بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 44

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

تتمة کتاب تاریخ فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام

تتمة أبواب ما یختص بالإمام الزکی سید شباب أهل الجنة الحسن بن علی صلوات الله علیهما

باب 18 العلة التی من أجلها صالح الحسن بن علی صلوات الله علیه معاویة بن أبی سفیان و داهنه و لم یجاهده و فیه رسالة محمد بن بحر الشیبانی رحمه الله

الأخبار

«1»

ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ سَدِیرٍ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ مَعِی ابْنِی یَا سَدِیرُ اذْکُرْ لَنَا أَمْرَکَ الَّذِی أَنْتَ عَلَیْهِ فَإِنْ کَانَ فِیهِ إِغْرَاقٌ کَفَفْنَاکَ عَنْهُ وَ إِنْ کَانَ مُقَصِّراً أَرْشَدْنَاکَ قَالَ فَذَهَبْتُ أَنْ أَتَکَلَّمَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَمْسِکْ حَتَّی أَکْفِیَکَ إِنَّ الْعِلْمَ الَّذِی وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله عِنْدَ عَلِیٍّ علیه السلام مَنْ عَرَفَهُ کَانَ مُؤْمِناً وَ مَنْ جَحَدَهُ کَانَ کَافِراً ثُمَّ کَانَ مِنْ بَعْدِهِ الْحَسَنُ علیه السلام قُلْتُ کَیْفَ یَکُونُ بِتِلْکَ الْمَنْزِلَةِ وَ قَدْ کَانَ مِنْهُ مَا کَانَ دَفَعَهَا إِلَی مُعَاوِیَةَ فَقَالَ اسْکُتْ فَإِنَّهُ أَعْلَمُ بِمَا صَنَعَ لَوْ لَا مَا صَنَعَ لَکَانَ أَمْرٌ عَظِیمٌ (1).

«2»

ع، [علل الشرائع] حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ دَاوُدَ الدَّقَّاقِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ اللَّیْثِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی بُکَیْرٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْعَلَاءِ الْخَفَّافُ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ عَقِیصَا قَالَ: قُلْتُ لِلْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لِمَ دَاهَنْتَ مُعَاوِیَةَ وَ صَالَحْتَهُ وَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَ


1- 1. تراه فی علل الشرائع ج 1 ص 200 و هکذا الحدیث التالی.

ترجمه بحارالانوار جلد 44: تاریخ امام حسن و امام حسین علیهما السلام

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

تتمة کتاب تاریخ فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام

تتمة أبواب ما یختص بالإمام الزکی سید شباب أهل الجنة الحسن بن علی صلوات الله علیهما

باب هجدهم : فلسفه صلح امام حسن علیه السّلام با معاویة بن ابوسفیان نامه محمد بن بحر شیبانی رحمه الله نیز در آن موجود است.

روایات

روایت 1.

علل الشرائع: از سدیر روایت شده است که روزی امام محمّد باقر علیه السّلام در حالی که پسرم همراه من بود به من فرمود: عقیده ات را برای ما شرح بده، تا اگر افراطی در آن است مانع آن شویم و اگر نقصی دارد تو را راهنمایی کنیم. هنگامی که خواستم سخن بگویم آن حضرت فرمود: دست نگه دار تا برایت بگویم، هر کس به علم و دانشی که پیامبر خدا نزد حضرت علی ابن ابی طالب علیه السّلام نهاده ایمان داشته باشد باشد، مؤمن است و کسی که آن را انکار کند کافر خواهد بود.

پس از علی علیه السّلام، امام حسن علیه السّلام نیز دارای همین مقام است. گفتم: چگونه امام حسن علیه السّلام نیز همین مقام و منزلت را داراست در حالی که مقام خلافت را به معاویه واگذار نمود؟ فرمود: خاموش باش. چرا که امام حسن علیه السّلام به آنچه انجام داد آگاه بود، اگر این کار را انجام نمی داد مصیبت بسیار بزرگی رخ می داد(1).

روایت 2.

علل الشرایع: از ابو سعید نقل شده است که به امام حسن علیه السّلام گفتم: چرا با معاویه صلح کردی، در حالی که یقین داشتی حق با توست نه او، و می دانستی که


1- 1. علل الشرایع 1 : 200

الْحَقَّ لَکَ دُونَهُ وَ أَنَّ مُعَاوِیَةَ ضَالٌّ بَاغٍ.

فَقَالَ یَا بَا سَعِیدٍ أَ لَسْتُ حُجَّةَ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ عَلَی خَلْقِهِ وَ إِمَاماً عَلَیْهِمْ بَعْدَ أَبِی علیه السلام قُلْتُ بَلَی قَالَ أَ لَسْتُ الَّذِی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لِی وَ لِأَخِی- الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ إِمَامَانِ قَامَا أَوْ قَعَدَا قُلْتُ بَلَی قَالَ فَأَنَا إِذَنْ إِمَامٌ لَوْ قُمْتُ وَ أَنَا إِمَامٌ إِذَا قَعَدْتُ یَا بَا سَعِیدٍ عِلَّةُ مُصَالَحَتِی لِمُعَاوِیَةَ عِلَّةُ مُصَالَحَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِبَنِی ضَمْرَةَ وَ بَنِی أَشْجَعَ وَ لِأَهْلِ مَکَّةَ حِینَ انْصَرَفَ مِنَ الْحُدَیْبِیَةِ أُولَئِکَ کُفَّارٌ بِالتَّنْزِیلِ وَ مُعَاوِیَةُ وَ أَصْحَابُهُ کُفَّارٌ بِالتَّأْوِیلِ یَا بَا سَعِیدٍ إِذَا کُنْتُ إِمَاماً مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ لَمْ یجب [یَجُزْ] أَنْ یُسَفَّهَ رَأْیِی فِیمَا أَتَیْتُهُ مِنْ مُهَادَنَةٍ أَوْ مُحَارَبَةٍ وَ إِنْ کَانَ وَجْهُ الْحِکْمَةِ فِیمَا أَتَیْتُهُ مُلْتَبِساً أَ لَا تَرَی الْخَضِرَ علیه السلام لَمَّا خَرَقَ السَّفِینَةَ وَ قَتَلَ الْغُلَامَ وَ أَقَامَ الْجِدَارَ سَخِطَ مُوسَی علیه السلام فِعْلَهُ- لِاشْتِبَاهِ وَجْهِ الْحِکْمَةِ عَلَیْهِ حَتَّی أَخْبَرَهُ فَرَضِیَ هَکَذَا أَنَا سَخِطْتُمْ عَلَیَّ بِجَهْلِکُمْ بِوَجْهِ الْحِکْمَةِ فِیهِ وَ لَوْ لَا مَا أَتَیْتُ لَمَا تُرِکَ مِنْ شِیعَتِنَا عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَحَدٌ إِلَّا قُتِلَ.

قال الصدوق رحمه الله قد ذکر محمد بن بحر الشیبانی رضی الله عنه (1) فی کتابه المعروف بکتاب الفروق بین الأباطیل و الحقوق فی معنی موادعة الحسن بن علی بن أبی طالب لمعاویة فذکر سؤال سائل عن تفسیر حدیث یوسف بن مازن الراسبی (2)

فی هذا المعنی و الجواب عنه و هو الذی رواه أبو بکر محمد بن الحسن بن إسحاق بن خزیمة النیسابوری قال حدثنا أبو طالب زید بن أحزم قال حدثنا أبو داود قال حدثنا القاسم بن الفضل قال حدثنا یوسف بن مازن الراسبی قال: بایع الحسن بن علی صلوات الله علیه معاویة علی أن لا یسمیه أمیر المؤمنین و لا یقیم عنده شهادة و علی أن لا یتعقب علی شیعة علی علیه السلام شیئا و علی أن یفرق فی أولاد

ص: 2


1- 1. عنونه النجاشیّ فی رجاله ص 298 و قال: قال بعض أصحابنا انه کان فی مذهبه ارتفاع، و حدیثه قریب من السلامة، و لا أدری من أین قیل ذلک.
2- 2. الراشی خ ل فی الموضعین.

معاویه گمراه و ظالم است؟

در جوابم فرمود: ای ابو سعید! آیا من پس از پدرم حجت خدا بر مردم و امام آن ها نیستم!؟ گفتم بله. فرمود: آیا من همان کسی نیستم که پیامبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم در باره من و برادرم امام حسین فرموده: الحسن و الحسین امامان قاما او قعدا؟ حسن و حسین امام هستند: چه قیام کنند و چه سکوت نمایند. گفتم: بله، فرمود: بنابراین من چه قیام کنم و چه سکوت نمایم امام هستم. ای ابو سعید! من به همان علت با معاویه صلح کردم که که پیامبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم زمانی که از حدیبیه بازگشت، با بنی ضمره و بنی اشجع و اهل مکه صلح نمود. با این تفاوت که آنان به قرآن کافر شدند و معاویه و یارانش به تأویل قرآن کافر گشتند، ای ابو سعید! اگر من امام و پیشوایی از جانب خداوند سبحان باشم، بنابراین نباید نحوه عملکرد من را در مورد آنچه انجام دادم، چه صلح و چه جنگ، سفیهانه دانست، حتی اگر حکمت آنچه انجام می دهم نا معلوم باشد.

آیا نشنیده ای هنگامی که حضرت خضر علیه السّلام کشتی را سوراخ کرد و آن کودک را کشت و آن دیوار را تعمیر نمود، حضرت موسی چون فلسفه کارهای وی را نمی دانست به او اعتراض کرد، شما نیز به خاطر جهلی که به حکمت کار من داشتید به من اعتراض کردید؛ اگر من با معاویه مصالحه نمی کردم احدی از شیعیان ما بر روی زمین باقی نمی ماند و همگی کشته می شدند.

شیخ صدوق گفته است: محمد بن بحر شیبانی در کتاب معروف خود، الفروق بین الأباطیل و الحقوق، که در مورد معنای صلح امام حسن علیه السلام با معاویه است، سؤال شخصی را در زمینه تفسیر حدیث یوسف بن مازن راسبی در مورد این موضوع و پاسخ آن را ذکر می کند:

به روایت یوسف بن مازن راسبی، امام حسن علیه السلام از معاویه بیعت گرفت که خود را امیرالمؤمنین ننامد، کسی نزد او شهادت ندهد، و به هیچ وجه شیعه علی علیه السلام را تحت پیگرد قرار ندهد،

ص: 2

من قتل مع أبیه یوم الجمل و أولاد من قتل مع أبیه بصفین ألف ألف درهم و أن یجعل ذلک من خراج دارابجرد(1).

قال و ما ألطف حیلة الحسن صلوات الله علیه فی إسقاطه إیاه عن إمرة المؤمنین قال یوسف فسمعت القاسم بن محیمة یقول ما وفی معاویة للحسن بن علی صلوات الله علیه بشی ء عاهده علیه و إنی قرأت کتاب الحسن علیه السلام إلی معاویة یعدد علیه ذنوبه إلیه و إلی شیعة علی علیه السلام فبدأ بذکر عبد الله بن یحیی الحضرمی و من قتلهم معه.

فنقول رحمک الله إن ما قال یوسف بن مازن من أمر الحسن علیه السلام و معاویة عند أهل التمیز و التحصیل تسمی المهادنة و المعاهدة أ لا تری کیف یقول ما وفی معاویة للحسن بن علی بشی ء عاهده علیه و هادنه و لم یقل بشی ء بایعه علیه و المبایعة علی ما یدعیه المدعون علی الشرائط التی ذکرناها ثم لم یف بها لم یلزم الحسن علیه السلام.

و أشد ما هاهنا من الحجة علی الخصوم معاهدته إیاه علی أن لا یسمیه أمیر المؤمنین و الحسن علیه السلام عند نفسه لا محالة مؤمن فعاهده علی أن لا یکون علیه أمیرا إذ الأمیر هو الذی یأمر فیؤتمر له.

فاحتال الحسن صلوات الله علیه لإسقاط الایتمار لمعاویة إذا أمره أمرا علی نفسه و الأمیر هو الذی أمره مأمور(2) من فوقه فدل علی أن الله عز و جل لم یؤمره علیه و لا رسوله صلی الله علیه و آله أمره علیه فَقَدْ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لَا یَلِیَنَّ مُفَاءٌ عَلَی مُفِی ءٍ(3).

ص: 3


1- 1. و سیجی ء منا وجه ذلک.
2- 2. فی المصدر المطبوع ج 1 ص 202« کأمور» و فی الطبعة الحجریة« کأمر» و سیجی ء بیانه من المصنّف- رضوان اللّه علیه- لکن یحتمل أن یکون مصحف« بأمور».
3- 3.« المفاء» هو الذی صار فیئا للمسلمین، و« المفی ء» هو کل مسلم أخذ ذلک المفاء عنوة، فلو کان ذلک المفاء المأخوذ کبیرا یجوز للمسلمین قتله، و اطلاقه منا أو فداء، و لو کان. صغیرا لم یبلغ الحلم جاز لهم استرقاقه و هکذا اطلاقه منا أو فداء. لکن المراد بالمفاء فی هذا الحدیث: الذی صار طلیقا بالمن علیه، صغیرا کان أو کبیرا، فحیث کان المسلمون حاکمین علی نفسه بالقتل أو الاسترقاق و لم یفعلوا ذلک، بل تکرموا و منوا علیه بالإطلاق، ثبت لهم ولایة ذلک کما فی ولاء العتق، فلم یکن له أن یأمر و لا أن ینهی و لا أن یتأمر علی المسلمین قضاء لحقوق تلک الولایة. و وجه ذلک أن المسلمین هم الذین أعطوه و وهبوا له آثار الحیاة و الحریة، بحیث صار یأمر و ینهی لنفسه، یذهب و یجی ء حیث یشاء، فلو صار یأمر و ینهی المسلمین، و یتأمر علیهم، انتقض علیه ذلک و کان کعبد یتحکم علی مولاه. هذا مرمی قوله صلّی اللّه علیه و آله:« لا یلین مفاء علی مفی ء» أی لا یکون الطلیق أمیرا علی المسلمین أبدا، و لو تأمر علیهم لکان غاصبا لحق الامارة، ظالما لهم بحکم الشرع و العقل و الاعتبار، فحیث کان معاویة طلیقا لم یکن له أن یتأمر علی المسلمین.

و اینکه با هزار هزار درهم بین فرزندان کسی که همراه علی علیه السلام در جنگ جمل کشته شده و نیز فرزندان کسی که همراه ایشان در جنگ صفین کشته شده است، با دیگران تفاوت قائل شود.

گفته شد: چه زیرکانه بود نیرنگ امام حسن علیه السلام که حکم عایشه را از خود ساقط نمود. یوسف گفت از قاسم بن محیمه شنیدم که معاویه به هیچ یک از مفاد بیعت خود با حسن علیه السلام عمل نکرد. من نامه امام حسن علیه السلام به معاویه را خواندم. امام در این نامه گناهانی را که معاویه نسبت به وی و شیعه علی علیه السلام مرتکب شده است می شمارد و با ذکر نام عبد الله بن یحیی خضرمی و کسانی که همراه وی کشته شدند آغاز می کند.

می گویی: آنچه یوسف بن مازن در مورد حسن علیه السلام و معاویه گفته است، نزد اهل تشخیص و تحصیل، معاهده و سازش نامیده می شود. آیا ندیدی که می گوید: معاویه به هیچ یک از مفاد عهدنامه خود با امام حسن علیه السلام عمل نکرد. بیعت با توجه به آنچه مدعیان می گویند بر اساس شرایطی است که آن را ذکر کردیم و معاویه به آن شرط ها وفا نکرده و به بیعتش به امام حسن علیه السلام پایبند نماد.

محکم ترین حجتی که می توان در مقابل دشمنان ذکر کرد این است که امام حسن علیه السلام از معاویه بیعت گرفت که خود را امیرالمؤمنین ننامد و امام حسن علیه السلام بی شک مؤمن است. در واقع از او بیعت گرفت که حاکم بر امام نباشد، چراکه امیر کسی است که حکم می کند و دیگران امتثال امر می کنند.

امام حسن علیه السلام برای آن که تحت امر معاویه نباشد، زیرکی به خرج داد و آن زمانی بود که به معاویه دستور داد؛ زیرا امیر کسی است که به مأمور دستور می دهد و این امر بر این موضوع دلالت می کند که نه خداوند عزّوجلّ و نه رسولش، معاویه را بر امام حسن علیه السلام حاکم نکردند. پیامبر صلی الله علیه و علی آله و سلم فرمود: «آزاد شده بر آزاد کننده حکومت نمی کند»(1) .

ص: 3


1- 1. «مفاء» چیزی است که به عنوان غنیمت نصیب مسلمانان می شود و «مفیء» فرد مسلمانی است که غنیمت را با زور تصاحب می کند. حال اگر آن غنیمت شخص بالغی باشد قتل و یا آزاد کردن او از سر منت جایز است و اگر کوچک بوده و بالغ نشده باشد می توانند او را به عنوان برده به خدمت بگیرند و یا آزادش کنند. اما مقصود از مفاء در این حدیث؛ کسی است که بر او منت نهادند و آزاد شده است، چه آن فرد کوچک باشد چه بزرگ. پس از آن جا که مسلمانان مجاز به قتل یا به بردگی گرفتن وی بودند و این کار را نکردند، بلکه با آزاد کردن وی، او را بزرگ داشته و بر وی منت نهادند، بنابراین همچون برده آزاد شده بر وی ولایت دارند. در نتیجه او برای به جا آوردن حقوق آن ولایت نمی تواند به مسلمانان امر و نهی کند و یا بر آنان مسلط شود. این ولایت بدان دلیل است که مسلمانان همان کسانی هستند که به او حق زندگی و آزادی بخشیدند، به طوری که امر و نهی می کند و به هر جا که بخواهد رفت و آمد دارد. بنابراین اگر این شخص به مسلمانان امر و نهی کند و بر آن ها حاکم شود، آن امر را نقض کرده و همچون برده ایست که بر مولای خویش حکومت می کند. این امر همان مقصود پیامبر است: «آزاد شده بر آزاد کننده حکومت نمی کند» ، یعنی کسی که آزاد شده ، هرگز حاکم و امیر مسلمانان نمی شود و اگر بر آن ها حاکم شود، حق حکومت را غصب کرده است و بر اساس شرع ، عقل و عرف به آن ها ظلم کرده است. از آن جا که معاویه خود آزاد شده است، لیاقت و شایستگی حکومت بر مسلمانان را ندارد.

یرید أن من حکمه (1)

حکم هوازن الذین صاروا فیئا للمهاجرین و الأنصار فهؤلاء طلقاء المهاجرین و الأنصار بحکم إسعافهم النبی فیئهم لموضع رضاعه (2)

ص: 4


1- 1. الضمیر فی« حکمه» یرجع الی الفی ء، أی من أحکام الفی ء حکم أسری هوازن الذین صاروا فیئا للمهاجرین و الأنصار یوم حنین.
2- 2. أتی رسول اللّه وفد هوازن بالجعرانة و کان مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من سبی هوازن ستة آلاف من الذراری و النساء، و من الإبل و الشاء ما لا یدری ما عدته، فقالوا: یا رسول اللّه انا أصل و عشیرة و قد أصابنا من البلاء ما لم یخف علیک فامنن علینا من اللّه علیک و قام رجل من بنی سعد بن بکسر یقال له زهیر. فقال: یا رسول اللّه! انما فی الحظائر عماتک و خالاتک و حواضنک اللاتی کن یکفلنک، و لو أنا ملحنا للحارث بن أبی شمر، أو للنعمان بن المنذر، ثمّ نزل منا بمثل الذی نزلت به، رجونا عطفه و عائدته علینا، و أنت خیر المکفولین. فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بعد کلام: أما ما کان لی و لبنی عبد المطلب فهو لکم فقال المهاجرون: و ما کان لنا فهو لرسول اللّه، و قالت الأنصار: و ما کان لنا فهو لرسول اللّه. راجع سیرة ابن هشام ج 2 ص 488.

حکمی که در مورد «فیء» (غنیمت) ذکر شد در رابطه با هوازن است، همان کسانی که توسط مهاجرین و انصار اسیر شدند. بنابراین هوازن آزادشدگان مهاجرین و انصار هستند، چرا که مهاجرین و انصار برای یاری پیامبر صلی الله علیه و علی آله و سلم، غنیمت خود را به او بخشیدند.

ص:4

و حکم قریش و أهل مکة حکم هوازن (1).

فمن أمره (2)

رسول الله صلی الله علیه و آله علیهم فهو التأمیر من الله جل جلاله و رسوله صلی الله علیه و آله.

أو من الناس کما قالوا فی غیر معاویة إن الأمة اجتمعت فأمرت فلانا و فلانا و فلانا علی أنفسهم فهو أیضا تأمیر غیر أنه من الناس لا من الله و لا من رسوله و هو إن لم یکن تأمیرا من الله و من رسوله و لا تأمیرا من المؤمنین فیکون أمیرهم بتأمیرهم فهو تأمیر منه بنفسه.

و الحسن صلوات الله علیه مؤمن من المؤمنین فلم یؤمر معاویة علی نفسه بشرطه علیه ألا یسمیه أمیر المؤمنین فلم یلزمه ذلک الایتمار له فی شی ء أمره به و فرغ صلوات الله علیه إذ خلص بنفسه من الإیجاب علیها الایتمار له عن أن یتخذ علی المؤمنین الذین هم علی الحقیقة مؤمنون و هم الذین کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ و لأن هذه الطبقة لم یعتقدوا إمارته و وجوب طاعته علی أنفسهم و لأن الحسن علیه السلام أمیر البررة و قاتل الفجرة

کَمَا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام عَلِیٌ :

ص: 5


1- 1. فتح رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله مکّة عنوة فخطب علی باب الکعبة ثمّ قال بعد کلام:« یا معشر قریش! ما ترون أنی فاعل فیکم؟ قالوا: خیرا. أخ کریم، و ابن أخ کریم، قال: اذهبوا فأنتم الطلقاء» راجع سیرة ابن هشام ج 2 ص 412. فکان له( ص) أن یأمر بأسرهم و قتلهم و سبی ذراریهم حیث انه دخلها عنوة فلم یفعل ذلک بل من علیهم و قال: انتم الطلقاء، و فیهم معاویة بن أبی سفیان.
2- 2. هذا هو الصحیح یعنی فعلی هذا: من أمره رسول اللّه علی المسلمین أو علی الطلقاء فهو التأمیر من اللّه و رسوله إلخ و یکون ابتداء کلام و ما فی النسخ من قوله:« لمن أمره رسول اللّه علیهم» تتمیما لما سبق، فهو تصحیف لم یتنبه له المصنّف رضوان اللّه علیه علی ما یجی ء فی البیان، و ذلک لان حکم الطلقاء- طلقاء قریش و هوازن- من عدم جواز تأمرهم علی المسلمین بقوله« لا یلین مفاء علی مفی ء» عام مطلق، لا یختص بمن أمره رسول اللّه علی الطلقاء. مع أنّه لو قرأنا اللفظ« لمن أمره» لتشتت الکلام من نواحی شتی.

حکم قریش و اهل مکه نیز همان حکم هوازن است(1).

پس هر که را رسول خدا صلی الله علیه و علی آله و سلم بر آن ها حاکم کند(2)،

این حکم از جانب خداوند جلیل و رسول اوست .

یا از بین مردم، همچنان که در مورد غیر معاویه گفتند، گروهی جمع شدند و فلانی و فلانی و فلانی را بر خودشان حاکم کردند. این نیز نوعی حکومت است، با این تفاوت که حکم از جانب مردم است، نه از جانب خداوند و رسولش. اگر حکومت نه از جانب خداوند و رسولش باشد و نه از جانب مؤمنان، پس می تواند کسی با حکم آن ها، حاکم آن ها باشد؛ در نتیجه، این حکومت کسی از میان خودشان بر آن هاست.

امام حسن علیه السلام مؤمنی از مؤمنان است، به همین سبب با گذاشتن این شرط که او خود را امیرالمؤمنین ننامد، معاویه را حاکم بر خویش نساخت. بنابراین بر امام علیه السلام واجب نبود که در هیچ امری از معاویه اطاعت کند. امام با گذاشتن این شرط، کار خویش را به اتمام رساند، زیرا خود و مؤمنانی را که حقیقتا مؤمن بودند و ایمان در قلب آن ها رسوخ کرده بود، از اینکه تحت امر معاویه قرار گیرند خلاص کرد. زیرا این گروه معاویه را امیر خود ندانسته و اطاعت وی را بر خود واجب نمی دانند، و نیز به این دلیل که امام حسن علیه السلام امیر نیکوکاران و قاتل بدکاران است. همچنان که پیامبر صلی الله علیه و علی آله و سلم به علی علیه السلام فرمود:

ص: 5


1- 1. رسول خدا صلی الله علیه و علی آله و سلم با زور مکه را فتح نمود، سپس بر در کعبه رفت و بعد از کمی صحبت فرمود : ای قریش! نظر شما در مورد اینکه بر شما تسلط یافته ام چیست؟ گفتند: خوب است، چرا که تو برادر کریم و پسر برادر کریم هستی. فرمود: بروید که شما آزاد شدگان هستید. مراجعه کنید به سیره ابن هشام، ج2، ص412. پیامبر صلی الله علیه و علی آله و سلم این حق را داشت که به اسارت، قتل و به بردگی گرفتن آن ها فرمان دهد، چرا که با زور وارد مکه شده بود. اما این کار را نکرد، بلکه بر آن ها منت نهاد و فرمود: شما آزاد شدگانید و معاویه در بین همین آزاد شدگان بود.
2- 2. این عبارت صحیح است، یعنی بر این اساس: فرمان رسول خدا صلی الله علیه و علی آله و سلم بر مسلمانان یا آزادشدگان، در واقع حکمی از جانب خدا و رسول اوست . این عبارت ابتدای کلام است و آن چه در نسخه ها با این قول آمده است : «لمن آمره رسول الله علیهم» اتمام کلام پیشین است. مصنف به آن چه در کلام آمده دقت نکرده است، اینکه حکم آزادشدگان - آزادشدگان قریش و هوازن - در مورد عدم جواز حکومت بر مسلمانان در عبارت « آزاد شده بر آزاد کننده حکومت نمی کند»، عام مطلق است و به کسی که رسول خدا او را بر آزاد شدگان حاکم می کند اختصاص ندارد. با این حال اگر عبارت را با صورت «لمن أمره» بخوانیم، کلام از جوانب مختلف متفاوت می شود.

أَمِیرُ الْبَرَرَةِ وَ قَاتِلُ الْفَجَرَةِ.

فأوجب علیه السلام أنه لیس لبرّ من الأبرار أن یتأمر علیه و إن التأمیر علی أمیر الأبرار لیس ببرّ هکذا یقتضی مراد رسول الله صلی الله علیه و آله و لو لم یشترط الحسن بن علی علیهما السلام علی معاویة هذه الشروط و سماه أمیر المؤمنین. و قد قال النبی صلی الله علیه و آله: قریش أئمة الناس أبرارها لأبرارها و فجارها لفجارها.

و کل من اعتقد من قریش أن معاویة إمامه بحقیقة الإمامة من الله عز و جل و اعتقد الایتمار له وجوبا علیه فقد اعتقد وجوب اتخاذ مال الله دولا و عباده خولا و دینه دخلا(1) و ترک أمر الله إیاه إن کان مؤمنا فقد أمر الله عز و جل المؤمنین بالتعاون علی البر و التقوی فقال وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ (2).

فإن کان اتخاذ مال الله دولا و عباده خولا و دین الله دخلا من البر و التقوی جاز علی تأویلک من اتخذه إماما و أمره علی نفسه کما ترون التأمیر علی العباد.

و من اعتمد أن قهر مال الله علی ما یقهر علیه و دین الله علی ما یسأم و أهل دین الله علی ما یسأمون هو بقهر من اتخذهم خولا و إن الله من قبله مدیل فی تخلیص المال من الدول و الدین من الدخل و العباد من الخول علم و سلم و آمن و اتقی إن البر مقهور فی ید الفاجر و الأبرار مقهورون فی أیدی الفجار بتعاونهم مع الفاجر علی الإثم و العدوان المزجور عنه المأمور بضده و خلافه و منافیه.

و قد سئل الثوری السفیان عن العدوان ما هو فقال هو أن ینقل صدقة بانقیا إلی الحیرة فتفرق فی أهل السهام بالحیرة و ببانقیا أهل السهام

ص: 6


1- 1. إشارة الی قوله صلّی اللّه علیه و آله:« إذا بلغ بنو العاص ثلاثین رجلا: اتخذوا مال اللّه دولا، و عباد اللّه خولا، و دین اللّه دغلا» أخرجه الحاکم بالاسناد الی علی علیه السلام و هکذا أبی ذر، و أبی سعید الخدریّ، و صححه راجع مستدرک الحاکم ج 4 ص 480.
2- 2. المائدة: 3.

امیر نیکوکاران و قاتل بدکاران. با این سخن، پیامبر واجب نمود که شایسته نیست کسی بر نیکوکاران حاکم شود و حکومت بر امیر نیکوکاران نیز نیکو نیست. این حکم اقتضای سخن پیامبر است، حتی اگر حسن علیه السلام این شروط را برای معاویه قائل نمی شد و او را امیرالمؤمنین می نامید. پیامبر صلی الله علیه و علی آله و سلم فرمود: قریش سرور مردم هستند، نیکان آن ها برای نیکانشان و بدکاران آن ها برای بدکارانشان.

هر یک از قریش که معاویه را پیشوای خویش بداند، به معنای امامت حقیقی که از جانب خداوند عزّوجلّ است، و اعتقاد داشته باشد که اطاعت معاویه بر وی واجب است، در واقع به وجوب غلبه یافتن بر اموال خداوند و به بردگی گرفتن بندگان او و ایجاد فساد در دین خدا، اعتقاد پیدا کرده است،(1)و امر خداوند را به او واگذار کرده است. اگر آن فرد مؤمن باشد که خداوند عزوجل مؤمنین را به همکاری در نیکی و تقوا امر کرده و فرموده است: «در نیکی و تقوا با یکدیگر همکاری کنید و در گناه و تجاوز با یکدیگر تعامل نکنید»(2).

اگر چیره شدن بر اموال خداوند، و به بردگی گماشتن بندگان او، و ایجاد فساد در دین خدا، نیکی و تقوا به حساب بیاید، پس می توانی معاویه را امام خویش بدانی و تحت امر او قرار گیری و همان طور که می دانی، امتثال امر، وظیفه بندگان است.

یک انقلابی از سفیان پرسید «عدوان» چیست؟ جواب داد: عدوان (تجاوز) آن است که صدقه بانقیاء به حیره منتقل شود و در حیره بین کسانی که سهم دارند تقسیم گردد، در حالی که در بانقیاء نیز کسانی بودند که در آن سهم داشتند.

ص: 6


1- 1. اشاره دارد به سخن پیامبر صلی الله علیه و علی آله و سلم : «هنگامی که تعداد فرزندان عاص به سی مرد رسید، بر مال خداوند غلبه کردند؛ بندگان خدا را به بردگی گرفته و در دین خدا فساد ایجاد کردند» . حاکم این سخن را با استناد به علی علیه السلام و همچنین ابوذر و ابو سعید خدری آورده و آن را تصحیح کرده است. مراجعه کنید به مستدرک الحاکم، ج4، ص480.
2- 1. مائده 3

و أنا أقسم بالله قسما بارا أن حراسة سفیان و معاویة بن مرة و مالک بن معول و خیثمة بن عبد الرحمن خشبة(1) زید بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب علیهم السلام بکناس الکوفة بأمر هشام بن عبد الملک من العدوان الذی زجر الله عز و جل عنه و إن حراسه من سمیتهم بخشبة زید رضوان الله علیه الداعیة بنقل صدقة بانقیا إلی الحیرة.

فإن عذر عاذر عمن سمیتهم بالعجز عن نصر البر الذی هو الإمام من قبل الله عز و جل الذی فرض طاعته علی العباد علی الفاجر الذی تأمر بإعانة الفجرة إیاه قلنا لعمری إن العاجز معذور فیما عجز عنه و لکن لیس الجاهل بمعذور فی ترک الطلب فیما فرض الله عز و جل علیه و إیجابه علی نفسه فرض طاعته و طاعة رسوله صلی الله علیه و آله و طاعة أولی الأمر و بأنه لا یجوز أن یکون سریرة ولاة الأمر بخلاف علانیتهم کما لم یجز أن یکون سریرة النبی صلی الله علیه و آله الذی هم أصل ولاة الأمر و هم فرعه بخلاف علانیته.

و إن الله عز و جل العالم بالسرائر و الضمائر و المطلع علی ما فی صدور العباد لم یکل علم ما لم یعلمه العباد إلی العباد جل و عز عن تکلیف العباد ما لیس فی وسعهم و طوقهم إذ ذاک ظلم من المکلف و عبث منه و إنه لا یجوز أن یجعل جل و تقدس اختیار من یستوی سریرته بعلانیته و من لا یجوز ارتکاب الکبائر الموبقة و الغضب و الظلم منه إلی من لا یعلم السرائر و الضمائر فلا یسع أحدا جهل هذه الأشیاء.

و إن وسع العاجز بعجزه ترک ما یعجز عنه فإنه لا یسعه الجهل بالإمام البر الذی هو إمام الأبرار و العاجز بعجزه معذور و الجاهل غیر معذور فلا یجوز أن لا یکون للأبرار إمام و إن کان مقهورا فی قهر الفاجر و الفجار فمتی

ص: 7


1- 1. هؤلاء کانوا موکلین علی حراسة خشبة صلب علیها زید بن علیّ بن الحسین علیهم السلام، لئلا ینزلوه و یدفنوه، فبقی جثته رضوان اللّه علیه أربع سنین علی الصلیب ثمّ استنزلوه و أحرقوه.

من صادقانه قسم می خورم که عمل سفیان و معاویة بن مرّة و مالک بن معول و خیثمة بن عبد الرحمن(1)، همان کسانی که به فرمان هشام بن عبد الملک از صلیب (چوبه دار) زید فرزند امام سجاد علیه السلام، نگهبانی کردند، جزو همان تجاوز و عدوانی است که خداوند عزّوجلّ از آن نهی کرد و نگهبانان صلیب زید رضوان الله علیه، کسانی بودند که سبب انتقال صدقه بانقیاء به حیره شدند.

حال اگر یکی از این افراد عذر بیاورد که نتوانسته شخص نیکوکاری را که از جانب خداوند پیشوا بوده و اطاعت او بر بندگان واجب بوده یاری رساند، گناهش بر گردن ظالمی است که به یاری بدکاران دستور داده است. گفتیم: قسم می خورم، عذر کسی که نتوانسته به وظیفه عمل کند پذیرفته است، اما نادان در ترک وظیفه ای که خداوند عزّوجلّ براو واجب کرده و آن، اطاعت خدا، رسولش و اولی الامر است، عذری ندارد. و جایز نیست که باطن صاحبان امر بر خلاف آوازه آن ها باشد، همان طور که جایز نیست باطن پیامبر صلی الله علیه و علی آله و سلم بر خلاف آوازه او باشد، پیامبری که اصل همه صاحبان امر است و آن ها فرع بر او هستند.

خداوند عزّوجل عالم به اسرار و باطن انسان هاست و به آنچه در قلب بندگان است آگاه است. او علم آنچه به بندگان نیاموخته را به آن ها واگذار نمی کند، و شأن او اجل از آن است که بندگان را به کاری که از عهده و توان آن ها خارج است، مکلف کند. چرا که این کار ظلمی از جانب تکلیف کننده و کاری عبث است. خداوند بزرگ و جلیل، اختیار کسی را که ظاهر و باطنش یکی است و ارتکاب گناهان بزرگ و ظلم و غضب از سوی خویش را جایز نمی داند، به کسی که از اسرار و باطن اشخاص بی خبر است واگذار نمی کند، و ممکن نیست کسی این موضوع را نداند.

حتی اگر کسی به خاطر ناتوانی، انجام وظیفه اش را ترک کند، مجاز نیست امامی را که پیشوای نیکان است نشناسد. عذر ناتوان پذیرفته است اما عذر جاهل پذیرفته نیست.

ص: 7


1- 2. این افراد مسئول نگهبانی از چوبی بودند که زید فرزند امام سجاد علیه السلام بر آن آویخته شده بود، تا مانع از آن شوند که جسم او را پایین آورده و به خاک بسپرند. بنابراین جسم او چهار سال بر دار آویخته بود و در نهایت آن را پایین آورده و سوزاندند.

لم یکن للبر إمام بر قاهر أو مقهور فمات میتة جاهلیة إذا مات و لیس یعرف إمامه.

فإن قیل فما تأویل عهد الحسن علیه السلام و شرطه علی معاویة بأن لا یقیم عنده شهادة لإیجاب الله علیه عز و جل إقامة الشهادة بما علمه قبل شرطه علی معاویة بأن لا یقیم عنده شهادة قیل إن لإقامة الشهادة من الشاهد شرائط و هی حدودها التی لا یجوز تعدیها لأن من تعدی حدود الله عز و جل فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ و أوکد شرائطها إقامتها عند قاض فصل و حکم عدل ثم الثقة من الشاهد أن یقیمها عند من یجر(1) بشهادته حقا و یمیت بها أثره و یزیل بها ظلما فإذا لم یکن من یشهد عنده سقط عنه فرض إقامة الشهادة.

و لم یکن معاویة عند الحسن علیه السلام أمیرا أقامه الله عز و جل و رسوله صلی الله علیه و آله أو حاکما من ولاة الحکم فلو کان حاکما من قبل الله و قبل رسوله ثم علم الحسن علیه السلام أن الحکم هو الأمیر و الأمیر هو الحکم و قد شرط علیه الحسن أن لا یؤمر حین شرط ألا یسمیه أمیر المؤمنین فکیف یقیم الشهادة عند من أزال عنه الإمرة بشرط أن لا یسمیه أمیر المؤمنین و إذا زال ذلک عنه بالشرط أزال عنه الحکم لأن الأمیر هو الحاکم و هو المقیم للحاکم و من لیس له تأمیر و لا تحاکم فحکمه هذر و لا تقام الشهادة عند من حکمه هذر.

فإن قال فما تأویل عهد الحسن علیه السلام علی معاویة و شرطه علیه أن لا یتعقب علی شیعة علی علیه السلام شیئا قیل إن الحسن علیه السلام علم أن القوم جوزوا لأنفسهم التأویل و سوغوا فی تأویلهم إراقة ما أرادوا إراقته من الدماء و إن کان الله عز و جل حقنه و حقن ما أرادوا حقنه و إن کان الله عز و جل أراقه فی حکمه فأراد الحسن علیه السلام أن یبین أن تأویل معاویة علی شیعة علی علیه السلام بتعقبه علیهم ما یتعقبه زائل مضمحل فاسد کما أنه أزال إمرته عنه و عن المؤمنین بشرط

ص: 8


1- 1. عند من یحیی بشهادته حقا. ظ، بقرینة قوله« یمیت» و ما فی الصلب مطابق للنسخ و المصدر.

جایز نیست که نیکان پیشوایی نداشته باشند، حتی اگر گرفتار سلطه فردی ظالم و ستمگر باشند. پس زمانی که فرد، چه غالب چه مغلوب، پیشوایی نداشته باشد و در حالی بمیرد که امام خویش را نشناخته است، به مرگ جاهلیت مرده است.

اگر گفته شود: تفسیر بیعت امام حسن علیه السلام و شرطی که در مورد برگزار نشدن شهادت نزد معاویه برای او گذاشت چیست، با وجود آنکه خداوند عزّوجلّ، پیش از آنکه امام این شرط را برای معاویه قرار دهد، شهادت دادن به آنچه شخص به آن علم دارد را واجب کرده است، در جواب گفته می شود: شهادت دادن فرد شاهد دارای شرایطی است؛ و آن حدودی دارد که نباید آن را زیر پا گذاشت، چرا که هر کس حدود خداوند عزّوجلّ را زیر پا گذارد به خود ظلم کرده است. مهمترین این شرایط آن است که این شهادت نزد قاضی قاطع و حاکم عادل برگزار شود. دیگر این که شاهد مطمئن باشد که نزد کسی شهادت می دهد که با شهادت وی حقی را زنده می کند، حب نفس را می کشد و ظلمی را از بین می برد. پس اگر کسی واجد این شرایط نباشد که نزد او شهادت دهد، این وظیفه از او سلب می شود .

معاویه از نظر امام حسن علیه السلام، حاکمی نبود که از جانب خداوند عزّوجلّ و رسولش برگزیده شده باشد، او حاکمی از صاحبان حکم نیز نبود. اگر او حاکمی از جانب خدا و رسولش بود و امام حسن علیه السلام می دانست که حکم همان امیر و امیر همان حکم است، در حالی که با گذاشتن این شرط که خود را امیرالمؤمنین ننامد، در واقع برای معاویه شرط گذاشت که حکومت نکند. پس چطور شهادت نزد کسی برپا شود که با وجود شرط عدم نامگذاری خود به امیرالمؤمنین، در حقیقت امارت از او سلب شده است. زمانی که با این شرط امارت از او سلب شده، قضاوت نیز از او سلب می شود، زیرا امیر حاکم است و حکم صادر می کند. پس برای کسی که امارتی نیست و حق صدور حکم هم ندارد، حکمش بیهوده است و نزد چنین کسی اقامه شهادت و گواهی نمی شود.

اگر گفته شود تفسیر پیمان امام حسن علیه السلام با معاویه و توضیح این شرط که معاویه به هیچ وجه شیعه علی را تحت پیگرد قرار ندهد چیست؟ در جواب گفته می شود: امام حسن علیه السلام آگاه بود که این قوم به خود اجازه هر تفسیری را می دهند و با تفسیر خود، ریختن خون هر کس را که بخواهند جایز می شمرند، حتی اگر خداوند عزّوجلّ از خون کسی که آن ها می خواهند خون او را بریزند محافظت کند؛ و هرکه را بخواهند حبس می کنند حتی اگر خداوند عزّوجلّ حکم به ریختن خون او داده باشد.

بنابراین امام حسن علیه السلام قصد داشت این موضوع را روشن کند که تعقیب شیعه علی علیه السلام توسط معاویه، در حقیقت تعقیب از جانب شخصی فاسد و محکوم به نابودی است.

ص: 8

أن لا یسمیه أمیر المؤمنین و إن إمرته زالت عنه و عنهم و أفسد حکمه علیه و علیهم.

ثم سوغ الحسن علیه السلام بشرطه علیه أن لا یقیم عنده شهادة للمؤمنین القدوة منهم به فی أن لا یقیموا عنده شهادة فتکون حینئذ داره دائرة و قدرته قائمة لغیر الحسن و لغیر المؤمنین فتکون داره کدار بخت نصر و هو بمنزلة دانیال فیها و کدار العزیز و هو کیوسف فیها. فإن قال دانیال و یوسفعلیهما السلام کانا یحکمان لبخت نصر و العزیز قلنا لو أراد بخت نصر دانیال و العزیز یوسف أن یریقا بشهادة عمار بن الولید و عقبة بن أبی معیط و شهادة أبی بردة بن أبی موسی و شهادة عبد الرحمن بن أشعث بن قیس دم حجر بن عدی بن الأدبر و أصحابه رحمهم الله و أن یحکما له بأن زیادا أخوه و أن دم حجر و أصحابه مراقة بشهادة من ذکرت لما جاز أن یحکما لبخت نصر و العزیز و الحکم بالعدل یرمی الحاکم به فی قدرة عدل أو جائر و مؤمن أو کافر لا سیما إذا کان الحاکم مضطر إلی أن یدین للجائر الکافر و المبطل و المحق بحکمه.

فإن قال و لم خص الحسن علیه السلام عد الذنوب إلیه و إلی شیعة علی علیه السلام و قدم أمامها قتله عبد الله بن یحیی الحضرمی و أصحابه و قد قتل حجرا و أصحابه و غیرهم قلنا لو قدم الحسن علیه السلام فی عده علی معاویة ذنوب حجر و أصحابه علی عبد الله بن یحیی الحضرمی و أصحابه لکان سؤالک قائما فتقول لم قدم حجرا علی عبد الله بن یحیی و أصحابه أهل الأخیار و الزهد فی الدنیا و الإعراض عنها فأخبر معاویة بما کان علیه ابن یحیی و أصحابه من الخرق (1) علی أمیر المؤمنین علیه السلام و شدة حبهم إیاه و إفاضتهم فی ذکره و فضله فجاء بهم و ضرب أعناقهم صبرا.

و من أنزل راهبا من صومعته فقتله بلا جنایة منه إلی قاتله أعجب ممن یخرج

ص: 9


1- 1. فی النسخ المطبوعة و هکذا المصدر ص 205« الحزق» و هو بمعنی المنع و القبض و لعلّ الصحیح:« الحرق» من الحرارة و الحب الشدید.

همچنان که امام با قائل شدن این شرط که معاویه خود را امیرالمؤمنین ننامد، خود و مؤمنان را از این که تحت امر معاویه قرار گیرند رها ساخت و با زایل کردن حکومت او بر خود و مؤمنان، حکم او را برای خود و آن ها فاسد دانست.

امام با قائل شدن این شرط که شهادتی نزد معاویه برپا نشود، این مجوز را به مؤمنین داد که نزد او شهادت ندهند. بدین ترتیب امارت و قدرت او برپاست اما برای کسانی غیر از امام حسن علیه السلام و مؤمنین. در این حالت امارت او همچون امارت بخت النصر است و امام حسن علیه السلام، به منزله دانیال نبی در این امارت است و یا همچون امارت عزیز مصر، و امام علیه السلام همچون یوسف در این امارت است.

اگر گفته شود: دانیال و یوسف علیهما السلام، برای بخت النصر و عزیز قضاوت می کردند، می گوییم: اگر بخت النصر از دانیال و عزیز مصر از یوسف می خواستند که با شهادت عمّار بن ولید، و عقبة بن ابی معیط، و شهادت ابی بردة بن ابی موسی، و شهادت عبد الرحمن بن اشعث بن قیس، خون حجر بن عدی بن ادبر و یارانش که رحمت خدا بر آن ها باد را بریزند و حکم بدهند که زیاد برادر اوست و خون حجر و یارانش با شهادت افرادی که ذکر شد ریخته شود، در این صورت دانیال نبی و یوسف علیهما السلام جایز نبودند برای بخت النصر و عزیز مصر قضاوت کنند. حکم اگر عادلانه باشد، حاکم می تواند در زمان قدرت فرد عادل یا ظالم، مؤمن یا کافر، به آن حکم دهد، خصوصا اگر حاکم مجبور باشد که با حکم خود، فردی ظالم و کافر و باطل را محکوم کند.

اگر گفته شود: چرا امام حسن علیه السلام زمانی که گناهان و ستم های معاویه را نسبت به خود و شیعه علی علیه السلام می شمرد، ذکر قتل عبدالله بن یحیی خضرمی و یارانش را مقدم شمرد، در حالی که معاویه حجر و یارانش و برخی دیگر را نیز کشته بود. می گوییم، اگر امام حسن علیه السلام در شمردن گناهان معاویه، کشته شدن حجر و یارانش را بر عبدالله بن یحیی خضرمی و یارانش مقدم می کرد، آن وقت می پرسیدی: چرا حجر و یارانش را بر عبدالله بن یحیی و یارانش که همگی برگزیده، اهل زهد و روی گردان از دنیا بودند مقدم ساخت. پس معاویه اعلام کرد، دلیل پیگرد و قتل ابن یحیی و یاراش، محبت و ارادت بسیار آن ها به امیرالمؤمنین علی علیه السلام و سخنان آن ها در ذکر نام و فضایل ایشان است، بنابراین به سراغ آن ها رفت و ایشان را به سختی به قتل رساند.

هر کس راهبی را از صومعه پایین آورده و او را به قتل برساند، ارتکاب این کار از جانب او عجیب تر است از

ص: 9

قسا من دیره فیقتله لأن صاحب الدیر أقرب إلی بسط الید لتناول ما معه من صاحب الصومعة الذی هو بین السماء و الأرض فتقدیم الحسن علیه السلام العباد علی العباد و الزهاد علی الزهاد و مصابیح البلاد علی مصابیح البلاد لا یتعجب منه بل یتعجب لو قدم فی الذکر مقصرا علی مخبت و مقتصدا علی مجتهد.

فإن قال ما تأویل اختیار مال دارابجرد علی سائر الأموال لما اشترط أن یجعله لأولاد من قتل مع أبیه صلوات الله علیهم یوم الجمل و بصفین قیل لدارابجرد خطب فی شأن الحسن علیه السلام بخلاف جمیع فارس (1).

ص: 10


1- 1. قد ذکر الصدوق رحمه اللّه فی وجه اختیار الامام الحسن السبط علیه السلام خراج درابجرد ما تتلوه، و الذی أراه أن درابجرد لم یفتح عنوة بل صالح أهلها علی ما صرّح به البلاذری فی فتوح البلدان ص 380 حیث قال:« و أتی عثمان بن أبی العاص درابجرد و کانت شادروان علمهم و دینهم و علیها الهربذ فصالحه الهربذ علی مال أعطاه ایاه، و علی أن أهل درابجرد کلهم اسوة من فتحت بلاده من أهل فارس، و اجتمع له جمع بناحیة جهرم ففضهم، و فتح أرض جهرم، و أتی عثمان فصالحه عظیمها علی مثل صلح درابجرد، و یقال: ان الهربذ صالح علیها أیضا» انتهی. فحیث کان درابجرد صولح علیها مثل فدک، کان یجب حمل مال صلحها الی زعیم أهل البیت لقوله تعالی:« وَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ- الی قوله تعالی- ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ». و أمّا سائر الاراضی المفتوحة عنوة بایجاف الخیل و الرکاب، فکان حکم خراجها أن یقاسم بین مقاتلیها، فانها فی ء و غنیمة کما فعله رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی أراضی خیبر، بعد ما أخرج سهم الخمس، لکن لم یعمل عمر بن الخطّاب بتلک السنة النبویّة و تأول قوله تعالی« وَ الَّذِینَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ» فجعل خراجها لعامة المسلمین و دون لهم دیوان العطاء. فجری بعده سائر الخلفاء و الامراء علی سنة عمر بن الخطّاب، و لم یتهیأ لعلی علیه السلام أن یرد ذلک الی نصابه الحق المطابق لسنة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فقد کان الحسن السبط علیه السلام یحکم بأن المتبع من السنن، انما هو سنة النبیّ الاقدس، و لا یری لاولیائه و أصحابه المخصوصین به أن یرتزقوا و یأخذوا العطاء من خراج الاراضی المفتوحة عنوة، و لذلک شرط علی معاویة أموال درابجرد التی صولح علیها.

آنکه کسی قسیسی را از دیر خارج کرده و او را بکشد. زیرا صاحب دیر نزدیکتر است به این که دست دراز کند و آنچه با اوست بگیرد نسبت به صاحب صومعه که بین آسمان و زمین است. پس این که امام حسن علیه السلام گروهی از عابدان را بر گروه دیگری از عابدان، و یا گروهی از زاهدان را بر گروه دیگر، و یا گروهی را که روشنی بخش سرزمین هستند بر گروه دیگر مقدم شمارد، مایه تعجب نیست. بلکه اگر ایشان ذکر کسی را که در انجام کار کوتاهی کرده بر کسی که تقصیری نداشته و نیز ذکر فرد مقتصدی را بر فرد زیاده خواهی مقدم کند، باعث تعجب است.

اگر گفته شود که چرا امام حسن علیه السلام هنگام بیان این شرط که اموال دارابگرد را به فرزندان کسی که همراه امام علی علیه السلام در جنگ جمل و صفین کشته شده بدهند، اموال دارابگرد را بر سایر اموال ترجیح داد؟ در جواب گفته می شود: دارابگرد بنا به دلیلی، برای امام با سایر شهرهای سرزمین فارس تفاوت داشت.

ص: 10

و قلنا إن المال مالان الفی ء الذی ادعوا أنه موقوف علی المصالح الداعیة إلی قوام الملة و عمارتها من تجییش الجیوش للدفع عن البیضة و لأرزاق الأساری و مال الصدقة الذی خص به أهل السهام و قد جری فی فتوح الأرضین بفارس و الأهواز و غیرهما من البلدان فیما فتح منها صلحا و ما فتح منها عنوة و ما أسلم أهلها علیها هنات و هنات و أسباب و أسباب (1).

و قد کتب ابن عبد العزیز إلی عبد الحمید بن زید بن الخطاب و هو عامله علی العراق أیدک الله هاش فی السواد ما یرکبون فیه البراذین و یتختمون بالذهب و یلبسون الطیالسة و خذ فضل ذلک فضعه فی بیت المال.

و کتب ابن الزبیر إلی عامله جنبوا بیت مال المسلمین ما یؤخذ علی المناظر و القناطر فإنه سحت فقصر المال عما کان فکتب إلیهم ما للمال قد قصر فکتبوا إلیه أن أمیر المؤمنین نهانا عما یؤخذ علی المناظر و القناطر فلذلک قصر المال فکتب إلیهم عودوا إلی ما کنتم علیه هذا بعد قوله إنه سحت.

و لا بد أن یکون أولاد من قتل من أصحاب علی صلوات الله علیه بالجمل و بصفین من أهل الفی ء و مال المصلحة و من أهل الصدقة و السهام

وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فِی الصَّدَقَةِ: قَدْ أُمِرْتُ أَنْ آخُذَهَا مِنْ أَغْنِیَائِکُمْ وَ أَرُدَّهَا فِی فُقَرَائِکُمْ.

بالکاف و المیم ضمیر من وجبت علیهم فی أموالهم الصدقة و من وجبت لهم الصدقة فخاف الحسن علیه السلام أن کثیرا منهم لا یری لنفسه أخذ الصدقة من کثیر منهم و لا أکل صدقة کثیر منهم إذ کانت غسالة ذنوبهم و لم یکن للحسن علیه السلام فی مال الصدقة سهم.

رَوَی بَهْزُ بْنُ حَکِیمِ بْنِ مُعَاوِیَةَ بْنِ حَیْدَةَ الْقُشَیْرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ (2)

أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله قَالَ: فِی کُلِّ أَرْبَعِینَ مِنَ الْإِبِلِ ابْنَةُ لَبُونٍ وَ لَا تُفَرَّقُ إِبِلٌ عَنْ

ص: 11


1- 1. زاد فی المصدر بعده:[ بایجاب الشرائط الدالة علیها].
2- 2. هذا هو الصحیح کما فی المصدر ص 207، و قد روی الحدیث أبو داود فی سننه عن بهزین حکیم، عن أبیه، عن جده و لفظه: ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال: فی کل سائمة إبل فی أربعین بنت لبون لا یفرق إبل عن حسابها، من أعطاها مؤتجرا[ بها] فله أجرها، و من منعها فانا آخذوها و شطر ماله عزمة من عزمات ربّنا عزّ و جلّ، لیس لال محمّد منها شی ء.». فما فی النسخ المطبوعة:« روی بهذین حکیم عن معاویة بن جندة القشیری» فهو تصحیف. و الرجل معنون بنسبته و نسبه فی رجال العامّة، راجع التاریخ الکبیر للبخاری ج 1 ق 2 ص 290، الجرح و التعدیل ج 1 ق 1 ص 430، أسد الغابة ج 4 ص 385 و عنونه فی التقریب ص 57 و قال: صدوق من السادسة.

گفتیم: که اموال دو نوع هستند: یک نوع غنیمتی که ادعا کردند آن را صرف مصالحی می کنند که موجب قوام دین و شکوفایی آن می شود، از مسلح کردن سپاهیان برای دفاع از سرزمین گرفته تا تهیه غذای اسیران؛ نوع دوم مال صدقه ایست که اختصاص به اهل سهام دارد، که پرداخت این صدقه در فتح سرزمین فارس و اهواز و دیگر شهر ها انجام شد، چه شهرهایی که به شکل صلح آمیز و چه آن ها که با زور و اجبار فتح شدند، و چه شهرهایی که اهالی آن به اسباب و دلایل مختلف دیگر اسلام آوردند.

ابن عبد العزیز به عبد الحمید بن زید بن خطّاب، کارگزار خود در عراق نوشته بود: خداوند تو را تایید کند. در عراق اموال حرامی جمع شده است مانند اسبهایی که بر آن سوار می شوند و انگشتر طلایی که به دست می کنند و ردای اطلسینی که بر تن می کنند. آنها را رها کن و اضافه از آن را برای بیت المال بگیر.

ابن زبیر به کارگزار خود نوشت: « بیت المال مسلمین را از آنچه از زمینها و ساختمانهای مرتفع گرفته می شود دور نگه دار، چرا که این مالها حرام است. پس بیت المال را بر آن چه از قبل بود منحصر کرد. سپس به او نوشت: «چرا اموال کم شده است»؟ کارگزار در جواب نوشت: کم شدن پول به این خاطر است که امیرالمؤمنین ما را از پولی که بابت زمینها و ساختمانهای بلند گرفته می شود نهی کرد. ابن زبیر دوباره به او نوشت: «به همان روش پیشین بازگردید». و این حرف بعد از آن بود که به او گفته بود حرام است. از طرفی هم لاجرم فرزندان آن گروه از یاران علی علیه السلام که در جنگ جمل و صفین کشته شدند، جزو کسانی هستند که در غنیمت ها، مال مصلحت و صدقه سهم دارند. رسول خدا صلی الله علیه و علی آله و سلم در مورد صدقه فرمود: «به من دستور داده شده است که این پول را از ثروتمندان شما بگیرم و به فقرای شما بازگردانم». کاف و میم ضمیر کسانی است که بر آن ها واجب است از اموال خود صدقه دهند و کسانی که صدقه دادن به آن ها واجب است. پس امام حسن علیه السلام بیم آن داشت که که بسیاری از فرزندان مقتولین از گرفتن و خوردن صدقه اکراه داشته باشند، چرا که صدقه آب چرک گناهان اغنیاء بود و از طرفی امام حسن علیه السلام در مال صدقه سهمی نداشت. ابن حکیم بن معاویة بن حیرة قشیری از پدرش از جدش از رسول خدا صلی الله علیه و علی آله و سلم روایت می کند که فرمود: در هر چهل شتر یک بنت لبون زکات است و هیچ شتری از حساب آن (صدقه) جدا نمی شود.

ص: 11

حِسَابِهَا مَنْ أَتَانَا بِهَا مُؤْتَجِراً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ مَنْ مَنَعَنَاهَا أَخَذْنَاهَا مِنْهُ وَ شَطْرُ إِبِلِهِ عَزْمَةٌ مِنْ عَزَمَاتِ رَبِّنَا وَ لَیْسَ لِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فِیهَا شَیْ ءٌ وَ فِی کُلِّ غَنِیمَةٍ خُمُسُ أَهْلِ الْخُمُسِ بِکِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنْ مُنِعُوا.

فخص الحسن علیه السلام ما لعله کان عنده أعف و أنظف من مال اردشیرخره و لأنها حوصرت سبع سنین حتی اتخذ المحاصرون لها فی مدة حصارهم إیاها مصانع (1) و عمارات ثم میزوها من جملة ما فتحوها بنوع من الحکم و بین الإصطخر الأول و الإصطخر الثانی هنات علمها الربانی الذی هو الحسن علیه السلام فاختار لهم أنظف ما عرف.

فَقَدْ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (2) أَنَّهُ لَا یُجَاوِزُ قَدَمَا عَبْدٍ حَتَّی یُسْأَلَ عَنْ أَرْبَعٍ عَنْ ثِیَابِهِ (3) فِیمَا أَبْلَاهُ

ص: 12


1- 1. المصانع: جمع مصنع و مصنعة: ما یصنع کالحوض یجمع فیه ماء المطر.
2- 2. الصافّات: 24. و الحدیث رواه الشیخ فی الأمالی عن أبی حمزة عن أبی جعفر علیه السلام قال: قال رسول اللّه: لا یزال قدما عبد إلخ. و هکذا أخرجه موفق بن أحمد الخوارزمی فی المناقب من حدیث أبی برذة و لفظه: لا یزول إلخ کما فی البرهان ج 4 فی تفسیر سورة الصافّات. و أخرجه المؤلّف رضوان اللّه فی ج 36 ص 79 من الطبعة الحدیثة عن کتاب منقبة المطهرین للحافظ أبی نعیم بإسناده عن نافع بن الحارث عن أبی بردة فراجع.
3- 3. شبابه، خ.

هر کس آن بنت لبون خودش را در حالی که طالب اجر است بیاورد، پس اجرش را برده است و اما هر کس از دادن آن امتناع کند از او می گیریم و مقداری از شترهای او حقی از حقوق واجب الهی است که محمد و خاندان او سهمی در این مال ندارند، و در هر غنیمتی بر اساس کتاب خدا سهم خمس برای اهل خمس است اگر چه از دریافت آن محروم شوند.

امام حسن علیه السلام آنچه را که شاید نزد او پاک ترین قسمت مال اردشیر خره بود انتخاب کرد و از آنجا که آن را هفت سال تحت محاصره قرار داده بودند، در طول مدت محاصره خود، در آنجا ساختمان ها و عمارت هایی را ساختند، سپس آن را با حکم خاصی از بین تمام جاهایی که گرفته بودند متمایز ساختند و بین اصطخر اول و اصطخر دوم ظلمهایی اتفاق افتاد که آن عالم ربانی یعنی امام حسن علیه السلام از آنها مطلع بود، لذا برای ایشان (فرزندان مقتولین صفین و جمل) پاک ترین چیزی را که می شناخت انتخاب کرد .

روایت شده است که پیامبر در مورد سخن خداوند عزّوجلّ در این آیه: «و قفوهم إنهم مسئولون»(1)، «آن ها را نگه دارید که باید بازپرسی شوند.» فرمود: بنده قدمی بر نمی دارد مگر آن که در مورد چهار چیز از او سؤال می شود: از لباسش که آن را در چه کاری کهنه کرده است،

ص: 12


1- 1. صافات / 24

وَ عُمُرِهِ فِیمَا أَفْنَاهُ وَ عَنْ مَالِهِ مِنْ أَیْنَ جَمَعَهُ وَ فِیمَا أَنْفَقَهُ وَ عَنْ حُبِّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ کَانَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیه السلام یَأْخُذَانِ مِنْ مُعَاوِیَةَ الْأَمْوَالَ فَلَا یُنْفِقَانِ مِنْ ذَلِکَ عَلَی أَنْفُسِهِمَا وَ لَا عَلَی عِیَالِهِمَا مَا تَحْمِلُهُ الذُّبَابَةُ بِفِیهَا.

قال شیبة بن نعامة: کان علی بن الحسین علیه السلام ینحل فلما مات نظروا فإذا هو یعول فی المدینة أربعمائة بیت من حیث لم یقف الناس علیه.

فإن قال فإن هذا

محمد بن إسحاق بن خزیمة النیسابوری قال حدثنا أبو بشر الواسطی قال حدثنا خالد بن داود عن عامر قال: بایع الحسن بن علی معاویة علی أن یسالم من سالم و یحارب من حارب و لم یبایعه علی أنه أمیر المؤمنین.

قلنا هذا حدیث ینقض آخره أوله و أنه لم یؤمره و إذا لم یؤمره لم یلزمه الایتمار له إذا أمره و قد روینا من غیر وجه ما ینقض قوله یسالم من سالم و یحارب من حارب فلا نعلم فرقة من الأمة أشد علی معاویة من الخوارج و

خرج علی معاویة بالکوفة جویریة بن ذراع أو ابن وداع أو غیره من الخوارج فقال معاویة للحسن أخرج إلیهم و قاتلهم فقال یأبی الله لی بذلک قال فلم أ لیس هم أعداؤک و أعدائی قال نعم یا معاویة و لکن لیس من طلب الحق فأخطأه کمن طلب الباطل فوجده فأسکت معاویة.

و لو کان ما رواه أنه بایع علی أن یسالم من سالم و یحارب من حارب لکان معاویة لا یسکت علی ما حجه به الحسن علیه السلام و لأنه یقول له قد بایعتنی علی أن تحارب من حاربت کائنا من کان و تسالم من سالمت کائنا من کان و إذا قال عامر فی حدیثه و لم

یبایعه علی أنه أمیر المؤمنین قد ناقض لأن الأمیر هو الآمر و الزاجر و المأمور هو المؤتمر و المنزجر فأبی تصرف الأمر فقد أزال الحسن علیه السلام فی موادعته معاویة الایتمار له فقد خرج من تحت أمره حین شرط أن لا یسمیه أمیر المؤمنین.

و لو انتبه معاویة بحیلة الحسن علیه السلام بما احتال علیه لقال له یا با محمد أنت

ص: 13

و از عمرش که چگونه آن را گذرانده است، از مالش که آن را چطور جمع کرده و در چه راهی صرف کرده است و از محبت ما اهل بیت. امام حسن و امام حسین علیهما السلام از معاویه اموالی را گرفتند، اما حتی چیزی به آن اندازه که مگس بتواند با دهانش حمل کند، صرف خود و خانواده شان نکردند.

شیبة بن نعامة گفت: امام سجاد علیه السلام ضعیف و لاغر شده بود، و هنگامی که درگذشت ناگهان متوجه شدند که او عهده دار مسؤولیت چهارصد خانه است؛ در صورتی که مردم از آن بی خبر بودند.

خالد بن داود از عامر نقل کرده است که: امام حسن علیه السلام با معاویه بیعت کرد که با هر که صلح کرد صلح کند و با هر که جنگید بجنگد، اما در این زمینه که معاویه امیرالمؤمنین باشد با وی بیعت نکرد.

گفتیم آخر این حدیث، اول آن را نقض می کند، این که امام او را حاکم نکرد و اگر معاویه دستوری بدهد، امام مکلف به اطاعت امر نیست. این روایت به شکل دیگری آمده است که سخن پیشین را نقض می کند: «با هر که او صلح کند، صلح می کند و با هر که بجنگد می جنگد». هیچ گروهی در میان امت بیش از خوارج با معاویه دشمنی نداشتند. جویریة بن ذراع یا ابن وداع یا کسی غیر از او از میان خوارج، علیه معاویه شورش کرد، معاویه به امام حسن علیه السلام گفت: به سراغ آن ها برو و آن ها را بکش. امام فرمود: خداوند مرا از این کار باز می دارد. گفت: چرا؟ آیا آن ها دشمنان من و تو نیستند؟ فرمود: بله ای معاویه، اما آنکه در پی حق است و دچار اشتباه می شود همچون کسی نیست که به دنبال باطل است و آن را می یابد. پس معاویه را ساکت کرد .

اگر در پشت این قضیه بیعتی بود مبنی بر این که امام با هر که معاویه صلح کرد صلح کند و با هر که جنگید بجنگد، معاویه در مقابل دلیلی که امام آورد سکوت نمی کرد و به ایشان می گفت: تو با من بیعت کردی که با هر که جنگیدم بجنگی و با هر که صلح کردم صلح کنی. عامر در حدیث خود «و امام در این که معاویه امیرالمؤمنین باشد با او بیعت نکرد» این موضوع را نقض می کند. زیرا امیر کسی است که امر کرده و از کاری باز می دارد و مأمور کسی است که اطاعت امر می کند و باز داشته می شود ، پس امام از این که با معاویه همچون امیر رفتار کند ابا ورزید. امام حسن علیه السلام در بیعتش با معاویه، اطاعت امر از معاویه را از خود سلب کرد چرا که با گذاشتن این شرط که معاویه خود را امیرالمؤمنین ننامد، از این که تحت امر او قرار گیرد خارج شد.

اگر معاویه متوجه مکر امام علیه السلام می شد، به ایشان می گفت: ای ابو محمد! تو

ص: 13

مؤمن و أنا أمیر فإذا لم أکن أمیرک لم أکن للمؤمنین أیضا أمیرا و هذه حیلة منک تزیل أمری عنک و تدفع حکمی لک و علیک فلو کان قوله یحارب من حارب مطلقا و لم یکن شرطه إن قاتلک من هو شر منک قاتلته و إن قاتلک من هو مثلک فی الشر و أنت أقرب منه إلیه لم أقاتله و لأن شرط الله علی الحسن و علی جمیع عباده التعاون عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی و ترک التعاون عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ و إن قتال (1)

من طلب الحق فأخطأه مع من طلب الباطل فوجده تعاون عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ (2).

فإن قال هذا حَدِیثُ ابْنِ سِیرِینَ یَرْوِیهِ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ خُزَیْمَةَ قَالَ حَدَّثَنَا ابْنُ أَبِی عَدِیٍّ عَنِ ابْنِ عَوْنٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ سِیرِینَ قَالَ: حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام یَوْمَ کَلَّمَ فَقَالَ مَا بَیْنَ جَابَرْسَ وَ جَابَلْقَ رَجُلٌ جَدُّهُ نَبِیٌّ غَیْرِی وَ غَیْرُ أَخِی وَ إِنِّی رَأَیْتُ أَنْ أُصْلِحَ بَیْنَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ وَ کُنْتُ أَحَقَّهُمْ بِذَلِکَ فَإِنَّا بَایَعْنَا مُعَاوِیَةَ وَ لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ.

قلنا أ لا تری إلی قول أنس کیف یقول یوم کلم الحسن و لم یقل یوم بایع إذ لم یکن عنده بیعة حقیقة و إنما کانت مهادنة کما یکون بین أولیاء الله و أعدائه لا مبایعة تکون بین أولیائه و أولیائه فرأی الحسن علیه السلام رفع السیف مع العجز بینه و بین معاویة کما رأی رسول الله صلی الله علیه و آله رفع السیف بینه و بین أبی سفیان و سهیل بن عمرو و لو لم یکن رسول الله مضطرا إلی تلک المصالحة و الموادعة لما فعل.

فإن قال قد ضرب رسول الله صلی الله علیه و آله بینه و بین سهیل و أبی سفیان مدة و لم یجعل الحسن بینه و بین معاویة مدة قلنا بل ضرب الحسن علیه السلام أیضا بینه و بین معاویة مدة و إن جهلناها و لم نعلمها و هی ارتفاع الفتنة و انتهاء مدتها و هو مَتاعٌ إِلی حِینٍ

ص: 14


1- 1. فی الأصل المطبوع:« و ان قاتل» و ان صح فیکون جوابه« تعاون علی الاثم».
2- 2. زاد فی المصدر ص 208 بعده: و المبایع غیر المبایع، و المؤازر غیر المؤازر.

مؤمنی و من امیر، پس اگر من امیر تو نباشم، برای مؤمنین نیز امیر نخواهم بود و این نیرنگی از جانب توست که امارت و حکم من را چه به نفع و چه به ضرر تو باشد از خود سلب کنی. اگر این سخن امام حسن علیه السلام «با هر که او بجنگد می جنگد» مطلق بود، این شرط را برای وی قائل نمی شد «اگر کسی با تو جنگید که شرورتر از تو بود با او می جنگم، اما اگر کسی با تو جنگید که در شرارت همانند توست و تو از او شرورتر بودی، با او نخواهم جنگید». زیرا خداوند برای امام حسن علیه السلام و تمامی بندگان شرط گذاشته است که در نیکی و تقوا با یکدیگر همکاری کنند و از همدستی در گناه و تجاوز بپرهیزند، و جنگیدن(1) کسی که در پی حق است اما دچار خطا می شود با کسی که در پی باطل بوده و آن را یافته است، همدستی در گناه و تجاوز است(2).

اگر گفته شود، ابن سیرین نقل کرده که روزی امام حسن علیه السلام سخن گفت و فرمود: بین جابرسا و جابلقا مردی نیست که جد او پیامبر باشد غیر از من و برادرم و من تصمیم گرفتم که بین امت محمد صلی الله علیه و علی آله و سلم صلح برقرار کنم. من از آن ها برای این کار شایسته تر هستم، پس با معاویه صلح کردم. و «شاید این آزمایشی برای شماست و مایه بهره گیری تا مدتی معین».(3)

می گوییم، آیا سخن ابن سیرین را ندیدی که می گوید: «روزی حسن سخن گفت» و نگفت: «روزی بیعت کرد»، زیرا این بیعت نزد امام حسن علیه السلام بیعت حقیقی نبود، بلکه نوعی سازش بود که بین اولیای خدا و دشمنان آن ها صورت می گیرد نه بیعتی که بین اولیای خدا با اولیای خدا صورت می گیرد. به همین خاطر امام حسن علیه السلام به ناچار شمشیر بین خود و معاویه را کنار گذاشت، همچنان که رسول خدا صلی الله علیه و علی آله و سلم شمشیر بین خود و ابوسفیان و سهیل بن عمر را کنار گذاشت. اگر رسول خدا ناچار به این سازش و مصالحه نمی شد، چنین کاری را انجام نمی داد.

اگر گفته شود رسول خدا بین خود و سهیل و ابوسفیان مدت زمان خاصی را معین نمود، اما امام حسن علیه السلام بین خود معاویه زمانی را تعیین نکرد، می گوییم: امام حسن علیه السلام نیز بین خود و معاویه زمان تعیین کرد، اگر چه ما مدت زمان آن را نمی دانیم و آن تا زمانی است که فتنه بر طرف شود و مدتش به پایان برسد، که آن را با عبارت «متاع إلی حین» مشخص کرده است.

ص: 14


1- 1. در اصل چاپ شده آمده است: «و إن قاتل» که اگر صحیح باشد جواب آن می شود «تعاون علی الإثم».
2- 2. در علل الشرایع: 208
3- . انبیاء / 111

فإن قال: فإن الحسن قال لجبیر بن نفیر(1)

حین قال له إن الناس یقولون إنک ترید الخلافة فقال قد کان جماجم العرب فی یدی یحاربون من حاربت و یسالمون من سالمت ترکتها ابتغاء وجه الله و حقن دماء أمة محمد ثم أثیرها یا تیاس أهل الحجاز؟

قلنا إن جبیرا کان دسیسا إلی الحسن علیه السلام دسه معاویة إلیه لیختبره هل فی نفسه الإثارة و کان جبیر یعلم أن الموادعة التی وادع معاویة غیر مانعة من الإثارة التی اتهمه بها و لو لم یجز للحسن علیه السلام مع المهادنة التی هادن أن یطلب الخلافة لکان جبیر یعلم ذلک فلا یسأله لأنه یعلم أن الحسن علیه السلام لا یطلب ما لیس له طلبه فلما اتهمه بطلب ما له طلبه دس إلیه دسیسة هذا لیستبرئ برأیه و علم أنه الصادق و ابن الصادق و أنه إذا أعطاه بلسانه أنه لا یثیرها بعد تسکینه إیاها فإنه وفی بوعده صادق فی عهده.

فلما مقته قول جبیر قال له یا تیاس أهل الحجاز و التیاس بیاع عسب الفحل الذی هو حرام و أما قوله بیدی جماجم العرب فقد صدق علیه السلام و لکن کان من تلک الجماجم الأشعث بن قیس فی عشرین ألفا و یزهدونهم (2).

قال الأشعث یوم رفع المصاحف و وقع تلک المکیدة إن لم تجب إلی ما دعیت إلیه لم یرم معک غدا یمانیان بسهم و لم یطعن یمانیان برمح و لا یضرب یمانیان بسیف و أومأ بیده (3) إلی أصحابه أبناء الطمع و کان فی تلک الجماجم شبث بن ربعی تابع کل ناعق و مثیر کل فتنة و عمرو بن حریث الذی ظهر علی

ص: 15


1- 1. هذا هو الصحیح کما فی المصدر ص 209 و عنونه فی الإصابة فی القسم الثانی و قال: جبیر بن نفیر بالنون و الفاء ابن مالک بن عامر الحضرمی أبو عبد الرحمن مشهور من کبار التابعین و لابیه صحبة، و هکذا عنونه فی الاستیعاب.
2- 2. فی بعض نسخ المصدر« یزیدونهم».
3- 3. بقوله خ ل.

جبیر بن نفیر به امام گفت: مردم می گویند شما خواستار خلافت هستید، امام حسن علیه السلام به او فرمود: جمجمه های اعراب در دست من است، آن ها با هر که من بجنگم می جنگند و با هر که صلح کنم صلح می کنند. من به خاطر رضای خدا و پیشگیری از ریخته شدن خون امت محمد صلی الله علیه و علی آله و سلم خلافت را کنار گذاشتم، پس چطور خلافت را ترجیح دهم ای تیاس اهل حجاز؟

این که جبیر نزد امام حسن علیه السلام رفت، دسیسه ای از جانب معاویه برای آزمودن امام بود و دریافتن این امر که آیا در وجود امام میلی به خلافت هست؟ و جبیر می دانست که بیعتی که امام با معاویه بسته بود، او را از انتخاب خلافت باز نمی داشت و اگر امام حسن علیه السلام با وجود قبول این سازش مجاز به درخواست خلافت نبود، جبیر این موضوع را می دانست، پس از امام سؤالی نمی پرسید، زیرا می دانست امام حسن علیه السلام آنچه نباید طلب کند طلب نمی کند و هنگامی که او را به طلب آنچه حق طلب آن را داشت متهم کرد، دسیسه ای بود تا امام نظر خود را ابراز کند و یقین کند که او راستگو و فرزند راستگو است. پس هنگامی که با زبان خلافت را ببخشد، دیگر طالب خلافت نخواهد بود، چرا که او به وعده خویش وفادار و در عهد خویش صادق است.

مؤلف: زمانی که سخن جبیر ایشان را مکدر نمود، به او فرمود: ای تیاس اهل حجاز، تیاس فروشنده نطفه بز نر است که حرام می باشد. و اما سخن امام که جمجمه های اعراب در دست من است، امام حسن علیه السلام راست گفتند و از میان این جمجمه ها، اشعث بن قیس بود، با بیست هزار نفر و یا شاید بیشتر.

اشعث در روزی که قرآن ها را بر سر نیزه کردند و آن نیرنگ اتفاق افتاد گفت: اگر به آن چه دعوت می شوی پاسخ ندهی، در آینده یمانی ها همراه تو نه تیری می اندازند، نه نیزه ای پرتاب می کنند و نه شمشیری می زنند و با دست به یاران طمع کار خود اشاره کرد که در بین آن جمجمه ها، شبث بن ربعیّ حضور داشت که از هر ندایی تبعیت می کرد و در هر فتنه ای نقش داشت، و نیز عمرو بن حریث که بر علیه علی علیه السلام اقدام کرد

ص: 15

علی صلوات علیه و بایع ضبة احتوشها مع الأشعث و المنذر بن الجارود الطاغی الباغی.

و صدق الحسن صلوات الله علیه أنه کان بیده هذه الجماجم یحاربون من حارب و لکن محاربة منهم للطمع و یسالمون من سالم لذلک و کان من حارب لله جل و عز و ابتغی القربة إلیه و الحظوة منه قلیلا و لیس فیهم عدد یتکافی أهل الحرب لله و النزاع لأولیاء الله و استمداد کل مدد و کل عدد و کل شدة علی حجج الله عز و جل.

بیان

قوله صلی الله علیه و آله قاما أو قعدا أی سواء قاما بأمر الإمامة أم قعدا عنه للمصلحة و التقیة و یقال سفهه أی نسبه إلی السفه و تعقبه أی أخذه بذنب کان منه.

قوله و المبایعة علی ما یدعیه المدعون المبایعة مبتدأ و لم یلزم خبره أی لو کانت مبایعة علی سبیل التنزل فهی کانت علی شروط و لم تتحقق تلک الشروط فلم تقع المبایعة و یحتمل أن یکون نتیجة لما سبق أی فعلی ما ذکرنا لم تقع المبایعة علی هذا الوجه أیضا.

قوله علی نفسه لعله متعلق بالإسقاط بأن یکون علی بمعنی عن قوله هو الذی أمره مأمور الظاهر زیادة لفظ مأمور و علی تقدیره یصح أیضا إذ فی العرف لا یطلق الأمیر علی النبی صلی الله علیه و آله فیکون کل من نصب أمیرا مأمورا.

قوله یرید أن من حکمه لعل خبر أن محذوف (1)

بقرینة المقام و الإسعاف الإعانة و قضاء الحاجة.

قوله لمن أمره رسول الله علیهم أی علی هوازن أو علی أهل مکة و المعنی کما أن هوازن لا یکونون أمراء علی الذین أمرهم رسول الله صلی الله علیه و آله علی هوازن کذلک قریش و أهل مکة بالنسبة إلی من أمرهم الله علیهم و بعثهم لقتالهم.

ص: 16


1- 1. بل قد عرفت ان الضمیر فی« حکمه» یرجع الی الفی ء فیکون« من حکمه» خبر« أن» و اسمه« حکم هوازن».

و با آن سوسمار ماده ای که دوره اش کرده بودند همراه اشعث و منذر بن جارود طغیانگر و ظالم بیعت کردند.

امام حسن علیه السلام راست گفت هنگامی که فرمود: جمجمه های این ها در دست اوست، آن ها با هر که او بجنگد از سر طمع می جنگند و با هر که صلح کند به همان خاطر صلح می کنند. تعداد کسانی که به خاطر خداوند عزوجل، تقرب به خدا و بهره مند شدن نزد او می جنگیدند کم بود. تعداد آن ها آن قدر نبود که در راه خدا بجنگند، به خاطر اولیای خدا نزاع کنند و بتوانند حجت های خداوند عزّوجل را در هر مصیبت و سختی یاری کنند.

توضیح

سخن پیامبر صلی الله علیه و علی آله و سلم «قاما او قعدا»، یعنی چه به امر امامت به پاخیزند، چه به خاطر مصلحت و تقیه کنار بنشینند؛ «سفهه» یعنی به او نسبت سفاهت و نادانی داد؛ «تعقبّه» یعنی به خاطر گناهی که از او سرزده بود، او را دستگیر کرد.

در این کلام امام علیه السلام: «المبایعة علی ما یدّعیه المدّعون» بیعت کردن بر سر آنچه مدعیان ادعا می کنند، «المبایعة» مبتدا است و لم یلزم خبر آن است. یعنی اگر بیعت بر سبیل تنزل و کوتاه آمدن و بر اساس شروطی باشد و آن شروط محقق نشود، این بیعت انجام نشده است. احتمال دارد نتیجه عبارت پیشین باشد، یعنی بر اساس آنچه ذکر کردیم، بیعت به این شکل صورت نگرفته است.

عبارت «علی نفسه» شاید متعلق به اسقاط باشد، که در این حالت «علی» به معنای «عن» می باشد. در عبارت «هو الذی أمره مأمور» او کسی است که مأمور به او دستور داده است، در ظاهر لفظ «مأمور» زائد است و غیر زاید بودن آن نیز صحیح است؛ زیرا در عرف، لفظ امیر به پیامبر اکرم صلی الله علیه و علی آله و سلم اطلاق نمی شود، پس هر که امیری را منصوب کند مأمور است. در عبارت «یرید أنّ من حکمه» شاید خبر أنّ محذوف باشد به قرینه مقام و «اسعاف» به معنای یاری دادن قضای حاجت است.

عبارت «لمن أمره رسول الله علیهم»، (برای کسی که رسول خدا او را به عنوان امیر آن ها منصوب کند) یعنی هوازن یا اهل مکه، معنای آن این است که هوازن بر کسانی که رسول خدا صلی الله علیه و علی آله و سلم آن ها را حاکم بر آنها کرده است، حق حکومت ندارند، همچنین قریش و اهل مکه نسبت به کسانی که خداوند آن ها را حاکم بر آنها کرده و برای جنگ با قریش و اهل مکه فرستاده است، حق حکومت ندارند.

ص: 16

قوله فهو أی التأمیر مطلقا أو تأمیر معاویة قوله أن یتخذ أی عن أن یتخذ و هو متعلق بقوله فرغ أی لما خلص علیه السلام نفسه عن البیعة فرغ عن أن یتخذ بیعة الشقی علی المؤمنین لأن بیعتهم کان تابعا لبیعته و لم یبایعوا أنفسهم بیعة علی حدة و إلیه أشار بقوله لأن هذه الطبقة و قوله و لأن الحسن دلیل آخر علی عدم تأمیره علی الحسن علیه السلام و قوله فقد اعتقد جزاء للشرط فی قوله و لو لم یشترط.

و

قَالَ الْجَزَرِیُّ وَ فِی حَدِیثِ أَبِی هُرَیْرَةَ: إِذَا بَلَغَ بَنُو أَبِی الْعَاصِ ثَلَاثِینَ اتَّخَذُوا عِبَادَ اللَّهِ خَوَلًا.

بالتحریک أی خدما و عبدا یعنی أنهم یستخدمونهم و یستعبدونهم و قال الدخل بالتحریک الغش و العیب و الفساد و منه

الْحَدِیثُ: إِذَا بَلَغَ بَنُو أَبِی الْعَاصِ ثَلَاثِینَ کَانَ دِینُ اللَّهِ دَخَلًا.

و حقیقته أن یدخلوا فی الدین أمورا لم تجر به السنة انتهی.

و الدول بضم الدال و فتح الواو جمع دولة بالضم و هو ما یتداولونه بینهم یکون مرة لهذا و مرة لهذا قوله من اتخذه أی اتخاذ من اتخذه و هو فاعل جاز و قوله من اعتمد مبتدأ و قوله علم و سلم خبره.

و یقال سأمه سوء العذاب أی حمله علیه قوله إن البر کأنه استئناف أو اللام فیه مقدر أی لأن البر مقهور و یمکن أن یکون اتقی تصحیف أتقن أو أیقن.

و بانقیا قریة بالکوفة و الحیرة بلدة قرب الکوفة و الکناسة بالضم موضع بالکوفة.

قوله الداعیة هی خبر أن أی أمثال تلک المعاونات علی الظلم صارت أسبابا لتغییر أحکام الله التی من جملتها نقل صدقة بانقیا إلی الحیرة.

و الأثرة الاستبداد بالشی ء و التفرد به و الهذر بالتحریک الهذیان و بالدال المهملة البطلان.

قوله و من أنزل راهبا حاصله أن عبد الله کان من المترهبین المتعبدین

ص: 17

در عبارت «فهو» مقصود حاکم کردن به طور مطلق، یا حاکم کردن معاویه است. در عبارت «أن یتخذ» منظور «عن أن یتخذ» است، که متعلق به «فرغ» است، یعنی هنگامی که امام حسن علیه السلام خود را از این بیعت خلاص کند، در واقع از این که مؤمنان با یک انسان ظالم بیعت کنند، رها شده است زیرا بیعت آن ها تابع بیعت امام است و آن ها به خودی خود بیعت نمی کنند، و با این سخن خود «لأن هذه الطبقة» (زیرا این طبقه) به این موضوع اشاره کرده است؛ و عبارت «و لأنّ الحسن» (زیرا حسن) دلیل دیگری بر عدم حاکم شدن معاویه بر حسن علیه السلام است؛ و عبارت «فقد إعتقد» جواب شرط در عبارت «لو لم یشترط» است.

جزری گفت: در حدیث ابو هریره آمده است؛ هنگامی که تعداد پسران ابو العاص به سی نفر رسید، بندگان خدا را با به بردگی گرفتن خوار کردند. یعنی آن ها را به خدمت و بردگی می گرفتند. جزری گفت: «الدّخَل» یعنی غش و عیب و فساد. در حدیث دیگری به نقل از ابو هریره آمده است: هنگامی که پسران ابو العاص به سی نفر رسیدند، در دین خدا فساد ایجاد کردند، و حقیقت آن است که در دین خدا اموری را وارد کردند که بر خلاف سنت بود.

الدّول با دال مضموم و فتح واو، جمع دولة با ضمه است و دولت آن چیزی است که بین خود رد و بدل می کنند، به طوری که گاهی برای این است و گاهی برای آن. عبارت «من اتخذه» یعنی گرفتن کسی که او گرفته است و این عبارت فاعل فعل جاز است. عبارت «من اعتمد» مبتدا و عبارت «علم و سلم» خبر آن است.

گفته می شود: «سامه سوء العذاب»، (بدترین عذاب را بر او نازل کرد) یعنی او را به سوی عذاب راند. عبارت «إنّ البرّ» گویا جمله استینافی است یا اینکه لام در آن مقدر است به این صورت «لأنّ البرّ مقهور»؛ و ممکن است «اتّقی» تغییر یافته «أتقن» یا «أیقن» باشد.

بانقیا روستایی در کوفه و الحیرة شهری نزدیک مکه می باشد، و الکناسة با ضمه مکانی در کوفه است. عبارت «الداعیة» خبر أنّ می باشد، یعنی امثال چنان همدستی هایی در ظلم، سبب تغییر احکام خداوند می شود که از جمله آن ها، انتقال صدقه بانقیا به حیره است.

الأثرة به انحصار درآوردن چیزی است، و الهذَر ، هذیان است و با دال به معنای مهمل و بیهوده است. در عبارت «و من أنزل راهبا» نتیجه آن است که عبدالله از راهبان و متعبدان بوده

ص: 17

و کان أقل ضررا بالنسبة إلیهم من حجر و أصحابه فکان قتله أشنع فلذا قدمه و الإخبات الخشوع و التواضع قوله هنات و هنات أی شرور و فساد و ظلم.

و قال الفیروزآبادی الهوشة الفتنة و الهیج و الاضطراب و الاختلاط و الهواشات بالضم الجماعات من الناس و الإبل و الأموال الحرام و المهاوش ما غصب و سرق و قال الهیش الإفساد و التحریک و الهیج و الحلب الروید و الجمع.

قوله مؤتجرا أی طالبا للأجر و الثواب و قال الجزری فی حدیث مانع الزکاة أنا آخذها و شطر ماله عزمة من عزمات الله أی حق من حقوق الله و واجب من واجباته.

قال الحربی غلط الراوی فی لفظ الروایة إنما هو شطر ماله أی یجعل ماله شطرین و یتخیر علیه المصدق فیأخذ الصدقة من خیر النصفین عقوبة لمنعه الزکاة فأما ما لا یلزمه فلا و قال الخطابی فی قول الحربی لا أعرف هذا الوجه و قیل معناه أن الحق مستوفی منه غیر متروک علیه و إن ترک شطر ماله کرجل کان له ألف شاة مثلا فتلفت حتی لم یبق إلا عشرون فإنه یؤخذ منه عشر شیاه لصدقة الألف و هو شطر ماله الباقی و هذا أیضا بعید لأنه قال أنا آخذها و شطر ماله و لم یقل أنا آخذ و أشطر ماله.

و قیل إنه کان فی صدر الإسلام یقع بعض العقوبات فی الأموال ثم نسخ کقوله فی الثمر المعلق من خرج بشی ء فله غرامة مثلیه و العقوبة و کقوله فی ضالة الإبل المکتومة غرامتها و مثلها معها و کان عمر یحکم به و قد أخذ أحمد بشی ء من هذا و عمل به.

و قال الشافعی فی القدیم من منع زکاة ماله أخذت منه و أخذ شطر ماله عقوبة علی منعه و استدل بهذا الحدیث و قال فی الجدید لا یؤخذ منه إلا الزکاة لا غیر و جعل هذا الحدیث منسوخا انتهی.

قوله ینحل من النحلة بمعنی العطیة أو النحول بمعنی الهزال و الثانی بعید

ص: 18

و نسبت به حجر و یارانش ضرر کمتری برای آن ها داشته است، پس قتل وی شنیع تر بوده است. به همین خاطر او را مقدم کرده؛ و «الإخبات» به معنای خشوع و تواضع است. عبارت هنات هنات یعنی شر، فساد و ظلم.

فیروزآبادی گفته است: الهوشة به معنای فتنه، هیجان و اضطراب و اختلاط است و «الهواشات» با ضمه، جماعتهایی از مردم، شترها و اموال حرام است و «المهاوش» آن چیزی است که غصب و سرقت می شود، و گفته است: «الهیش» ایجاد فساد و تحریک کردن و به هیجان آوردن است.

عبارت «مؤتجراً» یعنی طالب اجر و ثواب. جزری در حدیث مانع زکات گفته است: «من زکات را می گیرم و بخشی از اموالش حقی از حقوق خداوند و واجبی از واجباتش است.»

حربی گفته است: راوی در لفظ روایت دچار خطا شده است، «شطر ماله» یعنی مال او را به دو نیم تقسیم می کند. سپس آنکه صدقه را می گیرد مخیر است که بهترین این دو قسمت را به عنوان مجازاتی برای عدم پرداخت زکات بردارد، اما در مورد آنکه این کار لازم نیست، چیز اضافه ای از او نمی گیرند. خطابی در مورد سخن حربی گفته است: این معنا را نمی فهمم و گفته شده معنایش آن است که حق به طور کامل از او گرفته می شود و به حال خود رها نمی شود، اگر چه نیمی از مالش رها شود، مانند مردی که هزار گوسفند داشت که جز بیست عدد از آن ها همگی تلف شدند، پس به عنوان صدقه، ده گوسفند به عنوان صدقه آن هزار گوسفند از او گرفته شد و آن در واقع نیمه باقی مانده اموال او بود. این معنا نیز بعید است زیرا او گفت: من آن را همراه نیمی از اموالش می گیرم و نگفت: من اموالش را می گیرم و آن را نصف می کنم.

گفته شده که در صدر اسلام بعضی از مجازات ها در اموال افراد اعمال می شد، اما پس از مدتی نسخ شد، مانند سخن پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد محصول آویزان و بر درخت که هر کس چیزی از آن را خارج کند، باید مانند آن را به عنوان غرامت و مجازات بپردازد و مانند سخن پیامبر در مورد شتر گم شده پنهان کرده شده که خود آن و شتری دیگر مانند آن غرامت آن است و عمر بر این اساس حکم می کرد و احمد بن حنبل چیزی از این غرامت را گرفت و به این حکم عمل کرد.

شافعی قبلاً گفته بود: هر که زکات مالش را نپردازد، از او گرفته می شود و نیمی از مالش نیز به عنوان مجازات عدم پرداخت زکات گرفته می شود و به این حدیث استناد کرده بود اما بعداً گفت: تنها زکات از او گرفته می شود نه چیز دیگر و این حدیث را منسوخ دانست.

عبارت «ینحل» از النحلة به معنای عطیه می آید، یا از النحول به معنای نحیف بودن، که دومی بعید است.

ص: 18

قوله علیه السلام لیس من طلب الحق المعنی أن هؤلاء الخوارج مع غایة کفرهم خیر من معاویة و أصحابه لأن للخوارج شبهة و کان غرضهم طلب الحق فأخطئوا بخلاف معاویة و أصحابه فإنهم طلبوا الباطل معاندین فأصابوه لعنة الله علیهم أجمعین.

قوله إلیه أی إلی الشر و الجماجم جمع الجمجمة جمجمة الرأس و یکنی بها عن السادات و القبائل التی تنسب إلیها البطون.

و قال الفیروزآبادی التیس ذکر الظباء و المعز و التیاس ممسکة و العسب ضراب الفحل أو ماؤه أو نسله و احتوش القوم علی فلان جعلوه فی وسطهم.

«3»

ج، [الإحتجاج] عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ سَدِیرِ بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ عَقِیصَا قَالَ: لَمَّا صَالَحَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام مُعَاوِیَةَ بْنَ أَبِی سُفْیَانَ دَخَلَ عَلَیْهِ النَّاسُ فَلَامَهُ بَعْضُهُمْ عَلَی بَیْعَتِهِ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام وَیْحَکُمْ مَا تَدْرُونَ مَا عَمِلْتُ وَ اللَّهِ الَّذِی عَمِلْتُ خَیْرٌ لِشِیعَتِی مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ أَوْ غَرَبَتْ أَ لَا تَعْلَمُونَ أَنِّی إِمَامُکُمْ وَ مُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ عَلَیْکُمْ وَ أَحَدُ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ بِنَصٍّ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَیَّ قَالُوا بَلَی قَالَ أَ مَا عَلِمْتُمْ أَنَّ الْخَضِرَ لَمَّا خَرَقَ السَّفِینَةَ وَ أَقَامَ الْجِدَارَ وَ قَتَلَ الْغُلَامَ کَانَ ذَلِکَ سَخَطاً لِمُوسَی بْنِ عِمْرَانَ علیه السلام إِذْ خَفِیَ عَلَیْهِ وَجْهُ الْحِکْمَةِ فِی ذَلِکَ وَ کَانَ ذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ حِکْمَةً وَ صَوَاباً أَ مَا عَلِمْتُمْ أَنَّهُ مَا مِنَّا أَحَدٌ إِلَّا وَ یَقَعُ فِی عُنُقِهِ بَیْعَةٌ لِطَاغِیَةِ زَمَانِهِ إِلَّا الْقَائِمُ الَّذِی یُصَلِّی خَلْفَهُ رُوحُ اللَّهِ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَعلیهما السلام فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُخْفِی وِلَادَتَهُ وَ یُغَیِّبُ شَخْصَهُ لِئَلَّا یَکُونَ لِأَحَدٍ فِی عُنُقِهِ بَیْعَةٌ إِذَا خَرَجَ ذَاکَ التَّاسِعُ مِنْ وُلْدِ أَخِی الْحُسَیْنِ ابْنُ سَیِّدَةِ الْإِمَاءِ یُطِیلُ اللَّهُ عُمُرَهُ فِی غَیْبَتِهِ ثُمَّ یُظْهِرُهُ بِقُدْرَتِهِ فِی صُورَةِ شَابٍّ ابْنِ دُونِ الْأَرْبَعِینَ سَنَةً ذَلِکَ لِیُعْلَمَ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ.

ک، [إکمال الدین] المظفر العلوی عن ابن العیاشی عن أبیه عن جبرئیل بن أحمد عن موسی بن جعفر البغدادی عن الحسن بن محمد الصیرفی عن حنان بن

ص: 19

معنای سخن امام حسن علیه السلام که «لیس من طلب الحق...» این است که خوارج با شدت کفرشان، از معاویه و یارانش بهتر هستند، زیرا خوارج شبهه داشتند. آن ها می خواستند به حق برسند اما راه را اشتباه رفتند. بر خلاف معاویه و یارانش، چرا که آن ها با مخالفتی سرسختانه به دنبال باطل بودند و به آن دست یافتند، لعنت خدا بر همه آن ها باد!

عبارت «إلیه» یعنی إلی الشّر به سوی شر و بدی، و «الجماجم» جمع جمجمه سر می باشد که کنایه از سادات و قبائلی است که نسلها به آن ها نسبت داده می شود.

فیروزآبادی گفت: «التیس» آهوی نر و «المعز» گوسفند ماده و «تیاس» کسی است که آهو را می گیرد و «العسب» یعنی فروشنده حیوان نر یا نطفه و نسل آن ؛ «إحتوش القوم علی فلان» یعنی او را در وسط و میانه خود قرار دادند.

روایت 3.

احتجاج: از ابو سعید روایت می کند: هنگامی که حسن بن علی بن ابی طالب با معاویة بن ابو سفیان صلح کرد، مردم به حضور آن حضرت مشرف شدند و بعضی از ایشان آن بزرگوار را به جهت بیعتی که کرده بود سرزنش و ملامت نمودند. امام حسن علیه السّلام فرمود: وای بر شما! شما نمی دانید که من چه عملی انجام داده ام، به خدا قسم، عملی که من انجام دادم از آنچه که آفتاب بر آن طلوع و غروب می کند، برای شیعه من بهتر خواهد بود. آیا نمی دانید من طبق فرموده پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم، امام شما هستم که اطاعت من بر شما واجب است و یکی از دو بزرگ جوانان اهل بهشت می باشم!؟ گفتند: چرا. فرمود: آیا نمی دانید هنگامی که خضر آن کشتی را سوراخ و آن دیوار را تعمیر کرد و آن کودک را کشت، این کارها موجب خشم حضرت موسی علیه السلام شد و خشم او به این خاطر بود که از حکمت و فلسفه کارهای خضر بی اطلاع بود، ولی این رفتارهای خضر نزد پروردگار نیکو و پسندیده بود؟ آیا نمی دانید هیچ یک از ما خاندان نیست مگر اینکه بیعتی از سرکش و طاغوت زمانه وی بر گردنش خواهد بود غیر از قائم آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم که حضرت عیسی بن مریم علیه السلام پشت سر او نماز خواهد خواند؛ زیرا خداوند عزّوجلّ ولادت حضرت قائم را مخفی و خود آن بزرگوار را غائب خواهد نمود، تا هنگامی که ظهور می کند کسی بر گردن ایشان بیعتی نداشته باشد. او از نهمین فرزندان برادرم امام حسین علیه السّلام و پسر بهترین کنیزان خواهد بود. خداوند عمر وی را در زمان غیبتش طولانی می نماید. سپس وی را به قدرت خویش به صورت جوانی که کمتر از چهل سال داشته باشد ظاهر می کند. خدا این کار را انجام می دهد تا همگان بدانند او بر هر چیزی قادر و توانا است(1).

ص: 19


1- 1. کمال الدین 1: 432 و احتجاج: 148

سدیر: مثله (1).

«4»

ج، [الإحتجاج] عَنْ زَیْدِ بْنِ وَهْبٍ الْجُهَنِیِّ قَالَ: لَمَّا طُعِنَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام بِالْمَدَائِنِ أَتَیْتُهُ وَ هُوَ مُتَوَجِّعٌ فَقُلْتُ مَا تَرَی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَإِنَّ النَّاسَ مُتَحَیِّرُونَ فَقَالَ أَرَی وَ اللَّهِ مُعَاوِیَةَ خَیْراً لِی مِنْ هَؤُلَاءِ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ لِی شِیعَةً ابْتَغَوْا قَتْلِی وَ انْتَهَبُوا ثَقَلِی وَ أَخَذُوا مَالِی وَ اللَّهِ لَأَنْ آخُذَ مِنْ مُعَاوِیَةَ عَهْداً أَحْقُنُ بِهِ دَمِی وَ آمَنُ بِهِ فِی أَهْلِی خَیْرٌ مِنْ أَنْ یَقْتُلُونِی فَتَضِیعَ أَهْلُ بَیْتِی وَ أَهْلِی وَ اللَّهِ لَوْ قَاتَلْتُ مُعَاوِیَةَ لَأَخَذُوا بِعُنُقِی حَتَّی یَدْفَعُونِی إِلَیْهِ سِلْماً فَوَ اللَّهِ لَأَنْ أُسَالِمَهُ وَ أَنَا عَزِیزٌ خَیْرٌ مِنْ أَنْ یَقْتُلَنِی وَ أَنَا أَسِیرُهُ أَوْ یَمُنَّ عَلَیَّ فَتَکُونَ سُبَّةً عَلَی بَنِی هَاشِمٍ إِلَی آخِرِ الدَّهْرِ وَ مُعَاوِیَةُ لَا یَزَالُ یَمُنُّ بِهَا وَ عَقِبُهُ عَلَی الْحَیِّ مِنَّا وَ الْمَیِّتِ قَالَ قُلْتُ تَتْرُکُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ شِیعَتَکَ کَالْغَنَمِ لَیْسَ لَهُمْ رَاعٍ قَالَ وَ مَا أَصْنَعُ یَا أَخَا جُهَیْنَةَ إِنِّی وَ اللَّهِ أَعْلَمُ بِأَمْرٍ قَدْ أُدِّیَ بِهِ إِلَیَّ عَنْ ثِقَاتِهِ- أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ لِی ذَاتَ یَوْمٍ وَ قَدْ رَآنِی فَرِحاً یَا حَسَنُ أَ تَفْرَحُ کَیْفَ بِکَ إِذَا رَأَیْتَ أَبَاکَ قَتِیلًا أَمْ کَیْفَ بِکَ إِذَا وُلِّیَ هَذَا الْأَمْرَ بَنُو أُمَیَّةَ وَ أَمِیرُهَا الرَّحْبُ الْبُلْعُومِ الْوَاسِعُ الْأَعْفَاجِ یَأْکُلُ وَ لَا یَشْبَعُ یَمُوتُ وَ لَیْسَ لَهُ فِی السَّمَاءِ نَاصِرٌ وَ لَا فِی الْأَرْضِ عَاذِرٌ ثُمَّ یَسْتَوْلِی عَلَی غَرْبِهَا وَ شَرْقِهَا تَدِینُ لَهُ الْعِبَادُ وَ یَطُولُ مُلْکُهُ یَسْتَنُّ بِسُنَنِ الْبِدَعِ وَ الضَّلَالِ وَ یُمِیتُ الْحَقَّ وَ سُنَّةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْسِمُ الْمَالَ فِی أَهْلِ وَلَایَتِهِ وَ یَمْنَعُهُ مَنْ هُوَ أَحَقُّ بِهِ وَ یَذِلُّ فِی مُلْکِهِ الْمُؤْمِنُ وَ یَقْوَی فِی سُلْطَانِهِ الْفَاسِقُ وَ یَجْعَلُ الْمَالَ بَیْنَ أَنْصَارِهِ دُوَلًا وَ یَتَّخِذُ عِبَادَ اللَّهِ خَوَلًا وَ یَدْرُسُ فِی سُلْطَانِهِ الْحَقُّ وَ یَظْهَرُ الْبَاطِلُ وَ یُلْعَنُ الصَّالِحُونَ وَ یُقْتَلُ مَنْ نَاوَاهُ عَلَی الْحَقِّ وَ یَدِینُ مَنْ وَالاهُ عَلَی الْبَاطِلِ

فَکَذَلِکَ حَتَّی یَبْعَثَ اللَّهُ رَجُلًا فِی آخِرِ الزَّمَانِ وَ کَلَبٍ مِنَ الدَّهْرِ وَ جَهْلٍ مِنَ النَّاسِ یُؤَیِّدُهُ اللَّهُ بِمَلَائِکَتِهِ وَ یَعْصِمُ أَنْصَارَهُ وَ یَنْصُرُهُ بِآیَاتِهِ وَ یُظْهِرُهُ عَلَی

ص: 20


1- 1. تراه فی ج 1 ص 432 من کمال الدین، و الاحتجاج ص 148.

روایت 4.

احتجاج: از زید بن وهب روایت می کند: هنگامی که در مداین به امام حسن علیه السلام نیزه زدند، در حالی که آن حضرت از فشار درد می نالید به حضورش مشرف شدم و گفتم: یا ابن رسول اللّه! چه صلاح می دانی؟ مردم متحیر و سرگردانند! فرمود: به خدا قسم که معاویه برای من از این مردم بهتر است. این مردم گمان می کنند شیعیان منند، ولی در صدد کشتن من بر می آیند، اثاث و لباس سفرم را به غارت می برند، اموال مرا تصاحب می نمایند. به خدا قسم اگر من از معاویه تعهدی بگیرم که خون خود را حفظ کنم و اهل و عیالم را در امان بدارم، بهتر از این است که آنان مرا به قتل برسانند و اهل بیتم از بین بروند. به خدا قسم اگر من با معاویه نبرد کنم، اینان گردن مرا می گیرند و مرا به معاویه تسلیم می کنند.

به خدا قسم اگر من با معاویه صلح و سازش نمایم و محترم باشم بهتر از این است که کشته یا اسیر گردم، یا اینکه منتی بر من نهاده شود و تا آخر روزگار برای بنی هاشم عیب و عار باشد و معاویه دائما بر زنده و مرده ما منت بگذارد .

راوی می گوید: من به آن حضرت گفتم: یا ابن رسول اللّه! آیا شیعیان خود را همچون گوسفندانی بدون شبان رها می کنی؟ فرمود: چه کنم؟ من از خبری که به وسیله افراد مورد وثوق به من رسیده آگاه هستم. یک روز امیر المؤمنین علی علیه السّلام در حالی که خوشحال بودم به من فرمود: ای حسن! آیا خوشحالی؟ چه حالی خواهی داشت در آن هنگام که پدر خود را کشته ببینی؟ چه حالی خواهی داشت در آن هنگامی که بنی امیه متصدی امر خلافت شوند و امیر آنان شخصی است که گلوی او و روده هایش گشاده است، وی می خورد ولی سیر نمی شود، در حالی می میرد که در آسمان یاوری و در زمین پوزش پذیری نخواهد داشت. او بر شرق و غرب مستولی خواهد شد، بندگان در مقابل وی ذلیل می شوند و سلطنت او طولانی خواهد شد، وی بدعت و گمراهی هایی به یادگار می گذارد و حق و سنت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را پایمال می کند.

معاویه بیت المال را بین دوستداران خویش تقسیم می کند و مانع از رسیدن این مال به افرادی می شود که در آن حق بیشتری دارند. در دوران سلطنت معاویه، مؤمن ذلیل و فاسق قدرت خواهد یافت. معاویه اموال خدا را بین یاران خود دست به دست می کند و بندگان خدا را به بردگی می گیرد. در زمان سلطنت وی حق از بین می رود و باطل ظاهر می شود، افراد صالح مورد لعن قرار می گیرند، هر کس با او در باره حقی دشمنی کند کشته خواهد شد و هر کس که با او در راه باطل دوستی نماید پاداش خواهد گرفت.

روزگار بدین منوال خواهد بود تا اینکه خدا مردی را در آخر الزمان که روزگاری است سخت بر می انگیزد و او را به وسیله ملائکه خود یاری می کند، از یاران وی محافظت می کند، او را به وسیله آیات و معجزات خود یاری می دهد

ص: 20

الْأَرْضِ حَتَّی یَدِینُوا طَوْعاً وَ کَرْهاً یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً وَ نُوراً وَ بُرْهَاناً یَدِینُ لَهُ عَرْضُ الْبِلَادِ وَ طُولُهَا حَتَّی لَا یَبْقَی کَافِرٌ إِلَّا آمَنَ وَ لَا طَالِحٌ إِلَّا صَلَحَ وَ تَصْطَلِحُ فِی مُلْکِهِ السِّبَاعُ وَ تُخْرِجُ الْأَرْضُ نَبْتَهَا وَ تُنْزِلُ السَّمَاءُ بَرَکَتَهَا وَ تَظْهَرُ لَهُ الْکُنُوزُ یَمْلِکُ مَا بَیْنَ الْخَافِقَیْنِ أَرْبَعِینَ عَاماً فَطُوبَی لِمَنْ أَدْرَکَ أَیَّامَهُ وَ سَمِعَ کَلَامَهُ (1).

إیضاح

یقال صار هذا الأمر سبة علیه بضم السین و تشدید الباء أی عارا یسب به قوله عن ثقاته لعل الضمیر راجع إلی الأمر أو إلی الله و کل منهما لا یخلو من تکلف و قال الجوهری الرحب بالضم السعة تقول منه فلان رحب الصدر و الرحب بالفتح الواسع و البلعوم بالضم مجری الطعام فی الحلق و هو المری ء و الأعفاج من الناس و من الحافر و السباع کلها ما یصیر الطعام إلیه بعد المعدة و هو مثل المصارین لذوات الخف و الظلف.

و دانه أی أذله و استعبده و دان له أی أطاعه و دینت الرجل وکلته إلی دینه و الکلب بالتحریک الشدة و الطالح خلاف الصالح و الخافقان أفقا المشرق و المغرب.

«5»

أَعْلَامُ الدِّینِ لِلدَّیْلَمِیِّ، قَالَ: خَطَبَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام بَعْدَ وَفَاةِ أَبِیهِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَ مَا وَ اللَّهِ مَا ثَنَانَا عَنْ قِتَالِ أَهْلِ الشَّامِ ذِلَّةٌ وَ لَا قِلَّةٌ وَ لَکِنْ کُنَّا نُقَاتِلُهُمْ بِالسَّلَامَةِ وَ الصَّبْرِ فَشِیبَ السَّلَامَةُ بِالْعَدَاوَةِ وَ الصَّبْرُ بِالْجَزَعِ وَ کُنْتُمْ تَتَوَجَّهُونَ مَعَنَا وَ دِینُکُمْ أَمَامَ دُنْیَاکُمْ وَ قَدْ أَصْبَحْتُمُ الْآنَ وَ دُنْیَاکُمْ أَمَامَ دِینِکُمْ وَ کُنَّا لَکُمْ وَ کُنْتُمْ لَنَا وَ قَدْ صِرْتُمُ الْیَوْمَ عَلَیْنَا ثُمَّ أَصْبَحْتُمْ تَصُدُّونَ قَتِیلَیْنِ قَتِیلًا بِصِفِّینَ تَبْکُونَ عَلَیْهِمْ وَ قَتِیلًا بِالنَّهْرَوَانِ تَطْلُبُونَ بِثَأْرِهِمْ فَأَمَّا الْبَاکِی فَخَاذِلٌ وَ أَمَّا الطَّالِبُ فَثَائِرٌ وَ إِنَّ مُعَاوِیَةَ قَدْ دَعَا إِلَی أَمْرٍ لَیْسَ فِیهِ عِزٌّ وَ لَا نَصَفَةٌ فَإِنْ أَرَدْتُمُ الْحَیَاةَ قَبِلْنَاهُ مِنْهُ وَ أَغْضَضْنَا عَلَی الْقَذَی وَ إِنْ أَرَدْتُمُ الْمَوْتَ بَذَلْنَاهُ فِی ذَاتِ اللَّهِ وَ حَاکَمْنَاهُ إِلَی اللَّهِ.

ص: 21


1- 1. الاحتجاج ص 148 و 149.

و وی را بر زمین ظاهر و مسلط می سازد، تا اینکه مردم خواه ناخواه مطیع او شوند. او زمین را پر از عدل و داد و نور و برهان خواهد کرد، تمام سرزمین ها مطیع او می شوند، تا آنجا که کافری نیست مگر اینکه ایمان می آورد و تبه کاری نیست مگر اینکه نیکوکار خواهد شد. درندگان در زمان حکومت او صلح می کنند، زمین گیاهان خود را می رویاند، آسمان برکات خود را فرو می ریزد و گنج ها برای او ظاهر خواهند شد. مدت چهل سال مالک شرق و غرب خواهد شد، خوشا به حال کسی که روزگار او را درک کند و سخن وی را بشنود(1).

توضیح

گفته می شود: «صار هذا الأمر سبة علیه»، با ضمه سین و تشدید باء، یعنی این امر تبدیل به ننگی شد که به آن دشنامش می دهند. عبارت «عن ثقاته» شاید ضمیر به الأمر یا أولی الأمر یا الله بازگردد، و هر یک از این ها خالی از تکلف نیست. جوهری گفت: «الرحب» با ضمه، وسعت است، اینکه می گویی: فلان رحب الصدر از همین کلمه می آید، یعنی فلانی سینه اش گشاده است. الرّحب با فتحه یعنی وسیع و «البلعوم» با ضمه، مجرای غذا در حلق است که به آن مری می گویند. «الأعفاج» در انسان و چهارپا و حیوانات وحشی، آن چیزی است که غذا پس از معده وارد آن می شود، و این مثلی است که برای حیوانات سم دار زده می شود.

«دانه» یعنی او را خار کرد و به بندگی گرفت، «دان له» یعنی از او اطاعت کرد، «دیّنت الرجل» یعنی او را رها کرد تا به دین خود عمل کند. «الکلَب» به معنای سختی و شدت است. «الطالح» بر خلاف صالح است. «الخافقان» دو افق مشرق و مغرب است.

روایت 5.

اعلام الدین دیلمی می گوید: حضرت امام حسن مجتبی علیه السّلام پس از فوت پدرش سخنرانی کرد و بعد از اینکه حمد و ثنای خدا را به جا آورد فرمود: آری واللّه ذلت و کمی تعداد، ما را از جنگیدن با اهل شام باز نداشت، ولی ما با بری بودن از آفات و عیوب و صبوری با آن ها می جنگیدیم، پس برائت با عداوت و صبوری با جزع و فزع آمیخته و مشتبه شد. شما به ما متمایل بوده و دین شما بر دنیای شما مقدم بود، ولی اکنون به گونه ای شدید که دنیای شما بر دین شما مقدم شده است. ما به نفع شما و شما به نفع ما بودید، ولی امروز شما بر علیه ما قیام کرده اید .

سپس شما از دو گروه کشته شده حمایت می کنید: یکی کشتگان صفین که بر آنان گریه می کنید و دیگری کشتگان نهروان که به خونخواهی آن ها قیام می کنید. کسی که گریان است شکست خواهد خورد و آنکه خونخواهی می کند خشمناک است. معاویه مردم را به امری دعوت کرده است که عزت و عدالتی در آن نیست. اگر شما خواستار زندگی هستید، ما آن را از او می پذیریم و با ذلت زندگی می کنیم و اگر خواستار مرگ هستید، ما جان خود را در راه خدا نثار می کنیم و نزد خداوند از او دادخواهی می کنیم.

ص: 21


1- 1. احتجاج: 148 و 149

فَنَادَی الْقَوْمُ بِأَجْمَعِهِمْ بَلِ الْبَقِیَّةُ وَ الْحَیَاةُ(1).

«6»

ج، [الإحتجاج] د، [العدد القویة] عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ: قَامَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَلَی الْمِنْبَرِ حِینَ اجْتَمَعَ مَعَ مُعَاوِیَةَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ مُعَاوِیَةَ زَعَمَ أَنِّی رَأَیْتُهُ لِلْخِلَافَةِ أَهْلًا وَ لَمْ أَرَ نَفْسِی لَهَا أَهْلًا وَ کَذَبَ مُعَاوِیَةُ أَنَا أَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّ اللَّهِ فَأُقْسِمُ بِاللَّهِ لَوْ أَنَّ النَّاسَ بَایَعُونِی وَ أَطَاعُونِی وَ نَصَرُونِی لَأَعْطَتْهُمُ السَّمَاءُ قَطْرَهَا وَ الْأَرْضُ بَرَکَتَهَا وَ لَمَا طَمِعْتَ فِیهَا یَا مُعَاوِیَةُ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مَا وَلَّتْ أُمَّةٌ أَمْرَهَا رَجُلًا قَطُّ وَ فِیهِمْ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْهُ إِلَّا لَمْ یَزَلْ أَمْرُهُمْ یَذْهَبُ سَفَالًا حَتَّی یَرْجِعُوا إِلَی مِلَّةِ عَبَدَةِ الْعِجْلِ وَ قَدْ تَرَکَ بَنُو إِسْرَائِیلَ هَارُونَ وَ اعْتَکَفُوا عَلَی الْعِجْلِ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ أَنَّ هَارُونَ خَلِیفَةُ مُوسَی وَ قَدْ تَرَکَتِ الْأُمَّةُ عَلِیّاً علیه السلام وَ قَدْ سَمِعُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یَقُولُ

ص: 22


1- 1. روی هذه الخطبة ابن الأثیر الجزریّ ج 2 ص 13 من أسد الغابة بإسناده الی أبی بکر بن درید قال قام الحسن بعد موت أبیه أمیر المؤمنین فقال بعد حمد اللّه عزّ و جلّ: انا و اللّه ما ثنانا عن أهل الشام شک و لا ندم، و انما کنا نقاتل أهل الشام بالسلامة و الصبر فسلبت السلامة بالعداوة و الصبر بالجزع، و کنتم فی منتدبکم الی صفّین: دینکم أمام دنیاکم، فأصبحتم الیوم و دنیاکم أمام دینکم، ألا و انا لکم کما کنا، و لستم لنا کما کنتم. ألا و قد أصبحتم بین قتیلین: قتیل بصفین تبکون له، و قتیل بالنهروان تطلبون بثأره فأما الباقی فخاذل، و أمّا الباکی فثائر، الا و إن معاویة دعانا الی امر لیس فیه عزّ و لا نصفة فان أردتم الموت رددناه علیه و حاکمناه إلی اللّه عزّ و جلّ بظبا السیوف، و ان أردتم الحیاة قبلناه، و أخذنا لکم الرضا، فناداه القوم من کل جانب: البقیة! البقیة! فلما أفردوه أمضی الصلح. و روی مثله فی تذکرة خواص الأمة ص 114 قال: و فی روایة أنّه قال علیه السلام: نحن حزب اللّه المفلحون، و عترة رسوله المطهرون، و أهل بیته الطیبون الطاهرون، و أحد الثقلین اللذین خلفهما رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فیکم، فطاعتنا مقرونة بطاعة اللّه فان تنازعتم فی شی ء فردوه إلی اللّه و الرسول. و ان معاویة دعانا الحدیث.

همه آن گروه در جواب آن حضرت گفتند: ما خواهان بقا و زندگی هستیم.

روایت 6.

احتجاج، عدد: از سلیم بن قیس روایت می کند: در آن هنگام که امام حسن علیه السّلام با معاویه توافق کرده بود، بر فراز منبر رفت و پس از اینکه حمد و ثنای خدا را به جا آورد فرمود: ای مردم! معاویه گمان می کند من او را لایق مقام خلافت دانسته، و خود را برای این مقام شایسته نمی دانم. معاویه دروغ می گوید، زیرا من طبق دستور قرآن و فرموده پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، برای ولایت و سرپرستی بر مردم از خود آن ها سزاوارترم. به خدا قسم اگر مردم با من بیعت می کردند و از من اطاعت و مرا یاری می نمودند، آسمان قطرات باران خود را برای آنان فرو می ریخت و زمین برکات خود را به ایشان عطا می نمود. ای معاویه، چرا در مقام خلافت طمع کردی؟ در حالی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرموده است: هرگاه امتی فردی را که از وی عالم تر وجود داشته باشد امیر خود قرار دهد، وضع آنان رو به انحطاط و آن امت رو به قهقرا خواهد رفت و به قوم گوساله پرستان ملحق می شوند.

همچون بنی اسرائیل که حضرت هارون را رها کرده و در اطراف گوساله گرد آمدند، در صورتی که می دانستند هارون خلیفه حضرت موسی است. این امت نیز حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام را رها کردند، در حالی که شنیدند رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به

ص: 22

لِعَلِیٍّ علیه السلام أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی غَیْرَ النُّبُوَّةِ فَلَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ قَدْ هَرَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مِنْ قَوْمِهِ وَ هُوَ یَدْعُوهُمْ إِلَی اللَّهِ حَتَّی فَرَّ إِلَی الْغَارِ وَ لَوْ وَجَدَ عَلَیْهِمْ أَعْوَاناً مَا هَرَبَ مِنْهُمْ وَ لَوْ وَجَدْتُ أَنَا أَعْوَاناً مَا بَایَعْتُکَ یَا مُعَاوِیَةُ وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ هَارُونَ فِی سَعَةٍ حِینَ اسْتَضْعَفُوهُ وَ کَادُوا یَقْتُلُونَهُ وَ لَمْ یَجِدْ عَلَیْهِمْ أَعْوَاناً وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فِی سَعَةٍ حِینَ فَرَّ مِنْ قَوْمِهِ لِمَا لَمْ یَجِدْ أَعْوَاناً عَلَیْهِمْ وَ کَذَلِکَ أَنَا وَ أَبِی فِی سَعَةٍ مِنَ اللَّهِ حِینَ تَرَکَتْنَا الْأُمَّةُ وَ بَایَعَتْ غَیْرَنَا وَ لَمْ نَجِدْ أَعْوَاناً وَ إِنَّمَا هِیَ السُّنَنُ وَ الْأَمْثَالُ یَتْبَعُ بَعْضُهَا بَعْضاً أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّکُمْ لَوِ الْتَمَسْتُمْ فِیمَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لَمْ تَجِدُوا رَجُلًا مِنْ وُلْدِ نَبِیٍّ غَیْرِی وَ غَیْرَ أَخِی.

«7»

کش، [رجال الکشی] رُوِیَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الطَّوِیلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ الْحَسَنِ علیه السلام یُقَالُ لَهُ- سُفْیَانُ بْنُ لَیْلَی (1)

وَ هُوَ عَلَی رَاحِلَةٍ لَهُ فَدَخَلَ عَلَی الْحَسَنِ وَ هُوَ

ص: 23


1- 1. اختلف فی اسمه بین سفیان بن لیلی، و سفیان بن أبی لیلی، و سفیان بن یالیل و علی ای عده بعض الرجالیین فی حواری الامام الحسن السبط، و بعضهم نظر فی ذلک کابن داود قال: سفیان بن[ ابی] لیلی الهمدانیّ من أصحاب الحسن علیه السلام عنونه الکشّیّ و قال: ممدوح من أصحابه علیه السلام، عاتب الحسن بقوله« یا مذل المؤمنین» و اعتذر له بأنّه قال ذلک محبة، و فیه نظر. أقول: روی المفید فی الاختصاص ص 61 و الکشّیّ ص 73، فی حدیث ضعیف عن أبی الحسن موسی بن جعفر علیهما السلام انه قال: ثم ینادی المنادی این حواری الحسن بن علیّ؟ فیقوم سفیان بن أبی لیلی الهمدانیّ و حذیفة بن اسید الغفاری. و لکن قال فی تذکرة الخواص: و فی روایة ابن عبد البر المالکی فی کتاب الاستیعاب ان سفیان بن یالیل و قیل ابن لیلی و کنیته أبو عامر، ناداه یا مذل المؤمنین، و فی روایة هشام، و مسعود وجوه المؤمنین، فقال له: ویحک ایها الخارجی لا تعنفی، فان الذی أحوجنی الی ما فعلت: قتلکم أبی، و طعنکم ایای، و انتهابکم متاعی، و انکم لما سرتم الی صفین کان دینکم أمام دنیاکم، و قد أصبحتم الیوم و دنیاکم أمام دینکم. ویحک أیها الخارجی! انی رأیت أهل الکوفة قوما لا یوثق بهم، و ما اغتر بهم الا من ذل، لیس[ رای] أحد منهم یوافق رأی الآخر، و لقد لقی أبی منهم أمورا صعبة و شدائد مرة، و هی أسرع البلاد خرابا، و أهلها هم الذین فرقوا دینهم و کانوا شیعا. و فی روایة: ان الخارجی لما قال له: یا مذل المؤمنین! قال: ما اذللتهم، و لکن کرهت أن أفنیهم و استأصل شافتهم لاجل الدنیا. و الظاهر أن الرجل کان مع محبته لاهل البیت خصوصا الحسن السبط، علی رأی الخوارج، و لذلک عنفه و عابه بمصالحته مع معاویة، فتحرر.

حضرت علی بن ابی طالب می فرمود: تو برای من همچون هارون برای موسی هستی، با این تفاوت که پیامبری پس از من نخواهد بود .

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نیز در حالی که قوم خود را به سوی خدا دعوت می کرد، از دست آن ها به جانب غار فرار نمود. اگر پیامبر خدا یارانی داشت، از دست ایشان فرار نمی کرد. ای معاویه، من هم اگر یارانی داشتم با تو صلح و سازش نمی کردم.

خدای حکیم در آن زمان که آن مردم هارون را ناتوان دیدند و نزدیک بود که ایشان را به قتل برسانند و یاوری نداشت تا بر علیه آنان قیام نماید آزاد گذاشت، همان طور که خدای سبحان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را در آن هنگام که از دست قوم خود فرار کرد و یاوری نداشت آزاد گذاشت. من و پدرم نیز که این امت ما را ترک کرده و با دیگران بیعت کردند و یاوری نیافتیم، از طرف خدا آزاد بوده و هستیم.

این مطالب همان سنت و مثال هایی هستند که تابع یکدیگر هستند. ای مردم! اگر شما مشرق و مغرب را جستجو کنید، غیر از من و برادرم کسی را نخواهید یافت که از فرزندان پیامبر باشد.

روایت 7.

رجال کشی: امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود: مردی از یاران امام حسن که او را سفیان بن لیلی می گفتند، در حالی که بر شتر خود سوار بود نزد آن حضرت آمد، و در حالی که دامن لباس خود را گرفته بود

ص: 23

مُحْتَبٍ (1)

فِی فِنَاءِ دَارِهِ فَقَالَ لَهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُذِلَّ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ انْزِلْ وَ لَا تَعْجَلْ فَنَزَلَ فَعَقَلَ رَاحِلَتَهُ فِی الدَّارِ وَ أَقْبَلَ یَمْشِی حَتَّی انْتَهَی إِلَیْهِ قَالَ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ مَا قُلْتَ قَالَ قُلْتُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُذِلَّ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ وَ مَا عِلْمُکَ بِذَلِکَ قَالَ عَمَدْتَ إِلَی أَمْرِ الْأُمَّةِ فَخَلَعْتَهُ مِنْ عُنُقِکَ وَ قَلَّدْتَهُ هَذَا الطَّاغِیَةَ یَحْکُمُ بِغَیْرِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالَ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام سَأُخْبِرُکَ لِمَ فَعَلْتُ ذَلِکَ قَالَ سَمِعْتُ أَبِی علیه السلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لَنْ تَذْهَبَ الْأَیَّامُ وَ اللَّیَالِی حَتَّی یَلِیَ أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّةِ رَجُلٌ وَاسِعُ الْبُلْعُومِ رَحْبُ الصَّدْرِ(2) یَأْکُلُ وَ لَا یَشْبَعُ وَ هُوَ مُعَاوِیَةُ فَلِذَلِکَ فَعَلْتُ مَا جَاءَ بِکَ قَالَ حُبُّکَ قَالَ اللَّهَ قَالَ اللَّهَ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام وَ اللَّهِ لَا یُحِبُّنَا عَبْدٌ أَبَداً وَ لَوْ کَانَ أَسِیراً فِی الدَّیْلَمِ إِلَّا نَفَعَهُ حُبُّنَا وَ إِنَّ حُبَّنَا لَیُسَاقِطُ الذُّنُوبَ مِنْ بَنِی آدَمَ کَمَا یُسَاقِطُ الرِّیحُ الْوَرَقَ مِنَ الشَّجَرِ.

ختص، [الإختصاص] جعفر بن الحسین المؤمن و جماعة مشایخنا عن محمد بن الحسین بن

ص: 24


1- 1. أی کان محتبیا: جمع بین ظهره و ساقیه بیدیه أو بازاره.
2- 2. رحب الصدر: ای واسع الصدر، و انما یرید به معناه اللغوی، لا الکنائی الذی هو مدح، و سیجی ء القصة عن ابن أبی الحدید نقلا عن مقاتل أبی الفرج، و فیه بدل« رحب الصدر»:« واسع السرم» و السرم: هو مخرج الثفل و هو طرف المعی المستقیم و هو المناسب المقابل لقوله« واسع البلعوم».

در آستان آن بزرگوار ایستاد و گفت: السّلام علیک یا مذل المؤمنین! یعنی سلام بر تو، ای ذلیل کننده مؤمنین! امام حسن علیه السّلام به وی فرمود: پیاده شو و عجله نکن. او پیاده شد و شتر خود را در میان خانه بست، آنگاه آمد تا نزد امام علیه السّلام رسید. امام به او فرمود: چه گفتی؟ گفت: گفتم: سلام بر تو ای ذلیل کننده مؤمنین. امام حسن علیه السّلام فرمود: در این مورد چه می دانی؟ گفت: تو عمداً امر خلافت این امت را از گردن خود برداشتی و به این مرد ظالم و سرکش واگذار کردی که بر خلاف دستور خدا حکومت می کند.

امام حسن علیه السّلام فرمود: تو را از علت این کار خود آگاه می کنم.

از پدرم علی علیه السّلام شنیدم که می فرمود: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: روز و شب ها نمی گذرند تا اینکه مردی متصدی امر خلافت این امت شود که دارای گلویی گشاد و سینه ای عریض است، که می خورد ولی سیر نمی شود، آن مرد معاویه است و علت صلح من با معاویه همین است.

چه باعث شد که نزد ما بیایی؟ گفت: محبت تو. فرمود: محض رضای خدا؟ گفت: آری. فرمود: به خدا قسم هیچ بنده ای ما را دوست ندارد مگر اینکه دوستی ما به نفع وی خواهد بود و لو اینکه در دیلم اسیر باشد. دوستی ما آنچنان که باد برگ درختان را فرو می ریزد، گناهان را از بنی آدم فرو می ریزد(1).

ص: 24


1- 1. اختصاص: 82 ، رجال کشی 73

أحمد عن الصفار عن ابن عیسی عن علی بن النعمان: مثله (1).

«8»

کشف، [کشف الغمة] رَوَی الدُّولَابِیُّ مَرْفُوعاً إِلَی جُبَیْرِ بْنِ نُفَیْرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قَدِمْتُ الْمَدِینَةَ(2) فَقَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام کَانَتْ جَمَاجِمُ الْعَرَبِ بِیَدِی یُسَالِمُونَ مَنْ سَالَمْتُ وَ یُحَارِبُونَ مَنْ حَارَبْتُ فَتَرَکْتُهَا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَ حَقْنَ دِمَاءِ الْمُسْلِمِینَ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَبْصَرَ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام مُقْبِلًا فَقَالَ اللَّهُمَّ سَلِّمْهُ وَ سَلِّمْ مِنْهُ.

«9»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: وَ اللَّهِ الَّذِی صَنَعَهُ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام کَانَ خَیْراً لِهَذِهِ الْأُمَّةِ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ وَ وَ اللَّهِ لَقَدْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ- أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ إِنَّمَا هِیَ طَاعَةُ الْإِمَامِ وَ لَکِنَّهُمْ طَلَبُوا الْقِتَالَ- فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ مَعَ الْحُسَیْنِ علیه السلام قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ- ... نُجِبْ دَعْوَتَکَ وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ (3) أَرَادُوا تَأْخِیرَ ذَلِکَ إِلَی الْقَائِمِعلیه السلام.

توضیح

قوله علیه السلام إنما هی طاعة الإمام أی المقصود فی الآیة طاعة الإمام الذی ینهی عن القتال لعدم کونه مأمورا به و یأمر بالصلاة و الزکاة و سائر

ص: 25


1- 1. راجع الاختصاص ص 82، الکشّیّ ص 73.
2- 2. کذا فی الأصل و هکذا المصدر ج 2 ص 99. لکنه روی فی الکشف ج 2 ص 141 عن حلیة الأولیاء للحافظ أبی نعیم قال: و عن عبد الرحمن بن جبیر بن نفیر عن أبیه قال: قلت للحسن بن علیّ علیهما السلام: ان الناس یقولون انک ترید الخلافة؟ فقال: قد کانت جماجم العرب الحدیث. و هذا هو الصحیح الظاهر متنا و سندا، و قد مر مع إضافة قوله علیه السلام بعد ذلک« ثم أثیرها یا تیاس أهل الحجاز؟» راجع ص 15 من هذا المجلد.
3- 3. ملفق من آیتین: النساء: 77، و إبراهیم: 44. و الحدیث فی روضة الکافی ص 330.

روایت 8.

کشف الغمة: امام حسن علیه السّلام فرمود: جمجمه های عرب در دست من بود، آنان با هر که صلح و سازش می کردم صلح می کردند و با هر که می جنگیدم می جنگیدند، ولی من این قدرت را برای رضای خدا و محافظت از خون مسلمانان واگذار نمودم.

روایت شده: پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم امام حسن را دید که می آید، رسول خدا فرمود: پروردگارا! حسن را سالم بدار و دیگران را به وسیله او سالم بدار(1).

روایت 9.

کافی: امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود: به خدا قسم، عملی که حسن بن علی علیه السّلام انجام داد برای این امت از آنچه آفتاب بر آن می تابد بهتر بود. به خدا قسم، این آیه که می فرماید: «ألم تر إلی الذین قیل لهم کفّوا أیدیکم و أقیموا الصلاة و آتوا الزکاة»(2) ،«آیا ندیدی حال کسانی را که می گفتند به ما اجازه جنگ بده و به آن ها گفته شد از جنگ خودداری کنید، نماز را به پا دارید و زکات بپردازید.» این آیه درباره اطاعت از امام است، ولی ایشان خواهان جنگ شدند. هنگامی که حکم جهاد در رکاب امام حسین علیه السّلام با دشمنان آمد: «فلما کتب علیهم القتال» گفتند: «قالوا ربنا لم کتبت علینا القتال لولا أخرتنا إلی أجل قریب»، «پروردگارا! چرا جنگیدن را بر ما واجب کردی، کاش این حکم را تا مدت نزدیکی به تأخیر می انداختی.» «نجب دعوتک و نتبع الرسل»(3)،

«آن وقت دعوت تو را اجابت و از پیامبران متابعت می نمودیم.» منظور آنان از این تأخیر انداختن، تا زمان ظهور حضرت قائم علیه السّلام بود(4).

توضیح

سخن امام محمد باقر علیه السّلام: «مقصود اطاعت امام است» یعنی مقصود از این آیه، اطاعت امامی است که از جنگ نهی می کند، به این دلیل که دستور جنگ داده نشده است، و به نماز و زکات و دیگر امور خیر دستور می دهد.

ص: 25


1- 2. کشف الغمة 2: 73
2- 3. نساء / 77
3- 1. ابراهیم / 44
4- 2. روضة الکافی: 330

أبواب البر و الحاصل أن أصحاب الحسن علیه السلام کانوا بهذه الآیة مأمورین بطاعة إمامهم فی ترک القتال فلم یرضوا به و طلبوا القتال فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ مع الحسین علیه السلام قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ أی قیام القائم علیه السلام.

ثم اعلم أن هذه الآیة کما ورد فی الخبر لیست فی القرآن ففی سورة النساء أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَخْشَوْنَ النَّاسَ کَخَشْیَةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْیَةً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ و فی سورة إبراهیم فَیَقُولُ الَّذِینَ ظَلَمُوا رَبَّنا أَخِّرْنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ نُجِبْ دَعْوَتَکَ وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ فلعله علیه السلام وصل آخر الآیة بالآیة السابقة لکونهما لبیان حال هذه الطائفة أو أضاف قوله نُجِبْ دَعْوَتَکَ بتلک الآیة علی وجه التفسیر و البیان أی کان غرضهم أنه إن أخرتنا إلی ذلک نجب دعوتک و نتبع و یحتمل أن یکون فی مصحفهم علیهم السلام هکذا.

أقول: سیأتی بعض الأخبار المناسبة لهذا الباب فی باب شهادته علیه السلام.

تذییل

قال السید المرتضی فی کتاب تنزیه الأنبیاء فإن قال قائل ما العذر له علیه السلام فی خلع نفسه من الإمامة و تسلیمها إلی معاویة مع ظهور فجوره و بعده عن أسباب الإمامة و تعریه من صفات مستحقها ثم فی بیعته و أخذ عطائه و صلاته و إظهار موالاته و القول بإمامته هذا مع توفر أنصاره و اجتماع أصحابه و مبایعة من کان یبذل عنه دمه و ماله حتی سموه مذل المؤمنین و عابوه فی وجهه علیه السلام.

الجواب قلنا قد ثبت أنه علیه السلام الإمام المعصوم المؤید الموفق بالحجج الظاهرة و الأدلة القاهرة فلا بد من التسلیم لجمیع أفعاله و حملها علی الصحة

ص: 26

نتیجه آن است که یاران امام حسن علیه السّلام بر اساس این آیه مأمور بودند که از دستور امام خود مبنی بر ترک جنگ اطاعت کنند. اما آن ها به این امر راضی نشده و درخواست جنگ کردند، و هنگامی که جنگ در رکاب امام حسین علیه السّلام بر آن ها واجب شد گفتند: پروردگارا چرا جنگ را بر ما واجب کردی، ای کاش آن را تا مدت نزدیکی به تأخیر می انداختی، یعنی تا ظهور امام زمان علیه السّلام.

بدان که این آیه آن چنانکه در خبر آمده است، در قرآن نیست چرا که در سوره نساء آمده است «ألم تر إلی الّذین قیل لهم کفّوا أیدیکم و أقیموا الصّلاة و آتوا الزکاة فلما کتب علیهم القتال إذا فریق منهم یخشون الناس کخشیة الله أو أشدّ خشیة و قالوا ربّنا لم کتبت علینا القتال لولا أخرتنا إلی أجل قریب قل متاع الدّنیا قلیل»،(1)

{آیا ندیدی کسانی را که به آنان گفته شد: «[فعلاً] دست [از جنگ] بدارید، و نماز را برپا کنید و زکات بدهید»، و[لی] همین که کارزار بر آنان مقرّر شد، بناگاه گروهی از آنان از مردم [=مشرکان مکّه] ترسیدند مانند ترس از خدا یا ترسی سخت تر. و گفتند: «پروردگارا، چرا بر ما کارزار مقرّر داشتی؟ چرا ما را تا مدّتی کوتاه مهلت ندادی؟» بگو: «برخورداری [از این] دنیا اندک است} و در سوره ابراهیم آمده است «فیقول الّذین ظلموا ربّنا أخّرتنا إلی أجل قریب نجب دعوتک و نتّبع الرّسل»(2)، {پس آنان که ستم کرده اند می گویند: «پروردگارا، ما را تا چندی مهلت بخش تا دعوت تو را پاسخ گوییم و از فرستادگان [تو] پیروی کنیم.}

شاید امام محمد باقر علیه السّلام به خاطر آن که هر دو آیه در بیان حال این طایفه است، آخر این آیه را به آیه پیشین متصل کرده، یا عبارت «نجب دعوتک» را به عنوان تفسیر و توضیح به آیه پیشین اضافه کرده است، یعنی مقصود آن ها این است که اگر این امر را به تأخیر بیندازی دعوت تو را اجابت می کنیم [و پیروی می کنیم] و احتمال دارد که در قرآن ایشان علیهم السّلام، این چنین آمده باشد.

مؤلف: برخی اخبار مرتبط با این باب در باب شهادت امام حسن علیه السّلام خواهد آمد.

تکمله

- سید مرتضی در کتاب تنزیه الأنبیاء می گوید: اگر کسی بگوید: امام حسن علیه السّلام برای چه خویشتن را از مقام امامت خلع و بر کنار کرد و آن را به معاویه تسلیم نمود، در صورتی که فسق و فجور معاویه ظاهر و هویدا و اسباب امامت از او بعید و با صفات مقام امامت عاری و بیگانه بود. سپس برای چه بیعت کرد، عطا و جایزه های او را پذیرفت، با او اظهار دوستی نمود، قائل به رهبری وی شد، با اینکه آن حضرت دارای یاران فراوان بود، اصحابش در اطرافش اجتماع کرده بودند و افرادی با وی بیعت کرده بودند که از بذل و بخشش جان و مال در راه او دریغ نداشتند و عاقبت کار به جایی رسید که به آن حضرت گفتند: ای ذلیل کننده مؤمنین و امام علیه السّلام را آشکارا سرزنش و ملامت می کردند.

ما در جواب می گوییم: با حجت و دلیل های ظاهر و قوی ثابت شده که امام حسن علیه السّلام امامی است معصوم و مورد تأیید و موفق. پس باید در مقابل همه اعمال و رفتارهای آن حضرت تسلیم بود و آن ها را حمل بر صحت نمود،

ص: 26


1- [3] . نساء / 77
2- . ابراهیم / 44

و إن کان فیها ما لا یعرف وجهه علی التفصیل أو کان له ظاهر ربما نفرت النفس عنه و قد مضی تلخیص هذه الجملة و تقریرها فی مواضع من کتابنا هذا.

و بعد فإن الذی جری منه علیه السلام کان السبب فیه ظاهرا و الحامل علیه بینا جلیا لأن المجتمعین له من الأصحاب و إن کانوا کثیری العدد فقد کانت قلوب أکثرهم نغلة غیر صافیة و قد کانوا صبوا إلی دنیا معاویة من غیر مراقبة و لا مساترة فأظهروا له علیه السلام النصرة و حملوه علی المحاربة و الاستعداد لها طمعا فی أن یورطوه و یسلموه فأحس بهذا منهم قبل التولج و التلبس فتخلی من الأمر و تحرز من المکیدة التی کادت تتم علیه فی سعة من الوقت.

و قد صرح بهذه الجملة و بکثیر من تفصیلها فی مواقف کثیرة و بألفاظ مختلفة و قال علیه السلام إنما هادنت حقنا للدماء و ضنا بها و إشفاقا علی نفسی و أهلی و المخلصین من أصحابی فکیف لا یخاف أصحابه و یتهمهم علی نفسه و أهله.

و هو علیه السلام لما کتب إلی معاویة یعلمه أن الناس قد بایعوه بعد أبیه علیه السلام و یدعوه إلی طاعته فأجابه معاویة بالجواب المعروف المتضمن للمغالطة منه و المواریة و قال له فیه لو کنت أعلم أنک أقوم بالأمر و أضبط للناس و أکید للعدو و أقوی علی جمیع الأمور منی لبایعتک لأننی أراک لکل خیر أهلا و قال فی کتابه إن أمری و أمرک شبیه بأمر أبی بکر و أمرکم بعد وفاة رسول الله صلی الله علیه و آله.

فدعاه ذلک إلی أن خطب أصحابه بالکوفة یحضهم علی الجهاد و یعرفهم فضله و ما فی الصبر علیه من الأجر و أمرهم أن یخرجوا إلی معسکرهم فما أجابه أحد فقال لهم عدی بن حاتم سبحان الله أ لا تجیبون إمامکم أین خطباء المصر فقام قیس بن سعد و فلان و فلان فبذلوا الجهاد و أحسنوا القول و نحن نعلم أن من یضن بکلامه أولی أن یضن بفعاله.

أ و لیس أحدهم جلس له فی مظلم ساباط و طعنه بمعول کان معه أصاب فخذه و شقه حتی وصل إلی العظم و انتزع من یده و حمل علیه السلام إلی المدائن و علیها سعد بن مسعود عم المختار و کان أمیر المؤمنین صلوات الله علیه ولاه إیاها فأدخل

ص: 27

و لو اینکه فلسفه و علت آن ها به طور مفصل دانسته نشود، و چه بسا ظاهر آنها به نحوی بوده که مورد تنفر مردم باشد. خلاصه این مطلب و بیان آن در چند جا از کتاب تنزیه الأنبیاء آمده است.

علاوه بر آنکه گفتیم، فلسفه و علت اعمالی که امام حسن علیه السّلام انجام داد و آنچه که او را به آن رفتارها وادار نمود، واضح و روشن است؛ زیرا اگر چه تعداد یارانی که در اطراف آن حضرت جمع شده بودند زیاد بود، ولی قلب اکثر آنان تباه و شیفته دنیای معاویه بودند، بدون اینکه هیچ گونه مراقبت و پرده پوشی ای بکنند، لذا امام علیه السّلام را ظاهرا یاری کرده و آن حضرت را وادار می کردند برای جنگ آماده شود، ولی قصدشان این بود که وی را به دام انداخته و تسلیم معاویه کنند، اما قبل از اینکه به این هدف برسند، امام حسن علیه السّلام احساس خطر کرد و خویش را از امر خلافت برکنار نمود و از مکر و حیله ای که تا مدت زمان زیادی ادامه می یافت پرهیز نمود.

خود آن حضرت هم در چندین جا با عبارات مختلف توضیح این مطلب را بیان نموده است. از جمله اینکه فرموده است: من بدین جهت با معاویه صلح و سازش نمودم تا از ریختن خون ها جلوگیری کنم و از طرف دیگر به خاطر در امان بودن خود، اهل و عیالم و یاران با وفایم. پس چطور آن حضرت از یاران خود بیم نداشته باشد و آنان را به کشتن خود و اهل و عیالش متهم نکند.

حال آنکه وقتی امام حسن علیه السّلام برای معاویه نوشت: مردم بعد از رحلت پدرش حضرت علی علیه السّلام با او بیعت کرده اند و معاویه را به اطاعت امام حسن علیه السّلام دعوت کرده اند، معاویه در جواب حضرت همان عبارت معروف را که آمیخته به مغالطه است بیان کرد. در آن نامه برای امام حسن علیه السّلام نوشت: اگر می دانستم که تو برای امر خلافت از من پایدارتری، امور مردم را بهتر ضبط و ربط می کنی، در مقابل دشمن زیرک تر و در همه امور از من قوی تر هستی، با تو بیعت می کردم؛ زیرا تو در هر امر خیری شایسته هستی. و در نامه ای برای امام حسن علیه السّلام نوشت: داستان من و تو شبیه داستان ابوبکر با شما است که پس از رحلت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رخ داد .

این جریان بود که امام حسن را وادار نمود در کوفه برای یارانش خطبه بخواند، آنان را به جهاد تشویق کرده و فضیلت جهاد و پاداشی را که در ازای صبر در جنگ نصیب آن ها می شود شرح داد، آنگاه به ایشان دستور داد تا به سوی لشکرگاه خود بروند، ولی احدی از آن مردم جوابی به آن حضرت نداد. پس عدی بن حاتم به آنان گفت: سبحان اللّه! چرا جواب امام خود را نمی دهید!؟ سخنوران مصر کجایند؟ سپس قیس بن سعد و فلان و فلان قیام کردند و در باره جهاد سخنانی نیکو گفتند که ما می دانیم: کسی که در سخن گفتن بخل می ورزد (و جواب نمی گوید) بهتر است از اینکه در هنگام جنگ بخل بورزد (و نجنگد).

مگر نبود که یکی از یاران آن حضرت روی پل ساباط به گونه ای با خنجر به ران آن بزرگوار زد که آن را شکافت و به استخوان رسید و خنجر از دستش افتاد. آنگاه امام علیه السّلام را به مدائن که حاکم آن سعد بن مسعود عموی مختار بود و امیر المؤمنین علی علیه السّلام وی را گماشته بود، بردند.

ص: 27

منزله فأشار المختار علی عمه أن یوثقه و یسیر به إلی معاویة علی أن یطعمه خراج جوحی سنة فأبی علیه و قال للمختار قبح الله رأیک أنا عامل أبیه و قد ائتمننی و شرفنی و هبنی بلاء أبیه (1) أ أنسی رسول الله صلی الله علیه و آله و لا أحفظه فی ابن ابنته و حبیبته.

ثم إن سعد بن مسعود أتاه علیه السلام بطبیب و قام علیه حتی برأ و حوله إلی بیض المدائن (2).

فمن الذی یرجو السلامة بالمقام بین أظهر هؤلاء القوم فضلا علی النصرة و المعونة و

قد أجاب علیه السلام حجر بن عدی الکندی لما قال له سودت

ص: 28


1- 1. البلاء: الاختبار، و یکون بالخیر و الشر، یقال: أبلاه اللّه بلاء حسنا، و ابتلیته معروفا، قال زهیر: جزی اللّه بالاحسان ما فعلا بکم*** و أبلاهما خیر البلاء الذی یبلو ای خیر الصنیع الذی یختبر به عباده. و مراده هبنی أن أبیه أمیر المؤمنین علیه السلام لم یسد الی نعمة حیث و لانی علی المدائن أ أنسی رسول اللّه إلخ. أقول: سعد بن مسعود الثقفی: کان عاملا علی المدائن من قبل أمیر المؤمنین و قد کتب إلیه علیّ علیه السلام« أما بعد فانّک قد ادیت خراجک، و أطعت ربک، و أرضیت امامک: فعل البر التقی النجیب، فغفر اللّه ذنبک، و تقبل سعیک، و حسن مآبک.( راجع تاریخ الیعقوبی).
2- 2. قال ابن الجوزی فی التذکرة ص 112: قال الشعبی: فبینا الحسن فی سرادقه بالمدائن و قد تقدم قیس بن سعد، اذ نادی مناد فی العسکر: الا ان قیس بن سعد قد قتل فانفروا، فنفروا الی سرادق الحسن فنازعوه حتّی أخذوا بساطا کان تحته، و طعنه رجل بمشقص فأدماه، فازدادت رغبته فی الدخول فی الجماعة، و ذعر منهم فدخل المقصورة التی فی المدائن بالبیضاء، و کان الامیر علی المدائن سعد بن مسعود الثقفی عم المختار ولاه علیها علیّ علیه السلام. فقال له المختار، و کان شابا: هل لک فی الغناء و الشرف؟ قال: و ما ذلک؟ قال: تستوثق من الحسن و تسلمه الی معاویة، فقال له سعد: قاتلک اللّه، أثب علی ابن رسول اللّه و أوثقه و اسلمه الی ابن هند؟ بئس الرجل أنا ان فعلته. و ذکر ابن سعد فی الطبقات: ان المختار قال لعمه سعد: هل لک فی أمر تسود به العرب؟ قال: و ما هو؟ قال: دعنی أضرب عنق هذا- یعنی الحسن- و أذهب به الی معاویة. فقال له: قبحک اللّه ما هذا بلاؤهم عندنا أهل البیت.

وقتی امام حسن علیه السّلام را وارد خانه سعد بن مسعود کردند، مختار به عموی خود گفت: به امام حسن اطمینان دهد و آن حضرت را نزد معاویه ببرند تا معاویه خراج یک ساله عراق را به او بدهد. ولی سعد این توطئه را نپذیرفت و به مختار گفت: چه نظر ناشایستی را بیان کردی، آیا نه چنین است که من گماشته پدرش هستم! پدرش مرا امین دانسته که مرا به یک چنین مقامی گماشته و از طرف خود والی نموده. آیا جا دارد من پیغمبر خدا را فراموش کنم و نسبت به پسر دخترش فاطمه که محبوب آن حضرت است مراعات آن بزرگوار را ننمایم؟ سپس سعد بن مسعود طبیبی برای امام حسن علیه السّلام آورد و برای معالجه آن حضرت اقدام نمود تا آن زخم معالجه شد و آن بزرگوار را به بیض مدائن برد. چه کسی است که در میان یک چنین گروهی امید نجات و سلامتی داشته باشد، تا چه رسد به اینکه او را یاری کنند. زمانی که حجر بن عدی کندی به امام حسن گفت:

ص: 28

وجوه المؤمنین فقال علیه السلام ما کل أحد یحب ما تحب و لا رأیه کرأیک و إنما فعلت ما فعلت إبقاء علیکم.

وَ رَوَی عَبَّاسُ بْنُ هِشَامٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی مِخْنَفٍ عَنْ أَبِی الْکَنُودِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عُبَیْدٍ قَالَ: لَمَّا بَایَعَ الْحَسَنُ علیه السلام مُعَاوِیَةَ أَقْبَلَتِ الشِّیعَةُ تَتَلَاقَی بِإِظْهَارِ الْأَسَفِ وَ الْحَسْرَةِ عَلَی تَرْکِ الْقِتَالِ فَخَرَجُوا إِلَیْهِ بَعْدَ سَنَتَیْنِ مِنْ یَوْمَ بَایَعَ مُعَاوِیَةَ فَقَالَ لَهُ سُلَیْمَانُ بْنُ صُرَدَ الْخُزَاعِیُّ مَا یَنْقَضِی تَعَجُّبُنَا مِنْ بَیْعَتِکَ مُعَاوِیَةَ وَ مَعَکَ أَرْبَعُونَ أَلْفَ مُقَاتِلٍ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ کُلُّهُمْ یَأْخُذُ الْعَطَاءَ وَ هُمْ عَلَی أَبْوَابِ مَنَازِلِهِمْ وَ مَعَهُمْ مِثْلُهُمْ مِنْ أَبْنَائِهِمْ وَ أَتْبَاعِهِمْ سِوَی شِیعَتِکَ مِنْ أَهْلِ الْبَصْرَةِ وَ الْحِجَازِ ثُمَّ لَمْ تَأْخُذْ لِنَفْسِکَ ثِقَةً فِی الْعَقْدِ وَ لَا حَظّاً مِنَ الْعَطِیَّةِ فَلَوْ کُنْتَ إِذْ فَعَلْتَ مَا فَعَلْتَ أَشْهَدْتَ عَلَی مُعَاوِیَةَ وُجُوهَ أَهْلِ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ کَتَبْتَ عَلَیْهِ کِتَاباً بِأَنَّ الْأَمْرَ لَکَ بَعْدَهُ کَانَ الْأَمْرُ عَلَیْنَا أَیْسَرَ وَ لَکِنَّهُ أَعْطَاکَ شَیْئاً بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ لَمْ یَفِ بِهِ ثُمَّ لَمْ یَلْبَثْ أَنْ قَالَ عَلَی رُءُوسِ الْأَشْهَادِ إِنِّی کُنْتُ شَرَطْتُ شُرُوطاً وَ وَعَدْتُ عِدَاةً إِرَادَةً لِإِطْفَاءِ نَارِ الْحَرْبِ وَ مُدَارَاةً لِقَطْعِ الْفِتْنَةِ فَلَمَّا أَنْ جَمَعَ اللَّهُ لَنَا الْکَلِمَ وَ الْأُلْفَةَ فَإِنَّ ذَلِکَ تَحْتَ قَدَمَیَّ وَ اللَّهِ مَا عَنَی بِذَلِکَ

غَیْرَکَ وَ مَا أَرَادَ إِلَّا مَا کَانَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ وَ قَدْ نَقَضَ فَإِذَا شِئْتَ فَأَعِدِ الْحَرْبَ خُدْعَةً وَ ائْذَنْ لِی فِی تَقَدُّمِکَ إِلَی الْکُوفَةِ فَأُخْرِجَ عَنْهَا عَامِلَهُ وَ أُظْهِرَ خَلْعَهُ وَ تَنَبَّذْ إِلَیْهِ عَلی سَواءٍ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْخائِنِینَ وَ تَکَلَّمَ الْبَاقُونَ بِمِثْلِ کَلَامِ سُلَیْمَانَ.

فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام أَنْتُمْ شِیعَتُنَا وَ أَهْلُ مَوَدَّتِنَا فَلَوْ کُنْتُ بِالْحَزْمِ فِی أَمْرِ الدُّنْیَا أَعْمَلَ وَ لِسُلْطَانِهَا أَرْکَضَ وَ أَنْصَبَ، مَا کَانَ مُعَاوِیَةُ بِأَبْأَسَ مِنِّی بَأْساً وَ لَا أَشَدَّ شَکِیمَةً

ص: 29

تو مؤمنین را رو سیاه کردی، آن حضرت در جوابش فرمود: آنچه تو دوست داری همه دوست ندارند و نظر دیگران مثل نظر تو نیست. کاری که من انجام دادم به خاطر بقا و سلامت شما بود .

- عبد الرحمن بن عبید روایت می کند: هنگامی که امام حسن علیه السّلام با معاویه صلح کرد، شیعیان با یکدیگر ملاقات کرده و بر ترک جنگ اظهار تأسف و حسرت می نمودند. دو سال بعد از آن روزی که آن بزرگوار با معاویه صلح کرده بود، شیعیان نزد آن حضرت رفتند و سلیمان بن صرد خزاعی به امام حسن علیه السّلام گفت: ما همچنان در مورد بیعتی که با معاویه کردی متعجب هستیم، حال آنکه تعداد چهل هزار جنگجو از اهل کوفه در اختیار تو بودند که همه آن ها مستمری می گرفتند و در خانه های خود بودند و به همان تعداد از فرزندان و پیروان ایشان با آنان بودند، غیر از این افراد که گفته شد، شیعیانی هم در بصره و حجاز داشتی!

ولی تو در هنگام عقد قرارداد، تعهد و وثوقی برای خود نگرفتی و سهمی از جایزه دریافت ننمودی. حال که چنین عملی انجام دادی، پس لازم بود که اهل مشرق و مغرب را بر معاویه شاهد بگیری و نامه ای بنویسی که بعد از معاویه مقام خلافت از آن تو باشد، بدین ترتیب کار برای ما آسان تر بود. ولی معاویه قرارداد صلح را بین تو و خودش امضا نمود و به آن وفا ننمود.

طولی نکشید که معاویه در حضور عموم مردم گفت: «من شرط هایی گذاشتم و وعده هایی دادم که آتش جنگ خاموش و فتنه و آشوب برطرف گردد، اکنون که خدا مقام خلافت و الفت مردم را به ما داده، این شرایط را زیر پا می گذارم». به خدا قسم که منظور معاویه غیر از تو نیست و هیچ اراده ای ندارد غیر از آن شروطی که بین تو و او بوده و در نهایت هم پیمان شکنی کرد.

اکنون اگر مایل باشی، خدعه ای به کار برده و جنگ را شروع می کنم. این اجازه را به من بده و به کوفه بیا، من عامل معاویه را از کوفه اخراج و خلع او را اعلام می کنم، تو نیز عهدش را به سوی او بینداز تا تو و او در از بین بردن پیمان برابر باشید و تو به عدالت رفتار کرده باشی، زیرا خدا خائنین را دوست ندارد. آنگاه مابقی شیعیان نیز مثل سلیمان سخنانی گفتند.

امام حسن علیه السّلام در جواب آنان فرمود: شما شیعیان و دوستان ما هستید، اگر من برای دنیا فعالیت و برای سلطنت آن تلاش می کردم و دچار زحمت می شدم، در این صورت، معاویه از من بدتر، فعال تر و در پیروزی از راه ظلم جلوتر

ص: 29

وَ لَا أَمْضَی عَزِیمَةً(1) وَ لَکِنِّی أَرَی غَیْرَ مَا رَأَیْتُمْ وَ مَا أَرَدْتُ بِمَا فَعَلْتُ إِلَّا حَقْنَ الدِّمَاءِ فَارْضُوا بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ سَلِّمُوا لِأَمْرِهِ وَ الْزَمُوا بُیُوتَکُمْ وَ أَمْسِکُوا.

أَوْ قَالَ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ حَتَّی یَسْتَرِیحَ بَرٌّ أَوْ یُسْتَرَاحَ مِنْ فَاجِرٍ.

وَ هَذَا کَلَامٌ مِنْهُ علیه السلام یَشْفِی الصُّدُورَ وَ یَذْهَبُ بِکُلِّ شُبْهَةٍ فِی هَذَا الْبَابِ.

وَ قَدْ رُوِیَ: أَنَّهُ علیه السلام لَمَّا طَالَبَهُ مُعَاوِیَةُ بِأَنْ یَتَکَلَّمَ عَلَی النَّاسِ وَ یُعَلِّمَهُمْ مَا عِنْدَهُ فِی هَذَا الْبَابِ قَامَ فَحَمِدَ اللَّهَ تَعَالَی وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ أَکْیَسَ الْکَیْسِ التُّقَی وَ أَحْمَقَ الْحُمْقِ الْفُجُورُ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّکُمْ لَوْ طَلَبْتُمْ بَیْنَ جَابَلَقَ وَ جَابَرَسَ رَجُلًا جَدُّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مَا وَجَدْتُمُوهُ غَیْرِی وَ غَیْرَ أَخِی الْحُسَیْنِ وَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ هَدَاکُمْ بِأَوْلِیَاءِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (2)

وَ إِنَّ مُعَاوِیَةَ نَازَعَنِی حَقّاً هُوَ لِی فَتَرَکْتُهُ لِصَلَاحِ الْأُمَّةِ وَ حَقْنِ دِمَائِهَا وَ قَدْ بَایَعْتُمُونِی عَلَی أَنْ تُسَالِمُوا مَنْ سَالَمْتُ فَقَدْ رَأَیْتُ أَنْ أُسَالِمَهُ وَ رَأَیْتُ أَنَّ مَا حَقَنَ الدِّمَاءَ خَیْرٌ مِمَّا سَفَکَهَا وَ أَرَدْتُ صَلَاحَکُمْ وَ أَنْ یَکُونَ مَا صَنَعْتُ حُجَّةً عَلَی مَنْ کَانَ یَتَمَنَّی هَذَا الْأَمْرَ وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ.

و کلامه علیه السلام فی هذا الباب الذی یصرح فی جمیعه بأنه مغلوب مقهور ملجأ إلی التسلیم و دافع بالمسالمة الضرر العظیم عن الدین و المسلمین أشهر من الشمس و أجلی من الصبح فأما قول السائل إنه خلع نفسه من الإمامة فمعاذ الله لأن الإمامة بعد حصولها للإمام لا یخرج عنه بقوله و عند أکثر مخالفینا أیضا فی الإمامة أن خلع الإمام نفسه لا یؤثر فی خروجه من الإمامة و إنما ینخلع من الإمامة عندهم بالأحداث و الکبائر و لو کان خلعه فی نفسه مؤثرا لکان إنما یؤثر إذا وقع اختیارا فأما مع الإلجاء و الإکراه فلا تأثیر له و لو کان مؤثرا فی موضع

ص: 30


1- 1. الشکیمة: الانفة و الانتصار من الظلم یقال: فلان شدید الشکیمة: أی أنوف أبی لا ینقاد.
2- 2. کذا فی النسخ، و المروی من الخطبة أنّه قال: فان اللّه هداکم باولنا[ محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلم] و حقن دماءکم بآخرنا. و سیجی ء الخطبة بألفاظها المرویة فی الباب الآتی.

و در تصمیم گیری قاطع تر نبود. ولی من چیزی را می بینم که شما نمی بینید، من این کار را به این خاطر انجام دادم تا از جان انسان ها محافظت کنم، پس شما نیز به قضا و قدر الهی راضی و در مقابل امر او تسلیم باشید، در خانه های خود بنشینید و سکوت اختیار کنید. یا اینکه فرمود: از جنگ دست بکشید تا شخص نیکو کاری استراحت کند، یا از دست تبه کاری آزاد باشد. این سخن امام حسن علیه السّلام، قلب ها را خنک و هر شبهه ای را که در این باره باشد بر طرف می کند.

- روایت شده، در آن هنگامی که معاویه امام حسن علیه السّلام را خواست تا در انظار مردم سخنرانی نماید و مردم را از نظر خویش در این زمینه آگاه کند، آن بزرگوار پس از اینکه برخاست و حمد و ثنای خدا را به جا آورد فرمود: به راستی که زیرکانه ترین زیرکی ها پرهیزکار بودن و بدترین حماقت ها فسق و فجور است. ای مردم! اگر شما ما بین جابلقا و جابرسا به دنبال مردی بگردید که جدش رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم باشد، غیر از من و برادرم حسین کسی را نخواهید یافت. خدا شما را به وسیله اولیای محمّد صلّی اللّه علیه و آله هدایت نمود. معاویه در باره حقی که از من است با من منازعه نمود و من آن را برای صلاح امت و حفظ خون های مردم واگذار نمودم. شما با من به این شرط بیعت کردید که با هر کس صلح و سازش نمایم، شما هم صلح و سازش کنید. تشخیص من این است که با معاویه صلح کنم، و نظر من این است که حفظ خون مردم از ریختن آن بهتر است. من صلاح شما را در نظر گرفتم، و از طرف دیگر عملی که انجام دادم، اتمام حجتی است برای آن کس که تمنای مقام خلافت را دارد. گر چه می دانم احتمالاً این عمل تا مدت معلومی فتنه و آزمایشی برای شما خواهد بود.

سخن امام حسن علیه السّلام در این باب به طور کلی نشان می دهد که آن بزرگوار مجبور و ناچار به تسلیم بوده و نشان می دهد که این صلح و سازش ضرر بزرگی را از دین و مسلمین دفع نموده و این مطلب از آفتاب آشکارتر و از صبح روشن تر است. اما اینکه گوینده ای گفته است: آن بزرگوار خویش را از مقام امامت خلع و بر کنار نموده است. پناه بر خدا اگر این طور بود! زیرا پس از اینکه مقام امامت برای امام حاصل شود، او با سخن خودش از این مقام خارج نخواهد شد. اکثر مخالفین ما در زمینه امامت نیز می گویند: اینکه امام خود را از مقام امامت خلع و بر کنار کند، اثری در خروج وی از این مقام نخواهد داشت. به عقیده آنان، زمانی امام از مقام امامت خلع می شود که گناهان کبیره از وی سر بزند. زمانی خلع امام شخصاً مؤثر است که این عمل را به اختیار خود انجام داده باشد، ولی اگر که با اجبار و اکراه باشد اثری نخواهد داشت، گر چه در بعضی از مواقع هم مؤثر باشد.

ص: 30

من المواضع.

و لم یسلم أیضا الأمر إلی معاویة بل کف عن المحاربة و المغالبة لفقد الأعوان و عوز الأنصار و تلاقی الفتنة علی ما ذکرناه فیغلب علیه معاویة بالقهر و السلطان مع ما أنه کان متغلبا علی أکثره و لو أظهر علیه السلام له التسلیم قولا لما کان فیه شی ء إذا کان عن إکراه و اضطهاد.

فأما البیعة فإن أرید بها الصفقة و إظهار الرضا و الکف عن المنازعة فقد کان ذلک لکنا قد بینا جهة وقوعه و الأسباب المحوجة إلیه و لا حجة فی ذلک علیه صلوات الله علیه کما لم یکن فی مثله حجة علی أبیه صلوات الله علیهما لما بایع المتقدمین علیه و کف عن نزاعهم و أمسک عن غلابهم.

و إن أرید بالبیعة الرضا و طیب النفس فالحال شاهد بخلاف ذلک و کلامه المشهور کله یدل علی أنه أحوج و أحرج و أن الأمر له و هو أحق الناس به و إنما کف عن المنازعة فیه للغلبة و القهر و الخوف علی الدین و المسلمین.

فأما أخذ العطاء فقد بینا فی هذا الکتاب عند الکلام فیما فعله أمیر المؤمنین صلوات الله علیه من ذلک أن أخذه من ید الجابر الظالم المتغلب جائز و أنه لا لؤم فیه علی الأخذ و لا حرج و أما أخذ الصلات فسائغ بل واجب لأن کل مال فی ید الغالب الجابر المتغلب علی أمر الأمة یجب علی الإمام و علی جمیع المسلمین انتزاعه من یده کیف ما أمکن بالطوع أو الإکراه و وضعه فی مواضعه.

فإذا لم یتمکن علیه السلام من انتزاع جمیع ما فی ید معاویة من أموال الله تعالی و أخرج هو شیئا منها إلیه علی سبیل الصلة فواجب علیه أن یتناوله من یده و یأخذ منه حقه و یقسمه علی مستحقه لأن التصرف فی ذلک المال بحق الولایة علیه لم یکن فی تلک الحال إلا له علیه السلام.

و لیس لأحد أن یقول إن الصلات التی کان یقبلها من معاویة أنه کان ینفقها علی نفسه و عیاله و لا یخرجها إلی غیره و ذلک أن هذا مما لا یمکن أن یدعی العلم به و القطع علیه و لا شک أنه علیه السلام کان ینفق منها لأن فیها حقه و حق

ص: 31

امام حسن علیه السّلام مقام خلافت را به معاویه تسلیم نکرد، بلکه به خاطر نداشتن یار و یاور و دوری از فتنه و آشوب، از جنگیدن و غلبه یافتن خودداری نمود، چنان که پیش از این شرح دادیم.

مقصود امام این بود که معاویه با زور و قدرت بر او غالب نشود، زیرا اکثریت و غلبه با معاویه بود. اگر امام حسن علیه السّلام با زبان تسلیم معاویه می شد، عیبی نداشت زیرا از روی ناچاری و اکراه بود.

اما در مورد بیعت، اگر منظور امام حسن علیه السّلام از بیعت با معاویه این باشد که امام با رضایت دست به دست معاویه داده و از جنگ خودداری کند صحیح است، ولی ما پیش از این سبب انجام این کار و دلایل احتیاج به آن را شرح دادیم، در این صورت مسئولیتی متوجه امام حسن علیه السّلام نخواهد بود. کما اینکه مسئولیتی متوجه پدرش امیر المؤمنین علی علیه السّلام در باره عملی که با افراد پیش از خود انجام داد و از جنگیدن با آنان خودداری نمود نیست.

اینکه بیعت نمودن امام حسن علیه السّلام با معاویه از روی رضا و رغبت بوده باشد، حال و اوضاع امام بر خلاف این امر را شهادت می دهد و سخنان مشهور آن حضرت بر این امر دلالت می کنند که آن بزرگوار ناچار به این کار و دچار عسر و حرج بوده است. او سزاوارترین مردم به این مقام بود، ولی به خاطر غلبه و سلطه معاویه و ترس از سلامت دین و مسلمین، از جنگ با معاویه خودداری کرد.

اما در مورد قبول نمودن هدیه، ما جریان آن را در این کتاب ضمن شرح حال امیر المؤمنین علی علیه السّلام شرح دادیم و گفتیم، پذیرفتن هدیه از شخص ستمکاری که غلبه یافته جایز است و بر کسی که این هدیه را می پذیرد ملامت و حرجی نیست. گرفتن جوایز، جایز بلکه واجب است، زیرا هر مالی که در دست شخص ظالمی باشد که بر امت اسلام غالب شده است، بر امام و عموم مسلمین واجب است به هر نحوی که ممکن باشد آن را از دست وی بگیرند، خواه با رضا و رغبت و خواه با اکراه و اجبار، آنگاه آن را در راهی که صلاح است صرف کنند.

چون امام حسن علیه السّلام این قدرت را نداشت که کلیه اموالی را که از آن خدا و در دست معاویه بود بگیرد، لذا واجب بود آنچه را که به عنوان هدیه به آن حضرت داده می شد بگیرد و آن را بین نیازمندان تقسیم کند، زیرا در آن موقعیت، تصرف در آن مال به عنوان کسی که حق سرپرستی آن را دارد، تنها از آن امام بود.

کسی نمی تواند بگوید هدایایی را که امام حسن علیه السّلام از معاویه می گرفت برای خود و اهل و عیالش خرج می کرد و آن ها را به دیگران نمی داد، زیرا این موضوعی است که نمی توان به آن یقین پیدا کرد. شکی نیست که امام هم قسمتی از آن را مصرف می کرد، زیرا حق خود و اهل و عیالش نیز در آن بود.

ص: 31

عیاله و أهله و لا بد من أن یکون قد أخرج منها إلی المستحقین حقوقهم و کیف یظهر ذلک و هو علیه السلام کان قاصدا إلی إخفائه و ستره لمکان التقیة و المحوج له علیه السلام إلی قبول تلک الأموال علی سبیل الصلة هو المحوج له إلی ستر إخراجها أو إخراج بعضها إلی مستحقیها من المسلمین و قد کان علیه و آله السلام یتصدق بکثیر من أمواله و یواسی الفقراء و یصل المحتاجین و لعل فی جملة ذلک هذه الحقوق.

فأما إظهار موالاته فما أظهر علیه السلام من ذلک شیئا کما لم یبطنه و کلامه علیه السلام فیه بمشهد معاویة و مغیبه معروف ظاهر و لو فعل ذلک خوفا و استصلاحا و تلافیا للشر العظیم لکان واجبا فقد فعل أبوه صلوات الله علیه و آله مثله مع المتقدمین علیه.

و أعجب من هذا کله دعوی القول بإمامته و معلوم ضرورة منه علیه السلام خلاف ذلک فإنه کان یعتقد و یصرح بأن معاویة لا یصلح أن یکون بعض ولاة الإمام و أتباعه فضلا عن الإمامة نفسها.

و لیس یظن مثل هذه الأمور إلا عامی حشوی قد قعد به التقلید و ما سبق إلی اعتقاده من تصویب القوم کلهم عن التأمل و سماع الأخبار المأثورة فی هذا الباب فهو لا یسمع إلا ما یوافقه و إذا سمع لم یصدق إلا بما أعجبه وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ انتهی کلامه رفع الله مقامه.

و أقول بعد ما أسسناه فی کتاب الإمامة بالدلائل العقلیة و النقلیة أنهم علیهم السلام لا یفعلون شیئا إلا بما وصل إلیهم من الله تعالی و بعد ما قرع سمعک فی تلک الأبواب من الأخبار الدالة علی وجه الحکمة فی خصوص ما فعله علیه السلام لا أظنک تحتاج إلی بسط القول فی ذلک وَ اللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ.

ص: 32

شکی نیست که امام علیه السّلام قسمتی از آن ها را به مستحقین می رساند، اما چگونه امام حسن علیه السّلام این کار را آشکارا انجام می داد، در حالی که به خاطر تقیه باید آنها را مخفیانه به مستحقین برساند. همان امری که آن حضرت را نیازمند پذیرفتن آن هدایا می کرد، همان هم وی را ناچار می کرد که همه آن هدایا یا قسمتی از آن ها را مخفیانه به مستحقین برساند. و حال آنکه آن حضرت بیشتر اموال خود را صدقه می داد، با مستمندان همراهی می کرد و به افراد محتاج رسیدگی می نمود؛ چه بسا آن حقوق هم در ضمن این گونه انفاق ها به مصرف می رسید.

اما در مورد دوستی آن حضرت نسبت به معاویه؛ امام حسن علیه السّلام نسبت به معاویه نه ظاهراً و نه باطناً موالات و دوستی نداشته است. سخن آن حضرت در حضور و غیبت معاویه آشکار است. اگر امام حسن این عمل را از ترس معاویه و برای صلح و سازش و دفع شری بزرگ انجام می داد واجب بود، زیرا پدر بزرگوارش نیز مثل این کار را با افراد زمان خود انجام داد.

از همه این ها تعجب آورتر این است که امام حسن علیه السّلام قائل به امامت معاویه بوده باشد، و حال آنکه قضیه بر خلاف این است. زیرا آن بزرگوار اعتقاد داشت و صریحا می فرمود که معاویه این صلاحیت را ندارد که از دوستان و تابعین امام به شمار برود، چه برسد به این که امام باشد.

غیر از شخص بدعت گذار و عوام الناس که تابع دیگران است، کسی این گمان را نمی کند. نظر عموم مردم که صحیح است و از طریق تأمل و شنیدن اخباری که در این باره وارد شده به دست آمده، جزو اعتقادات چنین شخصی نیست، لذا این شخص تنها به موضوعی که مطابق میل او باشد گوش می دهد و هرگاه سخنی بشنود، تنها آن چه را خوشش بیاید تصدیق می کند. سخن سید مرتضی رحمة اللّه علیه به پایان رسید.

ما در کتاب امامت با دلایل عقلی و نقلی ثابت کردیم که امامان علیهم السّلام هیچ عملی را انجام نمی دهند مگر اینکه از طرف خدا به ایشان دستور داده شده باشد. و بعد از اینکه اخبار بخش های گذشته، فلسفه و حکمت عملی را که امام حسن علیه السلام انجام داده خاطر نشان شد، گمان نمی کنم احتیاجی به شرح و بسط بیشتری در این باره باشد. خدا هر کسی را که بخواهد به راه راست هدایت می نماید .

ص: 32

باب 19 کیفیة مصالحة الحسن بن علی صلوات الله علیهما معاویة و ما جری بینهما قبل ذلک

الأخبار

«1»

ع، [علل الشرائع]: دَسَّ مُعَاوِیَةُ إِلَی عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ وَ الْأَشْعَثِ بْنِ قَیْسٍ وَ إِلَی حُجْرِ بْنِ الْحَارِثِ (1) وَ شَبَثِ بْنِ رِبْعِیٍّ دَسِیساً أَفْرَدَ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِعَیْنٍ مِنْ عُیُونِهِ أَنَّکَ إِنْ قَتَلْتَ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ فَلَکَ مِائَتَا أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ جُنْدٌ مِنْ أَجْنَادِ الشَّامِ وَ بِنْتٌ مِنْ بَنَاتِی فَبَلَغَ الْحَسَنَ علیه السلام فَاسْتَلْأَمَ وَ لَبِسَ دِرْعاً وَ کَفَرَهَا وَ کَانَ یَحْتَرِزُ وَ لَا یَتَقَدَّمُ لِلصَّلَاةِ بِهِمْ إِلَّا کَذَلِکَ فَرَمَاهُ أَحَدُهُمْ فِی الصَّلَاةِ بِسَهْمٍ فَلَمْ یَثْبُتْ فِیهِ لِمَا عَلَیْهِ مِنَ اللَّأْمَةِ فَلَمَّا صَارَ فِی مُظْلَمِ سَابَاطَ ضَرَبَهُ أَحَدُهُمْ بِخَنْجَرٍ مَسْمُومٍ فَعَمِلَ فِیهِ الْخَنْجَرُ فَأَمَرَ علیه السلام أَنْ یُعْدَلَ بِهِ إِلَی بَطْنِ جُرَیْحَی (2)

وَ عَلَیْهَا عَمُّ الْمُخْتَارِ بْنِ أَبِی عُبَیْدِ بْنِ مَسْعُودِ بْنِ قَیْلَةَ فَقَالَ الْمُخْتَارُ لِعَمِّهِ تَعَالَ حَتَّی نَأْخُذَ الْحَسَنَ وَ نُسَلِّمَهُ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَیَجْعَلَ لَنَا الْعِرَاقَ فَنَذِرَ بِذَلِکَ الشِّیعَةُ مِنْ قَوْلِ الْمُخْتَارِ لِعَمِّهِ فَهَمُّوا بِقَتْلِ الْمُخْتَارِ فَتَلَطَّفَ عَمُّهُ لِمَسْأَلَةِ الشِّیعَةِ بِالْعَفْوِ عَنِ الْمُخْتَارِ فَفَعَلُوا فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام وَیْلَکُمْ وَ اللَّهِ إِنَّ مُعَاوِیَةَ- لَا یَفِی لِأَحَدٍ مِنْکُمْ بِمَا ضَمِنَهُ فِی قَتْلِی وَ إِنِّی أَظُنُّ أَنِّی إِنْ وَضَعْتُ یَدِی فِی یَدِهِ فَأُسَالِمُهُ لَمْ یَتْرُکْنِی أَدِینُ لِدِینِ جَدِّی ص وَ إِنِّی أَقْدِرُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَحْدِی وَ لَکِنِّی کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی أَبْنَائِکُمْ وَاقِفِینَ عَلَی أَبْوَابِ أَبْنَائِهِمْ یَسْتَسْقُونَهُمْ وَ یَسْتَطْعِمُونَهُمْ بِمَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُمْ فَلَا یُسْقَوْنَ وَ لَا یُطْعَمُونَ فَبُعْداً وَ سُحْقاً لِمَا کَسَبَتْهُ أَیْدِیهِمْ- وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ

ص: 33


1- 1. هذا هو الظاهر المطابق لبعض نسخ الکتاب و فی بعضها« حجر بن الحجر» و فی بعضها« حجرین الحر» و فی بعضها« حجر بن الجر».
2- 2. فلیتحرر.

باب نوزدهم : چگونگی صلح امام حسن علیه السّلام با معاویه

روایات

روایت1.

علل الشرائع: معاویه دسیسه کرد و برای هر یک از عمر و بن حریث، اشعث بن قیس، حجر بن حارث و شبث بن ربعی جاسوسی گماشت و گفت: هر کس حسن بن علی را بکشد، مبلغ دو هزار درهم و یک لشکر از لشکرهای شام و یکی از دخترانم را به وی جایزه خواهم داد. هنگامی که این توطئه به گوش امام حسن علیه السّلام رسید، زیر لباس های خود زره پوشید، از آن مردم دوری می کرد، و جز با پوشیدن زره برای نماز حاضر نمی شد.

هنگامی که امام حسن علیه السّلام مشغول نماز بود، یکی از آنان تیری به طرف آن بزرگوار پرتاب کرد، ولی تیر به ایشان اصابت نکرد. زمانی که آن حضرت به ساباط مدائن رسید، یکی از ایشان خنجر مسمومی به ران امام حسن زد که کارگر شد. سپس آن بزرگوار دستور داد تا وی را به سوی قبیله جریحی باز گردانیدند که عموی مختار والی آن جا بود. مختار به عموی خود گفت، بیا امام حسن را بگیریم و به معاویه تسلیم کنیم تا او عراق را به ما واگذار کند. وقتی شیعیان از سخنی که مختار به عموی خود گفته بود آگاه شدند، تصمیم گرفتند مختار را به قتل برسانند. ولی عموی مختار به وی لطفی کرد و از شیعیان خواست تا او را ببخشند.

امام حسن علیه السّلام به جاسوس های معاویه فرمود: وای بر شما! به خدا که معاویه به آن ضمانتی که راجع به قتل من با شما کرده است وفا نخواهد کرد. من گمان می کنم اگر دست به دست معاویه بدهم و با وی مسالمت نمایم، او نگذارد بر دین جدم پیامبر خدا باشم، ولی اگر تنها باشم، این قدرت را دارم که خدا را پرستش کنم. من می بینم که در آینده فرزندان شما بر در خانه های فرزندان آنان می مانند، و از ایشان درخواست آب و غذایی می کنند که خدا آن را روزی فرزندان شما قرار داده است، اما آب و غذایی به فرزندان شما نخواهند داد. آن ها به خاطر کاری که انجام می دهند هلاک شوند! ستمکاران به زودی خواهند دانست که به چه جایگاهی بر می گردند.

ص: 33

فَجَعَلُوا یَعْتَذِرُونَ بِمَا لَا عُذْرَ لَهُمْ فِیهِ فَکَتَبَ الْحَسَنُ مِنْ فَوْرِهِ ذَلِکَ إِلَی مُعَاوِیَةَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ خَطْبِی انْتَهَی إِلَی الْیَأْسِ مِنْ حَقٍّ أُحْیِیهِ وَ بَاطِلٍ أُمِیتُهُ وَ خَطْبُکَ خَطْبُ مَنِ انْتَهَی إِلَی مُرَادِهِ وَ إِنَّنِی أَعْتَزِلُ هَذَا الْأَمْرَ وَ أُخَلِّیهِ لَکَ وَ إِنْ کَانَ تَخْلِیَتِی إِیَّاهُ شَرّاً لَکَ فِی مَعَادِکَ

وَ لِی شُرُوطٌ أَشْتَرِطُهَا- لَا تَبْهَظَنَّکَ إِنْ وَفَیْتَ لِی بِهَا بِعَهْدٍ وَ لَا تَخِفُّ إِنْ غَدَرْتَ وَ کَتَبَ الشُّرُوطَ فِی کِتَابٍ آخَرَ فِیهِ یُمَنِّیهِ بِالْوَفَاءِ وَ تَرْکِ الْغَدْرِ وَ سَتَنْدَمُ یَا مُعَاوِیَةُ کَمَا نَدِمَ غَیْرُکَ مِمَّنْ نَهَضَ فِی الْبَاطِلِ أَوْ قَعَدَ عَنِ الْحَقِّ حِینَ لَمْ یَنْفَعِ النَّدَمُ وَ السَّلَامُ.

فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ مَنْ هُوَ النَّادِمُ النَّاهِضُ وَ النَّادِمُ الْقَاعِدُ قُلْنَا هَذَا الزُّبَیْرُ ذَکَرَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مَا أَیْقَنَ بِخَطَاءِ مَا أَتَاهُ وَ بَاطِلِ مَا قَضَاهُ وَ بِتَأْوِیلِ مَا عَزَاهُ فَرَجَعَ عَنْهُ الْقَهْقَرَی وَ لَوْ وَفَی بِمَا کَانَ فِی بَیْعَتِهِ لَمَحَا نَکْثَهُ وَ لَکِنَّهُ أَبَانَ ظَاهِراً النَّدَمَ وَ السَّرِیرَةَ إِلَی عَالِمِهَا وَ هَذَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ رَوَی أَصْحَابُ الْأَثَرِ فِی فَضَائِلِهِ أَنَّهُ قَالَ مَهْمَا آسَی عَلَیْهِ مِنْ شَیْ ءٍ فَإِنِّی لَا آسَی عَلَی شَیْ ءٍ أَسَفِی عَلَی أَنِّی لَمْ أُقَاتِلْ الْفِئَةَ الْبَاغِیَةَ مَعَ عَلِیٍ (1)

فَهَذَا نَدَمُ الْقَاعِدِ وَ هَذِهِ عَائِشَةُ رَوَی الرُّوَاةُ أَنَّهَا لَمَّا أَنَّبَهَا مُؤَنِّبٌ فِیمَا أَتَتْهُ قَالَتْ قُضِیَ الْقَضَاءُ وَ جَفَّتِ الْأَقْلَامُ وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ لِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِشْرُونَ ذَکَراً کُلُّهُمْ مِثْلُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ هِشَامِ فَثَکِلْتُهُمْ بِمَوْتٍ وَ قَتْلٍ کَانَ أَیْسَرَ عَلَیَّ مِنْ خُرُوجِی عَلَی عَلِیٍّ وَ مَسْعَایَ الَّتِی سَعَیْتُ فَإِلَی اللَّهِ شَکْوَایَ لَا إِلَی غَیْرِهِ (2)

وَ هَذَا سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ لَمَّا أُنْهِیَ إِلَیْهِ أَنَّ عَلِیّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَتَلَ ذَا الثُّدَیَّةِ أَخَذَهُ مَا قَدَّمَ وَ مَا أَخَّرَ وَ قَلِقَ وَ نَزِقَ وَ قَالَ وَ اللَّهِ لَوْ عَلِمْتُ أَنَّ ذَلِکَ کَذَلِکَ

ص: 34


1- 1. تراه فی الاستیعاب لابن عبد البر المالکی بذیل الإصابة ج 2 ص 337، بألفاظ مختلفة و فی بعضها أنّه قال ذلک حین حضرته الوفاة.
2- 2. روی مثله أبو الفرج الأصبهانیّ فی کتاب مرج البحرین علی ما نقله فی تذکرة الخواص ص 61.

آنان عذرهای غیر قابل قبولی برای امام حسن علیه السّلام آوردند. امام حسن فوراً یک نامه برای معاویه نوشت که مضمون آن این بود: اما بعد، کار من به جایی رسیده که از زنده کردن حق و نابود کردن باطل مأیوس شده ام. و حال تو حال کسی است که به مراد و مقصود خود رسیده باشد. من از امر خلافت کنار می روم و آن را به تو واگذار می کنم، اگرچه بر کنار شدن من برای معاد تو جز شر و فتنه نخواهد بود. ولی من برای تو شرط هایی می گذارم که اگر به آن ها عمل کنی مشقتی نخواهی داشت و چنانچه مکر بورزی سرزنش نخواهی شد. آنگاه آن شروط را در نامه دیگری برای معاویه نوشت و از وی خواست تا به آن ها عمل کرده و از پیمان شکنی خودداری کند. نوشت: ای معاویه، به زودی پشیمان خواهی شد، همان طور که افراد پیش از تو که برای باطل قیام کرده و برای احقاق حق کاری نکردند، پشیمان شدند، اما ندامت سودی نداشت، و السّلام.

اگر کسی اشکال کند و بگوید: چه کسی بود که قیام کرد و پشیمان شد و که بود که سکوت کرد و دچار ندامت شد؟ می گوییم: او زبیر بود. زیرا حضرت علی علیه السّلام او را از خطایی که کرده بود و عمل باطلی که انجام داده بود و آن نسبتی که به وی داده بود آگاه نمود، ولی زبیر از آن بزرگوار دست برداشت و به قهقرا رفت. اگر چه زبیر به بیعتی که کرده بود وفا می کرد، ولی پنهانی پیمان شکنی می نمود. او به ظاهر اظهار پشیمانی کرد، اما باطن او را خدا می دانست.

- مورّخین در باره فضایل عبد اللّه بن عمر بن خطاب می نگارند: هر گاه موضوع ناراحت کننده برای او رخ می داد می گفت: من برای چیزی محزون نمی شوم، ولی درباره این مطلب تأسف می خورم که چرا در رکاب حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام با ستمکاران مبارزه نکردم. این هم پشیمانی شخصی که سکوت نمود .

همچنین مورّخین راجع به عایشه می نویسند: هر گاه کسی وی را برای به پا کردن جنگ جمل ملامت می کرد می گفت: قضا کار خود را کرد و قلم ها از نوشتن باز ماندند. به خدا قسم اگر من از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله تعداد بیست پسر داشتم که همه نظیر عبد الرحمن بن حارث بن هشام بودند و داغ آن ها را به واسطه مرگ و قتل می دیدم، برایم آسان تر بود از اینکه علیه علی بن ابی طالب علیه السّلام خروج کنم و آن کارها را انجام دهم، شکوه خود را جز برای خدا نخواهم گفت.

- سعد بن ابی وقاص، هنگامی که فهمید علی ابن ابی طالب علیه السّلام ذو الثدیة را کشت، درباره کارهای گذشته و آینده خود نگران و مضطرب گردید و گفت: به خدا قسم اگر می دانستم علی این کار را می کند،

ص: 34

لَمَشَیْتُ إِلَیْهِ وَ لَوْ حَبْواً وَ لَمَّا قَدِمَ مُعَاوِیَةُ دَخَلَ إِلَیْهِ سَعْدٌ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا إِسْحَاقَ مَا الَّذِی مَنَعَکَ أَنْ تُعِینَنِی عَلَی الطَّلَبِ بِدَمِ الْإِمَامِ الْمَظْلُومِ فَقَالَ کُنْتُ أُقَاتِلُ مَعَکَ عَلِیّاً وَ قَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یَقُولُ: أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی.

قَالَ أَنْتَ سَمِعْتَ هَذَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ نَعَمْ وَ إِلَّا صَمَّتَا قَالَ أَنْتَ الْآنَ أَقَلُّ عُذْراً فِی الْقُعُودِ عَنِ النُّصْرَةِ فَوَ اللَّهِ لَوْ سَمِعْتُ هَذَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا قَاتَلْتُهُ (1) وَ قَدْ أَحَالَ فَقَدْ سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یَقُولُ لِعَلِیٍّ علیه السلام أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ فَقَاتَلَهُ وَ هُوَ بَعْدَ مُفَارَقَتِهِ لِلدُّنْیَا یَلْعَنُهُ وَ یَشْتِمُهُ وَ یَرَی أَنَّ مُلْکَهُ وَ ثُبَاتَ قُدْرَتِهِ بِذَلِکَ إِلَّا أَنَّهُ أَرَادَ أَنْ یَقْطَعَ عُذْرَ سَعْدٍ فِی الْقُعُودِ عَنْ نَصْرِهِ- وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ لِحُمْقِهِ وَ خُرْقِهِ فَإِنَّ عَلِیّاً نَدِمَ مِمَّا کَانَ مِنْهُ مِنَ النُّهُوضِ فِی تِلْکَ الْأُمُورِ وَ إِرَاقَةِ تِلْکَ الدِّمَاءِ کَمَا نَدِمُوا هُمْ فِی النُّهُوضِ وَ الْقُعُودِ قِیلَ کَذَبْتَ وَ أَحَلْتَ لِأَنَّهُ فِی غَیْرِ مَقَامٍ قَالَ: إِنِّی قَلَّبْتُ أَمْرِی وَ أَمْرَهُمْ ظَهْراً لِبَطْنٍ فَمَا وَجَدْتُ إِلَّا قِتَالَهُمْ أَوِ الْکُفْرَ بِمَا جَاءَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله.

وَ قَدْ رُوِیَ عَنْهُ أُمِرْتُ بِقِتَالِ- النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ.

وَ رُوِیَ هَذَا الْحَدِیثُ مِنْ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ وَجْهاً عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّکَ تُقَاتِلُ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ.

وَ لَوْ أَظْهَرَ نَدَماً بِحَضْرَةِ مَنْ سَمِعُوا مِنْهُ هَذَا وَ هُوَ یَرْوِیهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَکَانَ مُکَذِّباً فِیهِ نَفْسَهُ وَ کَانَ فِیهِمُ الْمُهَاجِرُونَ کَعَمَّارٍ وَ الْأَنْصَارُ- کَأَبِی الْهَیْثَمِ وَ أَبِی أَیُّوبَ وَ دُونَهُمَا فَإِنْ لَمْ یَتَحَرَّجْ وَ لَمْ یَتَوَرَّعْ عَنِ الْکَذِبِ عَلَی مَنْ کَذَبَ عَلَیْهِ تَبَوَّأَ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ اسْتَحْیَا مِنْ هَؤُلَاءِ الْأَعْیَانِ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ عَمَّارٌ الَّذِی

یَقُولُ فِیهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: عَمَّارٌ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَمَّارٍ یَدُورُ مَعَهُ حَیْثُ دَارَ.

یَحْلِفُ جَهْدَ أَیْمَانِهِ وَ اللَّهِ لَوْ بَلَغُوا بِنَا قَصَبَاتِ هَجَرَ لَعَلِمْتُ أَنَّا عَلَی الْحَقِّ وَ أَنَّهُمْ عَلَی الْبَاطِلِ (2) وَ یَحْلِفُ أَنَّهُ قَاتَلَ رَایَتَهُ الَّتِی أَحْضَرَهَا صِفِّینَ وَ هِیَ الَّتِی أَحْضَرَهَا

ص: 35


1- 1. تری مثله فی صحیح مسلم ج 7 ص 120 و 121.
2- 2. راجع أسد الغابة ج 4 ص 46 ترجمة عمار.

خویش را به او می رسانیدم و لو اینکه با سر زانو و سینه راه می رفتم.

وقتی معاویه آمد و سعد نزد او رفت، به سعد گفت: چه چیز مانع از آن شد که تو در خونخواهی امام مظلوم (یعنی عثمان) مرا یاری کنی؟ سعد گفت: من در رکاب تو با علی بن ابی طالب علیه السّلام می جنگیدم؟ من از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شنیدم که به حضرت علی علیه السّلام می فرمود: تو برای من نظیر هارون هستی برای موسی بن عمران، معاویه گفت: آیا تو این سخن را از پیغمبر خدا شنیدی؟ گفت: آری، دو گوشم کر شوند اگر نشنیده باشم. معاویه گفت: اکنون عذر تو موجه است که ما را یاری نکردی، به خدا قسم اگر من هم چنین سخنی را از پیامبر اسلام درباره علی می شنیدم، با وی نمی جنگیدم.

این ادعای معاویه محال بود، زیرا معاویه بیش از این قبیل توصیه ها را از رسول خدا درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام شنیده بود، با این حال زمانی که حضرت علی علیه السّلام از دنیا رحلت کرد، معاویه امام را لعنت می کرد و به او ناسزا می گفت. معاویه معتقد بود که سلطنت و ثبات قدرت وی به وسیله لعن و ناسزا گفتن به علی برقرار خواهد بود. منظور معاویه از سخنی که به سعد گفت این بود که عذر او را پذیرفته باشد .

اگر کسی به خاطر حماقت و جهالتی که دارد اشکال کند و بگوید: علی بن ابی طالب هم به خاطر قیامی که برای این گونه امور نمود و خون هایی که ریخته شد پشیمان شد، همان طور که آنان به علت قیام و سکوت خود نادم شدند.

در جواب او گفته می شود: دروغ و سخن ناروایی می گویی، زیرا حضرت علی علیه السّلام چندین مرتبه فرمود: من ظاهر و باطن امر خویش و امر آنان را بررسی کردم، چاره ای ندیدم جز اینکه یا با ایشان بجنگم، یا به آنچه که حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله آورده است کافر شوم. از حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام روایت شده که فرمود: من مأموریت دارم با ناکثین و قاسطین و مارقین بجنگم. این حدیث از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله به هجده طریق نقل شده که به علی بن ابی طالب می فرمود: تو با ناکثین و قاسطین و مارقین خواهی جنگید. اگر حضرت علی علیه السّلام در حضور افرادی که سخن پیغمبر را از وی می شنیدند اظهار ندامت می نمود، خویش را تکذیب می کرد. در صورتی که افرادی از مهاجرین از قبیل عمار و از انصار از قبیل ابو الهیثم و ابو ایوب و دیگران در میان آنان بودند، بر فرض اینکه از دروغ به شخصی که هر کس به وی دروغ ببندد مقعد او پر از آتش می شود خودداری نمی کرد، حتما از بزرگان مهاجرین و انصار خجالت می کشید.

عمار یاسری که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در باره اش فرمود: عمار با حق و حق با عمار است، حق با عمار همراه است، هر کجا که برود. همان عماری که قسم می خورد و می گوید: به خدا قسم اگر ما را به نیزارهای هجر برسانند، من می دانم ما بر حق هستیم و آنان بر باطل هستند(1). و قسم می خورد، با آن بیرقی که معاویه به صفین آورد و نیز آن را در جنگ احد و احزاب آورده بود،

ص: 35


1- 1. اسد الغابة4: 46 ، شرح حال عمار.

یَوْمَ أُحُدٍ وَ الْأَحْزَابِ وَ اللَّهِ لَقَدْ قَاتَلْتُ هَذِهِ الرَّایَةَ آخِرَ أَرْبَعِ مَرَّاتٍ وَ اللَّهِ مَا هِیَ عِنْدِی بِأَهْدَی مِنَ الْأُولَی (1)

وَ کَانَ یَقُولُ إِنَّهُمْ أَظْهَرُوا الْإِسْلَامَ وَ أَسَرُّوا الْکُفْرَ حَتَّی وَجَدُوا عَلَیْهِ أَعْوَاناً وَ لَوْ نَدِمَ عَلِیٌّ علیه السلام عِنْدَ

قَوْلِهِ: أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ.

لَکَانَ مَنْ مَعَ عَلِیٍّ یَقُولُ لَهُ کَذَبْتَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِقْرَارُهُ بِذَلِکَ عَلَی نَفْسِهِ وَ کَانَتِ الْأُمَّةُ الزُّبَیْرُ وَ عَائِشَةُ وَ حِزْبُهُمَا وَ عَلِیٌّ وَ أَبُو أَیُّوبَ وَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ وَ عَمَّارٌ وَ أَصْحَابُهُ وَ سَعْدٌ وَ ابْنُ عُمَرَ وَ أَصْحَابُهُ (2) فَإِذَا اجْتَمَعُوا جَمِیعاً عَلَی النَّدَمِ فَلَا بُدَّ مِنْ أَنْ یَکُونَ اجْتَمَعُوا عَلَی نَدَمٍ مِنْ شَیْ ءٍ فَعَلُوهُ وَدُّوا أَنَّهُمْ لَمْ یَفْعَلُوهُ وَ أَنَّ الْفِعْلَ الَّذِی فَعَلُوهُ بَاطِلٌ فَقَدِ اجْتَمَعُوا عَلَی الْبَاطِلِ وَ هُمُ الْأُمَّةُ الَّتِی لَا تَجْتَمِعُ عَلَی الْبَاطِلِ أَوِ اجْتَمَعُوا عَلَی النَّدَمِ مِنْ تَرْکِ شَیْ ءٍ لَمْ یَفْعَلُوهُ وَدُّوا أَنَّهُمْ فَعَلُوهُ فَقَدِ اجْتَمَعُوا عَلَی الْبَاطِلِ بِتَرْکِهِمْ جَمِیعاً الْحَقَّ وَ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ یَکُونَ

النَّبِیُّ ص حِینَ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام إِنَّکَ تُقَاتِلُ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ.

کَانَ ذَلِکَ مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله خَبَراً وَ لَا یَجُوزُ أَنْ لَا یَکُونَ مَا أَخْبَرَ إِلَّا بِأَنْ یُکَذِّبَ الْمُخْبِرَ أَوْ یَکُونَ أَمْرُهُ بِقِتَالِهِمْ (3) وَ تَرْکُهُ

ص: 36


1- 1. و قال ابن سعد: نظر عمّار الی عمرو بن العاص و بیده رایة فناداه: ویحک یا ابن العاص هذه رایة قد قاتلت بها مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ثلاث مرّات و هذه الرابعة.
2- 2. یرید ان الأمة بین ثلاث طوائف: طائفة: الزبیر و عائشة و حزبهما الناکثون فی الجمل، و طائفة علیّ علیه السلام و المهاجرون و الأنصار یقاتلونهم، و طائفة قاعدون عن الحرب و هم عبد اللّه بن عمر و سعد بن أبی وقاص، فإذا کان هؤلاء الطوائف و هم أمة محمّد کلهم ندموا علی ما تدعون، فقد اجتمعوا علی الخطأ، و النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال: لا تجتمع. امتی علی الخطأ.
3- 3. أی یکون النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أمر علیا بقتالهم و ترکه کذلک و لم یخبر الآخرین بالامر لانه علیهم السلام یأتمر بما أمر به عنده، و لذلک قال« فو اللّه ما وجدت الا السیف أو الکفر بما أنزل اللّه علی محمّد صلّی اللّه علیه و آله علی ما ذکره ابن الأثیر ج 4 ص 31 من أسد الغابة.

چهار مرتبه جنگیده است. می گفت: به خدا قسم این بیرق از بیرق اولی نزد من هدایت یافته تر نبود. عمار می گفت: آنان اسلام را ظاهر و کفر را پنهان می کردند تا اینکه یارانی برای کفر به دست آوردند .

اگر حضرت علی علیه السّلام از سخن خود که می فرمود: من مأموریت دارم با ناکثین و قاسطین بجنگم پشیمان بود،آن افرادی که با حضرت بودند به وی می گفتند: تو به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله دروغ بستی و امام هم اقرار می کرد. در نتیجه باید زبیر و عایشه و یاران آنان، علی علیه السّلام و ابو ایوب و خزیمة بن ثابت و عمار و اصحاب ایشان(1)، سعد و ابن عمر و یارانشان عموماً نادم و پشیمان شده باشند. اگر همه آن ها پشیمان شده باشند، پس در این ندامت متحد شدند، بنابراین دوست داشتند آن کارهایی را که انجام داده اند انجام نمی دادند، زیرا آن اعمالی را که انجام داده اند باطل بوده است، پس بر انجام دادن باطل اجتماع نموده اند. در حالی که ایشان امتی بودند که بر باطل اجتماع نمی کردند.

یا اینکه همگی به خاطر کاری که آن را ترک کرده اند و دوست داشتند که آن کار را انجام می دادند پشیمان شدند، پس همگی از این که حق را ترک کردند پشیمان هستند. همچنین هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به حضرت می فرمود: تو با ناکثین و قاسطین و مارقین خواهی جنگید، این باید خبری باشد که آن حضرت داده است. جایز نیست خبری که پیامبر داده است اتفاق نیفتد، مگر اینکه خبر دهنده را تکذیب نمود، یا اینکه امام علی علیه السّلام را به جنگ با ایشان مأمور کرده باشد که در این صورت ترک

ص: 36


1- 1. منظور آن است که امت سه طایفه بودند: یک طایفه: زبیر، عایشه و حزب آن دو که ناکثین در جمل بودند، و طایفه دیگر علی علیه السلام و مهاجرین و انصار بودند که با آن ها می جنگیدند، طایفه دیگر قاعدین بودند، کسانی دست از جنگ کشیده بودند، آن ها عبارت بودند از عبدالله بن عمر و سعد بن ابی وقاص. اگر این طوایف که همگی امت محمد صلی الله علیه و آله بودند، از آنچه ادعا کردند پشیمان شده باشند، در واقع در کاری اشتباه اجتماع کرده اند، در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: امت من در کار خطا با یکدیگر متحد نمی شوند.

لِلِائْتِمَارِ بِمَا أُمِرَ بِهِ عِنْدَهُ کَمَا قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنَّهُ کَفَرَ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ فَإِنَّ الْحَسَنَ أَخْبَرَ بِأَنَّهُ حَقَنَ دِمَاءً أَنْتَ تَدَّعِی أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ مَأْمُوراً بِإِرَاقَتِهَا وَ الْحَقْنُ لِمَا أَمَرَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ بِإِرَاقَتِهِ مِنَ الْحَاقِنِ عِصْیَانٌ قُلْنَا إِنَّ الْأُمَّةَ الَّتِی ذَکَرَ الْحَسَنُ علیه السلام أُمَّتَانِ وَ فِرْقَتَانِ وَ طَائِفَتَانِ هَالِکَةٌ وَ نَاجِیَةٌ وَ بَاغِیَةٌ وَ مَبْغِیٌّ عَلَیْهَا فَإِذَا لَمْ یَکُنْ حَقْنُ دِمَاءِ الْمَبْغِیِّ عَلَیْهَا إِلَّا بِحَقْنِ دِمَاءِ الْبَاغِیَةِ لِأَنَّهُمَا إِذَا اقْتَتَلَا وَ لَیْسَ لِلْمَبْغِیِّ عَلَیْهَا قِوَامٌ بِإِزَالَةِ الْبَاغِیَةِ حُقِنَ دَمُ الْمَبْغِیِّ عَلَیْهَا وَ إِرَاقَةُ دَمِ الْبَاغِیَةِ مَعَ الْعَجْزِ عَنْ ذَلِکَ إِرَاقَةٌ لِدَمِ الْمَبْغِیِّ عَلَیْهَا لَا غَیْرُ فَهَذَا هَذَا فَإِنْ قَالَ فَمَا الْبَاغِی عِنْدَکَ أَ مُؤْمِنٌ أَوْ کَافِرٌ أَوْ لَا مُؤْمِنٌ وَ لَا کَافِرٌ قُلْنَا إِنَّ الْبَاغِیَ هُوَ الْبَاغِی بِإِجْمَاعِ أَهْلِ الصَّلَاةِ وَ سَمَّاهُمْ أَهْلُ الْإِرْجَاءِ مُؤْمِنِینَ مَعَ تَسْمِیَتِهِمْ إِیَّاهُمْ بِالْبَاغِینَ وَ سَمَّاهُمْ أَهْلُ الْوَعِیدِ کُفَّاراً مُشْرِکِینَ وَ کُفَّاراً غَیْرَ مُشْرِکِینَ کَالْإِبَاضِیَّةِ وَ الزَّیْدِیَّةِ وَ فُسَّاقاً خَالِدِینَ فِی النَّارِ کَوَاصِلٍ وَ عُمَرَ وَ مُنَافِقِینَ خَالِدِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ- کَالْحَسَنِ وَ أَصْحَابِهِ فَکُلُّهُمْ قَدْ أَزَالَ الْبَاغِیَ عَمَّا کَانَ فِیهِ قَبْلَ الْبَغْیِ فَأَخْرَجَهُ قَوْمٌ إِلَی الْکُفْرِ وَ الشِّرْکِ کَجَمِیعِ الْخَوَارِجِ غَیْرِ الْإِبَاضِیَّةِ(1)

وَ إِلَی الْکُفْرِ غَیْرِ الشِّرْکِ کَالْإِبَاضِیَّةِ وَ الزَّیْدِیَّةِ وَ إِلَی الْفِسْقِ وَ النِّفَاقِ کَوَاصِلٍ وَ أَقَلُّ مَا حَکَمَ عَلَیْهِمْ أَهْلُ الْإِرْجَاءِ إِسْقَاطُهُمْ مِنَ السُّنَنِ وَ الْعَدَالَةِ وَ الْقَبُولِ فَإِنْ قَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ سَمَّی الْبَاغِیَ مُؤْمِناً فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا(2) فَجَعَلَهُمْ مُؤْمِنِینَ قُلْنَا لَا بُدَّ مِنْ أَنَّ الْمَأْمُورَ بِالْإِصْلَاحِ بَیْنَ الطَّائِفَتَیْنِ الْمُقْتَتِلَیْنِ کَانَ قَبْلَ اقْتِتَالِهِمَا عَالِماً بِالْبَاغِیَةِ مِنْهُمَا أَ وَ لَمْ یَکُنْ عَالِماً بِالْبَاغِیَةِ مِنْهُمَا فَإِنْ کَانَ عَالِماً بِالْبَاغِیَةِ مِنْهُمَا کَانَ مَأْمُوراً بِقِتَالِهَا مَعَ الْمَبْغِیِّ عَلَیْهَا- حَتَّی تَفِی ءَ إِلی أَمْرِ اللَّهِ وَ هُوَ الرُّجُوعُ إِلَی مَا خَرَجَ مِنْهُ بِالْبَغْیِ وَ إِنْ کَانَ الْمَأْمُورُ بِالْإِصْلَاحِ جَاهِلًا بِالْبَاغِیَةِ وَ الْمَبْغِیِّ عَلَیْهَا فَإِنَّهُ کَانَ جَاهِلًا بِالْمُؤْمِنِ غَیْرِ الْبَاغِی وَ الْمُؤْمِنِ الْبَاغِی وَ کَانَ الْمُؤْمِنُ غَیْرُ الْبَاغِی عَرَفَ بَعْدَ التَّبْیِینِ وَ الْفَرْقُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْبَاغِی- [کَانَ] مُجْمَعاً مِنْ

ص: 37


1- 1. فرقة من الخوارج انتسبوا الی عبد اللّه بن أباض التمیمی.
2- 2. الحجرات: 9.

آن همچنان که حضرت علی فرمود کفر است.

اگر کسی اشکال کند و بگوید: امام حسن علیه السّلام فرمود که خون هایی را از ریختن حفظ نموده است، و تو ادعا می کنی که حضرت علی علیه السّلام به ریختن آن خون ها مأموریت داشته است، در صورتی که جلوگیری از ریختن خونی که خدا و رسولش به ریختن آن دستور داده اند گناه است. ما در جواب می گوییم: امتی که امام حسن علیه السّلام فرمود: دو امت، دو فرقه و دو طائفه هستند: یکی امتی که هلاک می شود و دیگری امتی که نجات خواهد یافت. به عبارت دیگر، امتی که سرکش و امتی که مظلوم باشد.

زمانی که جلوگیری از ریختن خون مظلومان جز با نریختن خون ظالم ممکن نشود، چاره ای نیست جز اینکه باید از ریختن خون ظالم هم جلوگیری کرد، زیرا هنگامی که ایشان بجنگند، امت مظلوم در مقابل ظالم قدرتی ندارد که او را مغلوب و خویشتن را حفظ کند، پس ریختن خون امت ظالم در صورت ناتوان بودن، در واقع ریختن خون مظلومان است.

اگر کسی بگوید: به نظر شما معنی باغی(1) چیست؟ آیا مؤمن است، یا کافر، یا نه مؤمن است و نه کافر؟ می گوییم: معنی باغی به اجماع اهل نماز، همان شخص ظالم و ستمکار است. گروه مرجئه آنان را مؤمن می دانند با اینکه آن ها را باغی می نامند. اهل وعید شخص متمرد را کافر مشرک و کافر غیر مشرک می نامند، نظیر گروه اباضیه(2)

و زیدیه و آنان را فاسقینی می دانند که در آتش جاودانند، نظیر واصل و عمر، و یا ایشان را منافقینی می دانند که در پست ترین طبقات جهنم جاودانند، نظیر حسن و یاران او. بنابراین عموم اهل نماز، شخص متمرد را از آنچه که قبلا بوده خارج نموده اند. گروهی آنان را کافر و مشرک می دانند، نظیر عموم خوارج غیر از اباضیه، و قومی ایشان را کافر غیر مشرک می نامند، مثل اباضیه و زیدیه و بعضی آن ها را فاسق و منافق معرفی می کنند نظیر واصل. کم ترین حکمی که گروه مرجئه بر علیه آنان صادر کرده اند این است که ایشان را از سنت و عدالت و قبول شهادت ساقط و خارج می دانند.

اگر گوینده ای بگوید: خداوند عزّوجلّ شخص متمرد را مؤمن نامیده و فرموده است: «و إن طائفتان من المؤمنین اقتتلوا»(3)، {اگر دو طایفه از مؤمنان با هم جنگیدند.} ما می گوییم: کسی که می خواهد بین دو طایفه جنگجو صلح برقرار کند، قبل از جنگ آنان، یا شخص متمرد باغی را می شناسد یا نمی شناسد.

اگر شخص متمرد را بشناسد، باید به اتفاق آن شخصی که مظلوم قرار گرفته با شخص متمرد بجنگد تا برگردد و تسلیم امر خدا شود. اگر شخص اصلاح دهنده شخص متمرد و شخص مظلوم را نشناسد، که آن شخص، متمرد مؤمن و متمرد غیر مؤمن را تشخیص نخواهد داد. و مؤمن غیر باغی پس از توضیح شناخته می شود. فرق بین مؤمن غیر متمرد و مؤمن متمرد این است

ص: 37


1- 1. باغی کسی است که از اطاعت امام عادل تمرد کند. گروهی از خوارج که به عبدالله بن اباض تمیمی منسوب بودند.
2- 3. حجرات / 9
3-

أَهْلِ الصَّلَاةِ عَلَی إِیمَانِهِ- لَا اخْتِلَافَ بَیْنَهُمْ فِی اسْمِهِ وَ الْمُؤْمِنُ الْبَاغِی بِزَعْمِکَ مُخْتَلِفٌ فِیهِ فَلَا یُسَمَّی مُؤْمِناً حَتَّی یُجْمَعَ عَلَی أَنَّهُ مُؤْمِنٌ کَمَا أُجْمِعَ عَلَی أَنَّهُ بَاغٍ فَلَا یُسَمَّی الْبَاغِی مُؤْمِناً إِلَّا بِإِجْمَاعِ أَهْلِ الصَّلَاةِ عَلَی تَسْمِیَتِهِ مُؤْمِناً کَمَا أَجْمَعُوا عَلَیْهِ وَ عَلَی تَسْمِیَتِهِ بَاغِیاً فَإِنْ قَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ سَمَّی الْبَاغِیَ لِلْمُؤْمِنِینَ أَخاً وَ لَا یَکُونُ أَخُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَّا مُؤْمِناً قِیلَ أَحَلْتَ وَ بَاعَدْتَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ سَمَّی هُوداً وَ هُوَ نَبِیٌّ أَخَا عَادٍ وَ هُمْ کُفَّارٌ فَقَالَ وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُوداً(1) وَ قَدْ یُقَالُ لِلشَّامِیِّ یَا أَخَا الشَّامِ وَ لِلْیَمَانِیِّ یَا أَخَا الْیَمَنِ وَ یُقَالُ لِلْمُسَایِفِ اللَّازِمِ لَهُ الْمُقَاتِلِ بِهِ فُلَانٌ أَخُ السَّیْفِ فَلَیْسَ فِی یَدِ الْمُتَأَوِّلِ أَخُ الْمُؤْمِنِ لَا یَکُونُ إِلَّا مُؤْمِناً مَعَ شَهَادَةِ الْقُرْآنِ بِخِلَافِهِ وَ شَهَادَةِ اللُّغَةِ بِأَنَّهُ یَکُونُ الْمُؤْمِنُ أَخَا الْجَمَادِ الَّذِی هُوَ الشَّامُ وَ الْیَمَنُ وَ السَّیْفُ وَ الرُّمْحُ وَ بِاللَّهِ أَسْتَعِینُ عَلَی أُمُورِنَا فِی أَدْیَانِنَا وَ دُنْیَانَا وَ آخِرَتِنَا وَ إِیَّاهُ نَسْأَلُ التَّوْفِیقَ لِمَا قَرُبَ مِنْهُ وَ أُزْلِفَ لَدَیْهِ بِمَنِّهِ وَ کَرَمِهِ بیان استلأم الرجل إذا لبس اللأمة و هی الدرع و کفرت الشی ء أکفره بالکسر کفرا أی سترته و نذر القوم بالعدو بکسر الذال أی علموا و الخطب الأمر و الشأن و بهظه الأمر کمنع غلبه و ثقل علیه.

قوله علیه السلام و لا تخف إن غدرت أی لا یرتفع عنک ثقل إن لم تف بالعهد کما أنه لا یثقل علیک إن وفیت قوله ما عزاه أی نسبه إلی النبی صلی الله علیه و آله من العذر فی هذا الخروج و یقال أسی علی مصیبة بالکسر یأسی أسی أی حزن قوله أخذه ما قدم و ما أخر أی أخذه هم ما قدم من سوء معاملته مع علی علیه السلام و ما أخر من نصرته أو من عذاب الآخرة أو کنایة عن هموم شتی لأمور کثیرة مختلفة. و القلق محرکة الانزعاج و نزق کفرح و ضرب طاش و خف عند الغضب قوله عن النصرة أی عن نصرة علی علیه السلام قوله و أحال هذا کلام الصدوق أی

ص: 38


1- 1. هود: 50.

که اهل نماز با اینکه در اسم او اختلاف دارند، عموماً وی را مؤمن می دانند. اما مؤمن متمرد که اهل نماز به گمان تو در باره اش اختلاف دارند، مؤمنی نیست که عموما وی را مؤمن بدانند، بلکه اجماعاً او را متمرد می دانند. پس نتیجه این می شود که شخص متمرد را نمی توان مؤمن گفت مگر هنگامی که اهل نماز عموماً وی را مؤمن بدانند، همان طور که عموماً بر متمرد بودن شخص باغی متفق القول می باشند.

اگر کسی بگوید: خدای سبحان شخص متمرد را برادر مؤمنین معرفی نموده است و کسی که برادر مؤمن باشد، خود او نیز مؤمن خواهد بود. در جوابش گفته می شود: سخنی محال و دور از خرد گفتی. زیرا خدای حکیم می فرماید: «و إلی عاد أخاهم هوداً»(1)،

{به سوی قوم عاد برادرشان هود را فرستادیم.} در صورتی که حضرت هود پیغمبر بود و قوم عاد کافر بودند. در بین اعراب این اصطلاح شایع است که به شخص شامی می گویند ای برادر شامی و به شخص یمنی می گویند برادر یمنی و به شخصی که شمشیر همراه داشته باشد، می گویند فلانی برادر شمشیر است. بنابراین شخص مدعی دلیلی ندارد که بگوید «برادر مؤمن هم مؤمن است»، با اینکه قرآن بر خلاف گفته وی شهادت می دهد و با استناد به زبان عربی می شود گفت، مؤمن برادر جامداتی مانند شام و یمن و شمشیر و نیزه است. از خدا در امور دینی، دنیوی و اخروی خویش کمک می طلبیم و از او می خواهیم که به منت و کرمش توفیق رسیدن به آنچه نزد اوست عطا کند .

«استلأم الرجل» یعنی مرد زره پوشید و أمة به معنای زره است؛ «کفرت الشیء أکفره» با کسره یعنی آن را پوشاند؛ «نذر العدو» با کسر ذال یعنی از دشمن آگاه شدند پس از او پرهیز کرده و برای مقابله با او آماده شدند؛ «الخطب»: «ما خطبک؟» یعنی چه چیز تو را به این کار واداشت؟ «بهظه الأمر» کاری که سنگین بود و برایش ایجاد زحمت کرد.

سخن امام علیه السّلام: «و لا تخفُّ أن غدرت» یعنی اگر به عهد خود وفا نکنی، سختی و زحمت از تو برطرف نمی شود، همچنان که اگر به عهد خود وفا کنی دچار سختی نخواهی شد. عبارت «ما عزّاه» یعنی گناه و عذر این خروج را به پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت داد. گفته می شود «أسی علی مصیبة» با کسر، یعنی بر این مصیبت غمگین شد، عبارت «أخذه ما قدّم و أخّر» یعنی ناراحتی از بد رفتاری هایی که با علی علیه السّلام کرد و یاری ای که ترک کرد، او را دچار کرد، یا عذاب آخرت که نهایتا به آن دچار خواهد شد، یا کنایه از غم های زیادی است که در امور متفاوت ایجاد می شود.

«قلق» نگرانی است که موجب انزعاج می شود؛ و «نزق» هم وزن فرح و «ضرب» یعنی عقلش را هنگام خشم از دست داد. عبارت «عن النصرة» منظور یاری علی علیه السّلام است و عبارت «و أحال» در سخن شیخ صدوق یعنی

ص: 38


1- 1. هود / 50

کذب معاویة و أتی بالمحال حتی ادعی عدم سماع ذلک قوله إنه قاتل رایته أی رایة معاویة قوله بأهدی من الأولی أی هی مثل الأولی رایة شرک فی أنها رایة شرک و کفر قوله أو یکون أمره حاصله أن هذا الکلام من النبی صلی الله علیه و آله إما إخبار أو أمر فی صورة الخبر و علی ما ذکرت من کونهم علی الحق یلزم علی الأول کذب الرسول صلی الله علیه و آله و علی الثانی مخالفة أمیر المؤمنین علیه السلام لما أمره به الرسول صلی الله علیه و آله.

أقول: قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ نَهْجِ الْبَلَاغَةِ قَالَ أَبُو الْفَرَجِ الْأَصْفَهَانِیُّ: کَتَبَ الْحَسَنُ علیه السلام إِلَی مُعَاوِیَةَ مَعَ جُنْدَبِ (1)

بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَزْدِیِّ مِنَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکَ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ وَ مِنَّةً لِلْمُؤْمِنِینَ تَوَفَّاهُ اللَّهُ غَیْرَ مُقَصِّرٍ وَ لَا وَانٍ بَعْدَ أَنْ أَظْهَرَ اللَّهُ بِهِ الْحَقَّ وَ مَحَقَ بِهِ الشِّرْکَ وَ خَصَّ قُرَیْشاً خَاصَّةً فَقَالَ لَهُ وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ (2) فَلَمَّا تُوُفِّیَ تَنَازَعَتْ سُلْطَانَهُ الْعَرَبُ فَقَالَتْ قُرَیْشٌ نَحْنُ قَبِیلَتُهُ وَ أُسْرَتُهُ وَ أَوْلِیَاؤُهُ وَ لَا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تُنَازِعُونَا سُلْطَانَ مُحَمَّدٍ وَ حَقَّهُ فَرَأَتِ الْعَرَبُ أَنَّ الْقَوْلَ مَا قَالَتْ قُرَیْشٌ وَ أَنَّ الْحُجَّةَ لَهُمْ فِی ذَلِکَ عَلَی مَنْ نَازَعَهُمْ أَمْرَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَأَنْعَمَتْ لَهُمْ وَ سَلَّمَتْ إِلَیْهِمْ.

ثُمَّ حَاجَجْنَا نَحْنُ قُرَیْشاً بِمِثْلِ مَا حَاجَّتْ بِهِ الْعَرَبُ فَلَمْ تُنْصِفْنَا قُرَیْشٌ إِنْصَافَ الْعَرَبِ لَهَا إِنَّهُمْ أَخَذُوا هَذَا الْأَمْرَ دُونَ الْعَرَبِ بِالْإِنْصَافِ وَ الِاحْتِجَاجِ فَلَمَّا صِرْنَا أَهْلَ بَیْتِ مُحَمَّدٍ وَ أَوْلِیَاءَهُ إِلَی مُحَاجَّتِهِمْ وَ طَلَبِ النَّصَفِ مِنْهُمْ بَاعَدُونَا وَ اسْتَوْلَوْا بِالاجْتِمَاعِ عَلَی ظُلْمِنَا وَ مُرَاغَمَتِنَا وَ الْعَنَتِ مِنْهُمْ لَنَا فَالْمَوْعِدُ اللَّهُ وَ هُوَ الْوَلِیُّ النَّصِیرُ.

وَ لَقَدْ تَعَجَّبْنَا لِتَوَثُّبِ الْمُتَوَثِّبِینَ عَلَیْنَا فِی حَقِّنَا وَ سُلْطَانِ نَبِیِّنَا وَ إِنْ کَانُوا ذَوِی فَضِیلَةٍ وَ سَابِقَةٍ فِی الْإِسْلَامِ وَ أَمْسَکْنَا عَنْ مُنَازَعَتِهِمْ مَخَافَةً عَلَی الدِّینِ أَنْ یَجِدَ الْمُنَافِقُونَ وَ الْأَحْزَابُ فِی ذَلِکَ مَغْمَزاً یَثْلِمُونَهُ بِهِ أَوْ یَکُونَ لَهُمْ بِذَلِکَ سَبَبٌ إِلَی مَا أَرَادُوا مِنْ إِفْسَادِهِ فَالْیَوْمَ فَلْیَتَعَجَّبِ الْمُتَعَجِّبُ مِنْ تَوَثُّبِکَ یَا مُعَاوِیَةُ عَلَی أَمْرٍ لَسْتَ مِنْ

ص: 39


1- 1. فی الأصل: حرب بن عبد اللّه، و هو تصحیف.
2- 2. الزخرف: 44.

معاویه دروغ گفت و سخنی محال به زبان آورد. عبارت «أنّه قاتل رایته» منظور بیرق معاویه است و عبارت «بأهدی من الأولی» یعنی مانند اولین بیرق شرک، این نیز بیرق شرک و کفر است. عبارت «أو یکون أمره» نتیجه آن است که این سخن از پیامبر صلی الله علیه و آله است که یا خبر است و یا امری که به صورت خبر آمده است، و بر اساس آنچه

در مورد مخالفت آن ها با حق ذکر کردیم، اولی باید رسول خدا صلی الله علیه و آله را تکذیب کرده و دومی باید با امیر المؤمنین علیه السّلام برای آنچه رسول خدا صلی الله علیه و آله به او دستور داده مخالفت کرده باشد.

مؤلف: ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه از قول ابو الفرج اصفهانی نقل می کند که گفت: امام حسن علیه السّلام به وسیله جندب بن عبد اللّه ازدی نامه ای برای معاویه نوشت که مضمون آن این بود: از حسن بن علی که امیر المؤمنین است به معاویة بن ابو سفیان: سلام علیکم، خدایی را سپاس می گویم که خدایی جز او نیست اما بعد: خدای توانا حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله را که رحمتی است برای جهانیان فرستاد و بدین وسیله بر مؤمنین منت نهاد. بعد از آن که خدا به وسیله ایشان حق را ظاهر و شرک را نابود ساخت، او را بدون هیچ گونه تقصیر و ناتوانی قبض روح نمود و قریش را به آن بزرگوار اختصاص داد و فرمود: «و إنّه لذکر لک و لقومک»(1)، {به راستی که قرآن برای تو و قوم تو مایه تذکر است.} هنگامی که آن حضرت رحلت نمود، اعراب بر سر مقام او با یکدیگر درگیر شدند. قریش گفتند: ما قبیله، بستگان و دوستان محمّد صلی الله علیه و آله هستیم، شایسته نیست که شما در مورد مقام و حق پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم با ما درگیر شوید. اعراب اعتقاد داشتند که حرف حرف قریش و در مقابل مخالفین حق با ایشان است، لذا اعراب به قریش احترام گذاشته و تسلیم ایشان شدند.

سپس ما همان دلیل و برهانی را که قریش برای عرب آوردند برایشان آوردیم. ولی قریش آن گونه که عرب با ایشان منصفانه رفتار کرد، با ما به انصاف رفتار نکردند. قریش بر خلاف عرب که منصف و دارای دلیل و حجت

بودند، مقام پیامبر اسلام را تصاحب نمود. ما که اهل بیت و دوستان حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هستیم با قریش مجادله کردیم و از آنان خواستیم که منصفانه با ما رفتار کنند، ولی ما را تبعید کردند و برای ستم بر علیه ما متحد شده، و ما را دچار سختی کردند. وعده عذاب با خدا است، خدا است که سرپرست و یاری رسان است.

ما از افرادی که بر ما مستولی شدند و حق ما را که مقام خلافت است، ظالمانه گرفتند تعجب می کنیم، و لو اینکه با فضیلت بوده و در اسلام هم سابقه دار باشند. ما از ترس اینکه مبادا منافقین و احزاب مخالف اسلام از موقعیت استفاده کرده و راه و رخنه ای برای تخریب دین پیدا کنند، یا اینکه سببی به دست آورده و دین اسلام را فاسد نمایند، از درگیری با غاصبین خودداری کردیم. ای معاویه! شخص متعجب، امروز از تو تعجب می کند، زیرا بر مقامی مسلط شدی که شایستگی آن را نداری.

ص: 39


1- 1. زخرف/ 44

أَهْلِهِ لَا بِفَضْلٍ فِی الدِّینِ مَعْرُوفٍ وَ لَا أَثَرٍ فِی الْإِسْلَامِ مَحْمُودٍ وَ أَنْتَ ابْنُ حِزْبٍ مِنَ الْأَحْزَابِ وَ ابْنُ أَعْدَی قُرَیْشٍ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَکِنَّ اللَّهَ حَسِیبُکَ فَسَتُرَدُّ فَتَعْلَمُ لِمَنْ عُقْبَی الدَّارِ وَ بِاللَّهِ لَتَلْقَیَنَّ عَنْ قَلِیلٍ رَبَّکَ ثُمَّ لَیَجْزِیَنَّکَ بِمَا قَدَّمَتْ یَدَاکَ وَ مَا اللَّهُ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ إِنَّ عَلِیّاً لَمَّا مَضَی لِسَبِیلِهِ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَوْمَ قُبِضَ وَ یَوْمَ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِ بِالْإِسْلَامِ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیّاً وَلَّانِی الْمُسْلِمُونَ الْأَمْرَ بَعْدَهُ فَأَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ لَا یُؤْتِیَنَا فِی الدُّنْیَا الزَّائِلَةِ شَیْئاً یَنْقُصُنَا بِهِ فِی الْآخِرَةِ مِمَّا عِنْدَهُ مِنْ کَرَامَتِهِ وَ إِنَّمَا حَمَلَنِی عَلَی الْکِتَابِ إِلَیْکَ الْإِعْذَارُ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی أَمْرِکَ وَ لَکَ فِی ذَلِکَ إِنْ فَعَلْتَهُ الْحَظُّ الْجَسِیمُ وَ الصَّلَاحُ لِلْمُسْلِمِینَ فَدَعِ التَّمَادِیَ فِی الْبَاطِلِ وَ ادْخُلْ فِیمَا دَخَلَ فِیهِ النَّاسُ مِنْ بَیْعَتِی فَإِنَّکَ تَعْلَمُ أَنِّی أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکَ عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ کُلِ أَوَّابٍ حَفِیظٍ وَ مَنْ لَهُ قَلْبٌ مُنِیبٌ.

وَ اتَّقِ اللَّهَ وَ دَعِ الْبَغْیَ وَ احْقُنْ دِمَاءَ الْمُسْلِمِینَ فَوَ اللَّهِ مَا لَکَ مِنْ خَیْرٍ فِی أَنْ تَلْقَی اللَّهَ مِنْ دِمَائِهِمْ بِأَکْثَرَ مِمَّا أَنْتَ لَاقِیهِ بِهِ وَ ادْخُلْ فِی السِّلْمِ وَ الطَّاعَةِ وَ لَا تُنَازِعِ الْأَمْرَ أَهْلَهُ وَ مَنْ هُوَ أَحَقُّ بِهِ مِنْکَ لِیُطْفِئَ اللَّهُ النَّائِرَةَ بِذَلِکَ وَ یَجْمَعَ الْکَلِمَةَ وَ یُصْلِحَ ذَاتَ الْبَیْنِ وَ إِنْ أَنْتَ أَبَیْتَ إِلَّا التَّمَادِیَ فِی غَیِّکَ سِرْتُ إِلَیْکَ بِالْمُسْلِمِینَ فَحَاکَمْتُکَ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ بَیْنَنا وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ أقول ثم ذکر جواب معاویة و ما أظهر فیه من الکفر و الإلحاد إِلَی قَوْلِهِ وَ قَدْ فَهِمْتُ الَّذِی دَعَوْتَنِی إِلَیْه مِنَ الصُّلْحِ فَلَوْ عَلِمْتُ أَنَّکَ أَضْبَطُ مِنِّی لِلرَّعِیَّةِ وَ أَحْوَطُ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ أَحْسَنُ سِیَاسَةً وَ أَقْوَی عَلَی جَمْعِ الْأَمْوَالِ وَ أَکْیَدُ لِلْعَدُوِّ لَأَجَبْتُکَ إِلَی مَا دَعَوْتَنِی إِلَیْهِ وَ رَأَیْتُکَ لِذَلِکَ أَهْلًا وَ لَکِنْ قَدْ عَلِمْتَ أَنِّی أَطْوَلُ مِنْکَ وَلَایَةً وَ أَقْدَمُ مِنْکَ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ تَجْرِبَةً وَ أَکْبَرُ مِنْکَ سِنّاً فَأَنْتَ أَحَقُّ أَنْ تُجِیبَنِی إِلَی هَذِهِ الْمَنْزِلَةِ الَّتِی سَأَلْتَنِی فَادْخُلْ فِی طَاعَتِی وَ لَکَ الْأَمْرُ مِنْ بَعْدِی وَ لَکَ مَا فِی بَیْتِ مَالِ الْعِرَاقِ بَالِغاً مَا بَلَغَ تَحْمِلُهُ إِلَی حَیْثُ أَحْبَبْتَ وَ لَکَ خَرَاجُ أَیِّ کُوَرِ الْعِرَاقِ شِئْتَ مَعُونَةً عَلَی نَفَقَتِکَ یَجْبِیهَا أَمِینُکَ وَ یَحْمِلُهَا إِلَیْکَ فِی

ص: 40

نه در دین فضیلت و شخصیتی داری که معروف باشد و نه اثری در اسلام داری که مورد ستایش باشد. تو طرفدار یکی از احزاب هستی، تو پسر دشمن ترین قریش هستی که با رسول خدا صلی الله علیه وآله دشمنی می کردند، خدا تو را مؤاخذه و محاسبه خواهد کرد. به زودی وارد عالم آخرت می شوی و خواهی دانست عاقبت چه کسی به خیر خواهد شد. به خدا قسم طولی نمی کشد که خدای خود را ملاقات خواهی کرد و او آنچه را که پیشاپیش فرستاده ای به تو خواهد داد و خدا در حق بندگان ظلم نخواهد کرد.

هنگامی که علی بن ابی طالب علیه السّلام می خواست قبض روح شود، مرا خلیفه و سرپرست مسلمانان، بعد از خود قرار داد. من از خدا می خواهم در دنیا چیزی به من ندهد که به واسطه آن از کرامت های آخرتم کم شود. تنها چیزی که مرا وادار کرد این نامه را برای تو بنویسم این بود که پیش خدا در مورد قضیه تو عذری داشته باشم. اگر تو این نصیحت را از من بپذیری دارای نصیب بزرگ خواهی بود و به صلاح مسلمانان هم هست. بیا و دست از باطل بردار و همین طور که مردم با من بیعت کردند تو نیز بیعت کن. تو می دانی که من نزد خدا برای مقام خلافت از تو سزاوارترم و هر کسی که از باطل برگردد و قلبی توبه کار داشته باشد محفوظ خواهد بود.

ای معاویه! از خدا بترس، دست از ظلم بردار، از ریختن خون های مسلمین جلوگیری کن! به خدا قسم خیری در این نیست که خدا را ملاقات کنی و او را با بیشتر از این خون هایی که از مسلمانان ریخته ای دیدار نمایی. بیا و در حریم طاعت خدا و رسولش وارد شو. با کسی که نسبت به حق و امر خلافت بیش از تو شایستگی دارد نزاع مکن، شاید خدا بدین وسیله نائره خونریزی را خاموش کند، مسلمین را متحد نماید و بین آن ها را صلح و سازش دهد. اگر تو غیر از فرو رفتن در باطل را نپذیری من به همراه مسلمانان به سوی تو خواهم آمد، و از تو دادخواهی می کنم تا آن خدایی که احکم الحاکمین است بین من و تو داوری فرماید.

مؤلف: ابن ابی الحدید پس از این نامه، جواب معاویه و کفر و الحادی را که در آن بود نقل می کند تا آنجا که می گوید: من متوجه شدم که تو مرا به صلح و سازش دعوت کردی، اگر یقین پیدا می کردم که تو برای رعیت از من قانون مندتر هستی، بیش از من احتیاط می کنی، از من سیاستمدار تر هستی، در جمع آوری اموال قدرت بیشتری داری و در مقابل دشمن زیرک تری، دعوت تو را اجابت می کردم و یقین پیدا می کردم که شایستگی این مقام را داری. ولی خودت می دانی که من از لحاظ ولایت و قدرت از تو اقتدار بیشتر و در مورد این امت تجربه بیشتری دارم و از لحاظ سن از تو بزرگ ترم. بنابراین تو سزاوارتری که در امر خلافت از من پیروی کنی. مطیع باش تا پس از من مقام خلافت را صاحب شوی، بیت المال عراق که خواستی برای تو باشد، تا آن را در هر راهی که خواستی مصرف کنی، همچنین خراج هر قسمتی از عراق را که خواستی از آن تو باشد، که برای زندگی خود خرج کنی، این خراج را شخصی که امین توست جمع می کند و همه ساله به تو تحویل می دهد.

ص: 40

کُلِّ سَنَةٍ وَ لَکَ أَنْ لَا یُسْتَوْلَی عَلَیْکَ بِالْأَشْیَاءِ وَ لَا یُقْضَی دُونَکَ الْأُمُورُ وَ لَا تُعْصَی فِی أَمْرٍ أَرَدْتَ بِهِ طَاعَةَ اللَّهِ أَعَانَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکَ عَلَی طَاعَتِهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ مُجِیبُ الدُّعَاءِ وَ السَّلَامُ.

قَالَ جُنْدَبٌ فَلَمَّا أَتَیْتُ الْحَسَنَ علیه السلام بِکِتَابِ مُعَاوِیَةَ قُلْتُ لَهُ إِنَّ الرَّجُلَ سَائِرٌ إِلَیْکَ فَابْدَأْهُ بِالْمَسِیرِ حَتَّی تُقَاتِلَهُ فِی أَرْضِهِ وَ بِلَادِهِ وَ عَمَلِهِ فَأَمَّا أَنْ تُقَدِّرَ أَنَّهُ یَنْقَادُ لَکَ فَلَا وَ اللَّهِ حَتَّی یَرَی مِنَّا أَعْظَمَ مِنْ یَوْمِ صِفِّینَ فَقَالَ أَفْعَلُ ثُمَّ قَعَدَ عَنْ مَشُورَتِی وَ تَنَاسَی قَوْلِی (1).

«2»

ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام: أَنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا کَانَا یَغْمِزَانِ مُعَاوِیَةَ وَ یَقُولَانِ فِیهِ وَ یَقْبَلَانِ جَوَائِزَهُ.

«3»

ف، [تحف العقول]: قَالَ مُعَاوِیَةُ لِلْحَسَنِ علیه السلام بَعْدَ الصُّلْحِ اذْکُرْ فَضْلَنَا فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ آلِهِ ثُمَّ قَالَ مَنْ عَرَفَنِی فَقَدْ عَرَفَنِی وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْنِی فَأَنَا الْحَسَنُ بْنُ رَسُولِ اللَّهِ أَنَا ابْنُ الْبَشِیرِ النَّذِیرِ أَنَا ابْنُ الْمُصْطَفَی بِالرِّسَالَةِ أَنَا ابْنُ مَنْ صَلَّتْ عَلَیْهِ الْمَلَائِکَةُ أَنَا ابْنُ مَنْ شُرِّفَتْ بِهِ الْأُمَّةُ أَنَا ابْنُ مَنْ کَانَ جَبْرَئِیلُ السَّفِیرَ مِنَ اللَّهِ إِلَیْهِ أَنَا ابْنُ مَنْ بُعِثَ رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَجْمَعِینَ فَلَمْ یَقْدِرْ مُعَاوِیَةُ یَکْتُمُ عَدَاوَتَهُ وَ حَسَدَهُ فَقَالَ یَا حَسَنُ عَلَیْکَ بِالرُّطَبِ فَانْعَتْهُ لَنَا قَالَ نَعَمْ یَا مُعَاوِیَةُ الرِّیحُ تُلْقِحُهُ وَ الشَّمْسُ تَنْفُخُهُ وَ الْقَمَرُ یُلَوِّنُهُ وَ الْحَرُّ یُنْضِجُهُ وَ اللَّیْلُ یُبَرِّدُهُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی مَنْطِقِهِ فَقَالَ أَنَا ابْنُ الْمُسْتَجَابِ الدَّعْوَةِ أَنَا ابْنُ مَنْ کَانَ مِنْ رَبِّهِ کَقَابِ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی أَنَا ابْنُ الشَّفِیعِ الْمُطَاعِ أَنَا ابْنُ مَکَّةَ وَ مِنًی أَنَا ابْنُ مَنْ خَضَعَتْ لَهُ قُرَیْشٌ رَغْماً أَنَا ابْنُ مَنْ سَعِدَ تَابِعُهُ وَ شَقِیَ خَاذِلُهُ أَنَا ابْنُ مَنْ جُعِلَتِ الْأَرْضُ لَهُ طَهُوراً وَ مَسْجِداً أَنَا ابْنُ مَنْ کَانَتْ أَخْبَارُ السَّمَاءِ إِلَیْهِ تَتْرَی أَنَا ابْنُ مَنْ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیراً فَقَالَ مُعَاوِیَةُ أَظُنُّ نَفْسَکَ یَا حَسَنُ تُنَازِعُکَ إِلَی الْخِلَافَةِ فَقَالَ وَیْلَکَ یَا مُعَاوِیَةُ

ص: 41


1- 1. راجع مقاتل الطالبیین ص 37- 40.

تو این حق را داری که نه چیزی و نه شخصی بر تو مستولی نشود و هیچ کس بر تو فرمانروایی نکند و در اموری که مقصود تو اطاعت خدا است، کسی نافرمانی تو را نکند. خدا را اطاعت کن، خدا شنونده و اجابت کننده دعا است و السّلام.

جندب می گوید: وقتی نامه معاویه را برای امام حسن علیه السّلام آوردم به آن حضرت گفتم: معاویه به سوی تو خواهد آمد، تو پیش دستی کن تا در زمین و شهرهای خود او با وی بجنگی، تو این قدرت را داری که وی تسلیم تو شود. به خدا قسم معاویه در این جنگ مصیبتی سخت تر از جنگ صفین از ما خواهد دید. امام حسن علیه السّلام فرمود: من این کار را خواهم کرد. ولی بعداً نسبت به مشورت من کوتاهی نمود و سخن مرا ناشنیده گرفت(1).

روایت2.

قرب الاسناد: از امام جعفر صادق علیه السّلام روایت می کند که از قول پدر بزرگوارش امام سجاد علیه السّلام فرمود: امام حسن و امام حسین علیهما السّلام از معاویه عیب جویی می کردند و در باره او سخنانی می گفتند ولی جوائز او را می پذیرفتند .

روایت3.

تحف العقول: معاویه پس از اینکه با امام حسن علیه السّلام صلح و سازش نمود به آن حضرت گفت: فضائل و مناقب ما را شرح بده، امام حسن علیه السّلام پس از اینکه حمد و ثنای خدا را به جای آورد و بر پیامبر گرامی اسلام و خاندان پاکش درود فرستاد فرمود: هر کس که مرا می شناسد که می شناسد و کسی که مرا نمی شناسد بداند: من حسن ابن رسول اللّه می باشم. من پسر بشارت دهنده و انذار دهنده هستم. من فرزند آن شخصیتی هستم که برای مقام رسالت برگزیده شد. من پسر آن کسی هستم که فرشتگان بر بدن او نماز خواندند و بر او درود فرستادند. من فرزند آن بزرگ مردی هستم که امت اسلام به وسیله وی شریف و بزرگوار گردید. منم فرزند آن شخصی که جبرئیل به عنوان سفیر خداوند نزد او می آمد. من پسر آن کسی هستم که به عنوان رحمتی برای جهانیان مبعوث شد، صلّی اللّه علیه و آله اجمعین.

معاویه که نتوانست عداوت و حسادت خود را نسبت به امام حسن علیه السّلام مخفی نماید، به آن حضرت گفت: اوصاف رطب را برای ما شرح بده. امام فرمود: آری ای معاویه! بدان که باد خرما را بارور می کند. آفتاب بر آن می دمد و ماه آن را رنگین می نماید. حرارت آن را می رساند، شب آن را خنک می کند. آن گاه امام به سخن خود ادامه داد و فرمود: من پسر آن کسی می باشم که مستجاب الدعوه بود، منم فرزند آن شخصیتی که به مقام قوسین او ادنی رسید. من پسر آن شفیعی هستم که اطاعت او واجب است. منم پسر مکه و منا. من پسر آن کسی هستم که قریش در برابر او تواضع و فروتنی نمودند. من فرزند آن کسی هستم که هر کس تابع وی گردد سعادت مند خواهد شد و کسی که او را ترک کند بدبخت می شود. من پسر آن کسی هستم که زمین برایش پاک کننده و سجده گاه قرار گرفت. من پسر آن کسی هستم که اخبار آسمانی به وی می رسید. من پسر آن کسانی هستم که خدا پلیدی را از آنان دور نمود و ایشان را به شکلی ویژه پاک و پاکیزه کرد.

معاویه گفت: گمان می کنم که به مقام خلافت تمایل داری؟ امام حسن علیه السّلام فرمود، وای بر تو ای معاویه!

ص: 41


1- 1. مقاتل الطالبین: ص 40، 37

إِنَّمَا الْخَلِیفَةُ مَنْ سَارَ بِسِیرَةِ رَسُولِ اللَّهِ وَ عَمِلَ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ لَعَمْرِی إِنَّا لَأَعْلَامُ الْهُدَی وَ مَنَارُ التُّقَی وَ لَکِنَّکَ یَا مُعَاوِیَةُ مِمَّنْ أَبَادَ السُّنَنَ وَ أَحْیَا الْبِدَعَ وَ اتَّخَذَ عِبَادَ اللَّهِ خَوَلًا وَ دِینَ اللَّهِ لَعِباً فَکَأَنْ قَدْ أُخْمِلَ مَا أَنْتَ فِیهِ فَعِشْتَ یَسِیراً وَ بَقِیَتْ عَلَیْکَ تَبِعَاتُهُ یَا مُعَاوِیَةُ وَ اللَّهِ لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ مَدِینَتَیْنِ إِحْدَاهُمَا بِالْمَشْرِقِ وَ الْأُخْرَی بِالْمَغْرِبِ أَسْمَاؤُهُمَا جَابَلْقَا وَ جَابَلْسَا مَا بَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِمَا أَحَداً غَیْرَ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

فَقَالَ مُعَاوِیَةُ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ أَخْبِرْنَا عَنْ لَیْلَةِ الْقَدْرِ قَالَ نَعَمْ عَنْ مِثْلِ هَذَا فَاسْأَلْ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ سَبْعاً وَ الْأَرَضِینَ سَبْعاً وَ الْجِنَّ مِنْ سَبْعٍ وَ الْإِنْسَ مِنْ سَبْعٍ فَتَطْلُبُ مِنْ لَیْلَةِ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ إِلَی لَیْلَةِ سَبْعٍ وَ عِشْرِینَ ثُمَّ نَهَضَ علیه السلام.

أقول: قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ رَوَی أَبُو الْحَسَنِ الْمَدَائِنِیُّ قَالَ: سَأَلَ مُعَاوِیَةُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام بَعْدَ الصُّلْحِ أَنْ یَخْطُبَ النَّاسَ فَامْتَنَعَ فَنَاشَدَهُ أَنْ یَفْعَلَ فَوُضِعَ لَهُ کُرْسِیٌّ فَجَلَسَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی تَوَحَّدَ فِی مُلْکِهِ وَ تَفَرَّدَ فِی رُبُوبِیَّتِهِ یُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ یَشَاءُ وَ یَنْزِعُهُ عَمَّنْ یَشَاءُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَکْرَمَ بِنَا مُؤْمِنَکُمْ وَ أَخْرَجَ مِنَ الشِّرْکِ أَوَّلَکُمْ وَ حَقَنَ دِمَاءَ آخِرِکُمْ فَبَلَاؤُنَا عِنْدَکُمْ قَدِیماً وَ حَدِیثاً أَحْسَنُ الْبَلَاءِ إِنْ شَکَرْتُمْ أَوْ کَفَرْتُمْ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ رَبَّ عَلِیٍّ کَانَ أَعْلَمَ بِعَلِیٍّ حِینَ قَبَضَهُ إِلَیْهِ وَ لَقَدِ اخْتَصَّهُ بِفَضْلٍ لَنْ تُعْهَدُوا بِمِثْلِهِ وَ لَنْ تَجِدُوا مِثْلَ سَابِقَتِهِ.

فَهَیْهَاتَ هَیْهَاتَ طَالَمَا قَلَّبْتُمُ الْأُمُورَ حَتَّی أَعْلَاهُ اللَّهُ عَلَیْکُمْ وَ هُوَ صَاحِبُکُمْ غَزَاکُمْ فِی بَدْرٍ وَ أَخَوَاتِهَا جَرَّعَکُمْ رَنَقاً وَ سَقَاکُمْ عَلَقاً وَ أَذَلَّ رِقَابَکُمْ وَ شَرَقَکُمْ بِرِیقِکُمْ فَلَسْتُمْ بِمَلُومِینَ عَلَی بُغْضِهِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَا تُرَی أُمَّةُ مُحَمَّدٍ خَفْضاً مَا کَانَتْ سَادَتُهُمْ وَ قَادَتُهُمْ فِی بَنِی أُمَیَّةَ وَ لَقَدْ وَجَّهَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ فِتْنَةً لَنْ تُصَدُّوا عَنْهَا حَتَّی تَهْلِکُوا لِطَاعَتِکُمْ طَوَاغِیتَکُمْ وَ انْضِوَائِکُمْ إِلَی شَیَاطِینِکُمْ فَعِنْدَ اللَّهِ أَحْتَسِبُ مَا مَضَی وَ مَا یُنْتَظَرُ مِنْ سُوءِ رَغْبَتِکُمْ وَ حَیْفِ حِلْمِکُمْ.

ثُمَّ قَالَ یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ لَقَدْ فَارَقَکُمْ بِالْأَمْسِ سَهْمٌ مِنْ مَرَامِی اللَّهِ صَائِبٌ عَلَی أَعْدَاءِ اللَّهِ نَکَالٌ عَلَی فُجَّارِ قُرَیْشٍ لَمْ یَزَلْ آخِذاً بِحَنَاجِرِهَا جَاثِماً عَلَی أَنْفُسِهَا

ص: 42

خلیفه کسی است که طبق سیره و دستور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عمل نماید. به جان خودم قسم که ما علم های هدایت و گلدسته های تقوا هستیم، ولی تو ای معاویه، از آن افرادی هستی که سنت های پیغمبر را نابود و بدعت را زنده می کنی، بندگان خدا را حقیر و دین خدا را بازیچه قرار می دهی. این اسم و رسم تو دچار گمنامی خواهد شد، مختصری زندگی می کنی و تبعات آن به گردن تو خواهد بود.

ای معاویه! به خدا قسم که خداوند دو شهر آفریده که یکی از آن ها در مشرق و دیگری در مغرب است که نام آن دو شهر جابلقا و جابرسا می باشد، خداوند احدی را غیر از جد من پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله برای آن ها مبعوث ننموده است.

معاویه گفت: یا ابا محمّد! ما را از شب قدر آگاه کن. فرمود: آری، جا دارد از این قبیل پرسش ها بکنی! خداوند آسمان ها را هفت طبقه و زمین ها را هفت طبقه آفریده، جن و انس را هم از هفت خلق کرده، شب قدر را باید از شب بیست و سوم تا شب بیست و هفتم درک کرد. آنگاه امام علیه السّلام برخاست و رفت.

مؤلف: ابن ابی الحدید از ابو الحسن مدائنی نقل می کند که گفت: معاویه پس از اینکه با امام حسن علیه السّلام صلح نمود از آن حضرت تقاضا کرد که برای مردم سخنرانی کند، ولی امام نپذیرفت. معاویه وی را مجبور کرد، آنگاه منبری برای آن حضرت نصب شد. امام حسن علیه السّلام پس از اینکه بر فراز منبر رفت، این خطبه را خواند: سپاس خدایی را که در ملک خویش یکتا و در ربوبیتش یگانه است و این ملک را به هر که بخواهد عطا می کند و از هر که بخواهد می گیرد. و سپاس خدایی را که مؤمنان شما را بزرگ داشت، اولین گروه از شما را از شرک خارج کرد، و جان آخرین گروه شما را حفظ نمود. آزمون ما خاندان، از قدیم و جدید نزد شما بهترین آزمون بوده، چه شاکر و چه کافر باشید. ای مردم! خدای علی علیه السّلام هنگامی که او را قبض روح نمود از حال او آگاه تر بود، و خداوند علی علیه السّلام را به فضیلت و شرافتی اختصاص داده که شما نظیر او را نخواهید شناخت و نظیر او را در سابقه اش نخواهید یافت.

افسوس افسوس!! چه کارها که بر علی علیه السّلام آشفته کردید، تا اینکه خداوند او را بر شما برتری داد، در حالی که او هم صحبت شما بود. در جنگ بدر و امثال آن با شما جنگید. لجن به خورد شما داد، آب هایی که کرم داشت به خورد شما داد، شما را ذلیل نمود و دچار غصه و اندوه کرد. بنابراین: اگر بغض علی را داشته باشید نباید شما را ملامت کرد. آری، به خدا قسم، امت محمّد صلّی اللّه علیه و آله مادامی که تحت سرپرستی و حکومت بنی امیه باشد، آسایشی نخواهد داشت. خدا فتنه و آشوبی متوجه شما کرده که هرگز نمی توانید از آن مانع شوید تا اینکه سرانجام به خاطر فرمان برداری از سرکشان و سلاطین خود و تمایل به این شیاطین، هلاک شوید. من جزای اعمال گذشته شما و عاقبت بدی را که در آینده از شما انتظار می رود و برباد رفتن خواب و خیال های باطلتان را از خدا می خواهم.

سپس فرمود: ای اهل کوفه! دیروز یکی از تیرهای خدا از شما جدا شد، تیری که بر دشمنان خدا اصابت می کرد. تیری که فجار و تبهکاران قریش را فراری می داد، حنجره های آن ها را برای همیشه می گرفت و بر فراز سینه ایشان می نشست.

ص: 42

لَیْسَ بِالْمَلُومَةِ فِی أَمْرِ اللَّهِ وَ لَا بِالسَّرُوقَةِ لِمَالِ اللَّهِ وَ لَا بِالْفَرُوقَةِ فِی حَرْبِ أَعْدَاءِ اللَّهِ أَعْطَی الْکِتَابَ خَوَاتِیمَهُ وَ عَزَائِمَهُ دَعَاهُ فَأَجَابَهُ وَ قَادَهُ فَأَتْبَعَهُ لَا تَأْخُذُهُ فِی اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ فَصَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ رَحْمَتُهُ.

فَقَالَ مُعَاوِیَةُ أَخْطَأَ عَجِلٌ أَوْ کَادَ وَ أَصَابَ مُتَثَبِّتٌ أَوْ کَادَ(1) مَا ذَا أَرَدْتُ مِنْ خُطْبَةِ الْحَسَنِ علیه السلام.

بیان

رنق رنقا بالتحریک کدر و انضوی إلیه مال و جثم لزم مکانه فلم یبرح أو وقع علی صدره أو تلبّد بالأرض.

«4»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ الْحَارِثِ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ: لَمَّا مَاتَ عَلِیٌّ علیه السلام جَاءَ النَّاسُ إِلَی الْحَسَنِ وَ قَالُوا أَنْتَ خَلِیفَةُ أَبِیکَ وَ وَصِیُّهُ وَ نَحْنُ السَّامِعُونَ الْمُطِیعُونَ لَکَ فَمُرْنَا بِأَمْرِکَ فَقَالَ علیه السلام کَذَبْتُمْ وَ اللَّهِ مَا وَفَیْتُمْ لِمَنْ کَانَ خَیْراً مِنِّی فَکَیْفَ تَفُونَ لِی وَ کَیْفَ أَطْمَئِنُّ إِلَیْکُمْ وَ لَا أَثِقُ بِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ فَمَوْعِدُ مَا بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ مُعَسْکَرُ الْمَدَائِنِ فَوَافُوا إِلَیَّ هُنَاکَ فَرَکِبَ وَ رَکِبَ مَعَهُ مَنْ أَرَادَ الْخُرُوجَ وَ تَخَلَّفَ عَنْهُ کَثِیرٌ فَمَا وَفَوْا بِمَا قَالُوهُ وَ بِمَا وَعَدُوهُ وَ غَرُّوهُ کَمَا غَرُّوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ قَبْلِهِ فَقَامَ خَطِیباً وَ قَالَ غَرَرْتُمُونِی کَمَا غَرَرْتُمْ مَنْ کَانَ مِنْ قَبْلِی مَعَ أَیِّ إِمَامٍ تُقَاتِلُونَ بَعْدِی مَعَ الْکَافِرِ الظَّالِمِ الَّذِی لَمْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ لَا بِرَسُولِهِ قَطُّ وَ لَا أَظْهَرَ الْإِسْلَامَ هُوَ وَ بنی [بَنُو] أُمَیَّةَ إِلَّا فَرَقاً مِنَ السَّیْفِ وَ لَوْ لَمْ یَبْقَ لِبَنِی أُمَیَّةَ إِلَّا عَجُوزٌ دَرْدَاءُ لَبَغَتْ دِینَ اللَّهِ عِوَجاً وَ هَکَذَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ثُمَّ وَجَّهَ إِلَیْهِ قَائِداً فِی أَرْبَعَةِ آلَافٍ وَ کَانَ مِنْ کِنْدَةَ وَ أَمَرَهُ أَنْ یُعَسْکِرَ بِالْأَنْبَارِ وَ لَا یُحْدِثَ شَیْئاً حَتَّی یَأْتِیَهُ أَمْرُهُ فَلَمَّا تَوَجَّهَ إِلَی الْأَنْبَارِ وَ نَزَلَ بِهَا وَ عَلِمَ مُعَاوِیَةُ بِذَلِکَ بَعَثَ إِلَیْهِ رُسُلًا وَ کَتَبَ إِلَیْهِ مَعَهُمْ أَنَّکَ إِنْ أَقْبَلْتَ إِلَیَّ أُوَلِّکَ بَعْضَ کُوَرِ الشَّامِ وَ الْجَزِیرَةِ غَیْرَ مُنْفِسٍ عَلَیْکَ وَ أَرْسَلَ إِلَیْهِ بِخَمْسِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ فَقَبَضَ

ص: 43


1- 1. العجل- ککتف و عضد- العجول و زاده الخطأ، و المتثبت: هو الذی یتأنی فی الأمور و یروی فیصیب مرماه.

هیچ وقت در راه خدا از ملامت و سرزنش باک نداشت و مال خدا را سرقت نمی کرد و از جنگ با دشمنان خدا گریزان نبود، ختم ها و تعویذهای قرآن به وی عطا شده بود. او دعوت خدا را اجابت نمود، خدای سبحان وی را راهنمایی کرد و او تبعیت کرد. هیچ ملامتی او را از خدمت در راه خدا باز نمی داشت، صلوات و رحمت خدا بر او باد.

معاویه گفت: هر کس عجله کند به خطا می رود و هر کس صبور باشد به هدف خواهد رسید، مرا با خطبه حسن چه کار!.

بیان

رنق رنقا بالتحریک کدر و انضوی إلیه مال و جثم لزم مکانه فلم یبرح أو وقع علی صدره أو تلبّد بالأرض.

روایت 4.

خرایج: از حارث همدانی روایت می کند که گفت: وقتی حضرت علی علیه السّلام از دنیا رفت، مردم به حضور امام حسن علیه السّلام آمدند و گفتند: تو خلیفه و وصی پدرت هستی، ما به گفته های تو گوش می دهیم و مطیع تو هستیم، ما را به امر خویشتن مأمور فرما. امام حسن علیه السّلام فرمود: دروغ می گویید، به خدا شما به کسی که از من بهتر بود وفا نکردید، چگونه ممکن است که به من وفا کنید!؟ من که به شما اطمینان ندارم، چگونه مطمئن باشم؟ اگر راست می گویید موعد من و شما لشکرگاه مدائن باشد؛ همه در آنجا حاضر شوید .

آنگاه آن حضرت با افرادی که تصمیم به خروج داشتند سوار شد و گروه زیادی از دستور امام سرپیچی کردند و به وعده هایی که به حضرت داده بودند وفا نکرده و حاضر نشدند، و امام حسن علیه السّلام را همان طور که پیش از این حضرت علی علیه السّلام را فریفته بودند، فریفتند. امام حسن علیه السّلام پس از این بی وفایی ها برخاست، شروع به سخنرانی کرد و فرمود: شما مرا همان طور که امام پیش از من را فریفتید، فریب دادید. بعد از من به همراه کدام امام با دشمنان دین خواهید جنگید؟ با آن کافر و ظالمی که هرگز به خدا و رسول ایمان نیاورده است، و او و بنی امیه جز از ترس شمشیر اظهار اسلام نکردند؟ حتی اگر از بنی امیه جز عجوزی بی دندان باقی نماند، او دین خدا را کج و معوج خواهد کرد. این موضوع را پیامبر خدا فرموده است.

سپس امام یک فرمانده لشکر را با چهار هزار نفر به سوی معاویه فرستاد، آن سرلشکر از قبیله کنده بود. امام به وی دستور داد: لشکر خود را در مکانی که انبار نام داشت مستقر نماید و کاری انجام ندهد تا دستور بعدی امام به او برسد.

هنگامی که آن فرمانده به سوی انبار رفت و در آنجا پیاده شد و معاویه از این جریان آگاه گردید، چند نفر را نزد او فرستاد و برای او نوشت: اگر نزد من بیایی قسمتی از نواحی شام و جزیره را در اختیار تو می گذارم، بدون اینکه نسبت به تو بی رغبت شوم. مبلغ پنجاه هزار درهم نیز برای او فرستاد.

ص: 43

الْکِنْدِیُّ عَدُوُّ اللَّهِ الْمَالَ وَ قَلَبَ عَلَی الْحَسَنِ وَ صَارَ إِلَی مُعَاوِیَةَ فِی مِائَتَیْ رَجُلٍ مِنْ خَاصَّتِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ فَبَلَغَ ذَلِکَ الْحَسَنَ علیه السلام فَقَامَ خَطِیباً وَ قَالَ هَذَا الْکِنْدِیُّ تَوَجَّهَ إِلَی مُعَاوِیَةَ وَ غَدَرَ بِی وَ بِکُمْ وَ قَدْ أَخْبَرْتُکُمْ مَرَّةً بَعْدَ مَرَّةٍ أَنَّهُ لَا وَفَاءَ لَکُمْ أَنْتُمْ عَبِیدُ الدُّنْیَا وَ أَنَا مُوَجِّهٌ رَجُلًا آخَرَ مَکَانَهُ وَ إِنِّی أَعْلَمُ أَنَّهُ سَیَفْعَلُ بِی وَ بِکُمْ مَا فَعَلَ صَاحِبُهُ وَ لَا یُرَاقِبُ اللَّهَ فِیَّ وَ لَا فِیکُمْ فَبَعَثَ إِلَیْهِ رَجُلًا مِنْ مُرَادٍ فِی أَرْبَعَةِ آلَافٍ وَ تَقَدَّمَ إِلَیْهِ بِمَشْهَدٍ مِنَ النَّاسِ وَ تَوَکَّدَ عَلَیْهِ وَ أَخْبَرَهُ أَنَّهُ سَیَغْدِرُ کَمَا غَدَرَ الْکِنْدِیُّ فَحَلَفَ لَهُ بِالْأَیْمَانِ الَّتِی لَا تَقُومُ لَهَا الْجِبَالُ أَنَّهُ لَا یَفْعَلُ فَقَالَ الْحَسَنُ إِنَّهُ سَیَغْدِرُ فَلَمَّا تَوَجَّهَ إِلَی الْأَنْبَارِ أَرْسَلَ مُعَاوِیَةُ إِلَیْهِ رُسُلًا وَ کَتَبَ إِلَیْهِ بِمِثْلِ مَا کَتَبَ إِلَی صَاحِبِهِ وَ بَعَثَ إِلَیْهِ بِخَمْسَةِ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ مَنَّاهُ أَیَّ وِلَایَةٍ أَحَبَّ مِنْ کُوَرِ الشَّامِ وَ الْجَزِیرَةِ فَقَلَبَ عَلَی الْحَسَنِ وَ أَخَذَ طَرِیقَهُ إِلَی مُعَاوِیَةَ وَ لَمْ یَحْفَظْ مَا أَخَذَ عَلَیْهِ مِنَ الْعُهُودِ وَ بَلَغَ الْحَسَنَ مَا فَعَلَ الْمُرَادِیُّ فَقَامَ خَطِیباً فَقَالَ قَدْ أَخْبَرْتُکُمْ مَرَّةً بَعْدَ أُخْرَی أَنَّکُمْ لَا تَفُونَ لِلَّهِ بِعُهُودٍ وَ هَذَا صَاحِبُکُمُ الْمُرَادِیُّ غَدَرَ بِی وَ بِکُمْ وَ صَارَ إِلَی مُعَاوِیَةَ ثُمَّ کَتَبَ مُعَاوِیَةُ إِلَی الْحَسَنِ یَا ابْنَ عَمِّ- لَا تَقْطَعِ الرَّحِمَ الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنِی فَإِنَّ النَّاسَ قَدْ غَدَرُوا بِکَ وَ بِأَبِیکَ مِنْ قَبْلِکَ فَقَالُوا إِنْ خَانَکَ الرَّجُلَانِ وَ غَدَرُوا بِکَ فَإِنَّا مُنَاصِحُونَ لَکَ فَقَالَ لَهُمُ الْحَسَنُ لَأَعُودَنَّ هَذِهِ الْمَرَّةَ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنَّکُمْ غَادِرُونَ مَا بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ إِنَّ مُعَسْکَرِی بِالنُّخَیْلَةِ فَوَافُونِی هُنَاکَ وَ اللَّهِ لَا تَفُونَ لِی بِعَهْدِی وَ لَتَنْقُضُنَّ الْمِیثَاقَ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ ثُمَّ إِنَّ الْحَسَنَ أَخَذَ طَرِیقَ النُّخَیْلَةِ فَعَسْکَرَ عَشَرَةَ أَیَّامٍ فَلَمْ یَحْضُرْهُ إِلَّا أَرْبَعَةُ آلَافٍ فَانْصَرَفَ إِلَی الْکُوفَةِ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ قَالَ یَا عَجَباً مِنْ قَوْمٍ لَا حَیَاءَ لَهُمْ وَ لَا دِینَ وَ لَوْ سَلَّمْتُ لَهُ الْأَمْرَ فَایْمُ اللَّهِ لَا تَرَوْنَ فَرَجاً أَبَداً مَعَ بَنِی أُمَیَّةَ وَ اللَّهِ لَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ حَتَّی تَتَمَنَّوْا أَنَّ عَلَیْکُمْ جَیْشاً جَیْشاً وَ لَوْ وَجَدْتُ أَعْوَاناً

ص: 44

آن مرد کندی که دشمن خدا بود، رشوه را گرفت و لشکر امام را به سوی ایشان باز گردانید، آنگاه با دویست نفر مرد که از خواص و اهل بیت او بودند، به سوی معاویه رفت.

هنگامی که این خبر به گوش امام حسن علیه السّلام رسید برخاست و فرمود: این مرد کندی به سوی معاویه رفت و نسبت به من و شما پیمان شکنی کرد. من بارها به شما خبر می دادم که وفادار نیستید، شما بندگان دنیایید! اکنون من شخص دیگری را به جای او اعزام می کنم، در حالی که می دانم او نیز همان کاری را با ما انجام می دهد که رفیقش انجام داد و خدا را در باره من و شما در نظر نخواهد گرفت .

سپس مردی را که از قبیله مراد بود، با چهار هزار نفر به سوی معاویه فرستاد، امام علیه السّلام در حضور مردم به او رو کرده و سفارش کرد و فرمود: تو نیز نظیر آن مرد کندی عهد شکنی خواهی کرد. او با ایمانی که کوه ها طاقت آن را نداشتند سوگند خورد که پیمان شکنی نخواهد کرد! باز هم امام حسن علیه السّلام فرمود: عهد شکنی خواهد کرد.

وقتی که آن مرد متوجه انبار گردید معاویه افرادی را نزد او فرستاد و نظیر همان نامه ای را برای وی نوشت که برای شخص قبلی نوشته بود و مبلغ پنجاه هزار درهم رشوه برای او فرستاد، و بر او منت نهاد که والی هر قسمت از نواحی شام و جزیره که بخواهد، می تواند باشد.آن شخص هم لشکر را به جانب امام حسن علیه السّلام باز گردانید و خودش به سوی معاویه رهسپار شد و به تعهدی که داده بود عمل نکرد. هنگامی که این پیمان شکنی به امام حسن علیه السّلام رسید برخاست و فرمود: بارها به شما گفتم که به خاطر خدا به عهد و پیمان خود وفا نخواهید کرد. این هم رفیق مرادی شما که نسبت به من و شما خیانت کرد و به سوی معاویه رفت.

سپس معاویه برای امام حسن علیه السّلام نوشت: ای پسر عمو! ارتباط خود را با من قطع نکن! زیرا مردم همان طور که پیش از تو به پدرت خیانت کردند، به تو نیز خیانت کردند.

آنگاه گروهی از یاران امام حسن علیه السّلام به ایشان گفتند: اگر چه آن دو نفر نسبت به تو خیانت کردند ولی ما به تو اخلاص داریم و خیانت نخواهیم کرد.

امام علیه السّلام فرمود: من این مرتبه هم سخن شما را قبول می کنم، درحالی که می دانم شما هم نسبت به عهد و پیمان خویش وفا نخواهید کرد. لشکرگاه من در نخیله است، در آنجا به من ملحق شوید، ولی به خدا قسم که شما به عهد من وفا نمی کنید و حتما پیمان بین من و خودتان را خواهید شکست.

سپس امام حسن علیه السّلام به سوی نخیله رفت و مدت ده روز در آنجا توقف کرد، ولی بیشتر از چهار هزار نفر نزد آن حضرت نیامدند. امام حسن علیه السّلام به سمت کوفه بازگشت و پس از اینکه بر فراز منبر رفت فرمود: تعجب می کنم از قومی که نه حیا دارند و نه دین!! اگر من خلافت را به معاویه واگذار کنم، به خدا قسم راهی در مقابل بنی امیه نخواهید داشت. به خدا قسم آنان شما را دچار شکنجه و عذابی خواهند کرد که تمنا می کنید ای کاش لشکر لشکر بر سر ما می ریخت. اگر من یار و یاوری داشتم

ص: 44

مَا سَلَّمْتُ لَهُ الْأَمْرَ لِأَنَّهُ مُحَرَّمٌ عَلَی بَنِی أُمَیَّةَ فَأُفٍّ وَ تَرَحاً یَا عَبِیدَ الدُّنْیَا وَ کَتَبَ أَکْثَرُ أَهْلِ الْکُوفَةِ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَإِنَّا مَعَکَ وَ إِنْ شِئْتَ أَخَذْنَا الْحَسَنَ وَ بَعَثْنَاهُ إِلَیْکَ ثُمَّ أَغَارُوا عَلَی فُسْطَاطِهِ وَ ضَرَبُوهُ بِحَرْبَةٍ وَ أُخِذَ مَجْرُوحاً ثُمَّ کَتَبَ جَوَاباً لِمُعَاوِیَةَ إِنَّمَا هَذَا الْأَمْرُ لِی وَ الْخِلَافَةُ لِی وَ لِأَهْلِ بَیْتِی وَ إِنَّهَا لَمُحَرَّمَةٌ عَلَیْکَ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِکَ سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اللَّهِ لَوْ وَجَدْتُ صَابِرِینَ عَارِفِینَ بِحَقِّی غَیْرَ مُنْکِرِینَ مَا سَلَّمْتُ لَکَ وَ لَا أَعْطَیْتُکَ مَا تُرِیدُ وَ انْصَرَفَ إِلَی الْکُوفَةِ.

بیان

امرأة درداء أی لیس فی فمها سنّ قوله علیه السلام لبغت دین الله عوجا إلی لطلبت أن یثبت له اعوجاجا و تلبس علی الناس أن فیه عوجا مقتبس من قوله تعالی قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَها عِوَجاً(1) و الکور بضم الکاف و فتح الواو جمع الکورة و هی المدینة و الصقع و قال الجوهری أنفسنی فلان فی کذا أی رغبنی فیه و لفلان منفس و نفیس أی مال کثیر و نفس به بالکسر أی ضن به یقال نفست علیه الشی ء نفاسة إذا لم تره یستأهله قوله و قلب علی الحسن أی صرف العسکر أو الأمر إلیه و الترح بالتحریک ضد الفرح و الهلاک.

«5»

شا، [الإرشاد]: لَمَّا بَلَغَ مُعَاوِیَةَ بْنَ أَبِی سُفْیَانَ وَفَاةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ بَیْعَةُ النَّاسِ ابْنَهُ الْحَسَنَ علیه السلام دَسَّ رَجُلًا مِنْ حِمْیَرٍ إِلَی الْکُوفَةِ وَ رَجُلًا مِنْ بَنِی الْقَیْنِ إِلَی الْبَصْرَةِ لِیَکْتُبَا إِلَیْهِ بِالْأَخْبَارِ وَ یُفْسِدَا عَلَی الْحَسَنِ الْأُمُورَ فَعَرَفَ ذَلِکَ الْحَسَنُ علیه السلام فَأَمَرَ بِاسْتِخْرَاجِ الْحِمْیَرِیِّ مِنْ عِنْدِ لَحَّامٍ (2) بِالْکُوفَةِ فَأُخْرِجَ وَ أَمَرَ بِضَرْبِ عُنُقِهِ وَ کَتَبَ إِلَی الْبَصْرَةِ بِاسْتِخْرَاجِ الْقَیْنِیِّ مِنْ بَنِی سُلَیْمٍ فَأُخْرِجَ وَ ضُرِبَتْ عُنُقُهُ.

وَ کَتَبَ الْحَسَنُ علیه السلام إِلَی مُعَاوِیَةَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّکَ دَسَسْتَ الرِّجَالَ لِلِاحْتِیَالِ وَ الِاغْتِیَالِ وَ أَرْصَدْتَ الْعُیُونَ کَأَنَّکَ تُحِبُّ اللِّقَاءَ وَ مَا أَشُکُّ فِی ذَلِکَ فَتَوَقَّعْهُ

ص: 45


1- 1. آل عمران: 99.
2- 2. حجام، خ ل.

مقام خلافت را به معاویه واگذار نمی کردم زیرا این مقام بر بنی امیه حرام است، افّ بر شما دنیا پرستان!

بیشتر اهل کوفه به معاویه نامه نوشتند و گفتند: ما با تو هستیم، اگر اجازه دهی حسن را بگیریم و به تو تسلیم کنیم؟ پس از این جریان، خیمه های امام حسن علیه السّلام را غارت کردند، امام را با نیزه زدند و بدن مبارکش را مجروح نمودند. سپس امام حسن علیه السّلام برای معاویه نوشت: مقام خلافت از آن من و اهل بیت من است، این مقام بر تو و اهل بیت تو حرام است. من این موضوع را از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شنیدم. اگر من افرادی را می یافتم که صبور و از حق من آگاه بودند و آن را منکر نمی شدند، هرگز تسلیم تو نمی شدم و آنچه می خواهی به تو نمی دادم، آنگاه به جانب کوفه بازگشت.

توضیح

«امرأة درداء»: یعنی زنی که در دهانش دندان نیست. سخن امام حسن علیه السّلام: «لبغت دین الله عوجاً» یعنی می خواهی دین خدا را دچار انحرف کنی و بعد این شبهه را برای مردم ایجاد کنی که در دین خدا انحراف وجود دارد؟ این عبارت از قول خداوند متعال گرفته شده است: «قل یا أهل الکتاب لم تصدُّون عن سبیل الله من آمن تبغونها عوجاً»(1)، {بگو: ای اهل کتاب، چرا کسی را که ایمان آورده است، از راه خدا باز می دارید و آن [راه] را کج می شمارید} «الکور» به ضم کاف و فتح واو جمع الکورة است، که شهر و ناحیه می باشد. جوهری گفت: «أنفسنی فلان فی کذا» یعنی مرا به آن تشویق کرد، و «لفلان منفس و نفیس» یعنی مال بسیار، و «نفس به» با کسره یعنی به او حسد ورزید، گفته می شود: وقتی او را شایسته آن چیز ندیدی، به او حسادت ورزیدی. عبارت «و قلب علی الحسن» یعنی لشکر یا مقام را به سوی او باز گردانید. و «الترح» با تشدید، متضاد شادی و به معنای هلاکت است .

روایت5.

ارشاد: هنگامی که معاویه از رحلت حضرت علی علیه السّلام و بیعت مردم با امام حسن علیه السّلام آگاه شد، مردی از قبیله حمیر را به سوی کوفه و شخصی از قبیله بنی قین را به عنوان جاسوس به بصره فرستاد تا اوضاع آنجا را برایش بنویسند و بر علیه امام حسن علیه السّلام فعالیت کنند. وقتی امام حسن علیه السّلام از این جریان آگاه شد دستور داد تا مرد حمیری را که نزد شخص حجامی بود از کوفه خارج کنند و گردنش را بزنند. برای حاکم بصره هم نوشت که آن مرد قینی را خارج کرده و گردن بزنند.

سپس امام حسن برای معاویه نوشت: تو دسیسه می کنی و افرادی را به قصد فریب و ترور، و جاسوسانی را به قصد جاسوسی می فرستی. گویا مشتاق جنگ هستی!؟ من در این باره شک ندارم، اگر خدا بخواهد دچار آن خواهی شد. شنیدم تو به چیزی که هیچ شخص عاقلی به آن خوشنود نمی شود خوشنود شده ای، مثل تو در این باره همان طور است که شاعر گفته:

به آنکه که خلاف روش گذشتگان را می طلبد بگو، آماده باش برای خانه آخرت، گویا که نزدیک است جرعه مرگ را بنوشی.

ما و آن افرادی از ما که طعمه مرگ شده اند، نظیر آن شخصی هستیم که می رود و شب در خوابگاه می خوابد تا صبح کوچ کند.

معاویه در جواب نامه امام چیزی نوشت که ما نیازی به بیان آن نداریم. پس از این جریان، بین امام حسن علیه السّلام و معاویه نامه نگاری هایی صورت گرفت. استدلال های امام حسن و لیاقت ایشان برای مقام خلافت و غصب حق حضرت علی علیه السّلام توسط گذشتگان و ظلمی که در حق مقام پسر عموی پیامبر کردند و بر آن استقرار یافتند، موضوعاتی هستند که شرح آن ها به طول می انجامد.

سپس معاویه برای غلبه بر عراق به سمت آنجا حرکت کرد. هنگامی که وی به پل منبج(2) رسید، امام حسن علیه السّلام هم حرکت نمود و به حجر بن عدی دستور داد تا فرمانداران را برای جنگ آماده، و مردم را برای جهاد مهیا کند. ابتدا مردم اهمال و کندی نمودند، اما بعداً با اکراه حرکت کردند. همه نوع افرادی با آن بزرگوار بودند؛ گروهی از ایشان شیعه آن حضرت و شیعه پدرش بودند. برخی از آن ها خوارج بودند که می خواستند به هر نحوی که شده با معاویه بجنگند. بعضی از آن ها فتنه جو و خواهان غنیمت بودند. عده دیگر شکاک، و گروهی از ایشان دارای عصبیت قومی و تابع رؤسای قبایل خود بودند که دین خاصی نداشتند.

امام حسن علیه السّلام حرکت کرد تا اینکه وارد روستای حمام عمر شد، آنگاه به سمت دیر کعب رفت و در ساباط در نزدیکی پل متوقف شد و شب را در آنجا به سر برد.

هنگام صبح امام حسن علیه السّلام تصمیم گرفت یاران خود را بیازماید، و دریابد که تا چه اندازه مطیع او هستند تا بدین طریق دوستان خود را از دشمنانش تشخیص دهد و هنگام رویارویی با معاویه و اهل شام، بصیر و آگاه باشد. به همین خاطر دستور داد تا در بین مردم ندا سر دهند که همه جمع شوند. هنگامی که مردم جمع شدند امام حسن علیه السّلام بر فراز منبر رفت و فرمود: همان طور که هر ستایش کننده ای خدا را سپاس می گوید، ستایش مخصوص خدا است. همان طور که هر شهادت دهنده ای شهادت می دهد، من هم شهادت می دهم که خدا یکی است و گواهی می دهم حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بنده و فرستاده خدا است که وی را به حق برای بشارت دادن به مردم فرستاده و او را برای وحی خویش امین دانسته است، درود خدا بر او و آل او باد.

اما بعد، من امیدوارم که به حمد و منت خدا صبح کرده باشم، و ناصح ترین مردم

ص: 46


1- 1. آل عمران: 99
2- 1. منبج بر وزن مجلس سرزمینی در شام است، گفته شده اولین کسی که آن را بنا کرد کسری بود در زمانی که بر شام غلبه یافت. فاصله این پل تا حلب ده فرسخ است.

إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ بَلَغَنِی أَنَّکَ شَمِتَّ بِمَا لَمْ یَشْمَتْ بِهِ ذُو حِجًی وَ إِنَّمَا مَثَلُکَ فِی ذَلِکَ کَمَا قَالَ الْأَوَّلُ:

فَقُلْ لِلَّذِی یَبْغِی خِلَافَ الَّذِی مَضَی*** تَزَوَّدْ لِأُخْرَی مِثْلَهَا فَکَأَنَّ قَدْ

فَإِنَّا وَ مَنْ قَدْ مَاتَ مِنَّا لَکَالَّذِی*** یَرُوحُ فَیُمْسِی فِی الْمَبِیتِ لِیَغْتَدِی

فَأَجَابَهُ مُعَاوِیَةُ عَنْ کِتَابِهِ بِمَا لَا حَاجَةَ لَنَا إِلَی ذِکْرِهِ وَ کَانَ بَیْنَ الْحَسَنِ علیه السلام وَ بَیْنَهُ بَعْدَ ذَلِکَ مُکَاتَبَاتٌ وَ مُرَاسَلَاتٌ وَ احْتِجَاجَاتٌ لِلْحَسَنِ علیه السلام فِی اسْتِحْقَاقِهِ الْأَمْرَ وَ تَوَثُّبِ مَنْ تَقَدَّمَ عَلَی أَبِیهِ علیه السلام وَ ابْتِزَازِهِمْ سُلْطَانَ ابْنِ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَحَقُّقِهِمْ بِهِ دُونَهُ أَشْیَاءُ یَطُولُ ذِکْرُهَا وَ سَارَ مُعَاوِیَةُ نَحْوَ الْعِرَاقِ لِیَغْلِبَ عَلَیْهِ فَلَمَّا بَلَغَ جِسْرَ مَنْبِجٍ (1)

تَحَرَّکَ الْحَسَنُ علیه السلام وَ بَعَثَ حُجْرَ بْنَ عَدِیٍّ یَأْمُرُ الْعُمَّالَ بِالْمَسِیرِ وَ اسْتَنْفَرَ النَّاسَ لِلْجِهَادِ فَتَثَاقَلُوا عَنْهُ ثُمَّ خَفُّوا وَ مَعَهُ أَخْلَاطٌ مِنَ النَّاسِ بَعْضُهُمْ شِیعَةٌ لَهُ وَ لِأَبِیهِ وَ بَعْضُهُمْ مُحَکِّمَةٌ(2) یُؤْثِرُونَ قِتَالَ مُعَاوِیَةَ بِکُلِّ حِیلَةٍ وَ بَعْضُهُمْ أَصْحَابُ فِتَنٍ وَ طَمَعٍ فِی الْغَنَائِمِ وَ بَعْضُهُمْ شُکَّاکٌ وَ بَعْضُهُمْ أَصْحَابُ عَصَبِیَّةٍ اتَّبَعُوا رُؤَسَاءَ قَبَائِلِهِمْ- لَا یَرْجِعُونَ إِلَی دِینٍ فَسَارَ حَتَّی أَتَی حَمَّامَ عُمَرَ ثُمَّ أَخَذَ عَلَی دَیْرِ کَعْبٍ فَنَزَلَ سَابَاطَ دُونَ الْقَنْطَرَةِ وَ بَاتَ هُنَاکَ فَلَمَّا أَصْبَحَ أَرَادَ علیه السلام أَنْ یَمْتَحِنَ أَصْحَابَهُ وَ یَسْتَبْرِئَ أَحْوَالَهُمْ لَهُ فِی الطَّاعَةِ لِیَتَمَیَّزَ بِذَلِکَ أَوْلِیَاؤُهُ مِنْ أَعْدَائِهِ وَ یَکُونَ عَلَی بَصِیرَةٍ مِنْ لِقَاءِ مُعَاوِیَةَ وَ أَهْلِ الشَّامِ فَأَمَرَ أَنْ یُنَادِیَ فِی النَّاسِ بِالصَّلَاةَ جَامِعَةً فَاجْتَمَعُوا فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَخَطَبَهُمْ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ کُلَّمَا حَمِدَهُ حَامِدٌ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ کُلَّمَا شَهِدَ لَهُ شَاهِدٌ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ ائْتَمَنَهُ عَلَی الْوَحْیِ- ص أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی وَ اللَّهِ لَأَرْجُو أَنْ أَکُونَ قَدْ أَصْبَحْتُ بِحَمْدِ اللَّهِ وَ مَنِّهِ وَ أَنَا أَنْصَحُ خَلْقِ

ص: 46


1- 1. منبج- کمجلس- بلد من بلاد الشام، و قیل: أول من بناها کسری لما غلب علی الشام و منه الی حلب عشر فراسخ.
2- 2. یعنی أصحاب التحکیم و هم الخوارج.

برای خلق خدا باشم، و کینه مسلمانی را در دل نداشته باشم، و خواهان بدی و دردسر برای هیچ مسلمانی نباشم. آگاه باشید! آنچه از اتفاق و اجتماع مردم نمی پسندید، برای شما بهتر از تفرقه و جدایی است که دوست دارید، بدانید من خیر شما را بهتر از خود شما می دانم، پس با دستور من مخالفت نکنید و نظر مرا پس نزنید. خدا من و شما را بیامرزد و به راهی که محبت و خوشنودی او در آن است هدایت کند .

گفت: مردم به یکدیگر نگاه کردند و گفتند: منظور امام از سخنانی که می گوید چیست؟ گفتند: ما گمان می کنیم می خواهد با معاویه صلح و مقام خلافت را به او تسلیم کند. آنگاه گفتند: به خدا قسم این مرد کافر شده است، سپس به خیمه های آن حضرت هجوم آورده و اموال وی را غارت کردند و حتی سجاده او را از زیر پایش کشیدند. سپس عبد الرحمن ابن عبد اللّه بن جعال ازدی برجست و ردای امام حسن علیه السّلام را از دوش آن حضرت کشید و آن بزرگوار در حالی که شمشیر خود را حمایل داشت، بدون ردا نشسته بود. سپس امام دستور داد اسبش را بیاورند و سوار شد. گروهی از شیعیان و یاران مخصوص آن حضرت در اطرافش جمع شدند و مانع افرادی شدند که نسبت به امام سوء قصد داشتند. سپس فرمود: قبیله ربیعه و همدان را نزد من بیاورید. وقتی ایشان آمدند، در اطراف آن بزرگوار جمع شدند و مردم را پراکنده نمودند. امام در حالی حرکت نمود که غیر از آن دو قبیله، در مورد مابقی آنان نگران بود.

هنگامی که امام از تاریکی ساباط مدائن عبور کرد، مردی از بنی اسد که به او جراح بن سنان می گفتند بر سر راه آن بزرگوار آمد و در حالی که خنجری در دست داشت، افسار اسب امام را گرفت. گفت: اللّه اکبر ای حسن! همان طور که پدرت پیش از این کافر شد، تو نیز کافر شدی. آنگاه با خنجری که در دست داشت آن چنان به ران آن حضرت زد که آن را شکافت و به استخوان رسید. امام حسن علیه السّلام دست به گردن آن ملعون انداخت و هر دو روی زمین افتادند. آنگاه مردی از شیعیان امام حسن علیه السّلام که نام او عبد اللّه بن خطل طائی بود، بر جست و آن خنجر را از دست آن شخص گرفت و با همان خنجر شکم وی را پاره کرد. مرد دیگری از شیعیان آن حضرت که نامش ظبیان بن عماره بود، روی بدن آن ملعون افتاد و بینی وی را قطع کرد، آن ملعون پس از این جریان هلاک شد. شخص دیگری که با آن ملعون بود، گرفته و کشته شد.

سپس حضرت امام حسن را روی یک تخت نهادند و به مدائن آوردند و به خانه سعد بن مسعود ثقفی که عامل حضرت علی علیه السّلام بود بردند، امام هم وی را بر همان مقام گماشت. آنگاه امام علیه السّلام مشغول معالجه زخم خود شد .

گروهی از رؤسای قبایل مخفیانه برای معاویه نوشتند: ما مطیع تو هستیم، زودتر به نزد ما بیا. آنان به معاویه ضمانت دادند که هر گاه نزدیک لشکر امام حسن علیه السّلام شوند آن حضرت را دستگیر و به معاویه تسلیم کنند، یا اینکه امام را غافلگیر کرده و بکشند. این مطلب به گوش امام حسن علیه السّلام رسید. سپس نامه قیس بن سعد رسید که امام او را با عبید اللّه بن عباس از کوفه

ص: 47

اللَّهِ لِخَلْقِهِ وَ مَا أَصْبَحْتُ مُحْتَمِلًا عَلَی مُسْلِمٍ ضَغِینَةً وَ لَا مُرِیداً لَهُ بِسُوءٍ وَ لَا غَائِلَةٍ أَلَا وَ إِنَّ مَا تَکْرَهُونَ فِی الْجَمَاعَةِ خَیْرٌ لَکُمْ مِمَّا تُحِبُّونَ فِی الْفُرْقَةِ أَلَا وَ إِنِّی نَاظِرٌ لَکُمْ خَیْراً مِنْ نَظَرِکُمْ لِأَنْفُسِکُمْ فَلَا تُخَالِفُوا أَمْرِی وَ لَا تَرُدُّوا عَلَیَّ رَأْیِی غَفَرَ اللَّهُ لِی وَ لَکُمْ وَ أَرْشَدَنِی وَ إِیَّاکُمْ لِمَا فِیهِ الْمَحَبَّةُ وَ الرِّضَا قَالَ فَنَظَرَ النَّاسُ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ وَ قَالُوا مَا تَرَوْنَهُ یُرِیدُ بِمَا قَالَ قَالُوا نَظُنُّهُ وَ اللَّهِ یُرِیدُ أَنْ یُصَالِحَ مُعَاوِیَةَ وَ یُسَلِّمَ الْأَمْرَ إِلَیْهِ فَقَالُوا کَفَرَ وَ اللَّهِ الرَّجُلُ ثُمَّ شَدُّوا عَلَی فُسْطَاطِهِ وَ انْتَهَبُوهُ حَتَّی أَخَذُوا مُصَلَّاهُ مِنْ تَحْتِهِ ثُمَّ شَدَّ عَلَیْهِ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُعَالٍ الْأَزْدِیُّ فَنَزَعَ مطرفة [مِطْرَفَهُ] عَنْ عَاتِقِهِ فَبَقِیَ جَالِساً مُتَقَلِّداً بِالسَّیْفِ بِغَیْرِ رِدَاءٍ ثُمَّ دَعَا بِفَرَسِهِ وَ رَکِبَهُ وَ أَحْدَقَ بِهِ طَوَائِفُ مِنْ خَاصَّتِهِ وَ شِیعَتِهِ وَ مَنَعُوا مِنْهُ مَنْ أَرَادَهُ فَقَالَ ادْعُوا لِی رَبِیعَةَ وَ هَمْدَانَ فَدَعَوْا لَهُ فَأَطَافُوا بِهِ وَ دَفَعُوا النَّاسَ عَنْهُ علیه السلام وَ سَارَ وَ مَعَهُ شَوْبٌ مِنْ غَیْرِهِمْ فَلَمَّا مَرَّ فِی مُظْلَمِ سَابَاطَ بَدَرَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ بَنِی أَسَدٍ یُقَالُ لَهُ الْجَرَّاحُ بْنُ سِنَانٍ وَ أَخَذَ بِلِجَامِ بَغْلَتِهِ وَ بِیَدِهِ مِغْوَلٌ وَ قَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ أَشْرَکْتَ یَا حَسَنُ کَمَا أَشْرَکَ أَبُوکَ مِنْ قَبْلُ ثُمَّ طَعَنَهُ فِی فَخِذِهِ فَشَقَّهُ حَتَّی بَلَغَ الْعَظْمَ ثُمَّ اعْتَنَقَهُ الْحَسَنُ علیه السلام وَ خَرَّا جَمِیعاً إِلَی الْأَرْضِ فَوَثَبَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ شِیعَةِ الْحَسَنِ یُقَالُ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ خَطَلٍ الطَّائِیُّ فَانْتَزَعَ الْمِغْوَلَ مِنْ یَدِهِ وَ خَضْخَضَ بِهِ جَوْفَهُ فَأَکَبَّ عَلَیْهِ آخَرُ یُقَالُ لَهُ- ظَبْیَانُ بْنُ عُمَارَةَ فَقَطَعَ أَنْفَهُ فَهَلَکَ مِنْ ذَلِکَ وَ أُخِذَ آخَرُ کَانَ مَعَهُ فَقُتِلَ وَ حُمِلَ الْحَسَنُ علیه السلام عَلَی سَرِیرٍ إِلَی الْمَدَائِنِ فَأُنْزِلَ بِهِ عَلَی سَعْدِ بْنِ مَسْعُودٍ الثَّقَفِیِّ وَ کَانَ عَامِلَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِهَا فَأَقَرَّهُ الْحَسَنُ علیه السلام عَلَی ذَلِکَ وَ اشْتَغَلَ الْحَسَنُ علیه السلام بِنَفْسِهِ یُعَالِجُ جُرْحَهُ وَ کَتَبَ جَمَاعَةٌ مِنْ رُؤَسَاءِ القَبَائِلِ إِلَی مُعَاوِیَةَ بِالسَّمْعِ وَ الطَّاعَةِ لَهُ فِی السِّرِّ وَ اسْتَحَثُّوهُ عَلَی الْمَسِیرِ نَحْوَهُمْ وَ ضَمِنُوا لَهُ تَسْلِیمَ الْحَسَنِ علیه السلام إِلَیْهِ عِنْدَ دُنُوِّهِمْ مِنْ عَسْکَرِهِ أَوِ الْفَتْکَ بِهِ وَ بَلَغَ الْحَسَنَ علیه السلام ذَلِکَ وَ وَرَدَ عَلَیْهِ کِتَابُ قَیْسِ بْنِ سَعْدٍ وَ کَانَ قَدْ أَنْفَذَهُ مَعَ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ عِنْدَ مَسِیرِهِ مِنَ الْکُوفَةِ لِیَلْقَی مُعَاوِیَةَ

ص: 47

برای جلوگیری از معاویه، که مبادا به عراق بیاید، فرستاده بود و او را امیر لشکر قرار داده بود و فرموده بود: اگر برای تو اتفاقی افتاد، قیس بن سعد امیر باشد.

مضمون نامه قیس بن سعد این بود که آنان در قریه ای که آن را حبونیه می گفتند و مقابل مسکن بود، بر معاویه وارد شدند. معاویه شخصی را نزد عبید اللّه بن عباس فرستاد و او را به جانب خود دعوت نمود و ضمانت داد که مبلغ هزار هزار درهم به وی رشوه دهد، نصف این مبلغ را نقد و نصف دیگر آن را موقعی که داخل کوفه شود. عبید اللّه با یاران مخصوص خود شبانه به لشگر معاویه پیوست. هنگامی که صبح شد، مردم امیر لشکر را نیافتند. قیس بن سعد با آنان نماز خواند و به امور ایشان رسیدگی نمود.

پس از این جریان، امام حسن علیه السّلام بیش از پیش مطمئن شد که آن گروه وی را تنها گذاشتند، و نیت های آنان فاسد شده که به امام ناسزا گفته و او را تکفیر می کنند، ریختن خونش را حلال دانسته و اموال آن حضرت را غارت می کنند. سپس متوجه شد که غیر از شیعیان پدرش و شیعیان خودش کسی با او باقی نمانده که از خطر آنان در امان باشد. یاران واقعی آن بزرگوار هم قادر نبودند در مقابل لشکریان شام قیام کنند.

پس از این اوضاع بود که معاویه نامه ای به قصد صلح و سازش برای امام حسن علیه السّلام نوشت و نامه هایی را که یاران امام حسن برای معاویه نوشته بودند، مبنی بر اینکه ما امام حسن را ناگهانی می کشیم یا اینکه وی را به تو تحویل می دهیم، برای امام علیه السّلام فرستاد. معاویه در آن نامه شروطی را برای خود تعیین کرده بود که اگر صلح و سازشی شود به آن ها عمل کند و عمل کردن به این شروط، مصلحت عموم را در پی داشت. ولی امام حسن علیه السّلام به سخن معاویه اطمینان پیدا نکرد، زیرا می دانست منظور معاویه مکر و حیله است و در عین حال چاره ای نداشت جز اینکه پیشنهاد معاویه را بپذیرد، زیرا درخواست معاویه ترک جنگ و ایجاد صلح و سازش بود. از طرفی، یاران آن بزرگوار چنان که قبلا شرح دادیم نسبت به ایشان بصیرت نداشته، و قصد فساد و مخالفت با امام را داشتند. بیشتر آن ها ریختن خون آن حضرت را حلال دانسته و می خواستند او را به دشمن یعنی معاویه تسلیم کنند. از طرف دیگر، پسر عمویش عبید اللّه نیز وی را تنها گذاشت و به جانب دشمن آن بزرگوار رفت. اکثر آن مردم نسبت به دنیا تمایل داشته و به آخرت بی میل بودند.

لذا امام حسن علیه السّلام برای اطمینان خویش و برای اینکه در برابر خود و خداوند و عموم مسلمانان عذری داشته باشد، پیمان محکمی از معاویه گرفت و با او شرط کرد که به علی علیه السّلام ناسزا نگوید، بدگویی از ایشان را در قنوت نماز ترک کند، شیعیان امام حسن در امان باشند، اذیت و آزاری به احدی از ایشان نرسد

ص: 48

وَ یَرُدَّهُ عَنِ الْعِرَاقِ وَ جَعَلَهُ أَمِیراً عَلَی الْجَمَاعَةِ وَ قَالَ إِنْ أُصِبْتَ فَالْأَمِیرُ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ فَوَصَلَ کِتَابُ قَیْسِ بْنِ سَعْدٍ یُخْبِرُهُ أَنَّهُمْ نَازَلُوا مُعَاوِیَةَ بِقَرْیَةٍ یُقَالُ لَهَا الْحَبُّونِیَّةُ بِإِزَاءِ مَسْکِنَ (1) وَ أَنَّ مُعَاوِیَةَ أَرْسَلَ إِلَی عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ یُرَغِّبُهُ فِی الْمَصِیرِ إِلَیْهِ وَ ضَمِنَ لَهُ أَلْفَ أَلْفِ دِرْهَمٍ یُعَجِّلُ لَهُ مِنْهَا النِّصْفَ وَ یُعْطِیهِ النِّصْفَ الْآخَرَ عِنْدَ دُخُولِهِ إِلَی الْکُوفَةِ فَانْسَلَّ عُبَیْدُ اللَّهِ فِی اللَّیْلِ إِلَی مُعَسْکَرِ مُعَاوِیَةَ فِی خَاصَّتِهِ وَ أَصْبَحَ النَّاسُ قَدْ فَقَدُوا أَمِیرَهُمْ فَصَلَّی بِهِمْ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ وَ نَظَرَ فِی أُمُورِهِمْ فَازْدَادَتْ بَصِیرَةُ الْحَسَنِ علیه السلام بِخِذْلَانِ الْقَوْمِ لَهُ وَ فَسَادِ نِیَّاتِ الْمُحَکِّمَةِ فِیهِ بِمَا أَظْهَرُوهُ لَهُ مِنَ السَّبِّ وَ التَّکْفِیرِ لَهُ وَ اسْتِحْلَالِ دَمِهِ وَ نَهْبِ أَمْوَالِهِ وَ لَمْ یَبْقَ مَعَهُ مَنْ یَأْمَنُ غَوَائِلَهُ إِلَّا خَاصَّةٌ مِنْ شِیعَةِ أَبِیهِ وَ شِیعَتِهِ وَ هُمْ جَمَاعَةٌ لَا یَقُومُ لِأَجْنَادِ الشَّامِ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ فِی الْهُدْنَةِ وَ الصُّلْحِ وَ أَنْفَذَ إِلَیْهِ بِکُتُبِ أَصْحَابِهِ الَّذِینَ ضَمِنُوا لَهُ فِیهَا الْفَتْکَ بِهِ وَ تَسْلِیمَهُ إِلَیْهِ وَ اشْتَرَطَ لَهُ عَلَی نَفْسِهِ فِی إِجَابَتِهِ إِلَی صُلْحِهِ شُرُوطاً کَثِیرَةً وَ عَقَدَ لَهُ عُقُوداً کَانَ فِی الْوَفَاءِ بِهَا مَصَالِحُ شَامِلَةٌ فَلَمْ یَثِقْ بِهِ الْحَسَنُ وَ عَلِمَ بِاحْتِیَالِهِ بِذَلِکَ وَ اغْتِیَالِهِ غَیْرَ أَنَّهُ لَمْ یَجِدْ بُدّاً مِنْ إِجَابَتِهِ إِلَی مَا الْتَمَسَ مِنْهُ مِنْ تَرْکِ الْحَرْبِ وَ إِنْفَاذِ الْهُدْنَةِ لِمَا کَانَ عَلَیْهِ أَصْحَابُهُ مِمَّا وَصَفْنَاهُ مِنْ ضَعْفِ الْبَصَائِرِ فِی حَقِّهِ وَ الْفَسَادِ عَلَیْهِ وَ الْخُلْفِ مِنْهُمْ لَهُ وَ مَا انْطَوَی عَلَیْهِ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فِی اسْتِحْلَالِ دَمِهِ وَ تَسْلِیمِهِ إِلَی خَصْمِهِ وَ مَا کَانَ مِنْ خِذْلَانِ ابْنِ عَمِّهِ لَهُ وَ مَصِیرِهِ إِلَی عَدُوِّهِ وَ مَیْلِ الْجُمْهُورِ مِنْهُمْ إِلَی الْعَاجِلَةِ وَ زُهْدِهِمْ فِی الْآجِلَةِ فَتَوَثَّقَ علیه السلام لِنَفْسِهِ مِنْ مُعَاوِیَةَ لِتَوْکِیدِ الْحُجَّةِ عَلَیْهِ وَ الْإِعْذَارِ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی وَ عِنْدَ کَافَّةِ الْمُسْلِمِینَ وَ اشْتَرَطَ عَلَیْهِ تَرْکَ سَبِّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الْعُدُولَ عَنِ الْقُنُوتِ عَلَیْهِ فِی الصَّلَوَاتِ وَ أَنْ یُؤْمِنَ شِیعَتَهُ وَ لَا یَتَعَرَّضَ لِأَحَدٍ مِنْهُمْ بِسُوءٍ

ص: 48


1- 1. مسکن- بکسر الکاف- موضع علی نهر دجیل قریبا من أوانی عند دیر الجاثلیق ذکره الخطیب فی تاریخه، و فی هذا المکان قتل عبد الملک بن مروان مصعب بن الزبیر و فیه قبر مصعب و إبراهیم بن الأشتر النخعیّ.

و هر حقی به حق دار برسد. معاویه تمامی این شروط را پذیرفت، تعهد کرد و برای امام حسن قسم خورد که به آن شروط عمل کند.

هنگامی که صلح و سازش خاتمه یافت، معاویه حرکت کرد و در روز جمعه وارد نخیله شد، پس از اینکه با مردم نماز خواند مشغول سخنرانی گردید و گفت: به خدا قسم من با شما نجنگیدم که نماز بخوانید، یا روزه بگیرید یا حج به جا آورید، یا زکات بدهید، زیرا خودتان این اعمال را انجام می دهید. من با شما جنگیدم که بر شما فرمانروایی کنم، خدا این مقام را به من عطا کرد، در صورتی که شما اکراه داشتید. آگاه باشید، من حسن را با وعده هایی که به او دادم، در انتظار آرزو هایی گذاشتم. اکنون تمامی آن وعده ها و شروط را پایمال می کنم و به هیچ کدام از آن ها وفا نخواهم کرد.

سپس معاویه به سمت کوفه رفت و چند روزی در آنجا اقامت کرد. هنگامی که بیعت اهل کوفه با وی خاتمه یافت بر فراز منبر رفت و پس از اینکه سخنرانی نمود، سخنانی ناروا درباره حضرت علی علی السّلام و امام حسن علیهما السّلام گفت. امام حسن و امام حسین علیهما السلام در آن مجلس حضور داشتند .

امام حسین علیه السّلام برخاست تا جواب معاویه را بدهد، ولی امام حسن علیه السّلام دست او را گرفت و او را نشانید. آنگاه خود برخاست و فرمود: ای کسی که از علی نام بردی، من حسن هستم و پدرم علی است. تو معاویه ای و پدرت صخر می باشد. مادر من فاطمه زهرا سلام الله علیها و مادر تو هند است. جد من پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و جد تو حرب است. جده من خدیجه کبرا و جده تو قتیله است. خدا لعنت کند آن کسی را که شهرتش پلیدتر و حسب و نسبش پست تر است، شر و فتنه او سابقه دار و از لحاظ کفر و نفاق قدیمی تر است! طوایفی از اهل مسجد گفتند: آمین آمین(1)!

توضیح

عبارت: «فکأن قد» در اصل فکأن قد نزلت أو جاءت است، یعنی گویا آمده است. حذف فعلی که قد بر آن وارد شده شایع است. عبارت «و بیده مغول» در بعضی از نسخه ها با غین آمده است، فیروزآبادی گفته است: مغول بر وزن منبر، آهنی است که آن را در شلاق قرار می دهند و دارای غلاف است، مغول شبیه خنجر است، فقط از آن ظریف تر و طول آن بیشتر است یا شمشیر ظریفی است که پشت دارد و در برخی از نسخه ها معول است با عین و این آهنی است که کوه ها را با آن می کنند. «الخضخضة» یعنی تحریک کردن. و «الفتک» یعنی فرد به سراغ شخص برود

ص: 49


1- 1. ارشاد : ص 170-173

وَ یُوصِلَ إِلَی کُلِّ ذِی حَقٍّ حَقَّهُ وَ أَجَابَهُ مُعَاوِیَةُ إِلَی ذَلِکَ کُلِّهِ وَ عَاهَدَ عَلَیْهِ وَ حَلَفَ لَهُ بِالْوَفَاءِ لَهُ.

فَلَمَّا اسْتَتَمَّتِ الْهُدْنَةُ عَلَی ذَلِکَ سَارَ مُعَاوِیَةُ حَتَّی نَزَلَ بِالنُّخَیْلَةِ وَ کَانَ ذَلِکَ الْیَوْمُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَصَلَّی بِالنَّاسِ ضُحَی النَّهَارِ فَخَطَبَهُمْ وَ قَالَ فِی خُطْبَتِهِ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا قَاتَلْتُکُمْ لِتُصَلُّوا وَ لَا لِتَصُومُوا وَ لَا لِتَحُجُّوا وَ لَا لِتُزَکُّوا إِنَّکُمْ لَتَفْعَلُونَ ذَلِکَ وَ لَکِنِّی قَاتَلْتُکُمْ لِأَتَأَمَّرَ عَلَیْکُمْ وَ قَدْ أَعْطَانِی اللَّهُ ذَلِکَ وَ أَنْتُمْ لَهُ کَارِهُونَ أَلَا وَ إِنِّی کُنْتُ مَنَّیْتُ الْحَسَنَ وَ أَعْطَیْتُهُ أَشْیَاءَ وَ جَمِیعُهَا تَحْتَ قَدَمَیَّ لَا أَفِی بِشَیْ ءٍ مِنْهَا لَهُ.

ثُمَّ سَارَ حَتَّی دَخَلَ الْکُوفَةَ فَأَقَامَ بِهَا أَیَّاماً فَلَمَّا اسْتَتَمَّتِ الْبَیْعَةُ لَهُ مِنْ أَهْلِهَا صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَخَطَبَ النَّاسَ وَ ذَکَرَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ نَالَ مِنْهُ وَ نَالَ مِنَ الْحَسَنِ علیه السلام مَا نَالَ وَ کَانَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام حَاضِرَیْنِ فَقَامَ الْحُسَیْنُ علیه السلام لِیَرُدَّ عَلَیْهِ فَأَخَذَ بِیَدِهِ الْحَسَنُ علیه السلام فَأَجْلَسَهُ ثُمَّ قَامَ فَقَالَ أَیُّهَا الذَّاکِرُ عَلِیّاً أَنَا الْحَسَنُ وَ أَبِی عَلِیٌّ وَ أَنْتَ مُعَاوِیَةُ وَ أَبُوکَ صَخْرٌ وَ أُمِّی فَاطِمَةُ وَ أُمُّکَ هِنْدٌ وَ جَدِّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ جَدُّکَ حَرْبٌ وَ جَدَّتِی خَدِیجَةُ وَ جَدَّتُکَ قُتَیْلَةُ فَلَعَنَ اللَّهُ أَخْمَلَنَا ذِکْراً وَ أَلْأَمَنَا حَسَباً وَ شَرَّنَا قَدَماً وَ أَقْدَمَنَا کُفْراً وَ نِفَاقاً فَقَالَتْ طَوَائِفُ مِنْ أَهْلِ الْمَسْجِدِ آمِینَ آمِینَ (1).

توضیح

قوله فکأن قد أی فکأن قد نزلت أو جاءت و حذف مدخول قد شائع قوله و بیده مغول فی بعض النسخ بالغین المعجمة قال الفیروزآبادی المغول کمنبر حدیدة تجعل فی السوط فیکون لها غلاف و شبه مشمل إلا أنه أدق و أطول منه و نصل طویل أو سیف دقیق له قفا واسم و فی بعضها بالمهملة و هی حدیدة ینقر بها الجبال و الخضخضة التحریک و الفتک أن یأتی الرجل صاحبه و هو

ص: 49


1- 1. الإرشاد ص 170- 173. و رواه أبو الفرج فی مقاتل الطالبیین عن ابی عبید عن یحیی بن معین، و بعد ما أتی علی آخر الخبر من قوله فقال طوائف من أهل المسجد آمین. قال فقال یحیی بن معین و نحن نقول آمین، قال أبو عبید و نحن أیضا نقول آمین قال أبو الفرج و أنا أقول آمین قلت و أنا أیضا أقول: آمین.

در حالی که آن فرد غافل است، سپس او را گرفته و بکشد.

مؤلف: عبد الحمید بن ابی الحدید می گوید: هنگامی که معاویه به قصد عراق حرکت کرد و به پل منبج رسید، منادی ندا داد که مردم جمع شوند. وقتی مردم جمع شدند امام حسن علیه السّلام آمد و پس از اینکه بر فراز منبر رفت و حمد و ثنای خدای را به جا آورد فرمود: خدا جهاد را بر خلق خود واجب نموده ولی مردم از آن اکراه دارند، آنگاه به مؤمنینی که اهل جهاد بودند فرمود: «إصبروا إنّ الله مع الصابرین»(1)،

«صابر باشید چرا که خدا با صابران است.» ای مردم! شما به آنچه که دوست دارید نمی رسید، مگر هنگامی که در مقابل آنچه اکراه دارید صبور باشید. من شنیده ام که به معاویه خبر رسیده است: ما به سرعت به سوی وی حرکت کرده ایم، او نیز به حرکت در آمده. خدا شما را رحمت کند، به سوی لشکرگاه خودتان که نخیله است بروید تا باهم تبادل نظر کنیم. گفته شده: امام علیه السّلام در همان حال که سخنرانی می کرد این بیم را داشت که مردم او را تنها بگذارند.

پس همگی ساکت شدند و احدی با امام سخنی نگفت و جوابی نداد. وقتی عدی بن حاتم با این صحنه مواجه شد برخاست و گفت: من عدی بن حاتم هستم، سبحان اللّه! چقدر زشت است که شما جواب امام و پسر دختر پیامبر خود را نمی دهید. کجایند خطبای مصر که زبان هاشان در موقع امنیت تیز و تند بود، اما وقتی کار مشکل می شد نظیر روباه ها می شدند! آیا از خشم خدا و عذاب او نمی ترسید؟

آنگاه متوجه امام حسن شد و گفت، خدا تو را در هنگام هدایت نمودن موفق بدارد و ناراحتی ها را از تو برطرف نماید. خدا تو را در ابتدا و انتهای هر کاری موفق نماید. ما سخنان تو را شنیدیم، و متوجه امر تو شدیم، ما سخن تو را گوش می کنیم و در باره هر چه بگویی و هر نظریه ای که بدهی مطیع تو خواهیم بود. اکنون من متوجه لشکرگاه می شوم، هر کسی که مایل باشد در آنجا نزد من آید، بیاید.

سپس عدی برخاست و از مسجد خارج شد و بر مرکب خود که بر در مسجد بود سوار شد و به سوی نخیله رفت و به غلام خویش گفت: وسایل مسافرت او را آماده کند. عدی اولین کسی بود که به لشکرگاه رفت.

پس از عدی بن حاتم، قیس بن عباده انصاری و معقل بن قیس ریاحی و زیاد بن حفصه تمیمی برخاستند و مردم را مورد سرزنش و ملامت قرار دادند و آنان را به جنگ تشویق کردند. آنگاه به امام حسن علیه السّلام همان سخنانی را گفتند که عدی بن حاتم گفت و مردم را به اجابت و قبول امر امام وادار کردند. امام حسن به ایشان فرمود: راست گفتید، رحمت خدا بر شما باد! من همیشه شما را به صدق نیت، وفاداری، قبول امر خدا و مودت و دوستی صحیح می شناختم. خدا به شما جزای خیر عطا کند.

ص: 50


1- 2. انفال/ 46

غار غافل حتی یشد علیه فیقتله.

أقول: وَ قَالَ عَبْدُ الْحَمِیدِ بْنُ أَبِی الْحَدِیدِ: لَمَّا سَارَ مُعَاوِیَةُ قَاصِداً إِلَی الْعِرَاقِ وَ بَلَغَ جِسْرَ مَنْبِجٍ نَادَی الْمُنَادِی الصَّلَاةَ جَامِعَةً فَلَمَّا اجْتَمَعُوا خَرَجَ الْحَسَنُ علیه السلام فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ کَتَبَ الْجِهَادَ عَلَی خَلْقِهِ وَ سَمَّاهُ کَرْهاً ثُمَّ قَالَ لِأَهْلِ الْجِهَادِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ (1) فَلَسْتُمْ أَیُّهَا النَّاسُ نَائِلِینَ مَا تُحِبُّونَ إِلَّا بِالصَّبْرِ عَلَی مَا تَکْرَهُونَ إِنَّهُ بَلَغَنِی أَنَّ مُعَاوِیَةَ بَلَغَهُ أَنَّا کُنَّا أَزْمَعْنَا عَلَی الْمَسِیرِ إِلَیْهِ فَتَحَرَّکَ لِذَلِکَ فَاخْرُجُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ إِلَی مُعَسْکَرِکُمْ بِالنُّخَیْلَةِ حَتَّی نَنْظُرَ وَ تَنْظُرُونَ وَ نَرَی وَ تَرَوْنَ قَالَ وَ إِنَّهُ فِی کَلَامِهِ لَیَتَخَوَّفُ خِذْلَانَ النَّاسِ لَهُ.

قَالَ فَسَکَتُوا فَمَا تَکَلَّمَ مِنْهُمْ أَحَدٌ وَ لَا أَجَابَهُ بِحَرْفٍ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ عَدِیُّ بْنُ حَاتِمٍ قَامَ فَقَالَ أَنَا ابْنُ حَاتِمٍ سُبْحَانَ اللَّهِ مَا أَقْبَحَ هَذَا الْمَقَامَ أَ لَا تُجِیبُونَ إِمَامَکُمْ وَ ابْنَ بِنْتِ نَبِیِّکُمْ أَیْنَ خُطَبَاءُ مِصْرَ الَّذِینَ أَلْسِنَتُهُمْ کَالْمَخَارِیقِ فِی الدَّعَةِ فَإِذَا جَدَّ الْجَدُّ فَرَوَّاغُونَ کَالثَّعَالِبِ أَ مَا تَخَافُونَ مَقْتَ اللَّهِ وَ لَا عَنَتَهَا وَ عَارَهَا.

ثُمَّ اسْتَقْبَلَ الْحَسَنَ علیه السلام بِوَجْهِهِ فَقَالَ أَصَابَ اللَّهُ بِکَ الْمَرَاشِدَ وَ جَنَّبَکَ الْمَکَارِهَ وَ وَفَّقَکَ لِمَا یُحْمَدُ وَرْدُهُ وَ صَدْرُهُ وَ قَدْ سَمِعْنَا مَقَالَتَکَ وَ انْتَهَیْنَا إِلَی أَمْرِکَ وَ سَمِعْنَا لَکَ وَ أَطَعْنَاکَ فِیمَا قُلْتَ وَ رَأَیْتَ وَ هَذَا وَجْهِی إِلَی مُعَسْکَرِنَا فَمَنْ أَحَبَّ أَنْ یُوَافِیَ فَلْیُوَافِ.

ثُمَّ مَضَی لِوَجْهِهِ فَخَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ دَابَّتُهُ بِالْبَابِ فَرَکِبَهَا وَ مَضَی إِلَی النُّخَیْلَةِ وَ أَمَرَ غُلَامَهُ أَنْ یَلْحَقَهُ بِمَا یُصْلِحُهُ فَکَانَ عَدِیٌّ أَوَّلَ النَّاسِ عَسْکَراً.

ثُمَّ قَامَ قَیْسُ بْنُ عُبَادَةَ الْأَنْصَارِیُّ وَ مَعْقِلُ بْنُ قَیْسٍ الرِّیَاحِیُّ وَ زِیَادُ بْنُ حَصْفَةَ التَّیْمِیُّ فَأَنَّبُوا النَّاسَ وَ لَامُوهُمْ وَ حَرَّضُوهُمْ وَ کَلَّمُوا الْحَسَنَ علیه السلام بِمِثْلِ کَلَامِ عَدِیِّ بْنِ حَاتِمٍ فِی الْإِجَابَةِ وَ الْقَبُولِ فَقَالَ لَهُمُ الْحَسَنُ علیه السلام صَدَقْتُمْ رَحِمَکُمُ اللَّهُ مَا زِلْتُ أَعْرِفُکُمْ بِصِدْقِ النِّیَّةِ وَ الْوَفَاءِ وَ الْقَبُولِ وَ الْمَوَدَّةِ الصَّحِیحَةِ فَجَزَاکُمُ اللَّهُ خَیْراً

ص: 50


1- 1. الأنفال: 46.

سپس فرود آمد و مردم خارج شدند و تشکیل لشکر داده آماده خروج گردیدند و امام حسن علیه السّلام هم به سمت لشکرگاه رفت، و مغیرة بن نوفل بن حارث را در کوفه خلیفه خویش قرار داد و به وی دستور داد تا مردم را وادار کند که به آن حضرت ملحق شوند. امام حسن علیه السّلام با لشکری عظیم حرکت نمود و در دیر عبد الرحمن پیاده شد و مدت سه روز توقف کرد تا مردم جمع شدند.

سپس امام حسن علیه السّلام، عبید اللّه بن عباس را خواست و به او فرمود: ای پسر عمو! من تو را با دوازده هزار نفر از سواران عرب و قاریان مصر فرستادم که هر مرد از ایشان به تعداد لشکر می افزاید، تو با ایشان حرکت کن، با آنان با ملایمت رفتار کن، با روی باز با آن ها برخورد کن، در مقابل آنان متواضع باش، ایشان را نزدیک خود جای بده، زیرا آنان از بازماندگان افرادی هستند که مورد اطمینان علی علیه السّلام بودند. با ایشان حرکت کن و از شط فرات برو تا به مسکن برسی و با ایشان از آنجا برو تا با معاویه روبرو شوی.

اگر معاویه را ملاقات کردی او را نگاه دار تا من بیایم، زیرا من به زودی خواهم آمد، ولی هر روز مرا از اوضاع خود آگاه کن و با این دو نفر (قیس بن سعد و سعید بن قیس) مشورت و تبادل افکار کن. هنگامی که با معاویه روبرو شدی، تو در جنگ سبقت نگیر تا او سبقت بگیرد. اگر او سبقت گرفت تو نیز با وی بجنگ. اگر برایت اتفاقی افتاد قیس بن سعد امیر لشکر است و اگر برای او هم پیش آمدی رخ داد، سعید بن قیس امیر لشکر شود.

عبید اللّه حرکت کرد تا به شینور رسید، از آنجا وارد شاهی و از شاهی متوجه فرات و از فرات داخل فلوجه و سپس وارد مسکن گردید. امام حسن هم آمد تا به حمام عمر رسید و از آنجا حرکت نمود تا وارد دیر کعب شد سپس آمد تا وارد ساباط در نزدیکی پل پیاده شد.

مؤلف: ابن ابی الحدید ما بقی داستان را همان طور شرح داده که قبل از این نگاشتیم. سپس می گوید: معاویه هم حرکت نمود تا به روستایی که آن را حبونیه می گفتند وارد شد.

عبید اللّه بن عباس آمد و در مقابل معاویه قرار گرفت. هنگامی که صبح شد معاویه شخصی را نزد عبید اللّه بن عباس فرستاد و پیغام داد که امام حسن علیه السّلام درباره صلح و سازش با من مراسلاتی کرده است، امام حسن مقام خلافت را به من تسلیم می کند، اگر مطیع من می شوی حکم فرما خواهی شد و الا فرمانبردار خواهی بود. اگر تو الآن مطیع من شوی مبلغ هزار هزار درهم به تو می بخشم که نصف آن را فورا و نصف دیگر را هنگامی که داخل کوفه شدی به تو خواهم پرداخت.

عبید اللّه بن عباس با یارانش شبانه وارد لشگر معاویه شدند و معاویه به وعده ای که داده بود وفا کرد. هنگام صبح مردم

ص: 51

ثُمَّ نَزَلَ وَ خَرَجَ النَّاسُ وَ عَسْکَرُوا وَ نَشِطُوا لِلْخُرُوجِ وَ خَرَجَ الْحَسَنُ علیه السلام إِلَی الْمُعَسْکَرِ وَ اسْتَخْلَفَ عَلَی الْکُوفَةِ الْمُغِیرَةَ بْنَ نَوْفَلِ بْنِ الْحَارِثِ وَ أَمَرَهُ بِاسْتِحْثَاثِ النَّاسِ عَلَی اللُّحُوقِ إِلَیْهِ وَ سَارَ الْحَسَنُ علیه السلام فِی عَسْکَرٍ عَظِیمٍ حَتَّی نَزَلَ دَیْرَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ فَأَقَامَ بِهِ ثَلَاثاً حَتَّی اجْتَمَعَ النَّاسُ.

