بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 42

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

تتمة کتاب تاریخ أمیر المؤمنین علیه السلام - 8

تتمة أبواب معجزاته صلوات الله و سلامه علیه

باب 115 ما ظهر فی المنامات من کراماته و مقاماته و درجاته صلوات الله علیه و فیه بعض النوادر

الأخبار

«1»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْهَاشِمِیِّ قَالَ: کَانَتِ الْفِتْنَةُ قَائِمَةً بَیْنَ الْعَبَّاسِیِّینَ وَ الطَّالِبِیِّینَ بِالْکُوفَةِ حَتَّی قُتِلَ سَبْعَةَ عَشَرَ رَجُلًا عَبَّاسِیّاً وَ غَضِبَ الْخَلِیفَةُ الْقَادِرُ وَ اسْتَنْهَضَ الْمَلِکَ شَرَفَ الدَّوْلَةِ أَبَا عَلِیٍّ حَتَّی یَسِیرَ إِلَی الْکُوفَةِ وَ یَسْتَأْصِلَ بِهَا(1) مِنَ الطَّالِبِیِّینَ وَ یَفْعَلَ کَذَا وَ کَذَا بِهِمْ وَ بِنِسَائِهِمْ وَ بَنَاتِهِمْ وَ کَتَبَ مِنْ بَغْدَادَ هَذَا الْخَبَرَ عَلَی طُیُورٍ إِلَیْهِمْ وَ عَرَّفُوهُمْ مَا قَالَ الْقَادِرُ فَفَزِعُوا وَ تَعَلَّقُوا بِبَنِی خَفَاجَةَ فَرَأَتِ امْرَأَةٌ عَبَّاسِیَّةٌ فِی مَنَامِهَا کَأَنَّ فَارِساً عَلَی فَرَسٍ أَشْهَبَ وَ بِیَدِهِ رُمْحٌ نَزَلَ مِنَ السَّمَاءِ فَسَأَلَتْ عَنْهُ فَقِیلَ لَهَا هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یُرِیدُ أَنْ یَقْتُلَ مَنْ عَزَمَ عَلَی قَتْلِ الطَّالِبِیِّینَ فَأَخْبَرَتِ النَّاسَ فَشَاعَ مَنَامُهَا فِی الْبَلَدِ وَ سَقَطَ الطَّائِرُ بِکِتَابٍ مِنْ بَغْدَادَ بِأَنَّ الْمَلِکَ شَرَفَ الدَّوْلَةِ بَاتَ عَازِماً عَلَی الْمَسِیرِ إِلَی الْکُوفَةِ- فَلَمَّا انْتَصَفَ اللَّیْلُ مَاتَ فَجْأَةً وَ تَفَرَّقَتِ الْعَسَاکِرُ وَ فَزِعَ الْقَادِرُ(2).

«2»

یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی أَبُو مُحَمَّدٍ الصَّالِحُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ هَارُونَ الْمُنَجِّمُ: أَنَّ الْخَلِیفَةَ الرَّاضِیَ کَانَ یُجَادِلُنِی کَثِیراً عَلَی خَطَإِ عَلِیٍّ فِیمَا دَبَّرَ فِی أَمْرِهِ مَعَ مُعَاوِیَةَ قَالَ فَأَوْضَحْتُ لَهُ الْحُجَّةَ أَنَّ هَذَا لَا یَجُوزُ عَلَی عَلِیٍّ وَ أَنَّهُ علیه السلام لَمْ یَعْمَلْ إِلَّا الصَّوَابَ فَلَمْ یَقْبَلْ مِنِّی هَذَا الْقَوْلَ وَ خَرَجَ إِلَیْنَا فِی بَعْضِ الْأَیَّامِ یَنْهَانَا عَنِ الْخَوْضِ فِی مِثْلِ ذَلِکَ وَ حَدَّثَنَا أَنَّهُ رَأَی فِی مَنَامِهِ کَأَنَّهُ خَارِجٌ مِنْ دَارِهِ یُرِیدُ بَعْضَ مُتَنَزَّهَاتِهِ فَرُفِعَ


1- 1. من بها. ظ( ب).
2- 2. لم نجد هذه الروایة و اللتین بعدها فی الخرائج المطبوع.

ترجمه بحارالانوار جلد 42: تاریخ امیرالمومنین علیه السلام - 8

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ادامه کتاب تاریخ أمیر المؤمنین علیه السلام

ادامه باب های معجزات امیر المؤمنین صلوات الله و سلامه علیه

باب صد و پانزدهم: کرامات و مقامات و درجات امیرالمؤمنین صلوات الله علیه که در خواب ها دیده شده و در آن برخی نوادر است

روایات

روایت1.

الخرائج: نزاع بین عباسی ها و طالبیون در کوفه برپا بود که هفده نفر عباسی کشته شدند و خلیفه قادر خشمگین شد؛ و پادشاه شرف الدوله ابوعلی را تحریک کرد که به کوفه برود و طالبیون را از آن جا ریشه کن کرده و با آنها و با زنان و دخترانشان چنین و چنان کند. ابوعلی از بغداد این خبر را توسط کبوترانی به طالبیون رساند و آنان را از دستور قادر آگاه ساخت، طالبیون پریشان شده و دست به دامان بنی خفاجه شدن،تا اینکه یک زن عباسی در خواب دید یک سوار کار روی اسبی سفید با نیزه ای در دست از آسمان فرود آمد، درباره او سؤال کرد که در جواب به او گفته شد: این امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام است که می خواهد کسانی را که کمر به قتل طالبیون بسته اند نابود کند. آن زن مردم را آگاه ساخت و ماجرای خوابش در شهر پیچید، پرنده­ای که از بغداد حامل این خبر بود که پادشاه شرف الدوله قصد لشکر کشی به کوفه کرده ناگهان به هنگام نیمه شب وفات یافت، لشکریان پراکنده شدند و قادر، پریشان و مضطرب گردید.(1)

روایت2.

الخرائج: أبوحسن علی بن هارون منجم، به ما گفت که خلیفه الراضی با من بسیار بر سر اشتباه علی علیه السلام درباره تدبیر و برخورد او با معاویه مجادله می کرد. پس من بر او دلیل آوردم که این کار از علی علیه السلام جایز نبود و او جز نیکی انجام نداده، او این گفته را از من قبول نکرد. روزی از روزها بر ما وارد شد و ما را از وارد شدن در این گونه مسائل نهی کرد و گفت: که در خواب دیده که گویا برای تفریح از منزل خود خارج شده که

ص: 1


1- . این روایت و دو تای بعدی در کتاب چاپ شده «الخرائج» موجود نیست.

إِلَیْهِ رَجُلٌ قَصِیرٌ رَأْسُهُ رَأْسُ کَلْبٍ فَسَأَلَ عَنْهُ فَقِیلَ لَهُ هَذَا الرَّجُلُ کَانَ یُخَطِّئُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ فَعَلِمْتُ أَنَّ ذَلِکَ کَانَ عِبْرَةً لِی وَ لِأَمْثَالِی فَتُبْتُ إِلَی اللَّهِ.

«3»

یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی الشَّیْخُ أَبُو جَعْفَرِ بْنُ بَابَوَیْهِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ السِّجِسْتِیِ (1) قَالَ: خَرَجْتُ فِی طَلَبِ الْعِلْمِ فَدَخَلْتُ الْبَصْرَةَ فَصِرْتُ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَبَّادٍ صَاحِبِ عَبَّادَانَ فَقُلْتُ إِنِّی رَجُلٌ غَرِیبٌ أَتَیْتُکَ مِنْ بَلَدٍ بَعِیدٍ لِأَقْتَبِسَ مِنْ عِلْمِکَ شَیْئاً قَالَ مَنْ أَنْتَ قُلْتُ مِنْ أَهْلِ سِجِسْتَانَ قَالَ مِنْ بَلَدِ الْخَوَارِجِ قُلْتُ لَوْ کُنْتُ خَارِجِیّاً مَا طَلَبْتُ عِلْمَکَ قَالَ أَ فَلَا أُخْبِرُکَ بِحَدِیثٍ حَسَنٍ إِذَا أَتَیْتَ بِلَادَکَ تُحَدِّثُ بِهِ النَّاسَ قُلْتُ بَلَی قَالَ کَانَ لِی جَارٌ مِنَ الْمُتَعَبِّدِینَ فَرَأَی فِی مَنَامِهِ کَأَنَّهُ قَدْ مَاتَ وَ کُفِّنَ وَ دُفِنَ قَالَ مَرَرْتُ بِحَوْضِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ إِذَا هُوَ جَالِسٌ عَلَی شَفِیرِ الْحَوْضِ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام یَسْقِیَانِ الْأُمَّةَ الْمَاءَ فَاسْتَسْقَیْتُهُمَا فَأَبَیَا أَنْ یَسْقِیَانِی فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی مِنْ أُمَّتِکَ قَالَ وَ إِنْ قَصَدْتَ عَلِیّاً لَا یَسْقِیکَ فَبَکَیْتُ وَ قُلْتُ أَنَا مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ قَالَ لَکَ جَارٌ یَلْعَنُ عَلِیّاً وَ لَمْ تَنْهَهُ قُلْتُ إِنِّی ضَعِیفٌ لَیْسَ لِی قُوَّةٌ وَ هُوَ مِنْ حَاشِیَةِ السُّلْطَانِ قَالَ فَأَخْرَجَ النَّبِیُّ سِکِّیناً وَ قَالَ امْضِ وَ اذْبَحْهُ فَأَخَذْتُ السِّکِّینَ وَ صِرْتُ إِلَی دَارِهِ فَوَجَدْتُ الْبَابَ مَفْتُوحاً فَدَخَلْتُ فَأَصَبْتُهُ نَائِماً فَذَبَحْتُهُ وَ انْصَرَفْتُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قُلْتُ قَدْ ذَبَحْتُهُ وَ هَذِهِ السِّکِّینُ مُلَطَّخَةٌ بِدَمِهِ قَالَ هَاتِهَا ثُمَّ قَالَ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام اسْقِهِ مَاءً فَلَمَّا أَضَاءَ الصُّبْحُ سَمِعْتُ صُرَاخاً فَسَأَلْتُ عَنْهُ فَقِیلَ إِنَّ فُلَاناً وُجِدَ عَلَی فِرَاشِهِ مَذْبُوحاً فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ سَاعَةٍ قَبَضَ أَمِیرُ الْبَلَدِ عَلَی جِیرَانِهِ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ قُلْتُ أَیُّهَا الْأَمِیرُ اتَّقِ اللَّهَ إِنَّ الْقَوْمَ بُرَءَاءُ وَ قَصَصْتُ عَلَیْهِ الرُّؤْیَا فَخَلَّی عَنْهُمْ.

ص: 2


1- 1. فی( خ) و( م): السّجزی.(*) أقول:« السجز» بالکسر ثمّ السکون معرب« سگز» الفارسیة علم لطائفة معروفة تسکن« سجستان»( مخفف: سجزستان) معرب« سگستان»( مخفف: سگزستان) و قد خفف عند الفارسیین فی ألسنة العامّة حتّی صارت« سیستان» فالسجزی نسبة إلی الطائفة و السجستی و السجستانیّ نسبة إلی المحل و کلها بکسر السین و سکون الجیم لا غیر( ب).

مرد کوتاه قدی که سرش سر سگ بود به سمت او آمد، در باره آن مرد پرسید. در جواب به او گفته شد: این مرد به علی بن ابی طالب علیه السلام نسبت ناروا می داده است. گفت: متوجه شدم که عبرتی برای من و امثال من بود پس به درگاه خداوند توبه کردم.

روایت3.

الخرائج: احمد بن محمد سیستانی گفت: برای فراگیری علم وارد بصره شدم و پیش محمد بن عباد والی آبادان رفتم و گفتم: من مردی غریب هستم که از کشور دوری آمده ام تا مقداری از علم شما را فراگیرم. گفت: کیستی؟ گفتم: از اهل سیستانم، گفت: از کشور خوارج! گفتم: اگر خارجی بودم از علم شما طلب نمی کردم. گفت: آیا می خواهی تو را از یک حدیث خوب باخبر کنم که اگر به کشورت رفتی درباره آن با مردم سخن بگویی؟ گفتم: بله گفت: من همسایه عابدی داشتم، در خواب دید که مرده و کفن و دفن شده است او گفت: به حوض پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شدم در حالی که بر لبه حوض نشسته بود و حسن و حسین علیهما السلام امت را آب می دادند، من از آن ها طلب آب کردم و آنها خودداری نمودند پس گفتم: ای رسول خدا من از امت شما هستم. گفت: اگر پیش علی علیه السلام هم بروی به تو آب نمی دهد من گریه کردم و گفتم: من از شیعیان علی هستم. گفت: تو همسایه ای داری که پیوسته علی را لعنت می کند و تو او را از این کار نهی نمی­کنی، گفتم: من ضعیف هستم و قدرتی ندارم و او از نزدیکان پادشاه است. گفت: پس پیامبر چاقویی را در آورد و فرمود: برو سر او را ببُر، من چاقو را گرفتم و به سوی منزلش حرکت کردم و دیدم که در باز است و وارد شدم و در حالی که خوابیده بود. او را کشته و سر از تنش جدا کردم و به سوی پیامبر بازگشته و گفتم: او را سر بریدم و این چاقو آغشته به خون اوست. گفت: آن را بده، سپس به حسین علیه السلام گفت که او را آب بنوشان. هنگامی که صبح شد فریادی شنیدم و درباره آن پرسیدم، گفته شد. فلانی در رختخوابش سر بریده شده، ساعتی بعد امیر کشور همسایگانش را دستگیر کرد پس من بر او وارد شدم و گفتم: ای امیر، تقوای الهی پیشه کن، این قوم بی گناهند، خواب را برایش تعریف کردم و آن ها را آزاد کرد.

ص: 2

«4»

أَقُولُ: وَ أَخْبَرَنِی بِهَذَا الْخَبَرِ شَیْخِی وَ وَالِدِیَ الْعَلَّامَةُ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ عَنِ السَّیِّدِ حُسَیْنِ بْنِ حَیْدَرٍ الْحُسَیْنِیِّ الْکَرَکِیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ أَخْبَرَنِی الشَّیْخُ الْجَلِیلُ بَهَاءُ الْمِلَّةِ وَ الدِّینِ الْعَامِلِیُّ فِی أَصْفَهَانَ ثَانِیَ شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ تِسْعِینَ وَ تِسْعِمِائَةٍ وَ أَخْبَرَنِی أَیْضاً فِی السَّابِعِ وَ الْعِشْرِینَ مِنْ شَهْرِ رَجَبٍ سَنَةَ أَلْفٍ وَ ثَلَاثٍ فِی النَّجَفِ الْأَشْرَفِ تُجَاهَ الضَّرِیحِ الْمُقَدَّسِ قِرَاءَةً وَ إِجَازَةً قَالَ أَخْبَرَنِی وَالِدِی الشَّیْخُ حُسَیْنُ بْنُ عَبْدِ الصَّمَدِ فِی یَوْمِ الثَّلَاثَاءِ ثَانِیَ شَهْرِ رَجَبٍ سَنَةَ إِحْدَی وَ تِسْعِینَ وَ تِسْعِمِائَةٍ بِدَارِنَا فِی الْمَشْهَدِ الْمُقَدَّسِ الرَّضَوِیِّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَی مُشَرِّفِهِ عَنِ الشَّیْخَیْنِ الْجَلِیلَیْنِ السَّیِّدِ حَسَنِ بْنِ جَعْفَرٍ الْکَرَکِیِّ وَ الشَّیْخِ زَیْنِ الْمِلَّةِ وَ الدِّینِ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُمَا عَنِ الشَّیْخِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَالِی الْمَیْسِیِّ عَنِ الشَّیْخِ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُؤَذِّنِ الْجِزِّینِیِّ عَنِ الشَّیْخِ ضِیَاءِ الدِّینِ عَلِیٍّ عَنْ وَالِدِهِ الشَّهِیدِ السَّعِیدِ مُحَمَّدِ بْنِ مَکِّیٍّ عَنِ السَّیِّدِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَعْرَجِ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ جَدِّهِ عَلِیٍّ عَنْ شَیْخِهِ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ السَّیِّدِ فَخَارِ بْنِ مَعَدٍّ بْنِ فَخَارٍ الْمُوسَوِیِّ عَنْ یُوسُفَ بْنِ هِبَةِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ نَاصِرٍ الْبُسْتُقِیِّ عَنِ الْقَاضِی أَبِی مُحَمَّدٍ السَّمَنْدِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّمَّانِ السُّکَّرِیِ (1) قَالَ: خَرَجْتُ إِلَی أَرْضِ الْعِرَاقِ فِی طَلَبِ الْحَدِیثِ فَوَصَلْتُ عَبَّادَانَ فَدَخَلْتُ عَلَی شَیْخِهَا مُحَمَّدِ بْنِ عَبَّادٍ شَیْخِ عَبَّادَانَ وَ رَأْسِ الْمُطَّوِّعَةِ فَقُلْتُ لَهُ یَا شَیْخُ أَنَا رَجُلٌ غَرِیبٌ أَتَیْتُ مِنْ بَلَدٍ بَعِیدٍ أَلْتَمِسُ مِنْ عِلْمِکَ فَقَالَ مِنْ أَیْنَ أَتَیْتَ فَقُلْتُ مِنْ جِهِسْتَانَ (2) فَقَالَ مِنْ بَلَدِ الْخَوَارِجِ لَعَلَّکَ خَارِجِیٌّ فَقُلْتُ لَوْ کُنْتُ خَارِجاً لَمْ أَشْتَرِ عِلْمَکَ بِدَانِقٍ فَقَالَ أَ لَا أُحَدِّثُکَ حَدِیثاً طَرِیفاً إِذَا مَضَیْتَ إِلَی بِلَادِکَ تَحَدَّثْتَ بِهِ فَقُلْتُ بَلَی یَا شَیْخُ فَقَالَ کَانَ لِی جَارٌ مِنَ الْمُتَزَهِّدِینَ الْمُتَنَسِّکِینَ فَرَأَی فِی مَنَامِهِ کَأَنَّهُ مَاتَ وَ نُشِرَ وَ حُوسِبَ وَ جُوِّزَ الصِّرَاطَ وَ أَتَی حَوْضَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ ع

یَسْقِیَانِ قَالَ فَاسْتَقَیْتُ الْحَسَنَ فَلَمْ یَسْقِنِی وَ اسْتَقَیْتُ الْحُسَیْنَ فَلَمْ یَسْقِنِی فَقَرُبْتُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا رَجُلٌ مِنْ أُمَّتِکَ وَ قَدِ اسْتَقَیْتُ الْحَسَنَ فَلَمْ یَسْقِنِی وَ اسْتَقَیْتُ الْحُسَیْنَ فَلَمْ یَسْقِنِی فَصَاحَ

ص: 3


1- 1. مصحف السکزی( ب).
2- 2. مصحف سجستان( ب).

روایت4.

می­گویم: علی بن محمد سمان سکری گفت: در طلب حدیث به سرزمین عراق رفتم و به آبادان رسیدم و بر شیخ آنجا محمد بن شیخ آبادان و رأس مطوّعه (کسانیکه داوطلبانه به جهاد می روند)وارد شدم و به او گفتم ای شیخ من مردی غریب هستم که از کشوری دور برای کسب فیض از علم شما آمده ام، گفت: از کجا آمدی؟ گفتم: از سجستان گفت: از شهر خوارج؟ شاید خارجی هستی؟ گفتم: اگر خارجی بودم علمتان را به پشیزی نمی خریدم. گفت: آیا نمی خواهی از یک حدیث نادر با تو سخن گویم که اگر به شهر و کشورت رفتی از آن سخن بگویی؟ گفتم بله ای شیخ، گفت: من همسایه­ای پارسا و پرهیزکار داشتم، در خواب دید که گویا مرده است و محشور گشته و حسابرسی شده است، و از پل صراط عبور کرده است و به حوض پیامبر صلی الله علیه و آله رسیده که در آنجا حسن و حسین علیهما السلام سقایی می کنند. گفت: من از حسن طلب آب کردم و مرا آب نداد و حسین نیز همین طور. پس به پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیک شده و گفتم: ای رسول خدا من مردی از امت شما هستم و از حسن و حسین طلب آب کردم ولی مرا آبی ندادند. دراین هنگام

ص: 3

الرَّسُولُ صلی الله علیه و آله بِأَعْلَی صَوْتِهِ لَا تَسْقِیَاهُ لَا تَسْقِیَاهُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا رَجُلٌ مِنْ أُمَّتِکَ مَا بَدَّلْتُ وَ لَا غَیَّرْتُ قَالَ بَلَی لَکَ جَارٌ یَلْعَنُ عَلِیّاً وَ یَسْتَنْقِصُهُ لَمْ تَنْهَهُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ هُوَ رَجُلٌ یَغْتَرُّ بِالدُّنْیَا وَ أَنَا رَجُلٌ فَقِیرٌ لَا طَاقَةَ لِی بِهِ قَالَ فَأَخْرَجَ الرَّسُولُ صلی الله علیه و آله سِکِّیناً مَسْلُولَةً وَ قَالَ اذْهَبْ فَاذْبَحْهُ بِهَا فَأَتَیْتُ بَابَ الرَّجُلِ فَوَجَدْتُهُ مَفْتُوحاً فَصَعِدْتُ الدَّرَجَةَ(1) فَوَجَدْتُهُ مُلْقًی عَلَی سَرِیرِهِ فَذَبَحْتُهُ وَ أَتَیْتُ بِالسِّکِّینِ مُلَطَّخَةً بِالدَّمِ فَأَعْطَیْتُهَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخَذَهَا وَ قَالَ اسْقِیَاهُ فَتَنَاوَلْتُ الْکَأْسَ فَلَا أَدْرِی أَ شَرِبْتُهَا أَمْ لَا وَ انْتَبَهْتُ فَزِعاً مَرْعُوباً فَفَزِعْتُ (2)

إِلَی الْوُضُوءِ وَ صَلَّیْتُ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ وَضَعْتُ رَأْسِی وَ نِمْتُ وَ سَمِعْتُ (3) الصِّیَاحَ فِی جِوَارِی فَسَأَلْتُ عَنِ الْحَالِ فَقِیلَ إِنَّ فُلَاناً وُجِدَ عَلَی سَرِیرِهِ مَذْبُوحاً فَمَا مَکَثْتُ حَتَّی أَتَی الْأَمِیرُ وَ الْحَرَسُ فَأَخَذُوا الْجِیرَانَ فَقُلْتُ أَنَا ذَبَحْتُ الرَّجُلَ وَ لَا یَسَعُنِی أَنْ أَکْتُمَ فَمَضَیْتُ إِلَی الْأَمِیرِ فَقُلْتُ أَنَا ذَبَحْتُ الرَّجُلَ فقَالَ لَسْتَ مُتَّهَماً عَلَی مِثْلِ هَذَا فَقَصَصْتُ الرُّؤْیَا عَلَیْهِ وَ قُلْتُ أَیُّهَا الْأَمِیرُ إِنْ صَحَّحَهَا اللَّهُ فَمَا ذَنْبِی وَ مَا ذَنْبُ هَؤُلَاءِ فَقَالَ الْأَمِیرُ أَحْسَنَ اللَّهُ جَزَاکَ أَنْتَ بَرِی ءٌ وَ الْقَوْمُ بُرَآءُ قَالَ الشَّیْخُ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ السَّمَّانُ فَلَمْ أَسْمَعْ بِالْعِرَاقِ أَحْسَنَ مِنْ هَذَا الْحَدِیثِ.

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی ذکر الفضل بن شاذان فی کتابه الذی نقض به علی ابن کرّام قال روی عثمان بن عفّان عن محمد بن عباد البصری: و ذکر نحوه (4).

«5»

أَقُولُ (5) ذَکَرَ الْعَلَّامَةُ الْحِلِّیُّ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی إِجَازَتِهِ الْکَبِیرَةِ عَنْ تَاجِ

ص: 4


1- 1. الدرجة- بالفتحات-: السلم و المرقاة.
2- 2. بتقدیم المعجمة علی المهملة أی لجأت إلی الوضوء. و یمکن أن یکون بالعکس أی قصدت.
3- 3. فی( خ) و( م): فسمعت.
4- 4. لم نجده فی الأمالی المطبوع. و لا یخفی ان النسخ المطبوعة منه ناقصة. و توجد نسخة مخطوطة کاملة فی مکتبة شیخ الإسلام الزنجانی طاب ثراه کما أشار إلیه فی الذریعة 2: 313 و 314.
5- 5. أقول: و قد سمعت بعض الفضلاء أنّه سافر و رای تلک النسخة و سیرها فلم یجد فیها شیئا زائدا علی ما هو المطبوع و علی ای حال قد نقل تلک القصة فی ناسخ التواریخ عن الخرائج و الجرائح راجع الجزء الخامس من المجلد الثالث فی أحوال مولانا علیّ بن أبی طالب علیه السلام من الطبعة الحدیثة صلی الله علیه و آله 45( ب).

رسول خدا صلی الله علیه و آله فریاد بلندی زد که او را آب ندهید، او را آب ندهید. گفتم: یا رسول خدا من مردی از امتتان هستم که تغییر و تحوّلی نکرده ام. گفت: تو همسایه ای داشتی که علی علیه السلام را لعن می کرد و او را کوچک می شمرد امّا تو توجه ای به او نکرده­ای. گفتم: ای رسول خدا او مردی است که فریب دنیا را خورده و من فقیرم و قدرتی در برابر او ندارم. گفت: پس رسول خدا چاقوی برهنه ای بیرون آورد و گفت: برو با آن او را سر ببر. من به خانه آن مرد رفتم و دیدم که در باز است، از پله ها بالا رفته و دیدم که در رختخوابش دراز کشیده است. پس او را سر بریدم و چاقو را آغشته به خون آوردم و به رسول خدا دادم و ایشان آن را از من گرفت و گفت: او را آب دهید. من پیاله آب را گرفتم ولی نمی دانم آیا آن را نوشیدم یا نه. به ناگاه پریشان و ترسان از خواب بیدار شدم و وضو گرفته و هر آنچه خدا خواست نماز خواندم. سپس سر به بالش گذاشته و خوابیدم و صبح فریاد همسایگانمان را شنیدم و اوضاع را پیگیری کردم. گفته شد: فلانی سر بریده در رختخوابش پیدا شده، طولی نکشید که امیر و سپاهیانش آمدند و همسایگان را بردند و من گفتم: من آن مرد را سر بریدم و نتوانستم که پنهان کاری کنم و به سوی امیر رفتم و گفتم: من مرد را سر بریدم، گفت: تو بر این گونه اعمال متهم نیستی و سپس خواب را بر او تعریف کردم و گفتم: ای امیر اگر آن خواب درست باشد گناه من و آن ها چیست؟ امیر گفت: خداوند به تو پاداش نیک دهد تو و قومت بی گناه هستید. شیخ علی بن محمد سمان می گوید که من در عراق بهتر از این حدیث نشنیده ام.

امالی طوسی: محمد بن عباد بصری مانند آن را ذکر کرده است. (1)

روایت5.

می گویم: علامه حلی

ص: 4


1- . در نسخه چاپ شده امالی موجود نیست. و پوشیده نیست که نسخه های چاپ شده از آن ناقص است و یک نسخه خطی کامل در کتابخانه شیخ الاسلام زنجانی رحمة الله علیه وجود دارد آن چنان که در الذریعه 2، 413 و 314 اشاره شده است.

الدِّینِ الْحَسَنِ بْنِ الدَّرْبِیِّ عَنْ أَبِی الْفَائِزِ بْنِ سَالِمِ بْنِ مُعَارَوَیْهِ فِی سَنَةِ إِحْدَی وَ تِسْعِینَ وَ خَمْسِمِائَةٍ عَنْ أَبِی الْبَقَاءِ هِبَةِ اللَّهِ بْنِ نَمَا عَنْ أَبِی الْبَقَاءِ هِبَةِ اللَّهِ بْنِ نَاصِرِ بْنِ نَصْرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَسْعَدِ عَنِ الرَّئِیسِ أَبِی الْبَقَاءِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْمُزَرِّعِ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ بَعْضِ أَهْلِ الْمَوْصِلِ قَالَ: عَزَمْتُ الْحَجَّ فَأَتَیْتُ الْأَمِیرَ حُسَامَ الدَّوْلَةِ الْمُقَلَّدَ بْنَ الْمُسَیَّبِ- وَ هُوَ أَمِیرُنَا یَوْمَئِذٍ فَوَدَّعْتُهُ وَ عَرَضْتُ الْحَاجَةَ عَلَیْهِ فَاسْتَخْلَی بِی وَ أَحْضَرَ لِی مُصْحَفاً فَحَلَّفَنِی بِهِ إِلَّا بَلَّغْتُ رِسَالَتَهُ وَ حَلَفَ بِهِ لَوْ ظَهَرَ هَذَا الْخَبَرُ لَأَقْتُلَنَّکَ فَلَمَّا فَرَغَ قَالَ إِذَا أَتَیْتَ الْمَدِینَةَ فَقِفْ عِنْدَ قَبْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ قُلْ یَا مُحَمَّدُ قُلْتَ وَ صَنَعْتَ وَ مَوَّهْتَ عَلَی النَّاسِ (1) فِی حَیَاتِکَ لِمَ أَمَرْتَهُمْ بِزِیَارَتِکَ بَعْدَ مَمَاتِکَ وَ کَلَامٌ نَحْوُ هَذَا فَسُقِطَ فِی یَدِی (2) لِمَ أَتَیْتُهُ وَ لَمْ أَعْلَمْ أَنَّهُ یَرَی رَأْیَ الْکُفَّارِ فَحَجَجْتُ وَ عُدْتُ حَتَّی أَتَیْتُ الْمَدِینَةَ وَ زُرْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هِبْتُهُ (3) أَنْ أَقُولَ مَا قَالَ لِی وَ بَقِیتُ أَیَّاماً حَتَّی إِذَا کَانَ لَیْلَةُ مَسِیرِنَا فَذَکَرْتُ یَمِینِی بِالْمُصْحَفِ فَوَقَفْتُ أَمَامَ الْقَبْرِ وَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ حَاکِی الْکُفْرِ لَیْسَ بِکَافِرٍ قَالَ لِی الْمُقَلَّدُ بْنُ الْمُسَیَّبِ کَذَا وَ کَذَا ثُمَّ اسْتَعْظَمْتُ ذَلِکَ وَ فَزِعْتُ عَنْهُ فَأَتَیْتُ رَحْلِی وَ رُفَاقَتِی وَ رَمَیْتُ بِنَفْسِی وَ تَدَبَّرْتُ (4) وَ حِرْتُ کَالْمَجْهُودِ فَلَمَّا أَنْ تَهَوَّرَ اللَّیْلُ رَأَیْتُ فِی مَنَامِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیّاً- وَ بِیَدِ عَلِیٍّ سَیْفٌ وَ بَیْنَهُمَا رَجُلٌ نَائِمٌ عَلَیْهِ إِزَارٌ رَقِیقٌ أَبْیَضُ بِطِرَازٍ أَحْمَرَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا فُلَانُ اکْشِفْ عَنْ وَجْهِهِ فَکَشَفْتُهُ فَقَالَ تَعْرِفُهُ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ مَنْ هُوَ قُلْتُ الْمُقَلَّدُ بْنُ الْمُسَیَّبِ قَالَ یَا عَلِیُّ اذْبَحْهُ فَأَمَرَّ السَّیْفَ عَلَی نَحْرِهِ وَ ذَبَحَهُ وَ رَفَعَهُ فَمَسَحَهُ بِالْإِزَارِ الَّذِی عَلَی صَدْرِهِ مَسْحَتَیْنِ فَأَثَّرَ الدَّمُ فِیهِ خَطَّیْنِ فَانْتَبَهْتُ مَرْعُوباً وَ لَمْ أَکُنْ أَخْبَرْتُ أَحَداً فَتَدَاخَلَنِی أَمْرٌ عَظِیمٌ حَتَّی أَخْبَرْتُ رَجُلًا مِنْ أَصْحَابِی وَ کَتَبْتُ شَرْحَ الْمَنَامِ وَ أَرَّخْتُ اللَّیْلَةَ وَ لَمْ نُعْلِمْ بِهِ ثَالِثاً حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی الْکُوفَةِ سَمِعْنَا الْخَبَرَ أَنَّ الْأَمِیرَ قَدْ قُتِلَ وَ أَصْبَحَ مَذْبُوحاً فِی فِرَاشِهِ فَسَأَلْنَا لَمَّا وَصَلْنَا إِلَی الْمَوْصِلِ عَنْ خَبَرِهِ

ص: 5


1- 1. موه علیه الامر أو الخبر: زوره علیه و زخرفه و لبسه أو بلغه خلاف ما هو.
2- 2. أی ندمت.
3- 3. من هاب یهاب أی خفت.
4- 4. و تدثرت ظ.( ب).

با واسطه از شخصی از اهل موصل نقل کرده که گفت: به حج مشرف شدم و نزد امیر حسام الدوله مقلد بن مسیب که آن زمان امیر ما بود رفتم و با او خداحافظی کرده و نیازم را به او عرضه داشتم آنگاه با من خلوت کرد و مصحفی به من داد و مرا به آن سوگند داد که رسالتش را به انجام برسانم و قسم خورد که اگر این خبر فاش شود تو را می کشم. وقتی کارش به اتمام رسید گفت: اگر به مدینه رفتی کنار مقبره محمد صلی الله علیه و آله بایست و بگو: ای محمد گفتی و عمل کردی و بر مردم در زندگی ات ناصحیح جلوه دادی چرا آن ها را به زیارت بعد از وفاتت امر کردی؟ و سخنانی از این قبیل، پشیمان شدم که چرا پیش او آمدم در حالی که نمی دانستم او به مانند کافران فکر می کند پس حج به جا آوردم و برگشتم تا اینکه به مدینه رفتم و رسول خدا صلی الله علیه و آله را زیارت کرده و ترسیدم که گفته او را بگویم و چند روزی در آن جا ماندم تا شب حرکتمان سوگندم درباره مصحف را به یاد آوردم. روبروی مقبره ایستاده و گفتم: ای رسول خدا حکایت کننده ی کفر کافر نیست، مقلد بن مسیب به من چنین و چنان گفت: سپس آن را بزرگ پنداشته و از آن ترسیدم و نزد مرکب و همراهانم آمدم و خودم را انداختم و تدبر کرده و مانند بیمار پریشان و حیران شدم. هنگامی که پاسی از شب گذشت در خواب رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را دیدم که در دستش شمشیری بود و بین آن دو مردی خوابیده بود و که پوششی سفید نازک با حاشیه ای قرمز بر روی او بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت: فلانی! آن را از صورتش بردار. من برداشتم و گفت: آیا او را می شناسی؟ گفتم: بله؛ گفت: کیست؟ گفتم: مقلد بن مسیب، گفت: ای علی او را سر ببر، پس علی شمشیر را از گلوی او گذرانیده و سر از تنش جدا ساخت وآن را بلند کرد و دو بار با پوششی که بر سینه اش بود آن را لمس کرد، تا این که خون در آن دو خط انداخت من پریشان از خواب بیدار شدم و هنوز کسی را باخبر نکرده بودم تا این که از درون به شدت پریشان شدم و مردی از دوستانم را باخبر ساختم و شرح خواب را نوشتم و تاریخ آن شب را زیر نوشته ثبت کردم و شخص سومی را از آن آگاه نساختیم تا به کوفه رسیدیم و شنیدیم که امیر کشته و در رختخوابش سر بریده شده است. هنگامی که به موصل رسیدیم درباره آن پرسیدیم،

ص: 5

فَلَمْ یَزِدْ أَحَدٌ غَیْرَ أَنَّهُ أَصْبَحَ مَذْبُوحاً فَسَأَلْنَا عَنِ اللَّیْلَةِ الَّتِی ذُبِحَ فِیهَا فَإِذَا هِیَ اللَّیْلَةُ الَّتِی أَرَّخْنَاهَا بِالْمَدِینَةِ مَعَ صَاحِبِی فَکَانَ مُوَافِقاً ثُمَّ قُلْنَا قَدْ بَقِیَ شَیْ ءٌ وَاحِدٌ وَ هُوَ الْإِزَارُ وَ الدَّمُ عَلَیْهِ فَسَأَلْنَا عَمَّنْ غَسَّلَهُ فَأُرْشِدْنَا إِلَیْهِ فَسَأَلْنَاهُ فَأَخْرَجَ لَنَا مَا أَخَذَ مِنْ ثِیَابِهِ حِینَ غَسَّلَهُ وَ الْإِزَارَ الْأَبْیَضَ الْمُطَرَّزَ بِالْأَحْمَرِ وَ فِیهِ الْخَطَّانِ بِالدَّمِ (1).

بیان

تهوّر اللیل ذهب أو ولّی أکثره.

«6»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ جَعْفَرٍ الْبَجَلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ ثَعْلَبَةَ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحَافِظِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبَیْدِ بْنِ نَاصِحٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ السَّائِبِ عَنْ یَحْیَی بْنِ ثَعْلَبَةَ عَنْ أُمِّهِ عَائِشَةَ بِنْتِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَائِبٍ عَنْ أَبِیهَا قَالَ: جَمَعَ زِیَادُ بْنُ أَبِیهِ شُیُوخَ أَهْلِ الْکُوفَةِ وَ أَشْرَافَهُمْ فِی مَسْجِدِ الرَّحْبَةِ لِسَبِّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الْبَرَاءَةِ مِنْهُ وَ کُنْتُ فِیهِمْ وَ کَانَ النَّاسُ مِنْ ذَلِکَ فِی أَمْرٍ عَظِیمٍ فَغَلَبَتْنِی عَیْنَایَ فَنِمْتُ فَرَأَیْتُ فِی النَّوْمِ شَیْئاً طَوِیلًا طَوِیلَ الْعُنُقِ أَهْدَلَ أَهْدَبَ (2) فَقُلْتُ مَنْ أَنْتَ فَقَالَ أَنَا النَّقَّادُ ذُو الرَّقَبَةِ قُلْتُ وَ مَا النَّقَّادُ قَالَ طَاعُونٌ بُعِثْتُ إِلَی صَاحِبِ هَذَا الْقَصْرِ لِأَجْتَثَّهُ (3) مِنْ جَدِیدِ الْأَرْضِ کَمَا عَتَا(4) وَ حَاوَلَ مَا لَیْسَ لَهُ بِحَقٍّ قَالَ فَانْتَبَهْتُ فَزِعاً وَ أَنَا فِی جَمَاعَةٍ مِنْ قَوْمِی فَقُلْتُ هَلْ رَأَیْتُمْ مَا رَأَیْتُ فِی الْمَنَامِ فَقَالَ رَجُلَانِ مِنْهُمْ رَأَیْنَا کَیْتَ وَ کَیْتَ بِالصِّفَةِ وَ قَالَ الْبَاقُونَ مَا رَأَیْنَا شَیْئاً فَمَا کَانَ بِأَسْرَعَ مِنْ أَنْ خَرَجَ خَارِجٌ مِنْ دَارِ زِیَادٍ فَقَالَ یَا هَؤُلَاءِ انْصَرِفُوا فَإِنَّ الْأَمِیرَ عَنْکُمْ مَشْغُولٌ فَسَأَلْنَاهُ عَنْ خَبَرِهِ فَخَبَّرَنَا أَنَّهُ طُعِنَ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ فَمَا تَفَرَّقْنَا حَتَّی سَمِعْنَا الْوَاعِیَةَ عَلَیْهِ فَأَنْشَأْتُ أَقُولُ فِی ذَلِکَ

ص: 6


1- 1. راجع بحار الأنوار المجلد الخامس و العشرین ص 26 و بین النسختین اختلافات کأبی العامر بدل أبی الفائز و أبی الغنائم أحمد بدل أبی البقاء أحمد و غیر ذلک. و قال فی آخره: قال أبو البقاء ابن ناصر: و رأیت أنا بعد نسخی هذا الحدیث أن ذلک کان فی سنة تسعین و ثلاثمائة.
2- 2. الاهدل: المسترخی المشفر أو الشفة. الاهدب: الذی طال هدب عینیه و کثرت اشفارهما.
3- 3. اجتثه: قلعه من أصله. و فی هامش( ک): لاجشه أی أدقه و أکسره.
4- 4. عنا یعتو عتوا: استکبر و جاوز الحد.

کسی بیش از اینکه او سر بریده شده خبری نداشت. از شبی که وی در آن ذبح شده پرسیدیم که درست همان شبی بود که با دوستم در مدینه تاریخ گذاشتیم و کاملاً یکسان بود پس گفتیم: یک چیز باقی مانده است و آن پوشش و خون روی آن است. از کسی که او را غسل داده پرسیدیم، او آن چه از پیراهنش در هنگام غسل گرفته و پوشش سفید مزین شده با رنگ قرمز که دو خط خون در آن بود را به ما نشان داد.(1)

بیان

تهوّر اللیل ذهب أو ولّی أکثره.

روایت6.

امالی طوسی: یَحْیَی بْنِ ثَعْلَبَة از مادرش عَائِشَه دختر عَبْدِ الرَّحْمَن بْن سَائِب از پدرش نقل می کند: زیاد بن أبیه، شیوخ و بزرگان کوفه را در مسجد رحبه برای دشنام دادن به امیرالمؤمنین علیه السلام و برائت از او جمع کرد که من هم در بین آن ها بودم، مردم در برابر امری - تردیدی - بزرگ قرار گرفته بودند، سپس خواب بر چشمانم غلبه کرد و خوابیدم و در خواب موجودی قد بلند و گردن دراز را دیدم که لبی آویزان و مژه­هایی پر­پشت داشت، گفتم: کیستی؟ گفت: من نقّاد ذوالرقبه هستم، گفتم: نقاد چیست؟ گفت: طاعونی است که به صاحب این قصر فرستاده شدم تا او را از روی زمین که در آن فساد کرده و آن چه را که در آن حقی ندارد غصب کرده، برکنم. گفت: پریشان از خواب پریدم و دیدم که مقابل جماعتی از قوم خود قرار دارم پس گفتم: آیا دیدید آن­چه که در خواب دیدم؟ دو مرد از آنان گفتند: با ویژگی ای چنین و چنان دیدیم و دیگران گفتند که چیزی ندیدیم؛ طولی نکشید که شخصی از خانه زیاد خارج شد و گفت: ای جماعت بیایید که امیر با شما امری دارد، از او درباره آن پرسیدیم که اطلاع یافتیم در همان موقع طاعون گرفته است. هنوز پراکنده نشده بودیم که فریاد و گریه بر او را شنیدیم، و من این ابیات را سرودم:

ص: 6


1- . رجوع کن به بحار الانوار جلد بیست و پنجم ص26. بین این دو نسخه اختلافاتی وجود دارد مانند ابن عامر به جای ابن فائز و أبی غنائم احمد به جای ابی بقاء احمد و.. . و در آخرش گفته است: أبوالبقاء بن ناصر گفت: و من بعد از اینکه این حدیث را نوشتم دیدم که آن در سال سیصد و نود بوده است.

قَدْ جَشَّمَ النَّاسَ أَمْراً ضَاقَ ذَرْعُهُمْ (1)***بِحَمْلِهِ حِینَ نَادَاهُمْ إِلَی الرَّحَبَةِ

یَدْعُو عَلَی نَاصِرِ الْإِسْلَامِ حِینَ یَرَی***لَهُ عَلَی الْمُشْرِکِینَ الطُّولَ وَ الْغَلَبَةَ

مَا کَانَ مُنْتَهِیاً عَمَّا أَرَادَ بِنَا***حَتَّی تَنَاوَلَهُ النَّقَّادُ ذُو الرَّقَبَةِ

فَأَسْقَطَ الشَّقَّ مِنْهُ ضَرْبَةً عَجَباً***کَمَا تَنَاوَلَ ظُلْماً صَاحِبَ الرَّحَبَةِ(2).

«7»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: کَانَ بِالْمَدِینَةِ رَجُلٌ نَاصِبِیٌّ ثُمَّ تَشَیَّعَ بَعْدَ ذَلِکَ فَسُئِلَ عَنِ السَّبَبِ فِی ذَلِکَ فَقَالَ رَأَیْتُ فِی مَنَامِی عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ لِی لَوْ حَضَرْتَ صِفِّینَ مَعَ مَنْ کُنْتَ تُقَاتِلُ قَالَ فَأَطْرَقْتُ أُفَکِّرُ فَقَالَ علیه السلام یَا خَسِیسُ هَذِهِ مَسْأَلَةٌ تَحْتَاجُ إِلَی هَذَا الْفِکْرِ الْعَظِیمِ أَعْطُوا قَفَاهُ فَصُفِقْتُ (3) حَتَّی انْتَبَهْتُ وَ قَدْ وَرِمَ قَفَایَ فَرَجَعْتُ عَمَّا کُنْتُ عَلَیْهِ (4).

«8»

فض، [کتاب الروضة] یل، [الفضائل] لابن شاذان عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: کَانَ بِالْکُوفَةِ رَجُلٌ یُکَنَّی بِأَبِی جَعْفَرٍ وَ کَانَ حَسَنَ الْمُعَامَلَةِ مَعَ اللَّهِ تَعَالَی وَ مَنْ أَتَاهُ مِنَ الْعَلَوِیِّینَ یَطْلُبُ مِنْهُ شَیْئاً أَعْطَاهُ وَ یَقُولُ لِغُلَامِهِ یَا هَذَا اکْتُبْ هَذَا مَا أَخَذَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ- وَ بَقِیَ عَلَی ذَلِکَ زَمَاناً ثُمَّ قَعَدَ بِهِ الْوَقْتُ وَ افْتَقَرَ فَنَظَرَ یَوْماً فِی حِسَابِهِ فَجَعَلَ کُلَّ مَا هُوَ عَلَیْهِ اسْمَ حَیٍّ مِنْ غُرَمَائِهِ بَعَثَ إِلَیْهِ یُطَالِبُهُ وَ مَنْ مَاتَ ضَرَبَ عَلَی اسْمِهِ فَبَیْنَا هُوَ جَالِسٌ عَلَی بَابِ دَارِهِ إِذْ مَرَّ بِهِ رَجُلٌ فَقَالَ مَا فَعَلَ بِمَالِکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ- فَاغْتَمَّ لِذَلِکَ غَمّاً شَدِیداً وَ دَخَلَ مَنْزِلَهُ فَلَمَّا جَنَّهُ اللَّیْلُ رَأَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام یَمْشِیَانِ أَمَامَهُ فَقَالَ لَهُمَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا فَعَلَ أَبُوکُمَا فَأَجَابَهُ عَلِیٌّ علیه السلام مِنْ وَرَائِهِ هَا أَنَا ذَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ لِمَ لَا تَدْفَعُ إِلَی هَذَا الرَّجُلِ حَقَّهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا حَقُّهُ قَدْ جِئْتُ بِهِ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ادْفَعْهُ إِلَیْهِ فَأَعْطَاهُ کِیساً مِنْ صُوفٍ أَبْیَضَ فَقَالَ إِنَّ هَذَا حَقُّکَ فَخُذْهُ فَلَا تَمْنَعْ مَنْ جَاءَکَ مِنْ وُلْدِی یَطْلُبُ شَیْئاً فَإِنَّهُ لَا فَقْرَ عَلَیْکَ بَعْدَ هَذَا قَالَ الرَّجُلُ فَانْتَبَهْتُ وَ الْکِیسُ فِی

ص: 7


1- 1. جشم الامر: تکلفه علی مشقه.
2- 2. لم نجده فی الأمالی المطبوع.
3- 3. فی المصدر« فصفقت» علی المجهول ای ضرب بقفای.
4- 4. مناقب آل أبی طالب 1: 479.

«مردم امری را با زحمت قبول کردند که توان انجام آن را نداشتند هنگامی که زیاد آن ها را به رحبه فراخواند.

او بر علیه یاری کننده اسلام دعوت می کرد هنگامی که می دید او بر مشرکان قدرت و تسلط دارد.

او متوجه نبود که از ما چه چیزی خواسته تا این که نقاد ذوالرقبه او را نابود ساخت.

رنج و مشقت از سوی او ضربه عجیبی را به او وارد ساخت آن چنان که از روی ظلم و ستم صاحب الرحبه را فرا گرفت. (1)

روایت7.

مناقب ابن شهر آشوب: در مدینه مردی ناصبی بود که بعد از مدتی به مذهب تشیع درآمد. از او درباره علت آن پرسیده شد و گفت: در خواب علی علیه السلام را دیدم که به من می گفت: اگر در صفین حاضر می شدی با چه کسانی می­جنگیدی؟ من در حالی که فکر می کردم سر به زیر انداختم، علی علیه السلام گفت: ای فرومایه آیا این موضوع نیاز به این­همه فکر کردن دارد؟ به پشت گردن او بزنید و مرا زدند تا این که از خواب بیدار شدم در حالی که پشت گردنم ورم کرده بود و من ازآنچه برآن بودم بازگشتم.(2)

روایت8.

الروضه - الفضایل ابن شاذان: در کوفه مردی بود که کنیه أبوجعفر داشت و مردی نیکوکار بود؛ هر کسی از علویون نزد او می آمد و چیزی طلب می کرد به او می داد و به غلامش می گفت: فلانی بنویس «این را علی بن ابی طالب علیه السلام گرفته است» مدتی بر همین منوال بود و به مرور زمان فقیر شد، روزی به حسابش نگاهی کرد. فرستاده­ای را به سوی آنهایی که زنده بودند و غنائمی از او در دستشان بود راهی کرد تا غنائم را پس بگیرند و نام هر کس که مرده بود را خط زد. روزی در حالی که او کنار در خانه اش نشسته بود مردی سرزنش کنان بر او گذشت و گفت: علی بن ابی طالب با دارایی و مال تو چه کار کرد؟ مرد بسیار غمگین شد و وارد منزلش شد. هنگامی که شب فرا رسید در خواب پیامبر صلی الله علیه و آله را دید که حسن و حسین علیهما السلام در مقابلش راه می رفتند، پیامبر صلی الله علیه و آله به آن دو فرمود: پدرتان چه کار کرده است؟ علی علیه السلام از پشت سر جواب داد: هان من هستم یا رسول خدا، پیامبر به او فرمود: چرا حق این مرد را به او نمی دهی؟ علی علیه السلام فرمود: ای رسول خدا این حق اوست آورده ام تا به او بدهم، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به او بده پس علی علیه السلام کیسه ای پشمی سفید به مرد داد و فرمود: این حق توست آن را بگیر و بعد از این کسانی از فرزندان من که به سوی تو می آیند و از تو چیزی طلب می کنند را دست خالی برنگردان که از این پس دیگر فقری نمی بینی، مرد گفت: از خواب بیدار شدم در حالی که کیسه

ص: 7


1- . در نسخه چاپ شده امالی موجود نیست
2- . مناقب آل ابی طالب 1:478

یَدِی فَنَادَیْتُ زَوْجَتِی وَ قُلْتُ لَهَا هَاکِ فَنَاوَلْتُهَا الْکِیسَ فَإِذَا فِیهِ أَلْفُ دِینَارٍ فَقَالَتْ لِی یَا ذَا الرَّجُلُ اتَّقِ اللَّهَ تَعَالَی وَ لَا یَحْمِلُکَ الْفَقْرُ عَلَی أَخْذِ مَا لَا تَسْتَحِقُّهُ وَ إِنْ کُنْتَ خَدَعْتَ بَعْضَ التُّجَّارِ عَلَی مَالِهِ فَارْدُدْهُ إِلَیْهِ فَحَدَّثْتُهَا بِالْحَدِیثِ فَقَالَتْ إِنْ کُنْتَ صَادِقاً فَأَرِنِی حِسَابَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَأَحْضَرَ الدُّسْتُورَ وَ فَتَحَهُ فَلَمْ یَجِدْ فِیهِ شَیْئاً مِنَ الْکِتَابَةِ بِقُدْرَةِ اللَّهِ تَعَالَی (1).

أقول: روی فی کتاب صفوة الأخبار عن جابر بن عبد الله الأنصاری: مثله (2).

«9»

فض، [کتاب الروضة] مِنَ الْمَسْمُوعَاتِ بِوَاسِطَ فِی سَنَةِ اثْنَیْنِ وَ خَمْسِینَ وَ سِتِّ مِائَةٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ: أَنَّ ابْنَ سَلَامَةَ الْقَزَّازَ حَیْثُ ذَهَبَتْ عَیْنُهُ الْیُمْنَی وَ کَانَ عَلَیْهِ دَیْنٌ لِشَخْصٍ یُعْرَفُ بِابْنِ حَنْظَلَةَ الْفَزَارِیِّ- فَأَلَحَّ عَلَیْهِ بِالْمُطَالَبَةِ وَ هُوَ مُعْسِرٌ فَشَکَا حَالَهُ إِلَی اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی وَ اسْتَجَارَ بِمَوْلَانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَلَمَّا کَانَ فِی بَعْضِ اللَّیَالِی رَأَی فِی مَنَامِهِ عِزَّ الدِّینِ أَبَا الْمَعَالِی ابْنَ طَبِیبِیٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ مَعَهُ رَجُلٌ آخَرُ فَدَنَا مِنْهُ وَ سَلَّمَ عَلَیْهِ وَ سَأَلَهُ عَنِ الرَّجُلِ فَقَالَ لَهُ هَذَا مَوْلَانَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَدَنَا مِنَ الْإِمَامِ وَ قَالَ لَهُ یَا مَوْلَایَ هَذِهِ عَیْنِیَ الْیُمْنَی قَدْ ذَهَبَتْ فَقَالَ لَهُ یَرُدُّهَا اللَّهُ عَلَیْکَ وَ مَدَّ یَدَهُ الْکَرِیمَةَ إِلَیْهَا وَ قَالَ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ فَرَجَعَتْ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی وَ قَدْ شَاهَدَ ذَلِکَ کُلُّ مَنْ فِی وَاسِطَ وَ الرَّجُلُ مَوْجُودٌ بِهَا(3).

«10»

یل، [الفضائل] لابن شاذان فض، [کتاب الروضة] رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودِ بْنِ عَبْدِ الدَّارِ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ مَوْلَی بَنِی تَمِیمٍ عَنْ شَیْخٍ الْقَارُونِیِّ مِنْ قُرَیْشٍ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ قَالَ: رَأَیْتُ رَجُلًا بِالشَّامِ قَدِ اسْوَدَّ وَجْهُهُ وَ هُوَ یُغَطِّیهِ فَسَأَلْتُهُ عَنْ سَبَبِ ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ قَدْ جَعَلْتُ عَلَیَّ لِلَّهِ أَنْ لَا یَسْأَلَنِی أَحَدٌ عَنْ ذَلِکَ الْأَذَی إِلَّا أَجَبْتُهُ وَ أَخْبَرْتُهُ إِنِّی کُنْتُ شَدِیدَ الْوَقِیعَةِ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام کَثِیرَ السَّبِّ لَهُ فَبَیْنَمَا أَنَا ذَاتَ لَیْلَةٍ مِنَ اللَّیَالِی نَائِمٌ إِذْ أَتَانِی آتٍ فِی مَنَامِی فَقَالَ أَنْتَ صَاحِبُ الْوَقِیعَةِ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- قُلْتُ بَلَی فَضَرَبَ

ص: 8


1- 1. الروضة: 2. الفضائل: 99 و 100.
2- 2. مخطوط و لم نظفر بنسخته.
3- 3. الروضة: 8 و 9.

در دستم بود. همسرم را صدا زدم و به او گفتم: بگیر، و کیسه را که هزار دینار در آن بود را به او دادم، و به من گفت: ای مرد از خدا بترس که فقر تو را به خاطر آن چه شایستگی گرفتن آن را نداری در بر نمی گیرد، اگر تاجران را برای گرفتن آن فریفته ای به آن ها برگردان! پس من درباره حدیث با او صحبت کردم و گفت: اگر راست می گویی حساب علی بن ابی طالب علیه السلام را به من نشان بده و دفتر حساب را آورد و باز کرد ولی بنا بر قدرت الهی نوشته­ای در آن ندید.(1)

می گویم: در کتاب صفوة الاخبار از جابر بن عبدالله انصاری مانند آن روایت شده است.(2)

روایت9.

الروضه: از شنیدنی های شهر «واسط» در سال 652 که از حسن بن ابی بکر نقل شده این است که: چشم راست ابن سلامة قزّاز نابینا گشت و او قرضی به شخصی داشت که نامش ابن حنظله فزاری بود پس وی با اصرار خواستار طلبش شد در حالی که ابن سلامه نمی توانست بپردازد و از وضعیتش نزد خدای سبحان شکایت کرد و از امیرالمؤمنین علیه السلام کمک خواست، شبی در خواب عزالدین ابومعالی ابن طبیبی رحمه الله و مردی دیگر را دید، و نزدیکش رفت و به او سلام کرد و در باره آن مرد سؤال کرد. پس به او گفت: این سرورمان امیرالمؤمنین علیه السلام است و نزدیک امام رفت و به او گفت: سرورم چشم راستم نابینا گشته است امام به او فرمود: خداوند آن را به تو بر می گرداند و دست مبارکش را به سوی او دراز کرد و گفت: «یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ »{زنده می کند آن را کسی که برای اولین بار خلق کرده است} پس چشمش به اذن خداوند سبحان سو گرفت، و هر که در «واسط»بود و آن مرد در آن جا بود، این ماجرا را مشاهده نمود..(3)

روایت10.

الروضه، الفضایل: شیخ قارونی گفت: مردی را در شام دیدم که صورتش سیاه شده بود و آن را می پوشاند، من از علّت آن پرسیدم و گفت: من با خدا پیمان بستم که هر کس از این زیان از من پرسید به او جواب داده و او را باخبر کنم. من بسیار درباره علی بن ابی طالب علیه السلام بدگویی می کردم و او را بسیار دشنام می دادم، یک شب که در خواب بودم کسی در خواب آمد و گفت: آیا تو درباره علی بن ابی طالب علیه السلام دشنام می دادی؟ گفتم: بله، سپس به

ص: 8


1- . الروضة:2. الفضائل 99 و 100
2- . نسخه خطی است که به آن دست نیافتیم.
3- . الروضة:8، 9

وَجْهِی وَ قَالَ سَوَّدَ اللَّهُ فَاسْوَدَّ کَمَا تَرَی (1).

«11»

مِنْ کِتَابِ صَفْوَةِ الْأَخْبَارِ رَوَی الْأَعْمَشُ قَالَ: رَأَیْتُ جَارِیَةً سَوْدَاءَ تَسْقِی الْمَاءَ وَ هِیَ تَقُولُ اشْرَبُوا حُبّاً لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ کَانَتْ عَمْیَاءَ قَالَ ثُمَّ أَتَیْتُهَا بِمَکَّةَ بَصِیرَةً تَسْقِی الْمَاءَ وَ هِیَ تَقُولُ اشْرَبُوا حُبّاً لِمَنْ رَدَّ اللَّهُ عَلَیَّ بَصَرِی بِهِ فَقُلْتُ یَا جَارِیَةُ رَأَیْتُکِ فِی الْمَدِینَةِ ضَرِیرَةً تَقُولِینَ اشْرَبُوا حُبّاً لِمَوْلَایَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ أَنْتِ الْیَوْمَ بَصِیرَةٌ فَمَا شَأْنُکِ قَالَتْ بِأَبِی أَنْتَ إِنِّی رَأَیْتُ رَجُلًا قَالَ یَا جَارِیَةُ أَنْتِ مَوْلَاةٌ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ مُحِبَّتُهُ فَقُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَتْ صَادِقَةً فَرُدَّ عَلَیْهَا بَصَرَهَا فَوَ اللَّهِ لَقَدْ رَدَّ اللَّهُ عَلَیَّ بَصَرِی فَقُلْتُ مَنْ أَنْتِ قَالَ أَنَا الْخَضِرُ وَ أَنَا مِنْ شِیعَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام(2).

«12»

مِنْ کِتَابِ کَشْفِ الْیَقِینِ لِلْعَلَّامَةِ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ مِنْ کِتَابِ الْأَرْبَعِینِ عَنِ الْأَرْبَعِینِ قَالَ: إِنَّ الشَّاعِرَ الْبَبَّغَاءَ(3)

وَفَدَ عَلَی بَعْضِ الْمُلُوکِ وَ کَانَ یَفِدُ عَلَیْهِ فِی کُلِّ سَنَةٍ فَوَجَدَهُ فِی الصَّیْدِ فَکَتَبَ وَزِیرُ الْمَلِکِ یُخْبِرُ بِقُدُومِهِ فَأَمَرَهُ بِأَنْ یُسْکِنَهُ فِی بَعْضِ دُورِهِ وَ کَانَ عَلَی تِلْکَ الدَّارِ غُرْفَةٌ کَانَ الْبَبَّغَاءُ یَبِیتُ کُلَّ لَیْلَةٍ فِیهَا وَ لَهَا مَطْلَعٌ إِلَی الدَّرْبِ وَ کَانَ کُلَّ لَیْلَةٍ یَخْرُجُ الْحَارِسُ (4)

بَعْدَ نِصْفِ اللَّیْلِ فَیَصِیحُ بِأَعْلَی صَوْتِهِ یَا غَافِلِینَ اذْکُرُوا اللَّهَ ثُمَّ یَسُبُّ عَلِیّاً وَ کَانَ الشَّاعِرُ الْبَبَّغَاءُ یَنْزَعِجُ لِصَوْتِهِ فَاتَّفَقَ فِی بَعْضِ اللَّیَالِی أَنَّ الشَّاعِرَ رَأَی فِی مَنَامِهِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَدْ جَاءَ هُوَ وَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی ذَلِکَ الدَّرْبِ وَ وَجَدَ الْحَارِسَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام اصْفِقْهُ (5)

فَلَهُ الْیَوْمَ أَرْبَعُونَ سَنَةً یَسُبُّکَ فَضَرَبَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَیْنَ کَتِفَیْهِ فَانْتَبَهَ الشَّاعِرُ مُنْزَعِجاً مِنَ الْمَنَامِ ثُمَّ انْتَظَرَ الصَّوْتَ الَّذِی کَانَ مِنَ الْحَارِسِ کُلَّ وَقْتٍ فَلَمْ یَسْمَعْهُ فَتَعَجَّبَ مِنْ ذَلِکَ ثُمَّ رَأَی صِیَاحاً وَ رِجَالًا قَدْ أَقْبَلُوا إِلَی دَارِ الْحَارِثِ فَسَأَلَهُمُ الْخَبَرَ فَقَالُوا

ص: 9


1- 1. الروضة: 10. و لم نجده فی الفضائل المطبوع.
2- 2. مخطوط.
3- 3. الببغاء- بفتح الموحدتین و تشدید ثانیهما، أو تخفیفه، و بالفتح فالسکون-: أبو الفرج عبد الواحد بن نصر بن محمّد المخزومی من أهل نصیبین، کان أدیبا شاعرا لقب به لحسن فصاحته، خدم سیف الدولة ابن حمدان، توفّی سنة 398.( الکنی و الألقاب 2: 57).
4- 4. و فی( ت) الحارس فی کل المواضع.
5- 5. فی المصدر: اصفعه.

صورتم سیلی زد و گفت: خداوند صورتت را سیاه گرداند و همان گونه که می بینی صورتم سیاه شد.(1)

روایت11.

صفوة الأخبار: أعمش روایت کرده که: کنیزی سیاه را دیدم که سقایی می کرد و می گفت: به عشق و دوستداری علی بن ابی طالب علیه السلام بنوشید در حالی که نابینا بود. سپس او را به مکه آوردم در حالی که بینا بود و سقایی می کرد و می گفت: بنوشید به حب و دوستی کسی که خداوند به واسطه او بینایی ام را به من بازگرداند من گفتم: ای کنیز! من در مدینه تو را دیدم که نابینا بودی و می گفتی: بنوشید به عشق مولایم علی بن ابی طالب علیه السلام و امروز تو بینا شده ای تو را چه شده است؟ گفت: پدرم به فدایت! به جدّم سوگند که من مردی را دیدم که گفت: ای کنیز آیا تو خدمت گزار و دوستدار علی بن ابی طالب علیه السلام هستی؟ گفتم: بله، پس گفت: پروردگارا اگر راست می گوید بینایی اش را به او بازگردان، به خدا سوگند، خداوند بینایی ام را به من بازگرداند و من گفتم: تو کیستی؟ گفت: من خضر و از شیعه علی بن ابی طالب علیه السلام هستم(2).

روایت12.

شاعر بَبَّغَاء طبق رسم هر ساله نزد پادشاهی رفت و دید که او به شکار رفته است وزیر پادشاه نامه ای نوشت و او را از آمدن شاعر با خبر ساخت. پادشاه دستور داد که او را در منزلش اسکان دهند، در آن منزل اتاقی بود که ببغاء شب ها را در آن می گذرانید که آن اتاق راهی به در داشت، نگهبان هر شب بعد از نیمه شب بیرون می آمد و با صدای بلند فریاد می زد: ای غافلان خدا را یاد کنید، سپس به علی علیه السلام دشنام می داد و ببغاء شاعر از صدای او آزرده خاطر می گشت، از قضا شاعر ببغاء شبی در خواب پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را دید که پیش در آمدند و نگهبان پیدا شد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: او را سیلی بزن او امروز چهل سال است که تو را دشنام می دهد. پس امیرالمؤمنین علیه السلام بین دو کتف مرد ضربه ای زد، ناگهان شاعر با حالتی پریشان از خواب بیدار شد، و منتظر صدای نگهبان ماند که همیشه شنیده می شد ولی صدایی نشنید، از این موضوع تعجب کرد، سپس فریاد زنان و مردانی دید که به خانه نگهبان آمدند، از آن ها علت را پرسید گفتند:

ص: 9


1- . الروضة:10
2- . نسخه خطی[2]

لَهُ : إِنَّ الْحَارِسَ حَصَلَ لَهُ بَیْنَ کَتِفَیْهِ ضَرْبَةٌ بِقَدْرِ الْکَفِّ وَ هِیَ تَنْشَقُّ وَ تَمْنَعُهُ الْقَرَارَ فَلَمْ یَکُنْ وَقْتَ الصَّبَاحِ إِلَّا وَ قَدْ مَاتَ وَ شَاهَدَهُ بِهَذِهِ الْحَالِ أَرْبَعُونَ نَفْساً(1)

وَ کَانَ بِبَلَدِ الْمَوْصِلِ شَخْصٌ یُقَالُ لَهُ أَحْمَدُ بْنُ حُمْدُونِ (2) بْنِ الْحَارِثِ الْعَدَوِیُّ- کَانَ شَدِیدَ الْعِنَادِ کَثِیرَ الْبُغْضِ لِمَوْلَانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأَرَادَ بَعْضُ أَهْلِ الْمَوْصِلِ الْحَجَّ فَجَاءَ إِلَیْهِ یُوَدِّعُهُ فَقَالَ لَهُ إِنِّی قَدْ عَزَمْتُ (3)

عَلَی الْخُرُوجِ إِلَی الْحَجِّ فَإِنْ کَانَ لَکَ حَاجَةٌ تُعَرِّفُنِی حَتَّی أَقْضِیَهَا لَکَ فَقَالَ إِنَّ لِی حَاجَةً مُهِمَّةً وَ هِیَ سَهْلَةٌ عَلَیْکَ فَقَالَ لَهُ مُرْنِی بِهَا حَتَّی أَفْعَلَهَا فَقَالَ إِذَا قَضَیْتَ الْحَجَّ وَ وَرَدْتَ الْمَدِینَةَ وَ زُرْتَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَخَاطِبْهُ عَنِّی وَ قُلْ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَعْجَبَکَ مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- حَتَّی تَزَوَّجْتَهُ (4) بِابْنَتِکَ عِظَمُ بَطْنِهِ أَوْ دِقَّةُ سَاقِهِ أَوْ صَلَعَةُ رَأْسِهِ وَ حَلَّفَهُ وَ عَزَمَ عَلَیْهِ أَنْ یُبْلِغَهُ هَذَا الْکَلَامَ فَلَمَّا وَرَدَ الْمَدِینَةَ وَ قَضَی حَوَائِجَهُ أُنْسِیَ تِلْکَ الْوَصِیَّةَ فَرَأَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی مَنَامِهِ فَقَالَ لَهُ أَ لَا تُبْلِغُ وَصِیَّةَ فُلَانٍ إِلَیْکَ فَانْتَبَهَ وَ مَشَی لِوَقْتِهِ إِلَی الْقَبْرِ الْمُقَدَّسِ وَ خَاطَبَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بِمَا أَمَرَهُ (5) ذَلِکَ الرَّجُلُ بِهِ ثُمَّ نَامَ فَرَأَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأَخَذَهُ وَ مَشَی هُوَ وَ إِیَّاهُ إِلَی مَنْزِلِ ذَلِکَ الرَّجُلِ وَ فَتَحَ الْأَبْوَابَ وَ أَخَذَ مُدْیَةً(6)

فَذَبَحَهُ علیه السلام بِهَا ثُمَّ مَسَحَ الْمُدْیَةَ بِمِلْحَفَةٍ کَانَتْ عَلَیْهِ ثُمَّ أَتَی سَقْفَ بَابِ الدَّارِ(7) فَرَفَعَهُ بِیَدِهِ وَ وَضَعَ الْمُدْیَةَ تَحْتَهُ وَ خَرَجَ فَانْتَبَهَ الْحَاجُّ مُنْزَعِجاً مِنْ ذَلِکَ وَ کَتَبَ صُورَةَ الْمَنَامِ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ وَ انْتَبَهَ سُلْطَانُ الْمَوْصِلِ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ وَ أَخَذَ الْجِیرَانَ وَ الْمُشْتَبِهِینَ وَ رَمَاهُمْ فِی السِّجْنِ وَ تَعَجَّبَ أَهْلُ الْمَوْصِلِ مِنْ قَتْلِهِ حَیْثُ لَا یَجِدُوا(8) نَقْباً وَ لَا تَسْلِیقاً عَلَی حَائِطٍ وَ لَا بَاباً مَفْتُوحاً وَ لَا قُفْلًا وَ بَقِیَ السُّلْطَانُ مُتَحَیِّراً فِی أَمْرِهِ مَا

ص: 10


1- 1. فی المصدر: بهذا الحال أربعون نقیبا.
2- 2. فی المصدر: حمدویه.
3- 3. فی المصدر: و یقول له: اننی قد آذنت.
4- 4. فی المصدر: زوجته.
5- 5. فی المصدر: کما أمره.
6- 6. المدیة- مثلثة المیم-: الشفرة الکبیرة.
7- 7. فی المصدر: ثم جاء إلی باب سقف الدار.
8- 8. فی المصدر: لم یجدوا.

