبهة لا تکون مرئیة علی ما هی علیه من دون ألف فرسخ و معلوم أن الجبال و الوهاد المذکورة غیر محسوسة عادة عند هذا البعد من المسافة فلا یکون لها قدر محسوس عند الأرض بالمعنی الذی مهدنا.

ثم إنهم استعلموا بزعمهم مساحة الأرض و أجزاءها و دوائرها فی زمان المأمون و قبله فوجدوا مقدار محیط الدائرة العظمی من الأرض ثمانیة آلاف فرسخ و قصرها ألفین و خمسمائة و خمسة و أربعین فرسخا و نصف فرسخ تقریبا و مضروب القطر فی المحیط مساحة سطح الأرض و هی عشرون ألف ألف و ثلاثمائة و ستون ألف فرسخ و ربع ذلک مساحة الربع المسکون من الأرض و أما القدر المعمور من الربع المسکون و هو ما بین خط الاستواء و الموضع الذی عرضه بقدر تمام المیل الکلی فمساحته ثلاثة آلاف ألف و سبعمائة و خمسة و ستین ألفا و أربعمائة و عشرین فرسخا و هو قریب من سدس سطح جمیع الأرض و سدس عشره و الفرسخ ثلاثة أمیال بالاتفاق و کل میل أربعة آلاف ذراع عند المحدثین و ثلاثة آلاف عند القدماء و کل ذراع أربع و عشرون إصبعا عند المحدثین و اثنان و ثلاثون عند القدماء و کل إصبع بالاتفاق مقدار ست شعیرات مضمومة بطون بعضها إلی ظهور بعض من الشعیرات المعتدلة.

و ذکروا أن للأرض ثلاث طبقات الأولی الأرض الصرفة المحیط بالمرکز

ص: 97

دید چیزها به دوری و نزدیکی مختلف می شود، نزدیک بزرگ تر از حجم واقعی و دور خردتر دیده می شود و این روشن است و مورد اتفاق معتقدین به انطباع و خروج شعاع هر دو است مبتنی بر این که این اختلاف ناشی از دید مرئی از نزدیک و دور بر اثر اختلاف زاویه دید است که در مرکز جلیدیه و در رأس مخروط شعاعی پدید می آید. به حسب بیننده یا به حسب واقع، هنگام انطباق قاعده شعاع بر سطح مرئی، هر چه مرئی نزدیک تر باشد، زاویه شعاعی گشاده تر است و هر چه دورتر باشد، تنگ تر است. محققان فلاسفه بر این باورند که دید مطابق حجم واقعی هر چیز، هنگامی است که زاویه شعاعی به اندازه قائمه و نود درجه باشد و بنابراین چون فرض شود که زاویه شعاعی نسبت به قاعده مخروط شعاع قائمه باشد، باید بعد میان رأس مخروط و قاعده برابر نصف قطر قاعده باشد -چنان چه در اصول هندسه ثابت شده است - و چون قطر زمین بی تردید بیش از دو هزار فرسخ است، به حجم واقعی خود در مسافت کمتر از هزار فرسخ دیده نمی شود و بسیار واضح است که کوه ها و دره های زمین به حسب عادت از این مسافت دور محسوس نباشند و شکل زمین در این دید کره کامل نشان می دهد.

سپس باید این نکته در نظر گرفته شود که آن ها زمین و اجزای زمین و دایره های زمین را در زمان مأمون و پیش تر - به گمان خود - مساحت کردند. دایره عظیمه زمین هشت هزار فرسخ است و قطرش تقریبا 5/ 2545 و حاصل ضرب قطر در محیط مساحت سطح زمین است که 20360000 فرسخ می شود که یک چهارم آن مساحت ربع مسکون زمین است.

ولی اندازه معموره ربع مسکون می باشد که از خط استوا تا تمام میل کلی است (در حدود شصت و شش درجه) و مساحتش 3765420 فرسخ است. فرسخ نزد همه سه میل و هر میل چهار هزار ذارع نزد محدثین و سه هزار ذراع نزد قدماء است؛ هر ذراع چهل و چهار انگشت نزد محدثین و سی و دو نزد قدماء؛ هر انگشت نزد همه به اندازه شش جو معتدل است که شکم هر یک به پشت دیگری می باشد .

گفته اند که زمین سه طبقه دارد: اول: زمین خالص گرد؛

ص: 97

الثانیة الطبقة الطینیة و هی المجاورة للماء الثالثة الطبقة المنکشفة من الماء و هی التی تحتبس فیها الأبخرة و الأدخنة و تتولد منها المعادن و النباتات و الحیوانات و زعموا أن البسائط کلها شفافة لا تحجب عن أبصار ما وراءها ما عدا الکواکب و أن الأرض الصرفة المتجاورة(1)

للمرکز أیضا شفافة و الطبقتان الأخریان لیستا بسیطتین فهما کثیفتان فالأرض جعل الله الطبقة الظاهرة منها ملونة کثیفة غبراء لتقبل الضیاء و خلق ما فوقها من العناصر مشفة لطیفة بالطباع لینفذ فیها و یصل إلی غیرها ساطع الشعاع فإن الکواکب و سیما الشمس و القمر أکثر تأثیراتها فی العوالم السفلی بوسیلة أشعتها المستقیمة و المنعطفة و المنعکسة بإذن الله تعالی و قالوا الأرض فی وسط السماء کالمرکز فی الکرة فینطبق مرکز حجمها علی مرکز العالم و ذلک لتساوی ارتفاع الکواکب و انحطاطها مدة ظهورها و ظهور النصف من الفلک دائما و تطابق أظلال الشمس فی وقتی طلوعها و غروبها عند کونها علی المدار الذی یتساوی فیه زمان ظهورها و خفائها علی خط مستقیم أو عند کونها فی جزءین متقابلین من الدائرة التی یقطعها بسیرها الخاص بها و انخساف القمر فی مقاطراته (2) الحقیقیة للشمس فإن الأول یمنع میلها إلی أحد الخافقین و الثانی إلی أحد السمتین الرأس و القدم و الثالث إلی أحد القطبین و الرابع إلی شی ء منها أو من غیرها من الجهات کما لا یخفی و کما أن مرکز حجمها منطبق علی مرکز العالم فکذا مرکز ثقلها و ذلک لأن الثقال تمیل بطبعها إلی الوسط کما دلت علیه التجربة فهی إذن لا تتحرک عن الوسط بل هی ساکنة فیه متدافعة بأجزائها من جمیع الجوانب إلی المرکز تدافعا متساویا فلا محالة ینطبق مرکز ثقلها الحقیقی المتحد بمرکز حجمها التقریبی علی مرکز العالم و مستقرها عند وسط العالم لتکافؤ القوی بلا تزلزل و اضطراب یحدث فیها لثباتها

بالسبب المذکور و لکون الأثقال المنتقلة من جانب منها إلی الآخر فی غایة الصغر بالقیاس إلیها لا یوجب انتقال مرکز ثقلها من نقطة إلی أخری بحرکة شی ء منها و کذا الأجزاء

ص: 98

دوم: مرکز طبقه گل مجاور آب؛ و سوم: طبقه باز و بیرون از آب که بخار و دود در آن حبس می شوند و معادن و گیاهان و جانوران در آن پدید می گردند. و می پندارند که همه عناصر بسیطه زلال هستند و پرده از دید پس خود جز اختران نمی شوند و زمین صرف گرد و مرکز هم زلال است و دو طبقه دیگر بسیط نیستند و از این رو تیره اند. و خدا طبقه آشکار زمین را تیره و غبارگون ساخته تا نور بپذیرد و عناصر فراز آن را زلال و لطیف نموده تا نور از آن ها بگذرد و پرتوش جز به آن ها نرسد، زیرا بیشتر اثربخشی خورشید و ماه و اختران دیگر به واسطه پرتو مستقیم و منعطف و برگردان آن ها به اذن خدای تعالی است. گفته اند که زمین در میانه آسمان چون مرکز کره است و مرکز، حجمش با مرکز عالم یکی است که البته این نیز به چند دلیل است:

1.

ارتفاع کواکب و انحطاط آن ها در مدت ظهورشان برابر است.

2.

همیشه نیمی از فلک پدید و نیمی نهان است.

3.

سایه آفتاب از هنگام طلوع و هنگام غروب، هنگامی که در مداری باشد که شب و روز برابر است، یا در دو جزء برابر از دایره ای که به حرکت خاصه خود آن را طی می کند باشد برابر است.

4.

ماه گرفتگی هنگامی است که دو قطر خورشید و ماه برابر هم باشند.

از دلیل یکم فهمیده می شود که زمین سمت شرق یا غرب عالم نیست و از دلیل دوم دانسته می شود که سمت بالا سر یا پایین پا نیست و از دلیل سوم فهمیده فهمیده می شود که به سوی یکی از دو قطب نزدیک تر نیست و از دلیل چهارم فهمیده می شود که به یکی از این جهات یا جهات دیگر متمایل نیست. چنان چه مرکز حجم زمین با مرکز عالم یکی باشد، مرکز ثقل آن نیز این چنین است، برای این که هر سنگینی به طبع خود میان زمین کشیده می شود،چنان چه آزمایش شده است. بنابراین از میانه حرکت به خارج نداشته و در آن آرام دارد و از همه جهت خود را به سوی مرکز به طور برابر می کشاند و به ناچار، مرکز ثقل حقیقی آن با مرکز تقریبی حجم عالم یکی است و در میان جهان استوار است و لرزش و پریشانی ندارد. و چون چیزهای سنگینی که از یکسو به سوی دیگر کشیده می شوند نسبت به زمین بسیار اندکند و مرکز ثقل را جابجا نمی کنند، هر جزئی از زمین که جدا می شود

ص: 98

المباینة لها تهوی إلیها و هی تقبلها من جمیع نواحیها من دون اضطراب هذا ما ذکروه فی هذا المقام و لا نعرف من ذلک إلا کون الجمیع بقدرة القادر العلیم و إرادة المدبر الحکیم کما ستعرف ذلک إن شاء الله تعالی و قال الشیخ المفید قدس سره فی کتاب المقالات أقول إن العالم هو السماء و الأرض و ما بینهما و فیهما من الجواهر و الأعراض و لست أعرف بین أهل التوحید خلافا فی ذلک أقول لعل مراده قدس سره بالسماوات ما یشمل العرش و الکرسی و الحجب و غرضه نفی الجواهر المجردة التی تقول بها الحکماء ثم قال رحمه الله و أقول إن الفلک هو المحیط بالأرض الدائر علیها و فیه الشمس و القمر و سائر النجوم و الأرض فی وسطه بمنزلة النقطة فی وسط الدائرة و هذا مذهب أبی القاسم البلخی و جماعة کثیرة من أهل التوحید و مذهب أکثر القدماء و المنجمین و قد خالف فیه جماعة من بصریة المعتزلة و غیرهم من أهل النحل و أقول إن المتحرک من الفلک إنما یتحرک حرکة دوریة کما یتحرک الدائر علی الکرة و إلی هذا ذهب البلخی و جماعة من أهل التوحید و الأرض علی هیئة الکرة فی وسط الفلک و هی ساکنة لا تتحرک و علة سکونها أنها فی المرکز و هو مذهب أبی القاسم و أکثر القدماء و المنجمین و قد خالف فیه الجبائی و ابنه و جماعة غیرهما من أهل الآراء و المذاهب من المقلدة و المتکلمین ثم قال و أقول إن العالم مملوءة من الجواهر و إنه لا خلا فیه و لو کان فیه خلا لما صح فرق بین المجتمع و المتفرق من الجواهر و الأجسام و هو مذهب أبی القاسم خاصة من البغدادیین و مذهب أکثر القدماء من المتکلمین و خالف فیه الجبائی و ابنه و جماعة متکلمی أهل الحشو و الجبر و التشبیه ثم قال و أقول إن المکان هو ما أحاط بالشی ء من جمیع جهاته و لا یصح تحرک الجواهر إلا فی الأماکن و الوقت هو ما جعله الموقت وقتا للشی ء و لیس بحادث مخصوص و الزمان اسم یقع علی حرکات الفلک فلذلک لم یکن الفعل محتاجا فی وجوده إلی وقت و لا زمان و علی هذا القول سائر الموحدین.

و سئل السید المرتضی رحمه الله الفراغ له نهایة و القدیم تعالی یعلم

ص: 99

به آن کشش دارد و آن را از هر سو باشد، بی پریشانی و تردیدبه خود می کشد.

این گفتار فلاسفه در این باره است و ما جز این نمی دانیم که همه به قدرت قادر توانا و دانا و خواست مدبر حکیم است، چنان چه به زودی دانسته خواهد شد، ان شاء اللَّه. شیخ مفید(قدس سره) در کتاب مقالات گفته است: من می گویم: جهان همان آسمان و زمین است و آنچه میان آن ها است از جواهر و اعراض و میان یگانه پرستان در آن خلافی نمی شناسم.

مولف:

بسا مقصودش از سماوات، عرش هم با کرسی و حجب باشد و منظورش رد جواهر مجرده است که حکماء به آن عقیده دارند. سپس او (ره) گفته است: می گویم فلک گرد زمین است و بر آن می چرخد و خورشید و ماه و اختران دیگر در آنند و زمین چون نقطه میان یک دایره در میان است. این عقیده ابی القاسم بلخی و گروهی یگانه پرستان و بسیاری از قدماء و منجمین است. البته جمعی از معتزله بصره و دیگران از مردم مذهبی با آن مخالف هستند، و می گویم فلک حرکت گردانی چون دایره بر کره دارد و این مذهب بلخی و جمعی موحدان است و زمین چون کره میان فلک بوده و همیشه آرام و بی حرکت است و علت آرامی آن این است که در مرکز است و مذهب ابی القاسم و بیشتر قدماء و منجمین است و جبّائی و پسرش و دیگران از صاحب نظران و مقلّدان و متکلمان با آن مخالف هستند.

سپس گفته است: می گویم جهان پر است از عناصر و جواهر و خلاء ندارد و اگر خلاء بود، امتیاز میان مجتمع و پراکنده جواهر جهان و اجسام آن ممتاز نبود و این مذهب خصوص ابی القاسم از بغدادی ها است و مذهب اکثر قدماء متکلمان و جبائی و پسرش و جمعی متکلمان حشویه و جبریه و مشبهه با آن مخالف هستند.

سپس گفته است: می گویم مکان همان است که بر هر چیزی از هر سو فرا است و حرکت جوهر جز در مکان امکان ندارد. وقت هنگامی است که برای چیزی مشخص شود و پدیده جدایی نیست، زمان نام حرکت فلک است و از این رو فعل در ذات خود نیاز به وقت و زمان ندارد و همه موحدان به آن معتقدند .

از سید مرتضی رحمه اللَّه پرسیدند، آیا فضا پایانی دارد؟ و قدیم تعالی آن را می داند؟

ص: 99

منتهی نهایته و هذا الفراغ أی شی ء هو و کذلک الطبقة الثامنة من الأرض و الثامنة من السماء نقطع أن هناک فراغا أم لا فإن قلت لا طالبتک بما وراء الملإ القدیم تعالی یعلم أن هناک نهایة فإن قلت نعم طالبتک أی شی ء وراء النهایة.

فأجاب رحمه الله أن الفراغ لا یوصف بأنه منته و لا أنه غیر منته علی وجه الحقیقة و إنما یوصف بذلک مجازا و اتساعا و أما قوله و هذا الفراغ أی شی ء هو فقد علمنا(1) أنه لا جوهر و لا عرض و لا قدیم و لا محدث و لا هو ذات و لا هو معلوم

کالمعلومات و أما الطبقة الثامنة من الأرض فما نعرفها و الذی نطق به القرآن سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَ فأما غیر ذلک فلا سبیل للقطع به من عقل و لا شرع انتهی.

و أقول بسط الکلام فی هذه الأمور خروج عن مقصود الکتاب و محله علم الکلام.

این فضا چیست؟ ورای طبقه هشتم زمین و طبقه هشتم آسمان فضا هست یا نه؟ اگر گویی: نه، از تومی پرسیم که پس از ملاء چیست؟ و می پرسیم خدای تعالی پایان آن را می داند؟ اگر گویی: آری، از تو خواهیم که پس از آن پایان چیست؟

ایشان جواب دادند که فضاء به طور حقیقت نه موصوف به تناهی است نه به لاتناهی و توصیف آن به آن بر وجه مجاز و ظاهر گویی است، و می دانیم که آن جوهر است نه عرض، نه قدیم، نه حادث، نه ذات و نه معلومی چون معلومات و اما طبقه هشتم زمین را که نمی دانیم و آنچه قرآن به آن گویا است، « سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ»(1) {هفت آسمان و همانند آن ها هفت زمین آفرید. فرمان [خدا] در میان آن ها فرود می آید.} و جز آن ها نمی توان دلیل عقلی یا شرعی دیگری دانست.

مولف:

بسط سخن در این امور از مقصود کتاب خارج بوده و جای آن علم کلام است .

باب سی و دوم: تقسیم­ زمین به اقلیم­ها و ذکر کوه قاف و کوه های دیگر و چگونگی آفرینش آن ها و سبب زمین لرزه

آیات

- وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُم (2)

{و در زمین کوه هایی استوار افکند تا شما را نجنباند.}

- حَتَّی إِذا بَلَغَ بَیْنَ السَّدَّیْنِ وَجَدَ مِنْ دُونِهِما قَوْماً [إلی قوله] وَ کانَ وَعْدُ رَبِّی حَقًّا(3)

{تا وقتی به میان دو سدّ رسید، در برابر آن دو [سدّ]، طایفه ای را یافت} تا آنجا که فرمود {و وعده پروردگارم حق است.}

- وَ جَعَلْنا فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِهِمْ وَ جَعَلْنا فِیها فِجاجاً سُبُلًا لَعَلَّهُمْ

ص: 100

یَهْتَدُونَ (1) و قال تعالی حَتَّی إِذا فُتِحَتْ یَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ وَ هُمْ مِنْ کُلِّ حَدَبٍ یَنْسِلُونَ (2)

لقمان: وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ (3)

فاطر: وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابِیبُ سُودٌ(4)

ص: إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِشْراقِ (5)

ق: وَ أَلْقَیْنا فِیها رَواسِیَ (6)

الطور وَ الطُّورِ(7) و قال تعالی وَ تَسِیرُ الْجِبالُ سَیْراً(8)

المرسلات: وَ جَعَلْنا فِیها رَواسِیَ شامِخاتٍ (9)

النبأ: أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً وَ الْجِبالَ أَوْتاداً(10)

الغاشیة: وَ إِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ (11)

التین: وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ وَ طُورِ سِینِینَ (12)

یَهْتَدُون.(1)

{و در زمین کوه هایی استوار نهادیم تا مبادا [زمین] آنان [مردم] را بجنباند، و در آن راه هایی فراخ پدید آوردیم، باشد که راه یابند.}

- حَتَّی إِذا فُتِحَتْ یَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ وَ هُمْ مِنْ کُلِّ حَدَبٍ یَنْسِلُون.(2)

{تا وقتی که یأجوج و مأجوج [راهشان] گشوده شود و آن ها از هر پشته ای بتازند.} - وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُم (3)

{و در زمین کوه های استوار بیفکند تا [مبادا زمین] شما را بجنباند.}

- وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابِیبُ سُود(4)

{و از برخی کوه ها، راه ها [ورگه ها] ی سپید و گلگون به رنگ های مختلف و سیاه پر رنگ [آفریدیم].}

- إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِشْراق (5)

{ما کوه ها را با او مسخّر ساختیم [که] شامگاهان و بامدادان خداوند را نیایش می کردند.}

- وَ أَلْقَیْنا فِیها رَواسِی (6)

{و در آن لنگر[آساکوه]ها فرو افکندیم.}

- وَالطُّور.(7)

{سوگند به طور.}

- وَ تَسیرُ الْجِبال ُسَیْراً.(8)

{و کوه ها [جمله] به حرکت درآیند.}

- وَ جَعَلْنا فیها رَواسِیَ شامِخاتٍ.

{و کوه های بلند در آن نهادیم.}

- أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً * وَ الْجِبالَ أَوْتادا.(9)

{آیا زمین را گهواره ای نگردانیدیم؟ و کوه ها را [چون] میخ هایی [نگذاشتیم]؟}

- وَ إِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ.(10)

{و به کوه ها که چگونه برپاداشته شده؟}

- وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ * وَ طُورِ سینین.(11)

{سوگندبه [کوه] تین و زیتون، وطورسینا.}

تفسیر

«أَنْ تَمِیدَ بِکُم» مبرد گفته: یعنی خداوند مانع از لرزش آن شد. و گفته شده یعنی برای اینکه نلرزد و گفته شده یعنی به خاطر کراهت از لرزیدنش. و بعضی مفسرین گفته­اند «المید» یعنی جنبش و لرزش در جهات سه­گانه. و گفته شده: زمین همچون سقف با راه رفتن می­لرزید پس خدا آن را با کوهها سنگین کرد تا نلرزد. از ابن عباس روایت کرده اند که گفت: زمین روی آب پهن شد و مانند کشتی اهل خود را بر می گرداند و خدا کوه ها را فرستاد. سپس

ص: 101

اختلفوا فی أنه لما صارت الجبال سببا لسکون الأرض علی أقوال و ذکروا لذلک وجوها و لنذکر بعضها.

الأول ما ذکره الفخر الرازی فی تفسیره أن السفینة إذا ألقیت علی وجه الماء فإنها تمیل (1)

من جانب إلی جانب و تضطرب فإذا وقعت الأجرام الثقیلة فیها استقرت علی وجه الماء فکذلک لما خلق الله تعالی الأرض علی وجه الماء اضطربت و مادت فخلق الله تعالی علیها هذه الجبال و وتدها بها فاستقرت علی وجه الماء بسبب ثقل الجبال ثم قال لقائل أن یقول هذا یشکل من وجوه الأول أن هذا المعلل إما أن یقول بأن حرکات الأجسام بطباعها أو یقول لیست بطباعها بل هی واقعة بإیجاد الفاعل المختار إیاها فعلی التقدیر الأول نقول لا شک أن الأرض أثقل من الماء و الأثقل یغوص فی الماء و لا یبقی طافیا علیه فامتنع أن یقال إنها کانت تمید و تضطرب بخلاف السفینة فإنها متخذة من الخشب و فی داخل الخشب تجویفات غیر مملوءة(2)

فلذلک تمید و تضطرب علی وجه الماء فإذا أرسیت بالأجسام الثقیلة استقرت و سکنت فظهر الفرق و أما علی التقدیر الثانی و هو أن یقال لیس للأرض و الماء طبائع توجب الثقل و الرسوب و الأرض إنما تنزل لأن الله تعالی أجری عادته بجعلها کذلک و إنما صار الماء محیطا بالأرض لمجرد إجراء العادة لیس هاهنا طبیعة للأرض و لا للماء توجب حالة مخصوصة فنقول علی هذا التقدیر علة سکون الأرض هی أن الله تعالی یخلق فیها السکون و علة کونها مائدة مضطربة هو أن الله تعالی یخلق فیها الحرکة فیفسد القول بأن الله تعالی خلق الجبال لتبقی الأرض ساکنة فثبت أن التعلیل مشکل علی کلا التقدیرین.

الإشکال الثانی أن إرساء الأرض بالجبال إنما یعقل لأجل أن تبقی الأرض علی وجه الماء من غیر أن تمید و تمیل من جانب إلی جانب و هذا إنما یعقل إذا کان الذی استقرت الأرض علی وجهه واقفا فنقول فما المقتضی لسکونه فی ذلک الحیز

ص: 102

اختلاف دارند که برای چه کوه ها سبب آرامش زمین شدند و چند وجه گفته اند که ما برخی را بیاوریم:

اول: فخر رازی در تفسیرش گفته است: چون کشتی را به روی آب بیاندازند از سویی به سویی خم می شود و پریشان می باشد و چون اجرام سنگین در آن می نهند، روی آب آرام می گیرد و چون خدا زمین را روی آب آفرید می لرزید. پس برای سنگینی آن ها کوه ها را آفرید و میخ آن نمود و آرام شد، و جای چند اعتراض هست:

1.

این گوینده یا حرکت اجسام را طبعی یا کار خدا می داند. بنا بر اول می گوییم بی تردید زمین از آب سنگین تر است و باید در آن فرو رود نه روی آن بماند تا بلرزد، بر خلاف کشتی که چوبی است تهی و روی آب می ماند و می لرزد و چون سنگین می شود آرام می گیرد. بنابراین این دو جدا هستند و قیاس درست نیست. اگر طبع اثر ندارد و سنگینی و فرو رفتن در آب و فراگیری آب به زمین همه کار خداست و آرامش زمین هم کار خداست، نباید گفت: زمین می لرزید و خدا به وسیله سنگینی کوه آن را آرام کرد.

2.

معنای لنگر شدن کوه برای زمین این است که زمین روی آب می ماند و از این سو به آن سو نمی لرزد و این در صورتی است که آبی که زمین بر آن مستقر شده ایستاده و آرام می باشد. می گوییم در اینجا به خصوص سبب آرامش خود آن آب چیست؟

ص: 102

المخصوص فإن قلت إن طبیعته توجب وقوفه فی ذلک الحیز المعین فحینئذ یفسد القول بأن الأرض إنما وقفت بسبب أن الله تعالی أرساها بالجبال و إن قلت إن المقتضی لسکون الماء فی حیزه المعین هو أن الله تعالی أسکن الماء بقدرته فی ذلک الحیز المخصوص فنقول فلم لا تقول مثله فی سکون الأرض و حینئذ یفسد هذا التعلیل أیضا.

الإشکال الثالث أن مجموع الأرض جسم واحد فبتقدیر أن یمیل بکلیته و یضطرب علی وجه البحر المحیط لم تظهر تلک الحالة للناس فإن قیل أ لیس أن الأرض تحرکها البخارات المحتقنة فی داخلها عند الزلازل و تظهر تلک الحرکات للناس قلنا البخارات احتقنت فی داخل قطعة صغیرة من الأرض فلما حصلت الحرکة فی تلک القطعة ظهرت تلک الحرکة فإن ظهور الحرکة فی تلک القطعة المعینة یجری مجری اختلاج عضو من بدن الإنسان أما لو تحرکت کلیة الأرض لم تظهر أ لا تری أن الساکن فی سفینة لا یحس بحرکة کلیة السفینة و إن کانت علی أسرع الوجوه و أقواها(1)

انتهی کلامه.

و یمکن أن یجاب عنها أما عن الإشکال الأول فبأن یختار أنها طالبة بطبعها للمرکز لکن إذا کانت خفیفة کان الماء یحرکها بأمواجه حرکة قسریة و یزیلها عن مکانها الطبیعی بسهولة فکانت تمید و تضطرب بأهلها و تغوص قطعة منها و تخرج قطعة منها و لما أرساها الله تعالی بالجبال و أثقلها قاومت الماء و أمواجه بثقلها فکانت کالأوتاد مثبتة لها و منه یظهر الجواب عن الإشکال الثانی علی أن توقف إرساء الأرض بالجبال علی سکون الماء فی حیز معین ممنوع و أما عن الإشکال الثالث فبأن یقال لیس الامتنان بمجرد عدم ظهور حرکة الأرض حتی یقال أنه علی تقدیر حرکتها بکلیتها لا یظهر للناس بل بخروج البقاع من الماء و عدم غرقها بحرکة الأرض و میدانها بأهلها علی أن الظاهر أن الحرکة التی لا تحس إنما هی إذا کانت فی جهة مخصوصة و علی وضع واحد کحرکة وضعیة مستمرة أو حرکة أینیة علی جهة

ص: 103

اگر گفته شد به طبع خود در اینجا آرام است، دیگر معنا ندارد بیان شود به سبب این که خدا کوه ها را لنگر کرده آرام است. و اگر بگویی آرامش آن کار خداست، می گوییم چرا آرامش خود زمین را کار خدا ندانیم؟ پس این علت فاسد است.

3.

همه زمین یک جسم است و اگر یک جا به سویی میل کند، حالش برای مردم پدید نمی شود. اگر گوییهنگام زمین لرزه چگونه لرزش زمین بر اثر بخار درونش به مردم پدید می شود،می گوییم بخارها در یک تکه کوچک زمین حبس می شوند و چون فشار آورند، حرکت آن پدید می شود، مانند جنبش عضوی از تن آدمی، ولی اگر همه زمین بجنبند پدید نمی شود. نمی بینی مسافر کشتی حرکت کشتی را حسّ نمی کند، هر چه هم تند باشد؟(1)

ممکن است پاسخ اشکال اول این باشد که طبع آن میل به مرکز است، ولی چون سبک است موج آب به فشار آن را حرکت می دهد و از جای طبیعی خود می گرداند و به لرزه می افتد و تکه ای از آن فرو می شود و تکه ای بر می آید و خدا آن را با کوه ها سنگین کرد تا امواج آب مقاومت کرد و آن ها چون میخش بر جا داشتند. براین اساس جواب اعتراض دوم هم دانسته شد، زیرا توقف لنگر گرفتن زمین با کوه بر این که آب در جای مشخصی آرام باشد ممنوع است. جواب اعتراض سوّم این است که منظور از منّتی که خدا بر نهاده، تنها این نیست که حرکت پدید نشود تا گفته شود حرکت کلی زمین برای مردم پدید نمی شود، بلکه منظور این است که سبب غرق برخی تکه های زمین نمی شود.بعلاوه ظاهر این است که حرکت نامحسوس در صورتی است که در یک سو و به یک وضع می باشد، چون حرکت وضعی پیوست یا حرکت

ص: 103

واحدة کحرکة السفینة إذا کانت سائرة من غیر اضطراب و أما إذا تحرکت فی جهات مختلفة و اضطربت فیحس بها کحرکة السفینة عند تلاطم البحر و اضطرابه و هذا هو الفرق بین حالة الزلزلة و بین حرکة الأرض فی الظهور و عدمه فإنا لو فرضنا قطعة منها سائرة غیر مضطربة فی سیرها لما أحس بها کما لا یحس بحرکة کلها بل باضطراب الحرکة و کونها فی جهات مختلفة تحس الحرکة سواء کان محلها کل الأرض أو بعضها الوجه الثانی ما ذکره الفاضل المقدم ذکره أیضا فی تفسیره و اختاره حیث قال و الذی عندی فی هذا الموضع المشکل أن یقال أنه ثبت بالدلائل الیقینیة أن الأرض کره و أن هذه الجبال علی سطح هذه الکرة جاریة مجری خشونات و تضریسات تحصل علی وجه هذه الکرة إذا ثبت هذا فنقول إذا فرضنا أن هذه الخشونات ما کانت حاصلة بل کانت الأرض کرة حقیقیة خالیة عن هذه الخشونات و التضریسات لصارت بحیث تتحرک بالاستدارة بأدنی سبب لأن الجرم البسیط المستدیر و إن لم یجب کونه متحرکا بالاستدارة عقلا إلا أنه بأدنی سبب تتحرک علی هذا الوجه أما إذا حصل علی سطح کرة الأرض هذه الجبال و کانت کالخشونات الواقعة علی وجه الکرة فکل واحد من هذه الجبال إنما یتوجه بطبعه إلی مرکز العالم و توجه ذلک الجبل نحو مرکز العالم بثقله العظیم و قوته الشدیدة یکون جاریا مجری الوتد الذی یمنع کرة الأرض من الاستدارة فکان تخلیق هذه الجبال علی الأرض کالأوتاد المغروزة فی الکرة المانعة لها عن الحرکة المستدیرة و کانت مانعة للأرض عن المید و المیل و الاضطراب بمعنی أنها منعت الأرض عن الحرکة المستدیرة فهذا ما وصل إلیه خاطری (1)

فی هذا الباب و الله أعلم (2) انتهی.

و اعترض علیه بأن کلامه لا یخلو عن تشویش و اضطراب و الذی یظهر من أوائل کلامه هو أنه جعل المناط فی استقرار الأرض الخشونات و التضریسات من حیث إنها خشونات و تضریسات و ذلک إما لممانعة الأجزاء المائیة الملاصقة لتلک التضریسات

ص: 104

کشتی به یکسو بی پریشانی، و اگر حرکت در چند سو باشد و پریشان باشد،مانند کشتی متلاطم احساس می شود. این فرق میان حال زمین لرزه و حرکت همه زمین در پدیداری و ناپیدایی است. و اگر فرض کنیم که یک تکه زمین هم به یکسو می رود و پریشان نباشد احساس نمی شود، چنان چه حرکت همه زمین به یکسو، به هر حال اگر حرکت به چند سو و پریشان باشد احساس می شود، خواه در تکه ای بوده یا در همه زمین باشد.