ثُمَّ دَعَا عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ الْعَبَّاسِ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ عَمِّ إِنِّی بَاعِثٌ مَعَکَ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفاً مِنْ فُرْسَانِ الْعَرَبِ وَ قُرَّاءِ الْمِصْرِ الرَّجُلُ مِنْهُمْ یَزِیدُ الْکَتِیبَةَ فَسِرْ بِهِمْ وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَکَ وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَکَ وَ افْرُشْ لَهُمْ جَنَاحَکَ وَ أَدْنِهِمْ مِنْ مَجْلِسِکَ فَإِنَّهُمْ بَقِیَّةُ ثِقَاتِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ سِرْ بِهِمْ عَلَی شَطِّ الْفُرَاتِ حَتَّی تَقْطَعَ بِهِمُ الْفُرَاتَ حَتَّی تَسِیرَ بِمَسْکِنَ ثُمَّ امْضِ حَتَّی تَسْتَقْبِلَ بِهِمْ مُعَاوِیَةَ فَإِنْ أَنْتَ لَقِیتَهُ فَاحْتَبِسْهُ حَتَّی آتِیَکَ فَإِنِّی عَلَی أَثَرِکَ وَشِیکاً وَ لْیَکُنْ خَبَرُکَ عِنْدِی کُلَّ یَوْمٍ وَ شَاوِرْ هَذَیْنِ یَعْنِی قَیْسَ بْنَ سَعْدٍ وَ سَعِیدَ بْنَ قَیْسٍ وَ إِذَا لَقِیتَ مُعَاوِیَةَ فَلَا تُقَاتِلْهُ حَتَّی یُقَاتِلَکَ فَإِنْ فَعَلَ فَقَاتِلْهُ فَإِنْ أُصِبْتَ فَقَیْسُ بْنُ سَعْدٍ عَلَی النَّاسِ فَإِنْ أُصِیبَ فَسَعِیدُ بْنُ قَیْسٍ عَلَی النَّاسِ.

فَسَارَ عُبَیْدُ اللَّهِ حَتَّی انْتَهَی إِلَی شِینْوَرَ حَتَّی خَرَجَ إِلَی شَاهِی ثُمَّ لَزِمَ الْفُرَاتَ وَ الْفَلُّوجَةَ حَتَّی أَتَی مَسْکِنَ وَ أَخَذَ الْحَسَنُ عَلَی حَمَّامِ عُمَرَ حَتَّی أَتَی دَیْرَ کَعْبٍ ثُمَّ بَکَّرَ فَنَزَلَ سَابَاطَ دُونَ الْقَنْطَرَةِ. أقول ثم ذکر ما جری علیه صلوات الله علیه هناک و قد مر ذکره ثم قال.

فأما معاویة فإنه وافی حتی نزل فی قریة یقال له الحبونیة و أقبل عبید الله بن العباس حتی نزل بإزائه فلما کان من غد وجه معاویة إلی عبید الله أن الحسن قد راسلنی فی الصلح و هو مسلم الأمر إلی فإن دخلت فی طاعتی الآن کنت متبوعا و إلا دخلت و أنت تابع و لک إن جئتنی الآن أن أعطیک ألف ألف درهم أعجل لک فی هذا الوقت نصفها و إذا دخلت الکوفة النصف الآخر.

فانسل عبید الله لیلا فدخل عسکر معاویة فوفی له بما وعده و أصبح الناس

ص: 51

منتظر بودند که عبید اللّه بیاید و با ایشان نماز بخواند، ولی او نیامد. مردم به دنبال وی رفتند ولی او را نیافتند، در نتیجه قیس ابن سعد بن عباده با آنان نماز خواند. آنگاه سخنرانی نمود و ایشان را برای جهاد در راه خدا تقویت و تشویق کرد. نام عبید اللّه بن عباس را برد و او را ملامت کرد، سپس به لشگریان دستور داد که صبر کرده و در مقابل دشمن قیام کنند. آنان گفتند: اطاعت می کنیم، به نام خدا با ما برای جهاد با دشمن قیام کن، و او به همراه آنان قیام کرد.

پس از این جریان بسر ابن ارطاة با گروهی بر سر اهالی عراق فریاد زدند و گفتند: این امیر شما عبید اللّه بن عباس است که با معاویه بیعت نموده و امام شما که حسن علیه السّلام است با وی صلح و سازش کرده است، برای چه خود را به کشتن می دهید؟ قیس بن سعد در جواب آنان گفت: یکی از این دو راه را انتخاب کنید، یا باید بدون امام بجنگید، یا اینکه با شخصی گمراه بیعت کنید. گفتند: حتما بدون رهبر می جنگیم، آنگاه لشگر اسلام به لشگر شام حمله کردند و به قدری با آن ها جنگیدند که ایشان را به جایگاه خود باز گرداندند.

سپس معاویه نامه ای برای قیس بن سعد نگاشت، از او دعوت کرده و او را تطمیع کرد. قیس در جوابش نوشت: نه به خدا من فریب نمی خورم، تو هرگز با من روبرو نخواهی شد جز اینکه نیزه بین ما حکم خواهد کرد، هنگامی که معاویه از فریب دادن وی مأیوس شد برای قیس نوشت: تو یهودی و فرزند یهودی هستی، به خودت ظلم می کنی و برای چیزی که به نفع تو نیست خود را به کشتن می دهی. زیرا اگر آن لشگری که دوست داری، غالب شوند، تو را بر کنار خواهند کرد، و اگر آن لشکری که دشمن تو هستند فاتح شوند، تو را نابود خواهند کرد .

پدر تو تیر به کمان نهاد ولی به هدف نزد. آنگاه مردم او را رها کردند. وقتی اجلش فرا رسید، در حالی که تبعید شده و غریب بود، در حوران از دنیا رفت، و السّلام.

قیس بن سعد در جواب معاویه نوشت اما بعد: تو بت پرست و پسر بت پرست هستی، تو با اکراه وارد اسلام شدی، از ترس مدتی در دین اسلام بودی، و با کمال رضا و رغبت از دین اسلام خارج شدی، و حال آنکه ثمره و بهره ای از اسلام نبردی. در اسلام آوردن مقدم نبودی و منافق بودن تو تازگی ندارد. دائما با خدا و رسول او در جنگ و در یکی از احزاب مشرکین بودی، تو همیشه دشمن خدا و رسول و بندگان مؤمن خدا بودی. از پدرم نام بردی، به جان خودم قسم که پدرم تیر خود را جز به هدف خویش نزد، ولی آن کسی که به گرد پای او نمی رسید برایش ایجاد دشمنی کرد. تو گمان کردی من یهودی و فرزند یهودی هستم. در صورتی که تو و عموم مردم می دانید که من و پدرم دشمنان آن دینی هستیم که از آن خارج شدیم، و یاوران دینی هستیم که در آن داخل، و السّلام.

هنگامی که معاویه نامه قیس بن سعد را خواند خشمگین شد و تصمیم گرفت جواب او را بدهد، ولی عمرو بن عاص گفت: آرام باش، زیرا اگر جواب او را بنویسی وی جوابی سخت تر از این برایت خواهد نوشت، اما اگر او را واگذاری، همان راهی را می رود که مردم خواهند رفت.

معاویه پس از اینکه از قیس صرف نظر کرد، عبد اللّه بن عامر و عبد الرحمن بن سمره را به منظور صلح نزد حضرت امام حسن علیه السّلام فرستاد. ایشان پس از ورود،

ص: 52

ینتظرونه أن یخرج فیصلی بهم فلم یخرج حتی أصبحوا فطلبوه فلم یجدوه فصلی بهم قیس بن سعد بن عبادة ثم خطبهم فثبتهم و ذکر عبید الله فنال منه ثم أمرهم بالصبر و النهوض إلی العدو فأجابوه بالطاعة و قالوا له انهض بنا إلی عدونا علی اسم الله فنهض بهم.

و خرج إلیهم بسر بن أرطاة فصاحوا إلی أهل العراق ویحکم هذا أمیرکم عندنا قد بایع و إمامکم الحسن قد صالح فعلام تقتلون أنفسکم فقال لهم قیس بن سعد اختاروا إحدی اثنتین إما القتال مع غیر إمام و إما أن تبایعوا بیعة ضلال قالوا بل نقاتل بلا إمام فخرجوا فضربوا أهل الشام حتی ردوهم إلی مصافهم.

و کتب معاویة إلی قیس بن سعد یدعوه و یمنیه فکتب إلیه قیس لا و الله لا تلقانی أبدا إلا بینی و بینک الرمح فکتب إلیه معاویة لما یئس منه أما بعد فإنک یهودی ابن یهودی تشقی نفسک و تقتلها فیما لیس لک فإن ظهر أحب الفریقین إلیک نبذک و عزلک و إن ظهر أبغضهما إلیک نکل بک و قتلک و قد کان أبوک أوتر غیر قوسه و رمی غیر غرضه فخذله قومه و أدرکه یومه فمات بحوران طریدا غریبا و السلام.

فکتب إلیه قیس بن سعد أما بعد فإنما أنت وثن ابن وثن دخلت فی الإسلام کرها و أقمت فیه فرقا و خرجت منه طوعا و لم یجعل الله لک فیه نصیبا لم یقدم إسلامک و لم یحدث نفاقک و لم تزل حربا لله و لرسوله و حزبا من أحزاب المشرکین و عدوا لله و نبیه و المؤمنین من عباده و ذکرت أبی فلعمری ما أوتر إلا قوسه و لا رمی إلا غرضه فشغب علیه من لا یشق غباره و لا یبلغ کعبه و زعمت أنی یهودی ابن یهودی و قد علمت و علم الناس إنی و أبی أعداء الدین الذی خرجت منه و أنصار الدین الذی دخلت فیه و صرت إلیه و السلام.

فلما قرأ معاویة کتابه غاظه و أراد إجابته فقال له عمرو مهلا فإنک إن کاتبته أجابک بأشد من هذا و إن ترکته دخل فیما دخل فیه الناس فأمسک عنه و بعث معاویة عبد الله بن عامر و عبد الرحمن بن سمرة إلی الحسن علیه السلام للصلح فدعواه

ص: 52

امام حسن علیه السّلام را به سوی معاویه دعوت نمودند و آن حضرت را از مقام خلافت بر حذر داشتند و شروطی را که معاویه برای وی وضع کرده بود به او ارائه کردند.

شروطی مبنی بر اینکه: امام حسن علیه السّلام از کسی تبعیت نکند، اذیت و آزاری به احدی از شیعیان علی علیه السّلام نرساند، از علی علیه السّلام جز به خیر و خوبی یاد نکند، و شروط دیگری که امام حسن علیه السّلام وضع کرده بود و معاویه پذیرفته بود. قیس پس از این جریان با لشکر به طرف کوفه مراجعت نمود .

ابن ابی الحدید پس از این داستان، از قول سعید بن سوید می نگارد: معاویه در روز جمعه در نخیله با ما نماز خواند و در ضمن سخنرانی که کرد گفت: به خدا قسم من با شما نجنگیدم که نماز بخوانید، یا روزه بگیرید، یا حج به جای آورید، یا زکات بدهید، زیرا شما این گونه امور را انجام می دهید. بلکه با شما جنگیدم که بر شما حکومت کنم، خدا این حکومت را به من عطا کرد در حالی که شما مایل نبودید. عبد الرحمن بن شریک هرگاه این داستان را شرح می داد می گفت: به خدا قسم که این سخن معاویه نوعی آبروریزی و افتضاح است.

ابو الفرج می گوید: معاویه پس از سخنرانی در نخیله در حالی داخل کوفه شد که خالد بن عرفطه و حبیب بن حمار که بیرق او را حمل می کرد، جلوی او بودند. زمانی که وارد کوفه شد از باب الفیل داخل مسجد شد و مردم در اطراف وی جمع شدند.

- ابو الفرج از پدر عطاء بن سائب نقل می کند که گفت: در آن حال که حضرت علی علیه السّلام بر فراز منبر کوفه بود مردی داخل شد و گفت: یا امیر المؤمنین! خالد بن عرفطه از دنیا رفت. حضرت علی فرمود: نه به خدا قسم نمرده و نخواهد مرد تا از این در داخل این مسجد شود و با دست خود اشاره به باب الفیل نمود. وی در حالی داخل این مسجد می شود که بیرق گمراهی با او خواهد بود، آن بیرق را حبیب بن حمار حمل می کند. ناگاه مردی برخاست و به حضرت علی علیه السّلام گفت: من حبیب ابن حمار هستم، من شیعه تو هستم. فرمود: مطلب همین است که من می گویم. به خدا قسم که خالد بن عرفطه در جلو لشکر معاویه آمد و همین حبیب حمار بیرق او را حمل می کرد.

ابو الفرج گفت: مالک بن سعید گفت: صاحب این خانه - و اشاره کرد به خانه سائب ابی عطا - به من گفته است که این سخن را از امام علی علیه السّلام شنیده است.

ص: 53

إلیه و زهداه فی الأمر و أعطیاه ما شرط له معاویة و أن لا یتبع أحد بما مضی و لا ینال أحد من شیعة علی بمکروه و لا یذکر علی إلا بخیر و أشیاء اشترطها الحسن فأجاب إلی ذلک و انصرف قیس بن سعد فیمن معه إلی الکوفة.

ثم قال و روی الأعمش عن عمرو بن مرة عن سعید بن سوید قال: صلی بنا معاویة بالنخیلة الجمعة فخطب ثم قال إنی و الله ما قاتلتکم لتصلوا و لا لتصوموا و لا لتحجوا و لا لتزکوا إنکم لتفعلون ذلک إنما قاتلتکم لأتأمر علیکم و قد أعطانی الله ذلک و أنتم کارهون.

قال فکان عبد الرحمن بن شریک إذا حدث بذلک یقول هذا و الله هو التهتک.

قال أبو الفرج: و دخل معاویة الکوفة بعد فراغه من خطبته بالنخیلة بین یدیه خالد بن عرفطة و معه حبیب بن حمار یحمل رایته فلما صار بالکوفة دخل المسجد من باب الفیل و اجتمع الناس إلیه.

قَالَ أَبُو الْفَرَجِ فَحَدَّثَنِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الصَّیْرَفِیُّ وَ أَحْمَدُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ خَلَفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو الرَّازِیِّ عَنْ مَالِکِ بْنِ سَعِیدٍ(1) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ اللَّیْثِیِّ عَنْ عَطَاءِ بْنِ السَّائِبِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: بَیْنَمَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَلَی مِنْبَرِ الْکُوفَةِ إِذْ دَخَلَ رَجُلٌ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَاتَ خَالِدُ بْنُ عُرْفُطَةَ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا مَاتَ وَ لَا یَمُوتُ حَتَّی یَدْخُلَ مِنْ بَابِ الْمَسْجِدِ وَ أَشَارَ إِلَی بَابِ الْفِیلِ وَ مَعَهُ رَایَةُ ضَلَالَةٍ یَحْمِلُهَا حَبِیبُ بْنُ حَمَّارٍ قَالَ فَوَثَبَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا حَبِیبُ بْنُ حَمَّارٍ وَ أَنَا لَکَ شِیعَةٌ فَقَالَ فَإِنَّهُ کَمَا أَقُولُ قَالَ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ قَدِمَ خَالِدُ بْنُ عُرْفُطَةَ عَلَی مُقَدِّمَةِ مُعَاوِیَةَ یَحْمِلُ رَایَتَهُ حَبِیبُ بْنُ حَمَّارٍ.

قَالَ أَبُو الْفَرَجِ وَ قَالَ مَالِکُ بْنُ سَعِیدٍ وَ حَدَّثَنِی الْأَعْمَشُ بِهَذَا الْحَدِیثِ فَقَالَ حَدَّثَنِی صَاحِبُ هَذِهِ الدَّارِ وَ أَشَارَ إِلَی دَارِ السَّائِبِ أَبِی عَطَا أَنَّهُ سَمِعَ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ هَذَا.

ص: 53


1- 1. فی المقاتل ص 49( ط نجف) مالک بن شعیر.

هنگامی که صلح بین امام حسن و معاویه خاتمه یافت، معاویه دنبال قیس بن سعد فرستاد که بیاید و با معاویه بیعت نماید، قیس مردی بلند قامت بود، به طوری که وقتی سوار بر اسب می شد، پاهای او روی زمین کشیده می شد، در صورت وی یک تار مو نبود، او را خصی الانصار می گفتند. هنگامی که خواستند قیس را نزد معاویه ببرند، گفت من قسم خورده ام که معاویه را ملاقات نکنم مگر اینکه بین من و او نیزه و شمشیر باشد، معاویه دستور داد تا نیزه و شمشیری آوردند و بین قیس و معاویه قرار دادند که قیس به قسم خود عمل کرده باشد.

روایت شده: هنگامی که امام حسن علیه السّلام صلح کرد، قیس بن سعد با چهار هزار نفر کناره گیری کرد و از بیعت کردن با معاویه خودداری نمود. موقعی که امام حسن با معاویه صلح کرد و قیس را آوردند که بیعت کند، متوجه امام حسن شد و گفت: آیا من از بیعت تو آزادم؟ فرمود آری، آنگاه صندلی نهادند تا معاویه و امام حسن نشستند. معاویه به قیس گفت: آیا بیعت می کنی؟ گفت: آری، ولی دست خود را روی ران خویشتن نهاد و آن را به طرف معاویه دراز نکرد. معاویه از روی تخت خود برخاست و پس از اینکه خود را روی قیس انداخت، دست خویش را به دست قیس کشید. اما قیس دستش را به سوی دست معاویه دراز نکرد(1).

روایت 6.

مناقب: وقتی حضرت علی علیه السّلام رحلت کرد، امام حسن علیه السّلام در کوفه سخنرانی نمود و فرمود: ای مردم! دنیا جای مصیبت و آزمایش است، هر چه در دنیا است در معرض فنا و نابودشدنی است، تا جایی که فرمود: من با شما بیعت می کنم که با هر کس جنگ کنم شما هم بجنگید و با هر کسی که صلح و سازش نمایم شما هم صلح کنید. مردم گفتند: شنیدیم، اطاعت می کنیم، یا امیر المؤمنین(2)

به ما دستور بده تا اطاعت کنیم. سپس امام حسن علیه السّلام مدت دو ماه در کوفه اقامت کرد.

ابن عباس در این مورد سخنی گفته است: آماده جنگ شو، با دشمنت بجنگ و با یارانت مدارا کن. از شخص بخیل دینت را پنهان کن زیرا او نیز دینش را اظهار نمی کند. با کسانی که شرافتمند هستند دوست باش. جنگ حیله است، دانستم که مردم از پدرت روی گرداندند و به سوی معاویه رفتند چرا که او در عطا و بخشش بین آن ها الگو شده است .

امام حسن علیه السّلام کارگزاران خود را معین کرد و عبدالله را به بصره فرستاد. معاویه به سمت عراق حرکت کرد و امام حسن علیه السّلام برای او نوشت: اما بعد، پس خداوند متعال محمد صلی الله علیه و آله را به عنوان رحمتی برای جهانیان فرستاد، به وسیله ایشان حق را آشکار و ظلم را نابود، تمامی عرب را عزیز نمود و هر که را خواست شرافت بخشید و فرمود: «و إنّه

ص: 54


1- 1. مقاتل الطالبیین: 50
2- 2. در مناقب ابن شهر آشوب 4: 31 ، آمده است: ای امام مؤمنان.

قال أبو الفرج: فلما تم الصلح بین الحسن و معاویة أرسل إلی قیس بن سعد یدعوه إلی البیعة فجاء و کان رجلا طوالا یرکب الفرس المشرف و رجلاه یخطان فی الأرض و ما فی وجهه طاقة شعر و کان یسمی خصی الأنصار فلما أرادوا إدخاله إلیه قال حلفت أن لا ألقاه إلا و بینی و بینه الرمح أو السیف فأمر معاویة برمح و بسیف فوضعا بینه و بینه لیبر یمینه.

قال أبو الفرج و قد روی: أن الحسن لما صالح معاویة اعتزل قیس بن سعد فی أربعة آلاف و أبی أن یبایع فلما بایع الحسن أدخل قیس لیبایع فأقبل علی الحسن فقال أ فی حل أنا من بیعتک قال نعم فألقی له کرسی و جلس معاویة علی سریره و الحسن معه فقال له معاویة أ نبایع یا قیس قال نعم و وضع یده علی فخذه و لم یمدها إلی معاویة فحنی معاویة علی سریره (1)

و أکب علی قیس حتی مسح یده علی یده و ما رفع قیس إلیه یده.

«6»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: لَمَّا مَاتَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام خَطَبَ الْحَسَنُ بِالْکُوفَةِ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الدُّنْیَا دَارُ بَلَاءٍ وَ فِتْنَةٍ وَ کُلُّ مَا فِیهَا فَإِلَی زَوَالٍ وَ اضْمِحْلَالٍ فَلَمَّا بَلَغَ إِلَی قَوْلِهِ وَ إِنِّی أُبَایِعُکُمْ عَلَی أَنْ تُحَارِبُوا مَنْ حَارَبْتُ وَ تُسَالِمُوا مَنْ سَالَمْتُ فَقَالَ النَّاسُ سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا فَمُرْنَا بِأَمْرِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (2) فَأَقَامَ بِهَا شَهْرَیْنِ قَالَ أَبُو مِخْنَفٍ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ کَلَاماً فِیهِ فَشَمِّرْ فِی الْحَرْبِ وَ جَاهِدْ عَدُوَّکَ وَ دَارِ أَصْحَابَکَ وَ اسْتَتِرْ مِنَ الضَّنِینِ دِینَهُ بِمَا لَا یَنْثَلِمُ لَکَ دِینٌ وَ وَلِّ أَهْلَ الْبُیُوتَاتِ وَ الشَّرَفِ وَ الْحَرْبُ خُدْعَةٌ وَ عَلِمْتُ أَنَّ أَبَاکَ إِنَّمَا رَغِبَ النَّاسُ عَنْهُ وَ صَارُوا إِلَی مُعَاوِیَةَ لِأَنَّهُ آسَی بَیْنَهُمْ فِی الْعَطَاءِ.

فَرَتَّبَ علیه السلام الْعُمَّالَ وَ أَنْفَذَ عَبْدَ اللَّهِ إِلَی الْبَصْرَةِ فَقَصَدَ مُعَاوِیَةُ نَحْوَ الْعِرَاقِ فَکَتَبَ إِلَیْهِ الْحَسَنُ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی بَعَثَ مُحَمَّداً رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ فَأَظْهَرَ بِهِ الْحَقَّ وَ قَمَعَ بِهِ الشِّرْکَ وَ أَعَزَّ بِهِ الْعَرَبَ عَامَّةً وَ شَرَّفَ بِهِ مَنْ شَاءَ مِنْهَا خَاصَّةً فَقَالَ وَ إِنَّهُ

ص: 54


1- 1. فی المقاتل ص 50: فجثا معاویة علی سریره. و حتّی انسب فانه بمعنی الانعطاف.
2- 2. فی المصدر ج 4 ص 31: یا امام المؤمنین.

لذکر لک و لقومک»(1)،

«به راستی که قرآن برای تو و قوم تو مایه تذکر است.» هنگامی که خداوند متعال جان ایشان را گرفت، عرب بر سر خلافت پس از پیامبر با یکدیگر جدال کردند. انصار گفتند: یک امیر از ما و یک امیر از شما انتخاب شود. قریش گفتند: ما دوستان و خویشاوندان پیامبر هستیم، بر سر قدرت او با ما جدال نکنید. در نتیجه عرب این حق را از آن قریش دانستند ولی قریش حقی را که عرب از آن ایشان دانسته بود منکر شدند، افسوس که قریش نسبت به ما انصاف نداشتند. پایان.

معاویه جوابی به همراه جندب ازدی (رساننده نامه امام حسن علیه السّلام)، فرستاد: آنچه در مورد پیامبر صلی الله علیه و آله بیان کردی دریافتم، می دانم که او شایسته ترین پیامبران از اول تا آخر، به هر گونه فضیلت و خوبی است. جدال بین مسلمانان بر سر خلافت پس از او را ذکر کردی و از خبرچینی فلانی و فلانی و ابو عبیده و دیگران آشکارا سخن گفتی. از این موضوع کراهت داری چون که امت دانستند قریش به خلافت شایسته تر است. تو از آن چه بین دو حکم رخ داد با خبری، پس چطور به من ندا می دهی که امر خلافت حق پدر توست، در حالی که پدرت قبلا از این حق خارج شده است.

سپس نوشت: اما بعد، خداوند هرچه بخواهد در مورد بندگان خود انجام می دهد، هیچ کس نمی تواند پس از حکم او حکم دیگری بدهد و او بسیار زود محاسبه خواهد کرد. بترس از این که مرگت به دست مردم پایین دست باشد و نا امید باش از این که بتوانی در ما عیبی بیابی. اگر از تصمیمی که داری منصرف شوی و با من بیعت کنی، به وعده ای که به تو دادم وفا می کنم و به شروطی که تعیین کردی عمل می کنم، حال من در این قضیه همان طور است که اعشی بنی قیس گفته است:

اگر کسی کرامت بیشتری از تو داشت، به خاطر کرامتی که پس از مرگت نصیب تو خواهد شد و به وفای به عهد شهرت خواهی یافت، به عهدت وفا کن.

به فردی که از تو برتر و ثروتمندتر است حسادت مکن و به کسی که فقیر و بی پول است جفا مکن.

خلافت بعد از من برای تو خواهد بود و تو سزاوارترین مردم به خلافت هستی. در روایتی آمده است که اگر می دانستم تو برای خلافت از من قوی تر، برای امور مردم ضابطه مند تر، نسبت به دشمن محکم تر و در جمع آوری اموال توانا تر از من هستی با تو بیعت می کردم، چرا که تو را برای هر خیری شایسته می دیدم. سپس گفت: قضیه من و تو شبیه قضیه ابو بکر و پدرت پس از وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله است.

امام حسن علیه السّلام جواب داد: اما بعد، نامه تو به دست من رسید، حرف های خودت را در آن بیان کردی و من از ترس عصیان به تو جواب نمی دهم، به خدا پناه می برم از این عصیان. از حق تبعیت کن زیرا تو می دانی

ص: 55


1- 1. زخرف/44

لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ (1) فَلَمَّا قَبَضَهُ اللَّهُ تَعَالَی تَنَازَعَتِ الْعَرَبُ الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَتِ الْأَنْصَارُ مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْکُمْ أَمِیرٌ فَقَالَتْ قُرَیْشٌ نَحْنُ أَوْلِیَاؤُهُ وَ عَشِیرَتُهُ فَلَا تُنَازِعُونَا سُلْطَانَهُ فَعَرَفَتِ الْعَرَبُ ذَلِکَ لِقُرَیْشٍ ثُمَّ جَاحَدَتْنَا قُرَیْشٌ مَا قَدْ عَرَفَتْهُ الْعَرَبُ لَهُمْ وَ هَیْهَاتَ مَا أَنْصَفَتْنَا قُرَیْشٌ الْکِتَابَ فَأَجَابَهُ مُعَاوِیَةُ عَلَی یَدَیْ جُنْدَبٍ الْأَزْدِیِّ مُوصِلِ کِتَابِ الْحَسَنِ علیه السلام فَهِمْتُ مَا ذَکَرْتَ بِهِ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ هُوَ أَحَقُّ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ بِالْفَضْلِ کُلِّهِ وَ ذَکَرْتَ تَنَازُعَ الْمُسْلِمِینَ الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِهِ فَصَرَّحْتَ بِنَمِیمَةِ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ أَبِی عُبَیْدَةَ وَ غَیْرِهِمْ فَکَرِهْتُ ذَلِکَ لَکَ لِأَنَّ الْأُمَّةَ قَدْ عَلِمَتْ أَنَّ قُرَیْشاً أَحَقُّ بِهَا وَ قَدْ عَلِمْتَ مَا جَرَی مِنْ أَمْرِ الْحَکَمَیْنِ فَکَیْفَ تَدْعُونِّی إِلَی أَمْرٍ إِنَّمَا تَطْلُبُهُ بِحَقِّ أَبِیکَ وَ قَدْ خَرَجَ أَبُوکَ مِنْهُ.

ثُمَّ کَتَبَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ فِی عِبَادِهِ مَا یَشَاءُ- لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ وَ هُوَ سَرِیعُ الْحِسابِ فَاحْذَرْ أَنْ تَکُونَ مَنِیَّتُکَ عَلَی یَدَیْ رَعَاعِ النَّاسِ (2)

وَ آیس [ایْئَسْ] مِنْ أَنْ تَجِدَ فِینَا غَمِیزَةً وَ إِنْ أَنْتَ أَعْرَضْتَ عَمَّا أَنْتَ فِیهِ وَ بَایَعْتَنِی وَفَیْتُ لَکَ بِمَا وَعَدْتُ وَ أَجَزْتُ لَکَ مَا شَرَطْتُ وَ أَکُونُ فِی ذَلِکَ کَمَا قَالَ أَعْشَی بَنِی قَیْسٍ:

وَ إِنْ أَحَدٌ أَسْدَی إِلَیْکَ کَرَامَةً*** فَأَوْفِ بِمَا تُدْعَی إِذَا مِتَّ وَافِیاً

فَلَا تَحْسُدِ الْمَوْلَی إِذَا کَانَ ذَا غِنًی*** وَ لَا تَجْفُهُ إِنْ کَانَ لِلْمَالِ نَائِیاً

ثُمَّ الْخِلَافَةُ لَکَ مِنْ بَعْدِی وَ أَنْتَ أَوْلَی النَّاسِ بِهَا وَ فِی رِوَایَةٍ وَ لَوْ کُنْتُ أَعْلَمُ أَنَّکَ أَقْوَی لِلْأَمْرِ وَ أَضْبَطُ لِلنَّاسِ وَ أَکْبَتُ لِلْعَدُوِّ وَ أَقْوَی عَلَی جَمْعِ الْأَمْوَالِ مِنِّی لَبَایَعْتُکَ لِأَنَّنِی أَرَاکَ لِکُلِّ خَیْرٍ أَهْلًا ثُمَّ قَالَ إِنَّ أَمْرِی وَ أَمْرَکَ شَبِیهٌ بِأَمْرِ أَبِی بَکْرٍ وَ أَبِیکَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

فَأَجَابَهُ الْحَسَنُ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ وَصَلَ إِلَیَّ کِتَابُکَ تَذْکُرُ فِیهِ مَا ذَکَرْتَ وَ تَرَکْتُ جَوَابَکَ خَشْیَةَ الْبَغْیِ وَ بِاللَّهِ أَعُوذُ مِنْ ذَلِکَ فَاتَّبِعِ الْحَقَّ فَإِنَّکَ تَعْلَمُ مَنْ

ص: 55


1- 1. الزخرف: 44.
2- 2. الرعاع- بالفتح- سقاط الناس و سفلتهم و غوغاؤهم، الواحد رعاعة و قیل: لا واحد له من لفظه.

چه کسی شایسته خلافت است و گناه آن بر گردن من، اگر سخنی بگویم که دروغ باشد.

معاویه مردم را تشویق به جنگ کرد. هنگامی به پل منبج رسید، امام حسن علیه السّلام حجر بن عدی را فرستاد و مردم را به جهاد دعوت کرد اما آنان کندی کردند، و تنها کسانی از شیعیان او و خوارج و کسانی که شک داشتند و نیز کسانی که اهل عصبیت قومی و فتنه ها بودند برای او باقی ماندند، تا این که به حمام عمر رسید.

می گویم: امام حسن علیه السّلام عبد اللّه بن حارث را به جانب معاویه فرستاد تا از او تعهد بگیرد که معاویه در بین مسلمانان طبق قرآن و سنت حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عمل کند، امر خلافت بعد از معاویه موکول به شورا باشد، ناسزا گفتن به حضرت علی علیه السّلام ترک شود، شیعیان امیر المؤمنین در امان باشند و متعرض احدی از آنان نشود، هر حقی به حق دار برسد و حق او که سالی مبلغ پنجاه هزار درهم بود به طور کامل پرداخته شود.

معاویه این معاهده را پذیرفت و قسم خورد که به این شروط عمل نماید، آنگاه عبد اللّه بن حارث، عمرو بن ابی سلمه، عبد اللّه بن عامر بن کریز، عبد الرحمن ابی سمره و دیگران را در این باره شاهد گرفت. هنگامی که این موضوع به گوش قیس بن سعد رسید گفت:

وقتی در سرزمین عال بودم، از سرزمین مسکن به من خبر رسید که امام بر حق صلح و سازش کرده است.

من در گذشته ها همیشه با دشمنی که در قلبم داشتم شاهد وی بودم، و مدتها دل شکسته و محزون، ستارگان را دنبال می کردم.

روایت شده: امام حسن علیه السّلام در هنگام صلح با معاویه فرمود: ای مردم! اگر شما بین جابلقا و جابرسا به دنبال مردی بگردید غیر از من و برادرم حسین که جدش پیامبر اسلام باشد، نخواهید یافت، معاویه در گرفتن حقی که از آن من بود با من جدال کرد و من این حق را به خاطر رعایت صلاح این امت و حفظ جان آن ها به وی واگذار کردم. شما با من بیعت کردید که با هر کس صلح کنم شما هم صلح کنید و من صلاح دیدم که با او صلح کنم. این صلح و سازش من برای تمامی افرادی که تمنای مقام خلافت را داشتند، اتمام حجت شد. گر چه می دانم این عمل برای شما تا مدت زمانی باعث فتنه و آزمایش خواهد بود.

در روایت دیگری آمده است که امام فرمود: من به خاطر حفاظت از خون شیعیان و ترس از جان خویش و اهل و عیالم و یاران مخلص خود صلح و سازش کردم. روایت شده که امام حسن علیه السّلام فرمود: ای اهل عراق! من سه چیز را از شما دیدم و شما را بخشیدم؛

ص: 56

أَهْلُهُ وَ عَلَیَّ إِثْمُ أَنْ أَقُولَ فَأَکْذِبَ.

فَاسْتَنْفَرَ مُعَاوِیَةُ النَّاسَ فَلَمَّا بَلَغَ جِسْرَ مَنْبِجٍ بَعَثَ الْحَسَنُ علیه السلام حُجْرَ بْنَ عَدِیٍّ وَ اسْتَنْفَرَ النَّاسَ لِلْجِهَادِ فَتَثَاقَلُوا ثُمَّ خَفَّ مَعَهُ أَخْلَاطٌ مِنْ شِیعَتِهِ وَ مُحَکِّمَةٌ وَ شُکَّاکٌ وَ أَصْحَابُ عَصَبِیَّةٍ وَ فِتَنٍ حَتَّی أَتَی حَمَّامَ عُمَرَ.

أقول: و ساق الکلام نحوا مما مر إلی أن قال و أنفذ إلی معاویة عبد الله بن الحارث بن نوفل بن الحارث بن عبد المطلب فتوثق منه لتأکید الحجة أن یعمل فیهم بکتاب الله و سنة نبیه و الأمر من بعده شوری و أن یترک سب علی و أن یؤمن شیعته و لا یتعرض لأحد منهم و یوصل إلی کل ذی حق حقه و یوفر علیه حقه کل سنة خمسون ألف درهم فعاهده علی ذلک معاویة و حلف بالوفاء به و شهد بذلک عبد الله بن الحارث و عمرو بن أبی سلمة و عبد الله بن عامر بن کریز و عبد الرحمن بن أبی سمرة و غیرهم.

فلما سمع ذلک قیس بن سعد قال:

أتانی بأرض العال من أرض مسکن*** بأن إمام الحق أضحی مسالما

فما زلت مذ بینته متلددا*** أراعی نجوما خاشع القلب واجما

وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ الْحَسَنُ علیه السلام فِی صُلْحِ مُعَاوِیَةَ: أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّکُمْ لَوْ طَلَبْتُمْ مَا بَیْنَ جَابَلْقَا وَ جَابَرْسَا رَجُلًا جَدُّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مَا وَجَدْتُمُوهُ غَیْرِی وَ غَیْرَ أَخِی وَ إِنَّ مُعَاوِیَةَ نَازَعَنِی حَقّاً هُوَ لِی فَتَرَکْتُهُ لِصَلَاحِ الْأُمَّةِ وَ حَقْنِ دِمَائِهَا وَ قَدْ بَایَعْتُمُونِی عَلَی أَنْ تُسَالِمُوا مَنْ سَالَمْتُ وَ قَدْ رَأَیْتُ أَنْ أُسَالِمَهُ وَ أَنْ یَکُونَ مَا صَنَعْتُ حُجَّةً عَلَی مَنْ کَانَ یَتَمَنَّی هَذَا الْأَمْرَ- وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ.

وَ فِی رِوَایَةٍ إِنَّمَا هَادَنْتُ حَقْناً لِلدِّمَاءِ وَ صِیَانَتَهَا وَ إِشْفَاقاً عَلَی نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ الْمُخْلَصِینَ مِنْ أَصْحَابِی. وَ رُوِیَ أَنَّهُ علیه السلام قَالَ: یَا أَهْلَ الْعِرَاقِ إِنَّمَا سَخِیَ عَلَیْکُمْ (1)

ص: 56


1- 1. فی المصدر المطبوع ج 4 ص 34 قال المحشی: کذا فی النسخ التی عندنا لکن وقفت علی الروایة فی غیر الکتاب و فیها:« عنکم» بدل« علیکم» و هو الظاهر. أقول و سیجی ء معناه فی کلام المصنّف رحمه اللّه.

شما پدرم را کشتید، به من نیزه زدید و اموال مرا به غارت بردید(1) .

- روزی امام حسین علیه السّلام در حالی که گریان بود به حضور امام حسن علیه السّلام مشرف شد، و سپس در حالی که خندان بود خارج گردید. وقتی دوستان آن حضرت از این جریان جویا شدند فرمود: تعجب می کنم از امامی که می خواستم چیزی به او تعلیم دهم! من به امام حسن گفتم: چه باعث شد که مقام خلافت را تسلیم کنی؟ فرمود: همان موضوعی که قبلا پدرت را به این امر وادار نمود. راوی می گوید: وقتی معاویه از امام حسین علیه السّلام خواست که با وی بیعت کند، امام حسن به معاویه فرمود: حسین را به بیعت مجبور مکن، زیرا حسین علیه السّلام هرگز بیعت نخواهد کرد تا اینکه کشته شود، او هرگز کشته نمی شود مگر اینکه اهل بیتش کشته شوند و اهل بیتش کشته نمی شوند مگر اینکه اهل شام به قتل برسند.

- مسیب بن نجبه فزاری و سلیمان بن صرد خزاعی به امام حسن علیه السّلام گفتند تعجب ما در مورد کاری که انجام دادی برطرف نخواهد شد، زیرا تو با معاویه بیعت کردی در صورتی که غیر از اهل بصره و حجاز، تعداد چهار هزار نفر جنگجو از اهل کوفه در رکاب تو بودند! امام حسن فرمود: آری همین طور است. اکنون چه نظری داری؟ گفت: نظر من این است که تو از بیعتی که کردی دست برداری زیرا معاویه عهد شکنی کرده است، فرمود: ای مسیب! خیری در پیمان شکنی نیست، اگر من چنین منظوری داشتم بیعت نمی کردم.

حجر بن عدی گفت: آری و اللّه! من دوست داشتم که تو و ما در آن روز مرده بودیم و چنین روزی را نمی دیدیم، زیرا در حالی بازگشتیم که به انجام کاری که از آن اکراه داشتیم ناچار شدیم و آنان در حالی برگشتند که به آن چه دوست داشتند رسیدند.

هنگامی که امام با حجر بن عدی ملاقات نمود به او فرمود: من در مجلس معاویه سخن تو را شنیدم، هر شخصی آنچه را که تو دوست داری دوست ندارد، و نظر همه مانند نظر تو نیست. من این کار را جز برای بقای شما انجام ندادم، خداوند

متعال هر روز اراده خاصی دارد. زمانی که امام حسن علیه السّلام ناچار به بیعت شد فرمود: من از سر حیاء و نجابت با برخی از اقوام نیک رفتاری می کنم، ولی قلب ایشان نسبت به من محبت و جوششی ندارد.

همچنین می فرماید:

اگر روزگار مرا رنج دهد تصمیم به صبر و تحمل می گیرم، تحمل هر بلایی که دوام نداشته باشد آسان است

ص: 57


1- 1. مناقب 4: 34

بِنَفْسِی ثَلَاثٌ قَتْلُکُمْ أَبِی وَ طَعْنُکُمْ إِیَّایَ وَ انْتِهَابُکُمْ مَتَاعِی وَ دَخَلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام عَلَی أَخِیهِ بَاکِیاً ثُمَّ خَرَجَ ضَاحِکاً فَقَالَ لَهُ مَوَالِیهِ مَا هَذَا قَالَ الْعَجَبُ مِنْ دُخُولِی عَلَی إِمَامٍ أُرِیدُ أَنْ أُعَلِّمَهُ فَقُلْتُ مَا ذَا دَعَاکَ إِلَی تَسْلِیمِ الْخِلَافَةِ فَقَالَ الَّذِی دَعَا أَبَاکَ فِیمَا تَقَدَّمَ قَالَ فَطَلَبَ مُعَاوِیَةُ الْبَیْعَةَ مِنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَقَالَ الْحَسَنُ یَا مُعَاوِیَةُ لَا تُکْرِهْهُ فَإِنَّهُ لَا یُبَایِعُ أَبَداً أَوْ یُقْتَلَ وَ لَنْ یُقْتَلَ حَتَّی یُقْتَلَ أَهْلُ بَیْتِهِ وَ لَنْ یُقْتَلَ أَهْلُ بَیْتِهِ حَتَّی یُقْتَلَ أَهْلُ الشَّامِ.

وَ قَالَ الْمُسَیَّبُ بْنُ نَجَبَةَ الْفَزَارِیُّ وَ سُلَیْمَانُ بْنُ صُرَدَ الْخُزَاعِیُّ لِلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام مَا یَنْقَضِی تَعَجُّبُنَا مِنْکَ بَایَعْتَ مُعَاوِیَةَ وَ مَعَکَ أَرْبَعُونَ أَلْفَ مُقَاتِلٍ مِنَ الْکُوفَةِ سِوَی أَهْلِ الْبَصْرَةِ وَ الْحِجَازِ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام قَدْ کَانَ ذَلِکَ فَمَا تَرَی الْآنَ فَقَالَ وَ اللَّهِ أَرَی أَنْ تَرْجِعَ لِأَنَّهُ نَقَضَ الْعَهْدَ فَقَالَ یَا مُسَیَّبُ إِنَّ الْغَدْرَ لَا خَیْرَ فِیهِ وَ لَوْ أَرَدْتُ لَمَا فَعَلْتُ وَ قَالَ حُجْرُ بْنُ عَدِیٍّ أَمَا وَ اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنَّکَ مِتَّ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ مِتْنَا مَعَکَ وَ لَمْ نَرَ هَذَا الْیَوْمَ فَإِنَّا رَجَعْنَا رَاغِمِینَ بِمَا کَرِهْنَا وَ رَجَعُوا مَسْرُورِینَ بِمَا أَحَبُّوا فَلَمَّا خَلَا بِهِ الْحَسَنُ علیه السلام قَالَ یَا حُجْرُ قَدْ سَمِعْتُ کَلَامَکَ فِی مَجْلِسِ مُعَاوِیَةَ وَ لَیْسَ کُلُّ إِنْسَانٍ یُحِبُّ مَا تُحِبُّ وَ لَا رَأْیُهُ کَرَأْیِکَ وَ إِنِّی لَمْ أَفْعَلْ مَا فَعَلْتُ إِلَّا إِبْقَاءً عَلَیْکُمْ وَ اللَّهُ تَعَالَی کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ وَ أَنْشَأَ علیه السلام لَمَّا اضْطُرَّ إِلَی الْبَیْعَةِ:

أُجَامِلُ أَقْوَاماً حَیَاءً وَ لَا أَرَی*** قُلُوبَهُمُ تَغْلِی عَلَیَّ مَرَاضُهَا(1)

وَ لَهُ علیه السلام:

لَئِنْ سَاءَنِی دَهْرٌ عَزَمْتُ تَصَبُّراً*** وَ کُلُّ بَلَاءٍ لَا یَدُومُ یَسِیرُ

ص: 57


1- 1. أظن الصحیح هکذا: أجامل أقواما حیاء، و لا أری*** قدروهم تغلی علی مراضها یقال: غلت القدر تغلی غلیانا: جاشت و ثارت بقوة الحرارة، و مراض القدر أسفلها اذا غطی من الماء، یقول: انهم یثورون ثورة ظاهریة کالقدر التی ثارت أعلاه و لم تغل أسفلها، فهم منافقون یقولون بأفواههم ما لیس فی قلوبهم.

و اگر روزگار مرا خوشحال کند به شادی آن خوشحال نمی شوم. زیرا هر شادی که دوام نداشته باشد حقیر و کوچک است.

توضیح

سخن امام علیه السّلام «استتر من الضنین»، الضنین به معنای بخیل است یعنی دین خود را از کسی که با دینش به تو بخل می ورزد، و دینش را از تو پنهان می کند و تو را در دینت همراهی نمی کند، مخفی کن، به گونه ای این کار را انجام بده که به دینت آسیبی نرسد پس با او سازش کن. گفته می شود: «لیس له فیه غمیزة» یعنی عیب و مشکلی ندارد، «أسدی و أولی و أعطی» مترادف و به معنای برتر بودن هستند. عبارت «بما تدعی» یعنی به خاطر کرامتی که پاداش خواهی گرفت، به عهدی که بستی وفا کن، وفای عهدی که بواسطه آن پس از مرگت، به این که شخص وفاداری بودی شهرت خواهی یافت. عبارت «إن کان للمال نائیا» یعنی از مال دور و فقیر باشد، «فلان یتلدّد» یعنی به سمت چپ و راست توجه می کند و مردی است که خصومت و دشمنی بسیار دارد؛ و «الواجم» کسی است که بسیار اندوهگین بوده و از سخن گفتن دست کشیده است.

عبارت: «إنما سخی علیکم» یعنی مرا در ترک کردن شما سخاوتمند کرد، جوهری گفت: «سخت نفسه عن الشیء) هنگامی که آن را ترک کرد. عبارت «و لا أری قلوبهم» یعنی با آن ها خوب رفتار می کنم و به کینه و دشمنی که در دل آن ها هست توجه نمی کنم، و احتمال دارد که (لا) زائد باشد.

روایت 7.

مناقب: از گروهی از اهل تسنن نقل می کند: هنگامی که امام حسن علیه السّلام با معاویه صلح نمود مورد ملامت قرار گرفت. به آن حضرت گفته می شد، یا مذل المؤمنین! و مسود الوجوه! یعنی ای ذلیل کننده مؤمنین و سیاه کننده صورت ها. آن بزرگوار در جواب می فرمود: مرا سرزنش نکنید، زیرا در این عملی که من انجام دادم صلاح و مصلحتی بود.

ص: 58

وَ إِنْ سَرَّنِی لَمْ أَبْتَهِجْ بِسُرُورِهِ*** وَ کُلُّ سُرُورٍ لَا یَدُومُ حَقِیرٌ

إیضاح

قوله علیه السلام استتر من الضنین الضنین البخیل أی استر دینک ممن یبخل بدینه منک بأن لا یظهر لک دینه أو لا یوافقک فی الدین علی وجه لا یضرّ بدینک بأن یکون علی وجه المداهنة و یقال لیس له فیه غمیزة أی مطعن و أسدی و أولی و أعطی بمعنی قوله بما تدعی أی أوف جزاء تلک الکرامة إیفاء تصیر به معروفا بعد موتک بأنک کنت وافیا.

قوله إن کان للمال نائیا أی بعیدا عن المال فقیرا و فلان یتلدد أی یلتفت یمینا و شمالا و رجل ألدّ بیّن اللدد و هو شدید الخصومة و الواجم الذی اشتد حزنه و أمسک عن الکلام.

قوله علیه السلام إنما سخی علیکم أی جعلنی سخیا فی ترککم قال الجوهری سخت نفسه عن الشی ء إذا ترکته قوله علیه السلام و لا أری قلوبهم أی أجاملهم و لا أنظر إلی غلیان قلوبهم للحقد و العداوة و یحتمل أن تکون لا زائدة.

«7»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب تَفْسِیرُ الثَّعْلَبِیِّ وَ مُسْنَدُ الْمَوْصِلِیِّ وَ جَامِعُ التِّرْمِذِیِ (1)

وَ اللَّفْظُ لَهُ عَنْ یُوسُفَ بْنِ مَازِنٍ الرَّاسِبِیِ (2): أَنَّهُ لَمَّا صَالَحَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام عُذِلَ وَ قِیلَ لَهُ یَا مُذِلَّ الْمُؤْمِنِینَ وَ مُسَوِّدَ الْوُجُوهِ فَقَالَ علیه السلام لَا تَعْذِلُونِی فَإِنَّ فِیهَا مَصْلَحَةً

ص: 58


1- 1. فی أسد الغابة ج 2 ص 14 قال: أخبرنا إبراهیم بن محمّد بن مهران الفقیه و غیر واحد قالوا باسنادهم الی أبی عیسی الترمذی قال: حدّثنا محمود بن غیلان أخبرنا أبو داود الطیالسی أخبرنا القاسم بن الفضل الحرّانیّ، عن یوسف بن سعد قال: قام رجل الی الحسن بن علیّ بعد ما بایع معاویة فقال: سودت وجوه المؤمنین أو- یا مسود وجوه المؤمنین- فقال: لا تؤنبنی رحمک اللّه فان النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أری بنی أمیّة علی منبره فساءه ذلک فنزلت« إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ* وَ ما أَدْرَاکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ* لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» 1- 17 97: 1- 3. تملکها بعدی بنو أمیّة.
2- 2. الراشی خ ل.

پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و آله در عالم خواب دید: بنی امیه هر کدام پس از دیگری (بالای منبر آن حضرت) سخنرانی می کنند(1). رسول خدا از این خواب محزون شد، جبرئیل نزد آن حضرت آمد و سوره: «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ» و سوره: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» را نازل کرد. در روایت دیگر از امام جعفر صادق علیه السّلام نقل شده که فرمود: آیه «أفرأیت إن متعناهم سنین إلی قومه - یمتّعون»(2)

نازل شد که می فرماید: مگر نمی دانی که اگر سالها آنان را برخوردار کنیم، و آن گاه آنچه که [بدان] بیم داده می شوند بدیشان برسد، آنچه از آن برخوردار می شدند، به کارشان نمی آید [و عذاب را از آنان دفع نمی کند؟. سپس سوره: إِنَّا أَنْزَلْناهُ نازل شد. منظور از نزول این سوره این است که خدا شب قدر را برای پیامبر خود از آن هزار ماه که بنی امیه سلطنت کردند بهتر دانسته است.

از سهل بن سهل روایت شده که گفت: پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و آله در عالم خواب دید میمون هایی بر فراز منبرش بالا و پایین می روند. آن حضرت از دیدن این خواب ناراحت و غمگین شد، پس از این جریان بود که کسی آن حضرت را خندان ندید تا رحلت کرد. این روایت از امام محمّد باقر علیه السّلام نیز نقل شده است. در کتاب: مسند موصلی آمده است: پیامبر صلی الله علیه و آله در عالم خواب دید خوک هایی بر فراز منبرش بالا می روند.

قاسم بن فضل حرّانی می گوید: وقتی ما مدت سلطنت خلفای بنی امیه را شماره کردیم هزار ماه بود.

مؤلف: ابن ابی الحدید از ابو الفرج اصفهانی(3) روایت می کند: در آن هنگام که امام حسن علیه السّلام با معاویه صلح کرده و در خانه اش نشسته بود و گروهی نزد ایشان بودند، به حضور آن حضرت رفتم و گفتم: السّلام علیک یا مذل المؤمنین! (سلام بر تو، ای خوار کننده مؤمنین!) فرمود: و علیک السّلام ای سفیان! پیاده شو .

من پیاده شدم و شتر خود را عقال نمودم، آنگاه نزد آن بزرگوار نشستم، فرمود: چه گفتی!؟ گفتم: می گویم: السّلام علیک یا مذل المؤمنین! فرمود: چه باعث شد که این سخن را در باره من بگویی؟ گفتم: پدر و مادرم به فدایت، به خدا قسم تو

ص: 59


1- 1. در اصل کتاب آمده است: پیامبر صلی الله علیه و آله در خواب دید که برای بنی امیه یکی پس از دیگری سخنرانی می کند. این تصحیف ظاهر است. مراجعه کنید مناقب 4 : 36
2- 2. شعراء / 205 تا 207
3- 3. مقاتل الطالبیین: 47

وَ لَقَدْ رَأَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی مَنَامِهِ یَخْطُبُ بَنُو أُمَیَّةَ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ(1)

فَحَزِنَ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ بِقَوْلِهِ إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ- وَ فِی خَبَرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَنَزَلَ- أَ فَرَأَیْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِینَ إِلَی قَوْلِهِ یُمَتَّعُونَ (2) ثُمَّ أُنْزِلَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ یَعْنِی جَعَلَ اللَّهُ لَیْلَةَ الْقَدْرِ لِنَبِیِّهِ خَیْراً مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ مُلْکِ بَنِی أُمَیَّةَ وَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ یَسَارٍ وَ سَهْلِ بْنِ سَهْلٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله رَأَی فِی مَنَامِهِ أَنَّ قُرُوداً تَصْعَدُ فِی مِنْبَرِهِ وَ تَنْزِلُ فَسَاءَهُ ذَلِکَ وَ اغْتَمَّ بِهِ وَ لَمْ یُرَ بَعْدَ ذَلِکَ ضَاحِکاً حَتَّی مَاتَ وَ هُوَ الْمَرْوِیُّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام .

مُسْنَدُ الْمَوْصِلِیِّ أَنَّهُ رَأَی فِی مَنَامِهِ خَنَازِیرَ تَصْعَدُ فِی مِنْبَرِهِ الْخَبَرَ وَ قَالَ الْقَاسِمُ بْنُ الْفَضْلِ الْحَرَّانِیُّ عَدَدْنَا مُلْکَ بَنِی أُمَیَّةَ فَکَانَ أَلْفَ شَهْرٍ.

أَقُولُ قَالَ عَبْدُ الْحَمِیدِ بْنُ أَبِی الْحَدِیدِ قَالَ أَبُو الْفَرَجِ الْأَصْفَهَانِیُّ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ أَبُو عُبَیْدٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ عَنْ أَبِی عَمْرَوَیْهِ عَنْ مَکِّیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ السَّرِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ اللیل [أَبِی لَیْلَی] قَالَ أَبُو الْفَرَجِ وَ حَدَّثَنِی أَیْضاً مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ الْأُشْنَانِیُ (3)

وَ عَلِیُّ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَدِیِّ بْنِ ثَابِتٍ عَنْ سُفْیَانَ قَالَ: أَتَیْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام حِینَ بَایَعَ مُعَاوِیَةَ فَوَجَدْتُهُ بِفِنَاءِ دَارِهِ وَ عِنْدَهُ رَهْطٌ فَقُلْتُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُذِلَّ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا سُفْیَانُ انْزِلْ فَنَزَلْتُ فَعَقَلْتُ رَاحِلَتِی ثُمَّ أَتَیْتُهُ فَجَلَسْتُ إِلَیْهِ فَقَالَ کَیْفَ قُلْتَ یَا سُفْیَانُ قَالَ قُلْتُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُذِلَّ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ مَا جَرَّ هَذَا مِنْکَ إِلَیْنَا فَقُلْتُ أَنْتَ

ص: 59


1- 1. الشعراء: 205.
2- 2. فی الأصل المطبوع: رأی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی منامه و هو یخطب بنی امیة واحدا بعد واحد. و هو تصحیف ظاهر. راجع المصدر ج 4 ص 36.
3- 3. فی الأصل المطبوع هاهنا تصحیفات متعدّدة راجع ط کمبانیّ ص 114، مقاتل الطالبیین ص 47.

آن زمان که با این سرکش بیعت کردی و خلافت را به این ملعون که پسر هند جگر خوار است واگذار نمودی، ما را ذلیل کردی. در حالی که صد هزار نفر لشکر در اختیار تو بود که حاضر بودند فدایی تو شوند و خدا امر این مردم را برای تو مهیا کرده بود.

امام حسن علیه السّلام فرمود: ای سفیان! ما اهل بیتی هستیم که هر گاه حق را تشخیص دهیم به آن متمسک می شویم. من از حضرت علی علیه السّلام شنیدم که می فرمود: از پیامبر خدا شنیدم که می فرمود: چند شب و روزی نمی گذرد که امر و اختیار این امت به دست مردی می افتد که دارای روده ای گشاده و گلویی ضخیم است، می خورد ولی سیر نمی شود، خدا نظر رحمت به او نمی کند، نخواهد مرد مگر آن زمان که در آسمان یک نفر عذر پذیر و در زمین یک یاری کننده نخواهد داشت. او معاویه است. من دریافته ام که خدا امر خود را عملی خواهد کرد.

در همین موقع بود که مؤذن اذان گفت. ما برخاستیم نزد شخصی که شتر خود را می دوشید رفتیم، امام علیه السّلام یک ظرف شیر گرفت و آشامید و به من هم داد تا بیاشامم.

سپس به جانب مسجد رفتیم. امام علیه السّلام به من فرمود: ای سفیان! چه باعث شد که تو نزد ما بیایی؟ گفتم: به حق آن خدایی که حضرت محمّد را برای هدایت بشر و دین حق فرستاد، محبت شما باعث شد که نزد شما بیایم. فرمود: ای سفیان! به تو مژده می دهم که از حضرت علی علیه السّلام شنیدم که از قول رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله می فرمود: اهل بیت من به همراه دوستداران ایشان، نظیر این دو انگشت سبابه، یا انگشت سبابه و انگشت وسط، نزد حوض کوثر در حالی پیش من می آیند که یکی از آنها بر دیگری برتری دارد. ای سفیان! به تو بشارت می دهم که دنیا نیکوکار و تبهکار را جای می دهد تا آن هنگام که خداوند امام بر حق را که از آل محمّد است مبعوث نماید .

ابن ابی الحدید گفته است: عبارت «و لا فی الأرض ناصر» منظور ناصر دینی است، یعنی یاری کننده دین من، یعنی برای هیچ کس ممکن نیست که با تفسیر دین من او را یاری کند و برای اعمال زشت او عذر و بهانه ای بیاورد.

روایت 8.

رجال کشی: فضل بن شاذان در یکی از کتب خود می نویسد: هنگامی که حضرت علی علیه السّلام کشته شد، امام حسن علیه السّلام در ماه شوال از کوفه برای جنگ با معاویه خارج شد و در کسکر با یکدیگر روبرو شدند و امام حسن مدت شش ماه با معاویه جنگید. امام حسن علیه السّلام پسر عموی خود عبید اللّه بن عباس را به عنوان طلیعه دار سپاه فرستاده بود، معاویه مبلغ صد هزار درهم رشوه برای عبید اللّه بن عباس فرستاد، عبید اللّه با بیرق رفت و به معاویه پیوست و لشکر امام حسن علیه السّلام بدون رهبر و رئیس باقی ماند.

پس از این جریان، قیس بن سعد عباده برخاست و خطاب به مردم گفت: ای مردم!

ص: 60

وَ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی أَذْلَلْتَ رِقَابَنَا حِینَ أَعْطَیْتَ هَذَا الطَّاغِیَةَ الْبَیْعَةَ وَ سَلَّمْتَ الْأَمْرَ إِلَی اللَّعِینِ ابْنِ آکِلَةِ الْأَکْبَادِ وَ مَعَکَ مِائَةُ أَلْفٍ کُلُّهُمْ یَمُوتُ دُونَکَ وَ قَدْ جَمَعَ اللَّهُ عَلَیْکَ أَمْرَ النَّاسِ.

فَقَالَ یَا سُفْیَانُ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ إِذَا عَلِمْنَا الْحَقَّ تَمَسَّکْنَا بِهِ وَ إِنِّی سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یَقُولُ- لَا تَذْهَبُ الْأَیَّامُ وَ اللَّیَالِی حَتَّی یَجْتَمِعَ أَمْرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ عَلَی رَجُلٍ وَاسِعِ السُّرْمِ ضَخْمِ الْبُلْعُومِ یَأْکُلُ وَ لَا یَشْبَعُ- لَا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ لَا یَمُوتُ حَتَّی لَا یَکُونَ لَهُ فِی السَّمَاءِ عَاذِرٌ وَ لَا فِی الْأَرْضِ نَاصِرٌ وَ إِنَّهُ لَمُعَاوِیَةُ وَ إِنِّی عَرَفْتُ أَنَ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ ثُمَّ أَذَّنَ الْمُؤَذِّنُ فَقُمْنَا إِلَی حَالِبٍ یَحْلُبُ نَاقَتَهُ فَتَنَاوَلَ الْإِنَاءَ فَشَرِبَ قَائِماً ثُمَّ سَقَانِی وَ خَرَجْنَا نَمْشِی إِلَی الْمَسْجِدِ فَقَالَ لِی مَا جَاءَ بِکَ یَا سُفْیَانُ قُلْتُ حُبُّکُمْ وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِ قَالَ فَأَبْشِرْ یَا سُفْیَانُ فَإِنِّی سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یَقُولُ یَرِدُ عَلَیَّ الْحَوْضَ أَهْلُ بَیْتِی وَ مَنْ أَحَبَّهُمْ مِنْ أُمَّتِی کَهَاتَیْنِ یَعْنِی السَّبَّابَتَیْنِ أَوْ کَهَاتَیْنِ یَعْنِی السَّبَّابَةَ وَ الْوُسْطَی إِحْدَاهُمَا تَفْضُلُ عَلَی الْأُخْرَی أَبْشِرْ یَا سُفْیَانُ فَإِنَّ الدُّنْیَا تَسَعُ الْبَرَّ وَ الْفَاجِرَ حَتَّی یَبْعَثَ اللَّهُ إِمَامَ الْحَقِّ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله.

قال ابن أبی الحدید قوله و لا فی الأرض ناصر أی ناصر دینی أی لا یمکن أحد أن ینتصر له بتأویل دینی یتکلف به عذرا لأفعاله القبیحة.

«8»

کش، [رجال الکشی] ذَکَرَ الْفَضْلُ بْنُ شَاذَانَ فِی بَعْضِ کُتُبِهِ قَالَ: إِنَّ الْحَسَنَ علیه السلام لَمَّا قُتِلَ أَبُوهُ علیه السلام خَرَجَ فِی شَوَّالٍ مِنَ الْکُوفَةِ إِلَی قِتَالِ مُعَاوِیَةَ فَالْتَقَوْا بِکَسْکَرَ وَ حَارَبَهُ سِتَّةَ أَشْهُرٍ وَ کَانَ الْحَسَنُ علیه السلام جَعَلَ ابْنَ عَمِّهِ- عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ الْعَبَّاسِ عَلَی مُقَدِّمَتِهِ فَبَعَثَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ بِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ فَمَرَّ بِالرَّایَةِ وَ لَحِقَ بِمُعَاوِیَةَ وَ بَقِیَ الْعَسْکَرُ بِلَا قَائِدٍ وَ لَا رَئِیسٍ فَقَامَ قَیْسُ بْنُ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ فَخَطَبَ النَّاسَ وَ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ لَا یَهُولَنَّکُمْ

ص: 60

رفتن عبید اللّه بن عباس شما را دچار هول و هراس نکند، زیرا که این مرد و پدرش هرگز کار خیری انجام نداده اند. سپس برای رهبری مردم قیام کرد. لشکریان امام حسن علیه السّلام در ماه ربیع الاول هجوم بردند و خیمه های امام را غارت کردند و اموال آن حضرت را به یغما بردند. ابن بشر اسدی نیزه به ران آن بزرگوار زد، آنگاه امام حسن را در حالی که مجروح شده بود به سوی مدائن بردند و امام در آنجا نزد عموی مختار بن ابو عبید متحصن شد.

روایت 9.

رجال کشی: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: معاویه برای امام حسن علیه السّلام نوشت: تو با حسین و یاران علی به سوی شام بیایید. قیس بن سعد بن عباده انصاری نیز با ایشان خارج شد. وقتی وارد شام شدند، معاویه به ایشان اذن دخول داد و سخنرانان را برای آنان آماده نمود. سپس گفت: ای حسن برخیز و بیعت کن! امام حسن برخاست و بیعت نمود، آنگاه گفت: ای حسین برخیز و بیعت کن! امام حسین برخاست و بیعت کرد. سپس گفت: ای قیس برخیز بیعت کن! قیس متوجه امام حسین و منتظر اجازه آن حضرت شد. امام حسین علیه السّلام به وی فرمود: امام حسن علیه السّلام امام من است .

روایت10.

رجال کشی: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: قیس بن سعد بن عباده انصاری

ص: 61

ذَهَابُ هَذَا الْکَذَا وَ کَذَا(1) فَإِنَّ هَذَا وَ أَبَاهُ لَمْ یَأْتِیَا قَطُّ بِخَیْرٍ وَ قَامَ یَأْمُرُ النَّاسَ وَ وَثَبَ أَهْلُ عَسْکَرِ الْحَسَنِ علیه السلام بِالْحَسَنِ فِی شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ فَانْتَهَبُوا فُسْطَاطَهُ وَ أَخَذُوا مَتَاعَهُ وَ طَعَنَهُ ابْنُ بِشْرٍ الْأَسَدِیُّ فِی خَاصِرَتِهِ فَرَدُّوهُ جَرِیحاً إِلَی الْمَدَائِنِ حَتَّی تَحَصَّنَ فِیهَا عِنْدَ عَمِّ الْمُخْتَارِ بْنِ أَبِی عُبَیْدٍ.

«9»

کش، [رجال الکشی] جَبْرَئِیلُ بْنُ أَحْمَدَ وَ أَبُو إِسْحَاقَ حَمْدَوَیْهِ وَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ نُصَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ الْعَطَّارِ الْکُوفِیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ فُضَیْلٍ غُلَامِ مُحَمَّدِ بْنِ رَاشِدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ مُعَاوِیَةَ کَتَبَ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا أَنِ اقْدَمْ أَنْتَ وَ الْحُسَیْنُ وَ أَصْحَابُ عَلِیٍّ فَخَرَجَ مَعَهُمْ قَیْسُ بْنُ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ الْأَنْصَارِیُّ فَقَدِمُوا الشَّامَ فَأَذِنَ لَهُمْ مُعَاوِیَةُ وَ أَعَدَّ لَهُمُ الْخُطَبَاءَ فَقَالَ یَا حَسَنُ قُمْ فَبَایِعْ فَقَامَ فَبَایَعَ ثُمَّ قَالَ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام قُمْ فَبَایِعْ فَقَامَ فَبَایَعَ ثُمَّ قَالَ یَا قَیْسُ قُمْ فَبَایِعْ فَالْتَفَتَ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام یَنْظُرُ مَا یَأْمُرُهُ فَقَالَ یَا قَیْسُ إِنَّهُ إِمَامِی یَعْنِی الْحَسَنَ علیه السلام.

«10»

کش، [رجال الکشی] جَعْفَرُ بْنُ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ ذَرِیحٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: دَخَلَ قَیْسُ بْنُ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ الْأَنْصَارِیُ

ص: 61


1- 1. یعنی هذا الذی فعل کذا و کذا، ادخل لام التعریف علی کذا، و هو من شیمة المولدین و لفظ أبی الفرج فی المقاتل ص 44 هکذا: ایها الناس لا یهولنکم، و لا یعظمن علیکم ما صنع هذا الرجل الوله الورع- ای الجبان- ان هذا و أباه و أخاه لم یأتوا بیوم خیر قط، ان أباه عم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله خرج یقاتله ببدر فأسره أبو الیسر کعب بن عمرو الأنصاریّ فأتی به رسول اللّه فأخذ فداءه فقسمه بین المسلمین و ان أخاه ولاه علی علی البصرة فسرق مال اللّه و مال المسلمین فاشتری به الجواری، و زعم ان ذلک له حلال و ان هذا ولاه أیضا علی الیمن فهرب من بسر بن أرطاة و ترک ولده حتّی قتلوا و صنع الآن هذا الذی صنع. قال فتنادی الناس: الحمد للّه الذی أخرجه من بیننا امض بنا الی عدونا فنهض بهم الحدیث.

که صاحب شرطة الخمیس بود نزد معاویه رفت. معاویه به وی گفت: بیعت کن، قیس متوجه امام حسن شد و گفت: یا ابا محمّد! آیا بیعت کردی!؟ معاویه به قیس گفت: آیا از مخالفت دست برنمی داری؟ آیا نمی دانی که من از تو انتقام می گیرم؟ قیس گفت: هر کار که می خواهی انجام بده، به خدا قسم اگر بخواهم، پیمان تو شکسته خواهد شد. راوی می گوید: وی از لحاظ جسمی نظیر شتر و کوسه بود. آنگاه امام حسن علیه السّلام برخاست و به قیس فرمود: بیعت کن و قیس بیعت نمود.

توضیح

عبارت «أما والله إنّی» به قرینه مقام، به قسمتی از سخن اکتفا کرده و منظور این است که «إنّی أقتلک أو نحوه» من تو را می کشم یا مانند این. عبارت «ما شئت» یعنی هرچه می خواهی انجام بده، عبارت «لئن شئت» با صیغه متکلم یعنی اگر بخواهم، بیعت تو را می شکنم؛ و فعل «لتناقضنّ» مجهول است.

روایت 11.

کشف الغمه: از شعبی روایت می کند که گفت: زمانی که امام حسن علیه السّلام در نخیله با معاویه صلح نمود، من نزد آن حضرت رفتم. معاویه به امام حسن گفت: برخیز و به مردم بگو: من از مقام خلافت دست برداشته و آن را به معاویه تسلیم نمودم. امام حسن علیه السّلام برخاست و پس از اینکه حمد و ثنای خدا را به جا آورد فرمود: زیرک ترین مردم کسی است که تقوا داشته باشد، و احمق ترین افراد شخصی است که تبه کار باشد. این مقام خلافت که من و معاویه در باره آن اختلاف داریم، اگر حق وی باشد، او از من به این مقام شایسته تر است و اگر حق من باشد، من آن را به خاطر رعایت صلاح امت و مانع شدن از ریختن خون امت واگذار نمودم. گرچه می دانم این عمل تا مدتی موجب فتنه و آزمایش شما خواهد بود.

روایت 12.

امالی طوسی: از ابو عمر نقل می کند که گفت: هنگامی که امام حسن علیه السّلام با معاویه وداع کرد، معاویه مردم را جمع کرد و بر فراز منبر رفت و پس از سخنرانی گفت: حسن بن علی مرا برای مقام خلافت لایق دانست و خویشتن را لایق ندانست. امام حسن علیه السّلام یک پله از معاویه پائین تر نشسته بود .

هنگامی که سخنرانی معاویه خاتمه یافت، امام حسن علیه السّلام بر فراز منبر رفت و پس از حمد و ثنای خدا داستان مباهله را شرح داد و فرمود: پدرم علی علیه السّلام نفس پیغمبر خدا است، من و برادرم فرزندان پیامبریم، منظور از کلمه، نسائنا (که در آیه مباهله می باشد) مادرم زهرا سلام الله علیها است، ما اهل بیت و خاندان پیامبر هستیم، پیامبر خدا از ما و ما از او هستیم.

هنگامی که آیه تطهیر نازل شد، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ما را زیر کسای یمانی که برای ام سلمه بود جمع کرد

ص: 62

صَاحِبُ شُرْطَةِ الْخَمِیسِ عَلَی مُعَاوِیَةَ فَقَالَ لَهُ مُعَاوِیَةُ بَایِعْ فَنَظَرَ قَیْسٌ إِلَی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ یَا بَا مُحَمَّدٍ بَایَعْتَ فَقَالَ لَهُ مُعَاوِیَةُ أَ مَا تَنْتَهِی أَمَا وَ اللَّهِ إِنِّی فَقَالَ لَهُ قَیْسٌ مَا شِئْتَ أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ شِئْتُ لَتُنَاقَضَنَّ بِهِ فَقَالَ وَ کَانَ مِثْلَ الْبَعِیرِ جِسْماً وَ کَانَ خَفِیفَ اللِّحْیَةِ قَالَ فَقَامَ إِلَیْهِ الْحَسَنُ علیه السلام وَ قَالَ لَهُ بَایِعْ یَا قَیْسُ فَبَایَعَ.

بیان

قوله أما و الله إنی اکتفی ببعض الکلام تعویلا علی قرینة المقام أی إنی أقتلک أو نحوه قوله ما شئت أی اصنع ما شئت قوله لئن شئت علی صیغة المتکلم أی إن شئت نقضت بیعتک فقوله لتناقضن علی بناء المجهول.

«11»

کشف، [کشف الغمة] عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ: شَهِدْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام حِینَ صَالَحَ مُعَاوِیَةَ بِالنُّخَیْلَةِ فَقَالَ لَهُ مُعَاوِیَةُ قُمْ فَأَخْبِرِ النَّاسَ أَنَّکَ تَرَکْتَ هَذَا الْأَمْرَ وَ سَلَّمْتَهُ إِلَیَّ فَقَامَ الْحَسَنُ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ أَکْیَسَ الْکَیْسِ التُّقَی وَ أَحْمَقَ الْحُمْقِ الْفُجُورُ وَ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ الَّذِی أَخْتَلِفُ فِیهِ أَنَا وَ مُعَاوِیَةُ إِمَّا أَنْ یَکُونَ حَقَّ امْرِئٍ فَهُوَ أَحَقُّ بِهِ مِنِّی وَ إِمَّا أَنْ یَکُونَ حَقّاً هُوَ لِی فَقَدْ تَرَکْتُهُ إِرَادَةً لِصَلَاحِ الْأُمَّةِ وَ حَقْنِ دِمَائِهَا(1) وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ.

«12»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْعَرْزَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَمَّارٍ أَبِی الْیَقْظَانِ عَنْ أَبِی عُمَرَ زَاذَانَ قَالَ: لَمَّا وَادَعَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام مُعَاوِیَةَ صَعِدَ مُعَاوِیَةُ الْمِنْبَرَ وَ جَمَعَ النَّاسَ فَخَطَبَهُمْ وَ قَالَ إِنَّ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ رَآنِی لِلْخِلَافَةِ أَهْلًا وَ لَمْ یَرَ نَفْسَهُ لَهَا أَهْلًا وَ کَانَ الْحَسَنُ علیه السلام أَسْفَلَ مِنْهُ بِمِرْقَاةٍ.

فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ کَلَامِهِ قَامَ الْحَسَنُ علیه السلام فَحَمِدَ اللَّهَ تَعَالَی بِمَا هُوَ أَهْلُهُ ثُمَّ ذَکَرَ الْمُبَاهَلَةَ فَقَالَ فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مِنَ الْأَنْفُسِ بِأَبِی وَ مِنَ الْأَبْنَاءِ بِی وَ بِأَخِی وَ مِنَ النِّسَاءِ بِأُمِّی وَ کُنَّا أَهْلَهُ وَ نَحْنُ آلُهُ وَ هُوَ مِنَّا وَ نَحْنُ مِنْهُ وَ لَمَّا نَزَلَتْ آیَةُ التَّطْهِیرِ جَمَعَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فِی کِسَاءٍ لِأُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا

ص: 62


1- 1. فی أسد الغابة ج 2 ص 14: ثم التفت إلی معاویة و قال: ان أدری إلخ و الحدیث فی الکشف ج 2 ص 141 نقلا عن کتاب الحلیة لابی نعیم الحافظ.

و فرمود: پروردگارا! اینان اهل بیت و عترت من هستند، پلیدی را از ایشان دور کن و آنان را در نهایت پاکی پاکیزه کن. احدی غیر از من، برادرم حسین و پدر و مادرم زیر آن کسا نبود. احدی نبود که در مسجد جنب و متولد شود، غیر از پیامبر خدا و پدرم، این فضیلتی است که از طرف خدا شامل حال ما شده است. شما مقام و منزلت ما را نزد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله مشاهده کردید.

خداوند دستور داد کلیه درهایی را که به طرف مسجد النبی باز می شدند بستند، غیر از در حجره ما که دائما باز بود. وقتی در این باره با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله گفتگو کردند فرمود: من در آن حجره ها را نبستم و در حجره علی را باز نگذاشتم، بلکه خدا به من دستور داد در کلیه حجره ها را مسدود کرده و در حجره علی را باز گذارم.

معاویه گمان کرده است من او را لایق خلافت دانسته و خود را لایق این مقام نمی دانم، او دروغ می گوید. ما نسبت به کتاب خداوند عزّ و جلّ چنان که رسول خدا فرموده، از سایر مردم سزاوارتریم. ما اهل بیت از آن هنگام که خداوند روح پیامبر خود را قبض کرد، مظلوم قرار گرفتیم، خدا بین ما و افرادی که حق ما را گرفتند، بر ما مسلط شدند، مردم را بر ما مسلط کردند، ما را از سهم غنیمت خویش منع کردند و آن افرادی که مادر ما را از آن حقی که پیامبر خدا برایش قرار داد محروم کردند، قضاوت خواهد کرد.

به خدا قسم اگر آن هنگام که پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله از بین این مردم رفت با پدرم بیعت می کردند، آسمان باران رحمت خود را برای ایشان فرو می ریخت و زمین برکات خود را به آنان عطا می کرد. ای معاویه! مقام خلافتی که تو در آن طمع کردی، هنگامی که از جایگاه خود خارج شد، قریش بر سر آن جدال کردند، سپس اسیران آزاد شده و فرزندان آنان یعنی تو و یارانت در آن طمع کردید. در حالی که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: هیچ امتی نیست که شخصی متولی امر آنان شود و برتر از او در میان ایشان باشد، مگر اینکه دائما وضع آنان رو به انحطاط می رود تا اینکه به جانب آن کس که وی را ترک کرده بودند بازگردند. بنی اسرائیل هارون را در حالی که می دانستند او در میان آنان خلیفه حضرت موسی است از دست دادند و از سامری تبعیت کردند. این امت هم پدر مرا رها نموده و با دیگری بیعت کردند، در حالی که شنیدند پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و آله راجع به پدرم می فرمود: «أنت منی بمنزلة هارون من موسی إلا النّبوة» یعنی ای علی، تو برای من نظیر هارون هستی برای موسی، (با این تفاوت که) بعد از من پیامبری نخواهد آمد. و در حالی که در روز غدیر خم دیدید، پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله پدرم را به مقام خلافت منصوب کرد و به حاضرین دستور داد که این موضوع را به گوش کسانی که غایب هستند برسانند.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از قوم خود فرار کرد و وارد غار شد، در حالی که ایشان را به سوی خدا دعوت می کرد. اگر آن بزرگوار یار و یاوری داشت فرار نمی کرد. پدرم در آن موقعی که دست نگه داشته بود، از این مردم طلب یاری کرد ولی کسی به فریاد او نرسید. هنگامی که هارون را تضعیف کرده و نزدیک بود او را بکشند، خدا از وی سلب مسئولیت کرد. زمانی که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله یاوری نیافت و وارد غار شد، خدا از مسئولیت او صرف نظر کرد. پدرم و من هم مسئولیت خدایی نداریم،

ص: 63

خَیْبَرِیٍ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی وَ عِتْرَتِی فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیراً فَلَمْ یَکُنْ أَحَدٌ فِی الْکِسَاءِ غَیْرِی وَ أَخِی وَ أَبِی وَ أُمِّی وَ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ تُصِیبُهُ جَنَابَةٌ فِی الْمَسْجِدِ وَ یُولَدُ فِیهِ إِلَّا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ أَبِی تَکْرِمَةً مِنَ اللَّهِ لَنَا وَ تَفْضِیلًا مِنْهُ لَنَا وَ قَدْ رَأَیْتُمْ مَکَانَ مَنْزِلِنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

وَ أَمَرَ بِسَدِّ الْأَبْوَابِ فَسَدَّهَا وَ تَرَکَ بَابَنَا فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ أَمَا إِنِّی لَمْ أَسُدَّهَا وَ أَفْتَحْ بَابَهُ وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَنِی أَنْ أَسُدَّهَا وَ أَفْتَحَ بَابَهُ.

وَ إِنَّ مُعَاوِیَةَ زَعَمَ لَکُمْ أَنِّی رَأَیْتُهُ لِلْخِلَافَةِ أَهْلًا وَ لَمْ أَرَ نَفْسِی لَهَا أَهْلًا فَکَذَبَ مُعَاوِیَةُ نَحْنُ أَوْلَی بِالنَّاسِ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ نَزَلْ أَهْلَ الْبَیْتِ مَظْلُومِینَ مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ ص فَاللَّهُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ مَنْ ظَلَمَنَا حَقَّنَا وَ تَوَثَّبَ عَلَی رِقَابِنَا وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَیْنَا وَ مَنَعَنَا سَهْمَنَا مِنَ الْفَیْ ءِ وَ مَنَعَ أُمَّنَا مَا جَعَلَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ أُقْسِمُ بِاللَّهِ لَوْ أَنَّ النَّاسَ بَایَعُوا أَبِی حِینَ فَارَقَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لَأَعْطَتْهُمُ السَّمَاءُ قَطْرَهَا وَ الْأَرْضُ بَرَکَتَهَا وَ مَا طَمِعْتَ فِیهَا یَا مُعَاوِیَةُ فَلَمَّا خَرَجَتْ مِنْ مَعْدِنِهَا تَنَازَعَتْهَا قُرَیْشٌ بَیْنَهَا فَطَمِعَتْ فِیهَا الطُّلَقَاءُ وَ أَبْنَاءُ الطُّلَقَاءِ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مَا وَلَّتْ أُمَّةٌ أَمْرَهَا رَجُلًا وَ فِیهِمْ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْهُ إِلَّا لَمْ یَزَلْ أَمْرُهُمْ یَذْهَبُ سَفَالًا حَتَّی یَرْجِعُوا إِلَی مَا تَرَکُوا فَقَدْ تَرَکَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ هَارُونَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ أَنَّهُ خَلِیفَةُ مُوسَی فِیهِمْ وَ اتَّبَعُوا السَّامِرِیَّ وَ قَدْ تَرَکَتْ هَذِهِ الْأُمَّةُ أَبِی وَ بَایَعُوا غَیْرَهُ وَ قَدْ سَمِعُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یَقُولُ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا النُّبُوَّةَ وَ قَدْ رَأَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله نَصَبَ أَبِی یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یُبَلِّغَ الشَّاهِدُ مِنْهُمُ الْغَائِبَ.

وَ قَدْ هَرَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مِنْ قَوْمِهِ وَ هُوَ یَدْعُوهُمْ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی حَتَّی دَخَلَ الْغَارَ وَ لَوْ وَجَدَ أَعْوَاناً مَا هَرَبَ وَ قَدْ کَفَّ أَبِی یَدَهُ حِینَ نَاشَدَهُمْ وَ اسْتَغَاثَ فَلَمْ یُغَثْ فَجَعَلَ اللَّهُ هَارُونَ فِی سَعَةٍ حِینَ اسْتَضْعَفُوهُ وَ کَادُوا یَقْتُلُونَهُ وَ جَعَلَ اللَّهُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فِی سَعَةٍ حِینَ دَخَلَ الْغَارَ وَ لَمْ یَجِدْ أَعْوَاناً وَ کَذَلِکَ أَبِی وَ أَنَا فِی سَعَةٍ مِنَ اللَّهِ حِینَ

ص: 63

زیرا این امت ما را رها نموده و با تو بیعت کردند. ای معاویه، این ها سنت ها و امثالی هستند که هر یک تابع دیگری است.

ای مردم! اگر شما در بین مشرق و مغرب مردی را جستجو کنید که از نسل پیامبر باشد، غیر از من و برادرم نخواهید یافت، من با معاویه بیعت کردم گر چه می دانم این عمل تا مدتی موجب فتنه و آزمایش شما خواهد بود .

مؤلف: در کتاب احتجاج این روایت امام صادق علیه السّلام به طور مفصل آمده است و روایت پیشین مختصری از آن بود(1).

روایت 13.

کشف الغمه: از جمله نامه هایی که امام حسن علیه السّلام برای معاویه نوشت پس از فوت حضرت علی علیه السّلام و در زمانی بود که با معاویه بیعت کرده بودند:

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. از عبد اللّه حسن بن امیر المؤمنین به معاویة بن صخر. اما بعد، خدا حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله را به عنوان رحمتی برای جهانیان فرستاد، و به وسیله ایشان حق را ظاهر و باطل را دفع نمود، اهل شرک را به واسطه او ذلیل و عموم عرب را عزیز کرد و هر کس را که خواست، به وسیله آن حضرت به طور خاص شرافت بخشید، چنان که می فرماید: «و إنّه لذکر لک و لقومک»(2)،

«این قرآن تذکری برای ذکر تو و قوم تو است.»

هنگامی که خداوند متعال روح حضرت محمّد را قبض نمود، عرب بعد از ایشان بر سر امر خلافت به نزاع پرداختند. انصار گفتند: یک امیر از ما و یک امیر از شما. قریش گفتند: ما دوستان و عشیره پیامبر خدا هستیم، بر سر مقام پیامبر خدا با ما جدال نکنید، آنگاه عرب دریافت که این مقام از آن قریش است. اکنون ماییم که دوستان و نزدیکان حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هستیم، تعجبی ندارد، زیرا این جدالی را که به ناحق در باره دین با ما می کنی شناخته شده است و اثر خوبی در اسلام باقی نمی گذارد. وعده ما و تو نزد خدا باشد. ما از خدا می خواهیم در این دنیا چیزی بما ندهد که موجب نقصان مقام آخرت ما باشد.

هنگامی که زمان رحلت امیر المؤمنین علی علیه السّلام فرا رسید، مقام خلافت را بعد از خود به من واگذار نمود. ای معاویه! از خدا بترس، نسبت به امت محمّد صلّی اللّه علیه و آله کاری بکن که خون آنان را حفظ و امور ایشان را اصلاح کرده باشی، و السّلام .

ص: 64


1- 1. مراجعه کنید به چاپ جدید احتجاج 10: 138- 145
2- 2. زخرف/44

خَذَلَتْنَا هَذِهِ الْأُمَّةُ وَ بَایَعُوکَ یَا مُعَاوِیَةُ وَ إِنَّمَا هِیَ السُّنَنُ وَ الْأَمْثَالُ یَتْبَعُ بَعْضُهَا بَعْضاً أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّکُمْ لَوِ الْتَمَسْتُمْ فِیمَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ أَنْ تَجِدُوا رَجُلًا وَلَدَهُ نَبِیٌّ غَیْرِی وَ أَخِی لَمْ تَجِدُوا وَ إِنِّی قَدْ بَایَعْتُ هَذَا وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ.

أقول: قد مضی فی کتاب الإحتجاج بوجه أبسط مرویّا عن الصادق علیه السلام و هذا مختصر منه (1).

«13»

کشف، [کشف الغمة] وَ مِنْ کَلَامِهِ علیه السلام: کِتَابٌ کَتَبَهُ إِلَی مُعَاوِیَةَ بَعْدَ وَفَاةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَدْ بَایَعَهُ النَّاسُ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِ بْنِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ صَخْرٍ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ فَأَظْهَرَ بِهِ الْحَقَّ وَ دَفَعَ بِهِ الْبَاطِلَ وَ أَذَلَّ بِهِ أَهْلَ الشِّرْکِ وَ أَعَزَّ بِهِ الْعَرَبَ عَامَّةً وَ شَرَّفَ بِهِ مَنْ شَاءَ مِنْهُمْ خَاصَّةً فَقَالَ تَعَالَی وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ (2) فَلَمَّا قَبَضَهُ اللَّهُ تَعَالَی تَنَازَعَتِ الْعَرَبُ الْأَمْرَ بَعْدَهُ فَقَالَتِ الْأَنْصَارُ مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْکُمْ أَمِیرٌ وَ قَالَتْ قُرَیْشٌ نَحْنُ أَوْلِیَاؤُهُ وَ عَشِیرَتُهُ فَلَا تُنَازِعُوا سُلْطَانَهُ فَعَرَفَتِ الْعَرَبُ ذَلِکَ لِقُرَیْشٍ وَ نَحْنُ الْآنَ أَوْلِیَاؤُهُ وَ ذَوُو الْقُرْبَی مِنْهُ وَ لَا غَرْوَ إِنَّ مُنَازَعَتَکَ إِیَّانَا بِغَیْرِ حَقٍّ فِی الدِّینِ مَعْرُوفٌ وَ لَا أَثَرٌ فِی الْإِسْلَامِ مَحْمُودٌ وَ الْمَوْعِدُ اللَّهُ تَعَالَی بَیْنَنَا وَ بَیْنَکَ وَ نَحْنُ نَسْأَلُهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ لَا یُؤْتِیَنَا فِی هَذِهِ الدُّنْیَا شَیْئاً یَنْقُصُنَا بِهِ فِی الْآخِرَةِ وَ بَعْدُ فَإِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام لَمَّا نَزَلَ بِهِ الْمَوْتُ وَلَّانِی هَذَا الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِهِ فَاتَّقِ اللَّهَ یَا مُعَاوِیَةُ وَ انْظُرْ لِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مَا تُحْقَنُ بِهِ دِمَاؤُهُمْ وَ تُصْلَحُ أُمُورُهُمْ وَ السَّلَامُ-.

ص: 64


1- 1. راجع ج 10 ص 138- 145 من الطبعة الحدیثة.
2- 2. الزخرف: 44.

از جمله سخنان امام حسن علیه السّلام نامه ای است که در آن صلح و سازش بین آن حضرت و معاویه برقرار شد، صلحی که امام به منظور حفظ خون ها و خاموش نمودن فتنه پذیرفت:

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. این صلح نامه ای است که بین حسن بن علی بن ابی طالب و معاویة بن ابو سفیان برقرار شد: حسن بن علی علیهما السّلام امر خلافت را با این شروط به معاویة بن ابو سفیان واگذار کرد: اینکه معاویه طبق دستور قرآن و سنت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و روش خلفای صالح(1)

با مسلمانان رفتار نماید. معاویه این حق را ندارد که بعد از خود مقام خلافت را به احدی واگذار کند، بلکه باید خلیفه بعد از معاویه با شورا و مشورت مسلمین تعیین شود. دیگر اینکه مردم در هر جای زمین که هستند، از ظلم معاویه در امان باشند، چه در شام، چه در عراق، چه در حجاز و چه در یمن، و جان و مال و زنان و فرزندان و یاران و شیعیان علی بن ابی طالب در امان باشد.

بر معاویة بن ابو سفیان واجب است به این عهدنامه آن طور وفا کند که خلق خدا وفا می کنند. حسن بن علی و برادرش حسین و احدی از اهل بیت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را نه مخفیانه و نه علنی هلاک نکرده و احدی از ایشان را در هر نقطه ای از زمین که باشند دچار ترس نکند. فلان و فلان به این قرارداد شهادت دادند و کافی است که خدا برای صلحنامه شاهد باشد.

هنگامی که صلح برقرار شده و این کار به پایان رسید، معاویه از امام حسن علیه السّلام خواست که در جمع مردم سخن بگوید و به آن ها اعلام کند که با معاویه بیعت کرده و امر خلافت را به وی تسلیم کرده است. امام درخواست او را اجابت کرد و در حالی که مردم جمع شده بودند، پس از آن که حمد خدا را به جا آورد و بر پیامبرش درود فرستاد، سخنرانی کرد و این کلام جزو سخنانی است که از وی نقل شده: زیرک ترین مردم کسی است که تقوا داشته باشد، و احمق ترین افراد شخصی است که تبه کار باشد. اگر شما بین جابلق و جابرس به دنبال کسی بگردید که جدش رسول خدا صلی الله علیه و علی آله باشد، کسی جز من و برادرم حسین نخواهید یافت. می دانید که خداوند به واسطه جد من محمّد صلی الله علیه و آله، شما را هدایت کرد، از گمراهی نجات داد

ص: 65


1- 1. کشف الغمة 2: 145

وَ مِنْ کَلَامِهِ علیه السلام مَا کَتَبَهُ فِی کِتَابِ الصُّلْحِ الَّذِی اسْتَقَرَّ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُعَاوِیَةَ حَیْثُ رَأَی حَقْنَ الدِّمَاءِ وَ إِطْفَاءَ الْفِتْنَةِ وَ هُوَ: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا مَا صَالَحَ عَلَیْهِ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- مُعَاوِیَةَ بْنَ أَبِی سُفْیَانَ صَالَحَهُ عَلَی أَنْ یُسَلِّمَ إِلَیْهِ وِلَایَةَ أَمْرِ الْمُسْلِمِینَ عَلَی أَنْ یَعْمَلَ فِیهِمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ سِیرَةِ الْخُلَفَاءِ الصَّالِحِینَ (1)

وَ لَیْسَ لِمُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ أَنْ یَعْهَدَ إِلَی أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ عَهْداً بَلْ یَکُونُ الْأَمْرُ مِنْ بَعْدِهِ شُورَی بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ وَ عَلَی أَنَّ النَّاسَ آمِنُونَ حَیْثُ کَانُوا مِنْ أَرْضِ اللَّهِ فِی شَامِهِمْ وَ عِرَاقِهِمْ وَ حِجَازِهِمْ وَ یَمَنِهِمْ وَ عَلَی أَنَّ أَصْحَابَ عَلِیٍّ وَ شِیعَتَهُ آمِنُونَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ وَ أَمْوَالِهِمْ وَ نِسَائِهِمْ وَ أَوْلَادِهِمْ وَ عَلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ بِذَلِکَ عَهْدُ اللَّهِ وَ مِیثَاقُهُ وَ مَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ بِالْوَفَاءِ وَ بِمَا أَعْطَی اللَّهُ مِنْ نَفْسِهِ وَ عَلَی أَنْ لَا یَبْغِیَ لِلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ لَا لِأَخِیهِ الْحُسَیْنِ وَ لَا لِأَحَدٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَائِلَةً سِرّاً وَ لَا جَهْراً وَ لَا یُخِیفَ أَحَداً مِنْهُمْ فِی أُفُقٍ مِنَ الْآفَاقِ شَهِدَ عَلَیْهِ بِذَلِکَ وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ السَّلَامُ وَ لَمَّا تَمَّ الصُّلْحُ وَ انْبَرَمَ الْأَمْرُ الْتَمَسَ مُعَاوِیَةُ مِنَ الْحَسَنِ علیه السلام أَنْ یَتَکَلَّمَ بِمَجْمَعٍ مِنَ النَّاسِ وَ یُعْلِمَهُمْ أَنَّهُ قَدْ بَایَعَ مُعَاوِیَةَ وَ سَلَّمَ الْأَمْرَ إِلَیْهِ فَأَجَابَهُ إِلَی ذَلِکَ فَخَطَبَ وَ قَدْ حَشَدَ النَّاسُ خُطْبَةً حَمِدَ اللَّهَ تَعَالَی وَ صَلَّی عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فِیهَا وَ هِیَ مِنْ کَلَامِهِ الْمَنْقُولِ عَنْهُ علیه السلام وَ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَکْیَسَ الْکَیْسِ التُّقَی وَ أَحْمَقَ الْحُمْقِ الْفُجُورُ(2)

وَ إِنَّکُمْ لَوْ طَلَبْتُمْ بَیْنَ جَابَلَقَ وَ جَابَرَسَ رَجُلًا جَدُّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مَا وَجَدْتُمُوهُ غَیْرِی وَ غَیْرَ أَخِی الْحُسَیْنِ وَ قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ اللَّهَ هَدَاکُمْ بِجَدِّی مُحَمَّدٍ فَأَنْقَذَکُمْ بِهِ مِنَ الضَّلَالَةِ

ص: 65


1- 1. فی المصدر ج 2 ص 145،« الخلفاء الراشدین»[ الصالحین].
2- 2. هذا هو الصحیح، و فی بعض نسخ الروایة:« و ان اعجز العجز الفجور» کما فی أسد الغابة ج 2 ص 14، و هو تصحیف.

و به وسیله او جهالت را از شما دور کرد. شما را بعد از خواری و ذلت عزیز و بعد از کمی تعداد فزونی بخشید. معاویه بر سر حقی که از آن من است با من جدال می کند و من به صلاح امت و تمام شدن فتنه می اندیشم. شما با من پیمان بستید که با هرکه صلح کردم صلح و با هرکه جنگیدم بجنگید. هم اکنون صلاح می بینم که با معاویه صلح کنم و جنگ بین خود و او را به پایان برسانم. من با معاویه بیعت کردم زیرا معتقدم که حفظ جان مردم بهتر از ریخته شدن خون آن هاست و نیت من از این بیعت جز صلاح و بقای شما نبوده است، اگرچه می دانم این بیعت تا مدتی برای شما موجب فتنه و آزمایش خواهد بود.

توضیح

عبارت «لا غرو» یعنی عجیب نیست؛ و عبارت «و لا أثر» جمله حالیه است یعنی و حال آن که تو اثر نیک و عمل ستوده ای در اسلام نداری.

مؤلف: آن خبر طولانی که مفضل بن عمر از حضرت صادق علیه السّلام درباره رجعت آل محمّد روایت کرده، در کتاب غیبت خواهد آمد. در آن روایت می گوید: امام جعفر صادق علیه السّلام به مفضل فرمود: امام حسن علیه السّلام برخاست و گفت: ای جد من! من در کوفه محل هجرت امیر المؤمنین علی علیه السّلام با وی بودم تا اینکه به وسیله ضربت عبد الرحمن بن ملجم لعنة اللّه علیه شهید شد، پدرم علی همان وصیتی را برای من کرد که تو در باره او نمودی. زمانی که خبر شهادت پدرم به معاویه رسید، زیاد ملعون را با یک صد و پنجاه هزار نفر جنگجو فرستاد و دستور داد تا من، برادرم حسین، سایر برادران، اهل بیت، شیعیان و دوستانم را محاصره کنند و از ما برای معاویه ملعون بیعت بگیرند و هر کدام از ما که بیعت نکند گردنش را بزنند و سرش را برای معاویه بفرستند.

وقتی من از این تصمیم معاویه آگاه شدم از خانه خود خارج و برای نماز داخل مسجد جامع کوفه شدم. بر فراز منبر رفتم و پس از اینکه حمد و ثنای خدا را به جا آوردم گفتم: ای مردم!

ص: 66

وَ رَفَعَکُمْ بِهِ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ أَعَزَّکُمْ بَعْدَ الذِّلَّةِ وَ کَثَّرَکُمْ بَعْدَ الْقِلَّةِ وَ إِنَّ مُعَاوِیَةَ نَازَعَنِی حَقّاً هُوَ لِی دُونَهُ فَنَظَرْتُ لِصَلَاحِ الْأُمَّةِ وَ قَطْعِ الْفِتْنَةِ وَ قَدْ کُنْتُمْ بَایَعْتُمُونِی عَلَی أَنْ تُسَالِمُوا مَنْ سَالَمْتُ وَ تُحَارِبُوا مَنْ حَارَبْتُ فَرَأَیْتُ أَنْ أُسَالِمَ مُعَاوِیَةَ وَ أَضَعَ الْحَرْبَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ وَ قَدْ بَایَعْتُهُ وَ رَأَیْتُ أَنَّ حَقْنَ الدِّمَاءِ خَیْرٌ مِنْ سَفْکِهَا وَ لَمْ أُرِدْ بِذَلِکَ إِلَّا صَلَاحَکُمْ وَ بَقَاءَکُمْ- وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ.

بیان

یقال لا غرو أی لیس بعجب قوله و لا أثر الجملة حالیة أی و الحال أنه لیس لک أثر محمود و فعل ممدوح فی الإسلام.

أَقُولُ سَیَأْتِی فِی کِتَابِ الْغَیْبَةِ فِی الْخَبَرِ الطَّوِیلِ الَّذِی رَوَاهُ الْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام فِی الرَّجْعَةِ(1) أَنَّهُ علیه السلام قَالَ: یَا مُفَضَّلُ وَ یَقُومُ الْحَسَنُ علیه السلام إِلَی جَدِّهِ ص فَیَقُولُ یَا جَدَّاهْ کُنْتُ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی دَارِ هِجْرَتِهِ بِالْکُوفَةِ حَتَّی اسْتُشْهِدَ بِضَرْبَةِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ فَوَصَّانِی بِمَا وَصَّیْتَهُ یَا جَدَّاهْ وَ بَلَغَ اللَّعِینَ مُعَاوِیَةَ قَتْلُ أَبِی فَأَنْفَذَ الدَّعِیَّ اللَّعِینَ زِیَاداً إِلَی الْکُوفَةِ فِی مِائَةِ أَلْفٍ وَ خَمْسِینَ أَلْفَ مُقَاتِلٍ فَأَمَرَ بِالْقَبْضِ عَلَیَّ وَ عَلَی أَخِیَ الْحُسَیْنِ وَ سَائِرِ إِخْوَانِی وَ أَهْلِ بَیْتِی وَ شِیعَتِنَا وَ مَوَالِینَا وَ أَنْ یَأْخُذَ عَلَیْنَا الْبَیْعَةَ لِمُعَاوِیَةَ فَمَنْ أَبَی مِنَّا ضَرَبَ عُنُقَهُ وَ سَیَّرَ إِلَی مُعَاوِیَةَ رَأْسَهُ (2)

فَلَمَّا عَلِمْتُ ذَلِکَ مِنْ فِعْلِ مُعَاوِیَةَ خَرَجْتُ مِنْ دَارِی فَدَخَلْتُ جَامِعَ الْکُوفَةِ لِلصَّلَاةِ وَ رَقَأْتُ الْمِنْبَرَ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ فَحَمِدْتُ اللَّهَ وَ أَثْنَیْتُ عَلَیْهِ وَ قُلْتُ مَعْشَرَ النَّاسِ

ص: 66


1- 1. راجع ج 53 ص 21- 23. و لنا فی ذیل الحدیث کلام فی سنده و متنه ینبغی للباحث أن یراجع ذلک.
2- 2. لکنه مخالف للتاریخ المسلم الصریح من أن زیادا هذا کان حین قتل علیّ علیه السلام عاملا له علی بلاد فارس و کرمان یبغض معاویة و یشنؤه و کان فی معقله بفارس قاطنا حتّی أطمعه معاویة و کاتبه و راسله بعد أن صالح مع الحسن السبط علیه السلام، فخرج زیاد بعد ما استوثق من معاویة لنفسه، فجاءه بدمشق و سلم علیه بامرة المؤمنین ثمّ استلحقه سنة أربع و أربعین و استعمله علی البصرة، راجع أسد الغابة ج 2 ص 216.

خانه ها خراب و آثار محو گردید و صبر و شکیبایی از دست رفت. دیگر صبر و قراری در مقابل وسوسه های شیاطین و حکومت خائنین نیست. به خدا قسم که هم اکنون دلایل و برهان ها ثابت شد، آیات تفصیل داده شد و مشکلات روشن گردید؛ ما انتظار تأویل کل این آیه را داشتیم که خدا می فرماید: «و ما محمّد إلا رسول قد خلت من قبله الرسل أفإن مات أو قتل انقلبتم علی أعقابکم و من ینقلب علی عقبیه فلن یضرّ الله شیئاً و سیجزی الله الشاکرین»(1)،

«و محمّد صلّی اللّه علیه و آله، جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند، نیست. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، از عقیده خود برمی گردید؟ و هر کس از عقیده خود بازگردد، هرگز هیچ زیانی به خدا نمی رساند، و به زودی خداوند سپاسگزاران را پاداش می دهد.»

به خدا قسم که جدم پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و آله از دنیا رفت و پدرم کشته شد و فتنه انگیزان قلب های مردم را دچار وسوسه نمودند، مبلغان فتنه نعره کشیدند، شما با سنت پیغمبر اسلام مخالفت ورزیدید، عجب فتنه ای که گوشی به دعوت کننده آن داده نمی شود، جوابی به منادی آن داده نمی شود، با والی و متصدی آن مخالفتی نمی گردد. نفاق و پراکندگی ظاهر شده، علم های اهل شقاوت به راه افتاده، لشکرهای شام و عراق به جنبش در آمده اند، خدا به شما را رحم کند! به سوی فتح و پیروزی و نور درخشنده و دانش عالی و نوری که خاموش نمی شود و حقی که مخفی نخواهد شد بشتابید. ای مردم! از خواب غفلت و ظلمت شدید بیدار شوید، قسم به حق آن خدایی که دانه را می شکافد و موجودات جاندار را می آفریند و عظمت مخصوص او است، اگر گروهی از شما با قلب هایی صاف و نیت هایی خالص که شائبه نفاق و نیت پراکندگی در آن ها نباشد، با من قیام کنید، من قدم به قدم با شمشیر جهاد می کنم و برای جهاد در راه خدا شمشیرها و نوک نیزه ها و سم اسب ها را به کار می گیرم و با آن ها می جنگم. خدا شما را رحمت کند، جواب مرا بدهید .

گویا از اجابت این دعوت، لجام خاموشی به دهان آن ها زده بودند، فقط بیست نفر برخاستند و گفتند: یا ابن رسول اللّه! ما جز جان و مال خویش چیز دیگری نداریم. این ما هستیم که در رکاب تو و مطیع دستور تو هستیم و نظر تو را می پذیریم، هر چه می خواهی به ما امر کن. وقتی به چپ و راست خویش نگریستم غیر از آن ها احدی را ندیدم.

لذا با خودم گفتم: من به جدم رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله تأسی می کنم که خدا را عبادت می کرد و در یک چنین روزی در میان سی و نه نفر مرد بود، هنگامی که تعداد یارانش به چهل نفر رسید، در میان آن گروه آمد و فرمان خدا را اظهار کرد که اگر من چهل نفر یاور داشتم، آن طور که باید و شاید در راه خدا جهاد می کردم.

ص: 67


1- 1. آل عمران / 144

عَفَتِ الدِّیَارُ وَ مُحِیَتِ الْآثَارُ وَ قَلَّ الِاصْطِبَارُ فَلَا قَرَارَ عَلَی هَمَزَاتِ الشَّیَاطِینِ وَ حُکْمِ الْخَائِنِینَ السَّاعَةَ وَ اللَّهِ صَحَّتِ الْبَرَاهِینُ وَ فُصِّلَتِ الْآیَاتُ وَ بَانَتِ الْمُشْکِلَاتُ وَ لَقَدْ کُنَّا نَتَوَقَّعُ تَمَامَ هَذِهِ الْآیَةِ تَأْوِیلَهَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ

قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ (1)

فَلَقَدْ مَاتَ وَ اللَّهِ جَدِّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ قُتِلَ أَبِی علیه السلام وَ صَاحَ الْوَسْوَاسُ الْخَنَّاسُ فِی قُلُوبِ النَّاسِ وَ نَعَقَ نَاعِقُ الْفِتْنَةِ وَ خَالَفْتُمُ السُّنَّةَ فَیَا لَهَا مِنْ فِتْنَةٍ صَمَّاءَ عَمْیَاءَ لَا یُسْمَعُ لِدَاعِیهَا وَ لَا یُجَابُ مُنَادِیهَا وَ لَا یُخَالَفُ وَالِیهَا ظَهَرَتْ کَلِمَةُ النِّفَاقِ وَ سُیِّرَتْ رَایَاتُ أَهْلِ الشِّقَاقِ وَ تَکَالَبَتْ جُیُوشُ أَهْلِ الْمَرَاقِّ مِنَ الشَّامِ وَ الْعِرَاقِ هَلُمُّوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ إِلَی الِافْتِتَاحِ وَ النُّورِ الْوَضَّاحِ وَ الْعِلْمِ الْجَحْجَاحِ وَ النُّورِ الَّذِی لَا یُطْفَی وَ الْحَقِّ الَّذِی لَا یَخْفَی أَیُّهَا النَّاسُ تَیَقَّظُوا مِنْ رَقْدَةِ الْغَفْلَةِ وَ مِنْ تَکَاثُفِ الظُّلْمَةِ فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ وَ تَرَدَّی بِالْعَظَمَةِ لَئِنْ قَامَ إِلَیَّ مِنْکُمْ عَصَبَةٌ بِقُلُوبٍ صَافِیَةٍ وَ نِیَّاتٍ مُخْلِصَةٍ- لَا یَکُونُ فِیهَا شَوْبُ نِفَاقٍ وَ لَا نِیَّةُ افْتِرَاقٍ لَأُجَاهِدَنَّ بِالسَّیْفِ قُدُماً قُدُماً وَ لَأُضِیقَنَّ مِنَ السُّیُوفِ جَوَانِبَهَا وَ مِنَ الرِّمَاحِ أَطْرَافَهَا وَ مِنَ الْخَیْلِ سَنَابِکَهَا فَتَکَلَّمُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ فَکَأَنَّمَا أُلْجِمُوا بِلِجَامِ الصَّمْتِ عَنْ إِجَابَةِ الدَّعْوَةِ إِلَّا عِشْرُونَ رَجُلًا فَإِنَّهُمْ قَامُوا إِلَیَّ فَقَالُوا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا نَمْلِکُ إِلَّا أَنْفُسَنَا وَ سُیُوفَنَا فَهَا نَحْنُ بَیْنَ یَدَیْکَ لِأَمْرِکَ طَائِعُونَ وَ عَنْ رَأْیِکَ صَادِرُونَ فَمُرْنَا بِمَا شِئْتَ فَنَظَرْتُ یَمْنَةً وَ یَسْرَةً فَلَمْ أَرَ أَحَداً غَیْرَهُمْ فَقُلْتُ لِی أُسْوَةٌ بِجَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ عَبَدَ اللَّهَ سِرّاً وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ فِی تِسْعَةٍ وَ ثَلَاثِینَ رَجُلًا فَلَمَّا أَکْمَلَ اللَّهُ لَهُ الْأَرْبَعِینَ صَارَ فِی عِدَّةٍ وَ أَظْهَرَ أَمْرَ اللَّهِ فَلَوْ کَانَ مَعِی عِدَّتُهُمْ جَاهَدْتُ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ.

ص: 67


1- 1. آل عمران: 144.

سپس سر خود را به سوی آسمان بلند کردم و گفتم: خدایا! شاهد باش که من این مردم را دعوت کرده و از عذاب تو بیم دادم، امر و نهی نمودم ولی ایشان از جواب دادن به من غافل بودند و از یاری کردن من خودداری نمودند، در اطاعت از من کوتاهی کرده و دشمنان مرا یاری نمودند. پروردگارا! تو پلیدی و سختی و عذاب خود را که از گروه ستمکاران نخواهد گذشت بر آنان نازل کن! این را گفتم و از منبر فرود آمدم.

آنگاه وقتی از کوفه خارج شده و به سمت مدینه رفتم، ایشان نزد من آمدند و گفتند: معاویه اسیران خود را به طرف انبار و کوفه برد، اموال مسلمین را غارت کرد، افرادی را که با وی سر جنگ نداشتند، به قتل رسانید، زنان و کودکان را کشت. پس از این جریان، من به آنان ثابت کردم که معاویه به آن ها وفا نخواهد کرد. آنگاه مردان و لشکرهایی را با آنان فرستادم و به ایشان فهماندم که می روید و دعوت معاویه را اجابت می کنید و عهد و بیعت مرا می شکنید، همان چه گفتم اتفاق افتاد.

مؤلف: ما کلیه این روایت و شرح آن را در کتاب غیبت نگاشته ایم.

- ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه می نویسد: امام محمّد باقر علیه السّلام به یکی از یاران خود فرمود: فلانی! چه ظلم و ستم ها که از قریش به ما رسید! چه مصیبت و سختی که شیعیان و دوستان ما از این مردم کشیدند! پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله در حالی از دنیا رفت که خبر داد: ما از این مردم به مقام خلافت سزاوارتریم، ولی گروه قریش بر علیه ما متحد شدند تا اینکه حق را از حق دار گرفتند. قریش دلیل و برهان های ما را به رخ انصار کشید. قریش هر کدام پس از دیگری مقام خلافت را داشتند تا اینکه به ما بازگشت، آنگاه بیعت ما را شکستند و بیرق جنگ را در مقابل ما برافراشتند و صاحب مقام خلافت یعنی حضرت علی علیه السّلام را که همچنان در سختی شدیدی بود کشتند.

سپس با پسرش حسن بیعت شد، آنگاه وی را تنها گذاشتند تا تسلیم شد. پس از آن اهل عراق به او حمله کردند، خنجر به پهلویش زده و لشکرش را غارت نمودند و خلخال های مادران فرزندان او ربوده شد. پس از این جریان بود که امام حسن علیه السّلام با معاویه صلح کرد و خون خویش و اهل بیت خود را که تعدادشان حقیقتا اندک بود حفظ نمود.

پس از امام حسن، امام حسین علیه السّلام با بیست و چهار هزار نفر از اهل عراق بیعت کرد و آنان در حق آن حضرت عهدشکنی نمودند و در حالی که بیعت امام حسین بر گردن ایشان بود، علیه امام آن قیام کرده و او را کشتند.

ما اهل بیت را همیشه خوار، مظلوم، تبعید، غرق محنت، محروم، مقتول و ترسان کردند، خون ما و دوستان ما در امان نخواهد بود، ولی دروغ گویان و منکرین حق به وسیله دروغ و انکاری که دارند،

ص: 68

ثُمَّ رَفَعْتُ رَأْسِی نَحْوَ السَّمَاءِ فَقُلْتُ اللَّهُمَّ إِنِّی قَدْ دَعَوْتُ وَ أَنْذَرْتُ وَ أَمَرْتُ وَ نَهَیْتُ وَ کَانُوا عَنْ إِجَابَةِ الدَّاعِی غَافِلِینَ وَ عَنْ نُصْرَتِهِ قَاعِدِینَ وَ فِی طَاعَتِهِ مُقَصِّرِینَ وَ لِأَعْدَائِهِ نَاصِرِینَ اللَّهُمَّ فَأَنْزِلْ عَلَیْهِمْ رِجْزَکَ وَ بَأْسَکَ وَ عَذَابَکَ الَّذِی لَا یُرَدُّ عَنِ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ وَ نَزَلْتُ ثُمَّ خَرَجْتُ مِنَ الْکُوفَةِ دَاخِلًا إِلَی الْمَدِینَةِ فَجَاءُونِی یَقُولُونَ إِنَّ مُعَاوِیَةَ أَسْرَی سَرَایَاهُ إِلَی الْأَنْبَارِ وَ الْکُوفَةِ وَ شَنَّ غَارَاتِهِ عَلَی الْمُسْلِمِینَ وَ قَتَلَ مَنْ لَمْ یُقَاتِلْهُ وَ قَتَلَ النِّسَاءَ وَ الْأَطْفَالَ فَأَعْلَمْتُهُمْ أَنَّهُ لَا وَفَاءَ لَهُمْ فَأَنْفَذْتُ مَعَهُمْ رِجَالًا وَ جُیُوشاً وَ عَرَّفْتُهُمْ أَنَّهُمْ یَسْتَجِیبُونَ لِمُعَاوِیَةَ وَ یَنْقُضُونَ عَهْدِی وَ بَیْعَتِی فَلَمْ یَکُنْ إِلَّا مَا قُلْتُ لَهُمْ وَ أَخْبَرْتُهُمْ.

أقول: أوردت الخبر بتمامه و شرحه فی کتاب الغیبة.

وَ قَالَ عَبْدُ الْحَمِیدِ بْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ نَهْجِ الْبَلَاغَةِ رُوِیَ: أَنَّ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ الْبَاقِرَ علیهما السلام قَالَ لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ یَا فُلَانُ مَا لَقِینَا مِنْ ظُلْمِ قُرَیْشٍ إِیَّانَا وَ تَظَاهُرِهِمْ عَلَیْنَا وَ مَا لَقِیَ شِیعَتُنَا وَ مُحِبُّونَا مِنَ النَّاسِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله قُبِضَ وَ قَدْ أَخْبَرَ أَنَّا أَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ فَتَمَالَأَتْ عَلَیْنَا قُرَیْشٌ حَتَّی أَخْرَجَتِ الْأَمْرَ عَنْ مَعْدِنِهِ وَ احْتَجَّتْ عَلَی الْأَنْصَارِ بِحَقِّنَا وَ حُجَّتِنَا تَدَاوَلَتْهَا قُرَیْشٌ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ حَتَّی رَجَعَتْ إِلَیْنَا فَنَکَثَتْ بَیْعَتَنَا وَ نَصَبَتِ الْحَرْبَ لَنَا وَ لَمْ یَزَلْ صَاحِبُ الْأَمْرِ فِی صَعُودٍ کَئُودٍ حَتَّی قُتِلَ فَبُویِعَ الْحَسَنُ ابْنُهُ وَ عُوهِدَ ثُمَّ غُدِرَ بِهِ وَ أُسْلِمَ وَ وَثَبَ عَلَیْهِ أَهْلُ الْعِرَاقِ حَتَّی طُعِنَ بِخَنْجَرٍ فِی جَنْبِهِ وَ انْتُهِبَ عَسْکَرُهُ وَ عُولِجَتْ خَلَاخِیلُ أُمَّهَاتِ أَوْلَادِهِ فَوَادَعَ مُعَاوِیَةَ وَ حَقَنَ دَمَهُ وَ دِمَاءَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ هُمْ قَلِیلٌ حَقَّ قَلِیلٍ ثُمَّ بَایَعَ الْحُسَیْنَ علیه السلام مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ عِشْرُونَ أَلْفاً ثُمَّ غَدَرُوا بِهِ وَ خَرَجُوا عَلَیْهِ وَ بَیْعَتُهُ فِی أَعْنَاقِهِمْ فَقَتَلُوهُ ثُمَّ لَمْ نَزَلْ أَهْلَ الْبَیْتِ نُسْتَذَلُّ وَ نُسْتَضَامُ وَ نُقْصَی وَ نُمْتَهَنُ وَ نُحْرَمُ وَ نُقْتَلُ وَ نَخَافُ وَ لَا نَأْمَنُ عَلَی دِمَائِنَا وَ دِمَاءِ أَوْلِیَائِنَا وَ وَجَدَ الْکَاذِبُونَ الْجَاحِدُونَ لِکَذِبِهِمْ

ص: 68

د ر هر شهری نزد دوستان خود و قاضیان تبه کار و گماشتگان بد رفتار تقرب پیدا می کنند. اخبار و احادیث جعلی و ساختگی برای آنان نقل می نمایند، سخنانی درباره ما می گویند که ما نگفته و انجام نداده ایم، تا ما را مورد غضب مردم قرار دهند. این اعمال اکثراً پس از شهادت امام حسن علیه السّلام و در زمان معاویه انجام می شد؛ لذا شیعیان ما در هر شهری که بودند کشته می شدند، چه دست و پاها که قطع شد! هر کسی محبت ما را ابراز می کرد و به سمت ما می آمد، یا زندانی می شد، یا مال او را به یغما می بردند، یا خانه اش را خراب می کردند.

سپس بلا و گرفتاری همچنان شدید و زیادتر می شد، تا زمان عبید اللّه بن زیاد که قاتل امام حسین علیه السّلام بود. بعد حجاج ابن یوسف روی کار آمد و همه آنان را کشت و ایشان را به خاطر هر گمان و تهمتی می گرفت؛ حتی کار به جایی رسیده بود که کسی را که زندیق و کافر می گفتند، نزد حجاج محبوب تر بود از اینکه بگویند شیعه علی است. حتی مردی که او را به خیر یاد می کردند - و چه بسا مردی بود پرهیزکار و راستگو - احادیث عجیب نقل می کرد، از قبیل فضیلت والیان گذشته که خدا هیچ یک از آن ها را خلق نکرده بود و آن اتفاق ها اصلا نبوده و حقیقت نداشت، ولی با این حال حجاج گمان می کرد این گونه احادیث بر حق است، زیرا افراد بسیاری که به دروغ و فسق معروف نبودند، این گونه اخبار و احادیث را نقل می کردند .

ص: 69

وَ جُحُودِهِمْ مَوْضِعاً یَتَقَرَّبُونَ بِهِ إِلَی أَوْلِیَائِهِمْ وَ قُضَاةِ السَّوْءِ وَ عُمَّالِ السَّوْءِ فِی کُلِّ بَلْدَةٍ فَحَدَّثُوهُمْ بِالْأَحَادِیثِ الْمَوْضُوعَةِ الْمَکْذُوبَةِ وَ رَوَوْا عَنَّا مَا لَمْ نَقُلْهُ وَ لَمْ نَفْعَلْهُ لِیُبَغِّضُونَا إِلَی النَّاسِ وَ کَانَ عِظَمُ ذَلِکَ وَ کِبَرُهُ زَمَنَ مُعَاوِیَةَ بَعْدَ مَوْتِ الْحَسَنِ علیه السلام فَقُتِلَتْ شِیعَتُنَا بِکُلِّ بَلْدَةٍ وَ قُطِّعَتِ الْأَیْدِی وَ الْأَرْجُلُ عَلَی الظِّنَّةِ وَ کَانَ مَنْ ذُکِرَ بِحُبِّنَا وَ الِانْقِطَاعِ إِلَیْنَا سُجِنَ أَوْ نُهِبَ مَالُهُ أَوْ هُدِمَتْ دَارُهُ ثُمَّ لَمْ یَزَلِ الْبَلَاءُ یَشْتَدُّ وَ یَزْدَادُ إِلَی زَمَانِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ قَاتِلِ الْحُسَیْنِ علیه السلام ثُمَّ جَاءَ الْحَجَّاجُ فَقَتَلَهُمْ کُلَّ قَتْلَةٍ وَ أَخَذَهُمْ بِکُلِّ ظِنَّةٍ وَ تُهَمَةٍ حَتَّی إِنَّ الرَّجُلَ لَیُقَالُ لَهُ زِنْدِیقٌ أَوْ کَافِرٌ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنْ أَنْ یُقَالَ شِیعَةُ عَلِیٍّ وَ حَتَّی صَارَ الرَّجُلُ الَّذِی یُذْکَرُ بِالْخَیْرِ وَ لَعَلَّهُ یَکُونُ وَرِعاً صَدُوقاً یُحَدِّثُ بِأَحَادِیثَ عَظِیمَةٍ عَجِیبَةٍ مِنْ تَفْضِیلِ مَنْ قَدْ سَلَفَ مِنَ الْوُلَاةِ وَ لَمْ یَخْلُقِ اللَّهُ تَعَالَی شَیْئاً مِنْهَا وَ لَا کَانَتْ وَ لَا وَقَعَتْ وَ هُوَ یَحْسَبُ أَنَّهَا حَقٌّ لِکَثْرَةِ مَنْ قَدْ رَوَاهَا مِمَّنْ لَمْ یُعْرَفْ بِکَذِبٍ وَ لَا بِقِلَّةِ وَرَعٍ.

ص: 69

باب بیستم : سایر جریان هایی که بین امام حسن علیه السّلام و معاویه اتفاق افتاد.

روایات

روایت 1.

احتجاج: از شعبی و ابو مخنف و یزید بن ابی حبیب روایت شده است که گفتند: در اسلام روزی نبود که در آن محفلی برقرار و گروهی در آن جمع شوند و در مشاجره و فریاد و مبالغه سخت تر از آن روزی باشد که معاویة بن ابو سفیان عمرو بن عثمان بن عفان، عمرو بن عاص، عتبة بن ابو سفیان، ولید بن عتبة بن ابی معیط و مغیرة بن شعبه در آن جمع شده و بر سر یک موضوع توطئه چیدند.

عمرو بن عاص به معاویه گفت: چرا به دنبال حسن بن علی نمی فرستی تا او را بیاورند، زیرا او روش پدر خویش را زنده کرده و گروهی را به دنبال خود به راه انداخته است. اگر دستوری دهد اطاعت می شود و اگر سخنی بگوید مورد تأیید قرار می گیرد، این دو موضوع مقام حسن را بسیار بالا می برد. ای کاش به سراغ وی می فرستادی تا مقام او و پدرش را پایین بیاوریم، به وی و پدرش ناسزا بگوییم و قدر و قابلیت او و پدرش را کاهش دهیم، ما به همین قصد این جا نشسته ایم تا این موضوع را تأیید کنی.

معاویه در جواب آنان گفت: من از این می ترسم که او

قلاده های عیب و عاری را بر گردن شما بیندازد که تا زمانی که شما را داخل قبر کنند همچنان دامنگیر شما باشد. به خدا قسم من هیچ وقت حسن را ندیده ام مگر اینکه از وی کراهت داشته و از عتاب او حساب می برده ام، اگر من به دنبال وی بفرستم، بین او و شما به انصاف رفتار می کنم. عمرو بن عاص گفت: آیا می ترسی که ادعای باطل او بر حق ما و مرض او بر صحت ما برتری یابد؟ گفت: نه. عمرو بن عاص گفت: پس به دنبال وی بفرست.

عتبه گفت: من با این نظر موافق نیستم، به خدا قسم شما نمی توانید با قدرتی بیشتر و بزرگ تر از آنچه که در نفس خود می بینید با وی ملاقات و مجادله کنید، ولی او با بزرگ ترین قدرتی که در خود می بیند با شما خصومت خواهد کرد، زیرا او از اهل بیتی است که مرد خصومت و جدال هستند.

ص: 70

باب 20 سائر ما جری بینه صلوات الله علیه و بین معاویة و أصحابه

الأخبار

«1»

ج، [الإحتجاج] رُوِیَ عَنِ الشَّعْبِیِّ وَ أَبِی مِخْنَفٍ وَ یَزِیدَ بْنِ أَبِی حَبِیبٍ الْمِصْرِیِّ أَنَّهُمْ قَالُوا: لَمْ یَکُنْ فِی الْإِسْلَامِ یَوْمٌ فِی مُشَاجَرَةِ قَوْمٍ اجْتَمَعُوا فِی مَحْفِلٍ أَکْثَرَ ضَجِیجاً وَ لَا أَعْلَی کَلَاماً وَ لَا أَشَدَّ مُبَالَغَةً فِی قَوْلٍ مِنْ یَوْمٍ اجْتَمَعَ فِیهِ عِنْدَ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ- عَمْرُو بْنُ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ عُتْبَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ وَ الْوَلِیدُ بْنُ عُتْبَةَ بْنِ أَبِی مُعَیْطٍ وَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ وَ قَدْ تَوَاطَئُوا عَلَی أَمْرٍ وَاحِدٍ فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ لِمُعَاوِیَةَ أَ لَا تَبْعَثُ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ فَتُحْضِرَهُ فَقَدْ أَحْیَا سِیرَةَ أَبِیهِ وَ خَفَقَتِ النِّعَالُ خَلْفَهُ إِنْ أَمَرَ فَأُطِیعَ وَ إِنْ قَالَ فَصُدِّقَ وَ هَذَانِ یَرْفَعَانِ بِهِ إِلَی مَا هُوَ أَعْظَمُ مِنْهُمَا فَلَوْ بَعَثْتَ إِلَیْهِ فَقَصَرْنَا بِهِ (1) وَ بِأَبِیهِ وَ سَبَبْنَاهُ وَ سَبَبْنَا أَبَاهُ وَ صَعَّرْنَا بِقَدْرِهِ وَ قَدْرِ أَبِیهِ وَ قَعَدْنَا لِذَلِکَ حَتَّی صُدِقَ لَکَ فِیهِ فَقَالَ لَهُمْ مُعَاوِیَةُ إِنِّی أَخَافُ أَنْ یُقَلِّدَکُمْ قَلَائِدَ یَبْقَی عَلَیْکُمْ عَارُهَا حَتَّی تدخلکم [یُدْخِلَکُمْ] قُبُورَکُمْ وَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُهُ قَطُّ إِلَّا کَرِهْتُ جَنَابَهُ وَ هِبْتُ عِتَابَهُ وَ إِنِّی إِنْ بَعَثْتُ إِلَیْهِ لَأَنْصَفْتُهُ مِنْکُمْ قَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ أَ تَخَافُ أَنْ یَتَسَامَی بَاطِلُهُ عَلَی حَقِّنَا وَ مَرَضُهُ عَلَی صِحَّتِنَا قَالَ لَا قَالَ فَابْعَثْ إِذاً إِلَیْهِ فَقَالَ عُتْبَةُ هَذَا رَأْیٌ لَا أَعْرِفُهُ وَ اللَّهِ مَا تَسْتَطِیعُونَ أَنْ تَلْقَوْهُ بِأَکْثَرَ وَ لَا أَعْظَمَ مِمَّا فِی أَنْفُسِکُمْ عَلَیْهِ وَ لَا یَلْقَاکُمْ إِلَّا بِأَعْظَمَ مِمَّا فِی نَفْسِهِ عَلَیْکُمْ وَ إِنَّهُ لَمِنْ أَهْلِ بَیْتٍ خَصِمٍ جَدِلٍ (2)

ص: 70


1- 1. لعل المعنی: أن نتشاغل بنقصه، من قولهم تقصرنا به أی تعللنا و تشاغلنا به.
2- 2. الخصم- ککتف و صعب- المخاصم المجادل، و مثله جدل.

هنگامی که به دنبال امام حسن علیه السّلام فرستادند و فرستاده ایشان به امام حسن گفت: معاویه تو را می خواهد. فرمود: چه افرادی نزد معاویه هستند؟ گفت: فلان و فلان و نام آنان را یکی یکی گفت. امام حسن علیه السّلام فرمود: آنان چه منظوری دارند؟ خدا کند سقف بر سر ایشان خراب شود و عذاب از جایی که انتظار آن را ندارند به سراغ آن ها بیاید! آنگاه پس از اینکه به کنیز خود فرمود: لباس های مرا بیاور گفت: «اللهم انی أدرأ بک فی نحورهم، و أعوذ بک من شرورهم، و أستعین بک علیهم، فاکفنیهم بما شئت و أنی شئت من حولک و قوتک یا أرحم الراحمین.» {خدایا من با توکل به تو شر آن ها را از خود دور می کنم و از شر آن ها به تو پناه می برم و در برابر آن ها از تو یاری می جویم، پس با هرچه و هر کجا که می خواهی، با قدرت و قوت خودت آن ها را نابود کن. ای مهربان ترین مهربانان.} سپس به فرستاده معاویه فرمود: این کلمات فرج است که من خواندم.

هنگامی که امام حسن علیه السّلام نزد معاویه آمد، معاویه به وی خوش آمد و تحیت گفت و با آن حضرت مصافحه نمود. امام حسن علیه السّلام به معاویه فرمود: این تحیتی که به من گفتی، دلیل بر سلامتی و این مصافحه ای که کردی نشانه امنیت خواهد بود؟ معاویه گفت: آری، این گروه سخن مرا نشنیدند و به دنبال تو فرستاده اند تا از تو اقرار بگیرند که عثمان مظلومانه کشته شد و پدر تو او را کشت، اکنون سخن ایشان را گوش بده و آنان را مجاب کن، بدون اینکه جایگاه من مانع از پاسخ دادن تو شود.

امام حسن علیه السّلام فرمود: سبحان اللّه! خانه خانه تو است. در این خانه باید اجازه از طرف تو باشد. به خدا قسم اگر من ایشان را در مورد مطلبی که در نظر دارند مجاب کنم، از ناسزا گفتن تو خجالت می کشم، و اگر آنان بر تو غالب شوند من از ضعف تو خجل می شوم. تو به کدام یک از این دو مطلب اقرار می کنی و از کدام یک از آن ها پوزش می طلبی؟ آیا نه چنین است که اگر می دانستم اینان توطئه و اجتماع کرده اند، به تعداد آن ها از بین بنی هاشم به همراه خویش می آوردم. گرچه تنها بودن من و اجتماع آن ها، برای من ترس آور است، ولی در عین حال خداوند عزّ و جلّ، هم امروز و هم بعد از امروز سرپرست و یاور من است. اکنون ایشان سخن بگویند می شنوم، هیچ قدرتی والاتر از قدرت خداوند بزرگ و بلند مرتبه نیست.

عمرو بن عثمان بن عفان به سخن درآمد و گفت: من هرگز چنین روزی را نمی دیدم که بعد از قتل عثمان بن عفان که خلیفه بود، احدی از فرزندان عبد المطلب در روی زمین باقی باشد، در حالی که عثمان فرزند خواهر آنان بود و جایگاه با فضیلتی در اسلام و مقام و منزلت مخصوصی نزد پیغمبر خدا داشت. چه بد کردند که کرامت خدا را مراعات ننموده و خون وی را از سر سرکشی و فتنه و حسودی ریختند، آن ها طالب چیزی بودند که شایستگی آن را نداشتند، با آن همه سوابق و منزلتی که عثمان نزد خدا و رسولش و اسلام داشت! وای! این چه ذلتی است که حسن و دیگر فرزندان عبد المطلب که قاتلان عثمان هستند بر روی زمین راه بروند و عثمان در خون خویشتن غلطان باشد! علاوه بر اینکه خون نوزده نفر از بنی امیه که در جنگ بدر کشته شدند بر گردن شما است.

ص: 71

فَبَعَثُوا إِلَی الْحَسَنِ علیه السلام فَلَمَّا أَتَاهُ الرَّسُولُ قَالَ لَهُ یَدْعُوکَ مُعَاوِیَةُ قَالَ وَ مَنْ عِنْدَهُ قَالَ الرَّسُولُ عِنْدَهُ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ سَمَّی کُلًّا مِنْهُمْ بِاسْمِهِ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام مَا لَهُمْ خَرَّ عَلَیْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ أَتاهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُونَ ثُمَّ قَالَ یَا جَارِیَةُ أَبْلِغِینِی ثِیَابِی ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَدْرَأُ بِکَ فِی نُحُورِهِمْ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شُرُورِهِمْ وَ أَسْتَعِینُ بِکَ عَلَیْهِمْ فَاکْفِنِیهِمْ بِمَا شِئْتَ وَ أَنَّی شِئْتَ مِنْ حَوْلِکَ وَ قُوَّتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ قَالَ لِلرَّسُولِ هَذَا کَلَامُ الْفَرَجِ فَلَمَّا أَتَی مُعَاوِیَةَ رَحَّبَ بِهِ وَ حَیَّاهُ وَ صَافَحَهُ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام إِنَّ الَّذِی حُیِّیتُ بِهِ سَلَامَةٌ وَ الْمُصَافَحَةَ أَمَنَةٌ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ أَجَلْ إِنَّ هَؤُلَاءِ بَعَثُوا إِلَیْکَ وَ عَصَوْنِی لِیُقَرِّرُوکَ أَنَّ عُثْمَانَ قُتِلَ مَظْلُوماً وَ أَنَّ أَبَاکَ قَتَلَهُ فَاسْمَعْ مِنْهُمْ ثُمَّ أَجِبْهُمْ بِمِثْلِ مَا یُکَلِّمُونَکَ وَ لَا یَمْنَعْکَ مَکَانِی مِنْ جَوَابِهِمْ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام سُبْحَانَ اللَّهِ الْبَیْتُ بَیْتُکَ وَ الْإِذْنُ فِیهِ إِلَیْکَ وَ اللَّهِ لَئِنْ أَجَبْتَهُمْ إِلَی مَا أَرَادُوا إِنِّی لَأَسْتَحْیِی لَکَ مِنَ الْفُحْشِ وَ لَئِنْ کَانُوا غَلَبُوکَ إِنِّی لَأَسْتَحْیِی لَکَ مِنَ الضَّعْفِ فَبِأَیِّهِمَا تُقِرُّ وَ مِنْ أَیِّهِمَا تَعْتَذِرُ أَمَا إِنِّی لَوْ عَلِمْتُ بِمَکَانِهِمْ وَ اجْتِمَاعِهِمْ لَجِئْتُ بِعِدَّتِهِمْ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ مَعَ وَحْدَتِی هُمْ أَوْحَشُ مِنِّی مَعَ جَمْعِهِمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَوَلِیِّیَ الْیَوْمَ وَ فِیمَا بَعْدَ الْیَوْمِ فَلْیَقُولُوا فَأَسْمَعُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ فَتَکَلَّمَ عَمْرُو بْنُ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ فَقَالَ مَا سَمِعْتُ کَالْیَوْمِ أَنْ بَقِیَ مِنْ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ مِنْ أَحَدٍ بَعْدَ قَتْلِ الْخَلِیفَةِ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَ کَانَ مِنِ ابْنِ أُخْتِهِمْ وَ الْفَاضِلَ فِی الْإِسْلَامِ مَنْزِلَةً وَ الْخَاصَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَثَرَةً فَبِئْسَ کَرَامَةُ اللَّهِ حَتَّی سَفَکُوا دَمَهُ اعْتِدَاءً وَ طَلَباً لِلْفِتْنَةِ وَ حَسَداً وَ نَفَاسَةً وَ طَلَبَ مَا لَیْسُوا بِآهِلِینَ لِذَلِکَ مَعَ سَوَابِقِهِ وَ مَنْزِلَتِهِ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ وَ مِنَ الْإِسْلَامِ فَیَا ذُلَّاهْ أَنْ یَکُونَ حَسَنٌ وَ سَائِرُ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَتَلَةُ عُثْمَانَ أَحْیَاءً یَمْشُونَ عَلَی مَنَاکِبِ الْأَرْضِ وَ عُثْمَانُ مُضَرَّجٌ بِدَمِهِ مَعَ أَنَّ لَنَا فِیکُمْ تِسْعَةَ عَشَرَ دَماً بِقَتْلَی بَنِی أُمَیَّةَ بِبَدْرٍ-

ص: 71

پس از عمرو بن عثمان، عمرو بن عاص به سخن درآمد و پس از اینکه حمد و ثنای خدا را به جا آورد گفت: آری، ای پسر ابو تراب! ما به دنبال تو فرستادیم تا از تو اقرار بگیریم که پدرت ابو بکر صدیق را مسموم کرد و در قتل عمر فاروق دست داشت و عثمان ذو النورین را مظلومانه کشت، پدرت ادعای چیزی را کرد که حق وی نبود و سزای آن را دید. آنگاه فتنه کشته شدن عثمان را شرح داد و او را ملامت نمود و سپس گفت:

ای فرزندان عبد المطلب! خدا مقام حکومت در این سرزمین را به شما نخواهد داد تا در آن اعمالی را انجام دهید که برای شما حلال نیست. ای حسن! تو به گمان خود خویش را امیر المؤمنین می دانی، در حالی که تو چنین عقل و درایتی نداری. چطور خود را امیر المؤمنین می نامی در حالی که این مقام از تو سلب شده و تو احمق قریش قلمداد شدی؟ این سرنوشت شما به خاطر کارهای بدی است که پدرت انجام داد. ما تو را بدین خاطر خواستیم که به تو و پدرت ناسزا بگوییم، تو این قدرت را نداری که ما را عتاب کرده و درباره این موضوع تکذیب نمایی، اگر می پنداری که ما به تو دروغ گفته و در مورد تو سخن باطل می گوییم و ادعایی بر خلاف حق داریم سخن بگو، و الا بدان که تو و پدرت بدترین خلق خدایید.

اما پدرت، که خدا ما را از کشتن او بی نیاز کرد و خود خدا او را کشت. اما تو فعلا در دست ما اسیری و ما مختاریم هر تصمیمی که بخواهیم در مورد تو بگیریم، به خدا قسم اگر ما تو را به قتل برسانیم، نه نزد خدا گناهکار هستیم و نه نزد مردم عیبی به شمار می رود.

سپس عتبة بن ابو سفیان شروع به سخن نمود، اولین کلامی که گفت این بود: ای حسن! پدر تو بدترین قریش برای قریش بود. پدرت بیش از هر کس با قریش قطع ارتباط کرد و بیش از هر کس خون آنان را ریخت. تو نیز از قاتلین عثمان هستی، حق این است که تو را به جرم قتل عثمان بکشیم، بر اساس قرآن قصاص تو لازم است، ما تو را به خاطر قتل عثمان خواهیم کشت.

پدر تو را خدا کشت و ما را از کشتن او بی نیاز کرد. تو امید مقام خلافت را داری، در حالی که شایستگی آن را نداشته، لایق تدبیر امور خلافت نیستی و در مقابل دیگران برتری نداری.

پس از عتبه، ولید بن عقبة بن ابی معیط نظیر یاران خود سخنرانی کرد و گفت: ای بنی هاشم! شما اولین کسانی بودید که از عثمان عیب جویی نمودید و مردم را بر علیه وی جمع کردید، تا اینکه وی را به خاطر حرصی که به سلطنت داشتید کشتید و با او قطع ارتباط نمودید. امت را به خاطر حرصی که برای رسیدن به مقام سلطنت داشتید و محبت و علاقه ای که به دنیای پست و بی ارزش داشتید، دچار هلاکت کرده و خون آن ها را ریختید. عثمان دایی شما بود و چه دایی خوبی بود برای شما!

ص: 72

ثُمَّ تَکَلَّمَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِی یَا ابْنَ أَبِی تُرَابٍ بَعَثْنَا إِلَیْکَ لِنُقَرِّرَکَ أَنَّ أَبَاکَ سَمَّ أَبَا بَکْرٍ الصِّدِّیقَ وَ اشْتَرَکَ فِی قَتْلِ عُمَرَ الْفَارُوقِ وَ قَتْلِ عُثْمَانَ ذَا النُّورَیْنِ مَظْلُوماً فَادَّعَی مَا لَیْسَ لَهُ بِحَقٍّ وَ وَقَعَ فِیهِ وَ ذَکَرَ الْفِتْنَةَ وَ عَیَّرَهُ بِشَأْنِهَا ثُمَّ قَالَ إِنَّکُمْ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیُعْطِیَکُمُ الْمُلْکَ فَتَرْتَکِبُونَ فِیهِ مَا لَا یَحِلُّ لَکُمْ ثُمَّ أَنْتَ یَا حَسَنُ تُحَدِّثُ نَفْسَکَ بِأَنَّکَ کَائِنٌ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَیْسَ عِنْدَکَ عَقْلُ ذَلِکَ وَ لَا رَأْیُهُ فَکَیْفَ وَ قَدْ سُلِبْتَهُ وَ تُرِکْتَ أَحْمَقَ فِی قُرَیْشٍ وَ ذَلِکَ لِسُوءِ عَمَلِ أَبِیکَ وَ إِنَّمَا دَعَوْنَاکَ لِنَسُبَّکَ وَ أَبَاکَ ثُمَّ أَنْتَ لَا تَسْتَطِیعُ أَنْ تُعَتِّبَ عَلَیْنَا وَ لَا أَنْ تُکَذِّبَنَا فِی شَیْ ءٍ بِهِ فَإِنْ کُنْتَ تَرَی أَنَّا کَذَبْنَاکَ فِی شَیْ ءٍ وَ تَقَوَّلْنَا عَلَیْکَ بِالْبَاطِلِ وَ ادَّعَیْنَا خِلَافَ الْحَقِّ فَتَکَلَّمْ وَ إِلَّا فَاعْلَمْ أَنَّکَ وَ أَبَاکَ مِنْ شَرِّ خَلْقِ اللَّهِ أَمَّا أَبُوکَ فَقَدْ کَفَانَا اللَّهُ قَتْلَهُ وَ تَفَرَّدَ بِهِ وَ أَمَّا أَنْتَ فَإِنَّکَ فِی أَیْدِینَا نَتَخَیَّرُ فِیکَ وَ اللَّهِ أَنْ لَوْ قَتَلْنَاکَ مَا کَانَ فِی قَتْلِکَ إِثْمٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ لَا عَیْبٌ عِنْدَ النَّاسِ ثُمَّ تَکَلَّمَ عُتْبَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ فَکَانَ أَوَّلُ مَا ابْتَدَأَ بِهِ أَنْ قَالَ یَا حَسَنُ إِنَّ أَبَاکَ کَانَ شَرَّ قُرَیْشٍ لِقُرَیْشٍ أَقْطَعَهُ لِأَرْحَامِهَا وَ أَسْفَکَهُ لِدِمَائِهَا وَ إِنَّکَ لَمِنْ قَتَلَةِ- عُثْمَانَ وَ إِنَّ فِی الْحَقِّ أَنْ نَقْتُلَکَ بِهِ وَ إِنَّ عَلَیْکَ الْقَوَدَ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّا قَاتِلُوکَ بِهِ فَأَمَّا أَبُوکَ فَقَدْ تَفَرَّدَ اللَّهُ بِقَتْلِهِ فَکَفَانَاهُ وَ أَمَّا رَجَاؤُکَ لِلْخِلَافَةِ فَلَسْتَ مِنْهَا لَا فِی قَدْحَةِ زَنْدِکَ وَ لَا فِی رَجْحَةِ مِیزَانِکَ ثُمَّ تَکَلَّمَ الْوَلِیدُ بْنُ عُقْبَةَ بْنِ أَبِی مُعَیْطٍ بِنَحْوٍ مِنْ کَلَامِ أَصْحَابِهِ وَ قَالَ یَا مَعَاشِرَ بَنِی هَاشِمٍ کُنْتُمْ أَوَّلَ مَنْ دَبَّ بِعَیْبِ عُثْمَانَ وَ جَمَعَ النَّاسَ عَلَیْهِ حَتَّی قَتَلْتُمُوهُ حِرْصاً عَلَی الْمُلْکِ وَ قَطِیعَةً لِلرَّحِمِ وَ اسْتِهْلَاکَ الْأُمَّةِ(1) وَ سَفْکَ دِمَائِهَا حِرْصاً عَلَی الْمُلْکِ وَ طَلَباً لِلدُّنْیَا الْخَسِیسَةِ وَ حُبّاً لَهَا وَ کَانَ عُثْمَانُ خَالَکُمْ فَنِعْمَ الْخَالُ کَانَ

ص: 72


1- 1. کذا فی النسخ و المصدر ص 138، و قد صححه فی الأصل المطبوع هکذا: « و استملاک الأمة». و لیس بشی ء.

عثمان داماد شما بود و چه داماد خوبی بود برای شما! شما اولین کسانی بودید که به وی حسادت کرده و طعنه زدید، آنگاه متصدی قتل او شدید، دیدید که خدا با شما چکار کرد.

سپس مغیرة بن شعبه شروع به سخن نمود، سخنان او به طور کلی ناسزا گفتن به حضرت علی علیه السّلام بود. بعد گفت: ای حسن! عثمان مظلومانه کشته شد. پدرت علی برای آن که خود را از قتل عثمان تبرئه کند و پوزش بخواهد، عذری ندارد. بلکه ما گمان می کنیم، پدرت که قاتلان عثمان را با خود همراه کرده و آنان را جای می داد و از ایشان دفاع می کرد، به قتل عثمان راضی بود. پدرت دارای شمشیر و زبانی دراز بود، شخص زنده را می کشت و از اموات عیب جویی می کرد. بنی امیه برای بنی هاشم بهتر بودند از بنی هاشم برای بنی امیه. ای حسن! معاویه برای تو، بهتر است از تو برای معاویه.

پدرت در زمان حیات پیامبر خدا با آن حضرت دشمنی می کرد، قبل از فوت پیامبر خدا، پدرت مردم را بر علیه آن حضرت تحریک می نمود و تصمیم گرفت که پیامبر را بکشد، و رسول خدا هم از این رفتارها آگاه بود. پس از آن پدرت اکراه داشت که با ابو بکر بیعت کند تا اینکه او را به زور نزد ابوبکر آوردند، آنگاه دسیسه نمود و زهری به ابو بکر داد و او را کشت. سپس با عمر جدال کرد تا اینکه تصمیم گرفت گردن او را بزند، آنگاه برای قتل او تلاش کرد. پس از این جریان به عثمان طعنه زد تا او را به قتل رسانید. پدرت در قتل کلیه این افراد شرکت داشته، بنابراین پدرت چه مقام و منزلتی نزد خدا خواهد داشت!؟ خدا در قرآن مجید فرموده است که اختیار و قدرت در دست صاحب مقتول می باشد، و معاویه ولی مقتولی است که به نا حق کشته شده است (یعنی عثمان). پس اگر ما تو و برادرت را به قتل برسانیم به حق رفتار کرده ایم، زیرا اهمیت خون علی از خون عثمان بیشتر نخواهد بود. ای فرزندان عبد المطلب! چنین نیست که خدا مقام سلطنت و نبوت را در خاندان شما جمع نماید. این را گفت و ساکت شد.

امام حسن علیه السّلام سخن آغاز کرد و فرمود: سپاس مخصوص خدایی است که نسل اول شما را به وسیله نسل اول ما، و نسل آخر شما را به واسطه نسل آخر ما هدایت کرد. درود خدا بر سید ما محمّد و خاندان آن حضرت باد .

اکنون سخن مرا گوش کنید و به من بگویید که چه فهمیدید. ای معاویه! در ابتدا با تو سخن می گویم. ای ازرق! ( کبود رنگ)! در این مجلس غیر از تو کسی به من ناسزا نگفت، اینان به من فحش و ناسزا نگفتند بلکه تو گفتی، ایشان مرا فحش ندادند، ولی تویی که به من فحش و ناسزا گفتی. این فحش ها از طرف تو بود، این سوء قصد از جانب توست، تویی که به ما ستم، دشمنی و حسادت می کنی. تویی که هم پیش از این و هم الآن با حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دشمنی می کنی. ای ازرق! به خدا قسم اگر من و اینان در مسجد پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله سخن می گفتیم و مهاجرین و انصار در اطراف ما بودند، ایشان این قدرت را نداشتند که این چنین سخنانی را که گفتند بگویند

ص: 73

لَکُمْ وَ کَانَ صِهْرُکُمْ فَکَانَ نِعْمَ الصِّهْرُ لَکُمْ قَدْ کُنْتُمْ أَوَّلَ مَنْ حَسَدَهُ وَ طَعَنَ عَلَیْهِ ثُمَّ وَلِیتُمْ قَتْلَهُ فَکَیْفَ رَأَیْتُمْ صُنْعَ اللَّهِ بِکُمْ- ثُمَّ تَکَلَّمَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ وَ کَانَ کَلَامُهُ وَ قَوْلُهُ کُلُّهُ وُقُوعاً فِی عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ قَالَ یَا حَسَنُ إِنَّ عُثْمَانَ قُتِلَ مَظْلُوماً فَلَمْ یَکُنْ لِأَبِیکَ فِی ذَلِکَ عُذْرُ بَرِی ءٍ وَ لَا اعْتِذَارُ مُذْنِبٍ غَیْرَ أَنَّا یَا حَسَنُ قَدْ ظَنَنَّا لِأَبِیکَ فِی ضَمِّهِ قَتَلَتَهُ وَ إِیوَائِهِ لَهُمْ وَ ذَبِّهِ عَنْهُمْ أَنَّهُ بِقَتْلِهِ رَاضٍ وَ کَانَ وَ اللَّهِ طَوِیلَ السَّیْفِ وَ اللِّسَانِ یَقْتُلُ الْحَیَّ وَ یَعِیبُ الْمَیِّتَ وَ بَنُو أُمَیَّةَ خَیْرٌ لِبَنِی هَاشِمٍ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ لِبَنِی أُمَیَّةَ وَ مُعَاوِیَةُ خَیْرٌ لَکَ یَا حَسَنُ مِنْکَ لِمُعَاوِیَةَ وَ قَدْ کَانَ أَبُوکَ نَاصَبَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فِی حَیَاتِهِ وَ أَجْلَبَ عَلَیْهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ أَرَادَ قَتْلَهُ فَعَلِمَ ذَلِکَ مِنْ أَمْرِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ثُمَّ کَرِهَ أَنْ یُبَایِعَ أَبَا بَکْرٍ حَتَّی أُتِیَ بِهِ قَوْداً ثُمَّ دَسَّ إِلَیْهِ فَسَقَاهُ سَمّاً فَقَتَلَهُ ثُمَّ نَازَعَ عُمَرَ حَتَّی هَمَّ أَنْ یَضْرِبَ رَقَبَتَهُ فَعَمِلَ فِی قَتْلِهِ ثُمَّ طَعَنَ عَلَی عُثْمَانَ حَتَّی قَتَلَهُ کُلُّ هَؤُلَاءِ قَدْ شَرِکَ فِی دَمِهِمْ فَأَیُّ مَنْزِلَةٍ لَهُ مِنَ اللَّهِ یَا حَسَنُ وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ السُّلْطَانَ لِوَلِیِّ الْمَقْتُولِ فِی کِتَابِهِ الْمُنْزَلِ- فَمُعَاوِیَةُ وَلِیُّ الْمَقْتُولِ بِغَیْرِ حَقٍّ فَکَانَ مِنَ الْحَقِّ لَوْ قَتَلْنَاکَ وَ أَخَاکَ وَ اللَّهِ مَا دَمُ عَلِیٍّ بِخَطِرٍ مِنْ دَمِ عُثْمَانَ وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیَجْمَعَ فِیکُمْ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ الْمُلْکَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ سَکَتَ فَتَکَلَّمَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَی أَوَّلَکُمْ بِأَوَّلِنَا وَ آخِرَکُمْ بِآخِرِنَا وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ثُمَّ قَالَ اسْمَعُوا مِنِّی مَقَالَتِی وَ أَعِیرُونِی فَهْمَکُمْ وَ بِکَ أَبْدَأُ یَا مُعَاوِیَةُ ثُمَّ قَالَ لِمُعَاوِیَةَ إِنَّهُ لَعَمْرُ اللَّهِ یَا أَزْرَقُ مَا شَتَمَنِی غَیْرُکَ وَ مَا هَؤُلَاءِ شَتَمُونِی وَ لَا سَبَّنِی غَیْرُکَ وَ مَا هَؤُلَاءِ سَبُّونِی وَ لَکِنْ شَتَمْتَنِی وَ سَبَبْتَنِی فُحْشاً مِنْکَ وَ سُوءَ رَأْیٍ وَ بَغْیاً وَ عُدْوَاناً وَ حَسَداً عَلَیْنَا وَ عَدَاوَةً لِمُحَمَّدٍ ص قَدِیماً وَ حَدِیثاً وَ إِنَّهُ وَ اللَّهِ لَوْ کُنْتُ أَنَا وَ هَؤُلَاءِ یَا أَزْرَقُ مُثَاوِرِینَ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ حَوْلَنَا الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ مَا قَدَرُوا أَنْ یَتَکَلَّمُوا بِمِثْلِ مَا تَکَلَّمُوا بِهِ وَ لَا

ص: 73

و این طور از من استقبال کنند که کردند.

ای گروهی که بر علیه من اجتماع و با یکدیگر همکاری کرده اید! حقی را که از آن آگاهید پنهان نکنید و اگر سخن باطلی گفتم تأیید مکنید. ای معاویه! در ابتدا به تو می گویم، و هر چه بگویم کمتر از آن است که در وجود تو هست.

شما را به خدا قسم می دهم! آیا می دانید آن مردی که به او ناسزا می گویید به طرف دو قبله نماز خواند، و تو ای معاویه آن ها را گمراهی فرض می کردی و در آن موقع، لات و عزی را می پرستیدی. حضرت علی علیه السّلام دو بیعت کرد، یکی بیعت رضوان و دیگری بیعت فتح، و تو ای معاویه! نسبت به بیعت اول کافر شدی و در بیعت دوم پیمان شکنی کردی.

سپس فرمود: شما را به خدا قسم می دهم، آیا اینکه من می گویم حق است یا نه! آیا نه چنین است که حضرت علی علیه السّلام در جنگ بدر در حالی بیرق پیامبر اسلام را در دست داشت و در رکاب آن حضرت بود و شما را ملاقات نمود که بیرق مشرکین با تو بود. ای معاویه! تو بودی که بت لات و عزی را می پرستیدی و جنگ با پیامبر اسلام و مؤمنین را واجب و لازم می دانستی؟ علی بود که در جنگ احد در حالی که بیرق پیامبر خدا را در دست داشت شما را ملاقات نمود، در صورتی که تو علمدار مشرکین بودی؟ حضرت علی علیه السّلام بود که در جنگ احزاب در حالی که علمدار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بود شما را ملاقات کرد و تو ای معاویه پرچم مشرکین را در دست داشتی. خدا به وسیله این شواهد حجت خود را بر شما تمام و دعوت خویش را ثابت می کند، سخن خود را تصدیق و پرچم خویش را پیروز خواهد کرد. این مطالب گواهی می دهد که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از حضرت علی علیه السّلام در تمام این موقعیت ها راضی بوده است.

بعد از آن فرمود: شما را به خدا قسم می دهم! آیا می دانید که پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله بنی قریظه و بنی نظیر را محاصره نمود آنگاه عمر بن خطاب را که پرچمدار مهاجرین بود و سعد بن معاذ را که پرچمدار انصار بود برای جنگ فرستاد. سعد بن معاذ را در حالی که مجروح شده بود بازگردانیدند. عمر در حالی بازگشت که یاران خود را دچار ترس کرده بود و یارانش نیز او را دچار ترس کرده بودند. پس از این جریان بود که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «لأعطین الرایة غدا رجلا یحب اللَّه و رسوله و یحبه اللَّه و رسوله، کرّار غیر فرّار». فردا پرچم را به دست مردی می دهم که خدا و رسولش را دوست داشته باشد و خدا و رسولش هم وی را دوست داشته باشند، او مردی است جنگجو که بسیار حمله کرده و هرگز فرار ننموده است. آن مرد باز نخواهد گشت تا اینکه خداوند فتح و پیروزی را نصیب وی نماید. آنگاه ابوبکر و عمر و دیگران از مهاجرین و انصار خواهان آن پرچم شدند ولی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم حضرت علی علیه السّلام را که چشمانش درد می کرد خواست و آب دهان خود را در میان چشمان آن حضرت ریخت و شفا یافت. رسول خدا بعد از این جریان پرچم را به حضرت علی علیه السّلام داد، امام علی رفت و پرچم را باز نگردانید تا اینکه خدا به منت و لطف خود فتح و پیروزی را نصیب وی کرد. ای معاویه! تو در آن روز در مکه و دشمن خدا و رسولش بودی.

ص: 74

اسْتَقْبَلُونِی بِمَا اسْتَقْبَلُونِی بِهِ فَاسْمَعُوا مِنِّی أَیُّهَا الْمَلَأُ الْمُخَیِّمُونَ (1)

الْمُعَاوِنُونَ عَلَیَّ وَ لَا تَکْتُمُوا حَقّاً عَلِمْتُمُوهُ وَ لَا تُصَدِّقُوا بِبَاطِلٍ نَطَقْتُ بِهِ وَ سَأَبْدَأُ بِکَ یَا مُعَاوِیَةُ فَلَا أَقُولُ فِیکَ إِلَّا دُونَ مَا فِیکَ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ الرَّجُلَ الَّذِی شَتَمْتُمُوهُ صَلَّی الْقِبْلَتَیْنِ کِلْتَیْهِمَا وَ أَنْتَ تَرَاهُمَا جَمِیعاً ضَلَالَةً تَعْبُدُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ بَایَعَ الْبَیْعَتَیْنِ کِلْتَیْهِمَا بَیْعَةَ الرِّضْوَانِ وَ بَیْعَةَ الْفَتْحِ وَ أَنْتَ یَا مُعَاوِیَةُ بِالْأُولَی کَافِرٌ وَ بِالْأُخْرَی نَاکِثٌ ثُمَّ قَالَ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّمَا أَقُولُ حَقّاً إِنَّهُ لَقِیَکُمْ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ بَدْرٍ وَ مَعَهُ رَایَةُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مَعَکَ یَا مُعَاوِیَةُ رَایَةُ الْمُشْرِکِینَ تَعْبُدُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ تَرَی حَرْبَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْمُؤْمِنِینَ فَرْضاً وَاجِباً وَ لَقِیَکُمْ یَوْمَ أُحُدٍ وَ مَعَهُ رَایَةُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مَعَکَ یَا مُعَاوِیَةُ رَایَةُ الْمُشْرِکِینَ وَ لَقِیَکُمْ یَوْمَ الْأَحْزَابِ وَ مَعَهُ رَایَةُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مَعَکَ یَا مُعَاوِیَةُ رَایَةُ الْمُشْرِکِینَ کُلَّ ذَلِکَ یُفْلِجُ اللَّهُ حُجَّتَهُ وَ یُحِقُّ دَعْوَتَهُ وَ یُصَدِّقُ أُحْدُوثَتَهُ وَ یَنْصُرُ رَایَتَهُ وَ کُلَّ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یَرَی عَنْهُ رَاضِیاً فِی الْمَوَاطِنِ کُلِّهَا ثُمَّ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله حَاصَرَ بَنِی قُرَیْظَةَ وَ بَنِی النَّضِیرِ ثُمَّ بَعَثَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ وَ مَعَهُ رَایَةُ الْمُهَاجِرِینَ وَ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ وَ مَعَهُ رَایَةُ الْأَنْصَارِ فَأَمَّا سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ فَجُرِحَ وَ حُمِلَ جَرِیحاً وَ أَمَّا عُمَرُ فَرَجَعَ وَ هُوَ یُجَبِّنُ أَصْحَابَهُ وَ یُجَبِّنُهُ أَصْحَابُهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ کَرَّارٌ غَیْرُ فَرَّارٍ ثُمَّ لَا یَرْجِعُ حَتَّی یَفْتَحَ اللَّهُ

عَلَیْهِ فَتَعَرَّضَ لَهَا أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ غَیْرُهُمَا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ عَلِیٌّ یَوْمَئِذٍ أَرْمَدُ شَدِیدَ الرَّمَدِ فَدَعَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَتَفَلَ فِی عَیْنَیْهِ فَبَرَأَ مِنَ الرَّمَدِ فَأَعْطَاهُ الرَّایَةَ فَمَضَی وَ لَمْ یَثْنِ حَتَّی فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ بِمَنِّهِ وَ طَوْلِهِ (2) وَ أَنْتَ یَوْمَئِذٍ بِمَکَّةَ عَدُوٌّ لِلَّهِ

ص: 74


1- 1. المجتمعون، خ ل و جعلها فی المصدر ص 139 فی الصلب.
2- 2. هذه القصة انما جرت بخیبر لا فی حصار بنی قریظة، و سیجی ء فی بیان المصنّف توجیه ذلک.

آیا مردی که خالصانه دوستدار خدا و رسول اوست، با مردی که دشمن خدا و رسولش است یکسانند!؟

به خدا قسم که قلب تو هنوز اسلام نیاورده است، ولی زبان تو ترسان است، زبان تو سخنی می گوید که در قلبت نیست .

شما را به خدا قسم می دهم! آیا می دانید هنگامی که پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و آله برای جنگ تبوک می رفت، حضرت علی علیه السّلام را در مدینه جانشین خویش قرار داد، بدون اینکه غضب و کراهتی داشته باشد. آنگاه منافقین حضرت علی را برای این موضوع سرزنش نمودند و آن بزرگوار به رسول خدا گفت: مرا در مدینه مگذار، زیرا من در هیچ جنگی تو را تنها نگذاشته ام. پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: تو وصی و خلیفه من در میان اهل بیتم هستی همان طور که هارون برای موسی بود، سپس پیامبر خدا دست حضرت علی را گرفت و فرمود: ای مردم! هر کس مرا دوست داشته باشد خدا را دوست داشته و هر کس علی را دوست داشته باشد مرا دوست داشته است، هر کس که مرا اطاعت کند خدا را اطاعت نموده و هر کس علی را اطاعت کند مرا اطاعت کرده است، هر کس که مرا دوست داشته باشد خدا را دوست داشته و هر کس علی را دوست داشته باشد مرا دوست داشته است.

سپس فرمود: شما را به خدا قسم می دهم! آیا می دانید که پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله در حجّة الوداع فرمود: ای مردم! من قرآن را در میان شما نهادم تا پس از آن هرگز گمراه نشوید، پس حلال آن را حلال و حرام آن را حرام بدانید، به حکم آن عمل کنید، به آیات متشابه آن ایمان داشته باشید و بگویید به قرآنی که خدا بر ما نازل کرده ایمان داریم. نسبت به اهل بیت و عترت من محبت داشته باشید! دوست بدارید کسی را که ایشان را دوست داشته باشد و آنان را در مقابل دشمنانشان یاری کنید. این قرآن و عترت من همیشه در میان شما هستند تا روز قیامت نزد حوض کوثر بر من وارد شوند. آنگاه در حالی که بالای منبر بود، علی بن ابی طالب را خواست و دست آن حضرت را گرفت و فرمود: بار خدایا! دوست بدار کسی را که علی را دوست دارد و دشمن بدار شخصی را که علی را دشمن بدارد. پروردگارا! هر کس که با علی دشمنی کند نه در زمین جایگاهی برایش قرار ده و نه در آسمان جایی برای بالا رفتن به وی عطا کن و او را در پایین ترین طبقات جهنم قرار بده .

شما را به خدا قسم می دهم! آیا می دانید که پیامبر خدا به حضرت علی علیه السّلام می فرمود: تو در روز قیامت نا اهل ها را از نزد حوض من دور می کنی همان طور که یکی از شما شتر غریب را از میان شتران خود دور می کند.

شما را به خدا قسم می دهم! آیا می دانید حضرت علی علیه السّلام در آن بیماری که پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در اثر آن از دنیا رحلت کرد، نزد پیامبر رفت و رسول خدا گریست، علی علیه السّلام به پیامبر گفت: برای چه گریه می کنی ای رسول خدا! فرمود: برای این گریه می کنم که می دانم بغض و کینه هایی از تو در دل امت من است که آن را آشکار نمی کنند تا آن هنگام که من از نزد تو بروم.

شما را به خدا قسم می دهم! آیا می دانید هنگامی که اجل رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرا رسید و اهل بیت آن بزرگوار جمع شدند

ص: 75

وَ رَسُولِهِ فَهَلْ یُسَوَّی بَیْنَ رَجُلٍ نَصَحَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ رَجُلٍ عَادَی اللَّهَ وَ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله.

ثُمَّ أُقْسِمُ بِاللَّهِ مَا أَسْلَمَ قَلْبُکَ بَعْدُ وَ لَکِنَّ اللِّسَانَ خَائِفٌ فَهُوَ یَتَکَلَّمُ بِمَا لَیْسَ فِی الْقَلْبِ.

ثُمَّ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله اسْتَخْلَفَهُ عَلَی الْمَدِینَةِ فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ وَ لَا سَخِطَهُ ذَلِکَ وَ لَا کَرِهَهُ وَ تَکَلَّمَ فِیهِ الْمُنَافِقُونَ فَقَالَ لَا تُخْلِفْنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَإِنِّی لَمْ أَتَخَلَّفْ عَنْکَ فِی غَزْوَةٍ قَطُّ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَنْتَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی فِی أَهْلِی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ تَوَلَّانِی فَقَدْ تَوَلَّی اللَّهَ وَ مَنْ تَوَلَّی عَلِیّاً فَقَدْ تَوَلَّانِی وَ مَنْ أَطَاعَنِی فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ أَطَاعَ عَلِیّاً فَقَدْ أَطَاعَنِی وَ مَنْ أَحَبَّنِی فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ وَ مَنْ أَحَبَّ عَلِیّاً فَقَدْ أَحَبَّنِی ثُمَّ قَالَ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ مَا لَمْ تَضِلُّوا بَعْدَهُ- کِتَابَ اللَّهِ فَأَحِلُّوا حَلَالَهُ وَ حَرِّمُوا حَرَامَهُ وَ اعْمَلُوا بِمُحْکَمِهِ وَ آمِنُوا بِمُتَشَابِهِهِ وَ قُولُوا آمَنَّا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْکِتَابِ وَ أَحِبُّوا أَهْلَ بَیْتِی وَ عِتْرَتِی وَ وَالُوا مَنْ وَالاهُمْ وَ انْصُرُوهُمْ عَلَی مَنْ عَادَاهُمْ وَ إِنَّهُمَا لَمْ یَزَالا فِیکُمْ حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثُمَّ دَعَا وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ عَلِیّاً فَاجْتَذَبَهُ بِیَدِهِ فَقَالَ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ اللَّهُمَّ مَنْ عَادَی عَلِیّاً فَلَا تَجْعَلْ لَهُ فِی الْأَرْضِ مَقْعَداً وَ لَا فِی السَّمَاءِ مَصْعَداً وَ اجْعَلْهُ فِی أَسْفَلِ دَرْکٍ مِنَ النَّارِ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله قَالَ لَهُ أَنْتَ الذَّائِدُ عَنْ حَوْضِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَذُودُ عَنْهُ کَمَا یَذُودُ أَحَدُکُمُ الْغَرِیبَةَ مِنْ وَسْطِ إِبِلِهِ- أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّهُ دَخَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَرَضِهِ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ فَبَکَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَقَالَ عَلِیٌّ مَا یُبْکِیکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ یُبْکِینِی أَنِّی أَعْلَمُ أَنَّ لَکَ فِی قُلُوبِ رِجَالٍ مِنْ أُمَّتِی ضَغَائِنَ لَا یُبْدُونَهَا حَتَّی أَتَوَلَّی عَنْکَ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ وَ اجْتَمَعَ

ص: 75

فرمود: پروردگارا! اینان اهل بیت و عترت من هستند. بار خدایا! دوست بدار هر کسی که ایشان را دوست دارد و آنان را در برابر دشمنانشان یاری کن. آنگاه فرمود: مثل اهل بیت من در میان شما مانند کشتی نوح است، کسی که داخل آن شود نجات پیدا می کند و کسی که از آن عقب بماند غرق خواهد شد.

شما را به خدا قسم می دهم! آیا می دانید اصحاب پیامبر خدا در زمان حیات آن حضرت بر حضرت علی سلام و تبریک ولایت گفتند.

شما را به خدا قسم می دهم! آیا می دانید علی بن ابی طالب در میان اصحاب رسول خدا اولین کسی بود که کلیه خواستنی ها را بر خود حرام کرد، بعد از آن خداوند عزّ و جلّ این آیه را نازل کرد: «یا أیها الّذین آمنوا لا تحرّموا طیّبات ما أحلّ الله لکم و لا تعتدوا إنّ الله لا یحبّ المعتدین. و کلوا مما رزقکم الله حلالا طیّبا واتّقوا الله الّذی أنتم به مؤمنون»(1)، «ای کسانی که ایمان آورده اید، چیزهای پاکیزه ای را که خدا برای [استفاده] شما حلال کرده، حرام مشمارید و از حدّ مگذرید، که خدا از حدّ گذرندگان را دوست نمی دارد. و از آنچه خداوند روزی شما گردانیده، حلال و پاکیزه را بخورید، و از آن خدایی که به او ایمان دارید بپرهیزید.»

حضرت علی علیه السّلام دارای علم منایا، علم قضاوت، علم تشخیص حق از باطل، علم ثابت و علم نزول قرآن بود. علی در میان گروهی بود که ما آن ها را نمی شناسیم، آنان ده نفر بودند که خدا به آن ها خبر داده بود که به خدا ایمان آورده اند. ولی شما در میان گروهی با عده کمی بودید که با زبان رسول خدا لعنت شدند. من به نفع شما و بر علیه شما شهادت می دهم که خدا تمامی شما اهل بیت را با زبان پیامبر خود لعنت کرده است.

شما را به خدا قسم می دهم! آیا می دانید رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در آن هنگام که خالد بن ولید به قبیله بنی خزیمه مسلط شده بود به دنبال تو فرستاد که برای آنان نامه ای بنویسی، فرستاده پیامبر خدا بازگشت و گفت: معاویه مشغول غذا خوردن است. سه مرتبه آن بزرگوار به دنبال تو فرستاد و در هر سه مرتبه فرستاده آن حضرت بازگشت و گفت: معاویه مشغول غذا خوردن است، رسول خدا تو را نفرین کرد و فرمود: پروردگارا! شکم معاویه را سیر منمای! به خدا قسم که این نفرین پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله تا روز قیامت در خورد و خوراک است.

شما را به خدا قسم می دهم! آیا می دانید که این سخن من حق است یا نه! ای معاویه! تو بودی که با پدرت بر شتر قرمزی سوار بودی، تو آن را می راندی و این برادرت که این جا نشسته مهار آن را می کشید. این داستان در جنگ احزاب بود و پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله، شخص سواره و آن کس که مهار شتر را می کشید و شخصی که آن شتر را میراند لعنت کرد. پدر تو همان سوار بود، و تو ای کبود رنگ! همان کسی هستی که آن شتر را میراندی و همین برادرت که اینجا نشسته مهار آن را می کشید.

ص: 76


1- 1. مائده/ 87 ، 88

أَهْلُ بَیْتِهِ قَالَ اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلِی وَ عِتْرَتِی اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُمْ وَ انْصُرْهُمْ عَلَی مَنْ عَادَاهُمْ وَ قَالَ إِنَّمَا مَثَلُ أَهْلِ بَیْتِی فِیکُمْ کَسَفِینَةِ نُوحٍ مَنْ دَخَلَ فِیهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ أَصْحَابَ رَسُولِ اللَّهِ قَدْ سَلَّمُوا عَلَیْهِ بِالْوَلَایَةِ فِی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ وَ حَیَاتِهِ صلی الله علیه و آله.

أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ عَلِیّاً أَوَّلُ مَنْ حَرَّمَ الشَّهَوَاتِ کُلَّهَا عَلَی نَفْسِهِ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَیِّباتِ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ- وَ کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالًا طَیِّباً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ (1) وَ کَانَ عِنْدَهُ عِلْمُ الْمَنَایَا وَ عِلْمُ الْقَضَایَا وَ فَصْلُ الْخِطَابِ وَ رُسُوخُ الْعِلْمِ وَ مُنَزَّلُ الْقُرْآنِ وَ کَانَ فِی رَهْطٍ لَا نَعْلَمُهُمْ یَتِمُّونَ عَشَرَةً نَبَّأَهُمُ اللَّهُ أَنَّهُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ وَ أَنْتُمْ فِی رَهْطٍ قَرِیبٍ مِنْ عِدَّةِ أُولَئِکَ لُعِنُوا عَلَی لِسَانِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَشْهَدُ لَکُمْ وَ أَشْهَدُ عَلَیْکُمْ أَنَّکُمْ لُعَنَاءُ اللَّهِ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله کُلَّکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بَعَثَ إِلَیْکَ لِتَکْتُبَ لِبَنِی خُزَیْمَةَ حِینَ أَصَابَهُمْ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ فَانْصَرَفَ إِلَیْهِ الرَّسُولُ فَقَالَ هُوَ یَأْکُلُ فَأَعَادَ الرَّسُولَ إِلَیْکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ کُلَّ ذَلِکَ یَنْصَرِفُ الرَّسُولُ وَ یَقُولُ هُوَ یَأْکُلُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله اللَّهُمَّ لَا تُشْبِعْ بَطْنَهُ فَهِیَ وَ اللَّهِ فِی نَهْمَتِکَ وَ أَکْلِکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(2)

ص: 76


1- 1. المائدة: 87.
2- 2. قال ابن عبد البر فی الاستیعاب: و روی أبو داود الطیالسی قال حدّثنا هشیم و ابو عوانة عن ابی حمزة عن ابن عبّاس أن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بعث الی معاویة یکتب له فقیل: إنّه یأکل، ثمّ بعث إلیه فقیل: إنّه یأکل فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:« لا أشبع اللّه بطنه». و قال ابن الأثیر فی أسد الغابة: أخبرنا یحیی بن محمود و غیره باسنادهما عن مسلم قال أخبرنا محمّد بن مثنی و محمّد بن بشار، و اللفظ لابن مثنی، حدّثنا أمیّة بن خالد حدّثنا. شعبة عن أبی حمزة القصاب عن ابن عبّاس قال: کنت ألعب مع الصبیان فجاء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فتواریت خلف باب قال فجاء فحطانی حطاة و قال اذهب فادع لی معاویة قال: فجئت فقلت: هو یأکل، ثمّ قال اذهب فادع معاویة قال: فجئت فقلت: هو یأکل فقال:« لا أشبع اللّه بطنه» أخرج مسلم هذا الحدیث بعینه لمعاویة، ثمّ ذکر له عذرا.

شما را به خدا قسم می دهم! آیا می دانید که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله ابو سفیان را هفت جا لعنت کرد: اولین بار هنگامی که آن حضرت از مکه خارج و متوجه مدینه شد و ابو سفیان از شام آمد. ابو سفیان به حضرت رسول پرخاش کرد و ناسزا گفت و آن بزرگوار را تهدید به قتل نمود و قصد داشت که به پیامبر حمله کند ولی خداوند شر او را از رسول خود دور کرد.

بار دوم آن روزی بود که ابو سفیان کاروان را طرد نمود که آن را از دست رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله درآورد.

و بار سوم در جنگ احد بود که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: خدا مولای ما است، و شما مولایی ندارید و ابو سفیان گفت: ما بت عزی را داریم و شما بت عزی ندارید. در این هنگام بود که خدا، فرشتگان، پیامبر و جمیع مؤمنین ابو سفیان را لعنت کردند.

بار چهارم در جنگ حنین بود، آن روزی که ابو سفیان گروه قریش و هوازن و عیینه و گروه غطفان و یهود را آورد. آنگاه خداوند عزّ و جلّ ایشان را در حالی باز گردانید که خشمناک بودند و خیری ندیدند. این قول خداوند سبحان است

ص: 77

ثُمَّ قَالَ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّمَا أَقُولُ حَقّاً إِنَّکَ یَا مُعَاوِیَةُ کُنْتَ تَسُوقُ بِأَبِیکَ عَلَی جَمَلٍ أَحْمَرَ وَ یَقُودُهُ أَخُوکَ هَذَا الْقَاعِدُ وَ هَذَا یَوْمُ الْأَحْزَابِ فَلَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله الرَّاکِبَ وَ الْقَائِدَ وَ السَّائِقَ فَکَانَ أَبُوکَ الرَّاکِبَ وَ أَنْتَ یَا أَزْرَقُ السَّائِقَ وَ أَخُوکَ هَذَا الْقَاعِدُ الْقَائِدَ؟

ثُمَّ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لَعَنَ أَبَا سُفْیَانَ فِی سَبْعَةِ مَوَاطِنَ أَوَّلُهُنَّ حِینَ خَرَجَ مِنْ مَکَّةَ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ أَبُو سُفْیَانَ جَاءَ مِنَ الشَّامِ فَوَقَعَ فِیهِ أَبُو سُفْیَانَ فَسَبَّهُ وَ أَوْعَدَهُ وَ هَمَّ أَنْ یَبْطِشَ بِهِ ثُمَّ صَرَفَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُ.

وَ الثَّانِی یَوْمَ الْعِیرِ حَیْثُ طَرَدَهَا أَبُو سُفْیَانَ لِیُحْرِزَهَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

وَ الثَّالِثُ یَوْمَ أُحُدٍ یَوْمَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله اللَّهُ مَوْلَانَا وَ لَا مَوْلَی لَکُمْ وَ قَالَ أَبُو سُفْیَانَ لَنَا الْعُزَّی وَ لَا لَکُمُ الْعُزَّی فَلَعَنَهُ اللَّهُ وَ مَلَائِکَتُهُ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ أَجْمَعُونَ وَ الرَّابِعُ یَوْمَ حُنَیْنٍ یَوْمَ جَاءَ أَبُو سُفْیَانَ بِجَمْعِ قُرَیْشٍ وَ هَوَازِنَ وَ جَاءَ عُیَیْنَةُ بِغَطْفَانَ وَ الْیَهُودِ فَرَدَّهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنالُوا خَیْراً(1) هَذَا قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ

ص: 77


1- 1. إشارة الی قوله تعالی فی الأحزاب: 26:« وَ رَدَّ اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنالُوا خَیْراً، وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ» و هذا فی غزوة الأحزاب و أمّا الثانیة من السورتین فکانه أراد قوله تعالی: الفتح 24:« وَ هُوَ الَّذِی کَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنْکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَکَّةَ- الی قوله تعالی- هُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» الآیة و هذا فی الحدیبیة. فکیف کان فی الحدیث اضطراب واضح، حیث ان ابا سفیان و عیینة بن حسن کانا فی حنین مسلمین و قد أعطی رسول اللّه کل واحد منها مائة بعیر من الفی ء تألیفا لقلوبهم و قد کان لعیینة بن حصن فی أخذ عجوز من عجائز هوازن سهما من الغنیمة شان من الشأن راجع سیرة ابن هشام ج 2 ص 490- 493.

که در سوره احزاب و فتح، ابو سفیان و یاران وی را کافر معرفی نموده است.

ای معاویه! تو در آن روز در مکه، موافق با نظر پدرت و مشرک بودی. ولی حضرت علی علیه السّلام در آن روز بر رأی و دین پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله بود.

بار پنجم در این آیه است که خداوند می فرماید: «و الهَدی مَعکُوفاً أَن یبلُغَ مَحلَّه]»(1)، «و نگذاشتند قربانی شما که بازداشته شده بود به محلش برسد.» ای معاویه! در آن روز تو و پدرت و مشرکین قریش راه بر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بستید و خدا پدرت را به نحوی لعنت کرد که آن لعنت تا قیام قیامت شامل حال او شد.

دفعه ششم در جنگ احزاب بود که ابو سفیان جمع قریش و عیینة بن حصن ابن بدر گروه غطفان را آورد و پیامبر اکرم راهنمای آنان، تابعین ایشان و کسی که آن را به جلو می راند را تا روز قیامت لعنت کرد. به پیامبر خدا گفته شد: یا رسول اللّه! آیا نه چنین است که در میان تابعین ایشان مؤمن وجود دارد؟ فرمود: لعنت شامل حال مؤمن نمی شود. اما احدی در میان راهنمایان آنان نیست که مؤمن، اجابت کننده دعوت و رستگار باشد.

هفتم در جنگ ثنیه است که دوازده نفر به رسول خدا هجوم آوردند، هفت نفر آنان از بنی امیه و پنج نفر از قریش بودند. خدای تعالی و رسولش غیر از پیامبر، افرادی را که در جنگ ثنیه وارد شدند و نیز اشخاصی که آنان را پیش می بردند و راهنمای ایشان بودند لعنت کردند.

شما را به خدا قسم می دهم! آیا می دانید هنگامی که مردم با عثمان بیعت کردند، ابو سفیان در مسجد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نزد عثمان رفت و گفت: ای پسر برادر! آیا کسی هست که بر علیه ما باشد؟ گفت: نه. ابو سفیان گفت: پس مقام خلافت را بین جوانان بنی امیه دست به دست منتقل کنید، قسم به حق آن کسی که جان ابو سفیان به دست او است، نه بهشتی در کار است و نه دوزخی.

شما را به خدا قسم می دهم! آیا می دانید در آن هنگام که مردم با عثمان بیعت کردند، ابو سفیان دست حسین را گرفت و به وی گفت: ای پسر برادرم! بیا با من تا به بقیع برویم. وقتی به وسط قبرها رسیدند، ابو سفیان حسین را کشانید و با بلندترین صدا فریاد زد: ای اهل قبور! آن مقام خلافتی که شما بر سر آن با ما می جنگیدید اکنون نصیب ما شده و شما استخوان پوسیده شده اید. حسین علیه السّلام به او فرمود: خدا پیری تو را به رسوایی ببرد و صورت تو را زشت نماید! آنگاه دست خود را کشید و ابو سفیان را رها کرد. اگر نعمان بن بشیر نمی بود و دست او را نمی گرفت و به طرف مدینه نمی فرستاد هلاک می شد.

ص: 78


1- 2. فتح / 25

لَهُ فِی سُورَتَیْنِ فِی کِلْتَیْهِمَا یُسَمِّی أَبَا سُفْیَانَ وَ أَصْحَابَهُ کُفَّاراً- وَ أَنْتَ یَا مُعَاوِیَةُ یَوْمَئِذٍ مُشْرِکٌ عَلَی رَأْیِ أَبِیکَ بِمَکَّةَ وَ عَلِیٌّ یَوْمَئِذٍ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَی رَأْیِهِ وَ دِینِهِ.

وَ الْخَامِسُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ الْهَدْیَ مَعْکُوفاً أَنْ یَبْلُغَ مَحِلَّهُ (1) وَ صَدَدْتَ أَنْتَ وَ أَبُوکَ وَ مُشْرِکُو قُرَیْشٍ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَلَعَنَهُ اللَّهُ لَعْنَةً شَمِلَتْهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

وَ السَّادِسُ یَوْمَ الْأَحْزَابِ یَوْمَ جَاءَ أَبُو سُفْیَانَ بِجَمْعِ قُرَیْشٍ وَ جَاءَ عُیَیْنَةُ بْنُ حِصْنِ بْنِ بَدْرٍ بِغَطْفَانَ فَلَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله الْقَادَةَ وَ الْأَتْبَاعَ وَ السَّاقَةَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ مَا فِی الْأَتْبَاعِ مُؤْمِنٌ فَقَالَ لَا تُصِیبُ اللَّعْنَةُ مُؤْمِناً مِنَ الْأَتْبَاعِ وَ أَمَّا الْقَادَةُ فَلَیْسَ فِیهِمْ مُؤْمِنٌ وَ لَا مُجِیبٌ وَ لَا نَاجٍ.

وَ السَّابِعُ یَوْمَ الثَّنِیَّةِ یَوْمَ شَدَّ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا سَبْعَةٌ مِنْهُمْ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ وَ خَمْسَةٌ مِنْ سَائِرِ قُرَیْشٍ فَلَعَنَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ رَسُولُهُ ص مَنْ حَلَّ الثَّنِیَّةَ غَیْرَ النَّبِیِّ وَ سَائِقِهِ وَ قَائِدِهِ ثُمَّ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ أَبَا سُفْیَانَ دَخَلَ عَلَی عُثْمَانَ حِینَ بُویِعَ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا ابْنَ أَخِی هَلْ عَلَیْنَا مِنْ عَیْنٍ فَقَالَ لَا فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ تَدَاوَلُوا الْخِلَافَةَ فِتْیَانَ بَنِی أُمَیَّةَ فَوَ الَّذِی نَفْسُ أَبِی سُفْیَانَ بِیَدِهِ مَا مِنْ جَنَّةٍ وَ لَا نَارٍ(2)

وَ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ أَبَا سُفْیَانَ أَخَذَ بِیَدِ الْحُسَیْنِ حِینَ بُویِعَ عُثْمَانُ وَ قَالَ یَا ابْنَ أَخِی اخْرُجْ مَعِی إِلَی بَقِیعِ الْغَرْقَدِ فَخَرَجَ حَتَّی إِذَا تَوَسَّطَ الْقُبُورَ اجْتَرَّهُ فَصَاحَ بِأَعْلَی صَوْتِهِ یَا أَهْلَ الْقُبُورِ الَّذِی کُنْتُمْ تُقَاتِلُونَا عَلَیْهِ صَارَ بِأَیْدِینَا وَ أَنْتُمْ رَمِیمٌ فَقَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ قَبَّحَ اللَّهُ شَیْبَتَکَ وَ قَبَّحَ وَجْهَکَ ثُمَّ نَتَرَ یَدَهُ وَ تَرَکَهُ فَلَوْ لَا النُّعْمَانُ بْنُ بَشِیرٍ أَخَذَ بِیَدِهِ وَ رَدَّهُ إِلَی الْمَدِینَةِ لَهَلَکَ (3)

ص: 78


1- 1. الفتح: 25.
2- 2. ذکره ابن عبد البر فی الاستیعاب بذیل الإصابة ج 4 ص 87.
3- 3. فیه غرابة حیث انه کان للحسین علیه السلام حین ولی عثمان الخلافة أکثر من عشرین سنة، فکیف اجتره أبو سفیان و کیف نتر یده و کیف کان یهلک لو لا النعمان بن بشیر؟.

این عیب و عاری است که تو داری. آیا تو می توانی عیبی از ما بگیری!؟ ای معاویه! از جمله مطالبی که موجب لعن تو می شود این است که پدرت ابو سفیان تصمیم گرفت اسلام بیاورد ولی تو آن شعری که نزد قریش معروف است را برای وی فرستادی و او را از اسلام آوردن باز داشتی. از جمله موجبات لعن تو این است که عمر بن خطاب تو را والی شام کرد و تو به وی خیانت کردی. زمانی که عثمان تو را والی قرار داد در انتظار مرگ او بودی. بزرگتر از همه اینها که گفته شد، تو با حضرت علی علیه السّلام جنگیدی در حالی که از سوابق نیک و فضیلت و علم وی خبر داشتی. علی نزد خدا و مردم از تو برای امر خلافت برتر و پیش تر بود، نه پست تر. تو بودی که مردم را شبانه پایمال نمودی، خون گروهی از خلق خدا را با خدعه و مکر و چهره حق به جانب خویش ریختی. عمل تو نظیر عمل کسی بود که به روز قیامت ایمان نداشته و ترسی از عذاب ندارد.

هنگامی که مدت عمرت به پایان برسد به بدترین جایگاه باز خواهی گشت، ولی بازگشت حضرت علی علیه السّلام به بهترین جایگاه است. عذاب خدا در انتظار تو خواهد بود.

ای معاویه! این ها همه ننگ و عارهای تو بود و من به خاطر طولانی نشدن سخن از بیان مابقی عیوب و پست فطرتی های تو دست می کشم.

اما تو ای عمرو بن عثمان! تو به خاطر حماقتی که داشتی نمی توانستی پی به این گونه رفتارهای زشت معاویه ببری. مثل تو نظیر آن پشه ای است که به درخت خرما گفت: مراقب باش که من می خواهم از بالای تو پایین بیایم و درخت خرما در جوابش گفت: من اصلا متوجه بالا آمدن تو نشدم، تا چه رسد به اینکه پیاده شدن تو برای من مشقتی داشته باشد! به خدا قسم من فکر می کنم به نفع تو نیست با من دشمنی کنی تا چه رسد به اینکه برای من مشقت و زحمتی داشته باشد. اکنون جواب سخنانی را که گفتی خواهم داد.

آیا علت اینکه تو به علی ناسزا می گویی، به خاطر نقصی است که در حسب و نسب اوست!؟ یا اینکه وی را از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله دور می دانی؟ یا اینکه به سبب رفتار بدی است که در دین اسلام داشته است؟ یا اینکه به ظلم و ستم حکم کرده است؟ یا اینکه به دنیا رغبت داشته است؟ اگر تو یکی از اینها را بگویی دروغ گفته ای. اما جواب اینکه گفتی خون نوزده نفر از بنی امیه در جنگ بدر به گردن ما است؛ آنان را خدا و رسولش کشتند. به جان خودم قسم که تعداد نوزده نفر از بنی هاشم به اضافه سه نفر دیگر کشته خواهد شد. سپس از بنی امیه دو برابر نوزده نفر در یک مکان کشته خواهد شد، غیر از آن گروهی از بنی امیه که کشته شدند که غیر از خدا کسی تعداد آنان را نمی داند .

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که تعداد فرزندان وزغ (1)

به سی نفر رسید، مال خدا را بین خود دست به دست می کنند، بندگان خدا را خوار و ذلیل و در قرآن، کتاب خدا، فساد ایجاد می کنند. موقعی که تعداد آنان به سیصد و ده نفر رسید، نفرین بر علیه این ها و به نفع آن ها محقق شد. وقتی تعداد آنان به چهار صد و هفتاد و پنج نفر رسید، هلاکت ایشان از جویدن خرما سریعتر خواهد بود. پس از این جریان، حکم بن ابو العاص جلو آمد و تصمیم گرفت که در این باره سخن بگوید، ولی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: صدای خود را آهسته کنید، زیرا وزغ می شنود.

وقتی پیغمبر در خواب دید که بنی امیه بعد از پیامبر مالک امر این امت خواهند شد و بسیار ناراحت گردید، خداوند عزّ و جلّ این آیه شریفه را نازل کرد: «لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»، یعنی (درک نمودن) شب قدر بهتر است از هزار ماه (که خلفای بنی امیه خلافت کردند). من به نفع و بر علیه شما شهادت می دهم که بعد از قتل حضرت علی علیه السّلام، مدت خلافت شما چنان که خداوند سبحان در قرآن تعیین نموده است، بیشتر از هزار ماه نخواهد بود.

اما تو ای عمرو بن عاص! که بغض علی را داری و لعین و ابتر هستی، تو جز سگ چیزی نیستی. اولین عیب و ننگ تو این است که مادرت زنی زنا کار بود، تو در رختخوابی که بین چند نفر مشترک بود متولد شدی، آنگاه گروهی از مردان قریش بر سر تو با یکدیگر دشمنی کردند، که از جمله آنان ابو سفیان ابن حرب، ولید بن مغیره، عثمان بن حارث، نصر بن حارث بن کلده و عاص بن وائل بودند که هر کدام گمان می کرد تو پسر او هستی. در نهایت کسی که از لحاظ حسب و نسب از همه پست تر و از نظر منصب خبیث تر و از جهت زناکاری از همه گناه کار تر بود بر ما بقی غلبه یافت و تو را به عنوان پسرش تصاحب نمود. با این سوابقی که داری بر می خیزی و می گویی: من بغض و کینه حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله را دارم!؟ عاص بن وائل گفت: محمّد مردی است که ابتر و مقطوع النسل است، هر گاه بمیرد اسم و رسم وی نابود خواهد شد. لذا خداوند سبحان آیه ذیل را در شأن عاص بن وائل نازل کرد که می فرماید: «إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ» یعنی یا محمّد! آن کس که بغض و کینه تو را دارد خود مقطوع النسل است. مادر تو همان زنی بود که برای زنا نزد قبیله عبد قیس می رفت و برای این عمل وارد خانه و مکان ها و گودی درّه های ایشان می شد. تو همان کسی هستی که رسول خدا هر جا مقابل دشمن قرار می گرفت از همه بیشتر با آن بزرگوار عداوت و از همه بیشتر آن حضرت را تکذیب می کردی.

سپس یکی از افرادی بودی که سوار کشتی شده و نزد نجاشی رفتند. همان افراد بی و سر و پایی که به سوی حبشه خارج شدند و خون جعفر بن ابی طالب و آن مردانی را که به طرف نجاشی هجرت کرده بودند در معرض ریختن قرار دادید، ولی مکر و حیله تو دامنگیر خودت شد. جد و جهد تو پایمال گردید، آرزو و خواسته تو برآورده نشد، سعی و کوشش تو بی ثمر شده و سخنان تو دروغ از آب درآمد، سخن افراد کافر پایمال و کلام خداوند برتری یافت و ثابت گردید.

اما سخنی که در باره عثمان گفتی: ای بی حیای بی دین! تو بودی که آتش جنگ را بر علیه عثمان شعله ور کردی و به طرف فلسطین فرار نمودی و عاقبت بد او را انتظار می کشیدی. وقتی خبر قتل وی به تو رسید نزد معاویه پناهنده شدی. ای خبیث! تو دین و ایمان خود را برای دنیای دیگری فروختی. ما تو را به خاطر بغضی که به ما را دارای ملامت نمی کنیم و تو را به این خاطر که به ما محبت نداری عتاب نخواهیم کرد، چرا که تو چه در

ص: 80


1- 1. منظور از وزغ بنی امیه است، چنان که در چند سطر بعد معلوم خواهد شد.

فَهَذَا لَکَ یَا مُعَاوِیَةُ فَهَلْ تَسْتَطِیعُ أَنْ تَرُدَّ عَلَیْنَا شَیْئاً.

وَ مِنْ لَعْنَتِکَ یَا مُعَاوِیَةُ أَنَّ أَبَاکَ أَبَا سُفْیَانَ کَانَ یَهُمُّ أَنْ یُسْلِمَ فَبَعَثْتَ إِلَیْهِ بِشِعْرٍ مَعْرُوفٍ مَرْوِیٍّ فِی قُرَیْشٍ عِنْدَهُمْ تَنْهَاهُ عَنِ الْإِسْلَامِ وَ تَصُدُّهُ وَ مِنْهَا أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ وَلَّاکَ الشَّامَ فَخُنْتَ بِهِ وَ وَلَّاکَ عُثْمَانُ فَتَرَبَّصْتَ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ ثُمَّ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ أَنَّکَ قَاتَلْتَ عَلِیّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَدْ عَرَفْتَ سَوَابِقَهُ وَ فَضْلَهُ وَ عِلْمَهُ عَلَی أَمْرٍ هُوَ أَوْلَی بِهِ مِنْکَ وَ مِنْ غَیْرِکَ عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ النَّاسِ وَ لَا دَنِیَّةَ بَلْ أَوْطَأْتَ النَّاسَ عَشْوَةً وَ أَرَقْتَ دِمَاءَ خَلْقٍ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ بِخَدْعِکَ وَ کَیْدِکَ وَ تَمْوِیهِکَ فِعْلَ مَنْ لَا یُؤْمِنُ بِالْمَعَادِ وَ لَا یَخْشَی الْعِقَابَ فَلَمَّا بَلَغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ صِرْتَ إِلَی شَرِّ مَثْوًی وَ عَلِیٌّ إِلَی خَیْرِ مُنْقَلَبٍ وَ اللَّهُ لَکَ بِالْمِرْصَادِ فَهَذَا لَکَ یَا مُعَاوِیَةُ خَاصَّةً وَ مَا أَمْسَکْتُ عَنْهُ مِنْ مَسَاوِیکَ وَ عُیُوبِکَ فَقَدْ کَرِهْتُ بِهِ التَّطْوِیلَ وَ أَمَّا أَنْتَ یَا عَمْرَو بْنَ عُثْمَانَ فَلَمْ تَکُنْ حَقِیقاً لِحُمْقِکَ أَنْ تَتَبَّعَ هَذِهِ الْأُمُورَ فَإِنَّمَا مَثَلُکَ مَثَلُ الْبَعُوضَةِ إِذْ قَالَتْ لِلنَّخْلَةِ اسْتَمْسِکِی فَإِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَنْزِلَ عَنْکَ فَقَالَتْ لَهَا النَّخْلَةُ مَا شَعَرْتُ بِوُقُوعِکَ فَکَیْفَ یَشُقُّ عَلَیَّ نُزُولُکَ وَ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا شَعَرْتُ أَنَّکَ تُحْسِنُ أَنْ تُعَادِیَ لِی فَیَشُقَّ عَلَیَّ ذَلِکَ وَ إِنِّی لَمُجِیبُکَ فِی الَّذِی قُلْتَ.

إِنَّ سَبَّکَ عَلِیّاً أَ بِنَقْصٍ فِی حَسَبِهِ أَوْ تَبَاعُدِهِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْ بِسُوءِ بَلَاءٍ فِی الْإِسْلَامِ أَوْ بِجَوْرٍ فِی حُکْمٍ أَوْ رَغْبَةٍ فِی الدُّنْیَا فَإِنْ قُلْتَ وَاحِدَةً مِنْهَا فَقَدْ کَذَبْتَ وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ لَکُمْ فِینَا تِسْعَةَ عَشَرَ دَماً بِقَتْلَی مُشْرِکِی بَنِی أُمَیَّةَ بِبَدْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ قَتَلَهُمْ وَ لَعَمْرِی لَیُقْتَلَنَّ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ تِسْعَةَ عَشَرَ وَ ثَلَاثَةٌ بَعْدَ تِسْعَةَ عَشَرَ ثُمَّ یُقْتَلُ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ تِسْعَةَ عَشَرَ وَ تِسْعَةَ عَشَرَ فِی مَوْطِنٍ وَاحِدٍ سِوَی مَا قُتِلَ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ لَا یُحْصِی عَدَدَهُمْ إِلَّا اللَّهُ.

إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله قَالَ إِذَا بَلَغَ وُلْدُ الْوَزَغِ ثَلَاثِینَ رَجُلًا أَخَذُوا مَالَ اللَّهِ بَیْنَهُمْ دُوَلًا وَ عِبَادَهُ خَوَلًا وَ کِتَابَهُ دَغَلًا فَإِذَا بَلَغُوا ثَلَاثَمِائَةٍ وَ عَشْراً حَقَّتْ

ص: 79

زمان جاهلیت و چه اسلام، دشمن بنی هاشم بوده و هستی. تو بودی که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را با هفتاد بیت از شعرت هجو نمودی. آنگاه آن بزرگوار فرمود: بار خدایا! من نمی توانم شعر بگویم و شعر گفتن سزاوار من نیست، پس تو عمرو بن عاص را به تعداد هر بیتی که در هجو من گفته است هزار بار لعنت کن.

ای عمرو بن عاص که دنیای دیگری را بر دین و ایمان خود مقدم داشته ای، هدیه هایی برای نجاشی فرستادی و برای دومین بار به سوی او رفتی و رفتن اول تو مانع از رفتن دوباره تو نشد. منظور تو از این رفت و آمدها که هر بار با حسرت و ناامیدی باز می گشتی، هلاکت جعفر بن ابی طالب و یاران وی بود. هنگامی که به آمال و آرزوی خود نرسیدی، برای رفیق خودت یعنی عمارة بن ولید توطئه چیدی.

اما تو ای ولید بن عقبه! به خدا قسم من تو را به این خاطر که بغض علی علیه السّلام را داری ملامت و سرزنش نمی کنم، زیرا آن حضرت هشتاد تازیانه برای اینکه تو میگساری کرده بودی به تو زد و پدر تو را در جنگ بدر کشت. تو چگونه به علی ناسزا می گویی و حال آنکه خدا در ده آیه از قرآن آن حضرت را مؤمن و تو را فاسق معرفی نموده است!؟ از جمله این آیات در سوره سجده است که می فرماید: «أفمن کان مؤمنا کمن کان فاسقا لا یستوون»(1)، «آیا کسی که مؤمن است همچون کسی است که فاسق و نافرمان است؟ یکسان نیستند.» همچنین در سوره حجرات می فرماید: «إن جاءکم فاسق بنبأ فتبیّنوا أن تصیبوا قوما بجهالة فتصبحوا علی ما فعلتم نادمین»(2)، «ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر فاسقی برایتان خبری آورد، نیک وارسی کنید، مبادا به نادانی گروهی را آسیب برسانید و [بعد،] از آنچه کرده اید پشیمان شوید.» تو را چه به این که نام قریش را به زبان آری، جز این نیست که تو پسر علیج هستی که از اهل صفوریّه بود و نام او ذکوان بود.

اما اینکه گمان می کنی ما عثمان را کشته ایم؛ به خدا قسم این سخنی که در مورد حضرت علی علیه السّلام می گویی، طلحه و زبیر و عایشه نتوانستند بگویند، تو چگونه این تهمت را به علی می زنی!؟ اگر تو از مادرت جویا می شدی که پدرت کیست،

ص: 81


1- 1. سجده/ 18
2- 2. حجرات/ 6

عَلَیْهِمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ فَإِذَا بَلَغُوا أَرْبَعَمِائَةٍ وَ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ کَانَ هَلَاکُهُمْ أَسْرَعَ مِنْ لَوْکِ تَمْرَةٍ فَأَقْبَلَ الْحَکَمُ بْنُ أَبِی الْعَاصِ وَ هُمْ فِی ذَلِکَ الذِّکْرِ وَ الْکَلَامِ فَقَالَ [قَالَ] رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله اخْفِضُوا أَصْوَاتَکُمْ (1) فَإِنَّ الْوَزَغَ یَسْمَعُ وَ ذَلِکَ حِینَ رَآهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ مَنْ یَمْلِکُ بَعْدَهُ مِنْهُمْ أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّةِ یَعْنِی فِی الْمَنَامِ فَسَاءَهُ ذَلِکَ وَ شَقَّ عَلَیْهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ فَأَشْهَدُ لَکُمْ وَ أَشْهَدُ عَلَیْکُمْ مَا سُلْطَانُکُمْ بَعْدَ قَتْلِ عَلِیٍّ إِلَّا أَلْفَ شَهْرٍ الَّتِی أَجَّلَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ وَ أَمَّا أَنْتَ یَا عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ الشَّانِئِ اللَّعِینِ الْأَبْتَرِ فَإِنَّمَا أَنْتَ کَلْبٌ أَوَّلُ أَمْرِکَ أُمُّکَ لَبَغِیَّةٌ وَ إِنَّکَ وُلِدْتَ عَلَی فِرَاشٍ مُشْتَرَکٍ فَتَحَاکَمَتْ فِیکَ رِجَالُ قُرَیْشٍ مِنْهُمْ أَبُو سُفْیَانَ بْنُ حَرْبٍ وَ الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ وَ عُثْمَانُ بْنُ الْحَارِثِ وَ النَّضْرُ بْنُ الْحَارِثِ بْنِ کَلَدَةَ وَ الْعَاصُ بْنُ وَائِلٍ کُلُّهُمْ یَزْعُمُ أَنَّکَ ابْنُهُ فَغَلَبَهُمْ عَلَیْکَ مِنْ بَیْنِ قُرَیْشٍ أَلْأَمُهُمْ حَسَباً وَ أَخْبَثُهُمْ مَنْصَباً وَ أَعْظَمُهُمْ بُغْیَةً ثُمَّ قُمْتَ خَطِیباً وَ قُلْتَ أَنَا شَانِئُ مُحَمَّدٍ وَ قَالَ الْعَاصُ بْنُ وَائِلٍ إِنَّ مُحَمَّداً رَجُلٌ أَبْتَرُ لَا وَلَدَ لَهُ فَلَوْ قَدْ مَاتَ انْقَطَعَ ذِکْرُهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ فَکَانَتْ أُمُّکَ تَمْشِی إِلَی عَبْدِ قَیْسٍ لِطَلَبِ الْبَغْیَةِ تَأْتِیهِمْ فِی دُورِهِمْ وَ رِحَالِهِمْ وَ بُطُونِ أَوْدِیَتِهِمْ ثُمَّ کُنْتَ فِی کُلِّ مَشْهَدٍ یَشْهَدُ رَسُولُ اللَّهِ عَدُوَّهُ أَشَدَّهُمْ لَهُ عَدَاوَةً وَ أَشَدَّهُمْ لَهُ تَکْذِیباً ثُمَّ کُنْتَ فِی أَصْحَابِ السَّفِینَةِ الَّذِینَ أَتَوُا النَّجَاشِیَّ وَ الْمِهْرَجِ الْخَارِجِ إِلَی الْحَبَشَةِ فِی الْإِشَاطَةِ بِدَمِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ سَائِرِ الْمُهَاجِرِینَ إِلَی النَّجَاشِیِّ فَحَاقَ الْمَکْرُ السَّیِّئُ بِکَ وَ جَعَلَ جَدَّکَ الْأَسْفَلَ وَ أَبْطَلَ أُمْنِیَّتَکَ وَ خَیَّبَ سَعْیَکَ وَ أَکْذَبَ أُحْدُوثَتَکَ وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلی وَ کَلِمَةُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیا وَ أَمَّا قَوْلُکَ فِی عُثْمَانَ فَأَنْتَ یَا قَلِیلَ الْحَیَاءِ وَ الدِّینِ أَلْهَبْتَ عَلَیْهِ نَاراً ثُمَّ هَرَبْتَ إِلَی فِلَسْطِینَ تَتَرَبَّصُ بِهِ الدَّوَائِرَ فَلَمَّا أَتَتْکَ خَبَرُ قَتْلِهِ حَبَسْتَ نَفْسَکَ عَلَی مُعَاوِیَةَ فَبِعْتَهُ دِینَکَ یَا خَبِیثُ بِدُنْیَا غَیْرِکَ وَ لَسْنَا نَلُومُکَ عَلَی بُغْضِنَا وَ لَا نُعَاتِبُکَ عَلَی حُبِّنَا وَ أَنْتَ عَدُوٌّ لِبَنِی

ص: 80


1- 1. احفظوا أقوالکم، خ ل. و قد مر صدر الخبر ص 6 فراجع.

او ذکوان را رها می کرد و تو را به عقبة بن ابی معیط می بست و از این حسب و نسب رفعت و مقامی به دست می آورد. در حالی که خداوند برای تو و پدر و مادرت در دنیا و آخرت این همه عیب و ننگ شماره کرده است. و حال آنکه خداوند هرگز به بندگان خود ستم نمی کند.

ای ولید! به خدا قسم تو از نظر سن و سال از آن کسی که گمان می کنی پسر او هستی و حسب و نسبت به وی می رسد بزرگتری، پس چگونه به حضرت علی ناسزا می گویی! اگر تو متوجه خویش می شدی و نسبت خود را با پدرت میافتی و می فهمیدی که با آن که ادعا می کنی نسبتی نداری، در صورتی که مادرت به تو گفت: ای پسرم! به خدا قسم که پدرت از عقبه ناکس تر و پلیدتر بود.

اما تو ای عتبة بن ابی سفیان! تو عقل درست و حسابی نداری که من جواب تو را بگویم. تو اصلا عقل نداری تا من تو را سرزنش کنم، خیری نداری که کسی به آن امیدوار باشد و شری نداری که کسی از آن بترسد. اگر تو به حضرت علی علیه السّلام ناسزا بگویی من آن را عجیب و بعید نمی دانم. زیرا من تو را هم کفو غلام غلام علی بن ابی طالب هم نمی دانم تا جواب تو را بدهم و تو را مورد سرزنش قرار دهم. اما بدان که خدا در انتظار عذاب کردن تو و پدر و مادر و برادرت است. تو فرزند همان پدرانی هستی که خدا در قرآن مجید راجع به آنان فرموده: «عاملة ناصبة. تصلی نار حامیة. تسقی من عین آنیة - تا آن جا که می فرماید - من جوع»(1)، «که تلاش کرده، رنج [بیهوده] برده اند. [ناچار] در آتشی سوزان درآیند. از چشمه ای داغ نوشانیده شوند. خوراکی جز خار خشک ندارند، [که] نه فربه کند، و نه گرسنگی را باز دارد.»

تو مرا به قتل تهدید می کنی!؟ پس چرا آن کسی را که در رختخواب با زنت زنا می کرد نکشتی! در صورتی که روی فرج وی بر تو غلبه یافته بود و در تولید فرزند با تو شریک شد و فرزندی را به تو بست که مال تو نبود! وای بر تو! اگر تو از او انتقام می گرفتی سزاوارتر بود از اینکه مرا تهدید به قتل کنی.

من تو را به این خاطر که حضرت علی علیه السّلام ناسزا می گویی ملامت نمی کنم زیرا آن بزرگوار برادر تو را در جنگ کشت. حضرت علی و حضرت حمزه علیهما السّلام در کشتن جد تو شرکت داشتند تا اینکه به خاطر نابکاری خویش مستحق آتش جهنم و عذاب دردناک گردید،

ص: 82


1- 1. غاشیة / 3- 7

هَاشِمٍ فِی الْجَاهِلِیَّةِ وَ الْإِسْلَامِ وَ قَدْ هَجَوْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بِسَبْعِینَ بَیْتاً مِنْ شِعْرٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله اللَّهُمَّ إِنِّی لَا أُحْسِنُ الشِّعْرَ وَ لَا یَنْبَغِی لِی أَنْ أَقُولَهُ فَالْعَنْ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ بِکُلِّ بَیْتٍ أَلْفَ لَعْنَةٍ ثُمَّ أَنْتَ یَا عَمْرُو الْمُؤْثِرُ دُنْیَا غَیْرِکَ عَلَی دِینِکَ أَهْدَیْتَ إِلَی النَّجَاشِیِّ الْهَدَایَا وَ رَحَلْتَ إِلَیْهِ رِحْلَتَکَ الثَّانِیَةَ وَ لَمْ تَنْهَکَ الْأُولَی عَنِ الثَّانِیَةِ کُلَّ ذَلِکَ تَرْجِعُ مَغْلُولًا حَسِیراً تُرِیدُ بِذَلِکَ هَلَاکَ جَعْفَرٍ وَ أَصْحَابِهِ فَلَمَّا أَخْطَأَکَ مَا رَجَوْتَ وَ أَمَّلْتَ أَحَلْتَ عَلَی صَاحِبِکَ عُمَارَةَ بْنِ الْوَلِیدِ وَ أَمَّا أَنْتَ یَا وَلِیدَ بْنَ عُقْبَةَ فَوَ اللَّهِ مَا أَلُومُکَ أَنْ تُبْغِضَ عَلِیّاً وَ قَدْ جَلَدَکَ فِی الْخَمْرِ ثَمَانِینَ وَ قَتَلَ أَبَاکَ صَبْراً بِیَدِهِ یَوْمَ بَدْرٍ أَمْ کَیْفَ تَسُبُّهُ فَقَدْ سَمَّاهُ اللَّهُ مُؤْمِناً فِی عَشْرِ آیَاتٍ مِنَ الْقُرْآنِ وَ سَمَّاکَ فَاسِقاً وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ (1) وَ قَوْلُهُ إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلی ما فَعَلْتُمْ نادِمِینَ (2) وَ مَا أَنْتَ وَ ذِکْرَ قُرَیْشٍ وَ إِنَّمَا أَنْتَ ابْنُ عَلِیجٍ مِنْ أَهْلِ صَفُّورِیَةَ یُقَالُ لَهُ ذَکْوَانُ (3)

وَ أَمَّا زَعْمُکَ أَنَّا قَتَلْنَا عُثْمَانَ فَوَ اللَّهِ مَا اسْتَطَاعَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ وَ عَائِشَةُ أَنْ یَقُولُوا ذَلِکَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَکَیْفَ تَقُولُهُ أَنْتَ وَ لَوْ سَأَلْتَ أُمَّکَ مَنْ أَبُوکَ إِذْ

ص: 81


1- 1. السجدة: 18.
2- 2. الحجرات: 6.
3- 3. قال ابن الجوزی فی التذکرة ص 118 فی ذکر القصة: انه لما کان الولید بن عقبة والیا علی الکوفة سنة 26 صلی یوما بهم و هو سکران الفجر أربعا، فجاء الناس الی عثمان و شهدوا عنده أنّه شرب الخمر، فرمی عثمان السوط الی علی و قال له حده، فقال علی لولده الحسن قم فحده، فامتنع الحسن و قال لیتولی حارها من تولی قارها، فقال لعبد اللّه ابن جعفر قم فاجلده فامتنع توقیا لعثمان، فأخذ السوط علیّ علیه السلام نفسه و دنا من الولید فجلده أربعین( أقول لعله کان السوط ذا ذنبین فصار ثمانین). فلما سبه الولید قال له عقیل بن أبی طالب و کان حاضرا: یا فاسق ما تعلم من أنت؟: أ لست علجا من أهل صفوریة قریة بین عکا و اللجون من أعمال الاردن کان أبوک یهودیا منها.

حضرت علی بود که عموی تو را به دستور رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله تبعید نمود. اما اینکه گفتی من آرزوی خلافت دارم، به خدا قسم اگر من آرزوی خلافت داشته باشم جا دارد، زیرا مردم به من التماس می کنند که خلیفه باشم. ولی تو نظیر برادرت و خلیفه پدرت نیستی، زیرا برادرت بیشتر از هر کسی از امر خدا تمرّد می کرد و بیش از هر کس طالب ریختن خون مسلمان ها و نیز خواهان مقامی بود که شایستگی آن را نداشت. وی مردم را فریب می داد، در حالی که خدا مکر می کند و او بهترین مکر کنندگان است.

اما اینکه گفتی: علی برای قریش بدترین فرد قریش بود، به خدا قسم که علی هیچ مرحومی را تحقیر نکرد و هیچ مظلومی را نکشت.

اما تو ای مغیرة بن شعبه! تو حقیقتا دشمن خدایی، که هم قرآن و هم رسول او را تکذیب می کنی. تویی که زنا کاری، واجب است که حد خدا بر تو جاری شود، زیرا شهود عادل و نیکوکاری بر زناکاری تو شهادت داده اند، ولی سنگسار نمودن تو به تأخیر افتاده و حق به وسیله باطل و صداقت به واسطه غلط اندازی پایمال شد. این گونه حقوق از دست رفت در حالی که خداوند عذاب دردناک و رسوایی دنیا را برای تو مهیا کرده بود، ولی رسوایی عذاب آخرت به مراتب بیشتر است.

تو بودی که فاطمه زهرا را زدی و خون او را ریختی، به طوری که ایشان جنین خود را سقط کرد. تو این عمل را برای اینکه پیامبر خدا را ذلیل و با امر آن حضرت مخالفت کرده باشی و نیز حرمت او را هتک کنی انجام دادی. و این در حالی است که پیامبر خدا به حضرت زهرا سلام الله علیها فرموده بود: تو بزرگ زنان اهل بهشت هستی. به خدا قسم که بازگشت تو به سوی آتش است و وبال سخنانی که گفتی بر علیه تو خواهد بود.

برای کدام یک از این سه موضوع به حضرت علی ناسزا می گویی؟ آیا به خاطر نقصان حسب و نسب امام؟ یا برای اینکه از پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله دور است؟ یا عمل ناشایستی

ص: 83

تَرَکَتْ ذَکْوَانَ فَأَلْصَقَتْکَ بِعُقْبَةَ بْنِ أَبِی مُعَیْطٍ اکْتَسَتْ بِذَلِکَ عِنْدَ نَفْسِهَا سَنَاءً وَ رِفْعَةً مَعَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ لَکَ وَ لِأَبِیکَ وَ أُمِّکَ مِنَ الْعَارِ وَ الْخِزْیِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ مَا اللَّهُ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ ثُمَّ أَنْتَ یَا وَلِیدُ وَ اللَّهِ أَکْبَرُ فِی الْمِیلَادِ مِمَّنْ تَدَّعِی لَهُ النَّسَبَ فَکَیْفَ تَسُبُّ عَلِیّاً وَ لَوِ اشْتَغَلْتَ بِنَفْسِکَ لَبَیَّنْتَ نَسَبَکَ إِلَی أَبِیکَ- لَا إِلَی مَنْ تَدَّعِی لَهُ وَ لَقَدْ قَالَتْ لَکَ أُمُّکَ یَا بُنَیَّ أَبُوکَ وَ اللَّهِ أَلْأَمُ وَ أَخْبَثُ مِنْ عُقْبَةَ وَ أَمَّا أَنْتَ یَا عُتْبَةَ بْنَ أَبِی سُفْیَانَ فَوَ اللَّهِ مَا أَنْتَ بِحَصِیفٍ فَأُجَاوِبَکَ وَ لَا عَاقِلٍ فَأُعَاتِبَکَ وَ مَا عِنْدَکَ خَیْرٌ یُرْجَی وَ لَا شَرٌّ یُخْشَی وَ مَا کُنْتُ وَ لَوْ سَبَبْتَ عَلِیّاً لِأَغَارَ بِهِ عَلَیْکَ لِأَنَّکَ عِنْدِی لَسْتَ بِکُفْوٍ لِعَبْدِ عَبْدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَأَرُدَّ عَلَیْکَ وَ أُعَاتِبَکَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَکَ وَ لِأَبِیکَ وَ أُمِّکَ وَ أَخِیکَ بِالْمِرْصَادِ فَأَنْتَ ذُرِّیَّةُ آبَائِکَ الَّذِینَ ذَکَرَهُمُ اللَّهُ فِی الْقُرْآنِ فَقَالَ عامِلَةٌ ناصِبَةٌ تَصْلی ناراً حامِیَةً- تُسْقی مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ إِلَی قَوْلِهِ مِنْ جُوعٍ (1) وَ أَمَّا وَعِیدُکَ إِیَّایَ بِقَتْلِی فَهَلَّا قَتَلْتَ الَّذِی وَجَدْتَهُ عَلَی فِرَاشِکَ مَعَ حَلِیلَتِکَ وَ قَدْ غَلَبَکَ عَلَی فَرْجِهَا وَ شَرِکَکَ فِی وَلَدِهَا حَتَّی أَلْصَقَ بِکَ وَلَداً لَیْسَ لَکَ (2)

وَیْلًا لَکَ لَوْ شَغَلْتَ نَفْسَکَ بِطَلَبِ ثَأْرِکَ مِنْهُ کُنْتَ جَدِیراً وَ بِذَلِکَ حَرِیّاً إِذْ تُسَوِّمُنِی الْقَتْلَ وَ تَوَعَّدُنِی بِهِ- وَ لَا أَلُومُکَ أَنْ تَسُبَّ عَلِیّاً وَ قَدْ قَتَلَ أَخَاکَ مُبَارَزَةً وَ اشْتَرَکَ هُوَ وَ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فِی قَتْلِ جَدِّکَ حَتَّی أَصْلَاهُمَا اللَّهُ عَلَی أَیْدِیهِمَا نَارَ جَهَنَّمَ وَ أَذَاقَهُمَا الْعَذَابَ

ص: 82


1- 1. الغاشیة: 3.
2- 2. و زاد ابن الجوزی فی التذکرة ص 115 عند ما یذکر هذا الکلام: حتی قال نصر بن الحجاج فی ذلک: نبئت عتبة هیأته عرسه*** لصداقه الهذلی من الحیان ألقاه معها فی الفراش فلم یکن*** فحلا و أمسک خشیة النسوان لا تعتبن یا عتب نفسک حبها*** ان النساء حبائل الشیطان.

در قبال دین اسلام انجام داده است؟ یا به این دلیل که حکم به جور و ستم داده است؟ یا اینکه به دنیا رغبتی داشته است؟ اگر چنین سخنانی بگویی دروغ گفته ای و مردم تو را تکذیب خواهند کرد.

آیا تو گمان می کنی علی عثمان را مظلومانه کشت؟ به خدا قسم که علی علیه السّلام پرهیزکارتر و پاک تر از کسی است که او را سرزنش می کند. به جان خودم قسم اگر این طور باشد که حضرت علی عثمان را مظلومانه کشته باشد، به تو هیچ ربطی ندارد، زیرا تو عثمان را در زمانی که زنده بود یاری نکردی و پس از مرگ وی هم تعصبی نسبت به وی نداشتی. خانه تو همیشه در طائف بود. تو همیشه خواهان زنان زناکار و طرفدار امور زمان جاهلیت و نابودکننده اسلام بودی، تا اینکه هر چه نباید بشود شد.

اما جواب اعتراض تو به بنی هاشم و بنی امیه؛ مقصود تو این است که خود را نزد معاویه محبوب کنی. اما جواب سخن تو درباره امارت و گفته یارانت راجع به مقام سلطنتی که به دست آورده اید این است که، فرعون مدت چهار صد سال سلطنت کرد و موسی و هارون علیهما السّلام دو پیامبر بودند که وی را به راه حق دعوت می کردند و چه صدماتی که از فرعون دیدند. مقام خلافت مقامی است که خدا به افراد نیکو کار و تبهکار عطا می کند. لذا خداوند می فرماید: «و إن أدری لعله فتنة لکم و متاع إلی حین»(1)

، {و نمی دانم، شاید آن برای شما آزمایشی و تا چندگاهی [وسیله] برخورداری باشد.} و نیز می فرماید: «و إذا أردنا أن نهلک قریة أمرنا مترفیها ففسقوا فیها فحقّ علیها القول فدمّرناهم تدمیراً»(2)،

{و چون بخواهیم شهری را هلاک کنیم، خوش گذرانانش را وا می داریم تا در آن به انحراف [و فساد] بپردازند، و در نتیجه عذاب بر آن [شهر] لازم گردد، پس آن را [یک سره] زیر و زبر کنیم.}

امام حسن علیه السّلام پس از اینکه عموم آنان را مجاب نمود، برخاست و لباس های خود را تکانید، در حالی این آیه را تلاوت می کرد: «الخبیثات للخبیثین و الخبیثون للخبیثات»، {زنان پلید برای مردان پلیدند، و مردان پلید برای زنان پلید} به خدا قسم ای معاویه، مقصود از این آیه تو و یارانت و ایشان و پیروانشان هستند،«و الطیبات للطیبین و الطیبون للطیبات أولئک مبرّون مما یقولون لهم مغفرة و رزق کریم»(3)

{و زنان پاک برای مردان پاکند، و مردان پاک برای زنان پاک. اینان از آنچه در باره ایشان می گویند برکنارند، برای آنان آمرزش و روزی نیکو خواهد بود.}و مقصود از این قسمت آیه علی بن ابی طالب و یاران و پیروانش هستند.

سپس امام حسن علیه السّلام در حالی خارج شد که به معاویه می فرمود: عاقبت بدی را که به خاطر اعمال و جنایاتت نصیبت شد بچش و برای عذاب هایی که خدا برای تو و یارانت از قبیل رسوایی دنیوی و عذاب دردناک اخروی آماده کرده است مهیا باش!

پس از این جریان، معاویه به یاران خویش گفت: شما نیز کیفر جنایت هایی را که مرتکب شده اید بچشید! ولید بن عقبه در جوابش گفت: به خدا قسم ما نچشیدیم مگر آن طور که تو چشیدی، امام حسن تنها به تو گستاخی کرد.

معاویه گفت: آیا من نگفتم شما نمی توانید از این مرد انتقام بگیرید؟ ای کاش شما اطاعت امر مرا می کردید، یا از این مرد که شما را رسوا کرد انتقام می گرفتید!

ص: 84


1- 1. انبیاء / 111.
2- 2. اسراء / 16
3- 3. نور / 26

الْأَلِیمَ وَ نُفِیَ عَمُّکَ بِأَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1)

وَ أَمَّا رَجَائِی الْخِلَافَةَ فَلَعَمْرُ اللَّهِ لَئِنْ رَجَوْتُهَا فَإِنَّ لِی فِیهَا لَمُلْتَمَساً وَ مَا أَنْتَ بِنَظِیرِ أَخِیکَ وَ لَا خَلِیفَةَ أَبِیکَ لِأَنَّ أَخَاکَ أَکْثَرُ تَمَرُّداً عَلَی اللَّهِ وَ أَشَدُّ طَلَباً لِإِرَاقَةِ دِمَاءِ الْمُسْلِمِینَ وَ طَلَبِ مَا لَیْسَ لَهُ بِأَهْلٍ یُخَادِعُ النَّاسَ وَ یَمْکُرُهُمْ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ عَلِیّاً کَانَ شَرَّ قُرَیْشٍ لِقُرَیْشٍ فَوَ اللَّهِ مَا حَقَّرَ مَرْحُوماً وَ لَا قَتَلَ مَظْلُوماً وَ أَمَّا أَنْتَ یَا مُغِیرَةَ بْنَ شُعْبَةَ فَإِنَّکَ لِلَّهِ عَدُوٌّ وَ لِکِتَابِهِ نَابِذٌ وَ لِنَبِیِّهِ مُکَذِّبٌ وَ أَنْتَ الزَّانِی وَ قَدْ وَجَبَ عَلَیْکَ الرَّجْمُ وَ شَهِدَ عَلَیْکَ الْعُدُولُ الْبَرَرَةُ الْأَتْقِیَاءُ فَأُخِّرَ رَجْمُکَ وَ دُفِعَ الْحَقُّ بِالْبَاطِلِ وَ الصِّدْقُ بِالْأَغَالِیطِ وَ ذَلِکَ لِمَا أَعَدَّ اللَّهُ لَکَ مِنَ الْعَذَابِ الْأَلِیمِ وَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَخْزی (2) وَ أَنْتَ ضَرَبْتَ فَاطِمَةَ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی أَدْمَیْتَهَا وَ أَلْقَتْ مَا فِی بَطْنِهَا اسْتِذْلَالًا مِنْکَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مُخَالَفَةً مِنْکَ لِأَمْرِهِ وَ انْتِهَاکاً لِحُرْمَتِهِ وَ قَدْ قَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَنْتِ سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ اللَّهُ مُصَیِّرُکَ إِلَی النَّارِ وَ جَاعِلُ وَبَالِ مَا نَطَقْتَ بِهِ عَلَیْکَ فَبِأَیِّ الثَّلَاثَةِ(3) سَبَبْتَ عَلِیّاً أَ نَقْصاً مِنْ حَسَبِهِ أَمْ بُعْداً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمْ سُوءَ

ص: 83


1- 1. ما بین العلامتین لا یناسب عقبة بن أبی سفیان و هو أخو معاویة لا بویه و انما یناسب الولید بن عقبة أخا عثمان بن عفان لامه أروی بنت کریز، و الحکم بن أبی العاص طرید رسول اللّه و لعینه عم عثمان حقیقة، و عم الولید بن عقبة بهذا السبب.
2- 2. إشارة الی زنا مغیرة بن شعبة بام جمیل و کان والیا علی الکوفة سنة 17 فجاء أربعة من الشهود و هم: أبو بکرة و نافع بن الحارث و شبل بن معبد و زیاد بن عبید الی عمر فشهد الثلاثة الأول صریحا و تلکأ الآخر بعد ما أفهمه عمر رغبته فی أن لا یخزی المغیرة فدرأ عنه الحدّ و حدّ الثلاثة الأول حدّ القذف. و القصة مشهورة أخرجه الحاکم فی ترجمة المغیرة فی المستدرک ج 3 ص 448.
3- 3. الظاهر جعل الثلاثة الأخیرة واحدا حتّی یصحّ« فبأی الثلاثة» و سیجی ء کلام فی ذلک من المصنّف رحمه اللّه.

به خدا قسم امام حسن برنخاست مگر اینکه این خانه در نظر من تاریک گردید، من تصمیم داشتم به وی آسیبی بزنم، نه امروز و نه بعد از این، خیر و فایده ای در وجود شما نخواهد بود.

راوی می گوید: وقتی این مناظرات و مکالمات به گوش مروان بن حکم رسید و شنید معاویه و یارانش به وسیله امام حسن رسوا شدند، نزد آنان رفت. زمانی که به آنجا رسید، آنان در خانه معاویه نزد او بودند. مروان پرسید، چه توهینی از امام حسن به شما وارد شده!؟ گفتند: هر چه شنیدی صحیح است. مروان گفت: پس چرا مرا احضار نکردید! به خدا قسم که من حسن و پدر و اهل بیت او را به نحوی فحش می دادم که ورد زبان غلامان و کنیزان شود. معاویه گفت: این گروه در مورد تو غافلگیر نمی شوند، آن ها از سوابق مروان در بد زبانی و فحاشی خبر دارند. مروان به معاویه گفت: پس به دنبال حسن بفرست تا بیاید. وقتی معاویه به سراغ امام حسن علیه السّلام فرستاد، آن حضرت به فرستاده معاویه فرمود: این شخص عصیان گر از من چه می خواهد؟ به خدا قسم اگر بخواهد زبان درازی کند گوش او را از ننگ و عارهایی که دارد به نحوی خسته می کنم که تا قیام قیامت باقی بمانند .

هنگامی که امام حسن علیه السّلام برخاست و متوجه آنان شد، دید ایشان در همان حالی که بودند در مجلس معاویه حضور دارند و مروان هم به ایشان اضافه شده است. امام حسن علیه السّلام رفت و نزد معاویه و عمرو بن عاص بر سر تخت نشست و به معاویه فرمود: برای چه به دنبال من فرستادی؟ معاویه گفت: من سراغ تو نفرستاده ام بلکه مروان تو را خواسته است.

مروان به امام حسن گفت: تو به مردان قریش فحاشی کرده ای!؟ فرمود: اکنون چه تصمیمی داری؟ مروان گفت: به خدا قسم من تو و پدر و اهل بیت تو را به نحوی ناسزا و فحش خواهم گفت که ورد زبان غلامان و کنیزان شود. امام حسن علیه السّلام در جوابش فرمود: من به تو و پدرت فحش نداده ام، ولی خداوند عزّ و جلّ تو، پدر و اهل بیت و ذریه تو را لعنت کرده است و هر کسی را که از صلب پدر تو تا قیام قیامت به وجود بیاید، به زبان پیغمبر خویش لعنت نموده است.

ص: 85

بَلَاءٍ فِی الْإِسْلَامِ أَمْ جَوْراً فِی حُکْمٍ أَمْ رَغْبَةً فِی الدُّنْیَا إِنْ قُلْتَ بِهَا فَقَدْ کَذَبْتَ وَ کَذَّبَکَ النَّاسُ.

أَ تَزْعُمُ أَنَّ عَلِیّاً قَتَلَ عُثْمَانَ مَظْلُوماً- فَعَلِیٌّ وَ اللَّهِ أَتْقَی وَ أَنْقَی مِنْ لَائِمِهِ فِی ذَلِکَ وَ لَعَمْرِی إِنْ کَانَ عَلِیّاً قَتَلَ عُثْمَانَ مَظْلُوماً فَوَ اللَّهِ مَا أَنْتَ مِنْ ذَلِکَ فِی شَیْ ءٍ فَمَا نَصَرْتَهُ حَیّاً وَ لَا تَعَصَّبْتَ لَهُ مَیِّتاً وَ مَا زَالَتِ الطَّائِفُ دَارَکَ تَتَبَّعُ الْبَغَایَا وَ تُحْیِی أَمْرَ الْجَاهِلِیَّةِ وَ تُمِیتُ الْإِسْلَامَ حَتَّی کَانَ فِی أَمْسِ [مَا کَانَ] وَ أَمَّا اعْتِرَاضُکَ فِی بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنِی أُمَیَّةَ فَهُوَ ادِّعَاؤُکَ إِلَی مُعَاوِیَةَ وَ أَمَّا قَوْلُکَ فِی شَأْنِ الْإِمَارَةِ وَ قَوْلُ أَصْحَابِکَ فِی الْمُلْکِ الَّذِی مَلَکْتُمُوهُ فَقَدْ مَلِکَ فِرْعَوْنُ مِصْرَ أَرْبَعَمِائَةِ سَنَةٍ وَ مُوسَی وَ هَارُونُ علیهما السلام نَبِیَّانِ مُرْسَلَانِ یَلْقَیَانِ مَا یَلْقَیَانِ وَ هُوَ مُلْکُ اللَّهِ یُعْطِیهِ الْبَرَّ وَ الْفَاجِرَ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ (1) وَ قَالَ وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِکَ قَرْیَةً أَمَرْنا مُتْرَفِیها فَفَسَقُوا فِیها فَحَقَّ عَلَیْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْناها تَدْمِیراً(2)

ثُمَّ قَامَ الْحَسَنُ علیه السلام فَنَفَضَ ثِیَابَهُ وَ هُوَ یَقُولُ الْخَبِیثاتُ لِلْخَبِیثِینَ وَ الْخَبِیثُونَ لِلْخَبِیثاتِ هُمْ وَ اللَّهِ یَا مُعَاوِیَةُ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ هَؤُلَاءِ وَ شِیعَتُکَ- وَ الطَّیِّباتُ لِلطَّیِّبِینَ وَ الطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّباتِ أُولئِکَ مُبَرَّؤُنَ مِمَّا یَقُولُونَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ (3) هُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ أَصْحَابُهُ وَ شِیعَتُهُ ثُمَّ خَرَجَ وَ هُوَ یَقُولُ ذُقْ وَبَالَ مَا کَسَبَتْ یَدَاکَ وَ مَا جَنَیْتَ وَ مَا قَدْ أَعَدَّاللَّهُ لَکَ وَ لَهُمْ مِنَ الْخِزْیِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ الْعَذَابِ الْأَلِیمِ فِی الْآخِرَةِ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ لِأَصْحَابِهِ وَ أَنْتُمْ فَذُوقُوا وَبَالَ مَا قَدْ جَنَیْتُمْ فَقَالَ لَهُ الْوَلِیدُ بْنُ عُقْبَةَ وَ اللَّهِ مَا ذُقْنَا إِلَّا کَمَا ذُقْتَ وَ لَا اجْتَرَأَ إِلَّا عَلَیْکَ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنَّکُمْ لَنْ تَنْتَصِفُوا مِنَ الرَّجُلِ فَهَلْ (4) أَطَعْتُمُونِی أَوَّلَ مَرَّةٍ أَوِ انْتَصَرْتُمْ مِنَ الرَّجُلِ

ص: 84


1- 1. الأنبیاء: 111.
2- 2. الإسراء: 16.
3- 3. النور: 26.
4- 4. فهلا ظ.

ای مروان! به خدا قسم نه تو و نه احدی از آن اشخاص که در زمانی که پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تو و پدرت را لعنت می کرد حضور داشتند، منکر این مطلب نخواهید شد. خدا تو را می ترساند ولی به تو جز طغیان و سرکشی چیزی اضافه نخواهد شد. خدا و رسول راست می گویند چرا که در قرآن آمده است: «و الشجرة الملعونة فی القرآن و نخوّفهم فما یزیدهم إلا طغیاناً کبیراً»(1)، «و [نیز] آن درخت لعنت شده در قرآن را جز برای آزمایش مردم قرار ندادیم و ما آنان را بیم می دهیم، ولی جز بر طغیان بیشتر آن ها نمی افزاید.» ای مروان! تو و ذریه تو از همان شجره ملعونی هستید که در قرآن یاد شده. ناگاه معاویه برجست و دست خود را بر دهان امام حسن علیه السّلام نهاد و گفت: ای ابا محمّد! تو که فحاش نبودی!؟ پس از این جریان بود که امام حسن برخاست و لباس خود را تکان داد و از مجلس خارج شد. سپس آن گروه برخاستند و با صورتی سیاه و خشم بسیار و اندوهی شدید از آن مجلس خارج شدند(2) .

شرح

«فقصرنا به» ثلاثی مجرد است و باء بای تعدیه است یعنی اظهار کردیم که او از رسیدن به کمال ناتوان است. عبارت «حتی صدق لک فیه» فعل مجهول است و احتمال دارد که معلوم باشد.

فیروزآبادی گفته است: «جناب» به معنای ناحیه و حیاط جلوی خانه است و با ضمه به معنای چیزی است که کناره دارد، با کسره به معنای اسب رامی است که مهار آن آسان است، (لجّ فی جناب) قبیح است و به معنای دوری از خانواده است.

عبارت «یتسامی» از سمو به معنای رفعت گرفته شده؛ عبارت «فبئس کرامة الله» یعنی چه بد با کرامت خدا رفتار کردند؛ عبارت «لا فی قدحة زندک» القدحة با کسره یعنی تلاش برای خارج کردن آتش و با فتحه اسم مرة است، و این عبارت کنایه از تدبیر در حکومت و انجام با دقت امور است؛ و «رجحة المیزان» کنایه از برتر بودن از دیگران در کمالات است؛ عبارت «من دبّ بعیب عثمان» یعنی با عیب او راه برود که کنایه از سعی در آشکار کردن آن عیب است، «و الخطر» یعنی مثل و مانند؛ «و المثاورة» یعنی جدال و نزاع و این که می گویند «خیموا فی المکان» یعنی در آن اقامت کردند.

ص: 86


1- 1. اسراء / 60
2- 2. احتجاج : 137- 143.

إِذْ فَضَحَکُمْ وَ اللَّهِ مَا قَامَ حَتَّی أَظْلَمَ عَلَیَّ الْبَیْتَ وَ هَمَمْتُ أَنْ أَسْطُوَ بِهِ فَلَیْسَ فِیکُمْ خَیْرٌ الْیَوْمَ.

وَ لَا بَعْدَ الْیَوْمِ قَالَ وَ سَمِعَ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ بِمَا لَقِیَ مُعَاوِیَةُ وَ أَصْحَابُهُ الْمَذْکُورُونَ مِنَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَأَتَاهُمْ فَوَجَدَهُمْ عِنْدَ مُعَاوِیَةَ فِی الْبَیْتِ فَسَأَلَهُمْ مَا الَّذِی بَلَغَنِی عَنِ الْحَسَنِ وَ زَعَلِهِ قَالُوا قَدْ کَانَ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُمْ مَرْوَانُ فَهَلَّا أَحْضَرْتُمُونِی ذَلِکَ فَوَ اللَّهِ لَأَسُبَّنَّهُ وَ لَأَسُبَّنَّ أَبَاهُ وَ أَهْلَ الْبَیْتِ سَبّاً تُغَنِّی بِهِ الْإِمَاءُ وَ الْعَبِیدُ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ وَ الْقَوْمُ لَمْ یَفُتْکَ شَیْ ءٌ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ مِنْ مَرْوَانَ بَذْرَ لِسَانٍ وَ فُحْشٍ فَقَالَ مَرْوَانُ فَأَرْسِلْ إِلَیْهِ یَا مُعَاوِیَةُ فَأَرْسَلَ مُعَاوِیَةُ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَلَمَّا جَاءَهُ الرَّسُولُ قَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام مَا یُرِیدُ هَذَا الطَّاغِیَةُ مِنِّی وَ اللَّهِ لَئِنْ أَعَادَ الْکَلَامَ لَأُوقِرَنَّ مَسَامِعَهُ مَا یَبْقَی عَلَیْهِ عَارُهُ وَ شَنَارُهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَأَقْبَلَ الْحَسَنُ علیه السلام فَلَمَّا أَنْ جَاءَهُمْ وَجَدَهُمْ بِالْمَجْلِسِ عَلَی حَالَتِهِمُ الَّتِی تَرَکَهُمْ فِیهَا غَیْرَ أَنَّ مَرْوَانَ قَدْ حَضَرَ مَعَهُمْ فِی هَذَا الْوَقْتِ فَمَشَی الْحَسَنُ علیه السلام حَتَّی جَلَسَ عَلَی السَّرِیرِ مَعَ مُعَاوِیَةَ وَ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ ثُمَّ قَالَ الْحَسَنُ لِمُعَاوِیَةَ لِمَ أَرْسَلْتَ إِلَیَّ قَالَ لَسْتُ أَنَا أَرْسَلْتُ إِلَیْکَ وَ لَکِنْ مَرْوَانُ الَّذِی أَرْسَلَ إِلَیْکَ فَقَالَ مَرْوَانُ أَنْتَ یَا حَسَنُ السَّبَّابُ رِجَالَ قُرَیْشٍ فَقَالَ وَ مَا الَّذِی أَرَدْتَ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَأَسُبَّنَّکَ وَ أَبَاکَ وَ أَهْلَ بَیْتِکَ سَبّاً تُغَنِّی بِهِ الْإِمَاءُ وَ الْعَبِیدُ فَقَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام أَمَّا أَنْتَ یَا مَرْوَانُ فَلَسْتُ أَنَا سَبَبْتُکَ وَ لَا سَبَبْتُ أَبَاکَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَعَنَکَ وَ لَعَنَ أَبَاکَ وَ أَهْلَ بَیْتِکَ وَ ذُرِّیَّتَکَ وَ مَا خَرَجَ مِنْ صُلْبِ أَبِیکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1)

ص: 85


1- 1. لعن رسول اللّه الحکم بن أبی العاص و مروان فی صلبه، روی ابن الحجر فی الإصابة قال: دخل علیه أصحاب رسول اللّه و هو یلعن الحکم بن أبی العاص فقالوا: یا رسول اللّه ما له؟ قال: دخل علی شق الجدار و أنا مع زوجتی فلانة، فکلح فی وجهی. و روی فی حدیث لعائشة أنّها قالت لمروان: أما أنت یا مروان فأشهد أن رسول اللّه لعن أباک و أنت فی صلبه، أقول: و تری مثل ذلک فی الاستیعاب و أسد الغابة و طبقات ابن سعد و غیر ذلک من کتب التراجم.

گفته امام علیه السّلام: «قریظة و بنی نضیر» اشاره به جنگ خیبر دارد و در این روایت دو اشکال وجود دارد: یکی این که قریظة و بنی نضیر از یهودیان مدینه بودند مگر این که گفته شود آن ها به جنگ خیبر ملحق شدند، دوم این که سعد بن معاذ در جنگ احزاب مجروح شده و پس از آن که در مورد بنی قریظه حکم کرد فوت کرد و تا جنگ خیبر زنده نماند، ظاهرا امام حسن علیه السّلام به آن چه از امام علی علیه السّلام در تمام آن وقایع سرزده اشاره کرده است و این موضوع راوی را دچار اشتباه کرده است. گفته امام علیه السّلام: «و لم یثن» یعنی بیرق را خم نکرده و آن بازنگردانید.

فیروز آبادی گفته است: غرقد درختی بزرگ است یا عوسج [گیاه خولان] است هنگامی که بزرگ می شود و با آن مسموم می کنند و «بقیع الغرقد» قبرستان مدینه است و محل رویش درخت غرقد است؛ و «النتر» جذبی است که با قوت و خشکی همراه است؛ «ریب المنون» حوادث روزگار یا مرگ است. جوهری گفته است: «العشوة» آن است که کاری را پنهانی انجام دهی. گفته می شود أوطأتنی عُشوة و عَشوة [و عِشوة] یعنی موضوع شبهه ناکی که تمام شده است. «اللّوک» آسان جویدن، یا جویدن چیزی سخت است.

در مورد سخن امام علیه السلام «و المهرج» فیروز آبادی گفته است: هرج الناس یهرجون یعنی دچار فتنه، قتل و اختلاط شدند و گفته می شود اسب به هیجان آمد و به آن مهرج می گویند. . در بعضی نسخه ها آمده است که مهجر در صورتی که مصدر میمی و به معنای اهل هجرت باشد، عطف بر نجاشی است. گفته می شود: «أشاط بدمه و أشاط دمه» یعنی او را در معرض کشته شدن قرار داد. گفته امام «و جعل جِدّک» یعنی سعی و اجتهاد خودت، یا با فتحه که به معنای شانس و بخت می شود.

جزری گفته است: فلسطین با کسره فاء و فتحه لام: شهری است معروف بین اردن و کشور مصر، و پایتخت آن بیت المقدس است. «دوائر» حوادث روزگار و مصائب دهر و عواقب بدی است که آن را در مجمع البیان ذکر کرده است. گفته امام علیه السّلام: «لو سألت» لو برای تمنی است؛ و «أکبر فی المیلاد» یعنی از لحاظ سنی از عقبه بزرگ تر بودی،

ص: 87

وَ اللَّهِ یَا مَرْوَانُ مَا تُنْکِرُ أَنْتَ وَ لَا أَحَدٌ مِمَّنْ حَضَرَ هَذِهِ اللَّعْنَةَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَکَ وَ لِأَبِیکَ مِنْ قَبْلِکَ وَ مَا زَادَکَ اللَّهُ یَا مَرْوَانُ بِمَا خَوَّفَکَ إِلَّا طُغْیَاناً کَبِیراً صَدَقَ اللَّهُ وَ صَدَقَ رَسُولُهُ یَقُولُ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ وَ نُخَوِّفُهُمْ فَما یَزِیدُهُمْ إِلَّا طُغْیاناً کَبِیراً(1)

وَ أَنْتَ یَا مَرْوَانُ وَ ذُرِّیَّتُکَ الشَّجَرَةُ الْمَلْعُونَةُ فِی الْقُرْآنِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَثَبَ مُعَاوِیَةُ فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی فَمِ الْحَسَنِ وَ قَالَ یَا بَا مُحَمَّدٍ مَا کُنْتَ فَحَّاشاً فَنَفَضَ الْحَسَنُ علیه السلام ثَوْبَهُ وَ قَامَ وَ خَرَجَ فَتَفَرَّقَ الْقَوْمُ عَنِ الْمَجْلِسِ بِغَیْظٍ وَ حُزْنٍ وَ سَوَادِ الْوُجُوهِ (2).

بیان

فقصرنا به علی بناء المجرد و الباء للتعدیة أی أظهرنا أنه قاصر عن بلوغ الکمال أو مقصر قوله حتی صدق لک فیه علی بناء المجهول و یحتمل المعلوم.

و قال الفیروزآبادی الجناب الفناء و الرحل و الناحیة و بالضم ذات الجنب و بالکسر فرس طوع الجناب سلس القیاد و لج فی جناب قبیح بالکسر أی مجانبة أهله.

قوله یتسامی من السمو بمعنی الرفعة قوله فبئس کرامة الله أی فبئس ما رعوها قوله لا فی قدحة زندک القدحة بالکسر اسم من اقتداح النار و بالفتح للمرة و هی کنایة عن التدبیر فی الملک و استخراج الأمور بالنظر و رجحة المیزان کنایة عن کونه أفضل من غیره فی الکمالات قوله من دب بعیب عثمان أی مشی به کنایة عن السعی فی إظهاره و الخطر بالتحریک العوض و المثل و المثاورة المواثبة و المنازعة و یقال خیموا بالمکان أی أقاموا.

ص: 86


1- 1. أسری: 60.
2- 2. راجع الاحتجاج ص 137- الی 143. أقول و قد ذکر القصبة بنحو آخر فی تذکرة خواص الأمة لسبط ابن الجوزی ص 114- 116 و أسندها الی أهل السیر، ثمّ شرح غریب ألفاظها من 116- 119 و نقل کثیرا من مثالب هؤلاء عن کتاب المثالب لهشام بن محمّد الکلبی فراجع.

پس چطور ممکن است پسر او باشی در حالی که تو بزرگ تر از آن هستی که فرزند او باشی زیرا او در زمان تولد تو در سن مردان بالغ نبود. «الحصیف» یعنی کسی که عاقل و با درایت است.

گفته امام علیه السّلام: «علی أیدیهما» یعنی آن دو باعث و بانی این اتفاق بودند از آن جا که جنگ را انتخاب کردند و گویا علی یدیه بوده و عبارت عوض شده است. عبارت «فبأی الثلاثة» ظاهر این است که باید بگوید فبأی الخمسة و ممکن است سه مورد آخر را به خاطر قرابت معنایی یک مورد حساب کرده باشد یا دو مورد اول و یا دو مورد آخر را، یا ممکن است گفته شود امام حسن علیه السّلام بعد از آن که سه مورد را ذکر کرده، دو مورد دیگر را نیز بیان کرده است.

گفته امام علیه السّلام «فما زالت الطائف دارک» یعنی در زمان آن جنگ ها تو همیشه در طائف و در پی زنان زناکار می گشتی. «حتی جئت منه أمس» مقصود از «امس» مجازا به معنای زمان نزدیک است. عبارت «فهو ادعاؤک إلی معاویه» احتمال دارد إلی به معنی مع باشد، یعنی این موضوع را کسی جز تو و معاویه ادعا نمی کند و احتمال دارد که تضمین باشد یعنی منسوب بودن به معاویه، بعید نیست که اصل آن دعاؤک باشد و همزه توسط نسخه نویسان برای حرکت دادن نشاط اضافه شده باشد.

روایت 2.

خرائج: عمرو بن عاص به معاویه گفت: حسن مردی است که از سخنرانی عاجز است، اگر او بر بالای منبر برود و مردم به او نگاه کنند خجل می شود و سخن خود را قطع می کند. کاش می گفتی او سخنرانی می کرد. معاویه به امام حسن گفت: کاش بر بالای منبر رفته و ما را موعظه می کردی. امام حسن علیه السّلام پس از اینکه بر فراز منبر رفت و حمد و ثنای خدای را به جا آورد فرمود:

هر کسی مرا می شناسد که می شناسد، هر کس که مرا نمی شناسد بداند که من حسن ابن علی و پسر سیده زنان یعنی فاطمه دختر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله هستم. منم پسر رسول خدا، منم پسر نبی اللّه، منم پسر نور درخشنده،

ص: 88

قوله علیه السلام قریظة و بنی النضیر هذا إشارة إلی غزوة خیبر و فیه إشکالان أحدهما أن قریظة و النضیر کانا من یهود المدینة إلا أن یقال لعل بعضهم لحقوا خیبرا و الثانی أن سعد بن معاذ جرح یوم الأحزاب و مات بعد الحکم فی بنی قریظة و لم یبق إلی غزوة خیبر و الظاهر أنه علیه السلام کان أشار إلی ما ظهر منه علیه السلام فی تلک الوقائع جمیعا فاشتبه علی الراوی قوله علیه السلام و لم یثن أی لم یعطف الرایة و لم یردها.

و قال الفیروزآبادی الغرقد شجر عظام أو هی العوسج إذا عظم و بها سموا و بقیع الغرقد مقبرة المدینة لأنه کان منبتها انتهی و النتر جذب فیه قوة و جفوة و ریب المنون حوادث الدهر أو الموت و قال الجوهری العشوة أن ترکب أمرا علی غیر بیان (1) یقال أوطأتنی عشوة و عشوة و عشوة أی أمرا ملتبسا انتهی و اللوک أهون المضغ أو مضغ صلب.

قوله علیه السلام و المهرج قال الفیروزآبادی هرج الناس یهرجون وقعوا فی فتنة و اختلاط و قتل و الفرس جری و إنه لمهرج کمنبر و فی بعض النسخ و المهجر فیکون عطفا علی النجاشی بأن یکون مصدرا میمیا أی أهل الهجرة و یقال أشاط بدمه و أشاط دمه أی عرضه للقتل قوله علیه السلام و جعل جدک بالکسر أی اجتهادک و سعیک أو بالفتح و هو الحظ و البخت.

و قال الجزری فلسطین بکسر الفاء و فتح اللام الکورة المعروفة ما بین الأردن و دیار مصر و أم بلادها بیت المقدس و الدوائر صروف الزمان و حوادث الدهر و العواقب المذمومة ذکرها فی مجمع البیان قوله علیه السلام و لو سألت لو للتمنی قوله علیه السلام أکبر فی المیلاد أی کنت أکبر سنا من

ص: 87


1- 1. و فی الصحاح الطبعة الأخیرة ص 2427« علی غیر بیات» و هو الأظهر، فان البیات کالکلام اسم من بیت، یقال: بیت الامر: عمله أو دبره لیلا، و منه قوله تعالی« وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ» أی یدبرون و یقدرون، و لکن فی النسخ، و هکذا نسخة القاموس« علی غیر بیان» کما فی الصلب، و لها وجه.

منم پسر بشارت دهنده و انذار کننده، منم پسر آن کسی که به عنوان رحمتی برای جهانیان فرستاده شد، منم پسر آن کسی که بر جن و انس مبعوث شده، منم پسر آن که بعد از پیامبر اسلام بهترین خلق خدا است، منم پسر صاحب فضایل و مناقب، منم پسر صاحب معجزات و دلایل، منم پسر امیر المؤمنین، منم آن کسی که حقم از دست رفته، من یکی از دو بزرگ جوانان اهل بهشت هستم، منم که پسر رکن و مقام هستم، منم پسر مکه و منا، منم پسر مشعر و عرفات.

معاویه که انتظار یک چنین سخنرانی را از امام علیه السّلام نمی برد خشمگین شد و به آن حضرت گفت: اوصاف رطب را شرح بده، این گونه سخنان را رها کن. فرمود: رطب را باد بارور می کند، گرما آن را می پزد و خنکی شب آن را نیکو می کند، سپس فرمود: منم پسر آن شفیعی که اطاعتش واجب است، منم پسر آن کسی که ملائکه در رکابش می جنگیدند، منم پسر آن کسی که قریش در مقابل وی خشوع می کردند، منم پسر امام مردم، من پسر محمّد صلّی اللّه علیه و آله هستم.

معاویه ترسید که مبادا مردم بدین وسیله دچار فتنه و آشوب شوند لذا گفت: یا ابا محمّد پایین بیا! کافی است. وقتی آن حضرت فرود آمد معاویه به وی گفت: من گمان می کردم تو بعدا خلیفه خواهی شد، ولی تو کجا و مقام خلافت کجا! امام حسن فرمود: خلیفه کسی است که احکام قرآن و سنت رسول را رواج دهد، خلیفه کسی نیست که ظلم و ستم را ترویج و سنت رسول را تعطیل نماید، دنیا را پدر و مادر خود قرار دهد، مدت اندکی خلافتی به دست بیاورد و بهره مند شود، آنگاه لذت آن قطع شده و مسئولیت آن باقی بماند.

نوجوانی از بنی امیه که در آن مجلس حضور داشت سخنانی زشت و ناروا به امام حسن گفت و از دشنام و ناسزا گفتن به آن بزرگوار و حضرت علی علیه السّلام از حد تجاوز نمود. امام حسن علیه السّلام او را نفرین کرد و گفت: پروردگارا! این نعمت را از او بگیر و او را به زن تبدیل کن تا عبرت بگیرد! وقتی آن جوان اموی متوجه خود شد دید زن شده و خدای توانا آلت مردانگی وی را به فرج زن مبدل نموده و ریش وی فرو ریخته است! آنگاه امام حسن علیه السّلام به وی فرمود: برخیز و کناره گیری کن، تو را با مجالس مردان چه کار!؟ زیرا تو زن هستی.

امام حسن علیه السّلام پس از اینکه یک ساعت صبر کرد، لباس خود را تکان داد و برخاست که خارج شود؛ عمرو بن عاص به آن حضرت گفت: بنشین تا من در مورد مسائلی از تو سؤال کنم. امام حسن علیه السّلام فرمود: هر چه به نظرت می رسد بپرس! گفت: مرا از معنای کرم و نجدة و مروئة آگاه کن. فرمود: کرم آن است که انسان کارهای نیکو را بدون توقع انجام دهد و قبل از آن که چیزی از او بخواهند عطا کند. معنی نجدة آن است که انسان از محرم های خود دفاع، و در همه جا در مقابل سختی ها و ناملایمات صبر نماید.

ص: 89

عقبة فکیف تکون ابنه أو أنت أکبر من أن تکون ابنه فإنه فی وقت میلادک لم یکن فی سن الرجال و الحصیف المحکم العقل.

قوله علیه السلام علی أیدیهما أی کانا هما الباعثان علی ذلک حیث اختارا المقاتلة و کأنه کان یدیه فصحف قوله فبأی الثلاثة الظاهر فبأی الخمسة و یمکن أن یقال علی الثلاثة الأخیرة واحدا لتقاربها أو الأولین واحدا و کذا الآخرین أو یقال أنه علیه السلام بعد ذکر الثلاثة ذکر أمرین آخرین.

قوله علیه السلام فما زالت الطائف دارک أی کنت دائما فی الطائف تتبع الزوانی عند تلک الحروب و الغزوات حتی جئت منه أمس (1)

و المراد بالأمس الزمان القریب مجازا قوله فهو ادعاؤک إلی معاویة یحتمل أن یکون إلی بمعنی مع أی لا یدعی هذا إلا أنت و معاویة و یحتمل أن یکون علی التضمین أی داعیا أو منتمیا إلی معاویة و لا یبعد أن یکون أصله دعاؤک فزیدت الهمزة من النساخ و الزعل بالتحریک النشاط.

«2»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ قَالَ لِمُعَاوِیَةَ إِنَّ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ رَجُلٌ عَیِیٌ (2) وَ إِنَّهُ إِذَا صَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ رَمَقُوهُ بِأَبْصَارِهِمْ خَجِلَ وَ انْقَطَعَ لَوْ أَذِنْتَ لَهُ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ لَوْ صَعِدْتَ الْمِنْبَرَ وَ وَعَظْتَنَا- فَقَامَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ مَنْ عَرَفَنِی فَقَدْ عَرَفَنِی وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْنِی فَأَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ وَ ابْنُ سَیِّدَةِ النِّسَاءِ- فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ أَنَا ابْنُ نَبِیِّ اللَّهِ أَنَا ابْنُ السِّرَاجِ

ص: 88


1- 1. قد عرفت أن الصحیح ما فی بعض النسخ« حتی کان فی أمس ما کان» أی کان فی أمس شهادة هؤلاء الشهود بزناک لکنه درء عنک الحدّ مصانعة.
2- 2. رجل عی و عیی: إذا کان به عیا فی المنطق و هو الحصر و العجز، قال أبو الفرج الأصبهانیّ فی مقاتل الطالبیین ص 33: انه کان فی لسان الحسن بن علیّ ثقل کالفأفأة حدّثنی بذلک محمّد بن الحسین الاشنانی، عن محمّد بن إسماعیل الاحمسی، عن مفضل بن صالح عن جابر قال: کان فی لسان الحسن علیه السلام رتة. و فی بعض النسخ« حیی» بدل« عیی» و له وجه.

معنی مروئه این است که مرد دین و آیین خود را حفظ کند و خود را از پلیدی ها بر کنار و برای ادای حقوق قیام و صلح را گسترش دهد. آنگاه خارج شد.

معاویه عمرو بن عاص را ملامت کرد و گفت: تو اهل شام را فاسد کردی! عمرو گفت: این مطلب را از من داشته باش که محبت اهل شام به تو به خاطر ایمان و دین تو نیست بلکه تو را تنها از این لحاظ دوست دارند که از دنیای تو بهره مند شوند، زیرا که هم شمشیر و هم مال دنیا در دست تو است. اما سخنان امام حسن به وی سودی نبخشید .

پس از این جریان، داستان آن جوان اموی شایع شد، همسر او به حضور امام حسن آمد و شروع به گریه و زاری نمود، امام علیه السّلام به وی ترحم کرده و دعا نمود تا آن شخص به حالت اولیه بازگشت.

روایت3.

مناقب: اسماعیل بن ابان گفته است: امام حسن علیه السّلام از مسجد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله عبور کرد و گروهی از بنی امیه را در آنجا دید که با چشم به آن حضرت اشاره نمودند. - این موضوع در زمانی بود که معاویه به حسب ظاهر بر امر خلافت غلبه یافته بود - وقتی امام حسن با این منظره مواجه شد، دو رکعت نماز خواند و به آنان فرمود: من متوجه اشاره شما شدم، ولی به خدا قسم شما هیچ روزی را سلطنت نمی کنید مگر اینکه ما دو روز حکومت می کنیم. اگر شما یک ماه سلطنت کنید ما دو ماه این مقام را خواهیم داشت. اگر شما یک سال سلطنت کنید ما دو سال این مقام را خواهیم داشت. در زمان سلطنت شما ما می خوریم، می آشامیم، لباس می پوشیم، ازدواج می کنیم و سوار می شویم، ولی شما در زمان سلطنت ما نمی خورید و نمی آشامید و ازدواج نخواهید کرد.

مردی گفت: این امر چگونه عملی می شود؟ در حالی که شما بخشنده ترین و رئوف ترین و مهربان ترین مردم هستید. چطور ممکن است شما در زمان سلطنت این گروه در امان باشید ولی ایشان در زمان سلطنت شما در امان نباشند!؟ فرمود: به این خاطر که اینان با مکر شیطانی با ما دشمنی کردند و مکر و حیله شیطان هم ضعیف است. ولی ما با مکر خدا با ایشان عداوت می کنیم و مکر خدا هم شدید و سخت است(1).

روایت 4.

احتجاج: شعبی روایت می کند که معاویه وارد مدینه شد، سپس سخنرانی کرده و به حضرت علی علیه السّلام ناسزا گفت. امام حسن علیه السّلام هم برخاست و پس از اینکه حمد و ثنای خدا را به جای آورد به معاویه فرمود: هیچ پیامبری مبعوث نشد مگر اینکه یک وصی از اهل بیتش برایش تعیین شد و هیچ پیامبری نبود مگر اینکه دشمنی از ستمکاران داشت. حضرت علی بعد از پیامبر خدا وصی آن حضرت بود. من پسر علی علیه السّلام و تو پسر صخر هستی، جد تو حرب و جد من رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله است. مادر تو هند جگر خوار و مادر من حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها است. جده من خدیجه کبرا و جده تو نثیله است، خدا لعنت کند آن کسی را که از لحاظ حسب و نسب پست تر، کفر او سابقه دار تر

ص: 90


1- 1. مناقب آل ابی طالب 4: 8

الْمُنِیرِ أَنَا ابْنُ الْبَشِیرِ النَّذِیرِ أَنَا ابْنُ مَنْ بُعِثَ رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ أَنَا ابْنُ مَنْ بُعِثَ إِلَی الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَنَا ابْنُ خَیْرِ خَلْقِ اللَّهِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ أَنَا ابْنُ صَاحِبِ الْفَضَائِلِ أَنَا ابْنُ صَاحِبِ الْمُعْجِزَاتِ وَ الدَّلَائِلِ أَنَا ابْنُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا الْمَدْفُوعُ عَنْ حَقِّی أَنَا وَاحِدُ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ أَنَا ابْنُ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ أَنَا ابْنُ مَکَّةَ وَ مِنًی أَنَا ابْنُ الْمَشْعَرِ وَ عَرَفَاتٍ فَاغْتَاظَ مُعَاوِیَةُ وَ قَالَ خُذْ فِی نَعْتِ الرُّطَبِ وَ دَعْ ذَا فَقَالَ الرِّیحُ تَنْفُخُهُ وَ الْحَرُّ یُنْضِجُهُ وَ بَرْدُ اللَّیْلِ یُطَیِّبُهُ ثُمَّ عَادَ فَقَالَ أَنَا ابْنُ الشَّفِیعِ الْمُطَاعِ أَنَا ابْنُ مَنْ قَاتَلَ مَعَهُ الْمَلَائِکَةُ أَنَا ابْنُ مَنْ خَضَعَتْ لَهُ قُرَیْشٌ أَنَا ابْنُ إِمَامِ الْخَلْقِ وَ ابْنُ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَشِیَ مُعَاوِیَةُ أَنْ یَفْتَتِنَ بِهِ النَّاسُ فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ انْزِلْ فَقَدْ کَفَی مَا جَرَی فَنَزَلَ فَقَالَ لَهُ مُعَاوِیَةُ ظَنَنْتُ أَنْ سَتَکُونُ خَلِیفَةً وَ مَا أَنْتَ وَ ذَاکَ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام إِنَّمَا الْخَلِیفَةُ مَنْ سَارَ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ لَیْسَ الْخَلِیفَةُ مَنْ سَارَ بِالْجَوْرِ وَ عَطَّلَ السُّنَّةَ وَ اتَّخَذَ الدُّنْیَا أَباً وَ أُمّاً مَلِکَ مُلْکاً مُتِّعَ بِهِ قَلِیلًا ثُمَّ تَنْقَطِعُ لَذَّتُهُ وَ تَبْقَی تَبِعَتُهُ وَ حَضَرَ الْمَحْفِلَ رَجُلٌ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ وَ کَانَ شَابّاً فَأَغْلَظَ لِلْحَسَنِ کَلَامَهُ وَ تَجَاوَزَ الْحَدَّ فِی السَّبِّ وَ الشَّتْمِ لَهُ وَ لِأَبِیهِ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام اللَّهُمَّ غَیِّرْ مَا بِهِ مِنَ النِّعْمَةِ وَ اجْعَلْهُ أُنْثَی لِیُعْتَبَرَ بِهِ فَنَظَرَ الْأُمَوِیُّ فِی نَفْسِهِ وَ قَدْ صَارَ امْرَأَةً قَدْ بَدَّلَ اللَّهُ لَهُ فَرْجَهُ بِفَرْجِ النِّسَاءِ وَ سَقَطَتْ لِحْیَتُهُ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام اعْزُبِی مَا لَکِ وَ مَحْفِلَ الرِّجَالِ فَإِنَّکِ امْرَأَةٌ ثُمَّ إِنَّ الْحَسَنَ علیه السلام سَکَتَ سَاعَةً ثُمَّ نَفَضَ ثَوْبَهُ وَ نَهَضَ لِیَخْرُجَ فَقَالَ ابْنُ الْعَاصِ اجْلِسْ فَإِنِّی أَسْأَلُکَ مَسَائِلَ قَالَ علیه السلام سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ قَالَ عَمْرٌو أَخْبِرْنِی عَنِ الْکَرَمِ وَ النَّجْدَةِ وَ الْمُرُوءَةِ فَقَالَ علیه السلام أَمَّا الْکَرَمُ فَالتَّبَرُّعُ بِالْمَعْرُوفِ وَ الْإِعْطَاءُ قَبْلَ السُّؤَالِ وَ أَمَّا النَّجْدَةُ فَالذَّبُّ عَنِ الْمَحَارِمِ وَ الصَّبْرُ فِی الْمَوَاطِنِ

ص: 89

و از جهت شهرت گمنام تر و منافق تر است! اهل مسجد عموما گفتند: آمین! معاویه خطبه خویش را قطع کرد و از منبر پایین آمد(1).

روایت 5.

احتجاج: هنگامی که معاویه وارد کوفه شد به وی گفتند: حسن بن علی نزد مردم مقام رفیعی دارد. به وی بگو: بر فراز منبر آید و پایین تر از تو بنشیند و سخنرانی کند؛ چون زبان وی لکنت دارد از نظر مردم خواهد افتاد. معاویه این پیشنهاد را نپذیرفت ولی مردم به او اصرار کردند تا این کار را انجام دهد. معاویه این مطلب را به امام حسن علیه السّلام گفت و آن بزرگوار پس از اینکه پایین تر از معاویه نشست و حمد و ثنای خدا را به جا آورد فرمود: اگر شما بین مشرق و مغرب را جستجو کنید تا کسی را بیابید که جدش پیامبر باشد، غیر از من و برادرم کسی را نخواهید یافت، ما حق قطعی خویش را به این سرکش - و با دست به بالای منبر و به معاویه اشاره کرد - واگذار نموده ایم که مقام و منبر پیامبر خدا را تصاحب کرده است. ما حفظ خون مسلمین را از ریختن آن ها بهتر دانستیم، گر چه می دانم که مقام خلافت تا مدتی وسیله آزمایش و بهره مندی شما - و به معاویه اشاره کرد - خواهد بود. معاویه گفت: این سخن را به چه منظوری گفتی!؟ فرمود: به همان منظوری که خدا فرموده است.

معاویه برخاست و خطبه ای غیر فصیح و نارسا خواند و در آن خطبه به حضرت علیه السّلام ناسزا و سخنانی ناروا گفت. امام حسن علیه السّلام در همان حالی که بالای منبر بود به معاویه فرمود: ای پسر هند جگر خوار! تو این جرات را داری که به امیر المؤمنین ناسزا بگویی! در حالی که رسول خدا فرموده است: کسی که به علی ناسزا بگوید به من ناسزا گفته و کسی که به من ناسزا بگوید به خدا ناسزا گفته و کسی که به خدا ناسزا بگوید خداوند او را در جهنم جاودان خواهد کرد و دچار عذابی همیشگی خواهد شد. امام حسن علیه السّلام پس از این جریان از منبر پایین آمد، وارد منزل خویش شد و از آن پس در آنجا نماز به جا نیاورد(2).

شرح

گفته «عییّة» با تشدید یاء دوم، بر وزن فعیل از عیّ می آید که متضاد بیان و وضوح است. گفته می شود (عیّ فی منطقه فهو عییّ) منطق او ضعیف است، احتمال دارد که (عتیّة) با تاء مثنای فوقانی باشد که به معنای تجاوز از حد و فساد است، یا با غین معجمی و باء وحدت باشد که از (غباوة) به معنای جهل و عدم مهارت در کاری است بر خلاف (الفطنة) که به معنای داشتن مهارت و درک بالا از چیزی است. با این کلمه، خطابه و سخنرانی را توصیف می کنند و گفته می شود: (ثلبه ثلباً) هنگامی که عیب و نقص کسی را با صراحت بیان می کند.

روایت 6.

امالی: امام حسن علیه السّلام در

ص: 91


1- 1. احتجاج: 145
2- 1. احتجاج: 145

عِنْدَ الْمَکَارِهِ وَ أَمَّا الْمُرُوءَةُ فَحِفْظُ الرَّجُلِ دِینَهُ وَ إِحْرَازُهُ نَفْسَهُ مِنَ الدَّنَسِ وَ قِیَامُهُ بِأَدَاءِ الْحُقُوقِ وَ إِفْشَاءُ السَّلَامِ فَخَرَجَ فَعَذَلَ مُعَاوِیَةُ عَمْراً فَقَالَ أَفْسَدْتَ أَهْلَ الشَّامِ فَقَالَ عَمْرٌو إِلَیْکَ عَنِّی إِنَّ أَهْلَ الشَّامِ لَمْ یُحِبُّوکَ مَحَبَّةَ إِیمَانٍ وَ دِینٍ إِنَّمَا أَحَبُّوکَ لِلدُّنْیَا یَنَالُونَهَا مِنْکَ وَ السَّیْفُ وَ الْمَالُ بِیَدِکَ فَمَا یُغْنِی عَنِ الْحَسَنِ کَلَامُهُ ثُمَّ شَاعَ أَمْرُ الشَّابِّ الْأُمَوِیِّ وَ أَتَتْ زَوْجَتُهُ إِلَی الْحَسَنِ علیه السلام فَجَعَلَتْ تَبْکِی وَ تَتَضَرَّعُ فرقا [فَرَقَ] لَهُ وَ دَعَا فَجَعَلَهُ اللَّهُ کَمَا کَانَ.

«3»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب إِسْمَاعِیلُ بْنُ أَبَانٍ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام: أَنَّهُ مَرَّ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ بِحَلْقَةٍ فِیهَا قَوْمٌ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ فَتَغَامَزُوا بِهِ وَ ذَلِکَ عِنْدَ مَا تَغَلَّبَ مُعَاوِیَةُ عَلَی ظَاهِرِ أَمْرِهِ فَرَآهُمْ وَ تَغَامُزَهُمْ بِهِ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ قَدْ رَأَیْتُ تَغَامُزَکُمْ أَمَا وَ اللَّهِ لَا تَمْلِکُونَ یَوْماً إِلَّا مَلَکْنَا یَوْمَیْنِ وَ لَا شَهْراً إِلَّا مَلَکْنَا شَهْرَیْنِ وَ لَا سَنَةً إِلَّا مَلَکْنَا سَنَتَیْنِ وَ إِنَّا لَنَأْکُلُ فِی سُلْطَانِکُمْ وَ نَشْرَبُ وَ نَلْبَسُ وَ نَنْکِحُ وَ نَرْکَبُ وَ أَنْتُمْ لَا تَأْکُلُونَ فِی سُلْطَانِنَا وَ لَا تَشْرَبُونَ وَ لَا تَنْکِحُونَ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ فَکَیْفَ یَکُونُ ذَلِکَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ وَ أَنْتُمْ أَجْوَدُ النَّاسِ وَ أَرْأَفُهُمْ وَ أَرْحَمُهُمْ تَأْمَنُونَ فِی سُلْطَانِ الْقَوْمِ وَ لَا یَأْمَنُونَ فِی سُلْطَانِکُمْ فَقَالَ لِأَنَّهُمْ عَادُونَا بِکَیْدِ الشَّیْطَانِ وَ کَیْدُ الشَّیْطَانِ ضَعِیفٌ وَ عَادَیْنَاهُمْ بِکَیْدِ اللَّهِ وَ کَیْدُ اللَّهِ شَدِیدٌ(1).

«4»

ج، [الإحتجاج] رَوَی الشَّعْبِیُّ: أَنَّ مُعَاوِیَةَ قَدِمَ الْمَدِینَةَ فَقَامَ خَطِیباً فَنَالَ مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَامَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فَخَطَبَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ إِنَّهُ لَمْ یُبْعَثْ نَبِیٌّ إِلَّا جُعِلَ لَهُ وَصِیٌّ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ لَمْ یَکُنْ نَبِیٌّ إِلَّا وَ لَهُ عَدُوٌّ مِنَ الْمُجْرِمِینَ وَ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ وَصِیَّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنَا ابْنُ عَلِیٍّ وَ أَنْتَ ابْنُ صَخْرٍ وَ جَدُّکَ حَرْبٌ وَ جَدِّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ أُمُّکَ هِنْدٌ وَ أُمِّی فَاطِمَةُ وَ جَدَّتِی خَدِیجَةُ وَ جَدَّتُکَ نَثِیلَةُ فَلَعَنَ اللَّهُ أَلْأَمَنَا حَسَباً وَ أَقْدَمَنَا کُفْراً

ص: 90


1- 1. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 8.

ضمن آن سخنانی که بین حضرت و ولید بن عقبه رد و بدل شد به ولید فرمود: من تو را به خاطر این که به علی علیه السّلام ناسزا می گویی ملامت نمی کنم، زیرا آن حضرت برای اینکه تو شرب خمر کرده بودی هشتاد تازیانه به تو زد، پدرت را در جنگ بدر به امر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله به سختی کشت. خدای علیم در بیشتر از یک آیه از قرآن، علی را مؤمن و تو را فاسق معرفی نموده است! لذا شاعر در باره تو و حضرت علی علیه السّلام گفته است:

خداوند درباره حضرت علی علیه السّلام و ولید آیاتی در قرآن بر ما نازل نموده است.

ولید در منزل کفر وارد شد و علی در منزل ایمان داخل گردید.

کسی که مؤمن بوده و خدا را عبادت کند، مانند شخصی که فاسق و خیانت کار است نخواهد بود.

ولید و علی - علیه السلام - بعد از مدت کوتاهی عینا برای دریافت جزای اعمال خویش دعوت می شوند .

جزای علی - علیه السّلام - بهشت و جزای ولید ذلت و خواری خواهد بود.1

روایت 7.

مؤلف: ابن ابی الحدید از ابو الحسن مدائنی نقل می کند که گفت: زیاد یک نفر از یاران امام حسن علیه السّلام که وی را امان داده بودند احضار کرد. امام حسن علیه السّلام نامه ای بدین مضمون برای زیاد نوشت: از طرف حسن بن علی به زیاد. اما بعد، تو می دانی که ما برای یاران خود امان گرفته ایم. فلان شخص به من گفته است تو مزاحم وی شده ای، من دوست دارم که متعرض او نشوی، و السّلام. نامه امام حسن موقعی به زیاد رسید که معاویه زیاد را پسر ابو سفیان معرفی کرده بود. زیاد از این که چرا امام حسن او را پسر ابو سفیان خطاب ننموده است خشمگین شد. لذا در جواب امام حسن نوشت: از طرف زیاد بن ابو سفیان به حسن. اما بعد، نامه تو راجع به شخص فاسقی که شیعیان فاسق تو و پدرت او را پناه داده اند به من رسید، به خدا قسم که من وی را از میان پوست و گوشت تو مطالبه خواهم کرد. گوشت محبوب ترین مردم را که گوشت تو از آن خواهد بود می خورم، و السّلام.

هنگامی که امام حسن علیه السّلام نامه زیاد را خواند آن را برای معاویه فرستاد. وقتی معاویه آن نامه را خواند خشمناک شد و برای زیاد نوشت: از طرف معاویة ابن ابو سفیان به زیاد. تو دارای دو رأی هستی، یک رأی از ابو سفیان و یک رأی از سمیه، رأی تو از ابو سفیان قاطعیت و بردباری خواهد بود و رأی تو از سمیه مانند آن نیست. حسن بن علی برای من نوشته که تو مزاحم یکی از یاوران وی شده ای، تو حق نداری متعرض او شوی،

ص: 92

وَ أَخْمَلَنَا ذِکْراً وَ أَشَدَّنَا نِفَاقاً فَقَالَ عَامَّةُ أَهْلِ الْمَسْجِدِ آمِینَ فَنَزَلَ مُعَاوِیَةُ فَقَطَعَ خُطْبَتَهُ (1).

«5»

ج، [الإحتجاج] رُوِیَ: أَنَّهُ لَمَّا قَدِمَ مُعَاوِیَةُ الْکُوفَةَ قِیلَ لَهُ إِنَّ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام مُرْتَفِعٌ فِی أَنْفُسِ النَّاسِ فَلَوْ أَمَرْتَهُ أَنْ یَقُومَ دُونَ مَقَامِکَ عَلَی الْمِنْبَرِ فَتُدْرِکَهُ الْحَدَاثَةُ وَ الْعِیُّ فَیَسْقُطَ مِنْ أَنْفُسِ النَّاسِ فَأَبَی عَلَیْهِمْ وَ أَبَوْا عَلَیْهِ إِلَّا أَنْ یَأْمُرَهُ بِذَلِکَ فَأَمَرَهُ فَقَامَ دُونَ مَقَامِهِ فِی الْمِنْبَرِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّکُمْ لَوْ طَلَبْتُمْ مَا بَیْنَ کَذَا وَ کَذَا لِتَجِدُوا رَجُلًا جَدُّهُ نَبِیٌّ لَمْ تَجِدُوهُ غَیْرِی وَ غَیْرَ أَخِی وَ إِنَّا أَعْطَیْنَا صَفْقَتَنَا هَذَا الطَّاغِیَةَ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی أَعْلَی الْمِنْبَرِ إِلَی مُعَاوِیَةَ وَ هُوَ فِی مَقَامِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْمِنْبَرِ وَ رَأَیْنَا حَقْنَ دِمَاءِ الْمُسْلِمِینَ أَفْضَلَ مِنْ إِهْرَاقِهَا- وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَقَالَ لَهُ مُعَاوِیَةُ مَا أَرَدْتَ بِقَوْلِکَ هَذَا فَقَالَ أَرَدْتُ بِهِ مَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ.

فَقَامَ مُعَاوِیَةُ فَخَطَبَ خُطْبَةً عَیِیَّةً فَاحِشَةً فَثَلَبَ فِیهَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَامَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقَالَ وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ یَا ابْنَ آکِلَةِ الْأَکْبَادِ أَ وَ أَنْتَ تَسُبُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مَنْ سَبَّ عَلِیّاً فَقَدْ سَبَّنِی وَ مَنْ سَبَّنِی فَقَدْ سَبَّ اللَّهَ وَ مَنْ سَبَّ اللَّهَ أَدْخَلَهُ اللَّهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِداً فِیهَا مُخَلَّداً وَ لَهُ عَذَابٌ مُقِیمٌ ثُمَّ انْحَدَرَ الْحَسَنُ علیه السلام عَنِ الْمِنْبَرِ فَدَخَلَ دَارَهُ وَ لَمْ یُصَلِّ هُنَاکَ بَعْدَ ذَلِکَ (2).

بیان

قوله عییّة بتشدید الیاء الثانیة علی فعیل من العیّ خلاف البیان یقال عیَّ فی منطقه فهو عییٌّ و یحتمل أن عتیّة بالتاء المثنّاة الفوقانیة من العتوّ و الفساد أو بالغین المعجمة و الباء الموحّدة من الغباوة خلاف الفطنة و علی التقادیر توصیف الخطبة بها مجاز و یقال ثلبه ثلبا إذا صرّح بالعیب و تنقّصه.

«6»

لی، [الأمالی] للصدوق الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الضَّحَّاکِ عَنْ هِشَامِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ هِشَامٌ وَ أَخْبَرَنِی بِبَعْضِهِ أَبُو مِخْنَفٍ لُوطُ بْنُ یَحْیَی

ص: 91


1- 1. الاحتجاج ص 145.
2- 2. الزیادة من المصدر ص 145.

زیرا من اجازه تسلط بر او را به تو نداده ام.

روایت 8.

احتجاج: راجع به تفاخر امام حسن علیه السّلام و معاویه، مروان بن الحکم، مغیرة بن شعبه، ولید بن عقبه و عتبة بن ابی سفیان گفته شده است: روزی امام حسن در مجلس معاویه وارد شد، در آن مجلس این افراد حضور داشتند، هر یک از آن گروه بر بنی هاشم فخر فروخته و بنی هاشم را در انظار کوچک کردند و سخنانی درباره ایشان گفتند که برای امام حسن علیه السّلام ناگوار بود. امام علیه السّلام فرمود: من شخصیتی از بهترین شخصیت ها هستم، پدرانم گرامی ترین عرب هستند، ما دارای نسب پر افتخاری هستیم، ما دارای حسب با شخصیتی هستیم، ما از شاخه های درختی هستیم که بهترین شاخه ها را به وجود آورده است و میوه های پاکیزه ای داده، و بدن هایی قیام کننده تربیت نموده. اصل و ریشه اسلام و نبوت در آن درخت است، ما دارای مقام عالی و شامخ و دارای عزت و قدرت هستیم. ما دریاهایی هستیم که خشک نمی شوند و کوه هایی برافراشته که مقهور نخواهیم شد.

مروان به آن حضرت گفت: تو خود را ستایش کردی، مقام خود را بالا بردی، ای حسن! هیهات! به خدا قسم ما پادشاهانی والا مقام هستیم. افرادی مقتدر و راهنما که ممنوع و خانه نشین نخواهیم شد، تو نظیر عزت و قدرت ما را نداری، تو مقام و فخر ما را نخواهی داشت. آنگاه این شعر را سرود:

ما افرادی را که از لحاظ وقار پاکیزه بودند شفا دادیم. عزت و قدرت آنان به اشخاصی که به ما ملحق شوند خواهد رسید.

ماییم که غنیمت را گرفتیم و رد کردیم به جایی که باید رد کنیم، ماییم که دست پادشاهان را بستیم.

سپس مغیرة بن شعبه شروع به سخن کرد و گفت: من پدر تو را نصیحت کردم ولی نپذیرفت، اگر من قطع رحم را مکروه نمی دانستم، از اهالی شام می شدم. پدر تو می دانست که من به وسیله درشت خویی قبیله قیس و درایت طایفه ثقیف و تجربه هایی که در امور قبایل داشتند، می توانم شتران تشنه را از سر آب تشنه بازگردانم.

امام حسن علیه السّلام به سخن آمد و فرمود: ای مروان! آیا تو گمان می کنی من این سخنان را به خاطر ترس و ضعف و عجز گفتم؟ آیا تو می پنداری من خود را ستایش کردم، در صورتی که پسر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هستم، یا خواستم مقام خود را بالا ببرم، در صورتی که من بزرگ جوانان اهل بهشت هستم!؟

ص: 93

وَ غَیْرُ وَاحِدٍ مِنَ الْعُلَمَاءِ: فِی کَلَامٍ کَانَ بَیْنَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ بَیْنَ الْوَلِیدِ بْنِ عُقْبَةَ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام لَا أَلُومُکَ أَنْ تَسُبَّ عَلِیّاً وَ قَدْ جَلَدَکَ فِی الْخَمْرِ ثَمَانِینَ سَوْطاً وَ قَتَلَ أَبَاکَ صَبْراً بِأَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی یَوْمِ بَدْرٍ وَ قَدْ سَمَّاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی غَیْرِ آیَةٍ مُؤْمِناً وَ سَمَّاکَ فَاسِقاً وَ قَدْ قَالَ الشَّاعِرُ فِیکَ وَ فِی عَلِیٍّ علیه السلام (1):

أَنْزَلَ اللَّهُ فِی الْکِتَابِ عَلَیْنَا*** فِی عَلِیٍّ وَ فِی الْوَلِیدِ قُرْآناً

فَتَبَوَّأَ الْوَلِیدُ مَنْزِلَ کُفْرٍ*** وَ عَلِیٌّ تَبَوَّأَ الْإِیمَانَا

لَیْسَ مَنْ کَانَ مُؤْمِناً یَعْبُدُ اللَّهَ***کَمَنْ کَانَ فَاسِقاً خَوَّاناً

سَوْفَ یُدْعَی الْوَلِیدُ بَعْدَ قَلِیلٍ*** وَ عَلِیٌّ إِلَی الْجَزَاءِ عِیَاناً

فَعَلِیٌّ یُجْزَی هُنَاکَ جِنَاناً***وَ هُنَاکَ الْوَلِیدُ یُجْزَی هَوَاناً(2)

«7»

أَقُولُ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الْمَدَائِنِیُّ: طَلَبَ زِیَادٌ رَجُلًا مِنْ أَصْحَابِ الْحَسَنِ مِمَّنْ کَانَ فِی کِتَابِ الْأَمَانِ فَکَتَبَ إِلَیْهِ الْحَسَنُ مِنَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ إِلَی زِیَادٍ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ عَلِمْتَ مَا کُنَّا أَخَذْنَا مِنَ الْأَمَانِ لِأَصْحَابِنَا وَ قَدْ ذَکَرَ لِی فُلَانٌ أَنَّکَ تَعَرَّضْتَ لَهُ فَأُحِبُّ أَنْ لَا تَتَعَرَّضَ لَهُ إِلَّا بِخَیْرٍ وَ السَّلَامُ فَلَمَّا أَتَاهُ الْکِتَابُ وَ ذَلِکَ بَعْدَ أَنِ ادَّعَاهُ مُعَاوِیَةُ غَضِبَ حَیْثُ لَمْ یَنْسُبْهُ إِلَی أَبِی سُفْیَانَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مِنْ زِیَادِ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ إِلَی الْحَسَنِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّهُ أَتَانِی کِتَابُکَ فِی فَاسِقٍ یُؤْوِیهِ الْفُسَّاقُ مِنْ شِیعَتِکَ وَ شِیعَةِ أَبِیکَ وَ ایْمُ اللَّهِ لَأَطْلُبَنَّهُ بَیْنَ جِلْدِکَ وَ لَحْمِکَ وَ إِنَّ أَحَبَّ النَّاسِ إِلَیَّ لَحْماً أَنَا آکُلُهُ لِلَحْمٍ أَنْتَ مِنْهُ وَ السَّلَامُ فَلَمَّا قَرَأَ الْحَسَنُ الْکِتَابَ بَعَثَ بِهِ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَلَمَّا قَرَأَهُ غَضِبَ وَ کَتَبَ مِنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ إِلَی زِیَادٍ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ لَکَ رَأْیَیْنِ رَأْیاً مِنْ أَبِی سُفْیَانَ وَ رَأْیاً مِنْ سُمَیَّةَ فَأَمَّا رَأْیُکَ مِنْ أَبِی سُفْیَانَ فَحِلْمٌ وَ حَزْمٌ وَ أَمَّا رَأْیُکَ مِنْ سُمَیَّةَ فَمَا یَکُونُ مِنْ مِثْلِهَا إِنَّ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ کَتَبَ إِلَیَّ أَنَّکَ عَرَضْتَ لِصَاحِبِهِ فَلَا تَعَرَّضْ لَهُ فَإِنِّی

ص: 92


1- 1. نسب الاشعار فی التذکرة لسبط ابن الجوزی ص 115، الی حسان بن ثابت فی لفظ الحدیث فراجع.
2- 2. الأمالی المجلس 74 الرقم 4.

وای بر تو! کسی تکبر می کند که بخواهد شخصیت پست خود را بالا ببرد، کسی تفاخر می کند که بخواهد مقام خود را رفعت دهد، ولی ما اهل بیت رحمت، معدن کرم و بخشش، جایگاه خیر، گنجینه ایمان، نیزه اسلام و شمشیر دین هستیم. مادرت به عزایت بنشیند! چرا قبل از اینکه تو را دچار جزع و فزع کرده و نامی به تو بدهم که با آن از اسم خود بی نیاز شوی، سکوت اختیار ننمودی!؟ اما اینکه گفتی: غنیمت آوردی و پادشاهان را مغلوب نمودی. آیا این اعمال را در آن روزی که شکست خورده و ترسان بودی انجام دادی؟ آن روز غنیمت تو شکست تو بود، تو بودی که به طلحه بی وفایی کرده، او را فریب دادی و کشتی؛(1)

قباحت دارد! چقدر بی حیا هستی! مروان که جوابی نداشت سر خود را به زیر انداخت و مغیره همچنان مبهوت و متحیر بود.

آنگاه امام حسن متوجه او شد و فرمود: ای یک چشم ثقیف؛ تو از قبیله قریش نیستی که من با تو مفاخره کنم. وای بر تو! آیا مرا نمی شناسی! در حالی که من پسر بهترین و بزرگ ترین زنان هستم! پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله از علم خدا به ما تعلیم داد. آن بزرگوار علم تأویل قرآن و مشکلات احکام را به ما آموخت. عزت، قدرت و فرمان روایی، فخر و بزرگواری مال ماست. تو از آن گروهی هستی که نه در زمان جاهلیت حسب و نسبی برای آنان ثابت شد و نه از اسلام نصیبی داشتند. غلام فراری را در هنگام زد و خورد شیران ژیان و مبارزه اقران، با تفاخر چه کار!؟ ماییم که بزرگواریم، ماییم که حمایت کننده و پیشواییم. ماییم که حامی حیثیت و انسانیت هستیم، ماییم که ننگ و عار را از دامن خویش دور می کنیم، منم که پسر زنان نجیب و باکره هستم.

تو نسبت به بهترین وصی بهترین پیامبران بدگمان هستی و می خواستی او را نصیحت کنی، وی به عاجز بودن تو بیناتر و به ضعف تو داناتر بود. تو به خاطر کینه و حسادتی که در سینه و نیرنگ آشکاری که در چشم داری، بایستی دست رد به سینه خود بزنی. هیهات! علی این گونه نبود که افراد گمراه را تقویت کند(2). تو گمان می کنی اگر در جنگ صفین بودی، با درشت خویی قبیله قیس و سرسختی طایفه ثقیف چکار می توانستی بکنی؟

ص: 94


1- 1. ابن اثیر در اسد الغابة گفته است: باعث قتل طلحه، مروان بن حکم بود، زیرا وقتی که طلحه در میدان جنگ بود، تیری به زانوی او زد. آن ها زخمش را بستند، پایش ورم کرد و هنگامی که او را رها کردند، خونش جاری شد. مروان گفت: او را رها کنید، این تیری است که خداوند فرستاده است، در نهایت طلحه در اثر این جراحت مرد و مروان گفت: از امروز به بعد خونخواهی نخواهم کرد و بعد نزد ابان بن عثمان رفت و به او گفت: من یکی از قاتلان پدرت را کشتم و تو را از انجام این کار بی نیاز کردم.
2- 2. هنگامی که عثمان کشته شد و مردم با علی علیه السلام بیعت کردند، مغیرة بن شعبة نزد امام آمد و گفت: ای امیر مؤمنان! من نصیحتی برای تو دارم، فرمود: آن چیست؟ گفت: اگر می خواهی کارها به خوبی پیش برود، طلحه ابن عبید الله را برای امارت کوفه و زبیر بن عوام را برای امارت بصره به کار بگیر و بعد معاویه را به شام بفرست تا مطیع تو باشد، و زمانی که خلافت تو ثبات یافت، آن را هر گونه می خواهی اداره کن. امام پیشنهاد وی را نپذیرفت و فرمود: اگر معاویه را در آن چه در دست اوست باقی بگذارم، در واقع گمراهان را تقویت کرده ام. مراجعه کنید به استیعاب، ذیل اصابة 3: 371

لَمْ أَجْعَلْ لَکَ عَلَیْهِ سَبِیلًا.

«8»

ج، [الإحتجاج] مُفَاخَرَةُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام عَلَی مُعَاوِیَةَ وَ مَرْوَانَ بْنِ الْحَکَمِ وَ الْمُغِیرَةِ بْنِ شُعْبَةَ وَ الْوَلِیدِ بْنِ عُقْبَةَ وَ عُتْبَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ أَجْمَعِینَ قِیلَ: وَفَدَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام عَلَی مُعَاوِیَةَ فَحَضَرَ مَجْلِسَهُ وَ إِذَا عِنْدَهُ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ فَفَخَرَ کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ عَلَی بَنِی هَاشِمٍ فَوَضَعُوا مِنْهُمْ وَ ذَکَرُوا أَشْیَاءَ سَاءَتِ الْحَسَنَ علیه السلام وَ بَلَغَتْ مِنْهُ فَقَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام أَنَا شُعْبَةٌ مِنْ خَیْرِ الشُّعَبِ آبَائِی أَکْرَمُ الْعَرَبِ لَنَا الْفَخْرُ وَ النَّسَبُ وَ السَّمَاحَةُ عِنْدَ الْحَسَبِ مِنْ خَیْرِ شَجَرَةٍ أَنْبَتَتْ فُرُوعاً نَامِیَةً وَ أَثْمَاراً زَاکِیَةً وَ أَبْدَاناً قَائِمَةً فِیهَا أَصْلُ الْإِسْلَامِ وَ عِلْمُ النُّبُوَّةِ فَعَلَوْنَا حِینَ شَمَخَ بِنَا الْفَخْرُ وَ اسْتَطَلْنَا حِینَ امْتَنَعَ مِنَّا الْعِزُّ بُحُورٌ زَاخِرَةٌ لَا تُنْزَفُ وَ جِبَالٌ شَامِخَةٌ لَا تُقْهَرُ فَقَالَ مَرْوَانُ مَدَحْتَ نَفْسَکَ وَ شَمَخْتَ بِأَنْفِکَ هَیْهَاتَ یَا حَسَنُ نَحْنُ وَ اللَّهِ الْمُلُوکُ السَّادَةُ وَ الْأَعِزَّةُ الْقَادَةُ- لَا نَنْحَجِزُ(1) فَلَیْسَ لَکَ مِثْلُ عِزِّنَا وَ لَا فَخْرٌ کَفَخْرِنَا ثُمَّ أَنْشَأَ یَقُولُ:

شَفَیْنَا أَنْفُساً طَابَتْ وَقُوراً***فَنَالَتْ عِزَّهَا فِیمَنْ یَلِینَا

وَ أُبْنَا بِالْغَنِیمَةِ حَیْثُ أُبْنَا***وَ أُبْنَا بِالْمُلُوکِ مُقَرَّنِینَا(2)

ثُمَّ تَکَلَّمَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ فَقَالَ نَصَحْتُ لِأَبِیکَ فَلَمْ یَقْبَلِ النُّصْحَ لَوْ لَا کَرَاهِیَةُ قَطْعِ الْقَرَابَةِ لَکُنْتُ فِی جُمْلَةِ أَهْلِ الشَّامِ فَکَانَ یَعْلَمُ أَبُوکَ أَنِّی أُصْدِرُ الْوُرَّادَ عَنْ مَنَاهِلِهَا بِزَعَارَّةِ قَیْسٍ وَ حِلْمِ ثَقِیفٍ وَ تَجَارِبِهَا لِلْأُمُورِ عَلَی القَبَائِلِ.

فَتَکَلَّمَ الْحَسَنُ علیه السلام فَقَالَ یَا مَرْوَانُ أَ جُبْناً وَ خَوَراً وَ ضَعْفاً وَ عَجْزاً أَ تَزْعُمُ أَنِّی مَدَحْتُ نَفْسِی وَ أَنَا ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ شَمَخْتُ بِأَنْفِی وَ أَنَا سَیِّدُ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ

ص: 93


1- 1. فی المصدر ص 144:« لا ننحجن» و معنی الانحجان: الانعطاف و الاعوجاج و لکن الأظهر ما اختاره المصنّف- رضوان اللّه علیه- حیث یجی ء فی کلامه علیه السلام ردا علی مروان:« و انحجزت مذعورا».
2- 2. قوله:« ابنا» من الإیاب.

مادرت به عزایت بنشیند! آیا با عجز و ناتوانی که در زمان جنگ داشتی؟ یا با فراری که در هنگام مبارزات می کردی؟ به خدا قسم اگر پنجه های پر قدرت حضرت علی علیه السّلام تو را می گرفت می فهمیدی که هیچ قدرتی نمی توانست مانع آن حضرت شود و زنان گریه کننده سخت بر تو گریان می شدند.

اما درشت خویی قبیله قیس! تو را با قبیله قیس چه کار؟ جز این نیست که تو غلامی هستی که ثقیف نامیده شده و خود را به طایفه ثقیف ملحق نموده ای، برای اینکه شخصیتی به دست آوری. فکر دیگری بکن، زیرا تو از مردان ثقیف نیستی. تو برای دام نهادن جهت شکار و تدبیر طویله گوسفندان لایق تری از اینکه بخواهی جنگجو باشی. غلامان چه عقل و درایتی دارند؟

تو آرزوی روبرو شدن با امیر المؤمنین علی علیه السّلام را داری؟ علی همان است که شناختی، علی شیری شجاع و زهری کشنده بود که جز شخص شجاع، احدی در هنگام نیزه زدن و مبارزه تاب مقاومت در برابر او را نداشت. پس چگونه کفتار پتیاره می تواند قصد او کند و چطور سرگین غلطانی که به قهقرا بر می گردد می تواند به او دست یابد. اما نسبت تو با شخصیت های بزرگ شناخته نشده و قرابت تو با آنان نامعلوم است. قرابت تو با ایشان نظیر قرابت حیوانات دریایی است با آهوان صحرایی، بلکه تو از لحاظ حسب و نسب با آنان، از قرابت این دو دسته حیوان دورتر هستی.

پس از این گفتگوها مغیره از جا پرید، در حالی که امام حسن علیه السّلام می فرمود: اگر با وجود بی لیاقتی بنی امیه با آن ها سخن گفتیم معذوریم، چرا که ما پیش از آن ها با غلامان هم کلام شدیم. معاویه به مغیره گفت: برگرد! زیرا گردن کشان نمی توانند در برابر فرزندان عبد المطلب مقاومت کنند و افراد بزرگ منش قادر نیستند با ایشان مفاخره نمایند. آنگاه معاویه امام حسن را قسم داد که سکوت کند و امام سکوت کرد(1).

توضیح

جوهری گفته است: «زخر الوادی» یعنی امتداد و ارتفاع یافت، گفته می شود: «بحر زاخر» یعنی دریای مرتفع. «نزفت ماءالبئر نزفا» آب چاه را استخراج کردم یعنی کل آن را تمام کردم، که گاه نزفت مفعول می گیرد و گاه نمی گیرد. گفته می شود:

ص: 95


1- 1. احتجاج: 144

وَ إِنَّمَا یَبْذَخُ وَ یَتَکَبَّرُ وَیْلَکَ مَنْ یُرِیدُ رَفْعَ نَفْسِهِ وَ یَتَبَجَّحُ مَنْ یُرِیدُ الِاسْتِطَالَةَ فَأَمَّا نَحْنُ فَأَهْلُ بَیْتِ الرَّحْمَةِ وَ مَعْدِنُ الْکَرَامَةِ وَ مَوْضِعُ الْخِیَرَةِ وَ کَنْزُ الْإِیمَانِ وَ رُمْحُ الْإِسْلَامِ وَ سَیْفُ الدِّینِ أَ لَا تَصْمُتُ ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ قَبْلَ أَنْ أَرْمِیَکَ بِالْهَوَائِلِ وَ أَسِمَکَ بِمِیسَمٍ تَسْتَغْنِی بِهِ عَنِ اسْمِکَ.

فَأَمَّا إِیَابُکَ بِالنِّهَابِ وَ الْمُلُوکِ أَ فِی الْیَوْمِ الَّذِی وُلِّیتَ فِیهِ مَهْزُوماً وَ انْحَجَزْتَ مَذْعُوراً فَکَانَتْ غَنِیمَتُکَ هَزِیمَتَکَ وَ غَدْرُکَ بِطَلْحَةَ حِینَ غَدَرْتَ بِهِ فَقَتَلْتَهُ قُبْحاً لَکَ (1) مَا أَغْلَظَ جِلْدَةَ وَجْهِکَ (2) فَنَکَسَ مَرْوَانُ رَأْسَهُ وَ بَقِیَ الْمُغِیرَةُ مَبْهُوتاً فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ الْحَسَنُ علیه السلام فَقَالَ یَا أَعْوَرَ ثَقِیفٍ مَا أَنْتَ مِنْ قُرَیْشٍ فَأُفَاخِرَکَ أَ جَهِلْتَنِی یَا وَیْحَکَ وَ أَنَا ابْنُ خِیَرَةِ الْإِمَاءِ وَ سَیِّدَةِ النِّسَاءِ غَذَّانَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بِعِلْمِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَعَلَّمَنَا تَأْوِیلَ الْقُرْآنِ وَ مُشْکِلَاتِ الْأَحْکَامِ لَنَا الْعِزَّةُ الْغَلْبَاءُ وَ الْکَلِمَةُ الْعُلْیَاءُ وَ الْفَخْرُ وَ السَّنَاءُ وَ أَنْتَ مِنْ قَوْمٍ لَمْ یَثْبُتْ لَهُمْ فِی الْجَاهِلِیَّةِ نَسَبٌ وَ لَا لَهُمْ فِی الْإِسْلَامِ نَصِیبٌ عَبْدٌ آبِقٌ مَا لَهُ وَ الِافْتِخَارَ عِنْدَ مُصَادَمَةِ اللُّیُوثِ وَ مُجَاحَشَةِ الْأَقْرَانِ نَحْنُ السَّادَةُ وَ نَحْنُ الْمَذَاوِیدُ الْقَادَةُ نَحْمِی الذِّمَارَ وَ نَنْفِی عَنْ سَاحَتِنَا الْعَارَ وَ أَنَا ابْنُ نَجِیبَاتِ الْأَبْکَارِ ثُمَّ أَشَرْتَ زَعَمْتَ بِخَیْرِ وَصِیِّ خَیْرِ الْأَنْبِیَاءِ کَانَ هُوَ بِعَجْزِکَ أَبْصَرَ وَ بِخَوَرِکَ أَعْلَمَ وَ کُنْتَ لِلرَّدِّ عَلَیْکَ مِنْهُ أَهْلًا لِوَغْرِکَ فِی صَدْرِکَ وَ بُدُوِّ الْغَدْرِ فِی عَیْنِکَ هَیْهَاتَ لَمْ یَکُنْ لِیَتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً(3) وَ زَعَمْتَ لَوْ أَنَّکَ کُنْتَ بِصِفِّینَ بِزَعَارَّةِ قَیْسٍ وَ حِلْمِ ثَقِیفٍ

ص: 94


1- 1. قال ابن الأثیر فی أسد الغابة: و کان سبب قتل طلحة أن مروان بن الحکم رماه بسهم فی رکبته- حین هو واقف فی المعرکة- فجعلوا إذا أمسکوا فم الجرح انتفخت رجله و إذا ترکوه جری الدم فقال: دعوه فانما هو سهم أرسله اللّه فمات منه، و قال مروان: لا اطلب بثأری بعد الیوم و التفت إلی أبان بن عثمان فقال: قد کفیت بعض قتلة أبیک.
2- 2. کنایة عن قلة الحیاء.
3- 3. لما قتل عثمان و بایع الناس علیا دخل المغیرة بن شعبة فقال: یا أمیر المؤمنین ان لک عندی نصیحة، قال: و ما هی؟ قال: ان أردت أن یستقیم لک الامر فاستعمل طلحة. ابن عبید اللّه علی الکوفة و الزبیر بن العوام علی البصرة و ابعث معاویة بعده علی الشام حتّی تلزمه طاعتک، فإذا استقر لک الخلافة فأدرکها کیف شئت برأیک، فلم یقبل عنه ذلک و قال ان أقررت معاویة علی ما فی یده، کنت متخذ المضلین عضدا. راجع الاستیعاب بذیل الإصابة ج 3 ص 371.

«الجبال الشوامخ» مترادف شواهق است به معنای مرتفع. شمخ الرحل بأنفه یعنی تکبر ورزید.

«انحجاز» یعنی امتناع. «الإصدار»: ارجاع. «المنهل» چشمه آبی که شترها در چراگاه وارد آن می شوند. گفته امام علیه السّلام: «أجبناً» آیا گمان می کنی که این حرف را از سر ترس می زنم. «الخور» یعنی ضعف و «البذخ» یعنی کبر، قد بذخ با کسره و تبذّخ یعنی تکبر ورزید و خود را بالا برد. «البجح» به تقدیم جیم بر حاء یعنی شادی و بجّحته أنا تبجیحاً فتبجّح یعنی او را خوشحال کردم پس شاد شد. «الهوائل» پناهگاه ها. «الإیاب» رجوع و بازگشت است. «النهب» غنیمت و جمع نهاب با کسره است، که اشاره دارد به گفته او «و ابنا بالغنیمة».

«المجاحشة» دفاع متقابل از یکدیگر. الذائد الحامی الدافع، مذواد اسم مبالغه آن است و جوهری گفته است: فلان حامی الذّمار یعنی فلانی از حریم و آبرو حمایت می کند، فلان أمنع ذمارا من فلان، یعنی فلانی حمایت از فلانی را منع کرد. گفته می شود: الذمار ماوراء الرجل، یعنی آنچه شایسته است از آن حمایت شود، زیرا آن ها گفتند (حامی الذّمار) حمایت کننده از حریم و آبرو، همچنان که گفتند (حامی الحقیقة) حامی حقیقت.

«الوغر» با فتحه یعنی کینه و دشمنی بسیار و «بدو الغدر» آشکار کردن آن است. «الأشاجع» ریشه انگشتان است، قسمتی که به عصب کف دست متصل می شود و التفاف الأشاجع: کنایه از توانایی و اقتدار است. «المرنّات البواکی» زنانی که هنگام مصیبت فریاد می زنند؛ و «الهلع» ترس بسیار شدید است؛ و «الزرائب» جمع زریبة است به معنای مصیبت. و (هی الطنفسة و حظیرة الغنم) او در جایگاه گوسفندان است و هر دو کلمه با هم مناسبت دارند. در برخی نسخه ها آمده است (الزرانب) که جمع زرنب و به معنای فرج زن می باشد.

«القیون» جمع القین به معنای عبد، یا آهنگر یا سازنده است ولی اکثراً اگر به معنای اولی (عبد) باشد، جمع آن به صورت قیان است که این معنا مناسبت بیشتری با فضای متن دارد. «البسالة» شجاعت است و (قد بسل فهو باسل) یعنی او قهرمان است. «بنات الماء» حیواناتی هستند که در آب متولد می شوند و یا پرندگان دریایی. مطرزی گفته است: بنات الماء من الطیر استعاره است، عبارت «عذرنا» مجهول و به معنای آن است که ما معذوریم اگر بعد هم کلام شدن با غلامان، آن ها را آزار دادیم و به خاطر آن چه بر سر ما آوردند، آن ها را مجازات کردیم. جزری در مورد این عبارت گفته است: «من یعذرنی من رجل قد بلغنی عنه کذا و کذا» یعنی چه کسی عذر مرا می پذیرد و مرا سرزنش نمی کند، اگر این فرد را به خاطر اعمال ناشایستش مجازات کنم. احتمال دارد این کلمه (تحاورنا) باشد با حاء از مصدر محاورة به این معنا که؛ اگر با وجود بی لیاقتی بنی امیه با آن ها سخن گفتیم معذوریم چرا که ما پیش از

ص: 96

فِی مَا ذَا ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ أَ بِعَجْزٍ عِنْدَ الْمَقَامَاتِ وَ فِرَارِکَ عِنْدَ الْمُجَاحَشَاتِ أَمَا وَ اللَّهِ لَوِ الْتَفَّتْ عَلَیْکَ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ الْأَشَاجِعُ لَعَلِمْتَ أَنَّهُ لَا یَمْنَعُهُ مِنْکَ الْمَوَانِعُ وَ لَقَامَتْ عَلَیْکَ الْمُرِنَّاتُ الْهَوَالِعُ وَ أَمَّا زَعَارَّةُ قَیْسٍ فَمَا أَنْتَ وَ قَیْساً إِنَّمَا أَنْتَ عَبْدٌ آبِقٌ فَتُسَمَّی ثَقِیفاً(1) فَاحْتَلْ لِنَفْسِکَ مِنْ غَیْرِهَا فَلَسْتَ مِنْ رِجَالِهَا أَنْتَ بِمُعَالَجَةِ الشُّرُکِ (2) وَ مَوَالِجِ الزَّرَائِبِ أَعْرَفُ مِنْکَ بِالْحُرُوبِ فَأَیُّ الْحِلْمِ عِنْدَ الْعَبِیدِ الْقُیُونِ ثُمَّ تَمَنَّیْتَ لِقَاءَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَذَاکَ مَنْ قَدْ عَرَفْتَ أَسَدٌ بَاسِلٌ وَ سَمٌّ قَاتِلٌ- لَا تُقَاوِمُهُ الْأَبَالِسَةُ عِنْدَ الطَّعْنِ وَ الْمُخَالَسَةِ فَکَیْفَ تَرُومُهُ الضِّبْعَانُ وَ تَنَاوَلُهُ الْجِعْلَانُ بِمِشْیَتِهَا الْقَهْقَرَی وَ أَمَّا وَصْلَتُکَ فَمَنْکُولَةٌ(3) وَ قَرَابَتُکَ فَمَجْهُولَةٌ وَ مَا رَحِمُکَ مِنْهُ إِلَّا کَبَنَاتِ الْمَاءِ مِنْ خَشَفَانِ الظِّبَا بَلْ أَنْتَ أَبْعَدُ مِنْهُ نَسَباً فَوَثَبَ الْمُغِیرَةُ وَ الْحَسَنُ علیه السلام یَقُولُ عُذِرْنَا مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ أَنْ تَجَاوَرْنَا بَعْدَ مُنَاطَقَةِ الْقُیُونِ وَ مُفَاخَرَةِ الْعَبِیدِ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ ارْجِعْ یَا مُغِیرَةُ هَؤُلَاءِ بَنُو عَبْدِ مَنَافٍ- لَا تُقَاوِمُهُمُ الصَّنَادِیدُ وَ لَا تُفَاخِرُهُمُ الْمَذَاوِیدُ ثُمَّ أَقْسَمَ عَلَی الْحَسَنِ علیه السلام بِالسُّکُوتِ فَسَکَتَ.

إیضاح

قال الجوهری زخر الوادی إذا امتد جدا و ارتفع یقال بحر زاخر و قال نزفت ماء البئر نزفا أی نزحته کله یتعدی و لا یتعدی و قال:

ص: 95


1- 1. فی المصدر:« عبد آبق فثقف» و کلاهما بمعنی.
2- 2. اما بضمتین جمع الشراک: و هو سیر النعل علی ظهر القدم، أو بفتحتین: و هو حبائل الصید.
3- 3. فی المصدر ص 144:« و أمّا وصلتک فمنکورة».

آن ها با غلامان هم کلام شدیم.

روایت 9.

احتجاج: سلیم ابن قیس روایت می کند: از عبد اللّه بن جعفر بن ابی طالب شنیدم که می فرمود: معاویه به من گفت: تو چقدر به امام حسن و امام حسین احترام می گذاری! در صورتی که ایشان از تو بهتر نیستند و پدر آنان هم از پدر تو بهتر نبود، اگر فاطمه علیها السّلام دختر پیغمبر اسلام نمی بود من می گفتم: مادر تو که اسماء دختر عمیس است کمتر از مادر حسنین نبود. عبد اللّه بن جعفر می گوید: من از سخن معاویة خشمگین شدم و نتوانستم خودداری نمایم، لذا به وی گفتم: تو حسنین علیهما السّلام و پدر و مادر ایشان را نمی شناسی؟ به خدا قسم که حسنین علیهما السّلام از من بهترند و پدر ایشان از پدر من و مادرشان از مادر من بهترند. من در زمان کودکی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله شنیدم که در باره حسنین علیهما السّلام و پدرشان علی علیه السّلام توصیه و سفارش می کرد و من آن توصیه را حفظ کرده و به ذهن خویشتن سپردم.

معاویه گفت: غیر از حسنین و عبد اللّه بن جعفر و ابن عباس و برادرش فضل، کسی در مجلس نیست، آنچه را که در باره ایشان شنیده ای بگو، به خدا قسم که تو دروغگو نیستی. عبد اللّه بن جعفر گفت: مقام آنان بالاتر از آن است که تو گمان می کنی. معاویه گفت: حتی اگر از کوه احد و حرا هم مهم تر باشد بگو، زیرا مادامی که کسی از اهل شام در مجلس نباشد من باکی ندارم. اما از آن جا که خدا سرکش شما (یعنی حضرت علی علیه السّلام) را کشت و جمع شما را پراکنده نمود و مقام خلافت نصیب کسانی که شایستگی آن را داشتند شد و در معدن اصلی خود جای گرفت، بنابراین از آنچه که شما بگویید باکی نداریم و از این ادعاها ضرری به ما نخواهد رسید.

عبد اللّه بن جعفر گفت: از پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله شنیدم که می فرمود: من به مؤمنین از خود ایشان سزاوارترم و کسی که من از خود او بر وی سزاوارتر باشم، یا علی! تو نیز از خود او بر او سزاوارتر خواهی بود. پیامبر خدا این موضوع را در حالی فرمود: که حضرت علی علیه السّلام، حسن، حسین، عمر بن ام سلمه، اسامة بن زید، فاطمة علیها السّلام، ام ایمن، ابوذر، مقداد و زبیر بن عوام در خانه و نزد آن حضرت بودند، آنگاه حضرت رسول به بازوی حضرت علی علیه السّلام زد و سه مرتبه همان سخن را تکرار کرد. سپس امامت کلیه دوازده امام را به صراحت شرح داد.

سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: امت من به تعداد دوازده پیشوا خواهد داشت که کلیه آنان گمراه و گمراه کننده اند. تعداد ده نفر از آنان از بنی امیه و دو نفر از ایشان از قریش هستند. گناه همه آن دوازده نفر و گناه آن افرادی را که گمراه می کنند بر گردن آن دو نفر است. آنگاه حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله نام آن دو نفر و نام آن ده نفر را برد .

معاویه گفت: نام آنان را برای ما بگو. گفت: فلان و فلان و فلان و صاحب سلسله و پسرش که از آل

ص: 97

الجبال الشوامخ هی الشواهق و شمخ الرجل بأنفه تکبر انتهی.

و الانحجاز الامتناع و الإصدار الإرجاع و المنهل عین ماء ترده الإبل فی المراعی قوله علیه السلام أ جبنا أی أ تزعم أنی أقول هذا جبنا و الخور بالتحریک الضعف و البذخ الکبر و قد بذخ بالکسر و تبذخ أی تکبر و علا و البجح بتقدیم الجیم علی الحاء الفرح و بجحته أنا تبجیحا فتبجح أی أفرحته ففرح و الهوائل المفزعات و الإیاب الرجوع و النهب الغنیمة و الجمع النهاب بالکسر إشارة إلی قوله و أبنا بالغنیمة.

و المجاحشة المدافعة و الذائد الحامی الدافع و المذواد مبالغة فیه و قال الجوهری فلان حامی الذمار أی إذا ذمر و غضب حمی و فلان أمنع ذمارا من فلان و یقال الذمار ما وراء الرجل مما یحق علیه أن یحمیه لأنهم قالوا حامی الذمار کما قالوا حامی الحقیقة انتهی.

و الوغر بالفتح و بالتحریک الضغن و الحقد و بدو الغدر ظهوره و الأشاجع أصول الأصابع التی تتصل بعصب ظاهر الکف و التفاف الأشاجع کنایة عن التمکن و الاقتدار منه و المرنات البواکی الصائحات عند المصیبة و الهلع أفحش الجزع و الزرائب جمع الزریبة و هی الطنفسة و حظیرة الغنم و کلاهما مناسبان و فی بعض النسخ الزرانب و هو جمع الزرنب فرج المرأة.

و القیون جمع القین بمعنی العبد أو الحداد و الصانع و أکثر ما یجمع بالمعنی الأول علی قیان لکنه أنسب بالمقام و البسالة الشجاعة و قد بسل فهو باسل أی بطل و بنات الماء الحیوانات المتولدة فیه أو طیوره و قال المطرزی و بنات الماء من الطیر استعارة قوله علیه السلام عذرنا علی بناء المفعول أی صرنا معذورین إن آذیناهم و کافیناهم بعد المجاورة لما فعلوا بنا من مناطقة القیون قال الجزری فیه من یعذرنی من رجل قد بلغنی عنه کذا و کذا أی من یقوم بعذری إن کافأته علی سوء صنیعه فلا یلومنی و یحتمل أن یکون تحاورنا بالحاء المهملة من المحاورة أی إن تکلمنا مع بنی أمیة مع عدم قابلیتهم لذلک فنحن معذورون بعد

ص: 96

ابو سفیان است و هفت نفر از فرزندان حکم بن ابی العاص که اولین آن ها مروان است.

معاویه گفت: اگر مطلبی که تو می گویی درست باشد، یقیناً من و آن سه نفری که قبل از من بودند و عموم افرادی که از این امت دوست دار آنان باشند هلاک شده ایم. و نیز آن مهاجرین و انصاری که از اصحاب پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله هستند و عموم تابعین، غیر از شما اهل بیت و شیعیان شما هلاک شده اند. عبد اللّه جعفر گفت: به خدا قسم سخنی که گفتم حق است و آن را از پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و آله شنیدم.

معاویه متوجه امام حسن و امام حسین و ابن عباس شد و گفت: عبد اللّه بن جعفر چه می گوید!؟ ابن عباس به معاویه که برای اولین بار وارد مدینه شده بود و مردم بعد از قتل علی علیه السّلام در اطراف وی جمع شده بودند گفت: نزد آن افرادی که نامشان را عبد اللّه جعفر برد بفرست تا از ایشان جویا شوند، معاویه نزد عمر بن ام سلمه و اسامه فرستاد، آنان همه شهادت دادند و گفتند: ما این موضوع را از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله همان طور شنیدیم که عبد اللّه جعفر شنیده است(1).

سپس معاویه متوجه امام حسن، امام حسین، ابن عباس، فضل، ابن ام سلمه و اسامه شد و گفت: کلیه شما بر همین عقیده هستید که عبد اللّه جعفر می گوید؟ گفتند: آری. معاویه گفت: ای فرزندان عبد المطلب! شما ادعای بزرگی کردید و به حجتی قوی استدلال می کنید، اگر این ادعای شما حق باشد، باید بر این امر صبر کرده و آن را مخفی کنید، مردم در غفلت و بی خبری سر می کنند. اگر مطلبی که شما می گویید حق باشد، امت اسلام هلاک شده، از دین و مذهب خود باز گشته، به خدا کافر شده و پیغمبر خود را انکار نموده است، فقط شما اهل بیت و شیعیان شما نجات یافته اید، و شیعیان شما در میان مردم قلیل و اندک هستند .

بعد از این جریان ابن عباس متوجه معاویه شد و به وی گفت: خداوند در قرآن فرموده است:«و قلیل من عبادی الشکور»(2)

،«تعداد اندکی از بندگان من سپاسگزارند.» و نیز می فرماید: «و قلیل ماهم»(3)،

«ایشان اندک هستند.» ای معاویه! تعجب مطلبی که از من می شنوی بیشتر از داستان بنی اسرائیل است؟ زیرا ساحرین بنی اسرائیل به فرعون گفتند: «فاقض ما أنت قاض»(4)،

«هر حکمی می خواهی بکن.» آنگاه به حضرت موسی علیه السّلام ایمان آوردند و آن بزرگوار را تصدیق کردند. سپس حضرت موسی آنان را با افرادی از بنی اسرائیل که پیرو ایشان شدند به دریا برده و از آن عبور داد و عجایبی را به ایشان نشان داد، آنان موسی و تورات را تصدیق کردند و به دین آن بزرگوار اقرار نمودند. سپس وقتی از بت هایی که مورد پرستش گروهی قرار گرفته بودند عبور کردند، به موسی علیه السّلام گفتند: «اجعل لنا إلها کما لهم آلهة قال إنّکم قوم تجهلون»(5)، «گفتند: ای موسی، همان گونه که برای آنان خدایانی است، برای ما [نیز] خدایی قرار ده. گفت: به راستی که شما گروهی نادانی هستید.»

آنگاه عموم آنان غیر از هارون گوساله پرست شدند

ص: 98


1- 1. تا این قسمت از حدیث را در کافی 1: 529 با کمی تغییر خواهید یافت، که به سلیم ابن قیس نسبت داده است،
2- 1. سبأ/ 13
3- 2. ص/ 24
4- 3. طه/ 72
5- 4. اعراف/ 138

محاورة القیون.

«9»

ج، [الإحتجاج] رَوَی سُلَیْمُ بْنُ قَیْسٍ قَالَ سَمِعْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی مُعَاوِیَةُ مَا أَشَدَّ تَعْظِیمَکَ لِلْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ مَا هُمَا بِخَیْرٍ مِنْکَ وَ لَا أَبُوهُمَا بِخَیْرٍ مِنْ أَبِیکَ لَوْ لَا أَنَّ فَاطِمَةَ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَقُلْتُ مَا أُمُّکَ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ بِدُونِهَا قَالَ فَغَضِبْتُ مِنْ مَقَالَتِهِ وَ أَخَذَنِی مَا لَا أَمْلِکُ فَقُلْتُ إِنَّکَ لَقَلِیلُ الْمَعْرِفَةِ بِهِمَا وَ بِأَبِیهِمَا وَ أُمِّهِمَا بَلَی وَ اللَّهِ هُمَا خَیْرٌ مِنِّی وَ أَبُوهُمَا خَیْرٌ مِنْ أَبِی وَ أُمُّهُمَا خَیْرٌ مِنْ أُمِّی وَ لَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یَقُولُ فِیهِمَا وَ فِی أَبِیهِمَا وَ أَنَا غُلَامٌ فَحَفِظْتُهُ مِنْهُ وَ وَعَیْتُهُ.

فَقَالَ مُعَاوِیَةُ وَ لَیْسَ فِی الْمَجْلِسِ غَیْرُ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ ابْنِ جَعْفَرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ أَخِیهِ الْفَضْلِ هَاتِ مَا سَمِعْتَ فَوَ اللَّهِ مَا أَنْتَ بِکَذَّابٍ فَقَالَ إِنَّهُ أَعْظَمُ مِمَّا فِی نَفْسِکَ قَالَ وَ إِنْ کَانَ أَعْظَمَ مِنْ أُحُدٍ وَ حَرَی فَإِنَّهُ مَا لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ لَا أُبَالِی أَمَّا إِذَا قَتَلَ اللَّهُ طَاغِیَتَکُمْ وَ فَرَّقَ جَمْعَکُمْ وَ صَارَ الْأَمْرُ فِی أَهْلِهِ وَ مَعْدِنِهِ فَلَا نُبَالِی مَا قُلْتُمْ وَ لَا یَضُرُّنَا مَا ادَّعَیْتُمْ.

قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یَقُولُ أَنَا أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ مَنْ کُنْتُ أَوْلَی بِهِ مِنْ نَفْسِهِ فَأَنْتَ یَا أَخِی أَوْلَی بِهِ مِنْ نَفْسِهِ وَ عَلِیٌّ بَیْنَ یَدَیْهِ علیه السلام فِی الْبَیْتِ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ عُمَرُ ابْنُ أُمِّ سَلَمَةَ وَ أُسَامَةُ بْنُ زَیْدٍ(1) وَ فِی الْبَیْتِ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ أُمُّ أَیْمَنَ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ الزُّبَیْرُ بْنُ الْعَوَّامِ وَ ضَرَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَلَی عَضُدِهِ وَ أَعَادَ مَا قَالَ فِیهِ ثَلَاثاً ثُمَّ نَصَّ بِالْإِمَامَةِ عَلَی الْأَئِمَّةِ تَمَامَ الِاثْنَیْ عَشَرَ علیهم السلام ثُمَّ قَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ لِأُمَّتِی اثْنَا عَشَرَ إِمَامَ ضَلَالَةٍ کُلُّهُمْ ضَالٌّ مُضِلٌّ عَشَرَةٌ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ وَ رَجُلَانِ مِنْ قُرَیْشٍ وِزْرُ جَمِیعِ الِاثْنَیْ عَشَرَ وَ مَا أَضَلُّوا فِی أَعْنَاقِهِمَا ثُمَّ سَمَّاهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ سَمَّی الْعَشَرَةَ مَعَهُمَا قَالَ فَسَمِّهِمْ لَنَا قَالَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ صَاحِبُ السِّلْسِلَةِ وَ ابْنُهُ مِنْ آلِ

ص: 97


1- 1. ما بین العلامتین ساقط عن نسخة کمبانیّ، موجود فی نسخة المصنّف و المصدر ص 146.