بین دو کتف نگهبان ضربه ای به اندازه کف دست خورده و پاره شده و امان او را بریده است. تا صبح نرسیده نگهبان مُرد و چهل شخص او را در این حال دید ند.

و در شهر موصل شخصی بود که احمد بن حُمدون بن حارث عدوی نام داشت: او به شدت با مولایمان امیرالمؤمنین علیه السلام دشمنی و عداوت می کرد، شخصی از مردم موصل خواست که حج بگذارد، او آمد تا با آن مرد وداع کند و گفت: من تصمیم گرفتم که به حج بروم اگر حاجتی داری به من بگو تا برایت انجام دهم. او گفت: من یک امر مهم امّا آسانی برایت دارم و گفت: به من بگو تا انجامش دهم سپس گفت: اگر حج گزاردی و به مدینه وارد شدی و مقبره پیامبر صلی الله علیه و آله را زیارت کردی با او درباره من سخن بگو که: ای رسول خدا تو در علی بن ابی طالب علیه السلام چه دیدی که دخترت را به ازدواج او درآوردی؟ بزرگی شکمش، نازکی پاهایش یا طاسی سرش؟ او پیمان بست و قول داد که این کلام را به او برساند. هنگامی که به مدینه وارد شد و کارهایش را انجام داد آن سفارش را فراموش کرد و در خواب امیرالمؤمنین را دید که به او گفت: آیا سفارش فلانی را نمی رسانی؟ پس از خواب بیدار شد و به مقبره مقدس پیامبر رفت و از گفته مرد با او سخن گفت و خوابید و امیرالمؤمنین علیه السلام را در خواب دید که پس او را گرفت و با او به منزل آن مرد رفت و درها را باز کرد و چاقوی بزرگی برداشت و با آن سر مرد را برید سپس چاقو را با ملافه ای که بر روی آن بود آغشته کرد و به بام در خانه رفت و با دستانش آن را بلند کرد و چاقو را در زیرش قرار داد و خارج شد. آن حاجی پریشان بیدار شد و به همراه دوستانش ماجرای خواب را نوشت، پادشاه موصل در آن شب از ماجرا آگاه شد و همسایگان و مظنونان را دستگیر و آن ها را در زندان انداخت، مردم موصل از کشته شدن او تعجب کردند. چون نه سوراخی بر دیوار یافتند و نه درب بازی و نه قفلی، امیر در کارش متحیر شد و ندانست

ص: 10

یَدْرِی مَا یَصْنَعُ فِی قَضِیَّتِهِ فَإِنَّ وُرُودَ وَاحِدٍ مِنَ الْخَارِجِ مُتَعَذِّرٌ مَعَ هَذِهِ الْعَلَامَاتِ وَ لَمْ یُسْرَقْ مِنَ الدَّارِ شَیْ ءٌ الْبَتَّةَ وَ لَمْ تَزَلِ الْجِیرَانُ وَ غَیْرُهُمْ فِی السِّجْنِ إِلَی وُرُودِ الْحَاجِ (1)

مِنْ مَکَّةَ فَلَقِیَ الْجِیرَانَ فِی السِّجْنِ فَسَأَلَ عَنْ ذَلِکَ فَقِیلَ إِنَّ فِی اللَّیْلَةِ الْفُلَانِیَّةِ وَجَدُوا فُلَاناً مَذْبُوحاً فِی دَارِهِ وَ لَمْ یُعْرَفْ قَاتِلُهُ فَفَکَّرَ(2) وَ قَالَ لِأَصْحَابِهِ أَخْرِجُوا صُورَةَ الْمَنَامِ فَإِذَا هِیَ لَیْلَةُ الْقَتْلِ ثُمَّ مَشَی هُوَ وَ النَّاسُ بِأَجْمَعِهِمْ إِلَی دَارِ الْمَقْتُولِ فَأَمَرَ بِإِخْرَاجِ الْمِلْحَفَةِ وَ أَخْبَرَهُمْ بِالدَّمِ فِیهَا فَوَجَدُوهَا کَمَا قَالَ ثُمَّ أَمَرَ بِرَفْعِ الْمُرَدَّمِ (3) فَرُفِعَ فَوَجَدَ السِّکِّینَ تَحْتَهُ فَعَرَفُوا صِدْقَ مَنَامِهِ وَ أُفْرِجَ عَنِ الْمَحْبُوسِینَ وَ رَجَعَ أَهْلُهُ إِلَی الْإِیمَانِ وَ کَانَ ذَلِکَ مِنْ أَلْطَافِ اللَّهِ تَعَالَی فِی حَقِّ بَرِیَّتِهِ وَ کَانَ فِی الْحِلَّةِ شَخْصٌ مِنْ أَهْلِ الدِّینِ وَ الصَّلَاحِ مُلَازِمٌ لِتِلَاوَةِ الْکِتَابِ الْعَزِیزِ فَرَجَمَهُ الْجِنُّ فَکَانَ تَأْتِی الْحِجَارَةُ مِنَ الْخَزَائِنِ وَ الرَّوَازِنِ الْمَسْدُودَةِ وَ أَلَحُّوا عَلَیْهِ بِالرَّجْمِ وَ أَضْجَرُوهُ وَ شَاهَدْتُ أَنَا الْمَوْضِعَ الَّتِی (4) کَانَ یَأْتِی الرَّجْمُ مِنْهَا وَ لَمْ یُقَصِّرْ فِی طَلَبِ الْعَزَائِمِ وَ التَّعَاوِیذِ وَ وَضْعِهَا فِی مَنْزِلِهِ وَ قِرَاءَتِهَا فِیهِ وَ لَمْ یَنْقَطِعْ عَنْهُ الرَّجْمُ مُدَّةً فَخَطَرَ بِبَالِهِ أَنَّهُ دَخَلَ وَ وَقَفَ عَلَی بَابِ الْبَیْتِ الَّذِی کَانَ یَأْتِی الرَّجْمُ مِنْهُ فَخَاطَبَهُمْ وَ هُوَ لَا یَرَاهُمْ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا عَنِّی لَأَشْکُوَنَّکُمْ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَانْقَطَعَ عَنْهُ الرَّجْمُ فِی الْحَالِ وَ لَمْ یَعُدْ إِلَیْهِ.

وَ نَقَلَ ابْنُ الْجَوْزِیِّ وَ کَانَ حَنْبَلِیَّ الْمَذْهَبِ فِی کِتَابِ تَذْکِرَةِ الْخَوَاصِّ: کَانَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْمُبَارَکِ یَحُجُّ سَنَةً وَ یَغْزُو(5) سَنَةً وَ دَاوَمَ عَلَیْهِ عَلَی ذَلِکَ خَمْسِینَ سَنَةً فَخَرَجَ فِی بَعْضِ سِنِی الْحَجِّ وَ أَخَذَ مَعَهُ خَمْسَمِائَةِ دِینَارٍ إِلَی مَوْقِفِ الْجِمَالِ بِالْکُوفَةِ لِیَشْتَرِیَ

ص: 11


1- 1. فی المصدر: الی ان ورد الحاجّ.
2- 2. فی المصدر فکبر.
3- 3. ثوب مردم- بتشدید الدال-: خلق مرقع.
4- 4. فی المصدر: المواضع التی و فی( خ) و( م): الموضع الذی.
5- 5. فی المصدر: و یعمر.

که با این پیشامد چه بکند، چون ورود احدی از خارج با این علامات غیر ممکن بود. این در حالی بود که از خانه چیزی به سرقت نرفته بود و همسایگان هم چنان در زندان بودند تا حاجی از مکه بازگشت پس او همسایگان را در زندان دید و از علت آن پرسید و گفته شد: در فلان شب فلانی را ذبح شده در خانه اش دیده اند و قاتلش معلوم نیست، او فکر کرد و به همراهانش گفت: ماجرای خواب را تعریف کنید که درست همان شب قتل است، سپس با مردم به خانه مقتول رفتند و دستور داد تا ملافه را بردارند و آنان را از وجود خون در آن باخبر ساخت و خون را یافتند هم چنان که گفته بود سپس دستور داد که پیراهن کهنه را بردارند که بعد از آن چاقو در زیرش پیدا شد و مردم به درستی خوابش پی بردند و زندانیان آزاد شدند و مردم ایمان آورند، این از الطاف خداوند سبحان در حق مخلوقات است.

در حله شخصی دین­دار زندگی می کرد که پیوسته به قرائت قرآن کریم می پرداخت، اجنه او را سنگسار کردند و سنگ از خزائن و روزنه های بسته شده پرتاب می کردند؛ بر سنگساری او اصرار و او را اذیت می کردند، و من مکانی که سنگ از آن می آمد را دیدم، او در گرفتن دعاها و تعاویذ و خواندن و قرار دادن آن در منزلش کوتاهی نکرد، مدتی سنگ از او قطع نشد که ناگهان به ذهنش خطور کرد که بر در خانه ای که سنگ از آن می آید وارد شود و بایستد، او صدایشان زد در حالی که آن ها را نمی دید، پس گفت: به خدا سوگند اگر به این کار پایان ندهید به امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام شکایت می کنم که بلافاصله سنگ از او قطع شد و دیگر ادامه نیافت.

و ابن جوزی که مذهب حنبلی داشت در کتاب تذکره الخواص نقل کرده که: عبدالله بن مبارک یک سال حج می گذاشت و یک سال به جنگ می رفت، وی پنجاه سال به این کار مداومت داشت، در یک سال که می خواست به حج برود پانصد دینار برداشت تا به بازار شتر فروشان در کوفه برود و

ص: 11

جِمَالًا لِلْحَجِّ فَرَأَی امْرَأَةً عَلَوِیَّةً عَلَی بَعْضِ الْمَزَابِلِ تَنْتِفُ رِیشَ بَطَّةٍ مَیْتَةٍ قَالَ فَتَقَدَّمْتُ إِلَیْهَا فَقُلْتُ وَ لِمَ تَفْعَلِینَ هَذَا فَقَالَتْ یَا عَبْدَ اللَّهِ لَا تَسْأَلْ عَمَّا لَا یَعْنِیکَ قَالَ فَوَقَعَ فِی خَاطِرِی مِنْ کَلَامِهَا شَیْ ءٌ فَأَلْحَحْتُ عَلَیْهَا فَقَالَتْ یَا عَبْدَ اللَّهِ قَدْ أَلْجَأْتَنِی إِلَی کَشْفِ سِرِّی إِلَیْکَ أَنَا امْرَأَةٌ عَلَوِیَّةٌ وَ لِی أَرْبَعُ بَنَاتٍ یَتَامَی مَاتَ أَبُوهُنَّ مِنْ قَرِیبٍ وَ هَذَا الْیَوْمُ الرَّابِعُ مَا أَکَلْنَا شَیْئاً وَ قَدْ حَلَّتْ لَنَا الْمَیْتَةُ فَأَخَذْتُ هَذِهِ الْبَطَّةَ أُصْلِحُهَا وَ أَحْمِلُهَا إِلَی بَنَاتِی یَأْکُلْنَهَا قَالَ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی وَیْحَکَ یَا ابْنَ الْمُبَارَکِ أَیْنَ أَنْتَ عَنْ هَذِهِ فَقُلْتُ افْتَحِی حَجْرَکِ فَفَتَحَتْ فَصَبَبْتُ الدَّنَانِیرَ فِی طَرَفِ إِزَارِهَا وَ هِیَ مُطْرِقَةٌ لَا تَلْتَفِتُ قَالَ وَ مَضَیْتُ إِلَی الْمَنْزِلِ وَ نَزَعَ اللَّهُ مِنْ قَلْبِی شَهْوَةَ الْحَجِّ فِی ذَلِکَ الْعَامِ ثُمَّ تَجَهَّزْتُ إِلَی بِلَادِی فَأَقَمْتُ حَتَّی حَجَّ النَّاسُ وَ عَادُوا فَخَرَجْتُ أَتَلَقَّی جِیرَانِی وَ أَصْحَابِی فَجَعَلَ کُلُّ مَنْ أَقُولُ لَهُ قَبِلَ اللَّهُ حَجَّکَ وَ شَکَرَ سَعْیَکَ یَقُولُ لِی وَ أَنْتَ قَبِلَ اللَّهُ حَجَّکَ وَ شَکَرَ سَعْیَکَ إِنَّا قَدِ اجْتَمَعْنَا بِکَ فِی مَکَانِ کَذَا وَ کَذَا وَ أَکْثَرَ النَّاسُ عَلَیَّ فِی الْقَوْلِ فَبِتُّ مُتَفَکِّراً فَرَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْمَنَامِ وَ هُوَ یَقُولُ لِی یَا عَبْدَ اللَّهِ لَا تَعْجَبْ فَإِنَّکَ أَغَثْتَ مَلْهُوفَةً مِنْ وُلْدِی فَسَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ یَخْلُقَ عَلَی صُورَتِکَ مَلَکاً یَحُجُّ عَنْکَ کُلَّ عَامٍ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ- فَإِنْ شِئْتَ أَنْ تَحُجَّ وَ إِنْ شِئْتَ لَا تَحُجُّ.

وَ نَقَلَ ابْنُ الْجَوْزِیِ (1) فِی کِتَابِهِ قَالَ قَرَأْتُ فِی الْمُلْتَقَطِ وَ هُوَ کِتَابٌ لِجَدِّهِ أَبِی الْفَرَجِ بْنِ الْجَوْزِیِّ قَالَ: کَانَ بِبَلْخَ رَجُلٌ مِنَ الْعَلَوِیِّینَ نَازِلًا بِهَا وَ لَهُ زَوْجَةٌ وَ بَنَاتٌ فَتُوُفِّیَ قَالَتِ الْمَرْأَةُ فَخَرَجْتُ بِالْبَنَاتِ إِلَی سَمَرْقَنْدَ خَوْفاً مِنْ شَمَاتَةِ الْأَعْدَاءِ وَ اتَّفَقَ وُصُولِی فِی شِدَّةِ الْبَرْدِ فَأَدْخَلْتُ الْبَنَاتِ مَسْجِداً فَمَضَیْتُ لِأَحْتَالَ فِی الْقُوتِ فَرَأَیْتُ النَّاسَ مُجْتَمِعِینَ عَلَی شَیْخٍ فَسَأَلْتُ عَنْهُ فَقَالُوا هَذَا شَیْخُ الْبَلَدِ فَشَرَحْتُ لَهُ حَالِی فَقَالَ أَقِیمِی عِنْدِی الْبَیِّنَةَ أَنَّکِ عَلَوِیَّةٌ وَ لَمْ یَلْتَفِتْ إِلَیَّ فَیَئِسْتُ مِنْهُ وَ عُدْتُ إِلَی الْمَسْجِدِ فَرَأَیْتُ فِی طَرِیقِی شَیْخاً(2) جَالِساً عَلَی دَکَّةٍ وَ حَوْلَهُ جَمَاعَةٌ فَقُلْتُ:

ص: 12


1- 1. یعنی سبط ابن الجوزی مؤلف تذکرة الخواص و من هنا یعرف أنهم قد یطلقون« ابن الجوزی» علی سبطه بتلک القرینة.
2- 2. فی المصدر: شخصا.

شترانی برای حج بخرد ناگهان یک زن علوی را دید که در کنار زباله دان ها پر یک مرغابی مرده را می کند؛ می­گوید: نزد او رفته و گفتم: چرا این کار را می کنی؟ زن گفت: ای عبد الله از چیزی که به تو سودی ندارد نپرس از کلام آن زن چیزی در خاطرم گذشت پس به او اصرار کردم او گفت:ای عبدالله تو مرا وادار کردی که رازم را به تو آشکار کنم. من زنی علوی ام که چهار دختر یتیم دارم، پدرشان به تازگی مرده است و این روز چهارم است که چیزی نخورده ایم، و گوشت مرده برای ما حلال شده است، این مرغابی را گرفتم تا پاک کنم و به دخترانم بدهم؛ من به خودم گفتم: وای بر تو ای ابن مبارک چطور می توانی این اوضاع را تحمل کنی؟ پس گفتم: آغوشت را باز کن و او باز کرد و من دینارها را در کنار چادرش ریختم در حالی که او سر به زیر افکنده بود و توجهی نداشت من به منزل رفتم و خداوند در آن سال شوق حج را از دلم بیرون انداخت. پس به شهرم برگشتم و ماندم تا این که مردم حج گذاشته و برگشتند و من برای دیدار همسایگان و دوستانم بیرون رفتم، به هر کس می­گفتم خداوند حج و سعیت را قبول کند به من می­گفت: خداوند حج تو را قبول گرداند و سعی ات را مشکور دارد در فلان مکان ها پیش تو آمدیم، مردم این حرف را بسیار به من زدند من در حالی که غرق در فکر بودم رسول خدا صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم که می گفت: ای عبدالله تعجب نکن تو بینوایی از فرزندان مرا یاری رساندی، و من از خداوند خواستم تا فرشته­ای به شکل تو خلق کند که هر سال تا روز قیامت برای تو حج گذارد، پس اگر خواستی حج می گذاری و اگر نخواستی نه.

و ابن جوزی در کتابش نقل کرده که: در الملتقط که کتاب جدش أبی فرج بن جوزی است خواندم که گفت: مردی از علوی ها به بلخ وارد شد که زن و دخترانی داشت پس درگذشت، زن گفت: برای ترس از سرزنش دشمنان دختران را به سمرقند بردم و در شدت سرما به آن جا رسیدم پس دختران را به مسجدی بردم و رفتم تا غذایی پیدا کنم. مردم را دیدم که اطراف شیخی جمع شده اند درباره او پرسیدم و گفتند: این شیخ شهر است، پس اوضاعم را بر او تعریف کردم و گفت: نشانه­ای بیاور که تو علوی هستی و به من توجهی نکرد و من از کمک او نا امید شده و به مسجد برگشتم، در راه شیخی را دیدم که در دکه­ای نشسته و جماعتی اطرافش هستند، گفتم:

ص: 12

مَنْ هَذَا فَقَالُوا ضَامِنُ الْبَلَدِ وَ هُوَ مَجُوسِیٌّ فَقُلْتُ عَسَی أَنْ یَکُونَ عِنْدَهُ فَرَجٌ فَحَدَّثْتُهُ حَدِیثِی وَ مَا جَرَی لِی مَعَ الشَّیْخِ (1) فَصَاحَ بِخَادِمٍ لَهُ فَخَرَجَ فَقَالَ قُلْ لِسَیِّدَتِکَ تَلْبَسْ ثِیَابَهَا فَدَخَلَ فَخَرَجَتِ امْرَأَةٌ وَ مَعَهَا جَوَارٍ فَقَالَ لَهَا اذْهَبِی مَعَ هَذِهِ الْمَرْأَةِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْفُلَانِیِّ وَ احْمِلِی بَنَاتِهَا إِلَی الدَّارِ فَجَاءَتْ مَعِی وَ حَمَلَتِ الْبَنَاتِ وَ قَدْ أَفْرَدَ لَنَا دَاراً فِی دَارِهِ وَ أَدْخَلَنَا الْحَمَّامَ وَ کَسَانَا ثِیَاباً فَاخِرَةً وَ جَاءَنَا بِأَلْوَانِ الْأَطْعِمَةِ وَ بِتْنَا بِأَطْیَبِ لَیْلَةٍ فَلَمَّا کَانَ نِصْفُ اللَّیْلِ رَأَی شَیْخُ الْبَلَدِ الْمُسْلِمُ فِی مَنَامِهِ کَانَ الْقِیَامَةُ قَدْ قَامَتْ وَ اللِّوَاءُ عَلَی رَأْسِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ إِذَا قَصْرٌ مِنَ الزُّمُرُّدِ الْأَخْضَرِ فَقَالَ لِمَنْ هَذَا فَقِیلَ لَهُ لِرَجُلٍ مُسْلِمٍ مُوَحِّدٍ فَتَقَدَّمَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَعْرَضَ عَنْهُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ تُعْرِضُ (2) عَنِّی وَ أَنَا رَجُلٌ مُسْلِمٌ فَقَالَ لَهُ أَقِمِ الْبَیِّنَةَ عِنْدِی أَنَّکَ مُسْلِمٌ فَتَحَیَّرَ الرَّجُلُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَسِیتَ مَا قُلْتَ لِلْعَلَوِیَّةِ وَ هَذَا الْقَصْرُ لِلشَّیْخِ الَّذِی هِیَ فِی دَارِهِ فَانْتَبَهَ الرَّجُلُ وَ هُوَ یَلْطِمُ وَ یَبْکِی وَ بَعَثَ غِلْمَانَهُ فِی الْبَلَدِ وَ خَرَجَ بِنَفْسِهِ یَدُورُ عَلَی الْعَلَوِیَّةِ فَأُخْبِرَ أَنَّهَا فِی دَارِ الْمَجُوسِیِّ فَجَاءَ إِلَیْهِ فَقَالَ أَیْنَ الْعَلَوِیَّةُ قَالَ عِنْدِی قَالَ أُرِیدُهَا قَالَ مَا إِلَی (3) هَذَا سَبِیلٌ قَالَ هَذِهِ أَلْفُ دِینَارٍ وَ سَلِّمْهُنَّ إِلَیَّ قَالَ لَا وَ اللَّهِ وَ لَا مِائَةَ أَلْفِ دِینَارٍ فَلَمَّا أَلَحَّ عَلَیْهِ قَالَ الْمَنَامُ الَّذِی رَأَیْتَهُ أَنْتَ رَأَیْتُهُ أَنَا أَیْضاً وَ الْقَصْرُ الَّذِی رَأَیْتَهُ لِی خُلِقَ (4) وَ أَنْتَ تَدَلُّ عَلَیَّ بِإِسْلَامِکَ وَ اللَّهِ مَا نِمْتُ وَ لَا أَحَدٌ فِی دَارِی إِلَّا وَ قَدْ أَسْلَمْنَا کُلُّنَا عَلَی یَدِ الْعَلَوِیَّةِ وَ عَادَ مِنْ بَرَکَاتِهَا عَلَیْنَا وَ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ لِی الْقَصْرُ لَکَ وَ لِأَهْلِکَ بِمَا فَعَلْتَ مَعَ الْعَلَوِیَّةِ وَ أَنْتُمْ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ خَلَقَکُمُ اللَّهُ مُؤْمِنِینَ فِی العدم (5)

[الْقِدَمِ].

ص: 13


1- 1. فی المصدر: و ما جری معی و مع الشیخ.
2- 2. فی المصدر: لم تعرض؟.
3- 3. فی المصدر و فی غیر( ک) من النسخ: ما لی إلی هذا.
4- 4. فی المصدر: و القصر الذی رأیته انت رأیته لی خلق.
5- 5. فی المصدر: فی القدم.

این کیست؟ گفتند: حافظ شهر و مجوسی است، گفتم امید است که او کمکی بکند و با او سخن گفته و احوال خودم و آنچه که بر من گذشته بود با آن شیخ برایش تعریف کردم، پس او خدمتکارش را صدا کرد و رفت و گفت: به خانم بگو به او لباس بپوشاند او داخل شد پس زنی که کنیزانی همراه داشت بیرون آمد. مرد به آن زن گفت: با این زن به فلان مسجد برو و دخترانش را به خانه بیاور. پس آن زن با من آمد و دختران را آورد، آن مرد برای ما در خانه خود خانه ای فراهم ساخت، حمام کردیم و لباس های زیبا پوشیدیم، برای ما غذاهای مختلف آورد و ما شب خوبی را گذراندیم، هنگامی که نیمه شب فرا رسید شیخ کشور مسلمان در خواب دید که قیامت برپا شده و بیرق در دست پیامبر صلی الله علیه و آله که در قصری از زمرد سبز بود قرار داشت پس گفت: این برای کیست؟ به او گفته شد: برای مردی مسلمان و خداپرست پس نزد پیامبر رفت و آن حضرت از او روی گرداند، گفت: ای رسول خدا چرا از من روی می گردانی در حالی که من مسلمان هستم؟ پیامبر به او گفت: برای من نشانه بیاور که مسلمانی! مرد حیرت زده شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله به او گفت: آیا گفته ات به آن زن علوی را فراموش کرده­ای؟ این قصر برای شیخی است که آن زن در خانه اش است. ناگهان مرد از خواب بیدار شد در حالی که به صورت خود سیلی می زد و گریه می کرد آنگاه غلامان خود را به شهر فرستاد و خودش نیز رفت تا دنبال آن زن علوی بگردد؛ خبردار شد که او در خانه آن مرد مجوسی است نزد او آمد و گفت: زن علوی کجاست؟ گفت: پیش من، گفت: او را می خواهم، گفت: امکان ندارد گفت: این هزار دینار را بگیر و او را به من بده گفت: به خدا سوگند نه او را می دهم و نه هزار دینار می گیرم هنگامی که اصرار کرد گفت: خوابی را که تو دیدی من هم دیده ام و قصری را که دیدی برای من ساخته شده و تو با اسلامت با من به گستاخی رفتار می کنی، به خدا سوگند من وهیچ کس دیگری در خانه ام نخوابید جز این که به دست آن زن علوی اسلام آورد و برکاتش نصیب ما شد؛ و من رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدم که گفت: به خاطر کمکی که به آن زن علوی کردی این قصر برای تو و خانواده ات است و شما از اهل بهشت هستید، خداوند در عدم شما را اهل ایمان خلق کرده است

ص: 13

وَ نَقَلَ أَیْضاً فِی کِتَابِهِ عَنْ أَبِی الدُّنْیَا: أَنَّ رَجُلًا رَأَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَنَامِهِ وَ هُوَ یَقُولُ امْضِ إِلَی فُلَانٍ الْمَجُوسِیِّ وَ قُلْ لَهُ قَدْ أُجِیبَتِ الدَّعْوَةُ فَامْتَنَعَ الرَّجُلُ مِنْ أَدَاءِ الرِّسَالَةِ لِئَلَّا یَظُنَّ الْمَجُوسِیُّ أَنَّهُ یَتَعَرَّضُ لَهُ وَ کَانَ الرَّجُلُ فِی الدُّنْیَا وَاسِعَةً فَرَأَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَانِیاً وَ ثَالِثاً فَأَصْبَحَ فَأَتَی الْمَجُوسِیَّ وَ قَالَ لَهُ فِی خَلْوَةٍ مِنَ النَّاسِ أَنَا رَسُولُ رَسُولِ اللَّهِ إِلَیْکَ وَ هُوَ یَقُولُ لَکَ قَدْ أَجَبْتُ (1) الدَّعْوَةَ فَقَالَ لَهُ أَ تَعْرِفُنِی فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ إِنِّی أُنْکِرُ دِینَ الْإِسْلَامِ وَ نُبُوَّةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَنَا أَعْرِفُ هَذَا وَ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَنِی إِلَیْکَ مَرَّةً وَ مَرَّةً وَ مَرَّةً فَقَالَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ دَعَا أَهْلَهُ وَ أَصْحَابَهُ وَ قَالَ لَهُمْ کُنْتُ عَلَی ضَلَالٍ وَ قَدْ رَجَعْتُ إِلَی الْحَقِّ فَأَسْلِمُوا فَمَنْ أَسْلَمَ فَمَا فِی یَدِهِ لَهُ وَ مَنْ أَبَی فَلْیَنْزِعْ عَمَّا لِی عِنْدَهُ فَأَسْلَمَ الْقَوْمُ وَ أَهْلُهُ وَ کَانَتِ ابْنَتُهُ مُزَوَّجَةً مِنِ ابْنِهِ فَفَرَّقَ بَیْنَهُمَا ثُمَّ قَالَ لِی أَ تَدْرِی مَا الدَّعْوَةُ(2) فَقُلْتُ لَا وَ اللَّهِ وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْهَا السَّاعَةَ فَقَالَ لَمَّا زَوَّجْتُ ابْنَتِی صَنَعْتُ طَعَاماً وَ دَعَوْتُ النَّاسَ فَأَجَابُوا وَ کَانَ إِلَی جَانِبِنَا قَوْمٌ أَشْرَافٌ فُقَرَاءُ لَا مَالَ لَهُمْ فَأَمَرْتُ غِلْمَانِی أَنْ یَبْسُطُوا لِی حَصِیراً فِی وَسَطِ الدَّارِ فَسَمِعْتُ صَبِیَّةً تَقُولُ لِأُمِّهَا یَا أُمَّاهْ قَدْ آذَانَا هَذَا الْمَجُوسِیُّ بِرَائِحَةِ طَعَامِهِ فَأَرْسَلْتُ إِلَیْهِنَّ بِطَعَامٍ کَثِیرٍ وَ کِسْوَةٍ وَ دَنَانِیرَ لِلْجَمِیعِ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَی ذَلِکَ قَالَتِ الصَّبِیَّةُ لِلْبَاقِیَاتِ وَ اللَّهِ مَا نَأْکُلُ حَتَّی نَدْعُوَ لَهُ فَرَفَعْنَ أَیْدِیَهُنَّ وَ قُلْنَ حَشَرَکَ اللَّهُ مَعَ جَدِّنَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّنَ بَعْضُهُنَّ فَتِلْکَ الدَّعْوَةُ الَّتِی أُجِیبَتْ.

وَ نَقَلَ ابْنُ الْجَوْزِیِّ أَیْضاً فِی کِتَابِهِ عَنْ جَدِّهِ أَبِی الْفَرَجِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی ابْنِ الْخَضِیبِ قَالَ: کُنْتُ کَاتِباً لِلسَّیِّدَةِ أُمِّ الْمُتَوَکِّلِ- فَبَیْنَا أَنَا فِی الدِّیوَانِ إِذَا بِخَادِمٍ صَغِیرٍ قَدْ خَرَجَ مِنْ عِنْدِهَا وَ مَعَهُ کِیسٌ فِیهِ أَلْفُ دِینَارٍ فَقَالَ السَّیِّدَةُ تَقُولُ لَکَ فَرِّقْ هَذَا فِی أَهْلِ الِاسْتِحْقَاقِ فَهُوَ مِنْ أَطْیَبِ مَالِی وَ اکْتُبْ أَسْمَاءَ الَّذِینَ تُفَرِّقُهُ فِیهِمْ حَتَّی إِذَا جَاءَنِی

ص: 14


1- 1. فی المصدر: قد اجیبت.
2- 2. أی الدعوة التی بشر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بانها قد اجیبت.

و ابن جوزی هم چنین در کتابش از ابی الدنیا نقل کرده است که مردی در خواب رسول خدا صلی الله علیه و آله را دید که می گفت: نزد فلان مجوسی برو و به او بگو: دعایت اجابت شده است، مرد از رساندن این پیغام خودداری کرد که مجوسی گمان نکند او به سوی مجوسی روانه شده ؛ و آن مرد در دنیا مال و منال فراوان داشت و رسول خدا صلی الله علیه و آله را برای بار دوم و سوم هم دید تا تصمیم گرفت نزد مجوسی برود و در خلوتی به دور از مردم گفت: من فرستاده رسول خدا به سوی تو هستم که به تو پیغام فرستاد که دعایت اجابت شده است، پس به او گفت: آیا مرا می شناسی؟ گفت: بله، گفت: من منکر دین اسلام و پیامبری محمد صلی الله علیه و آله هستم مرد گفت: من این را می دانم ولی او بود که مرا بارها به سوی تو فرستاد، او گفت: من شهادت می دهم که خدایی جز الله نیست و محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله است و خانواده و اصحابش را صدا کرد و به آنان گفت: در گمراهی قرار داشتم و به سوی حق بازگشتم و آنان اسلام آوردند پس هر کس اسلام آورد آنچه در اختیار دارد برای خودش است و هر کس امتناع کند باید آن­چه از من که در دست اوست را بدهد. سپس قوم و خانواده اش اسلام آوردند، و دختران آن مرد به ازدواج پسرش درآمده بود، آن­ها را از هم جداکرد سپس به من گفت: آیا می دانی دعا چیست؟ گفتم: به خدا سوگند خیر ولی می خواهم الان از تو درباره آن بپرسم، پس گفت: هنگامی که دخترم ازدواج کرد غذایی درست کرده و مردم را دعوت کردیم و آن ها قبول کردند، و در همسایگی ما قومی شریف و فقیر بودند که مالی نداشتند، من به غلامانم دستور دادم که در وسط خانه برای من حصیری پهن کنند پس صدای دختربچه­ای را شنیدم که به مادرش می گفت: ای مادر آن مجوسی ما را با بوی غذایش فراخوانده است، من غذای فراوان و جامه و دینارهایی برای همگی آن ها فرستادم؛ هنگامی که به آن نگاه کردند دختربچه به بقیه گفت: به خدا سوگند چیزی نمی خوریم تا او را دعا کنیم، و دست هایشان را بلند کرده و گفتند؛ خداوند تو را با جدمان رسول خدا صلی الله علیه و آله محشور کند و برخی از آنان آمین گفتند، و آن دعوتی بود که برآورده شد.

هم چنین ابن جوزی در کتابش از جدش ابوالفرج با اسناد او به ابن خضیب نقل کرده که گفت:من کاتب سیده مادر متوکل بودم، در حالی که در دیوان بودم خدمتگزار کوچکی را دیدم که از پیش مادر متوکل خارج شد و کیسه ای حاوی هزار دینار با خود داشت راوی گفت: سیده به تو می گوید: این مال را که از پاکیزه ترین اموالم هست بین نیازمندان تقسیم کن و اسم کسانی را که مال را بین آن ها تقسیم می کنی بنویس تا

ص: 14

مِنْ هَذَا الْوَجْهِ شَیْ ءٌ صَرَفْتُهُ إِلَیْهِمْ قَالَ فَمَضَیْتُ إِلَی مَنْزِلِی وَ جَمَعْتُ أَصْحَابِی وَ سَأَلْتُهُمْ عَنِ الْمُسْتَحِقِّینَ فَسَمَّوْا لِی أَشْخَاصاً فَفَرَّقْتُ فِیهِمْ ثَلَاثَمِائَةِ دِینَارٍ وَ بَقِیَ الْبَاقِی بَیْنَ یَدَیَّ إِلَی نِصْفِ اللَّیْلِ وَ إِذَا بِطَارِقٍ یَطْرُقُ الْبَابَ فَسَأَلْتُهُ مَنْ هُوَ فَقَالَ فُلَانٌ الْعَلَوِیُّ وَ کَانَ جَارِی فَأَذِنْتُ لَهُ فَدَخَلَ فَقُلْتُ لَهُ مَا شَأْنُکَ فَقَالَ إِنِّی جَائِعٌ فَأَعْطَیْتُهُ مِنْ ذَلِکَ دِینَاراً فَدَخَلْتُ إِلَی زَوْجَتِی فَقَالَتْ مَا الَّذِی عَنَاکَ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ فَقُلْتُ طَرَقَنِی فِی هَذِهِ السَّاعَةِ طَارِقٌ مِنْ وُلْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدِی مَا أُطْعِمُهُ فَأَعْطَیْتُهُ دِینَاراً فَأَخَذَهُ وَ شَکَرَ لِی وَ انْصَرَفَ فَخَرَجَتْ زَوْجَتِی وَ هِیَ تَبْکِی وَ تَقُولُ أَ مَا تَسْتَحْیِی یَقْصِدُکَ مِثْلُ هَذَا الرَّجُلِ وَ تُعْطِیهِ دِینَاراً وَ قَدْ عَرَفْتَ اسْتِحْقَاقَهُ أَعْطِهِ الْجَمِیعَ فَوَقَعَ کَلَامُهَا فِی قَلْبِی وَ قُمْتُ خَلْفَهُ فَنَاوَلْتُهُ الْکِیسَ فَأَخَذَهُ وَ انْصَرَفَ فَلَمَّا عُدْتُ إِلَی الدَّارِ نَدِمْتُ وَ قُلْتُ السَّاعَةَ یَصِلُ الْخَبَرُ إِلَی الْمُتَوَکِّلِ وَ هُوَ یَمْقُتُ الْعَلَوِیِّینَ- فَیَقْتُلُنِی فَقَالَ لِی زَوْجَتِی لَا تَخَفْ وَ اتَّکِلْ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی جَدِّهِمْ فَبَیْنَا نَحْنُ کَذَلِکَ إِذْ طُرِقَ الْبَابُ وَ الْمَشَاعِلُ فِی أَیْدِی الْخَدَمِ وَ هُمْ یَقُولُونَ أَجِبِ السَّیِّدَةَ فَقُمْتُ مَرْعُوباً وَ کُلَّمَا مَشَیْتُ قَلِیلًا تَوَاتَرَتِ الرُّسُلُ فَوَقَفْتُ عَلَی سِتْرِ السَّیِّدَةِ فَسَمِعْتُهَا تَقُولُ یَا أَحْمَدُ جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً وَ جَزَی زَوْجَتَکَ کُنْتُ السَّاعَةَ نَائِمَةً فَجَاءَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ جَزَاکِ اللَّهُ خَیْراً وَ جَزَی زَوْجَةَ ابْنِ الْخَضِیبِ خَیْراً فَمَا مَعْنَی هَذَا فَحَدَّثْتُهَا الْحَدِیثَ وَ هِیَ تَبْکِی فَأَخْرَجَتْ دَنَانِیرَ وَ کِسْوَةً وَ قَالَتْ هَذَا لِلْعَلَوِیِّ وَ هَذَا لِزَوْجَتِکَ وَ هَذَا لَکَ وَ کَانَ ذَلِکَ یُسَاوِی مِائَةَ(1)

أَلْفِ دِرْهَمٍ فَأَخَذْتُ الْمَالَ وَ جَعَلْتُ طَرِیقِی عَلَی بَیْتِ الْعَلَوِیِّ فَطَرَقْتُ الْبَابَ فَقَالَ مِنْ دَاخِلِ الْمَنْزِلِ هَاتِ مَا مَعَکَ یَا أَحْمَدُ وَ خَرَجَ وَ هُوَ یَبْکِی فَسَأَلْتُهُ عَنْ بُکَائِهِ فَقَالَ لَمَّا دَخَلْتُ مَنْزِلِی قَالَتْ لِی زَوْجَتِی مَا هَذَا الَّذِی مَعَکَ فَعَرَّفْتُهَا فَقَالَتْ لِی قُمْ بِنَا حَتَّی نُصَلِّیَ وَ نَدْعُوَ لِلسَّیِّدَةِ وَ لِأَحْمَدَ وَ زَوْجَتِهِ فَصَلَّیْنَا وَ دَعَوْنَا ثُمَّ نِمْتُ فَرَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْمَنَامِ وَ هُوَ یَقُولُ قَدْ شَکَرْتُمْ عَلَی مَا فَعَلُوا مَعَکَ فَالسَّاعَةَ یَأْتُونَکَ بِشَیْ ءٍ فَاقْبَلْ مِنْهُمْ انْتَهَی مَا أَخْرَجْتُهُ مِنْ کِتَابِ کَشْفِ الْیَقِینِ (2).

ص: 15


1- 1. فی المصدر: مائتی.
2- 2. کشف الیقین فی فضائل أمیر المؤمنین: 164- 172.

در این صورت اگر مسئله ای پیش آمد من آن مال را برای آن ها صرف کنم. گفت: من به منزلم رفتم و دوستانم را جمع کرده و از آن ها درباره نیازمندان پرسیدم و اشخاصی را به من معرفی کردند و من سیصد دینار بینشان تقسیم کردم و باقی مال تا نیمه شب نزد من ماند ناگهان کسی در زد و پرسیدم که کیست؟ گفت: فلان علوی هستم - او همسایه ام بود - به او اجازه دخول دادم و به او گفتم: کارت چیست؟ گفت: گرسنه ام، من از آن مال و دیناری به او دادم و پیش همسرم رفتم و گفت: چه چیزی تو را در این لحظه مضطرب ساخت؟ گفتم: الان فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله در زد و من چیزی نداشتم که به او اطعام کنم و دیناری به او دادم و گرفت و تشکر کرد و بازگشت. سپس همسرم بیرون رفت در حالی که گریه می کرد و می گفت: آیا خجالت نمی کشی که این گونه مردی به نزد تو می آید و تو با اینکه می دانی نیازمند است فقط یک دینار به او می دهی؟ همه را به او بده. سخنانش در قلبم اثر کرد و پشت سر ایستادم و کیسه را به او دادم و او گرفت و رفت. هنگامی که به خانه بازگشتم پشیمان شده و گفتم: هم اکنون خبر به متوکل می رسد که او به علوی ها روزی می­رساند و مرا می کشد. پس همسرم به من گفت: نترس و به خدا و جدّ آن ها توکل کن، در همان حال در زده شد و مشعل ها در دست خادمان بود و آن ها می گفتند: امر سیده را پاسخ گوی. من ترسان به پا خواستم و هر چقدر به آرامی راه رفتم فرستادگان زیاد شدند و بر حرم سرای سیده ایستادم و شنیدم که می گفت: ای احمد خداوند به تو و همسرت پاداش نیک دهد، من هم اکنون خواب بودم که رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: « خداوند تو را و همسر این خضیب را پاداش خیر دهد» معنی این چیست؟ من با او سخن گفتم و گریه کرد و دینار و جامه ها را در آورد و گفت: این برای علوی و این برای تو و این برای همسرت است که مساوی با هزار دینار بود. من آن را گرفتم و به خانه علوی به راه افتادم و در را زدم و از داخل منزل گفت: ای احمد آنچه که نزد توست بده و خارج شد در حالی که گریه می کرد از علت گریه اش پرسیدم که گفت: هنگامی که به منزلم رفتم همسرم گفت: این چیست که به همراه داری؟ او را آگاه ساختم و گفت: با ما بیا تا نماز بگزاریم و برای سیده و احمد و همسرش دعا کنیم .

نماز خواندیم و دعا کردیم بعد از آن خوابیدم در خواب رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدم که می گفت: برای آن چه با تو کردند شکر کردید و هم اکنون چیزی برای تو می آورند پس از آن ها قبول کن. آن چه از کتاب کشف الیقین نقل کردم به پایان رسید.(1)

ص: 15


1- کشف الیقین فی فضایل امیرالمؤمنین: 164 - 172.
«13»

کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ اللُّغَوِیُّ بِمَیَّافَارِقِینَ (1) فِی سَنَةِ تِسْعٍ وَ تِسْعِینَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ عَلِیٍّ السَّلْمَاسِیِّ-(2) فِی مَرْضَتِهِ الَّتِی تُوُفِّیَ فِیهَا فَسَأَلْتُهُ عَنْ حَالِهِ فَقَالَ لَحِقَتْنِی غَشْیَةٌ أُغْمِیَ عَلَیَّ فِیهَا فَرَأَیْتُ مَوْلَایَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ- قَدْ أَخَذَ بِیَدِی وَ أَنْشَأَ یَقُولُ

فَإِنَّ آلَ مُحَمَّدٍ فِی الْأَرْضِ غَرَّقَ جَهْلَهَا(3)***وَ سَفِینَتُهُمْ حَمَلَ الَّذِی طَلَبَ النَّجَاةَ وَ أَهْلَهَا

فَاقْبِضْ بِکَفِّکَ عُرْوَةً لَا تَخْشَ مِنْهَا فَصْلَهَا

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مَحْبُوبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ الطَّبَرِیَّ یَقُولُ حَدَّثَنَا هَنَّادُ بْنُ السَّرِیِّ قَالَ: رَأَیْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی الْمَنَامِ فَقَالَ لِی یَا هَنَّادُ قُلْتُ لَبَّیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ أَنْشِدْنِی قَوْلَ الْکُمَیْتِ:

وَ یَوْمَ الدَّوْحِ دَوْحِ غَدِیرِ خُمٍّ***أَبَانَ لَنَا الْوَلَایَةَ لَوْ أُطِیعَا

وَ لَکِنَّ الرِّجَالَ تَبَایَعُوهَا***فَلَمْ أَرَ مِثْلَهَا أَمْراً شَنِیعاً

قَالَ فَأَنْشَدْتُهُ فَقَالَ لِی خُذْ إِلَیْکَ یَا هَنَّادُ فَقُلْتُ هَاتِ یَا سَیِّدِی فَقَالَ علیه السلام

وَ لَمْ أَرَمِثْلَ ذَاکَ الْیَوْمِ یَوْماً***وَ لَمْ أَرَمِثْلَهُ حَقّاً أُضِیعَا

(4)

ص: 16


1- 1. بفتح اوله و تشدید ثانیه أشهر مدینة بدیار بکر.
2- 2. فی المصدر: علی بن السلماسی.
3- 3. فی المصدر: طوفان آل محمد. و لم نفهم المراد.
4- 4. کنز الکراجکیّ: 154. و الروایتان توجدان فی( ک) فقط.

روایت13.

کنز الکراجکی: علی بن احمد لغوی در میافارقین در سال 399 به من گفت: بر ابی الحسن بر علی بن حسن علی سلماسی در بستر بیماری وارد شدم که بعدها در اثر همان بیماری در گذشت، من از حال او پرسیدم، و گفت: دچار بیهوشی شدم و مولایم امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام را دیدم که دست مرا گرفته و این ابیات را می گوید:

«آل محمد در زمین جاهلیت را از بین برد و کشتی شان کسانی که خواهان نجات بودند را حمل کرد

تو با دستت دست­آویزی را بگیر و از جدا شدن آن نترس.»

هنّاد بن سری گفت: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام را در خواب دیدم که می فرمود: ای هناء، گفتم: گوش به فرمانم یا امیرالمؤمنین. فرمود: این ابیات کمیت را بر من بخوان.

«در روز دوح(درخت یا خانه بزرگ)، ، دوح غدیر خم ولایت بر ما آشکار شد اگر اطاعت شود.

مردان بر سر آن (ولایت) با هم همدست شدندو من مانند آن امر زشتی ندیده ام.

من خواندم. پس فرمود: ای هناد این بیت را گوش کن، من گفتم: بفرمایید سرورم و خواند:

من مثل آن روز روزی را ندیده ام و مانند آن حقی را ندیده ام که تباه شود(1)

ص: 16


1- . کنز اکراجکی: 154

باب 116 جوامع معجزاته صلوات الله علیه و نوادرها

الأخبار

«1»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ رُمَیْلَةَ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام مَرَّ بِرَجُلٍ یَخْبِطُ هُوَ هُوَ فَقَالَ یَا شَابُّ لَوْ قَرَأْتَ الْقُرْآنَ لَکَانَ خَیْراً لَکَ فَقَالَ إِنِّی لَا أُحْسِنُهُ وَ لَوَدِدْتُ أَنْ أُحْسِنَ مِنْهُ شَیْئاً فَقَالَ ادْنُ مِنِّی فَدَنَا مِنْهُ فَتَکَلَّمَ فِی أُذُنِهِ بِشَیْ ءٍ خَفِیٍّ فَصَوَّرَ اللَّهُ الْقُرْآنَ کُلَّهُ فِی قَلْبِهِ فَحَفِظَ کُلَّهُ (1).

«2»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُرِئَ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها إِلَی أَنْ بَلَغَ قَوْلَهُ وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها-(2)

قَالَ أَنَا الْإِنْسَانُ وَ إِیَّایَ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا فَقَالَ لَهُ ابْنُ الْکَوَّاءِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ (3) قَالَ نَحْنُ الْأَعْرَافُ نَعْرِفُ أَنْصَارَنَا بِسِیمَاهُمْ وَ نَحْنُ أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ نُوقَفُ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَنَا وَ عَرَفْنَاهُ وَ لَا یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْکَرَنَا وَ أَنْکَرْنَاهُ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یُخَاطِبُهُ بِوَیْحِکَ وَ کَانَ یَتَشَیَّعُ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ النَّهْرَوَانِ قَاتَلَ عَلِیّاً علیه السلام ابْنُ الْکَوَّاءِ- وَ جَاءَهُ علیه السلام رَجُلٌ فَقَالَ إِنِّی أُحِبُّکَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَذَبْتَ فَقَالَ الرَّجُلُ سُبْحَانَ اللَّهِ کَأَنَّکَ تَعْلَمُ مَا فِی قَلْبِی وَ جَاءَهُ آخَرُ فَقَالَ إِنِّی أُحِبُّکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ کَانَ فِیهِ لِینٌ فَأَثْنَی عَلَیْهِ عِنْدَهُ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَذَبْتُمْ لَا

ص: 17


1- 1. لم نجد هذه الروایة و اللتین بعدها فی الخرائج المطبوع.
2- 2. سورة الزلزال: 1- 4.
3- 3. سورة الأعراف: 46.

باب صد و شانزدهم : مجموع معجزات امیرالمؤمنین علیه السلام و نوادر آن

روایات

روایت1.

الخرائج: علی علیه السلام به مردی گذشت که بی هدف لفظ «هو هو» را زمزمه می کند پس فرمود: ای جوان اگر قرآن بخوانی به صلاح و خیر توست، پس گفت: من نمی توانم قرآن بخوانم ولی دوست دارم که چیزی از آن بدانم. پس گفت: نزدیک من بیا، نزدیک او رفت و حضرت چیزی پنهان در گوش او گفت و خداوند همه قرآن را در قلب آن مرد نقش کرد و کل قرآن را حفظ کرد. (1)

روایت2.

الخرائج: ابوحمزه ثمالی از امام باقر علیه السلام نقل کرد: سوره اذا زلزلت الأرض زلزالها.{آن گاه که زمین به لرزش شدید خود لرزانیده شود} نزد امیرالمؤمنین خوانده شد آن گاه به این آیه رسید و قال الإنسان مالها یومئذ تحدّث أخبارها. {و در آن روز محشر آدمی گوید: ای عجب زمین را چه پیش آمد، آن هنگام زمین مردم را به حوادث بزرگ خویش آگاه سازد} (2)

امام فرمود: من همان انسانم و زمین مرا از حوادث بزرگ آگاه می سازد، ابن الکواء به امیرالمؤمنین این آیه را گفت: و علی الاعراف رجال یعرفون کلّا بسیماهم{و بر اعراف مردانی هستند که هر یک «از آن دو دسته» را از سیمایشان می شناسند.}(3)امام

فرمود: ما اعراف هستیم که یاورانمان را با سیمایشان می شناسیم و ما اصحاب اعراف هستیم که میان بهشت و دوزخ می ایستیم و وارد بهشت نمی شوند مگر کسانی که ما را بشناسند و ما آن ها را بشناسیم و وارد دوزخ نمی شوند مگر کسانی که ما را انکار کنند و ما آن ها را انکار کنیم؛ امام علی علیه السلام به او خطاب کرد که وای بر تو در حالی که او تظاهر به شیعه بودن می کرد، هنگامی که جنگ نهروان فرا رسید ابن کوّاء با علی علیه السلام به جنگ برخاست.

و مردی نزد آن حضرت علیه السلام آمد و گفت: من شما را دوست دارم، امیرالمؤمنین گفت: دروغ می گویی، مرد گفت: سبحان الله گویا شما آن چه در قلبم هست را می دانید. شخص دیگر نزد ایشان آمد و گفت: من شما اهل بیت را دوست دارم - و در آن نرمی بود - و او نزد امام از ایشان تمجید می کرد، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: دروغ می گویید ما را نه

ص: 17


1- . این روایت و دوتای بعدی آن در نسخه چاپ شده الخرائج موجود نیست.
2- . زلزال/1-4
3- . اعراف/46

یُحِبُّنَا مُخَنَّثٌ وَ لَا دَیُّوثٌ وَ لَا وَلَدُ زِنًا وَ لَا مَنْ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ فِی حَیْضِهَا فَذَهَبَ الرَّجُلُ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ صِفِّینَ قُتِلَ مَعَ مُعَاوِیَةَ.

«3»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّهُ صَعُبَ عَلَی الْمُسْلِمِینَ قَلْعَةٌ فِیهَا کُفَّارٌ وَ یَئِسُوا مِنْ فَتْحِهَا فَقَعَدَ فِی الْمَنْجَنِیقِ وَ رَمَاهُ النَّاسُ إِلَیْهَا وَ فِی یَدِهِ ذُو الْفَقَارِ فَنَزَلَ عَلَیْهِمْ وَ فَتَحَ الْقَلْعَةَ.

«4»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الصَّادِقِ علیه السلام فَقَالَ لِی مَنْ بِالْبَابِ قُلْتُ رَجُلٌ مِنَ الصِّینِ قَالَ فَأَدْخِلْهُ فَلَمَّا دَخَلَ قَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَلْ تَعْرِفُونَّا بِالصِّینِ قَالَ نَعَمْ یَا سَیِّدِی قَالَ وَ بِمَا ذَا تَعْرِفُونَنَا قَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ عِنْدَنَا شَجَرَةً تَحْمِلُ کُلَّ سَنَةٍ وَرْداً یَتَلَوَّنُ کُلَّ یَوْمٍ مَرَّتَیْنِ فَإِذَا کَانَ أَوَّلُ النَّهَارِ نَجِدُ مَکْتُوباً عَلَیْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ إِذَا کَانَ آخِرُ النَّهَارِ فَإِنَّا نَجِدُ مَکْتُوباً عَلَیْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ عَلِیٌّ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ (1).

«5»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّ أَبَا طَالِبٍ قَالَ لِفَاطِمَةَ بِنْتِ أَسَدٍ- وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام صَبِیّاً رَأَیْتُهُ یَکْسِرُ الْأَصْنَامَ فَخِفْتُ أَنْ یَعْلَمَ کِبَارُ قُرَیْشٍ فَقَالَتْ یَا عَجَباً أُخْبِرُکَ بِأَعْجَبَ مِنْ هَذَا إِنِّی اجْتَزْتُ بِالْمَوْضِعِ الَّذِی کَانَتْ أَصْنَامُهُمْ فِیهِ مَنْصُوبَةً وَ عَلِیٌّ فِی بَطْنِی فَوَضَعَ رِجْلَیْهِ فِی جَوْفِی شَدِیداً لَا یَتْرُکُنِی أَنْ أَقْرُبَ مِنْ ذَلِکَ الْمَوْضِعِ الَّذِی فِیهِ وَ إِنَّمَا کُنْتُ أَطُوفُ بِالْبَیْتِ لِعِبَادَةِ اللَّهِ لَا لِلْأَصْنَامِ (2).

«6»

شا،(3)

[الإرشاد]: وَ مِنْ آیَاتِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ- وَ بَیِّنَاتِهِ الَّتِی انْفَرَدَ بِهَا مِمَّنْ عَدَاهُ ظُهُورُ مَنَاقِبِهِ فِی الْخَاصَّةِ وَ الْعَامَّةِ وَ تَسْخِیرُ الْجُمْهُورِ لِنَقْلِ فَضَائِلِهِ وَ مَا خَصَّهُ اللَّهُ (4) مِنْ کَرَائِمِهِ وَ تَسْلِیمُ الْعَدُوِّ مِنْ ذَلِکَ بِمَا فِیهِ الْحُجَّةُ عَلَیْهِ هَذَا مَعَ کَثْرَةِ الْمُنْحَرِفِینَ عَنْهُ وَ الْأَعْدَاءِ لَهُ وَ تَوَافُرِ أَسْبَابِ دَوَاعِیهِمْ إِلَی کِتْمَانِ فَضْلِهِ وَ جَحْدِ حَقِّهِ وَ کَوْنِ الدُّنْیَا فِی یَدِ خُصُومِهِ وَ انْحِرَافِهَا عَنْ أَوْلِیَائِهِ وَ مَا اتَّفَقَ لِأَضْدَادِهِ مِنْ

ص: 18


1- 1. الخرائج و الجرائح: 87.
2- 2. لم نجده فی الخرائج المطبوع.
3- 3. فی( ک) و( ت):« یج» لکنه سهو من النسّاخ.
4- 4. فی المصدر: و ما خصه اللّه به اه.

انسان زن صفت دوست دارد نه دیوث و فرزند زنا و نه کسی که مادرش در حیضش او را حامله بود، مرد رفت و در جنگ صفین در رکاب معاویه کشته شد.

روایت3.

الخرائج: فتح قلعه­ای که کفار در آن قرار داشتند بر مسلمانان سخت شد و ناامید شدند آن حضرت در منجنیق نشست و مردم آن را به سوی آن پرتاب کردند و در دست حضرت ذوالفقار قرار داشت، پس بر آن ها وارد شده و قلعه را فتح کرد.

روایت4.

الخرائج: محمد بن سنان گفت: بر امام صادق علیه السلام وارد شدم و به من گفت: چه کسی پشت در است؟ گفتم: مردی از چین، گفت: وارد شو، هنگامی که وارد شد امام صادق علیه السلام به او گفت: آیا در چین ما را می شناسید؟ گفت: بله سرورم، گفت: به چه چیز ما را می شناسید؟ گفت: ای پسر رسول خدا ما درختی داریم که هر سال شکوفه می دهد که هر روز دو بار رنگین می شود، پس اول هر روز می بینیم که رویش نوشته شده « لا اله الا الله محمد رسول الله» و آخر روز می بینیم که روی آن نوشته شده «لا اله الا الله، علیٌِ خلیفة رسول الله».(1)

روایت5.

الخرائج: ابوطالب در حالی که علی علیه السلام پسر بچه بود به فاطمه بنت اسد گفت: من او را دیدم که بت ها را می شکند پس ترسیدم که بزرگان قریش باخبر شوند. فاطمه گفت: شگفتا من عجیب تر از این را به تو می گویم، من از مکانی گذر کردم که بت هایشان را در آن جا نصب شده بود و علی در شکمم بود. پس پاهایش را محکم به شکمم زد و نگذاشت به مکانی که بت­ها در آن بود نزدیک شوم و همانا، من فقط خانه را برای عبادت خداوند طواف می کردم نه بت ها.(2)

روایت6.

ارشاد: از نشانه ها و ویژگی هایی که امیرالمؤمنین علیه السلام با آن از دیگران متمایز شده است ظهور فضایل ایشان در خاصه و عامه و مطیع ساختن مردم برای نقل کرامات و فضائلی که از جانب خداوند به ایشان اختصاص یافت و تسلیم شدن دشمن به سبب حق بودن و حجیت آن است، و این با وجود کثرت تعداد کسانی است که از او منحرف شدند و دشمنی کردند و انگیزه آنان برای کتمان فضل و انکار حق وی زیاد است، وانگهی دنیا در دست دشمنان اوست و از دوستان او روی برمی­گرداند و مخالفان او از

ص: 18


1- . الخرائج و الجرائح: 78
2- . در نسخه چاپ شده الخرائج آن را نیافتیم.

سُلْطَانِ الدُّنْیَا وَ حَمْلِ الْجُمْهُورِ عَلَی إِطْفَاءِ نُورِهِ وَ دَحْضِ أَمْرِهِ فَخَرَقَ اللَّهُ الْعَادَةَ بِنَشْرِ فَضَائِلِهِ وَ ظُهُورِ مَنَاقِبِهِ وَ تَسْخِیرِ الْکُلِّ لِلِاعْتِرَافِ بِذَلِکَ وَ الْإِقْرَارِ بِصِحَّتِهِ وَ انْدِحَاضِ مَا احْتَالَ بِهِ أَعْدَاؤُهُ فِی کِتْمَانِ مَنَاقِبِهِ وَ جَحْدِ حُقُوقِهِ حَتَّی تَمَّتِ الْحُجَّةُ لَهُ وَ ظَهَرَ الْبُرْهَانُ بِحَقِّهِ وَ لَمَّا کَانَتِ الْعَادَةُ جَارِیَةً بِخِلَافِ مَا ذَکَرْنَاهُ فِیمَنِ اتَّفَقَ لَهُ مِنْ أَسْبَابِ خُمُولِ أَمْرِهِ مَا اتَّفَقَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَانْخَرَقَتِ الْعَادَةُ فِیهِ دَلَّ ذَلِکَ عَلَی بَیْنُونَتِهِ مِنَ الْکَافَّةِ بِبَاهِرِ الْآیَةِ عَلَی مَا وَصَفْنَاهُ وَ قَدْ شَاعَ الْخَبَرُ وَ اسْتَفَاضَ عَنِ الشَّعْبِیِّ أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ لَقَدْ کُنْتُ أَسْمَعُ خُطَبَاءَ بَنِی أُمَیَّةَ یَسُبُّونَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَلَی مَنَابِرِهِمْ وَ کَأَنَّمَا یُشَالُ بِضَبْعِهِ (1)

إِلَی السَّمَاءِ وَ کُنْتُ أَسْمَعُهُمْ یَمْدَحُونَ أَسْلَافَهُمْ عَلَی مَنَابِرِهِمْ وَ کَأَنَّهُمْ یَکْشِفُونَ عَنْ جِیفَةٍ وَ قَالَ الْوَلِیدُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِکِ لِبَنِیهِ یَوْماً یَا بَنِیَّ عَلَیْکُمْ بِالدِّینِ فَإِنِّی لَمْ أَرَ الدِّینَ بَنَی شَیْئاً فَهَدَمَتْهُ الدُّنْیَا وَ رَأَیْتُ الدُّنْیَا قَدْ بَنَتْ بُنْیَاناً فَهَدَمَتْهُ الدِّینُ مَا زَالَتْ (2)

أَصْحَابُنَا وَ أَهْلُنَا یَسُبُّونَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ یَدْفِنُونَ فَضَائِلَهُ وَ یَحْمِلُونَ النَّاسَ عَلَی شَنَئَانِهِ وَ لَا یَزِیدُهُ ذَلِکَ مِنَ الْقُلُوبِ إِلَّا قُرْباً وَ یَجْهَدُونَ (3)

فِی تَقْرِیبِهِمْ مِنْ نُفُوسِ الْخَلْقِ وَ لَا یَزِیدُهُمْ ذَلِکَ إِلَّا بُعْداً-(4) وَ فِیمَا انْتَهَی إِلَیْهِ الْأَمْرُ مِنْ دَفْنِ فَضَائِلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- وَ الْحَیْلُولَةِ بَیْنَ الْعُلَمَاءِ وَ نَشْرِهَا مَا لَا شُبْهَةَ فِیهِ عَلَی عَاقِلٍ حَتَّی کَانَ الرَّجُلُ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَرْوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام رِوَایَةً لَنْ یَسْتَطِیعَ (5) أَنْ یَصِفَهَا بِذِکْرِ اسْمِهِ وَ نَسَبِهِ وَ یَدْعُوهُ الضَّرُورَةُ إِلَی أَنْ یَقُولَ حَدَّثَنِی رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ- وَ یَقُولُ (6)

حَدَّثَنِی رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ حَدَّثَنِی أَبُو زَیْنَبَ- وَ رَوَی عِکْرِمَةُ عَنْ

ص: 19


1- 1. شاله: رفعه. و الضبع- بسکون الباء-: العضد.
2- 2. فی المصدر: ما زلت اسمع أصحابنا.
3- 3. فی المصدر: و یجتهدون.
4- 4. فی المصدر: فلا یزیدهم ذلک من القلوب الا بعدا.
5- 5. کذا فی( ک). و فی غیره من النسخ« لم یستطع». و فی المصدر: لم یستطع أن یضیفها إلیه.
6- 6. فی المصدر: أو یقول.

تاج و تخت دنیوی بهره­مندند و مردم را وادار به خاموش کردن نور آن حضرت و باطل کردن رسالت او می کنند. اما خداوند با نشر فضیلت­ها و آشکار ساختن محسنات اخلاقی و تسخیر همگان برای اعتراف به آن و اقرار به درستی آن و باطل ساختن نیرنگ دشمنان در کتمان فضایل و انکار حقوق وی خرق عادت نمود، تا حجت به نفع او تمام شد و دلیل بر حقانیت وی آشکار گشت. هنگامی که این عادت بر خلاف آن چه ذکر کردیم در خصوص ایشان و یارانشان جاری بود و به خاطر حوادثی که برای امیرالمؤمنین علیه السلام پیش­آمد، اسباب ضعف و سستی امر او حادث شد، خرق و شکسته شد که همین امر با توجه به آیه روشن و خیره­کننده، بر طبق توصیف ما، بر تفاوت داشتن ایشان با همگان دلالت دارد. این روایت از شعبی شیوع یافت و به حد استفاضه رسید که می­گفت: از خطیبان بنی امیه شنیدم که وقتی علی بن ابی طالب علیه السلام را در منبرهایشان دشنام می دادند گویی بازوانش به سوی آسمان بالا کشیده می­شد و وقتی می شنیدم که نیاکانشان را در منبرهایشان مدح می کردند گویی روی از مرداری برمی­گرفتند.