دوم: آنچه خود این فاضل در تفسیرش گفته است، در آنجا که بیان داشته است که آنچه در این جای مشکل نزد من است، این است که گفته شود به دلائل یقینی ثابت شده که زمین کره است و کوه ها در سطح آن چون پره و دندانه است. اگر این ها نبود و صاف بود به کمتر سببی می چرخید و می لرزید، زیرا جرم بسیط مستدیر گرچه به ذات خود حرکت نمی کند، ولی به اندک سبب به حرکت می آید و چون این کوه ها دندانه دار بر گرد آن هستند و به طبع خود به مرکز کشیده می شوند، برای سنگینی به مانند میخ کره زمین را نگه می دارند و این کوه ها چون میخ های کوبیده بر کره اند که مانع حرکت آن بوده و از لرزش زمین به طور حرکت مستدیر جلوگیری می کند. این مطلبی است که در این باره به خاطرم می رسید.(1)

به این مطلب نیز اشکال شده است که سخنش دچار پریشانی است، زیرا آغازش این است که خود دندانه های کوهین زمین وسیله پایداری و آرامش آن است، برای آنکه آب میان این دندانه ها

ص: 104

لاستلزام حرکة الأرض زوالها عن مواضعها و حینئذ یکون علة السکون هی الجبال الموجودة فی الماء لا ما خلقت فی الربع المکشوف من الأرض و لعله خلاف الظاهر فی معرض الامتنان بخلق الجبال و هو خلاف الظاهر من قوله تعالی وَ جَعَلَ فِیها

رَواسِیَ مِنْ فَوْقِها و القول بأن ما فی الماء أیضا فوقها فلعل المراد تلک الجبال لا یخلو عن بعد مع أنها ربما کانت معاونة لحرکة الأرض کما إذا تحرکت کرة الماء بتموجها بأجمعها أو تموج أبعاضها المقاربة لتلک الخشونات و إنما یمانعها عن الحرکة أحیانا عند حرکة أبعاضها و إما لممانعة الأجزاء الهوائیة المقارنة للجبال الکائنة علی الربع الظاهر فکانت الأوتاد مثبتة لها فی الهواء مانعة عن تحریک الماء بتموجه إیاها کما یمانع الجبال المخلوقة فی الماء عن تحریک الریاح إیاها و حینئذ یکون وجود الجبال فی کل منهما معاونا لحرکة الأرض فی بعض الصور معاوقا عنها فی بعضها و لا مدخل حینئذ لثقل الجبال و ترکبها فی سکون الأرض و استقرارها و الذی یظهر من قوله لأن الجرم البسیط إلخ أن البساطة توجب حرکة الأرض إما بانفرادها أو بمشارکة عدم الخشونة و لعله استند فی ذلک إلی أن البسیط تتساوی نسبة أجزائه إلی أجزاء المکان و إنما الطبیعة تقتضی انطباق مرکز الثقل من الأرض علی مرکز العالم علی أی وضع کان و الماء لا یقوی علی إخراج الکرة عن مکانها نعم یحرکها بالحرکة المستدیرة بخلاف المرکب فإنه ربما کان بعض أجزائه مقتضیا لوضع خاص کمحاذاة أحد القطبین مثلا حتی تکون الفائدة تحصل بترکب بعض أجزاء الأرض و إن لم یکن هناک جبل و ارتفاع فلا یکون الامتنان بخلق الجبل من حیث إنه جبل بل من حیث إنه مرکب إلا علی تقدیر کون المراد أن المقتضی للسکون هو الحالة المرکبة من الترکب و التضریس و الظاهر من وصف الجبال بالشامخات فی الآیة مدخلیة ارتفاعها فی هذا المعنی إلا أن یکون الوصف لترتب فوائد أخر علیها و حینئذ لا مدخل لثقل الجبال فی سکون الأرض کما یظهر من قوله أخیرا فکل واحد من هذه الجبال إنما یتوجه بطبعه إلی مرکز العالم و توجه ذلک الجبل نحو مرکز العالم بثقله العظیم و قوته الشدیدة یکون جاریا مجری الوتد الذی یمنع کرة الأرض من الاستدارة و مع ذلک لا ینفع فی نفی

ص: 105

مانع حرکت زمین و جابجا شدن آن است. بنابراین علت آرامش همان کوه های درون دریاست به آنچه در ربع بی آب مسکون است و این خلاف امتنان در آفرینش کوه ها بوده و نیز خلاف قول خدا که می فرماید: «وَ جَعَلَ فیها رَواسِیَ مِنْ فَوْقِها.»{و در [زمین]، از فراز آن [لنگرآسا] کوه ها نهاد.}(1) و گفت این که کوه های درون آب هم بالای زمین هستند بعید است، با این که چه بسا کوه های درون آب کمک بهحرکت زمین می باشد نه سبب آرامش آن،چنان چه اگر همه کره آب به موج بیافتد یا آنچه نزدیک به آن است، چه بسا که در موقع حرکت تکه هایی از آب مانع حرکت آن بگردند و یا این که هوا مقارن کوه های ربع ظاهر مانع شوند که امواج آب زمین را حرکت دهند و میخ های هوایی آن باشند، چنان چه کوه های درون آب مانع هستند از این که باد آن را بجنباند. بنابراین کوه ها در خشکی و دریا گاهی کمک حرکت زمین می باشند و گاهی مانع آن هستند و سنگین بودن کوه ها و شکل آن ها در آرامش زمین اثری ندارند.

ولی از این که گفته (جرم بسیط- الخ) بر می آید که ساده بودن، سبب حرکت زمین است و شاید برای این باشد که اجزای بسیط و ساده با اجزای مکان متناسبند و طبع خواستار انطباق مرکز ثقل زمین بر مرکز عالم به هر وضع می باشد و آب نمی تواند کره زمین را جابجا کند، ولی می تواند آن را بچرخاند، به خلاف جسم مرکب و دندانه دار که هر جزئش باید وضع خاصی داشته باشد، مثل برابر بودن یکی از دو قطب و این فایده از ترکیب اجزای زمین برآید، گرچه کوه و برآمدگی هم در میان نباشد.منت گذاری به آفرینش خود کوه نیست بلکه از جهت ترکیب است، مگر این که منظور این باشد که سبب سکون حالت ترکیبی و دندانه داری است و ظاهر توصیف کوه ها به بلندی این است که ارتفاع در این مقصود اثر دارد، مگر این که وصف از نظر فایده های دیگر باشد که بر آن بار می شود و بنابراین سنگینی کوه ها در آرامش زمین اثر ندارند،چنان چه از دنباله کلامش برمی آید که هر کدام از این کوه ها به طبع خود متوجه مرکز عالم هستند و سنگینی کوه با سختی آن، چون میخی است که مانع گردش کره زمین است و با این حال مانع از

ص: 105

الحرکة المشرقیة و المغربیة بل یؤیدها و یمکن أن یکون مراده أن العلة هی المجموع من الأمور الثلاثة و لعله جعل الطبیعیة الأرضیة کافیة فی استقرارها فی مکانها و إنما احتاج إلی المانع عن حرکتها بالاستدارة حرکة وضعیة و لذا قال أخیرا و کانت مانعة للأرض عن المید و الاضطراب بمعنی أنها منعت الأرض عن الحرکة المستدیرة.

الوجه الثالث ما یخطر بالبال و هو أن یکون مدخلیة الجبال لعدم اضطراب الأرض بسبب اشتباکها و اتصال بعضها ببعض فی أعماق الأرض بحیث تمنعها عن تفتت أجزائها و تفرقها فهی بمنزلة الأوتاد المغروزة المثبتة فی الأبواب المرکبة من قطع الخشب الکثیرة بحیث تصیر سببا لالتصاق بعضها ببعض و عدم تفرقها و هذا معلوم ظاهر لمن حفر الآبار فی الأرض فإنها تنتهی عند المبالغة فی حفرها إلی الأحجار الصلبة و أنت تری أکثر قطع الأرض واقعة بین جبال محیطة بها فکأنها مع ما یتصل بها من القطعة الحجریة المتصلة بها من تحت تلک القطعات کالظرف لها تمنعها عن التفتت و التفرق و الاضطراب عند عروض الأسباب الداعیة إلی ذلک.

الوجه الرابع ما ذکره بعض المتعسفین من أنه لما کانت فائدة الوتد أن یحفظ الموتود فی بعض المواضع عن الحرکة و الاضطراب حتی یکون قارا ساکنا و کان من لوازم ذلک السکون فی بعض الأشیاء صحة الاستقرار علی ذلک و التصرف علیه و کان من فائدة وجود الجبال و التضریسات الموجودة فی وجه الأرض أن لا تکون مغمورة بالماء لیحصل للحیوان الاستقرار و التصرف علیها لا جرم کان بین الأوتاد و الجبال الخارجة من الماء فی الأرض اشتراک فی کونهما مستلزمین لصحة استقراره مانعین من عدمه لا جرم حسنت نسبة الإیتاد إلی الصخور و الجبال و أما إشعاره بالمیدان فلأن الحیوان کما یکون صادقا علیه أنه غیر مستقر

علی الأرض بسبب انغمارها فی الماء لو لم یوجد الجبال کذلک یصدق علی الأرض أنه غیر مستقرة تحته و مضطربة بالنسبة إلیه فثبت حینئذ أنه لو لا وجود الجبال فی سطح الأرض لکانت مضطربة و مائدة بالنسبة إلی الحیوان لعدم تمکنه من الاستقرار علیها

ص: 106

حرکت شرقی و غربی نیست، بلکه کمک آن است و چه بسا مقصودش این است که سبب آرامش مستند به کوه، هر سه امر است و بسا که طبع زمین را برای استقرارش در جای خود بس دانسته، ولی مانعی از گردش وضعی آن خواسته است و از این رو در پایان گفته است: و مانع از لرزش و پریشانی زمین یعنی از چرخیدن آن می باشند.

سوم: آنچه به خاطر من رسیده که اثر کوه ها در آرامش زمین برای درهم شدن ریشه های درونی آن ها در ژرفای زمین با یکدیگر است، به طوری که نمی گذارند از هم بپاشند و پراکنده شوند و به مانند میخ ها هستند که در تکه های چوبین در می کوبند تا آن ها را به هم می چسبانند و نگه می دارند و این برای کسانی که چاه های عمیق در زمین می کنند روشن است که به سنگ های سخت بر خورد می کنند،ملاحظه می کنید که بیشتر تکه های زمین میان کوه هایی می باشند که بر گرد آن هستند و گویا با پیوست آن ها با تکه های سنگی، از زیر چون ظرف آن ها هستند که نمی گذارند از هم بپاشند و جدا شوند.

چهارم: یکی از محققان گفته است فایده میخ این است که در برخی موارد چیزی را از حرکت نگه می دارد و آرام می سازد و لازمه این آرامش استوار بودن و صحت، تصرف در آن است و فایده کوه ها و دندانه های زمین این است که زیر آب نرفته و جانوران بر آن استوارند و گردش دارند. از این رو با میخ وجه مشترک دارند که سبب استواری و مانع از بی قراری هستند. و میخ گفتن صخور و کوه ها خوب است و تعبیر به لرزش و نفی آن، از این نظر است که صحیح است گفته شود اگر جانوران غرق شوند، در صورتی که کوه ها نباشند استقراری بر زمین ندارند و بر زمین هم نسبت لرزش و بی قراری در این صورت صحیح است و می توان گفت اگر کوه ها در روی زمین نبودند، زمین دچار لرزه و اضطراب نسبت به جانوران خود بود.

ص: 106

الوجه الخامس أن یکون المراد بالجبال الرواسی الأنبیاء و الأولیاء و العلماء و بالأرض الدنیا أما وجه التجوز بالجبال عن الأنبیاء و العلماء فلأن الجبال لما کانت علی غایة من الثبات و الاستقرار مانعة لما یکون تحتها من الحرکة و الاضطراب عاصمة لما یلتجئ إلیها من الحیوان عما یوجب له الهرب فیسکن بذلک اضطرابه و قلقلته أشبهت الأوتاد من بعض هذه الجهات ثم لما کانت الأنبیاء و العلماء هم السبب فی انتظام أمور الدنیا و عدم اضطراب أحوال أهلها کانوا کالأوتاد للأرض فلا جرم صحت استعارة لفظ الجبال لهم و لذلک صح فی العرف أن یقال فلان جبل منیع یأوی إلیه کل ملهوف إذا کان یرجع إلیه فی المهمات و الحوائج و العلماء أوتاد الله فی الأرض.

الوجه السادس أن یکون المقصود من جعل الجبال کالأوتاد فی الأرض أن یهتدی بها إلی طرقها و المقاصد فیها فلا تمید جهاتها المشتبهة بأهلها و لا تمیل بهم فیتیهون فیها عن طرقهم و مقاصدهم و هذه الوجوه الثلاثة ذکرها بعض المتعسفین و هذا دأبه فی أکثر الآیات و الأخبار حیث یئولها بلا ضرورة داعیة و علة مانعة عن القول بظاهرها و هل هذا إلا اجتراء علی مالک یوم الدین و افتراء علی حجج رب العالمین.

الوجه السابع أن یقال المراد بالأرض قطعاتها و بقاعها لا مجموع کرة الأرض و بکون الجبال أوتادا لها أنها حافظة لها عن المیدان و الاضطراب بالزلزلة و نحوها إما لحرکة البخارات المحتقنة فی داخلها بإذن الله تعالی أو لغیر ذلک من الأسباب التی یعلمها مبدعها و منشئها و هذا وجه قریب و یؤیده ما سیأتی فی باب الزلزلة من حدیث ذی القرنین.

پنجم: مقصود از کوه های بلند، پیغمبران، اوصیاء و علماء است و مقصود از زمین، دنیا و تعبیر از ایشان به کوه بلند برای این است که مانند کوه، سنگین و استوار و پناه مردم هستند و چون میخ وسیله آرامش امور جهان و آسایش و جلوگیری از لرزش دل ها و لغزش نوع انسانند و مرجع مهمات و حوائج؛ دانشمندان در زمین میخ های خدا می باشند.

ششم: مقصود از این که کوه ها میخ زمین اند این است که وسیله راه جستن و به مقصود رسیدنند و از لرزش در اشتباه و گرفتاری جلوگیری می کنند. این سه جهت را برخی ناهنجارگویان که شیوه ایشان تاویل بدون سبب و دلیل آیات و اخبار است بیان کرده اند و این دلیری بر مالک روز جزا و افترا به حجج پروردگار جهانیان است.

هفتم: مقصود از زمین، قطعه های آن است نه کلّ آن و کوه ها میخ و نگهدار هر تکه زمین از لرزش هستند به دنبال حبس بخار به فرمان خدا به اسباب دیگر که آفریننده می داند. و این وجه نزدیک به باور است و آنچه راجع به زمین لرزه در حدیث ذوالقرنین می آید مؤید آن است.

کلامی درباره ذوالقرنین:

اما حدیث ذوالقرنین و سدّ و جز آن از احوال او در جلد پنجم در شرح حالش گذشته است و در اینجا برخی از گذشته را به روایت دیگر بیان می کنیم.

ثعلبی در عرایس از قول اهل کتب آورده است که

ص: 107

کان ذو القرنین رجلا من الروم ابن عجوز من عجائزهم لیس لها ولد غیره و کان اسمه إسکندروس و یقال کان اسمه عیاش و کان عبدا صالحا فلما استحکم ملکه و استجمع أمره أوحی الله إلیه یا ذا القرنین إنی بعثتک إلی جمیع الخلق ما بین الخافقین و جعلتک حجتی علیهم و هذا تأویل رؤیاک و إنی باعثک إلی أمم الأرض کلهم و هم سبع أمم مختلفة ألسنتهم منهم أمتان بینهما عرض الأرض و أمتان بینهما طول الأرض و ثلاث أمم فی وسط الأرض و هم الجن و الإنس و یأجوج و مأجوج فأما الأمتان اللتان بینهما طول الأرض فأمة عند المغرب یقال لها ناسک و أمة أخری بحیالها عند مطلع الشمس یقال لها منسک و أما اللتان بینهما عرض الأرض فأمة فی قطر الأرض الأیمن یقال لها هاویل و أمة فی قطرة الأرض الأیسر یقال لها قاویل فلما قال الله

سبحانه ذلک قال ذو القرنین إلهی إنک قد ندبتنی إلی أمر عظیم لا یقدر قدره إلا أنت فأخبرنی عن الأمم التی بعثتنی إلیها بأی قوة أکاثرهم أو بأی جمع و حیلة أکابرهم و بأی صبر أقاسیهم و بأی لسان أناطقهم و کیف لی بأن أفهم لغاتهم و بأی سمع أسمع أقوالهم و بأی بصر أنفذهم و بأی حجة أخاصمهم و بأی عقل أعقل عنهم و بأی قلب و حکمة أدبر أمورهم و بأی قسط أعدل بینهم و بأی حلم أصابرهم و بأی معرفة أفصل بینهم و بأی علم أتقن أمورهم و بأی ید أستطیل علیهم و بأی رجل أطأهم و بأی طاقة أحصیهم و بأی جند أقاتلهم و بأی رفق أتألفهم و لیس عندی یا إلهی شی ء مما ذکرت یقوم لهم و یقوی علیهم و أنت الرءوف الرحیم الذی لا تکلف نفسا إلا وسعها و لا تکلفها إلا طاقتها فقال الله عز و جل إنی سأطوقک ما حملتک أشرح لک سمعک فتسمع کل شی ء و تعی کل شی ء و أشرح لک فهمک فتفقه کل شی ء و أبسط لک لسانک فتنطق بکل شی ء و أفتح لک بصرک فتنفذ کل شی ء و أحصی لک فلا یفوتک شی ء و أشد لک عضدک فلا یهولک شی ء و أشد لک رکنک فلا یغلبک شی ء و أشد لک قلبک فلا یفزعک شی ء و أشد لک یدک فتسطو فوق کل شی ء و أشد لک وطأتک فتهد علی کل شی ء و ألبسک الهیبة فلا یروعک شی ء و أسخر الظلمة من ورائک فلما قیل له ذلک حدث نفسه بالمسیر و ألح

ص: 108

ذوالقرنین رومی و پسر یگانه پیره زنی بود و نام او اسکندروس یا «عیاش» بود. بنده خوبی بود و چون پادشاه شد، خدا به او وحی کرد که ای ذوالقرنین! من تو را بر سراسر مردم مبعوث کردم و حجت بر آن ها ساختم. این تعبیر خواب تو است. در روی زمین هفت امت به هفت زبان می باشند که تو بر همه مبعوث هستی. میان دو امت پهنای زمین و میان دو امت درازی زمین فاصله است و سه امت در میان زمین می باشند و آن ها پری، آدمی و یاجوج و مأجوج هستند و دو امت در دو طرف طول زمین می باشند. آنکه در مغرب است «ناسک» و آنکه در مشرق است «منسک» و امتی که در کناره جنوب زمین است، «هاویل» و آنکه در کناره شمال است «قاویل» می باشند.

وقتی خدا چنین فرمود،ذوالقرنین گفت: معبودا! مرا به کار بزرگی واداشتی که اندازه اش را جز خودت نمی داند، به من بگو با این همه مردم با چه نیرو برتری جویم؟ با چه سپاه سروری کنم؟ با چه صبری بسازم؟ با چه زبانی سخن بگویم؟ چگونه زبانشان را بفهم؟ با چه گوشی بشنوم؟ با چه دیدی بنگرم؟ با چه دلیلی با آن ها مرافعه کنم؟ با چه خردی بر خرد آن ها چیره شوم؟ با چه دل و حکمتی آن ها را اداره کنم؟ با چه فرمانی میان آن ها دادگستری کنم؟ با چه بردباری با آن ها شکیبا باشم؟با چه معرفتی میان آن ها قضاوت کنم؟ با چه دانشی کارشان را انجام دهم؟ با چه دستی بر آن ها بتازم؟ با چه پایی به سرزمین آن ها گام بزنم؟ با چه توانی شماره شان کنم؟ با چه لشکری به جنگ آن ها بروم؟ با چه نرمشی با آن ها الفت بگیرم؟

معبودا! از آنچه گفتم چیزی ندارم، تویی مهربانی که کسی را جز به آنچه می تواند فرمان ندهی. خدا فرمود: من تاب همه آنچه را که به دوش تو نهاده ام به تو می دهم؛ گوشت را باز می کنم تا هر چه را بشنوی؛ فهمت را باز می کنم تا هر چیزی را بفهمی؛ زبانت را به هر چه گویا می سازم و چشمت را به هر که بینا؛ برایت شمار گیرم و بازویت را توانا می سازم تا به هراس نیفتی و پایه ات را محکم می سازم تا چیزی بر تو چیره نشود و دلدارت می کنم و پهلوان تا بر هر چه بتازی و چیزی نبازی؛ هیبت به تو می دهم تا از چیزی نترسی و تاریکی را برایت مسخر می نمایم. چون به او چنین گفته شد، خود

ص: 108

علیه قومه بالمقام فلم یفعل و قال لا بد من طاعة الله تعالی.

ثم أمرهم أن یبنوا له مسجدا و أن یجعلوا طول المسجد أربعمائة ذراع و أمرهم أن لا ینصبوا فیه السواری قالوا کیف نصنع قال إذا فرغتم من بنیان الحائط فاکبسوها بالتراب حتی یستوی الکبس مع حیطان المسجد فإذا فرغتم فرضتم من الذهب علی الموسر قدره و علی المقتر قدره ثم قطعتموه مثل قلامة الظفر ثم خلطتموه بذلک الکبس و جعلتم خشبا من نحاس و وتدا من نحاس و صفائح من نحاس تذیبون ذلک و أنتم تمکنون من العمل کیف شئتم علی أرض مستویة و جعلتم طول کل خشبة مائتی ذراع و أربعة و عشرین ذراعا مائتا ذراع فی ما بین الحائطین لکل حائط اثنا عشر ذراعا ثم تدعون المساکین لنقل التراب فیتسارعون إلیه لأجل ما فیه من الذهب و الفضة فمن حمل شیئا فهو له ففعلوا ذلک فأخرج المساکین التراب و استقر السقف بما علیه و استغنی المساکین فجندهم أربعین ألفا و جعلهم أربعة أجناد فی کل جند عشرة آلاف ثم عرضهم فوجدهم فی ما قیل ألف ألف و أربعمائة ألف رجل منهم من جنده ثمانمائة ألف و من جند دارا(1) ستمائة ألف و من المساکین أربعین ألفا ثم انطلق یؤمّ الأمة التی عند مغرب الشمس فذلک قوله تعالی حَتَّی إِذا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَغْرُبُ فِی عَیْنٍ حَمِئَةٍ أی ذات حمأة و من قرأ حَامِیَةٍ بالألف من غیر همز فمعناه حارة فلما بلغ مغرب الشمس وجد جمعا و عددا لا یحصیهم إلا الله تعالی و قوة و بأسا لا یطیقه إلا الله عز و جل و رأی ألسنة مختلفة و أهواء متشتتة و ذلک قول الله تعالی وَ وَجَدَ عِنْدَها قَوْماً یعنی ناسا کثیرة یقال لها ناسک فلما رأی ذلک کاثرهم بالظلمة فضرب حولهم ثلاثة عساکر منها فأحاط بهم من کل مکان حتی جمعهم فی مکان واحد ثم أخذ علیهم بالنور فدعاهم إلی الله عز و جل و عبادته فمنهم من آمن به و منهم من صد عنه فعمد إلی الذین تولوا عنه فأدخل علیهم الظلمة فدخلت فی أفواههم و أنوفهم و آذانهم و أحداقهم و أجوافهم و دخلت فی بیوتهم و دورهم و غشیهم من فوقهم و من کل جانب منهم فهاجوا فیه و تحیروا فلما أشفقوا أن یهلکوا فیها عجوا إلیه بصوت واحد

ص: 109

در مقام حرکت برآمد و مردم با اصرار، او را به اقامت می خواندند. او گفت چاره ای جز اطاعت خدا نیست.به آن ها فرمود: مسجدی به طول چهارصد ذارع برایش بسازند و در آن ستون هایی بر پا کنند. گفتند: چگونه آن را بسازیم؟ گفت: هنگامی که دیوارها را ساختید، آن را تا برابر سر دیوارها پر از خاک کنید، آنگه از توانگر و درویش به اندازه توانشان طلا بگیرید و قطعه کنید و میان خاک ها بریزید و با تخته های چوب و مس و الواح مسین سقف را بزنید، در ازای هر تخته چوب دویست و بیست و چهار ذراع و فاصله دو دیوار دویست ذراع و بلندی دیوار بیست و دو ذراع. سپس مستمندان را بخوانید تا خاک ها را بیرون کشند و خرده طلاهای آن را برای خود بردارند و البته به سرعت این کار را به خاطر طلاها انجام دهند.

این کار را کردند؛ مستمندان خاک ها را بیرون بردند و سقف بر پا ماند و مستمندان توانگر شدند و چهل هزار لشکر از آن ها فراهم کرد و به چهار بخش که شامل هر لشکر ده هزار نفر می شد تقسیم کرد، و آن ها را سان دید یک میلیون و چهارصد هزار تن بودند؛هشتصد هزار از خودش و ششصد هزار از لشکر دارا، و چهل هزار از مستمندان. پس به سوی ملت مغرب زمین حرکت کرد و این است قول خدای تعالی « حَتَّی إِذا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَغْرُبُ فِی عَیْنٍ حَمِئَة» {تا آن گاه که به غروبگاه خورشید رسید، به نظرش آمد که [خورشید] در چشمه ای گِل آلود و سیاه غروب می کند.}(1) یا بنا بر قرائت کسی که «حاره» گفته یعنی در چشمه ای داغ. هنگامی که به مغرب رسید، جمعیتی را دید که جز خدا تعداد آن ها را نمی دانست و جز خداوند بزرگ، نیرو و دلیری آن ها را نمی توانست درک کند. زبان های مختلف و نظرهای مختلفی داشتند و این است قول خدای تعالی که فرمود: «وَ وَجَدَ عِنْدَها قَوْماً»{و نزدیک آن طایفه ای را یافت.} یعنی مردم بسیاری که به آن ها «ناسک» گفته می شود.

هنگامی که چنین دید، آن ها را ظلمت گیر کرد و با سه لشکر آن ها را محاصره نمود و آن ها را به اطاعت خدای یگانه دعوت کرد. برخی پذیرفتند و برخی سرباز زدند و رو گردانیدند. به همین جهت ظلمت را بر آن ها مسلط کرد و ظلمت در دهان و بینی و گوش و چشم و درون آن ها رفت و میان خانه ها و اتاق هاشان در آمد و از بالا و هر سو آن ها را فرو گرفت و در آن به جنبش آمدند و سرگردان شدند.

وقتی از این که نابود شوند نگران شدند، هم آواز با او نالیدند

ص: 109

فکشفها عنهم و أخذهم عنوة فدخلوا فی دعوته فجند من أهل المغرب أمما عظیمة فجعلهم جندا واحدا ثم انطلق بهم یقودهم و الظلمة تسوقهم من خلفهم و تحرسهم من خلفهم و النور أمامهم یقوده و یدله و هو یسیر فی ناحیة الأرض الیمنی و هو یرید الأمة التی فی قطر الأرض الأیمن التی یقال لها هاویل و سخر الله له قلبه و یده و رأیه و عقله و نظره فلا یخطئ إذا عمل عملا فانطلق یقود تلک الأمم و هی تتبعه فإذا هی أتت إلی بحر أو مخاضة بنی سفناً من ألواح صغار أمثال البغال فنظمها فی ساعة ثم حمل فیها جمیع من معه من تلک الأمم و تلک الجنود فإذا هی قطع الأنهار و البحار فتقها ثم دفع إلی کل رجل منهم لوحا فلم یکرثه حمله فلم یزل ذلک دأبه حتی انتهی إلی هاویل فعمل فیها کفعله فی ناسک فلما فرغ منها مضی علی وجهه فی ناحیة الأرض الیمنی حتی انتهی إلی منسک عند مطلع الشمس فعمل فیها و جند جنودا کفعله فی الأمتین قبلهما ثم کر مقبلا حتی أخذ ناحیة الأرض الیسری و هو یرید قاویل و هی الأمة التی بحیال هاویل و هما متقابلتان بینهما عرض الأرض کله فلما بلغها عمل فیها و جند فیها کفعله فی ما قبلها فذلک قوله تعالی حَتَّی إِذا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَطْلُعُ عَلی قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً یعنی مسکنا.

قال قتادة لم یکن بینهم و بین الشمس ستر و ذلک أنهم کانوا فی مکان لا یستقر علیه بناء و کانوا یکونون فی أسراب لهم حتی إذا زالت الشمس عنهم خرجوا إلی معایشهم و حروثهم و قال الحسن کانت أرضهم أرضا لا تحتمل البناء فکانوا إذا طلعت علیهم الشمس هووا فی الماء فإذا ارتفعت عنهم خرجوا فتراعوا کما تتراعی البهائم و قال ابن جریح و جاءهم جیش مرة و قال لهم أهلها لا یطلع علیکم الشمس و أنتم بها فقالوا ما نبرح حتی تطلع الشمس فنراها فماتوا و قیل فذهبوا بها هاربین فی الأرض و قال الکلبی هم أمة یقال لها منسک حفاة عماة عن الحق قال و حدثنا عمرو بن مالک بن أمیة قال وجدت رجلا بسمرقند یحدث الناس و هم یجتمعون حوله فسألت بعض من سمع فأخبرنی أنه حدثهم عن القوم الذین تطلع علیهم الشمس

ص: 110

و ظلمت را از آن ها برداشت و با زور آن ها را گرفت و یک سپاه بزرگ از ملت های عظیم تشکیل داد و آن ها را به دنبال خود کشانید و ظلمت از پس آن ها آنان را حرکت می داد و پاسبانی می کرد و نور در جلو رهبر و رهنمای آن ها بود و به سمت راست زمین می رفتند تا به ملت جنوب به نام «هاویل» برسند.خدا دل و دست و رأی و خرد و نظر او را مسخر کرد. در هیچ کاری خطا نمی کرد و به پیش روی امت ها روان می شد و همه به دنبالش می آمدند. وقتی به دریا یا آبگاهی می رسید، کشتی هایی از تخته های کوچک مانند استر می ساخت و آن ها را در یک ساعت رده می کرد و همه همراهان خود را با آن ها می گذرانید و چون از دریاها و رودها گذر می کرد، کشتی ها را باز می کرد و هر تخته ای را به دست یکی از همراهان می داد که بردنش آسان شود و بدین شیوه خود را به «هاویل» رسانید و کار آن را مانند «ناسک» یکسره کرد.

از آن جا به سوی منسک که در مشرق بود رفت و آن را هم مسخر کرد و لشکری هم از آن فراهم نمود و از سمت شمال به سوی «قاویل» رهسپار شد. در آن جا ملتی در برابر «هاویل» بودند و تمام پهنای زمین، میان آن ها فاصله بود و چون به آن رسید، کار آن را هم ساخت و لشکری هم از آن فراهم کرد. این است قول خدای تعالی «حَتَّی إِذا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَطْلُعُ عَلی قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْرا»{تا آنگاه که به جایگاهِ برآمدنِ خورشید رسید. [خورشید] را [چنین] یافت که بر قومی طلوع می کرد که برای ایشان در برابر آن پوششی قرار نداده بودیم.}(1) یعنی مسکنی که در آن باشند.

قتاده در این باره گفته است: یعنی میان آن ها و خورشید پرده نبوده است، برای آنکه در مکانی بودند که ساختمان بر آن استوار نمی شد و در سرداب ها به سر می بردند تا شب که برای زندگی و کشت بیرون می آمدند. حسن گفته است: سرزمین آن ها ساختمان را نگه نمی داشت و چون خورشید بر می آمد، زیر آب می رفتند و چون غروب می کرد، بیرون می آمدند و مانند چهار پایان می چریدند. ابن جریج گفته است: و یک بار سپاهی بر سر آن ها آمدند و مردم آن به آن ها گفتند: مبادا خورشید در اینجا بر شما بتابد! گفتند: ما بمانیم تا خورشید بر آید و آن را بنگریم. همه مردند و گفتند: همه از آنجا گریزان شدند.