و گفتند: «هذا إلهکم و إله موسی»(1)، «این گوساله خدای شما و خدای موسی است.» پس از این جریان حضرت موسی به آنان فرمود: «ادخلوا الأرض المقدسة»(2)، «به سرزمین مقدس وارد شوید.» ایشان آن جوابی را دادند که خداوند داستان آن را شرح داده است. نهایتا حضرت موسی فرمود: «ربّ إنّی لا أملک إلا نفسی و أخی فافرق بیننا و بین قوم الفاسقین»(3)، «پروردگارا! من تنها اختیار خود و برادرم را دارم، پس میان ما و میان این قوم نافرمان جدایی بینداز.» متابعت کردن این امت از مردانی که آنان را بالا بردند و از ایشان اطاعت نمودند، همان افرادی که با رسول خدا سوابقی داشتند و نزد آن حضرت مقام و منزلتی داشتند و خویشاوندانی که به دین حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و قرآن اقرار کردند و تکبر و حسد آنان را وادار نمود که با امام و ولی خود مخالفت نمایند، تعجب بیشتری ندارد از آن گروهی که از زر و زیور خویش گوساله ای ساختند و آن را مورد پرستش قرار دادند و سجده کردند و گمان نمودند آن گوساله پروردگار جهانیان است و همه غیر از هارون به این امر معتقد شدند.

گروهی با صاحب و سرور ما (یعنی حضرت علی علیه السّلام) که برای پیامبر ما نظیر هارون بود برای موسی، باقی ماندند که عبارت بودند از سلمان و ابوذر و مقداد و زبیر، آنگاه زبیر به حضرت علی پشت کرد و آن سه نفر با حضرت علی علیه السلام باقی ماندند تا خدا را ملاقات کردند.

ای معاویه! تو تعجب می کنی از اینکه خداوند نام هر یک از امامان را ببرد، همان امامانی که پیامبر خدا در روز غدیر خم و مواطن دیگر امامت آنان را ثابت کرد و به وسیله همان امامان با آن مردم اتمام حجت نمود و مردم را به اطاعت ایشان مأمور کرد و خبر داد. اولین ایشان حضرت علی بن ابی طالب است که بعد از حضرت رسول مولای هر مرد و زن مؤمنی است و فرمود: علی بعد از من در میان امت، جانشین و وصی من است. پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در روز وفاتش لشکری فرستاد و فرمود: جعفر بن ابی طالب امیر لشکر باشد، اگر او کشته شد زید و اگر زید هم کشته گردید، عبد اللّه بن رواحه امیر لشکر باشد و همه آنان شهید شدند. پیامبری که برای یک جنگ تعداد سه خلیفه تعیین می کند، باز هم تو می گویی امت خویش را رها می کند و بعد از خود جانشینی برای آنان تعیین نمی کند! تا کار به جایی برسد که خود آن ها برای خویش خلیفه تعیین کنند! گویی که رأی و نظر این امت برای خودشان، از رأی و نظر حضرت رسول بهتر است! در حالی که اینان آن اعمال را زمانی مرتکب شدند که پیامبر خدا جانشین خود را تعیین و تبیین کرده بود و امت خود را در بی خبری و شک و شبهه باقی نگذاشته بود .

اما سخن آن چهار نفری که بر علیه حضرت علی علیه السّلام قیام کرده و بر رسول خدا دروغ بستند و به خطا گمان کردند رسول خدا فرموده است: خدا مقام نبوت و خلافت را به ما اهل بیت عطا نکرده است،

ص: 99


1- 5. طه/ 88
2- 6. مائده/ 21
3- 7. مائده/ 25

أَبِی سُفْیَانَ وَ سَبْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحَکَمِ بْنِ أَبِی الْعَاصِ أَوَّلُهُمْ مَرْوَانُ.

قَالَ مُعَاوِیَةُ لَئِنْ کَانَ مَا قُلْتَ حَقّاً لَقَدْ هَلَکْتُ وَ هَلَکَتِ الثَّلَاثَةُ قَبْلِی وَ جَمِیعُ مَنْ تَوَلَّاهُمْ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَقَدْ هَلَکَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ التَّابِعِینَ غَیْرَکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ شِیعَتَکُمْ قَالَ ابْنُ جَعْفَرٍ فَإِنَّ الَّذِی قُلْتُ وَ اللَّهِ حَقٌّ سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

قَالَ مُعَاوِیَةُ لِلْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ ابْنِ عَبَّاسٍ مَا یَقُولُ ابْنُ جَعْفَرٍ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ مُعَاوِیَةُ بِالْمَدِینَةِ أَوَّلَ سَنَةٍ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ النَّاسُ بَعْدَ قَتْلِ عَلِیٍّ علیه السلام أَرْسِلْ إِلَی الَّذِینَ سَمَّی فَأَرْسَلَ إِلَی عُمَرَ بْنِ أُمِّ سَلَمَةَ وَ أُسَامَةَ فَشَهِدُوا جَمِیعاً أَنَّ الَّذِی قَالَ ابْنُ جَعْفَرٍ حَقٌّ قَدْ سَمِعُوا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَمَا سَمِعَهُ (1)

ثُمَّ أَقْبَلَ مُعَاوِیَةُ إِلَی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ الْفَضْلِ وَ ابْنِ أُمِّ سَلَمَةَ وَ أُسَامَةَ فَقَالَ کُلُّکُمْ عَلَی مَا قَالَ ابْنُ جَعْفَرٍ قَالُوا نَعَمْ قَالَ مُعَاوِیَةُ فَإِنَّکُمْ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ لَتَدَّعُونَ أَمْراً عَظِیماً وَ تَحْتَجُّونَ بِحُجَّةٍ قَوِیَّةٍ فَإِنْ کَانَتْ حَقّاً فَإِنَّکُمْ لَتَصْبِرُونَ عَلَی أَمْرٍ وَ تَسْتُرُونَهُ وَ النَّاسُ فِی غَفْلَةٍ وَ عَمًی وَ لَئِنْ کَانَ مَا تَقُولُونَ حَقّاً لَقَدْ هَلَکَتِ الْأُمَّةُ وَ رَجَعَتْ عَنْ دِینِهَا وَ کَفَرَتْ بِرَبِّهَا وَ جَحَدَتْ نَبِیَّهَا إِلَّا أَنْتُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ مَنْ قَالَ بِقَوْلِکُمْ فَأُولَئِکَ قَلِیلٌ فِی النَّاسِ فَأَقْبَلَ ابْنُ عَبَّاسٍ عَلَی مُعَاوِیَةَ فَقَالَ قَالَ اللَّهُ وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ(2) وَ قَالَ وَ قَلِیلٌ ما هُمْ (3) وَ مَا تَعْجَبُ مِنِّی یَا مُعَاوِیَةُ اعْجَبْ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنَّ السَّحَرَةَ قَالُوا لِفِرْعَوْنَ فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ (4) فَآمَنُوا بِمُوسَی وَ صَدَّقُوهُ ثُمَّ سَارَ بِهِمْ وَ مَنِ اتَّبَعَهُمْ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَقْطَعَهُمُ الْبَحْرَ وَ أَرَاهُمُ الْعَجَائِبَ وَ هُمْ مُصَدِّقُونَ بِمُوسَی وَ بِالتَّوْرَاةِ یُقِرُّونَ لَهُ بِدِینِهِ ثُمَّ مَرُّوا بِأَصْنَامٍ تُعْبَدُ فَقَالُوا اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَةٌ قالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ (5) وَ عَکَفُوا عَلَی الْعِجْلِ جَمِیعاً غَیْرَ هَارُونَ

ص: 98


1- 1. إلی هنا تجد الحدیث فی الکافی ج 1 ص 529 مع تغییر ما، بإسناده الی سلیم ابن قیس، فراجع.
2- 2. سبأ: 13.
3- 3. ص: 24.
4- 4. طه: 72.
5- 5. الأعراف: 138.

مقصود آنان این بود که مردم را با شهادت دروغ و مکر خویش دچار شبهه کنند.

معاویه متوجه امام حسن شد و گفت: ای حسن! تو چه نظری داری؟ فرمود: ای معاویه! تو آنچه را که من و ابن عباس گفتیم شنیدی. ای معاویه! من از تو و بی حیایی تو تعجب می کنم! از این که جرأت کرده، به خداوند افترا می زنی و می گویی: خدا حضرت علی را که شخصی طاغی و سرکش بود کشت و مقام خلافت را به اصل و معدنش بازگردانید. ای معاویه! آیا تو معدن سزاوار خلافت هستی و ما نیستیم!؟ ای معاویه! وای بر تو و آن سه نفری که قبل از تو این مقام را تصاحب کردند و بر این مقام جلوس نمودند و این موضوع را برای تو سنت و سرمشق قرار دادند! من می خواهم سخنی بگویم که تو شایستگی شنیدن آن را نداری ولی در عین حال می گویم تا فرزندان پدرم که در اطراف منند آن را بشنوند و آن سخن این است:

مردم در امور بسیاری اتحاد دارند و در مورد آن امور اختلاف و نزاع و تفرقه ای ندارند. آن امور عبارتند از: شهادت به یگانگی خدا، رسالت حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله، نمازهای پنج گانه، زکات واجب، روزه ماه رمضان، به جا آوردن حج و موضوعات فراوانی که غیر از خدا کسی شماره و تعداد آن ها را نمی داند، مردم بر حرام بودن زنا، سرقت کردن، دروغ گفتن، قطع رحم نمودن، خیانت و معصیت های دیگری که کسی اندازه و شماره آن ها را نمی داند مگر خدا، وحدت نظر دارند.

ولی درباره سنت هایی که از جمله آن ها ولایت است اختلاف داشته و با یکدیگر جنگیدند، در نهایت تبدیل به فرقه هایی شدند که یکدیگر را لعنت می کنند! و از یکدیگر بیزاری جسته و یکدیگر را به قتل رسانده و هر یک می گویند، ما بر آن گروه مقدم و از آن ها برتر هستیم. تنها آن فرقه ای این اختلافات را ندارند که تابع قرآن خدا و سنت پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله باشند. هر کس به عقیده اهل قبله که اختلافی در آن نیست معتقد باشد و علم به موضوعات مورد اختلاف را به خدا واگذار نماید، از آتش جهنم نجات پیدا خواهد کرد و وارد بهشت خواهد شد. کسی که خدا او را توفیق دهد و قلب وی را به واسطه صاحبان امر یعنی امامان او نورانی کند و به وی بشناساند که معدن علم کجا است، نزد خدا سعادتمند خواهد بود. خداوند تنها یک ولی دارد. رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: خدا رحمت کند آن مردی را که حق را تشخیص دهد و طرفدار آن باشد تا از آن بهره مند شود، یا اینکه سکوت اختیار کند تا سالم بماند.

ما اهل بیت می گوییم: امامان از بین ما خواهند بود، جز ما کسی صلاحیت مقام خلافت را ندارد، خداوند در قرآن و پیامبر در سخنان و سنت خویش ما را برای مقام خلافت لایق و شایسته دانسته اند. علم در خاندان ماست و ما شایستگی آن را داریم، تمام علم نزد ما جمع شده است. هیچ حادثه ای تا روز قیامت رخ نمی دهد و حتی دیه جراحتی که بر کسی وارد شود نیست، مگر اینکه حکم آن به املای رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و به خط حضرت علی نوشته شده و نزد ما موجود است.

گروهی به اشتباه گمان کرده اند، ایشان سزاوارتر از ما به این مقام هستند، حتی تو، ای پسر هند! تو نیز این ادعا را داری.

ص: 100

فَقَالُوا هذا إِلهُکُمْ وَ إِلهُ مُوسی (1) وَ قَالَ لَهُمْ مُوسَی بَعْدَ ذَلِکَ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ(2) فَکَانَ مِنْ جَوَابِهِمْ مَا قَصَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمْ فَقَالَ مُوسَی علیه السلام رَبِّ إِنِّی لا أَمْلِکُ إِلَّا نَفْسِی وَ أَخِی فَافْرُقْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ (3) فَمَا اتِّبَاعُ (4) هَذِهِ الْأُمَّةِ رِجَالًا سَوَّدُوهُمْ وَ أَطَاعُوهُمْ لَهُمْ سَوَابِقُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مَنَازِلُ قَرِیبَةٌ مِنْهُ وَ أَصْهَارٌ مُقِرِّینَ بِدِینِ مُحَمَّدٍ وَ بِالْقُرْآنِ حَمَلَهُمُ الْکِبْرُ وَ الْحَسَدُ أَنْ خَالَفُوا إِمَامَهُمْ وَ وَلِیَّهُمْ بِأَعْجَبَ مِنْ قَوْمٍ صَاغُوا مِنْ حُلِیِّهِمْ عِجْلًا ثُمَّ عَکَفُوا عَلَیْهِ یَعْبُدُونَهُ وَ یَسْجُدُونَ لَهُ وَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ وَ اجْتَمَعُوا عَلَی ذَلِکَ کُلُّهُمْ غَیْرَ هَارُونَ وَحْدَهُ وَ قَدْ بَقِیَ مَعَ صَاحِبِنَا الَّذِی هُوَ مِنْ نَبِیِّنَا بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ نَاسٌ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ الزُّبَیْرُ ثُمَّ رَجَعَ الزُّبَیْرُ وَ ثَبَتَ هَؤُلَاءِ الثَّلَاثَةُ مَعَ إِمَامِهِمْ حَتَّی لَقُوا اللَّهَ وَ تَتَعَجَّبُ یَا مُعَاوِیَةُ أَنْ سَمَّی اللَّهُ مِنَ الْأَئِمَّةِ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ قَدْ نَصَّ عَلَیْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بِغَدِیرِ خُمٍّ وَ فِی غَیْرِ مَوْطِنٍ وَ احْتَجَّ بِهِمْ عَلَیْهِمْ وَ أَمَرَهُمْ بِطَاعَتِهِمْ وَ أَخْبَرَ أَنَّ أَوَّلَهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنَّهُ خَلِیفَتُهُ فِیهِمْ وَ وَصِیُّهُ وَ قَدْ بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله جَیْشاً یَوْمَ مُؤْتَةَ فَقَالَ عَلَیْکُمْ جَعْفَرٌ فَإِنْ هَلَکَ فَزَیْدٌ فَإِنْ هَلَکَ فَعَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ فَقُتِلُوا جَمِیعاً أَ فَتَرَاهُ یَتْرُکُ الْأُمَّةَ وَ لَمْ یُبَیِّنْ لَهُمْ مَنِ الْخَلِیفَةُ بَعْدَهُ لِیَخْتَارُوا هُمْ لِأَنْفُسِهِمُ الْخَلِیفَةَ کَانَ رَأْیُهُمْ لِأَنْفُسِهِمْ أَهْدَی لَهُمْ وَ أَرْشَدَ مِنْ رَأْیِهِ وَ اخْتِیَارِهِ وَ مَا رَکِبَ الْقَوْمُ مَا رَکِبُوا إِلَّا بَعْدَ مَا

بَیَّنَهُ وَ مَا تَرَکَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فِی عَمًی وَ لَا شُبْهَةٍ فَأَمَّا مَا قَالَ الرَّهْطُ الْأَرْبَعَةُ الَّذِینَ تَظَاهَرُوا عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ کَذَبُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ زَعَمُوا أَنَّهُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُنْ لِیَجْمَعَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ النُّبُوَّةَ

ص: 99


1- 1. طه: 88.
2- 2. المائدة: 21.
3- 3. المائدة: 25.
4- 4. مبتدأ خبره بعد سطرین« بأعجب» و فی المصدر« فأما اتباع» و هو تصحیف.

تو گمان می کنی عمر نزد پدرم فرستاد و پیغام داد: من در نظر دارم قرآن را در یک جلد بنویسم، آنچه را که تو از قرآن نوشته ای نزد من بفرست، پدرم نزد عمر آمد و گفت: اگر گردن مرا بزنی آن قرآن را به تو نخواهم داد، عمر گفت: چرا؟ فرمود: منظور خداوند از این آیه که فرموده: «و الرَّاسِخُونَ فی الْعِلم»(1) ، من هستم نه تو و یارانت؛ عمر خشمگین شد.

سپس گفت: پسر ابو طالب گمان می کند احدی غیر او نیست که این علم نزد او باشد. هر کسی که چیزی از قرآن را می داند نزد من بیاورد. هر وقت شخصی می آمد و مقداری از قرآن می خواند و دیگری هم همان مقدار را نظیر او می خواند، دستور می داد آن را می نوشتند و الا نمی نوشتند. سپس گفتند: آیات بسیاری از قرآن از دست وی رفت. به خدا قسم که دروغ می گویند، بلکه قرآن جمع آوری شده و نزد اهلش محفوظ است.

سپس عمر به قاضیان و والیان خویشتن دستور داد در مورد نظرات خود به دقت تفکر کنید و به هر آن چه که به نظر شما حق است حکم داده و قضاوت کنید. آنگاه عمر و بعضی از والیان او همچنان درباره قضاوت کردن دچار اشتباهات بسیار بزرگی می شدند. پدرم حضرت علی علیه السّلام آنان را از اشتباهشان نجات می داد و بدین وسیله با ایشان اتمام حجت می کرد. سپس قاضیان در حالی نزد خلیفه خود باز می گشتند که در باره یک قضیه و یک موضوع چند نوع قضاوت کرده بودند. خلیفه داوری همه آن ها را از این لحاظ که خداوند حکمت و قدرت تشخیص سخن حق را به او عطا نکرده بود امضا می کرد. هر صنفی از مخالفین ما که اهل قبله هستند گمان می کنند ما معدن علم و خلافت نیستیم، ما از خدا کمک می خواهیم تا ما را در برابر افراد ظالمی که بر ما ظلم کرده و حق ما را منکر و بر ما مسلط می شوند و نظیر تو - ای معاویه - مردم را بر علیه ما تحریک می کنند یاری کند، خدا برای ما کافی و بهترین پشتیبان است.

مردم سه دسته اند: دسته اول افرادی که مؤمن بوده و حق ما را می شناسند و تسلیم ما هستند و به ما تأسی می کنند، این دسته نجات خواهند یافت و دوستدار خدا و من هستند.

دسته دوم اشخاصی که با ما دشمنی می کنند، از ما بیزاری می جویند، ریختن خون ما را حلال می دانند و حق ما را انکار می کنند و با بیزاری جستن از ما منکر دین خدا می شوند؛ چنین افرادی کافر، مشرک و فاسق هستند. این دسته اشخاص از طریقی که نمی دانند مشرک و کافر می شوند؛ همان طور که بدون علم(2)

به خدا ناسزا می گویند، همان طور هم بدون علم برای خدا شریک قرار می دهند .

دسته سوم افرادی هستند که به عقایدی که در آن اختلاف نیست معتقد می شوند و حکم هر امر مشکل و نیز مسئله ولایت ما را به خدا واگذار می کنند، اگر به ما تأسی نمی کنند

ص: 101


1- 1. آل عمران/ 7
2- 1. این عبارت از سخن خداوند متعال گرفته شده که می فرماید: «و لا تسبوا الّذین یدعون من دون الله فیسبوا الله عدوا بغیر علم} انعام / 108، یعنی همان طور که مشرکین به خداوند از سر دشمنی و بدون علم ناسزا می گویند، این افراد هم بدون علم به خدا مشرک می شوند.

وَ الْخِلَافَةَ فَقَدْ شَبَّهُوا عَلَی النَّاسِ بِشَهَادَتِهِمْ وَ کَذِبِهِمْ وَ مَکْرِهِمْ.

قَالَ مُعَاوِیَةُ مَا تَقُولُ یَا حَسَنُ قَالَ یَا مُعَاوِیَةُ قَدْ سَمِعْتُ مَا قُلْتَ وَ مَا قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ الْعَجَبُ مِنْکَ یَا مُعَاوِیَةُ وَ مِنْ قِلَّةِ حَیَائِکَ وَ مِنْ جُرْأَتِکَ عَلَی اللَّهِ حِینَ قُلْتَ قَدْ قَتَلَ اللَّهُ طَاغِیَتَکُمْ وَ رَدَّ الْأَمْرَ إِلَی مَعْدِنِهِ فَأَنْتَ یَا مُعَاوِیَةُ مَعْدِنُ الْخِلَافَةِ دُونَنَا وَیْلٌ لَکَ یَا مُعَاوِیَةُ وَ لِلثَّلَاثَةِ قَبْلَکَ الَّذِینَ أَجْلَسُوکَ هَذَا الْمَجْلِسَ وَ سَنُّوا لَکَ هَذِهِ السُّنَّةَ لَأَقُولَنَّ کَلَاماً مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ لَکِنِّی أَقُولُ لِتَسْمَعَهُ بَنُو أَبِی هَؤُلَاءِ حَوْلِی.

إِنَّ النَّاسَ قَدِ اجْتَمَعُوا عَلَی أُمُورٍ کَثِیرَةٍ لَیْسَ بَیْنَهُمْ اخْتِلَافٌ فِیهَا وَ لَا تَنَازُعٌ وَ لَا فُرْقَةٌ عَلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ عَبْدُهُ وَ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ وَ الزَّکَاةِ الْمَفْرُوضَةِ وَ صَوْمِ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ حِجِّ الْبَیْتِ ثُمَّ أَشْیَاءَ کَثِیرَةٍ مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ الَّتِی لَا تُحْصَی وَ لَا یَعُدُّهَا إِلَّا اللَّهُ وَ اجْتَمَعُوا عَلَی تَحْرِیمِ الزِّنَا وَ السَّرِقَةِ وَ الْکَذِبِ وَ الْقَطِیعَةِ وَ الْخِیَانَةِ وَ أَشْیَاءَ کَثِیرَةٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ لَا تُحْصَی وَ لَا یَعُدُّهَا إِلَّا اللَّهُ وَ اخْتَلَفُوا فِی سُنَنٍ اقْتَتَلُوا فِیهَا وَ صَارُوا فِرَقاً یَلْعَنُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ هِیَ الْوَلَایَةُ وَ یَبْرَأُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ وَ یَقْتُلُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً أَیُّهُمْ (1)

أَحَقُّ وَ أَوْلَی بِهَا إِلَّا فِرْقَةٌ تَتَّبِعُ کِتَابَ اللَّهِ وَ سُنَّةَ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَمَنْ أَخَذَ بِمَا عَلَیْهِ أَهْلُ الْقِبْلَةِ الَّذِی لَیْسَ فِیهِ اخْتِلَافٌ وَ رَدَّ عِلْمَ مَا اخْتَلَفُوا فِیهِ إِلَی اللَّهِ سَلِمَ وَ نَجَا بِهِ مِنَ النَّارِ وَ دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ مَنْ وَفَّقَهُ اللَّهُ وَ مَنَّ عَلَیْهِ وَ احْتَجَّ عَلَیْهِ بِأَنْ نَوَّرَ قَلْبَهُ بِمَعْرِفَةِ وُلَاةِ الْأَمْرِ مِنْ أَئِمَّتِهِمْ وَ مَعْدِنِ الْعِلْمِ أَیْنَ هُوَ فَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ سَعِیدٌ وَ لِلَّهِ وَلِیٌّ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً عَلِمَ حَقّاً فَقَالَ فَغَنِمَ أَوْ سَکَتَ فَسَلِمَ.

نَحْنُ نَقُولُ أَهْلَ الْبَیْتِ إِنَّ الْأَئِمَّةَ مِنَّا وَ إِنَّ الْخِلَافَةَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا فِینَا وَ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَنَا أَهْلَهَا فِی کِتَابِهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ الْعِلْمَ فِینَا وَ نَحْنُ أَهْلُهُ وَ هُوَ عِنْدَنَا مَجْمُوعٌ کُلُّهُ بِحَذَافِیرِهِ وَ إِنَّهُ لَا یَحْدُثُ شَیْ ءٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ حَتَّی أَرْشُ الْخَدْشِ إِلَّا وَ هُوَ عِنْدَنَا مَکْتُوبٌ بِإِمْلَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَطِّ عَلِیٍّ علیه السلام بِیَدِهِ وَ زَعَمَ قَوْمٌ أَنَّهُمْ أَوْلَی بِذَلِکَ مِنَّا حَتَّی أَنْتَ یَا ابْنَ هِنْدٍ تَدَّعِی ذَلِکَ وَ تَزْعُمُ

ص: 100


1- 1. أنهم خ.

دشمنی هم نکرده و حق ما را انکار نمی کنند. ما امیدواریم که خدا ایشان را بیامرزد و وارد بهشت کند. این گونه افراد، مسلمان ضعیفی هستند.

هنگامی که معاویه این سخنان را شنید دستور داد: به هر یک از اهل مجلس هزار درهم دادند و به امام حسن و امام حسین و عبد اللّه بن جعفر هر کدام هزار هزار درهم دادند(1).

مؤلف: این حدیث را در کتاب سلیم به روایت ابن ابی عیاش با کمی تغییر یافته ام، و آن را در کتاب فتن هم وارد کرده است، که در باب بیان پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد امامان دوازده گانه علیهم السّلام آمده است.

- ابن ابی الحدید گفته است: عمرو بن عاص در حال طواف با امام حسن علیه السّلام ملاقات نمود و به آن حضرت گفت: تو گمان می کنی که دین جز به وسیله تو و پدرت بر پا نخواهد شد، در صورتی که خدا معاویه را تأیید کرد تا دین را پس از اینکه رو به انحطاط نهاده بود بر پا دارد و دین را بعد از آن که پنهان شده بود آشکار نماید. آیا خدا به قتل عثمان راضی بود!؟ یا این عمل حق است که تو در اطراف کعبه طواف کنی آن طور که شتر در اطراف آرد می گردد و لباس هایی پوشیده ای که فوق العاده سفید و براق است، در حالی که تو قاتل عثمان هستی، به خدا قسم که من این پراکندگی را به اتحاد و این راه سخت را تبدیل به آسانی می کنم، تا معاویه تو را به همان جایی که پدرت رفت بفرستد.

امام حسن علیه السّلام در جوابش فرمود: اهل جهنم نشانه هایی دارند که با آن شناخته می شوند این نشانه ها عبارت است از: دشمنی با دوستان خدا و دوستی با دشمنان خدا. به خدا قسم که می دانی علی علیه السّلام درباره دین شک و تردیدی نداشت و به اندازه ساعت یا چشم بر هم زدنی به خدا شک نداشت. ای پسر ام عمرو! به خدا قسم اگر جلوی زبان خود را نگیری، بدن تو را دچار شمشیرهایی برنده خواهم کرد! بترس از اینکه به من هجوم آوری! زیرا من همان کسی هستم که مرا می شناسی. من کسی نیستم که در مبارزات ضعیف و ناتوان،

ص: 102


1- 1. احتجاج: 147- 148

أَنَّ عُمَرَ أَرْسَلَ إِلَی أَبِی أَنِّی أُرِیدُ أَنْ أَکْتُبَ الْقُرْآنَ فِی مُصْحَفٍ فَابْعَثْ إِلَیَّ بِمَا کَتَبْتَ مِنَ الْقُرْآنِ فَأَتَاهُ فَقَالَ تَضْرِبُ وَ اللَّهِ عُنُقِی قَبْلَ أَنْ یَصِلَ إِلَیْکَ قَالَ وَ لِمَ قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَالَ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ (1) قَالَ إِیَّایَ عَنَی وَ لَمْ یَعْنِکَ وَ لَا أَصْحَابَکَ فَغَضِبَ عُمَرُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ ابْنَ أَبِی طَالِبٍ یَحْسَبُ أَنَّ أَحَداً لَیْسَ عِنْدَهُ عِلْمٌ غَیْرَهُ مَنْ کَانَ یَقْرَأُ مِنَ الْقُرْآنِ شَیْئاً فَلْیَأْتِنِی فَإِذَا جَاءَ رَجُلٌ فَقَرَأَ شَیْئاً مَعَهُ فِیهِ آخَرُ(2)

کَتَبَهُ وَ إِلَّا لَمْ یَکْتُبْهُ ثُمَّ قَالُوا قَدْ ضَاعَ مِنْهُ قُرْآنٌ کَثِیرٌ بَلْ کَذَبُوا وَ اللَّهِ بَلْ هُوَ مَجْمُوعٌ مَحْفُوظٌ عِنْدَ أَهْلِهِ ثُمَّ أَمَرَ عُمَرُ

قُضَاتَهُ وَ وُلَاتَهُ أَجْهِدُوا آرَاءَکُمْ وَ اقْضُوا بِمَا تَرَوْنَ أَنَّهُ الْحَقُّ فَلَا یَزَالُ هُوَ وَ بَعْضُ وُلَاتِهِ قَدْ وَقَعُوا فِی عَظِیمَةٍ فَیُخْرِجُهُمْ مِنْهَا أَبِی لِیَحْتَجَّ عَلَیْهِمْ بِهَا فَتَجْتَمِعُ الْقُضَاةُ عِنْدَ خَلِیفَتِهِمْ وَ قَدْ حَکَمُوا فِی شَیْ ءٍ وَاحِدٍ بِقَضَایَا مُخْتَلِفَةٍ فَأَجَازَهَا لَهُمْ لِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یُؤْتِهِ الْحِکْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ وَ زَعَمَ کُلُّ صِنْفٍ مِنْ مُخَالِفِینَا مِنْ أَهْلِ هَذِهِ الْقِبْلَةِ أَنَّ مَعْدِنَ الْخِلَافَةِ وَ الْعِلْمِ دُونَنَا فَنَسْتَعِینُ بِاللَّهِ عَلَی مَنْ ظَلَمَنَا وَ جَحَدَنَا حَقَّنَا وَ رَکِبَ رِقَابَنَا وَ سَنَّ لِلنَّاسِ عَلَیْنَا مَا یَحْتَجُّ بِهِ مِثْلُکَ وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ إِنَّمَا النَّاسُ ثَلَاثَةٌ مُؤْمِنٌ یَعْرِفُ حَقَّنَا وَ یُسَلِّمُ لَنَا وَ یَأْتَمُّ بِنَا فَذَلِکَ نَاجٍ مُحِبٌّ لِلَّهِ وَ لِی وَ نَاصِبٌ لَنَا الْعَدَاوَةَ یَتَبَرَّأُ مِنَّا وَ یَلْعَنُنَا وَ یَسْتَحِلُّ دِمَاءَنَا وَ یَجْحَدُ حَقَّنَا وَ یَدِینُ اللَّهَ بِالْبَرَاءَةِ مِنَّا فَهَذَا کَافِرٌ مُشْرِکٌ فَاسِقٌ وَ إِنَّمَا کَفَرَ وَ أَشْرَکَ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُ کَمَا سَبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ (3) کَذَلِکَ یُشْرِکُ بِاللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ رَجُلٌ آخِذٌ بِمَا لَا یُخْتَلَفُ فِیهِ وَ رَدَّ عِلْمَ مَا أَشْکَلَ عَلَیْهِ إِلَی اللَّهِ مَعَ وَلَایَتِنَا وَ لَا یَأْتَمُّ بِنَا

ص: 101


1- 1. آل عمران: 7.
2- 2. یعنی فقرأ شیئا معه یوافقه فیه آخر.
3- 3. مأخوذ من قوله تعالی:« وَ لا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ» الانعام: 108، یعنی فکما سب المشرکون اللّه عدوا بغیر علم، یشرک هؤلاء باللّه من غیر علم.

یا شکم پرست باشد. من در میان قریش نظیر مروارید وسط گردن بند هستم، حسب و نسب من شناخته شده است، من پسر پدر خود هستم، ولی تو کسی هستی که خودت می دانی و مردم هم می دانند. مردان قریش راجع به اینکه تو را به پسری تصاحب کنند، با یکدیگر محاکمه نمودند، تا اینکه در نهایت یک شتر کش از قریش که از نظر حسب و نسب از همه پست تر و بیشتر از هم مورد سرزنش بود بر مابقی غالب شده و تو را به فرزندی تصاحب کرد. از من دور شو! زیرا تو پلیدی، و ما اهل بیتی هستیم پاک و پاکیزه که خداوند پلیدی ها را از ما دور نموده و ما را به شکل ویژه ای پاک و پاکیزه آفریده است. عمرو بن عاص پس از این سرزنش ها دهانش بسته شد و نا امید و افسرده بازگشت.

روایت 10.

مناقب: روزی قریش شروع به تفاخر و مباهات نمودند، امام حسن علیه السّلام حضور داشت، ولی سخن نمی گفت. معاویه به آن حضرت گفت: ای ابا محمّد! تو را چه شده است که سخن نمی گویی؟ در صورتی که به خدا قسم حسب و نسب تو نقصی ندارد، و زبان تو الکن نیست! امام حسن علیه السّلام فرمود: اینان هیچ فضیلت و شرافتی را ذکر نکردند مگر اینکه من خالص و برگزیده آن را دارم! سپس این شعر را فرمود:

این سخنان برای چیست؟ در حالی که من در داشتن مقام بارز و ممتاز سبقت گرفته ام، نظیر سبقت گرفتن اسب سریع السیر از مسافت هایی دور.1

شرح

«المتنفّس» یعنی بعید، که از این قول عرب گرفته می شود: «أنت فی نفس من أمرک» یعنی تو هر امری بخواهی می توانی بکنی.

روایت 11.

مناقب: روزی معاویه تفاخر نمود و گفت: من پسر بطحا و مکه هستم، من پسر بخشنده ترین اهل مکه ام که دارای گرامی ترین اجداد بود، من پسر آن کسی هستم که در زمان جوانی و پیری از لحاظ فضیلت و شرافت بر قریش آقایی و سیادت داشت. امام حسن علیه السّلام به معاویه فرمود: آیا بر من فخر می فروشی؟ من فرزند اصل و ریشه زمین و فرزند مأوای تقوا و پرهیز کاری هستم، من فرزند کسی هستم که راه هدایت را آورد، من فرزند شخصیتی هستم که با فضیلت پیشین و حسب و نسب برتر بر اهل عالم سیادت و آقایی کرد.

من فرزند کسی هستم که اطاعت وی اطاعت خدا و نافرمانی او نافرمانی پروردگار است، آیا تو پدری مثل پدر من داری که به واسطه او به من فخر فروشی؟ آیا تو سوابق عالی نظیر سوابق من داری که خود را از من برتر بدانی؟ ای معاویه! بگو آری، یا بگو: نه! معاویه گفت بلکه می گویم: نه. این مطلب برای گفتار تو نوعی تصدیق است. امام حسن علیه السّلام فرمود:

ص: 103

وَ لَا یُعَادِینَا وَ لَا یَعْرِفُ حَقَّنَا فَنَحْنُ نَرْجُو أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُ وَ یُدْخِلَهُ الْجَنَّةَ فَهَذَا مُسْلِمٌ ضَعِیفٌ فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ مُعَاوِیَةُ أَمَرَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ غَیْرَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ ابْنِ جَعْفَرٍ فَإِنَّهُ أَمَرَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِأَلْفِ أَلْفِ دِرْهَمٍ (1).

أقول: وجدته فی کتاب سلیم بروایة ابن أبی عیاش عنه: بتغییر ما و قد أوردته فی کتاب الفتن و قد مر بعض الخبر بأسانید فی باب نصّ النبی صلی الله علیه و آله علی الاثنی عشر صلوات الله علیهم (2).

وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ رَوَی الْمَدَائِنِیُّ قَالَ: لَقِیَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ الْحَسَنَ فِی الطَّوَافِ فَقَالَ لَهُ یَا حَسَنُ زَعَمْتَ أَنَّ الدِّینَ لَا یَقُومُ إِلَّا بِکَ وَ بِأَبِیکَ فَقَدْ رَأَیْتَ اللَّهَ أَقَامَ مُعَاوِیَةَ فَجَعَلَهُ رَاسِیاً بَعْدَ مَیْلِهِ وَ بَیِّناً بَعْدَ خَفَائِهِ أَ فَیَرْضَی اللَّهُ بِقَتْلِ عُثْمَانَ أَوْ مِنَ الْحَقِّ أَنْ تَطُوفَ بِالْبَیْتِ کَمَا یَدُورُ الْجَمَلُ بِالطَّحِینِ عَلَیْکَ ثِیَابٌ کَغِرْقِئِ الْبَیْضِ (3) وَ أَنْتَ قَاتِلُ عُثْمَانَ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَأَلَمُّ لِلشَّعَثِ وَ أَسْهَلُ لِلْوَعْثِ أَنْ یُورِدَکَ مُعَاوِیَةُ حِیَاضَ أَبِیکَ.

فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام إِنَّ لِأَهْلِ النَّارِ عَلَامَاتٍ یُعْرَفُونَ بِهَا إِلْحَادٌ لِأَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ مُوَالاةٌ لِأَعْدَاءِ اللَّهِ وَ اللَّهِ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ أَنَّ عَلِیّاً لَمْ یَرْتَبْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یَشُکَّ فِی اللَّهِ سَاعَةً وَ لَا طَرْفَةَ عَیْنٍ قَطُّ وَ وَ اللَّهِ لَتَنْتَهِیَنَّ یَا ابْنَ أُمِّ عَمْرٍو أَوْ لَأُنْفِذَنَّ حِضْنَیْکَ (4) بِنَوَافِذَ أَشَدَّ مِنَ الْأَقْضِبَةِ فَإِیَّاکَ وَ الْهَجْمَ عَلَیَّ فَإِنِّی مَنْ قَدْ عَرَفْتَ لَیْسَ بِضَعِیفِ الْغَمْزَةِ

ص: 102


1- 1. الاحتجاج ص 147- 148.
2- 2. أخرجه فی ج 36 ص 231( الطبعة الحدیثة) عن کمال الدین، و الخصال و عیون الأخبار للصدوق و هکذا عن غیبة الشیخ و النعمانیّ.
3- 3. الغرقئ: القشرة الملتزقة ببیاض البیض شبه رداءه علیه السلام بالغرقئ للطافته و بیاضه.
4- 4. الحضن ما دون الابط الی الکشح، و کانه جعل الاقضبة جمع القضیب و هو السیف الدقیق الذی لیس بصحیفة فهو أنفذ.

حق آشکارتر از آن است که راه آن تغییر پیدا کند، حق را صاحبان عقل می شناسند.

کشف الغمه: شعبی مانند آن را روایت کرده است.(1)

توضیح

در برخی کتاب ها دیده ام که منظور از «عروق الثری» حضرت ابراهیم علیه السّلام است به خاطر داشتن فرزند بسیار در صحرا، شاید هم امام حسن علیه السّلام به ولد الزنا بودن معاویه و این که از نسل حضرت ابراهیم نیست کنایه زده است. عبارت: «ما یحیل سبیله» یعنی تغییر نمی کند. فیروزآبادی گفته است: «حال یحیل حیولاً» یعنی تغییر کرده است و در کشف الغمه آمده، تخیل با خاء و به صیغه مخاطب آمده است و «نصب السبیل» یعنی تو قادر نیستی در خیال خود کسی جز او را تصور کنی.

روایت 12.

مناقب: روزی معاویه به امام حسن گفت: من از تو بهترم. امام علیه السّلام در جوابش فرمود: چگونه ای پسر هند! معاویه گفت: زیرا مردم در اطراف من جمع شده اند، ولی کسی در اطراف تو نیست.

امام حسن علیه السّلام فرمود: هیهات هیهات!! ای پسر هند جگر خوار! این بدترین مقامی است که تو به دست آورده ای، زیرا آن افرادی که در اطراف تو جمع شده اند، دو دسته اند: یکی مطیع و دیگری مجبور. آنان که مطیع هستند معصیت خدا را می کنند، و اشخاصی که به اجبار از تو فرمانبرداری می کنند، طبق قرآن خدا عذر موجه دارند. حاشا که من بگویم از تو بهترم، زیرا اصلا در وجود تو خیری نیست، بلکه می گویم: خداوند مرا از صفات پست و رذیله دور کرده، همچنان که تو را از صفات نیکو و پسندیده محروم نموده است.

- در کتاب شیرازی از ابن عباس راجع به این آیه که می فرماید: «و شارکهُم فی الْأَموال و الْأَولاد»(2)، {و در اموال و فرزندان آنها شریک شو} نقل می کند که: یک روز امام حسن علیه السّلام و یزید بن معاویه نشسته بودند و خرمای تازه می خوردند. یزید به امام حسن گفت: من مدت هاست کینه تو را داشته و دارم. امام علیه السّلام در جوابش فرمود:

ای یزید! بدان که شیطان در زمانی که پدرت با مادرت جماع می کرد، با وی مشارکت کرد چون دو آب با یکدیگر ممزوج شدند؛ بنابراین تو کینه مرا به ارث بردی. زیرا خداوند در قرآن می فرماید: «و شارکْهُمْ فی الْأَمْوال و الْأَوْلادِ». همچنین شیطان در هنگام جماع حرب (که از اجداد یزید بود) مشارکت نمود که در نتیجه آن، صخر به وجود آمد. به همین دلیل بود که صخر بغض و کینه جدم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را در دل داشت.

- روزی سعید بن سرح از دست زیاد فرار کرد و به امام حسن پناهنده شد. امام علیه السّلام نامه ای برای زیاد فرستاد و شفاعت سعید را نمود. زیاد در جواب آن حضرت نوشت: از طرف زیاد بن ابی سفیان به حسن بن فاطمه. اما بعد:

ص: 104


1- 1. کشف الغمه 2: 152، مناقب4: 22
2- 1. اسراء/ 64

وَ لَا هَشِّ الْمُشَاشَةِ وَ لَا مَرِی ءِ الْمَأْکَلَةِ وَ إِنِّی مِنْ قُرَیْشٍ کَوَاسِطَةِ الْقِلَادَةِ یُعْرَفُ حَسَبِی وَ لَا أُدْعَی لِغَیْرِ أَبِی وَ أَنْتَ مَنْ تَعْلَمُ وَ یَعْلَمُ النَّاسُ تَحَاکَمَتْ فِیکَ رِجَالُ قُرَیْشٍ فَغَلَبَ عَلَیْکَ جَزَّارُهَا أَلْأَمُهُمْ حَسَباً وَ أَعْظَمُهُمْ لُؤْماً(1)

فَإِیَّاکَ عَنِّی فَإِنَّکَ رِجْسٌ وَ نَحْنُ أَهْلُ بَیْتِ الطَّهَارَةِ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنَّا الرِّجْسَ وَ طَهَّرَنَا تَطْهِیراً فَأُفْحِمَ عَمْرٌو وَ انْصَرَفَ کَئِیباً.

«10»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: تَفَاخَرَتْ قُرَیْشٌ وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام حَاضِرٌ- لَا یَنْطِقُ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ مَا لَکَ لَا تَنْطِقُ فَوَ اللَّهِ مَا أَنْتَ بِمَشُوبِ الْحَسَبِ وَ لَا بِکَلِیلِ اللِّسَانِ قَالَ الْحَسَنُ علیه السلام مَا ذَکَرُوا فَضِیلَةً إِلَّا وَ لِی مَحْضُهَا وَ لُبَابُهَا ثُمَّ قَالَ:

فِیمَ الْکَلَامُ؟وَ قَدْ سَبَقْتُ مُبَرِّزاً*** سَبْقَ الْجَوَادِ مِنَ الْمَدَی الْمُتَنَفِّسِ (2)

بیان

المتنفّس البعید من قولهم أنت من فی نفس من أمرک أی سعة.

«11»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب أَخْبَارُ أَبِی حَاتِمٍ: أَنَّ مُعَاوِیَةَ فَخَرَ یَوْماً فَقَالَ أَنَا ابْنُ بَطْحَاءَ وَ مَکَّةَ أَنَا ابْنُ أَغْزَرِهَا جُوداً وَ أَکْرَمِهَا جُدُوداً أَنَا ابْنُ مَنْ سَادَ قُرَیْشاً فَضْلًا نَاشِئاً وَ کَهْلًا فَقَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام أَ عَلَیَّ تَفْتَخِرُ یَا مُعَاوِیَةُ أَنَا ابْنُ عُرُوقِ الثَّرَی أَنَا ابْنُ مَأْوَی التُّقَی أَنَا ابْنُ مَنْ جَاءَ بِالْهُدَی أَنَا ابْنُ مَنْ سَادَ أَهْلَ الدُّنْیَا بِالْفَضْلِ السَّابِقِ وَ الْحَسَبِ الْفَائِقِ أَنَا ابْنُ مَنْ طَاعَتُهُ طَاعَةُ اللَّهِ وَ مَعْصِیَتُهُ مَعْصِیَةُ اللَّهِ فَهَلْ لَکَ أَبٌ کَأَبِی تُبَاهِینِی بِهِ وَ قَدِیمٌ کَقَدِیمِی تُسَامِینِی بِهِ قُلْ نَعَمْ أَوْ لَا قَالَ مُعَاوِیَةُ بَلْ أَقُولُ لَا وَ هِیَ لَکَ تَصْدِیقٌ فَقَالَ الْحَسَنُ:

ص: 103


1- 1. ذکر الکلبی فی المثالب علی ما نقله فی التذکرة ص 117 قال: کانت النابغة أم عمرو ابن العاص من البغایا أصحاب الرایات بمکّة فوقع علیها: العاص بن وائل فی عدة من قریش منهم أبو لهب و أمیّة بن خلف و هشام بن المغیرة و أبو سفیان بن حرب فی طهر واحد، فلما حملت النابغة بعمرو تکلموا فیه فلما وضعته اختصم فیه الخمسة الذین ذکرناهم کل واحد یزعم أنه ولده و ألب علیه العاص بن وائل و أبو سفیان بن حرب فحکما النابغة فاختارت العاص. و نقله الزمخشریّ فی ربیع الابرار و زاد: قالوا: کان أشبه بأبی سفیان.
2- 2. راجع مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 21.

نامه تو به من رسید، تو نام خود را قبل از نام من می نویسی؟ در حالی که تو به من احتیاج داری، من پادشاهم و تو یک شخص بازاری هستی. و از این قبیل اعتراضات به امام علیه السّلام کرده بود. هنگامی که امام حسن نامه زیاد را خواند لبخند زد و آن را برای معاویه فرستاد. معاویه برای زیاد نوشت و او را سرزنش نمود و دستور داد تا سعید و فرزندان و زن وی را آزاد بگذارد، اموالی را که از وی به یغما برده بودند برگردانند، خانه او را که خراب کرده بودند بسازند. سپس به زیاد اعتراض کرده بود: تو نامه ای به حسن می نویسی که نام خود او و مادرش را در آن نوشته ای و نامی از پدرش نبرده ای، باید می دانستی که چون فاطمه دختر پیغمبر اسلام است، این نامه ای که تو برای وی نوشته ای، بیشتر موجب افتخارش خواهد شد.

- گفته اند: روزی امام حسن علیه السّلام نزد معاویه که روی پهلوی راست خوابیده بود رفت و پایین پای معاویه نشست. معاویه به امام حسن گفت: آیا تو را از عایشه دچار تعجب نکنم که می گوید: من شایستگی خلافت را ندارم؟ امام حسن علیه السّلام فرمود: شگفت آورتر از آن این است که من پایین پای تو نشسته ام و تو خوابیده ای! معاویه خجل شد، آنگاه برخاست و نشست و از آن بزرگوار عذر خواهی نمود.

کشف الغمة: مانند آن را روایت کرده سپس گفته است: گفتم: امام حسن علیه السّلام از سخن عایشه تعجب نکرد زیرا معاویه صلاحیت مقام خلافت را ندارد، و این موضوع نزد امام بدیهی است، اما امام به او فرمود: من از این که تو صاحب جایگاه من شده و بر آن تکیه زده ای تعجب می کنم(1).

بیان

یحتمل أن یکون التعجب من صدور هذا القول منها و إن کان حقا لکونها مقرة بخلافة أبیها مع اشتراکهما فی عدم الاستحقاق و داعیة لمعاویة إلی مقاتلة أمیر المؤمنین علیه السلام.

روایت 13.

مناقب: روزی مروان بن حکم در حضور معاویه به امام حسن علیه السّلام گفت: ای حسن! تعجب می کنم از اینکه پیری به سرعت در شارب تو اثر کرده است! می گویند: این علامت حماقت و دروغ گفتن است!؟

امام حسن علیه السّلام فرمود: این طور نیست که تو شنیده ای، سبب این موضوع این است که دهان ما گروه بنی هاشم خوشبو و لب هایمان نیکو است، زنان ما با نفس های خود متوجه ما می شوند (لذا آن نفسی که از ایشان به شارب های ما می خورد باعث سفید شدن شارب ما می شود)، ولی چون دهان های شما گروه بنی امیه بسیار بد بو است، لذا زنان شما (در هنگام زناشویی) دهان و نفس های خود را به طرف شقیقه های شما متوجه می کنند و علت اینکه موهای شقیقه و گونه های صورت شما زودتر سفید می شود همین است.

مروان به امام حسن گفت: ای بنی هاشم! آیا چنین نیست که شما دارای خصلت بدی هستید!؟ فرمود: چه خصلتی؟

ص: 105


1- 1. کشف الغمه 2: 150، مناقب آل ابی طالب 4: 23،22.

الْحَقُّ أَبْلَجُ مَا یَحِیلُ سَبِیلُهُ*** وَ الْحَقُّ یَعْرِفُهُ ذَوُو الْأَلْبَابِ

کشف، [کشف الغمة] عن الشعبی: مثله (1)

بیان

رأیت فی بعض الکتب أن عروق الثری إبراهیم علیه السلام لکثرة ولده فی البادیة و لعله علیه السلام عرّض بکون معاویة ولد زنا لیس من ولد إبراهیم قوله ما یحیل سبیله أی ما یتغیر قال الفیروزآبادی حال یحیل حیولا تغیّر و فی کشف الغمة تخیل بالخاء المعجمة علی صیغة الخطاب و نصب السبیل أی لا یمکنک أن توقع فی الخیال غیره.

«12»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: وَ قَالَ مُعَاوِیَةُ لِلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام أَنَا أَخْیَرُ مِنْکَ یَا حَسَنُ قَالَ وَ کَیْفَ ذَاکَ یَا ابْنَ هِنْدٍ قَالَ لِأَنَّ النَّاسَ قَدْ أَجْمَعُوا عَلَیَّ وَ لَمْ یُجْمِعُوا عَلَیْکَ قَالَ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ لِشَرِّ مَا عَلَوْتَ یَا ابْنَ آکِلَةِ الْأَکْبَادِ الْمُجْتَمِعُونَ عَلَیْکَ رَجُلَانِ بَیْنَ مُطِیعٍ وَ مُکْرَهٍ فَالطَّائِعُ لَکَ عَاصٍ لِلَّهِ وَ الْمُکْرَهُ مَعْذُورٌ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ حَاشَ لِلَّهِ أَنْ أَقُولَ أَنَا خَیْرٌ مِنْکَ فَلَا خَیْرَ فِیکَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ بَرَّأَنِی مِنَ الرَّذَائِلِ کَمَا بَرَّأَکَ مِنَ الْفَضَائِلِ.

کِتَابُ الشِّیرَازِیِّ رَوَی سُفْیَانُ الثَّوْرِیُّ عَنْ وَاصِلٍ عَنِ الْحَسَنِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ(2) أَنَّهُ جَلَسَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ وَ یَزِیدُ بْنُ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ یَأْکُلَانِ الرُّطَبَ فَقَالَ یَزِیدُ یَا حَسَنُ إِنِّی مُذْ کُنْتُ أُبْغِضُکَ قَالَ الْحَسَنُ اعْلَمْ یَا یَزِیدُ أَنَّ إِبْلِیسَ شَارَکَ أَبَاکَ فِی جِمَاعِهِ فَاخْتَلَطَ الْمَاءَانِ فَأَوْرَثَکَ ذَلِکَ عَدَاوَتِی لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ شَارَکَ الشَّیْطَانُ حَرْباً عِنْدَ جِمَاعِهِ فَوُلِدَ لَهُ صَخْرٌ فَلِذَلِکَ کَانَ یُبْغِضُ جَدِّی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

وَ هَرَبَ سَعِیدُ بْنُ سَرْحٍ مِنْ زِیَادٍ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَکَتَبَ الْحَسَنُ إِلَیْهِ یَشْفَعُ فِیهِ فَکَتَبَ زِیَادٌ مِنْ زِیَادِ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ إِلَی الْحَسَنِ ابْنِ فَاطِمَةَ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ أَتَانِی

ص: 104


1- 1. کشف الغمّة ج 2 ص 152، المناقب ج 4 ص 22.
2- 2. أسری: 64.

گفت: شما شهوتران هستید .

فرمود: آری شهوترانی از زنان ما گرفته شده و در وجود مردان ما قرار گرفته، ولی شهوترانی از مردان شما گرفته شده و در وجود زنانتان جایگزین شده است! لذا غیر از مرد هاشمی کسی نمی تواند از عهده زنان اموی بر آید! آنگاه برخاست و خارج شد و این اشعار را خواند:

مدت پنجاه و پنج سال است که من این روزگار را می گذرانم و هر سال از سال دیگر امیدوارترم.

من در دنیا به مرد عاقلی بر نخوردم، فعالیت کردم و به آنچه که می خواستم نایل نشدم.

پنجه های دنیا مرا به سرعت تحویل مرگ داد و یقین کردم که من در گرو مرگ زود هنگامی خواهم بود.

روایت14.

کشف الغمه و مناقب: امام حسن علیه السّلام به حبیب بن مسلمه فهری فرمود: تو به راه های زیادی می روی که اطاعت خدا در آن نیست! گفت: من مسیری را که پدر تو طی کرد نخواهم رفت. فرمود: آری، ولی تو برای دنیای پست و اندک مطیع معاویه شده ای، اگر معاویه برای تأمین دنیای تو قیام نموده، آخرت تو از دست رفته است. اگر تو آن گونه بودی که هر گاه عمل بدی را انجام می دادی سخن خیری می گفتی، از آن اشخاصی به شمار می رفتی که خداوند عزّ و جلّ می فرماید: «خلطوا عملا صالحا و آخر سیئاً»(1)، «کار شایسته را با کار دیگری که بد است درآمیخته اند.» ولی تو از آن افرادی هستی که خدای سبحان در این آیه می فرماید: «بل ران علی قلوبهم کانوا یکسبون»(2)، «گناهانی که کردند ایشان را دچار قساوت قلب نموده است.»

روایت15.

عدد، کشف الغمة: زمانی که حوثرة اسدی علیه معاویه خروج کرد، معاویه نزد امام حسن علیه السّلام فرستاد و از آن حضرت تقاضا کرد که متصدی قتل حوثره گردد. امام علیه السّلام فرمود: من بدین جهت از جنگیدن با تو منصرف شدم که خون مسلمان ها ریخته نشود، من گمان نمی کنم به صلاح من باشد که از طرف تو با گروهی بجنگم. به خدا قسم تو در این مورد بر من مقدم هستی.

- به امام حسن گفته شد: تو دارای بزرگی و عظمت هستی. فرمود: نه، بلکه دارای عزت هستم. زیرا خداوند می فرماید: «و لله العزة و لرسوله و للمؤمنین»(3)، «عزت برای خدا و رسول و مؤمنین است.»

- معاویه گفت: اگر شخص هاشمی بخشنده نباشد به قوم خویش شباهت ندارد. اگر شخص زبیری شجاع نباشد به خویشاوندان خود شباهت نخواهد داشت. اگر شخص اموی صبور و بردبار نباشد به قوم خویش شبیه نیست. اگر شخص مخزومی متکبر نباشد به قوم و خویشان خود شباهت ندارد. هنگامی که این سخنان به گوش امام حسن علیه السّلام رسید فرمود:

ص: 106


1- 1. توبه / 102
2- 2. مطففین / 14، کشف الغمه 2: 151، و نیز مناقب 4: 24 منافقون / 8، کشف الغمة 2: 150و 151
3-

کِتَابُکَ تَبْدَأُ فِیهِ بِنَفْسِکَ قَبْلِی وَ أَنْتَ طَالِبُ حَاجَةٍ وَ أَنَا سُلْطَانٌ وَ أَنْتَ سُوقَةٌ وَ ذَکَرَ نَحْواً مِنْ ذَلِکَ فَلَمَّا قَرَأَ الْحَسَنُ الْکِتَابَ تَبَسَّمَ وَ أَنْفَذَ بِالْکِتَابِ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَکَتَبَ مُعَاوِیَةُ إِلَی زِیَادٍ یُؤَنِّبُهُ وَ یَأْمُرُهُ أَنْ یُخَلِّیَ عَنْ أَخِی سَعِیدٍ وَ وُلْدِهِ وَ امْرَأَتِهِ وَ رَدَّ مَالِهِ وَ بِنَاءَ مَا قَدْ هَدَمَهُ مِنْ دَارِهِ ثُمَّ قَالَ وَ أَمَّا کِتَابُکَ إِلَی الْحَسَنِ بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أُمِّهِ- لَا تَنْسُبْهُ إِلَی أَبِیهِ وَ أُمُّهُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ وَ ذَلِکَ أَفْخَرُ لَهُ إِنْ کُنْتَ تَعْقِلُ.

وَ ذَکَرُوا: أَنَّ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام دَخَلَ عَلَی مُعَاوِیَةَ یَوْماً فَجَلَسَ عِنْدَ رِجْلِهِ وَ هُوَ مُضْطَجِعٌ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ أَ لَا أُعْجِبُکَ مِنْ عَائِشَةَ تَزْعُمُ أَنِّی لَسْتُ لِلْخِلَافَةِ أَهْلًا فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام وَ أَعْجَبُ مِنْ هَذَا جُلُوسِی عِنْدَ رِجْلِکَ وَ أَنْتَ نَائِمٌ فَاسْتَحْیَا مُعَاوِیَةُ وَ اسْتَوَی قَاعِداً وَ اسْتَعْذَرَهُ.

کشف، [کشف الغمة]: مِثْلَهُ ثُمَّ قَالَ قُلْتُ وَ الْحَسَنُ علیه السلام لَمْ یَعْجَبْ مِنْ قَوْلِ عَائِشَةَ إِنَّ مُعَاوِیَةَ لَا یَصْلُحُ لِلْخِلَافَةِ فَإِنَّ ذَلِکَ عِنْدَهُ ضَرُورِیٌّ لَکِنَّهُ قَالَ وَ أَعْجَبُ مِنْ تَوَلِّیکَ الْخِلَافَةَ قُعُودِی (1)

بیان

یحتمل أن یکون التعجب من صدور هذا القول منها و إن کان حقا لکونها مقرة بخلافة أبیها مع اشتراکهما فی عدم الاستحقاق و داعیة لمعاویة إلی مقاتلة أمیر المؤمنین علیه السلام.

«13»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب وَ فِی الْعُقَدِ: أَنَّ مَرْوَانَ بْنَ الْحَکَمِ قَالَ لِلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام بَیْنَ یَدَیْ مُعَاوِیَةَ أَسْرَعَ الشَّیْبُ إِلَی شَارِبِکَ یَا حَسَنُ وَ یُقَالُ إِنَّ ذَلِکَ مِنَ الْخُرْقِ فَقَالَ علیه السلام لَیْسَ کَمَا بَلَغَکَ وَ لَکِنَّا مَعْشَرَ بَنِی هَاشِمٍ طَیِّبَةٌ أَفْوَاهُنَا عَذْبَةٌ شِفَاهُنَا فَنِسَاؤُنَا یُقْبِلْنَ عَلَیْنَا بِأَنْفَاسِهِنَّ وَ أَنْتُمْ مَعْشَرَ بَنِی أُمَیَّةَ فِیکُمْ بَخَرٌ شَدِیدٌ فَنِسَاؤُکُمْ یَصْرِفْنَ أَفْوَاهَهُنَّ وَ أَنْفَاسَهُنَّ إِلَی أَصْدَاغِکُمْ فَإِنَّمَا یَشِیبُ مِنْکُمْ مَوْضِعُ الْعِذَارِ مِنْ أَجْلِ ذَلِکَ قَالَ مَرْوَانُ أَمَا إِنَّ فِیکُمْ یَا بَنِی هَاشِمٍ خَصْلَةَ سَوْءٍ(2) قَالَ وَ مَا هِیَ؟

ص: 105


1- 1. راجع کشف الغمّة ج 2 ص 150، مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 22 و 23.
2- 2. الزیادة من المصدر ج 4 ص 23.

معاویه عجب پیش بینی خوبی برای قوم و خویشان خود نموده است! منظور معاویه این است که بنی هاشم اموال خود را بذل و بخشش کنند تا فقیر شوند. بنی مخزوم تکبر نمایند تا مردم نسبت به آنان خشمناک گردند. بنی زبیر بجنگند تا فانی شوند. بنی امیه صبور و حلیم باشند تا پیش مردم محبوب گردند.

روایت16.

امالی: عمرو بن عثمان بن عفان در باره آمدن اسامة بن زید در مدینه بر سر یکی از دیوارهای مدینه مخاصمه نمود و این خصومت را نزد معاویه بردند، کار آنان به جایی کشید که به نزاع پرداختند. عمرو به اسامه گفت: با من نزاع می کنی در حالی که تو غلام من هستی؟ اسامه گفت: به خدا قسم من غلام تو نیستم، بلکه حتی دوست ندارم از حسب و نسب تو باشم، بلکه مولای من پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است. عمرو گفت: آیا نمی شنوید این غلام با من چه کار می کند! آنگاه عمرو رو به اسامه کرد و گفت: ای پسر زن سیاه چهره! چه باعث شد که طغیان و سرکشی کنی!؟

اسامه گفت: تو بیشتر از من طغیان می کنی، مرا به خاطر مادرم ملامت مکن! به خدا قسم که مادر من از مادر تو بهتر است، زیرا مادر من ام ایمن است که کنیز رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بود و آن حضرت به مادر من بارها مژده بهشت داد.

پدر من نیز از پدر تو بهتر بود. پدر من که نامش زید حارثه بود یار و محبوب و غلام پیغمبر اسلام به شمار می رفت. پدرم در جنگ موته در راه خدا و رسولش شهید شد، من امیر پدر تو بودم. بلکه امیر افرادی بودم که از پدر تو بهتر بودند از قبیل ابو بکر، عمر، ابو عبیده و افراد شریف مهاجرین و انصار. پس چگونه به من فخر می فروشی ای پسر عثمان!! عمرو گفت: ای مردم! آیا نمی شنوید این غلام به من چه می گوید!؟ ناگاه مروان بن حکم برخاست و نزدیک عمرو بن عثمان نشست. امام حسن علیه السّلام هم برخاست و نزدیک اسامه نشست. سعید بن عاص برخاست و پهلوی عمرو نشست. عبد اللّه بن جعفر هم برخاست و نزدیک اسامه نشست. وقتی معاویه با این منظره دودستگی بنی هاشم و بنی امیه مواجه شد، ترسید که مبادا شورش و انقلابی رخ دهد، لذا گفت: من خبر دارم که این دیوار از آن کیست، گفتند: پس اطلاعات خود را بگو، زیرا ما همه به گفته تو راضی هستیم. معاویه گفت: من شهادت می دهم که پیامبر اسلام این دیوار را به اسامة بن زید داد،

ص: 107

قَالَ الْغُلْمَةُ قَالَ أَجَلْ نُزِعَتْ مِنْ نِسَائِنَا وَ وُضِعَتْ فِی رِجَالِنَا وَ نُزِعَتِ الْغُلْمَةُ مِنْ رِجَالِکُمْ وَ وُضِعَتْ فِی نِسَائِکُمْ فَمَا قَامَ لِأُمَوِیَّةٍ إِلَّا هَاشِمِیٌّ ثُمَّ خَرَجَ یَقُولُ:

وَ مَارَسْتُ هَذَا الدَّهْرَ خَمْسِینَ حِجَّةً*** وَ خَمْساً أُرَجِّی قَابِلًا بَعْدَ قَابِلٍ

فَمَا أَنَا فِی الدُّنْیَا بَلَغْتُ جَسِیمَهَا*** وَ لَا فِی الَّذِی أَهْوَی کَدَحْتُ بِطَائِلٍ

فَقَدْ أَشْرَعَتْنِی فِی الْمَنَایَا أَکُفُّهَا(1)*** وَ أَیْقَنْتُ أَنِّی رَهْنُ مَوْتٍ مُعَاجَلٌ

«14»

کشف، [کشف الغمة] قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: وَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام لِحَبِیبِ بْنِ مَسْلَمَةَ الْفِهْرِیِّ رُبَّ مَسِیرٍ لَکَ فِی غَیْرِ طَاعَةٍ قَالَ أَمَّا مَسِیرِی إِلَی أَبِیکَ فَلَا قَالَ بَلَی وَ لَکِنَّکَ أَطَعْتَ مُعَاوِیَةَ عَلَی دُنْیَا قَلِیلَةٍ فَلَئِنْ کَانَ قَامَ بِکَ فِی دُنْیَاکَ لَقَدْ قَعَدَ بِکَ فِی آخِرَتِکَ فَلَوْ کُنْتَ إِذَا فَعَلْتَ شَرّاً قُلْتَ خَیْراً کُنْتَ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً(2) وَ لَکِنَّکَ کَمَا قَالَ بَلْ رانَ عَلی قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ (3).

«15»

د، [العدد القویة] کشف، [کشف الغمة]: لَمَّا خَرَجَ حَوْثَرَةُ الْأَسَدِیُّ عَلَی مُعَاوِیَةَ وَجَّهَ مُعَاوِیَةُ إِلَی الْحَسَنِ علیه السلام یَسْأَلُهُ أَنْ یَکُونَ هُوَ الْمُتَوَلِّی لِقِتَالِهِ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَقَدْ کَفَفْتُ عَنْکَ لِحَقْنِ دِمَاءِ الْمُسْلِمِینَ وَ مَا أَحْسَبُ ذَلِکَ یَسَعُنِی أَنْ أُقَاتِلَ عَنْکَ قَوْماً أَنْتَ وَ اللَّهِ أَوْلَی بِقِتَالِی مِنْهُمْ.

وَ قِیلَ لَهُ علیه السلام فِیکَ عَظَمَةٌ قَالَ لَا بَلْ فِیَّ عِزَّةٌ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی- وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ (4).

وَ قَالَ مُعَاوِیَةُ إِذَا لَمْ یَکُنِ الْهَاشِمِیُّ جَوَاداً لَمْ یُشْبِهْ قَوْمَهُ وَ إِذَا لَمْ یَکُنِ الزُّبَیْرِیُّ شُجَاعاً لَمْ یُشْبِهْ قَوْمَهُ وَ إِذَا لَمْ یَکُنِ الْأُمَوِیُّ حَلِیماً لَمْ یُشْبِهْ قَوْمَهُ وَ إِذَا لَمْ یَکُنِ الْمَخْزُومِیُّ تَیَّاهاً لَمْ یُشْبِهْ قَوْمَهُ فَبَلَغَ ذَلِکَ الْحَسَنَ علیه السلام فَقَالَ مَا أَحْسَنَ

ص: 106


1- 1. فقد أشرعت فی المنایا أکفها. ظ. و ما فی الصلب مطابق للاصل و المصدر.
2- 2. براءة: 102.
3- 3. المطففین: 14، و تری الحدیث فی الکشف ج 2 ص 151، و المناقب: ج 4 ص 24.
4- 4. المنافقون: 8 راجع کشف الغمّة ج 2 ص 150 و 151.

ای اسامه! برخیز و دیوار خود را تصاحب کن، مبارک تو باشد! آنگاه اسامة با هاشمیون برخاستند و معاویه را تحسین نمودند.

عمرو بن عثمان رو به معاویه کرد و گفت: خدا به تو جزای خیر ندهد، تو سخن ما را تکذیب و دلیل ما را باطل و طعنه دشمن را بر ما مسلط کردی! معاویه گفت: ای عمرو! وای بر تو! وقتی من دیدم جوانان بنی هاشم کناره گیری کردند، یاد آن زمانی افتادم که چشم آنان در صفین از زیر زره متوجه من بود، نزدیک بود که عقل خود را از دست بدهم. ای پسر عثمان! من از دست ایشان در امان نیستم، در حالی که آن مصیبت را بر سر پدرت عثمان آوردند. آنان با من جدال نمودند تا اینکه به زحمت خود را از دست ایشان نجات دادم. اکنون برگرد. ما اگر خدا بخواهد دیواری بهتر از این دیوار را به تو خواهیم داد .

توضیح

«تلاحی» به معنای دشمنی دو طرف و جدال است؛ و «الحِبّ» با کسره یعنی محبوب؛ «السروات» جمع سراة و سراة جمع سریّ و سریّ به معنای شریف است و جمع کردن سریّ با سراة سخت است.

مؤلف: ابن ابی الحدید از ابن عباس نقل می کند که: امام حسن علیه السّلام نزد معاویه رفت در حالی که او در مجلس کوچکی نشسته بود و پایین پای وی نشست. معاویه سخنانی را که باید بگوید گفت. آنگاه گفت: عایشه مرا لایق مقام خلافت نمی داند و گمان می کند این مقام را به ناحق تصاحب نموده ام، عایشه را با این کار چه کار!! خدا عایشه را بیامرزد، پدر این شخصی که اینجا نشسته (یعنی امام حسن) با من بر سر امر خلافت جدال کرد و خدا او را قبض روح نمود. امام حسن علیه السّلام فرمود: ای معاویه! از این موضوع تعجب می کنی؟ گفت:آری و اللّه. فرمود: آیا تو را از مطلبی که تعجب آن از این بیشتر است آگاه نکنم؟ گفت: چه مطلبی؟ فرمود: تو در صدر مجلس نشسته باشی و من پایین پای تو! معاویه پس از اینکه خندید گفت: ای برادرزاده! من شنیدم تو مقروض هستی؟

فرمود: آری. گفت: چقدر مقروضی؟ فرمود: صد هزار درهم گفت: ما دستور داده ایم مبلغ سیصد هزار درهم به تو بپردازند. مبلغ صد هزار درهم آن برای قرض تو و مبلغ صد هزار درهم آن را بین اهل بیت خود تقسیم کن و مبلغ صد هزار درهم آن برای خودت باشد. پس با احترام برخیز و جایزه خویش را دریافت کن! هنگامی که امام حسن برخاست و خارج شد، یزید به معاویه گفت: به خدا قسم من ندیدم

ص: 108

مَا نَظَرَ لِقَوْمِهِ أَرَادَ أَنْ یَجُودَ بَنُو هَاشِمٍ بِأَمْوَالِهِمْ فَیَفْتَقِرُوا وَ یُزْهَی بَنُو مَخْزُومٍ فَتُبْغَضَ وَ تُشْنَأَ وَ تَحَارَبَ بَنُو الزُّبَیْرِ فَیَتَفَانَوْا وَ تَحْلُمَ بَنُو أُمَیَّةَ فَتُحَبَّ.

«16»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَالِکٍ النَّحْوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ الْأَنْبَارِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَاشِمِیِّ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ سُلَیْمَانَ النَّهْدِیِّ عَنِ ابْنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ شَرْقِیِّ [بْنِ] الْقُطَامِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: خَاصَمَ عَمْرُو بْنُ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ أُسَامَةَ بْنَ زَیْدٍ إِلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ مَقْدَمَهُ الْمَدِینَةَ فِی حَائِطٍ مِنْ حِیطَانِ الْمَدِینَةِ فَارْتَفَعَ الْکَلَامُ بَیْنَهُمَا حَتَّی تَلَاحَیَا فَقَالَ عَمْرٌو تُلَاحِینِی وَ أَنْتَ مَوْلَایَ فَقَالَ أُسَامَةُ وَ اللَّهِ مَا أَنَا بِمَوْلَاکَ وَ لَا یَسُرُّنِی أَنِّی فِی نَسَبِکَ مَوْلَایَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَقَالَ أَ لَا تَسْمَعُونَ مَا یَسْتَقْبِلُنِی بِهِ هَذَا الْعَبْدُ؟

ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیْهِ عَمْرٌو فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ السَّوْدَاءِ مَا أَطْغَاکَ فَقَالَ أَنْتَ أَطْغَی مِنِّی وَ لِمَ تُعَیِّرُنِی بِأُمِّی وَ أُمِّی وَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنْ أُمِّکَ وَ هِیَ أُمُّ أَیْمَنَ مَوْلَاةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَشَّرَهَا رَسُولُ اللَّهِ فِی غَیْرِ مَوْطِنٍ بِالْجَنَّةِ وَ أَبِی خَیْرٌ مِنْ أَبِیکَ زَیْدُ بْنُ حَارِثَةَ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ حِبُّهُ وَ مَوْلَاهُ قُتِلَ شَهِیداً بِمُؤْتَةَ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ وَ طَاعَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَا أَمِیرٌ عَلَی أَبِیکَ وَ عَلَی مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنْ أَبِیکَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ عَلَی أَبِی عُبَیْدَةَ وَ سَرَوَاتِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَأَنَّی تُفَاخِرُنِی یَا ابْنَ عُثْمَانَ فَقَالَ عَمْرٌو یَا قَوْمِ أَ مَا تَسْمَعُونَ مَا یُجِیبُنِی بِهِ هَذَا الْعَبْدُ فَقَامَ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ فَجَلَسَ إِلَی جَنْبِ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ فَقَامَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فَجَلَسَ إِلَی جَنْبِ أُسَامَةَ فَقَامَ سَعِیدُ بْنُ الْعَاصِ فَجَلَسَ إِلَی جَنْبِ عَمْرٍو فَقَامَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فَجَلَسَ إِلَی جَنْبِ أُسَامَةَ فَلَمَّا رَآهُمْ مُعَاوِیَةُ قَدْ صَارُوا فَرِیقَیْنِ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنِی أُمَیَّةَ خَشِیَ أَنْ یَعْظُمَ الْبَلَاءُ فَقَالَ إِنَّ عِنْدِی مِنْ هَذَا الْحَائِطِ لَعِلْماً قَالُوا فَقُلْ بِعِلْمِکَ فَقَدْ رَضِینَا فَقَالَ مُعَاوِیَةُ أَشْهَدُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله جَعَلَهُ لِأُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ

ص: 107

این طور که تو از امام حسن استقبال کسردی او از تو استقبال نماید. تعجب اینجا است که تو مبلغ سیصد هزار درهم به وی می بخشی!؟ معاویه گفت: ای پسرک من! بدان که حق با بنی هاشم است، هر یک از آنان که نزد تو آیند، در این گونه امور کوشا باش .

ص: 109

قُمْ یَا أُسَامَةُ فَاقْبِضْ حَائِطَکَ هَنِیئاً مَرِیئاً فَقَامَ أُسَامَةُ وَ الْهَاشِمِیُّونَ فَجَزَوْا مُعَاوِیَةَ خَیْراً فَأَقْبَلَ عَمْرُو بْنُ عُثْمَانَ عَلَی مُعَاوِیَةَ فَقَالَ لَا جَزَاکَ اللَّهُ عَنِ الرَّحِمِ خَیْراً مَا زِدْتَ عَلَی أَنْ کَذَّبْتَ قَوْلَنَا وَ فَسَخْتَ حُجَّتَنَا وَ أَشْمَتَّ بِنَا عَدُوَّنَا فَقَالَ مُعَاوِیَةُ وَیْحَکَ یَا عَمْرُو إِنِّی لَمَّا رَأَیْتُ هَؤُلَاءِ الْفِتْیَةَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ قَدِ اعْتَزَلُوا ذَکَرْتُ أَعْیُنَهُمْ تَدُورُ إِلَیَّ مِنْ تَحْتِ الْمَغَافِرِ بِصِفِّینَ وَ کَادَ یَخْتَلِطُ عَلَیَّ عَقْلِی وَ مَا یُؤْمِنِّی یَا ابْنَ عُثْمَانَ مِنْهُمْ وَ قَدْ أَحَلُّوا بِأَبِیکَ مَا أَحَلُّوا وَ نَازَعُونِی مُهْجَةَ نَفْسِی حَتَّی نَجَوْتُ مِنْهُمْ بَعْدَ نَبَإٍ عَظِیمٍ وَ خَطْبٍ جَسِیمٍ فَانْصَرِفْ فَنَحْنُ مُخْلِفُونَ لَکَ خَیْراً مِنْ حَائِطِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

بیان

التلاحی التخاصم و التنازع و الحبّ بالکسر المحبوب و السروات جمع سراة و هی جمع سریّ و السریّ الشریف و جمع السریّ علی سراة عزیز.

أقول: قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ رَوَی أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ حَبِیبٍ فِی أَمَالِیهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: دَخَلَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام عَلَی مُعَاوِیَةَ بَعْدَ عَامِ الْجَمَاعَةِ وَ هُوَ جَالِسٌ فِی مَجْلِسٍ ضَیِّقٍ فَجَلَسَ عِنْدَ رِجْلَیْهِ فَتَحَدَّثَ مُعَاوِیَةُ بِمَا شَاءَ أَنْ یَتَحَدَّثَ ثُمَّ قَالَ عَجَباً لِعَائِشَةَ تَزْعُمُ أَنِّی فِی غَیْرِ مَا أَنَا أَهْلُهُ وَ أَنَّ الَّذِی أَصْبَحْتُ فِیهِ لَیْسَ فِی الْحَقِّ مَا لَهَا وَ لِهَذَا یَغْفِرُ اللَّهُ لَهَا إِنَّمَا کَانَ یُنَازِعُنِی فِی هَذَا الْأَمْرِ أَبُو هَذَا الْجَالِسِ وَ قَدِ اسْتَأْثَرَ اللَّهُ بِهِ.

فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام أَ وَ عَجَبٌ ذَلِکَ یَا مُعَاوِیَةُ قَالَ إِی وَ اللَّهِ قَالَ أَ فَلَا أُخْبِرُکَ بِمَا هُوَ أَعْجَبُ مِنْ هَذَا قَالَ مَا هُوَ قَالَ جُلُوسُکَ فِی صَدْرِ الْمَجْلِسِ وَ أَنَا عِنْدَ رِجْلَیْکَ فَضَحِکَ مُعَاوِیَةُ وَ قَالَ یَا ابْنَ أَخِی بَلَغَنِی أَنَّ عَلَیْکَ دَیْناً قَالَ إِنَّ عَلَیَّ دَیْناً قَالَ کَمْ هُوَ قَالَ مِائَةُ أَلْفٍ فَقَالَ قَدْ أَمَرْنَا لَکَ بِثَلَاثِمِائَةِ أَلْفٍ مِائَةٌ مِنْهَا لِدَیْنِکَ وَ مِائَةٌ تَقْسِمُهَا فِی أَهْلِ بَیْتِکَ وَ مِائَةٌ لِخَاصَّةِ نَفْسِکَ فَقُمْ مُکَرَّماً فَاقْبِضْ صِلَتَکَ..

فَلَمَّا خَرَجَ الْحَسَنُ علیه السلام قَالَ یَزِیدُ بْنُ مُعَاوِیَةَ لِأَبِیهِ تَاللَّهِ مَا رَأَیْتُ؟

ص: 108

باب بیست و یکم : هم عصران و عشیره و یاران امام حسن علیه السّلام و جریان هایی که بین آنان واقع شد.

روایات

روایت1.

معانی الاخبار: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: امام حسن علیه السّلام دوستی داشت که لا ابالی بود، مدتی نزد آن حضرت نیامده بود، یک روز که به حضور آن حضرت مشرف شد، امام به وی فرمود: حال تو چگونه است؟ گفت: یا ابن رسول اللّه! حال من بر خلاف آن چیزی است که خودم و خدا و شیطان آن را دوست داریم . امام حسن خندید و فرمود: این معما را شرح بده! گفت: زیرا خدای سبحان دوست دارد من مطیع او باشم و معصیت نکنم، ولی من این طور نیستم. شیطان دوست دارد که من خدا را معصیت نمایم و از او اطاعت نکنم، ولی من این طور هم نیستم. من خودم دوست دارم که از دنیا نروم، این طور هم نخواهم بود.

ناگاه شخصی برخاست و به امام حسن گفت: یا ابن رسول اللّه برای چیست که ما مرگ را دوست نداریم!؟ فرمود: برای اینکه شما آخرت خود را خراب و دنیای خویش را آباد نموده اید. بدین علت است که دوست ندارید از مکان معمور و آباد به مکان خراب منتقل شوید(1).

روایت2.

مناقب: این گروه از یاران امام حسن علیه السّلام به شمار می رفتند: عبد اللّه بن جعفر طیار، مسلم بن عقیل، عبد اللّه بن عباس، حبابه والبیه دختر جعفر ، حذیفة بن اسید، جارود بن ابی بشر، جارود بن منذر، قیس بن اشعث بن سوار، سفیان بن ابی لیلای همدانی، عمرو بن قیس مشرفی، ابو صالح کیسان بن کلیب، ابو مخنف لوط بن یحیی ازدی مسلم بن بطین، ابو زرین مسعود بن ابی وائل، هلال بن یساف و ابو اسحاق ابن کلیب سبیعی. ما بقی یاران آن حضرت از اصحاب خصوصی

ص: 110


1- 1.صدوق در معانی باب نوادر این حدیث را ذیل شماره 29 ص389 روایت کرده است.

اسْتَقْبَلَکَ بِمَا اسْتَقْبَلَکَ بِهِ ثُمَّ أَمَرْتَ لَهُ بِثَلَاثِمِائَةِ أَلْفٍ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّ الْحَقَّ حَقُّهُمْ فَمَنْ أَتَاکَ مِنْهُمْ فَاحْثُ لَهُ (1).

ص: 109


1- 1. و ممّا یناسب الباب ما ذکره سبط ابن الجوزی فی التذکرة نقلا عن هشام بن محمّد الکلبی، عن محمّد بن إسحاق قال: بعث مروان بن الحکم و کان والیا علی المدینة رسولا الی الحسن علیه السلام فقال قل له: یقول لک مروان: أبوک الذی فرق الجماعة و قتل أمیر المؤمنین عثمان، و أباد العلماء و الزهاد- یعنی الخوارج- و أنت تفخر بغیرک: فاذا قیل لک من أبوک؟ تقول: خالی الفرس- و فی روایة ابن سعد فی الطبقات: ما أجد لک مثلا الا البغلة یقال لها من أبوک فتقول: أخی الفرس. فجاء الرسول الی الحسن علیه السلام فقال له: یا أبا محمد! انی أتیتک برسالة ممن یخاف سطوته، و یحذر سیفه فان کرهت لم أبلغک ایاها و وقیتک بنفسی، فقال الحسن: لا بل تؤدیها، و نستعین علیه باللّه. فأداها فقال له: تقول لمروان: ان کنت صادقا فاللّه یجزیک بصدقک، و ان کنت کاذبا فاللّه أشدّ نقمة. فخرج الرسول من عنده، فلقیه الحسین فقال: من أین أقبلت؟ فقال: من عند أخیک الحسن، فقال: و ما کنت تصنع؟ قال: أتیت برسالة من عند مروان، فقال: و ما هی؟ فامتنع الرسول من أدائها، فقال: لتخبرنی أو لاقتلنک!! فسمع الحسن علیه السلام فخرج و قال لأخیه: خل عن الرجل، فقال: لا و اللّه حتّی أسمعها، فأعادها الرسول فقال له: قل یقول لک الحسین بن علی ابن فاطمة: یا ابن الزرقاء الداعیة الی نفسها بسوق ذی المجاز، صاحبة الرایة بسوق عکاظ، یا ابن طرید رسول اللّه و لعینه، اعرف من أنت؟ و من امک؟ و من أبوک؟ فجاء الرسول الی مروان فأعاد علیه ما قالا، فقال له: ارجع الی الحسن و قل له: أشهد أنک ابن رسول اللّه، و قل للحسین: أشهد أنک ابن علی بن أبی طالب. قال: قال الأصمعی: أما قول الحسین« یا ابن الداعیة الی نفسها» فذکر ابن إسحاق ان أم مروان اسمها أمیّة و کانت من البغایا فی الجاهلیة، و کان لها رأیة مثل رأیة البیطار تعرف بها، و کانت تسمی أم حبتل الزرقاء، و کان مروان لا یعرف له أب، و انما تنسب الی الحکم بن أبی العاص. أقول: قال الفیروزآبادی ذو المجاز: سوق کانت لهم علی فرسخ من عرفة، بناحیة کبکب و عکاظ سوق بصحراء بین نخلة و الطائف کانت تقوم هلال ذی القعدة و تستمر عشرین یوما تجتمع قبائل العرب فیتعاکظون أی یتفاخرون و یتناشدون.

پدرش حضرت علی امیر علیه السّلام بودند. از قبیل: حجر رشید رفاعه، کمیل، مسیب، قیس، ابن وائله، ابن حمق، ابن ارقم، ابن صرد، ابن عقله، جابر، دئلی، حبه، عبایه، جعید، سلیم، حبیب، احنف، اصبغ و اعور که شمارش آنان مقدور نیست(1).

روایت3.

فروع کافی: از ابو برزه اسلمی نقل می کند که گفت: فرزندی برای حضرت امام حسن علیه السّلام متولد شد، قریش نزد آن بزرگوار آمدند و گفتند: قدم این سوار مبارک باشد! امام حسن فرمود: این چه سخنی است که می گویید؟ بلکه بگویید: خدای بخشنده را شکر، قدم این فرزندی که خدا بخشیده مبارک، خدا او را قوی نماید، و نیکو کاری وی را نصیب تو کند(2).

روایت4.

فروع کافی: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: مردی به مرد دیگری که خدا پسری به او عطا کرده بود گفت: قدم این سوار مبارک باد! امام حسن علیه السّلام به وی فرمود: تو از کجا می دانی که این نوزاد سوار است یا پیاده خواهد بود!؟ گفت: فدایت شوم، پس چگونه تبریک بگویم؟ فرمود: بگو: خدای بخشنده را شکر، قدم این نوزادی که به تو بخشیده مبارک باد، امید است فرزندی قوی شده و نیکوکاری او نصیب تو گردد(3).

روایت5.

فروع کافی: روایت می کند که یک روز امام حسن علیه السّلام از حمام خارج شد، شخصی به آن حضرت برخورد و گفت: طاب استحمامک. یعنی: استحمام تو نیکو باد. امام علیه السّلام در جوابش فرمود: ای احمق! این لفظ در اینجا معنی دارد؟ او گفت: طاب حمیمک. فرمود: آیا نمی دانی که معنای کلمه حمیم عرق است. وی گفت: طاب حمامک. فرمود: اگر حمام رفتن من نیکو شود چه فائده ای دارد؟ بلکه باید بگویی: طهر ما طاب منک و طاب ما طهر منک. یعنی پاکیزه باد آنچه که از تو طیب است و طیب باد آنچه که از تو پاکیزه است (4).

توضیح

فیروزآبادی گفته است: «استحمّ» یعنی با آب داغ شستشو کرد، و آب سرد ضد آن است و نمی گویند طاب حمامک، بلکه می گویند: طابت حمتک با کسره، یعنی حمیمک

ص: 111


1- 1. مناقب آل ابی طالب 4: 40
2- 2. کافی 6: 17
3- 3. کافی 4: 17
4- 1. معنایش این است: که خداوند جسم تو را سالم بدارد.

باب 21 أحوال أهل زمانه و عشائره و أصحابه و ما جری بینه و بینهم و ما جری بینهم و بین معاویة و أصحابه لعنهم الله

الأخبار

«1»

مع، [معانی الأخبار] مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یُونُسَ الْمُعَاذِیِّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: کَانَ لِلْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا صَدِیقٌ وَ کَانَ مَاجِناً فَتَبَاطَأَ عَلَیْهِ أَیَّاماً فَجَاءَهُ یَوْماً فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام کَیْفَ أَصْبَحْتَ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَصْبَحْتُ بِخِلَافِ مَا أُحِبُّ وَ یُحِبُّ اللَّهُ وَ یُحِبُّ الشَّیْطَانُ فَضَحِکَ الْحَسَنُ علیه السلام ثُمَّ قَالَ وَ کَیْفَ ذَاکَ قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُحِبُّ أَنْ أُطِیعَهُ وَ لَا أَعْصِیَهُ وَ لَسْتُ کَذَلِکَ وَ الشَّیْطَانُ یُحِبُّ أَنْ أَعْصِیَ اللَّهَ وَ لَا أُطِیعَهُ وَ لَسْتُ کَذَلِکَ وَ أَنَا أُحِبُّ أَنْ لَا أَمُوتَ وَ لَسْتُ کَذَلِکَ.

فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا بَالُنَا نَکْرَهُ الْمَوْتَ وَ لَا نُحِبُّهُ قَالَ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام إِنَّکُمْ أَخْرَبْتُمْ آخِرَتَکُمْ وَ عَمَّرْتُمْ دُنْیَاکُمْ فَأَنْتُمْ تَکْرَهُونَ النُّقْلَةَ مِنَ الْعُمْرَانِ إِلَی الْخَرَابِ (1).

«2»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: مِنْ أَصْحَابِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الطَّیَّارُ وَ مُسْلِمُ بْنُ عَقِیلٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ وَ حَبَابَةُ بِنْتُ جَعْفَرٍ الْوَالِبِیَّةِ وَ حُذَیْفَةُ بْنُ أَسِیدٍ وَ الْجَارُودُ بْنُ أَبِی بِشْرٍ وَ الْجَارُودُ بْنُ الْمُنْذِرِ وَ قَیْسُ بْنُ أَشْعَثَ بْنِ سَوَّارٍ وَ سُفْیَانُ بْنُ أَبِی لَیْلَی الْهَمْدَانِیُّ وَ عَمْرُو بْنُ قَیْسٍ المشرفی [الْمَشْرِقِیُ] وَ أَبُو صَالِحٍ کَیْسَانُ بْنُ کُلَیْبٍ وَ أَبُو مِخْنَفٍ لُوطُ بْنُ یَحْیَی الْأَزْدِیُّ وَ مُسْلِمٌ الْبَطِینُ وَ أَبُو رَزِینٍ مَسْعُودُ بْنُ أَبِی وَائِلٍ وَ هِلَالُ بْنُ یِسَافٍ وَ أَبُو إِسْحَاقَ بْنُ کُلَیْبٍ السَّبِیعِیُّ وَ أَصْحَابُهُ مِنْ خَوَاصِ

ص: 110


1- 1. رواه الصدوق فی المعانی باب النوادر تحت الرقم 29 ص 389.

به معنی نیکو باد عرق تو.

شاید امام علیه السلام گفته است: چرا اینجا از الف، سین و تاء برای عافیت گفتن استفاده کردی، زیرا الف، سین و تاء برای موضوع قبیح وضع شده است، اگر چه مقصود از آن در اینجا تبریک به او نباشد، زیرا چاره ای نیست جز این که در آن موضوعات به معصوم مراجعه شود و آن ها خود با نظر خویش اصطلاحی اختراع نکنند. احتمال دارد که مراد از آن این باشد که الف، سین و تاء برای طلب بوده و برای این موقعیت نامناسب است، در نتیجه به این موضوع اشاره می کند که استحمام به معنای اغتسال (شستن) کلمه غیر فصیحی است.

روایت6.

مناقب: یاران امام حسن یاران پدرش بودند و قیس ابن ورقاء که به سفینه معروف بود و رشید هجری و گفته شده میثم تمار بودند.

روایت7.

اختصاص: اصحاب حسن بن علی علیهما السّلام: سفیان بن ابی لیلا همدانی و حذیفة بن اسید غفاری و ابو رزین اسدی بودند(1).

روایت8.

اختصاص: حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام فرمود: هنگامی که روز قیامت فرا رسد منادی ندا می دهد: یاران و حواریون حسن بن علی که پسر فاطمه دختر پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله است کجایند؟ پس از این ندا، سفیان بن ابی لیلا همدانی و حذیفة بن اسید غفاری قیام می کنند. سپس ندا می دهد: یاران حسین بن علی کجایند؟ در این موقع تمام آن افرادی که با آن بزرگوار شهید شده بودند برمی خیزند و احدی از ایشان از آن حضرت تخلف نخواهند کرد(2) .

روایت9.

روضه و کتاب فضائل: معاویه از ابن عباس پرسید: تو درباره علی بن ابی طالب چه می گویی؟

ص: 112


1- 2 و 3. اختصاص 7و61
2-

أَبِیهِ مِثْلُ حُجْرٍ وَ رُشَیْدٍ وَ رِفَاعَةَ وَ کُمَیْلٍ وَ الْمُسَیَّبِ وَ قَیْسٍ وَ ابْنِ وَاثِلَةَ وَ ابْنِ الْحَمِقِ وَ ابْنِ أَرْقَمَ وَ ابْنِ صُرَدَ وَ ابْنِ عَقْلَةَ وَ جَابِرٍ وَ الدُّؤَلِیِّ وَ حَبَّةَ وَ عَبَایَةَ وَ جُعَیْدٍ وَ سُلَیْمٍ وَ حَبِیبٍ وَ الْأَحْنَفِ وَ الْأَصْبَغِ وَ الْأَعْوَرِ مِمَّا لَا تُحْصَی کَثْرَةً(1).

«3»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَحْمَرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أَبِی بَرْزَةَ الْأَسْلَمِیِّ قَالَ: وُلِدَ لِلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام مَوْلُودٌ فَأَتَتْهُ قُرَیْشٌ فَقَالُوا یَهْنِئُکَ الْفَارِسُ فَقَالَ وَ مَا هَذَا مِنَ الْکَلَامِ قُولُوا شَکَرْتَ الْوَاهِبَ وَ بُورِکَ لَکَ فِی الْمَوْهُوبِ وَ بَلَغَ اللَّهُ بِهِ أَشُدَّهُ وَ رَزَقَکَ بِرَّهُ (2).

«4»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: هَنَّأَ رَجُلٌ رَجُلًا أَصَابَ ابْناً فَقَالَ یَهْنِئُکَ الْفَارِسُ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام لَهُ مَا عِلْمُکَ یَکُونُ فَارِساً أَوْ رَاجِلًا قَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمَا أَقُولُ قَالَ تَقُولُ شَکَرْتَ الْوَاهِبَ وَ بُورِکَ لَکَ فِی الْمَوْهُوبِ وَ بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ رَزَقَکَ بِرَّهُ (3).

«5»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ الْأَنْصَارِیِّ رَفَعَهُ قَالَ: إِنَّ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام خَرَجَ مِنَ الْحَمَّامِ فَلَقِیَهُ إِنْسَانٌ فَقَالَ طَابَ اسْتِحْمَامُکَ فَقَالَ یَا لُکَعُ وَ مَا تَصْنَعُ بِالاسْتِ هَاهُنَا فَقَالَ طَابَ حَمِیمُکَ فَقَالَ أَ مَا تَعْلَمُ أَنَّ الْحَمِیمَ الْعَرَقُ قَالَ طَابَ حَمَّامُکَ فَقَالَ وَ إِذَا طَابَ حَمَّامِی فَأَیُّ شَیْ ءٍ لِی قُلْ طَهُرَ مَا طَابَ مِنْکَ وَ طَابَ مَا طَهُرَ مِنْکَ (4).

بیان

قال الفیروزآبادی استحمّ اغتسل بالماء الحارّ و الماء البارد ضد و قال و لا یقال طاب حمّامک و إنما یقال طابت حمّتک بالکسر أی حمیمک

ص: 111


1- 1. المصدر ج 4 ص 40.
2- 2. راجع ج 6 ص 17 باب التهنئة من کتاب العقیقة الرقم 2 و 3.
3- 3. راجع ج 6 ص 17 باب التهنئة من کتاب العقیقة الرقم 2 و 3.
4- 4. رواه فی باب الحمام من کتاب الزی و التجمل تحت الرقم 21. راجع ج 6 ص 500.

ابن عباس گفت: علی علیه السّلام که ابو الحسن است دارای مقام عالی می باشد. به خدا قسم که علی علیه السّلام بیرق هدایت بود، شخصی پرهیزکار، دانشمندی محض، اصل و ریشه بذل و بخشش، کوه بزرگ دانش و بینش، پناهگاه مردم، نوری در تاریکی ها، دعوت کننده به دین و مذهب، چنگ زننده به ریسمان محکم ایمان و دارای بزرگی و مقامی عالی بود، پیشوای دین و تقوا بود، بزرگ اشخاصی بود که لباس بزرگی در بر داشتند، شوهر دختر مصطفی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بود و بزرگوارترین افرادی بود که روزه می گرفتند و نماز می خواندند. فاخرترین اشخاصی بود که می خندیدند و گریه می کردند. علی به طرف دو قبله نماز خواند، آیا هیچ مخلوقی از گذشتگان و آیندگان می توانند با علی مساوی باشند!؟ به خدا قسم او همچون شیری جنگجو بود که در جنگ ها بر دشمنان خود که لعنت خدا و فرشتگان و تمام مردم تا روز قیامت بر آن ها باد، حمله می برد.

توضیح

«المحتد» با کسره یعنی اصل؛ و «الندا» یعنی عطا و بخشش؛ و «طور» کوهی بزرگ است.

روایت10.

خصال: از عبد الملک بن مروان نقل می کند که گفت: یک روز ما نزد معاویه بودیم، گروهی از قریش که عده ای از بنی هاشم در بین آنان بودند نیز حضور داشتند. معاویه گفت: ای بنی هاشم! شما برای چه به ما فخر می فروشید؟ آیا نه چنین است که پدر، مادر، خانه و زادگاه ما همه یکی است!؟ ابن عباس گفت: ما به واسطه همان مقامی بر شما فخر می فروشیم که تو بر سایر قریش فخر می فروشی، و قریش بر انصار و انصار بر سایر عرب و عرب بر عجم فخر می فروشند. ما به پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مفتخر و سرافرازیم که تو نمی توانی این موضوع را انکار و از آن فرار کنی.

معاویه گفت: ای ابن عباس! تو زبانی تیز و گوینده داری که به وسیله آن ادعای باطل خود را ثابت و حق دیگران را پایمال می کنی. ابن عباس گفت: آرام باش، زیرا باطل نمی تواند بر حق غالب شود، دست از این حسادت ها بردار، چرا که حسادت صفت بدی است.

معاویه گفت: راست می گویی، ولی من تو را به خاطر چهار خصلت دوست دارم و از چهار خصلت تو گذشت می کنم. چهار خصلت اول عبارت است از این که تو از خویشاوندان پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله هستی، دوم این که تو مردی از اهل بیت من و نژاد خالص عبد مناف هستی، سوم این که پدرم با پدر تو دوست بود، تو زبان قریش و رهبر و فقیه آن هستی.

اما آن چهار خصلتی که من از آن ها صرف نظر کردم عبارت است از این که تو در صفین با دشمنان من بودی و با من دشمنی کردی، دوم این که تو با افرادی که با عثمان بد رفتاری کردند همکاری نمودی، سوم این که تو با آن اشخاص بودی که بر علیه ام المؤمنین عایشه فعالیت نمودند،

ص: 113

أی طاب عرقک انتهی (1).

و لعله علیه السلام قال ما تصنع بالاست علی وجه المطایبة لکون الاست موضوعا لأمر قبیح و إن لم یکن مقصودا هاهنا تنبیها له علی أنه لا بد أن یرجع فی تلک الأمور إلی المعصوم و لا یخترعوا بآرائهم و یحتمل أن یکون المراد أن الألف و السین و التاء الموضوعة للطلب غیر مناسب فی المقام فیکون إشارة إلی أن الاستحمام بمعنی الاغتسال لغة غیر فصیحة(2).

«6»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: أَصْحَابُهُ أَصْحَابُ أَبِیهِ وَ بَابُهُ قَیْسُ بْنُ وَرْقَا الْمَعْرُوفُ بِسَفِینَةَ وَ رُشَیْدٌ الْهَجَرِیُّ وَ یُقَالُ وَ مِیثَمٌ التَّمَّارُ.

«7»

ختص، [الإختصاص]: أَصْحَابُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام سُفْیَانُ بْنُ أَبِی لَیْلَی الْهَمْدَانِیُّ- حُذَیْفَةُ بْنُ أَسِیدٍ الْغِفَارِیُّ أَبُو رَزِینٍ الْأَسَدِیُ (3).

«8»

ختص، [الإختصاص] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ وَ عَنِ الْعَطَّارِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نَادَی مُنَادٍ أَیْنَ حَوَارِیُّ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ ابْنِ فَاطِمَةَ بِنْتِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَقُومُ سُفْیَانُ بْنُ أَبِی لَیْلَی الْهَمْدَانِیُّ وَ حُذَیْفَةُ بْنُ أَسِیدٍ الْغِفَارِیُّ ثُمَّ یُنَادِی أَیْنَ حَوَارِیُّ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ فَیَقُومُ کُلُّ مَنِ اسْتُشْهِدَ مَعَهُ وَ لَمْ یَتَخَلَّفْ عَنْهُ الْخَبَرَ(4).

«9»

فض، کتاب [الروضة] یل، [الفضائل] لابن شاذان عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عُمَیْرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ رِبْعِیٍّ عَنْ خِرَاشٍ قَالَ: سَأَلَ مُعَاوِیَةُ ابْنَ عَبَّاسٍ قَالَ فَمَا تَقُولُ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ عَلِیٌ

ص: 112


1- 1. نقله فی الأقرب و زاد: و معناه: أصح اللّه جسمک.
2- 2. بل المراد أن سین الاستفعال انما وضع للطلب و أصل الاستحمام: طلب الماء الحمیم للاغتسال فانه أذهب للارجاس، فإذا دخل الرجل الحمام، أو أسخن ماء و اشتغل بافراغه علی رأسه، فقد استحم، و أمّا إذا خرج من الحمام، و لبس سراویله، فلا معنی للاستحمام بعد ذلک و ایراد سین الاستفعال.
3- 3. الاختصاص ص 7 و 61.
4- 4. الاختصاص ص 7 و 61.

تو در ردیف آن گروهی بودی که زیاد را از من ندانستند. من چشم و بینی این خصال را کوبیدم و عذر تو را از آیه قرآن و قول شعرا پذیرفتم.

آیه قرآن این است که خداوند می فرماید: «خلطوا عملا صالحا و آخر سیئاً»(1)، «عمل صالح را با عمل شر درآمیختند.» قول شعرا این است که برادرم بنی دینار می گوید:

تو از برادری که او را از میان مردان پراکنده و نیکو به دست آوری سبقت نخواهی گرفت.

بدان که من آن چهار خصلت اول تو را قبول کردم و این چهار خصلت تو را بخشیدم و در این باره همان طور هستم که اولی گفته است:

من نیکو کاری کسی را که محبت کند قبول می کنم و از اعمالی که غیر از این باشند صرف نظر می کنم.

معاویه پس از این سخنان ساکت شد. ابن عباس پس از حمد و ثنای حضرت حق در جواب معاویه گفت: تو می گویی که مرا به جهت آن خویشاوندی که با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دارم دوست داری، این موضوع وظیفه تو و هر فردی است که به خدا و رسول ایمان آورده باشد؛ زیرا این وظیفه همان اجری است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در مقابل هدایت نمودن شما از شما خواست. و خدا هم راجع به این موضوع می فرماید: «قل لا أسئلکم علیه أجراً إلا المودّة فی القربی»(2)، {بگو: «به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم، مگر دوستی درباره خویشاوندان.» و کسی که سخن پیامبر خدا را نپذیرد، نا امید و رسوا شده و با صورت داخل جهنم خواهد شد.

اما این که گفتی: من مردی از اهل بیت تو هستم، آری همین طور است، منظور تو صله رحم است. تو فعلا بیشتر از گذشته ها صله رحم می کنی و نسبت به گذشته ها مسئولیتی نداری. اما اینکه می گویی: پدر من با پدرت دوست بوده، آری همین طور است و سخن اولی قبلا درباره وی گفته شد:

به زودی آن کسی را که در زمان زندگی خویش با پدرم برادری کرده بود حفظ می کنم و او را بعد از وی در میان خویشاوندان نگاهداری می کنم.

من با کسی که عهد و پیمان را مراعات نکرده و در هنگام گرفتاری ها با من رفاقت نمی کند دشمن نیستم.

اما این که می گویی من زبان قریش و رهبر و فقیه آن هستم، این گونه مقام هایی را که من دارم

ص: 114


1- 1. توبه/ 102
2- 1. شوری/ 23

أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام عَلِیٌّ کَانَ وَ اللَّهِ عَلَمَ الْهُدَی وَ کَهْفَ التُّقَی وَ مَحَلَّ الْحِجَی وَ مَحْتِدَ النَّدَی وَ طَوْدَ النُّهَی وَ عَلَمَ الْوَرَی وَ نُوراً فِی ظُلْمَةِ الدُّجَی وَ دَاعِیاً إِلَی الْمَحَجَّةِ الْعُظْمَی وَ مُسْتَمْسِکاً بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی وَ سَامِیاً إِلَی الْمَجْدِ وَ الْعُلَا وَ قَائِدَ الدِّینِ وَ التُّقَی وَ سَیِّدَ مَنْ تَقَمَّصَ وَ ارْتَدَی بَعْلَ بِنْتِ الْمُصْطَفَی وَ أَفْضَلَ مَنْ صَامَ وَ صَلَّی وَ أَفْخَرَ مَنْ ضَحِکَ وَ بَکَی صَاحِبَ الْقِبْلَتَیْنِ فَهَلْ یُسَاوِیهِ مَخْلُوقٌ کَانَ أَوْ یَکُونُ کَانَ وَ اللَّهِ کَالْأَسَدِ مُقَاتِلًا وَ لَهُمْ فِی الْحُرُوبِ حَامِلًا عَلَی مُبْغِضِیهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ* إِلَی یَوْمِ التَّنَادِ.

إیضاح

المحتد بالکسر الأصل و الندا العطاء و الطود الجبل العظیم.

«10»

ل، [الخصال] ابْنُ مُوسَی عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْفَرَجِ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ الْغِفَارِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی فَرْوَةَ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ مُعَاوِیَةَ ذَاتَ یَوْمٍ وَ قَدِ اجْتَمَعَ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ قُرَیْشٍ وَ فِیهِمْ عِدَّةٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ یَا بَنِی هَاشِمٍ بِمَ تَفْخَرُونَ عَلَیْنَا أَ لَیْسَ الْأَبُ وَ الْأُمُّ وَاحِداً وَ الدَّارُ وَ الْمَوْلِدُ وَاحِداً فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ نَفْخَرُ عَلَیْکُمْ بِمَا أَصْبَحْتَ تَفْخَرُ بِهِ عَلَی سَائِرِ قُرَیْشٍ وَ تَفْخَرُ بِهِ قُرَیْشٌ عَلَی الْأَنْصَارِ وَ تَفْخَرُ بِهِ الْأَنْصَارُ عَلَی سَائِرِ الْعَرَبِ وَ تَفْخَرُ بِهِ الْعَرَبُ عَلَی الْعَجَمِ- بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بِمَا لَا تَسْتَطِیعُ لَهُ إِنْکَاراً وَ لَا مِنْهُ فِرَاراً فَقَالَ مُعَاوِیَةُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ لَقَدْ أُعْطِیتَ لِسَاناً ذَلْقاً تَکَادُ تَغْلِبُ بِبَاطِلِکَ حَقَّ سِوَاکَ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ مَهْ فَإِنَّ الْبَاطِلَ لَا یَغْلِبُ الْحَقَّ وَ دَعْ عَنْکَ الْحَسَدَ فَلَبِئْسَ الشِّعَارُ الْحَسَدُ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ صَدَقْتَ أَمَا وَ اللَّهِ إِنِّی لَأُحِبُّکَ لِخِصَالٍ أَرْبَعٍ مَعَ مَغْفِرَتِی لَکَ خِصَالًا أَرْبَعاً فَأَمَّا مَا أُحِبُّکَ فَلِقَرَابَتِکَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ فَإِنَّکَ رَجُلٌ مِنْ أُسْرَتِی وَ أَهْلِ بَیْتِی وَ مِنْ مُصَاصِ عَبْدِ مَنَافٍ وَ أَمَّا الثَّالِثَةُ فَإِنَّ أَبِی کَانَ خِلًّا لِأَبِیکَ وَ أَمَّا الرَّابِعَةُ فَإِنَّکَ لِسَانُ قُرَیْشٍ وَ زَعِیمُهَا وَ فَقِیهُهَا وَ أَمَّا الْأَرْبَعُ الَّتِی غَفَرْتُ لَکَ فَعَدْوُکَ عَلَیَّ بِصِفِّینَ فِیمَنْ عَدَا وَ إِسَاءَتُکَ فِی خِذْلَانِ عُثْمَانَ فِیمَنْ أَسَاءَ وَ سَعْیُکَ عَلَی عَائِشَةَ أُمِّ الْمُؤْمِنِینَ فِیمَنْ سَعَی وَ نَفْیُکَ

ص: 113

تو نیز داری، اما شرف و کرم تو را وادار می کند که مرا از خویش برتر بدانی و قول شاعر اول بر این موضوع دلالت دارد که می گوید:

هر شخص بزرگواری برای بزرگواران فضیلت قائل است. بزرگواری را برای او لایق می داند و لو اینکه خود وی هم با فضیلت باشد.

اما اینکه گفتی من در صفین با تو دشمنی کردم، به خدا قسم اگر من با تو دشمنی نمی کردم، پست ترین اهل عالم بودم. ای معاویه! تو انتظار داشتی که من پسر عمویم امیرالمؤمنین و سید الوصیین را رها کنم؟ در حالی که مهاجرین و انصار و مردان برگزیده و نیکوکار طرفدار آن حضرت بودند؟ آیا در دین من شکی وجود دارد؟ یا اینکه در طبع من سرگردانی یافت می شود؟ یا اینکه از کشته شدن در راه خدا مضایقه می کنم؟ اما این که می گویی من عثمان را رها کردم. چون آن افرادی که خویشاوندی نزدیک تری با عثمان داشتند او را رها کردند، لذا من هم به نزدیکان عثمان و افرادی که نسبت به وی بیگانه بودند تأسی نمودم، من نظیر دیگران به عثمان ظلم و ستم نکردم، بلکه نظیر جوانمردان و عقلا از وی دفاع نمودم.

اما این که گفتی من بر علیه عایشه قیام کردم. خداوند متعال به عایشه دستور داد که در خانه خویش قرار بگیرد و محجوب باشد. ولی چون پرده حیا را درید و با پیامبر خود مخالفت نمود، لذا وظیفه خویش را درباره او انجام دادیم.

اما این که می گویی: من زیاد را برادر تو ندانستم. من این سخن را نگفتم، بلکه پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله زیاد را برادر تو ندانست، زیرا فرموده است: فرزند متعلق به رختخواب است، و زناکار را باید سنگباران کرد. پس از این جواب هایی که به تو دادم، دوست دارم تو در جمیع امور کامیاب باشی.

پس از آن عمرو بن عاص شروع به سخن کرد و به معاویه گفت: ای امیر المؤمنین! به خدا قسم که ابن عباس هرگز تو را دوست نداشته است. فقط زبان چربی دارد که هر نوع بخواهد آن را بر می گرداند. مثل تو و ابن عباس همان است که شاعر اول گفت.

ابن عباس گفت: عمرو عاص می خواهد بین استخوان و گوشت و بین عصا و پوست آن داخل شود (یعنی در نظر دارد بین من و تو که نظیر استخوان و گوشت بدن با یکدیگر موافقت داریم جدایی بیندازد). عمرو بن عاص سخن خود را خاتمه داد، اکنون باید جواب بشنود، زیرا با شخص پهلوانی مواجه شده است.

ص: 115

عَنِّی زِیَاداً فِیمَنْ نَفَی فَضَرَبْتُ أَنْفَ هَذَا الْأَمْرِ وَ عَیْنَهُ حَتَّی اسْتَخْرَجْتُ عُذْرَکَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَوْلِ الشُّعَرَاءِ أَمَّا مَا وَافَقَ کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَوْلُهُ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً(1)

وَ أَمَّا مَا قَالَتِ الشُّعَرَاءُ فَقَوْلُ أَخِی بَنِی دِینَارٍ:

وَ لَسْتُ بِمُسْتَبْقٍ أَخاً لَا تَلُمُّهُ*** عَلَی شَعَثٍ أَیِّ الرِّجَالِ الْمُهَذَّبِ

فَاعْلَمْ أَنِّی قَدْ قَبِلْتُ فِیکَ الْأَرْبَعَ الْأُولَی وَ غَفَرْتُ لَکَ الْأَرْبَعَ الْأُخْرَی وَ کُنْتُ فِی ذَلِکَ کَمَا قَالَ الْأَوَّلُ:

سَأَقْبَلُ مِمَّنْ قَدْ أَحَبَّ جَمِیلَهُ*** وَ أَغْفِرُ مَا قَدْ کَانَ مِنْ غَیْرِ ذَلِکَا

ثُمَّ أَنْصَتَ فَتَکَلَّمَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَقَالَ بَعْدَ حَمْدِ اللَّهِ وَ الثَّنَاءِ عَلَیْهِ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ أَنَّکَ تُحِبُّنِی لِقَرَابَتِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَذَلِکَ الْوَاجِبُ عَلَیْکَ وَ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ آمَنَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِأَنَّهُ الْأَجْرُ الَّذِی سَأَلَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَلَی مَا آتَاکُمْ بِهِ مِنَ الضِّیَاءِ وَ الْبُرْهَانِ الْمُبِینِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (2) فَمَنْ لَمْ یُجِبْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِلَی مَا سَأَلَهُ خَابَ وَ خَزِیَ وَ کَبَا فِی جَهَنَّمَ وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ أَنِّی رَجُلٌ مِنْ أُسْرَتِکَ وَ أَهْلِ بَیْتِکَ فَذَلِکَ کَذَلِکَ وَ إِنَّمَا أَرَدْتَ بِهِ صِلَةَ الرَّحِمِ وَ لَعَمْرِی إِنَّکَ الْیَوْمَ وَصُولٌ مَعَ مَا(3)

قَدْ کَانَ مِنْکَ مِمَّا لَا تَثْرِیبَ عَلَیْکَ فِیهِ الْیَوْمَ وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ أَبِی کَانَ خِلًّا لِأَبِیکَ فَقَدْ کَانَ ذَلِکَ وَ قَدْ سَبَقَ فِیهِ قَوْلُ الْأَوَّلِ

سَأَحْفَظُ مَنْ آخَی أَبِی فِی حَیَاتِهِ*** وَ أَحْفَظُهُ مِنْ بَعْدِهِ فِی الْأَقَارِبِ

وَ لَسْتُ لِمَنْ لَا یَحْفَظُ الْعَهْدَ وَامِقاً*** وَ لَا هُوَ عِنْدَ النَّائِبَاتِ بِصَاحِبِی

وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ أَنِّی لِسَانُ قُرَیْشٍ وَ زَعِیمُهَا وَ فَقِیهُهَا فَإِنِّی لَمْ أُعْطَ مِنْ ذَلِکَ

ص: 114


1- 1. براءة: 102.
2- 2. الشوری: 23.
3- 3. فی الأصل و نسخة کمبانیّ:« مما» و ما جعلناه فی الصلب أظهر.

ای عمرو عاص! آیا نه چنین است که من به خاطر خدا بغض تو را دارم؟ و از تو عذر خواهی نمی کنم! زیرا تو همان شخصی هستی که برخاستی و گفتی: من بدخواه حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله هستم و خدا این آیه را در شأن تو نازل کرد که می فرماید: «إنّ شانئک هو الأبتر»(1)، «دشمنت خود بی تبار خواهد بود.» تویی که از دین و دنیا بی بهره خواهی بود. تویی که در زمان جاهلیت و اسلام بدخواه حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله بودی و هستی. در حالی که خدا به حضرت رسول می فرماید: «لا تجد قوماً یؤمنون بالله و الیوم الآخر یوادّون من حادّ الله و رسوله»(2)، «قومی را نیابی که به خدا و روز بازپسین ایمان داشته باشند [و] کسانی را که با خدا و رسولش مخالفت کرده اند- هر چند پدرانشان یا پسرانشان یا برادرانشان یا عشیره آنان باشند - دوست بدارند.»

در صورتی که تو با خدا و رسول چه در گذشته و چه در زمان حال به شدت دشمنی کرده و می کنی. تو بودی که بر علیه رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فعالیت کردی. تو بودی که سواره ها و پیادگان خود را بر سر آن بزرگوار ریختی تا اینکه خدا تو را مغلوب کرد و مکر و حیله تو را گربیانگیر خودت نمود، قدرت تو را سست کرد و سخنان تو را تکذیب نمود، و تو با یک دنیا حسرت شکست خوردی. سپس مکر و حیله ورزیدی و برای عداوت با اهل بیت پیامبر خود، بعد از آن حضرت تلاش ها کردی. تو این رفتارها را به خاطر محبت و دوستی معاویه و آل معاویه انجام ندادی، بلکه هدف تو خصومت با خدا و رسول بود، علاوه بر اینکه از قدیم الایام بغض و حسادت فرزندان عبد مناف را داشتی. مثل تو در رابطه با این موضوع همان است که شاعر اول گفته:

عمرو که رسوای جهان است به نحوی مزاحم و متعرض من شد که کفتار متعرض شیر ژیان شود.

نه مقام عمرو نظیر من است که مزاحم عرض و آبروی او گردم، و نه غلام من است که وی را مورد حمله قرار دهم.

عمرو بن عاص شروع به سخن نمود، ولی معاویه سخن او را قطع کرد و گفت: ای عمرو! به خدا قسم تو مردی نیستی که ابن عباس را مجاب کنی، اگر می خواهی جواب او را بگویی بگو و اگر هم می خواهی سکوت اختیار کنی اختیار کن. عمرو از موقعیت استفاده نمود و ساکت گردید .

ابن عباس به معاویه گفت: عمرو را آزاد بگذار، به خدا قسم من عیب و عارهای او را به گونه ای شرح می دهم که تا قیامت باقی بماند و ورد زبان کنیزان و غلامان شده و در مجالس و محافل خوانده و شنیده شوند. سپس ابن عباس شروع به سخن کرد و گفت: ای عمرو! ولی معاویه دست خود را بر دهان ابن عباس نهاد و گفت: ای ابن عباس! تو را قسم می دهم که ساکت شوی! زیرا معاویه صلاح نمی دید اهل شام بشنوند و ابن عباس بیش از این عمرو را رسوا نماید. آخرین سخنی که ابن عباس به عمرو گفت این بود: ای غلامی که پست هستی، برو گم شو!! آنگاه پراکنده شدند.

توضیح

«ذلاقة اللسان»: زبان تیز؛ گفته می شود: لسان ذلق با فتحه، یک ذلق با دو ضمه است و ذلق دیگر، حرف اولش ضمه و حرف دومش فتحه دارد. «مصاص» با ضمه، خالص هر چیزی است. گفته می شود: «فلان مصاص قومه» هنگامی که از لحاظ نسب از همه آن ها خالص تر باشد؛ و «زعیم القوم» سرور آن هاست.

ص: 116


1- 1. کوثر/ 3
2- 2. مجادله/ 22

شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ أُوتِیتَهُ غَیْرَ أَنَّکَ قَدْ أَبَیْتَ بِشَرَفِکَ وَ کَرَمِکَ إِلَّا أَنْ تُفَضِّلَنِی وَ قَدْ سَبَقَ فِی ذَلِکَ قَوْلُ الْأَوَّلِ:

وَ کُلُّ کَرِیمٍ لِلْکِرَامِ مُفَضِّلٌ*** یَرَاهُ لَهُ أَهْلًا وَ إِنْ کَانَ فَاضِلًا

وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ عَدْوِی عَلَیْکَ بِصِفِّینَ فَوَ اللَّهِ لَوْ لَمْ أَفْعَلْ ذَلِکَ لَکُنْتُ مِنْ أَلْأَمِ الْعَالَمِینَ أَ کَانَتْ نَفْسُکَ تُحَدِّثُکَ یَا مُعَاوِیَةُ أَنِّی أَخْذُلُ ابْنَ عَمِّی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدَ الْمُسْلِمِینَ وَ قَدْ حَشَدَ لَهُ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ الْمُصْطَفَوْنَ الْأَخْیَارُ لِمَ یَا مُعَاوِیَةُ أَ شَکٌّ فِی دِینِی أَمْ حَیْرَةٌ فِی سَجِیَّتِی أَمْ ضَنٌّ بِنَفْسِی وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ خِذْلَانِ عُثْمَانَ فَقَدْ خَذَلَهُ مَنْ کَانَ أَمَسَّ رَحِماً بِهِ مِنِّی وَ لِی فِی الْأَقْرَبِینَ وَ الْأَبْعَدِینَ أُسْوَةٌ وَ إِنِّی لَمْ أَعْدُ عَلَیْهِ فِیمَنْ عَدَا بَلْ کَفَفْتُ عَنْهُ کَمَا کَفَّ أَهْلُ الْمُرُوءَاتِ وَ الْحِجَی وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ سَعْیِی عَلَی عَائِشَةَ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَمَرَهَا أَنْ تَقِرَّ فِی بَیْتِهَا وَ تَحْتَجِبَ بِسِتْرِهَا فَلَمَّا کَشَفَتْ جِلْبَابَ الْحَیَاءِ وَ خَالَفَتْ نَبِیَّهَا صلی الله علیه و آله وَسِعَنَا مَا کَانَ مِنَّا إِلَیْهَا وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ نَفْیِ زِیَادٍ فَإِنِّی لَمْ أَنْفِهِ بَلْ نَفَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِذْ قَالَ الْوَلَدُ لِلْفِرَاشِ وَ لِلْعَاهِرِ الْحَجَرُ وَ إِنِّی مِنْ بَعْدِ هَذَا لَأُحِبُّ مَا سَرَّکَ فِی جَمِیعِ أُمُورِکَ فَتَکَلَّمَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ اللَّهِ مَا أَحَبَّکَ سَاعَةً قَطُّ غَیْرَ أَنَّهُ قَدْ أُعْطِیَ لِسَاناً ذَرِباً یُقَلِّبُهُ کَیْفَ شَاءَ وَ إِنَّ مَثَلَکَ وَ مَثَلَهُ کَمَا قَالَ الْأَوَّلُ وَ ذَکَرَ بَیْتَ شِعْرٍ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ إِنَّ عَمْراً دَاخِلٌ بَیْنَ الْعَظْمِ وَ اللَّحْمِ وَ الْعَصَا وَ اللِّحَا(1) وَ قَدْ تَکَلَّمَ فَلْیَسْتَمِعْ فَقَدْ وَافَقَ قَرْناً

ص: 115


1- 1. مثل یضرب لمن یدخل بین المتخالین المتصافیین، و یسعی بینهما، فانه لا یأتی بشی ء البتة، فاللحم ملتصق بالعظم لا یدخل بینهما شی ء کما أن اللحا و هو قشر العصا ملتصق به لا یدخل بینهما شی ء، راجع الصحاح ص 2480، مجمع الامثال ج 2 ص 231: الرقم 3594.

عبارت «فضربت أنف هذا الأمر» مثلی است که عرب هنگامی که می خواهند نهایت جستجو و تفکر را بیان کنند از آن استفاده می کنند. از انف و عین استفاده کرده است به این دلیل که این دو عضو در صورت واقع شده اند و عضوی که در انسان تأمل می کند چهره اوست، یعنی وجوه این موضوع را یکی پس از دیگری بر عقل عرضه کرده و در آن تأمل کرده است. خلیل در کتاب العین گفته است: مصدر الضرب در مورد همه کارها به کار می رود.

مؤلف: احتمال دارد که «الضرب» کنایه از منع او از راه ممکن باشد تا اینکه در نهایت به سمت فریب دادن او رفت. «لمّ الله شعثه» یعنی اصلاح کرده و آن دسته از کارهای او را که پراکنده شده بود جمع نمود، یعنی اگر در هنگام سختی ها حال او را رعایت کنی، برادری برای تو باقی نخواهد ماند؛ زیرا در میان افراد، شخصی که از نظر اخلاقی مهذب باشد کم است. «وامق» یعنی عاشق و دوستدار. جوهری گفته است: در عبارت «الورد الذی یشمّ» مفرد آن الوردة است و بر اساس رنگ آنها گفته می شود که شیر و اسب هر یک گلی دارند .

روایت11.

مجالس: روزی ابن عباس در مجلس معاویة بن ابو سفیان وارد شد. معاویه متوجه وی گردید و گفت: یا ابن عباس! شما می خواهید مقام امامت را دارا باشید همان طور که مقام نبوت مختص شما بود. به خدا قسم که این دو مقام با یکدیگر جمع نخواهند شد. این دلیلی که شما برای مقام خلافت می آورید مردم را دچار اشتباه کرده است، شما می گویید: ما اهل بیت پیامبر هستیم، چرا باید مقام خلافت نصیب غیر ما شود. این سخن شما شبهه ای است که به حق شباهت دارد و کمی شبیه به عدالت است، ولی این طور نیست که شما گمان می کنید، زیرا مقام خلافت به رضایت عموم و با مشورت های خصوصی در میان قبایل قریش دور می زند. ما نشنیده ایم که مردم بگویند کاش بنی هاشم سرپرست و ولی ما بودند! یا اگر بنی هاشم سرپرست ما بودند برای دنیا و آخرت ما بهتر بود. اگر شما آن چنان که می گویید، قبلا از مقام خلافت کناره گیری کرده و زهد ورزیده بودید، امروز برای رسیدن به آن نمی جنگیدید. ای بنی هاشم! اگر شما صاحب خلافت می شدید مردم را از عذاب قوم عاد و صاعقه قوم ثمود زودتر هلاک می کردید.

ابن عباس گفت: اما این سخن تو ای معاویه که می گویی: ما به نبوت استدلال کرده و می گوییم: مقام خلافت از ماست، صحیح است، اگر مقام خلافت شایسته مقام نبوت نباشد پس سزاوار کیست؟ اما این که گفتی: مقام خلافت و نبوت با یکدیگر جمع نمی شوند. پس معنی این آیه چیست که خدا می فرماید: «أم یحسدون الناس علی ما آتاهم الله من فضله، فقد آتینا آل ابراهیم الکتاب

ص: 117

أَمَا وَ اللَّهِ یَا عَمْرُو إِنِّی لَأُبْغِضُکَ فِی اللَّهِ وَ مَا أَعْتَذِرُ مِنْهُ إِنَّکَ قُمْتَ خَطِیباً فَقُلْتَ أَنَا شَانِئُ مُحَمَّدٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ فَأَنْتَ أَبْتَرُ الدِّینِ وَ الدُّنْیَا وَ أَنْتَ شَانِئُ مُحَمَّدٍ فِی الْجَاهِلِیَّةِ وَ الْإِسْلَامِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی- لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ (1) وَ قَدْ حَادَدْتَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ قَدِیماً وَ حَدِیثاً وَ لَقَدْ جَهَدْتَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ جَهْدَکَ وَ أَجْلَبْتَ عَلَیْهِ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ حَتَّی إِذَا غَلَبَکَ اللَّهُ عَلَی أَمْرِکَ وَ رَدَّ کَیْدَکَ فِی نَحْرِکَ وَ أَوْهَنَ قُوَّتَکَ وَ أَکْذَبَ أُحْدُوثَتَکَ نُزِعْتَ وَ أَنْتَ حَسِیرٌ.

ثُمَّ کِدْتَ بِجُهْدِکَ لِعَدَاوَةِ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّهِ مِنْ بَعْدِهِ لَیْسَ بِکَ فِی ذَلِکَ حُبُّ مُعَاوِیَةَ وَ لَا آلِ مُعَاوِیَةَ إِلَّا الْعَدَاوَةَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِرَسُولِهِ ص مَعَ بُغْضِکَ وَ حَسَدِکَ الْقَدِیمِ لِأَبْنَاءِ عَبْدِ مَنَافٍ وَ مَثَلُکَ فِی ذَلِکَ کَمَا قَالَ الْأَوَّلُ:

تَعَرَّضَ لِی عَمْرٌو وَ عَمْرٌو خَزَایَةٌ*** تَعَرُّضَ ضُبْعِ الْقَفْرِ لِلْأَسَدِ الْوَرْدِ

فَمَا هُوَ لِی نِدٌّ فَأَشْتُمَ عِرْضَهُ*** وَ لَا هُوَ لِی عَبْدٌ فَأَبْطِشَ بِالْعَبْدِ

فَتَکَلَّمَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ فَقَطَعَ عَلَیْهِ مُعَاوِیَةُ وَ قَالَ أَمَا وَ اللَّهِ یَا عَمْرُو مَا أَنْتَ مِنْ رِجَالِهِ فَإِنْ شِئْتَ فَقُلْ وَ إِنْ شِئْتَ فَدَعْ فَاغْتَنَمَهَا عَمْرٌو وَ سَکَتَ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ دَعْهُ یَا مُعَاوِیَةُ فَوَ اللَّهِ لَأَسِمَنَّهُ بِمِیسَمٍ یَبْقَی عَلَیْهِ عَارُهُ وَ شَنَارُهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ تَتَحَدَّثُ بِهِ الْإِمَاءُ وَ الْعَبِیدُ وَ یُتَغَنَّی بِهِ فِی الْمَجَالِسِ وَ یُحَدَّثُ بِهِ فِی الْمَحَافِلِ ثُمَّ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ یَا عَمْرُو وَ ابْتَدَأَ فِی الْکَلَامِ فَمَدَّ مُعَاوِیَةُ یَدَهُ فَوَضَعَهَا عَلَی فِی ابْنِ عَبَّاسٍ وَ قَالَ لَهُ أَقْسَمْتُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ إِلَّا أَمْسَکْتَ وَ کَرِهَ أَنْ یَسْمَعَ أَهْلُ الشَّامِ مَا یَقُولُ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ کَانَ آخِرُ کَلَامِهِ اخْسَأْ أَیُّهَا الْعَبْدُ وَ أَنْتَ مَذْمُومٌ وَ افْتَرَقُوا.

إیضاح

ذلاقة اللسان حدّته یقال لسان ذلق بالفتح و ذلق بضمتین و ذلق بضم الأول و فتح الثانی و المصاص بالضم خالص کل شی ء یقال فلان مصاص قومه إذا کان أخلصهم نسبا و زعیم القوم سیدهم.

ص: 116


1- 1. المجادلة: 22.

و الحکمة و آتیناهم ملکاً عظیماً»(1)،

{آیا به مردم، برای آنچه خدا از فضل خویش به آنان عطا کرده رشک می ورزند! در حقیقت، ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم، و به آنان ملکی بزرگ بخشیدیم} معنی کتاب نبوت و معنی حکمت اخبار و سنت و معنی ملک مقام خلافت است. ما آل ابراهیم هستیم، و حکم این مقام تا قیام قیامت در حق ما جریان خواهد داشت .

اما اینکه ادعا می کنی و می گویی: دلیل و برهان مردم را دچار اشتباه می کند. دلیل و حجت ما از آفتاب درخشنده تر و از ماه نورانی تر است، زیرا قرآن خدا با ما و سنت و اخبار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در میان ماست. تو این مطالب را خوب می دانی، ولی چون ما برادر و جدّ و دایی و عموی تو را کشته ایم، لذا نسبت به ما بی عاطفه و روی گردان هستی. برای بزرگ ترین حادثه و ارواحی که در جهنم هستند گریان مباش، و برای خون هایی که شرک و کفر ریختن آن ها را حلال و دین آن ها را ناچیز دانسته، خشمناک نباشید.

اما اینکه تو مردم را در گذشته از ما بریدی و نگذاشتی که در اطراف ما جمع شوند، محرومیت مردم از ما، از محرومیتی که ما از آنان داریم بزرگ تر نیست؛ محصول هر امری که حاصل گردد حقانیت آن ثابت و باطل آن بر طرف خواهد شد.

اما در مورد افتخار تو به خلافتی که نابود خواهد شد و تو از راه باطل آن را تصاحب نموده ای؛ فرعون هم قبل از تو به این مقام رسید، ولی خدا او را هلاک کرد. ای بنی امیه! شما هیچ روزی خلافت نمی کنید مگر اینکه ما بعد از شما دو روز خلافت خواهیم کرد، شما هیچ ماه و سالی خلافت نخواهید نمود مگر اینکه ما دو ماه و دو سال خلافت می کنیم.

اما اینکه گفتی: اگر ما خلافت می کردیم خلافت ما مردم را از عذاب قوم عاد و صاعقه قوم ثمود زودتر نابود می کرد، قرآن خدا این سخن تو را تکذیب می کند زیرا می فرماید: «و ما أرسلناک إلا رحمة للعالمین»(2)،

«ما تو را نفرستادیم مگر اینکه رحمتی برای اهل عالم باشی.» ما اهل بیت نزدیک محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هستیم، تو که طوق بندگی بر گردن مسلمین نهاده ای، بیشتر ایشان را عذاب می کنی، چنان که ظاهر و هویدا است. به زودی بعد از تو پسرت و پسر پدرت مالک الرقاب مردم می شوند و مردم را زودتر از عذاب قوم عاد نابود خواهند کرد. سپس خدای توانا انتقام دوستان خود را خواهد گرفت و عاقبت نیک از آن پرهیزکاران خواهد شد .

بیان

قال الجوهری یقال ثنی فلان عنی عطفه إذا أعرض عنک و قال صعر خده و صاعر أی أماله من الکبر.

روایت12.

امالی: هنگامی که معاویه حج به جای آورد و وارد مدینه شد، از وی اجازه خواستند که سعد بن ابی وقاص نزد او برود. معاویه به اهل مجلس خود گفت: وقتی من به سعد اجازه دادم که بنشیند، شما به علی بن ابی طالب ناسزا بگو

ص: 118


1- 1. نساء/ 54
2- 1. انبیاء/ 107

قوله فضربت أنف هذا الأمر هذا مثل تقوله العرب إذا أرادت بیان الاستقصاء فی البحث و الفکر و إنما خص الأنف و العین لأنهما صورة الوجه و الذی یتأمل من الإنسان إنما هو وجهه أی عرضت وجوه هذا الأمر علی العقل واحدا واحدا و تأملت فیها و قال الخلیل فی کتاب العین الضرب یقع علی جمیع الأعمال.

أقول: و یحتمل أن یکون الضرب بمعناه کنایة عن زجره بأی وجه یمکن حتی اتجه الغدر فیه.

و لمّ الله شعثه بالتحریک أی أصلح و جمع ما تفرّق من أموره أی لا یبقی لک أخ إن ترع عند النکبات حاله فإن المهذّب الأخلاق من الرجال قلیل و الوامق المحبّ و قال الجوهری الورد الذی یشمّ الواحدة وردة و بلونه قیل للأسد ورد و للفرس ورد.

«11»

جا، [المجالس] للمفید مُحَمَّدُ بْنُ عِمْرَانَ الْمَرْزُبَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الزُّبَیْرِ بْنِ بَکَّارٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ صَالِحٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُصْعَبٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: حَضَرَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ مَجْلِسَ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ فَأَقْبَلَ عَلَیْهِ مُعَاوِیَةُ فَقَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ إِنَّکُمْ تُرِیدُونَ أَنْ تُحْرِزُوا الْإِمَامَةَ کَمَا اخْتَصَصْتُمْ بِالنُّبُوَّةِ وَ اللَّهِ لَا یَجْتَمِعَانِ أَبَداً إِنَّ حُجَّتَکُمْ فِی الْخِلَافَةِ مُشْتَبِهَةٌ عَلَی النَّاسِ إِنَّکُمْ تَقُولُونَ نَحْنُ أَهْلُ بَیْتِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَمَا بَالُ خِلَافَةِ النُّبُوَّةِ فِی غَیْرِنَا وَ هَذِهِ شُبْهَةٌ لِأَنَّهَا یُشْبِهُ الْحَقَّ وَ بِهَا مَسْحَةٌ مِنَ الْعَدْلِ وَ لَیْسَ الْأَمْرُ کَمَا تَظُنُّونَ إِنَّ الْخِلَافَةَ یَنْقَلِبُ فِی أَحْیَاءِ قُرَیْشٍ بِرِضَی الْعَامَّةِ وَ شُورَی الْخَاصَّةِ وَ لَسْنَا نَجِدُ النَّاسَ یَقُولُونَ لَیْتَ بَنِی هَاشِمٍ وَلُونَا وَ لَوْ وَلُونَا کَانَ خَیْراً لَنَا فِی دُنْیَانَا وَ أُخْرَانَا وَ لَوْ کُنْتُمْ زَهَدْتُمْ فِیهَا أَمْسِ کَمَا تَقُولُونَ مَا قَاتَلْتُمْ عَلَیْهَا الْیَوْمَ وَ اللَّهِ لَوْ مَلَکْتُمُوهَا یَا بَنِی هَاشِمٍ لَمَا کَانَتْ رِیحُ عَادٍ وَ لَا صَاعِقَةُ ثَمُودَ بِأَهْلَکَ لِلنَّاسِ مِنْکُمْ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ رَحِمَهُ اللَّهُ أَمَّا قَوْلُکَ یَا مُعَاوِیَةُ إِنَّا نَحْتَجُّ بِالنُّبُوَّةِ فِی اسْتِحْقَاقِ الْخِلَافَةِ فَهُوَ وَ اللَّهِ کَذَلِکَ فَإِنْ لَمْ یُسْتَحَقَّ الْخِلَافَةُ بِالنُّبُوَّةِ فَبِمَ یُسْتَحَقُّ وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ الْخِلَافَةَ وَ النُّبُوَّةَ لَا یَجْتَمِعَانِ لِأَحَدٍ فَأَیْنَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ

ص: 117

موقعی که سعد وارد شد و با معاویه بالای تخت نشست و آن گروه به حضرت علی ناسزا گفتند، چشمان سعد پر از اشک شد. معاویه به سعد گفت: برای چه گریه می کنی، آیا برای اینکه به قاتل برادرت عثمان ناسزا می گویند گریه می کنی؟ سعد گفت: به خدا قسم که گریه من اختیاری نیست. ما از مکه خارج و وارد همین مسجد (پیامبر خدا) شدیم، شب و روز در اینجا بودیم، هنگامی که ما از این مسجد خارج شدیم و حضرت علی علیه السّلام باقی ماند، این موضوع برای ما ناگوار بود. هیبت و عظمت پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله مانع از آن شد که علت این مطلب را از آن حضرت جویا شویم. وقتی عایشه نزد ما آمد به او گفتیم: ای ام المؤمنین! ما هم مصاحبتی و هجرتی نظیر علی داریم. پس چرا ما باید خارج شویم و علی در مسجد بماند، ما نمی دانیم که چه کسی مورد غضب خدا و رسول قرار گرفته است؟ تو این موضوع را با پیغمبر خدا در میان بگذار، زیرا ما از هیبت آن بزرگوار حساب می بریم.

وقتی عایشه این موضوع را با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در میان نهاد در جوابش فرمود: ای عایشه! به خدا قسم من ایشان را از مسجد بیرون نکردم و علی را باقی نگذاشتم، بلکه خدا آنان را خارج کرد و علی را باقی نهاد.

وقتی در جنگ خیبر آن افرادی که باید فرار کنند فرار کردند، پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله فرمود: امروز پرچم را به جوانمردی می دهم که خدا و رسول را دوست داشته باشد و خدا و رسول هم او را دوست داشته باشند. آنگاه علی را که مبتلا به چشم درد بود خواست و پس از اینکه آب دهان خود را در چشم علی ریخت، پرچم را به دست علی داد و خدا فتح و پیروزی را نصیب آن حضرت کرد.

هنگامی که خواستیم با رسول خدا به جنگ تبوک برویم و پیامبر با علی وداع نمود، علی گریان شد. پیامبر به آن حضرت فرمود: برای چه گریان شدی؟ گفت: چگونه گریان نشوم در حالی که از زمانی که تو مبعوث شده ای، من در هیچ جنگی از تو دور نبوده ام، چرا مرا در این جنگ همراه خود نمی بری؟ فرمود: ای علی! آیا راضی نیستی که تو برای من نظیر هارون باشی برای موسی؟ تفاوتی که هست، بعد از من پیامبری نخواهد آمد. علی گفت: راضی شدم.

روایت13.

در بعضی از کتب مناقب قدیمی: روایت شده است که معاویه برای مروان که در مدینه عامل وی بود نوشت: دختر عبد اللّه بن جعفر را برای یزید با این شرایط خواستگاری کن، که هر مبلغ صداقیه که پدرش بخواهد معلوم کند و کلیه قرض های پدرش، هر چه که باشد ادا شود و بین قبیله بنی هاشم و بنی امیه صلح و سازش به وجود بیاید. وقتی مروان برای خواستگاری نزد عبد اللّه جعفر فرستاد، عبد اللّه گفت: اختیار ازدواج زنان ما به دست امام حسن علیه السّلام است، برای خواستگاری نزد آن بزرگوار بروید. هنگامی که مروان برای خواستگاری به حضور امام حسن علیه السّلام آمد، آن حضرت فرمود:

ص: 119

وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً(1) فَالْکِتَابُ هُوَ النُّبُوَّةُ وَ الْحِکْمَةُ هِیَ السُّنَّةُ وَ الْمُلْکُ هُوَ الْخِلَافَةُ فَنَحْنُ آلُ إِبْرَاهِیمَ وَ الْحُکْمُ بِذَلِکَ جَارٍ فِینَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ أَمَّا دَعْوَاکَ عَلَی حُجَّتِنَا أَنَّهَا مُشْتَبِهَةٌ فَلَیْسَ کَذَلِکَ وَ حُجَّتُنَا أَضْوَأُ مِنَ الشَّمْسِ وَ أَنْوَرُ مِنَ الْقَمَرِ- کِتَابُ اللَّهِ مَعَنَا وَ سُنَّةُ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فِینَا وَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ ذَلِکَ وَ لَکِنْ ثَنَی عِطْفَکَ وَ صَعَّرَکَ قَتْلُنَا أَخَاکَ وَ جَدَّکَ وَ خَالَکَ وَ عَمَّکَ فَلَا تَبْکِ عَلَی أَعْظُمٍ حَائِلَةٍ وَ أَرْوَاحٍ فِی النَّارِ هَالِکَةٍ وَ لَا تَغْضَبُوا لِدِمَاءٍ أَرَاقَهَا الشِّرْکُ وَ أَحَلَّهَا الْکُفْرُ وَ وَضَعَهَا الدِّینُ وَ أَمَّا تَرْکُ تَقْدِیمِ النَّاسِ لَنَا فِیمَا خَلَا وَ عُدُولُهُمْ عَنِ الْإِجْمَاعِ عَلَیْنَا فَمَا حُرِمُوا مِنَّا أَعْظَمُ مِمَّا حُرِمْنَا مِنْهُمْ وَ کُلُّ أَمْرٍ إِذَا حَصَلَ حَاصِلُهُ ثَبَتَ حَقُّهُ وَ زَالَ بَاطِلُهُ وَ أَمَّا افْتِخَارُکَ بِالْمُلْکِ الزَّائِلِ الَّذِی تَوَصَّلْتَ إِلَیْهِ بِالْمِحَالِ الْبَاطِلِ فَقَدْ مَلِکَ فِرْعَوْنُ مِنْ قَبْلِکَ فَأَهْلَکَهُ اللَّهُ وَ مَا تَمْلِکُونَ یَوْماً یَا بَنِی أُمَیَّةَ إِلَّا وَ نَمْلِکُ بَعْدَکُمْ یَوْمَیْنِ وَ لَا شَهْراً إِلَّا مَلِکْنَا شَهْرَیْنِ وَ لَا حَوْلًا إِلَّا مَلِکْنَا حَوْلَیْنِ وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّا لَوْ مَلِکْنَا کَانَ مُلْکُنَا أَهْلَکَ لِلنَّاسِ مِنْ رِیحِ عَادٍ وَ صَاعِقَةِ ثَمُودَ فَقَوْلُ اللَّهِ یُکَذِّبُکَ فِی ذَلِکَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ (2) فَنَحْنُ أَهْلُ بَیْتِهِ الْأَدْنَوْنَ وَ ظَاهِرُ الْعَذَابِ بِتَمَلُّکِکَ رِقَابَ الْمُسْلِمِینَ ظَاهِرٌ لِلْعِیَانِ وَ سَیَکُونُ مِنْ بَعْدِکَ تَمَلُّکُ وَلَدِکَ وَ وُلْدِ أَبِیکَ أَهْلَکَ لِلْخَلْقِ مِنَ الرِّیحِ الْعَقِیمِ ثُمَّ یَنْتَقِمُ اللَّهُ بِأَوْلِیَائِهِ وَ یَکُونُ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ.

بیان

قال الجوهری یقال ثنی فلان عنی عطفه إذا أعرض عنک و قال صعر خده و صاعر أی أماله من الکبر.

«12»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَالِکٍ النَّحْوِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْمُعَدِّلِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ قَیْسٍ الْمَکِّیِّ عَنْ عِکْرِمَةَ صَاحِبِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا حَجَّ مُعَاوِیَةُ نَزَلَ الْمَدِینَةَ فَاسْتُؤْذِنَ لِسَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ عَلَیْهِ فَقَالَ لِجُلَسَائِهِ إِذَا أَذِنْتُ لِسَعْدٍ وَ جَلَسَ فَخُذُوا عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ

ص: 118


1- 1. النساء: 54.
2- 2. الأنبیاء: 107.

هر کسی را که می خواهی دعوت کن. مروان پس از اینکه قبیله بنی هاشم و بنی امیه را دعوت کرد و حمد و ثنای خدا را به جا آورد گفت:

معاویه به من دستور داده که زینب دختر عبد اللّه بن جعفر را با صداقیه ای که پدرش تعیین نماید برای یزید بن معاویه خواستگاری کنم و بگویم که او کلیه قرض های عبد اللّه را ادا می کند و بین قبیله بنی هاشم و بنی امیه را صلح و سازش می دهد. یزید بن معاویه شخصی است که نظیر ندارد. به جان خودم قسم، افرادی به شما به خاطر ازدواج با یزید غبطه می خورند، از آن کسانی که به یزید خاطر ازدواج با شما غبطه می خورد بیشترند؛ یزید کسی است که ابرها از وجود او استفاده می کنند. آنگاه سکوت اختیار کرد.

امام حسن علیه السّلام بعد از اینکه حمد و ثنای خدا را به جا آورد به مروان فرمود: اما اینکه گفتی صداقیه طبق تعیین پدرش می باشد، ما هرگز راجع به تعیین صداق برای دختران پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله از سنت آن حضرت روی گردان نخواهیم شد. اما راجع به اینکه دختر عبد اللّه قرض پدر خود را ادا کند، اصلاً سابقه ندارد که زنان ما قرض پدران خود را ادا کرده باشند. اما اینکه می گویی: بین بنی هاشم و بنی امیه صلح و سازش برقرار شود، ما برای خدا و در راه خدا با شما دشمنی می کنیم، هرگز برای مال دنیا با شما صلح و سازش نخواهیم کرد.

اما اینکه گفتی افرادی که به ازدواج شما با یزید غبطه می خورند از آن اشخاصی که به یزید به خاطر ازدواج با شما غبطه می خورند بیشترند، اگر مقام خلافت بر مقام نبوت برتری داشته باشد ما باید به مقام یزید غبطه بخوریم و اگر مقام نبوت بر مقام خلافت برتری داشته باشد، او باید به مقام ما غبطه بخورد.

اما اینکه می گویی ابرها از وجود یزید بهره مند می شوند، این مقام فقط منحصر به خاندان رسول صلّی اللّه علیه و آله است. ما این طور صلاح دیدیم که دختر عبد اللّه بن جعفر با پسر عمویش قاسم بن محمّد بن جعفر ازدواج کند و ازدواج وی خاتمه یافته است. مهریه آن دوشیزه را از آب و ملکی که در مدینه دارم قرار دادم، همان ملکی که معاویه در مقابل آن مبلغ ده هزار دینار به من داد؛ این آب و ملک برای این دختر کافی است.

مروان گفت: ای بنی هاشم! چرا پیمان شکنی می کنید! امام حسن علیه السّلام فرمود: این عمل را در مقابل عمل شما قرار دادیم. هنگامی که مروان این جریان را برای معاویه نوشت، معاویه گفت: ما از ایشان زن خواستیم و نپذیرفتند، ولی اگر آنان از ما زن می خواستند جواب رد نمی گفتیم.

- روایت شده: روزی معاویه در مدینه دید گروه زیادی از قریش در اطراف امام حسن علیه السّلام اجتماع کرده اند و به آن حضرت را احترام می گذارند؛ این موضوع باعث حسادت معاویه شد، لذا ابو الاسود دئلی و ضحاک بن قیس فهری را خواست و با ایشان راجع به امام حسن مشورت کرد و گفت: من در نظر دارم سخنانی به امام حسن بگویم.

ابو الاسود به معاویه گفت: گر چه رأی تو افضل است ولی در عین حال نظر من این است که با امام حسن سخنی نگویی.

ص: 120

فَأَذِنَ لَهُ وَ جَلَسَ مَعَهُ عَلَی السَّرِیرِ.

قَالَ وَ شَتَمَ الْقَوْمُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَانْسَکَبَتْ عَیْنَا سَعْدٍ بِالْبُکَاءِ فَقَالَ لَهُ مُعَاوِیَةُ مَا یُبْکِیکَ یَا سَعْدُ أَ تَبْکِی أَنْ یُشْتَمَ قَاتِلُ أَخِیکَ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ قَالَ وَ اللَّهِ مَا أَمْلِکُ الْبُکَاءَ خَرَجْنَا مِنْ مَکَّةَ مُهَاجِرِینَ حَتَّی نَزَلْنَا هَذَا الْمَسْجِدَ یَعْنِی مَسْجِدَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله فَکَانَ فِیهِ مَبِیتُنَا وَ مَقِیلُنَا إِذاً أُخْرِجْنَا مِنْهُ وَ تُرِکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فِیهِ فَاشْتَدَّ ذَلِکَ عَلَیْنَا وَ هَبْنَا نَبِیَّ اللَّهِ أَنْ نَذْکُرَ ذَلِکَ لَهُ فَأَتَتْنَا عَائِشَةُ فَقُلْنَا یَا أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ لَنَا صُحْبَةً مِثْلَ صُحْبَةِ عَلِیٍّ وَ هِجْرَةً مِثْلَ هِجْرَتِهِ وَ إِنَّا قَدْ أُخْرِجْنَا مِنَ الْمَسْجِدِ وَ تُرِکَ فِیهِ فَلَا نَدْرِی مِنْ سَخَطٍ مِنَ اللَّهِ أَوْ مِنْ غَضَبٍ مِنْ رَسُولِهِ فَاذْکُرِی ذَلِکَ لَهُ فَإِنَّا نَهَابُهُ فَذَکَرَتْ ذَلِکَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهَا یَا عَائِشَةُ لَا وَ اللَّهِ مَا أَنَا أَخْرَجْتُهُمْ وَ لَا أَنَا أَسْکَنْتُهُ بَلِ اللَّهُ أَخْرَجَهُمْ وَ أَسْکَنَهُ وَ غَزَوْنَا خَیْبَرَ فَانْهَزَمَ عَنْهَا مَنِ انْهَزَمَ فَقَالَ نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ الْیَوْمَ رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ فَدَعَاهُ وَ هُوَ أَرْمَدُ فَتَفَلَ فِی عَیْنِهِ وَ أَعْطَاهُ الرَّایَةَ فَفَتَحَ اللَّهُ لَهُ وَ غَزَوْنَا تَبُوکَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَدَّعَ عَلِیٌّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَلَی ثَنِیَّةِ الْوَدَاعِ وَ بَکَی فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا یُبْکِیکَ فَقَالَ کَیْفَ لَا أَبْکِی وَ لَمْ أَتَخَلَّفْ عَنْکَ فِی غَزَاةٍ مُنْذُ بَعَثَکَ اللَّهُ تَعَالَی فَمَا بَالُکَ تُخْلِفُنِی فِی هَذِهِ الْغَزَاةِ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَ مَا تَرْضَی أَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام بَلَی رَضِیتُ.

«13»

مِنْ بَعْضِ کُتُبِ الْمَنَاقِبِ الْقَدِیمَةِ،: رُوِیَ أَنَّ مُعَاوِیَةَ کَتَبَ إِلَی مَرْوَانَ وَ هُوَ عَامِلُهُ عَلَی الْمَدِینَةِ أَنْ یَخْطُبَ عَلَی یَزِیدَ بِنْتَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَلَی حُکْمِ أَبِیهَا فِی الصَّدَاقِ وَ قَضَاءِ دَیْنِهِ بَالِغاً مَا بَلَغَ وَ عَلَی صُلْحِ الْحَیَّیْنِ بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنِی أُمَیَّةَ فَبَعَثَ مَرْوَانُ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ یَخْطُبُ إِلَیْهِ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ إِنَّ أَمْرَ نِسَائِنَا إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَاخْطُبْ إِلَیْهِ فَأَتَی مَرْوَانُ الْحَسَنَ خَاطِباً فَقَالَ الْحَسَنُ:

ص: 119

زیرا تو هیچ سخنی به امام حسن نخواهی گفت مگر اینکه شنوندگان خواهند گفت حسادت می کنی، و بدین سبب مقام امام حسن بالا خواهد رفت. در حالی که امام حسن علیه السّلام جوانمردی است عادل، کامل و از هر کسی حاضرجواب تر، من از این می ترسم که به نحوی جواب سخنان تو را بگوید که تو را بکوبد و عیوب و ننگ های تو را واضح و روشن نماید. بنابراین هر سخنی که تو به او بگویی برای او فضیلت و برتری و برای تو فضیحت و سرزنش خواهد بود. آری! مگر اینکه تو عیب و نقطه ضعفی در ادب از امام حسن بگیری، یا اینکه از حسب و نسب آن حضرت عیب جویی کنی، در حالی که حسب و نسب آن بزرگوار پاک و پاکیزه است و از نسب خاص و خالص و لب و لباب عرب می باشد. امام حسن شخص کریمی است از عرب که مردم تابع وی هستند، وی از عنصر طیب و طاهر عرب است. ای معاویه! مبادا چنین کاری کنی.

سپس ضحاک بن قیس فهری شروع به سخن کرد و گفت: ای معاویه! تصمیمی که درمورد امام حسن داری انجام بده و بلای خود را از سر او بر مدار. اگر تو امام حسن را با سخنان تیز و تند و جواب محکم خود سرکوب نمایی، آن چنان در مقابل تو ذلیل می شود که شتر پیر رام می گردد. معاویه گفت: من این کار را انجام خواهم داد.

وقتی جمعه فرا رسید، معاویه بر فراز منبر رفت و پس از اینکه حمد و ثنای خدا را به جا آورد و بر پیامبرش درود فرستاد، از حضرت علی بن ابی طالب نام برده و در مورد او سخنان ناشایست گفت و ادامه داد: ای مردم! به راستی که پیران قریش سفیه و کم عقل هستند، صاحب زندگی تیره و تاری بوده و قضا و قدر آنان را دچار رنج نموده، شیطان سر ایشان را جایگاه نشستن قرار داده، به زبانشان قدرت مبادرت داده، در سینه آنان تخم نهاده و جوجه درست کرده. شیطان در گلوی ایشان جایگزین شده، لغزش را بر ایشان حکمفرما نموده، سخنان باطل را در نظر آنان جلوه داده، راه راست را از نظر ایشان مخفی کرده، آنان را به سوی ظلم و دشمنی و یاوه گویی و بهتان راهنمایی نموده است. اینان با شیطان شریک و شیطان با ایشان هم نشین است، کسی که شیطان هم نشین وی باشد، بد هم نشینی خواهد داشت، من برای اینکه اینان را ادبشان کنم کافی هستم. از خدا یاری می خواهم.

امام حسن علیه السّلام از جا برجست و پس از اینکه بازوی منبر را گرفت و حمد و سپاس خدا را به جا آورد فرمود: ای مردم! هر که مرا می شناسد که می شناسد، و هرکه مرا نمی شناسد بداند، من حسن بن علی بن ابی طالب هستم. من پسر پیامبر خدایم، من فرزند آن کسی هستم که زمین برایش مسجد و پاک کننده قرار گرفته، من فرزند چراغ نورانی هستم، من فرزند بشارت دهنده و بیم دهنده هستم، من فرزند آخرین پیامبران و سرور فرستاده شدگان و امام پرهیزگاران و فرستاده پروردگار جهانیان هستم، من فرزند آن شخصیتی هستم که بر جن و انس مبعوث گردید، من فرزند آن کسی هستم که برای اهل عالم مایه رحمت بود.

هنگامی که معاویه این سخنان را شنید از سخن امام حسن خشمگین شد و خواست که سخن آن بزرگوار را قطع نماید، لذا گفت: ای حسن!

ص: 121

اجْمَعْ مَنْ أَرَدْتَ فَأَرْسَلَ مَرْوَانُ فَجَمَعَ الْحَیَّیْنِ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنِی أُمَیَّةَ فَتَکَلَّمَ مَرْوَانُ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مُعَاوِیَةَ أَمَرَنِی أَنْ أَخْطُبَ زَیْنَبَ بِنْتَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَلَی یَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَلَی حُکْمِ أَبِیهَا فِی الصَّدَاقِ وَ قَضَاءِ دَیْنِهِ بَالِغاً مَا بَلَغَ وَ عَلَی صُلْحِ الْحَیَّیْنِ بَنِی هَاشِمٍ وَ أُمَیَّةَ وَ یَزِیدُ بْنُ مُعَاوِیَةَ کُفْوُ مَنْ لَا کُفْوَ لَهُ وَ لَعَمْرِی لَمَنْ یَغْبِطُکُمْ بِیَزِیدَ أَکْثَرُ مِمَّنْ یَغْبِطُ یَزِیدَ بِکُمْ وَ یَزِیدُ مِمَّنْ یُسْتَسْقَی الْغَمَامُ بِوَجْهِهِ ثُمَّ سَکَتَ فَتَکَلَّمَ الْحَسَنُ علیه السلام فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ حُکْمِ أَبِیهَا فِی الصَّدَاقِ فَإِنَّا لَمْ نَکُنْ لِنَرْغَبَ عَنْ سُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَهْلِهِ وَ بَنَاتِهِ وَ أَمَّا قَضَاءُ دَیْنِ أَبِیهَا فَمَتَی قَضَتْ نِسَاؤُنَا دُیُونَ آبَائِهِنَّ وَ أَمَّا صُلْحُ الْحَیَّیْنِ فَإِنَّا عَادَیْنَاکُمْ لِلَّهِ وَ فِی اللَّهِ فَلَا نُصَالِحُکُمْ لِلدُّنْیَا وَ أَمَّا قَوْلُکَ مَنْ یَغْبِطُنَا بِیَزِیدَ أَکْثَرُ مِمَّنْ یَغْبِطُهُ بِنَا فَإِنْ کَانَتِ الْخِلَافَةُ فَاقَتِ النُّبُوَّةَ فَنَحْنُ الْمَغْبُوطُونَ بِهِ وَ إِنْ کَانَتِ النُّبُوَّةُ فَاقَتِ الْخِلَافَةَ فَهُوَ الْمَغْبُوطُ بِنَا وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ الْغَمَامَ یُسْتَسْقَی بِوَجْهِ یَزِیدَ فَإِنَّ ذَلِکَ لَمْ یَکُنْ إِلَّا لِآلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ رَأَیْنَا أَنْ نُزَوِّجَهَا مِنِ ابْنِ عَمِّهَا- الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ وَ قَدْ زَوَّجْتُهَا مِنْهُ وَ جَعَلْتُ مَهْرَهَا ضَیْعَتِیَ الَّتِی لِی بِالْمَدِینَةِ وَ کَانَ مُعَاوِیَةُ أَعْطَانِی بِهَا عَشَرَةَ آلَافِ دِینَارٍ وَ لَهَا فِیهَا غِنًی وَ کِفَایَةٌ فَقَالَ مَرْوَانُ أَ غَدْراً یَا بَنِی هَاشِمٍ فَقَالَ الْحَسَنُ وَاحِدَةٌ بِوَاحِدَةٍ وَ کَتَبَ مَرْوَانُ بِذَلِکَ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ خَطَبْنَا إِلَیْهِمْ فَلَمْ یَفْعَلُوا وَ لَوْ خَطَبُوا إِلَیْنَا لَمَا رَدَدْنَاهُمْ.

وَ رُوِیَ أَنَّ مُعَاوِیَةَ نَظَرَ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ هُوَ بِالْمَدِینَةِ وَ قَدِ احْتَفَّ بِهِ خَلْقٌ مِنْ قُرَیْشٍ یُعَظِّمُونَهُ فَتَدَاخَلَهُ حَسَدٌ فَدَعَا أَبَا الْأَسْوَدِ الدُّؤَلِیَّ وَ الضَّحَّاکَ بْنَ قَیْسٍ الْفِهْرِیَّ فَشَاوَرَهُمَا فِی أَمْرِ الْحَسَنِ وَ الَّذِی یَهُمُّ بِهِ مِنَ الْکَلَامِ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْأَسْوَدِ رَأْیُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ أَفْضَلُ وَ أَرَی أَنْ لَا تَفْعَلَ فَإِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ

ص: 120

خرمای تازه را شرح بده. فرمود: باد درخت آن را بارور می کند، گرما آن را می رساند، و هوای شب آن را خنک و نیکو می کند، علی رغم کراهت تو ای معاویه! سپس به سخن پیشین خود بازگشت و ادامه داد و فرمود: من فرزند آن کسی هستم که مستجاب الدعوه بود، من فرزند آن کسی هستم که شفیع و اطاعت شونده بود، من فرزند آن کسی هستم که اولین بار سر از خاک برمی دارد و در بهشت را می کوبد، من فرزند آن شخصیتی هستم که فرشتگان در رکاب او می جنگیدند، در حالی که در رکاب پیامبران پیش از او این عمل را انجام ندادند، من فرزند آن کسی هستم که احزاب اسلام را یاری کرد، من فرزند آن کسی هستم که قریش در مقابل وی ذلیل و رام شدند. معاویه به امام حسن گفت: تو نفس خود را لایق خلافت می دانی، در حالی که این شایستگی را نداری. امام حسن فرمود: خلافت لایق آن کسی است که طبق قرآن و سنت رسول عمل نماید. خلافت شایسته کسی نیست که با قرآن مخالفت و سنت پیامبر خدا را تعطیل کند. مثل این خلافت، نظیر مردی است که ملکی به دست بیاورد و مدتی از آن بهره مند شود، آنگاه از او گرفته شود و مسئولیت های آن برای وی باقی بماند.

معاویه گفت: هیچ مردی در میان قریش نیست مگر اینکه نعمت های نیکویی از ما نزد او است. امام حسن علیه السّلام فرمود: آری، همان افرادی که ذلت تو به وسیله آنان مبدل به عزت و اقلیت تو به واسطه ایشان تبدیل به اکثریت شد. معاویه گفت: آنان چه کسانی هستند ای حسن! فرمود: همان کسی که تو را از شناختن خود به کار دیگری سرگرم می کند .

امام علیه السّلام پس از این گفتگوها فرمود: من فرزند آن کسی هستم که در زمان جوانی و پیری بر قریش سروری می کرد، من فرزند آن شخصیتی هستم که با کرامت و شرافت بر اهل عالم سیادت نمود، من فرزند آن کسی هستم که با بخشش صادقانه و شاخه بلند و فضیلت پیشین خود بر اهل دنیا آقایی کرد، من فرزند آن شخصیتی هستم که رضایت او رضایت خدا و خشم وی خشم خدا است. ای معاویه! آیا تو دارای یک چنین حسب و نسب هستی؟ معاویه گفت: برای اینکه قول تو را تصدیق کرده باشم نه. امام حسن علیه السّلام فرمود: حق ظاهر و باطل دچار تردید شده است، کسی که به حق رفتار کند، هرگز پشیمان نخواهد شد، شخصی که مرتکب باطل گردد ناامید خواهد شد، عقلا حق را می شناسند. سپس معاویه پایین آمد و پس از اینکه دست امام حسن را گرفت گفت: کسی که به تو اسائه ادب کند، خوشی نخواهد دید.

شرح

«الظنبوب»، استخوان ساق است و «الصریح» مردی است که نسبش خالص است. عبارت «بلأیک» گفته می شود فعل کذا بعد لأی یعنی آن کار را بعد از سختی و تأخیر انجام داد و لآی لأیاً یعنی تأخیر داشت، در برخی از نسخه ها آمده است: بدأیک، جوهری گفت: دأیت الشیء أدأی له دأیا وقتی است که به کسی نیرنگ بزنی و «شارف» شتر کهنسال است.

ص: 122

لَنْ یَقُولَ فِیهِ قَوْلًا إِلَّا أَنْزَلَهُ سَامِعُوهُ مِنْهُ بِهِ حَسَداً وَ رَفَعُوا بِهِ صُعُداً وَ الْحَسَنُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مُعْتَدِلٌ شَبَابُهُ أَحْضَرُ مَا هُوَ کَائِنٌ جَوَابُهُ فَأَخَافُ أَنْ یَرُدَّ عَلَیْکَ کَلَامَکَ بِنَوَافِذَ تَرْدَعُ سِهَامَکَ فَیَقْرَعُ بِذَلِکَ ظُنْبُوبَکَ وَ یُبْدِی بِهِ عُیُوبَکَ فَإِذاً کَلَامُکَ فِیهِ صَارَ لَهُ فَضْلًا وَ عَلَیْکَ کَلًّا إِلَّا أَنْ تَکُونَ تَعْرِفُ لَهُ عَیْباً فِی أَدَبٍ أَوْ وَقِیعَةً فِی حَسَبٍ وَ إِنَّهُ لَهُوَ الْمُهَذَّبُ قَدْ أَصْبَحَ مِنْ صَرِیحِ الْعَرَبِ فِی غُرِّ لُبَابِهَا وَ کَرِیمِ مَحْتِدِهَا وَ طِیبِ عُنْصُرِهَا فَلَا تَفْعَلْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ قَالَ الضَّحَّاکُ بْنُ قَیْسٍ الْفِهْرِیُّ أَمْضِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فِیهِ رَأْیَکَ وَ لَا تَنْصَرِفْ عَنْهُ بِلَأْیِکَ (1)

فَإِنَّکَ لَوْ رَمَیْتَهُ بِقَوَارِضِ کَلَامِکَ وَ مُحْکَمِ جَوَابِکَ لَقَدْ ذَلَّ لَکَ کَمَا یَذِلُّ الْبَعِیرُ الشَّارِفُ مِنَ الْإِبِلِ فَقَالَ أَفْعَلُ وَ حَضَرَتِ الْجُمُعَةُ فَصَعِدَ مُعَاوِیَةُ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذَکَرَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فَتَنَقَّصَهُ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ شَیْبَةً مِنْ قُرَیْشٍ ذَوِی سَفَهٍ وَ طَیْشٍ وَ تَکَدُّرٍ مِنْ عَیْشٍ أَتْعَبَتْهُمُ الْمَقَادِیرُ اتَّخَذَ الشَّیْطَانُ رُءُوسَهُمْ مَقَاعِدَ وَ أَلْسِنَتَهُمْ مَبَادِرَ فَبَاضَ وَ فَرَّخَ فِی صُدُورِهِمْ وَ دَرَجَ فِی نُحُورِهِمْ فَرَکِبَ بِهِمُ الزَّلَلَ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الْخَطَلَ وَ أَعْمَی عَلَیْهِمُ السُّبُلَ وَ أَرْشَدَهُمْ إِلَی الْبَغْیِ وَ الْعُدْوَانِ وَ الزُّورِ وَ الْبُهْتَانِ فَهُمْ لَهُ شُرَکَاءُ وَ هُوَ لَهُمْ قَرِینٌ- وَ مَنْ یَکُنِ الشَّیْطانُ لَهُ قَرِیناً فَساءَ قَرِیناً وَ کَفَی بِی لَهُمْ وَ لَهُمْ مُؤَدِّباً وَ الْمُسْتَعَانُ اللَّهُ فَوَثَبَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ أَخَذَ بِعَضَادَةِ الْمِنْبَرِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ صَلَّی عَلَی نَبِیِّهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ عَرَفَنِی فَقَدْ عَرَفَنِی وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْنِی فَأَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَنَا ابْنُ نَبِیِّ اللَّهِ أَنَا ابْنُ مَنْ جُعِلَتْ لَهُ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً أَنَا ابْنُ السِّرَاجِ الْمُنِیرِ أَنَا ابْنُ الْبَشِیرِ النَّذِیرِ أَنَا ابْنُ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ سَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ وَ إِمَامِ الْمُتَّقِینَ وَ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ أَنَا ابْنُ مَنْ بُعِثَ إِلَی الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَنَا ابْنُ مَنْ بُعِثَ رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ فَلَمَّا سَمِعَ کَلَامَهُ مُعَاوِیَةُ غَاظَ مَنْطِقَهُ وَ أَرَادَ أَنْ یَقْطَعَ عَلَیْهِ فَقَالَ یَا حَسَنُ عَلَیْکَ

ص: 121


1- 1. بدأیک، خ ل، و اللأی: الابطاء و الاحتباس. و لعله مصحف« بلاءک».

عبارت «إن شیبة» یعنی دارای پیری، جوهری گفت: «التلجلج» تردید در کلام است، گفته می شود: الحق ابلج و الباطل لجلج: یعنی در کلام تردید می کند و آن را بیان نمی کند.

روایت14.

اختصاص: گروهی از اهل عراق نزد معاویه آمدند، عدی بن حاتم طائی پیشاهنگ گروه کوفیان بود. احنف بن قیس و صعصعة بن صوحان در میان اهل بصره بودند. عمرو عاص به معاویه گفت: اینان مردمانی دنیوی و همان شیعیان علی هستند که در جنگ جمل و صفین در رکاب علی جنگیدند، تو باید از ایشان بر حذر باشی. معاویه دستور داد تا برای هر کدام جای مناسبی آماده کردند، آنگاه آن گروه با احترام وارد شدند.

هنگامی که آنان نزد معاویه آمدند، معاویه گفت: خوش آمدید، شما وارد زمین مقدس پیامبران و فرستادگان و حشر و نشر شدید. صعصعه بسیار حاضر جواب بود گفت: ای معاویه، تو می گویی این زمین زمین مقدسی است، زمین مقدس اهل خود را مقدس نمی کند، بلکه نیکوکاری انسان را مقدس می نماید. اما اینکه گفتی این زمین، زمین انبیا و فرستادگان است، افرادی که منافق و مشرک و ستمکار به شمار می رفتند، در این زمین بیشتر از پیامبران و فرستادگان بودند. اما اینکه می گویی این زمین زمین حشر و نشر است، دوری محشر برای شخص مؤمن ضرری ندارد، و نزدیک بودن محشر برای شخص منافق ثمری نخواهد داشت.

معاویه گفت: اگر ابوسفیان پدر عموم مردم بود، احدی از مردم وجود نداشت مگر اینکه رشید و با کیاست بود. صعصعه گفت: حضرت آدم که بهتر از ابو سفیان است پدر این مردم می باشد و با این حال در میان مردم؛ احمق، منافق، تبه کار، فاسق، ناقص العقل و مجنون وجود دارد. معاویه خجالت زده شد(1).

روایت15.

نوادر راوندی: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: حضرت حسنین علیهما السّلام پشت سر مروان بن حکم مشغول نماز (فرادا) بودند. به یکی از ایشان گفتند: پدرت وقتی وارد منزل می شد نماز نمی خواند؟ فرمود: نه به خدا (پدرم نماز می خواند) ولی یزید نماز نمی خواند.

روایت16.

احتجاج: سلیم ابن قیس روایت می کند که: معاویه در زمان خلافت خود، پس از اینکه حج به جا آورد متوجه مدینه طیبه شد، اهل مدینه از وی استقبال نمودند. وقتی توجه کرد، دید از قرشی ها کسی به استقبال او نیامده است. هنگامی که پیاده شد گفت:

ص: 123


1- 1. اختصاص: 64 و65

بِصِفَةِ الرُّطَبِ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام الرِّیحُ تُلْقِحُهُ وَ الْحَرُّ یُنْضِجُهُ وَ اللَّیْلُ یُبَرِّدُهُ وَ یُطَیِّبُهُ عَلَی رَغْمِ أَنْفِکَ یَا مُعَاوِیَةُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی کَلَامِهِ فَقَالَ أَنَا ابْنُ الْمُسْتَجَابِ الدَّعْوَةِ أَنَا ابْنُ الشَّفِیعِ الْمُطَاعِ أَنَا ابْنُ أَوَّلِ مَنْ یَنْفُضُ رَأْسَهُ مِنَ التُّرَابِ وَ یُقْرِعُ بَابَ الْجَنَّةِ أَنَا ابْنُ مَنْ قَاتَلَتِ الْمَلَائِکَةُ مَعَهُ وَ لَمْ تُقَاتِلْ مَعَ نَبِیٍّ قَبْلَهُ أَنَا ابْنُ مَنْ نُصِرَ عَلَی الْأَحْزَابِ أَنَا ابْنُ مَنْ ذَلَّ لَهُ قُرَیْشٌ رَغْماً فَقَالَ مُعَاوِیَةُ أَمَا إِنَّکَ تُحَدِّثُ نَفْسَکَ بِالْخِلَافَةِ وَ لَسْتَ هُنَاکَ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام أَمَّا الْخِلَافَةُ فَلِمَنْ عَمِلَ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله لَیْسَتِ الْخِلَافَةُ لِمَنْ خَالَفَ کِتَابَ اللَّهِ وَ عَطَّلَ السُّنَّةَ إِنَّمَا مَثَلُ ذَلِکَ مَثَلُ رَجُلٍ أَصَابَ مُلْکاً فَتَمَتَّعَ بِهِ وَ کَأَنَّهُ انْقَطَعَ عَنْهُ وَ بَقِیَتْ تَبِعَاتُهُ عَلَیْهِ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ مَا فِی قُرَیْشٍ رَجُلٌ إِلَّا وَ لَنَا عِنْدَهُ نِعَمٌ مُجَلِّلَةٌ وَ یَدٌ جَمِیلَةٌ قَالَ بَلَی مَنْ تَعَزَّزْتَ بِهِ بَعْدَ الذِّلَّةِ وَ تَکَثَّرْتَ بِهِ بَعْدَ الْقِلَّةِ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ مَنْ أُولَئِکَ یَا حَسَنُ قَالَ مَنْ یُلْهِیکَ عَنْ مَعْرِفَتِهِ قَالَ الْحَسَنُ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ أَنَا ابْنُ مَنْ سَادَ قُرَیْشاً شَابّاً وَ کَهْلًا أَنَا ابْنُ مَنْ سَادَ الْوَرَی کَرَماً وَ نُبْلًا أَنَا ابْنُ مَنْ سَادَ أَهْلَ الدُّنْیَا بِالْجُودِ الصَّادِقِ وَ الْفَرْعِ الْبَاسِقِ وَ الْفَضْلِ السَّابِقِ أَنَا ابْنُ مَنْ رِضَاهُ رِضَی اللَّهِ وَ سَخَطُهُ سَخَطُ اللَّهِ فَهَلْ لَکَ أَنْ تُسَامِیَهُ یَا مُعَاوِیَةُ فَقَالَ أَقُولُ لَا تَصْدِیقاً لِقَوْلِکَ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام الْحَقُّ أَبْلَجُ وَ الْبَاطِلُ لَجْلَجٌ وَ لَنْ یَنْدَمَ مَنْ رَکِبَ الْحَقَّ وَ قَدْ خَابَ مَنْ رَکِبَ الْبَاطِلَ وَ الْحَقُّ یَعْرِفُهُ ذَوُو الْأَلْبَابِ ثُمَّ نَزَلَ مُعَاوِیَةُ وَ أَخَذَ بِیَدِ الْحَسَنِ وَ قَالَ لَا مَرْحَباً بِمَنْ سَاءَکَ.

بیان

الظنبوب هو حرف العظم الیابس من الساق و الصریح الرجل الخالص النسب قوله بلأیک یقال فعل کذا بعد لأی أی بعد شدّة و إبطاء و لَآی لَأْیاً أی أَبْطَأَ و فی بعض النسخ بدأیک قال الجوهری الدأی من البعیر الموضع الذی تقع علیه ظلفة الرَّحل فتعقره أبو زید دأیت الشی ء أدأی له دأیا إذا ختلتَه و الشارف المسنّة من النوق.

ص: 122

پس گروه انصار چه کار می کنند! برای چه از من استقبال نکردند؟ در جوابش گفته شد: انصار محتاج شده اند، مال سواری ندارند. معاویه گفت: پس شترهای آبکش آنان چه شده؟ قیس بن سعد که بزرگ انصار به شمار می رفت گفت: شتران خود را در جنگ بدر که در رکاب رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله با پدر تو جنگ می کردند نابود نمودند تا اینکه خداوند دین اسلام را به وسیله شمشیرهای آنان غالب و فاتح گردانید، در حالی که شما به غالب شدن اسلام راضی نبودید، معاویه ساکت شد .

آنگاه قیس گفت: پیامبر خدا به ما خبر داد: ستمکاران بعد از آن حضرت بر ما غالب خواهند شد. معاویه گفت: پیغمبر به شما چه دستوری داده؟ سعد گفت: به ما فرموده: صبر کنیم تا او را ملاقات کنیم. معاویه گفت: پس صبر کنید تا وی را ملاقات نمایید(1).

سپس معاویه به گروهی از قریش برخورد که نشسته بودند، عموم ایشان برخاستند، ولی ابن عباس برنخاست. معاویه به او گفت: برای چه برنخاستی، مگر کینه ای از جنگ صفین در دل داری؟ ناراحت مباش چرا که عثمان هم مظلومانه کشته شد. ابن عباس گفت: عمر هم کشته شد، پس چرا خون او را مطالبه نمی کنی؟ معاویه: عمر را شخصی کافری کشت. ابن عباس: عثمان را چه کسی کشت؟ معاویه: مسلمانان او را کشتند. ابن عباس: همین دلیل برای سکوت تو کافی خواهد بود.

معاویه: ما به عموم گماشتگان خود نوشته ایم: باید مردم از ذکر فضایل و مناقب علی و اهل بیت او خودداری کنند، تو نیز باید خودداری کنی. ابن عباس: ما را از خواندن قرآن باز می داری!؟ معاویه: نه. ابن عباس: ما را از تفسیر و معنا کردن قرآن نهی می کنی؟ معاویه: آری.

ابن عباس: خواندن قرآن واجب تر است یا عمل کردن به آن؟ معاویه: عمل کردن به قرآن. ابن عباس: قرآنی را که معنای آن را ندانیم چگونه به آن عمل کنیم!؟ معاویه: معنا و تأویل قرآن را از کسی جویا شو که غیر از اهل بیت تو باشد. ابن عباس: قرآن بر اهل بیت من نازل شده، آیا جا دارد که معنای آن را از آل ابو سفیان جویا شوم؟ ای معاویه! آیا جا دارد که ما را از عمل کردن به حلال و حرام قرآن باز داری! اگر این امت از معانی قرآن پرسش نکنند، دچار اختلاف و هلاکت خواهند شد.

معاویه: قرآن را بخوانید و تأویل هم بکنید، ولی آن آیاتی را که در شأن شما نازل شده، برای مردم روایت نکنید، موضوعات دیگری را روایت کنید.

ص: 124


1- 1. بخاری در باب مناقب النصار 2: 311 روایت کرده است: پیامبر صلی الله علیه و آله به انصار گفت: بعد از من ستمکاران بر شما غلبه خواهند کرد پس صبر کنید تا مرا ملاقات کنید و وعده ما در کنار حوض.

قوله إن شیبة أی ذوی شیبة و قال الجوهری التلجلج التردّد فی الکلام یقال الحق أبلج و الباطل لجلج أی یردّد من غیر أن ینفذ.

«14»

ختص، [الإختصاص] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْمُؤَدِّبِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عِمْرَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ [بْنِ] یَزِیدَ الْغَسَّانِیِّ یَرْفَعُهُ قَالَ: قَدِمَ وَفْدُ الْعِرَاقِیِّینَ عَلَی مُعَاوِیَةَ فَقَدِمَ فِی وَفْدِ أَهْلِ الْکُوفَةِ عَدِیُّ بْنُ حَاتِمٍ الطَّائِیُّ وَ فِی وَفْدِ أَهْلِ الْبَصْرَةِ الْأَحْنَفُ بْنُ قَیْسٍ وَ صَعْصَعَةُ بْنُ صُوحَانَ فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ لِمُعَاوِیَةَ هَؤُلَاءِ رِجَالُ الدُّنْیَا وَ هُمْ شِیعَةُ عَلِیٍّ علیه السلام الَّذِینَ قَاتَلُوا مَعَهُ یَوْمَ الْجَمَلِ وَ یَوْمَ صِفِّینَ فَکُنْ مِنْهُمْ عَلَی حَذَرٍ فَأَمَرَ لِکُلِّ رَجُلٍ مِنْهُمْ بِمَجْلِسٍ سِرِّیٍّ وَ اسْتَقْبَلَ الْقَوْمَ بِالْکَرَامَةِ فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَیْهِ قَالَ لَهُمْ أَهْلًا وَ سَهْلًا قَدِمْتُمْ أَرْضَ الْمُقَدَّسَةِ وَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ وَ الْحَشْرِ وَ النَّشْرِ فَتَکَلَّمَ صَعْصَعَةُ وَ کَانَ مِنْ أَحْضَرِ النَّاسِ جَوَاباً فَقَالَ یَا مُعَاوِیَةُ أَمَّا قَوْلُکَ أَرْضَ الْمُقَدَّسَةِ فَإِنَّ الْأَرْضَ لَا تُقَدِّسُ أَهْلَهَا وَ إِنَّمَا تُقَدِّسُهُمُ الْأَعْمَالُ الصَّالِحَةُ وَ أَمَّا قَوْلُکَ أَرْضَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ فَمَنْ بِهَا مِنْ أَهْلِ النِّفَاقِ وَ الشِّرْکِ وَ الْفَرَاعِنَةِ وَ الْجَبَابِرَةِ أَکْثَرُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ وَ أَمَّا قَوْلُکَ أَرْضَ الْحَشْرِ وَ النَّشْرِ فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ لَا یَضُرُّهُ بُعْدُ الْمَحْشَرِ وَ الْمُنَافِقَ لَا یَنْفَعُهُ قُرْبُهُ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ لَوْ کَانَ النَّاسُ کُلُّهُمْ أَوْلَدَهُمْ أَبُو سُفْیَانَ لَمَا کَانَ فِیهِمْ إِلَّا کَیِّساً رَشِیداً فَقَالَ صَعْصَعَةُ قَدْ أَوْلَدَ النَّاسَ مَنْ کَانَ خَیْراً مِنْ أَبِی سُفْیَانَ فَأَوْلَدَ الْأَحْمَقَ وَ الْمُنَافِقَ وَ الْفَاجِرَ وَ الْفَاسِقَ وَ الْمَعْتُوهَ وَ الْمَجْنُونَ آدَمُ أَبُو الْبَشَرِ فَخَجِلَ مُعَاوِیَةُ(1).

«15»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ: کَانَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام یُصَلِّیَانِ خَلْفَ مَرْوَانَ بْنِ الْحَکَمِ فَقَالُوا لِأَحَدِهِمَا مَا کَانَ أَبُوکَ یُصَلِّی إِذَا رَجَعَ إِلَی الْبَیْتِ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا کَانَ یَزِیدُ عَلَی صَلَاةٍ.

«16»

ج، [الإحتجاج] عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ: قَدِمَ مُعَاوِیَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ حَاجّاً فِی خِلَافَتِهِ فَاسْتَقْبَلَهُ أَهْلُ الْمَدِینَةِ فَنَظَرَ فَإِذَا الَّذِینَ اسْتَقْبَلُوهُ مَا مِنْهُمْ إِلَّا قُرَشِیٌّ فَلَمَّا نَزَلَ قَالَ

ص: 123


1- 1. الاختصاص: ص 64 و 65.

ابن عباس: خداوند می فرماید: «یریدون أن یطفؤا نور الله بأفواههم و یأبی الله إلا أن یتمّ نوره و لو کره الکافرون»(1)، «می خواهند نور خدا را با سخنان خویش خاموش کنند، ولی خداوند نمی گذارد، تا نور خود را کامل کند، هر چند کافران را خوش نیاید.»

معاویه: ای ابن عباس! آرام باش، جلو زبان خود را بگیر! اگر هم می گویی در خفا بگو، آشکارا مگو!

هنگامی که معاویه وارد منزل شد، مبلغ صد هزار درهم برای ابن عباس فرستاد، تا شاید جلو زبان خود را بگیرد. سپس معاویه دستور داد تا منادیان ندا کردند، هر کس حدیثی درباره فضایل و مناقب علی و اهل بیت او نقل کند در امان نخواهد بود. پس از این اخطار بود که رنج و شکنجه اهل کوفه از همه بیشتر شد، زیرا شیعیان اکثراً در کوفه بودند. معاویه پس از این جریان، زیاد را استاندار کوفه و بصره نمود. چه آنکه زیاد مدتی با حضرت علی علیه السّلام بود و شیعیان را کاملا می شناخت. لذا شیعیان را به شدت تحت تعقیب قرار می داد و ایشان را ولو اینکه زیر سنگ و کلوخ پنهان می شدند به دست می آورد و نابود می کرد، می ترسانید، دست و پاهاشان را می برید. بر فراز درختان خرما به دار می زد. چشمانشان را کور می کرد. ایشان را تبعید می نمود، تا اینکه آنان را تماماً از عراق اخراج کرد. در نهایت شیعه ای در عراق نبود مگر اینکه کشته، یا به دار کشیده، یا آواره وطن شده بود.

معاویه برای تمام گماشتگانی که در شهرها داشت نوشت: شهادت احدی از شیعیان علی و اهل بیت او را قبول نکنید. ولی هر کسی را که از پیروان عثمان و اهل بیت و دوست او باشد و آن افرادی را که فضایل و مناقب عثمان را نقل کند مقرب بدانید و نزدیک خود بنشانید و احترام بگذارید. هر کسی درباره مناقب عثمان حدیثی جعل کند یا روایت نماید، نام وی و نام پدر و نام قبیله اش را برای من بنویسید تا من به او خلعت دهم و او را مورد نوازش قرار دهم. پس از این اعلام بود که منافقین عرب و غلامان احادیث فراوانی راجع به فضیلت عثمان جعل کردند و معاویه خلعت و جوایز و بخشش های قابل توجهی برای آنان می فرستاد. این گونه اخبار و احادیث جعلی در هر شهر به قدری فراوان شد که مردم این موضوع را وسیله به دست آوردن مال و منال دنیوی قرار دادند و هر کسی که از شهری می آمد و حدیثی راجع به فضیلت عثمان جعل و نقل می کرد، نام او را می نوشتند، مقرب درگاه آنان قرار می گرفت، جوایز فراوانی به وی داده می شد، آب و ملک شایان توجهی به او می دادند.

وقتی که مدتی از این جریان گذشت، معاویه برای عمال خود نوشت: اخبار و احادیث جعلی به قدر کافی راجع به فضیلت عثمان در تمام شهر منتشر شده است. از این به بعد مردم را وادار کنید تا این گونه احادیث جعلی را درباره فضیلت معاویه جعل نمایند. زیرا فعلا این موضوع برای ما محبوب تر است، ما از این مطلب بیشتر شاد می شویم و برای اهل بیت محمّد ناگوارتر است و دلیل های آنان را بیشتر باطل می کند.

ص: 125


1- 1. توبه/ 32

مَا فَعَلَتِ الْأَنْصَارُ وَ مَا بَالُهُمْ لَمْ یَسْتَقْبِلُونِی فَقِیلَ لَهُ إِنَّهُمْ مُحْتَاجُونَ لَیْسَ لَهُمْ دَوَابُّ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ وَ أَیْنَ نَوَاضِحُهُمْ فَقَالَ قَیْسُ بْنُ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ وَ کَانَ سَیِّدَ الْأَنْصَارِ وَ ابْنَ سَیِّدِهَا أَفْنَوْهَا یَوْمَ بَدْرٍ وَ أُحُدٍ وَ مَا بَعْدَهُمَا مِنْ مَشَاهِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ ضَرَبُوکَ وَ أَبَاکَ عَلَی الْإِسْلَامِ حَتَّی ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ کَارِهُونَ فَسَکَتَ مُعَاوِیَةُ فَقَالَ قَیْسٌ أَمَا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَهِدَ إِلَیْنَا أَنَّا سَنَلْقَی بَعْدَهُ أَثَرَةً قَالَ مُعَاوِیَةُ فَمَا أَمَرَکُمْ بِهِ فَقَالَ أَمَرَنَا أَنْ نَصْبِرَ حَتَّی نَلْقَاهُ قَالَ فَاصْبِرُوا حَتَّی تَلْقَوْهُ (1) ثُمَّ إِنَّ مُعَاوِیَةَ مَرَّ بِحَلْقَةٍ مِنْ قُرَیْشٍ فَلَمَّا رَأَوْهُ قَامُوا غَیْرَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ مَا مَنَعَکَ مِنَ الْقِیَامِ کَمَا قَامَ أَصْحَابُکَ إِلَّا لِمَوْجِدَةِ أَنِّی قَاتَلْتُکُمْ بِصِفِّینَ فَلَا تَجِدْ مِنْ ذَلِکَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ فَإِنَّ عُثْمَانَ قُتِلَ مَظْلُوماً- قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَعُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ قَدْ قُتِلَ مَظْلُوماً قَالَ عُمَرُ قَتَلَهُ کَافِرٌ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَمَنْ قَتَلَ عُثْمَانَ قَالَ قَتَلَهُ الْمُسْلِمُونَ قَالَ فَذَاکَ أَدْحَضُ لِحُجَّتِکَ قَالَ فَإِنَّا قَدْ کَتَبْنَا فِی الْآفَاقِ نَنْهَی عَنْ ذِکْرِ مَنَاقِبِ عَلِیٍّ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ علیهم السلام فَکُفَّ لِسَانَکَ فَقَالَ یَا مُعَاوِیَةُ أَ تَنْهَانَا عَنْ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ قَالَ لَا قَالَ أَ فَتَنْهَانَا عَنْ تَأْوِیلِهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَنَقْرَؤُهُ وَ لَا نَسْأَلُ عَمَّا عَنَی اللَّهُ بِهِ ثُمَّ قَالَ فَأَیُّهُمَا أَوْجَبُ عَلَیْنَا قِرَاءَتُهُ أَوِ الْعَمَلُ بِهِ قَالَ الْعَمَلُ بِهِ قَالَ کَیْفَ نَعْمَلُ بِهِ وَ لَا نَعْلَمُ مَا عَنَی اللَّهُ قَالَ سَلْ عَنْ ذَلِکَ مَنْ یَتَأَوَّلُهُ عَلَی غَیْرِ مَا تَتَأَوَّلُهُ أَنْتَ وَ أَهْلُ بَیْتِکَ قَالَ إِنَّمَا أُنْزِلَ الْقُرْآنُ عَلَی أَهْلِ بَیْتِی أَ نَسْأَلُ عَنْهُ آلَ أَبِی سُفْیَانَ یَا مُعَاوِیَةُ أَ تَنْهَانَا أَنْ نَعْبُدَ اللَّهَ بِالْقُرْآنِ بِمَا فِیهِ مِنْ حَلَالٍ وَ حَرَامٍ فَإِنْ لَمْ تَسْأَلِ الْأُمَّةُ عَنْ ذَلِکَ حَتَّی تَعْلَمَ تَهْلِکُ وَ تَخْتَلِفُ قَالَ اقْرَءُوا الْقُرْآنَ وَ تَأَوَّلُوهُ وَ لَا تَرْوُوا شَیْئاً مِمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکُمْ وَ ارْوُوا

ص: 124


1- 1. روی البخاری فی باب مناقب الأنصار ج 2 ص 311 قال: حدّثنی محمّد بن بشار حدّثنا غندر، حدّثنا شعبة، عن هشام قال: سمعت أنس بن مالک یقول: قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله للانصار: انکم ستلقون بعدی أثرة فاصبروا حتّی تلقونی و موعدکم الحوض.

گماشتگان و عمال معاویه، نامه های او را پس از وصول برای مردم می خواندند، مردم دنیاپرست هم در هر شهر و دهکده ای در باره فضیلت معاویه احادیث فراوانی جعل کردند و آن ها را برای مکتب داران می فرستادند تا همان طور که قرآن را به کودکان تعلیم می دادند، آن احادیث مجعوله را هم به آنان تعلیم دهند. و آن احادیث را به زنان و دختران خویشتن نیز یاد دهند تا اینکه محبت معاویه در قلب عموم جایگزین شود.

پس از اینکه وضع مردم مدتی بدین منوال بود، زیاد برای معاویه نوشت: قبیله حضرمیّین بر دین و رأی علی بن ابی طالب می باشند، (وظیفه من چیست؟) معاویه در جوابش نوشت: هر کسی که بر دین و رأی علی باشد او را به قتل برسان. زیاد آنان را کشت و مورد آزار و شکنجه قرار داد.

معاویه نامه دیگری به جمیع شهرها نوشت که مضمون آن این بود: هر کس که ثابت شود دوست علی بن ابی طالب و اهل بیت او است، نام او را از لیست ما محو و حذف نمایید .

نامه دیگری به آنان نوشت: هر کسی را که به هر نحوی ثابت شود دوست و محب علی است، و اگر ثابت نشود ولی بشود او را متهم نمود و درباره او گمانی برد، به قتل برسانید؛ این گونه افراد را و لو اینکه در زیر هر سنگ و کلوخی یافت شوند نابود کنید. کار به جایی رسید که شیعیان را برای گفتن یک کلمه یا یک تهمت می کشتند، ولی هر کسی را به کافر و زندیق بودن مشهور می شد محترم می شمردند و مزاحم او نمی شدند. به هر کسی که نسبت تشیع داده می شد، در هر شهری که بود مخصوصا بصره و کوفه، جانش در امان نبود. چنان که یکی از شیعیان می خواست به دیگری که محرم رازش بود سخنی بگوید، وارد خانه اش می شد در حالی که از خادم و مملوک او می ترسید، اما پس از اینکه وی را قسم می داد و پیمان می گرفت که سخن او را فاش نکند، سخن خویش را برای او می گفت.

خلاصه مظلومیت شیعه روز به روز شدت می یافت، احادیث جعلی در میان مردم منتشر می شد. کودکان با یک چنین تعلیم و تربیتی پرورش یافتند. بدترین مردم در آن زمان قاریان قرآن بودند، زیرا با ریاکاری و مکاری اظهار خشوع و پرهیزکاری می کردند. خویش را برای به دست آوردن اموال دنیوی پرهیزکار نشان می دادند، اخبار و احادیث جعلی و دروغ را درباره گماشتگان ظلم و ستم و قاضیان نابکار نقل می کردند و بدین وسیله خویش را نزد آنان مقرب و محترم می نمودند و در عوض از آنان اموال و قصرها و آب و ملک های فراوان می گرفتند. مردم به خاطر حسن ظنی که به قاریان قرآن داشتند، این گونه اخبار جعلی را قبول می کردند و پس از اینکه آن ها را می شنیدند و حق می دانستند، برای دیگران نقل می نمودند. اگر کسی این گونه احادیث جعلی را رد می کرد با وی دشمنی می نمودند. سرانجام این گونه اخبار و احادیث جعلی و ساختگی به دست افراد متعبد و متدینی افتاد که حاضر نبودند به خدا و رسولش افترا بزنند و ایشان از روی نادانی این گونه احادیث را پذیرفتند و پنداشتند که حق است. اگر آنان می دانستند این گونه اخبار همگی جعلی و ساختگی است، ابدا آن ها را برای دیگران نقل نمی کردند و با کسی که آن ها را رد می کرد مخالفت و دشمنی نمی کردند.

ص: 126

مَا سِوَی ذَلِکَ قَالَ فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی الْقُرْآنِ- یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ (1) قَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ ارْبَعْ عَلَی نَفْسِکَ وَ کُفَّ لِسَانَکَ وَ إِنْ کُنْتَ لَا بُدَّ فَاعِلًا فَلْیَکُنْ ذَلِکَ سِرّاً لَا یَسْمَعُهُ أَحَدٌ عَلَانِیَةً ثُمَّ رَجَعَ إِلَی بَیْتِهِ فَبَعَثَ إِلَیْهِ بِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ نَادَی مُنَادِی مُعَاوِیَةَ أَنْ بَرِئَتِ الذِّمَّةُ مِمَّنْ رَوَی حَدِیثاً فِی مَنَاقِبِ عَلِیٍّ وَ فَضْلِ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ کَانَ أَشَدَّ النَّاسِ بَلِیَّةً أَهْلُ الْکُوفَةِ لِکَثْرَةِ مَنْ بِهَا مِنَ الشِّیعَةِ فَاسْتَعْمَلَ زِیَادَ بْنَ أَبِیهِ وَ ضَمَّ إِلَیْهِ الْعِرَاقَیْنِ الْکُوفَةَ وَ الْبَصْرَةَ فَجَعَلَ یَتَتَبَّعُ الشِّیعَةَ وَ هُوَ بِهِمْ عَارِفٌ یَقْتُلُهُمْ تَحْتَ کُلِّ حَجَرٍ وَ مَدَرٍ وَ أَخَافَهُمْ وَ قَطَعَ الْأَیْدِیَ وَ الْأَرْجُلَ وَ صَلَبَهُمْ فِی جُذُوعِ النَّخْلِ وَ سَمَلَ أَعْیُنَهُمْ وَ طَرَدَهُمْ وَ شَرَّدَهُمْ حَتَّی نُفُوا عَنِ الْعِرَاقِ فَلَمْ یَبْقَ بِهَا أَحَدٌ مَعْرُوفٌ مَشْهُورٌ فَهُمْ بَیْنَ مَقْتُولٍ أَوْ مَصْلُوبٍ أَوْ مَحْبُوسٍ أَوْ طَرِیدٍ أَوْ شَرِیدٍ وَ کَتَبَ مُعَاوِیَةُ إِلَی جَمِیعِ عُمَّالِهِ فِی الْأَمْصَارِ أَنْ لَا تُجِیزُوا لِأَحَدٍ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ شَهَادَةً وَ انْظُرُوا مَنْ قِبَلَکُمْ مِنْ شِیعَةِ عُثْمَانَ وَ مُحِبِّیهِ وَ مُحِبِّی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ أَهْلِ وَلَایَتِهِ وَ الَّذِینَ یَرْوُونَ فَضْلَهُ وَ مَنَاقِبَهُ فَادْنُوا مَجَالِسَهُمْ وَ قَرِّبُوهُمْ وَ أَکْرِمُوهُمْ وَ اکْتُبُوا بِمَنْ یَرْوِی مِنْ مَنَاقِبِهِ بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِیهِ وَ قَبِیلَتِهِ فَفَعَلُوا حَتَّی کَثُرَتِ الرِّوَایَةُ فِی عُثْمَانَ وَ افْتَعَلُوهَا لِمَا کَانَ یَبْعَثُ إِلَیْهِمْ مِنَ الصِّلَاتِ وَ الْخِلَعِ وَ الْقَطَائِعِ مِنَ الْعَرَبِ وَ الْمَوَالِی فَکَثُرَ ذَلِکَ فِی کُلِّ مِصْرٍ وَ تَنَافَسُوا فِی الْأَمْوَالِ وَ الدُّنْیَا فَلَیْسَ أَحَدٌ یَجِی ءُ مِنْ مِصْرٍ مِنَ الْأَمْصَارِ فَیَرْوِی فِی عُثْمَانَ مَنْقَبَةً أَوْ فَضِیلَةً إِلَّا کُتِبَ اسْمُهُ وَ قُرِّبَ وَ أُجِیزَ فَلَبِثُوا بِذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ کَتَبَ إِلَی عُمَّالِهِ أَنَّ الْحَدِیثَ فِی عُثْمَانَ قَدْ کَثُرَ وَ فَشَا فِی کُلِّ مِصْرٍ فَادْعُوا النَّاسَ إِلَی الرِّوَایَةِ فِی مُعَاوِیَةَ وَ فَضْلِهِ وَ سَوَابِقِهِ فَإِنَّ ذَلِکَ أَحَبُّ إِلَیْنَا وَ أَقَرُّ لِأَعْیُنِنَا وَ أَدْحَضُ لِحُجَّةِ أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ وَ أَشَدُّ عَلَیْهِمْ

ص: 125


1- 1. براءة: 32.

در آن زمان حق نزد آنان به باطل و باطل نزد ایشان حق مبدل شد. راست در نظر آنان دروغ و دروغ نزد آنان راست بود. زمانی که امام حسن علیه السّلام شهید شد، کار بلا و فتنه به قدری بالا گرفت که هیچ دوستی از دوستان خدا جانش در امان نبود؛ یا کشته شده بود، یا آواره وطن گردیده بود. دو سال قبل از اینکه معاویه بمیرد، حضرت امام حسین علیه السّلام با عبد اللّه جعفر و عبد اللّه بن عباس تصمیم گرفتند به حج بروند. امام حسین علیه السّلام زنان و مردان بنی هاشم، شیعه و دوستان آنان را، چه آنان که به حج رفته یا نرفته بودند و آن افرادی را که از ایشان در شهرها بودند و آن بزرگوار را با اهل بیتش می شناختند احضار نمود، همچنین کلیه اصحاب حضرت رسول خدا را با فرزندانشان و تابعین و انصار را که به زهد و صلاح و عبادت مشهور بودند خواست و به همه آنان دستور داد تا برای اعمال حج آماده شوند، تعداد بیشتر از هزار نفر از این گونه افراد در منا اجتماع نمودند. امام حسین علیه السّلام در منا در میان خیمه خویش بود. اکثر آن گروه که از تابعین و فرزندان صحابه به شمار می رفتند در خیمه امام حسین جمع شدند. امام علیه السّلام پس از اینکه برخاست و حمد و ثنای خدا به جا آورد فرمود: این ملعون طاغی (یعنی معاویه) آن اعمالی را که نباید با ما و شما انجام دهد انجام داد، چنان که همه دیدید و شنیدید و حاضر بودید و به شما خبر رسید. من در نظر دارم در مورد چند موضوع از شما سؤال کنم، اگر راست گفتم سخن مرا تصدیق و الا تکذیب نمایید. اکنون به سخن من گوش کنید و آن را کتمان مکنید، هنگامی که به جانب شهرهای خود مراجعت نمودید آنچه را از سخنان من دریافتید برای افرادی از خویشاوندان که به آنان اعتماد دارید بگویید و ایشان را هم دعوت کنید، زیرا من می ترسم این دینی که بر حق است مندرس و نابود گردد. خدا نور خود را تام و تمام خواهد کرد، و لو اینکه افراد کافر را خوش نیاید.

امام حسین علیه السّلام کلیه آیاتی را که در شأن اهل بیت علیهم السّلام نازل شده بود برای آنان تلاوت و تفسیر کرد، همچنین کلیه اخبار و روایاتی را که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در حق پدر و مادر و اهل بیت امام حسین فرموده بود نقل نمود. صحابه آن روایات را که می شنیدند مورد تصدیق قرار می دادند و می گفتند: همین طور است، ما بودیم و شنیدیم. تابعین نیز می گفتند: آری ما این روایات را از راویانی که برای ما نقل می کردند و به قول آنان اعتماد داشتیم شنیدیم. امام حسین در این سخنرانی تمام دلایل و برهان ها را برای آنان ظاهر و هویدا نمود و در پایان سخنرانی خویش به آن گروه فرمود: شما را به خدا قسم می دهم، هنگامی که به شهرهای خود بازگشتید، تمام این مطالبی را که من برای شما گفتم برای افرادی که به آنان اعتماد دارید نقل کنید. امام علیه السّلام پس از این سخنرانی از منبر فرود آمد و مردم متفرق شدند(1).

ص: 127


1- 1. احتجاج: 150-151

فَقَرَأَ کُلُّ أَمِیرٍ وَ قَاضٍ کِتَابَهُ عَلَی النَّاسِ فَأَخَذَ النَّاسُ فِی الرِّوَایَاتِ فِی فَضَائِلِ مُعَاوِیَةَ عَلَی الْمِنْبَرِ فِی کُلِّ کُورَةٍ وَ کُلِّ مَسْجِدٍ زُوراً وَ أَلْقَوْا ذَلِکَ إِلَی مُعَلِّمِی الْکَتَاتِیبِ فَعَلَّمُوا ذَلِکَ صِبْیَانَهُمْ کَمَا یُعَلِّمُونَهُمُ الْقُرْآنَ حَتَّی عَلَّمُوهُ بَنَاتَهُمْ وَ نِسَاءَهُمْ وَ حَشَمَهُمْ فَلَبِثُوا بِذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ کَتَبَ زِیَادُ بْنُ أَبِیهِ إِلَیْهِ فِی حَقِّ الْحَضْرَمِیِّینَ أَنَّهُمْ عَلَی دِینِ عَلِیٍّ وَ عَلَی رَأْیِهِ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ اقْتُلْ کُلَّ مَنْ کَانَ عَلَی دِینِ عَلِیٍّ وَ رَأْیِهِ فَقَتَلَهُمْ وَ مَثَّلَ بِهِمْ وَ کَتَبَ مُعَاوِیَةُ إِلَی جَمِیعِ الْبُلْدَانِ انْظُرُوا مَنْ قَامَتْ عَلَیْهِ الْبَیِّنَةُ أَنَّهُ یُحِبُّ عَلِیّاً وَ أَهْلَ بَیْتِهِ فَامْحُوهُ عَنِ الدِّیوَانِ وَ کَتَبَ کِتَاباً آخَرَ انْظُرُوا مَنْ قِبَلَکُمْ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ وَ اتَّهَمْتُمُوهُ بِحُبِّهِ فَاقْتُلُوهُ وَ إِنْ لَمْ تُقَمْ عَلَیْهِ الْبَیِّنَةُ فَقَتَلُوهُمْ عَلَی التُّهَمَةِ وَ الظِّنَّةِ وَ الشُّبْهَةِ تَحْتَ کُلِّ حَجَرٍ حَتَّی لَوْ کَانَ الرَّجُلُ تَسْقُطُ مِنْهُ کَلِمَةٌ ضُرِبَتْ عُنُقُهُ وَ حَتَّی کَانَ الرَّجُلُ یُرْمَی بِالزَّنْدَقَةِ وَ الْکُفْرِ کَانَ یُکَرَّمُ وَ یُعَظَّمُ وَ لَا یُتَعَرَّضُ لَهُ بِمَکْرُوهٍ وَ الرَّجُلُ مِنَ الشِّیعَةِ لَا یَأْمَنُ عَلَی نَفْسِهِ فِی بَلَدٍ مِنَ الْبُلْدَانِ- لَا سِیَّمَا الْکُوفَةَ وَ الْبَصْرَةَ حَتَّی لَوْ أَنَّ أَحَداً مِنْهُمْ أَرَادَ أَنْ یُلْقِیَ سِرّاً إِلَی مَنْ یَثِقُ بِهِ لَأَتَاهُ فِی بَیْتِهِ فَیَخَافُ خَادِمَهُ وَ مَمْلُوکَهُ فَلَا یُحَدِّثُهُ إِلَّا بَعْدَ أَنْ یَأْخُذَ عَلَیْهِ الْأَیْمَانَ الْمُغَلَّظَةَ لَیَکْتُمَنَّ عَلَیْهِ ثُمَّ لَا یَزْدَادُ الْأَمْرُ إِلَّا شِدَّةً حَتَّی کَثُرَ وَ ظَهَرَ أَحَادِیثُهُمُ الْکَاذِبَةُ وَ نَشَأَ عَلَیْهِ الصِّبْیَانُ یَتَعَلَّمُونَ ذَلِکَ وَ کَانَ أَشَدَّ النَّاسِ فِی ذَلِکَ الْقُرَّاءُ الْمُرَاءُونَ الْمُتَصَنِّعُونَ الَّذِینَ یُظْهِرُونَ الْخُشُوعَ وَ الْوَرَعَ فَکَذَبُوا وَ انْتَحَلُوا الْأَحَادِیثَ وَ وَلَّدُوهَا فَیَحَظُّونَ بِذَلِکَ عِنْدَ الْوُلَاةِ وَ الْقُضَاةِ وَ یَدْنُونَ مَجَالِسَهُمْ وَ یُصِیبُونَ بِذَلِکَ الْأَمْوَالَ وَ الْقَطَائِعَ وَ الْمَنَازِلَ حَتَّی صَارَتْ أَحَادِیثُهُمْ وَ رِوَایَاتُهُمْ عِنْدَهُمْ حَقّاً وَ صِدْقاً فَرَوَوْهَا وَ قَبِلُوهَا وَ تَعَلَّمُوهَا وَ عَلَّمُوهَا وَ أَحَبُّوا عَلَیْهَا وَ أَبْغَضُوا مَنْ رَدَّهَا أَوْ شَکَّ فِیهَا فَاجْتَمَعَتْ عَلَی ذَلِکَ جَمَاعَتُهُمْ وَ صَارَتْ فِی یَدِ الْمُتَنَسِّکِینَ وَ الْمُتَدَیِّنِینَ مِنْهُمُ الَّذِینَ لَا یَسْتَحِلُّونَ الِافْتِعَالَ لِمِثْلِهَا فَقَبِلُوهَا وَ هُمْ یَرَوْنَ أَنَّهَا حَقٌّ وَ لَوْ عَلِمُوا بُطْلَانَهَا وَ تَیَقَّنُوا أَنَّهَا مُفْتَعِلَةٌ لَأَعْرَضُوا عَنْ رِوَایَتِهَا وَ لَمْ یَدِینُوا بِهَا وَ لَمْ یُبْغِضُوا مَنْ خَالَفَهَا

ص: 126

توضیح

جوهری گفت: «ربع الرجل»، یربع زمانی است که متوقف و حبس شود، سخن عرب که می گویند: اربع علی نفسک، و اربع علی ظلعک از همین باب است یعنی جلوی خودت را بگیر، با خودت مهربان باش و دست بردار. گفته است: «الکتّاب» و «المکتب» یکی هستند و جمع آن ها می شود الکتاتیب.

مؤلف: ما این خبر را از اصل کتاب سلیم روایت کردیم و ساده تر از آن در کتاب فتن وجود دارد.

روایت17.

مجالس و امالی: هنگامی که خلافت معاویه برقرار شد، بسر ابن ارطاة را به منظور دستگیر کردن شیعیان حضرت علی علیه السّلام به سوی حج فرستاد. در آن موقع عبید اللّه بن عباس استاندار مکه بود. وقتی بسر بن ارطاة عبید اللّه را تعقیب کرد و او را نیافت، دو کودک کوچک وی را که در نهایت زیبایی و دارای گیسوانی نیکو بودند پیدا کرد و سر برید(1).

هنگامی که این خبر به مادر آن دو کودک رسید، نزدیک بود که روح از بدنش جدا شود. آنگاه اشعار ذیر را سرود:

آگاه باش! اگر کسی دو فرزند مرا دیده باشد (خواهد دانست) که نظیر دو گوهر بودند که صدف از آنان پرواز نماید و جدا شود.

آگاه باش! اگر کسی دو فرزند مرا که چون گوش و چشم من بودند دیده باشد (می داند که) امروز قلب من از دست رفته است! من از کار بسر و از سخن آنان و آن تهمتی که زدند آگاه شدم ولی گمان آنان را باور نکردم.

شمشیر برنده ای به شاه رگ های دو طفل من نهاد، ظلم و اسراف همین طور است.

کیست که شخص حیران و گریان و دل سوخته ای را به سوی دو کودکی که فوت شدند راهنمایی کند، زیرا گذشتگان گذشتند.

ص: 128


1- 1. ابن عبد البر گفته است: گفته شده که بسر این دو کودک را در مدینه کشته است، اما اکثرا می گویند که این اتفاق در یمن افتاده است.

فَصَارَ الْحَقُّ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ عِنْدَهُمْ بَاطِلًا وَ الْبَاطِلُ حَقّاً وَ الْکَذِبُ صِدْقاً وَ الصِّدْقُ کَذِباً فَلَمَّا مَاتَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام ازْدَادَ الْبَلَاءُ وَ الْفِتْنَةُ فَلَمْ یَبْقَ لِلَّهِ وَلِیٌّ إِلَّا خَائِفٌ عَلَی نَفْسِهِ أَوْ مَقْتُولٌ أَوْ طَرِیدٌ أَوْ شَرِیدٌ فَلَمَّا کَانَ قَبْلَ مَوْتِ مُعَاوِیَةَ بِسَنَتَیْنِ حَجَّ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ مَعَهُ وَ قَدْ جَمَعَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام بَنِی هَاشِمٍ رِجَالَهُمْ وَ نِسَاءَهُمْ وَ مَوَالِیَهُمْ وَ شِیعَتَهُمْ مَنْ حَجَّ مِنْهُمْ وَ مَنْ لَمْ یَحُجَّ وَ مَنْ بِالْأَمْصَارِ مِمَّنْ یَعْرِفُونَهُ وَ أَهْلَ بَیْتِهِ ثُمَّ لَمْ یَدَعْ أَحَداً مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مِنْ أَبْنَائِهِمْ وَ التَّابِعِینَ وَ مِنَ الْأَنْصَارِ الْمَعْرُوفِینَ بِالصَّلَاحِ وَ النُّسُکِ إِلَّا جَمَعَهُمْ فَاجْتَمَعَ إِلَیْهِمْ بِمِنًی أَکْثَرُ مِنْ أَلْفِ رَجُلٍ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فِی سُرَادِقِهِ عَامَّتُهُمُ التَّابِعُونَ وَ أَبْنَاءُ الصَّحَابَةِ فَقَامَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فِیهِمْ خَطِیباً فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ هَذَا الطَّاغِیَةَ قَدْ صَنَعَ بِنَا وَ بِشِیعَتِنَا مَا قَدْ عَلِمْتُمْ وَ رَأَیْتُمْ وَ شَهِدْتُمْ وَ بَلَغَکُمْ وَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکُمْ عَنْ أَشْیَاءَ فَإِنْ صَدَقْتُ فَصَدِّقُونِی وَ إِنْ کَذَبْتُ فَکَذِّبُونِی اسْمَعُوا مَقَالَتِی وَ اکْتُمُوا قَوْلِی ثُمَّ ارْجِعُوا إِلَی أَمْصَارِکُمْ وَ قَبَائِلِکُمْ مَنْ أَمِنْتُمْ وَ وَثِقْتُمْ بِهِ فَادْعُوهُمْ إِلَی مَا تَعْلَمُونَ فَإِنِّی أَخَافُ أَنْ یَنْدَرِسَ هَذَا الْحَقُّ وَ یَذْهَبَ- وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ فَمَا تَرَکَ الْحُسَیْنُ علیه السلام شَیْئاً أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِمْ مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا قَالَهُ وَ فَسَّرَهُ وَ لَا شَیْئاً قَالَهُ الرَّسُولُ صلی الله علیه و آله فِی أَبِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ إِلَّا رَوَاهُ وَ کُلَّ ذَلِکَ یَقُولُ الصَّحَابَةُ اللَّهُمَّ نَعَمْ قَدْ سَمِعْنَاهُ وَ شَهِدْنَاهُ وَ یَقُولُ التَّابِعُونَ اللَّهُمَّ قَدْ حَدَّثَنَاهُ مَنْ نُصَدِّقُهُ وَ نَأْتَمِنُهُ حَتَّی لَمْ یَتْرُکْ شَیْئاً إِلَّا قَالَهُ ثُمَّ قَالَ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ إِلَّا رَجَعْتُمْ وَ حَدَّثْتُمْ بِهِ مَنْ تَثِقُونَ بِهِ ثُمَّ نَزَلَ وَ تَفَرَّقَ النَّاسُ عَنْ ذَلِکَ (1).

ص: 127


1- 1. الاحتجاج ص: 150- 151.

بعد از این جریان بود که عبید اللّه بن عباس به مجلس معاویه رفت و بسر بن ارطاة را در آنجا ملاقات نمود. معاویه به عبید اللّه گفت: این پیر مرد را می شناسی، این قاتل دو پسر توست. بسر گفت: آری من قاتل فرزندان وی هستم، مگر چه کار می تواند بکند؟ عبید اللّه گفت: کاش یک شمشیر داشتم. بسر گفت: بیا شمشیر مرا بگیر، وقتی خواست شمشیر خود را به وی بدهد معاویه مانع شد و به بسر گفت: اف بر تو باد! ای پیرمرد، تو چقدر احمقی! شمشیر خود را به دست کسی می دهی که دو فرزند عزیز وی را کشته ای؟ گویا: خبر از جگرهای بنی هاشم نداری، به خدا قسم اگر شمشیر را به او می دادی اول تو را می کشت و بعد مرا نابود می کرد. عبید اللّه به معاویه گفت: به خدا قسم اول تو را می کشتم و بعد بسر را نابود می کردم.

توضیح

«ها» حرف تنبیه است و جوهری گفته است: «الشظیة»: قطعه ای از عصا و مانند آن، جمع آن شظایا است. گفته می شود «تشظی الشیء»، هنگامی که جرقه هایی پراکنده شود و گفته است: «کالدرتین تشظی عنهما الصدف» مانند دو گوهر که صدف را شکافته و از آن آشکار می شوند.

روایت18.

امالی: حسن بن ابو الحسن نقل می کند که: من در زمان معاویه در خراسان به جنگ رفته بودم، امیر لشکر ما یکی از تابعین بود. یک روز او نماز ظهر را با ما به جا آورد، آنگاه بر فراز منبر رفت و پس از اینکه حمد و ثنای خدا را به جا آورد گفت: ای مردم! بدانید حادثه بزرگی در اسلام رخ داده که بعد از رحلت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله یک چنین حادثه ای رخ نداده است. به من خبر رسیده که معاویه حجر ابن عدی و یاران وی را به قتل رسانیده است. اگر مسلمین بتوانند این ظلم و ستم را تغییر بدهند چه بهتر، و الا من از خدا می خواهم مرا قبض روح نماید و در این باره تعجیل فرماید. راوی می گوید: به خدا قسم وی پس از آن نماز درگذشت و صدای گریه کنندگان بر وی، به گوش ما رسید.

توضیح

«الغیر» با کسره غین و فتحه یاء، اسم است که از عبارت «غیرت الشیء فتغیر» گرفته شده است.

روایت19.

احتجاج: از صالح بن کیسان نقل می کند که گفت: در آن سالی که معاویه حجر ابن عدی و یارانش را کشت به حج رفت و با امام حسین علیه السّلام ملاقات نمود، آنگاه به امام حسین گفت: یا ابا عبد اللّه! آیا می دانی که من با حجر بن عدی و یاران وی و شیعیان پدرت چه کار کردم؟ امام حسین فرمود: با آنان چه کار کردی؟ گفت: ایشان را کشتیم و کفن کردیم و بر جنازه هاشان نماز خواندیم. امام حسین پس از اینکه خندید فرمود: ای معاویه! آن گروه دشمن تو خواهند بود. ولی اگر ما پیروان تو را بکشیم

ص: 129

بیان

قال الجوهری قال ابن السکیت ربع الرجل یربع إذا وقف و تحبس و منه قولهم اربع علی نفسک و اربع علی ظلعک أی ارفق بنفسک و کف و قال الکتاب و المکتب واحد و الجمع الکتاتیب.

أقول: قد روینا الخبر من أصل کتاب سلیم أبسط من ذلک فی کتاب الفتن.

«17»

جا، [المجالس] للمفید ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْکَاتِبِ عَنِ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنِ الثَّقَفِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَرَّاقِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْأَزْرَقِ عَنْ أَبِی الْجَحَّافِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ ثَعْلَبَةَ قَالَ: لَمَّا اسْتَوْثَقَ الْأَمْرُ لِمُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ أَنْفَذَ بُسْرَ بْنَ أَرْطَاةَ إِلَی الْحِجَازِ فِی طَلَبِ شِیعَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ کَانَ عَلَی مَکَّةَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَطَلَبَهُ فَلَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهِ فَأُخْبِرَ أَنَّ لَهُ وَلَدَیْنِ صَبِیَّیْنِ فَبَحَثَ عَنْهُمَا فَوَجَدَهُمَا فَأَخَذَهُمَا وَ أَخْرَجَهُمَا مِنَ الْمَوْضِعِ الَّذِی کَانَا فِیهِ وَ لَهُمَا ذُؤَابَتَانِ فَأَمَرَ بِذَبْحِهِمَا فَذُبِحَا(1)

وَ بَلَغَ أُمَّهُمَا الْخَبَرُ فَکَادَتْ نَفْسُهَا تَخْرُجُ ثُمَّ أَنْشَأَتْ تَقُولُ:

هَا مَنْ أَحَسَّ بِابْنَیَّ اللَّذَیْنِ هُمَا*** کَالدُّرَّتَیْنِ تَشَظَّی عَنْهُمَا الصَّدَفُ

هَا مَنْ أَحَسَّ بِابْنَیَّ اللَّذَیْنِ هُمَا*** سَمْعِی وَ عَیْنِی فَقَلْبِی الْیَوْمَ مُخْتَطِفٌ

نُبِّئْتُ بُسْراً وَ مَا صَدَّقْتُ مَا زَعَمُوا*** مِنْ قَوْلِهِمْ وَ مِنَ الْإِفْکِ الَّذِی اقْتَرَفُوا

أَضْحَتْ عَلَی وَدَجَیْ طِفْلَیَّ مُرْهَفَةً*** مَشْحُوذَةً وَ کَذَاکَ الظُّلْمُ وَ السَّرَفُ

مَنْ دَلَّ وَالِهَةً عَبْرَاءَ مُفْجَعَةً*** عَلَی صَبِیَّیْنِ فَاتَا إِذْ مَضَی السَّلَفُ

ص: 128


1- 1. انما کان ذلک الفعل الشنیع و الامر الفظیع بالیمن بعد أیّام التحکیم حین کان عبید اللّه بن عبّاس عاملا لعلی علیه السلام فیها فهرب من بسر و دخل بسر الیمن فأتی بابنی عبید اللّه بن العباس و هما صغیران فذبحهما فنال امهما عائشة بنت عبد المدان من ذلک أمر عظیم فأنشأت الاشعار، ثمّ وسوست فکانت تقف فی الموسم تنشد هذا الشعر و تهیم علی وجهها. قال ابن عبد البر: و قد قیل انه انما قتلهما بالمدینة، و الاکثر علی ان ذلک کان منه بالیمن، رواه الدارقطنی و ذکر المبرد نحوه. کذا فی الاستیعاب بذیل الإصابة ج 1 ص 163 و قد مر فی ذیل ص 61 عن کتاب المقاتل لابی الفرج الأصفهانیّ ما یؤید أن القصة قد وقعت فی الیمن فراجع.

آنان را کفن نخواهیم کرد، و نماز بر جنازه ایشان نخواهیم خواند، و آن ها را داخل قبر نخواهیم گذاشت.

آری من از آن ناسزاهایی که در مورد حضرت علی علیه السّلام گفته ای و قیامی که برای شکست ما نموده ای و آن عیب جویی هایی که برای بنی هاشم کرده ای آگاهم. اکنون که این گونه امور را انجام داده ای به نفس خود مراجعه کن و حق را خواه بر علیه و خواه به نفع وی باشد از او جویا شو؛ اگر عیب خویش را بزرگ تر از همه نیافتی معلوم می شود عیب تو کوچک است و ما در حق تو ظلم کرده ایم. ای معاویه! هیچ وقت تیر را در غیر کمان جای مده و به سوی غیر از هدف خود پرتاب مکن؛ تیر دشمنی را از نزدیک بر ما مینداز. به خدا قسم تو در باره ما از مردی (یعنی عمرو عاص) اطاعت کردی که در گذشته مسلمان نبوده و نفاق وی هم جدید نیست، گرچه تو از خود اراده ای نداری، ولی در عین حال متوجه باش و به خود بیا، یا دست بردار .

کشف الغمة: هنگامی که معاویه حجر بن عدی را به قتل رساند... و مانند این روایت را ذکر کرده است(1).

روایت20.

رجال کشی: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله لشکری را برای جنگ اعزام نمود و به آنان فرمود: در فلان ساعت فلان شب، راه را گم می کنید، وقتی راه را گم کردید به طرف چپ بروید، هنگامی که به طرف چپ رفتید با مردی مواجه می شوید که در میان گوسفندان خود می باشد، موقعی که راه از وی جویا شوید می گوید: تا از غذای من نخورید راه را به شما نشان نخواهم داد. او گوسفندی برای شما می کشد و از شما مهمان نوازی می کند، سپس راه را به شما نشان خواهد داد، شما سلام مرا به او برسانید و بگویید من در مدینه ظهور نموده ام.

هنگامی که آنان حرکت نمودند، همان طور شد که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرموده بود. وقتی متوجه سمت چپ شدند با عمرو بن حمق خزاعی مواجه شدند؛ وی آن لشکر را همان طور که پیامبر اسلام خبر داده بود ضیافت نمود و راه را به آنان نشان داد. ولی ایشان فراموش کردند که سلام حضرت رسول را به او برسانند، هنگامی که خواستند حرکت کنند، عمرو بن حمق به آنان گفت: آیا پیامبری در مدینه ظهور کرده؟ گفتند: آری. او پس از شنیدن بشارت به سوی مدینه رفت و مسلمان شد. بعد از اینکه مدتی در حضور پیامبر اکرم بود، آن بزرگوار به وی فرمود: اکنون به جایگاه خود بازگرد. ولی زمانی که علی علیه السّلام حاکم شد نزد او برو. عمرو به مکان خود مراجعت نمود تا آن زمان که حضرت وارد کوفه شد؛ آنگاه عمرو نیز به حضور امیر المؤمنین علی علیه السّلام مشرف شد و در جوار آن بزرگوار بود.

یک روز حضرت علی علیه السّلام به عمرو بن حمق فرمود: آیا خانه ای داری؟ گفت: آری. فرمود: آن خانه را بفروش و در میان قبیله ازد خانه بخر، زیرا زمانی که از میان شما رحلت کنم حاکمان ستمکار تو را خواهند گرفت، ولی قبیله ازد از تو حمایت می کنند و نمی گذارند تو به دست آنان بیافتی؛ سپس تو از کوفه به سمت

ص: 130


1- 1. احتجاج ص152، کشف الغمة 205:2

قَالَ ثُمَّ اجْتَمَعَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ مِنْ بَعْدُ وَ بُسْرُ بْنُ أَرْطَاةَ عِنْدَ مُعَاوِیَةَ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ لِعُبَیْدِ اللَّهِ أَ تَعْرِفُ هَذَا الشَّیْخَ قَاتِلَ الصَّبِیَّیْنِ قَالَ بُسْرٌ نَعَمْ أَنَا قَاتِلُهُمَا فَمَهْ فَقَالَ عُبَیْدُ اللَّهِ لَوْ أَنَّ لِی سَیْفاً قَالَ بُسْرٌ فَهَاکَ سَیْفِی وَ أَوْمَأَ إِلَی سَیْفِهِ فَزَبَرَهُ مُعَاوِیَةُ وَ انْتَهَرَهُ وَ قَالَ أُفٍّ لَکَ مِنْ شَیْخٍ مَا أَحْمَقَکَ تَعْمِدُ إِلَی رَجُلٍ قَدْ قَتَلْتَ ابْنَیْهِ فَتُعْطِیهِ سَیْفَکَ کَأَنَّکَ لَا تَعْرِفُ أَکْبَادَ بَنِی هَاشِمٍ وَ اللَّهِ لَوْ دَفَعْتَهُ إِلَیْهِ لَبَدَأَ بِکَ وَ ثَنَّی بِی فَقَالَ عُبَیْدُ اللَّهِ بَلْ وَ اللَّهِ کُنْتُ أَبْدَأُ بِکَ وَ أُثَنِّی بِهِ.

بیان

ها حرف تنبیه و قال الجوهری الشظیة الفلقة من العصا و نحوها و الجمع الشظایا یقال تشظّی الشی ء إذا تطایر شظایا و قال کالدّرّتین تشظّی عنهما الصدف (1).

«18»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَالِکٍ النَّحْوِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَطَّارٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْبَصْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْإِصْبَاعِیِّ عَنْ عَطَاءِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ قَالَ: کُنْتُ غَازِیاً زَمَنَ مُعَاوِیَةَ بِخُرَاسَانَ وَ کَانَ عَلَیْنَا رَجُلٌ مِنَ التَّابِعِینَ فَصَلَّی بِنَا یَوْماً الظُّهْرَ ثُمَّ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ حَدَثَ فِی الْإِسْلَامِ حَدَثٌ عَظِیمٌ لَمْ یَکُنْ مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله مِثْلُهُ بَلَغَنِی أَنَّ مُعَاوِیَةَ قَتَلَ حُجْراً وَ أَصْحَابَهُ فَإِنْ یَکُ عِنْدَ الْمُسْلِمِینَ غِیَرٌ فَسَبِیلُ ذَلِکَ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُمْ غِیَرٌ فَأَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ یَقْبِضَنِی إِلَیْهِ وَ أَنْ یُعَجِّلَ إِلَیْهِ وَ أَنْ یُعَجِّلَ ذَلِکَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ أَبِی الْحَسَنِ فَلَا وَ اللَّهِ صَلَّی بِنَا صَلَاةً غَیْرَهَا حَتَّی سَمِعْنَا عَلَیْهِ الصِّیَاحَ.

بیان

الغیر بکسر الغین و فتح الیاء الاسم من قولک غیرت الشی ء فتغیر.

«19»

ج، [الإحتجاج] عَنْ صَالِحِ بْنِ کَیْسَانَ قَالَ: لَمَّا قَتَلَ مُعَاوِیَةُ حُجْرَ بْنَ عَدِیٍّ وَ أَصْحَابَهُ حَجَّ ذَلِکَ الْعَامَ فَلَقِیَ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ هَلْ بَلَغَکَ مَا صَنَعْنَا بِحُجْرٍ وَ أَصْحَابِهِ وَ أَشْیَاعِهِ وَ شِیعَةِ أَبِیکَ فَقَالَ وَ مَا صَنَعْتَ بِهِمْ قَالَ قَتَلْنَاهُمْ وَ کَفَّنَّاهُمْ وَ صَلَّیْنَا عَلَیْهِمْ فَضَحِکَ الْحُسَیْنُ علیه السلام ثُمَّ قَالَ خَصَمَکَ الْقَوْمُ یَا مُعَاوِیَةُ لَکِنَّنَّا لَوْ قَتَلْنَا

ص: 129


1- 1. و قال المحشی فی الذیل ص 2392 ان صدره: یا من رأی لی بنبی اللذین هما.

موصل خواهی رفت، در بین راه به مردی که زمین گیر است برمی خوری، نزد او می نشینی و آب می طلبی، وی به تو آب می دهد و از حال تو جویا می شود، تو اوضاع و احوال خود را برایش شرح بده و او را به دین اسلام دعوت کن، او مسلمان خواهد شد، تو پس از این اعمال دست خود را به ران های وی بکش و خدای توانا پای او را شفا خواهد داد، وی با تو رفیق و همراه می شود.

هنگامی که مقدار دیگری راه طی کردی، به مرد کوری برمی خوری، از او هم آب طلب می کنی، وی به تو آب می دهد، تو شرح حال خویش برایش بگو و او را به دین اسلام دعوت کن. وقتی مسلمان شد دست به چشمانش بکش، زیرا چشمانش به معجزه من روشن خواهند شد و او نیز با تو رفیق می شود. این دو رفیق بدن تو را در خاک دفن خواهند کرد.

سپس سوارانی برای دستگیر نمودن تو می آیند و در نزدیکی قلعه موصل و فلان مکان به تو می رسند. وقتی آن سواران را مشاهده کردی از اسب پیاده شو و داخل آن غاری شو که در آن حوالی است. زیرا فساق جن و انس در ریختن خون تو شریک خواهند شد.

هنگامی که حضرت علی علیه السّلام شهید شد، گماشتگان معاویه عمرو بن حمق را تحت تعقیب قرار دادند تا وی را شهید کنند. وقتی که عمرو از کوفه به سمت موصل رفت، تمام آن مطالبی که حضرت علی فرموده بود رخ داد. وقتی نزدیک قلعه موصل رسید به آن دو رفیق خود گفت: بالا بروید و به سمت کوفه نظر کنید، هر چه را که دیدید به من خبر دهید، ایشان گفتند: سوارانی را می بینیم که می آیند. عمرو پیاده شد و پس از اینکه اسب خود را رها کرد، داخل آن غار شد؛ ناگاه افعی سیاهی آمد و او را نیش زد. زمانی که آن سواران آمدند و با اسب وی مواجه شدند گفتند: این اسب مال او است. وقتی مشغول جستجوی وی شدند، جسدش را در میان غار یافتند. ولی به هر عضوی از اعضایش که دست می زدند از یکدیگر جدا می شد. نهایتا سر وی را جدا نمودند و نزد معاویه آوردند. معاویه دستور داد تا سر او را بالای نیزه ببرند. این اولین سری بود که در اسلام بر فراز نیزه بلند شد .

ص: 131

شِیعَتَکَ مَا کَفَّنَّاهُمْ وَ لَا صَلَّیْنَا عَلَیْهِمْ وَ لَا أَقْبَرْنَاهُمْ.

وَ لَقَدْ بَلَغَنِی وَقِیعَتُکَ فِی عَلِیٍّ علیه السلام وَ قِیَامُکَ بِنَقْصِنَا وَ اعْتِرَاضُکَ بَنِی هَاشِمٍ بِالْعُیُوبِ فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ فَارْجِعْ فِی نَفْسِکَ ثُمَّ سَلْهَا الْحَقَّ عَلَیْهَا وَ لَهَا فَإِنْ لَمْ تَجِدْهَا أَعْظَمَ عَیْباً فَمَا أَصْغَرَ عَیْبَکَ فِیکَ فَقَدْ ظَلَمْنَاکَ یَا مُعَاوِیَةُ وَ لَا تُوتِرَنَّ غَیْرَ قَوْسِکَ وَ لَا تَرْمِیَنَّ غَیْرَ غَرَضِکَ وَ لَا تَرْمِنَا بِالْعَدَاوَةِ مِنْ مَکَانٍ قَرِیبٍ فَإِنَّکَ وَ اللَّهِ قَدْ أَطَعْتَ فِینَا رَجُلًا مَا قَدُمَ إِسْلَامُهُ وَ لَا حَدُثَ نِفَاقُهُ وَ لَا نَظَرَ لَکَ فَانْظُرْ لِنَفْسِکَ أَوْ دَعْ یَعْنِی عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ.

کشف: لما قتل معاویة حجر بن عدی و ذکر نحوه (1).

«20»

کش، [رجال الکشی] جَبْرَئِیلُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ رَفَعَهُ قَالَ: أَرْسَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله سَرِیَّةً فَقَالَ لَهُمْ إِنَّکُمْ تَضِلُّونَ سَاعَةَ کَذَا مِنَ اللَّیْلِ فَخُذُوا ذَاتَ الْیَسَارِ فَإِنَّکُمْ تَمُرُّونَ بِرَجُلٍ فِی شَاتِهِ فَتَسْتَرْشِدُونَهُ فَیَأْبَی أَنْ یُرْشِدَکُمْ حَتَّی تُصِیبُوا مِنْ طَعَامِهِ فَیَذْبَحُ لَکُمْ کَبْشاً فَیُطْعِمُکُمْ ثُمَّ یَقُومُ فَیُرْشِدُکُمْ فَأَقْرِءُوهُ مِنِّی السَّلَامَ وَ أَعْلِمُوهُ أَنِّی قَدْ ظَهَرْتُ بِالْمَدِینَةِ فَمَضَوْا فَضَلُّوا الطَّرِیقَ فَقَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ أَ لَمْ یَقُلْ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله تَیَاسَرُوا فافعلوا [فَفَعَلُوا] فَمَرُّوا بِالرَّجُلِ الَّذِی قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَاسْتَرْشَدُوهُ فَقَالَ لَهُمُ الرَّجُلُ لَا أَفْعَلُ حَتَّی تُصِیبُوا مِنْ طَعَامِی فَفَعَلُوا فَأَرْشَدَهُمُ الطَّرِیقَ وَ نَسُوا أَنْ یُقْرِءُوهُ السَّلَامَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُمُ الرَّجُلُ وَ هُوَ عَمْرُو بْنُ الْحَمِقِ أَ ظَهَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِالْمَدِینَةِ فَقَالُوا نَعَمْ فَلَحِقَ بِهِ وَ لَبِثَ مَعَهُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ارْجِعْ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی مِنْهُ هَاجَرْتَ فَإِذَا تَوَلَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَأْتِهِ فَانْصَرَفَ الرَّجُلُ حَتَّی إِذَا نَزَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْکُوفَةَ أَتَاهُ فَأَقَامَ مَعَهُ بِالْکُوفَةِ ثُمَّ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ لَهُ لَکَ دَارٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ بِعْهَا وَ اجْعَلْهَا فِی الْأَزْدِ فَإِنِّی غَداً لَوْ غِبْتُ لَطُلِبْتَ فَمَنَعَکَ الْأَزْدُ حَتَّی تَخْرُجَ مِنَ الْکُوفَةِ مُتَوَجِّهاً

ص: 130


1- 1. الاحتجاج ص 152، کشف الغمّة ج 2 ص 205. و بینهما اختلاف فی اللفظ.

توضیح

«عار الفرس» یعنی اسب گریخت و به این سو و آن سو رفت، جوهری آن را ذکر کرده و گفته است: «السالخ»: مار سیاه است، گفته می شود «أسودٌ سالخٌ»، بدون اضافه کردن، زیرا او هر سال پوست می اندازد.

مؤلف: اخبار فضایل و شهادت وی در کتاب فتن در باب شرح حال یاران امام علی علیه السّلام آمده است.

روایت21.

امالی: از پدر هشام بن سائب کلبی نقل شده است که: یک روز معاویه در مسجد دمشق سخنرانی کرد. در آن مسجد، علمای قریش، خطبای ربیعه و رؤسای آنان، گردن کشان یمن و پادشاهان آن حضور داشتند.

معاویه گفت: خدای تعالی خلفای خود را گرامی داشته و بهشت را بر آنان واجب نموده و ایشان را از آتش جهنم نجات داده است. خدا مرا هم از ایشان قرار داده و یاران مرا که از حرم خدا دفاع می کنند و خدا ایشان را با پیروز کردن آن ها موفق ساخته و در برابر دشمنان خدا یاری شده اند، از اهل شام قرار داده است.

آن روز احنف بن قیس و صعصعة بن صوحان که اهل عراق بودند، در مسجد جامع دمشق حاضر بودند. احنف به صعصعه گفت: آیا کافی است که من در مقابل معاویه قیام کنم؟ صعصعه گفت: بلکه من برای جواب دادن به او کافی هستم. سپس قیام کرد و گفت: ای پسر ابو سفیان! سخنرانی و تبلیغ خود را کردی و در آن چه می خواستی بگویی کوتاهی نکردی. ولی چگونه ممکن است سخنان تو درست باشد، در حالی که تو با ظلم و قهر بر ما غلبه یافتی، و از راه جور و ستم بر ما خلافت می کنی، به نا حق به ما نزدیک شده ای و از راه های مختلف بر ما چیره شده ای. اما اینکه مدح اهل شام را گفتی، من کسی را ندیدم که از ایشان بیشتر، مطیع مخلوق و سرپیچ تر از امر خالق باشد؛ اینان گروهی هستند که تو دین و بدنشان را به وسیله مال دنیا خریده ای، اگر به ایشان عطایی بکنی تو را حمایت و یاری می کنند، و اگر به آنان عطا نکنی دست از یاری تو برمی دارند و تو را رها می کنند.

معاویه گفت: ای پسر صوحان! ساکت باش. به خدا قسم اگر من هیچ جرعه غیظ و غضبی را نیاشامیده بودم که از حلم افضل و از کرم نیکوتر باشد، مخصوصا در مقابل شخصی مثل تو و صاحبان تو، سخن خود را تکرار نمی کردید. صعصعه پس از این جواب نشست و معاویه این شعر را سرود:

من جاهل آنان را از باب حلم و بزرگواری پذیرفتم و بردباری در عین قدرت، از کرم برتر است.

توضیح

«المدره» بر وزن منبر، آقایی شریف است که با زبان و دست، هنگام دشمنی و جنگ پیشتاز می باشد.

روایت22.

مجالس، امالی: از عبد الملک لخمی نقل می کند که: حارثة بن قدامه سعدی که مردی محترم بود بر معاویه وارد شد. در آن لحظه احنف بن قیس و حباب مجاشعی با معاویه بر بالای تخت نشسته بودند. معاویه به حارثه گفت: تو کیستی؟ گفت: من حارثة بن قدامه هستم. معاویه گفت: گمان نمی کنم تو (شخصیتی داشته) باشی. آیا تو بیشتر از یک زنبور عسل هستی؟

حارثه گفت: ای معاویه! این کار را نکن! آیا تو مرا به زنبور عسل تشبیه می کنی که نیش آن سوزنده و لعابش شیرین است. من هم می گویم: معنی کلمه معاویه، سگی است که به سگ های دیگر واق واق می کند. و کلمه امیه (که جد بنی امیه است) تصغیر کلمه امة می باشد (کلمه امه یعنی کنیز زر خرید) معاویه گفت: این جسارت را به من مکن! حارثه گفت: چون تو جسارت کردی من هم کردم.

معاویه به حارثه گفت: بیا با من بالای تخت بنشین. حارثه گفت: نخواهم نشست. معاویه گفت: چرا؟ گفت: برای اینکه می بینم این دو نفر تو را از جای خود خارج کرده اند، من نمی خواهم با ایشان شرکت کنم. معاویه گفت: بیا جلو، تا تو را خوشحال کنم. وقتی جلو آمد معاویه گفت: ای حارثه! من قرض این دو نفر را خریده ام. حارثه گفت: پس قرض مرا هم خریداری کن. معاویه به وی گفت: آهسته صحبت کن.

توضیح

«حامیة اللّسعة» یا کنایه از نبودن تیغ در آن و ضرر ندیدن از آن است یا به این معناست که به خاطر بلندی آن، می شود با بالا رفتن از آن از حشرات موذی در امان بود، یا به این معناست که محصول آن در دفع سموم مفید است .

باب بیست و دوم : تاریخ، احوال، اخلاق، مدت عمر، شهادت، خاک سپاری و فضیلت گریه برای امام حسن علیه السّلام

روایات

روایت1.

کافی: امام حسن علیه السّلام در ماه رمضان سال دوم هجری، همان سال که جنگ بدر رخ داد متولد شد. همچنین روایت شده که آن حضرت در سال سوم هجری متولد و در آخر ماه صفر سال 49 هجری هنگامی که سن ایشان 47 سال و چند ماه بود شهید شد(1).

روایت2.

تهذیب: امام حسن علیه السّلام در ماه رمضان سال دوم هجری متولد شد و در ماه صفر سال 49 هجری در سن 47 سالگی به وسیله زهر شهید شد.

مؤلف: شیخ شهید رحمه اللّه در کتاب دروس می نگارد: امام حسن علیه السّلام در روز سه شنبه، نیمه ماه رمضان سال دوم هجری در مدینه طیبه متولد شد. مفید گفته است: در سال سوم هجری، و در روز پنجشنبه، هفتم ماه صفر سال 49 هجری یا سال 50 هجری در اثر سم شهید شد.

شیخ کفعمی گفته است: امام حسن علیه السّلام در روز سه شنبه، نیمه ماه رمضان سال سوم هجری متولد شده و در روز هفتم ماه صفر سال 50 هجری از دنیا رفت. نقش انگشتر امام «العزة للّه» بود. آن حضرت دارای پانزده فرزند بود. تعداد زنان آن بزرگوار غیر از کنیزانش 64 نفر بود. باب وی سفینه بود.

روایت3.

مناقب: امام حسن علیه السّلام در شب نیمه ماه رمضان سال سوم هجری، همان سال که جنگ احد رخ داد متولد شد و گفته شده: سال دوم هجری بوده است. حضرت زهرا علیها السّلام آن مولود را روز هفتم ولادت در میان پارچه حریر بهشتی که جبرئیل آن را برای پیامبر اکرم آورده بود پیچید و به حضور رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله آورد. پیامبر آن نوزاد را حسن نامید و یک قوچ برایش عقیقه کرد. امام حسن مدت هفت سال و چند ماه و گفته شده هشت سال با پیامبر زندگی کرد.

ص: 134


1- 1. کافی 461:1 و این جمله از کلام کلینی قدس سره می باشد.

إِلَی حِصْنِ الْمَوْصِلِ فَتَمُرَّ بِرَجُلٍ مُقْعَدٍ فَتَقْعُدَ عِنْدَهُ ثُمَّ تَسْتَسْقِیَهُ فَیُسْقِیَکَ وَ یَسْأَلَکَ عَنْ شَأْنِکَ فَأَخْبِرْهُ وَ ادْعُهُ إِلَی الْإِسْلَامِ فَإِنَّهُ یُسْلِمُ وَ امْسَحْ بِیَدِکَ عَلَی وَرِکَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ یَمْسَحُ مَا بِهِ وَ یَنْهَضُ قَائِماً فَیَتَّبِعُکَ وَ تَمُرُّ بِرَجُلٍ أَعْمَی عَلَی ظَهْرِ الطَّرِیقِ فَتَسْتَسْقِیهِ فَیُسْقِیکَ وَ یَسْأَلُکَ عَنْ شَأْنِکَ فَأَخْبِرْهُ وَ ادْعُهُ إِلَی الْإِسْلَامِ فَإِنَّهُ یُسْلِمُ وَ امْسَحْ بِیَدِکَ عَلَی عَیْنَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُعِیدُهُ بَصِیراً فَیَتَّبِعُکَ وَ هُمَا یُوَارِیَانِ بَدَنَکَ فِی التُّرَابِ ثُمَّ تَتْبَعُکَ الْخَیْلُ فَإِذَا صِرْتَ قَرِیباً مِنَ الْحِصْنِ فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا رَهَقَتْکَ الْخَیْلُ فَانْزِلْ عَنْ فَرَسِکَ وَ مُرَّ إِلَی الْغَارِ فَإِنَّهُ یَشْتَرِکُ فِی دَمِکَ فَسَقَةٌ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فَفَعَلَ مَا قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی الْحِصْنِ قَالَ لِلرَّجُلَیْنِ اصْعَدَا فَانْظُرَا هَلْ تَرَیَانِ شَیْئاً قَالا نَرَی خَیْلًا مُقْبِلَةً فَنَزَلَ عَنْ فَرَسِهِ وَ دَخَلَ الْغَارَ وَ عَارَ فَرَسُهُ فَلَمَّا دَخَلَ الْغَارَ ضَرَبَهُ أَسْوَدُ سَالِخٌ فِیهِ وَ جَاءَتِ الْخَیْلُ فَلَمَّا رَأَوْا فَرَسَهُ عَائِراً قَالُوا هَذَا فَرَسُهُ وَ هُوَ قَرِیبٌ وَ طَلَبَهُ الرِّجَالُ فَأَصَابُوهُ فِی الْغَارِ فَکُلَّمَا ضَرَبُوا أَیْدِیَهُمْ إِلَی شَیْ ءٍ مِنْ جِسْمِهِ تَبِعَهُمُ اللَّحْمُ فَأَخَذُوا رَأْسَهُ فَأَتَوْا بِهِ مُعَاوِیَةَ فَنَصَبَهُ عَلَی رُمْحٍ وَ هُوَ أَوَّلُ رَأْسٍ نُصِبَ فِی الْإِسْلَامِ (1).

ص: 131


1- 1. قالوا: أول رأس حمل فی الإسلام: رأس عمرو بن الحمق الخزاعیّ، قال ابن الأثیر فی أسد الغابة ج 4 ص 100: کان ممن سار الی عثمان بن عفان و هو أحد الأربعة الذین دخلوا علیه الدار فیما ذکروا و صار بعد ذلک من شیعة علی و شهد معه مشاهده کلها و أعان حجر بن عدی و کان من أصحابه. فخاف زیادا فهرب من العراق الی الموصل، و اختفی فی غار بالقرب منها، فأرسل معاویة الی العامل بالموصل لیحمل عمرا إلیه، فارسل العامل لیأخذه من الغار الذی کان فیه فوجده میتا کان قد نهشته حیة فمات، و کان العامل عبد الرحمن بن الحکم و هو ابن اخت معاویة. ثمّ روی عن عمّار الدهنی انه قال: أول رأس حمل فی الإسلام رأس عمرو بن الحمق الی معاویة قال سفیان: أرسل معاویة لیؤتی به فلدغ و کأنهم خافوا أن یتهمهم فاتوا برأسه.

و مدت سی سال با حضرت علی علیه السّلام و مدت نه سال، بعضی گفته اند ده سال هم بعد از پدر بزرگوارش زندگی نمود. امام حسن علیه السّلام میانه بالا (قد بلند) و دارای محاسنی انبوه بود. مردم بعد از شهادت پدر بزرگوارش در روز جمعه بیست و یکم ماه رمضان سال چهلم هجری با آن حضرت بیعت نمودند. امیر لشکر آن بزرگوار عبید اللّه بن عباس و پس از وی قیس بن سعد بن عباده بود. عمر امام حسن در زمانی که با وی بیعت کردند سی و هفت سال بود. مدت چهار ماه و سه روز از خلافت آن بزرگوار گذشت که جریان صلح آن حضرت با معاویه در سال چهل و یکم هجری رخ داد. سپس امام حسن به سمت مدینه رفت و مدت ده سال در آن جا اقامت داشت.

خدا آن بزرگوار را حسن نامید و نامش را در تورات، شبر نهاد. کنیه آن حضرت، ابو محمّد و ابو القاسم است. لقب های امام: سید، سبط، امین، حجت، بر، تقی، اثیر، زکی، مجتبی، سبط اول و زاهد است. مادر امام حسن علیه السّلام حضرت فاطمه زهرا دختر پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله است. امام حسن مظلومانه زندگی کرد و در اثر نوشیدن سم از دنیا رحلت نمود. امام حسن ده سال بعد از سلطنت معاویه در مدینه شهید شد، اوایل سلطنت معاویه در زمان امامت امام حسن بود.

حضرت امام حسن مدت چهل روز مریض بود. در سال پنجاه هجری و گفته شده، سال چهل و نهم هجری، دو شب به آخر ماه صفر باقی مانده بود که آن حضرت رحلت کرد. مدت عمرش چهل و هفت سال و چند ماه بود. گفته شده: چهل و هشت سال بود و گفته شده: رحلت ایشان در سال پنجاه هجری بوده است. معاویه برای جعده که پدرش محمّد بن اشعث و مادرش ام فروه خواهر ابوبکر بن ابی قحافه بود، مبلغ ده هزار دینار اشرفی و ده قطعه از زمین های با آب سورا و سواد کوفه را داد تا اینکه امام حسن را مسموم نمود. امام حسین علیه السّلام امام را غسل داده و کفن کرد و سپس به خاک سپرد. قبر آن حضرت در بقیع نزدیک قبر مادربزرگش فاطمه بنت اسد می باشد(1).

ص: 135


1- 1. مناقب 4 :28 و 29 . می گویم: ابن اثیر گفته است: سبب شهادت امام حسن علیه السّلام آن است که همسرش جعده دختر اشعث بن قیس به ایشان سم نوشانید و آن را تا چهل روز زیر ظرفی که برای شستشوی دستان است و مقدار دیگر را بالای آن قرار داد و امام علیه السّلام در اثر این سم شهید شد. هنگامی که بیماری امام شدت یافت به برادرش حسین علیه السّلام فرمود: برادرم، بارها به من سم نوشانده شده است، مثل آن را هرگز ننوشیده بودم، کبد من پاره پاره شده است. حسین علیه السّلام فرمود: چه کسی به تو سم نوشانید برادر؟ فرمود: چرا می پرسی؟ می خواهی با آن ها بجنگی؟ من آن ها را به خدا واگذار می کنم.
إیضاح

عار الفرس أی انفلت و ذهب هاهنا و هاهنا من مرحه ذکره الجوهری و قال السالخ الأسود من الحیّات یقال أسود سالخ غیر مضاف لأنه یسلخ جلده کل عام.

أقول: قد مر أخبار فضله و شهادته رضی الله عنه فی کتاب الفتن فی باب أحوال أصحاب أمیر المؤمنین صلوات علیه.

«21»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ التَّمَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ الْأَنْبَارِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الْأَعْرَابِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُمْرُوسٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ السَّائِبِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: خَطَبَ النَّاسَ یَوْماً مُعَاوِیَةُ بِمَسْجِدِ دِمَشْقَ وَ فِی الْجَامِعِ یَوْمَئِذٍ مِنَ الْوُفُودِ عُلَمَاءُ قُرَیْشٍ وَ خُطَبَاءُ رَبِیعَةَ وَ مَدَارِهُهَا وَ صَنَادِیدُ الْیَمَنِ وَ مُلُوکُهَا فَقَالَ مُعَاوِیَةُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَکْرَمَ خُلَفَاءَهُ فَأَوْجَبَ لَهُمُ الْجَنَّةَ وَ أَنْقَذَهُمْ مِنَ النَّارِ ثُمَّ جَعَلَنِی مِنْهُمْ وَ جَعَلَ أَنْصَارِی أَهْلَ الشَّامِ الذَّابِّینَ عَنْ حُرَمِ اللَّهِ الْمُؤَیَّدِینَ بِظَفَرِ اللَّهِ الْمَنْصُورِینَ عَلَی أَعْدَاءِ اللَّهِ قَالَ وَ کَانَ فِی الْجَامِعِ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ الْأَحْنَفُ بْنُ قَیْسٍ وَ صَعْصَعَةُ بْنُ صُوحَانَ فَقَالَ الْأَحْنَفُ لِصَعْصَعَةَ أَ تَکْفِینِی أَمْ أَقُومُ إِلَیْهِ أَنَا فَقَالَ صَعْصَعَةُ لِلْأَحْنَفِ بَلْ أَکْفِیکَهُ أَنَا ثُمَّ قَامَ صَعْصَعَةُ فَقَالَ یَا ابْنَ أَبِی سُفْیَانَ تَکَلَّمْتَ فَأَبْلَغْتَ وَ لَمْ تَقْصُرْ دُونَ مَا أَرَدْتَ وَ کَیْفَ یَکُونُ مَا تَقُولُ وَ قَدْ غَلَبْتَنَا قَسْراً وَ مَلَکْتَنَا تَجَبُّراً وَ دِنْتَنَا بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ اسْتَوْلَیْتَ بِأَسْبَابِ الْفَضْلِ عَلَیْنَا فَأَمَّا إِطْرَاؤُکَ لِأَهْلِ الشَّامِ فَمَا رَأَیْتُ أَطْوَعَ لِمَخْلُوقٍ وَ أَعْصَی لِخَالِقٍ مِنْهُمْ قَوْمٌ ابْتَعْتَ مِنْهُمْ دِینَهُمْ وَ أَبْدَانَهُمْ بِالْمَالِ فَإِنْ أَعْطَیْتَهُمْ حَامُوا عَلَیْکَ وَ نَصَرُوکَ وَ إِنْ مَنَعْتَهُمْ قَعَدُوا عَنْکَ وَ رَفَضُوکَ قَالَ مُعَاوِیَةُ اسْکُتْ ابْنَ صُوحَانَ فَوَ اللَّهِ لَوْ لَا أَنِّی لَمْ أَتَجَرَّعْ غُصَّةَ غَیْظٍ قَطُّ أَفْضَلَ مِنْ حِلْمٍ وَ أَحْمَدَ مِنْ کَرَمٍ سِیَّمَا فِی الْکَفِّ عَنْ مِثْلِکَ وَ الِاحْتِمَالِ لِذَوِیکَ لَمَا عُدْتَ إِلَی مِثْلِ مَقَالَتِکَ فَقَعَدَ صَعْصَعَةُ فَأَنْشَأَ مُعَاوِیَةُ یَقُولُ:

قَبِلْتُ جَاهِلَهُمْ حِلْماً وَ مَکْرُمَةً*** وَ الْحِلْمُ عَنْ قُدْرَةٍ فَضْلٌ مِنَ الْکَرَمِ.

إیضاح

المدره کمنبر السیّد الشریف و المُقدم فی اللسان و الید عند

ص: 132

روایت4.

کشف الغمه: از کمال الدین بن طلحه شافعی نقل می کند که صحیح ترین اقوال راجع به ولادت امام حسن علیه السّلام این است که آن حضرت در نیمه ماه رمضان سال سوم هجری متولد شد. پدر بزرگوارش حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام در ماه ذی حجه سال دوم هجری با حضرت فاطمه علیها السّلام ازدواج نمود و حضرت امام حسن اولین فرزند آن بانو بود. گفته شده: او امام حسن را شش ماهه زایید. ولی صحیح این است که شش ماهه به دنیا نیامده است. هنگامی که امام حسن علیه السّلام متولد گردید و پیامبر خدا از این موضوع آگاه شد، امام حسن را گرفت و در گوش او اذان گفت. عبد العزیز بن اخضر هم نظیر این روایت را نقل کرده است.

ابن خشاب می نویسد: امام حسن علیه السّلام شش ماهه به دنیا آمد و هیچ مولودی شش ماهه به دنیا نیامد که زنده بماند مگر امام حسن و حضرت عیسی بن مریم علیهما السّلام.

دولابی در کتاب ذریه طاهرة می نویسد: حضرت علی بن ابی طالب با فاطمه زهرا ازدواج نمود و آن بانو امام حسن را دو سال بعد از واقعه احد برای حضرت علی علیه السّلام به دنیا آورد. بین آمدن پیامبر اکرم به مدینه و واقعه احد دو سال و شش ماه و نیم فاصله شد. از تاریخ فوق، چهار سال و شش ماه و نیم گذشته بود که فاطمه علیها السّلام امام حسن را به دنیا آورد. فاصله بین جنگ احد و جنگ بدر، یک سال و نیم بود. روایت شده: آن بانو امام حسن را در ماه رمضان سال سوم هجری و به قولی در نیمه ماه رمضان همان سال به دنیا آورد.

کنیه امام حسن علیه السلام ابو محمّد بود. روایت شده: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یک قوچ برای امام حسن علیه السّلام عقیقه کرد. سر مبارک آن حضرت را تراشید و به وزن موی سرش نقره صدقه داد. روایت شده: حضرت زهرا علیها السّلام تصمیم گرفت یک قوچ برای امام حسن عقیقه کند، ولی پیامبر اکرم به وی فرمود: تو برای حسن عقیقه نکن، ولی سر مبارکش را بتراش و به وزن موی سرش نقره در راه خدا بده.

همچنین از ابن عباس نقل می کنند که پیامبر اسلام برای هر کدام از امام حسن و امام حسین یک قوچ عقیقه کرد.

گنجی شافعی در کتاب کفایة الطاب می نویسد: کنیه امام حسن، ابو محمّد بود. وی در شب نیمه ماه رمضان سال سوم هجری در مدینه متولد شد و شبیه ترین مردم به رسول خدا بود(1).

ص: 136


1- 1. کشف الغمة 2: 80- 82

الخصومة و القتال.

«22»

جا، [المجالس] للمفید ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الْمَرْزُبَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْحَکِیمِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عُمَیْرٍ اللَّخْمِیِّ قَالَ: قَدِمَ حَارِثَةُ بْنُ قُدَامَةَ السَّعْدِیُّ عَلَی مُعَاوِیَةَ وَ مَعَ مُعَاوِیَةَ عَلَی السَّرِیرِ الْأَحْنَفُ بْنُ قَیْسٍ وَ الْحُبَابُ الْمُجَاشِعِیُّ فَقَالَ لَهُ مُعَاوِیَةُ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا حَارِثَةُ بْنُ قُدَامَةَ قَالَ وَ کَانَ نَبِیلًا فَقَالَ لَهُ مُعَاوِیَةُ مَا عَسَیْتَ أَنْ تَکُونَ هَلْ أَنْتَ إِلَّا نَحْلَةٌ فَقَالَ لَا تَفْعَلْ یَا مُعَاوِیَةُ قَدْ شَبَّهْتَنِی بِالنَّحْلَةِ(1)

وَ هِیَ وَ اللَّهِ حَامِیَةُ اللَّسْعَةِ حُلْوَةُ الْبُصَاقِ مَا مُعَاوِیَةُ إِلَّا کَلْبَةٌ تُعَاوِی الْکِلَابَ وَ مَا أُمَیَّةُ إِلَّا تَصْغِیرُ أَمَةٍ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ لَا تَفْعَلْ قَالَ إِنَّکَ فَعَلْتَ فَفَعَلْتُ قَالَ لَهُ فَادْنُ اجْلِسْ مَعِی عَلَی السَّرِیرِ فَقَالَ لَا أَفْعَلُ قَالَ وَ لِمَ قَالَ لِأَنِّی رَأَیْتُ هَذَیْنِ قَدْ أَمَاطَاکَ عَنْ مَجْلِسِکَ فَلَمْ أَکُنْ لِأُشَارِکَهُمَا قَالَ لَهُ مُعَاوِیَةُ ادْنُ أُسَارَّکَ فَدَنَا مِنْهُ فَقَالَ یَا حَارِثَةُ إِنِّی اشْتَرَیْتُ مِنْ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ دِینَهُمَا قَالَ وَ مِنِّی فَاشْتَرِ یَا مُعَاوِیَةُ قَالَ لَهُ لَا تَجْهَرْ.

بیان

حامیة اللسعة إما کنایة عن عدم الشوک فیها و عدم التضرر بها أو أنها لطولها یمکن التحرز عن المؤذیات بالصعود علیها أو أن ثمرها ینفع فی دفع السموم.

ص: 133


1- 1. النحلة: واحدة النحل- بالفتح- و هو ذباب العسل، یقع علی الذکر و الأنثی و الحامیة من قولهم حمی النار حموا: إذا اشتد حرها فالنحلة شدید حر لسعتها، حلوة لعابها و هو العسل، و المصنّف- قدّس سرّه- لما قرأ الکلمة« النخلة» بالخاء المعجمة، جری فی بیانها علی ما ستعرف.

از احمد بن محمّد بن ایوب مغیری روایت شده که، بدن امام حسن علیه السّلام سرخ و سفید بود. چشمان مبارکش سیاه، گونه های صورتش صاف، یک خط باریک مو از سینه تا سر نافش کشیده شده بود، ریش ایشان انبوه و فراوان، گردن ایشان نظیر نقره می درخشید، سر استخوان های مفصل هایش بزرگ بود. بین دو کتفش عریض بود، میانه بالا بود، صورتش از همه نمکی تر بود، از خضاب سیاه استفاده می کرد، موی ایشان مجعد (یعنی پیچیده) بود، بدن بسیار نیکویی داشت.

حضرت علی علیه السّلام می فرماید: امام حسن از سینه تا سر به پیامبر اکرم شباهت داشت و امام حسین از سینه به پایین به حضرت محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم شبیه بود(1).

توضیح

«الدّعج»: شدت سیاهی چشم و درشتی آن است. عبارت «سهل الخدّین»: یعنی گونه های صاف که زیاد برآمده نیست. «المسربة» به ضمه راء آن قسمت از موی باریک سینه است که تا ناف کشیده شده است. «کثّ الشیء» مترادف آن کثف است و به معنای انبوه موی صورت که تا لاله گوش می روید. هر دو استخوانی که در مفصل به هم متصل می شود کردوس است.

روایت5.

کشف الغمه: از جنابذی نقل می کند(2)

که گفت: امام حسن علیه السّلام در سن 45 سالگی شهید شد. امام حسین و عباس که برادران آن حضرت بودند آن حضرت را غسل دادند. سعید بن عاص در سال 49 هجری بر بدن آن بزرگوار نماز خواند(3).

ص: 137


1- 2. همان 94:2 و بعد از آن ص90 به نقل از کمال الدین ابن طلحة.
2- 1. در کشف الغمة 161:2 این چنین آمده است: روایت شده که امام حسن علیه السّلام در رمضان سال سوم هجری متولد شده و وفات یافته است تا آخر. در نسبت دادن این سخن به جنابذی تردید وجود دارد. مراجعه کنید.
3- 2. سعید بن عاص در آن زمان حاکم مدینه بود، و رسم مسلمانان این بود که خلیفه یا والی او را - با این تصور که او خاطر بیعت سزاوارتر است بر مؤمنین - برای نماز خواندن بر جنازه های خود مقدم می دانستند، بنابراین حسین علیه السّلام از او خواست که بر پیکر برادرش نماز بخواند و فرمود: اگر این کار سنت نبود اجازه نمی دادم که تو نماز بخوانی. در کتب تراجم هم این چنین آمده است.

باب 22 جمل تواریخه و أحواله و حلیته و مبلغ عمره و شهادته و دفنه و فضل البکاء علیه صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

کا، [الکافی]: وُلِدَ علیه السلام فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فِی سَنَةِ بَدْرٍ سَنَةَ اثْنَتَیْنِ بَعْدَ الْهِجْرَةِ وَ رُوِیَ أَنَّهُ وُلِدَ فِی سَنَةِ ثَلَاثٍ وَ مَضَی علیه السلام فِی شَهْرِ صَفَرٍ فِی آخِرِهِ مِنْ سَنَةِ تِسْعٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ مَضَی وَ هُوَ ابْنُ سَبْعٍ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ أَشْهُرٍ(1).

«2»

یب، [تهذیب الأحکام]: وُلِدَ علیه السلام فِی شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ اثْنَتَیْنِ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ قُبِضَ بِالْمَدِینَةِ مَسْمُوماً فِی صَفَرٍ سَنَةَ تِسْعٍ وَ أَرْبَعِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ کَانَ سِنُّهُ یَوْمَئِذٍ سَبْعاً وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً.

أقول: قال الشهید رحمه الله فی الدروس: ولد علیه السلام بالمدینة یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنة اثنتین من الهجرة و قال المفید سنة ثلاث و قبض بها مسموما یوم الخمیس سابع صفر سنة تسع و أربعین أو سنة خمسین من الهجرة عن سبع و أربعین أو ثمان.

و قال الکفعمی: ولد علیه السلام فی یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنة ثلاث من الهجرة و توفی یوم الخمیس سابع شهر صفر سنة خمسین من الهجرة و نقش خاتمه العزة لله و کان له خمسة عشر ولدا و کانت أزواجه أربعة و ستین عدا الجواری و کان بابه سفینة.

«3»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: وُلِدَ الْحَسَنُ علیه السلام بِالْمَدِینَةِ لَیْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ- عَامَ أُحُدٍ سَنَةَ ثَلَاثٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ قِیلَ سَنَةَ اثْنَتَیْنِ وَ جَاءَتْ بِهِ فَاطِمَةُ علیها السلام إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَوْمَ السَّابِعِ مِنْ مَوْلِدِهِ فِی خِرْقَةٍ مِنْ حَرِیرِ الْجَنَّةِ وَ کَانَ جَبْرَئِیلُ نَزَلَ بِهَا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَسَمَّاهُ حَسَناً وَ عَقَّ عَنْهُ کَبْشاً فَعَاشَ مَعَ جَدِّهِ سَبْعَ سِنِینَ وَ أَشْهُراً وَ قِیلَ ثَمَانَ سِنِینَ

ص: 134


1- 1. الکافی ج 1 ص 461، و هو من کلام الکلینی قدّس سرّه.

- حافظ (ابو نعیم) در کتاب حلیه از عمر بن اسحاق نقل می کند که گفت: من با مرد دیگری برای عیادت امام حسن علیه السّلام به حضور آن حضرت مشرف شدیم. امام حسن به آن شخص فرمود: از من بپرس. گفت: نه به خدا، من از تو سؤالی نمی کنم تا اینکه خدا تو را شفا دهد، آنگاه سؤال خواهم کرد.

امام حسن پس از اینکه برای تطهیر رفت و بازگشت فرمود: از من سؤال کن قبل از اینکه دیگر نتوانی از من سؤال کنی، وی گفت: ان شاء اللّه که خدا تو را شفا دهد تا ما از تو سؤال بپرسیم. فرمود: من قسمتی از کبد خود را از دست داده ام. من چندین بار مسموم شده ام، ولی تاکنون مثل این بار مسموم نشده بودم.

روز دیگر که به حضور آن حضرت مشرف شدم، دیدم در حال جان دادن است و امام حسین هم بالای سر آن بزرگوار نشسته است. امام حسین به آن حضرت گفت، چه کسی به قتل تو متهم است؟ فرمود: برای چه این سخن را می گویی؟ آیا منظور تو این است که او را به قتل برسانی؟ گفت: آری. فرمود: اگر آن کسی باشد که من گمان می کنم، عذاب خدا برای او شدیدتر خواهد بود، و اگر او نباشد، من دوست ندارم شخص بی گناهی به خاطر من کشته شود. این را فرمود و شهید شد.

از رقیه دختر مصقله نقل شده است که گفت: وقتی اجل امام حسن علیه السّلام فرا رسید فرمود: مرا به طرف صحرا ببرید تا به آیات و عجایب آسمان نظر کنم. موقعی که وی را به صحرا بردند فرمود: پروردگارا! من جان خود را که نزد من عزیزترین جان ها است، به تو می سپارم و به شهادت و جان دادن راضی هستم و برای رضای تو طالب قصاص نیستم. خداوند هم این موضوع را پذیرفت(1).

توضیح

سخن امام علیه السّلام: «اللّهم إنی أحتسب نفسی عندک» یعنی به جان دادن و شهادت خود راضی هستم و برای رضای تو طالب قصاص نیستم، یا از تو می خواهم که جان مرا نزد خود ببری.

روایت6.

کفایه: از جنادة بن ابی امیه نقل می کند که گفت: در آن بیماری که امام حسن به واسطه آن از دنیا رفت به حضور آن حضرت مشرف شدم. جلوی آن بزرگوار طشتی بود، خونی که استفراغ می کرد در میان آن طشت می ریخت، و نیز قطعات کبدش که به وسیله آن زهری که از طرف معاویه به آن بزرگوار داده شده بود خارج می شد(2).

به امام حسن گفتم: ای آقای من!

ص: 138


1- 1. کشف الغمة :142 و 162
2- 2. در این حدیث غرابت وجود دارد زیرا کبد هنگامی که ذوب می شود به سمت اعضای بدن رفته و به صورت خون خارج می شود، و به سمت معده نمی رود که بخواهد ااز دهان خارج شود. درست است که دیگر احادیث آمده است که حدود چهل روز سم زیر تشت و بالای آن قرار داده شد و امام علیه السّلام فرمود: «که کبد من پاره پاره شده است» و ظاهر این سخن خارج شدن کبد به صورت پاره پاره است، گمان می کنم که این قصه بر سر زبان ها افتاده و راویان در نقل آن اشتباه کردند،

وَ مَعَ أَبِیهِ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ بَعْدَهُ تِسْعَ سِنِینَ وَ قَالُوا عَشْرَ سِنِینَ.

وَ کَانَ علیه السلام رَبْعَ الْقَامَةِ وَ لَهُ مَحَاسِنُ کَثَّةٌ(1) وَ بُویِعَ بَعْدَ أَبِیهِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ الْحَادِی وَ الْعِشْرِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فِی سَنَةِ أَرْبَعِینَ وَ کَانَ أَمِیرُ جَیْشِهِ عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ الْعَبَّاسِ ثُمَّ قَیْسَ بْنَ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ وَ کَانَ عُمُرُهُ لَمَّا بُویِعَ سَبْعاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً فَبَقِیَ فِی خِلَافَتِهِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ وَقَعَ الصُّلْحُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُعَاوِیَةَ فِی سَنَةِ إِحْدَی وَ أَرْبَعِینَ وَ خَرَجَ الْحَسَنُ إِلَی الْمَدِینَةِ فَأَقَامَ بِهَا عَشْرَ سِنِینَ وَ سَمَّاهُ اللَّهُ الْحَسَنَ وَ سَمَّاهُ فِی التَّوْرَاةِ شَبَّراً وَ کُنْیَتُهُ أَبُو مُحَمَّدٍ وَ أَبُو الْقَاسِمِ وَ أَلْقَابُهُ السَّیِّدُ وَ السِّبْطُ وَ الْأَمِینُ (2) وَ الْحُجَّةُ وَ الْبَرُّ وَ التَّقِیُّ وَ الْأَثِیرُ وَ الزَّکِیُّ وَ الْمُجْتَبَی وَ السِّبْطُ الْأَوَّلُ وَ الزَّاهِدُ وَ أُمُّهُ فَاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ظَلَّ مَظْلُوماً وَ مَاتَ مَسْمُوماً وَ قُبِضَ بِالْمَدِینَةِ بَعْدَ مُضِیِّ عَشْرِ سِنِینَ مِنْ مُلْکِ مُعَاوِیَةَ فَکَانَ فِی سِنِی إِمَامَتِهِ أَوَّلُ مُلْکِ مُعَاوِیَةَ فَمَرِضَ أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ مَضَی لَیْلَتَیْنِ بَقِیَتَا مِنْ صَفَرٍ سَنَةَ خَمْسِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ قِیلَ سَنَةَ تِسْعٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ عُمُرُهُ سَبْعٌ وَ أَرْبَعُونَ سَنَةً وَ أَشْهُرٌ وَ قِیلَ ثَمَانٌ وَ أَرْبَعُونَ وَ قِیلَ فِی سَنَةِ تَمَامِ خَمْسِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ کَانَ بَذَلَ مُعَاوِیَةُ لِجَعْدَةَ بِنْتِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ

الْکِنْدِیِّ وَ هِیَ ابْنَةُ أُمِّ فَرْوَةَ أُخْتِ أَبِی بَکْرِ بْنِ أَبِی قُحَافَةَ عَشَرَةَ آلَافِ دِینَارٍ وَ أَقْطَاعَ عَشَرَةِ ضِیَاعٍ مِنْ سَقْیِ سُورَا(3)

وَ سَوَادِ الْکُوفَةِ عَلَی أَنْ تَسُمَّ الْحَسَنَ علیه السلام وَ تَوَلَّی الْحُسَیْنُ علیه السلام غُسْلَهُ وَ تَکْفِینَهُ وَ دَفْنَهُ وَ قَبْرَهُ بِالْبَقِیعِ عِنْدَ جَدَّتِهِ فَاطِمَةَ بِنْتِ أَسَدٍ(4).

ص: 135


1- 1. یقال: کث اللحیة: إذا اجتمع شعرها و کثر نبته و جعد من غیر طول.
2- 2. فی المصدر: الامیر.
3- 3. قال الفیروزآبادی: سوری کطوبی موضع بالعراق و هو من بلد السریانیین.
4- 4. راجع المناقب ج 4 ص 28 و 29 أقول: قال ابن الأثیر: کان سبب موته أن زوجته جعدة بنت الاشعث بن قیس سقته السم فکان توضع تحته طست و ترفع اخری نحو أربعین یوما فمات منه، و لما اشتد مرضه قال لأخیه الحسین: یا أخی سقیت السم ثلاث. مرات، لم أسق مثل هذه انی لاضع کبدی، قال الحسین: من سقاک یا أخی؟ قال: ما سؤالک عن هذا؟ ترید أن تقاتلهم؟ أکلهم إلی اللّه عزّ و جلّ.

چرا خود را معالجه نمی کنی؟ فرمود: ای بنده خدا: مرگ را با چه می توان معالجه نمود؟ من گفتم: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ.

سپس آن حضرت متوجه من شد و فرمود: به خدا قسم پیامبر خدا به ما خبر داده است: مقام امامت نصیب دوازده نفر از فرزندان علی و زهرا علیهما السّلام خواهد شد و هیچ یک از ما نیست مگر اینکه مسموم یا مقتول می شود. آنگاه من طشت را برداشتم و امام علیه السّلام گریست.

به امام حسن گفتم یا ابن رسول اللّه! مرا موعظه کن. فرمود: آری، آماده سفر آخرت باش، زاد و توشه این سفر را قبل از فرا رسیدن اجل فراهم کن، بدان که تو طالب دنیا هستی و مرگ طالب تو، امروز غم و اندوه آن روزی که نیامده مخور. بدان! تو هنگامی که پولی بیشتر از آن مقدار که برای تهیه قوت و غذای خودت لازم است جمع کنی، برای دیگری ذخیره خواهی کرد.

بدان که فردای قیامت در باره مال حلال دنیا حساب و راجع به حرام آن عقاب و عذاب و درباره شبهه ناک آن عتاب خواهد بود. تو دنیا را مانند مرداری بدان و به قدر کفایت از آن برگیر، اگر این مقدار که به دست آوردی حلال باشد از زهاد دنیا محسوب خواهی شد، و اگر حرام باشد مسئولیتی نداری، زیرا گویا از مرده به قدر احتیاج استفاده نموده باشی و اگر سرزنشی در کار باشد، سهل و آسان است.

برای دنیا به نحوی کار کن که گویا همیشه در دنیا خواهی بود، ولی برای آخرت به نحوی کار کن که گویا فردا خواهی مرد. اگر طالب عزت بدون عشیره و هیبت بدون قدرت هستی، از ذلت معصیت پروردگار به سوی عزت طاعت او شتاب کن. هرگاه ناچار شدی با مردم رفاقت کنی با کسی رفاقت کن که زینت بخش تو باشد، اگر خدمتی برای او کردی نگاهدار تو باشد، اگر کمکی از وی بخواهی یاور تو باشد، اگر سخنی گفتی تو را تصدیق کند، اگر بر دشمنی حمله کنی تو را تقویت کند، اگر دستی برای احسان دراز کنی او نیز دراز نماید، اگر روزگار رخنه ای در کار تو ایجاد کند او آن را مسدود کند، اگر از تو نیکی ببیند آن را به حساب آورد، اگر از او چیزی بخواهی عطا نماید، اگر تو ساکت بودی او شروع به سخن کند، اگر بلایی به وی رسید تو ناراحت شوی.

ص: 139

«4»

کشف، [کشف الغمة] قَالَ کَمَالُ الدِّینِ بْنُ طَلْحَةَ: أَصَحُّ مَا قِیلَ فِی وِلَادَتِهِ علیه السلام أَنَّهُ وُلِدَ بِالْمَدِینَةِ فِی النِّصْفِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ ثَلَاثٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ کَانَ وَالِدُهُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَدْ بَنَی بِفَاطِمَةَ علیها السلام فِی ذِی الْحِجَّةِ مِنَ السَّنَةِ الثَّانِیَةِ مِنَ الْهِجْرَةِ فَکَانَ الْحَسَنُ علیه السلام أَوَّلَ أَوْلَادِهَا وَ قِیلَ وَلَدَتْهُ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ وَ الصَّحِیحُ خِلَافُهُ وَ لَمَّا وُلِدَ علیه السلام وَ أُعْلِمَ بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَخَذَهُ وَ أَذَّنَ فِی أُذُنِهِ وَ مِثْلَ ذَلِکَ رَوَی الْجَنَابِذِیُّ أَبُو مُحَمَّدٍ عَبْدُ الْعَزِیزِ بْنُ الْأَخْضَرِ وَ رَوَی ابْنُ الْخَشَّابِ أَنَّهُ وُلِدَ علیه السلام لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ وَ لَمْ یُولَدْ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ مَوْلُودٌ فَعَاشَ إِلَّا الْحَسَنُ علیه السلام وَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیهما السلام.

وَ رَوَی الدُّولَابِیُّ فِی کِتَابِهِ الْمُسَمَّی کِتَابَ الذُّرِّیَّةِ الطَّاهِرَةِ، قَالَ: تَزَوَّجَ عَلِیٌّ فَاطِمَةَ علیها السلام فَوَلَدَتْ لَهُ حَسَناً بَعْدَ أُحُدٍ بِسَنَتَیْنِ وَ کَانَ بَیْنَ وَقْعَةِ أُحُدٍ وَ بَیْنَ مَقْدَمِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الْمَدِینَةَ سَنَتَانِ وَ سِتَّةُ أَشْهُرٍ وَ نِصْفٌ فَوَلَدَتْهُ لِأَرْبَعِ سِنِینَ وَ سِتَّةِ أَشْهُرٍ وَ نِصْفٍ مِنَ التَّارِیخِ وَ بَیْنَ أُحُدٍ وَ بَدْرٍ سَنَةٌ وَ نِصْفٌ وَ رُوِیَ أَنَّهَا علیها السلام وَلَدَتْهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ رُوِیَ أَنَّهُ وُلِدَ فِی النِّصْفِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ کُنْیَتُهُ أَبُو مُحَمَّدٍ وَ رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَقَّ عَنْهُ بِکَبْشٍ وَ حَلَقَ رَأْسَهُ وَ أَمَرَ أَنْ یُتَصَدَّقَ بِزِنَتِهِ فِضَّةٌ وَ رُوِیَ أَنَّ فَاطِمَةَ علیها السلام أَرَادَتْ أَنْ تَعُقَّ عَنْهُ بِکَبْشٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لَا تَعُقِّی عَنْهُ وَ لَکِنِ احْلِقِی رَأْسَهُ ثُمَّ تَصَدَّقِی بِوَزْنِهِ مِنَ الْوَرِقِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنْهُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَقَّ عَنِ الْحَسَنِ کَبْشاً وَ عَنِ الْحُسَیْنِ کَبْشاً.

وَ قَالَ الْکَنْجِیُّ الشَّافِعِیُّ فِی کِتَابِ کِفَایَةِ الطَّالِبِ:- الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ کُنْیَتُهُ أَبُو مُحَمَّدٍ وُلِدَ بِالْمَدِینَةِ لَیْلَةَ النِّصْفِ مِنْ رَمَضَانَ سَنَةَ ثَلَاثٍ مِنَ الْهِجْرَةِ کَانَ أَشْبَهَ النَّاسِ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).

ص: 136


1- 1. راجع کشف الغمّة ج 2 ص 80- 82.

خلاصه باید کسی باشد که به وسیله او مصیبتی بر تو وارد نشود و بلایی از او به تو نرسد، در هنگام حقایق تو را رها ننماید، اگر درباره چیزی اختلاف پیدا کردید، تو را بر خود مقدم بدارد .

سپس نفس امام حسن علیه السّلام قطع و رنگش به نحوی زرد شد که من ترسیدم شهید شود. در این بین امام حسین علیه السّلام و ابن ابو الاسود وارد شدند. امام حسین آن حضرت را در برگرفت. سر و میان دو چشم او را بوسید، سپس نزد آن بزرگوار نشست و با یکدیگر رازهای فراوان گفتند، ابو الاسود گفت: إنا للّه! امام حسن خبر مرگ خود را داد. امام حسن علیه السّلام حسین را وصی خویشتن قرار داد و در روز پنج شنبه آخر ماه صفر سنه پنجاهم هجری در سن 47 سالگی شهید و در قبرستان بقیع دفن شد.

روایت7.

عیون المعجزات: ولادت امام حسن مجتبی علیه السّلام پانزده سال و چند ماه بعد از بعثت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بود. حضرت فاطمه زهرا زمانی که امام حسن را به دنیا آورد، یازده سال تمام داشت.

تولد امام حسن مثل ولادت جد و پدر بزرگوارش بود. در هنگام ولادت پاک و پاکیزه و مشغول تسبیح و گفتن لا اله الا اللّه و قرائت قرآن بود. جبرئیل چنان که راویان اخبار نقل کرده اند، برای امام حسن که در میان گهواره بود سخن و ذکر خواب می گفت. هنگامی که پیامبر خدا رحلت کرد، امام حسن هفت سال و چند ماه داشت. علت مفارقت امام حسن علیه السّلام به سوی عالم آخرت، چنان که در اخبار وارد شده این بود که معاویه مبلغ ده هزار اشرفی برای جعده که زوجه آن حضرت بود فرستاد، آنگاه به جعده وعده داد که اگر امام حسن را شهید کند چندین قطعه از زمین های مزروعی سورا و سواد کوفه را به وی بدهد. سپس زهری برای جعده فرستاد و جعده آن زهر را در غذای امام حسن ریخت. وقتی آن غذا را در حضور امام حسن نهاد فرمود: إنَّا للّه و إنَّا إلیه راجعُون! خدا را به خاطر ملاقات نمودن حضرت محمّد سرور فرستادگان و پدرم سرور جانشینان و مادرم سرور زنان اهل عالم و عمویم جعفر طیار و حمزه سید الشهداء صلوات اللّه علیهم اجمعین سپاسگزارم.

سپس برادرش امام حسین علیه السّلام نزد آن حضرت آمد و به وی فرمود: حال خود را چگونه می بینی؟ فرمود: خویش را در آخرین روز دنیا و اولین روز آخرت می بینم، اما جدایی از تو و دیگر برادرانم برای من ناگوار است. - آنگاه فرمود: استغفر اللّه! - ولی در عوض وقتی بمیرم رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و امیر المؤمنین و فاطمه و جعفر و حمزه صلوات علیهم اجمعین را ملاقات خواهم کرد.

امام حسن پس از این جریان، امام حسین را جانشین خویش قرار داد. اسم اعظم خدا و مواریث پیامبران صلّی اللّه علیهم

ص: 140

وَ رُوِیَ مَرْفُوعاً إِلَی أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَیُّوبَ الْمُغِیرِیِّ قَالَ: کَانَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام أَبْیَضَ مُشْرَباً حُمْرَةً أَدْعَجَ الْعَیْنَیْنِ سَهْلَ الْخَدَّیْنِ دَقِیقَ الْمَسْرُبَةِ کَثَّ اللِّحْیَةِ ذَا وَفْرَةٍ وَ کَأَنَّ عُنُقَهُ إِبْرِیقُ فِضَّةٍ عَظِیمَ الْکَرَادِیسِ بَعِیدَ مَا بَیْنَ الْمَنْکِبَیْنِ رَبْعَةً لَیْسَ بِالطَّوِیلِ وَ لَا الْقَصِیرِ مَلِیحاً مِنْ أَحْسَنِ النَّاسِ وَجْهاً وَ کَانَ یَخْضِبُ بِالسَّوَادِ وَ کَانَ جَعْدَ الشَّعْرِ حَسَنَ الْبَدَنِ.

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: أَشْبَهَ الْحَسَنُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مَا بَیْنَ الصَّدْرِ إِلَی الرَّأْسِ وَ الْحُسَیْنُ أَشْبَهَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مَا کَانَ أَسْفَلَ مِنْ ذَلِکَ (1).

بیان

الدعج شدة سواد العین مع سعتها قوله سهل الخدین أی سائل الخدین غیر مرتفع الوجنتین و المسربة بضم الراء ما دق من شعر الصدر سائلا إلی الجوف (2) و کثّ الشی ء أی کثف و الوفرة الشعرة إلی شحمة الأذن و کل عظمین التقیا فی مفصل فهو کردوس.

«5»

کشف، [کشف الغمة] قَالَ عَبْدُ الْعَزِیزِ بْنُ الْأَخْضَرِ الْجَنَابِذِیُ (3): تُوُفِّیَ علیها السلام وَ هُوَ ابْنُ خَمْسٍ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ وَلِیَ غُسْلَهُ الْحُسَیْنُ وَ مُحَمَّدٌ وَ الْعَبَّاسُ إِخْوَتُهُ وَ صَلَّی عَلَیْهِ سَعِیدُ بْنُ الْعَاصِ فِی سَنَةِ تِسْعٍ وَ أَرْبَعِینَ (4).

ص: 137


1- 1. المصدر ج 2 ص 94 و ما بعده ص 90 نقلا عن کمال الدین ابن طلحة.
2- 2. قال الجوهریّ: المسربة بضم الراء: الشعر المستدق الذی یأخذ من الصدر الی السرة، و لفظ غیره:« الی البطن». و قول المصنّف- قدّس سرّه-:« الی الجوف» لا یعرف.
3- 3. فی المصدر ج 2 ص 161 هکذا: و روی أیضا أنّه ولد فی رمضان من سنة ثلاث و توفی علیه السلام إلخ. و فی نسبة القول الی الجنابذی تردید فراجع.
4- 4. کان سعید بن العاص حینذاک والیا علی المدینة، و کان سیرة المسلمین أن یقدموا الخلیفة أو والیه- علی زعمهم بانه أولی بالمؤمنین لاجل البیعة- لیصلی علی جنائزهم فقدمه الحسین علیه السلام لیصلی علی أخیه، و قال: لو لا أنّها السنة لما قدمتک. کذا فی کتب التراجم.

را که امیر المؤمنین به آن حضرت سپرده بود به امام حسین علیه السّلام تسلیم نمود و به او فرمود: هنگامی که مردم بدنم را غسل بده، حنوط و کفن کن و نزد جدم صلّی اللّه علیه و آله ببر و به خاک بسپار. اگر مانع شدند، تو را به حق جدت رسول خدا و پدرت امیر المؤمنین و مادرت فاطمه زهرا قسم می دهم که مبادا با احدی درگیر شوی، بلکه باید فورا جنازه ام را به طرف بقیع بازگردانی و نزد مادرم دفن نمایی.

هنگامی که امام حسن علیه السّلام شهید شد و امام حسین پیکرش را برد که نزد پیغمبر اعظم اسلام صلّی اللّه علیه و آله دفن نماید، مروان بن حکم که پیامبر خدا او را تبعید کرده بود بر استر سوار شد و پس از اینکه نزد عایشه آمد به وی گفت: ای ام المؤمنین! حسین در نظر دارد برادرش حسن را نزد رسول خدا به خاک بسپارد. به خدا قسم اگر این کار را انجام دهد، افتخار همجواری پدرت ابو بکر و عمر که در جوار پیامبر خدایند تا روز قیامت از بین خواهد رفت. عایشه گفت: ای مروان، اکنون وظیفه من چیست؟ گفت: برخیز برو و مانع از این کار شو. عایشه گفت: چگونه نزد او بروم؟ مروان گفت: بیا بر استر من سوار شو، مروان از استر خود پیاده و عایشه بر آن سوار شد. او مردم و بنی امیه را بر علیه امام حسین تحریک می کرد، آنان را وادار می نمود که امام حسین را از منظوری که دارد باز دارند. هنگامی عایشه نزدیک قبر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم رسید که پیکر امام حسن علیه السّلام هم وارد شده بود، عایشه از بالای استر پایین آمد و گفت: به خدا قسم هرگز نباید جنازه حسن در اینجا دفن شود مگر اینکه موهای سر من کنده شوند، و با دست به موهای خود اشاره کرد. بنی هاشم تصمیم گرفتند با عایشه جدال کنند، ولی امام حسین علیه السّلام فرمود: شما را به خدا قسم می دهم، مبادا که وصیت برادرم را زیر پا گذارید. جنازه او را به طرف بقیع باز گردانید، زیرا آن حضرت مرا قسم داده، اگر مانعی برای این عمل پیش بیاید با احدی جدال نکنم و پیکر امام حسن را در بقیع نزد مادرش به خاک بسپارم.

پس از این جریان، ابن عباس قیام کرد و به عایشه گفت: ای حمیرا! جنگیدن تو با ما که نقل یک روز نیست، یک روز بر شتر و یک روز بر استر سوار می شوی؟ آیا همین برای تو کافی نیست که گفته شود جنگ جمل را به پا کردی، که این جنگ استر را نیز به پا کردی؟ یک روز سوار بر آن و یک روز سوار بر این؟ تو از پرده پیامبر خدا خارج می شوی و در نظر داری نور خدا را خاموش کنی، در حالی که خدا نور خود را تام و تمام می نماید و لو اینکه مشرکین را خوش نیاید. إنَّا لِلَّه و إنَّا إلَیْهِ راجعُون. عایشه در جواب ابن عباس گفت: اف به تو و قوم تو.

روایت شده که امام حسن علیه السّلام در سن 49 سال و چند ماه از دنیا رحلت نمود. مدت هفت سال و شش ماه با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بود و ما بقی عمر خود را با امیر المؤمنین علیه السّلام طی کرد.

ص: 141

وَ قَالَ الْحَافِظُ فِی الْحِلْیَةِ رُوِیَ عَنْ عُمَرَ بْنِ إِسْحَاقَ قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ رَجُلٌ عَلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام نَعُودُهُ فَقَالَ یَا فُلَانُ سَلْنِی قَالَ لَا وَ اللَّهِ- لَا أَسْأَلُکَ حَتَّی یُعَافِیَکَ اللَّهُ ثُمَّ نَسْأَلُکَ قَالَ ثُمَّ دَخَلَ الْخَلَاءَ ثُمَّ خَرَجَ إِلَیْنَا فَقَالَ سَلْنِی قَبْلَ أَنْ لَا تَسْأَلَنِی قَالَ بَلْ یُعَافِیکَ اللَّهُ ثُمَّ لَنَسْأَلُکَ قَالَ أُلْقِیَتْ طَائِفَةٌ مِنْ کَبِدِی وَ إِنِّی قَدْ سُقِیتُ السَّمَّ مِرَاراً فَلَمْ أُسْقَ مِثْلَ هَذِهِ الْمَرَّةِ ثُمَّ دَخَلْتُ عَلَیْهِ مِنَ الْغَدِ وَ هُوَ یَجُودُ بِنَفْسِهِ وَ الْحُسَیْنُ عِنْدَ رَأْسِهِ فَقَالَ یَا أَخِی مَنْ تَتَّهِمُ قَالَ لِمَ لِتَقْتُلَهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ إِنْ یَکُنِ الَّذِی أَظُنُّ فَإِنَّهُ أَشَدُّ بَأْساً وَ أَشَدُّ تَنْکِیلًا وَ إِلَّا یَکُنْ فَمَا أُحِبُّ أَنْ یُقْتَلَ بِی بَرِی ءٌ ثُمَّ قَضَی علیه السلام.

وَ عَنْ رُقَیَّةَ بْنِ مَصْقَلَةَ قَالَ: لَمَّا حَضَرَ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ الْمَوْتُ قَالَ أَخْرِجُونِی إِلَی الصَّحْرَاءِ لَعَلِّی أَنْظُرُ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاءِ یَعْنِی الْآیَاتِ فَلَمَّا أُخْرِجَ بِهِ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَحْتَسِبُ نَفْسِی عِنْدَکَ فَإِنَّهَا أَعَزُّ الْأَنْفُسِ عَلَیَّ وَ کَانَ لَهُ مِمَّا صَنَعَ اللَّهُ لَهُ أَنَّهُ احْتَسَبَ نَفْسَهُ (1).

بیان

قوله علیه السلام اللهم إنی أحتسب نفسی عندک أی أرضی بذهاب نفسی و شهادتی و لا أطلب القود طالبا لرضاک أو أطلب منک أن تجعلها عندک فی محالّ القدس.

«6»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ وَهْبَانَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْهَیْثَمِ عَنْ جَدِّهِ إِسْحَاقَ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِیهِ بُهْلُولِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ الرَّقِّیِّ عَنِ الزُّبَیْرِ بْنِ عَطَاءٍ عَنْ عُمَیْرِ بْنِ مَانِی الْعَبْسِیِّ عَنْ جُنَادَةَ بْنِ أَبِی أُمَیَّةَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فِی مَرَضِهِ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ طَسْتٌ یُقْذَفُ عَلَیْهِ الدَّمُ وَ یَخْرُجُ کَبِدُهُ قِطْعَةً قِطْعَةً مِنَ السَّمِّ الَّذِی أَسْقَاهُ مُعَاوِیَةُ(2) فَقُلْتُ یَا مَوْلَایَ

ص: 138


1- 1. المصدر ج 2 ص 142 و 162.
2- 2. فیه غرابة حیث ان الکبد إذا ذابت أثفلت الی الامعاء و خرجت کالدم، و لیس تصعد الی المعدة حتّی تقذف بها من الفم. و الصحیح ما قد سمعت فی سائر الأحادیث أنه کان یوضع تحته طست و ترفع اخری نحو أربعین یوما و انه علیه السلام قال:« انی لاضع. کبدی» و ظاهره خروج الکبد ثافلا، و أظن القصة أنّها قد اختلطت علی افهام الرواة فنقلوها کذلک مع ضعف سندها.

روایت شده: پیکر مبارک امام حسن علیه السّلام را با پیکر مادرش حضرت زهرای اطهر در یک قبر جای دادند.

توضیح

الأزّ التهییج و الإغراء.

مؤلف: ابن ابی الحدید از ابو الحسن مدائنی نقل نموده که: وقتی مروان از دفن شدن جنازه امام حسن نزد جدش رسول خدا ممانعت کرد، بنی هاشم و بنی امیه اجتماع کردند و هر کدام قبیله خویش را تقویت نموده و اسلحه آوردند. ابو هریره به مروان بن حکم گفت: آیا رواست تو مانع شوی که امام حسن در این مکان دفن شود، در صورتی که من از رسول خدا شنیدم که می فرمود: حسن و حسین بزرگ جوانان اهل بهشت هستند.

روایت8.

روضه کافی: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: اشعث بن قیس در ریختن خون حضرت امیر علیه السّلام شرکت داشت. جعده دخترش امام حسن را مسموم نمود، پسرش محمّد در ریختن خون امام حسین سهیم بود(1) .

روایت9.

کافی: امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود: هنگامی که اجل امام حسن فرا رسید به امام حسین فرمود: ای برادر! وصیتی را که می کنم حفظ کن. وقتی که من مردم جنازه ام را آماده کن و به حضور جدم رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله ببر تا با آن بزرگوار تجدید پیمان کنم، آنگاه جنازه ام را نزد قبر مادرم زهرا ببر، سپس بدنم را باز گردان و در بقیع دفن کن. آگاه باشید که به زودی از عایشه مصیبتی به جنازه من خواهد رسید و مردم از اعمال و رفتار و دشمنی عایشه نسبت به خدا و رسول و اهل بیت آگاه خواهند شد.

هنگامی که امام حسن شهید شد، جنازه اش را بالای تختی نهادند و به مکانی که پیغمبر اکرم بر جنازه ها نماز می خواند بردند. وقتی بر بدن آن حضرت نماز خوانده شد، پیکر مبارکش را وارد مسجد حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کردند. زمانی که آن جنازه مبارک را روی قبر پیامبر اکرم نگاه داشتند و به عایشه خبر رسید که جنازه امام حسن را آورده اند که در جوار رسول خدا دفن کنند،

ص: 142


1- 1. کافی (الروضة) 8 : 167

مَا لَکَ لَا تُعَالِجُ نَفْسَکَ فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ بِمَا ذَا أُعَالِجُ الْمَوْتَ قُلْتُ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَقَدْ عَهِدَ إِلَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَنَّ هَذَا الْأَمْرَ یَمْلِکُهُ اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً مِنْ وُلْدِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ مَا مِنَّا إِلَّا مَسْمُومٌ أَوْ مَقْتُولٌ ثُمَّ رُفِعَتِ الطَّسْتُ وَ بَکَی صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ عِظْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ اسْتَعِدَّ لِسَفَرِکَ وَ حَصِّلْ زَادَکَ قَبْلَ حُلُولِ أَجَلِکَ وَ اعْلَمْ أَنَّکَ تَطْلُبُ الدُّنْیَا وَ الْمَوْتُ یَطْلُبُکَ وَ لَا تَحْمِلْ هَمَّ یَوْمِکَ الَّذِی لَمْ یَأْتِ عَلَی یَوْمِکَ الَّذِی أَنْتَ فِیهِ وَ اعْلَمْ أَنَّکَ لَا تَکْسِبُ مِنَ الْمَالِ شَیْئاً فَوْقَ قُوتِکَ إِلَّا کُنْتَ فِیهِ خَازِناً لِغَیْرِکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ فِی حَلَالِهَا حِسَابٌ وَ فِی حَرَامِهَا عِقَابٌ وَ فِی الشُّبُهَاتِ عِتَابٌ فَأَنْزِلِ الدُّنْیَا بِمَنْزِلَةِ الْمَیْتَةِ خُذْ مِنْهَا مَا یَکْفِیکَ فَإِنْ کَانَ ذَلِکَ حَلَالًا کُنْتَ قَدْ زَهِدْتَ فِیهَا وَ إِنْ کَانَ حَرَاماً لَمْ یَکُنْ فِیهِ وِزْرٌ فَأَخَذْتَ کَمَا أَخَذْتَ مِنَ الْمَیْتَةِ وَ إِنْ کَانَ الْعِتَابُ فَإِنَّ الْعِتَابَ یَسِیرٌ وَ اعْمَلْ لِدُنْیَاکَ کَأَنَّکَ تَعِیشُ أَبَداً وَ اعْمَلْ لآِخِرَتِکَ کَأَنَّکَ تَمُوتُ غَداً وَ إِذَا أَرَدْتَ عِزّاً بِلَا عَشِیرَةٍ وَ هَیْبَةً بِلَا سُلْطَانٍ فَاخْرُجْ مِنْ ذُلِّ مَعْصِیَةِ اللَّهِ إِلَی عِزِّ طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذَا نَازَعَتْکَ إِلَی صُحْبَةِ الرِّجَالِ حَاجَةٌ فَاصْحَبْ مَنْ إِذَا صَحِبْتَهُ زَانَکَ وَ إِذَا خَدَمْتَهُ صَانَکَ وَ إِذَا أَرَدْتَ مِنْهُ مَعُونَةً أَعَانَکَ وَ إِنْ قُلْتَ صَدَّقَ قَوْلَکَ وَ إِنْ صُلْتَ شَدَّ صَوْلَکَ (1)

وَ إِنْ مَدَدْتَ یَدَکَ بِفَضْلٍ مَدَّهَا وَ إِنْ بَدَتْ عَنْکَ ثُلْمَةٌ سَدَّهَا وَ إِنْ رَأَی مِنْکَ حَسَنَةً عَدَّهَا وَ إِنْ سَأَلْتَهُ أَعْطَاکَ وَ إِنْ سَکَتَّ عَنْهُ ابْتَدَأَکَ وَ إِنْ نَزَلَتْ إِحْدَی الْمُلِمَّاتِ بِهِ سَاءَکَ

ص: 139


1- 1. الصول: السطوة و الاستطالة یقال: صال علی قرنه یصول: إذا سطا علیه و قهره حتی یذل له.

عایشه در حالی که بر استر زین کرده سوار شده بود آمد و اولین زنی که در اسلام بر زین سوار شد عایشه بود. عایشه توقف نمود و گفت: این جنازه را از خانه من دور کنید. زیرا نباید چیزی در خانه من دفن شود، نباید حریم پیامبر خدا هتک گردد. امام حسین علیه السّلام در جواب عایشه فرمود: تو قبلاً حریم پیامبر خدا را هتک کردی و کسی را داخل خانه آن حضرت نمودی که نزدیک شدن او را دوست نداشت. ای عایشه، تو از این جهت نزد خدا مسئولیت خواهی داشت. برادرم امام حسن به من دستور داد او را نزد جدش رسول خدا بیاورم تا با آن حضرت تجدید پیمان کند.

ای عایشه! بدان که برادرم حسن آگاه تر از دیگر مردم به خدا و رسول و به تأویل قرآن خدا عالم تر از آن بود که حریم رسول خدا را هتک کند. زیرا خداوند متعال می فرماید: «یا أیها الّذین آمنوا لا تدخلوا بیوت النبی إلا أن یؤذن لکم»(1)،

«ای کسانی که ایمان آورده اید، داخل اتاق های پیامبر مشوید، مگر آنکه به شما اجازه داده شود.» در صورتی که تو مردانی را (جنازه ابو بکر و عمر را) بدون اجازه پیغمبر اکرم وارد خانه وی کردی، و حال آنکه خدای سبحان می فرماید: «یا أیها الّذین آمنوا لا ترفعوا أصواتکم فوق صوت النّبی»(2)، « ای کسانی که ایمان آورده اید، صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر مکنید.» اما به جان خودم قسم، تو و پدرت و عمر، نزد گوش آن حضرت کلنگ ها به زمین زدید. در صورتی که خدای تعالی می فرماید: «إنّ الّذین یعضّون أصواتهم عند رسول الله أولئک الّذین امتحن الله قلوبهم للتقوی»(3)،

« کسانی که پیش پیامبر خدا صدایشان را فرو می کشند همان کسانند که خدا دل هایشان را برای پرهیزگاری امتحان کرده است.» به جان خودم قسم، پدر تو و عمر که نزد رسول خدا دفن شدند موجب اذیت و آزار آن حضرت گردیدند. و آن حقی را که خدا به زبان پیامبر برای آن حضرت لازم دانسته بود رعایت نکردند. خدا برای اموات مؤمنین حرام کرده، آنچه را که برای زندگان آنان حرام نموده است.

ای عایشه! به خدا قسم اگر دفن کردن امام حسن را نزد رسول خدا که تو دوست نداری، بین ما و خدا جایز بود، می دیدی که ما علی رغم ناخوشنودی تو پیکر وی را نزد پیامبر به خاک می سپردیم.

سپس محمّد بن حنفیه شروع به سخن کرد و گفت: ای عایشه! یک روز سوار بر استر و یک روز سوار بر شتر می شوی. تو نمی توانی نفس خود را کنترل کنی. تو به خاطر دشمنی با بنی هاشم مالک زمین نخواهی شد. عایشه نزدیک محمّد بن حنفیه آمد و گفت: ای پسر حنفیه! فرزندان فاطمه سخن بگویند کافی است، تو از جان من چه می خواهی؟ امام حسین علیه السّلام به عایشه فرمود:

ص: 143


1- 1. احزاب/53
2- 1. حجرات/ 2
3- 2. حجرات/ 3

مَنْ لَا تَأْتِیکَ مِنْهُ الْبَوَائِقُ وَ لَا یَخْتَلِفُ عَلَیْکَ مِنْهُ الطَّرَائِقُ وَ لَا یَخْذُلُکَ عِنْدَ الْحَقَائِقِ وَ إِنْ تَنَازَعْتُمَا مُنْقَسِماً آثَرَکَ قَالَ ثُمَّ انْقَطَعَ نَفَسُهُ وَ اصْفَرَّ لَوْنُهُ حَتَّی خَشِیتُ عَلَیْهِ وَ دَخَلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ الْأَسْوَدُ بْنُ أَبِی الْأَسْوَدِ فَانْکَبَّ عَلَیْهِ حَتَّی قَبَّلَ رَأْسَهُ وَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ ثُمَّ قَعَدَ عِنْدَهُ فَتَسَارَّا جَمِیعاً فَقَالَ أَبُو الْأَسْوَدِ- إِنَّا لِلَّهِ إِنَّ الْحَسَنَ قَدْ نُعِیَتْ إِلَیْهِ نَفْسُهُ وَ قَدْ أَوْصَی إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ تُوُفِّیَ یَوْمَ الْخَمِیسِ فِی آخِرِ صَفَرٍ سَنَةَ خَمْسِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ لَهُ سَبْعٌ وَ أَرْبَعُونَ سَنَةً وَ دُفِنَ بِالْبَقِیعِ.

«7»

عُیُونُ الْمُعْجِزَاتِ لِلْمُرْتَضَی رَحِمَهُ اللَّهُ،: کَانَ مَوْلِدُهُ بَعْدَ مَبْعَثِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِخَمْسَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ أَشْهُرٍ وَ وَلَدَتْ فَاطِمَةُ أَبَا مُحَمَّدٍعلیهما السلام وَ لَهَا إِحْدَی عَشْرَةَ سَنَةً کَامِلَةً وَ کَانَتْ وِلَادَتُهُ مِثْلَ وِلَادَةِ جَدِّهِ وَ أَبِیهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ کَانَ طَاهِراً مُطَهَّراً یُسَبِّحُ وَ یُهَلِّلُ

فِی حَالِ وِلَادَتِهِ وَ یَقْرَأُ الْقُرْآنَ عَلَی مَا رَوَاهُ أَصْحَابُ الْحَدِیثِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ جَبْرَئِیلَ نَاغَاهُ فِی مَهْدِهِ وَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ کَانَ لَهُ سَبْعُ سِنِینَ وَ شُهُورٌ وَ کَانَ سَبَبُ مُفَارَقَةِ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ علیه السلام دَارَ الدُّنْیَا وَ انْتِقَالِهِ إِلَی دَارِ الْکَرَامَةِ عَلَی مَا وَرَدَتْ بِهِ الْأَخْبَارُ أَنَّ مُعَاوِیَةَ بَذَلَ لِجَعْدَةَ بِنْتِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ زَوْجَةِ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام عَشَرَةَ آلَافِ دِینَارٍ وَ إِقْطَاعَاتٍ (1) کَثِیرَةً مِنْ شِعْبِ سُورَا وَ سَوَادِ الْکُوفَةِ وَ حَمَلَ إِلَیْهَا سَمّاً فَجَعَلَتْهُ فِی طَعَامٍ فَلَمَّا وَضَعَتْهُ بَیْنَ یَدَیْهِ قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی لِقَاءِ مُحَمَّدٍ سَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ وَ أَبِی سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ وَ أُمِّی سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ عَمِّی جَعْفَرٍ الطَّیَّارِ فِی الْجَنَّةِ وَ حَمْزَةَ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ وَ دَخَلَ عَلَیْهِ أَخُوهُ الْحُسَیْنُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ کَیْفَ تَجِدُ نَفْسَکَ قَالَ أَنَا فِی آخِرِ یَوْمٍ مِنَ الدُّنْیَا وَ أَوَّلِ یَوْمٍ مِنَ الْآخِرَةِ عَلَی کُرْهٍ مِنِّی لِفِرَاقِکَ وَ فِرَاقِ إِخْوَتِی ثُمَّ قَالَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ عَلَی مَحَبَّةٍ مِنِّی لِلِقَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ فَاطِمَةَ وَ جَعْفَرٍ وَ حَمْزَةَ علیهم السلام ثُمَّ أَوْصَی إِلَیْهِ وَ سَلَّمَ إِلَیْهِ الِاسْمَ الْأَعْظَمَ وَ مَوَارِیثَ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام الَّتِی کَانَ

ص: 140


1- 1. جمع اقطاع: طائفة من أرض الخراج یقطع لاحد و تجعل غلتها رزقا له.

چرا محمّد بن حنفیه را از فرزندان فاطمه دور می دانی، به خدا قسم، این محمّد بن حنفیه از نسل سه فاطمه می باشد: فاطمه دختر عمران بن عائذ بن عمرو بن مخزوم، فاطمه دختر اسد بن هاشم، فاطمه دختر زائدة بن اصم بن رواحة بن حجر بن عبد معیص بن عامر. عایشه به امام حسین گفت: فرزندتان را از من دور کنید و ببرید، زیرا شما گروهی جنگجو هستید. امام حسین علیه السّلام پیکر امام حسن علیه السّلام را نزد قبر مادرش زهرا برد، سپس آن را از آنجا خارج کرد و در بقیع دفن نمود(1).

روایت10.

کافی: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: امام حسن در سن 47 سالگی در سال پنجاه هجری رحلت کرد و چهل سال بعد از رسول خدا زندگی کرد(2).

روایت11.

عدد: روز نیمه ماه رمضان، هجده ماه از هجرت نبوی در سالی که جنگ بدر رخ داد، امام حسن علیه السّلام متولد شد.

در کتاب دلائل الامامه می نگارد: ولادت امام حسن در نیمه ماه رمضان سال سوم هجری واقع شد. در کتاب تحفة الظرفا و کتاب ذخیره نیز همین طور آمده است.

در کتاب المجتبی فی النسب می نویسد: ولادت امام حسن در ماه رمضان سال سوم هجری، نوزده روز قبل از بدر در مدینه واقع شد.

در کتاب تذکره می گوید: ولادت آن حضرت در ماه رمضان سال سوم هجری، که جنگ احد در آن رخ داد، بوده است.

در کتاب موالید الأئمة می نویسد: امام حسن علیه السّلام، روز سه شنبه نیمه ماه رمضان سال دوم هجری و بنا به روایتی سال سوم هجری متولد شد. گفته شده: روز سه شنبه نیمه ماه رمضان سال سوم هجری در مدینه و در زمان سلطنت یزدگرد فرزند شهریار متولد شد.

روایت12.

کافی: از ابو بکر حضرمی روایت می کند که:

ص: 144


1- 1. کافی 1: 302
2- 2. کافی 461:1

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سَلَّمَهَا إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا أَخِی إِذَا أَنَا مِتُّ فَغَسِّلْنِی وَ حَنِّطْنِی وَ کَفِّنِّی وَ احْمِلْنِی إِلَی جَدِّی صلی الله علیه و آله حَتَّی تُلْحِدَنِی إِلَی جَانِبِهِ فَإِنْ مُنِعْتَ مِنْ ذَلِکَ فَبِحَقِّ جَدِّکَ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَبِیکَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أُمِّکَ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام أَنْ لَا تُخَاصِمَ أَحَداً وَ ارْدُدْ جَنَازَتِی مِنْ فَوْرِکَ إِلَی الْبَقِیعِ حَتَّی تَدْفِنِّی مَعَ أُمِّی علیها السلام.

فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ شَأْنِهِ وَ حَمَلَهُ لِیَدْفَنَهُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَکِبَ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ طَرِیدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَغْلَةً وَ أَتَی عَائِشَةَ فَقَالَ لَهَا یَا أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ الْحُسَیْنَ یُرِیدُ أَنْ یَدْفِنَ أَخَاهُ الْحَسَنَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اللَّهِ إِنْ دُفِنَ مَعَهُ لَیَذْهَبَنَّ فَخْرُ أَبِیکَ وَ صَاحِبِهِ عُمَرَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَالَتْ فَمَا أَصْنَعُ یَا مَرْوَانُ قَالَ الْحَقِی بِهِ وَ امْنَعِیهِ مِنْ أَنْ یُدْفَنَ مَعَهُ قَالَتْ وَ کَیْفَ أَلْحَقُهُ قَالَ ارْکَبِی بَغْلَتِی هَذِهِ فَنَزَلَ عَنْ بَغْلَتِهِ وَ رَکِبَتْهَا وَ کَانَتْ تَؤُزُّ النَّاسَ وَ بَنِی أُمَیَّةَ عَلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ تُحَرِّضُهُمْ عَلَی مَنْعِهِ مِمَّا هَمَّ بِهِ فَلَمَّا قَرُبَتْ مِنْ قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ قَدْ وَصَلَتْ جَنَازَةُ الْحَسَنِ فَرَمَتْ بِنَفْسِهَا عَنِ الْبَغْلَةِ وَ قَالَتْ وَ اللَّهِ لَا یُدْفَنُ الْحَسَنُ هَاهُنَا أَبَداً أَوْ تُجَزَّ هَذِهِ وَ أَوْمَتْ بِیَدِهَا إِلَی شَعْرِهَا فَأَرَادَ بَنُو هَاشِمٍ الْمُجَادَلَةَ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام اللَّهَ اللَّهَ لَا تُضَیِّعُوا وَصِیَّةَ أَخِی وَ اعْدِلُوا بِهِ إِلَی الْبَقِیعِ فَإِنَّهُ أَقْسَمَ عَلَیَّ إِنْ أَنَا مُنِعْتُ مِنْ دَفْنِهِ مَعَ جَدِّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ لَا أُخَاصِمَ فِیهِ أَحَداً وَ أَنْ أَدْفِنَهُ بِالْبَقِیعِ مَعَ أُمِّهِ علیها السلام فَعَدَلُوا بِهِ وَ دَفَنُوهُ بِالْبَقِیعِ مَعَهَا علیها السلام فَقَامَ ابْنُ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ قَالَ یَا حُمَیْرَاءُ لَیْسَ یَوْمُنَا مِنْکَ بِوَاحِدٍ یَوْمٌ عَلَی الْجَمَلِ وَ یَوْمٌ عَلَی الْبَغْلَةِ أَ مَا کَفَاکَ أَنْ یُقَالَ یَوْمُ الْجَمَلِ حَتَّی یُقَالَ یَوْمُ الْبَغْلِ یَوْمٌ عَلَی هَذَا وَ یَوْمٌ عَلَی هَذَا بَارِزَةً عَنْ حِجَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تُرِیدِینَ إِطْفَاءَ نُورِ اللَّهِ- وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ- إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ فَقَالَتْ لَهُ إِلَیْکَ عَنِّی وَ أُفٍّ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ رُوِیَ أَنَّ الْحَسَنَ علیه السلام فَارَقَ الدُّنْیَا وَ لَهُ تِسْعٌ وَ أَرْبَعُونَ سَنَةً وَ شهرا [شَهْرٌ] أَقَامَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَبْعَ سِنِینَ وَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ وَ بَاقِی عُمُرِهِ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (1)

ص: 141


1- 1. بل عاش مع أبیه ثلاثین و بعده أیّام معاویة عشر سنین کما مرّ تحت الرقم 2.

جعده دختر اشعث بن قیس کندی، امام حسن علیه السّلام را با کنیزکی که آن حضرت داشت مسموم نمود. کنیزک ایشان زهر را استفراغ کرد. ولی زهر در شکم امام حسن ماند و آن بزرگوار را شهید کرد(1) .

توضیح

«نفطت الکفّ» بر وزن فرح یعنی به خاطر کار مجروح شد و در بعضی نسخه ها «انتقض آمده است.

روایت13.

مؤلف: در بعضی تألیفات علمای ما روایت شده: هنگامی که شهادت امام حسن علیه السّلام نزدیک شد و روزگارش به سر آمد و زهر در بدنش نفوذ کرد، رنگ مبارکش دگرگون و سبز گردید. امام حسین علیه السّلام به وی فرمود: چرا رنگ تو به سبزی مایل است؟ امام حسن پس از اینکه گریان شد فرمود: حدیثی که جدم راجع به من و تو فرموده صحیح است، آنگاه دست به گردن امام حسین انداخت و گریه ای طولانی کردند.

سپس امام حسین علیه السلام از آن حدیث جویا شد. امام حسن علیه السّلام فرمود: جد بزرگوارم به من فرمود: در شب معراج که وارد باغ های بهشت شدم و از منزل اهل ایمان عبور کردم، با دو قصر مواجه شدم که بسیار عالی و در کنار یکدیگر و به یک شکل بودند، تنها تفاوتی که داشتند این بود که یکی از آن ها از زبرجد سبز و دیگری از یاقوت قرمز بود. من به جبرئیل گفتم: این دو قصر برای کیست؟ گفت: برای امام حسن و امام حسین علیهما السّلام می باشند.

گفتم: ای جبرئیل! پس چرا یک رنگ نیستند؟ دیدم ساکت شد و جوابی نداد. گفتم: چرا سخن نمی گویی؟ گفت: از تو خجالت می کشم، گفتم تو را به خدا قسم می دهم که مرا از این موضوع آگاه کن. گفت: علت سبز بودن رنگ قصر امام حسن این است که در اثر سم شهید می شود و در وقت شهادت رنگش سبز خواهد شد. سبب قرمز بودن قصر حسین این است که آن حضرت شهید می شود و صورتش با خون قرمز خواهد شد.

در همین موقع بود که گریه کردند و حضار هم ضجه زده و گریه کردند.

ابن ابی الحدید از مدائنی نقل می کند که گفت: امام حسن چهار مرتبه مسموم شد. در مرتبه آخر فرمود: من چند بار مسموم شده ام، ولی هیچ مرتبه ای به اندازه این بار سختی نکشیدم.

مدائنی از جویریة بن اسماء روایت می کند که گفت: وقتی امام حسن شهید شد و پیکرش را حرکت دادند، مروان بن حکم زیر تابوت آن حضرت آمد. امام حسین علیه السّلام به مروان فرمود: امروز جنازه امام حسن را بلند می کنی و دیروز جرعه غیظ و غضب به خورد او دادی؟ مروان گفت: آری من این عمل را با شخصی انجام دادم که بردباری و صبرش هم وزن کوه ها است(2).

ص: 145


1- 3. کافی1: 462
2- 1. در مقاتل :53 نیز آن را نقل کرده است، و در تذکرة خواص الأمة :122 از ابن سعید نقل کرده است.

رُوِیَ أَنَّهُ دُفِنَ مَعَ أُمِّهِ علیها السلام سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ فِی قَبْرٍ وَاحِدٍ.

توضیح

الأزّ التهییج و الإغراء.

أقول: و قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ رَوَی أَبُو الْحَسَنِ الْمَدَائِنِیُّ: أَنَّ مَرْوَانَ لَمَّا مَنَعَ الْحَسَنَ علیه السلام أَنْ یُدْفَنَ عِنْدَ جَدِّهِ فَاجْتَمَعَ بَنُو هَاشِمٍ وَ بَنُو أُمَیَّةَ وَ أَعَانَ هَؤُلَاءِ قَوْمٌ وَ هَؤُلَاءِ قَوْمٌ وَ جَاءُوا بِسِلَاحٍ فَقَالَ أَبُو هُرَیْرَةَ لِمَرْوَانَ أَ تَمْنَعُ الْحَسَنَ أَنْ یُدْفَنَ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ وَ قَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یَقُولُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ.

«8»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ أَوْ غَیْرِهِ عَنْ سُلَیْمَانَ کَاتِبِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْأَشْعَثَ بْنَ قَیْسٍ شَرِکَ فِی دَمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ ابْنَتُهُ جَعْدَةُ سَمَّتِ الْحَسَنَ وَ مُحَمَّدٌ ابْنُهُ شَرِکَ فِی دَمِ الْحُسَیْنِ علیه السلام (1).

«9»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: لَمَّا احْتُضِرَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَالَ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام یَا أَخِی إِنِّی أُوصِیکَ بِوَصِیَّةٍ فَاحْفَظْهَا فَإِذَا أَنَا مِتُّ فَهَیِّئْنِی ثُمَّ وَجِّهْنِی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأُحْدِثَ بِهِ عَهْداً ثُمَّ اصْرِفْنِی إِلَی أُمِّی فَاطِمَةَ علیها السلام ثُمَّ رُدَّنِی فَادْفِنِّی بِالْبَقِیعِ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ سَیُصِیبُنِی مِنَ الْحُمَیْرَاءِ مَا یَعْلَمُ النَّاسُ مِنْ صَنِیعِهَا وَ عَدَاوَتِهَا لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ عَدَاوَتِهَا لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَلَمَّا قُبِضَ الْحَسَنُ علیه السلام وُضِعَ عَلَی سَرِیرِهِ وَ انْطُلِقَ بِهِ إِلَی مُصَلَّی رَسُولِ اللَّهِ الَّذِی کَانَ یُصَلِّی فِیهِ عَلَی الْجَنَائِزِ فَصُلِّیَ عَلَی الْحَسَنِ علیه السلام فَلَمَّا أَنْ صُلِّیَ عَلَیْهِ حُمِلَ فَأُدْخِلَ الْمَسْجِدَ فَلَمَّا أُوقِفَ عَلَی قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ بَلَغَ عَائِشَةَ الْخَبَرُ وَ قِیلَ لَهَا إِنَّهُمْ قَدْ أَقْبَلُوا بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام لِیُدْفَنَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَتْ

ص: 142


1- 1. الکافی( الروضة) ج 8 ص 167.

سپس می گوید: راجع به سن امام حسن علیه السّلام در هنگام شهادت اختلاف است، یک قول آن است که چهل و هشت ساله بود. این قول در روایت هشام بن سالم از امام محمّد باقر علیه السّلام نقل شده است. قول دیگر آن است که چهل و شش ساله بود. این قول نیز در روایت ابو بصیر از امام محمّد باقر علیه السّلام نقل شده است.

ابو الفرج در کتاب مقاتل الطالبیین می نگارد: در باره سن امام حسن در هنگام شهادت اختلاف است. یک قول از امام جعفر صادق است که فرمود: آن حضرت در هنگام وفات چهل و هشت ساله بود. بنا به روایت دیگر فرمود: چهل و شش ساله بود.

نیز از امام جعفر صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: امام حسین علیه السّلام در هنگام شهادت پنجاه و هشت ساله بود. و سن امام حسن و امیر المؤمنین علی و علی بن الحسین و امام محمّد باقر علیهم السّلام هم در همین حدود بود. آنگاه ابو الفرج می گوید: این سخن درست نیست. زیرا امام حسن در سال سوم هجری متولد و در سال پنجاه و یک هجری شهید شد و در این اختلافی نیست. بنابراین آن بزرگوار در هنگام شهادت چهل و هشت ساله بود(1) .

ص: 146


1- 2. مراجعه کنید به مقاتل الطالبین: 53 و 55. می گویم: ابوالفرج در ص 51 از ابی عبید نقل کرده است که: معاویه می خواست برای پسرش یزید بیعت بگیرد، و هیچ چیز برایش از رویارویی با امام حسن علیه السّلام و سعد بن ابی وقاص سخت تر نبود، پس آن ها را مسموم کرد و آن ها در اثر این مسمومیت به قتل رسیدند. از احمد بن عبیدالله بن عمار روایت شده: که معاویه فرستاده ای به سوی دختر اشعث فرستاد و گفت: اگر حسن بن علی را مسموم کنی من تو را به عقد یزید در می آورم، و مبلغ هزار درهم برایش فرستاد، پس پول را به وی داد ولی او را به عقد یزید در نیاورد بلکه مردی از خاندان طلحه را برای او تعیین کرد و جعده از آن مرد حامله شد. هرگاه اختلافی بین آن ها و قریش پیش می آمد قریشی ها به آنان می گفتند، ای پسران مسموم کننده شوهران.