ولید بن عبدالملک روزی به پسرانش گفت: ای پسرانم، حافظ دین باشید چون من ندیدم که دین چیزی را بنا کند که دنیا خرابش کند ولی دیده­ام دنیا بنیانی را بنا کرده و دین آن را نابود ساخته است، یاران و دوستان ما پیوسته به علی بن ابی طالب علیه السلام دشنام داده و فضائلش را کتمان می کنند و مردم را وادار به تنفر از او می کنند اما آن جز به پیوند قلب ها نمی­انجامد و تلاش می کنند به مردم نزدیک شوند اما جز به دوری آن ها از خلق منجر نمی شود؛ و آنان آنقدر فضایل امیرالمؤمنین را پنهان کرده و دانشمندان را از شر کرامات ایشان که بر هیچ انسان عاقلی پوشیده نیست منع کردند که اگر کسی بخواهد روایتی از ایشان نقل کند هرگز نخواهد توانست که او را با اسم و نسبش توصیف کند و به هنگام ضرورت مجبور است بگوید: که فلان شخصی از اصحاب رسول خدا با من سخن گفت و یا مردی از قریش به من گفت یا برخی از آنان چنین می گوید أبوزینب به من گفت: مثل عکرمة بن

ص: 19

عَائِشَةَ فِی حَدِیثِهَا لَهُ بِمَرَضِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَفَاتِهِ فَقَالَتْ فِی جُمْلَةِ ذَلِکَ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُتَوَکِّئاً عَلَی رَجُلَیْنِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ أَحَدُهُمَا الْفَضْلُ بْنُ الْعَبَّاسِ فَلَمَّا حُکِیَ عَنْهَا ذَلِکَ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ لَهُ أَ تَعْرِفُ الرَّجُلَ الْآخَرَ قَالَ لَا لَمْ تُسَمِّهِ لِی قَالَ ذَلِکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ- وَ مَا کَانَتْ أُمُّنَا تَذْکُرُهُ بِخَیْرٍ وَ هِیَ تَسْتَطِیعُ وَ کَانَتِ الْوُلَاةُ الْجَوَرَةُ تَضْرِبُ بِالسِّیَاطِ مَنْ ذَکَرَهُ بِخَیْرٍ بَلْ تَضْرِبُ الرِّقَابَ عَلَی ذَلِکَ وَ تَعْرِضُ لِلنَّاسِ بِالْبَرَاءَةِ مِنْهُ وَ الْعَادَةُ جَارِیَةٌ فِیمَنِ اتَّفَقَ لَهُ ذَلِکَ أَنْ لَا یَذْکُرَ عَلَی وَجْهٍ بِخَیْرٍ فَضْلًا عَنْ أَنْ یَذْکُرَ لَهُ فَضَائِلَ أَوْ یَرْوِیَ (1) لَهُ مَنَاقِبَ أَوْ یُثْبِتَ لَهُ حُجَّةً لِحَقٍّ-(2) وَ إِذَا کَانَ ظُهُورُ فَضَائِلِهِ علیه السلام وَ انْتِشَارُ مَنَاقِبِهِ عَلَی مَا قَدَّمْنَا ذِکْرَهُ مِنْ شِیَاعِ ذَلِکَ فِی الْخَاصَّةِ وَ الْعَامَّةِ وَ تَسْخِیرِ الْعَدُوِّ وَ الْوَلِیِّ لِنَقْلِهِ ثَبَتَ خَرْقُ الْعَادَةِ فِیهِ وَ بَانَ وَجْهُ الْبُرْهَانِ فِیهِ (3) بِالْآیَةِ الْبَاهِرَةِ عَلَی مَا قَدَّمْنَاهُ.

وَ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ تَعَالَی فِیهِ علیه السلام أَنَّهُ لَمْ یُمْنَ أَحَدٌ فِی وُلْدِهِ وَ ذُرِّیَّتِهِ بِمَا مُنِیَ علیه السلام(4) فِی ذُرِّیَّتِهِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمْ یُعْرَفْ خَوْفٌ شَمِلَ جَمَاعَةً مِنْ وُلْدِ نَبِیٍّ وَ لَا إِمَامٍ وَ لَا مَلِکِ زَمَانٍ وَ لَا بَرٍّ وَ لَا فَاجِرٍ کَالْخَوْفِ الَّذِی شَمِلَ ذُرِّیَّةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ لَا لَحِقَ أَحَداً مِنَ الْقَتْلِ وَ الطَّرْدِ عَنِ الدِّیَارِ وَ الْأَوْطَانِ وَ الْإِخَافَةِ وَ الْإِرْهَابِ مَا لَحِقَ ذُرِّیَّةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ وُلْدَهُ وَ لَمْ یَجْرِ عَلَی طَائِفَةٍ مِنَ النَّاسِ مِنْ صُرُوفِ (5) النَّکَالِ مَا جَرَی عَلَیْهِمْ مِنْ ذَلِکَ فَقُتِلُوا بِالْفَتْکِ وَ الْغِیلَةِ وَ الِاحْتِیَالِ وَ بُنِیَ عَلَی کَثِیرٍ مِنْهُمْ وَ هُمْ أَحْیَاءٌ الْبُنْیَانُ وَ عُذِّبُوا بِالْجُوعِ وَ الْعَطَشِ حَتَّی ذَهَبَتْ أَنْفُسُهُمْ عَلَی الْهَلَاکِ وَ أَحْوَجَهُمْ ذَلِکَ إِلَی التَّمَزُّقِ فِی ذَلِکَ-(6) وَ مُفَارَقَةِ الدِّیَارِ وَ الْأَهْلِ وَ الْأَوْطَانِ وَ کِتْمَانِ نَسَبِهِمْ

ص: 20


1- 1. فی المصدر: أو تروی.
2- 2. فی المصدر: أو تثبت له حجة بحق.
3- 3. فی المصدر: فی معناه.
4- 4. فی المصدر: بمثل ما منی. یقال: منی اللّه الخیر لفلان: قدره له. منی لکذا: وفق له.
5- 5. فی المصدر: من ضروب.
6- 6. فی المصدر: و أحوجهم ذلک إلی التمزق فی البلاد. و التمزق: التفرق.

عائشه در بیان بیماری رسول خدا صلی الله علیه و آله و وفاتشان گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله که بر دو مرد از اهل بیتش تکیه داشت بیرون آمد که یکی فضل بن عباس بود، هنگامی که آن را به عبدالله بن عباس تعریف کرد به او گفت: آیا مرد دیگر را می شناسی؟ گفت: نه او را برایم معرفی نکرده­ای! گفت: او علی بن ابی طالب است و مادرمان در حالی که می توانست از او به خوبی یاد کند، این کار را نمی کرد.

و حاکمان ستمگر کسانی را که به خوبی از امیر المؤمنین یاد می کردند نه تنها با شلاق می زدند بلکه سر از تنشان جدا می کردند و مردم را به برائت از او وا می داشتند و این رسم در میان عده­ای که توافق کردند نام او را به خوبی نبرند معمول بود چه برسد بر اینکه فضائلی از او ذکر کرده یا کرامتی روایت کنند یا با دلیل حقانیت او را ثابت کند، حال ظهور محسنات ایشان و نشر آن ها در میان خاصه و عامه به آن گونه ای که ذکر شد و تسخیر دشمنان و حاکمان در نقل آن این خرق عادت را اثبات می کند و طبق آن چه گذشت با دلیل روشن، حقانیت ایشان آشکار شد.

از نشانه های خداوند متعال در او این است که به فرزند و خاندان هیچ کسی آنچه را که برای خاندان آن حضرت علیه السلام مقدّر کرده، قرار نداده است و دلیل آن این است که فرزندان هیچ پیامبر یا امام و یا حاکم زمان و یا نیکوکار

و فاجری، ترسی را که به خاندان امیرالمؤمنین علیه السلام وارد شده تجربه نکرده است، و هیچ کدام قتل و آوارگی از دیار و وطن و ترس و کشتاری که در حق ذریت امیرالمؤمنین علیه السلام و فرزندانش روا داشته شده را بر خود ندیده اند و هیچ گروهی از مردم مصیبت هایی را که بر آن ها وارد شده است نچشیده است. آن ها حیله­گرانه و غافلگیرانه کشته شدند و در حالی که زنده بودند بر روی آنان بنا ساختند و با گرسنگی و تشنگی شکنجه شدند تا این که هلاک گشتند و همین امر باعث جدایی آنان از دیگران و ترک دیار و اهل و وطن و پنهان ماندن نسبشان

ص: 20

عَنْ أَکْثَرِ النَّاسِ وَ بَلَغَ بِهِمُ الْخَوْفُ إِلَی الِاسْتِخْفَاءِ عَنْ أَحِبَّائِهِمْ فَضْلًا عَنِ الْأَعْدَاءِ وَ بَلَغَ هَرَبُهُمْ مِنْ أَعْدَائِهِمْ (1) إِلَی أَقْصَی الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ وَ الْمَوَاضِعِ النَّائِیَةِ عَنِ الْعِمَارَةِ وَ زَهِدَ فِی مَعْرِفَتِهِمْ أَکْثَرُ النَّاسِ وَ رَغِبُوا عَنْ تَقْرِیبِهِمْ وَ الِاخْتِلَاطِ بِهِمْ مَخَافَةً عَلَی أَنْفُسِهِمْ وَ ذَرَارِیِّهِمْ مِنْ جَبَابِرَةِ الزَّمَانِ وَ هَذِهِ کُلُّهَا أَسْبَابٌ یَقْتَضِی (2) انْقِطَاعَ نِظَامِهِمْ وَ اجْتِثَاثَ أُصُولِهِمْ وَ قِلَّةَ عَدَدِهِمْ وَ هُمْ مَعَ مَا وَصَفْنَاهُ أَکْثَرُ ذُرِّیَّةِ أَحَدٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ الْأَوْلِیَاءِ بَلْ أَکْثَرُ مِنْ ذَرَارِیِّ أَحَدٍ(3) مِنَ النَّاسِ قَدْ طَبَّقُوا [الْأَرْضَ](4) بِکَثْرَتِهِمُ الْبِلَادَ وَ غَلَبُوا فِی الْکَثْرَةِ عَلَی ذَرَارِیِّ أَکْثَرِ الْعِبَادِ هَذَا مَعَ اخْتِصَاصِ مَنَاکِحِهِمْ فِی أَنْفُسِهِمْ دُونَ الْبُعَدَاءِ وَ حَصْرِهَا فِی ذَوِی أَنْسَابِهِمْ دِنْیَةً مِنَ الْأَقْرِبَاءِ وَ فِی ذَلِکَ خَرْقُ الْعَادَةِ عَلَی مَا بَیَّنَّاهُ وَ هُوَ دَلِیلُ الْآیَةِ الْبَاهِرَةِ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَمَا وَصَفْنَاهُ وَ بَیَّنَّاهُ وَ هَذَا مَا لَا شُبْهَةَ فِیهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ (5).

«7»

م، [تفسیر الإمام علیه السلام] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَظْهَرَ لِلْیَهُودِ وَ لِجَمَاعَةٍ مِنَ الْمُنَافِقِینَ الْمُعْجِزَاتِ فَقَابَلُوهَا بِالْکُفْرِ أَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُمْ بِأَنَّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ خَتَمَ عَلَی قُلُوبِهِمْ وَ عَلَی سَمْعِهِمْ خَتْماً یَکُونُ عَلَامَةً لِمَلَائِکَتِهِ الْمُقَرَّبِینَ الْقُرَّاءِ لِمَا فِی اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ مِنْ أَخْبَارِ هَؤُلَاءِ الْمُکَذِّبِینَ الْمَذْکُورِینَ فِیهِ أَحْوَالُهُمْ حَتَّی إِذَا نَظَرُوا إِلَی أَحْوَالِهِمْ وَ قُلُوبِهِمْ وَ أَسْمَاعِهِمْ وَ أَبْصَارِهِمْ وَ شَاهَدُوا مَا هُنَاکَ مِنْ خَتْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهَا ازْدَادُوا بِاللَّهِ مَعْرِفَةً وَ بِعِلْمِهِ بِمَا یَکُونُ قَبْلَ أَنْ یَکُونَ یَقِیناً حَتَّی إِذَا شَاهَدُوا هَؤُلَاءِ الْمَخْتُومَ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی جَوَارِحِهِمْ یُخْبِرُونَ عَلَی مَا قَرَءُوا مِنَ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ وَ شَاهَدُوهُ فِی قُلُوبِهِمْ وَ أَسْمَاعِهِمْ وَ أَبْصَارِهِمْ ازْدَادُوا بِعِلْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْغَائِبَاتِ یَقِیناً قَالَ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَهَلْ فِی عِبَادِ اللَّهِ مَنْ یُشَاهِدُ هَذَا الْخَتْمَ کَمَا تُشَاهِدُهُ الْمَلَائِکَةُ فَقَالَ رَسُولُ

ص: 21


1- 1. فی المصدر: من أوطانهم.
2- 2. فی المصدر: تقتضی.
3- 3. فی المصدر: من ذراری کل احد.
4- 4. لیست کلمة« الأرض» فی المصدر.
5- 5. الإرشاد: 147 و 148.

از بیشتر مردم شد و ترس آن ها را به جایی رساند، که علاوه بر دشمنان از دوستانشان نیز پنهان گشته و به نقاط دور شرق و غرب و مکان های دور از کاشانه شان فرار کردند و بیشتر مردم از شناخت آن ها روی گرداندند و به دلیل ترس از جان خود و فرزندانشان از دست ستمگران زمانه از نزدیکی و پیوند با آن ها دوری کردند، همه این ها دلایلی است که فروپاشی نظام و ریشه کن شدن تبار و اندک بودن تعدادشان را باعث می شود، با وجود آن چیزهایی که ذکر آن گذشت آن ها بیشتر از همه انبیا و صالحان و اولیا دارای نسل و فرزند هستند، بلکه شمار نسل آنان از نسل مردم عادی نیز بیشتر است. آنان از کثرت نسل، در همه زمین پخش شدند و در فزونی بر فرزندان بیشتر مردم فائق آمدند، با توجه به این که آن ها ازدواج فامیلی داشتند و فقط با نزدیکان خود ازدواج می کردند، و در همین نیز بر طبق آن چه بیان کردیم خرق عادت است که طبق آن چه توصیف و بیان کردیم، دلیلِ وجودِ نشانه روشن در امیرالمؤمنین علیه السلام است و بحمدالله در این موضوع، هیچ شبهه­ای نیست.(1)

روایت7.

تفسیر امام عسکری علیه السلام: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که برای یهود و گروهی از منافقان معجزات را نشان داد با کفر با آن معجزات مقابله کردند، خداوند عزوجل به آن ها فرمود که بر دل ها و گوش هایشان مهر زده است که نشانه ای بر فرشتگان مقربش است فرشتگانی که اخبار آن دروغ گویان را در لوح محفوظ می خوانند که احوالشان در آن است تا اگر به احوال و دل ها و گوش ها و چشمشان نگریستند و مهر خداوند عزوجل را مشاهده کردند معرفت و یقینشان به خداوند و به علم او قبل از یقین زیاد شود. و اگر آنان مهر را بر خود و جوارحشان مشاهده کردند از آن چه در لوح محفوظ خواندند و در دل ها و گوش و چشم هایشان دیدند آگاه شوند و به علم خداوند به امور غیبی یقین پیدا کنند، امام صادق علیه السلام فرمود: پس گفتند: ای رسول خدا آیا در بین بندگان خداوند کسی است که این مهر را مشاهده کند آن چنان که ملائکه مشاهده کردند؟ رسول خدا

ص: 21


1- . الارشاد: 147، 148

اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَلَی مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ شَاهَدَهُ بِإِشْهَادِ اللَّهِ تَعَالَی لَهُ وَ یُشَاهِدُهُ مِنْ أُمَّتِهِ أَطْوَعُهُمْ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَشَدُّهُمْ جِدّاً فِی طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَفْضَلُهُمْ فِی دِینِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالُوا بَیِّنْهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ کُلٌّ مِنْهُمْ یَتَمَنَّی أَنْ یَکُونَ هُوَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَعُوهُ یَکُنْ مِمَّنْ شَاءَ اللَّهُ فَلَیْسَ الْجَلَالَةُ فِی الْمَرَاتِبِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالتَّمَنِّی وَ لَا بِالتَّظَنِّی وَ لَا بِالاقْتِرَاحِ وَ لَکِنَّهُ فَضْلٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی مَنْ یَشَاءُ یُوَفِّقُهُ لِلْأَعْمَالِ الصَّالِحَةِ یُکْرِمُهُ بِهَا فَیُبَلِّغُهُ أَفْضَلَ الدَّرَجَاتِ وَ أَفْضَلَ الْمَرَاتِبِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی سَیُکْرِمُ بِذَلِکَ مَنْ یُرِیکُمُوهُ فِی غَدٍ فَجِدُّوا فِی الْأَعْمَالِ الصَّالِحَةِ فَمَنْ وَفَّقَهُ اللَّهُ لِمَا یُوجِبُ عَظِیمَ کَرَامَتِهِ عَلَیْهِ فَلِلَّهِ عَلَیْهِ فِی ذَلِکَ الْفَضْلُ الْعَظِیمُ قَالَ علیه السلام فَلَمَّا أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ غَصَّ مَجْلِسُهُ بِأَهْلِهِ وَ قَدْ جَدَّ بِالْأَمْسِ کُلٌّ مِنْ خِیَارِهِمْ فِی خِیَارِ عَمَلِهِ وَ إِحْسَانِهِ إِلَی رَبِّهِ قَدَّمَهُ یَرْجُو أَنْ یَکُونَ هُوَ ذَلِکَ الْخَیْرَ الْأَفْضَلَ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ هَذَا عَرِّفْنَاهُ بِصِفَتِهِ إِنْ لَمْ تَنُصَّ لَنَا عَلَی اسْمِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا الْجَامِعُ لِلْمَکَارِمِ الْحَاوِی لِلْفَضَائِلِ الْمُشْتَمِلُ عَلَی الْجَمِیلِ قَاضٍ عَنْ أَخِیهِ دَیْناً مُجْحِفاً إِلَی غَرِیمٍ سَغِبٍ (1)

غَاضِبٌ لِلَّهِ تَعَالَی قَاتِلٌ لِغَضَبِهِ ذَاکَ عَدُوَّ اللَّهِ مُسْتَحْیٍ مِنْ مُؤْمِنٍ مُعْرِضاً عَنْهُ بِخَجْلَةٍ مُکَایِداً(2)

فِی ذَلِکَ الشَّیْطَانَ الرَّجِیمَ حَتَّی أَخْزَاهُ اللَّهُ عَنْهُ وَ وَقَی بِنَفْسِهِ نَفْسَ عَبْدٍ الله [لِلَّهِ] مُؤْمِنٍ حَتَّی أَنْقَذَهُ مِنَ الْهَلَکَةِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّکُمْ قَضَی الْبَارِحَةَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ سَبْعَمِائَةِ دِرْهَمٍ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ فَحَدِّثْ إِخْوَانَکَ الْمُؤْمِنِینَ کَیْفَ کَانَتْ قِصَّتُهُ أُصَدِّقْکَ لِتَصْدِیقِ اللَّهِ إِیَّاکَ فَهَذَا الرُّوحُ الْأَمِینُ أَخْبَرَنِی عَنِ اللَّهِ تَعَالَی أَنَّهُ قَدْ هَذَّبَکَ عَنِ الْقَبِیحِ کُلِّهِ وَ نَزَّهَکَ عَنِ الْمَسَاوِی بِأَجْمَعِهَا وَ خَصَّکَ بِالْفَضَائِلِ مِنْ أَشْرَفِهَا(3) وَ أَفْضَلِهَا لَا یَتَّهِمُکَ إِلَّا مَنْ کَفَرَ بِهِ وَ أَخْطَأَ حَظَّ نَفْسِهِ

ص: 22


1- 1. أجحف به: استأصله. و سغب سغبا: جاع. و فی المصدر و هامش( خ): متعنت خ ل.
2- 2. فی( خ): مکابدا. و کابده أی قاساه و تحمل المشاق فی فعله.
3- 3. فی المصدر: من الفضائل بأشرفها.

صلی الله علیه و آله فرمود: آری رسول خدا با نشان دادن خداوند تعالی بر او آن را دیده است و از امت ایشان پیروترینشان به خداوند عزوجل و کوشاترینشان در طاعت خدا و برترینشان در دین خدا عزوجل آن را می بیند پس گفتند: ای رسول خدا او را مشخص فرما در حالی که هر کدام از آن ها آرزو داشتند که او باشد. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بگذارید هر کس که خداوند می­خواهد باشد؛ و بزرگی در مراتب نزد خدای سبحان به تمنا و گمان و پیشنهاد نیست بلکه فضیلتی است از سوی خداوند عزوجل که به هر کسی بخواهد او را در اعمال نیک توفیق می دهد و گرامی می­دارد و او را به برترین درجات و مراتب می رساند. خداوند تعالی کسی را که فردا او را خواهید دید با این فضائل، گرامی می دارد، پس در اعمال صالح بکوشید، پس هر کس که خداوند، او را در واجبات توفیق دهد کرامتش بر او عظیم و از جانب خداوند برای او فضلی بزرگ است.

آن حضرت علیه السلام فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله صبح کرد و مجلس او از اهل بیتش مالامال گشت و هر یک از برگزیده­ترین ایشان در پی بهترین اعمال رفته و به درگاه خدا احسان کرده بود امید داشت که او همان برترین و بهترین باشد. گفتند: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله اگر اسم آن شخص را نمی گویید صفت و ویژگی او را به ما بگو. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: او جامع مکارم و حاوی فضایل و مشتمل بر زیبایی و کسی است که قرض سنگین برادر بدهکار گرسنه­اش را می­دهد و غضب­کننده برای خدا، کشنده دشمن خدا با غضبش، شرم کننده از مؤمن و روی گردان از او با شرم، تحمل کننده ظلم شیطان رجیم است تا خداوند او را رسوا کند و کسی است که به وسیله خودش از جان بنده مؤمن خدا محافظت کرده تا او را از هلاکت نجات دهد. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کدام یک از شما دیشب هزار و هفتصد درهم ادا کرده است؟ علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: من ای رسول خدا، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی به برادران مؤمنت بگو که ماجرای آن چگونه بود تا با تصدیق تو توسط خداوند، تو را تصدیق کنم. این روح الامین است که از خداوند به من خبر آورده که تو را از همه زشتی ها پاک کرده و از بدی ها منزه ساخته و تو را با شریف ترین و برترین فضایل آراسته است؛ کسی تو را متهم نمی کند مگر کافر باشد و بهره و نصیب خودش را پایمال کند.

ص: 22

فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَرَرْتُ الْبَارِحَةَ بِفُلَانِ بْنِ فُلَانٍ الْمُؤْمِنِ فَوَجَدْتُ فُلَاناً وَ أَنَا أَتَّهِمُهُ بِالنِّفَاقِ وَ قَدْ لَازَمَهُ وَ ضَیَّقَ عَلَیْهِ فَنَادَانِیَ الْمُؤْمِنُ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ وَ کَشَّافَ الْکُرَبِ عَنْ وَجْهِ رَسُولِ اللَّهِ وَ قَامِعَ أَعْدَائِهِ عَنْ حَبِیبِهِ أَغِثْنِی وَ اکْشِفْ کُرْبَتِی وَ نَجِّنِی مِنْ غَمِّی سَلْ غَرِیمِی هَذَا لَعَلَّهُ یُجِیبُکَ وَ یُؤَجِّلُنِی فَإِنِّی مُعْسِرٌ فَقُلْتُ لَهُ اللَّهَ إِنَّکَ لَمُعْسِرٌ فَقَالَ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَئِنْ کُنْتُ أَسْتَحِلُّ الْکَذِبَ فَلَا تَأْمَنَنِّی عَلَی یَمِینِی أَیْضاً فَإِنِّی مُعْسِرٌ وَ فِی قَوْلِی هَذَا صَادِقٌ وَ أُوَقِّرُ اللَّهَ وَ أُجِلُّهُ أَنْ أَحْلِفَ بِهِ صَادِقاً أَوْ کَاذِباً فَأَقْبَلْتُ عَلَی الرَّجُلِ فَقُلْتُ إِنِّی لَأُجِلُّ نَفْسِی عَنْ أَنْ یَکُونَ لِهَذَا عَلَیَّ یَدٌ وَ أُجِلُّکَ أَیْضاً عَنْ أَنْ یَکُونَ لَهُ عَلَیْکَ یَدٌ أَوْ مِنَّةٌ وَ أَسْأَلُ مَالِکَ الْمُلْکِ (1) الَّذِی لَا یَأْنَفُ مِنْ سُؤَالِهِ وَ لَا یَسْتَحْیِی مِنَ التَّعَرُّضِ لِثَوَابِهِ ثُمَّ قُلْتُ اللَّهُمَّ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ لَمَّا قَضَیْتَ عَنْ عَبْدِکَ هَذَا هَذَا الدَّیْنَ فَرَأَیْتُ أَبْوَابَ السَّمَاءِ تُنَادِی أَمْلَاکُهَا یَا أَبَا الْحَسَنِ مُرْ هَذَا الْعَبْدَ یَضْرِبُ بِیَدِهِ إِلَی مَا شَاءَ مِمَّا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنْ حَجَرٍ وَ مَدَرٍ وَ حَصَاةٍ وَ تُرَابٍ یَسْتَحِیلُ فِی یَدِهِ ذَهَباً ثُمَّ یَقْضِی مِنْهُ دَیْنَهُ وَ یَجْعَلُ مَا یَبْقَی نَفَقَتَهُ وَ بِضَاعَتَهُ الَّتِی یَسُدُّ بِهَا فَاقَتَهُ وَ یَمُونُ (2) بِهَا عِیَالَهُ فَقُلْتُ یَا عَبْدَ اللَّهِ قَدْ أَذِنَ اللَّهُ بِقَضَاءِ دَیْنِکَ وَ إِیْسَارِکَ بَعْدَ فَقْرِکَ اضْرِبْ بِیَدِکَ إِلَی مَا تَشَاءُ مِمَّا أَمَامَکَ فَتَنَاوَلْهُ فَإِنَّ اللَّهَ یُحَوِّلُهُ فِی یَدِکَ ذَهَباً إِبْرِیزاً فَتَنَاوَلَ أَحْجَاراً ثُمَّ مَدَراً فَانْقَلَبَتْ لَهُ ذَهَباً أَحْمَرَ ثُمَّ قُلْتُ لَهُ افْصِلْ لَهُ مِنْهَا قَدْرَ دَیْنِهِ فَأَعْطِهِ فَفَعَلَ قُلْتُ فَالْبَاقِی لَکَ رِزْقٌ سَاقَهُ اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْکَ فَکَانَ الَّذِی قَضَاهُ مِنْ دَیْنِهِ أَلْفاً وَ سَبْعَمِائَةِ دِرْهَمٍ وَ کَانَ الَّذِی بَقِیَ أَکْثَرَ مِنْ مِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ فَهُوَ مِنْ أَیْسَرِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ.

ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مِنَ الْحِسَابِ مَا لَا یَبْلُغُهُ عُقُولُ الْخَلْقِ إِنَّهُ یَضْرِبُ أَلْفاً وَ سَبْعَمِائَةٍ فِی أَلْفٍ وَ سَبْعِمِائَةٍ ثُمَّ مَا ارْتَفَعَ مِنْ ذَلِکَ فِی مِثْلِهِ إِلَی أَنْ یَفْعَلَ ذَلِکَ أَلْفَ مَرَّةٍ ثُمَّ آخِرُ مَا یَرْتَفِعُ مِنْ ذَلِکَ عَدَدُ مَا یَهَبُهُ اللَّهُ لَکَ فِی الْجَنَّةِ مِنَ الْقُصُورِ قَصْرٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ قَصْرٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ قَصْرٍ مِنْ لُؤْلُؤٍ وَ قَصْرٍ مِنْ زَبَرْجَدٍ وَ قَصْرٍ مِنْ

ص: 23


1- 1. ملک الملوک خ ل.
2- 2. مانه: احتمل مئونته و قام بکفایته.

علی علیه السلام فرمود: دیشب من به فلانی پسر فلان مؤمن وارد شدم و او را دیدم و به نفاق متهمش کردم که گریبان گیرش بود و فشار و سختی زیادی به او وارد ساخته بود. آن مؤمن مرا صدا زد: ای برادر رسول خدا و بر طرف کننده ناراحتی از چهره او و خوارکننده دشمنانش در مقابل دوستانش، مرا یاری کن و گرفتاری ام را برطرف نما و مرا از اندوه نجات بخش، از این بدهکارم بخواه شاید به تو جواب دهد و به من فرصت دهد به راستی من گرفتارم، من به او گفتم: تو را به خدا گرفتاری؟ گفت: ای برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله اگر من دروغ را روا به شمار آورم پس به سوگندم نیز اعتنا نکن، من گرفتارم و در این گفته ام صادق، من خدا را بزرگتر و عظیم­تر از آن می شمارم که راست یا دروغ به او سوگند بخورم، نزد مرد رفته و گفتم: من خودم را مبرا می دانم از اینکه منتی از او بر من باشد و هم چنین تو را منزه می دانم از این که منتی از او بر تو باشد، و از مالک جهان که درخواست از او عار نیست و بهره مندی از ثوابش خجالتی ندارد مسألت دارم، پس گفتم: پروردگارا به حق محمد و خاندان پاکیزه اش این قرض را از این بنده ات بر طرف ساز، پس درهای آسمان را دیدم که فرشتگانش را ندا می دهد: ای ابوالحسن به این بنده وارد شو؟ در آن هنگام او به آن چه در دستش از سنگ و گل و ریگ و خاک بود زد و به طلا تبدیل شد و قرضش را ادا کرد و با بقیه آن فقر و نداری خانواده اش را بر طرف کرد، پس گفتم: ای عبدالله خداوند به برآوردن قرض و خشنودی تو بعد از فقرت امر کرده است، دستت را به آن که در مقابلت است و دوست داری بزن و آن را بردار. خداوند آن را به طلای خالص تبدیل می کند. سپس آن مرد سنگ ها سپس گل و لای را برداشت و به طلای ناب تبدیل شد. پس گفتم: قدری از آن را بردار و دینت را ادا کن، و او آن را انجام داد. گفتم: باقی آن برای توست که خداوند به تو روزی کرده است و مقداری که او با آن دینش را ادا کرده بود هفتصد درهم بود و بقیه که نزدش مانده بود بیش از صد هزار درهم بود آن مرد از مرفه ترین مردم مدینه شد.

پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند از حساب به اندازه­ای می داند که عقل بشر به آن نمی رسد، او هزار و هفتصد را در هزار و هفتصد ضرب می کند و حاصل آن را در مثل خودش تا این کار را هزار مرتبه انجام می دهد پس آن چه از این عدد به دست می آید را در بهشت برای تو از قصرها قصر طلا و نقره و قصری از مروارید و قصری از زبرجد و قصری از

ص: 23

جَوْهَرٍ وَ قَصْرٍ مِنْ نُورِ رَبِّ الْعِزَّةِ وَ أَضْعَافِ ذَلِکَ مِنَ الْعَبِیدِ وَ الْخَدَمِ وَ الْخَیْلِ وَ النُّجُبِ تَطِیرُ بَیْنَ سَمَاءِ الْجَنَّةِ وَ أَرْضِهَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام حَمْداً لِرَبِّی وَ شُکْراً قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هَذَا الْعَدَدُ فَهُوَ عَدَدُ مَنْ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ وَ یَرْضَی عَنْهُمْ لِمَحَبَّتِهِمْ لَکَ وَ أَضْعَافُ هَذَا الْعَدَدِ مَنْ یُدْخِلُهُمُ النَّارَ مِنَ الشَّیَاطِینِ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ بِبُغْضِهِمْ لَکَ وَ وَقِیعَتِهِمْ فِیکَ وَ تَنْقِیصِهِمْ إِیَّاکَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّکُمْ قَتَلَ الْبَارِحَةَ رَجُلًا غَضَباً لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَا وَ سَیَأْتِیکُمُ الْخُصُومُ الْآنَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَدِّثْ إِخْوَانَکَ الْمُؤْمِنِینَ الْقِصَّةَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام کُنْتُ فِی مَنْزِلِی إِذْ سَمِعْتُ رَجُلَیْنِ خَارِجَ دَارِی یَتَدَارَءَانِ-(1) فَدَخَلَا إِلَیَّ فَإِذَا فُلَانٌ الْیَهُودِیُّ وَ فُلَانٌ رَجُلٌ مَعْرُوفٌ فِی الْأَنْصَارِ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ یَا أَبَا الْحَسَنِ- اعْلَمْ أَنَّهُ قَدْ بَدَتْ لِی مَعَ هَذَا حُکُومَةٌ فَاحْتَکَمْنَا إِلَی مُحَمَّدٍ صَاحِبِکُمْ فَقَضَی لِی عَلَیْهِ فَهُوَ یَقُولُ لَسْتُ أَرْضَی بِقَضَائِهِ فَقَدْ حَافَ (2) وَ مَالَ وَ لِیَکُنْ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ کَعْبُ بْنُ الْأَشْرَفِ فَأَبَیْتُ عَلَیْهِ فَقَالَ أَ فَتَرْضَی بِعَلِیٍّ فَقُلْتُ نَعَمْ فَهَا هُوَ قَدْ جَاءَ بِی إِلَیْکَ فَقُلْتُ لِصَاحِبِهِ أَ کَمَا یَقُولُ قَالَ نَعَمْ ثُمَّ قُلْتُ أَعِدْ عَلَیَّ الْحَدِیثَ فَأَعَادَ کَمَا قَالَ الْیَهُودِیُّ ثُمَّ قَالَ لِی یَا عَلِیُّ فَاقْضِ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ فَقُمْتُ أَدْخُلُ مَنْزِلِی فَقَالَ الرَّجُلُ إِلَی أَیْنَ قُلْتُ أَدْخُلُ آتِیَکَ بِمَا بِهِ أَحْکُمُ بِالْحُکْمِ الْعَدْلِ فَدَخَلْتُ وَ اشْتَمَلْتُ عَلَی سَیْفِی وَ ضَرَبْتُهُ عَلَی حَبْلِ عَاتِقِهِ فَلَوْ کَانَ جَبَلَا لَقَدَدْتُهُ فَوَقَعَ رَأْسُهُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَلَمَّا فَرَغَ عَلِیٌّ علیه السلام مِنْ حَدِیثِهِ جَاءَ أَهْلُ ذَلِکَ الرَّجُلِ بِالرَّجُلِ الْمَقْتُولِ وَ قَالُوا هَذَا ابْنُ عَمِّکَ قَتَلَ صَاحِبَنَا فَاقْتَصَّ مِنْهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا قِصَاصَ فَقَالُوا أَوْ دِیَةً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ وَ لَا دِیَةَ لَکُمْ هَذَا وَ اللَّهِ قَتِیلُ اللَّهِ لَا یُؤدَی إِنَّ عَلِیّاً قَدْ شَهِدَ عَلَی صَاحِبِکُمْ بِشَهَادَةٍ وَ اللَّهُ یَلْعَنُهُ بِشَهَادَةِ عَلِیٍّ وَ لَوْ شَهِدَ عَلِیٌّ عَلَی الثَّقَلَیْنِ لَقَبِلَ اللَّهُ شَهَادَتَهُ عَلَیْهِمْ إِنَّهُ الصَّادِقُ الْأَمِینُ ارْفَعُوا صَاحِبَکُمْ هَذَا وَ ادْفِنُوهُ مَعَ الْیَهُودِ

ص: 24


1- 1. تداره القوم: تدافعوا فی الخصومة.
2- 2. حاف علیه: جار علیه و ظلمه و فی المصدر: خاف.

جواهر و قصری از نور دو جهان می بخشد هم چنین چند برابر آن از بندگان و خدمه و اسبان و مرکب ها که بین آسمان و زمین بهشت پرواز می کنند، سپس علی علیه السلام فرمود: حمد و سپاس مخصوص پروردگارم است، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: این عدد تعداد کسانی است که خداوند وارد بهشتشان می کند و از آن ها به خاطر محبت به تو خشنود می شود و چند برابر این عدد کسانی هستند که از شیاطین و جن و انس به خاطر دشمنی و بدگویی و کم شمردن تو وارد جهنمشان می کند.

پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کدام یک از شما دیشب مردی را به خاطر حمایت از خدا و رسولش به قتل رساند؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: من، و اکنون طرف دعوا را نزد شما می آورم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: داستان را به برادران مؤمنت تعریف کن، علی علیه السلام فرمود: در خانه بودم که از دو مرد در بیرون از منزل شنیدم که دعوا می کنند آن ها بر من وارد شدند. ناگهان دیدم که یکی فلان یهودی است، و دیگری مردی سرشناس از انصار. یهودی گفت: ای اباحسن بدان که من با این مرد نیاز به قاضی پیدا کردم و برای داوری نزد محمد صاحب شما رفتم و او حکم به نفع من و زیان او داد. او می گفت: من از حکم و داوری او راضی نیستم چون او ظلم کرد و حکم اشتباه داد و باید بین من و تو کعب بن اشرف داوری کند. من او را نپذیرفتم، گفت: آیا به علی راضی هستی؟ گفتم: بله، و او مرا به نزد تو آورد، به دوستم گفتم: آیا همان گونه است که می گوید؟ گفت: بله، پس گفتم: ماجرا را دوباره برایم تکرار کن، او همان گونه که یهودی گفته بود ماجرا را تکرار کرد، پس به من گفت: ای علی با حق بین ما قضاوت کن. من بلند شده و وارد خانه شدم و مرد گفت: کجا می روید؟ گفتم: می روم تا آن چیزی را که با آن قضاوت عادلانه می کنم بیاورم، من وارد شده و شمشیرم را برداشته و به گردنش را زدم، اگر گردن او کوه بود تکه تکه می کردم پس سرش در مقابلش افتاد.

هنگامی که علی علیه السلام سخنش را به پایان برد خانواده آن مرد، مقتول را آورده و گفتند: این پسر عمویت دوست ما را کشته پس او را قصاص کن، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هیچ قصاصی بر او نیست گفتند: دیه چطور، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هیچ دیه ای هم برای او نیست. به خدا سوگند این کشته خدا دیه ندارد. علی به دوست شما شهادت داد و خداوند او را با شهادت علی لعنت می فرستد و اگر علی بر ثقلین شهادت دهد خداوند آن را قبول می کند، فقط او راستگو و امانتدار است، دوستتان را بردارید و با یهود دفن کنید

ص: 24

فَقَدْ کَانَ مِنْهُمْ فَرُفِعَ وَ إِذَا أَوْدَاجُهُ تَشْخُبُ دَماً وَ بَدَنُهُ قَدْ کُسِیَ شَعْراً فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أُشْبِهُهُ إِلَّا بِالْخِنْزِیرِ فِی شَعْرِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَ وَ لَیْسَ لَوْ جِئْتَ بِعَدَدِ کُلِّ شَعْرَةٍ مِنْهُ عَدَدَ رِمَالِ الدُّنْیَا حَسَنَاتٍ لَکَانَ کَثِیراً قَالَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّ هَذَا الْقَتْلَ الَّذِی قَتَلْتَ بِهِ هَذَا الرَّجُلَ قَدْ أَوْجَبَ اللَّهُ لَکَ بِهِ مِنَ الثَّوَابِ کَأَنَّمَا أَعْتَقْتَ رِقَاباً بِعَدَدِ رَمْلِ عَالِجِ الدُّنْیَا وَ بِعَدَدِ کُلِّ شَعْرَةٍ عَلَی هَذَا الْمُنَافِقِ وَ إِنَّ أَقَلَّ مَا یُعْطِی اللَّهُ بِعِتْقِ رَقَبَةٍ لِمَنْ یَهَبُ لَهُ بِعَدَدِ کُلِّ شَعْرَةٍ مِنْ تِلْکَ الرَّقَبَةِ أَلْفُ حَسَنَةٍ وَ یَمْحُو عَنْهُ أَلْفَ سَیِّئَةٍ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ فَلِأَبِیهِ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لِأَبِیهِ فَلِأُمِّهِ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهَا فَلِأَخِیهِ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ فَلِذَوَیْهِ وَ جِیرَانِهِ وَ قَرَابَاتِهِ.

ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّکُمُ اسْتَحْیَا الْبَارِحَةَ مِنْ أَخٍ لَهُ فِی اللَّهِ لَمَّا رَأَی بِهِ خَلَّةً ثُمَّ کَایَدَ(1) الشَّیْطَانَ فِی ذَلِکَ الْأَخِ وَ لَمْ یَزَلْ بِهِ حَتَّی غَلَبَهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَدِّثْ بِهِ یَا عَلِیُّ إِخْوَانَکَ الْمُؤْمِنِینَ لِیَتَأَسَّوْا بِحُسْنِ صَنِیعِکَ فِیمَا یُمْکِنُهُمْ وَ إِنْ کَانَ أَحَدٌ مِنْهُمْ لَمْ یَلْحَقْ شَأْنَکَ وَ لَمْ یَسْبِقْ عِبَادَتَکَ وَ لَا یَرْمُقُکَ فِی سَابِقَةٍ لَکَ إِلَی الْفَضَائِلِ إِلَّا کَمَا یَرْمُقُ الشَّمْسُ إِلَی الْأَرْضِ وَ أَقْصَی الْمَشْرِقِ مِنْ أَقْصَی الْمَغْرِبِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَرَرْتُ بِمَزْبَلَةِ بَنِی فُلَانٍ فَرَأَیْتُ رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ مُؤْمِناً قَدْ أَخَذَ مِنْ تِلْکَ الْمَزْبَلَةِ قُشُورَ الْبِطِّیخِ وَ الْقِثَّاءِ وَ التِّینِ فَهُوَ یَأْکُلُهَا مِنْ شِدَّةِ الْجُوعِ فَلَمَّا رَأَیْتُهُ اسْتَحْیَیْتُ مِنْ أَنْ یَرَانِیَ فَیَخْجَلَ وَ أَعْرَضْتُ عَنْهُ وَ مَرَرْتُ إِلَی مَنْزِلِی وَ کُنْتُ أَعْدَدْتُ لِفُطُورِی وَ سُحُورِی قُرْصَیْنِ مِنْ شَعِیرٍ فَجِئْتُ بِهِمَا إِلَی الرَّجُلِ فَنَاوَلْتُهُ إِیَّاهُمَا وَ قُلْتُ أَصِبْ مِنْ هَذَا کُلَّمَا جُعْتَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَجْعَلُ الْبَرَکَةَ فِیهِمَا فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَمْتَحِنَ هَذِهِ الْبَرَکَةَ لِعِلْمِی بِصِدْقِکَ فِی قِیلِکَ إِنِّی أَشْتَهِی لَحْمَ فِرَاخٍ وَ اشْتَهَاهُ عَلَیَّ أَهْلُ مَنْزِلِی فَقُلْتُ اکْسِرْ مِنْهُ لُقَماً بِعَدَدِ مَا تُرِیدُهُ مِنْ فِرَاخٍ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقْلِبُهَا فِرَاخاً بِمَسْأَلَتِی إِیَّاهُ بِجَاهِ

ص: 25


1- 1. فی( خ): کابد.

که او از آن هاست. آن ها او را برداشتند در حالی که از شاهرگش خون جای بود و بدنش پر از مو بود. علی علیه السلام فرمود: ای رسول خدا در پر مویی چقدر شبیه خوک است! پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی آیا چنین نیست که اگر در مقابل هر تار موی او، به اندازه شن های دنیا نیکی می آوردی خیلی زیاد می­شد؟ فرمود: آری یا رسول خدا. پیامبر فرمود: ای اباحسن خداوند ثواب را به خاطر کشتن آن مرد بر تو واجب کرد گویی تو بردگانی را به اندازه شن های همه دنیا و به عدد موهای این منافق آزاد کردی و کمترین پاداش آزاد کردن یک برده این است که خداوند به تعداد هر موی گردن او هزار خیر قرار می دهد و هزار بدی را از بین می برد و اگر برای او قرار ندهد برای پدرش و اگر برای پدرش قرار ندهد برای مادرش و اگر برای مادرش نباشد برای برادرش و در صورت برادر نداشته باشد برای اهل و همسایگان و نزدیکانش قرار می دهد .

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دیشب کدام یک از شما از برادرش به خاطر خداوند شرمگین شد آن­هنگام که در او نوعی دوستی را حس کرد و سپس در موردآن دوستش با شیطان بحث کرد تا اینکه بر او غلبه کرد؟ علی علیه السلام فرمود: ای رسول خدا من، رسول خدا فرمود: ای علی داستان را برای برادران مؤمنت تعریف کن تا از رفتار نیک تو تا آنجا که می توانند درس بگیرند، هر چند کسی از آن ها نمی تواند به درجه تو برسد و در عبادت از تو پیشی بگیرد و قادر نیست به سابقه فضیلت های تو بنگرد مگر مانند خورشید که از آن بالا از شرق تا غرب زمین را می­نگرد. علی علیه السلام فرمود: دیشب از کنار فلان زباله دان گذشتم و مردی از انصار را دیدم که پوست خربزه و خیار و انجیر را برداشته و از شدت گرسنگی آن را می خورد، هنگامی که او را دیدم از این که مرا ببیند و خجالت بکشد شرمگین شدم و از او روی گردانده و به خانه آمدم و در حالی که برای صبحانه و سحرم دو قرص نان جو آماده می کردم آن ها را به مرد دادم و به او خوراندم و گفتم: آن ها را بگیر و هر وقت گرسنه شدی بخور خداوند عزوجل در آن ها برکت قرار می دهد، او گفت: ای ابا حسن من برای این که صدق گفتار تو را بدانم می خواهم این برکت را امتحان کنم. من هوس گوشت جوجه کرده­ام و می خواهم که خانواده ام هم از آن بخورند من گفتم: به تعداد هر جوجه ای که می خواهی از آن لقمه ای را بردار که خداوند تعالی با درخواست من، به برکت

ص: 25

مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ فَأَخْطَرَ الشَّیْطَانُ بِبَالِی فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ تَفْعَلُ هَذَا بِهِ وَ لَعَلَّهُ مُنَافِقٌ فَرَدَدْتُ عَلَیْهِ وَ قُلْتُ إِنْ یَکُنْ مُؤْمِناً فَهُوَ أَهْلٌ لِمَا أَفْعَلُ مَعَهُ وَ إِنْ یَکُنْ مُنَافِقاً فَأَنَا لِلْإِحْسَانِ أَهْلٌ فَلَیْسَ کُلُّ مَعْرُوفٍ یَلْحَقُ مُسْتَحِقَّهُ وَ قُلْتُ أَنَا أَدْعُو اللَّهَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ لِیُوَفِّقَهُ لِلْإِخْلَاصِ وَ النُّزُوعِ عَنِ الْکُفْرِ إِنْ کَانَ مُنَافِقاً فَإِنَّ تَصَدُّقِی عَلَیْهِ بِهَذَا أَفْضَلُ مِنْ تَصَدَّقِی عَلَیْهِ بِالطَّعَامِ الشَّرِیفِ الْمُوجِبِ لِلثَّرْوَةِ وَ الْغَنَاءِ وَ کَابَدْتُ الشَّیْطَانَ وَ دَعَوْتُ اللَّهَ سِرّاً مِنَ الرَّجُلِ بِالْإِخْلَاصِ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ فَارْتَعَدَتْ فَرَائِصُ الرَّجُلِ وَ سَقَطَ لِوَجْهِهِ فَأَقَمْتُهُ وَ قُلْتُ مَا ذَا شَأْنُکَ قَالَ کُنْتُ مُنَافِقاً شَاکّاً فِیمَا یَقُولُهُ مُحَمَّدٌ وَ فِیمَا تَقُولُهُ أَنْتَ فَکَشَفَ لِیَ اللَّهُ عَنِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ-(1) فَأَبْصَرْتُ کُلَّ مَا تُوَاعِدَانِ مِنَ الْعُقُوبَاتِ فَذَلِکَ حِینَ وَقَرَ الْإِیمَانُ فِی قَلْبِی وَ أَخْلَصَ بِهِ جَنَانِی وَ زَالَ عَنِّی الشَّکُّ الَّذِی کَانَ یَعْتَوِرُنِی فَأَخَذَ الرَّجُلُ الْقُرْصَیْنِ وَ قُلْتُ لَهُ کُلَّ شَیْ ءٍ تَشْتَهِیهِ فَاکْسِرْ مِنَ الْقُرْصِ قَلِیلًا فَإِنَّ اللَّهَ یُحَوِّلُهُ مَا تَشْتَهِیهِ وَ تَتَمَنَّاهُ وَ تُرِیدُهُ فَمَا زَالَ ذَلِکَ یَتَقَلَّبُ شَحْماً وَ لَحْماً وَ حُلْواً وَ رَطْباً وَ بِطِّیخاً وَ فَوَاکِهَ الشِّتَاءِ وَ فَوَاکِهَ الصَّیْفِ حَتَّی أَظْهَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنَ الرَّغِیفَیْنِ عَجَباً وَ صَارَ الرَّجُلُ مِنْ عُتَقَاءِ اللَّهِ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ عَبِیدِهِ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیَارِ فَذَلِکَ حِینَ رَأَیْتُ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ وَ مَلَکَ الْمَوْتِ قَدْ قَصَدَ الشَّیْطَانَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِمِثْلِ جَبَلِ أَبِی قُبَیْسٍ فَوَضَعَ أَحَدُهُمْ عَلَیْهِ یَبْنِیهَا(2) بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ فَیَهْشِمُ وَ جَعَلَ إِبْلِیسُ یَقُولُ یَا رَبِّ وَعْدَکَ وَعْدَکَ أَ لَمْ تُنْظِرْنِی إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ فَإِذَا نِدَاءُ بَعْضِ الْمَلَائِکَةِ أَنْظَرْتُکَ لِئَلَّا تَمُوتَ مَا أَنْظَرْتُکَ لِئَلَّا تُهْشَمَ وَ تُرَضَّضَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَا الْحَسَنِ کَمَا عَانَدْتَ (3) الشَّیْطَانَ فَأَعْطَیْتَ فِی اللَّهِ حِینَ نَهَاکَ عَنْهُ وَ غَلَبْتَهُ فَإِنَّ اللَّهَ یُخْزِی عَنْکَ الشَّیْطَانَ وَ عَنْ مُحِبِّیکَ وَ یُعْطِیکَ فِی الْآخِرَةِ بِعَدَدِ کُلِّ حَبَّةٍ مِمَّا أَعْطَیْتَ صَاحِبَکَ وَ فِیمَا تَتَمَنَّاهُ اللَّهُ مِنْهُ دَرَجَةً فِی الْجَنَّةِ أَکْبَرَ مِنَ الدُّنْیَا مِنَ الْأَرْضِ إِلَی السَّمَاءِ وَ بِعَدَدِ کُلِّ حَبَّةٍ مِنْهَا جَبَلًا مِنْ فِضَّةٍ کَذَلِکَ وَ

ص: 26


1- 1. و الحجب خ ل.
2- 2. و یثنیها خ ل. و لم نفهم المراد.
3- 3. فی المصدر: کما کایدت.

محمد و خاندان مطهرش آن را به جوجه تبدیل می کند، ناگهان شیطان به ذهنم خطور کرد و گفت: ای أبا حسن چرا این کار را می کنی شاید او منافق باشد؟ من به او پاسخ داده و گفتم: اگر مؤمن باشد پس شایسته عمل من است و اگر منافق باشد پس من شایسته احسان هستم و هر خوبی به شخص شایسته آن نمی رسد و گفتم: خدا را به محمد و خاندان مطهرش می­خوانم که اگر منافق باشد او را برای آزاد شدن و رهایی از کفر توفیق دهد، این صدقه من به او بهتر از غذای لذیذ است که موجب ثروت و غناست و من شیطان را فریفتم و از خداوند پنهانی خواستم که به عظمت محمد و خاندان مطهرش او را خالص گرداند. ناگهان مرد لرزید و با صورت به زمین افتاد، او را بلند کرده و گفتم: تو را چه شده است؟ گفت: من به آن چه محمد می گفت و تو می گویی منافق بودم و شک داشتم تا این که خداوند حجاب آسمان ها و زمین را برداشت و من همه عقوبت هایی را که وعده می دادید را مشاهده کردم و آن زمانی بود که خداوند اخلاص را در دلم انداخت و جان مرا پاکیزه ساخت و شک های پی در پی مرا از بین برد، مرد دو قرص نان را برداشت به او گفتم: هر چیزی اشتها کردی تکه ای از این نان جدا کن که خداوند هر آنچه که اشتها داری و آرزو می کنی و می خواهی به پیه و گوشت و حلوا و خرما و خربزه و میوه های زمستانی و تابستانی تبدیل می کند. آن مرد چنین کرد تا خداوند معجزه ای از دو قرص نان آشکار ساخت و او از نجات یافتگان از آتش و از یاران برگزیده و صالح شد و آن هنگامی بود که من جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و فرشته مرگ را دیدم که شیطان برای فریب هر یک از آنها چیزی به اندازه کوه ابوقبیس اراده کرده بود. پس یکی از آنان را بر آن نهاده و بر روی یکدیگر بنا می­کردند تا این که شکسته شود و فروریزد. ابلیس شروع کرد که بگوید: خداوندا! وعده ات وعده­ات را به یادآر مگر تا روزی که برانگیخته شوند به من مهلت نداده­ای؟ ناگهان یکی از فرشتگان ندا برآورد: به تو مهلت دادم تا نمیری، به تو مهلت ندادم که نشکنی و خُرد نشوی، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای اباحسن همان گونه که تو شیطان را فریفتی و به خاطر خدا به آن مرد عطا کردی هنگامی که شیطان تو را نهی کرد و به او غلبه یافتی خداوند نیز شیطان را نسبت به تو و دوستدارانت رسوا می گرداند و در آخرت به تعداد هر دانه ای که به همراهت دادی و در برابر آن هر چه می خواهی مرتبه ای در بهشت بزرگ تر از دنیا از زمین به آسمان به تو عطا می کند. هم چنین به تعداد هر دانه آن، کوهی از نقره و

ص: 26

جَبَلًا مِنْ لُؤْلُؤٍ وَ جَبَلًا مِنْ یَاقُوتٍ وَ جَبَلًا مِنْ جَوْهَرٍ وَ جَبَلًا مِنْ نُورِ رَبِّ الْعِزَّةِ(1) کَذَلِکَ وَ جَبَلًا مِنْ زُمُرُّدٍ وَ جَبَلًا مِنْ زَبَرْجَدٍ کَذَلِکَ وَ جَبَلًا مِنْ مِسْکٍ وَ جَبَلًا مِنْ عَنْبَرٍ کَذَلِکَ وَ إِنَّ عَدَدَ خَدَمِکَ فِی الْجَنَّةِ أَکْثَرُ مِنْ عَدَدِ قَطْرِ الْمَطَرِ وَ النَّبَاتِ وَ شُعُورِ الْحَیَوَانَاتِ بِکَ یُتِمُّ اللَّهُ الْخَیْرَاتِ وَ یَمْحُو عَنْ مُحِبِّیکَ السَّیِّئَاتِ وَ بِکَ یُمَیِّزُ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ مِنَ الْکَافِرِینَ وَ الْمُخْلَصِینَ مِنَ الْمُنَافِقِینَ وَ أَوْلَادَ الرُّشْدِ مِنْ أَوْلَادِ الْغَیِّ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَیُّکُمْ وَقَی بِنَفْسِهِ نَفْسَ رَجُلٍ مُؤْمِنٍ الْبَارِحَةَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَقَیْتُ بِنَفْسِی نَفْسَ ثَابِتِ بْنِ قَیْسِ بْنِ شَمَّاسٍ الْأَنْصَارِیِّ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَدِّثْ بِالْقِصَّةِ إِخْوَانَکَ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَا تَکْشِفْ عَنِ اسْمِ الْمُنَافِقِینَ الْمُکَایِدِینَ لَنَا فَقَدْ کَفَاکُمَا اللَّهُ شَرَّهُمْ وَ أَخَّرَهُمْ لِلتَّوْبَةِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ أَوْ یَخْشَوْنَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنِّی بَیْنَا أَسِیرُ فِی بَنِی فُلَانٍ بِظَاهِرِ الْمَدِینَةِ وَ بَیْنَ یَدَیَّ بَعِیداً مِنِّی ثَابِتُ بْنُ قَیْسٍ إِذْ بَلَغَ بِئْراً عَادِیَةً عَمِیقَةً بَعِیدَةَ الْقَعْرِ وَ هُنَاکَ رِجَالٌ مِنَ الْمُنَافِقِینَ فَدَفَعُوهُ لِیَرْمُوهُ فِی الْبِئْرِ فَتَمَاسَکَ ثَابِتٌ ثُمَّ عَادَ فَدَفَعَهُ وَ الرَّجُلُ لَا یَشْعُرُ بِی حَتَّی وَصَلْتُ إِلَیْهِ وَ قَدِ انْدَفَعَ ثَابِتٌ فِی الْبِئْرِ فَکَرِهْتُ أَنْ أَشْغَلَ بِطَلَبِ الْمُنَافِقِینَ خَوْفاً عَلَی ثَابِتٍ فَوَقَعْتُ فِی الْبِئْرِ لَعَلِّی آخُذُهُ فَنَظَرْتُ فَإِذَا أَنَا سَبَقْتُهُ إِلَی قَعْرِ الْبِئْرِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَیْفَ لَا تَسْبِقُهُ وَ أَنْتَ أَرْزَنُ مِنْهُ وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ مِنْ رَزَانَتِکَ إِلَّا مَا فِی جَوْفِکَ مِنْ عِلْمِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ الَّذِی أَوْدَعَ اللَّهُ رَسُولَهُ وَ أَوْدَعَکَ رَسُولُهُ لَکَانَ مِنْ حَقِّکَ أَنْ تَکُونَ أَرْزَنَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ فَکَیْفَ کَانَ حَالُکَ وَ حَالُ ثَابِتٍ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صِرْتُ إِلَی قَرَارِ الْبِئْرِ وَ اسْتَقْرَرْتُ قَائِماً وَ کَانَ ذَلِکَ أَسْهَلَ عَلَیَّ وَ أَخَفَّ عَلَی رِجْلَیَّ مِنْ خُطَایَ الَّتِی کُنْتُ أَخْطُوهَا رُوَیْداً رُوَیْداً ثُمَّ جَاءَ ثَابِتٌ فَانْحَدَرَ فَوَقَعَ عَلَی

یَدِی وَ قَدْ بَسَطْتُهَا لَهُ فَخَشِیتُ أَنْ یَضُرَّنِی سُقُوطُهُ عَلَیَّ أَوْ یَضُرَّهُ فَمَا کَانَ إِلَّا کَبَاقَةِ رَیْحَانٍ تَنَاوَلْتُهَا بِیَدِی ثُمَّ نَظَرْتُ فَإِذَا ذَاکَ الْمُنَافِقُ وَ مَعَهُ آخَرَانِ عَلَی شَفِیرِ الْبِئْرِ وَ هُوَ یَقُولُ أَرَدْنَا وَاحِداً فَصَارَ اثْنَیْنِ فَجَاءُوا بِصَخْرَةٍ فِیهَا مِائَتَا مَنٍ (2) فَأَرْسَلُوهَا عَلَیْنَا

ص: 27


1- 1. العالمین خ ل.
2- 2. فی المصدر و( خ): فیها مقدار مائتی من.

کوهی از مروارید و کوهی از یاقوت و کوهی از جواهر و کوهی از نور دو عالم و هم چنین کوهی از زمرد و زبرجد و کوهی از مشک و عنبر به تو می بخشد و تعداد کنیزان تو در بهشت بیش از تعداد قطره های باران و گیاهان و موهای حیوانات خواهد بود، خداوند خوبی ها را با تو کامل کرده و بدی ها را از یارانت زایل می سازد و به وسیله تو خداوند مؤمنان را از کافران و مخلصان را از منافقان و فرزندان صالح را از گمراهان جدا می سازد .

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دیشب کدام یک از شما با جان خودش جان مؤمنی را حفظ کرد؟ علی علیه السلام فرمود: ای رسول خدا من با خودم جان ثابت بن قیس بن شمّاس أنصاری را حفظ کردم پس رسول خدا فرمود: داستان را برای برادران مؤمنت تعریف کن و نام منافقان و فریبکاران بر ما را نبر، خداوند شر آن ها را از شما دور کرده و توبه شان را به تأخیر انداخته است شاید متذکر شوند و بترسند علی علیه السلام فرمود: من در حومه شهر با پسران فلانی راه می رفتم و ثابت بن قیس کمی جلوتر از من بود. هنگامی که ثابت به چاهی عمیق و گود رسید، چند نفر از منافقان در آن جا بودند، آن ها ثابت را هل دادند تا به چاه بیندازند ولی ثابت خودش را محکم گرفته بود، دوباره این کار را تکرار کردند تا او را به چاه انداختند، آن مرد از حضور من آگاه نبود تا اینکه به او رسیدم و دیدم که ثابت داخل چاه افتاده است، از ترس جان ثابت، منافقان را تعقیب نکردم و وارد چاه شدم تا شاید او را بگیرم، ناگهان به خود آمده و دیدم که در ته چاه هستم و از ثابت پیشی گرفته ام. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چگونه از او پیشی نگیری در حالی که تو سنگین تر از او بودی، و حتی اگر جز علم پیشینیان و آیندگان همان علمی که خداوند به رسولش و رسولش نیز به تو عنایت کرده در وجودت نبود، باز هم حق توست که سنگین تر از همه باشی، به هر حال، وضع تو و ثابت چگونه بود؟ علی علیه السلام فرمود: ای رسول خدا من ته چاه رفتم و ایستادم و این کار برای من آسان تر و برای پاهایم راحت تر از قدم هایی بود که آهسته بر می داشتم، سپس ثابت آمد و خم شد و روی دستانم افتاد و من دستانم را برای او باز کردم پس ترسیدم که افتادنش بر من یا او ضرر رساند ولی او به مانند دسته ریحان بود که با دستم گرفته بودم. آن گاه نگاه کردم و دیدم که آن منافق و دو نفر دیگر بر لبه چاه ایستاده و می گویند: یکی می خواستیم دو تا شد! پس سنگی بر وزن دویست مَن آورده و به سمت ما انداختند.

ص: 27

فَخَشِیتُ أَنْ تُصِیبَ ثَابِتاً فَاحْتَضَنْتُهُ وَ جَعَلْتُ رَأْسَهُ إِلَی صَدْرِی وَ انْحَنَیْتُ عَلَیْهِ فَوَقَعَتِ الصَّخْرَةُ عَلَی مُؤَخَّرِ رَأْسِی فَمَا کَانَتْ إِلَّا کَتَرْوِیحَةٍ بِمِرْوَحَةٍ(1) رُوِّحْتُ بِهَا فِی حَمَارَّةِ الْقَیْظِ ثُمَّ جَاءُوا بِصَخْرَةٍ أُخْرَی فِیهَا قَدْرُ ثَلَاثِمِائَةِ مَنٍّ فَأَرْسَلُوهَا عَلَیْنَا فَانْحَنَیْتُ عَلَی ثَابِتٍ فَأَصَابَتْ مُؤَخَّرَ رَأْسِی فَکَانَتْ کَمَاءٍ صَبَبْتُ عَلَی رَأْسِی وَ بَدَنِی فِی یَوْمٍ شَدِیدِ الْحَرِّ ثُمَّ جَاءُوا بِصَخْرَةٍ ثَالِثَةٍ فِیهَا قَدْرُ خَمْسِمِائَةِ مَنٍّ یُدِیرُونَهَا عَلَی الْأَرْضِ لَا یُمْکِنُهُمْ أَنْ یَقْلِبُوهَا فَأَرْسَلُوهَا عَلَیْنَا فَانْحَنَیْتُ عَلَی ثَابِتٍ فَأَصَابَتْ مُؤَخَّرَ رَأْسِی وَ ظَهْرِی فَکَانَتْ کَثَوْبٍ نَاعِمٍ صَبَبْتُهُ (2) عَلَی بَدَنِی وَ لَبِسْتُهُ وَ تَنَعَّمْتُ بِهِ ثُمَّ سَمِعْتُهُمْ یَقُولُونَ لَوْ أَنَّ لِابْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ ابْنِ قَیْسٍ مِائَةَ أَلْفِ رُوحٍ مَا نَجَتْ وَاحِدَةٌ مِنْهَا مِنْ بَلَاءِ هَذِهِ الصُّخُورِ ثُمَّ انْصَرَفُوا وَ قَدْ دَفَعَ اللَّهُ عَنَّا شَرَّهُمْ فَأَذِنَ اللَّهُ لِشَفِیرِ الْبِئْرِ فَانْحَطَّ وَ لِقَرَارِ الْبِئْرِ فَارْتَفَعَ فَاسْتَوَی الْقَرَارُ وَ الشَّفِیرُ بَعْدُ بِالْأَرْضِ فَخَطَوْنَا وَ خَرَجْنَا.

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَا الْحَسَنِ- إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَوْجَبَ لَکَ بِذَلِکَ مِنَ الْفَضَائِلِ وَ الثَّوَابِ مَا لَا یَعْرِفُهُ غَیْرُهُ یُنَادِی مُنَادٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَیْنَ مُحِبُّو عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- فَیَقُومُ قَوْمٌ مِنَ الصَّالِحِینَ فَیُقَالُ لَهُمْ خُذُوا بِأَیْدِی مَنْ شِئْتُمْ مِنْ عَرَصَاتِ الْقِیَامَةِ فَأَدْخِلُوهُمُ الْجَنَّةَ فَأَقَلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ یَنْجُو بِشَفَاعَتِهِ مِنْ أَهْلِ تِلْکَ الْعَرَصَاتِ أَلْفُ أَلْفِ رَجُلٍ ثُمَّ یُنَادِی مُنَادٍ أَیْنَ الْبَقِیَّةُ مِنْ مُحِبِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- فَیَقُومُونَ مُقْتَصِدُونَ فَیُقَالُ لَهُمْ تَمَنَّوْا عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا شِئْتُمْ فَیَتَمَنَّوْنَ فَیُفْعَلُ بِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مَا تَمَنَّی ثُمَّ یَضْعُفُ لَهُ مِائَةُ أَلْفِ ضِعْفٍ ثُمَّ یُنَادِی مُنَادٍ أَیْنَ الْبَقِیَّةُ مِنْ مُحِبِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- فَیَقُومُ قَوْمٌ ظَالِمُونَ لِأَنْفُسِهِمْ مُعْتَدُونَ عَلَیْهَا فَیُقَالُ أَیْنَ الْمُبْغِضُونَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- فَیُؤْتَی بِهِمْ جَمٌّ غَفِیرٌ وَ عَدَدٌ عَظِیمٌ کَثِیرٌ فَیُقَالُ أَلَا نَجْعَلُ کُلَّ أَلْفٍ مِنْ هَؤُلَاءِ فِدَاءً لِوَاحِدٍ مِنْ مُحِبِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام لِیَدْخُلُوا

ص: 28


1- 1. روح علیه بالمروحة: حرک یده بها یستجلب له الریح. و المروحة آلة تحرک بها الریح عند اشتداد الحر.
2- 2. أی لبسته.

من ترسیدم که به ثابت بخورد و او را در آغوش کشیدم و سرش را به سینه­ام گذاشته و روی او خم شدم. پس سنگ به پشت سرم افتاد ولی آن به مانند بادبزنی بود که به وسیله ی آن شدت گرما کم می­شود، سپس سنگی دیگر آوردند که اندازه سیصد مَن بود و بر روی ما انداختند من باز بر ثابت خم شدم و سنگ به پشت سرم اصابت کرد ولی به مانند آبی بود که بر سر و بدنم در گرمای شدید ریخته شد پس سنگ سوم را که پانصد مَن وزن داشت آوردند. که نمی توانستند روی زمین بغلتانند و روی ما انداختند من روی ثابت خم شدم و به پشت سر و کمرم اصابت کرد و آن مانند جامه نرمی بود که بر بدنم انداخته و پوشیدم و مال خود کردم. پس شنیدم که می گویند: اگر پسر ابی طالب و ابن قیس صد هزار جان هم داشته باشند از بلای این سنگ ها جان سالم به در نمی برند سپس بازگشتند و خداوند شرشان را از ما دفع کرد آنگاه به اذن خداوند لبه چاه هموار شد و ته چاه بالا آمد و ته و روی چاه بر زمین صاف شد و ما بیرون آمدیم.