کلبی گفته است: مردم لخت و نابینایی به نام منسک بودند. مردی به نام عمرو بن مالک بن امیه گفت که در سمرقند مردی دیدم که در جمعی از مردم خود صحبت می کرد. از یکی پرسیدم: چه می گوید؟ گفت: از حال مردمی که خورشید به آن ها بر می آید.

ص: 110

قال قال خرجت حتی إذا جاوزت الصین ثم سألت عنهم فقیل إن بینک و بینهم مسیرة یوم و لیلة فاستأجرت رجلا فسرت بقیة عشیتی و لیلتی حتی صبحتهم فإذا أحدهم یفرش أذنه و یلبس الأخری و کان صاحبی یحسن لسانهم فسألهم و قال جئنا ننظر کیف تطلع الشمس فبینا نحن کذلک إذ سمعنا کهیئة الصلصلة فغشی علی فأفقت و هم یمسحوننی بالدهن فلما طلعت الشمس علی الماء فإذا هو یغلی کهیئة الزیت و إذا طرف السماء کهیئة الفسطاط فلما ارتفعت أدخلونی فی سرب لهم أنا و صاحبی فلما ارتفع النهار خرجوا إلی البحر فجعلوا یصطادون السمک و یطرحونه بالشمس فینضج.

ثم قال

الثعلبی قالت العلماء بأخبار القدماء لما فرغ ذو القرنین من أمر الأمم الذین هم بأطراف الأرض و طاف الشرق و الغرب عطف فیها إلی الأمم التی فی وسط الأرض من الجن و الإنس و یأجوج و مأجوج فلما کان فی بعض الطریق مما یلی منقطع الترک

نحو المشرق قالت له أمة صالحة من الإنس یا ذا القرنین إن بین هذین الجبلین خلقا من خلق الله تعالی لیس فیهم مشابه الإنس و هم مشابه البهائم یأکلون العشب و یفترسون الدواب و الوحش کما تفترسها السباع و یأکلون حشرات الأرض کلها من الحیات و العقارب و کل ذی روح مما خلق الله تعالی فی الأرض و لیست (1) لله تعالی خلق ینمو نماءهم و لا یزداد کزیادتهم فإن أتت مدة علی ما یری من نمائهم و زیادتهم فلا شک أنهم سیملئون الأرض و یجلون أهلها منها و یظهرون علیها و یفسدون فیها و لیست تمر بنا سنة مذ جاوزناهم إلا و نحن نتوقعهم أن یطلع علینا أولهم من بین هذین الجبلین فَهَلْ نَجْعَلُ لَکَ خَرْجاً أی جعلا و أجرا عَلی أَنْ تَجْعَلَ بَیْنَنا وَ بَیْنَهُمْ سَدًّا حاجزا فلا یصلون إلینا فقال لهم ذو القرنین ما مَکَّنِّی فِیهِ رَبِّی خَیْرٌ أی ما قوانی علیه خیر من خرجکم و لکن فَأَعِینُونِی بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ رَدْماً أی حاجزا کالحائط قالوا و ما تلک القوة قال فعله و صناع یحسنون البناء و العمل و آلة(2)

قالوا و ما تلک الآلة قال آتُونِی زُبَرَ الْحَدِیدِ یعنی قطعا واحدتها

ص: 111

گفت من از چین گذشتم و از حالشان پرسیدم. گفتند یک شبانه روز با آن ها فاصله داری. راهنمایی را اجاره کردم و شبانه نزد آن ها رفتم. ناگهان دیدم هر کدام یک گوش خود را فرش کردند و دیگری را به روی خود کشیده و همراه من زبان آن ها را می دانست و به آن ها گفت: آمدیم بنگریم که چگونه خورشید برمی آید.

در این میان آواز زنجیری بلند شد و من از هوش رفتم. وقتی به هوش آمدم، دیدم مرا چرب کرده بودند و چون خورشید روی آب برآمد، به مانند روغن زیتون به جوش آمد و گوشه آسمان چون خیمه ای بود و هنگامی که خورشید بیرون آمد، مرا با یارم در سرداب خود در آوردند و هنگامی روز شد، به ماهی گرفتن پرداختند و آن را در آفتاب می انداختند و می پختند.

ثعلبی گفته است: علمای اخبار قدماء گفته اند: وقتی ذوالقرنین از کار امم اطراف زمین فارغ شد و به شرق و غرب چرخید،به سوی امم میانه زمین از پری و آدمی و یأجوج و مأجوج روی آورد. و در میان راه در پایان شرقی سرزمین ترک، امتی خوب از آدمیان به او گفتند: ای ذوالقرنین! میان این دو کوه آفریده هایی از خدا می باشند که به آدمی نمی مانند و به جانوران شبیه هستند. گیاه بیابان می خورند و جانداران و وحوش را شکار می کنند و همه حشرات زمین را از مار و عقرب و هر جانوری را که خدا آفریده می خورند و خدا خلقی مانند آن ها ندارد. فزون می شوند و اگر مدتی بگذرد، آنقدر افزایش می یابند که بی تردید روی زمین را پر می کنند و مردم آن را بیرون می کنند و بر آن ها غلبه می کنند و تباهی به بار می آورند و سالی نمی گذرد که ما نگرانیم سر آن ها از میان این دو کوه بر ما بتازد. «فَهَلْ نَجْعَلُ لَکَ خَرْجا»(1){آیا [ممکن است] مالی در اختیار تو قرار دهیم؟} یعنی مزد و اجری؟ «عَلی أَنْ تَجْعَلَ بَیْنَنا وَ بَیْنَهُمْ سَدًّا» برای این که میان ما و آن ها سدی بسازیم که جلوگیری باشد و به ما نرسند. در ذیل این آیه شریفه آمده است که ذوالقرنین گفت: «ما مَکَّنِّی فِیهِ رَبِّی خَیْر»{گفت: «آنچه پروردگارم به من در آن تمکّن داده، [از کمک مالی شما] بهتراست.}یعنی قوتی که خدا به من داده از خرج شما بهتر است. «فَأَعِینُونِی بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ رَدْما»{مرا با نیرویی [انسانی] یاری کنید [تا] میان شما و آن ها سدّی استوار قرار دهم.}(2) ولی به من با نیروی خود کمک کنید تا میان شما و آن ها دیواری بسازم. گفتند: این نیرو چیست؟ گفت کار کارگر و استاد که خوب بسازد و ابزار کار. گفتند. ابزار کار چیست؟ گفت: «آتُونی زُبَرَ الْحَدید»{برای من قطعات آهن بیاورید.}(3)

ص: 111

زبرة و آتونی بالنحاس فقالوا و من أین لنا الحدید و النحاس ما یسع هذا العمل قال سأریکم (1)

علی معادن الحدید و النحاس فضرب لهم فی جبلین حتی فلقهما ثم استخرج منهما معدنین من الحدید و النحاس قالوا بأی قوة نقطع الحدید و النحاس فاستخرج لهم معدنا آخر من تحت الأرض یقال له السامور و هو أشد ما خلق الله تعالی بیاضا و هو الذی قطع به سلیمان أساطین بیت المقدس و صخوره و جواهره ثم قاس ما بین الجبلین ثم أوقد علی جمع (2)

من الحدید و النحاس النار فصنع منه زبرا أمثال الصخور العظام ثم أذاب النحاس فجعله کالطین و الملاط لتلک الصخور من الحدید ثم بنی و کیفیة بنائه علی ما ذکر أهل السیر هو أنه لما قاس ما بین الجبلین وجد ما بینهما مائة فرسخ فلما أنشأ فی عمله حفر له الأساس حتی بلغ الماء ثم جعل عرضه خمسین فرسخا ثم وضع الحطب بین الجبلین ثم نسج علیه الحدید ثم نسج الحطب علی الحدید فلم یزل یجعل الحدید علی الحطب و الحطب علی الحدید حَتَّی إِذا ساوی بَیْنَ الصَّدَفَیْنِ و هما الجبلان ثم أمر بالنار فأرسلت فیه ثم قالَ انْفُخُوا حَتَّی إِذا جَعَلَهُ ناراً ثم جعل یفرغ القطر علیه و هو النحاس المذاب فجعلت النار تأکل الحطب فیصیر النحاس مکان الحطب حتی لزم الحدید النحاس فصار کأنه برد حبرة من صفرة النحاس و حمرته و سواد الحدید و غبرته فصار سدا طویلا عظیما حصینا کما قال تعالی فَمَا اسْطاعُوا أَنْ یَظْهَرُوهُ وَ مَا اسْتَطاعُوا لَهُ نَقْباً.

و قال قتادة ذکر لنا أن رجلا قال یا نبی الله قد رأیت سد یأجوج و مأجوج قال انعته لی قال کالبرد الحبر طریقة سوداء و طریقة حمراء قال قد رأیته و یقال إن موضع السد وراء ملاذجرد بقرب مشرق الصیف (3)

بینه و بین الخزرة مسیرة اثنین و سبعین یوما.

وَ رُوِیَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: کَانَ ذُو الْقَرْنَیْنِ قَدْ مَلَکَ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ کَانَ لَهُ خَلِیلٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ اسْمُهُ رَفَائِیلُ یَأْتِیهِ وَ یَزُورُهُ فَبَیْنَمَا هُمَا ذَاتَ یَوْمٍ یَتَحَدَّثَانِ إِذْ قَالَ ذُو الْقَرْنَیْنِ یَا رَفَائِیلُ حَدِّثْنِی عَنْ عِبَادَتِکُمْ فِی السَّمَاءِ

ص: 112

و مس بیاورید. گفتند: با چه نیرو آهن و مس را ببریم؟ معدن دیگری از زیر زمین برای آن ها به نام «سامور» بیرون آورد که سخت ترین و سفیدترین فلزی است که خدا آفریده است و سلیمان ستون های بیت المقدس و سنگ ها و جواهرش را با آن بریده است. ان گاه میان دو کوه را اندازه گرفت و آهن و مس را با آتش ذوب کرد و قطعه هایی چون سنگ های بزرگ ساخت. سپس مس را آب کرد و چون گل ملاط آن سنگ های آهنین نمود و به ساختن آن پرداخت و نقشه ساختمانش چنان چه مورّخان گفته اند همین بوده است. سپس میان دو کوه را اندازه گرفت،یکصد فرسخ بود. پس پایه آن را کند تا به آب رسید. پهنای سد را پنجاه فرسخ گرفت و آن گاه هیزم، میان دو کوه نهاد و آهن روی آن چید و باز هیزم روی آن چید و یک رده آهن و یک رده هیزم روی هم چید. «حَتَّی إِذا ساوی بَیْنَ الصَّدَفَیْن» تا برابر دو کوه دو سمت سد قرار گرفت. آن گاه آتش بر آن قرار داد و «قالَ انْفُخُوا حَتَّی إِذا جَعَلَهُ ناراً» گفت بدمید، تا همه آتش شد و مس آب شده بر آن ریخت و آتش رده هیزم ها را بلعید و مس گداخته به جایش آمد تا آهن و مس با هم ترکیب شدند و مانند پارچه بُرد یمنی از زردی و سرخی مس و از سیاهی آهن و مس نمودار شد و سد دراز و محکم و بزرگی شد،چنان چه خدا فرموده است: «فَمَا اسْطاعُوا أَنْ یَظْهَرُوهُ وَ مَا اسْتَطاعُوا لَهُ نَقْبا»{[در نتیجه، اقوام وحشی] نتوانستند از آن [مانع] بالا روند و نتوانستند آن را سوراخ کنند.}(1)

قتاده گفته است، مردی گفت: یا نبی اللَّه! سد یأجوج و مأجوج را دیدی؟ برای من وصف کن. فرمود: مانند بُرد یمنی است؛ یک رده سیاه و یکی سرخ. فرمود: من آن را دیدم. گفته اند: جای سد پشت «ملاذجرد» نزدیک مشرق تابستان و فاصله اش تا خزره هفتاد و دو روز راه است.

از علی بن ابی طالب علیه السّلام روایت شده است که فرمود: ذوالقرنین از مشرق تا مغرب را مالک شد، دوستی از فرشته ها به نام «رفائیل» داشت که به دیدن او می آمد. یک روز در میان گفتگو ذوالقرنین گفت: ای رفائیل! از عبادت خودتان در آسمان به من بگو.

ص: 112

فَبَکَی وَ قَالَ یَا ذَا الْقَرْنَیْنِ وَ مَا عِبَادَتُکُمْ عِنْدَ عِبَادَتِنَا إِنَّ فِی السَّمَاءِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ مَنْ هُوَ قَائِمٌ أَبَداً لَا یَجْلِسُ وَ مِنْهُمُ السَّاجِدُ لَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ أَبَداً وَ مِنْهُمُ الرَّاکِعُ لَا یَسْتَوِی قَائِماً أَبَداً یَقُولُ سُبْحَانَ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ رَبِّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ رَبَّنَا مَا عَبَدْنَاکَ حَقَّ عِبَادَتِکَ فَبَکَی ذُو الْقَرْنَیْنِ بُکَاءً شَدِیداً ثُمَّ قَالَ إِنِّی لَأُحِبُّ أَنْ أَعِیشَ فَأَبْلُغَ مِنْ عِبَادَةِ رَبِّی حَقَّ طَاعَتِهِ فَقَالَ رَفَائِیلُ أَ وَ تُحِبُّ ذَلِکَ یَا ذَا الْقَرْنَیْنِ قَالَ نَعَمْ فَقَالَ رَفَائِیلُ فَإِنَّ لِلَّهِ تَعَالَی عَیْناً فِی الْأَرْضِ تُسَمَّی عَیْنَ الْحَیَاةِ فِیهَا مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَزِیمَةٌ أَنَّهُ مَنْ شَرِبَ مِنْهَا لَمْ یَمُتْ أَبَداً حَتَّی یَکُونَ هُوَ الَّذِی یَسْأَلُ رَبَّهُ الْمَوْتَ فَقَالَ ذُو الْقَرْنَیْنِ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنْتُمْ مَوْضِعَ تِلْکَ الْعَیْنِ فَقَالَ لَا غَیْرَ أَنَّا نَتَحَدَّثُ فِی السَّمَاءِ أَنَّ لِلَّهِ تَعَالَی فِی الْأَرْضِ ظُلْمَةً لَا یَطَؤُهَا إِنْسٌ وَ لَا جَانٌّ فَنَحْنُ نَظُنُّ أَنَّ تِلْکَ الْعَیْنِ فِی تِلْکَ الظُّلْمَةِ فَجَمَعَ ذُو الْقَرْنَیْنِ عُلَمَاءَ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ أَهْلَ دِرَاسَةِ الْکُتُبِ وَ آثَارِ النُّبُوَّةِ فَقَالَ لَهُمْ أَخْبِرُونِی هَلْ وَجَدْتُمْ فِی مَا قَرَأْتُمْ مِنْ کُتُبِ اللَّهِ تَعَالَی وَ مَا جَاءَکُمُ مِنْ أَحَادِیثِ الْأَنْبِیَاءِ وَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ مِنَ الْعُلَمَاءِ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی وَضَعَ فِی الْأَرْضِ عَیْناً سَمَّاهَا عَیْنَ الْحَیَاةِ فَقَالَتِ الْعُلَمَاءُ لَا فَقَالَ عَالِمٌ مِنَ الْعُلَمَاءِ وَ اسْمُهُ فتحیز(1) إِنِّی قَرَأْتُ وَصِیَّةَ آدَمَ فَوَجَدْتُ فِیهَا إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ فِی الْأَرْضِ ظُلْمَةً لَمْ یَطَأْهَا إِنْسٌ وَ لَا جَانٌّ وَ وَضَعَ فِیهَا عَیْنَ الْخُلْدِ فَقَالَ ذُو الْقَرْنَیْنِ صَدَقْتَ ثُمَّ حَشَدَ إِلَیْهِ الْفُقَهَاءَ وَ الْأَشْرَافَ وَ الْمُلُوکَ وَ سَارَ یَطْلُبُ مَطْلَعَ الشَّمْسِ فَسَارَ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ سَنَةً إِلَی أَنْ بَلَغَ طَرَفَ الظٌّلْمَةِ فَإِذَا ظُلْمَةٌ تَفُورُ مِثْلَ الدُّخَانِ لَیْسَتْ بِظُلْمَةِ لَیْلٍ فَعَسْکَرَ هُنَاکَ ثُمَّ جَمَعَ عُلَمَاءَ عَسْکَرِهِ فَقَالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْلُکَ هَذِهِ الظُّلْمَةَ فَقَالَ الْعُلَمَاءُ أَیُّهَا الْمَلِکُ إِنَّهُ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُلُوکِ لَمْ یَطْلُبُوا هَذِهِ الظُّلْمَةَ فَلَا تَطْلُبْهَا فَإِنَّا نَخَافُ أَنْ یَنْفَتِقَ عَلَیْکَ أَمْرٌ تَکْرَهُهُ وَ یَکُونَ فِیهِ فَسَادُ أَهْلِ الْأَرْضِ فَقَالَ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ أَسْلُکَهَا فَقَالُوا أَیُّهَا الْمَلِکُ کُفَّ عَنْ هَذِهِ الظُّلْمَةِ وَ لَا تَطْلُبْهَا فَإِنَّا لَوْ نَعْلَمُ أَنَّکَ إِنْ طَلَبْتَهَا ظَفِرْتَ بِمَا تُرِیدُ وَ لَمْ یَسْخَطِ اللَّهُ عَلَیْنَا لَاتَّبَعْنَاکَ وَ لَکِنَّا نَخَافُ الْعَنَتَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی وَ فَسَاداً فِی الْأَرْضِ وَ مَنْ عَلَیْهَا فَقَالَ

ص: 113

گریست و گفت: ای ذوالقرنین! عبادت شما در برابر عبادت ما چه ارزشی دارد؟ در آسمان فرشته های هستند که همیشه ایستاده و نمی نشینند و برخی پیوسته به سجده هستند و سر بر نمی دارند. برخی در رکوعند و هرگز بلند نمی شوند. می گویند: «سبحان الملک القدوس رب الملائکه و الروح، ربنا ما عبدناک حق عبادتک.» ذوالقرنین به سختی گریست و گفت: من می خواهم زنده بمانم و حق عبادت پروردگارم را ادا کنم. رفائیل گفت: راستی این را می خواهی؟ گفت: آری. رفائیل گفت: خدا در زمین چشمه ای به نام چشمه زندگی دارد. خدا با خود عهد بسته هر که از آن بنوشد نمیرد، تا وقتی که خودش از خدا مرگش را بخواهد. ذوالقرنین گفت: شما جای این چشمه را می دانید: گفت: نه، ولی در آسمان می گویند که خدا را در زمین ظلماتی است که پای آدمی و پری به آن نرسیده و ما می پنداریم آن چشمه در این ظلمت است.

ذوالقرنین همه علماء مدرس کتب و آثار نبوت را جمع کرد و به آن ها گفت: شما در کتب خدا و احادیث انبیاء و گفتار علمای پیش از خود یافتید که خدا در زمین چشمه ای به نام چشمه زندگی دارد؟ همه گفتند: نه، جز یکی از آن ها به نام «فتخیر» که گفت: من در وصیت نامه آدم یافتم که خدا در زمین ظلمتی آفریده که پای آدم و پری به آن نرسیده و در آن چشمه جاوید ساخته است. ذوالقرنین گفت: راست گفتی. سپس فقهاء و اشراف و ملوک را بسیج کرد و دوازده سال به سوی مشرق رفت. تا به گوشه تاریکی رسید و گونه ای تاریکی دید که تاریکی شب نبود و در آنجا لشکرگاهی بر پا کردند و همه دانشمندان لشکرش را گرد آورد و گفت: می خواهم وارد این ظلمت شوم.گفتند: پادشاه! پیغمبران و شاهان پیش از تو قصد این ظلمت نکردند، تو هم آن را نخواه که می ترسم برایت اتفاق بدی بیفتد و مردم زمین تباه شوند. گفت: ناچار باید آن را بپیمایم. گفتند: ای پادشاه! از ظلمت دست بردار و آن را مخواه، زیرا اگر ما دانستیم که در آن به مقصود خود برسی و خدا بر ما خشم نکند به دنبالت می آمدیم، ولی ما از خدا ترس داریم که رنج می آورد و زمین و آنچه در آن است تباه می شوند.

ص: 113

ذُو الْقَرْنَیْنِ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ أَسْلُکَهَا فَقَالَتِ الْعُلَمَاءُ شَأْنَکَ بِهَا فَقَالَ ذُو الْقَرْنَیْنِ أَیُّ الدَّوَابِّ أَبْصَرُ قَالُوا الْخَیْلُ قَالَ فَأَیُّ الْخَیْلِ أَبْصَرُ قَالُوا الْإِنَاثُ قَالَ فَأَیُّ الْإِنَاثِ أَبْصَرُ قَالُوا الْبِکَارَةُ فَأَرْسَلَ ذُو الْقَرْنَیْنِ فَجُمِعَ لَهُ سِتَّةُ آلَافِ فَرَسٍ أُنْثَی بِکَارَةٌ ثُمَّ انْتَخَبَ مِنْ عَسْکَرِهِ أَهْلَ الْجَلْدِ وَ الْعَقْلِ سِتَّةَ آلَافِ رَجُلٍ فَدَفَعَ إِلَیْهِمْ کُلَّ رَجُلٍ فَرَساً وَ عَقَدَ لِلْخَضِرِ عَلَی مُقَدِّمَتِهِ عَلَی أَلْفَیْنِ وَ بَقِیَ ذُو الْقَرْنَیْنِ فِی أَرْبَعَةِ آلَافٍ وَ قَالَ ذُو الْقَرْنَیْنِ لِلنَّاسِ لَا تَبْرَحُوا مِنْ مُعَسْکَرِکُمْ هَذَا اثْنَتَیْ عَشْرَةَ سَنَةً فَإِنْ نَحْنُ رَجَعْنَا إِلَیْکُمْ وَ إِلَّا فَارْجِعُوا إِلَی (1) بِلَادِکُمْ فَقَالَ

الْخَضِرُ أَیُّهَا الْمَلِکُ إِنَّا نَسْلُکُ ظُلْمَةً هُوَ لَا نَدْرِی کَمِ السَّیْرُ(2)

فِیهَا وَ لَا یُبْصِرُ بَعْضُنَا بَعْضاً فَکَیْفَ نَصْنَعُ بِالضَّلَالِ إِذَا أَصَابَنَا فَدَفَعَ ذُو الْقَرْنَیْنِ إِلَی الْخَضِرِ خَرَزَةً حَمْرَاءَ فَقَالَ حَیْثُ یُصِیبُکُمُ الضَّلَالُ فَاطْرَحْ هَذِهِ فِی الْأَرْضِ فَإِذَا صَاحَتْ فَلْیَرْجِعْ أَهْلُ الضَّلَالِ إِلَیْهَا أَیْنَ صَاحَتْ فَصَارَ الْخَضِرُ بَیْنَ یَدَیْ ذِی الْقَرْنَیْنِ یَرْتَحِلُ الْخَضِرُ وَ یَنْزِلُ ذُو الْقَرْنَیْنِ فَبَیْنَمَا الْخَضِرُ یَسِیرُ إِذْ عَرَضَ لَهُ وَادٍ فَظَنَّ أَنَّ الْعَیْنَ فِی الْوَادِی وَ أُلْقِیَ فِی قَلْبِهِ ذَلِکَ فَقَامَ عَلَی شَفِیرِ الْوَادِی وَ قَالَ لِأَصْحَابِهِ قِفُوا وَ لَا یَبْرَحَنَّ رَجُلٌ مِنْ مَوْقِفِهِ فَرَمَی بِالْخَرَزَةِ فَمَکَثَ طَوِیلًا ثُمَّ أَجَابَتْهُ الْخَرَزَةُ فَطَلَبَ صَوْتَهَا فَانْتَهَی إِلَیْهَا فَإِذَا هِیَ عَلَی جَانِبِ الْعَیْنِ فَنَزَعَ الْخَضِرُ ثِیَابَهُ ثُمَّ دَخَلَ الْعَیْنَ فَإِذَا مَاءٌ أَشَدُّ بَیَاضاً مِنَ اللَّبَنِ وَ أَحْلَی مِنَ الشَّهْدِ فَشَرِبَ وَ اغْتَسَلَ وَ تَوَضَّأَ وَ لَبِسَ ثِیَابَهُ ثُمَّ رَمَی بِالْخَرَزَةِ نَحْوَ أَصْحَابِهِ فَوَقَفَتِ الْخَرَزَةُ فَصَاحَتْ فَرَجَعَ الْخَضِرُ إِلَی صَوْتِهَا وَ إِلَی أَصْحَابِهِ فَرَکِبَ وَ قَالَ لِأَصْحَابِهِ سِیرُوا بِاسْمِ اللَّهِ وَ مَرَّ ذُو الْقَرْنَیْنِ فَأَخْطَأَ الْوَادِیَ فَسَلَکُوا تِلْکَ الظُّلْمَةَ أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ لَیْلَةً ثُمَّ خَرَجُوا إِلَی ضَوْءٍ لَیْسَ بِضَوْءِ شَمْسٍ وَ لَا قَمَرٍ وَ لَا أَرْضٍ حَمْرَاءَ وَ رَمْلَةٍ خَشْخَاشَةٍ أَیْ مُصَوِّتَةٍ فَإِذَا هُوَ بِقَصْرٍ مَبْنِیٍّ فِی تِلْکَ الْأَرْضِ طُولُهُ فَرْسَخٌ فِی فَرْسَخٍ عَلَیْهِ بَابٌ فَنَزَلَ ذُو الْقَرْنَیْنِ بِعَسْکَرِهِ ثُمَّ خَرَجَ وَحْدَهُ حَتَّی دَخَلَ الْقَصْرَ فَإِذَا حَدِیدَةٌ قَدْ وُضِعَتْ طَرَفَاهَا عَلَی جَانِبِ الْقَصْرِ مِنْ هَاهُنَا وَ هَاهُنَا وَ إِذَا بِطَائِرٍ(3)

أَسْوَدَ شَبِیهٍ بِالْخُطَّافِ مَزْمُومٍ بِأَنْفِهِ إِلَی الْحَدِیدَةِ مُعَلَّقٍ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ

ص: 114

ذوالقرنین گفت: من ناچارم از این که در آن بروم. علماء گفتند: خود می دانی.

ذوالقرنین گفت: کدام مرکب ها تیزبین ترند؟ گفتند: اسب. گفت: چه اسبی تیزبین تر است؟ گفتند ماده. گفت: از ماده ها کدام تیزبین ترند؟ گفتند: نزاییده ها. ذوالقرنین فرستاد و شش هزار کره اسب ماده فراهم کرد و شش هزار مرد چالاک و خردمند از سپاه خود برگزید و به هر کدام اسبی داد و خضر را فرمانده دو هزار نمود و ذوالقرنین با چهار هزار ماند و به باقی مردم گفت تا دوازده سال در اینجا بمانید؛ اگر ما برگشتیم که بسیار خوب، وگرنه به بلاد خود برگردید. خضر گفت: پادشاه! ما در ظلمت راه می رویم و یکدیگر را نمی بینم، اگر گم شدیم چه کنیم؟ ذوالقرنین به او یک دانه سرخ داد و گفت: چون گرفتار گم شدن شوید، این مهره را بینداز تا فریاد بزند و گمشده ها به آنجا بیایند.

خضر یک منزل پیش از ذوالقرنین بود و از هر جا کوچ می کرد،ذوالقرنین بار می نهاد. در این میانه که خضر می رفت، به دره ای رسید و به دلش افتاد که چشمه زندگی در آن است. بر لب آن دره ای است. به یارانش گفت: از اینجا حرکت نکنید و آن مهره را انداخت و پس از مدتی طولانی بانک آن را شنید و نزد آن رفت، دید در کنار چشمه است.

خضر جامه در آورد و در چشمه رفت و دید سپیدتر از شیر است و شیرین تر از عسل. از آن نوشیده و در آن غسل کرد و وضو ساخت و جامه ها را پوشید. آن گاه مهره را به سوی یارانش افکند و فریاد کرد و خضر به دنبال آوازش نزد یاران خود برگشت و سوار شد و گفت: به نام خدا بروید.

ذوالقرنین آن وادی را نیافت و از آن گذشت و چهل شبانه روز در تاریکی رفتند تا به یک روشنایی رسیدند که نه از خورشید بود و نه از ماه. زمین سرخی بود و ریگستان. در آن زمین کاخی به اندازه یک فرسخ در یک فرسخ بود که دری داشت. ذوالقرنین قشون خود را در آن جا فرود آورد و تنها به آن کاخ رفت و دید یک میله آهن بر روی دیوار کاخ است و پرنده سیاهی از بینی به آن مهار شده و میان آسمان و زمین آویزان است.

ص: 114

فَلَمَّا سَمِعَ الطَّائِرُ خَشْخَشَةَ ذِی الْقَرْنَیْنِ قَالَ مَنْ هَذَا قَالَ أَنَا ذُو الْقَرْنَیْنِ فَقَالَ الطَّائِرُ یَا ذَا الْقَرْنَیْنِ أَ مَا کَفَاکَ مَا وَرَاکَ حَتَّی وَصَلْتَ إِلَیَّ ثُمَّ قَالَ الطَّائِرُ یَا ذَا الْقَرْنَیْنِ حَدِّثْنِی فَقَالَ ذُو الْقَرْنَیْنِ سَلْ فَقَالَ هَلْ کَثُرَ بِنَاءُ الْآجُرِّ وَ الْجِصِّ فِی الْأَرْضِ قَالَ نَعَمْ فَانْتَفَضَ الطَّائِرُ انْتِفَاضَةً ثُمَّ انْتَفَخَ فَبَلَغَ ثُلُثَ الْحَدِیدَةِ ثُمَّ قَالَ یَا ذَا الْقَرْنَیْنِ هَلْ کَثُرَتِ الْمَعَازِفُ قَالَ نَعَمْ فَانْتَفَضَ الطَّیْرُ وَ امْتَلَأَ حَتَّی مَلَأَ مِنَ الْحَدِیدَةِ ثُلُثَیْهَا ثُمَّ قَالَ هَلْ کَثُرَتْ شَهَادَاتُ الزُّورِ فِی الْأَرْضِ قَالَ نَعَمْ فَانْتَفَضَ الطَّائِرُ انْتِفَاضَةً فَمَلَأَ الْحَدِیدَةَ وَ سَدَّ مَا بَیْنَ جِدَارَیِ الْقَصْرِ فَخَشِیَ (1)

وَ خَافَ ذُو الْقَرْنَیْنِ وَ فَرِقَ فَرَقاً شَدِیداً فَقَالَ الطَّائِرُ یَا ذَا الْقَرْنَیْنِ لَا تَخَفْ حَدِّثْنِی قَالَ سَلْ قَالَ هَلْ یَتْرُکُ (2)

النَّاسُ شَهَادَةَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ قَالَ لَا قَالَ فَانْضَمَّ الطَّائِرُ ثُلُثاً ثُمَّ قَالَ یَا ذَا الْقَرْنَیْنِ هَلْ تَرَکَ النَّاسُ الصَّلَاةَ الْمَفْرُوضَةَ بَعْدُ قَالَ لَا قَالَ فَانْضَمَّ الطَّائِرُ ثُلُثاً ثُمَّ قَالَ یَا ذَا الْقَرْنَیْنِ هَلْ تَرَکَ النَّاسُ غُسْلَ الْجَنَابَةِ بَعْدُ قَالَ لَا قَالَ فَصَارَ الطَّائِرُ کَمَا کَانَ ثُمَّ قَالَ اسْلُکْ یَا ذَا الْقَرْنَیْنِ هَذِهِ الدَّرَجَةَ دَرَجَةً إِلَی أَعْلَی الْقَصْرِ فَسَلَکَهَا ذُو الْقَرْنَیْنِ وَ هُوَ خَائِفٌ وَجِلٌ لَا یَدْرِی عَلَی مَنْ یَهْجُمُ حَتَّی اسْتَوَی عَلَی صَدْرِ الدَّرَجِ فَإِذَا سَطْحٌ مَمْدُودٌ عَلَیْهِ صُورَةُ رَجُلٍ شَابٍّ قَائِمٍ عَلَیْهِ ثِیَابٌ بِیضٌ رَافِعاً وَجْهَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَاضِعاً یَدَیْهِ عَلَی فِیهِ فَلَمَّا سَمِعَ خَشْخَشَةَ ذِی الْقَرْنَیْنِ قَالَ مَا هَذَا قَالَ أَنَا ذُو الْقَرْنَیْنِ قَالَ یَا ذَا الْقَرْنَیْنِ إِنَّ السَّاعَةَ قَدِ اقْتَرَبَتْ وَ أَنَا أَنْتَظِرُ أَمْرَ رَبِّی یَأْمُرُنِی أَنْ أَنْفُخَ فَأَنْفُخُ ثُمَّ أَخَذَ صَاحِبُ الصُّورِ شَیْئاً مِنَ بَیْنِ یَدَیْهِ کَأَنَّهُ حَجَرٌ فَقَالَ خُذْهَا یَا ذَا الْقَرْنَیْنِ فَإِنْ شَبِعَ هَذَا شَبِعْتَ وَ إِنْ جَاعَ هَذَا جُعْتَ فَأَخَذَ ذُو الْقَرْنَیْنِ الْحَجَرَ وَ نَزَلَ إِلَی أَصْحَابِهِ فَحَدَّثَهُمْ بِأَمْرِ الطَّائِرِ وَ مَا قَالَ لَهُ وَ مَا رَدَّ عَلَیْهِ وَ مَا قَالَ صَاحِبُ الصُّورِ ثُمَّ جَمَعَ عُلَمَاءَ عَسْکَرِهِ فَقَالَ أَخْبِرُونِی عَنْ هَذَا الْحَجَرِ مَا أَمْرُهُ فَقَالُوا أَیُّهَا الْمَلِکُ أَخْبِرْنَا بِمَا قَالَ لَکَ فِیهِ صَاحِبُ الصُّورِ فَقَالَ ذُو الْقَرْنَیْنِ إِنَّهُ قَالَ لِی إِنْ شَبِعَ هَذَا شَبِعْتَ وَ إِنْ جَاعَ جُعْتَ فَوَضَعَتِ الْعُلَمَاءُ ذَلِکَ الْحَجَرَ فِی إِحْدَی کَفَّتَیِ الْمِیزَانِ وَ أَخَذُوا حَجَراً مِثْلَهُ فَوَضَعُوهُ فِی الْکِفَّةِ الْأُخْرَی ثُمَ

ص: 115

چون خش و خش ذوالقرنین را شنید گفت: این کیست؟ گفت من ذوالقرنینم. گفت: آنچه پشت خود داری تو را بس نبود که خود را به من رساندی؟ آن پرنده گفت: ای ذوالقرنین! برایم حدیث بگو. گفت: بپرس.