مُبَادِرَةً عَلَی بَغْلٍ بِسَرْجٍ فَکَانَتْ أَوَّلَ امْرَأَةٍ رَکِبَتْ فِی الْإِسْلَامِ سَرْجاً فَوَقَفَتْ فَقَالَتْ نَحُّوا ابْنَکُمْ عَنْ بَیْتِی فَإِنَّهُ لَا یُدْفَنُ فِیهِ شَیْ ءٌ وَ لَا یُهْتَکُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِجَابُهُ فَقَالَ لَهَا الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَدِیماً هَتَکْتِ أَنْتِ وَ أَبُوکِ حِجَابَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَدْخَلْتِ بَیْتَهُ مَنْ لَا یُحِبُّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله قُرْبَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ سَائِلُکِ عَنْ ذَلِکِ یَا عَائِشَةُ إِنَّ أَخِی أَمَرَنِی أَنْ أُقَرِّبَهُ مِنْ أَبِیهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِیُحْدِثَ بِهِ عَهْداً وَ اعْلَمِی أَنَّ أَخِی أَعْلَمُ النَّاسِ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَعْلَمُ بِتَأْوِیلِ کِتَابِهِ مِنْ أَنْ یَهْتِکَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سِتْرَهُ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ (1) وَ قَدْ أَدْخَلْتِ أَنْتِ بَیْتَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الرِّجَالَ بِغَیْرِ إِذْنِهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِ (2) وَ لَعَمْرِی لَقَدْ ضَرَبْتِ أَنْتِ لِأَبِیکِ وَ فَارُوقِهِ عِنْدَ أُذُنِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَعَاوِلَ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی (3) وَ لَعَمْرِی لَقَدْ أَدْخَلَ أَبُوکِ وَ فَارُوقُهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِقُرْبِهِمَا مِنْهُ الْأَذَی وَ مَا رَعَیَا مِنْ حَقِّهِ مَا أَمَرَهُمَا اللَّهُ بِهِ عَلَی لِسَانِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَمْوَاتاً مَا حَرَّمَ مِنْهُمْ أَحْیَاءً وَ تَاللَّهِ یَا عَائِشَةُ لَوْ کَانَ هَذَا الَّذِی کَرِهْتِیهِ مِنْ دَفْنِ الْحَسَنِ عِنْدَ أَبِیهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا جَائِزاً فِیمَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَ اللَّهِ لَعَلِمْتِ أَنَّهُ سَیُدْفَنُ وَ إِنْ رَغِمَ مَعْطِسُکِ قَالَ ثُمَّ تَکَلَّمَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّةِ وَ قَالَ یَا عَائِشَةُ یَوْماً عَلَی بَغْلٍ وَ یَوْماً عَلَی جَمَلٍ فَمَا تَمْلِکِینَ نَفْسَکِ وَ لَا تَمْلِکِینَ الْأَرْضَ عَدَاوَةً لِبَنِی هَاشِمٍ قَالَ فَأَقْبَلَتْ عَلَیْهِ فَقَالَتْ یَا ابْنَ الْحَنَفِیَّةِ هَؤُلَاءِ الْفَوَاطِمُ یَتَکَلَّمُونَ فَمَا کَلَامُکَ فَقَالَ لَهَا الْحُسَیْنُ وَ أَنَّی تُبْعِدِینَ

ص: 143


1- 1. الأحزاب: 53.
2- 2. الحجرات: 2 و 3.
3- 3. الحجرات: 2 و 3.

روایت14.

احتجاج: از شخصی روایت می کند: من به حضور امام حسن علیه السّلام مشرف شدم و گفتم: تو ما را ذلیل کردی و ما شیعیان را غلام آن ها قرار دادی، هیچ مردی با تو باقی نمانده است. فرمود: برای چه؟ گفتم: برای اینکه امر خلافت را به این مرد ستمکار تسلیم نمودی. فرمود: به خدا قسم من این امر را به او واگذار نکردم مگر آن هنگام که یار و یاوری نداشتم.

اگر من یاوری داشتم، شب و روز با معاویه می جنگیدم تا اینکه خدا بین من و او حکم فرماید. ولی من اهل کوفه را شناخته و آنان را امتحان نموده ام، آنچه فاسد باشد برای من صلاحیت ندارد. ایشان نه در لفظ و نه در عمل وفادار نیستند، آنان متفاوتند (دو رویند)، زیرا به ما می گویند: قلب های ما با شما است، در حالی که شمشیرهای آنان بر علیه ما شهرت یافته اند.

در همین زمان که امام با من سخن می گفت، ناگاه خون بالا آورد و طشتی را طلب کرد که قبلا از خون دهانش پر شده بود. من گفتم: یا ابن رسول اللّه! این خون ها چیست؟ من تو را در حال درد کشیدن می بینم. فرمود: آری، معاویه ستمکار شخصی را تحریک نموده و مرا مسموم کرده است، همان طور که می بینی جگرم قطعه قطعه خارج می شود. گفتم: پس چرا معالجه نمی کنی؟ فرمود: دو مرتبه مرا مسموم نموده و این مرتبه سوم است که دوایی برایش پیدا نمی کنم.

به من اطلاع داده شد که معاویه برای پادشاه روم نوشته و تقاضا کرده بود: مقداری زهر کشنده که آشامیدنی باشد برای وی بفرستد. پادشاه روم در جوابش نوشت: دین و مذهب ما جایز نمی داند که برای کشتن کسی که سر جنگ با ما ندارد تو را یاری کنیم. معاویه دوباره نوشت: این مرد پسر همان مردی است که در تهامه شورش کرده بود، وی شورش کرده و سلطنت پدرش را درخواست می کند. من قصد دارم که شخصی را تحریک کنم تا این زهر آشامیدنی را به خورد او دهد و بدین وسیله مردم و شهرها را از دست او راحت نمایم. آنگاه معاویه هدیه هایی برای پادشاه روم فرستاد. پادشاه روم یک شربت زهر آشامیدنی را برای معاویه فرستاد که من به خاطر دسیسه ای که کرده آن را آشامیده ام و پادشاه برای وی شروطی گذاشته است.

- روایت شده: معاویه زهر را برای جعده دختر اشعث که زن امام حسن بود فرستاد

ص: 147

مُحَمَّداً مِنَ الْفَوَاطِمِ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ وَلَدَتْهُ ثَلَاثُ فَوَاطِمَ- فَاطِمَةُ بِنْتُ عِمْرَانَ بْنِ عَائِذِ بْنِ عَمْرِو بْنِ مَخْزُومٍ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدِ بْنِ هَاشِمٍ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ زَائِدَةَ بْنِ الْأَصَمِّ بْنِ رَوَاحَةَ بْنِ حُجْرِ بْنِ عَبْدِ مَعِیصِ بْنِ عَامِرٍ قَالَ فَقَالَتْ عَائِشَةُ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام نَحُّوا ابْنَکُمْ وَ اذْهَبُوا بِهِ فَإِنَّکُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ قَالَ فَمَضَی الْحُسَیْنُ علیه السلام إِلَی قَبْرِ أُمِّهِ ثُمَّ أَخْرَجَهُ فَدَفَنَهُ بِالْبَقِیعِ (1).

«10»

کا، [الکافی] سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُبِضَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ وَ هُوَ ابْنُ سَبْعٍ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً فِی عَامِ خَمْسِینَ عَاشَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرْبَعِینَ سَنَةً(2).

«11»

د، [العدد القویة] فِی تَارِیخِ الْمُفِیدِ،: فِی یَوْمِ النِّصْفِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ لِثَمَانِیَةَ عَشَرَ شَهْراً مِنَ الْهِجْرَةِ سَنَةَ بَدْرٍ کَانَ مَوْلِدُ سَیِّدِنَا أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام.

فِی کِتَابِ دَلَائِلِ الْإِمَامَةِ: وُلِدَ علیه السلام فِی یَوْمِ النِّصْفِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ ثَلَاثٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ کَذَا فِی کِتَابِ تُحْفَةِ الظُّرَفَاءِ وَ کِتَابِ الذَّخِیرَةِ.

فِی کِتَابِ الْمُجْتَنَی فِی النَّسَبِ: وُلِدَ علیه السلام فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لِثَلَاثٍ مِنَ الْهِجْرَةِ بِالْمَدِینَةِ- قَبْلَ وَقْعَةِ بَدْرٍ بِتِسْعَةَ عَشَرَ یَوْماً.

فِی کِتَابِ التَّذْکِرَةِ: وُلِدَ علیه السلام فِی النِّصْفِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ ثَلَاثٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ فِیهَا کَانَتْ غَزَاةُ أُحُدٍ.

فِی کِتَابِ مَوَالِیدِ الْأَئِمَّةِ: وُلِدَ علیه السلام فِی شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ اثْنَتَیْنِ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ فِی رِوَایَةٍ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ قِیلَ- یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ النِّصْفَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ ثَلَاثٍ مِنَ الْهِجْرَةِ- بِالْمَدِینَةِ فِی مُلْکِ یَزْدَجَرْدَ بْنِ شَهْرِیَارَ.

«12»

کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ

ص: 144


1- 1. الکافی ج 1 ص 302 و قد روی شطرا من أول الحدیث ص 300 و بعض ألفاظه مختلف.
2- 2. الکافی ج 1 ص 461.

و به وی گفت: اگر امام حسن را مسموم کنی من پس از وی تو را به عقد یزید در می آورم. هنگامی که جعده امام حسن را مسموم و شهید کرد، نزد معاویه آمد و گفت: اکنون مرا به عقد یزید در بیاور. معاویه به او گفت: برو؛ زنی که برای امام حسن صلاحیت نداشته باشد، برای یزید هم صلاحیت نخواهد داشت(1).

روایت15.

مروج الذهب: علی بن الحسین علیهما السّلام فرمود: پدرم حسین در آن اوایلی که امام حسن مسموم شده بود نزد امام حسن رفت. امام حسن برای روا کردن حاجت شخصی برخاست و رفت؛ هنگامی که بازگشت فرمود: من چند مرتبه مسموم شده ام، ولی هیچ وقت این طور نبودم، زیرا قسمتی از کبد خود را از دست داده ام و احساس می کنم آن را با چوبی زیر و رو می کنم. امام حسین علیه السّلام به وی فرمود: چه کسی تو را مسموم نمود؟ فرمود: چه منظوری داری؟ اگر آن کس باشد که من گمان می کنم، خدا حساب او را خواهد رسید و اگر غیر از او باشد، که من دوست ندارم شخص بی گناهی مؤاخذه شود. بعد از این جریان، بیشتر از سه روز طول نکشید که شهید شد.

روایت16.

امالی صدوق: از ابن عباس نقل می کند که: یک روز رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نشسته بود، ناگاه امام حسن آمد و پیامبر خدا پس از دیدن او گریان شد، و به امام حسن فرمود: ای پسر کوچک و عزیزم نزد من بیا، رسول خدا او را آن قدر به خود نزدیک کرد تا وی را بر سر زانوی راست خود نشانید. تا آنجا که فرمود: این حسن پسر من، از من است، نور چشم من، روشنی قلب من، میوه دل من، بزرگ جوانان اهل بهشت و حجت خدا است برای امت، امر او امر من، سخن وی سخن من است. کسی که پیرو حسن است، از من است و کسی که از فرمان او سرپیچی کند از من نخواهد بود.

هنگامی که من به حسن نگاه کردم به یاد آن ذلت هایی افتادم که پس از من خواهد دید. وضع حسن این چنین خواهد بود تا اینکه در اثر زهر کشته خواهد شد. در همان موقع است که ملائکه و آسمان های هفت گانه برای شهادت او گریان می شوند و همه چیز برای مظلومیت حسن گریه می کنند، حتی پرندگان هوا و ماهیان دریا

ص: 148


1- 1.احتجاج: 149

سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ قَالَ: إِنَّ جَعْدَةَ بِنْتَ الْأَشْعَثِ بْنِ قَیْسٍ الْکِنْدِیَّ سَمَّتِ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ سَمَّتْ مَوْلَاةً لَهُ فَأَمَّا مَوْلَاتُهُ فَقَاءَتِ السَّمَّ وَ أَمَّا الْحَسَنُ فَاسْتَمْسَکَ فِی بَطْنِهِ ثُمَّ انْتَفَطَ بِهِ فَمَاتَ (1).

بیان

نَفِطَتِ الکفُّ کفرح قَرِحَتْ عملا أو مَجَلَتْ و فی بعض النسخ انتقض.

«13»

أَقُولُ رُوِیَ فِی بَعْضِ تَأْلِیفَاتِ أَصْحَابِنَا: أَنَّ الْحَسَنَ علیه السلام لَمَّا دَنَتْ وَفَاتُهُ وَ نَفِدَتْ أَیَّامُهُ وَ جَرَی السَّمُّ فِی بَدَنِهِ تَغَیَّرَ لَوْنُهُ وَ اخْضَرَّ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام مَا لِی أَرَی لَوْنَکَ مَائِلًا إِلَی الْخُضْرَةِ فَبَکَی الْحَسَنُ علیه السلام وَ قَالَ یَا أَخِی لَقَدْ صَحَّ حَدِیثُ جَدِّی فِیَّ وَ فِیکَ ثُمَّ اعْتَنَقَهُ طَوِیلًا وَ بَکَیَا کَثِیراً فَسُئِلَ علیه السلام عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ أَخْبَرَنِی جَدِّی قَالَ لَمَّا دَخَلْتُ لَیْلَةَ الْمِعْرَاجِ رَوْضَاتِ الْجِنَانِ وَ مَرَرْتُ عَلَی مَنَازِلِ أَهْلِ الْإِیمَانِ رَأَیْتُ قَصْرَیْنِ عَالِیَیْنِ مُتَجَاوِرَیْنِ عَلَی صِفَةٍ وَاحِدَةٍ إِلَّا أَنَّ أَحَدَهُمَا مِنَ الزَّبَرْجَدِ الْأَخْضَرِ وَ الْآخَرَ مِنَ الْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ لِمَنْ هَذَانِ الْقَصْرَانِ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِلْحَسَنِ وَ الْآخَرُ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ فَلِمَ لَمْ یَکُونَا عَلَی لَوْنٍ وَاحِدٍ فَسَکَتَ وَ لَمْ یَرُدَّ جَوَاباً فَقُلْتُ لِمَ لَا تَتَکَلَّمُ قَالَ حَیَاءً مِنْکَ فَقُلْتُ لَهُ سَأَلْتُکَ بِاللَّهِ إِلَّا مَا أَخْبَرْتَنِی فَقَالَ أَمَّا خُضْرَةُ قَصْرِ الْحَسَنِ فَإِنَّهُ یَمُوتُ بِالسَّمِّ وَ یَخْضَرُّ لَوْنُهُ عِنْدَ مَوْتِهِ وَ أَمَّا حُمْرَةُ قَصْرِ الْحُسَیْنِ فَإِنَّهُ یُقْتَلُ وَ یَحْمَرُّ وَجْهُهُ بِالدَّمِ فَعِنْدَ ذَلِکَ بَکَیَا وَ ضَجَّ الْحَاضِرُونَ بِالْبُکَاءِ وَ النَّحِیبِ.

وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ رَوَی أَبُو الْحَسَنِ الْمَدَائِنِیُّ قَالَ: سُقِیَ الْحَسَنُ علیه السلام السَّمَّ أَرْبَعَ مَرَّاتٍ فَقَالَ لَقَدْ سُقِیتُهُ مِرَاراً فَمَا شَقَّ عَلَیَّ مِثْلَ مَشَقَّتِهِ هَذِهِ الْمَرَّةَ.

وَ رَوَی الْمَدَائِنِیُّ عَنْ جُوَیْرِیَةَ بْنِ أَسْمَاءَ قَالَ: لَمَّا مَاتَ الْحَسَنُ علیه السلام أَخْرَجُوا جِنَازَتَهُ فَحَمَلَ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ سَرِیرَهُ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام تَحْمِلُ الْیَوْمَ جَنَازَتَهُ وَ کُنْتَ بِالْأَمْسِ تُجَرِّعُهُ الْغَیْظَ قَالَ مَرْوَانُ نَعَمْ کُنْتُ أَفْعَلُ ذَلِکَ بِمَنْ یُوَازِنُ

ص: 145


1- 1. الکافی باب مولد الحسن بن علیّ علیهما السلام الرقم 4( ج 1 ص 462).

هر کسی برای حسن گریه کند، چشمش در آن روزی که همه چشم ها کور می شوند کور نخواهد شد. کسی که برای او محزون گردد، قلبش در آن روزی که همه قلب ها محزون می شوند محزون نخواهد شد. هر کس قبر حسن را در بقیع زیارت کند، قدم او در آن روزی که قدم ها در صراط می لغزند، لغزش نخواهد داشت(1).

روایت17.

امالی صدوق: حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: در آن لحظه ای که من و فاطمه و حسن و حسین در حضور پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله بودیم، ناگاه آن حضرت متوجه ما شده و گریه کرد. گفتم: یا رسول اللّه، چه چیز باعث گریه شما شد؟ فرمود: به خاطر ظلم و ستم هایی که بعد از من به شما می رسد گریان شدم. گفتم: کدام ظلم و ستم ها؟ فرمود: گریه می کنم برای آن ضربتی که بر فرق تو خواهد خورد و آن سیلی که بر صورت فاطمه خواهد خورد و آن خنجری که به ران حسن فرو می رود و زهری که می خورد و شهید شدن حسین.

امام علی علیه السّلام فرمود: اهل بیت همه گریان شدند. من گفتم: یا رسول اللّه! آیا خدا فقط ما را برای مصیبت آفریده است؟ فرمود: یا علی، مژده باد تو را. خدای مهربان با ما عهد کرده است که غیر از شخص مؤمن کسی تو را دوست ندارد و غیر از منافق کسی بغض و کینه تو را نخواهد داشت(2).

روایت18.

عدد: در تاریخ مفید آمده است: شهادت امام حسن علیه السّلام دو شب به آخر ماه صفر سال 47 هجری اتفاق افتاد .

از کتاب استیعاب نقل شده است: درباره زمان شهادت امام حسن اختلاف وجود دارد. بنا به قولی، شهادت آن حضرت در سال 47 هجری و بنا به روایتی در ماه ربیع الاول سال 50 هجری ده سال بعد از خلافت معاویه و طبق روایتی در سال 51 هجری واقع شد. امام حسن در بقیع در خانه پدرش دفن شد. سعید بن عاص که امیر مدینه بود بر بدن آن حضرت نماز خواند. امام حسین وی را مقدم داشت و فرمود: اگر سنت نبود من تو را مقدم نمی داشتم. آن حضرت را همسرش جعده دختر اشعث بن قیس مسموم نمود. گفته شده: این عمل را دختر اشعث انجام داد، چون معاویه به او ضمانت داده بود که اگر امام حسن را شهید کند وی را به عقد یزید درآورد. ولی هنگامی که جعده امام حسن را شهید نمود، معاویه به ضمانت خود عمل نکرد(3).

ص: 149


1- 1. کتاب امالی : مجلس 24 شماره 2
2- 2. همان : 134، مجلس 28 شماره 2
3- 1. استیعاب 1: 376

حِلْمُهُ الْجِبَالَ (1).

ثُمَّ قَالَ اخْتَلَفَ فِی سِنِّ الْحَسَنِ علیه السلام وَقْتَ وَفَاتِهِ فَقِیلَ ابْنُ ثَمَانٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ هُوَ الْمَرْوِیُّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام فِی رِوَایَةِ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ: وَ قِیلَ ابْنُ سِتٍّ وَ أَرْبَعِینَ وَ هُوَ الْمَرْوِیُّ أَیْضاً- عَنْ جَعْفَرٍ علیه السلام فِی رِوَایَةِ أَبِی بَصِیرٍ انْتَهَی:.

وَ قَالَ أَبُو الْفَرَجِ فِی مَقَاتِلِ الطَّالِبِیِّینَ: اخْتُلِفَ فِی مَبْلَغِ سِنِّ الْحَسَنِ علیه السلام وَقْتَ وَفَاتِهِ.

فَحَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ سَعِیدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ حَسَنٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ تُوُفِّیَ وَ هُوَ ابْنُ ثَمَانٍ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً.

وَ حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ سَعِیدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ عَنْ حَسَنِ بْنِ حُسَیْنٍ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّ الْحَسَنَ تُوُفِّیَ وَ هُوَ ابْنُ سِتٍّ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً.

قَالَ وَ رَوَی سُفْیَانُ الثَّوْرِیُّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ قُتِلَ وَ لَهُ ثَمَانٌ وَ خَمْسُونَ وَ أَنَّ الْحَسَنَ کَذَلِکَ کَانَتْ سِنُوهُ یَوْمَ مَاتَ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام حَدَّثَنِی بِذَلِکَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی السَّائِبِ سَلَمِ بْنِ جُنَادَةَ عَنْ وَکِیعٍ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام:

قَالَ أَبُو الْفَرَجِ وَ هَذَا وَهَمٌ لِأَنَّ الْحَسَنَ علیه السلام وُلِدَ فِی سَنَةِ ثَلَاثٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ تُوُفِّیَ سَنَةَ إِحْدَی وَ خَمْسِینَ وَ لَا خِلَافَ فِی ذَلِکَ وَ سِنُوهُ عَلَی هَذَا ثَمَانٌ وَ أَرْبَعُونَ أَوْ نَحْوُهَا(2).

ص: 146


1- 1. و نقله فی المقاتل ص 53 أیضا عن المدائنی، و نقله فی تذکرة خواص الأمة ص 122 عن ابن سعد.
2- 2. راجع مقاتل الطالبیین ص 53 و 55. أقول: و نقل أبو الفرج فی ص 51 عن أبی عبید بإسناده الی إسماعیل بن عبد الرحمن انه أراد معاویة البیعة لابنه یزید، فلم یکن شی ء أثقل علیه من أمر الحسن بن علیّ علیه السلام و سعد بن أبی وقاص، فدس الیهما سما فماتا منه. و روی عن أحمد بن عبید اللّه بن عمّار بإسناده الی مغیرة قال: أرسل معاویة الی ابنة الاشعث: انی مزوجک بیزید ابنی علی أن تسم الحسن بن علیّ، و بعث إلیها بمائة ألف درهم فسوغها المال و لم یزوجها منه فخلف علیها رجل من آل طلحة فأولدها فکان إذا وقع بینهم و بین بطون قریش کلام عیروهم و قالوا یا بنی مسمة الازواج. و روی مثل ذلک ابن عبد البر المالکی فی الاستیعاب راجع ج 1 ص 374 بذیل الإصابة.

در کتاب درّ آمده است: عمر امام حسن 45 سال بود. گفته شده: عمر آن حضرت چهل و نه سال و چهار ماه و نوزده روز بود. بنا به قول دیگری، امام حسن مدت هفت سال با پیامبر خدا بود، مدت سی و سه سال با پدرش امیر المؤمنین بود و بعد از پدر هم ده سال زندگی نمود. جمع این ها می شود پنجاه سال.

روایت19.

امالی صدوق: هنگامی که شهادت امام حسن علیه السّلام نزدیک شد، گریه کرد. به آن بزرگوار گفته شد: چرا با وجود مقام و منزلتی که نزد پیغمبر خدا داری گریه می کنی؟ آن بزرگوار در باره تو آنچه را که باید بفرماید فرموده است، تو بیست حج با پای پیاده به جای آورده ای و سه مرتبه مال خود را حتی نعلین خود را با خدا تقسیم نموده ای. فرمود: من به خاطر دو مسئله گریه می کنم، یکی ترس از زمان حساب رسی و دیگری فراق دوستان(1).

روایت20.

علل الشرائع: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: وقتی امام حسین تصمیم گرفت پیکر امام حسن علیه السّلام را نزد پیامبر اکرم اسلام دفن نماید و گروهی را جمع کرده بود، مردی گفت: از امام حسن شنیدم که می فرمود: به امام حسین بگویید: به خاطر من خونی نریزد. اگر این وصیت نبود، امام حسین دست بر نمی داشت تا جنازه آن حضرت را نزد پیامبر خدا به خاک بسپارد.

امام صادق علیه السّلام فرمود: اولین زنی که بعد از پیامبر خدا بر استر سوار شد، عایشه بود که وارد مسجد شد و نگذاشت جنازه امام حسن را نزد رسول خدا به خاک بسپارند(2).

روایت21.

عدد: امام حسین علیه السّلام هر شب جمعه، قبر امام حسن را زیارت می کرد.

ص: 150


1- 2. امالی: مجلس 39 شماره 9 .
2- 1. علل الشرایع 1: 215
«14»

ج، [الإحتجاج] عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِی الْجَعْدِ قَالَ حَدَّثَنِی رَجُلٌ مِنَّا قَالَ: أَتَیْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَذْلَلْتَ رِقَابَنَا وَ جَعَلْتَنَا مَعْشَرَ الشِّیعَةِ عَبِیداً مَا بَقِیَ مَعَکَ رَجُلٌ فَقَالَ وَ مِمَّ ذَاکَ قَالَ قُلْتُ بِتَسْلِیمِکَ الْأَمْرَ لِهَذَا الطَّاغِیَةِ قَالَ وَ اللَّهِ مَا سَلَّمْتُ الْأَمْرَ إِلَیْهِ إِلَّا أَنِّی لَمْ أَجِدْ أَنْصَاراً وَ لَوْ وَجَدْتُ أَنْصَاراً لَقَاتَلْتُهُ لَیْلِی وَ نَهَارِی حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ وَ لَکِنِّی

عَرَفْتُ أَهْلَ الْکُوفَةِ وَ بَلَوْتُهُمْ وَ لَا یَصْلُحُ لِی مِنْهُمْ مَا کَانَ فَاسِداً إِنَّهُمْ لَا وَفَاءَ لَهُمْ وَ لَا ذِمَّةَ فِی قَوْلٍ وَ لَا فِعْلٍ إِنَّهُمْ لَمُخْتَلِفُونَ وَ یَقُولُونَ لَنَا إِنَّ قُلُوبَهُمْ مَعَنَا وَ إِنَّ سُیُوفَهُمْ لَمَشْهُورَةٌ عَلَیْنَا قَالَ وَ هُوَ یُکَلِّمُنِی إذا [إِذْ] تَنَخَّعَ الدَّمَ فَدَعَا بِطَسْتٍ فَحُمِلَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ مَلْئَانُ مِمَّا خَرَجَ مِنْ جَوْفِهِ مِنَ الدَّمِ فَقُلْتُ لَهُ مَا هَذَا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی لَأَرَاکَ وَجِعاً قَالَ أَجَلْ دَسَّ إِلَیَّ هَذَا الطَّاغِیَةُ مَنْ سَقَانِی سَمّاً فَقَدْ وَقَعَ عَلَی کَبِدِی فَهُوَ یَخْرُجُ قِطَعاً کَمَا تَرَی قُلْتُ أَ فَلَا تَتَدَاوَی قَالَ قَدْ سَقَانِی مَرَّتَیْنِ وَ هَذِهِ الثَّالِثَةُ لَا أَجِدُ لَهَا دَوَاءً وَ لَقَدْ رُقِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ کَتَبَ إِلَی مَلِکِ الرُّومِ یَسْأَلُهُ أَنْ یُوَجِّهَ إِلَیْهِ مِنَ السَّمِّ الْقَتَّالِ شَرْبَةً فَکَتَبَ إِلَیْهِ مَلِکُ الرُّومِ أَنَّهُ لَا یَصْلُحُ لَنَا فِی دِینِنَا أَنْ نُعِینَ عَلَی قِتَالِ مَنْ لَا یُقَاتِلُنَا فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَنَّ هَذَا ابْنُ الرَّجُلِ الَّذِی خَرَجَ بِأَرْضِ تِهَامَةَ قَدْ خَرَجَ یَطْلُبُ مُلْکَ أَبِیهِ وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَدُسَّ إِلَیْهِ مَنْ یَسْقِیهِ ذَلِکَ فَأُرِیحَ الْعِبَادَ وَ الْبِلَادَ مِنْهُ وَ وَجَّهَ إِلَیْهِ بِهَدَایَا وَ أَلْطَافٍ فَوَجَّهَ إِلَیْهِ مَلِکُ الرُّومِ بِهَذِهِ الشَّرْبَةِ الَّتِی دَسَّ بِهَا فَسُقِیتُهَا وَ اشْتَرَطَ عَلَیْهِ فِی ذَلِکَ شُرُوطاً وَ رُوِیَ أَنَّ مُعَاوِیَةَ دَفَعَ السَّمَّ إِلَی امْرَأَةِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام جَعْدَةَ بِنْتِ الْأَشْعَثِ-

ص: 147

روایت22.

امالی شیخ طوسی: امام حسین علیه السّلام در آن بیماری که امام حسن در اثر آن از دنیا رفت، نزد امام حسن آمد و به آن حضرت فرمود: حال خود را چگونه می بینی؟ فرمود: خود را در اولین روز آخرت و آخرین روز دنیا می بینم. بدان که من بر اجل خود سبقت نخواهم گرفت. بر پدر و جدم وارد می شوم در حالی که از فراق تو و برادران تو و محبین ناراحتم. آنگاه فرمود: استغفر اللّه و اتوب الیه از این سخنی که گفتم. بلکه محبت ملاقات رسول خدا، پدرم علی بن ابی طالب، مادرم زهرا، حمزه و جعفر علیهم السّلام را دارم. خدا جبران هر هلاک شده را می کند، به هر مصیبتی تسلیت می گوید و هر فوت شده ای را درک می کند.

ای برادر، من جگر خود را در میان طشت ریخته ام، من می دانم چه کسی این عمل را با من انجام داده و از کجا آمده. ای برادر، تو با او چه خواهی کرد؟ امام حسین فرمود: به خدا که او را خواهم کشت. فرمود: من تو را از او آگاه نخواهم کرد تا اینکه پیامبر خدا را دیدار نمایم. ای برادرم، اکنون وصیت نامه مرا بنویس:

این وصیت نامه حسن بن علی است که برای برادرش حسین نوشته است: وصیت حسن این است که به یگانگی خدا شهادت می دهد، خدا را آن طور که باید و شاید عبادت می کند، خدا در سلطنت خود شریک ندارد، دوستی از سر ذلت ندارد، خدا است که همه چیز را آفریده و آن را به نحو مخصوصی اندازه گیری کرده، خدا برای اینکه مورد پرستش و سپاسگزاری قرار بگیرد، از هر کسی سزاوارتر است، کسی که مطیع خدا باشد هدایت می شود، کسی که خدا را معصیت نماید گمراه خواهد شد، کسی که به سوی او باز گردد هدایت می شود.

ای حسین، من درمورد اهل بیت خود و فرزندانم و اهل بیتت به تو سفارش می کنم که از بدرفتاری آنان درگذری

ص: 151

وَ قَالَ لَهَا اسْقِیهِ فَإِذَا مَاتَ هُوَ زَوَّجْتُکِ ابْنِی یَزِیدَ فَلَمَّا سَقَتْهُ السَّمَّ وَ مَاتَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ جَاءَتِ الْمَلْعُونَةُ إِلَی مُعَاوِیَةَ الْمَلْعُونِ فَقَالَتْ زَوِّجْنِی یَزِیدَ فَقَالَ اذْهَبِی فَإِنَّ امْرَأَةً لَا تَصْلُحُ لِلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام لَا تَصْلُحُ لِابْنِی یَزِیدَ(1).

«15»

مُرُوجُ الذَّهَبِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: دَخَلَ الْحُسَیْنُ عَلَی عَمِّی الْحَسَنِ حِدْثَانَ مَا سُقِیَ السَّمَّ فَقَامَ لِحَاجَةِ الْإِنْسَانِ ثُمَّ رَجَعَ فَقَالَ سُقِیتُ السَّمَّ عِدَّةَ مَرَّاتٍ وَ مَا سُقِیتُ مِثْلَ هَذِهِ لَقَدْ لَفَظْتُ طَائِفَةً مِنْ کَبِدِی وَ رَأَیْتُنِی أَقْلِبُهُ بِعُودٍ فِی یَدِی فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام یَا أَخِی وَ مَنْ سَقَاکَ قَالَ وَ مَا تُرِیدُ بِذَلِکَ فَإِنْ کَانَ الَّذِی أَظُنُّهُ فَاللَّهُ حَسِیبُهُ وَ إِنْ کَانَ غَیْرَهُ فَمَا أُحِبُّ أَنْ یُؤْخَذَ بِی بَرِی ءٌ فَلَمْ یَلْبَثْ بَعْدَ ذَلِکَ إِلَّا ثَلَاثاً حَتَّی تُوُفِّیَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ (2).

«16»

لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ مُوسَی عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله کَانَ جَالِساً ذَاتَ یَوْمٍ إِذْ أَقْبَلَ الْحَسَنُ علیه السلام فَلَمَّا رَآهُ بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ إِلَیَّ یَا بُنَیَّ فَمَا زَالَ یُدْنِیهِ حَتَّی أَجْلَسَهُ عَلَی فَخِذِهِ الْیُمْنَی وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ:

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا الْحَسَنُ فَإِنَّهُ ابْنِی وَ وَلَدِی وَ مِنِّی وَ قُرَّةُ عَیْنِی وَ ضِیَاءُ قَلْبِی وَ ثَمَرَةُ فُؤَادِی وَ هُوَ سَیِّدُ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی الْأُمَّةِ أَمْرُهُ أَمْرِی وَ قَوْلُهُ قَوْلِی مَنْ تَبِعَهُ فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصَاهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ إِنِّی لَمَّا نَظَرْتُ إِلَیْهِ تَذَکَّرْتُ مَا یَجْرِی عَلَیْهِ مِنَ الذُّلِّ بَعْدِی فَلَا یَزَالُ الْأَمْرُ بِهِ حَتَّی یُقْتَلَ بِالسَّمِّ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً فَعِنْدَ ذَلِکَ تَبْکِی الْمَلَائِکَةُ وَ السَّبْعُ الشِّدَادُ لِمَوْتِهِ وَ یَبْکِیهِ کُلُّ شَیْ ءٍ حَتَّی الطَّیْرُ فِی جَوِّ السَّمَاءِ وَ الْحِیتَانُ فِی جَوْفِ الْمَاءِ

ص: 148


1- 1. الاحتجاج ص 149.
2- 2. و روی مثله ابن عبد البر فی الاستیعاب عن عمیر بن إسحاق و قال: فلما مات ورد البرید بموته علی معاویة فقال: یا عجبا من الحسن! شرب شربة من عسل بماء رومة فقضی نحبه.

و نیکوکاری آنان را بپذیری و برای ایشان چون پدر باشی. مرا نزد پیامبر اکرم دفن کن، زیرا من به آن حضرت و خانه اش، از آن افرادی که بدون اجازه آن حضرت وارد خانه اش شدند سزاوارترم، چون که بعد از آن بزرگوار کتابی برای آنان نازل نشده است. خدا در قرآن می فرماید:«یا أیها الّذین آمنوا لا تدخلو بیوت النبی إلا أن یؤذن لکم»(1)، «ای کسانی که ایمان آورده اید، داخل اتاق های پیامبر مشوید، مگر آنکه به شما اجازه داده شود.» به خدا قسم آنان در زمان حیات پیامبر خدا مجاز نبودند بدون اجازه داخل خانه های آن بزرگوار شوند و بعد از فوت هم یک چنین اجازه ای برای ایشان نیامده است. ولی ما چون وارث پیامبر اعظم اسلام هستیم، بعد از آن حضرت، حق تصرف داریم.

ولی اگر آن زن (یعنی عایشه) مانع تو شود، تو را به حق خدا و آن قرابتی که خدا با رسول خود برای تو قرار داده قسم می دهم که مبادا حتی به قدر یک خون حجامت به خاطر من خونریزی کنی، تا اینکه پیامبر خدا را ملاقات نماییم و راجع به آن ظلم و ستمی که مردم بعد از آن حضرت به ما کردند شکایت کنیم و آن بزرگوار را آگاه نماییم. این را فرمود و شهید شد.

ابن عباس می گوید: امام حسین علیه السّلام مرا با عبد اللّه جعفر و علی بن عبد اللّه ابن عباس خواست و به ما فرمود: پسر عموی خود را غسل دهید، ما بدن امام حسن را غسل دادیم، حنوط کردیم، کفن نمودیم، آنگاه آن را از مغسل خارج و داخل مسجد کردیم و نماز بر بدنش خواندیم، سپس امام حسین دستور داد تا در خانه را باز نمایند، ولی مروان بن حکم و آل ابو سفیان و اشخاصی که از فرزندان عثمان ابن عفان در آنجا حضور داشتند ممانعت کردند و گفتند: عثمان شهید در بدترین مکان یعنی بقیع دفن شود و حسن نزد پیامبر خدا دفن گردد؟ ابداً چنین موضوعی عملی نخواهد شد مگر اینکه نیزه و شمشیرهایی در بین ما شکسته شوند و تیرهایی تمام گردند.

امام حسین فرمود: آری، به حق آن خدایی که مکه را محترم شمرده، حسن بن علی که فرزند فاطمه است به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم سزاوارتر است از آن افرادی که (ابو بکر و عمر) بدون اجازه وارد خانه آن حضرت شدند. به خدا قسم امام حسن از آن کسی که مرتکب خطاها شده و باعث تبعید ابوذر گردیده است به پیغمبر خدا نزدیک تر و سزاوارتر است. همان کسی که با عمار و عبد اللّه آن عملی را که نباید انجام بدهد انجام داد. همان کسی که تبعید شده پیامبر خدا را پناه داد. ولی شما بعد از او امیر شدید و دشمنان و فرزندان ایشان پیرو شما شدند. سپس ما جنازه امام حسن را آوردیم و نزد قبر مادرش (منظور فاطمه بنت اسد است) دفن کردیم.

ص: 152


1- 1. احزاب / 53

فَمَنْ بَکَاهُ لَمْ تَعْمَ عَیْنُهُ یَوْمَ تَعْمَی الْعُیُونُ وَ مَنْ حَزِنَ عَلَیْهِ لَمْ یَحْزَنْ قَلْبُهُ یَوْمَ تَحْزَنُ الْقُلُوبُ وَ مَنْ زَارَهُ فِی بَقِیعِهِ ثَبَتَتْ قَدَمُهُ عَلَی الصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ (1).

«17»

لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُتْبَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا أَنَا وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إذا [إِذِ] الْتَفَتَ إِلَیْنَا فَبَکَی فَقُلْتُ مَا یُبْکِیکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَبْکِی مِمَّا یُصْنَعُ بِکُمْ بَعْدِی فَقُلْتُ وَ مَا ذَاکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَبْکِی مِنْ ضَرْبَتِکَ عَلَی الْقَرْنِ وَ لَطْمِ فَاطِمَةَ خَدِّهَا وَ طَعْنَةِ الْحَسَنِ فِی الْفَخِذِ وَ السَّمِّ الَّذِی یُسْقَی وَ قَتْلِ الْحُسَیْنِ قَالَ فَبَکَی أَهْلُ الْبَیْتِ جَمِیعاً فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا خَلَقَنَا رَبُّنَا إِلَّا لِلْبَلَاءِ قَالَ أَبْشِرْ یَا عَلِیُّ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ عَهِدَ إِلَیَّ أَنَّهُ لَا یُحِبُّکَ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا یُبْغِضُکَ إِلَّا مُنَافِقٌ (2).

«18»

د، [العدد القویة] فِی تَارِیخِ الْمُفِیدِ: لِلَیْلَتَیْنِ بَقِیَتَا مِنْ صَفَرٍ سَنَةَ سَبْعٍ وَ أَرْبَعِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ کَانَتْ وَفَاةُ مَوْلَانَا وَ سَیِّدِنَا أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ.

وَ مِنْ کِتَابِ الْإِسْتِیعَابِ: اخْتُلِفَ فِی وَقْتِ وَفَاتِهِ فَقِیلَ مَاتَ سَنَةَ تِسْعٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ قِیلَ بَلْ مَاتَ فِی رَبِیعٍ الْأَوَّلِ سَنَةَ خَمْسِینَ- بَعْدَ مَا مَضَی مِنْ خِلَافَةِ مُعَاوِیَةَ عَشْرُ سِنِینَ وَ قِیلَ بَلْ مَاتَ سَنَةَ إِحْدَی وَ خَمْسِینَ وَ دُفِنَ بِدَارِ أَبِیهِ بِبَقِیعِ الْغَرْقَدِ وَ صَلَّی عَلَیْهِ سَعِیدُ بْنُ الْعَاصِ أَمِیرُ الْمَدِینَةِ قَدَّمَهُ أَخُوهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ قَالَ لَوْ لَا أَنَّهَا سُنَّةٌ مَا قَدَّمْتُکَ سَمَّتْهُ امْرَأَتُهُ جَعْدَةُ ابْنَةُ الْأَشْعَثِ بْنِ قَیْسٍ وَ قِیلَ جَوْنُ بِنْتُ الْأَشْعَثِ وَ کَانَ مُعَاوِیَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ قَدْ ضَمِنَ لَهَا مِائَةَ أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ أَنْ یُزَوِّجَهَا ابْنَهُ یَزِیدَ إِذَا قَتَلَهُ فَلَمَّا فَعَلَتْ ذَلِکَ لَمْ یَفِ لَهَا بِمَا ضَمِنَ (3).

ص: 149


1- 1. المصدر: المجلس 24 الرقم 2.
2- 2. کتاب الأمالی: ص 134 المجلس 28 الرقم 2.
3- 3. راجع الاستیعاب بذیل الإصابة ج 1 ص 376 و فیه: سمته امراته بنت الاشعث بن. قیس الکندی و قالت طائفة: کان ذلک منها بتدلیس معاویة إلیها و ما بذل لها فی ذلک و کان لها ضرائر. فتأمل.

ابن عباس می گوید: من اولین کسی بودم که بازگشتم. ناگاه سر و صداهایی شنیدم، می ترسیدم امام نسبت به جنگ با افرادی که می آیند تعجیل نماید. آنگاه شخصی را دیدم که فتنه و شر از او احساس می کردم، وقتی او جلوتر از همه آمد دیدم وی عایشه است که با چهل سوار می آید، او بر استری زین کرده سوار است و جلوی همه بود و آنان را به جنگ امر می کرد.

هنگامی که چشم عایشه به من افتاد گفت: ای پسر عباس! نزد من بیا، نزد من بیا. شما در دنیا جرأت پیدا کرده و هر مرتبه یکی پس از دیگری مرا آزار می دهید. می خواهید شخصی را وارد خانه من کنید که من وی را دوست ندارم. من در جوابش گفتم: وا مصیبتاه! یک روز بر استر سوار می شوی و یک روز بر شتر. می خواهی نور خدا را خاموش کنی. با دوستان خدا می جنگی، بین رسول خدا و حبیبش (امام حسن) حایل می شوی و نمی گذاری جنازه وی را نزد جدش دفن کنند، بازگرد. زیرا خدا کار را درست کرد و جنازه امام حسن را نزد مادرش (فاطمه بنت اسد) به خاک سپردند، به خدا قسم که امام حسن به لطف خدا نزدیک و شما از خدا دور شدید. وا مصیبتاه! برگرد، آنچه که تو را خوشحال می کند دیدی! .

ابن عباس می گوید: عایشه با صوتی خشمناک متوجه من شد و با بلندترین صدا فریاد زد: آیا جنگ جمل را فراموش کرده اید؟ ای پسر عباس! شما افرادی کینه توز هستید. من گفتم: آری و اللّه، اهل آسمان ها هم جنگ جمل را فراموش نکرده اند، پس چگونه می شود اهل زمین آن را فراموش کرده باشند. سپس عایشه در حالی بازگشت که این شعر را می خواند:

عصای خود را انداخت و به مسافرت نرفت. همچنان که به وسیله آمدن مسافر چشمش روشن می شود.

توضیح

«الرّحل» برای شتر است، مانند سرج که برای اسب است، شاید مراد از «المرحّل» در این جا همان «مسرّج» (زین شده) باشد و احتمال دارد از «الرحالة» بر وزن کتابة که به معنای زین می باشد گرفته شده باشد. «النوی»، نیتی که مسافر از دور یا نزدیک قصد آن را می کند، گفته می شود: استقرت نواهم یعنی اقامت کردند.

روایت23.

خرائج: امام حسن علیه السّلام به اهل خود فرمود: من به وسیله زهر شهید می شوم همان طور که پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شهید شد. گفتند چه کسی تو را مسموم می کند؟ فرمود: جعده دختر اشعث بن قیس، زیرا معاویه وی را تحریک می کند و این دستور را به او می دهد. گفتند: پس جعده را از خانه ات بیرون و از وجودت دور کن. فرمود: چگونه او را بیرون کنم در حالی که هنوز کاری انجام نداده است،

ص: 153

فِی الدُّرِّ: عُمُرُهُ خَمْسٌ وَ أَرْبَعُونَ سَنَةً وَ قِیلَ تِسْعَةٌ وَ أَرْبَعُونَ وَ أَرْبَعُ شُهُورٍ وَ تِسْعَةَ عَشَرَ یَوْماً وَ قِیلَ کَانَ مُقَامُهُ مَعَ جَدِّهِ صلی الله علیه و آله سَبْعَ سِنِینَ وَ مَعَ أَبِیهِ علیه السلام ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ عَاشَ بَعْدَهُ عَشْرَ سِنِینَ فَکَانَ جَمِیعُ عُمُرِهِ خَمْسِینَ سَنَةً.

«19»

لی، [الأمالی] للصدوق ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: لَمَّا حَضَرَتِ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام الْوَفَاةُ بَکَی فَقِیلَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَتَبْکِی وَ مَکَانُکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَانُکَ الَّذِی أَنْتَ بِهِ وَ قَدْ قَالَ فِیکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مَا قَالَ وَ قَدْ حَجَجْتَ عِشْرِینَ حَجَّةً مَاشِیاً وَ قَدْ قَاسَمْتَ رَبَّکَ مَالَکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ حَتَّی النَّعْلَ وَ النَّعْلَ فَقَالَ علیه السلام إِنَّمَا أَبْکِی لِخَصْلَتَیْنِ لِهَوْلِ الْمُطَّلَعِ وَ فِرَاقِ الْأَحِبَّةِ(1).

«20»

ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام أَرَادَ أَنْ یَدْفَنَ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَمَعَ جَمْعاً فَقَالَ رَجُلٌ سَمِعَ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام یَقُولُ قُولُوا لِلْحُسَیْنِ أَنْ لَا یُهْرِقَ فِیَّ دَماً لَوْ لَا ذَلِکَ مَا انْتَهَی الْحُسَیْنُ علیه السلام حَتَّی یَدْفِنَهُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَوَّلُ امْرَأَةٍ رَکِبَتِ الْبَغْلَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَائِشَةُ جَاءَتْ إِلَی الْمَسْجِدِ فَمَنَعَتْ أَنْ یُدْفَنَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2).

«21»

ب، [قرب الإسناد] أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام کَانَ یَزُورُ قَبْرَ الْحَسَنِ علیه السلام فِی کُلِّ عَشِیَّةِ جُمُعَةٍ.

ص: 150


1- 1. الأمالی: المجلس 39 الرقم 9. و روی مثله فی کشف الغمّة ج 2 ص 167 و لم یخرجه المصنّف- رحمه اللّه- و هکذا ذکره ابن الجوزی فی التذکرة ص 122 فراجع.
2- 2. المصدر ج 1 ص 215.

اگر من وی را بیرون کنم باز هم مرا می کشد، با این تفاوت که نزد مردم عذری خواهد داشت.

چند صباحی نگذشت که معاویه مال قابل توجهی برای جعده فرستاد و او را تطمیع کرد که مبلغ صد هزار درهم نیز برایش بفرستد و او را به عقد یزید درآورد، به شرط اینکه آن زهری را که برای جعده فرستاد، به خورد امام حسن دهد.

امام حسن علیه السّلام در حالی که روزه بود وارد منزل شد، به هنگام افطار، در آن روز که روز بسیار گرمی بود، جعده شربت شیری که همان زهر را در میان آن ریخته بود، برای افطار امام حسن آورد. وقتی امام حسن آن شیر را آشامید به جعده فرمود: ای دشمن خدا! مرا کشتی، خدا تو را بکشد. به خدا قسم که تو بعد از من نظیر من را نخواهی یافت، بدان که معاویه تو را فریب داده و مسخره نموده است، خدا تو و او را رسوا خواهد نمود. امام حسن علیه السّلام پس از این جریان دو روز زنده بود و شهید شد. معاویه با جعده عهدشکنی نمود و به وعده هایی که به وی داده بود وفا نکرد.

روایت24.

خرائج: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که اجل امام حسن علیه السّلام رسید شدیداً گریان شد و فرمود: من با هول و هراس به سوی امری عظیم می روم که تاکنون نرفته ام، آنگاه وصیت کرد که بدن وی را در بقیع دفن نمایند، سپس فرمود: ای برادر، جسد مرا داخل تابوت بگذار و به طرف قبر جدم رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله ببر تا با آن حضرت تجدید پیمان کنم، سپس جنازه ام را نزد قبر جده ام فاطمه بنت اسد بازگردان و در آنجا دفن کن. ای پسر مادرم! این گروه مخالف گمان می کنند شما در نظر دارید مرا نزد جدم پیامبر خدا دفن کنید، لذا مانع شما می شوند، من تو را به خدا قسم می دهم که مبادا به خاطر دفن من به قدر یک خون حجامت خونریزی کنی. هنگامی که امام حسین پیکر امام حسن را غسل داد و کفن کرد و بر فراز تابوت نهاد و متوجه قبر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله شد تا تجدید پیمان نماید، مروان بن حکم با پیروان خود که گروهی از بنی امیه بودند آمدند. مروان گفت: آیا عثمان در دورترین نقطه مدینه دفن شود و امام حسن در جوار پیامبر خدا؟ هرگز این موضوع عملی نخواهد شد. سپس عایشه که بر استری سوار بود آمد و گفت: مرا با شما چه کار؟ شما در نظر دارید شخصی را وارد خانه من کنید که او را دوست ندارم؟

ابن عباس به مروان گفت: ما قصد نداریم که امام حسن را دفن کنیم زیرا امام حسن به احترام قبر رسول خدا آگاه تر از آن است که به آن هجوم ببرد، چنان که دیگران هجوم بردند و بدون اجازه پیامبر وارد خانه اش شدند. باز گرد، ما امام حسن را طبق وصیتی که کرده در بقیع دفن خواهیم کرد. سپس ابن عباس متوجه عایشه شد و به وی گفت: وا مصیبتاه! یک روز بر استر و یک روز بر شتر سوار می شوی. - بنا به روایتی گفت: - یک روز بر شتر و یک روز بر استر سوار می شوی، و اگر زنده بمانی بر فیل هم سوار خواهی شد. ابن حجاج بغدادی که شاعر بود این سخنان ابن عباس را بدین شرح به نظم درآورد و گفت:

ص: 154

«22»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ بِلَالٍ عَنْ مُزَاحِمِ بْنِ عَبْدِ الْوَارِثِ بْنِ عَبَّادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا الْغَلَابِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ بَکَّارٍ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْهِلَالِیِّ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ الْغَلَابِیُّ وَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْوَاسِطِیُّ عَنْ عُمَرَ بْنِ یُونُسَ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ وَ حَدَّثَنَا عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ الْفَضْلِ الطَّائِیُّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَلَّامٍ الْکُوفِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَاسِطِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَالِحٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّلْتِ قَالا حَدَّثَنَا عُمَرُ بْنُ یُونُسَ الْیَمَامِیُّ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: دَخَلَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام عَلَی أَخِیهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فِی مَرَضِهِ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ فَقَالَ لَهُ کَیْفَ تَجِدُکَ یَا أَخِی قَالَ أَجِدُنِی فِی أَوَّلِ یَوْمٍ مِنْ أَیَّامِ الْآخِرَةِ وَ آخِرِ یَوْمٍ مِنْ أَیَّامِ الدُّنْیَا وَ اعْلَمْ أَنِّی لَا أَسْبِقُ أَجَلِی وَ إِنِّی وَارِدٌ عَلَی أَبِی وَ جَدِّیعلیهما السلام عَلَی کُرْهٍ مِنِّی لِفِرَاقِکَ وَ فِرَاقِ إِخْوَتِکَ وَ فِرَاقِ الْأَحِبَّةِ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِنْ مَقَالَتِی هَذِهِ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ بَلْ عَلَی مَحَبَّةٍ مِنِّی لِلِقَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ أُمِّی فَاطِمَةَ وَ حَمْزَةَ وَ جَعْفَرٍ وَ فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَفٌ مِنْ کُلِّ هَالِکٍ وَ عَزَاءٌ مِنْ کُلِّ مُصِیبَةٍ وَ دَرَکٌ مِنْ کُلِّ مَا فَاتَ رَأَیْتُ یَا أَخِی کَبِدِی فِی الطَّشْتِ وَ لَقَدْ عَرَفْتُ مَنْ دَهَا بِی وَ مِنْ أَیْنَ أُتِیتُ فَمَا أَنْتَ صَانِعٌ بِهِ یَا أَخِی فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام أَقْتُلُهُ وَ اللَّهِ قَالَ فَلَا أُخْبِرُکَ بِهِ أَبَداً حَتَّی نَلْقَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ لَکِنِ اکْتُبْ یَا أَخِی هَذَا مَا أَوْصَی بِهِ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ إِلَی أَخِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ أَوْصَی أَنَّهُ یَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّهُ یَعْبُدُهُ حَقَّ عِبَادَتِهِ لَا شَرِیکَ لَهُ فِی الْمُلْکِ وَ لَا وَلِیَّ لَهُ مِنَ الذُّلِّ وَ أَنَّهُ خَلَقَ کُلَّ شَیْ ءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیراً وَ أَنَّهُ أَوْلَی مَنْ عُبِدَ وَ أَحَقُّ مَنْ حُمِدَ مَنْ أَطَاعَهُ رَشَدَ وَ مَنْ عَصَاهُ غَوَی وَ مَنْ تَابَ إِلَیْهِ اهْتَدَی فَإِنِّی أُوصِیکَ یَا حُسَیْنُ بِمَنْ خَلَّفْتُ مِنْ أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ أَهْلِ بَیْتِکَ أَنْ تَصْفَحَ عَنْ

ص: 151

ای دختر ابو بکر! این طور نبوده و تو نیز این طور نیستی (که گمان می کنی) تو یک نهم از یک هشتم اموال پیغمبر خدا را به ارث می بری(1)،

در صورتی که می خواهی مالک تمامی آن شوی. شتر سوار شدی، استر سوار هم شدی و اگر زنده بمانی فیل سوار نیز خواهی شد!.

توضیح

قول ابن عباس که به عایشه گفت: تو یک نهم از اموال پیغمبر خدا را به ارث می بری، در مناظره حسن بن فضال کوفی با ابو حنیفه نیز رخ داد. زیرا حسن بن فضال به ابو حنیفه گفت: این آیه که خدا می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذین آمَنُوا لا تَدخُلُوا بُیُوت النَّبی» الی آخر منسوخ شده یا نه؟ ابو حنیفه گفت: نه، این آیه منسوخ نشده است. ابن فضال به ابو حنیفه گفت: به عقیده تو بعد از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله کدام یک از ابو بکر و عمر و علی بن ابی طالب بهتر بودند؟ ابو حنیفه گفت: آیا نمی دانی که ابو بکر و عمر در جوار پیامبر اسلام دفن شده اند؟ چه دلیلی برای افضلیت ابو بکر و عمر بهتر از این می خواهی؟ ابن فضال به وی گفت: پس ابو بکر و عمر در حق پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و آله ظلم کرده اند، زیرا وصیت نموده اند ایشان را در مکانی دفن کنند که حقی در آن نداشتند. و اگر مکان آن قبر برای ابو بکر و عمر بوده و آن را به رسول خدا بخشیده باشند، جداً که عمل بدی انجام داده اند، زیرا بذل و بخشش خود را پس گرفته و عهدشکنی نموده اند. در صورتی که تو اقرار کردی و گفتی: آیه «لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِ» الی آخر منسوخ نشده است.

ابو حنیفه اندکی سر بزیر شد آنگاه گفت: آن مکان مال پیامبر و ابو بکر و عمر نبود، ولی ابو بکر و عمر از حق عایشه و حفصه استفاده کرده و این حق را پیدا کردند که در آن مکان دفن شوند. ابن فضال به او گفت: تو قبول داری وقتی پیامبر اسلام از دنیا رفت، تعداد 9 زن داشت؟ و یک هشتم از اموال آن حضرت به این 9 زن به عنوان ارث می رسید، زیرا فاطمه اطهر زنده بود (و شخص متوفی اگر اولاد داشته باشد یک هشتم از اموالش به عنوان ارث به زنانش می رسد) بنابراین، هر یک از زنان پیامبر خدا یک نهم از آن یک هشتم ارث می برند. وقتی آن یک نهم را بررسی کنیم می بینیم که به هر یک از ایشان یک وجب از آن حجره مطهر می رسد، زیرا مساحت آن حجره مقدس فلان و فلان است. پس چگونه عمر و ابو بکر بیشتر از حق خود را تصاحب نمودند.

گذشته از این، چگونه عایشه و حفصه از پیغمبر اسلام ارث می برند در صورتی که فاطمه دختر آن بزرگوار از ارث ممنوع شد؟ این موضوع از جهاتی تناقض دارد؟

ابو حنیفه گفت: این شخص را از من دور کنید، زیرا رافضی خبیثی است.

توضیح

«حشایا»: فرش و کنایه از همسران است.

روایت25.

ارشاد: از جمله اخباری که درباره شهید شدن امام حسن علیه السّلام وارد شده این است که مغیره می گوید: معاویه برای جعده بنت اشعث پیغام داد که من تو را به عقد پسرم یزید درمی آورم، به شرط اینکه امام حسن را مسموم کنی،

ص: 155


1- 1. زیرا اگر شخص متوفی اولاد داشته باشد، یک هشتم اموال او به زوجه دائمی او می رسد. چون حضرت زهراء بعد از پیغمبر خدا زنده بود، پس یک هشتم از اموال آن حضرت به زنانش میرسید و چون پیامبر اکرم دارای 9 زن بود، پس یک نهم از ما ترک آن حضرت به عایشه می رسید.

مُسِیئِهِمْ وَ تَقْبَلَ مِنْ مُحْسِنِهِمْ وَ تَکُونَ لَهُمْ خَلَفاً وَ وَالِداً وَ إِنْ تَدْفِنِّی مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنِّی أَحَقُّ بِهِ وَ بِبَیْتِهِ مِمَّنْ أُدْخِلَ بَیْتَهُ بِغَیْرِ إِذْنِهِ وَ لَا کِتَابَ جَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِهِ قَالَ اللَّهُ فِیمَا أَنْزَلَهُ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فِی کِتَابِهِ- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ (1) فَوَ اللَّهِ مَا أَذِنَ لَهُمْ فِی الدُّخُولِ عَلَیْهِ فِی حَیَاتِهِ بِغَیْرِ إِذْنِهِ وَ لَا جَاءَهُمُ الْإِذْنُ فِی ذَلِکَ مِنْ بَعْدِ وَفَاتِهِ وَ نَحْنُ مَأْذُونٌ لَنَا فِی التَّصَرُّفِ فِیمَا وَرِثْنَاهُ مِنْ بَعْدِهِ فَإِنْ أَبَتْ عَلَیْکَ الِامْرَأَةُ فَأَنْشُدُکَ اللَّهَ بِالْقَرَابَةِ الَّتِی قَرُبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْکَ وَ الرَّحِمِ الْمَاسَّةِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تُهَرِیقَ فِیَّ مِحْجَمَةً مِنْ دَمٍ حَتَّی نَلْقَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَنَخْتَصِمَ إِلَیْهِ وَ نُخْبِرَهُ بِمَا کَانَ مِنَ النَّاسِ إِلَیْنَا بَعْدَهُ ثُمَّ قُبِضَ علیه السلام قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَدَعَانِی الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرٍ وَ عَلِیَّ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ فَقَالَ اغْسِلُوا ابْنَ عَمِّکُمْ فَغَسَّلْنَاهُ وَ حَنَّطْنَاهُ وَ أَلْبَسْنَاهُ أَکْفَانَهُ ثُمَّ خَرَجْنَا بِهِ حَتَّی صَلَّیْنَا عَلَیْهِ فِی الْمَسْجِدِ وَ إِنَّ الْحُسَیْنَ أَمَرَ أَنْ یُفْتَحَ الْبَیْتُ فَحَالَ دُونَ ذَلِکَ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ وَ آلُ أَبِی سُفْیَانَ وَ مَنْ حَضَرَ هُنَاکَ مِنْ وُلْدِ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَ قَالُوا یُدْفَنُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ الشَّهِیدُ الْقَتِیلُ ظُلْماً بِالْبَقِیعِ بِشَرِّ مَکَانٍ وَ یُدْفَنُ الْحَسَنُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ- لَا یَکُونُ ذَلِکَ أَبَداً حَتَّی تُکْسَرَ السُّیُوفُ بَیْنَنَا وَ تَنْقَصِفَ الرِّمَاحُ وَ یَنْفَدَ النَّبْلُ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام أَمَا وَ اللَّهِ الَّذِی حَرَّمَ مَکَّةَ- لَلْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ وَ ابْنُ فَاطِمَةَ أَحَقُّ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بِبَیْتِهِ مِمَّنْ أُدْخِلَ بَیْتَهُ بِغَیْرِ إِذْنِهِ وَ هُوَ وَ اللَّهِ أَحَقُّ بِهِ مِنْ حَمَّالِ الْخَطَایَا مُسَیِّرِ أَبِی ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ الْفَاعِلِ بِعَمَّارٍ مَا فَعَلَ وَ بِعَبْدِ اللَّهِ مَا صَنَعَ الْحَامِی الْحِمَی الْمُؤْوِی لِطَرِیدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَکِنَّکُمْ صِرْتُمْ بَعْدَهُ الْأُمَرَاءَ وَ تَابَعَکُمْ عَلَی ذَلِکَ الْأَعْدَاءُ وَ أَبْنَاءُ الْأَعْدَاءِ قَالَ فَحَمَلْنَاهُ فَأَتَیْنَا بِهِ قَبْرَ أُمِّهِ فَاطِمَةَ علیها السلام فَدَفَنَّاهُ إِلَی جَنْبِهَا رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَرْضَاهُ

ص: 152


1- 1. الأحزاب: 53.

آنگاه مبلغ صد هزار درهم برای وی فرستاد. هنگامی که جعده امام حسن را مسموم و شهید نمود معاویه آن مبلغ را برای جعده فرستاد، ولی او را به عقد یزید درنیاورد، فقط مردی از آل طلحه را برای جعده تعیین نمود و او جعده را حامله کرد. پس از آن، هر گاه بین آنان و گروه های قریش گفتگویی واقع می شد، قریش ایشان را ملامت می کردند و می گفتند: ای پسران مسموم کننده شوهران.

- از عمر بن اسحاق روایت شده: من به همراه امام حسن و امام حسین علیهما السّلام در خانه بودم. امام حسن برای قضای حاجت رفت، وقتی بازگشت فرمود: من چند بار مسموم شده ام، ولی هیچ کدام نظیر این بار نبود، این مرتبه یک قطعه از کبد خود را خارج نمودم و با چوبی که در دست داشتم آن را زیر و رو کردم .

امام حسین علیه السّلام فرمود: چه کسی این زهر را به خورد تو داده؟ امام حسن فرمود: چه قصدی داری؟ اگر فلانی باشد و تو قصد کشتن وی را داشته باشی خدا او را شدیدتر عذاب خواهد کرد و اگر او نباشد من دوست ندارم شخص بی گناهی به وسیله من تحت تعقیب قرار بگیرد.

از زیاد مخارقی روایت شده که گفت: هنگامی که اجل امام حسن فرا رسید، امام حسین را خواست و به وی فرمود: هنگام مفارقت من از تو فرا رسیده است، من به خدای خود ملحق خواهم شد، من مسموم شدم و جگرم را در میان طشت ریختم، من می دانم چه کسی مرا مسموم نمود و از کجا دچار این مصیبت شدم، من نزد خدا با او مخاصمه خواهم کرد. تو را به آن حقی که به گردنت دارم قسم می دهم: مبادا در این باره سخنی بگویی، در انتظار باش که خدای سبحان با من چه خواهد کرد.

هنگامی که از دنیا رفتم چشمانم را ببند، غسلم بده، کفنم کن، مرا داخل تابوت بگذار و نزد قبر جدم رسول خدا ببر تا با آن حضرت تجدید پیمان کنم، سپس جنازه ام را نزد قبر جده ام فاطمه (بنت اسد) بازگردان و در آنجا به خاک بسپار. ای پسر مادرم! این گروه گمان می کنند شما می خواهید پیکر مرا نزد قبر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله دفن کنید، پس داد و فریاد می کنند و مانع شما می شوند. تو را به خدا قسم می دهم که مبادا برای من به قدر خون حجامتی ریخته شود. سپس راجع به اهل و اولاد و ما ترک خویش و آنچه را که حضرت علی علیه السّلام در هنگام شهادت به امام حسن وصیت کرده بود، به امام حسین توصیه و سفارش نمود. سپس شیعیان خود را به جانشینی که بعد از خود تعیین کرده بود راهنمایی کرده و او را معرفی نمود.

وقتی امام حسن علیه السّلام شهید شد، امام حسین او را غسل داد و کفن کرد و داخل تابوت نهاد، مروان و گروهی از بنی امیه که با او بودند، در این موضوع تردید نداشتند که آن ها می خواهند بدن امام حسن را نزد قبر پیامبر خدا دفن نمایند. لذا جمع شده و مسلح شدند. هنگامی که امام حسین جنازه امام حسن را نزد قبر رسول خدا برد تا تجدید پیمان کند،

ص: 156

قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ کُنْتُ أَوَّلَ مَنِ انْصَرَفَ فَسَمِعْتُ اللَّغَطَ(1)

وَ خِفْتُ أَنْ یُعَجِّلَ الْحُسَیْنُ عَلَی مَنْ قَدْ أَقْبَلَ وَ رَأَیْتُ شَخْصاً عَلِمْتُ الشَّرَّ فِیهِ فَأَقْبَلْتُ مُبَادِراً فَإِذَا أَنَا بِعَائِشَةَ فِی أَرْبَعِینَ رَاکِباً عَلَی بَغْلٍ مُرَحَّلٍ تُقَدِّمُهُمْ وَ تَأْمُرُهُمْ بِالْقِتَالِ فَلَمَّا رَأَتْنِی قَالَتْ إِلَیَّ إِلَیَّ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ لَقَدِ اجْتَرَأْتُمْ عَلَیَّ فِی الدُّنْیَا تُؤْذُونَنِی مَرَّةً بَعْدَ أُخْرَی تُرِیدُونَ أَنْ تُدْخِلُوا بَیْتِی مَنْ لَا أَهْوَی وَ لَا أُحِبُّ فَقُلْتُ وَا سَوْأَتَاهْ یَوْمٌ عَلَی بَغْلٍ وَ یَوْمٌ عَلَی جَمَلٍ تُرِیدِینَ أَنْ تُطْفِئِی نُورَ اللَّهِ وَ تُقَاتِلِی أَوْلِیَاءَ اللَّهِ وَ تَحُولِی بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ بَیْنَ حَبِیبِهِ أَنْ یُدْفَنَ مَعَهُ ارْجِعِی فَقَدْ کَفَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْمَئُونَةَ وَ دُفِنَ الْحَسَنُ علیه السلام إِلَی جَنْبِ أُمِّهِ فَلَمْ یَزْدَدْ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی إِلَّا قُرْباً وَ مَا ازْدَدْتُمْ مِنْهُ وَ اللَّهِ إِلَّا بُعْداً یَا سَوْأَتَاهْ انْصَرِفِی فَقَدْ رَأَیْتِ مَا سَرَّکِ قَالَ فَقَطَبَتْ فِی وَجْهِی وَ نَادَتْ بِأَعْلَی صَوْتِهَا أَ وَ مَا نَسِیتُمُ الْجَمَلَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ إِنَّکُمْ لَذَوُو أَحْقَادٍ فَقُلْتُ أَمَ وَ اللَّهِ مَا نَسِیَتْهُ أَهْلُ السَّمَاءِ فَکَیْفَ تَنْسَاهُ أَهْلُ الْأَرْضِ فَانْصَرَفَتْ وَ هِیَ تَقُولُ:

فَأَلْقَتْ عَصَاهَا وَ اسْتَقَرَّتْ بِهَا النَّوَی*** کَمَا قَرَّ عَیْناً بِالْإِیَابِ الْمُسَافِرُ(2)

بیان

الرحل للبعیر کالسرج للفرس و لعل المراد بالمرحل هنا المسرج و یحتمل أن یکون من الرحالة ککتابة و هی السرج و النوی الوجه الذی ینویه المسافر من قرب أو بعد و یقال استقرّت نواهم أی أقاموا.

«23»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: أَنَّ الْحَسَنَ علیه السلام قَالَ لِأَهْلِ بَیْتِهِ إِنِّی أَمُوتُ بِالسَّمِّ کَمَا مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله قَالُوا وَ مَنْ یَفْعَلُ ذَلِکَ قَالَ امْرَأَتِی جَعْدَةُ بِنْتُ الْأَشْعَثِ بْنِ قَیْسٍ فَإِنَّ مُعَاوِیَةَ یَدُسُّ إِلَیْهَا وَ یَأْمُرُهَا بِذَلِکَ قَالُوا أَخْرِجْهَا مِنْ مَنْزِلِکَ وَ بَاعِدْهَا مِنْ نَفْسِکَ قَالَ کَیْفَ أُخْرِجُهَا وَ لَمْ تَفْعَلْ بَعْدُ شَیْئاً

ص: 153


1- 1. اللغط: الصوت و الجلبة، و قیل: أصوات مبهمة لا تفهم، و قیل: الکلام الذی لا یبین، و فی بعض النسخ« اللفظ» و هو تصحیف.
2- 2. ذکر الآمدی أن البیت لمعقر بن حمار البارقی، و قوله« ألقت عصاها» أی اقام و ترک الاسفار، و هو مثل. راجع الصحاح ص 2428.

آنان همگی به سوی بنی هاشم شتافتند و عایشه هم در حالی که بر استری سوار بود به آنان ملحق شد و گفت: مرا با شما چه کار، می خواهید کسی را که من دوست ندارم وارد خانه ام کنید؟ مروان بن حکم می گفت: چه بسا جنگیدنی که از آسایش بهتر است. آیا جا دارد که عثمان در دورترین نقطه مدینه دفن شود و حسن در جوار پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دفن گردد؟ چنین عملی هرگز انجام نخواهد شد. من اکنون شمشیر حمایل می کنم. خلاصه کار به جایی رسید که نزدیک بود فتنه ای بین بنی هاشم و بنی امیه اتفاق بیفتد.

ابن عباس به سوی مروان رفت و به وی گفت: ای مروان! از هر راهی که آمده ای بازگرد، ما تصمیم نداریم پیکر امام حسن علیه السّلام را در کنار رسول خدا دفن کنیم، قصد ما این است که آن حضرت با جدش تجدید پیمان کند و بدن مبارکش را نزد جده اش فاطمه ببریم و او را طبق وصیتی که کرده به خاک بسپاریم. اگر امام حسن وصیت کرده بود او را نزد رسول خدا دفن کنیم، می دیدی که کوچک تر از آن بودی که مانع شوی. ولی امام حسن نسبت به خدا و رسول و احترام قبر پیامبر آگاه تر از این بود که بی اجازه داخل شود، همچنان که دیگران بی اجازه داخل خانه آن حضرت شدند.

آنگاه ابن عباس رو به سوی عایشه شد و گفت: وا مصیبتاه! یک روز استر سوار و یک روز شتر سوار می شوی؟ می خواهی نور خدا را خاموش کرده و با دوستان خدا بجنگی! بازگرد، از موضوعی که نگرانش بودی آسوده خاطر باش، زیرا به آنچه که می خواستی رسیدی. خداوند اهل بیت را ولو پس از مدتی یاری خواهد کرد.

امام حسین علیه السّلام فرمود: به خدا قسم اگر امام حسن علیه السّلام به من دستور حفظ خون ها را نداده بود و دستور نداده بود که مبادا حتی به قدر یک خون حجامت خونریزی شود، می دیدید شمشیرهای خدایی چگونه به کار می رفتند. شمایید که عهد بین ما و خود را شکستید و شرط هایی را که ما با شما گذاشتیم باطل کردید. سپس پیکر امام علیه السّلام را بردند و در بقیع نزد جده اش فاطمه بنت اسد به خاک سپردند .

مناقب: پیکر امام حسن را به نحوی تیر باران نمودند که تعداد هفتاد تیر از بدن مبارکش خارج کردند. ابن عباس پس از کمی سخن گفتن به عایشه گفت: شتر سوار شدی، استر سوار شدی و اگر زنده بمانی فیل هم سوار خواهی شد(1).

روایت26.

ارشاد: هنگامی که صلح و سازش بین امام حسن و معاویه برقرار شد، امام حسن به سوی مدینه رفت. در مدینه غیظ و غضب خود را فرو می برد، از خانه خود خارج نمی شد و همچنان در انتظار امر پروردگار خویش بود تا اینکه مدت ده سال از خلافت معاویه گذشت. معاویه تصمیم گرفت برای پسرش یزید بیعت بگیرد. معاویه جعده دختر اشعث بن قیس را که زوجه امام حسن بود تحریک نمود که اگر امام حسن را مسموم کند او را به عقد یزید درآورد. لذا مبلغ صد هزار درهم برای جعده فرستاد. جعده امام حسن را مسموم کرد

ص: 157


1- 1. ارشاد: 174-176، مناقب آل ابی طالب 4 : 29 و42-44

وَ لَوْ أَخْرَجْتُهَا مَا قَتَلَنِی غَیْرُهَا وَ کَانَ لَهَا عُذْرٌ عِنْدَ النَّاسِ.

فَمَا ذَهَبَتِ الْأَیَّامُ حَتَّی بَعَثَ إِلَیْهَا مُعَاوِیَةُ مَالًا جَسِیماً وَ جَعَلَ یُمَنِّیهَا بِأَنْ یُعْطِیَهَا مِائَةَ أَلْفِ دِرْهَمٍ أَیْضاً وَ یُزَوِّجَهَا مِنْ یَزِیدَ وَ حَمَلَ إِلَیْهَا شَرْبَةَ سَمٍّ لِتَسْقِیَهَا الْحَسَنَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَانْصَرَفَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ هُوَ صَائِمٌ فَأَخْرَجَتْ وَقْتَ الْإِفْطَارِ وَ کَانَ یَوْماً حَارّاً شَرْبَةَ لَبَنٍ وَ قَدْ أَلْقَتْ فِیهَا ذَلِکَ السَّمَّ فَشَرِبَهَا وَ قَالَ عَدُوَّةَ اللَّهِ قَتَلْتِینِی قَتَلَکِ اللَّهُ وَ اللَّهِ لَا تُصِیبِینَ مِنِّی خَلَفاً وَ لَقَدْ غَرَّکِ وَ سَخِرَ مِنْکِ وَ اللَّهُ یُخْزِیکِ وَ یُخْزِیهِ.

فَمَکَثَ علیه السلام یَوْمَانِ ثُمَّ مَضَی فَغَدَرَ بِهَا مُعَاوِیَةُ وَ لَمْ یَفِ لَهَا بِمَا عَاهَدَ عَلَیْهِ.

«24»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ أَنَّ الصَّادِقَ علیه السلام قَالَ: لَمَّا حَضَرَتِ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام الْوَفَاةُ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً وَ قَالَ إِنِّی أَقْدَمُ عَلَی أَمْرٍ عَظِیمٍ وَ هَوْلٍ لَمْ أَقْدَمْ عَلَی مِثْلِهِ قَطُّ ثُمَّ أَوْصَی أَنْ یَدْفِنُوهُ بِالْبَقِیعِ فَقَالَ یَا أَخِی احْمِلْنِی عَلَی سَرِیرِی إِلَی قَبْرِ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأُجَدِّدَ بِهِ عَهْدِی ثُمَّ رُدَّنِی إِلَی قَبْرِ جَدَّتِی فَاطِمَةَ بِنْتِ أَسَدٍ فَادْفِنِّی فَسَتَعْلَمُ یَا ابْنَ أُمِّ أَنَّ الْقَوْمَ یَظُنُّونَ أَنَّکُمْ تُرِیدُونَ دَفْنِی عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ فَیَجْلِبُونَ فِی مَنْعِکُمْ وَ بِاللَّهِ أُقْسِمُ عَلَیْکَ أَنْ تُهْرِقَ فِی أَمْرِی مِحْجَمَةَ دَمٍ.

فَلَمَّا غَسَّلَهُ وَ کَفَّنَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ حَمَلَهُ عَلَی سَرِیرِهِ وَ تَوَجَّهَ إِلَی قَبْرِ جَدِّهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِیُجَدِّدَ بِهِ عَهْداً أَتَی مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ وَ مَنْ مَعَهُ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ فَقَالَ أَ یُدْفَنُ عُثْمَانُ فِی أَقْصَی الْمَدِینَةِ وَ یُدْفَنُ الْحَسَنُ مَعَ النَّبِیِّ- لَا یَکُونُ ذَلِکَ أَبَداً وَ لَحِقَتْ عَائِشَةُ عَلَی بَغْلٍ وَ هِیَ تَقُولُ مَا لِی وَ لَکُمْ تُرِیدُونَ أَنْ تُدْخِلُوا بَیْتِی مَنْ لَا أُحِبُّ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ لِمَرْوَانَ بْنِ الْحَکَمِ- لَا نُرِیدُ دَفْنَ صَاحِبِنَا فَإِنَّهُ کَانَ أَعْلَمَ بِحُرْمَةِ- قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ مِنْ أَنْ یَطْرُقَ عَلَیْهِ هَجْماً کَمَا طَرَقَ ذَلِکَ غَیْرُهُ وَ دَخَلَ بَیْتَهُ بِغَیْرِ إِذْنِهِ انْصَرِفْ فَنَحْنُ نَدْفِنُهُ بِالْبَقِیعِ کَمَا وَصَّی ثُمَّ قَالَ لِعَائِشَةَ وَا سَوْأَتَاهْ یَوْماً عَلَی بَغْلٍ وَ یَوْماً عَلَی جَمَلٍ وَ فِی رِوَایَةٍ یَوْماً تَجَمَّلْتِ وَ یَوْماً تَبَغَّلْتِ وَ إِنْ عِشْتِ تَفَیَّلْتِ فَأَخَذَهُ ابْنُ الْحَجَّاجِ الشَّاعِرُ الْبَغْدَادِیُّ فَقَالَ:

ص: 154

و آن بزرگوار مدت چهل روز مریض بود تا اینکه در ماه رمضان سال پنجاه هجری در سن 48 سالگی شهید شد، خلافت وی مدت ده سال طول کشید. برادرش امام حسین که وصی آن حضرت بود متصدی غسل و کفن آن بزرگوار شد و پیکر مبارکش را در بقیع نزد جده اش فاطمه بنت اسد به خاک سپرد(1).

روایت27.

قوت القلوب: امام حسن علیه السّلام تعداد 250 زن گرفت و گفته شده تعداد 300 زن. و علی بن ابی طالب علیه السّلام از این کار جلوگیری می کرد و در سخنرانی های خود می گفت: چون حسن زنان خود را طلاق می دهد لذا به وی زن ندهید.(2)

ابو عبد اللّه در کتاب رامش افزای می نگارد: تمام آن زنان به دنبال جنازه آن حضرت با پای برهنه خارج شدند(3) .

روایت28.

مناقب: امام حسن علیه السّلام دو مرتبه مسموم شد و این مرتبه سوم بود. گفته شده به وسیله براده طلا مسموم شده بود.

روضة الواعظین: امام حسن فرمود: من چند بار مسموم شده ام، ولی هیچ کدام نظیر این مرتبه نبوده است. زیرا جگرم قطعه قطعه خارج شده و من با چوب آن را زیر و رو کردم.

مخارقی می گوید: امام حسن علیه السّلام به حسین فرمود: ای برادر! من از تو جدا می شوم و به پروردگار خود ملحق می شوم. من مسموم شدم و جگر خود را در میان طشت فرو ریخته ام، من می دانم چه کسی مرا مسموم نموده است و از کجا دچار این بلا شده ام. من نزد خداوند عزّ و جلّ با وی مخاصمه خواهم کرد. امام حسین علیه السّلام فرمود: چه کسی این زهر را به خورد تو داده؟ امام حسن فرمود: چه قصدی داری؟ اگر فلانی باشد و تو قصد کشتن وی را داشته باشی، خدا او را شدیدتر عذاب خواهد کرد و اگر او نباشد

ص: 158


1- 2. ارشاد: 174
2- . توضیحی در باره مضمون این روایت از مصحح متن عربی بحار الانوار جناب آقای محمد باقر بهبودی در پاورقی صفحه 209 همین جلد آمده است. (مترجم)
3- 4 . مناقب آل ابی طالب 4: 30

یَا بِنْتَ أَبِی بَکْرٍ*** لَا کَانَ وَ لَا کُنْتِ

لَکِ التُّسْعُ مِنَ الثُّمْنِ*** وَ بِالْکُلِّ تَمَلَّکْتِ

تَجَمَّلْتِ تَبَغَّلْتِ*** وَ إِنْ عِشْتِ تَفَیَّلْتِ

بیان

قوله لک التسع من الثمن إنما کان فی مناظرة فضال بن الحسن بن فضال الکوفی مع أبی حنیفة فقال له الفضال قول الله تعالی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ (1) منسوخ أو غیر منسوخ قال هذه الآیة غیر منسوخة قال ما تقول فی خیر الناس بعد رسول الله صلی الله علیه و آله أبو بکر و عمر أم علی بن أبی طالب علیه السلام فقال أ ما علمت أنهما ضجیعا رسول الله صلی الله علیه و آله فی قبره فأی حجة ترید فی فضلهما أفضل من هذه فقال له الفضال لقد ظلما إذ أوصیا بدفنهما فی موضع لیس لهما فیه حق و إن کان الموضع لهما فوهباه ل رسول الله صلی الله علیه و آله لقد أساءا إذا رجعا فی هبتهما و نکثا عهدهما و قد أقررت أن قوله تعالی لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ غیر منسوخة.

فأطرق أبو حنیفة ثم قال لم یکن له و لا لهما خاصة و لکنهما نظرا فی حق عائشة و حفصة فاستحقا الدفن فی ذلک الموضع لحقوق ابنتیهما فقال له فضال أنت تعلم أن النبی صلی الله علیه و آله مات عن تسع حشایا و کان لهن الثمن لمکان ولده فاطمة فإذا لکل واحدة منهن تسع الثمن ثم نظرنا فی تسع الثمن فإذا هو شبر و الحجرة کذا و کذا طولا و عرضا فکیف یستحق الرجلان أکثر من ذلک.

و بعد فما بال عائشة و حفصة یرثان رسول الله و فاطمة بنته منعت المیراث فالمناقضة فی ذلک ظاهرة من وجوه کثیرة.

فقال أبو حنیفة نحّوه عنّی فإنه و الله رافضیّ خبیث.

توضیح

الحشایا الفرش کنّی بها عن الزوجات.

«25»

شا، [الإرشاد] مِنَ الْأَخْبَارِ الَّتِی جَاءَتْ بِسَبَبِ وَفَاةِ الْحَسَنِ علیه السلام مَا رَوَاهُ عِیسَی بْنُ مِهْرَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّبَّاحِ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ مُغِیرَةَ قَالَ: أَرْسَلَ مُعَاوِیَةُ إِلَی جَعْدَةَ بِنْتِ الْأَشْعَثِ أَنِّی مُزَوِّجُکِ ابْنِی یَزِیدَ عَلَی أَنْ تَسُمِّی الْحَسَنَ وَ بَعَثَ

ص: 155


1- 1. الأحزاب: 53.

من دوست ندارم شخص بی گناهی به وسیله من تحت تعقیب قرار بگیرد.

تو را به آن حقی که به گردنت دارم قسم می دهم: مبادا در این باره سخنی بگویی، در انتظار باش که خدای سبحان با من چه خواهد کرد. من تو را به خدا قسم می دهم که مبادا به خاطر دفن من به قدر یک خون حجامت خونریزی کنی.

زمخشری در کتاب ربیع الابرار و ابن عبد ربه در کتاب عقد الفرید می نویسد: هنگامی که خبر شهادت امام حسن علیه السّلام به معاویه رسید سجده شکری به جا آورد و تکبیر گفت: آن افرادی که در اطرافش بودند با او سجده شکر به جا آوردند و تکبیر گفتند. وقتی ابن عباس نزد معاویه آمد، معاویه به وی گفت: آیا امام حسن مرد؟ گفت: آری، رحمت خدا بر او باد. من شنیده ام سجده شکر به جا آورده ای و تکبیر گفته ای. آیا نه چنین است که بدن او را در قبر تو نخواهند گذاشت و فرا رسیدن مرگ او موجب طول عمر تو نخواهد شد.

معاویه گفت: گمان می کنم که حسن فرزندان صغیری به جا نهاده و مخارج زندگی برای آنان تأمین نکرده است. ابن عباس گفت: آن که وکیل و سرپرست ایشان است کسی غیر از توست. و به روایتی گفت: ما هم کوچک بودیم و اکنون بزرگ شده ایم. معاویه گفت: پس تو بزرگ این گروه هستی. گفت: مگر نه اینکه امام حسین علیه السّلام باقی مانده است.

فضل بن عباس می گوید:

امروز پسر هند جگر خوار در امان است. هنگامی که امام حسن شهید شد ابراز نخوت و خود پسندی کرد.

رحمت خدای به روان پاک امام حسن باد که مدتی طولانی پسر هند را محزون و با نشاط می کرد.

امروز که بعد از فوت امام حسن است، معاویه آزاد و راحت است، زیرا آن بزرگوار دچار حوادث روزگار شد.

ای پسر هند! از امروز به بعد بخور و بچر و در امان باش! ولی شکی نیست که چاق شدن، گوره خر را سقط خواهد کرد.1

توضیح

«أشجاه»: او را غمگین کرد. «الأرن» یعنی نشاط، گفته می شود أرن بر وزن فرح و مناسب تر آن است که فتحه بگیرد، اگر به نون تشدید بدهیم از رنین می آید به معنای فریاد ولی این که فاعل آن ابن هند باشد بعید است. «العیر»، الاغ وحشی و نیز اهلی است. گفته می شود «قمص الفرس» و دیگر حیوانات. یقمُص و یقمِص به معنای آن است که دو دستش را با هم بالا ببرد و با هم پایین بیاورد و با دو پایش بر زمین زند، قمص یعنی را آن پرتاب کرد، نتیجه آن است که چاقی آفت الاغ است چرا که او را به زمین زده و می کشد.

ص: 159

إِلَیْهَا مِائَةَ أَلْفِ دِرْهَمٍ فَفَعَلَتْ وَ سَمَّتِ الْحَسَنَ فَسَوَّغَهَا الْمَالَ وَ لَمْ یُزَوِّجْهَا مِنْ یَزِیدَ فَخَلَفَ عَلَیْهَا رَجُلٌ مِنْ آلِ طَلْحَةَ فَأَوْلَدَهَا وَ کَانَ إِذَا وَقَعَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ بُطُونِ قُرَیْشٍ کَلَامٌ عَیَّرُوهُمْ وَ قَالُوا یَا بَنِی مُسِمَّةِ الْأَزْوَاجِ.

وَ رَوَی عِیسَی بْنُ مِهْرَانَ قَالَ حَدَّثَنِی عُثْمَانُ بْنُ عُمَرَ قَالَ حَدَّثَنَا ابْنُ عَوْنٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ إِسْحَاقَ قَالَ: کُنْتُ مَعَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فِی الدَّارِ فَدَخَلَ الْحَسَنُ علیه السلام الْمَخْرَجَ ثُمَّ خَرَجَ فَقَالَ لَقَدْ سُقِیتُ السَّمَّ مِرَاراً مَا سُقِیتُهُ مِثْلَ هَذِهِ الْمَرَّةِ لَقَدْ لَفَظْتُ قِطْعَةً مِنْ کَبِدِی فَجَعَلْتُ أَقْلِبُهَا بِعُودٍ مَعِی.

فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ مَنْ سَقَاکَهُ قَالَ وَ مَا تُرِیدُ مِنْهُ أَ تُرِیدُ قَتْلَهُ إِنْ یَکُنْ هُوَ هُوَ فَاللَّهُ أَشَدُّ نَقِمَةً مِنْکَ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ هُوَ فَمَا أُحِبُّ أَنْ یُؤْخَذَ بِی بَرِی ءٌ.

وَ رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ زِیَادٍ الْمُخَارِقِیِّ قَالَ: لَمَّا حَضَرَتِ الْحَسَنَ علیه السلام الْوَفَاةُ اسْتَدْعَی الْحُسَیْنَ علیه السلام وَ قَالَ یَا أَخِی إِنِّی مُفَارِقُکَ وَ لَاحِقٌ بِرَبِّی وَ قَدْ سُقِیتُ السَّمَّ وَ رَمَیْتُ بِکَبِدِی فِی الطَّسْتِ وَ إِنِّی لَعَارِفٌ بِمَنْ سَقَانِی السَّمَّ وَ مِنْ أَیْنَ دُهِیتُ وَ أَنَا أُخَاصِمُهُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَبِحَقِّی عَلَیْکَ أَنْ تَکَلَّمْتَ فِی ذَلِکَ بِشَیْ ءٍ وَ انْتَظِرْ مَا یُحْدِثُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیَّ.

فَإِذَا قَضَیْتُ نَحْبِی فَغَمِّضْنِی وَ غَسِّلْنِی وَ کَفِّنِّی وَ أَدْخِلْنِی عَلَی سَرِیرِی إِلَی قَبْرِ جَدِّی- رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأُجَدِّدَ بِهِ عَهْداً ثُمَّ رُدَّنِی إِلَی قَبْرِ جَدَّتِی فَاطِمَةَ بِنْتِ أَسَدٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا فَادْفِنِّی هُنَاکَ وَ سَتَعْلَمُ یَا ابْنَ أُمِّ أَنَّ الْقَوْمَ یَظُنُّونَ أَنَّکُمْ تُرِیدُونَ دَفْنِی عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیُجْلِبُونَ فِی ذَلِکَ وَ یَمْنَعُونَکُمْ مِنْهُ بِاللَّهِ أُقْسِمُ عَلَیْکَ أَنْ تُهْرِقَ فِی أَمْرِی مِحْجَمَةَ دَمٍ ثُمَّ وَصَّی إِلَیْهِ بِأَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ وَ تَرِکَاتِهِ وَ مَا کَانَ وَصَّی إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حِینَ اسْتَخْلَفَهُ وَ أَهَّلَهُ بِمَقَامِهِ وَ دَلَّ شِیعَتَهُ عَلَی اسْتِخْلَافِهِ وَ نَصَبَهُ لَهُمْ عَلَماً مِنْ بَعْدِهِ فَلَمَّا مَضَی لِسَبِیلِهِ غَسَّلَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ کَفَّنَهُ وَ حَمَلَهُ عَلَی سَرِیرِهِ وَ لَمْ یَشُکَّ مَرْوَانُ وَ مَنْ مَعَهُ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ أَنَّهُمْ سَیَدْفِنُونَهُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَجَمَّعُوا وَ لَبِسُوا السِّلَاحَ فَلَمَّا تَوَجَّهَ بِهِ الْحُسَیْنُ علیه السلام إِلَی قَبْرِ جَدِّهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِیُجَدِّدَ بِهِ عَهْداً

ص: 156

روایت29.

مناقب: هنگامی که امام حسن علیه السّلام به مرگ نزدیک شد، امام حسین به وی فرمود: مایلم از حال تو آگاه باشم ای برادرم؟ امام حسن فرمود: از جدم پیغمبر خدا شنیدم که می فرمود: تا روح در بدن ما اهل بیت باشد، عقل از ما جدا نخواهد شد. دست خود را در دست من بگذار، تا موقعی که ملک الموت را دیدم، دست تو را فشار دهم. هنگامی که امام حسین دست خود را در دست آن حضرت نهاد، بعد از ساعتی دست امام حسین را آهسته فشار داد و امام حسین گوش خود را نزدیک دهان آن حضرت آورد. امام حسن به وی فرمود: ملک الموت به من می گوید: مژده باد تو را! زیرا خدا از تو راضی و جدت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شفیع توست. امام حسین هنگامی که پیکر امام حسن را در میان لحد نهاد این اشعار را خواند:

آیا جا دارد که من روغن به سرم بزنم، یا مجالس من طیب و نیکو باشند؟ در صورتی که سر و صورت تو روی خاک باشد و تو برهنه باشی؟

یا اینکه از آن چیزهای دنیوی که دوست دارم بهره مند شوم، آگاه باش: هر چه که به تو نزدیک شود محبوب است.

من دائم برای تو گریه می کنم، مادامی که کبوتر بخواند و باد صبا و جنوب بوزد.

و مادامی که چشم من قطرات اشک بریزد و مادامی که چوبی در میان درختان حجاز سبز باشد.

گریه من طولانی و اشک من ریزان است. گرچه تو از من دور شدی ولی مزار تو به من نزدیک است.

تو غریبی هستی که اطراف خانه ها او را احاطه نموده اند. بدان هر کسی که زیر خاک باشد غریب است.

بازماندگان بر خلاف متوفی خوشحال نمی شوند. هر جوانمردی از مرگ بهره ای خواهد داشت.

غارت زده آن کسی نیست که اموالش را برده باشند. بلکه غارت زده آن شخصی است که برادرش را به خاک بسپارد.

خویشاوندان تو باید تو را شب در خواب ببینند، کسی که زیر خاک است خویشاوندی ندارد.1

ص: 160

أَقْبَلُوا إِلَیْهِ فِی جَمْعِهِمْ وَ لَحِقَتْهُمْ عَائِشَةُ عَلَی بَغْلٍ وَ هِیَ تَقُولُ مَا لِی وَ لَکُمْ تُرِیدُونَ أَنْ تُدْخِلُوا بَیْتِی مَنْ لَا أُحِبُّ وَ جَعَلَ مَرْوَانُ یَقُولُ یَا رُبَّ هَیْجَا هِیَ خَیْرٌ مِنْ دَعَهْ أَ یُدْفَنُ عُثْمَانُ فِی أَقْصَی الْمَدِینَةِ وَ یُدْفَنُ الْحَسَنُ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَا یَکُونُ ذَلِکَ أَبَداً وَ أَنَا أَحْمِلُ السَّیْفَ وَ کَادَتِ الْفِتْنَةُ أَنْ تَقَعَ بَیْنَ بَنِی هَاشِمٍ وَ بَیْنَ بَنِی أُمَیَّةَ فَبَادَرَ ابْنُ عَبَّاسٍ رَحِمَهُ اللَّهُ إِلَی مَرْوَانَ فَقَالَ لَهُ ارْجِعْ یَا مَرْوَانُ مِنْ حَیْثُ جِئْتَ فَإِنَّا مَا نُرِیدُ دَفْنَ صَاحِبِنَا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَکِنَّا نُرِیدُ أَنْ نُجَدِّدَ بِهِ عَهْداً بِزِیَارَتِهِ ثُمَّ نَرُدَّهُ إِلَی جَدَّتِهِ فَاطِمَةَ فَنَدْفَنَهُ عِنْدَهَا بِوَصِیَّتِهِ بِذَلِکَ وَ لَوْ کَانَ أَوْصَی بِدَفْنِهِ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَعَلِمْتَ أَنَّکَ أَقْصَرُ بَاعاً مِنْ رَدِّنَا عَنْ ذَلِکَ لَکِنَّهُ کَانَ أَعْلَمَ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ بِحُرْمَةِ قَبْرِهِ مِنْ أَنْ یَطْرُقَ عَلَیْهِ هَدْماً کَمَا طَرَقَ ذَلِکَ غَیْرُهُ وَ دَخَلَ بَیْتَهُ بِغَیْرِ إِذْنِهِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی عَائِشَةَ وَ قَالَ لَهَا وَا سَوْأَتَاهْ یَوْماً عَلَی بَغْلٍ وَ یَوْماً عَلَی جَمَلٍ تُرِیدِینَ أَنْ تُطْفِئِی نُورَ اللَّهِ وَ تُقَاتِلِی أَوْلِیَاءَ اللَّهِ ارْجِعِی فَقَدْ کُفِیتِ الَّذِی تَخَافِینَ وَ بَلَغْتِ مَا تُحِبِّینَ وَ اللَّهُ مُنْتَصِرٌ لِأَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ وَ لَوْ بَعْدَ حِینٍ وَ قَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ اللَّهِ لَوْ لَا عَهْدُ الْحَسَنِ إِلَیَّ بِحَقْنِ الدِّمَاءِ وَ أَنْ لَا أُهَرِیقَ فِی أَمْرِهِ مِحْجَمَةَ دَمٍ لَعَلِمْتُمْ کَیْفَ تَأْخُذُ سُیُوفُ اللَّهِ مِنْکُمْ مَأْخَذَهَا وَ قَدْ نَقَضْتُمُ الْعَهْدَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ وَ أَبْطَلْتُمْ مَا اشْتَرَطْنَا عَلَیْکُمْ لِأَنْفُسِنَا وَ مَضَوْا بِالْحَسَنِ علیه السلام فَدَفَنُوهُ بِالْبَقِیعِ عِنْدَ جَدَّتِهِ- فَاطِمَةَ بِنْتِ أَسَدِ بْنِ هَاشِمِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا.

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: مِثْلَهُ مَعَ اخْتِصَارٍ وَ زَادَ فِیهِ وَ رَمَوْا بِالنِّبَالِ جَنَازَتَهُ حَتَّی سُلَّ مِنْهَا سَبْعُونَ نَبْلًا فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ بَعْدَ کَلَامٍ جَمَّلْتِ وَ بَغَّلْتِ وَ لَوْ عِشْتِ لَفَیَّلْتِ (1).

«26»

شا، [الإرشاد]: لَمَّا اسْتَقَرَّ الصُّلْحُ بَیْنَ الْحَسَنِ علیه السلام وَ مُعَاوِیَةَ خَرَجَ الْحَسَنُ علیه السلام إِلَی الْمَدِینَةِ فَأَقَامَ بِهَا کَاظِماً غَیْظَهُ لَازِماً مَنْزِلَهُ مُنْتَظِراً لِأَمْرِ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی أَنْ تَمَّ لِمُعَاوِیَةَ عَشْرُ سِنِینَ مِنْ إِمَارَتِهِ وَ عَزَمَ عَلَی الْبَیْعَةِ لِابْنِهِ یَزِیدَ فَدَسَّ إِلَی جَعْدَةَ بِنْتِ الْأَشْعَثِ بْنِ قَیْسٍ وَ کَانَتْ زَوْجَةَ الْحَسَنِ علیه السلام مَنْ حَمَلَهَا عَلَی سَمِّهِ وَ ضَمِنَ لَهَا أَنْ یُزَوِّجَهَا بِابْنِهِ یَزِیدَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهَا مِائَةَ أَلْفِ دِرْهَمٍ فَسَقَتْهُ جَعْدَةُ السَّمَّ فَبَقِیَ

ص: 157


1- 1. الإرشاد ص 174- 176. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 29 و 42- 44.

توضیح

عبارت: «إلی کل ما أدنی» ظاهر آن «ألا» است و ممکن است که إلی مشدد باشد که برای ضرورت شعری مخفف شده است. گفته امام «خلاف الذی مضی» یعنی او را جا گذاشته و دور شده است. گفته ایشان «نسیبک» یعنی مناسب تو و نزدیکی ات با کسی است که تو را در خواب می بیند .

نتیجه آن است که پس از مرگ، از اسباب و نزدیکی های ظاهری چیزی جز دیدار در خواب باقی نمی ماند و در بعضی نسخه ها آمده است «طرفه»، کسی که تو را نمی بیند گویا نسبتی با تو ندارد.

روایت30.

مناقب: امام حسین فرمود: اگرچه من از غم و اندوه نمردم، ولی به خاطر این مصیبت مشتاق مرگ هستم.

سلیمان بن قبه سروده است:

تکذیب کند خداوند هر که را از حسن دور شود، تکذیب دوری از او حسنی ندارد.

تو دوست خاص و خالص من بودی و برای هر قبیله ای از اهل وی ساکنینی خواهد بود.

در دار دنیا جولان می زنم و تو را نمی بینم، در حالی که در دار دنیا افرادی هستند که مجاورت آنان ضرر است.

من ایشان را در عوض تو فرض کردم، ای کاش به اندازه عدن بین من و آنان

فاصله بود.

- امام جعفر صادق علیه السّلام می فرماید: یک روز وقتی امام حسن در کنار رسول خدا نشسته بود، به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: کسی که بعد از فوت تو، تو را زیارت کند چه ثوابی خواهد داشت؟ فرمود: ای پسر عزیزم! هر کس بعد از رحلت من مرا زیارت نماید، جزای او بهشت خواهد بود، کسی که بعد از پدرت او را زیارت نماید، جزای وی بهشت می باشد، و کسی که تو را بعد از شهید شدن زیارت کند، جزایش بهشت است(1).

روایت31.

کشف الغمه: امام حسن علیه السّلام در پنجم ماه ربیع الاول سال 49 و به قولی سال 50 هجری از دنیا رفت و سن آن حضرت47 سال بود .

حافظ جنابذی گفت: حسن بن علی علیهما السّلام در نیمه ماه رمضان سال سوم هجری به دنیا آمد و در سال 49 از دنیا رفت. او چندین بار مسموم شد و بیماری او چهل روز طول کشید.

ص: 161


1- 1. مناقب آل ابی طالب: 45و46

أَرْبَعِینَ یَوْماً مَرِیضاً وَ مَضَی لِسَبِیلِهِ فِی شَهْرِ صَفَرٍ خَمْسِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ لَهُ یَوْمَئِذٍ ثَمَانِیَ وَ أَرْبَعُونَ سَنَةً وَ کَانَتْ خِلَافَتُهُ عَشْرَ سِنِینَ وَ تَوَلَّی أَخُوهُ وَ وَصِیُّهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام غُسْلَهُ وَ تَکْفِینَهُ وَ دَفْنَهُ عِنْدَ جَدَّتِهِ فَاطِمَةَ بِنْتِ أَسَدِ بْنِ هَاشِمِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا بِالْبَقِیعِ (1).

«27»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب أَبُو طَالِبٍ الْمَکِّیُّ فِی قُوتِ الْقُلُوبِ: إِنَّ الْحَسَنَ علیه السلام تَزَوَّجَ مِائَتَیْنِ وَ خَمْسِینَ امْرَأَةً وَ قَدْ قِیلَ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ کَانَ عَلِیٌّ یَضْجَرُ مِنْ ذَلِکَ فَکَانَ یَقُولُ فِی خُطْبَتِهِ إِنَّ الْحَسَنَ مِطْلَاقٌ فَلَا تُنْکِحُوهُ.

أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْمُحَدِّثُ فِی رامش أفزای: أَنَّ هَذِهِ النِّسَاءَ کُلَّهُنَّ خَرَجْنَ فِی خَلْفِ جَنَازَتِهِ حَافِیَاتٍ (2).

«28»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب کِتَابُ الْأَنْوَارِ، أَنَّهُ قَالَ علیه السلام: سُقِیتُ السَّمَّ مَرَّتَیْنِ وَ هَذِهِ الثَّالِثَةَ وَ قِیلَ إِنَّهُ سُقِیَ بُرَادَةَ الذَّهَبِ.

رَوْضَةُ الْوَاعِظِینَ، فِی حَدِیثِ عُمَیْرِ بْنِ إِسْحَاقَ إِنَّ الْحَسَنَ علیه السلام قَالَ: لَقَدْ سُقِیتُ السَّمَّ مِرَاراً مَا سُقِیتُهُ مِثْلَ هَذِهِ الْمَرَّةِ لَقَدْ تَقَطَّعْتُ قِطْعَةً قِطْعَةً مِنْ کَبِدِی أَقْلِبُهَا بِعُودٍ مَعِی.

وَ فِی رِوَایَةِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْمُخَارِقِیِ (3) أَنَّهُ قَالَ: یَا أَخِی إِنِّی مُفَارِقُکَ وَ لَاحِقٌ بِرَبِّی وَ قَدْ سُقِیتُ السَّمَّ وَ رَمَیْتُ بِکَبِدِی فِی الطَّسْتِ وَ إِنَّنِی لَعَارِفٌ بِمَنْ سَقَانِی وَ مِنْ أَیْنَ دُهِیتُ وَ أَنَا أُخَاصِمُهُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ مَنْ سَقَاکَهُ قَالَ مَا تُرِیدُ بِهِ أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَهُ إِنْ یَکُنْ هُوَ هُوَ فَاللَّهُ أَشَدُّ نَقِمَةً مِنْکَ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ هُوَ فَمَا

ص: 158


1- 1. المصدر ص 174.
2- 2. المناقب ج 4 ص 30 و سیجی ء فی الباب الآتی تحت الرقم 4 و فیه کلام یذب عن الحسن السبط علیه السلام.
3- 3. فی المصدر ص 42 عبد اللّه البخاری و الصحیح ما جعلناه فی الصلب:« عبد اللّه عن المخارقی» کما مرّ عن الإرشاد الرقم 25 حیث قال و روی عبد اللّه بن إبراهیم، عن زیاد المخارقی.

دولابی صاحب کتاب الذریة الطاهرة گفته است: علی علیه السلام با فاطمه سلام الله علیها ازدواج کرد و دو سال بعد از جنگ احد حسن را برای او به دنیا آورد، بین ورود پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه و واقعه احد دو سال و شش ماه و نیم فاصله بود، پس او را چهار سال و شش ماه بعد از هجرت به دنیا آورد.

همچنین روایت شده که امام حسن علیه السّلام در رمضان سال سوم هجری متولد شد و در سن چهل و پنج سالگی شهید شد. امام حسین علیه السّلام و برادرانش محمد و عباس و سعید بن عاص وی را غسل دادند و شهادت ایشان در سال 49 هجری بود.

کلینی گفته است: حسن بن علی علیه السّلام در ماه رمضان سال دوم هجری که جنگ بدر در آن سال اتفاق افتاد به دنیا آمد و روایت شده که او در سال سوم هجری به دنیا آمد و در آخر ماه صفر در سال 49، در حالی که چهل و هفت سال و چند ماه داشت به شهادت رسید.

ابن خشاب از حضرت صادق و حضرت باقر علیهما السّلام روایت می کند که فرمودند: امام حسن علیه السّلام در سن 47 سالگی شهید شد. فاصله بین امام حسن و امام حسین به اندازه یک مدت حمل بود. مدت حمل امام حسین علیه السّلام شش ماه بود، هیچ نوزادی شش ماهه به دنیا نیامد که زنده بماند غیر از حضرت امام حسین و حضرت عیسی بن مریم علیهم السّلام. امام حسن مدت هفت سال با جدش رسول خدا بود و مدت سی سال هم با پدرش علی بن ابی طالب زندگی کرد و پس از شهادت حضرت علی علیه السّلام به مدت ده سال زنده بود. بنابراین عمر آن حضرت 47 سال بوده است. این اختلافی است که بین مورّخین در مورد عمر آن بزرگوار وجود دارد(1) .

ص: 162


1- 1. کشف الغمة 2: 160و161

أُحِبُّ أَنْ یُؤْخَذَ بِی بَرِی ءٌ وَ فِی خَبَرٍ فَبِحَقِّی عَلَیْکَ أَنْ تَکَلَّمْتَ فِی ذَلِکَ بِشَیْ ءٍ وَ انْتَظِرْ مَا یُحْدِثُ اللَّهُ فِیَّ وَ فِی خَبَرٍ وَ بِاللَّهِ أُقْسِمُ عَلَیْکَ أَنْ تُهَرِیقَ فِی أَمْرِی مِحْجَمَةً مِنْ دَمٍ.

رَبِیعُ الْأَبْرَارِ عَنِ الزَّمَخْشَرِیِّ وَ الْعِقْدُ عَنِ ابْنِ عَبْدِ رَبِّهِ (1): أَنَّهُ لَمَّا بَلَغَ مُعَاوِیَةَ مَوْتُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام سَجَدَ وَ سَجَدَ مَنْ حَوْلَهُ وَ کَبَّرَ وَ کَبَّرُوا مَعَهُ فَدَخَلَ عَلَیْهِ ابْنُ عَبَّاسٍ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ أَ مَاتَ أَبُو مُحَمَّدٍ قَالَ نَعَمْ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ بَلَغَنِی تَکْبِیرُکَ وَ سُجُودُکَ أَمَا وَاللَّهِ مَا یَسُدُّ جُثْمَانُهُ حُفْرَتَکَ وَ لَا یَزِیدُ انْقِضَاءُ أَجَلِهِ فِی عُمُرِکَ قَالَ حَسِبْتُهُ تَرَکَ صِبْیَةً صِغَاراً وَ لَمْ یَتْرُکْ عَلَیْهِمْ کَثِیرَ مَعَاشٍ فَقَالَ إِنَّ الَّذِی وَکَلَهُمْ إِلَیْهِ غَیْرُکَ وَ فِی رِوَایَةٍ کُنَّا صِغَاراً فَکَبِرْنَا قَالَ فَأَنْتَ تَکُونُ سَیِّدَ الْقَوْمِ قَالَ أَمَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام بَاقٍ.

لِلْفَضْلِ بْنِ عَبَّاسٍ:

أَصْبَحَ الْیَوْمَ ابْنُ هِنْدٍ آمِناً*** ظَاهِرَ النَّخْوَةِ إِذْ مَاتَ الْحَسَنُ

رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنَّمَا*** طَالَمَا أَشْجَی ابْنَ هِنْدٍ وَ أَرِنَ

اسْتَرَاحَ الْیَوْمَ مِنْهُ بَعْدَهُ*** إِذْ ثَوَی رَهْناً لِأَحْدَاثِ الزَّمَنِ

فَارْتَعِ الْیَوْمَ ابْنَ هِنْدٍ آمِناً*** إِنَّمَا یَقْمُصُ بِالْعِیرِ السِّمَنُ (2)

بیان

أشجاه أحزنه و الأرن بالتحریک النشاط یقال أرن کفرح و الأنسب هنا الفتح و کونه بتشدید النون بأن یکون من الرنین بمعنی الصیاح و فاعله ابن هند بعید و العیر الحمار الوحشی و الأهلی أیضا و یقال قمص الفرس و غیره یقمُص و یقمِص و هو أن یرفع یدیه و یطرحها معا و یعجن برجلیه و قمص به أی وثب و طرحه و الحاصل أن السمن آفة للعیر یصرعه و یقتله.

ص: 159


1- 1. کثیرا ما یعبر ابن شهرآشوب عن الکتاب و مؤلّفه هکذا: ربیع الابرار عن الزمخشریّ، و العقد عن ابن عبد ربّه. و هکذا. مع أن ربیع الابرار للزمخشریّ نفسه و العقد الفرید لابن عبد ربّه الاندلسی نفسه. ففیه تسامح.
2- 2. المصدر ص 42 و 43.

باب بیست و سوم : فرزندان و زنان امام حسن علیه السّلام

روایات

روایت1.

ارشاد: امام حسن علیه السّلام دارای پانزده پسر و دختر بود بدین شرح: زید بن حسن و دو خواهرانش، یعنی ام الحسن و ام الحسین، مادر آنان ام بشیر دختر ابو مسعود بن عقبة بن عمرو بن ثعلبه خزرجی بود. حسن بن حسن که مادرش خوله دختر منظور فزاریه بود. عمر بن حسن و دو برادرانش، قاسم و عبد اللّه بن حسن که مادرشان ام ولد(1) بود. عبد الرحمن بن حسن که مادرش ام ولد بود. حسین بن حسن که لقبش اثرم بود و برادرش، طلحة ابن حسن و خواهرشان فاطمه که مادرشان ام اسحاق دختر طلحة بن عبد اللّه تمیمی بود. ام عبد اللّه، فاطمه، ام سلمه، رقیه که مادرانشان جدا بودند(2).

اعلام الوری: امام حسن تعداد شانزده فرزند داشت و ابو بکر را به ایشان اضافه نموده و گفته: عبد اللّه بن الحسن در کربلا با امام حسین کشته شد.

روایت2.

ارشاد: زید بن حسن علیه السّلام متصدی صدقات پیامبر خدا بود. وی مردی مسن، جلیل القدر، کریم الطبع، نیک نفس و فوق العاده نیکوکار بود. شعرا او را مدح می گفتند. مردم از اطراف عالم برای دریافت بذل و بخشش های وی می آمدند. مورّخین نوشته اند: زید بن حسن متصدی صدقات رسول خدا بود. هنگامی که سلیمان بن عبد الملک به خلافت رسید، برای عامل خود که در مدینه بود نوشت:

زمانی که نامه من به تو رسید، زید بن حسن را از صدقات پیامبر خدا عزل کن و تولیت آن ها را به فلان بن فلان (که مردی از فامیل خودش بود) واگذار نما و هر گونه کمکی که از تو خواست کوتاهی مکن، و السّلام .

هنگامی که عمر بن عبد العزیز به مقام خلافت رسید، نامه ای از وی برای استاندار مدینه آمد که زید بن حسن شریف و بزرگ خاندان بنی هاشم است. زمانی که این نامه به تو رسید تولیت آن ها را به وی واگذار کن و از هر گونه یاری که بخواهد کوتاهی مکن. و السّلام.

ص: 163


1- . به کنیزی که از مولایش باردار و صاحب فرزند شود، ام ولد می گویند. (مترجم)
2- 2. ارشاد: 176
«29»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: وَ حُکِیَ أَنَّ الْحَسَنَ علیه السلام لَمَّا أَشْرَفَ عَلَی الْمَوْتِ قَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ أُرِیدُ أَنْ أَعْلَمَ حَالَکَ یَا أَخِی فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: لَا یُفَارِقُ الْعَقْلُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ مَا دَامَ الرُّوحُ فِینَا فَضَعْ یَدَکَ فِی یَدِیِ حَتَّی إِذَا عَایَنْتُ مَلَکَ الْمَوْتِ أَغْمِزُ یَدَکَ فَوَضَعَ یَدَهُ فِی یَدِهِ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ سَاعَةٍ غَمَزَ یَدَهُ غَمْزاً خَفِیفاً فَقَرَّبَ الْحُسَیْنُ أُذُنَهُ إِلَی فَمِهِ فَقَالَ قَالَ لِی مَلَکُ الْمَوْتِ أَبْشِرْ فَإِنَّ اللَّهَ عَنْکَ رَاضٍ وَ جَدُّکَ شَافِعٌ وَ قَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام لَمَّا وُضِعَ الْحَسَنُ فِی لَحْدِهِ (1)

أَ أَدْهُنُ رَأْسِی أَمْ تَطِیبُ مَجَالِسِی*** وَ رَأْسُکَ مَعْفُورٌ وَ أَنْتَ سَلِیبٌ

أَوْ أَسْتَمْتِعُ الدُّنْیَا لِشَیْ ءٍ أُحِبُّهُ*** إِلَی (ألا) کُلِّ مَا أَدْنَا إِلَیْکَ حَبِیبٌ

فَلَا زِلْتُ أَبْکِی مَا تَغَنَّتْ حَمَامَةٌ*** عَلَیْکَ وَ مَا هَبَّتْ صَباً وَ جَنُوبٌ

وَ مَا هَمَلَتْ عَیْنِی مِنَ الدَّمْعِ قَطْرَةً*** وَ مَا اخْضَرَّ فِی دَوْحِ الْحِجَازِ قَضِیبٌ

بُکَائِی طَوِیلٌ وَ الدُّمُوعُ غَزِیرَةٌ*** وَ أَنْتَ بَعِیدٌ وَ الْمَزَارُ قَرِیبٌ

غَرِیبٌ وَ أَطْرَافُ الْبُیُوتِ تَحُوطُهُ*** أَلَا کُلُّ مَنْ تَحْتَ التُّرَابِ غَرِیبٌ

وَ لَا یَفْرَحُ الْبَاقِی خِلَافَ الَّذِی مَضَی*** وَ کُلُّ فَتًی لِلْمَوْتِ فِیهِ نَصِیبٌ

فَلَیْسَ حَرِیبٌ مَنْ أُصِیبَ بِمَالِهِ*** وَ لَکِنَّ مَنْ وَارَی أَخَاهُ حَرِیبٌ

نَسِیبُکَ مَنْ أَمْسَی یُنَاجِیکَ طَیْفُهُ*** وَ لَیْسَ لِمَنْ تَحْتَ التُّرَابِ نَسِیبٌ (2)

ص: 160


1- 1. قال سبط ابن الجوزی فی التذکرة ص 122: و لما دفن قام أخوه محمّد ابن الحنفیة علی قبره باکیا و قال: رحمک اللّه أبا محمد! لئن عزت حیاتک لقد هدت وفاتک و لنعم الروح روح عمر به بدنک، و لنعم البدن بدن تضمنه کفنک، و کیف لا، و أنت سلیل الهدی، و حلیف أهل التقی، و خامس أصحاب الکساء. ربیت فی حجر الإسلام، و رضعت ثدی الایمان، و لک السوابق العظمی، و الغایات القصوی، و بک أصلح اللّه بین فئتین عظیمتین من المسلمین، و لم بک شعث الدین، فعلیک السلام فلقد طبت حیا و میتا، و أنشد: أدهن رأسی أم تطیب محاسنی*** و خدک معفور و أنت سلیب سأبکیک ما ناحت حمامة أیکة*** و ما اخضر فی دوح الریاض قضیب غریب و أکناف الحجاز تحوطه***ألا کل من تحت التراب غریب.
2- 2. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 44 و 45.

محمد بن بشیر خارجی در باره زید می گوید:

هر گاه فرزند مصطفی صلّی اللّه علیه و آله وارد سرزمینی شود، قحطی و خشک سالی برطرف می شود و جوبهای آن سرزمین با گیاهان سبز می شوند.

زید در هر زمستانی برای مردم نظیر بهار است. در آن هنگام که سقوط ستارگان و رعدها از ریزش باران خودداری نمایند.

زید ضامن پرداخت جریمه و دیه ها است، گویا چراغ تاریکی است، همان طور که ستارگان در تاریکی می درخشند.

زید در سن 90 سالگی از دنیا رحلت کرد و گروهی از شعرا برایش مرثیه گفته و آثار و بزرگواری او را شرح داده اند. از جمله افرادی که برای زید مرثیه گفته اند، قدامة بن موسی جمحی است:

گرچه زمین جسد زید را فرو برد، ولی نیکوکاری های او در روی زمین وجود دارند.

گرچه زید رهین قبر گردید ولی در حالی وارد قبر شد که نیک رفتار و فقید (مورد جستجوی عموم) بود.

به سخنان بی نوایان گوش می دهد و می داند که از او طلب نیکوکاری می کنند و سپس باز می گردد.

زمانی که در جایگاه خود فرود آمده باشد (بدون اینکه) به شخص مستمند بگوید: قصد کجا داری؟ نسبت به او بذل و بخشش می کند.

هر گاه شخص پست فطرت در بیان حسب و نسب او کوتاهی کند، پدران و اجداد او جبران آن را خواهند کرد .

نسبت به غلامان بخشنده و نسبت به مهمانان مهمان نواز و در هنگام ترس نظیر شیری ژیان بود.

هر گاه شخصی که جدیداً به مقام و بزرگی رسیده ادعای بزرگی کند، این خاندان از قدیم الایام وارث مجد و بزرگواری بوده و هستند.

هر گاه بزرگ مردی از این خاندان بمیرد، جوانمرد دیگری که بزرگوار است جانشین او می شود تا بعد از او بنای بزرگ مردی را محکم و مرتفع نماید(1).

توضیح

عبارت: «و اخضرّ بالنبت» نبت یا مصدر است و یا با باء به معنی مع، یا مبالغه در مورد زیادی گیاهان است، که آن گیاهی است در ساقه درخت و ممکن است که «العود» با فتحه خوانده شود که روشی قدیمی است، قید بهار زمستان را ذکر کرده به این دلیل که آخر سال است که گیاهی وجود ندارد. قید زمستان و نیز انواع اسبابی را که عرب باران را به آن ها نسبت می دهد و همچنین رعد و برق را ذکر کرده است.

ص: 164


1- 1. ارشاد مفید: 176 و 177
بیان

قوله إلی کلّ ما أدنی الظاهر «ألا»(1) و یمکن أن یکون إلی مشدّدا فخففت لضرورة الشعر قوله خلاف الذی مضی أی خلفه و بعده قوله علیه السلام نسیبک أی مناسبک و قرابتک من یراک فی الطیف.

و الحاصل أن بعد الموت لم یبق من الأسباب و القرابات الظاهرة إلا الرؤیة فی المنام و فی بعض النسخ طرفه أی من لا یراک فکأنه لیس نسیبک.

«30»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب وَ لَهُ علیه السلام:

إِنْ لَمْ أَمُتْ أَسَفاً عَلَیْکَ فَقَدْ***أَصْبَحْتُ مُشْتَاقاً إِلَی الْمَوْتِ

سُلَیْمَانُ بْنُ قِبَةَ:

یَا کَذَّبَ اللَّهَ مَنْ نَعَی حَسَنا*** لَیْسَ لِتَکْذِیبِ نَعْیِهِ حَسَنٌ

کُنْتَ خَلِیلِی وَ کُنْتَ خَالِصَتِی*** لِکُلِّ حَیٍّ مِنْ أَهْلِهِ سَکَنٌ

أَجُولُ فِی الدَّارِ لَا أَرَاکَ وَ فِی*** الدَّارِ أُنَاسٌ جِوَارُهُمْ غَبْنٌ

بَدَّلْتُهُمْ مِنْکَ لَیْتَ إِنَّهُمُ*** أَضْحَوْا وَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ عَدَنٌ

الصَّادِقُ علیه السلام: بَیْنَا الْحَسَنُ علیه السلام یَوْماً فِی حَجْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ یَا أَبَهْ مَا لِمَنْ زَارَکَ بَعْدَ مَوْتِکَ قَالَ یَا بُنَیَّ مَنْ أَتَانِی زَائِراً بَعْدَ مَوْتِی فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَتَی أَبَاکَ زَائِراً بَعْدَ مَوْتِهِ فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَتَاکَ زَائِراً بَعْدَ مَوْتِکَ فَلَهُ الْجَنَّةُ(2).

«31»

کشف، [کشف الغمة] قَالَ کَمَالُ الدِّینِ بْنُ طَلْحَةَ: تُوُفِّیَ علیه السلام لِخَمْسٍ خَلَوْنَ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ فِی سَنَةِ تِسْعٍ وَ أَرْبَعِینَ لِلْهِجْرَةِ وَ قِیلَ خَمْسِینَ وَ کَانَ عُمُرُهُ سَبْعاً وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً.

وَ قَالَ الْحَافِظُ الْجَنَابِذِیُّ: وُلِدَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فِی النِّصْفِ مِنْ رَمَضَانَ سَنَةَ ثَلَاثٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ مَاتَ سَنَةَ تِسْعٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ کَانَ قَدْ سُقِیَ السَّمَّ مِرَاراً وَ کَانَ مَرَضُهُ أَرْبَعِینَ یَوْماً.

ص: 161


1- 1. کما فی المصدر المطبوع.
2- 2. المصدر ص 45 و 46.

جوهری گفته است: «الشنق» پایین تر از دیه است، و معنایش این است که شخص دیه را کامل بدهد، اما اگر با آن دیه جراحات هم بود آن وقت می شود اشناق، انگار که متعلق به دیه بزرگ است. «غاله الشیء» یعنی آن را از جایی که نمی دانست گرفت. «المعتر» کسی که مسأله ای برایش پیش می آید و نمی پرسد و در این جا منظور فقیر است و ضمیر در «یعلم» به معتر بازمی گردد و می توان به سختی آن را به زید ارجاع داد.

عبارت «لیس بقوّال» یعنی او به کسی که بارش را بر زمین نهاده و طالب نیکو کاری اوست، نمی گوید به کجا می خواهی بروی؟ زیرا مشخص است که مردم جز او از کس دیگری طلب نیکی نمی کنند. «الوغد» شخص پستی که به غذای شکمش خدمت می کند. نتیجه بیت این است که هنگامی که اشخاص پست در رسیدن به بزرگی کم می آورند، او این گونه نیست زیرا او به خاطر آباء و اجدادش منسوب به بزرگی است. عبارت «إذا انتحل» مجهول است. عبارت «ما یرام» یعنی قصد بدی نمی کند و «التلید» یعنی قدیمی و متضاد طریف به معنای جدید است.

روایت3.

ارشاد: زید بن حسن از دنیا رفت و ادعای امامت نکرد. احدی از شیعه و غیر شیعه هم برای زید ادعای امامت ننمودند. زیرا رجال شیعه دو طایفه اند: یکی امامی و دیگری زیدی. شیعه دوازده امامی مقام امامت را به وسیله اخبار و روایت ثابت می کند و بالاتفاق اخباری درباره امامت فرزندان امام حسن اصلاً وجود ندارد و احدی از آنان مدعی مقام امامت نشد تا شک و تردیدی رخ دهد. گروه زیدیه مقام امامت را بعد از امام حسن و امام حسین علیهما السّلام از طریق جهاد ثابت می کنند و زید بن حسن با بنی امیه صلح و سازش داشت و از طرف آنان عهده دار اموری می شد. نظریه زید این بود که باید با دشمنان تقیه نمود و با ایشان الفت و مدارا کرد. این رفتارها بنا به عقیده زیدیه چنان که قبلا گفتیم، با ادعای امامت منافات دارد.

اما گروه حشویه معتقد به امامت بنی امیه می باشند و مقام امامت را اصلا برای فرزندان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله صلاح نمی دانند. گروه معتزله مقام امامت را برای کسی قائل هستند که بر عقیده اعتزال باشد، یا آن کسی که مقام امامت با مشورت و انتخاب نصیب او شود. ولی زید بن حسن چنان که قبلا شرح دادیم خارج از این احوال بود. گروه خوارج کسی را که دوستدار علی بن ابی طالب باشد امام نمی دانند، در صورتی که زید بدون اختلاف دوستدار پدر و جدش بود.

ص: 165

وَ قَالَ الدُّولَابِیُّ صَاحِبُ کِتَابِ الذُّرِّیَّةِ الطَّاهِرَةِ: تَزَوَّجَ عَلِیٌّ فَاطِمَةَ علیها السلام فَوَلَدَتْ لَهُ حَسَناً بَعْدَ أُحُدٍ بِسَنَتَیْنِ وَ کَانَ بَیْنَ وَقْعَةِ أُحُدٍ وَ مَقْدَمِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الْمَدِینَةَ سَنَتَانِ وَ سِتَّةُ أَشْهُرٍ وَ نِصْفٌ فَوَلَدَتْهُ لِأَرْبَعِ سِنِینَ وَ سِتَّةِ أَشْهُرٍ مِنَ التَّارِیخِ وَ رُوِیَ أَیْضاً أَنَّهُ وُلِدَ فِی رَمَضَانَ مِنْ سَنَةِ ثَلَاثٍ وَ تُوُفِّیَ وَ هُوَ ابْنُ خَمْسٍ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ وَلِیَ غُسْلَهُ الْحُسَیْنُ وَ مُحَمَّدٌ وَ الْعَبَّاسُ إِخْوَتُهُ وَ صَلَّی عَلَیْهِ سَعِیدُ بْنُ الْعَاصِ وَ کَانَتْ وَفَاتُهُ سَنَةَ تِسْعٍ وَ أَرْبَعِینَ.

وَ قَالَ الْکُلَیْنِیُّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ: وُلِدَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فِی شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ بَدْرٍ سَنَةَ اثْنَتَیْنِ بَعْدَ الْهِجْرَةِ وَ رُوِیَ أَنَّهُ وُلِدَ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ مَضَی فِی صَفَرٍ فِی آخِرِهِ مِنْ سَنَةِ تِسْعٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ هُوَ ابْنُ سَبْعٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ أَشْهُرٍ.

وَ قَالَ ابْنُ الْخَشَّابِ رِوَایَةً عَنِ الصَّادِقِ وَ الْبَاقِرِعلیهما السلام قَالا: مَضَی أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ هُوَ ابْنُ سَبْعٍ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَخِیهِ الْحُسَیْنِ مُدَّةُ الْحَمْلِ وَ کَانَ حَمْلُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ سِتَّةَ أَشْهُرٍ وَ لَمْ یُولَدْ مَوْلُودٌ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ فَعَاشَ غَیْرُ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام فَأَقَامَ أَبُو مُحَمَّدٍ مَعَ جَدِّهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَبْعَ سِنِینَ وَ أَقَامَ مَعَ أَبِیهِ بَعْدَ وَفَاةِ جَدِّهِ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ أَقَامَ بَعْدَ وَفَاةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَشْرَ سِنِینَ فَکَانَ عُمُرُهُ سَبْعاً وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً فَهَذَا اخْتِلَافُهُمْ فِی عُمُرِهِ (1).

ص: 162


1- 1. کشف الغمّة ج 2 ص 160 و 161 و قد لفق المصنّف صدر کلامه و حذف و أوصل فراجع.

- اما حسن بن حسن، وی مردی جلیل، رئیس، فاضل و پرهیزکار بود. تولیت صدقات حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام با امام حسن علیه السّلام بود. حسن با حجاج بن یوسف جریانی داشت که آن را زبیر بن بکار بدین شرح روایت کرده و گفته: حسن در زمان خود متصدی صدقات حضرت علی علیه السّلام بود. یک روز حجاج که امیر مدینه بود با اطرافیان خود حرکت کرد و به حسن گفت: عمر بن علی را در تولیت این صدقات با خویشتن شریک کن، زیرا او عمو و باقیمانده خاندان تو است .

حسن در جواب حجاج گفت: من آن شرطی که حضرت علی علیه السّلام قرار داده است را تغییر نمی دهم و آن کسی را که حضرت در این امر داخل نکرده داخل نخواهم کرد. حجاج گفت: من حتما وی را با تو شریک خواهم کرد.

حسن بن حسن در آن حین که حجاج از او غافل بود بازگشت و به سوی خانه عبد الملک بن مروان رفت. پس از ورود بر در خانه عبد الملک، در انتظار اجازه ماند. ناگاه یحیی بن ام حکم با وی برخورد و پس از اینکه به حسن سلام کرد دلیل آمدن او را جویا شد. سپس به حسن گفت: من نزد عبد الملک به نفع تو سخن خواهم گفت.

هنگامی که حسن بن حسن بر عبد الملک وارد شد، به وی خوش آمد گفته و به نیکویی با او مشغول گفتگو شد. حسن بن حسن زود پیر شده بود و یحیی ابن ام حکم هم در آن مجلس بود. عبد الملک به حسن گفت: یا ابا محمّد! چقدر زود پیر شدی؟ یحیی در جواب عبد الملک گفت: چرا زود پیر نشود؟ آرزوهای اهل عراق وی را پیر کرده است، زیرا گروهی نزد او می آیند و برای او آرزوی خلافت می کنند. حسن متوجه یحیی شد و به او گفت: پذیرایی خوبی از من نکردی. این طور نیست که تو می گویی، ما اهل بیت زود پیر می شویم. عبد الملک این گفتگو ها را می شنید.

عبد الملک به حسن بن حسن گفت: اکنون برای چه منظوری آمده ای؟ حسن جریان گفتگوی حجاج را برایش شرح داد. عبد الملک گفت: حجاج این حق را ندارد. من نامه ای برای او می نویسم که از آن تجاوز نکند. و بعد از نوشتن آن نامه جوایز فراوانی به حسن بن حسن داد. هنگامی که حسن از نزد عبد الملک خارج شد، یحیی بن ام حکم با وی ملاقات نمود. حسن به وی اعتراض کرد و گفت این چه وعده ای بود که به من دادی؟ یحیی گفت: آرام باش. به خدا قسم عبد الملک همیشه از تو حساب می برد، اگر هیبت و عظمت تو نبود به داد تو نمی رسید و به تو اجازه ملاقات نمی داد .

ص: 166

باب 23 ذکر أولاده صلوات الله علیه و أزواجه و عددهم و أسمائهم و طرف من أخبارهم

الأخبار

«1»

شا، [الإرشاد]: أَوْلَادُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام خَمْسَةَ عَشَرَ وَلَداً ذَکَراً وَ أُنْثَی- زَیْدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ أُخْتَاهُ أُمُّ الْحَسَنِ وَ أُمُّ الْحُسَیْنِ أُمُّهُمْ أُمُّ بَشِیرٍ بِنْتُ أَبِی مَسْعُودِ بْنِ عُقْبَةَ بْنِ عَمْرِو بْنِ ثَعْلَبَةَ الْخَزْرَجِیَّةِ وَ الْحَسَنُ بْنُ الْحَسَنِ أُمُّهُ خَوْلَةُ بِنْتُ مَنْظُورٍ الْفَزَارِیَّةُ وَ عَمْرُو بْنُ الْحَسَنِ وَ أَخَوَاهُ الْقَاسِمُ وَ عَبْدُ اللَّهِ ابْنَا الْحَسَنِ أُمُّهُمْ أُمُّ وَلَدٍ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ الْحَسَنِ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ الْمُلَقَّبُ بِالْأَثْرَمِ وَ أَخُوهُ طَلْحَةُ بْنُ الْحَسَنِ وَ أُخْتُهُمَا فَاطِمَةُ بِنْتُ الْحَسَنِ أُمُّهُمْ أُمُّ إِسْحَاقَ بِنْتُ طَلْحَةَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ التَّیْمِیِّ وَ أُمُّ عَبْدِ اللَّهِ وَ فَاطِمَةُ وَ أُمُّ سَلَمَةَ وَ رُقَیَّةُ بَنَاتُ الْحَسَنِ علیه السلام لِأُمَّهَاتٍ شَتَّی (1).

عم، [إعلام الوری]: لَهُ مِنَ الْأَوْلَادِ سِتَّةَ عَشَرَ وَ زَادَ فِیهِمْ أَبَا بَکْرٍ وَ قَالَ قُتِلَ عَبْدُ اللَّهِ مَعَ الْحُسَیْنِ علیه السلام.

«2»

شا، [الإرشاد]: وَ أَمَّا زَیْدُ بْنُ الْحَسَنِ علیه السلام فَکَانَ یَلِی صَدَقَاتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَسَنَّ وَ کَانَ جَلِیلَ الْقَدْرِ کَرِیمَ الطَّبْعِ ظَرِیفَ النَّفْسِ کَثِیرَ الْبِرِّ وَ مَدَحَهُ الشُّعَرَاءُ وَ قَصَدَهُ النَّاسُ مِنَ الْآفَاقِ لِطَلَبِ فَضْلِهِ وَ ذَکَرَ أَصْحَابُ السِّیرَةِ أَنَّ زَیْدَ بْنَ الْحَسَنِ کَانَ یَلِی صَدَقَاتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا وَلِیَ سُلَیْمَانُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِکِ کَتَبَ إِلَی عَامِلِهِ بِالْمَدِینَةِ أَمَّا بَعْدُ فَإِذَا جَاءَکَ کِتَابِی هَذَا فَاعْزِلْ زَیْداً عَنْ صَدَقَاتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ادْفَعْهَا إِلَی فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ رجلا [رَجُلٍ] مِنْ قَوْمِهِ وَ أَعِنْهُ عَلَی مَا اسْتَعَانَکَ عَلَیْهِ وَ السَّلَامُ

ص: 163


1- 1. الإرشاد ص 176.

حسن بن حسن با عمویش امام حسین علیه السّلام در کربلا بود. هنگامی که امام حسین شهید شد و مابقی بازماندگان آن حضرت اسیر شدند، اسماء ابن خارجه آمد و او را از میان اسیران خارج کرد و گفت: به خدا قسم که هرگز نباید کسی مزاحم پسر خوله شود. عمر بن سعد گفت: پسر خواهر اسما را به او ببخشید. گفته شده که حسن اسیر شده و بدنش مجروح بود، آنگاه آن جراحات معالجه شدند.

- روایت شده، حسن بن حسن یکی از دو دخترهای امام حسین علیه السّلام را خواستگاری کرد. امام حسین به او فرمود: ای پسر عزیزم. هر کدام را که دوست داری انتخاب کن. حسن خجل شد و جوابی نگفت. امام حسین فرمود: من فاطمه را برای تو انتخاب نمودم، زیرا این فاطمه شباهت بیشتری به مادرم فاطمه زهرا دارد.

حسن بن حسن در سن 35 سالگی از دنیا رفت و برادرش زید بن حسن پس از وی زنده بود. حسن بن حسن برادر مادری خود را که نامش ابراهیم بن محمّد بن طلحه بود وصی خویشتن قرار داد. وقتی حسن از دنیا رحلت کرد، زوجه اش فاطمه بنت الحسین بر سر قبرش خیمه زد، روزها روزه و شبها مشغول عبادت بود. این بانو از بس زیبا بود به حور العین شباهت داشت. هنگامی که یک سال از این جریان گذشت به غلامان خود فرمود: وقتی شب فرا رسید این خیمه را برچینید. موقعی که تاریکی شب فرا رسید صدایی شنید که می گوید: آیا آنچه را که از دست دادند یافتند؟ دیگری جواب وی را داد و گفت: مأیوس شدند و بازگشتند. حسن بن حسن از دنیا رفت و ادعای امامت نکرد و کسی هم برای او ادعای امامت ننمود، همچنان که در شرح حال برادرش شرح دادیم.

اما عمرو و قاسم و عبد اللّه که ما بقی پسران امام حسن بودند در کربلا در رکاب عموی خود امام حسین شهید شدند. خدا از ایشان راضی باشد و آنان را راضی کند و جزای نیکویی از طرف دین اسلام و اهل اسلام به ایشان عطا فرماید.

عبد الرحمن بن حسن با عموی خود امام حسین علیه السّلام برای سفر حج رفتند و در ابواء در حالی که لباس احرام پوشیده بود از دنیا رفت. رحمة اللّه علیه! حسین بن حسن که به اثرم معروف بود مردی با فضیلت به شمار می رفت ولی ذکری از شرح حال وی در دست نیست. طلحة بن حسن فردی بخشنده بود.

توضیح

عبارت «و ما یمنعه» یعنی پیری. عبارت ما ألوتک، رفدا،

ص: 167

فَلَمَّا اسْتُخْلِفَ عُمَرُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ إِذَا کِتَابٌ جَاءَ مِنْهُ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ زَیْدَ بْنَ الْحَسَنِ شَرِیفُ بَنِی هَاشِمٍ وَ ذُو سِنِّهِمْ فَإِذَا جَاءَکَ کِتَابِی هَذَا فَارْدُدْ عَلَیْهِ صَدَقَاتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَعِنْهُ عَلَی مَا اسْتَعَانَکَ عَلَیْهِ وَ السَّلَامُ.

وَ فِی زَیْدِ بْنِ الْحَسَنِ یَقُولُ مُحَمَّدُ بْنُ بَشِیرٍ الْخَارِجِیُ :

إِذَا نَزَلَ ابْنُ الْمُصْطَفَی بَطْنَ تَلْعَةَ*** نَفَی جَدْبُهَا وَ اخْضَرَّ بِالنَّبْتِ عُودُهَا

وَ زَیْدٌ رَبِیعُ النَّاسِ فِی کُلِّ شَتْوَةٍ*** إِذَا أَخْلَفَتْ أَنْوَاؤُهَا وَ رُعُودُهَا

حَمُولٌ لِأَشْنَاقِ الدِّیَاتِ کَأَنَّهُ*** سِرَاجُ الدُّجَی إِذْ قَارَنَتْهُ سُعُودُهَا

وَ مَاتَ زَیْدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ لَهُ تِسْعُونَ سَنَةً فَرَثَاهُ جَمَاعَةٌ مِنَ الشُّعَرَاءِ وَ ذَکَرُوا مَآثِرَهُ وَ تَلَوْا فَضْلَهُ فَمِمَّنْ رَثَاهُ قُدَامَةُ بْنُ مُوسَی الْجُمَحِیُّ فَقَالَ:

فَإِنْ یَکُ زَیْدٌ غَالَتِ الْأَرْضُ شَخْصَهُ*** فَقَدْ بَانَ مَعْرُوفٌ هُنَاکَ وَ جُودٌ

وَ إِنْ یَکُ أَمْسَی رَهْنَ رَمْسٍ فَقَدْ ثَوَی*** بِهِ وَ هُوَ مَحْمُودُ الْفِعَالِ فَقِیدٌ

سَمِیعٌ إِلَی الْمُعْتَرِّ یَعْلَمُ أَنَّهُ*** سَیَطْلُبُهُ الْمَعْرُوفَ ثُمَّ یَعُودُ

وَ لَیْسَ بِقَوَّالٍ وَ قَدْ حَطَّ رَحْلَهُ*** لِمُلْتَمِسِ الْمَعْرُوفِ أَیْنَ تُرِیدُ

إِذَا قَصَّرَ الْوَغْدُ الدَّنِیُّ نَمَی بِهِ*** إِلَی الْمَجْدِ آبَاءٌ لَهُ وَ جُدُودٌ

مَبَاذِیلُ لِلْمَوْلَی مَحَاشِیدُ لِلْقِرَی*** وَ فِی الرَّوْعِ عِنْدَ النَّائِبَاتِ أُسُودٌ

إِذَا انْتُحِلَ الْعِزُّ الطَّرِیفُ فَإِنَّهُمْ*** لَهُمْ إِرْثُ مَجْدٍ مَا یُرَامُ تَلِیدُ

إِذَا مَاتَ مِنْهُمْ سَیِّدٌ قَامَ سَیِّدٌ*** کَرِیمٌ یَبْنِی بَعْدَهُ وَ یَشِیدُ

وَ فِی أَمْثَالِ هَذَا یَطُولُ مِنْهَا الْکِتَابُ (1).

بیان

قوله و اخضرّ بالنبت النبت إما مصدر أو الباء بمعنی مع أو مبالغة فی کثرة النبات حتی أنه نبت فی ساق الشجر و یمکن أن یقرأ العود بالفتح و هو الطریق القدیم و إنما قید کونه ربیعا بالشتوة لأنها آخر السنة و هی مظنّة الغلاء و فقد النبات و قید أیضا بشتاء أخلفت أنواؤها التی تنسب العرب الأمطار إلیها الوعد بالمطر و کذا الرعود.

ص: 164


1- 1. إرشاد المفید: ص 176 و 177.

منظور ما قصرت رففدک است به این معنا که به تو اجازه ملاقات نمی داد. عبارت: قد أشفی منه یعنی به مرگ نزدیک شد؛ و قوّضت البناء، یعنی آن را خراب کرد(1).

روایت4.

مناقب: امام حسن دارای سیزده پسر و یک دختر بود. پسرانش عبارتند از: عبد اللّه، عمر، قاسم که مادرشان ام ولد بود. حسین اثرم و حسن که مادرشان، خوله دختر منظور فزاریه بود. عقیل و حسن که مادرشان ام بشیر دختر ابو مسعود خزرجی بود. زید و عمر که مادرشان زنی ثقفیه بود. مادر عبد الرحمن ام ولد بود. طلحه و ابو بکر که مادرشان امّ اسحاق بنت طلحه تمیمی بود. احمد و اسماعیل و حسن اصغر. دخترش ام الحسن زن عبد اللّه بود. گفته، دختر دیگرش ام الحسین بود که مادر این دو بانو، ام بشیر خزاعیه بود. فاطمه دختر دیگرش از ام اسحاق دختر طلحه بود. ام عبد اللّه و ام سلمه و رقیه هر کدام از یک ام ولد بودند(2) .

ص: 168


1- 1. ارشاد مفید: 177-179
2- 2. در مورد تعداد فرزندان امام حسن علیه السّلام، نام آن ها، مادران فرزندانش و ترتیب آن ها اختلاف وجود دارد. اربلی در کشف الغمة 2: 152 از کمال الدین ابن طلحه نقل کرده است: تعداد فرزندان پسر ایشان پانزده نفر است و نام آن ها را ذکر کرده است و گفته که او یک دختر داشته به اسم ام الحسن. از ابن خشاب نقل شده است: که امام حسن علیه السّلام یازده پسر و دختر داشته است. سپس در ص 158 از حافظ عبد العزیز بن اخضر جنابذی نقل کرده است: که ایشان دوازده فرزند پسر و پنج دختر داشته است و بعد اسم آن ها را ذکر کرده و گفته: در این اسم ها تکرار وجود دارد و گمان می کنم که از ناسخ باشد. آن چه شیخ مفید (و آن را از ص 153-158 نقل کرده است) بیان کرده، همان قولی است که در این باب بر آن تکیه شده است، زیرا شیخ برای این گونه امور و کشف حقیقت آن اشتیاق و خواست بیشتری دارد. ابن جوزی از واقدی و ابن هشام نقل کرده است: امام حسن علیه السّلام پانزده پسر و هشت دختر داشته است. از پسران: علی اکبر، علی اصغر، جعفر، فاطمه، سکینه، ام الحسن، عبدالله، قاسم، زید، عبد الرحمن، احمد، اسماعیل، حسین، عقیل الحسن - و او ابو عبدالله حسن بن حسن بن علی علیه السلام است - و بقیه را نام نبرده است. آن چه ذکر شد ترتیب واقدی و هشام بن محمد است، و اما محمد بن سعد ترتیب آن ها را به گونه ای جز این ترتیب ذکر کرده و اضافه کرده و گفته است: امام حسن علیه السلام از فرزندان: محمد اصغر، جعفر، حمزه و فاطمه را داشته است؛ و همه آن ها را ذکر می کند و مادرآن ها ام کلثوم دختر فضل بن عباس بن عبد المطلب بود. محمد اکبر که کنیه اش این بود و حسن، مادرشان خوله دختر منظور غطفانیة بود. زید، ام الحسن و ام الخیر که مادرشان ام بشر دختر ابو مسعود انصاری بوده که اسمش عقبة بن عمرو می باشد. یعقوب مادرش جعده دختر اشعث ابن قیس است، همان که امام را مسموم کرد. قاسم، ابوبکر و عبدالله با امام حسین علیه السلام در کربلا شهید شدند و مادرشان ام ولد بود و فرزند دیگری نداشت. حسین اثرم، عبد الرحمن، ام سلمة فرزندان ام ولد بودند که نامش ظمیاء بود. عمر فرزند ام ولد بود و فرزند دیگری نداشت. مادر عبد الرحمن [عبدالله] ام ابو جعفر محمد بن علی بن حسین علیه السلام بود و مادرش ام ولد و نامش صافیة بود. طلحه خواهر و برادری نداشت و مادرش ام اسحاق دختر طلحه بن عبیدالله تیمی بود، عبدالله اصغر مادرش زینب دختر سبیع بن عبدالله برادر جریر بن عبدالله بجلی است و این صحیح تر است. بر این اساس، امام حسن علیه السلام شانزده پسر و پنج دختر داشت. در آن چه ابن آشوب ذکر کرده بود، اسم و تعداد فرزندان پسر همچنان که پنهان نیست در آمیخته بود.

و قال الجوهری الشنق ما دون الدیة و ذلک أن یسوق ذو الحمالة الدیة کاملة فإذا کانت معها دیات جراحات فتلک هی الأشناق کأنها متعلقة بالدیة العظمی و غاله الشی ء أی أخذه من حیث لم یدر و المعترّ الذی یتعرّض للمسألة و لا یسأل و المراد هنا السائل و الضمیر فی یعلم راجع إلی المعترّ و یمکن إرجاعه إلی زید بتکلف.

قوله لیس بقوّال أی أنه لا یقول لمن یحط رحله بفنائه ملتمسا معروفه أین ترید لأنه معلوم أن الناس لا یطلبون المعروف إلا منه و الوغد الرجل الدنیّ الذی یخدم بطعام بطنه و حاصل البیت أن الأدانی إذا قصروا عن المعالی و المفاخر فهو لیس کذلک بل هو منتسب إلی المجد بسبب آباء و جدود قوله إذا انتحل علی البناء للمجهول قوله ما یرام أی لا یقصد بسوء و التلید القدیم ضدّ الطریف.

«3»

شا، [الإرشاد]: وَ خَرَجَ زَیْدُ بْنُ الْحَسَنِ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ مِنَ الدُّنْیَا وَ لَمْ یَدَّعِ الْإِمَامَةَ وَ لَا ادَّعَاهُ لَهُ مُدَّعٍ مِنَ الشِّیعَةِ وَ لَا غَیْرِهِمْ وَ ذَلِکَ أَنَّ الشِّیعَةَ رَجُلَانِ إِمَامِیٌّ وَ زَیْدِیٌّ- فَالْإِمَامِیُّ یَعْتَمِدُ فِی الْإِمَامَةِ عَلَی النُّصُوصِ وَ هِیَ مَعْدُومَةٌ فِی وُلْدِ الْحَسَنِ علیه السلام بِاتِّفَاقٍ وَ لَمْ یَدَّعِ ذَلِکَ أَحَدٌ مِنْهُمْ لِنَفْسِهِ فَیَقَعَ فِیهِ ارْتِیَابٌ وَ الزَّیْدِیُّ یُرَاعِی فِی الْإِمَامَةِ بَعْدَ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام الدَّعْوَةَ وَ الْجِهَادَ وَ زَیْدُ بْنُ الْحَسَنِ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ کَانَ مُسَالِماً لِبَنِی أُمَیَّةَ وَ مُتَقَلِّداً مِنْ قِبَلِهِمُ الْأَعْمَالَ وَ کَانَ رَأْیُهُ التَّقِیَّةَ لِأَعْدَائِهِ وَ التَّأَلُّفَ لَهُمْ وَ الْمُدَارَاةَ وَ هَذَا یُضَادُّ عِنْدَ الزَّیْدِیَّةِ عَلَامَاتِ الْإِمَامَةِ کَمَا حَکَیْنَاهُ وَ أَمَّا الْحَشْوِیَّةُ فَإِنَّهَا تَدِینُ بِإِمَامَةِ بَنِی أُمَیَّةَ وَ لَا تَرَی لِوُلْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِمَامَةً عَلَی حَالٍ وَ الْمُعْتَزِلَةُ لَا تَرَی الْإِمَامَةَ إِلَّا فِیمَنْ کَانَ عَلَی رَأْیِهَا فِی الِاعْتِزَالِ وَ مَنْ تَوَلَّوْهُمُ الْعَقْدَ بِالشُّورَی وَ الِاخْتِیَارِ وَ زَیْدٌ عَلَی مَا قَدَّمْنَا ذِکْرَهُ خَارِجٌ عَنْ هَذِهِ الْأَحْوَالِ وَ الْخَوَارِجُ لَا تَرَی إِمَامَةَ مَنْ تَوَلَّی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ زَیْدٌ کَانَ مُتَوَالِیاً أَبَاهُ وَ جَدَّهُ بِلَا خِلَافٍ.

ص: 165

عبد اللّه و قاسم و ابو بکر که از فرزندان امام حسن بودند در کربلا با امام حسین شهید شدند. نسل امام حسن، از زید و حسن به یادگار ماند.

ابو طالب مکی در کتاب قوت القلوب می گوید: امام حسن 250 الی 300 نفر زن گرفت، و حضرت علی در سخنرانی خود می فرمود: چون حسن زنان را طلاق می دهد لذا به وی زن ندهید. ابو عبد اللّه رامش افزای می گوید: این زنان با پای برهنه به دنبال پیکر آن حضرت خارج شدند(1) .

ص: 169


1- 1. امام حسن علیه السلام به این که با سیصد زن ازدواج کرده شهرت یافته است، اصل در این موضوع آن چیزی است که ابو طالب مکی در قوت القلب ذکر کرده، همچنان که ابن شهر آشوب آن را نقل کرده و مورخان، با این که این شخص روایتش ضعیف است، گفته او را مسلم دانسته و بدون هیچ تحقیقی آن را در کتاب های خود ذکر کرده اند، که هیچ اطمینان و سندی برای اثبات آن نیست. آن چه که در این مورد بیان کرده، بنا به دلایلی از لحاظ عقلی صحت ندارد: زیرا فرزندانی که نام آن ها ذکر شده با در نظر گرفتن اختلافی که در تعداد آن ها وجود دارد (بین 15-21)، در واقع از ده نفر از زنان امام حسن علیه السلام بودند، اهل سیر آن ها را نام برده اند، همچنان که از ابن سعد در طبقات شنیدم و این نسبت بین تعداد همسران و فرزندان متعارف و مشخص است. اگر امام با 250 یا 300 زن ازدواج می کرد، بی شک می بایست از آنان حد اقل صاحب بیش از 200 فرزند می شد که هم شامل پسر بود و هم دختر، البته با فرض عقیم بودن گروهی از آنان. این احتمال وجود ندارد که امام از آن ها جدا بوده باشد، زیرا امام علیه السلام با زنان جوان و باکره به خاطر اشتیاقی که به مباشرت با آن ها داشت ازدواج می کرد و لذت بردن از مباشرت، همان طور که مشخص است با جدایی محقق نمی شود. زیرا مرد یا به خاطر ترس از حامله کردن زن از او دوری می کند، که این ترس یا به دلیل وجود نقصی در حسب و نسب زن است و یا ترس از عائله دار شدن. اما نقص در نسب که نبوده است زیرا امام حسن علیه السلام که دارای شرافت والایی بوده، در کتب سیر هرگز نیامده است که او به زنی بی اصل و نسب متمایل شود، بلکه ایشان از زنانی که هم از جانب پدر و هم از جانب مادر با شرافت بودند خواستگاری می کرد. اما ترس از عائله دار شدن چیزی است که با بخشش و فضل ابر گونه او منافات دارد. از ابن سیرین (همچنان که در کتاب حافظ ابو نعیم آمده است، مراجعه کنید به کشف الغمة 2: 142) روایت شده است که گفت: حسن بن علی علیهما السلام با زنی ازدواج کرد و برای او صد کنیز فرستاد که با هر کدام هزار درهم بود. از پدر حسن بن سعید نقل شده: حسن بن علی هنگامی که دو نفر از زنان خود را طلاق داد، به هر کدام بیست هزار درهم و یک شیشه عسل داد. یکی از آن ها گفت: این متاع کمی از جانب محبوبی است که از او جدا شده ام. ابن شهر آشوب (در مناقب 4: 17) نقل کرده است: امام با جعده دختر اشعث ازدواج کرد و برای او هزار دینار فرستاد. چنین مردی که هر طور بخواهد می بخشد، از عائله دار شدن و زیادی فرزند نمی هراسد. چطور بترسد در حالی که جدش صلی الله علیه و آله فرموده است: ازدواج کنید، تولید نسل کنید و زیاد شوید، زیرا من در روز قیامت حتی به فرزندان سقط شده شما مباهات می کنم. چطور ممکن است که از همسرانش دوری کند در حالی که می داند قرآن مجید به زیاد شدن فرزندان از نسل رسول خدا و از حسن و برادرش حسین بشارت داده است. آیا با وجود چنین بشارتی از بجه دار شدن خود جلوگیری کند؟ هرگز هرگز. نتیجه آن که از لحاظ عقلی صحیح نیست که امام با سیصد زن ازدواج کرده باشد و از آنان تنها ده فرزند داشته باشد. درست است که بر اساس کتب معتبر سیر،، او به غیر از کنیزانش با 20 تا 30 زن ازدواج کرده است، و از آن جا که امکان آن وجود نداشت که بیش از چهار زن آزاده داشته باشد، بنابراین می بایست همسرش را طلاق می داد و با دیگری ازدواج می کرد. به همین دلیل به کسی که زیاد طلاق می داد شهرت یافت، زیرا چنین کاری از جانب دیگران سابقه نداشت. مردم عوام هم طبق شیوه خود در بیان قضایا (یک کلاغ چهل کلاغ) بدون هیچ درایت و اطمینانی گفتند که او چنین و چنان ازدواج کرده است. (این توضیح از جناب آقای محمد باقر بهبودی است که متن عربی بحار الانوار را تحقیق و تنقیح کرده است. مترجم)

وَ أَمَّا الْحَسَنُ بْنُ الْحَسَنِ علیه السلام فَکَانَ جَلِیلًا رَئِیساً فَاضِلًا وَرِعاً وَ کَانَ یَلِی صَدَقَاتِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فِی وَقْتِهِ وَ کَانَ لَهُ مَعَ الْحَجَّاجِ بْنِ یُوسُفَ خَبَرٌ رَوَاهُ الزُّبَیْرُ بْنُ بَکَّارٍ قَالَ کَانَ الْحَسَنُ بْنُ الْحَسَنِ وَالِیاً صَدَقَاتِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی عَصْرِهِ فَسَارَ یَوْماً الْحَجَّاجُ بْنُ یُوسُفَ فِی مَوْکِبِهِ وَ هُوَ إِذْ ذَاکَ أَمِیرُ الْمَدِینَةِ فَقَالَ لَهُ الْحَجَّاجُ أَدْخِلْ عُمَرَ بْنَ عَلِیٍّ مَعَکَ فِی صَدَقَةِ أَبِیهِ فَإِنَّهُ عَمُّکَ وَ بَقِیَّةُ أَهْلِکَ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ- لَا أُغَیِّرُ شَرْطَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ لَا أُدْخِلُ فِیهِ مَنْ لَمْ یُدْخِلْ فَقَالَ الْحَجَّاجُ إِذاً أُدْخِلَهُ مَعَکَ.

فَنَکَصَ الْحَسَنُ بْنُ الْحَسَنِ علیه السلام عَنْهُ حِینَ غَفَلَ الْحَجَّاجُ ثُمَّ تَوَجَّهَ إِلَی عَبْدِ الْمَلِکِ حَتَّی قَدِمَ عَلَیْهِ فَوَقَفَ بِبَابِهِ یَطْلُبُ الْإِذْنَ فَمَرَّ بِهِ یَحْیَی ابْنُ أُمِّ الْحَکَمِ فَلَمَّا رَآهُ یَحْیَی عَدَلَ إِلَیْهِ وَ سَلَّمَ عَلَیْهِ وَ سَأَلَهُ عَنْ مَقْدَمِهِ وَ خَبَرِهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ سَأَنْفَعُکَ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ یَعْنِی عَبْدَ الْمَلِکِ فَلَمَّا دَخَلَ الْحَسَنُ بْنُ الْحَسَنِ عَلَی عَبْدِ الْمَلِکِ رَحَّبَ بِهِ وَ أَحْسَنَ مُسَاءَلَتَهُ وَ کَانَ الْحَسَنُ قَدْ أَسْرَعَ إِلَیْهِ الشَّیْبُ وَ یَحْیَی ابْنُ أُمِّ الْحَکَمِ فِی الْمَجْلِسِ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الْمَلِکِ لَقَدْ أَسْرَعَ إِلَیْکَ الشَّیْبُ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ فَقَالَ لَهُ یَحْیَی وَ مَا یَمْنَعُهُ لِأَبِی مُحَمَّدٍ شَیَّبَهُ أَمَانِیُّ أَهْلِ الْعِرَاقِ تَفِدُ عَلَیْهِ الرَّکْبُ یُمَنُّونَهُ الْخِلَافَةَ فَأَقْبَلَ عَلَیْهِ الْحَسَنُ بْنُ الْحَسَنِ وَ قَالَ لَهُ بِئْسَ وَ اللَّهِ الرِّفْدُ رَفَدْتَ لَیْسَ کَمَا قُلْتَ وَ لَکِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ یُسْرِعُ إِلَیْنَا الشَّیْبُ وَ عَبْدُ الْمَلِکِ یَسْمَعُ فَأَقْبَلَ عَبْدُ الْمَلِکِ فَقَالَ هَلُمَّ بِمَا قَدِمْتَ لَهُ فَأَخْبَرَهُ بِقَوْلِ الْحَجَّاجِ فَقَالَ لَیْسَ ذَلِکَ لَهُ أَکْتُبُ کِتَاباً إِلَیْهِ لَا یُجَاوِزُهُ فَکَتَبَ إِلَیْهِ وَ وَصَلَ الْحَسَنَ بْنَ الْحَسَنِ وَ أَحْسَنَ صِلَتَهُ فَلَمَّا خَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ لَقِیَهُ یَحْیَی ابْنُ أُمِّ الْحَکَمِ فَعَاتَبَهُ الْحَسَنُ عَلَی سُوءِ مَحْضَرِهِ وَ قَالَ لَهُ مَا هَذَا الَّذِی وَعَدْتَنِی فَقَالَ لَهُ یَحْیَی إِیهاً عَنْکَ فَوَ اللَّهِ لَا یَزَالُ یَهَابُکَ وَ لَوْ لَا هَیْبَتُکَ مَا قَضَی لَکَ حَاجَةً وَ مَا أَلَوْتُکَ رِفْداً-.

ص: 166

وقتی حسن از دنیا رحلت کرد، همسرش مدت یک سال بر سر قبرش خیمه زد، وقتی خیمه را برچیدند، صدایی شنیدند که می گوید: آیا آنچه را که از دست دادند یافتند؟ دیگری جواب وی را داد و گفت: مأیوس شدند و بازگشتند. در روایت دیگری آمده که همسرش بیت لبید را خواند:

ص: 170

وَ کَانَ الْحَسَنُ بْنُ الْحَسَنِ حَضَرَ مَعَ عَمِّهِ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَوْمَ الطَّفِّ فَلَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ أُسِرَ الْبَاقُونَ مِنْ أَهْلِهِ جَاءَهُ أَسْمَاءُ بنت [بْنُ] خَارِجَةَ فَانْتَزَعَهُ مِنْ بَیْنِ الْأُسَارَی وَ قَالَ وَ اللَّهِ لَا یُوصَلُ إِلَی ابْنِ خَوْلَةَ أَبَداً فَقَالَ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ دَعُوا لِأَبِی حَسَّانَ ابْنِ أُخْتِهِ وَ یُقَالُ إِنَّهُ أُسِرَ وَ کَانَ بِهِ جِرَاحٌ قَدْ أُشْفِیَ مِنْهُ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ الْحَسَنَ بْنَ الْحَسَنِ علیه السلام خَطَبَ إِلَی عَمِّهِ الْحُسَیْنِ علیه السلام إِحْدَی ابْنَتَیْهِ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام اخْتَرْ یَا بُنَیَّ أَحَبَّهُمَا إِلَیْکَ فَاسْتَحْیَا الْحَسَنُ وَ لَمْ یُحِرْ جَوَاباً فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَإِنِّی قَدِ اخْتَرْتُ لَکَ ابْنَتِی فَاطِمَةَ فَهِیَ أَکْثَرُهُمَا شَبَهاً بِفَاطِمَةَ أُمِّی بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

وَ قُبِضَ الْحَسَنُ بْنُ الْحَسَنِ وَ لَهُ خَمْسٌ وَ ثَلَاثُونَ سَنَةً رَحِمَهُ اللَّهُ وَ أَخُوهُ زَیْدُ بْنُ الْحَسَنِ حَیٌّ وَ وَصَّی إِلَی أَخِیهِ مِنْ أُمِّهِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ طَلْحَةَ وَ لَمَّا مَاتَ الْحَسَنُ بْنُ الْحَسَنِ ضَرَبَتْ زَوْجَتُهُ- فَاطِمَةُ بِنْتُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام عَلَی قَبْرِهِ فُسْطَاطاً وَ کَانَتْ تَقُومُ اللَّیْلَ وَ تَصُومُ النَّهَارَ وَ کَانَتْ تُشَبَّهُ بِالْحُورِ الْعِینِ لِجَمَالِهَا فَلَمَّا کَانَ رَأْسُ السَّنَةِ قَالَتْ لِمَوَالِیهَا إِذَا أَظْلَمَ اللَّیْلُ فَقَوِّضُوا هَذَا الْفُسْطَاطَ فَلَمَّا أَظْلَمَ اللَّیْلُ سَمِعَتْ صَوْتاً یَقُولُ : هَلْ وَجَدُوا مَا فَقَدُوا فَأَجَابَهُ آخَرُ یَقُولُ: بَلْ یَئِسُوا فَانْقَلَبُوا

وَ مَضَی الْحَسَنُ بْنُ الْحَسَنِ وَ لَمْ یَدَّعِ الْإِمَامَةَ وَ لَا ادَّعَاهَا لَهُ مُدَّعٍ کَمَا وَصَفْنَاهُ مِنْ حَالِ أَخِیهِ رَحِمَهُ اللَّهُ.

وَ أَمَّا عَمْرٌو وَ الْقَاسِمُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بَنُو الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَإِنَّهُمْ اسْتَشْهَدُوا بَیْنَ یَدَیْ عَمِّهِمُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام بِالطَّفِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ أَرْضَاهُمْ وَ أَحْسَنَ عَنِ الدِّینِ وَ الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ جَزَاءَهُمْ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ الْحَسَنِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ خَرَجَ مَعَ عَمِّهِ الْحُسَیْنِ علیه السلام إِلَی الْحَجِّ فَتُوُفِّیَ بِالْأَبْوَاءِ وَ هُوَ مُحْرِمٌ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ الْمَعْرُوفُ بِالْأَثْرَمِ کَانَ لَهُ فَضْلٌ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ ذِکْرٌ فِی ذَلِکَ وَ طَلْحَةُ بْنُ الْحَسَنِ کَانَ جَوَاداً.

بیان

قوله و ما یمنعه أی المشیب (1) قوله ما ألوتک رفدا أی

ص: 167


1- 1. و فی المصدر ص 178: و ما یعینه؟ یا أمیر المؤمنین، شبیه.

إلی الحول ثم اسم السّلام علیکما و من یبک حولا کاملا فقد اعتذر(1)

لبید به دو دخترش گفته بود بعد از مرگ من تا یک سال بر من بگریید و هر کس یک سال در فراق عزیزی بگرید، معذور است.

روایت5.

مناقب: امام حسن علیه السلام دختر عبد الرحمن بن حارث را خواستگاری کرد، عبد الرحمن بعد از اندکی سکوت گفت: به خدا قسم در روی زمین عزیزتر از تو نزد من نیست. ولی در عین حال تو می دانی که دخترم پاره تن من است و تو زنان را زیاد طلاق می دهی، می ترسم تو او را طلاق دهی و از تو رنجیده شوم، زیرا تو پاره تن پیامبر خدایی. اگر این شرط را قبول کنی که دخترم را طلاق ندهی مانعی ندارد. امام حسن پس از اندکی سکوت برخاست و خارج شد. شنیدند که می فرمود: عبد الرحمن در نظر دارد دختر خود را طوق گردن من کند.

محمّد بن سیرین می گوید: امام حسن خوله دختر منظور بن ریّان را خواستگاری کرد، او گفت: با اینکه من می دانم، تو شخصی تند خو و سرسختی هستی که بسیار طلاق می دهی، با این حال دخترم را به تو می دهم زیرا تو از گرامی ترین و شریف ترین خاندان عرب هستی. پس از این ازدواج بود که حسن بن حسن متولد شد.

- روزی چشم یزید بن معاویه به زن عبد اللّه بن عامر افتاد که او را ام خالد دختر ابو جندل می گفتند، پس عاشق او شد و از این موضوع به پدرش شکایت کرد. وقتی عبدالله نزد معاویه آمد، به او گفت: من ولایت بصره را نامزد تو کرده ام و اگر همسری نداشتی رملة را به عقد تو در می آوردم. عبدالله رفت و به طمع این که با رمله ازدواج کند همسرش را طلاق داد. معاویه ابو هریره را فرستاد تا ام خالد را برای پسرش یزید خواستگاری کند و هر چه قدر مهریه خواست به او ببخشد. امام حسن و امام حسین و عبدالله بن جعفر علیهم السلام از این موضوع آگاه شدند، از وی خواستگاری کردند، ام خالد امام حسن را برگزید و امام با او ازدواج کرد(2).

ص: 171


1- 1. مناقب آل ابی طالب4: 29 و 30
2-

ما قصرت فی رفدک قوله قد أشفی منه أی أشرف علی الهلاک و قوضت البناء نقضته (1).

«4»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: أَوْلَادُهُ علیهم السلام ثَلَاثَةَ عَشَرَ ذَکَراً وَ ابْنَةٌ وَاحِدَةٌ عَبْدُ اللَّهِ وَ عُمَرُ وَ الْقَاسِمُ أُمُّهُمْ أُمُّ وَلَدٍ وَ الْحُسَیْنُ الْأَثْرَمُ وَ الْحَسَنُ أُمُّهُمَا خَوْلَةُ بِنْتُ مَنْظُورٍ الْفَزَارِیَّةُ وَ الْعَقِیلُ وَ الْحَسَنُ أُمُّهُمَا أُمُّ بَشِیرٍ بِنْتُ أَبِی مَسْعُودٍ الْخَزْرَجِیَّةُ وَ زَیْدٌ وَ عُمَرُ مِنَ الثَّقَفِیَّةِ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ مِنْ أُمِّ وَلَدٍ وَ طَلْحَةُ وَ أَبُو بَکْرٍ أُمُّهُمَا أُمُّ إِسْحَاقَ بِنْتُ طَلْحَةَ التَّیْمِیِّ وَ أَحْمَدُ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ الْحَسَنُ الْأَصْغَرُ ابْنَتُهُ أُمُّ

الْحَسَنِ فَقَطْ عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ وَ یُقَالُ وَ أُمُّ الْحُسَیْنِ وَ کَانَتَا مِنْ أُمِّ بَشِیرٍ الْخُزَاعِیَّةِ وَ فَاطِمَةُ مِنْ أُمِّ إِسْحَاقَ بِنْتِ طَلْحَةَ وَ أُمُّ عَبْدِ اللَّهِ وَ أُمُّ سَلَمَةَ وَ رُقَیَّةُ لِأُمَّهَاتِ أَوْلَادٍ(2)

ص: 168


1- 1. إرشاد المفید: ص 177- 179.
2- 2. اختلف فی عدد أولاده علیه السلام و أسمائهم و أمّهات أولاده و ترتیبهم فقد نقل الاربلی فی کشف الغمّة ج 2 ص 152 عن کمال الدین ابن طلحة: أن عدد أولاده الذکور خمسة عشر و سرد أسماءهم و له بنت واحد تسمی أم الحسن، و نقل عن ابن الخشاب: أن له علیه السلام أحد عشر ولدا و بنتا. ثمّ نقل فی ص 158 عن الحافظ عبد العزیز بن الاخضر الجنابذی: أن له علیه السلام اثنی عشر ولدا ذکرا و خمس بنات، و بعد ما ذکر أسمائهم قال: و الذی أراه أن فی هذه الأسماء تکریرا، و أظنه من الناسخ، و أهل مکّة أخبر بشعابها، فما ذکره الشیخ المفید( و قد نقله من ص 153- 158) هو الذی یعتمد علیه فی هذا الباب، لانه أشدّ حرصا، و أکثر تنقیبا و کشفا و طلبا لهذه الأمور. أقول: و نقل سبط ابن الجوزی عن الواقدی و ابن هشام: أن له علیه السلام خمس عشرة ذکرا و ثمان بنات، فمن الذکور: علی الأکبر، علی الأصغر، جعفر، فاطمة، سکینة أم الحسن، عبد اللّه، القاسم، زید، عبد الرحمن، أحمد، إسماعیل، الحسین، عقیل الحسن؛ و هو أبو عبد اللّه حسن بن حسن بن علیّ علیهم السلام- و لم یسم الباقین. و هذا المذکور انما هو ترتیب الواقدی و هشام بن محمّد، و أمّا محمّد بن سعد فقد رتبهم فی الطبقات علی غیر هذا الترتیب، و زاد، فقال: کان للحسن علیه السلام من الولد: محمّد الأصغر، جعفر، حمزة، فاطمة؛ درجوا کلهم و امهم أم کلثوم بنت الفضل بن العباس بن عبد المطلب، محمد الأکبر: و به کان یکنی و الحسن: امهما خولة بنت منظور الغطفانیة. زید، ام الحسن، ام الخیر: امهم أم بشر بنت ابی مسعود الأنصاریّ و اسمه عقبة بن عمرو. إسماعیل، یعقوب: امهما جعدة بنت الاشعث ابن قیس التی سمته. القاسم، أبو بکر، عبد اللّه: قتلوا مع الحسین یوم الطفوف و امهم أم ولد، و لا بقیة لهم. حسین الاثرم، عبد الرحمن، أمّ سلمة: لام ولد تسمی ظمیاء. عمر: لام ولد لا بقیة له. ام عبد الرحمن[ عبد اللّه] و هی أم أبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السلام و امها أم ولد تدعی صافیة. طلحة: لا بقیة له و أمه أم إسحاق بنت طلحة بن عبید اللّه التیمی، عبد اللّه الأصغر: أمه زینب بنت سبیع بن عبد اللّه أخی جریر بن عبد اللّه البجلیّ و هذا أصح. انتهی. أقول: فعلی هذا کان له علیه السلام ستة عشر ذکرا و خمس بنات، و کیف کان ما ذکره ابن شهرآشوب هناک مختلط علیه من حیث الأسماء و عدد أولاده الذکور کما لا یخفی.

توضیح

«رجل غلق» با کسره لام یعنی بد اخلاق؛ «رجل ملق» با کسره لام یعنی کسی که با زبانش چیزی را می بخشد که در قلبش نیست. جزری در حدیث حسن گفته است: «إنک رجل طلق» یعنی تو کسی هستی که زنان را زیاد طلاق می دهی.

روایت6.

کافی: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: حضرت علی علیه السلام در حالی که بر فراز منبر مشغول سخنرانی بود فرمود: حسن زیاد زن طلاق می دهد، به او زن ندهید. ناگاه مردی از قبیله همدان برخاست و گفت: آری، به خدا قسم ما به حسن زن می دهیم، زیرا او فرزند پیامبر خدا و علی بن ابی طالب است، اگر بخواهد نگاه می دارد و اگر نخواهد طلاق می دهد(1).

روایت7.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: امام حسن علیه السّلام تعداد پنجاه زن طلاق داد. و حضرت علی علیه السلام در کوفه فرمود: ای مردم کوفه! به حسن زن ندهید. زیرا زیاد زنان را طلاق می دهد. مردی برخاست و گفت: آری به خدا قسم ما با او وصلت می کنیم، زیرا او فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله و پسر فاطمه علیها السلام است. اگر از همسرش خوشش بیاید او را نگاه می دارد و اگر از او بدش بیاید وی را طلاق می دهد(2).

روایت8.

کافی: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: عبد الرحمن بن حسن بن علی در ابواء در حالی که لباس احرام پوشیده بود از دنیا رفت و امام حسن و امام حسین و عبد اللّه بن جعفر و عبد اللّه و عبید اللّه بن عباس او را کفن کردند، سر و صورت او را پوشاندند. ولی او را حنوط ننمودند و فرمودند: در کتاب علی بن ابی طالب این طور نوشته است(3).

ص: 172


1- 1. کافی 6: 56
2- 2. همان
3- 3. کافی 4: 368

وَ قُتِلَ مَعَ الْحُسَیْنِ علیه السلام مِنْ أَوْلَادِهِ عَبْدُ اللَّهِ وَ الْقَاسِمُ وَ أَبُو بَکْرٍ وَ الْمُعْقِبُونَ مِنْ أَوْلَادِهِ اثْنَانِ- زَیْدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ الْحَسَنُ بْنُ الْحَسَنِ.

أَبُو طَالِبٍ الْمَکِّیُّ فِی قُوتِ الْقُلُوبِ: أَنَّهُ علیه السلام تَزَوَّجَ مِائَتَیْنِ وَ خَمْسِینَ امْرَأَةً وَ قَدْ قِیلَ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَضْجَرُ مِنْ ذَلِکَ فَکَانَ یَقُولُ فِی خُطْبَتِهِ إِنَّ الْحَسَنَ مِطْلَاقٌ فَلَا تُنْکِحُوهُ.

أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْمُحَدِّثُ فِی رامش أفزای: أَنَّ هَذِهِ النِّسَاءَ کُلَّهُنَّ خَرَجْنَ فِی خَلْفِ جَنَازَتِهِ حَافِیَاتٍ (1)

ص: 169


1- 1. اشتهر عنه علیه السلام أنّه تزوج ثلاث مائة امرأة، و الأصل فی ذلک ما ذکره أبو طالب المکی فی قوت القلوب کما نقله ابن شهرآشوب فأرسله المؤرخون ارسال المسلمات و نقلوا ذلک فی کتبهم بلا تثبت و تحقیق، مع کون الرجل ضعیف الروایة، لیس بثبت و لا ثقة و أن ما ذکره لا یصحّ فی العقول بوجه من الوجوه: و ذلک لان أولاده المذکورین بأسمائهم علی اختلاف فی عددهم( بین 15- 21) انما هم من عشرة من أزواجه علیه السلام، قد سماهن أهل السیر کما سمعت من ابن سعد فی الطبقات و هذه النسبة بین عدد الازواج و الاولاد، هو المتعارف المعتاد فلو کان تزوج مائتین و خمسین امرأة أو ثلاث مائة امرأة، کان لا بد و أن یتولد منهن أکثر من مائتین ولد: ذکر و انثی علی الاقل بعد فرض العقم فی جمع منهن. و لا یحتمل العزل منهن، لانه علیه السلام انما کان یتزوج الشابة من النساء و الابکار رغبة فی مباضعتهن، و الالتذاذ من المباضعة لا یتحقّق مع العزل کما لا یخفی. علی ان الرجل انما یعزل عن المرأة مخافة أن یولدها، و ذلک اما لنقص فی حسبها أو مخافة العیلة، اما ناقصة الحسب فلم یکن لیرغب فیها مثل الحسن السبط علیه السلام مع شرفه الباذخ و لم یذکر فی شی ء من کتب السیر أنّه رغب الی خضراء الدمن، و انما کان یخطب الاشراف من النساء أبا و اما. و أمّا خوف العیلة فهو الذی کان یباری بجوده و فضله السحاب، و قد روی عن ابن سیرین( کما فی الحلیة للحافظ أبی نعیم- راجع ج 2 ص 142 کشف الغمّة) أنه قال: تزوج الحسن بن علیّ علیهما السلام امرأة فأرسل إلیها بمائة جاریة مع کل جاریة ألف درهم و عن الحسن بن سعید، عن أبیه قال: متع الحسن بن علیّ علیهما السلام امرأتین( یعنی حین طلقهما) بعشرین ألفا و زقاق من عسل فقالت إحداهما: متاع قلیل من حبیب مفارق و نقل ابن شهرآشوب( ج 4 ص 17 من مناقبه) أنه تزوج جعدة بنت الاشعث و أرسل إلیها ألف دینار. فهذا الرجل الذی ینفق کیف یشاء، لا یخاف العیلة و کثرة الاولاد، کیف و قد قال جده صلّی اللّه علیه و آله: تناکحوا تناسلوا تکثروا فانی اباهی بکم الأمم یوم القیامة و لو بالسقط، أو کیف یعزل و انه یعلم بشری القرآن المجید بکوثر من نسل رسول اللّه منه و من أخیه الحسین، أ کان یعزل نطفته رغما لتلک البشارة؟ کلا و کلا. و الحاصل أنّه لا یصحّ فی حکم العقول أن یتزوج ثلاثمائة امرأة و لا تولد منها الا عشرة. فالصحیح ما یظهر من کتب السیر المعتبرة- بعد السیر فیها- أنه تزوج ما بین 20 الی 30 امرأة غیر ما ملکت یمینه علیه السلام، و حیثما لا تکون تحته أکثر من أربعة حرائر کان علیه أن یطلق زوجة و ینکح اخری. و لذلک اشتهر بکونه مطلاقا، لما لم یکن یعهد ذلک من غیره، فزاد العامّة من الناس علی سیرتهم فی سرد القضایا( یک کلاغ چهل کلاغ) فقالوا انه تزوج کذا و کذا من غیر رویة و لا درایة.

روایت9.

مؤلف: ابن ابی الحدید گفته: هر گاه امام حسن می خواست زنی را طلاق دهد نزد او می نشست و به او می فرمود: آیا دوست داری من فلان مبلغ و فلان چیز را به تو بپردازم و تو را طلاق دهم؟ آن زن می گفت: اختیار دست شما است، یا می گفت: آری. امام می فرمود: فلان مبلغ مال تو باشد. آنگاه برمی خاست و می رفت و طلاق نامه او را با آنچه که وعده داده بود برایش می فرستاد.

ابو الحسن مدائنی می گوید: امام حسن علیه السّلام با هند دختر سهیل بن عمرو ازدواج کرد. هند زن عبد اللّه بن عامر بن کریز بود. وقتی عبد اللّه وی را طلاق داد معاویه ابو هریره را فرستاد تا آن زن را برای یزید بن معاویه خواستگاری نماید. امام حسن فرمود: به آن زن بگویید: من هم خواهان تو هستم. هنگامی که ابو هریره نزد آن زن آمد و جریان را شرح داد، به ابوهریره گفت: هر کدام را تو انتخاب کنی من می خواهم. ابو هریره گفت: من امام حسن را انتخاب می کنم. آن زن هم پذیرفت و با آن حضرت ازدواج کرد.

همچنین می گوید: امام حسن با حفصه دختر عبد الرحمن بن ابو بکر که منذر بن زبیر عاشق او بود ازدواج نمود. وقتی امام حسن از این جریان آگاه شد او را طلاق داد و منذر بن زبیر او را خواستگاری نمود. ولی آن زن نپذیرفت و گفت: او مرا رسوا کرد.

- ابو الحسن مدائنی می گوید: امام حسن علیه السّلام زیاد ازدواج می کرد. با خوله دختر منظور بن زیاد فزاری ازدواج نمود و او حسن بن حسن را برایش (به دنیا) آورد. با ام اسحاق دختر طلحة بن عبد اللّه ازدواج کرد و او طلحه را برای آن حضرت به دنیا آورد. با ام بشر دختر ابو مسعود انصاری ازدواج کرد و او زید را برای آن حضرت آورد. با جعده ازدواج کرد که آن بزرگوار را مسموم نمود. سپس با این گروه از زنان ازدواج کرد: هند دختر سهیل بن عمرو، حفصه دختر عبد الرحمن بن ابی بکر، زنی از قبیله کلب، زنی از دختران عمرو بن ابراهیم منقری، زنی از طائفه ثقیف که عمر را برایش آورد، زنی از دختران علقمة بن زراره، زنی از بنی شیبان که از آل همام بن مره بود. وقتی به آن حضرت گفتند این زن از گروه خوارج است طلاقش داد و فرمود: من دوست ندارم با آتشی از جهنم همسر باشم.

مدائنی گفت: امام حسن از مردی زن خواست، او گفت: من به تو زن می دهم و می دانم تو مردی عهد شکن هستی که بسیار طلاق می دهی و نیز بد اخلاق هستی. ولی در عین حال از لحاظ نسب و جد و پدر بهترین مردم به شمار می روی. زنان امام حسن را که شمردند، تعداد هفتاد نفر بودند.

روایت10.

عدد: امام حسن در مدت عمر خود تعداد هفتاد زن آزاد گرفت و یک صد و شصت کنیز گرفت و پانزده فرزند داشت .

ص: 173

الْبُخَارِیُّ: لَمَّا مَاتَ الْحَسَنُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام ضَرَبَتِ امْرَأَتُهُ الْقُبَّةَ عَلَی قَبْرِهِ سَنَةً ثُمَّ رَفَعَتْ فَسَمِعُوا صَائِحاً یَقُولُ: هَلْ وَجَدُوا مَا فَقَدُوا

فَأَجَابَهُ آخَرُ بَلْ یَئِسُوا فَانْقَلَبُوا وَ فِی رِوَایَةٍ غَیْرِهَا أَنَّهَا أَنْشَدَتْ بَیْتَ لَبِیدٍ:

ص: 170

تاریخ امام حسین علیه السلام

باب بیست و چهارم : نص بر امامت و وصیت امام حسن به امام حسین علیهما السلام

روایات

روایت1.

اعلام الوری: امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود: هنگامی که امام حسن در حال احتضار بود، به امام حسین فرمود: ای برادر، من به تو وصیت می کنم هنگامی که از دنیا رفتم جنازه ام را آماده کن و به حرم جدم رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ببر تا با آن حضرت تجدید پیمان کنم. آنگاه بدنم را نزد مادرم زهرا ببر. سپس جنازه ام را به بقیع ببر و در آنجا دفن کن. تا پایان این روایت(1).

روایت2.

اعلام الوری: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که اجل امام حسن علیه السّلام فرا رسید فرمود: ای قنبر! بیرون در نگاه کن ببین آیا مؤمنی غیر از آل محمّد می بینی؟ قنبر گفت: خدا و رسول و پسر پیغمبر عالم تر هستند. فرمود: برو محمّد بن علی (یعنی محمّد بن حنفیه) را نزد من بیاور. وقتی من نزد محمّد بن علی رفتم به من گفت: آیا حادثه بدی رخ داده است؟ گفتم: امام حسن علیه السّلام را دریاب. محمّد بن علی بدون اینکه بند نعلین خود را ببندد حرکت نمود و به سرعت با من آمد.

ص: 174


1- 1. کافی 1: 300

إِلَی الْحَوْلِ ثُمَّ اسْمُ السَّلَامِ عَلَیْکُمَا*** وَ مَنْ یَبْکِ حَوْلًا کَامِلًا فَقَدِ اعْتَذَرَ(1).

«5»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب فِی الْإِحْیَاءِ: أَنَّهُ خَطَبَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام إِلَی عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَارِثِ بِنْتَهُ فَأَطْرَقَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ مَنْ یَمْشِی عَلَیْهَا أَعَزَّ عَلَیَّ مِنْکَ وَ لَکِنَّکَ تَعْلَمُ أَنَّ ابْنَتِی بَضْعَةٌ مِنِّی وَ أَنْتَ مِطْلَاقٌ فَأَخَافُ أَنْ تُطَلِّقَهَا وَ إِنْ فَعَلْتَ خَشِیتُ أَنْ یَتَغَیَّرَ قَلْبِی عَلَیْکَ لِأَنَّکَ بَضْعَةٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنْ شَرَطْتَ أَنْ لَا تُطَلِّقَهَا زَوَّجْتُکَ فَسَکَتَ الْحَسَنُ علیه السلام وَ قَامَ وَ خَرَجَ فَسُمِعَ مِنْهُ یَقُولُ مَا أَرَادَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ إِلَّا أَنْ یَجْعَلَ ابْنَتَهُ طَوْقاً فِی عُنُقِی.

وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ سِیرِینَ: أَنَّهُ خَطَبَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام إِلَی مَنْظُورِ بْنِ رَیَّانَ ابْنَتَهُ خَوْلَةَ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأُنْکِحُکَ وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنَّکَ غَلِقٌ طَلِقٌ مَلِقٌ غَیْرَ أَنَّکَ أَکْرَمُ الْعَرَبِ بَیْتاً وَ أَکْرَمُهُمْ نَفْساً فَوُلِدَ مِنْهَا الْحَسَنُ بْنُ الْحَسَنِ.

وَ رَأَی یَزِیدُ امْرَأَةَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرٍ- أُمَّ خَالِدٍ بِنْتَ أَبِی جَنْدَلٍ فَهَامَ بِهَا وَ شَکَا ذَلِکَ إِلَی أَبِیهِ فَلَمَّا حَضَرَ عَبْدُ اللَّهِ عِنْدَ مُعَاوِیَةَ قَالَ لَهُ لَقَدْ عَقَدْتُ لَکَ عَلَیَّ وِلَایَةَ الْبَصْرَةِ وَ لَوْ لَا أَنَّ لَکَ زَوْجَةً لَزَوَّجْتُکَ رَمْلَةَ فَمَضَی عَبْدُ اللَّهِ وَ طَلَّقَ زَوْجَتَهُ طَمَعاً فِی رَمْلَةَ فَأَرْسَلَ مُعَاوِیَةُ أَبَا هُرَیْرَةَ لِیَخْطُبَ أُمَّ خَالِدٍ لِیَزِیدَ ابْنِهِ وَ بَذَلَ لَهَا مَا أَرَادَتْ مِنَ الصَّدَاقِ فَاطَّلَعَ عَلَیْهَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍعلیهم السلام فَاخْتَارَتِ

ص: 171


1- 1. مناقب آل أبی طالب: ج 4 ص 29 و 30.

هنگامی که محمّد در مقابل امام حسن ایستاد، امام حسن به وی فرمود: بنشین. شخصی مثل تو نباید از شنیدن سخنی که مرده را زنده می کند و زنده برای آن جان می دهد غایب و غافل باشد. شما باید دارای علم و چراغ تاریکی ها باشید، زیرا بعضی از روشنایی ها از بعض دیگر روشن تر است. آیا نمی دانی که خداوند عز و جل فرزندان حضرت ابراهیم علیه السّلام را امام و بعضی از آنان را بر بعض دیگر فضیلت و برتری داد و زبور را به حضرت داود عطا کرد. تو می دانی که خدا حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را به چه مقامی اختصاص داد.

ای محمّد بن علی! من از این نمی ترسم که تو حسادت کنی، زیرا خدا کفار را به حسود بودن معرفی کرده و می فرماید: «کفاراً حسداً من عند أنفسهم من بعد ما تبین لهم الحقّ»(1)، «از روی حسدی که در وجودشان بود، آرزو می کردند که شما را، بعد از ایمانتان، کافر گردانند.» خداوند به شیطان اجازه سلطه بر تو را نداده است. ای محمّد بن علی. آیا می خواهی آنچه را که از پدرت راجع به تو شنیدم بگویم؟ گفت: آری. فرمود: از پدرت شنیدم که در بصره راجع به تو می فرمود: کسی که دوست دارد در دنیا و آخرت به من نیکویی کند، به پسرم محمّد نیکی کند. ای محمّد! اگر بخواهی من از آن زمان که نطفه تو در پشت پدرت بود تو را خبر دهم، می دهم. ای محمّد بن علی، آیا نمی دانی بعد از وفات و مفارقت روح من از بدنم، حسین بن علی امام خواهد بود، و این مقام میراثی است که از پدر و جدش به وی رسیده است. خلافت و امامت امام حسین علیه السّلام در کتاب های آسمانی خدا نوشته شده، خدا شما اهل بیت را به علم خود از میان تمام خلق انتخاب کرده و حضرت محمّد را از میان شما برگزیده و او را به مقام پیامبری رسانیده است. حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله حضرت علی علیه السلام را برای خلافت بعد از خود برگزید. حضرت علی مرا برای امامت بعد از خویش انتخاب کرد، من هم حسین را انتخاب می کنم.

محمّد بن حنفیه گفت: تو امام و بزرگ من هستی. تو وسیله من برای رسیدن به حضرت محمّد هستی. به خدا قسم دوست داشتم قبل از اینکه تو این سخن را به من بگویی روح از بدنم خارج شده باشد. من راجع به وصف تو سخنانی دارم که نمی توان آن ها را بیان کرد. هر چه من بگویم، بیشتر از آن گفته شده است. زبان فصیحان و دانشمندان و قلم نویسندگان از نقل فضایل و مناقب تو الکن و کند است. خدا نیکوکاران را جزای خیر می دهد، هیچ قدرتی بالا تر از قدرت خداوند نیست .

ص: 175


1- 1. بقره / 109

الْحَسَنَ فَتَزَوَّجَهَا(1).

توضیح

رجل غَلِقٌ بکسر اللام سیّئ الخلق و رجل مَلِقٌ بکسر اللام یعطی بلسانه ما لیس فی قلبه و قال الجزریّ فی حدیث الحسن إنک رجل طَلِق أی کثیر طلاق النساء.

«6»

کا، [الکافی] حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ- لَا تُزَوِّجُوا الْحَسَنَ فَإِنَّهُ رَجُلٌ مِطْلَاقٌ فَقَامَ رَجُلٌ مِنْ هَمْدَانَ فَقَالَ بَلَی وَ اللَّهِ لَنُزَوِّجَنَّهُ وَ هُوَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ابْنُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنْ شَاءَ أَمْسَکَ وَ إِنْ شَاءَ طَلَّقَ (2).

«7»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام طَلَّقَ خَمْسِینَ امْرَأَةً فَقَامَ عَلِیٌّ علیه السلام بِالْکُوفَةِ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ أَهْلِ الْکُوفَةِ- لَا تُنْکِحُوا الْحَسَنَ فَإِنَّهُ رَجُلٌ مِطْلَاقٌ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ بَلَی وَ اللَّهِ لَنُنْکِحَنَّهُ إِنَّهُ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ابْنُ فَاطِمَةَ علیهما السلام فَإِنْ أَعْجَبَهُ أَمْسَکَ وَ إِنْ کَرِهَ طَلَّقَ (3).

«8»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تُوُفِّیَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ بِالْأَبْوَاءِ وَ هُوَ مُحْرِمٌ وَ مَعَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ وَ عُبَیْدُ اللَّهِ ابْنَا الْعَبَّاسِ فَکَفَّنُوهُ وَ خَمَّرُوا وَجْهَهُ وَ رَأْسَهُ وَ لَمْ یُحَنِّطُوهُ وَ قَالَ هَکَذَا فِی کِتَابِ عَلِیٍ (4).

ص: 172


1- 1. المناقب: ج 4 ص 38.
2- 2. الکافی: ج 6 ص 56.
3- 3. المصدر نفسه.
4- 4. الکافی: ج 4 ص 368.

حسین از همه داناتر و حلم وی از همه بیشتر و قرابتش به حضرت محمّد صلی الله علیه و آله از ما نزدیک تر است. امام حسین قبل از اینکه آفریده شود امام بود و پیش از اینکه سخن بگوید وحی خدا را خوانده بود. اگر خداوند می دانست کسی بهتر از ما هست، حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله را برای مقام پیامبری انتخاب نمی کرد. چون خدا حضرت رسول را و آن حضرت هم علی بن ابی طالب را و حضرت علی علیه السلام هم تو را برگزید، لذا تسلیم و راضی شدیم و امامت او را پذیرفتیم. در هنگام مشکلات به او پناهنده می شویم و در امور مشتبهه از آن حضرت راهنمایی می طلبیم.

توضیح

عبارت «فقال: الله» یعنی تو احتیاجی نداری که من بروم و ببینم، زیرا تو با علم ربانی خود به آن چه که من بعد دیدن خبر می دهم آگاه تر هستی. ممکن است منظور از «النظر» دیدن با قلب باشد که به او آموخته اند، زیرا او از اصحابی بود که اسرار به وی گفته می شد، لذا گفت: تو از این جهت از من آگاه تر هستی. شاید سؤال امام از این بابت بود که در ابتدا می خواست کسی غیر از قنبر را برای آوردن ابن حنفیه بفرستد و وقتی کسی را نیافت او را فرستاد.

احتمال دارد منظور او از کلمه «مؤمنا» فرشته مرگ علیه السلام باشد، زیرا او می ایستاد و برای دخول اجازه می گرفت. شاید به صورت انسان نزد او آمده و امام از قنبر پرسیده تا ببیند که آیا او را می بیند یا نه. در این هنگام جواب او این می شود که من کسی را نمی بینم و تو به آن چه می گویی آگاه تری و چیزی را می بینی که من نمی بینم. پس هنگامی که یقین پیدا کرد او عزرائیل است، به دنبال برادرش فرستاد.

«فعجّل عن شسع نعله» یعنی عجله او مانع از این شد که بند نعلین خود را ببندد. عبارت «عن سماع کلام» یعنی در مود خلافت و جانشینی. زیرا شنونده اگر اقرار کند، پس از مرگش زنده می شود، و اگر انکار کند در زمان حیاتش نیز مرده است، یا معنایش این است که این موضوع باعث می شود کسانی که از سر جهل و گمراهی مرده اند به حیات علم و ایمان زنده شوند و باعث مرگ زندگانی می شود که به حیات ظاهری یا به حیات معنوی زنده اند اگر آن را قبول نکنند. و گفته می شود که زندگان با آن می میرند یعنی مرگ ارادی از لذت های این تولدی است که حیات اخروی در دار دنیا است، البته این معنا بعید است.

«کونوا أوعیة العلم» برای تأکید بیشتر بر شنیدن وصیت و پذیرفتن و نشر آن است، یا

ص: 176

«9»

أَقُولُ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ حَبِیبٍ: کَانَ الْحَسَنُ علیه السلام إِذَا أَرَادَ أَنْ یُطَلِّقَ امْرَأَةً جَلَسَ إِلَیْهَا فَقَالَ أَ یَسُرُّکِ أَنْ أَهَبَ لَکِ کَذَا وَ کَذَا فَتَقُولُ لَهُ مَا شِئْتَ أَوْ نَعَمْ فَیَقُولُ هُوَ لَکِ فَإِذَا قَامَ أَرْسَلَ إِلَیْهَا بِالطَّلَاقِ وَ بِمَا سَمَّی لَهَا.

وَ رَوَی أَبُو الْحَسَنِ الْمَدَائِنِیُّ قَالَ: تَزَوَّجَ الْحَسَنُ علیه السلام هِنْداً بِنْتَ سُهَیْلِ بْنِ عَمْرٍو وَ کَانَتْ عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرِ بْنِ کَرِیزٍ فَطَلَّقَهَا فَکَتَبَ مُعَاوِیَةُ إِلَی أَبِی هُرَیْرَةَ أَنْ یَخْطُبَهَا عَلَی یَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ قَالَ الْحَسَنُ علیه السلام فَاذْکُرْنِی لَهَا فَأَتَاهَا أَبُو هُرَیْرَةَ فَأَخْبَرَهَا الْخَبَرَ فَقَالَتِ اخْتَرْ لِی فَقَالَ أَخْتَارُ لَکِ الْحَسَنَ فَزَوَّجَتْهُ.

وَ رُوِیَ أَیْضاً: أَنَّهُ علیه السلام تَزَوَّجَ حَفْصَةَ بِنْتَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ وَ کَانَ الْمُنْذِرُ بْنُ الزُّبَیْرِ یَهْوَاهَا فَأُبْلِغَ الْحَسَنُ عَنْهَا شَیْئاً فَطَلَّقَهَا فَخَطَبَهَا الْمُنْذِرُ فَأَبَتْ أَنْ تُزَوِّجَهُ وَ قَالَتْ شَهَّرَنِی.

وَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الْمَدَائِنِیُّ: کَانَ الْحَسَنُ علیه السلام کَثِیرَ التَّزْوِیجِ تَزَوَّجَ خَوْلَةَ بِنْتَ مَنْظُورِ بْنِ زِیَادٍ الْفَزَارِیَّةَ فَوَلَدَتْ لَهُ الْحَسَنَ بْنَ الْحَسَنِ وَ أُمَّ إِسْحَاقَ بِنْتَ طَلْحَةَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ فَوَلَدَتْ لَهُ ابْناً سَمَّاهُ طَلْحَةَ وَ أُمَّ بِشْرٍ بِنْتَ أَبِی مَسْعُودٍ الْأَنْصَارِیِّ فَوَلَدَتْ لَهُ زَیْداً وَ جَعْدَةَ بِنْتَ الْأَشْعَثِ وَ هِیَ الَّتِی سَمَّتْهُ وَ هِنْداً بِنْتَ سُهَیْلِ بْنِ عَمْرٍو وَ حَفْصَةَ ابْنَةَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ وَ امْرَأَةً مِنْ کَلْبٍ وَ امْرَأَةً مِنْ بَنَاتِ

عَمْرِو بْنِ الْأَهْیَمِ الْمِنْقَرِیِّ وَ امْرَأَةً مِنْ ثَقِیفٍ فَوَلَدَتْ لَهُ عُمَرَ وَ امْرَأَةً مِنْ بَنَاتِ عَلْقَمَةَ بْنِ زُرَارَةَ وَ امْرَأَةً مِنْ بَنِی شَیْبَانَ مِنْ آلِ هَمَّامِ بْنِ مُرَّةَ فَقِیلَ لَهُ إِنَّهَا تَرَی رَأْیَ الْخَوَارِجِ فَطَلَّقَهَا وَ قَالَ إِنِّی أَکْرَهُ أَنْ أَضُمَّ إِلَی نَحْرِی جَمْرَةً مِنْ جَمْرِ جَهَنَّمَ.

قَالَ الْمَدَائِنِیُّ: وَ خَطَبَ إِلَی رَجُلٍ فَزَوَّجَهُ وَ قَالَ لَهُ إِنِّی مُزَوِّجُکَ وَ أَعْلَمُ أَنَّکَ مَلِقٌ طَلِقٌ غَلِقٌ وَ لَکِنَّکَ خَیْرُ النَّاسِ نَسَباً وَ أَرْفَعُهُمْ جَدّاً وَ أَباً وَ قَالَ أُحْصِیَ زَوْجَاتُ الْحَسَنِ علیه السلام فَکُنَّ سَبْعِینَ امْرَأَةً.

«10»

د، [العدد القویة]: تَزَوَّجَ علیه السلام سَبْعِینَ حُرَّةً وَ مَلِکَ مِائَةً وَ سِتِّینَ أَمَةً فِی سَائِرِ عُمُرِهِ وَ کَانَ أَوْلَادُهُ خَمْسَةَ عَشَرَ.

ص: 173

تأکید بر پیروی از امام و یادگیری از او و یاد دادن به دیگران است. سخن امام علیه السلام «فإنّ ضوء النهار» یعنی حتی اگر عالم بودید از یادگیری دست بر ندارید زیرا بالاتر از هر عالمی علم دیگری هست، یا برتری برخی برادران بر برخی دیگر.

نتیجه آن که برخی از افراد نادان به خاطر حسد این اعتقاد را دارند که کسانی که از یک اصل هستند در فضیلت یکسان می باشند، بنابراین برخی از برادران و نزدیکان، از پیروی برادران دیگر خود خودداری می کنند. کافران به پیامبران می گفتند: «ما أنتم إلا بشر مثلنا»(1)، «گفتند: شما جز بشری مانند ما نیستید.» بنابراین آن شبهه را با تشبیه کردن به روشنایی روز در ساعات مختلف که همگی از خوشید نشأت می گیرد از بین برد. زیرا بعضی از این روشنایی ها از برخی دیگر روشن تر هستند، مانند ابتدای فجر و پس از طلوع خورشید و بعد از غروب آن. پس با اختلاف و تفاوت استعدادها و قابلیت ها، نور بخشیدن به مواد هم متفاوت می شود.

سخن امام: «أما علمت أن الله» تمثیلی و تأکیدی است برای آن چه قبلا ذکر کرده است. عبارت: «فجعل ولد إبراهیم أئمة»، اشاره دارد به سخن خداوند متعال: «و وهبنا له إسحاق و یعقوب نافلة و کلاً جعلنا صالحین. و جعلناهم أئمة یهدون بأمرنا»(2)،

« و اسحاق و یعقوب را [به عنوان نعمتی] افزون به او بخشودیم و همه را از شایستگان قرار دادیم. و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می کردند.» عبارت «وفضّل» تا آخر اشاره دارد به این سخن پروردگار: «و لقد فضّلنا بعض النبیّین علی بعض و آتینا داود زبوراً»(3)،

«و در حقیقت، بعضی از انبیا را بر بعضی برتری بخشیدیم و به داود زبور دادیم.» «و قد علمت بما استأثر» یعنی من می دانم که خداوند به چه دلیل محمّد صلی الله علیه و آله را برگزیده است، به خاطر علم بسیار او و اخلاق بسیار خوبش، نه به خاطر حسب و نسب. و تو می دانی که حسین علیه السّلام در تمامی این موارد از تو بهتر است. احتمال دارد که «ما» مای مصدری و باء برای تقویت تعدی باشد، یعنی از این که خداوند او را برگزیده، آگاهم. عبارت «إنی لا أخاف» در آن چه از نسخه های کافی نزد ماست، نوشته شده «إنی أخاف» و شاید آن چه در این جا آمده بارزتر باشد.

سخن امام علیه السلام: «و لم یجعل الله» ظاهرا مقصود ایشان قطع عذر او در ترک این مسأله است، یعنی شیطان سلطه ای بر تو ندارد که تو را مجبور به انکار کند، و این امر با سخن خداوند متعال در این آیه منافاتی ندارد: «إنّما سلطانه علی الّذین یتولّونه»(4)، «تسلط او فقط بر کسانی است که وی را به سرپرستی برمی گیرند.» زیرا طبق این آیه، آن ها خود شیطان را به سرپرستی برگزیدند نه خداوند را، یا سلطان در این آیه چیزی است که جبراً تحقق نمی یابد، یا معنای آن این است که تو از بندگان صالح خداوند هستی

ص: 177


1- 1. یس / 15
2- 2. انبیاء / 72و 73
3- 3. اسراء / 55
4- 1. نحل / 100

أبواب ما یختصّ بتاریخ الحسین بن علی صلوات الله علیهما

باب 24 النصّ علیه بخصوصه و وصیة الحسن إلیه صلوات الله علیهما

الأخبار

«1»

عم، [إعلام الوری] الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام یَقُولُ: لَمَّا احْتُضِرَ الْحَسَنُ علیه السلام قَالَ لِلْحُسَیْنِ یَا أَخِی إِنِّی أُوصِیکَ بِوَصِیَّةٍ إِذَا أَنَا مِتُّ فَهَیِّئْنِی وَ وَجِّهْنِی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأُحْدِثَ بِهِ عَهْداً ثُمَّ اصْرِفْنِی إِلَی أُمِّی فَاطِمَةَ علیها السلام ثُمَّ رُدَّنِی فَادْفِنِّی بِالْبَقِیعِ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(1).

«2»

عم، [إعلام الوری] الْکُلَیْنِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا حَضَرَتِ الْحَسَنَ الْوَفَاةُ قَالَ یَا قَنْبَرُ انْظُرْ هَلْ تَرَی وَرَاءَ بَابِکَ مُؤْمِناً مِنْ غَیْرِ آلِ مُحَمَّدٍ فَقَالَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ ابْنُ رَسُولِهِ أَعْلَمُ قَالَ امْضِ فَادْعُ لِی مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ قَالَ فَأَتَیْتُهُ فَلَمَّا دَخَلْتُ عَلَیْهِ قَالَ هَلْ حَدَثَ إِلَّا خَیْرٌ قُلْتُ أَجِبْ أَبَا مُحَمَّدٍ فَعَجِلَ عَنْ شِسْعِ نَعْلِهِ فَلَمْ یُسَوِّهِ فَخَرَجَ مَعِی یَعْدُو

ص: 174


1- 1. رواه فی الکافی ج 1 ص 300.

و خداوند متعال فرموده است: «إنّ عبادی لیس لک علیهم سلطان»(1)، «در حقیقت، تو را بر بندگان من تسلطی نیست.» و احتمال دارد که جمله دعایی باشد.

در مورد سخن امام علیه السلام «و عند الله» در کتاب کافی آمده است: «و نزد خداوند در قرآن ارثی از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله است که خداوند عز و جل آن را برای او به ارث پدر و مادرش اضافه کرده است و خداوند آگاه است» منظور ثابت بودن امامت پیامبر نزد خداوند در قرآن است، و خداوند ارث او را به همراه ارث پدر و مادرش، همچنان که در وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله گذشته، ذکر کرده است. فی به معنای الی یا مع می باشد و احتمال دارد که فی سببیه باشد، همچنان که ظاهر آن چه در کتاب آمده نشان می دهد که معنا این باشد .

سخن ایشان «ألا و إنّ فی رأسی کلاماً» یعنی در مورد فضیلت ها و اخلاق نیکوی تو «لا تنزفه الدّلاء» یعنی زیادی سخن آن را تمام نمی کند، از این سخن شما می آید که نزفت ماء البئر یعنی آب چاه تمام شد و این را زمانی می گویند که آب آن کامل استخراج شده است، «ولا تغیره بعد الریاح» کنایه از شفافیت و کدر نبودن است، زیرا آن چه باد بر آن نمی وزد تغییر می کند و در کافی آمده است «نغمة الریاح» این نیز سبب است برای تغییر یافتن، یعنی تکرار نمی شود و به خاطر ذکر شدن زیاد و مرور زمان کدر نمی شود، یا این که ریاح کنایه از شبهاتی است که از دهان مخالفین طغیان گر در مورد حق خارج می شود. همچنان که خداوند متعال فرمود «یریدون لیطفؤا نور الله بأفواههم»(2)،

«می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند.»

عبارت «کالکتاب المعجم»: از اعجام به معنای اغلاق آمده است. گفته می شود: أعجمت الکتاب بر خلاف أعربته و باب معجم مانند مکرم، یعنی قفل شده، کنایه از رموز و اسرار است، یا از تعجیم می آید یا از اعجام به معنای از بین بردن ابهام با نقطه ها و اعراب گذاری و به آشکار شدن مکنونات اشاره دارد. «و الرّق» پوست نازکی که روی آن می نویسند و می شکند و نیز کاغذ سفید. گفته می شود: «نمنمه» یعنی آن را تزیین کرد و النبت المنمنم یعنی جمع شده. در برخی از نسخه های کافی آمده است المنهم از نهمة می آید به معنی صرف نهایت همت در چیزی و کنایه از پر بودن آن است یا از این سخن آنان گرفته می شود: که آن ها تگرگ و چربی هستند. یعنی ذوب شدند، کنایه از بسته شدن آن است گویا که ذوب و محو شده است.

عبارت «فأجدنی»: یعنی هربار که تصمیم می گیرم از فضیلت های تو چیزی را ذکر کنم، در می یابم که در کتاب خدا و کتب پیامبران ذکر شده است، گفته شده است: تو و برادرت به خاطر ذکر آن در قرآن و کتب پیامبران از من سبقت گرفته اید

ص: 178


1- 2. حجر / 42
2- 1. صف / 8

فَلَمَّا قَامَ بَیْنَ یَدَیْهِ سَلَّمَ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ اجْلِسْ فَلَیْسَ یَغِیبُ مِثْلُکَ عَنْ سَمَاعِ کَلَامٍ یَحْیَا بِهِ الْأَمْوَاتُ وَ یَمُوتُ بِهِ الْأَحْیَاءُ کُونُوا أَوْعِیَةَ الْعِلْمِ وَ مَصَابِیحَ الدُّجَی فَإِنَّ ضَوْءَ النَّهَارِ بَعْضُهُ أَضْوَأُ مِنْ بَعْضٍ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ وُلْدَ إِبْرَاهِیمَ أَئِمَّةً وَ فَضَّلَ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ آتَی دَاوُدَ زَبُوراً وَ قَدْ عَلِمْتَ بِمَا اسْتَأْثَرَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ إِنِّی لَا أَخَافُ عَلَیْکَ الْحَسَدَ وَ إِنَّمَا وَصَفَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ الْکَافِرِینَ فَقَالَ- کُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُ (1) وَ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لِلشَّیْطَانِ عَلَیْکَ سُلْطَاناً یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ أَ لَا أُخْبِرُکَ بِمَا سَمِعْتُ مِنْ أَبِیکَ علیه السلام فِیکَ قَالَ بَلَی قَالَ سَمِعْتُ أَبَاکَ یَقُولُ یَوْمَ الْبَصْرَةِ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَبَرَّنِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَلْیَبَرَّ مُحَمَّداً یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ لَوْ شِئْتُ أَنْ أُخْبِرَکَ وَ أَنْتَ نُطْفَةٌ فِی ظَهْرِ أَبِیکَ لَأَخْبَرْتُکَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ بَعْدَ وَفَاةِ نَفْسِی وَ مُفَارَقَةِ رُوحِی جِسْمِی إِمَامٌ مِنْ بَعْدِی وَ عِنْدَ اللَّهِ فِی الْکِتَابِ الْمَاضِی وِرَاثَةَ النَّبِیِّ أَصَابَهَا فِی وِرَاثَةِ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ خَیْرُ خَلْقِهِ فَاصْطَفَی مِنْکُمْ مُحَمَّداً وَ اخْتَارَ مُحَمَّدٌ عَلِیّاً وَ اخْتَارَنِی عَلِیٌّ لِلْإِمَامَةِ وَ اخْتَرْتُ أَنَا الْحُسَیْنَ فَقَالَ لَهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ أَنْتَ إِمَامِی وَ سَیِّدِی (2) وَ أَنْتَ وَسِیلَتِی إِلَی مُحَمَّدٍ وَ اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنَّ نَفْسِی ذَهَبَتْ قَبْلَ أَنْ أَسْمَعَ مِنْکَ هَذَا الْکَلَامَ أَلَا وَ إِنَّ فِی رَأْسِی کَلَاماً لَا تَنْزِفُهُ الدِّلَاءُ وَ لَا تُغَیِّرُهُ بُعْدُ الرِّیَاحِ (3) کَالْکِتَابِ الْمُعْجَمِ فِی الرَّقِّ الْمُنَمْنَمِ أَهُمُّ بِإِبْدَائِهِ فَأَجِدُنِی سُبِقْتُ إِلَیْهِ سَبْقَ الْکِتَابِ الْمُنْزَلِ وَ مَا جَاءَتْ بِهِ الرُّسُلُ وَ إِنَّهُ لَکَلَامٌ یَکِلُّ بِهِ لِسَانُ النَّاطِقِ وَ یَدُ الْکَاتِبِ (4) وَ لَا یَبْلُغُ فَضْلَکَ وَ کَذَلِکَ یَجْزِی اللَّهُ الْمُحْسِنِینَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ

ص: 175


1- 1. البقرة: 109.
2- 2. کذا فی نسخة الأصل- نسخة المصنّف قدّس سرّه- و فی الکافی و أنت امام و أنت وسیلتی.
3- 3. فی المصدر: نغمة الریاح.
4- 4. زاد فی المصدر: حتی لا یجد قلما و یؤتوا بالقرطاس حمما.

و علم آن نزد شماست. ظاهر آن است که «سبق» مصدر است و احتمال دارد که فعل ماضی باشد که در ابتدای جمله است و در هر دو تقدیر بر صیغه مجهول سبقت گرفته است و «أنه» یعنی آن چه در سر من است.

در برخی از نسخه های کافی بعد از سخنش «و دست نویسنده» آمده است: «تا این که قلمی نیافتم و کاغذی آورده شد که در آن نوشته و سیاه شده بود»، ضمیر یجد برای کاتب است و همچنین ضمیر یؤتی، یعنی می نویسد تا جایی که قلم ها تمام می شود و کاغذ ها سیاه می شود. «الحُمَم» با ضمه حاء و فتحه میم جمع الحممة است یعنی الفحمة، چیزی به آن تشبیه می شود که بسیار سیاه است؛ و ضمیر یبلغ برای کاتب است.

«أعلمنا علماً»: علماً تمییز نسبت است برای مبالغه و تأکید. «کان اماماً» در کافی آمده است «کان فقیهاً قبل أن یخلق»: یعنی بدن شریفش، همچنان که گذشت، ارواح مقدس آنان پیش از تعلق به اجساد مطهرشان به علوم لدنّی آگاه و معلم فرشتگان بوده است. «قبل أن ینطق»: یعنی بین مردم. همچنان که وارد شده، امام علیه السلام لکنت داشت، یا این که می تواند مطلق باشد که در این صورت اشاره دارد به علم او در عالم ارواح و در رحم.

در کافی در آخر این خبر آمده است: «من بغیره یرضی و من کنا نسلم به من مشکلات أمرنا» عبارت «من بغیره یرضی» استفهام انکاری است، ظرف متعلق به ما بعد است و ضمیر یرضی به من بر می گردد، در برخی نسخه ها با نون آمده است و این که با نون بیاید فقط در صورتی درست است که باء را در ابتدای کلام در تقدیر بگیریم یعنی «بمن بغیره نرضی». در بعضی نسخه ها آمده «من بعزّه نرضی» یعنی او کسی است که به عزت و غلبه یافتن او راضی هستیم. یا این که موصول مفعول رضینا باشد «و من کنّا نسلم به» کسی که تسلیم او بودیم. یا استفهام انکاری است به تقدیر غیر آن، و نسلّم با تشدید، کلمه ای است از تعلیل یا تخفیف یعنی با وجود او از مبتلا شدن به مشکلات سلامت ماندیم، و با احتمال آخر، در پاراگراف پیشین معطوف به خبر است یا مفعول، و معطوف به مفعول بودن را آن چه در این جا آمده تأیید می کند .

ص: 179

الْحُسَیْنُ أَعْلَمُنَا عِلْماً وَ أَثْقَلُنَا حِلْماً وَ أَقْرَبُنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ رَحِماً کَانَ إِمَاماً قَبْلَ أَنْ یُخْلَقَ وَ قَرَأَ الْوَحْیَ قَبْلَ أَنْ یَنْطِقَ وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّ أَحَداً خَیْرٌ مِنَّا(1)

مَا اصْطَفَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَلَمَّا اخْتَارَ مُحَمَّداً وَ اخْتَارَ مُحَمَّدٌ عَلِیّاً إِمَاماً وَ اخْتَارَکَ عَلِیٌّ بَعْدَهُ وَ اخْتَرْتَ الْحُسَیْنَ بَعْدَکَ سَلَّمْنَا وَ رَضِینَا بِمَنْ هُوَ الرِّضَا وَ بِمَنْ نَسْلَمُ بِهِ مِنَ الْمُشْکِلَاتِ (2).

بیان

قوله فقال الله أی لا تحتاج إلی أن أذهب و أری فإنک بعلومک الربانیة أعلم بما أخبرک بعد النظر و یحتمل أن یکون المراد بالنظر النظر بالقلب بما علموه من ذلک فإنه کان من أصحاب الأسرار فلذا قال أنت أعلم به منی من هذه الجهة و لعل السؤال لأنه کان یرید أولا أن یبعث غیر قنبر لطلب ابن الحنفیة فلما لم یجد غیره بعثه.

و یحتمل أن یکون أراد بقوله مؤمنا ملک الموت علیه السلام فإنه کان یقف و یستأذن للدخول علیهم فلعله أتاه بصورة بشر فسأل قنبرا عن ذلک لیعلم أنه یراه أم لا فجوابه حینئذ إنی لا أری أحدا و أنت أعلم بما تقول و تری ما لا أری فلما علم أنه الملک بعث إلی أخیه.

فعجل عن شسع نعله أی صار تعجیله مانعا عن عقد شسع النعل قوله عن سماع کلام أی النص علی الخلیفة فإن السامع إذا أقر فهو حی بعد وفاته و إذا أنکر فهو میت فی حیاته أو المعنی أنه سبب لحیاة الأموات بالجهل و الضلالة بحیاة العلم و الإیمان و سبب لموت الأحیاء بالحیاة الظاهریة أو بالحیاة المعنویة إن لم یقبلوه و قیل یموت به الأحیاء أی بالموت الإرادی عن لذات هذه النشأة الذی هو حیاة أخرویة فی دار الدنیا و هو بعید.

کونوا أوعیة العلم تحریص علی استماع الوصیة و قبولها و نشرها أو

ص: 176


1- 1. فی هامش نسخة المصنّف نقلا عن الکافی: و لو علم اللّه فی أحد غیر محمّد خیرا لما اصطفی.
2- 2. الکافی ج 1 ص 301 و 302 مع اختلاف یسیر.

باب بیست و پنجم : معجزات امام حسین علیه السّلام

روایات

روایت1.

بصائر الدرجات: از صالح بن میثم اسدی نقل می کند که گفت: من با عبایة بن ربعی نزد زنی از بنی والبه رفتیم که صورتش از کثرت سجود سوخته بود. عبایة به وی گفت: ای حبابه! این پسر برادر توست؟ گفت: کدام برادرم؟ گفت: صالح بن میثم. حبابه گفت: آری و اللّه پسر برادرم است. ای پسر برادرم، آیا دوست داری معجزه ای را که از امام حسین دیده ام برای تو نقل کنم؟ گفتم: آری. گفت: من امام حسین را زیاد زیارت می کردم. تا اینکه بین دو چشمم یک سفیدی ظاهر شد و این مرض برای من ناگوار بود و چند روزی از زیارت امام حسین علیه السّلام خودداری نمودم. آن بزرگوار از حال من جویا شده بود که حبابه کجا است؟ گفته بودند: یک مرض بین دو چشم او ظاهر شده. امام حسین به یاران خود فرمود: برخیزید تا نزد حبابه برویم.

امام حسین علیه السلام با یاران خود نزد من آمدند و من در همین مکان نماز بودم. امام حسین به من فرمود: ای حبابه! چرا دیگر نزد من نیامدی!؟ گفتم: یا ابن رسول اللّه، این بیماری مانع من شد. آنگاه من مقنعه خود را برداشتم و آن حضرت آب دهان مبارک خود را در مکان بیماری من ریخت و فرمود: ای حبابه! خدای را شکر کن، زیرا خدا بیماری تو را شفا داد. من خدا را سجده کردم. سپس به من فرمود: سر خود را بلند کن و در آینه بنگر. وقتی سر برداشتم و به جای بیماریم نگاه کردم اثری از آن ندیدم. لذا حمد خدای را به جا آوردم.

روایت2.

دعوات راوندی: پس از نقل این حدیث اضافه کرده: امام حسین به من نظر کرد و فرمود: ما و شیعیان ما دارای فطرت یکتاپرستی هستیم و سایر مردم از آن بری هستند .

روایت3.

خرائج: از یحیی بن ام طویل روایت می کند که گفت: ما نزد امام حسین علیه السّلام بودیم که جوانی به حضور آن حضرت مشرف شد و شروع به گریه کرد، امام حسین به او فرمود: برای چه گریه می کنی؟ گفت: مادرم همین الآن بدون اینکه وصیت کند از دنیا رفت. مادرم اموال فراوانی دارد، به من دستور داده در آن ها تصرف نکنم،

ص: 180

علی متابعة الإمام و التعلم منه و تعلیم الغیر قوله علیه السلام فإن ضوء النهار أی لا تستنکفوا عن التعلم و إن کنتم علماء فإن فوق کُلِّ ذِی عِلْمٍ عَلِیمٌ أو عن تفضیل بعض الإخوة علی بعض.

و الحاصل أنه قد استقر فی نفوس الجهلة بسبب الحسد أن المتشعبین من أصل واحد فی الفضل سواء و لذا یستنکف بعض الإخوة و الأقارب عن متابعة بعضهم و کان الکفار یقولون للأنبیاء ما أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا(1) فأزال علیه السلام تلک الشبهة بالتشبیه بضوء النهار فی ساعاته المختلفة فإن کله من الشمس لکن بعضه أضوأ من بعض کأول الفجر و بعد طلوع الشمس و بعد الزوال و هکذا فباختلاف الاستعدادات و القابلیات تختلف إفاضة الأنوار علی المواد.

و قوله أ ما علمت أن الله تمثیل لما ذکر سابقا و تأکید له و قوله فجعل ولد إبراهیم أئمة إشارة إلی قوله تعالی وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ نافِلَةً وَ کُلًّا جَعَلْنا صالِحِینَ- وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا(2) و قوله و فضل إلخ إشارة إلی قوله سبحانه وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلی بَعْضٍ وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً(3).

و قد علمت بما استأثر أی علمت بأی جهة استأثر الله محمدا أی فضله إنما کان لوفور علمه و مکارم أخلاقه لا بنسبه و حسبه و أنت تعلم أن الحسین أفضل منک بجمیع هذه الجهات و یحتمل أن تکون ما مصدریة و الباء لتقویة التعدیة أی علمت استیثار الله إیاه قوله إنی لا أخاف فیما عندنا من نسخ الکافی إنی أخاف و لعل ما هنا أظهر.

قوله علیه السلام و لم یجعل الله الظاهر أن المراد قطع عذره فی ترک ذلک أی لیس للشیطان علیک سلطان یجبرک علی الإنکار و لا ینافی ذلک قوله تعالی إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ (4) لأن ذلک بجعل أنفسهم لا بجعل الله أو السلطان فی الآیة محمول علی ما لا یتحقق معه الجبر أو المعنی أنک من عباد الله الصالحین

ص: 177


1- 1. یس: 15.
2- 2. الأنبیاء: 73.
3- 3. اسری: 55.
4- 4. النحل: 100.

حتی به شما هم خبری ندهم.

امام حسین فرمود: برخیزید تا نزد آن زن برویم. ما با آن بزرگوار حرکت کردیم تا درب آن خانه ای رفتیم که جنازه آن زن در آن جا بود.

امام حسین علیه السّلام توجهی به آن خانه فرمود و دعا کرد که خدا آن زن را زنده کند تا هر وصیتی که دوست دارد بکند. ناگاه آن زن برخاست و نشست و شهادت به یگانگی خدا داد. آنگاه متوجه امام حسین شد و گفت: ای مولای من! داخل خانه شو و هر دستوری که داری به من بده. امام حسین پس از اینکه داخل خانه شد و روی مخده نشست به آن زن فرمود: خدا تو را رحمت کند، وصیت کن. گفت: یا ابن رسول اللّه! من فلان مقدار اموال در فلان جا دارم. یک سوم آن را در اختیار تو می گذارم که به دوستان خود عطا کنی. دو سوم اموالم را به همین پسرم می دهم، اگر تو او را از دوستان خود بدانی، ولی اگر از مخالفین تو باشد آن دو ثلث را هم تو تصرف کن، زیرا مخالفین حقی به اموال مؤمنین ندارند. سپس از امام تقاضا کرد بر بدنش نماز بخواند و متصدی امور او شود. آنگاه آن زن مرد، همان طور که قبلاً مرده بود.

روایت4.

خرائج: امام زین العابدین علیه السّلام فرمود: شخص اعرابی به مدینه آمد که نشانه های امامت امام حسین علیه السّلام را که به او گفته شده بود امتحان کند. وقتی نزدیک مدینه رسید استمناء کرد و داخل مدینه گردید، وقتی به حضور امام حسین مشرف شد آن حضرت به وی فرمود: ای اعرابی! خجالت نمی کشی در حال جنابت نزد امام خود می آیی؟ شما عرب ها هرگاه داخل می شوید استمناء می کنید؟ اعرابی گفت: منظوری که من برای آن آمده بودم معلوم شد. آنگاه رفت و پس از اینکه غسل کرد نزد امام حسین آمد و از آنچه که در قلب وی بود جویا شد .

توضیح

جزری گفت: «الخضخضة»: استمناء است و معنای آن این است که شخص بدون ارتباط با دیگری با یکی از اعضای بدنش کاری انجام دهد که منی از وی خارج شود. اصل خضخضة به معنای تحریک است.

روایت5.

خرائج: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: هر وقت امام حسین علیه السّلام می خواست یکی از غلامان خود را به دنبال کاری بفرستد می فرمود: در فلان روز خارج نشوید، بلکه در فلان روز خارج شوید، اگر با دستور من مخالفت کنید دزدها به شما حمله خواهند کرد. یک روز غلام ها با امر امام مخالفت نموده، در غیر از زمانی که فرموده بود خارج شدند. ناگاه دزدها راه را برآنان بستند و ایشان را کشتند و اشیایی را که همراه داشتند به یغما بردند. هنگامی که این خبر به امام حسین رسید فرمود: من آنان را بر حذر داشتم ولی قبول نکردند.

ص: 181

و قد قال تعالی إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ (1) و یحتمل أن تکون جملة دعائیة.

قوله علیه السلام و عند الله فی الکافی و عند الله جل اسمه فی الکتاب وراثة من النبی صلی الله علیه و آله أضافها الله عز و جل له فی وراثة أبیه و أمه صلی الله علیهما فعلم الله أی کونه إماما مثبت عند الله فی اللوح أو فی القرآن و قد ذکر الله وراثته مع وراثة أبیه و أمه کما سبق فی وصیة النبی صلی الله علیه و آله فیکون فی بمعنی إلی أو مع و یحتمل أن تکون فی سببیة کما أن الظاهر مما فی الکتاب أن یکون کذلک.

قوله رحمه الله ألا و إن فی رأسی کلاما أی فی فضائلک و مناقبک لا تنزفه الدلاء أی لا تفنیه کثرة البیان من قولک نزفت ماء البئر إذا نزحت کله و لا تغیره بعد الریاح کنایة عن عذوبته و عدم تکدره بقلة ذکره فإن ما لم تهب علیه الریاح تتغیر و فی الکافی نغمة الریاح و إن ذلک أیضا قد یصیر سببا للتغیر أی لا یتکرر و لا یتکدر بکثرة الذکر و مرور الأزمان أو کنی بالریاح عن الشبهات التی تخرج من أفواه المخالفین الطاعنین فی الحق کما قال تعالی یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ (2).

قوله کالکتاب المعجم من الإعجام بمعنی الإغلاق یقال أعجمت الکتاب خلاف أعربته و باب معجم کمکرم مقفل کنایة عن أنه من الرموز و الأسرار أو من التعجیم أو الإعجام بمعنی إزالة العجمة بالنقط و الإعراب أشار به إلی إبانته عن المکنونات و الرقّ و یکسر جلد رقیق یکتب فیه و الصحیفة البیضاء و یقال نمنمه أی زخرفه و رقّشه و النبت المنمنم الملتفّ المجتمع و فی بعض نسخ الکافی المنهم من النهمة بلوغ الهمّة فی الشی ء کنایة عن کونه ممتلئا أو من قولهم انهمّ البرد و الشحم أی ذابا کنایة عن إغلاقه کأنه قد ذاب و محی.

قوله فأجدنی أی کلما أهم أن أذکر من فضائلک شیئا أجده مذکورا فی کتاب الله و کتب الأنبیاء و قیل أی سبقتنی إلیه أنت و أخوک لذکره فی القرآن

ص: 178


1- 1. الحجر: 42.
2- 2. الصف: 8.

سپس آن حضرت فورا برخاست و نزد حاکم رفت. حاکم گفت: شنیده ام غلامان تو را کشته اند، خدا به تو به خاطر این مصیبت اجر عطا کند. امام حسین علیه السّلام به حاکم فرمود: من تو را از افرادی که ایشان را کشته اند آگاه می کنم. تو آنان را تحت تعقیب قرار بده. حاکم گفت: یا ابن رسول اللّه! آیا تو آنان را می شناسی؟ فرمود: آری، همین طور که تو را می شناسم. این مرد هم که مقابل شما است از آن سارقین است.

آن مرد به امام حسین گفت: چرا مرا هدف قرار دادی و از کجا می دانی که من از ایشانم؟ امام علیه السّلام فرمود: اگر برای تو بگویم، سخن مرا تصدیق می کنی؟ گفت: آری به خدا قسم. فرمود: تو با فلان و فلان خارج شدی، آنگاه کلیه آن افراد را معرفی نمود و فرمود: چهار نفر از آنان از غلامان مدینه و مابقی از جیشان(1)

مدینه بودند.

حاکم مدینه به آن مرد گفت: به حق صاحب این قبر و منبر قسم! یا باید راست بگویی یا اینکه گوشت بدن تو را با تازیانه می سوزانم. آن مرد گفت: به خدا قسم که حسین دروغ نگفت، بلکه راست گفت، گویا امام حسین با ما بوده است. والی عموم آنان را احضار کرد و پس از اینکه اقرار نمودند، گردن همه را زد.

روایت6.

خرائج: روایت شده مردی به حضور امام حسین علیه السّلام مشرف شد و گفت: من آمده ام در باره ازدواج با فلان زن که ثروتمند است با تو مشورت نمایم. امام علیه السّلام فرمود: این ازدواج را صلاح نمی دانم. آن مرد که متمول هم بود توجهی به دستور امام حسین نکرد و با آن زن ازدواج نمود. طولی نکشید که آن مرد نیازمند گردید. امام حسین به او فرمود: من به تو اشاره کردم ولی گوش ندادی. اکنون وی را رها کن! زیرا خدا بهتر از این زن را به تو عطا خواهد کرد. آنگاه فرمود: برو با فلان زن ازدواج کن. وقتی رفت و با او ازدواج نمود پس از یک سال ثروتمند شد و آن زن یک پسر و یک دختر برایش به دنیا آورد؛ و از او بهره مند گردید.

روایت7.

خرائج: هنگامی که امام حسین متولد شد، خدا به جبرئیل دستور داد: با گروهی از ملائکه به زمین هبوط کن و از طرف من به حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله تهنیت بگو. وقتی جبرئیل به سوی زمین رفت به جزیره ای برخورد، در آن جزیره فرشته ای بود که به او فطرس می گفتند. خدا آن ملک را به دنبال کاری فرستاده بود و آن ملک کوتاهی کرده بود. خدا پر و بال او را شکسته و وی را در آن جزیره انداخته بود. و مدت هفتصد سال بود که خدا را در آن جزیره می پرستید. فطرس به جبرئیل گفت: کجا می روی؟ جبرئیل گفت: به حضور محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم. پطرس گفت: مرا با خود ببر، شاید آن حضرت برایم دعا کند.

موقعی که جبرئیل نزد پیغمبر خدا آمد و جریان پطرس را شرح داد، پیامبر خدا فرمود: بگوفطرس بدن خویش را به امام حسین بمالد. وقتی فطرس بدن خود را به گهواره امام حسین مالید، خدای رحمان و رحیم فوراً پر و بال او را عطا کرد. آنگاه فطرس با جبرئیل به طرف آسمان پرواز کرد.

ص: 182


1- . معنای روشنی برای این واژه در کتاب لغت یافت نشد. (مترجم)

و کتب الأنبیاء و علمها عندکما و الظاهر أن سبق مصدر و یحتمل أن یکون فعلا ماضیا علی الاستئناف و علی التقدیرین سبقت علی صیغة المجهول و إنه أی ما فی رأسی.

و فی بعض نسخ الکافی بعد قوله و ید الکاتب حتی لا یجد قلما و یؤتی بالقرطاس حمما و ضمیر یجد للکاتب و کذا ضمیر یؤتی أی یکتب حتی تفنی الأقلام و تسود جمیع القراطیس و الحمم بضم الحاء و فتح المیم جمع الحممة کذلک أی الفحمة یشبه بها الشی ء الکثیر السواد و ضمیر یبلغ للکاتب.

أعلمنا علما علما تمیز للنسبة علی المبالغة و التأکید کان إماما و فی الکافی کان فقیها قبل أن یخلق أی بدنه الشریف کما مر أن أرواحهم المقدسة قبل تعلقها بأجسادهم المطهرة کانت عالمة بالعلوم اللدنیة و معلمة للملائکة قبل أن ینطق أی بین الناس کما ورد أنه علیه السلام أبطأ عن الکلام أو مطلقا إشارة إلی علمه فی عالم الأرواح و فی الرحم.

و فی الکافی فی آخر الخبر من بغیره یرضی و من کنا نسلم به من مشکلات أمرنا فقوله من بغیره یرضی الاستفهام للإنکار و الظرف متعلق بما بعده و ضمیر یرضی راجع إلی من و فی بعض النسخ بالنون و هو لا یستقیم إلا بتقدیر الباء فی أول الکلام أی

بمن بغیره نرضی و فی بعضها من بعزه نرضی أی هو من بعزه و غلبته نرضی أو الموصول مفعول رضینا و من کنا نسلم به أیضا إما استفهام إنکار بتقدیر غیره و نسلم إما بالتشدید فکلمة من تعلیلیة أو بالتخفیف أی نصیر به سالما من الابتلاء بالمشکلات و علی الاحتمال الأخیر فی الفقرة السابقة معطوف علی الخبر أو علی المفعول و یؤید الأخیر فیهما ما هنا.

ص: 179

روایت8.

مناقب: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: یک روز امام حسین علیه السّلام برای عیادت مردی که دچار تب شدیدی شده بود رفت. وقتی آن حضرت وارد خانه آن مرد شد، تب او قطع گردید. وی به امام حسین گفت: حقیقتا من به آن مقامی که به شما عطا شده راضی شدم، تب از شما فرار می کند .

امام حسین فرمود: به خدا قسم خدا چیزی را نیافریده مگر اینکه آن را به فرمانبرداری ما مأمور نموده است، هر گاه ما صدا را بشنویم و شخص را نبینیم می گوید: لبیک. آنگاه (به تب خطاب) فرمود: آیا نه چنین است که امیر المؤمنین به تو فرمود: دچار احدی نشوی جز کافر و شخص گنهکار که کفاره گناهان وی باشی؟ گناه این شخص چیست؟ آن مریض، عبد اللّه بن شداد بن هاد لیثی بود(1).

روایت9.

رجال کشی: امام جعفر صادق فرمود: مردی از شیعیان امیر المؤمنین شدیداً دچار تب شد و امام حسین علیه السّلام برای عیادت او رفت الی آخر(2).

روایت10.

تهذیب: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: زنی مشغول طواف کعبه بود. مردی هم به دنبال وی بود. آن زن ساق دست خود را ظاهر نمود و آن مرد دست خود را روی ساق دست آن زن نهاد. خدای توانا دست آن مرد را همچنان روی ساق دست آن زن ثابت نگاه داشت. کار به جابی رسید که طواف حجاج قطع گردید. این جریان به گوش امیر وقت رسید و مردم جمع شدند، وقتی این موضوع را به فقها گفتند آنان فتوا دادند: باید دست این مرد را قطع نمود، زیرا جنایت نموده است. امیر گفت: آیا کسی از فرزندان محمّد صلّی اللّه علیه و آله در اینجا نیست؟ گفتند: چرا، امام حسین علیه السّلام دیشب وارد مکه شده است. شخصی را به دنبال امام حسین فرستاد تا آن حضرت آمد، به آن بزرگوار گفت: بنگر این دو نفر چه کرده اند؟! امام حسین به سوی کعبه رفت و دست های مبارک خود را بلند کرد و مدتی طولانی نگاه داشت و مشغول دعا شد. سپس متوجه آن زن و مرد گردید و دست آن مرد از دست آن زن باز شد. امیر گفت: آیا این مرد را عقاب نمی کنی؟ فرمود: نه(3).

روایت11.

مناقب: از عبد العزیز بن کثیر روایت می کند که: گروهی به حضور امام حسین علیه السلام آمدند و گفتند: از فضایل خودتان برای ما شرح دهید. فرمود: شما طاقت شنیدن آن ها را ندارید، شما از من دور شوید تا برای یکی از شما بگویم، اگر او طاقت آورد

ص: 183


1- 1. مناقب آل ابی طالب 4: 51
2- 2. این حدیث را در کتاب رجال کشی: 58 خواهید دید.
3- 3. در کتاب مناقب این روایت به زبان ساده تر بیان شده است، مراجعه کنید به مناقب 4: 51

باب 25 معجزاته صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ صَبَّاحٍ الْمُزَنِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ مِیثَمٍ الْأَسَدِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ عَبَایَةُ بْنُ رِبْعِیٍّ عَلَی امْرَأَةٍ فِی بَنِی وَالِبَةَ قَدِ احْتَرَقَ وَجْهُهَا مِنَ السُّجُودِ فَقَالَ لَهَا عَبَایَةُ یَا حَبَابَةُ هَذَا ابْنُ أَخِیکِ قَالَتْ وَ أَیُّ أَخٍ قَالَ صَالِحُ بْنُ مِیثَمٍ قَالَتْ ابْنُ أَخِی وَ اللَّهِ حَقّاً یَا ابْنَ أَخِی أَ لَا أُحَدِّثُکَ حَدِیثاً سَمِعْتُهُ مِنَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ قُلْتُ بَلَی یَا عَمَّةِ قَالَتْ کُنْتُ زَوَّارَةَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَتْ فَحَدَثَ بَیْنَ عَیْنِی وَضَحٌ فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَیَّ وَ احْتَبَسْتُ عَلَیْهِ أَیَّاماً فَسَأَلَ عَنِّی مَا فَعَلَتْ حَبَابَةُ الْوَالِبِیَّةُ فَقَالُوا إِنَّهَا حَدَثَ بِهَا حَدَثٌ بَیْنَ عَیْنَیْهَا فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ قُومُوا إِلَیْهَا فَجَاءَ مَعَ أَصْحَابِهِ حَتَّی دَخَلَ عَلَیَّ وَ أَنَا فِی مَسْجِدِی هَذَا فَقَالَ یَا حَبَابَةُ مَا أَبْطَأَ بِکِ عَلَیَّ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ حَدَثَ هَذَا بِی قَالَتْ فَکَشَفْتُ الْقِنَاعَ فَتَفَلَ عَلَیْهِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقَالَ یَا حَبَابَةُ أَحْدِثِی لِلَّهِ شُکْراً فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ دَرَأَهُ عَنْکِ قَالَتْ فَخَرَرْتُ سَاجِدَةً قَالَتْ فَقَالَ یَا حَبَابَةُ ارْفَعِی رَأْسَکِ وَ انْظُرِی فِی مِرْآتِکِ قَالَتْ فَرَفَعْتُ رَأْسِی فَلَمْ أُحِسَّ مِنْهُ شَیْئاً قَالَتْ فَحَمِدْتُ اللَّهَ.

«2»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ قَالَ رَوَی ابْنُ بَابَوَیْهِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ صَالِحِ بْنِ مِیثَمٍ وَ ذَکَرَ: مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ فَنَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ یَا حَبَابَةُ نَحْنُ وَ شِیعَتُنَا عَلَی الْفِطْرَةِ وَ سَائِرُ النَّاسِ مِنْهَا بِرَاءٌ.

«3»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْکَابُلِیِّ عَنْ یَحْیَی ابْنِ أُمِّ الطَّوِیلِ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ الْحُسَیْنِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ شَابٌّ یَبْکِی فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ مَا یُبْکِیکَ قَالَ إِنَّ وَالِدَتِی تُوُفِّیَتْ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ وَ لَمْ تُوصِ وَ لَهَا مَالٌ وَ کَانَتْ قَدْ أَمَرَتْنِی أَنْ لَا

ص: 180

برای مابقی شما هم خواهم گفت. آنان از امام علیه السّلام فاصله گرفتند. آنگاه آن حضرت با یکی از ایشان مشغول صحبت شد تا اینکه او مدهوش و متحیر گردید. وی همچنان مضطرب بود و جواب احدی را نمی داد تا اینکه آنان باز گشتند.

- صفوان بن مهران می گوید: از امام جعفر صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: دو نفر مرد در زمان امام حسین علیه السّلام راجع به یک زن و فرزند او مخاصمه می کردند. یک مرد ادعا می کرد اینان از منند و دیگری نیز همین ادعا را داشت. امام حسین علیه السّلام از نزد ایشان می گذشت. فرمود: این قیل و قال برای چیست؟ یکی از آنان گفت: این زن مال من است و دیگری گفت: این پسر از من است.

امام حسین علیه السّلام به مدعی اول فرمود: بنشین. وی نشست. آن کودک شیر خوار بود. امام حسین به آن زن فرمود: قبل از اینکه خدا تو را رسوا کند حقیقت مطلب را بگو. آن زن گفت: این مرد شوهر من است و این پسر از اوست. ولی آن مرد را نمی شناسم.

امام حسین به آن کودک شیر خوار فرمود: تو چه می گویی؟ به اجازه خدا سخن بگو. آن کودک گفت: من از این دو مرد نیستم، بلکه پدرم چوپان قبیله فلان است. پس از این جریان امام دستور داد که آن زن را سنگباران کنند. حضرت صادق علیه السّلام فرمود: بعد از این جریان، احدی سخن گفتن آن کودک را نشنید.

- اصبغ بن نباته می گوید: به امام حسین علیه السّلام گفتم: ای آقای من! من راجع به موضوعی از تو جویا می شوم که به آن یقین دارم و آن از اسرار خدا است و تو از آن آگاهی. فرمود: ای اصبغ! هدف تو این است که از گفتگویی که پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله در مسجد قبا با پدرم کرد آگاه شوی؟ گفت: آری. فرمود: برخیز! وقتی برخاستم ناگاه دیدم با آن حضرت در کوفه هستم و مسجد را مشاهده نمودم. امام حسین علیه السّلام پس از اینکه لبخندی به صورت من زد فرمود: ای اصبغ! خدا باد را در اختیار حضرت سلیمان پیغمبر قرار داد که صبحگاه به قدر یک ماه و شبانگاه هم به قدر یک ماه راه طی می کرد. به من بیشتر از آن چه به سلیمان داده شده بود عطا شد. گفتم: یا ابن رسول اللّه! راست می گویی .

امام حسین علیه السّلام فرمود: ماییم که علم و بیان قرآن نزد ما است، آنچه که نزد ما است نزد احدی از خلق نیست. چون ما اهل بیت شایستگی اسرار خدا را داریم. سپس به صورت من خندید و فرمود: ما آل اللّه و وارث های رسول او هستیم. گفتم: خدای را سپاس گزارم، آنگاه به من فرمود: داخل مسجد شو! وقتی داخل شدم دیدم پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ردای خود را جمع کرده و در میان محراب نشسته. همچنین نگاه کردم و دیدم علی بن ابی طالب علیه السّلام دامن خلیفه اول را گرفته است. پیغمبر خدا انگشت عبرت به دندان گرفته و به خلیفه اول می فرماید: تو و یارانت بد خلیفه ای بودید برای من.

ص: 184

أُحْدِثَ فِی أَمْرِهَا شَیْئاً حَتَّی أُعْلِمَکَ خَبَرَهَا فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام قُومُوا حَتَّی نَصِیرَ إِلَی هَذِهِ الْحُرَّةِ فَقُمْنَا مَعَهُ حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی بَابِ الْبَیْتِ الَّذِی تُوُفِّیَتْ فِیهِ الْمَرْأَةُ مُسَجَّاةً فَأَشْرَفَ عَلَی الْبَیْتِ وَ دَعَا اللَّهَ لِیُحْیِیَهَا حَتَّی تُوصِیَ بِمَا تُحِبُّ مِنْ وَصِیَّتِهَا فَأَحْیَاهَا اللَّهُ وَ إِذَا الْمَرْأَةُ جَلَسَتْ وَ هِیَ تَتَشَهَّدُ ثُمَّ نَظَرَتْ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام فَقَالَتِ ادْخُلِ الْبَیْتَ یَا مَوْلَایَ وَ مُرْنِی بِأَمْرِکَ فَدَخَلَ وَ جَلَسَ عَلَی مِخَدَّةٍ ثُمَّ قَالَ لَهَا وَصِّی یَرْحَمُکِ اللَّهُ فَقَالَتْ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لِی مِنَ الْمَالِ کَذَا وَ کَذَا فِی مَکَانِ کَذَا وَ کَذَا فَقَدْ جَعَلْتُ ثُلُثَهُ إِلَیْکَ لِتَضَعَهُ حَیْثُ شِئْتَ مِنْ أَوْلِیَائِکَ وَ الثُّلُثَانِ لِابْنِی هَذَا إِنْ عَلِمْتَ أَنَّهُ مِنْ مَوَالِیکَ وَ أَوْلِیَائِکَ وَ إِنْ کَانَ مُخَالِفاً فَخُذْهُ إِلَیْکَ فَلَا حَقَّ فِی الْمُخَالِفِینَ فِی أَمْوَالِ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ سَأَلَتْهُ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَیْهَا وَ أَنْ یَتَوَلَّی أَمْرَهَا ثُمَّ صَارَتِ الْمَرْأَةُ مَیِّتَةً کَمَا کَانَتْ.

«4»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ زَیْنِ الْعَابِدِینَ علیه السلام قَالَ: أَقْبَلَ أَعْرَابِیٌّ إِلَی الْمَدِینَةِ لِیَخْتَبِرَ الْحُسَیْنَ علیه السلام لِمَا ذُکِرَ لَهُ مِنْ دَلَائِلِهِ فَلَمَّا صَارَ بِقُرْبِ الْمَدِینَةِ خَضْخَضَ وَ دَخَلَ الْمَدِینَةَ فَدَخَلَ عَلَی الْحُسَیْنِ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ علیه السلام أَ مَا تَسْتَحْیِی

یَا أَعْرَابِیُّ أَنْ تَدْخُلَ إِلَی إِمَامِکَ وَ أَنْتَ جُنُبٌ فَقَالَ أَنْتُمْ مَعَاشِرَ الْعَرَبِ إِذَا دخلتم [خَلَوْتُمْ] خَضْخَضْتُمْ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ قَدْ بَلَغْتُ حَاجَتِی مِمَّا جِئْتُ فِیهِ فَخَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ فَاغْتَسَلَ وَ رَجَعَ إِلَیْهِ فَسَأَلَهُ عَمَّا کَانَ فِی قَلْبِهِ.

بیان

قال الجزری الخضخضة الاستمناء و هو استنزال المنی فی غیر الفرج و أصل الخضخضة التحریک.

«5»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ مَنْدَلِ بْنِ هَارُونَ بْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: إِذَا أَرَادَ الْحُسَیْنُ علیه السلام أَنْ یُنْفِذَ غِلْمَانَهُ فِی بَعْضِ أُمُورِهِ قَالَ لَهُمْ- لَا تَخْرُجُوا یَوْمَ کَذَا اخْرُجُوا یَوْمَ کَذَا فَإِنَّکُمْ إِنْ خَالَفْتُمُونِی قُطِعَ عَلَیْکُمْ فَخَالَفُوهُ مَرَّةً وَ خَرَجُوا فَقَتَلَهُمُ اللُّصُوصُ وَ أَخَذُوا مَا مَعَهُمْ وَ اتَّصَلَ الْخَبَرُ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام فَقَالَ لَقَدْ حَذَّرْتُهُمْ فَلَمْ یَقْبَلُوا مِنِّی.

ص: 181

لعنت خدا و من بر شما باد(1)!

توضیح

«لأبی دون» یعنی لأبی بکر، به خاطر تقیه این طور تعبیر کرده است و الدون به معنی خسیس؛ «الأعسر» یعنی شدید یا شوم و مراد از آن یا ابوبکر است یا عمر.

روایت12.

مناقب: از ابن زبیر نقل می کند که: من به امام حسین گفتم: تو به سوی گروهی می روی که پدرت را کشته و برادرت را تنها نهادند؟ فرمود: اگر من در فلان مکان شهید شوم برایم محبوب تر است از اینکه احترام مکه از دست برود و مورد تعرض قرار بگیرد.

در کتاب تخریج از ابن عباس نقل می کند که گفت: من امام حسین را قبل از اینکه به سوی عراق برود نزد درب کعبه دیدم، دست جبرئیل در میان دست آن حضرت بود، جبرئیل ندا می داد: برای بیعت با خدای عز و جل بشتابید.

وقتی ابن عباس را ملامت کردند که چرا امام حسین را رها کردی و به یاری او نرفتی؟ گفت: یاران امام حسین از یک مرد کمتر و از یک مرد زیادتر نبودند، ما نام آنان را قبل از اینکه شهید شوند می دانستیم. محمّد بن حنفیه هم می گفت: نام یاران امام حسین و پدرانشان نزد ما مرقوم و مسطور است.

روایت13.

نجوم: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: یک سال امام حسین علیه السّلام پای پیاده به سوی مکه رفت و پاهای مبارکش متورم شدند، بعضی از غلامانش به آن حضرت گفتند: کاش سوار می شدی تا این ورم پای شما برطرف می شد. فرمود: ابدا! وقتی وارد آن منزل شویم شخص سیاه چهره ای به استقبال تو می آید که روغنی دارد، تو از آن روغن بخر و برای قیمتش مضایقه مکن. غلام گفت: پدر و مادرم به فدای تو! در جلوی ما منزلی نیست که کسی این دوا را بفروشد؟ فرمود: چرا، آن منزل جلوی تو است.

هنگامی که به اندازه یک میل راه رفتند ناگاه آن شخص سیاه چهره پیدا شد. امام حسین به غلام فرمود: این همان مردی است که گفتم، آن دوا را از او بگیر. غلام آن دوا را گرفت و پول آن را داد. آن شخص گفت: این روغن را برای که می خواهی؟

ص: 185


1- 1. مناقب آل ابی طالب 4: 52

ثُمَّ قَامَ مِنْ سَاعَتِهِ وَ دَخَلَ عَلَی الْوَالِی فَقَالَ الْوَالِی بَلَغَنِی قَتْلُ غِلْمَانِکَ فَآجَرَکَ اللَّهُ فِیهِمْ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَإِنِّی أَدُلُّکَ عَلَی مَنْ قَتَلَهُمْ فَاشْدُدْ یَدَکَ بِهِمْ قَالَ أَ وَ تَعْرِفُهُمْ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ کَمَا أَعْرِفُکَ وَ هَذَا مِنْهُمْ فَأَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی رَجُلٍ وَاقِفٍ بَیْنَ یَدَیِ الْوَالِی فَقَالَ الرَّجُلُ وَ مِنْ أَیْنَ قَصَدْتَنِی بِهَذَا وَ مِنْ أَیْنَ تَعْرِفُ أَنِّی مِنْهُمْ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام إِنْ أَنَا صَدَقْتُکَ تُصَدِّقُنِی قَالَ نَعَمْ وَ اللَّهِ لَأُصَدِّقَنَّکَ فَقَالَ خَرَجْتَ وَ مَعَکَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ ذَکَرَهُمْ کُلَّهُمْ فَمِنْهُمْ أَرْبَعَةٌ مِنْ مَوَالِی الْمَدِینَةِ وَ الْبَاقُونَ مِنْ جیشان [حُبْشَانِ] الْمَدِینَةِ فَقَالَ الْوَالِی وَ رَبِّ الْقَبْرِ وَ الْمِنْبَرِ لَتَصْدُقَنِّی أَوْ لَأُهْرِقَنَّ لَحْمَکَ بِالسِّیَاطِ فَقَالَ الرَّجُلُ وَ اللَّهِ مَا کَذَبَ الْحُسَیْنُ وَ لَصَدَقَ وَ کَأَنَّهُ کَانَ مَعَنَا فَجَمَعَهُمُ الْوَالِی جَمِیعاً فَأَقَرُّوا جَمِیعاً فَضَرَبَ أَعْنَاقَهُمْ.

«6»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّ رَجُلًا صَارَ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام فَقَالَ جِئْتُکَ أَسْتَشِیرُکَ فِی تَزْوِیجِی فُلَانَةَ فَقَالَ- لَا أُحِبُّ ذَلِکَ وَ کَانَتْ کَثِیرَةَ الْمَالِ وَ کَانَ الرَّجُلُ أَیْضاً مُکْثِراً فَخَالَفَ الْحُسَیْنَ فَتَزَوَّجَ بِهَا فَلَمْ یَلْبَثِ الرَّجُلُ حَتَّی افْتَقَرَ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام قَدْ أَشَرْتُ إِلَیْکَ فَخَلِّ سَبِیلَهَا فَإِنَّ اللَّهَ یُعَوِّضُکَ خَیْراً مِنْهَا ثُمَّ قَالَ وَ عَلَیْکَ بِفُلَانَةَ فَتَزَوَّجْهَا فَمَا مَضَتْ سَنَةٌ حَتَّی کَثُرَ مَالُهُ وَ وَلَدَتْ لَهُ ذَکَراً وَ أُنْثَی وَ رَأَی مِنْهَا مَا أَحَبَّ.

«7»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّهُ لَمَّا وُلِدَ الْحُسَیْنُ علیه السلام أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی جَبْرَئِیلَ أَنْ یَهْبِطَ فِی مَلَإٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَیُهَنِّئَ مُحَمَّداً فَهَبَطَ فَمَرَّ بِجَزِیرَةٍ فِیهَا مَلَکٌ یُقَالُ لَهُ فُطْرُسُ بَعَثَهُ اللَّهُ فِی شَیْ ءٍ فَأَبْطَأَ فَکَسَرَ جَنَاحَهُ فَأَلْقَاهُ فِی تِلْکَ الْجَزِیرَةِ فَعَبَدَ اللَّهَ سَبْعَمِائَةِ عَامٍ فَقَالَ فُطْرُسُ لِجَبْرَئِیلَ إِلَی أَیْنَ فَقَالَ إِلَی مُحَمَّدٍ قَالَ احْمِلْنِی مَعَکَ لَعَلَّهُ یَدْعُو لِی فَلَمَّا دَخَلَ جَبْرَئِیلُ وَ أَخْبَرَ مُحَمَّداً بِحَالِ فُطْرُسَ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ قُلْ یَتَمَسَّحُ بِهَذَا الْمَوْلُودِ فَتَمَسَّحَ فُطْرُسُ بِمَهْدِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَأَعَادَ اللَّهُ عَلَیْهِ فِی الْحَالِ جَنَاحَهُ ثُمَّ ارْتَفَعَ مَعَ جَبْرَئِیلَ إِلَی السَّمَاءِ.

ص: 182

گفت: برای حسین بن علی علیهما السّلام. گفت: مرا نزد آن حضرت ببر. وقتی به حضور آن حضرت آمد گفت: یا ابن رسول اللّه! من غلام تو هستم، پول این روغن را نخواهم گرفت. فقط دعا کن تا خدا یک پسر صحیح و سالم به من عطا کند که شما اهل بیت را دوست داشته باشد، زیرا من زنم را در حالی ترک نمودم که در حال وضع حمل بود. امام علیه السّلام فرمود: به منزل خود باز گرد که خدا چنین پسری به تو عطا فرموده است.

بنابراین صاحب پسری سالم شد، سپس به سوی امام حسین علیه السلام بازگشت و به خاطر تولد پسرش برای وی دعای خیر کرد. حسین علیه السلام بر پاهای خود دست کشید و هنوز از جایش بلند نشده بود که آن ورم برطرف شد.

توضیح

چون عین این معجزه بدون کم و زیاد در معجزات امام حسن گذشت پس بعید است که برای امام حسین هم رخ داده باشد. ظاهرا نام حسین در اینجا اشتباها به جای نام حسن نوشته شده است.

روایت14.

نجوم: امام حسین علیه السّلام فرمود: به خدا قسم سرکشان و طاغیان بنی امیه برای کشتن من متحد خواهند شد و عمر بن سعد پیشتاز آنان خواهد بود. امام حسین این خبر را در زمان زنده بودن پیامبر خدا می داد. من به آن حضرت گفتم: آیا پیامبر خدا این خبر را به تو داده؟ فرمود: نه. وقتی من به حضور رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله آمدم و این جریان را برایش شرح دادم فرمود: علم حسین هم عین علم من است، زیرا ما خاندان امور را قبل از اینکه موجود شوند می دانیم .

روایت15.

رجال کشی: از صالح بن میثم نقل می کند: که من و عبایة اسدی نزد حبابة والبیة رفتیم. عبایة به او گفت: این پسر برادر تو میثم است. گفت: پسر برادرم! به خدا قسم که حقیقت دارد، آیا می خواهید که حدیثی از امام حسین بن علی علیه السلام بیان کنم؟ گفتم: بله، گفت: روزی نزد ایشان رفتم و سلام کردم پس جواب سلام مرا داد و خوش آمد گفت، سپس فرمود: چه چیز باعث شده که دیر به دیدن ما بیایی ای حبابة؟ گفتم: هیچ دلیلی ندارد جز این که دچار بیماری شدم. فرمود: چه بیماری؟ حبابه گفت: پوشیه خود را کنار زدم و پیسی صورتم پیدا شد، پس امام دستش را روی پیسی گذاشت و دعا کرد، همچنان داشت دعا می کرد که دستش را برداشت و خداوند آن پیسی را برطرف نمود.

ص: 186

«8»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب زُرَارَةُ بْنُ أَعْیَنَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یُحَدِّثُ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: أَنَّ مَرِیضاً شَدِیدَ الْحُمَّی عَادَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَلَمَّا دَخَلَ مِنْ بَابِ الدَّارِ طَارَتِ الْحُمَّی عَنِ الرَّجُلِ فَقَالَ لَهُ رَضِیتُ بِمَا أُوتِیتُمْ بِهِ حَقّاً حَقّاً وَ الْحُمَّی تَهْرُبُ عَنْکُمْ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا خَلَقَ اللَّهُ شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ أَمَرَهُ بِالطَّاعَةِ لَنَا قَالَ فَإِذَا نَحْنُ نَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا نَرَی الشَّخْصَ یَقُولُ لَبَّیْکَ قَالَ أَ

لَیْسَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَمَرَکِ أَنْ لَا تَقْرَبِی إِلَّا عَدُوّاً أَوْ مُذْنِباً لِکَیْ تَکُونِی کَفَّارَةً لِذُنُوبِهِ فَمَا بَالُ هَذَا فَکَانَ الْمَرِیضُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ شَدَّادِ بْنِ الْهَادِ اللَّیْثِیَ (1).

«9»

کش، [رجال الکشی] وَجَدْتُ فِی کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ شَاذَانَ بْنِ نُعَیْمٍ بِخَطِّهِ رَوَی عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ أَنَّهُ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یُحَدِّثُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: أَنَّ رَجُلًا کَانَ مِنْ شِیعَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَرِیضاً شَدِیدَ الْحُمَّی فَعَادَهُ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(2).

«10»

یب، [تهذیب الأحکام] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ امْرَأَةً کَانَتْ تَطُوفُ وَ خَلْفَهَا رَجُلٌ فَأَخْرَجَتْ ذِرَاعَهَا فَقَالَ بِیَدِهِ حَتَّی وَضَعَهَا عَلَی ذِرَاعِهَا فَأَثَبْتَ اللَّهُ یَدَ الرَّجُلِ فِی ذِرَاعِهَا حَتَّی قَطَعَ الطَّوَافَ وَ أُرْسِلَ إِلَی الْأَمِیرِ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ وَ أَرْسَلَ إِلَی الْفُقَهَاءِ فَجَعَلُوا یَقُولُونَ اقْطَعْ یَدَهُ فَهُوَ الَّذِی جَنَی الْجِنَایَةَ فَقَالَ هَاهُنَا أَحَدٌ مِنْ وُلْدِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا نَعَمْ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام قَدِمَ اللَّیْلَةَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ فَدَعَاهُ فَقَالَ انْظُرْ مَا لَقِیَ ذَانِ فَاسْتَقْبَلَ الْکَعْبَةَ وَ رَفَعَ یَدَیْهِ فَمَکَثَ طَوِیلًا یَدْعُو ثُمَّ جَاءَ إِلَیْهِمَا حَتَّی خَلَّصَ یَدَهُ مِنْ یَدِهَا فَقَالَ الْأَمِیرُ أَ لَا تُعَاقِبُهُ بِمَا صَنَعَ قَالَ لَا(3).

«11»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب رَوَی عَبْدُ الْعَزِیزِ بْنُ کَثِیرٍ: أَنَّ قَوْماً أَتَوْا إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ قَالُوا حَدِّثْنَا بِفَضَائِلِکُمْ قَالَ لَا تُطِیقُونَ وَ انْحَازُوا عَنِّی لِأُشِیرَ إِلَی بَعْضِکُمْ فَإِنْ أَطَاقَ

ص: 183


1- 1. مناقب آل أبی طالب: ج 4 ص 51.
2- 2. تراه فی رجال الکشّیّ ص 58. و فی نسخة الکمبانیّ کشف و هو تصحیف.
3- 3. و رواه فی المناقب مرسلا راجع ج 4 ص 51.

سپس فرمود: ای حبابة، در این امت هیچ کس بر عقیده حضرت ابراهیم نیست جز ما و شیعه ما و دیگران از این اعتقاد بری هستند.

روایت16.

عیون المعجزات: امام جعفر صادق فرمود: اهل کوفه به حضور حضرت علی علیه السلام آمدند و از نیامدن باران به آن بزرگوار شکایت کردند و گفتند: از خدا برای ما باران بخواه. حضرت علی به امام حسین علیه السلام فرمود: برخیز از خدا برای ایشان باران بخواه. امام حسین علیه السّلام برخاست و پس از اینکه حمد و ثنای خدا را به جا آورد و بر پیامبر خدا درود فرستاد، این دعا را خواند: اللهم معطی الخیرات، و منزل البرکات، ارسل السماء علینا مدرارا، و اسقنا غیثا مغزارا، واسعا، غدقا، مجللا، سحا، سفوحا، فجاجا، تنفس به الضعف من عبادک، و تحیی به المیت من بلادک، آمین رب العالمین. {خدایا تو عطا کننده خیری و نازل کننده برکت ها، آسمان را بر ما ببار و ما را با بارانی شدید، گسترده، فراوان و ریزان که بندگان ضعیفت با آن نفس می کشند و هر آن چه در سرزمینت مرده است با آن زنده می شود، سیراب کن. آمین ای پروردگار جهانیان.}

هنوز آن حضرت از دعا فارغ نشده بود که فورا باران رحمت پروردگار فرو ریخت و اعرابی از نواحی کوفه آمد و گفت: نهرها و جویبارها را دیدم که از آب موج می زدند.

- از برادر عطاء بن السائب نقل شده که گفت: من روز عاشورا شاهد بودم که مردی از قبیله تیم به نام عبد اللّه بن جویره نزد امام حسین علیه السّلام آمد و گفت: ای حسین. امام حسین علیه السلام فرمود: چه می خواهی!؟ گفت: مژده باد تو را به آتش جهنم. امام فرمود: ابدا این طور نیست، بلکه من به رحمت خدای آمرزنده و شفیعی اطاعت شونده خواهم پیوست، من از خیر به سوی خیر می روم، تو کیستی؟ گفت: من ابن جویره هستم. ناگاه امام حسین علیه السّلام به قدری دست مبارک خود را بلند کرد که ما سفیدی زیر بغل آن بزرگوار را دیدیم، آنگاه در حق ابن جویره نفرین کرد و فرمود: پروردگارا وی را روانه آتش کن! ابن جویره خشمگین شد و به امام حسین حمله کرد. اسب وی او را به نحوی بر زمین زد که یک پای او در حلقه رکاب ماند و سرش روی زمین قرار گرفت. سپس اسب او پا به فرار نهاد و او را همچنان می کشید و سرش به هر سنگ و درختی می خورد تا اینکه پا و ساق پا و ران وی قطعه قطعه شد و شقه دیگر بدنش همچنان در رکاب آویزان بود و این گونه وارد جهنم شد.

مؤلف: در بعضی از کتب معتبر از طاوس یمانی نقل شده که گفت: هر گاه امام حسین در مکان تاریکی می نشست، مردم به واسطه سفیدی و نور جبین و گلوی مبارکش به طرف آن حضرت راهنمایی می شدند.

ص: 187

سَأُحَدِّثُکُمْ فَتَبَاعَدُوا عَنْهُ فَکَانَ یَتَکَلَّمُ مَعَ أَحَدِهِمْ حَتَّی دَهِشَ وَ وَلَهَ وَ جَعَلَ یَهِیمُ وَ لَا یُجِیبُ أَحَداً وَ انْصَرَفُوا عَنْهُ.

صَفْوَانُ بْنُ مِهْرَانَ قَالَ سَمِعْتُ الصَّادِقَ علیه السلام یَقُولُ: رَجُلَانِ اخْتَصَمَا فِی زَمَنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فِی امْرَأَةٍ وَ وَلَدِهَا فَقَالَ هَذَا لِی وَ قَالَ هَذَا لِی فَمَرَّ بِهِمَا الْحُسَیْنُ علیه السلام فَقَالَ لَهُمَا فِیمَا تَمْرُجَانِ قَالَ أَحَدُهُمَا إِنَّ الِامْرَأَةَ لِی وَ قَالَ الْآخَرُ إِنَّ الْوَلَدَ لِی فَقَالَ لِلْمُدَّعِی الْأَوَّلِ اقْعُدْ فَقَعَدَ وَ کَانَ الْغُلَامُ رَضِیعاً فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام یَا هَذِهِ اصْدُقِی مِنْ قَبْلِ أَنْ یَهْتِکَ اللَّهُ سِتْرَکِ فَقَالَتْ هَذَا زَوْجِی وَ الْوَلَدُ لَهُ وَ لَا أَعْرِفُ هَذَا فَقَالَ علیه السلام یَا غُلَامُ مَا تَقُولُ هَذِهِ انْطِقْ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ لَهُ مَا أَنَا لِهَذَا وَ لَا لِهَذَا وَ مَا أَبِی إِلَّا رَاعِیَ لِآلِ فُلَانٍ فَأَمَرَ علیه السلام بِرَجْمِهَا قَالَ جَعْفَرٌ علیه السلام فَلَمْ یَسْمَعْ أَحَدٌ نُطْقَ ذَلِکَ الْغُلَامِ بَعْدَهَا.

الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ قَالَ: سَأَلْتُ الْحُسَیْنَ علیه السلام فَقُلْتُ سَیِّدِی أَسْأَلُکَ عَنْ شَیْ ءٍ أَنَا بِهِ مُوقِنٌ وَ إِنَّهُ مِنْ سِرِّ اللَّهِ وَ أَنْتَ الْمَسْرُورُ إِلَیْهِ ذَلِکَ السِّرَّ فَقَالَ یَا أَصْبَغُ أَ تُرِیدُ أَنْ تَرَی مُخَاطَبَةَ رَسُولِ اللَّهِ- لِأَبِی دُونٍ یَوْمَ مَسْجِدِ قُبَا قَالَ هَذَا الَّذِی أَرَدْتُ قَالَ قُمْ فَإِذَا أَنَا وَ هُوَ بِالْکُوفَةِ فَنَظَرْتُ فَإِذَا الْمَسْجِدُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیَّ بَصَرِی فَتَبَسَّمَ فِی وَجْهِی ثُمَّ قَالَ یَا أَصْبَغُ إِنَّ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ أُعْطِیَ الرِّیحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ وَ أَنَا قَدْ أُعْطِیتُ أَکْثَرَ مِمَّا أُعْطِیَ سُلَیْمَانُ فَقُلْتُ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ نَحْنُ الَّذِینَ عِنْدَنَا عِلْمُ الْکِتَابِ وَ بَیَانُ مَا فِیهِ وَ لَیْسَ عِنْدَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ مَا عِنْدَنَا لِأَنَّا أَهْلُ سِرِّ اللَّهِ فَتَبَسَّمَ فِی وَجْهِی ثُمَّ قَالَ نَحْنُ آلُ اللَّهِ وَ وَرَثَةُ رَسُولِهِ فَقُلْتُ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی ذَلِکَ قَالَ لِی ادْخُلْ فَدَخَلْتُ فَإِذَا أَنَا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُحْتَبِئٌ فِی الْمِحْرَابِ بِرِدَائِهِ فَنَظَرْتُ فَإِذَا أَنَا بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَابِضٌ عَلَی تَلَابِیبِ الْأَعْسَرِ فَرَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ یَعَضُّ عَلَی الْأَنَامِلِ وَ هُوَ یَقُولُ بِئْسَ الْخَلَفُ خَلَفْتَنِی أَنْتَ

ص: 184

زیرا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله جبین و گلوی حسین را زیاد می بوسید.

- یک روز جبرئیل نازل شد و دید حضرت فاطمه سلام الله علیها خواب است و امام حسین در میان گهواره گریه می کند. جبرئیل علیه السّلام با امام حسین گفتگو و آن حضرت را آرام می نمود تا اینکه فاطمه زهرا از خواب بیدار شد. حضرت زهرا می شنید شخصی حسین را آرام می کند ولی احدی را نمی دید. سپس پیغمبر اکرم به وی خبر داد آن شخص جبرئیل است.

قسمتی از معجزات آن حضرت در بخش های سابق گذشت و قسمت دیگر آن ها در بخش های آینده مخصوصا بخش شهادت و بخش بعد از شهادت آن بزرگوار خواهد آمد .

ص: 188

وَ أَصْحَابُکَ عَلَیْکُمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ لَعْنَتِی الْخَبَرَ(1).

بیان

لأبی دون أی لأبی بکر عبّر به عنه تقیة و الدون الخسیس و الأعسر الشدید أو الشؤم و المراد به إما أبو بکر أو عمر.

«12»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب کِتَابُ الْإِبَانَةِ قَالَ بِشْرُ بْنُ عَاصِمٍ سَمِعْتُ ابْنَ الزُّبَیْرِ یَقُولُ: قُلْتُ لِلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام إِنَّکَ تَذْهَبُ إِلَی قَوْمٍ قَتَلُوا أَبَاکَ وَ خَذَلُوا أَخَاکَ فَقَالَ لَأَنْ أُقْتَلَ بِمَکَانِ کَذَا وَ کَذَا أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ یُسْتَحَلَّ بِی مَکَّةُ عَرَّضَ بِهِ.

کِتَابُ التَّخْرِیجِ، عَنِ الْعَامِرِیِّ بِالْإِسْنَادِ عَنْ هُبَیْرَةَ ابْنِ مَرْیَمَ (2)

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: رَأَیْتُ الْحُسَیْنَ علیه السلام قَبْلَ أَنْ یَتَوَجَّهَ إِلَی الْعِرَاقِ عَلَی بَابِ الْکَعْبَةِ وَ کَفُّ جَبْرَئِیلَ فِی کَفِّهِ وَ جَبْرَئِیلُ یُنَادِی هَلُمُّوا إِلَی بَیْعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عُنِّفَ ابْنُ عَبَّاسٍ عَلَی تَرْکِهِ الْحُسَیْنَ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ أَصْحَابَ الْحُسَیْنِ لَمْ یَنْقُصُوا رَجُلًا وَ لَمْ یَزِیدُوا رَجُلًا نَعْرِفُهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ مِنْ قَبْلِ شُهُودِهِمْ وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّةِ وَ إِنَّ أَصْحَابَهُ عِنْدَنَا لَمَکْتُوبُونَ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ (3).

«13»

نجم، کتاب النجوم مِنْ کِتَابِ الدَّلَائِلِ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَرَجَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ إِلَی مَکَّةَ سَنَةً مَاشِیاً فَوَرِمَتْ قَدَمَاهُ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ مَوَالِیهِ لَوْ رَکِبْتَ لِیَسْکُنَ عَنْکَ هَذَا الْوَرَمُ فَقَالَ کَلَّا إِذَا أَتَیْنَا هَذَا الْمَنْزِلَ فَإِنَّهُ یَسْتَقْبِلُکَ أَسْوَدُ وَ مَعَهُ دُهْنٌ فَاشْتَرِهِ مِنْهُ وَ لَا تُمَاسِکْهُ فَقَالَ لَهُ مَوْلَاهُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مَا قُدَّامَنَا مَنْزِلٌ فِیهِ أَحَدٌ یَبِیعُ هَذَا الدَّوَاءَ فَقَالَ بَلَی أَمَامَکَ دُونَ الْمَنْزِلِ فَسَارَ مِیلًا فَإِذَا هُوَ بِالْأَسْوَدِ فَقَالَ الْحُسَیْنُ لِمَوْلَاهُ دُونَکَ الرَّجُلَ فَخُذْ مِنْهُ الدُّهْنَ فَأَخَذَ مِنْهُ الدُّهْنَ وَ أَعْطَاهُ الثَّمَنَ فَقَالَ لَهُ الْغُلَامُ لِمَنْ أَرَدْتَ هَذَا الدُّهْنَ

ص: 185


1- 1. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 52.
2- 2. فی المصدر: هبیرة بن بریم. و بریم وزان عظیم کما فی تهذیب التهذیب.
3- 3. المصدر ج 4 ص 52 و 53.

باب بیست و ششم : اخلاق و رفتار و یاران امام حسین علیه السّلام

روایات

روایت1.

تفسیر عیاشی: از مسعده روایت می کند که گفت: امام حسین علیه السّلام از کنار گروهی از فقرا عبور کرد که عبای خود را گسترده بودند و چند تکه نان روی آن ریخته و مشغول خوردن بودند. آنان به امام حسین گفتند: یا ابن رسول اللّه! بیا (با ما غذا بخور) امام علیه السّلام نشست و با ایشان مشغول غذا خوردن شد و این آیه را تلاوت کرد: «إنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْتکبرین»(1)، {خدا افراد متکبر را دوست ندارد.} سپس به فقرا فرمود: من دعوت شما را پذیرفتم، شما هم دعوت مرا اجابت کنید. گفتند: اطاعت می کنیم یا ابن رسول اللّه. آنگاه برخاستند و با آن حضرت وارد منزل امام حسین شدند. آن بزرگوار به کنیزک خود فرمود: آنچه را که ذخیره نموده ای بیاور(2).

روایت2.

مناقب: از عمرو بن دینار روایت می کند که: امام حسین علیه السّلام نزد اسامة بن زید که مریض بود رفت، شنید که اسامه می گفت: وا غماه! امام حسین فرمود: ای پسر برادرم! غم و اندوه تو چیست؟ گفت: قرض من که به شصت هزار درهم رسیده است. امام حسین علیه السّلام فرمود: قرض تو را من ادا می کنم. اسامه گفت: می ترسم بمیرم. فرمود: تو نخواهی مرد تا من قرض تو را ادا نمایم. راوی می گوید: امام حسین قبل از فوت اسامه قرض وی را ادا کرد.

- امام حسین علیه السّلام فرمود: بدترین خصال پادشاهان ترس از دشمنان و قساوت قلب داشتن نسبت به ضعیفان و بخل ورزیدن در هنگام بخشش است .

- انس المجالس: هنگامی که مروان فرزدق را از مدینه اخراج نمود و او نزد امام حسین آمد، امام حسین مبلغ چهار صد اشرفی به وی عطا کرد. به آن حضرت گفته شد: فرزدق شاعری است که مردم را هجو کرده و آبروی مردم را می برد. فرمود: بهترین ثروت انسان آن است که عرض و آبروی خود را به وسیله آن حفظ نماید.

- پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به کعب بن زهیر عطایی کرد

ص: 189


1- 1. نحل/ 22
2- 2. تفسیر عیاشی 2: 257

فَقَالَ لِلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقَالَ انْطَلِقْ بِهِ إِلَیْهِ فَصَارَ الْأَسْوَدُ نَحْوَهُ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی مَوْلَاکَ لَا آخُذُ لَهُ ثَمَناً وَ لَکِنِ ادْعُ اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَنِی وَلَداً ذَکَراً سَوِیّاً یُحِبُّکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ فَإِنِّی خَلَّفْتُ امْرَأَتِی تَمْخَضُ فَقَالَ انْطَلِقْ إِلَی مَنْزِلِکَ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ وَهَبَ لَکَ وَلَداً ذَکَراً سَوِیّاً فَوَلَدَتْ غُلَاماً سَوِیّاً ثُمَّ رَجَعَ الْأَسْوَدُ إِلَی الْحُسَیْنِ وَ دَعَا لَهُ بِالْخَیْرِ بِوِلَادَةِ الْغُلَامِ لَهُ وَ إِنَّ الْحُسَیْنَ علیه السلام قَدْ مَسَحَ رِجْلَیْهِ فَمَا قَامَ مِنْ مَوْضِعِهِ حَتَّی زَالَ ذَلِکَ الْوَرَمُ (1).

بیان

قد مر هذا فی معجزات الحسن علیه السلام و فی الکافی أیضا کذلک و صدوره عنهما و اتفاق القصتین من جمیع الوجوه لا یخلو من بعد و الظاهر أن ما هنا من تصحیف النساخ.

«14»

نجم، [کتاب النجوم] رُوِّینَا بِإِسْنَادِنَا إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ الطَّبَرِیِّ فِی کِتَابِ دَلَائِلِ الْإِمَامَةِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حُذَیْفَةَ قَالَ: سَمِعْتُ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام یَقُولُ وَ اللَّهِ لَیَجْتَمِعَنَّ عَلَی قَتْلِی طُغَاةُ بَنِی أُمَیَّةَ وَ یَقْدُمُهُمْ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ وَ ذَلِکَ فِی حَیَاةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ لَهُ أَنْبَأَکَ بِهَذَا رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ لَا فَقَالَ فَأَتَیْتُ النَّبِیَّ فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ عِلْمِی عِلْمُهُ وَ عِلْمُهُ عِلْمِی لِأَنَّا نَعْلَمُ بِالْکَائِنِ قَبْلَ کَیْنُونَتِهِ.

«15»

کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ سُوَیْدٍ الْفَرَّاءِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ مِیثَمٍ قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ عَبَایَةُ الْأَسَدِیُّ عَلَی حَبَابَةَ الْوَالِبِیَّةِ فَقَالَ لَهَا هَذَا ابْنُ أَخِیکِ مِیثَمٌ قَالَتْ ابْنُ أَخِی وَ اللَّهِ حَقّاً أَ لَا أُحَدِّثُکُمْ بِحَدِیثٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقُلْتُ بَلَی قَالَتْ دَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمْتُ فَرَدَّ السَّلَامَ وَ رَحَّبَ ثُمَّ قَالَ مَا بَطَّأَ بِکِ عَنْ زِیَارَتِنَا وَ التَّسْلِیمِ عَلَیْنَا یَا حَبَابَةُ قُلْتُ مَا بَطَّأَنِی عَنْکَ إِلَّا عِلَّةٌ عَرَضَتْ قَالَ وَ مَا هِیَ قَالَتْ فَکَشَفْتُ خِمَارِی عَنْ بَرَصٍ قَالَتْ فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی الْبَرَصِ وَ دَعَا فَلَمْ یَزَلْ یَدْعُو حَتَّی رَفَعَ یَدَهُ وَ قَدْ کَشَفَ اللَّهُ ذَلِکَ الْبَرَصَ

ص: 186


1- 1. قد مر فی ج 43 ص 324 فراجع.

و راجع به عباس بن مرداس فرمود: زبان او را از من قطع کنید (یعنی چیزی به او ببخشید که زبان خود را نگاه دارد). اعرابی وارد مدینه طیبه شد و از کریم ترین مردم جویا شد. امام حسین علیه السّلام را به وی معرفی کردند. او داخل مسجد شد و دید که امام حسین مشغول نماز است.

مقابل آن حضرت ایستاد و این اشعار را سرود:

کسی که الان چشم امید به تو دارد و حلقه درب خانه تو را حرکت دهد ناامید نخواهد شد.

تویی که بخشنده و مورد اعتماد هستی. پدر تو قاتل افراد فاسق و نابکار بود. اگر مقام نبوت پدران و نیاکان شما نمی بود، دچار آتش دوزخ می شدیم.

راوی می گوید: امام حسین علیه السّلام سلام کرد و به قنبر فرمود: آیا چیزی از مال حجاز باقی مانده؟ گفت: آری، مبلغ چهار هزار اشرفی باقی مانده است. فرمود: آن ها را بیاور. زیرا کسی که از ما بیشتر به آنها احتیاج دارد آمده است. سپس برد یمانی را از تن خویش در آورد و آن اشرفی ها را در میان آن پیچید و آن را به این خاطر که به نظر مبارکش اندک بود و بدین جهت که از اعرابی خجل بود، از شکاف در به آن اعرابی عطا کرد و این اشعار را خواند:

این اشرفی ها را بگیر و من به خاطر اینکه به تو پول مختصری عطا کردم پوزش می طلبم. بدان که من نسبت به تو مهربان هستم.

اگر حق ما را به ما می دادند باران بذل و بخشش از آسمان ها بر تو فرو می ریخت .

ولی چه باید کرد که حوادث روزگار وضع انسان را تغییر می دهند و دست من فعلا خالی از پول است.

راوی می گوید: اعرابی آن اشرفی ها را گرفت و شروع به گریه کرد. امام حسین به وی فرمود: آیا برای اینکه بخشش ما قلیل و اندک بود گریه می کنی؟ گفت: نه. برای این گریه می کنم که چگونه خاک تو را می رباید و این گونه بذل و بخشش هایت را از بین می برد. این حدیث در مورد امام حسن علیه السلام هم روایت شده است(1).

توضیح

عبارت «عصا» شاید عصا کنایه از امارت و حکومت باشد، جوهری گفته است: سخن آن ها که می گویند: لا ترفع عصاک عن اهلک، مقصود از آن ادب است. «انه لضعیف العصا» یعنی: سرسختی ، همچنین گفته می شود: «إنه للین العصا»، یعنی رفیق باسیاست هنگامی که عهده دار کاری شود آن را به اتمام می رساند. یعنی اگر در طول مسیرمان در این روز ولایت، حکم و قدرتی داشتیم، دست بخشش ما بر تو می بارید. «السماء» کنایه از جود و بخشش است و «الاندفاق» یعنی ریزش و ریب الزمان حوادث روزگار است. «غیر الدهر کعنب احداثه» یعنی حوادث روزگار همه امور را تغییر داد. عبارت: «کیف یأکل التراب جودک» یعنی چطور می میری و به زیر خاک می روی و (خاک) جود و بخشش تو را از بین می برد.

روایت3.

مناقب: روز عاشورا اثری بر پشت امام حسین علیه السّلام مشاهده شد، وقتی از حضرت امام زین العابدین علیه السّلام راجع به آن اثر جویا شدند فرمود: اثر آن کیسه های غذایی است که

ص: 190


1- 1. مناقب آل ابی طالب 4: 65 و66

ثُمَّ قَالَ یَا حَبَابَةُ إِنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ عَلَی مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ غَیْرُنَا وَ غَیْرُ شِیعَتِنَا وَ مَنْ سِوَاهُمْ مِنْهَا بِرَاءٌ.

«16»

عُیُونُ الْمُعْجِزَاتِ، لِلْمُرْتَضَی رَحِمَهُ اللَّهُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ أَهْلُ الْکُوفَةِ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَشَکَوْا إِلَیْهِ إِمْسَاکَ الْمَطَرِ وَ قَالُوا لَهُ اسْتَسْقِ لَنَا فَقَالَ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام قُمْ وَ اسْتَسْقِ فَقَامَ وَ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ وَ قَالَ اللَّهُمَّ مُعْطِیَ الْخَیْرَاتِ وَ مُنْزِلَ الْبَرَکَاتِ أَرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیْنَا مِدْرَاراً وَ اسْقِنَا غَیْثاً مِغْزَاراً وَاسِعاً غَدَقاً مُجَلِّلًا سَحّاً سَفُوحاً فِجَاجاً(1) تُنَفِّسُ بِهِ الضَّعْفَ مِنْ عِبَادِکَ وَ تُحْیِی بِهِ الْمَیِّتَ مِنْ بِلَادِکَ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ فَمَا فَرَغَ علیه السلام مِنْ دُعَائِهِ حَتَّی غَاثَ اللَّهُ تَعَالَی غَیْثاً بَغْتَةً وَ أَقْبَلَ أَعْرَابِیٌّ مِنْ بَعْضِ نَوَاحِی الْکُوفَةِ فَقَالَ تَرَکْتُ الْأَوْدِیَةَ وَ الْآکَامَ یَمُوجُ بَعْضُهَا فِی بَعْضٍ.

حَدَّثَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَطَاءِ بْنِ السَّائِبِ عَنْ أَخِیهِ قَالَ: شَهِدْتُ یَوْمَ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَأَقْبَلَ رَجُلٌ مِنْ تَیْمٍ یُقَالُ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جُوَیْرَةَ فَقَالَ یَا حُسَیْنُ فَقَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مَا تَشَاءُ فَقَالَ أَبْشِرْ بِالنَّارِ فَقَالَ علیه السلام کَلَّا إِنِّی أَقْدَمُ عَلَی رَبٍّ غَفُورٍ وَ شَفِیعٍ مُطَاعٍ وَ أَنَا مِنْ خَیْرٍ إِلَی خَیْرٍ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا ابْنُ جُوَیْرَةَ فَرَفَعَ یَدَهُ الْحُسَیْنُ حَتَّی رَأَیْنَا بَیَاضَ إِبْطَیْهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ جُرَّهُ إِلَی النَّارِ فَغَضِبَ ابْنُ جُوَیْرَةَ فَحَمَلَ عَلَیْهِ فَاضْطَرَبَ بِهِ فَرَسُهُ فِی جَدْوَلٍ وَ تَعَلَّقَ رِجْلُهُ بِالرِّکَابِ وَ وَقَعَ رَأْسُهُ فِی الْأَرْضِ وَ نَفَرَ الْفَرَسُ فَأَخَذَ یَعْدُو بِهِ وَ یَضْرِبُ رَأْسَهُ بِکُلِّ حَجَرٍ وَ شَجَرٍ وَ انْقَطَعَتْ قَدَمُهُ وَ سَاقُهُ وَ فَخِذُهُ وَ بَقِیَ جَانِبُهُ الْآخَرُ مُتَعَلِّقاً فِی الرِّکَابِ فَصَارَ لَعَنَهُ اللَّهُ إِلَی نَارِ الْجَحِیمِ.

أَقُولُ رُوِیَ فِی بَعْضِ الْکُتُبِ الْمُعْتَبَرَةِ عَنِ الطَّبَرِیِّ عَنْ طَاوُسٍ الْیَمَانِیِّ: أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام کَانَ إِذَا جَلَسَ فِی الْمَکَانِ الْمُظْلِمِ یَهْتَدِی إِلَیْهِ النَّاسُ بِبَیَاضِ

ص: 187


1- 1. کذا فی النسخ کلها، و الظاهر: ثجاجا. کما فی قوله تعالی:« وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ ماءً ثَجَّاجاً».

به دوش می گرفت و برای بیوه زنان و یتیمان و بی نوایان می برد.

- گفته شده: عبد الرحمن سلمی سوره مبارک حمد را به یکی از کودکان امام حسین علیه السّلام یاد داد. هنگامی که آن کودک سوره حمد را برای امام حسین خواند، آن حضرت مبلغ هزار اشرفی و هزار حله به عبد الرحمن عطا کرد و دهان او را از درّ پر نمود. وقتی از آن حضرت راجع به این بخشش فراوان پرسش کردند فرمود: این عطا در مقابل آن حمدی که وی به فرزند من تعلیم داد ناچیز است. آنگاه این شعر را خواند:

هر گاه دنیا به تو جود و بخشش نمود، تو نیز قبل از اینکه دنیا را از دست داده باشی به همه مردم بخشش کن.

هر وقت مال دنیا به تو روی آورد، بذل و بخشش آن را فانی نخواهد کرد و هر گاه دنیا از تو اعراض نماید، بخل کردن آن را باقی نمی گذارد.

- نمونه تواضع امام حسین علیه السلام این است که روزی از کنار چند فقیر عبور کرد که نان خشک خود را روی پارچه ای گذاشته بودند و می خوردند، به آن ها سلام کرد و آن ها او را به جمع خود دعوت کردند، با آن ها نشست و فرمود: اگر این طعام صدقه نبود با شما می خوردم، سپس فرمود: برخیزید و به خانه من بیایید. پس به آن ها غذا و لباس داده و دستور داد برایشان چندین درهم بیاورند.

- صولی از امام جعفر صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمود: بین امام حسین و محمّد بن حنفیه گفتگویی درگرفت. آنگاه محمّد بن حنفیه برای امام حسین نوشت: ای برادر، پدر من و تو یکی است پس تو از این لحاظ بر من برتری نداری. ولی چون مادر تو فاطمه دختر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می باشد، لذا اگر زمین پر از طلا و مال مادر من شود، به مادر تو نخواهد رسید. وقتی نامه مرا خواندی نزد من بیا و رضایت مرا حاصل کن. زیرا تو برتر از من هستی. و السّلام علیک و رحمت اللّه و برکاته. هنگامی که امام حسین تقاضای محمّد بن حنفیه را پذیرفت، دیگر گفتگویی بین ایشان در نگرفت(1).

توضیح

«بأمک» یعنی به فضیلت مادر تو.

روایت4.

مناقب: یکی از نمونه های شجاعت امام حسین علیه السّلام این بود که بین آن حضرت و ولید بن عقبه بر سر آب و ملکی منازعه درگرفت. امام حسین عمامه ولید را که والی مدینه بود از سرش قاپید و آن را به گردن ولید بست. مروان گفت: به خدا قسم تا امروز ندیده بودم که کسی نسبت به امیر خود یک چنین جرأتی پیدا کرده باشد. ولید گفت: به خدا قسم من این سخن را از روی غضب و خشم نگفتم، ولی تو به خاطر این حلمی که من دارم به من حسادت کردی، آن آب و ملک برای تو باشد. امام حسین علیه السّلام فرمود: اکنون که قبول کردی این ملک از من است، آن را به تو بخشیدم. این را فرمود و از جای برخاست.

- در روز عاشورا به امام حسین گفته شد: تسلیم حکم پسر عمویت یزید باش. فرمود: نه به خدا قسم، من خودم را به دست خویش ذلیل شما نخواهم کرد و نظیر غلام ها فرار نخواهم نمود. سپس فریاد زد: ای بندگان

ص: 191


1- 1. مناقب آل ابی طالب: 66

جَبِینِهِ وَ نَحْرِهِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله کَانَ کَثِیراً مَا یُقَبِّلُ جَبِینَهُ وَ نَحْرَهُ وَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام نَزَلَ یَوْماً فَوَجَدَ الزَّهْرَاءَ علیها السلام نَائِمَةً وَ الْحُسَیْنَ فِی مَهْدِهِ یَبْکِی فَجَعَلَ یُنَاغِیهِ وَ یُسَلِّیهِ حَتَّی اسْتَیْقَظَتْ فَسَمِعَتْ صَوْتَ مَنْ یُنَاغِیهِ فَالْتَفَتَتْ فَلَمْ تَرَ أَحَداً فَأَخْبَرَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ کَانَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام.

وَ قَدْ مَضَی بَعْضُ مُعْجِزَاتِهِ فِی الْأَبْوَابِ السَّابِقَةِ وَ سَیَأْتِی کَثِیرٌ مِنْهَا فِی الْأَبْوَابِ الْآتِیَةِ- لَا سِیَّمَا بَابِ شَهَادَتِهِ وَ بَابِ مَا وَقَعَ بَعْدَ شَهَادَتِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ.

ص: 188

خدا! من از هر شخص متکبری که به روز حساب یعنی قیامت ایمان نیاورد، به پروردگار خودم و پروردگار شما پناه می برم. آنگاه فرمود: «موت فی عز خیر من حیاة فی ذل.» یعنی مردن با عزت بهتر از زندگی با ذلت است. آن روزی که آن بزرگوار شهید شد این اشعار را خواند:

مرگ از مرتکب شدن عار بهتر است. و عار از داخل شدن در جهنم اولی و سزاوارتر است. به خدا قسم که این و آن جاری نخواهند بود.

ابن نباته گفته:

حسین علیه السّلام آن جوانمردی است که کشته شدن با عزت را زندگی و زندگی با ذلت را مردگی می داند.

- کتاب حلیه: هنگامی که لشکر کفر بر امام حسین وارد شدند و آن حضرت یقین کرد که آنان با وی جنگ خواهند کرد، به یاران خویش فرمود: چنان که می بینید دشمن نزد ما آمده است. دنیا دگرگون شده و نیکوکاری و حلاوت آن به تلخی مبدل گردیده، چیزی از آن باقی نمانده مگر مقدار آبی که در ته ظرف باقی باشد و زندگی چیز پستی است نظیر چراگاهی ناگوار. آیا نمی بینید که حق عملی نمی شود و از باطل جلوگیری نمی گردد، تا اینکه شخص مؤمن برای ملاقات خدا راغب شود. من مرگ را جز سعادت نمی بینم و زندگی با ستمکاران را غیر از ملال نخواهم دید. سپس وقتی به سوی کربلا رفت این اشعار را خواند: من از دنیا می گذرم و مرگ برای جوانمرد عیب و عار نیست، به این شرط که نیت او خیر باشد و در حالی جهاد کند که مسلمان باشد.

و شخصا به مردان نیکوکار احسان نماید، و از شخص ناپسند و مجرم جدا شده و با او مخالفت کند.

من جان خویش را فدا می کنم و تصمیم به بقای آن ندارم، تا در هیاهوی جنگ با لشکرهای انبوه روبرو شوم.

اگر زنده بمانم مذمت نمی شوم و اگر بمیرم ملامت نخواهم شد. ولی برای تو (ای شخص ناجوانمرد!) همین بس که با ذلت زندگی کنی و دماغت به خاک مالیده شود.(1)

توضیح

الصبابة با ضمه، باقی مانده آب در ظرف است. «الوبلة» سنگینی و وخامت است. «قد وبل المرتع» با ضمه، وبلاً و وبالاً فهو وبیل یعنی انبوه. جوهری آن را ذکر کرده است. «البرم» خستگی و ملال است. «خمیس الجیش» به این دلیل که سپاه آن ها به پنج قسمت تقسیم می شود؛ مقدمه سپاه، قلب سپاه، چپ و راست و ساق سپاه. «یوم الهیاج»: روز جنگ؛ و العرم: سپاه بسیار؛ و عرام الجیش: کثرت و زیادی آن است.

روایت5.

مناقب: راجع به زهد و تقوای امام حسین علیه السّلام می نویسد: به آن حضرت گفته شد: ترس تو از پروردگارت چقدر بزرگ است؟ فرمود: فردای قیامت کسی در امان نیست مگر آن کس که در دنیا از خدا ترس داشته باشد.

ص: 192


1- . مناقب آل ابی طالب 4 : 68

باب 26 مکارم أخلاقه و جمل أحواله و تاریخه و أحوال أصحابه صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مَسْعَدَةَ قَالَ: مَرَّ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام بِمَسَاکِینَ قَدْ بَسَطُوا کِسَاءً لَهُمْ وَ أَلْقَوْا عَلَیْهِ کِسَراً فَقَالُوا هَلُمَّ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَثَنَی وَرِکَهُ فَأَکَلَ مَعَهُمْ ثُمَّ تَلَا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُسْتَکْبِرِینَ ثُمَّ قَالَ قَدْ أَجَبْتُکُمْ فَأَجِیبُونِی قَالُوا نَعَمْ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَامُوا مَعَهُ حَتَّی أَتَوْا مَنْزِلَهُ فَقَالَ لِلْجَارِیَةِ أَخْرِجِی مَا کُنْتِ تَدَّخِرِینَ (1).

«2»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَمْرُو بْنُ دِینَارٍ قَالَ: دَخَلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام عَلَی أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ وَ هُوَ مَرِیضٌ وَ هُوَ یَقُولُ وَا غَمَّاهْ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ مَا غَمُّکَ یَا أَخِی قَالَ دَیْنِی وَ هُوَ سِتُّونَ أَلْفَ دِرْهَمٍ فَقَالَ الْحُسَیْنُ هُوَ عَلَیَّ قَالَ إِنِّی أَخْشَی أَنْ أَمُوتَ فَقَالَ الْحُسَیْنُ لَنْ تَمُوتَ حَتَّی أَقْضِیَهَا عَنْکَ قَالَ فَقَضَاهَا قَبْلَ مَوْتِهِ.

وَ کَانَ علیه السلام یَقُولُ: شَرُّ خِصَالِ الْمُلُوکِ الْجُبْنُ مِنَ الْأَعْدَاءِ وَ الْقَسْوَةُ عَلَی الضُّعَفَاءِ وَ الْبُخْلُ عِنْدَ الْإِعْطَاءِ.

وَ فِی کِتَابِ أُنْسِ الْمَجَالِسِ: أَنَّ الْفَرَزْدَقَ أَتَی الْحُسَیْنَ علیه السلام لَمَّا أَخْرَجَهُ مَرْوَانُ مِنَ الْمَدِینَةِ فَأَعْطَاهُ علیه السلام أَرْبَعَمِائَةِ دِینَارٍ فَقِیلَ لَهُ إِنَّهُ شَاعِرٌ فَاسِقٌ مُنْتَهِرٌ(2) فَقَالَ علیه السلام إِنَّ خَیْرَ مَالِکَ مَا وَقَیْتَ بِهِ عِرْضَکَ وَ قَدْ أَثَابَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله کَعْبَ بْنَ زُهَیْرٍ وَ قَالَ

ص: 189


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 257، و الآیة فی النحل: 22 و لفظها« إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْتَکْبِرِینَ».
2- 2. یقال: انتهره: استقبله بکلام یزجره به و فی المصدر:« مشهر» فلو صح کان معناه أنّه یشهر الناس بالفضائح و یهجوهم، و یحتمل أن یکون تصحیف« متهتر» أی مولع فی تمزیق أعراض الناس بالفضائح و القبائح.

عبد اللّه بن عبید می گوید: امام حسین علیه السّلام با پای پیاده بیست و پنج حج به جا آورد، در صورتی که اسب های خوبی در کاروان آن بزرگوار بود.

- عیون المحاسن: امام حسین با انس بن مالک مقداری راه رفت تا به قبر حضرت خدیجه کبرا رسید، آنگاه گریان شد و به انس فرمود: اکنون تو آزادی که از نزد من بروی. انس می گوید: من خویشتن را از آن حضرت پنهان نمودم، دیدم آن بزرگوار مشغول نماز گردید. وقتی نمازش طولانی شد شنیدم این اشعار را می فرمود:

ای پروردگار! ای پروردگار کسی که تو مولای او هستی. رحم کن به بنده حقیری که تو پناهگاه او هستی.

ای خداوند بلند مرتبه، من تنها به تو اعتماد دارم. خوشا به حال کسی که تو مولای او باشی.

خوشا به حال کسی که خدمت گزار تو و بیدار باشد و از گرفتاری خود به خداوند صاحب جلال شکایت نماید.

هیچ بیماری و دردی ندارد که از محبت او به مولای خود بیشتر باشد.

هر گاه غم و اندوه و غصه خویش را بیان نماید، خدای مهربان جواب او را لبیک خواهد گفت.

هر وقت در این تاریکی دست به دعا بلند کند، خدا وی را گرامی می دارد و به لطف خویش نزدیک می کند.

سپس شنیدم ندایی در جوابش گفت:

لبیک ای بنده من! تو در جوار من هستی. آنچه را که گفتی ما شنیدیم.

ملائکه من مشتاق صوت تو هستند. همین صدایی که ما شنیدیم برای تو کافی خواهد بود.

دعای تو در حجب من جولان می زند، همین که ما موانع استجابت دعای تو را برطرف نمودیم برای تو کافی است.

اگر باد از اطراف و جوانب او وزیدن گیرد، در آن هنگام که وی را فرا گیرد غش می کند.

بدون اینکه بی رغبت باشی و بترسی، از من هر چه می خواهی بدون حساب بخواه(1).

زیرا من خدا هستم .

توضیح

«الأرق» با کسره راء کسی است که شب زنده داری می کند؛ عبارت: «قد سفرناه» یعنی این که ما حجاب را از برابر چشمانت کنار زدیم برای تو کافی است. عبارت «لو هبّت الریح من جوانبه» ضمیر آن یا به الدعاء برمی گردد، کنایه از این که او در مقامی است که اگر کس دیگری جای او بود، به خاطر این که نور خداوند جلیل او را فرا گرفته غش می کرد. و احتمال دارد که ارجاع این ضمیر به امام علیه السلام از راه التفات باشد، برای بیان نهایت خضوع و اشتیاق او در عبادت، به طوری که اگر باد بر او بوزد او را می اندازد.

روایت6.

مناقب: این اشعار را به آن حضرت نسبت می دهد:

ای اهل لذت دنیایی که بقایی ندارد، حقا که فریب خوردن سایه ای که از بین می رود حماقت است.

ص: 193


1- 1. مناقب آل ابی طالب 4: 69

فِی عَبَّاسِ بْنِ مِرْدَاسٍ اقْطَعُوا لِسَانَهُ عَنِّی.

وَفَدَ أَعْرَابِیٌّ الْمَدِینَةَ فَسَأَلَ عَنْ أَکْرَمِ النَّاسِ بِهَا فَدُلَّ عَلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ فَوَجَدَهُ مُصَلِّیاً فَوَقَفَ بِإِزَائِهِ وَ أَنْشَأَ:

لَمْ یَخِبِ الْآنَ مَنْ رَجَاکَ وَ مَنْ***حَرَّکَ مِنْ دُونِ بَابِکَ الْحَلْقَهْ

أَنْتَ جَوَادٌ وَ أَنْتَ مُعْتَمَدٌ*** أَبُوکَ قَدْ کَانَ قَاتِلَ الْفَسَقَهْ

لَوْ لَا الَّذِی کَانَ مِنْ أَوَائِلِکُمْ***کَانَتْ عَلَیْنَا الْجَحِیمُ مُنْطَبِقَهْ

قَالَ فَسَلَّمَ الْحُسَیْنُ وَ قَالَ یَا قَنْبَرُ هَلْ بَقِیَ مِنْ مَالِ الْحِجَازِ شَیْ ءٌ قَالَ نَعَمْ أَرْبَعَةُ آلَافِ دِینَارٍ فَقَالَ هَاتِهَا قَدْ جَاءَ مَنْ هُوَ أَحَقُّ بِهَا مِنَّا- ثُمَّ نَزَعَ بُرْدَیْهِ وَ لَفَّ الدَّنَانِیرَ فِیهَا وَ أَخْرَجَ یَدَهُ مِنْ شَقِّ الْبَابِ حَیَاءً مِنَ الْأَعْرَابِیِّ وَ أَنْشَأَ:

خُذْهَا فَإِنِّی إِلَیْکَ مُعْتَذِرٌ*** وَ اعْلَمْ بِأَنِّی عَلَیْکَ ذُو شَفَقَهْ

لَوْ کَانَ فِی سَیْرِنَا الْغَدَاةَ عَصًا*** أَمْسَتْ سَمَانَا عَلَیْکَ مُنْدَفِقَهْ

لَکِنَّ رَیْبَ الزَّمَانِ ذُو غِیَرٍ*** وَ الْکَفُّ مِنِّی قَلِیلَةُ النَّفَقَهْ

قَالَ فَأَخَذَهَا الْأَعْرَابِیُّ وَ بَکَی فَقَالَ لَهُ لَعَلَّکَ اسْتَقْلَلْتَ مَا أَعْطَیْنَاکَ قَالَ لَا وَ لَکِنْ کَیْفَ یَأْکُلُ التُّرَابُ جُودَکَ- وَ هُوَ الْمَرْوِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام:(1).

بیان

قوله عصا لعل العصا کنایة عن الإمارة و الحکم قال الجوهری قولهم لا ترفع عصاک عن أهلک یراد به الأدب و إنه لضعیف العصا أی الترعیة و یقال أیضا إنه للیّن العصا أی رفیق حسن السیاسة لما ولی انتهی أی لو کان لنا فی سیرنا فی هذه الغداة ولایة و حکم أو قوة لأمستْ ید عطائنا علیک صابّة و السماء کنایة عن ید الجود و العطاء و الاندفاق الانصباب و ریب الزمان حوادثه و غیر الدهر کعنب أحداثه أی حوادث الزمان تغیّر الأمور قوله کیف یأکل التراب جودک أی کیف تموت و تبیت تحت التراب فتمحی و تذهب جودک.

«3»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب شُعَیْبُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْخُزَاعِیُّ قَالَ: وُجِدَ عَلَی ظَهْرِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ یَوْمَ الطَّفِّ أَثَرٌ فَسَأَلُوا زَیْنَ الْعَابِدِینَ علیه السلام عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ هَذَا مِمَّا کَانَ یَنْقُلُ

ص: 190


1- 1. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 65 و 66.

نیز از آن بزرگوار نقل شده که فرموده:

من از نظر بلند همتی و علو مقام برای خلقت نیکویی که دارم، به تمام اهل عالم سبقت گرفتم.

نور هدایت من به وسیله حکمت من در شب هایی که به شدت تاریک و گمراه کننده است می درخشد.

افراد منکر تصمیم دارند این نور را خاموش نمایند. ولی خداوند حتما آن نور را کامل خواهد کرد(1).

روایت7.

مناقب: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: یک روز رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله می خواست مشغول نماز شود، امام حسین علیه السّلام هم در کنار آن حضرت بود. وقتی پیامبر اعظم تکبیر گفت، امام حسین نتوانست تکبیر بگوید. رسول خدا دوباره تکبیر گفت و امام حسین باز هم نتوانست پیروی نماید. پیغمبر خدا همچنان گفتن تکبیر را به امام حسین یاد می داد تا اینکه امام حسین در تکبیر هفتم توانست تکبیر بگوید .

امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: پس از این جریان بود که گفتن هفت تکبیر در ابتدای نماز مستحب و سنت شد.

- از امام حسین علیه السّلام روایت شده که فرمود: این سخن از پیامبر خدا نزد من صحیح است که فرمود: بعد از نماز، بهترین اعمال نزد خدا این است که انسان بدون معصیت در قلب مؤمن ادخال سرور نماید. من روزی غلامی را دیدم که با سگی غذا می خورد، به وی گفتم: چرا این کار را انجام می دهی؟ گفت: یا ابن رسول اللّه! من مغموم هستم، می خواهم این سگ را خوشحال کنم شاید من هم مسرور گردم. غم و اندوه من این است که مالک من شخصی است یهودی و من تصمیم دارم از وی جدا شوم.

امام حسین علیه السّلام مبلغ دویست اشرفی نزد مالک آن غلام برد. یهودی گفت: این غلام من فدای قدم تو باد و این باغ و بستان را نیز به آن غلام بخشیدم، و این مبلغ پول را هم که دادی به شما تقدیم نمودم. امام حسین علیه السّلام فرمود: من نیز این پول را به تو بخشیدم. یهودی گفت: من هم قبول کردم و این پول را به آن غلام بخشیدم. امام حسین فرمود: من نیز آن غلام را آزاد نمودم و این پول و باغ را به او بخشیدم. زن آن یهودی گفت: من همین الآن اسلام آوردم و مهریه ام را به شوهرم بخشیدم، شوهرش گفت: من نیز مسلمان شدم و این خانه ام را به زنم بخشیدم.

- ترمذی در کتاب جامع خود می نگارد: ابن زیاد چوب به بینی امام حسین می زد و می گفت: من سری به این نیکویی ندیده ام. انس گفت: امام حسین شبیه ترین مردم است به پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

- روایت شده: هر گاه امام حسین علیه السّلام در مکان تاریکی می نشست، مردم به واسطه نورانیت صورت و گردن مبارکش به طرف آن حضرت می رفتند(2).

ص: 194


1- 1. مناقب آل ابی طالب 4: 69 و 72
2- 1. مناقب آل ابی طالب 4: 73و 75

الْجِرَابَ عَلَی ظَهْرِهِ إِلَی مَنَازِلِ الْأَرَامِلِ وَ الْیَتَامَی وَ الْمَسَاکِینِ.

وَ قِیلَ: إِنَّ عَبْدَ الرَّحْمَنِ السُّلَمِیَّ عَلَّمَ وَلَدَ الْحُسَیْنِ علیه السلام الْحَمْدَ فَلَمَّا قَرَأَهَا عَلَی أَبِیهِ أَعْطَاهُ أَلْفَ دِینَارٍ وَ أَلْفَ حُلَّةٍ وَ حَشَا فَاهُ دُرّاً فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ وَ أَیْنَ یَقَعُ هَذَا مِنْ عَطَائِهِ یَعْنِی تَعْلِیمَهُ وَ أَنْشَدَ الْحُسَیْنُ علیه السلام:

إِذَا جَادَتِ الدُّنْیَا عَلَیْکَ فَجُدْ بِهَا*** عَلَی النَّاسِ طُرّاً قَبْلَ أَنْ تَتَفَلَّتْ

فَلَا الْجُودُ یُفْنِیهَا إِذَا هِیَ أَقْبَلَتْ*** وَ لَا الْبُخْلُ یُبْقِیهَا إِذَا مَا تَوَلَّتْ

وَ مِنْ تَوَاضُعِهِ علیه السلام: أَنَّهُ مَرَّ بِمَسَاکِینَ وَ هُمْ یَأْکُلُونَ کِسَراً لَهُمْ عَلَی کِسَاءٍ فَسَلَّمَ عَلَیْهِمْ فَدَعَوْهُ إِلَی طَعَامِهِمْ فَجَلَسَ مَعَهُمْ وَ قَالَ لَوْ لَا أَنَّهُ صَدَقَةٌ لَأَکَلْتُ مَعَکُمْ ثُمَّ قَالَ قُومُوا إِلَی مَنْزِلِی فَأَطْعَمَهُمْ وَ کَسَاهُمْ وَ أَمَرَ لَهُمْ بِدَرَاهِمَ.

وَ حَدَّثَ الصَّوْلِیُّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام فِی خَبَرٍ: أَنَّهُ جَرَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ کَلَامٌ فَکَتَبَ ابْنُ الْحَنَفِیَّةِ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ یَا أَخِی فَإِنَّ أَبِی وَ أَبَاکَ عَلِیٌّ- لَا تَفْضُلُنِی فِیهِ وَ لَا أَفْضُلُکَ وَ أُمُّکَ فَاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَوْ کَانَ مِلْ ءَ الْأَرْضِ ذَهَباً مِلْکُ أُمِّی مَا وَفَتْ بِأُمِّکَ فَإِذَا قَرَأْتَ کِتَابِی هَذَا فَصِرْ إِلَیَّ حَتَّی تَتَرَضَّانِی فَإِنَّکَ أَحَقُّ بِالْفَضْلِ مِنِّی وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَفَعَلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام ذَلِکَ فَلَمْ یَجْرِ بَعْدَ ذَلِکَ بَیْنَهُمَا شَیْ ءٌ(1).

بیان

بأمّک أی بفضلها.

«4»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: وَ مِنْ شَجَاعَتِهِ علیه السلام أَنَّهُ کَانَ بَیْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ بَیْنَ الْوَلِیدِ بْنِ عُقْبَةَ مُنَازَعَةٌ فِی ضَیْعَةٍ فَتَنَاوَلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام عِمَامَةَ الْوَلِیدِ عَنْ رَأْسِهِ وَ شَدَّهَا فِی عُنُقِهِ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ وَالٍ عَلَی الْمَدِینَةِ فَقَالَ مَرْوَانُ بِاللَّهِ مَا رَأَیْتُ کَالْیَوْمِ جُرْأَةَ رَجُلٍ عَلَی أَمِیرِهِ فَقَالَ الْوَلِیدُ وَ اللَّهِ مَا قُلْتَ هَذَا غَضَباً لِی وَ لَکِنَّکَ حَسَدْتَنِی عَلَی حِلْمِی عَنْهُ وَ إِنَّمَا کَانَتِ الضَّیْعَةُ لَهُ فَقَالَ الْحُسَیْنُ الضَّیْعَةُ لَکَ یَا وَلِیدُ وَ قَامَ.

وَ قِیلَ لَهُ یَوْمَ الطَّفِّ انْزِلْ عَلَی حُکْمِ بَنِی عَمِّکَ قَالَ لَا وَ اللَّهِ لَا أُعْطِیکُمْ بِیَدِی إِعْطَاءَ الذَّلِیلِ وَ لَا أَفِرُّ فِرَارَ الْعَبِیدِ ثُمَّ نَادَی یَا عِبَادَ اللَّهِ- إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی

ص: 191


1- 1. المصدر ص 66.

روایت8 .

کشف الغمه: از انس بن مالک روایت می کند که گفت: من در حضور امام حسین علیه السّلام بودم که کنیزکی از کنیزان آن حضرت به حضور آن بزرگوار آمد و یک شاخه ریحان تقدیم نمود. امام حسین علیه السّلام به وی فرمود: من تو را در راه خدا آزاد کردم. من به آن حضرت گفتم: یک کنیزک را برای یک شاخه ریحان آزاد می کنی؟ فرمود: خدا ما را این طور پرورش داده است. زیرا در قرآن می فرماید: «و إذا حییتم بتحیة فحیوا بأحسن منها أو ردوها»(1)، «هر گاه به شما درودی گفته شود به نیکوتر از آن یا عین آن پاسخ بگویید.» بهتر از این شاخه ریحان، آزاد نمودن این کنیز بود.

- یک روز امام حسین به برادرش امام حسن فرمود: من دوست داشتم زبان تو برای من و قلب من برای تو باشد.

- امام حسن نامه ای به امام حسین نوشت و به وی اعتراض کرد: چرا به شعرا جایزه می دهی؟ امام حسین در جوابش نوشت: تو بهتر از من می دانی که بهترین مال انسان آن است که برای حفظ آبرو به مصرف برسد(2).

توضیح

شاید سرزنش به این خاطر بوده که عذر او را برای مردم آشکار کند.

روایت9.

کشف الغمة: عبد اللّه بن زبیر امام حسین و یاران او را دعوت نمود، یاران آن حضرت غذا خوردند ولی خود آن بزرگوار میل نفرمود. وقتی به آن حضرت گفته شد: چرا غذا نمی خوری؟ فرمود: من روزه هستم و تحفه روزه می خواهم. گفتند: تحفه روزه چیست؟ فرمود: روغن و آتشدان.

- یکی از غلامان آن بزرگوار جنایتی کرد که مستوجب مجازات شد. امام علیه السّلام دستور داد تا او را بزنند. آن غلام قسمتی از این آیه را خواند: «و الکاظِمینَ الغیظَ»، یعنی مؤمن خشم خود را فرو خواهد برد. امام حسین فرمود: او را رها کنید. غلام گفت: «وَ الْعافِینَ عَن النَّاس». امام علیه السّلام فرمود: تو را عفو نمودم. غلام گفت: «و اللَّه یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ»(3)

، یعنی خدا نیکوکاران را دوست دارد .

امام حسین فرمود: تو را در راه خدا آزاد کردم و دو برابر آنچه که به تو عطا می کردم عطا خواهم کرد.

- فرزدق می گوید: هنگامی که من از کوفه برمی گشتم، امام حسین با من ملاقات نمود و به من فرمود: ای ابو فراس! از کوفه چه خبر؟ گفتم: راست بگویم؟ فرمود: آری. گفتم: قلب های مردم با تو ولی شمشیرهای آنان با بنی امیه است، تا بنگریم خدا که را یاری نماید. امام حسین فرمود: راست می گویی، چرا که مردم بندگان مال و ثروت هستند، و دین را برای خالی نبودن عریضه بر زبان جاری می کنند. دین را زمانی می خواهند که دنیای آنان به وسیله دین تأمین شود. اما هنگامی که با مصیبتی مورد آزمایش قرار می گیرند، دین داران حقیقی اندک هستند.

- امام حسین علیه السّلام می فرماید: کسی که نزد ما بیاید، باید یکی از این چهار خصلت را دارا باشد: نشانه و علامتی محکم [از اعتقاد صحیح] ، رای و منشی عادلانه، برادری که مفید باشد و هم نشینی با علما.

ص: 195


1- 1. نساء / 86
2- 2. کشف الغمة 2: 206
3- 3. آل عمران / 134

وَ رَبِّکُمْ مِنْ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ.

وَ قَالَ علیه السلام: مَوْتٌ فِی عِزٍّ خَیْرٌ مِنْ حَیَاةٍ فِی ذُلٍّ. وَ أَنْشَأَ علیه السلام یَوْمَ قُتِلَ:

الْمَوْتُ خَیْرٌ مِنْ رُکُوبِ الْعَارِ*** وَ الْعَارُ أَوْلَی مِنْ دُخُولِ النَّارِ

وَ اللَّهِ مَا هَذَا وَ هَذَا جَارِی

ابْنُ نُبَاتَةَ:

الْحُسَیْنُ الَّذِی رَأَی الْقَتْلَ فِی الْعِزِّ*** حَیَاةً وَ الْعَیْشَ فِی الذُّلِّ قَتْلًا.

الْحِلْیَةُ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ: أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَ الْقَوْمُ بِالْحُسَیْنِ وَ أَیْقَنَ أَنَّهُمْ قَاتِلُوهُ قَالَ لِأَصْحَابِهِ قَدْ نَزَلَ مَا تَرَوْنَ مِنَ الْأَمْرِ وَ إِنَّ الدُّنْیَا قَدْ تَغَیَّرَتْ وَ تَنَکَّرَتْ وَ أَدْبَرَ مَعْرُوفُهَا وَ اسْتَمَرَّتْ (1) حَتَّی لَمْ یَبْقَ مِنْهَا إِلَّا کَصُبَابَةِ الْإِنَاءِ وَ إِلَّا خَسِیسُ عَیْشٍ کَالْمَرْعَی الْوَبِیلِ أَ لَا تَرَوْنَ الْحَقَّ لَا یُعْمَلُ بِهِ وَ الْبَاطِلَ لَا یُتَنَاهَی عَنْهُ لِیَرْغَبَ الْمُؤْمِنُ فِی لِقَاءِ اللَّهِ وَ إِنِّی لَا أَرَی الْمَوْتَ إِلَّا سَعَادَةً وَ الْحَیَاةَ مَعَ الظَّالِمِینَ إِلَّا بَرَماً. وَ أَنْشَأَ مُتَمَثِّلًا لَمَّا قَصَدَ الطَّفَّ:

سَأَمْضِی فَمَا بِالْمَوْتِ عَارٌ عَلَی الْفَتَی*** إِذَا مَا نَوَی خَیْراً وَ جَاهَدَ مُسْلِماً

وَ وَاسَی الرِّجَالَ الصَّالِحِینَ بِنَفْسِهِ*** وَ فَارَقَ مَذْمُوماً وَ خَالَفَ مُجْرِماً

أُقَدِّمُ نَفْسِی لَا أُرِیدُ بَقَاءَهَا*** لِنَلْقَی خَمِیساً فِی الْهِیَاجِ عَرَمْرَماً

فَإِنْ عِشْتُ لَمْ أُذْمَمْ وَ إِنْ مِتُّ لَمْ أُلَمْ***کَفَی بِکَ ذُلًّا أَنْ تَعِیشَ فَتُرْغَمَا(2)

توضیح

الصبابة بالضم البقیة من الماء فی الإناء و الوبلة بالتحریک الثقل و الوخامة و قد وبل المرتع بالضم وبلا وبالا فهو وبیل أی وخیم ذکره الجوهری و البرم بالتحریک السأمة و الملال و الخمیس الجیش لأنهم خمس فرق المقدّمة و القلب و المیمنة و المیسرة و الساق و یوم الهیاج یوم القتال و العرمرم الجیش الکثیر و عرام الجیش کثرته.

«5»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب وَ مِنْ زُهْدِهِ علیه السلام: أَنَّهُ قِیلَ لَهُ مَا أَعْظَمَ خَوْفَکَ مِنْ رَبِّکَ قَالَ لَا یَأْمَنُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا مَنْ خَافَ اللَّهَ فِی الدُّنْیَا.

ص: 192


1- 1. و لعله من المرارة أی صارت مرة ضد الحلوة.
2- 2. المصدر ج 4 ص 68.

همچنین می فرماید: شخص نیازمند به خاطر چیزی که از تو می خواهد آبروی خود را می ریزد، ولی تو آبروی خود را مریز و او را محروم مکن(1).

روایت10.

فلاح السائل: به امام زین العابدین گفته شد: فرزندان پدرت چقدر کم بودند؟ فرمود: من تعجب می کنم که چگونه من متولد شدم، زیرا پدرم در هر شبانه روز هزار رکعت نماز به جا می آورد.

روایت11.

جامع الاخبار: اعرابی نزد امام حسین علیه السّلام آمد و گفت: یا ابن رسول اللّه! من ضامن یک دیه کامل شده ام و از پرداخت آن عاجزم. با خویش گفتم: باید از کریم ترین مردم درخواست کنم و کریم تر از اهل بیت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ندیده ام.

امام حسین علیه السّلام فرمود: ای برادر عرب! من از تو سه مسأله می پرسم، اگر یکی از آن ها را جواب بدهی، یک سوم دیه ای را که گفتی به تو عطا می کنم. اگر جواب دو مسأله را بگویی، دو قسمت آن دیه را به تو می دهم. اگر جواب کلیه آن ها را بگویی، من تمام آن دیه را به تو می پردازم.

اعرابی گفت: یا ابن رسول اللّه! آیا شخصیتی همانند تو که از خاندان علم و شرف هستی از کسی مثل من که شخصی عوام هستم پرسش می کند؟ امام علیه السّلام فرمود: آری. از جدم پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شنیدم که می فرمود: باید به هر کسی به قدر معرفتش عطا کرد. اعرابی گفت: در مورد آنچه که در نظر داری بپرس! اگر توانستم که جواب می گویم و الا از شما یاد می گیرم و لا قوة الا باللّه! امام حسین فرمود: کدام اعمال افضل است؟ اعرابی: ایمان به خدا. امام علیه السّلام: راه نجات از هلاکت چیست؟ اعرابی: اعتماد به خدا. امام حسین: چه صفتی باعث زینت مرد می شود؟ اعرابی: علم و دانشی که با بردباری همراه باشد. امام علیه السّلام: اگر این صفت را نداشته باشد؟ اعرابی: ثروتی که با جوانمردی توام باشد. امام حسین: اگر این هم نباشد؟ اعرابی: فقر و تنگدستی که با صبر همراه باشد.