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای ابا حسن خداوند عزوجل به خاطر این کار کرامات و ثوابی را برای تو قرار داده که دیگران نمی دانند، منادی ای روز قیامت ندا می دهد کجایند دوستداران علی بن ابی طالب؟ گروهی از نیکوکاران به پا می خیزند، و به آنان گفته می شود: از هر جایی از قیامت دستان هر کس را می خواهید بگیرید و وارد بهشت کنید پس کمترین تعدادی که با شفاعت آن ها از اهل آن گروه ها نجات می یابد هزار هزار نفر است؛ سپس منادی ای فرا می خواند: باقی دوستداران علی بن ابی طالب کجایند؟ آنان به پا می خیزند و به آنان گفته می شود هر آن چه از خدا می خواهید آرزو کنید آنان آرزو می کنند و خداوند آرزوی تک تک آنان را برآورده می سازد پس خداوند آن را صد هزار برابر اضافه می کند پس منادی دیگری ندا می دهد: باقی دوستداران علی بن ابی طالب کجایند؟ پس قومی که ظالم به خود بودند به پا می خیزند، و گفته می شود: کجایند دشمنان علی بن ابی طالب؟ آنگاه تعداد زیاد و بی شماری آورده می شوند و گفته می شود: آگاه باشید که ما هزاران نفر از اینان را فدای یک نفر از دوستداران علی بن ابی طالب علیه السلام می کنیم تا وارد

ص: 28

الْجَنَّةَ فَیُنَجِّی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُحِبِّیکَ وَ یَجْعَلُ أَعْدَاءَهُمْ فِدَاءَهُمْ.

ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا الْأَفْضَلُ الْأَکْرَمُ مُحِبُّهُ مُحِبُّ اللَّهِ وَ مُحِبُّ رَسُولِهِ وَ مُبْغِضُهُ مُبْغِضُ اللَّهِ وَ مُبْغِضُ رَسُولِهِ هُمْ خِیَارُ خَلْقِ اللَّهِ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله.

ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام انْظُرْ فَنَظَرَ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ وَ إِلَی سَبْعَةِ نَفَرٍ مِنَ الْیَهُودِ فَقَالَ قَدْ شَاهَدْتُ خَتْمَ اللَّهِ عَلَی قُلُوبِهِمْ وَ عَلَی سَمْعِهِمْ وَ عَلَی أَبْصَارِهِمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْتَ یَا عَلِیُّ أَفْضَلُ شُهَدَاءِ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ بَعْدَ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ فَذَلِکَ قَوْلُهُ خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ(1) تُبْصِرُهَا الْمَلَائِکَةُ فَیَعْرِفُونَهُمْ بِهَا وَ یُبْصِرُهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یُبْصِرُهَا خَیْرُ خَلْقِ اللَّهِ بَعْدَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام ثُمَّ قَالَ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (2) فِی الْآخِرَةِ بِمَا کَانَ مِنْ کُفْرِهِمْ بِاللَّهِ وَ کُفْرِهِمْ بِمُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله(3).

بیان

قد مضی تمام الخبر فی باب هدایة الله و إضلاله و باب نوادر معجزات الرسول صلی الله علیه و آله و الذهب الإبریز بالکسر الخالص و الباقة الحزمة(4) من بقل و الحمارة بتخفیف و تشدید الراء شدة الحر.

«8»

م، [تفسیر الإمام علیه السلام] قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: لَمَّا رَجَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ صِفِّینَ وَ سُقِیَ الْقَوْمُ مِنَ الْمَاءِ الَّتِی تَحْتَ الصَّخْرَةِ الَّتِی قَلَبَهَا لِیَقْعُدَ(5) لِحَاجَتِهِ فَقَالَ بَعْضُ مُنَافِقِی عَسْکَرِهِ سَوْفَ أَنْظُرُ إِلَی سَوْأَتِهِ وَ إِلَی مَا یَخْرُجُ مِنْهُ فَإِنَّهُ یَدَّعِی مَرْتَبَةَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِأُخْبِرَ أَصْحَابِی بِکَذِبِهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِقَنْبَرٍ یَا قَنْبَرُ اذْهَبْ إِلَی تِلْکَ الشَّجَرَةِ وَ إِلَی الَّتِی تُقَابِلُهَا وَ قَدْ کَانَ بَیْنَهُمَا أَکْثَرُ مِنْ فَرْسَخٍ فَنَادِهِمَا إِنَّ وَصِیَّ مُحَمَّدٍ یَأْمُرُکُمَا أَنْ تَتَلَاصَقَا فَقَالَ قَنْبَرٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ وَ یَبْلُغُهُمَا صَوْتِی قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنَّ الَّذِی یُبَلِّغُ بَصَرَ عَیْنِکَ السَّمَاءَ وَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهَا مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ سَیُبَلِّغُهُمَا صَوْتَکَ فَذَهَبَ قَنْبَرٌ فَنَادَی فَسَعَتْ

ص: 29


1- 1. سورة البقرة: 7.
2- 2. سورة البقرة: 7.
3- 3. تفسیر الإمام: 36- 41.
4- 4. بتقدیم المهملة علی المعجمة أی ما شد.
5- 5. فی المصدر: ذهب لیقعد اه.

بهشت شوند، خداوند عزوجل دوستدارانت را نجات می بخشد و دشمنانشان را فدایشان می کند.

پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: این (علی) برتر و بزرگوارتر است، دوستدارش دوستدار خدا و رسولش و دشمنش دشمن خدا و رسولش هست، آنان خلق برگزیده از امت محمد صلی الله علیه و آله هستند .

رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: نگاه کن و آن حضرت به عبدالله بن ابی و به هفت نفر از یهودیان نگاه کرد، و فرمود: مُهر خداوند را بر دل و گوش و چشم هایشان مشاهده کردم،. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: تو ای علی بهترین شاهدان خداوند در روی زمین بعد از محمد رسول خدا هستی،فرمود: و این گفته اوست: «ختم الله علی قلوبهم و علی سمعهم و علی ابصارهم غشاوة». (1){خداوند

بر دل های آنان و بر شنوایی ایشان مهر نهاده و بر دیدگانشان پرده ای است} که ملائکه آن را مشاهده می کنند و و آن ها را به وسیله آن می­شناسانند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و بهترین خلق خداوند بعد از او یعنی علی بن ابی طالب علیه السلام آن را مشاهده می کنند پس فرمود: «و لهم عذاب عظیم».(2) {و آنان را عذابی بزرگ است} به خاطر اینکه به خداوند و محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله کفر ورزیده اند.(3)

توضیح

این روایت به صورت کامل در باب هدایت خدا و گمراه کردن او و باب نوادر معجزات پیامبر اکرم آمد. الذهب الإبریز: طلای خالص. باقة: دسته­ای از گیاهان و حمارة با تشدید راء و تخفیف آن یعنی شدت گرما.

روایت8.

تفسیر امام عسکری علیه السلام: علی بن محمد علیه السلام فرمود: هنگامی که امیرالمؤمنین از صفین برگشت _و قوم را از آب زیر سنگ که آن را برگرداند سیراب کرد_ رفت که قضای حاجت کند. پس یکی از منافقان سپاهش گفت که من به عورت او و آن چه از آن خارج می شود نگاه می کنم، او ادعای مرتبه پیامبر صلی الله علیه و آله را می کند و من اصحابم را از دروغ او باخبر می سازم. پس علی علیه السلام به قنبر فرمود: ای قنبر نزد آن درخت وآن که مقابلش است برو - و این در حالی بود که بین آن دو بیش از یک فرسخ فاصله بود - و به آن دو بگو که جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله به شما دستور می دهد که به هم بچسبید. قنبر گفت: ای امیرالمؤمنین آیا صدایم به آن دو می رسد؟ علی علیه السلام فرمود: کسی که نور چشمت را به آسمان می رساند در حالی که بین تو و آن پانصد سال فاصله است، صدایت را نیز به آن دو خواهد رساند. پس قنبر رفت و صدا زد

ص: 29


1- . بقره/7
2- . بقره/7
3- . تفسیر امام: 36 - 41

إِحْدَاهُمَا إِلَی الْأُخْرَی سَعْیَ الْمُتَحَابَّیْنِ طَالَتْ غَیْبَةُ أَحَدِهِمَا عَنِ الْآخَرِ وَ اشْتَدَّ شَوْقُهُ وَ انْضَمَّا فَقَالَ قَوْمٌ مِنْ مُنَافِقِی الْعَسْکَرِ إِنَّ عَلِیّاً یُضَاهِی فِی سِحْرِهِ رَسُولَ اللَّهِ ابْنَ عَمِّهِ مَا ذَاکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ لَا هَذَا إِمَامٌ وَ إِنَّمَا هُمَا سَاحِرَانِ لَکِنَّا سَنَدُورُ مِنْ خَلْفِهِ فَنَنْظُرُ إِلَی عَوْرَتِهِ وَ مَا یَخْرُجُ مِنْهُ فَأَوْصَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ إِلَی أُذُنِ عَلِیٍّ مِنْ قِبَلِهِمْ فَقَالَ جَهْراً یَا قَنْبَرُ إِنَّ الْمُنَافِقِینَ أَرَادُوا مُکَایَدَةَ وَصِیِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ظَنُّوا أَنَّهُ لَا یُمْتَنَعُ مِنْهُمْ إِلَّا بِالشَّجَرَتَیْنِ فَارْجِعْ إِلَیْهِمَا یَعْنِی الشَّجَرَتَیْنِ فَقُلْ لَهُمَا إِنَّ وَصِیَّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْمُرُکُمَا أَنْ تَعُودَا إِلَی مَکَانِکُمَا فَفَعَلَ مَا أَمَرَهُ بِهِ فَانْقَلَعَتَا وَ عَدَتْ (1) کُلُّ وَاحِدَةٍ تُفَارِقُ الْأُخْرَی کَهَزِیمَةِ الْجَبَانِ مِنَ الشُّجَاعِ الْبَطَلِ ثُمَّ ذَهَبَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ رَفَعَ ثَوْبَهُ لِیَقْعُدَ وَ قَدْ مَضَی مِنَ الْمُنَافِقِینَ جَمَاعَةٌ لِیَنْظُرُوا إِلَیْهِ فَلَمَّا رَفَعَ ثَوْبَهُ أَعْمَی اللَّهُ تَعَالَی أَبْصَارَهُمْ فَلَمْ یُبْصِرُوا شَیْئاً فَوَلَّوْا عَنْهُ وُجُوهَهُمْ فَأَبْصَرُوا کَمَا کَانُوا یُبْصِرُونَ فَنَظَرُوا إِلَی جِهَتِهِ فَعَمُوا فَمَا زَالُوا یَنْظُرُونَ إِلَی جِهَتِهِ وَ یَعْمَوْنَ وَ یَصْرِفُونَ عَنْهُ وُجُوهَهُمْ وَ یُبْصِرُونَ إِلَی أَنْ فَرَغَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ قَامَ وَ رَجَعَ وَ ذَلِکَ ثَمَانُونَ مَرَّةً مِنْ کُلِّ وَاحِدَةٍ ثُمَّ ذَهَبُوا یَنْظُرُونَ مَا خَرَجَ عَنْهُ فَاعْتُقِلُوا فِی مَوَاضِعِهِمْ فَلَمْ یَقْدِرُوا أَنْ یَرَوْهَا فَإِذَا انْصَرَفُوا أَمْکَنَهُمُ الِانْصِرَافُ أَصَابَهُمْ ذَلِکَ مِائَةَ مَرَّةٍ حَتَّی نُودِیَ فِیهِمْ بِالرَّحِیلِ فَرَحَلُوا وَ مَا وَصَلُوا إِلَی مَا أَرَادُوا مِنْ ذَلِکَ وَ لَمْ یَزِدْهُمْ ذَلِکَ إِلَّا عُتُوّاً وَ طُغْیَاناً وَ تَمَادِیاً فِی کُفْرِهِمْ وَ عِنَادِهِمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ انْظُرُوا إِلَی هَذَا الْعَجَبِ، مَنْ هَذِهِ آیَاتُهُ وَ مُعْجِزَاتُهُ وَ یَعْجِزُ(2)

عَنْ مُعَاوِیَةَ وَ عَمْرٍو وَ یَزِیدَ فَنَظَرُوا فَأَوْصَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ مِنْ قِبَلِهِمْ إِلَی أُذُنِهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا مَلَائِکَةُ-(3)

ایتُونِی بِمُعَاوِیَةَ وَ عَمْرٍو وَ یَزِیدَ فَنَظَرُوا فِی الْهَوَاءِ فَإِذَا مَلَائِکَةٌ کَأَنَّهُمُ السُّودَانُ قَدْ عَلِقَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِوَاحِدٍ فَأَنْزَلُوهُمْ إِلَی حَضْرَتِهِ فَإِذَا أَحَدُهُمْ مُعَاوِیَةُ وَ الْآخَرُ عَمْرٌو وَ الْآخَرُ یَزِیدُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام تَعَالَوْا فَانْظُرُوا

ص: 30


1- 1. فی المصدر: و عادت.
2- 2. فی المصدر: یعجز.
3- 3. فی المصدر: یا ملائکة ربی.

آن دو درخت مانند دو عاشقی که مدتها از هم دور بوده اند به سمت هم دویدند و شوقشان شدت گرفت و به همدیگر پیوستند. یکی از منافقان سپاه گفت: علی در جادوگری اش مانند رسول خدا پسر عمویش است! نه او فرستاده خدا است و نه این امام است بلکه آن دو جادوگرند! ما پشت سرش دور می زنیم و به عورتش و به آن چه از آن خارج می شود نگاه می کنیم در این هنگام خدای عزوجل این گفته آن ها را به گوش علی علیه السلام رساند و آشکارا گفت: ای قنبر منافقان خواسته اند تا جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله را بفریبند و گمان کرده اند که او جز با دو درخت مانع آن ها نمی شود، پس به سوی آن دو - یعنی دو درخت - برگرد و به آن ها بگو: جانشین رسول خدا به شما دستور داده که به سر جایتان برگردید، قنبر آن چه امام دستور داده بود را انجام داد پس آن دو از ریشه بیرون آمدند و مانند شخصی ترسو که از قهرمانی شجاع فرار می کند از هم جدا شدند. پس علی علیه السلام رفت و جامه اش را بالا زد تا بنشیند در این حال، گروهی از منافقین راه افتادند تا به او نگاه کنند، هنگامی که جامه اش را بالا زد خداوند تعالی چشمانشان را نابینا ساخت و چیزی ندیدند، و از او روی گرداندند و دوبار مانند قبل بینایی آنها را بازگرداند، پس به سمت امام نگاه کردند و کور گشتند، آن ها پیوسته به سوی امام نگاه می کردند و نابینا می شدند و از او روی بر می گردانند و بینایی شان را به دست می آوردند تا اینکه علی علیه السلام فارغ شد و برخاست و هر کدام از آن ها این کار را هشتاد مرتبه انجام داد آنگاه رفتند تا آن چه از ایشان خارج شده بود را ببینند ناگهان در جایشان بند شدند و نتوانستند آن را ببینند ولی هنگامی که برگشتند توان برگشتن را داشتند، آن ها این کار را صد مرتبه انجام دادند تا این که منصرف شدند، پس رفتند و به آن چه می خواستند نرسیدند و این کارشان جز خستگی و سرکشی و افراط در کفر و دشمنیشان برای آن ها هیچ چیزی نداشت.

سپس یکی از آن ها به دیگری گفت: به این امر شگفت­آور نگاه کنید. کسی که چنین نشانه­ها و معجزاتی دارد از معاویه و عَمرو و یزید عاجز است. پس نگاه کردند، پس خداوند عزوجل سخنان آنها را قبل از آن ها به گوش حضرت رساند. پس علی علیه السلام فرمود: ای فرشتگان، معاویه و عمرو و یزید را نزد من بیاورید، هنگامی که در فضا نگریستند فرشتگانی را دیدند گویی که سیاه پوستانی بودند که هر کدام از آن سه نفر به یکی از فرشتگان آویزان بودند، فرشتگان آن ها را به نزد آن حضرت آوردند که یکی معاویه و دیگری عمرو و دیگری یزید بود. علی علیه السلام فرمود: بیایید و به آن ها نگاه کنید،

ص: 30

إِلَیْهِمْ أَمَا لَوْ شِئْتُ لَقَتَلْتُهُمْ وَ لَکِنِّی أُنْظِرُهُمْ کَمَا أَنْظَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِبْلِیسَ إِلَی الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ إِنَّ الَّذِی تَرَوْنَهُ بِصَاحِبِکُمْ لَیْسَ لِعَجْزٍ وَ لَا ذُلٍّ وَ لَکِنَّهُ مِحْنَةٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ وَ لَئِنْ طَعَنْتُمْ عَلَی عَلِیٍّ فَلَقَدْ طَعَنَ الْکَافِرُونَ وَ الْمُنَافِقُونَ قَبْلَکُمْ عَلَی رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَقَالُوا إِنَّ مَنْ طَافَ مَلَکُوتَ السَّمَاوَاتِ وَ الْجِنَانَ فِی لَیْلَةٍ وَ رَجَعَ کَیْفَ یَحْتَاجُ إِلَی أَنْ یَهْرُبَ وَ یَدْخُلَ الْغَارَ وَ یَأْتِیَ إِلَی الْمَدِینَةِ مِنْ مَکَّةَ فِی أَحَدَ عَشَرَ یَوْماً وَ إِنَّمَا هُوَ مِنَ اللَّهِ إِذَا شَاءَ أَرَاکُمُ الْقُدْرَةَ لِتَعْرِفُوا صِدْقَ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ إِذَا شَاءَ امْتَحَنَکُمْ بِمَا تَکْرَهُونَ لِیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ وَ لِیُظْهِرَ حُجَّتَهُ عَلَیْکُمْ (1).

«9»

م، [تفسیر الإمام علیه السلام] قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: کَانَ جَدُّ بْنُ قَیْسٍ تَالِیَ عَبْدِ اللَّهِ فِی النِّفَاقِ کَمَا أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ تَالِیَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْکَمَالِ وَ الْجَلَالِ وَ الْجَمَالِ وَ تَفَرَّدَ جَدٌّ مَعَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ بَعْدَ مَا سَمَّ الرَّسُولَ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یُؤَثِّرْ فِیهِ فَقَالَ لَهُ إِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله مَاهِرٌ فِی السِّحْرِ وَ لَیْسَ عَلِیٌّ کَمِثْلِهِ فَاتَّخِذْ أَنْتَ یَا جَدُّ لِعَلِیٍّ دَعْوَةً بَعْدَ أَنْ تَتَقَدَّمَ فِی تَنْبِیشِ أَصْلِ حَائِطِ بُسْتَانِکَ ثُمَّ تُوقِفُ رِجَالًا خَلْفَ الْحَائِطِ بِخَشَبٍ یَعْتَمِدُونَ بِهَا عَلَی الْحَائِطِ وَ یَدْفَعُونَهُ عَلَی عَلِیٍّ وَ مَنْ مَعَهُ لِیَمُوتُوا تَحْتَهُ فَجَلَسَ عَلِیٌّ علیه السلام تَحْتَ الْحَائِطِ فَتَلَقَّاهُ بِیَسَارِهِ وَ أَوْقَفَهُ وَ کَانَ الطَّعَامُ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ فَقَالَ علیه السلام کُلُوا بِسْمِ اللَّهِ وَ جَعَلَ یَأْکُلُ مَعَهُمْ حَتَّی أَکَلُوا وَ فَرَغُوا وَ هُوَ یُمْسِکُ الْحَائِطَ بِشِمَالِهِ وَ الْحَائِطُ ثَلَاثُونَ ذِرَاعاً طُولُهُ فِی خَمْسَ عَشَرَةَ سَمْکَةً-(2) فِی ذِرَاعَیْنِ غِلْظَةً فَجَعَلَ أَصْحَابُ عَلِیٍّ علیه السلام یَأْکُلُونَ وَ هُمْ یَقُولُونَ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ فَتُحَامِی هَذَا وَ أَنْتَ تَأْکُلُ فَإِنَّکَ تَتْعَبُ فِی حَبْسِکَ هَذَا الْحَائِطَ عَنَّا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنِّی لَسْتُ أَجِدُ لَهُ مِنَ الْمَسِّ بِیَسَارِی إِلَّا أَقَلَّ مِمَّا أَجِدُ مِنْ ثِقْلِ هَذِهِ اللُّقْمَةِ بِیَمِینِی وَ هَرَبَ جَدُّ بْنُ قَیْسٍ وَ خَشِیَ أَنْ یَکُونَ عَلِیٌّ قَدْ مَاتَ وَ صَحْبُهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً یَطْلُبُهُ لِیَنْتَقِمَ مِنْهُ وَ اخْتَفَی عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ- فَبَلَغَهُمْ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَدْ أَمْسَکَ الْحَائِطَ بِیَسَارِهِ وَ هُوَ یَأْکُلُ بِیَمِینِهِ وَ أَصْحَابُهُ تَحْتَ الْحَائِطِ لَمْ یَمُوتُوا فَقَالَ أَبُو الشُّرُورِ وَ أَبُو الدَّوَاهِی اللَّذَانِ [کَانَا] أَصْلَ التَّدْبِیرِ فِی ذَلِکَ إِنَّ عَلِیّاً قَدْ مَهَرَ بِسِحْرِ مُحَمَّدٍ فَلَا سَبِیلَ لَنَا عَلَیْهِ فَلَمَّا فَرَغَ الْقَوْمُ أَقَامَ

ص: 31


1- 1. تفسیر الإمام: 64- 66.
2- 2. السمک- بسکون المیم-: القامة من کل شی ء ثخن صاعد.

بدانید اگر می خواستم آن ها را می کشتم ولی من به آن ها مهلت دادم همان گونه که خدای عزوجل تا موعد مقرر به ابلیس مهلت داد، آن چه از صاحبتان مشاهده می کنید نه ضعف است و نه ذلت، بلکه امتحانی است از سوی خداوند عزوجل تا ببیند چگونه عمل می کنید. اگر به علی طعنه بزنید، کافران و منافقان قبل از شما نیز به رسول پروردگار جهانیان طعنه زده اند. پس گفتند: کسی که ملکوت آسمان ها و بهشت ها را در یک شب طواف کرده و برگشته است چطور نیاز به این دارد که فرار کرده و داخل غار شود و از مکه به مدینه را یازده روز بیاید؟ فقط آن از جانب خداست که اگر بخواهد قدرتش را به شما نشان می دهد تا درستی و صدق پیامبران الهی را بدانید و اگر بخواهد شما را با آن چه اکراه دارید امتحان می کند تا ببیند چگونه عمل می کنید و حجتش را بر شما نمایان کند.(1)

روایت9.

تفسیر امام عسکری علیه السلام: علی بن حسین علیه السلام فرمود: جد بن قیس پیرو عبدالله در نفاق بود همان گونه که علی علیه السلام دنباله رو رسول خدا صلی الله علیه و آله در کمال و عظمت و زیبایی بود و جد بعد از این که به رسول خدا صلی الله علیه و آله سم داد و در آن حضرت اثر نکرد با عبدالله بن ابیّ تنها ماند و به او گفت: محمد صلی الله علیه و آله در جادوگری چیره دست است و علی مانند او نیست، پس تو ای جدّ بعد از اینکه پایه دیوار باغت را خالی کردی از علی دعوت کن، سپس مردانی را در پشت دیوار با چوبی قرار بده که به آن دیوار تکیه کنند و دیوار را به سمت علی و کسانی که با او هستند هل دهند تا در زیرش بمیرند. پس علی علیه السلام زیر دیوار نشست و آن را با دست چپش گرفت و متوقف کرد در حالی که غذا در مقابلشان بود. علی علیه السلام فرمود: با ذکر خداوند بخورید و امام شروع به خوردن با آن ها کرد تا اینکه از خوردن فارغ شدند در حالی که او با دست چپش دیوار را گرفته بود، مساحت دیوار به طول سی ذرع و عرض پانزده و ضخامت دو ذراع بود. یاران علی علیه السلام شروع به خوردن کردند و گفتند: ای برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله آیا در حالی که طعام می­خوری دیوار را گرفته­ای؟ تو با گرفتن این دیوار برای ما خسته می شوی. علی علیه السلام فرمود: من در گرفتن این دیوار با دست چپم آنقدر به زحمت نیفتاده ام که در سنگینی این لقمه در دست راستم. در این هنگام جدّ بن قیس فرار کرد و ترسید که علی و یارانش مرده باشند و محمد از آن ها انتقام بگیرد. او نزد عبدالله بن ابیّ رفت و پنهان شد و به آن ها خبر رسید که علی علیه السلام دیوار را با دست چپش گرفته و با دست راست خود غذا می خورد و یاران او در زیر دیوار نمرده اند پس أبو الشرور وأبو الدواهی که پایه گذار این تدبیر بودند گفتند: علی با جادوی محمد کارآزموده شده؛ و ما نمی توانیم در برابر او کاری انجام دهیم، هنگامی که یاران آن حضرت فارغ شدند

ص: 31


1- . تفسیر امام: 64 - 66.

عَلِیٌّ علیه السلام الْحَائِطَ بِیَسَارِهِ فَأَقَامَهُ وَ سَوَّاهُ وَ أَرْأَبَ صَدْعَهُ وَ أَلَمَّ شَعْبَهُ-(1) وَ خَرَجَ هُوَ وَ الْقَوْمُ مِنْ تَحْتِهِ فَلَمَّا رَآهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ- ضَاهَیْتَ الْیَوْمَ أَخِیَ الْخَضِرَ لَمَّا أَقَامَ الْجِدَارَ وَ مَا سَهَّلَ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُ إِلَّا بِدُعَائِهِ بِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (2).

«10»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب صَالِحُ بْنُ کَیْسَانَ وَ ابْنُ رُومَانَ رَفَعَاهُ إِلَی جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: جَاءَ الْعَبَّاسُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام یُطَالِبُهُ بِمِیرَاثِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ مَا کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَیْ ءٌ یُورَثُ إِلَّا بَغْلَتُهُ دُلْدُلٌ وَ سَیْفُهُ ذُو الْفَقَارِ وَ دِرْعُهُ وَ عِمَامَتُهُ السَّحَابُ وَ أَنَا أَرْبَأُ بِکَ (3) أَنْ تُطَالِبَ بِمَا لَیْسَ لَکَ فَقَالَ لَا بُدَّ مِنْ ذَلِکَ وَ أَنَا أَحَقُّ عَمُّهُ وَ وَارِثُهُ دُونَ النَّاسِ کُلِّهِمْ فَنَهَضَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ مَعَهُ النَّاسُ حَتَّی دَخَلَ الْمَسْجِدَ ثُمَّ أَمَرَ بِإِحْضَارِ الدِّرْعِ وَ الْعِمَامَةِ وَ السَّیْفِ وَ الْبَغْلَةِ فَأُحْضِرَ فَقَالَ لِلْعَبَّاسِ یَا عَمِّ إِنْ أَطَقْتَ النُّهُوضَ بِشَیْ ءٍ مِنْهَا فَجَمِیعُهُ لَکَ فَإِنَّ مِیرَاثَ الْأَنْبِیَاءِ لِأَوْصِیَائِهِمْ دُونَ الْعَالَمِ وَ لِأَوْلَادِهِمْ فَإِنْ لَمْ تُطِقِ النُّهُوضَ فَلَا حَقَّ لَکَ فِیهِ قَالَ نَعَمْ فَأَلْبَسَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الدِّرْعَ بِیَدِهِ وَ أَلْقَی عَلَیْهِ الْعِمَامَةَ وَ السَّیْفَ ثُمَّ قَالَ انْهَضْ بِالسَّیْفِ وَ الْعِمَامَةِ یَا عَمِّ فَلَمْ یُطِقِ النُّهُوضَ فَأَخَذَ السَّیْفَ مِنْهُ وَ قَالَ لَهُ انْهَضْ بِالْعِمَامَةِ فَإِنَّهَا آیَةٌ مِنْ نَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله فَأَرَادَ النُّهُوضَ فَلَمْ یَقْدِرْ عَلَی ذَلِکَ وَ بَقِیَ مُتَحَیِّراً ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا عَمِّ وَ هَذِهِ الْبَغْلَةُ بِالْبَابِ لِی خَاصَّةً وَ لِوُلْدِی فَإِنْ أَطَقْتَ رُکُوبَهَا فَارْکَبْهَا فَخَرَجَ وَ مَعَهُ عَدَوِیٌّ فَقَالَ لَهُ یَا عَمَّ رَسُولِ اللَّهِ خَدَعَکَ عَلِیٌّ فِیمَا کُنْتَ فِیهِ فَلَا تَخْدَعْ نَفْسَکَ فِی الْبَغْلَةِ إِذَا وَضَعْتَ رِجْلَکَ فِی الرِّکَابِ فَاذْکُرِ اللَّهَ وَ سَمِّ وَ اقْرَأْ إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا قَالَ فَلَمَّا نَظَرَتِ الْبَغْلَةُ إِلَیْهِ مُقْبِلًا مَعَ الْعَبَّاسِ نَفَرَتْ وَ صَاحَتْ صِیَاحاً مَا سَمِعْنَاهُ مِنْهَا قَطُّ فَوَقَعَ الْعَبَّاسُ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ وَ أَمَرَ بِإِمْسَاکِهَا فَلَمْ یُقْدَرْ عَلَیْهَا ثُمَّ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام دَعَا الْبَغْلَةَ بِاسْمٍ مَا سَمِعْنَاهُ فَجَاءَتْ خَاضِعَةً ذَلِیلَةً فَوَضَعَ رِجْلَهُ فِی الرِّکَابِ وَ وَثَبَ عَلَیْهَا فَاسْتَوَی عَلَیْهَا رَاکِباً فَاسْتَدْعَا أَنْ یَرْکَبَ الْحَسَنُ

ص: 32


1- 1. أرأب صدعه أی أصلح شقه. و ألم شعبه أی جمع ما انفرج من الحائط و ضمة.
2- 2. تفسیر الإمام: 76 و 77.
3- 3. یقال« انی أربأ بک عن ذلک» أی لا ارضاء لک.

علی علیه السلام دیوار را با دست چپ بلند کرده و صاف کرد و شکافش را پر کرد و گرفت و او به همراه یاران از زیر آن خارج شدند، هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله او را دید فرمود: ای ابا حسن تو امروز شبیه خضر شدی هنگامی که دیوار را بلند کرد و خداوند آن را برای او آسان نکرد جز با کمک دعای ما اهل بیت. (1)

روایت10.

مناقب ابن شهر آشوب: عباس نزد علی علیه السلام آمد و میراث پیامبر صلی الله علیه و آله را طلب کرد، علی علیه السلام به او فرمود: رسول خدا چیزی جز قاطرش دُلدل و شمشیرش ذوالفقار و زره و عمامه اش سحاب، چیزی نداشت که به ارث گزارد و من راضی نیستم که تو چیزی بخواهی که برای تو نیست. او گفت: چاره ای جز این نداری چراکه من شایسته­ترینم، عمو و وارثش از میان همه مردم هستم. سپس امیرالمؤمنین علیه السلام برخاست و به همراه مردم وارد مسجد شد سپس دستور داد تا زره و عمامه و شمشیر و قاطر را آماده کنند. سپس به عباس فرمود: ای عمو اگر توانستی با یکی از آن ها را بلند کنی تمامی آن ها را به تو می دهم؛ میراث انبیا فقط برای جانشینانش و فرزندانش است نه دیگران، ولی اگر نتوانستی که بلند کنی تو حقی در آن ها نداری. عباس قبول کرد، و امیرالمؤمنین علیه السلام زره را بادست خودش بر او پوشاند و عمامه و شمشیر رابر او افکند و فرمود: ای عمو شمشیر و عمامه را بلند کن ولی او نتوانست. پس شمشیر را از او گرفت و به او فرمود: عمامه را بلند کن که نشانه­ای از پیامبرمان صلی الله علیه و آله است ولی او باز نتوانست و سرگردان ماند. سپس به او فرمود: ای عمو این قاطر که پیش درب است برای من و فرزندم است، اگر توانستی سوارش شوی، سوار شو، او به همراه عدویّ بیرون آمد پس به او گفت: ای عموی رسول خدا، علی تو را در حقی که داری فریب داد و تو خود را با قاطر فریب نده، اگر پایت را به رکاب گذاشتی، یاد خدا کن و اسم او را بیاور و بخوان، به راستی خداوند آسمان ها و زمین را از این که نابود شوند نگه می دارد. گفت: هنگامی که قاطر دید با عباس سوی او می آید رم کرد و شیهه ای کشید که هرگز از او نشنیده بودیم. عباس بیهوش روی آن افتاد و مردم جمع شدند و امام دستور به گرفتن آن کرد ولی نتوانستند. پس علی علیه السلام قاطر را با اسمی که نشنیده بودیم صدا کرد و قاطر رام و سر به زیر آمد و حضرت پایش را در رکاب گذاشت و روی آن پرید و نشست. پس از حسن

ص: 32


1- . تفسیر امام، 76 و 77

وَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَأَمَرَهُمَا بِذَلِکَ ثُمَّ لَبِسَ عَلِیٌّ الدِّرْعَ وَ الْعِمَامَةَ وَ السَّیْفَ وَ رَکِبَهَا وَ سَارَ عَلَیْهَا إِلَی مَنْزِلِهِ وَ هُوَ یَقُولُ هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ أَنَا وَ هُمَا أَمْ تَکْفُرُ أَنْتَ یَا فُلَانُ (1).

«11»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: مِنْ عَجَائِبِهِ علیه السلام طُولُ مَا لَقِیَ مِنَ الْحُرُوبِ لَمْ یَنْهَزِمْ قَطُّ وَ لَمْ یَنَلْهُ فِیهَا شَیْنٌ وَ لَا جِرَاحٌ سَوْءٌ وَ لَمْ یُبَارِزْ أَحَدٌ إِلَّا ظَفِرَ بِهِ وَ لَا نَجَا مِنْ ضَرْبَتِهِ أَحَدٌ فَصَلُحَ مِنْهَا وَ لَمْ یُفْلِتْ مِنْهُ قِرْنٌ وَ لَمْ یَخْرُجْ فِی حُرُوبِهِ إِلَّا وَ هُوَ مَاشٍ یُهَرْوِلُ طُولَ الدَّهْرِ بِغَیْرِ جُنْدٍ إِلَی الْعَدُوِّ وَ مَا قُدِّمَتْ رَایَةٌ قُوتِلَ تَحْتَهَا عَلِیٌّ إِلَّا انْقَلَبُوا صَاغِرِینَ وَ یُرْوَی وَثْبَتُهُ (2)

أَرْبَعُونَ ذِرَاعاً إِلَی عَمْرٍو وَ رُجُوعُهُ إِلَی خَلْفٍ عِشْرُونَ ذِرَاعاً وَ ذَلِکَ خَارِجٌ عَنِ الْعَادَةِ وَ رُوِیَ ضَرَبْتُهُ (3)

عَلَی رِجْلَیْهِ وَ قَطْعُهُمَا بِضَرْبَةٍ وَاحِدَةٍ مَعَ مَا کَانَ عَلَیْهِ مِنَ الثِّیَابِ وَ السِّلَاحِ وَ رُوِیَ أَنَّهُ ضَرَبَ مَرْحَبَ الْکَافِرَ یَوْمَ خَیْبَرَ عَلَی رَأْسِهِ فَقَطَعَ الْعِمَامَةَ وَ الْخُوذَةَ وَ الرَّأْسَ وَ الْحَلْقَ وَ مَا عَلَیْهِ مِنَ الْجَوْشَنِ مِنْ قُدَّامٍ وَ خَلْفٍ إِلَی أَنْ قَدَّهُ بِنِصْفَیْنِ ثُمَّ حَمَلَ عَلَی سَبْعِینَ فَارِسٍ فَبَدَّدَهُمْ وَ تَحَیَّرَ الْفَرِیقَانِ مِنْ فِعْلِهِ فَانْهَزَمُوا إِلَی الْحِصْنِ وَ أَصْلُ مَشْهَدِ الْبُوقِ عِنْدَ رَحْبَةِ الشَّامِ أَنَّهُ علیه السلام أَخْبَرَ أَنَّ السَّاعَةَ خَرَجَ مُعَاوِیَةُ فِی خَیْلِهِ مِنْ دِمَشْقَ وَ ضَرَبَ الْبُوقَ وَ سَمِعَ ذَلِکَ مِنْ مَسِیرَةِ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ یَوْماً وَ هُوَ خَرْقُ الْعَادَةِ وَ مِنْهُ الدَّکَّةُ الْمَشْهُورَةُ فِی الْکُوفَةِ الَّتِی یُقَالُ إِنَّهُ رَأَی مِنْهَا مَکَّةَ وَ سَلَّمَ عَلَیْهَا وَ ذَلِکَ مِثْلُ قَوْلِکُمْ یَا سَارِیَةُ الْجَبَلَ-(4)

وَ مَسْجِدُ الْمِجْذَافِ فِی الرَّقَّةِ وَ هُوَ أَنَّهُ لَمَّا طَلَبَ الزَّوَارِیقَ لِحَمْلِ الشُّهَدَاءِ قَالُوا الزَّوَارِیقُ تَرْعَی فَقَالَ علیه السلام کَلَامُکُمْ غَثٌّ وَ قُمْصَانُکُمْ رَثٌّ-(5)

لَا شَدَّ اللَّهُ

ص: 33


1- 1. مناقب آل أبی طالب 1: 465 و 466.
2- 2. علی صیغة المصدر.
3- 3. علی صیغة المصدر.
4- 4. فی المصدر: یا سایرة الخیل.
5- 5. الغث من الکلام: ردیئه. و قمصان جمع القمیص. و الرمث: البالی.

و حسین علیهما السلام خواست تا آن دو نیز سوار شوند سپس علی علیه السلام زره و عمامه را پوشید و شمشیر را به دست گرفت و سوار آن شد و با آن به سوی منزلش آمد در حالی که می فرمود: این از فضل پروردگارم است تا مرا امتحان کند تا ببیند که من وآن دو شکرگزار خواهیم بود یا تو ای فلانی ناسپاسی خواهی کرد. (1)

روایت11.

مناقب ابن شهر آشوب: از شگفتی های آن حضرت علیه السلام جنگ های طولانی ای بود که در آن شرکت کرد و هرگز در آن ها شکست نخورد و با خواری مواجه نشد و آسیب جدی ندید؛ کسی با آن حضرت مبارزه نکرد مگر آنکه حضرت بر او پیروز شد و کسی از ضربه اش در امان نماند مگر اینکه به واسطه آن اصلاح شد و هیچ پهلوانی از دست او نتوانست بگریزد؛ در همه جنگها پیاده بود و هروله می­کرد، و در همه عمر بدون سرباز به دشمن حمله­ور شد و هیچ پرچمی برافراشته نشد که علی علیه السلام در زیر آن بجنگد مگر آن که سپاه مقابل خوار و زبون شدند.

روایت می شود که او به اندازه چهل ذراع به سوی عمرو پرید و بیست ذراع به عقب برگشت که خارق العاده است و اینکه او ضربه ای به دو پایش زد و با یک ضربه آن ها را به همراه لباس و اسلحه ای که داشت قطع کرد، و روایت شده است که در جنگ خیبر ضربه ای محکم به مرحب کافر زد و عمامه و کلاه خود و سر و حلق را به همراه زره او، از عقب و جلو شکافت تا این که او را به دو نیم کرد، سپس به هفتاد سوار کار هجوم برد و آن ها را پراکند کرد در این هنگام دو لشکر از کارش در شگفت شدند و به سوی قلعه عقب نشستند.

و ماجرای شیپور در رحبه شام از این قرار است که به آن حضرت علیه السلام خبر رسید که معاویه با سپاهش از دمشق خارج شده و در شیپور دمیده است و آن حضرت صدای آن را از فاصله­ای که رسیدن به آن هجده روز طول می کشد شنیده که آن خارق العاده است.

و هم چنین سکوی معروفی در کوفه است که گفته می شود: آن حضرت از آن جا مکه را دید و به آن سلام کرد و آن مانند این گفته شماست: یا ساریة الجبل - ای رونده کوه -

و همچنین مسجد مجذاف در رقّه است که آن حضرت وقتی برای حمل شهداء درخواستِ چند قایق کرد به ایشان گفته شد: قایق ها می­چرند، حضرت فرمود: سخنتان زشت و جامه هایتان مندرس است،

ص: 33


1- . مناقب آل ابی طالب، 465و 466.

بِکُمْ صَفّاً(1)

وَ لَا أَشْبَعَکُمْ إِلَّا عَلَی قَتَبٍ وَ عَمِلَ جَائِزَةً عَظِیمَةً بِمَنْزِلَةِ الْمِجْذَافِ-(2) وَ حَمَلَ الشُّهَدَاءَ عَلَیْهَا فَخَرِبَتِ الرَّقَّةُ وَ عُمِرَتِ الرَّافِقَةُ-(3)

وَ لَا یَزَالُونَ فِی ضَنْکِ الْعَیْشِ وَ رَوَتِ الْغُلَاةُ أَنَّهُ علیه السلام صَعِدَ إِلَی السَّمَاءِ عَلَی فَرَسٍ وَ یَنْظُرُ إِلَیْهِ أَصْحَابُهُ وَ قَالَ لَوْ أَرَدْتَ لَحَمَلْتُ إِلَیْکُمْ ابْنَ أَبِی سُفْیَانَ وَ ذَلِکَ نَحْوُ قَوْلِهِ وَ رَفَعْناهُ مَکاناً عَلِیًّا-(4) وَ خَرَجَ عَنْ أَبِی زُهْرَةَ وَ قَطَعَ مَسِیرَةَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ بِلَیْلَةٍ وَاحِدَةٍ وَ أَصْبَحَ عِنْدَ الْکُفَّارِ وَ فَتَحَ عَلَیْهِ فَنَزَلَ وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً وَ رُوِیَ أَنَّهُ رُمِیَ إِلَی حِصْنِ ذَاتِ السَّلَاسِلِ فِی الْمَنْجَنِیقِ وَ نَزَلَ عَلَی حَائِطِ الْحِصْنِ وَ کَانَ الْحِصْنُ قَدْ شُدَّ عَلَی حِیطَانِهِ سَلَاسِلُ فِیهَا غَرَائِرُ(5)

مِنْ تِبْنٍ أَوْ قُطْنٍ حَتَّی لَا یَعْمَلَ فِیهَا الْمَنْجَنِیقَ إِذَا رُمِیَ الْحَجَرُ فَقَالَتِ الْغُلَاةُ فَمَرَّ فِی الْهَوَاءِ وَ التُّرْسُ تَحْتَ قَدَمَیْهِ وَ نَزَلَ عَلَی الْحَائِطِ وَ ضَرَبَ السَّلَاسِلَ ضَرْبَةً وَاحِدَةً فَقَطَعَهَا وَ سَقَطَتِ الْغَرَائِرُ وَ فَتَحَ الْحِصْنَ وَ رَوَتِ الْغُلَاةُ أَنَّهُ نَزَلَتْ فِیهِ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ مانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَیْثُ لَمْ یَحْتَسِبُوا-(6)

وَ ذَلِکَ إِنْ صَحَّ مِثْلُ صُعُودِ الْمَلَائِکَةِ وَ نُزُولِهِمْ وَ إِسْرَاءِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله(7).

تَفْسِیرُ أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام: أَنَّهُ أَرَادَتِ الْفَجَرَةُ لَیْلَةَ الْعَقَبَةِ قَتْلَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ بَقِیَ فِی الْمَدِینَةِ قَتْلَ عَلِیٍّ علیه السلام فَلَمَّا تَبِعَهُ وَ قَصَّ عَلَیْهِ بَغْضَاءَهُمْ فَقَالَ أَ مَا تَرْضَی

ص: 34


1- 1. فی المصدر: صنعا.
2- 2. القتب- بالکسر فالسکون- یقال: قتبه أی أطعمه الاقتاب و هی الامعاء المشویة. و الجائزة: الخشبة المعترضة بین الحائطین فارسیته« تیر». و المجذاف- بالذال المعجمة و المهملة-: خشبة طویلة مبسوطة أحد الطرفین تسیر بها القوارب و السفن الصغیرة.
3- 3. الرقة- بالفتح- مدینة مشهورة علی الفرات من جانبها الشرقی. و الرافعة بلد متصل البناء بالرقة بینهما مقدار ثلاثمائة ذراع( المراصد 2: 595).
4- 4. سورة مریم: 57.
5- 5. جمع الغرارة- بالکسر-: الجوالق.
6- 6. سورة الحشر: 2.
7- 7. مناقب آل أبی طالب 1: 446.

خداوند هیچ صفی را با شما نبندد و جز با روده کباب شده سیرتان نگرداند. پس آن حضرت تیر بزرگی را به منزله پارو ساخت و شهیدان را بر روی آن حمل کرد و این چنین رقة ویران گشت و رافقه(1)

آباد و آن ها پیوسته در سختی زندگی گرفتار آمدند.

غلاة - غلو کنندگان - روایت کرده اند که آن حضرت علیه السلام با اسبی به آسمان رفت در حالی که اصحابش به او نگاه می کردند و ایشان فرمودند: اگر می خواستم فرزند ابوسفیان را نزد شما می آوردم و آن مانند سخن خدای سبحان است: «و رفعناه مکاناً علیاً».(2){ما او را به مقامی بلند ارتقا دادیم.}

و او از ابی زهرة خارج شد و مسیر سه روز را در یک شب پیمود و نزد کفار رسید و بر آن ها غلبه یافت و این آیه نازل شد، «والعادیات ضبحاً»{سوگند به مادیان هایی که با همهمه تازانند.}.

روایت شده است که او به دژی آکنده از زنجیر با منجنیق پرتاب شد و بر روی دیوار دژ فرود آمد. در حالی که دور تا دور دژ را زنجیر پوشانده بود و کیسه هایی از کاه و پنبه در آن بود که امکان اثر کردن منجنیق را هنگام پرتاب سنگ نمی داد، غلاة گفتند: او به هوا رفت در حالی که سپر زیر پاهایش بود و روی دیوار فرود آمد و زنجیرها را با یک ضرب قطع کرد در این حال کیسه ها فرو ریخت و دژ را فتح کرد.

غلاة روایت کرده اند که این آیه درباره او نازل شد، «وظنّوا أنهم ما نعتهم نصوهم من الله فأتاهم الله من حیث لم یحتسبوا»(3){و خودشان گمان داشتند که دژهایشان در برابر خدا مانع آن ها خواهد بود، ولی خدا از آنجائی که تصور نمی کردند بر آن ها درآمد.} و اگر صحیح باشد آن همانند صعود فرشتگان و فرود آمدنشان و معراج پیامبر صلی الله علیه و آله است.(4)

تفسیر ابی محمد عسکری علیه السلام: ستمکاران در شب عقبه خواستار قتل پیامبر صلی الله علیه و آله و کسانی که در مدینه بودند خواستار قتل علی علیه السلام شدند، هنگامی که کینه توزان او را دنبال کرده و ردپای او را گرفتند: پیامبر فرمود: آیا نمی خواهی

ص: 34


1- . رقة - با فتحه - شهری مشهور در جانب شرقی فرات است و رافقه، سرزمینی است که به رقه متصل است که بینشان سیصد ذراع فاصله است (المراصد2: 595)
2- . مریم/57
3- . حشر:2
4- مناقب آل ابی طالب: 1: 464.

أَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی الْخَبَرَ فَحَفَرُوا لَهُ حَفِیرَةً طَوِیلَةً وَ غَطَّوْهَا فَلَمَّا انْصَرَفَ وَ بَلَغَهَا أَنْطَقَ اللَّهُ فَرَسَهُ فَقَالَ سِرْ بِإِذْنِ اللَّهِ فَطَفَرَتْ ثُمَّ أَمَرَ بِکَشْفِهِ فَرَآهُ عَجِیباً(1).

مُسْنَدُ أَحْمَدَ وَ فَضَائِلُهُ وَ سُنَنُ ابْنِ مَاجَهْ قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِی لَیْلَی: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَلْبَسُ فِی الْبَرْدِ الشَّدِیدِ الثَّوْبَ الرَّقِیقَ وَ فِی الْحَرِّ الشَّدِیدِ الْقَبَاءَ وَ الثَّوْبَ الثَّقِیلَ وَ کَانَ لَا یَجِدُ الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ فَکَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله دَعَا لَهُ یَوْمَ خَیْبَرَ فَقَالَ کَفَاکَ اللَّهُ الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ وَ فِی رِوَایَةٍ اللَّهُمَّ قِهِ الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ- وَ فِی رِوَایَةٍ اللَّهُمَّ اکْفِهِ الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ(2).

سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ فِی حَدِیثِهِ: أَنَّهُ لَمَّا أَخَذَ مُعَاوِیَةُ مَوْرِدَ الْفُرَاتِ أَمَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِمَالِکٍ الْأَشْتَرِ أَنْ یَقُولَ لِمَنْ عَلَی جَانِبِ الْفُرَاتِ یَقُولُ لَکُمْ عَلِیٌّ اعْدِلُوا عَنِ الْمَاءِ فَلَمَّا قَالَ ذَلِکَ عَدَلُوا عَنْهُ فَوَرَدَ قَوْمُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ الْمَاءَ وَ أَخَذُوا مِنْهُ فَبَلَغَ ذَلِکَ مُعَاوِیَةَ فَأَحْضَرَهُمْ وَ قَالَ لَهُمْ فِی ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ جَاءَ وَ قَالَ إِنَّ مُعَاوِیَةَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُفْرِجُوا عَنِ الْمَاءِ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ لِعَمْرٍو إِنَّکَ لَتَأْتِی أَمْراً ثُمَّ تَقُولُ مَا فَعَلْتُهُ فَلَمَّا کَانَ مِنْ غَدٍ وَکَّلَ مُعَاوِیَةُ حَجَلَ بْنَ الْعَتَّابِ النَّخَعِیَّ فِی خَمْسَةِ آلَافٍ فَأَنْفَذَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَالِکاً فَنَادَی مِثْلَ الْأَوَّلِ فَمَالَ حَجَلٌ عَنِ الشَّرِیعَةِ فَوَرَدَ أَصْحَابُ عَلِیٍّ علیه السلام وَ أَخَذُوا مِنْهُ فَبَلَغَ ذَلِکَ مُعَاوِیَةَ فَأَحْضَرَ حَجَلًا وَ قَالَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّ ابْنَکَ یَزِیدَ أَتَانِی فَقَالَ إِنَّکَ أَمَرْتَ بِالتَّنَحِّی عَنْهُ فَقَالَ لِیَزِیدَ فِی ذَلِکَ فَأَنْکَرَ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ فَإِذَا کَانَ غَداً فَلَا تَقْبَلْ مِنْ أَحَدٍ وَ لَوْ أَتَیْتُکَ حَتَّی تَأْخُذَ خَاتَمِی فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّالِثُ أَمَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِمَالِکٍ مِثْلَ ذَلِکَ فَرَأَی حَجَلٌ مُعَاوِیَةَ وَ أَخَذَ مِنْهُ خَاتَمَهُ وَ انْصَرَفَ عَنِ الْمَاءِ وَ بَلَغَ مُعَاوِیَةَ فَدَعَاهُ وَ قَالَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَأَرَاهُ خَاتَمَهُ فَضَرَبَ مُعَاوِیَةُ یَدَهُ عَلَی یَدِهِ فَقَالَ نَعَمْ وَ إِنَّ هَذَا مِنْ دَوَاهِی عَلِیٍّ.

ص: 35


1- 1. فی المصدر: فرأی عجبا.
2- 2. مناقب آل أبی طالب 1: 448.

که برای من به منزله هارون برای موسی باشی؟ ادامه روایت، پس آن کینه توزان برای او حفره عمیقی درست کردند و آن را پوشاندند هنگامی که او بازگشت و به آن حفره رسید خداوند به اسبش قدرت سخن گفتن داد و گفت: به اذن خداوند حرکت کن؛ پس اسب پرید. آنگاه دستور به باز کردن آن داد و امر شگفتی را مشاهده کرد.

مُسْنَد أَحْمَد وَ فَضَائِل او وَ سُنَن ابْنِ مَاجَه: عَبْدُ الرَّحْمَن بْن أَبِی لَیْلَی گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام در سرمای شدید لباس نازک و در گرمای شدید قبا و لباس گرم می پوشید و گرما و سرما را احساس نمی کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله روز خیبر او را صدا زد و فرمود: خداوند تو را در گرما و سرما کافی باشد و در روایتی آمده است: پروردگارا او را از گرما و سرما حفظ کن و در روایتی دیگر نیز آمده که پروردگارا او را در گرما و سرما کافی باش.

سهل بن حنیف روایت می­کند: هنگامی که معاویه ورودی فرات را گرفت امیرالمؤمنین علیه السلام به مالک اشتر دستور داد تا به کسانی که در کنار فرات هستند بگوید: علی به شما می گوید: از بستن آب صرف نظر کنید، هنگامی که مالک آن را گفت آن ها چنین کردند پس لشکریان امیرالمؤمنین وارد آب شده و از آن برداشتند. معاویه آن ها را احضار کرد و درباره آن گفت: گفتند: عمروعاص آمد و گفت: معاویه به شما دستور می دهد که آب را رها کنید. معاویه به عمرو گفت: تو کاری می کنی و سپس می گویی من نکرده ام؟! فردای آن روز معاویه جحل بن العتاب نخعی را با پنج هزار مأمور ساخت، امیرالمؤمنین علیه السلام مانند بار اول مالک را صدا زد و گفته روز قبل را به او تکرار کرد پس جحل از شریعت روی گرداند و یاران علی علیه السلام وارد آب شده و از آن برداشتند. خبر به معاویه رسید و او جحل را احضار کرد و از او توضیح خواست. جحل گفت: فرزندت یزید نزد من آمد و گفت: تو دستور کنار کشیدن از آب را داده ای! معاویه درباره آن از یزید پرسید ولی او انکار کرد. پس معاویه گفت: فردا حرف هیچ کس را قبول نکن حتّی اگر من نزدت آمدم مگر این که انگشترم را بگیری. روز سوم امیرالمؤمنین مانند گذشته به مالک دستور داد، پس جحل معاویه را دید و انگشتری را از او گرفت و از آب بیرون آمد، خبر به معاویه رسید و دوباره توضیح خواست در این هنگام جحل انگشتری اش را به او نشان داد، معاویه دستش را روی دستش زد و گفت: بله، این از زیرکی های علی است.

ص: 35

وَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدٌ الشَّوْهَانِیُّ بِإِسْنَادِهِ: أَنَّهُ قَدِمَ أَبُو الصَّمْصَامِ الْعَبْسِیُ (1) إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ مَتَی یَجِی ءُ الْمَطَرُ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ فِی بَطْنِ نَاقَتِی هَذِهِ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ یَکُونُ غَداً وَ مَتَی أَمُوتُ فَنَزَلَ إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ(2) الْآیَاتِ فَأَسْلَمَ الرَّجُلُ وَ وَعَدَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَنْ یَأْتِی بِأَهْلِهِ فَقَالَ اکْتُبْ یَا أَبَا الْحَسَنِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَقَرَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ هَاشِمِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ- وَ أَشْهَدَ عَلَی نَفْسِهِ فِی صِحَّةِ عَقْلِهِ وَ بَدَنِهِ وَ جَوَازِ أَمْرِهِ أَنَّ لِأَبِی الصَّمْصَامِ الْعَبْسِیِّ عَلَیْهِ وَ عِنْدَهُ وَ فِی ذِمَّتِهِ ثَمَانِینَ نَاقَةً حُمْرَ الظُّهُورِ بِیضَ الْعُیُونِ سُودَ الْحَدَقِ عَلَیْهَا مِنْ طَرَائِفِ الْیَمَنِ وَ نُقَطِ الْحِجَازِ وَ خَرَجَ أَبُو الصَّمْصَامِ ثُمَّ جَاءَ فِی قَوْمِهِ بَنِی عَبْسٍ کُلِّهِمْ مُسْلِمِینَ وَ سَأَلَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا قُبِضَ قَالَ فَمَنِ الْخَلِیفَةُ مِنْ بَعْدِهِ فَقَالُوا أَبُو بَکْرٍ فَدَخَلَ أَبُو الصَّمْصَامِ الْمَسْجِدَ وَ قَالَ یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ لِی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَمَانِینَ نَاقَةً حُمْرَ الظُّهُورِ بِیضَ الْعُیُونِ سُودَ الْحَدَقِ عَلَیْهَا مِنْ طَرَائِفِ الْیَمَنِ وَ نُقَطِ الْحِجَازِ فَقَالَ یَا أَخَا الْعَرَبِ سَأَلْتَ مَا فَوْقَ الْعَقْلِ وَ اللَّهِ مَا خَلَّفَ رَسُولُ اللَّهِ إِلَّا بَغْلَتَهُ الدُّلْدُلَ وَ حِمَارَهُ الْیَعْفُورَ وَ سَیْفَهُ ذَا الْفَقَارِ وَ دِرْعَهُ الْفَاضِلَ أَخَذَهَا کُلَّهَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ خَلَّفَ فِینَا فَدَکَ فَأَخَذْنَاهَا بِحَقٍّ وَ نَبِیُّنَا صلی الله علیه و آله لَا یُورَثُ فَصَاحَ سَلْمَانُ کردی و نکردی وَ حقّ از أمیر ببردی رُدُّوا الْعَمَلَ إِلَی أَهْلِهِ ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی أَبِی الصَّمْصَامِ فَأَقَامَهُ إِلَی مَنْزِلِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَرَعَ الْبَابَ فَنَادَی عَلِیٌّ ادْخُلْ یَا سَلْمَانُ- ادْخُلْ أَنْتَ وَ أَبُو الصَّمْصَامِ- فَقَالَ أَبُو الصَّمْصَامِ هَذِهِ أُعْجُوبَةٌ مَنْ هَذَا الَّذِی سَمَّانِی بِاسْمِی وَ لَمْ یَعْرِفْنِی فَعَدَّ سَلْمَانُ فَضَائِلَ عَلِیٍّ علیه السلام فَلَمَّا دَخَلَ وَ سَلَّمَ عَلَیْهِ قَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّ لِی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَمَانِینَ نَاقَةً وَ وَصَفَهَا فَقَالَ عَلِیٌّ أَ مَعَکَ حُجَّةٌ فَدَفَعَ إِلَیْهِ الْوَثِیقَةَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا سَلْمَانُ نَادِ فِی النَّاسِ أَلَا مَنْ أَرَادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی دَیْنِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلْیَخْرُجْ غَداً إِلَی خَارِجِ الْمَدِینَةِ فَلَمَّا کَانَ الْغَدُ خَرَجَ النَّاسُ وَ خَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَسَرَّ إِلَی ابْنِهِ الْحَسَنِ سِرّاً وَ قَالَ امْضِ یَا أَبَا الصَّمْصَامِ مَعَ ابْنِیَ

ص: 36


1- 1. فی المصدر:« ابو الضمضام» فی المواضع.
2- 2. سورة لقمان: 34.

ابوصمصام عبسی نزد پیامبر آمد و گفت: کی باران می آید؟ و چه چیزی در شکم این شترم است؟ و فردا چه خواهد شد؟ و کی می میرم؟ پس این آیه نازل شد « ان الله عنده علم الساعة» (1)

{در حقیقت خداست که علم به قیامت نزد اوست} پس مرد اسلام آورد و پیامبر صلی الله علیه و آله وعده داد که خانواده اش را بیاورد. پس فرمود: ای اباالحسن بنویس: « به نام خداوند بخشنده و بخشایشگر، محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبد مناف در صحت عقل و جسم و جایز بودن کارش بر خود لازم دانسته که ابن صمصام در نزد او و در ذمه او هشتاد شتر پشت قرمز و چشم سفید و حدقه سیاه دارد که پارچه یمنی و جهاز حجازی روی آن باشد». ابوصمصام خارج شد وسپس در میان قومش بنی عبس که همگی مسلمان بودند آمد و درباره پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید و آن ها گفتند: او وفات یافته است. گفت: خلیفه بعد از او کیست؟ گفتند: ابوبکر، ابوصمصام وارد مسجد شد و گفت: ای جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله من از حق رسول خدا هشتاد شتر پشت قرمز، سفید چشم، حدقه سیاه دارم که رویشان پارچه یمنی و جهاز حجازی باشد. او گفت: ای برادر عرب چیزی را درخواست کرده ای که در عقل نمی­گنجد، خداوند به رسول خدا جز قاطرش دلدل و الاغش یعفور و شمشیرش ذوالفقار و زره اش فاضل نداده است، همگی آن ها را علی بن ابی طالب علیه السلام گرفت و فدک را در میان ما برجای نهاد که ما آن را به حق گرفتیم. پیامبر ما ارث از خود باقی نمی گذارد. پس سلمان ( به زبان فارسی)فریاد زد: « کردی و نکردی و حق از امیر ببردی»، کار را به اهلش بسپارید سپس با دستش به ابی صمصام زد و او را به منزل علی بن ابی طالب علیه السلام برد. در را زد علی فرمود: ای سلمان با ابی صمصام وارد شو، سپس ابوصمصام گفت: این شگفتی است، این کیست که مرا با اسمم صدا زد در حالی که مرا نمی شناسد؟ سلمان علیه السلام کرامات علی را شمرد و هنگامی که او بر امام داخل شد و سلام کرد گفت: ای ابا حسن من از رسول خدا صلی الله علیه و آله هشتاد شتر طلبکارم وآن ها را توصیف کرد. علی علیه السلام فرمود: آیا دلیل و شاهدی داری؟ پس سند را به او داد، علی علیه السلام فرمود: ای سلمان به مردم بگو هر کس می خواهد دین رسول خدا صلی الله علیه و آله را ببیند فردا به خارج شهر بیاید. فردای آن روز مردم به بیرون از شهر رفتند و علی علیه السلام در پنهان رازی را به فرزندش گفت و فرمود: ای ابا صمصام با فرزندم

ص: 36


1- . لقمان/ 34

الْحَسَنِ إِلَی الْکَثِیبِ مِنَ الرَّمْلِ فَمَضَی علیه السلام وَ مَعَهُ أَبُو الصَّمْصَامِ فَصَلَّی الْحَسَنُ علیه السلام رَکْعَتَیْنِ عِنْدَ الْکَثِیبِ وَ کَلَّمَ الْأَرْضَ بِکَلِمَاتٍ لَا نَدْرِی مَا هِیَ وَ ضَرَبَ الْکَثِیبَ بِقَضِیبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَانْفَجَرَ الْکَثِیبُ عَنْ صَخْرَةٍ مُلَمْلَمَةٍ-(1) مَکْتُوبٍ عَلَیْهَا سَطْرَانِ مِنْ نُورٍ السَّطْرُ الْأَوَّلُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ الثَّانِی لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَضَرَبَ الْحَسَنُ علیه السلام الصَّخْرَةَ بِالْقَضِیبِ فَانْفَجَرَتْ عَنْ خِطَامِ نَاقَةٍ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام اقْتَدِ یَا أَبَا الصَّمْصَامِ فَاقْتَادَ أَبُو الصَّمْصَامِ ثَمَانِینَ نَاقَةً حُمْرَ الظُّهُورِ بِیضَ الْعُیُونِ سُودَ الْحَدَقِ عَلَیْهَا مِنْ طَرَائِفِ الْیَمَنِ وَ نُقَطِ الْحِجَازِ وَ رَجَعَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ علیه السلام اسْتَوْفَیْتَ یَا أَبَا الصَّمْصَامِ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَسَلِّمِ الْوَثِیقَةَ فَسَلَّمَهَا إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَأَخَذَهَا وَ خَرَقَهَا ثُمَّ قَالَ هَکَذَا أَخْبَرَنِی أَخِی وَ ابْنُ عَمِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ هَذِهِ النُّوقَ مِنْ هَذِهِ الصَّخْرَةِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ نَاقَةَ صَالِحٍ بِأَلْفَیْ عَامٍ فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ هَذَا مِنْ سِحْرِ عَلِیٍّ قَلِیلٌ (2).

بیان

قوله نقط الحجاز أقول الظاهر أنه تصحیف لقط باللام قال الفیروزآبادی اللقط محرکة ما یلتقط من السنابل و قطع ذهب توجد فی المعدن.

«12»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: مِنْ مُعْجِزَاتِهِ علیه السلام تَسْخِیرُهُ الْجَمَاعَةَ اضْطِرَاراً لِنَقْلِ فَضَائِلِهِ مَعَ مَا فِیهَا مِنَ الْحُجَّةِ عَلَیْهِمْ حَتَّی إِنْ أَنْکَرَهُ وَاحِدٌ رَدَّ عَلَیْهِ صَاحِبُهُ وَ قَالَ هَذَا فِی التَّوَارِیخِ وَ الصِّحَاحِ وَ السُّنَنِ وَ الْجَوَامِعِ وَ السِّیَرِ وَ التَّفَاسِیرِ مِمَّا أَجْمَعُوا عَلَی صِحَّتِهِ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ فِی وَاحِدٍ یَکُنْ فِی آخَرَ وَ مِنْ جُمْلَةِ ذَلِکَ مَا أَجْمَعُوا عَلَیْهِ وَ رَوَی مَنَاقِبَهُ خَلْقٌ کَثِیرٌ مِنْهُمْ حَتَّی صَارَ عِلْماً ضَرُورِیّاً کَمَا صَنَّفَ ابْنُ جَرِیرٍ الطَّبَرِیُّ کِتَابَ الْغَدِیرِ وَ ابْنُ الشَّاهِینِ کِتَابَ الْمَنَاقِبِ وَ کِتَابَ فَضَائِلِ فَاطِمَةَ علیها السلاموَ یَعْقُوبُ بْنُ شَیْبَةَ تَفْضِیلَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ مُسْنَدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَخْبَارَهُ وَ فَضَائِلَهُ- وَ الْجَاحِظُ کِتَابَ الْعَلَوِیَّةِ- وَ کِتَابَ فَضْلِ بَنِی هَاشِمٍ عَلَی بَنِی أُمَیَّةَ- وَ أَبُو نُعَیْمٍ الْأَصْفَهَانِیُّ مَنْقَبَةَ الْمُطَهَّرِینَ فِی فَضَائِلِ

ص: 37


1- 1. لملم الحجر: جعله مستدیرا کالکرة.
2- 2. مناقب آل أبی طالب 1: 470 و 471.