گفت: ساختمان آجر و گچ در زمین بسیار شده است؟ گفت: آری. پرنده پری گشود و باد کرد تا یک سوم آن آهن را گرفت. گفت: ای ذوالقرنین! ساز و آواز بسیار شده است؟ گفت: آری. پرنده پر زد و دو سوم آهن را پر کرد و گفت: آیا گواهی به دروغ فراوان شده است؟ گفت: آری. پرنده پری زد و همه آهن را پر کرد و میان دو دیوار کاخ را سد کرد و بر دو زانو نشست.ذوالقرنین سخت ترسید. پرنده گفت: نترس، با من صحبت کن! گفت: بپرس. گفت: آیا مردم از شهادت به یگانگی خدا دست کشیدند؟ گفت: نه. پرنده تا یک سوم به خود پیوست. سپس گفت: ای ذوالقرنین! مردم نماز واجب را ترک کردند؟گفت: نه. پرنده یک سوم دیگر جمع شد. سپس گفت: ای ذوالقرنین! مردم غسل جنابت را وانهادند؟ گفت: نه. پرنده به صورت اول شد.بعد گفت: پله های این کاخ را بگیر و بالا برو. او ترسان بالا رفت و نمی دانست چه در پیش دارد تا بالای پله ها رسید. در آنجا پشت بام پهنی بود که پیکره مرد جوانی ایستاده با جامه سپید در آن بود که رو به آسمان برداشته و دو دست بر دهان نهاده است. چون خش خش ذوالقرنین را شنید گفت: این چیست؟ گفت: من ذوالقرنین هستم. گفت: ای ذوالقرنین! راستی قیامت نزدیک است و من در انتظار فرمان پروردگارم که در صور بدمم.سپس صاحب صور از پیش خود چیزی مانند سنگ برداشت و به ذوالقرنین گفت آن را بگیر، اگر آن سیر شد، تو سیر می شوی و اگر گرسنه شد، گرسنه می گردی. ذوالقرنین آن سنگ را گرفت و نزد یارانش آمد و هر چه دیده بود به آن ها گفت. سپس علماء جماعتش را جمع کرد و گفت: به من خبر دهید از این سنگ که چیست. گفتند: صاحب صور دربارهآن به تو چه گفت؟ گفت: به من گفت اگر این سیر شود تو سیر می شوی و اگر گرسنه شود، تو گرسنه می شوی. علماء آن سنگ را در یک کفه ترازو نهادند و سنگی مانندش در کفه دیگر

ص: 115

رَفَعُوا الْمِیزَانَ فَإِذَا الَّذِی جَاءَ بِهِ ذُو الْقَرْنَیْنِ یَمِیلُ فَوَضَعُوا مَعَهُ آخَرَ وَ رَفَعُوا الْمِیزَانَ فَإِذَا هُوَ یَمِیلُ بِهِنَّ فَلَمْ یَزَالُوا یَضَعُونَ حَتَّی وَضَعُوا أَلْفَ حَجَرٍ فَرَفَعُوا الْمِیزَانَ فَمَالَ بِالْأَلْفِ جَمِیعاً فَقَالَتِ الْعُلَمَاءُ انْقَطَعَ عِلْمُنَا دُونَ هَذَا لَا نَدْرِی أَ سِحْرٌ هَذَا أَمْ عِلْمُ مَا لَا نَعْلَمُهُ فَقَالَ الْخَضِرُ وَ کَانَ قَدْ وَافَاهُ نَعَمْ أَنَا أَعْلَمُهُ فَأَخَذَ الْخَضِرُ الْمِیزَانَ بِیَدِهِ ثُمَّ أَخَذَ الْحَجَرَ الَّذِی جَاءَ بِهِ ذُو الْقَرْنَیْنِ فَوَضَعَهُ فِی إِحْدَی الْکِفَّتَیْنِ فَأَخَذَ حَجَراً مِنْ تِلْکَ الْحِجَارَةِ فَوَضَعَهُ فِی الْکِفَّةِ الْأُخْرَی ثُمَّ أَخَذَ کَفّاً مِنْ تُرَابٍ فَوَضَعَهُ عَلَی الْحَجَرِ الَّذِی جَاءَ بِهِ ذُو الْقَرْنَیْنِ ثُمَّ رَفَعَ الْمِیزَانَ فَاسْتَوَی فَخَرَّتِ الْعُلَمَاءُ سُجَّداً لِلَّهِ تَعَالَی وَ قَالُوا سُبْحَانَ اللَّهِ هَذَا عِلْمٌ لَا یَبْلُغُهُ عِلْمُنَا وَ اللَّهِ لَقَدْ وَضَعْنَا أَلْفاً فَمَا اسْتَقَلَّ بِهِ فَقَالَ الْخَضِرُ أَیُّهَا الْمَلِکُ إِنَّ سُلْطَانَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَاهِرٌ لِخَلْقِهِ وَ أَمْرَهُ نَافِذٌ فِیهِمْ وَ حُکْمَهُ جَارٍ عَلَیْهِمْ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی ابْتَلَی خَلْقَهُ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ فَابْتَلَی الْعَالِمَ بِالْعَالِمِ وَ الْجَاهِلَ بِالْجَاهِلِ وَ الْعَالِمَ بِالْجَاهِلِ وَ الْجَاهِلَ بِالْعَالِمِ وَ إِنَّهُ ابْتَلَاکَ بِی وَ ابْتَلَانِی بِکَ فَقَالَ ذُو الْقَرْنَیْنِ صَدَقْتَ فَأَخْبِرْنَا عَنْ هَذَا الْمَثَلِ فَقَالَ الْخَضِرُ هَذَا مَثَلٌ ضَرَبَهُ لَکَ صَاحِبُ الصُّورِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَکَّنَ لَکَ فِی الْبِلَادِ وَ أَعْطَاکَ مِنْهَا مَا لَمْ یُعْطِ أَحَداً وَ أَوْطَأَکَ مِنْهَا مَا لَمْ یُوطِئْ أَحَداً فَلَمْ تَشْبَعْ فَأَبَتْ نَفْسُکَ شَرَهاً حَتَّی بَلَغْتَ مِنْ سُلْطَانِ اللَّهِ مَا لَمْ یَطَأْهُ إِنْسٌ وَ لَا جَانٌّ فَهَذَا مَثَلٌ ضَرَبَهُ لَکَ صَاحِبُ الصُّورِ إِنَّ ابْنَ آدَمَ لَا یَشْبَعُ أَبَداً دُونَ أَنْ یُحْثَی عَلَیْهِ التُّرَابُ وَ لَا مَلَأَ جَوْفَهُ إِلَّا التُّرَابُ فَبَکَی ذُو الْقَرْنَیْنِ ثُمَّ قَالَ صَدَقْتَ یَا خَضِرُ فِی ضَرْبِ هَذَا الْمَثَلِ لَا جَرَمَ لَا أَطْلُبُ أَثَراً فِی الْبِلَادِ بَعْدَ مَسِیرِی هَذَا حَتَّی أَمُوتَ ثُمَّ انْصَرَفَ رَاجِعاً حَتَّی إِذَا کَانَ فِی وَسَطِ الظُّلْمَةِ وَطَأَ الْوَادِیَ الَّذِی فِیهِ الزَّبَرْجَدُ فَقَالَ مَنْ مَعَهُ لَمَّا سَمِعُوا خَشْخَشَةً تَحْتَ أَقْدَامِهِمْ وَ أَقْدَامِ دَوَابِّهِمْ مَا هَذَا تَحْتَنَا یَا أَیُّهَا الْمَلِکُ فَقَالَ ذُو الْقَرْنَیْنِ خُذُوا مِنْهُ فَإِنَّهُ مَنْ أَخَذَ نَدِمَ وَ مَنْ تَرَکَ نَدِمَ فَمِنْهُمْ مَنْ أَخَذَ الشَّیْ ءَ وَ مِنْهُمْ مَنْ تَرَکَهُ فَلَمَّا خَرَجُوا مِنَ الظُّلْمَةِ إِذَا هُوَ الزَّبَرْجَدُ فَنَدِمَ الْآخِذُ وَ التَّارِکُ قَالَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ رَحِمَ اللَّهُ أَخِی ذَا الْقَرْنَیْنِ لَوْ ظَفِرَ بِوَادِی الزَّبَرْجَدِ فِی مُبْتَدَاهُ مَا تَرَکَ مِنْهَا شَیْئاً حَتَّی یُخْرِجَهُ إِلَی النَّاسِ لِأَنَّهُ کَانَ رَاغِباً فِی الدُّنْیَا وَ لَکِنَّهُ ظَفِرَ بِهِ وَ هُوَ زَاهِدٌ فِی الدُّنْیَا لَا حَاجَةَ لَهُ فِیهَا ثُمَّ رَجَعَ إِلَی الْعِرَاقِ وَ مَلِکَ مُلُوکَ الطَّوَائِفِ

ص: 116

و ترازو را بلند کردند. سنگی که ذوالقرنین آورده بود سنگین تر بود و باز سنگ دیگر گذاردند و سنگ دیگر تا هزار رسید و آن از همه سنگین تر بود. دانشمندان همه گفتند که دانش ما در این باره به جایی نمی رسد.در این میان خضر رسید و ترازو را به دست گرفت و سنگی به اندازه آن سنگ در کفه دیگر نهاد و مشتی خاک بر رویش ریخت و ترازو را بلند کرد و برابر در آمد. همه دانشمندان روی بر خاک نهادند و برای خدا سجده کردند و گفتند: سبحان اللَّه! دانش ما به اینجا نرسید. هزار سنگ نهادیم و کم آمد.

خضر گفت: پادشاه! سلطنت خداوند عزّ و جلّ به آفریده هایش چیره است و فرمانش بر آن ها روان است و حکمش جاری است. خدا خلق خود را به هم آزموده و گرفتار کرده است. دانا را به دانا و نادان را به نادان، دانا را به نادان و نادان را به دانا. تو را به من و مرا به تو آزموده است. ذوالقرنین گفت: راست گفتی، ما را از این مثل آگاه کن.گفت: این مثلی است که صاحب صور برایت زده است که خدایت بر همه بلاد شاهی داده و به تو آنچه به کسی نداده را داده است. گام تو را به زمین هایی قرار داده است که به دیگری نکرده است و تو سیر نشدی و هوست کشاند تا از کشور خدا به آن جا رسیدی که قدم آدمی و پری نرسیده است. این مثل است که آدمیزاد هرگز سیر نمی شود، جز این که مشتی خاک گور روی او بریزند. ذوالقرنین گریست و گفت: در شرح این مثل راست گفتی. از این رو دیگر به دنبال شهری پس از این سفرم نمی روم تا بمیرم.سپس برگشت. چون به میانه ظلمات رسید، گام بر دره «زبرجد» نهاد و همراهانش چون خش خش زیر پای خود و اسب هاشان شنیدند گفتند: پادشاه! زیر پای ما چیست؟ گفت: از آن برگیرید که هر که برگیرد پشیمان است و هر که هم برنگیرد پشیمان می شود. برخی از آن برگرفتند و برخی نه. چون از تاریکی بر آمدند، دیدند «زبرجد» بود و گیرنده از کمی پشیمان شد و آنکه کم گرفته بود، از این که چرا نگرفته بود پشیمان شد.

می گوید: رسول خدا پیوسته می فرمود: خدا برادرم ذوالقرنین را رحمت کند. اگر در آغاز کارش به درّه «زبرجد» رسیده بود، چیزی از آن را وا نمی گذاشت تا همه را به دسترس مردم رساند، چون دنیا طلب بود. ولی وقتی به آن رسید که ترک دنیا کرده بود و نیازی به آن نداشت، به عراق برگشت و ملوک الطوائف

ص: 116

وَ مَاتَ فِی طَرِیقِهِ بِشَهْرَرُوزَ(1) وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ ثُمَّ إِنَّهُ رَجَعَ إِلَی دُومَةِ الْجَنْدَلِ وَ کَانَ مَنْزِلَهُ فَأَقَامَ بِهَا حَتَّی مَاتَ.

انتهی و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی إِنَّ یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ فسادهم أنهم کانوا یخرجون فیقتلونهم و یأکلون لحومهم و دوابهم و قیل کانوا یخرجون أیام الربیع فلا یدعون شیئا أخضر إلا أکلوه و لا یابس إلا احتملوه عن الکلبی و قیل أراد أنهم سیفسدون فی المستقبل عند خروجهم و

وَرَدَ فِی الْخَبَرِ عَنْ حُذَیْفَةَ قَالَ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ فَقَالَ یَأْجُوجُ أُمَّةٌ وَ مَأْجُوجُ أُمَّةٌ کُلُّ أُمَّةٍ أَرْبَعُمِائَةِ أُمَّةٍ لَا یَمُوتُ الرَّجُلُ مِنْهُمْ حَتَّی یَنْظُرَ إِلَی أَلْفِ ذَکَرٍ مِنْ صُلْبِهِ کُلٌّ قَدْ حَمَلَ السِّلَاحَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صِفْهُمْ لَنَا قَالَ هُمْ ثَلَاثَةُ أَصْنَافٍ صِنْفٌ مِنْهُمْ أَمْثَالُ الْأَرَزِ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْأَرَزُ قَالَ شَجَرٌ بِالشَّامِ طَوِیلٌ وَ مِنْهُمْ طُولُهُ وَ عَرْضُهُ (2)

سَوَاءٌ وَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ لَا یَقُومُ لَهُمْ جَبَلٌ وَ لَا حَدِیدٌ وَ صِنْفٌ مِنْهُمْ یَفْتَرِشُ أَحَدُهُمْ إِحْدَی أُذُنَیْهِ وَ یَلْتَحِفُ بِالْأُخْرَی وَ لَا یَمُرُّونَ بِفِیلٍ وَ لَا وَحْشٍ وَ لَا جَمَلٍ وَ لَا خِنْزِیرٍ إِلَّا أَکَلُوهُ مَنْ مَاتَ مِنْهُمْ أَکَلُوهُ مُقَدِّمَتُهُمْ بِالشَّامِ وَ سَاقَتُهُمْ بِخُرَاسَانَ یَشْرَبُونَ أَنْهَارَ الْمَشْرِقِ وَ بُحَیْرَةَ طَبَرِیَّةَ.

قال وهب و مقاتل إنهم من ولد یافث بن نوح أبی الترک و قال السدی الترک سریة من یأجوج و مأجوج خرجت تغیر فجاء ذو القرنین فضرب السد فبقیت خارجته و قال قتادة إن ذا القرنین بنی السد علی إحدی و عشرین قبیلة و بقیت منهم قبیلة دون السد فهم الترک و قال کعب هم نادرة من ولد آدم و ذلک أن آدم احتلم ذات یوم و امتزجت نطفته بالتراب فخلق الله من ذلک الماء و التراب یأجوج و مأجوج فهم متصلون بنا من جهة الأب دون الأم و هذا بعید(3).

وَ هُمْ مِنْ کُلِّ حَدَبٍ یَنْسِلُونَ قال رحمه الله أی من کل نشز من الأرض یسرعون یعنی أنهم متفرقون فی الأرض فلا تری أکمة إلا و قوم منهم یهبطون منها

ص: 117

را تأسیس کرد و در میان راه در شهر زور مرد. علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: تا دومه الجندل برگشت و در آنجا ماند تا مرد.

طبرسی (ره) در مجمع البیان گفته است: در شرح قول خدا «إِنَّ یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِی الْأَرْض»{یأجوج و مأجوج سخت در زمین فساد می کنند.}(1) فساد آنها این بود که به مردم خروج می کردند و آن ها را می کشتند و گوشت آن ها و گوشت حیواناتشان را می خوردند. گفته اند: در بهار خروج می کردند و همه سبزه ها را می خوردند و هر چه خشک بود می بردند. از کلبی نقل شده است که مقصود این است که در آینده فساد خواهند کرد. و در روایتی از حذیفه آمده است که از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله دربارهیأجوج و مأجوج پرسیدم. فرمود: یأجوج یک امت و مأجوج امت دیگری هستند. هر کدام چهارصد امتند که نمی میرد از آن ها تنی تا هزار مرد از نژاد خود را ببیند که اسلحه بر دوش است.

گفتم: یا رسول اللَّه! آن ها را برای ما وصف کن. فرمود: سه دسته اند؛ یک دسته شان چون آذر هستند. گفتم: یا رسول اللَّه! آذر چیست؟ فرمود: درختی بلندی در شام است و دسته درازا و پهناشان یکی است و اینانند که هیچ کوه و آهنی برابرشان نایستد. دسته دیگری می باشند که یک گوش خود را فرش می کنند و دیگری را لحاف و به فیل و هر وحش و شتر و خنزیر بر نمی خورند، جز آنکه آن را بخورند. هر کدامشان بمیرد او را بخورند. پیشقراولشان به شام می رسد و دنباله شان در خراسان می باشد. آب رودهای مشرق و آب دریای خزر را می نوشند.

وهب و مقاتل گفته اند: فرزندان یافث بن نوح، پدر ترک ها هستند. سدی گفته است: ترک ها دسته ای غارتگر از یأجوج و مأجوج بودند. وقتیذوالقرنین سد را بست، بیرون آن ماندند. قتاده گفته است: ذوالقرنین سد را به روی بیست و یک عشیره بست و یکی بیرون سد ماند و آنان ترک هستند. کعب گفته است: نژاد نادری از آدمیزاده ها هستند. چون آدم روز محتلم شد و نطفه اش با خاک آمیخت و خدا از آن آب و خاک یأجوج و مأجوج را آفرید، از پدر به ما پیوسته اند نه از مادر. این دور از باور است.

«وَ هُمْ مِنْ کُلِّ حَدَبٍ یَنْسِلُون»(2){و آن ها از هر پشته ای بتازند.} یعنی از مکان های مرتفع زمین به سوی مردم در حرکت بوند. یعنی در زمین متفرق شدند.

ص: 117

مسرعین (1)

و قال رحمه الله فی ق قیل هو اسم الجبل المحیط بالأرض من زمردة خضراء خضرة السماء منها عن الضحاک و عکرمة(2) و قال رحمه الله فی و الطور أقسم سبحانه بالجبل الذی کلم علیه موسی بالأرض المقدسة و قیل هو الجبل أقسم به لما أودع فیه من أنواع نعمه (3) و فی قوله تعالی وَ إِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ أی أ فلا یتفکرون فی خلق الله سبحانه الجبال أوتادا للأرض و مسکنة لها و إنه لولاها لمادت الأرض بأهلها(4).

(1) او در تفسیرش گفته است: نام کوهی است گرد زمین از زمرد سبز و سبزی آسمان از آن است. از ضحاک و عکرمه در تفسیر «و الطور» نقل شده است کهخدا به کوهی سوگند خورده که با موسی در زمین مقدس بر آن سخن گفته است. گفته اند: مقصود هر کوهی است، چون خدا انواع نعمت به او سپرده است.

و در مورد قول خدا که فرمود: «وَ إِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَت»{و به کوه ها که چگونه برپا داشته شده.}(2) آمده است که چرا در خلقت خداوند تفکر نمی کنید که کوه ها را میخ زمین آفرید و با آن زمین را نگه داشت.(3)

روایات

روایت1.

خصال: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: دنیا هفت اقلیم است: یأجوج و مأجوج، روم، چین، زنج، قوم موسی و اقلیم­های بابل.

توضیح

شاید مقصود، بیان اقالیم جهان از نظر ساکنان آن ها و بیان اختلاف صورت و رنگ و طبع آن ها است. چنان چه منظور حصر بشر در آن ها باشد، اقلیم بابل شامل عرب و عجم و اقلیم چین شامل همه ترک ها و اقلیم زنج شامل هنود است و چه بسا مقصود بیان اصناف عجیب آدمی است و این روشن تر است. و همان گونه که بیان شد، مقصود از قوم موسی اهل جابلقا و جابرسا می باشد.(4)

روایت2.

خصال: از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله روایت شده است که فرمود: کوه هایی که در روز موسی (هنگامی که می خواست خدا را ببییند) از جا پریدند هفت کوه هستند که به حجاز و یمن پیوستند. در مدینه احد و ورقان (به واو کسره دار)، در مکه ثور، ثبیر، حری

ص: 118

بِالْیَمَنِ صَبِرٌ وَ حَضُورُ(1).

و در یمن، صبر (چون کتف) و حضور (چون صبور) است.(1)

توضیح

قال الفیروزآبادی ورقان بکسر الراء جبل أسود بین العرج و الرویثة بیمین المصعد من المدینة إلی مکة حرسهما الله تعالی و قال ثور جبل بمکة و قال ثبیر و الأثبرة و ثبیر الخضراء و النصع و الزنج و الأعرج و الأحدب و غنیاء جبال بظاهر مکة و قال حراء ککتاب و کعلی عن عیاض یؤنث و یمنع جبل بمکة فیه غار تحنث فیه النبی صلی الله علیه و آله أی تعبد و اعتزل و قال الصبر ککتف و لا یسکن إلا فی ضرورة شعر جبل مطل علی تعز و قال تعز کتقل قاعدة الیمن و قال حضور کصبور جبل و بلد بالیمن.

روایت3.

خصال: از حسین بن زید است که گفت: به من خبر رسیده که خدا عزّ و جلّ کوه را از چهار چیز آفریده است؛ از دریای اعظم گرد دنیا، از آتش، از اشک چشم فرشته ای به نام ابراهیم و از چاهی خوب. حدیث طولانی است و به اندازه نیاز از آن باز گرفتیم.

توضیح

در بیشتر نسخه ها به جای «جبل»، «خیل» به معنی اسب آمده است و به هر تقدیر مجاز و استعاره ای در آن به کار رفته است و پیوسته به امام نیست و گویا در لفظ «بئر» به معنی چاه تحریفی بوده و واژه دیگر باشد.(2)

روایت4.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در ذیل آیه «ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجِیدِ» (3){قاف، سوگند به قرآن باشکوه.} آمده است: ق، کوهی گرد دنیا بالای یأجوج و مأجوج و سوگند است.(4)

روایت5.

تفسیر قمی: از علی بن ابراهیم نقل شده است که

ص: 119

عَنْ یَحْیَی بْنِ مَیْسَرَةَ الْخَثْعَمِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: عسق عِدَادُ سِنِی الْقَائِمِ (1) وَ ق جَبَلٌ مُحِیطٌ بِالدُّنْیَا مِنْ زُمُرُّدٍ أَخْضَرَ فَخُضْرَةُ السَّمَاءِ مِنْ ذَلِکَ الْجَبَلِ وَ عِلْمُ عَلِیٍّ کُلُّهُ فِی عسق (2).

از ابی جعفر علیه السّلام نقل شده است که می فرمود: «عسق» شماره سال های امام قائم می باشد و «ق» کوهی است گرد دنیا از زمرد سبز که سبزی آسمان از آن است و همه علم علی علیه السّلام در «عسق» قرار گرفته است.(1)

روایت6.

عیون اخبار الرضا و علل الشرایع: فردی از اهالی شام از امیرالمؤمنین علیه السّلام پرسید: خدا کوه ها را از چه آفرید؟ فرمود: از امواج.(2)

روایت7.

بصائرالدرجات: از ابی جعفر علیه السّلام نقل شده است که فرمود: علی علیه السّلام هر چه را در زمین و زیر آن دارا شد، پس دو ابر سرکش و رام در برابرش قرر گرفتند که از میان آندو سرکش را برگزید. در سرکش دارایی آنچه زیر زمین است و در رام دارایی آنچه بالای زمین است می باشد و بر سرکش گردش در هفت زمین کرد، سه را ویران و چهار را آبادان یافت.

روایت8.

بصائرالدرجات: از ابی جعفر علیه السّلام نقل شده است که فرمود: ذوالقرنین میان دو ابر مخیر شد که رام را برگزید و سرکش را برای مولای شما وانهاد. گفتم سرکش کدام است؟ فرمود: هر ابری که رعد و صاعقه و یا برق دارد مولای شما بر آن سوار شد. همانا او سوار بر ابر می شود و بر اسباب آن سوار می شود. به اسباب هفت آسمان و هفت زمین بر می آید؛ پنج تا آباد و دو تا ویران هستند.

توضیح

شاید آبادی پنجم اندک است که در خبر پیش از ویران ها شمرده شد.

روایت9.

بصائرالدرجات: از ابی جعفر

ص: 120

عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ جَبَلًا مُحِیطاً بِالدُّنْیَا مِنْ زَبَرْجَدٍ أَخْضَرَ وَ إِنَّمَا خُضْرَةُ السَّمَاءِ مِنْ خُضْرَةِ ذَلِکَ الْجَبَلِ وَ خَلَقَ خَلْقاً لَمْ یَفْتَرِضْ عَلَیْهِمْ شَیْئاً مِمَّا افْتَرَضَ عَلَی خَلْقِهِ مِنْ صَلَاةٍ وَ زَکَاةٍ وَ کُلُّهُمْ یَلْعَنُ رَجُلَیْنِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ سَمَّاهُمَا.

علیه السّلام نقل گردیده است که فرمود: خدا گرد دنیا کوهی از زبرجد سبز آفریده که سبزی آسمان از آن است و خلقی آفریده که مکلف به واجبات خلق او از نماز و زکات نیستند و همه دو مرد از این امت را لعن می کنند و نام آن ها را برد.

روایت10.

جامع الاخبار: از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله در مورد قاف و پشت قاف پرسیدند. فرمود: در پس آن هفتاد سرزمین طلا و هفتاد سرزمین نقره است. هفتاد زمین از مشک که در پس آن هفتاد زمین پر فرشته است که نه گرم و نه سرد است. در ازای هر زمین هزار سال راه است. پرسیدند: از پس فرشته ها چیست؟ فرمود: پرده ای از تاریکی. گفتند: پشت آن چیست؟ فرمود: پرده ای از باد. پرسیدند: پشتش چیست؟ فرمود: پرده ای از آتش. گفتند: در پس آن چیست؟فرمود: ماری گرد همه جهان که تا روز قیامت خدا را تسبیح می گوید و پادشاه همه مارها است. پرسیدند: در پس آن چیست؟ فرمود: پرده ای از نور.گفتند: در پس آن چیست؟ فرمود: دانش و قضای خدا.

از پهنا و درازا و گردی قاف پرسش شد. فرمود: هزار سال پهنا دارد که از یاقوت سرخ است، تنه­اش از نقره سپید و انتهای آن از زمرد سبز و سه شاخه از نور دارد؛ یکی در مشرق و یکی در مغرب و دیگری در میان آسمان که بر آن سه سطر نگاشته است: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»؛«الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»؛ «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ.»

روایت11.

الدُر المنثور: از کعب در مورد قول خدا که می فرماید: «حَتَّی تَوارَتْ بِالْحِجاب»(1) فرمود: پرده ای از یاقوت سبز در گرد خلایق که آسمان از آن سبز است که می گویند آسمان سبز. و دریا از آسمان سبز شده است که می گویند: دریای سبز.(2)

توضیح

اخبار این دو کتاب(جامع الأخبار و در المنثور) ضعیف است و از عامه و مانند آن ها نقل شده است و برخی گفتار درباره آن در «باب عوالم» گذشت.

ص: 121

روایت12.

الأقالیم و البلدان: از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل شده است: هر که آیات «فَسُبْحَانَ اللَّهِ حِینَ تُمْسُونَ وَ حِینَ تُصْبِحُونَ * وَ لَهُ الْحَمْدُ فیِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ عَشِیًّا وَ حِینَ تُظْهِرُونَ * یخُْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یخُْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیّ ِ وَ یحُْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتهَِا وَ کَذَالِکَ تخُْرَجُون»(1) {پس خدا را تسبیح گویید آن گاه که به عصر درمی آیید و آن گاه که به بامداد درمی شوید. و ستایش از آنِ اوست در آسمانها و زمین و شامگاهان و وقتی که به نیمروز می رسید. زنده را از مرده بیرون می آورد، و مرده را از زنده بیرون می آورد، و زمین را بعد از مرگش زنده می سازد و بدین گونه [از گورها] بیرون آورده می شوید.} را بخواند، به شماره هر دانه برف که بر کوه سبلان است حسنه برایش نوشته می شود. گفته شد: یا رسول اللَّه! سبلان چیست؟ فرمود: زمینی در ارمنیه و آذربایجان است که یک چشمه از بهشت و قبری از پیغمبران دارد.

ابو حامد اندلسی گفته است: بر سر این کوه چشمه بزرگی است، با این که بسیار بلند است و آبش از برف سردتر و در خوشگواری مانند عسل است و از درون همین کوه آب گرمی در می آید که تخم مرغ را می پزد و مردم برای مصالح خود به آن رو می آورند و در ته این کوه درخت و چراگاه بسیار است. و گیاهی دارد که هر آدمی یا جانداری بخورد فورا می میرد.قزوینی گفته است: دیدم اسب و رمه های دیگر در این کوه می چریدند و چون به آن گیاه می رسیدند، چون طرد شده می گریختند. و از قزوینی آورده که در یکی از دیه های قزوین کوهی است که کسی بالایش رفته بود. به من گفت که صورت هر حیوان از هر نوع و صورت هر صنف انسان که بی شمارند و سنگ شدند بر آن است و در میان آن ها شبانی است که بر عصایش تکیه زده و رمه گرد او سنگ شده، و زنی که ماده یی را می دوشد، و سنگ شده است زنی که بچه اش را شیر می دهد و سنگ شده است و در ادامه نیز مانند این است.

روایت13.