ص: 196


1- 1. کشف الغمة 2: 207 و 208

إِبَانَةُ ابْنِ بَطَّةَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُبَیْدٍ أَبُو عُمَیْرٍ: لَقَدْ حَجَّ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام خَمْساً وَ عِشْرِینَ حَجَّةً مَاشِیاً وَ إِنَّ النَّجَائِبَ لَتُقَادُ مَعَهُ عُیُونُ الْمَحَاسِنِ إِنَّهُ سَایَرَ أَنَسَ بْنَ مَالِکٍ فَأَتَی قَبْرَ خَدِیجَةَ فَبَکَی ثُمَّ قَالَ اذْهَبْ عَنِّی قَالَ أَنَسٌ فَاسْتَخْفَیْتُ عَنْهُ فَلَمَّا طَالَ وُقُوفُهُ فِی الصَّلَاةِ سَمِعْتُهُ قَائِلًا:

یَا رَبِّ یَا رَبِّ أَنْتَ مَوْلَاهُ*** فَارْحَمْ عَبِیداً إِلَیْکَ مَلْجَاهُ

یَا ذَا الْمَعَالِی عَلَیْکَ مُعْتَمَدِی*** طُوبَی لِمَنْ کُنْتَ أَنْتَ مَوْلَاهُ

طُوبَی لِمَنْ کَانَ خَادِماً أَرِقاً*** یَشْکُو إِلَی ذِی الْجَلَالِ بَلْوَاهُ

وَ مَا بِهِ عِلَّةٌ وَ لَا سَقَمٌ*** أَکْثَرَ مِنْ حُبِّهِ لِمَوْلَاهُ

إِذَا اشْتَکَی بَثَّهُ وَ غُصَّتَهُ*** أَجَابَهُ اللَّهُ ثُمَّ لَبَّاهُ

إِذَا ابْتَلَا بِالظَّلَامِ مُبْتَهِلًا***أَکْرَمَهُ اللَّهُ ثُمَّ أَدْنَاهُ

فَنُودِیَ:

لَبَّیْکَ عَبْدِی وَ أَنْتَ فِی کَنَفِی*** وَ کُلَّمَا قُلْتَ قَدْ عَلِمْنَاهُ

صَوْتُکَ تَشْتَاقُهُ مَلَائِکَتِی*** فَحَسْبُکَ الصَّوْتُ قَدْ سَمِعْنَاهُ

دُعَاکَ عِنْدِی یَجُولُ فِی حُجُبٍ*** فَحَسْبُکَ السِّتْرُ قَدْ سَفَرْنَاهُ

لَوْ هَبَّتِ الرِّیحُ مِنْ جَوَانِبِهِ*** خَرَّ صَرِیعاً لِمَا تَغَشَّاهُ

سَلْنِی بِلَا رَغْبَةٍ وَ لَا رَهَبٍ*** وَ لَا حِسَابٍ إِنِّی أَنَا اللَّهُ (1)

بیان

الأرق بکسر الراء من یسهر باللیل قوله قد سفرناه أی حسبک إنا کشفنا الستر عنک قوله لو هبّت الریح من جوانبه الضمیر إما راجع إلی الدعاء کنایة عن أنه یجول فی مقام لو کان مکانه رجل لغشی علیه مما یغشاه من أنوار الجلال و یحتمل إرجاعه إلیه علیه السلام علی سبیل الالتفات لبیان غایة خضوعه و ولهه فی العبادة بحیث لو تحرکت ریح لأسقطته.

«6»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب وَ لَهُ علیه السلام:

یَا أَهْلَ لَذَّةِ دُنْیَا لَا بَقَاءَ لَهَا*** إِنَّ اغْتِرَاراً بِظِلٍّ زَائِلٍ حُمُقٌ.

ص: 193


1- 1. المصدر: ج 4 ص 69.

امام علیه السّلام اگر این را نیز نداشته باشد؟ اعرابی: صاعقه ای از آسمان نازل شود و او را بسوزاند، زیرا که وی شایستگی این بلا را خواهد داشت.

امام حسین علیه السّلام خندید و یک کیسه پول که حاوی هزار اشرفی بود به وی عطا فرمود و انگشتر خویش را که نگین آن دویست درهم قیمت داشت نیز به او بخشید و فرمود: ای اعرابی! این اشرفی ها را در عوض دیه بپرداز و این انگشتر را صرف مخارج خود کن! اعرابی پس از اینکه پول را گرفت گفت: «و الله أعلم حیث یجعل رسالته»(1)،

«خدا بهتر می داند که رسالت خویش را در چه خاندانی قرار دهد.»

روایت12.

می گویم: از ابو سلمه روایت شده که گفت: من با عمر بن خطاب حج به جا آوردم. هنگامی که وارد ابطح شدیم، ناگاه با اعرابی ای مواجه شدیم که متوجه ما شده بود. وقتی نزد عمر آمد گفت: من در حالی که لباس احرام پوشیده بودم تخم شتر مرغ را برداشتم و کباب کردم و خوردم، اکنون چه کفاره ای بر من واجب است؟ عمر گفت: من حکم این مسأله را نمی دانم، بنشین شاید خدا به واسطه یکی از اصحاب محمّد راه و فرجی به تو عطا کند.

ناگاه دیدیم: حضرت علی با امام حسین علیهما السّلام وارد شدند. عمر به اعرابی گفت: این علی بن ابی طالب است، مسأله خود را از او بپرس. اعرابی برخاست و مسأله خود را مطرح نمود. حضرت علی علیه السلام به وی فرمود: از این کودک یعنی امام حسین بپرس. اعرابی ناراحت شد و گفت: هر کدام از شما مرا به دیگری حواله می دهید. مردم به وی اشاره کردند و گفتند: وای بر تو! این کودک پسر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است. اعرابی به امام حسین گفت: یا ابن رسول اللّه من از خانه خود برای حج خارج شدم و آن گاه مسأله خود را مطرح کرد. امام حسین علیه السّلام به وی فرمود: آیا شتر داری؟ گفت: آری. فرمود: به تعداد آن تخم شتر مرغی که خوردی، شتر ماده ببر و با شتران نر جفت گیری کن و بچه های آن ها را برای خانه خدا هدیه کن.

عمر گفت: شاید بعضی از شتران حامله نشوند: امام حسین فرمود: شاید بعضی از تخم های شتر مرغ هم جوجه ندهد. عمر گفت: راست گفتی و خوب گفتی. آن گاه حضرت علی علیه السّلام برخاست و امام حسین را به سینه خود چسبانید و فرمود: «ذریة بعضها من بعض و الله سمیع علیم»(2) {ذریه ای که بعضی از آنان از بعضی دیگرند و خدا شنوا و دانا است(3).}

ص: 197


1- 1. انعام / 124
2- . آل عمران / 34
3- 2. مناقب آل ابی طالب 4: 10

وَ یُرْوَی لِلْحُسَیْنِ علیه السلام:

سَبَقْتُ الْعَالَمِینَ إِلَی الْمَعَالِی*** بِحُسْنِ خَلِیقَةٍ وَ عُلُوِّ هِمَّةٍ

وَ لَاحَ بِحِکْمَتِی نُورُ الْهُدَی فِی*** لَیَالٍ فِی الضَّلَالَةِ مُدْلَهِمَّةٌ

یُرِیدُ الْجَاحِدُونَ لِیُطْفِئُوهُ*** وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّهُ (1).

«7»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب حَفْصُ بْنُ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله کَانَ فِی الصَّلَاةِ وَ إِلَی جَانِبِهِ الْحُسَیْنُ فَکَبَّرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَلَمْ یُحِرِ الْحُسَیْنُ التَّکْبِیرَ ثُمَّ کَبَّرَ رَسُولُ اللَّهِ فَلَمْ یُحِرِ الْحُسَیْنُ التَّکْبِیرَ وَ لَمْ یَزَلْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یُکَبِّرُ وَ یُعَالِجُ الْحُسَیْنُ التَّکْبِیرَ فَلَمْ یُحِرْ حَتَّی أَکْمَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله سَبْعَ تَکْبِیرَاتٍ فَأَحَارَ الْحُسَیْنُ علیه السلام التَّکْبِیرَ فِی السَّابِعَةِ.

فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَصَارَتْ سُنَّةً.

وَ رُوِیَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: صَحَّ عِنْدِی قَوْلُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ بَعْدَ الصَّلَاةِ إِدْخَالُ السُّرُورِ فِی قَلْبِ الْمُؤْمِنِ بِمَا لَا إِثْمَ فِیهِ فَإِنِّی رَأَیْتُ غُلَاماً یُؤَاکِلُ کَلْباً فَقُلْتُ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی مَغْمُومٌ أَطْلُبُ سُرُوراً بِسُرُورِهِ لِأَنَّ صَاحِبِی یَهُودِیٌّ أُرِیدُ أُفَارِقُهُ فَأَتَی الْحُسَیْنُ إِلَی صَاحِبِهِ بِمِائَتَیْ دِینَارٍ ثَمَناً لَهُ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ الْغُلَامُ فِدَاءٌ لِخُطَاکَ وَ هَذَا الْبُسْتَانُ لَهُ وَ رَدَدْتُ عَلَیْکَ الْمَالَ فَقَالَ علیه السلام وَ أَنَا قَدْ وَهَبْتُ لَکَ الْمَالَ قَالَ قَبِلْتُ الْمَالَ وَ وَهَبْتُهُ لِلْغُلَامِ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام أَعْتَقْتُ الْغُلَامَ وَ وَهَبْتُهُ لَهُ جَمِیعاً فَقَالَتِ امْرَأَتُهُ قَدْ أَسْلَمْتُ وَ وَهَبْتُ زَوْجِی مَهْرِی فَقَالَ الْیَهُودِیُّ وَ أَنَا أَیْضاً أَسْلَمْتُ وَ أَعْطَیْتُهَا هَذِهِ الدَّارَ.

التِّرْمِذِیُّ فِی الْجَامِعِ: کَانَ ابْنُ زِیَادٍ یُدْخِلُ قَضِیباً فِی أَنْفِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ یَقُولُ مَا رَأَیْتُ مِثْلَ هَذَا الرَّأْسِ حُسْناً فَقَالَ أَنَسٌ إِنَّهُ أَشْبَهَهُمْ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

وَ رُوِیَ: أَنَّ الْحُسَیْنَ علیه السلام کَانَ یَقْعُدُ فِی الْمَکَانِ الْمُظْلِمِ فَیُهْتَدَی إِلَیْهِ بِبَیَاضِ جَبِینِهِ وَ نَحْرِهِ (2).

ص: 194


1- 1. المصدر: ج 4 ص 69 و ص 72.
2- 2. مناقب آل أبی طالب: ج 4 ص 73 و ص 75.

روایت13.

کنز الفوائد: مردی به امام حسین گفت: تو متکبری! امام در جوابش فرمود: کبر فقط مخصوص خدای توانا است و لایق غیر او نخواهد بود. چنان که در قرآن می فرماید: «فللّه العزة و لرسوله و للمؤمنین»(1) {عزت منحصرا برای خداوند و رسول او برای مؤمنان است}

روایت14.

کافی: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: امام حسین علیه السّلام از حضرت زهرا و زن دیگری شیر نخورد. امام حسین را نزد پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می آوردند و آن حضرت شست مبارک خود را در دهان امام حسین می گذاشت و امام حسین انگشت پیامبر را به قدری می مکید که تا دو یا سه روز برای او کافی بود. بنابراین گوشت و خون امام حسین از گوشت و خون پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رویید و هیچ نوزادی شش ماهه متولد نشد که زنده بماند، غیر از حضرت عیسی بن مریم و امام حسین علیهم السّلام.

در روایت دیگری وارد شده: حضرت علی بن موسی الرضا علیه السّلام فرمود: امام حسین علیه السّلام را به حضور پیغمبر خدا می آوردند و آن بزرگوار زبان مبارک خود را در دهان امام حسین می گذاشت و امام حسین آن را می مکید و بدین وسیله قوی می شد و از هیچ زنی شیر نخورد.

روایت15.

مناقب: امام حسین علیه السّلام در سالی که جنگ خندق در آن رخ داد، در مدینه، روز پنجشنبه یا سه شنبه پنجم ماه شعبان سال چهارم هجری متولد شد. ولادت امام حسین ده ماه و بیست روز بعد از ولادت امام حسن واقع گردید.

روایت شده: فاصله بین ولادت امام حسین و امام حسن از مدت یک دوره بارداری که حداقل آن شش ماه است بیشتر نبود. امام حسین علیه السّلام شش سال و چند ماه با جد بزرگوارش زندگی کرد. مدت عمر آن حضرت پنجاه سال تمام بود. گفته شده: پنجاه و هفت سال و پنج ماه عمر کرد. قول دیگر آن است که مدت عمر آن بزرگوار پنجاه و شش سال و پنج ماه بود. بنا به قول دیگری پنجاه و هشت سال زندگی کرد. مدت خلافت آن حضرت پنج سال و چند ماه در اواخر سلطنت معاویه و اوایل سلطنت یزید بود.

قاتل امام حسین، عمر بن سعد بن ابی وقاص و خولی ابن یزید اصبحی بودند. سر مبارک آن حضرت را سنان بن انس نخعی و شمر بن ذی الجوشن از بدنش جدا کردند. اسحاق بن حیوة حضرمی آنچه را که همراه امام حسین علیه السّلام بود به یغما برد و عبید اللّه بن زیاد سر مبارک آن حضرت را با اشیاء غارت شده برای یزید بن معاویه فرستاد.

امام حسین علیه السّلام قبل از ظهر روز عاشورا که روز شنبه و دهم ماه محرم بود شهید شد.

ص: 198


1- 3. جمعه/ 8
«8»

کشف، [کشف الغمة] قَالَ أَنَسٌ: کُنْتُ عِنْدَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَدَخَلَتْ عَلَیْهِ جَارِیَةٌ فَحَیَّتْهُ بِطَاقَةِ رَیْحَانٍ فَقَالَ لَهَا أَنْتِ حُرَّةٌ لِوَجْهِ اللَّهِ فَقُلْتُ تَجِیئُکَ بِطَاقَةِ رَیْحَانٍ لَا خَطَرَ لَهَا فَتُعْتِقُهَا قَالَ کَذَا أَدَّبَنَا اللَّهُ قَالَ اللَّهُ- وَ إِذا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها(1) وَ کَانَ أَحْسَنَ مِنْهَا عِتْقُهَا.

وَ قَالَ یَوْماً لِأَخِیهِ علیه السلام یَا حَسَنُ وَدِدْتُ أَنَّ لِسَانَکَ لِی وَ قَلْبِی لَکَ.

وَ کَتَبَ إِلَیْهِ الْحَسَنُ علیه السلام یَلُومُهُ عَلَی إِعْطَاءِ الشُّعَرَاءِ فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَنْتَ أَعْلَمُ مِنِّی بِأَنَّ خَیْرَ الْمَالِ مَا وَقَی الْعِرْضَ (2).

بیان

لعل لومه علیه السلام لیظهر عذره للناس.

«9»

کشف، [کشف الغمة]: وَ دَعَاهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ وَ أَصْحَابَهُ فَأَکَلُوا وَ لَمْ یَأْکُلِ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَقِیلَ لَهُ أَ لَا تَأْکُلُ قَالَ إِنِّی صَائِمٌ وَ لَکِنْ تُحْفَةَ الصَّائِمِ قِیلَ وَ مَا هِیَ قَالَ الدُّهْنُ وَ الْمِجْمَرُ.

وَ جَنَی غُلَامٌ لَهُ جِنَایَةً تُوجِبُ الْعِقَابَ عَلَیْهِ فَأَمَرَ بِهِ أَنْ یُضْرَبَ فَقَالَ یَا مَوْلَایَ- وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ قَالَ خَلُّوا عَنْهُ فَقَالَ یَا مَوْلَایَ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ قَالَ قَدْ عَفَوْتُ عَنْکَ قَالَ یَا مَوْلَایَ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ (3) قَالَ أَنْتَ حُرٌّ لِوَجْهِ اللَّهِ وَ لَکَ ضِعْفُ مَا کُنْتُ أُعْطِیکَ.

وَ قَالَ الْفَرَزْدَقُ: لَقِیَنِی الْحُسَیْنُ علیه السلام فِی مُنْصَرَفِی مِنَ الْکُوفَةِ فَقَالَ مَا وَرَاکَ یَا بَا فِرَاسٍ قُلْتُ أَصْدُقُکَ قَالَ الصِّدْقَ أُرِیدُ قُلْتُ أَمَّا الْقُلُوبُ فَمَعَکَ وَ أَمَّا السُّیُوفُ فَمَعَ بَنِی أُمَیَّةَ وَ النَّصْرُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ قَالَ مَا أَرَاکَ إِلَّا صَدَقْتَ النَّاسُ عَبِیدُ الْمَالِ وَ الدِّینُ لَغْوٌ(4) عَلَی أَلْسِنَتِهِمْ یَحُوطُونَهُ مَا دَرَّتْ بِهِ مَعَایِشُهُمْ فَإِذَا مُحِّصُوا لِلِابْتِلَاءِ قَلَّ الدَّیَّانُونَ.

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ أَتَانَا لَمْ یَعْدَمْ خَصْلَةً مِنْ أَرْبَعٍ آیَةً مُحْکَمَةً وَ قَضِیَّةً عَادِلَةً وَ أَخاً مُسْتَفَاداً وَ مُجَالَسَةَ الْعُلَمَاءِ.

ص: 195


1- 1. النساء: 86.
2- 2. کشف الغمّة: ج 2 ص 206.
3- 3. آل عمران: 134.
4- 4. لعق ظ.

و گفته شده: شهادت آن بزرگوار در روز جمعه بعد از ظهر و به قولی روز دوشنبه واقع شد. محل شهادت آن حضرت در عراق، در کربلا که بین نینوا و غاضریه و از روستا های نهرین محسوب می شود اتفاق افتاد. این حادثه در سال 60 و به قولی 61 هجری اتفاق افتاد و پیکر مقدسش در کربلا در غرب فرات دفن شد.

شیخ مفید گفته است: یاران امام حسین در اطراف خود آن بزرگوار دفن شده اند و ما اطلاعی از قبور آنان نداریم جز اینکه می دانیم حائر بر قبور ایشان احاطه دارد.

سید مرتضی در یکی از مسائل خود فرموده: سر مقدس امام حسین از شام به کربلا برگشت و به بدن مبارکش ملحق شد. طوسی فرمود: زیارت اربعین از همان موقع است.

شیخ کلینی در باره سر امام حسین دو روایت نقل کرده است: یکی اینکه امام جعفر صادق فرمود: سر مبارک امام حسین علیه السّلام در کنار حضرت علی علیه السّلام دفن شده و دیگری اینکه سر ایشان خارج از کوفه پایین تر از قبر حضرت علی علیه السلام دفن گردیده است(1).

یکی از یاران امام حسین، عبد اللّه بن یقطر بود که با امام حسین هم شیر بود. این همان عبد اللّه است که امام حسین او را به کوفه فرستاد و او را از بالای دار الاماره به زیر انداختند. از جمله یاران امام حسین علیه السّلام: انس بن حارث کاهلی اسعد شامی، عمرو بن ضبیعه، رمیث بن عمرو، زید بن معقل، عبد اللّه بن عبد ربه خزرجی، سیف بن مالک، شبیب بن عبد اللّه نهشلی، ضرغامة بن مالک، عقبة بن سمعان، عبد اللّه بن سلیمان، منهال بن عمرو اسدی، حجاج بن مالک، بشیر بن غالب و عمران بن عبد اللّه خزاعی بودند(2).

روایت16.

می گویم: ابو الفرج در کتاب مقاتل الطالبیین می گوید: ولادت امام حسین علیه السّلام در روز شنبه پنجم ماه شعبان سال چهارم هجری رخ داد. و شهادت آن حضرت در روز جمعه دهم ماه محرم سال61 هجری در سن 56 سالگی و چند ماه اتفاق افتاد. گفته شده: روز شنبه شهید شد. و این سخن از ابو نعیم یعنی فضل بن دکین نقل شده است. ولی قول اول صحیح تر است.

اما قول سنی ها که نوشته اند: امام حسین روز دوشنبه شهید شد باطل است، زیرا این سخن از طریق روایت معتبر نقل نشده است. روز اول ماه محرمی که امام حسین علیه السّلام شهید شد چهارشنبه بود. ما این موضوع را از سایر زیج ها به حساب هندی استخراج نموده ایم.

ص: 199


1- 1. کافی 4: 571 و 572
2- 2. مناقب آل ابی طالب 4: 77 و 78

وَ کَانَ علیه السلام یَرْتَجِزُ یَوْمَ قُتِلَ علیه السلام وَ یَقُولُ:

الْمَوْتُ خَیْرٌ مِنْ رُکُوبِ الْعَارِ*** وَ الْعَارُ خَیْرٌ مِنْ دُخُولِ النَّارِ

وَ اللَّهَ مِنْ هَذَا وَ هَذَا جَارِی.

وَ قَالَ علیه السلام: صَاحِبُ الْحَاجَةِ لَمْ یُکْرِمْ وَجْهَهُ عَنْ سُؤَالِکَ فَأَکْرِمْ وَجْهَکَ عَنْ رَدِّهِ (1).

«10»

تم، [فلاح السائل] ذَکَرَ ابْنُ عَبْدِ رَبِّهِ فِی کِتَابِ الْعُقَدِ: أَنَّهُ قِیلَ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام مَا أَقَلَّ وُلْدَ أَبِیکَ فَقَالَ الْعَجَبُ کَیْفَ وُلِدْتُ کَانَ یُصَلِّی فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ أَلْفَ رَکْعَةٍ.

«11»

جع، [جامع الأخبار] فِی أَسَانِیدِ أَخْطَبِ خُوارَزْمَ أَوْرَدَهُ فِی کِتَابٍ لَهُ فِی مَقْتَلِ آلِ الرَّسُولِ: أَنَّ أَعْرَابِیّاً جَاءَ إِلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَدْ ضَمِنْتُ دِیَةً کَامِلَةً وَ عَجَزْتُ عَنْ أَدَائِهِ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی أَسْأَلُ أَکْرَمَ النَّاسِ وَ مَا رَأَیْتُ أَکْرَمَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْحُسَیْنُ یَا أَخَا الْعَرَبِ أَسْأَلُکَ عَنْ ثَلَاثِ مَسَائِلَ فَإِنْ أَجَبْتَ عَنْ وَاحِدَةٍ أَعْطَیْتُکَ ثُلُثَ الْمَالِ وَ إِنْ أَجَبْتَ عَنِ اثْنَتَیْنِ أَعْطَیْتُکَ ثُلُثَیِ الْمَالِ وَ إِنْ أَجَبْتَ عَنِ الْکُلِّ أَعْطَیْتُکَ الْکُلَّ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَ مِثْلُکَ یَسْأَلُ عَنْ مِثْلِی وَ أَنْتَ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ وَ الشَّرَفِ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام بَلَی سَمِعْتُ جَدِّی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یَقُولُ الْمَعْرُوفُ بِقَدْرِ الْمَعْرِفَةِ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ فَإِنْ أَجَبْتُ وَ إِلَّا تَعَلَّمْتُ مِنْکَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام أَیُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَمَا النَّجَاةُ مِنَ الْمَهْلَکَةِ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ الثِّقَةُ بِاللَّهِ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَمَا یُزَیِّنُ الرَّجُلَ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ عِلْمٌ مَعَهُ حِلْمٌ فَقَالَ فَإِنْ أَخْطَأَهُ ذَلِکَ فَقَالَ مَالٌ مَعَهُ مُرُوءَةٌ فَقَالَ فَإِنْ أَخْطَأَهُ ذَلِکَ فَقَالَ فَقْرٌ مَعَهُ صَبْرٌ فَقَالَ

ص: 196


1- 1. کشف الغمّة: ج 2 ص 207 و 208.

طبق این محاسبه دقیق نمی توان گفت: روز عاشورا روز دوشنبه بوده.

ابو الفرج می گوید: این حساب زیج هندی را روایت هم تأیید می نماید.

سفیان ثوری از امام جعفر صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمود: امام حسین در سن 58 سالگی شهید شد(1).

روایت17.

اختصاص: اصحاب امام حسین علیه السّلام عبارت بودند از: یاران خود آن حضرت که با وی شهید شدند و گروهی از اصحاب حضرت علی علیه السّلام که عبارت بودند از: حبیب بن مظاهر، میثم تمار، رُشید هجری، سلیم ابن قیس هلالی، ابو صادق و ابو سعید عقیصا(2).

روایت18.

اعلام الوری: امام حسین علیه السّلام در مدینه، روز سه شنبه و به قولی روز پنجشنبه، سوم ماه شعبان و گفته شده: پنجم آن ماه، در سال چهارم هجری متولد شد. قول دیگر آن است که آن حضرت در آخر ماه ربیع الاول سال سوم هجری به دنیا آمد و مدت پنجاه و هفت سال و پنج ماه عمر کرد. مدت هفت سال با رسول خدا و مدت سی و هفت سال با حضرت علی و مدت چهل و هفت سال با امام حسن مجتبی علیهم السّلام بود. و مدت خلافت آن بزرگوار ده سال و چند ماه بود .

روایت19.

کشف الغمه: امام حسین علیه السّلام در پنجم ماه شعبان سال چهارم هجری در مدینه به دنیا آمد. حضرت زهرا پنجاه شب پس از ولادت امام حسن به امام حسین علیهما السّلام باردار شد، حافظ جنابذی نیز این چنین گفته است(3).

کمال الدین گفته است: رحلت امام حسین علیه السلام به جهان آخرت در سال 61 هجری بود، بنابراین عمر ایشان 56 سال و چند ماه می شود، امام علیه السلام مدت شش سال و چند ماه با جدش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سی سال بعد از وفات پیامبر با پدرش حضرت علی علیه السلام زندگی کرد. امام پس از شهادت پدرش بیست سال با برادرش زندگی کرد و پس از شهادت برادرش امام حسن علیه السلام تا هنگام شهادت خودش، بیست سال در قید حیات بود.

ص: 200


1- 1. مقاتل الطالبیین: 54
2- 2. اختصاص: 7
3- 1. کشف الغمة 2: 170

الْحُسَیْنُ علیه السلام فَإِنْ أَخْطَأَهُ ذَلِکَ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ فَصَاعِقَةٌ تَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَ تُحْرِقُهُ فَإِنَّهُ أَهْلٌ لِذَلِکَ.

فَضَحِکَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ رَمَی بِصُرَّةٍ إِلَیْهِ فِیهِ أَلْفُ دِینَارٍ وَ أَعْطَاهُ خَاتَمَهُ وَ فِیهِ فَصٌّ قِیمَتُهُ مِائَتَا دِرْهَمٍ وَ قَالَ یَا أَعْرَابِیٌّ أَعْطِ الذَّهَبَ إِلَی غُرَمَائِکَ وَ اصْرِفِ الْخَاتَمَ فِی نَفَقَتِکَ فَأَخَذَ الْأَعْرَابِیُّ وَ قَالَ اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ الْآیَةَ(1).

«12»

أَقُولُ رُوِیَ فِی بَعْضِ مُؤَلَّفَاتِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی سَلَمَةَ قَالَ: حَجَجْتُ مَعَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَلَمَّا صِرْنَا بِالْأَبْطَحِ فَإِذَا بِأَعْرَابِیٍّ قَدْ أَقْبَلَ عَلَیْنَا فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی خَرَجْتُ وَ أَنَا حَاجٌّ مُحْرِمٌ فَأَصَبْتُ بَیْضَ النَّعَامِ فَاجْتَنَیْتُ وَ شَوَیْتُ وَ أَکَلْتُ فَمَا یَجِبُ عَلَیَّ قَالَ مَا یَحْضُرُنِی فِی ذَلِکَ شَیْ ءٌ فَاجْلِسْ لَعَلَّ اللَّهَ یُفَرِّجُ عَنْکَ بِبَعْضِ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله.

فَإِذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَدْ أَقْبَلَ وَ الْحُسَیْنُ علیه السلام یَتْلُوهُ فَقَالَ عُمَرُ یَا أَعْرَابِیُّ هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَدُونَکَ وَ مَسْأَلَتَکَ فَقَامَ الْأَعْرَابِیُّ وَ سَأَلَهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا أَعْرَابِیُّ سَلْ هَذَا الْغُلَامَ عِنْدَکَ یَعْنِی الْحُسَیْنَ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ إِنَّمَا یُحِیلُنِی کُلُّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ عَلَی الْآخَرِ فَأَشَارَ النَّاسُ إِلَیْهِ وَیْحَکَ هَذَا ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ فَاسْأَلْهُ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی خَرَجْتُ مِنْ بَیْتِی حَاجّاً وَ قَصَّ عَلَیْهِ الْقِصَّةَ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ أَ لَکَ إِبِلٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ خُذْ بِعَدَدِ الْبَیْضِ الَّذِی أَصَبْتَ نُوقاً فَاضْرِبْهَا بِالْفُحُولَةِ فَمَا فُصِلَتْ فَاهْدِهَا إِلَی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ فَقَالَ عُمَرُ یَا حُسَیْنُ النُّوقُ یُزْلِقْنَ فَقَالَ الْحُسَیْنُ یَا عُمَرُ إِنَّ الْبَیْضَ یَمْرَقْنَ فَقَالَ صَدَقْتَ وَ بَرِرْتَ فَقَامَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ ضَمَّهُ إِلَی صَدْرِهِ وَ قَالَ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (2).

ص: 197


1- 1. الأنعام: 124.
2- 2. قد مر نظیرها فی اخیه الحسن علیه السلام ج 43 ص 354 عن کتاب المناقب نقلا عن القاضی النعمان فی شرح الاخبار و فیه: فقال أمیر المؤمنین علیه السلام: سل أی الغلامین شئت فقال الحسن إلخ، راجع مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 10.

- ابن خشّاب گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: ابو عبد الله حسین بن علی که مادرش فاطمه دختر رسول خدا صلوات الله علیهم اجمعین بود، در سن 57 سالگی در سال 60 هجری، در روز عاشورا به شهادت رسید. ایشان مدت 7 سال با جدش رسول خدا صلی الله علیه و آله زندگی کرد و مدت هفت ماه و چند روز با برادرش امام حسن فاصله داشت. امام حسین علیه السلام سی سال با پدرش و ده سال در مدت حیات برادرش زندگی کرد و ده سال بعد از شهادت برادرش امام حسن علیه السلام زنده بود. عمر ایشان 57 سال بود و فاصله سنی وی با برادرش علیهما السلام به اندازه یک دوره بارداری بود. امام حسین علیه السلام در روز عاشورا، روز جمعه، سال 61 به شهادت رسید. گفته شده: در روز عاشورا، روز دوشنبه به شهادت رسیده است و مدت زندگی او با برادرش امام حسن علیه السلام یازده سال بوده است.

- حافظ عبد العزیز گفت: حسین پسر علی بن ابی طالب علیه السلام و مادرش فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله بود؛ امام در یکی از شب های ماه شعبان در سال چهارم هجری به دنیا آمد و در کربلا، در روز عاشورا، سال 61 هجری، در حالی که 55 سال و چند ماه سن داشت به شهادت رسید(1) .

مؤلف: قول مشهور راجع به ولادت امام حسین علیه السّلام این است که در سوم ماه شعبان متولد شد. زیرا شیخ طوسی در کتاب مصباح روایت کرده است: از طرف ابو محمّد علیه السّلام نامه ای برای قاسم بن علاء خارج شد که مولای ما امام حسین علیه السّلام روز پنجشنبه سوم ماه شعبان متولد شد. تو این روز را روزه بگیر و این دعا را بخوان. آنگاه آن دعا را نقل نموده است.

سپس شیخ می فرماید: امام جعفر صادق علیه السّلام آن دعا را در روز سوم ماه شعبان تلاوت می کرد و می فرمود: این دعا از دعاهای سوم شعبان است که روز ولادت امام حسین بود.

بنا به روایتی که شیخ طوسی نیز در کتاب مصباح نقل کرده، ولادت امام حسین علیه السّلام در پنجم ماه شعبان سال چهارم هجری واقع شد.

ص: 201


1- 2. کشف الغمة 2: 216 و 217
«13»

کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِی الْأَزْهَرِ عَنِ الزُّبَیْرِ بْنِ بَکَّارٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام إِنَّ فِیکَ کِبْراً فَقَالَ کُلُّ الْکِبْرِ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَ لَا یَکُونُ فِی غَیْرِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ (1).

«14»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو الزَّیَّاتِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمْ یَرْضَعِ الْحُسَیْنُ مِنْ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ لَا مِنْ أُنْثَی کَانَ یُؤْتَی بِهِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَیَضَعُ إِبْهَامَهُ فِی فِیهِ فَیَمَصُّ مِنْهَا مَا یَکْفِیهِ الْیَوْمَیْنِ وَ الثَّلَاثَ فَنَبَتَ لَحْماً لِلْحُسَیْنِ علیه السلام (2)

مِنْ لَحْمِ رَسُولِ اللَّهِ وَ دَمِهِ وَ لَمْ یُولَدْ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ إِلَّا عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّ النَّبِیَّ کَانَ یُؤْتَی بِهِ الْحُسَیْنُ فَیُلْقِمُهُ لِسَانَهُ فَیَمَصُّهُ فَیَجْتَزِئُ بِهِ وَ لَمْ یَرْضَعْ مِنْ أُنْثَی.

«15»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: وُلِدَ الْحُسَیْنُ علیه السلام عَامَ الْخَنْدَقِ بِالْمَدِینَةِ یَوْمَ الْخَمِیسِ أَوْ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ لِخَمْسٍ خَلَوْنَ مِنْ شَعْبَانَ سَنَةَ أَرْبَعٍ مِنَ الْهِجْرَةِ بَعْدَ أَخِیهِ بِعَشَرَةِ أَشْهُرٍ وَ عِشْرِینَ یَوْماً وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَخِیهِ إِلَّا الْحَمْلُ وَ الْحَمْلُ سِتَّةُ أَشْهُرٍ عَاشَ مَعَ جَدِّهِ سِتَّةَ سِنِینَ وَ أَشْهُراً وَ قَدْ کَمَلَ عُمُرُهُ خَمْسِینَ وَ یُقَالُ کَانَ عُمُرُهُ سَبْعاً وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ خَمْسَةَ أَشْهُرٍ وَ یُقَالُ سِتٌّ وَ خَمْسُونَ سَنَةً وَ خَمْسَةُ أَشْهُرٍ وَ یُقَالُ ثَمَانٌ وَ خَمْسُونَ وَ مُدَّةُ خِلَافَتِهِ خَمْسُ سِنِینَ وَ أَشْهُرٌ فِی آخِرِ مُلْکِ مُعَاوِیَةَ وَ أَوَّلِ مُلْکِ یَزِیدَ قَتَلَهُ عُمَرُ بْنُ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ وَ خَوَلِیُّ بْنُ یَزِیدَ الْأَصْبَحِیُّ وَ اجْتَزَّ رَأْسَهُ سِنَانُ بْنُ أَنَسٍ النَّخَعِیُّ وَ شِمْرُ بْنُ ذِی الْجَوْشَنِ وَ سَلَبَ جَمِیعَ مَا کَانَ عَلَیْهِ إِسْحَاقُ بْنُ حَیْوَةَ الْحَضْرَمِیُّ وَ أَمِیرُ الْجَیْشِ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ وَجَّهَ بِهِ یَزِیدُ بْنُ مُعَاوِیَةَ وَ مَضَی قَتِیلًا یَوْمَ عَاشُورَاءَ وَ هُوَ یَوْمُ السَّبْتِ الْعَاشِرُ مِنَ الْمُحَرَّمِ قَبْلَ الزَّوَالِ

ص: 198


1- 1. الجمعة: 8.
2- 2. کذا فی الأصل- نسخة المصنّف- و فی الکافی ج 1 ص 465 و هکذا نسخة الکمبانیّ« فنبت لحم الحسین علیه السلام».

شیخ طوسی در کتاب تهذیب نیز می نویسد: امام حسین در اواخر ماه ربیع الاول سال سوم هجری متولد شد.

کلینی گفت: امام حسین علیه السلام در سال سوم هجری به دنیا آمد.

شهید که رحمت خدا بر او باد، در دروس گفته است: امام حسین علیه السلام در مدینه، آخر ماه ربیع الاول، سال سوم هجری به دنیا آمد. گفته شده: که در روز پنجشنبه، سیزده ماه رمضان به دنیا آمد.

شیخ مفید گفته است: تولد امام در پنجم ماه شعبان سال چهارم هجری بوده است.

شیخ ابن نما در مثیر الأحزان گفته است: امام حسین علیه السلام پنجم ماه شعبان، سال چهارم هجری و گفته شده سوم هجری به دنیا آمد. همچنین گفته شده: در اواخر ماه ربیع الاول سال سوم هجری و گفته شده: پنجم ماه جمادی الاول سال چهارم هجری متولد شده است. امام شش ماهه متولد شده و غیر از امام حسین علیه السلام، حضرت عیسی و گفته شده حضرت یحیی علیهما السلام هیچ کس شش ماهه به دنیا نیامده بود.

مؤلف: شیخ رحمة الله به خاطر آنکه با آن چه برای او ثابت شده مطابقت کند، گفته است که ولادت امام حسین علیه السلام در آخر ماه ربیع الاول است، با وجود مخالفت این تاریخ با دو روایت پیشین که دلالت بر سوم و روایت دیگر که دلالت بر پنجم شعبان می کند. بین دو گروه شهرت یافته که ولادت امام حسن علیه السلام در نیمه ماه رمضان است، و آنچه در این روایت در مورد ولادت دو امام علیهما السلام آمده مبنی بر این که بین ولادت ایشان فقط شش ماه و ده روز فاصله بوده صحیح است. اما با وارد شدن این اخبار، می توان گفت که ولادت امام حسن علیه السلام در ماه رمضان نبوده است، زیرا خبری که ما به آن دست یافتیم بر آن استناد نمی کند، خدا عالم است.

روایت20.

کافی: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: مردی از منافقین مرد، امام حسین به دنبال جنازه وی رفت. یکی از دوستان امام حسین با آن حضرت ملاقات کرد. امام علیه السّلام به وی فرمود: فلانی! کجا می روی؟ گفت: می خواهم فرار کنم که به جنازه این شخص منافق نماز نخوانم. امام حسین به او فرمود: بیا سمت راست من بایست و آنچه که من می گویم تو نیز بگو. هنگامی که صاحب آن میت تکبیر نماز را گفت، امام حسین هم تکبیر گفت و این عبارت را فرمود: اللّهم العن فلانا عبدک، الف لعنة مؤتلفة غیر مختلفة، اللّهم اخز عبدک فی عبادک و بلادک، و اصله حرّ نارک، و اذقه اشدّ عذابک، فإنه کان یتولی اعدائک و یعادی اولیائک، و یبغض اهل بیت نبیک.

{خدایا بنده ات فلانی را لعنت کن، هزار بار لعنت که تفاوتی با هم ندارند، خدایا بنده ات را در بین بندگان و در سرزمینت خوار و ذلیل کن، و او را با حرارت آتشت بسوزان،

ص: 202

وَ یُقَالُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ بَعْدَ صَلَاةِ الظُّهْرِ وَ قِیلَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ بِطَفِّ کَرْبَلَاءَ بَیْنَ نَیْنَوَی وَ الْغَاضِرِیَّةِ مِنْ قُرَی النَّهْرَیْنِ بِالْعِرَاقِ- سَنَةَ سِتِّینَ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ یُقَالُ سَنَةَ إِحْدَی وَ سِتِّینَ وَ دُفِنَ بِکَرْبَلَاءَ مِنْ غَرْبِیِّ الْفُرَاتِ.

قَالَ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ: فَأَمَّا أَصْحَابُ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَإِنَّهُمْ مَدْفُونُونَ حَوْلَهُ وَ لَسْنَا نُحَصِّلُ لَهُمْ أَجْدَاثاً وَ الْحَائِرُ مُحِیطٌ بِهِمْ.

وَ ذَکَرَ الْمُرْتَضَی فِی بَعْضِ مَسَائِلِهِ: أَنَّ رَأْسَ الْحُسَیْنِ علیه السلام رُدَّ إِلَی بَدَنِهِ بِکَرْبَلَاءَ مِنَ الشَّامِ وَ ضُمَّ إِلَیْهِ وَ قَالَ الطُّوسِیُّ وَ مِنْهُ زِیَارَةُ الْأَرْبَعِینَ.

وَ رَوَی الْکُلَیْنِیُ (1): فِی ذَلِکَ رِوَایَتَیْنِ إِحْدَاهُمَا عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ مَدْفُونٌ بِجَنْبِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأُخْرَی عَنْ یَزِیدَ بْنِ عَمْرِو بْنِ طَلْحَةَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ مَدْفُونٌ بِظَهْرِ الْکُوفَةِ دُونَ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (2).

وَ مِنْ أَصْحَابِهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ یَقْطُرَ رَضِیعُهُ وَ کَانَ رَسُولَهُ رُمِیَ بِهِ مِنْ فَوْقِ الْقَصْرِ بِالْکُوفَةِ وَ أَنَسُ بْنُ الْحَارِثِ الْکَاهِلِیُّ وَ أَسْعَدُ الشَّامِیُّ- عَمْرُو بْنُ ضُبَیْعَةَ رُمَیْثُ بْنُ عَمْرٍو زَیْدُ بْنُ مَعْقِلٍ- عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ رَبِّهِ الْخَزْرَجِیُّ سَیْفُ بْنُ مَالِکٍ- شَبِیبُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ النَّهْشَلِیُّ ضِرْغَامَةُ بْنُ مَالِکٍ- عُقْبَةُ بْنُ سِمْعَانَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سُلَیْمَانَ- الْمِنْهَالُ بْنُ عَمْرٍو الْأَسَدِیُّ الْحَجَّاجُ بْنُ مَالِکٍ- بِشْرُ بْنُ غَالِبٍ عِمْرَانُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْخُزَاعِیُ (3).

«16»

أَقُولُ قَالَ أَبُو الْفَرَجِ فِی الْمَقَاتِلِ: کَانَ مَوْلِدُهُ علیه السلام لِخَمْسٍ خَلَوْنَ مِنْ شَعْبَانَ سَنَةَ أَرْبَعٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ قُتِلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِعَشْرٍ خَلَوْنَ مِنَ الْمُحَرَّمِ سَنَةَ إِحْدَی وَ سِتِّینَ وَ لَهُ سِتٌّ وَ خَمْسُونَ سَنَةً وَ شُهُورٌ وَ قِیلَ قُتِلَ یَوْمَ السَّبْتِ رُوِیَ ذَلِکَ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ الْفَضْلِ بْنِ دُکَیْنٍ.

وَ الَّذِی ذَکَرْنَاهُ أَوَّلًا أَصَحُّ فَأَمَّا مَا تَقُولُهُ الْعَامَّةُ مِنْ أَنَّهُ قُتِلَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ فَبَاطِلٌ هُوَ شَیْ ءٌ قَالُوهُ بِلَا رِوَایَةٍ وَ کَانَ أَوَّلُ الْمُحَرَّمِ الَّذِی قُتِلَ فِیهِ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَخْرَجَنَا ذَلِکَ بِالْحِسَابِ الْهِنْدِیِّ مِنْ

ص: 199


1- 1. فی المصدر: و روی الکلبی، و هو تصحیف.
2- 2. تری الحدیثین فی الکافی: ج 4 ص 571 و 572 باب موضع رأس الحسین.
3- 3. مناقب آل أبی طالب: ج 4 ص 77 و 78.

و از شدید ترین عذابت به او بچشان، زیرا او با دشمنان تو دوست بود و با دوستان تو دشمنی می کرد، و بغض و کینه اهل بیت پیامبر تو را داشت(1).}

روایت21.

کافی: جعفر صادق علیه السّلام فرمود: روزی امام حسین علیه السّلام نشسته بود که جنازه ای را از نزد آن بزرگوار عبور دادند. مردم پس از دیدن آن جنازه از جای برخاستند (ولی امام حسین برنخاست). امام حسین فرمود: جنازه یک یهودی را از راهی بردند که پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بر سر آن راه نشسته بود. چون پیامبر خدا دوست نداشت سر مبارک خود را برای جنازه یهودی بلند کند، لذا از جای برخاست(2).

روایت22.

کافی: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: امام حسین علیه السلام به عمره رفت و در بین راه مریض شد. این خبر به حضرت علی که در مدینه بود رسید. حضرت علی علیه السّلام به دنبال امام حسین رفت و آن حضرت را در حال مریضی در سقیا (که نام موضعی است) ملاقات نمود. امیر المؤمنین به امام حسین فرمود: بیماری تو چیست؟ فرمود: سرم درد می کند، حضرت علی علیه السلام دستور داد شتری آوردند و آن را ذبح کردند، آنگاه سر او را تراشیدند و وی را به مدینه باز گردانید. هنگامی که صحت یافت عمره را به جا آورد(3).

روایت23.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: امام حسین با وسمه و حنا خضاب می نمود(4).

روایت24.

کافی: امام صادق فرمود: هنگامی که امام حسین شهید شد، با وسمه خضاب کرده بود(5) .

ص: 204


1- 1. کافی 3: 189
2- 1. کافی 3: 192
3- 2. کافی 4: 369
4- 3. کافی: 6 : 481
5- 4. کافی 6: 483

سَائِرِ الزِّیجَاتِ وَ إِذَا کَانَ ذَلِکَ کَذَلِکَ فَلَیْسَ یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ الْیَوْمُ الْعَاشِرُ مِنَ الْمُحَرَّمِ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ قَالَ أَبُو الْفَرَجِ وَ هَذَا دَلِیلٌ صَحِیحٌ وَاضِحٌ تَنْضَافُ إِلَیْهِ الرِّوَایَةُ.

وَ رَوَی سُفْیَانُ الثَّوْرِیُّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام قُتِلَ وَ لَهُ ثَمَانٌ وَ خَمْسُونَ سَنَةً(1).

«17»

ختص، [الإختصاص]: أَصْحَابُ الْحُسَیْنِ علیه السلام جَمِیعُ مَنِ اسْتُشْهِدَ مَعَهُ وَ مِنْ أَصْحَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حَبِیبُ بْنُ مُظَهَّرٍ- مِیثَمٌ التَّمَّارُ رُشَیْدٌ الْهَجَرِیُّ- سُلَیْمُ بْنُ قَیْسٍ الْهِلَالِیُّ أَبُو صَادِقٍ أَبُو سَعِیدٍ عَقِیصَا(2).

«18»

عم، [إعلام الوری]: وُلِدَ علیه السلام بِالْمَدِینَةِ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ وَ قِیلَ یَوْمَ الْخَمِیسِ لِثَلَاثٍ خَلَوْنَ مِنْ شَعْبَانَ وَ قِیلَ لِخَمْسٍ خَلَوْنَ مِنْهُ سَنَةَ أَرْبَعٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ قِیلَ وُلِدَ آخِرَ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ سَنَةَ ثَلَاثٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ عَاشَ سَبْعاً وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ خَمْسَةَ أَشْهُرٍ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَبْعَ سِنِینَ وَ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سَبْعاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ مَعَ أَخِیهِ الْحَسَنِ علیه السلام سَبْعاً وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ کَانَتْ مُدَّةُ خِلَافَتِهِ عَشْرَ سِنِینَ وَ أَشْهُراً.

«19»

کشف، [کشف الغمة] قَالَ کَمَالُ الدِّینِ بْنُ طَلْحَةَ: وُلِدَ علیه السلام بِالْمَدِینَةِ- لِخَمْسٍ خَلَوْنَ مِنْ شَعْبَانَ سَنَةَ أَرْبَعٍ مِنَ الْهِجْرَةِ عَلِقَتِ الْبَتُولُ علیها السلام بِهِ بَعْدَ أَنْ وَلَدَتْ أَخَاهُ الْحَسَنَ علیه السلام بِخَمْسِینَ لَیْلَةً وَ کَذَلِکَ قَالَ الْحَافِظُ الْجَنَابِذِیُ (3) وَ قَالَ کَمَالُ الدِّینِ کَانَ انْتِقَالُهُ إِلَی دَارِ الْآخِرَةِ فِی سَنَةِ إِحْدَی وَ سِتِّینَ مِنَ الْهِجْرَةِ فَتَکُونُ مُدَّةُ عُمُرِهِ سِتّاً وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ أَشْهُراً کَانَ مِنْهَا مَعَ جَدِّهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سِتَّ سِنِینَ وَ شُهُوراً وَ کَانَ مَعَ أَبِیهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام ثَلَاثِینَ سَنَةً بَعْدَ وَفَاةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ مَعَ أَخِیهِ الْحَسَنِ بَعْدَ وَفَاةِ أَبِیهِ علیه السلام عَشْرَ سِنِینَ وَ بَقِیَ بَعْدَ وَفَاةِ أَخِیهِ الْحَسَنِ علیه السلام إِلَی وَقْتِ مَقْتَلِهِ عَشْرَ سِنِینَ.

ص: 200


1- 1. مقاتل الطالبیین: ص 54.
2- 2. الاختصاص: ص 7.
3- 3. کشف الغمّة: ج 2 ص 170 مع اختلاف.

باب بیست و هفتم : مناظرات امام حسین علیه السّلام با معاویه و یاران او

روایات

روایت1.

مناقب، احتجاج: به معاویه گفته شد: مردم برای مقام خلافت چشم به امام حسین علیه السّلام دوخته اند. کاش به وی دستور می دادی که بر فراز منبر برود و سخنرانی کند. زیرا زبانش لکنت دارد. معاویه گفت: ما گمان می کردیم که حسن این عیب را دارد. در صورتی که او در نظر مردم تا حدی بزرگ شد که ما را رسوا کرد. خلاصه، به قدری راجع به این موضوع به معاویه گفتند که سرانجام وی به امام حسین گفت: کاش بالای منبر رفته و سخنرانی می کردی.

امام حسین علیه السّلام بر فراز منبر رفت و پس از اینکه حمد و ثنای خدا را به جا آورد و درود بر حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله فرستاد شنید، مردی می گوید: این کیست که سخنرانی می کند؟ امام حسین فرمود: ما همان حزب خداییم که غالب خواهیم شد، ما عترت نزدیک پیامبر خدا هستیم، ما اهل بیت پاک رسول خدا هستیم، ما یکی از آن دو امانت گرانبها هستیم که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله ما را در ردیف قرآن مجید قرار داد. همان قرآنی که شرح و بسط هر چیزی در آن است و باطل نه از جلو و نه از پشت سر در آن راه نخواهد داشت. همان قرآنی که برای تفسیر آن به سخن ما تکیه می شود و ما با تأویل آن بیگانه نیستیم، بلکه از حقایق آن پیروی می کنیم.

ای مردم! از ما اطاعت کنید. زیرا اطاعت ما واجب است. چه آنکه اطاعت ما مقرون به اطاعت خدا و رسول است. خدای سبحان در مورد وجوب اطاعت ما در قرآن می فرماید: «أطیعوا الله و أطیعوا الرّسول و أولی الأمر منکم، فإن تنازعتم فی شیء فردوه إلی الله و الرّسول»(1)، «ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید پس هر گاه در امری [دینی] اختلاف نظر یافتید، آن را به [کتاب] خدا و [سنت] پیامبر [او] عرضه بدارید.» و در همان سوره می فرماید: «و لو ردوه إلی الرسول و إلی أولی الأمر منهم لعلمه الذین یستنبطونه منهم و لولا فضل الله علیکم و رحمته لاتبعتم الشیطان إلا قلیلاً»(2)،

«و اگر آن را به پیامبر و اولیای امر خود ارجاع کنند، قطعاً از میان آنان کسانی اند که [می توانند درست و نادرست] آن را دریابند، و اگر فضل خدا و رحمت او بر شما نبود، مسلّماً جز [شمار] اندکی، از شیطان پیروی می کردید.»

من شما را از اینکه به دعوت های شیطانی گوش بدهید بر حذر می دارم، زیرا شیطان برای شما دشمنی است آشکار. اگر شما از شیطان تبعیت کنید نظیر آن دوستان وی می شوید که خداوند راجع به آنان می فرماید: «لا غالب لکم الیوم من الناس و إنی جار لکم

ص: 205


1- 1. نساء / 59
2- 2. نساء / 83

وَ قَالَ ابْنُ الْخَشَّابِ حَدَّثَنَا حَرْبٌ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَضَی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ أُمُّهُ فَاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ وَ هُوَ ابْنُ سَبْعٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً فِی عَامِ السِّتِّینَ مِنَ الْهِجْرَةِ فِی یَوْمِ عَاشُورَاءَ کَانَ مُقَامُهُ مَعَ جَدِّهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَبْعَ سِنِینَ إِلَّا مَا کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَبِی مُحَمَّدٍ وَ هُوَ سَبْعَةُ أَشْهُرٍ وَ عَشَرَةُ أَیَّامٍ وَ أَقَامَ مَعَ أَبِیهِ علیه السلام ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ أَقَامَ مَعَ أَبِی مُحَمَّدٍ عَشْرَ سِنِینَ وَ أَقَامَ بَعْدَ مُضِیِّ أَخِیهِ الْحَسَنِ علیه السلام عَشْرَ سِنِینَ فَکَانَ عُمُرُهُ سَبْعاً وَ خَمْسِینَ سَنَةً إِلَّا مَا کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَخِیهِ مِنَ الْحَمْلِ وَ قُبِضَ فِی یَوْمِ عَاشُورَاءَ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ فِی سَنَةِ إِحْدَی وَ سِتِّینَ وَ یُقَالُ فِی یَوْمِ عَاشُورَاءَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ کَانَ بَقَاؤُهُ بَعْدَ أَخِیهِ الْحَسَنِ علیه السلام إِحْدَی عَشْرَةَ سَنَةً.

وَ قَالَ الْحَافِظُ عَبْدُ الْعَزِیزِ:- الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ أُمُّهُ فَاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وُلِدَ فِی لَیَالٍ خَلَوْنَ مِنْ شَعْبَانَ سَنَةَ أَرْبَعٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ قُتِلَ بِالطَّفِّ یَوْمَ عَاشُورَاءَ سَنَةَ إِحْدَی وَ سِتِّینَ وَ هُوَ ابْنُ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ سِتَّةِ أَشْهُرٍ(1).

أقول: الأشهر فی ولادته صلوات الله علیه أنه ولد لثلاث خلون من شعبان لما رواه الشیخ فی المصباح: أنه خرج إلی القاسم بن العلا الهمدانی وکیل أبی محمد علیه السلام أن مولانا الحسین علیه السلام ولد یوم الخمیس لثلاث خلون من شعبان فصم و ادع فیه بهذا الدعاء و ذکر الدعاء.

ثم قال رحمه الله بعد الدعاء الثانی المروی عن الحسین قَالَ ابْنُ عَیَّاشٍ سَمِعْتُ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیِّ بْنِ سُفْیَانَ الْبَزَوْفَرِیَّ یَقُولُ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَدْعُو بِهِ فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ قَالَ هُوَ مِنْ أَدْعِیَةِ الْیَوْمِ الثَّالِثِ مِنْ شَعْبَانَ وَ هُوَ مَوْلِدُ الْحُسَیْنِ علیه السلام.

و قیل إنه علیه السلام ولد لخمس لیال خلون من شعبان لما رواه الشیخ أیضا فِی الْمِصْبَاحِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: وُلِدَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام لِخَمْسِ لَیَالٍ خَلَوْنَ مِنْ شَعْبَانَ سَنَةَ أَرْبَعٍ خَلَوْنَ مِنَ الْهِجْرَةِ.

و

ص: 201


1- 1. المصدر: ج 2 ص 216 و 217.

فلما تراءت الفئتان نکص علی عقبیه و قال إنی بریء منکم»(1)،

«امروز هیچ کس از مردم بر شما پیروز نخواهد شد، و من پناه شما هستم. پس هنگامی که دو گروه، یکدیگر را دیدند [شیطان] به عقب برگشت و گفت: من از شما بیزارم.»

اگر شما فریب شیطان را بخورید، دچار ضربت شمشیر و نیزه ها و شکستن استخوان ها و هدف نیزه ها خواهید شد. سپس ایمان آوردن افرادی که قبلا ایمان نیاورده باشند یا عمل خیری انجام نداده باشند پذیرفته نخواهد شد. سپس معاویه به امام حسین گفت: یا ابا عبد اللّه، تا این اندازه کافی است، الحق که تبلیغ خود را کردی(2).

بیان

الضرب بالتحریک المضروب و الورد بالتحریک أی ما ترد علیه الرماح و قد مر مثله فی خطبة الحسن علیه السلام.

روایت2.

مناقب، احتجاج: یک روز مروان بن حکم به امام حسین گفت: اگر فخر و مباهات شما بر ما به واسطه فاطمه زهرا نباشد، پس به چه وسیله ای به ما تفاخر خواهید کرد؟ امام حسین علیه السّلام از جای برجست و به شدت گلوی مروان را گرفت و فشار داد. آنگاه عمامه مروان را به گردنش پیچید. کار به جایی رسید که مروان غش کرد. سپس امام حسین علیه السّلام نزد گروهی از قریش آمد و فرمود: شما را به خدا قسم می دهم، اگر این سخنانی که من می گویم صحیح است سخن مرا تصدیق کنید: آیا شما در زمین دو محبوبی که از من و برادرم نزد پیامبر خدا محبوب تر باشند سراغ دارید؟ و یا اینکه روی زمین کسی را غیر از من و برادرم که پسر دختر پیغمبر باشند می شناسید؟ گفتند: نه. فرمود: من هم در روی زمین کسی را که ملعون بن ملعون باشد نمی شناسم غیر از مروان بن حکم و پدرش که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله او را طرد کرده بود.

به خدا قسم بین جابرس و جابلق که یکی از آن ها در مشرق و دیگری در مغرب است، مردی نیست که خود را به اسلام منسوب بداند و از تو و پدرت نسبت به خدا و رسول و اهل بیتش خصومت بیشتری داشته باشد. نشانه درست بودن سخن من درباره تو این است که هر گاه خشمگین می شوی عبای تو از دوش تو می افتد. راوی می گوید: به خدا قسم مروان خشمگین شد و هنوز از جای خود برنخاسته بود که عبایش از دوشش افتاد(3).

روایت3.

تفسیر عیاشی: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: زمانی که مروان بن حکم داخل مدینه شد، روی تخت خوابید و در حضور یکی از دوستان امام حسین گفت: «و ردّوا إلی الله مولیهم الحقّ ألا له الحکم و هو أسرع الحاسبین»(4)،

«آن گاه به سوی خداوند - مولای به حقشان - برگردانیده شوند. آگاه باشید که داوری از آن اوست، و او سریع ترین حساب رسان است.» امام حسین به دوست خود گفت:

ص: 206


1- 3. انفال / 48
2- 4. احتجاج: 153 ، کلمات روایت از این کتاب است، مناقب آل ابی طالب 4: 67
3- 1. احتجاج: 153
4- 2. انعام / 62

قال رحمه الله فی التهذیب: ولد علیه السلام آخر شهر ربیع الأول سنة ثلاث من الهجرة.

و قال الکلینی قدس الله روحه: ولد علیه السلام سنة ثلاث.

و قال الشهید رحمه الله فی الدروس: ولد علیه السلام بالمدینة آخر شهر ربیع الأول سنة ثلاث من الهجرة و قیل یوم الخمیس ثالث عشر شهر رمضان.

و قال المفید: لخمس خلون من شعبان سنة أربع.

و قال الشیخ ابن نما فی مثیر الأحزان: ولد علیه السلام لخمس خلون من شعبان سنة أربع من الهجرة و قیل الثالث منه و قیل أواخر شهر ربیع الأول سنة ثلاث و قیل لخمس خلون من جمادی الأولی سنة أربع من الهجرة و کانت مدة حمله ستة أشهر و لم یولد لستة سواه و عیسی و قیل یحیی علیه السلام.

و أقول إنما اختار الشیخ رحمه الله کون ولادته علیه السلام فی آخر شهر ربیع الأول مع مخالفته لما رواه من الروایتین السالفتین اللتین تدلان علی الثالث و الروایة الأخری التی تدل علی الخامس من شعبان لیوافق ما ثبت عنده و اشتهر بین الفریقین من کون ولادة الحسن علیه السلام فی منتصف شهر رمضان و ما مر فی الروایة الصحیحة فی باب ولادتهماعلیهما السلام من أن بین ولادتیهما لم یکن إلا ستة أشهر و عشرا لکن مع ورود هذه الأخبار یمکن عدم القول بکون ولادة الحسن علیه السلام فی شهر رمضان لعدم استناده إلی خبر علی ما عثرنا علیه و الله یعلم.

«20»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ وَ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَامِرِ بْنِ السِّمْطِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّ رَجُلًا مِنَ الْمُنَافِقِینَ مَاتَ فَخَرَجَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام یَمْشِی مَعَهُ فَلَقِیَهُ مَوْلًی لَهُ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ أَیْنَ تَذْهَبُ یَا فُلَانُ قَالَ فَقَالَ لَهُ مَوْلَاهُ أَفِرُّ مِنْ جِنَازَةِ هَذَا الْمُنَافِقِ أَنْ أُصَلِّیَ عَلَیْهَا فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام انْظُرْ أَنْ تَقُومَ عَلَی یَمِینِی فَمَا تَسْمَعُنِی أَقُولُ فَقُلْ مِثْلَهُ فَلَمَّا أَنْ کَبَّرَ عَلَیْهِ وَلِیُّهُ قَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُمَّ الْعَنْ فُلَاناً عَبْدَکَ أَلْفَ لَعْنَةٍ مُؤْتَلِفَةٍ غَیْرِ مُخْتَلِفَةٍ اللَّهُمَّ اخْزِ عَبْدَکَ فِی عِبَادِکَ وَ بِلَادِکَ وَ أَصْلِهِ

ص: 202

هنگامی که مروان داخل مدینه شد چه گفت؟ گفت: وقتی داخل شد بر سر تخت دراز کشید و گفت: «و ردّوا إلی الله مولیهم الحقّ ألا له الحکم و هو أسرع الحاسبین» .

امام حسین علیه السّلام فرمود: آری، به خدا قسم من و یارانم به سوی بهشت باز می گردیم، مروان و یارانش هم به سوی جهنم باز خواهند گشت(1).

روایت4.

مناقب: امام حسین علیه السّلام عائشه دختر عثمان را خواستگاری نمود. مروان گفت: من عایشه را به عقد عبد اللّه بن زبیر در خواهم آورد. سپس معاویه برای مروان که در حجاز عامل او بود نوشت: ام کلثوم دختر عبد اللّه بن جعفر را برای پسرش یزید خواستگاری کند. مروان نزد عبد اللّه بن جعفر آمد و جریان را با او در میان نهاد. عبد اللّه گفت: اختیار این دختر دست من نیست. بلکه اجازه این کار دست امام حسین علیه السّلام است که دایی این دختر است، هنگامی که مروان این جریان را به امام حسین گفت. آن حضرت فرمود: من راجع به ازدواج این دختر از خدا طلب خیر می کنم.

وقتی مردم در مسجد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله جمع شده بودند، مروان آمد و نزد امام حسین نشست و گروهی از افراد جلیل القدر هم در حضور آن حضرت بودند. مروان گفت: معاویه مرا مأمور کرده که این ازدواج سر بگیرد. مهریه این دختر را هر مبلغی که پدرش بگوید قرار می دهم و صلح و سازش بین بنی امیه و بنی هاشم و ادا کردن قرض عبد اللّه جعفر هم جزو مهریه وی خواهد بود. می دانم افرادی که برای وصلت با یزید به شما غبطه می خورند بیشتر از اشخاصی هستند که بخواهند برای ازدواج با شما به یزید غبطه بخورند. تعجب می کنم که یزید چگونه مهریه قرار می دهد در صورتی که یزید شخصی است بی نظیر که ابرها از صورت وی سیراب می شوند. یا ابا عبد اللّه این پیشنهاد را بپذیر. امام حسین علیه السّلام فرمود: سپاس مخصوص آن خدایی است که ما را برای دین خود انتخاب کرد، ما را از میان خلق خود برگزید، تا آخر کلامش، آنگاه متوجه مروان شد و فرمود: آنچه را که گفتی شنیدیم.

اما مهریه این دختر که می گویی: هر مبلغی است که پدرش معلوم نماید، به جان خودم قسم، اگر ما این موضوع را می پذیرفتیم از سنت پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و میزان مهریه دختران و زنان اهل بیت آن حضرت تجاوز نمی کردیم. سنت پیغمبر خدا این است که مبلغ مهریه دوازده اوقیه باشد که چهار صد و هشتاد درهم می شود.

اما اینکه می گویی: قرض پدرش را ادا خواهیم کرد، کی زنان ما قرض های ما را ادا کرده اند (که این دومین بار باشد؟) اما صلح و سازش بین این دو قبیله، ما گروهی هستیم که با شما برای رضای خدا دشمنی می کنیم، ما با شما برای دنیا صلح و سازش نخواهیم کرد. به جان خودم قسم که حسب و نسب نتوانسته بین ما را صلح و سازش دهد تا چه برسد به سبب.

ص: 207


1- 1. تفسیر عیاشی 1: 362

حَرَّ نَارِکَ وَ أَذِقْهُ أَشَدَّ عَذَابِکَ فَإِنَّهُ کَانَ یَتَوَلَّی أَعْدَاءَکَ وَ یُعَادِی أَوْلِیَاءَکَ وَ یُبْغِضُ أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّکَ (1).

«21»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ مُثَنًّی الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام جَالِساً فَمَرَّتْ عَلَیْهِ جَنَازَةٌ فَقَامَ النَّاسُ حِینَ طَلَعَتِ الْجَنَازَةُ(2)

فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام مَرَّتْ جَنَازَةُ یَهُودِیٍّ فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَلَی طَرِیقِهَا جَالِساً فَکَرِهَ أَنْ تَعْلُوَ رَأْسَهُ جَنَازَةُ یَهُودِیٍّ فَقَامَ لِذَلِکَ (3).

«22»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ صَفْوَانَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ خَرَجَ مُعْتَمِراً فَمَرِضَ فِی الطَّرِیقِ فَبَلَغَ عَلِیّاً علیه السلام ذَلِکَ وَ هُوَ فِی الْمَدِینَةِ فَخَرَجَ فِی طَلَبِهِ فَأَدْرَکَهُ بِالسُّقْیَا(4) وَ هُوَ مَرِیضٌ بِهَا فَقَالَ یَا بُنَیَّ مَا تَشْتَکِی فَقَالَ أَشْتَکِی رَأْسِی فَدَعَا عَلِیٌّ علیه السلام بِبَدَنَةٍ فَنَحَرَهَا وَ حَلَقَ رَأْسَهُ وَ رَدَّهُ إِلَی الْمَدِینَةِ فَلَمَّا بَرَأَ مِنْ وَجَعِهِ اعْتَمَرَ(5).

«23»

کا، [الکافی] أَبُو الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبِی شَیْبَةَ الْأَسَدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَضَبَ الْحُسَیْنُ علیه السلام بِالْحِنَّاءِ وَ الْکَتَمِ (6).

ص: 203


1- 1. الکافی: ج 3 ص 189 باب الصلاة علی الناصب الرقم 2، و مثله تحت الرقم 3.
2- 2. یعنی و لم یقم الحسین علیه السلام.
3- 3. الکافی: ج 3 ص 192.
4- 4. بالضم: موضع بین المدینة و وادی الصفراء.
5- 5. الکافی: ج 4 ص 369 باب المحصور و المصدود الرقم 3 و الحدیث مختصر.
6- 6. الکافی: کتاب الزی و التجمل باب الخضاب الرقم 9 راجع ج 6 ص 481. و الحناء- کقثاء- نبات یزرع و یکبر حتّی یقارب الشجر الکبار، ورقه کورق الرمان و عیدانه کعیدانه، له زهر أبیض کالعناقید یتخذ من ورقه الخضاب الأحمر، و الکتم- بالتحریک- نبت قوهی ورقه کورق الاس یخضب به مدقوقا.

اما اینکه می گویی: تعجب می کنیم از یزید که چگونه مهریه قرار می دهد، آن کسی که از یزید و پدر و جد یزید بهتر بود مهریه قرار داد. اما اینکه گفتی: یزید شخصی است بی نظیر، همان کسی که قبلا نظیر و لایق یزید بود، امروز نیز خواهد بود، زیرا امیر بودن یزید چیزی بر مقام و شخصیت وی اضافه ننموده. اما اینکه می گویی ابرها از صورت یزید سیراب می شوند، این صفت رسول خدا بود، نه یزید. اما اینکه گفتی: افرادی که برای ازدواج با یزید به شما غبطه می خورند از اشخاصی که برای ازدواج با شما به یزید غبطه می خورند بیشترند، افرادی که برای ازدواج با یزید به ما غبطه می خورند جاهل و نادانند، ولی اشخاصی که به یزید برای وصلت با ما غبطه می خورند عاقل و دانشمند هستند.

سپس امام حسین علیه السّلام پس از سخنی که گفت فرمود: همه شاهد باشید که من ام کلثوم دختر عبد اللّه جعفر را برای پسر عمویش قاسم بن محمّد بن جعفر با مهریه چهار صد و هشتاد درهم عقد نمودم و آب ملکی را که در مدینه (یا فرمود: زمینی را که در عقیق) دارم به این دختر دادم که دخل و درآمد آن در هر سالی مبلغ هشت هزار دینار طلا خواهد بود و این مبلغ ان شاء اللّه این زن و شوهرش را بی نیاز می کند.

راوی می گوید: رنگ مروان دگرگون شد و گفت: ای بنی هاشم! آیا با ما پیمان شکنی می کنید؟ شما جز عداوت چیزی را نمی پذیرید! پس از این جریان، امام حسین علیه السّلام داستان عایشه دختر عثمان و خواستگاری امام حسن و نپذیرفتن مروان را خاطر نشان وی نمود و فرمود: ای مروان! اکنون چه کسی عهدشکنی می کند؟ مروان پس از این جریان این دو شعر را خواند:

منظور ما این بود که دامادی شما را بپذیریم، و تجدید مودت کنیم زیرا حوادث روزگار آن را کهنه کرده بود.

و هنگامی که نزد شما آمدم تقاضای مرا نپذیرفتید و آن کینه و خصومت های پنهانی خود را آشکار نمودید.

سپس ذکوان که یکی آزادشدگان بنی هاشم بود جواب مروان را با این اشعار داد:

خدا هر پلیدی را از اهل بیت پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله دور نموده و بدین وسیله ایشان را در قرآن پاک و پاکیزه کرده است.

برای اهل بیت رسول خدا غیر از خود آنان نظیر و همانندی وجود نخواهد داشت.

آیا تو هر ستمکار و کینه ورزی را نظیر خیرخواهانی قرار می دهی که اهل بهشت هستند؟

سپس حضرت امام حسین علیه السّلام با عایشه دختر عثمان ازدواج کرد(1).

توضیح

جوهری گفته است: «مشیخة جلة» یعنی بزرگان صاحب سن و پیر و گفت: «باح بسره» یعنی آن را آشکار کرد و «الشنآن» با فتحه نون و سکون آن یعنی دشمنی.

ص: 208


1- 1. مناقب آل ابی طالب 4: 38-41، این روایت در باب 21، ذیل شماره 13 ذکر شده بود و متکلم در آن حدیث امام حسن علیه السلام بود، مراجعه کنید.
«24»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَمِّهِ یَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: قُتِلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ هُوَ مُخْتَضِبٌ بِالْوَسِمَةِ.

و عنه عن أبیه عن یونس عن الحضرمی عنه علیه السلام: مثله (1).

ص: 204


1- 1. الکافی: ج 6 ص 483.

روایت5.

مناقب: عمرو بن عاص به امام حسین علیه السّلام گفت: چرا فرزندان ما از فرزندان شما بیشترند؟ امام علیه السّلام در جوابش این بیت را فرمود:

مرغان لاشخور و پرندگان شرور جوجه های فراوانی دارند. ولی باز شکاری چندان فرزندی نخواهد داشت.(1)

- عمرو عاص گفت: چرا شارب های ما زودتر از شارب های شما سفید می شوند؟ امام حسین فرمود: برای اینکه دهان زنان شما بد بوست. هنگامی که یکی از زنان شما نزدیک شوهرش می رود و بوی دهانش به شارب وی می خورد سفید می شود. عمرو بن عاص گفت: برای چیست که ریش شما خاندان بنی هاشم از ریش ما بنی امیه پرپشت تر است؟ امام حسین علیه السّلام این آیه را تلاوت کرد که می فرماید: «وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذِی خَبُثَ لا یَخْرُجُ إِلَّا نَکِداً»(2)،

«و زمین پاک [و آماده]، گیاهش به اذن پروردگارش برمی آید و آن [زمینی] که ناپاک [و نامناسب] است [گیاهش] جز اندک و بی فایده برنمی آید.» معاویه متوجه عمرو عاص شد و گفت: تو را به آن حقی که بر گردن تو دارم ساکت شو؟ زیرا این حسین پسر علی بن ابی طالب است. امام حسین علیه السّلام این دو شعر را در جواب معاویه خواند:

اگر عقرب باز گردد، ما هم در مقابل او استقامت خواهیم کرد. زیرا لنگه نعل برای مجاب کردن آن حاضر است.

حتما عقرب می داند و یقین دارد که نه دنیایی دارد و نه آخرتی خواهد داشت.

توضیح

جوهری از قول ابن سکیت گفت: «البغاث»: پرنده ای است به رنگ غبار و کوچک تر از مرغ که آهسته پرواز می کند. فرّاء گفت: «بغاث الطیر»: پرنده های شروری هستند که صید نمی شوند. بُغاث و بَغاث و بِغاث سه کلمه هستند.

عبارت «مقلاة» شاید از القلی گرفته شده باشد، به معنای بغض و کینه، یعنی فرزند و همسرش را به خاطر زیادی فرزند دوست ندارد، یا از این سخن آن ها گرفته می شود: ««قلا العیر اتنه یقلوها قلواً» هنگامی که آن را طرد می کند. صحیح این است که این کلمه از قلت گرفته می شود. جوهری گفت: «المقلات» شتری است که یک بچه به دنیا می آورد و دیگر بعد از آن حامله نمی شود و مقلات از زنان، کسی است که فرزندی ندارد .

گفت: «النزور» زنی است که کم فرزند دارد سپس به این شعر استشهاد کرد.

گفته می شود: «نکهته الحمّی» هنگامی که تب او را خسته و نحیف می کند و نهکه یعنی او را به شدت مجازات نمود و صحیح تر آن است که بگوید نکهته. جوهری گفت: «استنکهت الرجل فنکه فی وجهی» ینکِه و ینکَه نکهاً، هنگامی که به او دستور می دهد که تنفس کند تا ببیند آیا او شراب نوشیده است یا نه.

روایت6.

مناقب: روزی امام حسین علیه السّلام نزد معاویه رفت و دید که اعرابی درخواستی از معاویه دارد. معاویه از آن اعرابی روی برگرداند و متوجه امام حسین علیه السّلام شد. اعرابی به اشخاصی که حاضر بودند گفت: این کیست که وارد شد؟ گفتند: حضرت حسین بن علی علیهما السّلام است. اعرابی به امام حسین گفت: ای پسر دختر رسول خدا! من از تو تقاضا می کنم راجع به حاجت من با معاویه صحبت کنی. امام حسین به معاویه گفت: حاجت این اعرابی را برآورده کن. معاویه پذیرفت و حاجت اعرابی را برآورده کرد. اعرابی پس از این مرحمت امام حسین این اشعار را خواند:

من نزد درخت خشک آمدم ولی او در حق من احسانی نکرد. تا اینکه پسر رسول خدا او را به احسان وادار نمود.

حسین از لحاظ جود و بخشش فرزند مصطفی صلّی اللّه علیه و آله است. و از رحم پاک بتول یعنی حضرت زهرای اطهر به وجود آمده است.

حقیقتا که حضرت هاشم بر جد شما بنی امیه فضیلت و برتری دارد، همان طور که فصل بهار بر فصل پاییز برتری خواهد داشت.

معاویه گفت: ای اعرابی! من به تو عطا نمودم و تو مدح و منقبت حسین را می گویی؟

اعرابی گفت: تو از حق حسین به من عطا کردی و حاجت مرا به دستور حسین ادا نمودی.

- عقد الفرید: معاویه عمرو بن عاص را خواست و به وی گفت: راجع به حسین به من مشورت بده! عمرو عاص گفت: نظر من این است که حسین را از مدینه با خود به سوی شام ببری و روابط اهل عراق را با وی و روابط وی را هم با اهل عراق قطع کنی. معاویه گفت: منظور تو این است که از دست حسین راحت شوی و مرا گرفتار حسین کنی. اگر تو در مقابل حسین بتوانی صبر کنی من نیز می توانم. و اگر نخواهم نسبت به حسین بدرفتاری کنم باید با وی قطع رحم کنم. سپس عمرو عاص را وادار کرد تا سعید بن عاص را آورد. معاویه به سعید گفت: ای ابو عثمان! تو راجع به حسین و من چه نظری داری؟ گفت: تو از حسین به خاطر آینده خود می ترسی، تو بعد از خود فرزندی به جا می گذاری که حسین را از پا درخواهد آورد و بر او سبقت خواهد گرفت. تو حسین را نظیر درخت خرمایی بدان که آب می آشامد و در هوا بالا می رود، ولی هر چه بالا رود به آسمان نخواهد رسید(3).

توضیح

عبارت: «یشرب الماء» ظاهرا صفت درخت خرما است، یعنی همان طور که درخت خرما در آن سرزمین آب می نوشد و در هوا بالا می رود و هر چه بالا می رود به آسمان نمی رسد، او نیز هر چه آرزو کند و خواستار رفعت و مقام والا باشد، به چیزی نمی رسد. و احتمال دارد که این ضمیرها به امام برگردد.

روایت7.

تفسیر فرات بن ابراهیم: از ابو الجاریه و اصبغ بن نباته روایت می کند که گفتند:

ص: 210


1- . این شعر از عباس ابن مرداس سلمی است.
2- 1. اعراف / 58
3- 1. مناقب آل ابی طالب 4: 81 و 82

باب 27 احتجاجه صلوات الله علیه علی معاویة و أولیائه لعنهم الله و ما جری بینه و بینهم

الأخبار

«1»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب ج، [الإحتجاج] عَنْ مُوسَی بْنِ عُقْبَةَ أَنَّهُ قَالَ: لَقَدْ قِیلَ لِمُعَاوِیَةَ إِنَّ النَّاسَ قَدْ رَمَوْا أَبْصَارَهُمْ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام فَلَوْ قَدْ أَمَرْتَهُ یَصْعَدُ الْمِنْبَرَ فَیَخْطُبُ فَإِنَّ فِیهِ حَصَراً وَ فِی لِسَانِهِ کَلَالَةً فَقَالَ لَهُمْ مُعَاوِیَةُ قَدْ ظَنَنَّا ذَلِکَ بِالْحَسَنِ فَلَمْ یَزَلْ حَتَّی عَظُمَ فِی أَعْیُنِ النَّاسِ وَ فُضِحْنَا فَلَمْ یَزَالُوا بِهِ حَتَّی قَالَ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام یَا بَا عَبْدِ اللَّهِ لَوْ صَعِدْتَ الْمِنْبَرَ فَخَطَبْتَ فَصَعِدَ الْحُسَیْنُ علیه السلام الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَسَمِعَ رَجُلًا یَقُولُ مَنْ هَذَا الَّذِی یَخْطُبُ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام.

نَحْنُ حِزْبُ اللَّهِ الْغَالِبُونَ وَ عِتْرَةُ رَسُولِ اللَّهِ الْأَقْرَبُونَ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ الطَّیِّبُونَ وَ أَحَدُ الثَّقَلَیْنِ الَّذَیْنِ جَعَلَنَا رَسُولُ اللَّهِ ثَانِیَ کِتَابِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الَّذِی فِیهِ تَفْصِیلُ کُلِّ شَیْ ءٍ- لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ وَ الْمُعَوَّلُ عَلَیْنَا فِی تَفْسِیرِهِ وَ لَا یُبْطِئُنَا تَأْوِیلُهُ بَلْ نَتَّبِعُ حَقَائِقَهُ فَأَطِیعُونَا فَإِنَّ طَاعَتَنَا مَفْرُوضَةٌ إِذْ کَانَتْ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ مَقْرُونَةً قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَ الرَّسُولِ (1) وَ قَالَ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ إِلَّا قَلِیلًا(2) وَ أُحَذِّرُکُمُ الْإِصْغَاءَ إِلَی هُتُوفِ الشَّیْطَانِ بِکُمْ فَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ فَتَکُونُوا کَأَوْلِیَائِهِ الَّذِینَ قَالَ لَهُمْ لا غالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَ إِنِّی جارٌ لَکُمْ

ص: 205


1- 1. النساء: 59.
2- 2. النساء: 83.

مروان حکم در مدینه سخنرانی کرد و به حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام ناسزا گفت. هنگامی که مروان از منبر فرود آمد، امام حسین علیه السّلام وارد مسجد شد. به آن حضرت گفتند: مروان به حضرت علی علیه السلام ناسزا گفت. فرمود: آیا امام حسن در مسجد نبود؟ گفتند: چرا. فرمود: حسن چیزی نگفت!؟ گفتند: نه.

امام حسین در حالی که چون شیری خشمناک بود قیام کرد و پس از اینکه نزد مروان آمد به وی فرمود: ای پسر زن کبود چشم! ای پسر زن ملخ خوار! کار تو به جایی رسیده که به حضرت علی علیه السلام ناسزا بگویی؟ مروان در جوابش گفت: تو کودک هستی، عقل نداری. امام حسین در جوابش فرمود: آیا می خواهی تو و یارانت را از عیوبی که دارید و حضرت علی و شیعیانش را از مقام و مرتبه ای که دارند آگاه کنم. علی همان شخصیتی است که خداوند در قرآن مجید در باره اش می فرماید: «أنّ الّذین آمنوا و عملوا الصّالحات سیجعل لهم الرّحمن ودًّا»(1)،

« کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی [خدای] رحمان برای آنان محبتی [در دل ها] قرار می دهد.» این آیه ای است که در شأن علی و شیعیان او نازل شده است. هم چنین راجع به آن حضرت می فرماید: «فکانّما یسّرناه بلسانک لتبشّر به المتّقین»(2)،

«در حقیقت، ما این [قرآن] را بر زبان تو آسان ساختیم تا پرهیزگاران را بدان نوید بدهی.» سپس این مژده را رسول عرب صلّی اللّه علیه و آله به حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام داد(3).

روایت8.

کافی: معاویه مروان بن حکم را عامل مدینه قرار داد و به وی دستور داد به جوانان مدینه جایزه ای بپردازد، مروان اطاعت نمود. علی بن الحسین علیهما السّلام می فرماید: هنگامی که من نزد مروان رفتم گفت: نام تو چیست؟ گفتم: علی بن الحسین گفت: نام برادرت چیست؟ گفتم: علی. مروان گفت: چه خبر است! علی علی؟ منظور پدرت چیست که نام تمام فرزندان خود را علی می گذارد! سپس جایزه ای به من داد و من به سوی پدرم بازگشتم و جریان را برایش شرح دادم. پدرم فرمود: وای بر پسر زن کبود چشم دباغ باد! اگر صد پسر برای من متولد شود، دوست دارم نام همه آنان را علی بگذارم(4).

ص: 211


1- 1. مریم/ 96
2- 2. مریم/ 97
3- 3. تفسیر فرات: 90
4- 4. کافی 6: 19 باب اسم ها و کنیه ها، شماره 7

فَلَمَّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ وَ قالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکُمْ (1) فَتُلْقَوْنَ لِلسُّیُوفِ ضَرَباً وَ لِلرِّمَاحِ وَرَداً وَ لِلْعُمُدِ حَطْماً وَ لِلسِّهَامِ غَرَضاً ثُمَّ لَا یُقْبَلُ مِنْ نَفْسٍ إِیمَانُهَا لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً قَالَ مُعَاوِیَةُ حَسْبُکَ یَا بَا عَبْدِ اللَّهِ فَقَدْ أَبْلَغْتَ (2).

بیان

الضرب بالتحریک المضروب و الورد بالتحریک أی ما ترد علیه الرماح و قد مر مثله فی خطبة الحسن علیه السلام.

«2»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب ج، [الإحتجاج] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ السَّائِبِ أَنَّهُ قَالَ: قَالَ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ یَوْماً لِلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام لَوْ لَا فَخْرُکُمْ بِفَاطِمَةَ بِمَا کُنْتُمْ تَفْتَخِرُونَ عَلَیْنَا فَوَثَبَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ کَانَ علیه السلام شَدِیدَ الْقَبْضَةِ فَقَبَضَ عَلَی حَلْقِهِ فَعَصَرَهُ وَ لَوَی عِمَامَتَهُ عَلَی عُنُقِهِ حَتَّی غُشِیَ عَلَیْهِ ثُمَّ تَرَکَهُ وَ أَقْبَلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام عَلَی جَمَاعَةٍ مِنْ قُرَیْشٍ فَقَالَ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ إِلَّا صَدَّقْتُمُونِی إِنْ صَدَقْتُ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ فِی الْأَرْضِ حَبِیبَیْنِ کَانَا أَحَبَّ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ مِنِّی وَ مِنْ أَخِی أَوْ عَلَی ظَهْرِ الْأَرْضِ ابْنَ بِنْتِ نَبِیٍّ غَیْرِی وَ غَیْرَ أَخِی قَالُوا لَا قَالَ وَ إِنِّی لَا أَعْلَمُ أَنَّ فِی الْأَرْضِ مَلْعُونَ بْنَ مَلْعُونٍ غَیْرَ هَذَا وَ أَبِیهِ طَرِیدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اللَّهِ مَا بَیْنَ جَابَرَسَ وَ جَابَلَقَ أَحَدُهُمَا بِبَابِ الْمَشْرِقِ وَ الْآخَرُ بِبَابِ الْمَغْرِبِ رَجُلَانِ مِمَّنْ یَنْتَحِلُ الْإِسْلَامَ أَعْدَی لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِأَهْلِ بَیْتِهِ مِنْکَ وَ مِنْ أَبِیکَ إِذْ کَانَ وَ عَلَامَةُ قَوْلِی فِیکَ أَنَّکَ إِذَا غَضِبْتَ سَقَطَ رِدَاؤُکَ عَنْ مَنْکِبِکَ قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا قَامَ مَرْوَانُ مِنْ مَجْلِسِهِ حَتَّی غَضِبَ فَانْتَقَضَ وَ سَقَطَ رِدَاؤُهُ عَنْ عَاتِقِهِ (3).

«3»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ الْمَدِینَةَ قَالَ فَاسْتَلْقَی عَلَی السَّرِیرِ وَ ثَمَّ مَوْلًی لِلْحُسَیْنِ علیه السلام فَقَالَ رُدُّوا إِلَی اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ أَلا لَهُ الْحُکْمُ وَ هُوَ أَسْرَعُ الْحاسِبِینَ قَالَ فَقَالَ الْحُسَیْنُ لِمَوْلَاهُ:

ص: 206


1- 1. الأنفال: 48.
2- 2. الاحتجاج: ص 153 و اللفظ له، مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 67.
3- 3. الاحتجاج: ص 153 و اللفظ له، مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 51.

توضیح

«ویلی علی ابن زرقاء» یعنی عذاب و شدتی از جانب من بر او باد، جوهری گفت: کلمه ویل مثل ویح است با این تفاوت که ویل کلمه عذاب است. گفته می شود: ویله ویلک و ویلی و در ندبه و گریه و زاری ویلاه می آید. اعشی گفت: «ویلی علیک و ویلی منک یا رجل».

ص: 211

مَا ذَا قَالَ هَذَا حِینَ دَخَلَ قَالَ اسْتَلْقَی عَلَی السَّرِیرِ فَقَرَأَ رُدُّوا إِلَی اللَّهِ مَوْلاهُمُ إِلَی قَوْلِهِ الْحاسِبِینَ.

قَالَ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام نَعَمْ وَ اللَّهِ رُدِدْتُ أَنَا وَ أَصْحَابِی إِلَی الْجَنَّةِ وَ رُدَّ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ إِلَی النَّارِ(1).

«4»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَبْدُ الْمَلِکِ بْنُ عُمَیْرٍ وَ الْحَاکِمُ وَ الْعَبَّاسُ قَالُوا: خَطَبَ الْحَسَنُ علیه السلام عَائِشَةَ بِنْتَ عُثْمَانَ فَقَالَ مَرْوَانُ أُزَوِّجُهَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الزُّبَیْرِ.

ثُمَّ إِنَّ مُعَاوِیَةَ کَتَبَ إِلَی مَرْوَانَ وَ هُوَ عَامِلُهُ عَلَی الْحِجَازِ یَأْمُرُهُ أَنْ یَخْطُبَ- أُمَّ کُلْثُومٍ بِنْتَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ لِابْنِهِ یَزِیدَ فَأَتَی عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرٍ فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ إِنَّ أَمْرَهَا لَیْسَ إِلَیَّ إِنَّمَا هُوَ إِلَی سَیِّدِنَا الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ هُوَ خَالُهَا فَأَخْبَرَ الْحُسَیْنَ بِذَلِکَ فَقَالَ أَسْتَخِیرُ اللَّهَ تَعَالَی اللَّهُمَّ وَفِّقْ لِهَذِهِ الْجَارِیَةِ رِضَاکَ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ فَلَمَّا اجْتَمَعَ النَّاسُ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَقْبَلَ مَرْوَانُ حَتَّی جَلَسَ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ عِنْدَهُ مِنَ الْجِلَّةِ وَ قَالَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَمَرَنِی بِذَلِکَ وَ أَنْ أَجْعَلَ مَهْرَهَا حُکْمَ أَبِیهَا بَالِغاً مَا بَلَغَ مَعَ صُلْحِ مَا بَیْنَ هَذَیْنِ الْحَیَّیْنِ مَعَ قَضَاءِ دَیْنِهِ وَ اعْلَمْ أَنَّ مَنْ یَغْبِطُکُمْ بِیَزِیدَ أَکْثَرُ مِمَّنْ یَغْبِطُهُ بِکُمْ وَ الْعَجَبُ کَیْفَ یُسْتَمْهَرُ یَزِیدُ وَ هُوَ کُفْوُ مَنْ لَا کُفْوَ لَهُ وَ بِوَجْهِهِ یُسْتَسْقَی الْغَمَامُ فَرُدَّ خَیْراً یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی اخْتَارَنَا لِنَفْسِهِ وَ ارْتَضَانَا لِدِینِهِ وَ اصْطَفَانَا عَلَی خَلْقِهِ إِلَی آخِرِ کَلَامِهِ ثُمَّ قَالَ یَا مَرْوَانُ قَدْ قُلْتَ فَسَمِعْنَا أَمَّا قَوْلُکَ مَهْرُهَا حُکْمُ أَبِیهَا بَالِغاً مَا بَلَغَ فَلَعَمْرِی لَوْ أَرَدْنَا ذَلِکَ مَا عَدَوْنَا سُنَّةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَنَاتِهِ وَ نِسَائِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ هُوَ ثِنْتَا عَشْرَةَ أُوقِیَّةً یَکُونُ أَرْبَعَمِائَةٍ وَ ثَمَانِینَ دِرْهَماً وَ أَمَّا قَوْلُکَ مَعَ قَضَاءِ دَیْنِ أَبِیهَا فَمَتَی کُنَّ نِسَاؤُنَا یَقْضِینَ عَنَّا دُیُونَنَا وَ أَمَّا صُلْحُ مَا بَیْنَ هَذَیْنِ الْحَیَّیْنِ فَإِنَّا قَوْمٌ عَادَیْنَاکُمْ فِی اللَّهِ وَ لَمْ نَکُنْ نُصَالِحُکُمْ لِلدُّنْیَا فَلَعَمْرِی فَلَقَدْ أَعْیَا النَّسَبُ فَکَیْفَ السَّبَبُ

ص: 207


1- 1. تفسیر العیّاشیّ: ج 1 ص 362 و الآیة فی الانعام: 62.

روایت9.

رجال کشی: مروان بن حکم که در مدینه عامل معاویه بود، برای معاویه نوشت: عمرو بن عثمان می گوید: رجال عراق و بزرگان حجاز نزد حسین ابن علی علیه السّلام رفت و آمد می کنند و از قیام حسین نمی توان در امان بود. من در این باره تحقیق کرده ام و این طور فهمیده ام که حسین فعلا در صدد مقام خلافت نیست ولی از اینکه مبادا بعدا فکر خلافت به سرش بزند مطمئن نیستم. اکنون تو نظر خود را برای من بنویس، و السّلام.

معاویه در جوابش نوشت: نامه تو رسید و از مندرجاتش که در باره حسین بود اطلاع حاصل شد. مبادا درباره هیچ موضوعی متعرض حسین شوی. مادامی که حسین کاری با تو نداشته باشد تو نیز او را به حال خود بگذار. زیرا ما تا هنگامی که حسین به بیعت ما وفا کند و با پادشاهی ما مخالفت نکند متعرض وی نخواهیم شد. مادامی که حسین مزاحم تو نشود تو خویش را از او پنهان بدار، و السّلام.

سپس معاویه نامه ای برای امام حسین علیه السّلام نوشت که مضمون آن این بود: اموری در مورد تو به من رسیده است، اگر سخنانی که درباره تو گفته شده حقیقت داشته باشد، گمان می کنم به صلاح تو باشد که از آن کارها خود داری کنی. به خدا قسم آن کسی که با خدا عهد و پیمان بسته باشد سزاوارتر است که به عهد خود وفا کند.

اگر این سخنانی که در مورد تو به گوش من رسیده باطل باشد که حتما هم باطل است، زیرا تو از این گونه سخنان برکناری، نفس خود را موعظه کن! متوجه خود باش! به عهد و پیمان خود وفا کن! زیرا اگر تو منکر من شوی من نیز منکر تو خواهم شد. اگر تو نسبت به من مکر و حیله کنی من هم در مورد تو این کار را خواهم کرد. بترس از اینکه ما بین این امت اختلاف ایجاد کنی و ایشان را به دست خود دچار فتنه و آشوب نمایی. تو که از بی وفایی این مردم خبر داری و آنان را امتحان کرده ای، پس مراقب خود و دین خود و امت محمّد باش! مبادا افراد سفیه و نادان تو را آلت دست قرار دهند.

هنگامی که این نامه معاویه به امام حسین علیه السّلام رسید، در جوابش نوشت: نامه تو به من رسید، نوشته بودی: اخباری از من به تو رسیده که از آن ها بیزاری و من به نظر تو به غیر آن امور سزاوارم. کارهای نیک را نمی توان جز با راهنمایی و توفیق خدا انجام داد .

اما اینکه نوشته بودی اخباری از من به تو رسیده است. این گونه سخنان را افراد سخن چین و متملق و فتنه انگیز برای تو گفته اند، زیرا من تصمیم به جنگ و مخالفت با تو ندارم. ولی به خدا قسم در عین حال من از اینکه با تو مبارزه نکنم می ترسم و گمان نمی کنم که خدا راضی باشد من از جنگیدن با تو دست بردارم و عذر مرا در مورد مبارزه با تو و این گروه ملحد که حزبی ستمکار و دوستان شیاطین هستند بپذیرد.

آیا تو همان معاویه ای نیستی که حجر ابن عدی را به همراه آن افرادی که اهل نماز و عبادت بوده و با ظلم و

ص: 212

وَ أَمَّا قَوْلُکَ الْعَجَبُ لِیَزِیدَ کَیْفَ یُسْتَمْهَرُ فَقَدِ اسْتُمْهِرَ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنْ یَزِیدَ وَ مِنْ أَبِی یَزِیدَ وَ مِنْ جَدِّ یَزِیدَ وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ یَزِیدَ کُفْوُ مَنْ لَا کُفْوَ لَهُ فَمَنْ کَانَ کُفُوهُ قَبْلَ الْیَوْمِ فَهُوَ کُفُوهُ الْیَوْمَ مَا زَادَتْهُ إِمَارَتُهُ فِی الْکَفَاءَةِ شَیْئاً وَ أَمَّا قَوْلُکَ بِوَجْهِهِ یُسْتَسْقَی الْغَمَامُ فَإِنَّمَا کَانَ ذَلِکَ بِوَجْهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا قَوْلُکَ مَنْ یَغْبِطُنَا بِهِ أَکْثَرُ مِمَّنْ یَغْبِطُهُ بِنَا فَإِنَّمَا یَغْبِطُنَا بِهِ أَهْلُ الْجَهْلِ وَ یَغْبِطُهُ بِنَا أَهْلُ الْعَقْلِ ثُمَّ قَالَ بَعْدَ کَلَامٍ فَاشْهَدُوا جَمِیعاً أَنِّی قَدْ زَوَّجْتُ أُمَّ کُلْثُومٍ بِنْتَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ مِنِ ابْنِ عَمِّهَا الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَلَی أَرْبَعِمِائَةٍ وَ ثَمَانِینَ دِرْهَماً وَ قَدْ نَحَلْتُهَا ضَیْعَتِی بِالْمَدِینَةِ أَوْ قَالَ أَرْضِی بِالْعَقِیقِ وَ إِنَّ غَلَّتَهَا فِی السَّنَةِ ثَمَانِیَةُ آلَافِ دِینَارٍ فَفِیهَا لَهُمَا غِنًی إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ فَتَغَیَّرَ وَجْهُ مَرْوَانَ وَ قَالَ غَدْراً یَا بَنِی هَاشِمٍ تَأْبَوْنَ إِلَّا الْعَدَاوَةَ فَذَکَّرَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام خِطْبَةَ الْحَسَنِ عَائِشَةَ وَ فِعْلَهُ ثُمَّ قَالَ فَأَیْنَ مَوْضِعُ الْغَدْرِ یَا مَرْوَانُ فَقَالَ مَرْوَانُ:

أَرَدْنَا صِهْرَکُمْ لِنَجِدَّ وُدّاً*** قَدْ أَخْلَقَهُ بِهِ حَدَثُ الزَّمَانِ

فَلَمَّا جِئْتُکُمْ فَجَبَهْتُمُونِی*** وَ بُحْتُمْ بِالضَّمِیرِ مِنَ الشَّنَآنِ

فَأَجَابَهُ ذَکْوَانُ مَوْلَی بَنِی هَاشِمٍ:

أَمَاطَ اللَّهُ مِنْهُمْ کُلَّ رِجْسٍ***وَ طَهَّرَهُمْ بِذَلِکَ فِی الْمَثَانِی

فَمَا لَهُمُ سِوَاهُمْ مِنْ نَظِیرٍ*** وَ لَا کُفْوٌ هُنَاکَ وَ لَا مَدَانِی

أَ تَجْعَلُ کُلَّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ*** إِلَی الْأَخْیَارِ مِنْ أَهْلِ الْجِنَانِ

ثُمَّ إِنَّهُ کَانَ الْحُسَیْنُ علیه السلام تَزَوَّجَ بِعَائِشَةَ بِنْتِ عُثْمَانَ (1).

بیان

قال الجوهری مشیخة جلّة أی مسانّ و قال باح بسرِّه أظهره و الشنآن بفتح النون و سکونها العداوة.

ص: 208


1- 1. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 38- 41، و قد مر فی ب 21 تحت الرقم 13 أن المتکلم فی ذلک هو الحسن بن علیّ علیهما السلام فراجع.

بدعت مخالف بودند و در راه خدا از هیچ گونه ملامتی باک نداشتند شهید کردی؟ تو آنان را با ظلم و دشمنی در حالی کشتی که پیمان های محکمی با ایشان بسته بودی و امان های کامل به آنان داده بودی که ایشان را به خاطر حوادث قبلی که بین تو و آنان رخ داده بود و بغض و کینه ای که از ایشان در دل داشتی مؤاخذه نکنی. آیا تو همان معاویه ای نیستی که عمرو بن حمق را شهید کردی؟ در حالی که وی از اصحاب پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله به شمار می رفت و رنگش از کثرت عبادت زرد شده بود؟ تو این جنایت را وقتی انجام دادی که به وی امان داده بودی، تو عهد و پیمان و اطمینانی از طرف خدا به او داده بودی که اگر آن ها را به یک پرنده می دادی از سر کوه به نزد تو فرود می آمد. سپس او را با نامردی شهید نمودی و جرات پیدا کردی و با عهد و پیمان خدای تعالی مخالفت کرده و آن تعهد را ناچیز شمرده و نادیده گرفتی. آیا تو همان معاویه ای نیستی که مدعی شدی و زیاد بن سمیه را که در رختخواب ثقیف متولد شد به پدرت نسبت دادی؟ در صورتی که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: فرزند برای صاحب رختخواب است و زناکار را باید سنگباران نمود. تو سنت پیامبر اسلام را عمدا پایمال و به جای هدایت خدایی از هوا و هوس خود پیروی نمودی. آن وقت چنین زنازاده ای یعنی زیاد را بر عراق و بصره مسلط کردی تا دست و پاهای مردم را قطع نماید، چشم های آنان را از کاسه درآورد، ایشان را بر فراز شاخه های درخت خرما به دار بزند. گویا، تو از این امت نیستی و آنان هم از تو نیستند. آیا تو همان معاویه ای نیستی که یار قبیله حضرمی ها بودی و زیاد بن سمیه برای تو نوشت: قبیله حضرمی ها متدین به دین حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام هستند و تو در جوابش نوشتی: هر کس را که به دین علی است به قتل برسان. زیاد به دستور تو آنان را شهید و مثله نمود، و حال آنکه به خدا قسم، دین علی همان دینی است که تو و پدرت به واسطه شمشیر آن مسلمان شدید. به واسطه دین علی است که تو در مقام خلافت آن جلوس کرده ای. اگر دین علی نبود، شرافت و شخصیت تو و پدرت همان مسافرت زمستانی و تابستانی بود که از مکه به شام می کردید و بدین وسیله خویش را از گرسنگی و بی نوایی نجات می دادید(1). اما اینکه نوشته بودی: من به خودم و دین حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و امت آن بزرگوار نظری کنم و از تفرقه این امت و اینکه به وسیله من دچار فتنه گردند بپرهیزم، من برای این امت فتنه ای بزرگ تر از این نمی بینم که تو خلیفه آنان باشی. من نظری را برای خودم و دینم و امت حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بهتر از این نمی بینم که با تو بجنگم؛ اگر من با تو جهاد کنم، قربهً الی اللّه تعالی جهاد می کنم و اگر جهاد با تو را ترک کنم، باید برای این گناه از پروردگارم طلب مغفرت کرده و از او بخواهم که مرا هدایت کند.

اما اینکه نوشته بودی: اگر من منکر تو گردم تو نیز منکر من خواهی شد، تو هر مکر و حیله ای که به نظرت می رسد درباره من به کار ببر. من امیدوارم که مکر و حیله تو به من ضرری نخواهد رسانید. و ضرر آن برای تو از همه بیشتر خواهد بود،

ص: 213


1- 1. اشاره دارد به کلام خداوند متعال «لایلاف قریش ایلافهم رحلة الشتاء و الصیف». قریش / 1و2
«5»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب مَحَاسِنُ الْبَرْقِیِّ: قَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام مَا بَالُ أَوْلَادِنَا أَکْثَرُ مِنْ أَوْلَادِکُمْ فَقَالَ علیه السلام:

بُغَاثُ الطَّیْرِ أَکْثَرُهَا فِرَاخاً*** وَ أُمُّ الصَّقْرِ مِقْلَاتٌ نَزُورٌ(1)

فَقَالَ مَا بَالُ الشَّیْبِ إِلَی شَوَارِبِنَا أَسْرَعُ مِنْهُ إِلَی شَوَارِبِکُمْ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ نِسَاءَکُمْ نِسَاءٌ بَخِرَةٌ فَإِذَا دَنَا أَحَدُکُمْ مِنِ امْرَأَتِهِ نَهَکْنَهُ فِی وَجْهِهِ فَشَابَ مِنْهُ شَارِبُهُ فَقَالَ مَا بَالُ لِحَائِکُمْ أَوْفَرُ مِنْ لِحَائِنَا فَقَالَ علیه السلام وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذِی خَبُثَ لا یَخْرُجُ إِلَّا نَکِداً(2) فَقَالَ مُعَاوِیَةُ بِحَقِّی عَلَیْکَ إِلَّا سَکَتَّ فَإِنَّهُ ابْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ علیه السلام:

إِنْ عَادَتِ الْعَقْرَبُ عُدْنَا لَهَا*** وَ کَانَتِ النَّعْلُ لَهَا حَاضِرَةً

قَدْ عَلِمَ الْعَقْرَبُ وَ اسْتَیْقَنَتْ*** أَنْ لَا لَهَا دُنْیَا وَ لَا آخِرَةٌ(3)

إیضاح

قال الجوهری ابن السکیت البغاث طائر أبغث إلی الغبرة دوین الرخمة بطی ء الطیران و قال الفراء بغاث الطیر شرارها و ما لا یصید منها و بغاث و بغاث و بغاث ثلاث لغات.

قوله مقلات لعله من القلی (4) بمعنی البغض أی لا تحب الولد و لا تحب زوجها لتکثر الولد أو من قولهم قلا العیر أتنه یقلوها قلوا إذا طردها و الصواب أنه من قلت قال الجوهری المقلات من النوق التی تضع واحدا ثم لا تحمل بعدها و المقلات من النساء التی لا یعیش لها ولد.

و قال النزور المرأة القلیلة الولد ثم استشهد بهذا الشعر.

و یقال نهکته الحمی إذا جهدته و أضنته و نهکه أی بالغ فی عقوبته و الأصوب نکهته قال الجوهری استنکهت الرجل فنکه فی وجهی ینکه و ینکه نکها إذا

ص: 209


1- 1. القائل هو عبّاس بن مرداس السلمی.
2- 2. الأعراف: 58.
3- 3. المناقب ج 4 ص 67، و قد مر فی ب 20 الرقم 13 ما یشبه ذلک فی أخیه الحسن السبط علیه السلام.
4- 4. فیجب أن یکتب هکذا: مقلاة.

زیرا تو بر اسب جهالت خویش سوار و بر شکستن عهد و پیمان خویشتن حریص شده ای! به جان خودم قسم که تو به هیچ شرطی وفا و عمل ننموده ای! زیرا عهد و پیمان خود را شکستی و آن افرادی را که با آنان صلح نمودی بعد از آن همه قسم هایی که خوردی و تعهدهایی که کردی و اطمینان هایی که دادی شهید نمودی! تو آنان را بدون اینکه با کسی بجنگند شهید کردی، تو ایشان را بدین علت کشتی که فضایل و مناقب ما را نقل می کردند و حق ما را بزرگ می داشتند .

تو آنان را برای این شهید نمودی که مبادا بمیری و آنان را نکشته باشی، یا اینکه ایشان قبلا از اینکه شهادت را درک کنند بمیرند.

ای معاویه! مواظب باش که از تو قصاص خواهد شد و یقین داشته باش که حساب تو را خواهند رسید. بدان! خدای تعالی نامه اعمالی ترتیب داده که هیچ گناه کبیره و صغیره ای نیست مگر اینکه آن را به حساب خواهد آورد. خدا این جنایات تو را فراموش نخواهد کرد. جنایاتی که به مردم ظنین می شوی، به دوستان خدا تهمت می زنی و آنان را می کشی، دوستان خدا را از خانه هاشان به دیار غربت تبعید می کنی، مردم را مجبور می کنی با پسرت که کودکی است نورس و شراب خوار و سگ باز بیعت کنند، من تو را این گونه می بینم که خود را دچار زیان خواهی کرد، و دین خود را از دست خواهی داد، با رعیت خویش حقه بازی خواهی نمود، در امانت خود خیانت خواهی کرد، گوش به سخن شخص سفیه و نادان می دهی و افراد پرهیزکار را به خاطر این گونه تبهکاران دچار ترس می کنی، و السّلام.

هنگامی که معاویه نامه امام حسین علیه السّلام را خواند گفت: حقیقتاً که در سینه حسین بغض و کینه ای است که من آن را نمی شناسم! یزید به معاویه گفت: جوابی برای حسین بنویس که خود را کوچک ببیند و در این نامه حسین را از کارهای بدی که پدرش انجام داد آگاه کن. در همین موقع بود که عبد اللّه ابن عمرو بن عاص وارد شد. معاویه به او گفت: نامه ای را که حسین نوشته دیدی؟ گفت: مگر چه نوشته؟ وقتی معاویه آن نامه را برایش خواند، عبد اللّه به معاویه گفت: چه مانعی دارد تو جوابی برای حسین بنویسی که باعث شود به چشم حقارت به خود بنگرد؟ عبد اللّه این سخن را برای خوش آمد معاویه گفت. یزید به معاویه گفت: اکنون نظر من چطور است؟ معاویه خندید و به عبد اللّه گفت: یزید هم همین عقیده تو را دارد. عبد اللّه گفت: عقیده یزید صحیح است. معاویه گفت: نظر هر دوی شما خطا است. به نظر شما اگر من بخواهم عیوب علی را بگویم، مثلا چه می توانم بگویم؟ شخصی مثل من نباید عیبی را بگوید که در وجود کسی نباشد، یا اینکه نداند چه عیبی در وجود او است. اگر من عیب شخصی را بگویم که مردم آن را نمی دانند، باکی برای صاحب آن نخواهد بود و مردم به آن عیب اهمیتی نمی دهند، بلکه آن را تکذیب می کنند. من چگونه عیب حسین را بگویم، در صورتی که به خدا قسم عیبی در وجود او نیست. نظر من این بود که نامه ای به حسین بنویسم و او را تهدید کنم. سپس نظر خود را عوض کرده و تصمیم گرفتم که با وی لجاجت نکنم.

ص: 214

أمرته بأن ینکه لتعلم أ شارب هو أم غیر شارب.

«6»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب یُقَالُ: دَخَلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام عَلَی مُعَاوِیَةَ وَ عِنْدَهُ أَعْرَابِیٌّ یَسْأَلُهُ حَاجَةً فَأَمْسَکَ وَ تَشَاغَلَ بِالْحُسَیْنِ علیه السلام فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ لِبَعْضِ مَنْ حَضَرَ مَنْ هَذَا الَّذِی دَخَلَ قَالُوا الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام أَسْأَلُکَ یَا ابْنَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ لَمَّا کَلَّمْتَهُ فِی حَاجَتِی فَکَلَّمَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام فِی ذَلِکَ فَقَضَی حَاجَتَهُ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ:

أَتَیْتُ الْعَبْشَمِیَّ فَلَمْ یَجُدْ لِی*** إِلَی أَنْ هَزَّهُ ابْنُ الرَّسُولِ

هُوَ ابْنُ الْمُصْطَفَی کَرَماً وَ جُوداً*** وَ مِنْ بَطْنِ الْمُطَهَّرَةِ الْبَتُولِ

وَ إِنَّ لِهَاشِمٍ فَضْلًا عَلَیْکُمْ*** کَمَا فَضَلَ الرَّبِیعُ عَلَی الْمُحُولِ

فَقَالَ مُعَاوِیَةُ یَا أَعْرَابِیُّ أُعْطِیکَ وَ تَمْدَحُهُ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ یَا مُعَاوِیَةُ أَعْطَیْتَنِی مِنْ حَقِّهِ وَ قَضَیْتَ حَاجَتِی بِقَوْلِهِ.

الْعُقَدُ عَنِ الْأَنْدُلُسِیِّ: دَعَا مُعَاوِیَةُ مَرْوَانَ بْنَ الْحَکَمِ فَقَالَ لَهُ أَشِرْ عَلَیَّ فِی الْحُسَیْنِ فَقَالَ أَرَی أَنْ تُخْرِجَهُ مَعَکَ إِلَی الشَّامِ وَ تَقْطَعَهُ عَنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ وَ تَقْطَعَهُمْ عَنْهُ فَقَالَ أَرَدْتَ وَ اللَّهِ أَنْ تَسْتَرِیحَ مِنْهُ وَ تَبْتَلِیَنِی بِهِ فَإِنْ صَبَرْتُ عَلَیْهِ صَبَرْتُ عَلَی مَا أَکْرَهُ وَ إِنْ أَسَأْتُ إِلَیْهِ قَطَعْتُ رَحِمَهُ فَأَقَامَهُ وَ بَعَثَ إِلَی سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا عُثْمَانَ أَشِرْ عَلَیَّ فِی الْحُسَیْنِ فَقَالَ إِنَّکَ وَ اللَّهِ مَا تَخَافُ الْحُسَیْنَ إِلَّا عَلَی مَنْ بَعْدَکَ وَ إِنَّکَ لَتُخْلِفُ لَهُ قَرْناً إِنْ صَارَعَهُ لَیَصْرَعَنَّهُ وَ إِنْ سَابَقَهُ لَیَسْبِقَنَّهُ فَذَرِ الْحُسَیْنَ بِمَنْبِتِ النَّخْلَةِ یَشْرَبُ الْمَاءَ وَ یَصْعَدُ فِی الْهَوَاءِ وَ لَا یَبْلُغُ إِلَی السَّمَاءِ(1).

بیان

قوله یشرب الماء الظاهر أنه صفة النخلة أی کما أن النخلة فی تلک البلاد تشرب الماء و تصعد فی الهواء و کلما صعدت لا تبلغ السماء فکذلک هو کلما تمنی و طلب الرفعة لا یصل إلی شی ء و یحتمل أن یکون الضمائر راجعة إلیه صلوات الله علیه.

«7»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَلِیُّ بْنُ حُمْدُونٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی الْجَارِیَةِ وَ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ الْحَنْظَلِیِ

ص: 210


1- 1. المصدر ج 4 ص 81 و 82.

روایت10.

احتجاج: نامه تو به من رسید، نوشته بودی: اخباری از من به تو رسیده که از آن ها بیزاری و من به نظر تو به غیر آن امور سزاوارم. - سخن به گونه ای ادامه یافت که به این قسمت از سخن معاویه رسید: - من عیبی در حسین نمی بینم ولی می خواستم نامه ای به او بنویسم و او را تهدید کرده و نادان و جاهل جلوه دهم، اما بعد تصمیم گرفتم که این کار را نکنم.

معاویه چیزی که امام حسین را ناراحت کند برای آن حضرت ننوشت. جوایزی را که برای آن حضرت می فرستاد قطع ننمود. معاویه در هر سال، غیر از انواع و اقسام هدیه هایی که به امام حسین علیه السّلام تقدیم می کرد، مبلغ هزار هزار درهم برای آن بزرگوار می فرستاد.

توضیح

عبارت «فقد أظنک ترکتها» یعنی گمان می کنم که تو این کار را به خاطر رغبتی که در رسیدن به ثواب خداوند یا رغبت در پایدار ماندن دوستی داری ترک می کنی، یا گمان می کنم که این کار را ترک می کنی به خاطر رغبتی که به ترک این کار از جانب تو دارم و این که من به خاطر دلسوزی برای تو از انجام این کار راضی نیستم. ممکن است که «ترکبها» با باء موحدة باشد، یعنی گمان می کنم که این کارها را به خاطر رغبت به دنیا و حکومت و ریاست آن انجام دادی و این جمله آخر را، آن چه در کتاب احتجاج در جواب آن آمده است تأیید می کند، و جمله وسط را، آن چه در روایت رجال کشی آمده است «أنت لی عنها راغب» تأیید می کند.

«شقّ العصا»: کنایه از جدا و پراکنده کردن جمع است. سخن امام علیه السلام: «و ما أظن الله راضیا بترک ذلک»، یعنی پس از آن که شرایط آن فراهم شد. «الإحنة» با کسره یعنی کینه و دشمنی.

سخن امام علیه السلام «الرّحلتین»، منظور سفر زمستان و تابستان است و در احتجاج آمده است «اگر دین علی علیه السلام نبود، برترین شرافت تو و پدرت آماده شدن برای سفرهای تابستانی و زمستانی بود که خدا بر شما منت نهاد و اجبار انجام این کار را از دوش شما برداشت». در همین کتاب پس از قول او «و إن أکدت تکدنی» آمده است: آیا منظور تو از زمانی که آفریده شدی، چیزی جز مکر صالحان است؟ پس در مورد من این مکر را به کار ببر، زیرا امید دارم که مکر تو ضرری به من نزند و ضرر آن برای هیچ کس جز تو بیشتر نخواهد بود، زیرا تو حیله می ورزی و دشمنانت بیدار می شوند. تو خود را هلاک می کنی مانند کاری که با این افراد کردی، آن ها را بعد از صلح و عهد و پیمانی که بسته بودی کشتی و مثله کردی. در احتجاج آمده است: «یزید غلام نورسی از غلامان است که شراب می نوشد و با مکعب ها بازی می کند».

سخن معاویه لعنه الله که گفت « لقد کان فی نفسه صبّ» در اکثر نسخه ها با صاد مهمل آمده و شاید با ضمه باشد، جزری گفت: و در آن آمده است «لتعودنّ فیها أساود صبّا»: الأساود یعنی مارها

ص: 215

قَالا: لَمَّا کَانَ مَرْوَانُ عَلَی الْمَدِینَةِ خَطَبَ النَّاسَ فَوَقَعَ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ فَلَمَّا نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ أَتَی الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقِیلَ لَهُ إِنَّ مَرْوَانَ قَدْ وَقَعَ فِی عَلِیٍّ قَالَ فَمَا کَانَ فِی الْمَسْجِدِ الْحَسَنُ قَالُوا بَلَی قَالَ فَمَا قَالَ لَهُ شَیْئاً قَالُوا لَا قَالَ فَقَامَ الْحُسَیْنُ مُغْضَباً حَتَّی دَخَلَ عَلَی مَرْوَانَ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ الزَّرْقَاءِ وَ یَا ابْنَ آکِلَةِ الْقُمَّلِ أَنْتَ الْوَاقِعُ فِی عَلِیٍّ قَالَ لَهُ مَرْوَانُ

إِنَّکَ صَبِیٌّ لَا عَقْلَ لَکَ قَالَ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ أَ لَا أُخْبِرُکَ بِمَا فِیکَ وَ فِی أَصْحَابِکَ وَ فِی عَلِیٍّ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا(1) فَذَلِکَ لِعَلِیٍّ وَ شِیعَتِهِ- فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِینَ (2) فَبَشَّرَ بِذَلِکَ النَّبِیُّ الْعَرَبِیُّ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ.

«8»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَرْزَمِیِّ قَالَ: اسْتَعْمَلَ مُعَاوِیَةُ مَرْوَانَ بْنَ الْحَکَمِ عَلَی الْمَدِینَةِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَفْرِضَ لِشَبَابِ قُرَیْشٍ فَفَرَضَ لَهُمْ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَأَتَیْتُهُ فَقَالَ مَا اسْمُکَ فَقُلْتُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ فَقَالَ مَا اسْمُ أَخِیکَ فَقُلْتُ عَلِیٌّ فَقَالَ عَلِیٌّ وَ عَلِیٌّ مَا یُرِیدُ أَبُوکَ أَنْ یَدَعَ أَحَداً مِنْ وُلْدِهِ إِلَّا سَمَّاهُ عَلِیّاً ثُمَّ فَرَضَ لِی فَرَجَعْتُ إِلَی أَبِی علیه السلام فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ وَیْلِی عَلَی ابْنِ الزَّرْقَاءِ دَبَّاغَةِ الْأُدُمِ لَوْ وُلِدَ لِی مِائَةٌ لَأَحْبَبْتُ أَنْ لَا أُسَمِّیَ أَحَداً مِنْهُمْ إِلَّا عَلِیّاً(3).

بیان

ویلی علی ابن الزرقاء أی ویل و عذاب و شدة منی علیه قال الجوهری ویل کلمة مثل ویح إلا أنها کلمة عذاب یقال ویله و ویلک و ویلی و فی الندبة ویلاه قال الأعشی.

ویلی علیک و ویلی منک یا رجل (4)

ص: 211


1- 1. مریم: 96.
2- 2. مریم: 97. و الحدیث فی تفسیر فرات ص 90.
3- 3. الکافی ج 6 ص 19 باب الأسماء و الکنی الرقم 7.
4- 4. و فی بعض نسخ الصحاح صدره: قالت هریرة لما جئت زائرها.

و الصبّ، جمع آن صبوب می شود، زیرا اصل آن صُبُب است مانند رسول و رسل، سپس مخفف شده مانند رسل و ادغام شده و از لحاظ ادغام غریب است. نضر گفت: مار سیاه هنگامی که می خواهد نیش بزند بالا می رود سپس نیش خود را بر قربانی می ریزد.

مؤلف: اگر این کلمه با ضاد باشد واضح تر است، جوهری گفت: «الضب» یعنی کینه، می گویی: «أضبّ فلانا علی غل فی قلبه» یعنی از فلانی به خاطر غل و غشی که در قلب اوست کینه دارم. گفته می شود: «لم یحفل بکذا»: یعنی به آن اهمیت نمی دهد، در احتجاج آمده، «لم یحفل به صاحبه» که شاید واضح تر باشد. عبارت«و لا أمحکه» از المحک می آید یعنی کسی که نزاع می کند و المماحکة یعنی درگیری و نزاع، در برخی نسخه ها با لام آمده است که شاید از المحل به معنای مکر و فریب گرفته شده باشد، البته مورد اول واضح تر است .

ص: 216

«9»

کش، [رجال الکشی] رُوِیَ: أَنَّ مَرْوَانَ بْنَ الْحَکَمِ کَتَبَ إِلَی مُعَاوِیَةَ وَ هُوَ عَامِلُهُ عَلَی الْمَدِینَةِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ عَمْرَو بْنَ عُثْمَانَ ذَکَرَ أَنَّ رِجَالًا مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ وَ وُجُوهَ أَهْلِ الْحِجَازِ یَخْتَلِفُونَ إِلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ ذَکَرَ أَنَّهُ لَا یَأْمَنُ وُثُوبَهُ وَ قَدْ بَحَثْتُ عَنْ ذَلِکَ فَبَلَغَنِی أَنَّهُ لَا یُرِیدُ الْخِلَافَ یَوْمَهُ هَذَا وَ لَسْتُ آمَنُ أَنْ یَکُونَ هَذَا أَیْضاً لِمَا بَعْدَهُ فَاکْتُبْ إِلَیَّ بِرَأْیِکَ فِی هَذَا وَ السَّلَامُ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِی وَ فَهِمْتُ مَا ذَکَرْتَ فِیهِ مِنْ أَمْرِ الْحُسَیْنِ فَإِیَّاکَ أَنْ تَعْرِضَ لِلْحُسَیْنِ فِی شَیْ ءٍ وَ اتْرُکْ حُسَیْناً مَا تَرَکَکَ فَإِنَّا لَا نُرِیدُ أَنْ نَعْرِضَ لَهُ فِی شَیْ ءٍ مَا وَفَی بَیْعَتَنَا وَ لَمْ یُنَازِعْنَا سُلْطَانَنَا فَاکْمُنْ عَنْهُ مَا لَمْ یُبْدِ لَکَ صَفْحَتَهُ وَ السَّلَامُ وَ کَتَبَ مُعَاوِیَةُ إِلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام أَمَّا بَعْدُ فَقَدِ انْتَهَتْ إِلَیَّ أُمُورٌ عَنْکَ إِنْ کَانَتْ حَقّاً فَقَدْ أَظُنُّکَ تَرَکْتَهَا رَغْبَةً فَدَعْهَا وَ لَعَمْرُ اللَّهِ إِنَّ مَنْ أَعْطَی اللَّهَ عَهْدَهُ وَ مِیثَاقَهُ لَجَدِیرٌ بِالْوَفَاءِ فَإِنْ کَانَ الَّذِی بَلَغَنِی بَاطِلًا فَإِنَّکَ أَنْتَ أَعْزَلُ النَّاسِ لِذَلِکَ وَ عِظْ نَفْسَکَ فَاذْکُرْ وَ بِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفِ فَإِنَّکَ مَتَی مَا تُنْکِرْنِی أُنْکِرْکَ وَ مَتَی مَا تَکِدْنِی أَکِدْکَ فَاتَّقِ شَقَّ عَصَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ أَنْ یَرُدَّهُمُ اللَّهُ عَلَی یَدَیْکَ فِی فِتْنَةٍ فَقَدْ عَرَفْتَ النَّاسَ وَ بَلَوْتَهُمْ فَانْظُرْ لِنَفْسِکَ وَ لِدِینِکَ وَ لِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ- وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ السُّفَهَاءُ وَ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ فَلَمَّا وَصَلَ الْکِتَابُ إِلَی الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ کَتَبَ إِلَیْهِ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِی کِتَابُکَ تَذْکُرُ أَنَّهُ قَدْ بَلَغَکَ عَنِّی أُمُورٌ أَنْتَ لِی عَنْهَا رَاغِبٌ وَ أَنَا بِغَیْرِهَا عِنْدَکَ جَدِیرٌ فَإِنَّ الْحَسَنَاتِ لَا یَهْدِی لَهَا وَ لَا یُسَدِّدُ إِلَیْهَا إِلَّا اللَّهُ وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ أَنَّهُ انْتَهَی إِلَیْکَ عَنِّی فَإِنَّهُ إِنَّمَا رَقَاهُ إِلَیْکَ الْمَلَّاقُونَ الْمَشَّاءُونَ بِالنَّمِیمِ وَ مَا أُرِیدُ لَکَ حَرْباً وَ لَا عَلَیْکَ خِلَافاً وَ ایْمُ اللَّهِ إِنِّی لَخَائِفٌ لِلَّهِ فِی تَرْکِ ذَلِکَ وَ مَا أَظُنُّ اللَّهَ رَاضِیاً بِتَرْکِ ذَلِکَ وَ لَا عَاذِراً بِدُونِ الْإِعْذَارِ فِیهِ

إِلَیْکَ وَ فِی أُولَئِکَ الْقَاسِطِینَ الْمُلْحِدِینَ حِزْبُ الظَّلَمَةِ وَ أَوْلِیَاءُ الشَّیَاطِینِ أَ لَسْتَ الْقَاتِلَ حُجْراً أَخَا کِنْدَةَ وَ الْمُصَلِّینَ الْعَابِدِینَ الَّذِینَ کَانُوا یُنْکِرُونَ الظُّلْمَ

ص: 212

باب بیست و هشتم : آیاتی که درباره شهادت امام حسین علیه السّلام نازل شده و اینکه خدا خونخواه آن حضرت است.

روایات

روایت1.

عیاشی: در تفسیر خود ذیل این آیه از سوره نساء از امام جعفر صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمود: منظور از اینکه می فرماید: «ألم تر إلی الّذین قیل لهم کفّوا أیدیکم»، {آیا ندیدی کسانی را که به آنان گفته شد: [فعلًا] دست [از جنگ] بدارید} یعنی با امام حسن علیه السّلام و «و أقیموا الصلاة فلما کتب علیهم القتال»، «و نماز را برپا کنید و زکات بدهید و [لی] همین که کارزار بر آنان مقرّر شد»، یعنی در رکاب امام حسین؛ آنان می گویند: «قالوا ربنا لم کتبت علینا القتال لولا أخّرتنا إلی أجل قریب»، {و گفتند: «پروردگارا، چرا بر ما کارزار مقرّر داشتی؟ چرا ما را تا مدّتی کوتاه مهلت ندادی؟} یعنی تا زمان خروج حضرت قائم علیه السّلام، زیرا نصرت و ظفر با آن حضرت خواهد بود. خدا می فرماید: «قل متاع الدنیا قلیل و الأخرة خیرٌ لمن اتقی»(1)، « بگو: برخورداری [از این] دنیا اندک، و برای کسی که تقوا پیشه کرده، آخرت بهتر است.»

روایت2.

تفسیر عیاشی: امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود: به خدا قسم صلح و سازشی که امام حسن علیه السّلام با معاویه کرد، برای این امت از هر چه که آفتاب بر آن می تابد بهتر است. به خدا قسم این آیه در باره امام حسن نازل شده که می فرماید: «أَلَم تَرَ إلی الَّذینَ قیل لَهُم کُفُّوا أَیْدِیَکُم و أَقِیمُوا الصَّلاةَ و آتُوا الزَّکاةَ». این آیه درباره اطاعت نمودن از امام است، وقتی درخواست جنگ کردند و بر آنان واجب شد که در رکاب امام حسین علیه السّلام بجنگند، گفتند: «پروردگارا! چرا جنگ را بر ما واجب نمودی، کاش تا یک زمان نزدیکی، جنگ را به تأخیر می انداختی.» و نیز منظور از این آیه که می فرماید: «رَبَّنا أَخِّرنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ نُجِبْ دَعوَتَکَ وَ نَتَّبعِ الرُّسُلَ»، تأخیر تا زمان حضرت قائم علیه السّلام می باشد(2).

روایت3.

تفسیر عیاشی: امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود: منظور از این جمله که می فرماید: «کُفُّوا أَیدِیَکُم» یعنی زبان خود را نگاه دارید. و امام صادق علیه السّلام می فرماید: جمله «کُفُّوا أَیْدِیَکُم وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ» در شأن امام حسن علیه السّلام نازل شده، زیرا خدا آن حضرت را مأمور کرده از جنگ با معاویه خودداری نماید.

ص: 217


1- 1. نساء / 77 ، و حدیث در تفسیر عیاشی 1: 257
2- 1. تفسیر عیاشی 1: 258 ، این حدیث در همین جلد که مقابل شماست در باب 18 ذیل شماره 9 از کافی نقل شده است.

وَ یَسْتَعْظِمُونَ الْبِدَعَ وَ لا یَخافُونَ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لائِمٍ ثُمَّ قَتَلْتَهُمْ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً مِنْ بَعْدِ مَا کُنْتَ أَعْطَیْتَهُمُ الْأَیْمَانَ الْمُغَلَّظَةَ وَ الْمَوَاثِیقَ الْمُؤَکَّدَةَ وَ لَا تَأْخُذُهُمْ بِحَدَثٍ کَانَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُمْ وَ لَا بِإِحْنَةٍ تَجِدُهَا فِی نَفْسِکَ.

أَ وَ لَسْتَ قَاتِلَ عَمْرِو بْنِ الْحَمِقِ صَاحِبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْعَبْدِ الصَّالِحِ الَّذِی أَبْلَتْهُ الْعِبَادَةُ فَنَحَلَ جِسْمُهُ وَ صَفَّرَتْ لَوْنَهُ بَعْدَ مَا أَمَّنْتَهُ وَ أَعْطَیْتَهُ مِنْ عُهُودِ اللَّهِ وَ مَوَاثِیقِهِ مَا لَوْ أَعْطَیْتَهُ طَائِراً لَنَزَلَ إِلَیْکَ مِنْ رَأْسِ الْجَبَلِ ثُمَّ قَتَلْتَهُ جُرْأَةً عَلَی رَبِّکَ وَ اسْتِخْفَافاً بِذَلِکَ الْعَهْدِ أَ وَ لَسْتَ الْمُدَّعِی زِیَادَ ابْنَ سُمَیَّةَ الْمَوْلُودَ عَلَی فِرَاشِ عُبَیْدِ ثَقِیفٍ فَزَعَمْتَ أَنَّهُ ابْنُ أَبِیکَ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله الْوَلَدُ لِلْفِرَاشِ وَ لِلْعَاهِرِ الْحَجَرُ فَتَرَکْتَ سُنَّةَ رَسُولِ اللَّهِ تَعَمُّداً وَ تَبِعْتَ هَوَاکَ بِغَیْرِ هُدًی مِنَ اللَّهِ ثُمَّ سَلَّطْتَهُ عَلَی الْعِرَاقَیْنِ یَقْطَعُ أَیْدِیَ الْمُسْلِمِینَ وَ أَرْجُلَهُمْ وَ یَسْمُلُ أَعْیُنَهُمْ وَ یَصْلِبُهُمْ عَلَی جُذُوعِ النَّخْلِ کَأَنَّکَ لَسْتَ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَیْسُوا مِنْکَ أَ وَ لَسْتَ صَاحِبَ الْحَضْرَمِیِّینَ الَّذِینَ کَتَبَ فِیهِمُ ابْنُ سُمَیَّةَ أَنَّهُمْ کَانُوا عَلَی دِینِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَکَتَبْتَ إِلَیْهِ أَنِ اقْتُلْ کُلَّ مَنْ کَانَ عَلَی دِینِ عَلِیٍّ فَقَتَلَهُمْ وَ مَثَّلَ بِهِمْ بِأَمْرِکَ وَ دِینُ عَلِیٍّ علیه السلام وَ اللَّهِ الَّذِی کَانَ یَضْرِبُ عَلَیْهِ أَبَاکَ وَ یَضْرِبُکَ وَ بِهِ جَلَسْتَ مَجْلِسَکَ الَّذِی جَلَسْتَ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَکَانَ شَرَفُکَ وَ شَرَفُ أَبِیکَ الرِّحْلَتَیْنِ (1)

وَ قُلْتَ فِیمَا قُلْتَ انْظُرْ لِنَفْسِکَ وَ لِدِینِکَ وَ لِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ وَ اتَّقِ شَقَّ عَصَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ أَنْ تَرُدَّهُمْ إِلَی فِتْنَةٍ وَ إِنِّی لَا أَعْلَمُ فِتْنَةً أَعْظَمَ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ وَلَایَتِکَ عَلَیْهَا وَ لَا أَعْلَمُ نَظَراً لِنَفْسِی وَ لِدِینِی وَ لِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَلَیْنَا أَفْضَلَ مِنْ أَنْ أُجَاهِدَکَ فَإِنْ فَعَلْتُ فَإِنَّهُ قُرْبَةٌ إِلَی اللَّهِ وَ إِنْ تَرَکْتُهُ فَإِنِّی أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِذَنْبِی وَ أَسْأَلُهُ تَوْفِیقَهُ لِإِرْشَادِ أَمْرِی وَ قُلْتَ فِیمَا قُلْتَ إِنِّی إِنْ أَنْکَرْتُکَ تُنْکِرْنِی وَ إِنْ أَکِدْکَ تَکِدْنِی فَکِدْنِی مَا بَدَا لَکَ فَإِنِّی أَرْجُو أَنْ لَا یَضُرَّنِی کَیْدُکَ فِیَّ وَ أَنْ لَا یَکُونَ عَلَی أَحَدٍ أَضَرَّ مِنْهُ

ص: 213


1- 1. یعنی ما فی قوله تعالی« لِإِیلافِ قُرَیْشٍ إِیلافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتاءِ وَ الصَّیْفِ» 1- 7 106: 1- 2.

آنگاه فرمود: جمله «فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیهِمُ القِتالُ» در شأن امام حسین علیه السّلام نازل شده، زیرا خدا بر آن حضرت و عموم اهل زمین واجب نموده که در رکاب امام بجنگند(1).

روایت4.

تفسیر عیاشی: امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود: اگر تمام اهل زمین در رکاب آن حضرت می جنگیدند کشته می شدند.

روایت5.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام فرمود: آن قتل نفسی را که خدا حرام کرده، امام حسین بود که وی را در میان اهل بیتش شهید نمودند(2).

روایت6.

تفسیر عیاشی: امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود: این آیه که می فرماید: «و من قتل مظلوما فقد جعلنا لولیّه سلطانا فلا یسرف فی القتل إنه کان منصوراً»(3)،

«و هر کس مظلوم کشته شود، به سرپرست وی قدرتی داده ایم، پس [او] نباید در قتل زیاده روی کند، زیرا او [از طرف شرع] یاری شده است.» در شأن امام حسین علیه السّلام نازل شده است(4) .

روایت7.

تفسیر عیاشی: امام محمّد باقر علیه السّلام در تفسیر آیه «و مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً» الی آخره می فرماید: منظور از این آیه امام حسین علیه السّلام است، زیرا آن بزرگوار مظلومانه شهید شد و ما امامان خونخواه آن حضرت هستیم. هنگامی که قائم ما خاندان قیام کند، خون امام حسین را طلب خواهد کرد. او به قدری قاتلان امام حسین را می کشد که خواهند گفت: در قتل اسراف می کند. امام باقر علیه السّلام فرمود: منظور از مقتول، امام حسین و منظور از خونخواه حضرت قائم و منظور از اسراف در قتل، کشتن غیر قاتل است و منظور از یاری شدن این است که از دنیا نخواهد رفت تا اینکه مردی از آل رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم زمین را پر از عدل و داد کند همان طور که پر از ظلم و ستم شده باشد و او را یاری نماید.(5)

روایت8.

کنز الفوائد: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: سوره فجر را در نمازهای واجب و نمازهای نافله خود بخوانید، زیرا این سوره حضرت حسین بن علی علیهما السّلام است. به آن راغب باشید، خدا شما را رحمت کند! ابو اسامه که حضور داشت به امام صادق گفت: چگونه این سوره مخصوص امام حسین علیه السّلام است؟

ص: 218


1- 2. تفسیر عیاشی، سوره نساء شماره 197 و 198 ، و ما بعد آن ذیل رقم 199 است.
2- 3. تفسیر عیاشی 2: 290 شماره 64 از تفسیر سوره اسراء / 33
3- 4. اسراء / 33
4- 5. تفسیر عیاشی 2: 290
5- . تفسیر عیاشی 2: 290

عَلَی نَفْسِکَ لِأَنَّکَ قَدْ رَکِبْتَ جَهْلَکَ وَ تَحَرَّصْتَ عَلَی نَقْضِ عَهْدِکَ وَ لَعَمْرِی مَا وَفَیْتَ بِشَرْطٍ وَ لَقَدْ نَقَضْتَ عَهْدَکَ بِقَتْلِکَ هَؤُلَاءِ النَّفَرِ الَّذِینَ قَتَلْتَهُمْ بَعْدَ الصُّلْحِ وَ الْأَیْمَانِ وَ الْعُهُودِ وَ الْمَوَاثِیقِ فَقَتَلْتَهُمْ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونُوا قَاتَلُوا وَ قَتَلُوا وَ لَمْ تَفْعَلْ ذَلِکَ بِهِمْ إِلَّا لِذِکْرِهِمْ فَضْلَنَا وَ تَعْظِیمِهِمْ حَقَّنَا فَقَتَلْتَهُمْ مَخَافَةَ أَمْرٍ لَعَلَّکَ لَوْ لَمْ تَقْتُلْهُمْ مِتَّ قَبْلَ أَنْ یَفْعَلُوا أَوْ مَاتُوا قَبْلَ أَنْ یُدْرَکُوا فَأَبْشِرْ یَا مُعَاوِیَةُ بِالْقِصَاصِ وَ اسْتَیْقِنْ بِالْحِسَابِ وَ اعْلَمْ أَنَّ لِلَّهِ تَعَالَی کِتَاباً- لا یُغادِرُ صَغِیرَةً وَ لا کَبِیرَةً إِلَّا أَحْصاها وَ لَیْسَ اللَّهُ بِنَاسٍ لِأَخْذِکَ بِالظِّنَّةِ وَ قَتْلِکَ أَوْلِیَاءَهُ عَلَی التُّهَمِ وَ نَفْیِکَ أَوْلِیَاءَهُ مِنْ دُورِهِمْ إِلَی دَارِ الْغُرْبَةِ وَ أَخْذِکَ النَّاسَ بِبَیْعَةِ ابْنِکَ غُلَامٍ حَدَثٍ یَشْرَبُ الْخَمْرَ وَ یَلْعَبُ بِالْکِلَابِ لَا أَعْلَمُکَ إِلَّا وَ قَدْ خَسَّرْتَ نَفْسَکَ وَ بَتَرْتَ دِینَکَ وَ غَشَشْتَ رَعِیَّتَکَ وَ أَخْزَیْتَ أَمَانَتَکَ وَ سَمِعْتَ مَقَالَةَ السَّفِیهِ الْجَاهِلِ وَ أَخَفْتَ الْوَرِعَ التَّقِیَّ لِأَجْلِهِمْ وَ السَّلَامُ فَلَمَّا قَرَأَ مُعَاوِیَةُ الْکِتَابَ قَالَ لَقَدْ کَانَ فِی نَفْسِهِ ضَبٌّ مَا أَشْعُرُ بِهِ فَقَالَ یَزِیدُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَجِبْهُ جَوَاباً یُصَغِّرُ إِلَیْهِ نَفْسَهُ وَ تَذْکُرُ فِیهِ أَبَاهُ بِشَرِّ فِعْلِهِ قَالَ وَ دَخَلَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ فَقَالَ لَهُ مُعَاوِیَةُ أَ مَا رَأَیْتَ مَا کَتَبَ بِهِ الْحُسَیْنُ قَالَ وَ مَا هُوَ قَالَ فَأَقْرَأَهُ الْکِتَابَ فَقَالَ وَ مَا یَمْنَعُکَ أَنْ تُجِیبَهُ بِمَا یُصَغِّرُ إِلَیْهِ نَفْسَهُ وَ إِنَّمَا قَالَ ذَلِکَ فِی هَوَی مُعَاوِیَةَ فَقَالَ

یَزِیدُ کَیْفَ رَأَیْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ رَأْیِی فَضَحِکَ مُعَاوِیَةُ فَقَالَ أَمَّا یَزِیدُ فَقَدْ أَشَارَ عَلَیَّ بِمِثْلِ رَأْیِکَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ فَقَدْ أَصَابَ یَزِیدُ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ أَخْطَأْتُمَا أَ رَأَیْتُمَا لَوْ أَنِّی ذَهَبْتُ لِعَیْبِ عَلِیٍ (1) مُحِقّاً مَا عَسَیْتُ أَنْ أَقُولَ فِیهِ وَ مِثْلِی لَا یُحْسِنُ أَنْ یَعِیبَ بِالْبَاطِلِ وَ مَا لَا یَعْرِفُ وَ مَتَی مَا عِبْتُ رَجُلًا بِمَا لَا یَعْرِفُهُ النَّاسُ لَمْ یَحْفِلْ بِصَاحِبِهِ وَ لَا یَرَاهُ النَّاسُ شَیْئاً وَ کَذَّبُوهُ وَ مَا عَسَیْتُ أَنْ أَعِیبَ حُسَیْناً وَ وَ اللَّهِ مَا أَرَی لِلْعَیْبِ فِیهِ مَوْضِعاً وَ قَدْ رَأَیْتُ أَنْ أَکْتُبَ إِلَیْهِ أَتَوَعَّدُهُ وَ أَتَهَدَّدُهُ ثُمَّ رَأَیْتُ أَنْ لَا أَفْعَلَ وَ لَا أُمْحِکَهُ.

ص: 214


1- 1. فی الاحتجاج ص 153 أردت أن أعیب علیا.

فرمود: آیا نشنیده ای که در این سوره می فرماید: «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ» الی آخره. منظور از نفس مطمئنه که راضی و مرضی است امام حسین علیه السّلام می باشد. اصحاب امام حسین که از آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله بودند، فردای قیامت از خدا راضی و خدا هم از آنان راضی خواهد بود.

این سوره مبارکه خصوصا در شأن حضرت حسین و شیعیان آن بزرگوار و شیعه آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله نازل شده است. کسی که در تلاوت سوره مبارکه و الفجر مداومت نماید، درجه او در بهشت نظیر درجه امام حسین خواهد بود، خدا با عزت و حکم فرما خواهد بود.

روایت9.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام جعفر صادق علیه السّلام در ذیل آیه 40 سوره حج می فرماید: «الَّذِینَ أُخرِجُوا مِن دِیارِهِمْ بغَیر حقّ إلا أن یَقولوا ربُّنا الله»(1)،«همان

کسانی که به ناحق از خانه هایشان بیرون رانده شدند. [آن ها گناهی نداشتند] جز این که می گفتند: پروردگار ما خداست.» فرمود: این آیه در شأن حضرت علی علیه السلام و جعفر و حمزه نازل شد و درباره امام حسین شهید جریان پیدا کرد(2).

روایت10.

کافی: روایت می کند که شخصی از امام جعفر صادق علیه السّلام راجع به تفسیر این آیه جویا شد که می فرماید «و من قُتل مَظلُوماً فقد جعلنا لولیّه سلطاناً فلا یُسرف فی القتل إنّه کان منصورا]». امام صادق علیه السلام فرمود: در باره امام حسین نازل شده که اگر عموم اهل عالم به جرم شهید کردن آن بزرگوار کشته شوند اسراف نخواهد بود(3).

توضیح

در آن اشاره ای است به این که در قرائت امامان علیهم السلام «فلا یسرف با ضمه است و احتمال دارد که معنای آن این باشد که اسراف از جهت زیاده روی نیست، زیرا اگر تمام اهل زمین در ریختن خون امام حسین شرکت داشته یا به آن راضی باشند، کشتن آن ها اسراف نیست، اسراف آن است که شخصی که گناهی در این امر ندارد کشته شود که از این کار نهی می کند.

روایت11.

تفسیر علی بن ابراهیم: حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: منظور از این آیه که در سوره و الفجر می فرماید «یا أَیَّتها النَّفس المُطمئنّةُ إرجعی إلی ربّک راضیةً مرضیةً فادخلی فی عبادی و ادخلی جنّتی»(4)،

«ای نفس مطمئنّه، خشنود و خداپسند به سوی پروردگارت بازگرد، و در میان بندگان من درآی، و در بهشت من داخل شو.» امام حسین علیه السّلام است.

ص: 219


1- 2.حج / 40
2- 1. تفسیر فرات ابن ابراهیم کوفی: 99 ، مانند این حدیث را کلینی در روضة الکافی: 337 با اسناد به سلام بن مستنیر از قول ابی جعفر علیه السلام روایت کرده است.
3- 2. روضة الکافی: 255
4- 3. فجر/ 27 - 30
«10»

ج، [الإحتجاج]: أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِی کِتَابُکَ أَنَّهُ قَدْ بَلَغَکَ عَنِّی أُمُورٌ أَنَّ بِی عَنْهَا غِنًی وَ زَعَمْتَ أَنِّی رَاغِبٌ فِیهَا وَ أَنَا بِغَیْرِهَا عَنْکَ جَدِیرٌ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ نَحْواً مِمَّا مَرَّ إِلَی قَوْلِهِ وَ مَا أَرَی فِیهِ لِلْعَیْبِ مَوْضِعاً إِلَّا أَنِّی قَدْ أَرَدْتُ أَنْ أَکْتُبَ إِلَیْهِ وَ أَتَوَعَّدَهُ وَ أَتَهَدَّدَهُ وَ أُسَفِّهَهُ وَ أُجَهِّلَهُ ثُمَّ رَأَیْتُ أَنْ لَا أَفْعَلَ قَالَ فَمَا کَتَبَ إِلَیْهِ بِشَیْ ءٍ یَسُوؤُهُ وَ لَا قَطَعَ عَنْهُ شَیْئاً کَانَ یَصِلُهُ بِهِ کَانَ یَبْعَثُ إِلَیْهِ فِی کُلِّ سَنَةٍ أَلْفَ أَلْفِ دِرْهَمٍ سِوَی عُرُوضٍ وَ هَدَایَا مِنْ کُلِّ ضَرْبٍ.

بیان

قوله فقد أظنک ترکتها أی الظن بک أن تترکها رغبة فی ثواب الله أو فی بقاء المودة أو أظنک ترکتها لرغبتی عن فعلک ذلک و عدم رضائی بذلک شفقة علیک و یمکن أن یکون ترکبها بالباء الموحدة أی أظنک رکبت هذه الأمور للرغبة فی الدنیا و ملکها و رئاستها و یؤید الأخیر ما فی نسخة الإحتجاج فی جواب ذلک و یؤید الوسط ما فی روایة الکشی أنت لی عنها راغب.

و شقّ العصا کنایة عن تفریق الجمع قوله علیه السلام و ما أظن الله راضیا بترک ذلک أی بعد حصول شرائطه و الإحنة بالکسر الحقد و العداوة.

قوله علیه السلام الرحلتین أی رحلة الشتاء و الصیف و فی الإحتجاج و لو لا ذلک لکان أفضل شرفک و شرف أبیک تجشم الرحلتین اللتین بنا من الله علیکم فوضعهما عنکم و فیه بعد قوله و إن أکدک تکدنی و هل رأیک إلا کید الصالحین منذ خلقت فکدنی ما بدا لک إن شئت فإنی أرجو أن لا یضرنی کیدک و أن لا یکون علی أحد أضر منه علی نفسک علی أنک تکید فتوقظ عدوک و توبق نفسک کفعلک بهؤلاء الذین قتلتهم و مثلت بهم بعد الصلح و العهد و المیثاق و فیه غلام من الغلمان یشرب الشراب و یلعب بالکعاب.

قوله لعنه الله لقد کان فی نفسه ضب فی أکثر النسخ بالصاد المهملة و لعله بالضم قال الجزری (1)

و فیه لتعودن فیها أساود صبا الأساود الحیات

ص: 215


1- 1. فی جمیع النسخ حتّی نسخة الأصل للمصنف بخط یده الشریفة: قال الفیروزآبادی و هو من طغیان القلم، و الصحیح ما فی الصلب راجع النهایة مادة ص ب ب.

روایت12.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام در ذیل این آیه از سوره الصافات که می فرماید: «فنظر نظرةً فی النُّجُوم فقال إنّی سقیم»(1)، «پس نظری به ستارگان افکند و گفت: من کسالت دارم.» فرمود: حضرت ابراهیم محاسبه کرد و مصائب امام حسین را دریافت و به قوم خود فرمود: من به خاطر آنچه بر سر امام حسین می رود، مریض هستم(2).

روایت13.

کامل الزیارات: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: آیه «و إذَا المَوؤدةُ سُئلَت، بأَیِّ ذَنبٍ قُتلَت»(3) درباره امام حسین علیه السّلام نازل شده است.

روایت14.

کتاب نوادر: علی بن اسباط از حسن بن زیاد نقل می کند که گفت: به امام جعفر صادق علیه السّلام گفتم: منظور از آیه ای که می فرماید: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ»(4)،

چیست؟ فرمود: این آیه در شأن امام حسن مجتبی علیه السّلام نازل شده، زیرا خدا به او دستور داد که از جنگ با معاویه خودداری نماید. گفتم: منظور از این قسمت که می فرماید: «فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ» چیست؟ فرمود: در شأن امام حسین علیه السّلام نازل شده، زیرا خدا بر آن حضرت و بر جمیع اهل زمین واجب کرده که در رکاب آن بزرگوار بجنگند.

مؤلف: اخبار مرتبط با این بخش در بخش علت تأخیر در عذاب قاتلان امام حسین علیه السلام خواهد آمد .

ص: 220


1- 4. صافات / 88 و 89
2- 1. کافی 1: 465
3- . تکویر / 8 و 9
4- 3. نساء / 77 ، مانند این حدیث ذیل شماره 6 از تفسیر عیاشی نقل شد.

و الصب جمع صبوب علی أن أصله صبب کرسول و رسل ثم خفف کرسل فأدغم و هو غریب من حیث الإدغام قال النضر إن الأسود إذا أراد أن ینهش ارتفع ثم انصب علی الملدوغ انتهی.

أقول: الأظهر أنه بالضاد المعجمة قال الجوهری الضب الحقد تقول أضب فلان علی غل فی قلبه أی أضمره انتهی و یقال لم یحفل بکذا أی لم یبال به و فی الإحتجاج لم یحفل به صاحبه و لعله أظهر قوله و لا أمحکه من المحک اللجاج و المماحکة الملاجة و فی بعض النسخ باللام و لعله من المحل بمعنی الکید و الأول أظهر.

ص: 216

باب بیست و نهم : چیزهایی که خدا در عوض شهادت امام حسین عطا کرده است

روایات

روایت1.

امالی: شیخ از محمّد بن مسلم روایت می کند که گفت: از امام محمّد باقر و امام صادق علیهما السّلام شنیدم می فرمودند: خدای سبحان در عوض شهادت امام حسین علیه السّلام مقام امامت را نصیب ذریه آن بزرگوار نمود، شفای بیماری ها را در تربت مقدس آن حضرت و مستجاب شدن دعا را نزد قبر مبارک آن بزرگوار قرار داد. ایامی را که زوار آن بزرگوار به زیارتش می روند و بر می گردند جزو عمر آنان قرار نمی دهد.

محمّد بن مسلم می گوید: به حضرت صادق علیه السلام گفتم: این خصلت ها که برای زوار حسین علیه السّلام باشد، پس خود آن بزرگوار چه مقامی خواهد داشت؟ فرمود: خدای مهربان امام حسین را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ملحق نموده و امام حسین هم دارای درجه و منزلت پیامبر خدا می باشد.

سپس امام صادق علیه السّلام این آیه را تلاوت کرد که می فرماید: «و الّذین آمنوا واتّبعتهم ذرّیّتهم بایمان ألحقنا بهم ذرّیّتهم»(1)، «و کسانی که گرویده و فرزندانشان آنها را در ایمان پیروی کرده اند، فرزندانشان را به آنان ملحق خواهیم کرد.»

روایت2.

اکمال الدین: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که حضرت زهرا علیها السّلام امام حسین را به دنیا آورد، رسول خدا به حضرت زهرا فرمود: امتم بعد از من حسینم را خواهند کشت. فاطمه اطهر فرمود: من به چنین فرزندی احتیاج ندارم. رسول خدا در جوابش فرمود: خدا می فرماید: من مقام امامت را در عوض این شهادت به فرزندان امام حسین عطا خواهم کرد. حضرت زهرا فرمود: راضی شدم(2).

روایت3.

اکمال الدین: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که فاطمه علیها السلام به حضرت امام حسین حامله شد،

ص: 221


1- 1. طور / 21 ، و این حدیث در امالی است: 201
2- 1. اکمال الدین 2: 87

باب 28 الآیات المؤولة لشهادته صلوات الله علیه و أنه یطلب الله بثأره

الأخبار

«1»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِدْرِیسَ مَوْلًی لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ- أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ مَعَ الْحَسَنِ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ ... فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ مَعَ الْحُسَیْنِ- قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ إِلَی خُرُوجِ الْقَائِمِ علیه السلام فَإِنَّ مَعَهُ النَّصْرَ وَ الظَّفَرَ قَالَ اللَّهُ قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ لِمَنِ اتَّقی الْآیَةَ(1).

«2»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: وَ اللَّهِ الَّذِی صَنَعَهُ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام کَانَ خَیْراً لِهَذِهِ الْأُمَّةِ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ وَ اللَّهِ لَفِیهِ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ- أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ إِنَّمَا هِیَ طَاعَةُ الْإِمَامِ فَطَلَبُوا الْقِتَالَ- فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ مَعَ الْحُسَیْنِ- قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ وَ قَوْلُهُ- رَبَّنا أَخِّرْنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ نُجِبْ دَعْوَتَکَ وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ أَرَادُوا تَأْخِیرَ ذَلِکَ إِلَی الْقَائِمِ علیه السلام (2).

«3»

شی، [تفسیر العیاشی] الْحَلَبِیُّ عَنْهُ علیه السلام: کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ قَالَ یَعْنِی أَلْسِنَتَکُمْ. وَ فِی رِوَایَةِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ الْعَطَّارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ قَالَ نَزَلَتْ فِی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام أَمَرَهُ اللَّهُ بِالْکَفِّ قَالَ قُلْتُ (3) فَلَمَّا

ص: 217


1- 1. النساء: 77، و الحدیث فی المصدر ج 1 ص 257.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 258، و قد مر الحدیث عن الکافی ص 25 من هذا المجلد الذی بین یدیک باب 18 تحت الرقم 9 فراجع.
3- 3. هذا هو الظاهر کما سیجی ء من کتاب النوادر تحت الرقم 14، فراجع.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به فاطمه فرمود: خدای عزّ و جل پسری به تو عطا می کند که نامش حسین است و امت من او را خواهند کشت. حضرت زهرا فرمود: من به یک چنین فرزندی احتیاج ندارم. رسول خدا فرمود: خدا در این باره وعده ای به من داده است. فرمود: چه وعده ای؟ فرمود: به من وعده داده که مقام امامت را بعد از امام حسین به فرزندان آن حضرت عطا کند. فاطمه علیها السلام فرمود: راضی شدم(1).

مؤلف: اخبار مرتبط با این موضوع در بخش هایی غیر از این بخش وارد شده، خصوصا بخش ولادت امام حسین علیه السلام(2) .

ص: 222


1- 2. همان 2: 88
2- 3. مراجعه کنید به بحار الانوار 43: 237 - 260

کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ قَالَ نَزَلَتْ فِی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ کَتَبَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ أَنْ یُقَاتِلُوا مَعَهُ (1).

«4»

شی، [تفسیر العیاشی] عَلِیُّ بْنُ أَسْبَاطٍ یَرْفَعُهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَوْ قَاتَلَ مَعَهُ أَهْلُ الْأَرْضِ لَقُتِلُوا کُلُّهُمْ.

«5»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: قَتْلُ النَّفْسِ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ فَقَدْ قَتَلُوا الْحُسَیْنَ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ (2).

«6»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی الْحُسَیْنِ- وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ قَاتِلِ الْحُسَیْنِ إِنَّهُ کانَ مَنْصُوراً قَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام (3).

«7»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کانَ مَنْصُوراً قَالَ هُوَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام قُتِلَ مَظْلُوماً وَ نَحْنُ أَوْلِیَاؤُهُ وَ الْقَائِمُ مِنَّا إِذَا قَامَ طَلَبَ بِثَأْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَیَقْتُلُ حَتَّی یُقَالَ قَدْ أَسْرَفَ فِی الْقَتْلِ وَ قَالَ الْمَقْتُولُ الْحُسَیْنُ وَ وَلِیُّهُ الْقَائِمُ وَ الْإِسْرَافُ فِی الْقَتْلِ أَنْ یَقْتُلَ غَیْرَ قَاتِلِهِ- إِنَّهُ کانَ مَنْصُوراً فَإِنَّهُ لَا یَذْهَبُ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی یُنْتَصَرَ بِرَجُلٍ مِنْ آلِ رَسُولِ اللَّهِ عَلَیْهِمُ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً.

«8»

کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ صَنْدَلٍ عَنْ دَارِمِ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام اقْرَؤُا سُورَةَ الْفَجْرِ فِی فَرَائِضِکُمْ وَ نَوَافِلِکُمْ فَإِنَّهَا سُورَةُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ ارْغَبُوا فِیهَا رَحِمَکُمُ اللَّهُ تَعَالَی فَقَالَ لَهُ أَبُو أُسَامَةَ وَ کَانَ حَاضِرَ الْمَجْلِسِ وَ کَیْفَ صَارَتْ هَذِهِ السُّورَةُ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام خَاصَّةً

ص: 218


1- 1. تفسیر العیّاشیّ سورة النساء الرقم 197 و 198، و ما بعده تحت الرقم 199.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 290 الرقم 64 من تفسیر سورة الإسراء الآیة 33: « وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ» 1- 7 17: 33.
3- 3. المصدر ج 2 ص 290، و هکذا ما یلیه.

بخش سی ام اخباری که خدا در باره شهادت امام حسین علیه السّلام به انبیا داده است

روایات

روایت1.

احتجاج: از سعد بن عبد اللّه روایت می کند که گفت: به حضرت قائم آل محمّد صلّی اللّه علیهم اجمعین گفتم: تأویل کهیعص چیست؟ فرمود: این حروف از اخبار غیبی است که خداوند بنده خود حضرت زکریا را از آن ها آگاه نمود و سپس داستان آن را برای حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله شرح داد. جریان این قضیه بدین شرح است که حضرت زکریا علیه السّلام از خدا خواست که نام های مبارک پنج تن آل عبا را به او یاد دهد. جبرئیل به زمین هبوط کرد و آن ها را به حضرت زکریا علیه السّلام تعلیم داد. هر وقت حضرت زکریا نام های مبارک: محمّد، علی، زهرا، و حسن علیهم السّلام را می برد غم و اندوه وی برطرف می شد، ولی هر گاه نام مبارک حسین را می برد گریه راه گلوی او را می گرفت و نفس وی به شماره می افتاد. تا اینکه یک روز حضرت زکریا گفت: بار خدایا! برای چیست که هر وقت من نام آن چهار نفر را می برم غم و اندوه من برطرف می شود، ولی هنگامی که نام حسین را می برم چشمانم اشکبار شده و نفسم به شماره می افتد!؟ خداوند متعال داستان شهادت امام حسین را برای زکریا شرح داد و فرمود: کهیعص. کاف اشاره به کربلای امام حسین علیه السّلام است. هاء اشاره به هلاکت عترت پاک دارد. یاء اشاره به نام یزید است که در حق حسین علیه السّلام ظلم کرد، عین اشاره به عطش حسین و صاد اشاره به صبر آن بزرگوار است.

هنگامی که حضرت زکریا این جریان را شنید مدت سه روز از سجده گاه خویش خارج نشد و در آن مدت به احدی اجازه ورود نداد. آنگاه مشغول گریه و زاری شد، وی برای امام حسین علیه السّلام مرثیه می خواند و می گفت: پروردگارا! آیا بهترین خلق خود (یعنی حضرت محمّد) را دچار مصیبت فرزندش می کنی؟ بار خدایا! آیا یک چنین بلایی را بر در خانه آن حضرت پیاده خواهی کرد؟ پروردگارا! آیا لباس یک چنین مصیبتی را به علی و زهرا می پوشانی؟ بار خدایا! آیا چنین مصیبتی را نصیب آنان خواهی کرد؟

سپس حضرت زکریا دعا کرد و گفت: پروردگارا! پسری به من عطا کن که در این زمان پیری چشم من به وی روشن شود، وقتی که این پسر را به من عطا کردی مرا شیفته محبت وی بگردان، سپس مرا دچار مصیبت او بکن همچنان که حضرت محمّد حبیب خود را دچار مصیبت فرزند خواهی کرد! آنگاه خدا حضرت یحیی علیه السّلام را به زکریا عطا کرد و او را دچار مصیبت وی نمود. مدت حمل حضرت یحیی علیه السّلام شش ماه بود و مدت حمل امام حسین علیه السّلام نیز شش ماه بود(1).

توضیح

«سرّی عنه همّه» با ضمه سین و کسره راء مشدد: یعنی غم او را برطرف نمود. «البهرة» با ضمه، نفس نفس زدن، «زفر»: نفسش را پس آن که آن را کشیده بود خارج کرد.

ص: 223


1- 1. احتجاج: 239

فَقَالَ أَ لَا تَسْمَعُ إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ الْآیَةَ إِنَّمَا یَعْنِی الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام فَهُوَ ذُو النَّفْسِ الْمُطْمَئِنَّةِ الرَّاضِیَةِ الْمَرْضِیَّةِ وَ أَصْحَابُهُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله هُمُ الرَّاضُونَ عَنِ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ هُوَ رَاضٍ عَنْهُمْ وَ هَذِهِ السُّورَةُ فِی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ شِیعَتِهِ وَ شِیعَةِ آلِ مُحَمَّدٍ خَاصَّةً مَنْ أَدْمَنَ قِرَاءَةَ وَ الْفَجْرِ کَانَ مَعَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فِی دَرَجَتِهِ فِی الْجَنَّةِ- إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ.

«9»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ بْنِ عُبَیْدٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ- الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ قَالَ نَزَلَ فِی عَلِیٍّ وَ جَعْفَرٍ وَ حَمْزَةَ وَ جَرَتْ فِی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ التَّحِیَّةُ وَ الْإِکْرَامُ (1).

«10»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ قَالَ نَزَلَتْ فِی الْحُسَیْنِ علیه السلام لَوْ قُتِلَ أَهْلُ الْأَرْضِ بِهِ مَا کَانَ سَرَفاً(2).

بیان

فیه إیماء إلی أنه کان فی قراءتهم علیهم السلام فَلا یُسْرِفْ بالضم و یحتمل أن یکون المعنی أن السرف لیس من جهة الکثرة فلو شرک جمیع أهل الأرض فی دمه أو رضوا به لم یکن قتلهم سرفا و إنما السرف أن یقتل من لم یکن کذلک و إنما نهی عن ذلک.

«11»

فس، [تفسیر القمی] جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ- یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً- فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی (3) یَعْنِی الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام.

ص: 219


1- 1. تفسیر فرات ابن إبراهیم الکوفیّ ص 99، و الآیة فی سورة الحجّ 40، و روی مثله الکلینی فی روضة الکافی ص 337 بإسناده الی سلام بن المستنیر عن أبی جعفر علیه السلام.
2- 2. روضة الکافی ص 255. و الآیة فی سورة الإسراء: 33.
3- 3. الفجر: 27- 30.

زفرة و یضمّ التنفس هم همین معنا را می دهند.

روایت2.

امالی صدوق: از کعب الاحبار نقل می کند که گفت: در کتاب ما این طور نوشته شده: مردی از فرزندان حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شهید می شود، هنوز عرق اسب های یارانش خشک نشده که داخل بهشت خواهند شد و با حور العین معانقه خواهند کرد. در همین موقع بود که امام حسن علیه السّلام از آنجا عبور کرد، به کعب الاحبار گفتند: آن مرد این است؟ گفت: نه. وقتی امام حسین از آنجا عبور کرد به وی گفتند: آن مرد این است؟ گفت: آری(1).

روایت3.

امالی صدوق: از گروهی روایت می کند که گفتند: ما با شهرهای روم جنگیدیم، وقتی داخل یکی از کلیساهای آنان شدیم دیدیم این شعر در آن نوشته شده: گروهی که امام حسین را کشتند، آیا جا دارد روز قیامت به شفاعت جد حسین امیدوار باشند؟

ما از آن افراد پرسیدیم: این شعر از چه موقعی در کلیسای شما نوشته شده؟ گفتند: سیصد سال قبل از اینکه پیامبر شما مبعوث شود(2).

روایت4.

مؤلف: جعفر بن نما در کتاب مثیر الاحزان از سلیمان اعمش روایت می کند که گفت: ما مشغول طواف بودیم، ناگاه شنیدیم مردی می گوید: خدایا مرا بیامرز گر چه می دانم نخواهی آمرزید. وقتی من از او راجع به این مأیوس بودنش جویا شدم گفت: من یکی از آن چهل نفری بودم که سر امام حسین را از راه شام برای یزید بردیم. وقتی از کربلا حرکت کردیم و در اولین دیر نصارا پیاده شدیم، سر امام حسین بر فراز نیزه قرار داشت. در آن حین که مشغول غذا خوردن شدیم، ناگاه دیدیم، دستی با قلم آهنی با خون این سطر را بر دیوار نوشت:

آیا امتی که امام حسین را شهید نمودند، جا دارد که روز قیامت به شفاعت جد حسین چشم داشته باشند؟

ما شدیداً دچار جزع و فزع شدیم؛ یکی از ما تصمیم گرفت آن دست را بگیرد ولی غایب شد و آن شخص بازگشت.

- پدر عبد الرحمن بن مسلم می گوید: وقتی ما با اهل روم کارزار کردیم و داخل یکی از کلیسای آنان شدیم که نزدیک قسطنطنیه بود، خطی به زبان رومی بر آنجا نوشته شده بود. وقتی از گروهی جویا شدیم معنی این خط چیست و آنان شرح دادند، دیدیم همین شعر (سابق الذکر) را نوشته است.

ص: 224


1- 2. امالی صدوق، مجلس 29 ، شماره 4
2- 1. همان، مجلس 27 ، شماره 6
«12»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- فَنَظَرَ نَظْرَةً فِی النُّجُومِ فَقالَ إِنِّی سَقِیمٌ قَالَ حَسَبَ فَرَأَی مَا یَحُلُّ بِالْحُسَیْنِ علیه السلام فَقَالَ إِنِّی سَقِیمٌ لِمَا یَحُلُّ بِالْحُسَیْنِ علیه السلام (1).

«13»

مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ وَ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ قَالَ نَزَلَتْ فِی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام.

«14»

کِتَابُ النَّوَادِرِ، لِعَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ الْعَطَّارِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ(2) قَالَ نَزَلَتْ فِی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام أَمَرَهُ اللَّهُ بِالْکَفِّ قَالَ قُلْتُ فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ قَالَ نَزَلَتْ فِی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام کَتَبَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ أَنْ یُقَاتِلُوا مَعَهُ.

قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَسْبَاطٍ وَ رَوَاهُ بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ قَالَ: لَوْ قَاتَلَ مَعَهُ أَهْلُ الْأَرْضِ کُلُّهُمْ لَقُتِلُوا کُلُّهُمْ.

أقول: سیأتی الأخبار المناسبة للباب فی باب علة تأخیر العذاب عن قتلته علیه السلام.

ص: 220


1- 1. الکافی ج 1 ص 465، باب مولده علیه السلام الرقم 5، و الآیة فی الصافّات:88 و 89.
2- 2. النساء: 77، و قد مر مثله عن العیّاشیّ الرقم 6.

- ابو عمرو زاهد در کتاب یاقوت از گروهی نقل می کند که گفتند: ما با نصارا جنگیدیم و گروهی از آنان را اسیر کردیم که شخص دانشمندی در میان ایشان بود. ما نسبت به او احترام و احسان نمودیم. وی گفت: پدرم از آبا و اجداد خود برایم نقل کرد: سیصد سال قبل از اینکه محمّد عربی صلّی اللّه علیه و آله مبعوث شود، در بلاد روم حفاری کردند و با سنگی مواجه شدند که این بیت به زبان فرزندان شیث بر آن نوشته شده بود.

روایت5.

امالی صدوق: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله در خانه ام سلمه بود، به وی فرمود: مبادا بگذاری کسی نزد من بیاید. ناگاه امام حسین علیه السّلام که کودکی بود آمد و ام سلمه نتوانست از او جلوگیری نماید، آن حضرت همچنان آمد تا به حضور پیامبر خدا مشرف شد. وقتی ام سلمه نیز به دنبال امام حسین آمد، دید آن بزرگوار روی سینه رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله قرار گرفته و پیامبر در حالی که گریان است چیزی را در دستش زیر و رو می کند.

پیامبر خدا به ام سلمه فرمود: این جبرئیل است که به من خبر می دهد، این حسینم شهید خواهد شد و این همان تربتی است که حسین روی آن شهید می شود، ای ام سلمه، این تربت را نزد خود نگاه دار. هر وقت دیدی این تربت به خون مبدل شد بدان که این حبیب من شهید شده است. ام سلمه گفت: یا رسول اللّه! از خدا بخواه که این بلا را از حسین تو دور نماید؟ فرمود: من از خدا تقاضا کردم، ولی خدا فرمود: در عوض این شهادت درجه ای به حسین داده می شود که به احدی از مخلوقین داده نخواهد شد. حسین شیعیانی دارد که هر گاه شفاعت کنند شفاعت آنان قبول خواهد شد. حضرت مهدی موعود از فرزندان حسین خواهد بود. به خدا قسم شیعیان حسین هستند که فردای قیامت رستگار خواهند بود(1).

روایت6.

عیون اخبار الرضا، امالی صدوق: از فضل روایت می کند که گفت: از حضرت رضا شنیدم که می فرمود: هنگامی که خدای مهربان به حضرت ابراهیم دستور داد، آن قوچی را که برای آن حضرت نازل شده بود در عوض فرزندش اسماعیل ذبح نماید. حضرت ابراهیم آرزو داشت، کاش پسرم اسماعیل را قربانی می کردم و مأمور نمی شدم که این قوچ را به جای وی قربانی کنم. ابراهیم علیه السّلام بدین جهت این آرزو را کرد که مصیبت آن پدری در قلبش جای گزین شود که عزیزترین فرزند خود را به دست خویش در راه خدا قربانی کرده باشد. و به خاطر یک چنین مصیبتی مستوجب رفیع ترین درجات اهل ثواب شده باشد.

ص: 225


1- 1. امالی صدوق، مجلس 29 ، شماره 3

باب 29 ما عوضه الله صلوات الله علیه بشهادته

الأخبار

«1»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی ابْنُ حَشِیشٍ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَعْقِلٍ الْقِرْمِیسِینِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الصُّهْبَانِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ کَرَّامِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ وَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍعلیهما السلام یَقُولَانِ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی عَوَّضَ الْحُسَیْنَ علیه السلام مِنْ قَتْلِهِ أَنْ جَعَلَ الْإِمَامَةَ فِی ذُرِّیَّتِهِ وَ الشِّفَاءَ فِی تُرْبَتِهِ وَ إِجَابَةَ الدُّعَاءِ عِنْدَ قَبْرِهِ وَ لَا تُعَدَّ أَیَّامُ زَائِرِیهِ جَائِیاً وَ رَاجِعاً مِنْ عُمُرِهِ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ فَقُلْتُ لِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَذِهِ الْخِلَالُ تُنَالُ بِالْحُسَیْنِ علیه السلام فَمَا لَهُ فِی نَفْسِهِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَلْحَقَهُ بِالنَّبِیِّ فَکَانَ مَعَهُ فِی دَرَجَتِهِ وَ مَنْزِلَتِهِ ثُمَّ تَلَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ الْآیَةَ(1).

«2»

ک، [إکمال الدین] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِی نُصَیْرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا وَلَدَتْ فَاطِمَةُ الْحُسَیْنَ علیه السلام أَخْبَرَهَا أَبُوهَا ص أَنَّ أُمَّتَهُ سَتَقْتُلُهُ مِنْ بَعْدِهِ قَالَتْ فَلَا حَاجَةَ لِی فِیهِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَخْبَرَنِی أَنَّهُ یَجْعَلُ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِهِ قَالَتْ قَدْ رَضِیتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (2).

«3»

ک، [إکمال الدین] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَمَّا أَنْ عَلِقَتْ فَاطِمَةُ بِالْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ

ص: 221


1- 1. الطور: 21، و الحدیث فی الأمالی ص 201.
2- 2. کمال الدین: ج 2 ص 87.

خداوند عز و جل به حضرت ابراهیم وحی کرد: یا ابراهیم! محبوب ترین خلق من نزد تو کیست؟ گفت: پروردگارا! خلقی را نیافریدی که از حبیب تو حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نزد من عزیزتر باشد. خطاب شد: آیا محمّد نزد تو محبوب تر است یا خودت؟ گفت: بلکه حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و خاندان او نزد من از خودم محبوب تر هستند. خطاب رسید: فرزند حضرت محمّد نزد تو محبوب تر است یا فرزند خودت؟ گفت: بلکه فرزند آن حضرت نزد من محبوب تر است. خطاب آمد: ذبح ظالمانه فرزند او برای قلب تو دردناک تر است یا ذبح فرزند خودت که وی را به دست خود در طاعت من قربانی کنی؟ گفت: پروردگارا، ذبح فرزند آن حضرت که به دست دشمنانش انجام گیرد برای قلب من دردناک تر است.

خطاب شد: ای ابراهیم! گروهی که گمان می کنند از امت حضرت محمّد می باشند، پسرش حسین را بعد از آن حضرت با ظلم و دشمنی همان گونه که گوسفندان را سر می برند خواهند کشت. آنان برای این جنایت مستوجب خشم من خواهند شد. حضرت ابراهیم علیه السّلام برای این مصیبت جزع و فزع کرد و قلبش سوخت و شروع به گریه کرد.

پس از این جریان بود که خطاب آمد: ای ابراهیم! ما این جزع و فزع تو را برای امام حسین علیه السّلام در عوض اینکه پسرت اسماعیل را در راه ما قربانی کرده باشی قبول کردیم و بدین وسیله رفیع ترین درجات افراد مصیبت زده را به تو عطا نمودیم. معنای قول خدای سبحان در این آیه که می فرماید: «و فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ»(1)،

«و او را در ازای قربانی بزرگی باز رهانیدیم.» همین است.

توضیح

اشکالاتی بر این خبر وارد شده، از جمله این که اگر مقصود از ذبح عظیم قتل امام حسین علیه السلام باشد، رها شدن از دادن قربانی نباید از فدا کردن قربانی، مقام والاتری داشته باشد، زیرا ائمه صلوات الله علیهم شریف تر از پیامبران اولی العزم علیهم السلام بودند، پس چطور ممکن است مقام پایین تری نسبت به کسانی غیر از انبیا داشته باشند؟ با این که ظاهر استفاده از کلمه فداء، عوض کردن چیزی است با چیز دیگری که اهمیت و ارزش پایین تری از آن دارد.

جواب می دهم که چون حسین علیه السلام از فرزندان اسماعیل بوده، بنابراین اگر اسماعیل ذبح می شد، پیامبر به وجود نمی آمد و همین طور سایر ائمه و پیامبران علیهم السلام که از نسل اسماعیل بودند. به همین سبب در عوض ذبح اسماعیل، ذبح یکی از فرزندان او که حسین باشد قرار داده شد، گویا که حسین علیه السلام در عوض ذبح همه آن ها کشته شد و یک جزء به جای کل ذبح شد و شکی نیست که مقام و مرتبه کل سلسله از یک جزء کوچک والاتر است.

مؤلف: این که حسین فدای اسماعیل شده باشد در خبر نیامده است، بلکه آمده است که جزع و گریه ابراهیم بر اسماعیل، با جزع و گریه بر حسین علیه السلام تعویض شد. ظاهرا بر این اساس،

ص: 226


1- 1. صافات / 107 و حدیث در عیون اخبار الرضا علیه السلام، باب 17، ج1: 209

لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَهَبَ لَکِ غُلَاماً اسْمُهُ الْحُسَیْنُ یَقْتُلُهُ أُمَّتِی قَالَتْ لَا حَاجَةَ لِی فِیهِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ وَعَدَنِی فِیهِ عِدَةً قَالَتْ وَ مَا وَعَدَکَ قَالَ وَعَدَنِی أَنْ یَجْعَلَ الْإِمَامَةَ مِنْ بَعْدِهِ فِی وُلْدِهِ فَقَالَتْ رَضِیتُ (1).

أقول: الأخبار فی ذلک موردة فی غیر هذا الباب لا سیما باب ولادته علیه الصلاة و السلام (2).

ص: 222


1- 1. المصدر: ج 2 ص 88.
2- 2. راجع ج 43 ص 237- 260.

فداء معنای اصلی خود را ندارد بلکه معنای آن تعویض است. وقتی که حضرت ابراهیم بر از دست دادن ثواب گریه بر مصیبت فرزند افسوس خورد، خداوند این ثواب را با امری که ثواب و ارزش بیشتری داشت عوض نمود، که همان گریه بر مصیبت حسین علیه السلام بود.

نتیجه این که شهادت حسین علیه السلام امری قطعی و مقرر بوده و برای کشته نشدن اسماعیل نبوده است که آن اشکال وارد باشد. بر اساس آن چه ذکر کردیم، در این آیه دو احتمال وجود دارد: اول این که مضاف را در تقدیر بگیریم و بگوییم «فدیناه بجزع مذبوح عظیم الشأن» و دوم این که باء سببیه باشد یعنی «فدیناه بسبب مذبوح عظیم بأن جزع علیه» و در هر دو تقدیر یا باید مضاف را در تقدیر گرفت و یا باید از باب مجاز در اسناد باشد.

روایت7.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: آن اسماعیلی که خدای سبحان در باره اش فرموده «و اذکُر فی الکتاب إسْماعِیل إنّه کان صادقَ الوعد و کان رسُولا نبیّاً»(1)،

«و در این کتاب از اسماعیل یاد کن، زیرا که او درست وعده و فرستاده ای پیامبر بود.» این اسماعیل بن ابراهیم علیهما السّلام نبود بلکه یکی از پیامبران بود که خدا او را بر قوم خود مبعوث نمود. آن قوم وی را گرفتند و پوست سر و صورت آن حضرت را کندند. آنگاه ملکی نزد آن بزرگوار آمد و گفت: هر دستوری داری به من بده تا از ایشان انتقام بگیریم، فرمود: من هم به مظلومیت امام حسین علیه السّلام اقتدا می کنم(2).

روایت8.

علل الشرایع: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: اسماعیل یکی از پیامبران بود که قومش بر او تسلط یافتند و پوست سر و صورت آن حضرت را کندند، آن گاه فرستاده ای از جانب پروردگار جهانیان نزد او آمد و گفت: پروردگارت به تو سلام می رساند و می فرماید: دیدم که با تو چه کردند، و به من دستور داده که از تو اطاعت کنم، هر دستوری داری به من بده. گفت: به مظلومیت امام حسین علیه السّلام اقتدا می کنم(3).

ص: 227


1- 1. مریم/ 54
2- 1. علل الشرایع1 : 73
3- 2. همان 1: 73 و 74

باب 30 إخبار الله تعالی أنبیاءه و نبینا صلی الله علیه و آله بشهادته

الأخبار

«1»

ج، [الإحتجاج] سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُ الْقَائِمَ علیه السلام عَنْ تَأْوِیلِ کهیعص قَالَ علیه السلام هَذِهِ الْحُرُوفُ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَیْبِ اطَّلَعَ اللَّهُ عَلَیْهَا عَبْدَهُ زَکَرِیَّا ثُمَّ قَصَّهَا عَلَی مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ وَ ذَلِکَ أَنَّ زَکَرِیَّا سَأَلَ اللَّهَ رَبَّهُ أَنْ یُعَلِّمَهُ أَسْمَاءَ الْخَمْسَةِ فَأَهْبَطَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَعَلَّمَهُ إِیَّاهَا فَکَانَ زَکَرِیَّا إِذَا ذَکَرَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ علیه السلام سُرِّیَ عَنْهُ هَمُّهُ وَ انْجَلَی کَرْبُهُ وَ إِذَا ذَکَرَ اسْمَ الْحُسَیْنِ خَنَقَتْهُ الْعَبْرَةُ وَ وَقَعَتْ عَلَیْهِ الْبُهْرَةُ فَقَالَ علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ إِلَهِی مَا بَالِی إِذَا ذَکَرْتُ أَرْبَعَةً مِنْهُمْ تَسَلَّیْتُ بِأَسْمَائِهِمْ مِنْ هُمُومِی وَ إِذَا ذَکَرْتُ الْحُسَیْنَ تَدْمَعُ عَیْنِی وَ تَثُورُ زَفْرَتِی فَأَنْبَأَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَنْ قِصَّتِهِ فَقَالَ کهیعص فَالْکَافُ اسْمُ کَرْبَلَاءَ وَ الْهَاءُ هَلَاکُ الْعِتْرَةِ الطَّاهِرَةِ وَ الْیَاءُ یَزِیدُ وَ هُوَ ظَالِمُ الْحُسَیْنِ وَ الْعَیْنُ عَطَشُهُ وَ الصَّادُ صَبْرُهُ فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ زَکَرِیَّا لَمْ یُفَارِقْ مَسْجِدَهُ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ مَنَعَ فِیهِنَّ النَّاسَ مِنَ الدُّخُولِ عَلَیْهِ وَ أَقْبَلَ عَلَی الْبُکَاءِ وَ النَّحِیبِ وَ کَانَ یُرْثِیهِ إِلَهِی أَ تُفَجِّعُ خَیْرَ جَمِیعِ خَلْقِکَ بِوَلَدِهِ إِلَهِی أَ تُنْزِلُ بَلْوَی هَذِهِ الرَّزِیَّةِ بِفِنَائِهِ إِلَهِی أَ تُلْبِسُ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ ثِیَابَ هَذِهِ الْمُصِیبَةِ إِلَهِی أَ تُحِلُّ کُرْبَةَ هَذِهِ الْمُصِیبَةِ بِسَاحَتِهِمَا ثُمَّ کَانَ یَقُولُ إِلَهِی ارْزُقْنِی وَلَداً تَقَرُّ بِهِ عَیْنِی عَلَی الْکِبَرِ فَإِذَا رَزَقْتَنِیهِ فَافْتِنِّی بِحُبِّهِ ثُمَّ أَفْجِعْنِی بِهِ کَمَا تُفْجِعُ مُحَمَّداً حَبِیبَکَ بِوَلَدِهِ فَرَزَقَهُ اللَّهُ یَحْیَی وَ فَجَّعَهُ بِهِ وَ کَانَ حَمْلُ یَحْیَی سِتَّةَ أَشْهُرٍ وَ حَمْلُ الْحُسَیْنِ علیه السلام کَذَلِکَ الْخَبَرَ(1).

بیان

سری عنه همه بضم السین و کسر الراء المشددة انکشف و البهرة بالضم تتابع النفس و زفر أخرج نفسه بعد مده إیاه و الزفرة و یضم

ص: 223


1- 1. الاحتجاج ص 239.

روایت9.

امالی طوسی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: روزی امام حسین علیه السّلام در حضور رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بود که جبرئیل نازل شد و گفت: ای محمّد! آیا حسین را دوست داری؟ فرمود: آری. جبرئیل گفت: آگاه باش که امت تو او را به زودی خواهند کشت. پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله به شدت محزون و اندوهناک شد. جبرئیل گفت: آیا دوست داری تربتی را که حسین روی آن شهید می شود به تو نشان دهم؟ فرمود: آری. جبرئیل آن قسمت زمینی را که بین کربلا و پیغمبر اکرم بود فرو برد و دو قطعه خاک از کربلا به وسیله بال های خود آورد و به حضرت رسول داد. آن گاه آن قسمت زمین به یک چشم به هم زدن به حال اول خود بازگشت و گسترده شد. پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله به آن خاک فرمود: خوشا به حال تو ای خاک! خوشا به حال کسی که روی تو کشته خواهد شد(1) .

توضیح

می گویم که معنای به هم رسیدن دو قطعه زمین را در بخش احوال بلقیس در کتاب نبوی بیان کردم(2).

روایت10.

امالی طوسی:

ص: 227


1- 3. امالی طوسی: 60
2- 1. در بخش قصه سلیمان با بلقیس ذیل شماره 11، ج 14 ، ص 115 از چاپ جدید گفته است: بیشتر آن اخبار بیان داشتند که زمینی که بین حضرت سلیمان و بین تخت بود فرو رفت و زمینی که تخت روی آن بود حرکت کرد، تا این که آن را نزد حضرت سلیمان حاضر کرد. اگر گفته شود: چگونه ساختمان هایی که روی زمین بود در آن فرو رفته؟ می گوییم: احتمال دارد که آن ساختمان ها به امر خداوند متعال به سمت چپ و راست حرکت کرده باشد، همین طور حیوانات و درختان و سایر چیز هایی که روی آن بوده است. ممکن است که حرکت تخت از زیر زمین بوده باشد، به این صورت که در زمین فرو رفته و پیجیده شده و با طبقه زیرین جمع شده تا این که از زیر تخت حضرت سلیمان خارج شده و سپس آن طبقه از زمین گسترده شده است.

التنفس کذلک.

«2»

لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عُمَرَ بْنِ حَفْصٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِی جَعْدَةَ قَالَ سَمِعْتُ کَعْبَ الْأَحْبَارِ یَقُولُ: إِنَّ فِی کِتَابِنَا أَنَّ رَجُلًا مِنْ وُلْدِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ یُقْتَلُ وَ لَا یَجِفُّ عَرَقُ دَوَابِّ أَصْحَابِهِ حَتَّی یَدْخُلُوا الْجَنَّةَ فَیُعَانِقُوا الْحُورَ الْعِینَ فَمَرَّ بِنَا الْحَسَنُ علیه السلام فَقُلْنَا هُوَ هَذَا قَالَ لَا فَمَرَّ بِنَا الْحُسَیْنُ فَقُلْنَا هُوَ هَذَا قَالَ نَعَمْ (1).

«3»

لی، [الأمالی] للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ أَبِی شُعَیْبٍ التَّغْلِبِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ یَمَانٍ عَنْ إِمَامٍ لِبَنِی سُلَیْمٍ عَنْ أَشْیَاخٍ لَهُمْ قَالُوا: غَزَوْنَا بِلَادَ الرُّومِ فَدَخَلْنَا کَنِیسَةً مِنْ کَنَائِسِهِمْ فَوَجَدْنَا فِیهَا مَکْتُوباً:

أَ یَرْجُو مَعْشَرٌ قَتَلُوا حُسَیْناً*** شَفَاعَةَ جَدِّهِ یَوْمَ الْحِسَابِ

قَالُوا فَسَأَلْنَا مُنْذُ کَمْ هَذَا فِی کَنِیسَتِکُمْ قَالُوا قَبْلَ أَنْ یُبْعَثَ نَبِیُّکُمْ بِثَلَاثِمِائَةِ عَامٍ (2).

«4»

أَقُولُ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ نَمَا فِی مُثِیرِ الْأَحْزَانِ رَوَی النَّطَنْزِیُّ عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ سُلَیْمَانَ الْأَعْمَشِ قَالَ: بَیْنَا أَنَا فِی الطَّوَافِ أَیَّامَ الْمَوْسِمِ إِذَا رَجُلٌ یَقُولُ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ أَنَا أَعْلَمُ أَنَّکَ لَا تَغْفِرُ فَسَأَلْتُهُ عَنِ السَّبَبِ فَقَالَ کُنْتُ أَحَدَ الْأَرْبَعِینَ الَّذِینَ حَمَلُوا رَأْسَ الْحُسَیْنِ إِلَی یَزِیدَ عَلَی طَرِیقِ الشَّامِ فَنَزَلْنَا أَوَّلَ مَرْحَلَةٍ رَحَلْنَا مِنْ کَرْبَلَاءَ عَلَی دَیْرٍ لِلنَّصَارَی وَ الرَّأْسُ مَرْکُوزٌ عَلَی رُمْحٍ فَوَضَعْنَا الطَّعَامَ وَ نَحْنُ نَأْکُلُ إِذَا بِکَفٍّ عَلَی حَائِطِ الدَّیْرِ یَکْتُبُ عَلَیْهِ بِقَلَمِ حَدِیدٍ سَطْراً بِدَمٍ:

أَ تَرْجُو أُمَّةً قَتَلَتْ حُسَیْناً*** شَفَاعَةَ جَدِّهِ یَوْمَ الْحِسَابِ

فَجَزِعْنَا جَزَعاً شَدِیداً وَ أَهْوَی بَعْضُنَا إِلَی الْکَفِّ لِیَأْخُذَهُ فَغَابَتْ فَعَادَ أَصْحَابِی.

وَ حَدَّثَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِیهِ أَنَّهُ قَالَ: غَزَوْنَا بِلَادَ الرُّومِ فَأَتَیْنَا کَنِیسَةً مِنْ کَنَائِسِهِمْ قَرِیبَةً مِنَ الْقُسْطَنْطِینِیَّةِ وَ عَلَیْهَا شَیْ ءٌ مَکْتُوبٌ فَسَأَلْنَا أُنَاساً مِنْ أَهْلِ الشَّامِ یَقْرَءُونَ بِالرُّومِیَّةِ فَإِذَا هُوَ مَکْتُوبٌ هَذَا الْبَیْتُ.

ص: 224


1- 1. أمالی الصدوق المجلس 29 الرقم 4.
2- 2. المصدر المجلس 27 تحت الرقم 6.

یکی از بزرگان ملائکه از خدا اجازه خواست که به زیارت پیامبر بیاید. خداوند به او اجازه داد. در آن هنگام که آن ملک در حضور رسول خدا بود، امام حسین علیه السّلام وارد شد.

پیامبر امام حسین علیه السّلام را بوسید و او را در کنار خود جای داد. آن ملک به حضرت رسول گفت: آیا حسین را دوست داری؟ فرمود: آری، من خیلی او را دوست دارم، وی فرزند من است. آن ملک گفت: امت تو به زودی او را شهید خواهند کرد. فرمود: آیا امت من پسرم را می کشند؟ گفت: آری، آیا مایلی مقداری از تربتی که حسین را روی آن شهید می کنند به تو نشان دهم؟ فرمود: آری. سپس آن ملک مقداری خاک قرمز رنگ که خوشبو بود به پیغمبر خدا نشان داد و گفت: هر گاه این تربت مبدل به خون شود، علامت این است که پسر تو شهید شده است، راوی می گوید: به من خبر داده شد که آن ملک میکائیل بود.

روایت11.

امالی طوسی: از زینب بنت جحش که همسر رسول خدا بود نقل شده است: یک روز رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در اطاق من خوابیده بود که امام حسین علیه السّلام آمد، من نمی گذاشتم حسین نزد آن حضرت برود، زیرا می ترسیدم آن بزرگوار را بیدار کند. وقتی من از حسین غفلت کردم دیدم به حضور جد بزرگوارش رفته و روی شکم مبارک آن حضرت نشسته و روی ناف آن حضرت بول کرده؟ وقتی من خواستم آن بزرگوار را از روی سینه پیامبر خدا بردارم، رسول اکرم به من فرمود: بگذار تا بول فرزندم تمام شود. موقعی که بول حسین تمام شد، حضرت رسول خود را شست و شروع به نماز نمود. هر وقت آن بزرگوار به سجده می رفت، امام حسین بر پشت آن حضرت سوار می شد. پیامبر خدا به قدری سجده را طولانی می کرد تا امام حسین فرود می آمد و هنگامی که پیغمبر برمی خواست، امام حسین همچنان بر پشت آن حضرت بود تا نماز تمام شد. ناگاه دیدم پیامبر صلّی الله علیه و آله دست مبارک خود را باز کرد و فرمود: ای جبرئیل! نشان بده، نشان بده! من به آن حضرت گفتم: یا رسول اللّه! امروز کاری انجام دادی که هرگز انجام نداده بودی؟ فرمود: آری، جبرئیل نزد من آمد و در باره مصیبت فرزندم حسین به من تسلیت و تعزیت گفت و خبر داد: امتم او را خواهند کشت و این خاک قرمز را برای من آورد.

ص: 229

وَ ذَکَرَ أَبُو عَمْرٍو الزَّاهِدُ فِی کِتَابِ الْیَاقُوتِ قَالَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الصَّفَّارِ صَاحِبُ أَبِی حَمْزَةَ الصُّوفِیِّ: غَزَوْنَا غَزَاةً وَ سَبَیْنَا سَبْیاً وَ کَانَ فِیهِمْ شَیْخٌ مِنْ عُقَلَاءِ النَّصَارَی فَأَکْرَمْنَاهُ وَ أَحْسَنَّا إِلَیْهِ فَقَالَ لَنَا أَخْبَرَنِی أَبِی عَنْ آبَائِهِ أَنَّهُمْ حَفَرُوا فِی بِلَادِ الرُّومِ حَفْراً قَبْلَ أَنْ یُبْعَثَ مُحَمَّدٌ الْعَرَبِیُّ بِثَلَاثِمِائَةِ سَنَةٍ فَأَصَابُوا حَجَراً عَلَیْهِ مَکْتُوبٌ بِالْمُسْنَدِ هَذَا الْبَیْتُ:

أَ تَرْجُو عُصْبَةً قَتَلَتْ حُسَیْناً*** شَفَاعَةَ جَدِّهِ یَوْمَ الْحِسَابِ

وَ الْمُسْنَدُ کَلَامُ أَوْلَادِ شِیثٍ علیه السلام.

«5»

لی، [الأمالی] للصدوق أَبِی عَنْ حَبِیبِ بْنِ الْحُسَیْنِ التَّغْلِبِیِّ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام (1)

قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَةَ فَقَالَ لَهَا- لَا یَدْخُلْ عَلَیَّ أَحَدٌ فَجَاءَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ هُوَ طِفْلٌ فَمَا مَلَکَتْ مَعَهُ شَیْئاً حَتَّی دَخَلَ عَلَی النَّبِیِّ فَدَخَلَتْ أُمُّ سَلَمَةَ عَلَی أَثَرِهِ فَإِذَا الْحُسَیْنُ عَلَی صَدْرِهِ وَ إِذَا النَّبِیُّ یَبْکِی وَ إِذَا فِی یَدِهِ شَیْ ءٌ یُقَلِّبُهُ فَقَالَ النَّبِیُّ یَا أُمَّ سَلَمَةَ إِنَّ هَذَا جَبْرَئِیلُ یُخْبِرُنِی أَنَّ هَذَا مَقْتُولٌ وَ هَذِهِ التُّرْبَةُ الَّتِی یُقْتَلُ عَلَیْهَا فَضَعِیهِ عِنْدَکِ فَإِذَا صَارَتْ دَماً فَقَدْ قُتِلَ حَبِیبِی فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ یَا رَسُولَ اللَّهِ سَلِ اللَّهَ أَنْ یَدْفَعَ ذَلِکَ عَنْهُ قَالَ قَدْ فَعَلْتُ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیَّ أَنَّ لَهُ دَرَجَةً لَا یَنَالُهَا أَحَدٌ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ وَ أَنَّ لَهُ شِیعَةً یَشْفَعُونَ فَیُشَفَّعُونَ وَ أَنَّ الْمَهْدِیَّ مِنْ وُلْدِهِ فَطُوبَی لِمَنْ کَانَ مِنْ أَوْلِیَاءِ الْحُسَیْنِ وَ شِیعَتُهُ هُمْ وَ اللَّهِ الْفَائِزُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(2).

«6»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ عُبْدُوسٍ عَنِ ابْنِ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام أَنْ یَذْبَحَ مَکَانَ ابْنِهِ إِسْمَاعِیلَ الْکَبْشَ الَّذِی أَنْزَلَهُ عَلَیْهِ تَمَنَّی إِبْرَاهِیمُ أَنْ یَکُونَ قَدْ ذَبَحَ ابْنَهُ إِسْمَاعِیلَ بِیَدِهِ وَ أَنَّهُ لَمْ یُؤْمَرْ بِذَبْحِ الْکَبْشِ مَکَانَهُ لِیَرْجِعَ إِلَی قَلْبِهِ مَا یَرْجِعُ إِلَی قَلْبِ الْوَالِدِ الَّذِی یَذْبَحُ أَعَزَّ وُلْدِهِ عَلَیْهِ بِیَدِهِ فَیَسْتَحِقَّ بِذَلِکَ أَرْفَعَ دَرَجَاتِ أَهْلِ الثَّوَابِ عَلَی الْمَصَائِبِ

ص: 225


1- 1. فی المصدر: عن أبی جعفر علیه السلام.
2- 2. المصدر المجلس 29 تحت الرقم 3.

روایت12.

خرائج: پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: هنگامی که خدا تصمیم گرفت قوم نوح را هلاک کند به نوح وحی کرد: از درخت ساج تخته درست کند. موقعی که نوح آن تخته ها را آماده کرد نمی دانست آن ها را چه کند.

پس از این جریان جبرئیل آمد و شکل کشتی را به آن حضرت نشان داد. تابوتی با جبرئیل بود که حاوی یک صد و بیست و نه هزار میخ بود. نوح کشتی را با آن میخ ها به هم وصل کرد تا اینکه پنج عدد از آن ها باقی ماند. وقتی دست خود را به یکی از آن میخ های پنج گانه زد آنچنان نورانی شد که ستاره درخشنده ای در افق آسمان نورانی شود. حضرت نوح از این منظره متحیر ماند. ناگاه آن میخ به زبان فصیح گفت: من به نام بهترین پیامبران یعنی حضرت محمّد بن عبد اللّه صلّی اللّه علیه و آله هستم.

جبرئیل علیه السّلام نازل شد و حضرت نوح به او فرمود: این چه میخی است که من نظیر آن را ندیده ام؟ جبرئیل گفت: این میخ به نام سید انبیا حضرت محمّد بن عبد اللّه است، آن را در سمت راست جلوی کشتی نصب کن. سپس حضرت نوح علیه السّلام دست به میخ دومی زد و دید آن نیز درخشید و نورانی شد. نوح به جبرئیل گفت: این چه میخی است؟ جبرئیل گفت: این به نام برادر و پسر عمویش سید اوصیا علی بن ابی طالب علیه السّلام است، آن را در طرف چپ جلوی کشتی نصب کن. وقتی حضرت نوح دست به سومین میخ زد آن نیز نورانی و درخشنده شد. جبرئیل گفت: این به نام فاطمه اطهر است. آن را کنار میخ پدرش نصب کن. هنگامی که حضرت نوح دست به میخ چهارم زد و آن نیز درخشید جبرئیل فرمود: این میخ به نام حسن است، آن را کنار میخ پدرش نصب کن. وقتی آن حضرت دست به پنجمین میخ زد و آن هم درخشید و نورانی گردید و رطوبتی داد، جبرئیل گفت: این میخ برای امام حسین است، آن را کنار میخ پدرش نصب کن. حضرت نوح به جبرئیل فرمود: این رطوبت چیست؟ گفت: خون است. آنگاه جریان شهید شدن امام حسین علیه السّلام را برای نوح شرح داد. حضرت نوح پس از شنیدن این جریان، قاتلان و ظلم کنندگان بر حسین و افرادی که آن حضرت را رها کردند، لعنت کرد.

روایت13.

امالی طوسی: از عایشه روایت می کند که گفت: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم امام حسین علیه السّلام را روی دامن مبارک خود نشانید و او را بوسید. جبرئیل به رسول خدا گفت: آیا پسرت را دوست داری؟ فرمود: آری. گفت: امت تو او را بعد از تو شهید می کنند. اشک رسول خدا جاری شد. جبرئیل به ایشان گفت: اگر بخواهی، خاکی را که حسین روی آن کشته خواهد شد به تو نشان می دهم. فرمود: بله، پس جبرئیل مقداری از آن خاک که حسین بر روی آن کشته شد به حضرت نشان داد و

ص: 230

فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا إِبْرَاهِیمُ مَنْ أَحَبُّ خَلْقِی إِلَیْکَ فَقَالَ یَا رَبِّ مَا خَلَقْتَ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ حَبِیبِکَ مُحَمَّدٍ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَ فَهُوَ أَحَبُّ إِلَیْکَ أَمْ نَفْسُکَ قَالَ بَلْ هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ نَفْسِی قَالَ فَوَلَدُهُ أَحَبُّ إِلَیْکَ أَمْ وَلَدُکَ قَالَ بَلْ وَلَدُهُ قَالَ فَذَبْحُ وَلَدِهِ ظُلْماً عَلَی أَیْدِی أَعْدَائِهِ أَوْجَعُ لِقَلْبِکَ أَوْ ذَبْحُ وَلَدِکَ بِیَدِکَ فِی طَاعَتِی قَالَ یَا رَبِّ بَلْ ذَبْحُهُ عَلَی أَیْدِی أَعْدَائِهِ أَوْجَعُ لِقَلْبِی قَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ فَإِنَّ طَائِفَةً تَزْعُمُ أَنَّهَا مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ سَتَقْتُلُ الْحُسَیْنَ ابْنَهُ مِنْ بَعْدِهِ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً کَمَا یُذْبَحُ الْکَبْشُ وَ یَسْتَوْجِبُونَ بِذَلِکَ سَخَطِی فَجَزِعَ إِبْرَاهِیمُ لِذَلِکَ وَ تَوَجَّعَ قَلْبُهُ وَ أَقْبَلَ یَبْکِی فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا إِبْرَاهِیمُ قَدْ فَدَیْتُ جَزَعَکَ عَلَی ابْنِکَ إِسْمَاعِیلَ لَوْ ذَبَحْتَهُ بِیَدِکَ بِجَزَعِکَ عَلَی الْحُسَیْنِ وَ قَتْلِهِ وَ أَوْجَبْتُ لَکَ أَرْفَعَ دَرَجَاتِ أَهْلِ الثَّوَابِ عَلَی الْمَصَائِبِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ (1).

بیان

أقول قد أورد علی هذا الخبر إعضال و هو أنه إذا کان المراد بالذبح العظیم قتل الحسین علیه السلام لا یکون المفدّی عنه أجل رتبة من المفدّی به فإن أئمتنا صلوات الله علیهم أشرف من أولی العزم علیهم السلام فکیف من غیرهم مع أن الظاهر من استعمال لفظ الفداء التعویض عن الشی ء بما دونه فی الخطر و الشرف.

و أجیب بأن الحسین علیه السلام لما کان من أولاد إسماعیل فلو کان ذبح إسماعیل لم یوجد نبینا و کذا سائر الأئمة و سائر الأنبیاء علیهم السلام من ولد إسماعیل علیه السلام فإذا عوض من ذبح إسماعیل بذبح واحد من أسباطه و أولاده و هو الحسین علیه السلام فکأنه عوض عن ذبح الکل و عدم وجودهم بالکلیة بذبح واحد من الأجزاء بخصوصه و لا شک فی أن مرتبة کل السلسلة أعظم و أجل من مرتبة الجزء بخصوصه.

و أقول لیس فی الخبر أنه فدی إسماعیل بالحسین بل فیه أنه فدی جزع إبراهیم علی إسماعیل بجزعه علی الحسین علیه السلام و ظاهر أن الفداء علی

ص: 226


1- 1. الصافّات: 107 و الحدیث فی عیون أخبار الرضا علیه السلام باب 17 ج 1 ص 209.

گفت: به این خاک کربلا می گویند.

روایت14.

امالی طوسی: از انس روایت می کند که گفت: فرشته باران اجازه خواست که به حضور رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله مشرف شود. پیامبر خدا به ام سلمه فرمود: مواظب باش که احدی نزد ما نیاید. ناگاه امام حسین علیه السّلام آمد، من مانع شدم که نزد رسول خدا برود، ولی او برجست و به حضور پیامبر رفت، او از دوش پیغمبر بالا می رفت و روی دوش آن حضرت می نشست. آن فرشته به رسول خدا گفت: آیا حسین را دوست داری؟ فرمود: آری. گفت، امت تو او را شهید می کنند، اگر بخواهی، مکانی را که حسین روی آن کشته خواهد شد به تو نشان می دهم، پس دستش را دراز کرد و خاکی سرخ آورد، ام سلمه آن خاک را گرفت و به کنار مقنعه خود مالید. ثابت گفت: به ما خبر رسید که آن خاک جایی بود که حسین علیه السلام در کربلا بر روی آن کشته شد.

روایت15.

کامل الزیارات: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که جبرئیل خبر شهادت امام حسین را برای رسول خدا آورد آن حضرت دست علی بن ابی طالب علیه السّلام را گرفت و قسمتی از روز را به کناری رفتند و گریه می کردند. از یکدیگر جدا نشدند تا جبرئیل آمد و به ایشان گفت: خداوند به شما سلام می رساند و می فرماید: اگر صبر کنید، من عزم خود را جزم نموده ام که حسین شهید شود. پیغمبر اکرم فرمود: صبر می کنم(1).

روایت16.

کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که فاطمه زهرا به امام حسین حامله شد جبرئیل به حضور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد و گفت: فاطمه به زودی پسری می آورد که امت تو بعد از تو او را خواهند کشت. هنگامی که فاطمه به حسین حامله شد کراهت داشت و هنگامی که وی را به دنیا آورد هم کراهت داشت.

سپس حضرت صادق فرمود: آیا مادری در دنیا دیده اید که از زاییدن پسری ناراضی باشد؟ حضرت زهرا علیها السّلام به این خاطر از ولادت حسین کراهت داشت که می دانست او به زودی شهید خواهد شد.

آنگاه فرمود: این آیه در شأن امام حسین نازل شده که می فرماید: «و وصّینا الانسان بوالدیه حسناً حملته أمه کرها

ص: 231


1- 1. کامل الزیارات: 55 ، همچنین حدیث بعدی.

هذا لیس علی معناه بل المراد التعویض و لما کان أسفه علی ما فات منه من ثواب الجزع علی ابنه عوضه الله بما هو أجل و أشرف و أکثر ثوابا و هو الجزع علی الحسین علیه السلام.

و الحاصل أن شهادة الحسین علیه السلام کان أمرا مقررا و لم یکن لرفع قتل إسماعیل حتی یرد الإشکال و علی ما ذکرنا فالآیة تحتمل وجهین الأول أن یقدر مضاف أی فدیناه بجزع مذبوح عظیم الشأن و الثانی أن یکون الباء سببیة أی فدیناه بسبب مذبوح عظیم بأن جزع علیه و علی التقدیرین لا بد من تقدیر مضاف أو تجوز فی إسناد فی قوله فَدَیْناهُ و الله یعلم.

«7»

ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ إِسْمَاعِیلَ الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ- وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًّا(1) لَمْ یَکُنْ إِسْمَاعِیلَ بْنَ إِبْرَاهِیمَ بَلْ کَانَ نَبِیّاً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی قَوْمِهِ فَأَخَذُوهُ فَسَلَخُوا فَرْوَةَ رَأْسِهِ وَ وَجْهِهِ فَأَتَاهُ مَلَکٌ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ بَعَثَنِی إِلَیْکَ فَمُرْنِی بِمَا شِئْتَ فَقَالَ لِی أُسْوَةٌ بِمَا یُصْنَعُ بِالْحُسَیْنِ علیه السلام.

مل، [کامل الزیارات] أبی عن سعد عن ابن عیسی و ابن أبی الخطاب و ابن یزید جمیعا عن محمد بن سنان: مثله.

«8»

ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّ إِسْمَاعِیلَ کانَ رَسُولًا نَبِیًّا سُلِّطَ عَلَیْهِ قَوْمُهُ فَقَشَرُوا جِلْدَةَ وَجْهِهِ وَ فَرْوَةَ رَأْسِهِ فَأَتَاهُ رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَقَالَ لَهُ رَبُّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ قَدْ رَأَیْتُ مَا صُنِعَ بِکَ وَ قَدْ أَمَرَنِی بِطَاعَتِکَ فَمُرْنِی بِمَا شِئْتَ فَقَالَ یَکُونُ لِی بِالْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ أُسْوَةٌ(2).

مل، [کامل الزیارات] أبی عن سعد عن ابن عیسی و ابن أبی الخطاب و ابن یزید جمیعا عن

ص: 227


1- 1. مریم: 54، و الحدیث فی المصدر ج 1 ص 73.
2- 2. علل الشرائع ج 1 ص 73 و 74.

و وضعته کرهاً و حمله و فصاله ثلاثون شهراً»(1)،

«و انسان را [نسبت] به پدر و مادرش به احسان سفارش کردیم. مادرش با تحمّل رنج به او باردار شد و با تحمّل رنج او را به دنیا آورد. و بار برداشتن و از شیر گرفتن او سی ماه است.»

توضیح

سخن امام علیه السلام: «لما حملت» شاید به معنای نزدیکی بارداری حضرت زهرا باشد یا منظور از « جاء جبرئیل»، آمدن او قبل از بارداری باشد، یا با گفتن حملت دوم در واقع احساس حامله شدن به حسین علیه السلام را بیان می کند. و شاید بر این اساس تفسیر باء در عبارت بوالدیه سببیه باشد، و حسناً مفعول فعل وصّینا باشد. در بعضی قراءات حَسناً با حرکت آمده که صفت برای مصدر محذوف می شود بعنب ایصاء حسناً، بر این اساس احتمال دارد که منظور از «وصّینا»، او را جانشین قرار دادیم باشد. در مجمع البیان آمده است: اهل کوفه إحساناً خوانده اند و بقیه حسنا. از علی علیه السلام و عبد الرحمن سلمی روایت شده که حسنا با فتحه حاء و سین است. منظور از والدان، رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام است همچنان که در سایر اخبار آمده و ظاهر کلام نیز همین احتمال را بیان می کند.

روایت17.

کامل الزیارات: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: جبرئیل بر حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله نازل شد و گفت: ای محمّد! خدا به تو سلام می رساند و تو را به مولودی بشارت می دهد که از فاطمه متولد می شود و امت تو او را پس از تو خواهند کشت. پیامبر فرمود: سلام بر خدای سبحان. ای جبرئیل، من به فرزندی که از فاطمه متولد گردد و بعد از من به دست امتم کشته شود احتیاجی ندارم. جبرئیل بالا رفت و برگشت و همان سخن اول را گفت. رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: سلام بر پروردگار من، من به چنین فرزندی که امتم او را بعد از من شهید نمایند احتیاج ندارم. جبرئیل بالا رفته و پایین آمد و گفت: ای محمّد! خداوند به تو سلام رسانده و به تو مژده می دهد که مقام امامت، ولایت و جانشینی را به فرزندان امام حسین علیه السّلام عطا خواهد کرد. پیغمبر معظم اسلام صلّی اللّه علیه و آله فرمود: راضی شدم.

سپس پیامبر خدا نزد فاطمه زهرا فرستاد و فرمود: خدا من را به مولودی بشارت داده که از تو متولد می شود و امت من وی را پس از من خواهند کشت. فاطمه علیها السلام جواب داد: من به فرزندی که امت تو او را بعد از تو شهید کنند احتیاج ندارم. پیغمبر در جوابش فرمود: خدا در عوض این مصیبت مقام امامت و ولایت و جانشینی را به فرزندان حسینم عطا خواهد کرد. فاطمه زهرا گفت: راضی شدم .

آنگاه این آیه در شأن وی نازل شد که می فرماید: «حملته أمه کرها و وضعته کرهاً و حمله و فصاله ثلاثون شهراً حتی إذا بلغ أشدّه و بلغ أربعین سنة قال ربّ أوزعنی أن أشکر نعمتک التی أنعمت علیّ و علی والدیّ و أن أعمل صالحاً ترضاه و أصلح لی فی ذریتی»(2)،

«مادرش با تحمّل رنج به او باردار شد و با تحمّل رنج او را به دنیا آورد. و بار برداشتن و از شیر گرفتن او سی ماه است، تا آن گاه که به رشد کامل خود برسد و به چهل سال برسد، می گوید: «پروردگارا، بر دلم بیفکن تا نعمتی را که به من و به پدر و مادرم ارزانی داشته ای سپاس گویم

ص: 232


1- 2. احقاف / 15 ، و حدیث در کامل الزیارات: 55 و 56
2- 1. احقاف/ 15 و حدیث در کامل الزیارت: 57

محمد بن سنان: مثله.

مل، [کامل الزیارات] محمد بن الحسن عن أبیه عن جده عن علی بن مهزیار عن محمد بن سنان عمن ذکره عن أبی عبد الله علیه السلام: مثله.

«9»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی ابْنُ حَشِیشٍ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَعْمَرٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: بَیْنَا الْحُسَیْنُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَ تُحِبُّهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ أَمَا إِنَّ أُمَّتَکَ سَتَقْتُلُهُ فَحَزِنَ رَسُولُ اللَّهِ لِذَلِکَ حُزْناً شَدِیداً فَقَالَ جَبْرَئِیلُ أَ یَسُرُّکَ أَنْ أُرِیَکَ التُّرْبَةَ الَّتِی یُقْتَلُ فِیهَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَخَسَفَ جَبْرَئِیلُ مَا بَیْنَ مَجْلِسِ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی کَرْبَلَاءَ حَتَّی الْتَقَتِ الْقِطْعَتَانِ هَکَذَا وَ جَمَعَ بَیْنَ السَّبَّابَتَیْنِ فَتَنَاوَلَ بِجَنَاحَیْهِ مِنَ التُّرْبَةِ فَنَاوَلَهَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ثُمَّ دُحِیَتِ الْأَرْضُ أَسْرَعَ مِنْ طَرْفِ الْعَیْنِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ طُوبَی لَکِ مِنْ تُرْبَةٍ وَ طُوبَی لِمَنْ یُقْتَلُ فِیکِ.

مل، [کامل الزیارات] محمد بن جعفر الرزاز عن محمد بن الحسین عن محمد بن سنان: مثله (1)

بیان

أقول قد بینت معنی التقاء القطعتین فی باب أحوال بلقیس فی کتاب النبوة(2).

«10»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی عَنْهُ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ النَّحْوِیِ

ص: 228


1- 1. راجع المصدر ص 60.
2- 2. قال قدّس سرّه فی باب قصة سلیمان مع بلقیس تحت الرقم 11، ج 14 ص 115 من الطبعة الحدیثة: ظاهر أکثر تلک الاخبار ان الأرض التی کانت بینه و بین السریر انخسفت و تحرکت الأرض التی کان السریر علیها، حتی أحضرته عنده. فان قیل: کیف انخسفت الابنیة التی کانت علیها؟ قلنا: یحتمل أن تکون تلک الابنیة تحرک بأمره تعالی یمینا و شمالا، و کذا ما علیها من الحیوانات و الاشجار و غیرها. و یمکن أن یکون حرکة السریر من تحت الأرض بأن غار فی الأرض و طویت و تکاثفت الطبقة التحتانیة حتّی خرج من تحت سریره ثمّ دحیت تلک الطبقة من تحت الأرض.

و کار شایسته ای انجام دهم که آن را خوش داری، و فرزندانم را برایم شایسته گردان.» اگر گفته بود: «اصلح لی ذریتی»، کلیه فرزندان آن حضرت امام می شدند، ولی چون فرموده «أَصْلح لی فی ذُرّیّتی» لذا بعضی از فرزندانش به مقام امامت رسیدند.

امام حسین علیه السّلام نه از فاطمه و نه از زن دیگری شیر نخورد. بلکه آن حضرت را نزد پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله می آوردند و آن بزرگوار شست مبارک خود را در دهان امام حسین می گذاشت و حسین علیه السّلام به قدری انگشت آن حضرت را می مکید که غذای دو الی سه روز خود را تأمین می کرد و گوشت و خون امام حسین بدین وسیله از گوشت پیامبر اکرم اسلام صلّی اللّه علیه و آله پرورش می یافت. هیچ نوزادی شش ماهه به دنیا نیامد که زنده بماند غیر از عیسی بن مریم و امام حسین علیهما السّلام.

روایت18.

کامل الزیارت: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: جبرئیل بر حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله نازل شد و گفت: ای محمّد! تو را به مولودی بشارت می دهم که امت تو او را پس از تو خواهند کشت. پیامبر فرمود: من به چنین فرزندی احتیاجی ندارم. جبرئیل بالا رفت و برگشت و همان سخن اول را گفت. رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: من به چنین فرزندی احتیاج ندارم. جبرئیل بالا رفته و پایین آمد و همان سخن اول را گفت و پیامبر پاسخ داد: من به چنین فرزندی احتیاج ندارم. جبرئیل گفت: پروردگارت مقام امامت، ولایت را در نسل امام حسین علیه السّلام قرار داده است. پیامبرصلّی اللّه علیه و آله فرمود: باشد.

سپس پیامبر خدا نزد فاطمه زهرا فرستاد و فرمود: خدا من را به مولودی بشارت داده که از تو متولد می شود و امت من وی را پس از من خواهند کشت. فاطمه علیها السلام جواب داد: من به چنین فرزندی احتیاج ندارم. پیغمبر در جوابش فرمود: خداوند مقام امامت و ولایت را در نسل امام حسین علیه السّلام قرار داده است. فاطمه زهرا گفت: راضی شدم.

آنگاه این آیه در شأن وی نازل شد که می فرماید: «حملته أمه کرها و وضعته کرهااً». وقتی که جبرئیل خبر کشته شدن امام حسین را به فاطمه زهرا داد، او حسین را با رنج و اندوه از کشته شدنش حمل کرد، و با رنج و اندوه از کشته شدنش به دنیا آورد.

روایت19.

کامل الزیارت: امام صادق علیه السلام فرمود: فاطمه زهرا علیها السّلام نزد

ص: 233

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْلَمَةَ عَنْ یُونُسَ بْنِ أَرْقَمَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِی الْجَعْدِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ: أَنَّ عَظِیماً مِنْ عُظَمَاءِ الْمَلَائِکَةِ اسْتَأْذَنَ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی زِیَارَةِ النَّبِیِّ فَأَذِنَ لَهُ فَبَیْنَمَا هُوَ عِنْدَهُ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ الْحُسَیْنُ فَقَبَّلَهُ النَّبِیُّ وَ أَجْلَسَهُ فِی حَجْرِهِ فَقَالَ لَهُ الْمَلَکُ أَ تُحِبُّهُ قَالَ أَجَلْ أَشَدَّ الْحُبِّ إِنَّهُ ابْنِی قَالَ لَهُ إِنَّ أُمَّتَکَ سَتَقْتُلُهُ قَالَ أُمَّتِی تَقْتُلُ وَلَدِی قَالَ نَعَمْ وَ إِنْ شِئْتَ أَرَیْتُکَ مِنَ التُّرْبَةِ الَّتِی یُقْتَلُ عَلَیْهَا قَالَ نَعَمْ فَأَرَاهُ تُرْبَةً حَمْرَاءَ طَیِّبَةَ الرِّیحِ فَقَالَ إِذَا صَارَتْ هَذِهِ التُّرْبَةُ دَماً عَبِیطاً فَهُوَ عَلَامَةُ قَتْلِ ابْنِکَ هَذَا قَالَ سَالِمُ بْنُ أَبِی الْجَعْدِ أُخْبِرْتُ أَنَّ الْمَلَکَ کَانَ مِیکَائِیلَ علیه السلام.

«11»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی عَنْهُ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ هَاشِمِ بْنِ نَقِیَّةَ الْمَوْصِلِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ زِیَادِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُکَارِی عَنْ لَیْثِ بْنِ أَبِی سُلَیْمٍ عَنْ حُدَیْرٍ أَوْ حِدْمِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمَازِنِیِّ عَنْ زَیْدٍ مَوْلَی زَیْنَبَ بِنْتِ جَحْشٍ قَالَتْ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ذَاتَ یَوْمٍ عِنْدِی نَائِماً فَجَاءَ الْحُسَیْنُ فَجَعَلْتُ أُعَلِّلُهُ مَخَافَةَ أَنْ یُوقِظَ النَّبِیَّ فَغَفَلْتُ عَنْهُ فَدَخَلَ وَ اتَّبَعْتُهُ فَوَجَدْتُهُ وَ قَدْ قَعَدَ عَلَی بَطْنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَوَضَعَ زبیته [زُبَیْبَتَهُ] فِی سُرَّةِ النَّبِیِّ فَجَعَلَ یَبُولُ عَلَیْهِ فَأَرَدْتُ أَنْ آخُذَهُ عَنْهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ دَعِی ابْنِی یَا زَیْنَبُ حَتَّی یَفْرُغَ مِنْ بَوْلِهِ فَلَمَّا فَرَغَ تَوَضَّأَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قَامَ یُصَلِّی فَلَمَّا سَجَدَ ارْتَحَلَهُ الْحُسَیْنُ فَلَبِثَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَتَّی نَزَلَ فَلَمَّا قَامَ عَادَ الْحُسَیْنُ فَحَمَلَهُ حَتَّی فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ فَبَسَطَ النَّبِیُّ یَدَهُ وَ جَعَلَ یَقُولُ أَرِنِی أَرِنِی یَا جَبْرَئِیلُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُکَ الْیَوْمَ صَنَعْتَ شَیْئاً مَا رَأَیْتُکَ صَنَعْتَهُ قَطُّ قَالَ نَعَمْ جَاءَنِی جَبْرَئِیلُ فَعَزَّانِی فِی ابْنِی الْحُسَیْنِ وَ أَخْبَرَنِی أَنَّ أُمَّتِی تَقْتُلُهُ وَ أَتَانِی بِتُرْبَةٍ حَمْرَاءَ.

قَالَ زِیَادُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ أَنَا شَکَکْتُ فِی اسْمِ الشَّیْخِ حُدَیْرٍ أَوْ حِدْمِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (1) وَ قَدْ أَثْنَی عَلَیْهِ لَیْثٌ خَیْراً وَ ذَکَرَ مِنْ فَضْلِهِ.

ص: 229


1- 1. لم نر فی کتب الرجال من یسمی حدمر نعم فی القاموس: الحذمر- بالکسر القصیر، و لعلّ الصواب هو الأول حدیر بالتصغیر کما فی الإصابة، و لعله أبو فوزة السلمی فراجع.

پیامبر خدا رفت و دید آن حضرت گریان است. گفت: پدر جان! چرا گریانی؟ فرمود: جبرئیل به من خبر داده، امت من حسین را خواهند کشت. فاطمه زهرا نیز شنیدن این سخن برایش ناگوار بود و شروع به جزع و فزع کرد. سپس وقتی پیامبر خدا آن بانوی بزرگوار را آگاه کرد که مقام امامت نصیب فرزندان حسین می شود، قلب مبارکش آرام گرفت.

روایت20.

کامل الزیارت: حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: روزی رسول خدا نزد ما آمد، در آن هنگام ام ایمن مقداری شیر و کره و خرما برای ما فرستاده بود. ما از آن شیر و کره و خرما به آن حضرت تعارف کردیم. وقتی آن بزرگوار مقداری از آن ها را خورد برخاست و در کنج خانه چند رکعتی نماز خواند. وقتی به سجده آخر رسید به شدت گریان شد. هیچ کدام از ما به خاطر رعایت احترام و عظمت ایشان جرات نکردیم از علت گریه اش سؤال کنیم. امام حسین علیه السّلام در کنار آن حضرت ایستاد و گفت: پدر جان، وقتی نزد ما آمدی به قدری خوشحال شدیم که از هیچ موضوعی این قدر خوشحال نمی شدیم، سپس گریان شدی و ما را غمگین نمودی، برای چه گریان شدی؟ فرمود: ای پسر عزیزم! جبرئیل علیه السّلام نزد من آمد و گفت: شما همه شهید خواهید شد و قبور شما پراکنده خواهد بود. امام حسین علیه السّلام گفت: پدرجان، کسی که قبور پراکنده ما را زیارت کند چه ثوابی خواهد داشت؟ فرمود: پسرجان! آنان گروهی از امت من هستند که شما را زیارت می کنند. ثواب ایشان این است که باید از خدا خیر و برکت بخواهند و بر من واجب می شود که روز قیامت نزد آنان بیایم و آنان را از هول و ترسی که به خاطر گناهان خود از قیامت دارند نجات دهم و خدای رؤف ایشان را در بهشت جای خواهد داد(1).

روایت21.

کامل الزیارات: حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: یک روز پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله نزد ما آمد، ما غذایی برای آن حضرت آوردیم. ام ایمن یک سینی خرما و یک کاسه شیر و سرشیر برای ما آورد و ما آن ها را به پیامبر تعارف کردیم، آن حضرت مقداری از آن ها خورد، وقتی غذایش تمام شد، من آب بر دست ایشان ریختم. هنگامی که دست خویش را شست، صورت و ریش خود را با رطوبت دست هایش مرطوب نمود؛ آن گاه یک طرف خانه مشغول به نماز شد، پس به سجده افتاد و مدتی طولانی گریست، سپس سرش را بلند کرد،

ص: 234


1- 1. کامل الزیارات: 58
«12»

یج، [الخرائج و الجرائح] مِنْ تَارِیخِ مُحَمَّدٍ النَّجَّارِ شَیْخِ الْمُحَدِّثِینَ بِالْمَدْرَسَةِ الْمُسْتَنْصِرِیَّةِ بِإِسْنَادٍ مَرْفُوعٍ إِلَی أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُهْلِکَ قَوْمَ نُوحٍ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ شُقَّ أَلْوَاحَ السَّاجِ فَلَمَّا شَقَّهَا لَمْ یَدْرِ مَا یَصْنَعُ بِهَا فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ فَأَرَاهُ هَیْئَةَ السَّفِینَةِ وَ مَعَهُ تَابُوتٌ بِهَا مِائَةُ أَلْفِ مِسْمَارٍ وَ تِسْعَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفَ مِسْمَارٍ فَسَمَّرَ بِالْمَسَامِیرِ کُلِّهَا السَّفِینَةَ إِلَی أَنْ بَقِیَتْ خَمْسَةُ مَسَامِیرَ فَضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی مِسْمَارٍ فَأَشْرَقَ بِیَدِهِ وَ أَضَاءَ کَمَا یُضِی ءُ الْکَوْکَبُ الدُّرِّیُّ فِی أُفُقِ السَّمَاءِ فَتَحَیَّرَ نُوحٌ فَأَنْطَقَ اللَّهُ الْمِسْمَارَ بِلِسَانٍ طَلْقٍ ذَلْقٍ أَنَا عَلَی اسْمِ خَیْرِ الْأَنْبِیَاءِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ لَهُ یَا جَبْرَئِیلُ مَا هَذَا الْمِسْمَارُ الَّذِی مَا رَأَیْتُ مِثْلَهُ فَقَالَ هَذَا بِاسْمِ سَیِّدِ الْأَنْبِیَاءِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ اسْمِرْهُ عَلَی أَوَّلِهَا عَلَی جَانِبِ السَّفِینَةِ الْأَیْمَنِ ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی مِسْمَارٍ ثَانٍ فَأَشْرَقَ وَ أَنَارَ فَقَالَ نُوحٌ وَ مَا هَذَا الْمِسْمَارُ فَقَالَ هَذَا مِسْمَارُ أَخِیهِ وَ ابْنِ عَمِّهِ سَیِّدِ الْأَوْصِیَاءِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَاسْمِرْهُ عَلَی جَانِبِ السَّفِینَةِ الْأَیْسَرِ فِی أَوَّلِهَا ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی مِسْمَارٍ ثَالِثٍ فَزَهَرَ وَ أَشْرَقَ وَ أَنَارَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ هَذَا مِسْمَارُ فَاطِمَةَ فَاسْمِرْهُ إِلَی جَانِبِ مِسْمَارِ أَبِیهَا ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی مِسْمَارٍ رَابِعٍ فَزَهَرَ وَ أَنَارَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ هَذَا مِسْمَارُ الْحَسَنِ فَاسْمِرْهُ إِلَی جَانِبِ مِسْمَارِ أَبِیهِ ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی مِسْمَارٍ خَامِسٍ فَزَهَرَ وَ أَنَارَ وَ أَظْهَرَ النَّدَاوَةَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ هَذَا مِسْمَارُ الْحُسَیْنِ فَاسْمِرْهُ إِلَی جَانِبِ مِسْمَارِ أَبِیهِ فَقَالَ نُوحٌ یَا جَبْرَئِیلُ مَا هَذِهِ النَّدَاوَةُ فَقَالَ هَذَا الدَّمُ فَذَکَرَ قِصَّةَ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ مَا تَعْمَلُ الْأُمَّةُ بِهِ فَلَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ وَ ظَالِمَهُ وَ خَاذِلَهُ.

«13»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی عَنْهُ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ خَلِیلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ سُوَیْدِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ عِیسَی الْکُوفِیِّ عَنْ عُمَارَةَ بْنِ عَرِیَّةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ التَّیْمِیِّ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ عَنْ عَائِشَةَ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَجْلَسَ حُسَیْناً عَلَی فَخِذِهِ وَ جَعَلَ یُقَبِّلُهُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ أَ تُحِبُّ ابْنَکَ هَذَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَإِنَّ أُمَّتَکَ سَتَقْتُلُهُ بَعْدَکَ فَدَمَعَتْ عَیْنَا رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ إِنْ شِئْتَ أَرَیْتُکَ مِنْ تُرْبَتِهِ الَّتِی یُقْتَلُ عَلَیْهَا قَالَ نَعَمْ فَأَرَاهُ جَبْرَئِیلُ تُرَاباً مِنْ تُرَابِ الْأَرْضِ الَّتِی یُقْتَلُ عَلَیْهَا

ص: 230

هیچ کدام از ما اهل بیت جرات نکردیم از علت گریه اش سؤال کنیم.

آن گاه حسین علیه السلام به راه افتاد و از پای رسول خدا بالا رفت و سرش را بر سینه ایشان گذاشت و چانه اش را بر روی سر رسول خدا قرار داد، سپس گفت: پدر جان برای چه گریان شدی؟ پیامبر فرمود: وقتی امروز شما را دیدم به قدری خوشحال شدم که از هیچ موضوعی این قدر خوشحال نمی شدم. پس جبرئیل علیه السّلام نزد من آمد و گفت: شما همه شهید خواهید شد و قبور شما پراکنده خواهد بود، من خدا را بر این امر سپاس گفتم و از او برای شما طلب خیر کردم.

امام حسین علیه السّلام گفت: پدرجان، چه کسی قبور پراکنده ما را زیارت خواهد کرد؟ فرمود: امت من، و به این واسطه خواستار نیکی و رسیدن به من هستند. من در قیامت آن ها را در آغوش گرفته، و بازوی آن ها را می گیرم و از ترس و سختی های روز محشر نجات می دهم(1).

روایت22.

کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام فرمود: روزی جبرئیل بر پیامبر خدا نازل شد در حالی که امام حسین در حضور آن حضرت بازی می کرد. جبرئیل به رسول خدا خبر داد: امت تو حسین را خواهند کشت. پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم شروع به جزع و فزع نمود. جبرئیل به پیامبر خدا گفت: هم اکنون آن خاکی را که امام حسین در آن شهید می شود به تو نشان خواهم داد.

آنگاه زمین ما بین مکانی که رسول خدا نشسته بود تا کربلا به نحوی فرو رفت که قطعه زمین جایگاه پیامبر و قطعه زمین کربلا به یکدیگر متصل شدند و جبرئیل مقداری از تربت امام حسین را برداشت و به رسول خدا داد، سپس زمین در کمتر از یک چشم بر هم زدن به حالت اولیه خود بازگشت، جبرئیل در حالی که خارج می شد گفت: خوشا به حال تو ای خاک و خوشا به حال کسی که در اطراف تو کشته خواهد شد.

امام جعفر صادق علیه السّلام می فرماید: یار حضرت سلیمان علیه السّلام اسم اعظم خدا را خواند و زمین ما بین تخت حضرت سلیمان و تخت بلقیس اعم از کوه و دشت به نحوی فرو رفت که قطعه (زمین) زیر تخت سلیمان و قطعه (زمین) زیر تخت بلقیس به یکدیگر وصل شدند و تخت بلقیس آورده شد. حضرت سلیمان فرمود: خیال کردم که تخت بلقیس از زیر تخت من خارج شده است. امام صادق علیه السّلام فرمود: سپس آن زمین سریع تر از یک چشم بر هم زدن به حال خود بازگشت(2).

ص: 235


1- 1. کامل الزیارات: 58
2- 2. در احادیث بعدی مراجعه کنید به کامل الزیارات: 60 ، باب 17 ، ذیل شماره 1-9

وَ قَالَ تُدْعَی الطَّفَّ.

«14»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی عَنْهُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ دَلِیلِ بْنِ بِشْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَهْلٍ عَنْ مُؤَمِّلٍ عَنْ عُمَارَةَ بْنِ زَاذَانَ عَنْ ثَابِتٍ عَنْ أَنَسٍ: أَنَّ مَلَکَ الْمَطَرِ اسْتَأْذَنَ أَنْ یَأْتِیَ رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِأُمِّ سَلَمَةَ امْلِکِی عَلَیْنَا الْبَابَ لَا یَدْخُلُ عَلَیْنَا أَحَدٌ فَجَاءَ الْحُسَیْنُ لِیَدْخُلَ فَمَنَعَتْهُ فَوَثَبَ حَتَّی دَخَلَ فَجَعَلَ یَثِبُ عَلَی مَنْکِبَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَقْعُدُ عَلَیْهِمَا فَقَالَ لَهُ الْمَلَکُ أَ تُحِبُّهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَإِنَّ أُمَّتَکَ سَتَقْتُلُهُ وَ إِنْ شِئْتَ أَرَیْتُکَ الْمَکَانَ الَّذِی یُقْتَلُ فِیهِ فَمَدَّ یَدَهُ فَإِذَا طِینَةٌ حَمْرَاءُ فَأَخَذَتْهَا أُمُّ سَلَمَةَ فَصَیَّرَتْهَا إِلَی طَرَفِ خِمَارِهَا قَالَ ثَابِتٌ فَبَلَغَنَا أَنَّهُ الْمَکَانُ الَّذِی قُتِلَ بِهِ بِکَرْبَلَاءَ.

«15»

مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الرَّزَّازُ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ یَسَارٍ أَوْ غَیْرِهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَمَّا أَنْ هَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِقَتْلِ الْحُسَیْنِ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ فَخَلَا بِهِ مَلِیّاً مِنَ النَّهَارِ فَغَلَبَتْهُمَا عَبْرَةٌ فَلَمْ یَتَفَرَّقَا حَتَّی هَبَطَ عَلَیْهِمَا جَبْرَئِیلُ أَوْ قَالَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَقَالَ لَهُمَا رَبُّکُمَا یُقْرِئُکُمَا السَّلَامَ وَ یَقُولُ قَدْ عَزَمْتُ عَلَیْکُمَا لَمَّا صَبَرْتُمَا قَالَ فَصَبَرَا(1).

مل، [کامل الزیارات] ابن الولید عن الصفار عن ابن عیسی عن محمد بن سنان عن سعید: مثله- مل، [کامل الزیارات] أبی عن سعد عن ابن یزید عن ابن سنان عن سعید: مثله.

«16»

مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ عَنْ سَالِمِ بْنِ مُکْرَمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا حَمَلَتْ فَاطِمَةُ بِالْحُسَیْنِ علیه السلام جَاءَ جَبْرَئِیلُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّ فَاطِمَةَ سَتَلِدُ وَلَداً تَقْتُلُهُ أُمَّتُکَ مِنْ بَعْدِکَ فَلَمَّا حَمَلَتْ فَاطِمَةُ الْحُسَیْنَ کَرِهَتْ حَمْلَهُ وَ حِینَ وَضَعَتْهُ کَرِهَتْ وَضْعَهُ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَلْ رَأَیْتُمْ فِی الدُّنْیَا أُمّاً تَلِدُ غُلَاماً فَتَکْرَهُهُ وَ لَکِنَّهَا کَرِهَتْهُ لِأَنَّهَا عَلِمَتْ أَنَّهُ سَیُقْتَلُ قَالَ وَ فِیهِ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ- وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حُسْناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ

ص: 231


1- 1. المصدر ص 55 و هکذا ما یلیه.

روایت23.

کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام فرمود: جبرئیل خبر شهادت حسین علیه السلام را در خانه ام سلمه به رسول خدا داد، حسین علیه السّلام در حالی که جبرئیل نزد پیامبر بود آمد، جبرئیل گفت: امت تو حسین را خواهند کشت .

رسول خدا فرمود: خاکی را که خون حسین بر آن می ریزد به من نشان بده. جبرئیل مقداری از خاک آن زمین را که خاکی سرخ بود برداشت.

روایت24.

کامل الزیارات: از امام صادق علیه السلام مانند همان حدیث روایت شده و به آن افزوده است: پیامبر هنوز نزد ام سلمه بود، که ام سلمه وفات یافت.

روایت25.

کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا در خانه ام سلمه بود و جبرئیل نیز آن جا بود که حسین علیه السلام وارد شد، جبرئیل گفت: امت تو حسین را خواهند کشت، آیا می خواهی زمینی را که حسین در آن کشته خواهد شد به تو نشان دهم؟ رسول خدا فرمود: بله، جبرئیل دست دراز کرد و مقداری از (خاک) آن را گرفت و به پیامبر صلی الله علیه و آله نشان داد.

روایت26.

کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی فاطمه سلام الله علیها حسین را به دنیا آورد جبرئیل نزد رسول خدا آمد و به ایشان گفت: امت تو حسین را پس از تو خواهند کشت، سپس گفت: آیا می خواهی مقداری از آن خاک را به تو نشان دهم؟ پس با دو بال خود مقداری از خاک کربلا را خارج کرد و به پیامبر نشان داد و گفت: این خاکی است که حسین علیه السلام بر روی آن کشته خواهد شد.

روایت27.

کامل الزیارات: عبد الرحمان غنوی از سلیمان نقل کرده که گفت: آیا در آسمان ها فرشته ای باقی ماند که نزد رسول خدا نیامده باشد و برای شهادت حسین علیه السلام به وی تسلیت نگفته باشد؟ هر یک او را از ثوابی که خداوند برایش در نظر گرفته با خبر می کرد، خاکی را که بر روی آن افتاد و کشته و ذبح شد برایش می آورد، رسول خدا فرمود: خدایا هر که او را یاری نکرد یاری نکن، و هر که او را کشت بکش، و هر که او را ذبح کرد ذبح کن و آن چه می خواهد به او عطا مکن.

عبد الرحمان گفت: به خدا قسم یزید ملعون مهلت نیافت و پس از کشتن آن جناب آنچه را که طالب بود نیافت

ص: 236

وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً(1).

بیان

قوله علیه السلام لما حملت لعل المعنی قرب حملها أو المراد بقوله جاء جبرئیل مجیئه قبل ذلک أو بقوله حملت ثانیا شعرت به و لعله علی هذا التأویل الباء فی قوله بوالدیه للسببیة و حسنا مفعول وصینا و فی بعض القراءات حسنا بالتحریک فهو صفة لمصدر محذوف أی إیصاء حسنا فعلی هذا یحتمل أن یکون المراد بقوله وَصَّیْنَا جعلناه وصیا قال فی مجمع البیان قرأ أهل الکوفة إِحْساناً و الباقون حسنا و روی عن علی علیه السلام و أبی عبد الرحمن السلمی حسنا بفتح الحاء و السین انتهی و الوالدان رسول الله و أمیر المؤمنین کما فی سائر الأخبار و یحتمل الظاهر أیضا.

«17»

مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الرَّزَّازُ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّ جَبْرَئِیلَ نَزَلَ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ یُبَشِّرُکَ بِمَوْلُودٍ یُولَدُ مِنْ فَاطِمَةَ علیها السلام تَقْتُلُهُ أُمَّتُکَ مِنْ بَعْدِکَ فَقَالَ یَا جَبْرَئِیلُ وَ عَلَی رَبِّیَ السَّلَامُ- لَا حَاجَةَ لِی فِی مَوْلُودٍ یُولَدُ مِنْ فَاطِمَةَ تَقْتُلُهُ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی قَالَ فَعَرَجَ جَبْرَئِیلُ ثُمَّ هَبَطَ فَقَالَ لَهُ مِثْلَ ذَلِکَ فَقَالَ یَا جَبْرَئِیلُ وَ عَلَی رَبِّیَ السَّلَامُ- لَا حَاجَةَ لِی فِی مَوْلُودٍ تَقْتُلُهُ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی فَعَرَجَ جَبْرَئِیلُ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ هَبَطَ فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یُبَشِّرُکَ أَنَّهُ جَاعِلٌ فِی ذُرِّیَّتِهِ الْإِمَامَةَ وَ الْوَلَایَةَ وَ الْوَصِیَّةَ فَقَالَ قَدْ رَضِیتُ ثُمَّ أَرْسَلَ إِلَی فَاطِمَةَ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُنِی بِمَوْلُودٍ یُولَدُ مِنْکِ تَقْتُلُهُ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی- فَأَرْسَلَتْ إِلَیْهِ أَنْ لَا حَاجَةَ لِی فِی مَوْلُودٍ یُولَدُ مِنِّی تَقْتُلُهُ أُمَّتُکَ مِنْ بَعْدِکَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهَا أَنَّ اللَّهَ جَاعِلٌ فِی ذُرِّیَّتِهِ الْإِمَامَةَ وَ الْوَلَایَةَ وَ الْوَصِیَّةَ فَأَرْسَلَتْ إِلَیْهِ أَنِّی قَدْ رَضِیتُ فَحَمَلَتْهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَ

ص: 232


1- 1. الأحقاف: 15 و الحدیث فی کامل الزیارات ص 55 و 56.

و از آن بهره مند نشد، شب با حالتی مست و خارج از حال طبیعی خوابید و صبح کرد در حالی که مرده ای بود متغیر گویا او را قیر اندود کرده اند، با حالتی غمگین و حسرت و حزن مرد. هیچ یک از کسانی که یزید را در قتل حسین یاری کردند یا با ایشان جنگیدند باقی نماند، مگر این که دچار جنون یا جذام یا پیسی می شد و نسل او این بیماری را به ارث می برد، لعنت خدا بر آن ها باد.

روایت28.

کامل الزیارات: از ابن عباس نقل شده که گفت: فرشته ای که نزد محمد صلی الله علیه و آله آمد و ایشان را از قتل حسین علیه السلام با خبر کرد، جبرئیل روح الامین بود. او با بال هایی گسترده و در حالی که گریه می کرد و فریاد می زد، خاکی از تربت امام را که بوی مشک می داد با خود آورد. رسول خدا فرمود: آیا امتی که پسرم را می کشند رستگار خواهند شد؟ (یا فرمود: پسر دخترم؟) جبرئیل گفت: خداوند آن امت را دچار چند دستگی می کند و دل های آن ها دچار اختلاف خواهد شد.

روایت28.

کامل الزیارات: از برید عجلی روایت می کند که: به امام جعفر صادق گفتم: یا ابن رسول اللّه! مرا از اسماعیلی که خدا در قرآن خبر داده است آگاه کن، زیرا می فرماید: «و اذْکُرْ فی الْکِتاب إسْماعِیلَ إنَّهُ کانَ صادقَ الْوَعد و کانَ رسُولًا نَبیًّا»(1)، «و در این کتاب از اسماعیل یاد کن، زیرا که او درست وعده و فرستاده ای پیامبر بود.»

امام صادق علیه السّلام فرمود: اسماعیل بن ابراهیم قبل از حضرت ابراهیم از دنیا رفت. از طرفی حضرت ابراهیم علیه السّلام خودش در زمین حجت خدا و صاحب شریعت و دین بود، با بودن ابراهیم چگونه می شود اسماعیل به سوی کسی مبعوث شده باشد؟

گفتم: پس این اسماعیلی که خدا در قرآن فرموده کیست؟ فرمود: وی اسماعیل ابن حزقیل بود که پیامبر بود، خدا او را برای هدایت قومش مبعوث نمود، ولی قوم وی او را تکذیب کرده و کشتند و پوست صورت او را کندند، سپس خداوند بر آنان غضب نمود و سطاطائیل را که ملک عذاب بود نزد اسماعیل فرستاد او به اسماعیل گفت: من سطاطائیل ملک عذاب هستم، خدا مرا فرستاده که اگر تو اجازه دهی قوم تو را دچار انواع و اقسام عذاب نمایم؟ فرمود: نه، من احتیاجی به این کار ندارم ای سطاطائیل .

ص: 237


1- 1. مریم / 54

وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیَّتِی (1) فَلَوْ أَنَّهُ قَالَ أَصْلِحْ لِی ذُرِّیَّتِی لَکَانَتْ ذُرِّیَّتُهُ کُلُّهُمْ أَئِمَّةً وَ لَمْ یَرْضَعِ الْحُسَیْنُ علیه السلام مِنْ فَاطِمَةَ وَ لَا مِنْ أُنْثَی وَ لَکِنَّهُ کَانَ یُؤْتَی بِهِ النَّبِیَّ فَیَضَعُ إِبْهَامَهُ فِی فِیهِ فَیَمَصُّ مِنْهَا مَا یَکْفِیهِ الْیَوْمَیْنِ وَ الثَّلَاثَةَ فَیَنْبُتُ لَحْمُ الْحُسَیْنِ مِنْ لَحْمِ رَسُولِ اللَّهِ وَ دَمِهِ وَ لَمْ یُولَدْ مَوْلُودٌ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ إِلَّا عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهم السلام.

مل، [کامل الزیارات] أبی عن سعد عن علی بن إسماعیل بن عیسی عن محمد بن عمرو بن سعید بإسناده: مثله.

«18»

مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَخِیهِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: أَتَی جَبْرَئِیلُ رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ أَ لَا أُبَشِّرُکَ بِغُلَامٍ تَقْتُلُهُ أُمَّتُکَ مِنْ بَعْدِکَ فَقَالَ لَا حَاجَةَ لِی فِیهِ قَالَ فَانْقَضَّ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ عَادَ إِلَیْهِ الثَّانِیَةَ فَقَالَ مِثْلَ ذَلِکَ فَقَالَ- لَا حَاجَةَ لِی فِیهِ فَانْعَرَجَ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ انْقَضَّ عَلَیْهِ الثَّالِثَةَ فَقَالَ لَهُ مِثْلَ ذَلِکَ فَقَالَ- لَا حَاجَةَ لِی فِیهِ (2) فَقَالَ إِنَّ رَبَّکَ جَاعِلُ الْوَصِیَّةِ فِی عَقِبِهِ فَقَالَ نَعَمْ ثُمَّ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ فَدَخَلَ عَلَی فَاطِمَةَ فَقَالَ لَهَا إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَانِی فَبَشَّرَنِی بِغُلَامٍ تَقْتُلُهُ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی فَقَالَتْ لَا حَاجَةَ لِی فِیهِ فَقَالَ لَهَا إِنَّ رَبِّی جَاعِلُ الْوَصِیَّةِ فِی عَقِبِهِ فَقَالَتْ نَعَمْ إِذَنْ قَالَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عِنْدَ ذَلِکَ هَذِهِ الْآیَةَ فِیهِ- حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً لِمَوْضِعِ إِعْلَامِ جَبْرَئِیلَ إِیَّاهَا بِقَتْلِهِ فَحَمَلَتْهُ کُرْهاً بِأَنَّهُ مَقْتُولٌ وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً لِأَنَّهُ مَقْتُولٌ.

«19»

مل، [کامل الزیارات] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَخَلَتْ فَاطِمَةُ عَلَی

ص: 233


1- 1. الأحقاف: 15 و الحدیث فی المصدر ص 57.
2- 2. ما بین العلامتین ساقط عن نسخة الکمبانیّ. راجع المصدر ص 56.

خداوند به وی وحی کرد: پس چه حاجتی داری؟ اسماعیل گفت: پروردگارا! تو برای ربوبیت خود و نبوت حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و ولایت اوصیای آن بزرگوار عهد و پیمان گرفته ای، خلق خود را آگاه کرده ای که امت پیامبر بعد از آن حضرت امام حسین را خواهند کشت و به حسین وعده دادی که او را به دنیا بازگردانی تا انتقام خود را از آنان بگیرد. حاجت من این است که مرا هم به دنیا بازگردانی تا انتقام خویش را از قاتلانم بگیرم، همان طور که امام حسین خواهد گرفت. خدا این وعده را به اسماعیل بن حزقیل داد و آن حضرت با امام حسین علیه السّلام به دنیا باز خواهد گشت(1).

روایت29.

کامل الزیارات: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در خانه فاطمه سلام الله علیها و امام حسین در کنار آن حضرت بود. ناگاه دیدند پیامبر خدا گریان شد و سجده کرد و فرمود: ای فاطمه! ای دختر محمّد! جبرئیل در این ساعت با بهترین شکل و صورت در خانه تو به نظر من آمد و گفت: ای محمّد، آیا حسین را دوست داری؟ گفتم: آری. حسین نور چشم من است، نوگل من است، میوه قلب من و پرده ما بین دیدگان من است.

جبرئیل پس از اینکه دست خود را روی سر حسین نهاد به من گفت: مبارک مولودی هستی، صلوات و رحمت و رضوان خدا بر تو باد. لعنت، غضب، عذاب، رسوایی و عقاب خدا بر آن کسی باد که با تو جنگ و دشمنی و نزاع کرده و تو را بکشد، آیا نه چنین است که حسین در دنیا و آخرت بزرگ شهیدان همه مخلوقان از اول تا آخر است و نیز بزرگ همه جوانان اهل بهشت است؟ پدرش از او بهتر است، به او سلام برسان و به وی بشارت بده که صاحب علم و رایت هدایت است، راهنمای دوستان من، شاهد و حافظ بر خلق من، خازن علم من، و حجت من بر اهل آسمان ها و زمین و جن و انس می باشد(2) .

توضیح

«إنّ العلی الأعلی» یعنی فرستاده خداوند جبرئیل یا این که دیدن کنایه از نهایت ظاهر شدن علمی است. «حسن الصورة» کنایه از بارز شدن صفات خداوند متعال برای اوست؛ و وضع الید کنایه از افاضه رحمت است.

روایت30.

ارشاد: از ام الفضل دختر حارث نقل می کند که وی به حضور رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله مشرف شد و گفت: ای رسول خدا! من دیشب خواب آشفته ای دیدم،

ص: 238


1- 1. کامل الزیارات: 64
2- 2. کامل الزیارات: 67

رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَیْنَاهُ تَدْمَعُ فَسَأَلَتْهُ مَا لَکَ فَقَالَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَخْبَرَنِی أَنَّ أُمَّتِی تَقْتُلُ حُسَیْناً فَجَزِعَتْ وَ شَقَّ عَلَیْهَا فَأَخْبَرَهَا بِمَنْ یَمْلِکُ مِنْ وُلْدِهَا فَطَابَتْ نَفْسُهَا وَ سَکَنَتْ.

«20»

مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی غُنْدَرٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: زَارَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ قَدْ أَهْدَتْ لَنَا أُمُّ أَیْمَنَ لَبَناً وَ زَبَداً وَ تَمْراً فَقَدَّمْنَا مِنْهُ فَأَکَلَ ثُمَّ قَامَ إِلَی زَاوِیَةِ الْبَیْتِ فَصَلَّی رَکَعَاتٍ فَلَمَّا کَانَ فِی آخِرِ سُجُودِهِ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً فَلَمْ یَسْأَلْهُ أَحَدٌ مِنَّا إِجْلَالًا وَ إِعْظَاماً لَهُ فَقَامَ الْحُسَیْنُ فِی حِجْرِهِ وَ قَالَ لَهُ یَا أَبَهْ لَقَدْ دَخَلْتَ بَیْتَنَا فَمَا سُرِرْنَا بِشَیْ ءٍ کَسُرُورِنَا بِدُخُولِکَ ثُمَّ بَکَیْتَ بُکَاءً غَمَّنَا فَمَا أَبْکَاکَ فَقَالَ یَا بُنَیَّ أَتَانِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام آنِفاً فَأَخْبَرَنِی أَنَّکُمْ قَتْلَی وَ أَنَّ مَصَارِعَکُمْ شَتَّی فَقَالَ یَا أَبَهْ فَمَا لِمَنْ یَزُورُ قُبُورَنَا عَلَی تَشَتُّتِهَا فَقَالَ یَا بُنَیَّ أُولَئِکَ طَوَائِفُ مِنْ أُمَّتِی یَزُورُونَکُمْ فَیَلْتَمِسُونَ بِذَلِکَ الْبَرَکَةَ وَ حَقِیقٌ عَلَیَّ أَنْ آتِیَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی أُخَلِّصَهُمْ مِنْ أَهْوَالِ السَّاعَةِ مِنْ ذُنُوبِهِمْ وَ یُسْکِنُهُمُ اللَّهُ الْجَنَّةَ(1).

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الحسین بن إبراهیم القزوینی عن محمد بن وهبان عن علی بن حبیش عن العباس بن محمد بن الحسین عن أبیه عن صفوان: مثله.

«21»

مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْقُرَشِیِّ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ یَحْیَی الثَّوْرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ: زَارَنَا رَسُولُ اللَّهِ ذَاتَ یَوْمٍ فَقَدَّمْنَا إِلَیْهِ طَعَاماً وَ أَهْدَتْ إِلَیْنَا أُمُّ أَیْمَنَ صَحْفَةً مِنْ تَمْرٍ وَ قَعْباً مِنْ لَبَنٍ وَ زَبَدٍ فَقَدَّمْنَا إِلَیْهِ فَأَکَلَ مِنْهُ فَلَمَّا فَرَغَ قُمْتُ فَسَکَبْتُ عَلَی یَدَیْهِ مَاءً فَلَمَّا غَسَلَ یَدَهُ مَسَحَ وَجْهَهُ وَ لِحْیَتَهُ بِبِلَّةِ یَدَیْهِ ثُمَّ قَامَ إِلَی مَسْجِدٍ فِی جَانِبِ الْبَیْتِ فَخَرَّ سَاجِداً فَبَکَی فَأَطَالَ الْبُکَاءَ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ

ص: 234


1- 1. المصدر ص 58.

فرمود: چه خوابی؟ گفت: خوابی است خطرناک! فرمود: چه خوابی دیدی؟ گفت: در خواب دیدم گویا، یک قطعه از جسد مبارک تو قطع شد و در کنار من قرار گرفت. پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: خیر است. زیرا فاطمه پسری می آورد و او در کنار تو خواهد بود.

فاطمه زهرا امام حسین علیه السّلام را به دنیا آورد. ام الفضل می گوید: امام حسین همان طور که پیامبر خدا فرموده بود نزد من بود. یک روز من امام حسین را به حضور رسول خدا بردم و او را در کنار آن حضرت نهادم، وقتی صورت خود را از آن حضرت برگردانیدم، ناگاه دیدم چشمان آن بزرگوار اشکبار شدند، گفتم: یا رسول اللّه! پدر و مادرم فدای تو باد، چرا گریان شدی؟ فرمود: جبرئیل نزد من آمد و گفت: امتم حسین را شهید می کنند و قسمتی از تربت وی را که قرمز رنگ است نزد من آورد(1).

روایت31.

ارشاد: از ام سلمه روایت می کند که گفت: در یکی از روزها که پیامبر عظیم الشأن اسلام صلّی اللّه علیه و آله نشسته بود و امام حسین هم در کنار آن حضرت بود، ناگاه دیدم چشم های مبارک رسول خدا پر از اشک شد. گفتم: یا رسول اللّه، فدای تو شوم، چرا تو را گریان می بینم؟ فرمود: جبرئیل نزد من آمد و درباره پسرم حسین به من تسلیت گفت و به من خبر داد که گروهی از امتم حسین را می کشند، خدا شفاعت مرا نصیب آنان نکند. نیز از ام سلمه روایت شده که گفت: یک شب پیامبر خدا از نظر ما غایب شد و غیبت ایشان خیلی طول کشید. وقتی آمد گرد و غبار به سر و صورت مبارکش نشسته و موهایش ژولیده و کف دستش بسته بود. من گفتم: یا رسول اللّه چرا تو را گرد و غبار آلوده می بینم؟ فرمود: امشب مرا به جایی در عراق بردند که به آن کربلا می گویند، در آنجا قتلگاه حسین و گروهی از اهل بیتم را به من نشان دادند. من پیوسته خون های آنان را جمع می کردم، آن خون ها این ها است که در میان دست من است، آن گاه کف دست خود را باز کرد و به من فرمود: این خون ها را بگیر و آن ها را نگاه دار. وقتی من آن ها را گرفتم و نگاه کردم، دیدم شبیه به خاک قرمز است، من آن ها را در میان یک شیشه ریختم و سر آن را بستم و نگاهداری نمودم.

هنگامی که امام حسین از مکه خارج و به سوی عراق رفت، من هر شب و هر روز آن شیشه را خارج می کردم و می بوییدم و به آن نگاه می کردم و برای مصیبت وی می گریستم. وقتی روز دهم محرم که امام حسین در آن کشته شد فرا رسید، من آن شیشه را در ابتدای روز بیرون آورده و دیدم در همان حالت قبلی است. وقتی آخر روز نزد آن شیشه رفتم، دیدم آن خاک به خون تبدیل شده است. در میان خانه فریاد زدم و گریان شدم ولی خشم خود فرو بردم،

ص: 239


1- 1. ارشاد مفید: 234

فَمَا اجْتَرَأَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ أَحَدٌ یَسْأَلُهُ عَنْ شَیْ ءٍ فَقَامَ الْحُسَیْنُ یَدْرُجُ حَتَّی یَصْعَدَ عَلَی فَخِذَیْ رَسُولِ اللَّهِ فَأَخَذَ بِرَأْسِهِ إِلَی صَدْرِهِ وَ وَضَعَ ذَقَنَهُ عَلَی رَأْسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ یَا أَبَهْ مَا یُبْکِیکَ فَقَالَ یَا بُنَیَّ إِنِّی نَظَرْتُ إِلَیْکُمُ الْیَوْمَ فَسُرِرْتُ بِکُمْ سُرُوراً لَمْ أُسَرَّ بِکُمْ مِثْلَهُ قَطُّ فَهَبَطَ إِلَیَّ جَبْرَئِیلُ فَأَخْبَرَنِی أَنَّکُمْ قَتْلَی وَ أَنَّ مَصَارِعَکُمْ شَتَّی فَحَمِدْتُ اللَّهَ عَلَی ذَلِکَ وَ سَأَلْتُهُ لَکُمُ الْخِیَرَةَ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَهْ فَمَنْ یَزُورُ قُبُورَنَا وَ یَتَعَاهَدُهَا عَلَی تَشَتُّتِهَا قَالَ طَوَائِفُ مِنْ أُمَّتِی یُرِیدُونَ بِذَلِکَ بِرِّی وَ صِلَتِی أَتَعَاهَدُهُمْ فِی الْمَوْقِفِ وَ آخُذُ بِأَعْضَادِهِمْ فَأُنْجِیهِمْ مِنْ أَهْوَالِهِ وَ شَدَائِدِهِ (1).

«22»

مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَی رَسُولَ اللَّهِ وَ الْحُسَیْنُ یَلْعَبُ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ أَنَّ أُمَّتَهُ سَتَقْتُلُهُ قَالَ فَجَزِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَقَالَ أَ لَا أُرِیکَ التُّرْبَةَ الَّتِی یُقْتَلُ فِیهَا قَالَ فَخَسَفَ مَا بَیْنَ مَجْلِسِ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی الْمَکَانِ الَّذِی قُتِلَ فِیهِ حَتَّی الْتَقَتِ الْقِطْعَتَانِ فَأَخَذَ مِنْهَا وَ دُحِیَتْ فِی أَسْرَعَ مِنْ طَرْفَةِ الْعَیْنِ فَخَرَجَ (2)

وَ هُوَ یَقُولُ طُوبَی لَکِ مِنْ تُرْبَةٍ وَ طُوبَی لِمَنْ یُقْتَلُ حَوْلَکِ قَالَ وَ کَذَلِکَ صَنَعَ صَاحِبُ سُلَیْمَانَ تَکَلَّمَ بِاسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ فَخَسَفَ مَا بَیْنَ سَرِیرِ سُلَیْمَانَ وَ بَیْنَ الْعَرْشِ مِنْ سُهُولَةِ الْأَرْضِ وَ حُزُونَتِهَا حَتَّی الْتَقَتِ الْقِطْعَتَانِ فَاجْتَرَّ الْعَرْشُ قَالَ سُلَیْمَانُ یُخَیَّلُ إِلَیَّ أَنَّهُ خَرَجَ مِنْ تَحْتِ سَرِیرِی قَالَ وَ دُحِیَتْ فِی أَسْرَعَ مِنْ طَرْفَةِ الْعَیْنِ (3).

ص: 235


1- 1. کامل الزیارات ص 58.
2- 2. کذا فی نسخة الأصل- نسخة المصنّف- و هکذا المصدر ص 59 و فی نسخة کمبانیّ: فجزع و هو تصحیف.
3- 3. راجع الأحادیث التالیة فی المصدر ص 60 الباب 17 تحت الرقم 1- 9.

مبادا دشمنان خاندان عصمت که در مدینه بودند آگاه شوند و مرا شماتت کنند. من دائم مواظب وقت و روزی که آن خاک مبدل به خون شده بود بودم، هنگامی که خبر شهادت امام حسین رسید، دیدم با آن روز مطابق است(1).

روایت32.

مناقب: قیس بن ساعده ایادی پیش از مبعث رسول خدا این شعر را گفت:

گروهی از مسلمان نماها از قدر و حد خود تخلف نمودند و در جنگ صفین و جنگ جمل فتنه و آشوب به پا کردند.

آن گاه بعد از پیامبر، خون های ریخته شده را به گردن امام حسین نهادند و بر آن بزرگوار شوریدند تا اینکه شهید شد.(2)

توضیح

«تخلّف المقدار» یعنی پا از حد خود فراتر گذاشتند تا حدی که مقدار و عددی بر آن ها احاطه نداشت. عبارت «ثاروا» از ثوران می آید یا از ثأر، از این گفته ایشان گرفته که می گویند: «ثأرت القتیل» یعنی قاتل او کشته شد. زیرا آن ها ادعا می کردند که طالب خون عثمان و کسانی هستند که از آن ها در جنگ های پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کشته شدند. این موضوع را سخن شاعر تأیید می کند: «التزم الثأر» یعنی بعد از آن قضیه انتقام خون عثمان و سایرین را از حسین علیه السلام گرفتند، به خاطر کسانی از آن ها که در جنگ جمل و صفین و دیگر جنگ ها کشته شدند. یا به این معناست که آن ها او را کشتند تا این که انتقام خون عثمان را گرفته باشند.

روایت33.

تفسیر فرات بن ابراهیم: پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: شبی که مرا به معراج بردند، جبرئیل دستم را گرفت و مرا داخل بهشت نمود. من در حالی که خوشحال بودم، ناگاه با درختی از نور مواجه شدم که سرشار از نور بود.

ص: 240


1- 1. ارشاد مفید : 234 و 235
2- . مناقب 4 : 62
«23»

مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَعَی جَبْرَئِیلُ علیه السلام الْحُسَیْنَ علیه السلام إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَةَ فَدَخَلَ عَلَیْهِ الْحُسَیْنُ وَ جَبْرَئِیلُ عِنْدَهُ فَقَالَ إِنَّ هَذَا تَقْتُلُهُ أُمَّتُکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَرِنِی مِنَ التُّرْبَةِ الَّتِی یُسْفَکُ فِیهَا دَمُهُ فَتَنَاوَلَ جَبْرَئِیلُ قَبْضَةً مِنْ تِلْکَ التُّرْبَةِ فَإِذَا هِیَ تُرْبَةٌ حَمْرَاءُ.

«24»

مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ وَ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ ابْنِ هَاشِمٍ جَمِیعاً عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مِثْلَهُ وَ زَادَ فِیهِ فَلَمْ تَزَلْ عِنْدَ أُمِّ سَلَمَةَ حَتَّی مَاتَتْ رَحِمَهَا اللَّهُ.

«25»

مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ الْخَزَّازِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ کَانَ فِی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَةَ وَ عِنْدَهُ جَبْرَئِیلُ فَدَخَلَ عَلَیْهِ الْحُسَیْنُ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ إِنَّ أُمَّتَکَ تَقْتُلُ ابْنَکَ هَذَا أَ لَا أُرِیکَ مِنْ تُرْبَةِ الْأَرْضِ الَّتِی یُقْتَلُ فِیهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ نَعَمْ فَأَهْوَی جَبْرَئِیلُ بِیَدِهِ وَ قَبَضَ قَبْضَةً مِنْهَا فَأَرَاهَا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله.

«26»

مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا وَلَدَتْ فَاطِمَةُ الْحُسَیْنَ جَاءَ جَبْرَئِیلُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ إِنَّ أُمَّتَکَ تَقْتُلُ الْحُسَیْنَ مِنْ بَعْدِکَ ثُمَّ قَالَ أَ لَا أُرِیکَ مِنْ تُرْبَتِهَا فَضَرَبَ بِجَنَاحِهِ فَأَخْرَجَ مِنْ تُرْبَةِ کَرْبَلَاءَ فَأَرَاهَا إِیَّاهُ ثُمَّ قَالَ هَذِهِ التُّرْبَةُ الَّتِی یُقْتَلُ عَلَیْهَا.

«27»

مل، [کامل الزیارات] أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْغَنَوِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ قَالَ: وَ هَلْ بَقِیَ فِی السَّمَاوَاتِ مَلَکٌ لَمْ یَنْزِلْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ یُعَزِّیهِ فِی وَلَدِهِ الْحُسَیْنِ وَ یُخْبِرُهُ بِثَوَابِ اللَّهِ إِیَّاهُ وَ یَحْمِلُ إِلَیْهِ تُرْبَتَهُ مَصْرُوعاً عَلَیْهَا مَذْبُوحاً مَقْتُولًا طَرِیحاً مَخْذُولًا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ اللَّهُمَّ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ وَ اقْتُلْ مَنْ قَتَلَهُ وَ اذْبَحْ مَنْ ذَبَحَهُ وَ لَا تُمَتِّعْهُ بِمَا طَلَبَ قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ عُوجِلَ الْمَلْعُونُ یَزِیدُ وَ لَمْ یَتَمَتَّعْ بَعْدَ قَتْلِهِ

ص: 236

دو فرشته را دیدم که تا قیام قیامت حلل و زیور به آن درخت می پوشاندند.

سپس متوجه روبروی خود شدم و درخت سیبی را که از آن بزرگ تر ندیده بودم دیدم. وقتی یکی از آن سیب ها را چیدم و آن را باز کردم، دیدم حوریه ای از آن خارج شد که گویا مژه هایش نظیر بالهای کرکس بود. به او گفتم: تو برای چه کسی هستی؟ ناگاه گریان شد و گفت: من برای پسرت حسین بن علی بن ابی طالب هستم که ظالمانه شهید خواهد شد.

وقتی چند قدمی جلوتر رفتم با درخت رطبی مواجه شدم که از کره نرم تر و از عسل شیرین تر بود. یک رطب از آن را با اشتها خوردم و آن رطب در پشت من مبدل به نطفه شد. هنگامی که بر زمین هبوط کردم و با خدیجه کبرا همبستر شدم، او به فاطمه حامله شد. پس فاطمه حوریه ای است انسیه که هر گاه من مشتاق بوی بهشت می شوم دخترم فاطمه را می بویم(1) .

مؤلف: بسیاری از اخبار در مورد این موضوع در بخش ولادت پیامبر صلوات الله علیه آمده است(2).

روایت34.

بعضی از کتب مناقب که معتبرند، از ام سلمه روایت می کند که گفت: جبرئیل علیه السّلام بر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله نازل شد و گفت: امت تو حسین را بعد از تو خواهند کشت. سپس گفت: اکنون من مقداری از تربت حسین را به تو نشان خواهم داد. آن گاه مقداری سنگ ریزه آورد و رسول خدا آن ها را در میان یک شیشه ریخت. وقتی شب شهادت امام حسین علیه السّلام فرا رسید، ام سلمه می گوید: شنیدم گوینده ای می گفت:

ای افرادی که حسین را از روی جهالت شهید نمودید! مژده باد شما را به عذاب و رسوایی همیشگی.

شما به زبان حضرت داود و حضرت موسی و صاحب انجیل (یعنی حضرت عیسی) لعنت شدید.

ام سلمه می گوید: من گریان شدم! وقتی سر آن شیشه را باز کردم دیدم خونی در آن به وجود آمده است.

روایت35.

در تألیفات بعضی از اصحاب از ام سلمه روایت شده است که گفت: یک روز رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نزد من آمد، امام حسن و امام حسین علیهما السّلام هم به دنبال آن حضرت آمدند و در دو طرف پیامبر خدا نشستند. رسول خدا امام حسن را روی زانوی راست و امام حسین را روی زانوی چپ خویش نشانید.

ص: 241


1- 1. تفسیر فرات: 10
2- 2. بحار الانوار 43: 235 - 260

وَ لَقَدْ أُخِذَ مُغَافَصَةً بَاتَ سَکْرَانَ وَ أَصْبَحَ مَیِّتاً مُتَغَیِّراً کَأَنَّهُ مَطْلِیٌّ بِقَارٍ أُخِذَ عَلَی أَسَفٍ وَ مَا بَقِیَ أَحَدٌ مِمَّنْ تَابَعَهُ عَلَی قَتْلِهِ أَوْ کَانَ فِی مُحَارَبَتِهِ إِلَّا أَصَابَهُ جُنُونٌ أَوْ جُذَامٌ أَوْ بَرَصٌ وَ صَارَ ذَلِکَ وِرَاثَةً فِی نَسْلِهِمْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ.

مل، [کامل الزیارات] عبید الله بن الفضل عن جعفر بن سلیمان: مثله.

«28»

مل، [کامل الزیارات] الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو الْأَسْلَمِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَنْبَسَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: الْمَلَکُ الَّذِی جَاءَ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یُخْبِرُهُ بِقَتْلِ الْحُسَیْنِ کَانَ جَبْرَئِیلَ الرُّوحَ الْأَمِینَ مَنْشُورَ الْأَجْنِحَةِ بَاکِیاً صَارِخاً قَدْ حَمَلَ مِنْ تُرْبَتِهِ وَ هُوَ یَفُوحُ کَالْمِسْکِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ وَ تُفْلِحُ أُمَّةٌ تَقْتُلُ فَرْخِی أَوْ قَالَ فَرْخَ ابْنَتِی قَالَ جَبْرَئِیلُ یَضْرِبُهَا اللَّهُ بِالاخْتِلَافِ فَیَخْتَلِفُ قُلُوبُهُمْ.

مل، [کامل الزیارات] عبید الله بن الفضل بن هلال عن محمد بن عمرة الأسلمی عن عمر بن عبد الله بن عنبسة: مثله.

«28»

مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الرَّزَّازُ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنْ إِسْمَاعِیلَ الَّذِی ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ حَیْثُ یَقُولُ- وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًّا(1) أَ کَانَ إِسْمَاعِیلَ بْنَ إِبْرَاهِیمَ علیهما السلام فَإِنَّ النَّاسَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ إِسْمَاعِیلَ مَاتَ قَبْلَ إِبْرَاهِیمَ وَ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ کَانَ حُجَّةً لِلَّهِ قَائِداً صَاحِبَ شَرِیعَةٍ فَإِلَی مَنْ أُرْسِلَ إِسْمَاعِیلُ إِذَنْ قُلْتُ فَمَنْ کَانَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ ذَاکَ إِسْمَاعِیلُ بْنُ حِزْقِیلَ النَّبِیِّ بَعَثَهُ اللَّهُ إِلَی قَوْمِهِ فَکَذَّبُوهُ وَ قَتَلُوهُ وَ سَلَخُوا وَجْهَهُ فَغَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ لَهُ فَوَجَّهَ إِلَیْهِ سَطَاطَائِیلَ مَلَکَ الْعَذَابِ فَقَالَ لَهُ یَا إِسْمَاعِیلُ أَنَا سَطَاطَائِیلُ مَلَکُ الْعَذَابِ وَجَّهَنِی رَبُّ الْعِزَّةِ إِلَیْکَ لِأُعَذِّبَ قَوْمَکَ بِأَنْوَاعِ الْعَذَابِ إِنْ شِئْتَ فَقَالَ لَهُ إِسْمَاعِیلُ- لَا حَاجَةَ لِی فِی ذَلِکَ یَا سَطَاطَائِیلُ.

ص: 237


1- 1. مریم: 54.

آن گاه جبرئیل نازل شد و گفت: یا رسول اللّه! آیا حسنین را دوست داری؟ فرمود: چگونه ایشان را دوست نداشته باشم در حالی که آنان دو نوگل دنیا و نور دو چشم من هستند.

جبرئیل گفت: ای پیامبر خدا! مشیت خدا بر مظلوم بودن ایشان قرار گرفته، تو باید صبر کنی. فرمود: چه مظلومیتی؟ گفت: حکم خدا بر این قرار گرفته که امام حسن مسموم از دنیا برود و سر امام حسین را از تن جدا کنند. دعای هر پیامبری مستجاب می شود، اگر مایلی دعا کن تا خداوند حسنین را از مسموم و شهید شدن نجات دهد و اگر بخواهی، این مصیبتی که دچار آن می شوند، ذخیره ای است برای شفاعتی که تو فردای قیامت از گنه کاران امت خود خواهی کرد.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: ای جبرئیل! من به حکم پروردگارم راضی هستم. خواسته من هم خواسته او است، من دوست دارم که دعای من برای مقام شفاعتم ذخیره شود تا گنه کاران امتم را شفاعت نمایم و خداوند در مورد دو فرزندم هر اراده ای که صلاح می داند بفرماید.

روایت36.

روایت شده: یک روز رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم با گروهی از اصحاب در حال عبور بودند. ناگاه به کودکانی برخوردند که بر سر راه مشغول بازی بودند. پیامبر نزد یکی از آنان نشست و میان چشمان او را بوسید و نسبت به او محبت نمود، سپس او را در کنار خود نشانید و وی را بیش از پیش بوسید.

وقتی دلیل این کار را از ایشان پرسیدند فرمود: یک روز دیدم که این کودک با حسین بازی می کرد و خاک پای حسین را برمی داشت و به صورت و چشمان خود می مالید، من این کودک را به این خاطر دوست دارم که او حسینم را دوست دارد. جبرئیل به من خبر داده، این کودک در کربلا از یاران حسین خواهد بود.

روایت37.

روایت شده: هنگامی که حضرت آدم علیه السّلام به زمین هبوط کرد حضرت حوا را ندید، آن حضرت برای یافتن حوا شروع به جستجو نمود. هنگامی که عبور آن بزرگوار به کربلا افتاد، بی جهت اندوهگین و نفس در سینه اش تنگ شد. وقتی به محل شهادت امام علیه السّلام رسید پای مبارکش صدمه دید و خون از آن جاری شد. سر مقدس خود را به طرف آسمان بلند کرد و گفت: بار خدایا! آیا گناهی از من سرزد که تو مرا عقاب کردی؟ زیرا من تمام زمین را گردیدم و هیچ جا به مصیبتی که در این سرزمین دچار شدم، دچار نشدم؟

خطاب رسید: ای آدم! گناهی از تو سر نزده است، ولی چون فرزندت حسین علیه السّلام ظالمانه در این سرزمین شهید می شود، لذا خون تو جاری شد تا با خون حسین همراه شده باشد. حضرت آدم علیه السّلام فرمود: آیا حسین پیامبر است؟ خطاب آمد: نه. ولی سبط حضرت محمّد می باشد. حضرت آدم گفت: قاتل حسین کیست؟ خطاب شد: یزید قاتل آن حضرت است

ص: 242

فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ فَمَا حَاجَتُکَ یَا إِسْمَاعِیلُ فَقَالَ إِسْمَاعِیلُ یَا رَبِّ إِنَّکَ أَخَذْتَ الْمِیثَاقَ لِنَفْسِکَ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ بِالنُّبُوَّةِ وَ لِأَوْصِیَائِهِ بِالْوَلَایَةِ وَ أَخْبَرْتَ خَلْقَکَ بِمَا تَفْعَلُ أُمَّتُهُ- بِالْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام مِنْ بَعْدِ نَبِیِّهَا وَ إِنَّکَ وَعَدْتَ الْحُسَیْنَ أَنْ تَکُرَّهُ إِلَی الدُّنْیَا حَتَّی یَنْتَقِمَ بِنَفْسِهِ مِمَّنْ فَعَلَ ذَلِکَ بِهِ فَحَاجَتِی إِلَیْکَ یَا رَبِّ أَنْ تَکُرَّنِی إِلَی الدُّنْیَا حَتَّی أَنْتَقِمَ مِمَّنْ فَعَلَ ذَلِکَ بِی مَا فَعَلَ کَمَا تَکُرُّ الْحُسَیْنَ فَوَعَدَ اللَّهُ إِسْمَاعِیلَ بْنَ حِزْقِیلَ ذَلِکَ فَهُوَ یَکُرُّ مَعَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام (1).

«29»

مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْقَمَّاطِ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فِی مَنْزِلِ فَاطِمَةَ وَ الْحُسَیْنُ فِی حَجْرِهِ إِذْ بَکَی وَ خَرَّ سَاجِداً ثُمَّ قَالَ یَا فَاطِمَةُ یَا بِنْتَ مُحَمَّدٍ إِنَّ الْعَلِیَّ الْأَعْلَی تَرَاءَی لِی فِی بَیْتِکَ هَذَا سَاعَتِی هَذِهِ فِی أَحْسَنِ صُورَةٍ وَ أَهْیَإِ هَیْئَةٍ وَ قَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ أَ تُحِبُّ الْحُسَیْنَ فَقُلْتُ نَعَمْ قُرَّةُ عَیْنِی وَ رَیْحَانَتِی وَ ثَمَرَةُ فُؤَادِی وَ جِلْدَةُ مَا بَیْنَ عَیْنَیَّ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِ الْحُسَیْنِ بُورِکَ مِنْ مَوْلُودٍ عَلَیْهِ بَرَکَاتِی وَ صَلَوَاتِی وَ رَحْمَتِی وَ رِضْوَانِی وَ لَعْنَتِی وَ سَخَطِی وَ عَذَابِی وَ خِزْیِی وَ نَکَالِی عَلَی مَنْ قَتَلَهُ وَ نَاصَبَهُ وَ نَاوَاهُ وَ نَازَعَهُ أَمَا إِنَّهُ سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ سَیِّدُ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ مِنَ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ وَ أَبُوهُ أَفْضَلُ مِنْهُ وَ خَیْرٌ

فَأَقْرِئْهُ السَّلَامَ وَ بَشِّرْهُ بِأَنَّهُ رَایَةُ الْهُدَی وَ مَنَارُ أَوْلِیَائِی وَ حَفِیظِی وَ شَهِیدِی عَلَی خَلْقِی وَ خَازِنُ عِلْمِی وَ حُجَّتِی عَلَی أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ أَهْلِ الْأَرَضِینَ وَ الثَّقَلَیْنِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ (2).

بیان

إن العلیّ الأعلی أی رسوله جبرئیل أو یکون الترائی کنایة عن غایة الظهور العلمی و حسن الصورة کنایة عن ظهور صفات کماله تعالی له و وضع الید کنایة عن إفاضة الرحمة.

«30»

شا، [الإرشاد] رَوَی الْأَوْزَاعِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَدَّادٍ عَنْ أُمِّ الْفَضْلِ بِنْتِ الْحَارِثِ: أَنَّهَا دَخَلَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ رَأَیْتُ اللَّیْلَةَ حُلُماً مُنْکَراً

ص: 238


1- 1. المصدر ص 64.
2- 2. المصدر ص 67.

که اهل آسمان ها و زمین او را لعنت خواهند کرد. حضرت آدم به جبرئیل گفت: من چه بگویم؟ فرمود: یزید را لعنت کن! حضرت آدم چهار مرتبه یزید را لعنت کرد. سپس چند قدمی راه رفت تا به عرفات رسید و حضرت حوا را در آن جا یافت.

روایت38.

روایت شده: وقتی حضرت نوح علیه السّلام بر کشتی سوار شد، تمام دنیا را گردش کرد و وقتی عبورش به کربلا افتاد، زمین، کشتی او را گرفت. نوح از غرق شدن ترسید، لذا دعا کرد و گفت: پروردگارا! من تمام زمین را گردیدم ولی دچار چنین رنجی که در این سرزمین گردیدم نشدم. جبرئیل نازل شد و گفت: ای نوح! حسین که سبط آخرین انبیاء و پسر آخرین اوصیا است در این مکان شهید خواهد شد.

نوح گفت: قاتل حسین کیست؟ فرمود: همان کسی است که اهل آسمان ها و زمین او را لعنت خواهند کرد. حضرت نوح چهار مرتبه قاتل امام حسین را لعنت کرد، آن گاه کشتی حرکت نمود تا بر سر جودی استقرار یافت.

روایت39.

روایت شده: عبور حضرت ابراهیم علیه السّلام که سوار بر اسب بود به کربلا افتاد. پای آن اسب به زمین گرفت و حضرت ابراهیم علیه السّلام به نحوی سقوط کرد که سر مبارکش شکست و خون جاری شد. آن بزرگوار شروع به استغفار کرد و گفت: پروردگارا! چه گناهی از من سرزده؟ جبرئیل نازل شد و گفت: گناهی از تو سر نزده است. ولی چون سبط خاتم الأنبیاء و پسر خاتم الاوصیاء در اینجا شهید خواهد شد، لذا خون تو جاری شد تا با خون مقدس وی همراه شده باشد.

حضرت ابراهیم گفت: ای جبرئیل، قاتل حسین کیست؟ فرمود: همان شخصی است که اهل آسمان ها و زمین او را لعنت کرده اند و قلم بدون اجازه پروردگار بر لعن وی جریان یافت! آن گاه خدا به قلم وحی کرد: تو برای لعنی که بر قاتل امام حسین کردی، سزاوار ثنا و درود هستی .

پس از این جریان، ابراهیم علیه السّلام دست های خود را بلند نمود و یزید را بسیار لعنت کرد و اسب آن حضرت با زبان فصیح آمین گفت! حضرت ابراهیم به اسب خود فرمود: مگر تو چه فهمیدی که برای دعای من آمین گفتی؟ گفت: یا ابراهیم، من افتخار می کنم که تو بر من سوارشده ای، اما وقتی از پشت من افتادی من بسیار خجل شدم و سبب افتادن شما یزید که لعنت خدا بر او باد بود.

روایت40.

روایت شده: که حضرت اسماعیل گوسفندان خود را بر لب فرات می چرانید. چوپان آن حضرت به او خبر داد: از فلان موقع به بعد این گوسفندان از این شریعه آب نمی آشامند. حضرت اسماعیل دلیل این امر را پرسید. جبرئیل نازل شد و گفت: ای اسماعیل! این موضوع را از گوسفندان بپرس. زیرا که علت این مطلب را برای تو خواهند گفت. وقتی آن بزرگوار به گوسفندان فرمود: چرا از این آب نمی آشامید؟ با زبان فصیح گفتند: به ما خبر رسیده است، فرزند تو که سبط حضرت محمّد است در اینجا با لب تشنه کشته خواهد شد، لذا ما به خاطر غم و اندوهی که برای آن بزرگوار داریم از این شریعه آب نمی آشامیم. حضرت اسماعیل راجع به قاتل امام حسین جویا شد،

ص: 243

قَالَ وَ مَا هُوَ قَالَتْ إِنَّهُ شَدِیدٌ قَالَ وَ مَا هُوَ قَالَتْ رَأَیْتُ کَأَنَّ قِطْعَةً مِنْ جَسَدِکَ قَدْ قُطِعَتْ وَ وُضِعَتْ فِی حَجْرِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ خَیْراً رَأَیْتِ تَلِدُ فَاطِمَةُ غُلَاماً فَیَکُونُ فِی حَجْرِکِ.

فَوَلَدَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام الْحُسَیْنَ علیه السلام قَالَتْ وَ کَانَ فِی حَجْرِی کَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ فَدَخَلْتُ بِهِ یَوْماً عَلَی النَّبِیِّ فَوَضَعْتُهُ فِی حَجْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ حَانَتْ مِنِّی الْتِفَاتَةٌ فَإِذَا عَیْنَا رَسُولِ اللَّهِ تُهْرِقَانِ بِالدُّمُوعِ فَقُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لَکَ قَالَ أَتَانِی جَبْرَئِیلُ فَأَخْبَرَنِی أَنَّ أُمَّتِی یَقْتُلُ ابْنِی هَذَا وَ أَتَانِی بِتُرْبَةٍ حَمْرَاءَ مِنْ تُرْبَتِهِ (1).

«31»

شا، [الإرشاد] رَوَی سِمَاکٌ عَنِ ابْنِ الْمُخَارِقِ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ ذَاتَ یَوْمٍ جَالِساً وَ الْحُسَیْنُ جَالِسٌ فِی حَجْرِهِ إِذْ هَمَلَتْ عَیْنَاهُ بِالدُّمُوعِ فَقُلْتُ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لِی أَرَاکَ تَبْکِی جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ جَاءَنِی جَبْرَئِیلُ فَعَزَّانِی بِابْنِیَ الْحُسَیْنِ وَ أَخْبَرَنِی أَنَّ طَائِفَةً مِنْ أُمَّتِی تَقْتُلُهُ- لَا أَنَالَهَا اللَّهُ شَفَاعَتِی.

وَ رُوِیَ بِإِسْنَادٍ آخَرَ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا أَنَّهَا قَالَتْ: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ مِنْ عِنْدِنَا ذَاتَ لَیْلَةٍ فَغَابَ عَنَّا طَوِیلًا ثُمَّ جَاءَنَا وَ هُوَ أَشْعَثُ أَغْبَرُ وَ یَدُهُ مَضْمُومَةٌ فَقُلْتُ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لِی أَرَاکَ شَعِثاً مُغْبَرّاً فَقَالَ أُسْرِیَ بِی فِی هَذَا الْوَقْتِ إِلَی مَوْضِعٍ مِنَ الْعِرَاقِ یُقَالُ لَهُ کَرْبَلَاءُ فَأُرِیتُ فِیهِ مَصْرَعَ الْحُسَیْنِ ابْنِی وَ جَمَاعَةٍ مِنْ وُلْدِی وَ أَهْلِ بَیْتِی فَلَمْ أَزَلْ أَلْقُطُ دِمَاءَهُمْ فَهَا هُوَ فِی یَدِی وَ بَسَطَهَا إِلَیَّ فَقَالَ خُذِیهَا فَاحْفَظِی بِهَا فَأَخَذْتُهَا فَإِذَا هِیَ شِبْهُ تُرَابٍ أَحْمَرَ فَوَضَعْتُهُ فِی قَارُورَةٍ وَ شَدَدْتُ رَأْسَهَا وَ احْتَفَظْتُ بِهَا فَلَمَّا خَرَجَ الْحُسَیْنُ علیه السلام مِنْ مَکَّةَ مُتَوَجِّهاً نَحْوَ الْعِرَاقِ کُنْتُ أُخْرِجُ تِلْکَ الْقَارُورَةَ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ وَ أَشَمُّهَا وَ أَنْظُرُ إِلَیْهَا ثُمَّ أَبْکِی لِمُصَابِهِ فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الْعَاشِرِ مِنَ الْمُحَرَّمِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی قُتِلَ فِیهِ علیه السلام أَخْرَجْتُهَا فِی أَوَّلِ النَّهَارِ وَ هِیَ بِحَالِهَا ثُمَّ عُدْتُ إِلَیْهَا آخِرَ النَّهَارِ فَإِذَا هِیَ دَمٌ عَبِیطٌ فَصِحْتُ فِی بَیْتِی وَ بَکَیْتُ وَ کَظَمْتُ

ص: 239


1- 1. إرشاد المفید ص 234.

گوسفندان گفتند: همان کسی است که اهل آسمان ها و زمین و عموم خلایق او را لعنت خواهند کرد. حضرت اسماعیل هم گفت: پروردگارا! قاتل امام حسین را لعنت کن.

روایت41.

روایت شده است: یک روز حضرت موسی و هارون علیهما السّلام در حال عبور بودند، وقتی به سرزمین کربلا رسیدند، بند نعلین حضرت موسی پاره شد و خار به پاهای آن حضرت رفت و خون جاری شد. حضرت موسی گفت: پروردگارا! چه گناهی از من سر زده است؟ خطاب آمد: چون حسین بن علی در اینجا شهید و خونش ریخته خواهد شد، لذا خون تو در اینجا جاری شد که با خون او همراهی کرده باشد. موسی علیه السّلام گفت: بار خدایا! این حسین کیست؟ خطاب شد: سبط محمّد مصطفی و پسر علی مرتضی است. گفت: قاتل او کیست؟ در جوابش گفته شد: او همان کسی است که ماهیان دریا و وحوش صحرا و پرندگان هوا وی را لعنت می کنند، حضرت موسی دست های خود را بلند نمود و یزید را لعنت و نفرین کرده، هارون هم آمین گفت، آن گاه رفتند .

روایت42.

روایت شده است: حضرت سلیمان بر فراز بساط خود می نشست و در آسمان گردش می کرد، در یکی از روزها که عبورش به کربلا افتاد، باد بساط آن حضرت را سه مرتبه به نحوی به دور خود گردانید که آن بزرگوار ترسید سقوط کند، آن گاه باد آرام گرفت و بساط آن حضرت در زمین کربلا فرود آمد. حضرت سلیمان به باد فرمود: چرا ایستادی؟ گفت: زیرا امام حسین علیه السلام در اینجا کشته خواهد شد. فرمود: حسین کیست؟ گفت: او سبط محمّد مختار و پسر علی کرار است. فرمود: قاتل وی کیست؟ گفت: یزید است که اهل آسمان ها و زمین او را لعنت خواهند کرد. حضرت سلیمان دست های مبارک خود را بلند کرد و در حق یزید لعنت و نفرین نمود و جن و انس هم آمین گفتند. سپس باد بساط آن بزرگوار را حرکت داد.

روایت43.

روایت شده است: حضرت عیسی علیه السّلام با حواریون در بیابان ها گردش می کردند. یک روز که عبور آنان به کربلا افتاد، با شیری درنده مواجه شدند که سر راه را گرفته بود، حضرت عیسی نزد آن شیر آمد و گفت: برای چه بر سر این راه نشسته ای و نمی گذاری ما عبور کنیم؟ آن شیر با زبان فصیح گفت: من نمی گذارم شما عبور کنید تا اینکه یزید را که قاتل حسین است لعنت کنید. حضرت عیسی فرمود: این حسین کیست؟ گفت: سبط محمّد که نبی امی است و پسر علی که ولی آن حضرت است. گفت: قاتل حسین کیست؟ گفت: قاتل وی همان کسی است که وحوش و مگسها و درندگان او را مخصوصا در روز عاشورا لعنت می کنند. حضرت عیسی علیه السّلام دست های خود را بلند کرد و در حق یزید لعنت و نفرین نمود و حواریون هم آمین گفتند. آن گاه آن شیر

ص: 244

غَیْظِی مَخَافَةَ أَنْ یَسْمَعَ أَعْدَاؤُهُمْ بِالْمَدِینَةِ فَیَتَسَرَّعُوا بِالشَّمَاتَةِ فَلَمْ أَزَلْ حَافِظَةً لِلْوَقْتِ وَ الْیَوْمِ حَتَّی جَاءَ النَّاعِی یَنْعَاهُ فَحُقِّقَ مَا رَأَیْتُ (1).

«32»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب قَالَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ: إِنَّ قُسَّ بْنَ سَاعِدَةَ الْإِیَادِیَ (2)

قَالَ قَبْلَ مَبْعَثِ النَّبِیِّ:

تَخَلَّفَ الْمِقْدَارُ مِنْهُمْ عُصْبَةً*** ثَارُوا بِصِفِّینَ وَ فِی یَوْمِ الْجَمَلِ

وَ الْتَزَمَ الثَّارُ الْحُسَیْنَ بَعْدَهُ*** وَ احْتَشَدُوا عَلَی ابْنِهِ حَتَّی قُتِلَ (3).

بیان

تخلّف المقدار أی جازوا قدرهم و تعدوا طورهم أو کثروا حتی لا یحیط بهم مقدار و عدد قوله ثاروا من الثوران أو من الثأر من قولهم ثأرت القتیل أی قتلت قاتله فإنهم کانوا یدّعون طلب دم عثمان و من قتل منهم فی غزوات الرسول صلی الله علیه و آله و یؤیده قوله و التزم الثأر أی طلبوا الثأر بعد ذلک من الحسین علیه السلام لأجل من قتل منهم فی الجمل و صفین و غیر ذلک أو المعنی أنهم قتلوه حتی لزم ثأره.

«33»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] بِإِسْنَادِهِ عَنْ حُذَیْفَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِی أَخَذَ جَبْرَئِیلُ بِیَدِی فَأَدْخَلَنِی الْجَنَّةَ وَ أَنَا مَسْرُورٌ فَإِذَا أَنَا بِشَجَرَةٍ مِنْ نُورٍ مُکَلَّلَةٍ بِالنُّورِ فِی أَصْلِهَا

ص: 240


1- 1. المصدر ص 234 و 235.
2- 2. هو قس بن ساعدة بن جذامة بن زفر بن ایاد بن نزار الایادی، البلیغ الخطیب المشهور، مات قبل البعثة و ذکره أبو حاتم السجستانیّ فی المعمرین و قال انه عاش ثلاث مائة و ثمانین سنة، و قیل انه عاش ستمائة سنة و هو أول من آمن بالبعث من أهل الجاهلیة، و أول من کتب من فلان الی فلان و أول من توکأ علی عصا فی الخطبة، و أول من قال أما بعد، و فی روایة ابن الکلبی انه قال فی خطبة له: لو علی الأرض دین أفضل من دین قد أظلکم زمانه و أدرککم أوانه، فطوبی لمن أدرکه فاتبعه، و ویل لمن خالفه، و فیه قال رسول اللّه« یرحم اللّه قسا انی لارجو یوم القیامة أن یبعث أمة واحدة».
3- 3. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 62.

از سر راه ایشان دور شد و آن ها به دنبال کار خود رفتند.

روایت44.

صاحب کتاب درّ ثمین در تفسیر این آیه که می فرماید: «فَتلَقَّی آدمُ من رَبِّه کَلماتٍ»(1)

روایت می کند که حضرت آدم علیه السّلام نام های مبارک پیامبر و امامان علیهم السّلام را در عرش دید! جبرئیل به آن حضرت تعلیم داد که بگو: یا حمید بحقّ محمد، یا عالی بحقّ علی، یا فاطر بحقّ فاطمة، یا محسن بحقّ الحسن و الحسین و منک الإحسان.

هنگامی که نام حسین را بیان کرد، اشک هایش جاری و قلب مبارکش شکست. آن گاه به جبرئیل گفت: چرا وقتی نام پنجمین ایشان را ذکر می کنم قلبم می شکند و اشکم جاری می شود؟ جبرئیل گفت: این پسر تو دچار مصیبتی خواهد شد که مصائب دیگر در مقابل آن کوچک خواهند بود. حضرت آدم فرمود: چه مصیبتی؟ جبرئیل گفت: حسین در حالی شهید می شود که عطشان، غریب، تنها و بی یاور خواهد بود. ای آدم! اگر تو او را می دیدی می شنیدی که می گفت: وا عطشاه! وا قلة ناصراه! حتی یحول العطش بینه و بین الماء کالدخان. یعنی آه از عطش! آه از بی یاوری! کار تشنگی آن حضرت به جایی می رسد که آسمان به نظرش مثل دود خواهد آمد. کسی جوابش را نمی گوید مگر با شمشیر، تا اینکه جرعه مرگ را بیاشامد. آن حضرت را نظیر گوسفند از قفا سر می برند، خیمه هایش را به یغما می برند، سر مبارک وی و یارانش را در شهرها می گردانند، زن و بچه هایش را به اسیری خواهند برد. این چنین در علم خداوند منان سبقت یافته است. سپس حضرت آدم و جبرئیل همچون زنی که جوان از دست داده گریان شدند.

روایت45.

روایت شده است: امام حسن و امام حسین علیهما السّلام یک روز عید وارد حجره جد بزرگوارشان شدند و گفتند: یا رسول اللّه! امروز روز عید است. بچه های عرب لباس های رنگارنگ و جدید خود را پوشیده اند، چون ما لباس نو نداریم، نزد تو آمده ایم. پیامبر یک نظر به حال ایشان نمود و شروع به گریه کرد، زیرا لباسی که لایق آنان باشد نداشت و صلاح ندید که آنان را از لباس محروم کرده و دل آن ها را بشکند. سپس آن حضرت دست به دعا بلند کرد و گفت: پروردگارا، به قلب حسنین و مادرشان ترحم بفرما! پس از این جریان جبرئیل نازل شد و دو حله سفید بهشتی آورد. پیامبر اکرم مسرور شد و به حسنین فرمود: ای دو بزرگ جوانان اهل بهشت! این لباس را که خیاط توانا آن ها را به اندازه قامت شما دوخته است بگیرید. وقتی حسنین دیدند آن حله ها سفید است گفتند: ای پدربزرگ! ما چگونه این حله ها را بپوشیم در حالی که تمام بچه های عرب لباس های رنگارنگ پوشیده اند؟ پیامبر چند دقیقه ای راجع به این موضوع در فکر فرو رفت.

ص: 245


1- 1. بقره / 35

مَلَکَانِ یَطْوِیَانِ الْحُلِیَّ وَ الْحُلَلَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ تَقَدَّمْتُ أَمَامِی فَإِذَا أَنَا بِتُفَّاحٍ لَمْ أَرَ تُفَّاحاً هُوَ أَعْظَمُ مِنْهُ فَأَخَذْتُ وَاحِدَةً فَفَلَقْتُهَا فَخَرَجَتْ عَلَیَّ مِنْهَا حَوْرَاءُ کَأَنَّ أَجْفَانَهَا مَقَادِیمُ أَجْنِحَةِ النُّسُورِ فَقُلْتُ لِمَنْ أَنْتِ فَبَکَتْ وَ قَالَ لِابْنِکَ الْمَقْتُولِ ظُلْماً الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ثُمَّ تَقَدَّمْتُ أَمَامِی فَإِذَا أَنَا بِرُطَبٍ أَلْیَنَ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ فَأَخَذْتُ رُطَبَةً فَأَکَلْتُهَا وَ أَنَا أَشْتَهِیهَا فَتَحَوَّلَتِ

الرُّطَبَةُ نُطْفَةً فِی صُلْبِی فَلَمَّا هَبَطْتُ إِلَی الْأَرْضِ وَاقَعْتُ خَدِیجَةَ فَحَمَلَتْ بِفَاطِمَةَ فَفَاطِمَةُ حَوْرَاءُ إِنْسِیَّةٌ فَإِذَا اشْتَقْتُ إِلَی رَائِحَةِ الْجَنَّةِ شَمِمْتُ رَائِحَةَ ابْنَتِی فَاطِمَةَ(1).

أقول: قد مضی کثیر من الأخبار فی ذلک فی باب ولادته صلوات الله علیه (2).

«34»

وَ رُوِیَ فِی بَعْضِ کُتُبِ الْمَنَاقِبِ الْمُعْتَبَرَةِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْحَدَّادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْکَاتِبِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَمْرٍو عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ أَبِی سَلَمَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ: جَاءَ جَبْرَئِیلُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنَّ أُمَّتَکَ تَقْتُلُهُ یَعْنِی الْحُسَیْنَ بَعْدَکَ ثُمَّ قَالَ أَ لَا أُرِیکَ مِنْ تُرْبَتِهِ قَالَتْ فَجَاءَ بِحَصَیَاتٍ فَجَعَلَهُنَّ رَسُولُ اللَّهِ فِی قَارُورَةٍ فَلَمَّا کَانَ لَیْلَةُ قَتْلِ الْحُسَیْنِ قَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ سَمِعْتُ قَائِلًا یَقُولُ:

أَیُّهَا الْقَاتِلُونَ جَهْلًا حُسَیْناً*** أَبْشِرُوا بِالْعَذَابِ وَ التَّنْکِیلِ

قَدْ لُعِنْتُمْ عَلَی لِسَانِ دَاوُدَ*** وَ مُوسَی وَ صَاحِبِ الْإِنْجِیلِ

قَالَتْ فَبَکَیْتُ فَفَتَحْتُ الْقَارُورَةَ فَإِذَا قَدْ حَدَثَ فِیهَا دَمٌ.

«35»

وَ رُوِیَ فِی مُؤَلَّفَاتِ بَعْضِ الْأَصْحَابِ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ: دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ ذَاتَ یَوْمٍ وَ دَخَلَ فِی أَثَرِهِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام وَ جَلَسَا إِلَی جَانِبَیْهِ فَأَخَذَ الْحَسَنَ عَلَی رُکْبَتِهِ الْیُمْنَی وَ الْحُسَیْنَ عَلَی رُکْبَتِهِ الْیُسْرَی وَ جَعَلَ یُقَبِّلُ هَذَا تَارَةً وَ هَذَا أُخْرَی

ص: 241


1- 1. تفسیر فرات ص 10 و الحدیث مختصر.
2- 2. راجع ج 43 ص 235- 260.

جبرئیل گفت: یا محمّد! آسوده خاطر باش، ناراحت مباش، زیرا رنگ پروردگار به هر شکل که ایشان دوست داشته باشند این حله ها را رنگ خواهد کرد و قلب آنان را شاد خواهد نمود. ای رسول خدا دستور بده تا طشت و ابریق بیاورند، وقتی طشت و ابریق را حاضر کردند جبرئیل گفت: یا رسول اللّه! من آب به این حله ها می ریزم و تو آن ها را شستشو بده تا به هر رنگی که ایشان دوست داشته باشند رنگ شوند.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله لباس امام حسن علیه السّلام را در میان طشت نهاد و جبرئیل شروع کرد به ریختن آب. سپس پیامبر رو به امام حسن کرد و به او فرمود: ای نور چشم من! تو دوست داری که حله تو چه رنگی باشد؟ امام حسن گفت: من رنگ سبز را دوست دارم. آن گاه پیامبر لباس امام حسن را با آن آب شستشو داد و به قدرت خداوند آن لباس نظیر زبرجد سبز به رنگ سبز درآمد. رسول خدا آن را از میان طشت خارج نمود و به امام حسن داد تا بپوشد.

پس از حله امام حسن، حله امام حسین را در میان طشت جای داد و جبرئیل شروع کرد به ریختن آب. آن گاه پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم رو به امام حسین که پنج ساله بود کرد و به وی فرمود: ای نور چشم من! تو چه رنگی را دوست داری؟ گفت: یا پدربزرگ! من رنگ سرخ را دوست دارم. پیامبر لباس امام حسین را به دست مبارک خود در میان آن آب شستشو داد و آن لباس نظیر یاقوت احمر قرمز شد و امام حسین آن لباس را پوشید، سپس رسول خدا خوشحال گردید و حسنین هم در حالی که خوشجال بودند به سوی مادرشان فاطمه زهرا رفتند.

ناگاه جبرئیل که با این منظره مواجه شد گریست، پیامبر خدا به وی فرمود: ای جبرئیل! در یک چنین روزی که دو فرزند عزیز من مسرور و خوشحال شدند، تو گریه می کنی؟ تو را به خدا قسم می دهم مرا از دلیل گریه خود آگاه کن. جبرئیل فرمود: یا رسول اللّه! علت اینکه دو فرزند تو این دو رنگ مختلف را برگزیدند این است که به امام حسن زهری داده می شود که رنگ بدنش از شدت زهر سبز خواهد شد. و امام حسین را هم به نحوی ذبح می کنند که پوست بدنش به خون مبارکش خضاب خواهد شد. پیغمبر خدا گریان شد و شدیداً از این مصیبت محزون گردید.

روایت46.

می گویم: از لبابه دختر حارث روایت شده که گفت: قبل از ولادت امام حسین علیه السّلام در عالم خواب دیدم که گویا یک قطعه از گوشت رسول خدا جدا شد و در کنار من قرار گرفت. وقتی این خواب را برای رسول خدا نقل کردم فرمود: اگر خواب تو راست باشد فاطمه زهرا به زودی پسری می آورد و من او را به تو می دهم که شیرش دهی. این امر همان طور که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم خبر داد رخ داد. در یکی از روزها من امام حسین را آوردم و در کنار خویش جای دادم و حسین بر لباس حضرت بول کرد، آن بزرگوار را از پیغمبر خدا دور کردم و آن حضرت گریان شد.

ص: 246

وَ إِذَا بِجَبْرَئِیلَ قَدْ نَزَلَ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّکَ لَتُحِبُّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ فَقَالَ وَ کَیْفَ لَا أُحِبُّهُمَا وَ هُمَا رَیْحَانَتَایَ مِنَ الدُّنْیَا وَ قُرَّتَا عَیْنِی فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَمَ عَلَیْهِمَا بِأَمْرٍ فَاصْبِرْ لَهُ فَقَالَ وَ مَا هُوَ یَا أَخِی فَقَالَ قَدْ حَکَمَ عَلَی هَذَا الْحَسَنِ أَنْ یَمُوتَ مَسْمُوماً وَ عَلَی هَذَا الْحُسَیْنِ أَنْ یَمُوتَ مَذْبُوحاً وَ إِنَّ لِکُلِّ نَبِیٍّ دَعْوَةً مُسْتَجَابَةً فَإِنْ شِئْتَ کَانَتْ دَعْوَتُکَ لِوَلَدَیْکَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ فَادْعُ اللَّهَ أَنْ یُسَلِّمَهُمَا مِنَ السَّمِّ وَ الْقَتْلِ وَ إِنْ شِئْتَ کَانَتْ مُصِیبَتُهُمَا ذَخِیرَةً فِی شَفَاعَتِکَ لِلْعُصَاةِ مِنْ أُمَّتِکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ أَنَا رَاضٍ بِحُکْمِ رَبِّی لَا أُرِیدُ إِلَّا مَا یُرِیدُهُ وَ قَدْ أَحْبَبْتُ أَنْ تَکُونَ دَعْوَتِی ذَخِیرَةً لِشَفَاعَتِی فِی الْعُصَاةِ مِنْ أُمَّتِی وَ یَقْضِیَ اللَّهُ فِی وَلَدَیَّ مَا یَشَاءُ.

«36»

وَ رُوِیَ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ کَانَ یَوْماً مَعَ جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ مَارّاً فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ وَ إِذَا هُمْ بِصِبْیَانٍ یَلْعَبُونَ فِی ذَلِکَ الطَّرِیقِ فَجَلَسَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عِنْدَ صَبِیٍّ مِنْهُمْ وَ جَعَلَ یُقَبِّلُ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ یُلَاطِفُهُ ثُمَّ أَقْعَدَهُ عَلَی حَجْرِهِ وَ کَانَ یُکْثِرُ تَقْبِیلَهُ فَسُئِلَ عَنْ عِلَّةِ ذَلِکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنِّی رَأَیْتُ هَذَا الصَّبِیَّ یَوْماً یَلْعَبُ مَعَ الْحُسَیْنِ وَ رَأَیْتُهُ یَرْفَعُ التُّرَابَ مِنْ تَحْتِ قَدَمَیْهِ وَ یَمْسَحُ بِهِ وَجْهَهُ وَ عَیْنَیْهِ فَأَنَا أُحِبُّهُ لِحُبِّهِ لِوَلَدِیَ الْحُسَیْنِ وَ لَقَدْ أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ أَنَّهُ یَکُونُ مِنْ أَنْصَارِهِ فِی وَقْعَةِ کَرْبَلَاءَ.

«37»

وَ رُوِیَ مُرْسَلًا: أَنَّ آدَمَ لَمَّا هَبَطَ إِلَی الْأَرْضِ لَمْ یَرَ حَوَّاءَ فَصَارَ یَطُوفُ الْأَرْضَ فِی طَلَبِهَا فَمَرَّ بِکَرْبَلَاءَ فَاغْتَمَّ وَ ضَاقَ صَدْرُهُ مِنْ غَیْرِ سَبَبٍ وَ عَثَرَ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی قُتِلَ فِیهِ الْحُسَیْنُ حَتَّی سَالَ الدَّمُ مِنْ رِجْلِهِ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ إِلَهِی هَلْ حَدَثَ مِنِّی ذَنْبٌ آخَرُ فَعَاقَبْتَنِی بِهِ فَإِنِّی طُفْتُ جَمِیعَ الْأَرْضِ وَ مَا أَصَابَنِی سُوءٌ مِثْلُ مَا أَصَابَنِی فِی هَذِهِ الْأَرْضِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا آدَمُ مَا حَدَثَ مِنْکَ ذَنْبٌ وَ لَکِنْ یُقْتَلُ فِی هَذِهِ الْأَرْضِ وَلَدُکَ الْحُسَیْنُ ظُلْماً فَسَالَ دَمُکَ مُوَافَقَةً لِدَمِهِ فَقَالَ آدَمُ یَا رَبِّ أَ یَکُونُ الْحُسَیْنُ نَبِیّاً قَالَ لَا وَ لَکِنَّهُ سِبْطُ النَّبِیِّ مُحَمَّدٍ فَقَالَ وَ مَنِ الْقَاتِلُ لَهُ قَالَ قَاتِلُهُ یَزِیدُ لَعِینُ

ص: 242

پیامبر در حالی که خشمناک شده بود به من فرمود: ای ام الفضل آهسته تر! این لباس مرا می توان شست، چرا پسر مرا ناراحت کردی! ام الفضل می گوید: من امام حسین را گذاشتم و رفتم که آب بیاورم. هنگامی که بازگشتم، دیدم حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله گریه می کند! گفتم: یا رسول اللّه! برای چه گریان شدی؟ فرمود: جبرئیل آمد و به من خبر داد؛ امتم حسینم را شهید خواهند کرد.

- راوی می گوید: هنگامی که یک سال از عمر امام حسین علیه السّلام گذشته بود، تعداد دوازده فرشته به صورت های مختلف به حضور پیامبر مشرف شدند، که یکی از آنان به شکل بنی آدم بود. ایشان پس از تسلیت گفتن به پیامبر می گفتند: همان بلایی که از قابیل به هابیل رسید به حسین ابن فاطمه نیز خواهد رسید و گناه قاتل حسین به اندازه قاتل هابیل خواهد بود. هیچ ملکی نبود مگر اینکه به حضور پیامبر خدا می آمد و تسلیت می گفت و آن حضرت می فرمود: پروردگارا! هر کس که حسین را یاری نکرد تو او را رها کرده و یاری مکن! قاتل حسین را نابود بفرما! و او را به مقصود خویشتن نرسان!

- انس بن سحیم می گوید: از رسول خدا شنیدم که می فرمود: این پسر من در زمین عراق شهید خواهد شد. هر کسی وی را درک کند باید او را یاری نماید! انس با امام حسین به کربلا آمد و در رکاب آن حضرت شهید شد .

- از عایشه روایت شده که گفت: امام حسین در کودکی نزد پیامبر خدا آمد. پیامبر اکرم به من فرمود: ای عایشه، آیا می خواهی یک خبر شگفت انگیز به تو بدهم؟ چند لحظه قبل ملکی نزد من آمد که تا به حال هرگز پیش من نیامده بود. این ملک به من خبر داد، این حسین تو به قتل خواهد رسید، اگر می خواهی خاکی را روی آن کشته خواهد شد به تو نشان دهم، پس خاکی سرخ آورد و ام سلمه آن خاک را گرفت و در شیشه ای ریخت، در روز کشته شدن امام حسین علیه السلام آن را بیرون آورد و دید که به خون تبدیل شده است.

مانند این روایت از زینب دختر جحش هم نقل شده است.

- عبد اللّه بن یحیی می گوید: ما با حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام به سوی صفین رفتیم وقتی آن حضرت به نقطه ای موازی با نینوا رسید فرمود: ای عبد اللّه! آهسته برو، آن گاه فرمود: روزی من به حضور پیامبر خدا مشرف شدم و دیدم چشمان مبارکش اشکبارند، گفتم: پدر و مادرم به فدای تو یا رسول اللّه! برای چه چشمان مبارک تو اشکبارند!؟ آیا کسی تو را خشمناک کرده است؟ فرمود: نه، اما جبرئیل نزد من بود و به من خبر داد: حسینت در کنار فرات شهید خواهد شد. سپس گفت: دوست داری تربت حسین علیه السّلام را ببویی؟ گفتم: آری. وی دست خود را دراز کرد و یک مشت از تربت حسین را آورد و به من داد. من نتوانستم جلوی گریه خود را بگیرم،

ص: 247

أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَقَالَ آدَمُ فَأَیُّ شَیْ ءٍ أَصْنَعُ یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ الْعَنْهُ یَا آدَمُ فَلَعَنَهُ أَرْبَعَ مَرَّاتٍ وَ مَشَی خُطُوَاتٍ إِلَی جَبَلِ عَرَفَاتٍ فَوَجَدَ حَوَّاءَ هُنَاکَ.

«38»

وَ رُوِیَ: أَنَّ نُوحاً لَمَّا رَکِبَ فِی السَّفِینَةِ طَافَتْ بِهِ جَمِیعَ الدُّنْیَا فَلَمَّا مَرَّتْ بِکَرْبَلَاءَ أَخَذَتْهُ الْأَرْضُ وَ خَافَ نُوحٌ الْغَرَقَ فَدَعَا رَبَّهُ وَ قَالَ إِلَهِی طُفْتُ جَمِیعَ الدُّنْیَا وَ مَا أَصَابَنِی فَزَعٌ مِثْلُ مَا أَصَابَنِی فِی هَذِهِ الْأَرْضِ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ وَ قَالَ یَا نُوحُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ یُقْتَلُ الْحُسَیْنُ سِبْطُ مُحَمَّدٍ خَاتَمِ الْأَنْبِیَاءِ وَ ابْنِ خَاتَمِ الْأَوْصِیَاءِ فَقَالَ وَ مَنِ الْقَاتِلُ لَهُ یَا جَبْرَئِیلُ قَالَ قَاتِلُهُ لَعِینُ أَهْلِ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ وَ سَبْعِ أَرَضِینَ فَلَعَنَهُ نُوحٌ أَرْبَعَ مَرَّاتٍ فَسَارَتِ السَّفِینَةُ حَتَّی بَلَغَتِ الْجُودِیَّ وَ اسْتَقَرَّتْ عَلَیْهِ.

«39»

وَ رُوِیَ: أَنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام مَرَّ فِی أَرْضِ کَرْبَلَاءَ وَ هُوَ رَاکِبٌ فَرَساً فَعَثَرَتْ بِهِ وَ سَقَطَ إِبْرَاهِیمُ وَ شُجَّ رَأْسُهُ وَ سَالَ دَمُهُ فَأَخَذَ فِی الِاسْتِغْفَارِ وَ قَالَ إِلَهِی أَیُّ شَیْ ءٍ حَدَثَ مِنِّی فَنَزَلَ إِلَیْهِ جَبْرَئِیلُ وَ قَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ مَا حَدَثَ مِنْکَ ذَنْبٌ وَ لَکِنْ هُنَا یُقْتَلُ سِبْطُ خَاتَمِ الْأَنْبِیَاءِ وَ ابْنُ خَاتَمِ الْأَوْصِیَاءِ فَسَالَ دَمُکَ مُوَافَقَةً لِدَمِهِ قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ وَ مَنْ یَکُونُ قَاتِلُهُ قَالَ لَعِینُ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ الْقَلَمُ جَرَی عَلَی اللَّوْحِ بِلَعْنِهِ بِغَیْرِ إِذْنِ رَبِّهِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی الْقَلَمِ أَنَّکَ اسْتَحْقَقْتَ الثَّنَاءَ بِهَذَا اللَّعْنِ فَرَفَعَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام یَدَیْهِ وَ لَعَنَ یَزِیدَ لَعْناً کَثِیراً وَ أَمَّنَ فَرَسُهُ بِلِسَانٍ فَصِیحٍ فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ لِفَرَسِهِ أَیَّ شَیْ ءٍ عَرَفْتَ حَتَّی تُؤَمِّنُ عَلَی دُعَائِی فَقَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ أَنَا أَفْتَخِرُ بِرُکُوبِکَ عَلَیَّ فَلَمَّا عَثَرْتُ وَ سَقَطْتَ عَنْ ظَهْرِی عَظُمَتْ خَجْلَتِی وَ کَانَ سَبَبُ ذَلِکَ مِنْ یَزِیدَ لَعَنَهُ اللَّهُ تَعَالَی.

«40»

وَ رُوِیَ: أَنَّ إِسْمَاعِیلَ کَانَتْ أَغْنَامُهُ تَرْعَی بِشَطِّ الْفُرَاتِ فَأَخْبَرَهُ الرَّاعِی أَنَّهَا لَا تَشْرَبُ الْمَاءَ مِنْ هَذِهِ الْمَشْرَعَةِ مُنْذُ کَذَا یَوْماً فَسَأَلَ رَبَّهُ عَنْ سَبَبِ ذَلِکَ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ وَ قَالَ یَا إِسْمَاعِیلُ سَلْ غَنَمَکَ فَإِنَّهَا تُجِیبُکَ عَنْ سَبَبِ ذَلِکَ فَقَالَ لَهَا لِمَ لَا تَشْرَبِینَ مِنْ هَذَا الْمَاءِ فَقَالَتْ بِلِسَانٍ فَصِیحٍ قَدْ بَلَغَنَا أَنَّ وَلَدَکَ الْحُسَیْنَ علیه السلام سِبْطَ مُحَمَّدٍ یُقْتَلُ هُنَا عَطْشَاناً فَنَحْنُ لَا نَشْرَبُ مِنْ هَذِهِ الْمَشْرَعَةِ حَزَناً عَلَیْهِ فَسَأَلَهَا عَنْ قَاتِلِهِ

ص: 243

نام آن زمین کربلا است.

هنگامی که دو سال از عمر امام حسین علیه السّلام گذشت، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به سفری رفت. در بین راه ایستاد و فرمود: إنا لله و إنا إلیه راجعون و چشمانش پر از اشک شدند. وقتی راجع به این موضوع از آن بزرگوار پرسیدند، فرمود: جبرئیل درباره زمینی که در کنار فرات است و به آن کربلا می گویند و حسین در آن کشته خواهد شد با من گفتگو می کند، گویا من فرزندم حسین و قتلگاه و مدفن او را در آن زمین می بینم. گویا می بینم زن و بچه وی را اسیر و بر شتران سوار کرده و سر فرزندم حسین را برای یزید لعنة اللّه علیه می برند. به خدا قسم احدی نیست که به سر حسین نگاه کند و خوشحال شود، مگر اینکه خدا بین قلب و زبانش مخالفت ایجاد می کند و او را دچار عذاب دردناکی خواهد کرد .

سپس پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله با حالتی مغموم و اندوهناک و حزین از مسافرت بازگشت؛ آن گاه با امام حسن و امام حسین بر فراز منبر رفت و سخنرانی نمود و مردم را موعظه کرد. موقعی که از سخنرانی فارغ شد، دست راست خود را بر سر امام حسن و دست چپ خویش را بر سر امام حسین نهاد و فرمود:

پروردگارا! محمّد بنده و رسول توست و این دو کودک نیکوترین عترت، بهترین اصل و ریشه و بافضیلت ترین فرزندان من و آن کسانی هستند که من ایشان را در میان امتم به جای می گذارم. جبرئیل به من خبر داده که فرزندم حسن با زهر شهید می شود و فرزندم حسین در خون خویشتن غلطان خواهد شد. بار خدایا! این شهادت را برای حسین مبارک بگردان! او را از بزرگان شهیدان قرار بده! پروردگارا! این عمل را برای قاتل حسین و کسی که وی را رها کرده و یاری نمی کند، مبارک مگردان و او را دچار آتش سوزان خود کن و وی را در گودترین طبقات دوزخ خود محشور بدار!

پس از این سخنرانی مردم شروع به گریه و زاری نمودند. رسول خدا به آنان فرمود: ای مردم! آیا برای حسین گریه می کنید و او را یاری نمی کنید. پروردگارا! تو دوست و یاری کننده حسین باش! سپس فرمود: ای مردم! من دو چیز بزرگ را در میان شما به رسم امانت می گذارم: یکی قرآن خدا و دیگری عترت و اصل و ریشه و میوه دل و روح و قلبم که هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا نزد حوض کوثر بر من وارد شوند. آگاه باشید! من در این باره چیزی از شما نمی خواهم جز اینکه پروردگارم فرموده از شما بخواهم. من از شما می خواهم که فرزندان مرا دوست داشته باشید! بر حذر باشید از اینکه فردای قیامت در حالی مرا ملاقات کنید که عترت مرا آزار داده و اهل بیت مرا کشته و به آن ها ظلم کرده باشید. آگاه باشید که فردای قیامت سه پرچم از این امت نزد من خواهد آمد:

1. پرچمی که سیاه و ظلمانی خواهد بود و ملائکه از دیدن آن دچار جزع و فزع خواهند شد! وقتی اهل آن پرچم در مقابل من توقف کنند می پرسم؛ شما چه کسی هستید؟ ایشان نام مرا فراموش می کنند و می گویند: ما اهل توحید و از عرب هستیم. من می گویم: من همان احمدی هستم که پیامبر عرب و عجم است. آنان می گویند:

ص: 248

فَقَالَتْ یَقْتُلُهُ لَعِینُ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِینَ فَقَالَ إِسْمَاعِیلُ اللَّهُمَّ الْعَنْ قَاتِلَ الْحُسَیْنِ علیه السلام.

«41»

وَ رُوِیَ: أَنَّ مُوسَی کَانَ ذَاتَ یَوْمٍ سَائِراً وَ مَعَهُ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ فَلَمَّا جَاءَ إِلَی أَرْضِ کَرْبَلَاءَ انْخَرَقَ نَعْلُهُ وَ انْقَطَعَ شِرَاکُهُ وَ دَخَلَ الْخَسَکُ فِی رِجْلَیْهِ وَ سَالَ دَمُهُ فَقَالَ إِلَهِی أَیُّ شَیْ ءٍ حَدَثَ مِنِّی فَأَوْحَی إِلَیْهِ أَنَّ هُنَا یُقْتَلُ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ هُنَا یُسْفَکُ دَمُهُ فَسَالَ دَمُکَ مُوَافَقَةً لِدَمِهِ فَقَالَ رَبِّ وَ مَنْ یَکُونُ الْحُسَیْنُ فَقِیلَ لَهُ هُوَ سِبْطُ مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَی وَ ابْنُ عَلِیٍّ الْمُرْتَضَی فَقَالَ وَ مَنْ یَکُونُ قَاتِلُهُ فَقِیلَ هُوَ لَعِینُ السَّمَکِ فِی الْبِحَارِ وَ الْوُحُوشِ فِی الْقِفَارِ وَ الطَّیْرِ فِی الْهَوَاءِ فَرَفَعَ مُوسَی یَدَیْهِ وَ لَعَنَ یَزِیدَ وَ دَعَا عَلَیْهِ وَ أَمَّنَ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ عَلَی دُعَائِهِ وَ مَضَی لِشَأْنِهِ.

«42»

وَ رُوِیَ: أَنَّ سُلَیْمَانَ کَانَ یَجْلِسُ عَلَی بِسَاطِهِ وَ یَسِیرُ فِی الْهَوَاءِ فَمَرَّ ذَاتَ یَوْمٍ وَ هُوَ سَائِرٌ فِی أَرْضِ کَرْبَلَاءَ فَأَدَارَتِ الرِّیحُ بِسَاطَهُ ثَلَاثَ دَوْرَاتٍ حَتَّی خَافَ السُّقُوطَ فَسَکَنَتِ الرِّیحُ وَ نَزَلَ الْبِسَاطُ فِی أَرْضِ کَرْبَلَاءَ فَقَالَ سُلَیْمَانُ لِلرِّیحِ لِمَ سَکَنْتِی فَقَالَتْ إِنَّ هُنَا یُقْتَلُ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَقَالَ وَ مَنْ یَکُونُ الْحُسَیْنُ فَقَالَتْ هُوَ سِبْطُ مُحَمَّدٍ الْمُخْتَارِ وَ ابْنُ عَلِیٍّ الْکَرَّارِ فَقَالَ وَ مَنْ قَاتِلُهُ قَالَتْ لَعِینُ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ یَزِیدُ فَرَفَعَ سُلَیْمَانُ یَدَیْهِ وَ لَعَنَهُ وَ دَعَا عَلَیْهِ وَ أَمَّنَ عَلَی دُعَائِهِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ فَهَبَّتِ الرِّیحُ وَ سَارَ الْبِسَاطُ.