حسن به آن تپه شنی برو، حسن علیه السلام به همراه صمصام رفتند. پس حسن علیه السلام کنار تپه دو رکعت نماز گزارد و چند کلامی با زمین سخن گفت که نمی دانیم چیست و سپس با عصای رسول خدا صلی الله علیه و آله به تپه زد و از آن دو سنگ گِرد که بر روی آن دو سطر با نور نوشته شده بود،{بسم الله الرحمن الرحیم و لا اله الا الله محمد رسول الله} بیرون آمد. سپس آن حضرت با عصا به سنگ زد و از آن دهنه شتر بیرون آمد. پس حسن علیه السلام فرمود: ای ابوصمصام چهار دست و پای حیوان را بکش، ابوصمصام این کار را با هشتاد شتر پشت قرمز و سفید چشم و سیاه حدقه انجام داد که روی آن ها پارچه­ یمنی و جهاز حجازی بودند. او به سوی علی بن ابی طالب برگشت و آن حضرت علیه السلام فرمود: ای ابا صمصام آیا حقت را به طور کامل پس گرفتی؟ گفت: بله. حضرت فرمود: پس سند را به من بده، علی بن ابی طالب علیه السلام آن را گرفت و پاره کرد. سپس فرمود: این چنین برادر و پسر عمویم رسول خدا صلی الله علیه و آله به من خبر داد که خداوند این شتران را از این سنگ خلق کرده است دو هزار سال قبل از اینکه شتر صالح را خلق کند. پس منافقان گفتند: این کمترین جادوی علی است. (1)

توضیح

«نقط الحجاز» می­گویم ظاهرا تصحیف لقط است. فیروزآبادی گفت: لَقَط چیزی است که از سنبله­ها گرفته می­شود و تکه­های طلا که در معدن وجود دارد.

روایت12.

مناقب ابن شهر آشوب: از معجزات آن حضرت علیه السلام آن است که مردم را به ناچار تسخیر می کرد و کراماتش را با حجت­هایی که بر ایشان بود بیان می­کرد و اگر کسی آن­ها را انکار می کرد همراهش به او جواب می داد و می­گفت: بر صحت و درستی آن ها در تواریخ و اخبار و سنن و جوامع و سیر و تفاسیر اتفاق نظر است و اگر در یکی نباشد در دیگری هست. از جمله آن­هایی که روی آن اتفاق نظر دارند و کراماتش را بسیاری نقل کرده اند و به علم ضروری تبدیل گشته است چنان که ابن جریر طبری کتاب الغدیر،ابن شاهین کتاب المناقب و کتاب فضائل فاطمه علیها السلام ، یعقوب بن شیبه تفضیل الحسن و الحسین علیه السلام و مسند امیرالمؤمنین علیه السلام و اخبار و کرامات آن حضرت و جاحظ، کتاب علویه و فضل بنی هاشم بر بنی امیه، ابو نعیم اصفهانی کتاب منقبة المطهرین فی فضایل

ص: 37


1- . مناقب آل ابی طالب 1: 470 و 471

أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ مَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَبُو الْمَحَاسِنِ الرُّویَانِیُّ الْجَعْفَرِیَّاتِ وَ الْمُوَفَّقُ الْمَکِّیُّ کِتَابَ قَضَایَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ کِتَابَ رَدِّ الشَّمْسِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَبُو بَکْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ مُؤْمِنٍ الشِّیرَازِیُّ- کِتَابَ نُزُولِ الْقُرْآنِ فِی شَأْنِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَبُو صَالِحٍ عَبْدُ الْمَلِکِ الْمُؤَذِّنُ- کِتَابَ الْأَرْبَعِینِ فِی فَضَائِلِ الزَّهْرَاءِ علیها السلام وَ أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ مُسْنَدَ أَهْلِ الْبَیْتِ وَ فَضَائِلَ الصَّحَابَةِ- وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ النَّطَنْزِیُّ- الْخَصَائِصَ الْعَلَوِیَّةَ عَلَی سَائِرِ الْبَرِّیَّةِ- وَ ابْنُ الْمَغَازِلِیِّ کِتَابَ الْمَنَاقِبِ- وَ أَبُو الْقَاسِمِ الْبُسْتِیُّ کِتَابَ الدَّرَجَاتِ- وَ الْخَطِیبُ أَبُو تُرَابٍ کِتَابَ الْحَدَائِقِ مَعَ الْکِتْمَانِ وَ الْمَیْلِ وَ ذَلِکَ خَرْقُ الْعَادَةِ شَهِدَ بِفَضَائِلِهِ مُعَادُوهُ وَ أَقَرَّ بِمَنَاقِبِهِ جَاحِدُوهُ وَ مِنْ جُمْلَةِ ذَلِکَ کَثْرَةُ مَنَاقِبِهِ مَعَ مَا کَانُوا یَدْفِنُونَهَا وَ یَتَوَعَّدُونَ عَلَی رِوَایَتِهَا رَوَی مُسْلِمٌ وَ الْبُخَارِیُّ وَ ابْنُ بَطَّةَ وَ النَّطَنْزِیُّ- عَنْ عَائِشَةَ فِی حَدِیثِهَا بِمَرَضِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَتْ فِی جُمْلَةِ ذَلِکَ فَخَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بَیْنَ رَجُلَیْنِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ أَحَدُهُمَا الْفَضْلُ وَ رَجُلٌ آخَرُ یَخُطُّ قَدَمَاهُ عَاصِباً رَأْسَهُ یَعْنِی عَلِیّاً علیه السلام.

وَ قَالَ مُعَاوِیَةُ لِابْنِ عَبَّاسٍ- إِنَّا کَتَبْنَا فِی الْآفَاقِ نَنْهَی عَنْ ذِکْرِ مَنَاقِبِ عَلِیٍّ علیه السلام فَکُفَّ لِسَانَکَ قَالَ أَ فَتَنْهَانَا عَنْ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ قَالَ لَا قَالَ أَ فَتَنْهَانَا عَنْ تَأْوِیلِهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ أَ فَنَقْرَؤُهُ وَ لَا نَسْأَلُ قَالَ سَلْ عَنْ غَیْرِ أَهْلِ بَیْتِکَ قَالَ إِنَّهُ مُنْزَلٌ عَلَیْنَا أَ فَنَسْأَلُ غَیْرَنَا أَ تَنْهَانَا أَنْ نَعْبُدَ اللَّهَ فَإِذاً تَهْلِکَ الْأُمَّةُ قَالَ اقْرَءُوا وَ لَا تَرْوُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکُمْ یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ-(1) ثُمَّ نَادَی مُعَاوِیَةُ أَنْ (2) بَرِئَتِ الذِّمَّةُ مِمَّنْ رَوَی حَدِیثاً مِنْ مَنَاقِبِ عَلِیٍّ- حَتَّی قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ شَدَّادٍ اللَّیْثِیُّ- وَدِدْتُ أَنِّی أُتْرَکُ أَنْ أُحَدِّثَ بِفَضَائِلِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَوْماً إِلَی اللَّیْلِ وَ إِنَّ عُنُقِی ضُرِبَتْ فَکَانَ الْمُحَدِّثُ یُحَدِّثُ بِحَدِیثٍ فِی الْفِقْهِ أَوْ یَأْتِی بِحَدِیثِ الْمُبَارَزَةِ فَیَقُولُ قَالَ رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ- وَ کَانَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِی لَیْلَی یَقُولُ حَدَّثَنِی رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ الْحَسَنُ الْبَصْرِیُّ یَقُولُ قَالَ أَبُو زَیْنَبَ.

ص: 38


1- 1. سورة الصف: 8.
2- 2. فی المصدر: انی.

امیرالمؤمنین علیه السلام و ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین علیه السلام، أبومحاسن رویانی جعفریات ، موفق مکی کتاب قضایا امیرالمؤمنین و ردّ االشمس لأمیر المؤمنین و أبوبکر محمد بن مؤمن شیرازی کتاب نزول القرآن فی شأن امیرالمؤمنین و ابو صالح عبدالملک مؤذن کتاب أربعین فی فضائل الزهراء سلام الله علیها و احمد بن حنبل مسند اهل البیت و فضائل الصحابه ، أبوعبدالله محمد بن احمد نطنزی کتاب الخصائص العلویه علی سائر البریه و ابن مغازلی کتاب المناقب و ابوالقاسم بستی کتاب الدرجات و خطیب ابو تراب کتاب الحدائق مع الکتمان و المیل را نوشته اند که آن خارق العاده است، دشمنان به فضائل آن حضرت شهادت داده و کافران به کراماتش اقرار کرده اند.

از جمله کراماتش کثرت مناقب ایشان است با وجود همه آن چه که دفن کرده اند و - مردم را در صورت - روایت کردن آنها تهدید کرده اند. مُسْلِم وَ الْبُخَارِیّ وَ ابْنُ بَطَّة وَ النَّطَنْزِیّ از عائشه در حدیثی درباره بیماری پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده اند که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله در میان دو مرد از اهل بیتش که یکی فضل بود و مردی دیگر بیرون آمد. پاهایش را می کشید و سرش را بسته بود. منظور از مردی دیگر، علی علیه السلام است.

معاویه به ابن عباس گفت: ما در افق ها نوشته ایم که از ذکر کرامات علی علیه السلام نهی می کنیم پس دهانت را ببند، ابن عباس گفت: آیا ما را از خواندن قرآن باز می داری؟ معاویه گفت: خیر، ابن عباس گفت: آیا ما را از تأویل آن منع می کنی؟ معاویه جواب داد: بله، ابن عباس گفت: آن را بخوانیم و سؤال نکنیم؟ معاویه گفت: از غیر اهل بیتت بپرس! ابن عباس گفت: آن بر ما نازل شده حال از دیگران بپرسیم؟ آیا ما را از عبادت خداوند باز می داری؟ اگر چنین شود امت هلاک می گردد. معاویه گفت: بخوانید و آن چه خداوند در باره شما نازل کرده است را روایت نکنید؛ «یریدون لیطفئوا نورالله بأفواههم»(1){می خواهند تا نور خدا را با دهان خود خاموش کنند.}

سپس معاویه صدا زد: من کشتن هر کس که حدیثی از فضایل علی نقل کند را جایز شمردم، تا اینکه عبدالله بن شدّاد لیثی گفت: دوست داشتم که رها شوم تا از صبح تا شب از فضائل علی بن ابی طالب سخن بگویم و گردنم زده شود. کسی که حدیثی در فقه می گفت یا سخنی از مبارزه به میان می آورد می گفت: مردی از قریش، و عبدالرحمن بن ابی لیلی می گفت: مردی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله به من حدیثی نقل نمود، حسن بصری می گفت: ابوزینب گفت.

ص: 38


1- . صف/ 8

وَ سُئِلَ ابْنُ جُبَیْرٍ عَنْ حَامِلِ اللِّوَاءِ فَقَالَ کَأَنَّکَ رَخِیُّ الْبَالِ وَ رَأَی رَجُلٌ أَعْرَابِیَّةً فِی مَسْجِدٍ تَقُولُ یَا مَشْهُوراً فِی السَّمَاوَاتِ وَ یَا مَشْهُوراً فِی الْأَرَضِینَ وَ یَا مَشْهُوراً فِی الدُّنْیَا وَ یَا مَشْهُوراً فِی الْآخِرَةِ جَهَدَتِ الْجَبَابِرَةُ وَ الْمُلُوکُ عَلَی إِطْفَاءِ نُورِکَ وَ إِخْمَادِ ذِکْرِکَ فَأَبَی اللَّهُ لِذِکْرِکَ إِلَّا عُلُوّاً وَ لِنُورِکَ إِلَّا ضِیَاءً وَ نَمَاءً وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ فَقِیلَ لِمَنْ تَصِفِینَ قَالَتْ ذَاکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَالْتَفَتَ فَلَمْ یَرَ أَحَداً وَ مِنْ ذَلِکَ مَا طُبِّقَتِ الْأَرْضُ بِالْمَشَاهِدِ لِأَوْلَادِهِ وَ فَشَتِ الْمَنَامَاتُ مِنْ مَنَاقِبِهِ فَیُبْرِئُ الزَّمْنَی وَ یُفَرِّجُ الْمُبْتَلَی وَ مَا سُمِعَ هَذَا لِغَیْرِهِ علیه السلام(1).

«13»

م، [تفسیر الإمام علیه السلام] قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام: إِنَّ رَجُلًا مِنْ مُحِبِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام کَتَبَ إِلَیْهِ مِنَ الشَّامِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا بِعِیَالِی مُثْقَلٌ وَ عَلَیْهِمْ إِنْ خَرَجْتُ خَائِفٌ وَ بِأَمْوَالِیَ الَّتِی أُخَلِّفُهَا إِنْ خَرَجْتُ ظَنِینٌ وَ أُخِّرَ اللَّحَاقُ (2) بِکَ وَ الْکَوْنُ فِی جُمْلَتِکَ وَ الْخُفُوقُ فِی خِدْمَتِکَ فَجُدْ لِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- فَبَعَثَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام اجْمَعْ أَهْلَکَ وَ عِیَالَکَ وَ حَصِّلْ عِنْدَهُمْ مَالَکَ وَ صَلِّ عَلَی ذَلِکَ کُلِّهِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ ثُمَّ قُلِ اللَّهُمَّ هَذِهِ کُلُّهَا وَدَائِعِی عِنْدَکَ بِأَمْرِ عَبْدِکَ وَ وَلِیِّکَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- ثُمَّ قُمْ وَ انْهَضْ إِلَیَّ فَفَعَلَ الرَّجُلُ ذَلِکَ وَ أُخْبِرَ مُعَاوِیَةُ بِهَرَبِهِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَأَمَرَ مُعَاوِیَةُ أَنْ تُسْبَی عِیَالُهُ وَ یُسْتَرَقُّوا وَ أَنْ تُنْهَبَ أَمْوَالُهُ فَذَهَبُوا فَأَلْقَی اللَّهُ عَلَیْهِمْ شِبْهَ عِیَالِ مُعَاوِیَةَ وَ حَاشِیَتِهِ وَ أَخَصِّ حَاشِیَتِهِ کَیَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ یَقُولُونَ نَحْنُ أَخَذْنَا هَذَا الْمَالَ وَ هُوَ لَنَا وَ أَمَّا عِیَالُهُ فَقَدِ اسْتَرْقَقْنَاهُمْ وَ بَعَثْنَاهُمْ إِلَی السُّوقِ فَکَفُّوا لَمَّا رَأَوْا ذَلِکَ وَ عَرَّفَ اللَّهُ عِیَالَهُ أَنَّهُ قَدْ أَلْقَی عَلَیْهِمْ شِبْهَ عِیَالِ مُعَاوِیَةَ وَ عِیَالِ خَاصَّةِ یَزِیدَ فَأَشْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ أَنْ تَسْرِقَهَا اللُّصُوصُ فَمُسِخَ الْمَالُ عَقَارِبَ وَ حَیَّاتٍ کُلَّمَا قَصَدَ اللُّصُوصُ لِیَأْخُذُوا مِنْهُ لُذِعُوا وَ لُسِعُوا فَمَاتَ مِنْهُمْ قَوْمٌ وَ ضَنِیَ آخَرُونَ وَ دَفَعَ اللَّهُ عَنْ مَالِهِ بِذَلِکَ إِلَی أَنْ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَوْماً لِلرَّجُلِ أَ تُحِبُّ أَنْ یَأْتِیَکَ عِیَالُکَ وَ مَالُکَ قَالَ بَلَی قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام ایتِ بِهِمْ فَإِذَا هُمْ بِحَضْرَةِ الرَّجُلِ لَا یَفْقِدُ مِنْ عِیَالِهِ وَ مَالِهِ شَیْئاً فَأَخْبَرُوهُ

ص: 39


1- 1. مناقب آل أبی طالب 1: 484 و 485.
2- 2. فی المصدر: ضنین، و أحبّ اللحاق.

و از ابن جبیر درباره پرچم دار سؤال شد گفت: گویی تو آسوده خاطری؛ و مردی یک زن بادیه نشین را در مسجدی دید او می گفت: ای مشهور در آسمان ها و ای مشهور در زمین وآسمان و ای مشهور در دنیا و ای مشهور در آخرت. ستمگران و پادشاهان تلاش کردند تا نورت را خاموش و یادت را از بین برند، امّا خداوند برای ذکر و نام تو جز بزرگی و برای نور تو جز روشنی نخواست هر چند مشرکان آزرده خاطر شوند. پس به او گفته شد: چه کسی را وصف می کنی؟ آن زن گفت: آن امیرالمؤمنین علیه السلام است، او روی گرداند و کسی را ندید. از نمونه کرامات او زمینی است که آرامگاه­های فرزندان او را دربرگرفته و خواب­هایی که از کرامات او پرده بر­می­دارند. او بیمار را شفا می دهد و گرفتاری را از انسان بلا دیده بر طرف می کند که این ها جز در باره غیر آن حضرت علیه السلام شنیده نشده است.(1)

روایت13.

تفسیر امام عسکری علیه السلام: مردی از محبان علی بن ابی طالب علیه السلام از شام به ایشان نوشت: ای امیرالمؤمنین من به اهل و عیالم بی اعتمادم، هنگامی که بیرون می روم نگران آن ها و دارایی هایی که از خود باقی می گذارم هستم و به آنها شک دارم، و دوست دارم به شما پیوسته و در زمره شما باشم و در رکاب شما شمشیر بزنم، ای امیرالمؤمنین مرا از راهنمایی­هایت بهره­مند کن. علی علیه السلام جواب را این گونه فرستاد: اهل و عیالت را جمع کن و مال خود را نزد آن ها بگذار و برای همگی آن بر محمد و خاندان مطهرش درود فرست سپس بگو: پروردگارا همگی این ها امانت های من نزد تو به امر بنده و ولی تو علی بن ابی طالب هستند، آنگاه به پا خیز و به سوی من رهسپار شو. آن مرد آن کار را انجام داد و معاویه از فرارش به سوی علی بن ابی طالب آگاه شد آنگاه دستور داد تا عیالش را به غارت برند و به بردگی در بیاورند و اموالش به چپاول رود. آنان رفتند و خداوند شبیه عیال معاویه و اطرافیانش به ویژه به مانند یزید بن معاویه را به آن ها نمایاند در حالی که می گفتند: ما این مال را گرفتیم و برای ماست. ما عیال او را به بردگی گرفتیم و به بازار فرستادیم، و چون آن را دیدند دست کشیدند و خداوند به عیال آن مرد فهماند که شبیه عیال معاویه و به ویژه زن عزیز یزید را به ایشان نشان داده است. بنابراین از اینکه دزد اموالشان را به سرقت ببرد ترسیدند. ناگاه اموال به عقرب ها و مارها تبدیل شد و دزدان هر چه خواستند مقداری از آن را بردارند نیش خورده و گزیده شدند و عده ای از آن ها هلاک و عده ای دیگر بیمار شدند و خداوند این چنین شرّ آن ها را از مال او دفع کرد تا اینکه روزی علی علیه السلام به آن مرد فرمود: آیا دوست داری که اهل و عیال و مال تو نزد تو آیند؟ گفت: آری، علی علیه السلام فرمود: آن ها را بیاورید. در چشم به هم زدنی آن ها نزد مرد حاضر شدند در حالی که چیزی از آن ها مفقود نشده بود

ص: 39


1- . مناقب آل ابی طالب 1: 484 و 485.

بِمَا أَلْقَی اللَّهُ تَعَالَی مِنْ شِبْهِ عِیَالِ مُعَاوِیَةَ وَ خَاصَّتِهِ وَ حَاشِیَةِ یَزِیدَ عَلَیْهِمْ وَ بِمَا مَسَخَهُ مِنْ أَمْوَالِهِ عَقَارِبَ وَ حَیَّاتٍ تَلْسَعُ اللِّصَّ الَّذِی یُرِیدُ أَخْذَ شَیْ ءٍ مِنْهُ وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی رُبَّمَا أَظْهَرَ آیَةً لِبَعْضِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزِیدَ فِی بَصِیرَتِهِ وَ لِبَعْضِ الْکَافِرِینَ لِیُبَالِغَ فِی الْإِعْذَارِ إِلَیْهِ (1).

بیان

الخفوق التحرک و الاضطراب و فی بعض النسخ بالفاءین بمعنی الإحاطة و ضنی کرضی مرض مرضا مخامرا کلما ظن برؤه نکس.

«14»

م، [تفسیر الإمام علیه السلام]: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا نَصَّ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِالْفَضِیلَةِ وَ الْإِمَامَةِ وَ سَکَنَ إِلَی ذَلِکَ قُلُوبُ الْمُؤْمِنِینَ وَ عَانَدَ فِیهِ أَصْنَافُ الْجَاحِدِینَ مِنَ الْمُعَانِدِینَ وَ شَکَّ فِی ذَلِکَ ضُعَفَاءُ مِنَ الشَّاکِّینَ وَ غَاضَ (2) فِی صُدُورِ الْمُنَافِقِینَ الْعَدَاوَةُ وَ الْبَغْضَاءُ وَ الْحَسَدُ وَ الشَّحْنَاءُ حَتَّی قَالَ قَائِلٌ مِنَ الْمُنَافِقِینَ لَقَدْ أَسْرَفَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فِی مَدْحِ نَفْسِهِ ثُمَّ أَسْرَفَ فِی مَدْحِ أَخِیهِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ مَا ذَلِکَ مِنْ عِنْدِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ لَکِنَّهُ فِی ذَلِکَ مِنَ الْمَقْبُولِینَ-(3)

یُرِیدُ أَنْ یُثْبِتَ لِنَفْسِهِ الرِّئَاسَةَ عَلَیْنَا وَ لِعَلِیٍّ بَعْدَ مَوْتِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یَا مُحَمَّدُ قُلْ لَهُمْ وَ أَیَّ شَیْ ءٍ أَنْکَرْتُمْ مِنْ ذَلِکَ هُوَ عَظِیمٌ کَرِیمٌ حَکِیمٌ ارْتَضَی عِبَاداً مِنْ عِبَادِهِ وَ اخْتَصَّهُمْ بِکَرَامَاتٍ-(4) لَمَّا عَلِمَ مِنْ حُسْنِ طَاعَتِهِمْ وَ انْقِیَادِهِمْ لِأَمْرِهِ فَفَوَّضَ إِلَیْهِمْ أُمُورَ عِبَادِهِ وَ جَعَلَ عَلَیْهِمْ سِیَاسَةَ خَلْقِهِ بِالتَّدْبِیرِ الْحَکِیمِ الَّذِی وَفَّقَهُمْ لَهُ أَوَ لَا تَرَوْنَ مُلُوکَ الْأَرْضِ إِذَا ارْتَضَی أَحَدُهُمْ خِدْمَةَ بَعْضِ عَبِیدِهِ وَ وَثِقَ بِحُسْنِ إِطَاعَتِهِ فِیمَا یَنْدُبُهُ لَهُ (5) مِنْ أُمُورِ مَمَالِکِهِ جَعَلَ مَا وَرَاءَ بَابِهِ إِلَیْهِ وَ اعْتَمَدَ فِی سِیَاسَةِ جُیُوشِهِ وَ رَعَایَاهُ عَلَیْهِ کَذَلِکَ مُحَمَّدٌ فِی التَّدْبِیرِ الَّذِی رَفَعَهُ لَهُ رَبُّهُ وَ عَلِیٌّ مِنْ بَعْدِهِ الَّذِی جَعَلَهُ وَصِیَّهُ وَ خَلِیفَتَهُ فِی أَهْلِهِ وَ قَاضِیَ دَیْنِهِ وَ مُنْجِزَ عِدَاتِهِ وَ الْمُؤَازِرَ لِأَوْلِیَائِهِ وَ الْمُنَاصِبَ لِأَعْدَائِهِ فَلَمْ یَقْنَعُوا بِذَلِکَ وَ لَمْ یُسَلِّمُوا وَ قَالُوا لَیْسَ الَّذِی یُسْنِدُهُ إِلَی ابْنِ أَبِی طَالِبٍ بِأَمْرٍ صَغِیرٍ إِنَّمَا هُوَ دِمَاءُ الْخَلْقِ وَ نِسَاؤُهُمْ

ص: 40


1- 1. تفسیر الإمام: 170.
2- 2. کذا فی( ک). و فی غیره من النسخ و کذا المصدر: فاض.
3- 3. فی هامش المصدر: من المتقولین.
4- 4. فی( خ)، بکراماته.
5- 5. فی المصدر: بحسن اصطناعه فیما یندب له.

و او را از کار خداوند که شبیه عیال معاویه و خواص او و اطرافیان یزید را به آن ها نمایاند آگاه ساختند و گفتند که چگونه خداوند اموال را به عقرب و مارها تبدیل کرد و آن ها دزدان را در هنگام سرقت نیش زدند و گزیدند. علی علیه السلام فرمود: چه بسا خداوند تعالی نشانه­ای را برای برخی مؤمنان آشکار ساخت تا به بصیرت آن ها بیفزاید و نیز برای برخی کافران تا عذرخواهی ایشان نسبت به خدا را افزون گرداند.

توضیح

الخفوق یعنی تحرک و اضطراب و در بعضی نسخ با دو فاء به معنی إحاطة آمده است و ضنی بر وزن رضی یعنی مرض درونی که هر وقت رو به بهبودی رود بر می گردد

روایت14.

تفسیر امام عسکری علیه السلام: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله به فضیلت و امامت علی علیه السلام تأکید کرد و دل های مؤمنان به واسطه او آرام گشت و گروه­های کافران از جمله دشمنان با او دشمنی کردند و ضعیفان از جمله شک کنندگان در او تردید کردند و در دل منافقان دشمنی و کینه و حسد و خصومت شدت گرفت تا جایی که یکی از منافقان گفت: محمد صلی الله علیه و آله در مدح خود و در مدح برادرش علی علیه السلام زیاده روی کرده است و مدح جز نزد پروردگار جهانیان نیست امّا محمد صلی الله علیه و آله می خواهد ریاست خود و علی را بر ما بعد از مرگش به اثبات برساند، خداوند سبحان فرمود: ای محمد به آن ها بگو: چه چیزی از آن را انکار کردید او بزرگ، کریم و حکیم است، از بندگانی از بندگانش خشنود شد و چون به حسن طاعت و فرمان برداری ایشان پی برد از آنان راضی و خشنود گشت، پس امور بندگان و سیاست خلقش را به آن ها واگذار کرد با تدبیر حکیمانه­ای که توفیقش را به آن ها داد، آیا ندیده اید پادشاهان زمین را هنگامی که از یکی از خدمتگزارانشان راضی شده و به حسن اطاعت او در آن چه از امور ممالک بر آن ها واگذار می شود اطمینان پیدا می کنند به او تکیه کرده و امور سپاه و رعیت را به او محول می کنند، محمد نیز چنین است. خداوند او و سپس علی علیه السلام را که جانشین او در میان مردم و وام دار دینش و بر آورنده وعده هایش و حامی اولیاء و مخالف دشمنانش است، برگزید اما آن ها قانع نشده و تسلیم نشدند و گفتند: آن چه به پسر ابی طالب واگذار می شود مسئولیت کوچکی نیست بلکه خون مردم و زنان

ص: 40

وَ أَوْلَادُهُمْ وَ أَمْوَالُهُمْ وَ حُقُوقُهُمْ وَ أَنْسَابُهُمْ وَ دُنْیَاهُمْ وَ آخِرَتُهُمْ فَلْیَأْتِنَا بِآیَةٍ یَلِیقُ بِجَلَالَةِ هَذِهِ الْوَلَایَةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مَا کَفَاکُمْ نُورُ عَلِیٍّ- الْمُشْرِقُ فِی الظُّلُمَاتِ الَّذِی رَأَیْتُمُوهُ لَیْلَةَ خُرُوجِهِ مِنْ عِنْدِ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی مَنْزِلِهِ أَ مَا کَفَاکُمْ أَنَّ عَلِیّاً جَازَ وَ الْحِیطَانُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَفُتِحَتْ لَهُ وَ طُرِّقَتْ ثُمَّ عَادَتْ وَ الْتَأَمَتْ أَ مَا کَفَاکُمْ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ أَنَّ عَلِیّاً لَمَّا أَقَامَهُ رَسُولُ اللَّهِ- رَأَیْتُمْ أَبْوَابَ السَّمَاءِ مُفَتَّحَةً وَ الْمَلَائِکَةَ مِنْهَا مُطَّلِعِینَ تُنَادِیکُمْ هَذَا وَلِیُّ اللَّهِ فَاتَّبِعُوهُ وَ إِلَّا حَلَّ بِکُمْ عَذَابُ اللَّهِ فَاحْذَرُوهُ أَ مَا کَفَاکُمْ رُؤْیَتُکُمْ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ یَمْشِی وَ الْجِبَالُ یَسِیرُ بَیْنَ یَدَیْهِ لِئَلَّا یَحْتَاجَ إِلَی الِانْحِرَافِ عَنْهَا فَلَمَّا جَازَ رَجَعَتِ الْجِبَالُ إِلَی أَمَاکِنِهَا ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ زِدْهُمْ آیَاتٍ فَإِنَّهَا عَلَیْکَ سَهْلَاتٌ یَسِیرَاتٌ لِتَزِیدَ حُجَّتُکَ عَلَیْهِمْ تَأْکِیداً قَالَ فَرَجَعَ الْقَوْمُ إِلَی بُیُوتِهِمْ فَأَرَادُوا دُخُولَهَا فَاعْتَقَلَتْهُمُ الْأَرْضُ وَ مَنَعَتْهُمْ وَ نَادَتْهُمْ حَرَامٌ عَلَیْکُمْ دُخُولُهَا حَتَّی تُؤْمِنُوا بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالُوا آمَنَّا وَ دَخَلُوا ثُمَّ ذَهَبُوا یَنْزِعُونَ ثِیَابَهُمْ لِیَلْبَسُوا غَیْرَهَا فَثَقُلَتْ عَلَیْهِمْ وَ لَمْ یُقِلُّوهَا(1) وَ نَادَتْهُمْ حَرَامٌ عَلَیْکُمْ سُهُولَةُ نَزْعِهَا(2) حَتَّی تُقِرُّوا بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام فَأَقَرُّوا وَ نَزَعُوهَا ثُمَّ ذَهَبُوا لِیَلْبَسُوا ثِیَابَ اللَّیْلِ فَثَقُلَتْ عَلَیْهِمْ وَ نَادَتْهُمْ حَرَامٌ عَلَیْکُمْ لُبْسُنَا حَتَّی تَعْتَرِفُوا بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام فَاعْتَرَفُوا فَذَهَبُوا یَأْکُلُونَ فَثَقُلَتْ عَلَیْهِمُ اللَّقْمُ وَ مَا لَمْ یَثْقُلْ مِنْهَا اسْتَحْجَرَ فِی أَفْوَاهِهِمْ وَ نَادَتْهُمْ حَرَامٌ عَلَیْکُمْ أَکْلُنَا حَتَّی تَعْتَرِفُوا بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام فَاعْتَرَفُوا ثُمَّ ذَهَبُوا یَبُولُونَ وَ یَتَغَوَّطُونَ فَتَعَذَّرَ عَلَیْهِمْ وَ نَادَتْهُمْ بُطُونُهُمْ وَ مَذَاکِیرُهُمْ حَرَامٌ عَلَیْکُمُ السَّلَامَةُ مِنَّا حَتَّی تَعْتَرِفُوا بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَاعْتَرَفُوا ثُمَّ ضَجِرَ بَعْضُهُمْ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ (3) قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ فَإِنَّ عَذَابَ الِاصْطِلَامِ (4) الْعَامِّ إِذَا نَزَلَ نَزَلَ بَعْدَ خُرُوجِ

ص: 41


1- 1. أی لم یرفعوها.
2- 2. فی المصدر: نزعنا.
3- 3. سورة الأنفال: 32. و ما بعدها ذیلها.
4- 4. اصطلمه: استأصله.

و فرزندان و اموال و حقوق و انساب و دنیا و آخرتشان است. پس بر ما آیه و نشانه­ای بیاور که گواه و شایسته عظمت این ولایت باشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آیا نور تابناک علی در تاریکی بر شما کافی نیست که او را در شب خارج شدنش از نزد رسول خدا به سوی منزلش دیدید؟ آیا این شما را کافی نیست که علی گذشت در حالی که دیوارها بین دو دستش بود پس آن­ها بر ایشان گشوده شده و درهم کوبیده شدند سپس به حالت اول بازگشته و آرام گرفتند. آیا همین شما را کفایت نمی کند که در روز غدیر خم هنگامی که پیامبر علی علیه السلام را بلند کرد، درهای آسمان را دیدید که گشوده شده بودند و فرشتگان آمدند و شما را ندا دادند که این ولی خداست پس از او پیروی کنید در غیر این صورت عذاب الهی به شما نازل می شود پس از آن بر حذر باشید؟ آیا همین بس نیست که علی بن ابی طالب هنگامی که راه می رفت کوه ها در برابر او به حرکت در می آمد تا نیازی به روی گردانی از آن نداشته باشد هنگامی که آن حضرت عبور کرد آن ها سر جای خودشان برگشتند؟ آنگاه فرمود: پروردگارا به آن ها دلایل و نشانه هایی بیفزا که برای تو سهل و آسان است تا حجت تو بر آن ها ثابت گردد. قوم به خانه هایشان برگشتند و خواستند وارد شوند ولی زمین آن ها را در بند کرده و منع کرد و گفت: تا وقتی به ولایت علی علیه السلام ایمان نیاورید وارد شدن به آن خانه ها بر شما حرام است گفتند: ایمان آوردیم پس داخل شدند و رفتند تا لباس هایشان را درآورده و دیگری را بپوشند ولی بر آن ها سنگین آمد و نتوانستند پس ندا برآمد: آسان در آوردن آن بر شما تا وقتی که به ولایت علی علیه السلام ایمان نیاورید سخت است. پس اقرار کردند و آن ها را درآوردند؛ پس رفتند تا لباس شب بپوشند ولی بر آن ها سنگین شد و ندا برآورد: تا وقتی به ولایت علی علیه السلام اعتراف نکنید جامه های ما بر شما حرام است. آن گاه اعتراف کردند. رفتند تا غذا بخورند ولی لقمه ها برایشان سنگین شد؛ و آن هایی که سنگین نشده بود در دهانشان تبدیل به سنگ گشت و ندا برآورد: طعام های ما تا زمانی که به ولایت علی علیه السلام اعتراف نکنید بر شما حرام است پس اعتراف کردند، آن گاه رفتند تا بول کرده و قضای حاجت کنند ولی بر آن ها سخت آمد و شکم ها و برهنگی شان ندا دادند: سلامت از ما تا زمانی که به ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام ایمان نیاورید بر شما حرام است. آن گاه اعتراف کردند سپس یکی از آنان آزرده شد و گفت: «اللهم ان کان هذا هو الحق من عندک فأمطر علینا فی السماء أو أثما بعذاب ألیم» (1){خدایا اگر این کتاب همان حق از جانب توست پس بر ما از آسمان سنگ های بباران یا عذابی دردناک بر سر ما بیاور.} خداوند تبارک و تعالی فرمود: «و ما کان الله لیعذبهم و أنت فیهم» {ولی تا تو در میان آنان هستی خدا بر آن نیست که ایشان را عذاب کند} به راستی عذاب ریشه کن هنگامی نازل می شود که

ص: 41


1- . انفال/32

النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِنْ بَیْنِ أَظْهُرِهِمْ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ یُظْهِرُونَ التَّوْبَةَ وَ الْإِنَابَةَ فَإِنَّ مِنْ حُکْمِهِ فِی الدُّنْیَا أَنْ یَأْمُرَکَ بِقَبُولِ الظَّاهِرِ وَ تَرْکِ التَّفْتِیشِ عَنِ الْبَاطِنِ لِأَنَّ الدُّنْیَا دَارُ إمْهَاٍل وَ إِنْظَارٍ وَ الْآخِرَةَ دَارُ الْجَزَاءِ بِلَا بُعْدٍ قَالَ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ فِیهِمْ مَنْ یَسْتَغْفِرُ لِأَنَّ هَؤُلَاءِ لَوْ لَا أَنَّ فِیهِمْ (1) مَنْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّهُ سَیُؤْمِنُ أَوْ أَنَّهُ سَیَخْرُجُ مِنْ نَسْلِهِ ذُرِّیَّةٌ طَیِّبَةٌ یَجُودُ رَبُّکَ عَلَی هَؤُلَاءِ بِالْإِیمَانِ وَ ثَوَابِهِ وَ لَا یَقْتَطِعُهُمْ بِاخْتِرَامِ (2) آبَائِهِمُ الْکُفَّارِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَأَهْلَکَهُمْ فَذَلِکَ قَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ- کَذَلِکَ اقْتَرَحَ النَّاصِبُونَ آیَاتٍ فِی عَلِیٍّ علیه السلام حَتَّی اقْتَرَحُوا مَا لَا یَجُوزُ فِی حِکْمَتِهِ جَهْلًا بِأَحْکَامِ اللَّهِ وَ اقْتِرَاحاً لِلْأَبَاطِیلِ عَلَی اللَّهِ (3).

«15»

یل، [الفضائل] لابن شاذان رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَلَغَهُ عَنْ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ أَمْرٌ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ سَلْمَانَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ قَالَ قُلْ لَهُ قَدْ بَلَغَنِی عَنْکَ کَیْتَ وَ کَیْتَ وَ کَرِهْتُ أَنْ أَعْتَبَ عَلَیْکَ فِی وَجْهِکَ فَیَنْبَغِی أَنْ لَا یُقَالَ فِیَّ إِلَّا الْحَقُّ فَقَدْ غُصِبْتُ حَقِّی عَلَی الْقَذَی وَ صَبَرْتُ حَتَّی تَبْلُغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ فَنَهَضَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ بَلَّغَهُ ذَلِکَ وَ عَاتَبَهُ وَ ذَکَرَ مَنَاقِبَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ذَکَرَ فَضَائِلَهُ وَ بَرَاهِینَهُ فَقَالَ عُمَرُ عِنْدِی الْکَثِیرُ مِنْ فَضَائِلِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ لَسْتُ بِمُنْکِرٍ فَضْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ یَتَنَفَّسُ الصُّعَدَاءَ وَ یُظْهِرُ الْبَغْضَاءَ فَقَالَ لَهُ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ حَدِّثْنِی بِشَیْ ءٍ مِمَّا رَأَیْتَهُ مِنْهُ فَقَالَ عُمَرُ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ نَعَمْ خَلَوْتُ بِهِ ذَاتَ یَوْمٍ فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ الْجَیْشِ فَقَطَعَ حَدِیثِی وَ قَامَ مِنْ عِنْدِی وَ قَالَ مَکَانَکَ حَتَّی أَعُودَ إِلَیْکَ فَقَدْ عَرَضَتْ لِی حَاجَةٌ فَمَا کَانَ أَسْرَعَ أَنْ رَجَعَ عَلِیٌّ ثَانِیَةً وَ عَلَی ثِیَابِهِ وَ عِمَامَتِهِ غُبَارٌ کَثِیرٌ فَقُلْتُ لَهُ مَا شَأْنُکَ فَقَالَ أَقْبَلَ نَفَرٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ فِیهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُرِیدُونَ مَدِینَةً بِالْمَشْرِقِ یُرِیدُونَ مَدِینَةَ جَیْحُونَ فَخَرَجْتُ لِأُسَلِّمَ عَلَیْهِ وَ هَذِهِ الْغَبْرَةُ رَکِبَتْنِی مِنْ سُرْعَةِ الْمَشْیِ فَقَالَ عُمَرُ فَضَحِکْتُ مُتَعَجِّباً حَتَّی اسْتَلْقَیْتُ عَلَی قَفَائِی وَ قُلْتُ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَدْ مَاتَ

ص: 42


1- 1. فی المصدر: لو أن فیهم.
2- 2. اخترمه: أهلکه و استأصله.
3- 3. تفسیر الإمام: 265 و 266.

پیامبر صلی الله علیه و آله از بین آن ها خارج شود، پس خدای عزوجل فرمود: «و ما کان الله معذبهم و هم یستغفرون» {تا آنان طلب آمرزش می کنند خدا عذاب کننده ایشان نخواهد بود} آن ها توبه و انابه اظهار می کنند و از حکمت های خداوند در دنیا آن است که تو را به قبول ظاهر و ترک جستجو از باطن دستور می دهد چون دنیا جایگاه مهلت دادن و به تأخیر انداختن است و آخرت، خانه عِقاب و جزاست که بُعدی در آن نیست.و فرمود: و ما کان الله معذبهم{ خدا عذاب کننده ایشان نخواهد بود.} در بین آن ها کسانی هستند که استغفار می کنند، چرا که اگر در میان آنها کسی نبود که خدا علم داشت که ایمان خواهند آورد یا از نسل آنان خاندانی پاک خارج خواهد شد که پروردگارت آنان را از ایمان و ثواب خود برخوردار خواهد کرد و به خاطر پدران کافرشان ایشان را هلاک نخواهد کرد، اگر اینگونه نبود آنان را نابود می ساخت. و آن سخن رسول خداست که فرمود: ناصبی ها آیاتی را نسبت به علی علیه السلام پدید آوردند تا آنجا که چیزهایی را نسبت دادند که در حکمت او جایز نیست، زیرا آنان به احکام خداوند نادانند و باطل هایی را به خدا نسبت می­دهند.

روایت15.

الفضائل: از امام صادق علیه السلام روایت شده که دستوری از عمر بن خطّاب به امیرالمؤمنین علیه السلام رسید، آن حضرت علیه السلام سلمان را نزد او فرستاد و فرمود: به او بگو: از جانب تو چنین و چنان به من رسیده است و من نخواستم که تو را مستقیماً سرزنش کنم، شایسته نیست که درباره من جز حق گفته شود تو حق مرا غصب کردی و من با دشواری صبر کردم تا تقدیر به نهایت خود برسد. سلمان که خدا از او راضی باشد برخاست و نامه را به عمر رساند و وی را سرزنش کرد و کرامات و فضایل و براهین امیرالمؤمنین علیه السلام را ذکر کرد. عمر گفت: من بسیاری از فضایل علی علیه السلام را می دانم و منکر آن ها نیستم جز این که او آه می کشد و دشمنی را آشکار می کند. سلمان به او گفت: نمونه ای از آن چه از او دیده ای را بگو، عمر گفت: ای أبا عبدالله من روزی درباره مسایل سپاه با او خلوت کردم، پس کلامم را قطع کرد و از پیش من بلند شد و فرمود: سر جایت باش تا نزدت بازگردم، کاری برایم پیش آمده است. آنگاه بلافاصله برگشت در حالی که بر جامه و عمامه اش غبار بسیاری نشسته بود. من به ایشان گفتم: شما را چه شده است؟ فرمود: عده ای از فرشتگان به همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد من آمدند که می­خواستند به شهری در مشرق یعنی جیحون بروند. من بیرون رفتم تا به او سلام کنم و این غباری که بر من نشسته از سرعت راه رفتن است، عمر گفت: من در حالی که تعجب کرده بودم خندیدم به طوری که به پشت افتادم و به او گفتم: پیامبر صلی الله علیه و آله وفات یافته

ص: 42

وَ بَلِیَ وَ تَزْعُمُ أَنَّکَ لَقِیتَهُ السَّاعَةَ وَ سَلَّمْتَ عَلَیْهِ فَهَذَا مِنَ الْعَجَائِبِ وَ مِمَّا لَا یَکُونُ فَغَضِبَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ نَظَرَ إِلَیَّ وَ قَالَ تُکَذِّبُنِی یَا ابْنَ الْخَطَّابِ فَقُلْتُ لَا تَغْضَبْ وَ عُدْ إِلَی مَا کُنَّا فِیهِ فَإِنَّ هَذَا مِمَّا لَا یَکُونُ أَبَداً قَالَ فَإِنْ أَنْتَ رَأَیْتَهُ حَتَّی لَا تُنْکِرَ مِنْهُ شَیْئاً اسْتَغْفَرْتَ اللَّهَ مِمَّا قُلْتَ وَ أَضْمَرْتَ وَ أَحْدَثْتَ تَوْبَةً مِمَّا أَنْتَ فِیهِ وَ تَرَکْتَ حَقّاً لِی فَقُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ قُمْ فَقُمْتُ مَعَهُ فَخَرَجْنَا إِلَی طَرَفِ الْمَدِینَةِ وَ قَالَ لِی غَمِّضْ عَیْنَیْکَ فَغَمَّضْتُهُمَا فَقَالَ افْتَحْهُمَا فَفَعَلْتُ ذَلِکَ فَإِذَا أَنَا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَهُ نَفَرٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَلَمَّا أَطَلْتُ النَّظَرَ قَالَ لِی هَلْ رَأَیْتَهُ فَقُلْتُ نَعَمْ قَالَ غَمِّضْ عَیْنَیْکَ فَغَمَّضْتُهُمَا ثُمَّ قَالَ افْتَحْهُمَا فَإِذَا لَا عَیْنٌ وَ لَا أَثَرٌ فَقُلْتُ لَهُ هَلْ رَأَیْتَ مِنْ عَلِیٍّ علیه السلام غَیْرَ ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ إِنَّهُ اسْتَقْبَلَنِی یَوْماً وَ أَخَذَ بِیَدِی وَ مَضَی بِی إِلَی الْجَبَّانَةِ وَ کُنَّا نَتَحَدَّثُ فِی الطَّرِیقِ وَ کَانَ بِیَدِهِ قَوْسٌ فَلَمَّا صِرْنَا فِی الْجَبَّانَةِ رَمَی بِقَوْسِهِ مِنْ یَدِهِ فَصَارَ ثُعْبَاناً عَظِیماً مِثْلَ ثُعْبَانِ مُوسَی علیه السلام وَ فَتَحَ فَاهُ وَ أَقْبَلَ لِیَبْتَلِعَنِی فَلَمَّا رَأَیْتُ ذَلِکَ طَارَ قَلْبِی مِنَ الْخَوْفِ وَ تَنَحَّیْتُ وَ ضَحِکْتُ فِی وَجْهِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ قُلْتُ الْأَمَانَ یَا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ- وَ أَذْکُرُ مَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ مِنَ الْجَمِیلِ فَلَمَّا سَمِعَ هَذَا الْقَوْلَ افْتَرَّ(1) ضَاحِکاً وَ قَالَ لَطُفْتَ فِی الْکَلَامِ وَ نَحْنُ أَهْلُ بَیْتٍ نَشْکُرُ الْقَلِیلَ فَضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی الثُّعْبَانِ وَ أَخَذَهُ بِیَدِهِ فَإِذَا هُوَ قَوْسُهُ الَّذِی کَانَ بِیَدِهِ ثُمَّ قَالَ عُمَرُ یَا سَلْمَانُ إِنِّی کَتَمْتُ ذَلِکَ عَنْ کُلِّ أَحَدٍ وَ أَخْبَرْتُکَ بِهِ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَإِنَّهُمْ أَهْلُ بَیْتٍ یَتَوَارَثُونَ هَذِهِ الْأُعْجُوبَةَ کَابِرٌ عَنْ کَابِرٍ وَ لَقَدْ کَانَ إِبْرَاهِیمُ یَأْتِی بِمِثْلِ ذَلِکَ وَ کَانَ أَبُو طَالِبٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ یَأْتِیَانِ بِمِثْلِ ذَلِکَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ وَ أَنَا لَا أُنْکِرُ فَضْلَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ سَابِقَتَهُ وَ نَجْدَتَهُ وَ کَثْرَةَ عِلْمِهِ فَارْجِعْ إِلَیْهِ وَ اعْتَذِرْ عَنِّی إِلَیْهِ وَ أَثْنِ عَنِّی عَلَیْهِ بِالْجَمِیلِ (2).

«16»

یل، [الفضائل] لابن شاذان رَوَی عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ أَنَّهُ قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام

ص: 43


1- 1. افتر الرجل: ضحک ضحکا حسنا.
2- 2. الفضائل: 65 و 66.

و پوسیده است آن گاه تو گمان می کنی که هم اکنون او را دیده و بر او سلام کرده ای؟ این از عجائب است و امکان ندارد، پس علی علیه السلام خشمگین شد و به من نگاه کرد و فرمود: ای پسر خطاب مرا تکذیب می کنی؟ گفتم خشمگین مشو و به واقعیت برگرد این از اموری است که هرگز اتفاق نمی افتد. علی علیه السلام فرمود: اگر تو او را ببینی تا چیزی را از او انکار نکنی از آنچه گفتی و پنهان ساختی نزد خداوند استغفار می کنی و از آنچه اعتقاد داری توبه می کنی و حق را به من می دهی؟ گفتم: بله، فرمود: بلند شو با او بلند شده و به حومه شهر رفتیم، وبه من فرمود: چشمانت را ببند و من بستم، پس فرمود: آن ها را باز کن و من باز کردم و ناگهان رسول خدا صلی الله علیه و آله را همراه گروهی از فرشته ها دیدم. هنگامی که خیره شدم به من فرمود: آیا او را دیدی؟ گفتم: بله، فرمود: چشمانت را ببند و من بستم پس فرمود: آن ها را باز کن آن گاه دیدم که هیچ اثری از آن ها نیست.

من به او گفتم: آیا از علی غیر از آن دیده­ای؟ گفت: بله او روزی با من برخورد کرد و دست مرا گرفت و مرا به گورستان برد، ما در راه صحبت می کردیم و در دست او کمانی بود هنگامی که در گورستان رسیدیم آن را از دستش انداخت و تبدیل به اژدهای بزرگی مانند اژدهای موسی علیه السلام شد و دهانش را باز کرد تا مرا ببلعد، هنگامی که آن را دیدم قلبم از ترس به تپش افتاد دور شدم و لبخندی به چهره علی علیه السلام زدم و گفتم: ای علی بن أبی طالب امان بده و نیکی بین من و خود را به یاد بیاور هنگامی که این گفته را شنید تبسمی کرد و فرمود: در سخنت مهربان بودی و ما اهل بیت از اندک هم سپاسگزاری می کنیم، آن گاه با دستش به اژدها زد و او را با دستش گرفت که تبدیل به کمانی شد که در دستش بود.

سپس عمر گفت: ای سلمان من آن را از هر کسی پنهان کردم و ای اباعبدالله تو را از آن آگاه ساختم آن ها اهل بیت هستند این شگفتی را نسل اندر نسل به ارث می برند، ابراهیم نیز همانند آن را می آورده است و ابوطالب و عبدالله نیز در جاهلیت مانند آن را می آورده اند و من برتری علی علیه السلام و سابقه و شجاعت و کثرت عملش را انکار نمی کنم پس به سوی او برگرد و از جانب من از او عذر خواهی کن و از طرف من به نیکی او را ستایش کن.(1)

روایت16.

الفضائل: عمار بن یاسر روایت کرده است که: امیرالمؤمنین علیه السلام

ص: 43


1- . الفضائل: 65 و 66

جَالِساً فِی دَکَّةِ الْقَضَاءِ إِذْ نَهَضَ إِلَیْهِ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ صَفْوَانُ الْأَکْحَلُ وَ قَالَ لَهُ أَنَا رَجُلٌ مِنْ شِیعَتِکَ وَ عَلَیَّ ذُنُوبٌ فَأُرِیدُ أَنْ تُطَهِّرَنِی مِنْهَا فِی الدُّنْیَا لِأَصِلَ إِلَی الْآخِرَةِ وَ مَا مَعِی ذَنْبٌ فَقَامَ الْإِمَامُ علیه السلام مَا أَعْظَمَ ذُنُوبَکَ وَ مَا هِیَ فَقَالَ أَنَا أَلُوطُ الصِّبْیَانَ فَقَالَ علیه السلام أَیُّمَا أَحَبُّ إِلَیْکَ ضَرْبَةٌ بِذِی الْفَقَارِ أَوْ أُقَلِّبُ عَلَیْکَ جِدَاراً أَوْ أَرْمِی عَلَیْکَ نَاراً فَإِنَّ ذَلِکَ جَزَاءُ مَنِ ارْتَکَبَ تِلْکَ الْمَعْصِیَةَ فَقَالَ یَا مَوْلَایَ أَحْرِقْنِی بِالنَّارِ لِأَنْجُوَ مِنْ نَارِ الْآخِرَةِ فَقَالَ علیه السلام یَا عَمَّارُ اجْمَعْ أَلْفَ حُزْمَةِ(1) قَصَبٍ لِنُضْرِمَهُ غَدَاةَ غَدٍ بِالنَّارِ ثُمَّ قَالَ لِلرَّجُلِ انْهَضْ وَ أَوْصِ بِمَا لَکَ وَ بِمَا عَلَیْکَ قَالَ فَنَهَضَ الرَّجُلُ وَ أَوْصَی بِمَا لَهُ وَ مَا عَلَیْهِ وَ قَسَّمَ أَمْوَالَهُ عَلَی أَوْلَادِهِ وَ أَعْطَی کُلَّ ذِی حَقٍّ حَقَّهُ ثُمَّ بَاتَ عَلَی حُجْرَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی بَیْتِ نُوحٍ شَرْقِیِّ جَامِعِ الْکُوفَةِ فَلَمَّا صَلَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ یَا عَمَّارُ نَادِ بِالْکُوفَةِ- اخْرُجُوا وَ انْظُرُوا حُکْمَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ جَمَاعَةٌ مِنْهُمْ کَیْفَ یُحْرِقُ رَجُلًا مِنْ شِیعَتِهِ وَ مُحِبِّیهِ وَ هُوَ السَّاعَةَ یُرِیدُ یُحْرِقُهُ بِالنَّارِ فَبَطَلَتْ إِمَامَتُهُ فَسَمِعَ بِذَلِکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ عَمَّارٌ فَأَخَذَ الْإِمَامُ الرَّجُلَ وَ رَمَی عَلَیْهِ أَلْفَ حُزْمَةٍ مِنَ الْقَصَبِ فَأَعْطَاهُ مِقْدَحَةً وَ کِبْرِیتاً وَ قَالَ اقْدَحْ وَ أَحْرِقْ نَفْسَکَ فَإِنْ کُنْتَ مِنْ شِیعَتِی وَ مُحِبِّیَّ وَ عَارِفِیَّ فَإِنَّکَ لَا تَحْتَرِقُ بِالنَّارِ وَ إِنْ کُنْتَ مِنَ الْمُخَالِفِینَ الْمُکَذِّبِینَ فَالنَّارُ تَأْکُلُ لَحْمَکَ وَ تَکْسِرُ عَظْمَکَ فَأَوْقَدَ الرَّجُلُ عَلَی نَفْسِهِ وَ احْتَرَقَ الْقَصَبُ وَ کَانَ عَلَی الرَّجُلِ ثِیَابٌ بِیضٌ فَلَمْ تَعْلَقْ بِهَا النَّارُ وَ لَمْ تَقْرَبْهَا الدُّخَانُ فَاسْتَفْتَحَ الْإِمَامُ علیه السلام وَ قَالَ کَذَبَ الْعَادِلُونَ بِاللَّهِ وَ ضَلُّوا ضَلالًا بَعِیداً ثُمَّ قَالَ إِنَّ شِیعَتَنَا مِنَّا وَ أَنَا قَسِیمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ أَشْهَدَ لِی بِذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَوَاطِنَ کَثِیرَةٍ(2).

«17»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَخْلَدٍ الْجُعْفِیُّ مُعَنْعَناً عَنِ الْأَعْمَشِ قَالَ: خَرَجْتُ حَاجّاً إِلَی مَکَّةَ فَلَمَّا انْصَرَفْتُ بُعَیْداً رَأَیْتُ عَمْیَاءَ عَلَی ظَهْرِ الطَّرِیقِ تَقُولُ بِحَقِ (3)

مُحَمَّدٍ

ص: 44


1- 1. بالمهملة ثمّ المعجمة ما حزم و شد من الحطب و غیره.
2- 2. الفضائل: 77 و 78.
3- 3. فی المصدر: اللّهمّ إنّی اسألک بحق اه.

در مسند قضاوت نشسته بود که مردی که به آن صفوان الأکحَل گفته می شد بلند شد و گفت: من مردی از شیعه شما هستم و گناهانی مرتکب شده ام و از شما می خواهم که مرا در دنیا از آن گناهان پاک کنید تا پاک به سوی آخرت بروم، امام علیه السلام برخاست (فرمود)گناهانت چه بسیار است. آنها چیست؟ گفت: من با پسر بچه ها لواط می کنم. امام علیه السلام فرمود: جزای هر کس که این معصیت را انجام دهد این است که یا ضربه ای با ذوالفقار به او بزنم یا دیوار را بر روی آن برگردانم و یا این که در آتش بیندازم پس کدام را انتخاب می کنی؟ گفت: ای سرورم مرا با آتش بسوزان تا از آتش آخرت در امان باشم. آن حضرت علیه السلام فرمود: ای عمار هزار پشته هیزم جمع کن تا صبح فردا او را آتش بزنیم آنگاه به مرد فرمود: بلند شو و به اموال و دارایی­هایت وصیت کن، مرد بلند شد و به دار و ندار خود وصیت کرد و اموالش را در بین فرزندانش تقسیم نمود و حق هر کس را داد سپس شب را در حجره امیرالمؤمنین در خانه نوح در جانب شرقی مسجد کوفه گذراند. هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام نماز خواند فرمود: ای عمار مردم کوفه را صدا بزن و بگو: از خانه بیرون بیایید و حکم امیرالمؤمنین علیه السلام را مشاهده کنید. عده ای گفتند: او چگونه مردی از شیعیان و دوستدارانش را آتش می زند اگر او را بسوزاند امامتش باطل می شود! امیرالمؤمنین علیه السلام این حرف را شنید. عمار گفت: امام آن مرد را گرفت و روی آن هزار پشته هیزم انداخت و به او آتش زنه و کبریتی داد و فرمود: روشن کن و خودت را بسوزان پس تو اگر از شیعیان و دوستداران وعارفانم باشی در آتش نمی سوزی امّا اگر از مخالفان و تکذیب کنندگانم باشی آتش تمامی گوشت تو را می سوزاند و استخوانت را می شکند. مرد آتش را روشن کرد و هیزم آتش گرفت، مرد لباس سفیدی پوشیده بود که آتش بر آن نگرفت و دود نزدیک آن نشد، امام علیه السلام پیروزی طلب کرد و فرمود: منحرفان به خدا دروغ بستند و بسیار گمراه شدند و فرمود: شیعه ما متعلق به ماست و من تقسیم کننده بهشت و جهنم هستم و رسول خدا صلی الله علیه و آله در جاهای زیادی به نفع من شهادت داده است. (1)

روایت17.

تفسیر فرات بن إبراهیم: أعمش گفت: به قصد حج به سمت مکه رهسپار شدم وقتی مقداری گذشتم زنی کور را بر سر راه دیدم می گفت: پروردگارا به حق محمد

ص: 44


1- . الفضائل: 77 و 78.

وَ آلِهِ رُدَّ عَلَیَّ بَصَرِی قَالَ فَتَعَجَّبْتُ مِنْ قَوْلِهَا وَ قُلْتُ لَهَا أَیُّ حَقٍّ لِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ عَلَی اللَّهِ إِنَّمَا الْحَقُّ لَهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَتْ مَهْ یَا لُکَعُ وَ اللَّهِ مَا ارْتَضَی هُوَ حَتَّی حَلَفَ بِحَقِّهِمْ فَلَوْ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ عَلَیْهِ حَقّاً مَا حَلَفَ بِهِ قَالَ قُلْتُ وَ أَیَّ مَوْضِعٍ حَلَفَ قَالَتْ قَوْلُهُ لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ-(1) وَ الْعَمْرُ فِی کَلَامِ الْعَرَبِ الْحَیَاةُ قَالَ فَقَضَیْتُ حَجَّتِی ثُمَّ رَجَعْتُ فَإِذَا بِهَا مُبْصِرَةً فِی مَوْضِعِهَا وَ هِیَ تَقُولُ أَیُّهَا النَّاسُ أَحِبُّوا عَلِیّاً فَحُبُّهُ یُنْجِیکُمْ مِنَ النَّارِ قَالَ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهَا وَ قُلْتُ أَ لَسْتِ الْعَمْیَاءَ بِالْأَمْسِ تَقُولِینَ بِحَقِ (2) مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ رُدَّ عَلَیَّ بَصَرِی قَالَتْ بَلَی قُلْتُ حَدِّثِینِی بِقِصَّتِکِ قَالَتْ وَ اللَّهِ مَا جُزْتَنِی حَتَّی وَقَفَ عَلَیَّ رَجُلٌ فَقَالَ لِی إِنْ رَأَیْتِ مُحَمَّداً وَ آلَهُ تَعْرِفِینَهُ قُلْتُ لَا وَ لَکِنْ بِالدَّلَالَةِ(3) الَّتِی جَاءَتْنَا قَالَتْ فَبَیْنَا هُوَ یُخَاطِبُنِی إِذْ أَتَانِی رَجُلٌ آخَرُ مُتَوَکِّئاً عَلَی رَجُلَیْنِ فَقَالَ مَا قِیَامُکَ مَعَهَا قَالَ إِنَّهَا تَسْأَلُ رَبَّهَا بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ- أَنْ یَرُدَّ عَلَیْهَا بَصَرَهَا فَادْعُ اللَّهَ لَهَا قَالَ فَدَعَا رَبَّهُ وَ مَسَحَ عَلَی عَیْنَیَّ بِیَدِهِ فَأَبْصَرْتُ فَقُلْتُ مَنْ أَنْتُمْ فَقَالَ أَنَا مُحَمَّدٌ وَ هَذَا عَلِیٌّ قَدْ رَدَّ اللَّهُ عَلَیْکِ بَصَرَکِ اقْعُدِی فِی مَوْضِعِکِ هَذَا حَتَّی یَرْجِعَ النَّاسُ وَ أَعْلِمِیهِمْ أَنَّ حُبَّ عَلِیٍّ یُنْجِیهِمْ مِنَ النَّارِ(4).

«18»

ج، [الإحتجاج] م، [تفسیر الإمام علیه السلام] قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَاعِداً ذَاتَ یَوْمٍ فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنَ الْیُونَانِیِّینَ الْمُدَّعِینَ لِلْفَلْسَفَةِ وَ الطِّبِّ فَقَالَ یَا بَا حَسَنٍ (5) بَلَغَنِی خَبَرُ صَاحِبِکَ وَ أَنَّ بِهِ جُنُوناً وَ جِئْتُ لِأُعَالِجَهُ فَلَحِقْتُهُ قَدْ مَضَی لِسَبِیلِهِ وَ فَاتَنِی مَا أَرَدْتُ مِنْ ذَلِکَ وَ قَدْ قِیلَ لِی إِنَّکَ ابْنُ عَمِّهِ وَ صِهْرُهُ وَ أَرَی (6) صُفَاراً قَدْ عَلَاکَ وَ سَاقَیْنِ دَقِیقَتَیْنِ مَا أَرَاهُمَا تُقِلَّانِکَ-(7) فَأَمَّا الصُّفَارُ فَعِنْدِی دَوَاؤُهُ وَ أَمَّا

ص: 45


1- 1. سورة الحجر: 72.
2- 2. فی المصدر: اللّهمّ إنّی اسألک بحق اه.
3- 3. فی المصدر: بالولاء.
4- 4. تفسیر فرات: 99- 100.
5- 5. فی المصدرین: فقال له: یا ابا الحسن.
6- 6. فی المصدرین: واری بک اه.
7- 7.«: تقلانک.

و خاندانش بینایی ام را به من برگردان، أعمش گفت: من از گفته او تعجب کرده و به او گفتم: محمد و آل او چه حقی بر خدا دارند؟ بلکه خداوند بر آن ها حق دارد، زن گفت: ای فرومایه ساکت شو، به خدا سوگند خداوند خشنود نگشت تا به حق آن ها سوگند خورد پس اگر حقی از آن ها بر او نبود سوگند نمی خورد من گفتم: خدا در کجا سوگند خورده است؟ آن زن قول خداوند تعالی را گفت: لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ (1){به جان تو سوگند که آنان در مستی خود سرگردان بودند.} و العَمر در کلام عرب به معنی زندگی است. أعمش گفت: من حج گذاشته و برگشتم ناگهان او را دیدم که در همان مکان بینا گشته و می گوید: ای مردم دوستدار علی باشید که دوستی او شما را از آتش رهایی می بخشد من به او سلام کرده و گفتم: آیا چند روز گذشته نابینا نبودی و می گفتی پروردگارا به حق محمد و آلش بینایی ام را به من برگردان؟ زن گفت: آری، گفتم: ماجرا را برایم تعریف کن، او گفت: به محض اینکه از پیشم رفتی مردی نزد من آمد و گفت: اگر محمد و آلش را ببینی می شناسی؟ گفتم: نه اما شاید با نشانه ای آنها را بشناسم زن گفت: در حالی که او با من سخن می گفت: مرد دیگری در حالی که به دو مرد دیگر تکیه کرده بود نزد من آمد و گفت: با او چه کار داری؟ گفت: او از خداوند می خواهد که به حق محمد و آلش بینایی اش را به او برگرداند پس برای او دعا کن، او به درگاه پروردگارش دعا کرد و با دستش روی چشمم کشید و من بینا گشتم و گفتم: شما کیستید؟ گفت: من محمدم و این علی است، خداوند بینایی ات را به تو برگردانده است، سر جایت بنشین تا مردم برگردند و آن­ها را آگاه کن که دوستی علی آن ها را از آتش نجات می بخشد.(2)

روایت18.

احتجاج، تفسیر امام عسکری علیه السلام: علی بن حسین علیه السلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام روزی نشسته بودند که مردی یونانی که ادعای فلسفه و طب می کنند بر آن حضرت علیه السلام وارد شد، و گفت: ای اباحسن! خبر صاحبتان به من رسید و فهمیدم که جنون دارد من آمدم تا او را درمان کنم. نزد او رفتم اما او مرده بود و نتوانستم او را درمان کنم و به من گفته شد: شما پسر عمو و دامادش هستید، من در شما زردی می بینم شما را فرا گرفته است و دو ساق پای تو لاغر است که فکر نمی­کنم توانایی تحمل شما را داشته باشند. اما دوای زردی نزد من است،

ص: 45


1- . حجر/72
2- . تفسیر فرات: 99 - 100

السَّاقَانِ الدَّقِیقَانِ فَلَا حِیلَةَ(1) لِتَغْلِیظِهِمَا وَ الْوَجْهُ أَنْ تَرْفُقَ بِنَفْسِکَ فِی الْمَشْیِ تُقَلِّلُهُ وَ لَا تُکَثِّرُهُ وَ فِیمَا تَحْمِلُهُ عَلَی ظَهْرِکَ وَ تَحْضُنُهُ (2) بِصَدْرِکَ أَنْ تُقَلِّلَهُمَا وَ لَا تُکَثِّرَهُمَا فَإِنَّ سَاقَیْکَ دَقِیقَانِ لَا یُؤْمَنُ عِنْدَ حَمْلِ ثَقِیلٍ انْقِصَافُهُمَا-(3) وَ أَمَّا الصُّفَارُ فَدَوَاؤُکَ (4)

عِنْدِی وَ هُوَ هَذَا وَ أَخْرَجَ دَوَاءً وَ قَالَ هَذَا لَا یُؤْذِیکَ وَ لَا یُخَیِّسُکَ-(5) وَ لَکِنَّهُ یَلْزَمُکَ حِمْیَةٌ مِنَ اللَّحْمِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً ثُمَّ یُزِیلُ صُفَارَکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام(6) قَدْ ذَکَرْتَ نَفْعَ هَذَا الدَّوَاءِ الصُّفَارِیِّ فَهَلْ تَعْرِفُ شَیْئاً یَزِیدُ فِیهِ وَ یَضُرُّهُ فَقَالَ الرَّجُلُ بَلَی حَبَّةٌ مِنْ هَذَا وَ أَشَارَ إِلَی دَوَاءٍ مَعَهُ وَ قَالَ إِنْ تَنَاوَلَهُ الْإِنْسَانُ وَ بِهِ صُفَارٌ أَمَاتَهُ مِنْ سَاعَتِهِ وَ إِنْ کَانَ لَا صُفَارَ بِهِ صَارَ بِهِ صُفَارٌ حَتَّی یَمُوتَ فِی یَوْمِهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَأَرِنِی هَذَا الضَّارَّ فَأَعْطَاهُ فَقَالَ (7) کَمْ قَدْرُ هَذَا فَقَالَ قَدْرُ مِثْقَالَیْنِ سَمٌّ نَاقِعٌ وَ قَدْرُ کُلِّ حَبَّةٍ مِنْهُ یَقْتُلُ رَجُلًا فَتَنَاوَلَهُ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَمَحَهُ (8) وَ عَرِقَ عَرَقاً خَفِیفاً وَ جَعَلَ الرَّجُلُ یَرْتَعِدُ وَ یَقُولُ فِی نَفْسِهِ الْآنَ أُوخَذُ بِابْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ یُقَالُ قَتَلْتَهُ وَ لَا یُقْبَلُ مِنِّی قَوْلِی إِنَّهُ لَهْوٌ أَلْجَأَنِی عَلَی نَفْسِی فَتَبَسَّمَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ قَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَصَحُّ مَا کُنْتُ بَدَناً الْآنَ لَمْ یَضُرَّنِی مَا زَعَمْتَ أَنَّهُ سَمٌّ فَغَمِّضْ عَیْنَیْکَ فَغَمَّضَ ثُمَّ قَالَ افْتَحْ عَیْنَیْکَ فَفَتَحَ فَنَظَرَ إِلَی وَجْهِ عَلِیٍّ علیه السلام فَإِذَا هُوَ أَبْیَضُ أَحْمَرُ مُشْرَبٌ حُمْرَةً فَارْتَعَدَ الرَّجُلُ مِمَّا رَآهُ وَ تَبَسَّمَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ قَالَ أَیْنَ الصُّفَارُ الَّذِی زَعَمْتَ أَنَّهُ بِی فَقَالَ وَ اللَّهِ لَکَأَنَّکَ لَسْتَ مَنْ رَأَیْتُ قَبْلُ کُنْتَ مُصْفَارّاً فَأَنْتَ الْآنَ مُوَرَّدٌ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَزَالَ عَنِّی الصُّفَارُ بِسَمِّکَ الَّذِی زَعَمْتَ أَنَّهُ قَاتِلِی وَ أَمَّا سَاقَایَ

ص: 46


1- 1. فی المصدرین: فلا حیلة لی اه.
2- 2.«: تحتضنه.
3- 3. انقصف: انکسر.
4- 4. فی المصدرین: فدواؤه.
5- 5. خاص اللحم: فسدت رائحته.
6- 6. فی المصدرین: فقال له علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
7- 7.«: فأعطاه ایاه، فقال له.
8- 8. قمح السویق: استفه و الشراب: اخذه فی راحته فلطعه.