الأقالیم و البلدان: حکایت است که مردی از همدان نزد امام صادق علیه السّلام آمد و امام به او گفت: از کجا آمدی؟ گفت: از همدان. فرمود کوه راوند را می شناسی؟ گفت: قربانت! آن اروند است. فرمود: آری. راستی در آن چشمه ای از چشمه های بهشت است.

توضیح

آن کوه به هر دو نام نامیده می شده و صحیح راوند بوده و امام او را تایید کرد، چون نزد آن ها چنین معروف بوده است.

گفته است: کوه قاف گرد زمین، چون سفیدی چشم گرد است. سیاهی آن پشت قاف از سرای دیگر است نه از این جهان. یکی از مفسران بیان کرده است: برای خدا در پس قاف زمینی سفید چون نقره زلال است که چهل روز گردش خورشید طول دارد و در آن فرشته ها رو به عرش دارند و از هیبت خدا نمی دانند کنار آن ها چیست

ص: 122

و لا یعرفون ما آدم و ما إبلیس هکذا إلی یوم القیامة و قیل إن یوم القیامة تبدل أرضنا هذه بتلک الأرض و الله أعلم.

و قال السرندیب هو جبل بأعلی الصین فی بحر الهند و هو الجبل الذی أهبط علیه آدم علیه السلام و علیه أثر قدمه غائص فی الصخرة طوله سبعون شبرا و علی هذا الجبل ضوء کالبرق و لا یتمکن أحد أن ینظر إلیه و لا بد لکل یوم فیه من المطر فیغسل قدم آدم علیه السلام و حوله من أنواع الیواقیت و الأحجار النفیسة و أصناف العطر و الأدویة ما لا یوصف فإن آدم خطا من هذا الجبل إلی ساحل البحر خطوة واحدة و هو مسیرة یومین.

و قال حکی عن عبادة بن الصامت قال أرسلنی أبو بکر إلی ملک الروم رسولا لأدعوه إلی الإسلام فسرت حتی دخلت بلاد الروم فلاح لنا جبل یعرف بأهل الکهف فوصلنا إلی دیر فیه و سألنا أهل الدیر عنهم فأوقفونا علی سرب فی الجبل فوهبنا لهم

شیئا و قلنا نرید أن ننظر إلیهم فدخلوا و دخلنا معهم و کان علیهم باب من حدید ففتحوه لنا فانتهینا إلی بیت عظیم محفور فی الجبل فیه ثلاثة عشر رجلا مضطجعین علی ظهورهم کأنهم رقود و علی کل واحد منهم جبة غبراء و کساء أغبر قد غطوا بها من رءوسهم إلی أقدامهم فلم ندر ما ثیابهم من صوف أو وبر إلا أنها کانت أصلب من الدیباج فلمسناها فإذا هی تتقعقع من الصفاقة و علی أرجلهم الخفاف إلی أنصاف سوقهم مستنعلین بنعال مخصوفة(1)

و خفافهم و نعالهم فی جودة الخز و لین لجلود ما لم یر مثله قال فکشفنا عن وجوههم رجلا رجلا فإذا هم فی وضاءة الوجوه و صفاء الألوان و حسن التخطیط و هم کالأحیاء بعضهم فی نضارة الشباب و بعضهم قد خطه الشیب و بعضهم شعورهم مظفورة و بعضهم شعورهم مضمومة و علی زی المسلمین فانتهینا إلی آخرهم فإذا فیهم مضروب علی وجهه بسیف کأنما ضرب فی یومه فسألنا عن حالهم و ما یعلمون من أمورهم فذکروا أنهم یدخلون علیهم فی کل عام یوما و یجتمع أهل تلک الناحیة علی الباب فیدخل علیهم من ینفض التراب عن وجوههم و أکسیتهم و یقلم أظفارهم

ص: 123

و از آدم و ابلیس خبری ندارند و تا روز قیامت چنین می باشند. و گفته اند روز قیامت آن به جای زمین ما می آید، و اللَّه اعلم.گفته است: «سراندیب» کوهی بالاتر از چین در دریای هند می باشد و همان است که خدا آدم را از بهشت به آن فرو می آورد و جای پایش در آن است که در سنگی به درازی هفتاد وجب فرو رفته است و بر این کوه تابشی چون برق است و کسی نمی تواند به آن نگاه کند و هر روز باران دارد و قدمگاه آدم را می شوید و گردش چند نوع یاقوت و سنگ های با ارزش است و چند جور عطر و گیاهاندارویی بی شمار در آن است و آدم از این کوه تا کنار دریا که دو روز راه است، یک گام زد.

گفته است: از عباده بن صامت روایت شده است که ابوبکر مرا نزد پادشاه روم فرستاد تا او را به اسلام بخوانم. رفتم تا به بلاد روم رسیدم و کوه اهل کهف برای ما نمایان شد و به دیری رسیدیم و از اهل آنجا پرسیدم تا ما را بر سردابی در کوه نگه داشتند. چیزی به آن ها دادیم که آنان را ببینیم. به همراه آن ها رفتیم. دری آهنین داشت که آن را گشودند. به اتاق بزرگی که در کوه کنده بود رسیدیم که در آن سیزده مرد به پشت خوابیده بودند و هر کدام جبه ای تیره به تن داشتند و عبایی تیره از سر تا پا به خود پیچیده بودند. ندانستیم جامه آن ها پشم است یا کرک، ولی از ابریشم محکم تر بود. بر آن دست زدیم، از محکمی زنگ می زدند. موزه هایی تا نصف ساق بر پا داشتند که نعل دوخته و کامل داشتند و مانند خز بودند و به اندازه ای نرم که مانندشان دیده نشود.گفت چهره هر یک را باز کردیم، درخشان و خوش رنگ و خوش ترکیب مانند چهره جوانانی خرم بودند. برخی تار سفید در مویشان بود و موهای برخی بافته و برخی به هم چسبیده بود و لباس مسلمان داشتند. به آخرشان رسیدیم و ناگاه در چهره یکی از آن ها زخم تازه شمشیری بود که گویا همان روز زده باشند. از حالشان پرسیدم و آنچه درباره آن ها می دانند. گفتند: سالی یک بار به دیدن آن ها می آیند و مردم این ناحیه بر در غار جمع شوند و کسانی بر بالین آن ها می آیند و چهره و جامه آن ها را گردگیری می کنند و ناخن آن ها را می گیرند

ص: 123

و یقص شواربهم و یترکهم علی هیئتهم هذه قلنا لهم هل تعرفون من هم و کم مدة هم هاهنا فذکروا أنهم یجدون فی کتبهم أنهم کانوا أنبیاء بعثوا إلی هذه البلاد فی زمان واحد قبل المسیح بأربعمائة سنة و عن ابن عباس أن أصحاب الکهف سبعة.

و سبیلشان را می زنند و آن ها را به حال خود رها می کنند.

گفتم: می دانید این ها چه کسانی هستند و چند سال است که در اینجا ساکن اند؟ گفتند: در کتب آن ها وارد شده است که پیغمبرانی بودند که چهارصد سال پیش از مسیح یکباره بر مردم این بلاد مبعوث شدند. از ابن عباس روایت شده است که اصحاب کهف هفت نفرند.

روایت14.

نوادر راوندی: علی بن اسباط از جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده است که یک روز رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در مسجد نزد ما آمد و فرمود: در اینجا کیست؟ گفتم: یا رسول اللَّه! من و سلمان فارسی. فرمود: سلمان! مولایت علی را بخوان که درباره او از خداوند عالمیان فرمانی رسیده است. می گوید: سلمان رفت و علی را از خانه اش آورد و وقتی نزد پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله رسید، با او مدت طولانی خلوت کرد و پنهان از ما برای او راز می گفت. از چهره رسول صلی اللَّه علیه و آله مانند رشته درّ عرق سرازیر بود و از خرمی می درخشید. چون از رازگویی او برگشت، فرمود: شنیدی و دانستی یا علی، آن را نگه دار! سپس فرمود: ای جابر! عمر و ابا بکر را صدا بزن. آن ها را آوردم. فرمود: ای جابر! عبدالرحمن بن عوف را هم نزد من بیار. من او را هم دعوت کردم. وقتی آمد، به سلمان فرمود: به خانه امّ سلمه برو و آن جاجیم خیبری را بیاور. طولی نکشید که سلمان آن را آورد. فرمود: بازش کنید، و به آن سه تا گفت روی آن بنشینید و هر کدام بر گوشه ای نشستند. رسول صلّی اللَّه علیه و آله رازی دراز با سلمان فرمود و به او گفت: تو هم بر گوشه چهارم بنشین. و آنگه فرمود: یا علی! میان بساط بنشین و آنچه به تو فرمودم بگو که اگر بر کوه بگویی، روان می شود و اگر بر زمین بگویی از دنبالت قطعه می شود و هر که در بر تو است به هم می پیچد و اگر با آن مرده ها را بخوانی، به فرمان خدا پاسخ تو را می گویند.

یکی از آن ها گفت: یا رسول اللَّه! این خاص علی است؟ فرمود. آری. آن را برای او بدانید. سلمان می گوید: وقتی همه در جای خود نشستند، بساط به جنبش آمد و او را جز میان آسمان و زمین ندیدیم و چون سلمان برگشت، گزارش داد که آن ها میان آسمان و زمین رفتند. ندانستند به مشرق می روند یا مغرب تا بساط آن ها را بر غاری بزرگ فرو آورد که یک در از سنگ واحد داشت. سلمان گفت: فرمان رسول صلّی اللَّه علیه و آله را اجرا کردم. گفتم: چه فرمانی. گفت:

ص: 124

أَمَرَنِی إِذَا اسْتَقَرَّ الْبِسَاطُ مَکَانَهُ مِنَ الْأَرْضِ وَ صِرْنَا عِنْدَ الْکَهْفِ أَنْ آمُرَ أَبَا بَکْرٍ بِالسَّلَامِ عَلَی أَهْلِ ذَلِکَ الْکَهْفِ وَ عَلَی الْجَمِیعِ فَأَمَرْتُهُ فَسَلَّمَ عَلَیْهِمْ بِأَعْلَی صَوْتِهِ فَلَمْ یَرُدُّوا عَلَیْهِ شَیْئاً ثُمَّ سَلَّمَ أُخْرَی فَلَمْ یُجَبْ فَشَهِدَ أَصْحَابُهُ عَلَی ذَلِکَ وَ شَهِدْتُ عَلَیْهِ ثُمَّ أَمَرْتُ عُمَرَ فَسَلَّمَ عَلَیْهِمْ بِأَعْلَی صَوْتِهِ فَلَمْ یَرُدُّوا عَلَیْهِ شَیْئاً ثُمَّ سَلَّمَ أُخْرَی فَلَمْ یُجَبْ فَشَهِدَ أَصْحَابُهُ عَلَی ذَلِکَ وَ شَهِدْتُ عَلَیْهِ ثُمَّ أَمَرْتُ عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ عَوْفٍ فَسَلَّمَ عَلَیْهِمْ فَلَمْ یُجَبْ فَشَهِدُوا أَصْحَابُهُ عَلَی ذَلِکَ وَ شَهِدْتُ عَلَیْهِ ثُمَّ قُمْتُ أَنَا فَأَسْمَعْتُ الْحِجَارَةَ وَ الْأَوْدِیَةَ صَوْتِی فَلَمْ أُجَبْ فَقُلْتُ لِعَلِیٍّ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی أَنْتَ بِمَنْزِلَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی نَرْجِعَ لَکَ وَ لَکَ السَّمْعُ وَ الطَّاعَةُ وَ قَدْ أَمَرَنِی أَنْ آمُرَکَ بِالسَّلَامِ عَلَی أَهْلِ هَذَا الْکَهْفِ آخِرَ الْقَوْمِ وَ ذَلِکَ لِمَا یُرِیدُ اللَّهُ لَکَ وَ بِکَ الشَّرَفَ مِنْ شَرَفِ الدَّرَجَاتِ فَقَامَ عَلِیٌّ فَسَلَّمَ بِصَوْتٍ خَفِیٍّ فَانْفَتَحَ الْبَابُ فَسَمِعْنَا لَهُ صَرِیراً شَدِیداً وَ نَظَرْنَا إِلَی دَاخِلِ الْغَارِ یَتَوَقَّدُ نَاراً فَمُلِئْنَا رُعْباً وَ وَلَّی الْقَوْمُ فِرَاراً فَقُلْتُ لَهُمْ مَکَانَکُمُ حَتَّی نَسْمَعَ مَا یُقَالُ وَ إِنَّهُ لَا بَأْسَ عَلَیْکُمْ فَرَجَعُوا فَأَعَادَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَیُّهَا الْفِتْیَةُ الَّذِینَ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ فَقَالُوا وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا عَلِیُّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ وَ عَلَی مَنْ أَرْسَلَکَ بِآبَائِنَا وَ أُمَّهَاتِنَا أَنْتَ یَا وَصِیَّ مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ قَائِدِ الْمُرْسَلِینَ وَ نَذِیرِ الْعَالَمِینَ وَ بَشِیرِ الْمُؤْمِنِینَ أَقْرِئْهُ مِنَّا السَّلَامَ وَ رَحْمَةَ اللَّهِ یَا إِمَامَ الْمُتَّقِینَ قَدْ شَهِدْنَا لِابْنِ عَمِّکَ بِالنُّبُوَّةِ وَ لَکَ بِالْوَلَایَةِ وَ الْإِمَامَةِ وَ السَّلَامُ عَلَی مُحَمَّدٍ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیّاً قَالَ ثُمَّ أَعَادَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَیُّهَا الْفِتْیَةُ الَّذِینَ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدیً فَقَالُوا عَلَیْکَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ یَا مَوْلَانَا وَ إِمَامَنَا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَرَانَا وَلَایَتَکَ وَ أَخَذَ مِیثَاقَنَا بِذَلِکَ وَ زَادَنَا إِیمَاناً وَ تَثْبِیتاً عَلَی التَّقْوَی قَدْ سَمِعَ مَنْ بِحَضْرَتِکَ أَنَّ الْوَلَایَةَ لَکَ دُونَهُمْ وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ قَالَ سَلْمَانُ فَلَمَّا سَمِعُوا ذَلِکَ أَقْبَلُوا عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ قَالُوا شَهِدْنَا وَ سَمِعْنَا فَاشْفَعْ لَنَا إِلَی نَبِیِّنَا لِیَرْضَی عَنَّا بِرِضَاکَ ثُمَّ تَکَلَّمَ عَلِیٌّ علیه السلام بِمَا أَمَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا دَرَیْنَا أَ شَرْقاً أَمْ غَرْباً حَتَّی نَزَلْنَا کَالطَّیْرِ الَّذِی یَهْوِی مِنْ مَکَانٍ بَعِیدٍ وَ إِذَا نَحْنُ عَلَی بَابِ الْمَسْجِدِ فَخَرَجَ إِلَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ کَیْفَ رَأَیْتُمْ فَقَالَ الْقَوْمُ نَشْهَدُ کَمَا شَهِدَ أَهْلُ الْکَهْفِ وَ نُؤْمِنُ کَمَا آمَنُوا فَقَالَ

ص: 125

فرمود وقتی بساط به جای خود در زمین نشست و ما به در غار رفتیم، به ابوبکر می گویم بر اصحاب غار و بر همه سلام بدهد. من به او فرمودم و او به آواز بلندتر سلام داد و جوابی نشنید. باز سلام داد و جوابی نگرفت. من و همه همراهان به آن گواهی دادیم. آنگاه به عمر فرمان دادم و او هم با صدای بلندتر سلام داد و جوابی نگرفت و سلام دیگر داد و جوابی نشنید. من و همه همراهان به آن گواهی دادیم. سپس نوبت عبدالرحمن بن عوف شد و او هم چنین بود و گواهی برای او هم انجام شد و سپس من بلند شدم و به فریادی که سنگ و درّه ها شنیدند سلام دادم و جواب نگرفتم. به علی علیه السّلام گفتم: پدر و مادرم قربانت! تو به جای رسول صلّی اللَّه علیه و آله فرمانده مایی تا برگردیم و همه فرمانبریم، و رسول صلّی اللَّه علیه و آله به من فرموده تودر پایان دیگران بر اصحاب این غار سلام دهی. این است آنچه که خدا به آن شرف و رفع در حاجت را خواسته است. علی علیه السّلام برخاست و آهسته سلام کرد. در با ناله سختی باز شد و به درون غار پر از آتش و هراس نگاه کردیم و آنان گریختند. گفتم: در جای باشید تا بشنویم چه می گوید و باکی بر شما نیست! برگشتند و علی علیه السّلام باز سلام کرد که: درود بر شما ای جوانان با ایمان به پروردگار خود! جواب دادند: درود بر تو ای علی علیه السّلام و رحمت خدا و برکاتش و بر کسی که تو را فرستاده است. پدران و مادران ما به قربانت! ای وصیّ محمّد، خاتم النبیین و پیشوای مرسلین و نذیر عالمین و بشیر مؤمنین، از ما به او سلام با رحمت خدا برسان. ای امام متقیان! البته ما به نبوت پسر عمت و به ولایت و امامت تو گواهی می دهیم، درود بر محمّد صلّی اللَّه علیه و آله روزی که زاد و روزی که مرد و روزی که زنده می شود.

گفت: باز علی علیه السّلام سلام داد و جواب گفتند: بر تو درود و رحمت خدا و برکاتش، مولای ما، امام ما! سپاس خدا را که ولایت تو را به ما نمود و از ما به آن پیمان سدّ و ایمان و عقیده ما را به آن فزود و بر تقوا پایدارمان کرد. البته شنیدند همراهانت که ولایت از آن تو است نه آن ها و به زودی می دانند آنان که ستم کردند، چه سرانجامی دارند.

سلمان گفت: وقتی این را شنیدند، رو به علی علیه السّلام کردند و گفتند شنیدیم و نزد پیغمبر گواهی می دهیم. واسطه شو که با خشنودی تو از ما خشنود شود. سپس علی علیه السّلام کلامی را که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به او یاد داده بود به زبان آورد و ندانستیم به مشرق می رویم یا مغرب تا مانند پرنده دورپروازی بر در مسجد فرود آمدیم. رسول خدا نزد ما آمد و فرمود: چگونه دیدید؟ همه همراهان هم زبان با اصحاب کهف شهادت دادند و گفتند عقیده آن ها را داریم. فرمود:

ص: 125

إِنِ تَفْعَلُوا تَهْتَدُوا وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا تَخْتَلِفُوا فَمَنْ وَافَی وَافَی اللَّهُ (1)

لَهُ وَ مَنْ نَکَصَ فَعَلَی عَقِبَیْهِ یَنْقَلِبُ أَ فَبَعْدَ الْمَعْرِفَةِ وَ الْحُجَّةِ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَقَدْ أُمِرْتُ أَنْ آمُرَکُمْ بِبَیْعَتِهِ وَ طَاعَتِهِ فَبَایِعُوهُ وَ أَطِیعُوهُ فَقَدْ نَزَلَ الْوَحْیُ بِذَلِکَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ (2) قَالَ جَابِرٌ فَبَایَعْنَاهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِ اسْتَقَمْتُمْ عَلَی الطَّرِیقَةِ لِعَلِیٍّ فِی وَلَایَتِهِ أُسْقِیتُمْ مَاءً غَدَقاً وَ أَکَلْتُمْ مِنْ فَوْقِ رُءُوسِکُمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ وَ إِنْ لَمْ تَسْتَقِیمُوا اخْتَلَفَتْ کَلِمَتُکُمْ وَ شَمِتَ بِکُمْ عَدُوُّکُمْ وَ لَتَتَّبِعُنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ شَیْئاً شَیْئاً لَوْ دَخَلُوا جُحْرَ ضَبٍّ لَتَبِعْتُمُوهُمْ فِیهِ وَ طُوبَی لِمَنْ تَمَسَّکَ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ مِنْ بَعْدِی حَتَّی یَمُوتَ وَ بَلَغَنِی وَ أَنَا عَنْهُ رَاضٍ قَالَ جَابِرٌ وَ کَانَ ذَهَابُهُمْ وَ مَجِیئُهُمْ مِنْ زَوَالِ الشَّمْسِ إِلَی وَقْتِ الْعَصْرِ.

اگر عمل می کنید رهجو باشید و بر رسول جز رساندن فرمان روشن خدا نیست و اگر به آن عمل نکنید، اختلاف می کنید. هر که وفا کند خدا با او وفا می کند و هر که بی وفا شود، به عقب خود بازمی­گردد. آیا پس شناخت و اتمام حجت[به عقب باز می­گردد]؟! قسم به او که جانم به دست اوست، فرماندارم که به شما فرمان بدهم با او بیعت کنید و فرمانش ببرید، با او بیعت کنید، از او فرمان برید که وحی به آن نازل شده است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُم »(1){ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید.» جابر گفت: با او بیعت کردیم.

رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: اگر بر سنت علی علیه السّلام در ولایت او استوار بمانید، به شما آب گوارا می نوشانیم و نعمت از بالا و زیر پای خود می برید و اگر بر آن استوار نشوید، حرفه شما مختلف می گردد و دشمن شاد می شوید. البته شما جزء به جزء پیرو بنی اسرائیل می باشید، اگر به سوراخ سوسماری رفته اند، شما هم به دنبالشان بروید و خوشا به حال کسی که پس از من به ولایت علی علیه السّلام بماند تا بمیرد و به من برسد و از او خشنودم. جابر گفت: رفتن و برگشتن آنان از وقت غروب خورشید نیمه روز تا هنگام عصر بود.

روایت15.

الدُر المنثور: از ابن عباس روایت شده است که خداوند متعال در پس این زمین، دریایی به گردش آفریده است و در پس آن کوهی به نام «ق» آفریده است که آسمان دنیا بر آن می چرخد و در پس آن نیز کوهی هفت برابر این زمین است و خدا در پس آن هم دریایی اطرافش آفریده است و پس از آن هم کوهی به نام «ق» است که آسمان دوم بر آن می چرخد و تا هفت زمین، هفت دریا، هفت کوه شمرد. و گفت این است معنی قول خدا که می فرماید: «وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحر»{و دریا را هفت دریای دیگر به یاری آید، سخنان خدا پایان نپذیرد. قطعاً خداست که شکست ناپذیر حکیم است.}(2)

روایت16.

الدُر المنثور: از عبدالله بن بریده روایت شده است که گفت: ق، کوهی از زمرد است که اطراف جهان بوده و دو پهلوی آسمان بر آن است.(3)

روایت17.

الدُر المنثور: از مجاهد نیز نقل شده است که «ق» کوهی اطراف زمین است.(4)

ص: 126

روایت18.

الدُر المنثور: از ابن عباس روایت شده است که خدا کوهی به نام «ق» بر گرد عالم آفریده که ریشه هایش تا صخره ای است که زمین بر آن است و هرگاه خدا بخواهد قریه ای را بلرزاند، به آن کوه می فرماید تا ریشه ای را که پهلوی آن است بجنباند که زمین آن قریه بلرزد.(1)

روایت19.

علل الشرایع، مجالس صدوق: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: وقتی ذوالقرنین به سد رسید، از آن گذشت و به ظلمات رفت و در آن فرشته ای بر کوهی به طول پانصد ذارع دید. آن فرشته به او گفت: پشت سرت راهی نبود؟ ذوالقرنین گفت: تو کیستی؟ گفت فرشته رحمان و گماشته بر این کوه که هر کوهی خدا عزّ و جلّ آفریده، ریشه به آن داده است و وقتی خدا می خواهد شهری را بلرزاند، به من وحی می فرستد که آن را بلرزانم.(2)

عیاشی در جواب پرسشی از امام صادق علیه السّلام به نقل از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله همین را بیان کرده است. در من لا یحضره الفقیه نیز بدون ذکر سند آن را آورده است.

توضیح

«پشت سرت راهی نبود» یعنی با همه پهناوری زمین در آنجا چرا اینجا آمدی؟

روایت20.

علل الشرایع: از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که فرمود: چون خداوند عزّوجلّ زمین را آفرید، به ماهی دستور داد تا آن را به دوش بردارد و با خود گفت به نیروی خودم آن را برداشتم. در این هنگام خداوند عزّوجلّ یک ماهی یک وجبی فرستاد و در سوراخ بینی او درآمد و چهل صباح پریشان شد.

ص: 127

اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُزَلْزِلَ أَرْضاً تَرَاءَتْ لَهَا تِلْکَ الْحُوتَةُ الصَّغِیرَةُ فَزُلْزِلَتِ الْأَرْضُ فَرَقاً(1).

الْفَقِیهُ، مُرْسَلًا: مِثْلَهُ وَ فِیهِ قَدْرَ فِتْرٍ(2).

وقتی خدامی خواهد زمینی را بلرزاند، آن ماهی کوچک را به سوی او می فرستد و از ترس زمین را می لرزاند.(1)

در کتاب من لا یحضره الفقیه بدون ذکر سند مانندش را آورده است.(2)

بیان

الفتر بالکسر ما بین السبابة و الإبهام إذا فرقتهما و تأنیث فحملتها و قالت بتأویل الحوتة أو السمکة و الفرق بالتحریک الخوف.

روایت21.

علل الشرایع: به نقل از یکی از دو امام آورده است که خداوند عزّوجلّ به ماهی دستور داد که زمین را بردارد و هر شهری روی یک پولک آن قرار گرفت و وقتی خدا می خواهد آن شهر را بلرزاند، به ماهی دستور می دهد تا آن پولک را بجنباند و اگر آن پولک را بلند کند، زمین به فرمان خدا واژگون می شود.

در من لا یحضره الفقیه بدون سند از امام صادق علیه السّلام مانند این خبر را آورده است.

توضیح

صدوق(ره) پس از ذکر این سه حدیث در کتاب فقیه گفته است: زلزله به این سه سبب واقع می شود و این اخبار اختلافی ندارند. ظاهر کلامش این است که زمین لرزه گاهی به سبب نخست، گاهی به سبب دوم و گاهی به سبب سوم است. و بسا که در هر زمین لرزه هر سه سبب موجود باشند و بسا که علت دوم در زمین لرزه، مانند زمین لرزه قیامت سراسری است و سومی به دنبالش فرو کشیدن و انقلاب و دگرگونی بزرگی در زمین به وجود می آید. خلاصه زمین لرزه ای بزرگ است. سبب یکم در زلزله های اندک و جزئی است و مؤید خبر یکم این است که بیشتر زمین لرزه ها از کوه ها آغاز می شوند و هر ده که به کوه نزدیک تر است، لرزه آن سخت تر است.

روایت22.

کافی: به نقل از تمیم بن حاتم آمده است که گفت: با امیرالمؤمنین علیه السّلام بودیم و زمین لرزید. وی آن را لمس کرد و فرمود: آرام باش! تو را چه می شود؟ آن گاه به ما رو کرد و فرمود: اگر آن زمین لرزه ای بود که خدا گفته است، البته پاسخ مرا می داد، ولی آن نیست.(3)

ص: 128

روایت23.

علل الشرایع: از تمیم بن حذیم نقل شده است که با علی علیه السّلام بودیم که به بصره رو کردیم. در یک منزلی زمین لرزید. علی علیه السّلام بر آن دست زد و به او گفت: تو را چه می شود؟ آن گاه به ما رو کرد و فرمود: اگر آن زمین لرزه ای بود که خداوند عزّوجلّ در کتابش گفته است به من پاسخ می داد، ولی آن نیست.(1)

توضیح

این اشاره ای است به این که مقصود از «الانسان» در سوره زلزال، امیرالمؤمنین علیه السّلام است که به زمین می گوید: تو را چه شود؟ و زمین به او گزارش می دهد. چنان چه در علل از فاطمه علیها السّلام نقل شده است که فرمود: در عهد ابوبکر زمین لرزه شد و حدیث را ادامه داده تا گفته است: علی علیه السّلام به آن ها فرمود: گویا از آنچه می بینید هراس کرده اید؟ گفتند: چگونه نهراسیم، در صورتی که مانندش را هرگز ندیده ایم. علی علیه السلام دو لبش را جنبانید و دست به زمین زد و فرمود: تو را چه می شود؟ آرام باش! و آرام شد. و فرمود: منم آن مردی که خدا فرموده «إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها * وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها * وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها »{آنگاه که زمین به لرزش [شدید] خود لرزانیده شود. و زمین بارهای سنگین خود را برون افکند. و انسان گوید: «[زمین] را چه شده است؟}(2) منم آن آدمی که به او می گویم تو را چه شده است، «یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها»{آن روز است که [زمین] خبرهای خود را باز گوید.}(3) به من گزارش می دهد.

و این است معنی قول او که اگر آن زمین لرزه بود که خدا در قرآن گفته است، یعنی در سوره زلزال، که زمین لرزه قیامت است، به من پاسخ می داد، یعنی گزارش می داد و با من سخن می گفت، ولی آن نیست، یعنی زلزله قیامت نیست.(4)

روایت24.

علل الشرایع: از محمّد بن سلیمان دیلمی آمده است که از امام صادق علیه السّلام پرسیدم: زلزله چیست؟ فرمود: آیتی است. گفتم: سببش چیست؟ فرمود: خدا تبارک و تعالی به ریشه های زمین فرشته ای گماشته و وقتی می خواهد زمینی بلرزد، به او وحی می کند که فلان ریشه را بجنبان و او ریشه های آن زمین را می جنباند و اهل آن می جنبند.

راوی می گوید: گفتم: وقتی چنین می شود چه کنم؟ فرمود: نماز کسوف را بخوان و چون تمام کردی، به سجده برو و در آن بگو:

ص: 129

یَا مَنْ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً أَمْسِکْ عَنَّا السُّوءَ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(1).

الفقیه، بإسناده عن سلیمان الدیلمی: مثله (2)

یا من «یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُورا» أمسک عنّا السوء إنک علی کل شی قدیر. ای کسی که {آسمانها و زمین را نگاه می دارد تا نیفتند، و اگر بیفتند بعد از او هیچ کس آنها را نگاه نمی دارد اوست بردبار آمرزنده.} بدی را از ما بازدار که بر هر چیز توانایی.(1)

در من لا یحضره الفقیه مانندش را آورده است.(2)

توضیح

«آیه» یعنی نشانه خشم یا توانایی او. «أَنْ تَزُولا» یعنی به خاطر نیفتادنش. یا چون امساک دربردارنده معنای حفظ و یا منع است به آن متعدی شده است. و در من لا یحضره الفقیه آمده است: پس از غفورا می گوید: ای کسی که آسمان را نگهداری تا بر زمین نیفتد بازدار...

روایت25.

کافی: از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که فرمود: آن ماهی که زمین را به دوش دارد در دل می گفت: زمین را به نیروی خود برمی دارم. خداوند عزّوجلّ یک ماهی کمتر از شبر و بزرگ تر از فتر (میانه سبابه و ابهام) در بینی او فرستاد و چهل روز بی هوش شد و خدا به او رحم کرد و به درآمد. و چون خداوند عزّوجلّ می خواهد زمین بلرزد، آن ماهی را به سوی این ماهی می فرستد و چون آن را ببیند، پریشان می شود و زمین می لرزد.(3)

روایت26.

علل الشرایع: از محمّد بن علی بن ابراهیم روایت شده است که سبب زمین لرزه، پولک پشت ماهی حامل زمین است و چون خداوند عزّوجلّ می خواهد زمینی یا مکانی بلرزد، ماهی پولک آنجا را بلند می کند و می جنباند و آن زمین می لرزد.

روایت27.

توحید: مفضل از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: اگر کسی می گوید چرا این زمین می لرزد، به او گفته می شود زلزله و مانندش پند و بیم مردم است تا رعایت خود کنند و از گناه دست بکشند.

چند فایده:

1.