«43»

وَ رُوِیَ: أَنَّ عِیسَی کَانَ سَائِحاً فِی الْبَرَارِی وَ مَعَهُ الْحَوَارِیُّونَ فَمَرُّوا بِکَرْبَلَاءَ فَرَأَوْا أَسَداً کَاسِراً(1) قَدْ أَخَذَ الطَّرِیقَ فَتَقَدَّمَ عِیسَی إِلَی الْأَسَدِ فَقَالَ لَهُ لِمَ جَلَسْتَ فِی هَذَا الطَّرِیقِ وَ قَالَ لَا تَدَعُنَا نَمُرُّ فِیهِ فَقَالَ الْأَسَدُ بِلِسَانٍ فَصِیحٍ إِنِّی لَمْ أَدَعْ لَکُمُ الطَّرِیقَ حَتَّی تَلْعَنُوا یَزِیدَ قَاتِلَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَقَالَ عِیسَی علیه السلام وَ مَنْ یَکُونُ الْحُسَیْنُ قَالَ هُوَ سِبْطُ مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ وَ ابْنُ عَلِیٍّ الْوَلِیِّ قَالَ وَ مَنْ قَاتِلُهُ قَالَ قَاتِلُهُ لَعِینُ الْوُحُوشِ وَ الذُّبَابِ وَ السِّبَاعِ أَجْمَعَ خُصُوصاً أَیَّامَ عَاشُورَاءَ فَرَفَعَ عِیسَی یَدَیْهِ وَ لَعَنَ یَزِیدَ وَ دَعَا عَلَیْهِ وَ أَمَّنَ الْحَوَارِیُّونَ عَلَی دُعَائِهِ فَتَنَحَّی الْأَسَدُ

ص: 244


1- 1. أسد کاسر: ای قوی یکسر فریسته.

ما از امت تو هستیم. من می گویم: بعد از من با اهل بیت و عترت من و قرآن پروردگارم چگونه رفتار کردید؟ می گویند: قرآن را که ضایع نموده و به احکام آن عمل نکردیم و بر این که عترت تو را از روی زمین براندازیم حریص بودیم. هنگامی که من این سخن را از ایشان می شنوم از آنان روی بر می گردانم. ایشان در حالی که عطش دارند و صورتشان سیاه است، خارج می شوند.

2. سپس پرچم دیگری نزد من خواهد آمد که از پرچم قبلی سیاه تر است. من به آنان می گویم: بعد از من با ثقلین (قرآن و عترت من)) چگونه رفتار نمودید؟ آنان می گویند: با قرآن که مخالفت کردیم و اهل بیت و عترت تو را قطعه قطعه نمودیم. من خواهم گفت: از من دور شوید. آنان با جگری عطشان و صورتی سیاه خارج خواهند شد.

3. پس از آن دو پرچم، پرچم دیگری بر من وارد می شود که صورت اهل آن نورانی خواهد بود. من می گویم: شما چه کسی هستید؟ می گویند: ما اهل توحید و تقوا و امت حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هستیم، ما باقیماندگان اهل حق هستیم، ما قرآن را قبول کردیم، حلال آن را حلال و حرام آن را حرام دانستیم، ما ذریه حضرت محمّد را دوست داشتیم و ایشان را به نحوی یاری می کردیم که خویش را یاری می نمودیم، ما با کسی که دشمن آنان بود می جنگیدیم. آن گاه من به ایشان خواهم گفت: مژده باد شما را، من پیامبر شما محمّد هستم، آری شما در دنیا همان طور بودید که شرح دادید، سپس ایشان را از حوض خود سیراب می کنم. آنان در حالی خارج می شوند که سیراب و خوشحال خواهند بود، سپس داخل بهشت می شوند و همیشه در آن جاویدان خواهند بود .

ص: 249

عَنْ طَرِیقِهِمْ وَ مَضَوْا لِشَأْنِهِمْ.

«44»

وَ رَوَی صَاحِبُ الدُّرِّ الثَّمِینِ: فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی- فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ (1) أَنَّهُ رَأَی سَاقَ الْعَرْشِ وَ أَسْمَاءَ النَّبِیِّ وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام فَلَقَّنَهُ جَبْرَئِیلُ قُلْ یَا حَمِیدُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ یَا عَالِی بِحَقِّ عَلِیٍّ یَا فَاطِرُ بِحَقِّ فَاطِمَةَ یَا مُحْسِنُ بِحَقِّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ مِنْکَ الْإِحْسَانُ فَلَمَّا ذَکَرَ الْحُسَیْنَ سَالَتْ دُمُوعُهُ وَ انْخَشَعَ قَلْبُهُ وَ قَالَ یَا أَخِی جَبْرَئِیلُ فِی ذِکْرِ الْخَامِسِ یَنْکَسِرُ قَلْبِی وَ تَسِیلُ عَبْرَتِی قَالَ جَبْرَئِیلُ وَلَدُکَ هَذَا یُصَابُ بِمُصِیبَةٍ تَصْغُرُ عِنْدَهَا الْمَصَائِبُ فَقَالَ یَا أَخِی وَ مَا هِیَ قَالَ یُقْتَلُ عَطْشَاناً غَرِیباً وَحِیداً فَرِیداً لَیْسَ لَهُ نَاصِرٌ وَ لَا مُعِینٌ وَ لَوْ تَرَاهُ یَا آدَمُ وَ هُوَ یَقُولُ وَا عَطَشَاهْ وَا قِلَّةَ نَاصِرَاهْ حَتَّی یَحُولَ الْعَطَشُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ السَّمَاءِ کَالدُّخَانِ فَلَمْ یُجِبْهُ أَحَدٌ إِلَّا بِالسُّیُوفِ وَ شُرْبِ الْحُتُوفِ فَیُذْبَحُ ذَبْحَ الشَّاةِ مِنْ قَفَاهُ وَ یَنْهَبُ رَحْلَهُ أَعْدَاؤُهُ وَ تُشْهَرُ رُءُوسُهُمْ هُوَ وَ أَنْصَارُهُ فِی الْبُلْدَانِ وَ مَعَهُمُ النِّسْوَانُ کَذَلِکَ سَبَقَ فِی عِلْمِ الْوَاحِدِ الْمَنَّانِ فَبَکَی آدَمُ وَ جَبْرَئِیلُ بُکَاءَ الثَّکْلَی.

«45»

وَ رُوِیَ عَنْ بَعْضِ الثِّقَاتِ الْأَخْیَارِ: أَنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهما السلام دَخَلَا یَوْمَ عِیدٍ إِلَی حُجْرَةِ جَدِّهِمَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالا یَا جَدَّاهْ الْیَوْمُ یَوْمُ الْعِیدِ وَ قَدْ تَزَیَّنَ أَوْلَادُ الْعَرَبِ بِأَلْوَانِ اللِّبَاسِ وَ لَبِسُوا جَدِیدَ الثِّیَابِ وَ لَیْسَ لَنَا ثَوْبٌ جَدِیدٌ وَ قَدْ تَوَجَّهْنَا لِذَلِکَ إِلَیْکَ فَتَأَمَّلَ النَّبِیُّ حَالَهُمَا وَ بَکَی وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ فِی الْبَیْتِ ثِیَابٌ یَلِیقُ بِهِمَا وَ لَا رَأَی أَنْ یَمْنَعَهُمَا فَیَکْسِرَ خَاطِرَهُمَا فَدَعَا رَبَّهُ وَ قَالَ إِلَهِی اجْبُرْ قَلْبَهُمَا وَ قَلْبَ أُمِّهِمَا فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ وَ مَعَهُ حُلَّتَانِ بَیْضَاوَانِ مِنْ حُلَلِ الْجَنَّةِ فَسُرَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ لَهُمَا یَا سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ خُذَا أَثْوَاباً خَاطَهَا خَیَّاطُ الْقُدْرَةِ عَلَی قَدْرِ طُولِکُمَا فَلَمَّا رَأَیَا الْخِلَعَ بِیضاً قَالا یَا جَدَّاهْ کَیْفَ هَذَا وَ جَمِیعُ صِبْیَانِ الْعَرَبِ لَابِسُونَ أَلْوَانَ الثِّیَابِ فَأَطْرَقَ النَّبِیُّ سَاعَةً مُتَفَکِّراً فِی أَمْرِهِمَا

ص: 245


1- 1. البقرة: 37.

باب سی و یکم : اخباری که پیامبر و علی و حسن علیهم السّلام در باره شهادت امام حسین علیه السّلام داده اند.

روایات

روایت1.

امالی طوسی: امام زین العابدین علیه السّلام فرمود: اسما دختر عمیس به من گفت: من قابله امام حسن و امام حسین علیهما السّلام بودم. هنگامی که امام حسن متولد شد، پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آمد و به من فرمود: فرزندم را بیاور، من امام حسن را که با پارچه زرد قنداق شده بود به حضور آن حضرت بردم. آن بزرگوار آن پارچه زرد را به یک طرف انداخت و فرمود: آیا به شما نگفتم نوزاد را در میان پارچه زرد قنداق نکنید؟ سپس پارچه سفیدی خواست و امام حسن را در میان آن پیچید، آنگاه اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ امام حسن گفت. پس از این جریان متوجه حضرت امیر شد و فرمود: نام این فرزند مرا چه گذاشته اید؟ حضرت علی بن ابی طالب فرمود: یا رسول اللّه! من در نام گذاری این فرزند بر شما سبقت نخواهم گرفت. پیامبر خدا هم فرمود: من نیز در این موضوع از پروردگار خود سبقت نخواهم گرفت. در همین موقع جبرئیل نازل شد و فرمود: یا محمّد، صلّی اللّه علیه و آله خداوند به تو سلام می رساند و می فرماید: علی بن ابی طالب برای تو نظیر هارون است برای حضرت موسی با این تفاوت که پس از تو پیامبری نخواهد بود. این مولود را با پسر هارون همنام کن. رسول اکرم فرمود: نام فرزند هارون چه بود؟ جبرئیل گفت: شبر بود. پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: معنی شبر چیست؟ گفت: حسن. اسما می گوید: پیامبر خدا بعد از این جریان آن نوزاد را حسن نامید .

هنگامی که حضرت زهرا علیها السلام امام حسین علیه السّلام را به دنیا آورد من پرستار آن حضرت بودم، وقتی رسول خدا آمد، به من فرمود: پسرم را بیاور! من امام حسین را در حالی که در میان پارچه سفیدی پیچیده شده بود به حضور محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بردم. آن حضرت همان اعمالی را که برای امام حسن انجام داده بود، در مورد امام حسین علیه السّلام نیز انجام داد و گریان شد، آنگاه فرمود: ای پسرم! تو دچار مصیبتی خواهی شد. بار خدایا! قاتل حسین را لعنت کن! ای اسما مبادا این جریان را برای فاطمه زهرا بگویی. هنگامی که روز هفتم امام حسین فرا رسید پیامبر نزد من آمد و فرمود: پسرم را بیاور، من امام حسین را نزد آن حضرت بردم

ص: 250

فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ طِبْ نَفْساً وَ قَرَّ عَیْناً إِنَّ صَابِغَ صِبْغَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَقْضِی لَهُمَا هَذَا الْأَمْرَ وَ یُفَرِّحُ قُلُوبَهُمَا بِأَیِّ لَوْنٍ شَاءَا فَأْمُرْ یَا مُحَمَّدُ بِإِحْضَارِ الطَّسْتِ وَ الْإِبْرِیقِ فَأُحْضِرَا فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا أَصُبُّ الْمَاءَ عَلَی هَذِهِ الْخِلَعِ وَ أَنْتَ تَفْرُکُهُمَا بِیَدِکَ فَتُصْبَغُ لَهُمَا بِأَیِّ لَوْنٍ شَاءَا فَوَضَعَ النَّبِیُّ حُلَّةَ الْحَسَنِ فِی الطَّسْتِ فَأَخَذَ جَبْرَئِیلُ یَصُبُّ الْمَاءَ ثُمَّ أَقْبَلَ النَّبِیُّ عَلَی الْحَسَنِ وَ قَالَ لَهُ یَا قُرَّةَ عَیْنِی بِأَیِّ لَوْنٍ تُرِیدُ حُلَّتَکَ فَقَالَ أُرِیدُهَا خَضْرَاءَ فَفَرَکَهَا النَّبِیُّ بِیَدِهِ فِی ذَلِکَ الْمَاءِ فَأَخَذَتْ بِقُدْرَةِ اللَّهِ لَوْناً أَخْضَرَ فَائِقاً کَالزَّبَرْجَدِ الْأَخْضَرِ فَأَخْرَجَهَا النَّبِیُّ وَ أَعْطَاهَا الْحَسَنَ فَلَبِسَهَا ثُمَّ وَضَعَ حُلَّةَ الْحُسَیْنِ فِی الطَّسْتِ وَ أَخَذَ جَبْرَئِیلُ یَصُبُّ الْمَاءَ فَالْتَفَتَ النَّبِیُّ إِلَی نَحْوِ الْحُسَیْنِ وَ کَانَ لَهُ مِنَ الْعُمُرِ خَمْسُ سِنِینَ وَ قَالَ لَهُ یَا قُرَّةَ عَیْنِی أَیَّ لَوْنٍ تُرِیدُ حُلَّتَکَ فَقَالَ الْحُسَیْنُ یَا جَدُّ أُرِیدُهَا حَمْرَاءَ فَفَرَکَهَا النَّبِیُّ بِیَدِهِ فِی ذَلِکَ الْمَاءِ فَصَارَتْ حَمْرَاءَ کَالْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ فَلَبِسَهَا الْحُسَیْنُ فَسُرَّ النَّبِیُّ بِذَلِکَ وَ تَوَجَّهَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ إِلَی أُمِّهِمَا فَرِحَیْنِ مَسْرُورَیْنِ فَبَکَی جَبْرَئِیلُ علیه السلام لَمَّا شَاهَدَ تِلْکَ الْحَالَ فَقَالَ النَّبِیُّ یَا أَخِی جَبْرَئِیلُ فِی مِثْلِ هَذَا الْیَوْمِ الَّذِی فَرِحَ فِیهِ وَلَدَایَ تَبْکِی وَ تَحْزَنُ فَبِاللَّهِ عَلَیْکَ إِلَّا مَا أَخْبَرْتَنِی فَقَالَ جَبْرَئِیلُ اعْلَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَّ اخْتِیَارَ ابْنَیْکَ عَلَی اخْتِلَافِ اللَّوْنِ فَلَا بُدَّ لِلْحَسَنِ أَنْ یَسْقُوهُ السَّمَّ وَ یَخْضَرَّ لَوْنُ جَسَدِهِ مِنْ عِظَمِ السَّمِّ وَ لَا بُدَّ لِلْحُسَیْنِ أَنْ یَقْتُلُوهُ وَ یَذْبَحُوهُ وَ یُخْضَبَ بَدَنُهُ مِنْ دَمِهِ فَبَکَی النَّبِیُّ وَ زَادَ حُزْنُهُ لِذَلِکَ.

«46»

أَقُولُ وَ رَوَی الشَّیْخُ جَعْفَرُ بْنُ نَمَا فِی مُثِیرِ الْأَحْزَانِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زَوْجَةِ العَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ هِیَ أُمُّ الْفَضْلِ لُبَابَةُ بِنْتُ الْحَارِثِ قَالَتْ: رَأَیْتُ فِی النَّوْمِ قَبْلَ مَوْلِدِ الْحُسَیْنِ علیه السلام کَأَنَّ قِطْعَةً مِنْ لَحْمِ رَسُولِ اللَّهِ قُطِعَتْ وَ وُضِعَتْ فِی حَجْرِی فَقَصَصْتُ الرُّؤْیَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ إِنْ صَدَقَتْ رُؤْیَاکِ فَإِنَّ فَاطِمَةَ سَتَلِدُ غُلَاماً وَ أَدْفَعُهُ إِلَیْکِ لِتُرْضِعِیهِ فَجَرَی الْأَمْرُ عَلَی ذَلِکَ فَجِئْتُ بِهِ یَوْماً فَوَضَعْتُهُ فِی حَجْرِی فَبَالَ فَقَطَرَتْ مِنْهُ قَطْرَةٌ عَلَی ثَوْبِهِ صلی الله علیه و آله فَقَرَصْتُهُ فَبَکَی.

ص: 246

و آن بزرگوار همان اعمالی را نسبت به حسین انجام داد که در باره امام حسن انجام داده بود. همان طور که برای امام حسن عقیقه کرده بود، برای امام حسین نیز یک قوچ ابلق عقیقه کرد. یک ران و پای آن گوسفند را به قابله امام حسین داد. آنگاه سر مبارک امام حسین را تراشید و مطابق وزن موی سرش نقره صدقه داد. سپس سر مبارکش را خوشبو نمود و فرمود: خون مالیدن به سر نوزاد از کارهای زمان جاهلیت است. بعد از این اعمال امام حسین را در کنار خود نهاد و فرمود: یا ابا عبد اللّه! مصیبت تو برای من سخت و ناگوار است، آن گاه شروع به گریه نمود.

من گفتم: یا رسول اللّه! پدر و مادرم به فدای تو باد، چرا روز اول ولادت امام حسین و امروز گریان شدی؟ فرمود: برای فرزندم حسین اشک می ریزم که گروهی از طایفه عصیان گر و کافر بنی امیه او را شهید خواهند کرد، خدا آنان را لعنت کند! و شفاعت مرا در روز قیامت نصیب ایشان ننماید! حسین را مردی شهید می کند که دین مرا خراب کرده و به خدای بزرگ کافر می شود.

سپس فرمود: پروردگارا! من همان چیزی را برای این دو فرزندم می خواهم که حضرت ابراهیم برای ذریه خویش خواست. بار خدایا! حسنین و آن کس که ایشان را دوست داشته باشد دوست بدار و آن کس که بغض و کینه ایشان را داشته باشد، به اندازه ظرفیت آسمان و زمین لعنت کن(1).

ص: 251


1- 1. مانند این روایت در ج 43: 238 – 240 ، بخش 11، ذیل شماره 4 ، از صدوق در عیون الاخبار و از ابن شهر آشوب در مناقب نقل شده است.

فَقَالَ کَالْمُغْضَبِ مَهْلًا یَا أُمَّ الْفَضْلِ فَهَذَا ثَوْبِی یُغْسَلُ وَ قَدْ أَوْجَعْتِ ابْنِی قَالَتْ فَتَرَکْتُهُ وَ مَضَیْتُ لآَتِیَهُ بِمَاءٍ فَجِئْتُ فَوَجَدْتُهُ صلی الله علیه و آله یَبْکِی فَقُلْتُ مِمَّ بُکَاؤُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَانِی وَ أَخْبَرَنِی أَنَّ أُمَّتِی تَقْتُلُ وَلَدِی هَذَا(1)

قَالَ وَ قَالَ أَصْحَابُ الْحَدِیثِ فَلَمَّا أَتَتْ عَلَی الْحُسَیْنِ سَنَةٌ کَامِلَةٌ هَبَطَ عَلَی النَّبِیِّ اثْنَا عَشَرَ مَلَکاً عَلَی صُوَرٍ مُخْتَلِفَةٍ أَحَدُهُمْ عَلَی صُورَةِ بَنِی آدَمَ یُعَزُّونَهُ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ سَیَنْزِلُ بِوَلَدِکَ الْحُسَیْنِ بْنِ فَاطِمَةَ مَا نَزَلَ بِهَابِیلَ مِنْ قَابِیلَ وَ سَیُعْطَی مِثْلَ أَجْرِ هَابِیلَ وَ یُحْمَلُ عَلَی قَاتِلِهِ مِثْلُ وِزْرِ قَابِیلَ وَ لَمْ یَبْقَ مَلَکٌ إِلَّا نَزَلَ إِلَی النَّبِیِّ یُعَزُّونَهُ وَ النَّبِیُّ یَقُولُ اللَّهُمَّ اخْذُلْ خَاذِلَهُ وَ اقْتُلْ قَاتِلَهُ وَ لَا تُمَتِّعْهُ بِمَا طَلَبَهَ.

وَ عَنْ أَشْعَثَ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَنَسِ بْنِ أَبِی سُحَیْمٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یَقُولُ: إِنَّ ابْنِی هَذَا یُقْتَلُ بِأَرْضِ الْعِرَاقِ فَمَنْ أَدْرَکَهُ مِنْکُمْ فَلْیَنْصُرْهُ فَحَضَرَ أَنَسٌ مَعَ الْحُسَیْنِ کَرْبَلَاءَ وَ قُتِلَ مَعَهُ.

وَ رُوِّیتُ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الْجَیْشِ عَنْ شَیْخِهِ أَبِی الْفَرَجِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْجَوْزِیِّ عَنْ رِجَالِهِ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ: دَخَلَ الْحُسَیْنُ عَلَی النَّبِیِّ وَ هُوَ غُلَامٌ یَدْرُجُ فَقَالَ أَیْ عَائِشَةُ أَ لَا أُعَجِّبُکِ لَقَدْ دَخَلَ عَلَیَّ آنِفاً مَلَکٌ مَا دَخَلَ عَلَیَّ قَطُّ فَقَالَ إِنَّ ابْنَکَ هَذَا مَقْتُولٌ وَ إِنْ شِئْتَ أَرَیْتُکَ مِنْ تُرْبَتِهِ الَّتِی یُقْتَلُ بِهَا فَتَنَاوَلَ تُرَاباً أَحْمَرَ فَأَخَذَتْهُ أُمُّ سَلَمَةَ فَخَزَنَتْهُ فِی قَارُورَةٍ فَأَخْرَجَتْهُ یَوْمَ قُتِلَ وَ هُوَ دَمٌ.

وَ رُوِیَ مِثْلُ هَذَا عَنْ زَیْنَبَ بِنْتِ جَحْشٍ.

وَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی قَالَ: دَخَلْنَا مَعَ عَلِیٍّ إِلَی صِفِّینَ فَلَمَّا حَاذَی نَیْنَوَی نَادَی صَبْراً یَا عَبْدَ اللَّهِ فَقَالَ دَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ عَیْنَاهُ تَفِیضَانِ فَقُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لِعَیْنَیْکَ تَفِیضَانِ أَغْضَبَکَ أَحَدٌ قَالَ لَا بَلْ کَانَ عِنْدِی جَبْرَئِیلُ فَأَخْبَرَنِی أَنَّ الْحُسَیْنَ یُقْتَلُ بِشَاطِئِ الْفُرَاتِ وَ قَالَ هَلْ لَکَ أَنْ أُشِمَّکَ مِنْ تُرْبَتِهِ قُلْتُ نَعَمْ فَمَدَّ یَدَهُ فَأَخَذَ قَبْضَةً مِنْ تُرَابٍ فَأَعْطَانِیهَا فَلَمْ أَمْلِکْ عَیْنِی أَنْ

ص: 247


1- 1. تری الحدیث فی تذکرة خواص الأمة ص 133 نقلا عن ابن سعد فی الطبقات و قد ترک ذیل الخبر.

توضیح

«نفستها به» شاید معنا این باشد که فرزند او را به دنیا آوردم، اگر چه بین کلاماتی که نزد ماست به این معنا وارد نشده، و احتمال دارد که از نفس به، با کسره که به معنای ضنّ است گرفته شده باشد. «ضنننت به» یعنی بچه را از او گرفتم و او را با عطر خوشبو کردم.

سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که می فرماید «عزیز علیّ» یعنی کشته شدن تو برایم سخت است. جزری گفت: «عزّ علی یعزّ» یعنی سخت و رنج آور است برایم که تو را در حالت بدی ببینم.

روایت2.

امالی صدوق: از ابن عباس روایت می کند که گفت: من در آن سفری که حضرت علی علیه السلام به سوی صفین رفت با آن بزرگوار بودم. وقتی حضرت علی به نینوا که نزدیک شط فرات است رسید، با بلندترین صدا به من فرمود: آیا می دانی اینجا چه مکانی است؟ گفتم: نه یا امیر المؤمنین. فرمود: اگر تو همچون من این مکان را می شناختی از اینجا عبور نمی کردی مگر این که همچون من گریه کنی. آن گاه آن بزرگوار به قدری گریه کرد که ریش مبارکش خیس شد و اشک هایش به سینه اش جاری شد. ما نیز با آن حضرت شروع به گریه کردیم، آن بزرگوار فرمود: آه! آه! مرا با آل ابو سفیان چه کار! مرا با آل حرب که حزب شیطان است و دوست داران کفر چه کار! ای ابا عبد اللّه! صبر داشته باش، زیرا پدر تو نیز مثل آنچه تو از ایشان خواهی دید دیده است.

سپس آن حضرت آب خواست و برای نماز وضو گرفت و آن چنان که خدا خواست نماز خواند و مانند همان کلام اول را بیان نمود، با این تفاوت که بعد از نماز ساعتی به خواب رفت. آن گاه بیدار شد و فرمود: ای پسر عباس! گفتم: بله من اینجا هستم. فرمود: می خواهی خوابی را که چند لحظه قبل دیدم برایت بگویم؟ گفتم: چشمان تو به خواب خوش روند. یا امیر المؤمنین خیر است .

فرمود: گویا دیدم مردانی از آسمان فرود آمدند که پرچم های سفیدی همراه داشتند و شمشیرهای خود را که سفید و درخشنده بود حمایل کرده بودند، آن گاه در اطراف این زمین خطی کشیدند. سپس گویا دیدم این نخل ها شاخه های خود را بر زمین می زدند و این زمین غرق خون تازه شد. آن گاه حسین که همچون جوجه و فرزند و چون مخ من است در میان دریای خون غرق شده و هر چه کمک می خواهد کسی نیست به فریادش برسد. سپس دیدم مردانی که سفید و نورانی بودند از آسمان فرود آمدند و گفتند: ای آل رسول! صبور باشید! زیرا شما به دست بدترین مردم کشته خواهید شد. یا ابا عبد اللّه! این بهشت است که مشتاق تو است. آن گاه ایشان به من تسلیت گفته و می گفتند: یا ابا الحسن! مژده باد تو را، زیرا در آن روز که مردم در محضر عدل خدا قیام می کنند، خدا چشم تو را به وسیله حسین روشن خواهد کرد،

ص: 252

فَاضَتَا وَ اسْمُ الْأَرْضِ کَرْبَلَاءُ.

فَلَمَّا أَتَتْ عَلَیْهِ سَنَتَانِ خَرَجَ النَّبِیُّ إِلَی سَفَرٍ فَوَقَفَ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ وَ اسْتَرْجَعَ وَ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ فَسُئِلَ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ هَذَا جَبْرَئِیلُ یُخْبِرُنِی عَنْ أَرْضٍ بِشَطِّ الْفُرَاتِ یُقَالُ لَهَا کَرْبَلَاءُ یُقْتَلُ فِیهَا وَلَدِیَ الْحُسَیْنُ وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ إِلَی مَصْرَعِهِ وَ مَدْفَنِهِ بِهَا وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ عَلَی السَّبَایَا عَلَی أَقْتَابِ الْمَطَایَا وَ قَدْ أُهْدِیَ رَأْسُ وَلَدِیَ الْحُسَیْنِ إِلَی یَزِیدَ لَعَنَهُ اللَّهُ فَوَ اللَّهِ مَا یَنْظُرُ أَحَدٌ إِلَی رَأْسِ الْحُسَیْنِ وَ یَفْرَحُ إِلَّا خَالَفَ اللَّهُ بَیْنَ قَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ وَ عَذَّبَهُ اللَّهُ عَذَاباً أَلِیماً.

ثُمَّ رَجَعَ النَّبِیُّ مِنْ سَفَرِهِ مَغْمُوماً مَهْمُوماً کَئِیباً حَزِیناً فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ أَصْعَدَ مَعَهُ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ خَطَبَ وَ وَعَظَ النَّاسَ- فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ خُطْبَتِهِ وَضَعَ یَدَهُ الْیُمْنَی عَلَی رَأْسِ الْحَسَنِ وَ یَدَهُ الْیُسْرَی عَلَی رَأْسِ الْحُسَیْنِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ مُحَمَّداً عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ وَ هَذَانِ أَطَایِبُ عِتْرَتِی وَ خِیَارُ أَرُومَتِی وَ أَفْضَلُ ذُرِّیَّتِی وَ مَنْ أُخَلِّفُهُمَا فِی أُمَّتِی وَ قَدْ أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ أَنَّ وَلَدِی هَذَا مَقْتُولٌ بِالسَّمِّ وَ الْآخَرُ شَهِیدٌ مُضَرَّجٌ بِالدَّمِ اللَّهُمَّ فَبَارِکْ لَهُ فِی قَتْلِهِ وَ اجْعَلْهُ مِنْ سَادَاتِ الشُّهَدَاءِ اللَّهُمَّ وَ لَا تُبَارِکْ فِی قَاتِلِهِ وَ خَاذِلِهِ وَ أَصْلِهِ حَرَّ نَارِکَ وَ احْشُرْهُ فِی أَسْفَلِ دَرْکِ الْجَحِیمِ قَالَ فَضَجَّ النَّاسُ بِالْبُکَاءِ وَ الْعَوِیلِ فَقَالَ لَهُمُ النَّبِیُّ أَیُّهَا الِنَّاسُ أَ تَبْکُونَهُ وَ لَا تَنْصُرُونَهُ اللَّهُمَّ فَکُنْ أَنْتَ لَهُ وَلِیّاً وَ نَاصِراً ثُمَّ قَالَ یَا قَوْمِ إِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ- کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی وَ أَرُومَتِی وَ مِزَاجَ مَائِی وَ ثَمَرَةَ فُؤَادِی وَ مُهْجَتِی لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ أَلَا وَ إِنِّی لَا أَسْأَلُکُمْ فِی ذَلِکَ إِلَّا مَا أَمَرَنِی رَبِّی أَنْ أَسْأَلَکُمْ عَنْهُ أَسْأَلُکُمْ عَنِ الْمَوَدَّةِ فِی الْقُرْبَی وَ احْذَرُوا أَنْ تَلْقَوْنِی غَداً عَلَی الْحَوْضِ وَ قَدْ آذَیْتُمْ عِتْرَتِی وَ قَتَلْتُمْ أَهْلَ بَیْتِی وَ ظَلَمْتُمُوهُمْ أَلَا إِنَّهُ سَیَرِدُ عَلَیَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثَلَاثُ رَایَاتٍ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ- الْأُولَی رَایَةٌ سَوْدَاءُ مُظْلِمَةٌ قَدْ فَزِعَتْ مِنْهَا الْمَلَائِکَةُ فَتَقِفُ عَلَیَّ فَأَقُولُ لَهُمْ مَنْ أَنْتُمْ فَیَنْسَوْنَ ذِکْرِی وَ یَقُولُونَ نَحْنُ أَهْلُ التَّوْحِیدِ مِنَ الْعَرَبِ فَأَقُولُ لَهُمْ أَنَا أَحْمَدُ نَبِیُّ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ فَیَقُولُونَ:

ص: 248

سپس من بیدار شدم.

قسم به حق آن کسی که جان علی در دست اوست، صادق مصدق (حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) به من خبر داد؛ من این زمین را هنگامی که برای جنگ با مردمان ستمکار خارج شوم خواهم دید. این زمین، کرب و بلا است. حسین و تعداد هفده نفر از فرزندان من و فرزندان فاطمه در این زمین دفن خواهند شد. این زمین در آسمان ها معروف به کربلا است، همچنان که بقعه حرمین و بقعه بیت المقدس معروفند.

سپس آن حضرت به من فرمود: یا ابن عباس! در اطراف این زمین در جستجوی پشکل آهو باش، به خدا قسم که من دروغ نمی گویم و دروغ به من گفته نشده، رنگ آن ها نظیر رنگ زعفران است. ابن عباس می گوید: من در جستجوی پشکل آهوان برآمدم و آن ها را یافتم، آنگاه آن حضرت را صدا زدم و گفتم: من پشکل آهوان را به همان صفاتی که فرمودی یافتم. حضرت علی علیه السلام فرمود: خدا و رسول راست می گویند.

سپس آن بزرگوار هروله کنان نزد آن ها آمد و آن ها را برداشت و بویید و فرمود: این ها همان است که گفتم. ای ابن عباس! آیا می دانی اینها کدام پشکل است؟ این ها همان پشکل هایی هستند که حضرت عیسی آن ها را بویید. حضرت عیسی با حواریون از این زمین عبور کردند و آهوانی را دیدند که جمع شده بودند و گریه می کردند. حضرت عیسی با حواریون نشستند، عیسی گریان شد و حواریون هم گریان شدند. ولی حواریون نمی دانستند که عیسی برای چه گریه می کند.

حواریون گفتند: ای روح خدا! برای چه گریان شدی؟حضرت عیسی فرمود: آیا می دانید این چه زمینی است؟ گفتند: نه. فرمود: این همان زمینی است که فرزند پیامبر خدا احمد صلّی اللّه علیه و آله و فرزند حضرت فاطمه زهرا در آن شهید خواهد شد. همان زهرای بتولی که شبیه مادر من است. فرزند پیغمبر در این زمین دفن خواهد شد. این خاکی است که از مشک خوشبوتر است. زیرا محل دفن پسر پیامبر است که شهید خواهد شد. خاک مدفن انبیا و فرزند ایشان نیز چنین خواهد بود. این آهوان به من گفتند: ما به این خاطر در این زمین می چریم که تربت پاک فرزند پیامبر خدا است و ما در این زمین در امان خواهیم بود.

حضرت علی علیه السلام فرمود: سپس حضرت عیسی دست خود را به آن پشکل ها زد و آن ها را بوئید و فرمود: خوشبویی این پشکل ها به خاطر آن گیاهانی است که آهوان از این زمین می خورند. پروردگارا! این پشکل ها را نگاه دار تا پدرش آن ها را ببوید و برای او تعزیت و تسلیتی باشد.

ص: 253

نَحْنُ مِنْ أُمَّتِکَ فَأَقُولُ کَیْفَ خَلَفْتُمُونِی مِنْ بَعْدِی فِی أَهْلِ بَیْتِی وَ عِتْرَتِی وَ کِتَابِ رَبِّی فَیَقُولُونَ أَمَّا الْکِتَابُ فَضَیَّعْنَاهُ وَ أَمَّا الْعِتْرَةُ فَحَرَصْنَا أَنْ نُبِیدَهُمْ عَنْ جَدِیدِ الْأَرْضِ فَلَمَّا أَسْمَعُ ذَلِکَ مِنْهُمْ أُعْرِضُ عَنْهُمْ وَجْهِی فَیَصْدِرُونَ عِطَاشاً مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ ثُمَّ تَرِدُ عَلَیَّ رَایَةٌ أُخْرَی أَشَدُّ سَوَاداً مِنَ الْأُولَی فَأَقُولُ لَهُمْ کَیْفَ خَلَفْتُمُونِی مِنْ بَعْدِی فِی الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی فَیَقُولُونَ أَمَّا الْأَکْبَرُ فَخَالَفْنَاهُ وَ أَمَّا الْأَصْغَرُ فَمَزَّقْنَاهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ فَأَقُولُ إِلَیْکُمْ عَنِّی فَیَصْدِرُونَ عِطَاشاً مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ ثُمَّ تَرِدُ عَلَیَّ رَایَةٌ تَلْمَعُ وُجُوهُهُمْ نُوراً فَأَقُولُ لَهُمْ مَنْ أَنْتُمْ فَیَقُولُونَ نَحْنُ أَهْلُ کَلِمَةِ التَّوْحِیدِ وَ التَّقْوَی مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَی وَ نَحْنُ بَقِیَّةُ أَهْلِ الْحَقِّ حَمَلْنَا کِتَابَ رَبِّنَا وَ حَلَّلْنَا حَلَالَهُ وَ حَرَّمْنَا حَرَامَهُ وَ أَحْبَبْنَا ذُرِّیَّةَ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ وَ نَصَرْنَاهُمْ مِنْ کُلِّ مَا نَصَرْنَا بِهِ أَنْفُسَنَا وَ قَاتَلْنَا مَعَهُمْ مَنْ نَاوَاهُمْ فَأَقُولُ لَهُمْ أَبْشِرُوا فَأَنَا نَبِیُّکُمْ مُحَمَّدٌ وَ لَقَدْ کُنْتُمْ فِی الدُّنْیَا کَمَا قُلْتُمْ ثُمَّ أُسْقِیهِمْ مِنْ حَوْضِی فَیَصْدِرُونَ مَرْوِیِّینَ مُسْتَبْشِرِینَ ثُمَّ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدَ الْآبِدِینَ.

ص: 249

فرمود: این پشکل ها تا امروز مانده اند و رنگ آن ها با گذشت زمان زرد شده است و نام این زمین کرب و بلا است. سپس با بلندترین صدا فرمود: ای پروردگار عیسی بن مریم! این عمل را برای قاتلان حسین و افرادی که به آنان کمک می کنند و اشخاصی که حسین را رها کرده و یاری نمی کنند، مبارک مگردان! سپس حضرت علی علیه السّلام گریه ای طولانی کرد و ما هم با وی گریان شدیم تا اینکه آن حضرت به رو افتاد و مدت طولانی غش کرد. بعد که به هوش آمد آن پشکل ها را در میان ردای خود ریخت. سپس به من فرمود: یا ابن عباس! هر گاه دیدی این پشکل ها از هم پاشیده و مبدل به خون شدند و خون از آن ها جاری شد، بدان که امام حسین کشته شده و در این زمین دفن گردیده است.

ابن عباس گوید: به خدا قسم من آن پشکل ها را از آن اعمالی که خدا به من واجب کرده بود بهتر حفظ و حراست می کردم و هیچ گاه آن ها را از گوشه آستین خود خارج نمی کردم. تا اینکه روزی در میان خانه خوابیده بودم، وقتی بیدار شدم دیدم آن پشکل ها تبدیل به خون تازه گردیده و جاری شده اند. و آستین من پر از خون تازه شده است. برخاستم و نشستم و شروع به گریه نمودم و گفتم: به خدا قسم حسین کشته شد، به خدا قسم علی علیه السّلام هر خبری که به من داده هرگز دروغ نبوده و درباره آینده هر چه فرموده همان شده است، زیرا رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مطالبی را به حضرت علی خبر می داد که به دیگران خبر نمی داد.

من در هنگام فجر با جزع و فزع خارج شدم، به خدا قسم دیدم که گرد و غباری مدینه را فرا گرفته که یکدیگر را نمی توان دید، سپس آفتاب به نحوی طلوع کرد که گویا یک طشت خون بود. گویا، بر دیوارهای مدینه خون تازه جاری شده باشد. من نشستم و در حالی که گریان بودم با خود می گفتم: به خدا قسم که امام حسین کشته شده است. صدایی از یک طرف خانه شنیدم که این دو شعر را می خواند:

ای آل رسول! صبر داشته باشید، فرزند فاطمه شهید شد.

روح الامین با گریه و ناله نازل شده است.

سپس آن گوینده با صدای بلند گریه کرد و من هم گریان شدم، من آن ساعت را که روز عاشورا یعنی دهم ماه محرم بود یادداشت نمودم. هنگامی که خبر شهادت امام حسین به ما رسید و من آن یادداشت را با آن خبر شهادت تطبیق نمودم، دیدم مطابق بود. وقتی راجع به این موضوع با آن افرادی که با حضرت بودند گفتگو کردم گفتند: به خدا قسم آنچه را که تو شنیدی ما هم شنیدیم،

ص: 254

باب 31 ما أخبر به الرسول و أمیر المؤمنین و الحسین صلوات الله علیهم بشهادته صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی بِإِسْنَادِ أَخِی دِعْبِلٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام قَالَ حَدَّثَنِی أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ الْخَثْعَمِیَّةُ قَالَتْ: قَبِلْتُ (1) جَدَّتَکَ فَاطِمَةَ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ بِالْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ قَالَتْ فَلَمَّا وَلَدَتِ الْحَسَنَ جَاءَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا أَسْمَاءُ هَاتِی ابْنِی قَالَتْ فَدَفَعْتُهُ إِلَیْهِ فِی خِرْقَةٍ صَفْرَاءَ فَرَمَی بِهَا وَ قَالَ أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ أَنْ لَا تَلُفُّوا الْمَوْلُودَ فِی خِرْقَةٍ صَفْرَاءَ وَ دَعَا بِخِرْقَةٍ بَیْضَاءَ فَلَفَّهُ بِهَا ثُمَّ أَذَّنَ فِی أُذُنِهِ الْیُمْنَی وَ أَقَامَ فِی أُذُنِهِ الْیُسْرَی وَ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام بِمَا سَمَّیْتَ ابْنِی هَذَا قَالَ مَا کُنْتُ لِأَسْبِقَکَ بِاسْمِهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ وَ أَنَا مَا کُنْتُ لِأَسْبِقَ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ یَا مُحَمَّدُ عَلِیٌّ مِنْکَ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدَکَ فَسَمِّ ابْنَکَ بِاسْمِ ابْنِ هَارُونَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ مَا اسْمُ ابْنِ هَارُونَ قَالَ جَبْرَئِیلُ شَبَّرُ قَالَ وَ مَا شَبَّرُ قَالَ الْحَسَنُ قَالَتْ أَسْمَاءُ فَسَمَّاهُ الْحَسَنَ قَالَتْ أَسْمَاءُ فَلَمَّا وَلَدَتْ فَاطِمَةُ الْحُسَیْنَ علیه السلام نَفِسْتُهَا بِهِ فَجَاءَنِی النَّبِیُّ فَقَالَ هلم [هَلُمِّی] ابْنِی یَا أَسْمَاءُ فَدَفَعْتُهُ إِلَیْهِ فِی خِرْقَةٍ بَیْضَاءَ فَفَعَلَ بِهِ کَمَا فَعَلَ بِالْحَسَنِ قَالَتْ وَ بَکَی رَسُولُ اللَّهِ

ثُمَّ قَالَ إِنَّهُ سَیَکُونُ لَکِ حَدِیثٌ اللَّهُمَّ الْعَنْ قَاتِلَهُ لَا تُعْلِمِی فَاطِمَةَ بِذَلِکَ قَالَتْ أَسْمَاءُ فَلَمَّا کَانَ فِی یَوْمِ سَابِعِهِ جَاءَنِی النَّبِیُّ فَقَالَ هَلُمِّی ابْنِی فَأَتَیْتُهُ

ص: 250


1- 1. قبل المرأة- کعلم- قبالة- بالکسر- کانت قابلة و هی المرأة التی تأخذ الولد عند الولادة.

این اشعار را در حال جنگ شنیدیم. ولی نمی دانستیم گوینده آن ها کیست. ما این طور تصور می کردیم که او خضر علیه السّلام بوده است(1).

روایت3.

در کتاب اکمال الدین نیز نظیر این حدیث را روایت کرده است(2).

توضیح

جوهری گفت: سخن آن ها در هنگام شکایت این است: «أو هِ من کذا»، با واو ساکن، که برای ناله می آید، گاهی واو را به الف تبدیل می کنند و می گویند: آه من کذا، گاهی واو را مشدد کرده و به آن کسره می دهند و هاء را ساکن می کنند و می گویند: أوِّ ه من کذا. «المضغة» تکه ای از گوشت است، و قلب انسان تکه ای از بدن اوست.

سخن امام علیه السلام: «و لا کذبت» مجهول است، و از گفته ایشان که می گویند «کذب الرجل» گرفته شده، یعنی به دروغ خبر آورد. یعنی رسول خدا هرگز به دروغ به من خبر نداده است. احتمال دارد بر وزن تفعیل باشد، یعنی احدی دروغ مرا آشکار نکرد. البته معنای اول واضح تر است. «ضباب» با فتحه رطوبتی همچون مه یا ابری است رقیق همچون دود. عبارت «أثر عین» یعنی از دیدنی های موجود در عالم خارج؛ و «النّحول» از نحل می آید و با ضمه به معنای لاغر بودن، نحیف بودن.

روایت4.

امالی: از هرثمة بن ابو مسلم روایت می کند که گفت: وقتی ما با حضرت امیر المؤمنین علی از جنگ صفین بازگشتیم و وارد کربلا شدیم، آن بزرگوار نماز صبح را خواند، آن گاه مقداری از تربت آن زمین را برداشت و بویید و فرمود: عجب خاکی هستی

ص: 255


1- 1. امالی صدوق، مجلس 87 ، ذیل شماره : 5
2- 2. کمال الدین 2: 214 – 217 ، باب 51 ، شماره: 4

بِهِ فَفَعَلَ بِهِ کَمَا فَعَلَ بِالْحَسَنِ وَ عَقَّ عَنْهُ کَمَا عَقَّ عَنِ الْحَسَنِ کَبْشاً أَمْلَحَ (1) وَ أَعْطَی الْقَابِلَةَ الْوَرِکَ وَ رِجْلًا وَ حَلَقَ رَأْسَهُ وَ تَصَدَّقَ بِوَزْنِ الشَّعْرِ وَرِقاً وَ خَلَّقَ رَأْسَهُ بِالْخَلُوقِ وَ قَالَ إِنَّ الدَّمَ مِنْ فِعْلِ الْجَاهِلِیَّةِ(2) قَالَتْ ثُمَّ وَضَعَهُ فِی حَجْرِهِ ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَزِیزٌ عَلَیَّ ثُمَّ بَکَی فَقُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی فَعَلْتَ فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ فِی الْیَوْمِ الْأَوَّلِ فَمَا هُوَ قَالَ أَبْکِی عَلَی ابْنِی هَذَا تَقْتُلُهُ فِئَةٌ بَاغِیَةٌ کَافِرَةٌ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَقْتُلُهُ رَجُلٌ یَثْلِمُ الدِّینَ وَ یَکْفُرُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ فِیهِمَا مَا سَأَلَکَ إِبْرَاهِیمُ فِی ذُرِّیَّتِهِ اللَّهُمَّ أَحِبَّهُمَا وَ أَحِبَّ مَنْ یُحِبُّهُمَا وَ الْعَنْ مَنْ یُبْغِضُهُمَا مِلْ ءَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ (3).

ص: 251


1- 1. الملحة بیاض یخالطه سواد، یقال: کبش أملح و تیس أملح: إذا کان شعره خلیسا، و قد املح الکبش املحاحا: صار أملح ذکره الجوهریّ، و الخلوق، طیب معروف مرکب من الزعفران و غیره من أنواع الطیب و تغلب علیه الصفرة و الحمرة.
2- 2. روی أبو داود فی سننه ج 2 ص 96 بإسناده عن أبی بریدة یقول: کنا فی الجاهلیة اذا ولد لاحدنا غلام ذبح شاة و لطخ رأسه بدمها، فلما جاء اللّه بالإسلام کنا نذبح شاة و نحلق رأسه و نلطخه بزعفران. نعم قد روی أبو داود عن حفص بن عمر النمری عن همام عن قتادة، عن الحسن، عن سمرة، عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله« قال: کل غلام رهینة بعقیقة تذبح عنه یوم السابع و یحلق رأسه و یدمی، قال: فکان قتادة إذا سئل عن الدم کیف یصنع به؟ قال: إذا ذبحت رأسه أخذت منها صوفة و استقبلت به أوداجها ثمّ توضع علی یافوخ الصبی حتّی یسیل علی العقیقة مثل الخیط ثمّ یغسل رأسه بعد و یحلق. لکهنم وهموا هماما فی روایته ذلک و قالوا: ان الصحیح من الحدیث« یسمی» بدل« یدمی».
3- 3. قد مر مثله فی ج 43 ص 238- 240 ب 11 تحت الرقم 4 عن الصدوق فی عیون أخبار الرضا و عن ابن شهرآشوب فی المناقب، فراجع.

که گروه هایی از تو محشور شده و بدون حساب داخل بهشت خواهند شد.

وقتی هرثمه نزد همسر خود که شیعه حضرت علی علیه السلام بود بازگشت گفت: می خواهی در مورد امام علی علیه السلام موضوعی را برای تو بازگو کنم؟ ولی تو حضرت ابی الحسن علیه السّلام پس از اینکه در کربلا پیاده شد و نماز خواند، مقداری از تربت آن را برداشت و فرمود: ای تربت! گروه هایی از تو محشور می شوند و بدون حساب داخل بهشت خواهند شد. همسرش به وی گفت: حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام غیر از حق چیزی نخواهد گفت.

هرثمه می گوید: هنگامی که امام حسین علیه السّلام به کربلا آمد، من هم در میان آن لشکری بودم که ابن زیاد به کربلا فرستاده بود. وقتی آن منزل و آن درخت را دیدم یاد آن حدیثی که حضرت علی فرموده بود افتادم. آنگاه بر شترم سوار شدم و نزد امام حسین رفتم و سلام کردم و آنچه را که از پدرش حضرت علی علیه السلام راجع به آن مکان شنیده بودم برایش شرح دادم. امام حسین علیه السّلام فرمود: تو با ما هستی یا بر علیه ما؟ گفتم: نه با شما هستم و نه بر علیه شما. زیرا کودکانی را به جای نهاده ام که می ترسم ابن زیاد آنان را اذیت و آزار نماید. امام علیه السّلام فرمود: پس جایی برو که مقتل ما را نبینی و صدای ما را نشنوی. قسم به حق آن خدایی که جان حسین در دست او است، احدی نیست که امروز صدای یاری خواستن ما را بشنود و به فریاد ما نرسد، مگر اینکه خداوند او را با صورت وارد جهنم خواهد کرد(1).

توضیح

جوهری گفت: هنگامی که از خوبی چیزی تعجب کردی می گویی: «واها له ما اطیبه»، چقدر خوب است.

مؤلف: شاید منظور این باشد که اگر با وجود شنیدن طلب یاری، آن ها را یاری نکند، عذاب شدید تری در انتظار اوست وگرنه ظاهرا یاری کردن امام حسین علیه السلام در هر حالی واجب بوده است.

روایت5.

امالی صدوق: از اصبغ بن نباته روایت می کند که گفت: در آن حین که حضرت علی علیه السلام برای مردم سخنرانی می کرد و می فرمود: از من بپرسید قبل از آن که مر از دست بدهید، به خدا قسم مطلبی از گذشته و آینده نیست مگر اینکه من شما را از آن آگاه خواهم کرد. ناگاه سعد بن ابی وقاص برخاست و به آن حضرت گفت: سر و ریش من دارای چند تار موست؟ حضرت علی علیه السّلام فرمود: آری و اللّه، تو پرسشی از من کردی که دوست من حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله به من فرمود: تو این سؤال را خواهی کرد. هیچ تار مویی بر سر و صورت تو نیست مگر اینکه یک شیطان در ریشه آن نشسته است

ص: 256


1- 1. امالی: مجلس 28 ، شماره: 6 و مانند این حدیث را در شرح النهج برای ابن ابی الحدید 1: 350 و 351 به نقل از کتاب نصر بن مزاحم خواهید دید.
بیان

نفستها به لعل المعنی کنت قابلتها و إن لم یرد بهذا المعنی فیما عندنا من اللغة و یحتمل أن یکون من نفس به بالکسر بمعنی ضن أی ضننت به و أخذته منها و خلقه تخلیقا طیبة.

قوله صلی الله علیه و آله عزیز علی أی قتلک قال الجزری عز علی یعز أن أراک بحال سیئة أی یشتدّ و یشق علی.

«2»

لی، [الأمالی] للصدوق السِّنَانِیُّ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَاصِمٍ عَنِ الْحُصَیْنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی خَرْجَتِهِ إِلَی صِفِّینَ فَلَمَّا نَزَلَ بِنَیْنَوَی وَ هُوَ بِشَطِّ الْفُرَاتِ قَالَ بِأَعْلَی صَوْتِهِ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ أَ تَعْرِفُ هَذَا الْمَوْضِعَ قُلْتُ لَهُ مَا أَعْرِفُهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ علیه السلام لَوْ عَرَفْتَهُ کَمَعْرِفَتِی لَمْ تَکُنْ تَجُوزُهُ حَتَّی تَبْکِیَ کَبُکَائِی قَالَ فَبَکَی طَوِیلًا حَتَّی اخْضَلَّتْ لِحْیَتُهُ وَ سَالَتِ الدُّمُوعُ عَلَی صَدْرِهِ وَ بَکَیْنَا مَعاً وَ هُوَ یَقُولُ أَوْهِ أَوْهِ مَا لِی وَ لِآلِ أَبِی سُفْیَانَ مَا لِی وَ لآِلِ حَرْبٍ حِزْبِ الشَّیْطَانِ وَ أَوْلِیَاءِ الْکُفْرِ صَبْراً یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَقَدْ لَقِیَ أَبُوکَ مِثْلَ الَّذِی تَلْقَی مِنْهُمْ ثُمَّ دَعَا بِمَاءٍ فَتَوَضَّأَ وُضُوءَ الصَّلَاةِ فَصَلَّی مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یُصَلِّیَ ثُمَّ ذَکَرَ نَحْوَ کَلَامِهِ الْأَوَّلِ إِلَّا أَنَّهُ نَعَسَ عِنْدَ انْقِضَاءِ صَلَاتِهِ وَ کَلَامِهِ سَاعَةً ثُمَّ انْتَبَهَ فَقَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ فَقُلْتُ هَا أَنَا ذَا فَقَالَ أَ لَا أُحَدِّثُکَ بِمَا رَأَیْتُ فِی مَنَامِی آنِفاً عِنْدَ رَقْدَتِی فَقُلْتُ نَامَتْ عَیْنَاکَ وَ رَأَیْتَ خَیْراً یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ رَأَیْتُ کَأَنِّی بِرِجَالٍ قَدْ نَزَلُوا مِنَ السَّمَاءِ مَعَهُمْ أَعْلَامٌ بِیضٌ قَدْ تَقَلَّدُوا سُیُوفَهُمْ وَ هِیَ بِیضٌ تَلْمَعُ وَ قَدْ خَطُّوا حَوْلَ هَذِهِ الْأَرْضِ خَطَّةً ثُمَّ رَأَیْتُ کَأَنَّ هَذِهِ النَّخِیلَ قَدْ ضَرَبَتْ بِأَغْصَانِهَا الْأَرْضَ تَضْطَرِبُ بِدَمٍ عَبِیطٍ وَ کَأَنِّی بِالْحُسَیْنِ سَخْلِی وَ فَرْخِی وَ مُضْغَتِی وَ مُخِّی قَدْ غَرِقَ فِیهِ یَسْتَغِیثُ فِیهِ فَلَا یُغَاثُ وَ کَأَنَّ الرِّجَالَ الْبِیضَ قَدْ نَزَلُوا مِنَ السَّمَاءِ یُنَادُونَهُ وَ یَقُولُونَ صَبْراً آلَ الرَّسُولِ فَإِنَّکُمْ تُقْتَلُونَ عَلَی أَیْدِی شِرَارِ النَّاسِ وَ هَذِهِ الْجَنَّةُ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِلَیْکَ مُشْتَاقَةٌ ثُمَّ یُعَزُّونَنِی وَ یَقُولُونَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَبْشِرْ فَقَدْ أَقَرَّ اللَّهُ بِهِ عَیْنَکَ یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ

ص: 252

و در خانه تو شخص رذلی است که حسین مرا خواهد کشت و عمر بن سعد در آن روز در مقابل وی مشغول خوردن گوشت دراج بود(1) .

کامل الزیارة: مانند روایت پیشین را ذکر کرده است(2).

روایت6.

امالی صدوق: پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: هر کس که خوشحال می شود زندگی وی نظیر زندگی من باشد، مردن او مثل مردن من باشد، در بهشت برین در منزل من باشد، بهشتی که درختان او را خدا به دست خود آفریده است، باید علی بن ابی طالب را دوست داشته باشد و به اوصیای بعد از آن حضرت اقتدا کند، زیرا آنان عترت من هستند، ایشان از گل من آفریده شده اند، من از آن افراد امتم که منکر فضایل و مناقب ایشان باشند به خدا شکایت خواهم کرد، همان افرادی که با ایشان قطع رحم می کنند. به خدا قسم بعد از من فرزندم حسین را خواهند کشت،

ص: 257


1- 2. امالی صدوق: مجلس 28 ، ذیل شماره: 1 در عبارت عربی کلمه؛ سخل موجود است. سخل بضم سین و فتح خاء با تشدید یعنی رذل و پست. شاید منظور حضرت امیر که فرموده: در خانه تو یک سخلی است که حسین مرا می کشد یعنی یک شخص پست فطرت. نه اینکه کودکی در خانه تو می باشد که حسین مرا می کشد. پس اینکه بعضی نوشته اند عمر سعد آن روز کودکی بوده که تازه راه افتاده بوده با این حدیث تناسب ندارد. اما اینکه در آخر این حدیث می نویسد: و عمر ابن سعد یومئذ یدرج بین یدیه، یدرج از باب علم یعلم به معنای خوردن گوشت دراج می باشد که یک نوع پرنده ای است و به معنای رفتن در راه دین و مذهب هم آمده. پس می توان گفت: عمر بن سعد که شخصی رذل بود و در آن روز مشغول خوردن گوشت دراج بود، یا اینکه ادعای دین داری می کرد. اما اینکه ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه نوشته: آن شخصی که این سؤال را از حضرت امیر کرد سنان بن انس نخعی بود در صورتی صحیح است که قاتل امام علیه السّلام پسر سنان بوده باشد. پس با این ملاحظات می توان گفت: آن شخصی که از حضرت امیر جویا شد و گفت: سر و صورت من دارای چند تار مو می باشد سعد وقاص بود. زیرا پسرش عمر در کربلا فرمانده لشکر یزید بود.
2- 1. مراجعه کنید به کامل الزیارات: 74

ثُمَّ انْتَبَهْتُ هَکَذَا وَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ لَقَدْ حَدَّثَنِی الصَّادِقُ الْمُصَدَّقُ أَبُو الْقَاسِمِ صلی الله علیه و آله أَنِّی سَأَرَاهَا فِی خُرُوجِی إِلَی أَهْلِ الْبَغْیِ عَلَیْنَا وَ هَذِهِ أَرْضُ کَرْبٍ وَ بَلَاءٍ یُدْفَنُ فِیهَا الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ سَبْعَةَ عَشَرَ رَجُلًا مِنْ وُلْدِی وَ وُلْدِ فَاطِمَةَ وَ إِنَّهَا لَفِی السَّمَاوَاتِ مَعْرُوفَةٌ تُذْکَرُ أَرْضُ کَرْبٍ وَ بَلَاءٍ کَمَا تُذْکَرُ بُقْعَةُ الْحَرَمَیْنِ وَ بُقْعَةُ بَیْتِ الْمَقْدِسِ ثُمَّ قَالَ لِی یَا ابْنَ عَبَّاسٍ اطْلُبْ فِی حَوْلِهَا بَعْرَ الظِّبَاءِ فَوَ اللَّهِ مَا کَذَبْتُ وَ لَا کُذِبْتُ وَ هِیَ مُصْفَرَّةٌ لَوْنُهَا لَوْنُ الزَّعْفَرَانِ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَطَلَبْتُهَا فَوَجَدْتُهَا مُجْتَمِعَةً فَنَادَیْتُهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ أَصَبْتُهَا عَلَی الصِّفَةِ الَّتِی وَصَفْتَهَا لِی فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ ثُمَّ قَامَ علیه السلام یُهَرْوِلُ إِلَیْهَا فَحَمَلَهَا وَ شَمَّهَا وَ قَالَ هِیَ هِیَ بِعَیْنِهَا أَ تَعْلَمُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ مَا هَذِهِ الْأَبْعَارُ هَذِهِ قَدْ شَمَّهَا عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ مَرَّ بِهَا وَ مَعَهُ الْحَوَارِیُّونَ فَرَأَی هَاهُنَا الظِّبَاءَ مُجْتَمِعَةً وَ هِیَ تَبْکِی فَجَلَسَ عِیسَی وَ جَلَسَ الْحَوَارِیُّونَ مَعَهُ فَبَکَی وَ بَکَی الْحَوَارِیُّونَ وَ هُمْ لَا یَدْرُونَ لِمَ جَلَسَ وَ لِمَ بَکَی فَقَالُوا یَا رُوحَ اللَّهِ وَ کَلِمَتَهُ مَا یُبْکِیکَ قَالَ أَ تَعْلَمُونَ أَیُّ أَرْضٍ هَذِهِ قَالُوا لَا- قَالَ هَذِهِ أَرْضٌ یُقْتَلُ فِیهَا فَرْخُ الرَّسُولِ أَحْمَدَ صلی الله علیه و آله وَ فَرْخُ الْحُرَّةِ الطَّاهِرَةِ الْبَتُولِ شَبِیهَةِ أُمِّی وَ یُلْحَدُ فِیهَا طِینَةٌ أَطْیَبُ مِنَ الْمِسْکِ لِأَنَّهَا طِینَةُ الْفَرْخِ الْمُسْتَشْهَدِ وَ هَکَذَا یَکُونُ طِینَةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَوْلَادِ الْأَنْبِیَاءِ فَهَذِهِ الظِّبَاءُ تُکَلِّمُنِی وَ تَقُولُ إِنَّهَا تَرْعَی فِی هَذِهِ الْأَرْضِ شَوْقاً إِلَی تُرْبَةِ الْفَرْخِ الْمُبَارَکِ وَ زَعَمَتْ أَنَّهَا آمِنَةٌ فِی هَذِهِ الْأَرْضِ ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی هَذِهِ الصِّیرَانِ (1) فَشَمَّهَا وَ قَالَ هَذِهِ بَعْرُ الظِّبَاءِ عَلَی هَذِهِ الطِّیبِ لِمَکَانِ حَشِیشِهَا اللَّهُمَّ فَأَبْقِهَا أَبَداً حَتَّی یَشَمَّهَا أَبُوهُ فَیَکُونَ لَهُ عَزَاءً وَ سَلْوَةً

ص: 253


1- 1. الصیران: جمع صوار- کغراب و کتاب- و من معانیها وعاء المسک، کأنّه أراد تشبیه البعر بنافجة المسک لطیبها، و یحتمل أن یکون جمع صور- بالفتح- و أراد به الحشیش الملتف النابت فی تلک الأرض.

خدا شفاعت مرا نصیب آنان ننماید(1).

روایت7.

ارشاد، احتجاج: روزی حضرت علی علیه السّلام سخنرانی کرد و فرمود: قبل از اینکه مرا از دست بدهید از من بپرسید، به خدا قسم در باره گروهی که صد تن را گمراه یا هدایت نمایند از من نمی پرسید، مگر اینکه من شما را از گوینده و سرپرست آنان تا روز قیامت آگاه خواهم کرد.

مردی برخاست و گفت: مرا از اینکه در سر و صورتم چند تار مو وجود دارد آگاه کن؟ حضرت علی علیه السّلام فرمود: دوست من حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله به من خبر داد که تو این موضوع را از من خواهی پرسید و فرمود: به تعداد هر تار مویی که در سر تو باشد، ملکی است که تو را لعنت می کند و به تعداد هر تار مویی که در ریش و صورت تو باشد، شیطانی است که تو را تحریک می کند. در خانه تو پسری هست که پسر دختر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را خواهد کشت. علامت صحت سخن من که گفتم: ملائکه و شیاطین تو را لعنت می کنند این است که پسرت فرزند رسول خدا را خواهد کشت. اگر اثبات این برهان مشکل نبود، تو را از تعداد تار موهای سر و صورتت آگاه می کردم. ولی در عین حال، نشانه ادعای من همان است که پسر ملعون تو فرزند پیامبر را خواهد کشت. پسر او در آن موقع کودکی بود که تازه راه افتاده بود.

هنگامی که کار بر امام حسین مشکل شد، همین بچه، همان طور که حضرت علی خبر داده بود آن حضرت را به قتل رسانید(2).

توضیح

استفزّه یعنی او را از راه حق منحرف کرد.

روایت8.

قرب الاسناد: امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود: وقتی حضرت علی علیه السلام با دو نفر از یاران خود از کربلا عبور کرد، چشمان مبارکش پر از اشک شد و فرمود: اینجا محل پیاده شدن ایشان است. اینجا محل اثاث و خیمه گاه آنان است، اینجا خونشان ریخته خواهد شد، خوشا به حال تو ای خاک که خون دوستداران روی تو ریخته خواهد شد(3).

روایت9.

بصائر الدرجات: حضرت علی بن ابی طالب فرمود: رسول اکرم فرمود: کسی که دوست دارد، زندگی وی نظیر زندگی من باشد، مردن او مثل مردن من باشد، در بهشت برین در منزل من باشد، بهشتی که درختان او را خدا به دست خود آفریده است، باید علی بن ابی طالب را دوست داشته باشد و به اوصیایی

ص: 258


1- 2. امالی صدوق ، مجلس 9 ، ذیل شماره 11
2- 1. ارشاد مفید : 156 ، احتجاج: 132 و لفظ حدیث از این کتاب است.
3- 2. قرب الاسناد: 20

قَالَ فَبَقِیَتْ إِلَی یَوْمِ النَّاسِ هَذَا وَ قَدِ اصْفَرَّتْ لِطُولِ زَمَنِهَا وَ هَذِهِ أَرْضُ کَرْبٍ وَ بَلَاءٍ ثُمَّ قَالَ بِأَعْلَی صَوْتِهِ یَا رَبَّ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ- لَا تُبَارِکْ فِی قَتَلَتِهِ وَ الْمُعِینِ عَلَیْهِ وَ الْخَاذِلِ لَهُ ثُمَّ بَکَی بُکَاءً طَوِیلًا وَ بَکَیْنَا مَعَهُ حَتَّی سَقَطَ لِوَجْهِهِ وَ غُشِیَ عَلَیْهِ طَوِیلًا ثُمَّ أَفَاقَ فَأَخَذَ الْبَعْرَ فَصَرَّهُ فِی رِدَائِهِ وَ أَمَرَنِی أَنْ أَصُرَّهَا کَذَلِکَ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ إِذَا رَأَیْتَهَا تَنْفَجِرُ دَماً عَبِیطاً وَ یَسِیلُ مِنْهَا دَمٌ عَبِیطٌ فَاعْلَمْ أَنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ قَدْ قُتِلَ بِهَا وَ دُفِنَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ کُنْتُ أَحْفَظُهَا أَشَدَّ مِنْ حِفْظِی لِبَعْضِ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیَّ وَ أَنَا لَا أَحُلُّهَا مِنْ طَرَفِ کُمِّی فَبَیْنَمَا أَنَا نَائِمٌ فِی الْبَیْتِ إِذَا انْتَبَهْتُ فَإِذَا هِیَ تَسِیلُ دَماً عَبِیطاً وَ کَانَ کُمِّی قَدِ امْتَلَأَ دَماً عَبِیطاً فَجَلَسْتُ وَ أَنَا بَاکٍ وَ قُلْتُ قَدْ قُتِلَ وَ اللَّهِ الْحُسَیْنُ وَ اللَّهِ مَا کَذَبَنِی عَلِیٌّ قَطُّ فِی حَدِیثٍ حَدَّثَنِی وَ لَا أَخْبَرَنِی بِشَیْ ءٍ قَطُّ أَنَّهُ یَکُونُ إِلَّا کَانَ کَذَلِکَ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ کَانَ یُخْبِرُهُ بِأَشْیَاءَ لَا یُخْبِرُ بِهَا غَیْرَهُ فَفَزِعْتُ وَ خَرَجْتُ وَ ذَلِکَ عِنْدَ الْفَجْرِ فَرَأَیْتُ وَ اللَّهِ الْمَدِینَةَ کَأَنَّهَا ضَبَابٌ لَا یَسْتَبِینُ مِنْهَا أَثَرُ عَیْنٍ ثُمَّ طَلَعَتِ الشَّمْسُ وَ رَأَیْتُ کَأَنَّهَا مُنْکَسِفَةٌ وَ رَأَیْتُ کَأَنَّ حِیطَانَ الْمَدِینَةِ عَلَیْهَا دَمٌ عَبِیطٌ فَجَلَسْتُ وَ أَنَا بَاکٍ فَقُلْتُ قَدْ قُتِلَ وَ اللَّهِ الْحُسَیْنُ وَ سَمِعْتُ صَوْتاً مِنْ نَاحِیَةِ الْبَیْتِ وَ هُوَ یَقُولُ:

اصْبِرُوا آلَ الرَّسُولِ*** قُتِلَ الْفَرْخُ النُّحُولُ (1)

نَزَلَ الرُّوحُ الْأَمِینُ*** بِبُکَاءٍ وَ عَوِیلٍ

ثُمَّ بَکَی بِأَعْلَی صَوْتِهِ وَ بَکَیْتُ فَأَثْبَتُّ عِنْدِی تِلْکَ السَّاعَةَ وَ کَانَ شَهْرُ الْمُحَرَّمِ یَوْمَ عَاشُورَاءَ لِعَشْرٍ مَضَیْنَ مِنْهُ فَوَجَدْتُهُ قُتِلَ یَوْمَ وَرَدَ عَلَیْنَا خَبَرُهُ وَ تَارِیخُهُ کَذَلِکَ فَحَدَّثْتُ هَذَا الْحَدِیثَ أُولَئِکَ الَّذِینَ کَانُوا مَعَهُ فَقَالُوا وَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعْنَا مَا سَمِعْتَ

ص: 254


1- 1. کذا فی النسخ کلها و الصواب« النحیل» صفة من النحول و هو الانسب بقافیة النظم.

که از ذریه آن حضرت هستند اقتدا کند، زیرا آنان ائمه پس از من و عترت من هستند که از گوشت و خون منند. خداوند آن ها را از فضل و علم من روزی داده است، وای بر کسانی از امت من که فضیلت آن ها را انکار کند، و ارتباط خود را با من قطع کند. به خدا قسم که آنان فرزند مرا خواهند کشت، خداوند شفاعت مرا نصیب آنان نکند.

کامل الزیارات: از امام صادق علیه السلام مانند این حدیث را روایت کرده است(1).

توضیح

عبارت «قضیب» یعنی در آن شاخه هایی است.

روایت10.

بصائر الدرجات: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: کسی که می خواهد نظیر من زندگی کند و نظیر من بمیرد و داخل بهشت پروردگار من شود، همان بهشت برینی که پروردگار من درختان آن را کاشته است، باید علی بن ابی طالب را دوست و دشمن او را دشمن بدارد، باید به اوصیای بعد از او اقتدا نماید، زیرا آنان بعد از من پیشوایان هدایت هستند، خدا علم و فهم مرا به آنان عطا فرموده، ایشان عترت من و گوشت و خونشان از گوشت و خون من است، من از آن افراد امتم که منکر فضایل آنان باشند و با ایشان قطع رحم نمایند به خدا شکایت می کنم. به خدا قسم فرزندم حسین را می کشند، خدا شفاعت مرا نصیب آنان ننماید.

روایت11.

بصائر الدرجات: از سوید ابن غفله روایت می کند که گفت: من در حضور حضرت علی علیه السّلام بودم که مردی نزد آن بزرگوار آمد و گفت: یا امیر المؤمنین! من از وادی القرا به حضور تو آمده ام. خالد بن عرفطه از دنیا رفت. حضرت علی در جوابش فرمود: خالد نمرده است. وی سخن خود را تکرار نمود. امام علیه السّلام فرمود: نمرده است، به حق آن خدایی که جان من در دست او است وی فعلا نخواهد مرد. آن مرد باز سخن خود را تکرار کرد و گفت: سبحان اللّه! من به شما خبر می دهم که او مرده است و تو می گویی: نمرده. حضرت علی فرمود: به حق آن خدایی که جان من در دست او است، خالد بن عرفطه نمرده و نخواهد مرد تا اینکه راهنمای آن لشکر گمراهی شود که پرچم آن را حبیب بن جماز به اهتزاز درآورد .

راوی می گوید: هنگامی که این سخن به گوش حبیب بن جماز رسید به حضور حضرت علی علیه السلام آمد و گفت: تو را به خدا قسم می دهم که به من بدگمان مباش! زیرا من از شیعیان تو هستم. تو چیزی در مورد من گفته ای که من آن را در وجود خود نمی بینم. حضرت علی علیه السلام فرمود: اگر تو حبیب

ص: 259


1- 1. کامل الزیارات: 69 و در آن از امام محمد باقر علیه السلام نقل شده است.

وَ نَحْنُ فِی الْمَعْرَکَةِ وَ لَا نَدْرِی مَا هُوَ فَکُنَّا نَرَی أَنَّهُ الْخَضِرُ علیه السلام (1).

«3»

ک، [إکمال الدین] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ وَ کَانَ شَیْخاً لِأَصْحَابِ الْحَدِیثِ بِبَلَدِ الرَّیِّ یُعْرَفُ بِأَبِی عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ: مِثْلَهُ سَوَاءً(2)

بیان

قال الجوهری قولهم عند الشکایة أوه من کذا ساکنة الواو إنما هو توجع و ربما قلبوا الواو ألفا فقالوا آه من کذا و ربما شددوا الواو و کسروها و سکنوا الهاء فقالوا أوه من کذا و قال المضغة قطعة لحم و قلب الإنسان مضغة من جسده.

قوله علیه السلام و لا کذبت علی بناء المجهول من قولهم کذب الرجل أی أخبر بالکذب أی ما أخبرنی رسول الله بکذب قط و یحتمل أن یکون علی بناء التفعیل أی ما أظهر أحد کذبی و الأول أظهر و الضباب بالفتح ندی کالغیم أو صحاب رقیق کالدخان قوله أثر عین أی من الأعیان الموجودة فی الخارج و النحول من النحل بالضم (3) بمعنی الهزال.

«4»

لی، [الأمالی] للصدوق الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ قَیْسِ بْنِ حَفْصٍ الدَّارِمِیِّ عَنْ حُسَیْنٍ الْأَشْقَرِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ الْأَسْوَدِ عَنْ أَبِی حَسَّانَ التَّیْمِیِّ عَنْ نَشِیطِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْهُمْ عَنْ جَرْدَاءَ بِنْتِ سَمِینٍ عَنْ زَوْجِهَا هَرْثَمَةَ بْنِ أَبِی مُسْلِمٍ قَالَ: غَزَوْنَا مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام صِفِّینَ فَلَمَّا انْصَرَفْنَا نَزَلَ بِکَرْبَلَاءَ فَصَلَّی بِهَا الْغَدَاةَ ثُمَّ رَفَعَ إِلَیْهِ مِنْ تُرْبَتِهَا فَشَمَّهَا ثُمَّ قَالَ وَاهاً لَکِ أَیَّتُهَا التُّرْبَةُ

ص: 255


1- 1. أمالی الصدوق المجلس 87 تحت الرقم: 5.
2- 2. کمال الدین ج 2 ص 214- 217 ب 51 الرقم 4.
3- 3. النحل بالضم: الاسم من النحلة- بالضم- و هی الدقة و الهزال، و فی حدیث معبد« لم تعبه نحلة» نقله الشرتونی فی ذیل أقرب الموارد عن التاج. و لکن فی سائر المعاجم النحل بالضم: مصدر نحل ینحل کقطع یقطع بمعنی اعطاء الشی ء من غیر عوض بطیب نفس و أمّا الذی بمعنی الهزال فهو النحول، و أظن ما ذکره التاج من کلام المولدین.

بن جماز باشی حتما آن پرچم را حمل خواهی کرد. ابو حمزه می گوید: به خدا قسم حبیب بن جماز از دنیا نرفت تا اینکه عمر بن سعد گروهی را به طرف امام حسین فرستاد و خالد بن عرفطه پیشاپیش آن گروه بود و حبیب بن جماز پرچم آنان را می برد(1).

روایت12.

ارشاد: نیز نظیر این روایت را نقل کرده است و در پایان آن افزوده است: با آن پرچم به راه افتاد تا این که از در فیل وارد مسجد شد(2).

- کامل الزیارات: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: یک روز امام حسین علیه السّلام در کنار پیامبر بود و با آن حضرت بازی می کرد و می خندید. عایشه گفت: یا رسول اللّه! چقدر این کودک را دوست می داری؟ پیامبر خدا فرمود: وای بر تو! چگونه وی را دوست نداشته باشم در حالی که او میوه قلب و نور چشم من است، آیا نه چنین است که امتم وی را به زودی شهید خواهند کرد؟ هر کس حسین را پس از شهید شدنش زیارت کند، خدا ثواب یکی از حج های مرا در نامه عملش خواهد نوشت.

عایشه تعجب کرد و گفت: ثواب یکی از حج های تو؟ فرمود: آری، بلکه ثواب دو حج از حج های من. عایشه پرسید: ثواب دو حج از حج های تو؟ پیامبر خدا فرمود: آری، بلکه ثواب چهار حج از حج های من. پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم همچنان به تعداد حج های خود اضافه کرد تا اینکه به90 حج و عمره مقبوله رسید(3) .

امالی طوسی: مانند حدیث قبل را روایت کرده است(4).

روایت13.

کامل الزیارات: امام محمّد باقر علیه السّلام

ص: 260


1- 1. بصائر الدرجات: 85
2- 2. ارشاد مفید : 155 و مانند آن در اختصاص: 280 ، اعلام الوری: 177 ، شرح نهج البلاغه برای ابن ابی الحدید 1: 253 آمده است.
3- 3. کامل الزیارت: 68
4- 1. امالی طوسی: 62

لَیُحْشَرَنَّ مِنْکِ أَقْوَامٌ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ ... بِغَیْرِ حِسابٍ.

فَرَجَعَ هَرْثَمَةُ إِلَی زَوْجَتِهِ وَ کَانَتْ شِیعَةً لِعَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ أَ لَا أُحَدِّثُکَ عَنْ وَلِیِّکَ أَبِی الْحَسَنِ نَزَلَ بِکَرْبَلَاءَ فَصَلَّی ثُمَّ رَفَعَ إِلَیْهِ مِنْ تُرْبَتِهَا فَقَالَ وَاهاً لَکِ أَیَّتُهَا التُّرْبَةُ لَیُحْشَرَنَّ مِنْکِ أَقْوَامٌ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ ... بِغَیْرِ حِسابٍ قَالَتْ أَیُّهَا الرَّجُلُ فَإِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمْ یَقُلْ إِلَّا حَقّاً.

فَلَمَّا قَدِمَ الْحُسَیْنُ علیه السلام قَالَ هَرْثَمَةُ کُنْتُ فِی الْبَعْثِ الَّذِینَ بَعَثَهُمْ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَلَمَّا رَأَیْتُ الْمَنْزِلَ وَ الشَّجَرَ ذَکَرْتُ الْحَدِیثَ فَجَلَسْتُ عَلَی بَعِیرِی ثُمَّ صِرْتُ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ أَخْبَرْتُهُ بِمَا سَمِعْتُ مِنْ أَبِیهِ فِی ذَلِکَ الْمَنْزِلِ الَّذِی نَزَلَ بِهِ الْحُسَیْنُ فَقَالَ مَعَنَا أَنْتَ أَمْ عَلَیْنَا فَقُلْتُ لَا مَعَکَ وَ لَا عَلَیْکَ خَلَّفْتُ صِبْیَةً أَخَافُ عَلَیْهِمْ عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ زِیَادٍ قَالَ فَامْضِ حَیْثُ لَا تَرَی لَنَا مَقْتَلًا وَ لَا تَسْمَعُ لَنَا صَوْتاً فَوَ الَّذِی نَفْسُ حُسَیْنٍ بِیَدِهِ لَا یَسْمَعُ الْیَوْمَ وَاعِیَتَنَا أَحَدٌ فَلَا یُعِینُنَا إِلَّا کَبَّهُ اللَّهُ لِوَجْهِهِ فِی نَارِ جَهَنَّمَ (1).

بیان

قال الجوهری إذا تعجبت من طیب الشی ء قلت واها له ما أطیبه.

أقول: لعل المراد أن مع سماع الواعیة و ترک النصرة العذاب أشدّ و إلا فالظاهر وجوب نصرتهم علی أی حال.

«5»

لی، [الأمالی] للصدوق أَبِی عَنِ الْکُمَیْدَانِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکُوفِیِّ عَنْ عُبَیْدٍ السَّمِینِ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنْ أَصْبَغَ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: بَیْنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَخْطُبُ النَّاسَ وَ هُوَ یَقُولُ سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی فَوَ اللَّهِ لَا تَسْأَلُونِّی عَنْ شَیْ ءٍ مَضَی وَ لَا عَنْ شَیْ ءٍ یَکُونُ إِلَّا نَبَّأْتُکُمْ بِهِ فَقَامَ إِلَیْهِ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی کَمْ فِی رَأْسِی وَ لِحْیَتِی مِنْ شَعْرَةٍ فَقَالَ لَهُ أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ سَأَلْتَنِی عَنْ مَسْأَلَةٍ حَدَّثَنِی خَلِیلِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَنَّکَ سَتَسْأَلُنِی عَنْهَا وَ مَا فِی رَأْسِکَ وَ لِحْیَتِکَ مِنْ شَعْرَةٍ إِلَّا وَ فِی أَصْلِهَا شَیْطَانٌ جَالِسٌ وَ إِنَّ فِی

ص: 256


1- 1. المصدر: المجلس 28، الرقم: 6. و تری مثله فی شرح النهج لابن أبی الحدید ج 1 ص 350 و 351 نقلا عن کتاب صفّین لنصر بن مزاحم.

از رسول خدا روایت کرده است: کسی که می خواهد نظیر من زندگی کند و نظیر من بمیرد و داخل بهشت پروردگار من شود، همان بهشت برینی که پروردگار من درختان آن را کاشته است، باید به علی بن ابی طالب اقتدا کند، و از دشمنان من برائت بجوید، زیرا خداوند علم و فهم مرا به آنان عطا فرموده، ایشان عترت من و از گوشت و خون من هستند، من از آن افراد امتم که منکر فضایل آنان باشند و با ایشان قطع رحم نمایند به خدا شکایت می کنم. به خدا قسم فرزندم حسین را می کشند، خدا شفاعت مرا نصیب آنان ننماید(1).

روایت14.

کامل الزیارات: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: هر گاه حسین نزد پیامبر خدا می آمد، رسول خدا او را به خود می چسبانید و به حضرت علی می فرمود: حسین را نگاه دار. آنگاه امام حسین را می بوسید و گریه می کرد. امام حسین به پیامبر خدا می گفت: چرا گریه می کنی؟ می فرمود: ای پسر عزیزم، من جای شمشیرهایی را که بر بدن تو وارد خواهد شد می بوسم و اشک می ریزم. حسین علیه السّلام گفت: پدر جان! آیا من شهید می شوم؟ فرمود: آری، به خدا قسم که پدر و برادرت نیز کشته خواهند شد. امام حسین گفت: آیا قبور ما پراکنده خواهد بود؟ فرمود: آری ای پسر عزیزم. امام حسین گفت: چه کسی از امت تو قبر ما را زیارت خواهد کرد؟ فرمود: تنها صدیقین امت من، مرا و پدرت و برادرت و تو را زیارت خواهند کرد(2).

روایت15.

کامل الزیارات: از ابو عبد اللّه جدلی روایت می کند که گفت: من به حضور حضرت امیر المؤمنین مشرف شدم. امام حسین علیه السّلام پهلوی آن حضرت بود. آن بزرگوار به دست خود به کتف امام حسین زد و فرمود: این پسرم کشته می شود و احدی او را یاری نخواهد کرد. گفتم: یا امیر المؤمنین! زندگی دنیا چقدر بد و ناگوار است!؟ فرمود: آنچه را که گفتم عملی خواهد شد(3).

کامل الزیارات: مانند روایت قبل را به نقل از ابن ابی الخطاب بیان کرده است.

ص: 261


1- 2. کامل الزیارات، باب 22 ، شماره 7
2- 3. کامل الزیارات: 70
3- 1. همان: 71

بَیْتِکَ لَسَخْلًا یَقْتُلُ الْحُسَیْنَ ابْنِی وَ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ یَوْمَئِذٍ یَدْرُجُ بَیْنَ یَدَیْهِ (1).

مل، [کامل الزیارات] أبی عن سعد عن محمد بن عبد الجبار عن ابن أبی نجران عن جعفر بن محمد بن حکیم عن عبید السمین یرفعه إلی أمیر المؤمنین علیه السلام قال: کان أمیر المؤمنین علیه السلام یخطب الناس و ذکر مثله (2).

«6»

لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله : مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَحْیَا حَیَاتِی وَ یَمُوتَ مِیتَتِی وَ یَدْخُلَ جَنَّةَ عَدْنٍ مَنْزِلِی وَ یُمْسِکَ قَضِیباً غَرَسَهُ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ قَالَ لَهُ کُنْ فَکَانَ فَلْیَتَوَلَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ لْیَأْتَمَّ بِالْأَوْصِیَاءِ مِنْ وُلْدِهِ فَإِنَّهُمْ عِتْرَتِی خُلِقُوا مِنْ طِینَتِی إِلَی اللَّهِ أَشْکُو أَعْدَاءَهُمْ مِنْ أُمَّتِیَ الْمُنْکِرِینَ لِفَضْلِهِمُ الْقَاطِعِینَ فِیهِمْ صِلَتِی وَ ایْمُ اللَّهِ لَیَقْتُلُنَّ ابْنِی بَعْدِی الْحُسَیْنَ

ص: 257


1- 1. المصدر المجلس 28 تحت الرقم: 1. و لا یخفی ما فی الحدیث من تسمیة الرجل السائل المتعنت بأنّه سعد بن أبی وقاص، حیث ان سعد بن أبی وقاص اعتزل عن الجماعة و امتنع عن بیعة أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام فاشتری أرضا و اشتغل بها فلم یکن لیجی ء الی الکوفة و یجلس الی خطبة علیّ علیه السلام. علی أن عمر بن سعد قد ولد فی السنة التی مات فیها عمر بن الخطّاب و هی سنة ثلاث و عشرین کما نص علیه ابن معین فکان عمر بن سعد حین یخطب علیّ علیه السلام هذه الخطبة بالکوفة غلاما بالغا أشرف علی عشرین لا انه سخل فی بیته. و لما کان أصل القصة مسلمة مشهورة، عدل الشیخ المفید فی الإرشاد- علی ما سیأتی تحت الرقم 7- عن تسمیة الرجل، و تبعه الطبرسیّ فی إعلام الوری 186، و لعلّ الصحیح ما ذکره ابن أبی الحدید حیث ذکر الخطبة فی شرحه علی النهج ج 1 ص 253 عن کتاب الغارات لابن هلال الثقفی عن زکریا بن یحیی العطّار عن فضیل عن محمّد بن علی علیهما السلام و قال فی آخره: و الرجل هو سنان بن أنس النخعیّ.
2- 2. راجع کامل الزیارات ص 74. و قال فیه المحشی فی عبید السین: الظاهر أنّه هو عبد الحمید بن أبی العلاء الکوفیّ الشهیر بالسمین.

روایت16.

کامل الزیارات: حضرت علی علیه السّلام فرمود: حسین من به طرز عجیبی کشته خواهد شد. من آن خاکی را که حسین روی آن شهید می شود می شناسم، آن خاک نزدیک دو نهر است.

روایت17.

کامل الزیارات: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: حضرت علی علیه السّلام به امام حسین فرمود: تو از قدیم پیشوای جوانمردان بودی و هستی. امام حسین گفت: فدایت شوم، حال من چگونه خواهد بود؟ فرمود: تو چیزی را می دانی که دیگران نسبت به آن جاهل هستند و شخص عالم به زودی از علم خود بهره مند خواهد شد. ای پسر عزیزم، قبل از این که آن روز فرا برسد تو شنوا و بینا باش! قسم به حق آن کسی که جان من در دست اوست، بنو امیه حتما خون تو را خواهند ریخت، ولی نمی توانند تو را از دین خود بازگردانند و خدا را از یاد تو ببرند. امام حسین گفت: به حق آن خدایی که جان من در دست اوست همین مقام برای من کافی خواهد بود. من نسبت به آنچه خدا نازل کرده اقرار دارم، سخن پیامبر خدا را تصدیق می کنم و سخن پدرم را تکذیب نخواهم کرد.

توضیح

«اسوة»، قدوة یعنی الگو، آن چه شخص غمگین از آن الگو می گیرد یعنی قبلاً ثابت شده که تو الگوی مردم هستی و به تو اقتدا می کنند، یا هر شخص غمگینی از ذکر مصیبت تو الگو می گیرد.

سخن امام علیه السلام: «لا یریدونک» یعنی روی گرداندن تو از دینت را نمی خواهند و صحیح تر آن است که بگوید: لا یردّونک یعنی تو را از دینت باز نمی گردانند.

روایت18.

ارشاد: یک روز حضرت علی علیه السّلام به براء ابن عازب فرمود: فرزندم حسین کشته خواهد شد و تو زنده ای و او را یاری نخواهی کرد. هنگامی که امام حسین شهید شد، براء بن عازب می گفت: به خدا قسم که حضرت علی بن ابی طالب راست گفت. زیرا امام حسین کشته شد و من او را یاری ننمودم! آن گاه برای این بی سعادتی دچار حسرت و پشیمانی شد(1).

ص: 262


1- 1. ارشاد مفید: 156

لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِی (1).

«7»

شا، [الإرشاد] ج، [الإحتجاج]: جَاءَ فِی الْآثَارِ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ یَخْطُبُ فَقَالَ فِی خُطْبَتِهِ سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی فَوَ اللَّهِ لَا تَسْأَلُونِّی عَنْ فِئَةٍ تُضِلُّ مِائَةً وَ تَهْدِی مِائَةً إِلَّا أَنْبَأْتُکُمْ بِنَاعِقِهَا وَ سَائِقِهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ أَخْبِرْنِی کَمْ فِی رَأْسِی وَ لِحْیَتِی مِنْ طَاقَةِ شَعْرٍ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ اللَّهِ لَقَدْ حَدَّثَنِی خَلِیلِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بِمَا سَأَلْتَ عَنْهُ وَ إِنَّ عَلَی کُلِّ طَاقَةِ شَعْرٍ فِی رَأْسِکَ مَلَکٌ یَلْعَنُکَ وَ عَلَی کُلِّ طَاقَةِ شَعْرٍ فِی لِحْیَتِکَ شَیْطَانٌ یَسْتَفِزُّکَ وَ إِنَّ فِی بَیْتِکَ لَسَخْلًا یَقْتُلُ ابْنَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ آیَةُ ذَلِکَ مِصْدَاقُ مَا خَبَّرْتُکَ بِهِ وَ لَوْ لَا أَنَّ الَّذِی سَأَلْتَ عَنْهُ یَعْسُرُ بُرْهَانُهُ لَأَخْبَرْتُکَ بِهِ وَ لَکِنْ آیَةُ ذَلِکَ مَا أَنْبَأْتُکَ بِهِ مِنْ لَعْنَتِکَ وَ سَخْلِکَ الْمَلْعُونِ وَ کَانَ ابْنُهُ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ صَبِیّاً صَغِیراً یَحْبُو فَلَمَّا کَانَ مِنْ أَمْرِ الْحُسَیْنِ مَا کَانَ تَوَلَّی قَتْلَهُ کَمَا قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (2).

بیان

استنفزه [استفزه] أی استخفه و أزعجه.

«8»

ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنِ الْقَدَّاحِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ: مَرَّ عَلِیٌّ بِکَرْبَلَاءَ فِی اثْنَیْنِ مِنْ أَصْحَابِهِ قَالَ فَلَمَّا مَرَّ بِهَا تَرَقْرَقَتْ عَیْنَاهُ لِلْبُکَاءِ ثُمَّ قَالَ هَذَا مُنَاخُ رِکَابِهِمْ وَ هَذَا مُلْقَی رِحَالِهِمْ وَ هَاهُنَا تُهَرَاقُ دِمَاؤُهُمْ طُوبَی لَکِ مِنْ تُرْبَةٍ عَلَیْکِ تُهَرَاقُ دِمَاءُ الْأَحِبَّةِ(3).

«9»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ یَزِیدَ شَعِرٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ حَمْزَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَحْیَا حَیَاتِی وَ یَمُوتَ مِیتَتِی وَ یَدْخُلَ جَنَّةَ رَبِّیَ الَّتِی وَعَدَنِی جَنَّةَ عَدْنٍ مَنْزِلِی قَضِیبٌ مِنْ قُضْبَانِهِ غَرَسَهُ رَبِّی تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِیَدِهِ فَقَالَ لَهُ کُنْ فَکَانَ فَلْیَتَوَلَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ الْأَوْصِیَاءَ مِنْ

ص: 258


1- 1. أمالی الصدوق المجلس 9 تحت الرقم 11.
2- 2. الإرشاد: ص 156، الاحتجاج: ص 132 و اللفظ له.
3- 3. المصدر ص 20.

روایت19.

کشف الغمه و ارشاد: از عبد اللّه بن شریک عامری روایت می کند که گفت: هر گاه عمر بن سعد از در مسجد داخل می شد یاران حضرت علی می گفتند: این شخص قاتل امام حسین است. آنان این سخن را مدت ها قبل از شهادت امام حسین می گفتند(1).

روایت20.

کشف الغمه و ارشاد: عمر بن سعد به امام حسین علیه السّلام می گفت: یا ابا عبد اللّه! گروهی از این مردم سفیه و نادان گمان می کنند من تو را خواهم کشت. امام حسین فرمود: آنان سفیه نیستند بلکه افرادی بردبار هستند، بدان که چشم من به این موضوع روشن می شود که تو جز اندکی از گندم عراق نخواهی خورد(2).

روایت21.

مناقب: از ابن عباس روایت می کند که گفت: هند که مادر معاویه بود از عایشه خواست از پیامبر خدا راجع به خوابی (که دیده بود) سؤال کند. پیغمبر اکرم به عایشه فرمود: به او بگو، خواب خود را نقل کند، هند گفت: گویا در عالم خواب دیدم: آفتاب از بالای سرم طلوع نمود و ماه از فرج من خارج شد و گویا ستاره ای که سیاه بود از ماه خارج گردید و به آن آفتاب کوچکی که از آفتاب بزرگ خارج شده بود حمله کرد و آن را بلعید، آنگاه افق برای بلعیده شدن آن آفتاب سیاه گردید. سپس ستارگانی دیدم که از آسمان و ستارگان دیگری که سیاه بودند از زمین ظاهر شدند و ستارگان سیاه کلیه افق زمین را احاطه نمودند.

چشمان مبارک رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از شنیدن این خواب اشکبار شد و فرمود: او هند است و دو مرتبه به هند فرمود: ای دشمن خدا! از نزد ما خارج شو زیرا تو غم و اندوه مرا تجدید نمودی و خبر مرگ محبوبان مرا به من دادی. هنگامی که هند خارج شد پیامبر فرمود: بار خدایا! هند و نسل وی را لعنت کن!

وقتی راجع به تعبیر آن خواب از رسول خدا جویا شدند فرمود: آن آفتابی که بالای سر او طلوع نمود علی بن ابی طالب علیه السّلام است. و آن ستاره سیاهی که نظیر ماه بود معاویه است که فتنه انگیز و فاسق و منکر خدا است و آن ظلمت و ستاره سیاهی که از ماه خارج شد و بر آن آفتاب کوچک حمله کرد و آن را بلعید و افق زمین سیاه شد، فرزندم حسین است که پسر معاویه یعنی یزید او را شهید می کند و آفتاب به خاطر شهادتش سیاه و افق زمین تاریک خواهد شد. اما آن ستارگان سیاهی که کلیه زمین را احاطه کردند بنی امیه خواهند بود(3).

ص: 263


1- 2. کشف الغمة 2: 178 ، ارشاد مفید: 235
2- 3. ارشاد مفید: 235، کشف الغمة 2: 178
3- 1. مناقب آل ابی طالب 4: 72

ذُرِّیَّتِهِ إِنَّهُمُ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِی هُمْ عِتْرَتِی مِنْ لَحْمِی وَ دَمِی رَزَقَهُمُ اللَّهُ فَضْلِی وَ عِلْمِی وَ وَیْلٌ لِلْمُنْکِرِینَ فَضْلَهُمْ مِنْ أُمَّتِیَ الْقَاطِعِینَ صِلَتِی وَ اللَّهِ لَیَقْتُلُنَّ ابْنِی لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِی.

مل، [کامل الزیارات] ابن الولید عن الصفار عن الیقطینی عن زکریا المؤمن عن أیوب بن عبد الرحمن و زید أبی الحسن و عباد جمیعا عن سعد الإسکاف عن أبی عبد الله علیه السلام: مثله (1)

بیان

قوله قضیب أی فیها قضیب.

«10»

یر، [بصائر الدرجات] سَلَّامُ بْنُ أَبِی عَمْرَةَ الْخُرَاسَانِیُّ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِعلیهما السلام أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَرَادَ أَنْ یَحْیَا حَیَاتِی وَ یَمُوتَ مِیتَتِی وَ یَدْخُلَ جَنَّةَ رَبِّی جَنَّةَ عَدْنٍ غَرَسَهُ رَبِّی فَلْیَتَوَلَّ عَلِیّاً وَ لْیُعَادِ عَدُوَّهُ وَ لْیَأْتَمَّ بِالْأَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِهِ فَإِنَّهُمْ أَئِمَّةُ الْهُدَی مِنْ بَعْدِی أَعْطَاهُمُ اللَّهُ فَهْمِی وَ عِلْمِی وَ هُمْ عِتْرَتِی مِنْ لَحْمِی وَ دَمِی إِلَی اللَّهِ أَشْکُو مِنْ أُمَّتِیَ الْمُنْکِرِینَ لِفَضْلِهِمُ الْقَاطِعِینَ فِیهِمْ صِلَتِی وَ ایْمُ اللَّهِ لَیَقْتُلُنَّ ابْنِی یَعْنِی الْحُسَیْنَ- لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِی.

«11»

یر، [بصائر الدرجات] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ سُوَیْدِ بْنِ غَفَلَةَ قَالَ: أَنَا عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِذْ أَتَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ جِئْتُکَ مِنْ وَادِی الْقُرَی وَ قَدْ مَاتَ خَالِدُ بْنُ عُرْفُطَةَ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّهُ لَمْ یَمُتْ فَأَعَادَهَا عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَمْ یَمُتْ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَا یَمُوتُ فَأَعَادَهَا عَلَیْهِ الثَّالِثَةَ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أُخْبِرُکَ أَنَّهُ مَاتَ وَ تَقُولُ لَمْ یَمُتْ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَمْ یَمُتْ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَا یَمُوتُ حَتَّی یَقُودَ جَیْشَ ضَلَالَةٍ یَحْمِلُ رَایَتَهُ حَبِیبُ بْنُ جَمَّازٍ(2)

قَالَ فَسَمِعَ بِذَلِکَ حَبِیبٌ فَأَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ لَهُ أُنَاشِدُکَ فِیَّ وَ إِنِّی لَکَ شِیعَةٌ وَ قَدْ ذَکَرْتَنِی بِأَمْرٍ لَا وَ اللَّهِ مَا أَعْرِفُهُ مِنْ نَفْسِی فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام إِنْ کُنْتَ حَبِیبَ بْنَ جَمَّازٍ فَتَحْمِلَنَّهَا فَوَلَّی حَبِیبُ بْنُ جَمَّازٍ وَ قَالَ إِنْ کُنْتَ حَبِیبَ

ص: 259


1- 1. کامل الزیارات ص 69 و فیه: عن أبی جعفر علیه السلام.
2- 2. ضبطه فی الإصابة: حبیب بن حمار.

روایت22.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: حضرت زهرا امام حسین علیه السّلام را با خود می برد، پیامبر اکرم امام حسین را گرفت و فرمود: خدا قاتل و ربایندگان وسایل تو را لعنت کند! خدا افرادی را که بر علیه تو قیام می کنند هلاک نماید! خدا بین من و آن افرادی که بر علیه تو قیام می کنند حکم فرماید!

حضرت زهرا علیها السّلام گفت: پدر جان! چه می گویی؟ فرمود: دختر عزیزم! به یاد آن اذیت و ظلم و ستم و افتادم که بعد از من و تو حسین دچار آن خواهد شد، حسین در آن روز در میان گروهی است که گویا ستارگان آسمان هستند و به سوی شهادت می شتابند. گویا من لشکرگاه و مکان و تربت آنان را می بینم.

فاطمه زهرا گفت: پدر جان! این مکانی که شما آن را توصیف می کنی کجا است؟ فرمود: مکانی است که آن را کربلا می نامند و آن مکان برای ما و امامان و امت خانه غم و مصیبت است. گروهی از اشرار امت من علیه حسین و یارانش حمله و خروج می کنند که اگر همه افرادی که در آسمان ها و زمین هستند برای احدی از ایشان نزد خدا شفاعت کنند پذیرفته نخواهد شد و آنان در دوزخ جاودانه خواهند بود .

فاطمه اطهر گفت: پدر جان! آیا حسین من شهید خواهد شد؟ فرمود: آری، دختر عزیزم. به نحوی شهید می شود که احدی قبل از او شهید نشده است، آسمان ها، زمین ها، ملائکه، وحوش، گیاهان، دریاها و کوه ها برای حسین گریان می شوند. اگر خدا به آن ها اجازه دهد، در روی زمین هیچ کس باقی نمی ماند که تنفس کند. گروهی از دوستداران ما نزد حسین می آیند که به خدا قسم، در روی زمین عالم تر و به حق ما ثابت قدم تر از ایشان نخواهد بود. در روی زمین احدی غیر از آنان نیست که متوجه حسین شود. ایشان در تاریکی های ظلم و ستم چراغ های درخشنده هستند، آنان شفاعت خواهند کرد، ایشانند که فردای قیامت وارد حوض کوثر من خواهند شد، هنگامی که بر من وارد شوند ایشان را به واسطه نشانه هایی که دارند می شناسم، اهل هر دینی امامان خود را می طلبند، ولی آنان غیر از ما کسی را نخواهند طلبید. ایشانند که باعث پایداری زمین هستند و باران به خاطر آنان نازل می شود.

حضرت زهرا علیها السّلام گریان شد و گفت: إنَّا لِلَّهِ و إنَّا إلَیْه راجعُونَ. رسول خدا به آن بانو فرمود: با فضیلت ترین اهل بهشت افرادی هستند که در دنیا شهید شده باشند، جانها و اموال خود را دادند که در عوض بهشت را دارا شوند، آنان در راه خدا می جنگند و دشمن را می کشند و خودشان کشته می شوند و این وعده حقی است که خدا داده است. آن چه را که نزد خداست بهتر است از دنیا و آنچه در آن است. شهید شدن از مردن آسان تر است. هر کس که شهادت نصیبش شده باشد به جایگاه خود خواهد رفت و کسی که کشته نشود یقیناً خواهد مرد.

ای فاطمه، ای دختر محمّد! آیا دوست نداری فردای قیامت هر دستوری که نزد این خلق بدهی از تو اطاعت شود،

ص: 264

بْنَ جَمَّازٍ لَتَحْمِلَنَّهَا(1)

قَالَ أَبُو حَمْزَةَ فَوَ اللَّهِ مَا مَاتَ حَتَّی بَعَثَ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ إِلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ جَعَلَ خَالِدَ بْنَ عُرْفُطَةَ عَلَی مُقَدِّمَتِهِ وَ حَبِیبٌ صَاحِبُ رَایَتِهِ (2).

«12»

شا، [الإرشاد] الْحَسَنُ بْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ ثَابِتٍ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ عَنْ سُوَیْدِ بْنِ غَفَلَةَ عَنْهُ علیه السلام مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ: وَ سَارَ بِهَا حَتَّی دَخَلَ الْمَسْجِدَ مِنْ بَابِ الْفِیلِ (3).

مل، [کامل الزیارات] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ صَفْوَانَ وَ جَعْفَرِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی غُنْدَرٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ ذَاتَ یَوْمٍ فِی حَجْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یُلَاعِبُهُ وَ یُضَاحِکُهُ فَقَالَتْ عَائِشَةُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَشَدَّ إِعْجَابَکَ بِهَذَا الصَّبِیِّ فَقَالَ لَهَا وَیْلَکِ وَ کَیْفَ لَا أُحِبُّهُ وَ لَا أُعْجِبُ بِهِ وَ هُوَ ثَمَرَةُ فُؤَادِی وَ قُرَّةُ عَیْنِی أَمَا إِنَّ أُمَّتِی سَتَقْتُلُهُ فَمَنْ زَارَهُ بَعْدَ وَفَاتِهِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ حَجَّةً مِنْ حِجَجِی قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ حَجَّةً مِنْ حِجَجِکَ قَالَ نَعَمْ وَ حَجَّتَیْنِ مِنْ حِجَجِی قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ حَجَّتَیْنِ مِنْ حِجَجِکَ قَالَ نَعَمْ وَ أَرْبَعَةً قَالَ فَلَمْ تَزَلْ تزاده [تُرَادُّهُ] وَ یَزِیدُ وَ یُضَعِّفُ حَتَّی بَلَغَ تِسْعِینَ حَجَّةً مِنْ حِجَجِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَعْمَارِهَا(4).

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الحسین بن إبراهیم القزوینی عن محمد بن وهبان عن علی بن حبیش عن العباس بن محمد بن الحسین عن أبیه عن صفوان عن الحسین: مثله (5).

«13»

مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادٍ

ص: 260


1- 1. ما بین العلامتین ساقط من نسخة الکمبانیّ.
2- 2. بصائر الدرجات: ص 85.
3- 3. الإرشاد: ص 155 و مثله فی الاختصاص: ص 280، إعلام الوری: ص 177. شرح النهج لابن أبی الحدید: ج 1 ص 253.
4- 4. المصدر ص 68.
5- 5. أمالی الشیخ ص 62.

آیا راضی نیستی که پسرت از حاملین عرش محسوب شود، آیا راضی نیستی که مردم نزد پدرت بیایند و طلب شفاعت کنند، آیا دوست نداری که شوهرت در روز قیامت مردم عطشان را از حوض کوثر سیراب نماید، دوستان خود را سیراب کند و دشمنان خویش را تشنه بگذارد، آیا راضی نیستی که شوهرت اختیار دوزخ را داشته باشد، دوزخ از او اطاعت کند، هر کسی را که وی بخواهد در میان خود نگاه دارد؟ آیا راضی نیستی بنگری ملائکه در اطراف آسمان ایستاده و به تو نظر کرده و منتظر دستورات تو باشند؟ نیز ملائکه نظر کنند و بنگرند که شوهرت با خلایقی که حاضر شده اند نزد خدا مخاصمه کند، نظرت چیست که ببینی خداوند با قاتل فرزند تو حسین و قاتل شوهرت چه خواهد کرد؟ زیرا حجت آن حضرت بر خلق تمام و دوزخ مطیع وی خواهد شد.

آیا دوست نداری که ملائکه برای پسرت گریه کنند و هر چیزی برای او تأسف بخورد؟ آیا راضی نیستی که هر کسی به زیارت حسین تو بیاید خدا ضامن او باشد و هر کس که به زیارت حسین برود ثواب یک حج و عمره خواهد داشت و یک چشم بر هم زدن از رحمت خدا دور نخواهد بود و هر گاه بمیرد شهید مرده باشد و مادامی که زنده باشد ملائکه برای او دعا کنند، و همیشه در امان خدا باشد تا از دنیا رحلت نماید.

حضرت زهرا گفت: پدر جان تسلیم و راضی شدم، به خدا توکل کردم. سپس پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دست روی قلب و چشمان فاطمه کشید و فرمود: من و شوهرت و دو فرزندت در مکانی خواهیم بود که چشم تو روشن و قلب تو خوشحال شود(1).

کامل الزیارات: از امام صادق علیه السلام مانند روایت پیشین را نقل کرده تا آن جا که می فرماید: باران به خاطر آن ها نازل می شود، سپس این روایت را به طور کامل بیان کرده است(2).

توضیح

عبارت: «یتهادون إلی القتل» یا از الهدیة می آید، گویا که آن ها قتل را به یکدیگر هدیه می دهند، یا از این سخن ایشان می آید: «تهادت المرأة» یعنی در راه رفتنش متمایل شد، یا از این سخن ایشان که می گویند: هداه یعنی تقدّمه یعنی سبقت می گیرند، و بر اساس تقدیر «ها» کنایه از شادی و سرور آن ها از این موضوع است. «الذّود» یعنی طرد کردن و راندن.

ص: 265


1- 1. تفسیر فرات: 55 و 56
2- 2. کامل الزیارات: 69

الْکُوفِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُوسَی الْأَنْصَارِیِّ عَنْ مُصْعَبٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله:مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَحْیَا حَیَاتِی وَ یَمُوتَ مَمَاتِی وَ یَدْخُلَ جَنَّتِی جَنَّةَ عَدْنٍ غَرَسَهَا رَبِّی بِیَدِهِ فَلْیَتَوَلَّ عَلِیّاً وَ یَعْرِفُ فَضْلَهُ وَ الْأَوْصِیَاءَ مِنْ بَعْدِهِ وَ یَتَبَرَّأُ مِنْ عَدُوِّی أَعْطَاهُمُ اللَّهُ فَهْمِی وَ عِلْمِی هُمْ عِتْرَتِی مِنْ لَحْمِی وَ دَمِی أَشْکُو إِلَیْکَ رَبِّی عَدُوُّهُمْ مِنْ أُمَّتِی الْمُنْکِرِینَ لِفَضْلِهِمُ الْقَاطِعِینَ فِیهِمْ صِلَتِی وَ اللَّهِ لَیَقْتُلُنَّ ابْنِی ثُمَّ لَا تَنَالُهُمْ شَفَاعَتِی (1).

«14»

مل، [کامل الزیارات] الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ شَجَرَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّنْعَانِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِذَا دَخَلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام اجْتَذَبَهُ إِلَیْهِ ثُمَّ یَقُولُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَمْسِکْهُ ثُمَّ یَقَعُ عَلَیْهِ فَیُقَبِّلُهُ وَ یَبْکِی فَیَقُولُ یَا أَبَهْ لِمَ تَبْکِی فَیَقُولُ یَا بُنَیَّ أُقَبِّلُ مَوْضِعَ السُّیُوفِ مِنْکَ وَ أَبْکِی قَالَ یَا أَبَهْ وَ أُقْتَلُ قَالَ إِی وَ اللَّهِ وَ أَبُوکَ وَ أَخُوکَ وَ أَنْتَ قَالَ یَا أَبَهْ فَمَصَارِعُنَا شَتَّی قَالَ نَعَمْ یَا بُنَیَّ قَالَ فَمَنْ یَزُورُنَا مِنْ أُمَّتِکَ قَالَ لَا یَزُورُنِی وَ یَزُورُ أَبَاکَ وَ أَخَاکَ وَ أَنْتَ إِلَّا الصِّدِّیقُونَ مِنْ أُمَّتِی (2).

«15»

مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الرَّزَّازُ عَنْ خَالِهِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَیَابَةَ عَنْ أَبِی دَاوُدَ الْبَصْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْجَدَلِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الْحُسَیْنُ إِلَی جَنْبِهِ فَضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَی کَتِفِ الْحُسَیْنِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ هَذَا یُقْتَلُ وَ لَا یَنْصُرُهُ أَحَدٌ قَالَ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ اللَّهِ إِنَّ تِلْکَ لَحَیَاةُ سَوْءٍ قَالَ إِنَّ ذَلِکَ لَکَائِنٌ (3).

مل، [کامل الزیارات] أبی عن سعد و الحمیری و محمد العطار جمیعا عن ابن أبی الخطاب: مثله.

ص: 261


1- 1. کامل الزیارات ب 22 الرقم 7.
2- 2. المصدر ص 70.
3- 3. المصدر ص 71 و فیه عن أبی داود السبیعی.

مؤلف: بعضی از اخبار در بخش ولادت بیان شده است .

روایت23.

در بعضی از کتب معتبر از عبد اللّه بن قیس روایت شده که گفت: من با آن افرادی که در صفین در رکاب حضرت علی علیه السلام می جنگیدند بودم. ابو ایوب اعور سلمی شریعه را گرفته و آب را به روی مردم بسته بود. مسلمانان از تشنگی به حضرت علی شکایت کردند، آن بزرگوار چند نفر سوار را برای گرفتن شریعه فرستاد، ولی ایشان محروم بازگشتند. حضرت علی ناراحت شد، امام حسین علیه السّلام گفت: پدر جان! اجازه می دهی من به دنبال این مأموریت بروم؟ فرمود: برو فرزندم! امام حسین با صد نفر سوار رفت و ابو ایوب را از شریعه بیرون کرد، آن گاه بر لب شریعه خیمه زد و سواران خود را پیاده نمود.

هنگامی که حضرت علی علیه السّلام آمد و او را از جریان با خبر کرد، امام گریان شد. گفته شد: یا امیر المؤمنین برای چه گریان شدی در حالی که این اولین پیروزی است که به دست امام حسین علیه السّلام انجام گرفت؟ فرمود: به خاطرم آوردم که حسین با لب تشنه در کربلا شهید خواهد شد. کار او به جایی می رسد که اسبش رم کرده و همهمه می کند و می گوید: فریاد از ظلم و ستم امتی که پسر دختر پیامبر خود را کشتند.

روایت24.

ابن نما در کتاب مثیر الاحزان از ابن عباس روایت می کند که گفت: هنگامی که بیماری رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله که به سبب آن فوت شدند شدت یافت، پیامبر امام حسین را به سینه خود چسبانیده بود. عرق آن بزرگوار در حالی که جان می داد بر او فرو می ریخت و می فرمود: من با یزید چه کرده ام! خدا به یزید برکت ندهد! پروردگارا یزید را لعنت کن! آن گاه مدت طولانی غش کرد. وقتی به هوش آمد، در حالی که چشمان مبارکش اشکبار بودند امام حسین را می بوسید و می فرمود: آیا نه چنین است که بین من و قاتل تو نزد خداوند عز و جل محاکمه ای خواهد بود.

روایت25.

در دیوانی که منسوب به حضرت علی علیه السّلام است، اشعار ذیل آمده است:

ای حسین! هنگامی که در شهری غریب بودی بر تو لازم است که طبق آداب آن شهر معاشرت کنی .

نباید در بین آنان به عقل افتخار کنی، زیرا هر گروهی به عقل خود اتکا دارند.

ص: 266

«16»

مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ خَالِهِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ 000 عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ یَزِیدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ هَانِئِ بْنِ هَانِئٍ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَیُقْتَلُ الْحُسَیْنُ قَتْلًا وَ إِنِّی لَأَعْرِفُ تُرْبَةَ الْأَرْضِ الَّتِی یُقْتَلُ عَلَیْهَا قَرِیباً مِنَ النَّهْرَیْنِ.

مل، [کامل الزیارات] أبی عن سعد عن ابن أبی الخطاب: مثله.

«17»

مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ خَالِهِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ حَدَّثَنِی أَبِی وَ جَمَاعَةٌ عَنْ سَعْدٍ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ مَعاً عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ لِلْحُسَیْنِ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أُسْوَةٌ أَنْتَ قِدْماً فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا حَالِی قَالَ عَلِمْتَ مَا جَهِلُوا وَ سَیَنْتَفِعُ عَالِمٌ بِمَا عَلِمَ یَا بُنَیَّ اسْمَعْ وَ أَبْصِرْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکَ فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَیَسْفِکَنَّ بَنُو أُمَیَّةَ دَمَکَ ثُمَّ لَا یُرِیدُونَکَ عَنْ دِینِکَ وَ لَا یُنْسُونَکَ ذِکْرَ رَبِّکَ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ حَسْبِی وَ أَقْرَرْتُ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَ أُصَدِّقُ نَبِیَّ اللَّهِ وَ لَا أُکَذِّبُ قَوْلَ أَبِی.

بیان

الإسوة و یضمّ القدوة و ما یأتسی به الحزین أی ثبت قدیما أنک أسوة الخلق یقتدون بک أو یأتسی بذکر مصیبتک کل حزین.

قوله علیه السلام لا یریدونک أی لا یریدون صرفک عن دینک و الأصوب لا یردّونک (1).

«18»

شا، [الإرشاد] رَوَی إِسْمَاعِیلُ بْنُ صَبِیحٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُسَافِرِ الْعَابِدِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ زِیَادٍ قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ لِلْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ ذَاتَ یَوْمٍ یَا بَرَاءُ یُقْتَلُ ابْنِیَ الْحُسَیْنُ وَ أَنْتَ حَیٌّ لَا تَنْصُرُهُ فَلَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام کَانَ الْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ یَقُولُ صَدَقَ وَ اللَّهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قُتِلَ الْحُسَیْنُ وَ لَمْ أَنْصُرْهُ ثُمَّ یُظْهِرُ عَلَی ذَلِکَ الْحَسْرَةَ وَ النَّدَمَ (2).

ص: 262


1- 1. بل الصحیح:« لا یزیلونک» کما فی المصدر ص 72، و« یریدونک» تصحیف منه ظاهر.
2- 2. الإرشاد: ص 156.

کاش پسر ابو طالب هم به این امور طبق آداب و اسباب آن ها عمل می کرد.

ولی امیر المؤمنین علی امر خدا را انتخاب کرد و بزرگانی را که در میان آن قوم بودند آتش زد.

پس برای اموال دنیوی خوشحال مباش! و خود را برای سختی های دنیا نگران مکن.

برای عذر خواهی خود نزد آن کس که نعمت های پاک دنیا را به تو می دهد، شخص معتمدی را بیاور.

فردا را با دیروز قیاس مکن و استراحت کن، جد و جهد دنیای دنیاپرستان را انتخاب مکن.

گویا، می بینم جان و فرزندان من در کربلا مشغول جنگ و جدال هستند.

ریش ما از خون همان طور خضاب می شوند که لباس های عروس خضاب شود.

این مصائب را می بینم اما نه به چشم ظاهر، بلکه کلید درهای این مصائب به من داده شده است.

مصیبت هایی است که مانع بازگشت تو می شوند. پس قبل از آنکه بر تو وارد شوند خود را برای آن ها آماده کن.

خدا رحمت کند قائم ما را که صاحب قیامت است و مردم دچار رنج آن می شوند.

ای حسین! مهدی علیه السّلام خونخواه من است، بلکه خونخواه تو نیز خواهد بود، پس در مورد سختی های دنیا صبور باش.

برای هر خونی هزار خون مطالبه می شود و مهدی در کشتن آن گروه ستمکار کوتاهی نخواهد کرد.

در آن موقع جبران کردن ظالمین و عذر خواهی آنان نفعی برای ایشان نخواهد داشت .

پس برای جدایی دوستان نگران مباش! زیرا دنیا برای ویرانی آماده است.

از عمارت ها بپرس و این موضوع را که برای صاحبان آن ها بقایی نخواهد بود آشکار کن.

من همان دینی هستم که قرآن فرموده: أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ و مؤمنین درباره آیات قرآن شکی ندارند.

ما مفتخریم به این که آیات قرآن به بیان مخصوص خود بر ما صلوات می فرستد.

پس بر جد خود حضرت مصطفی صلوات بفرست و بر آن حضرت و افرادی که طالب آیات قرآن باشند سلام بگو!

توضیح

«و لو عمل» «لو» برای تمنی است، جوهری گفت: «العمیة» با کسره بهترین پول است و «اعتام الرجل» هنگامی که بهترین مال را گرفت. «حرقت الشیء حرقاً» یعنی آن را سوهان کشید و پوست هر یک را با دیگری کند، و سخن ایشان که می گویند حرق نابه یحرقُه و یحرِقه یعنی آن را کوبید تا این که صدایی از آن شنیده شد.

«عذیرک من فلان» یعنی کسی را بیاور که برای تو از فلانی عذر بخواهد، که البته او را ملامت خواهد کرد نه تو را.

رضی گفت: معنی «من فلان» یعنی به خاطر بدی که به او شده و آزاری که دیده است، یعنی تو در این مورد که با وی بد رفتار کردی عذر داری؛

ص: 267

«19»

کشف، [کشف الغمة] شا، [الإرشاد] رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ شَرِیکٍ الْعَامِرِیُّ قَالَ: کُنْتُ أَسْمَعُ أَصْحَابَ عَلِیٍّ إِذَا دَخَلَ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ مِنْ بَابِ الْمَسْجِدِ یَقُولُونَ هَذَا قَاتِلُ الْحُسَیْنِ وَ ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ یُقْتَلَ بِزَمَانٍ طَوِیلٍ (1).

«20»

کشف، [کشف الغمة] شا، [الإرشاد] رَوَی سَالِمُ بْنُ أَبِی حَفْصَةَ قَالَ: قَالَ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنَّ قِبَلَنَا نَاساً سُفَهَاءَ یَزْعُمُونَ أَنِّی أَقْتُلُکَ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ إِنَّهُمْ لَیْسُوا سُفَهَاءَ وَ لَکِنَّهُمْ حُلَمَاءُ أَمَا إِنَّهُ یَقَرُّ عَیْنِی أَنْ لَا تَأْکُلَ بُرَّ الْعِرَاقِ بَعْدِی إِلَّا قَلِیلًا(2).

«21»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب ابْنُ عَبَّاسٍ: سَأَلَتْ هِنْدٌ عَائِشَةَ أَنْ تَسْأَلَ النَّبِیَّ تَعْبِیرَ رُؤْیَا فَقَالَ قُولِی لَهَا فَلْتَقْصُصْ رُؤْیَاهَا فَقَالَتْ رَأَیْتُ کَأَنَّ الشَّمْسَ قَدْ طَلَعَتْ مِنْ فَوْقِی وَ الْقَمَرَ قَدْ خَرَجَ مِنْ مَخْرَجِی وَ کَأَنَّ کَوْکَباً خَرَجَ مِنَ الْقَمَرِ أَسْوَدَ فَشُدَّ عَلَی شَمْسٍ خَرَجَتْ مِنَ الشَّمْسِ أَصْغَرَ مِنَ الشَّمْسِ فَابْتَلَعَهَا فَاسْوَدَّ الْأُفُقُ لِابْتِلَاعِهَا ثُمَّ رَأَیْتُ کَوَاکِبَ بَدَتْ مِنَ السَّمَاءِ وَ کَوَاکِبَ مُسْوَدَّةً فِی الْأَرْضِ إِلَّا أَنَّ الْمُسْوَدَّةَ أَحَاطَتْ بِأُفُقِ الْأَرْضِ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ فَاکْتَحَلَتْ عَیْنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِدُمُوعِهِ ثُمَّ قَالَ هِیَ هِنْدٌ اخْرُجِی یَا عَدُوَّةَ اللَّهِ مَرَّتَیْنِ فَقَدْ جَدَّدْتِ عَلَیَّ أَحْزَانِی وَ نَعَیْتِ إِلَیَّ أَحْبَابِی فَلَمَّا خَرَجَتْ قَالَ اللَّهُمَّ الْعَنْهَا وَ الْعَنْ نَسْلَهَا فَسُئِلَ عَنْ تَفْسِیرِهَا فَقَالَ علیه السلام أَمَّا الشَّمْسُ الَّتِی طَلَعَتْ عَلَیْهَا فَعَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ الْکَوْکَبُ الَّذِی خَرَجَ کَالْقَمَرِ أَسْوَدَ فَهُوَ مُعَاوِیَةُ مَفْتُونٌ فَاسِقٌ جَاحِدٌ لِلَّهِ وَ تِلْکَ الظُّلْمَةُ الَّتِی زَعَمَتْ وَ رَأَتْ کَوْکَباً یَخْرُجُ مِنَ الْقَمَرِ أَسْوَدَ فَشُدَّ عَلَی شَمْسٍ خَرَجَتْ مِنَ الشَّمْسِ أَصْغَرَ مِنَ الشَّمْسِ فَابْتَلَعَهَا فَاسْوَدَّتْ فَذَلِکَ ابْنِیَ الْحُسَیْنُ علیه السلام یَقْتُلُهُ ابْنُ مُعَاوِیَةَ فَتَسْوَدُّ الشَّمْسُ وَ یَظْلِمُ الْأُفُقُ وَ أَمَّا الْکَوَاکِبُ السُّودُ فِی الْأَرْضِ أَحَاطَتْ بِالْأَرْضِ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ فَتِلْکَ بَنُو أُمَیَّةَ(3).

ص: 263


1- 1. کشف الغمّة: ج 2 ص 178، إرشاد المفید: ص 235.
2- 2. إرشاد المفید: ص 235، کشف الغمّة: ج 2 ص 178.
3- 3. مناقب آل أبی طالب: ج 4 ص 72.

و اضافه کردن دنیا به مخاطب برای بیان این مطلب است که ارتباطی بین امام علیه السلام و دنیا وجود ندارد.

جوهری گفت: «الطاب» همان الطیب است یعنی خوب، و گفت: «المرح» شدت شادی است؛ و «الوصب» بیماری است.

عبارت «سعی» یا مفعول برای فعل «لا تبتغی» است یا مفعول مطلق از غیر لفظ آن است. «المحراب» مکان جنگ است؛ و «العروس» صفتی است که برای زن و مرد یکی است؛ و «المنتاب» مصدر میمی است از این عبارت که «فلان انتاب القوم» یعنی در دفعات پی در پی نزد آن ها می آید .

صفت صاحب قیامت را به حضرت قائم داده است به این خاطر که زمان ظهور ایشان به قیامت متصل است یا به خاطر آن که در زمان ایشان برخی از مردگان باز می گردند. «الدأب» مصدر است، دأب فی عمله یعنی تلاش کرد و خسته شد یا به معنای عادت است.« الأتعاب»: با فتحه جمع التّعب به معنای خستگی است؛ و الإعتاب یعنی ارضا کردن؛ و «التّخراب» با فتحه، مبالغه در خراب کردن است؛ و تخبر یا معلوم است یا مجهول. «أفصح بها» برای تعجب است، و اسناد در «أنا الدّین» برای مبالغه است و اشاره دارد به سخن خداوند متعال: «الیوم أکملت لکم دینکم»(1)

،

«امروز دین شما را برایتان کامل کردم» و اشاره دارد به این که اسلام جز به ولایت امام علی علیه السلام کامل نمی شود، به خاطر این سخن خداوند متعال: «إنّ الدین عند الله الإسلام»(2)،

«در حقیقت، دین نزد خدا همان اسلام است».

سخن امام علیه السلام: «للمؤمنین» متعلق به نسبت بین أنا و الدین است یا این که خبر «لا» می باشد و «بآیات» متعلق به نسبت است یا به مؤمنین. سخن او «إیجابها» یعنی این که آیات قرآن اطاعت و ولایت مرا بر مرد واجب کرده است، و مصراع بعد اشاره دارد به آیاتی که در شأن همه اهل بیت علیهم السلام نازل شده است و اسناد الصلاة به آیات مجاز است؛ و «الإعراب» یعنی ظاهر و آشکار کردن.

کسی دیوان را شرح داده گفته است: مصراعی که بعد از آن آمده اشاره دارد به قرائت نافع و ابن عامر و یعقوب که «آل یاسین» خوانده اند، با اضافه آل به یاسین و اشاره دارد به آن چه که روایت شده مبنی بر این که «یس» اسم پیامبر صلی الله علیه و آله است یا اشاره دارد به سخن خداوند متعال: «و سلام علی عباده الّذین اصطفی» و لطف عبارت «إعرابها» در شعر بر اساس توجیه اول پنهان نیست.

مؤلف: دلیلی برای نفی قرائت آل یاسین بنا بر این که مقصود از یس پیامبر باشد، جز تعصب نیست، بلکه همچنان که دانستی و خواهی دانست، یک چهارم قرآن در شأن آن ها نازل شده است .

ص: 268


1- 1. مائده / 4
2- 2. آل عمران / 19
«22»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ الْحُسَیْنُ مَعَ أُمِّهِ تَحْمِلُهُ فَأَخَذَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ سَالِبَکَ وَ أَهْلَکَ اللَّهُ الْمُتَوَازِرِینَ عَلَیْکَ وَ حَکَمَ اللَّهُ بَیْنِی وَ بَیْنَ مَنْ أَعَانَ عَلَیْکَ قَالَتْ فَاطِمَةُ الزَّهْرَاءُ یَا أَبَتِ أَیَّ شَیْ ءٍ تَقُولُ قَالَ یَا بِنْتَاهْ ذَکَرْتُ مَا یُصِیبُهُ بَعْدِی وَ بَعْدَکِ مِنَ الْأَذَی وَ الظُّلْمِ وَ الْغَدْرِ وَ الْبَغْیِ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ فِی عُصْبَةٍ کَأَنَّهُمْ نُجُومُ السَّمَاءِ یَتَهَادَوْنَ إِلَی الْقَتْلِ وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی مُعَسْکَرِهِمْ وَ إِلَی مَوْضِعِ رِحَالِهِمْ وَ تُرْبَتِهِمْ قَالَتْ یَا أَبَهْ وَ أَیْنَ هَذَا الْمَوْضِعُ الَّذِی تَصِفُ قَالَ مَوْضِعٌ یُقَالُ لَهُ کَرْبَلَاءُ وَ هِیَ دَارُ کَرْبٍ وَ بَلَاءٍ عَلَیْنَا وَ عَلَی الْأُمَّةِ(1) یَخْرُجُ عَلَیْهِمْ شِرَارُ أُمَّتِی لَوْ أَنَّ أَحَدَهُمْ شَفَعَ لَهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ مَا شُفِّعُوا فِیهِ وَ هُمُ الْمُخَلَّدُونَ فِی النَّارِ قَالَتْ یَا أَبَهْ فَیُقْتَلُ قَالَ نَعَمْ یَا بِنْتَاهْ وَ مَا قُتِلَ قَتْلَتَهُ أَحَدٌ کَانَ قَبْلَهُ وَ یَبْکِیهِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرَضُونَ وَ الْمَلَائِکَةُ وَ الْوَحْشُ وَ النَّبَاتَاتُ وَ الْبِحَارُ وَ الْجِبَالُ وَ لَوْ یُؤْذَنُ لَهَا مَا بَقِیَ عَلَی الْأَرْضِ مُتَنَفِّسٌ وَ یَأْتِیهِ قَوْمٌ مِنْ مُحِبِّینَا لَیْسَ فِی الْأَرْضِ أَعْلَمُ بِاللَّهِ وَ لَا أَقْوَمُ بِحَقِّنَا مِنْهُمْ وَ لَیْسَ عَلَی ظَهْرِ الْأَرْضِ أَحَدٌ یَلْتَفِتُ إِلَیْهِ غَیْرُهُمْ أُولَئِکَ مَصَابِیحُ فِی ظُلُمَاتِ الْجَوْرِ وَ هُمُ الشُّفَعَاءُ وَ هُمْ وَارِدُونَ حَوْضِی غَداً أَعْرِفُهُمْ إِذَا وَرَدُوا عَلَیَّ بِسِیمَاهُمْ وَ کُلُّ أَهْلِ دِینٍ یَطْلُبُونَ أَئِمَّتَهُمْ وَ هُمْ یَطْلُبُونَنَا لَا یَطْلُبُونَ غَیْرَنَا وَ هُمْ قِوَامُ الْأَرْضِ وَ بِهِمْ یَنْزِلُ الْغَیْثُ.

فَقَالَتْ فَاطِمَةُ الزَّهْرَاءُ علیها السلام یَا أَبَهْ إِنَّا لِلَّهِ وَ بَکَتْ فَقَالَ لَهَا یَا بِنْتَاهْ إِنَّ أَفْضَلَ أَهْلِ الْجِنَانِ هُمُ الشُّهَدَاءُ فِی الدُّنْیَا بَذَلُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا قَتْلَةٌ أَهْوَنُ مِنْ مِیتَةٍ وَ مَنْ کُتِبَ عَلَیْهِ الْقَتْلُ خَرَجَ إِلَی مَضْجَعِهِ وَ مَنْ لَمْ یُقْتَلْ فَسَوْفَ یَمُوتُ.

یَا فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ أَ مَا تُحِبِّینَ أَنْ تَأْمُرِینَ غَداً بِأَمْرٍ فَتُطَاعِینَ فِی هَذَا الْخَلْقِ عِنْدَ

ص: 264


1- 1. الأئمّة خ ل.

باب سی و دوم : مصیبت امام حسین علیه السّلام بزرگ ترین مصائب و باعث ذلت مردم بود

روایات

روایت1.

علل الشرایع: از عبد اللّه بن فضل روایت می کند که گفت: به امام جعفر صادق علیه السّلام گفتم: یا ابن رسول اللّه! چرا روز عاشورا روز مصیبت و غم و اندوه و گریه است ولی روز رحلت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و روز شهادت حضرت زهرای اطهر و روز شهادت امیر المؤمنین و روز شهادت امام حسن علیهم السّلام این طور نیست؟

فرمود: روز شهادت امام حسین علیه السّلام از سایر روزها بزرگ تر است. زیرا اصحاب کساء که گرامی ترین خلق خدا به شمار می رفتند پنج نفر بودند. هنگامی که پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله از میان ایشان رفت، حضرت علی با فاطمه زهرا و حسن و حسین علیهم السّلام باقی ماندند، دل مردم از دیدن ایشان تسلی و تسکین پیدا می کرد. هنگامی که حضرت زهرا را شهید کردند قلب مردم با دیدار حضرت علی و حسن و حسین علیهم السّلام تسلی می یافت. وقتی حضرت علی را شهید نمودند دل مردم به دیدن حسنین علیهما السّلام خوش بود. وقتی که امام حسن را شهید کردند دل مردم با وجود امام حسین تسلی می یافت.

اما هنگامی که امام حسین را شهید نمودند، کسی از اصحاب کساء علیهم السّلام باقی نمانده بود که مردم به وی دل خوش کنند. پس شهید شدن امام حسین مثل این بود که همه اصحاب کسا شهید شده باشند، همچنان که زنده بودن آن حضرت نظیر این بود که همه ایشان زنده هستند. بدین لحاظ است که مصیبت روز عاشورا از مصیبت همه روزها عظیم تر است .

عبد اللّه بن فضل می گوید: به امام جعفر صادق علیه السّلام گفتم: یا ابن رسول اللّه! چه مانعی داشت که بعد از امام حسین علیه السلام، مردم با وجود حضرت امام زین العابدین علیه السّلام تسلی یابند، همان طور که به پدران آن بزرگوار تسلی می یافتند؟ فرمود: آری،

ص: 269

الْحِسَابِ أَ مَا تَرْضَیْنَ أَنْ یَکُونَ ابْنُکِ مِنْ حَمَلَةِ الْعَرْشِ أَ مَا تَرْضَیْنَ أَنْ یَکُونَ أَبُوکِ یَأْتُونَهُ یَسْأَلُونَهُ الشَّفَاعَةَ أَ مَا تَرْضَیْنَ أَنْ یَکُونَ بَعْلُکِ یَذُودُ الْخَلْقَ یَوْمَ الْعَطَشِ عَنِ الْحَوْضِ فَیَسْقِیَ مِنْهُ أَوْلِیَاءَهُ وَ یَذُودَ عَنْهُ أَعْدَاءَهُ أَ مَا تَرْضَیْنَ أَنْ یَکُونَ بَعْلُکِ قَسِیمَ- النَّارِ یَأْمُرُ النَّارَ فَتُطِیعُهُ یُخْرِجُ مِنْهَا مَنْ یَشَاءُ وَ یَتْرُکُ مَنْ یَشَاءُ أَ مَا تَرْضَیْنَ أَنْ تَنْظُرِینَ إِلَی الْمَلَائِکَةِ عَلَی أَرْجَاءِ السَّمَاءِ یَنْظُرُونَ إِلَیْکِ وَ إِلَی مَا تَأْمُرِینَ بِهِ وَ یَنْظُرُونَ إِلَی بَعْلِکِ قَدْ حَضَرَ الْخَلَائِقُ وَ هُوَ یُخَاصِمُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ فَمَا تَرَیْنَ اللَّهَ صَانِعٌ بِقَاتِلِ وُلْدِکِ وَ قَاتِلِیکِ وَ قَاتِلِ بَعْلِکِ إِذَا أُفْلِجَتْ حُجَّتُهُ عَلَی الْخَلَائِقِ وَ أُمِرَتِ النَّارُ أَنْ تُطِیعَهُ أَ مَا تَرْضَیْنَ أَنْ یَکُونَ الْمَلَائِکَةُ تَبْکِی لِابْنِکِ وَ تَأْسَفُ عَلَیْهِ کُلُّ شَیْ ءٍ أَ مَا تَرْضَیْنَ أَنْ یَکُونَ مَنْ أَتَاهُ زَائِراً فِی ضَمَانِ اللَّهِ وَ یَکُونَ مَنْ أَتَاهُ بِمَنْزِلَةِ مَنْ حَجَّ إِلَی بَیْتِ اللَّهِ وَ اعْتَمَرَ وَ لَمْ یَخْلُ مِنَ الرَّحْمَةِ طَرْفَةَ عَیْنٍ وَ إِذَا مَاتَ مَاتَ شَهِیداً وَ إِنْ بَقِیَ لَمْ تَزَلِ الْحَفَظَةُ تَدْعُو لَهُ مَا بَقِیَ وَ لَمْ یَزَلْ فِی حِفْظِ اللَّهِ وَ أَمْنِهِ حَتَّی یُفَارِقَ الدُّنْیَا قَالَتْ

یَا أَبَهْ سَلَّمْتُ وَ رَضِیتُ وَ تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ فَمَسَحَ عَلَی قَلْبِهَا وَ مَسَحَ عَیْنَیْهَا وَ قَالَ إِنِّی وَ بَعْلَکِ وَ أَنْتِ وَ ابْنَیْکِ فِی مَکَانٍ تَقَرُّ عَیْنَاکِ وَ یَفْرَحُ قَلْبُکِ (1).

مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْبَصْرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَصَمِّ عَنْ مِسْمَعِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ بِهِمْ یَنْزِلُ الْغَیْثُ ثُمَّ قَالَ وَ ذَکَرَ هَذَا الْحَدِیثَ بِطُولِهِ (2).

بیان

قوله یتهادون إلی القتل إما من الهدیة کأنه یهدی بعضهم بعضا إلی القتل أو من قولهم تهادت المرأة تمایلت فی مشیتها أو من قولهم هداه أی تقدمه أی یتسابقون و علی التقدیرات کنایة عن فرحهم و سرورهم بذلک و الذود الطرد و الدفع.

ص: 265


1- 1. تفسیر فرات: ص 55 و 56.
2- 2. کامل الزیارات ص 69.

امام سجاد علیه السّلام بعد از پدران خود بزرگ عابدین و امام و حجت بر خلق بود. ولی در عین حال پیامبر اکرم اسلام را ندیده بود و چیزی از آن حضرت نشنیده بود. امام زین العابدین علیه السّلام علم و دانش را از پدر خود و از جد بزرگوارش از پیغمبر خدا به ارث برده بود. ولی مردم حضرت علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السّلام را پیوسته با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله مشاهده کرده بودند و هر گاه به یکی از آنان نظر می کردند به یاد آن زمانی می افتادند که وی با پیامبر خدا بود و رسول خدا درباره او چه توصیه و سفارشاتی می فرمود. هنگامی که همه ایشان شهید شدند، مردم از مشاهده این گونه افرادی که نزد رسول خدا بودند محروم و بی بهره شدند. در شهید شدن هیچ یک از آنان این مصیبت نبود که همه شهید شده باشند، غیر از شهادت امام حسین علیه السّلام؛ زیرا آن حضرت بعد از همه آن ها شهید شد. بدین علت است که مصیبت روز شهادت امام حسین از همه روزها بزرگ تر است.

- عبد اللّه بن فضل هاشمی می گوید: به امام جعفر صادق علیه السّلام گفتم: یا ابن رسول اللّه! پس چرا اهل تسنن روز عاشورا را روز برکت نامیدند؟ ناگاه دیدم آن بزرگوار گریان شد و فرمود: موقعی که امام حسین شهید شد، مردم در شهر شام به یزید تقرب می جستند، لذا اخبار و احادیث جعلی و ساختگی را برای یزید نقل می کردند و از او جایزه می گرفتند. از جمله اخبار ساختگی این بود که روز عاشورا را روز خیر و برکت نامیدند تا مردم در این روز از جزع و گریه و مصیبت و حزن منصرف شوند و به خوشحالی، سرور و تبرک جستن بپردازند، خدا بین ما و آنان داوری خواهد کرد.

راوی می گوید: حضرت صادق علیه السّلام پس از این سخن به من فرمود: ای پسر عمو! ضرر این گونه اخبار جعلی برای اسلام و مسلمانان کمتر است از ضرر و خطر اخبار ساختگی آن گروهی که خودشان را به ما بستند و گمان می کنند، دارای دوستی ما و معتقد به امامت ما هستند. زیرا آنان گمان می کنند که امام حسین علیه السّلام شهید نشده و شهادت آن حضرت نظیر عیسی بن مریم بر مردم مشتبه شده است. بنابراین، به گمان آنان سرزنش و ملامتی متوجه بنی امیه که حسین را شهید کرده اند نخواهد بود. ای پسر عمو! کسی که گمان کند امام حسین علیه السّلام شهید نشده، پیامبر خدا و علی مرتضی و امامانی را که بعد از ایشان خبر از شهادت امام حسین داده اند تکذیب نموده است و کسی که آنان را تکذیب نماید به خدای بزرگ کافر شده است و خون او برای هر شخصی که این مطلب را از وی بشنود مباح است.

عبد اللّه بن فضل گفت: یا ابن رسول اللّه! در باره آن شیعیانی که یک چنین عقیده ای دارند چه می گویی؟ فرمود: آنان از شیعیان من نیستند، من از ایشان بیزارم. راوی می گوید: به آن حضرت گفتم: پس معنای سخن خداوند سبحان چیست که می فرماید: «و لقد علمتم الّذین اعتدوا منکم فی السبت فقلنا لهم کونوا قردة خاسئین»(1)

ص: 270


1- 1. بقره / 65

أقول: قد مر بعض الأخبار فی باب الولادة.

«23»

وَ رُوِیَ فِی بَعْضِ الْکُتُبِ الْمُعْتَبَرَةِ عَنْ لُوطِ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ مَنْ غَزَا مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی صِفِّینَ وَ قَدْ أَخَذَ أَبُو أَیُّوبَ الْأَعْوَرُ السُّلَمِیُ (1) الْمَاءَ وَ حَرَزَهُ عَنِ النَّاسِ فَشَکَا الْمُسْلِمُونَ الْعَطَشَ فَأَرْسَلَ فَوَارِسَ عَلَی کَشْفِهِ فَانْحَرَفُوا خَائِبِینَ فَضَاقَ صَدْرُهُ فَقَالَ لَهُ وَلَدُهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام أَمْضِی إِلَیْهِ یَا أَبَتَاهْ فَقَالَ امْضِ یَا وَلَدِی فَمَضَی مَعَ فَوَارِسَ فَهَزَمَ أَبَا أَیُّوبَ عَنِ الْمَاءِ وَ بَنَی خَیْمَتَهُ وَ حَطَّ فَوَارِسَهُ وَ أَتَی إِلَی أَبِیهِ وَ أَخْبَرَهُ فَبَکَی عَلِیٌّ علیه السلام فَقِیلَ لَهُ مَا یُبْکِیکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ هَذَا أَوَّلُ فَتْحٍ بِبَرَکَةِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَقَالَ ذَکَرْتُ أَنَّهُ سَیُقْتَلُ عَطْشَاناً بِطَفِّ کَرْبَلَاءَ حَتَّی یَنْفِرَ فَرَسُهُ وَ یُحَمْحِمَ وَ یَقُولَ الظَّلِیمَةَ الظَّلِیمَةَ لِأُمَّةٍ قَتَلَتِ ابْنَ بِنْتِ نَبِیِّهَا.

«24»

وَ رَوَی ابْنُ نَمَا رحمه الله فِی مُثِیرِ الْأَحْزَانِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا اشْتَدَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَضُهُ الَّذِی مَاتَ فِیهِ ضَمَّ الْحُسَیْنَ علیه السلام إِلَی صَدْرِهِ یَسِیلُ مِنْ عَرَقِهِ عَلَیْهِ وَ هُوَ یَجُودُ بِنَفْسِهِ وَ یَقُولُ مَا لِی وَ لِیَزِیدَ لَا بَارَکَ اللَّهُ فِیهِ اللَّهُمَّ الْعَنْ یَزِیدَ ثُمَّ غُشِیَ عَلَیْهِ طَوِیلًا وَ أَفَاقَ وَ جَعَلَ یُقَبِّلُ الْحُسَیْنَ وَ عَیْنَاهُ تَذْرِفَانِ وَ یَقُولُ أَمَا إِنَّ لِی وَ لِقَاتِلِکَ مُقَاماً بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

«25»

فِی الدِّیوَانِ الْمَنْسُوبِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام:

حُسَیْنُ إِذَا کُنْتَ فِی بَلْدَةٍ*** غَرِیباً فَعَاشِرْ بِآدَابِهَا

فَلَا تَفْخَرَنْ فِیهِمُ بِالنُّهَی*** فَکُلُّ قَبِیلٍ بِأَلْبَابِهَا

ص: 266


1- 1. هو عمرو بن سفیان بن عبد شمس ینتهی نسبه الی ثعلبة بن بهثة بن سلیم، و هو مشهور بکنیته و هی« أبو الأعور» و لم نر فی أصحاب التراجم من کناه بأبی أیوب، کان مع معاویة و کان من أشدّ من عنده علیّ علیه السلام و کان علیه السلام یذکره فی القنوت فی صلاة الغداة و یدعو علیه، و هو الذی کان علی المشارع یوم صفّین حین منعوا الماء عن عسکر علیّ علیه السلام، و المشهور أن الذی طردهم عن المشرعة، الأشتر فی اثنی عشر ألفا من أهل العراق.

«و کسانی از شما را که در روز شنبه [از فرمان خدا] تجاوز کردند نیک شناختید، پس ایشان را گفتیم: بوزینگانی باشید طردشده.» فرمود: آنان گروهی بودند که مدت سه روز مسخ شدند (یعنی از شکل انسان به شکل حیوان در آمدند) و مردند و نسلی به جای ننهادند. بوزینه و خوک ها و سایر مسخ شدگان فعلی نظیر و شبیه آن ها هستند و گوشت آنچه که فعلا شبیه آن ها دیده می شود خوردنی نیست.

سپس امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: خدا غلاة(1) و مفوضه را لعنت کند. زیرا آنان معصیت خدا را کوچک شمرده و به خدا کافر شدند. برای خدا شریک قرار داده و گمراه شدند و دیگران را هم گمراه کردند، ایشان این اعمال را بدین جهت انجام دادند که از انجام دادن واجبات خدا و پرداخت حقوق فرار کنند(2).

روایت2.

خصال: از عمر بن بشر همدانی نقل می کند که گفت: به اسحاق گفتم: مردم از چه موقع ذلیل شدند؟ گفت: از آن زمان که امام حسین شهید و ابن زیاد دعوت شد و حجر ابن عدی کشته شد.

روایت3.

احتجاج: از اسحاق بن یعقوب روایت می کند که گفت: امضایی به خط امام زمان علیه السّلام به وسیله محمّد بن عثمان به دست من رسید که نوشته بود: سخن کسی که بگوید امام حسین علیه السّلام شهید نشده است، باعث کفر و تکذیب و گمراهی است(3).

روایت4.

عیون اخبار رضا علیه السّلام: از هروی روایت می کند که گفت: به حضرت علی بن موسی الرضا گفتم: گروهی در شهر کوفه هستند که گمان می کنند پیامبر خدا در نماز سهو نمی کرد. فرمود: دروغ می گویند، خدا آنان را لعنت کند! کسی که سهو نمی کند، فقط آن خدایی است که غیر از او خدایی نیست.

گفتم: یا ابن رسول اللّه! در میان ایشان افرادی هستند که گمان می کنند امام حسین شهید نشده، بلکه حنظلة بن اسعد شامی شبیه به آن حضرت شد و کشته شد، اما امام حسین نظیر عیسی بن مریم به آسمان بالا رفت. ایشان به این آیه استدلال می کنند که می فرماید: «و لن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلاً»(4)

«و خداوند هرگز بر [زیان] مؤمنان، برای کافران راه [تسلّطی] قرار نداده است.»

حضرت رضا علیه السّلام فرمود: دروغ می گویند، لعنت و غضب خدا بر آنان باد! ایشان به این علت که پیامبر خدا را که خبر داد امام حسین بعداً کشته می شود تکذیب می کنند کافر شده اند. به خدا قسم حسین و آن کس که بهتر از حسین بود

ص: 271


1- 2. غلات به ضم غین گروهی بودند که در حق حضرت امیر غلو کردند و ما فوق آن مقامی را برای آن بزرگوار قائل شدند که خود آن حضرت برای خود قائل بود. مفوضه بضم میم و فتح فاء گروهی بودند که می گفتند: خدا امر عالم و بشر را در اختیار ائمه نهاده و خود از کار برکنار شده است. این دو گروه کافر و نجس می باشند. در کتاب جنات الخلود از حضرت امیر روایت می کند که فرمود: هلک فی اثنان: محب غال و مبغض قال. یعنی دو دسته از مردم در باره من هلاک یعنی کافر شده اند، یکی گروهی که راجع به محبت من غلو کردند و دیگری آن گروهی که مرا واگذار نمودند.
2- 1. علل الشرایع 1: 125 – 127 ، باب 162
3- 2. احتجاج: 243
4- 3. نساء / 141.

وَ لَوْ عَمِلَ ابْنُ أَبِی طَالِبٍ*** بِهَذَا الْأُمُورِ کَأَسْبَابِهَا

وَ لَکِنَّهُ اعْتَامَ أَمْرَ الْإِلَهِ*** فَأُحْرِقَ فِیهِمْ بِأَنْیَابِهَا

عَذِیرَکَ مِنْ ثِقَةٍ بِالَّذِی*** یُنِیلُکَ دُنْیَاکَ مِنْ طَابِهَا

فَلَا تَمْرَحَنَّ لِأَوْزَارِهَا*** وَ لَا تَضْجَرَنَّ لِأَوْصَابِهَا

قِسِ الْغَدَ بِالْأَمْسِ کَیْ تَسْتَرِیحَ*** فَلَا تَبْتَغِیَ سَعْیَ رُغَّابِهَا

کَأَنِّی بِنَفْسِی وَ أَعْقَابِهَا*** وَ بِالْکَرْبَلَاءِ وَ مِحْرَابِهَا

فَتُخْضَبُ مِنَّا اللِّحَی بِالدِّمَاءِ*** خِضَابَ الْعَرُوسِ بِأَثْوَابِهَا

أَرَاهَا وَ لَمْ یَکُ رَأْیَ الْعِیَانِ*** وَ أُوتِیتُ مِفْتَاحَ أَبْوَابِهَا

مَصَائِبُ تَأْبَاکَ مِنْ أَنْ تُرَدَّ*** فَأَعْدِدْ لَهَا قَبْلَ مُنْتَابِهَا

سَقَی اللَّهُ قَائِمَنَا صَاحِبَ*** الْقِیَامَةِ وَ النَّاسُ فِی دَأْبِهَا

هُوَ الْمُدْرِکُ الثَّأْرِ لِی یَا حُسَیْنُ*** بَلْ لَکَ فَاصْبِرْ لِأَتْعَابِهَا

لِکُلِّ دَمٍ أَلْفُ أَلْفٍ وَ مَا*** یُقَصِّرُ فِی قَتْلِ أَحْزَابِهَا

هُنَالِکَ لَا یَنْفَعُ الظَّالِمِینَ*** قَوْلٌ بِعُذْرٍ وَ إِعْتَابِهَا

حُسَیْنُ فَلَا تَضْجَرَنْ لِلْفِرَاقِ*** فدیناک [فَدُنْیَاکَ] أَضْحَتْ لِتَخْرَابِهَا

سَلِ الدُّورَ تُخْبَرْ وَ أَفْصِحْ بِهَا*** بِأَنْ لَا بَقَاءَ لِأَرْبَابِهَا

أَنَا الدِّینُ لَا شَکَّ لِلْمُؤْمِنِینَ*** بِآیَاتِ وَحْیٍ وَ إِیجَابِهَا

لَنَا سِمَةُ الْفَخْرِ فِی حُکْمِهَا*** فَصَلَّتْ عَلَیْنَا بِإِعْرَابِهَا

فَصَلِّ عَلَی جَدِّکَ الْمُصْطَفَی*** وَ سَلِّمْ عَلَیْهِ لِطُلَّابِهَا.

بیان

و لو عمل لو للتمنی و قال الجوهری العیمة بالکسر خیار المال و اعتام الرجل إذا أخذ العیمة و قال حرقت الشی ء حرقا بردته و حککت بعضه ببعض و منه قولهم حرق نابه یحرقه و یحرقه أی سحقه حتی سمع له صریف.

و قال عذیرک من فلان أی هلم من یعذرک منه بل یلومه و لا یلومک.

و قال الرضی معنی من فلان من أجل الإساءة إلیه و إیذائه أی أنت ذو عذر

ص: 267

یعنی امیر المؤمنین و امام حسن کشته شدند. احدی از ما امامان نیست مگر اینکه کشته خواهد شد. به خدا قسم من به وسیله زهر و مکر و حیله کشته خواهم شد. این موضوع از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به من رسیده و آن حضرت از جبرئیل و جبرئیل از طرف خدا خبر داده است.

اما معنی سخن خداوند عز و جل که می فرماید: «و لن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلاً» این است: یعنی خدا هرگز برای کفار علیه مسلمان عذری قرار نمی دهد. چطور این ادعا صحیح است [که کفار راهی برای تسلط و غلبه بر مومنین ندارند] در صورتی که خداوند عز و جل خبر می دهد که کفار انبیاء را بی گناه شهید می کردند. پس مقصود این است که کفار در این کشتن و تسلط بر مؤمنان عذر و حجتی نزد خداوند ندارند(1).

مؤلف: کلامی از قول صدوق رحمه الله در باب نشانه های امام در این مورد گفته شده است که آن را تکرار نمی کنیم .

ص: 272


1- 1. عیون إخبار الرضا 2: 203 ، باب 46 شماره 5

فیما تعامله به من المکروه و إضافة الدنیا إلی المخاطب للإشعار بأن لا علاقة بینه علیه السلام و بین الدنیا.

و قال الجوهری الطاب الطیب و قال المرح شدة الفرح و قال الوصب المرض.

و قوله سعی إما مفعول به لقوله لا تبتغی أو مفعول مطلق من غیر اللفظ و المحراب محل الحرب و العروس نعت یستوی فیه الرجل و المرأة و المنتاب مصدر میمی من قولهم انتاب فلان القوم أی أتاهم مرة بعد أخری.

و وصف القائم علیه السلام بصاحب القیامة لاتصال زمانه بها أو لرجعة بعض الأموات فی زمانه و الدأب مصدر دأب فی عمله أی جد و تعب أو العادة و الشأن و الأتعاب بالفتح جمع التعب و الإعتاب الإرضاء و التخراب بالفتح مبالغة فی الخراب و تخبر علی بناء الفاعل أو المفعول و أفصح بها للتعجب و الحمل فی أنا الدین للمبالغة و إشارة إلی قوله تعالی الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ (1) و إلی أن الإسلام لا یتم إلا بولایته لقوله تعالی إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ (2).

و قوله علیه السلام للمؤمنین متعلق بالنسبة بین أنا و الدین أو خبر لا و بآیات متعلق بالنسبة أو بالمؤمنین قوله و إیجابها أی إیجاب الآیات طاعتی و ولایتی علی الناس و المصراع بعده إشارة إلی ما نزل فی شأن أهل البیت علیهم السلام عموما و إسناد الصلاة إلی الآیات مجاز و الإعراب الإظهار و البیان.

و قال شارح الدیوان المصراع الذی بعده إشارة إلی قراءة نافع و ابن عامر و یعقوب آل یاسین بالإضافة و إلی ما روی أن یس اسم محمد صلی الله علیه و آله أو إلی قوله تعالی وَ سَلامٌ عَلی عِبادِهِ الَّذِینَ اصْطَفی و لطف إعرابها علی التوجیه الأول غیر خفی انتهی.

أقول: لا وجه للتخصیص غیر التعصب بل ربع القرآن نازل فیهم علیهم السلام کما عرفت و ستعرفه.

ص: 268


1- 1. المائدة: 7.
2- 2. آل عمران: 18.

باب سی و سوم: چرا خداوند مانع از قاتلان امامان علیهم السّلام و ظلم آن ها در کشتن ائمه نشد و دلیل ابتلای ائمه به مصائب چیست؟

روایات

روایت1.

اکمال الدین، احتجاج، علل الشرائع: از محمّد بن ابراهیم نقل می کند که گفت: من نزد حسین بن روح بودم که شخصی برخاست و گفت: می خواهم از تو در مورد موضوعی سؤال بپرسم. فرمود: هر چه در نظر داری بپرس. گفت: به من بگو آیا امام حسین علیه السّلام ولی خدا بود یا نه؟ فرمود: بله، گفت: آیا قاتل امام حسین دشمن خدا بود یا نه؟ فرمود: بله، گفت: آیا جایز است که خدا دشمن خود را بر دوست خویشتن مسلط نماید؟

حسین بن روح در جوابش فرمود: جوابی را که به تو می گویم درک کن، بدان که خدای عز و جل علناً با مردم سخن نمی گوید، بلکه پیامبرانی را از جنس و صنف بشر نظیر خودشان برای آنان فرستاد. اگر خدا پیامبرانی را برای بشر می فرستاد که هم جنس و هم شکل آنان نبودند، مردم از ایشان متنفر می شدند و سخن آنان را قبول نمی کردند. اما هنگامی که پیامبرانی از جنس بشر برای ایشان آمدند و غذا خوردند و در بازارها راه رفتند، به پیامبران خود گفتند: شما هم مثل خود ما هستید، ما سخن شما را نمی پذیریم مگر این که معجزه ای بکنید که ما از آوردن مانند آن عاجز هستیم. در این صورت ما متوجه می شویم که آوردن معجزه به شما اختصاص دارد و ما قادر به آن نیستیم. لذا خداوند عز و جل معجزاتی به انبیا علیهم السّلام عطا کرد که مردم از آوردن آن ها عاجز بودند. یکی از انبیا بعد از اینکه مردم را از عذاب خدا بیم دادند، طوفان را از باب معجزه آوردند و کلیه افرادی که طغیان کردند و متمرد بودند غرق شدند. یکی از پیامبران را در آتش انداختند و آتش بر او از باب معجزه سرد و سلامت شد. یکی از پیامبران از سنگ سخت شتر درآورد و در پستان آن شیر جاری نمود. برای یکی از انبیا دریا شکافته شد و از میان سنگ چشمه آب جاری گردید و عصای او که از چوب خشک بود تبدیل به اژدها گردید و سحر و جادوی ساحران را باطل نمود. یکی از پیامبران شخص کور و مرض پیسی را شفا می داد و اموات را به اجازه خدا زنده می کرد و به آنان از آنچه می خوردند

ص: 273

باب 32 أن مصیبته صلوات الله علیه کان أعظم المصائب و ذل الناس بقتله و رد قول من قال إنه علیه السلام لم یقتل وَ لکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ

الأخبار

«1»

ع، [علل الشرائع] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ بَشَّارٍ الْقَزْوِینِیُّ عَنِ الْمُظَفَّرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ قَالَ: قُلْتُ لِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ کَیْفَ صَارَ یَوْمُ عَاشُورَاءَ یَوْمَ مُصِیبَةٍ وَ غَمٍّ وَ جَزَعٍ وَ بُکَاءٍ دُونَ الْیَوْمِ الَّذِی قُبِضَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ الْیَوْمِ الَّذِی مَاتَتْ فِیهِ فَاطِمَةُ علیها السلام؟ وَ الْیَوْمِ الَّذِی قُتِلَ فِیهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الْیَوْمِ الَّذِی قُتِلَ فِیهِ الْحَسَنُ علیه السلام بِالسَّمِّ فَقَالَ إِنَّ یَوْمَ قَتْلِ الْحُسَیْنِ علیه السلام أَعْظَمُ مُصِیبَةً مِنْ جَمِیعِ سَائِرِ الْأَیَّامِ وَ ذَلِکَ أَنَّ أَصْحَابَ الْکِسَاءِ الَّذِینَ کَانُوا أَکْرَمَ الْخَلْقِ عَلَی اللَّهِ کَانُوا خَمْسَةً فَلَمَّا مَضَی عَنْهُمُ النَّبِیُّ بَقِیَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام فَکَانَ فِیهِمْ لِلنَّاسِ عَزَاءٌ وَ سَلْوَةٌ فَلَمَّا مَضَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام کَانَ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام لِلنَّاسِ عَزَاءٌ وَ سَلْوَةٌ فَلَمَّا مَضَی مِنْهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ کَانَ لِلنَّاسِ فِی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام عَزَاءٌ وَ سَلْوَةٌ فَلَمَّا مَضَی الْحَسَنُ علیه السلام کَانَ لِلنَّاسِ فِی الْحُسَیْنِ عَزَاءٌ وَ سَلْوَةٌ فَلَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ لَمْ یَکُنْ بَقِیَ مِنْ أَصْحَابِ الْکِسَاءِ أَحَدٌ لِلنَّاسِ فِیهِ بَعْدَهُ عَزَاءٌ وَ سَلْوَةٌ فَکَانَ ذَهَابُهُ کَذَهَابِ جَمِیعِهِمْ کَمَا کَانَ بَقَاؤُهُ کَبَقَاءِ جَمِیعِهِمْ فَلِذَلِکَ صَارَ یَوْمُهُ أَعْظَمَ الْأَیَّامِ مُصِیبَةً قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْفَضْلِ الْهَاشِمِیُّ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَلِمَ لَمْ یَکُنْ لِلنَّاسِ فِی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام عَزَاءٌ وَ سَلْوَةٌ مِثْلُ مَا کَانَ لَهُمْ فِی آبَائِهِ علیهم السلام فَقَالَ بَلَی

ص: 269

و در خانه های خود ذخیره می کردند خبر می داد. یکی از پیغمبران شق القمر کرد و حیواناتی از قبیل شتر و گرگ و غیره با او سخن می گفتند.

هنگامی که انبیا از این قبیل معجزات آوردند و امت های ایشان از اظهار این گونه معجزات عاجز شدند، خدا به خاطر تقدیرات و لطف و حکمتی که نسبت به بندگان خود داشت، پیامبران را با این معجزاتی که داشتند، گاهی غالب و گاهی مغلوب، گاهی مسلط و قاهر و گاهی مقهور می ساخت. اگر خداوند عز و جل انبیا را در همه حال غالب و قاهر می گردانید و آنان را مبتلا و مورد آزمایش قرار نمی داد، مردم ایشان به جای خدا می پرستیدند و از طرفی هم فضیلت و ارزش صبر بر بلا و محنت و امتحانات آنان شناخته نمی شد.

لذا خداوند عز و جل حال پیامبران را از این لحاظ نظیر حال دیگران قرار داد تا در هنگام محنت و بلا صبور و در هنگام عافیت و غلبه بر دشمنان سپاس گزار و در همه احوال فروتن باشند، متکبر و جبار نباشند، و از جهتی هم مردم بدانند که پیامبران خدایی دارند که او خالق و مدبر آنان است. سپس مردم خدا را پرستش کرده و از پیامبران او اطاعت نمایند و بدین وسیله بر افرادی که سرکشی کرده و مدعی خدایی پیامبران می شوند یا نسبت به دستور انبیا عناد و مخالفت و نافرمانی و انکار می کنند، اتمام حجت شود.

و از جهتی هم، آن کس که با دلیل و برهان هلاک شده، هلاک شود و آن شخصی که با دلیل و برهان زنده گردیده، زنده شود.

محمّد بن ابراهیم می گوید: من فردای آن روز نزد حسین بن روح برگشتم و با خود می گفتم: جواب هایی که دیروز حسین بن روح به من داد، از پیش خودش بود. وقتی نزد او رفتم وی پیش دستی کرد و به من گفت: ای محمّد بن ابراهیم! اگر من از آسمان فرود آیم و پرنده ای مرا برباید یا باد مرا در مکان بسیار دوری پرتاب نماید برایم بهتر است از اینکه مطلبی را از دین خدا به رأی و از پیش خود بگویم. جواب هایی که من به تو دادم از اصل یعنی حضرت حجت عجل اللّه تعالی فرجه الشریف شنیده شده است(1).

توضیح

«فتخطفنی»: مرا به سرعت گرفت. «السحیق»: دور.

ص: 274


1- 1. احتجاج: 243 ، علل الشرائع 1: 230 ، باب 177 ذیل شماره 1 ، کمال الدین 2: 184

إِنَّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ کَانَ سَیِّدَ الْعَابِدِینَ وَ إِمَاماً وَ حُجَّةً عَلَی الْخَلْقِ بَعْدَ آبَائِهِ الْمَاضِینَ وَ لَکِنَّهُ لَمْ یَلْقَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ لَمْ یَسْمَعْ مِنْهُ وَ کَانَ عِلْمُهُ وِرَاثَةً عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیه السلام قَدْ شَاهَدَهُمُ النَّاسُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَحْوَالٍ تَتَوَالَی فَکَانُوا مَتَی نَظَرُوا إِلَی أَحَدٍ مِنْهُمْ تَذَکَّرُوا حَالَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَهُ وَ فِیهِ فَلَمَّا مَضَوْا فَقَدَ النَّاسُ مُشَاهَدَةَ الْأَکْرَمِینَ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمْ یَکُنْ فِی أَحَدٍ مِنْهُمْ فَقْدُ جَمِیعِهِمْ إِلَّا فِی فَقْدِ الْحُسَیْنِ علیه السلام لِأَنَّهُ مَضَی فِی آخِرِهِمْ فَلِذَلِکَ صَارَ یَوْمُهُ أَعْظَمَ الْأَیَّامِ مُصِیبَةً قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْفَضْلِ الْهَاشِمِیُّ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَکَیْفَ سَمَّتِ الْعَامَّةُ یَوْمَ عَاشُورَاءَ یَوْمَ بَرَکَةٍ فَبَکَی علیه السلام ثُمَّ قَالَ لَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام تَقَرَّبَ النَّاسُ بِالشَّامِ إِلَی یَزِیدَ فَوَضَعُوا لَهُ الْأَخْبَارَ وَ أَخَذُوا عَلَیْهَا الْجَوَائِزَ مِنَ الْأَمْوَالِ فَکَانَ مِمَّا وَضَعُوا لَهُ أَمْرُ هَذَا الْیَوْمِ وَ أَنَّهُ یَوْمُ بَرَکَةٍ لِیَعْدِلَ النَّاسَ فِیهِ مِنَ الْجَزَعِ وَ الْبُکَاءِ وَ الْمُصِیبَةِ وَ الْحُزْنِ إِلَی الْفَرَحِ وَ السُّرُورِ وَ التَّبَرُّکِ وَ الِاسْتِعْدَادِ فِیهِ حَکَمَ اللَّهُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ قَالَ ثُمَّ قَالَ علیه السلام یَا ابْنَ عَمِّ وَ إِنَّ ذَلِکَ لَأَقَلُّ ضَرَراً عَلَی الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ مِمَّا وَضَعَهُ قَوْمٌ انْتَحَلُوا مَوَدَّتَنَا وَ زَعَمُوا أَنَّهُمْ یَدِینُونَ بِمُوَالاتِنَا وَ یَقُولُونَ بِإِمَامَتِنَا زَعَمُوا أَنَّ الْحُسَیْنَ علیه السلام لَمْ یُقْتَلْ وَ أَنَّهُ شُبِّهَ لِلنَّاسِ أَمْرُهُ کَعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ فَلَا لَائِمَةَ إِذاً عَلَی بَنِی أُمَیَّةَ وَ لَا عَتْبَ عَلَی زَعْمِهِمْ یَا ابْنَ عَمِّ مَنْ زَعَمَ أَنَّ الْحُسَیْنَ لَمْ یُقْتَلْ فَقَدْ کَذَّبَ رَسُولَ اللَّهِ وَ عَلِیّاً وَ کَذَّبَ مَنْ بَعْدَهُ مِنَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام فِی إِخْبَارِهِمْ بِقَتْلِهِ وَ مَنْ کَذَّبَهُمْ فَهُوَ کَافِرٌ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ وَ دَمُهُ مُبَاحٌ لِکُلِّ مَنْ سَمِعَ ذَلِکَ مِنْهُ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْفَضْلِ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا تَقُولُ فِی قَوْمٍ مِنْ شِیعَتِکَ یَقُولُونَ بِهِ فَقَالَ علیه السلام مَا هَؤُلَاءِ مِنْ شِیعَتِی وَ أَنَا بَرِی ءٌ مِنْهُمْ قَالَ فَقُلْتُ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ فَقُلْنا لَهُمْ کُونُوا

ص: 270

روایت2.

قرب الاسناد: از ابن بکیر روایت می کند که گفت: راجع به سخن خداوند عز و جل که می فرماید: «و ما أصابکم من مصیبةٍ فبما کسبت أیدیکم»(1)

«و هر [گونه] مصیبتی به شما برسد، به سبب دستاورد خود شماست.» آن حضرت فرمود: همین طور است که قرآن فرموده، ولی خدا اکثر آن ها را عفو می فرماید. گفتم: آیا آن مصائبی که حضرت علی علیه السلام و اهل بیت آن بزرگوار دیدند از همین قرار است؟ فرمود: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بدون اینکه گناهی کرده باشد، هر روز هفتاد مرتبه استغفار می کرد(2).

روایت3.

خصال: امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود: حضرت ایوب علیه السّلام مدت هفت سال بدون اینکه گناهی کرده باشد مبتلا شد. پیامبران گناه نمی کنند زیرا معصوم و پاک هستند. انبیاء گناه نمی کنند، نه گناه کبیره و نه گناه صغیره.

حضرت ایوب در تمام آن مدتی که مبتلا بود، بدنش بوی نامطلوبی نگرفت و شکل وی زشت نگردید و از بدن مبارکش خون و چرک جاری نشد. هر کس آن حضرت را مشاهده می کرد در نظرش ناپسند نبود و از دیدن آن بزرگوار وحشت نمی کرد و بدنش با اینکه زخم بود دچار کرم نشد. خدا در مورد همه انبیا و اولیایی که گرامی بودند و آنان را مبتلا می کرد همین عمل را انجام می داد. مردم بدین جهت از حضرت ایوب علیه السّلام دوری می کردند که آن بزرگوار در ظاهر امر تهیدست و ضعیف بود. آن مردم از اینکه خداوند متعال حضرت ایوب را تأیید خواهد کرد و گشایشی به وی خواهد داد، غافل و جاهل بودند. در حالی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: بلا و گرفتاری انبیا علیهم السّلام از همه مردم بزرگ تر بود و سپس بلای آن افرادی که نسبت به انبیا شباهت بیشتری داشتند.

خداوند عز و جل حضرت ایوب را دچار آن بلای بزرگ کرد و آن بزرگوار را آن گونه به مردم نشان داد که هر گاه می دیدند خدا نعمت های بزرگ به حضرت ایوب عطا کرده مدعی نشوند و نگویند که حضرت ایوب علیه السّلام خدا است و از طرفی هم با دیدن وضع حضرت ایوب استدلال کرده و بگویند، خداوند متعال دو نوع ثواب می دهد: یک نوع ثواب استحقاقی و دیگری ثواب اختصاصی، و دیگر این که با دیدن وضع ایشان، مردم شخص ضعیفی را برای اینکه ضعیف است حقیر ندانند. شخص فقیر را به خاطر فقیر بودنش کوچک نشمارند، شخص مریض را به خاطر مریض بودنش به چشم حقارت ننگرند و بدانند که خدا هر کس را که بخواهد مریض می کند و هر شخصی را که بخواهد شفا می دهد، هر وقت بخواهد، به هر نحوی که بخواهد، به هر سببی که بخواهد و هر کسی که بخواهد، و این امر را برای هر که بخواهد عبرت، و برای هر که بخواهد شقاوت و برای هر که بخواهد سعادت قرار می دهد.

ص: 275


1- 2. شوری / 30
2- 3. قرب الاسناد: 103

قِرَدَةً خاسِئِینَ (1) قَالَ إِنَّ أُولَئِکَ مُسِخُوا ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ مَاتُوا وَ لَمْ یَتَنَاسَلُوا وَ إِنَّ الْقِرَدَةَ الْیَوْمَ مِثْلُ أُولَئِکَ وَ کَذَلِکَ الْخِنْزِیرُ وَ سَائِرُ الْمُسُوخِ مَا وُجِدَ مِنْهَا الْیَوْمَ مِنْ شَیْ ءٍ فَهُوَ مِثْلُهُ لَا یَحِلُّ أَنْ یُؤْکَلَ لَحْمُهُ.

ثُمَّ قَالَ علیه السلام لَعَنَ اللَّهُ الْغُلَاةَ وَ الْمُفَوِّضَةَ فَإِنَّهُمْ صَغَّرُوا عِصْیَانَ اللَّهِ وَ کَفَرُوا بِهِ وَ أَشْرَکُوا وَ ضَلُّوا وَ أَضَلُّوا فِرَاراً مِنْ إِقَامَةِ الْفَرَائِضِ وَ أَدَاءِ الْحُقُوقِ (2).

«2»

ل، [الخصال] الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَلَوِیُّ عَنْ جَدِّهِ عَنْ دَاوُدَ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی مَالِکٍ الْجُهَنِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ بِشْرٍ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی إِسْحَاقَ مَتَی ذَلَّ النَّاسُ قَالَ حِینَ قُتِلَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ ادُّعِیَ زِیَادٌ وَ قُتِلَ حُجْرُ بْنُ عَدِیٍّ.

«3»

ج، [الإحتجاج] الْکُلَیْنِیُّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ وَرَدَ التَّوْقِیعُ بِخَطِّ مَوْلَانَا صَاحِبِ الزَّمَانِ علیه السلام عَلَیَّ عَلَی یَدِ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ الْعَمْرِیِّ بِخَطِّهِ علیه السلام: أَمَّا قَوْلُ مَنْ زَعَمَ أَنَّ الْحُسَیْنَ لَمْ یُقْتَلْ فَکُفْرٌ وَ تَکْذِیبٌ وَ ضَلَالٌ (3).

«4»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام إِنَّ فِی سَوَادِ الْکُوفَةِ قَوْماً یَزْعُمُونَ أَنَّ النَّبِیَّ لَمْ یَقَعْ عَلَیْهِ سَهْوٌ فِی صَلَاتِهِ فَقَالَ کَذَبُوا لَعَنَهُمُ اللَّهُ إِنَّ الَّذِی لَا یَسْهُو هُوَ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ قَالَ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ فِیهِمْ قَوْمٌ یَزْعُمُونَ أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ لَمْ یُقْتَلْ وَ أَنَّهُ أُلْقِیَ شِبْهُهُ عَلَی حَنْظَلَةَ بْنِ أَسْعَدَ الشَّامِیِّ وَ أَنَّهُ رُفِعَ إِلَی السَّمَاءِ کَمَا رُفِعَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَعلیهما السلام وَ یَحْتَجُّونَ بِهَذِهِ الْآیَةِ- وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا(4) فَقَالَ کَذَبُوا عَلَیْهِمْ غَضَبُ اللَّهِ وَ لَعْنَتُهُ وَ کَفَرُوا بِتَکْذِیبِهِمْ لِنَبِیِّ اللَّهِ فِی إِخْبَارِهِ بِأَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام سَیُقْتَلُ وَ اللَّهِ لَقَدْ قُتِلَ الْحُسَیْنُ وَ قُتِلَ مَنْ کَانَ خَیْراً مِنَ

ص: 271


1- 1. البقرة: 62.
2- 2. علل الشرائع ج 1 ص 125- 127 باب 162.
3- 3. الاحتجاج: ص 243.
4- 4. النساء: 141.

قضای خداوند متعال در تمامی این امور عادلانه و کارهایش با حکمت است. هیچ عملی در مورد بندگانش انجام نمی دهد مگر اینکه به صلاح آنان خواهد بود و بندگانش قوت و قدرتی ندارند مگر به واسطه خداوند.

روایت4.

معانی الاخبار: از ابن رئاب نقل می کند که گفت: از حضرت صادق علیه السّلام راجع به معنای این آیه شریفه پرسیدم که می فرماید: «و ما أصابکم من مصیبةٍ فبما کسبت أیدیکم و یعفو عن کثیر»، آیا مصائبی که حضرت علی و اهل آن حضرت به آن دچار شدند، جزای اعمالی بود که انجام داده بودند. در حالی که ایشان از اهل بیت عصمت و طهارت و معصوم بودند؟ امام صادق علیه السّلام فرمود: پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله هر روز بدون این که گناهی کرده باشد صد مرتبه توبه و استغفار می کرد. خداوند عز و جل اولیای خود را بدون این که گناهی کرده باشند به شکلی مخصوص مبتلا می کند تا در عوض به آنان اجر و ثواب عطا فرماید(1).

توضیح

یعنی همان طور که استغفار در اکثر مردم برای بخشیده شدن گناهان و در مورد پیامبران برای بالا رفتن درجات ایشان است، در مورد مصائب هم همین طور است.

روایت5.

بصائر الدرجات: از ضریس نقل می کند که گفت: در آن هنگام که گروهی از یاران امام محمّد باقر علیه السّلام در حضورش بودند، از آن حضرت شنیدم که می فرمود: تعجب می کنم از گروهی که ما را دوست دارند و ما را امام می دانند و می گویند اطاعت ما نظیر اطاعت خدا بر آنان واجب است، ولی در عین حال حجت و دلیل خود را می شکنند و به خاطر ضعف ایمانی که دارند با خویش دشمنی می کنند و در نتیجه در حق ما کوتاهی می کنند و بدین وسیله از افرادی که خداوند معرفت و اطاعت امر ما را نصیب آنان کرده عیب جویی می کنند. آیا شما می پذیرید که خدا اطاعت اولیای خود را بر بندگانش واجب بداند آنگاه اخبار غیبی آسمان و زمین را از اولیای خود مخفی بدارد و رشته های علم را که قوام و پایه دین ایشان است از آنان قطع نماید؟

حمران به حضرت باقر علیه السّلام گفت: فدایت شوم، نظر شما در مورد قیام نمودن حضرت علی و حسن و حسین علیهم السّلام که برای دین خدا قیام کردند و مصیبت هایی که از طاغوت ها به آنان رسید تا اینکه کشته یا پیروز شدند چیست؟ امام باقر علیه السّلام فرمود: ای حمران! خدای حکیم این گونه مصائب را برای علی و فرزندانش علیهم السّلام مقدر و واجب نمود آنگاه آن ها را اجرا کرد. علی و حسن و حسین صلوات اللّه علیهم به جهت تقدم علمی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله درباره آن مصائب داشت قیام کردند و هر یک از ما امامان که سکوت اختیار کردیم به جهت علمی است که داریم .

ص: 276


1- 1. معانی الاخبار: 383 و 384

الْحُسَیْنِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ وَ مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتُولٌ وَ أَنَا وَ اللَّهِ لَمَقْتُولٌ بِالسَّمِّ بِاغْتِیَالِ مَنْ یَغْتَالُنِی أَعْرِفُ ذَلِکَ بِعَهْدٍ مَعْهُودٍ إِلَیَّ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ أَخْبَرَهُ بِهِ جَبْرَئِیلُ عَنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ.

وَ أَمَّا قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا فَإِنَّهُ یَقُولُ وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِکَافِرٍ عَلَی مُؤْمِنٍ حُجَّةً وَ لَقَدْ أَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ کُفَّارٍ قَتَلُوا النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِ وَ مَعَ قَتْلِهِمْ إِیَّاهُمْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُمْ عَلَی أَنْبِیَائِهِ سَبِیلًا مِنْ طَرِیقِ الْحُجَّةِ(1).

أقول: قد مضی کلام من الصدوق رحمه الله فی باب علامات الإمام فی ذلک لا نعیده.

ص: 272


1- 1. عیون أخبار الرضا: ج 2 ص 203، باب 46 الرقم 5.

ای حمران! اگر آنان راجع به مصائبی که از افراد سرکش و ستمکار از طرف خدا به آن دچار شدند دعا می کردند، خدا آن مصیبت ها را دفع می نمود. اگر آنان برای نابود شدن خلافت ستمکاران دعا می کردند خدا دعای ایشان را مستجاب و قدرت ظالمین را نابود می کرد، آن وقت مدت عمر افراد سرکش و از بین رفتن دوران خلافت آنان، زودتر از اینکه نخ گردن بندی پاره و دانه هایش پراکنده شود تمام می شد. ای حمران! مصائبی که علی و فرزندانش دچار آن شدند، به خاطر گناهی که کرده باشند یا مخالفتی که با خدا نموده باشند نبود، بلکه برای آن مقام و منزلتی بود که نزد خدا داشتند و خدا خواست که به آن مقام نائل شوند. عقیده و مذهب های ناروا نسبت به ایشان قابل قبول نیست .

ص: 277

باب 33 العلة التی من أجلها لم یکف الله قتلة الأئمة علیهم السلام و من ظلمهم عن قتلهم و ظلمهم و علة ابتلائهم صلوات الله علیهم أجمعین

الأخبار

«1»

ک، [إکمال الدین] ج، [الإحتجاج] ع، [علل الشرائع] مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الطَّالَقَانِیُّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الشَّیْخِ أَبِی الْقَاسِمِ الْحُسَیْنِ بْنِ رَوْحٍ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ مَعَ جَمَاعَةٍ فِیهِمْ عَلِیُّ بْنُ عِیسَی الْقَصْرِیُّ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ شَیْ ءٍ فَقَالَ لَهُ سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ فَقَالَ الرَّجُلُ أَخْبِرْنِی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام أَ هُوَ وَلِیُّ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ قَاتِلِهِ أَ هُوَ عَدُوُّ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ الرَّجُلُ فَهَلْ یَجُوزُ أَنْ یُسَلِّطَ اللَّهُ عَدُوَّهُ عَلَی وَلِیِّهِ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْقَاسِمِ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ افْهَمْ عَنِّی مَا أَقُولُ لَکَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ- لَا یُخَاطِبُ النَّاسَ بِشَهَادَةِ الْعِیَانِ وَ لَا یُشَافِهُهُمْ بِالْکَلَامِ وَ لَکِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَعَثَ إِلَیْهِمْ رَسُولًا مِنْ أَجْنَاسِهِمْ وَ أَصْنَافِهِمْ بَشَراً مِثْلَهُمْ فَلَوْ بَعَثَ إِلَیْهِمْ رُسُلًا مِنْ غَیْرِ صِنْفِهِمْ وَ صُوَرِهِمْ لَنَفَرُوا عَنْهُمْ وَ لَمْ یَقْبَلُوا مِنْهُمْ فَلَمَّا جَاءُوهُمْ وَ کَانُوا مِنْ جِنْسِهِمْ یَأْکُلُونَ الطَّعامَ وَ یَمْشُونَ فِی الْأَسْواقِ قَالُوا لَهُمْ أَنْتُمْ مِثْلُنَا فَلَا نَقْبَلُ مِنْکُمْ حَتَّی تَأْتُونَّا بِشَیْ ءٍ نَعْجِزُ أَنْ نَأْتِیَ بِمِثْلِهِ فَنَعْلَمَ أَنَّکُمْ مَخْصُوصُونَ دُونَنَا بِمَا لَا نَقْدِرُ عَلَیْهِ فَجَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمُ الْمُعْجِزَاتِ الَّتِی یَعْجِزُ الْخَلْقُ عَنْهَا- فَمِنْهُمْ مَنْ جَاءَ بِالطُّوفَانِ بَعْدَ الْإِنْذَارِ وَ الْإِعْذَارِ فَغَرِقَ جَمِیعُ مَنْ طَغَی وَ تَمَرَّدَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أُلْقِیَ فِی النَّارِ فَکَانَتْ عَلَیْهِ بَرْداً وَ سَلاماً وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخْرَجَ مِنَ الْحَجَرِ الصَّلْدِ نَاقَةً وَ أَجْرَی فِی ضَرْعِهَا لَبَناً وَ مِنْهُمْ مَنْ فُلِقَ لَهُ الْبَحْرُ وَ فُجِّرَ لَهُ مِنَ الْحَجَرِ الْعُیُونُ وَ جُعِلَ لَهُ الْعَصَا الْیَابِسَةُ ثُعْبَاناً فَ تَلْقَفُ ما یَأْفِکُونَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَبْرَأَ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ* وَ أَحْیَا الْمَوْتَی بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنْبَأَهُمْ

ص: 273

باب سی و چهارم: ثواب گریه بر مصیبت امام حسین و سایر امامان علیهم السّلام و آداب عزاداری در روز عاشورا

روایات

روایت1.

امالی صدوق: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: کسی که یاد آور مصیبت ما شود و برای ستم هایی که در حق ما شده گریه کند، درجه وی فردای قیامت نظیر درجه ما خواهد بود. کسی که متذکر مصیبت ما گردد و گریان شود و دیگران را هم گریان کند، چشم وی در آن روزی که همه چشم ها گریانند گریان نخواهد بود. اگر کسی در مجلسی بنشیند که امر دین ما خاندان در آن زنده و تقویت شود، قلب او در آن روزی که همه قلب ها می میرند نخواهد مرد(1).

روایت2.

عیون اخبار الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: کسی که مصیبت ما را به خاطر بیاورد و گریان شود و دیگران را هم گریان نماید، چشم او فردای قیامت گریان نخواهد بود؛ تا پایان روایت(2).

روایت3.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: کسی که نام ما را ببرد یا نام ما نزد او برده شود و به اندازه بال مگس اشک از چشمش خارج شود، خدا گناهان او را می آمرزد و لو اینکه مثل کف دریا باشد(3).

روایت4.

مجالس مفید و امالی شیخ طوسی: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: نفس کشیدن با غم و اندوه برای مظلومیت ما خاندان، تسبیح گفتن برای خدا، و غمگین بودن برای ما عبادت، و پنهان داشتن اسرار ما جهاد در راه خدا است، سپس فرمود: واجب است که این حدیث را با طلا بنویسند.

ص: 278


1- 1. امالی صدوق ، مجلس 17 ، شماره 4
2- 2. عیون أخبار الرضا 1: 294
3- 3. تفسیر قمی: 616

بِمَا یَأْکُلُونَ وَ مَا یَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِهِمْ وَ مِنْهُمْ مَنِ انْشَقَّ لَهُ الْقَمَرُ وَ کَلَّمَهُ الْبَهَائِمُ مِثْلُ الْبَعِیرِ وَ الذِّئْبِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ فَلَمَّا أَتَوْا بِمِثْلِ هَذِهِ الْمُعْجِزَاتِ وَ عَجَزَ الْخَلْقُ مِنْ أُمَمِهِمْ عَنْ أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِهِ کَانَ مِنْ تَقْدِیرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لُطْفِهِ بِعِبَادِهِ وَ حِکْمَتِهِ أَنْ جَعَلَ أَنْبِیَاءَهُ مَعَ هَذِهِ الْمُعْجِزَاتِ فِی حَالٍ غَالِبِینَ وَ فِی أُخْرَی مَغْلُوبِینَ وَ فِی حَالٍ قَاهِرِینَ وَ فِی حَالٍ مَقْهُورِینَ وَ لَوْ جَعَلَهُمْ عَزَّ وَ جَلَّ فِی جَمِیعِ أَحْوَالِهِمْ غَالِبِینَ وَ قَاهِرِینَ وَ لَمْ یَبْتَلِهِمْ وَ لَمْ یَمْتَحِنْهُمْ لَاتَّخَذَهُمُ النَّاسُ آلِهَةً مِنْ دُونِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمَا عُرِفَ فَضْلُ صَبْرِهِمْ عَلَی الْبَلَاءِ وَ الْمِحَنِ وَ الِاخْتِبَارِ وَ لَکِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ أَحْوَالَهُمْ فِی ذَلِکَ کَأَحْوَالِ غَیْرِهِمْ لِیَکُونُوا فِی حَالِ الْمِحْنَةِ وَ الْبَلْوَی صَابِرِینَ وَ فِی حَالِ الْعَافِیَةِ وَ الظُّهُورِ عَلَی الْأَعْدَاءِ شَاکِرِینَ وَ یَکُونُوا فِی جَمِیعِ أَحْوَالِهِمْ مُتَوَاضِعِینَ غَیْرَ شَامِخِینَ وَ لَا مُتَجَبِّرِینَ وَ لِیَعْلَمَ الْعِبَادُ أَنَّ لَهُمْ علیهم السلام إِلَهاً هُوَ خَالِقُهُمْ وَ مُدَبِّرُهُمْ فَیَعْبُدُوهُ وَ یُطِیعُوا رُسُلَهُ وَ تَکُونَ حُجَّةُ اللَّهِ تَعَالَی ثَابِتَةً عَلَی مَنْ تَجَاوَزَ الْحَدَّ فِیهِمْ وَ ادَّعَی لَهُمُ الرُّبُوبِیَّةَ أَوْ عَانَدَ وَ خَالَفَ وَ عَصَی وَ جَحَدَ بِمَا أَتَتْ بِهِ الْأَنْبِیَاءُ وَ الرُّسُلُ وَ لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ فَعُدْتُ إِلَی الشَّیْخِ أَبِی الْقَاسِمِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ رَوْحٍ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ مِنَ الْغَدِ وَ أَنَا أَقُولُ فِی نَفْسِی أَ تَرَاهُ ذَکَرَ مَا ذَکَرَ لَنَا یَوْمَ أَمْسِ مِنْ عِنْدِ نَفْسِهِ فَابْتَدَأَنِی فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدَ بْنَ إِبْرَاهِیمَ لَأَنْ أَخِرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفَنِی الطَّیْرُ أَوْ تَهْوِی بِیَ الرِّیحُ فِی مَکانٍ سَحِیقٍ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَقُولَ فِی دِینِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ بِرَأْیِی وَ مِنْ عِنْدِ نَفْسِی بَلْ ذَلِکَ عَنِ الْأَصْلِ وَ مَسْمُوعٌ عَنِ الْحُجَّةِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ (1).

بیان

فتخطفنی أی تأخذنی بسرعة و السحیق البعید.

ص: 274


1- 1. راجع الاحتجاج ص 243، علل الشرائع ج 1 ص 230: باب 177 تحت الرقم 1، کمال الدین ج 2 ص 184.

روایت5.

کامل الزیارات: از ابن خارجه نقل می کند که گفت: ما نزد امام جعفر صادق علیه السّلام بودیم و نامی از امام حسین علیه السّلام برده شد، امام صادق گریان شد و ما هم گریستیم. سپس آن بزرگوار فرمود: امام حسین فرموده: من کشته اشک هستم، هیچ مؤمنی به یاد من نمی افتد مگر اینکه گریان خواهد شد، و این حدیث را ذکر فرمود(1).

روایت6.

کامل الزیارات: امام حسین علیه السّلام فرمود: من کشته اشک هستم. کسی با غم و اندوه به زیارت من نمی آید مگر اینکه خدا او را با خوشحالی نزد اهل و عیالش باز می گرداند(2).

توضیح

عبارت: «أنا قتیل العبرة» یعنی کشته ای که منسوب به اشک و باعث گریه باشد، یا معنایش این است که من با اشک و غم و اندوه کشته خواهم شد، البته احتمال اول واضح تر است.

روایت7.

امالی طوسی: از محمّد بن ابی عماره کوفی نقل می کند که گفت: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: کسی که برای خونی که از ما ریخته شده، یا حقی که از ما پامال شده، یا آبرویی که از ما از بین رفته، یا برای یکی از شیعیان ما چشمش قطره ای اشک بریزد، خداوند متعال او را سالیان سال در بهشت جای خواهد داد(3).

روایت8.

مجالس مفید، امالی شیخ طوسی: امام حسین علیه السّلام فرمود: هیچ بنده ای نیست که چشمانش برای ما یک قطره اشک بریزد یا پر از اشک شوند مگر اینکه خداوند وی را در بهشت جای خواهد داد.

ص: 279


1- 1. مراجعه کنید به کامل الزیارات: 108 و 109
2- 2. همان
3- 3. امالی شیخ طوسی: 121
«2»

ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ (1) قَالَ فَقَالَ هُوَ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ قَالَ قُلْتُ لَهُ مَا أَصَابَ عَلِیّاً وَ أَشْبَاهَهُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ مِنْ ذَلِکَ قَالَ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله کَانَ یَتُوبُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعِینَ مَرَّةً مِنْ غَیْرِ ذَنْبٍ (2).

«3»

ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ: إِنَّ أَیُّوبَ علیه السلام ابْتُلِیَ سَبْعَ سِنِینَ مِنْ غَیْرِ ذَنْبٍ وَ إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ لَا یُذْنِبُونَ لِأَنَّهُمْ مَعْصُومُونَ مُطَهَّرُونَ- لَا یُذْنِبُونَ وَ لَا یَزِیغُونَ وَ لَا یَرْتَکِبُونَ ذَنْباً صَغِیراً وَ لَا کَبِیراً وَ قَالَ علیه السلام إِنَّ أَیُّوبَ علیه السلام مِنْ جَمِیعِ مَا ابْتُلِیَ بِهِ لَمْ تُنْتِنْ لَهُ رَائِحَةٌ وَ لَا قَبُحَتْ لَهُ صُورَةٌ وَ لَا خَرَجَتْ مِنْهُ مِدَّةٌ مِنْ دَمٍ وَ لَا قَیْحٌ وَ لَا اسْتَقْذَرَهُ أَحَدٌ رَآهُ وَ لَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ أَحَدٌ شَاهَدَهُ وَ لَا تَدَوَّدَ(3) شَیْ ءٌ مِنْ جَسَدِهِ وَ هَکَذَا یَصْنَعُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِجَمِیعِ مَنْ یَبْتَلِیهِ مِنْ أَنْبِیَائِهِ وَ أَوْلِیَائِهِ الْمُکَرَّمِینَ عَلَیْهِ وَ إِنَّمَا اجْتَنَبَهُ النَّاسُ لِفَقْرِهِ وَ ضَعْفِهِ فِی ظَاهِرِ أَمْرِهِ بِجَهْلِهِمْ بِمَا لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ مِنَ التَّأْیِیدِ وَ الْفَرَجِ وَ قَدْ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَعْظَمُ النَّاسِ بَلَاءً الْأَنْبِیَاءُ ثُمَّ الْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ وَ إِنَّمَا ابْتَلَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْبَلَاءِ الْعَظِیمِ الَّذِی یَهُونُ مَعَهُ عَلَی جَمِیعِ النَّاسِ لِئَلَّا یَدَّعُوا لَهُ الرُّبُوبِیَّةَ إِذَا شَاهَدُوا مَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُوصِلَهُ إِلَیْهِ مِنْ عَظَائِمِ نِعَمِهِ تَعَالَی مَتَی شَاهَدُوهُ لِیَسْتَدِلُّوا بِذَلِکَ عَلَی أَنَّ الثَّوَابَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ عَلَی ضَرْبَیْنِ اسْتِحْقَاقٌ وَ اخْتِصَاصٌ وَ لِئَلَّا یَحْتَقِرُوا ضَعِیفاً لِضَعْفِهِ وَ لَا فَقِیراً لِفَقْرِهِ وَ لَا مَرِیضاً لِمَرَضِهِ وَ لِیَعْلَمُوا أَنَّهُ یُسْقِمُ مَنْ یَشَاءُ وَ یَشْفِی مَنْ یَشَاءُ مَتَی شَاءَ کَیْفَ شَاءَ بِأَیِّ سَبَبٍ شَاءَ وَ یَجْعَلُ ذَلِکَ عِبْرَةً لِمَنْ شَاءَ وَ شَقَاوَةً لِمَنْ شَاءَ وَ سَعَادَةً لِمَنْ شَاءَ وَ هُوَ

ص: 275


1- 1. الشوری: 30.
2- 2. قرب الإسناد ص 103.
3- 3. یقال: داد الطعام یداد دودا و دود و تدود و أداد: صار فیه الدود فهو مدود.

احمد بن یحیی اودی می گوید: من امام حسین علیه السّلام را در عالم خواب دیدم و به آن حضرت گفتم: این موضوع صحیح است که مخول بن ابراهیم از پدر ربیع ابن منذر از قول تو برای من گفت، شما فرموده ای: هیچ بنده ای نیست که چشمانش یک قطره اشک برای من بریزند یا اینکه پر از اشک شود مگر اینکه خدا وی را در بهشت جای خواهد داد؟ فرمود: آری. گفتم: چون این موضوع را از خود شما شنیدم پس احتیاجی به نقل راوی ندارم(1).

بیان

الحقب کنایة عن الدوام قال الفیروزآبادی الحقبة بالکسر من الدهر مدة لا وقت لها و السنة و الجمع کعنب و حبوب و الحقب بالضم و بضمتین ثمانون سنة أو أکثر و الدهر و السنة و السنون و الجمع أحقاب و أحقب.

روایت9.

امالی شیخ طوسی: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: هر جزع و فزع و گریه ای مکروه است غیر از جزع و گریه برای امام حسین علیه السّلام.

روایت10.

کامل الزیارات: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: روزی حضرت علی علیه السلام به امام حسین نظری کرد و به او فرمود: ای (باعث) اشک تمام مؤمنان. امام حسین گفت: منظور شما من هستم؟ فرمود: آری، ای پسر عزیزم(2).

روایت11.

کامل الزیارات: از ابو عماره منشد نقل می کند که گفت: هیچ روزی نام امام حسین علیه السّلام نزد امام جعفر صادق علیه السّلام برده نمی شد که آن حضرت تا شب تبسمی نماید، آن بزرگوار می فرمود: امام حسین سبب اشک هر مؤمنی است.

روایت12.

کامل الزیارات: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: امام حسین علیه السلام فرمود: من شهید اشک هستم.

ص: 280


1- 1. کتاب المجالس: 72
2- 2. کامل الزیارات ، باب 36، ذیل شماره 1 و روایات بعد از آن شماره 2 و 4

عَزَّ وَ جَلَّ فِی جَمِیعِ ذَلِکَ عَدْلٌ فِی قَضَائِهِ وَ حَکِیمٌ فِی أَفْعَالِهِ لَا یَفْعَلُ بِعِبَادِهِ إِلَّا الْأَصْلَحَ لَهُمْ وَ لَا قُوَّةَ لَهُمْ إِلَّا بِهِ.

«4»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ أَ رَأَیْتَ مَا أَصَابَ عَلِیّاً وَ أَهْلَ بَیْتِهِ هُوَ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ هُمْ أَهْلُ بَیْتِ طَهَارَةٍ مَعْصُومُونَ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله کَانَ یَتُوبُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَسْتَغْفِرُهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ مِائَةَ مَرَّةٍ مِنْ غَیْرِ ذَنْبٍ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَخُصُّ أَوْلِیَاءَهُ بِالْمَصَائِبِ لِیَأْجُرَهُمْ عَلَیْهَا مِنْ غَیْرِ ذَنْبٍ (1).

بیان

أی کما أن الاستغفار یکون فی غالب الناس لحطّ الذنوب و فی الأنبیاء لرفع الدرجات فکذلک المصائب.

«5»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ ضُرَیْسٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ وَ أُنَاسٌ مِنْ أَصْحَابِهِ حَوْلَهُ وَ أَعْجَبُ مِنْ قَوْمٍ یَتَوَلَّوْنَنَا وَ یَجْعَلُونَنَا أَئِمَّةً وَ یَصِفُونَ بِأَنَّ طَاعَتَنَا عَلَیْهِمْ مُفْتَرَضَةٌ کَطَاعَةِ اللَّهِ ثُمَّ یَکْسِرُونَ حُجَّتَهُمْ وَ یَخْصِمُونَ أَنْفُسَهُمْ بِضَعْفِ قُلُوبِهِمْ فَیَنْقُصُونَ حَقَّنَا وَ یَعِیبُونَ بِذَلِکَ عَلَیْنَا مَنْ أَعْطَاهُ اللَّهُ بُرْهَانَ حَقِّ مَعْرِفَتِنَا وَ التَّسْلِیمَ لِأَمْرِنَا أَ تَرَوْنَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی افْتَرَضَ طَاعَةَ أَوْلِیَائِهِ عَلَی عِبَادِهِ ثُمَّ یُخْفِی عَنْهُمْ أَخْبَارَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَقْطَعُ عَنْهُمْ مَوَادَّ الْعِلْمِ فِیمَا یَرِدُ عَلَیْهِمْ مِمَّا فِیهِ قِوَامُ دِینِهِمْ فَقَالَ لَهُ حُمْرَانُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا أَبَا جَعْفَرٍ أَ رَأَیْتَ مَا کَانَ مِنْ أَمْرِ قِیَامِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ خُرُوجِهِمْ وَ قِیَامِهِمْ بِدِینِ اللَّهِ وَ مَا أُصِیبُوا بِهِ مِنْ قَتْلِ الطَّوَاغِیتِ إِیَّاهُمْ وَ الظَّفَرِ بِهِمْ حَتَّی قُتِلُوا أَوْ غُلِبُوا فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَا حُمْرَانُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ کَانَ قَدَّرَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ وَ قَضَاهُ وَ أَمْضَاهُ وَ حَتَمَهُ ثُمَّ أَجْرَاهُ فَبِتَقَدُّمِ عِلْمٍ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ إِلَیْهِمْ فِی ذَلِکَ قَامَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ بِعِلْمٍ صَمَتَ مَنْ صَمَتَ مِنَّا.

ص: 276


1- 1. معانی الأخبار ص 383 و 384.

روایت13.

امالی شیخ طوسی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: امام حسین نزد پروردگار است و به لشکرگاه و مقبره خود و شهیدانی که نزدیک آن حضرت مدفونند و زوار خویش نظر رحمت می کند. امام حسین علیه السّلام نام زوار و نام پدران آنان و مقام و منزلتی که نزد خدا دارند را از شما که نام فرزند خود را می دانید بهتر می شناسد و بهتر می داند. آن بزرگوار هر کسی را که برایش گریه کند می بیند و برایش طلب مغفرت می نماید و از پدران خود تقاضا می کند که برای زوارش طلب آمرزش نمایند. امام حسین می فرماید: اگر زائر من بداند که خدا چه پاداشی برایش مهیا نموده است، خوشحالی وی از گریه و زاری او بیشتر خواهد شد، هنگامی که زائر آن حضرت از زیارت برمی گردد هیچ گناهی نخواهد داشت(1).

روایت13.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام سجاد علیه السّلام فرمود: هر گاه چشم شخص مؤمنی برای شهادت امام حسین به قدری پر از اشک شود که به گونه های صورتش بچکد، خدا او را برای همیشه در غرفه های بهشتی جای خواهد داد. هر شخص مؤمنی که چشمش برای اذیت هایی که در دنیا از جانب دشمنانمان به ما رسیده به اندازه ای پر از اشک شود که به گونه های صورت وی برسد، خدا او را در جایگاه صداقت در بهشت جای خواهد داد. هر شخص مؤمنی که در راه ما دچار اذیت و آزاری شود و چشمانش برای آن اذیت ها پر از اشک شود و به گونه های صورتش بریزد، خدا اذیت و آزارها را از او دور کرده و روز قیامت وی را از غضب خود و آتش جهنم در امان خواهد داشت(2).

کامل الزیارات: از ابن محبوب مانند این حدیث را روایت کرده است(3).

ثواب الأعمال: از ابن محبوب مانند این حدیث را روایت کرده است(4).

ص: 281


1- 1. امالی شیخ: 34
2- 2. تفسیر قمی: 616
3- 3. کامل الزیارت: 100
4- 4 ثواب الأعمال: 47

وَ لَوْ أَنَّهُمْ یَا حُمْرَانُ حَیْثُ نَزَلَ بِهِمْ مَا نَزَلَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ إِظْهَارِ الطَّوَاغِیتِ عَلَیْهِمْ سَأَلُوا اللَّهَ دَفْعَ ذَلِکَ عَنْهُمْ وَ أَلَحُّوا عَلَیْهِ فِی طَلَبِ إِزَالَةِ مُلْکِ الطَّوَاغِیتِ إِذاً لَأَجَابَهُمْ وَ دَفَعَ ذَلِکَ عَنْهُمْ ثُمَّ کَانَ انْقِضَاءُ مُدَّةِ الطَّوَاغِیتِ وَ ذَهَابُ مُلْکِهِمْ أَسْرَعَ مِنْ سِلْکٍ مَنْظُومٍ انْقَطَعَ فَتَبَدَّدَ وَ مَا کَانَ الَّذِی أَصَابَهُمْ مِنْ ذَلِکَ یَا حُمْرَانُ لِذَنْبٍ اقْتَرَفُوهُ وَ لَا لِعُقُوبَةِ مَعْصِیَةٍ خَالَفُوا اللَّهَ فِیهَا وَ لَکِنْ لِمَنَازِلَ وَ کَرَامَةٍ مِنَ اللَّهِ أَرَادَ أَنْ یَبْلُغُوهَا فَلَا تَذْهَبَنَّ [بِکَ] فِیهِمُ الْمَذَاهِبُ.

ص: 277

مؤلف: سید بن طاوس این خبر را ساده تر بیان کرده و در آن به جای «دمعت» اول «ذرفت» آورده و گفته است: هر مؤمنی که در راه ما آزار ببیند، خداوند آن اذیت و آزار را از او دور می کند و در روز قیامت او را از آتش جهنم در امان می دارد.

توضیح

«المضاضة» با فتحه یعنی درد مصیبت، و «ذرفت عینه»: یعنی اشکش جاری شد.

روایت14.

قرب الاسناد: از ازدی نقل می کند که امام جعفر صادق علیه السّلام به فضیل فرمود: شما می نشینید و گفتگو می کنید؟ گفت: آری فدایت شوم .

فرمود: این گونه مجالس را دوست دارم، ای فضیل! امر دین ما را زنده کنید. ای فضیل! هر کسی نام ما را ببرد یا نام ما نزد او برده شود و به اندازه بال مگسی اشک از چشمش خارج شود خدا گناهان او را می آمرزد، و لو اینکه به اندازه کف دریا باشد(1).

روایت15.

امالی صدوق: از ابو عماره نقل می کند که گفت: امام جعفر صادق به من فرمود: شعری درباره امام حسین علیه السّلام برای من بگو! وقتی من شعری در عزای حسین گفتم آن حضرت گریان شد. دوباره شعر گفتم و آن بزرگوار گریان شد، به خدا قسم من همچنان شعر می گفتم و آن حضرت می گریست تا اینکه صدای گریه را از خانه آن حضرت شنیدم.

سپس امام جعفر صادق فرمود: ای ابو عماره! کسی که در عزای امام حسین شعر بگوید و تعداد پنجاه نفر را بگریاند بهشت بر او واجب خواهد شد. اگر کسی در عزای حسین شعر بگوید و تعداد سی نفر را گریان کند جزای او بهشت است. هر کس در مصیبت امام حسین شعر بگوید و تعداد بیست نفر را بگریاند بهشت جزای او خواهد بود. کسی که در عزای حسین شعر بگوید و تعداد ده نفر را گریان نماید بهشت از آن اوست. و هر کس که در عزای حسین شعر بگوید و یک نفر را گریان کند جزایش بهشت خواهد بود. اگر کسی در عزای امام حسین شعر بگوید و خودش گریه کند اهل بهشت می شود. اگر شخصی در مصیبت امام حسین شعر بگوید و تظاهر به گریه کند پاداش وی بهشت خواهد بود(2).

ثواب الأعمال: از اشعری مانند(3) این حدیث را روایت کرده است.

کامل الزیارات: از ابن ابی عثمان مانن این حدیث را روایت کرده است(4).

روایت16.

رجال کشی: از زید شحام نقل می کند که گفت: ما و گروهی از کوفی ها در حضور امام جعفر صادق علیه السّلام نشسته بودیم که جعفر بن عفان به حضور امام صادق علیه السلام مشرف شد. حضرت صادق وی را نزدیک خود جای داد و به او فرمود: ای جعفر!

ص: 282


1- 1. قرب الأسناد: 26
2- 2.امالی صدوق: مجلس 29 ، شماره 6
3- 3. ثواب الأعمال: 47
4- 4. کامل الزیارات: 105

باب 34 ثواب البکاء علی مصیبته و مصائب سائر الأئمة علیهم السلام و فیه أدب المأتم یوم عاشوراء

الأخبار

«1»

لی، [الأمالی] للصدوق الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام: مَنْ تَذَکَّرَ مُصَابَنَا وَ بَکَی لِمَا ارْتُکِبَ مِنَّا کَانَ مَعَنَا فِی دَرَجَتِنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَنْ ذُکِّرَ بِمُصَابِنَا فَبَکَی وَ أَبْکَی لَمْ تَبْکِ عَیْنُهُ یَوْمَ تَبْکِی الْعُیُونُ وَ مَنْ جَلَسَ مَجْلِساً یُحْیَا فِیهِ أَمْرُنَا لَمْ یَمُتْ قَلْبُهُ یَوْمَ تَمُوتُ الْقُلُوبُ (1).

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْقَطَّانُ وَ النَّقَّاشُ وَ الطَّالَقَانِیُّ جَمِیعاً عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام: مَنْ تَذَکَّرَ مُصَابَنَا فَبَکَی وَ أَبْکَی لَمْ تَبْکِ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(2).

«3»

فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ ذَکَرَنَا أَوْ ذُکِرْنَا عِنْدَهُ فَخَرَجَ مِنْ عَیْنِهِ دَمْعٌ مِثْلُ جَنَاحِ بَعُوضَةٍ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ وَ لَوْ کَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ(3).

«4»

جا، [المجالس] للمفید ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مُسْلِمٍ الْکِنْدِیِّ عَنِ ابْنِ غَزْوَانَ عَنْ عِیسَی بْنِ أَبِی مَنْصُورٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَفَسُ الْمَهْمُومِ لِظُلْمِنَا تَسْبِیحٌ وَ هَمُّهُ لَنَا عِبَادَةٌ وَ کِتْمَانُ سِرِّنَا جِهَادٌ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ یَجِبُ أَنْ یُکْتَبَ هَذَا الْحَدِیثُ بِالذَّهَبِ.

ص: 278


1- 1. أمالی الصدوق المجلس 17- الرقم 4.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 1 ص 294.
3- 3. تفسیر القمّیّ ص 616.

گفت: لبیک! خدا مرا فدای تو کند. فرمود: به من خبر رسیده که تو خیلی خوب درباره امام حسین علیه السّلام شعر می گویی؟ گفت: آری فدای تو شوم. فرمود: پس شعر بگو! وقتی وی شعر گفت، امام صادق علیه السّلام به قدری گریه کرد که اشک های آن حضرت به گونه های صورت و ریش مبارکش فرو ریخت و افرادی هم که حضور داشتند گریان شدند.

سپس حضرت صادق علیه السّلام فرمود: ای جعفر! به خدا قسم ملائکه مقرب خدا شعری را که در اینجا برای امام حسین گفتی شنیدند و بیشتر از ما گریه کردند. ای جعفر! خدا هم اکنون بهشت را بر تو واجب نمود و تو را آمرزید.

آنگاه فرمود: ای جعفر! آیا زیادتر از این برای تو بگویم؟ گفت: آری ای مولای من. فرمود: احدی نیست که در باره مصیبت امام حسین شعر بگوید و گریه کند و دیگران را گریان نماید مگر اینکه خدا بهشت را بر او واجب می کند و او را می آمرزد(1).

روایت17.

امالی صدوق: امام رضا علیه السّلام فرمود: ماه محرم ماهی است که مردم زمان جاهلیت جنگ و جدال را در آن حرام می دانستند. ولی در این ماه ریختن خون های ما حلال شد، احترام ما از بین رفت، فرزندان و زنان ما اسیر شدند، خیمه های ما طعمه آتش ها قرار گرفت، اموال ما به یغما رفت، احترامی که ما به خاطر پیامبر خدا داشتیم مراعات نشد،

ص: 283


1- 1. رجال کشی: 187
«5»

مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْخَزَّازِ عَنِ ابْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کُنَّا عِنْدَهُ فَذَکَرْنَا الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عَلَی قَاتِلِهِ لَعْنَةُ اللَّهِ فَبَکَی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ بَکَیْنَا قَالَ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام أَنَا قَتِیلُ الْعَبْرَةِ لَا یَذْکُرُنِی مُؤْمِنٌ إِلَّا بَکَی وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ (1).

«6»

مل، [کامل الزیارات] السَّعْدَآبَادِیُّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ ابْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ: أَنَا قَتِیلُ الْعَبْرَةِ قُتِلْتُ مَکْرُوباً وَ حَقِیقٌ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا یَأْتِیَنِی مَکْرُوبٌ قَطُّ إِلَّا رَدَّهُ اللَّهُ أَوْ أَقْلَبَهُ إِلَی أَهْلِهِ مَسْرُوراً(2).

مل، [کامل الزیارات] حکیم بن داود عن سلمة عن محمد بن عمرو عن ابن خارجة: مثله

بیان

قوله أنا قتیل العبرة أی قتیل منسوب إلی العبرة و البکاء و سبب لها أو أقتل مع العبرة و الحزن و شدة الحال و الأول أظهر.

«7»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ عُتْبَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ الْأَشْقَرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَارَةَ الْکُوفِیِّ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍعلیهما السلام یَقُولُ: مَنْ دَمَعَتْ عَیْنُهُ فِینَا دَمْعَةً لِدَمٍ سُفِکَ لَنَا أَوْ حَقٍّ لَنَا نُقِصْنَاهُ أَوْ عِرْضٍ انْتُهِکَ لَنَا أَوْ لِأَحَدٍ مِنْ شِیعَتِنَا بَوَّأَهُ اللَّهُ تَعَالَی بِهَا فِی الْجَنَّةِ حُقُباً(3).

جا، [المجالس] للمفید الجعابی: مثله.

«8»

جا، [المجالس] للمفید ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ أَبِی عَمْرٍو عُثْمَانَ الدَّقَّاقِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الْأَوْدِیِّ عَنْ مُخَوَّلِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: مَا مِنْ عَبْدٍ قَطَرَتْ عَیْنَاهُ فِینَا قَطْرَةً أَوْ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ فِینَا دَمْعَةً إِلَّا بَوَّأَهُ اللَّهُ بِهَا فِی الْجَنَّةِ حُقُباً

ص: 279


1- 1. راجع کامل الزیارات ص 108 و 109.
2- 2. راجع کامل الزیارات ص 108 و 109.
3- 3. أمالی الشیخ الطوسیّ: ص 121.

حقیقتا که مصیبت امام حسین پلک چشم ما را زخم و اشک های ما را جاری و عزیز ما را در سرزمین کرب و بلا ذلیل و ما را تا روز قیامت دچار غم و اندوه کرد. پس گریه کنندگان باید بر شخصی مثل حسین گریه کنند، زیرا گریه برای آن حضرت باعث آمرزش گناهان بزرگ خواهد شد.

سپس حضرت رضا فرمود: هر گاه ماه محرم فرا می رسید پدرم خندان نبود و تا ده روز از محرم، غم و اندوه بر پدرم غالب بود. هنگامی که روز عاشورا فرا می رسید روز مصیبت و حزن و گریه پدرم بود و می فرمود: این همان روزی است که امام حسین صلوات اللّه علیه در آن شهید شد(1).

روایت18.

امالی صدوق: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: کسی که روز عاشورا به دنبال کاری نرود، خدا حاجت های دنیا و آخرت او را روا خواهد کرد. کسی که روز عاشورا روز مصیبت و حزن و گریه او باشد، خدا روز قیامت را روز سرور و خوشحالی وی قرار خواهد داد و چشم او در بهشت به ما روشن خواهد شد. کسی که روز عاشورا را روز خیر و برکت قرار دهد و در آن روز چیزی برای منزل خود ذخیره کند برکتی در آن نخواهد بود و روز قیامت با یزید و عبید اللّه ابن زیاد و عمر بن سعد لعنة اللّه علیهم در قعر دوزخ محشور خواهد شد.

روایت19.

امالی صدوق: امام حسین فرمود: من شهید اشک هستم، هیچ مؤمنی مرا به خاطر نمی آورد مگر اینکه گریان می شود(2).

کامل الزیارات: از حکم بن مسکین مانند آن روایت شده است(3).

کامل الزیارات: از ابی بصیر مانند آن روایت شده است(4).

روایت20.

کامل الزیارات: امام جعفر صادق علیه السّلام

ص: 284


1- 1. امالی صدوق ، مجلس 27 ، شماره 2
2- 2. امالی صدوق، مجلس 28 ، شماره 7
3- 3. کامل الزیارات: 108 ، باب 36
4- 4. همان ، ذیل شماره 3

قَالَ أَحْمَدُ بْنُ یَحْیَی الْأَوْدِیُّ فَرَأَیْتُ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام فِی الْمَنَامِ فَقُلْتُ حَدَّثَنِی مُخَوَّلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنْ أَبِیهِ عَنْکَ أَنَّکَ قُلْتَ مَا مِنْ عَبْدٍ قَطَرَتْ عَیْنَاهُ فِینَا قَطْرَةً أَوْ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ فِینَا دَمْعَةً إِلَّا بَوَّأَهُ اللَّهُ بِهَا فِی الْجَنَّةِ حُقُباً قَالَ نَعَمْ قُلْتُ سَقَطَ الْإِسْنَادُ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ (1).

بیان

الحقب کنایة عن الدوام قال الفیروزآبادی الحقبة بالکسر من الدهر مدة لا وقت لها و السنة و الجمع کعنب و حبوب و الحقب بالضم و بضمتین ثمانون سنة أو أکثر و الدهر و السنة و السنون و الجمع أحقاب و أحقب.

«9»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کُلُّ الْجَزَعِ وَ الْبُکَاءِ مَکْرُوهٌ سِوَی الْجَزَعِ وَ الْبُکَاءِ عَلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام.

«10»

مل، [کامل الزیارات] أَبِی وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ ابْنُ الْوَلِیدِ جَمِیعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ سَعِیدِ بْنِ جَنَاحٍ عَنْ أَبِی یَحْیَی الْحَذَّاءِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَظَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام فَقَالَ یَا عَبْرَةَ کُلِّ مُؤْمِنٍ فَقَالَ أَنَا یَا أَبَتَاهْ فَقَالَ نَعَمْ یَا بُنَیَ (2).

«11»

مل، [کامل الزیارات] جَمَاعَةُ مَشَایِخِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی عُمَارَةَ الْمُنْشِدِ قَالَ: مَا ذُکِرَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ فِی یَوْمٍ قَطُّ فَرُئِیَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مُتَبَسِّماً فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ إِلَی اللَّیْلِ وَ کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ الْحُسَیْنُ عَبْرَةُ کُلِّ مُؤْمِنٍ.

مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی عُمَارَةَ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ اللَّیْلِ.

«12»

مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام: أَنَا قَتِیلُ الْعَبْرَةِ.

ص: 280


1- 1. کتاب المجالس: ص 72.
2- 2. المصدر ب 36 تحت الرقم 1 و ما بعده الرقم 2 و 4.

فرمود: کسی که نام ما نزد او برده شود و از چشم وی اشک جاری گردد و لو به اندازه بال مگس، گناهان وی آمرزیده می شوند و لو اینکه به اندازه کف دریاها باشد(1).

روایت21.

کامل الزیارات: امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود: هر گاه چشم مؤمنی برای شهادت امام حسین به قدری پر از اشک شود که به گونه های صورتش بچکد، خداوند او را برای همیشه در غرفه های بهشت جای خواهد داد(2) .

روایت22.

کامل الزیارات: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: کسی که نام ما نزد او برده شود و چشمانش گریان گردد، خدا آتش جهنم را بر صورت وی حرام خواهد کرد(3).

روایت23.

امالی صدوق: از ریان بن شبیب نقل می کند که گفت: من در روز اول محرم به حضور امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام مشرف شدم. امام به من فرمود: آیا روزه هستی؟ گفتم: نه. فرمود: امروز همان روزی است که حضرت زکریا علیه السّلام دعا کرد و فرمود: «ربِّ هب لی من لدنک ذرّیة طیبة إنّک سمیع الدعاء»(4)،

«پروردگارا، از جانب خود، فرزندی پاک و پسندیده به من عطا کن، که تو شنونده دعایی.» خدا دعای او را مستجاب نمود و در آن هنگام که حضرت زکریا در محراب عبادت بود ملائکه به او گفتند: خداوند یحیی را به تو مژده می دهد. پس کسی که در این روز روزه بگیرد و دعا کند، خدا دعای او را مستجاب می کند همان طور که دعای حضرت زکریا را مستجاب نمود.

سپس حضرت رضا علیه السّلام فرمود: ای پسر شبیب! این ماه محرم ماهی است که در گذشته ها مردم زمان جاهلیت آن را محترم می شمردند و ظلم و جنگ را در آن حرام می دانستند. ولی این امت احترام این ماه را و احترام پیامبر خدا را نشناختند. در این ماه ذریه پیامبر خود را کشتند، زنان او را اسیر نمودند و اموال او را به یغما بردند، خدا هرگز آنان را نیامرزد.

ص: 285


1- 5. کامل الزیارات: 103 و 104
2- 6. کامل الزیارات: 104
3- 1. همان
4- 2. آل عمران / 38
«13»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّحْوِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مَازِنٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ بَکْرِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ الْأَصَمِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ یَقُولُ: إِنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ عِنْدَ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَنْظُرُ إِلَی مُعَسْکَرِهِ وَ مَنْ حَلَّهُ مِنَ الشُّهَدَاءِ مَعَهُ وَ یَنْظُرُ إِلَی زُوَّارِهِ وَ هُوَ أَعْرَفُ بِهِمْ وَ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ بِدَرَجَاتِهِمْ وَ مَنْزِلَتِهِمْ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَحَدِکُمْ بِوَلَدِهِ وَ إِنَّهُ لَیَرَی مَنْ یَبْکِیهِ فَیَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ یَسْأَلُ آبَاءَهُ علیهم السلام أَنْ یَسْتَغْفِرُوا لَهُ وَ یَقُولُ لَوْ یَعْلَمُ زَائِرِی مَا أَعَدَّ اللَّهُ لَهُ لَکَانَ فَرَحُهُ أَکْثَرَ مِنْ جَزَعِهِ وَ إِنَّ زَائِرَهُ لَیَنْقَلِبُ وَ مَا عَلَیْهِ مِنْ ذَنْبٍ (1).

«13»

فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ: أَیُّمَا مُؤْمِنٍ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ لِقَتْلِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ دَمْعَةً حَتَّی تَسِیلَ عَلَی خَدِّهِ بَوَّأَهُ اللَّهُ بِهَا فِی الْجَنَّةِ غُرَفاً یَسْکُنُهَا أَحْقَاباً وَ أَیُّمَا مُؤْمِنٍ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ دَمْعاً حَتَّی یَسِیلَ عَلَی خَدِّهِ لِأَذًی مَسَّنَا مِنْ عَدُوِّنَا فِی الدُّنْیَا بَوَّأَهُ اللَّهُ مُبَوَّأَ صِدْقٍ فِی الْجَنَّةِ وَ أَیُّمَا مُؤْمِنٍ مَسَّهُ أَذًی فِینَا فَدَمَعَتْ عَیْنَاهُ حَتَّی یَسِیلَ دَمْعُهُ عَلَی خَدَّیْهِ مِنْ مَضَاضَةِ مَا أُوذِیَ فِینَا صَرَفَ اللَّهُ عَنْ وَجْهِهِ الْأَذَی وَ آمَنَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِنْ سَخَطِهِ وَ النَّارِ(2).

مل، [کامل الزیارات] الحسن بن عبد الله بن محمد بن عیسی عن أبیه عن ابن محبوب: مثله (3)

ثو، [ثواب الأعمال] ابن المتوکل عن الحمیری عن أحمد و عبد الله ابنی محمد بن عیسی عن ابن محبوب: مثله (4)

أَقُولُ رَوَی السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ هَذَا الْخَبَرَ مُرْسَلًا: وَ فِیهِ مَکَانَ دَمَعَتْ أَوَّلًا ذَرَفَتْ وَ فِیهِ أَیُّمَا مُؤْمِنٍ مَسَّهُ أَذًی فِینَا صَرَفَ اللَّهُ عَنْ وَجْهِهِ الْأَذَی وَ آمَنَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِنْ سَخَطِ النَّارِ(5).

ص: 281


1- 1. أمالی الشیخ ص: 34.
2- 2. تفسیر القمّیّ ص 616، ثواب الأعمال ص 47، کامل الزیارات ص 100.
3- 3. تفسیر القمّیّ ص 616، ثواب الأعمال ص 47، کامل الزیارات ص 100.
4- 4. تفسیر القمّیّ ص 616، ثواب الأعمال ص 47، کامل الزیارات ص 100.
5- 5. رواه فی مقدّمة کتابه الملهوف تراه فی ص 302 من طبع الکمبانیّ فی ذیل البحار المجلد العاشر.

ای پسر شبیب! اگر خواستی برای چیزی گریه کنی، برای امام حسین گریه کن! زیرا آن مظلوم همان طور که که گوسفند ذبح می شود، ذبح شد و تعداد هجده نفر از مردان اهل بیتش با او شهید شدند که در زمین شبیه و نظیری نداشتند. آسمان های هفت گانه و تمام زمین در عزایش گریان شدند. تعداد چهار هزار ملک برای یاری کردن امام حسین بر زمین نازل شدند، ولی او را کشته دیدند. آنان در حالی که ژولیده مو و غبار آلودند، تا قیام حضرت قائم علیه السّلام نزد قبر امام حسین خواهند بود. آن ملائکه از انصار حضرت قائم هستند. شعار آنان این است: «یا لثارات الحسین» یعنی ای طلب کنندگان خون حسین!

ای پسر شبیب! پدرم از پدرش و او از جد خود برایم فرمود: هنگامی که جدم حسین علیه السّلام کشته شد، آسمان خون و خاک قرمز فرو ریخت. ای پسر شبیب! اگر به اندازه ای برای امام حسین گریه کنی که اشکت بر گونه های صورتت بچکد، خداوند گناهان تو را چه کوچک و چه بزرگ، چه کم و چه زیاد می آمرزد.

ای پسر شبیب! اگر از اینکه خدا را ملاقات کنی و گناهی نداشته باشی خوشحال می شوی، امام حسین علیه السّلام را زیارت کن! ای پسر شبیب! اگر دوست داری در آن غرفه ای که در بهشت بنا شده، همراه پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و آله باشی، قاتلان امام حسین را لعنت کن! ای پسر شبیب! اگر دوست داری ثواب افرادی را داشته باشی که با امام حسین شهید شدند، هرگاه آن حضرت را به یاد می آوری بگو: «یا لیتَنی کُنتُ مَعَهُم فَأَفُوز فَوزاً عَظیماً» یعنی ای کاش من هم با شهدای کربلا بودم تا رستگاری بزرگی نصیبم می شد. ای پسر شبیب! اگر دوست داری در درجات عالی بهشت با ما باشی، با غم و اندوه ما محزون و با شادی ما خوشحال شوی، بر تو واجب است که ولایت ما را بپذیری، زیرا اگر مردی سنگی را دوست داشته باشد، خدا او را در روز قیامت با آن سنگ محشور خواهد نمود(1).

روایت24.

کامل الزیارات: از عبد اللّه بن غالب نقل می کند که گفت: به حضور امام جعفر صادق علیه السّلام مشرف شدم و مرثیه ای از امام حسین برایش خواندم. هنگامی که شعر ذیل را خواندم شنیدم زنی از پشت پرده صیحه زد و گفت: یا ابتاه(2)!

یعنی مصیبت امام حسین علیه السّلام مصیبتی بود که زمین (به جای آب) گرد و غبار به وی داد.

ص: 286


1- 1. امالی صدوق، مجلس 27 ، شماره 5 ، عیون أخبار الرضا 1: 299
2- 2. کامل الزیارات: 105
بیان

المضاضة بالفتح وجع المصیبة و ذرفت عینه سال دمعها.

«14»

ب، [قرب الإسناد] ابْنُ سَعْدٍ عَنِ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِفُضَیْلٍ تَجْلِسُونَ وَ تُحَدِّثُونَ قَالَ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ إِنَّ تِلْکَ الْمَجَالِسَ أُحِبُّهَا فَأَحْیُوا أَمْرَنَا یَا فُضَیْلُ فَرَحِمَ اللَّهُ مَنْ أَحْیَا أَمْرَنَا یَا فُضَیْلُ مَنْ ذَکَرَنَا أَوْ ذُکِرْنَا عِنْدَهُ فَخَرَجَ مِنْ عَیْنِهِ مِثْلُ جَنَاحِ الذُّبَابِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ وَ لَوْ کَانَتْ أَکْثَرَ مِنْ زَبَدِ الْبَحْرِ(1).

«15»

لی، [الأمالی] للصدوق الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی عُمَارَةَ الْمُنْشِدِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی یَا أَبَا عُمَارَةَ أَنْشِدْنِی فِی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ فَأَنْشَدْتُهُ فَبَکَی ثُمَّ أَنْشَدْتُهُ فَبَکَی قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا زِلْتُ أُنْشِدُهُ وَ یَبْکِی حَتَّی سَمِعْتُ الْبُکَاءَ مِنَ الدَّارِ قَالَ فَقَالَ یَا بَا عُمَارَةَ مَنْ أَنْشَدَ فِی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ شِعْراً فَأَبْکَی خَمْسِینَ فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَنْشَدَ فِی الْحُسَیْنِ شِعْراً فَأَبْکَی ثَلَاثِینَ فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَنْشَدَ فِی الْحُسَیْنِ شِعْراً فَأَبْکَی عِشْرِینَ فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَنْشَدَ فِی الْحُسَیْنِ شِعْراً فَأَبْکَی عَشَرَةً فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَنْشَدَ فِی الْحُسَیْنِ شِعْراً فَأَبْکَی وَاحِداً فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَنْشَدَ فِی الْحُسَیْنِ شِعْراً فَبَکَی فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَنْشَدَ فِی الْحُسَیْنِ شِعْراً فَتَبَاکَی فَلَهُ الْجَنَّةُ(2).

ثو، [ثواب الأعمال] ماجیلویه عن محمد العطار عن الأشعری: مثله (3)

مل، [کامل الزیارات] محمد بن جعفر عن محمد بن الحسین عن ابن أبی عثمان: مثله (4).

«16»

کش، [رجال الکشی] نَصْرُ بْنُ الصَّبَّاحِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ یَحْیَی بْنِ عِمْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ نَحْنُ جَمَاعَةٌ مِنَ الْکُوفِیِّینَ فَدَخَلَ جَعْفَرُ بْنُ عَفَّانَ (5)

عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَرَّبَهُ وَ أَدْنَاهُ ثُمَّ قَالَ یَا جَعْفَرُ

ص: 282


1- 1. قرب الإسناد: ص 26.
2- 2. أمالی الصدوق: المجلس 29- الرقم 6 ثواب الأعمال: ص 47. کامل الزیارات ص 105.
3- 3. أمالی الصدوق: المجلس 29- الرقم 6 ثواب الأعمال: ص 47. کامل الزیارات ص 105.
4- 4. أمالی الصدوق: المجلس 29- الرقم 6 ثواب الأعمال: ص 47. کامل الزیارات ص 105.
5- 5. عنونه ابن داود فی رجاله و قال: جعفر بن عثمان الطائی شاعر أهل البیت: ثم أشار الی هذا الحدیث المروی فی الکشّیّ ص 187 و قال: ممدوح. و عنونه فی قاموس. الرجال: جعفر بن عفان الطائی، ثمّ بعد ما روی هذا الحدیث عن الکشّیّ قال: و روی الأغانی عن محمّد بن یحیی بن أبی مرة التغلبی قال: مررت بجعفر بن عثمان الطائی یوما و هو علی باب منزله، فسلمت علیه فقال لی: مرحبا یا أخا تغلب اجلس! فجلست فقال لی: أ ما تعجب من ابن أبی حفصة- لعنه اللّه- حیث یقول: أنی یکون و لیس ذاک بکائن*** لبنی البنات وراثة الاعمام فقلت: بلی و اللّه انی لا تعجب منه و أکثر اللعن علیه فهل قلت فی ذلک شیئا فقال: نعم قلت: لم لا یکون و ان ذاک لکائن*** لبنی البنات وراثة الاعمام للبنت نصف کامل من ماله*** و العم متروک بغیر سهام ما للطلیق و للتراث و انما***صلی الطلیق مخافة الصمصام.

روایت25.

کامل الزیارات: از ابو هارون اعمی نقل می کند که گفت: من به حضور امام جعفر صادق علیه السّلام مشرف شدم، آن حضرت به من فرمود: شعری برایم بگو! وقتی شعر گفتم فرمود: منظور من این گونه شعر نیست. بلکه می خواهم از آن شعر و مرثیه هایی که نزد قبر امام حسین می گویید برایم بگویید، من این شعر را خواندم:

از کنار قبر امام حسین علیه السّلام عبور کن و به استخوان های پاک و پاکیزه اش بگو.

وقتی دیدم امام صادق گریان شد، از خواندن شعر دست کشیدم. آن بزرگوار فرمود: مابقی اشعار را بخوان. وقتی مابقی اشعار را گفتم فرمود: بیشتراز این برایم بگو! گفتم:

یعنی ای مریم! سر از قبر برآور و بر مولای خودت (امام حسین علیه السّلام) گریه و زاری کن و حسین را با گریه خویش یاری نما.

راوی می گوید: امام جعفر صادق علیه السّلام به من فرمود: ای ابو هارون! هر کسی برای امام حسین شعر بگوید و تعداد ده نفر را گریان کند، جزای او بهشت خواهد بود. سپس آن حضرت همچنان از تعداد نفرات کم کرد تا به یک نفر رسید و فرمود: کسی که در عزای حسین شعر بگوید و یک نفر را گریان نماید جزایش بهشت است. پس از آن فرمود: هر کسی امام حسین را به خاطر بیاورد و گریان شود، بهشت جزای او می باشد.

همچنین امام صادق علیه السّلام فرمود: هر عمل خیری که مخفیانه انجام گیرد ثواب دارد، غیر از گریه کردن برای ما(1).

توضیح

شاید معنای این عبارت آن باشد که مخفی کردن هر مصیبتی و صبر کردن بر آن ثواب دارد جز گریه بر مصیبت ائمه اطهار علیهم السلام، و احتمال دارد که به جای کلمه سرّ شئ بوده است، یعنی برای هر نوع طاعتی مقدار ثواب معینی است جز گریه بر مصیبت آن ها که ثواب آن اندازه ای ندارد.

روایت26.

خصال: در خصال های چهارصدگانه از حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام روایت می کند که فرمود: خداوند تبارک و تعالی متوجه زمین شد و ما را برگزید و شیعیانی برای ما انتخاب نمود که ما را یاری می کنند. برای خوشحالی ما خوشحال و برای غم ما اندوهگین می شوند و جان و مال خود را در راه ما می بخشند. ایشان از ما هستند و به سوی ما باز خواهند گشت.

روایت27.

امالی صدوق: حضرت علی به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: یا رسول اللّه! آیا تو عقیل را دوست داری؟ فرمود: آری به خدا، من عقیل را از دو جهت دوست دارم:

ص: 287


1- 1. کامل الزیارات: 106

قَالَ لَبَّیْکَ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ قَالَ بَلَغَنِی أَنَّکَ تَقُولُ الشِّعْرَ فِی الْحُسَیْنِ وَ تُجِیدُ فَقَالَ لَهُ نَعَمْ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ قَالَ قُلْ فَأَنْشَدَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ فَبَکَی وَ مَنْ حَوْلَهُ حَتَّی صَارَتِ الدُّمُوعُ عَلَی وَجْهِهِ وَ لِحْیَتِهِ ثُمَّ قَالَ یَا جَعْفَرُ وَ اللَّهِ لَقَدْ شَهِدَتْ مَلَائِکَةُ اللَّهِ الْمُقَرَّبُونَ هَاهُنَا یَسْمَعُونَ قَوْلَکَ فِی الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ لَقَدْ بَکَوْا کَمَا بَکَیْنَا وَ أَکْثَرَ وَ لَقَدْ أَوْجَبَ اللَّهُ تَعَالَی لَکَ یَا جَعْفَرُ فِی سَاعَتِهِ (1) الْجَنَّةَ بِأَسْرِهَا وَ غَفَرَاللَّهُ لَکَ فَقَالَ یَا جَعْفَرُ أَ لَا أَزِیدُکَ قَالَ نَعَمْ یَا سَیِّدِی قَالَ مَا مِنْ أَحَدٍ قَالَ فِی الْحُسَیْنِ شِعْراً فَبَکَی وَ أَبْکَی بِهِ إِلَّا أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ الْجَنَّةَ وَ غَفَرَ لَهُ (2).

«17»

لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی مَحْمُودٍ قَالَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام: إِنَّ الْمُحَرَّمَ شَهْرٌ کَانَ أَهْلُ الْجَاهِلِیَّةِ یُحَرِّمُونَ فِیهِ الْقِتَالَ فَاسْتُحِلَّتْ فِیهِ دِمَاؤُنَا وَ هُتِکَتْ فِیهِ حُرْمَتُنَا وَ سُبِیَ فِیهِ ذَرَارِیُّنَا وَ نِسَاؤُنَا وَ أُضْرِمَتِ النِّیرَانُ فِی مَضَارِبِنَا وَ انْتُهِبَ مَا فِیهَا مِنْ ثِقْلِنَا وَ لَمْ تُرْعَ لِرَسُولِ اللَّهِ حُرْمَةٌ فِی أَمْرِنَا

ص: 283


1- 1. فی ساعتک خ ظ. کما فی الوسائل ب 104 من أبواب المزار تحت الرقم 1.
2- 2. رجال الکشّیّ ص 187.

یکی به خاطر خود عقیل و دیگری برای اینکه ابو طالب او را دوست دارد. پسر این عقیل در راه محبت پسر تو کشته خواهد شد و چشم های مؤمنین برایش اشکبار خواهند شد و ملائکه مقرب به او صلوات می فرستند، سپس پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله به قدری گریست که اشک ها بر سینه مبارکش فرو ریخت و فرمود: به خاطر مصائبی که عترتم پس از من خواهند دید به خدا شکایت می کنم(1).

- ابن طاوس می گوید: از خاندان رسول صلّی اللّه علیه و آله روایت شده که فرمودند: کسی که برای ما خاندان گریان شود و تعداد صد نفر را گریان کند بهشت برای او است، کسی که برای ما گریه کند و تعداد پنجاه نفر را بگریاند جزای او بهشت است، اگر کسی برای ما گریه کند و تعداد سی نفر را بگریاند جزای وی بهشت خواهد بود. کسی که خودش برای ما گریان شود و تعداد بیست نفر را گریان نماید بهشت جزای او است. هر کس برای ما گریه کند و تعداد ده نفر را گریان کند جزای او بهشت خواهد بود. اگر کسی برای ما گریان شود و یک نفر را گریان نماید بهشت جزای او است و کسی که تظاهر به گریه کند، جای او در بهشت خواهد بود(2).

روایت28.

ثواب الاعمال: از ابو هارون اعمی روایت می کند: امام جعفر صادق علیه السّلام به من فرمود: در مورد امام حسین علیه السلام برایم شعری بگو، من برایش شعر خواندم، امام فرمود: همان گونه که در رقة شعر می خوانید، بخوانید. من این شعر را خواندم:

از کنار قبر امام حسین علیه السّلام عبور کن و به استخوان های پاک و پاکیزه اش بگو .

امام صادق گریان شد، سپس فرمود: بیشتر بخوان، پس قصیده دیگری برای او خواندم، امام گریه کرد و صدای گریه را از پشت پرده شنیدم.

راوی می گوید: امام جعفر صادق علیه السّلام به من فرمود: ای ابو هارون! هر کسی برای امام حسین شعر بگوید و تعداد ده نفر را گریان کند جزای او بهشت خواهد بود. و فرمود: کسی که در عزای حسین شعر بگوید و یک نفر را گریان نماید جزایش بهشت است. پس از آن فرمود: هر کسی امام حسین را به خاطر بیاورد و به مقدار بال مگسی از چشمانش اشک بیاید، ثواب آن با خداوند عز و جل خواهد بود و خداوند راضی نمی شود مگر این که او را وارد بهشت کند(3).

ص: 288


1- 1. امالی صدوق: مجلس 27 ، ذیل شماره 3
2- 2. کتاب ملهوف، چاپ کمپانی، ذیل شماره 10 از بحار: 302
3- 1. ثواب الأعمال: 47 ، کامل الزیارات: 100 و 104

إِنَّ یَوْمَ الْحُسَیْنِ أَقْرَحَ جُفُونَنَا وَ أَسْبَلَ دُمُوعَنَا وَ أَذَلَّ عَزِیزَنَا بِأَرْضِ کَرْبٍ وَ بَلَاءٍ أَوْرَثَتْنَا الْکَرْبَ وَ الْبَلَاءَ إِلَی یَوْمِ الِانْقِضَاءِ فَعَلَی مِثْلِ الْحُسَیْنِ فَلْیَبْکِ الْبَاکُونَ فَإِنَّ الْبُکَاءَ عَلَیْهِ یَحُطُّ الذُّنُوبَ الْعِظَامَ.

ثُمَّ قَالَ علیه السلام کَانَ أَبِی إِذَا دَخَلَ شَهْرُ الْمُحَرَّمِ لَا یُرَی ضَاحِکاً وَ کَانَتِ الْکَآبَةُ تَغْلِبُ عَلَیْهِ حَتَّی یَمْضِیَ مِنْهُ عَشَرَةُ أَیَّامٍ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْعَاشِرِ کَانَ ذَلِکَ الْیَوْمُ یَوْمَ مُصِیبَتِهِ وَ حُزْنِهِ وَ بُکَائِهِ وَ یَقُولُ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی قُتِلَ فِیهِ الْحُسَیْنُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (1).

«18»

لی، [الأمالی] للصدوق الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: مَنْ تَرَکَ السَّعْیَ فِی حَوَائِجِهِ یَوْمَ عَاشُورَاءَ قَضَی اللَّهُ لَهُ حَوَائِجَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ مَنْ کَانَ یَوْمُ عَاشُورَاءَ یَوْمَ مُصِیبَتِهِ وَ حُزْنِهِ وَ بُکَائِهِ جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَوْمَ فَرَحِهِ وَ سُرُورِهِ وَ قَرَّتْ بِنَا فِی الْجِنَانِ عَیْنُهُ وَ مَنْ سَمَّی یَوْمَ عَاشُورَاءَ یَوْمَ بَرَکَةٍ وَ ادَّخَرَ فِیهِ لِمَنْزِلِهِ شَیْئاً لَمْ یُبَارَکْ لَهُ فِیمَا ادَّخَرَ وَ حُشِرَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَعَ یَزِیدَ وَ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ وَ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ لَعَنَهُمُ اللَّهُ إِلَی أَسْفَلِ دَرْکٍ مِنَ النَّارِ.

«19»

لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام: أَنَا قَتِیلُ الْعَبْرَةِ لَا یَذْکُرُنِی مُؤْمِنٌ إِلَّا اسْتَعْبَرَ(2).

مل، [کامل الزیارات] محمد بن جعفر عن محمد بن الحسین عن الحکم بن مسکین: مثله (3)

مل، [کامل الزیارات] أبی عن سعد عن الخشاب عن إسماعیل بن مهران عن علی بن أبی حمزة عن أبی بصیر: مثله (4).

«20»

مل، [کامل الزیارات] حَکِیمُ بْنُ دَاوُدَ عَنْ سَلَمَةَ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ

ص: 284


1- 1. أمالی الصدوق المجلس 27- الرقم 2 و الذی یأتی بعده تحت الرقم 4.
2- 2. أمالی الصدوق المجلس 28- الرقم 7.
3- 3. المصدر ص 108: ب 36 تحت الرقم 4 الی قوله« أنا قتیل العبرة».
4- 4. المصدر تحت الرقم 3.

توضیح

«الرقة» با فتحه، شهری در کنار فرات، وسط سرزمین ربیعه و در غرب بغداد و روستایی یک فرسخ پایین تر از آن هست که آن را فیروز آبادی بیان کرده است(1).

روایت29.

ثواب الأعمال: صالح بن عقبه از امام صادق علیه السلام روایت کرده است: هر کس یک بیت شعر در مصیبت حسین علیه السلام بگوید، سپس گریه کند و ده نفر را بگریاند، پاداش او و آن ها که گریستند بهشت خواهد بود. هرکس یک بیت در مصیبت حسین علیه السلام بگوید و نه نفر را بگریاند، پاداش آن ها بهشت خواهد بود، همچنان ادامه داد تا این که فرمود: هرکس یک بیت در مصیبت حسین علیه السلام بگوید و گریه کند و گمان می کنم که فرمود: یا تظاهر به گریه کند، پاداش او بهشت خواهد بود(2).

روایت30.

محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که نام ما نزد او برده شود و از چشم وی اشک جاری گردد و لو به اندازه بال مگس، گناهان وی آمرزیده می شوند و لو اینکه به اندازه کف دریاها باشد(3) .

روایت31.

کامل الزیارات: از مسمع کردین نقل می کند که گفت: امام جعفر صادق علیه السّلام به من فرمود: تو اهل عراق هستی، آیا به زیارت قبر امام حسین علیه السّلام می روی؟ گفتم: نه زیرا من مردی مشهور از اهل بصره هستم، نزد ما گروهی هستند که طرفدار خلیفه می باشند. دشمنان ما که ناصبی ها و اهل قبایل و دیگران هستند زیادند. من از اینکه شکایت مرا به خلیفه بکنند و ضرری به من برسانند در امان نیستم.

امام صادق فرمود: آیا مصیبت امام حسین را به خاطر نمی آوری؟ گفتم: بله. فرمود: از مصیبت آن حضرت ناراحت می شوی؟ گفتم: آری، به خدا قسم به قدری حال گریه به من دست می دهد که اهل و عیالم اثر آن را بر من مشاهده می کنند و من به نحوی از غذا خوردن بیزار می شوم

ص: 289


1- 2. شاید مراد: رقت قلب و حالت رثاء باشد.
2- 3. ثواب الأعمال: 48 ، کامل الزیارات: 105 و 106
3- 4. محاسن: 63

بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ فُضَیْلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ ذُکِرْنَا عِنْدَهُ فَفَاضَتْ عَیْنَاهُ وَ لَوْ مِثْلَ جَنَاحِ الذُّبَابِ غُفِرَ لَهُ ذُنُوبُهُ وَ لَوْ کَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ(1).

مل، [کامل الزیارات] محمد بن عبد الله عن أبیه عن البرقی عن أبیه عن بکر بن محمد عن أبی عبد الله علیه السلام: مثله.

«21»

مل، [کامل الزیارات] حَکِیمُ بْنُ دَاوُدَ عَنْ سَلَمَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَیُّمَا مُؤْمِنٍ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ لِقَتْلِ الْحُسَیْنِ دَمْعَةً حَتَّی تَسِیلَ عَلَی خَدِّهِ بَوَّأَهُ اللَّهُ بِهَا فِی الْجَنَّةِ غُرَفاً یَسْکُنُهَا أَحْقَاباً(2).

«22»

مل، [کامل الزیارات] حَکِیمُ بْنُ دَاوُدَ عَنْ سَلَمَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَیْفٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ فَضَالَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ ذُکِرْنَا عِنْدَهُ فَفَاضَتْ عَیْنَاهُ حَرَّمَ اللَّهُ وَجْهَهُ عَلَی النَّارِ(3).

«23»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی] للصدوق مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرَّیَّانِ بْنِ شَبِیبٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام فِی أَوَّلِ یَوْمٍ مِنَ الْمُحَرَّمِ فَقَالَ لِی یَا ابْنَ شَبِیبٍ أَ صَائِمٌ أَنْتَ فَقُلْتُ لَا فَقَالَ إِنَّ هَذَا الْیَوْمَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی دَعَا فِیهِ زَکَرِیَّا رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ- رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعاءِ(4) فَاسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُ وَ أَمَرَ الْمَلَائِکَةَ فَنَادَتْ زَکَرِیَّا- وَ هُوَ قائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیی فَمَنْ صَامَ هَذَا الْیَوْمَ ثُمَّ دَعَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ اسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُ کَمَا اسْتَجَابَ لِزَکَرِیَّا علیه السلام ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ شَبِیبٍ إِنَّ الْمُحَرَّمَ هُوَ الشَّهْرُ الَّذِی کَانَ أَهْلُ الْجَاهِلِیَّةِ فِیمَا مَضَی یُحَرِّمُونَ فِیهِ الظُّلْمَ وَ الْقِتَالَ لِحُرْمَتِهِ فَمَا عَرَفَتْ هَذِهِ الْأُمَّةُ حُرْمَةَ شَهْرِهَا وَ لَا حُرْمَةَ نَبِیِّهَا لَقَدْ قَتَلُوا فِی هَذَا الشَّهْرِ ذُرِّیَّتَهُ وَ سَبَوْا نِسَاءَهُ وَ انْتَهَبُوا ثَقَلَهُ فَلَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُمْ ذَلِکَ أَبَداً.

ص: 285


1- 1. المصدر ص 103 و 104.
2- 2. کامل الزیارات: ص 104.
3- 3. المصدر: ص 104.
4- 4. آل عمران: 38.

که اثر آن در صورتم معلوم می گردد.

امام صادق فرمود: خدا اشک های تو را رحمت کند، بدان که تو در ردیف افرادی خواهی بود که برای مصیبت ما جزع و فزع می کنند، برای ترس ما می ترسند و برای امنیت ما ایمن خواهند بود. تو به زودی در هنگام مردن خود خواهی دید که پدرانم نزد تو حاضر می شوند و توصیه تو را به فرشته مرگ می کنند، بشاراتی به تو خواهند داد که قبل از مرگ چشم تو روشن خواهد شد و فرشته مرگ در آن هنگام از مادری که نسبت به فرزند خود مهربان است، با تو مهربان تر خواهد بود.

مسمع می گوید: سپس امام صادق گریان شد و من هم گریان شدم آن گاه آن حضرت فرمود: سپاس مخصوص آن خدایی است که ما را با رحمت خود، بر خلق خویش فضیلت و برتری داد و رحمت خود را به ما اهل بیت اختصاص داد. ای مسمع، از آن زمان که امیر المؤمنین علی شهید شده است، زمین و آسمان برای ما گریه می کنند و ملائکه بیشتر برای ما گریه کردند. گریه ملائکه برای ما، از آن هنگام که مردان ما شهید شدند، خاتمه نیافته است. هیچ شخصی بر مصائب ما گریه نمی کند مگر اینکه قبل از ریزش اشک چشمش خدا او را می آمرزد، هنگامی که اشک وی بر گونه های صورتش جاری شود، اگر یک قطره از آن در آتش جهنم بچکد به نحوی حرارت آن را خاموش می کند که حرارتی باقی نخواهد ماند .

کسی که دلش برای ما بسوزد، در هنگام جان دادن به قدری خوشحال می شود که تا وقتی نزد حوض کوثر بر ما وارد شود، آن خوشحالی در قلبش خواهد بود. حوض کوثر از ورود او برای محبتی که به ما دارد خوشحال می شود و به قدری از انواع و اقسام غذا به وی می دهد که دوست ندارد از آنجا خارج شود.

ای مسمع! کسی که یک شربت آب حوض کوثر را بیاشامد، بعد از آن هرگز تشنه نخواهد شد و مشقتی نخواهد دید. آب کوثر دارای خنکی کافور، بوی مشک، طعم زنجبیل، شیرین تر از عسل، نرم تر از کره، صاف تر از اشک، خوشبوتر از عنبر است. از چشمه تسنیم خارج می شود و از نهرهای بهشت عبور می کند و بر درّ و یاقوت جاری می گردد. تعداد پیاله هایی که در میان حوض کوثر است از تعداد ستارگان بیشتر می باشد. بوی حوض کوثر از هزار سال راه به مشام می رسد، پیاله های آن از طلا و نقره و گوهرهای رنگارنگ است. تمام بوهای خوش را به مشام کسی که آن را می آشامد می رساند. کسی که آب کوثر را می نوشد می گوید: کاش من همین جا می ماندم و عوض و بدلی انتخاب نمی کردم و از اینجا به جای دیگری نمی رفتم.

ای مسمع! بدان که از آن حوض سیراب خواهی شد. هیچ چشمی برای ما گریان نمی شود مگر اینکه با نظر کردن به حوض کوثر شاد خواهد شد. هر کس که محب ما باشد از آب کوثر می آشامد.

ص: 290

یَا ابْنَ شَبِیبٍ إِنْ کُنْتَ بَاکِیاً لِشَیْ ءٍ فَابْکِ لِلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَإِنَّهُ ذُبِحَ کَمَا یُذْبَحُ الْکَبْشُ وَ قُتِلَ مَعَهُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ رَجُلًا مَا لَهُمْ فِی الْأَرْضِ شَبِیهُونَ وَ لَقَدْ بَکَتِ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَ الْأَرَضُونَ لِقَتْلِهِ وَ لَقَدْ نَزَلَ إِلَی الْأَرْضِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ أَرْبَعَةُ آلَافٍ لِنَصْرِهِ فَوَجَدُوهُ قَدْ قُتِلَ فَهُمْ عِنْدَ قَبْرِهِ شُعْثٌ غُبْرٌ إِلَی أَنْ یَقُومَ الْقَائِمُ فَیَکُونُونَ مِنْ أَنْصَارِهِ وَ شِعَارُهُمْ یَا لَثَارَاتِ الْحُسَیْنِ یَا ابْنَ شَبِیبٍ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَنَّهُ لَمَّا قُتِلَ جَدِّیَ الْحُسَیْنُ أَمْطَرَتِ السَّمَاءُ دَماً وَ تُرَاباً أَحْمَرَ یَا ابْنَ شَبِیبٍ إِنْ بَکَیْتَ عَلَی الْحُسَیْنِ حَتَّی تَصِیرَ دُمُوعُکَ عَلَی خَدَّیْکَ غَفَرَ اللَّهُ لَکَ کُلَّ ذَنْبٍ أَذْنَبْتَهُ صَغِیراً کَانَ أَوْ کَبِیراً قَلِیلًا کَانَ أَوْ کَثِیراً یَا ابْنَ شَبِیبٍ إِنْ سَرَّکَ أَنْ تَلْقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا ذَنْبَ عَلَیْکَ فَزُرِ الْحُسَیْنَ علیه السلام یَا ابْنَ شَبِیبٍ إِنْ سَرَّکَ أَنْ تَسْکُنَ الْغُرَفَ الْمَبْنِیَّةَ فِی الْجَنَّةِ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَالْعَنْ قَتَلَةَ الْحُسَیْنِ یَا ابْنَ شَبِیبٍ إِنْ سَرَّکَ أَنْ یَکُونَ لَکَ مِنَ الثَّوَابِ مِثْلَ مَا لِمَنِ اسْتُشْهِدَ مَعَ الْحُسَیْنِ فَقُلْ مَتَی مَا ذَکَرْتَهُ- یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِیماً یَا ابْنَ شَبِیبٍ إِنْ سَرَّکَ أَنْ تَکُونَ مَعَنَا فِی الدَّرَجَاتِ الْعُلَی مِنَ الْجِنَانِ فَاحْزَنْ لِحُزْنِنَا وَ افْرَحْ لِفَرَحِنَا وَ عَلَیْکَ بِوَلَایَتِنَا فَلَوْ أَنَّ رَجُلًا تَوَلَّی حَجَراً لَحَشَرَهُ اللَّهُ مَعَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(1).

«24»

مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَسَّانَ عَنِ ابْنِ أَبِی شُعْبَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ غَالِبٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَنْشَدْتُهُ مَرْثِیَةَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَلَمَّا انْتَهَیْتُ إِلَی هَذَا الْمَوْضِعِ:

لَبَلِیَّةٌ تَسْقُوا حُسَیْناً*** بِمِسْقَاةِ الثَّرَی غَیْرِ التُّرَابِ

صَاحَتْ بَاکِیَةً مِنْ وَرَاءِ السِّتْرِ یَا أَبَتَاهْ (2).

ص: 286


1- 1. أمالی الصدوق المجلس 27- الرقم 5، عیون أخبار الرضا ج 1 ص 299.
2- 2. کامل الزیارات ص 105.

حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام در حالی نزد حوض کوثر ایستاده که عصایی از چوب عوسج به دست دارد و دشمنان ما را با آن دور می کند. آن گاه مردی از دشمنان می گوید: من در دنیا به یگانگی خدا و نبوت پیامبر اکرم شهادت داده ام، حضرت علی می فرماید: نزد فلانی که امام تو بوده برو و از او بخواه تا برای تو شفاعت کند! وی می گوید: آن امامی که تو می گویی از من بیزاری می جوید. حضرت علی علیه السلام می فرماید: برگرد و از آن شخصی که او را دوست و بر همه خلق مقدم می داشتی و او را بهترین خلق می دانستی تقاضا کن تا شفیع تو شود. زیرا کسی که نزد تو بهترین خلق بود، سزاوارتر است که شفاعتش رد نشود .

وی خواهد گفت: من از سوز عطش خواهم مرد. حضرت علی می فرماید: خدا تشنگی و عطش تو را زیاد کند!

مسمع گفت: فدایت شوم، چگونه آن شخص می تواند نزدیک حوض کوثر بیاید در حالی که غیر از امیر المؤمنین (و شیعه او) کسی نمی تواند نزد آن حوض بیاید؟ فرمود: برای اینکه او کارهای زشت انجام نمی داده و هر گاه کسی به ما ناسزا می گفته جلوگیری می کرده و از امور خطرناکی که دیگران انجام می دادند اجتناب می نموده است. این اعمال را به خاطر محبتی که به ما داشته یا از روی هوا و هوس انجام نمی داده، بلکه به خاطر جدیت و تلاشی که درباره عبادت و تدین خود داشته و از بدگویی مردم خودداری می کرده انجام داده است. ولی قلبش منافق و دارای مذهب ناصبی و تابع ناصبی های گذشته و دوستی آنان بوده و ایشان را بر هر کسی مقدم می داشته است(1).

توضیح

«الرضراض» شن و ماسه یا سنگ های کوچک تر از آن است. عبارت «سقیت»: اسناد سقی به حوض کوثر مجازی است زیرا حوض کوثر سبب آن بوده است.

روایت32.

کامل الزیارات: از پدر علی بن ابو حمزه نقل می کند که گفت: از امام جعفر صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: گریه و زاری انسان برای هر امری مکروه و ناپسند است، غیر از گریه کردن در عزای حضرت حسین بن علی علیهما السّلام؛ زیرا این گونه گریه و زاری اجر خواهد داشت(2).

روایت33.

کامل الزیارات: امام صادق علیه السّلام در حدیثی طولانی فرمود: کسی که نام ما نزد او برده شود و از چشم وی اشک جاری گردد و لو به اندازه بال مگس، ثواب آن بر عهده خداوند عز و جل خواهد بود و خداوند برای او جز به بهشت راضی نخواهد شد(3) .

ص: 291


1- 1. کامل الزیارات: 101 و همچنین روایت بعد
2- 2. کامل الزیارات: 100
3- 3. همان: 100 و 101
«25»

مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْمَکْفُوفِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لِی أَنْشِدْنِی فَأَنْشَدْتُهُ فَقَالَ لَا کَمَا تُنْشِدُونَ وَ کَمَا تُرْثِیهِ عِنْدَ قَبْرِهِ فَأَنْشَدْتُهُ

امْرُرْ عَلَی جَدَثِ الْحُسَیْنِ فَقُلْ لِأَعْظُمِهِ الزَّکِیَّةِ

قَالَ فَلَمَّا بَکَی أَمْسَکْتُ أَنَا فَقَالَ مُرَّ فَمَرَرْتُ قَالَ ثُمَّ قَالَ زِدْنِی زِدْنِی قَالَ فَأَنْشَدْتُهُ:

یَا مَرْیَمُ قُومِی وَ انْدُبِی مَوْلَاکِ*** وَ عَلَی الْحُسَیْنِ فَأَسْعِدِی بِبُکَاکِ

قَالَ فَبَکَی وَ تَهَایَجَ النِّسَاءُ قَالَ فَلَمَّا أَنْ سَکَتْنَ قَالَ لِی یَا بَا هَارُونَ مَنْ أَنْشَدَ فِی الْحُسَیْنِ فَأَبْکَی عَشَرَةً فَلَهُ الْجَنَّةُ ثُمَّ جَعَلَ یَنْتَقِصُ وَاحِداً وَاحِداً حَتَّی بَلَغَ الْوَاحِدَ فَقَالَ مَنْ أَنْشَدَ فِی الْحُسَیْنِ فَأَبْکَی وَاحِداً فَلَهُ الْجَنَّةُ ثُمَّ قَالَ مَنْ ذَکَرَهُ فَبَکَی فَلَهُ الْجَنَّةُ.

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لِکُلِّ سِرٍّ ثَوَابٌ إِلَّا الدَّمْعَةَ فِینَا(1).

بیان

لعل المعنی أن أسرار کل مصیبة و الصبر علیها موجب للثواب إلا البکاء علیهم و یحتمل أن یکون تصحیف شی ء(2) أی لکل شی ء من الطاعة ثواب مقدر إلا الدمعة فیهم فإنه لا تقدیر لثوابها.

«26»

ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اطَّلَعَ إِلَی الْأَرْضِ فَاخْتَارَنَا وَ اخْتَارَ لَنَا شِیعَةً یَنْصُرُونَنَا وَ یَفْرَحُونَ لِفَرَحِنَا وَ یَحْزَنُونَ لِحُزْنِنَا وَ یَبْذُلُونَ أَمْوَالَهُمْ وَ أَنْفُسَهُمْ فِینَا أُولَئِکَ مِنَّا وَ إِلَیْنَا.

«27»

لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْفَزَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّکَ لَتُحِبُّ عَقِیلًا قَالَ إِی وَ اللَّهِ إِنِّی لَأُحِبُّهُ حُبَّیْنِ

ص: 287


1- 1. کامل الزیارات ص 106.
2- 2. کما هو مثبت فی المصدر و قد نقله فی الوسائل ب 104 من أبواب المزار تحت الرقم 6 کذلک.

روایت34.

کامل الزیارات: امام زین العابدین علیه السّلام فرمود: هر کس در مصیبت ما چشمانش قطره ای اشک بریزد و یک بار چشمانش برای ما اشک بار شود، خداوند او را تا ابد در بهشت جای خواهد داد(1).

روایت35.

کامل الزیارات: از عبد اللّه بن بکیر نقل می کند که گفت: من با امام جعفر صادق علیه السّلام حج به جا آوردم و به آن حضرت گفتم: یا ابن رسول اللّه! اگر قبر امام حسین علیه السّلام شکافته شود، آیا چیزی از بدن مقدسش در آن به پیدا می شود، فرمود: ای پسر بکیر! عجب پرسش بزرگی کردی! امام حسین علیه السّلام با پدر و مادر و برادرش در منزل پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله می باشند و با آن حضرت مشغول خوردن رزق و روزی و شادمانی هستند. امام حسین علیه السّلام در طرف راست عرش است و می گوید: پروردگارا! به آن وعده ای که به من داده ای وفا کن. امام حسین به زوارش نظر مرحمت دارد، آن بزرگوار زوار خود را با نام آنان و نام پدرانشان و آنچه که دارند، بهتر از این می شناسد که یکی از ایشان فرزند خود را بشناسد. امام حسین علیه السّلام به افرادی که برایش گریه می کنند نظر مرحمت دارد و برای آنان طلب مغفرت می نماید و از پدرش تقاضا می کند برای ایشان طلب آمرزش کند. امام حسین به گریه کننده خود می گوید: اگر می دانستی خدا چه ثواب هایی برای تو آماده کرده است، فرح و خوشحالی تو از این غم و اندوه تو بیشتر می شد. امام حسین علیه السلام برای تمام گناه و خطاهای وی استغفار خواهد کرد.

روایت36.

نیز در همان کتاب نظیر این روایت را نقل کرده است(2).

روایت37.

مؤلف: در تألیفات بعضی از نویسندگان معاصر که مورد وثوق است دیدم روایت شده: هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فاطمه اطهر را از شهادت فرزندش حسین و آن مصائبی که دچار آن حضرت خواهد شد آگاه نمود،

ص: 292


1- 1. همان: 101
2- 2. کامل الزیارات: 103

حُبّاً لَهُ وَ حُبّاً لِحُبِّ أَبِی طَالِبٍ لَهُ وَ إِنَّ وَلَدَهُ لَمَقْتُولٌ فِی مَحَبَّةِ وَلَدِکَ فَتَدْمَعُ عَلَیْهِ عُیُونُ الْمُؤْمِنِینَ وَ تُصَلِّی عَلَیْهِ الْمَلَائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ ثُمَّ بَکَی رَسُولُ اللَّهِ حَتَّی جَرَتْ دُمُوعُهُ عَلَی صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ إِلَی اللَّهِ أَشْکُو مَا تَلْقَی عِتْرَتِی مِنْ بَعْدِی (1).

قَالَ ابْنُ طَاوُسٍ رُوِیَ عَنْ آلِ الرَّسُولِ علیهم السلام أَنَّهُمْ قَالُوا: مَنْ بَکَی وَ أَبْکَی فِینَا مِائَةً فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ بَکَی وَ أَبْکَی خَمْسِینَ فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ بَکَی وَ أَبْکَی ثَلَاثِینَ فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ بَکَی وَ أَبْکَی عِشْرِینَ فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ بَکَی وَ أَبْکَی عَشَرَةً فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ بَکَی وَ أَبْکَی وَاحِداً فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ تَبَاکَی فَلَهُ الْجَنَّةُ(2).

«28»

ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْمَکْفُوفِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا بَا هَارُونَ أَنْشِدْنِی فِی الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ فَأَنْشَدْتُهُ قَالَ فَقَالَ لِی أَنْشِدْنِی کَمَا تُنْشِدُونَ یَعْنِی بِالرَّقَّةِ قَالَ فَأَنْشَدْتُهُ:

شِعْرَ:

امْرُرْ عَلَی جَدَثِ الْحُسَیْنِ فَقُلْ لِأَعْظُمِهِ الزَّکِیَّةِ

قَالَ فَبَکَی ثُمَّ قَالَ زِدْنِی فَأَنْشَدْتُهُ الْقَصِیدَةَ الْأُخْرَی قَالَ فَبَکَی وَ سَمِعْتُ الْبُکَاءَ مِنْ خَلْفِ السِّتْرِ قَالَ فَلَمَّا فَرَغْتُ قَالَ یَا بَا هَارُونَ مَنْ أَنْشَدَ فِی الْحُسَیْنِ شِعْراً فَبَکَی وَ أَبْکَی عَشَرَةً کُتِبَتْ لَهُمُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَنْشَدَ فِی الْحُسَیْنِ شِعْراً فَبَکَی وَ أَبْکَی خَمْسَةً کُتِبَتْ لَهُمُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَنْشَدَ فِی الْحُسَیْنِ شِعْراً فَبَکَی وَ أَبْکَی وَاحِداً کُتِبَتْ لَهُمَا الْجَنَّةُ وَ مَنْ ذُکِرَ الْحُسَیْنُ عِنْدَهُ فَخَرَجَ مِنْ عَیْنَیْهِ مِنَ الدَّمْعِ مِقْدَارُ جَنَاحِ ذُبَابٍ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمْ یَرْضَ لَهُ بِدُونِ الْجَنَّةِ(3).

مل، [کامل الزیارات] محمد بن جعفر عن ابن أبی الخطاب: مثله

ص: 288


1- 1. المصدر المجلس 27 تحت الرقم 3.
2- 2. کتاب الملهوف طبع الکمبانیّ بذیل العاشر من البحار ص 302.
3- 3. ثواب الأعمال ص 47. کامل الزیارات ص 100 و 104.

آن بانو گریه شدیدی کرد و گفت: پدر جان! چنین مصائبی در چه زمانی رخ می دهد؟ فرمود در آن زمان که من و تو و علی در دنیا نیستیم! گریه حضرت زهرا شدیدتر شد و گفت: پدر جان! پس چه کسی برای حسین گریه خواهد کرد و چه کسی متصدی عزاداری وی خواهد شد؟

پیامبر فرمود: ای فاطمه! زنان امت من بر زنان اهل بیتم و مردان ایشان بر مردان اهل بیت من گریه خواهند کرد، همه ساله هر گروهی پس از دیگری عزاداری را تجدید می کنند. هنگامی که روز قیامت فرا رسد، تو زنان امت من و من مردان آنان را شفاعت خواهیم کرد. هر یکی از ایشان که در مصیبت امام حسین گریه کند، ما دست او را می گیریم و وارد بهشت می کنیم.

ای فاطمه! هر چشمی فردای قیامت گریان است غیر از چشمی که در مصیبت حسین گریه کند، زیرا صاحب آن چشم خندان و مژده نعمت های بهشت به وی داده خواهد شد.

مؤلف: در بخش گریه آسمان و زمین بر امام حسین علیه السّلام، قسمتی از این گونه اخبار خواهد آمد.

روایت38.

در بعضی از کتاب های علمای شیعه از سید علی حسینی حکایت شده که گفت: من با گروهی از مؤمنین در جوار حضرت علی بن موسی الرضا علیه السّلام مجاور بودم. وقتی روز عاشورا فرا رسید، یکی از یاران ما کتاب مقتل امام حسین علیه السّلام را می خواند تا رسید به این روایت که: حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام می فرماید: کسی که چشمانش در مصیبت امام حسین اشک بریزد و لو اینکه به اندازه بال یک مگس باشد، خدا گناهان او را می آمرزد و لو اینکه به اندازه کف دریا باشند.

در آن مجلس شخصی بود که دارای جهل مرکب بود و ادعای علم می کرد ولی علم و دانشی نداشت. وی گفت: این حدیث صحیح نیست و عقل آن را نمی پذیرد. درباره این موضوع بحث بسیار کردیم تا اینکه از آن مجلس پراکنده شدیم،

ص: 293

بیان

الرقة بالفتح بلدة علی الفرات واسطة دیار ربیعة و آخر غربی بغداد و قریة أسفل منها بفرسخ ذکره الفیروزآبادی (1).

«29»

ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَنْشَدَ فِی الْحُسَیْنِ بَیْتاً مِنْ شِعْرٍ فَبَکَی وَ أَبْکَی عَشَرَةً فَلَهُ وَ لَهُمُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَنْشَدَ فِی الْحُسَیْنِ بَیْتاً فَبَکَی وَ أَبْکَی تِسْعَةً فَلَهُ وَ لَهُمُ الْجَنَّةُ فَلَمْ یَزَلْ حَتَّی قَالَ وَ مَنْ أَنْشَدَ فِی الْحُسَیْنِ بَیْتاً فَبَکَی وَ أَظُنُّهُ قَالَ أَوْ تَبَاکَی فَلَهُ الْجَنَّةُ(2).

مل، [کامل الزیارات] محمد بن جعفر عن محمد بن الحسین عن محمد بن إسماعیل: مثله- مل، [کامل الزیارات] محمد بن أحمد بن الحسین العسکری عن الحسن بن علی بن مهزیار عن أبیه عن محمد بن سنان عن محمد بن إسماعیل: مثله.

«30»

سن، [المحاسن] ابْنُ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ ذُکِرْنَا عِنْدَهُ فَفَاضَتْ عَیْنَاهُ وَ لَوْ مِثْلَ جَنَاحِ الذُّبَابِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ وَ لَوْ کَانَ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ(3).

«31»

مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْأَصَمِّ عَنْ مِسْمَعٍ کِرْدِینٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ یَا مِسْمَعُ أَنْتَ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ أَ مَا تَأْتِی قَبْرَ الْحُسَیْنِ قُلْتُ لَا أَنَا رَجُلٌ مَشْهُورٌ مِنْ أَهْلِ الْبَصْرَةِ وَ عِنْدَنَا مَنْ یَتْبَعُ هَوَی هَذَا الْخَلِیفَةِ وَ أَعْدَاؤُنَا کَثِیرَةٌ مِنْ أَهْلِ القَبَائِلِ مِنَ النُّصَّابِ وَ غَیْرِهِمْ وَ لَسْتُ آمَنُهُمْ أَنْ یَرْفَعُوا عَلَیَّ حَالِی عِنْدَ وُلْدِ سُلَیْمَانَ فَیُمَثِّلُونَ عَلَیَ (4)

قَالَ لِی أَ فَمَا تَذْکُرُ مَا صُنِعَ بِهِ قُلْتُ بَلَی قَالَ فَتَجْزَعُ قُلْتُ إِی وَ اللَّهِ وَ أَسْتَعْبِرُ لِذَلِکَ حَتَّی یَرَی أَهْلِی أَثَرَ ذَلِکَ عَلَیَّ فَأَمْتَنِعُ مِنَ الطَّعَامِ حَتَّی

ص: 289


1- 1. و لعلّ المراد: رقة القلب و حالة الرثاء.
2- 2. ثواب الأعمال ص 48 کامل الزیارات 105 و 106.
3- 3. المحاسن ص 63.
4- 4. فیمیلون علی خ ل.

ولی آن شخص در تکذیب این حدیث اصرار داشت.

آن مرد شب خوابید و در عالم خواب دید که گویا قیامت بر پا شده است و مردم همه از زمین محشور شده اند، میزان ها نصب گردیده، صراط گسترده شده، محاسبات آماده اند. نامه های اعمال گشوده شده و دوزخ شعله ور گردیده، بهشت زینت شده، حرارت بر او (آن مرد) شدید شده، او در این بین شدیداً تشنه و طالب آب بود ولی آبی نبود.

ص: 294

یَسْتَبِینَ ذَلِکَ فِی وَجْهِی.

قَالَ رَحِمَ اللَّهُ دَمْعَتَکَ أَمَا إِنَّکَ مِنَ الَّذِینَ یُعَدُّونَ فِی أَهْلِ الْجَزَعِ لَنَا وَ الَّذِینَ یَفْرَحُونَ لِفَرَحِنَا وَ یَحْزَنُونَ لِحُزْنِنَا وَ یَخَافُونَ لِخَوْفِنَا وَ یَأْمَنُونَ إِذَا أَمِنَّا أَمَا إِنَّکَ سَتَرَی عِنْدَ مَوْتِکَ وَ حُضُورِ آبَائِی لَکَ وَ وَصِیَّتِهِمْ مَلَکَ الْمَوْتِ بِکَ وَ مَا یَلْقَوْنَکَ بِهِ مِنَ الْبِشَارَةِ مَا تَقَرُّ بِهِ عَیْنَکَ قَبْلَ الْمَوْتِ فَمَلَکُ الْمَوْتِ أَرَقُّ عَلَیْکَ وَ أَشَدُّ رَحْمَةً لَکَ مِنَ الْأُمِّ الشَّفِیقَةِ عَلَی وَلَدِهَا.

قَالَ ثُمَّ اسْتَعْبَرَ وَ اسْتَعْبَرْتُ مَعَهُ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی فَضَّلَنَا عَلَی خَلْقِهِ بِالرَّحْمَةِ وَ خَصَّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ بِالرَّحْمَةِ یَا مِسْمَعُ إِنَّ الْأَرْضَ وَ السَّمَاءَ لَتَبْکِی مُنْذُ قُتِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ رَحْمَةً لَنَا وَ مَا بَکَی لَنَا مِنَ الْمَلَائِکَةِ أَکْثَرُ وَ مَا رَقَأَتْ دُمُوعُ الْمَلَائِکَةِ مُنْذُ قُتِلْنَا وَ مَا بَکَی أَحَدٌ رَحْمَةً لَنَا وَ لِمَا لَقِینَا إِلَّا رَحِمَهُ اللَّهُ قَبْلَ أَنْ تَخْرُجَ الدَّمْعَةُ مِنْ عَیْنِهِ فَإِذَا سَالَ دُمُوعُهُ عَلَی خَدِّهِ فَلَوْ أَنَّ قَطْرَةً مِنْ دُمُوعِهِ سَقَطَتْ فِی جَهَنَّمَ لَأَطْفَأَتْ حَرَّهَا حَتَّی لَا یُوجَدَ لَهَا حَرٌّ وَ إِنَّ الْمُوجَعَ قَلْبُهُ لَنَا لَیَفْرَحُ یَوْمَ یَرَانَا عِنْدَ مَوْتِهِ فَرْحَةً- لَا تَزَالُ تِلْکَ الْفَرْحَةُ فِی قَلْبِهِ حَتَّی یَرِدَ عَلَیْنَا الْحَوْضَ وَ إِنَّ الْکَوْثَرَ لَیَفْرَحُ بِمُحِبِّنَا إِذَا وَرَدَ عَلَیْهِ حَتَّی إِنَّهُ لَیُذِیقُهُ مِنْ ضُرُوبِ الطَّعَامِ مَا لَا یَشْتَهِی أَنْ یَصْدُرَ عَنْهُ یَا مِسْمَعُ مَنْ شَرِبَ مِنْهُ شَرْبَةً لَمْ یَظْمَأْ بَعْدَهَا أَبَداً وَ لَمْ یَشْقَ بَعْدَهَا أَبَداً وَ هُوَ فِی بَرْدِ الْکَافُورِ وَ رِیحِ الْمِسْکِ وَ طَعْمِ الزَّنْجَبِیلِ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ أَلْیَنُ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَصْفَی مِنَ الدَّمْعِ وَ أَذْکَی مِنَ الْعَنْبَرِ یَخْرُجُ مِنْ تَسْنِیمٍ وَ یَمُرُّ بِأَنْهَارِ الْجِنَانِ تَجْرِی عَلَی رَضْرَاضِ الدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ فِیهِ مِنَ الْقِدْحَانِ أَکْثَرُ مِنْ عَدَدِ نُجُومِ السَّمَاءِ یُوجَدُ رِیحُهُ مِنْ مَسِیرَةِ أَلْفِ عَامٍ قِدْحَانُهُ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ أَلْوَانِ الْجَوْهَرِ یَفُوحُ فِی وَجْهِ الشَّارِبِ مِنْهُ کُلَّ فَائِحَةٍ یَقُولُ الشَّارِبُ مِنْهُ لَیْتَنِی تُرِکْتُ هَاهُنَا لَا أَبْغِی بِهَذَا بَدَلًا وَ لَا عَنْهُ تَحْوِیلًا.

أَمَا إِنَّکَ یَا کِرْدِینُ مِمَّنْ تَرْوَی مِنْهُ وَ مَا مِنْ عَیْنٍ بَکَتْ لَنَا إِلَّا نُعِّمَتْ بِالنَّظَرِ إِلَی الْکَوْثَرِ وَ سُقِیَتْ مِنْهُ مَنْ أَحَبَّنَا فَإِنَّ الشَّارِبَ (1) مِنْهُ لَیُعْطَی مِنَ اللَّذَّةِ وَ

ص: 290


1- 1. و ان الشارب منه ممن أحبنا خ ل.

وقتی او به طرف راست و چپ خود توجهی نمود با حوضی مواجه شد که فوق العاده طویل و عریض بود. می گوید: من با خودم گفتم: این همان حوض کوثر است و دارای آبی است که از برف سردتر و از عسل شیرین تر است. ناگاه دید دو نفر مرد و یک زن کنار آن حوض هستند که نور آنان بر همه خلق می درخشد و با این حال ایشان سیاه پوش و گریان و محزون بودند. راوی می گوید: من گفتم: اینان که هستند؟ در جوابم گفته شد: این آقا محمّد مصطفی و این آقا امام علی مرتضی و این بانو فاطمه زهرا صلّی اللّه علیهم اجمعین هستند. گفتم: پس چرا من آن ها را با لباس سیاه و گریان و محزون می بینم؟ به من گفته شد: آیا امروز روز عاشورا نیست که روز قتل امام حسین علیه السّلام است؟ ایشان به این خاطر محزون هستند.

ص: 295

الطَّعْمِ وَ الشَّهْوَةِ لَهُ أَکْثَرَ مِمَّا یُعْطَاهُ مَنْ هُوَ دُونَهُ فِی حُبِّنَا.

وَ إِنَّ عَلَی الْکَوْثَرِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ فِی یَدِهِ عَصًا مِنْ عَوْسَجٍ یَحْطِمُ بِهَا أَعْدَاءَنَا فَیَقُولُ الرَّجُلُ مِنْهُمْ إِنِّی أَشْهَدُ الشَّهَادَتَیْنِ فَیَقُولُ انْطَلِقْ إِلَی إِمَامِکَ فُلَانٍ فَاسْأَلْهُ أَنْ یَشْفَعَ لَکَ فَیَقُولُ یَتَبَرَّأُ مِنِّی إِمَامِیَ الَّذِی تَذْکُرُهُ فَیَقُولُ ارْجِعْ وَرَاءَکَ فَقُلْ لِلَّذِی کُنْتَ تَتَوَلَّاهُ وَ تُقَدِّمُهُ عَلَی الْخَلْقِ فَاسْأَلْهُ إِذْ کَانَ عِنْدَکَ خَیْرُ الْخَلْقِ أَنْ یَشْفَعَ لَکَ فَإِنَّ خَیْرَ الْخَلْقِ حَقِیقٌ أَنْ لَا یُرَدَّ إِذَا شَفَعَ فَیَقُولُ إِنِّی أَهْلِکُ عَطَشاً فَیَقُولُ زَادَکَ اللَّهُ ظَمَأً وَ زَادَکَ اللَّهُ عَطَشاً قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ کَیْفَ یَقْدِرُ عَلَی الدُّنُوِّ مِنَ الْحَوْضِ وَ لَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهِ غَیْرُهُ قَالَ وَرِعَ عَنْ أَشْیَاءَ قَبِیحَةٍ وَ کَفَّ عَنْ شَتْمِنَا إِذَا ذَکَرَنَا وَ تَرَکَ أَشْیَاءَ اجْتَرَأَ عَلَیْهَا غَیْرُهُ وَ لَیْسَ ذَلِکَ لِحُبِّنَا وَ لَا لِهَوًی مِنْهُ وَ لَکِنْ ذَلِکَ لِشِدَّةِ اجْتِهَادِهِ فِی عِبَادَتِهِ وَ تَدَیُّنِهِ وَ لِمَا قَدْ شَغَلَ بِهِ نَفْسَهُ عَنْ ذِکْرِ النَّاسِ فَأَمَّا قَلْبُهُ فَمُنَافِقٌ وَ دِینُهُ النَّصْبُ بِاتِّبَاعِ أَهْلِ النَّصْبِ وَ وَلَایَةِ الْمَاضِینَ وَ تَقَدُّمِهِ لَهُمَا عَلَی کُلِّ أَحَدٍ(1).

بیان

الرضراض الحصا أو صغارها قوله علیه السلام و سقیت إسناد السقی إلیها مجازی لسببیتها لذلک.

«32»

مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْجَامُورَانِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ الْبُکَاءَ وَ الْجَزَعَ مَکْرُوهٌ لِلْعَبْدِ فِی کُلِّ مَا جَزِعَ مَا خَلَا الْبُکَاءَ عَلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَإِنَّهُ فِیهِ مَأْجُورٌ(2).

«33»

مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الرَّزَّازُ عَنْ خَالِهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الزَّیَّاتِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْمَکْفُوفِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ: وَ مَنْ ذُکِرَ الْحُسَیْنُ عِنْدَهُ فَخَرَجَ مِنْ عَیْنَیْهِ مِنَ الدُّمُوعِ مِقْدَارُ جَنَاحِ ذُبَابٍ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمْ یَرْضَ لَهُ بِدُونِ الْجَنَّةِ(3).

ص: 291


1- 1. المصدر ص 101، و هکذا ما یلیه.
2- 2. کامل الزیارات 100.
3- 3. المصدر ص 100 و 101.

من به حضرت زهرا نزدیک شدم و به او گفتم: ای دختر رسول خدا! من تشنه ام. ناگاه دیدم آن حضرت با حالتی خشمناک به من نگریست و فرمود: تو آن شخصی هستی که منکر ثواب و فضیلت گریه کردن در عزای فرزندم حسین شدی؟ همان حسینی که جان و قلب من و نور چشم من و سید و بزرگ شهیدان است، همان حسینی که ظالمانه و با دشمنی به قتل رسید. خدا آن افرادی را که در حق حسین ستم کردند و او را شهید نمودند و مانع آب آشامیدن وی شدند لعنت کند! راوی می گوید: من در حالی از خواب بیدار شدم که دچار ترس شده بودم و بسیار استغفار می کردم و از تکذیب آن حدیث پشیمان شدم. آنگاه نزد آن رفقایی آمدم که با آنان بودم و پس از اینکه خواب خود را نقل کردم، از خداوند عز و جل تقاضای توبه نمودم .

ص: 296

مل، [کامل الزیارات] أبی و جماعة مشایخنا عن سعد بن عبد الله عن أحمد بن محمد عن حمزة بن علی الأشعری عن الحسن بن معاویة بن وهب عمن حدثه عن أبی جعفر علیه السلام قال کان علی بن الحسین علیهما السلام یقول: و ذکر مثله.

«34»

مل، [کامل الزیارات] حَکِیمُ بْنُ دَاوُدَ بْنِ حَکِیمٍ عَنْ سَلَمَةَ عَنْ بَکَّارِ بْنِ أَحْمَدَ الْقَسَّامِ وَ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الْوَاحِدِ عَنْ مُخَوَّلِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ: مَنْ قَطَرَتْ عَیْنَاهُ فِینَا قَطْرَةً وَ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ فِینَا دَمْعَةً بَوَّأَهُ اللَّهُ بِهَا فِی الْجَنَّةِ حُقُباً(1).

«35»

مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَصَمِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ قَالَ: حَجَجْتُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لَوْ نُبِشَ قَبْرُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام هَلْ کَانَ یُصَابُ فِی قَبْرِهِ شَیْ ءٌ فَقَالَ یَا ابْنَ بُکَیْرٍ مَا أَعْظَمَ مَسَائِلَکَ إِنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام مَعَ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَخِیهِ فِی مَنْزِلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَعَهُ یُرْزَقُونَ وَ یُحْبَرُونَ وَ إِنَّهُ لَعَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ مُتَعَلِّقٌ بِهِ یَقُولُ یَا رَبِّ أَنْجِزْ لِی مَا وَعَدْتَنِی وَ إِنَّهُ لَیَنْظُرُ إِلَی زُوَّارِهِ فَهُوَ أَعْرَفُ بِهِمْ وَ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ مَا فِی رِحَالِهِمْ مِنْ أَحَدِهِمْ بِوُلْدِهِ وَ إِنَّهُ لَیَنْظُرُ إِلَی مَنْ یَبْکِیهِ فَیَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ یَسْأَلُ أَبَاهُ الِاسْتِغْفَارَ لَهُ وَ یَقُولُ أَیُّهَا الْبَاکِی لَوْ عَلِمْتَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ لَکَ لَفَرِحْتَ أَکْثَرَ مِمَّا حَزِنْتَ وَ إِنَّهُ لَیَسْتَغْفِرُ لَهُ مِنْ کُلِّ ذَنْبٍ وَ خَطِیئَةٍ(2).

«36»

مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ الْأَصَمِّ: مِثْلَهُ.

«37»

أَقُولُ رَأَیْتُ فِی بَعْضِ تَأْلِیفَاتِ بَعْضِ الثِّقَاتِ مِنَ الْمُعَاصِرِینَ: رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا أَخْبَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ابْنَتَهُ فَاطِمَةَ بِقَتْلِ وَلَدِهَا الْحُسَیْنِ وَ مَا یَجْرِی عَلَیْهِ مِنَ الْمِحَنِ

ص: 292


1- 1. کامل الزیارات ص 101.
2- 2. المصدر ص 103. و تری الحدیث بطوله فی ص 326- 329 باب النوادر الرقم 2.

باب سی و پنجم: فضایل و مناقب شهدای کربلا علیهم السّلام

روایات

روایت1.

علل الشرائع: از پدر ابو عماره نقل می کند که گفت: به امام جعفر صادق علیه السّلام گفتم: مرا از اینکه چرا یاران امام حسین علیه السّلام برای شهید شدن اقدام نمودند آگاه کن. فرمود: پرده از جلوی چشم آنان به گونه ای کنار رفت که جایگاه خویش را در بهشت دیدند. لذا بعضی از ایشان در شهید شدن بر دیگری سبقت می گرفت تا زودتر به حوریه ای که در انتظار او است برسد و او را در آغوش بگیرد و به جایگاه خود در بهشت برود(1).

روایت2.

معانی الاخبار: امام علی بن الحسین علیهما السّلام فرمود: هنگامی که روز عاشورا کار بر امام حسین تنگ و سخت شد، یاران آن حضرت به وی نظر کردند و دیدند که روحیه آن بزرگوار بر خلاف آنان قوی است. زیرا هر چه کار مشکل تر می شد، رنگ آنان دگرگون شده و اعضای بدنشان می لرزید و بیشتر می ترسیدند. ولی رنگ حضرت امام حسین و یاران مخصوص امام بر خلاف دیگران درخشنده تر و جسم و روح آنان آرام تر می شد. بعضی از آنان به یکدیگر می گفتند: امام حسین را بنگرید که اصلا باکی از مرگ ندارد؟ امام در جوابشان می فرمود: ای بزرگواران صبور باشید! زیرا مرگ نظیر پلی است که شما را از رنج و سختی های دنیوی عبور داده و وارد بهشت وسیع و نعمت های همیشگی آن خواهد کرد، کدام یک از شما دوست ندارد از زندان به قصری عالی منتقل شود؟ ولی مرگ برای دشمنان شما نظیر کسی است که از قصری عالی به زندان و عذاب منتقل می شود پدرم از زبان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله برایم نقل کرد که: دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر است. مرگ برای مؤمنین پلی است که ایشان به وسیله آن وارد بهشت خود می شوند و برای کفار پلی است که به واسطه آن وارد جهنم خود می شوند. من دروغ نمی گویم و به من دروغ هم گفته نشده است(2).

ص: 297


1- 1. علل الشرایع 1: 218 ، باب 163 ، شماره 1
2- 1. معانی الأخبار: 288

بَکَتْ فَاطِمَةُ بُکَاءً شَدِیداً وَ قَالَتْ یَا أَبَهْ مَتَی یَکُونُ ذَلِکَ قَالَ فِی زَمَانٍ خَالٍ مِنِّی وَ مِنْکِ وَ مِنْ عَلِیٍّ فَاشْتَدَّ بُکَاؤُهَا وَ قَالَتْ یَا أَبَهْ فَمَنْ یَبْکِی عَلَیْهِ وَ مَنْ یَلْتَزِمُ بِإِقَامَةِ الْعَزَاءِ لَهُ فَقَالَ النَّبِیُّ یَا فَاطِمَةُ إِنَّ نِسَاءَ أُمَّتِی یَبْکُونَ عَلَی نِسَاءِ أَهْلِ بَیْتِی وَ رِجَالَهُمْ یَبْکُونَ عَلَی رِجَالِ أَهْلِ بَیْتِی وَ یُجَدِّدُونَ الْعَزَاءَ جِیلًا بَعْدَ جِیلٍ فِی کُلِّ سَنَةٍ فَإِذَا کَانَ الْقِیَامَةُ تَشْفَعِینَ أَنْتِ لِلنِّسَاءِ وَ أَنَا أَشْفَعُ لِلرِّجَالِ وَ کُلُّ مَنْ بَکَی مِنْهُمْ عَلَی مُصَابِ الْحُسَیْنِ أَخَذْنَا بِیَدِهِ وَ أَدْخَلْنَاهُ الْجَنَّةَ یَا فَاطِمَةُ کُلُّ عَیْنٍ بَاکِیَةٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا عَیْنٌ بَکَتْ عَلَی مُصَابِ الْحُسَیْنِ فَإِنَّهَا ضاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ بِنَعِیمِ الْجَنَّةِ.

أقول: سیأتی بعض الأخبار فی ذلک فی باب بکاء السماء و الأرض علیه علیه السلام.

«38»

وَ رَأَیْتُ فِی بَعْضِ مُؤَلَّفَاتِ أَصْحَابِنَا أَنَّهُ حُکِیَ عَنِ السَّیِّدِ عَلِیٍّ الْحُسَیْنِیِّ قَالَ: کُنْتُ مُجَاوِراً فِی مَشْهَدِ مَوْلَایَ- عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام مَعَ جَمَاعَةٍ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الْعَاشِرُ مِنْ شَهْرِ عَاشُورَاءَ ابْتَدَأَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا یَقْرَأُ مَقْتَلَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَوَرَدَتْ رِوَایَةٌ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ مَنْ ذَرَفَتْ عَیْنَاهُ عَلَی مُصَابِ الْحُسَیْنِ وَ لَوْ مِثْلَ جَنَاحِ الْبَعُوضَةِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ وَ لَوْ کَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ وَ کَانَ فِی الْمَجْلِسِ مَعَنَا جَاهِلٌ مُرَکَّبٌ یَدَّعِی الْعِلْمَ وَ لَا یَعْرِفُهُ فَقَالَ لَیْسَ هَذَا بِصَحِیحٍ وَ الْعَقْلُ لَا یَعْتَقِدُهُ (1)

وَ کَثُرَ الْبَحْثُ بَیْنَنَا وَ افْتَرَقْنَا عَنْ ذَلِکَ الْمَجْلِسِ وَ هُوَ

ص: 293


1- 1. توهم الجهال أن لهذه الأحادیث اطلاقا یشمل کل ظرف و زمان، فأنکرها بعض أشدّ الإنکار، و قال لو صح هذه الأحادیث لاتی علی بنیان المذهب و قواعده، و لادی الی تعطیل الفرائض و الاحکام، و ترک الصلاة و الصیام کما نری الفساق و الفجار یتکلون فی ارتکاب السیئات و الاقتحام فی جرائمهم الشنیعة علی ولاء الحسین و محبته، و البکاء علیه من دون أن ینتهوا عن ظلمهم و غیهم و اعتسافهم. فلیس هذه الأحادیث الا موضوعة من قبل الغلاة، و دسهم فی أخبار أهل البیت، ترویجا لمرامهم الفاسد، و مسلکهم فی أن ولاء أهل البیت انما هو محبتهم، لا الدخول تحت سلطانهم و أمرهم و نهیهم علی ما هو الصحیح من معنی الولایة. و بعضهم الآخر الذین یروون الحدیث و لا یعقلون فیه و لا یتدبرون أخذ بالإطلاق، و ادعی أن« من بکی علی الحسین أو أبکی أو تباکی فله الجنة» حتی فی زماننا هذا و عصرنا کائنا من کان، ثمّ شد علی المنکرین بأنهم کفرا و خرجوا عن المذهب و لم یعرفوا الأئمّة حق معرفتهم و .... ثم إذا الزم بالاشکال أخذ فی تأویل الأحادیث و أخرجها عن معانیها و مغزاها، أو سرد فی الجواب بعض الاقاصیص و الرؤی. و الحق ان هذه الأحادیث- بین صحاح و حسان و ضعاف- مستفیضة بل متواترة لا تتطرق إلیها ید الجرح و التأویل، لکنها صدرت حینما کان ذکر الحسین، و البکاء علیه و زیارته و رثاؤه، و انشاد الشعر فیه، انکارا للمنکر، و مجاهدة فی ذات اللّه و محاربة مع أعداء اللّه: بنی أمیّة الظالمة الغشوم؛ و هدما لاساسهم، و تقبیحا و تنفیرا من سیرتهم الکافرة بالقرآن و الرسول. و لذلک کانت الأئمّة علیهم السلام یرغبون الشیعة فی تلک الجهاد المقدس باعلاء کلمة الحسین و احیاء أمره بأی نحو کان بالرثاء و المدیح و الزیارة و البکاء علیه، و فی مقابلهم بنو أمیّة تعرج علی إماتة ذکر الحسین، و یمنع من زیارته و رثائه و البکاء علیه فمن وجدوه یفعل شیئا من ذلک أخذوه و شردوه و قتلوه و هدموا داره و لاجل تلک المحاربة القائمة بین الفریقین: أنصار الدین، و أنصار الکفر؛ أباد المتوکل قبر الحسین و سواه مع الأرض و أجری الماء علیه لیطفئ نور اللّه وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ 6- 13 61: 8. فمن کان یبکی علی الحسین أو یرثیه أو یزوره فی ذاک الظرف لم یکن فعله ذلک حسرة و عزاء و تسلیة فقط، بل محاربة لاعداء الدین و جهادا فی سبیل اللّه مع ما یقاسونه من الجهد و البلاء و التشرید و التنکیل فحق علی اللّه ان یثیب المجاهد فی سبیله و یرزقه الجنة بغیر حساب. ذلک بأنهم لا یصیبهم ظمأ و لا نصب و لا مخمصة فی سبیل اللّه، و لا یطئون موطئا یغیظ الکفّار و لا ینالون من عدو نیلا الا کتب لهم به عمل صالح ان اللّه لا یضیع أجر المحسنین. ففی مثل ذاک الزمان- کما رأینا قبل عشرین سنة فی ایران- لم یکن لیبکی علی الحسین و ینشد فیه الرثاء الاکل مؤمن و فی، أهل التقوی و الیقین، لما فی ذلک من العذاب و التنکیل، لا کل فاسق و شارب حتّی یستشکل فی الأحادیث. بل کان هؤلاء الفساق- فی ذاک الظرف- مستظهرین بسلطان بنی أمیّة، منحازین الی الفئة الباغیة یتجسسون خلال الدیار لیأخذوا علی أیدی الشیعة، و یمنعوهم من احیاء ذکر الحسین، کما اقتحموا دار أبی عبد اللّه الصادق بعد ما سمعوا صراخ الویل و البکاء من داره علیه السلام. و أمّا فی زمان لا محاربة بین أهل البیت و أعدائهم کزماننا هذا فلا یصدق علی ذکر الحسین و البکاء علیه عنوان الجهاد، کما أنّه لا یلقی ذاکر الحسین الا الذکر الجمیل و الثناء الحسن. بل یأخذ بذلک اجرة، و الباکی علی الحسین یشرف و یکرم و یقال له قدمت خیر مقدم و یقدم إلیه ما یشرب و یتفکه. فحیث لا جهاد فی البکاء علیه، فلا وعد بالجنة، و حیث لا عذاب و لا نکال و لا خوف نفس فلا ثواب کذا و کذا. فلیبک الفسقة الفجرة، انهم مأخوذون بسیئ أعمالهم. ان اللّه لا یخدع من جنته، و لیمیز الخبیث من الطیب و یجعل الخبیث بعضه علی بعض فیرکمه جمیعا فیجعله فی جهنم اولئک هم الخاسرون.

روایت3.

خرائج: امام زین العابدین علیه السّلام فرمود: من در آن شبی که پدرم فردای آن شهید شد با آن حضرت بودم، پدرم به یاران خود فرمود: شب فرا رسیده، شما می توانید در این تاریکی شب به هر جا می خواهید بروید، زیرا این مردم فقط من را می خواهند و وقتی مرا بکشند با شما کاری نخواهند داشت، من بیعت خود را از شما پس گرفتم، شما آزاد هستید. آنان در جواب گفتند: به خدا قسم که ما هرگز دست از یاری تو بر نخواهیم داشت. پدرم فرمود: همه شما فردا کشته خواهید شد، احدی از شما زنده نخواهد ماند. ایشان گفتند: خدا را شکر که توفیق کشته شدن در رکاب تو را به ما عطا کرد.

سپس پدرم در حق آنان دعای خیر کرد و فرمود: اکنون سرهای خود را بلند کنید و بنگرید! آن ها سر بلند کردند و جایگاه خویش را در بهشت مشاهده نمودند. امام حسین علیه السّلام به هر یک از آنان می فرمود: ای فلان! این منزل تو در بهشت است، لذا آن ها با سینه و صورت خود از نیزه و شمشیرها استقبال می کردند، تا به منزل گاه بهشتی خود برسند.

روایت4.

خصال و کتاب امالی: از ثمالی نقل می کند که گفت: امام زین العابدین علیه السّلام نگاهی به عبید اللّه بن عباس بن علی بن ابی طالب کرد و شروع به گریه کرد و فرمود: هیچ روزی برای پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله از جنگ احد سخت تر نبود، زیرا حضرت حمزة بن عبد المطلب که شیر خدا و رسول بود، در آن روز شهید شد. بعد از جنگ احد جنگ مؤته بود که برای پیامبر خدا سخت بود، زیرا پسر عموی آن حضرت یعنی جعفر بن ابی طالب در آن روز شهید شد.

سپس امام زین العابدین فرمود: هیچ روزی مثل روز عاشورای امام حسین نبود. زیرا تعداد سی هزار نفر که گمان می کردند از این امت بودند اطراف آن امام را گرفتند و هر کدام از آنان می خواستند با ریختن خون امام حسین به خدا تقرب بجویند. امام حسین وجود خدا را به ایشان یاد آوری می کرد ولی نمی پذیرفتند، تا اینکه سرانجام آن حضرت را ظالمانه و از سر کینه و دشمنی شهید نمودند.

آن گاه امام سجاد علیه السّلام فرمود: خدا حضرت عباس را رحمت کند! زیرا امام حسین را بر خود مقدم داشت و جان خود را فدای آن حضرت نمود تا اینکه دست هایش قطع شد. خداوند عز و جل در عوض دست های عباس علیه السّلام دو بال به وی عطا کرد تا به وسیله آن ها در بهشت با ملائکه پرواز نماید، همچنان که این نعمت را به جعفر بن ابی طالب عطا کرد. حضرت عباس علیه السّلام نزد خداوند مقام و منزلتی دارد که فردای قیامت همه شهدا بر آن غبطه می خورند(1).

روایت5.

کامل الزیارات: امام جعفر صادق علیه السّلام

ص: 298


1- 1. امالی صدوق: مجلس 70 ، شماره 10

مُصِرٌّ عَلَی الْعِنَادِ فِی تَکْذِیبِ الْحَدِیثِ- فَنَامَ ذَلِکَ الرَّجُلُ تِلْکَ اللَّیْلَةَ فَرَأَی فِی مَنَامِهِ کَأَنَّ الْقِیَامَةَ قَدْ قَامَتْ وَ حُشِرَ النَّاسُ فِی صَعِیدٍ صَفْصَفٍ لا تَری فِیها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً وَ قَدْ نُصِبَتِ الْمَوَازِینُ وَ امْتَدَّ الصِّرَاطُ وَ وُضِعَ الْحِسَابُ وَ نُشِرَتِ الْکُتُبُ وَ أُسْعِرَتِ النِّیرَانُ وَ زُخْرِفَتِ الْجِنَانُ وَ اشْتَدَّ الْحَرُّ عَلَیْهِ وَ إِذَا هُوَ قَدْ عَطَشَ عَطَشاً شَدِیداً وَ بَقِیَ یَطْلُبُ الْمَاءَ فَلَا یَجِدُهُ.

ص: 294

فرمود: هیچ شهیدی نیست مگر اینکه دوست دارد، کاش امام حسین علیه السّلام زنده بود و او با امام داخل بهشت می شد(1) .

باب سی و ششم : کفر قاتلان امام حسین علیه السّلام و ثواب لعنت بر آنان

روایات

روایت1.

عیون اخبار رضا و کتاب امالی: امام رضا علیه السلام فرمود: ای ابن شبیب، اگر از اینکه به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله در غرفه های ساخته شده در بهشتی ساکن شوی خوشحال می شوی، قاتلان حسین را لعنت کن. ای ابن شبیب، اگر از اینکه ثوابی همچون ثواب کسانی که با امام حسین علیه السلام شهید شدند نصیب تو شود خوشحال می شوی، هر گاه او را به یاد آوردی بگو «یا لیتنی کنت معهم فأفوز فوزا عظیما» ای کاش همراه آنان بودم و پیروزی بزرگ نصیبم می شد(2).

روایت2.

مؤلف: در بخش وقایع شام از قول حضرت علی بن موسی الرضا علیه السّلام نوشتیم که فرمود: هر کس که به فقاع (آب جو) و شطرنج نگاه کند و یادآور امام حسین شود و یزید را لعنت کند، خدا گناهان وی را محو می کند و لو اینکه به تعداد ستارگان باشند(3).

ص: 299


1- 2. یعنی آرزو دارند که او را یاری کرده و در رکاب او کشته شده و وارد بهشت شوند. در برخی نسخه ها همین حدیث آمده با این تفاوت که می گوید: دوست دارد که کاش با امام حسین علیه السلام و همراه او وارد بهشت می شد، مراجعه کنید به کامل الزیارات: 111
2- 1. امالی صدوق، مجلس 27 ، شماره 5
3- 2. عیون أخبار الرضا 6: 22 ، باب 30 ، شماره 50

فَالْتَفَتَ یَمِیناً وَ شِمَالًا وَ إِذَا هُوَ بِحَوْضٍ عَظِیمِ الطُّولِ وَ الْعَرْضِ قَالَ قُلْتُ فِی نَفْسِی هَذَا هُوَ الْکَوْثَرُ فَإِذَا فِیهِ مَاءٌ أَبْرَدُ مِنَ الثَّلْجِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَذْبِ وَ إِذَا عِنْدَ الْحَوْضِ رَجُلَانِ وَ امْرَأَةٌ أَنْوَارُهُمْ تُشْرِقُ عَلَی الْخَلَائِقِ وَ مَعَ ذَلِکَ لُبْسُهُمُ السَّوَادُ وَ هُمْ بَاکُونَ مَحْزُونُونَ فَقُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ فَقِیلَ لِی هَذَا مُحَمَّدٌ الْمُصْطَفَی وَ هَذَا الْإِمَامُ عَلِیٌّ الْمُرْتَضَی وَ هَذِهِ الطَّاهِرَةُ فَاطِمَةُ الزَّهْرَاءُ فَقُلْتُ مَا لِی أَرَاهُمْ لَابِسِینَ السَّوَادَ وَ بَاکِینَ وَ مَحْزُونِینَ فَقِیلَ لِی أَ لَیْسَ هَذَا یَوْمَ عَاشُورَاءَ یَوْمَ مَقْتَلِ الْحُسَیْنِ فَهُمْ مَحْزُونُونَ لِأَجْلِ ذَلِکَ

ص: 295

روایت3.

عیون اخبار الرضا علیه السّلام: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: قاتل حسین بن علی علیه السّلام در تابوتی است از آتش، و عذاب نصف اهل دنیا نصیب او خواهد بود. دست و پای او با زنجیرهای آتشین بسته شده و در جهنم سرازیر می شود تا اینکه به قعر جهنم می رسد. او بوی متعفنی خواهد داشت که اهل جهنم از بوی تعفن او به پروردگار خود پناهنده خواهند شد. او با همه افرادی که در قتل امام حسین دخالت داشتند، در جهنم دچار عذابی دردناک خواهند بود. هر گاه پوست بدن آنان بریان شود، خداوند عز و جل پوست دیگری برای بدن ایشان می آفریند تا دوباره عذاب دردناک را بچشند و حتی یک ساعت از آن عذاب آزاد نباشند. آنان از آب جوش جهنم سیراب می شوند، وای بر ایشان از عذاب آتش(1).

صحیفة الرضا علیه السلام: از قول پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مانند این حدیث را روایت کرده است.

روایت4.

عیون اخبار الرضا علیه السّلام: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: حضرت موسی بن عمران علیه السّلام دعا کرد و گفت: پروردگارا! برادرم هارون از دنیا رفت، او را بیامرز! خدا به آن حضرت وحی کرد: ای موسی! اگر این دعا را در مورد تمام خلق از اول تا آخر می کردی مستجاب می نمودم، غیر از قاتل امام حسین علیه السّلام، زیرا من انتقام حسین را از او خواهم گرفت(2).

صحیفة الرضا علیه السلام: از قول پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مانند این حدیث را روایت کرده است.

روایت5.

عیون أخبار الرضا علیه السلام: پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: بدترین این امت حسین را شهید خواهد کرد و کسی از فرزندان حسین بیزاری می جوید که به من کافر شده باشد.

روایت6.

خصال: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: شش طایفه هستند که خدا و هر پیامبر مستجاب الدعوه ای آنان را لعنت کرده اند: کسی که چیزی به قرآن اضافه کند، کسی که قضا و قدر خدا را تکذیب نماید، شخصی که سنت مرا ترک کند، کسی که ترک حرمت عترت مرا که خدا واجب دانسته حلال بداند، شخصی که بر مردم مسلط شود و کسی را که خدا عزیز و مقتدر کرده ذلیل نماید و کسی را که خدا ذلیل نموده عزیز و قدرتمند کند و کسی که غنیمت مسلمانان را تصاحب کند و برای خود حلال بداند.

مؤلف: مانند این خبر با سند های متعدد در بخش قضا و قدر آمده است .

ص: 300


1- 1. عیون أخبار الرضا 2: 47
2- 2. همان ، شماره 179

قَالَ فَدَنَوْتُ إِلَی سَیِّدَةِ النِّسَاءِ فَاطِمَةَ وَ قُلْتُ لَهَا یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی عَطْشَانُ فَنَظَرَتْ إِلَیَّ شَزْراً وَ قَالَتْ لِی أَنْتَ الَّذِی تُنْکِرُ فَضْلَ الْبُکَاءِ عَلَی مُصَابِ وَلَدِیَ الْحُسَیْنِ وَ مُهْجَةِ قَلْبِی وَ قُرَّةِ عَیْنِیَ الشَّهِیدِ الْمَقْتُولِ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلِیهِ وَ ظَالِمِیهِ وَ مَانِعِیهِ مِنْ شُرْبِ الْمَاءِ قَالَ الرَّجُلُ فَانْتَبَهْتُ مِنْ نَوْمِی فَزِعاً مَرْعُوباً وَ اسْتَغْفَرْتُ اللَّهَ کَثِیراً وَ نَدِمْتُ عَلَی مَا کَانَ مِنِّی وَ أَتَیْتُ إِلَی أَصْحَابِیَ الَّذِینَ کُنْتُ مَعَهُمْ وَ خَبَّرْتُ بِرُؤْیَایَ وَ تُبْتُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

ص: 296

روایت7.

امالی طوسی: از حسن بن ابو فاخته نقل می کند: به امام جعفر صادق علیه السّلام گفتم: هر وقت امام حسین علیه السّلام را به یاد آوردم چه بگویم؟ فرمود: سه مرتبه بگو: صلّی اللّه علیک یا ابا عبد اللّه.

روایت8.

ثواب الاعمال: از عیص بن قاسم نقل می کند: روزی نزد امام جعفر صادق علیه السّلام سخنی از قاتل امام حسین علیه السّلام به میان آمد. یکی از اصحاب امام صادق علیه السّلام گفت: من دوست داشتم که خداوند در دنیا از قاتل حسین انتقام بگیرد. امام صادق علیه السّلام فرمود: گویا منظور تو این است که عذاب او اندک باشد؟ آن عذابی که خداوند در آخرت برای قاتل امام حسین مهیا نموده است، شدیدتر و سخت تر است.

روایت9.

ثواب الاعمال: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: در دوزخ مکانی است که غیر از قاتل حسین بن علی و قاتل یحیی بن زکریا استحقاق آن را نخواهند داشت.

کامل الزیارات: مانند آن را بیان کرده است(1).

روایت10.

کامل الزیارات: از کعب نقل می کند: اولین کس از مردم که قاتل امام حسین را لعنت کرد حضرت ابراهیم خلیل علیه السّلام بود. آن حضرت از فرزندان خود نیز تعهد گرفت که قاتل حسین را لعنت کنند. پس از حضرت ابراهیم، حضرت موسی قاتل امام حسین را لعنت کرد و به امت خود دستور داد تا او را لعنت کنند. سپس حضرت داود این کار را انجام داد و به بنی اسرائیل فرمود: قاتل امام حسین را لعنت کنند.

پس از داود، حضرت عیسی بن مریم قاتل حسین علیه السّلام را لعنت کرد و به بنی اسرائیل دستور داد تا قاتل حسین را لعنت کنند. آنگاه به آنان فرمود: اگر روزگار امام حسین را درک کردید از یاری کردن آن بزرگوار کوتاهی نکنید، زیرا کسی که در رکاب حسین شهید شود، مثل شخصی است که در رکاب پیامبران در حالی شهید شده که به جنگ روی آورده و پشت به دشمن نکرده است. گویا من به مقبره امام حسین می نگرم، هیچ پیامبری نیست مگر اینکه کربلا را زیارت کرده و در آنجا توقف نموده است و فرمود: تو مقبره ای پر خیر و برکت هستی که ماه درخشنده ای در تو دفن خواهد شد(2).

ص: 301


1- 2. کامل الزیارات: 77 و 78
2- 1. کامل الزیارات: 67

باب 35 فضل الشهداء معه و علة عدم مبالاتهم بالقتل و بیان أنه صلوات الله علیه کان فرحا لا یبالی بما یجری علیه

الأخبار

«1»

ع، [علل الشرائع] الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنْ أَصْحَابِ الْحُسَیْنِ وَ إِقْدَامِهِمْ عَلَی الْمَوْتِ فَقَالَ إِنَّهُمْ کُشِفَ لَهُمُ الْغِطَاءُ حَتَّی رَأَوْا مَنَازِلَهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ فَکَانَ الرَّجُلُ مِنْهُمْ یُقْدِمُ عَلَی الْقَتْلِ لِیُبَادِرَ إِلَی حَوْرَاءَ یُعَانِقُهَا وَ إِلَی مَکَانِهِ مِنَ الْجَنَّةِ(1).

«2»

مع، [معانی الأخبار] الْمُفَسِّرُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ النَّاصِریِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام: لَمَّا اشْتَدَّ الْأَمْرُ بِالْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ نَظَرَ إِلَیْهِ مَنْ کَانَ مَعَهُ فَإِذَا هُوَ بِخِلَافِهِمْ لِأَنَّهُمْ کُلَّمَا اشْتَدَّ الْأَمْرُ تَغَیَّرَتْ أَلْوَانُهُمْ وَ ارْتَعَدَتْ فَرَائِصُهُمْ وَ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَانَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ بَعْضُ مَنْ مَعَهُ مِنْ خَصَائِصِهِ تُشْرِقُ أَلْوَانُهُمْ وَ تَهْدَأُ جَوَارِحُهُمْ وَ تَسْکُنُ نُفُوسُهُمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ انْظُرُوا لَا یُبَالِی بِالْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ الْحُسَیْنُ علیه السلام صَبْراً بَنِی الْکِرَامِ فَمَا الْمَوْتُ إِلَّا قَنْطَرَةٌ تَعْبُرُ بِکُمْ عَنِ الْبُؤْسِ وَ الضَّرَّاءِ إِلَی الْجِنَانِ الْوَاسِعَةِ وَ النَّعِیمِ الدَّائِمَةِ فَأَیُّکُمْ یَکْرَهُ أَنْ یَنْتَقِلَ مِنْ سِجْنٍ إِلَی قَصْرٍ وَ مَا هُوَ لِأَعْدَائِکُمْ إِلَّا کَمَنْ یَنْتَقِلُ مِنْ قَصْرٍ إِلَی سِجْنٍ وَ عَذَابٍ إِنَّ أَبِی حَدَّثَنِی عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ الدُّنْیَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْکَافِرِ وَ الْمَوْتُ جِسْرُ هَؤُلَاءِ إِلَی جِنَانِهِمْ وَ جِسْرُ هَؤُلَاءِ إِلَی جَحِیمِهِمْ مَا کَذَبْتُ وَ لَا کُذِبْتُ (2).

ص: 297


1- 1. علل الشرائع ج 1 ص 218 باب 163- الرقم: 1.
2- 2. معانی الأخبار ص 288 باب معنی الموت.

توضیح

در عبارت «مقبل» صحیح تر مقبلاً است، یعنی مانند شهیدی که یارانش به همراه او در حالی شهید می شوند به جنگ روی آورده و به دشمن پشت نمی کنند، و بر اساس آن چه در نسخه ها آمده است، صفت برای عبارت «کالشهید» است، زیرا نکره است.

روایت11.

کامل الزیارات: از عمر بن هبیره نقل می کند که: من امام حسن و امام حسین علیهما السّلام را دیدم که در کنار رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نشسته اند و آن حضرت گاهی امام حسن و گاهی امام حسین را می بوسید و به امام حسین می فرمود: وای بر آن کس که تو را می کشد(1).

روایت12.

کامل الزیارات: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: کسی که دوست دارد مانند من زندگی کند و مانند من بمیرد و داخل بهشت برین شود، همان بهشتی که خدای من درختان آن را به دست خود کاشته است، باید علی بن ابی طالب و اوصیای پس از او را دوست داشته باشد و در مقابل فضیلت آنان تسلیم شود؛ زیرا ایشان پیشوایانی پسندیده اند که خدا فهم و علم مرا به آنان عطا نموده است، ایشان عترت و گوشت و خون من هستند. من از دشمنان آنان که از امت خودم هستند به خدا شکایت می کنم، همان دشمنانی که منکر فضایل ایشان می شوند و با آنان قطع رحم می کنند. به خدا قسم پسرم را می کشند، خدا شفاعت مرا نصیب آنان نکند(2)!

روایت13.

کامل الزیارات: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: قاتل حضرت یحیی بن زکریا ولد الزنا بود، قاتل امام حسین علیه السّلام هم ولد الزنا بود. آسمان جز برای حضرت یحیی و امام حسین گریه نکرد(3).

کامل الزیارات: مانند این حدیث را بیان کرده است.

کامل الزیارات: از قول امام جعفر صادق علیه السلام مانند این حدیث را بیان کرده است.

ص: 302


1- 2. کامل الزیارات: 70
2- 3. همان: باب 22، شماره 3 ، مراجعه کنید به ص 69
3- 1. کامل الزیارات: 77 و همچنین حدیث بعدی
«3»

یج، [الخرائج و الجرائح] سَعْدٌ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ النَّضْرِ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام: کُنْتُ مَعَ أَبِی فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی قُتِلَ فِی صَبِیحَتِهَا فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ هَذَا اللَّیْلُ فَاتَّخِذُوهُ جُنَّةً فَإِنَّ الْقَوْمَ إِنَّمَا یُرِیدُونَنِی وَ لَوْ قَتَلُونِی لَمْ یَلْتَفِتُوا إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ فِی حِلٍّ وَ سَعَةٍ فَقَالُوا وَ اللَّهِ لَا یَکُونُ هَذَا أَبَداً فَقَالَ إِنَّکُمْ تُقْتَلُونَ غَداً کُلُّکُمْ وَ لَا یُفْلِتُ مِنْکُمْ رَجُلٌ قَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی شَرَّفَنَا بِالْقَتْلِ مَعَکَ ثُمَّ دَعَا فَقَالَ لَهُمُ ارْفَعُوا رُءُوسَکُمْ وَ انْظُرُوا فَجَعَلُوا یَنْظُرُونَ إِلَی مَوَاضِعِهِمْ وَ مَنَازِلِهِمْ مِنَ الْجَنَّةِ وَ هُوَ یَقُولُ لَهُمْ هَذَا مَنْزِلُکَ یَا فُلَانُ فَکَانَ الرَّجُلُ یَسْتَقْبِلُ الرِّمَّاحَ وَ السُّیُوفَ بِصَدْرِهِ وَ وَجْهِهِ لِیَصِلَ إِلَی مَنْزِلَتِهِ مِنَ الْجَنَّةِ.

«4»

ل، [الخصال] لی، [الأمالی] للصدوق الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ ثَابِتِ بْنِ أَبِی صَفِیَّةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ: نَظَرَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ إِلَی عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَاسْتَعْبَرَ ثُمَّ قَالَ مَا مِنْ یَوْمٍ أَشَدَّ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ یَوْمِ أُحُدٍ قُتِلَ فِیهِ عَمُّهُ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَسَدُ اللَّهِ وَ أَسَدُ رَسُولِهِ وَ بَعْدَهُ یَوْمَ مُؤْتَةَ قُتِلَ فِیهِ ابْنُ عَمِّهِ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ثُمَّ قَالَ علیه السلام وَ لَا یَوْمَ کَیَوْمِ الْحُسَیْنِ ازْدَلَفَ إِلَیْهِ ثَلَاثُونَ أَلْفَ رَجُلٍ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ کُلٌّ یَتَقَرَّبُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِدَمِهِ وَ هُوَ بِاللَّهِ یُذَکِّرُهُمْ فَلَا یَتَّعِظُونَ حَتَّی قَتَلُوهُ بَغْیاً وَ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً.

ثُمَّ قَالَ علیه السلام رَحِمَ اللَّهُ الْعَبَّاسَ فَلَقَدْ آثَرَ وَ أَبْلَی وَ فَدَی أَخَاهُ بِنَفْسِهِ حَتَّی قُطِعَتْ یَدَاهُ فَأَبْدَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِمَا جَنَاحَیْنِ یَطِیرُ بِهِمَا مَعَ الْمَلَائِکَةِ فِی الْجَنَّةِ کَمَا جَعَلَ لِجَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ إِنَّ لِلْعَبَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْزِلَةً یَغْبِطُهُ بِهَا جَمِیعُ الشُّهَدَاءِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(1).

«5»

مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَمَّنْ

ص: 298


1- 1. أمالی الصدوق: المجلس 70 الرقم 10.

روایت14.

کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام: قاتل امام حسین علیه السّلام ولد الزنا بود، و قاتل حضرت یحیی بن زکریا هم ولد الزنا بود.

روایت15.

کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام فرمود: قاتل امام حسین علیه السّلام ولد الزنا بود.

روایت16.

کامل الزیارات: از داود رقی نقل می کند که گفت: من در حضور امام جعفر صادق علیه السّلام بودم که امام آب خواست. هنگامی که آب را آشامید، حالت گریه به آن حضرت دست داد و چشمانش پر از اشک شد. سپس به من فرمود: خدا قاتل امام حسین علیه السّلام را لعنت کرده است، هیچ بنده ای نیست که آب بیاشامد و قاتل امام حسین را لعنت کند، مگر اینکه خدا صد هزار حسنه در نامه عملش می نویسد و صد هزار گناه او را محو کرده و صد هزار درجه برایش بالا می برد و گویا چنین شخصی صد هزار غلام آزاد کرده است و خداوند فردای قیامت او را در حالی محشور می کند که قلبش مطمئن و آسوده است(1).

ص: 303


1- 2. کامل الزیارات: 106

حَدَّثَهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَمْزَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ وَ أَبِی الْمَغْرَاءِ وَ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ جَمِیعاً عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ شَهِیدٍ إِلَّا وَ هُوَ یُحِبُّ لَوْ أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام حَیٌّ حَتَّی یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ مَعَهُ (1).

باب 36 کفر قتلته علیه السلام و ثواب اللعن علیهم و شدة عذابهم و ما ینبغی أن یقال عند ذکره صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی] للصدوق مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرَّیَّانِ بْنِ شَبِیبٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: یَا ابْنَ شَبِیبٍ إِنْ سَرَّکَ أَنْ تَسْکُنَ الْغُرَفَ الْمَبْنِیَّةَ فِی الْجَنَّةِ مَعَ النَّبِیِّ وَ آلِهِ فَالْعَنْ قَتَلَةَ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَا ابْنَ شَبِیبٍ إِنْ سَرَّکَ أَنْ یَکُونَ لَکَ مِنَ الثَّوَابِ مِثْلُ مَا لِمَنِ اسْتُشْهِدَ مَعَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَقُلْ مَتَی مَا ذَکَرْتَهُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِیماً الْخَبَرَ(2).

«2»

أَقُولُ، قَدْ أَوْرَدْنَا فِی بَابِ مَا وَقَعَ فِی الشَّامِ عَنِ ابْنِ عُبْدُوسٍ عَنِ ابْنِ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: مَنْ نَظَرَ إِلَی الْفُقَّاعِ أَوْ إِلَی الشِّطْرَنْجِ فَلْیَذْکُرِ الْحُسَیْنَ علیه السلام وَ لْیَلْعَنْ یَزِیدَ وَ آلَ زِیَادٍ یَمْحُو اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ ذُنُوبَهُ وَ لَوْ کَانَتْ کَعَدَدِ النُّجُومِ (3).

ص: 299


1- 1. أی حتّی ینصرونه و یقتلون معه فیدخلون الجنة، و فی بعض النسخ کما فی المصدر الا و یجب أن یکون مع الحسین علیه الصلاة و السلام حتّی یدخلون الجنة معه راجع کامل الزیارات ص 111.
2- 2. أمالی الصدوق المجلس 27 الرقم 5، و قد مر فی باب 34 تحت الرقم 23. و راجع عیون أخبار الرضا ج 1 ص 300.
3- 3. راجع عیون أخبار الرضا ج 6 ص 22 باب 30- الرقم 50 فی حدیث.

روایت17.

تفسیر امام حسن عسکری علیه السّلام: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «و إذ أخذنا میثاقکم لا تسفکوا دمائکم»(1)، «و چون از شما پیمان محکم گرفتیم که خون همدیگر را مریزید.» این آیه در شأن آن یهودیانی نازل شد که عهد و پیمان خدا را شکستند، پیامبران خدا را تکذیب نمودند و اولیای خدا را شهید کردند. سپس حضرت رسول فرمود: آیا می خواهید شما را از یهودیان این امت که شبیه به آن یهودیان هستند آگاه کنم؟ گفتند: آری یا رسول اللّه! فرمود: گروهی از امت من هستند که خود را از امت من می دانند و با این حال، با فضیلت ترین ذریه مرا شهید می کنند، پاکیزه ترین نسل مرا به قتل می رسانند، شریعت و سنت مرا تغییر داده و حسن و حسین مرا شهید می کنند، همان طور که گذشتگان یهود، یحیی پسر زکریا را کشتند.