ولی برای فربه کردن لاغری ساقهای پا راهی سراغ ندارم بهتر است که در راه رفتن مواظب خودتان باشید و کمتر پیاده روی کنید و هنگامی که چیزی را روی دوش خود می­گذارید یا در بغل خود قرار می­دهید وزن آن را کم کنید و اشیاء با وزن بالا را حمل نکنید؛ چون در این صورت دو پای لاغر شما هنگام حمل شیءای سنگین از شکسته شدن ایمن نمی ماند. اما دوای زردی نزد من است و آن این است که، آن یونانی دوایی را درآورده و گفت: این شما را اذیت نکرده و بد بو نمی شود، امّا باید چهل صبح از خوردن گوشت خودداری کنید و سپس زردیتان را از بین می برد. علی علیه السلام فرمود: تو سود این داروی زردی را بیان کردی آیا چیزی را می شناسی که آن را زیاد کند و موجب ضررش باشد ؟ مرد گفت: بله، حبّه ای از این دارو را و به دارویی که همراهش بود اشاره کرد و گفت: اگر شخصی که زردی (نوعی وبا یا زرد آب در شکم) دارد بخورد بلافاصله می میرد و اگر زردی نداشته باشد مبتلا به زردی شده و در همان روز می میرد. علی علیه السلام فرمود: داروی مضر را به من نشان بده پس یونانی آن را به ایشان داد و امام فرمود: گفت: مقدار این چقدر است؟ گفت: اندازه دو مثقال سم کشنده و هر حبه از آن مردی را می کشد. پس علی علیه السلام آن را گرفت و خورد و عرق خفیفی کرد، مرد شروع به لرزیدن کرد و به خودش گفت: الان مردم نزد علی علیه السلام می آیند و می گویند: تو او را کشتی و حرف مرا هم قبول نمی کنند که خود او مرا مجبور کرد. علی علیه السلام تبسمی کرد و فرمود: ای بنده خدا! الان در بهترین وضعیت بدنی هستم، آن چه تو آن را سم پنداشتی ضرری به من نرساند، پس چشمانت را ببند. او بست. پس امام فرمود: چشمانت را باز کن، پس باز کرد و به صورت علی علیه السلام نگاه کرد که مانند شرابی سفید و قرمز بود، مرد از آنچه دیده بود به لرزه افتاد و علی علیه السلام خندید و فرمود: زردی که گمان کردی در من است کجاست؟ مرد گفت: به خدا سوگند گویا تو کسی نیستی که قبلاً دیده بودم، شما بسیار زرد بودید و الان سرخ شده اید، علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: زردی با سمی که گمان کردی قاتل من است از بین رفت. امّا این دو ساقم

ص: 46

هَاتَانِ وَ مَدَّ رِجْلَیْهِ وَ کَشَفَ عَنْ سَاقَیْهِ فَإِنَّکَ زَعَمْتَ أَنِّی أَحْتَاجُ أَنْ أَرْفُقَ (1)

بِبَدَنِی فِی حَمْلِ مَا أَحْمِلُ عَلَیْهِ لِئَلَّا یَنْقَصِفَ السَّاقَانِ وَ أَنَا أَدُلُّکَ أَنَّ طِبَّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خِلَافُ طِبِّکَ وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی أُسْطُوَانَةِ خَشَبٍ غَلِیظَةٍ-(2)

عَلَی رَأْسِهَا سَطْحُ مَجْلِسِهِ الَّذِی هُوَ فِیهِ وَ فِی فَوْقِهِ حُجْرَتَانِ إِحْدَاهُمَا فَوْقَ الْآخَرِ وَ حَرَّکَهَا أَوِ احْتَمَلَهَا(3)

فَارْتَفَعَ السَّطْحُ وَ الْحِیطَانُ وَ فَوْقَهُمَا الْغُرْفَتَانِ فَغُشِیَ عَلَی الْیُونَانِیِّ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام صُبُّوا عَلَیْهِ مَاءً-(4)

فَأَفَاقَ وَ هُوَ یَقُولُ وَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ کَالْیَوْمِ عَجَباً فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام هَذِهِ قُوَّةُ السَّاقَیْنِ الدَّقِیقَیْنِ وَ احْتِمَالُهُمَا فِی طِبِّکَ هَذَا یَا یُونَانِیُّ فَقَالَ الْیُونَانِیُّ أَ مِثْلَکَ کَانَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَهَلْ عِلْمِی إِلَّا مِنْ عِلْمِهِ وَ عَقْلِی إِلَّا مِنْ عَقْلِهِ وَ قُوَّتِی إِلَّا مِنْ قُوَّتِهِ لَقَدْ أَتَاهُ ثَقَفِیٌّ کَانَ أَطَبَّ الْعَرَبِ فَقَالَ لَهُ إِنْ کَانَ بِکَ جُنُونٌ دَاوَیْتُکَ فَقَالَ لَهُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَ تُحِبُّ أَنْ أُرِیَکَ آیَةً تَعْلَمُ بِهَا غِنَایَ عَنْ طِبِّکَ وَ حَاجَتَکَ إِلَی طِبِّی قَالَ نَعَمْ قَالَ أَیَّ آیَةٍ تُرِیدُ قَالَ تَدْعُو ذَلِکَ الْعِذْقَ وَ أَشَارَ إِلَی نَخْلَةٍ سَحُوقٍ فَدَعَاهَا فَانْقَلَعَ أَصْلُهَا مِنَ الْأَرْضِ وَ هِیَ تَخُدُّ فِی الْأَرْضِ خَدّاً(5)

حَتَّی وَقَفَتْ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ لَهُ أَ کَفَاکَ قَالَ لَا قَالَ فَتُرِیدُ مَا ذَا قَالَ تَأْمُرُهَا أَنْ تَرْجِعَ إِلَی حَیْثُ جَاءَتْ-(6)

وَ تَسْتَقِرَّ فِی مَقَرِّهَا الَّذِی انْقَلَعَتْ مِنْهُ فَأَمَرَهَا فَرَجَعَتْ وَ اسْتَقَرَّتْ فِی مَقَرِّهَا.

فَقَالَ الْیُونَانِیُّ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام هَذَا الَّذِی تَذْکُرُهُ عَنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله غَائِبٍ عَنِّی وَ أَنَا أَقْتَصِرُ مِنْکَ عَلَی أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ أَنَا أَتَبَاعَدُ عَنْکَ فَادْعُنِی وَ أَنَا لَا أَخْتَارُ الْإِجَابَةَ فَإِنْ جِئْتَ بِی إِلَیْکَ فَهِیَ آیَةٌ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام هَذَا إِنَّمَا یَکُونُ

ص: 47


1- 1. فی المصدرین: احتاج الی أن ارفق.
2- 2.«: عظیمة.
3- 3.«: و احتملها.
4- 4. فی المصدرین بعد ذلک: فصبوا علیه ماء.
5- 5. خد الأرض: شقها و أثر فیها.
6- 6. فی المصدرین: حیث جاءت منه.

- امام پاهایش را دراز کرد و آن ها را نشان داد - تو گمان کردی که من نیاز به مراقبت بدنی در حمل آن چه بر رویم گذاشته شود دارم تا پاهایم دو نیم نشود و من ثابت می کنم که طب خدای عزوجل بر خلاف طب توست و با دستش به استوانه چوبی بزرگی زد که بالای آن مجلسی که در آن بود قرار داشت، و بالای آن دو اتاق قرار داشت، که یکی از آن ها روی دیگری بود امام علیه السلام آن را به حرکت درآورده و بلند کرد پس پشت بام و دیوارها که رویشان دو اتاق بود بالا آمد، طبیب یونانی بیهوش شد و امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: آب به صورتش بپاشید به هوش آمد در حالی که می گفت: به خدا سوگند که تا به امروز چیزی به این شگفتی ندیده بودم. علی علیه السلام به او فرمود: ای یونانی این قدرت دو پای لاغر است و قدرت تحمل آن در طب تو ای یونانی!

سپس یونانی گفت: آیا محمد صلی الله علیه و آله نیز مانند تو بود؟ علی علیه السلام فرمود: آیا علم و عقل و نیروی من جز علم و عقل و نیروی اوست؟ مردی ثقفی که از ماهرترین طبیبان عرب بوده نزد ایشان آمده و گفته است: اگر جنونی داری معالجه ات کنم؟ محمد صلی الله علیه و آله فرمود: آیا می خواهی نشانه ای به تو آشکار کنم که بی نیازی من از طب تو و نیاز تو به طب مرا نشان دهد؟ گفت: بله: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چه نشانه ای می خواهی؟ گفت: آن درخت خرما را صدا بزن - و به نخل بلندی اشاره کرد - پس آن را صدا زد و ریشه اش از زمین کنده شد در حالی که زمین را می شکافت تا نزد او ایستاد. رسول خدا صلی الله علیه و آله به مرد فرمود: آیا تو را کافی است؟ گفت: نه، فرمود: چه می خواهی؟ گفت: به او دستور بده تا سر جای اصلی اش برگردد و در مکانی از آن درآمده مستقر شود پس پیامبر صلی الله علیه و آله آن کار را انجام داد و نخل برگشت و در مکانش آرام گرفت.

یونانی به امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: آن چه از محمد صلی الله علیه و آله ذکر می کنی بر من پوشیده است و من به کمتر از آن از تو قناعت می کنم. من از شما دور می شوم پس مرا صدا بزنید در حالی که اختیار جواب دادن نداشته باشم پس اگر مرا نزد خودتان آورید آن نشانه ایست. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:این چیزی که تو از من می خواهی

ص: 47

آیَةً لَکَ وَحْدَکَ لِأَنَّکَ تَعْلَمُ مِنْ نَفْسِکَ أَنَّکَ لَمْ تُرِدْ وَ أَنِّی أَزَلْتُ اخْتِیَارَکَ مِنْ غَیْرِ أَنْ بَاشَرْتَ مِنِّی شَیْئاً أَوْ مِمَّنْ أَمَرْتُهُ بِأَنْ یُبَاشِرَکَ أَوْ مِمَّنْ قَصَدَ إِلَی ذَلِکَ وَ إِنْ (1) لَمْ آمُرْهُ إِلَّا مَا یَکُونُ مِنْ قُدْرَةِ اللَّهِ الْقَاهِرِ وَ أَنْتَ یُونَانِیٌ (2) یُمْکِنُکَ أَنْ تَدَّعِیَ وَ یُمْکِنُ غَیْرَکَ أَنْ یَقُولَ إِنِّی قَدْ وَاطَأْتُکَ عَلَی ذَلِکَ فَاقْتَرِحْ إِنْ کُنْتَ مُقْتَرِحاً مَا هُوَ آیَةٌ لِجَمِیعِ الْعَالَمِینَ قَالَ لَهُ الْیُونَانِیُّ إِذَا جَعَلْتَ الِاقْتِرَاحَ إِلَیَّ فَأَنَا أَقْتَرِحُ أَنْ تَفْصِلَ أَجْزَاءَ تِلْکَ النَّخْلَةِ وَ تُفَرِّقَهَا وَ تُبَاعِدَ مَا بَیْنَهَا ثُمَّ تَجْمَعَهَا وَ تُعِیدَهَا کَمَا کَانَتْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام هَذِهِ آیَةٌ وَ أَنْتَ رَسُولِی إِلَیْهَا یَعْنِی إِلَی النَّخْلَةِ فَقُلْ لَهَا إِنَّ وَصِیَّ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْمُرُ أَجْزَاءَکِ أَنْ تَتَفَرَّقَ وَ تَتَبَاعَدَ فَذَهَبَ فَقَالَ لَهَا فَتَفَاصَلَتْ وَ تَهَافَتَتْ وَ تَبَتَّرَتْ (3) وَ تَصَاغَرَتْ أَجْزَاؤُهَا حَتَّی لَمْ تَرَ عَیْنٌ وَ لَا أَثَرٌ حَتَّی کَأَنْ لَمْ یَکُنْ هُنَاکَ نَخْلَةٌ قَطُّ فَارْتَعَدَتْ فَرَائِصُ الْیُونَانِیِّ وَ قَالَ یَا وَصِیَّ مُحَمَّدٍ قَدْ أَعْطَیْتَنِی اقْتِرَاحِیَ الْأَوَّلَ فَأَعْطِنِی الْآخَرَ فَأْمُرْهَا أَنْ تَجْتَمِعَ وَ تَعُودَ کَمَا کَانَتْ فَقَالَ أَنْتَ رَسُولِی إِلَیْهَا بَعْدُ-(4) فَقُلْ لَهَا یَا أَجْزَاءَ النَّخْلَةِ إِنَّ وَصِیَّ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْمُرُکِ أَنْ تَجْتَمِعِی وَ کَمَا کُنْتِ تَعُودِی فَنَادَی الْیُونَانِیُّ فَقَالَ ذَلِکَ فَارْتَفَعَتْ فِی الْهَوَاءِ کَهَیْئَةِ الْهَبَاءِ الْمَنْثُورِ ثُمَّ جَعَلَتْ تَجْتَمِعُ جُزْءٌ جُزْءٌ مِنْهَا حَتَّی تَصَوَّرَ لَهَا الْقُضْبَانُ وَ الْأَوْرَاقُ وَ الْأُصُولُ وَ السَّعَفُ وَ الشَّمَارِیخُ وَ الْأَعْذَاقُ (5) ثُمَّ تَأَلَّفَتْ وَ تَجَمَّعَتْ وَ اسْتَطَالَتْ وَ عَرَضَتْ وَ اسْتَقَلَّ أَصْلُهَا فِی مَقَرِّهَا وَ تَمَکَّنَ عَلَیْهَا سَاقُهَا وَ تَرَکَّبَ عَلَی السَّاقِ قُضْبَانُهَا وَ عَلَی الْقُضْبَانِ أَوْرَاقُهَا وَ فِی أَمْکِنَتِهَا أَعْذَاقُهَا-(6) وَ قَدْ کَانَتْ فِی الِابْتِدَاءِ شَمَارِیخُهَا مُتَجَرِّدَةً-(7) لِبُعْدِهَا

ص: 48


1- 1. فی تفسیر الإمام: و انی.
2- 2. فی المصدرین: یا یونانی.
3- 3. أی تقطعت. و فی الاحتجاج: و تنثرت.
4- 4. فی المصدرین: فعد.
5- 5. السعف: جرید النخل. الشمروخ: العذق علیه بسر أو عنب. و عذق النخل کالعنقود من العنب.
6- 6. فی المصدرین: و استقر.
7- 7. فی الاحتجاج: متفردة. و فی التفسیر: مجردة.

تنها نشانه ای برای تو خواهد بود چون خودت می­دانی که آن لحظه اراده نداری و من اختیار تو را از بین برده ام بدون اینکه مستقیما با من در ارتباط باشی یا از کسی که به او دستور داده ام که با تو همراهی کند یا از کسی که قصد آن را می کند بدون دستور من تو را باز گرداند.، و من این کار را انجام نخواهم داد مگر اینکه قدرت برتر خداوند را نشان دهد، تو ای یونانی می توانی ادعا کنی و دیگری می تواند بگوید: چگونه با او بر آن موافقت کنم. پس پیشنهادی بده که نشانی برای تمامی جهانیان باشد یونانی به او گفت: اگر انتخاب را بر عهده من بگذاری من پیشنهاد می کنم که اجزای آن نخل را جدا کنی و همه را از یکدیگر دور کنی سپس آن را جمع کرده و به حالت نخستین برگردانی علی علیه السلام فرمود: این نشانه ای است و تو فرستاننده من به سوی آن -- یعنی نخل - هستی پس به او بگو: جانشین محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله به اجزای تو دستور می دهد که پراکنده و دور شود مرد رفت و به نخل گفت: پس اجزای آن نخل از هم جدا شده و پراکنده و دور گشت تا اینکه اثری از آن باقی نماند به طوری که گویا اصلاً نخلی آنجا نبوده است، یونانی به لرزه افتاد و گفت: ای جانشین محمد! پیشنهاد اولم را انجام دادی دومی را نیز اجابت کن، پس به نخل دستور داد که جمع شده و همان گونه که بوده شود: پس فرمود: تو فرستاده من به آن هستی پس برگرد و به او بگو ای اجزای نخل جانشین محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله به تو امر می کند که جمع شوی و به حالت اول خود برگردی، یونانی آن را صدا زد و گفته امام را به نخل گفت سپس آن نخل مانند شکل ذرات پراکنده به سمت فضا رفت پس هر کدام از اجزای آن شروع به جمع شدن کردند تا این که برای آن شاخه ها و برگ ها و ریشه ها و پوسته­ها و خوشه­های بزرگ و کوچک شکل گرفت سپس نزدیک گشت و جمع شد و طول و عرض پیدا کرد و ریشه آن در مکانش استقرار یافت و ساقه اش بر ریشه و شاخه ها بر ساقه، برگ ها بر شاخه، و خوشه ها بر برگ ها سوار شدند، این در حال بوذ که خوشه هایش در ابتدا به دلیل دوری

ص: 48

مِنْ أَوَانِ الرُّطَبِ وَ الْبُسْرِ وَ الْخَلَالِ (1) فَقَالَ الْیُونَانِیُّ وَ أُخْرَی أُحِبُّهَا(2) أَنْ تُخْرِجَ شَمَارِیخُهَا خَلَالَهَا وَ تَقْلِبَهَا مِنْ خُضْرَةٍ إِلَی صُفْرَةٍ وَ حُمْرَةٍ وَ تَرْطِیبٍ وَ بُلُوغِ إِنَاهُ (3) لِیُؤْکَلَ وَ تُطْعِمَنِی وَ مَنْ حَضَرَ مِنْهَا فَقَالَ علیه السلام(4) أَنْتَ رَسُولِی إِلَیْهَا بِذَلِکَ فَمُرْهَا بِهِ فَقَالَ لَهُ الْیُونَانِیُّ مَا أَمَرَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأَخَلَّتْ وَ أَبْسَرَتْ وَ اصْفَرَّتْ وَ احْمَرَّتْ وَ تَرَطَّبَتْ وَ ثَقُلَتْ أَعْذَاقُهَا بِرُطَبِهَا فَقَالَ الْیُونَانِیُّ وَ أُخْرَی أُحِبُّهَا یَقْرُبُ مِنْ یَدِی أَعْذَاقُهَا أَوْ تَطُولُ یَدِی لِتَنَالَهَا وَ أَحَبُّ شَیْ ءٍ إِلَیَّ أَنْ تُنْزِلَ إِلَیَّ أَحَدَهَا وَ تُطَوِّلَ یَدِی إِلَی الْأُخْرَی الَّتِی هِیَ أُخْتُهَا فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مُدَّ الْیَدَ الَّتِی تُرِیدُ أَنْ تَنَالَهَا وَ قُلْ یَا مُقَرِّبَ الْبَعِیدِ قَرِّبْ یَدِی مِنْهَا وَ اقْبِضِ الْأُخْرَی الَّتِی تُرِیدُ أَنْ یُتْرَکَ (5)

إِلَیْکَ الْعِذْقُ مِنْهَا وَ قُلْ یَا مُسَهِّلَ الْعَسِیرِ سَهِّلْ لِی تَنَاوُلَ مَا یَبْعُدُ عَنِّی مِنْهَا فَفَعَلَ ذَلِکَ وَ قَالَهُ فَطَالَتْ یُمْنَاهُ فَوَصَلَتْ إِلَی الْعِذْقِ وَ انْحَطَّتِ الْأَعْذَاقُ الْأُخَرُ فَسَقَطَتْ عَلَی الْأَرْضِ وَ قَدْ طَالَتْ عَرَاجِینُهَا-(6) ثُمَّ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّکَ إِنْ أَکَلْتَ مِنْهَا ثُمَّ لَمْ تُؤْمِنْ بِمَنْ أَظْهَرَ لَکَ عَجَائِبَهَا عَجَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْعُقُوبَةِ الَّتِی یَبْتَلِیکَ بِهَا مَا یَعْتَبِرُ بِهِ عُقَلَاءُ خَلْقِهِ وَ جُهَّالُهُمْ فَقَالَ الْیُونَانِیُّ إِنِّی إِنْ کَفَرْتُ بَعْدَ مَا رَأَیْتُ فَقَدْ بَالَغْتُ فِی الْعِنَادِ وَ تَنَاهَیْتُ فِی التَّعَرُّضِ لِلْهَلَاکِ أَشْهَدُ أَنَّکَ مِنْ خَاصَّةِ اللَّهِ صَادِقٌ فِی جَمِیعِ أَقَاوِیلِکَ عَنِ اللَّهِ فَأْمُرْنِی بِمَا تَشَاءُ أُطِعْکَ (7).

أقول: تمام الخبر فی أبواب احتجاجاته علیه السلام و قد مضی کثیر من معجزاته و مناقبه صلوات الله علیه فی أبواب معجزات الرسول صلی الله علیه و آله.

ص: 49


1- 1. بضم الخاء: الرطب.
2- 2. فی المصدرین: احب.
3- 3. الاناء: حلول الوقت. النضج.
4- 4. فی المصدرین: و من حضرک منها فقال علیّ علیه السلام.
5- 5. فی المصدرین: ان تنزل.
6- 6. جمع العرجون: اصل العذق الذی یعوج و یبقی علی النخل یابسا بعد أن تقطع عنه الشماریخ.
7- 7. الاحتجاج: 122- 124. تفسیر الإمام: 67- 69.

از ظرف-های رطب و خرما از هم پراکنده بودند، یونانی گفت: چیز دیگری که دوست دارم آن است که خوشه های نخل را از آن میان خارج کرده و از سبزی به زردی و قرمزی و رطب دادن و پختگی تبدیل کنی تا قابل خوردن شود و من و حاضران را از آن اطعام کنی. امام علیه السلام فرمود: تو فرستاده من به سوی آن هستی پس گفته مرا به او بگو. یونانی آنچه که امیرالمؤمنین علیه السلام گفته بود را انجام داد سپس خرما بارور گشت و زرد و قرمز و رطب دار شد و خوشه هایش با رطب سنگین گشت. یونانی گفت: دیگر چیزی که دوست دارم این است که دست هایم نزدیک خوشه ها شده و به آن ها برسد و محبوب ترین چیز برای من آن است که یکی از آن را برای من پایین بیاوری و دستم به یکی دیگر از آن که همانند آن است برسد. امیرالمؤمنین فرمود: دستی را که می خواهد به آن برسد را دراز کن و بگو: ای نزدیک گرداننده دور، دستم را به آن نزدیک گردان و دیگری را که می خواهی خوشه اش به تو برسد را بگیر و بگو: ای آسان گرداننده دشوار، گرفتن آن چه از من دور است را برایم آسان گردان، پس مرد آن کار را کرد و به آن گفت، پس دست راستش طولانی گشت و به خوشه رسید و خوشه های دیگر خم گشته و بر روی زمین افتادند و چوب های خوشه خرما طولانی شدند، پس امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: اگر تو از آن بخوری و به شگفتی هایی که از آن برای تو آشکار گشته ایمان نیاوری خداوند عزّ و جلّ مجازاتی را که تو را به آن مبتلا می سازد تعجیل می گرداند تا مردم عاقل و جاهل از آن پند بگیرند. یونانی گفت: اگر من بعد از آنچه دیدم کافر شوم در دشمنی مبالغه کرده و در معرض نابودی قرار می­گیرم، شهادت می دهم که تو از برگزیدگان خداوند و در همه گفته هایت درباره خداوند صادق هستی، پس هر آن چه می خواهی به من امر کن تا اطاعت کنم. (1)

می گویم: تمامی روایت در ابواب احتجاجاتش است و بسیاری از معجزات و کرامات حضرتش علیه السلام در باب معجزات رسول خدا صلی الله علیه و آله گذشت.

ص: 49


1- . احتجاج: 122 - 124. تفسیر امام: 67 - 69
«19»

ختص، [الإختصاص] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: یَا أَبَانُ کَیْفَ تُنْکِرُ(1) النَّاسُ قَوْلَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمَّا قَالَ لَوْ شِئْتُ لَرَفَعْتُ رِجْلِی هَذِهِ فَضَرَبْتُ بِهَا صَدْرَ ابْنِ أَبِی سُفْیَانَ بِالشَّامِ فَنَکَسْتُهُ عَنْ سَرِیرِهِ وَ لَا یُنْکِرُونَ تَنَاوُلَ آصَفَ وَصِیِّ سُلَیْمَانَ عَرْشَ بِلْقِیسَ وَ إِتْیَانَهُ سُلَیْمَانَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْهِ طَرْفُهُ أَ لَیْسَ نَبِیُّنَا صلی الله علیه و آله أَفْضَلَ الْأَنْبِیَاءِ وَ وَصِیُّهُ أَفْضَلَ الْأَوْصِیَاءِ أَ فَلَا جَعَلُوهُ کَوَصِیِّ سُلَیْمَانَ حَکَمَ اللَّهُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ مَنْ جَحَدَ حَقَّنَا وَ أَنْکَرَ فَضْلَنَا. (2)

باب 117 ما ورد من غرائب معجزاته علیه السلام بالأسانید الغریبة

الأخبار

«1»

وَجَدْتُ فِی بَعْضِ الْکُتُبِ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ زَکَرِیَّا العلائی [الْغَلَابِیُ] قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ الْمَعْرُوفُ بِابْنِ الْمُعَافَا عَنْ وَکِیعٍ عَنْ زَاذَانَ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: کُنَّا مَعَ مَوْلَانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أُحِبُّ أَنْ أَرَی مِنْ مُعْجِزَاتِکَ شَیْئاً قَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَفْعَلُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ قَامَ وَ دَخَلَ مَنْزِلَهُ وَ خَرَجَ إِلَیَّ وَ تَحْتَهُ فَرَسٌ أَدْهَمُ وَ عَلَیْهِ قَبَاءٌ أَبْیَضُ وَ قَلَنْسُوَةٌ بَیْضَاءُ ثُمَّ نَادَی یَا قَنْبَرُ أَخْرِجْ إِلَیَّ ذَلِکَ الْفَرَسَ فَأَخْرَجَ فَرَساً آخَرَ أَدْهَمَ فَقَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ارْکَبْ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ- قَالَ سَلْمَانُ فَرَکِبْتُهُ فَإِذَا لَهُ جَنَاحَانِ مُلْتَصِقَانِ إِلَی جَنْبِهِ قَالَ فَصَاحَ بِهِ الْإِمَامُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَتَعَلَّقَ فِی الْهَوَاءِ وَ کُنْتُ أَسْمَعُ حَفِیفَ أَجْنِحَةِ الْمَلَائِکَةِ وَ تَسْبِیحَهَا تَحْتَ الْعَرْشِ ثُمَّ خَطَوْنَا عَلَی سَاحِلِ بَحْرٍ عُجَاجٍ مُغْطَمِطِ الْأَمْوَاجِ فَنَظَرَ إِلَیْهِ الْإِمَامُ شَزْراً(3) فَسَکَنَ الْبَحْرُ مِنْ غَلَیَانِهِ فَقُلْتُ

ص: 50


1- 1. فی المصدر: ینکر.
2- 2. الاختصاص: 212 و 213.
3- 3. شزر إلیه: نظر إلیه بجانب عینه مع اعراض أو غضب.

روایت19.

اختصاص: امام صادق علیه السلام فرمود: ای ابان مردم چگونه سخنان امیرالمؤمنین علیه السلام را انکار می کنند هنگامی که آن حضرت فرمود: «اگر می خواستم این پایم را بالا آورده و به سینه پسر ابی سفیان در شام می زدم و او را از تخت به زیر می کشیدم» در حالی که گرفتن عرش سلیمان از جانب آصف جانشین سلیمان را انکار نمی کنند که در یک چشم به هم زدن آن را نزد سلیمان آورد؟ آیا پیامبر ما برترین پیامبران و جانشینش برترین جانشینان نیست؟ آیا او را مانند جانشین سلیمان قرار نداده اند؟ خداوند بین ما و بین کسانی که حق ما را پایمال و فضل و برتری ما را انکارکردند، داوری کند. (1)

باب صدو هفدهم : معجزات غریب امیرالمؤمنین علیه السلام با اسنادهای عجیب آنها

روایات

روایت1.

سلمان فارسی که خداوند از او راضی باشد گفت: نزد سرورمان امیرالمؤمنین علیه السلام بودیم، من گفتم: ای امیرالمؤمنین می خواهم چیزی از معجزات شما ببینم آن حضرت علیه السلام فرمود: اگر خداوند عزوجل بخواهد نشان می دهم، سپس بلند شد و وارد منزلش شد در حالی که سوار اسب سیاه بود خارج شد و قبا و کلاه سفیدی پوشیده بود، پس صدا زد ای قنبر، آن اسب را نزد من بیاور، او اسب سیاه دیگری را بیرون آورد، امام علیه السلام فرمود: ای اباعبدالله سوار شو، سلمان گفت: من سوار آن شدم و دیدم دو بال در کنارش به هم چسبیده است، سلمان گفت: امام علیه السلام بر آن فریاد کشید و در هوا به پرواز درآمد و من صدای بال ها و تسبیح فرشتگان را زیر عرش می شنیدم پس سوی ساحل دریای پر تلاطم و امواج رفتیم، امام علیه السلام گوشه چشمی از روی غضب به دریا انداخت و آن آرام گرفت من به او گفتم:

ص: 50


1- . اختصاص: 212 و 213

لَهُ : یَا مَوْلَایَ سَکَنَ الْبَحْرُ مِنْ غَلَیَانِهِ مِنْ نَظَرِکَ إِلَیْهِ فَقَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَا سَلْمَانُ خَشِیَ أَنْ آمُرَ فِیهِ بِأَمْرٍ ثُمَّ قَبَضَ عَلَی یَدِی وَ سَارَ عَلَی وَجْهِ الْمَاءِ وَ الْفَرَسَانِ تَتْبَعَانِنَا لَا یَقُودُهُمَا أَحَدٌ فَوَ اللَّهِ مَا ابْتَلَّتْ أَقْدَامُنَا وَ لَا حَوَافِرُ الْخَیْلِ.

قَالَ سَلْمَانُ فَعَبَرْنَا ذَلِکَ الْبَحْرَ وَ رَفَعْنَا(1) إِلَی جَزِیرَةٍ کَثِیرَةِ الْأَشْجَارِ وَ الْأَثْمَارِ وَ الْأَطْیَارِ وَ الْأَنْهَارِ وَ إِذَا شَجَرَةٌ عَظِیمَةٌ بِلَا صَدْعٍ وَ لَا زَهْرٍ-(2) فَهَزَّهَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بِقَضِیبٍ کَانَ فِی یَدِهِ فَانْشَقَّتْ وَ خَرَجَ مِنْهَا نَاقَةٌ طُولُهَا ثَمَانُونَ ذِرَاعاً وَ عَرْضُهَا أَرْبَعُونَ ذِرَاعاً وَ خَلْفَهَا قَلُوصٌ-(3) فَقَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ ادْنُ مِنْهَا وَ اشْرَبْ مِنْ لَبَنِهَا قَالَ سَلْمَانُ فَدَنَوْتُ مِنْهَا وَ شَرِبْتُ حَتَّی رَوِیتُ وَ کَانَ لَبَنُهَا أَعْذَبَ مِنَ الشَّهْدِ وَ أَلْیَنَ مِنَ الزَّبَدِ وَ قَدِ اکْتَفَیْتُ قَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ هَذَا حَسَنٌ یَا سَلْمَانُ فَقُلْتُ مَوْلَایَ حَسَنٌ فَقَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ تُرِیدُ أَنْ أَرَاکَ مَا هُوَ أَحْسَنُ مِنْهُ فَقُلْتُ نَعَمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- قَالَ سَلْمَانُ فَنَادَی مَوْلَایَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ- اخْرُجِی یَا حَسْنَاءُ قَالَ فَخَرَجَتْ نَاقَةٌ طُولُهَا عِشْرُونَ وَ مِائَةُ ذِرَاعٍ وَ عَرْضُهَا سِتُّونَ ذِرَاعاً وَ رَأْسُهَا مِنَ الْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ وَ صَدْرُهَا مِنَ الْعَنْبَرِ الْأَشْهَبِ وَ قَوَائِمُهَا مِنَ الزَّبَرْجَدِ الْأَخْضَرِ وَ زِمَامُهَا مِنَ الْیَاقُوتِ الْأَصْفَرِ وَ جَنْبُهَا الْأَیْمَنُ مِنَ الذَّهَبِ وَ جَنْبُهَا الْأَیْسَرُ مِنَ الْفِضَّةِ وَ عَرْضُهَا مِنَ اللُّؤْلُؤِ الرَّطْبِ فَقَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَا سَلْمَانُ اشْرَبْ مِنْ لَبَنِهَا قَالَ سَلْمَانُ فَالْتَقَمْتُ الضَّرْعَ فَإِذَا هِیَ تَحْلُبُ عَسَلًا صَافِیاً مُخْلَصاً-(4) فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی هَذِهِ لِمَنْ قَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ هَذِهِ لَکَ وَ لِسَائِرِ الشِّیعَةِ مِنْ أَوْلِیَائِی ثُمَّ قَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ سَلَامُهُ لَهَا ارْجِعِی إِلَی الصَّخْرَةِ وَ رَجَعَتْ مِنَ الْوَقْتِ وَ سَارَ بِی فِی تِلْکَ الْجَزِیرَةِ حَتَّی وَرَدَ بِی إِلَی شَجَرَةٍ عَظِیمَةٍ عَلَیْهَا طَعَامٌ یَفُوحُ مِنْهُ رَائِحَةُ الْمِسْکِ فَإِذَا بِطَائِرٍ فِی صُورَةِ النَّسْرِ الْعَظِیمِ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَوَثَبَ ذَلِکَ

ص: 51


1- 1. کذا فی( ک). و فی غیره من النسخ: و دفعنا.
2- 2. الصدع: الشق فی شی ء صلب. الزهر: نور النبات.
3- 3. القلوص من الإبل: أول ما یرکب من اناثها.
4- 4. فی( خ): محضا خ ل.

سرورم دریا به خاطر نگاه شما از تلاطم افتاد؟ آن حضرت علیه السلام فرمود: دریا ترسید که من درباره او دستوری دهم. آنگاه آن حضرت دستم را گرفت و روی آب به راه افتاد در حالی که دو اسب که کسی بر آن ها سوار نبود ما را همراهی می کردند، به خدا سوگند نه پاهای ما خیس شد و نه سم های اسب. سلمان گفت: ما از آن دریا گذشتیم و وارد جزیره ای پر از درختان و میوه ها و پرندگان و رودخانه ها شدیم ناگاه درخت بزرگ بدون شکاف و شکوفه دیدیم امام علیه السلام با چوب دستی که داشت آن را تکان داد و شکافت و شتری از آن به طول هشتاد ذراع و عرض چهل ذراع خارج شد که در پشت سرش ماده شتری بود که تازه به سواری رسیده بود. امام علیه السلام فرمود: به آن شتر نزدیک شو و از شیرش بنوش، سلمان گفت: من نزدیک شتر رفتم و از شیرش نوشیدم تا سیراب گشتم، شیر او از شهد شیرین تر و از کره نرم تر بود، سپس از آن دست کشیدم. امام فرمود: سلمان این خوب بود؟ عرض کردم: آری خوب بود، فرمود:آیا می خواهی بهتر از آن را نشانت دهم؟ گفتم: بله یا امیرالمؤمنین. سلمان گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام صدا زد که: بیرون بیا ای زیبا، ناگهان، شتری که طولش صد و بیست ذراع و عرضش شصت ذراع بود و سرش از یاقوت قرمز و سینه اش از مشک سیاه و سفید، و چهار دست و پایش از زبرجد سبز و افسارش از یاقوت زرد و طرف راستش از طلا و طرف چپش از نقره و عرضش از مروارید تر بود بیرون آمد. امام علیه السلام فرمود: ای سلمان از شیرش بنوش، سلمان گفت: من پستان را دوشیدم و دیدم که آن عسل خالص ناب می دهد گفتم: سرورم این برای کیست؟ امام علیه السلام فرمود: برای تو و سایر شیعیان من است، سپس فرمود: به سوی صخره برگردد و من فوراً برگشتم و به محض اینکه امام مرا به آن جزیره برد من درخت بزرگی را دیدم که میوه هایش بوی مشک می داد ناگهان پرنده ای در صورت یک عقاب بزرگ آن جا دیدم،

ص: 51

الطَّائِرُ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ رَجَعَ إِلَی مَوْضِعِهِ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا هَذِهِ الْمَائِدَةُ فَقَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ هَذِهِ مَنْصُوبَةٌ فِی هَذَا الْمَکَانِ لِلشِّیعَةِ مِنْ مَوَالِیَّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَقُلْتُ مَا هَذِهِ الطَّائِرُ قَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَقُلْتُ وَحْدَهُ یَا سَیِّدِی فَقَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَجْتَازُ بِهِ الْخَضِرُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ مَرَّةً ثُمَّ قَبَضَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَلَی یَدِی وَ سَارَ إِلَی بَحْرٍ ثَانٍ فَعَبَرْنَا وَ إِذَا جَزِیرَةٌ عَظِیمَةٌ فِیهَا قَصْرٌ لَبِنَةٌ مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةٌ مِنْ فِضَّةٍ بَیْضَاءَ وَ شُرَفُهَا مِنْ عَقِیقٍ أَصْفَرَ وَ عَلَی کُلِّ رُکْنٍ مِنَ الْقَصْرِ سَبْعُونَ صَفّاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَأَتَوْا وَ سَلَّمُوا ثُمَّ أَذِنَ لَهُمْ فَرَجَعُوا إِلَی مَوَاضِعِهِمْ قَالَ سَلْمَانُ رَحِمَهُ اللَّهُ تَعَالَی ثُمَّ دَخَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْقَصْرَ فَإِذَنْ أَشْجَارٌ وَ أَثْمَارٌ وَ أَنْهَارٌ وَ أَطْیَارٌ وَ أَلْوَانُ النَّبَاتِ فَجَعَلَ الْإِمَامُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَمْشِی فِیهِ حَتَّی وَصَلَ إِلَی آخِرِهِ فَوَقَفَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَلَی بِرْکَةٍ کَانَتْ فِی الْبُسْتَانِ ثُمَّ صَعِدَ عَلَی قَصْرٍ(1) فَإِذَنْ کُرْسِیٌّ مِنَ الذَّهَبِ الْأَحْمَرِ فَجَلَسَ عَلَیْهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ أَشْرَفْنَا عَلَی الْقَصْرِ فَإِذَا بَحْرٌ أَسْوَدُ یُغَطْمِطُ أَمْوَاجُهُ کَالْجِبَالِ الرَّاسِیَاتِ فَنَظَرَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ شَزْراً فَسَکَنَ مِنْ غَلَیَانِهِ حَتَّی کَانَ کَالْمُذْنِبِ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی سَکَنَ الْبَحْرُ مِنْ غَلَیَانِهِ إِلَی نَظَرِهِ إِلَیْهِ-(2) فَقَالَ علیه السلام خَشِیَ أَنْ آمُرَ فِیهِ بِأَمْرٍ أَ تَدْرِی یَا سَلْمَانُ أَیُّ بَحْرٍ هَذَا فَقُلْتُ لَا یَا سَیِّدِی فَقَالَ هَذَا الَّذِی غَرِقَ فِیهِ فِرْعَوْنُ وَ مَلَؤُهُ الْمُذْنِبَةُ حَمَلَهَا جَنَاحُ جَبْرَئِیلَ علیه السلام ثُمَّ زَجَّهَا فِی هَذَا الْبَحْرِ فَهُوَ یَهْوِی لَا یَبْلُغُ قَرَارَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَلْ سِرْنَا فَرْسَخَیْنِ فَقَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَا سَلْمَانُ لَقَدْ سِرْتُ خَمْسِینَ أَلْفَ فَرْسَخٍ وَ دُرْتُ حَوْلَ الدُّنْیَا عَشْرَ مَرَّاتٍ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی کَیْفَ هَذَا قَالَ علیه السلام إِذَا کَانَ ذُو الْقَرْنَیْنِ طَافَ شَرْقَهَا وَ غَرْبَهَا وَ بَلَغَ إِلَی سَدِّ یَأْجُوجَ

ص: 52


1- 1. کذا فی( ک) و فی غیره من النسخ: إلی قصر.
2- 2. کذا. و الظاهر أن تکون العبارة هکذا: فسکن من غلیانه من نظره إلیه حتّی کان کالمذنب، فقلت، یا سیدی سکن البحر من غلیانه، فقال اه.

پرنده پرید و به امام علیه السلام سلام کرد و به سر جایش برگشت من گفتم: ای امیرالمؤمنین این سفره غذا چیست؟ آن حضرت علیه السلام فرمود: این تا روز قیامت در این مکان برای شیعیان من پابرجاست گفتم: این پرنده چیست؟ گفت: فرشته موکل آن سفره تا روز قیامت، گفتم: سرورم او به تنهایی این را انجام می دهد؟ فرمود: خضر علیه السلام یک بار در هر روز بر او می گذرد.

سپس آن حضرت علیه السلام دستم را گرفت و به دریای دیگری برد ما از آن عبور کردیم و به جزیره ای بزرگ رسیدیم که در آن، قصر خشتی از طلا و خشتی از نقره سفید بود که ایوان هایش از عقیق زرد و در هر گوشه ای از قصر هفتاد صف از فرشتگان بود که می آمدند و سلام می کردند پس امام به آنان اذن می داد و به سر جایشان برمی گشتند. سلمان گفت: امیر المؤمنین علیه السلام وارد قصر قصر شد که در آن درختان و میوه ها و رودها و پرندگان و رنگ های گیاهان بود. امام شروع به راه رفتن در آن کرد تا به آخرش رسید که تختی از طلای ناب و قرمز در آن جا بود. امام روی آن نشست سپس بر قصر بالا رفت و در این هنگام کرسی از طلای قرمز بود پس بر امام صلوات الله علیه بر آن نشست و ما بر تمامی قصر اشراف داشتیم که دریای سیاهی را دیدیم که امواجش به مانند کوه­های سر به فلک کشیده در تلاطم بود آن گاه آن حضرت با گوشه چشم به آن نگاه کرد و امواج از غلیان افتاد گویی که انسان گناه کاری بودند. گفتم: سرورم دریا از نگاه شما به آن، از تلاطم افتاد آن حضرت علیه السلام فرمود: ترسید که دستوری به او دهم ای سلمان آیا می دانی این کدام دریاست؟ گفتم: خیر سرورم، گفت: این همانی است که فرعون و گروه گناهکارش در آن غرق شدند، بال جبرئیل علیه السلام آن ها را کشید و در این دریا انداخت و این دریا دوست دارد تا روز قیامت آرام نگردد.

من گفتم: ای امیرالمؤمنین آیا دو فرسخ حرکت کرده ایم؟ فرمود: ای سلمان پنجاه هزار فرسخ حرکت کردم و ده ها بار دور دنیا را چرخیدم، گفتم: سرورم این چگونه ممکن است؟ آن حضرت علیه السلام فرمود: اگر ذوالقرنین شرق و غرب دنیا را دور زد و به سر یأجوج

ص: 52

وَ مَأْجُوجَ فَأَنَّی یَتَعَذَّرُ عَلَیَّ وَ أَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ- وَ خَلِیفَةُ رَبِّ الْعَالَمِینَ یَا سَلْمَانُ أَ مَا قَرَأْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَیْثُ یَقُولُ عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ-(1) فَقُلْتُ بَلَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ علیه السلام أَنَا ذَلِکَ الْمُرْتَضَی مِنَ الرَّسُولِ الَّذِی أَظْهَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی غَیْبِهِ أَنَا الْعَالِمُ الرَّبَّانِیُّ أَنَا الَّذِی هَوَّنَ اللَّهُ عَلَیَّ الشَّدَائِدَ فَطَوَی لَهُ الْبَعِیدَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَسَمِعْتُ صَائِحاً یَصِیحُ فِی السَّمَاءِ أَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا أَرَی الشَّخْصَ وَ هُوَ یَقُولُ صَدَقْتَ (2) أَنْتَ الصَّادِقُ الْمُصَدَّقُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکَ قَالَ ثُمَّ نَهَضَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَرَکِبَ الْفَرَسَ وَ رَکِبْتُ مَعَهُ وَ صَاحَ بِهِمَا فَطَارَا فِی الْهَوَاءِ ثُمَّ خَطَوْنَا عَلَی بَابِ الْکُوفَةِ هَذَا کُلُّهُ وَ قَدْ مَضَی مِنَ اللَّیْلِ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ فَقَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ لِی یَا سَلْمَانُ الْوَیْلُ کُلُّ الْوَیْلِ لِمَنْ لَا یَعْرِفُنَا حَقَّ مَعْرِفَتِنَا وَ أَنْکَرَ وَلَایَتَنَا أَیُّمَا أَفْضَلُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَمْ سُلَیْمَانُ علیه السلام قُلْتُ بَلْ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَهَذَا آصَفُ بْنُ بَرْخِیَا قَدَرَ أَنْ یَحْمِلَ عَرْشَ بِلْقِیسَ مِنْ فَارِسَ بِطَرْفَةِ عَیْنٍ وَ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ-(3) وَ لَا أَفْعَلُ أَنَا ذَلِکَ وَ عِنْدِی مِائَةُ کِتَابٍ وَ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ کِتَاباً أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی شِیثِ بْنِ آدَمَ علیهما السلام خَمْسِینَ صَحِیفَةً وَ عَلَی إِدْرِیسَ النَّبِیِّ علیه السلام ثَلَاثِینَ صَحِیفَةً وَ عَلَی نُوحٍ علیه السلام عِشْرِینَ صَحِیفَةً وَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام عِشْرِینَ صَحِیفَةً وَ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ الزَّبُورَ وَ الْفُرْقَانَ فَقُلْتُ صَدَقْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَکَذَا یَکُونُ الْإِمَامُ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ الشَّاکَّ فِی أُمُورِنَا وَ عُلُومِنَا کَالْمُمْتَرِی فِی مَعْرِفَتِنَا وَ حُقُوقِنَا قَدْ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ فِی غَیْرِ مَوْضِعٍ وَ بَیَّنَ فِیهِ مَا وَجَبَ الْعَمَلُ بِهِ وَ هُوَ غَیْرُ مَکْشُوفٍ.

بیان

الغطمطة اضطراب موج البحر.

وَ مِنْهُ أَیْضاً رَوَی الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ قَالَ: کُنْتُ یَوْماً مَعَ مَوْلَانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام

ص: 53


1- 1. سورة الجن: 26 و 27.
2- 2. فی( خ) و( م): صدقت صدقت.
3- 3. الصحیح کما فی القرآن المجید و( خ): علم من الکتاب.

و مأجوج رسید پس چگونه بر من دشوار باشد در حالی که من امیرالمؤمنین و خلیفه پروردگار جهانیان هستم؟ ای سلمان آیا گفته خدای عزوجل را نخوانده ای که می فرماید « عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ »(1){دانای

نهان است، و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند جز پیامبری را که از او خشنود باشد.}

گفتم: بله ای امیرالمؤمنین، پس فرمود: من آن خشنود شده از میان رسولان هستم که خداوند عزوجل او را بر غیبش ظاهر کرد، من عالم ربانی هستم، من کسی هستم که خداوند سختی ها را بر من آسان ساخت و دور برای او نزدیک ساخت.

سلمان گفت: شنیدم که کسی در آسمان فریاد می زند، من صدا را می شنیدم و او را نمی دیدم، می گفت: راست گفتی تو تنها راست گو و تصدیق شده هستی، درود خداوند بر تو باد، پس آن حضرت برخاست و سوار اسب شد و من نیز با او سوار شدم آن گاه فریادی بر آن دو کشید و در هوا به پرواز درآمدند و ما به دروازه کوفه رسیدیم. این تمامی ماجرا بود که در سه ساعت از آن شب اتفاق افتاد. امام علیه السلام به من فرمود: ای سلمان وای بر کسانی که حق معرفت ما را نمی شناسند و ولایت ما را انکار می کنند کدام یک برتر است محمد صلی الله علیه و آله یا سلیمان علیه السلام؟ گفتم: البته که محمد صلی الله علیه و آله. پس آن حضرت فرمود: این آصف بن برخیا که توانست عرش بلقیس را از فارس در چشم به هم زدنی حمل کند و او علم کتاب دارد پس چگونه من آن را انجام ندهم در حالی که من صد و بیست و چهار کتاب دارم؟ خداوند تعالی بر شیث بن آدم علیه السلام پنجاه کتاب و بر ادریس پیامبر علیه السلام سی صحیفه و بر نوح علیه السلام بیست صحیفه و بر ابراهیم علیه السلام بیست صحیفه و تورات و انجیل و زبور و فرقان را نازل کرده است. من گفتم: ای امیر مؤمنین حق با شماست امام این چنین است. آن حضرت علیه السلام فرمود: کسی که در امور و علوم ما شک کند به مانند شک کننده در معرفت و حقوق ماست که خداوند عزوجل در کتابش در بیش از یک موضع واجب شمرده و آنچه عمل به آن واجب است را در آن معلوم ساخته است در حالی که آشکار نیست.

توضیح

الغطمطة یعنی اضطراب موج دریا

هم چنین از اصبغ بن نباتة روایت شده است که گفت: روزی همراه امیرالمؤمنین علیه السلام

ص: 53


1- . جن/26 و 27

إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ نَفَرٌ مِنْ أَصْحَابِهِ مِنْهُمْ أَبُو مُوسَی الْأَشْعَرِیُّ- وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ وَ أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ- وَ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ- وَ حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ وَ غَیْرُهُمْ فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَرِنَا شَیْئاً مِنْ مُعْجِزَاتِکَ الَّتِی خَصَّکَ اللَّهُ بِهَا فَقَالَ علیه السلام مَا أَنْتُمْ ذَلِکَ وَ مَا سُؤَالُکُمْ عَمَّا لَا تَرْضَوْنَ بِهِ وَ اللَّهُ تَعَالَی یَقُولُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ ارْتِفَاعِ مَکَانِی إِنِّی لَا أُعَذِّبُ أَحَداً مِنْ خَلْقِی إِلَّا بِحُجَّةٍ وَ بُرْهَانٍ وَ عِلْمٍ وَ بَیَانٍ لِأَنَّ رَحْمَتِی سَبَقَتْ غَضَبِی وَ کَتَبْتُ الرَّحْمَةَ عَلَیَّ فَأَنَا الرَّاحِمُ الرَّحِیمُ وَ أَنَا الْوَدُودُ الْعَلِیُّ وَ أَنَا الْمَنَّانُ الْعَظِیمُ وَ أَنَا الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ فَإِذَا أَرْسَلْتُ رَسُولًا أَعْطَیْتُهُ بُرْهَاناً وَ أَنْزَلْتُ عَلَیْهِ کِتَاباً فَمَنْ آمَنَ بِی وَ بِرَسُولِی فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ الْفَائِزُونَ وَ مَنْ کَفَرَ بِی وَ بِرَسُولِی فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ الَّذِینَ اسْتَحَقُّوا عَذَابِی فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ نَحْنُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ تَوَکَّلْنَا عَلَیْهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام اللَّهُمَّ اشْهَدْ عَلَی مَا یَقُولُونَ وَ أَنَا الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ بِمَا یَفْعَلُونَ.

ثُمَّ قَالَ علیه السلام قُومُوا عَلَی اسْمِ اللَّهِ وَ بَرَکَاتِهِ قَالَ فَقُمْنَا مَعَهُ حَتَّی أَتَی بِالْجَبَّانَةِ وَ لَمْ یَکُنْ فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ مَاءٌ قَالَ فَنَظَرْنَا فَإِذَا رَوْضَةٌ خَضْرَاءُ ذَاتُ مَاءٍ وَ إِذَا فِی الرَّوْضَةِ غُدْرَانٌ (1) وَ فِی الْغُدْرَانِ حِیتَانٌ فَقُلْنَا وَ اللَّهِ إِنَّهَا لَدَلَالَةُ الْإِمَامَةِ فَأَرِنَا غَیْرَهَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِلَّا قَدْ أَدْرَکْنَا بَعْضَ مَا أَرَدْنَا فَقَالَ علیه السلام حَسْبِیَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ ثُمَّ أَشَارَ بِیَدِهِ الْعُلْیَا نَحْوَ الْجَبَّانَةِ فَإِذَا قُصُورٌ کَثِیرَةٌ مُکَلَّلَةٌ بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ وَ الْجَوَاهِرِ وَ أَبْوَابُهَا مِنَ الزَّبَرْجَدِ الْأَخْضَرِ وَ إِذَا فِی الْقُصُورِ حُورٌ وَ غِلْمَانٌ وَ أَنْهَارٌ وَ أَشْجَارٌ وَ طُیُورٌ وَ نَبَاتٌ کَثِیرَةٌ فَبَقِینَا مُتَحَیِّرِینَ مُتَعَجِّبِینَ وَ إِذَا وَصَائِفُ وَ جَوَارٍ وَ وِلْدَانٌ وَ غِلْمَانٌ کَاللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَقَدِ اشْتَدَّ شَوْقُنَا إِلَیْکَ وَ إِلَی شِیعَتِکَ وَ أَوْلِیَائِکَ فَأَوْمَأَ إِلَیْهِمْ بِالسُّکُوتِ ثُمَّ رَکَضَ الْأَرْضَ بِرِجْلِهِ فَانْفَلَقَتِ الْأَرْضُ عَنْ عَنْبَرٍ مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ فَارْتَقَی إِلَیْهِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ غَمِّضُوا أَعْیُنَکُمْ فَغَمَّضْنَا أَعْیُنَنَا فَسَمِعْنَا حَفِیفَ أَجْنِحَةِ الْمَلَائِکَةِ بِالتَّسْبِیحِ وَ التَّهْلِیلِ

ص: 54


1- 1. بالضم جمع الغدیر: النهر: قطعة من الماء یترکها السیل.

بودم که عده ای از یارانشان از جمله ابوموسی اشعری و عبدالله بن مسعود و أنس بن مالک و ابوهریره و مغیرة بن شعبه و حدیفه بن یمان و. .. بر ایشان وارد شده و گفتند: ای امیرالمؤمنین چیزی از معجزاتت که خداوند مخصوص شما قرار داده است بر ما نشان بده. آن حضرت علیه السلام فرمود: شما را با آن چه کاریست و با این درخواستتان چیست؟ شما که به آن راضی نمی شوید؟ خداوند تعالی می فرماید: عزت و جلال و بلندی جایگاه من است که هیچ کس از خلقم را عذاب نمی دهم جز با حجت و برهان و علم و بیان، چون رحمتم بر غضبم سبقت گرفته و رحمت بر من نوشته شده است و من تنها مهربان و رحیم هستم و و تنها من دوست دارنده و بزرگم و من منان و عظیم و عزیز و کریمم، پس هنگامی که رسولی را فرستادم به او برهان عطا کردم و کتابی را بر او نازل ساختم. پس هر کس به من و رسولم ایمان بیاورد رستگار و پیروز و هر کس به من و رسولم کفر ورزد زیان کار خواهد بود که مستحق و شایسته عذاب من است. آن ها گفتند: ای امیرالمؤمنین ما به خدا و پیامبرش ایمان آوردیم و به او توکل کردیم. علی علیه السلام فرمود: پروردگارا بر گفته آنان شاهد باش و من به آنچه انجام می دهند آگاهم.

پس آن حضرت علیه السلام فرمود: با نام خدا و برکاتش به پا خیزید، پس ما با او بلند شدیم و امام ما را به گورستان آورد و در حالی که آن جا آبی نبود، ما ناگهان دیدیم که آن جا باغ سبز پر آب و در آن باغ دو برکه و در برکه ها دو مار هستند. گفتیم: به خدا سوگند آن دلالت بر امامت دارد، ای امیرالمؤمنین دیگری را نشان ما بده و الا بخشی از آنچه می خواستیم را درک کردیم. امام علیه السلام فرمود: {خداوند مرا کافی است و چه خوب وکیل و عهده داری است} سپس با دست مبارکش به گورستان اشاره کرد که ما آن جا قصرهای زیاد پر از مروارید و یاقوت و جواهر دیدیم که درهایش از زبرجد سبز بود و در قصرها حوریان و غلامان و رودها و درختان و پرندگان و گیاهان بسیاری بود. ما در حیرت و تعجب بودیم و ناگاه کنیزان و دختران و پسران و غلامان را دیدیم که مانند مروارید پنهان بودند. گفتند: ای امیرالمؤمنین شوق ما به تو و شیعه و اولیای تو شدت گرفت پس آن ها به سکوت اشاره فرمود و با پایش به زمین زد و مشکی از یاقوت قرمز از درون آن بیرون آمد و به بالا رفت پس خداوند را حمد گفته و او را سپاس گفت و بر پیامبرش صلی الله علیه و آله درود فرستاد و فرمود: چشمانتان را ببندید و ما بستیم آن گاه صدای بال های فرشتگان را با تسبیح و لا اله الّا الله گفتن

ص: 54

وَ التَّحْمِیدِ وَ التَّعْظِیمِ وَ التَّقْدِیسِ ثُمَّ قَامُوا بَیْنَ یَدَیْهِ قَالُوا مُرْنَا بِأَمْرِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ خَلِیفَةَ رَبِّ الْعَالَمِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکَ فَقَالَ علیه السلام یَا مَلَائِکَةَ رَبِّی ایتُونِی السَّاعَةَ بِإِبْلِیسِ الْأَبَالِسَةِ وَ فِرْعَوْنِ الْفَرَاعِنَةِ قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا کَانَ بِأَسْرَعَ مِنْ طَرْفَةِ عَیْنٍ حَتَّی أَحْضَرُوهُ عِنْدَهُ فَقَالَ علیه السلام ارْفَعُوا أَعْیُنَکُمْ قَالَ فَرَفَعْنَا أَعْیُنَنَا وَ نَحْنُ لَا نَسْتَطِیعُ أَنْ نَنْظُرَ إِلَیْهِ مِنْ شُعَاعِ نُورِ الْمَلَائِکَةِ فَقُلْنَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ اللَّهَ اللَّهَ فِی أَبْصَارِنَا فَمَا نَنْظُرُ شَیْئاً الْبَتَةَ وَ سَمِعْنَا صَلْصَلَةَ(1) السَّلَاسِلِ وَ اصْطِکَاکَ الْأَغْلَالِ وَ هَبَّتْ رِیحٌ عَظِیمَةٌ فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ یَا خَلِیفَةَ اللَّهِ زِدِ الْمَلْعُونَ لَعْنَةً وَ ضَاعِفْ عَلَیْهِ الْعَذَابَ فَقُلْنَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ اللَّهَ اللَّهَ فِی أَبْصَارِنَا وَ مَسَامِعِنَا فَوَ اللَّهِ مَا نَقْدِرُ عَلَی احْتِمَالِ هَذَا السِّرِّ وَ الْقَدْرِ قَالَ فَلَمَّا جَرُّوهُ بَیْنَ یَدَیْهِ قَامَ وَ قَالَ وَا وَیْلَاهْ مِنْ ظُلْمِ آلِ مُحَمَّدٍ وَا وَیْلَاهْ مِنِ اجْتِرَائِی عَلَیْهِمْ ثُمَّ قَالَ یَا سَیِّدِی ارْحَمْنِی فَإِنِّی لَا أَحْتَمِلُ هَذَا الْعَذَابَ فَقَالَ علیه السلام لَا رَحِمَکَ اللَّهُ وَ لَا غَفَرَ لَکَ أَیُّهَا الرِّجْسُ النِّجْسُ الْخَبِیثُ الْمُخْبِثُ الشَّیْطَانُ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیْنَا وَ قَالَ علیه السلام أَنْتُمْ تَعْرِفُونَ هَذَا بِاسْمِهِ وَ جِسْمِهِ قُلْنَا نَعَمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ علیه السلام سَلُوهُ حَتَّی یُخْبِرَکُمْ مَنْ هُوَ فَقَالُوا مَنْ أَنْتَ فَقَالَ أَنَا إِبْلِیسُ الْأَبَالِسَةِ وَ فِرْعَوْنُ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَنَا الَّذِی جَحَدْتُ سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ خَلِیفَةَ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ أَنْکَرْتُ آیَاتِهِ وَ مُعْجِزَاتِهِ ثُمَّ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَا قَوْمِ غَمِّضُوا أَعْیُنَکُمْ فَغَمَّضْنَا أَعْیُنَنَا فَتَکَلَّمَ علیه السلام بِکَلَامٍ أَخْفَی فَإِذَا نَحْنُ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی کُنَّا فِیهِ لَا قُصُورَ وَ لَا مَاءَ وَ لَا غُدْرَانَ وَ لَا أَشْجَارَ.

قَالَ الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ الَّذِی أَکْرَمَنِی بِمَا رَأَیْتُ مِنْ تِلْکَ الدَّلَائِلِ وَ الْمُعْجِزَاتِ مَا تَفَرَّقَ الْقَوْمُ حَتَّی ارْتَابُوا وَ شَکُّوا وَ قَالَ بَعْضُهُمْ سِحْرٌ وَ کِهَانَةٌ وَ إِفْکٌ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَمْ یُعَاقَبُوا وَ لَمْ یُمْسَخُوا إِلَّا بَعْدَ مَا سَأَلُوا الْآیَاتِ وَ الدَّلَالاتِ فَقَدْ حَلَّتْ عُقُوبَةُ اللَّهِ بِهِمْ وَ الْآنَ حَلَّتْ لَعْنَةُ اللَّهِ فِیکُمْ وَ عُقُوبَتُهُ عَلَیْکُمْ قَالَ الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ إِنِّی أَیْقَنْتُ أَنَّ الْعُقُوبَةَ حَلَّتْ بِتَکْذِیبِهِمُ الدَّلَالاتِ وَ الْمُعْجِزَاتِ.

ص: 55


1- 1. الصلصلة: الصوت.

و حمد و تعظیم و تقدیس شنیدیم. پس آن ها نزد حضرت ایستاده و گفتند: ای امیرالمؤمنین و خلیفه پروردگار جهانیان ما به فرمان تو آمدیم، آن حضرت علیه السلام فرمود: ای فرشتگان،همین الان ابلیس ابلیس ها و فرعون فرعون ها را نزد من بیاورید، أصبغ بن نباته گفت: به خدا سوگند در چشم به هم زدنی او را نزد او حاضر کردند. امام علیه السلام فرمود: چشمانتان را باز کنید ما باز کردیم و نمی توانستیم از پرتو نور فرشتگان به او نگاه کنیم و گفتیم: ای امیرالمؤمنین خدا را خدا را ما نمی توانیم هیچ چیز ببینیم و صدای زنجیرها و بر هم خوردن بندها را شنیدیم و باد تندی وزید و فرشتگان گفتند: ای خلیفه خدا بر لعنت این ملعون بیفزای و عذاب او را چند برابر کن ما گفتیم: ای امیرالمؤمنین خدا را خدا را نسبت به چشم و گوشهایمان، به خدا سوگند ما توان تحمل این راز و نیرو را نداریم أصبغ بن نباته گفت: هنگامی که فرشتگان او را نزد حضرت آوردند ایشان بلند شده و فرمود: وای بر او از ظلم و ستم در حق آل محمد وای بر او از جسارت بر آن ها، سپس فرمود: سرورم بر من رحم کن که تحمل عذاب را ندارم، امام علیه السلام فرمود: ای پلید و نجس و خبیث و به خباثت وادارنده و شیطان، خداوند به تو رحم نکند و تو را نیامرزد و سپس روی به ما کرده و فرمود: آیا شما این را با اسم و جسمش می شناسید؟ گفتیم: بله ای امیرالمؤمنین آن حضرت علیه السلام فرمود: از او سؤال کنید تا بگوید که کیست؟ گفتند: تو کیستی؟ گفت: من ابلیس ابلیس ها و فرعون این امت هستم، من کسی هستم که به سرور و مولایم امیرالمؤمنین و خلیفه پروردگار جهانیان کافر شده و نشانه ها و معجزاتش را انکار کردم. آنگاه امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ای جماعت چشمانتان را ببندید، ما چشمانمان را بستیم و آن حضرت علیه السلام با صدای آرام سخن گفت،ناگاه دیدیم که در مکانی هستیم که قبلاً در آن بودیم که نه از قصرها خبری بود نه از آب و برکه ها و درختان.

اصبغ بن نباتة گفت: قسم به کسی که مرا از آن چه از آن دلایل و معجزات دیدم احسان کرد آن جماعت هنوز پراکنده نشده بودند که تردید کرده و شک کردند و یکی از آن ها گفت: این ها سحر و جادو و دروغ است! امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: بنی اسرائیل مجازات نشدند و تحریف نکردند جز بعد از آن که از آیات و نشانه ها پرسیدند پس عذاب خداوند بر آن ها نازل شد و هم اکنون لعنت خداوند بر شما فرود آمد. اصبغ بن نباتة گفت: من یقین پیدا کردم که عذاب و مجازات به دلیل تکذیب نشانه ها و معجزات از سوی آن ها نازل گشت.