معموره زمین به هفت اقلیم بخش شده است. گفته اند: دایره عظیمه

ص: 130

التی تحدث علی سطح الأرض إذا فرض معدل النهار قاطعا للعالم الجسمانی تسمی خط الاستواء و إذا فرضت عظیمة أخری علی وجه الأرض تمر بقطبیها انقسمت الأرض بهما أرباعا أحد القسمین الشمالیین هو الربع المسکون و الباقیة إما غامرة فی البحار غیر مسکونة و إما عامرة غیر معلومة الأحوال و طول کل ربع بقدر نصف الدائرة العظیمة و عرضه بقدر ربعها و هذا الربع المسکون أیضا لیس کله معمورا إذ بعضه فی جانب الشمال لفرط البرد لا یمکن لحیوان التعیش فیه و هی المواضع التی یکون عرضها أزید من تمام المیل الکلی و فی القدر المعمور أیضا بحار کثیرة بعضها متصل بالمحیط و بعضها غیر متصل کما عرفت و جبال و آکام و آجام و بطائح و مغایض و براری لا تقبل العمارة و وجدوا فی جنوب خط الاستواء قلیلا من العمارة من الزنج و السودان لکن لقلتها لم یعدوها من المعمورة و مبدأ العمارة عند المنجمین من جانب الغرب و کانت هناک جزائر تسمی الجزائر الخالدات و هی الآن مغمورة فی الماء فجعلها بعضهم مبدأ الطول و آخرون جعلوا ساحل البحر الغربی مبدأ و بینهما عشر درجات و نهایة العمارة من الجانب الشرقی عندهم کنک ذر و هو مستقر الشیاطین بزعمهم و سموا ما بین النهایتین علی خط الاستواء قبة الأرض ثم قسموا المعمور من هذا الربع فی جانب العرض بسبعة أقالیم بدوائر موازیة لخط الاستواء طول کل إقلیم ما بین الخافقین و عرضه بقدر تفاضل نصف ساعة فی النهار الأطول لأن أحوال کل إقلیم متشابهة متناسبة بحسب الحر و البرد و المزاج و الألوان و الأخلاق فمبدأ الإقلیم الأول فی العرض عند الأکثر مواضع یکون عرضها اثنتا(1)

عشرة درجة و ثلثا درجة و نهارهم الأطول اثنتا عشرة ساعة و نصف و ربع و لم یعدوا من خط الاستواء إلی هذه المواضع من المعمورة لقلة العمارة فیها و بعضهم یجعل مبدأ الإقلیم خط الاستواء لکن علی التقدیرین لا خلاف فی أن مبدأ الإقلیم الثانی حیث عرضه عشرون درجة و نصف و نهاره الأطول

ثلاث عشرة ساعة و ربع و مساحة سطح الإقلیم الأول علی الأول کما ذکره البرجندی ستمائة ألف و اثنان و ستون ألف فرسخ و أربعة و أربعون فرسخا و نصف

ص: 131

معدل النهار، در سطح زمین، خط استوا است که آن را دو بخش شمالی و جنوبی می کند و با دایره دیگری که بر دو قطب آن می گذرد چهار بخش است که بالای شمالی آن معموره زمین و بخش های دیگر یا زیر آبند و یا نامسکون، یا معمورند و نامعلوم. طول هر بخش یکصد و شصت درجه و پهنایش یک چهارم دایره برابر نود درجه است. این یک چهارم هم همه معموره نیست، بلکه بخشی از آن در شمال که عرض آن از شصت و شش درجه تمام میل کافی فزون است و به جهت سردی بیش از اندازه، برای زندگی جانوران مناسب نیست. و چنان چه دانستی، در معموره هم دریاهای بسیاری است که برخی پیوست به دریای محیط و برخی جدا می باشد. کوه ها و تپه ها و بیشه ها و دشت ها و باتلاق ها و بیابان های بی آب هم آباد نمی شوند. در جنوب خط استوا اندکی آبادی از زنگی ها و سودانی ها هست که در شمار معموره نیاوردند. آغاز معموره نزد منجمین جزایر خالدات بوده که اکنون زیر آب رفته اند و برخی آن ها را مبدأ طول دانسته اند و برخی کناره دریای مغرب را که ده درجه از آن دور است. پایان آبادی سمت مغرب نزد آن ها «کنک ذر» است که می پندارند جایگاه دیوان است و میان این دو نهایت را بر خط استوا گنبد زمین می نامند و سپس معموره را از عرض با دوایری موازی خط استوا به هفت اقلیم پخش می کردند که طول هر کدام از مشرق تا مغرب است و عرض آن به اندازه تفاوت نیم ساعت روزهای بلندتر است، چون احوال هر اقلیم در گرما و سرما و مزاج و رنگ و اخلاق به هم شبیه است .

مبدأ اقلیم یکم تا دوازده و یک سوم درجه است و بلندترین روزش دوازده و سه چهارم ساعت و از خط استوا تا اینجا را در شمار معموره نیاوردند، چون آبادی اش کم است و برخی آن را هم جزو اقلیم یکم دانسته اند. و به هر تقدیر خلافی نیست که آغاز اقلیم دوم از عرض بیست و یک دوم و بلندترین روزش سیزده و یک چهارم ساعت است.مساحت اقلیم یکم به قول اول چنان چه بیرجندی گفته 662044 فرسخ و نصف است

ص: 131

فرسخ و البلاد المشهورة الواقعة فیه نجران و جند و صنعاء و صعدة و صحار و سندان و کولم و علاقی و قال بعضهم و هذا الإقلیم یبتدئ فی الطول من المشرق و أراضی الصین و تمر هناک علی أنهار عظیمة ثم تمر علی سواحل البحر الجنوبی و بعض أرض الصین و بعض البلاد الجنوبیة من الهند و السند ثم علی جزیرة کرک التی والاها من قبل ملک الیمن ثم یمر علی خلیج فارس و جزیرة العرب و علی أکثر بلاد الیمن کمعلی و حضرموت و صنعاء و زبید و عدن و شهر و قلهات و ظفار و سبأ و مدینة الطیب و صحار قصبة(1)

عمان ثم علی الخلیج الأحمر و دار ملک الحبشة و بلاد النوبة و علی غایة معدن الذهب من بلاد السودان (2) المغرب ثم علی بلاد بربر إلی المحیط المغربی و عدد البلاد المشهورة الواقعة فی هذا الإقلیم خمسون و فیه من الجبال و الأنهار العظیمة عشرون جبلا و ثلاثون نهرا و لون أکثر أهله السواد و یزعمون أن هذا الإقلیم منسوب إلی زحل و مساحة سطح ما بین خط الاستواء و الإقلیم الأول ألف ألف فرسخ و مائة و ستة عشر ألف فرسخ و سبعمائة و خمسة و ثلاثون فرسخا و سدس فرسخ و البلاد المشهورة الواقعة فیها عدن و شوام و حضرموت و مرباط و سقوطرة و جزیرة سرندیب و جزیرة لامری و جزیرة کله و غانة و کوکو و سقالة و بربرا و زغاوة من بلاد الزنج و هدیة و زیلع کلاهما من بلاد الحبشة.

و مساحة الإقلیم الثانی خمسمائة ألف فرسخ و اثنان و سبعون ألف فرسخ و ستة و ستون فرسخا و ثلث فرسخ و البلاد المشهورة فیه مکة و المدینة ضاعف الله شرفهما و تیماء من بلاد الشام و ینبع و جدة و خیبر و بطن مر و الطائف و الفید و الفرع و یمامة و الأحساء و قطیف و البحرین و القفط و صعید

ص: 132

و شهرهای مشهورش نجران، جنید، صعده، صنعاء، سحار، سندان و کولم و علاقی است.

برخی گفته اند که این اقلیم از طول شرقی و چین آغاز می شود و از رودهای بزرگی می گذرد و به کناره های دریای جنوبی و بخشی از اراضی چین و برخی بلاد جنوبی میان هند و سند، سپس بر جزیره (کرک) که پیش از این در فرمان پادشاه یمن بود و سپس به خلیج فارس و جزیرة العرب و بر بیشتر بلاد یمن گذر می کند، مانند معلی، حضرموت، صنعاء زبید، عدن، شهر، قلهات، ظفار، سبا، مدینه طیبه، صحار، قصبه عمان. سپس بر دریای سرخ و پایتخت حبشه و بلاد نوبه و معدن طلای سودان مغرب و بلاد بربر تا محیط غربی می گذرد.

در این اقلیم پنجاه شهر مشهور است و بیست کوه و سی رود بزرگ. رنگ بیشتر سکنه آن سیاه است و آن را وابسته به زحل می دانند. مساحت سطح میان خط استوا و اقلیم یکم 1116735 و یک ششم فرسخ است و شهرهای معروفش عدن، شبام، حضرموت، مرباط سقوطره، جزیره سراندیب، جزیره لامری، جزیره کله، غانه، کوکو، سقاله، بربرا و زغاوه از بلاد زنگ و هدبه و زیله از بلاد حبشه است.

مساحت اقلیم دوم 572066 و یک سوم فرسخ و شهرهای مشهورش مکه، مدینه (ضاعف اللَّه شرفهما)، تیماء از بلاد شام، ینبع، جده، خیبر، بطن مر، طائف، فید فرع، یمامه، احساء قطیف، بحرین، قفط، صعید،

ص: 132

و أسیوط و أسوان و إسنا و عیذاب و لمطة من أقصی المغرب و سوس أقصی و سجلماسة و دیبل من بلاد السند و مکران و بیرون و المنصورة و صنم صومنات من بلاد الهند و کنبایت و ماهورة و قِنَّوْج و قال بعضهم هذا الإقلیم یأخذ فی الطول من بلاد الصین و یمر بمعظم بلاد الهند و منها دهلی ثم بشمال جبال معروفة فی دیارهم و یمر بمعظم دیار السند منها منصورة و یصل إلی عمان و یقطع جزیرة العرب من أرض نجد و تهامة و یمر بالطائف و مکة شرفها الله تعالی و مدینة الرسول صلی الله علیه و آله و یثرب و هجر و قطیف و البحرین و هرمز من کرمان و یقطع القلزم و یصل إلی صعید مصر و یقطع النیل و یأخذ فی أرض المغرب و یمر بأواسط بلاد إفریقیة ثم ببلاد البربر و یصل إلی المحیط و البلاد المشهورة الواقعة فی هذا الإقلیم أیضا خمسون و فیه من الجبال عشرون و من الأنهار مثلها و لون عامة أهله بین السواد و السمرة و یزعمون أنه منسوب إلی الشمس.

و مبدأ الإقلیم الثالث عرضه سبع و عشرون درجة و نصف و نهایة طول الأیام ثلاث عشرة ساعة و ثلاث أرباع ساعة و مساحة سطحه أربعمائة و ستون ألف فرسخ و أحد و تسعون فرسخا و خمسا فرسخ و البلاد المشهورة فیه الإسکندریة و منفلوط من بلاد سعید و أکثر بلادها الواقعة علی النیل و رشید و دمیاط من بلاد مصر و قلزم علی ساحل بحر الیمن و فسطاط من بلاد مصر و عین الشمس منها و أسفی (1)

من أقصی المغرب و سلا و فاس و مراکش (2) و درعة و میلة و تاهرت و قسطینة(3)

ص: 133

اسیوط، اسوان، اسناء عیذاب مالطه از اقصای مغرب و سوس اقصی، سجلماسه، دیبلی از بلاد سند، مکران بیرون، منصوره، صنم سومنات، از بلاد هند و کنبایت، ماهوره و قنّوج است.

برخی گفته اند: این اقلیم از آغاز طولش از بلاد چین است و به بلاد یمن و شهرهای بزرگ هند چون دهلی می گذرد و به شمال کوه های معروف در بلادشان و به معظم دیار سند چون منصوره می گذرد و به عمان می رسد و جزیرة العرب را در زمین نجد و تهامه طی می کند و به طائف و مکه و مدینه رسول صلّی اللَّه علیه و آله و یثرب، هجر، قطیف بحرین هرمز کرمان می گذرد و قلزم را قطع می کند و به صعید مصر می رسد و نیل را می برد و به سرزمین مغرب می رسد و به اواسط بلاد آفریقا و سپس بلاد بربر می گذرد و به دریای محیط می رسد و در این اقلیم هم پنجاه شهر مشهور و بیست کوه و بیست رود است، مردمش سبزه اند و می پندارند که وابسته به خورشید است.

آغاز اقلیم سوم در عرض بیست و هفت و یک دوم است و بلندترین روزش سیزده و سه چهارم ساعت و مساحت سطحش 46091 و یک پنجم فرسخ است و شهرهای مشهورشعبارتند از: اسکندریه، منفلوط از بلاد سعید و اکثر بلاد واقعه بر نیل رشید، دمیاط از بلاد مصر و قلزم در کنار دریای یمن، فسطاط مصر عین الشمس آن اسفی از دورترین بلاد مغرب سلا، فاس، مراکش درعه، میله، تاهرت قسطینه

ص: 133

و سطیف کلها من بلاد المغرب و تینزرت و تونس و قابس و قیروان و مهدیة و صفاقس و أطرابلس و قصر أحمد کلها من بلاد إفریقیة و غزة و عسقلان و قیساریة و رملة و بیت المقدس کلها من بلاد فلسطین و نابلس و عکا و بیسان و صور و عمان و کرک و بیروت و صیدا و أذرعات و بصری و دمشق و صرخد کلها من بلاد الشام و هیت و القادسیة و حیرة و الکوفة و الأنبار و بغداد و صرصر و المدائن و بابل و نعمانیة و نهروان و قصر ابن هبیرة و نهر الملک کلها من بلاد العراق و نواحیها و بصرة و أبله و عبادان و طیب و سوس و قرقوب و تستر و حبی و عسکر مکرم و الأهواز و دورق و أرجان کلها ما عدا الثلاثة الأول من بلاد خوزستان و سیف البحر و جور و أبرقوه و کازرون و نوبندجان و فیروزآباد و شیراز و البیضاء و إصطخر و بسا(1) و دارابجرد کلها من بلاد فارس و نواحیها و یزد و بافد و بردسیر و جیرفت و سیرجان و زرند و بم و هرمز کلها من بلاد کرمان و زرنج (2) و شروان (3)

و بست کلها من بلاد سیستان و ملتان من بلاد السند و تعبر من بلاد الهند و زیتون من بلاد الصین و أصبهان و أردستان و طبس و بیروزکوه و میمند و غزنة و کابل و قال بعضهم هذا الإقلیم یبتدئ من شرقی أرض الصین و دار ملکهم و تمر بوسط مملکة الهند و قندهار و کشمیر و یمر بمولتان من أرض السند و بزابل و بست و سیستان و کیج و یزده سیر مدینة کرمان و خبیص و یزد و فارس و أصفهان و الأهواز و عسکر و کوفة و بصرة و واسط و بغداد و المدائن و إذا جاوز هذه البلاد یمر بدیار ربیعة و مضر و دمشق و حمص و بیت المقدس و الصوریة و الطبریة و القیساریة و عسقلان و المدین و یأخذ طرفا من الأرض مصر فیه دمیاط و فسطاط

ص: 134

و سطیف که همه از شهرهای مغرب هستند، تینزرت، تونس، قابس، قیروان، مهدیه، صفاقس، طرابلس، و قصر احمد همه از بلاد آفریقا؛ عزه عسقلان، قیساریه، رمله، بیت المقدس همه از بلاد فلسطین؛ نابلس، عکا، بیان، صور، عمان، کرک، بیروت، صیدا، اذرعات، بصری، دمشق، صرخد، همه از بلاد شام؛ هیت، قادسیه، حیره و کوفه، انبار، بغداد، صرصر، مدائن بابل و نعمانیه نهروان و قصر ابن هبیره و نهر ملک همه از بلاد عراق و اطرافش؛ بصره، ابله، عبادان، طیب، سوس، قرقوب، شوشتر، حبی، عسکر، مکرم، اهواز، دورق و ارجان که همه جز سه مورد اول از بلاد خوزستانند.

سیف البحر، جور، ابرقوه، کازرون، نوبندجان، فیروزآباد شیراز، بیضاء اصطخر، فسا، داراب، جرد، همه از بلاد فارس و اطرافش؛ یزد، بافق، بردسیر، جیرفت، سیرجان، زرند، بم و هرموز همه از بلاد کرمان؛ زرنج، شروان و بست همه از بلاد سیستان؛ ملتان از بلاد سند و از بلاد هند و زیتون چین و اصفهان و اردستان و طبس، فیروزکوه، میمند، غزنه کابل.

برخی گفته اند: این اقلیم از مشرق زمین چین و پایتختش آغاز می شود و به وسط کشور هند و قندهار و کشمیر گذر می کند و از مولتان سند، زابل، بست، سیستان، کیج، یزده­سیر کرمان، خبیص، یزد، فارس، اصفهان، اهواز، عسکر، کوفه، بصره، واسط، بغداد، و مدائن و از این ها به دیار ربیعه و مضر، دمشق، حمص، بیت المقدس، صوریه، طبریه، قیساریه، عسقلان، مدین می گذرد و به گوشه ای از زمین مصر چون دمیاط، فسطاط

ص: 134

و الإسکندریة ثم یمر ببلاد الإفریقیة(1) و بلد قیروان و السوس و طرابلس المغرب ثم بقبائل السریر فی أرض المغرب و بلاد طنجة و ینتهی إلی المحیط و عدد البلاد المشهورة الواقعة فیه مائة و ثمانیة و عشرون و فیه من الجبال ثلاثة و ثلاثون و من الأنهار اثنان و عشرون و لون أکثر أهله السمرة و یزعمون أنه منسوب إلی عطارد.

و أما الإقلیم الرابع فعرض أوله ثلاث و ثلاثون درجة و أربعون دقیقة و أطول نهاره أربع عشرة ساعة و ربع و مساحة سطحه ثلاثمائة ألف ثمانیة و سبعون ألفا و ثمانیة و ثلاثون فرسخا و ربع و البلاد المشهورة فیه قصر عبد الکریم و طنجة و سبسته (2) و تلمسان و بجایة من بلاد المغرب و بوند و قصر أحمد من بلاد إفریقیة و إشبیلة(3)

و قرطبة و مالقة و غرناطة و بلنسیة کلها من بلاد الشام (4)

و توابعها و جزیرة یابسة و جزیرة مایرقه (5) فیها بحیرة محیطها تسعة أمیال و جزیرة سردانیة و جزیرة صقلیة و جزیرة وسامس (6)

و جزیرة رودس و جزیرة قبرس کل هذه الجزائر فی بحر الروم و طرسوس و أیاس و أرطة(7)

و مصیصة و برس برت و تل حمدون کلها من بلاد أرمن و أطرابلس و بلنباس و بعلبکّ و عرقة و جبلة من بلاد الشام و سبس و صهیون و بغراس و حارم و حصن الأکراد و الحمص و حماة و شیزر و مرعش و حصن منصور و مَنْبِجْ و معرة(8)

و قنّسرین و سمیساط بعضها من

ص: 135

و اسکندریه و از آن پس به بلاد آفریقا و بلد قیروان، سوس، طرابلس، مغرب و سپس به عشیره های سریر در زمین مغرب، بلاد طنجه و به محیط می رسد. شمار شهرهای مشهور آن یکصد و بیست و هشت است، سی . سه کوه و بیست و دو رود دارد و رنگ اکثر مردمش سبزه است و می پندارند که وابسته به عطارد است.

اقلیم چهارم: از عرض سی و سه درجه و چهل دقیقه است و بلندترین روزش چهارده و یک چهارم ساعت و مساحت سطحش 378038 و یک چهارم فرسخ است و بلاد مشهورش عبارتند از: قصر عبدالکریم، طنجه، سبته، تلمسان و بجایه از بلاد مغرب؛ بوند و قصر احمد از بلاد افریقا؛ اشبیلیه، قرطبه، مالقه، غرناطه، بلیسه، همه از بلاد شام و توابعش؛ جزیره یابسه جزیره مایرقه که در آن دریاچه ای است که گردش نه میل است؛ جزیره سردانیه، جزیره، صقلیه، جزیره وسامس، جزیره رودس، جزیره قبرس کههمه این جزیره ها در دریای روم(مدیترانه) قرار دارند؛و طرسوس، ایاس، ارطه، مصیصه، برس برت و تلّ حمدون همه از بلاد ارمن؛ طرابلس، بلیناس، بعلبک،عرقه، جبیله از بلاد شام؛ سبس، صهیون، بغراس، حارم، حصن، اکراد، حمص، حماه،شیزر، مرعش، حصن، منصور، منبج، معرّه، قنسّرین، سمیساط که برخی از

ص: 135

أعمال حلب و بعضها من أعمال الشام و حلب و حران و رقة کلاهما من دیار مضر و ماردین من دیار ربیعة و میافارقین من بلاد الجزیرة و قرقیسیاء و جیران و نصیبین و جزیرة ابن عمر و سنجار من دیار ربیعة و تل أعفر و موصل و الحدیثة و دقوقاء و آمد و عانة و سعرت و تکریت و سامراء و دسکرة و جلولاء و خانقین و حلوان بعضها من العراق و بعضها من الجزائر و دهلی من بلاد الهند و أنطالیا من بلاد الروم و أرزن و بدلیس و أرجلیس (1)

کلها من أرمنیة و سلماس و خوی و مراغة و أوجان و أردبیل و میانج و مرند و تبریز کلها من بلاد آذربیجان و موقان (2) و إربل و شهرزور و قصرشیرین و صیمرة و دینور و سیروان و ماسبذان و سهرورد و زنجان و نهاوند و همدان و بروجرد و أبهر و ساوه و قزوین و آبة و جرباذقان و قم و طالقان و قاشان و الری و کرج أکثرها من بلاد الجبل و لاهجان و روذبار و سالوس و ناتل و أرجان و آمل و ساریة کلها من بلاد طبرستان و سمنان و دامغان و بسطام و أسترآباد و آبسکون و جرجان و دهستان و خسروجرد و قصبة سبزوار و أسفراین و نیسابور و نسا

و طوس و نوقان و أبیورد و قوهستان و قاین و زوزن و جزجرد و بوزجان و سرخس و فوشنج و هراة و بادغیس و مالین و شیورغان (3) و أسفزار و مروروذ و مرو و شاه جهان و فاریاب و شهرستان و سمنجان کلها من خراسان و أعمالها و بدخشان و ترمد(4)

و ختلان و وخش و صغانیان و شومان و آثینیة کلها من بلاد المغرب و یقال أنه بلد حکماء یونان. و قال بعض الأفاضل هذا الإقلیم وسط الأقالیم و وسط معظم عمارة العالم و یبتدئ من شمال بلاد الصین و یمر ببلاد التبت الداخل و جرجیر و خطا و ختن و بجبال

ص: 136

شهرستان حلب و برخی از شام و حلب حرّان هستند؛ رقه که هر دو از دیار مصرند. ماردین از دیار ربیعه؛ میافارقین از دیار جزیره؛ قرقیسا، جیران، نصیبین،جزیره ابن عمر، سنجار از دیار ربیعه؛ تلّ اغفر، موصل، حدیثه، دقوقاء، امد، عانه، سعرت، تکریت، سامرَّاء، دسکره، جلولاء، خانقین، حلوان، برخی از عراق و برخی از جزایر؛ دلّی از بلاد هند؛ انطالیا از بلاد روم؛ ارزن، بدلیس، ارجیس همه از ارمنیه؛ سلماس، خوی، مراغه، اوجان، اردبیل، میانج، مرند، تبریز همه از بلاد آذربایجان؛موقان، اربل، شهر زور، قصر شیرین، صیمره، دینور، سیروان، ماسبدان،سهرورد، زنجان، نهاوند، مدان، بروجرد، قزوین، ابهر، ساوه، آبه، جربادقان، قم، طالقان، کاشان، ری، کرج که بیشتر از بلاد جبل هستند.

لاهیجان، رودبار، سالوس، ناتل، ارجان، آمل، ساری همه از بلاد طبرستان؛ سمنان، دامغان، بسطام، استرآباد، آبسکون، گرگان، دهستان، خسروجرد، سبزوار اسفراین، نیشابور، نسا، طوس، نوقان، ابیورد، قوهستان، قاین، زوزن، جزجرد، بوزجان، سرخس، بوشنج، هراة، بادغیس، ملین، شیورغان، اسفراز، مرورود مروشاهجان، فاریاب، شهرستان، سمنگان، همه از خراسان و توابع؛ بدخشان، ترمد، ختلان، وخش، صغانیان، شومان، آثینه همه از بلاد مغرب. گفته اند که آن شهر حکیمان است از یونان.

یکی از اندیشمندان گفته است: این اقلیم میانه اقلیم و معموره عمده جهان است و از بلاد چین آغاز می شود و به بلاد تبت داخل می گذرد و به جرجیر، خطا، ختن و کوه های

ص: 136

کشمیر و بدخشان و صغانیان و کابل و یمر بطخارستان و غور و بلخ و ترمد و هرات و مرو و شاهجهان و مرورود و سرخس و جوزجان و فاریاب و غرجستان (1)

و باورد(2) و نسا و سبزوار و طوس و نیشابور و أسفراین و قهستان و قومس و جرجان و طبرستان و آمد(3)

و قم و آمل و کاشان و همدان و أبهر و قزوین و الدیلم و ساوه و ألموت و کرج و کیلان و مازندران و ساری و سمنان و دامغان و أسترآباد و بسطام و نهاوند و دینور و حلوان و شهرزور و زنجان و سلطانیة و أردبیل و الموصل و سامرة و أرمنیة(4)

و مراغة و تبریز و سنجار و نصیبین و سمیاط و ملطیَّة و أرزنجان و رأس العین و قالیقلا و سمیساط و حلب و أنطاکیة و قنسرین و طرابلس الشام و حمص و طرسوس و جزیرة قبرس و رودس و یمر بأرض المغرب علی بلاد أفرنجة و طنجة و ینتهی إلی المحیط علی الرقاق من الأندلس و بلاد المغرب و عدد البلاد المشهورة الواقعة فیه مائتان و اثنا عشر و فیه من الجبال خمسة و عشرون و من الأنهار اثنان و عشرون و لون عامة أهله بین السمرة و البیاض و هو منسوب إلی المشتری علی الأصح بزعمهم.

و أما الإقلیم الخامس فمبدؤه حیث عرضه تسع و ثلاثون درجة و غایة طول نهارهم أربع عشرة ساعة و ثلاثة أرباع ساعة و مساحة سطحه مائتا ألف و تسع و تسعون ألف فرسخ و أربعمائة و ثلاثة و تسعون فرسخا و ثلاثة أعشار فرسخ و من البلاد الواقعة فیها أشبونة و شنترین و بطلیوس و ماردة و طلیطلة و مرسیة و دانیة و مدینة

ص: 137

کشمیر و بدخشان و صغانیان و کابل و گذر می کند، به طخارستان، غور، بلخ، ترمد، هرات، مرو، شاهجان، مرورود، سرخس، جوزجان، فاریاب، غرجستان، بارود، نسا، سبزوار، طوس، نیشابور، اسفراین، قهستان، قومس، گرگان، طبرستان آمد. قم، آمل، کاشان، همدان، ابهر، قزوین، دیلم، ساوه، الموت، کرج، گیلان، مازندران، ساری، سمنان، دامغان، استرآباد، بسطام، نهاوند، دینور، حلوان، شهرزور، زنجان، سلطانیه، اردبیل، موصل، سامره، ارمینیه، مراغه، تبریز، سنجار، نصیبین، سمیاط، ملطیه، ارزنجان، رأس العین، قالیقلا، سمیساط، حلب، انطاکیه، قنسرین، طرابلس، شام، حمص، طرسوس، جزیره قبرس، رودس، و در زمین مغرب به بلاد فرنگ و طنجه گذر می کند و به دریای محیط می رسد، و در رقاق اندلس و بلاد مغرب در آن دویست و دوازده شهر مشهور و بیست و پنج کوه و بیست و دو رود است و رنگ عموم اهالی اش میان سبزه و سفید است و بنا بر قول صحیح­تر به پندار آن ها وابسته به مشتری است.

اما اقلیم پنجم: از عرض سی و نه درجه آغاز می شود و بلندترین روزش چهارده و سه چهارم ساعت است و مساحت سطحش 299493 فرسخ و سه دهم است و شهرهایش عبارتند از: اشبونه، شنترین، بطلیوس، مارده، طلیطله، مرسیه، دانیه، مدینه،

ص: 137

سالم و سرقسطة و طرطوشة و لاردة و هیکل الزهرة و أربونة و أنقوریة(1)

و عموریة و آق شهر و قونیة و قیساریة و أقسرا(2)

و ملطیة و سیواس و توقات و أرزن و أرزنجان و موش و ملازجرد و أخلاط(3)

و شروان و نشوی و بردعة و شمکور و تفلیس و بیلقان و باب الأبواب و کنجة و سلطانیة و فراوة و کرکنج و کات و زمخشر و هزارأسب و درغان و طواویس و بیکند و کرمنیة(4)

و نخشب و کشّ و أربنجن و إشتیخن و سمرقند و کشانیة و شاش و بنکث و إیلاقی (5)

و أسروشة(6) و ساباط و خجند و شاوکث و تنکت و إمسیکث و کاسان و فرغانة و قباء و ختن و خیوه و رومیة الکبری و ماقذونیة من أعمال قسطنطنیة.

و قال بعض الأفاضل یبتدئ هذا الإقلیم من أقصی بلاد الترک و یمر علی مواضع الأتراک المشهورة إلی حد کاشغر و ختن و بیت المقدس و فرغانة و طراز و خجند و یمر بشروان و خوارزم و بخارا و شاش و نسف و سمرقند و کش و ببحر خزر و دیار أرمنیة و بعض بلاد الروم کعموریة و قونیة و أقسرای و قیصریة و سیواس و أرزن الروم و یمر بساحل بحر الشام و بلاد أندلس إلی أن ینتهی إلی المحیط و عدد البلاد المشهورة الواقعة فیه مائتان و فیه من الجبال ثلاثون و من الأنهار خمسة عشر و لون عامة أهله البیاض و هو منسوب إلی الزهرة بزعمهم.

و أما الإقلیم السادس فمبدؤه حیث عرضه ثلاث و أربعون درجة و نصف و غایة طول نهاره خمس عشرة ساعة و ربع و مساحة سطحه مائتا ألف و خمسة و ثلاثون ألف

ص: 138

سالم، سرقسطه، طرطوشه، لارده، هیکل، الزهره، اربونه، انقوریه، عموریه، آق شهر، قونیه، قیساریه، اقسرا، ملیطه، سیواس، توقات، ارزن، ارزنجان، موش، ملازجرد، اخلاط، شروان، نشوی، بردغه، شمکور، تفلیس، بیلقان، باب الابواب، گنجه، سلطانیه، فراوه، کرکنج، کات، زمخشر، هزار اسب، درغان، طواویس، بیکندف کرمنیه، نخشب کش، اربنجن، اشنیخن، سمرقند، کشانیه، شاش، تیکت، ایلاقی، اسروشنه، ساباط، خجند، شاوکت، تنکت، امسیکث، کلمان، فرغانه، قبا، ختن، خیوه، رومیّة الکبری، ما قذونیه از اطراف قسطنطنیه.

یکی از اندیشمندان گفته است: این اقلیم از دورترین بلاد ترک آغاز می شود و به همه ترک نشین های مشهور تا حد کاشغر و ختنو سپس بیت المقدس، فرغانه، طراز، خجند می گذرد و از شروان، خوارزم، بخارا، شاش، نسف سمرقند، کش، دریای خزر و دیار ارمینیه و برخی بلاد روم چون عموریه، قونیه، آقسرای، قیصریه، سیواس، ارزن الروم می گذرد، به کناره دریای شام و بلاد اندلس تا به دریای محیط می رسد.دویست شهر مشهور، سی کوه وپانزده روددارد و رنگ مردمش سفید است و به پندار آن ها وابسته به زهره است.

اقلیم ششم: از عرض چهل و سه و یک دوم آغاز شود و بلندترین روزش پانزده و یک چهارم ساعت است و مساحت سطحش 235034

ص: 138

فرسخ و أربعة و ثلاثون فرسخا و ثلثا فرسخ و فیه من البلاد المشهورة تطیلة و تبلوته و بردال و لمریا و جزیرة نقربیت و أماسیة و قسطمونیة و سنوب و جند و فاراب و إسفیجاب و طراز و شلج و خان بالق و کاشغر و سمورة و لنبردیة و بیذة و بندقیة و برشان و قسطنطنیة و بلنجر و قال بعض المحققین من بلاده معظم الروم و الخزر و الترکستان فیبتدئ من المشرق و یمر بمساکن أتراک الشرق و یقطع وسط بحر طبرستان و یمر علی خزر و موقان و سقسین (1)

و علی الصقالبة و بلاد آس و أران و باب الأبواب و الروس ثم بمعظم بلاد الروم مثل قسطنطنیة و بشمال أندلس و ینتهی إلی المحیط و عدد البلاد المشهورة الواقعة فیه تسعون و فیه من الجبال أحد عشر و من الأنهار أربعون و لون غالب أهله الشقرة و هو عندهم منسوب إلی القمر.