آگاه باشید؛ همان طور که خدا قاتلان حضرت زکریا را لعنت کرد، قاتلان حسنین را نیز لعنت خواهد کرد. خداوند قبل از روز قیامت هادی مهدی را که از فرزندان حسین است برای بقایای فرزندان آنان مبعوث خواهد کرد تا آنان را به وسیله شمشیرهای دوستانش با آتش جهنم بسوزاند. آگاه باشید؛ خدا قاتلان حسین را همراه افرادی که آنان را دوست داشته و یاور ایشان باشند، و افرادی که آشکارا از لعن فرستادن بر آنان خودداری نمایند، لعنت کرده است.

آگاه باشید؛ خدا بر گریه کنندگان امام حسین علیه السّلام و اشخاصی که دشمنان او را لعنت کنند و افرادی که قلبشان از کینه و خشم از آنان پر باشد، صلوات و رحمت می فرستد. آگاه باشید؛ افرادی که به قتل حسین راضی باشند، در قتل آن حضرت شریک خواهند بود. آگاه باشید؛ قاتلان امام حسین و یاران و تابعین ایشان و اشخاصی که از آنان پیروی نمودند، از دین خدا بیزارند.

ص: 304


1- 3. بقره / 84
«3»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ قَاتِلَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فِی تَابُوتٍ مِنْ نَارٍ عَلَیْهِ نِصْفُ عَذَابِ أَهْلِ الدُّنْیَا وَ قَدْ شُدَّ یَدَاهُ وَ رِجْلَاهُ بِسَلَاسِلَ مِنْ نَارٍ مُنَکَّسٌ فِی النَّارِ حَتَّی یَقَعَ فِی قَعْرِ جَهَنَّمَ وَ لَهُ رِیحٌ یَتَعَوَّذُ أَهْلُ النَّارِ إِلَی رَبِّهِمْ مِنْ شِدَّةِ نَتْنِهِ وَ هُوَ فِیهَا خَالِدٌ ذَائِقُ الْعَذَابِ الْأَلِیمِ مَعَ جَمِیعِ مَنْ شَایَعَ عَلَی قَتْلِهِ- کُلَّما

نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمُ الْجُلُودَ غَیْرَهَا حَتَّی یَذُوقُوا الْعَذَابَ الْأَلِیمَ لا یُفَتَّرُ عَنْهُمْ سَاعَةً وَ یُسْقَوْنَ مِنْ حَمِیمِ جَهَنَّمَ فَالْوَیْلُ لَهُمْ مِنْ عَذَابِ النَّارِ(1).

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عنه علیه السلام: مثله.

«4»

ن بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام سَأَلَ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ یَا رَبِّ إِنَّ أَخِی هَارُونَ مَاتَ فَاغْفِرْ لَهُ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا مُوسَی لَوْ سَأَلْتَنِی فِی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ لَأَجَبْتُکَ مَا خَلَا قَاتِلَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ فَإِنِّی أَنْتَقِمُ لَهُ مِنْ قَاتِلِهِ (2).

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عنه علیه السلام: مثله.

«5»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: یَقْتُلُ الْحُسَیْنَ شَرُّ الْأُمَّةِ وَ یَتَبَرَّأُ مِنْ وُلْدِهِ مَنْ یَکْفُرُ بِی.

«6»

ل، [الخصال] حَمْزَةُ الْعَلَوِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله:سِتَّةٌ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ کُلُّ نَبِیٍّ مُجَابٍ الزَّائِدُ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ الْمُکَذِّبُ بِقَدَرِ اللَّهِ وَ التَّارِکُ لِسُنَّتِی وَ الْمُسْتَحِلُّ مِنْ عِتْرَتِی مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ الْمُتَسَلِّطُ بِالْجَبَرُوتِ لِیُذِلَّ مَنْ أَعَزَّهُ اللَّهُ وَ یُعِزَّ مَنْ أَذَلَّهُ اللَّهُ وَ الْمُسْتَأْثِرُ بِفَیْ ءِ الْمُسْلِمِینَ الْمُسْتَحِلُّ لَهُ.

أقول: قد مضی مثل هذا الخبر بأسانید متعددة فی باب القضاء و القدر(3).

ص: 300


1- 1. المصدر: ج 2 ص 47 باب 31- الرقم 178 و 179.
2- 2. المصدر: ج 2 ص 47 باب 31- الرقم 178 و 179.
3- 3. راجع ج 5 ص 87 و 88 من الطبعة الحدیثة.

خداوند به ملائکه مقرب خود دستور می دهد، اشک هایی را که در عزای امام حسین علیه السّلام ریخته می شود به خازن های بهشت دهند تا آن ها را با آب حیات بیامیزند و گوارایی آب حیات بدین وسیله هزار برابر خواهد شد. ملائکه اشک کسانی را که از قتل امام حسین خوشحال و خندان شدند، به جهنم می برند و آن ها را با آب جوش و چرک خون آلود و چرک آن می آمیزند تا حرارت آن بیشتر و عذاب آن هزار برابر شدیدتر گردد و دشمنان آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله که در جهنم هستند، به وسیله آن عذاب بیشتری ببینند .

روایت18.

کافی: از داود بن فرقد نقل می کند که: من در حضور امام جعفر صادق علیه السّلام نشسته بودم، یک کبوتر راعبی(1) صدا می کرد، حضرت صادق به من فرمود: آیا می دانی این پرنده چه می گوید؟ گفتم: نه فدایت شوم، فرمود: این کبوتر در حق قاتلان امام حسین نفرین می کند، آن را در خانه های خود نگاه دارید(2).

روایت19.

کافی: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: کبوتر راعبی را در خانه های خودتان نگاه دارید. زیرا قاتلان امام حسین را لعنت می کند و خدا هم قاتلان حسین را لعنت کرده است(3).

مؤلف: در بعضی از تألیفات معاصرین یافتم که وقتی ابن زیاد لشکر خود را برای جنگ با امام حسین علیه السّلام جمع کرد، تعداد آنان هفتاد هزار نفر سوار بود. ابن زیاد گفت:

ص: 305


1- [1]. ملا محسن فیض کاشانی در معنای راعبی گفته است: کبوتری که در پاهای او پر است. (وافی ج 20 ص 856) . مترجم
2- 2 . کافی ، کتاب الدواجن، باب الحمام، شماره 10
3- 3. همان ، شماره 13
«7»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی فَاخِتَةَ قَالَ: قُلْتُ لِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی أَذْکُرُ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام فَأَیَّ شَیْ ءٍ أَقُولُ إِذَا ذَکَرْتُهُ فَقَالَ قُلْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ تُکَرِّرُهَا ثَلَاثاً الْخَبَرَ.

«8»

ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ زِیَادٍ الْقَنْدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عِیصِ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ: ذُکِرَ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَاتِلُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقَالَ بَعْضُ أَصْحَابِهِ کُنْتُ أَشْتَهِی أَنْ یَنْتَقِمَ اللَّهُ مِنْهُ فِی الدُّنْیَا فَقَالَ کَأَنَّکَ تَسْتَقِلُّ لَهُ عَذَابَ اللَّهِ وَ مَا عِنْدَ اللَّهِ أَشَدُّ عَذَاباً وَ أَشَدُّ نَکَالًا.

«9»

ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله:إِنَّ فِی النَّارِ مَنْزِلَةً لَمْ یَکُنْ یَسْتَحِقُّهَا أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ إِلَّا بِقَتْلِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیهم السلام.

مل، [کامل الزیارات] أبی عن سعد عن ابن هاشم: مثله (1).

«10»

مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ النَّاقِدُ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْسِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ حَیَّانَ عَنْ خَالِدٍ الرَّبَعِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی مَنْ سَمِعَ کَعْباً یَقُولُ: أَوَّلُ مَنْ لَعَنَ قَاتِلَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام إِبْرَاهِیمُ خَلِیلُ الرَّحْمَنِ وَ أَمَرَ وُلْدَهُ بِذَلِکَ وَ أَخَذَ عَلَیْهِمُ الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ ثُمَّ لَعَنَهُ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ وَ أَمَرَ أُمَّتَهُ بِذَلِکَ ثُمَّ لَعَنَهُ دَاوُدُ وَ أَمَرَ بَنِی إِسْرَائِیلَ بِذَلِکَ ثُمَّ لَعَنَهُ عِیسَی وَ أَکْثَرَ أَنْ قَالَ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ الْعَنُوا قَاتِلَهُ وَ إِنْ أَدْرَکْتُمْ أَیَّامَهُ فَلَا تَجْلِسُوا عَنْهُ فَإِنَّ الشَّهِیدَ مَعَهُ کَالشَّهِیدِ مَعَ الْأَنْبِیَاءِ مُقْبِلٍ غَیْرِ مُدْبِرٍ وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی بُقْعَتِهِ وَ مَا مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا وَ قَدْ زَارَ کَرْبَلَاءَ وَ وَقَفَ عَلَیْهَا وَ قَالَ إِنَّکِ لَبُقْعَةٌ کَثِیرَةُ الْخَیْرِ فِیکِ یُدْفَنُ الْقَمَرُ الْأَزْهَرُ(2).

ص: 301


1- 1. کامل الزیارات: ص 77 و 78.
2- 2. المصدر: ص 67.

هر کس که قتل حسین را به عهده بگیرد، امارت هر شهری را که بخواهد به او داده می شود، ولی کسی جواب وی را نداد. ابن زیاد عمر بن سعد را خواست و به آن ملعون گفت: ای عمر! من می خواهم که تو شخصا متصدی جنگ با حسین شوی. عمر گفت: مرا از این مأموریت معاف بدار. ابن زیاد گفت: تو را معاف نمودم، ولی عهد نامه ای را که در آن امارت شهر ری را که به تو دادیم به ما برگردان. عمر گفت: پس امشب به من مهلت بده تا در این مورد فکر کنم. ابن زیاد گفت: به تو فرصت می دهم.

عمر بن سعد به سمت منزل خود رفت و در مورد این مأموریت با قوم و برادران خود و افرادی که مورد اطمینان وی بودند مشورت کرد، ولی احدی از آنان انجام این کار را به عمر توصیه نکرد. شخصی نزد عمر بن سعد بود که قبلا با پدرش دوست و مردی خیر خواه بود و به او کامل می گفتند. او همان طور که از نامش هم معلوم می شود، مردی عاقل و کامل و متدین و صاحب نظر بود. وی به عمر بن سعد گفت: چه شده که تو را این طور در حال فعالیت و تکاپو می بینم، مگر چه تصمیمی داری؟

عمر بن سعد گفت: من سرلشکری این لشکر را عهده دار شده ام که به جنگ با حسین بروم. قتل حسین و اهل بیت او برای من مانند لقمه ای است که آن را می خورم یا نظیر شربت آبی است که آن را می آشامم، هنگامی که حسین را به قتل برسانم، به سوی سرزمین ری خواهم رفت.

کامل به عمر بن سعد گفت: اف بر تو باد! تو می خواهی حسین را که پسر دختر پیامبر اسلام است شهید کنی؟ اف بر تو و دین تو! ای عمر! آیا احمق شده و از راه هدایت گمراه شده ای؟ آیا نمی دانی که به جنگ چه کسی می روی و با چه کسی می جنگی؟ إنَّا للَّه و إنَّا إلیه راجعُون.

به خدا قسم اگر دنیا و آن چه در آن است به من داده شود که یک نفر از امت حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله را به قتل برسانم، قبول نخواهم کرد. تو چه طور جرأت می کنی حسین را که پسر دختر رسول خدا است به قتل برسانی؟ فردای قیامت که نزد پیامبر خدا بروی، جواب آن حضرت را چه خواهی داد؟ در حالی که فرزند و نور چشم و میوه دل آن حضرت را شهید کرده باشی؟ همان حسینی که پسر بزرگ ترین زنان عالم، پسر سید الوصیین و بزرگ همه جوانان اهل بهشت است و در حالی که حسین در این زمان، برای ما مانند جدش رسول خدا است برای مردم آن زمان. اطاعت حسین مثل اطاعت جدش پیامبر خدا بر ما واجب است. حسین صاحب اختیار بهشت و دوزخ است. اکنون هر تصمیمی که می خواهی بگیر. من خدا را شاهد می گیرم که اگر تو با حسین بجنگی، یا او را شهید کنی، یا بر علیه وی و برای قتل او قیام کنی، جز اندک زمانی در این دنیا باقی نخواهی ماند.

عمر بن سعد در جواب کامل گفت: آیا تو مرا از مرگ می ترسانی؟ در حالی که من پس از کشتن حسین رئیس هفتاد هزار سوار خواهم بود و حاکم سرزمین ری خواهم شد. کامل در جواب عمر گفت: من حدیث صحیحی برای تو نقل می کنم که امیدوارم توفیق پذیرش آن را پیدا کنی .

ص: 306

بیان

قوله مقبل الأصوب مقبلا أی کشهید استشهد معهم حالکونه مقبلا علی القتال غیر مدبر و علی ما فی النسخ صفة لقوله کالشهید لأنه فی قوة النکرة.

«11»

مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ عَمْرِو بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ بِشْرٍ عَنِ الْعَوَّامِ مَوْلَی قُرَیْشٍ قَالَ سَمِعْتُ مَوْلَایَ عُمَرَ بْنَ هُبَیْرَةَ قَالَ: رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ فِی حَجْرِهِ یُقَبِّلُ هَذَا مَرَّةً وَ یُقَبِّلُ هَذَا مَرَّةً وَ یَقُولُ لِلْحُسَیْنِ الْوَیْلُ لِمَنْ یَقْتُلُکَ (1).

«12»

مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ زَکَرِیَّا الْمُؤْمِنِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ وَ زَیْدٍ أَبِی الْحَسَنِ وَ عَبَّادٍ جَمِیعاً عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله:مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَحْیَا حَیَاتِی وَ یَمُوتَ مَمَاتِی وَ یَدْخُلَ جَنَّةَ عَدْنٍ قَضِیبٍ غَرَسَهُ رَبِّی بِیَدِهِ فَلْیَتَوَلَّ عَلِیّاً وَ الْأَوْصِیَاءَ مِنْ بَعْدِهِ وَ لْیُسَلِّمْ لِفَضْلِهِمْ فَإِنَّهُمُ الْهُدَاةُ الْمَرْضِیُّونَ أَعْطَاهُمُ اللَّهُ فَهْمِی وَ عِلْمِی وَ هُمْ عِتْرَتِی مِنْ لَحْمِی وَ دَمِی إِلَی اللَّهِ أَشْکُو عَدُوَّهُمْ مِنْ أُمَّتِیَ الْمُنْکِرِینَ لِفَضْلِهِمُ الْقَاطِعِینَ فِیهِمْ صِلَتِی وَ اللَّهِ لَیَقْتُلُنَّ ابْنِی لَا نَالَتْهُمْ شَفَاعَتِی (2).

«13»

مل، [کامل الزیارات] أَبِی وَ جَمَاعَةُ مَشَایِخِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ کُلَیْبِ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ قَاتِلُ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا وَلَدَ زِنًا وَ کَانَ قَاتِلُ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَلَدَ زِنًا وَ لَمْ تَبْکِ السَّمَاءُ إِلَّا عَلَیْهِمَا(3).

مل، [کامل الزیارات] ابن الولید و محمد بن أحمد بن الحسین معا عن الحسن بن علی بن مهزیار عن أبیه عن الحسن عن فضالة عن کلیب بن معاویة: مثله- مل، [کامل الزیارات] ابن الولید عن الصفار عن ابن عیسی عن ابن فضال عن مروان

ص: 302


1- 1. کامل الزیارات: ص 70.
2- 2. المصدر: الباب 22 الرقم 3، راجع ص 69.
3- 3. المصدر ص 77 و هکذا ما یلیه.

بدان که من با پدرت به سوی شام مسافرت کردم، اسبم خسته شد و من از دوستانم عقب ماندم و سرگردان و عطشان شدم. ناگاه دیر راهبی نظر مرا به خود جلب کرد. من به سوی آن دیر رفتم، وقتی بر در آن دیر رسیدم از اسب خود پایین آمدم تا شاید شربت آبی بیاشامم، ناگاه دیدم راهبی از بالا متوجه من شد و گفت: چه می خواهی؟ گفتم: من تشنه ام. گفت: تو از امت این پیامبر هستی که یکدیگر را برای مال دنیا می کشند و به این دنیا و مزخرف های آن دل می بندند؟ گفتم: من از امت مرحوم یعنی امت حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هستم.

در جوابم گفت: شما بدترین امت هستید، وای بر شما در روز قیامت! زیرا شمایید که عترت پیامبر خود را می کشید، زنان او را اسیر می کنید و اموال وی را به یغما می برید. گفتم: ای راهب، آیا ما چنین کاری را انجام می دهیم؟ گفت: آری، هنگامی که این جنایت را کردید؛ آسمان ها، زمین ها، دریاها، کوه ها، بیابان های بی آب و علف، وحوش و پرندگان دچار ناله و خروش خواهند شد و قاتل حسین را لعنت خواهند کرد. سپس قاتل حسین جز اندک زمانی در این دنیا زنده نخواهد بود، و بعد مردی برای خونخواهی حسین ظهور می کند و هر کسی را که در قتل حسین شرکت کرده باشد به قتل می رساند و خدا روح او را به سرعت به دوزخ می فرستد.

سپس آن راهب به من گفت: تو قرابت و خویشاوندی با قاتل پسر پیغمبر داری. به خدا قسم اگر من روزگار حسین را درک می کردم، جان خود را در مقابل شمشیرها برای او فدا می کردم. گفتم: ای راهب! من از این که از آن افرادی باشم که با پسر دختر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله می جنگند به خدا پناه می برم. گفت: اگر تو این عمل را انجام ندهی، شخصی از خویشاوندان تو انجام خواهد داد و قاتل حسین دچار نصف عذاب اهل جهنم خواهد شد، عذاب قاتل حسین از عذاب فرعون و هامان شدیدتر خواهد بود. آن راهب پس از این سخنان در را به روی من بست و مرا سیراب نکرد و مشغول عبادت شد.

وقتی من بر اسب خود سوار شدم و به رفقای خویش پیوستم، پدرت سعد به من گفت: برای چه از ما عقب ماندی؟ من داستان راهب را برایش شرح دادم، وی به من گفت: راست می گویی .

سپس پدرت سعد برای من گفت: یک مرتبه هم وی قبل از من نزد دیر آن راهب رفته و آن راهب به وی گفته: تو همان شخصی هستی که قاتل پسر پیغمبر خدایی. پدر تو از این موضوع ترسید که مبادا تو قاتل امام حسین باشی، لذا تو را از این جنایت دور می کرد. ای عمر! از این که بر امام حسین خروج کنی و دچار عذاب نصف اهل جهنم شوی بپرهیز.

راوی می گوید: هنگامی که این خبر به ابن زیاد رسید کامل را احضار نمود و زبانش را برید.

ص: 307

بن مسلم عن إسماعیل بن کثیر عن أبی عبد الله علیه السلام: مثله.

«14»

مل، [کامل الزیارات] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ عَبْدِ الْخَالِقِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ قَاتِلُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام وَلَدَ زِنًا وَ قَاتِلُ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا وَلَدَ زِنًا.

مل، [کامل الزیارات] محمد بن جعفر عن محمد بن الحسین عن صفوان عن داود بن فرقد عن أبی عبد الله علیه السلام: مثله.

«15»

مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَاتِلُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام وَلَدُ زِنًا.

«16»

مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا اسْتَسْقَی الْمَاءَ فَلَمَّا شَرِبَهُ رَأَیْتُهُ قَدِ اسْتَعْبَرَ وَ اغْرَوْرَقَتْ عَیْنَاهُ بِدُمُوعِهِ ثُمَّ قَالَ لِی یَا دَاوُدُ لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَمَا مِنْ عَبْدٍ شَرِبَ الْمَاءَ فَذَکَرَ الْحُسَیْنَ وَ لَعَنَ قَاتِلَهُ إِلَّا کَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِائَةَ أَلْفِ حَسَنَةٍ وَ حَطَّ عَنْهُ مِائَةَ أَلْفِ سَیِّئَةٍ وَ رَفَعَ لَهُ مِائَةَ أَلْفِ دَرَجَةٍ وَ کَأَنَّمَا أَعْتَقَ مِائَةَ أَلْفِ نَسَمَةٍ وَ حَشَرَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثَلِجَ الْفُؤَادِ(1).

مل، [کامل الزیارات] الکلینی عن علی بن محمد عن سهل عن جعفر بن إبراهیم عن سعد بن سعد: مثله (2).

ص: 303


1- 1. المصدر: ص 106.
2- 2. کذا فی نسخ الکتاب حتّی نسخة الأصل- نسخة المؤلّف قدّس سرّه- و هکذا المصدر ص 107: ذکر السند بلفظه بعد الحدیث المتقدم بلا فصل. و الظاهر اختلال نسخة المصدر، حیث ان الکلینی رحمه اللّه انما روی الحدیث فی کتاب الاشربة باب النوادر تحت الرقم 6( راجع ج 6 ص 390) و سنده هکذا: محمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد، عن محمّد بن جعفر، عمن ذکره( و أظنه محمّد بن الحسین. بقرینة ما فی کامل الزیارات) عن الخشاب، عن علیّ بن حسان، عن عبد الرحمن بن ابن کثیر، عن داود الرقی. و أمّا هذا السند المذکور فی کامل الزیارات: الکلینی عن علیّ بن محمّد، عن سهل ابن زیاد، عن جعفر بن إبراهیم الحضرمی، عن سعد بن سعد، فانما تراه فی الکافی کتاب الاطعمة باب أکل الطین الرقم 9( راجع ج 6 ص 266). و لفظ الحدیث قال- أعنی سعد بن سعد- سألت أبا الحسن علیه السلام عن الطین، قال فقال: أکل الطین حرام مثل المیتة و الدم و لحم الخنزیر، الا طین قبر الحسین علیه السلام فان فیه شفاء من کل داء، و أمنا من کل خوف. و رواه ابن قولویه فی کامل الزیارات الباب 95 تحت الرقم 2 ص 285 عن محمّد بن الحسن، عن محمّد الحسن الصفار، عن عباد بن سلیمان، عن سعد بن سعد الحدیث سواء.

کامل یک روز یا یک نصفه روز زنده بود و به رحمت خدا رفت.

- راوی می گوید: حکایت شده شخصی از بنی اسرائیل حضرت موسی را در حالی دید که شتابزده بود، رنگش زرد شده بود، بدنش ضعیف بود، مفصل هایش می لرزید، جسم شریفش لرزان بود، چشمانش فرو رفته و نحیف شده بود.

هرگاه خداوند موسی علیه السّلام را برای مناجات دعوت می کرد، از ترس خدا این حالت به وی دست می داد. آن شخص بنی اسرائیلی که به موسی ایمان آورده بود، آن حضرت را به این علایم شناخت و به آن حضرت گفت: ای موسی! من گناهی کرده ام، تو از خدا بخواه که مرا عفو فرماید و موسی این تقاضا را پذیرفت.

هنگامی که حضرت موسی با خدا مشغول مناجات شد گفت: پروردگارا! گرچه قبل از پرسش من از تقاضایم آگاهی، ولی آیا اجازه می دهی که درخواستی بکنم؟ خطاب آمد: هر درخواستی داشته باشی به تو عطا خواهم کرد. گفت: بار خدایا! فلان بنده اسرائیلی تو گناهی کرده و از تو انتظار عفو دارد. خطاب رسید: ای موسی! هر کس که از من طلب مغفرت کند او را می بخشم، غیر از قاتل حسین.

حضرت موسی گفت: پروردگارا! این حسین کیست؟ خطاب شد: حسین همان کسی است که در کوه طور برای تو شرح دادم. حضرت موسی گفت: پروردگارا! قاتل حسین کیست؟ خطاب شد: امت جدش که ظالم و ستمکار هستند و او را در زمین کربلا شهید خواهند کرد. اسب حسین رم و همهمه می کند و فریاد می زند و می گوید: فریاد از ظلم و ستم امتی که پسر دختر پیامبر خود را شهید نمودند. سپس بدن حسین بدون غسل و کفن روی خاک ها خواهد ماند، اموال او را به یغما می برند، زنان وی را در شهرها اسیر می کنند، یاران او را شهید می کنند، سر آنان را با سر حسین بر فراز نیزه ها بلند خواهند کرد. ای موسی، تشنگی، افراد کوچک ایشان را می کشد، پوست بدن بزرگان آنان درهم کشیده می شود، استغاثه می کنند ولی فریاد رسی نخواهد بود، پناهنده می شوند ولی پناه گاهی نخواهند داشت.

حضرت موسی گریان شد و گفت: پروردگارا! عذاب قاتلان حسین چگونه خواهد بود؟

خطاب آمد: ای موسی! عذاب آنان به قدری شدید است که اهل جهنم از آن به آتش جهنم پناهنده خواهند شد. رحمت من و شفاعت جد حسین نصیب ایشان نخواهد شد! اگر به خاطر کرامت او نبود، زمین قاتلان وی را فرو می برد.

حضرت موسی گفت: بار خدایا! من از ایشان و کسی که به جنایت ایشان راضی باشد بیزارم. خدای سبحان فرمود: ای موسی! من رحمت خود را برای پیروان حسین واجب نموده ام. بدان! کسی که برای حسین گریان شود یا دیگران را بگریاند یا خود تظاهر به گریه کند، آتش جهنم را بر جسم او حرام می کنم.

ص: 308

«17»

م، [تفسیر الإمام علیه السلام]: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لَمَّا نَزَلَتْ- وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ الْآیَةَ(1) فِی الْیَهُودِ أَیِ الَّذِینَ نَقَضُوا عَهْدَ اللَّهِ وَ کَذَّبُوا رُسُلَ اللَّهِ وَ قَتَلُوا أَوْلِیَاءَ اللَّهِ أَ فَلَا أُنَبِّئُکُمْ بِمَنْ یُضَاهِیهِمْ مِنْ یَهُودِ هَذِهِ الْأُمَّةِ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ قَوْمٌ مِنْ أُمَّتِی یَنْتَحِلُونَ أَنَّهُمْ مِنْ أَهْلِ مِلَّتِی یَقْتُلُونَ أَفَاضِلَ ذُرِّیَّتِی وَ أَطَایِبَ أَرُومَتِی وَ یُبَدِّلُونَ شَرِیعَتِی وَ سُنَّتِی وَ یَقْتُلُونَ وَلَدَیَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ کَمَا قَتَلَ أَسْلَافُ الْیَهُودِ زَکَرِیَّا وَ یَحْیَی أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ یَلْعَنُهُمْ کَمَا لَعَنَهُمْ وَ یَبْعَثُ عَلَی بَقَایَا ذَرَارِیِّهِمْ قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ هَادِیاً مَهْدِیّاً مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ الْمَظْلُومِ یُحْرِقُهُمْ بِسُیُوفِ أَوْلِیَائِهِ إِلَی نَارِ جَهَنَّمَ أَلَا وَ لَعَنَ اللَّهُ قَتَلَةَ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ مُحِبِّیهِمْ وَ نَاصِرِیهِمْ وَ السَّاکِتِینَ عَنْ لَعْنِهِمْ مِنْ غَیْرِ تَقِیَّةٍ یُسْکِتُهُمْ أَلَا وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی الْبَاکِینَ عَلَی الْحُسَیْنِ رَحْمَةً وَ شَفَقَةً وَ اللَّاعِنِینَ لِأَعْدَائِهِمْ وَ الْمُمْتَلِئِینَ عَلَیْهِمْ غَیْظاً وَ حَنَقاً أَلَا وَ إِنَّ الرَّاضِینَ بِقَتْلِ الْحُسَیْنِ شُرَکَاءُ قَتَلَتِهِ أَلَا وَ إِنَّ قَتَلَتَهُ وَ أَعْوَانَهُمْ وَ أَشْیَاعَهُمْ وَ الْمُقْتَدِینَ بِهِمْ بِرَاءٌ مِنْ دِینِ اللَّهِ

ص: 304


1- 1. البقرة 84، و الخبر فی المصدر ص 148 مع اختلاف یسیر.

نکته

نویسنده کتاب الزام النواصب و دیگران می گویند: میسون دختر بجدل کلبی با غلام پدر خود زنا کرد و به یزید حامله شد. نساب کلبی به این موضوع اشاره کرده و گفته است:

اگر زمانه ما را به دست ترک به قتل و مرگ دچار نمود.

دعی (ابن زیاد) و عبد کلب (یزید) فرزندان پیامبر خدا را در زمین کربلا کشتند.

منظور از دعی ابن زیاد است. زیرا مادر پدرش که سمیه نام داشت، در زناکاری مشهور و معروف بود. پدرش زیاد در رختخواب ابو عبید که غلام بنی علاج بود متولد شد. معاویه ادعا کرد که پدرم ابو سفیان با مادر زیاد زنا کرده و نطفه زیاد منعقد شده، بنابراین زیاد برادر من است. لذا زیاد را دعی می نامیدند. عایشه ابن زیاد را، زیاد بن ابیه می نامید، زیرا زیاد پدر معلومی نداشت. منظور از عبد کلب، یزید بن معاویه است زیرا یزید از نسل غلام بجدل کلبی بود .

اما عمر بن سعد: پدرش سعد زنا زاده بود، زیرا مادر سعد از دوست خویش که مردی از قبیله بنی عذره بود حامله شد. شاهد این موضوع سخن معاویه است، زیرا سعد به معاویه گفت: من از تو به مقام خلافت سزاوارترم. معاویه در جواب سعد گفت: بنی عذره این ادعا را نمی پذیرند، سپس برای سعد بادی صدا دار داد. این موضوع را نوفل بن سلیمان از علمای اهل تسنن نقل کرده است. قول سید حمیری نیز بر این موضوع شهادت می دهد. زیرا می گوید:

از قدیم الایام این طور بوده که شخص زنا زاده را دعوت می کنند تا بر آنان سیادت نماید. اگر بنی سعد سکوت نمی کردند، زنازادگان سیادت نمی کردند .

ص: 309

إِنَّ اللَّهَ لَیَأْمُرُ مَلَائِکَتَهُ الْمُقَرَّبِینَ أَنْ یَتَلَقَّوْا دُمُوعَهُمُ الْمَصْبُوبَةَ لِقَتْلِ الْحُسَیْنِ إِلَی الْخُزَّانِ فِی الْجِنَانِ فَیَمْزُجُوهَا بِمَاءِ الْحَیَوَانِ فَتَزِیدُ عُذُوبَتُهَا وَ طِیبُهَا أَلْفَ ضِعْفِهَا وَ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ لَیَتَلَقَّوْنَ دُمُوعَ الْفَرِحِینَ الضَّاحِکِینَ لِقَتْلِ الْحُسَیْنِ یَتَلَقَّوْنَهَا فِی الْهَاوِیَةِ وَ یَمْزُجُونَهَا بِحَمِیمِهَا وَ صَدِیدِهَا وَ غَسَّاقِهَا وَ غِسْلِینِهَا فَیَزِیدُ فِی شِدَّةِ حَرَارَتِهَا وَ عَظِیمِ عَذَابِهَا أَلْفَ ضِعْفِهَا یُشَدِّدُ بِهَا عَلَی الْمَنْقُولِینَ إِلَیْهَا مِنْ أَعْدَاءِ آلِ مُحَمَّدٍ عَذَابَهُمْ.

«18»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْجَامُورَانِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ صَنْدَلٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً فِی بَیْتِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَنَظَرْتُ إِلَی حَمَامٍ رَاعِبِیٍّ یُقَرْقِرُ فَنَظَرَ إِلَیَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ یَا دَاوُدُ أَ تَدْرِی مَا یَقُولُ هَذَا الطَّیْرُ قُلْتُ لَا وَ اللَّهِ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ یَدْعُو عَلَی قَتَلَةِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَاتَّخِذُوا فِی مَنَازِلِکُمْ (1).

«19»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اتَّخِذُوا الْحَمَامَ الرَّاعِبِیَّةَ فِی بُیُوتِکُمْ فَإِنَّهَا تَلْعَنُ قَتَلَةَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ (2).

أقول: وجدت فی بعض مؤلفات المعاصرین: أنه لما جمع ابن زیاد لعنه الله قومه لحرب الحسین علیه السلام کانوا سبعین ألف فارس فقال ابن زیاد أیها الناس من

ص: 305


1- 1. الکافی کتاب الدواجن باب الحمام الرقم 10 و 13، و الحمام الراعبی جنس من الحمام جاء علی لفظ النسب و لیس به، و قیل هو نسب الی موضع لا أعرف صیغة اسمه، کذا فی اللسان، و قال الجوهریّ: الراعبی جنس من الحمام و الأنثی راعبیة. و قال الفیروزآبادی: راعب أرض منها الحمام الراعبیة، و قال المحشی: قال شیخنا هذه الأرض( راعب) غیر معروفة، و لم یذکرها البکری و لا صاحب المراصد و الذی فی المجمل و غیره: الحمامة الراعبیة: ترعب فی صوتها ترعیبا و ذلک قوة صوتها، و هو الصواب انتهی. و نقل المصنّف- رضوان اللّه علیه- فی شرح الحدیث فی مرآة العقول عن حیاة الحیوان للدمیری انه قال: الراعبی طائر مولد بین الورشان و الحمام، و هو شکل عجیب قاله القزوینی.
2- 2. الکافی کتاب الدواجن باب الحمام الرقم 10 و 13، و الحمام الراعبی جنس من الحمام جاء علی لفظ النسب و لیس به، و قیل هو نسب الی موضع لا أعرف صیغة اسمه، کذا فی اللسان، و قال الجوهریّ: الراعبی جنس من الحمام و الأنثی راعبیة. و قال الفیروزآبادی: راعب أرض منها الحمام الراعبیة، و قال المحشی: قال شیخنا هذه الأرض( راعب) غیر معروفة، و لم یذکرها البکری و لا صاحب المراصد و الذی فی المجمل و غیره: الحمامة الراعبیة: ترعب فی صوتها ترعیبا و ذلک قوة صوتها، و هو الصواب انتهی. و نقل المصنّف- رضوان اللّه علیه- فی شرح الحدیث فی مرآة العقول عن حیاة الحیوان للدمیری انه قال: الراعبی طائر مولد بین الورشان و الحمام، و هو شکل عجیب قاله القزوینی.

باب سی و هفتم: جریان بیعت مردم با یزید بن معاویه تا شهادت امام حسین علیه السّلام

اشاره

مؤلف: من در ابتدا این قصه های هولناک را از روایت صدوق نقل می کنم، سپس آن را از کتاب ارشاد مفید، کتاب ملهوف سید بن طاوس، کتاب مثیر الاحزان ابن نما، کتاب مقاتل الطالبیین ابو الفرج اصفهانی، روایت محمّد بن ابی طالب حسینی که در کتاب مقتل خود نقل نموده، روایت صاحب کتاب مناقب قدیمی که معتبر است و نویسنده آن از امامیه یا زیدیه به شمار می رود و یک نسخه صحیح از آن نزد من است، کتاب مروج الذهب مسعودی که از علمای شیعه است، کتاب مناقب ابن شهر آشوب، کتاب کشف الغمة و دیگر کتاب هایی که نام آن ها را خواهیم برد. سپس این کتاب را با اخبار متفرقه خاتمه می دهیم.

روایات

روایت1.

امالی صدوق: امام زین العابدین علیه السّلام فرمود:

ص: 310

منکم یتولی قتل الحسین و له ولایة أی بلد شاء فلم یجبه أحد منهم فاستدعی بعمر بن سعد لعنه الله و قال له یا عمر أرید أن تتولی حرب الحسین بنفسک فقال له اعفنی من ذلک فقال ابن زیاد قد أعفیتک یا عمر فاردد علینا عهدنا الذی کتبنا إلیک بولایة الری فقال عمر أمهلنا اللیلة فقال له قد أمهلتک.

فانصرف عمر بن سعد إلی منزله و جعل یستشیر قومه و إخوانه و من یثق به من أصحابه فلم یشر علیه أحد بذلک و کان عند عمر بن سعد رجل من أهل الخیر یقال له کامل و کان صدیقا لأبیه من قبله فقال له یا عمر ما لی أراک بهیئة و حرکة فما الذی أنت عازم علیه و کان کامل کاسمه ذا رأی و عقل و دین کامل.

فقال له ابن سعد لعنه الله إنی قد ولیت أمر هذا الجیش فی حرب الحسین و إنما قتله عندی و أهل بیته کأکلة آکل أو کشربة ماء و إذا قتلته خرجت إلی ملک الری فقال له کامل أف لک یا عمر بن سعد ترید أن تقتل الحسین ابن بنت رسول الله أف لک و لدینک یا عمر أ سفهت الحق و ضللت الهدی أ ما تعلم إلی حرب من تخرج و لمن تقاتل إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ و الله لو أعطیت الدنیا و ما فیها علی قتل رجل واحد من أمة محمد لما فعلت فکیف ترید تقتل الحسین بن بنت رسول الله صلی الله علیه و آله و ما الذی تقول غدا لرسول الله إذا وردت علیه و قد قتلت ولده و قرة عینه و ثمرة فؤاده و ابن سیدة نساء العالمین و ابن سید الوصیین و هو سید شباب أهل الجنة من الخلق أجمعین و إنه فی زماننا هذا بمنزلة جده فی زمانه و طاعته فرض علینا کطاعته و إنه باب الجنة و النار فاختر لنفسک ما أنت مختار و إنی أشهد بالله إن حاربته أو قتلته أو أعنت علیه أو علی قتله لا تلبث فی الدنیا بعده إلا قلیلا.

فقال له عمر بن سعد فبالموت تخوفنی و إنی إذا فرغت من قتله أکون أمیرا علی سبعین ألف فارس و أتولی ملک الری فقال له کامل إنی أحدثک بحدیث صحیح أرجو لک فیه النجاة إن وفقت لقبوله.

ص: 306

هنگامی که اجل معاویه فرا رسید یزید را خواست و در مقابل خود نشانید و به او گفت: ای پسرک من! من گردن گردن کشان را برای تو ذلیل کرده، شهرها را برای تو مطیع نموده و مقام سلطنت را برای تو همچون لقمه ای آماده کرده ام. من فقط از سه نفر بیم دارم که با کمال قدرت با تو مخالفت کنند؛ آنان عبارتند از: عبد اللّه بن عمر بن خطاب و عبد اللّه بن زبیر و حسین بن علی.

عبد اللّه بن عمر نزد تو خواهد بود، مواظب او باش. بدن عبد اللّه زبیر را اگر بر او پیروز شدی تکه تکه کن، زیرا او همچون شیری که در کمین شکار خود باشد در کمین توست، وی مانند روباهی که در انتظار فرصت باشد تا سگ را فریب دهد، با تو رفتار خواهد کرد .

حسین بن علی را که می دانی چه مقامی نزد پیامبر خدا داشت؟! حسین از گوشت و خون رسول خداست. تو می دانی که حسین را اهل عراق دعوت خواهند کرد، آن گاه وی را رها می کنند. اگر بر حسین پیروز شدی،

ص: 310

اعلم أنی سافرت مع أبیک سعد إلی الشام فانقطعت بی مطیتی عن أصحابی و تهت و عطشت فلاح لی دیر راهب فملت إلیه و نزلت عن فرسی و أتیت إلی باب الدیر لأشرب ماء فأشرف علی راهب من ذلک الدیر و قال ما ترید فقلت له إنی عطشان فقال لی أنت من أمة هذا النبی الذین یقتل بعضهم بعضا علی حب الدنیا مکالبة و یتنافسون فیها علی حطامها فقلت له أنا من الأمة المرحومة أمة محمد صلی الله علیه و آله.

فقال إنکم أشر أمة فالویل لکم یوم القیامة و قد غدوتم إلی عترة نبیکم و تسبون نساءه و تنهبون أمواله فقلت له یا راهب نحن نفعل ذلک قال نعم و إنکم إذا فعلتم ذلک عجت السماوات و الأرضون و البحار و الجبال و البراری و القفار و الوحوش و الأطیار باللعنة علی قاتله ثم لا یلبث قاتله فی الدنیا إلا قلیلا ثم یظهر رجل یطلب بثأره فلا یدع أحدا شرک فی دمه إلا قتله و عجل الله بروحه إلی النار.

ثم قال الراهب إنی لأری لک قرابة من قاتل هذا الابن الطیب و الله إنی لو أدرکت أیامه لوقیته بنفسی من حر السیوف فقلت یا راهب إنی أعیذ نفسی أن أکون ممن یقاتل ابن بنت رسول الله صلی الله علیه و آله فقال إن لم تکن أنت فرجل قریب منک و إن قاتله علیه نصف عذاب أهل النار و إن عذابه أشد من عذاب فرعون و هامان ثم ردم الباب فی وجهی و دخل یعبد الله تعالی و أبی أن یسقینی الماء.

قال کامل فرکبت فرسی و لحقت أصحابی فقال لی أبوک سعد ما بطأک عنا یا کامل فحدثته بما سمعته من الراهب فقال لی صدقت.

ثم إن سعدا أخبرنی أنه نزل بدیر هذا الراهب مرة من قبلی فأخبره أنه هو الرجل الذی یقتل ابن بنت رسول الله فخاف أبوک سعد من ذلک و خشی أن تکون أنت قاتله فأبعدک عنه و أقصاک فاحذر یا عمر أن تخرج علیه یکون علیک نصف عذاب أهل النار قال فبلغ الخبر ابن زیاد لعنه الله فاستدعی بکامل و قطع لسانه

ص: 307

مقام و منزلتی را که او نزد رسول خدا دارد مراعات کن و او را به خاطر کاری که انجام می دهد مؤاخذه مکن. با تمام این اوصاف، او با ما رگ و ریشه خویشاوندی دارد. بپرهیز از این که مزاحم وی شوی، یا این که از تو برنجد.

هنگامی که معاویه هلاک و یزید بعد از او متصدی امر خلافت شد، عموی خود را که عتبه ابن ابو سفیان بود، عامل مدینه رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قرار داد. وقتی عتبه وارد مدینه شد، عامل معاویه را که مروان بن حکم بود عزل نمود و خودش جانشین او شد تا امر یزید را اجرا نماید. مروان فرار کرد و او به مروان دست نیافت. عتبه به دنبال امام حسین علیه السّلام فرستاد و به آن حضرت گفت: امیر المؤمنین یزید به تو دستور داده که با وی بیعت کنی. امام حسین علیه السّلام به وی فرمود: تو می دانی که ما اهل بیت کرامت و معدن رسالت و ارکان حق هستیم، همان حقی که خدا آن را در قلب ما امانت نهاده، و زبان های ما را به آن گویا نموده است و زبان های ما به اجازه خدا درباره آن حق سخن می گوید. من از جدم پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شنیدم که می فرمود: مقام خلافت بر فرزندان ابو سفیان حرام است. من چگونه با اهل بیتی بیعت کنم که رسول خدا این سخن را در مورد آنان فرموده است؟

هنگامی که عتبه این سخن را از امام حسین شنید، کاتب خود را خواست و نامه ای برای یزید نوشت که مضمون آن این بود: بسم اللّه الرحمن الرّحیم. از عتبه به یزید که امیر المؤمنین است. حسین تو را لایق بیعت نمی بیند، اکنون هر نظری درباره حسین داری بگو، و السّلام.

وقتی این نامه به دست یزید رسید، در جواب عتبه نوشت: هنگامی که نامه من به تو رسید فوراً جواب آن را برایم بنویس. در نامه خود افرادی را که مطیع من یا مخالف من هستند مشخص کن، باید سر حسین بن علی هم همراه نامه ای که می فرستی باشد. هنگامی که این موضوع به گوش امام حسین علیه السّلام رسید تصمیم گرفت از حجاز به سمت عراق برود. وقتی شب شد آن حضرت نزد قبر پیامبر خدا رفت تا با قبر پیامبر وداع نماید. هنگامی که نزد قبر ایشان رسید، نوری از قبر بر او تابید و آن حضرت به جای خود بازگشت. وقتی شب دوم فرا رسید امام حسین علیه السّلام نزد قبر پیامبر آمد تا با او وداع کند.

ص: 312

فعاش یوما أو بعض یوم و مات رحمه الله.

قَالَ وَ حُکِیَ: أَنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ رَآهُ إِسْرَائِیلِیٌّ مُسْتَعْجِلًا وَ قَدْ کَسَتْهُ الصُّفْرَةُ وَ اعْتَرَی بَدَنَهُ الضَّعْفُ وَ حَکَمَ بِفَرَائِصِهِ الرَّجْفُ وَ قَدِ اقْشَعَرَّ جِسْمُهُ وَ غَارَتْ عَیْنَاهُ وَ نَحِفَ لِأَنَّهُ کَانَ إِذَا دَعَاهُ رَبُّهُ لِلْمُنَاجَاةِ یَصِیرُ عَلَیْهِ ذَلِکَ مِنْ خِیفَةِ اللَّهِ تَعَالَی فَعَرَفَهُ الْإِسْرَائِیلِیُّ وَ هُوَ مِمَّنْ آمَنَ بِهِ فَقَالَ لَهُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَذْنَبْتُ ذَنْباً عَظِیماً فَاسْأَلْ رَبَّکَ أَنْ یَعْفُوَ عَنِّی فَأَنْعَمَ وَ سَارَ.

فَلَمَّا نَاجَی رَبَّهُ قَالَ لَهُ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ أَسْأَلُکَ وَ أَنْتَ الْعَالِمُ قَبْلَ نُطْقِی بِهِ فَقَالَ تَعَالَی یَا مُوسَی مَا تَسْأَلُنِی أُعْطِیکَ وَ مَا تُرِیدُ أُبَلِّغُکَ قَالَ رَبِّ إِنَّ فُلَاناً عَبْدَکَ الْإِسْرَائِیلِیَّ أَذْنَبَ ذَنْباً وَ یَسْأَلُکَ الْعَفْوَ قَالَ یَا مُوسَی أَعْفُو عَمَّنِ اسْتَغْفَرَنِی إِلَّا قَاتِلَ الْحُسَیْنِ.

قَالَ مُوسَی یَا رَبِّ وَ مَنِ الْحُسَیْنُ قَالَ لَهُ الَّذِی مَرَّ ذِکْرُهُ عَلَیْکَ بِجَانِبِ الطُّورِ قَالَ یَا رَبِّ وَ مَنْ یَقْتُلُهُ قَالَ یَقْتُلُهُ أُمَّةُ جَدِّهِ الْبَاغِیَةُ الطَّاغِیَةُ فِی أَرْضِ کَرْبَلَاءَ وَ تَنْفِرُ فَرَسُهُ وَ تُحَمْحِمُ وَ تَصْهِلُ وَ تَقُولُ فِی صَهِیلِهَا الظَّلِیمَةَ الظَّلِیمَةَ مِنْ أُمَّةٍ قَتَلَتْ ابْنَ بِنْتِ نَبِیِّهَا فَیَبْقَی مُلْقًی عَلَی الرِّمَالِ مِنْ غَیْرِ غُسْلٍ وَ لَا کَفَنٍ وَ یُنْهَبُ رَحْلُهُ وَ یُسْبَی نِسَاؤُهُ فِی الْبُلْدَانِ وَ یُقْتَلُ نَاصِرُهُ وَ تُشْهَرُ رُءُوسُهُمْ مَعَ رَأْسِهِ عَلَی أَطْرَافِ الرِّمَاحِ یَا مُوسَی صَغِیرُهُمْ یُمِیتُهُ الْعَطَشُ وَ کَبِیرُهُمْ جِلْدُهُ مُنْکَمِشٌ یَسْتَغِیثُونَ وَ لَا نَاصِرَ وَ یَسْتَجِیرُونَ وَ لَا خَافِرَ(1).

قَالَ فَبَکَی مُوسَی علیه السلام وَ قَالَ یَا رَبِّ وَ مَا لِقَاتِلِیهِ مِنَ الْعَذَابِ قَالَ یَا مُوسَی عَذَابٌ یَسْتَغِیثُ مِنْهُ أَهْلُ النَّارِ بِالنَّارِ لَا تَنَالُهُمْ رَحْمَتِی وَ لَا شَفَاعَةُ جَدِّهِ وَ لَوْ لَمْ تَکُنْ کَرَامَةٌ لَهُ لَخَسَفَتْ بِهِمُ الْأَرْضُ.

قَالَ مُوسَی بَرِئْتُ إِلَیْکَ اللَّهُمَّ مِنْهُمْ وَ مِمَّنْ رَضِیَ بِفِعَالِهِمْ فَقَالَ سُبْحَانَهُ یَا مُوسَی کَتَبْتُ رَحْمَةً لِتَابِعِیهِ مِن عِبَادِی وَ اعْلَمْ أَنَّهُ مَنْ بَکَی عَلَیْهِ أَوْ أَبْکَی أَوْ تَبَاکَی حَرَّمْتُ جَسَدَهُ عَلَی النَّارِ.

ص: 308


1- 1. خفره و به و علیه خفرا: أجاره و منعه و حماه و أمنه.

امام برای نماز قیام کرد، نمازش طولانی شد و گویا در حال سجده به خواب رفت.

ناگاه در عالم خواب دید که پیامبر خدا آمد و ایشان را به سینه چسبانید و میان دو چشم آن حضرت را بوسید و به وی فرمود: پدرم به فدای تو، گویا تو را در حالی می بینم که بین گروهی از این امت که امید شفاعت مرا دارند غرق در خون هستی. ولی این مردم بهره ای از خیر نزد خدا ندارند. ای پسر عزیزم! تو نزد پدر و مادر و برادرت که مشتاق تو هستند خواهی آمد. تو در بهشت درجه ای داری که جز با شهادت به آن دست نمی یابی.

امام حسین در حالی که گریان بود از خواب بیدار شد و نزد اهل بیت خویش آمد و خواب خود را نقل و با آنان وداع کرد. سپس خواهران و دختر خود را با قاسم بن حسن بر محمل ها سوار نمود و با تعداد بیست و یک نفر مرد از یاران و اهل بیت خود حرکت کرد که نام عده ای از آنان بدین شرح است: ابو بکر بن علی، محمّد بن علی، عثمان بن علی، عباس بن علی، عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، علی بن الحسین اکبر و علی بن الحسین اصغر .

هنگامی که عبد اللّه بن عمر از خروج امام حسین آگاه شد، با سرعت به دنبال امام حسین شتافت و در یکی از منازل به آن حضرت رسید. وی به امام حسین گفت: یا ابن رسول اللّه! کجا می روی؟ فرمود: به عراق. گفت: تقاضا می کنم به طرف حرم جد خود باز گردی، ولی امام حسین نپذیرفت. وقتی ابن عمر دید امام علیه السّلام باز نخواهد گشت گفت: یا ابا عبد اللّه! آن قسمت از بدنت را که جدت می بوسید به من نشان بده. امام حسین ناف مبارک خود را به او نشان داد و او سه مرتبه آن جا را بوسید و پس از اینکه گریان شد گفت: یا ابن رسول اللّه! من تو را به خدا می سپارم، زیرا تو در این راه کشته خواهی شد .

امام حسین با یارانش علیهم السّلام حرکت کردند، هنگامی که به ثعلبیه رسیدند مردی نزد آن بزرگوار آمد که بشر بن غالب نام داشت. وی به امام حسین گفت: یا ابن رسول اللّه! مرا از قول خدای سبحان که می فرماید: «یوم ندعُوا کُلَّ أناسٍ بإمامهم»(1)

«[یاد کن] روزی را که هر گروهی را با پیشوایشان فرا می خوانیم.» آگاه کن. فرمود: یک امام مردم را به راه هدایت دعوت می کند و آنان می پذیرند و یک امام مردم را به راه گمراهی دعوت می کند و آنان اجابت می کنند. گروه اول اهل بهشت و گروه دوم اهل جهنم خواهند بود و این سخن خداوند عز و جل است که می فرماید: «فریق فی الجنة و فریق فی السعیر»(2)،

«گروهی در بهشتند و گروهی در آتش.»

سپس از ثعلبیه حرکت کرد و وارد عذیب شد و فرمود: در اینجا خواب قیلوله می کنم. وقتی از خواب بیدار شد،

ص: 313


1- 1. اسراء / 71.
2- 2. شوری / 7

تذنیب: قال مؤلف کتاب إلزام النواصب و غیره إن میسون بنت بجدل الکلبیة أمکنت عبد أبیها عن نفسها فحملت یزید لعنه الله و إلی هذا أشار النسابة الکلبی بقوله:

فإن یکن الزمان أتی علینا*** بقتل الترک و الموت الوحی

فقد قتل الدعی و عبد کلب*** بأرض الطف أولاد النبی.

أراد بالدعی عبید الله بن زیاد لعنه الله فإن أباه زیاد ابن سمیة کانت أمه سمیة مشهورة بالزنا و ولد علی فراش أبی عبید عبد بنی علاج من ثقیف فادعی معاویة أن أبا سفیان زنی بأم زیاد فأولدها زیادا و إنه أخوه فصار اسمه الدعی و کانت عائشة تسمیه زیاد بن أبیه لأنه لیس له أب معروف و مراده بعبد کلب یزید بن معاویة لأنه من عبد بجدل الکلبی.

و أما عمر بن سعد لعنه الله فقد نسبوا أباه سعدا إلی غیر أبیه و إنه من رجل من بنی عذرة کان خدنا لأمه و یشهد بذلک قول معاویة لعنه الله حین قال سعد لمعاویة أنا أحق بهذا الأمر منک فقال له معاویة یأبی علیک ذلک بنو عذرة و ضرط له روی ذلک النوفلی بن سلیمان من علماء السنة و یدل علی ذلک قول السید الحمیری:

قدما تداعوا زنیما ثم سادهم*** لو لا خمول بنی سعد لما سادوا.

ص: 309

گریان بود. پسرش به آن حضرت گفت: پدر جان! برای چه گریان شدی؟ فرمود: پسرم! خواب این موقع دروغ نخواهد بود. هم اکنون در خواب دیدم گوینده ای به من گفت: شما به سرعت می روید و مرگ شما را به سوی بهشت سوق می دهد.

امام حسین علیه السّلام از عذیب کوچ نمود و وارد رهینه شد. مردی که کنیه اش ابا هرم بود نزد آن بزرگوار آمد و گفت: ای پسر پیامبر، چه باعث شد که تو از مدینه خارج شوی؟

امام در جوابش فرمود: ای ابا هرم! دشمنان دین عرض و آبروی مرا در معرض خطر قرار دادند و من صبر کردم، اموال مرا بردند صبر نمودم، اکنون که می خواهند خونم را بریزند فرار کردم. به خدا قسم اینان مرا شهید می کنند، سپس خداوند لباس ذلت را بر آنان خواهد پوشاند و شمشیر برنده ای را بر ایشان مسلط می نماید و شخصی را بر آنان مسلط خواهد کرد که ایشان را ذلیل می کند.

وقتی حسین علیه السّلام وارد رهینه شد و این خبر به گوش ابن زیاد رسید، ابن زیاد حر بن یزید را با تعداد هزار نفر سوار به سمت امام حسین فرستاد .

حر می گوید: هنگامی که از منزل خود به سمت امام حسین خارج شدم، سه مرتبه شنیدم منادی می گفت: ای حر، مژده باد تو را به بهشت! وقتی متوجه صاحب این ندا شدم کسی را ندیدم. با خود گفتم: مادرت به عزایت بنشیند، تو برای جنگ با پسر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می روی و بشارت بهشت به تو داده می شود؟ هنگام نماز ظهر بود که حر بن یزید با امام حسین روبرو شد. حسین بن علی به فرزندش فرمود تا اذان و اقامه بگوید. سپس امام علیه السّلام برخاست و با دو لشکر نماز خواند. وقتی سلام نماز را گفت، حر بن یزید از جا برخاست و گفت: السّلام علیک یا ابن رسول اللّه و رحمة اللّه و برکاته. امام حسین فرمود: و علیک السّلام، تو کیستی؟ گفت: من حر بن یزید هستم. فرمود: با ما هستی یا بر علیه ما؟ گفت: به خدا قسم که من برای جنگ با تو فرستاده شدم ولی به خدا پناه می برم از این که از قبرم بر انگیخته شوم و پیشانی من به پاهایم بسته شده باشد و با صورت وارد جهنم شوم. ای پسر رسول خدا! کجا می روی؟ به جانب حرم جدت برگرد. زیرا اگر به عراق بیایی شهید خواهی شد.

امام حسین علیه السّلام در جواب حر این اشعار را خواند:

من به زودی از این جهان می گذرم و مرگ برای جوانمردی که نیت او حق بوده و مسلمان باشد و جهاد نماید، عیب و عار نیست.

کسی که جان خود را برای صالحان فدا کند و از فرد ملعون جدا شده و با شخص مجرم مخالفت نماید.

اگر شهید شوم پشیمان نمی شوم و اگر زنده بمانم ملامت نخواهم شد. ولی برای ذلالت تو همین بس که بمیری و بینی تو به خاک مالیده شود.

ص: 314

باب 37 ما جری علیه بعد بیعة الناس لیزید بن معاویة إلی شهادته صلوات الله علیه و لعنة الله علی ظالمیه و قاتلیه و الراضین بقتله و المؤازرین علیه

اشاره

أقول: بدأت أولا فی إیراد تلک القصص الهائلة بإیراد روایة أوردها الصدوق رحمه الله ثم جمعت فی إیراد تمام القصة بین روایة المفید رحمه الله فی الإرشاد و روایة السید بن طاوس رحمه الله فی کتاب الملهوف و روایة الشیخ جعفر بن محمد بن نما فی کتاب مثیر الأحزان و روایة أبی الفرج الأصفهانی فی کتاب مقاتل الطالبیین و روایة السید العالم محمد بن أبی طالب بن أحمد الحسینی الحائری من کتاب کبیر جمعه فی مقتله علیه السلام و روایة صاحب کتاب المناقب الذی ألفه بعض القدماء من الکتب المعتبرة و ذکر أسانیده إلیها و مؤلفه إما من الإمامیة أو من الزیدیة و عندی منه نسخة قدیمة مصحّحة و روایة المسعودی فی کتاب مروج الذهب و هو من علمائنا الإمامیة و روایة ابن شهرآشوب فی المناقب و روایة صاحب کشف الغمة و غیر ذلک مما قد نصرّح باسم من ننقل عنه ثم نختم الباب بإیراد الأخبار المتفرقة.

الأخبار

«1»

لی، [الأمالی] للصدوق مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ الْبَغْدَادِیُّ الْحَافِظُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عُثْمَانَ بْنِ زِیَادٍ التُّسْتَرِیِّ مِنْ کِتَابِهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی بْنِ یُونُسَ بْنِ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ قَاضِی بَلْخٍ قَالَ حَدَّثَتْنِی مُرَیْسَةُ بِنْتُ مُوسَی بْنِ یُونُسَ بْنِ أَبِی إِسْحَاقَ وَ کَانَتْ عَمَّتِی قَالَتْ حَدَّثَتْنِی صَفِیَّةُ بِنْتُ یُونُسَ بْنِ أَبِی إِسْحَاقَ الْهَمْدَانِیَّةُ وَ کَانَتْ عَمَّتِی قَالَتْ حَدَّثَتْنِی بَهْجَةُ بِنْتُ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ التَّغْلِبِیِّ عَنْ خَالِهَا عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَنْصُورٍ وَ کَانَ رَضِیعاً لِبَعْضِ وُلْدِ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِ

ص: 310

سپس امام حسین علیه السّلام حرکت کرد تا به قطقطانه وارد شد. ناگاه چشم آن حضرت به خیمه ای افتاد و فرمود: این خیمه کیست؟ گفته شد: برای عبد اللّه بن حر حنفی است. امام حسین علیه السّلام نزد عبد اللّه فرستاد و فرمود: ای مرد! اگر در این ساعت مرا یاری کنی، جدم پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نزد خدا شفیع تو خواهد بود و الا گنه کار و خطاکار می شوی و خدا تو را مؤاخذه می کند .

عبد اللّه گفت: ای پسر رسول اللّه! اگر من تو را یاری کنم، اولین کسی خواهم بود که در نزد تو کشته شوم، ولی اسبم را به تو می دهم. به خدا قسم تا به حال بر این اسب سوار نشدم مگر اینکه مرا به مقصدم رسانده است و هیچ کس مرا تعقیب ننموده مگر اینکه مرا نجات داده است، این اسب را قبول کن.

امام حسین علیه السّلام از او روی برگردانید و فرمود: ما به تو و اسب تو احتیاجی نداریم، من افراد گمراه کننده را تقویت نخواهم کرد. ولی از اینجا فرار کن که نه با ما باشی و نه بر علیه ما، زیرا هر کس صدای استغاثه ما اهل بیت را بشنود و ما را یاری نکند، خداوند او را با صورت در آتش جهنم می اندازد.

امام حسین پس از این جریان حرکت نمود تا وارد کربلا شد و فرمود: اینجا کجاست؟ گفته شد: یا ابن رسول اللّه! اینجا کربلاست فرمود: به خدا قسم که امروز روز غم و بلا است، و این همان مکانی است که خون های ما در آن ریخته خواهد شد، و حرمت ما از بین خواهد رفت. عبید اللّه بن زیاد هم وارد نخیله شد و لشکر خود را در آنجا مستقر نمود. آن گاه تعداد چهار هزار سوار را به سرلشکری عمر بن سعد به سوی امام حسین علیه السّلام اعزام نمود. سپس عبد اللّه بن حصین تمیمی با تعداد هزار سوار حرکت کرد و پس از وی شبث بن ربعی با تعداد هزار نفر سوار آمد و بعد از او محمّد بن اشعث بن قیس کندی با تعداد هزار سوار وارد شد. ابن زیاد منصب سر لشکری بر همه را برای عمر بن سعد نوشت و به همه دستور داد که مطیع وی باشند.

سپس به ابن زیاد خبر دادند: عمر بن سعد شب ها با امام حسین می نشیند و با یکدیگر سخن می گویند و او دوست ندارد با امام حسین مبارزه نماید. ابن زیاد شمر بن ذی الجوشن را با تعداد چهار هزار سوار به جانب کربلا اعزام کرد و برای ابن سعد نوشت: وقتی که این نامه به تو رسید، مبادا به حسین بن علی مهلتی بدهی. باید کار را بر حسین سخت بگیری و بین وی و آب جدایی بیندازی، همان طور که بین عثمان و آب جدایی انداخته شد. هنگامی که این نامه به ابن سعد رسید دستور داد تا منادی او ندا در داد: ما حسین و یاران او را فقط امروز و امشب مهلت می دهیم. وقتی این ندا به گوش امام حسین و یارانش رسید بسیار ناراحت شدند. امام حسین علیه السّلام برخاست و در میان اصحاب سخنرانی کرد و فرمود:

ص: 315

بْنِ الْحُسَیْنِ فَقُلْتُ حَدِّثْنِی عَنْ مَقْتَلِ ابْنِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا حَضَرَتْ مُعَاوِیَةَ الْوَفَاةُ دَعَا ابْنَهُ یَزِیدَ لَعَنَهُ اللَّهُ فَأَجْلَسَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ إِنِّی قَدْ ذَلَّلْتُ لَکَ الرِّقَابَ الصِّعَابَ وَ وَطَدْتُ لَکَ الْبِلَادَ وَ جَعَلْتُ الْمُلْکَ وَ مَا فِیهِ لَکَ طُعْمَةً وَ إِنِّی أَخْشَی عَلَیْکَ مِنْ ثَلَاثَةِ نَفَرٍ یُخَالِفُونَ عَلَیْکَ بِجَهْدِهِمْ وَ هُمْ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍ (1) فَأَمَّا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ فَهُوَ مَعَکَ فَالْزَمْهُ وَ لَا تَدَعْهُ وَ أَمَّا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ فَقَطِّعْهُ إِنْ ظَفِرْتَ بِهِ إِرْباً إِرْباً فَإِنَّهُ یَجْثُو لَکَ

کَمَا یَجْثُو الْأَسَدُ لِفَرِیسَتِهِ وَ یُؤَارِبُکَ مُؤَارَبَةَ الثَّعْلَبِ لِلْکَلْبِ (2)

وَ أَمَّا الْحُسَیْنُ فَقَدْ عَرَفْتَ حَظَّهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ هُوَ مِنْ لَحْمِ رَسُولِ اللَّهِ وَ دَمِهِ وَ قَدْ عَلِمْتُ لَا مَحَالَةَ أَنَّ أَهْلَ الْعِرَاقِ سَیُخْرِجُونَهُ إِلَیْهِمْ ثُمَّ یَخْذُلُونَهُ وَ یُضَیِّعُونَهُ فَإِنْ ظَفِرْتَ

ص: 311


1- 1. قال ابن الجوزی فی التذکرة ص 134: و کان معاویة قد قال لیزید لما أوصاه انی قد کفیتک الحل و الترحال، و وطأت لک البلاد و الرجال، و أخضعت لک أعناق العرب و انی لا اتخوف علیک ان ینازعک هذا الامر الذی أسست لک الا أربعة نفر من قریش: الحسین ابن علی، و عبد اللّه بن الزبیر، و عبد اللّه بن عمر، و عبد الرحمن بن أبی بکر. فأما ابن عمر، فرجل قد وقذته العبادة، و إذا لم یبق أحد غیره بایعک. و أمّا الحسین فان أهل العراق لن یدعوه حتّی یخرجوه، فان خرج علیک فظفرت به فاصفح عنه فان له رحما ماسة، و حقا عظیما. و أمّا ابن أبی بکر، فانه لیست له همة الا فی النساء و اللهو، فإذا رأی أصحابه قد صنعوا شیئا صنع مثله، و اما الذی یجثم لک جثوم الأسد، و یطرق اطراق الافعوان، و یراوغک مراوغة الثعلب، فذاک ابن الزبیر، فان وثب علیک و امکنتک الفرصة منه فقطعه اربا اربا.
2- 2. آربه مؤاربة: داهاه و خاتله، و منه« مؤاربة الاریب جهل و عناء» من حیث ان الاریب لا یختل عن عقله. و المراد بمؤاربة الثعلب: روغانه و عسلانه: یذهب هکذا و هکذا مکرا و خدیعة.

پروردگارا! من اهل بیتی نیکوکارتر و پاک تر از اهل بیت خودم نمی شناسم و اصحابی خوب تر از اصحاب خودم نمی بینم. سپس به یاران خود فرمود: کار من به اینجا کشیده که می بینید. من بیعت خود را از شما برداشتم و عهد و بیعتی از من بر گردن شما نخواهد بود. اینک تاریکی شب فرا رسیده، شما از تاریکی و موقعیت استفاده نمایید و پراکنده شوید. زیرا این گروه فقط من را می خواهند، اگر بر من پیروز شوند، با دیگران کاری ندارند.

عبد اللّه بن مسلم بن عقیل برخاست و گفت: یا ابن رسول اللّه! اگر ما بزرگ و سید خود، پسر سید عموها و پسر سید انبیای خود را تنها بگذاریم، در رکابش شمشیری نزنیم و با نیزه نجنگیم، مردم به ما چه خواهند گفت؟ نه به خدا ما تو را تنها نمی گذاریم. ما نیز به دنبال تو خواهیم بود، ما جان خود را فدای جان تو می کنیم، ما خون های خود را فدای خون تو می کنیم، اگر ما چنین فداکاری را بکنیم، وظیفه و عملی را که بر ما واجب بوده انجام داده ایم.

پس از عبد اللّه مردی برخاست و در مقابل امام حسین قرار گرفت که او را زهیر ابن قین بجلی می گفتند. وی گفت: یا ابن رسول اللّه! من دوست دارم در راه تو و افرادی که با تو هستند کشته و زنده شوم، دوباره کشته و زنده شوم، برای سومین بار کشته و زنده شوم تا صد مرتبه، و خدا به وسیله من بلا را از شما اهل بیت دفع نماید. امام حسین علیه السّلام پس از این که دعا کرد، به یاران خود فرمود: خدا به شما جزای خیر دهد!

سپس دستور داد تا اطراف لشکرگاه را شبیه به خندق گود نمودند و دستور داد، مقداری هیزم آماده کردند. بعد از این جریان، حضرت علی ابن الحسین را با تعداد سی نفر سوار و بیست نفر پیاده فرستاد تا آب بیاورند و آنان به شدت می ترسیدند. آن گاه امام حسین علیه السّلام چهار شعر سرود که مطلع آن ها این است:

ای روزگار، دوستیت پایدار نیست

با دوست، غیر دشمنیت هیچ کار نیست بس بامداد و شام تو جمعی ز دوستان

کشتی و دشمنیت آشکار نیست

هر زنده ای چو من به سوی مرگ می رود

جاوید غیر حضرت پروردگار نیست

سپس امام حسین علیه السّلام به یاران خود فرمود: برخیزید برای آخرین مرتبه آب بیاشامید، وضو بگیرید،

ص: 316

بِهِ فَاعْرِفْ حَقَّهُ وَ مَنْزِلَتَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ لَا تُؤَاخِذْهُ بِفِعْلِهِ وَ مَعَ ذَلِکَ فَإِنَّ لَنَا بِهِ خِلْطَةً وَ رَحِماً(1) وَ إِیَّاکَ أَنْ تَنَالَهُ بِسُوءٍ أَوْ یَرَی مِنْکَ مَکْرُوهاً قَالَ فَلَمَّا هَلَکَ مُعَاوِیَةُ وَ تَوَلَّی الْأَمْرَ بَعْدَهُ یَزِیدُ لَعَنَهُ اللَّهُ بَعَثَ عَامِلَهُ عَلَی مَدِینَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ عَمُّهُ عُتْبَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ فَقَدِمَ الْمَدِینَةَ وَ عَلَیْهَا مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ وَ کَانَ عَامِلَ مُعَاوِیَةَ فَأَقَامَهُ عُتْبَةُ مِنْ مَکَانِهِ وَ جَلَسَ فِیهِ لِیُنْفِذَ فِیهِ أَمْرَ یَزِیدَ فَهَرَبَ مَرْوَانُ فَلَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهِ (2) وَ بَعَثَ عُتْبَةُ إِلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقَالَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَمَرَکَ أَنْ تُبَایِعَ لَهُ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام یَا عُتْبَةُ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّا أَهْلُ بَیْتِ الْکَرَامَةِ وَ مَعْدِنُ الرِّسَالَةِ وَ أَعْلَامُ الْحَقِّ الَّذِینَ أَوْدَعَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قُلُوبَنَا وَ أَنْطَقَ بِهِ أَلْسِنَتَنَا فَنَطَقَتْ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ سَمِعْتُ جَدِّی رَسُولَ اللَّهِ یَقُولُ إِنَّ الْخِلَافَةَ مُحَرَّمَةٌ عَلَی وُلْدِ أَبِی سُفْیَانَ وَ کَیْفَ أُبَایِعُ أَهْلَ بَیْتٍ قَدْ قَالَ فِیهِمْ رَسُولُ اللَّهِ هَذَا فَلَمَّا سَمِعَ عُتْبَةُ ذَلِکَ دَعَا الْکَاتِبَ وَ کَتَبَ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ یَزِیدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ عُتْبَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ لَیْسَ یَرَی لَکَ خِلَافَةً وَ لَا بَیْعَةً فَرَأْیُکَ فِی أَمْرِهِ وَ السَّلَامُ فَلَمَّا وَرَدَ الْکِتَابُ عَلَی یَزِیدَ لَعَنَهُ اللَّهُ کَتَبَ الْجَوَابَ إِلَی عُتْبَةَ أَمَّا بَعْدُ فَإِذَا أَتَاکَ کِتَابِی هَذَا فَعَجِّلْ عَلَیَّ بِجَوَابِهِ وَ بَیِّنْ لِی فِی کِتَابِکَ کُلَّ مَنْ فِی طَاعَتِی أَوْ خَرَجَ عَنْهَا وَ لْیَکُنْ مَعَ الْجَوَابِ رَأْسُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ فَبَلَغَ ذَلِکَ الْحُسَیْنَ علیه السلام فَهَمَّ بِالْخُرُوجِ مِنْ أَرْضِ الْحِجَازِ إِلَی أَرْضِ الْعِرَاقِ فَلَمَّا أَقْبَلَ اللَّیْلُ رَاحَ إِلَی مَسْجِدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِیُوَدِّعَ الْقَبْرَ فَلَمَّا وَصَلَ إِلَی الْقَبْرِ سَطَعَ لَهُ نُورٌ مِنَ الْقَبْرِ فَعَادَ إِلَی مَوْضِعِهِ فَلَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الثَّانِیَةُ رَاحَ لِیُوَدِّعَ

ص: 312


1- 1. هکذا فی المصدر المطبوع و هو الصحیح، و فی نسخة الأصل« خلطة و رحم»[ کذا] و فی الکمبانیّ« خلطة و کذا رحم».
2- 2. فیه غرابة، فان مروان کان حاضر المجلس حین دخل الحسین علیه السلام علی عتبة، و لعله تصحیف ابن الزبیر.

غسل کنید، لباس های خود را شستشو دهید تا کفن شما باشد. بعد از انجام این اعمال بود که امام حسین با یاران خود نماز صبح را خواند و ایشان را برای جهاد در راه خدا آماده نمود. سپس دستور داد تا در میان آن خندقی که در اطراف لشکرگاه خود کنده بود آتش روشن کردند. این دستور را به این خاطر داد که از یک سمت با دشمن بجنگد.

وقتی مردی از طرف لشکر ابن سعد که او را ابن ابی جویریه مزنی می گفتند آمد و نگاهش به آن آتش افتاد که شعله ور شده بود، کف زد و به امام حسین و یارانش گفت: بشارت باد شما را به آتش دوزخ! شما عجله کردید و آتش جهنم را در دنیا مشاهده نمودید! امام حسین فرمود: این مرد کیست؟ گفته شد: ابن ابی جویریه مزنی است. امام حسین علیه السّلام در حق وی نفرین کرد و فرمود: پروردگارا! آتش جهنم را در دنیا نصیب این مرد بگردان! ناگاه اسب وی رم کرد و او را در میان همان آتش ها انداخت و سوخت.

پس از این شخص، مرد دیگری از لشکر ابن سعد که او را تمیم بن فزاری می گفتند خارج شد و به جانب امام حسین و یارانش فریاد زد و گفت: این آب فرات را می بینید که نظیر شکم ماهی ها می درخشد، به خدا قسم قطره ای از آن را نخواهید آشامید تا جرعه مرگ را با جزع و فزع بیاشامید. امام حسین علیه السّلام فرمود: این مرد کیست؟ گفته شد: تمیم بن حصین است. امام حسین فرمود: این شخص و پدرش اهل جهنم هستند. پروردگارا! این مرد را امروز از تشنگی نابود کن! راوی می گوید: تشنگی به قدری بر آن خبیث غلبه یافت که از بالای اسب خود سقوط کرد و اسب ها بدن او را پایمال نمودند و داخل جهنم شد.

سپس مرد دیگری از لشکر ابن سعد متوجه امام حسین شد که او را محمّد بن اشعث بن قیس کندی می گفتند و گفت: ای حسین ابن فاطمه! تو از طرف پیامبر خدا چه احترامی داری که دیگران ندارند؟ امام حسین این آیه را تلاوت کرد که می فرماید: «إنّ الله اصطفی آدم و نوحاً و آل ابراهیم و آل عمران علی العالمین ذریة»(1)،

«به یقین، خداوند، آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برتری داده است.» آن گاه فرمود: به خدا قسم که حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از آل ابراهیم و عترت پیامبر هم از آل پیغمبر هستند. سپس فرمود: این مرد کیست؟ گفته شد: محمّد بن اشعث بن قیس کندی است. امام حسین سر خود را به جانب آسمان بلند کرد و فرمود: پروردگارا؟ امروز ذلتی نصیب محمّد بن اشعث بفرما که بعد از امروز او را هرگز عزیز نفرمایی! ناگاه وی برای قضای حاجت از لشکر خارج شد، در آن حال که مشغول قضای حاجت بود، خداوند عقربی را بر او مسلط کرد تا وی را نیش بزند و او در حالی که عورتش پیدا بود هلاک شد.

ص: 317


1- 1. آل عمران / 23

الْقَبْرَ فَقَامَ یُصَلِّی فَأَطَالَ فَنَعَسَ وَ هُوَ سَاجِدٌ.

فَجَاءَهُ النَّبِیُّ وَ هُوَ فِی مَنَامِهِ فَأَخَذَ الْحُسَیْنَ وَ ضَمَّهُ إِلَی صَدْرِهِ وَ جَعَلَ یُقَبِّلُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ یَقُولُ بِأَبِی أَنْتَ کَأَنِّی أَرَاکَ مُرَمَّلًا بِدَمِکَ بَیْنَ عِصَابَةٍ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ یَرْجُونَ شَفَاعَتِی مَا لَهُمْ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ خَلَاقٍ یَا بُنَیَّ إِنَّکَ قَادِمٌ عَلَی أَبِیکَ وَ أُمِّکَ وَ أَخِیکَ وَ هُمْ مُشْتَاقُونَ إِلَیْکَ وَ إِنَّ لَکَ فِی الْجَنَّةِ دَرَجَاتٍ لَا تَنَالُهَا إِلَّا بِالشَّهَادَةِ فَانْتَبَهَ الْحُسَیْنُ علیه السلام مِنْ نَوْمِهِ بَاکِیاً فَأَتَی أَهْلَ بَیْتِهِ فَأَخْبَرَهُمْ بِالرُّؤْیَا وَ وَدَّعَهُمْ وَ حَمَلَ أَخَوَاتِهِ عَلَی الْمَحَامِلِ وَ ابْنَتَهُ وَ ابْنَ أَخِیهِ الْقَاسِمَ بْنَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام ثُمَّ سَارَ فِی أَحَدٍ وَ عِشْرِینَ رَجُلًا مِنْ أَصْحَابِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ مِنْهُمْ أَبُو بَکْرِ بْنُ عَلِیٍّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ عُثْمَانُ بْنُ عَلِیٍّ وَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَلِیٍّ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُسْلِمِ بْنِ عَقِیلٍ وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ الْأَکْبَرُ وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ الْأَصْغَرُ وَ سَمِعَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ بِخُرُوجِهِ فَقَدَّمَ رَاحِلَتَهُ وَ خَرَجَ خَلْفَهُ مُسْرِعاً فَأَدْرَکَهُ فِی بَعْضِ الْمَنَازِلِ فَقَالَ أَیْنَ تُرِیدُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ الْعِرَاقَ قَالَ مَهْلًا ارْجِعْ إِلَی حَرَمِ جَدِّکَ فَأَبَی الْحُسَیْنُ عَلَیْهِ فَلَمَّا رَأَی ابْنُ عُمَرَ إِبَاءَهُ قَالَ یَا بَا عَبْدِ اللَّهِ اکْشِفْ لِی عَنِ الْمَوْضِعِ الَّذِی کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یُقَبِّلُهُ مِنْکَ فَکَشَفَ الْحُسَیْنُ علیه السلام عَنْ سُرَّتِهِ فَقَبَّلَهَا ابْنُ عُمَرَ ثَلَاثاً وَ بَکَی وَ قَالَ أَسْتَوْدِعُکَ اللَّهَ یَا بَا عَبْدِ اللَّهِ فَإِنَّکَ مَقْتُولٌ فِی وَجْهِکَ هَذَا فَسَارَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ أَصْحَابُهُ فَلَمَّا نَزَلُوا ثَعْلَبِیَّةَ وَرَدَ عَلَیْهِ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ بِشْرُ بْنُ غَالِبٍ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ (1) قَالَ إِمَامٌ دَعَا إِلَی هُدًی فَأَجَابُوهُ إِلَیْهِ وَ إِمَامٌ دَعَا إِلَی ضَلَالَةٍ فَأَجَابُوهُ إِلَیْهَا هَؤُلَاءِ فِی الْجَنَّةِ وَ هَؤُلَاءِ فِی النَّارِ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ(2) ثُمَّ سَارَ حَتَّی نَزَلَ الْعُذَیْبَ فَقَالَ فِیهَا(3) قَائِلَةَ الظَّهِیرَةِ ثُمَّ انْتَبَهَ مِنْ نَوْمِهِ

ص: 313


1- 1. أسری: 71.
2- 2. الشوری: 7.
3- 3. أی نام قیلولة.

بعد از این جریان، تشنگی بر امام حسین و یارانش غلبه یافت. مردی از شیعیان امام حسین علیه السلام نزد آن حضرت آمد که او را یزید بن حصین همدانی می گفتند و راوی گفته: او دایی اسحاق همدانی بود. وی گفت: یا ابن رسول اللّه! آیا به من اجازه می دهی تا خارج شوم و با این گروه سخن بگویم؟ امام به او اجازه داد. وی به سوی آن گروه رفت و گفت:

ای جماعت مردم! خداوند عز و جل حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را مبعوث نمود که بشارت دهنده و بیم دهنده باشد، مردم را به اجازه خدا به سوی خدا دعوت کند و چراغی درخشنده باشد. این آب فرات است که خوک و سگ های این دیار از آن بهره مند می شوند و حال آنکه بین پسر پیامبر و آب فرات جدایی انداخته شده است. گفتند: ای یزید! تو زیاد سخن گفتی، بس کن! به خدا قسم حسین باید از تشنگی رنج ببرد، همان طور که شخصی که پیش از او بود دچار تشنگی شد. امام حسین به یزید فرمود: تو بنشین!

سپس امام حسین در حالی که به شمشیر خود تکیه کرده بود رو به آن گروه کرد و با بلندترین صدا فرمود: شما را به خدا قسم می دهم، آیا مرا می شناسید؟ گفتند: آری، تو پسر پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سبط او هستی. فرمود: شما را به خدا قسم می دهم، آیا می دانید جد من پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله است؟ گفتند: آری. فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم، آیا می دانید مادر من فاطمه زهرا دختر حضرت محمّد است؟ گفتند: آری. فرمود: شما را به خدا قسم می دهم، آیا می دانید پدرم علی بن ابی طالب علیه السّلام است؟ گفتند: آری. فرمود: شما را به خدا قسم می دهم، آیا می دانید جده من خدیجه کبرا دختر خویلد است که قبل از همه زنان این امت ایمان آورد؟ گفتند: آری.

فرمود: آیا می دانید حمزه سید الشهدا عموی پدر من است؟ گفتند: آری. فرمود: شما را به خدا قسم می دهم، آیا می دانید جعفر طیار که در بهشت است عموی من است؟ گفتند: آری. فرمود: شما را به خدا قسم می دهم، آیا می دانید این شمشیر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است که من بسته ام. گفتند: آری. فرمود: شما را به خدا قسم می دهم، آیا می دانید این عمامه پیامبر اسلام است که من بر سر نهاده ام؟ گفتند: آری. فرمود: شما را به خدا قسم می دهم، آیا می دانید که علی قبل از همه اسلام آورد و او از همه داناتر و از همه بردبارتر و ولی هر مرد و زن مؤمنی بود؟ گفتند: آری. امام علیه السّلام فرمود: پس چرا ریختن خون مرا حلال می دانید؟ در حالی که پدرم فردای قیامت دشمنان دین را به نحوی از لب حوض کوثر دور می کند که شتر تشنه از لب آب بر می گردد. و نیز فردای قیامت پرچم حمد به دست جدم رسول خدا خواهد بود! آن گروه گفتند: ما همه این مطالب را می دانیم ولی در عین حال تو را رها نخواهیم کرد تا از فرط تشنگی طعم مرگ را بچشی.

ص: 318

بَاکِیاً فَقَالَ لَهُ ابْنُهُ مَا یُبْکِیکَ یَا أَبَهْ فَقَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّهَا سَاعَةٌ لَا تَکْذِبُ الرُّؤْیَا فِیهَا وَ إِنَّهُ عَرَضَ لِی فِی مَنَامٍ عَارِضٌ فَقَالَ تُسْرِعُونَ السَّیْرَ وَ الْمَنَایَا تَسِیرُ بِکُمْ إِلَی الْجَنَّةِ ثُمَّ سَارَ حَتَّی نَزَلَ الرُّهَیْمَةَ(1) فَوَرَدَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ یُکَنَّی أَبَا هَرِمٍ فَقَالَ یَا ابْنَ النَّبِیِّ مَا الَّذِی أَخْرَجَکَ مِنَ الْمَدِینَةِ فَقَالَ وَیْحَکَ یَا بَا هَرِمٍ شَتَمُوا عِرْضِی فَصَبَرْتُ وَ طَلَبُوا مَالِی فَصَبَرْتُ وَ طَلَبُوا دَمِی فَهَرَبْتُ وَ ایْمُ اللَّهِ لَیَقْتُلُنِی ثُمَّ لَیُلْبِسَنَّهُمُ اللَّهُ ذُلًّا شَامِلًا وَ سَیْفاً قَاطِعاً وَ لَیُسَلِّطَنَّ عَلَیْهِمْ مَنْ یُذِلُّهُمْ قَالَ وَ بَلَغَ عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ زِیَادٍ لَعَنَهُ اللَّهُ الْخَبَرُ وَ أَنَّ الْحُسَیْنَ علیه السلام قَدْ نَزَلَ الرُّهَیْمَةَ فَأَسْرَی إِلَیْهِ حُرَّ بْنَ یَزِیدَ فِی أَلْفِ فَارِسٍ قَالَ الْحُرُّ فَلَمَّا خَرَجْتُ مِنْ مَنْزِلِی مُتَوَجِّهاً نَحْوَ الْحُسَیْنِ علیه السلام نُودِیتُ ثَلَاثاً یَا حُرُّ أَبْشِرْ بِالْجَنَّةِ فَالْتَفَتُّ فَلَمْ أَرَ أَحَداً فَقُلْتُ ثَکِلَتِ الْحُرَّ أُمُّهُ یَخْرُجُ إِلَی قِتَالِ ابْنِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یُبَشَّرُ بِالْجَنَّةِ فَرَهِقَهُ عِنْدَ صَلَاةِ الظُّهْرِ فَأَمَرَ الْحُسَیْنُ علیه السلام ابْنَهُ فَأَذَّنَ وَ أَقَامَ وَ قَامَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَصَلَّی بِالْفَرِیقَیْنِ فَلَمَّا سَلَّمَ وَثَبَ الْحُرُّ بْنُ یَزِیدَ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَقَالَ الْحُسَیْنُ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ مَنْ أَنْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ فَقَالَ أَنَا الْحُرُّ بْنُ یَزِیدَ فَقَالَ یَا حُرُّ أَ عَلَیْنَا أَمْ لَنَا فَقَالَ الْحُرُّ وَ اللَّهِ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لَقَدْ بُعِثْتُ لِقِتَالِکَ وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أُحْشَرَ مِنْ قَبْرِی وَ نَاصِیَتِی مَشْدُودَةٌ إِلَیَّ وَ یَدَیَّ مَغْلُولَةٌ إِلَی عُنُقِی وَ أُکَبَّ عَلَی حُرِّ وَجْهِی فِی النَّارِ- یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَیْنَ تَذْهَبُ ارْجِعْ إِلَی حَرَمِ جَدِّکَ فَإِنَّکَ مَقْتُولٌ.

فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام:

سَأَمْضِی فَمَا بِالْمَوْتِ عَارٌ عَلَی الْفَتَی*** إِذَا مَا نَوَی حَقّاً وَ جَاهَدَ مُسْلِماً

وَ وَاسَی الرِّجَالَ الصَّالِحِینَ بِنَفْسِهِ*** وَ فَارَقَ مَثْبُوراً وَ خَالَفَ مُجْرِماً(2)

فَإِنْ مِتُّ لَمْ أَنْدَمْ وَ إِنْ عِشْتُ لَمْ أُلَمْ*** کَفَی بِکَ ذُلًّا أَنْ تَمُوتَ وَ تُرْغَمَا

ص: 314


1- 1. کجهینة عین ماء بالکوفة.
2- 2. المثبور: المخسور و الملعون المطرود قال الکمیت: و رأت قضاعة فی الایا*** من رأی مثبور و ثابر.

امام حسین علیه السّلام که آن روز پنجاه و هفت ساله بود، محاسن خود را گرفت و فرمود: وقتی ملت یهود گفتند: عزیز پسر خدا است، غضب خدا بر آنان شدید شد. وقتی مسیحیان گفتند: حضرت مسیح پسر خداست، خشم خدا بر ایشان زیاد گردید. وقتی مجوس آتش پرست شدند، غضب خدا بر آنان شدت یافت. غضب خدا بر آن گروه که پیامبر خود را شهید کردند شدید گردید، غضب خدا بر این گروه که تصمیم دارند مرا که پسر پیامبر آن ها هستم به قتل برسانند شدید خواهد شد .

راوی می گوید: حر بن یزید ریاحی اسب خود را راند و در حالی از لشکر ابن سعد داخل لشکر امام حسین شد که دست خود را روی سر خویش نهاده بود و می گفت: پروردگارا! من به سوی تو بازگشته ام، توبه مرا بپذیر، زیرا قلب اولیا و فرزندان پیامبر تو را دچار ترس کردم. یا ابن رسول اللّه! آیا توبه من پذیرفته می شود؟ فرمود: آری، خدا توبه تو را پذیرفت. حر گفت: یا ابن رسول اللّه! به من اجازه بده تا از طرف تو بجنگم. امام حسین به وی اجازه داد و او در حالی مشغول کارزار شد که این رجز را می خواند:

من با این شمشیر از طرف بهترین مردان که از بلاد خیف آمده اند به گردن های شما می زنم. سپس تعداد هجده نفر از لشکر یزید را به دوزخ فرستاد و شهید شد.

امام حسین در حالی به بالین حر آمد که خون او با فشار از بدنش خارج می شد. امام علیه السّلام به او فرمود: ای حر به به!! تو همان طور که نامت نشان می دهد، در دنیا و آخرت آزاد مرد هستی، سپس این دو شعر را سرود:

حر که از قبیله بنی ریاح است، مرد بسیار خوبی است و حر در هنگام نیزه زدن مردی است نیکو.

حر جوانمردی است خوب، زیرا امام حسین را صدا زد و در هنگام صبح جان خود را فدا نمود.

بعد از حر، زهیر ابن قین بجلی در حالی برای مبارزه قیام کرد که امام حسین را مخاطب قرار داد و این رجز را خواند:

امروز جد تو را که پیامبر است، به همراه امام حسن و علی مرتضی علیهم السّلام ملاقات خواهیم کرد.

سپس تعداد نوزده نفر از دشمنان دین را کشت و از پای درآمد و گفت:

من زهیر و پسر قین هستم، من با شمشیرم مانع از کشتن حسین می شوم.

پس از زهیر حبیب بن مظاهر اسدی در حالی برای جهاد قیام کرد که این رجز را می خواند: من حبیبم که پدرم پاک و پاکیزه است. ما از شما پاک و پاکیزه تر هستیم، ما کسی را یاری می کنیم که هر گاه نامش ذکر شود از همه مردم بهتر است.

ص: 319

ثُمَّ سَارَ الْحُسَیْنُ حَتَّی نَزَلَ الْقُطْقُطَانَةَ(1)

فَنَظَرَ إِلَی فُسْطَاطٍ مَضْرُوبٍ فَقَالَ لِمَنْ هَذَا الْفُسْطَاطُ فَقِیلَ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُرِّ الْحَنَفِیِّ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَقَالَ أَیُّهَا الرَّجُلُ إِنَّکَ مُذْنِبٌ خَاطِئٌ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ آخِذُکَ بِمَا أَنْتَ صَانِعٌ إِنْ لَمْ تَتُبْ إِلَی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی سَاعَتِکَ هَذِهِ فَتَنْصُرَنِی وَ یَکُونُ جَدِّی شَفِیعَکَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ اللَّهِ لَوْ نَصَرْتُکَ لَکُنْتُ أَوَّلَ مَقْتُولٍ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ لَکِنْ هَذَا فَرَسِی خُذْهُ إِلَیْکَ فَوَ اللَّهِ مَا رَکِبْتُهُ قَطُّ وَ أَنَا أَرُومُ شَیْئاً إِلَّا بَلَغْتُهُ وَ لَا أَرَادَنِی أَحَدٌ إِلَّا نَجَوْتُ عَلَیْهِ فَدُونَکَ فَخُذْهُ فَأَعْرَضَ عَنْهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام بِوَجْهِهِ ثُمَّ قَالَ لَا حَاجَةَ لَنَا فِیکَ وَ لَا فِی فَرَسِکَ- وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً وَ لَکِنْ فِرَّ فَلَا لَنَا وَ لَا عَلَیْنَا فَإِنَّهُ مَنْ سَمِعَ وَاعِیَتَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ ثُمَّ لَمْ یُجِبْنَا کَبَّهُ اللَّهُ عَلَی وَجْهِهِ فِی نَارِ جَهَنَّمَ.

ثُمَّ سَارَ حَتَّی نَزَلَ بِکَرْبَلَاءَ فَقَالَ أَیُّ مَوْضِعٍ هَذَا فَقِیلَ هَذَا کَرْبَلَاءُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ علیه السلام هَذَا وَ اللَّهِ یَوْمُ کَرْبٍ وَ بَلَاءٍ وَ هَذَا الْمَوْضِعُ الَّذِی یُهَرَاقُ فِیهِ دِمَاؤُنَا وَ یُبَاحُ فِیهِ حَرِیمُنَا فَأَقْبَلَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ بِعَسْکَرِهِ حَتَّی عَسْکَرَ بِالنُّخَیْلَةِ وَ بَعَثَ إِلَی الْحُسَیْنِ رَجُلًا یُقَالُ لَهُ- عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ قَائِدُهُ فِی أَرْبَعَةِ آلَافِ فَارِسٍ وَ أَقْبَلَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحُصَیْنِ التَّمِیمِیُّ فِی أَلْفِ فَارِسٍ یَتْبَعُهُ شَبَثُ بْنُ رِبْعِیٍّ فِی أَلْفِ فَارِسٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْأَشْعَثِ بْنِ قَیْسٍ الْکِنْدِیُّ أَیْضاً فِی أَلْفِ فَارِسٍ وَ کَتَبَ لِعُمَرَ بْنِ سَعْدٍ عَلَی النَّاسِ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَسْمَعُوا لَهُ وَ یُطِیعُوهُ فَبَلَغَ عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ زِیَادٍ أَنَّ عُمَرَ بْنَ سَعْدٍ یُسَامِرُ الْحُسَیْنَ علیه السلام وَ یُحَدِّثُهُ وَ یَکْرَهُ قِتَالَهُ فَوَجَّهُ إِلَیْهِ شِمْرَ بْنَ ذِی الْجَوْشَنِ فِی أَرْبَعَةِ آلَافِ فَارِسٍ وَ کَتَبَ إِلَی عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ إِذَا أَتَاکَ کِتَابِی هَذَا فَلَا تُمْهِلَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ وَ خُذْ بِکَظَمِهِ وَ حُلْ بَیْنَ الْمَاءِ وَ بَیْنَهُ کَمَا حِیلَ بَیْنَ عُثْمَانَ وَ بَیْنَ الْمَاءِ یَوْمَ الدَّارِ فَلَمَّا وَصَلَ الْکِتَابُ إِلَی عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ لَعَنَهُ اللَّهُ أَمَرَ مُنَادِیَهُ فَنَادَی إِنَّا قَدْ أَجَّلْنَا حُسَیْناً وَ أَصْحَابَهُ یَوْمَهُمُ وَ لَیْلَتَهُمْ فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَی الْحُسَیْنِ وَ عَلَی أَصْحَابِهِ فَقَامَ الْحُسَیْنُ فِی أَصْحَابِهِ خَطِیباً فَقَالَ:

ص: 315


1- 1. موضع بالکوفة کانت سجن النعمان بن المنذر.

حبیب تعداد سی و یک نفر از لشکر ابن سعد را به قتل رسانید و شهید شد.

بعد از حبیب، عبد اللّه بن ابی عروه غقاری برای کارزار قیام کرد و این رجز را می خواند:

حقا که بنی غفار می دانند من برای خونخواهی با شمشیر مشرفی و نیزه می جنگم.

عبد اللّه بن ابو عروه تعداد بیست نفر از لشکر کفر را به به هلاکت رساند و شهید شد. پس از عبد اللّه، بدیر ابن حفیر همدانی که فصیح ترین اهل زمان خود محسوب می شد، در حالی که این رجز را می خواند برای جنگ قیام نمود:

یعنی من پدرم حفیر است. خیری در وجود کسی که خیر ندارد نخواهد بود. آن گاه تعداد سی نفر مرد را از لشکر ابن زیاد کشت و شهید گردید. بعد از بدیر، مالک بن انس کاهلی در حالی که این رجز را می خواند برای جهاد قیام نمود:

قبایل کاهل و دودان و خندف و قیس عیلان عرب،

همه می دانند که قبیله من درهم شکننده همانندان هستند. ای قوم! شما (برای جنگیدن در راه خدا) نظیر شیرها باشید.

آل علی پیروان خدا و آل حرب (نام یکی از اجداد یزید است) از پیروان شیطانند.

وی تعداد هجده نفر از لشکر یزید را کشت و شهید شد.

بعد از مالک بن انس، زیاد بن مهاصر کندی در حالی برای جهاد اقدام کرد که این رجز را می خواند:

یعنی نام من زیاد است و نام پدرم مهاصر می باشد. من از شیری که بچه خود را از دست داده و در جایگاه خود کمین کرده باشد شجاع ترم.

ای پروردگار! من یاور حسینم و ابن سعد را ترک می کنم و از او دوری می جویم .

او تعداد نوزده نفر از لشکر یزید را به قتل رسانید. پس از زیاد، وهب بن وهب برای کارزار قیام نمود. وی نصرانی بود که به همراه مادرش به دست امام حسین مسلمان شده و با آن حضرت به کربلا آمده بودند. او بر اسبی سوار شد و چوبی را که پایه خیمه بود به دست گرفت و شروع به جنگ کرد و تعداد هفت یا هشت نفر از لشکر یزید را کشت، سپس او را اسیر نمودند و نزد عمر بن سعد آوردند. عمر دستور داد تا گردنش را زدند و سرش را به طرف لشکر امام حسین انداختند. مادرش شمشیر او را برداشت و برای جهاد قیام نمود. ولی امام حسین علیه السّلام به وی فرمود:

ص: 320

اللَّهُمَّ إِنِّی لَا أَعْرِفُ أَهْلَ بَیْتٍ أَبَرَّ وَ لَا أَزْکَی وَ لَا أَطْهَرَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی وَ لَا أَصْحَاباً هُمْ خَیْرٌ مِنْ أَصْحَابِی وَ قَدْ نَزَلَ بِی مَا قَدْ تَرَوْنَ وَ أَنْتُمْ فِی حِلٍّ مِنْ بَیْعَتِی لَیْسَتْ لِی فِی أَعْنَاقِکُمْ بَیْعَةٌ وَ لَا لِی عَلَیْکُمْ ذِمَّةٌ وَ هَذَا اللَّیْلُ قَدْ غَشِیَکُمْ فَاتَّخِذُوهُ جَمَلًا(1) وَ تَفَرَّقُوا فِی سَوَادِهِ فَإِنَّ الْقَوْمَ إِنَّمَا یَطْلُبُونِّی وَ لَوْ ظَفِرُوا بِی لَذَهَلُوا عَنْ طَلَبِ غَیْرِی فَقَامَ عَلَیْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُسْلِمِ بْنِ عَقِیلِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا ذَا یَقُولُ لَنَا النَّاسُ إِنْ نَحْنُ خَذَلْنَا شَیْخَنَا وَ کَبِیرَنَا وَ سَیِّدَنَا وَ ابْنَ سَیِّدِ الْأَعْمَامِ وَ ابْنَ نَبِیِّنَا سَیِّدِ الْأَنْبِیَاءِ لَمْ نَضْرِبْ مَعَهُ بِسَیْفٍ وَ لَمْ نُقَاتِلْ مَعَهُ بِرُمْحٍ لَا وَ اللَّهِ أَوْ نَرِدَ مَوْرِدَکَ وَ نَجْعَلَ أَنْفُسَنَا دُونَ نَفْسِکَ وَ دِمَاءَنَا دُونَ دَمِکَ فَإِذَا نَحْنُ فَعَلْنَا ذَلِکَ فَقَدْ قَضَیْنَا مَا عَلَیْنَا وَ خَرَجْنَا مِمَّا لَزِمَنَا وَ قَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ زُهَیْرُ بْنُ الْقَیْنِ الْبَجَلِیُّ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَدِدْتُ أَنِّی قُتِلْتُ ثُمَّ نُشِرْتُ ثُمَّ قُتِلْتُ ثُمَّ نُشِرْتُ ثُمَّ قُتِلْتُ ثُمَّ نُشِرْتُ فِیکَ وَ فِی الَّذِینَ مَعَکَ مِائَةَ قَتْلَةٍ وَ إِنَّ اللَّهَ دَفَعَ بِی عَنْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ لَهُ وَ لِأَصْحَابِهِ جُزِیتُمْ خَیْراً.

ثُمَّ إِنَّ الْحُسَیْنَ علیه السلام أَمَرَ بِحَفِیرَةٍ فَحُفِرَتْ حَوْلَ عَسْکَرِهِ شِبْهَ الْخَنْدَقِ وَ أَمَرَ فَحُشِیَتْ حَطَباً وَ أَرْسَلَ عَلِیّاً ابْنَهُ علیه السلام فِی ثَلَاثِینَ فَارِساً وَ عِشْرِینَ رَاجِلًا لِیَسْتَقُوا الْمَاءَ وَ هُمْ عَلَی وَجَلٍ شَدِیدٍ وَ أَنْشَأَ الْحُسَیْنُ یَقُولُ:

یَا دَهْرُ أُفٍّ لَکَ مِنْ خَلِیلٍ*** کَمْ لَکَ فِی الْإِشْرَاقِ وَ الْأَصِیلِ

مِنْ طَالِبٍ وَ صَاحِبٍ قَتِیلٍ*** وَ الدَّهْرُ لَا یَقْنَعُ بِالْبَدِیلِ

وَ إِنَّمَا الْأَمْرُ إِلَی الْجَلِیلِ*** وَ کُلُّ حَیٍّ سَالِکٌ سَبِیلِی

ثُمَّ قَالَ لِأَصْحَابِهِ قُومُوا فَاشْرَبُوا مِنَ الْمَاءِ یَکُنْ آخِرَ زَادِکُمْ وَ تَوَضَّئُوا

ص: 316


1- 1. یقال: اتخذ اللیل جملا: إذا أحیا لیلته بصلاة أو غیرها من العبادات، و کذا اذا رکبه فی حاجته،( اللسان) و المراد: اتخاذ ظلمة اللیل سترا للفرار.

ای ام وهب بنشین! زیرا خدا جهاد را از عهده زنان برداشته است. تو و پسرت در بهشت با جد من حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله خواهید بود.

بعد از وهب، هلال بن حجاج در حالی برای کارزار با لشکر کفار قیام کرد که این رجز را می خواند:

یعنی من با کمان در حالی که ورزیده ام، تیر اندازی می کنم و پرهیز نمودن از آن برای جان نتیجه ای ندارد.

او تعداد سیزده نفر از آنان را کشت و شهید شد. پس از هلال بن حجاج، عبد اللّه بن مسلم بن عقیل در حالی برای جهاد با کفار قیام نمود که این رجز را می خواند:

من قسم خورده ام که کشته نشوم مگر در حالی که آزاد مرد باشم و حال این که مرگ را چیز تلخی یافته ام.

من دوست ندارم که ترسو و فراری خوانده شوم. زیرا شخصی که ترسو باشد معصیت کار و فراری خواهد بود.

بعد از عبد اللّه بن مسلم، حضرت علی بن الحسین علیه السّلام برای جهاد قیام کرد. وقتی برای جنگ رفت، چشم امام حسین علیه السّلام اشکبار شد و فرمود: پروردگارا! شاهد باش، زیرا پسر پیامبرت که در صورت و صفات شبیه ترین مردم به پیامبر تو است، برای مبارزه قیام نمود. علی بن الحسین در حالی که این رجز را می خواند شروع به جنگ نمود: من علی بن حسین بن علی هستم، ما از همه کس به رسول خدا مقدم تریم. آیا نمی بینید که چگونه از پدرم حمایت می کنم؟

هنگامی که وی تعداد ده نفر از لشکر یزید را کشت نزد امام حسین بازگشت و گفت: پدر جان! تشنه ام! امام حسین علیه السّلام به او فرمود: پسر جان صبر کن، زیرا جدت تو را به حد کفایت سیراب خواهد نمود. علی بن الحسین علیه السّلام به جنگ بازگشت و تعداد چهل و پنج نفر مرد از آنان را به درک اسفل فرستاد و شهید شد. صلی اللّه علیه.

بعد از علی بن الحسین، حضرت قاسم بن الحسن علیهما السّلام در حالی برای جهاد با آنان قیام کرد که این رجز را می خواند:

ای نفس من جزع و فزع مکن! زیرا هر کسی فانی خواهد شد. امروز بالاترین درجات بهشت را ملاقات خواهی کرد.

سپس تعداد سه نفر مرد از لشکر ابن سعد را کشت و پس اینکه تیر خورد، از بالای اسب سقوط کرد و شهید شد.

هنگامی که امام حسین علیه السلام به سمت چپ و راست نظری کرد و کسی را ندید، سر خود را به جانب آسمان بلند کرد و فرمود: پروردگارا! تو می بینی که با فرزند پیامبرت چه می کنند. در همین حال بود که قبیله بنی کلاب بین امام حسین و بین آب فرات حایل شدند. سپس تیری به جانب امام پرتاب شد که به گلوی مبارکش فرو رفت و از بالای اسب سقوط نمود. آن گاه تیر را خارج کرد و به دور انداخت. پس از این جریان، کف دست خود را زیر گلویش می گرفت

ص: 321

وَ اغْتَسِلُوا وَ اغْسِلُوا ثِیَابَکُمْ لِتَکُونَ أَکْفَانَکُمْ ثُمَّ صَلَّی بِهِمُ الْفَجْرَ وَ عَبَّأَهُمْ تَعْبِئَةَ الْحَرْبِ- وَ أَمَرَ بِحَفِیرَتِهِ الَّتِی حَوْلَ عَسْکَرِهِ فَأُضْرِمَتْ بِالنَّارِ لِیُقَاتِلَ الْقَوْمَ مِنْ وَجْهٍ وَاحِدٍ.

وَ أَقْبَلَ رَجُلٌ مِنْ عَسْکَرِ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ عَلَی فَرَسٍ لَهُ یُقَالُ لَهُ- ابْنُ أَبِی جُوَیْرِیَةَ الْمُزَنِیُّ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَی النَّارِ تَتَّقِدُ صَفَقَ بِیَدِهِ وَ نَادَی یَا حُسَیْنُ وَ أَصْحَابَ حُسَیْنٍ أَبْشِرُوا بِالنَّارِ فَقَدْ تَعَجَّلْتُمُوهَا فِی الدُّنْیَا فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام مَنِ الرَّجُلُ فَقِیلَ ابْنُ أَبِی جُوَیْرِیَةَ الْمُزَنِیُّ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام اللَّهُمَّ أَذِقْهُ عَذَابَ النَّارِ فِی الدُّنْیَا فَنَفَرَ بِهِ فَرَسُهُ وَ أَلْقَاهُ فِی تِلْکَ النَّارِ فَاحْتَرَقَ ثُمَّ بَرَزَ مِنْ عَسْکَرِ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ رَجُلٌ آخَرُ یُقَالُ لَهُ تَمِیمُ بْنُ حُصَیْنٍ الْفَزَارِیُّ فَنَادَی یَا حُسَیْنُ وَ یَا أَصْحَابَ حُسَیْنٍ أَ مَا تَرَوْنَ إِلَی مَاءِ الْفُرَاتِ یَلُوحُ کَأَنَّهُ بُطُونُ الْحَیَّاتِ (1) وَ اللَّهِ لَا ذُقْتُمْ مِنْهُ قَطْرَةً حَتَّی تَذُوقُوا الْمَوْتَ جَزَعاً فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام مَنِ الرَّجُلُ فَقِیلَ تَمِیمُ بْنُ حُصَیْنٍ فَقَالَ الْحُسَیْنُ هَذَا وَ أَبُوهُ مِنْ أَهْلِ النَّارِ اللَّهُمَّ اقْتُلْ هَذَا عَطَشاً فِی هَذَا الْیَوْمِ قَالَ فَخَنَقَهُ الْعَطَشُ حَتَّی سَقَطَ عَنْ فَرَسِهِ فَوَطِئَتْهُ الْخَیْلُ بِسَنَابِکِهَا فَمَاتَ ثُمَّ أَقْبَلَ آخَرُ مِنْ عَسْکَرِ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ یُقَالُ لَهُ- مُحَمَّدُ بْنُ أَشْعَثَ بْنِ قَیْسٍ الْکِنْدِیُّ فَقَالَ یَا حُسَیْنَ بْنَ فَاطِمَةَ أَیَّةُ حُرْمَةٍ لَکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ لَیْسَتْ لِغَیْرِکَ فَتَلَا الْحُسَیْنُ هَذِهِ الْآیَةَ- إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ ذُرِّیَّةً الْآیَةَ(2)

ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ إِنَّ مُحَمَّداً لَمِنْ آلِ إِبْرَاهِیمَ وَ إِنَّ الْعِتْرَةَ الْهَادِیَةَ لَمِنْ آلِ مُحَمَّدٍ مَنِ الرَّجُلُ فَقِیلَ مُحَمَّدُ بْنُ أَشْعَثَ بْنِ قَیْسٍ الْکِنْدِیُّ فَرَفَعَ الْحُسَیْنُ علیه السلام رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ اللَّهُمَّ أَرِ مُحَمَّدَ بْنَ الْأَشْعَثِ ذُلًّا فِی هَذَا الْیَوْمِ- لَا تُعِزُّهُ بَعْدَ هَذَا الْیَوْمِ أَبَداً فَعَرَضَ لَهُ عَارِضٌ فَخَرَجَ مِنَ الْعَسْکَرِ یَتَبَرَّزُ فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِ عَقْرَباً فَلَدَغَتْهُ فَمَاتَ بَادِیَ الْعَوْرَةِ.

ص: 317


1- 1. الحیتان خ ل.
2- 2. آل عمران: 23.

و وقتی پر از خون می شدند، خون ها را به سر و محاسن مبارک خود می مالید و می فرمود: من خدا را در حالی ملاقات می کنم که غرق در خون خود هستم. این را فرمود و با سمت چپ صورتش بر زمین افتاد.

در همین حال بود که سنان بن ایادی و شمر بن ذی الجوشن عامری با گروهی از اهل شام آمدند تا بالای سر امام حسین رسیدند. آن ها به یکدیگر می گفتند: چرا منتظرید؟ کار این مرد را تمام کنید تا راحت شود .

سنان بن انس ایادی پیاده شد و پس از اینکه محاسن امام حسین را به دست گرفت با شمشیر به گلوی امام حسین می زد و می گفت: به خدا قسم من سر تو را جدا می کنم در حالی که می دانم تو پسر پیامبر خدا و پدر و مادرت بهترین مردم هستند. اسب امام حسین علیه السّلام جلو رفت، یال و پیشانی خود را به خون آن حضرت رنگین نمود و در حالی که شیهه می زد به سوی خیمه های امام دوید. هنگامی که دختران پیامبر خدا شیهه اسب را شنیدند و خارج شدند، ناگاه دیدند اسب امام علیه السّلام بدون سوار برگشته است، پس دریافتند که امام حسین شهید شده است. ام کلثوم دختر حضرت علی علیه السّلام در حالی که دست خود را روی سر نهاده بود، ناله و گریه می کرد و می گفت: وا محمّداه! این حسین تو است که عریان است، عمامه و ردای او را به غارت برده اند.

سپس سنان بن انس سر امام حسین را در حالی نزد ابن زیاد آورد که این شعر را می خواند:

رکاب مرا پر از نقره و طلا کن، چرا که من پادشاه محجوب و محترمی را کشته ام.

من شخصیتی را شهید کرده ام که از نظر مادر و پدر و حسب و نسب بهترین مردم است.

عبید اللّه بن زیاد به سنان گفت: وای بر تو! اگر می دانستی که حسین از نظر پدر و مادر بهترین مردم است، پس چرا او را شهید نمودی؟ سپس دستور داد تا گردن سنان را زدند و خداوند روحش را روانه دوزخ کرد. ابن زیاد شخصی را نزد ام کلثوم دختر حضرت علی فرستاد و گفت: سپاس مخصوص آن خدایی است که مردان شما را کشت، دیدی خدا با شما چه کرد؟ ام کلثوم فرمود: ای پسر زیاد! اگر چشم تو به کشتن امام حسین روشن شد، مدتی طولانی چشم جدش به آن حضرت روشن می شد، زیرا که جدش او را و لبانش را می بوسید و بر گردن خود سوار می کرد. ای پسر زیاد! در این فکر باش، جواب جدش پیامبر خدا را چه خواهی داد؟ زیرا پیامبر در قیامت دشمن تو خواهد بود(1).

ص: 322


1- 1. امالی صدوق: مجلس 30 ، 150 - 164

فَبَلَغَ الْعَطَشُ مِنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ أَصْحَابِهِ فَدَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ شِیعَتِهِ یُقَالُ لَهُ- یَزِیدُ بْنُ الْحُصَیْنِ الْهَمْدَانِیُّ قَالَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ رَاوِی الْحَدِیثِ هُوَ خَالُ أَبِی إِسْحَاقَ الْهَمْدَانِیِّ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ تَأْذَنُ لِی فَأَخْرُجُ إِلَیْهِمْ فَأُکَلِّمُهُمْ فَأَذِنَ لَهُ فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بَعَثَ مُحَمَّداً- بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً- وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً وَ هَذَا مَاءُ الْفُرَاتِ تَقَعُ فِیهِ خَنَازِیرُ السَّوَادِ وَ کِلَابُهَا وَ قَدْ حِیلَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ ابْنِهِ فَقَالُوا یَا یَزِیدُ فَقَدْ أَکْثَرْتَ الْکَلَامَ فَاکْفُفْ فَوَ اللَّهِ لَیَعْطَشَنَّ الْحُسَیْنُ کَمَا عَطَشَ مَنْ کَانَ قَبْلَهُ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام اقْعُدْ یَا یَزِیدُ.

ثُمَّ وَثَبَ الْحُسَیْنُ علیه السلام مُتَوَکِّئاً عَلَی سَیْفِهِ فَنَادَی بِأَعْلَی صَوْتِهِ فَقَالَ أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ هَلْ تَعْرِفُونِّی قَالُوا نَعَمْ أَنْتَ ابْنُ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سِبْطُهُ قَالَ أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ جَدِّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ أُمِّی فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ أَبِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ جَدَّتِی خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ أَوَّلُ نِسَاءِ هَذِهِ الْأُمَّةِ إِسْلَاماً قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ.

قَالَ أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ سَیِّدَ الشُّهَدَاءِ حَمْزَةَ عَمُّ أَبِی قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ فَأَنْشُدُکُمُ اللَّهَ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ جَعْفَرَ الطَّیَّارِ فِی الْجَنَّةِ عَمِّی قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ فَأَنْشُدُکُمُ اللَّهَ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ هَذَا سَیْفُ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَنَا مُتَقَلِّدُهُ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ فَأَنْشُدُکُمُ اللَّهَ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ هَذِهِ عِمَامَةُ رَسُولِ اللَّهِ أَنَا لَابِسُهَا قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ فَأَنْشُدُکُمُ اللَّهَ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ عَلِیّاً کَانَ أَوَّلَهُمْ إِسْلَاماً وَ أَعْلَمَهُمْ عِلْماً وَ أَعْظَمَهُمْ حِلْماً وَ أَنَّهُ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ فَبِمَ تَسْتَحِلُّونَ دَمِی وَ أَبِی الذَّائِدُ عَنِ الْحَوْضِ غَداً یَذُودُ عَنْهُ رِجَالًا کَمَا یُذَادُ الْبَعِیرُ الصَّادِرُ عَنِ الْمَاءِ وَ لِوَاءُ الْحَمْدِ فِی یَدَیْ جَدِّی یَوْمَ الْقِیَامَةِ- قَالُوا قَدْ عَلِمْنَا ذَلِکَ کُلَّهُ وَ نَحْنُ غَیْرُ تَارِکِیکَ حَتَّی تَذُوقَ الْمَوْتَ عَطَشاً.

ص: 318

توضیح

«وطدت الشیء أطده وطداً» یعنی آن را تقویت کرد و ثبات بخشید، و التوطید مانند آن است. «الارب» با کسره به معنای عضو است. «حثا» هم وزن دعا و رمی جُثّوا و جُثیاً با ضمه یعنی بر روی پاهایش نشست یا بر اطراف انگشتانش ایستاد. «رمّله بالدم فترمل و ارتمل» یعنی آغشته شد؛ و «الخلاق» یعنی نصیب؛ «الظهیرة» شدت گرما در نیمه روز است؛ و «الإسراء» سیر در شب است. گفته می شود: «طلبت فلانا حتی رهقته»: یعنی به دنبال فلانی رفتم تا این که به او نزدیک شدم، که شاید او را گرفته باشد و شاید او را نگرفته باشد. «حرّ الوجه» آن چه از گونه ها پیداست؛ و «الثبور»: هلاکت و خسران است؛ «الواعیة»: فریاد و صداست؛ «المسامرة»: سخن گفتن در شب است و گفته می شود «أخذت بکظمه» یعنی گلویش را گرفتم.

جزری گفت: وقتی مردی در شب دسته جمعی سیر می کند یا با خواندن نماز یا دیگر عبادات شب زنده داری می کند: گفته می شود «اتخذ اللیل جملاً کویا» او سوار بر شب شده و نخوابیده است. «شرقت الشمس»: یعنی طلوع کرد، و «أشرقت»» یعنی تابید. «الأصیل» زمان بعد از عصر است تا مغرب. «البدیل»: بدل است. و «سنبک الدّابة» انتهای سم چهارپاست، «البراز» با فتحه، فضای وسیع است، «تبرّز الرّجل» یعنی برای قضای حاجت به فضای باز رفت؛ و «الذّود»: طرد کردن و راندن است.

جوهری گفت: «المشرفیة» شمشیر است، ابو عبید گفت: این شمشیر به مشارف نسبت داده شده که شهری است از سرزمین عرب که نزدیک به روستاست. گفته می شود: سیف مشرفی. «القنا» با کسره جمع قناة است به معنی نیزه؛ و «رمح خطّار» یعنی صاحب اهتزاز، گفته می شود: «خطران الرمح»، بالا و پایین رفتن نیزه است برای ضربه زدن. و «الکاهل» پدر قبیله ای از اسد است، «دودان» نیز پدر قبیله ای از آن هاست. «خِندف» در اصل لقب لیلی دختر عمران است که قبیله به آن نامیده شده است، «قیس» پدر قبیله ای از مضر است، که او قیس عیلان است. و «العرین» پناهگاه شیر است که به آن انس گرفته و در برخی نسخه ها آمده است «العریز»، گویا از معازرة به معنای معانده و دشمنی گرفته شده است. «الخدر» ستر و پوشش است، «أسد خادر» یعنی شیری که داخل پوشش است؛ و «رجل فر»ّ: یعنی آن که با شتاب فرار کند. گفته می شود: «ملک محجّب» یعنی کسی که نسبت به مردم محجوب است.

ص: 323

فَأَخَذَ الْحُسَیْنُ علیه السلام بِطَرَفِ لِحْیَتِهِ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ ابْنُ سَبْعٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً ثُمَّ قَالَ اشْتَدَّ غَضَبُ اللَّهِ عَلَی الْیَهُودِ حِینَ قَالُوا- عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَ اشْتَدَّ غَضَبُ اللَّهِ عَلَی النَّصَارَی حِینَ قَالُوا- الْمَسِیحُ ابْنُ اللَّهِ وَ اشْتَدَّ غَضَبُ اللَّهِ عَلَی الْمَجُوسِ حِینَ عَبَدُوا النَّارَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ اشْتَدَّ غَضَبُ اللَّهِ عَلَی قَوْمٍ قَتَلُوا نَبِیَّهُمْ وَ اشْتَدَّ غَضَبُ اللَّهِ عَلَی هَذِهِ الْعِصَابَةِ الَّذِینَ یُرِیدُونَ قَتْلِی ابْنِ نَبِیِّهِمْ (1) قَالَ فَضَرَبَ الْحُرُّ بْنُ یَزِیدَ فَرَسَهُ وَ جَازَ عَسْکَرَ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ إِلَی عَسْکَرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَاضِعاً یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ وَ هُوَ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ أُنِیبُ فَتُبْ عَلَیَّ فَقَدْ أَرْعَبْتُ قُلُوبَ أَوْلِیَائِکَ وَ أَوْلَادَ نَبِیِّکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هَلْ لِی مِنْ تَوْبَةٍ قَالَ نَعَمْ تَابَ اللَّهُ عَلَیْکَ قَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ ائْذَنْ لِی فَأُقَاتِلَ عَنْکَ فَأَذِنَ لَهُ فَبَرَزَ وَ هُوَ یَقُولُ:

أَضْرِبُ فِی أَعْنَاقِکُمْ بِالسَّیْفِ*** عَنْ خَیْرِ مَنْ حَلَّ بِلَادَ الْخَیْفِ

فَقَتَلَ مِنْهُمْ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ رَجُلًا ثُمَّ قُتِلَ فَأَتَاهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ دَمُهُ یَشْخُبُ فَقَالَ بَخْ بَخْ یَا حُرُّ أَنْتَ حُرٌّ کَمَا سُمِّیتَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ ثُمَّ أَنْشَأَ الْحُسَیْنُ یَقُولُ:

لَنِعْمَ الْحُرُّ حُرُّ بَنِی رِیَاحٍ*** وَ نِعْمَ الْحُرُّ مُخْتَلَفَ الرِّمَاحِ (2)

وَ نِعْمَ الْحُرُّ إِذْ نَادَی حُسَیْناً*** فَجَادَ بِنَفْسِهِ عِنْدَ الصَّبَاحِ

ثُمَّ بَرَزَ مِنْ بَعْدِهِ زُهَیْرُ بْنُ الْقَیْنِ الْبَجَلِیُّ وَ هُوَ یَقُولُ مُخَاطِباً لِلْحُسَیْنِ علیه السلام:

الْیَوْمَ نَلْقَی جَدَّکَ النَّبِیَّا*** وَ حَسَناً وَ الْمُرْتَضَی عَلِیّاً

فَقَتَلَ مِنْهُمْ تِسْعَةَ عَشَرَ رَجُلًا ثُمَّ صُرِعَ وَ هُوَ یَقُولُ:

أَنَا زُهَیْرٌ وَ أَنَا ابْنُ الْقَیْنِ*** أَذُبُّکُمْ بِالسَّیْفِ عَنْ حُسَیْنٍ

ثُمَّ بَرَزَ مِنْ بَعْدِهِ حَبِیبُ بْنُ مُظَهَّرٍ الْأَسَدِیُّ وَ هُوَ یَقُولُ:

أَنَا حَبِیبٌ وَ أَبِی مُطَهَّرٌ(3)*** لَنَحْنُ أَزْکَی مِنْکُمُ وَ أَطْهَرُ

نَنْصُرُ خَیْرَ النَّاسِ حِینَ یُذْکَرُ

ص: 319


1- 1. فی المصدر: قتل ابن نبیهم.
2- 2. منصوب بالظرفیة أی: عند اختلاف الرماح، و قد یوجد« عند» فی بعض النسخ، و هو سهو.
3- 3. فی نسخة الأصل- نسخة المؤلّف قدّس سرّه-: مطهر، بالطاء المهملة، و هو. المناسب لقوله بعد ذلک« و أطهر» و لکن ضبطه الشیخ بخط یده« حبیب بن مظاهر»- کمراقب و ضبطه العلامة« حبیب بن مظهر»- بفتح الظاء و تشدید الهاء- کمعظم- و هو الاشبه کما عنونه فی الإصابة فی القسم الثالث تحت الرقم 1948.

روایت2.

مؤلف: شیخ مفید در کتاب ارشاد گفته است: هنگامی که امام حسن مجتبی علیه السّلام از دنیا رفت، شیعیان در عراق به حرکت در آمده و نامه ای برای امام حسین علیه السّلام نوشتند که مضمون آن، خلع معاویه و بیعت با آن حضرت بود. امام حسین این پیشنهاد را نپذیرفت و فرمود: ما بین من و معاویه یک عهد و پیمانی است که شکستن آن برای من جایز نیست تا مدت آن تمام شود. هنگامی که معاویه بمیرد در این باره فکری خواهم کرد.

زمانی که معاویه در نیمه ماه رجب سال60 هجری از دنیا رفت، یزید برای ولید بن عتبة ابن ابو سفیان که از طرف معاویه حاکم مدینه بود نوشت: حتماً از حسین بیعت بگیرد و به هیچ وجه این موضوع را تاخیر نیندازد. ولید شبانه به دنبال امام حسین علیه السّلام فرستاد و آن حضرت را خواست. چون امام حسین منظور او را دریافت، لذا گروهی از دوستان خود را خواسته و دستور داد تا سلاح با خود بردارند. فرمود: چون ولید در این موقع شب مرا خواسته، من در امان نیستم از اینکه وی مرا به امری وادار کند و من هم نپذیرم، از طرفی هم وی شخص امینی نیست، پس شما با من بیایید و بر در خانه او باشید. چنان چه شنیدید صدای من بلند شد، وارد خانه شوید و مانع او شوید که به من آسیبی بزند.

وقتی امام حسین علیه السّلام نزد ولید بن عتبه رفت، دید مروان بن حکم پیش ولید است. ولید خبر مرگ معاویه را به امام حسین داد و امام حسین فرمود: إنَّا للَّه و إنَّا إلَیه راجعُون. ولید پس از این جریان نامه یزید را برای امام حسین خواند و گفت: من مأموریت دارم از تو برای یزید بیعت بگیرم. امام حسین علیه السّلام فرمود: من گمان نمی کنم تو قبول کنی که من مخفیانه با یزید بیعت کنم، بلکه باید به طور علنی بیعت نمایم که مردم از این موضوع آگاه شوند؟ ولید گفت: آری. امام حسین فرمود: پس این موضوع باشد تا فردا صبح، تا ببینی نظرت در این باره چیست. ولید گفت: مانعی ندارد، به اسم خداوند متعال شما برگرد و بعداً با جمعیت نزد ما بیا.

مروان بن حکم به ولید گفت: به خدا قسم اگر اکنون حسین از تو جدا شود و بیعت نکند به او دست نخواهی یافت، مگر اینکه بین تو و او کشتار زیادی اتفاق بیفتد. این مرد را زندانی کن و مگذار از نزد تو برود تا اینکه بیعت نماید یا گردنش را بزنی. وقتی امام حسین این سخن را از مروان شنید برخاست و به مروان فرمود: ای پسر زن کبود چشم! تو مرا به قتل می رسانی یا ولید؟ به خدا قسم دروغ گفتی و گناه کردی. سپس آن حضرت از آنجا خارج و با دوستانش وارد منزل خویش گردید(1).

سید بن طاوس می گوید: یزید برای ولید نامه نوشت و او را مأمور کرد که از امام حسین علیه السّلام و اهل مدینه برای یزید بیعت بگیرد. مخصوصا سفارش کرد که از امام حسین بیعت بگیر و اگر نپذیرفت گردنش را بزن و سر او را برای من بفرست.

ص: 324


1- 1. ارشاد مفید: 182 و 183 و نیز حدیث بعد

فَقَتَلَ مِنْهُمْ أَحَداً وَ ثَلَاثِینَ رَجُلًا ثُمَّ قُتِلَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ.

ثُمَّ بَرَزَ مِنْ بَعْدِهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی عُرْوَةَ الْغِفَارِیُّ وَ هُوَ یَقُولُ:

قَدْ عَلِمَتْ حَقّاً بَنُو غِفَارٍ*** أَنِّی أَذُبُّ فِی طِلَابِ الثَّارِ

بِالْمَشْرَفِیِّ وَ الْقَنَا الْخَطَّارِ

فَقَتَلَ مِنْهُمْ عِشْرِینَ رَجُلًا ثُمَّ قُتِلَ رَحِمَهُ اللَّهُ.

ثُمَّ بَرَزَ مِنْ بَعْدِهِ بُدَیْرُ بْنُ حَفِیرٍ الْهَمْدَانِیُّ وَ کَانَ أَقْرَأَ أَهْلِ زَمَانِهِ وَ هُوَ یَقُولُ:

أَنَا بُدَیْرٌ وَ أَبِی حَفِیرٌ*** لَا خَیْرَ فِیمَنْ لَیْسَ فِیهِ خَیْرٌ

فَقَتَلَ مِنْهُمْ ثَلَاثِینَ رَجُلًا ثُمَّ قُتِلَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ ثُمَّ بَرَزَ مِنْ بَعْدِهِ مَالِکُ بْنُ أَنَسٍ الْکَاهِلِیُّ وَ هُوَ یَقُولُ:

قَدْ عَلِمَتْ کَاهِلُهَا وَ دُودَانُ*** وَ الْخِنْدِفِیُّونَ وَ قَیْسُ عَیْلَانَ

بِأَنَّ قَوْمِی قُصَمُ الْأَقْرَانِ (1)*** یَا قَوْمِ کُونُوا کَأُسُودِ الْجَانِ

آلُ عَلِیٍّ شِیعَةُ الرَّحْمَنِ*** وَ آلُ حَرْبٍ شِیعَةُ الشَّیْطَانِ

فَقَتَلَ مِنْهُمْ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ رَجُلًا ثُمَّ قُتِلَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ بَرَزَ مِنْ بَعْدِهِ زِیَادُ بْنُ مُهَاصِرٍ الْکِنْدِیُّ فَحَمَلَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْشَأَ یَقُولُ:

أَنَا زِیَادٌ وَ أَبِی مُهَاصِرٌ*** أَشْجَعُ مِنْ لَیْثِ الْعَرِینِ الْخَادِرِ

یَا رَبِّ إِنِّی لِلْحُسَیْنِ نَاصِرٌ*** وَ لِابْنِ سَعْدٍ تَارِکٌ مُهَاجِرٌ

فَقَتَلَ مِنْهُمْ تِسْعَةً ثُمَّ قُتِلَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ بَرَزَ مِنْ بَعْدِهِ وَهْبُ بْنُ وَهْبٍ وَ کَانَ نَصْرَانِیّاً أَسْلَمَ عَلَی یَدَیِ الْحُسَیْنِ هُوَ وَ أُمُّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَی کَرْبَلَاءَ فَرَکِبَ فَرَساً وَ تَنَاوَلَ بِیَدِهِ عُودَ الْفُسْطَاطِ فَقَاتَلَ وَ قَتَلَ مِنَ الْقَوْمِ سَبْعَةً أَوْ ثَمَانِیَةً ثُمَّ اسْتُوسِرَ فَأُتِیَ بِهِ عُمَرَ بْنَ سَعْدٍ فَأَمَرَ بِضَرْبِ عُنُقِهِ فَضُرِبَتْ عُنُقُهُ وَ رُمِیَ بِهِ إِلَی عَسْکَرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ أَخَذَتْ أُمُّهُ سَیْفَهُ وَ بَرَزَتْ فَقَالَ لَهَا الْحُسَیْنُ:

ص: 320


1- 1. قصم- کصرد-: من یحطم کل ما یلقاه.

ولید پس از رسیدن این نامه مروان را خواست و در مورد مسئله امام حسین با او تبادل نظر نمود. مروان گفت: حسین ابدا قبول نخواهد کرد. اگر من جای تو بودم گردن حسین را می زدم. ولید گفت: ای کاش آفریده نشده بودم.

سپس ولید به دنبال امام حسین فرستاد، آن حضرت با سی نفر از اهل بیت و دوستان خود آمد و سخن در گرفت تا آنجا که امام حسین خشمگین شد و به مروان فرمود: وای بر تو ای پسر زن کبود چشم، تو به زدن گردن من دستور می دهی؟ به خدا قسم دروغ گفتی و گناه کردی.

امام علیه السّلام بعد از این گفتگوها رو به ولید کرد و به او فرمود: ای امیر! ما اهل بیت نبوت و معدن رسالت هستیم، ما کسانی هستیم که ملائکه بر خاندانمان نازل می شدند، خدا دنیا را با ما آغاز نمود و به ما ختم خواهد کرد. یزید مردی است فاسق و شراب خوار، قاتل مردم بی گناه و شخصی است که به طور علنی فسق و فجور می کند. کسی مثل من هرگز با یزید بیعت نخواهد کرد. ولی در عین حال ما و شما تا فردا صبح فکر می کنیم تا معلوم شود کدام یک از ما برای مقام بیعت و خلافت شایستگی خواهیم داشت، این را فرمود و خارج شد(1).

ابن شهر آشوب می گوید: یزید برای ولید نوشت: حتما باید از حسین و عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن زبیر و عبد الرحمن بن ابی بکر برای من بیعت بگیری و به هیچ وجه آنان را معاف مکن. هر کدام از ایشان از این کار خودداری کرد، گردنش را بزن و سر او را برای من بفرست. ولید راجع به این موضوع با مروان بن حکم مشورت کرد. مروان گفت صلاح این است که ایشان را قبل از اینکه از جریان آگاه شوند بخواهی و از آنان بیعت بگیری.

ولید به دنبال آنان که نزد قبر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بودند فرستاد. عبد اللّه بن عمر و عبد الرحمن گفتند: ما وارد خانه های خود می شویم و درهای خانه را می بندیم. ابن زبیر گفت: به خدا قسم که من هرگز با یزید بیعت نخواهم کرد. امام حسین علیه السّلام فرمود: من نزد ولید خواهم رفت، و ادامه روایت نزدیک به آن چیزی است که بیان شد(2).

شیخ مفید می گوید: مروان به ولید گفت: تو دستور مرا انجام ندادی، نه به خدا قسم! حسین بعد از این تسلیم تو نخواهد شد. ولید گفت: وای بر تو! تو راهی برای من انتخاب می کنی که دین و دنیای من در معرض خطر و هلاکت قرار بگیرد؟ به خدا قسم من دوست ندارم آنچه را که آفتاب بر آن می تابد و از آن غروب می کند، از مال و سلطنت دنیوی، مال من باشد و امام حسین را کشته باشم. سبحان اللّه! اگر حسین بگوید: من بیعت نمی کنم، من باید او را به قتل برسانم؟ به خدا قسم فکر می کنم،

ص: 325


1- 1. کتاب ملهوف: 17 و 18
2- 2. مناقب آل ابی طالب 4: 88

یَا أُمَّ وَهْبٍ اجْلِسِی فَقَدْ وَضَعَ اللَّهُ الْجِهَادَ عَنِ النِّسَاءِ إِنَّکِ وَ ابْنَکِ مَعَ جَدِّی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی الْجَنَّةِ.

ثُمَّ بَرَزَ مِنْ بَعْدِهِ هِلَالُ بْنُ حَجَّاجٍ وَ هُوَ یَقُولُ:

أَرْمِی بِهَا مُعْلَمَةً أَفْوَاقُهَا(1)*** وَ النَّفْسُ لَا یَنْفَعُهَا إِشْفَاقُهَا

فَقَتَلَ مِنْهُمْ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا ثُمَّ قُتِلَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ بَرَزَ مِنْ بَعْدِهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُسْلِمِ بْنِ عَقِیلِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ أَنْشَأَ یَقُولُ:

أَقْسَمْتُ لَا أُقْتَلُ إِلَّا حُرّاً*** وَ قَدْ وَجَدْتُ الْمَوْتَ شَیْئاً مُرّاً

أَکْرَهُ أَنْ أُدْعَی جَبَاناً فَرّاً*** إِنَّ الْجَبَانَ مَنْ عَصَی وَ فَرَّا

فَقَتَلَ مِنْهُمْ ثَلَاثَةً ثُمَّ قُتِلَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ.

وَ بَرَزَ مِنْ بَعْدِهِ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَلَمَّا بَرَزَ إِلَیْهِمْ دَمَعَتْ عَیْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَقَالَ اللَّهُمَّ کُنْ أَنْتَ الشَّهِیدُ عَلَیْهِمْ فَقَدْ بَرَزَ إِلَیْهِمُ ابْنُ رَسُولِکَ وَ أَشْبَهُ النَّاسِ وَجْهاً وَ سَمْتاً بِهِ فَجَعَلَ یَرْتَجِزُ وَ هُوَ یَقُولُ:

أَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ*** نَحْنُ وَ بَیْتِ اللَّهِ أَوْلَی بِالنَّبِیِّ

أَ مَا تَرَوْنَ کَیْفَ أَحْمِی عَنْ أَبِی

فَقَتَلَ مِنْهُمْ عَشَرَةً ثُمَّ رَجَعَ إِلَی أَبِیهِ فَقَالَ یَا أَبَهْ الْعَطَشُ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام صَبْراً یَا بُنَیَّ یَسْقِیکَ جَدُّکَ بِالْکَأْسِ الْأَوْفَی فَرَجَعَ فَقَاتَلَ حَتَّی قَتَلَ مِنْهُمْ أَرْبَعَةً وَ أَرْبَعِینَ رَجُلًا ثُمَّ قُتِلَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ بَرَزَ مِنْ بَعْدِهِ الْقَاسِمُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ:

لَا تَجْزَعِی نَفْسِی فَکُلٌّ فَانٍ*** الْیَوْمَ تَلْقَیْنَ ذُرَی الْجِنَانِ

فَقَتَلَ مِنْهُمْ ثَلَاثَةً ثُمَّ رُمِیَ عَنْ فَرَسِهِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ- وَ نَظَرَ الْحُسَیْنُ علیه السلام یَمِیناً وَ شِمَالًا وَ لَا یَرَی أَحَداً فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَرَی مَا یُصْنَعُ بِوَلَدِ نَبِیِّکَ وَ حَالَ بَنُو کِلَابٍ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْمَاءِ وَ رُمِیَ بِسَهْمٍ فَوَقَعَ فِی نَحْرِهِ وَ خَرَّ عَنْ فَرَسِهِ فَأَخَذَ السَّهْمَ فَرَمَی بِهِ فَجَعَلَ یَتَلَقَّی الدَّمَ

ص: 321


1- 1. أفواهها خ ل، و الافواق جمع الفوق بالضم: مشق رأس السهم حیث یقع الوتر.

کسی که حسین را بکشد فردای قیامت نزد خدا کفه میزان ثوابش سبک خواهد بود .

مروان به وی گفت: اگر نظر تو این است کار خوبی کردی، مروان این سخن را به ظاهر می گفت ولی باطنا نظر ولید را تایید نمی کرد(1).

سید بن طاوس می گوید: هنگامی که صبح شد امام حسین علیه السّلام از منزل خود بیرون آمد تا از اوضاع و احوال آگاه شود. ناگاه با مروان روبرو شد. مروان گفت: یا ابا عبد اللّه! من تو را نصیحت می کنم، سخن مرا بشنو تا نتیجه بگیری. امام حسین فرمود: چه نصیحتی؟ بگو، شاید بپذیرم. مروان گفت: من به تو دستور می دهم با یزید که امیر المؤمنین است بیعت کنی، زیرا خیر دنیا و آخرت تو در این کار خواهد بود. امام حسین علیه السّلام فرمود: إنَّا للَّه و إنَّا إلیه راجعُون پس باید دندان اسلام را کند! زیرا این امت به سرپرستی چون یزید مبتلا شده است. در حالی که از جدم پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله شنیدم که می فرمود: خلافت بر آل ابو سفیان حرام است. گفتگو بین مروان و امام حسین به طول انجامید تا اینکه مروان در حالی که خشمناک بود برگشت.

وقتی صبح روز بعد فرا رسید، امام حسین علیه السّلام در روز سوم ماه شعبان سال 60 هجری به جانب مکه رفت و ما بقی ماه را تا ذی قعده در مکه معظمه اقامت نمود(2).

شیخ مفید می گوید: امام حسین علیه السّلام آن شب را که شب شنبه و سه شب به آخر ماه رجب سال 60 هجری بود در منزل خود اقامت کرد. ولید بن عتبه با ابن زبیر مشغول مکاتبه بود که برای یزید بیعت بگیرد. ولی ابن زبیر زیر بار نمی رفت تا اینکه سرانجام ابن زبیر همان شب از مدینه خارج و به سوی مکه رفت. وقتی صبح شد، ولید گروهی از مردان را که از دوستان بنی امیه بودند، با تعداد هشتاد سوار به دنبال ابن زبیر فرستاد، آنان در تعقیب ابن زبیر رفتند ولی چون وی را نیافتند بازگشتند.

هنگامی که آخر روز شنبه فرا رسید، ولید مردانی را نزد امام حسین فرستاد که بیاید و با ولید برای یزید بیعت نماید. امام حسین به آنان فرمود: امشب را صبح کنید، سپس شما و ما نظر خود را اعلام خواهیم کرد. مأمورین ولید آن شب را از امام حسین علیه السّلام دست برداشتند و اصراری به آن حضرت ننمودند. امام حسین پس از این جریان در روز یک شنبه که دو روز به آخر ماه رجب مانده بود از مدینه خارج و با پسران، برادرزادگان، برادران و بیشتر اهل بیت خود به استثنای محمّد بن حنفیه به سمت مکه رفتند. محمّد بن حنفیه به این خاطر با امام حسین خارج نشد که نمی دانست امام علیه السّلام به کجا می خواهد برود.

ص: 326


1- 1. ارشاد مفید: 183
2- 2. کتاب ملهوف: 19 و 20 و 25

بِکَفِّهِ فَلَمَّا امْتَلَأَتْ لَطَخَ بِهَا رَأْسَهُ وَ لِحْیَتَهُ وَ یَقُولُ أَلْقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنَا مَظْلُومٌ مُتَلَطِّخٌ بِدَمِی ثُمَّ خَرَّ عَلَی خَدِّهِ الْأَیْسَرِ صَرِیعاً.

وَ أَقْبَلَ عَدُوُّ اللَّهِ سِنَانٌ الْإِیَادِیُّ وَ شِمْرُ بْنُ ذِی الْجَوْشَنِ الْعَامِرِیُّ لَعَنَهُمَا اللَّهُ فِی رِجَالٍ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ حَتَّی وَقَفُوا عَلَی رَأْسِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ مَا تَنْتَظِرُونَ أَرِیحُوا الرَّجُلَ فَنَزَلَ سِنَانُ بْنُ الْأَنَسِ الْإِیَادِیُّ وَ أَخَذَ بِلِحْیَةِ الْحُسَیْنِ وَ جَعَلَ یَضْرِبُ بِالسَّیْفِ فِی حَلْقِهِ وَ هُوَ یَقُولُ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَجْتَزُّ رَأْسَکَ وَ أَنَا أَعْلَمُ أَنَّکَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ وَ خَیْرُ النَّاسِ أَباً وَ أُمّاً وَ أَقْبَلَ فَرَسُ الْحُسَیْنِ حَتَّی لَطَخَ عُرْفَهُ وَ نَاصِیَتَهُ بِدَمِ الْحُسَیْنِ وَ جَعَلَ یَرْکُضُ وَ یَصْهِلُ فَسَمِعَتْ بَنَاتُ النَّبِیِّ صَهِیلَهُ فَخَرَجْنَ فَإِذَا الْفَرَسُ بِلَا رَاکِبٍ فَعَرَفْنَ أَنَّ حُسَیْناً قَدْ قُتِلَ وَ خَرَجَتْ أُمُّ کُلْثُومٍ بِنْتُ الْحُسَیْنِ وَاضِعاً یَدَهَا عَلَی رَأْسِهَا تَنْدُبُ وَ تَقُولُ وَا مُحَمَّدَاهْ هَذَا الْحُسَیْنُ بِالْعَرَاءِ قَدْ سُلِبَ الْعِمَامَةَ وَ الرِّدَاءَ وَ أَقْبَلَ سِنَانٌ حَتَّی أَدْخَلَ رَأْسَ حُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام عَلَی عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ وَ هُوَ یَقُولُ (1)

امْلَأْ رِکَابِی فِضَّةً وَ ذَهَباً*** أَنَا قَتَلْتُ الْمَلِکَ الْمُحَجَّبَا

قَتَلْتُ خَیْرَ النَّاسِ أُمّاً وَ أَباً*** وَ خَیْرَهُمْ إِذْ یُنْسَبُونَ نَسَباً

فَقَالَ لَهُ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ وَیْحَکَ فَإِنْ عَلِمْتَ أَنَّهُ خَیْرُ النَّاسِ أَباً وَ أُمّاً لِمَ قَتَلْتَهُ إِذاً فَأَمَرَ بِهِ فَضُرِبَتْ عُنُقُهُ وَ عَجَّلَ اللَّهُ بِرُوحِهِ إِلَی النَّارِ وَ أَرْسَلَ ابْنُ زِیَادٍ قَاصِداً إِلَی أُمِّ کُلْثُومٍ بِنْتِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَقَالَ لَهَا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی قَتَلَ رِجَالَکُمُ فَکَیْفَ تَرَوْنَ مَا فُعِلَ بِکُمْ فَقَالَتْ یَا ابْنَ زِیَادٍ لَئِنْ قَرَّتْ عَیْنُکَ بِقَتْلِ الْحُسَیْنِ فَطَالَمَا قَرَّتْ عَیْنُ جَدِّهِ صلی الله علیه و آله بِهِ وَ کَانَ یُقَبِّلُهُ وَ یَلْثِمُ شَفَتَیْهِ وَ یَضَعُهُ عَلَی عَاتِقِهِ یَا ابْنَ زِیَادٍ أَعِدَّ لِجَدِّهِ جَوَاباً فَإِنَّهُ خَصْمُکَ غَداً(2).

ص: 322


1- 1. قال الواقدی: و جاء سنان بن أنس و قیل شمر فوقف علی باب فسطاط عمر بن سعد و قال: أوقر رکابی فضة و ذهبا*** أنا قتلت السیّد المحجبا البیت- فناداه عمر بن سعد: أو مجنون أنت؟ لو سمعک ابن زیاد لقتلک.
2- 2. أمالی الصدوق المجلس 30 ص 150- 164.

لذا به امام حسین گفت: ای برادرم! تو نزد من محبوب ترین و عزیزترین مردم هستی، من نصیحت خود را برای احدی از مردم نگاه نمی داشتم مگر برای تو، زیرا تو نسبت به نصیحت من سزاوارتر هستی. خود را هر چقدر که می توانی از بیعت با یزید و از شهرها دور کن، آن گاه فرستادگان خود را به سوی مردم بفرست و ایشان را به جانب خود دعوت کن، اگر مردم با تو بیعت کردند، حمد خدای را به جای خواهی آورد. و چنان چه مردم به طرف شخص دیگری رفتند، خدا دین و عقل تو را نقض نخواهد کرد و جوانمردی و بزرگواری تو از بین نخواهد رفت. من می ترسم از این که وارد یکی از این شهرها شوی و در بین مردم اختلاف ایجاد شود. گروهی با تو و گروهی بر علیه تو باشند و بدین علت شروع به جنگ کنند و در نتیجه تو هدف نیزه ها قرار بگیری و سرانجام آن کسی که هم خودش و هم پدر و مادرش بهترین مردم هستند، خونش هدر رود و اهل بیتش ذلیل شوند.

امام حسین در جوابش فرمود: ای برادرم! پس به کجا بروم؟ محمّد گفت: به مکه برو، اگر در آنجا مطمئن شدی به مقصود خود خواهی رسید و اگر جو آنجا موافق تو نبود، به ریگزارها و کوهسارها برو و از شهری به شهر دیگری منتقل شو تا ببینی کار این مردم به کجا خواهد رسید، زیرا تو وقتی در مقابل امری قرار بگیری، بهترین نظر را داری.

امام علیه السّلام به محمّد فرمود: ای برادر! حقیقتاً تو نصیحت و دل سوزی خود را انجام دادی، امیدوارم که نظر تو محکم و موفق باشد(1) .

محمّد بن ابو طالب موسوی می گوید: هنگامی که دستور قتل امام حسین از طرف یزید به ولید رسید، انجام آن خیلی برایش سخت بود. لذا گفت: خدا نکند من پسر دختر پیامبرش را به قتل برسانم، حتی اگر یزید دنیا را با آنچه که در آن است به من بدهد.

راوی می گوید: یک شب امام حسین علیه السّلام از منزل خود خارج و به جانب قبر جد بزرگوارش رفت و فرمود: ای رسول خدا، سلام بر تو باد. من حسین پسر فاطمه و پسر تو و پسر دختر تو هستم. من همان سبط تو هستم که مرا در میان امت خود به جا نهادی. یا رسول اللّه! شهادت می دهم که اینان من را رها کرده و ضایع نمودند و از من محافظت نکردند. این شکایت من به تو بود تا هنگامی که تو را ملاقات کنم، سپس برخاست و همچنان مشغول رکوع و سجود گردید.

ص: 327


1- 1. ارشاد مفید: 184
بیان

وطدت الشی ء أطده وطدا أی أثبته و ثقلته و التوطید مثله و الإرب بالکسر العضو و جثا کدعا و رمی جثوّا و جثیّا بضمهما جلس علی رکبتیه أو قام علی أطراف أصابعه و رمّله بالدم فترمّل و ارتمل أی تلطّخ و الخلاق النصیب و الظهیرة شدّة الحرّ نصف النهار و الإسراء السیر باللیل و یقال طلبت فلانا حتی رهقته أی حتی دنوت منه فربما أخذه و ربما لم یأخذه و حر الوجه ما بدا من الوجنة و الثبور الهلاک و الخسران و الواعیة الصراخ و الصوت و المسامرة الحدیث باللیل و یقال أخذت بکظمه بالتحریک أی بمخرج نفسه.

و قال الجزری یقال للرجل إذا أسری لیله جمعاء أو أحیاها بالصلاة أو غیرها من العبادات اتخذ اللیل جملا کأنه رکبه و لم ینم فیه انتهی و شرقت الشمس أی طلعت و أشرقت أی أضاءت و الأصیل بعد العصر إلی المغرب و البدیل البدل و سنبک الدابة هو طرف حافرها و البراز بالفتح الفضاء الواسع و تبرز الرجل أی خرج إلی البراز للحاجة و الذود الطرد و الدفع.

و قال الجوهری المشرفیة سیوف قال أبو عبید نسبت إلی مشارف و هی قری من أرض العرب تدنو من الریف یقال سیف مشرفی و القنا بالکسر جمع قناة و هی الرمح و رمح خطار ذو اهتزاز و یقال خطران الرمح ارتفاعه و انخفاضه للطعن و الکاهل أبو قبیلة من أسد و کذا دودان أبو قبیلة منهم و خندف فی الأصل لقب لیلی بنت عمران سمیت به القبیلة(1) و قیس أبو قبیلة من مضر و هو قیس عیلان و العرین مأوی الأسد الذی یألفه و فی بعض النسخ العریز و کأنه من المعارزة بمعنی المعاندة و الخدر الستر و أسد خادر أی داخل الخدر و رجل فر أی فرار و یقال ملک محجب أی محتجب عن الناس.

ص: 323


1- 1. و هم بنو الیاس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان کانت خندف و اسمها لیلی بنت حلوان بن عمران بن الحافی بن قضاعة تحت الیاس بن مضر فعرف بنوه بها فقیل: خندف- کزبرج- و انما لقبت خندف؛ بمعنی المتبختر فی مشیها لما قیل له یوما أین تخندفین؟ فقالت: ما زلت أخندف فی أثرکم.

ولید پس از این جریان به منزل امام حسین فرستاد تا ببیند آیا خارج شده یا نه. وقتی امام علیه السّلام را در منزل خود نیافت گفت: خدا را شکر که مرا به ریختن خون حسین مبتلا ننمود. سپس امام حسین هنگام صبح وارد منزل خود گردید.

وقتی شب دوم فرا رسید نیز امام حسین نزد قبر مبارک جد خود آمد و چند رکعتی نماز خواند. هنگامی که از نماز فارغ شد، فرمود: پروردگارا! این قبر پیامبر تو محمّد است و من پسر دختر پیامبر تو هستم. تو از وضعیت من کاملا آگاهی. پروردگارا! من کار نیک را دوست دارم و کار زشت را زشت می دانم. ای خدای صاحب جلال و بزرگی! تو را به حق این قبر و صاحب آن قسم می دهم، آنچه را که رضای تو و پیامبر تو در آن است برای من مقدر فرما.

سپس نزد قبر رسول خدا شروع به گریه کرد تا صبح نزدیک شد و بعد از آن سر مبارک خود را روی قبر نهاد و مختصری به خواب رفت. ناگاه در عالم خواب دید، پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله با گروهی از ملائکه که در طرف راست و چپ و جلوی آن حضرت قرار داشتند آمد و امام حسین را به سینه خود چسبانید و میان دو چشمش را بوسید و به وی فرمود: ای حبیب من، ای حسین! گویا، من به زودی تو را غرق در خون خود می بینم، تو را در حالی می بینم که در زمین غم و بلا به دست گروهی از امتم ذبح شده ای. تو با وجود تمام این مصیبت ها تشنه ای هستی که آب نخواهی خورد و سیراب نخواهی شد. آن ها با اینکه تو را شهید می کنند، باز هم چشم امید به شفاعت من دارند! خدا شفاعت مرا در روز قیامت نصیب آنان ننماید! ای محبوب من حسین، پدر و مادر و برادرت نزد من آمدند و مشتاق تو هستند، تو در بهشت درجه ای داری که جز با شهادت به آن نخواهی رسید.

امام حسین علیه السّلام همچنان در عالم خواب به جدش نگاه می کرد و می گفت: یا جداه! من احتیاجی ندارم به دنیا باز گردم، مرا با خودت به داخل قبر ببر! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: تو باید به دنیا بازگردی تا شهادت و آن ثواب هایی که خداوند برای تو نوشته، نصیب تو شود. زیرا تو، پدرت، برادرت، عمویت و عموی پدرت در روز قیامت در یک گروه محشور خواهید شد تا اینکه وارد بهشت شوید.

امام حسین علیه السّلام در حالی از خواب بیدار شد که وحشت زده بود. بعد خواب خود را برای اهل بیت خویش و فرزندان عبد المطلب نقل کرد. در آن روز در تمام مشرق و مغرب، هیچ کس از اهل بیت پیامبر خدا غمگین تر و گریان تر نبود.

ص: 328

«2»

أَقُولُ قَالَ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ فِی الْإِرْشَادِ رَوَی الْکَلْبِیُّ وَ الْمَدَائِنِیُّ وَ غَیْرُهُمَا مِنْ أَصْحَابِ السِّیرَةِ قَالُوا: لَمَّا مَاتَ الْحَسَنُ علیه السلام تَحَرَّکَتِ الشِّیعَةُ بِالْعِرَاقِ وَ کَتَبُوا إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام فِی خَلْعِ مُعَاوِیَةَ وَ الْبَیْعَةِ لَهُ فَامْتَنَعَ عَلَیْهِمْ وَ ذَکَرَ أَنَّ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُعَاوِیَةَ عَهْداً وَ عَقْداً لَا یَجُوزُ لَهُ نَقْضُهُ حَتَّی تَمْضِیَ الْمُدَّةُ فَإِذَا مَاتَ مُعَاوِیَةُ نَظَرَ فِی ذَلِکَ.

فَلَمَّا مَاتَ مُعَاوِیَةُ وَ ذَلِکَ لِلنِّصْفِ مِنْ شَهْرِ رَجَبٍ سَنَةَ سِتِّینَ مِنَ الْهِجْرَةِ کَتَبَ یَزِیدُ إِلَی الْوَلِیدِ بْنِ عُتْبَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ وَ کَانَ عَلَی الْمَدِینَةِ مِنْ قِبَلِ مُعَاوِیَةَ أَنْ یَأْخُذَ الْحُسَیْنَ علیه السلام بِالْبَیْعَةِ لَهُ وَ لَا یُرَخِّصَ لَهُ فِی التَّأْخِیرِ عَنْ ذَلِکَ فَأَنْفَذَ الْوَلِیدُ إِلَی الْحُسَیْنِ فِی اللَّیْلِ فَاسْتَدْعَاهُ فَعَرَفَ الْحُسَیْنُ علیه السلام الَّذِی أَرَادَ فَدَعَا جَمَاعَةً مِنْ مَوَالِیهِ وَ أَمَرَهُمْ بِحَمْلِ السِّلَاحِ وَ قَالَ لَهُمْ إِنَّ الْوَلِیدَ قَدِ اسْتَدْعَانِی فِی هَذَا الْوَقْتِ وَ لَسْتُ آمَنُ أَنْ یُکَلِّفَنِی فِیهِ أَمْراً لَا أُجِیبُهُ إِلَیْهِ وَ هُوَ غَیْرُ مَأْمُونٍ فَکُونُوا مَعِی فَإِذَا دَخَلْتُ إِلَیْه فَاجْلِسُوا عَلَی الْبَابِ فَإِنْ سَمِعْتُمْ صَوْتِی قَدْ عَلَا فَادْخُلُوا عَلَیْهِ لِتَمْنَعُوهُ عَنِّی.

فَصَارَ الْحُسَیْنُ علیه السلام إِلَی الْوَلِیدِ بْنِ عُتْبَةَ فَوَجَدَ عِنْدَهُ مَرْوَانَ بْنَ الْحَکَمِ فَنَعَی إِلَیْهِ الْوَلِیدُ مُعَاوِیَةَ فَاسْتَرْجَعَ الْحُسَیْنُ ثُمَّ قَرَأَ عَلَیْهِ کِتَابَ یَزِیدَ وَ مَا أَمَرَهُ فِیهِ مِنْ أَخْذِ الْبَیْعَةِ مِنْهُ لَهُ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام إِنِّی لَا أَرَاکَ تَقْنَعُ بِبَیْعَتِی لِیَزِیدَ سِرّاً حَتَّی أُبَایِعَهُ جَهْراً فَیَعْرِفَ ذَلِکَ النَّاسُ فَقَالَ لَهُ الْوَلِیدُ أَجَلْ فَقَالَ الْحُسَیْنُ فَتُصْبِحُ وَ تَرَی رَأْیَکَ فِی ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ الْوَلِیدُ انْصَرِفْ عَلَی اسْمِ اللَّهِ تَعَالَی حَتَّی تَأْتِیَنَا مَعَ جَمَاعَةِ النَّاسِ.

فَقَالَ لَهُ مَرْوَانُ وَ اللَّهِ لَئِنْ فَارَقَکَ الْحُسَیْنُ السَّاعَةَ وَ لَمْ یُبَایِعْ لَا قَدَرْتَ مِنْهُ عَلَی مِثْلِهَا أَبَداً حَتَّی تَکْثُرَ الْقَتْلَی بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُ احْبِسِ الرَّجُلَ وَ لَا یَخْرُجْ مِنْ عِنْدِکَ حَتَّی یُبَایِعَ أَوْ تَضْرِبَ عُنُقَهُ فَوَثَبَ الْحُسَیْنُ علیه السلام عِنْدَ ذَلِکَ وَ قَالَ أَنْتَ یَا ابْنَ الزَّرْقَاءِ تَقْتُلُنِی أَمْ هُوَ کَذَبْتَ وَ اللَّهِ وَ أَثِمْتَ وَ خَرَجَ یَمْشِی وَ مَعَهُ مَوَالِیهِ حَتَّی أَتَی مَنْزِلَهُ (1).

قَالَ السَّیِّدُ کَتَبَ یَزِیدُ إِلَی الْوَلِیدِ یَأْمُرُهُ بِأَخْذِ الْبَیْعَةِ عَلَی أَهْلِهَا(2) وَ خَاصَّةً عَلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ یَقُولُ إِنْ أَبَی عَلَیْکَ فَاضْرِبْ عُنُقَهُ وَ ابْعَثْ إِلَیَّ بِرَأْسِهِ فَأَحْضَرَ

ص: 324


1- 1. إرشاد المفید ص 182 و 183 و هکذا ما بعده.
2- 2. یعنی المدینة.

وقتی امام حسین علیه السّلام تصمیم گرفت از مدینه خارج شود، شبانه نزد قبر مادرش فاطمه سلام الله علیها آمد و با آن حضرت وداع نمود، سپس نزد قبر برادرش امام حسن رفت و با آن بزرگوار نیز وداع کرد، پس از آن در هنگام صبح وارد منزل خود شد. محمّد بن حنفیه به حضور امام حسین آمد و گفت: ای برادرم! تو از همه خلق نزد من محبوب تر و عزیزتری. به خدا قسم من نصیحت خویش را برای احدی از خلق ذخیره ننموده ام و کسی از تو به این نصیحت سزاوازتر نخواهد بود. زیرا تو، بزرگ، جان، روح، چشم و بزرگ خاندان من هستی. تو کسی هستی که اطاعتت بر من واجب است، زیرا خداوند تو را بر من شرافت بخشید و از بزرگان اهل بهشت قرار داد.

تو به سوی مکه برو، اگر در آنجا اطمینان و امنیت یافتی که چه بهتر و الا به سوی بلاد یمن برو، زیرا اهل آن دیار انصار جد و پدرت می باشند و آنان رئوف ترین و مهربان ترین مردم و دارای سرزمین وسیعی هستند. اگر در آنجا اطمینانی برای تو حاصل شد که بهتر و الا به سوی ریگزارها و قله کوه ها می روی و از شهری به شهری منتقل می شوی تا اینکه ببینی کار این مردم به کجا خواهد کشید؛ خداوند بین ما و این جماعت فاسق و نابکار داوری فرماید.

امام حسین علیه السّلام فرمود: ای برادر! اگر ملجا و پناهگاهی هم نباشد، من با یزید بن معاویه بیعت نخواهم کرد. ناگاه محمّد بن حنفیه سخن خود را قطع و شروع به گریه نمود.

امام حسین علیه السّلام هم ساعتی با وی گریست و فرمود: ای برادرم! خدا تو را جزای خیر عطا کند، زیرا تو نصیحت کردی و راه ثواب را نشان دادی. من اکنون عازم مکه هستم. من و برادرانم و برادرزادگانم و شیعیانم برای این مسافرت آماده شده ایم، امر آنان امر من و رأی ایشان رأی من است. اما تو ای برادر! عیبی ندارد که در مدینه بمانی و از طرف من مراقب امور این جماعت باشی تا چیزی از مسائل ایشان از من پنهان نماند. امام حسین علیه السّلام پس از این جریان دوات خواست و وصیت ذیل را برای برادرش محمّد بن حنفیه نوشت:

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. این وصیت نامه ای است که حسین بن علی بن ابی طالب علیه السّلام برای برادرش محمّد بن حنفیه نوشت: حسین شهادت می دهد که خدا یکی است و شریکی ندارد. حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله عبد و رسول خدا است که حق را از طرف حق آورد. بهشت و جهنم بر حق هستند، قیامت خواهد آمد و شکی در آن نیست، خداوند هر کسی را که در قبر باشد بر می انگیزد. من برای سرکشی، عداوت و فساد کردن و ظلم نمودن از مدینه خارج نشدم. بلکه جز این نیست که من به برای ایجاد صلح و سازش در میان امت جدم قیام کردم، من قصد دارم امر به معروف و نهی از منکر نمایم. من می خواهم مطابق سیره جدم رسول خدا و پدرم علی بن ابی طالب علیهم السّلام رفتار نمایم.

ص: 329

الْوَلِیدُ مَرْوَانَ وَ اسْتَشَارَهُ فِی أَمْرِ الْحُسَیْنِ فَقَالَ إِنَّهُ لَا یَقْبَلُ وَ لَوْ کُنْتُ مَکَانَکَ ضَرَبْتُ عُنُقَهُ فَقَالَ الْوَلِیدُ لَیْتَنِی لَمْ أَکُ شَیْئاً مَذْکُوراً.

ثُمَّ بَعَثَ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام فَجَاءَهُ فِی ثَلَاثِینَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ مَوَالِیهِ وَ سَاقَ الْکَلَامَ إِلَی أَنْ قَالَ فَغَضِبَ الْحُسَیْنُ علیه السلام ثُمَّ قَالَ وَیْلِی عَلَیْکَ یَا ابْنَ الزَّرْقَاءِ أَنْتَ تَأْمُرُ بِضَرْبِ عُنُقِی کَذَبْتَ وَ اللَّهِ وَ أَثِمْتَ.

ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی الْوَلِیدِ فَقَالَ أَیُّهَا الْأَمِیرُ إِنَّا أَهْلُ بَیْتِ النُّبُوَّةِ وَ مَعْدِنُ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفُ الْمَلَائِکَةِ وَ بِنَا فَتَحَ اللَّهُ وَ بِنَا خَتَمَ اللَّهُ وَ یَزِیدُ رَجُلٌ فَاسِقٌ شَارِبُ الْخَمْرِ قَاتِلُ النَّفْسِ الْمُحَرَّمَةِ مُعْلِنٌ بِالْفِسْقِ وَ مِثْلِی لَا یُبَایِعُ مِثْلَهُ وَ لَکِنْ نُصْبِحُ وَ تُصْبِحُونَ وَ نَنْظُرُ وَ تَنْظُرُونَ أَیُّنَا أَحَقُّ بِالْبَیْعَةِ وَ الْخِلَافَةِ ثُمَّ خَرَجَ علیه السلام (1).

و قال ابن شهرآشوب کتب إلی الولید بأخذ البیعة من الحسین علیه السلام و عبد الله بن عمر و عبد الله بن الزبیر و عبد الرحمن بن أبی بکر أخذا عنیفا لیست فیه رخصة فمن یأبی علیک منهم فاضرب عنقه و ابعث إلی برأسه فشاور فی ذلک مروان فقال الرأی أن تحضرهم و تأخذ منهم البیعة قبل أن یعلموا.

فوجه فی طلبهم و کانوا عند التربة فقال عبد الرحمن و عبد الله ندخل دورنا و نغلق أبوابنا و قال ابن الزبیر و الله ما أبایع یزید أبدا و قال الحسین أنا لا بد لی من الدخول علی الولید و ذکر قریبا مما مر(2).

قال المفید فقال مروان للولید عصیتنی لا و الله لا یمکنک مثلها من نفسه أبدا فقال الولید ویح غیرک یا مروان إنک اخترت لی التی فیها هلاک دینی و دنیای و الله ما أحب أن لی ما طلعت علیه الشمس و غربت عنه من مال الدنیا و ملکها و إنی قتلت حسینا سبحان الله أقتل حسینا أن قال لا أبایع و الله إنی لأظن أن

ص: 325


1- 1. کتاب الملهوف ص 17 و 18 و تجده فی المطبوع بذیل نسخة الکمبانیّ من المجلد العاشر ص 303. و هکذا ما بعده.
2- 2. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 88.

کسی که مرا به خاطر گفتن حق قبول کند، خداوند به حق سزاوارتر است و کسی که دست رد به سینه من بزند، من صبر می کنم تا خدا که بهترین حکم کنندگان است بین من و او داوری نماید. ای برادرم! این وصیتی است که من برای تو کردم. توفیق من جز با خدا نیست، من به خدا توکل می کنم و به سوی او باز می گردم.

سپس امام علیه السّلام آن وصیت نامه را مهر کرد و پیچید و به محمّد بن حنفیه داده، در دل شب از مدینه خارج شد.

محمّد بن ابی طالب از حمزه روایت می کند: ما راجع به اینکه چرا محمّد بن حنفیه با امام حسین به کربلا نیامد، در حضور امام جعفر صادق علیه السّلام گفتگویی کردیم. امام صادق علیه السّلام فرمود: ای حمزه! من تو را از حدیثی با خبر می کنم که بعد از این مجلس دیگر این سؤال را نپرسی. هنگامی که امام حسین علیه السّلام می خواست از مدینه خارج شود کاغذی خواست و در آن نوشت:

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. از طرف حسین بن علی بن ابی طالب به بنی هاشم، اما بعد، هر کس از شما به من ملحق شود شهید خواهد شد و کسی که تخلف نماید به فتح و پیروزی نخواهد رسید.

- شیخ مفید از امام جعفر صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمود: هنگامی که امام حسین علیه السّلام از مدینه حرکت نمود، گروه هایی از ملائکه با آن حضرت ملاقات نمودند که حربه هایی به دست داشتند و بر اسب های بهشتی سوار بودند، به آن حضرت سلام کردند و گفتند: ای کسی که بعد از جد و پدر و برادر خود حجت خدا بر خلق هستی، خداوند جد بزرگوار تو را در چند جا به وسیله ما یاری نمود. تو را هم به واسطه ما یاری نموده است. امام حسین علیه السّلام فرمود: وعده من و شما در محل قبر و بقعه من باشد که کربلا است و در آن شهید خواهم شد. هنگامی که وارد کربلا شدم نزد من بیایید. ملائکه گفتند: ای حجت خدا! تو به ما دستور بده تا ما اطاعت نماییم. اگر تو از دشمنی که با تو روبرو خواهد شد باکی داری، ما با تو خواهیم بود؟ فرمود: آنان به من دست نخواهند یافت و به من آسیبی نخواهند رساند تا وارد کربلا شوم.

سپس گروه هایی از جن که مسلمان بودند به حضور امام حسین مشرف شدند و گفتند: ای سید ما! ما شیعه و انصار تو هستیم. هر امری که داری و هر چه که می خواهی به ما بگو! اگر تو ما را به قتل تمامی دشمنانت مأمور فرمایی و در همین مکان باشی، ما برای تو کافی خواهیم بود. امام حسین علیه السّلام به آنان جزای خیر داد

ص: 330

امرأ یحاسب بدم الحسین خفیف المیزان عند الله یوم القیامة.

فقال له مروان فإذا کان هذا رأیک فقد أصبت فیما صنعت یقول هذا و هو غیر الحامد له علی رأیه (1).

قَالَ السَّیِّدُ فَلَمَّا أَصْبَحَ الْحُسَیْنُ علیه السلام خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ یَسْتَمِعُ الْأَخْبَارَ فَلَقِیَهُ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنِّی لَکَ نَاصِحٌ فَأَطِعْنِی تُرْشَدْ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ مَا ذَاکَ قُلْ حَتَّی أَسْمَعَ فَقَالَ مَرْوَانُ إِنِّی آمُرُکَ بِبَیْعَةِ یَزِیدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّهُ خَیْرٌ لَکَ فِی دِینِکَ وَ دُنْیَاکَ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ وَ عَلَی الْإِسْلَامِ السَّلَامُ إِذْ قَدْ بُلِیَتِ الْأُمَّةُ بِرَاعٍ مِثْلِ یَزِیدَ وَ لَقَدْ سَمِعْتُ جَدِّی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یَقُولُ الْخِلَافَةُ مُحَرَّمَةٌ عَلَی آلِ أَبِی سُفْیَانَ وَ طَالَ الْحَدِیثُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَرْوَانَ حَتَّی انْصَرَفَ مَرْوَانُ وَ هُوَ غَضْبَانُ.

فَلَمَّا کَانَ الْغَدَاةُ تَوَجَّهَ الْحُسَیْنُ علیه السلام إِلَی مَکَّةَ لِثَلَاثٍ مَضَیْنَ مِنْ شَعْبَانَ سَنَةَ سِتِّینَ فَأَقَامَ بِهَا بَاقِیَ شَعْبَانَ وَ شَهْرَ رَمَضَانَ وَ شَوَّالًا وَ ذَا الْقَعْدَةِ(2).

قال المفید رحمه الله فقام الحسین فی منزله تلک اللیلة و هی لیلة السبت لثلاث بقین من رجب سنة ستین من الهجرة و اشتغل الولید بن عتبة بمراسلة ابن الزبیر فی البیعة لیزید و امتناعه علیهم و خرج ابن الزبیر من لیلته عن المدینة متوجها إلی مکة فلما أصبح الولید سرح فی أثره الرجال فبعث راکبا من موالی بنی أمیة فی ثمانین راکبا فطلبوه فلم یدرکوه فرجعوا.

فلما کان آخر نهار السبت بعث الرجال إلی الحسین علیه السلام لیحضر فیبایع الولید لیزید بن معاویة فقال لهم الحسین أصبحوا ثم ترون و نری فکفوا تلک اللیلة عنه و لم یلحوا علیه فخرج علیه السلام [من تحت لیلة] و هی لیلة الأحد لیومین بقیا من رجب متوجها نحو مکة و معه بنوه و بنو أخیه و إخوته و جل أهل بیته إلا محمد بن الحنفیة رحمه الله فإنه لما علم عزمه علی الخروج عن المدینة

ص: 326


1- 1. إرشاد المفید ص 183.
2- 2. کتاب الملهوف ص 19 و 20 و 25.

و فرمود: آیا قرآنی را که خدا بر جدم نازل کرده نخوانده اید که می فرماید: «أینما تکونوا یدرککم الموت و لو کنتم فی بروج مشیدة»(1)

«هر کجا باشید، شما را مرگ درمی یابد هر چند در برج های استوار باشید.» و نیز می فرماید: «لبرز الّذین کتب علیهم القتل إلی مضاجعهم»(2)، «اگر شما در خانه های خود هم بودید، کسانی که کشته شدن بر آنان نوشته شده، قطعاً [با پای خود] به سوی قتلگاه های خویش می رفتند.» اگر من در مکان خود بمانم، پس این مردم چگونه آزمایش خواهند شد؟ و چه کسی در بقعه من که در کربلا است ساکن خواهد شد؟ در حالی که خدا در هنگام گسترش زمین آن بقعه را برای من انتخاب نموده و آن را پناهگاهی برای شیعیان ما قرار داده و در دنیا و آخرت برای ایشان محل امن و امان خواهد بود. شما در روز شنبه که روز عاشورا است و من در آخر آن روز شهید خواهم شد نزد من بیایید. در آن روز احدی از مردان اهل بیت و برادران من باقی نخواهد ماند. آن روز سر من برای یزید فرستاده خواهد شد.

گروه جن در جواب آن بزرگوار گفتند: ای حبیب خدا و پسر حبیب خدا! اگر اطاعت امر تو واجب نبود و جایز بود که ما با دستور تو مخالفت کنیم، به خدا قسم تمام دشمنان تو را قبل اینکه به تو برسند نابود می کردیم. امام حسین علیه السّلام در جواب آنان فرمود: به خدا قسم که ما از شما بر ایشان مسلط تر هستیم. ولی هر کس که هلاک و کافر می شود، باید با دلیل و بینه هلاک شود و هر کسی که زنده و مؤمن می گردد، باید با دلیل و بینه باشد.

در بعضی از کتب این طور یافتم، هنگامی که امام حسین علیه السّلام تصمیم گرفت از مدینه خارج شود، ام سلمه نزد آن حضرت آمد و گفت: پسرم! مرا با خارج شدن خود به سمت عراق محزون مکن، زیرا من از جد بزرگوارت شنیدم که می فرمود: فرزندم در عراق، در سرزمینی که آن را کربلا می گویند کشته خواهد شد. امام حسین در جوابش فرمود: ای مادر! به خدا قسم من این موضوع را می دانم. من به ناچار کشته خواهم شد و چاره ای هم نخواهد بود. به خدا قسم من آن روزی را که شهید می شوم می دانم، من می دانم چه کسی مرا شهید خواهد کرد، من آن بقعه ای را که در آن دفن می شوم می شناسم، من می دانم چه افرادی از اهل بیت و خویشاوندان و شیعیانم کشته خواهند شد. اگر بخواهم، قبر و آرامگاه خود را به تو نشان می دهم.

سپس آن حضرت به سمت کربلا اشاره نمود و زمین به قدری فرو نشست که امام حسین مدفن و لشکرگاه و موقف و محل شهید شدن خود را به ام سلمه نشان داد. در همین موقع بود که ام سلمه به شدت گریان شده و تسلیم قضا و قدر خداوند گردید. امام حسین پس از این جریان به ام سلمه فرمود: خدا خواسته مرا در حالی که با ظلم و دشمنی دشمنان، مقتول و سر بریده هستم بنگرد. مشیت خدا بر این قرار گرفته که اهل بیت و زنان من اسیر و تبعید گردند، کودکانم

ص: 331


1- 1. نساء / 78.
2- 2. آل عمران / 154

لم یدر أین یتوجه فقال له یا أخی أنت أحب الناس إلی و أعزهم علی و لست أدخر النصیحة لأحد من الخلق إلا لک و أنت أحق بها تنح ببیعتک عن یزید بن معاویة و عن الأمصار ما استطعت ثم ابعث رسلک إلی الناس ثم ادعهم إلی نفسک فإن بایعک الناس و بایعوا لک حمدت الله علی ذلک و إن اجتمع الناس علی غیرک لم ینقص الله بذلک دینک و لا عقلک و لا تذهب به مروءتک و لا فضلک إنی أخاف علیک أن تدخل مصرا من هذه الأمصار فیختلف الناس بینهم فمنهم طائفة معک و أخری علیک فیقتتلون فتکون إذا لأول الأسنة غرضا فإذا خیر هذه الأمة کلها نفسا و أبا و أما أضیعها دما و أذلها أهلا.

فقال له الحسین علیه السلام فأین أنزل یا أخی قال انزل مکة فإن اطمأنت بک الدار بها فستنل ذلک و إن نبت بک (1)

لحقت بالرمال و شعف الجبال و خرجت من بلد إلی بلد حتی تنظر إلی ما یصیر أمر الناس فإنک أصوب ما تکون رأیا حین تستقبل الأمر استقبالا.

فقال علیه السلام یا أخی قد نصحت و أشفقت و أرجو أن یکون رأیک سدیدا موفقا(2).

وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الْمُوسَوِیُّ لَمَّا وَرَدَ الْکِتَابُ عَلَی الْوَلِیدِ بِقَتْلِ الْحُسَیْنِ علیه السلام عَظُمَ ذَلِکَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ لَا یَرَانِی اللَّهُ أَقْتُلُ ابْنَ نَبِیِّهِ وَ لَوْ جَعَلَ یَزِیدُ لِیَ الدُّنْیَا بِمَا فِیهَا.

قَالَ وَ خَرَجَ الْحُسَیْنُ علیه السلام مِنْ مَنْزِلِهِ ذَاتَ لَیْلَةٍ وَ أَقْبَلَ إِلَی قَبْرِ جَدِّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهُ أَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ فَاطِمَةَ فَرْخُکَ وَ ابْنُ فَرْخَتِکَ وَ سِبْطُکَ الذَّیِ خَلَّفْتَنِی فِی أُمَّتِکَ فَاشْهَدْ عَلَیْهِمْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ إِنَّهُمْ قَدْ خَذَلُونِی وَ ضَیَّعُونِی وَ لَمْ یَحْفَظُونِی وَ هَذِهِ شَکْوَایَ إِلَیْکَ حَتَّی أَلْقَاکَ قَالَ ثُمَّ قَامَ فَصَفَّ قَدَمَیْهِ فَلَمْ یَزَلْ رَاکِعاً سَاجِداً.

ص: 327


1- 1. أی نبت بک الدار: لم یوافقک جوها.
2- 2. الإرشاد ص 184.

سر بریده و مظلوم شوند، آنان اسیر و دچار قید و بند گردند، ایشان استغاثه کنند ولی یار و یاوری نداشته باشند.

در روایت دیگری می نویسد: ام سلمه به امام حسین گفت: جدت پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و آله تربتی به من عطا کرد که آن را در میان شیشه نهاده ام. امام علیه السّلام فرمود: به خدا قسم من کشته خواهم شد. اگر به سوی عراق هم نروم باز کشته خواهم شد. سپس آن حضرت مقداری تربت برداشت و در میان شیشه ریخت و به ام سلمه داد و به وی فرمود: این تربت را نزد آن تربتی که جدم به تو داده بگذار. هر گاه دیدی خون از آن ها جاری شد، بدان که من شهید شده ام.

شیخ مفید می نویسد: هنگامی که امام حسین متوجه مکه شد این آیه را خواند که می فرماید: «فخرج منها خائفاً یترقّب قال ربّ نجّنی من القوم الظالمین»(1)،

«موسی ترسان و نگران از آنجا بیرون رفت [در حالی که می] گفت: پروردگارا، مرا از گروه ستمکاران نجات بخش.» امام حسین علیه السّلام از راه اصلی متوجه مکه گردید ولی همراهانش گفتند: کاش نظیر ابن زبیر از بی راهه می رفتی تا مأمورین به تو نمی رسیدند. فرمود: نه به خدا، من از این راه خارج نمی شوم تا خدا هر قضاوتی که صلاح می داند بکند. وقتی امام حسین در روز جمعه که سوم ماه شعبان بود وارد مکه شد، این آیه را خواند که می فرماید: «و لماّ توجّه تلقاء مدین قال عسی ربّی أن یهدینی سواء السبیل»(2)، «و چون به سوی [شهر] مدین رو نهاد [با خود] گفت: امید است پروردگارم مرا به راه راست هدایت کند.»

سپس امام حسین علیه السّلام در مکه پیاده شد و اهل مکه به حضور آن حضرت می آمدند و می رفتند. افرادی که از اطراف جهان برای انجام اعمال عمره آمده بودند نیز به حضور امام مشرف می شدند، در آن زمان ابن زبیر هم در مکه بود و در یک طرف کعبه مشغول نماز و طواف بود. وی نیز همراه اشخاصی که نزد امام حسین می آمدند، می آمد. او گاهی همه روزه و گاهی دو روز یک بار به حضور امام حسین مشرف می شد. امام حسین برای ابن زبیر مانع و سد بزرگی بود. زیرا ابن زبیر می دانست مادامی که امام حسین در شهر مکه باشد اهل حجاز با او بیعت نخواهند کرد. چه آنکه امام حسین نسبت به ابن زبیر در میان مردم بیشتر مورد اطاعت قرار می گرفت و جلیل القدر بود.

هنگامی که خبر هلاکت معاویه به اهل کوفه رسید، آنان از حال یزید جویا شدند و از طرفی هم از این که امام حسین علیه السّلام با یزید بیعت نکرده و این که ابن زبیر و امام حسین علیه السلام به مکه آمدند با خبر شدند، لذا شیعیان در کوفه در منزل سلیمان بن صرد خزاعی اجتماع نمودند. آنان مردن معاویه را یاد آور می شدند و خدای را سپاس می گفتند. سلیمان بن صرد گفت: معاویه هلاک شده و امام حسین از بیعت نمودن با یزید خودداری کرده

ص: 332


1- 1. قصص / 21
2- 1. قصص / 22

قال و أرسل الولید إلی منزل الحسین علیه السلام لینظر أ خرج من المدینة أم لا فلم یصبه فی منزله فقال الحمد لله الذی خرج و لم یبتلنی بدمه قال و رجع الحسین إلی منزله عند الصبح.

فلما کانت اللیلة الثانیة خرج إلی القبر أیضا و صلی رکعات فلما فرغ من صلاته جعل یقول اللهم هذا قبر نبیک محمد و أنا ابن بنت نبیک و قد حضرنی من الأمر ما قد علمت اللهم إنی أحب المعروف و أنکر المنکر و أنا أسألک یا ذا الجلال و الإکرام بحق القبر و من فیه إلا اخترت لی ما هو لک رضی و لرسولک رضی.

قال ثم جعل یبکی عند القبر حتی إذا کان قریبا من الصبح وضع رأسه علی القبر فأغفی فإذا هو برسول الله قد أقبل فی کتیبة من الملائکة عن یمینه و عن شماله و بین یدیه حتی ضم الحسین إلی صدره و قبل بین عینیه و قال حبیبی یا حسین کأنی أراک عن قریب مرملا بدمائک مذبوحا بأرض کرب و بلاء من عصابة من أمتی و أنت مع ذلک عطشان لا تسقی و ظمآن لا تروی و هم مع ذلک یرجون شفاعتی لا أنالهم الله شفاعتی یوم القیامة حبیبی یا حسین إن أباک و أمک و أخاک قدموا علی و هم مشتاقون إلیک و إن لک فی الجنان لدرجات لن تنالها إلا بالشهادة.

قال فجعل الحسین علیه السلام فی منامه ینظر إلی جده و یقول یا جداه لا حاجة لی فی الرجوع إلی الدنیا فخذنی إلیک و أدخلنی معک فی قبرک فقال له رسول الله لا بد لک من الرجوع إلی الدنیا حتی ترزق الشهادة و ما قد کتب الله لک فیها من الثواب العظیم فإنک و أباک و أخاک و عمک و عم أبیک تحشرون یوم القیامة فی زمرة واحدة حتی تدخلوا الجنة.

قال فانتبه الحسین علیه السلام من نومه فزعا مرعوبا فقص رؤیاه علی أهل بیته و بنی عبد المطلب فلم یکن فی ذلک الیوم فی مشرق و لا مغرب قوم أشد غما من أهل بیت رسول الله و لا أکثر باک و لا باکیة منهم.

ص: 328

و به جانب مکه حرکت نموده است. شما شیعیان حسین و شیعه پدرش هستید، اگر یقین دارید که وی را یاری و با دشمنانش خواهید جنگید، پس برایش نامه بنویسید. ولی اگر می ترسید که دچار سستی بشوید، او را فریب ندهید. ایشان گفتند: نه به خدا، ما با دشمنان امام حسین می جنگیم و جان خود را فدای آن حضرت می کنیم، بنویسید تا امام حسین بیاید، سپس این نامه را برای امام حسین نوشتند:

بسم اللّه الرحمن الرحیم. از طرف سلیمان بن صرد و مسیب بن نجبه و رفاعة بن شداد بجلی و حبیب بن مظاهر و شیعیان مؤمن و مسلمان کوفه به امام حسین علیه السلام. سلام علیک، حمد و سپاس خدایی را که غیر از او خدایی نیست. سپاس مخصوص آن خدایی است که دشمن ستمکار و لجوج تو را نابود کرد، همان دشمنی که بر این امت حمله برد و با ظلم و ستم زمامدار ایشان گردید، بیت المال مسلمانان را غصب نمود و بدون رضایت این امت بر آن حکم راند، بهترین افراد این امت را کشت و بدترین آن ها را باقی نهاد، مال بیت المال خدا را بین ثروتمندان و ظالمان تقسیم کرد، نابود باد همان طور که قوم ثمود نابود شدند. چون ما امام و پیشوایی نداریم لذا از شما تقاضا می کنیم به سوی ما بیایید، شاید خداوند ما را به وسیله تو به حق برساند. نعمان بن بشیر در دار الاماره است، ولی ما جمعه ها نزد او نمی رویم و در ایام عید با وی خارج نمی شویم. اگر به ما خبر برسد که تو به سوی ما خواهی آمد، ما به خواست خدا او را بیرون می کنیم تا به شام برود.

سپس آن نامه را به عبد اللّه بن مسمع همدانی و عبد اللّه بن وائل دادند و ایشان را مأمور کردند که به سرعت آن نامه را به امام حسین برسانند. آنان به سرعت خارج شدند و در روز دهم ماه رمضان در مکه به حضور امام حسین علیه السّلام مشرف شدند.

اهل کوفه دو روز بعد از فرستادن آن نامه، قیس بن مسهر صیداوی و عبد اللّه و عبد الرحمن که پسران عبد اللّه بن زیاد أرحبی بودند و عمارة بن عبد اللّه سلولی را به جانب امام حسین علیه السّلام اعزام نمودند. آنان تعداد یک صد و پنجاه نامه به وسیله ایشان برای امام علیه السّلام فرستادند

ص: 333

قَالَ وَ تَهَیَّأَ الْحُسَیْنُ علیه السلام لِلْخُرُوجِ مِنَ الْمَدِینَةِ وَ مَضَی فِی جَوْفِ اللَّیْلِ إِلَی قَبْرِ أُمِّهِ فَوَدَّعَهَا ثُمَّ مَضَی إِلَی قَبْرِ أَخِیهِ الْحَسَنِ فَفَعَلَ کَذَلِکَ ثُمَّ رَجَعَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَقْتَ الصُّبْحِ فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ أَخُوهُ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّةِ وَ قَالَ یَا أَخِی أَنْتَ أَحَبُّ الْخَلْقِ إِلَیَّ وَ أَعَزُّهُمْ عَلَیَّ وَ لَسْتُ وَ اللَّهِ أَدَّخِرُ النَّصِیحَةَ لِأَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ وَ لَیْسَ أَحَدٌ أَحَقَّ بِهَا مِنْکَ لِأَنَّکَ مِزَاجُ مَائِی وَ نَفْسِی وَ رُوحِی وَ بَصَرِی وَ کَبِیرُ أَهْلِ بَیْتِی وَ مَن وَجَبَ طَاعَتُهُ فِی عُنُقِی لِأَنَّ اللَّهَ قَد شَرَّفَکَ عَلَیَّ وَ جَعَلَکَ مِنْ سَادَاتِ أَهْلِ الجَنَّةِ.

وَ سَاقَ الْحَدِیثَ کَمَا مَرَّ إلَی أَنْ قَالَ تَخْرُجُ إلَی مَکَّةَ فَإِنِ اطْمَأَنَّتْ بِکَ الدَّارُ بِهَا فَذَاکَ وَ إِنْ تَکُنِ الْأُخْرَی خَرَجْتَ إلَی بِلَادِ الْیَمَنِ فَإِنَّهُمْ أَنْصَارُ جَدِّکَ وَ أَبِیکَ وَ هُمْ أَرْأَفُ النَّاسِ وَ أَرَقُّهُمْ قُلُوباً وَ أَوْسَعُ النَّاسِ بِلَاداً فَإِنِ اطْمَأَنَّتْ بِکَ الدَّارُ وَ إِلَّا لَحِقْتَ بِالرِّمَالِ وَ شُعُوبِ الْجِبَالِ وَ جُزْتَ مِنْ بَلَدٍ إِلَی بَلَدٍ حَتَّی تَنْظُرَ مَا یَئُولُ إِلَیْهِ أَمْرُ النَّاسِ وَ یَحْکُمَ اللَّهُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ.

قَالَ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام یَا أَخِی وَ اللَّهِ لَوْ لَمْ یَکُنْ مَلْجَأٌ وَ لَا مَأْوًی لَمَا بَایَعْتُ یَزِیدَ بْنَ مُعَاوِیَةَ فَقَطَعَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّةِ الْکَلَامَ وَ بَکَی فَبَکَی الْحُسَیْنُ علیه السلام مَعَهُ سَاعَةً ثُمَّ قَالَ یَا أَخِی جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً فَقَدْ نَصَحْتَ وَ أَشَرْتَ بِالصَّوَابِ وَ أَنَا عَازِمٌ عَلَی الْخُرُوجِ إِلَی مَکَّةَ وَ قَدْ تَهَیَّأْتُ لِذَلِکَ أَنَا وَ إِخْوَتِی وَ بَنُو أَخِی وَ شِیعَتِی وَ أَمْرُهُمْ أَمْرِی وَ رَأْیُهُمْ رَأْیِی وَ أَمَّا أَنْتَ یَا أَخِی فَلَا عَلَیْکَ أَنْ تُقِیمَ بِالْمَدِینَةِ فَتَکُونَ لِی عَیْناً لَا تُخْفِی عَنِّی شَیْئاً مِنْ أُمُورِهِمْ.

ثُمَّ دَعَا الْحُسَیْنُ علیه السلام بِدَوَاةٍ وَ بَیَاضٍ وَ کَتَبَ هَذِهِ الْوَصِیَّةَ لِأَخِیهِ مُحَمَّدٍ.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا مَا أَوْصَی بِهِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ إِلَی أَخِیهِ مُحَمَّدٍ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ الْحَنَفِیَّةِ أَنَّ الْحُسَیْنَ یَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ جَاءَ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِ الْحَقِّ وَ أَنَّ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ حَقٌ وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَ أَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ وَ أَنِّی لَمْ أَخْرُجْ أَشِراً وَ لَا بَطِراً وَ لَا مُفْسِداً وَ لَا ظَالِماً وَ إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ فِی أُمَّةِ جَدِّی صلی الله علیه و آله أُرِیدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أَسِیرَ بِسِیرَةِ جَدِّی وَ أَبِی عَلِیِّ

ص: 329

که یکی از آن ها را یک نفر و دیگری را دو نفر و بعضی را چهار نفر نوشته بودند.

سید بن طاوس می نگارد: امام حسین علیه السّلام با وجود دعوت هایی که از آن حضرت می کردند قبول نمی کرد. در مدت یک روز تعداد ششصد نامه برای امام حسین علیه السّلام آمد. نامه کوفیان همچنان یکی پس از دیگری می آمد تا اینکه تعداد دوازده هزار نامه برای امام آمد.

شیخ مفید می نویسد: کوفیان پس از دو روز هانی بن هانی سبیعی و سعید بن عبد اللّه حنفی را با نامه ای به جانب امام حسین فرستادند که مضمون آن این بود: بسم اللّه الرحمن الرحیم. به حسین بن علی از طرف شیعیان مؤمن و مسلمان او. اما بعد؛ فوراً حرکت کن! زیرا مردم در انتظار تو هستند و کسی غیر از تو غمخوار آنان نیست. العجل! العجل! العجل! و السّلام. سپس شبث بن ربعی، حجار بن ابجر، یزید بن حارث بن رویم، عروة بن قیس، عمرو بن حجاج زبیدی و محمّد بن عمرو تیمی برای امام حسین نوشتند اما بعد؛ باغ های ما سبز، میوه جات رسیده، گیاه زمین روییده و درختان دارای برگ گردیده است. هر گاه خواستی، به جانب لشکری که آماده و مجهز است، بیا. سلام و رحمت و برکات خدا بر تو و بر پدرت باد!

هنگامی که همه فرستادگان کوفیان نزد امام حسین مشرف شدند و نامه ها را قرائت کردند و امام علیه السّلام از فرستادگان در مورد وضعیت مردم جویا شد، امام حسین نامه ای نوشت و به هانی بن هانی و سعد بن عبد اللّه که آخرین فرستادگان بودند داد که مضمون آن این بود:

بسم اللّه الرحمن الرحیم. از طرف حسین بن علی به مؤمنین و مسلمین. اما بعد؛ هانی و سعید نامه های شما را نزد من آوردند و آخرین نفر فرستادگان شما بودند که نزد من آمدند. تمام آنچه را که شما شرح داده بودید فهمیدم. سخن اکثر شما این بود که ما امام نداریم، تو به سوی ما بیا شاید خدا ما را به وسیله تو به حق هدایت و نزدیک نماید. من برادر و پسر عم و شخصی که از اهل بیت و مورد وثوق من است یعنی مسلم بن عقیل را به سوی شما می فرستم. اگر مسلم برای من بنویسد که نظر عموم مردم و عقلا و فضلای شما متحد شده است، همان طور که فرستادگان شما گفتند و در نامه های شما آمده بود، من به خواست خدا به زودی به سوی شما می آیم. به جان خودم سوگند، که امام طبق دستور قرآن

ص: 334

بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَمَنْ قَبِلَنِی بِقَبُولِ الْحَقِّ فَاللَّهُ أَوْلَی بِالْحَقِّ وَ مَنْ رَدَّ عَلَیَّ هَذَا أَصْبِرُ حَتَّی یَقْضِیَ اللَّهُ بَیْنِی وَ بَیْنَ الْقَوْمِ بِالْحَقِ وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ وَ هَذِهِ وَصِیَّتِی یَا أَخِی إِلَیْکَ وَ ما تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ قَالَ ثُمَّ طَوَی الْحُسَیْنُ الْکِتَابَ وَ خَتَمَهُ بِخَاتَمِهِ وَ دَفَعَهُ إِلَی أَخِیهِ مُحَمَّدٍ ثُمَّ وَدَّعَهُ وَ خَرَجَ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ.

وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیُّ فِی کِتَابِ الرَّسَائِلِ (1)

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ذَکَرْنَا خُرُوجَ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ تَخَلُّفَ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا حَمْزَةُ إِنِّی سَأُخْبِرُکَ بِحَدِیثٍ لَا تَسْأَلُ عَنْهُ بَعْدَ مَجْلِسِکَ هَذَا إِنَّ الْحُسَیْنَ لَمَّا فَصَلَ (2)

مُتَوَجِّهاً دَعَا بِقِرْطَاسٍ وَ کَتَبَ فِیهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ إِلَی بَنِی هَاشِمٍ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّهُ مَنْ لَحِقَ بِی مِنْکُمْ اسْتُشْهِدَ وَ مَنْ تَخَلَّفَ لَمْ یَبْلُغْ مَبْلَغَ الْفَتْحِ وَ السَّلَامُ قال و قَالَ شَیْخُنَا الْمُفِیدُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ لَمَّا سَارَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مِنَ الْمَدِینَةِ لَقِیَهُ أَفْوَاجٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ الْمُسَوَّمَةِ فِی أَیْدِیهِمُ الْحِرَابُ عَلَی نُجُبٍ مِنْ نُجُبِ الْجَنَّةِ فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ وَ قَالُوا یَا حُجَّةَ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ بَعْدَ جَدِّهِ وَ أَبِیهِ وَ أَخِیهِ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَمَدَّ جَدَّکَ بِنَا فِی مَواطِنَ کَثِیرَةٍ وَ إِنَّ اللَّهَ أَمَدَّکَ بِنَا فَقَالَ لَهُمُ الْمَوْعِدُ حُفْرَتِی وَ بُقْعَتِیَ الَّتِی أُسْتَشْهَدُ فِیهَا وَ هِیَ کَرْبَلَاءُ فَإِذَا وَرَدْتُهَا فَأْتُونِی فَقَالُوا یَا حُجَّةَ اللَّهِ مُرْنَا نَسْمَعْ وَ نُطِعْ فَهَلْ تَخْشَی مِنْ عَدُوٍّ یَلْقَاکَ فَنَکُونَ مَعَکَ فَقَالَ لَا سَبِیلَ لَهُمْ عَلَیَّ وَ لَا یَلْقَوْنِی بِکَرِیهَةٍ أَوْ أَصِلَ إِلَی بُقْعَتِی.

وَ أَتَتْهُ أَفْوَاجُ مُسْلِمِی الْجِنِّ فَقَالُوا یَا سَیِّدَنَا نَحْنُ شِیعَتُکَ وَ أَنْصَارُکَ فَمُرْنَا بِأَمْرِکَ وَ مَا تَشَاءُ فَلَوْ أَمَرْتَنَا بِقَتْلِ کُلِّ عَدُوٍّ لَکَ وَ أَنْتَ بِمَکَانِکَ لَکَفَیْنَاکَ ذَلِکَ فَجَزَاهُمُ

ص: 330


1- 1. جمع فیه رسائل الأئمّة علیهم السلام، راجع النجاشیّ ص 292.
2- 2. یقال: فصل فلان من البلد: خرج منه، و منه قوله تعالی:« وَ لَمَّا فَصَلَتِ الْعِیرُ».

و عدالت قضاوت خواهد نمود. امام کسی است که به دین حق ایمان آورده و جان خود را صرف دین کند، و السّلام .

سپس امام حسین علیه السّلام مسلم بن عقیل را خواست و او را با قیس بن مسهر صیداوی و عمارة بن عبد اللّه سلولی و عبد الرحمن بن عبد اللّه ازدی به کوفه اعزام نمود و حضرت مسلم را به پرهیزکاری و پنهان کردن مأموریتش و مدارا نمودن مأمور کرد و این که اگر مسلم دید مردم کوفه اجتماع نموده و مطیع وی شدند، این موضوع را برای امام حسین بنویسد.

حضرت مسلم علیه السّلام وارد مدینه شد و در مسجد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نماز خواند و با اهل بیت خویش وداع کرد. بعد دو نفر راهنما را از قیس اجیر نمود. آنان آمدند و پس از اینکه حرکت نمودند راه را گم کردند و به شدت دچار تشنگی شدند و از رفتن باز ماندند. آن دو نفر وقتی علایم راه را دیدند و راه را به مسلم نشان دادند، از تشنگی مردند و مسلم آن راه را ادامه داد. مسلم از جایی که به مضیق معروف بود نامه ای نوشت و به وسیله قیس بن مسهر برای امام حسین فرستاد که مضمون آن این بود: من با دو نفر راهنما از مدینه حرکت نمودم و ایشان راه را گم کردند، سپس تشنگی به قدری به ما فشار آورد که آن دو نفر مردند. ما آمدیم و خود را نیمه جان به آب رساندیم. این آب در مکانی است که آن را مضیق می نامند. من این مسافرت را به فال بد گرفتم. اگر صلاح بدانی مرا معاف بدار و دیگری را برای این عمل برگزین، و السّلام.

امام حسین در جوابش نوشت: من این طور برداشت کردم که ترس تو را وادار کرده که این نامه را بنویسی و درخواست استعفا از کاری را کنی که به تو سپرده ام، باید کاری را که به تو سپرده ام انجام دهی، و السّلام.

هنگامی که حضرت مسلم نامه امام حسین را خواند گفت: من از این مأموریت ترسی ندارم. بعد حرکت کرد تا این که بر سر آب طی رسید. وقتی پیاده شد و حرکت نمود ناگاه با صیادی مواجه شد که آهویی را صید کرده به او نزدیک شد و آن را زمین زد. حضرت مسلم این منظره را به فال نیک گرفت و گفت: ان شاء اللّه که دشمن کشته خواهد شد.

حضرت مسلم علیه السّلام وارد کوفه شد و در خانه مختار بن ابو عبیده ثقفی وارد شد - همان خانه ای که در حال حاضر آن را خانه مسلم بن مسیب می گویند - پس از ورود مسلم، شیعیان به حضور آن حضرت رفت و آمد می کردند. هر گروهی که نزد مسلم می آمدند و او نامه امام حسین را برای آنان تلاوت می کرد، گریان می شدند. مردم همچنان با حضرت مسلم بیعت می کردند تا این که تعداد

ص: 335

الْحُسَیْنُ خَیْراً وَ قَالَ لَهُمْ أَ وَ مَا قَرَأْتُمْ کِتَابَ اللَّهِ الْمُنْزَلَ عَلَی جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ(1) وَ قَالَ سُبْحَانَهُ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلی مَضاجِعِهِمْ (2) وَ إِذَا أَقَمْتُ بِمَکَانِی فَبِمَا ذَا یُبْتَلَی هَذَا الْخَلْقُ الْمَتْعُوسُ وَ بِمَا ذَا یُخْتَبَرُونَ وَ مَنْ ذَا یَکُونُ سَاکِنَ حُفْرَتِی بِکَرْبَلَاءَ وَ قَدِ اخْتَارَهَا اللَّهُ یَوْمَ دَحَا الْأَرْضَ وَ جَعَلَهَا مَعْقِلًا لِشِیعَتِنَا وَ یَکُونُ لَهُمْ أَمَاناً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ لَکِنْ تَحْضُرُونَ یَوْمَ السَّبْتِ وَ هُوَ یَوْمُ عَاشُورَاءَ الَّذِی فِی آخِرِهِ أُقْتَلُ وَ لَا یَبْقَی بَعْدِی مَطْلُوبٌ مِنْ أَهْلِی وَ نَسَبِی وَ إِخْوَتِی وَ أَهْلِ بَیْتِی وَ یُسَارُ بِرَأْسِی إِلَی یَزِیدَ لَعَنَهُ اللَّهُ.

فَقَالَتِ الْجِنُّ نَحْنُ وَ اللَّهِ یَا حَبِیبَ اللَّهِ وَ ابْنَ حَبِیبِهِ لَوْ لَا أَنَّ أَمْرَکَ طَاعَةٌ وَ أَنَّهُ لَا یَجُوزُ لَنَا مُخَالَفَتُکَ قَتَلْنَا جَمِیعَ أَعْدَائِکَ قَبْلَ أَنْ یَصِلُوا إِلَیْکَ فَقَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ لَهُمْ نَحْنُ وَ اللَّهِ أَقْدَرُ عَلَیْهِمْ مِنْکُمْ وَ لَکِنْ لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ انتهی ما نقلناه من کتاب محمد بن أبی طالب.

وَ وَجَدْتُ فِی بَعْضِ الْکُتُبِ أَنَّهُ علیه السلام لَمَّا عَزَمَ عَلَی الْخُرُوجِ مِنَ الْمَدِینَةِ أَتَتْهُ أُمُّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا فَقَالَتْ یَا بُنَیَّ لَا تَحْزَنِی بِخُرُوجِکَ إِلَی الْعِرَاقِ فَإِنِّی سَمِعْتُ جَدَّکَ یَقُولُ یُقْتَلُ وَلَدِیَ الْحُسَیْنُ بِأَرْضِ الْعِرَاقِ فِی أَرْضٍ یُقَالُ لَهَا کَرْبَلَاءُ فَقَالَ لَهَا یَا أُمَّاهْ وَ أَنَا وَ اللَّهِ أَعْلَمُ ذَلِکَ وَ إِنِّی مَقْتُولٌ لَا مَحَالَةَ وَ لَیْسَ لِی مِنْ هَذَا بُدٌّ وَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَأَعْرِفُ الْیَوْمَ الَّذِی أُقْتَلُ فِیهِ وَ أَعْرِفُ مَنْ یَقْتُلُنِی وَ أَعْرِفُ الْبُقْعَةَ الَّتِی أُدْفَنُ فِیهَا وَ إِنِّی أَعْرِفُ مَنْ یُقْتَلُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی وَ قَرَابَتِی وَ شِیعَتِی وَ إِنْ أَرَدْتِ یَا أُمَّاهْ أُرِیکِ حُفْرَتِی وَ مَضْجَعِی.

ثُمَّ أَشَارَ علیه السلام إِلَی جِهَةِ کَرْبَلَاءِ فَانْخَفَضَتِ الْأَرْضُ حَتَّی أَرَاهَا مَضْجَعَهُ وَ مَدْفَنَهُ وَ مَوْضِعَ عَسْکَرِهِ وَ مَوْقِفَهُ وَ مَشْهَدَهُ فَعِنْدَ ذَلِکَ بَکَتْ أُمُّ سَلَمَةَ بُکَاءً شَدِیداً وَ سَلَّمَتْ أَمْرَهُ إِلَی اللَّهِ فَقَالَ لَهَا یَا أُمَّاهْ قَدْ شَاءَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَرَانِی مَقْتُولًا مَذْبُوحاً ظُلْماً وَ عُدْوَاناً وَ قَدْ شَاءَ أَنْ یَرَی حَرَمِی وَ رَهْطِی وَ نِسَائِی مُشَرَّدِینَ وَ أَطْفَالِی

ص: 331


1- 1. النساء: 78.
2- 2. آل عمران: 154.

آنان به هجده هزار نفر رسید. مسلم برای امام حسین نوشت: هجده هزار نفر با ما بیعت نمودند. اکنون به سوی کوفه حرکت کن! شیعیان همچنان نزد حضرت مسلم بن عقیل می آمدند و می رفتند تا اینکه مکان اقامت مسلم معلوم شد.

وقتی جریان ورود حضرت مسلم به نعمان بن بشیر رسید که از طرف معاویه والی کوفه بود و یزید پس از معاویه وی را باقی گذاشته بود، بر فراز منبر رفت و پس از اینکه حمد و ثنای خدا را به جا آورد گفت: ای بندگان خدا! از خدا بترسید و به سمت فتنه و تفرقه نشتابید! زیرا این فتنه و آشوب موجب نابود شدن مردان و ریختن خون ها و غصب اموال خواهد شد. من با کسی که با من سر جنگ ندارد نمی جنگم، به سوی کسی که به طرف من نمی آید نخواهم رفت، افرادی را که از شما به خواب رفته اند بیدار نمی کنم، بیهوده مزاحم شما نخواهم شد، به بهانه تهمت و بدبینی شما را نخواهم گرفت. ولی اگر شما دشمنی خود را علنی کنید، بیعت خویش را بشکنید و با امام خود مخالفت نمایید، قسم به خدایی که غیر از او خدایی وجود ندارد، مادامی که قائمه شمشیرم به دستم باشد شما را خواهم زد ولو اینکه کسی از شما مرا یاری ننماید. آیا نه چنین است که من امیدوارم افراد حق شناس شما از افرادی که به وسیله باطل هلاک می شوند بیشتر باشند.

عبد اللّه بن مسلم ربیعه حضرمی که با بنی امیه هم سوگند بود برخاست و به نعمان گفت: ای امیر! این فتنه و آشوب جز با ظلم و ستم اصلاح نخواهد شد و این اعتقادی که تو بین خود و بین دشمنت انتخاب نموده ای اعتقاد افراد ضعیف است. نعمان گفت: اگر من در اطاعت خدا ضعیف باشم برایم محبوب تر است از این که به واسطه معصیت عزیز باشم. وی پس از این سخنرانی از منبر فرود آمد.

عبد اللّه بن مسلم خارج شد و برای یزید بن معاویه نوشت: اما بعد؛ مسلم بن عقیل وارد کوفه شده و شیعیان با وی برای حسین بن علی بن ابی طالب بیعت نموده اند، اگر به کوفه احتیاجی داری مردی قوی بفرست تا امر تو را اجرا و نظیر خودت با دشمنت رفتار نماید، زیرا نعمان بن بشیر شخصی است ضعیف، یا اینکه خود را ضعیف نشان می دهد.

بعد از عبد اللّه بن مسلم، عمارة بن عقبه نامه ای نظیر نامه عبد اللّه برای یزید نوشت. سپس عمر بن سعد بن ابی وقاص نامه ای مثل نامه آنان برای یزید نوشت. هنگامی که این نامه ها به یزید رسید، سرحون را که دوست یا غلام معاویه بود خواست

ص: 336

مَذْبُوحِینَ مَظْلُومِینَ مَأْسُورِینَ مُقَیَّدِینَ وَ هُمْ یَسْتَغِیثُونَ فَلَا یَجِدُونَ نَاصِراً وَ لَا مُعِیناً وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی قَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ وَ عِنْدِی تُرْبَةٌ دَفَعَهَا إِلَیَّ جَدُّکَ فِی قَارُورَةٍ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنِّی مَقْتُولٌ کَذَلِکَ وَ إِنْ لَمْ أَخْرُجْ إِلَی الْعِرَاقِ یَقْتُلُونِّی أَیْضاً ثُمَّ أَخَذَ تُرْبَةً فَجَعَلَهَا فِی قَارُورَةٍ وَ أَعْطَاهَا إِیَّاهَا وَ قَالَ اجْعَلْهَا مَعَ قَارُورَةِ جَدِّی فَإِذَا فَاضَتَا دَماً فَاعْلَمِی أَنِّی قَدْ قُتِلْتُ.

ثُمَّ قَالَ الْمُفِیدُ فَسَارَ الْحُسَیْنُ إِلَی مَکَّةَ وَ هُوَ یَقْرَأُ فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (1) وَ لَزِمَ الطَّرِیقَ الْأَعْظَمَ فَقَالَ لَهُ أَهْلُ بَیْتِهِ لَوْ تَنَکَّبْتَ عَنِ الطَّرِیقِ کَمَا فَعَلَ ابْنُ الزُّبَیْرِ کَیْلَا یَلْحَقَکَ الطَّلَبُ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ لَا أُفَارِقُهُ حَتَّی یَقْضِیَ اللَّهُ مَا هُوَ قَاضٍ وَ لَمَّا دَخَلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام مَکَّةَ کَانَ دُخُولُهُ إِیَّاهَا یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِثَلَاثٍ مَضَیْنَ مِنْ شَعْبَانَ دَخَلَهَا وَ هُوَ یَقْرَأُ وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ (2).

ثم نزلها و أقبل أهلها یختلفون إلیه و من کان بها من المعتمرین و أهل الآفاق و ابن الزبیر بها قد لزم جانب الکعبة و هو قائم یصلی عندها و یطوف و یأتی الحسین علیه السلام فیمن یأتیه فیأتیه الیومین المتوالیین و یأتیه بین کل یومین مرة و هو علیه السلام أثقل خلق الله علی ابن الزبیر لأنه قد عرف أن أهل الحجاز لا یبایعونه ما دام الحسین فی البلد و إن الحسین أطوع فی الناس منه و أجل.

و بلغ أهل الکوفة هلاک معاویة فأرجفوا بیزید و عرفوا خبر الحسین و امتناعه من بیعته و ما کان من أمر ابن الزبیر فی ذلک و خروجهما إلی مکة فاجتمعت الشیعة بالکوفة فی منزل سلیمان بن صرد الخزاعی فذکروا هلاک معاویة فحمدوا الله و أثنوا علیه فقال سلیمان إن معاویة قد هلک و إن حسینا قد نقض (3)

علی القوم

ص: 332


1- 1. القصص: 18.
2- 2. القصص: 22.
3- 3. فی المصدر: تقبض؛ و هو الأظهر، فانه علیه السلام لم یبایع یزید فیما سبق حین أخذ معاویة بیعة الناس بولایة عهده.

و به وی گفت: نظر تو در این باره چیست که حسین مسلم بن عقیل را به جانب کوفه فرستاده تا برایش بیعت بگیرد. به من خبر رسیده که نعمان ضعیف است و سخنرانی بدی کرده است. تو صلاح می دانی چه کسی را امیر کوفه کنم؟ یزید با ابن زیاد چندان موافق نبود. سرحون گفت: اگر پدرت معاویه زنده می بود و در این باره نظری می داد، تو نظر وی را می پذیرفتی؟ گفت: آری. سرحون دست خط معاویه را درآورد که نوشته بود: عبید اللّه بن زیاد استاندار کوفه باشد، سرحون بعد از این جریان گفت: این نظر معاویه است که این نامه را نوشته است. پس تو باید حکومت کوفه و بصره را به عبید اللّه بن زیاد واگذار کنی. یزید گفت: مانعی ندارد، این مأموریت را به ابن زیاد ابلاغ کن.

یزید پس از این جریان، مسلم بن عمرو باهلی را خواست و نامه ای برای عبید اللّه بن زیاد نوشت که مضمون آن این بود: شیعیان من از کوفه برایم نوشته اند: مسلم بن عقیل در کوفه دسته بندی می کند و در نظر دارد بین مسلمانان تفرقه ایجاد کند. هنگامی که نامه من به تو رسید فورا متوجه کوفه شو و مسلم بن عقیل را آن گونه که می خواهی مهره را از میان خاک جستجو کنی جستجو کن، وقتی او را یافتی وی را به قتل برسان یا از شهر تبعیدش کن، و السّلام. سپس حکم فرمانداری کوفه را به وی تسلیم نمود، مسلم بن عمرو باهلی متوجه بصره شده و بر عبید اللّه بن زیاد وارد شد و نامه یزید را با حکم فرمانداری ابن زیاد به او تسلیم کرد. ابن زیاد همان ساعت دستور داد که فردا برای مسافرت به کوفه مهیا باشند. سپس از بصره خارج شد و برادرش عثمان را خلیفه خویش قرار داد(1) .

- ابن نما گفت: روایت شده که اهل کوفه به امام حسین علیه السلام نوشتند: ما که تعدادمان صد هزار نفر است با تو هستیم. و از شعبی نقل شده: تعداد چهل هزار نفر از اهل کوفه با حسین علیه السلام بیعت کردند که با هر که او بجنگد بجنگند و با هرکه صلح کرد صلح کنند، در این هنگام امام به آن ها امید داد که دعوتشان را بپذیرد و به آن ها قول داد که به سرعت به آن جا برسد، آن وقت مسلم بن عقیل را فرستاد.

سید بن طاوس گفت: امام حسین علیه السلام پس از این جریان نامه ای برای گروهی از اشراف بصره نوشت و ایشان را برای یاری نمودن و اطاعت خویش دعوت نمود. آن نامه را به وسیله ابو رزین که سلیمان نام داشت و دوست یا غلام آن حضرت بود برای آنان فرستاد، از جمله آنان، یزید بن مسعود نهشلی و منذر بن جارود عبدی بودند. یزید بن مسعود، بنی تمیم و بنی حنظله و بنی سعد را احضار کرد. هنگامی که حاضر شدند گفت: ای بنی تمیم! مقام و حسب و نسب من در میان شما چگونه است؟ گفتند: به به! بسیار خوب است! به خدا قسم که تو پشت و پناه ما هستی، تو در فخر و شرافت گل سر سبد هستی،

ص: 337


1- 1. ارشاد مفید: 187 - 188

ببیعته و قد خرج إلی مکة و أنتم شیعته و شیعة أبیه فإن کنتم تعلمون أنکم ناصروه و مجاهدو عدوه فاکتبوا إلیه فإن خفتم الفشل و الوهن فلا تغروا الرجل فی نفسه قالوا لا بل نقاتل عدوه و نقتل أنفسنا دونه فاکتبوا إلیه. فکتبوا إلیه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ للحسین بن علی من سلیمان بن صرد و المسیب بن نجبة(1) و رفاعة بن شداد البجلی و حبیب بن مظاهر(2) و شیعته المؤمنین و المسلمین من أهل الکوفة سلام علیک فإنا نحمد إلیک الله الذی لا إله إلا هو أما بعد فالحمد الله الذی قصم عدوک الجبار العنید الذی انتزی علی هذه الأمة فابتزها أمرها و غصبها فیئها و تأمر علیها بغیر رضی منها ثم قتل خیارها و استبقی شرارها و جعل مال الله دولة بین جبابرتها و أغنیائها فبعدا له کَما بَعِدَتْ ثَمُودُ إنه لیس علینا إمام فأقبل لعل الله أن یجمعنا بک علی الحق و النعمان بن بشیر فی قصر الإمارة لسنا نجتمع معه فی جمعة و لا نخرج معه إلی عید و لو قد بلغنا أنک قد أقبلت إلینا أخرجناه حتی نلحقه بالشام إن شاء الله.

ثم سرحوا بالکتاب مع عبد الله بن مسمع الهمدانی و عبد الله بن وأل و أمروهما بالنجا فخرجا مسرعین حتی قدما علی الحسین بمکة لعشر مضین من شهر رمضان.

ثم لبث أهل الکوفة یومین بعد تسریحهم بالکتاب و أنفذوا قیس بن مسهر الصیداوی و عبد الله و عبد الرحمن ابنی عبد الله بن زیاد الأرحبی (3) و عمارة بن عبد الله السلولی إلی الحسین علیه السلام و معهم نحو مائة و خمسین صحیفة من الرجل

ص: 333


1- 1. هذا هو الصحیح کما ضبطه فی الإصابة-: بفتح النون و الجیم بعدها موحدة- ابن ربیعة بن ریاح بن عوف بن هلال بن سمح بن فزارة الفزاری، و قال: له ادراک، و قال ابن سعد: کان مع علی فی مشاهده و قال ابن أبی حاتم عن أبیه: قتل مع سلیمان بن صرد فی طلب دم الحسین سنة خمس و ستین.
2- 2. کذا ضبطه ابن داود و نقله عن خطّ الشیخ قدّس سرّه و بعضهم یقول: مظهر، بفتح الظاء و تشدید الهاء و کسرها راجع ص 319 و 320 فیما سبق.
3- 3. فی المصدر: و عبد اللّه و عبد الرحمن ابنا شداد الارحبی. و فی المناقب ج 4 ص 90 و هکذا تذکرة خواص الأمة لسبط ابن الجوزی ص 139 و 140 نقلا عن ابن إسحاق« و عبد الرحمن بن عبد اللّه الارحبی» و لعله الصحیح لما سیجی ء بعد ذلک أنّه علیه السلام أرسل مسلم بن عقیل مع قیس بن مسهر الصیداوی، و عمارة بن عبد اللّه السلولی، و عبد الرحمن بن عبد اللّه الأزدیّ[ الارحبی] فان الظاهر أنهم هم الذین جاءوا من الکوفة رسلا إلیه.

و در این زمینه حق تقدم داری. یزید بن مسعود گفت: من شما را برای یک مسئله مهم خواسته ام که با شما مشورت کرده و در مورد آن از شما یاری جویم. آنان گفتند: به خدا قسم که نصیحت تو خیر است و ما نظر تو را می پسندیم، دستور بده تا انجام دهیم! گفت: معاویه مرد، به خدا قسم که هلاکت و نابود شدن وی کارها را آسان نمود. آگاه باشید که پایه جور و گناه درهم شکست و ارکان ظلم متزلزل شد. معاویه بیعتی را به وجود آورد که به گمان خودش آن را محکم و پایدار کرده، ولی هیهات که اراده او عملی شود. معاویه تلاش کرد ولی دچار سستی شد، مشاوره نمود ولی ذلیل و متروک شد. اکنون یزید که فردی است شراب خوار و رئیسی است تبهکار ادعا می کند که خلیفه مسلمانان است و با اینکه حلم و علمی اندک دارد بر آنان فرمان فرمایی می کند، در حالی که به اندازه جای پای خود، از حق خبر ندارد.

به خدا قسم می خورم، به خاطر دین، جهاد با یزید از جهاد با مشرکین بهتر است. این حسین بن علی پسر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله است که صاحب شرافتی است اصیل و دارای رأیی است اساسی، دارای فضیلتی است که قابل وصف نیست و صاحب علمی است که پایانی ندارد. امام حسین علیه السّلام برای مقام خلافت مقدم می باشد، زیرا آن بزرگوار دارای سوابق و سن و پیشینه نیک و قرابت است. حسین علیه السّلام نسبت به افراد کوچک عاطفه دارد و به اشخاص بزرگ احترام می گذارد، چه بزرگوار سرپرستی است برای رعیت و امام گروهی است که خدا حجت را به وسیله او تمام کرده و موعظه به واسطه وی کامل گردیده است. برای دیدن نور حق نابینا نباشید، برای ترویج باطل قدم برمدارید، صخر بن قیس بود که در جنگ جمل شما را از جهاد باز می داشت، امروز جا دارد که چرک جهاد نکردن در جنگ جمل را با یاری نمودن پسر پیامبر شستشو دهید. به خدا قسم احدی از شما در یاری کردن امام حسین کوتاهی نمی کند مگر اینکه خدا فرزندانش را دچار ذلت و قبیله وی را دچار قلت خواهد کرد. اکنون این منم که لباس جنگ پوشیده ام و زره جنگ را به تن کرده ام. کسی که در راه خدا کشته نشود یقیناً خواهد مرد، کسی که فرار کند به دام خواهد افتاد، خدا شما را رحمت کند، جواب نیکویی بدهید.

بنی حنظله شروع به سخن کردند و گفتند: ای ابو خالد! ما تیرهای قبیله و سواران عشیره تو هستیم، اگر به وسیله ما تیراندازی کنی به هدف خواهی رسید و اگر به واسطه ما مبارزه نمایی پیروز خواهی شد. به خدا قسم تو در هیچ دریای محنتی فرو نخواهی رفت مگر اینکه ما نیز در آن فرو خواهیم رفت. به خدا قسم تو دچار هیچ سختی نمی شوی مگر اینکه ما نیز دچار آن می شویم. ما تو را با شمشیرهای خود یاری و هر گاه بخواهی،، تو را با بدن های خویش نگاهداری می کنیم.

بعد از بنی حنظله بنی سعد بن زید به سخن آمدند و گفتند: ای ابو خالد! بدترین چیزها نزد ما این است که با تو مخالفت کنیم و از رأی تو خارج شویم. صخر بن قیس ما را به ترک مبارزه مأمور نمود، ولی ما نظر خود را پسندیدیم و عزت ما همچنان برقرار است. به ما اجازه بده تا مشورت کنیم و نظر خود را به عرض تو برسانیم .

سپس بنی عامر بن تمیم سخنرانی کردند و گفتند: ای ابو خالد! ما پسران پدر تو و هم پیمانان تو هستیم. راضی نیستیم

ص: 338

و الاثنین و الأربعة.

و قال السید و هو مع ذلک یتأبی و لا یجیبهم فورد علیه فی یوم واحد ستمائة کتاب و تواترت الکتب حتی اجتمع عنده فی نوب متفرقة اثنا عشر ألف کتاب.

و قَالَ الْمُفِیدُ ثُمَّ لَبِثُوا یَوْمَیْنِ آخَرَیْنِ وَ سَرَّحُوا إِلَیْهِ هَانِئَ بْنَ هَانِئٍ السَّبِیعِیَّ وَ سَعِیدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْحَنَفِیَّ وَ کَتَبُوا إِلَیْهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ إِلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ مِنْ شِیعَتِهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُسْلِمِینَ أَمَّا بَعْدُ فَحَیَّهَلَا فَإِنَّ النَّاسَ یَنْتَظِرُونَکَ لَا رَأْیَ لَهُمْ غَیْرُکَ فَالْعَجَلَ الْعَجَلَ ثُمَّ الْعَجَلَ الْعَجَلَ وَ السَّلَامُ.

ثُمَّ کَتَبَ شَبَثُ بْنُ رِبْعِیٍّ وَ حَجَّارُ بْنُ أَبْجَرَ وَ یَزِیدُ بْنُ الْحَارِثِ بْنِ رُوَیْمٍ وَ عُرْوَةُ بْنُ قَیْسٍ وَ عمر [عَمْرُو] بْنُ حَجَّاجٍ الزُّبَیْدِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَمْرٍو التَّیْمِیُّ أَمَّا بَعْدُ فَقَدِ اخْضَرَّ الْجَنَّاتُ وَ أَیْنَعَتِ الثِّمَارُ وَ أَعْشَبَتِ الْأَرْضُ وَ أَوْرَقَتِ الْأَشْجَارُ فَإِذَا شِئْتَ فَأَقْبِلْ عَلَی جُنْدٍ لَکَ مُجَنَّدَةٍ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ وَ عَلَی أَبِیکَ مِنْ قَبْلِکَ.

وَ تَلَاقَتِ الرُّسُلُ کُلُّهَا عِنْدَهُ فَقَرَأَ الْکُتُبَ وَ سَأَلَ الرُّسُلَ عَنِ النَّاسِ ثُمَّ کَتَبَ مَعَ هَانِئِ بْنِ هَانِئٍ وَ سَعِیدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ کَانَا آخِرَ الرُّسُلِ.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ إِلَی الْمَلَإِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُسْلِمِینَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ هَانِئاً وَ سَعِیداً قَدَّمَا عَلَیَّ بِکُتُبِکُمْ وَ کَانَا آخِرَ مَنْ قَدِمَ عَلَیَّ مِنْ رُسُلِکُمْ وَ قَدْ فَهِمْتُ کُلَّ الَّذِی اقْتَصَصْتُمْ وَ ذَکَرْتُمْ وَ مَقَالَةُ جُلِّکُمْ أَنَّهُ لَیْسَ عَلَیْنَا إِمَامٌ فَأَقْبِلْ لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یَجْمَعَنَا بِکَ عَلَی الْحَقِّ وَ الْهُدَی وَ أَنَا بَاعِثٌ إِلَیْکُمْ أَخِی وَ ابْنَ عَمِّی وَ ثِقَتِی مِنْ أَهْلِ بَیْتِی مُسْلِمَ بْنَ عَقِیلٍ فَإِنْ کَتَبَ إِلَیَّ بِأَنَّهُ قَدِ

اجْتَمَعَ رَأْیُ مَلَئِکُمْ وَ ذَوِی الْحِجَی وَ الْفَضْلِ مِنْکُمْ عَلَی مِثْلِ مَا قَدَّمَتْ بِهِ رُسُلُکُمْ وَ قَرَأْتُ فِی کُتُبِکُمْ فَإِنِّی أَقْدَمُ إِلَیْکُمْ وَشِیکاً إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَلَعَمْرِی مَا الْإِمَامُ إِلَّا الْحَاکِمُ بِالْکِتَابِ

ص: 334

تو خشمگین شوی. اگر تو قیام کنی ما سکوت نمی کنیم، اختیار در دست توست ، تو دستور بده تا ما انجام دهیم، به ما امر کن تا اجابت نماییم. هر وقت که بخواهی، فرمان فرمایی در اختیار تو است.

یزید بن مسعود گفت: ای بنی سعد! به خدا قسم اگر شما این کار را انجام دهید، خداوند شمشیر دشمن را همیشه از سر شما برمی دارد و شمشیر شما برای همیشه در میان خود شما خواهد بود.

سپس یزید بن مسعود نامه ای برای امام حسین نوشت که مضمون آن این بود: بسم اللّه الرحمن الرحیم. نامه شما به من رسید و آنچه که مرا به آن دعوت کرده بودی فهمیدم، از قبیل: بهره مند شدن از طاعت تو و رسیدن به بهره خودم در یاری کردن تو و اینکه خدا هرگز زمین را از کسی که عمل خیر انجام دهد یا راهنمای راه نجات باشد خالی نخواهد گذاشت. شما حجت خدایید بر خلق، شما امانت خدا در زمین هستید، شما شاخه شجره احمدیه هستید که حضرت رسول اصل آن است. پس تو با میمنت و مبارکی و سعادت به سوی ما بیا که گردن های بنی تمیم مطیع تو هستند، ایشان از شتر تشنه ای که به سوی آب می رود بیشتر به اطاعت تو مشتاقند. گردن های بنی سعد نیز فرمان بردار هستند. ایشان چرک سینه های خود را به وسیله آب باران شستشو داده اند.

هنگامی که امام حسین علیه السّلام نامه وی را خواند فرمود: تو را چه شده که این قدر با سعادتی! خدا تو را در آن روزی که ترسناک است ایمن و از تشنگی آن سیراب و عزیز بدارد.

ولی هنگامی که یزید بن مسعود مهیا شد و خواست به سوی امام حسین حرکت نماید، خبر شهادت حضرت حسین شهید به او رسید. او برای اینکه دستش از یاری امام حسین کوتاه شد بسیار جزع و فزع می کرد.

اما منذر بن جارود؛ وی نامه امام حسین را با فرستاده اش نزد ابن زیاد آورد. زیرا منذر می ترسید که مبادا آن نامه دسیسه ای از طرف ابن زیاد باشد. چون که دختر منذر بن جارود که نامش بحریه بود، زن ابن زیاد بود. عبید اللّه بن زیاد فرستاده امام حسین را گرفت و به دار زد. بعد بالای منبر رفت و اهل بصره را برای اینکه مخالفت نکنند و فتنه انگیزی ننمایند تهدید نمود. آن شب خوابید و وقتی صبح شد و برادرش عثمان بن زیاد را در بصره نایب خویش قرار داد، به سوی کوفه رفت(1).

- ابن نما می گوید: امام حسین علیه السّلام نامه ای برای رجال بصره نوشت که از آن جمله:

ص: 339


1- 1. کتاب ملهوف: 32- 38

الْقَائِمُ بِالْقِسْطِ الدَّائِنُ بِدِینِ الْحَقِّ الْحَابِسُ نَفْسَهُ عَلَی ذَلِکَ لِلَّهِ وَ السَّلَامُ.

وَ دَعَا الْحُسَیْنُ علیه السلام مُسْلِمَ بْنَ عَقِیلٍ فَسَرَّحَهُ مَعَ قَیْسِ بْنِ مُسْهِرٍ الصَّیْدَاوِیِّ وَ عُمَارَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ السَّلُولِیِّ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَزْدِیِّ وَ أَمَرَهُ بِالتَّقْوَی وَ کِتْمَانِ أَمْرِهِ وَ اللُّطْفِ فَإِنْ رَأَی النَّاسَ مُجْتَمِعِینَ مُسْتَوْسِقِینَ (1) عَجَّلَ إِلَیْهِ بِذَلِکَ.

فَأَقْبَلَ مُسْلِمٌ رَحِمَهُ اللَّهُ حَتَّی أَتَی الْمَدِینَةَ فَصَلَّی فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَدَّعَ مَنْ أَحَبَّ مِنْ أَهْلِهِ وَ اسْتَأْجَرَ دَلِیلَیْنِ مِنْ قَیْسٍ فَأَقْبَلَا بِهِ یَتَنَکَّبَانِ الطَّرِیقَ فَضَلَّا عَنِ الطَّرِیقِ وَ أَصَابَهُمَا عَطَشٌ شَدِیدٌ فَعَجَزَا عَنِ السَّیْرِ فَأَوْمَئَا لَهُ إِلَی سَنَنِ الطَّرِیقِ بَعْدَ أَنْ لَاحَ لهم [لَهُمَا] ذَلِکَ فَسَلَکَ مُسْلِمٌ ذَلِکَ السَّنَنَ وَ مَاتَ الدَّلِیلَانِ عَطَشاً فَکَتَبَ مُسْلِمُ بْنُ عَقِیلٍ رَحِمَهُ اللَّهُ مِنَ الْمَوْضِعِ الْمَعْرُوفِ بِالْمَضِیقِ مَعَ قَیْسِ بْنِ مُسْهِرٍ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أَقْبَلْتُ مِنَ الْمَدِینَةِ مَعَ دَلِیلَیْنِ لِی فَحَازَا عَنِ الطَّرِیقِ فَضَلَّا وَ اشْتَدَّ عَلَیْنَا الْعَطَشُ فَلَمْ یَلْبَثَا أَنْ مَاتَا وَ أَقْبَلْنَا حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی الْمَاءِ فَلَمْ نَنْجُ إِلَّا بِحُشَاشَةِ أَنْفُسِنَا وَ ذَلِکَ الْمَاءُ بِمَکَانٍ یُدْعَی الْمَضِیقُ مِنْ بَطْنِ الْخَبْتِ وَ قَدْ تَطَیَّرْتُ مِنْ تَوَجُّهِی هَذَا فَإِنْ رَأَیْتَ أَعْفَیْتَنِی عَنْهُ وَ بَعَثْتَ غَیْرِی وَ السَّلَامُ.

فَکَتَبَ إِلَیْهِ الْحُسَیْنُ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ حَسِبْتُ (2) أَنْ لَا یَکُونَ حَمَلَکَ عَلَی الْکِتَابِ إِلَیَّ فِی الِاسْتِعْفَاءِ مِنَ الْوَجْهِ الَّذِی وَجَّهْتُکَ لَهُ إِلَّا الْجُبْنُ فَامْضِ لِوَجْهِکَ الَّذِی وَجَّهْتُکَ فِیهِ وَ السَّلَامُ.

فَلَمَّا قَرَأَ مُسْلِمٌ الْکِتَابَ قَالَ أَمَّا هَذَا فَلَسْتُ أَتَخَوَّفُهُ عَلَی نَفْسِی فَأَقْبَلَ حَتَّی مَرَّ بِمَاءٍ لِطَیِّئٍ فَنَزَلَ بِهِ ثُمَّ ارْتَحَلَ عَنْهُ فَإِذَا رَجُلٌ یَرْمِی الصَّیْدَ فَنَظَرَ إِلَیْهِ قَدْ رَمَی ظَبْیاً حِینَ أَشْرَفَ لَهُ فَصَرَعَهُ فَقَالَ مُسْلِمُ بْنُ عَقِیلٍ نَقْتُلُ عَدُوَّنَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

ثُمَّ أَقْبَلَ حَتَّی دَخَلَ الْکُوفَةَ فَنَزَلَ فِی دَارِ الْمُخْتَارِ بْنِ أَبِی عُبَیْدَةَ وَ هِیَ الَّتِی تُدْعَی الْیَوْمَ دَارُ مُسْلِمِ بْنِ الْمُسَیَّبِ وَ أَقْبَلَتِ الشِّیعَةُ تَخْتَلِفُ إِلَیْهِ فَکُلَّمَا اجْتَمَعَ إِلَیْهِ مِنْهُمْ جَمَاعَةٌ قَرَأَ عَلَیْهِمْ کِتَابَ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ هُمْ یَبْکُونَ وَ بَایَعَهُ النَّاسُ حَتَّی بَایَعَهُ

ص: 335


1- 1. یقال: استوسق له الامر: ای أمکنه.
2- 2. فی المصدر: خشیت.

احنف بن قیس، قیس بن هیثم، منذر بن جارود و یزید بن مسعود نهشلی بودند. سپس آن نامه را به وسیله زراع سدوسی و به قولی به سلیمان که کنیه اش ابو رزین بود فرستاد. مضمون آن نامه این بود: من شما را به سوی خدا و رسول دعوت می کنم، زیرا سنت پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و آله از بین رفته، اگر شما دعوت مرا بپذیرید و امر مرا اطاعت کنید من شما را به راه هدایت راهنمایی می کنم. احنف در جواب امام حسین علیه السّلام نوشت: صبر کن، زیرا وعده خدا حق است، مبادا افرادی که به حق یقین ندارند تو را سبک بشمارند؛ سپس امر این دو مرد را مانند سید بن طاوس بیان کرد تا جایی که گفت:

هنگامی که ابن زیاد به کوفه نزدیک شد پیاده گردید تا تاریکی شب همه جا را فرا بگیرد. اهل کوفه گمان کردند که وی امام حسین است. ابن زیاد از سمت نجف وارد کوفه شد. ناگاه زنی فریاد زد و گفت: به خدای کعبه قسم که این شخص پسر رسول خدا است. سپس مردم همه فریاد زدند و گفتند: ما که از چهل هزار نفر بیشتریم با تو خواهیم بود، بعد از این جریان به قدری در اطراف ابن زیاد ازدحام نمودند که دم اسب وی را هم گرفتند زیرا آنان می پنداشتند که وی امام حسین است. اما وقتی ابن زیاد نقاب را از روی خود برداشت و گفت: من عبید اللّه هستم، آن گروه روی هم ریخته و یکدیگر را پایمال نمودند، عبید اللّه در حالی که عمامه سیاه بر سر داشت داخل دار الاماره شد.

هنگامی که صبح شد، ابن زیاد برای سخنرانی قیام نمود و اهل کوفه را مورد عتاب قرار داد، رؤسای آنان را سرزنش کرد، وعده داد: اگر ایشان از او اطاعت کنند به آنان احسان نماید و اگر نافرمانی وی را نمایند ایشان را اذیت و از حوزه خود خارج کند. سپس گفت: ای اهل کوفه! یزید مرا والی شهر شما قرار داده، او مرا عامل شهر شما نموده، یزید به من دستور داده، بیت المال شما را بین شما تقسیم کنم، حق مظلوم شما را از ظالم بگیرم، حق شخص ضعیف را از قوی بگیرم، به شخصی که حرف شنو و مطیع باشد احسان نمایم و بر شخص غیر مطیع سخت گیری کنم، این موضوع را به این مرد هاشمی یعنی - حضرت - مسلم بگویید تا از غیظ و غضب من بترسد؛ پس از این سخنرانی از منبر فرود آمد.

- شیخ مفید می نگارد: عبید اللّه بن زیاد در حالی متوجه کوفه شد که مسلم بن عمرو باهلی و شریک بن اعور حارثی و اهل بیت و حشم وی همراهش بودند. او در حالی وارد کوفه شد که عمامه سیاه بر سر نهاده و نقاب به صورت خود زده بود. از طرفی هم مردم شنیده بودند که امام حسین علیه السّلام به سوی آنان حرکت کرده، لذا در انتظار آن حضرت بودند و هنگامی که عبید اللّه را دیدند، گمان کردند که امام حسین است. به همین جهت ابن زیاد از هر گروهی عبور می کرد به او سلام می کردند و می گفتند: یا ابن رسول اللّه! خوش آمدی. ابن زیاد از بشارتی که آنان برای ورود امام حسین به یکدیگر می دادند ناراحت شد. هنگامی که ازدحام مردم زیاد شد، مسلم بن عمرو گفت: دور شوید! این شخص عبید اللّه ابن زیاد است.

ص: 340

مِنْهُمْ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ أَلْفاً فَکَتَبَ مُسْلِمٌ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام یُخْبِرُهُ بِبَیْعَةِ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ أَلْفاً وَ یَأْمُرُهُ بِالْقُدُومِ وَ جَعَلَتِ الشِّیعَةُ تَخْتَلِفُ إِلَی مُسْلِمِ بْنِ عَقِیلٍ رَحِمَهُ اللَّهُ حَتَّی عُلِمَ بِمَکَانِهِ.

فَبَلَغَ النُّعْمَانَ [بْنَ] بَشِیرٍ ذَلِکَ وَ کَانَ وَالِیاً عَلَی الْکُوفَةِ مِنْ قِبَلِ مُعَاوِیَةَ فَأَقَرَّهُ یَزِیدُ عَلَیْهَا فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ وَ لَا تُسَارِعُوا إِلَی الْفِتْنَةِ وَ الْفُرْقَةِ فَإِنَّ فِیهَا تَهْلِکُ الرِّجَالُ وَ تُسْفَکُ الدِّمَاءُ وَ تُغْصَبُ الْأَمْوَالُ إِنِّی لَا أُقَاتِلُ مَنْ لَا یُقَاتِلُنِی وَ لَا آتِی عَلَی مَنْ لَمْ یَأْتِ عَلَیَّ وَ لَا أُنَبِّهُ نَائِمَکُمْ وَ لَا أَتَحَرَّشُ بِکُمْ وَ لَا آخُذُ بِالْقَرَفِ وَ لَا الظِّنَّةِ وَ لَا التُّهَمَةِ وَ لَکِنَّکُمْ إِنْ أَبْدَیْتُمْ صَفْحَتَکُمْ لِی وَ نَکَثْتُمْ بَیْعَتَکُمْ وَ خَالَفْتُمْ إِمَامَکُمْ فَوَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ غَیْرُهُ لَأَضْرِبَنَّکُمْ بِسَیْفِی مَا ثَبَتَ قَائِمُهُ فِی یَدِی وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ لِی مِنْکُمْ نَاصِرٌ أَمَا إِنِّی أَرْجُو أَنْ یَکُونَ مَنْ یَعْرِفُ الْحَقَّ مِنْکُمْ أَکْثَرَ مِمَّنْ یُرْدِیهِ الْبَاطِلُ.

فَقَامَ إِلَیْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُسْلِمِ بْنِ رَبِیعَةَ الْحَضْرَمِیُّ حَلِیفُ بَنِی أُمَیَّةَ فَقَالَ لَهُ إِنَّهُ لَا یُصْلِحُ مَا تَرَی إِلَّا الْغَشْمُ وَ هَذَا الَّذِی أَنْتَ عَلَیْهِ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عَدُوِّکَ رَأْیُ الْمُسْتَضْعَفِینَ فَقَالَ لَهُ النُّعْمَانُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْتَضْعَفِینَ فِی طَاعَةِ اللَّهِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْأَعَزِّینَ فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ ثُمَّ نَزَلَ.

وَ خَرَجَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُسْلِمٍ وَ کَتَبَ إِلَی یَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ کِتَاباً أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مُسْلِمَ بْنَ عَقِیلٍ قَدْ قَدِمَ الْکُوفَةَ وَ بَایَعَهُ الشِّیعَةُ لِلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَإِنْ یَکُنْ لَکَ فِی الْکُوفَةِ حَاجَةٌ فَابْعَثْ إِلَیْهَا رَجُلًا قَوِیّاً یُنْفِذُ أَمْرَکَ وَ یَعْمَلُ مِثْلَ عَمَلِکَ فِی عَدُوِّکَ فَإِنَّ النُّعْمَانَ بْنَ بَشِیرٍ رَجُلٌ ضَعِیفٌ أَوْ هُوَ یَتَضَعَّفُ.

ثُمَّ کَتَبَ إِلَیْهِ عُمَارَةُ بْنُ عُقْبَةَ بِنَحْوٍ مِنْ کِتَابِهِ (1) ثُمَّ کَتَبَ إِلَیْهِ عُمَرُ بْنُ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ مِثْلَ ذَلِکَ فَلَمَّا وَصَلَتِ الْکُتُبُ إِلَی یَزِیدَ دَعَا سِرْحُونَ مَوْلَی

ص: 336


1- 1. ما بین العلامتین ساقط من نسخة الأصل موجود فی نسخة المصدر ص 187 و هکذا طبعة الکمبانیّ ص 172 و لا مناص منه لقوله بعد ذلک:« فلما وصلت الکتب» بصیغة الجمع.

ابن زیاد شبانه در حالی که همچنان گروهی اطراف او را گرفته بودند، حرکت کرد تا بر در قصر رسید. آن ها که در اطرافش بودند شک نداشتند که وی امام حسین است. نعمان بن بشیر درهای قصر را به روی ابن زیاد و همراهانش بسته بود. گروهی از همراهان ابن زیاد فریاد زدند: در را باز کنید. ولی نعمان که می پنداشت او امام حسین است، از بالای قصر متوجه وی شد و گفت: تو را به خدا از اینجا دور شو! زیرا من امانتی را که دارم به تو نخواهم سپرد، احتیاجی به جنگیدن با تو نیست، و ابن زیاد سخن نمی گفت، سپس ابن زیاد نزدیک رفت و نعمان هم از بالای قصر پایین آمد. ابن زیاد گفت: در را باز کن، خدا گره از کارت باز نکند! شبت طولانی شده است. وقتی شخصی که پشت سر ابن زیاد بود این مکالمه را شنید، برگشت و به آن افرادی که به دنبال ابن زیاد آمده بودند و گمان می کردند او امام حسین است گفت: ای مردم! به حق آن خدایی که شریک ندارد، این شخص پسر مرجانه است. پس از این جریان، نعمان در را باز نمود و بعد از اینکه عبید اللّه داخل قصر گردید، در را به روی ما بقی مردم بست و آنان متفرق شدند.

هنگامی که صبح شد، ابن زیاد مردم را دعوت کرد. وقتی مردم جمع شدند ابن زیاد بیرون آمد و پس از اینکه حمد و ثنای خدا را به جا آورد گفت: امیر المؤمنین یزید مرا حاکم بر شهر و مرز و بیت المال شما قرار داده و به من امر کرده که با ستمدیدگان شما منصفانه رفتار نمایم و به محرومین بذل و بخشش کنم، با افرادی که حرف شنو و مطیع دستورات یزید باشند، نظیر پدری مهربان نیک رفتار باشم، تازیانه و شمشیر من برای کسی آماده است که از حکم من سرپیچی کند و خلف وعده کند. پس واجب است که هر کسی بر جان خود بترسد، راستی و صداقت است که خطر را از انسان دور می کند نه تهدید. سپس ابن زیاد از فراز منبر فرود آمد.

سپس بزرگان شهر کوفه را مورد مؤاخذه قرار داد و گفت: باید نام اشخاص معروف، طرفداران امیر المؤمنین، گروه خوارج و افرادی را که باعث تفرقه می شوند، به من معرفی کنید. کسی که این گونه اشخاص را نزد ما بیاورد در امان خواهد بود، و هر کس که آنان را معرفی نمی کند، باید عهده دار شود، آن افرادی که در اختیار او هستند مزاحم ما نشوند و پنهانی علیه ما قیام نکنند. کسی که این دستور را اجرا نکند دین او به گردنم نیست و خون و مال او برای ما حلال است. اگر بزرگ هر محله ای شخصی از دشمنان یزید را بشناسد و او را نزد ما نیاورد، وی را بر در خانه اش به دار خواهم زد و سهمیه او از بیت المال قطع خواهد شد. هنگامی که مسلم بن عقیل - که خدا او را رحمت کند - از ورود عبید اللّه بن زیاد آگاه شد، و سخنان و سخت گیری هایی که بر بزرگان کوفه کرده بود شنید، از خانه مختار خارج و به خانه هانی بن عروه وارد شد

ص: 341

مُعَاوِیَةَ فَقَالَ مَا رَأْیُکَ إِنَّ الْحُسَیْنَ قَدْ نَفَّذَ إِلَی الْکُوفَةِ مُسْلِمَ بْنَ عَقِیلٍ یُبَایَعُ لَهُ وَ قَدْ بَلَغَنِی عَنِ النُّعْمَانِ ضَعْفٌ وَ قَوْلٌ سَیِّئٌ فَمَنْ تَرَی أَنْ أَسْتَعْمِلَ عَلَی الْکُوفَةِ وَ کَانَ یَزِیدُ عَاتِباً عَلَی عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ فَقَالَ لَهُ سِرْحُونُ أَ رَأَیْتَ لَوْ نَشَرَ لَکَ مُعَاوِیَةُ حَیّاً مَا کُنْتَ آخِذاً بِرَأْیِهِ قَالَ بَلَی قَالَ فَأَخْرَجَ سِرْحُونُ عَهْدَ عُبَیْدِ اللَّهِ عَلَی الْکُوفَةِ وَ قَالَ هَذَا رَأْیُ مُعَاوِیَةَ مَاتَ وَ قَدْ أَمَرَ بِهَذَا الْکِتَابِ فَضُمَّ الْمِصْرَیْنِ إِلَی عُبَیْدِ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ یَزِیدُ أَفْعَلُ ابْعَثْ بِعَهْدِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ إِلَیْهِ.

ثُمَّ دَعَا مُسْلِمَ بْنَ عَمْرٍو الْبَاهِلِیَّ وَ کَتَبَ إِلَی عُبَیْدِ اللَّهِ مَعَهُ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّهُ کَتَبَ إِلَیَّ شِیعَتِی مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ وَ یُخْبِرُونَنِی أَنَّ ابْنَ عَقِیلٍ فِیهَا یَجْمَعُ الْجُمُوعَ لِیَشُقَّ عَصَا الْمُسْلِمِینَ فَسِرْ حِینَ تَقْرَأُ کِتَابِی هَذَا حَتَّی تَأْتِیَ الْکُوفَةَ فَتَطْلُبَ ابْنَ عَقِیلٍ طَلَبَ الْخُرْزَةِ حَتَّی تَثْقَفَهُ فَتُوثِقَهُ أَوْ تَقْتُلَهُ أَوْ تَنْفِیَهُ وَ السَّلَامُ وَ سَلَّمَ إِلَیْهِ عَهْدَهُ عَلَی الْکُوفَةِ فَخَرَجَ مُسْلِمُ بْنُ عَمْرٍو حَتَّی قَدِمَ عَلَی عُبَیْدِ اللَّهِ الْبَصْرَةَ وَ أَوْصَلَ

إِلَیْهِ الْعَهْدَ وَ الْکِتَابَ فَأَمَرَ عُبَیْدُ اللَّهِ بِالْجِهَازِ مِنْ وَقْتِهِ وَ الْمَسِیرِ وَ التَّهَیُّؤِ إِلَی الْکُوفَةِ مِنَ الْغَدِ ثُمَّ خَرَجَ مِنَ الْبَصْرَةِ فَاسْتَخْلَفَ أَخَاهُ عُثْمَانَ (1).

و قال ابن نما رحمه الله رویت إلی حصین بن عبد الرحمن أن أهل الکوفة کتبوا إلیه أنا معک مائة ألف و عن داود بن أبی هند عن الشعبی قال بایع الحسین علیه السلام أربعون ألفا من أهل الکوفة علی أن یحاربوا من حارب و یسالموا من سالم فعند ذلک رد جواب کتبهم یمنیهم بالقبول و یعدهم بسرعة الوصول و بعث مسلم بن عقیل.

و قال السید رحمه الله بعد ذلک و کان الحسین علیه السلام قد کتب إلی جماعة من أشراف البصرة کتابا مع مولی له اسمه سلیمان و یکنی أبا رزین یدعوهم إلی نصرته و لزوم طاعته منهم یزید بن مسعود النهشلی و المنذر بن الجارود العبدی فجمع یزید بن مسعود بنی تمیم و بنی حنظلة و بنی سعد فلما حضروا قال یا بنی تمیم کیف ترون موضعی فیکم و حسبی منکم فقالوا بخ بخ أنت و الله فقرة الظهر و رأس الفخر

ص: 337


1- 1. الإرشاد: ص 187- 188.

و شیعیان به طور مخفیانه به حضور آن حضرت رفت و آمد می کردند و سفارش می کردند که مبادا کسی از آمدن آن ها با خبر شود. ابن زیاد یکی از غلامان خویش را که معقل نام داشت خواست و به او گفت: این سه هزار درهم را بگیر و به جستجوی مسلم بن عقیل بپرداز. وقتی یکی از طرفداران وی یا چند تن از آنان را یافتی، این سه هزار درهم را به آنان بده و بگو: از این پول برای جنگیدن با دشمنان استفاده کنید. تو این طور وانمود کن که از طرفداران آنان هستی، زیرا وقتی این پول را به ایشان بپردازی از تو مطمئن می شوند و به تو اعتماد پیدا می کنند و اسرار خود را از تو پنهان نخواهند کرد. سپس صبح و عصر نزد آنان رفت و آمد کن تا بدین وسیله متوجه شوی که مسلم بن عقیل در کجا پنهان شده، تا نزد او بروی.

آن غلام این کار را انجام داد و به مسجد اعظم کوفه رفت. او نزد مسلم بن عوسجه که مشغول نماز بود نشست، از گروهی شنید که می گفتند: مسلم بن عوسجه برای امام حسین بیعت می گیرد. معقل آمد و نزد مسلم بن عوسجه نشست تا او از نماز فارغ شود. معقل به وی گفت: ای بنده خدا، من شخصی از اهل شام هستم. خدا بر من منت نهاده که محب اهل بیت پیامبر خدا و محب دوستدار آنان باشم، سپس به دروغ شروع به گریه نمود و گفت: این مبلغ سه هزار درهم است و می خواهم آن شخصی را که شنیدم از طرف اهل بیت وارد کوفه شده و برای پسر دختر پیامبر خدا بیعت می گیرد ملاقات نمایم، ولی کسی را نیافته ام که مرا به سوی او راهنمایی کند. من جا و مکان او را نمی دانم، وقتی وارد این مسجد شدم شنیدم چند نفر از مؤمنین می گویند: تو شخصی هستی که از این خاندان آگاه می باشی، لذا نزد تو آمدم که این پول را از من بگیری و مرا نزد رفیق خود ببری، زیرا من یکی از برادران دینی تو هستم که به تو اطمینان دارم، اگر بخواهی، من حاضرم قبل از ملاقات وی برای او از من بیعت بگیری.

مسلم بن عوسجه گفت: خدا را برای اینکه با تو ملاقات نمودم سپاسگزارم، زیرا این ملاقات مرا خوشحال کرد، تو به کسی که دوست داری خواهی رسید، حتما خدا اهل بیت پیامبر خود را به وسیله تو یاری خواهد کرد. ولی من دوست ندارم قبل از اینکه ترس من از این شخص سرکش و ستمکار تمام شود، مردم بدانند که برای حسین بیعت می گیرم.

معقل گفت: غیر از خیر چیزی نخواهد بود. اکنون از من بیعت بگیر! مسلم بن عوسجه از وی بیعت گرفت، ولی از او تعهد محکمی گرفت که خیرخواهی کند و این موضوع را کتمان نماید. هر چه مسلم بن عوسجه گفت، معقل پذیرفت. سپس به معقل گفت: چند روزی در خانه من بیا و برو تا من از حضرت مسلم برایت اجازه بگیرم. وقتی معقل چند روزی با مردم رفت و آمد نمود، مسلم بن عوسجه برایش اجازه گرفت، حضرت مسلم اجازه داد و معقل با او بیعت کرد. سپس مسلم به ابو ثمامه صائدی که مأمور گرفتن اموال بود و اسلحه برای آنان می خرید دستور داد آن پول را بگیرد. ابو ثمامه مردی با بصیرت بود

ص: 342

حللت فی الشرف وسطا و تقدمت فیه فرطا قال فإنی قد جمعتکم لأمر أرید أن أشاورکم فیه و أستعین بکم علیه فقالوا إنما و الله نمنحک النصیحة و نحمد لک الرأی فقل نسمع.

فقال إن معاویة مات فأهون به و الله هالکا و مفقودا ألا و إنه قد انکسر باب الجور و الإثم و تضعضعت أرکان الظلم و قد کان أحدث بیعة عقد بها أمرا ظن أن قد أحکمه و هیهات و الذی أراد اجتهد و الله ففشل و شاور فخذل و قد قام یزید شارب الخمور و رأس الفجور یدعی الخلافة علی المسلمین و یتأمر علیهم مع قصر حلم و قلة علم لا یعرف من الحق موطأ قدمه.

فأقسم بالله قسما مبرورا لجهاده علی الدین أفضل من جهاد المشرکین و هذا الحسین بن علی ابن رسول الله صلی الله علیه و آله ذو الشرف الأصیل و الرأی الأثیل له فضل لا یوصف و علم لا ینزف و هو أولی بهذا الأمر لسابقته و سنه و قدمته و قرابته یعطف علی الصغیر و یحنو علی الکبیر فأکرم به راعی رعیة و إمام قوم وجبت لله به الحجة و بلغت به الموعظة و لا تعشوا عن نور الحق و لا تسکعوا فی وهدة الباطل فقد کان صخر بن قیس انخذل بکم یوم الجمل فاغسلوها بخروجکم إلی ابن رسول الله و نصرته و الله یقصر أحد عن نصرته إلا أورثه الله الذل فی ولده و القلة فی عشیرته و ها أنا قد لبست للحرب لأمتها و ادرعت لها بدرعها من لم یقتل یمت و من یهرب لم یفت فأحسنوا رحمکم الله رد الجواب.

فتکلمت بنو حنظلة فقالوا أبا خالد نحن نبل کنانتک و فرسان عشیرتک إن رمیت بنا أصبت و إن غزوت بنا فتحت لا تخوض و الله غمرة إلا خضناها و لا تلقی و الله شدة إلا لقیناها ننصرک بأسیافنا و نقیک بأبداننا إذا شئت.

و تکلمت بنو سعد بن زید فقالوا أبا خالد إن أبغض الأشیاء إلینا خلافک و الخروج من رأیک و قد کان صخر بن قیس أمرنا بترک القتال فحمدنا أمرنا و بقی عزنا فینا فأمهلنا نراجع المشورة و یأتیک رأینا.

و تکلمت بنو عامر بن تمیم فقالوا یا أبا خالد نحن بنو أبیک و حلفاؤک لا نرضی

ص: 338

و یکی از شهسواران عرب و بزرگان شیعه به شمار می رفت. معقل همچنان نزد حضرت مسلم و یارانش رفت و آمد می کرد، وی اولین کسی بود که نزد آنان داخل و آخرین شخصی بود که از نزد ایشان خارج می شد. او از این طریق منظور ابن زیاد را تأمین نمود و همه وقت ابن زیاد را از اخبار جدید با خبر می کرد(1).

- ابن شهر آشوب گفت: وقتی مسلم وارد کوفه و در خانه سالم بن مسیب وارد شد، تعداد دوازده هزار نفر مرد با او بیعت نمودند. هنگامی که ابن زیاد داخل کوفه شد، حضرت مسلم شبانه از خانه سالم به خانه هانی بن عروه منتقل گردید و در امان وی بود. مردم همچنان با حضرت مسلم بیعت می کردند تا اینکه تعداد بیست و پنج هزار نفر مرد با او بیعت نمودند. حضرت مسلم تصمیم گرفت که برود، ولی هانی گفت: عجله مکن. شریک بن اعور همدانی که از بصره با عبید اللّه ابن زیاد آمده بود مریض شده بود و چند روزی در خانه هانی بن عروه بستری شده بود. شریک به حضرت مسلم گفت: ابن زیاد برای عیادت من خواهد آمد، من سخن را با او طولانی می کنم. تو با شمشیر خود بیا و او را به قتل برسان. علامت بین من و تو این باشد که من می گویم، آب می خواهم. ولی هانی بن عروه وی را از این عمل بازداشت. وقتی ابن زیاد نزد شریک آمد و از مریضی وی پرسید و گفتگوی آنان به طول انجامید و شریک دید کسی خارج نشد و ترسید که وقت بگذرد، این شعر را

خواند: چه انتظار داری که سلمی را زنده کنی، وی را به زودی از جام مرگ سیراب نمایید.

ابن زیاد از این شعر احساس خطر نمود و خارج شد. هنگامی که ابن زیاد داخل قصر دار الاماره گردید، مالک بن یربوع تمیمی نامه ای نزد ابن زیاد آورد که آن را از دست عبد اللّه بن یقطر گرفته بود. در آن نامه نوشته بود: به حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السّلام. اما بعد؛ من به تو خبر می دهم، گروهی از اهل کوفه که چنین و چنانند با تو بیعت نموده اند، هنگامی که نامه من به تو رسید فوراً فوراً حرکت کن زیرا عموم مردم با تو هستند، مردم اصلا توجهی به یزید ندارند. ابن زیاد دستور داد تا عبد اللّه بن یقطر را بکشند(2).

ابن نما می گوید: وقتی که ابن زیاد از خانه هانی خارج شد، مسلم در حالی که شمشیر به دست داشت وارد گردید. شریک به آن حضرت گفت:

ص: 343


1- 1. ارشاد مفید: 188 - 190
2- 1. مناقب آل ابی طالب4: 91 و 92

إن غضبت و لا نقطن إن ظعنت و الأمر إلیک فادعنا نجبک و مرنا نطعک و الأمر لک إذا شئت.

فقال و الله یا بنی سعد لئن فعلتموها لا رفع الله السیف عنکم أبدا و لا زال سیفکم فیکم.

ثم کتب إلی الحسین صلوات الله علیه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أما بعد فقد وصل إلی کتابک و فهمت ما ندبتنی إلیه و دعوتنی له من الأخذ بحظی من طاعتک و الفوز بنصیبی من نصرتک و إن الله لم یخل الأرض قط من عامل علیها بخیر أو دلیل علی سبیل نجاة و أنتم حجة الله علی خلقه و ودیعته فی أرضه تفرعتم من زیتونة أحمدیة هو أصلها و أنتم فرعها فأقدم سعدت بأسعد طائر فقد ذللت لک أعناق بنی تمیم و ترکتهم أشد تتابعا فی طاعتک من الإبل الظماء لورود الماء یوم خمسها(1) و قد ذللت لک رقاب بنی سعد و غسلت درن صدورها بماء سحابة مزن حین استحل برقها فلمع.

فلما قرأ الحسین الکتاب قال ما لک آمنک الله یوم الخوف و أعزک و أرواک یوم العطش.

فلما تجهز المشار إلیه للخروج إلی الحسین علیه السلام بلغه قتله قبل أن یسیر فجزع من انقطاعه عنه.

و أما المنذر بن جارود فإنه جاء بالکتاب و الرسول إلی عبید الله بن زیاد لأن المنذر خاف أن یکون الکتاب دسیسا من عبید الله و کانت بحریة بنت المنذر بن جارود تحت عبید الله بن زیاد فأخذ عبید الله الرسول فصلبه ثم صعد المنبر فخطب و توعد أهل البصرة علی الخلاف و إثارة الإرجاف ثم بات تلک اللیلة فلما أصبح استناب علیهم أخاه عثمان بن زیاد و أسرع هو إلی قصد الکوفة(2).

وَ قَالَ ابْنُ نَمَا کَتَبَ الْحُسَیْنُ علیه السلام کِتَاباً إِلَی وُجُوهِ أَهْلِ الْبَصْرَةِ مِنْهُمُ

ص: 339


1- 1. هو أن ترعی الإبل ثلاثة أیّام و ترد الرابع.
2- 2. کتاب الملهوف: ص 32- 38، طبعة الکمبانیّ ص 304 و 305.

چه چیز تو را از این کار منع کرد؟ حضرت مسلم فرمود: وقتی تصمیم گرفتم خارج شوم، یک زن دامنم را گرفت و گفت: تو را به خدا قسم می دهم که مبادا ابن زیاد را در خانه ما به قتل برسانی و بعد در مقابل من شروع به گریه نمود، لذا من شمشیر را انداختم و نشستم. هانی گفت: وای بر آن زن! زیرا این کار او باعث کشتن من و کشتن خود او گردید. بلایی که از آن می ترسیدم بر سرم آمد.

ابو الفرج در کتاب مقاتل می گوید: هانی به حضرت مسلم گفت: من دوست ندارم ابن زیاد در خانه من کشته شود. وقتی حضرت مسلم آمد و شریک به او گفت، چه چیز مانع از این شد که تو ابن زیاد را به قتل برسانی؟ فرمود: دو خصلت: اول اینکه هانی دوست نداشت ابن زیاد در خانه وی کشته شود. دوم حدیثی که از پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله به من رسیده و فرموده: ایمان برای مکر و حیله، قید و بند است، هیچ مؤمنی مکر و حیله نخواهد کرد. هانی گفت: به خدا قسم اگر ابن زیاد را کشته بودی، شخص کافر و فاجری را به درک نازل کرده بودی(1).

شیخ مفید می گوید: چون هانی بن عروه از عبید اللّه می ترسید، لذا در مجلس ابن زیاد حاضر نشد و خودش را به مریضی زد. ابن زیاد به اهل مجلس خود گفت: چرا من هانی را نمی بینم؟ گفتند: مریض است. گفت: اگر بدانم که مریض است برای عیادت او خواهم رفت. سپس محمّد بن اشعث و اسماء بن خارجه و عمرو بن حجاج زبیدی را خواست. در آن موقع رویحه دختر عمرو که او را ام یحیی می گفتند همسر هانی بود. ابن زیاد به آنان گفت: چه شده که هانی بن عروه به دیدن ما نمی آید؟ گفتند: ما خبری نداریم. ولی می گویند: مریض است. ابن زیاد گفت: شنیدم بهبودی یافته و بر در خانه خود می نشیند. شما با او تماس بگیرید و به وی بگویید: حق ما را فراموش نکند! زیرا من دوست ندارم شخصی مثل هانی که از اشراف عرب است نزد من تلف شود.

آن گروه شبانه نزد هانی که بر در خانه خود نشسته بود آمدند و به وی گفتند: چرا با امیر ملاقات نمی کنی؟ ابن زیاد می گوید: اگر من بدانم هانی مریض است از او عیادت می کنم. هانی گفت: مریضی مانع من است. گفتند: به ابن زیاد خبر رسیده که تو شب ها بر در خانه ات می نشینی. ابن زیاد گمان می کند که تو از ملاقات وی کوتاهی می کنی، سلطان این را که کسی در حق او جفا کند تحمل نمی کند. تو را قسم می دهم که با ما سوار شوی و بیایی. هانی لباس های خود را خواست و پوشید، استر خود را خواست و سوار شد، وقتی نزدیک قصر ابن زیاد رسید،

ص: 344


1- 1. مقاتل الطالبیین: 71 و حدیث را ابو داود در سنن خود 2: 79 از ابو هریره روایت کرده و معنایش این است که ایمان از قتلی که با مکر و حیله انجام شود جلوگیری می کند، همچنان که قید و بند مانع از تجاوز می شود.

الْأَحْنَفُ بْنُ قَیْسٍ وَ قَیْسُ بْنُ الْهَیْثَمِ وَ الْمُنْذِرُ بْنُ الْجَارُودِ وَ یَزِیدُ بْنُ مَسْعُودٍ النَّهْشَلِیُّ وَ بَعَثَ الْکِتَابَ مَعَ زَرَّاعٍ السَّدُوسِیِّ وَ قِیلَ مَعَ سُلَیْمَانَ الْمُکَنَّی بِأَبِی رَزِینٍ فِیهِ إِنِّی أَدْعُوکُمْ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَی نَبِیِّهِ فَإِنَّ السُّنَّةَ قَدْ أُمِیتَتْ فَإِنْ تُجِیبُوا دَعْوَتِی وَ تُطِیعُوا أَمْرِی أَهْدِکُمْ سَبِیلَ الرَّشادِ فَکَتَبَ الْأَحْنَفُ إِلَیْهِ أَمَّا بَعْدُ فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ ثم ذکر أمر الرجلین مثل ما ذکره السید رحمهما الله إلی أن قال.

فلما أشرف علی الکوفة نزل حتی أمسی لیلا فظن أهلها أنه الحسین علیه السلام و دخلها مما یلی النجف فقالت امرأة الله أکبر ابن رسول الله و رب الکعبة فتصایح الناس قالوا إنا معک أکثر من أربعین ألفا و ازدحموا علیه حتی أخذوا بذنب دابته و ظنهم أنه الحسین فحسر اللثام و قال أنا عبید الله فتساقط القوم و وطئ بعضهم بعضا و دخل دار الإمارة و علیه عمامة سوداء.

فلما أصبح قام خاطبا و علیهم عاتبا و لرؤسائهم مؤنبا و وعدهم بالإحسان علی لزوم طاعته و بالإساءة علی معصیته و الخروج عن حوزته ثم قال یا أهل الکوفة إن أمیر المؤمنین یزید ولانی بلدکم و استعملنی علی مصرکم و أمرنی بقسمة فیئکم بینکم و إنصاف مظلومکم من ظالمکم و أخذ الحق لضعیفکم من قویکم و الإحسان للسامع المطیع و التشدید علی المریب فأبلغوا هذا الرجل الهاشمی مقالتی لیتقی غضبی و نزل یعنی بالهاشمی مسلم بن عقیل رضی الله عنه.

و قال المفید و أقبل ابن زیاد إلی الکوفة و معه مسلم بن عمرو الباهلی و شریک بن الأعور الحارثی و حشمه و أهل بیته حتی دخل الکوفة و علیه عمامة سوداء و هو متلثم و الناس قد بلغهم إقبال الحسین علیه السلام إلیهم فهم ینتظرون قدومه فظنوا حین رأوا عبید الله أنه الحسین علیه السلام فأخذ لا یمر علی جماعة من الناس إلا سلموا علیه و قالوا مرحبا بک یا ابن رسول الله قدمت خیر مقدم فرأی من تباشرهم بالحسین ما ساءه فقال مسلم بن عمرو لما أکثروا تأخروا هذا الأمیر عبید الله بن زیاد.

ص: 340

گویا احساس خطر کرد، لذا به حسان بن خارجه گفت: ای پسر برادر! به خدا قسم من از این مرد بیم دارم. تو چه صلاح می دانی؟

او گفت: ای عمو! لازم نیست بترسی. فال بد مزن! ولی حسان نمی دانست ابن زیاد به چه منظوری به دنبال هانی فرستاده بود .

وقتی هانی نزد ابن زیاد که گروهی نزد او بودند وارد شد و چشم ابن زیاد به او افتاد به هانی گفت: با پای خود به سوی مرگ آمدی. هنگامی که هانی به ابن زیاد نزدیک شد، ابن زیاد به شریح قاضی که نزد او بود گفت:

من می خواهم او زنده بماند و او تصمیم دارد مرا به قتل برساند. عذر خود یا عذر خواه خود را از قبیله مراد بیاور.

ابن زیاد در ابتدا که وارد کوفه شده بود، نسبت به هانی اکرام و لطف می کرد. هانی گفت: ای امیر! مگر چه خبر شده؟ ابن زیاد گفت: ای هانی بن عروه! دست بردار. این چه کارهایی است که تو در خانه خود بر علیه امیر المؤمنین یزید و عموم مسلمین انجام می دهی؟ تو مسلم بن عقیل را وارد خانه خود کرده و برای او جمعیت و سلاح جمع کرده و مردان را در خانه های اطرافت گرد می آوری و با این حال گمان می کنی این مطلب بر من پوشیده است؟ هانی گفت: من این کارها را انجام نداده ام و مسلم هم در خانه من نیست. ابن زیاد گفت: آری تو این کارها را کرده ای. وقتی قیل و قال در میان ایشان به طول انجامید و هانی زیر بار نرفت، ابن زیاد معقل را که جاسوس وی بود خواست. هنگامی که معقل آمد، ابن زیاد به هانی گفت: این شخص را می شناسی؟ گفت: آری. هانی پس از این ماجرا دریافت که معقل جاسوس ابن زیاد بوده. معقل بوده که جریان هانی و حضرت مسلم را با ابن زیاد خبر می داده است. هانی محکوم شد

ص: 345

و سار حتی وافی القصر باللیل و معه جماعة قد التفوا به لا یشکون أنه الحسین علیه السلام فأغلق النعمان بن بشیر علیه و علی خاصته فناداه بعض من کان معه لیفتح لهم الباب فاطلع علیه النعمان و هو یظنه الحسین فقال أنشدک الله إلا تنحیت و الله ما أنا بمسلم إلیک أمانتی و ما لی فی قتالک من إرب فجعل لا یکلمه ثم إنه دنا و تدلی النعمان من شرف القصر فجعل یکلمه فقال افتح لا فتحت فقد طال لیلک و سمعها إنسان خلفه فنکص إلی القوم الذین اتبعوه من أهل الکوفة علی أنه الحسین علیه السلام فقال یا قوم ابن مرجانة و الذی لا إله غیره ففتح له النعمان فدخل و ضربوا الباب فی وجوه الناس و انفضوا.

و أصبح فنادی فی الناس الصلاة جامعة فاجتمع الناس فخرج إلیهم فحمد الله و أثنی علیه ثم قال أما بعد فإن أمیر المؤمنین یزید ولانی مصرکم و ثغرکم و فیئکم و أمرنی بإنصاف مظلومکم و إعطاء محرومکم و الإحسان إلی سامعکم و مطیعکم کالوالد البر و سوطی و سیفی علی من ترک أمری و خالف عهدی فلیتق امرؤ علی نفسه الصدق ینبئ عنک لا الوعید(1) ثم نزل.

و أخذ العرفاء بالناس أخذا شدیدا فقال اکتبوا إلی العرفاء و من فیکم من طلبة أمیر المؤمنین و من فیکم من أهل الحروریة و أهل الریب الذین شأنهم الخلاف و النفاق و الشقاق فمن یجی ء لنا بهم فبرئ و من لم یکتب لنا أحدا فلیضمن لنا من فی عرافته أن لا یخالفنا منهم مخالف و لا یبغی علینا باغ فمن لم یفعل برئت منه الذمة و حلال لنا دمه و ماله و أیما عریف وجد فی عرافته من بغیة أمیر المؤمنین أحد لم یرفعه إلینا صلب علی باب داره و ألغیت تلک العرافة من العطاء.

و لما سمع مسلم بن عقیل رحمه الله مجی ء عبید الله إلی الکوفة و مقالته التی قالها و ما أخذ به العرفاء و الناس خرج من دار المختار حتی انتهی إلی دار هانئ

ص: 341


1- 1. هذا من الامثال السائرة یضرب للجبان، یقول: انما ینبئ عدوک عنک أن تصدقه فی المحاربة و غیرها، لا أن توعده و لا تنفذ لما توعد به، راجع مجمع الامثال ج 1 ص 398 تحت الرقم 2111 و سیجی ء شرحه أوفی من ذلک فی بیان المصنّف قدّس سرّه.

و ساعتی سر به زیر افکند سپس به خود آمد و به ابن زیاد گفت: به من گوش بده و سخنم را تصدیق نما، به خدا قسم که من دروغ نمی گویم. قسم به خدا که من مسلم را در منزل خود دعوت ننمودم و از جریان کار او آگاه نبودم تا اینکه مسلم نزد من آمد و اجازه خواست که بر من وارد شود. من خجل شدم از اینکه وی را جای ندهم و خود را مذمت کردم، لذا او را مهمان نمودم و جای دادم. جریان مسلم همان است که برای تو شرح داده اند. اکنون اگر مایل باشی، من به تو تعهد محکمی می دهم که درباره تو اندیشه سوئی نکرده و غائله ای ایجاد ننمایم. من نزد تو خواهم آمد و دست خود را به دست تو می دهم. چنانچه بخواهی، من حاضرم چیزی را نزد تو رهن بگذارم تا پیش تو بیایم. من اینک نزد مسلم می روم و به او دستور می دهم تا از خانه ام خارج شود و به هر جای زمین که می خواهد برود و من ذمه خویش را از نگهداری او خلاص می کنم.

ابن زیاد گفت: به خدا قسم تو هرگز از این جا نخواهی رفت مگر اینکه مسلم را نزد من بیاوری. هانی گفت: به خدا قسم من هرگز مسلم را پیش تو نخواهم آورد، من مهمان خود را تسلیم تو کنم تا او را به قتل برسانی؟ ابن زیاد گفت: به خدا قسم باید مسلم را بیاوری. هانی گفت: به خدا قسم وی را نزد تو نخواهم آورد. هنگامی که گفتگوی آنان طولانی گردید، مسلم بن عمرو باهلی که غیر از او کسی از اهل شام و بصره در کوفه نبود برخاست و گفت: ای امیر! خدا امور تو را اصلاح نماید، هانی را به من واگذار کن تا با او سخن بگویم. سپس مسلم بن عمرو با هانی به کناری رفتند، به حسب ظاهر از ابن زیاد دور شدند، ولی به قدری دور بودند که ابن زیاد آنان را می دید و هر گاه صدای ایشان بلند می شد ابن زیاد می شنید که چه می گویند.

مسلم بن عمرو به هانی گفت: تو را به خدا قسم می دهم مبادا خود را به کشتن دهی و عشیره و فامیل خود را دچار مصیبت کنی. به خدا قسم من به کشته شدن تو مایل نیستم. مسلم بن عقیل پسر عموی این جماعت است، اینان مسلم را شهید نمی کنند و ضرری به او نمی رسانند، مسلم را به این گروه تسلیم کن، زیرا این عمل باعث سرشکستگی و نقص تو نخواهد شد، تو مسلم را به پادشاه می سپاری. هانی گفت: به خدا قسم برای من عیب و عار است که شخصی را که همسایه و مهمان من است تحویل دشمن دهم، در حالی که من زنده و صحیح و سالم هستم، می شنوم و می بینم، دارای بازویی قوی و یاوران فراوان هستم. به خدا قسم حتی اگر من بیش از یک نفر نداشته و یاوری هم نداشته باشم، مسلم را تسلیم نخواهم کرد تا اینکه جانم را به خاطر او بدهم. مسلم بن عمرو همچنان هانی را قسم می داد و هانی می گفت: ابداً چنین عملی را انجام نخواهم داد.

وقتی ابن زیاد این مکالمات را شنید گفت: هانی را نزدیک من بیاورید. هنگامی که وی را نزد او بردند ابن زیاد گفت: به خدا قسم یا باید مسلم را پیش من بیاوری یا اینکه گردن تو را خواهم زد. هانی گفت: به خدا قسم اگر مرا به قتل برسانی، شمشیرهایی برق آسا اطراف خانه تو را محاصره خواهند کرد. ابن زیاد گفت: وای بر تو! تو مرا از شمشیرهای برنده می ترسانی؟ هانی این طور می پنداشت که خویشاوندانش به یاری او قیام خواهند کرد.

ص: 346

بن عروة فدخلها فأخذت الشیعة تختلف إلیه فی دار هانئ علی تستر و استخفاء من عبید الله و تواصوا بالکتمان فدعا ابن زیاد مولی له یقال له معقل فقال خذ ثلاثة آلاف درهم و اطلب مسلم بن عقیل و التمس أصحابه فإذا ظفرت بواحد منهم أو جماعة فأعطهم هذه الثلاثة آلاف درهم و قل لهم استعینوا بها علی حرب عدوکم و أعلمهم أنک منهم فإنک لو قد أعطیتهم إیاها لقد اطمأنوا إلیک و وثقوا بک و لم یکتموک شیئا من أمورهم و أخبارهم ثم اغد علیهم و رح حتی تعرف مستقر مسلم بن عقیل و تدخل علیه.

ففعل ذلک و جاء حتی جلس إلی مسلم بن عوسجة الأسدی فی المسجد الأعظم و هو یصلی فسمع قوما یقولون هذا یبایع للحسین فجاء و جلس إلی جنبه حتی فرغ من صلاته ثم قال یا عبد الله إنی امرؤ من أهل الشام أنعم الله علی بحب أهل البیت و حب من أحبهم و تباکی له و قال معی ثلاثة آلاف درهم أردت بها لقاء رجل منهم بلغنی أنه قدم الکوفة یبایع لابن بنت رسول الله صلی الله علیه و آله فکنت أرید لقاءه فلم أجد أحدا یدلنی علیه و لا أعرف مکانه فإنی لجالس فی المسجد الآن إذ سمعت نفرا من المؤمنین یقولون هذا رجل له علم بأهل هذا البیت و إنی أتیتک لتقبض منی هذا المال و تدخلنی علی صاحبک فإنی أخ من إخوانک و ثقة علیک و إن شئت أخذت بیعتی له قبل لقائه.

فقال له ابن عوسجة أحمد الله علی لقائک إیای فقد سرنی ذلک لتنال الذی تحب و لینصرن الله بک أهل بیت نبیه علیه و علیهم السلام و لقد ساءنی معرفة الناس إیای بهذا الأمر قبل أن یتم مخافة هذه الطاغیة و سطوته فقال له معقل لا یکون إلا خیرا خذ البیعة علی فأخذ بیعته و أخذ علیه المواثیق المغلظة لیناصحن و لیکتمن فأعطاه من ذلک ما رضی به ثم قال له اختلف إلی أیاما فی منزلی فإنی طالب لک الإذن علی صاحبک و أخذ یختلف مع الناس فطلب له الإذن فأذن له و أخذ مسلم بن عقیل بیعته و أمر أبا ثمامة الصائدی بقبض المال منه و هو الذی کان یقبض أموالهم و ما یعین به بعضهم بعضا و یشتری لهم به السلاح و کان بصیرا

ص: 342

ابن زیاد دستور داد تا هانی را نزدیک وی آوردند، سپس به قدری با چوب دستی خود به صورت و پیشانی و گونه های هانی زد که بینی وی شکست و خون در صورت و محاسن هانی فرو ریخت، کار به جایی کشید که چوب دستی ابن زیاد شکست. هانی دست برد که شمشیر یکی از نگهبانان را بگیرد و از خود دفاع نماید، ولی آن نگهبان شمشیر خود را پس گرفت.

ابن زیاد به هانی گفت: تو شورش کردی؟ ریختن خون تو حلال شده، او را بکشید. او را در میان یکی از اطاق ها زندانی کنید و در را به روی وی قفل کنید و چند نفر نگهبان را محافظ او قرار دهید. پس حسان بن اسما قیام کرد و به ابن زیاد گفت: این بهانه جویی ها را رها کن. تو به ما دستور دادی که هانی را نزد تو آوریم، اکنون بینی و صورت او را شکستی و خون وی را بر محاسنش جاری کردی و گمان می کنی که می توانی او را بکشی؟ ابن زیاد گفت: تو نیز اینجا بودی؟ سپس دستور داد تا مشتی به سینه حسان بن اسما زدند و او را با پشت گردنی در یک گوشه از مجلس جای دادند. محمّد بن اشعث گفت: ما از نظر امیر راضی هستیم، خواه به نفع ما باشد یا بر علیه ما، زیرا امیر حق ادب کردن و تنبیه را دارد.

وقتی به گوش عمرو بن حجاج رسید که هانی کشته شده است، او با قبیله مذحج قیام نمود و دار الاماره ابن زیاد را محاصره کرد. سپس فریاد زد: من عمرو بن حجاج هستم و اینان شهسواران و رجال قبیله مذحج می باشند، ما از اطاعت خلیفه سرپیچی نکرده و از مسلمانان جدا نشده ایم. آنان شنیده بودند که هانی شهید شده و این موضوع در نظرشان بسیار سخت و بزرگ بود. وقتی به ابن زیاد گفته شد: شهسواران قبیله مذحج بر در قصر ایستاده اند، به شریح قاضی گفت: نزد هانی برو،

ص: 347

و فارسا من فرسان العرب و وجوه الشیعة و أقبل ذلک الرجل یختلف إلیهم فهو أول داخل و آخر خارج حتی فهم ما احتاج إلیه ابن زیاد من أمرهم فکان یخبره به وقتا فوقتا(1).

وَ قَالَ ابْنُ شَهْرَآشُوبَ لَمَّا دَخَلَ مُسْلِمٌ الْکُوفَةَ سَکَنَ فِی دَارِ سَالِمِ بْنِ الْمُسَیَّبِ فَبَایَعَهُ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ رَجُلٍ فَلَمَّا دَخَلَ ابْنُ زِیَادٍ انْتَقَلَ مِنْ دَارِ سَالِمٍ إِلَی دَارِ هَانِئٍ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ وَ دَخَلَ فِی أَمَانِهِ وَ کَانَ یُبَایِعُهُ النَّاسُ حَتَّی بَایَعَهُ خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفَ رَجُلٍ فَعَزَمَ عَلَی الْخُرُوجِ فَقَالَ هَانِئٌ لَا تَعْجَلْ وَ کَانَ شَرِیکُ بْنُ الْأَعْوَرِ الْهَمْدَانِیُّ جَاءَ مِنَ الْبَصْرَةِ مَعَ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ فَمَرِضَ فَنَزَلَ دَارَ هَانِئٍ أَیَّاماً ثُمَّ قَالَ لِمُسْلِمٍ إِنَّ عُبَیْدَ اللَّهِ یَعُودُنِی وَ إِنِّی مُطَاوِلُهُ الْحَدِیثَ فَاخْرُجْ إِلَیْهِ بِسَیْفِکَ فَاقْتُلْهُ وَ عَلَامَتُکَ أَنْ أَقُولَ اسْقُونِی مَاءً وَ نَهَاهُ هَانِئٌ عَنْ ذَلِکَ فَلَمَّا دَخَلَ عُبَیْدُ اللَّهِ عَلَی شَرِیکٍ وَ سَأَلَهُ عَنْ وَجَعِهِ وَ طَالَ سُؤَالُهُ وَ رَأَی أَنَّ أَحَداً لَا یَخْرُجُ فَخَشِیَ أَنْ یَفُوتَهُ فَأَخَذَ یَقُولُ:

شِعْرَ :

مَا الِانْتِظَارُ بِسَلْمَی أَنْ تُحَیِّیَهَا(2)*** کَأْسَ الْمَنِیَّةِ بِالتَّعْجِیلِ اسْقُوهَا.

فَتَوَهَّمَ ابْنُ زِیَادٍ وَ خَرَجَ فَلَمَّا دَخَلَ الْقَصْرَ أَتَاهُ مَالِکُ بْنُ یَرْبُوعٍ التَّمِیمِیُّ بِکِتَابٍ أَخَذَهُ مِنْ یَدَیْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَقْطُرَ فَإِذَا فِیهِ لِلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أُخْبِرُکَ أَنَّهُ قَدْ بَایَعَکَ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ کَذَا فَإِذَا أَتَاکَ کِتَابِی هَذَا فَالْعَجَلَ الْعَجَلَ فَإِنَّ النَّاسَ کُلَّهُمْ مَعَکَ وَ لَیْسَ لَهُمْ فِی یَزِیدَ رَأْیٌ وَ لَا هَوًی فَأَمَرَ ابْنُ زِیَادٍ بِقَتْلِهِ (3).

وَ قَالَ ابْنُ نَمَا فَلَمَّا خَرَجَ ابْنُ زِیَادٍ دَخَلَ مُسْلِمٌ وَ السَّیْفُ فِی کَفِّهِ قَالَ لَهُ

ص: 343


1- 1. إرشاد المفید ص 188- 190.
2- 2. کذا فی نسخة الأصل و المصدر و الصحیح کما فی مقاتل الطالبیین: ما الانتظار بسلمی أن تحیوها***حیوا سلیمی و حیوا من یحییها « کأس المنیة بالتعجیل أسقوها» و الشطر الأخیر من زیادة شریک بن الأعور تصریحا بما تواطئوا علیه.
3- 3. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 91 و 92 باختصار و تلفیق.

ببین اگر زنده است نزد آنان برو و بگو: هانی زنده است و کشته نشده. هنگامی که شریح نزد هانی آمد و چشم هانی به وی افتاد در حالی که خون او بر ریشش می چکید گفت: ای خدا! ای مسلمانان! آیا خویشاوندان من هلاک شده اند؟ اهل دین کجایند؟ اهل شهر کجایند؟ ناگاه صدای ضجه ای را از در قصر شنید و گفت: من گمان می کنم این صدا ها از گروه مذحج و طرفداران من که مسلمانند باشد. اگر تعداد ده نفر نزد من بیایند، مرا نجات خواهند داد. وقتی شریح سخن هانی را شنید به سوی قبیله مذحج رفت و به آنان گفت: هنگامی که امیر سخن شما را در مورد رئیستان شنید به من دستور داد نزد هانی بروم. من پیش هانی رفتم و او را دیدم، امیر مرا مأمور کرده با شما ملاقات کرده و شما را آگاه نمایم که هانی زنده است و اینکه به شما خبر رسیده هانی کشته شده، صحیح نیست. عمرو بن حجاج و یارانش به شریح گفتند: اکنون که هانی کشته نشده، خدا را شکر؛ و سپس بازگشتند.

عبید اللّه بن زیاد پس از این جریان، با اشراف مردم و نگهبانان و نزدیکان خود خارج شد و پس از اینکه بر فراز منبر رفت گفت: ای مردم! به طاعت خدا و پیشوایان خود چنگ بزنید. پراکنده نشوید که هلاک، ذلیل، کشته شده، جفا دیده و محروم خواهید شد! برادر انسان کسی است که راست بگوید، کسی که اخطار می دهد معذور است و السّلام. وقتی که ابن زیاد تصمیم گرفت از منبر فرود آید، ناگاه دیده بانان از آن در مسجد که به باب خرما فروشان معروف بود، با فریاد و خروش وارد شدند و گفتند: مسلم بن عقیل آمد. ابن زیاد با سرعت داخل قصر شد و درهای آن را بست. عبید اللّه بن حازم گفت: من فرستاده مسلم بن عقیل بودم، به سوی قصر آمدم که ببینم هانی چه کاری انجام داده است. هنگامی که هانی مضروب و محبوس شد، من بر اسب خود سوار شدم و نخستین کسی بودم که نزد مسلم بن عقیل رفته و جریان هانی را برایش شرح دادم. ناگاه زنانی از قبیله مراد در حالی که اجتماع کرده بودند فریاد زدند: یا عبرتاه! یا مصیبتاه! من نیز پیش مسلم رفتم و این موضوع را برایش گفتم. مسلم به من دستور داد در میان یارانش که خانه های اطراف او را پر کرده بودند و تعداد چهار هزار نفر مرد بودند ندا سر دهم: واناصرا! (ای کسی که یاری شدی)! هنگامی که این ندا را سر دادم، اهل کوفه شنیدند و در اطراف حضرت مسلم اجتماع کردند.

حضرت مسلم بن عقیل علیه السّلام برای هر یک از رؤسای قبیله کنده، مذحج، تمیم، اسد، مضر و همدان پرچمی بست. سپس مردم یکدیگر را خبر کردند. چندان مکثی نکردیم که مسجد و بازار مملو از جمعیت شد و مردم تا شامگاه همچنان به یکدیگر می پیوستند. کار بر عبید اللّه بن زیاد سخت شد، بیشتر تلاش ابن زیاد این بود که از در قصر محافظت کند. همراه ابن زیاد بیشتر از سی نفر نگهبان و بیست نفر از اشراف مردم

ص: 348

شَرِیکٌ مَا مَنَعَکَ مِنَ الْأَمْرِ قَالَ مُسْلِمٌ هَمَمْتُ بِالْخُرُوجِ فَتَعَلَّقَتْ بِیَ امْرَأَةٌ وَ قَالَتْ نَشَدْتُکَ اللَّهَ إِنْ قَتَلْتَ ابْنَ زِیَادٍ فِی دَارِنَا وَ بَکَتْ فِی وَجْهِی فَرَمَیْتُ السَّیْفَ وَ جَلَسْتُ قَالَ هَانِئٌ یَا وَیْلَهَا قَتَلَتْنِی وَ قَتَلَتْ نَفْسَهَا وَ الَّذِی فَرَرْتُ مِنْهُ وَقَعْتُ فِیهِ.

وَ قَالَ أَبُو الْفَرَجِ فِی الْمَقَاتِلِ قَالَ هَانِئٌ لِمُسْلِمٍ إِنِّی لَا أُحِبُّ أَنْ یُقْتَلَ فِی دَارِی قَالَ فَلَمَّا خَرَجَ مُسْلِمٌ قَالَ لَهُ شَرِیکٌ مَا مَنَعَکَ مِنْ قَتْلِهِ قَالَ خَصْلَتَانِ أَمَّا إِحْدَاهُمَا فَکَرَاهِیَةُ هَانِئٍ أَنْ یُقْتَلَ فِی دَارِهِ وَ أَمَّا الْأُخْرَی فَحَدِیثٌ حَدَّثَنِیهِ النَّاسُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّ الْإِیمَانَ قَیَّدَ الْفَتْکَ فَلَا یَفْتِکُ مُؤْمِنٌ فَقَالَ لَهُ هَانِئٌ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ قَتَلْتَهُ لَقَتَلْتَ فَاسِقاً فَاجِراً کَافِراً(1).

ثم قال المفید و خاف هانئ بن عروة عبید الله علی نفسه فانقطع عن حضور مجلسه و تمارض فقال ابن زیاد لجلسائه ما لی لا أری هانئا فقالوا هو شاک فقال لو علمت بمرضه لعدته و دعا محمد بن الأشعث و أسماء بن خارجة و عمرو بن الحجاج الزبیدی و کانت رویحة بنت عمرو تحت هانئ بن عروة و هی أم یحیی بن هانئ فقال لهم ما یمنع هانئ بن عروة من إتیاننا فقالوا ما ندری و قد قیل إنه یشتکی قال قد بلغنی أنه قد برئ و هو یجلس علی باب داره فألقوه و مروه أن لا یدع ما علیه من حقنا فإنی لا أحب أن یفسد عندی مثله من أشراف العرب.

فأتوه حتی وقفوا علیه عشیة و هو جالس علی بابه و قالوا له ما یمنعک من لقاء الأمیر فإنه قد ذکرک و قال لو أعلم أنه شاک لعدته فقال لهم الشکوی تمنعنی فقالوا قد بلغه أنک تجلس کل عشیة علی باب دارک و قد استبطأک و الإبطاء و الجفاء لا یحتمل السلطان أقسمنا علیک لما رکبت معنا فدعا بثیابه فلبسها ثم دعا ببغلته فرکبها حتی إذا دنا من القصر کأن نفسه أحست ببعض

ص: 344


1- 1. مقاتل الطالبیین ص 71 و الحدیث رواه أبو داود فی سننه ج 2 ص 79 عن أبی هریرة و معناه أن الایمان یمنع من الفتک الذی هو القتل بعد الأمان غدرا کما یمنع القید من التصرف.

و اهل بیت و نزدیکانش کسی نبود. گروهی از اشراف که طرفدار یزید بودند و از ابن زیاد دور افتاده بودند، می آمدند و از آن در قصر که طرف خانه رومی ها بود به عبید اللّه ملحق می شدند. افرادی که در میان قصر به همراه ابن زیاد بودند، از بالای قصر به اهل کوفه نگاه می کردند. اهل کوفه آنان را سنگباران می نمودند و به ایشان فحاشی می کردند و سخنان ننگ آوری به ابن زیاد و مادرش می گفتند.

ابن زیاد کثیر بن شهاب را خواست و به او دستور داد تا با افرادی از قبیله مذحج که مطیع او بودند خارج شوند و در میان کوفه سیر کنند و مردم را از اطراف مسلم بن عقیل پراکنده کنند و آنان را از جنگ ترسانده و از مجازات امیر برحذر دارند. از طرفی هم به محمّد بن اشعث مأموریت داد با افرادی از قبیله کنده و حضرموت که مطیع او بودند خارج شود و پرچم امان را برای مردم بلند کنند، نظیر این دستور را به قعقاع ذهلی و شبث ابن ربعی تمیمی و حجار بن ابجر سلمی و شمر بن ذی الجوشن عامری داد. سپس مابقی بزرگان کوفه را که نزد او بودند، به خاطر وحشتی که داشت حبس کرد، زیرا عده کمی از مردم نزد او بودند.

کثیر بن شهاب به امر ابن زیاد خارج شد و مردم را از اطراف مسلم پراکنده کرد. محمّد بن اشعث هم خارج شد و نزدیک خانه های بنی عماره توقف کرد. حضرت مسلم علیه السّلام عبد الرحمن بن شریح شیبانی را به جانب محمّد بن اشعث فرستاد، وقتی ابن اشعث دید جمعیت فراوانی نزد او آمدند از مکان خود عقب نشینی کرد. ابن اشعث و کثیر بن شهاب و قعقاع ابن ثور ذهلی و شبث بن ربعی مانع از پیوستن مردم به مسلم شدند و آنان را از مجازات امیر می ترساندند، تا اینکه گروه فراوانی از فامیل های خودشان و دیگران در اطراف آنان اجتماع نمودند. پس از این جریان، از در رومی های مسجد نزد ابن زیاد رفتند.

کثیر بن شهاب به ابن زیاد گفت: گروه فراوانی از اشراف مردم ونگهبانان و اهل بیت و دوستان تو در میان قصر هستند، تو ما را نزد ایشان ببر. ولی ابن زیاد نپذیرفت. ابن زیاد پرچمی برای شبث بن ربعی تشکیل داد و او را خارج کرد. مردم که همچنان زیاد می شدند، تا شام با حضرت مسلم استقامت کردند و وضعیت برای آنان سخت بود. ابن زیاد نزد رجال کوفه فرستاد و ایشان را خواست. وقتی آمدند به آنان دستور داد، به جانب مردم کوفه بروند، افرادی را که مطیع ابن زیاد شوند مژده جاه و مقام دادند و اشخاصی را که نافرمانی ابن زیاد را می کردند از عقوبت و محرومیت ترساندند و به آنان خبر دادند که از شام لشکری به سوی ایشان خواهد آمد.

از طرفی کثیر بن شهاب تا نزدیک غروب آفتاب سخنرانی نمود و گفت: ای مردم! نزد اهل و عیال خود بروید، در شر و فتنه عجله مکنید. خود را در معرض کشته شدن قرار مدهید، زیرا لشکر یزید بن معاویه در حال آمدن است. ابن زیاد با خدا عهد کرده که اگر شما برای جنگیدن با او استقامت نمایید و امشب باز نگردید،

ص: 349

الذی کان فقال لحسان بن أسماء بن خارجة یا ابن الأخ إنی و الله لهذا الرجل لخائف فما تری فقال یا عم و الله ما أتخوف علیک شیئا و لم تجعل علی نفسک سبیلا و لم یکن حسان یعلم فی أی شی ء بعث إلیه عبید الله.

فجاء هانئ حتی دخل علی عبید الله بن زیاد و عنده القوم فلما طلع قال عبید الله أتتک بحائن رجلاه (1).

فلما دنا من ابن زیاد و عنده شریح القاضی التفت نحوه فقال:

أرید حباءه و یرید قتلی*** عذیرک من خلیلک من مراد

و قد کان أول ما قدم مکرما له ملطفا فقال له هانئ و ما ذاک أیها الأمیر قال إیه یا هانئ بن عروة ما هذه الأمور التی تربص فی دارک لأمیر المؤمنین و عامة المسلمین جئت بمسلم بن عقیل فأدخلته دارک و جمعت له الجموع و السلاح و الرجال فی الدور حولک و ظننت أن ذلک یخفی علی قال ما فعلت ذلک و ما مسلم عندی قال بلی قد فعلت فلما کثر بینهما و أبی هانئ إلا مجاحدته و مناکرته دعا ابن زیاد معقلا ذلک العین فجاء حتی وفق بین یدیه و قال أ تعرف هذا قال نعم و علم هانئ عند ذلک أنه کان عینا علیهم و أنه قد أتاه بأخبارهم فأسقط فی

ص: 345


1- 1. الحائن من الحین- بالفتح- و هو الهلاک، و الحائن: الذی حان حینه و هلاکه قال المیدانی فی مجمع الامثال تحت الرقم 57: کان المفضل یخبر بقائل هذا المثل فیقول: انه الحارث بن جبلة الغسانی، قاله للحارث بن عیف العبدی، و کان ابن العیف قد هجاه فلما غزا الحارث بن جبلة، المنذرین ماء السماء، کان ابن العیف معه، فقتل المنذر، و تفرقت جموعه، و أسر ابن العیف، فأتی به الی الحارث بن جبلة، فعندها قال: أتتک بحائن رجلاه یعنی مسیره مع المنذر إلیه، ثمّ أمر الحارث سیافه الدلامص فضربه ضربة دقت منکبه، ثم برأ منها و به خبل، و قیل: أول من قاله عبید الابرص حین عرض للنعمان بن المنذر فی یوم بؤسه و کان قصده لیمدحه و لم یعرف أنّه یوم بؤسه، فلما انتهی إلیه قال له النعمان: ما جاء بک یا عبید؟ قال: أتتک بحائن رجلاه فقال النعمان هلا کان هذا غیرک؟ قال: البلایا علی الحوایا. فذهبت کلمتاه مثلا.

فرزندان شما را از سهمیه بیت المال محروم نماید و جنگجویان شما را در میان جنگجویان شامی پراکنده کند، افراد بی گناه و گناه کار و حاضر و غائب شما را عقاب کند، تا اینکه احدی از اشخاص متمرد باقی نماند، مگر اینکه کیفر جنایت او را به وی بچشاند. اشرافی که طرفدار یزید بودند نیز همین سخنان را گفتند.

هنگامی که مردم سخنان آنان را شنیدند پراکنده شدند. کار پراکندگی به جایی رسید که هر زنی نزد پسر یا برادر خود می آمد و می گفت: برگرد. مردمی که این جا هستند برای مسلم کافی است؛ یا مردی می آمد و به پسر و برادر خویش می گفت: فردا لشکر شام به طرف تو خواهند آمد، تو را با جنگ و شر چه کار؟ برگرد، سپس او را منصرف می کرد، مردم همچنان متفرق می شدند. کار به جایی رسید که حضرت مسلم در حالی نماز مغرب را خواند که بیشتر از سی نفر در مسجد با وی نبود.

هنگامی که حضرت مسلم علیه السّلام روز را به شب رسانید، دید غیر از آن چند نفر کسی همراهش نیست. رفت که از در کنده خارج شود، دید بیشتر از ده نفر با آن حضرت نیستند. وقتی که از در مسجد خارج شد دید احدی باقی نمانده که او را به جایی راهنمایی کند و کسی نیست که وی را به جانب منزل خود ببرد، یا اگر دشمنی به وی حمله نماید از او دفاع کند. حضرت مسلم همچنان حیران و سرگردان در میان کوچه های کوفه راه می رفت، ولی نمی دانست کجا می رود. رفت تا به خانه های بنی جبله که از قبیله کنده بودند رسید، سپس به خانه زنی که او را طوعه می گفتند رسید، طوعه قبلاً کنیز اشعث بن قیس بود، اشعث او را آزاد کرد و اسید حضرمی با طوعه ازدواج نمود و بلال را برای او آورد. بلال با مردم بیرون رفته بود و مادرش در انتظار او بود.

حضرت مسلم به طوعه سلام کرد و وی جواب داد، مسلم به او فرمود: ای کنیز خدا! یک جرعه آب به من بنوشان. وقتی طوعه آب به حضرت مسلم داد و برگشت، او همان جا نشست. طوعه رفت و برگشت و به حضرت مسلم گفت: ای بنده خدا! مگر آب نیاشامیدی؟ فرمود: چرا. گفت: پس نزد خانواده ات برو. مسلم علیه السّلام سکوت کرد. طوعه برای دومین بار سخن خود را تکرار نمود ولی حضرت مسلم همچنان ساکت بود. طوعه مرتبه سوم گفت: سبحان اللّه! ای بنده خدا! خدا تو را عافیت دهد! برخیز و نزد خانواده خود برو، زیرا نشستن تو بر در خانه من صلاح نیست، من راضی نیستم تو اینجا باشی. حضرت مسلم برخاست و به طوعه فرمود: ای کنیز خدا! من در این شهر اهل و عشیره ای ندارم. آیا تو کار خیری در حق من انجام می دهی تا من هم بعداً آن را تلافی کنم؟ طوعه گفت: چه کاری؟ فرمود: من مسلم بن عقیل هستم که این گروه مرا تکذیب نموده اند. اینان مرا فریب دادند و بیرون کردند، طوعه گفت: تو مسلم هستی؟ فرمود: آری. طوعه گفت: بفرمایید. حضرت مسلم وارد یکی از اطاق های وی که خالی بود شد. طوعه فرشی برای آن بزرگوار گسترانید و غذا برایش آورد، ولی مسلم علیه السّلام غذا نخورد. چندان طولی نکشید که پسر طوعه آمد و دید مادرش بیشتر از حد معمول به آن اطاق رفت و آمد می کند. به مادر خود گفت: به خدا قسم امشب رفت و آمد زیاد تو به این اطاق مرا دچار شک و تردید کرده است.

ص: 350

یده ساعة(1).

ثم راجعته نفسه فقال اسمع منی و صدق مقاتلی فو الله ما کذبت و الله ما دعوته إلی منزلی و لا علمت بشی ء من أمره حتی جاءنی یسألنی النزول فاستحییت من رده و داخلنی من ذلک ذمام فضیفته و آویته و قد کان من أمره ما بلغک فإن شئت أن أعطیک الآن موثقا مغلظا أن لا أبغیک سوءا و لا غائلة و لآتینک حتی أضع یدی فی یدک و إن شئت أعطیتک رهینة تکون فی یدک حتی آتیک و أنطلق إلیه فآمره أن یخرج من داری إلی حیث شاء من الأرض فأخرج من ذمامه و جواره.

فقال له ابن زیاد و الله لا تفارقنی أبدا حتی تأتینی به قال لا و الله لا أجیئک به أبدا أجیئک بضیفی تقتله قال و الله لتأتینی به قال و الله لا آتیک به فلما کثر الکلام بینهما قام مسلم بن عمرو الباهلی و لیس بالکوفة شامی و لا بصری غیره فقال أصلح الله الأمیر خلنی و إیاه حتی أکلمه فقام فخلا به ناحیة من ابن زیاد و هما منه بحیث یراهما فإذا رفعا أصواتهما سمع ما یقولان.

فقال له مسلم یا هانئ أنشدک الله أن تقتل نفسک و أن تدخل البلاء فی عشیرتک فو الله إنی لأنفس بک عن القتل إن هذا ابن عم القوم و لیسوا قاتلیه و لا ضائریه فادفعه إلیهم فإنه لیس علیک بذلک مخزاة و لا منقصة إنما تدفعه إلی السلطان فقال هانئ و الله إن علی فی ذلک الخزی و العار أن أدفع جاری و ضیفی و أنا حی صحیح أسمع و أری شدید الساعد کثیر الأعوان و الله لو لم یکن لی إلا واحد لیس لی ناصر لم أدفعه حتی أموت دونه فأخذ یناشده و هو یقول و الله لا أدفعه إلیه أبدا.

فسمع ابن زیاد لعنه الله ذلک فقال ادنوه منی فأدنوه منه فقال و الله لتأتینی به أو لأضربن عنقک فقال هانئ إذا و الله تکثر البارقة حول دارک فقال ابن زیاد وا لهفاه علیک أ بالبارقة تخوفنی و هو یظن أن عشیرته سیمنعونه

ص: 346


1- 1. قال الاخفش: و یقال: سقط فی یده و أسقط- مجهولا- ای ندم، و منه قوله تعالی:« وَ لَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ» ای ندموا.

گویا در این اطاق کاری داری؟ گفت: پسر جان! با این موضوع کاری نداشته باش. گفت: به خدا قسم که باید مرا با خبر کنی، طوعه گفت: به دنبال کار خود برو و از من سؤالی مپرس. وقتی پسرش خیلی اصرار کرد گفت: احدی از مردم را از آن چه به تو می گویم با خبر مکن، گفت: باشد. طوعه پسر خویش را قسم داد که این راز را فاش نکند و او قسم خورد. وقتی طوعه وی را آگاه نمود، او خوابید و ساکت شد. هنگامی که مردم بی وفای کوفه از اطراف حضرت مسلم پراکنده شدند، مدت زیادی گذشت و ابن زیاد سر و صدایی از یاران حضرت مسلم، آن طور که قبلاً می شنید، بگوشش نرسید. ابن زیاد به یاران خود گفت: از بالای قصر نگاه کنید، آیا احدی از یاران مسلم را می بینید؟ آنان نگاه کردند، ولی احدی از طرفداران مسلم را نیافتند. ابن زیاد گفت: نگاه کنید، شاید ایشان در زیر سایه ها در کمین شما باشند. آنان تخته های مسجد را کندند و با شعله های آتشی که در دست داشتند فرود آمدند و نگاه کردند، چون آن شعله ها گاهی روشن و گاهی خاموش می شدند و آن طور که لازم بود روشن نمی شدند. لذا قندیل هایی را از سقف آویزان نمودند و دسته های نی را به ریسمان بستند و پس از اینکه نی ها را آتش زدند آن ها را تا حدی پایین آوردند که به زمین می رسیدند. بدین وسیله زیر تمامی سایبان ها را با تمام زوایای مسجد از دور و نزدیک تفتیش نمودند، حتی زیر منبر را وارسی کردند، ولی کسی را نیافتند لذا ابن زیاد را از پراکنده شدن مردم با خبر نمودند.

ابن زیاد در سده مسجد را گشود و سپس داخل شد و بر فراز منبر رفت. یارانش نیز با او خارج شدند. قبل از نماز عشا به ایشان دستور داد که بنشینند. سپس ابن زیاد به عمر بن نافع دستور داد تا در شهر ندا سر دهد: آگاه باشید! دین زمامدار از نگهبانان و سرشناسان و بزرگان شهر و جنگجویانی که نماز عشا را در غیر مسجد بخوانند برداشته خواهد شد! بیشتر از یک ساعت طول نکشید که مسجد مملو از جمعیت شد. سپس ابن زیاد دستور داد منادی ندا سر دهد و مردم برای نماز قیام کردند. به نگهبانان امر کرد تا پشت سرش باشند و او را در برابر کسی که بخواهد نا غافل وی را بکشد محافظت نمایند و با این تشکیلات نماز را با مردم به جا آورد.

ابن زیاد پس از این جریان بر فراز منبر رفت و بعد از اینکه حمد خدا را به جا آورد گفت: مسلم بن عقیل شخصی است سفیه و جاهل، او این اختلافات و تفرقه ها را ایجاد نمود. ذمه خدا از آن مردی که ما مسلم را در خانه اش پیدا کنیم برداشته خواهد شد. کسی که مسلم را نزد ما بیاورد، پول خون او را به وی خواهیم داد. ای بندگان خدا، از خدا بترسید. به بیعت و اطاعت خود پایبند باشید و اختیار جان خود را به کسی ندهید. سپس گفت: ای حصین بن نمیر، مادرت به عزای تو بنشیند، اگر دری از دروازه های کوفه باز بماند و این مرد (یعنی حضرت مسلم) از شهر خارج شود و او را نزد من نیاوری! زیرا من تو را بر خانه های کوفه مسلط نموده ام، دیده بان هایی را بر

ص: 351

ثم قال ادنوه منی فأدنی منه فاستعرض وجهه بالقضیب فلم یزل یضرب به أنفه و جبینه و خده حتی کسر أنفه و سال الدماء علی وجهه و لحیته و نثر لحم جبینه و خده علی لحیته حتی کسر القضیب و ضرب هانئ یده علی قائم سیف شرطی و جاذبه الرجل و منعه.

فقال عبید الله أ حروریّ سائر الیوم (1)

قد حل دمک جروه فجروه فألقوه فی بیت من بیوت الدار و أغلقوا علیه بابه فقال اجعلوا علیه حرسا ففعل ذلک به فقام إلیه حسان بن أسماء فقال أرسل غدر سائر الیوم (2)

أمرتنا أن نجیئک بالرجل حتی إذا جئناک به هشمت أنفه و وجهه و سیلت دماءه علی لحیته و زعمت أنک تقتله فقال له عبید الله و إنک لهاهنا فأمر به فلهز و تعتع و أجلس ناحیة فقال محمد بن الأشعث قد رضینا بما رأی الأمیر لنا کان أم علینا إنما الأمیر مؤدب.

و بلغ عمرو بن الحجاج أن هانئا قد قتل فأقبل فی مذحج حتی أحاط بالقصر و معه جمع عظیم و قال أنا عمرو بن الحجاج و هذه فرسان مذحج و وجوهها لم نخلع و لم نفارق جماعة و قد بلغهم أن صاحبهم قد قتل فأعظموا ذلک فقیل لعبید الله بن زیاد و هذه فرسان مذحج بالباب فقال لشریح القاضی ادخل علی

ص: 347


1- 1. کذا فی نسخة الأصل و هکذا المصدر ص 191 و 192، و الظاهر أن ابن زیاد خاطبه بذلک، و أن« سائر الیوم» کان لقبا له معروفا بذلک، و یؤیده قول حسان بن أسماء ابن خارجة لابن زیاد:« أرسل غدر سائر الیوم» و السائر: البقیة، و المعنی بقیة السلف الیوم. و لکن الصحیح ما فی نسخة الملهوف ص 42:« سائر القوم» أی قائدهم و سائسهم فی المسیر و المعنی: هل قائد القوم و سائرهم حروری یری رأی الخوارج، فیخرج علی أمیره بالسیف؟ و سیجی ء فی ذلک کلام من المصنّف قدّس سرّه.
2- 2. الغدر: الغادر، و یقال فی شتم الرجل« یا غدر» أی یا غادر، و سیجی ء تفسیر سائر غرائب الحدیث منه قدّس سرّه.

اهل و خانه های کوفه بفرست، وقتی شب را صبح کردی خانه ها را تفتیش کن. گوشه و کنار آن ها را بررسی کن تا بالاخره مسلم ابن عقیل را نزد من بیاوری. این حصین نمیر، مسئول نگهبانان ابن زیاد و از قبیله بنی تمیم بود. ابن زیاد وارد قصر شد و یک پرچم برای عمرو بن حریث فراهم کرد و او را بر مردم حاکم کرد.

هنگامی که صبح شد، ابن زیاد در جایگاه خود نشست و به مردم اجازه ورود داد و مردم نزد او آمدند. وقتی محمّد بن اشعث آمد، ابن زیاد به او گفت: مرحبا به تو که نسبت به ما غل و غشی نداری و به دوستی دشمنان ما متهم نیستی، و بعد او را پهلوی خویش نشاند. پسر طوعه پس از اینکه صبح شد نزد عبد الرحمن بن محمّد بن اشعث رفت و او را از مکان حضرت مسلم با خبر کرد و گفت: مسلم نزد مادر من است. عبد الرحمن نزد پدر خود که پیش ابن زیاد بود آمد و با پدر خویش درگوشی صحبت کرد و ابن زیاد سخن وی را شنید. ابن زیاد با چوب دستی اشاره به پهلوی او کرد و گفت: همین الآن برخیز و مسلم را نزد من بیاور. وی برخاست و ابن زیاد یاران خود را نیز به همراه او روانه کرد، زیرا می دانست که هیچ گروهی دوست ندارد مسلم ابن عقیل در میان آنان دچار مصیبت شود.

لذا ابن زیاد عبید اللّه بن عباس سلمی را با تعداد هفتاد نفر مرد از قبیله قیس با او فرستاد. آنان آمدند تا نزدیک آن خانه ای که حضرت مسلم در آن بود رسیدند؛ هنگامی که حضرت مسلم علیه السّلام هیاهوی مردان و صدای سم اسبان را شنید، دریافت که برای دستگیر نمودن وی آمده اند. مسلم بن عقیل با شمشیر به سمت آنان حمله برد، ایشان به خانه طوعه ریختند، ولی حضرت مسلم با شمشیر خود به آنان ضربه زد و آن ها از خانه بیرون کرد. ایشان دوباره به سوی مسلم بازگشتند و او به ایشان حمله کرد. حضرت مسلم با بکر بن حمران احمری مشغول جنگ شدند. بکر با شمشیر ضربه ای به دهان مسلم زد که لب بالای آن حضرت را قطع کرد و شمشیر به طرف لب پایین وی حرکت کرد و دندان پایین وی را از جا کند. حضرت مسلم یک شمشیر بر فرق سر بکر زد و ضربه دیگری بر پایین گردنش زد که نزدیک بود تا شکمش برسد.

هنگامی که دشمنان با این منظره مواجه شدند، از بالای بام به مسلم نزدیک شدند و او را سنگباران نمودند. دسته های نی را آتش می زدند و از بالای بام بر سر او می ریختند. وقتی مسلم بن عقیل علیه السّلام با این وضعیت مواجه شد، با شمشیر آخته وارد کوچه شد و به آنان حمله برد. محمّد بن اشعث به حضرت مسلم می گفت: تو در امان هستی، خود را به کشتن مده، ولی مسلم با ایشان می جنگید و این رجز را می خواند:

من قسم خورده ام که کشته نشوم مگر آزادانه، اگر چه می دانم مرگ امر سختی است.

مرگ است که شی ء خنک را با شی ء داغ و تلخ می آمیزد. شعاع آفتاب برگشت و استقرار یافت.

هر مردی بالاخره یک روز دچار فتنه و شر خواهد شد. من از این می ترسم مبادا تکذیب شوم یا فریب بخورم.

ص: 352

صاحبهم فانظر إلیه ثم أخرج فأعلمهم أنه حی لم یقتل فدخل شریح فنظر إلیه فقال هانئ لما رأی شریحا یا لله یا للمسلمین أهلکت عشیرتی أین أهل الدین أین أهل المصر و الدماء تسیل علی لحیته إذ سمع الضجة علی باب القصر فقال إنی لأظنها أصوات مذحج و شیعتی من المسلمین إنه إن دخل علی عشرة نفر أنقذونی.

فلما سمع کلامه شریح خرج إلیهم فقال لهم إن الأمیر لما بلغه کلامکم و مقالتکم فی صاحبکم أمرنی بالدخول إلیه فأتیته فنظرت إلیه فأمرنی أن ألقاکم و أعرفکم أنه حی و أن الذی بلغکم من قتله باطل فقال له عمرو بن الحجاج و أصحابه أما إذ لم یقتل فالحمد لله ثم انصرفوا.

فخرج عبید الله بن زیاد فصعد المنبر و معه أشراف الناس و شرطه و حشمه فقال أما بعد أیها الناس فاعتصموا بطاعة الله و طاعة أئمتکم و لا تفرقوا فتهلکوا و تذلوا و تقتلوا و تجفوا و تحرموا إن أخاک من صدقک و قد أعذر من أنذر و السلام ثم ذهب لینزل فما نزل عن المنبر حتی دخلت النظارة المسجد من قبل باب التمارین یشتدون و یقولون قد جاء ابن عقیل فدخل عبید الله القصر

مسرعا و أغلق أبوابه فقال عبد الله بن حازم أنا و الله رسول ابن عقیل إلی القصر لأنظر ما فعل هانئ فلما ضرب و حبس رکبت فرسی فکنت أول داخل الدار علی مسلم بن عقیل بالخبر و إذا نسوة لمراد مجتمعات ینادین یا عبرتاه یا ثکلاه فدخلت علی مسلم فأخبرته الخبر فأمرنی أن أنادی فی أصحابه و قد ملأ بهم الدور حوله کانوا فیها أربعة آلاف رجل فقال (1)

ناد یا منصور أمت فنادیت فتنادی أهل الکوفة و اجتمعوا علیه.

فعقد مسلم رحمه الله لرءوس الأرباع کندة و مذحج و تمیم و أسد و مضر و همدان و تداعی الناس و اجتمعوا فما لبثنا إلا قلیلا حتی امتلأ المسجد من الناس و السوق و ما زالوا یتوثبون حتی المساء فضاق بعبید الله أمره و کان أکثر عمله أن یمسک باب القصر و لیس معه إلا ثلاثون رجلا من الشرط و عشرون رجلا من أشراف الناس

ص: 348


1- 1. فی الأصل و هکذا المصدر ص 192« فقال لمنادیه» و هو سهو ظاهره.

محمّد بن اشعث به حضرت مسلم گفت: تو تکذیب نمی شوی، فریب نمی خوری و خدعه نخواهی دید. زیرا این گروه عموزادگان تو هستند، قاتل تو نیستند، ضرری به تو نمی رسانند. حضرت مسلم که بدنش به خاطر سنگباران شدن داغ و از جنگ ناتوان و نفسش قطع شده بود، تکیه بر دیوار همان خانه داد. محمّد بن اشعث برای دومین بار سخن خود را تکرار نمود و گفت: تو در امان هستی. مسلم فرمود: من در امانم؟ گفتند: آری؛ ولی عبید اللّه بن عباس سلمی گفت: این موضوع ارتباطی به من ندارد و جوابی نداد و دور شد.

حضرت مسلم فرمود: اگر من واقعاً در امان نباشم، دست خود را در دست شما نخواهم گذاشت. سپس استری آوردند و حضرت مسلم را بر آن سوار نمودند، در اطراف او اجتماع کرده و شمشیرش را از دستش درآوردند. گویا مسلم در آن لحظه از خود مأیوس شده بود. چشمانش پر از اشک شد و فرمود: این اولین حیله و فریبی است که به کار بردید. محمّد بن اشعث گفت: امیدوارم که ضرری متوجه تو نشود. حضرت مسلم فرمود: غیر از امیدواری چیزی نیست، پس امان شما چه شد؟ إنَّا للَّه و إنَّا إلیه راجعون! مسلم پس از تلاوت این آیه گریان شد. عبید اللّه بن عباس به او گفت: کسی که طالب یک چنین مقامی است که تو طالب آن هستی، نباید برای چنین مصیبتی که بر سرت آمده است گریان شود. مسلم فرمود: به خدا قسم من برای خودم گریه نمی کنم و باکی از کشته شدن ندارم، گرچه تلف شدن را حتی به اندازه یک چشم بر هم زدن دوست ندارم، ولی در عین حال برای بستگان خودم که در شرف آمدن هستند گریه می کنم، برای حسین و آل حسین گریانم.

سپس حضرت مسلم متوجه محمّد بن اشعث شد و به او فرمود: من یقین دارم که تو از امان دادن من عاجز خواهی شد، آیا این خیر در وجود تو هست که مردی را از جانب من نزد حسین علیه السّلام که مطمئنم امروز یا فردا به همراه اهل بیتش به سوی شما خواهد آمد بفرستی تا از قول من به آن حضرت بگوید: مسلم بن عقیل که در دست این گروه اسیر است و چه بسا تا شام کشته شود می گوید:

ص: 353

و أهل بیته و خاصته و أقبل من نأی عنه من أشراف الناس یأتونه من قبل الباب الذی یلی الدار الرومیین و جعل من فی القصر مع ابن زیاد یشرفون علیهم فینظرون إلیهم و هم یرمونهم بالحجارة و یشتمونهم و یفترون علی عبید الله و علی أمه.

فدعا ابن زیاد کثیر بن شهاب و أمره أن یخرج فیمن أطاعه فی مذحج فیسیر فی الکوفة و یخذل الناس عن ابن عقیل و یخوفهم الحرب و یحذرهم عقوبة السلطان و أمر محمد بن الأشعث أن یخرج فیمن أطاعه من کندة و حضرموت فیرفع رایة أمان لمن جاءه من الناس و قال مثل ذلک للقعقاع الذهلی و شبث بن ربعی التمیمی و حجار بن أبجر السلمی و شمر بن ذی الجوشن العامری و حبس باقی وجوه الناس عنده استیحاشا إلیهم لقلة عدد من معه من الناس.

فخرج کثیر بن شهاب یخذل الناس عن مسلم و خرج محمد بن الأشعث حتی وقف عند دور بنی عمارة فبعث ابن عقیل إلی محمد بن الأشعث عبد الرحمن بن شریح الشیبانی فلما رأی ابن الأشعث کثرة من أتاه تأخر عن مکانه و جعل محمد بن الأشعث و کثیر بن شهاب و القعقاع بن ثور الذهلی و شبث بن ربعی یردون الناس عن اللحوق بمسلم و یخوفونهم السلطان حتی اجتمع إلیهم عدد کثیر من قومهم و غیرهم فصاروا إلی ابن زیاد من قبل دار الرومیین و دخل القوم معهم.

فقال کثیر بن شهاب أصلح الله الأمیر معک فی القصر ناس کثیر من أشراف الناس و من شرطک و أهل بیتک و موالیک فأخرج بنا إلیهم فأبی عبید الله و عقد لشبث بن ربعی لواء و أخرجه و أقام الناس مع ابن عقیل یکثرون حتی المساء و أمرهم شدید فبعث عبید الله إلی الأشراف فجمعهم ثم أشرفوا علی الناس فمنوا أهل الطاعة الزیادة و الکرامة و خوفوا أهل المعصیة الحرمان و العقوبة و أعلموهم وصول الجند من الشام إلیهم.

و تکلم کثیر بن شهاب حتی کادت الشمس أن تجب فقال أیها الناس الحقوا بأهالیکم و لا تعجلوا الشر و لا تعرضوا أنفسکم للقتل فإن هذه جنود أمیر المؤمنین یزید قد أقبلت و قد أعطی الله الأمیر عهدا لئن تممتم علی حربه و لم تنصرفوا

ص: 349

پدر و مادرم به فدایت، با اهل بیت خود برگرد. مبادا اهل کوفه تو را فریب دهند، زیرا ایشان همان یاران پدرت هستند که آرزو داشت به واسطه مرگ یا قتل از آنان جدا شود. اهل کوفه به تو دروغ گفتند، کسی که دروغ بگوید نظری ندارد. ابن اشعث گفت: به خدا قسم من خواسته تو را عملی خواهم کرد و به ابن زیاد خبر می دهم که به تو امان داده ام(1).

- محمّد بن شهر آشوب می گوید: ابن زیاد عمرو بن حریث مخزومی و محمّد بن اشعث را با هفتاد مرد فرستاد تا خانه ای را که حضرت مسلم در آن بود محاصره کنند. آن گاه مسلم در حالی که این رجز را می خواند به آنان حمله کرد و سپس چهل و یک نفر از مردان آن ها را کشت(2) .

آن مرگ است، وای بر تو، هر کاری که می خواهی انجام بده، چه آنکه تو پیمانه مرگ را بدون شک سر خواهی کشید.