و أما الإقلیم السابع فمبدؤه حیث العرض سبع و أربعون درجة و ربع و غایة طول نهاره خمس عشرة ساعة و ثلاثة أرباع ساعة و مساحة سطحه مائة ألف و سبعة و ثمانون ألف فرسخ و سبعمائة و واحد و عشرون فرسخا و ثلثا فرسخ و فی هذا الإقلیم

العمارة قلیلة و البلاد المشهورة فیه کرش و أزرق و صرای و هو مستقر سلطان تتر(2) و أکل و یلار(3)

و یقال له بلغار و أفجاکرمان و صاری کرمان و قرقر و صلغات و کفا(4)

و صقجی (5) و شنتیاقر(6)

و هرقلة و قال بعضهم هذا الإقلیم یأخذ فی طوله من المشرق و یمر بنهایات الأتراک الشرقیة و بشمال بلاد یأجوج و مأجوج ثم علی غیاض و جبال یأوی إلیها أتراک کالوحوش ثم علی بلغار الروس و الصقالبة و یقطع بحر الشام و ینتهی إلی المحیط و عدد بلاد هذا الإقلیم اثنان و عشرون و فیه من الجبال أحد عشر و من الأنهار أربعون و لون أهله بین الشقرة و البیاض و هو

ص: 139

فرسخ و دو سوم و شهرهای مشهور آن عبارتند از: تطلیه، تبلوته، بردال لمریا، جزیره نقریت، اماسیه، قسطمونیه سنوب، جند، فاراب، اسفیجاب، طراز، شلج، خان بالق، کاشغر سموره، لنبردیه بینذه، بندقیه، برشان، قسطنطنیه، بلنجر.

یکی از محققان گفته است از بلاد معظم آن روم است و خزر و ترکستان که از مشرق آغاز می شود و به جایگاه ترک های شرق می گذرد و میان دریای طبرستان را قطع می کند و از خزر، موقان، سقسین و صقالبه، بلاد آس، اران، باب الابواب، روس می گذرد و آن گاه به معظم بلاد روم چون قسطنطنیه و به شمال اندلس، به بحر محیط می رسد. نود شهر مشهور، یازده کوه و چهل رود دارد و رنگ بیشتر مردمش سرخ است و نزد آن ها وابسته به ماه است .

اقلیم هفتم: از عرض چهل و هفت و یک چهارم آغاز می شود. بلندترین روزش پانزده و سه چهارم ساعت است. مساحت سطحش 187721 فرسخ و دو سوم است. در این اقلیم آبادانی کم است و شهرهای مشهورش: کرّش ارزق، صرای، که شاه نشین است برای تاتار، اکل، یلار یا بلغار، افجای کرمان، صاری کرمان، قرقرصلغات، کفا، صیقچی، شنتیاقر، هرقله هستند. برخی گفته اند کهطولش از مشرق است و از نهایات ترک های شرق و به شمال بلاد یأجوج و مأجوج می گذرد.سپس بر غیاض و کوه ها که آشیانه وحوش است از ترک ها و آن گاه به بلغار روس و صقالبه می رسد و دریای شام را قطع می کند و به دریای محیط می رسد. بیست و دو شهر و یازده کوه و چهل رود دارد و رنگ مردمش میان سرخی و سفیدی است

ص: 139

منسوب عندهم إلی المریخ و أهل بعض بلاده یسکنون مدة ستة أشهر فی الحمامات لشدة البرد و آخر الأقالیم حیث عرضه خمسون درجة و نصف و غایة طول نهاره ست عشرة ساعة و ربع ثم إلی عرض التسعین لا یعدونه من الأقالیم.

و اعلم أن خط الاستواء یبتدئ من شرقی أرض الصین و یمر علی جزیرة چمکوت ثم ببلاد الصین مما یلی الجنوب و علی کنک ذر الذی من أراضی الصین ثم علی جزائر زأرة التی تسمی أرض الذهب و علی جنوب جزیرة سرندیب بین جزیرتی کله و سریره و علی وسط جزائر دیویره (1) ثم علی شمال جزائر الزنج و معظم بلادهم ثم علی شمال جبال القمر و جنوب سودان المغرب إلی المحیط و أما طول النهار لسائر البقاع سوی الأقالیم السبعة فالنهار الأطول یبلغ سبع عشرة ساعة حیث العرض أربع و خمسون درجة و کسر و یبلغ ثمانی عشرة ساعة حیث العرض ثمان و خمسون درجة و یبلغ تسع عشرة ساعة حیث العرض إحدی و ستون درجة و یبلغ عشرین ساعة حیث العرض ثلاث و ستون و هناک جزیرة تسمی تولی یقال إن أهلها یسکنون الحمامات مدة کون الشمس بعیدة عن سمت رءوسهم و المشهور أنها منتهی العمارة فی العرض و یبلغ إحدی و عشرین ساعة حیث العرض أربع و ستون درجة و نصف قال بطلمیوس إن سکان هذا الموضع قوم من الصقالبة لا یعرفون و علی هذا یکون هو منتهی العمارة فی العرض و یبلغ اثنتین و عشرین ساعة حیث العرض خمس و ستون درجة و کسر و یبلغ ثلاثا و عشرین ساعة حیث العرض ست و ستون درجة و یبلغ أربعا و عشرین ساعة حیث العرض مثل تمام المیل الکلی و یبلغ شهرا حیث العرض سبع و ستون درجة و ربع و شهرین حیث العرض سبعون درجة إلا ربعا و ثلاثة أشهر حیث العرض ثلاث و سبعون درجة و نصف و أربعة أشهر حیث العرض ثمان و سبعون درجة و نصف و خمسة أشهر حیث العرض أربع و ثمانون درجة و نصف السنة تقریبا حیث العرض ربع الدور و منهم من قسم ما سوی الأقالیم من الربع قسمین قسما لم یدخل فی الأقالیم و یدخل فی المعمورة و قسما لم یدخل فیهما فالأول مبدؤه حیث عرضه خمسون درجة و ثلث و غایة

ص: 140

و نزد آن ها وابسته به مریخ است. و مردمش از سردی شش ماه در حمام ها به سرمی برند و آخر اقالیم آنجا است که 5/ 50 درجه است و بلندترین روزش شانزده و یک چهارم ساعت است و آن گاه تا عرض نود درجه را از اقالیم نشمرند.

و بدان که خط استوا از شرق چین آغاز می شود و از جزیره «جمکوت» می گذرد و از جنوب بلاد چین و به «کنگ ذر» از زمین های چین، سپس بر جزایر «زأره» به نام سرزمین طلا و به جنوب جزیره سراندیب میان دو جزیره کله و سریره و به میان جزایر دیویره (دیو. خ ل)وانگه به شمال جزایر زنج و معظم بلاد آن ها و به شمال جبال قمر و جنوب سودان غربی تا دریای محیط می گذرد.

اما بلندترین روز ماورای اقالیم هفتگانه در عرض پنجاه و چهار درجه و کسری،هفده ساعت و در عرض پنجاه و هشت درجه،هجده ساعت و در عرض شصت و یک درجه،نوزده ساعت و در شصت و سه درجه،بیست ساعت است که در آن جزیره ای به نام تولی است و گفته اند که مردمش در زمستان در حمام زندگی می کنند و مشهور است که پایان معموره است و در عرض شصت و چهار و یک دوم،بیست و یک ساعت می باشد.

بطلمیوس گفته: مردم اینجا قومی از صقالبه و ناشناخته اند.بنابراین پایان معموره در عرض آنجا است، و در عرض شصت و پنج درجه و کسری،بیست و دو ساعت است و در عرض شصت وشش درجه،بیست و سه ساعت و در تمام میل کلی،بیست و چهار ساعت و در عرض شصت و هفت و یک چهارم درجه، یک ماه و در عرض هفتاد درجه و یک چهارم کم، دو ماه و در عرض هفتاد و سه و یک دوم، سه ماه و در عرض هفتاد و هشت و یک دوم، چهار ماه و در عرض هشتاد و چهار درجه، پنج ماه و در قطب نود درجه، شش ماه.

برخی جز اقالیم از شمال را دو بخش کرده اند: بخشی که معموره است و جزو اقالیم نیست و بخشی که از هر دو نیست. آغاز بخش یکم از پنجاه و سه درجه است

ص: 140

طول نهاره ست عشرة ساعة و ربع و مساحة سطحه سبعمائة ألف و خمسون ألف فرسخ و مائة و اثنان و ثلاثون فرسخا و ربع فرسخ و فیه جزیرة برطانیة و جزیرة صوداق و جزیرة تولی و مدینة یأجوج و مأجوج قالوا عرض تلک المدینة ثلاث و ستون درجة و طولها مائة و اثنتان و سبعون درجة و نصف و القسم الثانی مبدؤه حیث عرضه ست و ستون درجة و نصف و غایة طول نهاره سبع و أربعون ساعة و مساحة سطحه أربعمائة ألف و اثنان و عشرون ألف فرسخ و أربعمائة و سبعة فراسخ و خمس فرسخ و قیل فی عرض خمس و سبعین درجة موضع أهله یسکنون فی الشتاء فی الحمامات و لا یفهم کلامهم.

الفائدة الثانیة فی ذکر بعض خواص خط الاستواء و الآفاق المائلة فأما خط الاستواء فدوائر آفاق البقاع التی تکون علیه تنصف جمیع المدارات الیومیة فلذلک یکون النهار و اللیل فی جمیع السنة متساویین و أیضا یکون زمان ظهور کل نقطة علی الفلک مساویا لزمان خفائه فإن کان تفاوت کان بسبب اختلاف السیر سرعة و بطئا بالحرکة الغربیة فی النصفین و ذلک لا یکون محسوسا و تمر الشمس فی السنة الواحدة مرتین بسمت رءوسهم و ذلک عند کونها فی نقطتی الاعتدالین و لا تبعد الشمس عن سمت رءوسهم إلا بقدر غایة میل فلک البروج عن معدل النهار و تکون الشمس نصف السنة تقریبا فی جهة من جهتی الشمال و الجنوب و یکون ظل نصف النهار إلی خلاف تلک الجهة و لکون مبدإ الصیف الوقت الذی یکون فیه الشمس إلی سمت الرأس أقرب و مبدأ الشتاء الوقت الذی یکون الشمس منه أبعد یکون وقت کونها فی نقطتی الاعتدال مبدأ صیفهم و وقت کونها فی نقطتی الانقلاب مبدأ شتائهم و یکون مبادئ الفصلین الأخیرین أوساط الأرباع و یلزم علی ذلک أن یکون لهم فی کل سنة ثمانیة فصول و یکون دور الفلک هناک دولابیا لأن سطوح جمیع المدارات یقطع سطح الأفق علی قوائم و یسمی لذلک آفاقها آفاق الفلک المستقیم و الشیخ ابن سینا حکم بأنها أعدل البقاع لأن الشمس لا تمکث علی سمت الرأس کثیرا بل إنما یمر به وقتی اجتیازها عن إحدی الجهتین إلی الأخری و یکون هناک حرکتها فی المیل و البعد عن سمت رأسهم أسرع ما یکون فلا تکون لذلک حرارة صیفهم شدیدة و أیضا لتساوی

ص: 141

که روزش تا شانزده و یک چهارم می رسد و مساحت سطحش 75132 و یک چهارم فرسخ است و در آن جزیره برطانیه و جزیره صوراق، جزیره تولی و شهر یأجوج و مأجوج است. گفته اند: عرض این شهر شصت و سه درجه و طولش یکصد و هفتاد و دو و یک دوم درجه است. بخش دوم از عرض شصت و شش و یک دوم درجه است و روزش به چهل و هفت ساعت می رسد و مساحت سطحش 42247 و یک پنجم فرسخ است. گفته اند: در عرض هفتاد و پنج درجه مکانی است که مردمش زمستان در حمام هستند و زبانشان فهمیده نمی شود.

2.

در بیان وضع خاص خط استوا و آفاق مایله: دایره افق هر نقطه از خط استوا همه مدارهای یومیه مربوطه را به دو نیم برابر می کند و از این رو شب و روز در همه سال برابرند. و هر نقطه از فلک، نهانی و عیانی برابر دارد و مایه اختلاف تنها تندی و کندی حرکت غریبه در هر دو نیمه بالا و پایین است که آن هم بسیار اندک و نامحسوس است.

خورشید در یک سال دو بار بالای سر اهل خط استوامی رسد که دو نقطه اعتدال بهاری و پاییزی است و از بالای سر آن ها بیش از اندازه میل کلی دورنمی شود (بیست و سه درجه و کسری) خورشید نصف سال در شمال آن ها و نیم دیگر در جنوب است و سایه به همین نسبت در شمال است و در جنوب بر عکس خورشید می باشد و به این سبب دارای هشت فصل هستند: دو بهار، دو تابستان، دو پاییز، دو زمستان، و چرخش فلک در آنجا دولابی است و از بالای سر و آفاق خط استوا، آفاق مستقیمه نام دارند .

شیخ ابن سینا گفته است: خط استوا معتدل ترین سرزمین ها است، زیرا خورشید بالای سرشان سکون زیادی ندارد، بلکه به زودی از سویی به سوییمی رود و تندترین حرکت را در میل و بعد دارد و حرارت تابستان آن ها سخت نیست. بعلاوه برابری

ص: 141

زمانی نهارهم و لیلهم دائما تنکسر سورتا کل واحدة من الکیفیتین الحادثتین منهما بالأخری فیعتدل الزمان و حکم أیضا بأن أحر البقاع صیفا التی تکون عروضها مساویة للمیل الکلی فإن الشمس تسامتها و تلبث فی قرب مسامتتها قریبا من شهرین و نهارها حینئذ یطول و لیلها یقصر و رد الفخر الرازی علیه الحکم الأول بأن قال لبث الشمس فی خط الاستواء و إن کان قلیلا لکنها لا تبعد کثیرا عن المسامتة فهی طول السنة فی حکم المسامتة و نحن نری بقاعا أکثر ارتفاعات الشمس فیها لا یزید علی أقل ارتفاعاتها بخط الاستواء و حرارة صیفها فی غایة الشدة فیعلم من ذلک أن حرارة شتاء خط الاستواء تکون أضعاف حرارة صیف تلک البقاع و حکم بأن أعدل البقاع هو الإقلیم الرابع و قال المحقق الطوسی رحمه الله الحق فی ذلک أنه إن عنی بالاعتدال تشابه الأحوال فلا شک أنه فی خط الاستواء أبلغ کما ذکره الشیخ و إن عنی به تکافؤ الکیفیتین فلا شک أن خط الاستواء لیس کذلک یدل علیه شدة سواد لون سکانه من أهل الزنج و الحبشة و شدة جعود شعورهم و غیر ذلک مما تقتضیه حرارة الهواء و أضداد ذلک فی الإقلیم الرابع تدل علی کون هوائه أعدل بل السبب الکلی فی توفر العمارات و کثرة التوالد و التناسل فی الأقالیم السبعة

دون سائر المواضع المنکشفة من الأرض یدل علی کونها أعدل من غیرها و ما یقرب من وسطها لا محالة یکون أقرب إلی الاعتدال مما یکون علی أطرافها فإن الاحتراق و الفجاجة اللازمین من الکیفیتین ظاهران فی الطرفین انتهی.

فعلی ما ذکره قدس سره سکان الإقلیم الرابع أعدل الناس خلقا و خلقا و أجودهم فطانة و ذکاء و من ثمة کان معدن الحکماء و العلماء و بعدهم سکان الإقلیمین الثالث و الخامس و أما سائر الأقالیم فأکثرها ناقصون فی الجبلة عما هو أفضل یدل علیه سماجة صورهم و سوء أخلاقهم و شدة احتراقهم من الحر أو فجاجتهم من البرد کالحبشة و الزنج فی الأول و الثانی و کیأجوج و مأجوج و بعض الصقالبة فی السادس و السابع و أما الآفاق التی لها عرض أقل من الربع فهی علی خمسة أقسام الأول أن یکون عرضه أقل من المیل الکلی الثانی أن یکون عرضه مساویا للمیل الکلی

ص: 142

شب با روز در همیشه گرما و سرما را تعدیل می کنند و معتدل می شود. و قضاوت کرده که گرم ترین سرزمین ها در تابستان زیر میل کلی خورشید است (عرض بیست و سه درجه تقریبا)، زیرا خورشید در حدود دو ماه بالای سر آن ها در روزهای بلند و شب های کوتاه می ماند.

فخر رازی به قضاوت نخست او اعتراض کرده که ماندن خورشید بر خط استوا گرچه کم است، ولی در همه سال پر هم از آن دور نیست و در حکم بالای سر است و ما جاهایی را می نگریم که اکثر ارتفاع خورشید بر آن ها برابر کمترین ارتفاع آن از بالای سر مردم خط استوا است و تابستانش به سختی گرم است و از این جا دانسته می شود که گرمی زمستان خط استوا چند برابر گرمی تابستان این جا است و گفته است معتدل ترین سرزمین ها اقلیم چهارم است.

محقق طوسی(ره) گفته است: اگر مقصود از اعتدال یکنواخت بودن هوا در همه سال است، شک ندارد که این معنا در خط استوا رساتر از همه جا است. چنان چه شیخ گفته است اگر مقصود از اعتدال میان گرما و سرما است، شک ندارد که خط استوا چنین نیست و دلیلش سیاهی رنگ مردم آن از زنگیان و اهل حبشه و مجعد بودن موی آن ها می باشد و نشانه های دیگر گرمای سخت آن است. در اقلیم چهارم بر عکس است و دلیل بر این است که هوایش معتدل تر است،بلکه افزایش آبادانی و نژاد در اقالیم سبعه، دلیل است که هوای آن ها از دیگر جاهای زمین معتدل تر و زیست بردارتر است و وسط هفت اقلیم از دو سویش معتدل تر است و اثر گرما و سرما، در دو سویش روشن هستند. بنا بر آنچه او (قدس سره) گفته است: ساکنان اقلیم چهارم از دیگران در خلقت و اخلاق معتدل تر هستند و هوش و فهم بیشتری دارند. از این رو معدن حکماء و علماء است و پس از آن ها مردم دو اقلیم سوم و پنجم قرار دارند.ولی مردم اقالیم دیگر کمبود سرشت دارند و دلیلش زشتی چهره و بدخلقی آن هاست. برای این که از تابش خورشید سوخته اند یا از کمبود آن پخته نشده اند، مانند مردم حبشه و زنگبار در اقلیم اول و دوم و مردم یأجوج و مأجوج و برخی صقالیه در اقلیم ششم و هفتم. و اما آفاقی که عرض آن ها کمتر از نود درجه است بر پنج بخش هستند:

1.

عرض کمتر از میل کلی؛ 2) برابر میل کلی؛

ص: 142

الثالث (1)

أن یکون عرضه مساویا لتمام المیل الکلی الرابع أن یکون عرضه أکثر من المیل و أقل من تمامه الخامس أن یکون عرضه أکثر من تمام المیل ففی جمیع تلک الآفاق یکون أحد قطبی المعدل فوق الأرض مرتفعا عن الأفق بقدر عرض البلد و الآخر منحطا عن الأفق بهذا المقدار و جمیع تلک الآفاق ینصف معدل النهار علی زوایا قوائم فیکون دور الفلک هناک حمائلیا و تقطع المدارات التی تقطعها بقطعتین مختلفتین و القسی (2)

الظاهرة للمدارات الشمالیة أعظم من التی تحت الأرض و للجنوبیة بالخلاف من ذلک و لا یستوی اللیل و النهار فیها إلا عند بلوغ الشمس نقطتی الاعتدال و ذلک فی یوم النیروز و المهرجان و المساواة فی بعض الأوقات تحقیقی و فی بعضها تقریبی و یکون النهار أطول من اللیل عند کون الشمس فی البروج الشمالیة و عند کونها فی البروج الجنوبیة الأمر بعکس ذلک و کلما کان عرض البلد أکثر کان مقدار التفاوت بین اللیل و النهار أکثر و کل مدار بعده عن القطب الشمالی مثل ارتفاع القطب عن الأفق فهو بجمیع ما فیه و بجمیع ما تحویه دائرته إلی القطب الشمالی من الکواکب و المدارات أبدی الظهور و نظیره من ناحیة الجنوب بجمیع ما فیه و ما تحویه دائرته إلی القطب الجنوبی أبدی الخفاء و هذه هی الأحوال المشترکة.

و أما ما یختص بالقسم الأول من الأقسام الخمسة المتقدمة و هو ما یکون العرض أقل من المیل الکلی فالمدار الذی یکون بعده عن المعدل من جهة القطب الظاهر بقدر عرض البلد یقطع منطقة البروج علی نقطتین متساویتی البعد من المنقلب فإذا وصلت الشمس إلی إحدی هاتین النقطتین لا یکون فی نصف نهار هذا الیوم لشی ء ظل و ما دامت الشمس فی القوس الذی بین تینک النقطتین فی جهة القطب الظاهر یقع

ص: 143

3) برابر تمام میل کلی (شصت و سه درجه)؛ 4) پیش از میل کلی و کمتر از تمامش؛ 5) بیش از تمام میل کلی. در تمام این آفاق یک قطب معدل النهار بالای زمین است به اندازه عرض بلد و دیگری به همان اندازه زیر زمین از نظر افق است و همه این آفاق معدل النهار را بر نصف و با زاویه قائمه قطع می کنند و چرخش فلک در آن جا حمائلی است و مدارهای روزانه دیگر را به دو قطعه مختلف قطع می کنند و قوس های ظاهر مدارهای شمالی بزرگ تر از قطعه قوس دیگر است که زیر زمین است. در جنوب واروی آن است و از این رو شب و روز در آن ها برابر نیستند، مگر وقتی که خورشید در همان نقطه اعتدال باشد که اول حمل و اول میزان است. و برابری گاهی حقیقی و گاهی تقریبی است و چون خورشید در برج های شمالی است، روز بلندتر است و در برج های جنوبی شب بلندتر است، هر چه عرض بلد بیشتر باشد تفاوت میان شب و روز بیشتر است و هر مداری که به اندازه ارتفاع قطب از افق دور باشد، خودش و هر چه درون آن است تا به قطب شمال از اختران و مدارها ابدی الظهور و نظیرش از طرف جنوب ابدی الخفاء است. این ها اوضاع مشترک میان پنج بخش هستند.

اما وضع مخصوص به بخش یک که عرضش کمتر از میل کلی می باشد این است که هر مداری دورتر از معدل است، به اندازه عرض بلد منطقة البروج را در دو نقطه که بعد برابر دارند از محل انقلاب قطع می کند و چون خورشید به آن نقطه می رسد، در نیم روزش سایه نمی باشد و چون خورشید پس از آن می باشد، در سمت قطب ظاهر سایه به سمت قطب نهان در نیم روز می افتد و چون در قوس دیگر می باشد، سایه نیم روز به سمت قطب ظاهر می افتد.

نقصان ارتفاع خورشید دو نهایت دارد؛ یکی در جهت قطب ظاهر که بیشتر است و دوم در جهت قطب خفی که کمتر است. فصل های سال در این آفاق برابر نیستند، بلکه چون دو نقطه نامبرده به هم نزدیک می باشند مانند عرض بیست و دو، درجه تابستان از فصل های دیگر طولانی تر می گردد، برای این که خورشید دو بار با فاصله کم بالای سر آن ها می رسد و گرما کم نمی شود و چه بسا که از چهار فصل بیشتر باشد، در صورتی که دو نقطه مذکوره دور می باشند، ولی برای اختلاف نهایت دوری خورشید از بالای سر در دو جهت مانند هم نیستند، به خلاف خط استوا که دوری آن برابر است.

اما در بخش دوم که عرض برابر میل کلی است، مدار انقلابی که سوی قطب ظاهر است به سمت سر می گذرد و مدار انقلاب دیگر به سوی پا و ارتفاع خورشید یک نهایت بیش ندارد و در جانب کم شدن و در افزایش تا نود درجه می رسد و همیشه سایه نیم روز به سوی قطب ظاهر است، مگر در یک روز که خورشید در نقطه انقلاب بالای سر است که در آن سایه نیست.

یکی از دو قطب فلک البروج همیشه ظاهر و قطب برابرش همیشه نهان است و ارتفاع خورشید از یک نقطه انقلاب،

ص: 143

الظل فی أنصاف النهار إلی جهة القطب الخفی و ما دامت الشمس فی القوس الآخر یقع الظل فی أنصاف النهار إلی جهة القطب الظاهر و لارتفاع الشمس فی النقصان غایتان إحداهما من جهة القطب الظاهر و هو أکثر و الأخری من جهة القطب الخفی و هو أقل و لا تکون فصول السنة فی تلک الآفاق متساویة بل إذا کانت النقطتان المذکورتان متقاربتین کان صیفهم أطول من غیره لأن الشمس تسامت رءوسهم مرتین و لیس بعدها علی قدر یکون فی وسطه فتور للسخونة و إن زادت علی الأربعة کما إذا کانت النقطتان متباعدتین لم تکن متشابهة لاختلاف غایتی بعد الشمس عن سمت الرأس فی الجهتین بخلاف خط الاستواء لتساویهما.

و أما القسم الثانی فمدار المنقلب الذی فی جهة القطب الظاهر یمر بسمت الرأس و مدار المنقلب الآخر بسمت الرجل و لا یکون لارتفاع الشمس إلا غایة واحدة فی جانب النقصان و فی جانب الزیادة یکون تسعین درجة و یکون الظل أبدا عند الزوال فی جهة القطب الظاهر إلا فی یوم واحد حین کونها فی المنقلب الظاهر فإنه لا یکون فی هذا الیوم عند الزوال لشی ء ظل و یکون أحد قطبی فلک البروج أبدی الظهور و الآخر أبدی الخفاء و ارتفاعات الشمس تتزاید من أحد الانقلابین إلی الآخر ثم ترجع و تتناقص إلی أن تعود إلیه و تصیر فصول السنة أربعة لا غیر و تکون متساویة المقادیر.

و أما القسم الثالث فلا تنتهی الشمس إلی سمت الرأس و یکون لها ارتفاعان أعلی و هو ما یکون بقدر مجموع المیل الکلی و تمام عرض البلد و أسفل و هو یکون بقدر فضل تمام عرض البلد علی المیل الکلی و سائر الأحوال کما مر.

و أما القسم الرابع فیصیر مدار المنقلب الذی فی جهة القطب الظاهر أبدی الظهور و مدار المنقلب الآخر أبدی الخفاء و یمر مدار قطب فلک البروج الظاهر بسمت الرأس و مدار القطب الآخر بمقابله و فی کل دورة تنطبق منطقة البروج مرة علی الأفق ثم یرتفع النصف الشرقی من المنطقة دفعة عن الأفق و ینحط نصفها الآخر عنه کذلک ثم یطلع النصف الخفی جزء بعد جزء فی جمیع أجزاء نصف الأفق الشرقی

ص: 144

خرده خرده افزایش می گیرد تا نقطه انقلاب دیگر و وقتی بر می گردد، کم می شود تا دوباره به آن بازگردد و سال چهار فصل برابر دارد نه بیشتر.

اما در بخش سوم خورشید هیچ گاه به بالای سر نمی رسد و دو ارتفاع اعلی دارد و آن به اندازه مجموع میل کلی و عرض بلد و اسفل است و آن به اندازه فزونی تمام عرض بلد بر میل کلی است. اوضاع دیگر چنان که گذشت می باشد.

در بخش چهارم مدار نقطه انقلاب سمت قطب ظاهر ابدی الظهور و مدار نقطه انقلاب برابر ابدی الخفاء است و قطب ظاهر فلک البروج بالای سر و قطب برابر زیر پا است و دایره منطقة البروج در سال یک بار با دایره افق منطبق می شود. سپس نیم شرقی منطقه یک بار از افق بالا می آید و نیم دیگر پایین می افتد. سپس جزء نهانش قطعه قطعه می باشد و در اجزای نیم افق شرق طلوع می کند

ص: 144

و یغیب النصف الظاهر جزء بعد جزء کذلک فی جمیع نصف الأفق الغربی فی مدة الیوم بلیلته إلی أن یعود وضع الفلک إلی حالة الأولی و یزید النهار فی تلک الآفاق إلی أن یصیر مقدار یوم بلیلته نهارا کلها و ذلک عند وصول الشمس إلی المنقلب الظاهر و هذا إذا اعتبر ابتداء النهار من وصول مرکز الشمس إلی الأفق و إن اعتبر ابتداء النهار من ظهور الضوء و اختفاء الثوابت کان نهارهم عند الوصول المذکور شهرا علی ما بینه ساوذوسیوس فی الرسالة التی بین فیها حال المساکن ثم یحدث لیل فی غایة القصر بحیث یتداخل الشفق و الفجر و یزید شیئا فشیئا إلی أن یصیر مقدار یوم بلیلته لیلة کله و بعد ذلک یحدث نهار قصیر و هکذا و فی هذا القسم نهایة العمارة فی جانب الشمال و لا تمکن العمارة بعده لشدة البرد.

و أما القسم الخامس فیکون فیه أعظم المدارات الأبدیة الظهور قاطعا لمنطقة البروج علی نقطتین یساوی میلهما فی جهة القطب الظاهر و أعظم المدارات الأبدیة الخفاء قاطعا لها علی نقطتین متقابلتین لهما فتنقسم منطقة البروج لا محالة إلی أربع قسی یتوسطها الاعتدالان و الانقلابان إحداهما أبدی الظهور و هی التی یتوسطها المنقلب الذی فی جهة القطب الظاهر و مدة کون الشمس فیها نهارهم الأطول و الثانیة أبدی الخفاء و هی التی یتوسطها المنقلب الآخر و مدة کون الشمس فیها لیلهم الأطول و أما القوسان الباقیتان فالتی یتوسطها أول الحمل تطلع معکوسة أی یطلع آخرها قبل أولها و تغرب مستویة أی یغرب أولها قبل آخرها إن کان

القطب الظاهر شمالیا و تطلع مستویة و تغرب معکوسة إن کان القطب الظاهر جنوبیا و التی یتوسطها أول المیزان یکون بالضد من ذلک و مثلوا لتصویر الطلوع و الغروب المعکوسین مثالا لسهولة تصورهما ترکناه مع سائر أحکام هذا القسم لقلة الجدوی.

و أما الموضع الذی عرضه ربع الدور و هو تسعون درجة فأوضاعه غریبة جدا و ذلک لا یکون علی الأرض إلا عند موضعین یکون أحد قطبی المعدل علی سمت الرأس و الآخر علی سمت القدم فتصیر لا محالة دائرة معدل النهار منطبقة علی الأفق و یدور الفلک بالحرکة الأولی التابعة للفلک الأعظم رحویة و لا یبقی فی الأفق مشرق

ص: 145

و نیم ظاهر در نصف افق غربی در شبانه روز اندک اندک نهان می شود. تا این که وضع فلک به حال اول بر می گردد و روز در این آفاق خرده خرده بلند شود تا به اندازه یک شبانه روز می گردد که همه روز باشد در وقتی که خورشید به نقطه انقلاب ظاهر می رسد .

روز از رسیدن مرکز خورشید به دایره افق آغاز می شود و اگر حساب روز به روشنی باشد و نهانی اختران روز در اینجا یک ماه دراز گردد،چنان چه «ساوذسیوس» آن را در رساله بیان حال مساکن روشن کرده است. سپس شبی بسیار کوتاه می آید که شفق و سپیده دمش یکی است و خرده خرده می افزاید تا به درازی یک شبانه روز می گردد و باز روزی بسیار کوتاه به دنبالش می آید و همچنین اینجا پایان معموره سمت شمال است و پس از آن به واسطه سرمای سخت معموره وجود ندارد.

اما در بخش پنجم بزرگ ترین مدارهای ابدیة الظهور منطقة البروج در دو نقطه طرف قطب ظاهر قطع می کند که دوری شان از معدل النهار برابر است و بزرگ ترین مدار ابدیه الخفاء هم آن را دو نقطه برابر قطع می کند و منطقه البروج چهار قوس می شود که دو نقطه اعتدال و دو نقطه انقلاب میان آن ها هستند و آنکه نقطه انقلاب سمت قطب ظاهر میان آن است، ابدی الظهور است و مدت بودن خورشید در آن بلندتر روز است و دومی که نقطه انقلاب دیگر در آن است همیشه نهان می باشد و تا خورشید در آن است شب درازتر است.