پس در مقابل امر خدا جلّ جلاله صبور باش، زیرا حکم و قضا و قدر خدا در میان خلق تقسیم خواهد شد.

- محمّد بن ابی طالب می گوید: هنگامی که حضرت مسلم علیه السّلام گروه فراوانی از کوفیان را کشت و این موضوع به گوش ابن زیاد رسید، ابن زیاد به محمّد بن اشعث پیغام داد: ما تو را فرستادیم که فقط یک مرد را نزد ما بیاوری و او یک چنین رخنه بزرگی در بین یاران تو ایجاد کرده است. پس چه خواهی کرد اگر ما تو را به سوی کسی غیر از او بفرستیم؟ محمّد بن اشعث جواب داد: ای امیر، تو گمان می کنی مرا به سوی یکی از بقال های کوفه یا به جانب یکی از برزگران حیره فرستاده ای؟ آیا نمی دانی مرا به جانب شیری دلاور و شمشیری برنده که در دست پهلوانی نامدار است فرستاده ای؟ همان پهلوانی که از خاندان بهترین مردم است. ابن زیاد دستور داد: پس به مسلم امان بده، زیرا تو جز با این کار به او دست نخواهی یافت.

مؤلف: در بعضی از کتب مناقب از عمرو بن دینار نقل شده که گفت: امام حسین علیه السّلام حضرت مسلم را که چون شیری بود به جانب کوفه فرستاد. عمرو و دیگران گفته اند: حضرت مسلم قدرتی داشت که می توانست مردی را به دست خود بگیرد و بر بالای بام پرتاب کند.

به روایت شیخ مفید بازگردیم که می گوید: ابن اشعث حضرت مسلم را بر در قصر آورد

ص: 354


1- 1. ارشاد: 190 - 197
2- 2. مناقب آل ابی طالب4: 93

من عشیتکم أن یحرم ذریتکم العطاء و یفرق مقاتلیکم فی مفازی الشام و أن یأخذ البری ء منکم بالسقیم و الشاهد بالغائب حتی لا یبقی له بقیة من أهل المعصیة إلا أذاقها وبال ما جنت أیدیها و تکلم الأشراف بنحو من ذلک.

فلما سمع الناس مقالتهم أخذوا یتفرقون و کانت المرأة تأتی ابنها أو أخاها فتقول انصرف الناس یکفونک و یجی ء الرجل إلی ابنه أو أخیه و یقول غدا تأتیک أهل الشام فما تصنع بالحرب و الشر انصرف فیذهب به فینصرف فما زالوا یتفرقون حتی أمسی ابن عقیل و صلی المغرب و ما معه إلا ثلاثون نفسا فی المسجد.

فلما رأی أنه قد أمسی و لیس معه إلا أولئک النفر خرج متوجها إلی أبواب کندة فلم یبلغ الأبواب إلا و معه منهم عشرة ثم خرج من الباب و إذا لیس معه إنسان یدله فالتفت فإذا هو لا یحس أحدا یدله علی الطریق و لا یدله علی منزله و لا یواسیه بنفسه إن عرض له عدو فمضی علی وجهه متلددا فی أزقة الکوفة لا یدری أین یذهب حتی خرج إلی دور بنی جبلة من کندة فمضی حتی أتی إلی باب امرأة یقال لها طوعة أم ولد کانت للأشعث بن قیس و أعتقها و تزوجها أسید الحضرمی فولدت له بلالا و کان بلال قد خرج مع الناس و أمه قائمة تنتظره.

فسلم علیها ابن عقیل فردّت علیه السلام فقال لها یا أمة الله اسقینی ماء فسقته و جلس و دخلت ثم خرجت فقالت یا عبد الله أ لم تشرب قال بلی قالت فاذهب إلی أهلک فسکت ثم أعادت مثل ذلک فسکت ثم قالت فی الثالثة سبحان الله یا عبد الله قم عافاک الله إلی أهلک فإنه لا یصلح لک الجلوس علی بابی و لا أحله لک فقام و قال یا أمة الله ما لی فی هذا المصر أهل و لا عشیرة فهل لک فی أجر و معروف و لعلی مکافیک بعد هذا الیوم قالت یا عبد الله و ما ذاک قال أنا مسلم بن عقیل کذبنی هؤلاء القوم و غرونی و أخرجونی قالت أنت مسلم قال نعم قالت ادخل.

فدخل إلی بیت دارها غیر البیت الذی تکون فیه و فرشت له و عرضت علیه العشاء فلم یتعش و لم یکن بأسرع من أن جاء ابنها فرآها تکثر الدخول فی

ص: 350

و از ابن زیاد اجازه ورود خواست و ابن زیاد به او اجازه داد و ابن اشعث با مسلم نزد ابن زیاد وارد شد، او را از جریان حضرت مسلم آگاه نمود، و گفت: بکر به حضرت مسلم ضربت زد و من امان به او دادم. ابن زیاد گفت: به تو چه مربوط که به مسلم امان دادی، مگر ما تو را فرستاده بودیم که به مسلم امان دهی؟ ما تو را فرستاده بودیم که او را نزد ما بیاوری. ابن اشعث ساکت شد و حضرت مسلم را بر در قصر آورد. حضرت مسلم بسیار تشنه بود. گروهی از مردم بر در قصر نشسته بودند و در انتظار اجازه ورود بودند. عمارة بن عقبة بن ابی معیط، عمرو بن حریث، مسلم بن عمرو و کثیر بن شهاب هم در میان آن گروه بودند. یک کوزه آب سرد بر در قصر قرار داده بودند.

حضرت مسلم فرمود: مرا از این آب سیراب کنید. مسلم بن عمرو به حضرت مسلم گفت: این آب را می بینی که چقدر خنک است، نه به خدا قسم هرگز قطره ای از آن را نخواهی نوشید تا اینکه از آب جوش دوزخ بیاشامی. حضرت مسلم به او فرمود: وای بر تو! تو کیستی؟ گفت: کسی هستم که حق را شناخت و تو آن را نشناختی، برای امامش مخلص بود، در حالی که تو غل و غش نمودی، اطاعت امامش را کرد و تو مخالفت کردی، من مسلم بن عمرو باهلی هستم. مسلم بن عقیل علیه السّلام به او فرمود: مادرت به عزایت بنشیند، چه شد که تو جفاکار و تندخو و سنگدل شدی؟ ای پسر باهله! تو از من سزاوارتری که آب جوش جهنم را بیاشامی و تا ابد در دوزخ باشی.

حضرت مسلم پس از این جریان نشست و به دیوار تکیه کرد. عمرو بن حریث غلام خود را فرستاد تا آن کوزه آبی را که دستمالی بر سر آن بود با یک جام آورد. سپس آب در میان آن جام ریخت و به مسلم علیه السّلام گفت: بیاشام. وقتی حضرت مسلم آن ظرف را گرفت که آب بیاشامد، خون دهانش در میان آن ریخت، یک یا دو مرتبه آب جام را دور ریختند و آب آوردند ولی مسلم علیه السّلام نتوانست بیاشامد. مرتبه سوم که خواست آب بیاشامد، دندان های جلوی او در میان جام سقوط کرد. حضرت مسلم فرمود: سپاس مخصوص خدا است، اگر این آب نصیب من بود آشامیده بودم. در همین موقع فرستاده ابن زیاد از قصر خارج شد و دستور داد تا مسلم را وارد قصر کنند.

وقتی حضرت مسلم داخل قصر شد، به عنوان امیر به ابن زیاد سلام نکرد. یکی از نگهبانان گفت: چرا به امیر سلام نکردی؟ فرمود: اگر بخواهد مرا شهید کند چه سلامی به او بکنم و اگر تصمیم به کشتن من نداشته باشد، بعد از این سلام من بر او فراوان است. ابن زیاد به مسلم گفت: به جان خودم قسم کشته خواهی شد. حضرت مسلم فرمود: آیا مرا شهید می کنی؟ گفت: آری. فرمود: پس مهلت بده تا به بعضی از بستگان خود وصیت کنم. گفت: مانعی ندارد. حضرت مسلم نظری به اهل مجلس ابن زیاد کرد و دید عمر بن سعد بن ابی وقاص در میان آنان نشسته است، فرمود: ای عمر! رشته قوم و خویشی بین من و تو برقرار است. من به تو احتیاجی دارم که تو باید آن را برآورده کنی و حاجت من محرمانه است. عمر بن سعد از پذیرفتن این پیشنهاد خودداری نمود. ولی ابن زیاد به ابن سعد گفت: چرا از پذیرفتن وصیت پسر عمویت خودداری می کنی؟ عمر برخاست و با حضرت مسلم به کناری از مجلس رفتند

ص: 355

البیت و الخروج منه فقال لها و الله إنه لیریبنی کثرة دخولک إلی هذا البیت و خروجک منه منذ اللیلة إن لک لشأنا قالت له یا بنی اله عن هذا قال و الله لتخبرینی قالت له أقبل علی شأنک و لا تسألنی عن شی ء فألح علیها فقالت یا بنی لا تخبرن أحدا من الناس بشی ء مما أخبرک به قال نعم فأخذت علیه الأیمان فحلف لها فأخبرته فاضطجع و سکت.

و لما تفرق الناس عن مسلم بن عقیل رحمه الله طال علی ابن زیاد و جعل لا یسمع لأصحاب ابن عقیل صوتا کما کان یسمع قبل ذلک فقال لأصحابه أشرفوا فانظروا هل ترون منهم أحدا فأشرفوا فلم یجدوا أحدا قال فانظروهم لعلهم تحت الظلال قد کمنوا

لکم فنزعوا تخاتج المسجد و جعلوا یخفضون بشعل النار فی أیدیهم و ینظرون و کانت أحیانا تضی ء لهم و تارة لا تضی ء لهم کما یریدون فدلوا القنادیل و أطنان القصب تشد بالحبال ثم یجعل فیها النیران ثم تدلی حتی ینتهی إلی الأرض ففعلوا ذلک فی أقصی الظلال و أدناها و أوسطها حتی فعل ذلک بالظلة التی فیها المنبر فلما لم یروا شیئا أعلموا ابن زیاد بتفرق القوم.

ففتح باب السدة التی فی المسجد ثم خرج فصعد المنبر و خرج أصحابه معه و أمرهم فجلسوا قبیل العتمة و أمر عمر بن نافع فنادی ألا برئت الذمة من رجل من الشرط أو العرفاء و المناکب أو المقاتلة صلی العتمة إلا فی المسجد فلم یکن إلا ساعة حتی امتلأ المسجد من الناس ثم أمر منادیه فأقام الصلاة و أقام الحرس خلفه و أمرهم بحراسته من أن یدخل إلیه من یغتاله و صلی بالناس.

ثم صعد المنبر فحمد الله و أثنی علیه ثم قال أما بعد فإن ابن عقیل السفیه الجاهل قد أتی ما رأیتم من الخلاف و الشقاق فبرئت ذمة الله من رجل وجدناه فی داره و من جاء به فله دیته اتقوا الله عباد الله و الزموا الطاعة و بیعتکم و لا تجعلوا علی أنفسکم سبیلا.

یا حصین بن نمیر ثکلتک أمک إن ضاع باب سکة من سکک الکوفة و خرج هذا الرجل و لم تأتنی به و قد سلطتک علی دور أهل الکوفة فابعث مراصد علی

ص: 351

و در گوشه ای نشستند که ابن زیاد ایشان را می دید. حضرت مسلم به ابن سعد فرمود: وقتی من وارد شهر کوفه شدم مبلغ هفتصد درهم قرض کرده ام. تو زره و شمشیر مرا بفروش و قرضم را ادا کن و هنگامی که شهید شدم جنازه ام را از ابن زیاد بگیر و دفن کن و شخصی را به طرف امام حسین بفرست تا او را از این سفر منصرف نماید. زیرا من برای امام حسین نوشته ام: مردم با آن حضرت هستند. من یقین دارم که امام در راه است.

عمر بن سعد نزد ابن زیاد آمد و گفت: ای امیر، می دانی مسلم چه وصیتی کرد؟ سپس وصیت های مسلم را برای ابن زیاد شرح داد. ابن زیاد به ابن سعد گفت: شخص امین خیانت نمی کند، ولی گاهی شخص خائن امین می شود، اختیار مال مسلم با تو باشد، هر کاری که می خواهی انجام بده، و اما در مورد جنازه اش، وقتی او را بکشیم اهمیتی نمی دهیم که با او چه خواهند کرد. امام حسین هم اگر به ما کاری نداشته باشد، ما هم مزاحم او نخواهیم شد.

ابن زیاد پس از این جریان متوجه حضرت مسلم شد و گفت: ای پسر عقیل خاموش باش، تو در حالی نزد مردم این شهر آمدی که متحد بودند ولی بین آنان تفرقه انداختی، ایجاد دودستگی کردی و ایشان را به جان یکدیگر انداختی. مسلم گفت: من هرگز به این منظور به اینجا نیامدم. ولی چون مردم این شهر دیدند پدر تو نیاکان آنان را کشته و خونشان را ریخته و نظیر پادشاهان روم با آنان رفتار نموده، لذا ما آمدیم تا طبق عدل و داد رفتار کرده و مردم را به سوی قرآن دعوت کنیم. ابن زیاد گفت: تو را با این امور چه کار ای فاسق؟ پس چرا وقتی در مدینه بودی و شراب می خوردی مردم را به عدالت و قرآن دعوت نمی کردی؟ مسلم فرمود: من شراب خورده باشم؟ آگاه باش به خدا قسم، خدا می داند که تو دروغ می گویی و از روی جهالت سخن می رانی. زیرا من آن گونه که تو می گویی نیستم، بلکه تو برای میگساری سزاوارتر از منی. تویی که زبان خود را به خون مسلمانان تر می کنی و کسی را می کشی که خدا کشتن او را حرام کرده است. تویی که خون مردم را به ستم و با دشمنی و بدگمانی می ریزی و با این حال سرگرم لهو و لعب هستی و این گونه جنایات را بازیچه می پنداری، گویا اصلاً جنایتی نکرده ای.

ابن زیاد گفت: ای فاسق! دیدی نفست تو را به آرزوی خلافت فریب داد و خدا مانع آن آرزو شد. حضرت مسلم فرمود: اگر ما زیبنده مقام خلافت نباشیم پس چه کسی شایسته آن خواهد بود؟ ابن زیاد گفت: امیر المؤمنین یزید. مسلم فرمود: در هر حال خدا را شکر. ما به قضاوتی که خدا ما بین ما و شما بکند راضی هستیم. ابن زیاد گفت: خدا مرا بکشد اگر تو را نکشم! تو را به گونه ای می کشم که احدی را در اسلام این طور نکشته باشند. حضرت مسلم فرمود: آری، شخصی مثل تو سزاوارتر است که بدعتی در اسلام بگذارد که کسی نگذاشته است. آری، تو کشتن فجیع و دست و پا بریدن ناپسند و بد دلی و بدکینه ای را در هنگام غالب شدن برای احدی فروگذار نمی کنی، هیچ کس به اندازه تو سزاوار این کار نیست. ابن زیاد به امام حسین و مسلم و عقیل دشنام داد. ولی حضرت مسلم خاموش بود و جوابی نگفت.

ص: 356

أهل الکوفة و دورهم و أصبح غدا و استبرئ الدور و جس خلالها حتی تأتینی بهذا الرجل و کان الحصین بن نمیر علی شرطه و هو من بنی تمیم ثم دخل ابن زیاد القصر و قد عقد لعمرو بن حریث رایة و أمره علی الناس. فلما أصبح جلس مجلسه و أذن للناس فدخلوا علیه و أقبل محمد بن الأشعث فقال مرحبا بمن لا یستغش و لا یتهم ثم أقعده إلی جنبه و أصبح ابن تلک العجوز فغدا إلی عبد الرحمن بن محمد بن الأشعث فأخبره بمکان مسلم بن عقیل عند أمه فأقبل عبد الرحمن حتی أتی أباه و هو عند ابن زیاد فساره فعرف ابن زیاد سراره فقال له ابن زیاد بالقضیب فی جنبه (1) قم فأتنی به الساعة فقام و بعث معه قومه لأنه قد علم أن کل قوم یکرهون أن یصاب فیهم مثل مسلم بن عقیل.

فبعث معه عبید الله بن عباس السلمی فی سبعین رجلا من قیس حتی أتوا الدار التی فیها مسلم بن عقیل رحمه الله فلما سمع وقع حوافر الخیل و أصوات الرجال علم أنه قد أتی فخرج إلیهم بسیفه و اقتحموا علیه الدار فشد علیهم یضربهم بسیفه حتی أخرجهم من الدار ثم عادوا إلیه فشد علیهم کذلک فاختلف هو و بکر بن حمران الأحمری ضربتین فضرب بکر فم مسلم فقطع شفته العلیا و أسرع السیف فی السفلی و فصلت له ثنیتاه و ضرب مسلم فی رأسه ضربة منکرة و ثناه بأخری علی حبل العاتق کادت تطلع إلی جوفه.

فلما رأوا ذلک أشرفوا علیه من فوق البیت و أخذوا یرمونه بالحجارة و یلهبون النار فی أطنان القصب ثم یرمونها علیه من فوق البیت فلما رأی ذلک خرج علیهم مصلتا بسیفه فی السکة فقال محمد بن الأشعث لک الأمان لا تقتل نفسک و هو یقاتلهم و یقول:

أقسمت لا أقتل إلا حرا*** و إن رأیت الموت شیئا نکرا

و یخلط البارد سخنا مرا*** رد شعاع الشمس فاستقرا

کل امرئ یوما ملاق شرا*** أخاف أن أکذب أو أغرا.

ص: 352


1- 1. أی ضرب بالقضیب جنبه أن قم.

ابن زیاد گفت: مسلم را بالای بام ببرید و گردنش را بزنید و جنازه بی سرش را به پایین پرتاب کنید. حضرت مسلم به ابن زیاد فرمود: به خدا قسم اگر ما بین من و تو خویشاوندی بود مرا شهید نمی کردی، ابن زیاد گفت: آن مردی که مسلم شمشیر بر سرش زده است کجا است؟ بکر بن حمران را احضار نمودند و ابن زیاد به او گفت: برو بالای بام و مسلم را گردن بزن. بکر نابکار دست حضرت مسلم را گرفت و بالای بام برد و مسلم در حالی که مشغول گفتن اللّه اکبر و استغفار و درود بر پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بود، می فرمود: پروردگارا! تو ما بین ما و آن مردمی که ما را فریب دادند و از یاری ما دست کشیدند داوری فرما. حضرت مسلم را بر بالای بام برده و از آنجا که هم اکنون به مکان کفاش ها معروف است سرازیر نموده، گردنش را زدند. اول سر و بعد جنازه اش را به پایین پرتاب نمودند(1).

- سید بن طاوس می گوید: هنگامی که حضرت مسلم علیه السّلام گروهی از آن مردم تبهکار را کشت، محمّد بن اشعث فریاد زد: ای مسلم! تو در امان هستی. مسلم فرمود: برای مردم بی وفا و فاجر عهد و پیمانی وجود ندارد. سپس شروع به جهاد نمود و آن رجزی را خواند که حمران بن هالک خثعمی در جنگ قرن می خواند و مطلع آن این است: «اقسمت لا اقتل الا حرا» تا پایان ابیات. محمّد بن اشعث نیز به حضرت مسلم گفت: مطمئن باش که ما به تو دروغ نمی گوییم و تو را فریب نخواهیم داد. اما حضرت مسلم اعتنایی به سخن او نکرد. دشمنان به مسلم حمله نمودند و بدنش به خاطر زخم های وارده داغ شده بود، سرانجام، مردی از عقب نیزه ای به پشت او زد و آن حضرت بر روی زمین افتاد، در این موقع بود که وی را اسیر کردند. هنگامی که مسلم را نزد ابن زیاد آوردند به ابن زیاد سلام نکرد. یکی از نگهبانان به مسلم گفت: به ابن زیاد سلام کن! مسلم در جوابش فرمود: وای بر تو! ساکت باش! ابن زیاد امیر من نیست. ابن زیاد گفت: مانعی ندارد، چه سلام بکنی و چه سلام نکنی کشته خواهی شد. حضرت مسلم فرمود: عجیب نیست که تو مرا بکشی، زیرا بدتر از تو کسی را کشت که از من بهتر بود.

سپس ابن زیاد به مسلم گفت: ای عاق و ای فتنه انگیز! تو بر علیه امام خود خروج کردی و بین مسلمانان تفرقه انداختی، آتش فتنه را برافروختی. مسلم علیه السّلام فرمود: ای ابن زیاد دروغ می گویی، زیرا جز این نیست که معاویه و یزید بین مسلمین تفرقه انداختند. فتنه و آشوب را تو و پدرت زیاد بن ابیه که غلام بنی علاج و از ثقیف بود به پا کردید. من از خدا می خواهم که مقام شهادت مرا به دست بدترین خلق خود نصیبم کند.

سپس سید بن طاوس بعد از بیان برخی از آن چه اتفاق افتاد گفت: قاتل گردن آن مظلوم را زد و با حالتی وحشت زده باز گردید. ابن زیاد به او گفت: تو را چه شده؟ گفت: ای امیر! در آن هنگام که مسلم را شهید نمودم با مردی مواجه شدم که دارای صورتی سیاه بود و انگشت خود را به دندان گرفته بود، لذا دچار وحشتی شدم که هرگز نشده بودم! ابن زیاد گفت: شاید ترسیده باشی(2).

ص: 357


1- 1. ارشاد مفید: 197 - 199
2- 1. کتاب ملهوف: 47 – 50

فقال له محمد بن الأشعث إنک لا تکذب و لا تغر و لا تخدع إن القوم بنو عمک و لیسوا بقاتلیک و لا ضائریک و کان قد أثخن بالحجارة و عجز عن القتال فانتهز(1)

و استند ظهره إلی جنب تلک الدار فأعاد ابن الأشعث علیه القول لک الأمان فقال آمن أنا قال نعم فقال للقوم الذین معه إلی الأمان قال القوم له نعم إلا عبید الله بن العباس السلمی فإنه قال لا ناقة لی فی هذا و لا جمل (2) ثم تنحی.

فقال مسلم أما لو لم تأمنونی ما وضعت یدی فی أیدیکم فأتی ببغلة فحمل علیها و اجتمعوا حوله و نزعوا سیفه و کأنه عند ذلک یئس من نفسه فدمعت عیناه ثم قال هذا أول الغدر فقال له محمد بن الأشعث أرجو أن لا یکون علیک بأس قال و ما هو إلا الرجاء أین أمانکم إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ و بکی فقال له عبید الله بن العباس إن من یطلب مثل الذی طلبت إذا ینزل به مثل ما نزل بک لم یبک قال و الله إنی ما لنفسی بکیت و لا لها من القتل أرثی و إن کنت لم أحب لها طرفة عین تلفا و لکنی أبکی لأهلی المقبلین إنی أبکی للحسین و آل الحسین علیه السلام.

ثم أقبل علی محمد بن الأشعث فقال یا عبد الله إنی أراک و الله ستعجز عن أمانی فهل عندک خیر تستطیع أن تبعث من عندک رجلا علی لسانی أن یبلغ حسینا فإنی لا أراه إلا و قد خرج الیوم أو خارج غدا و أهل بیته و یقول له إن ابن عقیل بعثنی إلیک و هو أسیر فی ید القوم لا یری أنه یمسی حتی یقتل و هو یقول لک:

ص: 353


1- 1. فی المصدر: فانبهر: أی انقطع نفسه من شدة السعی و القتال.
2- 2. قال المیدانی: أصل المثل[ لا ناقتی فی هذا و لا جملی] للحارث بن عباد، حین قتل جساس بن مرة کلیبا. و هاجت الحرب بین الفریقین. و کان الحارث اعتزلهما. قال و قال بعضهم: ان أول من قال ذلک الصدوف بنت حلیس العذریة علی ما سیجی ء بیانه مختصرا عند إیضاح المصنّف لغرائب الحدیث. راجع مجمع الامثال ج 2 ص 220 تحت الرقم 3539.

- مسعودی می نویسد: ابن زیاد بکیر بن حمران را که حضرت مسلم را کشته بود خواست و به او گفت: تو حضرت مسلم را کشتی؟ گفت: آری گفت: در آن هنگام که مسلم را برای کشتن بالا می بردی چه می گفت؟ گفت: تکبیر و تسبیح و تهلیل می گفت و استغفار می نمود. هنگامی که او را نزدیک آوردیم تا گردنش را بزنیم گفت: پروردگارا بین ما و آن مردمی که ما را فریب دادند و به ما دروغ گفتند و ما را تنها نهادند و به کشتن دادند داوری کن. من به مسلم گفتم: سپاس مخصوص خدایی است که به من قدرت داد تا از تو تقاص بگیرم. پس ضربتی به مسلم زدم ولی کارگر نشد. مسلم به من گفت: ای بنده زر خرید! آیا تلافی آن یک ضربتی که من به تو زدم نشد؟ ابن زیاد گفت: مسلم حتی موقع مردن هم تفاخر می کرد؟ قاتل گفت: وقتی ضربت دوم را زدم، مسلم را شهید نمودم.

- شیخ مفید می فرماید: محمّد بن اشعث برخاست و نزد ابن زیاد برای هانی شفاعت کرد و گفت: تو که از شخصیت هانی در این شهر و قبیله و خانواده او با خبری، قبیله هانی می دانند من با رفیق خود هانی را نزد تو آورده ایم. تو را به خدا قسم می دهم که هانی را به من ببخشی، زیرا من طاقت دشمنی مردم این شهر و خانواده او را ندارم. ابن زیاد وعده داد که شفاعت وی را بپذیرد، ولی بعد پشیمان شد و دستور داد تا در همان موقع هانی را آوردند، سپس گفت: هانی را به بازار ببرید و گردنش را بزنید. هانی را بیرون آوردند و به بازار (در آنجا که گوسفند می فروختند) بردند، هانی در حالی که دست بسته بود فریاد می زد: ای قبیله مذحج کجایید؟ آیا قبیله مذحج از من نیست؟ آیا نباید به فریاد من برسند؟

وقتی دید کسی به فریادش نمی رسد، دست خود را دراز کرد و ریسمان را باز نمود و گفت: آیا عصا، خنجر، سنگ، یا استخوانی نیست که انسان بتواند به وسیله آن از خویش دفاع نماید؟ مأموران ابن زیاد برجستند و او را گرفتند و محکم بستند و به وی گفتند: گردن خود را بیاور تا آن را بزنیم. هانی گفت: من جان خود را به شما نمی بخشم و در گرفتن جان خویش شما را یاری نخواهم کرد. یکی از غلامان ابن زیاد که ترک بود و رشید نام داشت، با شمشیر یک ضربت به گردن هانی زد ولی کارگر نشد. هانی گفت: بازگشت به سوی خدا است، بار خدایا به سوی رحمت و خوشنودی تو می آیم، سپس آن غلام ضربت دیگری به هانی زد و او را شهید نمود. عبد اللّه بن زبیر اسدی در مورد شهادت حضرت مسلم بن عقیل و هانی بن عروه اشعاری را سروده است که مطلع آن ها این است:

(ای نفس!) اگر نمی دانی مرگ چیست، پس در بازار به هانی و مسلم ابن عقیل نظر کن.

به آن پهلوانی بنگر که شمشیر صورت او را درهم شکست و به دیگری یعنی مسلم نگاه کن که از بالای بام به زیر سقوط کرد.

ص: 358

ارجع فداک أبی و أمی بأهل بیتک و لا یغررک أهل الکوفة فإنهم أصحاب أبیک الذی کان یتمنی فراقهم بالموت أو القتل إن أهل الکوفة قد کذبوک و لیس لمکذوب رأی فقال ابن الأشعث و الله لأفعلن و لأعلمن ابن زیاد أنی قد أمنتک (1).

و قال محمد بن شهرآشوب أنفذ عبید الله عمرو بن حریث المخزومی و محمد بن الأشعث فی سبعین رجلا حتی أطافوا بالدار فحمل مسلم علیهم و هو یقول:

هو الموت فاصنع و یک ما أنت صانع*** فأنت لکأس الموت لا شک جارع

فصبر لأمر الله جل جلاله*** فحکم قضاء الله فی الخلق ذائع.

فقتل منهم أحدا و أربعین رجلا(2).

و قال محمد بن أبی طالب لما قتل مسلم منهم جماعة کثیرة و بلغ ذلک ابن زیاد أرسل إلی محمد بن الأشعث یقول بعثناک إلی رجل واحد لتأتینا به فثلم فی أصحابک ثلمة عظیمة فکیف إذا أرسلناک إلی غیره فأرسل ابن الأشعث أیها الأمیر أ تظن أنک بعثتنی إلی بقال من بقالی الکوفة أو إلی جرمقانی من جرامقة الحیرة أ و لم تعلم أیها الأمیر أنک بعثتنی إلی أسد ضرغام و سیف حسام فی کف بطل همام من آل خیر الأنام فأرسل إلیه ابن زیاد أن أعطه الأمان فإنک لا تقدر علیه إلا به.

أقول: روی فی بعض کتب المناقب عن علی بن أحمد العاصمی عن إسماعیل بن أحمد البیهقی عن والده عن أبی الحسین بن بشران عن أبی عمرو بن السماک عن حنبل بن إسحاق عن الحمیدی عن سفیان بن عیینة عن عمرو بن دینار قال: أرسل الحسین علیه السلام مسلم بن عقیل إلی الکوفة و کان مثل الأسد قال عمرو و غیره لقد کان من قوته أنه یأخذ الرجل بیده فیرمی به فوق البیت.

رجعنا إلی کلام المفید رحمه الله قال و أقبل ابن الأشعث بابن عقیل إلی

ص: 354


1- 1. الإرشاد ص 190- 197، و فیه« لیس لکذوب رأی».
2- 2. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 93.

دستور ابن زیاد آن دو نفر را گرفتار کرد و بدین سرنوشت دچار گردیدند که هر کس شبانه به هر راهی می رود، سخن از ایشان می گوید.

جسد بی سری را می نگری که مرگ رنگ او را تغییر داده و خون هایی می بینی که در هر رهگذر ریخته شده اند.

جوانمردی که از زن جوان باحیاتر و از شمشیر صیقلی دودم برنده تر بود.

آیا اسماء (ابن خارجه) آسوده خاطر سوار بر اسب ها خواهد شد، در حالی که قبیله مذحج خون هایی را از او مطالبه خواهند کرد.

قبیله مراد در اطراف اسماء گرد می آیند و در انتظارند که از او سؤال کنند.

پس اگر شما تقاص خون برادر خود را نگیرید، نظیر زنان زناکاری هستید که به اندک چیزی قانع شده اید.

هنگامی که مسلم و هانی شهید شدند ابن زیاد سر ایشان را به وسیله هانی بن ابی حیه وادعی و زبیر بن اروح تمیمی برای یزید بن معاویه فرستاد. به کاتب خود گفت: سرگذشت مسلم و هانی را برای یزید بنویس، کاتب که عمر ابن نافع بود نامه ای طولانی برای یزید نوشت. (وی اول کسی بود که نامه ها را طولانی می نوشت.) وقتی ابن زیاد آن نامه را خواند مورد پسندش قرار نگرفت. لذا گفت: این طول و تفصیل ها برای چیست و این اضافات لزومی ندارد. بنویس: اما بعد، سپاس مخصوص آن خدایی است که حق امیر المؤمنین را گرفت و دشمن او را مغلوب نمود. به عرض امیر المؤمنین می رسانم که مسلم بن عقیل به خانه هانی بن عروه مرادی پناهنده شد و من جاسوسان خود را بر آنان گماشتم، مردانی را برای مراقبت از ایشان مأمور کردم، نیرنگ هایی به کار بردم تا اینکه آن دو نفر را از خانه خارج کردم و خدا مرا بر ایشان مسلط نمود، من گردن آنان را زدم و سرهای آنان را به وسیله هانی بن ابو حیه وادعی و زبیر بن اروح تمیمی برای تو فرستادم. این دو نفری که نزد تو فرستادم از فرمانبرداران و سر سپردگان و خیرخواهان بنی امیه هستند و هر توضیحی که در باره مسلم و هانی لازم می دانی از این دو نفر بپرس زیرا دارای اطلاع کافی و راستی و پارسایی هستند، والسلام.

یزید در پاسخ نوشت: حقا تو همان طور رفتار کردی که من می خواستم. رفتار مردان دور اندیش را انجام دادی و نظیر دلاوران پردل حمله ور شدی و ما را از دفاع در برابر دشمن بی نیاز کردی. گمان من در مورد تو درست بود، تو ما را نسبت به خود خوش بین کردی. من دو نفر فرستاده تو را پذیرفتم. وقتی مخفیانه راجع به اوضاع از آنان پرسیدم، دیدم از نظر اندیشه و فضیلت همان طور بودند که نوشته بودی. تو باید به ایشان احسان کنی. به من خبر رسیده که حسین به سوی عراق حرکت کرده است. دیده بانان و مردان مسلحی را برای مردم مهیا کن. کاملا مراقب باش! هر کسی را که گمان بد در باره اش برده شود زندانی کن. کسی را که بر علیه ما متهم است به قتل برسان و هر خبری را که انشاء الله در آینده پیش می آید برای من بنویس(1).

ص: 359


1- 1. ارشاد مفید: 199 - 200

باب القصر و استأذن فأذن له فدخل علی عبید الله بن زیاد فأخبره خبر ابن عقیل و ضرب بکر إیاه و ما کان من أمانه له فقال له عبید الله و ما أنت و الأمان کأنا أرسلناک لتؤمنه إنما أرسلناک لتأتینا به فسکت ابن الأشعث و انتهی بابن عقیل إلی باب القصر و قد اشتد به العطش و علی باب القصر ناس جلوس ینتظرون الإذن فیهم عمارة بن عقبة بن أبی معیط و عمرو بن حریث و مسلم بن عمرو و کثیر بن شهاب و إذا قلة باردة موضوعة علی الباب.

فقال مسلم اسقونی من هذا الماء فقال له مسلم بن عمرو أ تراها ما أبردها لا و الله لا تذوق منها قطرة أبدا حتی تذوق الحمیم فی نار جهنم فقال له ابن عقیل ویحک من أنت فقال أنا الذی عرف الحق إذ أنکرته و نصح لإمامه إذ غششته و أطاعه إذ خالفته أنا مسلم بن عمرو الباهلی فقال له ابن عقیل لأمک الثکل ما أجفاک و أقطعک و أقسی قلبک أنت یا ابن باهلة أولی بالحمیم و الخلود فی نار جهنم منی.

ثم جلس فتساند إلی حائط و بعث غلاما له فأتاه بقلة علیها مندیل و قدح فصب فیه ماء فقال له اشرب فأخذ کلما شرب امتلأ القدح دما من فمه و لا یقدر أن یشرب ففعل ذلک مرتین فلما ذهب فی الثالثة لیشرب سقطت ثنایاه فی القدح فقال الحمد لله لو کان لی من الرزق المقسوم لشربته و خرج رسول ابن زیاد فأمر بإدخاله إلیه.

فلما دخل لم یسلم علیه بالإمرة فقال له الحرسی أ لا تسلم علی الأمیر فقال إن کان یرید قتلی فما سلامی علیه و إن کان لا یرید قتلی فلیکثرن سلامی علیه فقال له ابن زیاد لعمری لتقتلن قال کذلک قال نعم قال فدعنی أوصی إلی بعض قومی قال افعل فنظر مسلم إلی جلساء عبید الله بن زیاد و فیهم عمر بن سعد بن أبی وقاص فقال یا عمر إن بینی و بینک قرابة و لی إلیک حاجة و قد یجب لی علیک نجح حاجتی و هی سر فامتنع عمر أن یسمع منه فقال له عبید الله بن زیاد لم تمتنع أن تنظر فی حاجة ابن عمک فقام معه فجلس حیث

ص: 355

- ابن نما می نویسد: یزید بن معاویه برای ابن زیاد نوشت: به من خبر رسیده که حسین به سوی کوفه حرکت کرده است. در میان زمان ها، زمان حکومت تو و در بین شهرها شهر تو و تو در میان عمال ما دچار مصیبت آمدن حسین شده ای. تو در این پیش آمد یا آزاد مردی خواهی شد و یا اینکه نظیر غلامی خواهی بود که برای مردم بندگی نماید.

توضیح

عبارت: «ویح غیرک» گفت: این عبارت برای بزرگداشت طرف مقابل است، یعنی من به تو نمی گویم «ویحک» بلکه به غیر تو می گویم؛ «والسِّلام» با کسره سنگ است، جوهری آن را ذکر کرده و گفت «نبا بفلان منزله» وقتی که با او موافق نیست. گفت: الشعفة رأس کوه است، و جمع آن می شود شَعف و شُعوف و شعاف و شَعاف، که معنایش رأس کوه هاست.

عبارت: «نحمد إلیک الله» یعنی خدا را حمد می کنیم و منتهی به تو می شود؛ «التنزّی و النتزاء»: مستولی شدن و شتاب کردن؛ و «ابتززت الشیء»: آن شیء را با زور گرفت. «النجا»: شتافتن، جوهری گفت: گفته می شود «حیّهلا الثرید» ، یاء آن به خاطر اجتماع دو ساکن فتحه گرفته است و «حیّ» با «هل» اسم واحدی ساختند مثل خمسة عشر، آن را فعل می نامند و هنگامی که بر آن وقف کنی می گویی حیَّهلا.

گفت: «الجناب» با فتحه به معنای فضای جلوی خانه و فضایی است که به محل سکونت قوم نزدیک است، گفته می شود «أخصب جناب القوم» یعنی فضای نزدیک محل سکونت آن ها سبز شد. «لحشاشة» با ضمه یعنی باقی مانده روح در بدن بیمار. جزری در مورد آن گفته است: «فانفلتت البقرة بحشاشة نفسها» یعنی آن گاو با آخرین رمق و جان خود نجات پیدا کرد. «تحریش»: ایجاد دشمنی و اختلاف بین قوم؛ «القرف» یعنی تهمت؛ «الغشم» یعنی ظلم.

«طلب الخرزة»: گویا کنایه از شدت خواستن است، زیرا کسی که خواهان جواهر است آن را در هر جا و مکانی جست و جو می کند؛ «ثقفه»: با او روبرو شد؛ عبارت «فرطا» یعنی پیشرفت بسیار، از این سخن آن ها گرفته می شود که می گویند: «فرطت القوم» یعنی از آن قوم سبقت گرفتم، یا این که حال است زیرا الفرط با تشدید کسی است که در داخل شدن در آب پیشی می گیرد تا آن چه که به آن احتیاج دارند برایشان فراهم کند .

عبارت: «فأهون به» صیغه تعجب است یعنی چقدر این کار آسان است؛ «الأثیل» یعنی با اصالت؛ «التسکّع»:

ص: 360

ینظر إلیهما ابن زیاد فقال له إن علی بالکوفة دینا استدنته منذ قدمت الکوفة سبعمائة درهم فبع سیفی و درعی فاقضها عنی و إذا قتلت فاستوهب جثتی من ابن زیاد فوارها و ابعث إلی الحسین علیه السلام من یرده فإنی قد کتبت إلیه أعلمه أن الناس معه و لا أراه إلا مقبلا.

فقال عمر لابن زیاد أ تدری أیها الأمیر ما قال لی إنه ذکر کذا و کذا فقال ابن زیاد إنه لا یخونک الأمین و لکن قد یؤتمن الخائن أما ماله فهو له و لسنا نمنعک أن تصنع به ما أحب و أما جثته فإنا لا نبالی إذا قتلناه ما صنع بها و أما حسین فإنه إن لم یردنا لم نرده.

ثم قال ابن زیاد إیه ابن عقیل أتیت الناس و هم جمع فشتت بینهم و فرقت کلمتهم و حملت بعضهم علی بعض قال کلا لست لذلک أتیت و لکن أهل المصر زعموا أن أباک قتل خیارهم و سفک دماءهم و عمل فیهم أعمال کسری و قیصر فأتیناهم لنأمر بالعدل و ندعو إلی الکتاب فقال له ابن زیاد و ما أنت و ذاک یا فاسق لم لم تعمل فیهم بذلک إذ أنت بالمدینة تشرب الخمر قال مسلم أنا أشرب الخمر أما و الله إن الله لیعلم أنک غیر صادق و أنک قد قلت بغیر علم و إنی لست کما ذکرت و إنک أحق بشرب الخمر منی و أولی بها من یلغ فی دماء المسلمین ولغا فیقتل النفس التی حرم الله قتلها و یسفک الدم الذی حرم الله علی الغصب و العداوة و سوء الظن و هو یلهو و یلعب کأن لم یصنع شیئا.

فقال له ابن زیاد یا فاسق إن نفسک منتک ما حال الله دونه و لم یرک الله له أهلا فقال مسلم فمن أهله إذا لم نکن نحن أهله فقال ابن زیاد أمیر المؤمنین یزید فقال مسلم الحمد لله علی کل حال رضینا بالله حکما بیننا و بینکم فقال له ابن زیاد قتلنی الله إن لم أقتلک قتلة لم یقتلها أحد فی الإسلام من الناس فقال له مسلم أما إنک أحق من أحدث فی الإسلام ما لم یکن و إنک لا تدع سوء القتلة و قبح المثلة و خبث السیرة و لؤم الغلبة لا أحد أولی بها منک فأقبل ابن زیاد یشتمه و یشتم الحسین و علیا و عقیلا و أخذ مسلم لا یکلمه.

ص: 356

فرو رفتن در باطل؛ «قطن بالمکان»: بر وزن نصر یعنی اقامت کرد؛ و «ظعن»: یعنی حرکت کرد و به راه افتاد.

عبارت: «لئن فعلتموها» یعنی مخالفت؛ «الخمس» با کسره از أظماء الابل می آید یعنی تشنه شدن شتر، که سه روز چریده است و روز چهارم آب نوشیده است. «المزنة»: ابر سفید است، جمعی که جوهری برای آن بیان کرده است المزن می باشد. فیروزآبادی گفته است: المزن با ضمه ابر است یا ابر سفید یا ابری که باران دارد.

عبارت «لافتحت» نفرین است یعنی بر وجود خودت دری از خیر باز نکنی! «فقد طال لیلک» یعنی همت و انتظار تو طولانی و بسیار شد، در مروج الذّهب آمده است: فقد طال نومک یعنی غفلت تو طولانی شده است؛ «ضربوا الباب» یعنی آن را بستند.

عبارت «فانّ الصدق ینبی عنک لا الوعید»: بدون همزه است و از أنباه گرفته شده، إذا جعله نابیا یعنی جنگیدن خالصانه و سخت دشمن را از تو دور کرده و او را می راند نه تهدید، در مورد شخص ترسو می گویند: «یتوعّد ثم لا یفعل» یعنی تهدید می کند ولی هیچ کاری انجام نمی دهد، جوهری گفته است: مثل «الصدق ینبی عنک لا الوعید» یعنی خلوص و تلاش بسیار غائله را در جنگ از تو دور می کند نه تهدید. ابو عبید گفت: هو ینبی همزه ندارد و گفته می شود: اصل آن همزه دارد یعنی از إنباء گرفته می شود، یعنی عمل کردن از حقیقت وجودی تو خبر می دهد نه سخن گفتن.

در بعضی نسخه ها آمده است: «ینبی علیک» یعنی زمانی که آن چه گفتم تحقق یابد، از فواید آن چه به تو گفتم با خبر می شوی و به خاطر آن چه از دست رفته پشیمان می شوی و نه صرف تهدید من، گفته می شود: «نبأت علی القوم» یعنی بر آن ها وارد شد، و ظاهراً تصحیف شده است؛ و «العریف» یعنی بزرگتر قوم که مقامش از رئیس پایین تر است .

عبارت «و لم تجعل علی نفسک» جمله حالیه است، جزری گفت: در سخن امام علی علیه السلام که در حالی که به ابن ملجم نگاه می کرد فرمود: «عذیرک من خلیلک من مراد» گفته می شود: عذیرک من فلان بالنصب یعنی کسی را بیاور که در انجام این کار برایت عذر بیاورد، در این جا فعیل به معنای فاعل است. عبارت: «أیه» یعنی ساکت باش، و رایج آن است که بگویند إیهاً.

فیروزآبادی گفت: «ربص بفلان ربصاً»: یعنی منتظرم ببینم چه اتفاقی برایش می افتد، خیر یا شر. گفته می شود: «سقط فی یدیه» یعنی پشیمان شد، و جایز دانستند که گفته شود أُسقط فی یدیه. «الذّمام» یعنی حق و حرمت، أذمّ فلاناً یعنی او را پناه می دهم، گفته می شود: أخذتنی منه مذمّة یعنی شرم و عار از این که حرمت او را ترک کرد.

ص: 361

ثم قال ابن زیاد اصعدوا به فوق القصر فاضربوا عنقه ثم اتبعوه جسده فقال مسلم رحمه الله و الله لو کان بینی و بینک قرابة ما قتلتنی فقال ابن زیاد أین هذا الذی ضرب ابن عقیل رأسه بالسیف فدعا بکر بن حمران الأحمری فقال له اصعد فلیکن أنت الذی تضرب عنقه فصعد به و هو یکبر و یستغفر الله و یصلی علی رسول الله صلی الله علیه و آله و یقول اللهم احکم بیننا و بین قوم غرونا و کذبونا و خذلونا.

و أشرفوا به علی موضع الحذاءین الیوم فضرب عنقه و أتبع رأسه جثته (1).

و قال السید و لما قتل مسلم منهم جماعة نادی إلیه محمد بن الأشعث یا مسلم لک الأمان فقال مسلم و أی أمان للغدرة الفجرة ثم أقبل یقاتلهم و یرتجز بأبیات حمران بن مالک الخثعمی یوم القرن أقسمت لا أقتل إلا حرا إلی آخر الأبیات فنادی إلیه أنک لا تکذب و لا تغر فلم یلتفت إلی ذلک و تکاثروا علیه بعد أن أثخن بالجراح فطعنه رجل من خلفه فخر إلی الأرض فأخذ أسیرا فلما دخل علی عبید الله لم یسلم علیه فقال له الحرسی سلم علی الأمیر فقال له.

اسکت یا ویحک و الله ما هو لی بأمیر فقال ابن زیاد لا علیک سلمت أم لم تسلم فإنک مقتول فقال له مسلم إن قتلتنی فلقد قتل من هو شر منک من هو خیر منی ثم قال ابن زیاد یا عاق و یا شاق خرجت علی إمامک و شققت عصا المسلمین و ألقحت الفتنة فقال مسلم کذبت یا ابن زیاد إنما شق عصا المسلمین معاویة و ابنه یزید و أما الفتنة فإنما ألقحها أنت و أبوک زیاد بن عبید عبد بنی علاج من ثقیف و أنا أرجو أن یرزقنی الله الشهادة علی یدی شر بریته.

ثم قال السید بعد ما ذکر بعض ما مر فضرب عنقه و نزل مذعورا فقال له ابن زیاد ما شأنک فقال أیها الأمیر رأیت ساعة قتلته رجلا أسود سیئ الوجه حذائی عاضا علی إصبعه أو قال شفتیه ففزعت فزعا لم أفزعه قط فقال ابن زیاد لعلک دهشت (2).

ص: 357


1- 1. کتاب الإرشاد ص 197- 199.
2- 2. راجع کتاب الملهوف ص 47- 50، و ذیل العاشر ص 306.

«الغائلة»: بلا و مصیبت. «نفس به» با کسره، به آن چیز بخل ورزید. «الحروری»: خارجی، یعنی تو در تمام آن روزها یا بقیه روز خارجی بودی یا هستی.

جوهری گفت: از جمله ضرب المثل های آن ها در مورد نا امیدی از درخواست این عبارت است «أسائر الیوم و قد زال الظهر» یعنی آیا به آینده امید و طمع داری در حالی که یأس و نا امیدی برایت آشکار شده است، زیرا کسی که به یک روز به طور کامل احتیاج دارد و ظهر گذشته است، با غروب خوشید باید از آن روز نا امید شود، ظاهراً این معنا با فضای متن تناسبی ندارد.

«اللّهز»: جمع کردن دست و ضربه زدن به سینه، لهزه بالرمح: با نیزه به سینه اش زد. «تعتعه»: او را با خشونت حرکت داد و آزرده ساخت. عبارت: «استیحاشاً إلیهم» گفته می شود: استوحش یعنی وحشت کرد و در آن تضمین است به معنای پیوستن. «المتلدِّد»: شخص متحیری که به چپ و راست توجه می کند. «التخاتج» شاید جمع آن تختج باشد که معرب «تخته» است، یعنی شاخه ها را از سقف مسجد کنار زدند تا اهل مسجد را که یکی از آنان در بین آن هاست ببینند، اگر چه در لغت به این معنا وارد نشده است. «المنکب»: سردسته عرفاء. «الستبراء»: آزمودن و خبر گرفتن .

عبارت «و جسّ خلالها» از این سخنشان که می گویند «جاسوا خلال الدیار» می آید: یعنی نفوذ کردند و آن چه در آن بود طلب کردند. عبارت: «فانتهز» یعنی امان را غنیمت شمرد. عبارت «لا ناقة لی فی هذا»، زمخشری در مستقصی الأمثال گفته است: در این کار برای من نه خیری هست و نه شری، ریشه این مثل از این جاست که صدوف دختر حلیس همسر زید بن اخنس بود و زید دختری از غیر این همسرش داشت که نامش فارعه بود و جدا از همسر پدرش در مکان دیگری سکونت داشت. زید مدتی غیبت داشت، در غیبت او مردی عدوی به نام شبث شیفته فارعه شد و او را مطیع خود کرد، فارعه بر شتر پدرش سوار می شد و با آن مرد به متیهة می رفتند تا شب را در آن بگذرانند، وقتی زید برگشت، نزد کاهنی رفت که اسمش طریفة بود و او را از شکی که به خانواده اش کرده بود با خبر کرد، هنگام شب بازگشت اما نزد کسی نرفت، حتی می ترسید که نزد همسرش برود، وقتی همسرش او را دید، متوجه شری که در چهره اش بود شد. همسرش گفت: عجله نکن، رد پاها را دنبال کن، من در این قضیه هیچ دخالتی ندارم. و این مثلی است که هنگام اعلام بی گناهی و تبری جستن از چیزی بیان می شود. راعی گفت:

و ما هجرتک حتی قلت معلنة لا ناقة لی فی هذا و لا جمل

ص: 362

و قال المسعودی دعا ابن زیاد بکیر بن حمران الذی قتل مسلما فقال أ قتلته قال نعم قال فما کان یقول و أنتم تصعدون به لتقتلوه قال کان یکبر و یسبح و یهلل و یستغفر الله فلما أدنیناه لنضرب عنقه قال اللهم احکم بیننا و بین قوم غرونا و کذبونا ثم خذلونا و قتلونا فقلت له الحمد لله الذی أقادنی منک و ضربته ضربة لم تعمل شیئا فقال لی أ و ما یکفیک فی خدش منی وفاء بدمک أیها العبد قال ابن زیاد و فخرا عند الموت قال و ضربته الثانیة فقتلته.

و قال المفید فقام محمد بن الأشعث إلی عبید الله بن زیاد فکلمه فی هانئ بن عروة فقال إنک قد عرفت موضع هانئ من المصر و بیته فی العشیرة و قد علم قومه أنی و صاحبی سقناه إلیک و أنشدک الله لما وهبته لی فإنی أکره عداوة المصر و أهله فوعده أن یفعل ثم بدا له و أمر بهانئ فی الحال فقال أخرجوه إلی السوق فاضربوا عنقه فأخرج هانئ حتی أتی به إلی مکان من السوق کان یباع فیه الغنم و هو مکتوف فجعل یقول وا مذحجاه و لا مذحج لی الیوم یا مذحجاه یا مذحجاه أین مذحج.

فلما رأی أن أحدا لا ینصره جذب یده فنزعها من الکتاف ثم قال أ ما من عصا أو سکین أو حجارة أو عظم یحاجز به رجل عن نفسه و وثبوا إلیه فشدوه وثاقا ثم قیل له امدد عنقک فقال ما أنا بها بسخی و ما أنا بمعینکم علی نفسی فضربه مولی لعبید الله بن زیاد ترکی یقال له رشید بالسیف فلم یصنع شیئا فقال له هانئ إلی الله المعاد اللهم إلی رحمتک و رضوانک ثم ضربه أخری فقتله.

و فی مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة رحمهما الله یقول عبد الله بن الزبیر الأسدی (1):

فإن کنت لا تدرین ما الموت فانظری*** إلی هانئ فی السوق و ابن عقیل

إلی بطل قد هشم السیف وجهه*** و آخر یهوی من طمار قتیل.

ص: 358


1- 1. نسبه فی ذیل الصحاح ص 726 الی سلیم بن سلام الحنفیّ، و فیه:« قد عفر السیف وجهه» و یروی:« قد کدح السیف وجهه» و یروی« قد عفر الترب وجهه».

فیروزآبادی گفت: «الجرامقة» قومی از عجم هستند که در صدر اسلام به موصل رفتند و مفرد آن جرمقانی است. «الضرغام» با کسره: شیر است. «الهُمام» بر وزن غراب، پادشاه بلند همت است. «سیّد»: شجاع. سخن امام علیه السلام: «من یلغ» از واغ واغ سگ می آید. جوهری گفت: «طَمار» مکان مرتفع است، اصمعی گفت: انصبّ علیه من طمار: از طمار به سوی او روانه شد، مانند قطام. شاعر گفت: «فان کنت» تا آخر دو بیت، و ابن زیاد دستور به انداختن مسلم بن عقیل از بام داد.

عبارت «أحادیث من یسری» یعنی سرنوشت آن دو به گونه ای رقم خورد که هرکس در شب از راه ها عبور می کرد قصه آن دو را بیان می کرد. «شفرة السیف»: نوک شمشیر است، یعنی سلاح صیقل داده ای که از دو طرف قطع می کند، الصیقل نیز به معنای شمشیر است. «الهمالیج» جمع همالج است، نوعی از چهارپاست. «أسما» یکی از سه نفری است که با هانی نزد ابن زیاد رفتند، «الرقبة» با فتحه به معنای انتظار است و با کسره به معنای محافظت است. عبارت: «فکونوا بغایا» یعنی کسانی که زناکار هستند و در بعضی نسخه ها آمده است أیامی.

- شیخ مفید گفت: خروج حضرت مسلم علیه السّلام در کوفه، روز سه شنبه، هشتم ماه ذی حجه سال 60 هجری بود. شهادت آن بزرگوار در روز چهارشنبه 9 ذی حجه یعنی روز عرفه اتفاق افتاد. امام حسین علیه السّلام در روز خروج مسلم که روز ترویه بود از مکه معظمه به سمت عراق حرکت کرد. امام حسین بقیه ماه شعبان، ماه رمضان، ماه شوال، ماه ذی قعده و هشت شب از ماه ذی حجه سال60 هجری را در مکه اقامت کرد. در مدتی که آن حضرت در مکه بود گروهی از اهل حجاز در اطراف آن حضرت اجتماع نمودند و گروهی از اهل بصره به اهل بیت و دوستان امام اضافه شدند.

هنگامی که امام حسین علیه السّلام تصمیم گرفت متوجه عراق شود، به دور کعبه طواف کرد و سعی بین صفا و مروه را به جا آورد و از لباس احرام خارج شد و حج را به عمره تبدیل نمود؛ زیرا قادر به تمام کردن حج نبود، چرا که می ترسید او را در مکه بگیرند و برای یزید بن معاویه بفرستند. لذا با اهل بیت و فرزندان و آن شیعیانی که به آن حضرت ملحق شده بودند از مکه خارج شد. در آن هنگام خبر شهادت حضرت مسلم به آن بزرگوار نرسیده بود. زیرا چنان که قبلا نگاشتیم، روز خروج امام حسین از مکه با روز خروج مسلم یکی بود(1).

ص: 363


1- 1. ارشاد مفید : 200 و 201

أصابهما أمر اللعین فأصبحا*** أحادیث من یسری بکل سبیل

تری جسدا قد غیرت الموت لونه*** و نضح دم قد سال کل مسیل

فتی کان أحیا من فتاة حییة ***و أقطع من ذی شفرتین صقیل

أ یرکب أسماء الهمالیج آمنا*** و قد طالبته مذحج بذحول

تطیف حوالیه مراد و کلهم*** علی رقبة من سائل و مسئول

فإن أنتم لم تثأروا بأخیکم*** فکونوا بغایا أرضیت بقلیل.

و لما قتل مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة رحمة الله علیهما بعث ابن زیاد برأسیهما مع هانئ بن أبی حیة الوادعی و الزبیر بن الأروح التمیمی إلی یزید بن معاویة و أمر کاتبه أن یکتب إلی یزید بما کان من أمر مسلم و هانئ فکتب الکاتب و هو عمرو بن نافع فأطال فیه و کان أول من أطال فی الکتب فلما نظر فیه عبید الله کرهه و قال ما هذا التطویل و هذه الفضول اکتب.

أما بعد فالحمد الله الذی أخذ لأمیر المؤمنین بحقه و کفاه مئونة عدوه أخبر أمیر المؤمنین أن مسلم بن عقیل لجأ إلی دار هانئ بن عروة المرادی و إنی جعلت علیهما المراصد و العیون و دسست إلیهما الرجال و کدتهما حتی أخرجتهما و أمکن الله منهما فقدمتهما و ضربت أعناقهما و قد بعثت إلیک برأسیهما مع هانئ بن أبی حیة الوادعی و الزبیر بن الأروح التمیمی و هما من أهل السمع و الطاعة و النصیحة فلیسا لهما أمیر المؤمنین عما أحب من أمرهما فإن عندهما علما و ورعا و صدقا و السلام.

فکتب إلیه یزید أما بعد فإنک لم تعد أن کنت کما أحب عملت عمل الحازم و صلت صولة الشجاع الرابط الجأش و قد أغنیت و کفیت و صدقت ظنی بک و رأیی فیک و قد دعوت رسولیک و سألتهما و ناجیتهما فوجدتهما فی رأیهما و فضلهما کما ذکرت فاستوص بهما خیرا و إنه قد بلغنی أن حسینا قد توجه نحو العراق فضع المناظر و المسالح و احترس و احبس علی الظنة و اقتل علی التهمة و اکتب إلی فی کل یوم ما یحدث من خبر إن شاء الله (1).

ص: 359


1- 1. إرشاد المفید ص 199- 200.

- سید بن طاوس از واقدی و زرارة بن صالح روایت می کند که گفتند: ما امام حسین علیه السّلام را سه روز قبل از این که به سوی عراق حرکت کند ملاقات نمودیم و به آن حضرت خبر دادیم که مردم کوفه هوای تو را به سر دارند و قلب آنان با توست، ولی شمشیر ایشان بر علیه تو است. امام حسین علیه السّلام با دست خود به طرف آسمان اشاره کرد و درهای آسمان باز شد و از ملائکه آن قدر نازل شدند که تعداد آنان را جز خدا کسی نمی دانست. سپس فرمود: اگر امور مختلف به یکدیگر نزدیک نمی شدند و اجر از بین نمی رفت، من به وسیله ملائکه با آن مردم جهاد می کردم. ولی یقینا می دانم که آن مکان محل شهادت و سقوط من و یارانم خواهد بود. احدی از اصحاب من نجات پیدا نمی کند غیر از فرزندم علی.

- امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: آن شبی که امام حسین علیه السّلام تصمیم گرفته بود فردای آن از مکه خارج شود، محمد بن حنفیه به حضور آن حضرت آمد و گفت: ای برادر! تو پیمان شکنی اهل کوفه را نسبت به پدر و برادرت می دانی، من می ترسم از اینکه مبادا حال تو نظیر حال آنان شود. اگر صلاح می دانی در مکه اقامت کن، زیرا مقام تو در مکه از هر کسی بالاتر و منیع تر است.

امام حسین علیه السّلام فرمود: ای برادر! من می ترسم یزید بن معاویه مرا در مکه که حرم امن خداست غافلگیر نماید و به خاطر من حرمت و احترام خانه خدا از بین برود. محمد بن حنفیه گفت: اگر از این موضوع بیم داری پس به کشور یمن یا گوشه و کنار بیابان ها برو، زیرا بدین وسیله احترام تو محفوظ خواهد بود و احدی به تو دست نخواهد یافت. امام علیه السّلام فرمود: در این باره فکر خواهم کرد.

هنگامی که سحر شد امام حسین کوچ کرد و این موضوع به گوش محمد ابن حنفیه رسید. محمد نزد امام حسین آمد و مهار ناقه آن حضرت را گرفت و گفت: ای برادر! آیا به من وعده ندادی درباره این مسافرت تجدید نظری کنی؟ فرمود: چرا. گفت: پس چه باعث شد که به این زودی حرکت کردی؟ فرمود: وقتی از تو جدا شدم، جدم پیامبر خدا را در عالم خواب دیدم که به من فرمود: ای حسین خارج شو! زیرا مشیت خدا این طور قرار گرفته که تو را کشته ببیند. محمد بن حنفیه گفت: إنَّا للَّه و إنَّا إلیه راجعُون. پس این زن و بچه را برای چه همراه خود می بری، در حالی که با این حال خارج می شوی؟ فرمود: جدم به من فرموده: مشیت خدا بر این قرار گرفته که ایشان را اسیر ببیند. محمد بن حنفیه از امام حسین خدا حافظی کرد و رفت(1) .

پس از محمد بن حنفیه، عبد اللّه بن عباس و عبد اللّه بن زبیر به حضور امام حسین آمدند و گفتند: از این سفر صرف نظر کن! آن بزرگوار فرمود: جدم رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله این مأموریت را به من داده، چاره ای نیست جز اینکه باید بروم. ابن عباس در حالی خارج شد که می گفت:

ص: 364


1- 1. کتاب ملهوف: 53 - 56

و قال ابن نما کتب یزید إلی ابن زیاد قد بلغنی أن حسینا قد سار إلی الکوفة و قد ابتلی به زمانک من بین الأزمان و بلدک من بین البلدان و ابتلیت به من بین العمال و عندها تعتق أو تعود عبدا کما تعبد العبید.

إیضاح

قوله ویح غیرک قال هذا تعظیما له أی لا أقول لک ویحک بل أقول لغیرک و السلام بالکسر الحجر ذکره الجوهری و قال نبا بفلان منزله إذا لم یوافقه و قال الشعفة بالتحریک رأس الجبل و الجمع شعف و شعوف و شعاف و شعفات و هی رءوس الجبال.

قوله علیه السلام و من تخلف لم یبلغ مبلغ الفتح أی لا یتیسر له فتح و فلاح فی الدنیا أو فی الآخرة أو الأعم و هذا إما تعلیل بأن ابن الحنفیة إنما لم یلحق لأنه علم أنه یقتل إن ذهب بإخباره علیه السلام أو بیان لحرمانه عن تلک السعادة أو لأنه لا عذر له فی ذلک لأنه علیه السلام أعلمه و أمثاله بذلک.

قوله نحمد إلیک الله أی نحمد الله منهیا إلیک و التنزی و الانتزاء التوثب و التسرع و ابتززت الشی ء استلبته و النجاء الإسراع و قال الجوهری یقال حیهلا الثرید فتحت یاؤه لاجتماع الساکنین و بنیت حی مع هل اسما واحدا مثل خمسة عشر و سمی به الفعل و إذا وقفت علیه قلت حیهلا و قال الجناب بالفتح الفناء و ما قرب من محلة القوم یقال أخصب جناب القوم و الحشاشة بالضم بقیة الروح فی المریض قال الجزری فیه فانفلتت البقرة بحشاشة نفسها أی برمق بقیة الحیاة و الروح و التحریش و الإغراء بین القوم و القرف التهمة و الغشم الظلم.

طلب الخرزة کأنه کنایة عن شدة الطلب فإن من یطلب الخرزة یفتشها فی کل مکان و ثقبة و ثقفه صادفه قوله فرطا أی تقدما کثیرا من قولهم فرطت القوم أی سبقتهم أو هو حال فإن الفرط بالتحریک من یتقدم الواردة إلی الماء و الکلاء لیهیئ لهم ما یحتاجون إلیه.

قوله فأهون به صیغة تعجب أی ما أهونه و الأثیل الأصیل و التسکع

ص: 360

وا حسیناه! پس از ایشان عبد اللّه بن عمر به حضور امام حسین آمد و گفت: با این مردم گمراه صلح و سازش کن و امام را از جنگ و جدال بر حذر داشت. امام حسین در جوابش فرمود: ای ابو عبد الرحمن، آیا نمی دانی یکی از پستی های دنیا نزد خدا این است که سر یحیی بن زکریا علیه السّلام را به عنوان هدیه برای زن زناکاری از زنان بنی اسرائیل بردند؟ آیا نمی دانی که بنی اسرائیل از هنگام طلوع فجر تا طلوع شمس تعداد هفتاد پیامبر را شهید کردند و پس از این جنایات وارد بازار و مشغول خرید و فروش شدند؟ گویا اصلا مرتکب جنایتی نشده باشند؛ با این جنایات، خدا در نابود کردن آنان عجله نکرد، ولی بعد به شدت آنان را مؤاخذه نمود؟ ای ابو عبد الرحمن از خدا بترس و از یاری کردن من خودداری مکن(1).

- شیخ مفید از فرزدق شاعر روایت می کند که گفت: من در سال60 هجری با مادرم حج به جا آوردم. در آن هنگام که شتر مادرم را می راندم تا داخل حرم مکه شوم با امام حسین مواجه شدم که از مکه خارج می شد و شمشیر و سپرهای آن حضرت به همراهش بود. گفتم: این قطار شتر برای کیست؟ گفته شد: برای حسین بن علی بن ابی طالب علیه السّلام است. من نزد آن حضرت رفتم و سلام کردم و گفتم: خدا آرزو و خواسته تو را آن طور که دوست داری بر آورده نماید. پدر و مادرم به فدایت! چه باعث شد که تو حج را رها کنی؟ فرمود: اگر این عمل را انجام نمی دادم مرا می گرفتند. پس از آن به من فرمود: تو کیستی؟ گفتم: مردی از عرب. به خدا قسم بیشتر از این از من پرس و جو نکرد.

سپس فرمود: مرا از اوضاع مردمی که از پیش آنان آمدی آگاه کن! گفتم: از شخص با خبری سؤال کردی. دل های مردم با توست ولی شمشیرهای آنان بر علیه تو می باشد. قضا و قدر از آسمان نازل می شود و خدا هم هر عملی بخواهد انجام می دهد. فرمود: راست گفتی. امور گذشته و آینده به دست قدرت خدا است. و خدا هر روز برای بشر تقدیری تعیین می فرماید. اگر قضا و قدر خدا آن طور که ما دوست داریم نازل شود، در مقابل نعمت هایش سپاسگزاریم و خدا بر ادای شکر یاور ما است. و اگر قضا و قدر بین ما و آرزوی ما فاصله شود، پس کسی که نیت او خیر و تقوا روش او باشد، محروم و دور نخواهد شد. من گفتم: آری، خدا آنچه را که دوست داری به تو عطا کند و تو را از هر چه می ترسی نجات دهد. سپس مسایلی در باره نذر و مناسک حج از آن حضرت پرسیدم و ایشان جواب داد. پس از این جریان شتر خود را حرکت داد و فرمود: السّلام علیک و از یکدیگر جدا شدیم.

زمانی که امام حسین علیه السّلام از مکه خارج شد، یحیی بن سعید بن عاص از طرف عمرو بن سعید با گروهی جلوی راه امام حسین را گرفتند و گفتند: برگرد! کجا می روی؟ ولی امام حسین اعتنایی به آنان نکرد و رفت، طرفین با تازیانه شروع به زد و خورد نمودند و امام حسین و یارانش با قدرت دفاع نمودند و حرکت کردند تا اینکه به تنعیم رسیدند. امام علیه السّلام در تنعیم با کاروانی ملاقات کرد که از طرف یمن آمده بود.

ص: 365


1- 2. کتاب ملهوف: 26 و 27

التمادی فی الباطل و قطن بالمکان کنصر أقام و ظعن أی سار.

قوله لئن فعلتموها أی المخالفة و الخمس بالکسر من إظماء الإبل أن ترعی ثلاثة أیام و ترد الیوم الرابع و المزنة السحابة البیضاء و الجمع المزن ذکره الجوهری و قال الفیروزآبادی المزن بالضم السحاب أو أبیضه أو ذو الماء.

قوله لا فتحت دعاء علیه أی لا فتحت علی نفسک بابا من الخیر فقد طال لیلک أی کثر و امتد همک أو انتظارک و فی مروج الذهب فقد طال نومک أی غفلتک و ضربوا الباب أی أغلقوه.

قوله فإن الصدق ینبی عنک قال الزمخشری فی المستقصی الصدق ینبی عنک لا الوعید غیر مهموز من أنباه إذا جعله نابیا أی إنما یبعد عنک العدو و یرده أن تصدقه القتال لا التهدد یضرب للجبان یتوعد ثم لا یفعل و قال الجوهری فی المثل الصدق ینبی عنک لا الوعید أی إن الصدق یدفع عنک الغائلة فی الحرب دون التهدید قال أبو عبید هو ینبی غیر مهموز و یقال أصله الهمز من الإنباء أی إن الفعل یخبر عن حقیقتک لا القول انتهی.

و فی بعض النسخ علیک أی عند ما یتحقق ما أقول تطلع علی فوائد ما أقول لک و تندم علی ما فات لا مجرد وعیدی یقال نبأت علی القوم طلعت علیهم و الظاهر أنه تصحیف و العریف النقیب و هو دون الرئیس.

قوله و لم تجعل علی نفسک الجملة حالیة و قال الجزری: فی حدیث علی علیه السلام: قال و هو ینظر إلی ابن ملجم عذیرک من خلیلک من مراد.

یقال عذیرک من فلان بالنصب أی هات من یعذرک فیه فعیل بمعنی فاعل قوله إیه أی اسکت و الشائع فیه أیها.

و قال الفیروزآبادی ربص بفلان ربصا انتظر به خیرا أو شرا یحل به کتربص و یقال سقط فی یدیه أی ندم و جوز أسقط فی یدیه و الذمام الحق و الحرمة و أذم فلانا أجاره و یقال أخذتنی منه مذمة أی رقة و عار من ترک

ص: 361

امام حسین شترانی از صاحب آن کاروان برای اثاث و یاران خود کرایه نمود و به صاحبان آن ها فرمود: هر کسی دوست داشته باشد با ما به سوی عراق بیاید، ما کرایه او را می دهیم و با او به نیکی رفتار می کنیم و هر کسی دوست دارد در بین راه از ما جدا شود، به قدری که با ما راه طی کرده باشد کرایه او را خواهیم داد. گروهی با آن حضرت آمدند و برخی هم بازگشتند.

- عبد اللّه بن جعفر نامه ای به دو فرزند خود عون و محمّد داد و ایشان را به دنبال امام حسین فرستاد. مضمون آن نامه این بود: من تو را به خدا سوگند می دهم که پس از خواندن نامه من برگردی، زیرا من از این مسافرتی که تصمیم به آن داری برایت می ترسم. بیمناکم از اینکه تو شهید شوی و اهل بیت تو مستأصل شوند. اگر تو در این روزگار شهید شوی، نورانیت زمین خاموش خواهد شد، زیرا تو پناهگاه افرادی هستی که می خواهند هدایت شوند. در این مسافرت عجله مکن زیرا من بعد از این نامه ام خواهم آمد، و السلام .

عبد اللّه بن جعفر نزد عمرو بن سعید رفت و به او گفت: یک امان نامه برای امام حسین علیه السّلام بنویس و به آن حضرت وعده نیک رفتاری بده تا بازگردد، عمرو بن سعید نامه ای برای امام حسین نوشت که مضمون آن احسان و خوش رفتاری و امن و امان بود و آن نامه را به وسیله یحیی بن سعید برای امام حسین فرستاد. یحیی بن سعید با عبد اللّه بن جعفر، بعد از اینکه فرزندان عبد اللّه به امام حسین پیوسته بودند، رسیدند و نامه را به آن حضرت تقدیم نموده و تلاش کردند که امام حسین برگردد. امام علیه السّلام در جواب آنان فرمود: من رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را در خواب دیدم، آن حضرت به من دستور داده که این راه را بروم. آنان گفتند: این خواب چگونه بود؟ فرمود: من قبل از این این خواب را برای احدی نگفته ام و بعد از این هم نخواهم گفت تا پروردگار خود را ملاقات نمایم. هنگامی که عبد اللّه بن جعفر از بازگشت امام حسین مأیوس شد، به دو فرزند خود عون و محمّد دستور داد، در رکاب امام علیه السّلام باشند و با آن حضرت بروند و در رکابش بجنگند. سپس با یحیی بن سعید به جانب مکه بازگشت.

امام حسین علیه السّلام بدون درنگ به سوی عراق رفت تا اینکه در ذات عرق پیاده گردید. سید بن طاوس گفت: امام حسین روز سوم ذی حجه سال 60 هجری قبل از اینکه از شهادت مسلم آگاه شود از مکه به سمت عراق حرکت کرد، زیرا خروج امام از مکه در همان روزی بود که حضرت مسلم شهید شده بود.

- روایت شده که وقتی امام حسین علیه السلام تصمیم گرفت به سوی عراق حرکت کند، برخاست و آغاز به خطابه نمود:

حمد و سپاس از آن خدا است و آنچه خدا خواهد همان است، حول و نیرویی جز در اتکا به ذات پاک خدا نیست، و درود و سلام خدا بر رسولش محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم. خطر مرگ چون اثر گلوبند بر گردن دختران جوان، گریبان گیر فرزندان آدم است، و علاقه و اشتیاق من به ملاقات گذشتگانم

ص: 366

حرمته و الغائلة الداهیة و نفس به بالکسر أی ضن به و البارقة السیوف و الحروری الخارجی أی أنت کنت أو تکون خارجیا فی جمیع الأیام أو فی بقیة الیوم.

و قال الجوهری و من أمثالهم فی الیأس عن الحاجة أ سائر الیوم و قد زال الظهر(1) أی أ تطمع فیما بعد و قد تبین لک الیأس لأن من کان حاجته الیوم بأسره و قد زال الظهر وجب أن ییأس منه بغروب الشمس انتهی و الظاهر أن هذا المعنی لا یناسب المقام.

و اللهز الضرب بجمع الید فی الصدور و لهزه بالرمح طعنه فی صدره و تعتعه حرکه بعنف و أقلقه قوله استیحاشا إلیهم یقال استوحش أی وجد الوحشة و فیه تضمین معنی الانضمام و المتلدد المتحیر الذی یلتفت یمینا و شمالا و التخاتج لعله جمع تختج معرب تخته أی نزعوا الأخشاب من سقف المسجد لینظروا هل فیه أحد منهم و إن لم یرد بهذا المعنی فی اللغة و المنکب هو رأس العرفاء و الاستبراء الاختبار و الاستعلام.

قوله و جس خلالها من قولهم فَجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ أی تخللوها فطلبوا ما فیها قوله فانتهز أی اغتنم الأمان قوله لا ناقة لی فی هذا قال الزمخشری فی مستقصی الأمثال أی لا خیر لی فیه و لا شر و أصله أن الصدوف بنت حلیس کانت تحت زید بن الأخنس و له بنت من غیرها تسمی الفارعة کانت تسکن بمعزل منها فی خباء آخر فغاب زید غیبة فلهج بالفارعة رجل عدوی یدعی شبثا و طاوعته فکانت ترکب علی عشیة جملا لأبیها و تنطلق معه إلی متیهة یبیتان فیها و رجع زید عن وجهه فعرج علی کاهنة اسمها طریفة فأخبرته بریبة فی أهله فأقبل سائرا لا یلوی علی أحد و إنما تخوف علی امرأته حتی دخل علیها فلما رأته عرفت الشر فی وجهه فقالت لا تعجل واقف الأثر لا ناقة لی فی ذا و لا جمل یضرب فی التبری عن الشی ء قال الراعی:

و ما هجرتک حتی قلت معلنة*** لا ناقة لی فی هذا و لا جمل

ص: 362


1- 1. فی مجمع الامثال: أ سائر القوم و قد زال الظهر، راجع ج 1 ص 335 تحت الرقم 1790.

همچون اشتیاق یعقوب به یوسف، بسیار است و در محل معیّنی که برایم انتخاب گشته (یعنی کربلا) به آن خواهم رسید، گویا می نگرم گرگ های بیابان در زمینی بین نواویس و کربلا اعضای بدنم را پاره پاره کرده، تا شکم های گرسنه خود را از من سیر کنند، و انبان های خالی خود را پر نمایند .آری از روزی که مقدّر شده نمی توان فرار کرد، رضایت خدای متعال، رضای ما اهل بیت است، بر بلای او صبر می کنیم و او پاداش صابران را به ما می دهد، پاره تن رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از او دور نمی شود و در بهشت به او می پیوندد و باعث روشنی چشم او و انجام گرفتن وعده اش می شود، هر کس آماده فداکاری و جانبازی در راه ما است و خویشتن را آماده مرگ نموده با ما کوچ کند، که من به خواست خداوند متعال، صبح کوچ می کنم(1).

مؤلف: این خطبه در کشف الغمة از کمال الدین ابن طلحه روایت شده است(2).

- سید بن طاوس و ابن نما گفته اند: امام حسین علیه السّلام حرکت کرد و به تنعیم رسید. در آنجا با کاروانی ملاقات نمود که از طرف بحیر بن ریسان حمیری که از طرف یزید بن معاویه عامل یمن بود، هدیه ای برای یزید بن معاویه حمل می کردند. هدیه ها عبارت بودند از لباس های دیبا و یک نوع گیاه مخصوصی که در یمن می روید. امام حسین علیه السّلام آن هدیه ها را گرفت، زیرا حکم امور مسلمانان به دست آن حضرت بود. سپس به شتربانان فرمود: هر کسی از شما که دوست دارد با ما به عراق بیاید کرایه او را می پردازیم و با وی به نیکی رفتار می کنیم. و هر کس بخواهد از ما جدا شود، به اندازه راهی که طی کرده است به او کرایه خواهیم داد. گروهی با آن حضرت همراه و گروهی هم از ایشان جدا شدند.

سپس امام حسین علیه السّلام حرکت کرد تا به ذات عرق رسید. در آنجا بشر بن غالب را دید که از سمت عراق می آمد. از او راجع به اوضاع عراق جویا شد. وی گفت: دل های مردم با تو ولی شمشیر های آنان با بنی امیه است. فرمود: برادر بنی اسدی راست گفت، خدا هر چه بخواهد انجام می دهد و هر چه بخواهد حکم می کند .

بعد از ذات عرق کوچ و حرکت کرد تا این که در هنگام ظهر در ثعلبیه پیاده شد، آن جا سر خود را بر زمین نهاد و به خواب رفت، وقتی بیدار شد فرمود: هاتفی را دیدم که می گفت: شما به سرعت می روید و مرگ هم شما را به سرعت به سوی بهشت می برد. فرزندش علی گفت: آیا ما بر حق نیستیم؟ فرمود: بله پسرم، به حق آن خدایی که بازگشت همه بندگان به سوی اوست، ما بر حق هستیم. گفت: پدر جان! پس باکی از مرگ نداریم. فرمود: پسر جان! خدا بهترین جزایی را که از جانب پدری به پسر می دهد، از جانب من به تو عطا فرماید، سپس شب را در آنجا توقف نمود.

وقتی صبح شد دیدند مردی از اهل کوفه که کنیه او ابو هره ازدی بود، نزد امام حسین آمد

ص: 367


1- 1. کتاب ملهوف: 52 و 53
2- 2. کشف الغمة2: 204

و قال الفیروزآبادی الجرامقة قوم من العجم صاروا بالموصل فی أوائل الإسلام الواحد جرمقانی و الضرغام بالکسر الأسد و الهمام کغراب الملک العظیم الهمة و السید الشجاع قوله علیه السلام من یلغ من ولوغ الکلب و قال الجوهری طمار المکان المرتفع و قال الأصمعی انصب علیه من طمار مثل قطام قال الشاعر فإن کنت إلی آخر البیتین و کان ابن زیاد أمر برمی مسلم بن عقیل من سطح انتهی.

قوله أحادیث من یسری أی صارا بحیث یذکر قصتهما کل من یسیر باللیل فی السبل و شفرة السیف حده أی من سلاح مصقول یقطع من الجانبین و الصقیل السیف أیضا و الهمالیج جمع الهملاج و هو نوع من البراذین و أسماء هو أحد الثلاثة الذین ذهبوا بهانئ إلی ابن زیاد و الرقبة بالفتح الارتقاب و الانتظار و بالکسر التحفظ قوله فکونوا بغایا أی زوانی و فی بعض النسخ أیامی.

قال المفید ره: فصل و کان خروج مسلم بن عقیل رحمه الله بالکوفة یوم الثلاثاء لثمان مضین من ذی الحجة سنة ستین و قتله رحمه الله یوم الأربعاء لتسع خلون منه یوم عرفة و کان توجه الحسین علیه السلام من مکة إلی العراق فی یوم خروج مسلم بالکوفة و هو یوم الترویة بعد مقامه بمکة بقیة شعبان و شهر رمضان و شوالا و ذا القعدة و ثمان لیال خلون من ذی الحجة سنة ستین و کان قد اجتمع إلی الحسین علیه السلام مدة مقامه بمکة نفر من أهل الحجاز و نفر من أهل البصرة انضافوا إلی أهل بیته و موالیه.

و لما أراد الحسین التوجه إلی العراق طاف بالبیت و سعی بین الصفا و المروة و أحل من إحرامه و جعلها عمرة لأنه لم یتمکن من تمام الحج مخافة أن یقبض علیه بمکة فینفذ إلی یزید بن معاویة فخرج علیه السلام مبادرا بأهله و ولده و من انضم إلیه من شیعته و لم یکن خبر مسلم بلغه بخروجه یوم خروجه علی ما ذکرناه (1).

ص: 363


1- 1. الإرشاد ص 200 و 201.

و سلام کرد و گفت: یا ابن رسول اللّه! چه باعث شده تو از حرم خدا و حرم جدت حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم خارج شوی؟ امام حسین فرمود: ای ابو هرة وای بر تو! بنی امیه اموالم را تصاحب نمودند صبر کردم، به من دشنام دادند صبر نمودم، ولی چون خواستند خون من را بریزند فرار کردم. به خدا قسم این گروه ستمکار مرا شهید خواهند کرد و خداوند هم آنان را دچار ذلت و شمشیری برنده خواهد کرد، و یقیناً کسی را بر اینان مسلط خواهد کرد که ایشان را ذلیل تر از قوم سبأ نماید، همان قوم که یک زن بر آنان سلطنت می کرد و بر اموال و خون آن ها حکومت می نمود(1).

- محمّد بن ابو طالب گفت: وقتی خبر حرکت امام به سوی عراق به ولید بن عتبه که امیر مدینه بود رسید، برای ابن زیاد نوشت: حسین به سوی عراق حرکت کرده، حسین پسر فاطمه علیها السّلام و فاطمه دختر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله است. ای پسر زیاد! بترس از اینکه به امام حسین آسیبی برسانی، زیرا با این کار هیجان و اضطرابی را علیه خودت و قومت بر می انگیزی که نمی توانید جلوی آن را بگیرید و تا دنیا برقرار است، خاص و عام مردم آن را فراموش نخواهند کرد. راوی می گوید: ابن زیاد به نامه ولید توجهی نکرد .

- ریاشی از راوی حدیث خود نقل می کند که گفت: من حج به جا آوردم، از یاران خود فاصله گرفتم و از بیراهه به تنهایی می رفتم. در بین راه چشمم به چادر و خیمه هایی افتاد. به سوی آن خیمه ها رفتم تا اینکه نزدیک آن ها رسیدم و گفتم: این خیمه ها برای کیست؟ گفتند: از حسین علیه السّلام، گفتم: حسین ابن فاطمه علیها السّلام؟ گفتند: آری. گفتم: امام حسین در میان کدام یک از آن ها است؟ گفتند: در فلان خیمه. وقتی به سمت آن خیمه رفتم، دیدم امام حسین علیه السّلام بر در خیمه تکیه کرده و مشغول خواندن کتابی است که در مقابل آن حضرت بود. من به امام سلام کردم و او جواب داد. گفتم: یا ابن رسول اللّه! پدر و مادرم به فدای تو، چه باعث شده، در این سرزمین لم یزرع و بی آب و علف پیاده شوی؟ فرمود: این جماعت ستمکار مرا دچار ترس کردند، این نامه های اهل کوفه است، آنان قاتل من هستند. هنگامی که مرا شهید نمایند و برای خدا احترامی قایل نشوند، خداوند کسی را به سوی آن ها می فرستد تا ایشان را بکشد و در نتیجه از آن قومی که یک زن بر آنان مسلط بود ذلیل تر خواهند شد.

- ابن نما از عقبة بن سمعان نقل می کند: امام حسین از مکه خارج شد و فرستادگان عمرو بن سعید بن عاص که یحیی بن سعید رئیس آنان بود، راه را بر امام حسین بستند تا آن حضرت را بازگردانند. ولی امام اعتنایی نکرد و کار به جایی رسید که با تازیانه زد و خورد کردند و امام حسین حرکت نمود. آن گروه به امام حسین گفتند: آیا از خدا نمی ترسی

ص: 368


1- 1. کتاب ملهوف: 60 - 62

وَ قَالَ السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رَوَی أَبُو جَعْفَرٍ الطَّبَرِیُّ عَنِ الْوَاقِدِیِّ وَ زُرَارَةَ بْنِ صَالِحٍ قَالا: لَقِینَا الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام قَبْلَ خُرُوجِهِ إِلَی الْعِرَاقِ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فَأَخْبَرْنَاهُ بِهَوَی النَّاسِ بِالْکُوفَةِ وَ أَنَّ قُلُوبَهُمْ مَعَهُ وَ سُیُوفَهُمْ عَلَیْهِ فَأَوْمَأَ بِیَدِهِ نَحْوَ السَّمَاءِ فَفُتِحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ نَزَلَتِ الْمَلَائِکَةُ عَدَداً لَا یُحْصِیهِمْ إِلَّا اللَّهُ تَعَالَی فَقَالَ علیه السلام لَوْ لَا تَقَارُبُ الْأَشْیَاءِ وَ حُبُوطُ الْأَجْرِ لَقَاتَلْتُهُمْ بِهَؤُلَاءِ وَ لَکِنْ أَعْلَمُ یَقِیناً أَنَّ هُنَاکَ مَصْرَعِی وَ مَصْرَعَ أَصْحَابِی وَ لَا یَنْجُو مِنْهُمْ إِلَّا وَلَدِی عَلِیٌّ.

وَ رُوِیتُ بِالْإِسْنَادِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ الْقُمِّیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّةِ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی أَرَادَ الْحُسَیْنُ الْخُرُوجَ فِی صَبِیحَتِهَا عَنْ مَکَّةَ فَقَالَ لَهُ یَا أَخِی إِنَّ أَهْلَ الْکُوفَةِ قَدْ عَرَفْتَ غَدْرَهُمْ بِأَبِیکَ وَ أَخِیکَ وَ قَدْ خِفْتُ أَنْ یَکُونَ حَالُکَ کَحَالِ مَنْ مَضَی فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تُقِیمَ فَإِنَّکَ أَعَزُّ مَنْ بِالْحَرَمِ وَ أَمْنَعُهُ فَقَالَ یَا أَخِی قَدْ خِفْتُ أَنْ یَغْتَالَنِی یَزِیدُ بْنُ مُعَاوِیَةَ بِالْحَرَمِ فَأَکُونَ الَّذِی یُسْتَبَاحُ بِهِ حُرْمَةُ هَذَا الْبَیْتِ فَقَالَ لَهُ ابْنُ الْحَنَفِیَّةِ فَإِنْ خِفْتَ ذَلِکَ فَصِرْ إِلَی الْیَمَنِ أَوْ بَعْضِ نَوَاحِی الْبَرِّ فَإِنَّکَ أَمْنَعُ النَّاسِ بِهِ وَ لَا یَقْدِرُ عَلَیْکَ أَحَدٌ فَقَالَ أَنْظُرُ فِیمَا قُلْتَ فَلَمَّا کَانَ السَّحَرُ ارْتَحَلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَبَلَغَ ذَلِکَ ابْنَ الْحَنَفِیَّةِ فَأَتَاهُ فَأَخَذَ بِزِمَامِ نَاقَتِهِ وَ قَدْ رَکِبَهَا فَقَالَ یَا أَخِی أَ لَمْ تَعِدْنِی النَّظَرَ فِیمَا سَأَلْتُکَ قَالَ بَلَی قَالَ فَمَا حَدَاکَ عَلَی الْخُرُوجِ عَاجِلًا قَالَ أَتَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بَعْدَ مَا فَارَقْتُکَ فَقَالَ یَا حُسَیْنُ اخْرُجْ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ شَاءَ أَنْ یَرَاکَ قَتِیلًا فَقَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّةِ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ فَمَا مَعْنَی حَمْلِکَ هَؤُلَاءِ النِّسَاءَ مَعَکَ وَ أَنْتَ تَخْرُجُ عَلَی مِثْلِ هَذَا الْحَالِ قَالَ فَقَالَ لِی صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ قَدْ شَاءَ أَنْ یَرَاهُنَّ سَبَایَا فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ مَضَی (1).

قَالَ وَ جَاءَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ فَأَشَارَا عَلَیْهِ بِالْإِمْسَاکِ فَقَالَ لَهُمَا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَدْ أَمَرَنِی بِأَمْرٍ وَ أَنَا مَاضٍ فِیهِ قَالَ فَخَرَجَ ابْنُ الْعَبَّاسِ وَ هُوَ یَقُولُ:

ص: 364


1- 1. کتاب الملهوف ص 53- 56.

که می خواهی از جماعت و اتحاد خارج شده و این امت را دچار تفرقه کنی؟ امام حسین فرمود: « لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ أَنْتُمْ بَرِیئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَ أَنَا بَرِی ءٌ مِمَّا تَعْمَلُون»(1){من

کار خود را انجام می دهم و شما هم کار خودتان را انجام دهید. شما از رفتار من بیزارید و من از کردار شما بیزارم.}

- روایت شده: طرماح بن حکم گفت: من مقداری آذوقه برای اهل و عیال خود تهیه کرده بودم که با امام حسین ملاقات کردم. به آن بزرگوار گفتم: من تو را به خودت توجه می دهم، مبادا فریب بخوری. به خدا قسم اگر وارد کوفه شوی شهید خواهی شد، بلکه من حتی می ترسم که به کوفه نرسی. اگر تصمیم به جهاد داری در کوه أجأ پیاده شو، زیرا کوه بلندی است، به خدا قسم ما در این کوه هرگز دچار ذلتی نشده ایم و خویشاوندان من هم مادامی که تو در بین آنان باشی، همگی تو را یاری کرده و از تو دفاع خواهند کرد.

امام حسین فرمود: بین من و این گروه موعد و قراری است که اکراه دارم خلف وعده کنم، اگر خدا همچنان که در گذشته به ما نعمت عطا کرده باز هم عطا فرماید و ما را کفایت کند چه بهتر، و اگر تقدیری باشد که چاره ای جز پذیرش آن نباشد، ان شاء اللّه که شهادت و رستگاری باشد.

سپس من آن آذوقه ها را برای اهل و عیال خود برده و در مورد امورشان به آنان توصیه نمودم و به قصد پیوستن به امام حسین حرکت کردم. وقتی در بین راه با سماعة ابن زید ملاقات نمودم، او خبر شهادت امام حسین را به من داد و من بازگشتم.

شیخ مفید گفت: هنگامی که خبر حرکت امام حسین از مکه به سمت کوفه، به عبید اللّه بن زیاد رسید، حصین ابن نمیر را که سرنگهبان بود به سمت قادسیه فرستاد. او لشکر را از قادسیه تا خفان و از قادسیه تا قطقطانه سامان داد و به مردم گفت: امام حسین می خواهد وارد عراق شود. هنگامی که امام حسین علیه السّلام از بطن رمه وارد حاجز شد، قیس بن مسهر صیداوی و گفته شده، عبد اللّه بن یقطر را که برادر رضاعی آن حضرت بود به جانب کوفه فرستاد. امام حسین که تا آن موقع خبر شهادت حضرت مسلم را نشنیده بود، نامه ای برای مردم کوفه نوشت و به قیس داد که مضمون آن این بود:

بسم اللّه الرحمن الرحیم. از طرف حسین بن علی به برادران مؤمن و مسلمان. سلام علیکم! من خدایی را سپاسگزارم که غیر از او خدایی نیست. اما بعد؛ نامه مسلم بن عقیل به من رسید. در این نامه از حسن نیت و اجتماع عموم شما برای یاری ما و مطالبه حق ما به من خبر داده است. از خدا خواسته ام که عمل ما را نیک کرده و در ازای این قیام بالاترین اجر را به شما عطا فرماید. من روز سه شنبه، هشتم ماه ذی حجه که روز ترویه است از مکه به سوی شما حرکت کرده ام. وقتی فرستاده من نزد شما آمد در کار خود شتاب کنید و کوشا باشید، زیرا من همین روزها نزد شما خواهم آمد. و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته.

ص: 369


1- . یونس / 41

وَا حُسَیْنَاهْ ثُمَّ جَاءَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ فَأَشَارَ عَلَیْهِ بِصُلْحِ أَهْلِ الضَّلَالِ وَ حَذَّرَهُ مِنَ الْقَتْلِ وَ الْقِتَالِ فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ مِنْ هَوَانِ الدُّنْیَا عَلَی اللَّهِ تَعَالَی أَنَّ رَأْسَ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا أُهْدِیَ إِلَی بَغِیٍّ مِنْ بَغَایَا بَنِی إِسْرَائِیلَ أَ مَا تَعْلَمُ أَنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَانُوا یَقْتُلُونَ مَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ سَبْعِینَ نَبِیّاً ثُمَّ یَجْلِسُونَ فِی أَسْوَاقِهِمْ یَبِیعُونَ وَ یَشْتَرُونَ کَأَنْ لَمْ یَصْنَعُوا شَیْئاً فَلَمْ یُعَجِّلِ اللَّهُ عَلَیْهِمْ بَلْ أَخَذَهُمْ بَعْدَ ذَلِکَ أَخْذَ عَزِیزٍ ذِی انْتِقَامٍ اتَّقِ اللَّهَ یَا أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ وَ لَا تَدَعْ نُصْرَتِی (1).

ثم قَالَ الْمُفِیدُ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ رُوِیَ عَنِ الْفَرَزْدَقِ أَنَّهُ قَالَ حَجَجْتُ بِأُمِّی فِی سَنَةِ سِتِّینَ فَبَیْنَمَا أَنَا أَسُوقُ بَعِیرَهَا حَتَّی دَخَلْتُ الْحَرَمَ إِذْ لَقِیتُ الْحُسَیْنَ علیه السلام خَارِجاً مِنْ مَکَّةَ مَعَهُ أَسْیَافُهُ وَ تُرَاسُهُ فَقُلْتُ لِمَنْ هَذَا الْقِطَارُ فَقِیلَ لِلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَأَتَیْتُهُ وَ سَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ قُلْتُ لَهُ أَعْطَاکَ اللَّهُ سُؤْلَکَ وَ أَمَلَکَ فِیمَا تُحِبُّ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا أَعْجَلَکَ عَنِ الْحَجِّ قَالَ لَوْ لَمْ أُعَجِّلْ لَأُخِذْتُ ثُمَّ قَالَ لِی مَنْ أَنْتَ قُلْتُ رَجُلٌ مِنَ الْعَرَبِ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا فَتَّشَنِی عَنْ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ.

ثُمَّ قَالَ لِی أَخْبِرْنِی عَنِ النَّاسِ خَلْفَکَ فَقُلْتُ الْخَبِیرَ سَأَلْتَ قُلُوبُ النَّاسِ مَعَکَ وَ أَسْیَافُهُمْ عَلَیْکَ وَ الْقَضَاءُ یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَ اللَّهُ یَفْعَلُ ما یَشاءُ قَالَ صَدَقْتَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ کُلَّ یَوْمٍ رَبُّنَا هُوَ فِی شَأْنٍ إِنْ نَزَلَ الْقَضَاءُ بِمَا نُحِبُّ فَنَحْمَدُ اللَّهَ عَلَی نَعْمَائِهِ وَ هُوَ الْمُسْتَعَانُ عَلَی أَدَاءِ الشُّکْرِ وَ إِنْ حَالَ الْقَضَاءُ دُونَ الرَّجَاءِ فَلَمْ یَبْعُدْ مَنْ کَانَ الْحَقَّ نِیَّتُهُ وَ التَّقْوَی سِیرَتُهُ فَقُلْتُ لَهُ أَجَلْ بَلَغَکَ اللَّهُ مَا تُحِبُّ وَ کَفَاکَ مَا تَحْذَرُ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ أَشْیَاءَ مِنْ نُذُورٍ وَ مَنَاسِکَ فَأَخْبَرَنِی بِهَا وَ حَرَّکَ رَاحِلَتَهُ وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ ثُمَّ افْتَرَقْنَا.

وَ کَانَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام لَمَّا خَرَجَ مِنْ مَکَّةَ اعْتَرَضَهُ یَحْیَی بْنُ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ وَ مَعَهُ جَمَاعَةٌ أَرْسَلَهُمْ إِلَیْهِ عَمْرُو بْنُ سَعِیدٍ فَقَالُوا لَهُ انْصَرِفْ أَیْنَ تَذْهَبُ فَأَبَی عَلَیْهِمْ وَ مَضَی وَ تَدَافَعَ الْفَرِیقَانِ وَ اضْطَرَبُوا بِالسِّیَاطِ فَامْتَنَعَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ أَصْحَابُهُ مِنْهُمْ امْتِنَاعاً قَوِیّاً وَ سَارَ حَتَّی أَتَی التَّنْعِیمَ فَلَقِیَ عِیراً قَدْ أَقْبَلَتْ مِنَ الْیَمَنِ

ص: 365


1- 1. المصدر ص 26 و 27.

حضرت مسلم، بیست و هفت شب قبل از اینکه به شهادت برسد، برای امام حسین نامه نوشته بود که اهل کوفه برایت نوشته اند: تو در اینجا دارای صد هزار شمشیر زن هستی، تأخیر مکن.

قیس بن مسهر نامه امام حسین را آورد و به قادسیه رسید، حصین بن نمیر او را در قادسیه گرفت و نزد ابن زیاد که در کوفه بود فرستاد. ابن زیاد به قیس گفت: برو بالای منبر و به حسین بن علی که شخصی است کذاب ناسزا بگو(1).

سید بن طاوس گفت: هنگامی که نزدیک بود قیس وارد کوفه شود، حصین بن نمیر راه را بر او بست تا او را تفتیش کند. قیس نامه امام حسین را درآورد و پاره کرد و حصین او را نزد ابن زیاد برد. هنگامی که قیس در مقابل ابن زیاد قرار گرفت، ابن زیاد به او گفت: تو کیستی؟ قیس گفت: من مردی از شیعیان امیر المؤمنین علی بن ابی طالب و پسرش علیه السّلام هستم. ابن زیاد گفت: پس چرا نامه را پاره کردی؟ گفت: برای اینکه تو از محتوای آن باخبر نشوی. ابن زیاد گفت: آن نامه از طرف چه کسی و برای چه کسی بود؟ گفت: از حسین بن علی برای گروهی از اهل کوفه بود که من نام آنان را نمی دانم. ابن زیاد خشمگین شد و به قیس گفت: به خدا قسم از من جدا نخواهی شد مگر این که نام آن ها را برایم بگویی، یا این که بالای منبر بروی و حسین ابن علی را با پدر و برادرش لعنت کنی. و الا بدن تو را قطعه قطعه خواهم کرد. قیس گفت: نام این گروه را هرگز برای تو نخواهم گفت، ولی حسین و پدر و برادرش را لعنت می کنم. سپس قیس بر فراز منبر رفت و پس از اینکه سپاس خدا را به جا آورد و بر پیامبر خدا درود فرستاد و برای علی و فرزندانش طلب رحمت نمود و عبید اللّه بن زیاد و پدرش و گردنکشان بنی امیه را از اول تا آخر لعنت کرد، گفت: من فرستاده امام حسینم که به سوی شما آمده ام. من امام حسین را در فلان مکان بر جا نهادم، شما دعوت او را اجابت کنید(2) .شیخ مفید گفت: ابن زیاد دستور داد قیس را از بالای بام قصر به پایین انداختند. وقتی پرتاب شد اعضای بدنش قطعه قطعه گردید. روایت شده: وی در حالی روی زمین سقوط کرد که دست هایش بسته بود، استخوان هایش شکست ولی رمقی به تن داشت، شخصی که او را عبد الملک بن عمیر لخمی می گفتند نزد وی آمد و سرش را جدا کرد. وقتی به او به خاطر این جنایت اعتراض کردند گفت: من می خواستم او را راحت کنم.

سپس امام حسین علیه السّلام از حاجز به طرف عراق کوچ کرد و مختصری راه طی کرد، به آبی از آب های عرب رسید.

ص: 370


1- 1. ارشاد مفید: 202
2- 2. ملهوف: 66 و 67

فَاسْتَأْجَرَ مِنْ أَهْلِهَا جِمَالًا لِرَحْلِهِ وَ أَصْحَابِهِ وَ قَالَ لِأَصْحَابِهَا مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَنْطَلِقَ مَعَنَا إِلَی الْعِرَاقِ وَفَیْنَاهُ کِرَاهُ وَ أَحْسَنَّا صُحْبَتَهُ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یُفَارِقَنَا فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ أَعْطَیْنَاهُ کِرَاهُ عَلَی قَدْرِ مَا قَطَعَ مِنَ الطَّرِیقِ فَمَضَی مَعَهُ قَوْمٌ وَ امْتَنَعَ آخَرُونَ.

وَ أَلْحَقَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ بِابْنَیْهِ عَوْنٍ وَ مُحَمَّدٍ وَ کَتَبَ عَلَی أَیْدِیهِمَا کِتَاباً یَقُولُ فِیهِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أَسْأَلُکَ بِاللَّهِ لَمَّا انْصَرَفْتَ حِینَ تَنْظُرُ فِی کِتَابِی هَذَا فَإِنِّی مُشْفِقٌ عَلَیْکَ مِنْ هَذَا التَّوَجُّهِ الَّذِی تَوَجَّهْتَ لَهُ أَنْ یَکُونَ فِیهِ هَلَاکُکَ وَ اسْتِئْصَالُ أَهْلِ بَیْتِکَ إِنْ هَلَکْتَ الْیَوْمَ طَفِئَ نُورُ الْأَرْضِ فَإِنَّکَ عَلَمُ الْمُهْتَدِینَ وَ رَجَاءُ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَا تَعْجَلْ بِالسَّیْرِ فَإِنِّی فِی أَثَرِ کِتَابِی وَ السَّلَامُ.

وَ صَارَ عَبْدُ اللَّهِ إِلَی عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ وَ سَأَلَهُ أَنْ یَکْتُبَ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام أَمَاناً وَ یُمَنِّیَهُ لِیَرْجِعَ عَنْ وَجْهِهِ وَ کَتَبَ إِلَیْهِ عَمْرُو بْنُ سَعِیدٍ کِتَاباً یُمَنِّیهِ فِیهِ الصِّلَةَ وَ یُؤَمِّنُهُ عَلَی نَفْسِهِ وَ أَنْفَذَهُ مَعَ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ فَلَحِقَهُ یَحْیَی وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ بَعْدَ نُفُوذِ ابْنَیْهِ وَ دَفَعَا إِلَیْهِ الْکِتَابَ وَ جَهَدَا بِهِ فِی الرُّجُوعِ فَقَالَ إِنِّی رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فِی الْمَنَامِ وَ أَمَرَنِی بِمَا أَنَا مَاضٍ لَهُ فَقَالُوا لَهُ مَا تِلْکَ الرُّؤْیَا فَقَالَ مَا حَدَّثْتُ أَحَداً بِهَا وَ لَا أَنَا مُحَدِّثٌ بِهَا أَحَداً حَتَّی أَلْقَی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا یَئِسَ مِنْهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ أَمَرَ ابْنَیْهِ عَوْناً وَ مُحَمَّداً بِلُزُومِهِ وَ الْمَسِیرِ مَعَهُ وَ الْجِهَادِ دُونَهُ وَ رَجَعَ مَعَ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ إِلَی مَکَّةَ.

وَ تَوَجَّهَ الْحُسَیْنُ علیه السلام إِلَی الْعِرَاقِ مُغِذّاً لَا یَلْوِی إِلَی شَیْ ءٍ حَتَّی نَزَلَ ذَاتَ عِرْقٍ (1) وَ قَالَ السَّیِّدُ رَحِمَهُ اللَّهُ تَوَجَّهَ الْحُسَیْنُ علیه السلام مِنْ مَکَّةَ لِثَلَاثٍ مَضَیْنَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ سَنَةَ سِتِّینَ قَبْلَ أَنْ یَعْلَمَ بِقَتْلِ مُسْلِمٍ لِأَنَّهُ علیه السلام خَرَجَ مِنْ مَکَّةَ فِی الْیَوْمِ الَّذِی قُتِلَ فِیهِ مُسْلِمٌ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ لَمَّا عَزَمَ عَلَی الْخُرُوجِ إِلَی الْعِرَاقِ قَامَ خَطِیباً فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ وَ سَلَّمَ خُطَّ الْمَوْتُ عَلَی وُلْدِ آدَمَ مَخَطَّ الْقِلَادَةِ عَلَی جِیدِ الْفَتَاةِ وَ مَا أَوْلَهَنِی إِلَی أَسْلَافِی

ص: 366


1- 1. الإرشاد 201 و 202.

ناگاه به عبد اللّه بن مطیع عدوی برخورد که بر سر آن آب پیاده شده بود، وقتی امام حسین او را دید، او برخاست و گفت: یا ابن رسول اللّه! پدر و مادرم به فدای تو باد! چه باعث شد که به این دیار بیایی؟ سپس امام حسین را پیاده کرد. امام حسین به او فرمود: حتما جریان مرگ معاویه را می دانی و خبر داری که اهل عراق نامه هایی برای من نوشته اند و مرا به جانب خود دعوت کرده اند.

عبد اللّه بن مطیع گفت: یا ابن رسول اللّه! من تو را به خدا قسم می دهم که مبادا حرمت اسلام را از بین ببری، تو را به خدا سوگند می دهم مبادا حرمت قریش را از دست دهی، تو را به خدا قسم می دهم مبادا حرمت عرب را از بین ببری، به خدا قسم اگر تو آنچه را که در دست بنی امیه است بخواهی، حتما تو را خواهند کشت، و اگر تو را شهید کنند از احدی بیم نخواهند داشت و این موضوع باعث هتک حرمت اسلام و قریش و عرب خواهد شد. این کار را انجام مده و به طرف کوفه میا! و جان خود را در معرض خطر بنی امیه قرار مده، ولی امام حسین علیه السّلام این پیشنهاد را نپذیرفت و رفت.

به دستور ابن زیاد، از واقصه تا راه شام و تا راه بصره را گرفته و کنترل می کردند و نمی گذاشتند احدی داخل یا خارج شود. امام حسین علیه السّلام در حالی آمد که خبری از این حکومت نظامی نداشت. وقتی از اعراب در باره این سد معبر پرسید گفتند: ما اطلاعی نداریم جز این که نمی توانیم داخل و خارج شویم. امام علیه السّلام به راهش ادامه داد .

- گروهی از قبیله فزاره و بجلیه نقل کرده اند که ما با زهیر بن قین بجلی از مکه معظمه بازمی گشتیم. ما در این مسیر با امام حسین همراه بودیم، ولی اصلا راضی نبودیم با آن حضرت در یک منزل پیاده شویم. هر گاه امام حسین حرکت می کرد و در منزلی پیاده می شد و ما هم چاره ای نداشتیم جز اینکه در همان منزل پیاده شویم، در آن طرفی پیاده می شدیم که امام حسین در طرف دیگر آن پیاده شده بود. در آن بین که ما مشغول غذا خوردن بودیم، ناگاه دیدیم فرستاده امام حسین آمد و سلام کرد و داخل شد و گفت:

ای زهیر بن قین! امام حسین علیه السّلام مرا فرستاده که تو نزد آن حضرت بروی. هر یک از ما آن لقمه ای را که در دست داشت انداخت، گویا پرنده ای بالای سر ما نشسته باشد. همسر زهیر که بنا به گفته سید بن طاوس دیلم دختر عمرو بود، به زهیر گفت: سبحان اللّه! پسر پیامبر خدا به دنبال تو می فرستد و تو نزد آن حضرت نمی روی؟ نزد امام برو، سخن او را بشنو و بازگرد.

زهیر بن قین به حضور امام حسین آمد و پس از چند لحظه در حالی برگشت که صورتش از خوشحالی می درخشید. سپس دستور داد، خیمه و اسباب مسافرتی را از جای کندند و به طرف امام حسین بردند. زهیر بعد از این جریان به همسر خود گفت: تو را طلاق دادم. به خویشاوندان خود ملحق شو، زیرا من دوست ندارم از من غیر از خیر چیزی به تو برسد.

ص: 371

اشْتِیَاقَ یَعْقُوبَ إِلَی یُوسُفَ وَ خُیِّرَ لِی مَصْرَعٌ أَنَا لَاقِیهِ کَأَنِّی بِأَوْصَالِی یَتَقَطَّعُهَا عَسَلَانُ الْفَلَوَاتِ بَیْنَ النَّوَاوِیسِ وَ کَرْبَلَاءَ فَیَمْلَأْنَ مِنِّی أَکْرَاشاً جُوفاً وَ أَجْرِبَةً سُغْباً لَا مَحِیصَ عَنْ یَوْمٍ خُطَّ بِالْقَلَمِ رِضَی اللَّهِ رِضَانَا أَهْلَ الْبَیْتِ نَصْبِرُ عَلَی بَلَائِهِ وَ یُوَفِّینَا أُجُورَ الصَّابِرِینَ لَنْ تَشُذَّ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ لَحْمَتُهُ وَ هِیَ مَجْمُوعَةٌ لَهُ فِی حَظِیرَةِ الْقُدْسِ تَقَرُّ بِهِمْ عَیْنُهُ وَ تَنَجَّزُ لَهُمْ وَعْدُهُ مَنْ کَانَ فِینَا بَاذِلًا مُهْجَتَهُ مُوَطِّناً عَلَی لِقَاءِ اللَّهِ نَفْسَهُ فَلْیَرْحَلْ مَعَنَا فَإِنِّی رَاحِلٌ مُصْبِحاً إِنْ شَاءَ اللَّهُ (1)

أقول: روی هذه الخطبة فی کشف الغمة عن کمال الدین بن طلحة(2).

قَالَ السَّیِّدُ وَ ابْنُ نَمَا رَحِمَهُمَا اللَّهُ ثُمَّ سَارَ حَتَّی مَرَّ بِالتَّنْعِیمِ فَلَقِیَ هُنَاکَ عِیراً تَحْمِلُ هَدِیَّةً قَدْ بَعَثَ بِهَا بُحَیْرُ بْنُ رَیْسَانَ الْحِمْیَرِیُّ عَامِلُ الْیَمَنِ إِلَی یَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ وَ کَانَ عَامِلَهُ عَلَی الْیَمَنِ وَ عَلَیْهَا الْوَرْسُ وَ الْحُلَلُ فَأَخَذَهَا علیه السلام لِأَنَّ حُکْمَ أُمُورِ الْمُسْلِمِینَ إِلَیْهِ وَ قَالَ لِأَصْحَابِ الْإِبِلِ مَنْ أَحَبَّ مِنْکُمْ أَنْ یَنْطَلِقَ مَعَنَا إِلَی الْعِرَاقِ وَفَیْنَاهُ کِرَاهُ وَ أَحْسَنَّا صُحْبَتَهُ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یُفَارِقَنَا مِنْ مَکَانِنَا هَذَا أَعْطَیْنَاهُ مِنَ الْکِرَی بِقَدْرِ مَا قَطَعَ مِنَ الطَّرِیقِ فَمَضَی قَوْمٌ وَ امْتَنَعَ آخَرُونَ.

ثُمَّ سَارَ علیه السلام حَتَّی بَلَغَ ذَاتَ عِرْقٍ فَلَقِیَ بِشْرَ بْنَ غَالِبٍ وَارِداً مِنَ الْعِرَاقِ فَسَأَلَهُ عَنْ أَهْلِهَا فَقَالَ خَلَّفْتُ الْقُلُوبَ مَعَکَ وَ السُّیُوفَ مَعَ بَنِی أُمَیَّةَ فَقَالَ صَدَقَ أَخُو بَنِی أَسَدٍ إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یَشاءُ وَ یَحْکُمُ ما یُرِیدُ قَالَ ثُمَّ سَارَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ حَتَّی نَزَلَ الثَّعْلَبِیَّةَ وَقْتَ الظَّهِیرَةِ فَوَضَعَ رَأْسَهُ فَرَقَدَ ثُمَّ اسْتَیْقَظَ فَقَالَ قَدْ رَأَیْتُ هَاتِفاً یَقُولُ أَنْتُمْ تُسْرِعُونَ وَ الْمَنَایَا تُسْرِعُ بِکُمْ إِلَی الْجَنَّةِ فَقَالَ لَهُ ابْنُهُ عَلِیٌّ یَا أَبَهْ أَ فَلَسْنَا عَلَی الْحَقِّ فَقَالَ بَلَی یَا بُنَیَّ وَ الَّذِی إِلَیْهِ مَرْجِعُ الْعِبَادِ فَقَالَ یَا أَبَهْ إِذَنْ لَا نُبَالِی بِالْمَوْتِ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام جَزَاکَ اللَّهُ یَا بُنَیَّ خَیْرَ مَا جَزَی وَلَداً عَنْ وَالِدٍ ثُمَّ بَاتَ علیه السلام فِی الْمَوْضِعِ.

فَلَمَّا أَصْبَحَ إِذاً بِرَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ یُکَنَّی أَبَا هِرَّةَ الْأَزْدِیَّ قَدْ أَتَاهُ

ص: 367


1- 1. کتاب الملهوف ص 52 و 53.
2- 2. کشف الغمّة ج 2 ص 204.

سید بن طاوس اضافه کرده: زهیر گفت: من تصمیم گرفته ام با امام حسین باشم تا جانم را فدایش کنم و با جانم برایش وفاداری کنم. سپس مهریه همسرش را به او پرداخت و او را به عموزادگانش سپرد که وی را به خویشاوندانش برسانند.

همسر زهیر برخاست و پس از اینکه به سوی زهیر رفت، گریست، با زهیر وداع نمود و گفت: خدا برای تو خیر خواست، من از تو خواهش می کنم فردای قیامت نزد جدّ حسین صلّی اللّه علیه و آله مرا به یاد آوری(1) .

شیخ مفید گفت: سپس زهیر به یاران خود گفت: هر کسی از شما دوست دارد با من بیاید مانعی ندارد و کسی که دوست ندارد، این آخرین دیدار است. من داستانی برایتان نقل می کنم؛ ما برای جهاد در دریا رفتیم و خدا پیروزی را نصیب ما نمود و غنیمت هایی به دست آوردیم. سلمان فارسی به ما گفت: آیا از اینکه فاتح شده و غنیمت به دست آوردید خوشحال شدید؟ گفتیم: آری. فرمود: اگر بزرگ جوانان آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را درک نمودید، خوشنودی شما به خاطر جهادی که در رکاب او می کنید بیشتر است از خوشحالی به دست آوردن این غنیمت ها، اکنون شما را به خدا می سپارم. یاران زهیر گفتند: به خدا قسم زهیر در میان یاران امام حسین علیه السّلام و همراه او بود تا بالاخره شهید شد(2).

- در کتاب مناقب می نگارد: هنگامی که امام حسین علیه السّلام در خزیمیه پیاده شد، مدت یک شبانه روز در آنجا توقف نمود. وقتی صبح شد خواهرش زینب نزد آن حضرت آمد و گفت: ای برادر! آیا تو را از موضوعی که دیشب شنیدم آگاه کنم؟ امام حسین فرمود: چه شنیدی؟ گفت: هنگام شب برای قضای حاجت بیرون آمدم، شنیدم هاتفی این اشعار را می خواند:

ای چشم تلاش کن و اشک فراوان بریز، کیست که بعد از من برای شهیدان گریه کند.

برای گروهی گریه کن که مرگ آنان را به سوی وعده گاه شهادت می برد.

امام حسین در جواب زینب فرمود: ای خواهر! هر چه تقدیر باشد همان خواهد شد(3).

- شیخ مفید از عبد اللّه بن سلیمان اسدی و منذر بن مشمعل اسدی روایت می کند که گفتند: هنگامی که حج به جا آوردیم، هیچ هدفی نداشتیم جز اینکه در راه به امام حسین ملحق شویم تا ببینیم کار آن حضرت به کجا خواهد رسید. لذا شترهای خود را به سرعت می راندیم تا این که در زرود به آن حضرت پیوستیم.

ص: 372


1- 1. کتاب ملهوف: 62 - 64
2- 1. ارشاد مفید: 204
3- 2. مناقب آل ابی طالب 4: 95

فَسَلَّمَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا الَّذِی أَخْرَجَکَ عَنْ حَرَمِ اللَّهِ وَ حَرَمِ جَدِّکَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَیْحَکَ أَبَا هِرَّةَ إِنَّ بَنِی أُمَیَّةَ أَخَذُوا مَالِی فَصَبَرْتُ وَ شَتَمُوا عِرْضِی فَصَبَرْتُ وَ طَلَبُوا دَمِی فَهَرَبْتُ وَ ایْمُ اللَّهِ لَتَقْتُلُنِی الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ وَ لَیُلْبِسَنَّهُمُ اللَّهُ ذُلًّا شَامِلًا وَ سَیْفاً قَاطِعاً وَ لَیُسَلِّطَنَّ عَلَیْهِمْ مَنْ یُذِلُّهُمْ حَتَّی یَکُونُوا أَذَلَّ مِنْ قَوْمِ سَبَإٍ إِذْ مَلَکَتْهُمُ امْرَأَةٌ مِنْهُمْ فَحَکَمَتْ فِی أَمْوَالِهِمْ وَ دِمَائِهِمْ (1).

و قال محمد بن أبی طالب و اتصل الخبر بالولید بن عتبة أمیر المدینة بأن الحسین علیه السلام توجه إلی العراق فکتب إلی ابن زیاد أما بعد فإن الحسین قد توجه إلی العراق و هو ابن فاطمة و فاطمة بنت رسول الله فاحذر یا ابن زیاد أن تأتی إلیه بسوء فتهیج علی نفسک و قومک أمرا فی هذه الدنیا لا یصده شی ء و لا تنساه الخاصة و العامة أبدا ما دامت الدنیا قال فلم یلتفت ابن زیاد إلی کتاب الولید.

وَ فِی کِتَابِ تَارِیخٍ عَنِ الرِّیَاشِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ رَاوِی حَدِیثِهِ: قَالَ حَجَجْتُ فَتَرَکْتُ أَصْحَابِی وَ انْطَلَقْتُ أَتَعَسَّفُ الطَّرِیقَ وَحْدِی فَبَیْنَمَا أَنَا أَسِیرُ إِذْ رَفَعْتُ طَرْفِی إِلَی أَخْبِیَةٍ وَ فَسَاطِیطَ فَانْطَلَقْتُ نَحْوَهَا حَتَّی أَتَیْتُ أَدْنَاهَا فَقُلْتُ لِمَنْ هَذِهِ الْأَبْنِیَةُ فَقَالُوا لِلْحُسَیْنِ علیه السلام قُلْتُ ابْنُ عَلِیٍّ وَ ابْنُ فَاطِمَةَ علیهم السلام قَالُوا نَعَمْ قُلْتُ فِی أَیِّهَا هُوَ قَالُوا فِی ذَلِکَ الْفُسْطَاطِ فَانْطَلَقْتُ نَحْوَهُ فَإِذَا الْحُسَیْنُ علیه السلام مُتَّکٍ عَلَی بَابِ الْفُسْطَاطِ یَقْرَأُ کِتَاباً بَیْنَ یَدَیْهِ فَسَلَّمْتُ فَرَدَّ عَلَیَّ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مَا أَنْزَلَکَ فِی هَذِهِ الْأَرْضِ الْقَفْرَاءِ الَّتِی لَیْسَ فِیهَا رِیفٌ وَ لَا مَنَعَةٌ(2)

قَالَ إِنَّ هَؤُلَاءِ أَخَافُونِی وَ هَذِهِ کُتُبُ أَهْلِ الْکُوفَةِ وَ هُمْ قَاتِلِی فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ وَ لَمْ یَدَعُوا لِلَّهِ مُحَرَّماً إِلَّا انْتَهَکُوهُ بَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِمْ مَنْ یَقْتُلُهُمْ حَتَّی یَکُونُوا أَذَلَّ مِنْ قَوْمِ الْأَمَةِ.

وَ قَالَ ابْنُ نَمَا حَدَّثَ عُقْبَةُ بْنُ سِمْعَانَ قَالَ خَرَجَ الْحُسَیْنُ علیه السلام مِنْ مَکَّةَ فَاعْتَرَضَتْهُ رُسُلُ عَمْرِو بْنِ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ عَلَیْهِمْ یَحْیَی بْنُ سَعِیدٍ لِیَرُدُّوهُ فَأَبَی عَلَیْهِمْ وَ تَضَارَبُوا بِالسِّیَاطِ وَ مَضَی علیه السلام عَلَی وَجْهِهِ فَبَادَرُوهُ وَ قَالُوا یَا حُسَیْنُ أَ لَا تَتَّقِی

ص: 368


1- 1. کتاب الملهوف ص 60- 62.
2- 2. الریف: أرض فیها زرع و خصب، و السعة فی المأکل و المشرب.

هنگامی که به آن بزرگوار نزدیک شدیم دیدیم، مردی از اهل کوفه امام حسین را دید و از جاده خارج شد. امام حسین علیه السّلام توقف نمود و گویا با آن مرد کاری داشت، سپس او را ترک کرد و رفت. ما به طرف آن مرد کوفی رفتیم. یکی از ما گفت: نزد این مرد برویم و از او راجع به جریان کوفه بپرسیم. ما رفتیم، به آن مرد رسیدیم و به او سلام کردیم و وی جواب سلام را داد. ما گفتیم: از چه قبیله ای هستی؟ گفت: اسدی. گفتیم: ما هم اسدی هستیم. تو کیستی؟ گفت: من بکر بن فلان هستیم. ما هم حسب و نسب خود را برای او شرح دادیم و گفتیم: ما را از اوضاع مردم کوفه باخبر کن. گفت: آری، هنوز از کوفه خارج نشده بودم که مسلم بن عقیل و هانی بن عروه شهید شدند، دیدم پاهای آنان را گرفته در بازار می کشیدند.

ما حرکت کردیم و پس از اینکه به امام حسین رسیدیم با آن حضرت همراه شدیم تا امام شبانگاه در ثعلبیه پیاده شد. ما هم در همان مکان پیاده شدیم و به امام سلام کردیم و او جواب سلام ما را داد. سپس به آن حضرت گفتیم: خدا تو را مورد مرحمت خود قرار دهد. ما خبری داریم، اگر صلاح می دانی علناً والا به طور پنهانی برای تو بگوییم. امام حسین نگاهی به ما و یاران خود کرد و فرمود: من چیزی را از یارانم پنهان نمی کنم. گفتیم: آن سواری را که دیشب با تو روبرو شد دیدی؟ فرمود: آری. من می خواستم از او سؤالی بپرسم. گفتیم: به خدا قسم ما از او برای تو خبر گرفتیم و تو را از پرسش وی بی نیاز نمودیم، آن مرد از قبیله ما و صاحب نظر و راستگو و عاقل است. او به ما گفت: هنوز از کوفه خارج نشده بوده که مسلم و هانی شهید شدند و دیده که پاهای مسلم و هانی را گرفته و در میان بازار می کشیدند. امام حسین علیه السّلام چند مرتبه فرمود: «إنَّا للَّه و إنَّا إلیه راجعُون!» خدا مسلم و هانی را رحمت نماید.

ما به امام حسین گفتیم: تو را به خدا قسم می دهیم که جان خود و اهل بیت خود را در معرض خطر قرار نده و از همین جا بازگرد. زیرا یار و یاوری در کوفه نداری. ما می ترسیم مردم کوفه بر علیه تو باشند، امام حسین نظری به فرزندان عقیل انداخت و فرمود: نظر شما چیست؟ مسلم کشته شده. آنان گفتند: به خدا قسم ما باز نخواهیم گشت تا اینکه تقاص خون خود را بگیریم، یا اینکه مانند مسلم شهید شویم. امام حسین علیه السّلام نزد ما آمد و فرمود: بعد از این ها خیری در زندگی نیست. ما از سخن آن حضرت فهمیدیم که تصمیم او برای حرکت در این مسیر قطعی است. لذا گفتیم: خدا به تو خیر دهد. امام فرمود: خدا شما را رحمت کند. اصحاب امام حسین به آن حضرت گفتند: به خدا قسم تو مثل مسلم بن عقیل نیستی، اگر وارد کوفه شوی مردم به سرعت به سوی تو می آیند. امام حسین سکوت کرد(1).

ص: 373


1- 1. ارشاد مفید: 204 و 205

اللَّهَ تَخْرُجُ مِنَ الْجَمَاعَةِ وَ تُفَرِّقُ بَیْنَ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَقَالَ لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ أَنْتُمْ بَرِیئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَ أَنَا بَرِی ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ وَ رُوِیَتْ أَنَّ الطِّرِمَّاحَ بْنَ حَکَمٍ قَالَ لَقِیتُ حُسَیْناً وَ قَدِ امْتَرْتُ لِأَهْلِی مِیرَةً فَقُلْتُ أُذَکِّرُکَ فِی نَفْسِکَ لَا یَغُرَّنَّکَ أَهْلُ الْکُوفَةِ فَوَ اللَّهِ لَئِنْ دَخَلْتَهَا لَتُقْتَلَنَّ وَ إِنِّی لَأَخَافُ أَنْ لَا تَصِلَ إِلَیْهَا فَإِنْ کُنْتَ مُجْمِعاً عَلَی الْحَرْبِ فَانْزِلْ أَجَأً(1)

فَإِنَّهُ جَبَلٌ مَنِیعٌ وَ اللَّهِ مَا نَالَنَا فِیهِ ذُلٌّ قَطُّ وَ عَشِیرَتِی یَرَوْنَ جَمِیعاً نَصْرَکَ فَهُمْ یَمْنَعُونَکَ مَا أَقَمْتَ فِیهِمْ فَقَالَ إِنَّ بَیْنِی وَ بَیْنَ الْقَوْمِ مَوْعِداً أَکْرَهُ أَنْ أُخْلِفَهُمْ فَإِنْ یَدْفَعِ اللَّهُ عَنَّا فَقَدِیماً مَا أَنْعَمَ عَلَیْنَا وَ کَفَی وَ إِنْ یَکُنْ مَا لَا بُدَّ مِنْهُ فَفَوْزٌ وَ شَهَادَةٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

ثُمَّ حَمَلْتُ الْمِیرَةَ إِلَی أَهْلِی وَ أَوْصَیْتُهُمْ بِأُمُورِهِمْ وَ خَرَجْتُ أُرِیدُ الْحُسَیْنَ علیه السلام فَلَقِیَنِی سَمَاعَةُ بْنُ زَیْدٍ النَّبْهَانِیُّ فَأَخْبَرَنِی بِقَتْلِهِ فَرَجَعْتُ.

وَ قَالَ الْمُفِیدُ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ لَمَّا بَلَغَ عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ زِیَادٍ إِقْبَالُ الْحُسَیْنِ علیه السلام مِنْ مَکَّةَ إِلَی الْکُوفَةِ بَعَثَ الْحُصَیْنَ بْنَ نُمَیْرٍ صَاحِبَ شُرَطِهِ حَتَّی نَزَلَ الْقَادِسِیَّةَ وَ نَظَمَ الْخَیْلَ مَا بَیْنَ الْقَادِسِیَّةِ إِلَی خَفَّانَ (2) وَ مَا بَیْنَ الْقَادِسِیَّةِ إِلَی الْقُطْقُطَانَةِ وَ قَالَ لِلنَّاسِ هَذَا الْحُسَیْنُ یُرِیدُ الْعِرَاقَ وَ لَمَّا بَلَغَ الْحُسَیْنُ الْحَاجِزَ مِنْ بَطْنِ الرُّمَّةِ بَعَثَ قَیْسَ بْنَ مُسْهِرٍ الصَّیْدَاوِیَّ وَ یُقَالُ إِنَّهُ بَعَثَ أَخَاهُ مِنَ الرَّضَاعَةِ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ یَقْطُرَ إِلَی أَهْلِ الْکُوفَةِ وَ لَمْ یَکُنْ علیه السلام عَلِمَ بِخَبَرِ مُسْلِمِ بْنِ عَقِیلٍ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ کَتَبَ مَعَهُ إِلَیْهِمْ.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ إِلَی إِخْوَانِهِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُسْلِمِینَ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکُمُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ کِتَابَ مُسْلِمِ بْنِ عَقِیلٍ جَاءَنِی یُخْبِرُنِی فِیهِ بِحُسْنِ رَأْیِکُمْ وَ اجْتِمَاعِ مَلَئِکُمْ عَلَی نَصْرِنَا وَ الطَّلَبِ بِحَقِّنَا فَسَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ یُحْسِنَ لَنَا الصَّنِیعَ وَ أَنْ یُثِیبَکُمْ عَلَی ذَلِکَ أَعْظَمَ الْأَجْرِ وَ قَدْ شَخَصْتُ إِلَیْکُمْ مِنْ مَکَّةَ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ لِثَمَانٍ مَضَیْنَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ یَوْمَ التَّرْوِیَةِ فَإِذَا قَدِمَ عَلَیْکُمْ رَسُولِی فَانْکَمِشُوا فِی أَمْرِکُمْ وَ جِدُّوا فَإِنِّی قَادِمٌ عَلَیْکُمْ فِی

ص: 369


1- 1. أجأ و سلمی: جبلان لطی ء.
2- 2. مأسدة قرب الکوفة.

- سید بن طاوس گفت: خبر شهادت مسلم در زباله به امام حسین رسید، وقتی امام حسین از آنجا حرکت نمود، فرزدق با آن حضرت ملاقات کرده و سلام کرد و گفت: یا ابن رسول اللّه! چگونه به اهل کوفه اعتماد می کنی، در حالی که آنان پسر عموی تو و یارانش را شهید نمودند؟ اشک از چشمان امام حسین علیه السلام جاری شد و با حالت گریان فرمود: خدا مسلم را رحمت کند که به سوی روح و ریحان و درود و رضوان خدا رفت. مگر نه این که مسلم به وظیفه خود عمل نمود. ولی وظیفه ای که بر دوش ماست هنوز باقی است. سپس اشعاری را سرود که مطلع آن این بیت است:

اگر دنیا چیز نفیسی وجود داشته باشد، خانه ثواب خدا یعنی عالم آخرت عالی تر و بهتر است.

اگر بدن انسان ها برای مرگ و نابودی ایجاد شده باشند، پس کشته شدن مرد با شمشیر در راه خدا افضل و نیکوتر است.

اگر روزی انسان ها همان گونه که مقدر است تقسیم شده، پس این که انسان برای کسب روزی کمتر حرص بزند زیباتر خواهد بود.

اگر تمام اموال انسان برای گذاشتن و رفتن است، پس ارزش چیزی که باید آن را رها کرد برای آزاد مرد چیست که در بخشش آن بخل بورزد.

شیخ مفید گفت: امام حسین تا وقت سحر منتظر شد و به جوانان و غلامان خود فرمود: آب بیشتری بردارند و هر چه آب می خواهند بیاشامند. سپس کوچ کردند و آمدند تا به زباله رسیدند. در زباله بود که خبر شهادت عبد اللّه بن یقطر به امام حسین رسید .

سید بن طاوس گفت: امام حسین اشک از چشمانش جاری شد و در حالی که گریان بود فرمود: پروردگارا! برای ما و شیعیان ما مقام و منزلتی با کرامت عطا فرما، و بین ما و شیعیانمان را در جایگاه رحمت خود جمع کن ، زیرا تو بر همه چیز قدرت داری.

شیخ مفید گفت: سپس امام حسین علیه السّلام نامه ای بیرون آورد و آن را برای مردم خواند که مضمون آن این بود: بسم اللّه الرحمن الرحیم. اما بعد، خبر دلخراشی به ما رسید و آن خبر قتل مسلم بن عقیل و هانی بن عروه و عبد اللّه بن یقطر است. شیعیان ما، ما را تنها نهادند، هر کس از شما که دوست دارد باز گردد، بدون عسر و حرج بازگردد. هیچ عهد و پیمانی از ما بر گردن او نیست. مردم پراکنده شدند و از چپ و راست رفتند، فقط همان یارانی که از مدینه با آن حضرت آمده بودند و گروه اندکی که به آن بزرگوار پیوسته بودند باقی ماندند. امام حسین علیه السّلام به این خاطر این کار را انجام داد که می دانست، اعرابی که به دنبال آن حضرت آمده بودند، گمان می کردند که امام حسین وارد شهری خواهد شد که مردم آن شهر مطیع آن بزرگوارند. و امام حسین دوست نداشت که اعراب ندانند به کجا می روند.

ص: 374

أَیَّامِی هَذِهِ وَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.

وَ کَانَ مُسْلِمٌ کَتَبَ إِلَیْهِ قَبْلَ أَنْ یُقْتَلَ بِسَبْعٍ وَ عِشْرِینَ لَیْلَةً وَ کَتَبَ إِلَیْهِ أَهْلُ الْکُوفَةِ أَنَّ لَکَ هَاهُنَا مِائَةَ أَلْفِ سَیْفٍ وَ لَا تَتَأَخَّرْ.

فَأَقْبَلَ قَیْسُ بْنُ مُسْهِرٍ بِکِتَابِ الْحُسَیْنِ علیه السلام حَتَّی إِذَا انْتَهَی الْقَادِسِیَّةَ أَخَذَهُ الْحُصَیْنُ بْنُ نُمَیْرٍ فَبَعَثَ بِهِ إِلَی عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ إِلَی الْکُوفَةِ فَقَالَ لَهُ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ اصْعَدْ فَسُبَّ الْکَذَّابَ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍ (1). وَ قَالَ السَّیِّدُ فَلَمَّا قَارَبَ دُخُولَ الْکُوفَةِ اعْتَرَضَهُ الْحُصَیْنُ بْنُ نُمَیْرٍ لِیُفَتِّشَهُ فَأَخْرَجَ قَیْسٌ الْکِتَابَ وَ مَزَّقَهُ فَحَمَلَهُ الْحُصَیْنُ إِلَی ابْنِ زِیَادٍ فَلَمَّا مَثُلَ بَیْنَ یَدَیْهِ قَالَ لَهُ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا رَجُلٌ مِنْ شِیعَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ ابْنِهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ فَلِمَا ذَا خَرَقْتَ الْکِتَابَ قَالَ لِئَلَّا تَعْلَمَ مَا فِیهِ قَالَ وَ مِمَّنِ الْکِتَابُ وَ إِلَی مَنْ قَالَ مِنَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ إِلَی جَمَاعَةٍ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ لَا أَعْرِفُ أَسْمَاءَهُمْ فَغَضِبَ ابْنُ زِیَادٍ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَا تُفَارِقُنِی حَتَّی تُخْبِرَنِی بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ أَوْ تَصْعَدَ الْمِنْبَرَ وَ تَلْعَنَ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ وَ أَبَاهُ وَ أَخَاهُ وَ إِلَّا قَطَّعْتُکَ إِرْباً إِرْباً فَقَالَ قَیْسٌ أَمَّا الْقَوْمُ فَلَا أُخْبِرُکَ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَمَّا لَعْنَةُ الْحُسَیْنِ وَ أَبِیهِ وَ أَخِیهِ فَأَفْعَلُ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ حَمِدَ اللَّهَ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ وَ أَکْثَرَ مِنَ التَّرَحُّمِ عَلَی عَلِیٍّ وَ وُلْدِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ ثُمَّ لَعَنَ عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ زِیَادٍ وَ أَبَاهُ وَ لَعَنَ عُتَاةَ بَنِی أُمَیَّةَ عَنْ آخِرِهِمْ ثُمَّ قَالَ أَنَا رَسُولُ الْحُسَیْنِ إِلَیْکُمْ وَ قَدْ خَلَّفْتُهُ بِمَوْضِعِ کَذَا فَأَجِیبُوهُ (2).

ثُمَّ قَالَ الْمُفِیدُ رَحِمَهُ اللَّهُ فَأَمَرَ بِهِ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ أَنْ یُرْمَی مِنْ فَوْقِ الْقَصْرِ فَرُمِیَ بِهِ فَتَقَطَّعَ وَ رُوِیَ أَنَّهُ وَقَعَ إِلَی الْأَرْضِ مَکْتُوفاً فَتَکَسَّرَتْ عِظَامُهُ وَ بَقِیَ بِهِ رَمَقٌ فَأَتَاهُ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ عَبْدُ الْمَلِکِ بْنُ عُمَیْرٍ اللَّخْمِیُّ فَذَبَحَهُ فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ وَ عِیبَ عَلَیْهِ فَقَالَ أَرَدْتُ أَنْ أُرِیحَهُ.

ثُمَّ أَقْبَلَ الْحُسَیْنُ مِنَ الْحَاجِزِ یَسِیرُ نَحْوَ الْعِرَاقِ (3) فَانْتَهَی إِلَی مَاءٍ مِنْ مِیَاهِ

ص: 370


1- 1. الإرشاد ص 202.
2- 2. الملهوف ص 66 و 67.
3- 3. فی المصدر: الکوفة.

وقتی سحر شد، امام حسین به یاوران خود دستور داد تا آب فراوان بردارند. سپس حرکت کردند تا به بطن عقبه رسیدند، امام حسین در آنجا پیاده شد. شیخی از بنی عکرمه در آنجا با امام حسین ملاقات نمود که او را عمرو بن لوذان می گفتند، وی به امام علیه السّلام گفت: به کجا می روی؟ فرمود: کوفه. گفت: تو را به خدا قسم می دهم که باز گردی. به خدا قسم تو به سمت نوک نیزه و تیزی شمشیرها می روی. این افرادی که به دنبال تو فرستاده اند، اگر افرادی بودند که برای جنگ با دشمن برای تو کافی بودند و کارها را برای تو روبراه می کردند و تو نزد آنان می رفتی کاری اساسی بود. اما با این وضعی که شما بیان کردی، من صلاح نمی دانم به این مسافرت ادامه دهی. امام حسین در جوابش فرمود: ای بنده خدا، درستی نظری که داری بر من پوشیده نیست، ولی خداوند هم در کار خود مغلوب نخواهد شد. سپس فرمود: به خدا قسم آنان دست از من برنمی دارند تا زمانی که خون مرا بریزند. هنگامی که خون مرا بریزند، خدا کسی را بر آنان مسلط می کند که ایشان را ذلیل نماید و آن ها ذلیل ترین امت ها خواهند شد. سپس آن حضرت از بطن عقبه حرکت نمود تا وارد شراف شد. وقتی سحر شد به جوانان خود دستور داد، آب فراوان برداشتند. امام حسین از آنجا کوچ کرد و تا نصف روز راه طی نمود. در آن حین که راه می رفت، ناگاه شنید مردی از اصحابش تکبیر گفت. امام علیه السّلام فرمود: اللّه اکبر! چرا تکبیر گفتی؟ گفت: برای اینکه نخل ها را دیدم، گروهی از یاران به امام حسین گفتند: به خدا قسم ما هرگز در این مکان نخلی ندیده ایم. امام حسین فرمود: پس چه می بینید؟ گفتند: ما سر نیزه ها و گوش اسب ها را می بینیم، فرمود: به خدا قسم من نیز سر نیزه ها و گوش اسب ها را می بینم.

سپس امام حسین فرمود: ما پناهگاهی نداریم که به آن پناهنده شویم و آن را پشت سر خود قرار دهیم و از یک جهت با این دشمن روبرو شویم؟ ما به آن حضرت گفتیم: این کوه ذو حسم است که در کنار توست، از سمت چپ به سوی آن برو، اگر به سوی آن سبقت بگیری، هدفی که داری تأمین می شود. امام به طرف آن کوه رفت و ما نیز با ایشان رفتیم. چندان طولی نکشید که گردن اسب ها پیدا شد. وقتی آن ها را دیدیم از مسیر خارج شدیم و آنان که انگار نیزه هایشان نظیر یعاسیب (پرنده ای است از ملخ کوچک تر) و پرچم هایشان مثل پر پرنده بود، به سوی ما آمدند، ولی ما به سمت کوه ذو حسم شتافتیم و از آنان سبقت گرفتیم. امام حسین علیه السّلام دستور داد تا خیمه ها را بر پا کردند و آن گروه که در حدود هزار نفر بودند، با حر بن یزید تمیمی آمدند و در آن گرمای ظهر در مقابل امام حسین توقف نمودند. امام حسین و یارانش عمامه ها را بر سر بسته و شمشیرهای خود را حمایل کرده بودند.

ص: 375

الْعَرَبِ فَإِذَا عَلَیْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُطِیعٍ الْعَدَوِیُّ وَ هُوَ نَازِلٌ بِهِ فَلَمَّا رَآهُ الْحُسَیْنُ قَامَ إِلَیْهِ فَقَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا أَقْدَمَکَ وَ احْتَمَلَهُ وَ أَنْزَلَهُ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام کَانَ مِنْ مَوْتِ مُعَاوِیَةَ مَا قَدْ بَلَغَکَ وَ کَتَبَ إِلَیَّ أَهْلُ الْعِرَاقِ یَدْعُونَنِی إِلَی أَنْفُسِهِمْ.

فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُطِیعٍ أُذَکِّرُکَ اللَّهَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ حُرْمَةَ الْإِسْلَامِ أَنْ تَنْهَتِکَ أَنْشُدُکَ اللَّهَ فِی حُرْمَةِ قُرَیْشٍ أَنْشُدُکَ اللَّهَ فِی حُرْمَةِ الْعَرَبِ فَوَ اللَّهِ لَئِنْ طَلَبْتَ مَا فِی أَیْدِی بَنِی أُمَیَّةَ لَیَقْتُلُنَّکَ وَ لَئِنْ قَتَلُوکَ لَا یَهَابُوا بَعْدَکَ أَحَداً أَبَداً وَ اللَّهِ إِنَّهَا لَحُرْمَةُ الْإِسْلَامِ تَنْهَتِکُ وَ حُرْمَةُ قُرَیْشٍ وَ حُرْمَةُ الْعَرَبِ فَلَا تَفْعَلْ وَ لَا تَأْتِ الْکُوفَةَ وَ لَا تُعَرِّضْ نَفْسَکَ لِبَنِی أُمَیَّةَ فَأَبَی الْحُسَیْنُ علیه السلام إِلَّا أَنْ یَمْضِیَ.

وَ کَانَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ أَمَرَ فَأُخِذَ مَا بَیْنَ وَاقِصَةَ إِلَی طَرِیقِ الشَّامِ وَ إِلَی طَرِیقِ الْبَصْرَةِ فَلَا یَدَعُونَ أَحَداً یَلِجُ وَ لَا أَحَداً یَخْرُجُ فَأَقْبَلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام لَا یَشْعُرُ بِشَیْ ءٍ حَتَّی لَقِیَ الْأَعْرَابَ فَسَأَلَهُمْ فَقَالُوا لَا وَ اللَّهِ مَا نَدْرِی غَیْرَ أَنَّا لَا نَسْتَطِیعُ أَنْ نَلِجَ وَ لَا نَخْرُجَ فَسَارَ تِلْقَاءَ وَجْهِهِ علیه السلام.

وَ حَدَّثَ جَمَاعَةٌ مِنْ فَزَارَةَ وَ مِنْ بَجِیلَةَ قَالُوا کُنَّا مَعَ زُهَیْرِ بْنِ الْقَیْنِ الْبَجَلِیِّ حِینَ أَقْبَلْنَا مِنْ مَکَّةَ وَ کُنَّا نُسَایِرُ الْحُسَیْنَ علیه السلام فَلَمْ یَکُنْ شَیْ ءٌ أَبْغَضَ عَلَیْنَا مِنْ أَنْ نُنَازِلَهُ فِی مَنْزِلٍ وَ إِذَا سَارَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَنَزَلَ فِی مَنْزِلٍ لَمْ نَجِدْ بُدّاً مِنْ أَنْ نُنَازِلَهُ فَنَزَلَ الْحُسَیْنُ فِی جَانِبٍ وَ نَزَلْنَا فِی جَانِبٍ فَبَیْنَا نَحْنُ جُلُوسٌ نَتَغَذَّی مِنْ طَعَامٍ لَنَا إِذْ أَقْبَلَ رَسُولُ الْحُسَیْنِ علیه السلام حَتَّی سَلَّمَ ثُمَّ دَخَلَ فَقَالَ یَا زُهَیْرَ بْنَ الْقَیْنِ إِنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنَ بَعَثَنِی إِلَیْکَ لِتَأْتِیَهُ فَطَرَحَ کُلُّ إِنْسَانٍ مِنَّا مَا فِی یَدِهِ حَتَّی کَأَنَّمَا عَلَی رُءُوسِنَا الطَّیْرُ فَقَالَتْ لَهُ امْرَأَتُهُ قَالَ السَّیِّدُ وَ هِیَ دَیْلَمُ بِنْتُ عَمْرٍو سُبْحَانَ اللَّهِ أَ یَبْعَثُ إِلَیْکَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ لَا تَأْتِیهِ لَوْ أَتَیْتَهُ فَسَمِعْتَ کَلَامَهُ ثُمَّ انْصَرَفْتَ.

فَأَتَاهُ زُهَیْرُ بْنُ الْقَیْنِ فَمَا لَبِثَ أَنْ جَاءَ مُسْتَبْشِراً قَدْ أَشْرَقَ وَجْهُهُ فَأَمَرَ بِفُسْطَاطِهِ وَ ثَقَلِهِ وَ مَتَاعِهِ فَقُوِّضَ وَ حُمِلَ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام ثُمَّ قَالَ لِامْرَأَتِهِ أَنْتِ طَالِقٌ الْحَقِی بِأَهْلِکِ فَإِنِّی لَا أُحِبُّ أَنْ یُصِیبَکَ بِسَبَبِی إِلَّا خَیْرٌ.

ص: 371

امام حسین علیه السّلام به جوانان خود فرمود: به این گروه آب دهید که کاملاً سیراب شوند. اسبان را هم اندک اندک آب دهید که مریض نشوند. آنان این دستور را اجرا نموده و کاسه و جام ها را پر از آب کردند و جلوی دهان اسب ها گرفتند. وقتی آن اسب سه یا چهار یا پنج نفس آب می خورد ظرف آب را از جلو آن رد می کردند و اسب دیگری را به همین نحو آب می دادند، تا اینکه تمام اسب ها را آب دادند. علی بن طحان محاربی می گوید: من هم در آن روز با حر بودم و آخرین نفری بودم که وارد شدم. هنگامی که امام حسین متوجه تشنگی من و اسبم شد به من فرمود: آن شتر آبکش را بخوابان. ولی چون معنای راویه به نظر من مشک آب بود لذا منظور آن حضرت را درک نکردم. سپس امام علیه السّلام به من فرمود: ای پسر برادر! آن شتر را بخوابان، من آن شتر را خوابانیدم، امام حسین به من فرمود: آب بیاشام، آب از مشک فرو می ریخت و من از آن استفاده نمی کردم، امام علیه السّلام فرمود: سر مشک را برگردان، ولی من متوجه نمی شدم که چه کنم. امام حسین شخصا برخاست و سر مشک را برگردانید و من، خود و اسبم را سیراب نمودم.

مسیر حر بن یزید از قادسیه بود، ابن زیاد هم مسیر حصین بن نمیر را از قادسیه تعیین کرده بود که در آنجا توقف کند. حر با هزار سوار که در مقابل او بودند در برابر امام حسین قرار داشت. حر همچنان با امام حسین همراه بود تا وقت نماز ظهر فرا رسید. امام حسین به حجاج بن مسروق دستور داد تا اذان بگوید.

هنگامی که اقامه نماز گفته و موقع خواندن نماز شد، امام حسین در حالی از خیمه بیرون آمد که زیر جامه و رداء و نعلین پوشیده بود، سپس حمد و ثنای خدا را به جا آورد و فرمود: ای مردم! من پیش از آنکه که نامه ها و فرستادگان شما به سوی من بیایند به سمت شما حرکت نکرده بودم، فرستادگان شما گفتند: نزد ما بیا. زیرا ما امام نداریم، شاید خدا همه ما را به واسطه تو به راه حق هدایت نماید. اگر شما بر قول و قرار خود پای بند هستید، پس عهد و پیمانی با من ببندید که باعث اطمینان من شود و اگر این عمل را انجام نمی دهید و از آمدن من راضی نیستید، من به همان مکانی باز می گردم که از آنجا آمده ام.آن ها سکوت کردند و احدی از آنان حتی یک کلمه جواب نداد. امام حسین علیه السّلام به مؤذن فرمود: اقامه نماز را بگو! سپس برای نماز آماده شد و به حر فرمود: مایل هستی با اصحاب خود نماز بخوانی؟ گفت: نه، تو نماز را شروع کن و ما هم با تو نماز می خوانیم. امام حسین پس از اینکه نماز را خاتمه داد و داخل خیمه شد، یارانش در اطرافش اجتماع نمودند. حر و یارانش هم به جایگاه خود بازگشتند و حر داخل آن خیمه ای شد که برایش آماده کرده بودند و گروهی از یارانش در اطرافش گرد آمدند

ص: 376

وَ زَادَ السَّیِّدُ وَ قَدْ عَزَمْتُ عَلَی صُحْبَةِ الْحُسَیْنِ علیه السلام لِأُفْدِیَهُ بِرُوحِی وَ أَقِیَهُ بِنَفْسِی ثُمَّ أَعْطَاهَا مَالَهَا وَ سَلَّمَهَا إِلَی بَعْضِ بَنِی عَمِّهَا لِیُوصِلَهَا إِلَی أَهْلِهَا فَقَامَتْ إِلَیْهِ وَ بَکَتْ وَ وَدَّعَتْهُ وَ قَالَتْ خَارَ اللَّهُ لَکَ أَسْأَلُکَ أَنْ تَذْکُرَنِی فِی الْقِیَامَةِ عِنْدَ جَدِّ الْحُسَیْنِ علیه السلام (1).

وَ قَالَ الْمُفِیدُ ثُمَّ قَالَ لِأَصْحَابِهِ مَنْ أَحَبَّ مِنْکُمْ أَنْ یَتْبَعَنِی وَ إِلَّا فَهُوَ آخِرُ الْعَهْدِ إِنِّی سَأُحَدِّثُکُمْ حَدِیثاً إِنَّا غَزَوْنَا الْبَحْرَ فَفَتَحَ اللَّهُ عَلَیْنَا وَ أَصَبْنَا غَنَائِمَ فَقَالَ لَنَا سَلْمَانُ رَحِمَهُ اللَّهُ أَ فَرِحْتُمْ بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ وَ أَصَبْتُمْ مِنَ الْغَنَائِمِ فَقُلْنَا نَعَمْ فَقَالَ إِذَا أَدْرَکْتُمْ سَیِّدَ شَبَابِ آلِ مُحَمَّدٍ فَکُونُوا أَشَدَّ فَرَحاً بِقِتَالِکُمْ مَعَهُ مِمَّا أَصَبْتُمُ الْیَوْمَ مِنَ الْغَنَائِمِ فَأَمَّا أَنَا فَأَسْتَوْدِعُکُمُ اللَّهَ قَالُوا ثُمَّ وَ اللَّهِ مَا زَالَ فِی الْقَوْمِ مَعَ الْحُسَیْنِ حَتَّی قُتِلَ رَحِمَهُ اللَّهُ (2).

وَ فِی الْمَنَاقِبِ وَ لَمَّا نَزَلَ علیه السلام الْخُزَیْمِیَّةَ(3) أَقَامَ بِهَا یَوْماً وَ لَیْلَةً فَلَمَّا أَصْبَحَ أَقْبَلَتْ إِلَیْهِ أُخْتُهُ زَیْنَبُ فَقَالَتْ یَا أَخِی أَ لَا أُخْبِرُکَ بِشَیْ ءٍ سَمِعْتُهُ الْبَارِحَةَ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ مَا ذَاکِ فَقَالَتْ خَرَجْتُ فِی بَعْضِ اللَّیْلِ لِقَضَاءِ حَاجَةٍ فَسَمِعْتُ هَاتِفاً یَهْتِفُ وَ هُوَ یَقُولُ:

أَلَا یَا عَیْنُ فَاحْتَفِلِی بِجَهْدٍ*** وَ مَنْ یَبْکِی عَلَی الشُّهَدَاءِ بَعْدِی

عَلَی قَوْمٍ تَسُوقُهُمُ الْمَنَایَا*** بِمِقْدَارٍ إِلَی إِنْجَازِ وَعْدٍ.

فَقَالَ لَهَا الْحُسَیْنُ علیه السلام یَا أُخْتَاهْ کُلُّ الَّذِی قُضِیَ فَهُوَ کَائِنٌ (4).

وَ قَالَ الْمُفِیدُ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سُلَیْمَانَ وَ الْمُنْذِرُ بْنُ الْمُشْمَعِلِّ الْأَسَدِیَّانِ قَالا لَمَّا قَضَیْنَا حَجَّتَنَا لَمْ تَکُنْ لَنَا هِمَّةٌ إِلَّا الْإِلْحَاقَ بِالْحُسَیْنِ فِی الطَّرِیقِ لِنَنْظُرَ مَا یَکُونُ مِنْ أَمْرِهِ فَأَقْبَلْنَا تُرْقِلُ بِنَا نَاقَتَانَا مُسْرِعَیْنِ حَتَّی لَحِقْنَاهُ بِزَرُودَ

ص: 372


1- 1. کتاب الملهوف ص 62- 64.
2- 2. الإرشاد ص 204.
3- 3. منزلة للحاج بین الاجفر و الثعلبیة.
4- 4. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 95.

و مابقی آنان داخل آن صفی شدند که قبلا بودند. سپس هر یک از ایشان عنان اسب خود را گرفت و زیر سایه آن نشست.

هنگامی که وقت نماز عصر فرا رسید، امام علیه السّلام دستور داد برای کوچ مهیا شوند. وقتی آماده شدند امام حسین به منادی خود امر کرد تا ندای نماز عصر را سر دهد و اقامه بگوید. امام علیه السّلام جلو رفت و به نماز ایستاد. پس از اینکه نماز را خواند و سلام آن را گفت رو به آن گروه کرد و پس از اینکه حمد و ثنای خدا را به جا آورد فرمود: ای مردم، اگر از خدا بترسید و حق را بشناسید، خدا بیشتر از شما راضی خواهد بود. ما اهل بیت محمّد، نسبت به مردمی که ادعای مقام خلافت را دارند، در حالی که این مقام حق آنان نیست و با شما با ظلم و ستم رفتار می کنند، به مقام خلافت سزاوارتریم. و اگر شما چیزی غیر از نپسندیدن ما و جهل به حق ما را نمی پذیرید و نظر کنونی شما غیر از آن نظری است که در نامه های خود به وسیله فرستادگانتان برای من فرستادید، من باز می گردم.

حر در جواب امام گفت: به خدا قسم من از این نامه ها و فرستادگانی که تو می فرمایی خبری ندارم. امام حسین به یکی از یاران خود که او را عقبة ابن سمعان می گفتند فرمود: آن دو خورجینی را که حاوی نامه های این مردم است نزد من بیاور، وقتی آن دو خورجین را آورد، امام علیه السّلام آن نامه ها را در مقابل حر ریخت. حر گفت: ما جزو آن افرادی نیستیم که برای تو نامه نوشته اند، ما مأموریت داریم وقتی با تو روبرو شدیم از تو جدا نشویم تا تو را در کوفه نزد عبید اللّه ببریم.

امام حسین در جوابش فرمود: مرگ به تو از این آرزو نزدیک تر است. سپس امام حسین به یارانش فرمود: برخیزید و سوار شوید، آنان سوار شدند و در انتظار سوار شدن زنان ماندند. وقتی زنان سوار شدند امام علیه السّلام به اصحاب خود فرمود: برگردید، هنگامی که خواستند بازگردند لشکر حر مانع شدند. امام حسین علیه السّلام به حر فرمود: مادرت به عزایت بنشیند! چه می خواهی؟ حر در جواب امام حسین گفت: بدان که که اگر کسی از عرب غیر از تو، در چنین وضعیتی که تو هستی بود و نام مادرم را می برد، من نیز نام مادر او را می بردم و می گفتم مادرت به عزایت بنشیند. ولی به خدا قسم من راجع به نام مادر تو راهی ندارم جز این که نام او را به خوبی ببرم.

امام حسین به حر فرمود: چه می خواهی؟ گفت: می خواهم تو را نزد امیر عبید اللّه بن زیاد ببرم. امام علیه السّلام فرمود: به خدا قسم من از تو پیروی نخواهم کرد. حر گفت: به خدا قسم من هم تو را رها نخواهم کرد. سه مرتبه این سخن بین آنان رد و بدل شد. هنگامی که گفتگوی ایشان به طول انجامید، حر گفت: من مأمور نیستم با تو جنگ بجنگم.

ص: 377

فَلَمَّا دَنَوْنَا مِنْهُ إِذَا نَحْنُ بِرَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ قَدْ عَدَلَ عَنِ الطَّرِیقِ حَتَّی رَأَی الْحُسَیْنَ علیه السلام فَوَقَفَ الْحُسَیْنُ علیه السلام کَأَنَّهُ یُرِیدُهُ ثُمَّ تَرَکَهُ وَ مَضَی وَ مَضَیْنَا نَحْوَهُ فَقَالَ أَحَدُنَا لِصَاحِبِهِ اذْهَبْ بِنَا إِلَی هَذَا لِنَسْأَلَهُ فَإِنَّ عِنْدَهُ خَبَرَ الْکُوفَةِ فَمَضَیْنَا حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَیْهِ فَقُلْنَا السَّلَامُ عَلَیْکَ فَقَالَ وَ عَلَیْکُمَا السَّلَامُ قُلْنَا مِمَّنِ الرَّجُلُ قَالَ أَسَدِیٌّ قُلْنَا لَهُ وَ نَحْنُ أَسَدِیَّانِ فَمَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا بَکْرُ بْنُ فُلَانٍ فَانْتَسَبْنَا لَهُ ثُمَّ قُلْنَا لَهُ أَخْبِرْنَا عَنِ النَّاسِ وَرَاءَکَ قَالَ نَعَمْ لَمْ أَخْرُجْ مِنَ الْکُوفَةِ حَتَّی قُتِلَ مُسْلِمُ بْنُ عَقِیلٍ وَ هَانِئُ بْنُ عُرْوَةَ وَ رَأَیْتُهُمَا یُجَرَّانِ بِأَرْجُلِهِمَا فِی السُّوقِ.

فَأَقْبَلْنَا حَتَّی لَحِقْنَا بِالْحُسَیْنِ فَسَایَرْنَاهُ حَتَّی نَزَلَ الثَّعْلَبِیَّةَ مُمْسِیاً فَجِئْنَاهُ حِینَ نَزَلَ فَسَلَّمْنَا عَلَیْهِ فَرَدَّ عَلَیْنَا السَّلَامَ فَقُلْنَا لَهُ یَرْحَمُکَ اللَّهُ إِنَّ عِنْدَنَا خَبَراً إِنْ شِئْتَ حَدَّثْنَاکَ بِهِ عَلَانِیَةً وَ إِنْ شِئْتَ سِرّاً فَنَظَرَ إِلَیْنَا وَ إِلَی أَصْحَابِهِ ثُمَّ قَالَ مَا دُونَ هَؤُلَاءِ سِرٌّ فَقُلْنَا لَهُ رَأَیْتَ الرَّاکِبَ الَّذِی اسْتَقْبَلْتَهُ عَشِیَّ أَمْسِ فَقَالَ نَعَمْ قَدْ أَرَدْتُ مَسْأَلَتَهُ فَقُلْنَا قَدْ وَ اللَّهِ اسْتَبْرَأْنَا لَکَ خَبَرَهُ وَ کَفَیْنَاکَ مَسْأَلَتَهُ وَ هُوَ امْرُؤٌ مِنَّا ذُو رَأْیٍ وَ صِدْقٍ وَ عَقْلٍ وَ إِنَّهُ حَدَّثَنَا أَنَّهُ لَمْ یَخْرُجْ مِنَ الْکُوفَةِ حَتَّی قُتِلَ مُسْلِمٌ وَ هَانِئٌ وَ رَآهُمَا یُجَرَّانِ فِی السُّوقِ بِأَرْجُلِهِمَا فَقَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا یُرَدِّدُ ذَلِکَ مِرَاراً.

فَقُلْنَا لَهُ نَنْشُدُکَ اللَّهَ فِی نَفْسِکَ وَ أَهْلِ بَیْتِکَ إِلَّا انْصَرَفْتَ مِنْ مَکَانِکَ هَذَا وَ إِنَّهُ لَیْسَ لَکَ بِالْکُوفَةِ نَاصِرٌ وَ لَا شِیعَةٌ بَلْ نَتَخَوَّفُ أَنْ یَکُونُوا عَلَیْکَ فَنَظَرَ إِلَی بَنِی عَقِیلٍ فَقَالَ مَا تَرَوْنَ فَقَدْ قُتِلَ مُسْلِمٌ فَقَالُوا وَ اللَّهِ مَا نَرْجِعُ حَتَّی نُصِیبَ ثَأْرَنَا أَوْ نَذُوقَ مَا ذَاقَ فَأَقْبَلَ عَلَیْنَا الْحُسَیْنُ علیه السلام فَقَالَ لَا خَیْرَ فِی الْعَیْشِ بَعْدَ هَؤُلَاءِ فَعَلِمْنَا أَنَّهُ قَدْ عَزَمَ رَأْیَهُ عَلَی الْمَسِیرِ فَقُلْنَا لَهُ خَارَ اللَّهُ لَکَ فَقَالَ یَرْحَمُکُمُ اللَّهُ فَقَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ إِنَّکَ وَ اللَّهِ مَا أَنْتَ مِثْلَ مُسْلِمِ بْنِ عَقِیلٍ وَ لَوْ قَدِمْتَ الْکُوفَةَ لَکَانَ أَسْرَعَ النَّاسُ إِلَیْکَ فَسَکَتَ (1).

ص: 373


1- 1. الإرشاد ص 204 و 205.

تنها مأموریت من این است که تو را وارد کوفه کنم؛ اکنون که این امر را نمی پذیری، پس راهی را انتخاب کن که نه تو را به کوفه ببرد و نه وارد مدینه شوی و از این طریق مراعات انصاف شده باشد، تا من هم نامه ای برای ابن زیاد بنویسم، شاید خدا راهی پیش بیاورد و عافیت را نصیب من نماید که در کار تو دخالت نکنم، اکنون از این راه برو.

امام حسین از راه عذیب و قادسیه رفت و حر نیز با لشکر خود با آن حضرت به راه افتاد. حر به امام حسین می گفت: من تو را به خدا قسم می دهم که جان خود را به خطر مینداز، زیرا گواهی می دهم که اگر بجنگی شهید خواهی شد. امام علیه السّلام فرمود: آیا مرا از مرگ می ترسانی؟ اگر مرا شهید کنند کار شما درست خواهد شد؟ من به قول برادر اوس مثال می زنم که در نظر داشت پیامبر خدا را یاری کند و پسر عمویش گفت: کجا می روی، شهید خواهی شد؟ او در جواب پسر عمویش گفت:

من به زودی از جانم می گذرم و مرگ برای جوانمرد عیب و عار نیست، به شرط این که نیت او حق بوده و در حالی که مسلمان است بجنگد.

و در راه مردان نیکو کار جانبازی نماید و از شخص تبه کار جدا شده و با شخص مجرم مخالفت نماید.

اگر زنده بمانم پشیمان نمی شوم و اگر شهید شوم مورد ملامت قرار نخواهم گرفت. ولی برای تو همین کافی است که در ذلت زندگی کنی و بینی تو به خاک مالیده شود .

مؤلف: محمّد بن ابی طالب این بیت را قبل از بیت اخیر اضافه کرده و گفته است: من جان خود را در راه خدا تقدیم می کنم و خواهان بقای آن نیستم، تا با لشکری انبوه بجنگم.

سپس امام حسین متوجه یاران خود شد و فرمود: آیا در میان شما کسی هست که راهی غیر از این جاده را بداند؟ طرماح گفت: آری یا ابن رسول اللّه! من راه را نشان می دهم. امام حسین فرمود: پس در جلوی ما حرکت کن. طرماح از جلو و امام حسین با یارانش به دنبال وی به راه افتادند. طرماح قصیده ای را می خواند که مطلع آن این است:

ای شتر من! از زجری که من به تو می دهم نترس، ما را قبل از طلوع فجر برسان.

به بهترین جوانان و بهترین مسافرینی که آل رسول و آل فخر می باشند.

ساداتی که صورتی سفید و درخشنده دارند و با نیزه های تیز می جنگند.

جوانانی که با شمشیرهای برنده جهاد می کنند، تا با کرامت تفاخر کنی و آراسته شوی.

جوانانی که جد آنان بزرگوار و صاحب سینه ای پر از علم است. خدا او را به بهترین شکل ثواب عطا نماید.

ص: 378

وَ قَالَ السَّیِّدُ أَتَاهُ خَبَرُ مُسْلِمٍ فِی زُبَالَةَ ثُمَّ إِنَّهُ سَارَ فَلَقِیَهُ الْفَرَزْدَقُ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ کَیْفَ تَرْکَنُ إِلَی أَهْلِ الْکُوفَةِ وَ هُمُ الَّذِینَ قَتَلُوا ابْنَ عَمِّکَ مُسْلِمَ بْنَ عَقِیلٍ وَ شِیعَتَهُ قَالَ فَاسْتَعْبَرَ الْحُسَیْنُ علیه السلام بَاکِیاً ثُمَّ قَالَ رَحِمَ اللَّهُ مُسْلِماً فَلَقَدْ صَارَ إِلَی رَوْحِ اللَّهِ وَ رَیْحَانِهِ وَ تَحِیَّتِهِ وَ رِضْوَانِهِ أَمَا إِنَّهُ قَدْ قَضَی مَا عَلَیْهِ وَ بَقِیَ مَا عَلَیْنَا ثُمَّ أَنْشَأَ یَقُولُ:

فَإِنْ تَکُنِ الدُّنْیَا تُعَدُّ نَفِیسَةً*** فَدَارُ ثَوَابِ اللَّهِ أَعْلَی وَ أَنْبَلُ

وَ إِنْ تَکُنِ الْأَبْدَانُ لِلْمَوْتِ أُنْشِئَتْ*** فَقَتْلُ امْرِئٍ بِالسَّیْفِ فِی اللَّهِ أَفْضَلُ

وَ إِنْ تَکُنِ الْأَرْزَاقُ قِسْماً مُقَدَّراً*** فَقِلَّةُ حِرْصِ الْمَرْءِ فِی الرِّزْقِ أَجْمَلُ

وَ إِنْ تَکُنِ الْأَمْوَالُ لِلتَّرْکِ جَمْعُهَا*** فَمَا بَالُ مَتْرُوکٍ بِهِ الْحُرُّ یَبْخَلُ (1).

وَ قَالَ الْمُفِیدُ ثُمَّ انْتَظَرَ حَتَّی إِذَا کَانَ السَّحَرُ فَقَالَ لِفِتْیَانِهِ وَ غِلْمَانِهِ أَکْثِرُوا مِنَ الْمَاءِ فَاسْتَقَوْا وَ أَکْثَرُوا ثُمَّ ارْتَحَلُوا فَسَارَ حَتَّی انْتَهَی إِلَی زُبَالَةَ فَأَتَاهُ خَبَرُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَقْطُرَ.

وَ قَالَ السَّیِّدُ فَاسْتَعْبَرَ بَاکِیاً ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ لَنَا وَ لِشِیعَتِنَا مَنْزِلًا کَرِیماً وَ اجْمَعْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ فِی مُسْتَقَرٍّ مِنْ رَحْمَتِکَ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(2).

وَ قَالَ الْمُفِیدُ رَحِمَهُ اللَّهِ فَأَخْرَجَ لِلنَّاسِ کِتَاباً فَقَرَأَ عَلَیْهِمْ فَإِذَا فِیهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّهُ قَدْ أَتَانَا خَبَرٌ فَظِیعٌ قَتْلُ مُسْلِمِ بْنِ عَقِیلٍ وَ هَانِئِ بْنِ عُرْوَةَ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَقْطُرَ وَ قَدْ خَذَلَنَا شِیعَتُنَا فَمَنْ أَحَبَّ مِنْکُمُ الِانْصِرَافَ فَلْیَنْصَرِفْ فِی غَیْرِ حَرَجٍ لَیْسَ عَلَیْهِ ذِمَامٌ فَتَفَرَّقَ النَّاسُ عَنْهُ وَ أَخَذُوا یَمِیناً وَ شِمَالًا حَتَّی بَقِیَ فِی أَصْحَابِهِ الَّذِینَ جَاءُوا مَعَهُ مِنَ الْمَدِینَةِ وَ نَفَرٍ یَسِیرٍ مِمَّنِ انْضَمُّوا إِلَیْهِ وَ إِنَّمَا فَعَلَ ذَلِکَ لِأَنَّهُ علیه السلام عَلِمَ أَنَّ الْأَعْرَابَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ إِنَّمَا اتَّبَعُوهُ وَ هُمْ یَظُنُّونَ أَنَّهُ یَأْتِی بَلَداً قَدِ اسْتَقَامَتْ لَهُ طَاعَةُ أَهْلِهَا فَکَرِهَ أَنْ یَسِیرُوا مَعَهُ إِلَّا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ عَلَی مَا یُقْدِمُونَ.

ص: 374


1- 1. کتاب الملهوف ص 64 و 65، و فیه« فما بال متروک به المرء یبخل» و رواه فی کشف الغمّة ج 2 ص 202.
2- 2. ذکره السیّد فی قیس بن مسهر الصیداوی راجع المصدر ص 67.

ای خدایی که مالک نفع و نصرت هستی، حسین را که آقای من است به یاری خویش تأیید بفرما.

در برابر کسانی که باقیماندگان کفارند، بر این دو ملعونی که از نسل صخر هستند.

یعنی یزید که دائم الخمر و ابن زیاد که زنا زاده است.

شیخ مفید گفت: وقتی حر این سخنان را شنید از او کناره گیری کرد. حر با یارانش از طرفی و امام حسین هم با اصحابش از سوی دیگر می رفتند تا اینکه به عذیب هجانات رسید. سپس امام علیه السّلام رفت تا به قصر بنی مقاتل رسید. هنگامی که پیاده شد، با خیمه ای که در آنجا زده بودند مواجه شد. فرمود: این خیمه برای کیست؟ گفته شد: برای عبید اللّه بن حر جعفی است فرمود: او را نزد من دعوت کنید. وقتی فرستاده امام آمد و به وی گفت: حسین بن علی تو را می خواند گفت: إنَّا للَّه و إنَّا إلَیه راجعُونَ به خدا قسم من از کوفه خارج شدم زیرا دوست نداشتم در کوفه باشم و حسین وارد آن شود. به خدا قسم من تصمیم ندارم که با حسین دیدار کنم، یا او مرا ببیند.

هنگامی که فرستاده امام حسین علیه السّلام آمد و سخن او را بیان کرد، امام علیه السّلام از جا برخاست و نزد عبید اللّه بن حر جعفی آمد و سلام کرد و نشست. سپس وی را دعوت کرد که با آن حضرت برود. ولی او سخن قبلی خود را تکرار نمود و درخواست کرد که امام او را معاف کند. امام حسین به او فرمود: اکنون که ما را یاری نمی کنی، پس از خدا بترس و از افرادی مباش که با ما می جنگند. به خدا قسم احدی نیست که فریاد ما را بشنود و ما را یاری نکند، مگر این که کافر و هلاک خواهد شد. وی گفت: به خواست خدا چنین اتفاقی هرگز نخواهد افتاد، سپس امام حسین علیه السّلام از نزد او برخاست و وارد خیمه خود شد.

وقتی اواخر شب فرا رسید به جوانان خود دستور داد که آب بردارند. سپس دستور کوچ داد و از قصر بنی مقاتل حرکت نمودند.

عقبه بن سمعان می گوید: ما ساعتی با امام حسین حرکت کردیم، امام در حالی که بر پشت اسب خود بود اندکی به خواب رفت، وقتی بیدار شد دو یا سه مرتبه فرمود: إنَّا للَّه و إنَّا إلَیْه راجعُونَ و الحمد للَّه رب العالمین. علی بن الحسین علیه السّلام جلو آمد و گفت: پدر جان! برای چه این آیه را خواندی و حمد خدا را به جا آوردی؟ فرمود: پسرم! اندکی به خواب رفتم، ناگاه سواری را دیدم که می گفت: این گروه می روند و مرگ هم به دنبالشان می رود. من دریافتم که این ندای نفس ماست که به ما خبر مرگ می دهد. علی بن الحسین گفت: پدر جان! خدا برایت بد نخواهد! مگر ما بر حق نیستیم؟ فرمود: چرا، به حق آن خدایی که بازگشت بندگان به سوی او است. گفت: پس ما باکی نداریم که در راه حق جان بدهیم. امام حسین در جوابش فرمود: خدا بهترین جزایی را که از پدری به پسرش می دهد، از طرف من به تو عطا فرماید!

ص: 379

فَلَمَّا کَانَ السَّحَرُ أَمَرَ أَصْحَابَهُ فَاسْتَقَوْا مَاءً وَ أَکْثَرُوا ثُمَّ سَارَ حَتَّی مَرَّ بِبَطْنِ الْعَقَبَةِ فَنَزَلَ عَلَیْهَا فَلَقِیَهُ شَیْخٌ مِنْ بَنِی عِکْرِمَةَ یُقَالُ لَهُ عُمَرُ بْنُ لَوْذَانَ قَالَ لَهُ أَیْنَ تُرِیدُ قَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ الْکُوفَةَ فَقَالَ لَهُ الشَّیْخُ أَنْشُدُکَ اللَّهَ لَمَّا انْصَرَفْتَ فَوَ اللَّهِ مَا تَقْدَمُ إِلَّا عَلَی الْأَسِنَّةِ وَ حَدِّ السُّیُوفِ وَ إِنَّ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ بَعَثُوا إِلَیْکَ لَوْ کَانُوا کَفَوْکَ مَئُونَةَ الْقِتَالِ وَ وَطَّئُوا لَکَ الْأَشْیَاءَ فَقَدِمْتَ عَلَیْهِمْ کَانَ ذَلِکَ رَأْیاً فَأَمَّا عَلَی هَذِهِ الْحَالِ الَّتِی تَذْکُرُ فَإِنِّی لَا أَرَی لَکَ أَنْ تَفْعَلَ فَقَالَ لَهُ یَا عَبْدَ اللَّهِ لَیْسَ یَخْفَی عَلَیَّ الرَّأْیُ وَ لَکِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَا یُغْلَبُ عَلَی أَمْرِهِ.

ثُمَّ قَالَ علیه السلام وَ اللَّهِ لَا یَدَعُونَنِی حَتَّی یَسْتَخْرِجُوا هَذِهِ الْعَلَقَةَ مِنْ جَوْفِی فَإِذَا فَعَلُوا سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مَنْ یُذِلُّهُمْ حَتَّی یَکُونُوا أَذَلَّ فِرَقِ الْأُمَمِ ثُمَّ سَارَ علیه السلام مِنْ بَطْنِ الْعَقَبَةِ حَتَّی نَزَلَ شَرَافَ (1)

فَلَمَّا کَانَ السَّحَرُ أَمَرَ فِتْیَانَهُ فَاسْتَقَوْا مِنَ الْمَاءِ وَ أَکْثَرُوا ثُمَّ سَارَ حَتَّی انْتَصَفَ النَّهَارُ فَبَیْنَمَا هُوَ یَسِیرُ إِذْ کَبَّرَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام اللَّهُ أَکْبَرُ لِمَ کَبَّرْتَ فَقَالَ رَأَیْتُ النَّخْلَ قَالَ جَمَاعَةٌ مِمَّنْ صَحِبَهُ وَ اللَّهِ إِنَّ هَذَا الْمَکَانَ مَا رَأَیْنَا فِیهِ نَخْلَةً قَطُّ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَمَا تَرَوْنَهُ قَالُوا وَ اللَّهِ نَرَاهُ أَسِنَّةَ الرِّمَاحِ وَ آذَانَ الْخَیْلِ فَقَالَ وَ أَنَا وَ اللَّهِ أَرَی ذَلِکَ.

ثُمَّ قَالَ علیه السلام مَا لَنَا مَلْجَأٌ نَلْجَأُ إِلَیْهِ وَ نَجْعَلُهُ فِی ظُهُورِنَا وَ نَسْتَقْبِلُ الْقَوْمَ بِوَجْهٍ وَاحِدٍ فَقُلْنَا لَهُ بَلَی هَذَا ذُو جَشَمٍ (2)

إِلَی جَنْبِکَ فَمِلْ إِلَیْهِ عَنْ یَسَارِکَ فَإِنْ سَبَقْتَ إِلَیْهِ فَهُوَ کَمَا تُرِیدُ فَأَخَذَ إِلَیْهِ ذَاتَ الْیَسَارِ وَ مِلْنَا مَعَهُ فَمَا کَانَ بِأَسْرَعَ مِنْ أَنْ طَلَعَتْ عَلَیْنَا هَوَادِی الْخَیْلِ فَتَبَیَّنَّاهَا وَ عَدَلْنَا فَلَمَّا رَأَوْنَا عَدَلْنَا عَنِ الطَّرِیقِ عَدَلُوا إِلَیْنَا کَأَنَّ أَسِنَّتَهُمُ الْیَعَاسِیبُ وَ کَأَنَّ رَایَاتِهِمْ أَجْنِحَةُ الطَّیْرِ فَاسْتَبَقْنَا إِلَی ذِی جَشَمٍ فَسَبَقْنَاهُمْ إِلَیْهِ وَ أَمَرَ الْحُسَیْنُ علیه السلام بِأَبْنِیَتِهِ فَضُرِبَتْ وَ جَاءَ الْقَوْمُ زُهَاءَ أَلْفِ فَارِسٍ مَعَ الْحُرِّ بْنِ یَزِیدَ التَّمِیمِیِّ حَتَّی وَقَفَ هُوَ وَ خَیْلُهُ مُقَابِلَ الْحُسَیْنِ فِی حَرِّ الظَّهِیرَةِ وَ الْحُسَیْنُ وَ أَصْحَابُهُ مُعْتَمُّونَ مُتَقَلِّدُونَ أَسْیَافَهُمْ.

ص: 375


1- 1. کقطام: موضع أو ماءة لبنی أسد، أو جبل عال.
2- 2. ذو خشب خ ل، و فی المصدر: ذو حسم، فلیتحرر.

هنگامی که صبح شد امام حسین علیه السّلام پیاده شد و نماز صبح را به جا آورد. سپس با عجله سوار شده، شروع به حرکت کرد و قصد داشت که با یاران خود فرار کند. ولی حر بن یزید می آمد و آن حضرت را مجبور می کرد با یارانش به طرف کوفه باز گردند. آنان همچنان حرکت می کردند تا این که وارد نینوا شدند، ناگاه با سواری مواجه شدند که بر اسب نیکویی سوار و سلاح جنگ پوشیده بود و از طرف کوفه می آمد، آنان همگی متوقف شدند و در انتظار آن سوار ماندند. هنگامی که آن سوار نزد آنان آمد بر حر و یارانش سلام کرد، ولی به امام حسین و اصحابش سلام نکرد. سپس نامه ای از ابن زیاد به حر داد که مضمون آن این بود: اما بعد، وقتی نامه و فرستاده من نزد تو آمد کار را بر حسین سخت بگیر و حسین را در سرزمینی پیاده کن که آب و گیاه نداشته باشد. من به فرستاده خود دستور داده ام از تو جدا نشود تا این که نزد من بیاید و بگوید: تو امر مرا اجرا نموده ای، و السّلام.

وقتی که حر نامه ابن زیاد را خواند به امام حسین و یارانش گفت: این نامه امیر عبید اللّه بن زیاد است که مرا مأمور نموده در مکانی که نامه اش به من برسد کار را بر شما سخت بگیرم. این فرستاده ابن زیاد است که مأموریت دارد از من فاصله نگیرد تا من امر او را در مورد شما اجرا کنم. یزید بن مهاجر کندی که با امام حسین بود، نظری به فرستاده ابن زیاد کرد و او را شناخت و به او گفت: مادرت به عزایت بنشیند! این چه نامه ای است که آورده ای؟ وی گفت: من از امام خود اطاعت و به بیعت خود وفا کردم. ابن مهاجر به او گفت: تو معصیت خدا را کردی و اطاعت یزید را برای هلاکت خود انجام دادی، تو خود را ننگین و دچار عذاب آتش کردی. امام تو بد امامی است، چنان که خدای علیم می فرماید: «و جَعَلناهُم أَئِمَّةً یَدْعُونَ إلَی النَّارِ و یَوْمَ القیامَة لا ینصَرونَ»(1)

، «و آنان را پیشوایانی که به سوی آتش می خوانند گردانیدیم، و روز رستاخیز یاری نخواهند شد.» امام تو از این قبیل امام ها است. حر امام حسین و یارانش را در همان مکان که آب و قریه ای در کار نبود پیاده کرد. امام علیه السّلام به حر فرمود: وای بر تو، بگذار تا ما در این قریه، یا نینوا، یا غاضریه، یا شفیه پیاده شویم. حر گفت: به خدا قسم من این قدرت را ندارم، زیرا این جاسوس ابن زیاد است که مراقب من است. زهیر بن قین به امام حسین گفت: یا ابن رسول اللّه! به خدا قسم من این طور پیش بینی می کنم که بعداً کار سخت تر از این موقع خواهد شد. اکنون جهاد با این گروه برای ما آسان تر است از جنگیدن با آن لشکری که بعد از آنان نزد ما خواهند آمد. به جان خودم قسم، بعد از این گروه لشکری به سوی ما خواهد آمد که ما تاب مقاومت با ایشان را نخواهیم داشت. امام حسین علیه السّلام فرمود: من در جنگ با آنان سبقت نخواهم گرفت. سپس آن بزرگوار پیاده شد،

ص: 380


1- 1. قصص / 41.

فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام لِفِتْیَانِهِ اسْقُوا الْقَوْمَ وَ أَرْوُوهُمْ مِنَ الْمَاءِ وَ رَشِّفُوا الْخَیْلَ تَرْشِیفاً فَفَعَلُوا وَ أَقْبَلُوا یَمْلَئُونَ الْقِصَاعَ وَ الطِّسَاسَ مِنَ الْمَاءِ ثُمَّ یُدنُونَهَا مِنَ الْفَرَسِ فَإِذَا عَبَّ فِیهَا ثَلَاثاً أَوْ أَرْبَعاً أَوْ خَمْساً عُزِلَتْ عَنْهُ وَ سُقِیَ آخَرُ حَتَّی سَقَوْهَا عَنْ آخِرِهَا.

فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الطَّعَّانِ الْمُحَارِبِیُّ کُنْتُ مَعَ الْحُرِّ یَوْمَئِذٍ فَجِئْتُ فِی آخِرِ مَنْ جَاءَ مِنْ أَصْحَابِهِ فَلَمَّا رَأَی الْحُسَیْنُ علیه السلام مَا بِی وَ بِفَرَسِی مِنَ الْعَطَشِ قَالَ أَنِخِ الرَّاوِیَةَ وَ الرَّاوِیَةُ عِنْدِی السِّقَاءُ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ الْأَخِ أَنِخِ الْجَمَلَ فَأَنَخْتُهُ فَقَالَ اشْرَبْ فَجَعَلْتُ کُلَّمَا شَرِبْتُ سَالَ الْمَاءُ مِنَ السِّقَاءِ فَقَالَ الْحُسَیْنُ اخْنِثِ السِّقَاءَ أَیْ اعْطِفْهُ فَلَمْ أَدْرِ کَیْفَ أَفْعَلُ فَقَامَ فَخَنَثَهُ فَشَرِبْتُ وَ سَقَیْتُ فَرَسِی.

وَ کَانَ مَجِی ءُ الْحُرِّ بْنِ یَزِیدَ مِنَ الْقَادِسِیَّةِ وَ کَانَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ بَعَثَ الْحُصَیْنَ بْنَ نُمَیْرٍ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَنْزِلَ الْقَادِسِیَّةَ وَ تَقَدَّمَ الْحُرُّ بَیْنَ یَدَیْهِ فِی أَلْفِ فَارِسٍ یَسْتَقْبِلُ بِهِمُ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَلَمْ یَزَلِ الْحُرُّ مُوَافِقاً لِلْحُسَیْنِ علیه السلام حَتَّی حَضَرَتْ صَلَاةُ الظُّهْرِ فَأَمَرَ الْحُسَیْنُ علیه السلام الْحَجَّاجَ بْنَ مَسْرُوقٍ أَنْ یُؤَذِّنَ.

فَلَمَّا حَضَرَتِ الْإِقَامَةُ خَرَجَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فِی إِزَارٍ وَ رِدَاءٍ وَ نَعْلَیْنِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی لَمْ آتِکُمْ حَتَّی أَتَتْنِی کُتُبُکُمْ وَ قَدِمَتْ عَلَیَّ رُسُلُکُمْ أَنِ اقْدَمْ عَلَیْنَا فَلَیْسَ لَنَا إِمَامٌ لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یَجْمَعَنَا وَ إِیَّاکُمْ عَلَی الْهُدَی وَ الْحَقِّ فَإِنْ کُنْتُمْ عَلَی ذَلِکَ فَقَدْ جِئْتُکُمْ فَأَعْطُونِی مَا أَطْمَئِنُّ إِلَیْهِ مِنْ عُهُودِکُمْ وَ مَوَاثِیقِکُمْ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ کُنْتُمْ لِمَقْدَمِی کَارِهِینَ انْصَرَفْتُ عَنْکُمْ إِلَی الْمَکَانِ الَّذِی جِئْتُ مِنْهُ إِلَیْکُمْ.

فَسَکَتُوا عَنْهُ وَ لَمْ یَتَکَلَّمُوا کَلِمَةً فَقَالَ لِلْمُؤَذِّنِ أَقِمْ فَأَقَامَ الصَّلَاةَ فَقَالَ لِلْحُرِّ أَ تُرِیدُ أَنْ تُصَلِّیَ بِأَصْحَابِکَ فَقَالَ الْحُرُّ لَا بَلْ تُصَلِّی أَنْتَ وَ نُصَلِّی بِصَلَاتِکَ فَصَلَّی بِهِمُ الْحُسَیْنُ علیه السلام ثُمَّ دَخَلَ فَاجْتَمَعَ عَلَیْهِ أَصْحَابُهُ وَ انْصَرَفَ الْحُرُّ إِلَی مَکَانِهِ الَّذِی کَانَ فِیهِ فَدَخَلَ خَیْمَةً قَدْ ضُرِبَتْ لَهُ فَاجْتَمَعَ إِلَیْهِ خَمْسُمِائَةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ عَادَ

ص: 376

آن روز، روز پنج شنبه، دوم ماه محرم سال 61 هجری بود(1).

سید بن طاوس گفت: امام حسین علیه السّلام در بین اصحاب خود برای سخنرانی برخاست و پس از این که حمد و ثنای خدا را به جا آورد فرمود: اکنون کار به اینجا رسیده است که می بینید. وضع دنیا دگرگون شده و نیکی در آن از بین رفته و چیزی از آن باقی نمانده مگر به اندازه اندکی آب که در ظرف آب باشد. از دنیا زندگی پستی باقی مانده که نظیر چراگاه خطرناکی است. آیا نمی بینید که به حق عمل نشده و از باطل نهی نمی شود. شخص مؤمن به طور قطع مشتاق ملاقات پروردگار خود است. من مرگ را جز سعادت و زندگی با ظالمان را جز ذلت نمی بینم.

زهیر بن قین گفت: یا ابن رسول الله، خدا تو را هدایت کند، سخنت را شنیدم، حتی اگر دنیا برای ما باقی بماند و ما در دنیا جاودانه باشیم، با این حال قیام همراه تو را به ماندن در دنیا ترجیح می دهیم.

پس از زهیر، هلال بن نافع بجلی برخاست و گفت: به خدا قسم ما ملاقات پروردگار خود را ناپسند نمی دانیم. ما طبق نیت ها و بصیرت های خود دوست دوستان تو و دشمن دشمنان تو هستیم.

سپس بریر ابن خضیر برخاست و گفت: یا ابن رسول اللّه! خدا این منت را بر ما نهاده که در مقابل تو جهاد کنیم، و به خاطر تو اعضای بدنمان قطع شود، سپس در روز قیامت جد تو شفیع ما گردد. امام حسین علیه السّلام سوار شد و حرکت کرد. ولی گاهی لشکر دشمن مانع آن حضرت می شدند و گاهی با او همراهی می کردند تا اینکه به کربلا رسید. ورود امام به کربلا در روز هشتم ماه محرم بود(2).

در کتاب مناقب آمده است : زهیر به امام حسین علیه السّلام گفت: ما را به طرف کربلا ببر تا در آنجا پیاده شویم، زیرا کربلا در کنار فرات است، و ما در آنجا می مانیم. چنان چه آنان با ما جنگیدند ما نیز خواهیم جنگید و از خدا کمک می خواهیم تا بر آنان پیروز شویم. امام حسین پس از این که چشمانش اشکبار شد فرمود: پروردگارا! من به تو پناه می برم از گرفتاری و بلا. امام علیه السّلام در همان مکان پیاده شد و حر بن یزید هم با هزار سوار در مقابل آن حضرت پیاده شد. امام حسین دوات و کاغذ خواست و نامه ای برای اشراف کوفه که گمان می کرد موافق با آن حضرت هستند نوشت. مضمون آن نامه این است:

بسم اللّه الرحمن الرحیم. از حسین بن علی به سلیمان بن صرد، مسیب بن نجبه، رفاعة بن شداد، عبد اللّه بن وائل و گروهی از مؤمنین.

ص: 381


1- 1. ارشاد مفید : 209 و 210
2- 1. کتاب ملهوف: 69 و 70

الْبَاقُونَ إِلَی صَفِّهِمُ الَّذِی کَانُوا فِیهِ (1) ثُمَّ أَخَذَ کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ بِعِنَانِ فَرَسِهِ وَ جَلَسَ فِی ظِلِّهَا.

فَلَمَّا کَانَ وَقْتُ الْعَصْرِ أَمَرَ الْحُسَیْنُ علیه السلام أَنْ یَتَهَیَّئُوا لِلرَّحِیلِ فَفَعَلُوا ثُمَّ أَمَرَ مُنَادِیَهُ فَنَادَی بِالْعَصْرِ وَ أَقَامَ فَاسْتَقْدَمَ الْحُسَیْنُ وَ قَامَ فَصَلَّی بِالْقَوْمِ ثُمَّ سَلَّمَ وَ انْصَرَفَ إِلَیْهِمْ بِوَجْهِهِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ قَالَ أَمَّا بَعْدُ أَیُّهَا النَّاسُ فَإِنَّکُمْ إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ وَ تَعْرِفُوا الْحَقَّ لِأَهْلِهِ یَکُنْ أَرْضَی لِلَّهِ عَنْکُمْ وَ نَحْنُ أَهْلُ بَیْتِ مُحَمَّدٍ أَوْلَی بِوَلَایَةِ هَذَا الْأَمْرِ عَلَیْکُمْ مِنْ هَؤُلَاءِ الْمُدَّعِینَ مَا لَیْسَ لَهُمْ وَ السَّائِرِینَ فِیکُمْ بِالْجَوْرِ وَ الْعُدْوَانِ فَإِنْ أَبَیْتُمْ إِلَّا الْکَرَاهَةَ لَنَا وَ الْجَهْلَ بِحَقِّنَا وَ کَانَ رَأْیُکُمُ الْآنَ غَیْرَ مَا أَتَتْنِی بِهِ کُتُبُکُمْ وَ قَدِمَتْ عَلَیَّ بِهِ رُسُلُکُمْ انْصَرَفْتُ عَنْکُمْ.

فَقَالَ لَهُ الْحُرُّ أَنَا وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی مَا هَذِهِ الْکُتُبُ وَ الرُّسُلُ الَّتِی تَذْکُرُ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ یَا عُقْبَةَ بْنَ سِمْعَانَ أَخْرِجِ الْخُرْجَیْنِ اللَّذَیْنِ فِیهِمَا کُتُبُهُمْ إِلَیَّ فَأَخْرَجَ خُرْجَیْنِ مَمْلُوءَیْنِ صُحُفاً فَنُثِرَتْ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ لَهُ الْحُرُّ لَسْنَا مِنْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ کَتَبُوا إِلَیْکَ وَ قَدْ أُمِرْنَا أَنَّا إِذَا لَقِینَاکَ لَا نُفَارِقُکَ حَتَّی نُقَدِّمَکَ الْکُوفَةَ عَلَی عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ.

فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام الْمَوْتُ أَدْنَی إِلَیْکَ مِنْ ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ لِأَصْحَابِهِ فَقُومُوا فَارْکَبُوا فَرَکِبُوا وَ انْتَظَرَ حَتَّی رَکِبَتْ نِسَاؤُهُ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ انْصَرِفُوا فَلَمَّا ذَهَبُوا لِیَنْصَرِفُوا حَالَ الْقَوْمُ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الِانْصِرَافِ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام لِلْحُرِّ ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ مَا تُرِیدُ فَقَالَ لَهُ الْحُرُّ أَمَّا لَوْ غَیْرُکَ مِنَ الْعَرَبِ یَقُولُهَا لِی وَ هُوَ عَلَی مِثْلِ الْحَالِ الَّتِی أَنْتَ عَلَیْهَا مَا تَرَکْتُ ذِکْرَ أُمِّهِ بِالثُّکْلِ کَائِناً مَنْ کَانَ وَ لَکِنْ وَ اللَّهِ مَا لِی مِنْ ذِکْرِ أُمِّکَ مِنْ سَبِیلٍ إِلَّا بِأَحْسَنِ مَا نَقْدِرُ عَلَیْهِ.

فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَمَا تُرِیدُ قَالَ أُرِیدُ أَنْ أَنْطَلِقَ بِکَ إِلَی الْأَمِیرِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ فَقَالَ إِذاً وَ اللَّهِ لَا أَتَّبِعُکَ فَقَالَ إِذاً وَ اللَّهِ لَا أَدَعُکَ فَتَرَادَّا الْقَوْلَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَلَمَّا کَثُرَ الْکَلَامُ بَیْنَهُمَا قَالَ لَهُ الْحُرُّ إِنِّی لَمْ أُؤْمَرْ بِقِتَالِکَ إِنَّمَا

ص: 377


1- 1. زاد فی المصدر ص 207: فأعادوه.

اما بعد؛ شما می دانید که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در زمان زندگی خود فرمود: «کسی که سلطانی ظالم را که حرام خدا را حلال بداند، عهد و پیمان خدا را بشکند، مخالف سنت رسول اللّه باشد، در میان مردم با گناه و دشمنی رفتار نماید، ببیند ولی نه با سخن و نه با رفتار خود تغییری ایجاد نکند، خداوند حق دارد که وی را هم در جایگاهی نظیر جایگاه آن سلطان داخل کند.» شما می دانید این قوم اطاعت شیطان را واجب دانسته و از اطاعت خداوند رحمان روی گردان شده اند، فتنه و فساد را آشکار کرده و حدود و احکام خدا را تعطیل نموده اند، حق فقرا را به خود اختصاص دادند، حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام کرده اند. من به خاطر نزدیکی و قرابت به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله، به مقام خلافت سزاوارترم.

نامه های شما به من رسید، فرستادگان شما بیعت های شما را مبنی بر این که مرا تسلیم دشمن نکنید و تنها نگذارید، به من رساندند. اگر شما به بیعت خود وفا کنید، بهره خود را برده و هدایت یافته اید. جان من با جان شما، و اهل بیت و فرزندان من با اهل بیت و فرزندان شما خواهند بود. شما به من تأسی کنید، اگر شما این کار را انجام نداده و عهد و پیمان خود را بشکنید، و بیعتتان را از گردن خود بردارید، به جان خودم که این کارها از شما بعید نیست، زیرا شما این گونه بی وفایی ها را با پدر و برادر و پسر عمویم مسلم انجام دادید، کسی که به کمک شما مغرور شود فریب خواهد خورد. شما در مورد بهره خود خطا کرده، و نصیب خویش را ضایع نمودید. کسی که پیمان شکنی کند بر علیه خود پیمان شکنی کرده است و خدا مرا از شما بی نیاز خواهد کرد، و السّلام.

سپس آن نامه را در هم پیچید و مهر کرد و به قیس بن مسهر صیداوی داد و حدیث آن چنان که گذشت جریان یافت، سپس راوی گفت: هنگامی که خبر شهادت قیس به امام حسین علیه السلام رسید، اشک از چشمانش جاری شد و گریان فرمود: خداوندا برای ما و شیعیان ما نزد خودت منزلی کریمانه قرار ده و ما و آن ها را در جایگاه رحمت خویش به دور هم جمع کن، تو بر هر کاری قادر و توانایی.

راوی می گوید: مردی از یاران امام حسین که او را هلال بن نافع بجلی می گفتند برخاست و به آن حضرت گفت: یا ابن رسول اللّه! تو می دانی که جدت پیامبر خدا نیز نتوانست محبت خود را در دل مردم جای دهد و نتوانست همه مردم را به سوی آنچه که دوست داشت باز گرداند. بعضی از آنان افراد منافقی بودند که ظاهرا آن حضرت را یاری کرده، ولی پنهانی قصد فریب او را داشتند. به گونه ای با رسول خدا برخورد می کردند که از عسل شیرین تر بود، ولی پشت سر در حق پیامبر رفتارهایی انجام می دادند که از حنظل تلخ تر بود و این وضع تا زمانی که خداوند روح ایشان را قبض نمود ادامه داشت. در مورد پدرت حضرت علی علیه السّلام نیز وضع همین طور بود، گروهی برای یاری نمودن او قیام کرده و در رکابش با ناکثین و قاسطین و مارقین جنگیدند، تا اینکه اجل آن امام فرا رسید و به رحمت و رضوان خدا پیوست. تو نیز امروز نزد ما در همان وضعیت هستی، پس کسی که پیمان شکنی کند و بیعت تو را از خود بردارد، فقط به خودش ضرر می زند، خدا از او بی نیاز است، اگر می خواهی، با ما در حالی که هدایت شده و آزاد هستیم به سمت مشرق حرکت کن، و اگر می خواهی، ما را به مکانی دور ببر.

ص: 382

أُمِرْتُ أَنْ لَا أُفَارِقَکَ حَتَّی أُقَدِّمَکَ الْکُوفَةَ فَإِذْ أَبَیْتَ فَخُذْ طَرِیقاً لَا یُدْخِلُکَ الْکُوفَةَ وَ لَا یَرُدُّکَ إِلَی الْمَدِینَةِ یَکُونُ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ نَصَفاً حَتَّی أَکْتُبَ إِلَی الْأَمِیرِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ فَلَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَنِی الْعَافِیَةَ مِنْ أَنْ أَبْتَلِیَ بِشَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِکَ فَخُذْ هَاهُنَا.

فَتَیَاسَرَ عَنْ طَرِیقِ الْعُذَیْبِ وَ الْقَادِسِیَّةِ وَ سَارَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ سَارَ الْحُرُّ فِی أَصْحَابِهِ یُسَایِرُهُ وَ هُوَ یَقُولُ لَهُ یَا حُسَیْنُ إِنِّی أُذَکِّرُکَ اللَّهَ فِی نَفْسِکَ فَإِنِّی أَشْهَدُ لَئِنْ قَاتَلْتَ لَتُقْتَلَنَّ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام أَ فَبِالْمَوْتِ تُخَوِّفُنِی وَ هَلْ یَعْدُو بِکُمُ الْخَطْبُ أَنْ تَقْتُلُونِی وَ سَأَقُولُ کَمَا قَالَ أَخُو الْأَوْسِ لِابْنِ عَمِّهِ وَ هُوَ یُرِیدُ نُصْرَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَوَّفَهُ ابْنُ عَمِّهِ وَ قَالَ أَیْنَ تَذْهَبُ فَإِنَّکَ مَقْتُولٌ فَقَالَ:

سَأَمْضِی وَ مَا بِالْمَوْتِ عَارٌ عَلَی الْفَتَی*** إِذَا مَا نَوَی حَقّاً وَ جَاهَدَ مُسْلِماً

وَ آسَی الرِّجَالَ الصَّالِحِینَ بِنَفْسِهِ*** وَ فَارَقَ مَثْبُوراً وَ وَدَّعَ مُجْرِماً

فَإِنْ عِشْتُ لَمْ أَنْدَمْ وَ إِنْ مِتُّ لَمْ أُلَمْ*** کَفَی بِکَ ذُلًّا أَنْ تَعِیشَ وَ تُرْغَمَا(1).

أقول: و زَادَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَبْلَ الْبَیْتِ الْأَخِیرِ هَذَا الْبَیْتَ:

أُقَدِّمُ نَفْسِی لَا أُرِیدُ بَقَاءَهَا*** لِتَلْقَی خَمِیساً فِی الْوَغَی وَ عَرَمْرَماً.

ثُمَّ قَالَ ثُمَّ أَقْبَلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام عَلَی أَصْحَابِهِ وَ قَالَ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ یَعْرِفُ الطَّرِیقَ عَلَی غَیْرِ الْجَادَّةِ فَقَالَ الطِّرِمَّاحُ نَعَمْ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَنَا أَخْبُرُ الطَّرِیقَ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام سِرْ بَیْنَ أَیْدِینَا فَسَارَ الطِّرِمَّاحُ وَ اتَّبَعَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ أَصْحَابُهُ وَ جَعَلَ الطِّرِمَّاحُ یَرْتَجِزُ وَ یَقُولُ:

یَا نَاقَتِی لَا تُذْعَرِی مِنْ زَجْرِی*** وَ امْضِی بِنَا قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ

بِخَیْرِ فِتْیَانٍ وَ خَیْرِ سَفْرٍ*** آلُ رَسُولِ اللَّهِ آلُ الْفَخْرِ

السَّادَةُ الْبِیضُ الْوُجُوهِ الزُّهْرِ*** الطَّاعِنِینَ بِالرِّمَاحِ السُّمْرِ

الضَّارِبِینَ بِالسُّیُوفِ الْبُتْرِ*** حَتَّی تَحَلَّی بِکَرِیمِ الْفَخْرِ

الْمَاجِدُ الْجَدِّ رَحِیبُ الصَّدْرِ*** أَثَابَهُ اللَّهُ لِخَیْرِ أَمْرٍ

عَمَّرَهُ اللَّهُ بَقَاءَ الدَّهْرِ.

ص: 378


1- 1. الإرشاد ص 207 و 208.

به خدا قسم که ما از قضا و قدر پروردگار خود باکی نداریم و از ملاقات خدای خود بیزار نیستیم. ما طبق نیت و بصیرت خود، دوست تو را دوست و دشمن تو را دشمن می داریم.

بعد از هلال بن نافع، بریر بن خضیر همدانی از جا بر خاست و گفت: یا ابن رسول اللّه! به خدا قسم که خدا به واسطه تو بر ما منت نهاد تا در برابر تو جهاد کنیم و اعضای بدن ما قطعه قطعه شوند و فردای قیامت جد تو شفیع ما باشد. آن قوم که پسر پیامبر خود را ضایع کردند هرگز رستگار نخواهند شد. اف بر آنان! فردای قیامت با چه عذابی روبرو خواهند شد؟ آنان در دوزخ ندای واویلا سر خواهند داد.

امام حسین علیه السّلام پس از این جریان فرزندان و برادران و اهل بیت خود را جمع کرد و پس از این که نظری به آنان انداخت، یک ساعت گریست و فرمود: پروردگارا! ما عترت پیامبر تو حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله هستیم که از حرم جد خود اخراج و تبعید و آواره شدیم و مورد ظلم و ستم بنی امیه قرار گرفتیم. بار خدایا! تو حق ما را از آنان بگیر و ما را بر ستمگران پیروز گردان.

سپس امام حسین از مکان خود کوچ کرد و در روز چهار شنبه یا پنج شنبه وارد کربلا شد. این جریان در روز دوم محرم سنه 61 هجری اتفاق افتاد.

امام حسین علیه السّلام رو به اصحاب خود کرد و فرمود: مردم بنده دنیا هستند، دین لقلقه زبان ایشان است. مردم تا آن هنگام دیندار هستند که معیشت آنان تأمین شود، اما وقتی به وسیله بلا و مصیبت مورد آزمایش قرار بگیرند، دین داران اندک خواهند بود.

سپس فرمود: آیا این سرزمین کربلا است؟ گفتند: آری یا ابن رسول اللّه. فرمود: اینجا مکان گرفتاری و بلا است. اینجا مکان خوابیدن شترهای ماست، اینجا مکان خیمه و اثاث ماست، اینجا محل شهید شدن مردان ماست. اینجا محل ریختن خون های ماست. سپس آن گروه پیاده شدند و حر با تعداد هزار سوار وارد شده و در مقابل امام حسین پیاده گردید. سپس برای ابن زیاد نوشت: امام حسین در کربلا متوقف شده است .

ابن زیاد لعنة اللّه علیه برای امام حسین نوشت: ای حسین! به من خبر رسیده است که وارد کربلا شده ای. یزید برای من نوشته: سر به بالش نگذارم و غذای سیر نخورم تا این که تو را به خدای لطیف و خبیر ملحق کنم، یا این که به حکم من و حکم یزید بن معاویه بازگردی، و السّلام.

هنگامی که نامه ابن زیاد به دست امام حسین رسید و آن را خواند و پایین انداخت و فرمود: آن گروه که رضایت مخلوق را با خشم خداوند خریده است، رستگار نشود! فرستاده ابن زیاد به امام حسین گفت: جواب نامه را می خواهم؟ فرمود: او جوابی نزد من ندارد، زیرا وی مستحق عذاب گردیده است. هنگامی که فرستاده ابن زیاد نزد او بازگشت

ص: 383

یَا مَالِکَ النَّفْعِ مَعاً وَ النَّصْرِ***أَیِّدْ حُسَیْناً سَیِّدِی بِالنَّصْرِ

عَلَی الطُّغَاةِ مِنْ بَقَایَا الْکُفْرِ*** عَلَی اللَّعِینَیْنِ سَلِیلَیْ صَخْرٍ

یَزِیدَ لَا زَالَ حَلِیفَ الْخَمْرِ*** وَ ابْنِ زِیَادٍ عَهِرِ بْنِ الْعَهِرِ.

وَ قَالَ الْمُفِیدُ رَحِمَهُ اللَّهُ فَلَمَّا سَمِعَ الْحُرُّ ذَلِکَ تَنَحَّی عَنْهُ وَ کَانَ یَسِیرُ بِأَصْحَابِهِ نَاحِیَةً وَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فِی نَاحِیَةٍ حَتَّی انْتَهَوْا إِلَی عُذَیْبِ الْهِجَانَاتِ ثُمَّ مَضَی الْحُسَیْنُ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَتَّی انْتَهَی إِلَی قَصْرِ بَنِی مُقَاتِلٍ فَنَزَلَ بِهِ وَ إِذَا هُوَ بِفُسْطَاطٍ مَضْرُوبٍ فَقَالَ لِمَنْ هَذَا فَقِیلَ

لِعُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُرِّ الْجُعْفِیِّ قَالَ ادْعُوهُ إِلَیَّ فَلَمَّا أَتَاهُ الرَّسُولُ قَالَ لَهُ هَذَا الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام یَدْعُوکَ فَقَالَ عُبَیْدُ اللَّهِ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ وَ اللَّهِ مَا خَرَجْتُ مِنَ الْکُوفَةِ إِلَّا کَرَاهِیَةَ أَنْ یَدْخُلَهَا الْحُسَیْنُ وَ أَنَا فِیهَا وَ اللَّهِ مَا أُرِیدُ أَنْ أَرَاهُ وَ لَا یَرَانِی.

فَأَتَاهُ الرَّسُولُ فَأَخْبَرَهُ فَقَامَ إِلَیْهِ الْحُسَیْنُ فَجَاءَ حَتَّی دَخَلَ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ وَ جَلَسَ ثُمَّ دَعَاهُ إِلَی الْخُرُوجِ مَعَهُ فَأَعَادَ عَلَیْهِ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ الْحُرِّ تِلْکَ الْمَقَالَةَ وَ اسْتَقَالَهُ مِمَّا دَعَاهُ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَإِنْ لَمْ تَکُنْ تَنْصُرُنَا فَاتَّقِ اللَّهَ أَنْ لَا تَکُونَ مِمَّنْ یُقَاتِلُنَا فَوَ اللَّهِ لَا یَسْمَعُ وَاعِیَتَنَا أَحَدٌ ثُمَّ لَا یَنْصُرُنَا إِلَّا هَلَکَ فَقَالَ لَهُ أَمَّا هَذَا فَلَا یَکُونُ أَبَداً إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

ثُمَّ قَامَ الْحُسَیْنُ علیه السلام مِنْ عِنْدِهِ حَتَّی دَخَلَ رَحْلَهُ وَ لَمَّا کَانَ فِی آخِرِ اللَّیْلَةِ أَمَرَ فِتْیَانَهُ بِالاسْتِقَاءِ مِنَ الْمَاءِ ثُمَّ أَمَرَ بِالرَّحِیلِ فَارْتَحَلَ مِنْ قَصْرِ بَنِی مُقَاتِلٍ.

فَقَالَ عُقْبَةُ بْنُ سِمْعَانَ فَسِرْنَا مَعَهُ سَاعَةً فَخَفَقَ علیه السلام وَ هُوَ عَلَی ظَهْرِ فَرَسِهِ خَفْقَةً ثُمَّ انْتَبَهَ وَ هُوَ یَقُولُ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ فَفَعَلَ ذَلِکَ مَرَّتَیْنِ أَوْ ثَلَاثاً فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ ابْنُهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ فَقَالَ مِمَّ حَمِدْتَ اللَّهَ وَ اسْتَرْجَعْتَ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنِّی خَفَقْتُ خَفْقَةً فَعَنَّ لِی فَارِسٌ عَلَی فَرَسٍ وَ هُوَ یَقُولُ الْقَوْمُ یَسِیرُونَ وَ الْمَنَایَا تَسِیرُ إِلَیْهِمْ فَعَلِمْتُ أَنَّهَا أَنْفُسُنَا نُعِیَتْ إِلَیْنَا فَقَالَ لَهُ یَا أَبَتِ لَا أَرَاکَ اللَّهُ سُوءاً أَ لَسْنَا عَلَی الْحَقِّ قَالَ بَلَی وَ اللَّهِ الَّذِی مَرْجِعُ الْعِبَادِ إِلَیْهِ فَقَالَ فَإِنَّنَا إِذاً مَا نُبَالِی أَنْ نَمُوتَ مُحِقِّینَ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام جَزَاکَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ

ص: 379

و او را از جواب امام حسین با خبر کرد، ابن زیاد بسیار خشمگین شد، رو به عمر بن سعد کرد و او را به جنگ با امام حسین مأمور نمود. ابن زیاد عمر را قبل از این جریان والی شهر ری قرار داده بود، عمر بن سعد از جنگیدن با امام حسین استعفا کرد. ولی ابن زیاد به وی گفت: پس عهد نامه شهر ری را که به تو داده ایم به ما باز گردان. عمر از ابن زیاد مهلت خواست و بعد از یک روز، این مأموریت را برای اینکه مبادا از حکومت شهر ری برکنار شود پذیرفت.

شیخ مفید گفت: فردای آن روز ابن سعد از کوفه با چهار هزار نفر سوار آمد و در نینوا متوقف شد و عروة بن قیس احمسی را نزد امام حسین فرستاد و گفت: به امام حسین بگو: چه باعث شده که تو به اینجا بیایی و چه منظوری داری؟ ولی چون عروة از آن افرادی بود که برای امام حسین نامه نوشته بود، لذا خجالت می کشید نزد آن حضرت برود. عمر این فرمان را به تمام آن رؤسایی که برای امام حسین نامه نوشته بودند عرضه کرد، ولی هیچ کدام نپذیرفتند. پس از این جریان، کثیر بن عبد اللّه شعبی که سواری شجاع بود و هیچ چیز مانع او نمی شد، برخاست و به عمر گفت: من نزد حسین می روم، به خدا قسم اگر بخواهی، او را نا غافل می کشم. عمر بن سعد گفت: نمی خواهم که او را نا غافل بکشی، فقط نزد حسین برو و بگو: چه باعث شده که به این سرزمین بیاید؟ وقتی کثیر به جانب امام حسین علیه السّلام رفت و ابو ثمامه صیداوی او را دید، به امام حسین گفت: یا ابا عبد اللّه! خدا امور تو را اصلاح کند! مردی که خطرناک ترین اهل زمین و پر جرأت ترین آن ها و خون ریزترین و فریب کارترین مردم است نزد تو می آید. سپس ابو ثمامه در مقابل کثیر ایستاد و به او گفت: شمشیر خود را بینداز. کثیر گفت: نه به خدا! من این کار را نخواهم کرد. من فقط یک فرستاده هستم، اگر به من گوش می دهید پیغامی را که برای شما آورده ام می گویم و اگر نمی پذیرید باز می گردم. ابو ثمامه گفت: پس من دسته شمشیر تو را می گیرم سپس تو سخن خود را بگو. گفت: نه! به خدا دست تو نباید به شمشیر من برسد. ابو ثمامه گفت: پس پیغامی که داری به من بگو، تا من آن را به عرض امام حسین برسانم، ولی من اجازه نمی دهم تو به آن حضرت نزدیک شوی، زیرا تو شخصی فاجر و تبهکاری. آن ها به یکدیگر دشنام دادند و کثیر به سوی ابن سعد باز گشت و جریان را برایش شرح داد.

عمر بن سعد، قرة بن قیس حنظلی را خواست و به او گفت: وای بر تو! نزد حسین برو و بپرس: چه باعث شده که به اینجا بیاید و چه منظوری دارد؟ هنگامی که قره متوجه امام حسین شد و چشم آن حضرت به وی افتاد فرمود: این مرد را می شناسید؟ حبیب بن مظاهر گفت: این مردی است از قبیله حنظله تمیم، او پسر خواهر ما است. من او را به خوش نظری می شناختم، من ندیده بودم که او به اینجا آمده باشد. آن مرد آمد تا به امام حسین سلام کرد و پیام ابن سعد را به آن حضرت رسانید. امام حسین فرمود: اهالی شهر شما برای من نامه نوشتند که به این دیار بیایم. اگر از آمدن من ناراضی هستید باز می گردم. حبیب بن مظاهر (به قره بن قیس) گفت: وای بر تو!

ص: 384

خَیْرَ مَا جَزَی وَلَداً عَنْ وَالِدِهِ.

فَلَمَّا أَصْبَحَ نَزَلَ وَ صَلَّی بِهِمُ الْغَدَاةَ ثُمَّ عَجَّلَ الرُّکُوبَ وَ أَخَذَ یَتَیَاسَرُ بِأَصْحَابِهِ یُرِیدُ أَنْ یُفَرِّقَهُمْ فَیَأْتِیهِ الْحُرُّ بْنُ یَزِیدَ فَیَرُدُّهُ وَ أَصْحَابَهُ فَجَعَلَ إِذَا رَدَّهُمْ نَحْوَ الْکُوفَةِ رَدّاً شَدِیداً امْتَنَعُوا عَلَیْهِ فَارْتَفَعُوا فَلَمْ یَزَالُوا یَتَسَایَرُونَ کَذَلِکَ حَتَّی انْتَهَوْا إِلَی نَیْنَوَی بِالْمَکَانِ الَّذِی نَزَلَ بِهِ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَإِذَا رَاکِبٌ عَلَی نَجِیبٍ لَهُ عَلَیْهِ سِلَاحٌ مُتَنَکِّباً قَوْساً مُقْبِلًا مِنَ الْکُوفَةِ فَوَقَفُوا جَمِیعاً یَنْتَظِرُونَهُ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَیْهِمْ سَلَّمَ عَلَی الْحُرِّ وَ أَصْحَابِهِ وَ لَمْ یُسَلِّمْ عَلَی الْحُسَیْنِ وَ أَصْحَابِهِ وَ دَفَعَ إِلَی الْحُرِّ کِتَاباً مِنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ لَعَنَهُ اللَّهُ فَإِذَا فِیهِ أَمَّا بَعْدُ فَجَعْجِعْ بِالْحُسَیْنِ حِینَ بَلَغَکَ کِتَابِی هَذَا وَ یَقْدَمُ عَلَیْکَ رَسُولِی وَ لَا تُنْزِلْهُ إِلَّا بِالْعَرَاءِ فِی غَیْرِ خُضْرٍ وَ عَلَی غَیْرِ مَاءٍ وَ قَدْ أَمَرْتُ رَسُولِی أَنْ یَلْزَمَکَ وَ لَا یُفَارِقَکَ حَتَّی یَأْتِیَنِی بِإِنْفَاذِکَ أَمْرِی وَ السَّلَامُ.

فَلَمَّا قَرَأَ الْکِتَابَ قَالَ لَهُمُ الْحُرُّ هَذَا کِتَابُ الْأَمِیرِ عُبَیْدِ اللَّهِ یَأْمُرُنِی أَنْ أُجَعْجِعَ بِکُمْ فِی الْمَکَانِ الَّذِی یَأْتِینِی کِتَابُهُ وَ هَذَا رَسُولُهُ وَ قَدْ أَمَرَهُ أَنْ لَا یُفَارِقَنِی حَتَّی أُنْفِذَهُ أَمْرَهُ فِیکُمْ فَنَظَرَ یَزِیدُ بْنُ الْمُهَاجِرِ الْکِنْدِیُّ وَ کَانَ مَعَ الْحُسَیْنِ علیه السلام إِلَی رَسُولِ ابْنِ زِیَادٍ فَعَرَفَهُ فَقَالَ لَهُ ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ مَا ذَا جِئْتَ فِیهِ قَالَ أَطَعْتُ إِمَامِی وَ وَفَیْتُ بِبَیْعَتِی فَقَالَ لَهُ ابْنُ الْمُهَاجِرِ بَلْ عَصَیْتَ رَبَّکَ وَ أَطَعْتَ إِمَامَکَ فِی هَلَاکِ نَفْسِکَ وَ کُسِیتَ الْعَارَ وَ النَّارَ وَ بِئْسَ الْإِمَامُ إِمَامُکَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ (1) فَإِمَامُکَ مِنْهُمْ وَ أَخَذَهُمُ الْحُرُّ بِالنُّزُولِ فِی ذَلِکَ الْمَکَانِ عَلَی غَیْرِ مَاءٍ وَ لَا فِی قَرْیَةٍ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام دَعْنَا وَیْحَکَ نَنْزِلْ هَذِهِ الْقَرْیَةَ

أَوْ هَذِهِ یَعْنِی نَیْنَوَی وَ الْغَاضِرِیَّةَ أَوْ هَذِهِ یَعْنِی شُفَیَّةَ قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا أَسْتَطِیعُ ذَلِکَ هَذَا رَجُلٌ قَدْ بَعَثَ إِلَیَّ عَیْناً عَلَیَّ فَقَالَ لَهُ زُهَیْرُ بْنُ الْقَیْنِ إِنِّی وَ اللَّهِ لَا أَرَی أَنْ یَکُونَ بَعْدَ الَّذِی تَرَوْنَ إِلَّا أَشَدَّ مِمَّا تَرَوْنَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ قِتَالَ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ السَّاعَةَ أَهْوَنُ عَلَیْنَا مِنْ قِتَالِ مَنْ یَأْتِینَا مِنْ بَعْدِهِمْ فَلَعَمْرِی لَیَأْتِینَا مِنْ بَعْدِهِمْ مَا لَا قِبَلَ لَنَا بِهِ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام مَا کُنْتُ لِأَبْدَأَهُمْ بِالْقِتَالِ ثُمَّ نَزَلَ وَ ذَلِکَ

ص: 380


1- 1. القصص: 41.

کجا می روی؟ به سوی قوم ظالمان؟ برگرد، این مرد را یاری کن، حسین شخصیتی است که خداوند به واسطه پدرانش تو را به این مقام عالی رسانیده است. قرة گفت: اکنون جواب پیغام عمر را به او می رسانم و در مورد پیشنهاد تو فکر می کنم. قرة به سوی ابن سعد بازگشت و جریان را برایش شرح داد. عمر گفت: امیدوارم که خدا مرا از جنگ با حسین معاف بدارد.

سپس برای ابن زیاد نوشت: بسم اللّه الرحمن الرحیم. وقتی شخصی را به آن جا که حسین متوقف شد فرستادم و گفتم: چه باعث شده که تو به اینجا بیایی و چه منظوری داری؟ حسین گفت: اهالی این شهرها برایم نامه نوشتند و فرستادگان آنان نزد من آمدند و خواستند که نزد ایشان بیایم و من هم آمدم. ولی اگر شما از آمدن من ناراضی هستید و از نظر خود که فرستادگان شما به من گفتند منصرف شده اید، من باز می گردم.

حسان بن قائد عبسی می گوید: وقتی این نامه به عبیدالله بن زیاد رسید من نزد او بودم، وقتی آن نامه را خواند گفت: اکنون که چنگال های ما به حسین بند شده امید نجات دارد؟ الآن دیگر زمان فرار نیست.

سپس ابن زیاد در جواب ابن سعد نوشت: نامه تو به من رسید و آن چه را که گفتی متوجه شدم. به حسین و تمامی یارانش بگو با یزید بیعت کنند، اگر حسین این موضوع را پذیرفت، نظر ما نظر ماست، و السّلام». وقتی که نامه ابن زیاد به ابن سعد رسید گفت، من می ترسم ابن زیاد عافیت را نپذیرد(1).

محمّد بن ابو طالب می گوید: ابن سعد نامه ابن زیاد را به امام حسین عرضه نکرد، زیرا می دانست که امام حسین هرگز با یزید بیعت نخواهد کرد. سپس ابن زیاد مردم را در مسجد جامع کوفه جمع کرد و بر فراز منبر رفت و گفت: ای مردم، شما آل ابو سفیان را آزموده اید و آنان را همان طور که دوست دارید یافته اید. این امیر المؤمنین یزید است که شما او را به نیک رفتاری و خوب کرداری می شناسید. می دانید یزید کسی است که به رعیت احسان می کند و در حق رعیت بخشنده است، در زمان او راه ها امن و امان شدند، همچنان که در عصر پدرش معاویه نیز چنین بود. یزید پسر معاویه است که بعد از او بندگان را اکرام می کند و آنان را با پول بی نیاز می سازد و ایشان را گرامی می دارد. یزید صد برابر به روزی شما افزوده است و به من دستور داده روزی شما را به حد وفور بپردازم و شما را برای جنگیدن با حسین که دشمن یزید است ببرم، سخن یزید را بشنوید و مطیع او باشید.

ص: 385


1- 1. ارشاد مفید : 210 و 211

الْیَوْمُ یَوْمُ الْخَمِیسِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الثَّانِی مِنَ الْمُحَرَّمِ سَنَةَ إِحْدَی وَ سِتِّینَ (1).

وَ قَالَ السَّیِّدُ رَحِمَهُ اللَّهُ فَقَامَ الْحُسَیْنُ علیه السلام خَطِیباً فِی أَصْحَابِهِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّهُ قَدْ نَزَلَ مِنَ الْأَمْرِ مَا قَدْ تَرَوْنَ وَ إِنَّ الدُّنْیَا تَغَیَّرَتْ وَ تَنَکَّرَتْ وَ أَدْبَرَ مَعْرُوفُهَا وَ لَمْ یَبْقَ مِنْهَا إِلَّا صُبَابَةٌ کَصُبَابَةِ الْإِنَاءِ وَ خَسِیسُ عَیْشٍ کَالْمَرْعَی الْوَبِیلِ أَ لَا تَرَوْنَ إِلَی الْحَقِّ لَا یُعْمَلُ بِهِ وَ إِلَی الْبَاطِلِ لَا یُتَنَاهَی عَنْهُ لِیَرْغَبِ الْمُؤْمِنُ فِی لِقَاءِ رَبِّهِ حَقّاً حَقّاً فَإِنِّی لَا أَرَی الْمَوْتَ إِلَّا سَعَادَةً وَ الْحَیَاةَ مَعَ الظَّالِمِینَ إِلَّا بَرَماً.

فَقَامَ زُهَیْرُ بْنُ الْقَیْنِ فَقَالَ قَدْ سَمِعْنَا هَدَاکَ اللَّهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَقَالَتَکَ وَ لَوْ کَانَتِ الدُّنْیَا لَنَا بَاقِیَةً وَ کُنَّا فِیهَا مُخَلَّدِینَ لَآثَرْنَا النُّهُوضَ مَعَکَ عَلَی الْإِقَامَةِ فِیهَا.

قَالَ وَ وَثَبَ هِلَالُ بْنُ نَافِعٍ الْبَجَلِیُّ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا کَرِهْنَا لِقَاءَ رَبِّنَا وَ إِنَّا عَلَی نِیَّاتِنَا وَ بَصَائِرِنَا نُوَالِی مَنْ وَالاکَ وَ نُعَادِی مَنْ عَادَاکَ. قَالَ وَ قَامَ بُرَیْرُ بْنُ خُضَیْرٍ فَقَالَ وَ اللَّهِ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ بِکَ عَلَیْنَا أَنْ نُقَاتِلَ بَیْنَ یَدَیْکَ فَیُقَطَّعَ فِیکَ أَعْضَاؤُنَا ثُمَّ یَکُونَ جَدُّکَ شَفِیعَنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

قَالَ ثُمَّ إِنَّ الْحُسَیْنَ علیه السلام رَکِبَ وَ سَارَ کُلَّمَا أَرَادَ الْمَسِیرَ یَمْنَعُونَهُ تَارَةً وَ یُسَایِرُونَهُ أُخْرَی حَتَّی بَلَغَ کَرْبَلَاءَ وَ کَانَ ذَلِکَ فِی الْیَوْمِ الثَّامِنِ مِنَ الْمُحَرَّمِ (2).

وَ فِی الْمَنَاقِبِ فَقَالَ لَهُ زُهَیْرٌ فَسِرْ بِنَا حَتَّی نَنْزِلَ بِکَرْبَلَاءَ فَإِنَّهَا عَلَی شَاطِئِ الْفُرَاتِ فَنَکُونَ هُنَالِکَ فَإِنْ قَاتَلُونَا قَاتَلْنَاهُمْ وَ اسْتَعَنَّا اللَّهَ عَلَیْهِمْ قَالَ فَدَمَعَتْ عَیْنَا الْحُسَیْنِ علیه السلام ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْکَرْبِ وَ الْبَلَاءِ وَ نَزَلَ الْحُسَیْنُ فِی مَوْضِعِهِ ذَلِکَ وَ نَزَلَ الْحُرُّ بْنُ یَزِیدَ حِذَاءَهُ فِی أَلْفِ فَارِسٍ وَ دَعَا الْحُسَیْنُ بِدَوَاةٍ وَ بَیْضَاءَ وَ کَتَبَ إِلَی أَشْرَافِ الْکُوفَةِ مِمَّنْ کَانَ یَظُنُّ أَنَّهُ عَلَی رَأْیِهِ.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ إِلَی سُلَیْمَانَ بْنِ صُرَدَ وَ الْمُسَیَّبِ بْنِ نَجَبَةَ وَ رِفَاعَةَ بْنِ شَدَّادٍ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ وَالٍ وَ جَمَاعَةِ الْمُؤْمِنِینَ

ص: 381


1- 1. الإرشاد ص 209 و 210.
2- 2. کتاب الملهوف ص 69 و 70.

سپس از منبر فرود آمد، به مردم پول فراوانی داد و آنان را مأمور کرد که برای جنگ با امام حسین علیه السّلام خارج شوند و عمر بن سعد را در جنگ یاری نمایند. اولین کسی که خارج شد شمر بن ذی الجوشن بود که با چهار هزار نفر حرکت نمود و لشکر ابن سعد نه هزار نفر شد. سپس به دنبال شمر، یزید ابن رکاب کلبی را با دو هزار نفر فرستاد. همچنین حصین بن نمیر سکونی را با چهار هزار نفر روانه کرد و شخصی به اسم مازنی را با سه هزار نفر اعزام نمود و نصر بن فلان را با دو هزار نفر فرستاد. در نتیجه تعداد لشکر ابن زیاد تقریباً به بیست هزار نفر رسیده بود.

سپس ابن زیاد به دنبال شبث بن ربعی فرستاد که نزد ما بیا. ما تصمیم داریم تو را به جنگ با امام حسین بفرستیم، ولی شبث خود را به مریضی زد، و قصدش این بود که ابن زیاد او را از این کار معاف کند.

ابن زیاد شخصی را نزد او فرستاد و گفت: فرستاده من به من خبر داد: تو خود را به مریضی زده ای. من می ترسم تو از آن دسته افرادی باشی که هرگاه با مؤمنین ملاقات می کنند می گویند: ایمان آوردیم و هنگامی که با شیاطین خود خلوت می کنند می گویند: ما با شما هستیم، ما فقط آن ها را تمسخر کردیم. اگر تو مطیع ما هستی باید به سرعت به نزد ما بیایی.

شبث بن ربعی بعد از نماز عشا نزد ابن زیاد آمد، مبادا ابن زیاد به صورتش نگاه کند و اثر بیماری را در صورتش نبیند. هنگامی که شبث نزد ابن زیاد آمد، ابن زیاد به وی سلام کرد و او را نزد خود جای داد و به وی گفت: من دوست دارم برای جنگ با این مرد قیام کرده و ابن سعد را یاری کنی. شبث گفت: اطاعت می کنم ای امیر. ابن زیاد همچنان برای ابن سعد لشکر می فرستاد تا اینکه تعداد سی هزار نفر لشکر سواره و پیاده به ابن سعد وارد شدند. سپس برای ابن سعد نوشت: من در مورد کثرت مرکب و جنگجو، جای هیچ گونه بهانه ای برای تو باقی نگذاشته ام. در نظر داشته باش که هر صبح و شام خبر تازه خود را برای من بفرستی. ابن زیاد تا روز ششم ماه محرم ابن سعد را برای جنگ تحریک می نمود.

حبیب بن مظاهر به حضور امام حسین آمد و گفت: یا ابن رسول اللّه! در نزدیکی ما قبیله ای از بنی اسد هستند. آیا به من اجازه می دهی آنان را برای یاری تو دعوت کنم، چه بسا خدا به وسیله ایشان از تو دفاع کند؟ امام علیه السّلام فرمود: مانعی ندارد. حبیب شبانه به طور ناشناس نزد آنان رفت. ایشان حبیب را شناختند و متوجه شدند که از قبیله بنی اسد است. لذا گفتند: چه می خواهی؟ گفت: من بهترین چیزی را که مهمان برای قومی می آورد برای شما آورده ام. من نزد شما آمده ام تا شما را به یاری پسر دختر پیامبرتان دعوت کنم؛ زیرا آن حضرت در میان گروهی از مؤمنین است که هر مردی از آنان بهتر از هزار مرد است. آن گروه هرگز امام حسین را رها و به دشمن تسلیم نخواهند کرد. این عمر بن سعد است که امام حسین را محاصره نموده است، شما خویشاوندان من هستید، نصیحت من به شما این است

ص: 386

أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله قَدْ قَالَ فِی حَیَاتِهِ مَنْ رَأَی سُلْطَاناً جَائِراً مُسْتَحِلًّا لِحُرُمِ اللَّهِ نَاکِثاً لِعَهْدِ اللَّهِ مُخَالِفاً لِسُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ یَعْمَلُ فِی عِبَادِ اللَّهِ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ ثُمَّ لَمْ یُغَیِّرْ بِقَوْلٍ وَ لَا فِعْلٍ کَانَ حَقِیقاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یُدْخِلَهُ مَدْخَلَهُ وَ قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ قَدْ لَزِمُوا طَاعَةَ الشَّیْطَانِ وَ تَوَلَّوْا عَنْ طَاعَةِ الرَّحْمَنِ وَ أَظْهَرُوا الْفَسَادَ وَ عَطَّلُوا الْحُدُودَ وَ اسْتَأْثَرُوا بِالْفَیْ ءِ وَ أَحَلُّوا حَرَامَ اللَّهِ وَ حَرَّمُوا حَلَالَهُ وَ إِنِّی أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ لِقَرَابَتِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ أَتَتْنِی کُتُبُکُمْ وَ قَدِمَتْ عَلَیَّ رُسُلُکُمْ بِبَیْعَتِکُمْ أَنَّکُمْ لَا تُسَلِّمُونِّی وَ لَا تَخْذُلُونِّی فَإِنْ وَفَیْتُمْ لِی بِبَیْعَتِکُمْ فَقَدْ أُصِبْتُمْ حَظَّکُمْ وَ رُشْدَکُمْ وَ نَفْسِی مَعَ أَنْفُسِکُمْ وَ أَهْلِی وَ وُلْدِی مَعَ أَهَالِیکُمْ وَ أَوْلَادِکُمْ فَلَکُمْ بِی أُسْوَةٌ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ نَقَضْتُمْ عُهُودَکُمْ وَ خَلَعْتُمْ بَیْعَتَکُمْ فَلَعَمْرِی مَا هِیَ مِنْکُمْ بِنُکْرٍ لَقَدْ فَعَلْتُمُوهَا بِأَبِی وَ أَخِی وَ ابْنِ عَمِّی وَ الْمَغْرُورُ مَنِ اغْتَرَّ بِکُمْ فَحَظَّکُمْ أَخْطَأْتُمْ وَ نَصِیبَکُمْ ضَیَّعْتُمْ- فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ سَیُغْنِی اللَّهُ عَنْکُمْ وَ السَّلَامُ.

ثُمَّ طَوَی الْکِتَابَ وَ خَتَمَهُ وَ دَفَعَهُ إِلَی قَیْسِ بْنِ مُسْهِرٍ الصَّیْدَاوِیِّ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ کَمَا مَرَّ ثُمَّ قَالَ وَ لَمَّا بَلَغَ الْحُسَیْنَ قَتْلُ قَیْسٍ اسْتَعْبَرَ بَاکِیاً ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ لَنَا وَ لِشِیعَتِنَا عِنْدَکَ مَنْزِلًا کَرِیماً وَ اجْمَعْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ فِی مُسْتَقَرٍّ مِنْ رَحْمَتِکَ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ قَالَ فَوَثَبَ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام رَجُلٌ مِنْ شِیعَتِهِ یُقَالُ لَهُ هِلَالُ بْنُ نَافِعٍ الْبَجَلِیُّ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ جَدَّکَ رَسُولَ اللَّهِ لَمْ یَقْدِرْ أَنْ یُشْرِبَ النَّاسَ مَحَبَّتَهُ وَ لَا أَنْ یَرْجِعُوا إِلَی أَمْرِهِ مَا أَحَبَّ وَ قَدْ کَانَ مِنْهُمْ مُنَافِقُونَ یَعِدُونَهُ بِالنَّصْرِ وَ یُضْمِرُونَ لَهُ الْغَدْرَ یَلْقَوْنَهُ بِأَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ یَخْلُفُونَهُ بِأَمَرَّ مِنَ الْحَنْظَلِ حَتَّی قَبَضَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ أَنَّ أَبَاکَ عَلِیّاً رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَدْ کَانَ فِی مِثْلِ ذَلِکَ فَقَوْمٌ قَدْ أَجْمَعُوا عَلَی نَصْرِهِ وَ قَاتَلُوا مَعَهُ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ حَتَّی أَتَاهُ أَجَلُهُ فَمَضَی إِلَی رَحْمَةِ اللَّهِ وَ رِضْوَانِهِ وَ أَنْتَ الْیَوْمَ عِنْدَنَا فِی مِثْلِ تِلْکَ الْحَالَةِ فَمَنْ نَکَثَ عَهْدَهُ وَ خَلَعَ بَیْعَتَهُ فَلَنْ یَضُرَّ إِلَّا نَفْسَهُ وَ اللَّهُ مُغْنٍ عَنْهُ فَسِرْ بِنَا رَاشِداً مُعَافًی مُشَرِّقاً إِنْ شِئْتَ وَ إِنْ

ص: 382

که امروز مرا در یاری حسین اطاعت کنید، تا بدین وسیله شرافت دنیا و آخرت نصیب شما شود. من به خدا قسم می خورم، احدی از شما با پسر پیامبر در راه خدا شهید نخواهد شد مگر اینکه در اعلی علیّین بهشت با حضرت محمد صلّی اللّه علیه و آله همراه خواهد بود. ناگاه مردی از بنی اسد که او را عبد اللّه بن بشر می گفتند به سوی حبیب شتافت و گفت: من اولین شخصی هستم که این دعوت را می پذیرم. سپس این قصیده را خواند:

خویشاوندان من می دانند که هر گاه عاجز شوند و سواران سست گردند.

من شخصی شجاع، دلاور، جنگجو و مانند شیر بیشه ای هستم که شجاع است.

سپس مردان دیگر آن قبیله جلو آمدند و تعداد آنان به90 نفر رسید که بیرون آمده و تصمیم گرفتند نزد امام حسین بروند. در همین موقع بود که مردی از آن قبیله خارج شد و این جریان را به ابن سعد خبر داد. ابن سعد مردی از یاران خود را خواست که او را ازرق می گفتند و تعداد چهار صد سوار را با او به سوی قبیله بنی اسد فرستاد. در همان حین که قوم بنی اسد می خواستند شبانه به سوی لشکر امام حسین حرکت کنند، ناگاه لشکر ابن سعد در کنار فرات راه را بر آنان بستند، در حالی که بین ایشان و لشکریان امام راه اندکی باقی مانده بود. آن دو گروه به یکدیگر نزدیک شدند و جنگ شدیدی بین آنان درگرفت. حبیب بن مظاهر بر سر ازرق فریاد زد و گفت: وای بر تو! با ما چه کار داری؟ از ما دور شو! ما را رها کن تا شخص دیگری غیر از تو به واسطه ما شقی و بدبخت شود. ولی ازرق از برگشتن خودداری کرد. وقتی بنی اسد دریافتند که تاب مقاومت در برابر آن گروه را ندارند لذا شکست خورده، به قبیله خود بازگشتند و شبانه از آن مکان کوچ کردند، که مبادا ابن سعد به آنان شبیخون بزند. هنگامی که حبیب بن مظاهر به سوی امام حسین علیه السّلام بازگشت و جریان را شرح داد، حضرت فرمود: لا حول و لا قوة الا باللَّه.

سواران ابن سعد برگشتند و در کنار فرات پیاده شدند و بین امام حسین و یارانش و آب فرات حایل شدند. وقتی عطش امام حسین و اصحاب او را آزار داد، امام علیه السلام یک کلنگ به دست گرفت و پشت خیمه زنان آمد و از طرف قبله به فاصله نوزده قدم آنجا را حفر نمود و آبی گوارا برای آن بزرگوار جاری شد. امام حسین و باقی مردم از آن آب آشامیدند و مشک های خود را پر از آب کردند و آن چشمه ناپدید گردید و اثری از آن دیده نشد. وقتی این موضوع به گوش ابن زیاد رسید

ص: 387

شِئْتَ مُغَرِّباً فَوَ اللَّهِ مَا أَشْفَقْنَا مِنْ قَدَرِ اللَّهِ وَ لَا کَرِهْنَا لِقَاءَ رَبِّنَا وَ إِنَّا عَلَی نِیَّاتِنَا وَ بَصَائِرِنَا نُوَالِی مَنْ وَالاکَ وَ نُعَادِی مَنْ عَادَاکَ.

ثُمَّ وَثَبَ إِلَیْهِ بُرَیْرُ بْنُ خُضَیْرٍ الْهَمْدَانِیُّ فَقَالَ وَ اللَّهِ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ بِکَ عَلَیْنَا أَنْ نُقَاتِلَ بَیْنَ یَدَیْکَ تُقَطَّعُ فِیهِ أَعْضَاؤُنَا ثُمَّ یَکُونُ جَدُّکَ شَفِیعَنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ بَیْنَ أَیْدِینَا لَا أَفْلَحَ قَوْمٌ ضَیَّعُوا ابْنَ بِنْتِ نَبِیِّهِمْ أُفٍّ لَهُمْ غَداً مَا ذَا یُلَاقُونَ یُنَادُونَ بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ فِی نَارِ جَهَنَّمَ.

قَالَ فَجَمَعَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وُلْدَهُ وَ إِخْوَتَهُ وَ أَهْلَ بَیْتِهِ ثُمَّ نَظَرَ إِلَیْهِمْ فَبَکَی سَاعَةً ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّا عِتْرَةُ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ وَ قَدْ أُخْرِجْنَا وَ طُرِدْنَا وَ أُزْعِجْنَا عَنْ حَرَمِ جَدِّنَا وَ تَعَدَّتْ بَنُو أُمَیَّةَ عَلَیْنَا اللَّهُمَّ فَخُذْ لَنَا بِحَقِّنَا وَ انْصُرْنَا عَلَی الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ.

قَالَ فَرَحَلَ مِنْ مَوْضِعِهِ حَتَّی نَزَلَ فِی یَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ أَوْ یَوْمِ الْخَمِیسِ بِکَرْبَلَاءَ وَ ذَلِکَ فِی الثَّانِی مِنَ الْمُحَرَّمِ سَنَةَ إِحْدَی وَ سِتِّینَ.

ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ النَّاسُ عَبِیدُ الدُّنْیَا وَ الدِّینُ لَعِقٌ عَلَی أَلْسِنَتِهِمْ یَحُوطُونَهُ مَا دَرَّتْ مَعَایِشُهُمْ فَإِذَا مُحِّصُوا بِالْبَلَاءِ قَلَّ الدَّیَّانُونَ.

ثُمَّ قَالَ أَ هَذِهِ کَرْبَلَاءُ فَقَالُوا نَعَمْ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ هَذَا مَوْضِعُ کَرْبٍ وَ بَلَاءٍ هَاهُنَا مُنَاخُ رِکَابِنَا وَ مَحَطُّ رِحَالِنَا وَ مَقْتَلُ رِجَالِنَا وَ مَسْفَکُ دِمَائِنَا قَالَ فَنَزَلَ الْقَوْمُ وَ أَقْبَلَ الْحُرُّ حَتَّی نَزَلَ حِذَاءَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فِی أَلْفِ فَارِسٍ ثُمَّ کَتَبَ إِلَی ابْنِ زِیَادٍ یُخْبِرُهُ بِنُزُولِ الْحُسَیْنِ بِکَرْبَلَاءَ.

وَ کَتَبَ ابْنُ زِیَادٍ لَعَنَهُ اللَّهُ إِلَی الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَمَّا بَعْدُ یَا حُسَیْنُ فَقَدْ بَلَغَنِی نُزُولُکَ بِکَرْبَلَاءَ وَ قَدْ کَتَبَ إِلَیَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَزِیدُ أَنْ لَا أَتَوَسَّدَ الْوَثِیرَ وَ لَا أَشْبَعَ مِنَ الْخَمِیرِ أَوْ أُلْحِقَکَ بِاللَّطِیفِ الْخَبِیرِ أَوْ تَرْجِعَ إِلَی حُکْمِی وَ حُکْمِ یَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ وَ السَّلَامُ.

فَلَمَّا وَرَدَ کِتَابُهُ عَلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ قَرَأَهُ رَمَاهُ مِنْ یَدِهِ ثُمَّ قَالَ لَا أَفْلَحَ قَوْمٌ اشْتَرَوْا مَرْضَاةَ الْمَخْلُوقِ بِسَخَطِ الْخَالِقِ فَقَالَ لَهُ الرَّسُولُ جَوَابُ الْکِتَابِ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَقَالَ مَا لَهُ عِنْدِی جَوَابٌ لِأَنَّهُ قَدْ حَقَّتْ عَلَیْهِ کَلِمَةُ الْعَذابِ فَرَجَعَ الرَّسُولُ

ص: 383

نزد ابن سعد فرستاد و گفت: به من خبر رسیده که حسین و یارانش چاه می کنند و آب به دست می آورند و خودش و یارانش از آن آب می آشامند. هوشیار باش، هنگامی که نامه من به تو رسید، تا آن جا که می توانی مانع از چاه کندن آنان شو و کار را بر ایشان سخت بگیر. مگذار آب بیاشامند، با ایشان همان طور رفتار کن که آن ها با عثمان رفتار کردند. پس از این نامه، ابن سعد به شدت به حسین و همراهانش سخت گرفت.

هنگامی که تشنگی به امام حسین علیه السّلام فشار آورد، برادرش حضرت عباس را خواست و تعداد سی نفر سوار و بیست نفر پیاده و بیست عدد مشک آب در اختیار او قرار داد، آنان نیمه شب به سمت فرات رفتند و نزدیک فرات رسیدند. عمرو بن حجاج گفت: شما که هستید؟ یکی از اصحاب امام حسین که او را هلال بن نافع بجلی می گفتند گفت: من پسر عموی تو هستم، آمدم از آب فرات بیاشامم. عمرو گفت: بیاشام نوش جان! هلال گفت: وای بر تو! به من دستور می دهی که آب بیاشامم، در حالی که حسین بن علی و افرادی که همراه او هستند از تشنگی می میرند؟ عمرو گفت: راست می گویی، ولی ما مأمور به این کار هستیم و باید آن را اجرا کنیم. هلال بن نافع یاران خود را صدا زد و آن ها داخل فرات شدند. عمرو بن حجاج هم یاران خود را صدا زد و جنگ شدیدی بین آنان در گرفت. گروهی می جنگیدند و گروهی مشک های آب را پر می کردند. احدی از یاران امام حسین علیه السّلام کشته نشد و همه به لشکرگاه خود بازگشتند و امام حسین و همراهانش آب آشامیدند. به این خاطر بود که حضرت عباس علیه السّلام سقا نامیده شد.

سپس امام حسین علیه السّلام کسی را نزد ابن سعد لعنه اللّه فرستاد و پیغام داد: من می خواهم با تو سخن بگویم، امشب بین لشکر من و لشکر خودت با من ملاقات کن. ابن سعد با بیست نفر و امام حسین نیز با همین تعداد آمد. هنگامی که نزدیک یکدیگر رسیدند، امام علیه السّلام به یاران خود فرمود که عقب بروند و آنان عقب رفتند. فقط برادرش عباس و فرزندش علی اکبر نزد آن حضرت ماندند. ابن سعد نیز دستور داد یارانش عقب بروند، فقط پسرش که حفص نام داشت، با غلامش نزد او ماندند.

امام حسین علیه السّلام به ابن سعد فرمود: ای ابن سعد، وای بر تو! آیا از آن خدایی که به سوی او باز خواهی گشت نمی ترسی؟ آیا با من می جنگی، در حالی که می دانی من پسر چه کسی هستم؟ دست از این قوم بردار و با من باش، زیرا این کار تو را بیشتر به خداوند متعال نزدیک خواهد کرد. ابن سعد گفت: می ترسم خانه ام خراب شود. امام حسین فرمود: من خانه تو را می سازم. ابن سعد: می ترسم از این که مبادا آب و املاکم گرفته شوند. امام حسین: من از مالی که در حجاز دارم بهتر از آن ها را به تو خواهم داد. ابن سعد: من اهل و عیالی دارم که برای ایشان می ترسم. امام حسین سکوت کرد و جوابی به ابن سعد نداد.

ص: 388

إِلَیْهِ فَخَبَّرَهُ بِذَلِکَ فَغَضِبَ عَدُوُّ اللَّهِ مِنْ ذَلِکَ أَشَدَّ الْغَضَبِ وَ الْتَفَتَ إِلَی عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ وَ أَمَرَهُ بِقِتَالِ الْحُسَیْنِ وَ قَدْ کَانَ وَلَّاهُ الرَّیَّ قَبْلَ ذَلِکَ فَاسْتَعْفَی عُمَرُ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ ابْنُ زِیَادٍ فَارْدُدْ إِلَیْنَا عَهْدَنَا فَاسْتَمْهَلَهُ ثُمَّ قَبِلَ بَعْدَ یَوْمٍ خَوْفاً عَنْ أَنْ یُعْزَلَ عَنْ وِلَایَةِ الرَّیِّ.

وَ قَالَ الْمُفِیدُ رَحِمَهُ اللَّهُ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ قَدِمَ عَلَیْهِمْ عُمَرُ بْنُ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ مِنَ الْکُوفَةِ فِی أَرْبَعَةِ آلَافِ فَارِسٍ فَنَزَلَ بِنَیْنَوَی فَبَعَثَ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام عُرْوَةَ بْنَ قَیْسٍ الْأَحْمَسِیَّ فَقَالَ لَهُ ائْتِهِ فَسَلْهُ مَا الَّذِی جَاءَ بِکَ وَ مَا تُرِیدُ وَ کَانَ عُرْوَةُ مِمَّنْ کَتَبَ إِلَی الْحُسَیْنِ فَاسْتَحْیَا مِنْهُ أَنْ یَأْتِیَهُ فَعَرَضَ ذَلِکَ عَلَی الرُّؤَسَاءِ الَّذِینَ کَاتَبُوهُ وَ کُلُّهُمْ أَبَی ذَلِکَ وَ کَرِهَهُ.

فَقَامَ إِلَیْهِ کَثِیرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الشَّعْبِیُّ وَ کَانَ فَارِساً شُجَاعاً لَا یَرُدُّ وَجْهَهُ شَیْ ءٌ فَقَالَ لَهُ أَنَا أَذْهَبُ إِلَیْهِ وَ وَ اللَّهِ لَئِنْ شِئْتَ لَأَفْتِکَنَّ بِهِ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ مَا أُرِیدُ أَنْ تَفْتِکَ بِهِ وَ لَکِنِ ائْتِهِ فَسَلْهُ مَا الَّذِی جَاءَ بِهِ فَأَقْبَلَ کَثِیرٌ إِلَیْهِ فَلَمَّا رَآهُ أَبُو ثُمَامَةَ الصَّیْدَاوِیُّ قَالَ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام أَصْلَحَکَ اللَّهُ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ قَدْ جَاءَکَ شَرُّ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ أَجْرَؤُهُ عَلَی دَمٍ وَ أَفْتَکُهُمْ وَ قَامَ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ ضَعْ سَیْفَکَ قَالَ لَا وَ اللَّهِ وَ لَا کَرَامَةَ إِنَّمَا أَنَا رَسُولٌ إِنْ سَمِعْتُمْ کَلَامِی بَلَّغْتُکُمْ مَا أُرْسِلْتُ إِلَیْکُمْ وَ إِنْ أَبَیْتُمُ انْصَرَفْتُ عَنْکُمْ قَالَ فَإِنِّی آخِذٌ بِقَائِمِ سَیْفِکَ ثُمَّ تَکَلَّمْ بِحَاجَتِکَ قَالَ لَا وَ اللَّهِ لَا تَمَسُّهُ فَقَالَ لَهُ أَخْبِرْنِی بِمَا جِئْتَ بِهِ وَ أَنَا أُبَلِّغُهُ عَنْکَ وَ لَا أَدَعُکَ تَدْنُو مِنْهُ فَإِنَّکَ فَاجِرٌ فَاسْتَبَّا وَ انْصَرَفَ إِلَی عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ.

فَدَعَا عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ قُرَّةَ بْنَ قَیْسٍ الْحَنْظَلِیَّ فَقَالَ لَهُ وَیْحَکَ الْقَ حُسَیْناً فَسَلْهُ مَا جَاءَ بِهِ وَ مَا ذَا یُرِیدُ فَأَتَاهُ قُرَّةُ فَلَمَّا رَآهُ الْحُسَیْنُ مُقْبِلًا قَالَ أَ تَعْرِفُونَ هَذَا فَقَالَ حَبِیبُ بْنُ مُظَاهِرٍ هَذَا رَجُلٌ مِنْ حَنْظَلَةِ تَمِیمٍ وَ هُوَ ابْنُ أُخْتِنَا وَ قَدْ کُنْتُ أَعْرِفُهُ بِحُسْنِ الرَّأْیِ وَ مَا کُنْتُ أَرَاهُ یَشْهَدُ هَذَا الْمَشْهَدَ فَجَاءَ حَتَّی سَلَّمَ عَلَی الْحُسَیْنِ وَ أَبْلَغَهُ رِسَالَةَ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام کَتَبَ إِلَیَّ أَهْلُ مِصْرِکُمْ هَذَا أَنْ أَقْدَمَ فَأَمَّا إِذَا کَرِهْتُمُونِی فَأَنَا أَنْصَرِفُ عَنْکُمْ فَقَالَ حَبِیبُ بْنُ مُظَاهِرٍ وَیْحَکَ

ص: 384

سپس از نزد ابن سعد در حالی برگشت که می فرمود: تو را چه شده است، خدا تو را به زودی در رختخوابت ذبح خواهد کرد و روز محشر تو را نمی آمرزد. به خدا قسم من امیدوارم تو از گندم عراق جز مقدار اندکی نخوری. ابن سعد از باب تمسخر گفت: اگر از گندم آن نخورم، جو در عوض گندم کافی است.

شیخ مفید می گوید: بعد از آن نامه، نامه دیگری از ابن زیاد برای ابن سعد آمد که بین حسین و یارانش و آب فرات حائل شود، مبادا یک قطره از آب فرات بیاشامند، همان طور که این کار را با عثمان بن عفان انجام دادند. عمر بن سعد فوراً عمرو بن حجاج را با پانصد نفر سوار بر سر شریعه فرستاد، آنان بین امام حسین و یارانش و آب فرات حائل شدند و مانع شدند که ایشان حتی یک قطره آب بیاشامند. این موضوع سه روز قبل از شهادت امام حسین بود.

عبد اللّه بن حصین ازدی که از قبیله بجیله محسوب می شد، با بلند ترین صدا فریاد زد: ای حسین! این آب را می بینید که مانند شکم آسمان است، به خدا قسم یک قطره از آن را نخواهید خورد تا از تشنگی بمیرید. امام حسین علیه السّلام وی را نفرین کرد و فرمود: پروردگارا! او را از تشنگی بکش و هرگز او را نیامرز! حمید بن مسلم می گوید: به خدا قسم، بعد از نفرین امام حسین، وقتی آن مرد مریض بود به عیادتش رفتم، به حق آن خدایی که غیر از او خدایی وجود ندارد، دیدم آن بدبخت آب می آشامید و شکمش پر می شد، ولی آن را استفراغ می کرد و فریاد می زد: العطش العطش، سپس دوباره آب می آشامید و شکمش پر می شد، ولی دوباره آن آب را استفراغ می کرد و از تشنگی له له می زد. او همچنان این کار را انجام داد تا این که نفسش قطع شد.

هنگامی که امام حسین علیه السّلام دید لشکرها پی در پی برای کمک به ابن سعد وارد نینوا می شوند تا با آن حضرت بجنگند، نزد ابن سعد فرستاد و فرمود: من می خواهم با تو ملاقات کنم. هنگامی که ملاقات کردند، مدتی طولانی با یکدیگر آهسته سخن گفتند. سپس ابن سعد به مکان خود بازگشت و نامه ای برای ابن زیاد نوشت که مضمون آن این بود: خدا آتش جنگ را خاموش کرده و این امت را متحد و امر آن ها را اصلاح فرموده است. این حسین است که به من می گوید: حاضر است به مکانی که از آنجا آمده است برگردد، یا به سوی یکی از سرحدها باز گردد و مانند یکی از مسلمانان باشد، آنچه به نفع آنان است به نفع وی هم باشد و آنچه بر علیه ایشان باشد بر علیه او نیز باشد، یا اینکه نزد امیر المؤمنین یزید بیاید و دست خود را در میان دست او بگذارد.

ص: 389

یَا قُرَّةُ أَیْنَ تَذْهَبُ إِلَی الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ انْصُرْ هَذَا الرَّجُلَ الَّذِی بِآبَائِهِ أَیَّدَکَ اللَّهُ بِالْکَرَامَةِ فَقَالَ لَهُ قُرَّةُ أَرْجِعُ إِلَی صَاحِبِی بِجَوَابِ رِسَالَتِهِ وَ أَرَی رَأْیِی فَانْصَرَفَ إِلَی عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ وَ أَخْبَرَهُ الْخَبَرَ فَقَالَ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ أَرْجُو أَنْ یُعَافِیَنِی اللَّهُ مِنْ حَرْبِهِ وَ قِتَالِهِ.

وَ کَتَبَ إِلَی عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی حَیْثُ نَزَلْتُ بِالْحُسَیْنِ بَعَثْتُ إِلَیْهِ رَسُولِی فَسَأَلْتُهُ عَمَّا أَقْدَمَهُ وَ مَا ذَا یَطْلُبُ فَقَالَ کَتَبَ إِلَیَّ أَهْلُ هَذِهِ الْبِلَادِ وَ أَتَتْنِی رُسُلُهُمْ یَسْأَلُونِّی الْقُدُومَ إِلَیْهِمْ فَفَعَلْتُ فَأَمَّا إِذَا کَرِهْتُمُونِی وَ بَدَا لَهُمْ غَیْرُ مَا أَتَتْنِی بِهِ رُسُلُهُمْ فَأَنَا مُنْصَرِفٌ عَنْهُمْ.

قَالَ حَسَّانُ بْنُ قَائِدٍ الْعَبْسِیُّ وَ کُنْتُ عِنْدَ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ حِینَ أَتَاهُ هَذَا الْکِتَابُ فَلَمَّا قَرَأَهُ قَالَ:

الْآنَ إِذْ عَلِقَتْ مَخَالِبُنَا بِهِ*** یَرْجُو النَّجَاةَ وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ.

وَ کَتَبَ إِلَی عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِی کِتَابُکَ وَ فَهِمْتُ مَا ذَکَرْتَ فَاعْرِضْ عَلَی الْحُسَیْنِ أَنْ یُبَایِعَ لِیَزِیدَ هُوَ وَ جَمِیعُ أَصْحَابِهِ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ رَأَیْنَا رَأْیَنَا وَ السَّلَامُ فَلَمَّا وَرَدَ الْجَوَابُ عَلَی عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ قَالَ قَدْ خَشِیتُ أَنْ لَا یَقْبَلَ ابْنُ زِیَادٍ الْعَافِیَةَ(1).

وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَلَمْ یَعْرِضْ ابْنُ سَعْدٍ عَلَی الْحُسَیْنِ مَا أَرْسَلَ بِهِ ابْنُ زِیَادٍ لِأَنَّهُ عَلِمَ أَنَّ الْحُسَیْنَ لَا یُبَایِعُ یَزِیدَ أَبَداً قَالَ ثُمَّ جَمَعَ ابْنُ زِیَادٍ النَّاسَ فِی جَامِعِ الْکُوفَةِ ثُمَّ خَرَجَ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّکُمْ بَلَوْتُمْ آلَ أَبِی سُفْیَانَ فَوَجَدْتُمُوهُمْ کَمَا تُحِبُّونَ وَ هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَزِیدُ قَدْ عَرَفْتُمُوهُ حَسَنَ السِّیرَةِ مَحْمُودَ الطَّرِیقَةِ مُحْسِناً إِلَی الرَّعِیَّةِ یُعْطِی الْعَطَاءَ فِی حَقِّهِ قَدْ أَمِنَتِ السُّبُلُ عَلَی عَهْدِهِ وَ کَذَلِکَ کَانَ أَبُوهُ مُعَاوِیَةُ فِی عَصْرِهِ وَ هَذَا ابْنُهُ یَزِیدُ مِنْ بَعْدِهِ یُکْرِمُ الْعِبَادَ وَ یُغْنِیهِمْ بِالْأَمْوَالِ وَ یُکْرِمُهُمْ وَ قَدْ زَادَکُمْ فِی أَرْزَاقِکُمْ مِائَةً مِائَةً وَ أَمَرَنِی أَنْ أُوَفِّرَهَا عَلَیْکُمْ وَ أُخْرِجَکُمْ إِلَی حَرْبِ عَدُوِّهِ الْحُسَیْنِ فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِیعُوا.

ص: 385


1- 1. الإرشاد ص 210 و 211 و الظاهر قد حسبت ان لا یقبل.

و یزید هر نظری دارد بین خودش و امام حسین پیاده کند. این عمل باعث خوشنودی تو و به صلاح این امت خواهد بود.

هنگامی که ابن زیاد آن نامه را خواند گفت: این نامه شخصی است که نسبت به قوم خود خیر خواه و دلسوز است. ناگاه شمر بن ذی الجوشن برخاست و به ابن زیاد گفت: آیا تو این پیشنهاد را از حسین می پذیری، در حالی که او به سرزمین تو آمده و نزدیک توست. به خدا قسم اگر حسین سرزمین تو را ترک کند و برای بیعت دست در دست تو نگذارد، حتما قوی می شود و تو ضعیف و عاجز خواهی شد. مبادا یک چنین اختیاری را به حسین بدهی! زیرا این کار، کار نابجایی است، حسین و یارانش باید مطیع حکم تو باشند. اگر خواستی وی را عقاب کنی صاحب اختیاری و اگر نخواستی او را عقوبت کنی مختاری.

ابن زیاد گفت: چه نظر خوبی را مطرح کردی! نظر درست همین نظر توست. این نامه را برای ابن سعد ببر. ابن سعد باید تسلیم شدن حسین و یارانش را در برابر حکم من به آنان عرضه کند، اگر پذیرفتند، ایشان را به سلامت نزد من روانه کند، و چنان چه نپذیرفتند باید با آنان بجنگد. اگر عمر دستور ما را اجرا کرد، تو سخن وی را بشنو و از او اطاعت کن. و اگر سرپیچی کرد، تو امیر لشکر هستی و باید گردن ابن سعد را زده و سر او را برای من بفرستی. سپس ابن زیاد نامه ای برای ابن سعد نوشت که مضمون آن این بود: من تو را به سوی حسین نفرستاده ام تا از او دفاع کنی، یا با او با مسامحه رفتار کنی، یا آرزوی سلامتی و بقای وی را داشته باشی، یا این که از طرف او عذرخواهی کنی و یا این که شفیع او نزد من باشی. ببین اگر حسین و یارانش مطیع حکم من و تسلیم امر من شدند، آنان را به سلامت نزد من بفرست، ولی اگر نپذیرفتند بر آنان هجوم ببر تا آن ها را کشته و مثله کنی، زیرا آنان مستحق یک چنین جزایی هستند. اگر حسین را کشتی، سینه و پشت او را زیر سم اسبان پایمال کن، زیرا حسین شخصی متمرد و ظالم است و پس از مرگ، این کار ضرری نمی رساند. من این سخن را گفته و بر خود لازم دانسته ام که اگر حسین را کشتم این کار را با او انجام خواهم داد. اگر تو دستور ما را در مورد حسین اجرا کنی، ما جزای کسی را به تو می دهیم که حرف شنو و مطیع است و اگر می خواهی از انجام این دستور خودداری کنی، پس از کار و لشکر ما کنار بکش و لشکر ما را به شمر بن ذی الجوشن واگذار کن، زیرا ما به او مأموریت داده ایم، و السّلام.

شمر بن ذی الجوشن نامه ابن زیاد را برای ابن سعد آورد. هنگامی که ابن سعد آن نامه را خواند به شمر گفت: چه منظوری داری؟ وای بر تو! خدا تو را به خانه ات نرساند، خدا آن چه که برای من آورده ای زشت کند. به خدا قسم گمان می کنم تو ابن زیاد را از پیشنهادی که برایش نوشتم منصرف کرده و امری را که ما امید اصلاح آن را داشتیم فاسد و خراب کردی، به خدا قسم حسین تسلیم نخواهد شد. زیرا حسین روحیه پدرش را دارد.

شمر به عمر گفت:

ص: 390

ثُمَّ نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ وَ وَفَّرَ النَّاسَ الْعَطَاءَ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَخْرُجُوا إِلَی حَرْبِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ یَکُونُوا عَوْناً لِابْنِ سَعْدٍ عَلَی حَرْبِهِ فَأَوَّلُ مَنْ خَرَجَ شِمْرُ بْنُ ذِی الْجَوْشَنِ فِی أَرْبَعَةِ آلَافٍ فَصَارَ ابْنُ سَعْدٍ فِی تِسْعَةِ آلَافٍ ثُمَّ أَتْبَعَهُ بِیَزِیدَ بْنِ رَکَّابٍ الْکَلْبِیِّ فِی أَلْفَیْنِ وَ الْحُصَیْنِ بْنِ نُمَیْرٍ السَّکُونِیِّ فِی أَرْبَعَةِ آلَافٍ وَ فلانا [فُلَانٍ] الْمَازِنِیِّ فِی ثَلَاثَةِ آلَافٍ وَ نَصْرِ بْنِ فُلَانٍ فِی أَلْفَیْنِ فَذَلِکَ عِشْرُونَ أَلْفاً.

ثُمَّ أَرْسَلَ إِلَی شَبَثِ بْنِ رِبْعِیٍّ أَنْ أَقْبِلْ إِلَیْنَا وَ إِنَّا نُرِیدُ أَنْ نُوَجِّهَ بِکَ إِلَی حَرْبِ الْحُسَیْنِ فَتَمَارَضَ شَبَثٌ وَ أَرَادَ أَنْ یُعْفِیَهُ ابْنُ زِیَادٍ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ رَسُولِی أَخْبَرَنِی بِتَمَارُضِکَ وَ أَخَافُ أَنْ تَکُونَ مِنَ الَّذِینَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطِینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ إِنْ کُنْتَ فِی طَاعَتِنَا فَأَقْبِلْ إِلَیْنَا مُسْرِعاً.

فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ شَبَثٌ بَعْدَ الْعِشَاءِ لِئَلَّا یَنْظُرَ إِلَی وَجْهِهِ فَلَا یَرَی عَلَیْهِ أَثَرَ الْعِلَّةِ فَلَمَّا دَخَلَ رَحَّبَ بِهِ وَ قَرَّبَ مَجْلِسَهُ وَ قَالَ أُحِبُّ أَنْ تَشْخَصَ إِلَی قِتَالِ هَذَا الرَّجُلِ عَوْناً لِابْنِ سَعْدٍ عَلَیْهِ فَقَالَ أَفْعَلُ أَیُّهَا الْأَمِیرُ فَمَا زَالَ یُرْسِلُ إِلَیْهِ بِالْعَسَاکِرِ حَتَّی تَکَامَلَ عِنْدَهُ ثَلَاثُونَ أَلْفاً مَا بَیْنَ فَارِسٍ وَ رَاجِلٍ ثُمَّ کَتَبَ إِلَیْهِ ابْنُ زِیَادٍ إِنِّی لَمْ أَجْعَلْ لَکَ عِلَّةً فِی کَثْرَةِ الْخَیْلِ وَ الرِّجَالِ فَانْظُرْ لَا أُصْبِحُ وَ لَا أُمْسِی إِلَّا وَ خَبَرُکَ عِنْدِی غُدْوَةً وَ عَشِیَّةً وَ کَانَ ابْنُ زِیَادٍ یَسْتَحِثُّ عُمَرَ بْنَ سَعْدٍ لِسِتَّةِ أَیَّامٍ مَضَیْنَ مِنَ الْمُحَرَّمِ. وَ أَقْبَلَ حَبِیبُ بْنُ مُظَاهِرٍ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام

فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هَاهُنَا حَیٌّ مِنْ بَنِی أَسَدٍ بِالْقُرْبِ مِنَّا أَ تَأْذَنُ لِی فِی الْمَصِیرِ إِلَیْهِمْ فَأَدْعُوَهُمْ إِلَی نُصْرَتِکَ فَعَسَی اللَّهُ أَنْ یَدْفَعَ بِهِمْ عَنْکَ قَالَ قَدْ أَذِنْتُ لَکَ فَخَرَجَ حَبِیبٌ إِلَیْهِمْ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ مُتَنَکِّراً حَتَّی أَتَی إِلَیْهِمْ فَعَرَفُوهُ أَنَّهُ مِنْ بَنِی أَسَدٍ فَقَالُوا مَا حَاجَتُکَ فَقَالَ إِنِّی قَدْ أَتَیْتُکُمْ بِخَیْرِ مَا أَتَی بِهِ وَافِدٌ إِلَی قَوْمٍ أَتَیْتُکُمْ أَدْعُوکُمْ إِلَی نَصْرِ ابْنِ بِنْتِ نَبِیِّکُمْ فَإِنَّهُ فِی عِصَابَةٍ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الرَّجُلُ مِنْهُمْ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ رَجُلٍ لَنْ یَخْذُلُوهُ وَ لَنْ یُسَلِّمُوهُ أَبَداً وَ هَذَا عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ قَدْ أَحَاطَ بِهِ وَ أَنْتُمْ قَوْمِی وَ عَشِیرَتِی وَ قَدْ أَتَیْتُکُمْ بِهَذِهِ النَّصِیحَةِ

ص: 386

بگو می خواهی چه کنی؟ آیا دستور امیر خود را اجرا کرده و با دشمن او می جنگی؟ اگر به دستور او عمل نمی کنی، پس لشکر را به من واگذار کن. عمر گفت: نه، تو این لیاقت را نداری. من این کار را به عهده خواهم گرفت، تو برو و بر پیادگان نظارت داشته باش.

عصر روز پنجشنبه، نهم ماه محرم بود که عمر بن سعد به طرف امام حسین هجوم برد. شمر نیز آمد و در مقابل اصحاب امام حسین ایستاد و فریاد زد: خواهرزادگان ما کجایند؟ فرزندان حضرت علی علیه السلام که عبارت بودند از جعفر و عباس و عبد اللّه و عثمان به طرف شمر رفتند و گفتند: چه می خواهی؟ گفت: شما پسران خواهر من هستید، شما در امان خواهید بود. ایشان در جوابش گفتند: خدا تو را با امان نامه ای که آورده ای لعنت کند! آیا جا دارد تو به ما امان دهی ولی پسر پیامبر خدا در امان نباشد؟

سپس عمر بن سعد فریاد زد: ای لشکر خدا سوار شوید، بشارت باد شما را به بهشت! مردم سوار بر مرکب های خود شده و به طرف حسین علیه السّلام رفتند. امام حسین در آن هنگام بیرون خیمه خود نشسته بود و سر خود را بر زانوها و شمشیر خود تکیه داده و خوابش برده بود. وقتی خواهرش صیحه و فریادها را شنید نزد برادرش آمد و گفت: برادرم! آیا این سر و صداها را نمی شنوی که به ما نزدیک شده اند؟ امام حسین علیه السّلام پس از اینکه سر خود را بلند کرد فرمود: من اکنون رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را در خواب دیدم که به من می فرمود: تو به زودی نزد ما خواهی آمد. زینب علیها السّلام به صورت خود زد و فریاد به واویلا سر داد. امام حسین به وی فرمود: ای خواهر! این سخن را مگو، سکوت کن، خدا تو را رحمت کند.

بنا به روایت سید بن طاوس، امام حسین به زینب فرمود: من هم اکنون جدم حضرت محمّد، پدرم علی، مادرم حضرت زهرا علیها السّلام و برادرم امام حسن مجتبی را در عالم خواب دیدم که به من می فرمودند: ای حسین! تو به زودی نزد ما خواهی آمد و در بعضی از روایات آمده است که فرمودند: فردا نزد ما خواهی آمد. ناگاه حضرت زینب به صورت خود زد و فریاد کشید، امام حسین علیه السّلام به او فرمود: آرام باش! این قوم را بر من مسلط مکن(1).

شیخ مفید می گوید: عباس بن علی علیه السّلام به امام حسین گفت: ای برادرم! این گروه نزد تو آمده اند. امام علیه السّلام برخاست و به عباس فرمود: سوار شو و با آن ها ملاقات کن و بگو: شما را چه شده؟ چه تصمیم تازه ای گرفته اید؟ از ایشان بپرس برای چه اینجا آمده اند.

ص: 391


1- 1. کتاب ملهوف: 79

فَأَطِیعُونِی الْیَوْمَ فِی نُصْرَتِهِ تَنَالُوا بِهَا شَرَفَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَإِنِّی أُقْسِمُ بِاللَّهِ لَا یُقْتَلُ أَحَدٌ مِنْکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ مَعَ ابْنِ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صَابِراً مُحْتَسِباً إِلَّا کَانَ رَفِیقاً لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی عِلِّیِّینَ قَالَ فَوَثَبَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ بَنِی أَسَدٍ یُقَالُ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ بِشْرٍ فَقَالَ أَنَا أَوَّلُ مَنْ یُجِیبُ إِلَی هَذِهِ الدَّعْوَةِ ثُمَّ جَعَلَ یَرْتَجِزُ وَ یَقُولُ:

قَدْ عَلِمَ الْقَوْمُ إِذَا تَوَاکَلُوا*** وَ أَحْجَمَ الْفُرْسَانُ إِذْ تَنَاقَلُوا(1)

أَنِّی شُجَاعٌ بَطَلٌ مُقَاتِلٌ*** کَأَنَّنِی لَیْثٌ عَرِینٌ بَاسِلٌ.

ثُمَّ تَبَادَرَ رِجَالُ الْحَیِّ حَتَّی الْتَأَمَ مِنْهُمْ تِسْعُونَ رَجُلًا فَأَقْبَلُوا یُرِیدُونَ الْحُسَیْنَ علیه السلام وَ خَرَجَ رَجُلٌ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ مِنَ الْحَیِّ حَتَّی صَارَ إِلَی عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ فَأَخْبَرَهُ بِالْحَالِ فَدَعَا ابْنُ سَعْدٍ بِرَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ یُقَالُ لَهُ الْأَزْرَقُ فَضَمَّ إِلَیْهِ أَرْبَعَمِائَةِ فَارِسٍ وَ وَجَّهَ نَحْوَ حَیِّ بَنِی أَسَدٍ فَبَیْنَمَا أُولَئِکَ الْقَوْمُ قَدْ أَقْبَلُوا یُرِیدُونَ عَسْکَرَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فِی جَوْفِ اللَّیْلِ إِذَا اسْتَقْبَلَهُمْ خَیْلُ ابْنِ سَعْدٍ عَلَی شَاطِئِ الْفُرَاتِ وَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ عَسْکَرِ الْحُسَیْنِ الْیَسِیرُ فَنَاوَشَ الْقَوْمُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ اقْتَتَلُوا قِتَالًا شَدِیداً وَ صَاحَ حَبِیبُ بْنُ مُظَاهِرٍ بِالْأَزْرَقِ وَیْلَکَ مَا لَکَ وَ مَا لَنَا انْصَرِفْ عَنَّا وَ دَعْنَا یَشْقَی بِنَا غَیْرُکَ فَأَبَی الْأَزْرَقُ أَنْ یَرْجِعَ وَ عَلِمَتْ بَنُو أَسَدٍ أَنَّهُ لَا طَاقَةَ لَهُمْ بِالْقَوْمِ فَانْهَزَمُوا رَاجِعِینَ إِلَی حَیِّهِمْ ثُمَّ إِنَّهُمْ ارْتَحَلُوا فِی جَوْفِ اللَّیْلِ خَوْفاً مِنِ ابْنِ سَعْدٍ أَنْ یُبَیِّتَهُمْ وَ رَجَعَ حَبِیبُ بْنُ مُظَاهِرٍ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام فَخَبَّرَهُ بِذَلِکَ فَقَالَ علیه السلام لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ.

قَالَ وَ رَجَعَتْ خَیْلُ ابْنِ سَعْدٍ حَتَّی نَزَلُوا عَلَی شَاطِئِ الْفُرَاتِ فَحَالُوا بَیْنَ الْحُسَیْنِ وَ أَصْحَابِهِ وَ بَیْنَ الْمَاءِ وَ أَضَرَّ الْعَطَشُ بِالْحُسَیْنِ وَ أَصْحَابِهِ فَأَخَذَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَأْساً(2)

وَ جَاءَ إِلَی وَرَاءِ خَیْمَةِ النِّسَاءِ فَخَطَا فِی الْأَرْضِ تِسْعَ عَشْرَةَ خُطْوَةً نَحْوَ الْقِبْلَةِ ثُمَّ حَفَرَ هُنَاکَ فَنَبَعَتْ لَهُ عَیْنٌ مِنَ الْمَاءِ الْعَذْبِ فَشَرِبَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ شَرِبَ النَّاسُ بِأَجْمَعِهِمْ وَ مَلَئُوا أَسْقِیَتَهُمْ ثُمَّ غَارَتِ الْعَیْنُ فَلَمْ یُرَ لَهَا أَثَرٌ وَ بَلَغَ ذَلِکَ ابْنَ زِیَادٍ

ص: 387


1- 1. تناضلوا. خ ل. و الظاهر: تثاقلوا.
2- 2. الفأس: آلة ذات هراوة قصیرة یقطع بها الخشب و غیره. و قد یترک همزها.

قمر بنی هاشم با بیست سوار که زهیر بن قین و حبیب بن مظاهر نیز در میان آنان بودند به سوی آن ها رفته و به ایشان فرمود: چه تصمیم جدیدی گرفته اید؟ چه می خواهید؟ گفتند: دستور از جانب امیر آمده که ما به شما بگوییم: یا مطیع امر او شوید، یا با شما بجنگیم. عباس علیه السّلام فرمود: عجله نکنید تا من نزد ابا عبد اللّه باز گردم و آن چه گفتید به عرض او برسانم. آن ها توقف کرده و گفتند: نزد حسین برو و او را از سخن ما آگاه کن و هر چه گفت، جواب او را برای ما بیاور. پس عباس دوان دوان بازگشت تا امام حسین را از این خبر آگاه نماید، یاران آن حضرت ایستاده، لشکر دشمن را مخاطب قرار می دادند و ایشان را موعظه کرده و از جنگ با حسین باز می داشتند.

عباس علیه السّلام نزد امام حسین آمد و ایشان را از آن چه آن قوم گفتند آگاه کرد. امام علیه السّلام فرمود: نزد ایشان بازگرد و اگر می توانی، خواسته آنان را تا فردا به تأخیر بینداز. امشب آنان را از ما دور کن تا ما امشب برای پروردگارمان نماز بخوانیم و دعا و استغفار کنیم. خداوند می داند که من نماز برای او، تلاوت کتابش، و دعا و استغفار را بسیار دوست دارم.

حضرت عباس به سوی آن قوم رفت و با فرستاده ابن سعد از نزد آنان بازگشت. آن فرستاده گفت: ما شما را تا فردا مهلت دادیم، اگر تسلیم شوید، شما را نزد ابن زیاد می فرستیم و اگر سرپیچی کردید، دست از شما برنخواهیم داشت. وقتی فرستاده ابن سعد رفت، امام حسین علیه السّلام اصحاب خود را در اوایل شب جمع کرد.

امام سجاد علیه السّلام فرمود: من در آن حال که مریض بودم، نزدیک امام حسین رفتم تا بشنوم چه می فرماید. شنیدم پدرم به اصحاب خود می فرمود: من بهترین ثنا را برای خداوند به جا می آورم و او را در حال خوشی و ناخوشی سپاس می گویم. پروردگارا! تو را شکر می کنم که ما را به وسیله مقام نبوت گرامی داشتی، قرآن را به ما آموختی، دانش دینی به ما عطا کردی، برای ما گوش ها و چشم ها و قلب ها قرار دادی، پس ما را از شکرگزاران قرار بده.

اما بعد، حقیقتا که من اصحابی باوفاتر و نیکوتر از اصحاب خود سراغ ندارم، و اهل بیتی نیکوکارتر

ص: 392

فَأَرْسَلَ إِلَی عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ بَلَغَنِی أَنَّ الْحُسَیْنَ یَحْفِرُ الْآبَارَ وَ یُصِیبُ الْمَاءَ فَیَشْرَبُ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ فَانْظُرْ إِذَا وَرَدَ عَلَیْکَ کِتَابِی فَامْنَعْهُمْ مِنْ حَفْرِ الْآبَارِ مَا اسْتَطَعْتَ وَ ضَیِّقْ عَلَیْهِمْ وَ لَا تَدَعْهُمْ یَذُوقُوا الْمَاءَ وَ افْعَلْ بِهِمْ کَمَا فَعَلُوا بِالزَّکِیِّ عُثْمَانَ فَعِنْدَهَا ضَیَّقَ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ عَلَیْهِمْ غَایَةَ التَّضْیِیقِ.

فَلَمَّا اشْتَدَّ الْعَطَشُ بِالْحُسَیْنِ دَعَا بِأَخِیهِ الْعَبَّاسِ فَضَمَّ إِلَیْهِ ثَلَاثِینَ فَارِساً وَ عِشْرِینَ رَاکِباً وَ بَعَثَ مَعَهُ عِشْرِینَ قِرْبَةً فَأَقْبَلُوا فِی جَوْفِ اللَّیْلِ حَتَّی دَنَوْا مِنَ الْفُرَاتِ فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْحَجَّاجِ مَنْ أَنْتُمْ فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ الْحُسَیْنِ علیه السلام یُقَالُ لَهُ هِلَالُ بْنُ نَافِعٍ الْبَجَلِیُّ ابْنُ عَمٍّ لَکَ جِئْتُ أَشْرَبُ مِنْ هَذَا الْمَاءِ فَقَالَ عَمْرٌو اشْرَبْ هَنِیئاً فَقَالَ هِلَالٌ وَیْحَکَ تَأْمُرُنِی أَنْ أَشْرَبَ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ وَ مَنْ مَعَهُ یَمُوتُونَ عَطَشاً فَقَالَ عَمْرٌو صَدَقْتَ وَ لَکِنْ أُمِرْنَا بِأَمْرٍ لَا بُدَّ أَنْ نَنْتَهِیَ إِلَیْهِ فَصَاحَ هِلَالٌ بِأَصْحَابِهِ فَدَخَلُوا الْفُرَاتَ وَ صَاحَ عَمْرٌو بِالنَّاسِ وَ اقْتَتَلُوا قِتَالًا شَدِیداً فَکَانَ قَوْمٌ یُقَاتِلُونَ وَ قَوْمٌ یَمْلَئُونَ حَتَّی مَلَئُوهَا وَ لَمْ یُقْتَلْ مِنْ أَصْحَابِ الْحُسَیْنِ أَحَدٌ ثُمَّ رَجَعَ الْقَوْمُ إِلَی مُعَسْکَرِهِمْ فَشَرِبَ الْحُسَیْنُ وَ مَنْ کَانَ مَعَهُ وَ لِذَلِکَ سُمِّیَ الْعَبَّاسُ علیه السلام السَّقَّاءَ.

ثُمَّ أَرْسَلَ الْحُسَیْنُ إِلَی عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ لَعَنَهُ اللَّهُ أَنِّی أُرِیدُ أَنْ أُکَلِّمَکَ فَالْقَنِی اللَّیْلَةَ بَیْنَ عَسْکَرِی وَ عَسْکَرِکَ فَخَرَجَ إِلَیْهِ ابْنُ سَعْدٍ فِی عِشْرِینَ وَ خَرَجَ إِلَیْهِ الْحُسَیْنُ فِی مِثْلِ ذَلِکَ فَلَمَّا الْتَقَیَا أَمَرَ الْحُسَیْنُ علیه السلام أَصْحَابَهُ فَتَنَحَّوْا عَنْهُ وَ بَقِیَ مَعَهُ أَخُوهُ الْعَبَّاسُ وَ ابْنُهُ عَلِیٌّ الْأَکْبَرُ وَ أَمَرَ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ أَصْحَابَهُ فَتَنَحَّوْا عَنْهُ وَ بَقِیَ مَعَهُ ابْنُهُ حَفْصٌ وَ غُلَامٌ لَهُ.

فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَیْلَکَ یَا ابْنَ سَعْدٍ أَ مَا تَتَّقِی اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ مَعَادُکَ أَ تُقَاتِلُنِی وَ أَنَا ابْنُ مَنْ عَلِمْتَ ذَرْ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ وَ کُنْ مَعِی فَإِنَّهُ أَقْرَبُ لَکَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ أَخَافُ أَنْ یُهْدَمَ دَارِی فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام أَنَا أَبْنِیهَا لَکَ فَقَالَ أَخَافُ أَنْ تُؤْخَذَ ضَیْعَتِی فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام أَنَا أُخْلِفُ عَلَیْکَ خَیْراً مِنْهَا مِنْ مَالِی بِالْحِجَازِ فَقَالَ لِی عِیَالٌ وَ أَخَافُ عَلَیْهِمْ ثُمَّ سَکَتَ وَ لَمْ یُجِبْهُ إِلَی شَیْ ءٍ

ص: 388

و با عاطفه تر از اهل بیت خودم نمی بینم. خدا از جانب من جزای خیر به شما عطا فرماید. آگاه باشید که من گمان نمی کنم این گروه یک روز مرا یاری کنند. بدانید که من به شما اجازه دادم، همگی آزاد هستید، بروید، از طرف من نه بیعتی و دینی بر گردن شماست و نه مانعی برای شما وجود دارد. اکنون که تاریکی شب شما را فرا گرفته، از موقعیت آن استفاده کنید.

برادران و فرزندان و برادرزادگان و دو فرزند عبد اللّه بن جعفر گفتند: برای چه چنین کاری را انجام دهیم؟ برای آن که بعد از تو زنده بمانیم؟ هرگز خدا چنین روزی را نصیب ما نکند! اولین کسی که این سخن را گفت، حضرت عباس ابن علی بود، مابقی آنان نیز به دنبال او و نظیر او سخن گفتند. امام حسین علیه السلام فرمود: ای فرزندان عقیل، شهید شدن مسلم بن عقیل برای شما کافی است، شما بروید، من به شما اجازه دادم. آنان گفتند: سبحان اللّه! مردم به ما چه خواهند گفت؟ به مردم بگوییم: ما بزرگ و سید خود و عموزادگان خود را که بهترین عموزادگان بودند تنها نهادیم. نه تیری برای آنان انداختیم، نه نیزه ای برای ایشان پرتاب کردیم، و نه شمشیری در رکاب آنان زدیم و نمی دانیم چه کردند؟ نه به خدا قسم، ما این کار را نخواهیم کرد. بلکه حاضریم جان و اموال و اهل بیت خود را فدای تو کنیم و تا حدی در رکاب تو بجنگیم تا به جایگاه تو وارد شویم. خدا زندگی پس از تو را زشت نماید! مسلم بن عوسجه برخاست و گفت: آیا ممکن است که ما تو را تنها بگذاریم! آن وقت نزد خدا در ازای ادای حق تو چه عذری بیاوریم؟ نه به خدا قسم، من باید با نیزه ام به سینه دشمنان تو بزنم و تا دسته شمشیری که در دستم است به آنان ضربه بزنم، حتی اگر سلاحی نداشته باشم که با آنان بجنگم، ایشان را سنگباران خواهم کرد. ما تو را تنها نخواهیم گذاشت، تا خدا بداند که ما حرمت پیامبر را در مورد تو نگاه داشته ایم. به خدا قسم اگر بدانم کشته می شوم، سپس زنده می شوم، دوباره می سوزم و زنده می شوم و خاکسترم به باد داده می شود و این کار را هفتاد مرتبه با من انجام دهند، از تو جدا نخواهم شد تا این که مرگ خودم را در پیش روی تو ملاقات کنم. چرا این کار را انجام ندهم، در حالی که این همه فقط یک بار کشته شدن است، اما پس از آن دارای کرامت و شرافتی خواهم شد که هرگز از بین نخواهد رفت.

بعد زهیر بن قین قیام کرد و گفت: به خدا قسم من دوست دارم کشته شوم و زنده شوم و دوباره کشته شوم و تا هزار مرتبه این اتفاق بیفتد تا خدا بدین وسیله کشته شدن را از تو و جوانانی که از اهل بیت تو هستند دور کند.

ص: 393

فَانْصَرَفَ عَنْهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ مَا لَکَ ذَبَحَکَ اللَّهُ عَلَی فِرَاشِکَ عَاجِلًا وَ لَا غَفَرَ لَکَ یَوْمَ حَشْرِکَ فَوَ اللَّهِ إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ لَا تَأْکُلَ مِنْ بُرِّ الْعِرَاقِ إِلَّا یَسِیراً فَقَالَ ابْنُ سَعْدٍ فِی الشَّعِیرِ کِفَایَةٌ عَنِ الْبُرِّ مُسْتَهْزِئاً بِذَلِکَ الْقَوْلِ.

رَجَعْنَا إِلَی سِیَاقَةِ حَدِیثِ الْمُفِیدِ قَالَ وَ وَرَدَ کِتَابُ ابْنِ زِیَادٍ فِی الْأَثَرِ إِلَی عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ أَنْ حُلْ بَیْنَ الْحُسَیْنِ وَ أَصْحَابِهِ وَ بَیْنَ الْمَاءِ وَ لَا یَذُوقُوا مِنْهُ قَطْرَةً کَمَا صُنِعَ بِالتَّقِیِّ الزَّکِیِّ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ فَبَعَثَ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ فِی الْوَقْتِ عَمْرَو بْنَ الْحَجَّاجِ فِی خَمْسِمِائَةِ فَارِسٍ فَنَزَلُوا عَلَی الشَّرِیعَةِ وَ حَالُوا بَیْنَ الْحُسَیْنِ وَ أَصْحَابِهِ وَ بَیْنَ الْمَاءِ وَ مَنَعُوهُمْ أَنْ یُسْقَوْا مِنْهُ قَطْرَةً وَ ذَلِکَ قَبْلَ قَتْلِ الْحُسَیْنِ علیه السلام بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ.

وَ نَادَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حُصَیْنٍ الْأَزْدِیُّ وَ کَانَ عِدَادُهُ فِی بَجِیلَةَ قَالَ بِأَعْلَی صَوْتِهِ یَا حُسَیْنُ أَ لَا تَنْظُرُونَ إِلَی الْمَاءِ کَأَنَّهُ کَبِدُ السَّمَاءِ وَ اللَّهِ لَا تَذُوقُونَ مِنْهُ قَطْرَةً وَاحِدَةً حَتَّی تَمُوتُوا عَطَشاً فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام اللَّهُمَّ اقْتُلْهُ عَطَشاً وَ لَا تَغْفِرْ لَهُ أَبَداً قَالَ حُمَیْدُ بْنُ مُسْلِمٍ وَ اللَّهِ

لَعُدْتُهُ فِی مَرَضِهِ بَعْدَ ذَلِکَ فَوَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ غَیْرُهُ لَقَدْ رَأَیْتُهُ یَشْرَبُ الْمَاءَ حَتَّی یَبْغَرَ(1) ثُمَّ یَقِیئُهُ وَ یَصِیحُ الْعَطَشَ الْعَطَشَ ثُمَّ یَعُودُ وَ یَشْرَبُ حَتَّی یَبْغَرُ ثُمَّ یَقِیئُهُ وَ یَتَلَظَّی عَطَشاً فَمَا زَالَ ذَلِکَ دَأْبُهُ حَتَّی لَفَظَ نَفْسَهُ.

وَ لَمَّا رَأَی الْحُسَیْنُ علیه السلام نُزُولَ الْعَسَاکِرِ مَعَ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ بِنَیْنَوَی وَ مَدَدَهُمْ لِقِتَالِهِ أَنْفَذَ إِلَی عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ أَنَّنِی أُرِیدُ أَنْ أَلْقَاکَ فَاجْتَمَعَا لَیْلًا فَتَنَاجَیَا طَوِیلًا ثُمَّ رَجَعَ عُمَرُ إِلَی مَکَانِهِ وَ کَتَبَ إِلَی عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ أَطْفَأَ النَّائِرَةَ وَ جَمَعَ الْکَلِمَةَ وَ أَصْلَحَ أَمْرَ الْأُمَّةِ هَذَا حُسَیْنٌ قَدْ أَعْطَانِی أَنْ یَرْجِعَ إِلَی الْمَکَانِ الَّذِی مِنْهُ أَتَی أَوْ أَنْ یَسِیرَ إِلَی ثَغْرٍ مِنَ الثُّغُورِ فَیَکُونَ رَجُلًا مِنَ الْمُسْلِمِینَ لَهُ مَا لَهُمْ وَ عَلَیْهِ مَا عَلَیْهِمْ أَوْ أَنْ یَأْتِیَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَزِیدَ فَیَضَعَ یَدَهُ فِی یَدِهِ (2)

ص: 389


1- 1. یقال: بغر البعیر و کذا الرجل- کقطع و علم. بغرا: شرب فلم یرو. فهو بغیر و بغر.
2- 2. قال سبط ابن الجوزی فی التذکرة ص 141: و قد وقع فی بعض النسخ أن الحسین علیه السلام قال: لعمر بن سعد دعونی أمضی الی المدینة أو الی یزید فأدع یدی فی. یده، و لا یصحّ ذلک عنه، فان عقبة بن السمعان قال: صحبت الحسین من المدینة الی العراق و لم أزل معه الی أن قتل، و اللّه ما سمعته قال ذلک.

تمام اصحاب امام حسین سخنانی از این قبیل گفتند و امام علیه السّلام برای آنان دعای خیر کرد و به جانب خیمه خود بازگشت(1).

سید بن طاوس می گوید: در آن حال به محمّد بن بشر حضرمی گفته شد: پسرت در سر حد کشور ری اسیر شده است. گفت: اجر و ثواب این اتفاق را از خدا می خواهم، با این که دوست نداشتم وی اسیر شود و من پس از او زنده بمانم. هنگامی که امام حسین علیه السّلام سخن او را شنید فرمود: خدا تو را رحمت کند، من بیعت خود را از تو برداشتم، هر کاری برای آزادی فرزندت می خواهی انجام بده. او گفت: اگر درندگان مرا زنده زنده بخورند از تو دست برنمی دارم. امام علیه السّلام فرمود: این برده ها را به پسرت بده تا با فروش آن ها برادرش را نجات دهد. آن حضرت تعداد پنج برده به او عطا کرد که قیمت آن ها هزار اشرفی بود. امام حسین و اصحابش آن شب را در حالی صبح کردند که هر کدام ناله ای آهسته و جانگداز نظیر صدای زنبور عسل داشتند. بعضی از آنان در حال رکوع، برخی در حال سجود، عده ای در حال قیام و گروهی در حال قعود بودند. در شب عاشورا تعداد 32 نفر مرد از لشکر ابن سعد نزد یاران امام حسین آمده و به ایشان پیوستند.

ص: 394


1- 1. ارشاد مفید: 213 و 215

فَیَرَی فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ رَأْیَهُ وَ فِی هَذَا لَکَ رِضًی وَ لِلْأُمَّةِ صَلَاحٌ.

فَلَمَّا قَرَأَ عُبَیْدُ اللَّهِ الْکِتَابَ قَالَ هَذَا کِتَابُ نَاصِحٍ مُشْفِقٍ عَلَی قَوْمِهِ فَقَامَ إِلَیْهِ شِمْرُ بْنُ ذِی الْجَوْشَنِ فَقَالَ أَ تَقْبَلُ هَذَا مِنْهُ وَ قَدْ نَزَلَ بِأَرْضِکَ وَ أَتَی جَنْبَکَ وَ اللَّهِ لَئِنْ رَحَلَ بِلَادَکَ وَ لَمْ یَضَعْ یَدَهُ فِی یَدِکَ لَیَکُونَنَّ أَوْلَی بِالْقُوَّةِ وَ لَتَکُونَنَّ أَوْلَی بِالضَّعْفِ وَ الْعَجْزِ فَلَا تُعْطِهِ هَذِهِ الْمَنْزِلَةَ فَإِنَّهَا مِنَ الْوَهْنِ وَ لَکِنْ لِیَنْزِلْ عَلَی حُکْمِکَ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ فَإِنْ عَاقَبْتَ فَأَنْتَ أَوْلَی بِالْعُقُوبَةِ وَ إِنْ عَفَوْتَ کَانَ ذَلِکَ لَکَ.

فَقَالَ ابْنُ زِیَادٍ نِعْمَ مَا رَأَیْتَ الرَّأْیُ رَأْیُکَ اخْرُجْ بِهَذَا الْکِتَابِ إِلَی عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ فَلْیَعْرِضْ عَلَی الْحُسَیْنِ وَ أَصْحَابِهِ النُّزُولَ عَلَی حُکْمِی فَإِنْ فَعَلُوا فَلْیَبْعَثْ بِهِمْ إِلَیَّ سِلْماً وَ إِنْ هُمْ أَبَوْا فَلْیُقَاتِلْهُمْ فَإِنْ فَعَلَ فَاسْمَعْ لَهُ وَ أَطِعْ وَ إِنْ أَبَی أَنْ یُقَاتِلَهُمْ فَأَنْتَ أَمِیرُ الْجَیْشِ فَاضْرِبْ عُنُقَهُ وَ ابْعَثْ إِلَیَّ بِرَأْسِهِ.

وَ کَتَبَ إِلَی عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ لَمْ أَبْعَثْکَ إِلَی الْحُسَیْنِ لِتَکُفَّ عَنْهُ وَ لَا لِتُطَاوِلَهُ وَ لَا لِتُمَنِّیَهُ السَّلَامَةَ وَ الْبَقَاءَ وَ لَا لِتَعْتَذِرَ عَنْهُ وَ لَا لِتَکُونَ لَهُ عِنْدِی شَفِیعاً انْظُرْ فَإِنْ نَزَلَ حُسَیْنٌ وَ أَصْحَابُهُ عَلَی حُکْمِی وَ اسْتَسْلَمُوا فَابْعَثْ بِهِمْ إِلَیَّ سِلْماً وَ إِنْ أَبَوْا فَازْحَفْ إِلَیْهِمْ حَتَّی تَقْتُلَهُمْ وَ تُمَثِّلَ بِهِمْ فَإِنَّهُمْ لِذَلِکَ مُسْتَحِقُّونَ فَإِنْ قَتَلْتَ حُسَیْناً فَأَوْطِئِ الْخَیْلَ صَدْرَهُ وَ ظَهْرَهُ فَإِنَّهُ عَاتٍ ظَلُومٌ وَ لَسْتُ أَرَی أَنَّ هَذَا یَضُرُّ بَعْدَ الْمَوْتِ شَیْئاً وَ لَکِنْ عَلَیَّ قَوْلٌ قَدْ قُلْتُهُ لَوْ قَدْ قَتَلْتُهُ لَفَعَلْتُهُ هَذَا بِهِ فَإِنْ أَنْتَ مَضَیْتَ لِأَمْرِنَا فِیهِ جَزَیْنَاکَ جَزَاءَ السَّامِعِ الْمُطِیعِ وَ إِنْ أَبَیْتَ فَاعْتَزِلْ عَمَلَنَا وَ جُنْدَنَا وَ خَلِّ بَیْنَ شِمْرِ بْنِ ذِی الْجَوْشَنِ وَ بَیْنَ الْعَسْکَرِ فَإِنَّا قَدْ أَمَرْنَاهُ بِأَمْرِنَا وَ السَّلَامُ.

فَأَقْبَلَ شِمْرُ بْنُ ذِی الْجَوْشَنِ بِکِتَابِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ إِلَی عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ فَلَمَّا قَدِمَ عَلَیْهِ وَ قَرَأَهُ قَالَ لَهُ عُمَرُ مَا لَکَ وَیْلَکَ لَا قَرَّبَ اللَّهُ دَارَکَ وَ قَبَّحَ اللَّهُ مَا قَدِمْتَ بِهِ عَلَیَّ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَظُنُّکَ نَهَیْتَهُ عَمَّا کَتَبْتُ بِهِ إِلَیْهِ وَ أَفْسَدْتَ عَلَیْنَا أَمْراً قَدْ کُنَّا رَجَوْنَا أَنْ یَصْلُحَ لَا یَسْتَسْلِمْ وَ اللَّهِ حُسَیْنٌ إِنَّ نَفْسَ أَبِیهِ لَبَیْنَ جَنْبَیْهِ فَقَالَ لَهُ شِمْرٌ:

ص: 390

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

کلمة المصحّح

ص: 395

أَخْبِرْنِی مَا أَنْتَ صَانِعٌ أَ تَمْضِی لِأَمْرِ أَمِیرِکَ وَ تُقَاتِلُ عَدُوَّهُ وَ إِلَّا فَخَلِّ بَیْنِی وَ بَیْنَ الْجُنْدِ وَ الْعَسْکَرِ قَالَ لَا وَ لَا کَرَامَةَ لَکَ وَ لَکِنْ أَنَا أَتَوَلَّی ذَلِکَ فَدُونَکَ فَکُنْ أَنْتَ عَلَی الرَّجَّالَةِ.

وَ نَهَضَ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام عَشِیَّةَ الْخَمِیسِ لِتِسْعٍ مَضَیْنَ مِنَ الْمُحَرَّمِ وَ جَاءَ شِمْرٌ حَتَّی وَقَفَ عَلَی أَصْحَابِ الْحُسَیْنِ وَ قَالَ أَیْنَ بَنُو أُخْتِنَا(1) فَخَرَجَ إِلَیْهِ جَعْفَرٌ وَ الْعَبَّاسُ وَ عَبْدُ اللَّهِ وَ عُثْمَانُ بَنُو عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالُوا مَا تُرِیدُ فَقَالَ أَنْتُمْ یَا بَنِی أُخْتِی آمِنُونَ فَقَالَ لَهُ الْفِئَةُ لَعَنَکَ اللَّهُ وَ لَعَنَ أَمَانَکَ أَ تُؤْمِنُنَا وَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ لَا أَمَانَ لَهُ.

ثُمَّ نَادَی عُمَرُ یَا خَیْلَ اللَّهِ ارْکَبِی وَ بِالْجَنَّةِ أَبْشِرِی فَرَکِبَ النَّاسُ ثُمَّ زَحَفَ نَحْوَهُمْ بَعْدَ الْعَصْرِ وَ الْحُسَیْنُ علیه السلام جَالِسٌ أَمَامَ بَیْتِهِ مُحْتَبِئٌ بِسَیْفِهِ إِذْ خَفَقَ بِرَأْسِهِ عَلَی رُکْبَتَیْهِ وَ سَمِعَتْ أُخْتُهُ الصَّیْحَةَ فَدَنَتْ مِنْ أَخِیهَا وَ قَالَتْ یَا أَخِی أَ مَا تَسْمَعُ هَذِهِ الْأَصْوَاتَ قَدِ اقْتَرَبَتْ فَرَفَعَ الْحُسَیْنُ علیه السلام رَأْسَهُ فَقَالَ إِنِّی رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ السَّاعَةَ فِی الْمَنَامِ وَ هُوَ یَقُولُ لِی إِنَّکَ تَرُوحُ إِلَیْنَا فَلَطَمَتْ أُخْتُهُ وَجْهَهَا وَ نَادَتْ بِالْوَیْلِ فَقَالَ لَهَا الْحُسَیْنُ لَیْسَ لَکَ الْوَیْلُ یَا أُخْتَهْ (2)

اسْکُتِی رَحِمَکِ اللَّهُ وَ فِی رِوَایَةِ السَّیِّدِ قَالَ یَا أُخْتَاهْ إِنِّی رَأَیْتُ السَّاعَةَ جَدِّی مُحَمَّداً وَ أَبِی عَلِیّاً وَ أُمِّی فَاطِمَةَ وَ أَخِی الْحَسَنَ وَ هُمْ یَقُولُونَ یَا حُسَیْنُ إِنَّکَ رَائِحٌ إِلَیْنَا عَنْ قَرِیبٍ وَ فِی بَعْضِ الرِّوَایَاتِ غَداً قَالَ.

فَلَطَمَتْ زَیْنَبُ علیها السلام عَلَی وَجْهِهَا وَ صَاحَتْ فَقَالَ لَهَا الْحُسَیْنُ علیه السلام مَهْلًا لَا تُشْمِتِی الْقَوْمَ بِنَا(3).

قَالَ الْمُفِیدُ فَقَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام یَا أَخِی أَتَاکَ الْقَوْمُ فَنَهَضَ ثُمَّ قَالَ ارْکَبْ أَنْتَ یَا أَخِی حَتَّی تَلْقَاهُمْ وَ تَقُولَ لَهُمْ مَا لَکُمْ وَ مَا بَدَا لَکُمْ وَ تَسْأَلَهُمْ عَمَّا

ص: 391


1- 1. و ذلک لان أم البنین بنت حزام أم عبّاس و عثمان و جعفر و عبد اللّه کانت کلابیة و شمر ابن ذی الجوشن کلابی و لذا أخذ من ابن زیاد أمانا لبنیها، و ذکر ابن جریران جریر بن عبد اللّه بن مخلد الکلابی کانت أم البنین عمته فأخذ لا بنائها أمانا هو و شمر بن ذی الجوشن.
2- 2. مخفف یا أختاه، ای یا أختی، کما یقال: یا أبه مخفف یا أباه بمعنی یا أبی.
3- 3. راجع کتاب الملهوف ص 79.

فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب

ص: 396

جَاءَ بِهِمْ فَأَتَاهُمُ الْعَبَّاسُ فِی نَحْوٍ مِنْ عِشْرِینَ فَارِساً فِیهِمْ زُهَیْرُ بْنُ الْقَیْنِ وَ حَبِیبُ بْنُ مُظَاهِرٍ فَقَالَ لَهُمُ الْعَبَّاسُ مَا بَدَا لَکُمْ وَ مَا تُرِیدُونَ قَالُوا قَدْ جَاءَ أَمْرُ الْأَمِیرِ أَنْ نَعْرِضَ عَلَیْکُمْ أَنْ تَنْزِلُوا عَلَی حُکْمِهِ أَوْ نُنَاجِزَکُمْ قَالَ فَلَا تَعْجَلُوا حَتَّی أَرْجِعَ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ فَأَعْرِضَ عَلَیْهِ مَا ذَکَرْتُمْ فَوَقَفُوا فَقَالُوا الْقَهُ وَ أَعْلِمْهُ ثُمَّ الْقَنَا بِمَا یَقُولُ لَکَ فَانْصَرَفَ الْعَبَّاسُ رَاجِعاً یَرْکُضُ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام یُخْبِرُهُ الْخَبَرَ وَ وَقَفَ أَصْحَابُهُ یُخَاطِبُونَ الْقَوْمَ وَ یَعِظُونَهُمْ وَ یَکُفُّونَهُمْ عَنْ قِتَالِ الْحُسَیْنِ.

فَجَاءَ الْعَبَّاسُ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ أَخْبَرَهُ بِمَا قَالَ الْقَوْمُ فَقَالَ ارْجِعْ إِلَیْهِمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تُؤَخِّرَهُمْ إِلَی غَدٍ وَ تَدْفَعَهُمْ عَنَّا الْعَشِیَّةَ لَعَلَّنَا نُصَلِّی لِرَبِّنَا اللَّیْلَةَ وَ نَدْعُوهُ وَ نَسْتَغْفِرُهُ فَهُوَ یَعْلَمُ أَنِّی کُنْتُ قَدْ أُحِبُّ الصَّلَاةَ لَهُ وَ تِلَاوَةَ کِتَابِهِ وَ کَثْرَةَ الدُّعَاءِ وَ الِاسْتِغْفَارِ.

فَمَضَی الْعَبَّاسُ إِلَی الْقَوْمِ وَ رَجَعَ مِنْ عِنْدِهِمْ وَ مَعَهُ رَسُولٌ مِنْ قِبَلِ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ یَقُولُ إِنَّا قَدْ أَجَّلْنَاکُمْ إِلَی غَدٍ فَإِنِ اسْتَسْلَمْتُمْ سَرَحْنَا بِکُمْ إِلَی عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ وَ إِنْ أَبَیْتُمْ فَلَسْنَا بِتَارِکِیکُمْ فَانْصَرَفَ وَ جَمَعَ الْحُسَیْنُ علیه السلام أَصْحَابَهُ عِنْدَ قُرْبِ الْمَسَاءِ(1).

قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ زَیْنُ الْعَابِدِینَ علیهما السلام فَدَنَوْتُ مِنْهُ لِأَسْمَعَ مَا یَقُولُ لَهُمْ وَ أَنَا إِذْ ذَاکَ مَرِیضٌ فَسَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ أُثْنِی عَلَی اللَّهِ أَحْسَنَ الثَّنَاءِ وَ أَحْمَدُهُ عَلَی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَحْمَدُکَ عَلَی أَنْ أَکْرَمْتَنَا بِالنُّبُوَّةِ وَ عَلَّمْتَنَا الْقُرْآنَ وَ فَقَّهْتَنَا فِی الدِّینِ (2) وَ جَعَلْتَ لَنَا أَسْمَاعاً وَ أَبْصَاراً وَ أَفْئِدَةً فَاجْعَلْنَا مِنَ الشَّاکِرِینَ.

أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی لَا أَعْلَمُ أَصْحَاباً أَوْفَی وَ لَا خَیْراً مِنْ أَصْحَابِی وَ لَا أَهْلَ بَیْتٍ أَبَرَّ

ص: 392


1- 1. فی بعض النسخ: عند قرب الماء. یعنی الخیمة التی فیها قرب الماء.
2- 2. کذا فی المصدر ص 214. و هو الصحیح و فی سائر النسخ: فهمتنا فی الدین و هو تصحیف.

ص: 397

وَ أَوْصَلَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی فَجَزَاکُمُ اللَّهُ عَنِّی خَیْراً أَلَا وَ إِنِّی لَأَظُنُ (1)

یَوْماً لَنَا مِنْ هَؤُلَاءِ أَلَا وَ إِنِّی قَدْ أَذِنْتُ لَکُمْ فَانْطَلِقُوا جَمِیعاً فِی حِلٍّ لَیْسَ عَلَیْکُمْ حَرَجٌ مِنِّی وَ لَا ذِمَامٌ هَذَا اللَّیْلُ قَدْ غَشِیَکُمُ فَاتَّخِذُوهُ جَمَلًا(2).

فَقَالَ لَهُ إِخْوَتُهُ وَ أَبْنَاؤُهُ وَ بَنُو أَخِیهِ وَ ابْنَا عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ لِمَ نَفْعَلُ ذَلِکَ لِنَبْقَی بَعْدَکَ لَا أَرَانَا اللَّهُ ذَلِکَ أَبَداً بَدَأَهُمْ بِهَذَا الْقَوْلِ الْعَبَّاسُ بْنُ عَلِیٍّ وَ اتَّبَعَتْهُ الْجَمَاعَةُ عَلَیْهِ فَتَکَلَّمُوا بِمِثْلِهِ وَ نَحْوِهِ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام یَا بَنِی عَقِیلٍ حَسْبُکُمْ مِنَ الْقَتْلِ بِمُسْلِمِ بْنِ عَقِیلٍ فَاذْهَبُوا أَنْتُمْ فَقَدْ أَذِنْتُ لَکُمْ فَقَالُوا سُبْحَانَ اللَّهِ مَا یَقُولُ النَّاسُ نَقُولُ إِنَّا تَرَکْنَا شَیْخَنَا وَ سَیِّدَنَا وَ بَنِی عُمُومَتِنَا خَیْرَ الْأَعْمَامِ وَ لَمْ نَرْمِ مَعَهُمْ بِسَهْمٍ وَ لَمْ نَطْعَنْ مَعَهُمْ بِرُمْحٍ وَ لَمْ نَضْرِبْ مَعَهُمْ بِسَیْفٍ وَ لَا نَدْرِی مَا صَنَعُوا لَا وَ اللَّهِ مَا نَفْعَلُ ذَلِکَ وَ لَکِنْ نَفْدِیکَ بِأَنْفُسِنَا وَ أَمْوَالِنَا وَ أَهْلِنَا وَ نُقَاتِلُ مَعَکَ حَتَّی نَرِدَ مَوْرِدَکَ فَقَبَّحَ اللَّهُ الْعَیْشَ بَعْدَکَ.

وَ قَامَ إِلَیْهِ مُسْلِمُ بْنُ عَوْسَجَةَ فَقَالَ أَ نَحْنُ نُخَلِّی عَنْکَ وَ بِمَا نَعْتَذِرُ إِلَی اللَّهِ فِی أَدَاءِ حَقِّکَ لَا وَ اللَّهِ حَتَّی أَطْعَنَ فِی صُدُورِهِمْ بِرُمْحِی وَ أَضْرِبَهُمْ بِسَیْفِی مَا ثَبَتَ قَائِمُهُ فِی یَدِی وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ مَعِی سِلَاحٌ أُقَاتِلُهُمْ بِهِ لَقَذَفْتُهُمْ بِالْحِجَارَةِ وَ اللَّهِ لَا نُخَلِّیکَ حَتَّی یَعْلَمَ اللَّهُ أَنَّا قَدْ حَفِظْنَا غَیْبَةَ رَسُولِ اللَّهِ فِیکَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ عَلِمْتُ أَنِّی أُقْتَلُ ثُمَّ أُحْیَا ثُمَّ أُحْرَقُ ثُمَّ أُحْیَا ثُمَّ أُذْرَی یُفْعَلُ ذَلِکَ بِی سَبْعِینَ مَرَّةً مَا فَارَقْتُکَ حَتَّی أَلْقَی حِمَامِی دُونَکَ فَکَیْفَ لَا أَفْعَلُ ذَلِکَ وَ إِنَّمَا هِیَ قَتْلَةٌ وَاحِدَةٌ ثُمَّ هِیَ الْکَرَامَةُ الَّتِی لَا انْقِضَاءَ لَهَا أَبَداً.

وَ قَامَ زُهَیْرُ بْنُ الْقَیْنِ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنِّی قُتِلْتُ ثُمَّ نُشِرْتُ ثُمَّ قُتِلْتُ حَتَّی أُقْتَلَ هَکَذَا أَلْفَ مَرَّةٍ وَ إِنَّ اللَّهَ یَدْفَعُ بِذَلِکَ الْقَتْلَ عَنْ نَفْسِکَ وَ عَنْ أَنْفُسِ هَؤُلَاءِ الْفِتْیَانِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِکَ.

ص: 393


1- 1. فی المصدر: لا اظن.
2- 2. مر معنی المثل فی ص 316 و 323 فراجع.

ص: 398

وَ تَکَلَّمَ جَمَاعَةُ أَصْحَابِهِ بِکَلَامٍ یُشْبِهُ بَعْضُهُ بَعْضاً فِی وَجْهٍ وَاحِدٍ فَجَزَاهُمُ الْحُسَیْنُ خَیْراً وَ انْصَرَفَ إِلَی مِضْرَبِهِ (1).

وَ قَالَ السَّیِّدُ وَ قِیلَ لِمُحَمَّدِ بْنِ بِشْرٍ الْحَضْرَمِیِّ فِی تِلْکَ الْحَالِ قَدْ أُسِرَ ابْنُکَ بِثَغْرِ الرَّیِّ فَقَالَ عِنْدَ اللَّهِ أَحْتَسِبُهُ وَ نَفْسِی مَا أُحِبُّ أَنْ یُؤْسَرَ وَ أَنَا أَبْقَی بَعْدَهُ فَسَمِعَ الْحُسَیْنُ علیه السلام قَوْلَهُ فَقَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ أَنْتَ فِی حِلٍّ مِنْ بَیْعَتِی فَاعْمَلْ فِی فَکَاکِ ابْنِکَ فَقَالَ أَکَلَتْنِی السِّبَاعُ حَیّاً إِنْ فَارَقْتُکَ قَالَ فَأَعْطِ ابْنَکَ هَذِهِ الْأَثْوَابَ الْبُرُودَ یَسْتَعِینُ بِهَا فِی فِدَاءِ أَخِیهِ فَأَعْطَاهُ خَمْسَةَ أَثْوَابٍ قِیمَتُهَا أَلْفُ دِینَارٍ.

قَالَ وَ بَاتَ الْحُسَیْنُ وَ أَصْحَابُهُ تِلْکَ اللَّیْلَةَ وَ لَهُمْ دَوِیٌّ کَدَوِیِّ النَّحْلِ مَا بَیْنَ رَاکِعٍ وَ سَاجِدٍ وَ قَائِمٍ وَ قَاعِدٍ فَعَبَرَ إِلَیْهِمْ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ مِنْ عَسْکَرِ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ اثْنَانِ وَ ثَلَاثُونَ رَجُلًا.

إلی هنا انتهی الجزء الثانی من المجلد العاشر و یلیه الجزء الثالث و أوله فلما کان الغداة أمر الحسین علیه السلام بفسطاطه ....

ابتداء المقتل من یوم عاشورا.

ص: 394


1- 1. إرشاد المفید ص 213 و 215.

رموز الکتاب

ص: 399

کلمة المصحّح

بسم اللّه الرحمن الرحیم

الحمد للّه. و الصلاة و السلام علی رسول اللّه و علی آله الأطیبین أمناء اللّه.

و بعد: فهذا هو الجزء الثانیّ من المجلّد العاشر من کتاب بحار الأنوار حسب تجزئة المصنّف رضوان اللّه علیه و الجزء الرابع و الأربعون حسب تجزئتنا وفّقنا اللّه العزیز لإتمامه بفضله و منّه.

نسخة الأصل:

و منن اللّه علینا أن أظفرنا بنسخة المؤلّف قدسّ سرّه بخطّ یده و هی مضبوطة فی خزانة مکتبة المسجد الأعظم لا زالت دائرة بقم لمؤسّسه و بانیه فقیه الأمّة و فقید أسرتها آیة اللّه المرحوم الحاجّ آقا حسین الطباطبائیّ البروجردیّ رضوان اللّه علیه فقابلنا طبعتنا هذه علی تلک النسخة و راجعنا المصادر و النسخ المطبوعة الأخر التی أوعزنا إلیها فی الذیل فجاء بحمد اللّه أحسن النسخ طباعة و أتقنا و أصحّها تحقیقا

و سنعرّف هذه النسخة الثمینة مع صورتها الفتوغرافیّة فی المجلّد الآتی آخر أجزاء العاشر بحول اللّه و قوتّه.

و لا یسعنا دون أن نشکر فضیلة نجله الزاکی و خلفه الصدق حجة الإسلام و المسلمین الحاجّ السیّد محمّد حسن الطباطبائی دام إفضاله حیث تفضّل علینا بهذه النسخة الکریمة حتّی قابلناها مع نسختنا من البدو إلی الختم فله الشکر الجزیل و الثناء الحسن جزاء اللّه عن الإسلام و المسلمین خیر الجزاء.

محمد باقر البهبودی

صفر الظفر 1385

ص: 395

فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب

«18»

باب العلّة التی من أجلها صالح الحسن بن علی صلوات اللّه علیه معاویة بن أبی سفیان علیه اللعنة و داهنه و لم یجاهده و فیه رسالة محمّد بن بحر الشیبانیّ رحمه اللّه 32- 1

«19»

باب کیفیّة مصالحة الحسن بن علیّ صلوات اللّه علیهما معاویة علیه اللعنة و ما جری بینهما قبل ذلک 69- 33

«20»

باب سائر ما جری بینه صلوات اللّه علیه و بین معاویة لعنه اللّه و أصحابه 109- 70

«21»

باب أحوال أهل زمانه و عشائره و أصحابه و ما جری بینه و بینهم و ما جری بینهم و بین معاویة و أصحابه لعنهم اللّه 133- 110

«22»

باب جمل تواریخه و أحواله و حلیته و مبلغ عمره و شهادته و دفنه و فضل البکاء علیه صلوات اللّه علیه 162- 134

«23»

باب ذکر أولاده صلوات اللّه علیه و أزواجه و عددهم و أسمائهم و طرف من أخبارهم 173- 163

أبواب ما یختصّ بتاریخ الحسین بن علی صلوات اللّه علیهما

«24»

باب النصّ علیه بخصوصه و وصیّة الحسن إلیه صلوات اللّه علیهما 179- 174

«25»

باب معجزاته صلوات اللّه علیه 188- 180

ص: 396

«26»

باب مکارم أخلاقه و جمل أحواله و تاریخه و أحوال أصحابه صلوات اللّه علیه 204- 189

«27»

باب احتجاجاته صلوات اللّه علیه علی معاویة و أولیائه لعنهم اللّه و ما جری بینه و بینهم 216- 205

«28»

باب الآیات المأوّلة لشهادته صلوات اللّه علیه و أنه یطلب اللّه بثأره 220- 217

«29»

باب ما عوّضه اللّه صلوات اللّه علیه بشهادته 222- 221

«30»

باب إخبار اللّه تعالی أنبیاءه و نبینا صّلی الّله علیه و آله بشهادته 249- 223

«31»

باب ما أخبر به الرسول و أمیر المؤمنین و الحسین صلوات اللّه علیهم بشهادته صلوات اللّه علیه 267- 250

«32»

باب أنّ مصیبته صلوات اللّه علیه کان أعظم المصائب و ذلّ الناس بقتله و ردّ قول من قال إنّه لم یقتل وَ لکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ 272- 269

«33»

باب العلّة التی من أجلها لم یکفّ اللّه قتلة الأئمّة علیهم السلام و من ظلمهم عن قتلهم و ظلمهم و علّة ابتلائهم صلوات اللّه علیهم أجمعین 277- 273

«34»

باب ثواب البکاء علی مصیبته و مصائب سائر الأئمّة علیهم السلام و فیه أدب المأتم یوم عاشوراء 296- 278

«35»

باب فضل الشهداء معه و علّة عدم مبالاتهم بالقتل و بیان أنّه صلوات اللّه علیه کان فرحاً لا یبالی بما یجری علیه 299- 297

«36»

باب کفر قتلته علیه السلام و ثواب اللعن علیهم و شدّة عذابهم و ما ینبغی أن یقال عند ذکره صلوات اللّه علیه 309- 299

«37»

باب ما جری علیه بعد بیعة الناس لیزید بن معاویة إلی شهادته صلوات اللّه علیه و لعنة اللّه علی ظالمیه و قاتلیه و الراضین بقتله و المؤازرین علیه 394- 310

ص: 397

ص: 398

رموز الکتاب

ب: لقرب الإسناد.

بشا: لبشارة المصطفی.

تم: لفلاح السائل.

ثو: لثواب الأعمال.

ج: للإحتجاج.

جا: لمجالس المفید.

جش: لفهرست النجاشیّ.

جع: لجامع الأخبار.

جم: لجمال الأسبوع.

جُنة: للجُنة.

حة: لفرحة الغریّ.

ختص: لکتاب الإختصاص.

خص: لمنتخب البصائر.

د: للعَدَد.

سر: للسرائر.

سن: للمحاسن.

شا: للإرشاد.

شف: لکشف الیقین.

شی: لتفسیر العیاشیّ

ص: لقصص الأنبیاء.

صا: للإستبصار.

صبا: لمصباح الزائر.

صح: لصحیفة الرضا علیه السلام

ضا: لفقه الرضا علیه السلام

ضوء: لضوء الشهاب.

ضه: لروضة الواعظین.

ط: للصراط المستقیم.

طا: لأمان الأخطار.

طب: لطبّ الأئمة.

ع: لعلل الشرائع.

عا: لدعائم الإسلام.

عد: للعقائد.

عدة: للعُدة.

عم: لإعلام الوری.

عین: للعیون و المحاسن.

غر: للغرر و الدرر.

غط: لغیبة الشیخ.

غو: لغوالی اللئالی.

ف: لتحف العقول.

فتح: لفتح الأبواب.

فر: لتفسیر فرات بن إبراهیم.

فس: لتفسیر علیّ بن إبراهیم.

فض: لکتاب الروضة.

ق: للکتاب العتیق الغرویّ

قب: لمناقب ابن شهر آشوب.

قبس: لقبس المصباح.

قضا: لقضاء الحقوق.

قل: لإقبال الأعمال.

قیة: للدُروع.

ک: لإکمال الدین.

کا: للکافی.

کش: لرجال الکشیّ.

کشف: لکشف الغمّة.

کف: لمصباح الکفعمیّ.

کنز: لکنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا.

ل: للخصال.

لد: للبلد الأمین.

لی: لأمالی الصدوق.

م: لتفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام

ما: لأمالی الطوسیّ.

محص: للتمحیص.

مد: للعُمدة.

مص: لمصباح الشریعة.

مصبا: للمصباحین.

مع: لمعانی الأخبار.

مکا: لمکارم الأخلاق.

مل: لکامل الزیارة.

منها: للمنهاج.

مهج: لمهج الدعوات.

ن: لعیون أخبار الرضا علیه السلام

نبه: لتنبیه الخاطر.

نجم: لکتاب النجوم.

نص: للکفایة.

نهج: لنهج البلاغة.

نی: لغیبة النعمانیّ.

هد: للهدایة.

یب: للتهذیب.

یج: للخرائج.

ید: للتوحید.

یر: لبصائر الدرجات.

یف: للطرائف.

یل: للفضائل.

ین: لکتابی الحسین بن سعید او لکتابه و النوادر.

یه: لمن لا یحضره الفقیه.

ص: 399

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109