دو قوس دیگر آنکه اول حمل میان آن است بر عکس طلوع می کند، یعنی در آخرش پیش از اول نمایان می شود، ولی درست غروب می کند، یعنی اولش پیش از آخر غروب می کند، اگر قطب ظاهر شمالی باشد و اگر جنوبی باشد، طلوع آن راستا و غروبش معکوس است و آن قوس که میزان میان آن است، ضدّ آن می باشد. و برای تصوّر طلوع و غروب معکوس و آسانی فهمش، مثالی با سایر احکام آن آوردند که ما آن را نیاوردیم، چون فایده چندانی ندارد.

اما عرض نود درجه وضع غریبی دارد و آن دو نقطه قطب معدل است که یکی بالای سر و دیگر سمت پا می شود و دایره معدل النهار منطبق بر افق می گردد و حرکت شبانه روزی فلک در آنجا آسیا مانند است و به دور خود می چرخد و از این حرکت مشرق

ص: 145

و لا مغرب باعتبار هذه الحرکة أصلا و لا باعتبار غیرها بحیث یتمیز أحدهما عن الآخر فی الجهة و لا یتعین أیضا نصف النهار بل فی جمیع الجهات یمکن أن تبلغ الشمس و سائر الکواکب غایة ارتفاعها کما یمکن أن تطلع و تغرب فیها فیکون النصف من الفلک الذی یکون من معدل النهار فی جهة القطب الظاهر أبدی الظهور و النصف الآخر أبدی الخفاء و الشمس ما دامت فی النصف الظاهر من فلک البروج یکون نهارا و ما دامت فی النصف الخفی منه یکون لیلا فیکون سنة کلها یوما بلیلة و یفضل أحدهما علی الآخر من جهة بطء حرکتها و سرعتها و هو تقریبا سبعة أیام بلیالیها من أیامنا ففی هذه الأزمنة یزید نهاره عن لیله بمثل هذه المدة و هذا إذا اعتبر النهار من طلوع الشمس إلی غروبها و أما إذا کان النهار من ظهور ضوئها و اختفاء الثوابت إلی ضدهما فیکون نهارهم أکثر من سبعة أشهر بسبعة أیام و لیلهم قریبا من خمسة أشهر إذ من ظهور ضوء الشمس إلی طلوعها خمسة عشر یوما و کذا من غروبها إلی اختفاء الضوء علی ما حققه ساوذوسیوس و أما إذا کان النهار من طلوع الصبح إلی غروب الشفق فکان نهارهم سبعة أشهر و سبعة عشر یوما من أیامنا تقریبا.

و قال المحقق الطوسی قدس سره و یکون مدة غروب الشفق أو طلوع الصبح فی خمسین یوما من أیامنا و یکون غایة ارتفاع الشمس و غایة انحطاطه بقدر غایة المیل و أظلال المقاییس تفعل دوائر متوازیة بالتقریب علی مرکز أصل المقیاس أصغرها إذا کانت الشمس فی المنقلب الظاهر و أعظمها إذا کانت عند الأفق بقرب الاعتدالین و لا یکون لشی ء من الکواکب طلوع و لا غروب بالحرکة الأولی بل یکون طلوعها و غروبها بالحرکة الثانیة المختصة بکل منها لا فی موضع بعینه من الأفق و یکون للکواکب التی یکون عرضها من منطقة البروج ینقص من المیل الکلی طلوع و غروب بالحرکة الخاصة و تختلف مدة(1) الظهور و الخفاء بحسب بعد مدارها عن منطقة البروج و قربها إلیه فما کان مداره أبعد عنها فی جهة القطب الظاهر کان زمان ظهوره أکثر من زمان ظهور ما مداره أقرب منها فی هذه الجهة و ینعکس الحکم فی

ص: 146

و مغربی نیست و نه به اعتبار حرکات دیگر چون تمیزی میسّر نیست، و نصف النهاری نیست و در هر جهت ممکن است خورشید و اختران دیگر به پایان ارتفاع خود برسند و ممکن است طلوع و غروب کنند و نیمی از فلک معدل النهار در سمت قطب بالا سر ابدی الظهور و نیم برابر ابدیّ الخفاء باشند. خورشید تا در نیم ظاهر فلک البروج است، روز است و تا در نیم نهان شب و همه سال یک شبانه روز است و کم و بیش، آن ها به یکدیگر برای تندی و کندی حرکت خاصه خورشید است که در حدود هفت شبانه روز ما می شود.

در این روزگار به این اندازه روزش از شبش بیش است، در صورتی که طلوع و غروب خورشید میزان شب و روز می باشند، ولی اگر میزان روشنی و تاریکی باشند، روزشان هفت ماه و هفت روز است و شبشان در حدود پنج ماه، زیرا از ظهور روشنی آفتاب تا طلوعش پانزده روز طول می کشد و همچنین از غروبش تا نهان شدن روشنی اش،چنان چه «ساوذسیوس» آن را ثابت کرده و اگر روز سپیده دم تا غروب شفق باشد، تقریبا روزشان هفت ماه و هفده شبانه روز ما است.

محقق طوسی (قدس سرّه) گفته است: مدت غروب شفق و طلوع سپیده آنجا برابر پنجاه روز ماست و ارتفاع خورشید و انحطاطش برابر میل کلی است. و سایه اندازه ها دوایر تقریبا متوازی بر مرکز خود پدید می آورند که وقتی خورشید در نقطه انقلاب ظاهر است، خردترین آن ها است و بزرگ ترشان هنگامی که خورشید مقارن افق و نزدیک دو نقطه اعتدال است و هیچ کدام اختران را از نظر حرکت اولی طلوع و غروب نمی باشد و طلوع و غروب آن ها به حرکت دوم مخصوص خود آن ها است که در افق جای مشخصی ندارد.

اخترانی که عرض آن ها از منطقه البروج کمتر از میل کلی است، به حرکت خاصه خود طلوع و غروب دارند و هر کدام مدارشان در قطب ظاهر از منطقه البروج دورتر است و زمان ظهورشان بیشتر از آن است و به آن نزدیک تر است.

ص: 146

الجهة الأخری و الکواکب التی عرضها مساو للمیل کله تماس الأفق فی دور واحد من الحرکة الثانیة مرة واحدة إما من فوق و إما من تحت و لا یکون لها و لا للتی یزید عرضها فی أحد جانبی فلک البروج علی المیل الکلی طلوع و لا غروب بل تکون إما ظاهرة أبدا و إما خفیة أبدا. الفائدة الثالثة قالوا السبب الأکثری فی تولد الأحجار و الجبال عمل الحرارة فی الطین اللزج بحیث یستحکم انعقاد رطبه بیابسه بإذن الله تعالی و قد ینعقد الماء السیال حجرا إما لقوة معدنیة محجرة أو لأرضیة غالبة علی ذلک الماء فإذا صادف الحر العظیم طینا کثیر الرخا إما دفعة و إما علی مرور الأیام تکون الحجر العظیم فإذا ارتفع بأن یجعل الزلزلة العظیمة طائفة من الأرض تلا من التلال أو یحصل من تراکم عمارات تخربت ثم تحجرت أو یکون الطین المتحجر مختلف الأجزاء فی الصلابة و الرخاوة فتنحفر أجزاؤه الرخوة بالمیاه و الریاح و تغور تلک الحفر بالتدریج غورا شدیدا و تبقی الصلبة مرتفعة أو بغیر ذلک من الأسباب فهو الجبل و قد یری بعض الجبال منضودة ساقا فساقا کأنها سافات الجدار فیشبه أن یکون حدوث مادة الفوقانی بعد تحجر التحتانی و قد سأل علی کل ساف من خلاف جوهره ما صار حائلا بینه و بین الآخر و قد یوجد فی کثیر من الأحجار عند کسرها أجزاء الحیوانات المائیة فیشبه أن تکون هذه المعمورة قد کانت فی سالف الدهر مغمورة فی البحر فحصل الطین اللزج الکثیر و تحجر بعد الانکشاف و لذلک کثر الجبال و یکون انحفار ما بینها بأسباب تقتضیه کالسیول و الریاح کذا قیل و قد مر بعض الکلام فیه سابقا و الحق أن الله تعالی خلقها بفضله و قدرته إما بغیر أسباب ظاهرة أو بأسباب لا نعلمها و هذه الأسباب المذکورة ناقصة و لو کانت هذه أسبابها فلم لا یحدث من الأزمنة التی أحصی الحکماء تلک الجبال إلی تلک الأزمان جبل آخر إلا أن یقال لما کان فی بدء خلق الأرض زلزلة و رجفة و اضطراب عظیم فی الأرض صارت أسبابا لحدوث تلک الجبال فلما حدثت استقرت الأرض و سکنت فلهذا لا یحدث بعدها مثلها کما دلت علیه الآیات و الأخبار.

ص: 147

و اخترانی که عرضشان برابر میل کلی است، در هر دوری به حرکت خاصه خود با افق تماس می گیرند یا از رو و یا از زیر و آن ها و اخترانی که عرض آن ها در یکی از دو سوی فلک البروج بیش از میل کلی است طلوع و غروب ندارند، بلکه یا همیشه ظاهر یا همیشه نهان هستند .

سبب پیدایش سنگ و کوه

گفته اند به خواست خدای تعالی بیشتر سبب پیدایش سنگ و کوه اثر حرارت در گل چسبنده است تا تر و خشکش خوب به هم بسته شود. چه بسا که آب روان بر اثر قوت معدن سنگ ساز یا طبع زمین سنگ می گردد و وقتی حرارت زیادی با گل نرمی برخورد کند، یک باره یا اندک اندک به سنگ بزرگی پدید می گردد.

اگر بر اثر زلزله توده بلندی از خاک و گل بالا بگیرد یا ساختمان نهایی روی هم ویران شود و سنگ شوند و اجزای گلی که از اثر حرارت سنگ می شود سست و سخت باشند، اجزای سست بر اثر آب و باد زدوده می شوند و به تدریج فرو می گیرند و دره می شوند و اجزای سخت باقی می مانند و کوه می شوند. البته ممکن است به اسباب دیگر دره و کوه پدید آیند. و بسا کوهی دیده شود که سنگ آن مانند رده های دیوار رده رده بالای هم چیده شده و میان آن ها ملاط مانندی خاک فاصله است. این بر اثر آن است که رده زیر، سنگ شده و روی آن ماده سنگ ناپذیری نشسته و بالای آن سنگ دیگری تکوین شده است. در بسیاری از سنگ ها که شکسته می شوند، از درون آن ها اجزاء جانوران آبی پدید می آیند، این نشانه آن است که این معموره پیشتر زیر دریا بوده و گل چسبنده بسیاری فراهم شده تا پس از آنکه بیرون افتاده، سنگ شده است و از این رو کوه بسیار است و دره و دشت های میان آن ها بر اثر سیلاب ها و بادها پدید آمده اند.چنین گفته اند و البته سخنی هم در این باره گذشت و حق این است که خداوند بزرگ کوه ها را به فضل و قدرت خود بی سبب مادی یا به اسبابی که برای ما دانسته نشوند، آفریده است و این اسبابی که ذکر شدند همه نارسا هستند. به این دلیل که اگر رسا بودند، چرا از آن زمان که حکما کوه ها را بررسی و آمار کردند، کوه تازه ای پدید نشده است؟ جز آنکه گفته شود چون در آغاز آفرینش زمین زلزله و جنبش در زمین بسیار بوده سبب حدوث این کوه ها شده و چون پدید آمدند، زمین بر جای و آرام شده و کوه تازه ای پدید نگردیده، چنان چه آیات و اخبار هم بر آن دلالت دارند.

ص: 147

ثم اعلم أن منافع الجبال کثیرة منها کونها أوتادا للأرض کما مر و منها أن انبعاث العیون و السحب المستلزمة للخیرات الکثیرة منها أکثر من غیرها بل لا تنفجر العیون إلا من أرض صلبة أو من جوار أرض صلبة کما قال فی الشفاء إذا تتبعت الأودیة المعروفة فی العالم وجدتها کلها منبعثة من عیون جبلیة و منها تکون الجواهر المعدنیة منها و منها إنباتها النباتات الکثیرة و الأشجار العظیمة و منها المغارات الحادثة فیها فإنها مأوی الحیوانات بل بعض الناس و منها کونها أسبابا لاهتداء الخلق فی طرقهم و سبلهم و منها اتخاذ الأحجار منها للأرحیة و الأبنیة و غیرها إلی غیر ذلک من المنافع الکثیرة التی تصل عقول الخلق إلی بعضها و تعجز عن أکثرها

قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فِی خَبَرِ التَّوْحِیدِ الَّذِی رَوَاهُ عَنْهُ الْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ: انْظُرْ یَا مُفَضَّلُ إِلَی هَذِهِ الْجِبَالِ الْمَرْکُومَةِ مِنَ الطِّینِ وَ الْحِجَارَةِ الَّتِی یَحْسَبُهَا الْغَافِلُونَ فَضْلًا لَا حَاجَةَ إِلَیْهَا وَ الْمَنَافِعُ فِیهَا کَثِیرَةٌ فَمِنْ ذَلِکَ أَنْ یَسْقُطَ عَلَیْهَا الثُّلُوجُ فَتَبْقَی فِی قِلَالِهَا لِمَنْ یَحْتَاجُ إِلَیْهِ وَ یَذُوبُ مَا ذَابَ مِنْهُ فَتَجْرِی مِنْهُ الْعُیُونُ الْغَزِیرَةُ الَّتِی تَجْتَمِعُ مِنْهَا الْأَنْهَارُ الْعِظَامُ وَ تَنْبُتُ فِیهَا ضُرُوبٌ مِنَ النَّبَاتِ وَ الْعَقَاقِیرِ الَّتِی لَا یَنْبُتُ مِنْهَا فِی السَّهْلِ وَ تَکُونُ فِیهَا کُهُوفٌ وَ مَقَائِلُ لِلْوُحُوشِ مِنَ السِّبَاعِ الْعَادِیَةِ وَ یُتَّخَذُ مِنْهَا الْحُصُونُ وَ الْقِلَاعُ الْمَنِیعَةُ لِلتَّحَرُّزِ مِنَ الْأَعْدَاءِ وَ یُنْحَتُ مِنْهَا الْحِجَارَةُ لِلْبِنَاءِ وَ الْأَرْحَاءِ وَ تُوجَدُ فِیهَا مَعَادِنُ لِضُرُوبٍ مِنَ الْجَوَاهِرِ وَ فِیهَا خِلَالٌ أُخْرَی لَا یَعْرِفُهَا إِلَّا الْمُقَدِّرُ لَهَا فِی سَابِقِ عِلْمِهِ.

المقایل کأنه من القیلولة و فی بعض النسخ بالغین المعجمة من الغیل و هو الشجر الملتف و فی بعضها معاقل جمع معقل و هو الشجر الملتف (1).

الفائدة الرابعة قالوا فی علة حدوث الزلزلة و الرجفة إذا غلظ البخار و بعض الأدخنة و الریاح فی الأرض بحیث لا ینفذ فی مجاریها لشدة استحصافها(2) و تکاثفها اجتمع طالبا للخروج و لم یمکنه النفوذ فزلزلت الأرض و ربما اشتدت الزلزلة

ص: 148

سپس باید دانست که فایده کوه ها بسیار زیاد است:

1.

چنان چه گذشت میخ های زمین هستند و چشمه ها و ابرها که سود فراوان دارند، بیشتر از کوه ها پدیدار می گردند. بلکه چشمه ها جز از زمین سخت سنگین یا کنار آن بر نمی جوشند. چنان چه در شفا گفته شده است: وقتی رودخانه های معروف جهان را بررسی کنید، سرچشمه های همه از کوهستان است.

2.

گوهرهای معدنی از آن ها پدید می آیند و گیاه های فراوان و درخت های بزرگ و جنگلی از آن ها است.

3.

غارهایی در آن ها پدید می آیند و مأوای جانوران و برخی مردم جهانند.

4.

برای مردم نشانه های راه و بلاد بوده و معدن سنگ های آسیا و ساختمانی هستند و جز آن از سودهای بسیاری که اندکی از آن ها را خرد بشری دریافته و از دریافت بسیاری از آن ها عاجز است.

امام صادق علیه السّلام در خبر توحید به روایت مفضّل بن عمر فرمود: ای مفضّل! به این کوه های درهم از گل و سنگ بنگر که نادانان می پندارند زیادی است و نیازی به آن نیست، با این که سودهای بسیاری دارند. یکی برف در آن ها می ریزد و در قلّه آن ها می ماند برای رفع نیاز و آب می شود و از آن چشمه های آب روان می گردند که مایه رودخانه های بزرگ می باشند و انواعی از گیاه و گیاهان دارویی در آن ها می رویند که در دشت ها نمی رویند.

در آن ها غارها و سوراخ های فراوان هستند که جایگاه جانوران درنده هستند و بر آن ها دژهای محکم برای حذر کردن از دشمنان می توان ساخت و از آن ها سنگ برای ساختمان و برای آسیا بر می گیرند و در معدن انواعی از جواهر است و مقاصد دیگری که جز آفریننده آن ها نمی داند.

سبب زمین لرزه: :

درباره سبب پدید شدن زمین لرزه و لرزش گفته اند: بخار و دود و باد در درون زمین در هم می شوند و بر اثر سختی زمین نمی توانند از مجاری آن بر آیند و بر اثر فشار آن ها زمین به لرزه می آید و چون سخت می باشد،

ص: 148

فخسفت الأرض فتخرج منه نار لشدة الحرکة الموجبة لاشتعال البخار و الدخان لا سیما إذا امتزجا امتزاجا مقربا إلی الدهنیة و ربما قویت المادة علی شق الأرض فتحدث أصوات هائلة و ربما حدثت الزلزلة من تساقط عوالی و هدأت فی باطن الأرض فیتموج بها الهواء المحتقن فیتزلزل بها الأرض و قلیلا ما تتزلزل بسقوط قلل الجبال علیها لبعض الأسباب و قد یوجد فی بعض نواحی الأرض قوة کبریتیة ینبعث منها دخان و فی الهواء رطوبة بخاریة فیحصل من اختلاط دخان الکبریت بالأجزاء الرطبة الهوائیة مزاج دهنی و ربما اشتعل بأشعة الکواکب و غیرها فیری باللیل شعل مضیئة.

و قال شارح المقاصد قد یعرض لجزء من الأرض حرکة بسبب ما یتحرک تحتها فیحرک ما فوقه و یسمی الزلزلة و ذلک إذا تولد تحت الأرض بخار أو دخان أو ریح أو ما یناسب ذلک و کان وجه الأرض متکاثفا عدیم المسام أو ضیقها جدا و حاول ذلک الخروج و لم یتمکن لکثافة الأرض تحرک فی ذاته و حرک الأرض و ربما شقتها لقوته و قد ینفصل منه نار محرقة و أصوات هائلة لشدة المحاکة و المصاکة و قد یسمع منها دوی لشدة الریح و لا یوجد الزلزلة فی الأراضی الرخوة لسهولة خروج الأبخرة و قلما تکون فی الصیف لقلة تکاثف وجه الأرض و البلاد التی تکثر فیها الزلزلة إذا حفرت فیها آبار کثیرة حتی کثرت مخالص الأبخرة قلت الزلزلة و قد یصیر الکسوف سببا للزلزلة لفقد الحرارة الکائنة عن الشعاع دفعة و حصول البرد الحاقن للریاح فی تجاویف الأرض بالتحصیف (1) بغتة و لا شک أن البرد الذی یعرض بغتة یفعل ما لا یفعل العارض بالتدریج قال ذلک و أمثاله نقلا عن الحکماء ثم قال و لعمری إن النصوص الواردة فی استناد هذه الآثار إلی القادر المختار قاطعة و طرق الهدی إلی ذلک واضحة لکن مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ انتهی.

و قال بعض من یدعی اقتفاء آثار الأئمة الأبرار و عدم الخروج عن مدلول الآیات و الأخبار و لما کانت الأبخرة و الأدخنة المحتقنة فی تجاویف الأرض بمنزلة عروقها و إنما تتحرک بقوی روحانیة ورد فی الحدیث أن الله سبحانه إذا أراد أن

ص: 149

زمین را می شکافد و به زیر می کشد و از آن آتش می جهد و بخار و دود درون را شعله ور می کند، به ویژه اگر چرب و روغنی باشند، و بر اثر شکافتن زمین آواز مهیب پدیدار می گردد و چه بسا از افتادن قطعه ای از زمین در دره های درونی زمین لرزه پدید می آید. و گاهی هم افتادن قله کوهی بر زمین آن را به لرزه می آورد و بسا که برخی اطراف زمین ماده کبریتی می باشد و از آن دودی به هوا بر می خیزد که رطوبت و بخار دارد و از آمیزش دود کبریت با بخار هوا، ماده چربی پدید می گردد و به واسطه پرتو اختران و مانند آن شعله می گیرد و در شب شعله های تابان دیده می شوند.

شارح مقاصد گفته است: چه بسا در قطعه ای از زمین جنبشی پدید می آید و روی آن می جنبد و آن را زلزله می نامند و این در صورتی است که در درون زمین بخار یا دود یا باد و مانند آن پدید می گردد و زمین سخت و بی سوراخ می باشد یا سوراخ هایش ریز می باشند و مانع از خروج آن ها می گردد و به خود می پیچند و زمین را می لرزانند. و بسا به فشار خود آن را می شکافند و بسا از آن آتش می جهد و بانگ هراس آور بر می آید، بسا از آن ها خروشی شنیده می شود برای این که باد سخت است.

لرزش در زمین های سست پدید نمی گردد، چون بخار به آسانی از آن ها بر می آید و در تابستان کمتر می باشد، چون سختی زمین در آن کم است. زمین های زلزله خیز اگر در آن ها چاه بسیار کنده شود تا وسیله بیرون شدن بخار افزایش گردد زلزله کم می شود. چه بسا گرفتن خورشید سبب پدیداری زمین لرزه می گردد، برای این که حرارت پرتو خورشید یکباره نابود می شود و سردی سوراخ های درون زمین بادها را متمرکز می سازند و تردید ندارد که سرمای یکباره اثر بیشتری از سرمای تدریجی دارد. این ها را و مانند آن را از حکماء نقل کرده و گفته است: به جان خودم، اخبار وارده در استناد این آثار به قدرت خداوند مختار قطعی است و راه راست روشن است، ولی آن را که خدا نور هدایت نداده از خود نوری ندارد. پایان.

و بعضی از کسانی که مدعی پیروی آثار ائمه ابرار و عدم خروج از مدلول آیات و اخبار است، گفته است: چون بخار و دود فراهم در تهی گاه های زمین به منزله رگ های آن هستند که تنها به قوای روحانیه می جنبند، در حدیث آمده که چون خدای سبحان می خواهد

ص: 149

یزلزل الأرض أمر الملک أن یحرک عروقها فیتحرک بأهلها و ما أشبه ذلک من العبارات علی اختلافها و العلم عند الله انتهی.

و أقول :

قد عرفت مرارا أن تأویل النصوص و الآثار و الآیات و الأخبار بلا ضرورة عقلیة أو معارضات نقلیة جرأة علی العزیز الجبار و لا نقول فی جمیع ذلک إلا ما ورد عنهم صلوات الله علیهم و ما لم تصل إلیه عقولنا نرد علم ذلک إلیهم.

زمینی را بلرزاند، به فرشته ای می فرماید تا رگ هایش را بجنباند که زمین با اهلش بلرزد و به هر تعبیری که به این شبیه است، به اختلاف بیان شده است، و العلم عند اللَّه.

مولف:

بارها دانستی تاویل اخبار و آیات بی ضرورت عقلی یا معارض نقلی دلیری بر عزیز جبّار است و ما درباره همه این پدیده ها همان را می گوییم که در آیات و اخبار رسیده است و آنچه اندیشه ما به آن رسا نیست، علم آن را به ائمه علیهم السّلام می گذاریم .

باب سی و سوم: حرمت خوردن خاک و آنچه از آن که حلال شده است.

روایات

روایت1.

مجالس صدوق: از امام باقر علیه السّلام روایت شده است که فرمود: هر که خاک می خورد، دچار بیماری خارش تن می گردد و درد بواسیر و درد بد در او می جوشد و نیروی ساق و گامش از بین می رود و هر چه از کارش به دنبال آن کم می شود، از او باز خواست می شود و کیفر می بیند.

در مجالس شیخ مانندش را آورده است.

در ثواب الاعمال مانندش را آورده است.(1)

در محاسن نیز مانند این روایت آمده است.(2)

روایت2.

خصال: در سفارش های پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله

ص: 150

إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام: یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ (1) مِنَ الْوَسْوَاسِ أَکْلُ الطِّینِ وَ تَقْلِیمُ الْأَظْفَارِ بِالْأَسْنَانِ وَ أَکْلُ اللِّحْیَةِ(2).

به حضرت علی علیه السّلام آمده است: ای علی! سه کار از وسواس می باشد: خاک خوردن، چیدن ناخن با دندان و ریش به دندان گزیدن.(1)

روایت3.

خصال: امام موسی کاظم علیه السّلام است فرمود: چهار چیز از وسواس است: خوردن خاک و پرز کردن کلوخ، چیدن ناخن با دندان و گزیدن ریش.(2)

توضیح

از وسواس به شمار می آیند یعنی وسوسه شیطان یا از اثر آن است. وسواس نام یکی از شیطان ها است،همان گونه که خدا فرموده است: «مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاس»{از شرّ وسوسه گر نهانی.}(3) جوهری گفته: وسوسه حدیث نفس است و خلاصه این است که این ها از کارهای شیطان هستند که آدم به آن وادار می شود و ترک آن دشوار می باشد.

روایت4.

عیون اخبار الرضا: شخصی از امام هشتم علیه السّلام از خوردن خاک پرسید و گفت که یکی از کنیزانش خاک می خورد. امام خشم کرد و فرمود: خاک خوردن حرام است، مانند مردار خوردن و خون و گوشت خوک. آن ها را از آن باز دار!

روایت5.

مجالس ابن الشیخ: از سعد بن سعد اشعری نقل شده است که از امام هشتم علیه السّلام از خاکی که مردم می خورند پرسیدم. فرمود: هر خاکی خوردنش حرام است، مانند مردار، خون و آنچه به نام جز خدا ذبح می کنند، جز خاک قبر حسین علیه السّلام که درمان هر دردی است.

در خرائج و جرائح به سندی مانند آن را آورده است.

ص: 151

روایت6.

علل الشرایع: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: خداوند عزّ و جلّ آفرینش آدم را از خاک انجام داد و خوردن آن را بر نژادش حرام کرد.(1)

در محاسن از امام حسن علیه السّلام مانند این روایت را آورده است.(2)

روایت7.

علل الشرایع: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: خوردن گل همچون گوشت خوک حرام است و هر که آن را بخورد و بمیرد من به او نماز نمی گزارم، جز گل قبر، هر که از هوس آن را بخورد شفا در آن نباشد.(3)

توضیح

کلینی درکافی و ابن قولویه در کامل الزیاره آن را روایت کرده اند. البته به جای «اکله»، «کله» آورده اند تا گفته است: جز گل قبر که در آن درمان هر دردی است و هر که به هوس آن را بخورد، برایش درمانی ندارد.

و نماز نخواندن آن حضرت بر او منافی با وجوب نماز بر او نیست، چرا که به دیگری می فرماید تا بر او نماز بخواند. این یک تأدیب شرعی برای برانگیختن نفرت مردم از آن است و خود اثر بخش تر از تعزیرات است.(4)

روایت8.

علل الشرایع: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که هر که در خوردن گل اصرار کند، در خون خود شریک شده است.(5)

در محاسن مانند این روایت را آورده است.(6)

بیان

قال الجوهری انهمک الرجل فی الأمر أی جد و لج.

ص: 152

روایت9.

علل الشرایع: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: هر که گل کوفه را بخورد، گوشت مردم را خورده است، چون کوفه نی زار بوده و سپس گورستان شده است. هر چه گرو آن بوده تبدیل شده است. و فرمود رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرموده است: هر که گل می خورد ملعون است.(1)

توضیح

این مطلب دلالت بر عدم جواز خوردن گل قبر امیرالمؤمنین علیه السّلام دارد و این علت، دلالت دارد بر شدت حرمت خصوصا گل کوفه و اطرافش، و همچنین دلالت دارد که خوردن گل قبر حسین علیه السّلام هم از جایی که گمان می باشد با گوشت مردم آمیخته روا نیست و بیشتر جاهایش جز آنچه به ضریح مقدس پیوسته است، در این زمانه چنین است.

روایت10.

علل الشرایع: از ابی جعفر علیه السّلام روایت شده است که فرمود: کار ناشی از وسوسه و بیشتر دام های شیطان، خوردن گل است، که مایه بیماری تن و برانگیزاننده درد است و هر که گل می خورد و ناتوان از انجام کاری می شود که پیش از خوردن آن می کرد، از کاستی کارش بازپرسی می شود و کیفر می کشد.

در ثواب الاعمال مانند این خبر آمده است.(2)

در محاسن نیز از علی بن الحکم مانند آن آورده شده است.(3)

توضیح

در کافی و مانند

ص: 153

الکافی أن التمنی عمل الوسوسة و أکثر مکاید الشیطان (1) و کان ما فی سائر النسخ أظهر و فی المحاسن أکبر بالباء الموحدة.

آن آمده است: آرزو کردن کار وسوسه است و بیشتر دام های شیطان می باشد، و چه بسا آنچه در نسخه های دیگر آمده روشن تر است. در محاسن «أکبر» با باء است، یعنی بزرگ ترین دام های شیطان.

روایت11.

کامل الزیاره: از سعد بن سعد گفت: از امام هشتم علیه السّلام درباره گل پرسیدم. فرمود: خوردن گل حرام است، مانند مردار، خون و گوشت خوک، جز گل قبر حسین علیه السّلام که در آن درمان از هر درد و امان از هر خوف است.(1)

روایت12.

کامل الزیاره: از یکی از دو امام علیهما السّلام روایت شده است که خدا تبارک و تعالی آدم را از گل آفرید، پس گل را بر نژادش حرام کرد. گفتم: در مورد گل قبر حسین علیه السّلام چه می­فرمایی؟ فرمود: بر مردم حرام است گوشت خود را بخورند و نیز خوردن گوشت ما، ولی به اندازه یک نخود حلال است.(2)

روایت13.

کامل الزیاره: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: هر گلی خوردنش بر آدمیزاده حرام است، جز گل قبر ابی عبدالله علیه السّلام. هر که برای درمان دردی آن را بخورد خدا او را شفا می دهد.(3)

روایت14.

محاسن: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: خوردن گل باعث نفاق است.(4)

روایت15.

محاسن: از حضرت رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله روایت شده است که فرمود: هر که گل بخورد و بمیرد، بر مردن خود کمک کرده است.(5)

روایت16.

محاسن: در کتاب امام صادق علیه السّلام روایت شده است که به حضرت علی علیه السّلام گزارش مردی داده شد که گل می خورد. وی او را از این کار بازداشت و فرمود: مخورش که اگر خوردی و مردی، خودکشی کردی.(6)

ص: 154

روایت17.

محاسن: از کلثم بنت مسلم روایت شده است که نزد ابی الحسن علیه السّلام نام گل برده شد. فرمود: تو می دانی که از دام های شیطان است؟ راستی از دام های بزرگ او و از درهای بزرگش است.

روایت18.

مکارم: روایت شده است که از امام صادق علیه السّلام پرسیده شد که از گل ارمنی که برای شکستگی و اسهال استفاده می­کنند، گرفتنش جایز است؟ فرمود: باکی ندارد، آن گل گور ذوالقرنین است و گل قبر حسین علیه السّلام بهتر از آن است.(1)

در المتهجد و در دعوات راوندی مانند این روایت از آن امام علیه السّلام آمده است.

روایت19.

سدیر از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: هر که جز برای شفا از گل قبر امام حسین علیه السّلام بخورد، مثل این است که از گوشت ما خورده است.

روایت20.

طب الائمه: از امام باقر علیه السّلام روایت شده است که مردی به وی از زحیر نالید. فرمود: گل ارمنی بگیر و به آتش جوشش بیاور و بصورت نکوبیده بخور که از آن آرام می شوی .