ص: 55

عَنْ عَمَّارِ(1)

بْنِ یَاسِرٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ جَالِساً بِمَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ لَمْ یَکُنْ سِوَایَ أَحَدٌ فِیهِ وَ إِذَا هُوَ یَقُولُ صَدِّقِیهِ صَدِّقِیهِ فَالْتَفَتُّ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَلَمْ أَرَ أَحَداً فَبَقِیتُ مُتَعَجِّباً فَقَالَ لِی یَا عَمَّارُ کَأَنِّی بِکَ تَقُولُ لِمَنْ یُکَلِّمُ عَلَیَّ فَقُلْتُ هُوَ کَذَلِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ ارْفَعْ رَأْسَکَ فَرَفَعْتُ رَأْسِی وَ إِذَا أَنَا بِحَمَامَتَیْنِ یَتَجَاوَبَانِ فَقَالَ لِی یَا عَمَّارُ أَ تَدْرِی مَا تَقُولُ إِحْدَاهُمَا لِلْأُخْرَی فَقُلْتُ لَا وَ عَیْشِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ تَقُولُ الْأُنْثَی لِلذَّکَرِ أَنْتَ اسْتَبْدَلْتَ بِی غَیْرِی وَ هَجَرْتَنِی وَ أَخَذْتَ سِوَایَ وَ هُوَ یَحْلِفُ لَهَا وَ یَقُولُ مَا فَعَلْتُ ذَلِکَ وَ هِیَ تَقُولُ مَا أُصَدِّقُکَ فَقَالَ لَهَا وَ حَقِّ هَذَا الْقَاعِدِ فِی هَذَا الْجَامِعِ مَا اسْتَبْدَلْتُ بِکِ سِوَاکِ وَ لَا أَخَذْتُ غَیْرَکِ فَهَمَّتْ أَنْ تُکَذِّبَهُ فَقُلْتُ لَهَا صَدِّقِیهِ صَدِّقِیهِ قَالَ عَمَّارٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا عَلِمْتُ أَحَداً یَعْلَمُ مَنْطِقَ الطَّیْرِ إِلَّا سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ یَا عَمَّارُ وَ اللَّهِ إِنَّ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ علیه السلام سَأَلَ اللَّهَ تَعَالَی بِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ حَتَّی عُلِّمَ مَنْطِقَ الطَّیْرِ.

ص: 56


1- 1. فی( خ): نقل من کتاب صفوة الاخبار عن الأئمّة الاطهار اه.

عمّار بن یاسر که خداوند از او راضی باشدگفت: من نزد امیرالمؤمنین در مسجد کوفه نشسته بودم و به جز من کسی آن جا نبود. آن حضرت می فرمود: او را باور کن، او را باور کن، من به راست و چپ نگاهی کردم و کسی را ندیدم و حیران و سرگشته شدم ایشان به من فرمود: ای عمار گمان می کنم که تو با خود می گویی علی با که صحبت می کند؟ گفتم: ای امیرالمؤمنین همین طور است، فرمود: سرت را بالا بگیر، من سرم را بالا گرفته و ناگهان دو کبوتری را دیدم که به یکدیگر پاسخ می دادند، امام به من فرمود: ای عمار، آیا می دانی که یکی از آن ها به دیگری چه می گوید؟ گفتم: ای امیر مؤمنین به حیات شما قسم نمی دانم، ایشان فرمود: ماده به نر می گوید تو دیگری را جانشین من ساختی و مرا ترک کردی و دیگری را برگزیدی و او سوگند می خورد و می گوید: من این کار را نکرده ام و او - ماده - می گوید: من باور نمی کنم. پس به او گفت: به حق این کسی که در این مسجد نشسته من دیگری را جانشین تو نساخته و کسی را انتخاب نکرده ام، آن - ماده - خواست تا او را تکذیب کند من به او گفتم: او را باور کن، باور کن، عمار گفت: ای امیرالمؤمنین نمی دانستم که کسی غیر از سلیمان بن داوود علیه السلام زبان پرندگان را می داند. امام علیه السلام فرمود: ای عمار به خدا سوگند سلیمان بن داود علیه السلام توسط ما اهل بیت از خداوند تعالی مسألت کرد تا این که زبان پرندگان را دانست.

ص: 56

أبواب ما یتعلق به و من ینتسب إلیه

باب 118 أسلحته و ملابسه و مراکبه و لوائه و سائر ما یتعلق به صلوات الله علیه من أشباه ذلک

الأخبار

«1»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب تَفْسِیرُ السُّدِّیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ(1) قَالَ أَنْزَلَ اللَّهُ آدَمَ مِنَ الْجَنَّةِ مَعَهُ ذُو الْفَقَارِ خَلَقَ مِنْ وَرَقِ آسِ (2) الْجَنَّةِ ثُمَّ قَالَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ فَکَانَ بِهِ یُحَارِبُ آدَمُ أَعْدَاءَهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الشَّیَاطِینِ وَ کَانَ عَلَیْهِ مَکْتُوباً لَا یَزَالُ أَنْبِیَائِی یُحَارِبُونَ بِهِ نَبِیٌّ بَعْدَ نَبِیٍّ وَ صِدِّیقٌ بَعْدَ صِدِّیقٍ حَتَّی یَرِثَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَیُحَارِبَ بِهِ عَنِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٍ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ مَنِیعٌ مِنَ النَّقِمَةِ بِالْکُفَّارِ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام. وَ قَدْ رَوَی کَافَّةُ أَصْحَابِنَا: أَنَّ الْمُرَادَ بِهَذِهِ الْآیَةِ ذُو الْفَقَارِ أُنْزِلَ (3)

مِنَ السَّمَاءِ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَعْطَاهُ عَلِیّاً- وَ سُئِلَ الرِّضَا علیه السلام مِنْ أَیْنَ هُوَ فَقَالَ هَبَطَ بِهِ جَبْرَئِیلُ مِنَ السَّمَاءِ وَ کَانَ حُلِیُّهُ مِنْ فِضَّةٍ وَ هُوَ عِنْدِی وَ قِیلَ أُمِرَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَنْ یَتَّخِذَ مِنْ صَنَمٍ حَدِیدٍ فِی الْیَمَنِ فَذَهَبَ عَلِیٌّ وَ کَسَرَهُ فَاتُّخِذَ مِنْهُ سَیْفَانِ مِخْدَمٌ وَ ذُو الْفَقَارِ وَ طَبَعَهُمَا(4) عُمَیْرٌ الصَّیْقَلُ وَ قِیلَ صَارَ إِلَیْهِ یَوْمَ بَدْرٍ

ص: 57


1- 1. سورة الحدید: 25.
2- 2. الاس: شجر یعرف بالریحان.
3- 3. فی المصدر: انزل به.
4- 4. طبع السیف: عمله و صاغه.

آن چه متعلق به امیرالمؤمنین و آنچه منسوب به آن حضرت است

باب صد و هجدهم : سلاح و جامه ها و مرکب ها و پرچم امیرالمؤمنین علیه السلام و دیگر چیزهای متعلق به ایشان

روایات

روایت1.

مناقب ابن شهر آشوب: در تفسیر السدّیّ درباره این آیه «و أنزلنا الحدید»(1)

آهن را پدید آوردیم.} ابن عباس گفت: خداوند آدم را از بهشت که ذوالفقار همراهش بود فرود آورد و آن از برگ درختی به نام آس در بهشت درست شد. سپس فرمود: «فیه بأس شدید»{در آن برای مردم خطری سخت است} آدم به وسیله آن (ذوالفقار) با دشمنانش از جن و شیاطین می جنگید و بر روی آن نوشته شده بود: پیوسته پیامبرانم، پیامبری بعد از پیامبری و صدّیقی بعد از صدّیقی با آن می جنگند تا به امیرالمؤمنین علیه السلام به ارث می رسد او نیز با آن از پیامبر صلی الله علیه و آله دفاع می کند «و منافع للناس»{و سودهایی برای مردم است} یعنی برای محمد و علی «ان الله قوی عزیز»{خداوند نیرومند شکست ناپذیر است } یعنی مانع انتقام گرفتن کفار از علی بن ابی طالب علیه السلام است. جملگی یاران ما روایت کرده اند که مراد از این آیه ذوالفقار است که از آسمان به پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد. ایشان نیز آن را به علی داد. از امام رضا علیه السلام پرسیده شد آن از کجا آمده؟ فرمود: جبرئیل آن را از آسمان فرود آورده است وزیور آن از نقره بود و آن نزد من است و گفته شده: جبرئیل علیه السلام دستور داده شده که از یک بت آهنی در یمن آن ساخته شود. پس علی علیه السلام رفت و آن را شکست پس دو شمشیر از آن ساخته شد که یکی مِخدَم و دیگری ذوالفقار بود و عُمَیر( جلادهنده شمشیر) آن دو را به قالب ریخت و ساخت. روایت شده است: در جنگ بدر

ص: 57


1- . حدید/25

أَخَذَهُ مِنَ الْعَاصِ بْنِ مُنَبِّهٍ السَّهْمِیِّ وَ قَدْ قَتَلَهُ وَ قِیلَ کَانَ مِنْ هَدَایَا بِلْقِیسَ إِلَی سُلَیْمَانَ وَ قِیلَ أَخَذَهُ مِنْ مُنَبِّهِ بْنِ الْحَجَّاجِ السَّهْمِیِّ- فِی غَزَاةِ بَنِی الْمُصْطَلِقِ بَعْدَ أَنْ قَتَلَهُ وَ قِیلَ کَانَ سَعَفَ نَخْلٍ نَفَثَ فِیهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَصَارَ سَیْفاً وَ قِیلَ صَارَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَوْمَ بَدْرٍ فَأَعْطَاهُ عَلِیّاً- ثُمَّ کَانَ مَعَ الْحَسَنِ ثُمَّ مَعَ الْحُسَیْنِ إِلَی أَنْ بَلَغَ الْمَهْدِیَّ علیه السلام.

سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام لِمَ سُمِّیَ ذُو الْفَقَارِ: فَقَالَ إِنَّمَا سُمِّیَ ذُو الْفَقَارِ لِأَنَّهُ مَا ضَرَبَ بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَحَداً إِلَّا افْتَقَرَ فِی الدُّنْیَا مِنَ الْحَیَاةِ وَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْجَنَّةِ.

عَلَّانٌ الْکُلَیْنِیُّ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا سُمِّیَ سَیْفُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ذُو الْفَقَارِ- لِأَنَّهُ کَانَ فِی وَسَطِهِ خَطَّةٌ فِی طُولِهِ مُشَبَّهَةٌ بِفَقَارِ الظَّهْرِ وَ زَعَمَ الْأَصْمَعِیُّ أَنَّهُ کَانَ فِیهِ ثَمَانِیَ عَشْرَةَ فَقَارَةً.

تَارِیخُ أَبِی یَعْقُوبَ: کَانَ طُولُهُ سَبْعَةَ أَشْبَارٍ وَ عَرْضُهُ شِبْرٌ فِی وَسَطِهِ کَالْفَقَارِ.

أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی جَبْرَئِیلَ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ عَلَی کُرْسِیٍّ مِنْ ذَهَبٍ وَ هُوَ یَقُولُ لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ.

الْقَاضِی أَبُو بَکْرٍ الْجِعَابِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: نَادَی مَلَکٌ مِنَ السَّمَاءِ یَوْمَ أُحُدٍ یُقَالُ لَهُ رِضْوَانُ لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ.

وَ مِثْلُهُ فِی إِرْشَادِ الْمُفِیدِ وَ أَمَالِی الطُّوسِیِّ عَنْ عِکْرِمَةَ وَ أَبِی رَافِعٍ وَ قَدْ رَوَاهُ السَّمْعَانِیُّ فِی فَضَائِلِ الصَّحَابَةِ وَ ابْنُ بَطَّةَ فِی الْإِبَانَةِ: إِلَّا أَنَّهُمَا قَالا یَوْمَ بَدْرٍ-.

دِرْعُهُ علیه السلام رَآهُ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ الْهَمْدَانِیُّ: فِی الْحَرْبِ وَ عَلَیْهِ ثَوْبَانِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فِی مِثْلِ هَذَا الْمَوْضِعِ فَقَالَ نَعَمْ یَا قَیْسُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ عَبْدٍ إِلَّا وَ لَهُ مِنَ اللَّهِ حَافِظٌ وَ وَاقِیَةٌ مَلَکَانِ یَحْفَظَانِهِ مِنْ أَنْ یَسْقُطَ مِنْ رَأْسِ جَبَلٍ أَوْ یَقَعَ فِی بِئْرٍ فَإِذَا نَزَلَ الْقَضَاءُ خَلَّیَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ کَانَ مَکْتُوباً عَلَی دِرْعِهِ علیه السلام

أَیَّ یَوْمَیَّ مِنَ الْمَوْتِ أَفِرُّ***یَوْمَ لَا یُقَدَّرُ أَمْ یَوْمَ قُدِّرَ

یَوْمَ لَا یُقَدَّرُ لَا أَخْشَی الْوَغَی***یَوْمَ قَدْ قُدِّرَ لَا یُغْنِی الْحَذَرُ

وَ رُوِیَ أَنَّ دِرْعَهُ علیه السلام کَانَتْ لَا قَبَّ لَهَا أَیْ لَا ظَهْرَ لَهَا فَقِیلَ فِی ذَلِکَ فَقَالَ :

ص: 58

به دست ایشان رسید؛ و آن را از عاص بن منبّه سهمی گرفت در حالی که او را کشته بود؛ و گفته شده است: آن از هدایای بلقیس به سلیمان بود؛ و روایت شده است: آن را از منبه بن حجاج سهمی در جنگ بنی مصلق گرفته بعد از اینکه او را کشته است و روایت شده است: چوب نخلی بود که پیامبر صلی الله علیه و آله در آن بر آن آب دهان انداخت و تبدیل به شمشیر شد و روایت شده است: آن شمشیر در جنگ بدر به پیامبر رسید و پیامبر آن را به علی داد، بعد از آن نزد حسن و حسین بود تا به مهدی علیهم السلام رسید.

از امام صادق علیه السلام پرسیده شد که چرا ذوالفقار نامیده شد؟ گفت: ذوالفقار نامیده شده چون امیرالمؤمنین کسی را با آن نزد مگر اینکه در دنیا از زندگی و در آخرت از بهشت محروم شد.

علّان کلینی این روایت را از امام صادق علیه السلام نقل کرد که فرمود: شمشیر امیرالمؤمنین علیه السلام ذوالفقار نامیده شده چون در وسط آن یک خط در طولش شبیه ستون پشت است و اصمعی آورده است که در آن هجده فقارة - مهره - بوده است.

تاریخ أبی یعقوب: طولش هفت وجب و عرضش یک وجب و وسطش مانند ستون فقرات بوده است.

امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به جبرئیل بین آسمان و زمین که روی تختی از طلا بود نگاه کرد او می فرمود: هیچ شمشیری جز ذوالفقار و هیچ جوانمردی جز علی نیست.

امام صادق علیه السلام فرمود: در جنگ احد فرشته ای که به آن رضوان می گفتند از آسمان ندا برآورد: هیچ شمشیری جز ذوالفقار و هیچ جوانمردی جز علی نیست. و مانند این در کتاب ارشاد مفید و أمالی طوسی از عکرمه و أبی رافع هست و سمعانی در فضائل الصحابه و ابن بطه در الإبانة نیز آن را روایت کرده اند با این تفاوت که آن ها گفته اند: در جنگ بدر .

زره حضرت علیه السلام: قیس بن سعد همدانی در جنگ ایشان را دید که دو پیراهن پوشیده بود و گفت: ای امیرالمؤمنین در این چنین جایی؟ فرمود: بله ای قیس، بنده خدا نیست جز کسی که از جانب خداوند دو فرشته حافظ و نگهبان اویند و او را از سقوط کردن از بالای کوه یا افتادن در چاه محافظت می کنند و اگر قضا و بلایی نازل شود آن دو فرشته از بین او و هر چیزی خالی می شوند. بر زره آن حضرت علیه السلام این دو بیت نوشته شده بود:

در کدام یک از دو روزم از مرگ فرار می کنم، روزی که در تقدیر نیست یا روزی که مشیت الهی مقدر است.

روزی که در تقدیر نباشد از جنگ نمی هراسم، روزی که در تقدیر باشد احتیاط فایده ای ندارد.

زره آن حضرت پشت نداشت درباره آن سؤال شد امام فرمود:

ص: 58

إِنْ وَلَّیْتُ فَلَا وَأَلْتُ أَیْ نَجَوْتُ.

وَ کَانَ لَهُ مِثْلَ الدَّرَاهِمِ سَائِلٌ*** عَلَی ظَهْرِهِ فِی الدِّرْعِ کَالسَّطْرِ إِذَا سُطِرَ(1)

مَرْکُوبُهُ علیه السلام بَغْلَةٌ بَیْضَاءٌ یُقَالُ لَهَا دُلْدُلٌ أَعْطَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّمَا سُمِّیَتْ دُلْدُلٌ لِأَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا انْهَزَمَ الْمُسْلِمُونَ یَوْمَ حُنَیْنٍ قَالَ دُلْدُلْ فَوَضَعَتْ بَطْنَهَا عَلَی الْأَرْضِ فَأَخَذَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَفْنَةً مِنْ تُرَابٍ فَرَمَی بِهَا فِی وُجُوهِهِمْ ثُمَّ أَعْطَاهَا عَلِیّاً علیه السلام وَ ذَلِکَ دُونَ الْفَرَسِ وَ قِیلَ لَهُ لِمَ لَا تَرْکَبُ الْخَیْلَ وَ طِلَابُکَ کَثِیرٌ فَقَالَ الْخَیْلُ لِلطَّلَبِ وَ الْهَرَبِ وَ لَسْتُ أَطْلُبُ مُدْبِراً وَ لَا أَنْصَرِفُ عَنْ مُقْبِلٍ وَ فِی رِوَایَةٍ أَکِرُّ عَلَی مَنْ فَرَّ وَ لَا أَفِرُّ مِمَّنْ کَرَّ وَ الْبَغْلَةُ تُزْجِینِی أَیْ تَکْفِینِی.

فصل فی لوائه و خاتمه علیه السلام

محمد الکسائی فی المبتدإ إن أول حرب کانت بین بنی آدم ما کان بین شیث و قابیل و ذلک أن الله تعالی أهدی إلیه حلة بیضاء و رفعت الملائکة له رایة بیضاء فسلسلت الملائکة لقابیل و حملوه إلی عین الشمس و مات فیها و صارت ذریته عبید الشیث و فی الخبر أول من اتخذ الرایات إبراهیم الخلیل علیه السلام.

ابن أبی البختری و سائر أهل السیر أنه کانت رایة قریش و لواؤها جمیعا بیدی قصی بن کلاب ثم لم تزل الرایة فی یدی عبد المطلب فلما بعث النبی صلی الله علیه و آله أقرها فی بنی هاشم و دفعها إلی علی علیه السلام فی أول غزاة حمل فیها و هی ودان فلم تزل معه و کان اللواء یومئذ فی عبد الدار فأعطاه النبی صلی الله علیه و آله مصعب بن عمیر فاستشهد یوم أحد فأخذها النبی صلی الله علیه و آله و دفعها إلی علی علیه السلام فجمع یومئذ له الرایة و اللواء و هما أبیضان و ذکره الطبری فی تاریخه و القشیری فی تفسیره.

تنبیه المذکرین: زید بن علی عن آبائه علیهم السلام: کسرت زند علی علیه السلام یوم أحد و فی یده لواء رسول الله صلی الله علیه و آله فسقط اللواء من یده فتحاماه المسلمون أن یأخذوه فقال رسول الله صلی الله علیه و آله فضعوه فی یده الشمال فإنه صاحب لوائی فی الدنیا و الآخرة.

ص: 59


1- 1. فی المصدر: اذ سطر. و لم نفهم المراد من التشبیه.

به این دلیل است که پشت نکرده ام و هرگز از میدان جنگ عقب نشینی نکردم.

«زره ایشان مانند درهم هایی بود که بر پشتش جاری بود و مانند سطر وقتی نوشته شود»

مرکب آن حضرت علیه السلام قاطری سفید بود که به آن دُلدل گفته می شد که رسول خدا صلی الله علیه و آله به او داد. دلدل نامیده شده چون هنگامی که مسلمانان در جنگ حنین شکست خوردند رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دُلدل، آنگاه اسب، شکمش را روی زمین گذاشت و پیامبر دو دست پر از خاک برداشت و با آن به صورت آن ها انداخت. آن گاه آن را به علی علیه السلام داد و آن پست تر از اسب است. به آن حضرت گفته شد: خواهان شما زیاد است چرا سوار اسب نمی شوید؟ فرمود: اسب برای تعقیب و گریز است در حالی که من کسی را که عقب نشینی می کند تعقیب و از کسی که پیش می آید فرار نمی کنم. در روایتی است که: بر کسی که فرار کند یورش می برم و از کسی که حمله کند فرار نمی کنم و قاطر مرا کفایت می کند .

فصلی در پرچم و انگشتری حضرت علیه السلام:

محمد کسائی در المبتدء گفت: اولین جنگی که بین فرزندان آدم بود، جنگ بین شیث و قابیل بود به این ترتیب که خداوند تعالی به او جامه سفیدی داد و فرشتگان پرچمی سفید برایش برافراشتند. فرشتگان قابیل را بستند و به عین الشمس بردند و او در آن جا در گذشت و فرزندانش بردگان شیث شدند در روایت ها آمده است اولین کسی که پرچم ها را گرفت ابراهیم خلیل بود.

ابن بختری و سایر سیره نویسان گفته اند پرچم و بیرق تمامی قریش در دست قصی بن کلاب قرار داشت، پس از آن طولی نکشید که در دست عبدالمطلب قرار گرفت. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله مبعوث شد آن را در بنی هاشم قرار داد و در اولین غزوه ای که در آن شرکت کرد یعنی غزوه ودان آن را به علی علیه السلام سپرد و پیوسته با ایشان بود. بیرق در آن هنگام نزد عبدالدار بود. پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به مصعب بن عمیر داد و او در جنگ احد شهید شد. پس پیامبر آن را گرفته و به علی علیه السلام داد و بنابراین در آنروز هم پرچم و هم بیرق که سفید بودند در دست ایشان بود. این موضوع را طبری در تاریخش و قشیری در تفسیرش ذکر کرده­اند.

تنبیه المذکرین: زید بن علی از پدرانش نقل می کند: ساعد علی علیه السلام در جنگ احد که بیرق رسول خدا در دستش بود شکست و بیرق از دستش افتاد. مسلمانان از این که آن را بگیرند خودداری کردند آنگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آن را در دست چپش قرار دهید که او صاحب بیرق من در دنیا و آخرت است.

ص: 59

وَ فِی رِوَایَةِ غَیْرِهِ فَرَفَعَهُ وَ أَعْطَاهُ عَلِیّاً علیه السلام وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَنْتَ صَاحِبُ رَایَتِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ.

المواعظ و الزواجر عن العسکری: أن مالک بن دینار سأل سعید بن جبیر من کان صاحب لواء النبی صلی الله علیه و آله قال علی بن أبی طالب.

عبد الله بن حنبل أنه لما سأل مالک بن دینار سعید بن جبیر عن ذلک قال فنظر إلی فقال کأنک رخی البال فغضبت و شکوت إلی القراء فقالوا إنک سألته و هو خائف من الحجاج و قد لاذ بالبیت فاسأله الآن فسألته فقال کان حاملها علی کان حاملها علی کذا سمعته من عبد الله بن عباس.

تاریخ الطبری و البلاذری و صحیحی المسلم و البخاری: أنه لما أراد النبی صلی الله علیه و آله أن یخرج إلی بدر اختار کل قوم رایة فاختار حمزة حمراء و بنو أمیة خضراء و علی بن أبی طالب علیه السلام صفراء و کانت رایة النبی صلی الله علیه و آله بیضاء فأعطاها علیا یوم خیبر لما قال لأعطین الرایة غدا رجلا الخبر و کان النبی صلی الله علیه و آله عقد لحمزة و لعبیدة بن الحارث و لسعد بن أبی وقاص ألویة بیضاء.

و کان مکتوبا علی علم أمیر المؤمنین علیه السلام:

الحرب إن باشرتها فلا یکن منک الفشل***و اصبر علی أهوالها لا موت إلا بالأجل.

و علی رایته علیه السلام:

هذا علی و الهدی یقوده***من خیر فتیان قریش عوده

و حدثنی ابن کادش فی تکذیب العصابة العلویة فی ادعائهم الإمامة النبویة: أن النبی صلی الله علیه و آله رأی العباس فی ثوبین أبیضین فقال إنه لأبیض الثوبین و هذا جبرئیل یخبرنی أن ولده یلبسون السواد.

عبد الله بن أحمد بن حنبل فی کتاب صفین أنه نشر عمرو بن العاص فی یوم صفین رایة سوداء الخبر.

وَ فِی أَخْبَارِ دِمَشْقَ عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ قَالَ ثَوْبَانُ: قَالَ

ص: 60

در روایت دیگری آمده است: مقداد آن را بلند کرده و به علی علیه السلام داد و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: تو پرچم­دار من در دنیا و آخرت هستی.

در المواعظ و الزواجر عسکری آمده است که مالک بن دینار از سعید بن جبیر سؤال کرد: چه کسی صاحب بیرق پیامبر صلی الله علیه و آله بود؟ گفت: علی بن ابی طالب .

عبدالله بن حنبل می گوید: هنگامی که مالک بن دینار درباره آن از سعید بن جبیر پرسید او گفت: پس به من نگاه کرد و گفت: گویا تو آسوده خاطری، من عصبانی شده و به القراء شکایت کردم آن ها گفتند: تو از او سؤال کردی درحالی که او از حجاج می ترسید و به خانه پناه برد. اکنون از او بپرس من پرسیدم و گفت: علی حمل کننده آن بود، علی حمل کننده آن بود. از عبدالله بن عباس نیز همین را شنیدم.

در تاریخ طبری و بلاذری و صحیح مسلم و صحیح بخاری آمده است که هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله آهنگ رفتن به بدر کرد و هر قومی پرچمی اختیار کردند. حمزه پرچم قرمز را برداشت، و بنی امیه سبز و علی بن ابی طالب علیه السلام نیز زرد را برگزید. پرچم پیامبر نیز سفید بود. پس در جنگ خیبر آن را به علی علیه السلام سپرد آن زمان که فرمود: به راستی فردا این پرچم را به مردی می دهم، ادامه روایت. پیامبر صلی الله علیه و آله برای حمزه و عبیدة بن حارث و سعد بن ابی وقاص پرچم های سفیدی اختیار کرده بود.

بر روی علم امیرالمؤمنین علیه السلام نوشته شده بود:

اگر تو در جنگ همراه باشی پس شکست از تو نخواهد بود.

و بر هراس های آن صبر پیشه کن که هیچ مرگی جز با زمان مشخص شده نیست.

و بر پرچمش هم نوشته شده بود:

این علی است و هدایت او را رهبری می کند، نسبش از بهترین جوانان قریش است.

ابن کادش در تکذیب ادعای مقام پیامبری فرقه علوی این حدیث را برای من نقل کرد که: پیامبر صلی الله علیه و آله عباس را در دو جامه سفید دید و فرمود: به راستی دو جامه او سفیدند و این جبرئیل است که به من خبر می آورد که فرزندان او سیاه می پوشند.

عبدالله بن أحمد بن حنبل در کتاب صفین گفت که عمرو بن عاص در جنگ صفین پرچمی سیاه را برافراشت، تا ادامه روایت.

در کتاب أَخْبَار دِمَشْق از أَبِی الْحُسَیْن مُحَمَّد بْن عَبْد اللَّه الرَّازِیّ نقل است که گفت:

ص: 60

النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: یَکُونُ لِبَنِی الْعَبَّاسِ رَایَتَانِ مَرْکَزُهُمَا کُفْرٌ وَ أَعْلَاهُمَا ضَلَالَةٌ إِنْ أَدْرَکْتَهَا یَا ثَوْبَانُ فَلَا تَسْتَظِلَّ بِظِلِّهِمَا(1).

أبی بن کعب أول الرایات السود نصر و أوسطها غدر و آخرها کفر فمن أعانهم کان کمن أعان فرعون علی موسی.

تَارِیخُ بَغْدَادَ قَالَ أَبُو هُرَیْرَةَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِذَا أَقْبَلَتِ الرَّایَاتُ السُّودُ مِنْ قِبَلِ الْمَشْرِقِ فَإِنَّ أَوَّلَهَا فِتْنَةٌ وَ أَوْسَطَهَا هَرْجٌ وَ آخِرَهَا ضَلَالَةٌ.

أخبار الدمشق عن النبی صلی الله علیه و آله أبو أمامة فی خبر أولها منشور و آخرها مثبور(2).

تاریخ الطبری إن إبراهیم الإمام أنفذ إلی أبی مسلم لواء النصرة و ظل السحاب و کان أبیض طوله أربعة عشر ذراعا مکتوب علیها بالحبر أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ(3) فأمر أبو مسلم غلامه أرقم أن یتحول بکل لون من الثیاب فلما لبس السواد قال معه هیبة فاختاره خلافا لبنی أمیة و هیبة للناظر و کانوا یقولون هذا السواد حداد(4) آل محمد صلوات الله علیهم و شهداء کربلاء و زید و یحیی خاتمه علیه السلام

سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَا عَلِیُّ تَخَتَّمْ بِالْعَقِیقِ تَکُنْ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْمُقَرَّبُونَ قَالَ جَبْرَائِیلُ وَ مِیکَائِیلُ قَالَ فَبِمَ أَتَخَتَّمُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ بِالْعَقِیقِ الْأَحْمَرِ.

ابْنُ عَبَّاسٍ وَ صَعْصَعَةُ وَ عَائِشَةُ: أَنَّهُ هَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ رَبِّی یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ الْبَسْ خَاتَمَکَ بِیَمِینِکَ وَ اجْعَلْ فَصَّهُ عَقِیقاً وَ قُلْ لِابْنِ عَمِّکَ یَلْبَسْ خَاتَمَهُ بِیَمِینِهِ وَ یَجْعَلْ فَصَّهُ عَقِیقاً فَقَالَ عَلِیٌّ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْعَقِیقُ قَالَ الْعَقِیقُ جَبَلٌ فِی الْیَمَنِ وَ الْخَبَرُ مَذْکُورٌ فِی فَضْلِ الْمِیثَاقِ.

ص: 61


1- 1. فی المصدر: بظلها.
2- 2. أی ملعون و مطرود.
3- 3. سورة الحجّ: 39.
4- 4. الحداد- بالکسر-: ثیاب المأتم السود.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بنی عباس دو پرچم دارند که مرکز آن ها کفر و بالایشان گمراهی است، ای ثوبان اگر آن را دیدی زیر سایه اش قرار مگیر.

اُبیّ بن کعب: اولین پرچم های سیاه، پیروزی و میانه هایشان فریب و آخرینشان کفر است، هر کس آن ها را یاری کند مانند کسی است که فرعون را علیه موسی یاری کرده است.

در تاریخ بغداد آمده: أبوهریرة گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اگر پرچم های سیاه از جانب مشرق بیاید، اولینشان فتنه، میانه هایشان آشوب و آخرینشان گمراهی است.

در أخبار دمشق ابوأمامة در روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله آمده: اولین آن ها برافراشته وآخرینشان لعن شده و طرد شده است.

تاریخ طبری: ابراهیم الإمام پرچم پیروزی و سایه گستری برای أبومسلم فرستاد که سفید بود و چهارده ذراع طول داشت و با جوهر روی آن نوشته شده بود« أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ »(1){به کسانی که به جنگ بر آنان تحمیل شده، رخصت جهاد داده شده است، چرا که مورد ظلم قرار گرفته اند و البته خدا بر پیروزی آنان سخت تواناست.}

آنگاه ابومسلم به خدمتکارش أرقم دستور داد: آن را رنگین کن تا هر رنگی از جامه ها را بپوشد. هنگامی که سیاه پوشید گفت: آن با ابهت و برای بیننده نیز ترسناک است پس برخلاف بنی امیه آن را انتخاب کرد و آن ها می گفتند: این سیاه لباس عزای خاندان محمد صلی الله علیه و آله و شهدای کربلا و زید و یحیی است.

انگشتری آن حضرت: سلمان فارسی از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: ای علی انگشتر عقیق به دست کن تا از مقربین باشی. فرمود: ای رسول خدا مقربین کیستند؟ فرمود: جبرائیل و میکائیل. فرمود: ای رسول خدا چه انگشتری ای در دست کنم؟ فرمود: عقیق قرمز .

جبرئیل بر رسول خدا صلی الله علیه و آله فرود آمد و فرمود: ای محمد پروردگارم به تو سلام می فرستد و می گوید: انگشتری ات را در دست راستت کن و نگینش را عقیق قرار بده و به پسر عمویت بگو: تا انگشتری اش را در دست راست کند و نگینش را عقیق قرار دهد. علی علیه السلام فرمود: ای رسول خدا عقیق چیست؟ گفت: عقیق کوهی در یمن است، این روایت در فضل المیثاق ذکر شده است.

ص: 61


1- . حج/39

زِیَادٌ الْقَنْدِیُّ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لَمَّا کَلَّمَ اللَّهُ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ عَلَی جَبَلِ طُورِ سَیْنَاءَ اطَّلَعَ عَلَی الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً فَخَلَقَ مِنْ نُورِ وَجْهِهِ الْعَقِیقَ وَ قَالَ أَقْسَمْتُ عَلَی نَفْسِی أَنْ لَا أُعَذِّبَ کَفَّ لَابِسِکَ إِذَا تَوَلَّی عَلِیّاً علیه السلام بِالنَّارِ.

ابن عباس و السدی: کان لأمیر المؤمنین علیه السلام أربعة خواتیم یاقوت لنبله (1) فیروزج لنصره حدید صینی لقوته عقیق لحرزه.

صَحِیحُ الْبُخَارِیِّ وَ شَمَائِلُ التِّرْمِذِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ وَ جَامِعُ الْبَیْهَقِیِّ عَنْ جَابِرٍ وَ عَنْ أَنَسٍ وَ تَخَتُّمُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ السُّلَمِیِّ عَنِ ابْنِ الْمُسَیَّبِ عَنْ زَیْنِ الْعَابِدِینَ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام وَ تَخَتُّمُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی بْنِ الْمُحْتَسِبِ عَنْ هَاشِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَائِشَةَ وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی أُمَامَةَ وَ عَنْ نَافِعٍ عَنِ ابْنِ عُمَرَ عَنْ أَنَسٍ وَ عَنْ جَابِرٍ کُلِّهِمْ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ کَانَ صلی الله علیه و آله یَتَخَتَّمُ فِی یَمِینِهِ وَ زَادَ بَعْضُهُمْ فِی الرِّوَایَةِ وَ قُبِضَ وَ الْخَاتَمُ فِی یَمِینِهِ.

و قال أبو أمامة: کان النبی صلی الله علیه و آله یجعل خاتمه فی یمینه.

عکرمة و الضحاک عن ابن عباس: أنه کان النبی صلی الله علیه و آله یتختم فی الید الیمنی.

شمائل الترمذی و سنن السجستانی و تختم المحتسب: أنه کان علی علیه السلام یتختم فی یمینه.

جامع البیهقی کان ابن عباس و عبد الله بن جعفر یتختمان فی یمینهما.

الراغب فی محاضراته کان النبی صلی الله علیه و آله و أصحابه یتختمون فی أیمانهم و أول من تختم فی یساره معاویة.

نتف أبی عبد الله السلامی أن النبی صلی الله علیه و آله کان یتختم فی یمینه و الخلفاء الأربعة بعده فنقلها معاویة إلی الیسار و أخذ الناس بذلک فبقی کذلک أیام المروانیة فنقلها السفاح إلی الیمین فبقی إلی أیام الرشید

ص: 62


1- 1. النبل- بضم النون-: الذکاء و النجابة و الفضل و الشوکة.

زِیَاد القَنْدِیّ از مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ از پدرانش علیه السلام نقل می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که خداوند با موسی بن عمران در کوه سینا سخن گفت: یک بار بر زمین نگریست و از نور چهره اش عقیق درست شد، و فرمود: بر خود قسم یاد کردم کسی که تو را در دست کند و ولایت علی علیه السلام را بپذیرد من او را با آتش عذاب نمی کنم.

ابن عباس و السدی نقل کرده اند: امیرالمؤمنین چهار انگشتری داشت: یاقوت برای زیرکی اش، فیروزه برای پیروزی اش، آهن سفید چینی برای قدرتش و عقیق برای نگهداری اش.

صَحِیح الْبُخَارِیّ و شَمَائِل التِّرْمِذِیّ از عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَر و جَامِع الْبَیْهَقِیّ از جَابِر و از أَنَس و کتاب تَخَتُّم عَبْدِ الرَّحْمَنِ السُّلَمِیّ از ابْن الْمُسَیَّب از زَیْنِ الْعَابِدِین از پدرش علیهما السلام و کتاب تَخَتُّم مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی بْنِ الْمُحْتَسِب از هَاشِمِ بْنِ عُرْوَة از پدرش از عَائِشَة وَ از جَعْفَرِ بْنِ الزُّبَیْر از قَاسِم از أَبِی أُمَامَة و از نَافِع از ابْنِ عُمَر از أَنَس و از جَابِر همگی نقل کرده اند که: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله انگشتری را در دست راست قرار می دادند. برخی در این روایت افزوده اند که: ایشان وفات یافتند در حالی که انگشتری در دست راستشان بود و أبوامامة گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله انگشترش را در دست راستش قرار می داد.

ابن عباس گفت پیامبر انگشتری در دست راست قرار می داد.

در شمائل الترمذیّ و سنن سجستانیّ: و المحتسب در باره در دست کردن خاتم گفت که: علی علیه السلام انگشتری اش را در دست راست قرار می داد.

جامع البیهقی: ابن عباس و عبدالله بن جعفر انگشتری در دست راستشان قرار می دادند.

راغب در محاضراتش: پیامبر و اصحابش انگشتری در دستان راستشان می نهادند و اولین کسی که در دست چپ قرار داد معاویه بود.

نتف أبوعبدالله سلامی: پیامبر صلی الله علیه و آله و چهار خلفای بعد از او انگشتری در دست راست قرار می دادند. سپس معاویه آن را به چپ گذاشت و مردم نیز همین شیوه را برگزیدند. اوضاع در دوران خلافت مروانی ها نیز این گونه بود تا سفاح در دست راست قرار داد. در دوران خلافت رشید این چنین ماند

ص: 62

فنقلها إلی الیسار و أخذ الناس بذلک و اشتهر أن عمرو بن العاص عند التحکیم سلها من یده الیمنی و قال خلعت الخلافة من علی کخلعی خاتمی هذا من یمینی و جعلتها فی معاویة کما جعلت هذا فی یساری.

نقوش الخواتیم عن الجاحظ أنه کان آدم و إدریس و إبراهیم و إسماعیل و إسحاق و إلیاس و یعقوب و داود و سلیمان و یوسف و دانیال و یوشع و ذو القرنین و یونس و لوط و هود و شعیب و زکریا و یحیی و صالح و عزیر و أیوب و لقمان و عیسی و محمد علیهم السلام یتختمون فی أیمانهم الصَّعْقَبُ (1) بْنُ زُهَیْرٍ: أَنَّهُ سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنِ التَّخَتُّمِ فِی الْیَمِینِ فَقَالَ علیه السلام إِنَّهُ لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا(2) الْآیَةَ قَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا وَ أَنَا بَشِیرُهُ وَ نَذِیرُهُ فَمَا افْتَخَرْتُ بِأَحَدٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ إِلَّا بِکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ أَنْتَ مِنَّا فَقَالَ جَبْرَئِیلُ أَنَا مِنْکُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْتَ مِنَّا یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ بَیِّنْ لِی لِیَکُونَ لِی فَرَجٌ لِأُمَّتِکَ فَأَخَذَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله خَاتَمَهُ بِشِمَالِهِ فَقَالَ أَنَا رَسُولُ اللَّهِ أَوَّلُکُمْ وَ ثَانِیکُمْ عَلِیٌّ- وَ ثَالِثُکُمْ فَاطِمَةُ وَ رَابِعُکُمُ الْحَسَنُ وَ خَامِسُکُمُ الْحُسَیْنُ- وَ سَادِسُکُمْ جَبْرَئِیلُ وَ جَعَلَ خَاتَمَهُ فِی إِصْبَعِهِ الْیُمْنَی فَقَالَ أَنْتَ سَادِسُنَا یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا مِنْ أَحَدٍ تَخَتَّمَ فِی یَمِینِهِ (3) وَ أَرَادَ بِذَلِکَ سُنَّتَکَ وَ رَأَیْتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مُتَحَیِّراً إِلَّا أَخَذْتُ بِیَدِهِ وَ أَوْصَلْتُهُ إِلَیْکَ وَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام. (4)

«2»

یف، [الطرائف] ابْنُ الْمَغَازِلِیِّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ الْمُنَادِیَ نَادَی

ص: 63


1- 1. فی المصدر« الصقعب». و فی هامشه: بتقدیم القاف علی العین المهملة- و زان جعفر- ابن زهیر بن عبد اللّه بن زهیر الأزدیّ الکوفیّ. قال ابن حجر فی التقریب: ثقة من السادسة.
2- 2. سورة آل عمران: 61.
3- 3. فی المصدر: بیمینه.
4- 4. مناقب آل أبی طالب 2: 69- 75.

تا او به چپ گذاشت و مردم نیز چنین کردند. معروف است که عمرو بن عاص هنگام حکمیت آن را از دست راستش درآورد و گفت: خلافت از علی برداشته شد مانند این انگشترم که از دست راستم درآمد و آن را به معاویه وانهادم، مانند این انگشتری که در دست چپ گذاشتم.

در کتاب نقوش الخواتیم از جاحظ نقل شده که: آدم و ادریس و ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و الیاس و یعقوب و داود و سلیمان و یوسف و دانیال و یوشع و ذوالقرنین و یونس و لوط و هود و شعیب و زکریا و یحیی و صالح و عزیز و ایوب و لقمان و عیسی و محمد صلی الله علیه و آله انگشتری در راست قرار می دادند.

از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره انگشتری در راست قرار دادن سؤال شد، آن حضرت علیه السلام فرمود: هنگامی که خداوند بر پیامبرش این آیه را نازل کرد «قل تعالوا تدع أبنائنا»(1){بیایید پسرانمان را فرا خوانیم.} جبرئیل علیه السلام گفت: ای رسول خدا، پیامبری نیست مگر اینکه من بشارت دهنده و بیم دهنده اش باشم و به هیچ یک از پیامبران افتخار نکردم جز به شما اهل بیت، آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای جبرئیل تو از مایی، جبرئیل فرمود: من از شمایم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای جبرئیل تو از ما هستی، جبرئیل گفت: ای رسول خدا برای من بیان کن تا گشایشی از جانب من برای امتت باشد، پس پیامبر انگشتری اش را به دست چپش نهاد و فرمود: من رسول خدا اولین شما هستم، دومی شما علی و سومی فاطمه و چهارمی حسن و پنجمی حسین و ششمی جبرئیل است و انگشتری اش را در انگشت راستش قرار داد و فرمود: ای جبرئیل تو ششمی ما هستی. جبرئیل گفت: ای رسول خدا کسی نیست که انگشتری در دست راست قرار داد و خواستار سنت تو شد و من روز قیامت او را پریشان و حیران ببینم مگر اینکه دستش را می گیرم و به تو و امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام می رسانم..(2)

روایت2.

الطرائف: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ندا دهنده

ص: 63


1- . آل عمران/ 61
2- . مناقب آل ابی طالب 2: 69 - 75

یَوْمَ أُحُدٍ لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ. وَ رَوَی أَیْضاً: أَنَّ الْمُنَادِیَ کَانَ قَدْ نَادَی بِذَلِکَ یَوْمَ الْبَدْرِ. وَ رَوَی أَیْضاً بِإِسْنَادِهِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ علیهما السلام قَالَ: نَادَی مَلَکٌ مِنَ السَّمَاءِ یَوْمَ بَدْرٍ وَ یُقَالُ لَهُ رِضْوَانُ لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌ (1).

«3»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: کَانَ لَهُ علیه السلام بَغْلَةٌ یُقَالُ لَهُ الشَّهْبَاءُ وَ دُلْدُلٌ أَهْدَاهَا إِلَیْهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله(2).

«4»

کا، [الکافی] حُمَیْدٌ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ عَنِ الطَّاطَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: عَلِیٌّ علیه السلام شَدَّ عَلَی بَطْنِهِ یَوْمَ الْجَمَلِ بِعِقَالٍ أَبْرَقَ نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِیلُ مِنَ السَّمَاءِ وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَشُدُّ بِهِ عَلَی بَطْنِهِ إِذَا لَبِسَ الدِّرْعَ (3).

«5»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] هَانِئُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَحْمُودٍ الْعَبْدِیُّ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام: فِیمَا نَاظَرَ بِهِ الرَّشِیدُ فِی تَفْضِیلِ الْعِتْرَةِ-(4)

قَالَ علیه السلام إِنَّ الْعُلَمَاءَ قَدْ أَجْمَعُوا عَلَی أَنَّ جَبْرَئِیلَ قَالَ یَوْمَ أُحُدٍ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ هَذِهِ لَهِیَ الْمُوَاسَاةُ مِنْ عَلِیٍّ: قَالَ صلی الله علیه و آله لِأَنَّهُ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ قَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ أَنَا مِنْکُمَا یَا رَسُولَ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ فَکَانَ کَمَا مَدَحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ خَلِیلَهُ علیه السلام إِذْ یَقُولُ فَتًی یَذْکُرُهُمْ یُقالُ لَهُ إِبْراهِیمُ إِنَّا مَعْشَرَ بَنِی عَمِّکَ نَفْتَخِرُ بِقَوْلِ جَبْرَئِیلَ علیه السلام إِنَّهُ مِنَّا(5).

«6»

لی، [الأمالی] للصدوق مع، [معانی الأخبار] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ ابْنِ یَزِیدَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الصُّهْبَانِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ: إِنَّ أَعْرَابِیّاً أَتَی رَسُولَ اللَّهِ فَخَرَجَ إِلَیْهِ فِی رِدَاءٍ مُمَشَّقٍ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ لَقَدْ خَرَجْتَ إِلَیَّ کَأَنَّکَ فَتًی فَقَالَ صلی الله علیه و آله نَعَمْ یَا أَعْرَابِیُّ أَنَا الْفَتَی ابْنُ الْفَتَی أَخُو الْفَتَی فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَمَّا الْفَتَی فَنَعَمْ فَکَیْفَ ابْنُ الْفَتَی وَ أَخُو الْفَتَی فَقَالَ أَ مَا

ص: 64


1- 1. الطرائف: 22.
2- 2. مناقب آل أبی طالب 2: 77.
3- 3. روضة الکافی.
4- 4. العترة ظ.( ب).
5- 5. عیون الأخبار: 49 و الطبعة الحدیثة ج 1: 85.

در جنگ احد ندا سر داد: هیچ شمشیری جز ذوالفقار و هیچ جوانی جز علی نیست.

هم چنین روایت شده که در جنگ بدر نیز همین ندا را سر داد،

امام محمد باقر علیه السلام هم فرمود: در جنگ بدر فرشته ای به نام رضوان ندا داد: هیچ شمشیری جز ذوالفقار و هیچ جوان مردی جز علی نیست.(1)

روایت3.

مناقب ابن شهر آشوب: علی علیه السلام قاطری به نام شهباء و دُلدل داشت که پیامبر صلی الله علیه و آله به او داده بود.(2)

روایت4.

کافی: علی علیه السلام در جنگ جمل دستمال سیاه و سفیدی بر شکمش بست که جبرئیل از آسمان برای او آورده بود، پیامبر صلی الله علیه و آله نیز هنگامی که زره به تن می کرد آن را بر شکمش می بست. (3)

روایت5.

عیون اخبار الرضا علیه السلام: امام موسی بن جعفر علیه السلام در مناظره­ای که با هارون الرشید درباره برتری عترت داشت، فرمود: همه دانشمندان بر این مطلب اتفاق نظر دارند که جبرئیل در جنگ احد گفت: ای محمد به راستی این احسان و مساعدتی است از جانب علی، آن حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: چون او از من و من از اویم. جبرئیل علیه السلام گفت: ای رسول خدا من نیز از شما دو نفر هستم؛ پس گفت: هیچ شمشیری جز ذوالفقار و هیچ جوانی جز علی نیست؛ و همان گونه که خدای عزوجل در آیه شریفه « فَتًی یَذْکُرُهُمْ یُقالُ لَهُ إِبْراهِیمُ»{ شنیدیم جوانی از آن ها به بدی یاد می کرد که به او ابراهیم گفته می شود.} خلیلش علیه السلام را مدح می کند ما جماعت فرزندان عمویت به گفته جبرئیل علیه السلام افتخار می کنیم که او(جبرئیل) از ماست.(4)

روایت6.

امالی الصدوق، معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام از پدرش و از جدش نقل می فرماید که: بادیه نشینی نزد رسول خدا آمد و آن حضرت با ردایی از جنس کتان بر او وارد شد. بادیه نشین گفت: ای محمد تو گویی که یک جوان هستی نزد من آمدی، آن حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: بله ای بادیه نشین من جوان و فرزند جوان و برادر جوان هستم. او گفت: ای محمد جوان بله، اما فرزند و برادر جوان چگونه؟ حضرت فرمود: آیا

ص: 64


1- . الطرائف: 22
2- . مناقب آل ابی طالب: 2: 77
3- . روضة الکافی
4- عیون الاخبار: 49 و چاپ جدید ج 1: 85

سَمِعْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ قالُوا سَمِعْنا فَتًی یَذْکُرُهُمْ یُقالُ لَهُ إِبْراهِیمُ-(1) فَأَنَا ابْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ أَمَّا أَخُو الْفَتَی فَإِنَّ مُنَادِیاً نَادَی مِنَ السَّمَاءِ(2) یَوْمَ أُحُدٍ لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ- فَعَلِیٌّ أَخِی وَ أَنَا أَخُوهُ (3).

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب مرسلا: مثله (4).

«7»

ع، [علل الشرائع] مع، [معانی الأخبار] ابْنُ عِصَامٍ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلَّانٍ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّمَا سُمِّیَ سَیْفُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ذَا الْفَقَارِ لِأَنَّهُ کَانَ فِی وَسَطِهِ خَطَّةٌ فِی طُولِهِ فَشُبِّهَ (5) بِفَقَارِ الظَّهْرِ فَسُمِّیَ ذَا الْفَقَارِ لِذَلِکَ وَ کَانَ سَیْفاً نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام مِنَ السَّمَاءِ کَانَتْ حَلْقَتُهُ فِضَّةً وَ هُوَ الَّذِی نَادَی بِهِ مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌ (6).

أقول: قد مضی بعض أخبار الباب فی باب غزوة أحد.

«8»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنْ ذِی الْفَقَارِ سَیْفِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ أَیْنَ هُوَ فَقَالَ هَبَطَ بِهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام مِنَ السَّمَاءِ وَ کَانَ حِلْیَتُهُ مِنْ فِضَّةٍ وَ هُوَ عِنْدِی (7).

یر، [بصائر الدرجات] عبد الله بن جعفر عن محمد بن عیسی عن أحمد بن عبد الله: مثله (8).

«9»

ع، [علل الشرائع] الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ وَ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ مَعاً عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا کَانَ یَوْمُ أُحُدٍ انْهَزَمَ أَصْحَابُ

ص: 65


1- 1. سورة الأنبیاء: 60.
2- 2. فی المعانی: فی السماء.
3- 3. أمالی الصدوق: 120 و 121. معانی الأخبار: 119.
4- 4. لم نظفر به فی المناقب.
5- 5. فی المعانی: تشبه.
6- 6. علل الشرائع: 64. معانی الأخبار: 63.
7- 7. عیون الأخبار: 214. أمالی الصدوق: 174.
8- 8. بصائر الدرجات: 48.

کلام خداوند تعالی را نشنیده ای که می گوید: « قالُوا سَمِعْنا فَتًی یَذْکُرُهُمْ یُقالُ لَهُ إِبْراهِیمُ »(1) {گفتند شنیدیم جوانی از آن ها به بدی یاد می کرد که به او ابراهیم گفته می شود.}پس من پسر ابراهیم هستم و امّا درباره برادر فتی این که ندا دهنده ای در جنگ احد از آسمان(2)

ندا برآورد که هیچ شمشیری جز ذوالفقار و هیچ جوانی جز علی نیست، پس علی برادر من و من برادر اویم.(3)

مناقب ابن شهر آشوب: به مانند آن نقل شده است.(4)

روایت7.

علل الشرائع، معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود:شمشیر امیرالمؤمنین علیه السلام ذوالفقار نامیده شد چون در وسط آن سر تا سر خطی بود و شبیه به مهره های کمر بود، به همین دلیل ذوالفقار (دارای مهره ها) نامیده شده است، و جبرئیل علیه السلام آن را از آسمان فرود آورده بود. غلاف آن نقره ای بود و همانی است که ندا دهنده­ای از آسمان درباره او ندا سر داد که هیچ شمشیری جز ذوالفقار و هیچ جوانی جز علی نیست.(5)

می گویم: برخی از روایت های این باب در باب غزوه احد گذشت.

روایت8.

عیون اخبار الرضا علیه السلام، امالی الصدوق: أَحْمَد بْن عَبْدِ اللَّه گفت: از امام رضا علیه السلام درباره ذوالفقار شمشیر رسول خدا صلی الله علیه و آله سؤال کردم که از کجا آمده است؟ آن حضرت فرمود: جبرئیل علیه السلام آن را از آسمان فرود آورده و غلاف آن از نقره بود که نزد من است.(6)

بصائر الدرجات: أحمد بن عبدالله مانند آن را نقل کرده است.(7)

روایت9.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: در جنگ احد هنگامی که یاران

ص: 65


1- . انبیاء/60
2- . در معانی: آسمان آمده است.
3- . امالی الصدوق120 و 121. معانی الاخبار:119
4- . ما در مناقب به آن دست نیافتیم.
5- . علل الشرائع: 64. معانی الاخبار: 63
6- . عیون الأخبار: 214، امالی الصدوق: 174
7- . بصائر الدرجات: 48.

رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی لَمْ یَبْقَ مَعَهُ إِلَّا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ أَبُو دُجَانَةَ-(1) وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام کُلَّمَا حَمَلَتْ طَائِفَةٌ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اسْتَقْبَلَهُمْ وَ رَدَّهُمْ حَتَّی أَکْثَرَ فِیهِمُ الْقَتْلَ وَ الْجِرَاحَاتِ حَتَّی انْکَسَرَ سَیْفُهُ فَجَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ الرَّجُلَ یُقَاتِلُ بِسِلَاحِهِ وَ قَدِ انْکَسَرَ سَیْفِی فَأَعْطَاهُ علیه السلام سَیْفَهُ ذَا الْفَقَارِ فَمَا زَالَ یَدْفَعُ بِهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی أُثِّرَ وَ أُنْکِرَ-(2) فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ هَذِهِ لَهِیَ الْمُوَاسَاةُ مِنْ عَلِیٍّ لَکَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ أَنَا مِنْکُمَا وَ سَمِعُوا دَوِیّاً مِنَ السَّمَاءِ لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌ (3).

«10»

ع، [علل الشرائع] الدَّقَّاقُ وَ ابْنُ عِصَامٍ مَعاً عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْعَلَاءِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْفَزَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ الْعَمِّیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لِمَ سُمِّیَ سَیْفُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ذَا الْفَقَارِ فَقَالَ علیه السلام لِأَنَّهُ مَا ضُرِبَ بِهِ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ إِلَّا أَفْقَرَهُ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا(4)

مِنْ أَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ وَ أَفْقَرَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْجَنَّةِ(5).

أقول: قد مر الأخبار فی باب علامات الإمام أنه عند الأئمة علیهم السلام.

«11»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ بِشْرِ بْنِ بَکْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مَشِیخَتِهِ قَالَ: سَمِعَ یَوْمَ أُحُدٍ وَ قَدْ هَاجَتْ رِیحٌ عَاصِفٌ کَلَامُ هَاتِفٍ یَهْتِفُ وَ هُوَ یَقُولُ:

ص: 66


1- 1. فی المصدر: و أبو دجانة سماک بن خرشة، فقال له النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: یا با دجانة أ ما تری قومک؟ قال: بلی، قال: الحق بقومک، قال: ما علی هذا بایعت اللّه و رسوله قال: أنت فی حل، قال: و اللّه لا تتحدث قریش بأنی خذلتک و فررت حتّی أذوق ما تذوق، فجزاء النبیّ خیرا اه.
2- 2. کذا فی النسخ. و فی المصدر: و انکسر.
3- 3. علل الشرائع: 14.
4- 4. فی المصدر: من هذه الدنیا.
5- 5. علل الشرائع: 64.

رسول خدا صلی الله علیه و آله شکست خوردند و جز علی بن ابی طالب علیه السلام و ابودجانه از آن ها باقی نماند، هر گروهی که به رسول خدا صلی الله علیه و آله حمله می کرد علی علیه السلام با آن ها رویارویی و مقابله می کرد تا بسیاری از آن ها را کشت و زخمی کرد و شمشیرش شکست. آنگاه نزد پیامبر آمد و فرمود: ای رسول خدا، مرد با سلاحش مبارزه می کند و شمشیر من شکست، رسول خدا ذوالفقار را به او داد، آن حضرت علیه السلام پیوسته با آن از رسول خدا صلی الله علیه و آله دفاع می کرد تا اینکه تأثیر گذاشت(اثر زخم در او پیدا شد) و انکار کرد(شد).(1)پس

جبرئیل علیه السلام نازل شد و گفت: ای محمد این احسان و کمکی از علی برای توست. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: او از من است و من از اویم، جبرئیل هم گفت: من هم از شما دو نفر هستم و صدایی از آسمان شنیدند که:شمشیر فقط ذوالفقار، جوانمرد فقط علی علیه السلام.(2)

روایت10.

علل الشرائع: ثمالی گفت: از امام محمد باقر علیه السلام پرسیدم ای پسر رسول خدا چرا شمشیر امیرالمؤمنین علیه السلام ذوالفقار نامیده شده است؟ آن حضرت علیه السلام فرمود: چون با آن به هر کسی ضربه زد در این دنیا او را از خانواده و فرزندانشان محروم و در آخرت نیز از بهشت محروم ساخت.(3)

می گویم: در باب نشانه­های امام گذشت که آن شمشیر نزد ائمه علیه السلام است.

روایت11.

امالی طوسی: در جنگ احد در حالی که باد بسیار تندی می وزید صدای فریادی شنیده شد که می گفت:

ص: 66


1- . این چنین در نسخه ها آمده است و در منبع: شکسته شد.
2- . علل الشرائع: 14
3- علل الشرائع: 64

لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ***وَ إِذَا نَدَبْتُمْ هَالِکاً فَابْکُوا الْوَفِیَ أَخَا الْوَفِیِّ.(1)

«12»

یر، [بصائر الدرجات] عَبَّادُ بْنُ سُلَیْمَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ یَحْیَی عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ قَالَ: أَتَی أَبِی بِسِلَاحِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ دَخَلَ عُمُومَتِی مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ کَلِمَةً فَقَالَ صَفْوَانُ وَ ذَکَرْنَا سَیْفَ رَسُولِ اللَّهِ- فَقَالَ أَتَانِی إِسْحَاقُ بْنُ جَعْفَرٍ فَعَظُمَ عَلَیَّ وَ سَأَلَنِی لَهُ بِالْحَقِّ وَ الْحُرْمَةِ السَّیْفُ الَّذِی أَخَذَهُ هُوَ سَیْفُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَقُلْتُ لَا کَیْفَ یَکُونُ هَذَا وَ قَدْ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَثَلُ السِّلَاحِ فِینَا مَثَلُ التَّابُوتِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ حَیْثُ مَا دَارَ دَارَ الْأَمْرُ قَالَ فَسَأَلْتُهُ عَنْ ذِی الْفَقَارِ سَیْفِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِیلُ مِنَ السَّمَاءِ وَ کَانَتْ حِلْیَتُهُ فِضَّةً وَ هُوَ عِنْدِی (2).

بیان

فقال کلمة أی فقال علیه السلام بعد ذلک کلمة نسیتها أو لا أری المصلحة فی ذکرها و الحاصل أنه علیه السلام قال إن أبی أعطانی سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله و دخل عمومتی من ذلک حسد علی ثم ذکر علیه السلام أن إسحاق عمه أتاه و أقسم علیه بالحق و الحرمة أن السیف الذی أخذه المأمون منه علیه السلام هل هو سیف رسول الله فأجاب علیه السلام بأنه لم یکن سیف رسول الله صلی الله علیه و آله لأن سیفه لا یکون إلا عند الإمام.

«13»

شف، [کشف الیقین] مُحَمَّدُ بْنُ جَرِیرٍ الطَّبَرِیُّ قَالَ فِی کِتَابِهِ مَا لَفْظُهُ أَبُو جَعْفَرٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ عُمَرَ عَنْ رَوْحِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی الْأَحْوَصِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَعْطَانِی ذَا الْفَقَارِ قَالَ یَا مُحَمَّدُ خُذْهُ وَ أَعْطِهِ خَیْرَ أَهْلِ الْأَرْضِ فَقُلْتُ مَنْ ذَلِکَ یَا رَبِّ فَقَالَ خَلِیفَتِی فِی الْأَرْضِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ إِنَّ ذَا الْفَقَارِ کَانَ یَنْطِقُ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ یُحَدِّثُهُ حَتَّی إِنَّهُ هَمَّ یَوْماً یَکْسِرُهُ-(3) فَقَالَ مَهْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی مَأْمُورٌ وَ قَدْ بَقِیَ فِی أَجَلِ الْمُشْرِکِ تأخیرا [تَأْخِیرٌ].

أقول: إنما یمکن أن یکون قد سقط بعد

ص: 67


1- 1. أمالی الشیخ: 88 و 89.
2- 2. بصائر الدرجات: 51.
3- 3. فی المصدر: بکسره.

شمشیر فقط ذوالفقار، جوانمرد فقط علی علیه السلام ، واگر بر کشته ای گریه و ناله کردید به وفادار برادر وفادار بگریید(1)

روایت12.

بصائر الدرجات: امام رضا علیه السلام فرمود: پدرم سلاح رسول خدا صلی الله علیه و آله را آورد و عموهایم به خاطر آن مکدر شدند و امام علیه السلام چیزی فرمود. صفوان گفت: ما شمشیر رسول خدا را به یاد آوردیم و ایشان فرمودند: اسحاق بن جعفر نزد من آمد و مرا تکریم کرد و درباره آن از من به حقیقت و احترام سؤال کرد: آیا شمشیری که او گرفته است شمشیر رسول خدا صلی الله علیه و آله است؟ گفتم: خیر، چطور چنین چیزی ممکن است در حالی که امام باقر علیه السلام فرمود: مَثَل سلاح در نزد ما مانند تابوت در نزد بنی اسرائیل است آن گونه که آن بود این امر هم همان گونه است.گفت: من درباره ذوالفقار شمشیر رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدم حضرت فرمود: جبرئیل آن را از آسمان فرود آورده و غلاف آن نقره ای بود و نزد من است. (2)

توضیح

کلمه ای گفت: یعنی آن حضرت علیه السلام بعد از آن کلمه ای گفت که من فراموش کردم یا این که مصلحت نمی بینم که آن را بگویم. به هر حال امام باقر علیه السلام فرمود: پدرم سلاح رسول خدا صلی الله علیه و آله را به من داد و عموهایم بابت آن به من حسادت کردند. پس آن حضرت علیه السلام فرمود که اسحاق عمویش نزد او آمده و به حقیقت و احترام قسم خورده که شمشیری که مأمون از او گرفته آیا شمشیر رسول خداست؟ حضرت علیه السلام جواب داد که آن شمشیر رسول خدا صلی الله علیه و آله نبود، چون شمشیر وی فقط باید نزد امام باشد.

روایت13.

کشف الیقین: ابن عباس گفت:رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند تبارک و تعالی ذوالفقار را به من داد و فرمود: ای محمد آن را بگیر و به بهترین اهل زمین بده، گفتم: پروردگارا او کیست؟ گفت: جانشین من در زمین علی بن ابی طالب علیه السلام است؛ ذوالفقار با علی علیه السلام سخن می گفت تا اینکه حضرت روزی تصمیم گرفت آن را بشکند شمشیر گفت: ای امیرالمؤمنین دست نگه دار من مأمور هستم، اجل مشرک به تأخیر افتاده است.

می گویم: ممکن است که بعد از سخنش

ص: 67


1- . امالی الشیخ: 88 و 89
2- بصائر الدرجات: 51

قوله هم یوم یکسره و قد ضرب به مشرکا فلم یقتله (1).

«14»

ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام: أَنَّ خَاتَمَ رَسُولِ اللَّهِ کَانَ مِنْ فِضَّةٍ وَ نَقْشُهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ عَلِیٍّ علیه السلام اللَّهُ الْمَلِکُ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ وَالِدِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ الْعِزَّةُ لِلَّهِ (2).

«15»

ب، [قرب الإسناد] أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ عَلِیٍّ علیه السلام الْمُلْکُ لِلَّهِ (3).

«16»

لی، [الأمالی] للصدوق ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی الْعُقْبَةِ الصَّیْرَفِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْمُلْکُ لِلَّه تَمَامَ الْخَبَرِ(4).

«17»

ع، [علل الشرائع] ل، [الخصال] مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ السُّدِّیِّ عَنْ عَبْدِ خَیْرٍ قَالَ: کَانَ لِعَلِیٍّ علیه السلام أَرْبَعَةُ خَوَاتِیمَ یَتَخَتَّمُ بِهَا یَاقُوتٌ لِنُبْلِهِ وَ فَیْرُوزَجٌ لِنُصْرَتِهِ-(5) وَ الْحَدِیدُ الصِّینِیُّ لِقُوَّتِهِ وَ عَقِیقٌ لِحِرْزِهِ وَ کَانَ نَقْشُ الْیَاقُوتِ لَا إِلَهَ إِلَّا الَّلهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ الْمُبِینُ وَ نَقْشُ الْفَیْرُوزَجِ اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ-(6) وَ نَقْشُ الْحَدِیدِ الصِّینِیِّ الْعِزَّةُ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ نَقْشُ الْعَقِیقِ ثَلَاثَةُ أَسْطُرٍ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ (7).

«18»

ع، [علل الشرائع] ابْنُ عُبْدُوسٍ عَنِ ابْنِ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام أَخْبِرْنِی عَنْ تَخَتُّمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِیَمِینِهِ

ص: 68


1- 1. الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین: 48.
2- 2. قرب الإسناد: 31.
3- 3.«: 72.
4- 4. أمالی الصدوق: 274 عیون الأخبار: 218.
5- 5. فی العلل: لبصره.
6- 6.«: اللّه الملک الحق المبین.
7- 7. علل الشرائع: 63 و 64 الخصال 1: 93.

«روزی خواست تا آن را بشکند» این عبارت افتاده باشد که: مشرکی را با ذوالفقار زد و ذوالفقار آن مشرک را نکشت.(1)

روایت14.

قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام فرمود:انگشتری رسول خدا صلی الله علیه و آله از نقره بود و نوشته روی آن: محمد رسول الله؛ و نوشته انگشتری علی علیه السلام، الله المَلِک؛ و نوشته انگشتری پدرم، العزة لله.(2)

روایت15.

قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش نقل فرمود: نوشته روی انگشتری علی علیه السلام بود: المُلک لله. (3)

روایت16.

امالی الصدوق، عیون اخبار الرضا علیه السلام: امام رضا علیه السلام فرمود: نوشته روی انگشتری امیرالمؤمنین علیه السلام المُلک لله بود. (4)

روایت17.

علل الشرائع، الخصال: إِسْمَاعِیل السُّدِّیّ از عَبْدِ خَیْر علیه السلام نقل می کند: علی علیه السلام چهار انگشتری در دست داشت. یاقوت برای زیرکی و فیروزه برای پیروزی(5) و آهن چینی برای قدرت و عقیق برای نگه داری اش، نوشته روی یاقوت لا اله الا الله الملک الحق المبین و روی فیروزه: الله المَلِک الحق(6) و روی آهن چینی: العزة لله جمیعاً و نوشته روی عقیق سه سطر بود: ماشاء الله لا قوة الا بالله استغفرالله.(7)

روایت18.

علل الشرائع: ابن ابی عمیر گفت: به موسی بن جعفر علیه السلام گفتم: به من بگویید چرا امیرالمؤمنین علیه السلام انگشتری در دست راست

ص: 68


1- . الیقین فی امرة امیرالمؤمنین: 48
2- . قرب الاسناد: 31
3- . قرب الاسناد: 72
4- . امالی الصدوق: 274. عیون الاخبار:218
5- . در علل: برای بصیرت و آگاهی اش
6- . در علل: الله الملک الحق المبین
7- . علل الشرائع: 63 و 64 الخصال 1: 93

لِأَیِّ شَیْ ءٍ کَانَ؟ فَقَالَ إِنَّمَا کَانَ یَتَخَتَّمُ بِیَمِینِهِ لِأَنَّهُ إِمَامُ أَصْحَابِ الْیَمِینِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ مَدَحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَصْحَابَ الْیَمِینِ وَ ذَمَّ أَصْحَابَ الشِّمَالِ وَ قَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتَخَتَّمُ بِیَمِینِهِ وَ هُوَ عَلَامَةٌ لِشِیعَتِنَا- یُعْرَفُونَ بِهِ وَ بِالْمُحَافَظَةِ عَلَی أَوْقَاتِ الصَّلَاةِ وَ إِیتَاءِ الزَّکَاةِ وَ مُوَاسَاةِ الْإِخْوَانِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ(1).

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عن ابن أبی عمیر: مثله.

«19»

ع، [علل الشرائع] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ الْقُرَشِیُّ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبَّاسِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ سَعِیدٍ الْکِنْدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَازِمٍ الْخُزَاعِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُوسَی الْجُهَنِیِّ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ یَا عَلِیُّ تَخَتَّمْ بِالْیَمِینِ تَکُنْ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْمُقَرَّبُونَ قَالَ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ قَالَ بِمَا أَتَخَتَّمُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ بِالْعَقِیقِ الْأَحْمَرِ فَإِنَّهُ أَقَرَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْوَحْدَانِیَّةِ وَ لِی بِالنُّبُوَّةِ وَ لَکَ یَا عَلِیُّ بِالْوَصِیَّةِ وَ لِوُلْدِکَ بِالْإِمَامَةِ وَ لِمُحِبِّیکَ بِالْجَنَّةِ وَ لِشِیعَةِ وُلْدِکَ بِالْفِرْدَوْسِ (2).

«20»

ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ یُوسُفَ بْنِ السُّخْتِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فَرَأَیْتُ فِی یَدِهِ خَاتَماً فَصُّهُ فَیْرُوزَجٌ نَقْشُهُ اللَّهُ الْمَلِکُ فَقَالَ هَذَا(3) حَجَرٌ أَهْدَاهُ جَبْرَئِیلُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْجَنَّةِ فَوَهَبَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام الْخَبَرَ(4).

«21»

کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ (5) بْنِ عَلِیٍّ الْعُقَیْلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی عَلِیٍّ اللَّهَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: عَمَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام بِیَدِهِ فَسَدَلَهَا مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ قَصَّرَهَا مِنْ خَلْفِهِ قَدْرَ أَرْبَعِ أَصَابِعَ ثُمَّ قَالَ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ فَقَالَ (6) هَکَذَا تِیجَانُ

ص: 69


1- 1. علل الشرائع: 64.
2- 2. علل الشرائع: 64.
3- 3. فی المصدر: فأدمت النظر إلیه فقال: مالک تنظر فیه؟ هذا حجر اه.
4- 4. ثواب الأعمال: 169 و 170.
5- 5. فی المصدر: الحسن.
6- 6. فی المصدر: ثم قال.

قرار می دادند؟ فرمود: به این دلیل که او امام اصحاب یمین بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و خدای عزوجل اصحاب یمین را مدح و اصحاب شمال را ملامت کرده است، رسول خدا صلی الله علیه و آله انگشتری در راست قرار می دادند که نشانه ای برای شیعیان است، آن ها به آن و به محافظت بر اوقات نماز و دادن زکات و احسان به برادران و امر به معروف و نهی از منکر شناخته می شوند.(1)

مناقب ابن شهر آشوب: ابن ابی عمیر همین روایت را نقل کرده است.

روایت19.

علل الشرائع: سَلْمَان فَارِسِی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: ای علی انگشتری در راست کن تا از مقربین باشی، علی علیه السلام فرمود: ای رسول خدا مقربین کیستند؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل و میکائیل: حضرت فرمود: ای رسول خدا چه نگینی در دست کنم؟ فرمود: عقیق قرمز، چون به وحدانیت خدای عزوجل و نبوت من و جانشینی تو ای علی و امامت فرزندانت و بهشت دوستدارانت و فردوس شیعیان فرزندانت اقرار کرد.(2)

روایت20.

ثواب العمال: ابن مهزیار گفت: بر موسی بن جعفر علیه السلام وارد شدم و در دستش انگشتری دیدم که نگینش فیروزه و نوشته روی آن: الله الملک بود، پس حضرت فرمود: این سنگی است که جبرئیل برای رسول خدا از بهشت به ارمغان آورده است و ایشان نیز به علی علیه السلام داده است. (3)

روایت21.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله با دستش بر سر علی علیه السلام عمامه گذاشت و یک سر آن را در مقابلش رها ساخت و به اندازه چهار انگشت سر آن را از پشتش کوتاه کرد سپس فرمود: پشت کن آن حضرت پشت کرد پس فرمود: رو به من کن آن حضرت رو به ایشان ایستاد پس فرمود: این چنین است تاج های

ص: 69


1- . علل الشرائع: 64
2- . علل الشرائع: 64
3- . ثواب العمال: 169 و 170

الْمَلَائِکَةِ(1).

«22»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَحْمَرِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَهْلٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام وَ فِی إِصْبَعِهِ خَاتَمٌ فَصُّهُ فَیْرُوزَجٌ نَقْشُهُ اللَّهُ الْمَلِکُ فَأَدَمْتُ النَّظَرَ إِلَیْهِ فَقَالَ لِی مَا لَکَ تُدِیمُ النَّظَرَ إِلَیْهِ فَقُلْتُ بَلَغَنِی أَنَّهُ کَانَ لِعَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام خَاتَمٌ فَصُّهُ فَیْرُوزَجٌ نَقْشُهُ اللَّهُ الْمَلِکُ فَقَالَ أَ تَعْرِفُهُ فَقُلْتُ لَا قَالَ هَذَا هُوَ تَدْرِی مَا سَبَبُهُ قُلْتُ لَا قَالَ هَذَا حَجَرٌ أَهْدَاهُ جَبْرَئِیلُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَهَبَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَ تَدْرِی مَا اسْمُهُ قُلْتُ فَیْرُوزَجٌ قَالَ هَذَا بِالْفَارِسِیَّةِ فَمَا اسْمُهُ بِالْعَرَبِیَّةِ قُلْتُ لَا أَدْرِی قَالَ اسْمُهُ الظَّفَرُ(2).

«23»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْعَرْزَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَتَخَتَّمُ فِی یَمِینِهِ (3).

«24»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اللَّهُ الْمَلِکُ (4).

«25»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنِ ابْنِ ظَبْیَانَ وَ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی خَاتَمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اللَّهُ الْمَلِکُ (5).

کا، [الکافی] العدة عن سهل عن محمد بن عیسی عن الحسین بن خالد عن الرضا علیه السلام: مثله (6).

ص: 70


1- 1. فروع الکافی( الجزء السادس من الطبعة الحدیثة): 461.
2- 2.««: 472.
3- 3.««: 470.
4- 4.««: 473. و فیه و فی( خ): الملک للّه.
5- 5.««: 473.
6- 6.««: 474.

فرشتگان. (1)

روایت22.

کافی: علی بن مهران گفت: بر موسی بن جعفر علیه السلام وارد شدم که در انگشتشان یک انگشتری که نگینش فیروزه و نوشته روی آن « اللَّهُ الْمَلِکُ » بود دیدم و به آن خیره شدم حضرت به من فرمود: تو را چه شده که به آن خیره می شوی؟ گفتم: به من گفته شده که امیرالمؤمنین علیه السلام انگشتری داشت که نگینش فیروزه و نوشته اش «الله الملک» بود پس حضرت فرمود: آیا آن را می شناسی؟ گفتم: خیر، فرمود: این همان است، می دانی علتش چیست؟ گفتم: خیر، فرمود: این سنگی است که جبرئیل به رسول خدا صلی الله علیه و آله داد و ایشان نیز به امیرالمؤمنین علیه السلام بخشید، آیا می دانی اسمش چیست؟ گفتم: فیروزه، فرمود: این کلمه فارسی است معنی آن به عربی چیست؟ گفتم: نمی دانم، فرمود: معنی اش پیروزی و ظفر است. (2)

روایت23.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام انگشتری در راست می نهاد.(3)

روایت24.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: نوشته روی انگشتری امیرالمؤمنین علیه السلام « اللَّهُ الْمَلِکُ ».(4)

روایت25.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: در نگین انگشتری امیرالمؤمنین علیه السلام بود « اللَّهُ الْمَلِکُ » بود.(5)

کافی: امام رضا علیه السلام نیز مانند این روایت را نقل کرده اند.(6)

ص: 70


1- . فروع کافی (جزء ششم از چاپ جدید): 461
2- . فروع کافی (جزء ششم از چاپ جدید): 472
3- . فروع کافی (جزء ششم از چاپ جدید): 470
4- . فروع کافی (جزء ششم از چاپ جدید): 473
5- . فروع کافی (جزء ششم از چاپ جدید): 473
6- . فروع کافی (جزء ششم از چاپ جدید): 474
«26»

کا، [الکافی] أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یُحَلِّی وُلْدَهُ وَ نِسَاءَهُ بِالذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ.(1)

باب 119 صدقاته و موالیه علیه السلام

الأخبار

«1»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ أَوْ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْصَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ أَبَا نَیْزَرَ وَ رَبَاحاً وَ جُبَیْراً عَتَقُوا عَلَی أَنْ یَعْمَلُوا فِی الْمَالِ خَمْسَ سِنِینَ (2).

«2»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ عَطِیَّةَ الْحَذَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: قَسَّمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْفَیْ ءَ فَأَصَابَ عَلِیٌّ علیه السلام أَرْضاً-(3) فَاحْتَفَرَ فِیهَا عَیْناً فَخَرَجَ مَاءٌ یَنْبُعُ فِی السَّمَاءِ کَهَیْئَةِ عُنُقِ الْبَعِیرِ فَسَمَّاهَا یَنْبُعَ فَجَاءَ الْبَشِیرُ فَقَالَ علیه السلام بَشِّرِ الْوَارِثَ هِیَ صَدَقَةٌ بَتَّةً بَتْلًا فِی حَجِیجِ بَیْتِ اللَّهِ وَ عَابِرِ(4) سَبِیلِ اللَّهِ لَا تُبَاعُ وَ لَا تُوهَبُ وَ لَا تُورَثُ فَمَنْ بَاعَهَا أَوْ وَهَبَهَا فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ مِنْهُ صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا(5).

«3»

کا، [الکافی] أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: بَعَثَ إِلَیَ

ص: 71


1- 1. فروع الکافی( الجزء السادس من الطبعة الحدیثة): 475.
2- 2.««: 179.
3- 3. فی المصدر: فاصاب علیا ارضا.
4- 4. فی المصدر: و عابری.
5- 5. فروع الکافی( الجزء السابع من الطبعة الحدیثة): 54 و 55. و قد أوردها بعینها فی باب سخائه علیه السلام راجع ج 41 ص 39 و 40.

روایت26.

کافی: علی علیه السلام فرزندان و همسرانش را با طلا و نقره زینت می داد. (1)

باب صد و نوزدهم : صدقات و موالی امیرالمؤمنین علیه السلام

روایات

روایت1.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام وصیت کرد و فرمود: أبانیرز ورباح و جبیر آزاد می شوند بنا بر اینکه تا پنج سال در مال، کار کنند (2)

روایت2.

کافی: ابن عطیه گفت: شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله غنیمت را تقسیم کرد و زمینی سهم علی علیه السلام شد پس آن حضرت چشمه آبی در آن حفر کرد و آبی خارج شد که به آسمان فوران می کرد مانند شکل گردن شتر امام آن را ینبع نامید پس بشارت دهنده آمد و مژده ای داد و آن حضرت علیه السلام فرمود به وارث مژده بده که آن صدقه کاملی است به حاجیان خانه خدا و رهگذران خدا و نباید فروخته و بخشیده و به ارث گذاشته شود. پس لعنت خداوند و فرشتگان و همه مردم بر کسی که آن را بفروشد یا ببخشد و خداوند إنابه و توبه را از او قبول نکند.(3)

روایت3.

کافی: عبدالرحمن بن حجاج گفت: موسی بن جعفر علیه السلام

ص: 71


1- . فروع کافی (جزء ششم از چاپ جدید): 475
2- . فروع کافی (جزء ششم از چاپ جدید): 179
3- . فروع کافی (جزء هفتم از چاپ جدید) 54 و 55. و درست مانند آن را در باب سخاوت آن حضرت وارد کرده است. ج 41 ص 39 و 40

أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام بِوَصِیَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هِیَ:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا مَا أَوْصَی بِهِ وَ قَضَی بِهِ فِی مَالِهِ عَبْدُ اللَّهِ عَلِیٌّ- ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ لِیُولِجَنِی بِهِ الْجَنَّةَ وَ یَصْرِفَنِی بِهِ عَنِ النَّارِ وَ یَصْرِفَ النَّارَ عَنِّی یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ إِنَّ مَا کَانَ لِی مِنْ یَنْبُعَ (1) مَالٌ یُعْرَفُ لِی فِیهَا وَ مَا حَوْلَهَا صَدَقَةٌ وَ رَقِیقُهَا غَیْرَ أَنَّ رَبَاحاً وَ أَبَا نَیْزَرَ وَ جُبَیْراً عُتَقَاءُ لَیْسَ لِأَحَدٍ فِیهِمْ سَبِیلٌ فَهُمْ مَوَالِیَّ یَعْمَلُونَ فِی الْمَالِ خَمْسَ حِجَجٍ وَ فِیهِ نَفَقَتُهُمْ وَ رِزْقُهُمْ وَ أَرْزَاقُ أَهَالِیهِمْ وَ مَعَ ذَلِکَ مَا کَانَ لِی بِوَادِی الْقُرَی مِنْ مَالِ بَنِی فَاطِمَةَ(2) وَ رَقِیقِهَا صَدَقَةٌ وَ مَا کَانَ لِی بِدَیْمَةَ وَ أَهْلِهَا صَدَقَةٌ غَیْرَ أَنَّ زُرَیْقاً لَهُ مِثْلُ مَا کَتَبْتُ لِأَصْحَابِهِ وَ مَا کَانَ لِی بِأُدَیْنَةَ وَ أَهْلِهَا وَ الْعَفْرَتَیْنِ-(3)

کَمَا قَدْ عَلِمْتُمْ صَدَقَةٌ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ إِنَّ الَّذِی کَتَبْتُ مِنْ أَمْوَالِی هَذِهِ صَدَقَةٌ وَاجِبَةٌ بَتْلَةٌ حَیّاً أَنَا أَوْ مَیِّتاً یُنْفَقُ فِی کُلِّ نَفَقَةٍ یُبْتَغَی بِهَا وَجْهُ اللَّهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ وَجْهِهِ وَ ذَوِی الرَّحِمِ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنِی الْمُطَّلِبِ وَ الْقَرِیبِ وَ الْبَعِیدِ فَإِنَّهُ یَقُومُ عَلَی ذَلِکَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ یَأْکُلُ مِنْهُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یُنْفِقُهُ حَیْثُ یَرَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی حِلٍّ مُحَلَّلٍ لَا حَرَجَ عَلَیْهِ فِیهِ فَإِنْ أَرَادَ أَنْ یَبِیعَ نَصِیباً مِنَ الْمَالِ فَیَقْضِیَ بِهِ الدَّیْنَ فَلْیَفْعَلْ إِنْ شَاءَ لَا حَرَجَ عَلَیْهِ فِیهِ وَ إِنْ شَاءَ جَعَلَهُ سَرِیَّ الْمِلْکِ وَ إِنَّ وُلْدَ عَلِیٍّ وَ مَوَالِیَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ إِنْ کَانَتْ دَارُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ غَیْرَ دَارِ الصَّدَقَةِ فَبَدَا لَهُ أَنْ یَبِیعَهَا فَلْیَبِعْ إِنْ شَاءَ لَا حَرَجَ عَلَیْهِ فِیهِ وَ إِنْ بَاعَ فَإِنَّهُ یَقْسِمُ ثَمَنَهَا ثَلَاثَةَ أَثْلَاثٍ فَیَجْعَلُ ثُلُثَهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَجْعَلُ ثُلُثاً(4) فِی بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنِی الْمُطَّلِبِ وَ یَجْعَلُ الثُّلُثَ فِی آلِ أَبِی طَالِبٍ وَ أَنَّهُ یَضَعُهُ فِیهِمْ حَیْثُ یَرَاهُ اللَّهُ وَ إِنْ حَدَثَ بِحَسَنٍ

ص: 72


1- 1. فی المصدر: من مال ینبع.
2- 2. فی المصدر: بوادی القری کله من مال لبنی فاطمة.
3- 3. کذا فی النسخ و فی المصدر: و ما کان لی بأذینة و أهلها صدقة، و الفقیرین اه. قال فی المراصد( 3: 1039): الفقیر الحفیرة للنخلة تغرس فیها، و هو رکی بعینه. و فقیر- بالتصغیر موضع قرب خیبر.
4- 4. فی المصدر: ثلثا.

وصیت امیرالمؤمنین علیه السلام را به من فرستاد که این چنین است:

به نام خداوند بخشنده و بخشایش­گر، این دستوری است که بنده خدا علی بن ابی طالب، نسبت به اموال شخصی خود برای خشنودی خدا داده است تا خداوند با آن مرا به بهشت در آورد و از آتش جهنم باز دارد روزی که چهره هایی سفید و چهره هایی سیاه می شوند، آنچه از اموال ینبع برای من است و آنچه اطراف آن است به همراه برده­هایش همگی صدقه اند، غیر از رباح و أبانیزر و جبیر که آزادند و هیچ کس حق مالکیت آن ها را ندارد و آن ها کنیزانم هستند که مدت پنج سال در اموال حق دارند و نفقه و روزی آن ها و اهلشان از آن تأمین می شود، همراه آن است آنچه از اموال بنی فاطمه و برده هایش که در وادی القری سهم من است، هم چنین است آن چه که در دیمه و مردمش می­باشد، غیر از زُرَیق که برای او همان­گونه است که برای اصحابش نوشته ام، و همان­گونه که می­دانید آنچه را که در اُدینه و اهلش و عَفرتَین(1)

داشتم صدقه­ای در راه خداست، و تمامی این اموال که نوشتم چه زنده باشم چه بمیرم صدقه­ای واجب است که برای خشنودی خداوند و در راه او به تهیدستان از بنی هاشم و بنی مطلب و آشنا و غریبه انفاق می شود. و حسن بن علی عهده دار آن است، او در راه خیر از آن استفاده می­کند و آن گونه که خدای عزوجل قرار داده و در جایی حلال که صعوبتی در آن برای او نباشد انفاق می­کند واگر حسن خواست سهمی از مال را بفروشد پس با آن دین را ادا کند و هرچه خواست انجام دهد، هیچ مشکلی در آن برایش نیست و اگر خواست آن را سریّ ملک (نفیس ترین املاک) قرار دهد، مسئولیت فرزندان علی و خدمت­گزاران و اموالشان با حسن بن علی است و اگر خانه حسن بن علی غیر از خانه صدقه بود (به آن نیازی نداشت) و صلاح دید که آن را بفروشد هیچ مانعی برای او نیست و اگر فروخت باید آن را به سه قسمت تقسیم کرده و یک سوم آن را در راه خدا قرار دهد و یک سوم را برای بنی هاشم و بنی مطلب و یک سوم را نیز برای خاندان أبو طالب آن گونه که خداوند او را هدایت می کند قرار دهد و اگر برای حسن حادثه ای رخ داد

ص: 72


1- . این چنین در نسخه ها است و در منبع: آنچه که برای من است در اذینه و اهل آن، صدقه است؛ و فقیرین اه-. در مراصد گفته (3: 1039): الفقیر: حفره ای برای نخل است که در آن کاشته می شود و درست مانند چاه آب است و فقیر با تصغیره موضعی نزدیک خیبر است.

حَدَثٌ وَ حُسَیْنٌ حَیٌّ فَإِنَّهُ إِلَی حُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ إِنَّ حُسَیْناً یَفْعَلُ فِیهِ مِثْلَ الَّذِی أَمَرْتُ بِهِ حَسَناً لَهُ مِثْلُ الَّذِی کَتَبْتُ لِلْحَسَنِ وَ عَلَیْهِ مِثْلُ الَّذِی عَلَی حَسَنٍ وَ إِنَّ الَّذِی لِبَنِی ابْنَیْ فَاطِمَةَ(1) مِنْ صَدَقَةِ عَلِیٍّ مِثْلُ الَّذِی لِبَنِی عَلِیٍّ وَ إِنِّی إِنَّمَا جَعَلْتُ الَّذِی جَعَلْتُ لِابْنَیْ فَاطِمَةَ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَکْرِیمَ حُرْمَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَعْظِیمَهَا وَ تَشْرِیفَهَا(2) وَ رِضَاهُمَا وَ إِنْ حَدَثَ بِحَسَنٍ وَ حُسَیْنٍ حَدَثٌ فَإِنَّ الْآخَرَ مِنْهُمَا یَنْظُرُ فِی بَنِی عَلِیٍّ فَإِنْ وَجَدَ فِیهِمْ مَنْ یَرْضَی بِهَدْیِهِ (3) وَ إِسْلَامِهِ وَ أَمَانَتِهِ فَإِنَّهُ یَجْعَلُ إِلَیْهِ إِنْ شَاءَ فَإِنْ لَمْ یَرَ فِیهِمْ بَعْضَ الَّذِی یُرِیدُهُ فَإِنَّهُ یَجْعَلُهُ إِلَی رَجُلٍ مِنْ آلِ أَبِی طَالِبٍ یَرْضَی بِهِ فَإِنْ وَجَدَ آلَ أَبِی طَالِبٍ قَدْ ذَهَبَ کُبَرَاؤُهُمْ وَ ذَوُو آرَائِهِمْ فَإِنَّهُ یَجْعَلُهُ إِلَی رَجُلٍ یَرْضَاهُ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ إِنَّهُ یَشْتَرِطُ عَلَی الَّذِی یَجْعَلُهُ إِلَیْهِ أَنْ یَتْرُکَ الْمَالَ عَلَی أُصُولِهِ وَ یُنْفِقَ ثَمَرَهُ حَیْثُ أَمَرْتُهُ بِهِ مِنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ وَجْهِهِ وَ ذَوِی الرَّحِمِ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنِی الْمُطَّلِبِ وَ الْقَرِیبِ وَ الْبَعِیدِ لَا یُبَاعُ مِنْهُ شَیْ ءٌ وَ لَا یُوهَبُ وَ لَا یُورَثُ وَ إِنَّ مَالَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَی نَاحِیَتِهِ وَ هُوَ إِلَی ابْنَیْ فَاطِمَةَ وَ إِنَّ رَقِیقِیَ الَّذِینَ فِی صَحِیفَةٍ صَغِیرَةٍ الَّتِی کَتَبْتُ لِی عُتَقَاءُ.

هَذَا مَا قَضَی بِهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فِی أَمْوَالِهِ هَذِهِ الْغَدَ مِنْ یَوْمَ قَدِمَ مَسْکِنَ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَ الدَّارِ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ لَا یَحِلُّ لِامْرِئٍ مُسْلِمٍ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ أَنْ یُغَیِّرَ شَیْئاً مِمَّا أَوْصَیْتُ بِهِ فِی مَالِی (4) وَ لَا یُخَالِفَ فِیهِ أَمْرِی مِنْ قَرِیبٍ وَ لَا بَعِیدٍ.

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ وَلَائِدِیَ اللَّاتِی أَطُوفُ عَلَیْهِنَّ السَّبْعَةَ عَشَرَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتُ أَوْلَادٍ مَعَهُنَّ أَوْلَادُهُنَّ وَ مِنْهُنَّ حَبَالَی وَ مِنْهُنَّ مَنْ لَا وَلَدَ لَهُ فَقَضَائِی فِیهِنَّ إِنْ حَدَثَ بِی

ص: 73


1- 1. فی المصدر: لبنی فاطمة.
2- 2.«: و تعظیمهما و تشریفهما.
3- 3. الهدی: الطریقة و السیرة. و فی المصدر و( م) و( خ): بهداء.
4- 4. کذا فی( ک) و فی غیره من النسخ و کذا المصدر: أن یقول فی شی ء قضیته من مالی و لا یخالف اه.

و حسین زنده بود سرپرستی آن را پس از برادرش بر عهده گیرد و آنچه که به حسن دستور دادم را او نیز باید انجام دهد و مثل او عمل کند و فرزندان این دو پسر فاطمه از این اموال به همان مقدار سهم دارند که دیگر پسران علی خواهند داشت، من سرپرستی اموالم را به پسران فاطمه واگذاردم تا خشنودی خدا و نزدیک شدن به رسول خدا صلی الله علیه و آله و بزرگداشت حرمت او و احترام پیوند خویشاوندی پیامبر صلی الله علیه و آله را فراهم آورم؛ و اگر برای حسن و حسین حادثه ای رخ داد، شخص دیگر از آن دو، در پسران علی می­نگرد و اگر در بین آن ها کسی پیدا شد که به هدایت و اسلام و امانتداری او را قبول داشته باشد پس اگر خواست برایش قرار دهد و اگر این گونه نشد به مرد دیگری از خاندان ابی طالب که آن را قبول دارد، قرار دهد، و اگر دید که بزرگان و صاحب نظران خاندان ابی طالب در گذشته اند پس باید به شخصی از بنی هاشم واگذارد که او را قبول دارند؛ و با کسی که این اموال در دست اوست شرط کند که اصل ما را حفظ کرده و تنها از میوه و درآمدش در راه خشنودی خدا و به تهیدستان از بنی هاشم و بنی مطلب و آشنا و غریبه انفاق کند؛ و نباید چیزی از آن فروخته یا بخشیده یا به ارث گذاشته شود و اموال محمد بن علی بر حال خود باقی است و آن برای پسران فاطمه است و بردگانم را که در یک صفحه کوچک برای خودم نوشته ام آزادند.

این همه آن چیزی است که علی بن ابی طالب در دارایی­های خود به آن وصیت کرد در راه رضای خداوند و آخرت باشد در تاریخی که فردای روزی است که وارد مسکِن (موضعی در کوفه) شد. و در هر حال خداوند یاور و پشتیبان است و هیچ فرد مسلمانی که به خداوند و آخرت ایمان دارد حق ندارد که چیزی از آن چه من در اموالم وصیت کردم را تغییر داده و هم چنین هیچ آشنا یا غریبه ای حق ندارد در آن مخالفت کند.

امّا زنان غیر عقدی من که با آن ها بودم هفده نفرند که برخی از آنها مادرانی هستند که صاحب فرزندند و برخی حامله اند و برخی فرزندی ندارند و وصیت من برای آن ها این است که اگر برای من حادثه ای رخ داد

ص: 73

حَدَثٌ أَنَّ مَنْ کَانَتْ (1) مِنْهُنَّ لَیْسَ لَهَا وَلَدٌ وَ لَیْسَتْ بِحُبْلَی فَهِیَ عَتِیقٌ لِوَجْهِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَیْسَ لِأَحَدٍ عَلَیْهِنَّ سَبِیلٌ وَ مَنْ کَانَتْ مِنْهُنَّ لَهَا وَلَدٌ أَوْ حُبْلَی فَتُمْسِکُ عَلَی وَلَدِهَا وَ هِیَ مِنْ حَظِّهِ فَإِنْ مَاتَ وَلَدُهَا وَ هِیَ حَیَّةٌ فَهِیَ عَتِیقٌ لَیْسَ لِأَحَدٍ عَلَیْهَا سَبِیلٌ هَذَا مَا قَضَی بِهِ عَلِیٌّ فِی مَالِهِ الْغَدَ مِنْ یَوْمَ قَدِمَ مَسْکِنَ شَهِدَ أَبُو سمر [شِمْرِ] بْنُ أَبْرَهَةَ وَ صَعْصَعَةُ بْنُ صُوحَانَ وَ یَزِیدُ بْنُ قَیْسٍ وَ هَیَّاجُ بْنُ أَبِی هَیَّاجٍ وَ کَتَبَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام بِیَدِهِ لِعَشْرٍ خَلَوْنَ مِنْ جُمَادَی الْأُولَی سَنَةَ سَبْعٍ وَ ثَلَاثِینَ وَ کَانَتِ الْوَصِیَّةُ الْأُخْرَی مَعَ الْأُولَی. (2)

باب 120 أحوال أولاده و أزواجه و أمهات أولاده صلوات الله علیه و فیه بعض الرد علی الکیسانیة

الأخبار

«1»

د، [العدد القویة]: کَانَ لَهُ علیه السلام سَبْعَةٌ وَ عِشْرُونَ ذَکَراً وَ أُنْثَی الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ زَیْنَبُ الْکُبْرَی وَ زَیْنَبُ الصُّغْرَی الْمُکَنَّاةُ بِأُمِّ کُلْثُومٍ مِنْ فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَبُو الْقَاسِمِ مُحَمَّدٌ أُمُّهُ خَوْلَةُ بِنْتُ جَعْفَرٍ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ- وَ عُمَرُ وَ رُقَیَّةُ کَانَا تَوْأَمَیْنِ أُمُّهُمَا الصَّهْبَاءُ وَ یُقَالُ أُمُّ حَبِیبٍ التَّغْلَبِیَّةُ وَ الْعَبَّاسُ وَ جَعْفَرٌ وَ عُثْمَانُ وَ عَبْدُ اللَّهِ الشُّهَدَاءُ بِکَرْبَلَاءَ أُمُّهُمْ أُمُّ الْبَنِینَ بِنْتُ حِزَامِ بْنِ خَالِدِ بْنِ رَبِیعَةَ الْکِلَابِیَّةُ- وَ لَهُ مِنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ الْخَثْعَمِیَّةِ یَحْیَی وَ عَوْنٌ- وَ کَانَ لَهُ مِنْ لَیْلَی ابْنَةِ مَسْعُودٍ الدَّارِمِیَّةِ- مُحَمَّدٌ الْأَصْغَرُ الْمُکَنَّی أَبَا بَکْرٍ وَ عُبَیْدُ اللَّهِ وَ کَانَ لَهُ خَدِیجَةُ وَ أُمُّ هَانِئٍ وَ مَیْمُونَةُ وَ فَاطِمَةُ لِأُمِّ وَلَدٍ وَ کَانَ لَهُ مِنْ أُمِّ شُعَیْبٍ الدَّارِمِیَّةِ وَ قِیلَ أُمُّ مَسْعُودٍ الْمَخْزُومِیَّةُ أُمُّ الْحَسَنِ وَ رَمْلَةُ

ص: 74


1- 1. فی المصدر: انه من کان.
2- 2. فروع الکافی( الجزء السابع من الطبعة الحدیثة): 49- 51، و قد أوردها المصنّف بعینها فی باب سخائه علیه السلام مع بیان فی ذیلها، راجع ج 41 ص 40- 42.

هر کدام از آن ها که فرزندی نداشت و حامله نبود در راه خدا آزاد هستند و کسی حقی در آن ها ندارد و هر کدام که فرزندی داشت یا حامله بود بر فرزند خود متکی است و او بهره آن فرزند است. اگر فرزندش بمیرد و او زنده باشد پس آزاد است و کسی حقی در آن ها ندارد .

این وصیت امیرالمؤمنین در اموالش هست، در تاریخِ فردای روزی که وارد مسکِن شد، و أبو سمر بن أبرهه و صعصعة بن صوحان و یزید بن قیس و هیّاج بن أبی هیّاج شاهدان آن هستند و علی بن ابی طالب علیه السلام ده روز گذشته از جمادی الاولی سال 37 با دست خود آن را نوشت و وصیت دیگری هم با این وصیت بوده است.(1)

باب صد و بیستم : احوال فرزندان، همسران و ام­ولدهای امیرالمؤمنین علیه السلام و در آن پاسخ هایی بر کیسانی­هاست

روایات

روایت1.

العدد القویة: آن حضرت علیه السلام بیست و هفت پسر و دختر داشت: حسن و حسین و زینب کبری و زینب صغری که کنیه اش ام کلثوم و از فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند و ابوالقاسم محمد که مادرش خوله دختر جعفر بن حنفیه است و عمرو رقیه که دوقلو بوده و مادرشان صَهباء بود هم چنین گفته می شود مادرشان أم حبیب تَغلَبیّه است و عباس و جعفر و عثمان و عبدالله که در کربلا شهید شدند و مادرشان ام البنین دختر حزام بن خالد بن ربیعه کلابیه است و یحیی وعون که از اسماء دختر عُمَیس خثعمی است، محمد اصغر که کنیه اش أبوبکر است و عبدالله از لیلی دختر مسعود دارمیّ است، از فرزندان دیگر حضرت علیه السلام خدیجه و أم هانی و میمونه و فاطمه است مادران این ها أم ولد (کنیزی که فرزند دارد) بوده است، أم الحسن و رمله نیز از ام شعیب دارمیّ هستند هم چنین گفته شده مادرشان أم مسعود مخزومیه است.

ص: 74


1- . فروع کافی (جزء هفتم از چاپ جدید) ، 49 - 51. و مانند آن را نویسنده در باب سخاوت آن حضرت علیه السلام با توضیحاتی در ذیلش آورده است، مراجعه کن به جلد 41 صفحه 40 - 42

وَ أَعْقَبَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنَ الْبَنِینَ خَمْسَةٌ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام وَ مُحَمَّدٌ وَ الْعَبَّاسُ وَ عُمَرُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ (1).

«2»

مِنْ کِتَابِ تَذْکِرَةِ الْخَوَاصِّ، لِابْنِ الْجَوْزِیِّ: النَّسْلُ مِنْ وُلْدِ مَوْلَانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِخَمْسَةٍ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدِ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ وَ عُمَرَ الْأَکْبَرِ وَ الْعَبَّاسِ- وَ أَمَّا عُمَرُ الْأَکْبَرُ فَعَاشَ خَمْساً وَ ثَمَانِینَ سَنَةً حَتَّی حَازَ نِصْفَ مِیرَاثِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَوَی الْحَدِیثَ وَ کَانَ فَاضِلًا وَ تَزَوَّجَ أَسْمَاءَ بِنْتَ عَقِیلِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَأَوْلَدَهَا مُحَمَّداً وَ أُمَّ مُوسَی وَ أُمَّ حَبِیبٍ- وَ أَمَّا الْعَبَّاسُ فَأَوَّلُ مَنِ اسْتُشْهِدَ مَعَ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ الزُّبَیْرُ بْنُ بَکَّارٍ کَانَ لِلْعَبَّاسِ وَلَدٌ اسْمُهُ عُبَیْدُ اللَّهِ- کَانَ مِنَ الْعُلَمَاءِ فَمِنْ وُلْدِهِ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسِ بْنِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ کَانَ عَالِماً فَاضِلًا جَوَاداً طَافَ الدُّنْیَا وَ جَمَعَ کُتُباً تُسَمَّی الْجَعْفَرِیَّةَ فِیهَا فِقْهُ أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السلام قَدِمَ بَغْدَادَ فَأَقَامَ بِهَا وَ حَدَّثَ ثُمَّ سَافَرَ إِلَی مِصْرَ فَتُوُفِّیَ بِهَا سَنَةَ اثْنَیْ عَشَرَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ- وَ مِنْ نَسْلِ الْعَبَّاسِ بْنِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ الْعَبَّاسُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ ذَکَرُهُ الْخَطِیبُ فِی تَارِیخِ بَغْدَادَ فَقَالَ قَدِمَ إِلَیْهَا فِی أَیَّامِ الرَّشِیدِ وَ صَحِبَهُ وَ کَانَ یُکْرِمُهُ ثُمَّ صَحِبَ الْمَأْمُونَ بَعْدَهُ وَ کَانَ فَاضِلًا شَاعِراً فَصِیحاً وَ تَزْعُمُ الْعَلَوِیَّةُ أَنَّهُ أَشْعَرُ وُلْدِ أَبِی طَالِبٍ (2).

«3»

ع، [علل الشرائع] الْمُفَسِّرُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ قَالَ: قِیلَ لِلزُّهْرِیِّ مَنْ أَزْهَدُ النَّاسِ فِی الدُّنْیَا قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام حَیْثُ کَانَ وَ قَدْ قِیلَ لَهُ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ مِنَ الْمُنَازَعَةِ فِی صَدَقَاتِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام لَوْ رَکِبْتَ إِلَی الْوَلِیدِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ رَکْبَةً لَکَشَفَ عَنْکَ مِنْ غَرَرِ(3) شَرِّهِ وَ مَیْلِهِ عَلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ- فَإِنَّ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ خُلَّةً قَالَ

ص: 75


1- 1. کتاب العدد القویة لدفع المخاوف الیومیة من مؤلفات الشیخ رضیّ الدین علیّ بن سدید الدین یوسف بن علیّ بن مطهر الحلی مخطوط لم نظفر بنسخته قال المصنّف فی الفصل الثانی من مقدمة الکتاب و قد اتفق لنا منه نصفه.
2- 2. وجدناها صلی الله علیه و آله 32 من طبعته الحجریة مع تقدیم و تأخیر و اختلاف کثیر و الکتاب کما عرفت إنّما هو للشیخ جمال الدین یوسف ابن أبی الفرج عبد الرحمن بن الجوزی.
3- 3. الغرر: التعریض للهلاک.

از میان پسران برای امیرالمؤمنین پنج پسر اولاد آوردند: حسن و حسین علیهما السلام و محمد و عباس و عمر رضی الله عنهم.(1)

روایت2.

در کتاب تذکرة الخواص ابن جوزی آمده است: نسل فرزندان سرورمان امیر مؤمنین علیه السلام از پنج نفر حسن و حسین و محمد بن حنیفه و عمر الاکبر و عباس هست، عمر الا کبر هشتاد و پنج سال زندگی کرد تا نیمی از میراث امیرالمؤمنین را کسب کرد و راوی حدیث و فاضل بود، او با اسماء دختر عقیل بن أبی طالب علیه السلام ازدواج کرد و از او صاحب محمد و ام موسی و ام حبیب شد؛ عباس اولین کسی بود که همراه حسین علیه السلام شهید شد، زبیر بن بکار گفت: عباس فرزندی به نام عبیدالله داشت که از دانشمندان بود و از فرزندانش عبیدالله بن علی بن ابراهیم بن حسن بن عبیدالله بن عباس بن امیرالمؤمنین علیه السلام بود که عالم و فاضل و بخشنده بود، او دور دنیا را گشت و کتاب هایی را جمع کرد که الجعفریه نامیده می شود که در آن فقه اهل بیت علیهم السلام است و او به بغداد آمد و در آن جا اقامت کرد و حدیث نقل نمود و سپس به مصر سفر کرد و در سال 312 هجری در آن جا وفات یافت، عباس بن حسن بن عبیدالله بن عباس است از نسل عباس بن امیرالمؤمنین است، که خطیب در تاریخ بغداد از او نام برده و گفته است: او در دوران خلافت رشید به بغداد آمد و با او مصاحبت کرد، رشید نیز او را اکرام می کرد بعد از رشید با مأمون همنشین شد. او انسانی فاضل، شاعر و فصیح بود، علوی ها معتقدند که او شاعرترین فرزند ابی طالب است.(2)

روایت3.

علل الشرائع: به زهری گفته شد: زاهدترین مردم در دنیا چه کیست؟ گفت: علی بن الحسین علیه السلام هر کجا که باشد. زمانی که بین او و محمد بن حنیفه در مورد صدقات حضرت علی بن ابی طالب منازعه­ای بود به او گفتند اگر نزد ولید بن عبدالملک بروی حتماً تو را از شر زبان او نجات خواهد داد و این در حالی بود که ولید دشمن امام و دوست محمد بن حنیفه بود.

ص: 75


1- . کتاب العدد القویة لدفع المخاوف الیومیه از مؤلفات شیخ رضی الدین علی بن سدید الدین یوسف بن علی بن مطهر حلی نسخه­ای خطی است که ما نسخه آن را پیدا نکرده ایم، نویسنده در فصل دوم از مقدمه کتاب گفته است که ما به نیمی از آن دسترسی پیداکرده­ایم.
2- . در صفحه 32 از چاپ سنگی آن با تقدیم و تأخیر و اختلاف زیاد به آن دسترسی پیدا کردیم و همان طور که دانستی کتاب برای شیخ جمال الدین یوسف ابن ابی الفرج عبدالرحمن بن جوزی است.

وَ کَانَ هُوَ بِمَکَّةَ وَ الْوَلِیدُ- بِهَا فَقَالَ وَیْحَکَ أَ فِی حَرَمِ اللَّهِ أَسْأَلُ غَیْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنِّی آنَفُ إِذْ أَسْأَلُ الدُّنْیَا خَالِقَهَا(1) فَکَیْفَ أَسْأَلُ مَخْلُوقاً مِثْلِی وَ قَالَ الزُّهْرِیُّ لَا جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَلْقَی هَیْبَتَهُ فِی قَلْبِ الْوَلِیدِ حَتَّی حَکَمَ لَهُ عَلَی مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ(2).

«4»

جا، [المجالس] للمفید ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ السِّجِسْتَانِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَاصِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بِشْرٍ قَالَ: لَمَّا سَیَّرَ ابْنُ الزُّبَیْرِ ابْنَ عَبَّاسٍ إِلَی الطَّائِفِ کَتَبَ إِلَیْهِ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّةِ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِی أَنَّ ابْنَ الْجَاهِلِیَّةِ سَیَّرَکَ إِلَی الطَّائِفِ- فَرَفَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اسْمَهُ بِذَلِکَ لَکَ ذِکْراً وَ عَظَّمَ (3)

لَکَ أَجْراً وَ حَطَّ بِهِ عَنْکَ وِزْراً یَا ابْنَ عَمِّ إِنَّمَا یُبْتَلَی الصَّالِحُونَ وَ إِنَّمَا تُهْدَی (4) الْکَرَامَةُ لِلْأَبْرَارِ وَ لَوْ لَمْ تُؤْجَرْ إِلَّا فِیمَا تُحِبُّ إِذاً قَلَّ أَجْرُکَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ عَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ (5) وَ هَذَا مَا لَسْتُ أَشُکُّ أَنَّهُ خَیْرٌ لَکَ عِنْدَ بَارِئِکَ عَزَمَ اللَّهُ لَکَ عَلَی الصَّبْرِ فِی الْبَلْوَی (6) وَ الشُّکْرِ فِی النَّعْمَاءِ إِنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ فَلَمَّا وَصَلَ الْکِتَابُ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ أَجَابَ عَنْهُ وَ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ أَتَانِی کِتَابُکَ تُعَزِّینِی فِیهِ عَلَی تَسْیِیرِی وَ تَسْأَلُ رَبَّکَ جَلَّ اسْمُهُ أَنْ یَرْفَعَ لِی بِهِ ذِکْراً وَ هُوَ تَعَالَی قَادِرٌ عَلَی تَضْعِیفِ الْأَجْرِ وَ الْعَائِدَةِ بِالْفَضْلِ وَ الزِّیَادَةِ مِنَ الْإِحْسَانِ أَمَا أُحِبُّ أَنَّ الَّذِی رَکِبَ مِنِّی ابْنُ الزُّبَیْرِ کَانَ رَکِبَهُ مِنِّی أَعْدَاءُ خَلْقِ اللَّهِ لِی احْتِسَاباً وَ ذَلِکَ فِی حَسَنَاتِی وَ لِمَا أَرْجُو أَنْ أَنَالَ بِهِ رِضْوَانَ رَبِّی یَا أَخِی الدُّنْیَا قَدْ وَلَّتْ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ قَدْ أَظَلَّتْ فَاعْمَلْ صَالِحاً جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکَ مِمَّنْ یَخَافُهُ بِالْغَیْبِ وَ یَعْمَلُ لِرِضْوَانِهِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(7).

ص: 76


1- 1. أی انی اکره السؤال من اللّه تعالی فی النعم الفانیة الدنیاویة و هو خالقها اه.
2- 2. علل الشرائع: 87 و 88.
3- 3. فی أمالی الطوسیّ: و أعظم.
4- 4.«: تهتدی.
5- 5. سورة البقرة: 216.
6- 6. فی أمالی المفید: عظم اللّه لک الصبر علی البلوی.
7- 7. أمالی المفید: 205 و 206. أمالی الطوسیّ: 74 و 75.

امام که در مکه بود و ولید هم آنجا بود. فرمود: وای بر تو آیا من در حرم خدا از غیر او درخواست و مسألت کنم؟ من از این که دنیا را از خداوند خالق آن بخواهم ابا دارم، حال چگونه آن را از مخلوقی مثل خودم طلب کنم؟ زهری گفت: ناگزیر خداوند عزوجل هیبت امام علیه السلام را در دل ولید انداخت تا حکم به نفع او و علیه محمد بن حنفیّه داد. (1)

روایت4.

مجالس مفید، أمالی طوسی: هنگامی که ابن زبیر، ابن عباس را به سوی طائف به حرکت درآورد، محمد بن حنفیه به او نوشت: به من خبر رسید: که فرزند جاهلیت تو را به سمت طائف روانه کرده است، خداوند عزوجل با آن یاد تو را رفیع گرداند و پاداش تو را بیشتر و بار و دشواری را از تو بردارد؛ ای پسر عمو! فقط صالحان مورد امتحان قرار می گیرند و کرامت و بزرگی به نیکوکاران عطا می شود، و اگر فقط در آنچه دوست می­داری پاداش داده ­شوی در این صورت پاداش تو کم خواهد بود، خداوند بزرگ فرمود: « وَ عَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ» {و بسا چیزی را خوش نمی دارید و آن برای شما خوب است}(2)

واین چیزی است که شک ندارم که نزد باری تعالی به صلاح توست، خداوند به تو صبر در مصیبت و شکر در نعمت را عنایت کند، او بر هر چیزی تواناست.

هنگامی که نامه به ابن عباس رسید به آن جواب داده و فرمود: نامه ات به دستم رسید که مرا در آن برای حرکت دادن (اجباری­ام) به شکیبایی دعوت می کنی و از پروردگارت می خواهی که با آن نام مرا رفیع و بلند گرداند. خداوند تعالی قادر به چند برابر کردن اجر و پاداش با فضل و فزونی در احسان است، اما دوست دارم کسانی که ابن زبیر مرا برای آنان روانه می­کند دشمنان خلق خدا باشند و در زمره حسنات من حساب شود و چون امیدوارم که با آن رضایت پروردگارم را به دست آورم. ای برادر! دنیا پشت کرده و آخرت سایه گسترده است؛ پس عمل صالح انجام بده تا خداوند ما و تو را از کسانی قرار دهد که در پنهان از او می ترسند و برای رضایت او در پنهان و آشکار عمل می کنند، او بر هر چیزی تواناست.(3)

ص: 76


1- . علل الشرائع:87 و 88
2- . سوره بقره/216
3- . امالی مفید: 205 و 206. امالی طوسی: 74 و 75
«5»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ نَضْرِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ خَالِدِ بْنِ مَادٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: أَتَی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّةِ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقَالَ أَعْطِنِی مِیرَاثِی مِنْ أَبِی فَقَالَ (1) لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام مَا تَرَکَ أَبُوکَ إِلَّا سَبْعَ مِائَةِ دِرْهَمٍ فَضَلَتْ مِنْ عَطَایَاهُ قَالَ فَإِنَّ النَّاسَ یَزْعُمُونَ فَیَأْتُونَ فَیَسْأَلُونِّی فَلَا أَجِدُ بُدّاً مِنْ أَنْ أُجِیبَهُمْ قَالَ فَأَعْطِنِی مِنْ عِلْمِ أَبِی فَقَالَ فَدَعَا الْحُسَیْنُ علیه السلام قَالَ فَذَهَبَ فَجَاءَ بِصَحِیفَةٍ تَکُونُ أَقَلَّ مِنْ شِبْرٍ أَوْ أَکْبَرَ مِنْ أَرْبَعِ أَصَابِعَ قَالَ فَمُلِئْتُ شَجَرَةً وَ نَحْوَهُ عِلْماً(2).

«6»

خص، [منتخب البصائر] سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ وَ عَبْدِ اللَّهِ ابْنَیْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ وَ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام أَرْسَلَ مُحَمَّدُ ابْنُ حَنَفِیَّةَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَخَلَا بِهِ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ أَخِی قَدْ عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَتِ الْوَصِیَّةُ مِنْهُ وَ الْإِمَامَةُ مِنْ بَعْدِهِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- ثُمَّ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ ثُمَّ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ قَدْ قُتِلَ أَبُوکَ وَ لَمْ یُوصِ وَ أَنَا عَمُّکَ وَ صِنْوُ أَبِیکَ وَ وِلَادَتِی مِنْ عَلِیٍّ علیه السلام فِی سِنِّی وَ قِدْمَتِی وَ أَنَا أَحَقُّ بِهَا مِنْکَ فِی حَدَاثَتِکَ لَا تُنَازِعْنِی فِی الْوَصِیَّةِ وَ الْإِمَامَةِ وَ لَا تُجَانِبْنِی فَقَالَ لَهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَا عَمِّ اتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تَدَّعِ مَا لَیْسَ لَکَ بِحَقٍّ إِنِّی أَعِظُکَ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْجَاهِلِینَ إِنَّ أَبِی علیه السلام یَا عَمِّ أَوْصَی إِلَیَّ فِی ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ یَتَوَجَّهَ إِلَی الْعِرَاقِ وَ عَهِدَ إِلَیَّ فِی ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ یُسْتَشْهَدَ بِسَاعَةٍ وَ هَذَا سِلَاحُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدِی فَلَا تَتَعَرَّضْ لِهَذَا فَإِنِّی أَخَافُ عَلَیْکَ نَقْصَ الْعُمُرِ وَ تَشَتُّتَ الْحَالِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِمَا صَنَعَ الْحَسَنُ مَعَ مُعَاوِیَةَ-(3) أَبَی أَنْ یَجْعَلَ الْوَصِیَّةَ وَ الْإِمَامَةَ إِلَّا فِی عَقِبِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَعْلَمَ ذَلِکَ فَانْطَلِقْ بِنَا إِلَی الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ حَتَّی نَتَحَاکَمَ إِلَیْهِ وَ نَسْأَلَهُ عَنْ ذَلِکَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ کَانَ الْکَلَامُ بَیْنَهُمَا بِمَکَّةَ

ص: 77


1- 1. فی المصدر: قال.
2- 2. بصائر الدرجات: 42 و 43.
3- 3. فی المصدر بعد ذلک: ما صنع.

روایت5.

بصائر الدرجات: علی بن حسین علیه السلام فرمود: محمد بن حنیفه نزد حسین بن علی علیه السلام آمد و گفت: میراث پدرم را به من بده. حسین علیه السلام به او فرمود: پدرت جز هفتصد درهم باقی نگذاشت که از بخشش هایش اضافه آمده بود. محمد گفت: مردم گمان کرده و نزد من می آیند و از من می پرسند و من چاره ای جز جواب دادن به آن ها نمی یابم. پس گفت: پس از علم پدرم به من عطا کن، پس گفت: حسین علیه السلام صدا زد. و گفت: رفت و برگه ای آورد که کمتر از یک وجب یا بزرگ تر از چهار انگشت دست بود، گفت: پس به قدر درختی یا چیزی اندازه آن از دانش پُر شدم(1)

روایت6.

منتخب البصائر: امام باقر علیه السلام فرمود: هنگامی که حسین بن علی علیه السلام شهید شد، محمد بن حنفیه نزد علی بن حسین علیه السلام رفت و با او خلوت کرد و گفت: ای برادر زاده ام! دانسته­ای که رسول خدا صلی الله علیه و آله جانشین و امامت بعد از خود را به علی بن ابی طالب سپس به حسن بن علی پس به حسین علیه السلام واگذار کرد امّا پدر تو کشته شده است و وصیت نکرده و من عمو و برادر تنی پدرت هستم و من از علی علیه السلام متولد شدم و سن و قدمتم بزرگ تر هست و به امامت از تو در جوانی ات شایسته ترم، با من در امر جانشینی و امامت منازعه نکن و درگیر مشو. علی بن حسین علیه السلام به او فرمود: ای عمو از خدا بترس و ادعای چیزی را مکن که حقی در آن نداری، من به تو سفارش می کنم و تو را باز می دارم که از جاهلان باشی، ای عمو پدرم درباره آن و قبل از اینکه به عراق برود به من وصیت کرد و لحظاتی قبل از شهادتش درباره آن با من عهد بست و این سلاح رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد من است پس متعرض آن مشو، من می ترسم که عمرت کوتاه شود و پریشان حال شوی، هنگامی که حسن علیه السلام با معاویه صلح کرد خداوند تبارک و تعالی نخواست که جانشینی و امامت را جز در عقبه و نسل حسین علیه السلام قرار دهد، پس اگر می خواهی که نسبت به آن یقین پیدا کنی، با ما به حجر الاسود بیا تا او را داور قرار دهیم و از او سؤال کنیم. امام باقر علیه السلام فرمود: آن ها در مکه بودند و صحبت می کردند

ص: 77


1- . بصائر الدرجات: 42 و 43

فَانْطَلَقَا حَتَّی أَتَیَا الْحَجَرَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ آتِهِ یَا عَمِّ وَ ابْتَهِلْ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی أَنْ یُنْطِقَ لَکَ الْحَجَرَ ثُمَّ سَلْهُ عَمَّا ادَّعَیْتَ فَابْتَهَلَ فِی الدُّعَاءِ وَ سَأَلَ اللَّهَ ثُمَّ دَعَا الْحَجَرَ فَلَمْ یُجِبْهُ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام أَمَا إِنَّکَ یَا عَمِّ لَوْ کُنْتَ وَصِیّاً وَ إِمَاماً لَأَجَابَکَ فَقَالَ لَهُ مُحَمَّدٌ فَادْعُ أَنْتَ یَا ابْنَ أَخِی فَاسْأَلْهُ فَدَعَا اللَّهَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام بِمَا أَرَادَهُ ثُمَّ قَالَ أَسْأَلُکَ بِالَّذِی جَعَلَ فِیکَ مِیثَاقَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ وَ مِیثَاقَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ لَمَّا أَخْبَرْتَنَا مَنِ الْإِمَامُ وَ الْوَصِیُّ بَعْدَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَتَحَرَّکَ الْحَجَرُ حَتَّی کَادَ أَنْ یَزُولَ عَنْ مَوْضِعِهِ ثُمَّ أَنْطَقَهُ اللَّهُ بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ الْوَصِیَّةَ وَ الْإِمَامَةَ بَعْدَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ- ابْنِ فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَانْصَرَفَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ابْنُ الْحَنَفِیَّةِ وَ هُوَ یَقُولُ (1)

عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ (2).

«7»

أَقُولُ: ذَکَرَ الصَّدُوقُ فِی کِتَابِ إِکْمَالِ الدِّینِ فِی بَیَانِ خَطَاءِ الْکِیسَانِیَّةِ أَنَّ السَّیِّدَ بْنَ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیَّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ اعْتَقَدَ ذَلِکَ وَ قَالَ فِیهِ:

أَلَا إِنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ قُرَیْشٍ***وُلَاةُ الْأَمْرِ أَرْبَعَةٌ سَوَاءٌ

عَلِیٌّ وَ الثَّلَاثَةُ مِنْ بَنِیهِ***هُمْ أَسْبَاطُنَا وَ الْأَوْصِیَاءُ

فَسِبْطٌ سِبْطُ إِیمَانٍ وَ بِرٍّ***وَ سِبْطٌ قَدْ حَوَتْهُ کَرْبَلَاءُ

وَ سِبْطٌ لَایَذُوقُ الْمَوْتَ حَتَّی***یَقُودَ الْجَیْشَ یَقْدُمُهُ اللِّوَاءُ

یَغِیبُ فَلَا یَرَی عَنَّا زَمَاناً***بِرَضْوَی عِنْدَهُ عَسَلٌ وَ مَاءٌ

وَ قَالَ فِیهِ السَّیِّدُ أَیْضاً:

أَیَا شِعْبَ رَضْوَی مَا لِمَنْ بِکَ لَا یُرَی***فَحَتَّی مَتَی تَخْفَی وَ أَنْتَ قَرِیبٌ

فَلَوْ غَابَ عَنَّا عُمْرَ نُوحٍ لَأَیْقَنَتْ***مِنَّا النُّفُوسُ بِأَنَّهُ سَیَئَوُبُ

وَ قَالَ فِیهِ السَّیِّدُ أَیْضاً :

أَلَا حَیَّ الْمُقِیمِ بِشِعْبِ رَضْوَی***وَ أَهْدِ لَهُ بِمَنْزِلِهِ سَلَاماً

ص: 78


1- 1. أی یقول: الإمام علیّ بن الحسین. و فی المصدر: و هو یتولی.
2- 2. مختصر البصائر: 14 و 15.

آنگاه به راه افتادند تا به حجر الاسود رسیدند. علی بن حسین علیه السلام به محمد بن علی فرمود: ای عمو نزد آن برو و به درگاه خداوند گریه و تضرع کن تا سنگ با تو حرف بزند. پس آنچه که مدعی آن شدی را از او بپرس، پس او با تضرع به درگاه خداوند دعا کرد و از سنگ پرسید امّا جوابی از آن نشنید. علی بن حسین علیه السلام فرمود: ای عمو بدان اگر تو جانشین و امام بودی به تو جواب می داد. محمد به او گفت: ای برادر زاده ام تو دعا کن و از او بپرس. حضرت علیه السلام نسبت به خواسته اش در پیشگاه خداوند دعا کرد و سپس فرمود: تو را به حق کسی که میثاق پیامبران و اولیاء و همه مردم را در تو قرار داد مسألت دارم که ما را از امام و جانشین بعد از حسین علیه السلام با خبر کن؟ آن گاه سنگ به حرکت درآمد و نزدیک بود که از جایش کنده شود. سپس خداوند آن را با زبان عربی آشکار وادار به سخن گفتن کرد و گفت: پروردگارا جانشینی و اطاعت بعد از حسین بن علی علیه السلام مخصوص علی بن حسین بن علی پسر فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله است، آنگاه محمد بن حنفیه بازگشت در حالی که می گفت: علی بن حسین علیه السلام امام است.(1)

روایت7.

می گویم: شیخ صدوق در کتاب اکمال الدین در توضیح اشتباه فرقه کیسانی گفته است که سید بن محمد حمیری رضی الله عنه به کیسانیت معتقد بوده و درباره آن گفته است:

آگاه باشید ائمه که از قریش هستند والیان امرند و تعداد آن ها چهار نفر است.

علی و سه نفر از پسرانش، آن ها نوه های ما و از اولیاء هستند.

یک نوه که سبط ایمان و نیکوکاری است و نوه دیگر که کربلا او را در خود جا داد.

و نوه ای دیگر که طعم مرگ را نمی چشد تا سپاهی را رهبری کند که پیشاپیش او پرچم است .

او غایب است و مدت زمانی از نظر ما دیده نمی­شود و او در کوه رضوَی است و در نزدش عسل و آب گوارا است.

و نیز سید درباره او چنین گفته است:

ای دره کوه رضوی کسی را که در خود جای داده ای را چه می­شود که دیده نمی شود، تو تا کی مخفی می مانی در حالی که نزدیک هستی؟

اگر به اندازه عمر نوح از ما غیبت کند، جان های ما یقین دارد که او باز خواهد گشت.

هم چنین گفته است:

ای زنده مقیم در گردنه کوه رضوی، به او در منزلش سلام برسان.

ص: 78


1- . مختصر البصائر: 14 و 15

وَ قُلْ یَا ابْنَ الْوَصِیِّ فَدَتْکَ نَفْسِی***أَطَلْتَ بِذَلِکَ الْجَبَلَ الْمُقَامَا

أَضَرَّ بِمَعْشَرٍ وَالُوکَ مِنَّا(1) ***وَسَمَّوْکَ الْخَلِیفَةَ وَ الْإِمَامَا

فَمَا ذَاقَ ابْنُ خَوْلَةَ طَعْمَ مَوْتٍ***وَ لَا وَارَتْ لَهُ أَرْضٌ عِظَاماً

فَلَمْ یَزَلِ السَّیِّدُ ضَالًّا فِی أَمْرِ الْغَیْبَةِ یَعْتَقِدُهَا فِی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ- حَتَّی لَقِیَ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام وَ رَأَی مِنْهُ عَلَامَاتِ الْإِمَامَةِ وَ شَاهَدَ مِنْهُ دَلَالاتِ الْوَصِیَّةِ فَسَأَلَهُ عَنِ الْغَیْبَةِ وَ ذَکَرَ لَهُ أَنَّهَا حَقٌّ وَ أَنَّهَا(2) تَقَعُ بِالثَّانِی عَشَرَ مِنَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام وَ أَخْبَرَهُ بِمَوْتِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ وَ أَنَّ أَبَاهُ شَاهَدَ دَفْنَهُ فَرَجَعَ السَّیِّدُ عَنْ مَقَالَتِهِ وَ اسْتَغْفَرَ مِنِ اعْتِقَادِهِ وَ رَجَعَ إِلَی الْحَقِّ عِنْدَ اتِّضَاحِهِ وَ دَانَ بِالْإِمَامَةِ(3).

«8»

حَدَّثَنَا ابْنُ عُبْدُوسٍ عَنِ ابْنِ قُتَیْبَةَ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ رَوْحٍ (4)

عَنْ حَیَّانَ السَّرَّاجِ قَالَ سَمِعْتُ السَّیِّدَ بْنَ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیَّ یَقُولُ: کُنْتُ أَقُولُ بِالْغُلُوِّ وَ أَعْتَقِدُ غَیْبَةَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَدْ ظَلِلْتُ فِی ذَلِکَ زَمَاناً فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیَّ بِالصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام وَ أَنْقَذَنِی بِهِ مِنَ النَّارِ وَ هَدَانِی إِلَی سَوَاءِ الصِّرَاطِ فَسَأَلْتُهُ بَعْدَ مَا صَحَّ عِنْدِی بِالدَّلَائِلِ الَّتِی شَاهَدْتُهَا مِنْهُ أَنَّهُ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَیَّ وَ عَلَی جَمِیعِ أَهْلِ زَمَانِهِ وَ أَنَّهُ الْإِمَامُ الَّذِی فَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَهُ وَ أَوْجَبَ الِاقْتِدَاءَ بِهِ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَدْ رُوِیَ لَنَا أَخْبَارٌ عَنْ آبَائِکَ علیهم السلام فِی الْغَیْبَةِ وَ صِحَّةِ کَوْنِهَا فَأَخْبِرْنِی بِمَنْ یَقَعُ-(5) فَقَالَ علیه السلام سَتَقَعُ (6) بِالسَّادِسِ مِنْ وُلْدِی وَ هُوَ الثَّانِی عَشَرَ مِنَ الْأَئِمَّةِ الْهُدَاةِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلُهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ- وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ بِالْحَقِّ بَقِیَّةُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ وَ صَاحِبُ الزَّمَانِ وَ اللَّهِ لَوْ بَقِیَ فِی غَیْبَتِهِ مَا بَقِیَ نُوحٌ فِی قَوْمِهِ لَمْ یَخْرُجْ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی یَظْهَرَ فَیَمْلَأَ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا

ص: 79


1- 1. فی المصدر: فمر بمعشر.
2- 2. فی المصدر: فذکر له انها حقّ و لکنها.
3- 3. اکمال الدین: 20.
4- 4. فی المصدر: بزیع.
5- 5.«: تقع.
6- 6.«: ان الغیبة ستقع.

و بگو: ای پسر وصی، جانم فدای تو باد، اقامت تو در آن کوه طولانی گشت.

به جماعتی از ما که تو را همراهی کردند، و تو را خلیفه و امام نامیدند نزدیک شو.

ابن خوله طعم مرگ را نچشید، و هیچ زمینی استخوان های او را در خود پنهان نساخت.

سید حمیری پیوسته در امر غیبت به بیراهه می رفت و آن را در محمد بن علی بن حنیفه می دانست تا این که با امام جعفر صادق علیه السلام دیدار کرد و در او نشانه های امامت و جانشینی را دید و از او درباره غیبت پرسید و امام نیز فرمود که آن حقیقت است و در دوازدهمین امام علیه السلام اتفاق می افتد و او را از مرگ محمد بن علی حنفیه آگاه ساخت و این که پدرش (امام باقر علیه السلام) شاهد دفن او بوده است. آن گاه سید از گفته خود بازگشت و به خاطر اعتقادی که داشت استغفار نمود و هنگامی که برایش روشن شد به جانب حقیقت برگشت و امامت را قبول کرد.(1)

روایت8.

سید بن محمد حمیری گفت: من به غلوّ اعتقاد داشتم و اعتقاد به غیبت محمد بن علی پسر حنفیه داشتم و مدتی در گمراهی خودم به سر بردم آنگاه خداوند به واسطه امام جعفر صادق علیه السلام بر من منت گذاشت و مرا از آتش نجات داد و به صراط مستقیم هدایتم کرد؛ من از او سؤال کردم بعد از آن که نشانه هایی از او بر حقانیتش مشاهده کردم که او حجت خداوند بر من و تمامی اهل زمانش است و امامی است که خداوند اطاعت و اقتدا به او را برای من واجب ساخته است. به او گفتم: ای پسر رسول خدا اخباری از پدران شما در مورد غیبت و صحت آن از پدرانتان برای ما روایت شده پس مرا آگاه کنید که غیبت بر چه کسی رخ می دهد؟ حضرت علیه السلام فرمود: در ششمین فرزند من اتفاق می افتد که دوازدهمین ائمه هدایت گر بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله است که اولین آنان امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب و آخرینشان قائم به حق باقی مانده خدا در روی زمین و صاحب زمان (عجل الله فرجه) است، به خدا سوگند او اگر در غیبتش باقی بماند آنقدر که نوح در بین قومش باقی ماند، از دنیا خارج نمی شود تا ظهور کند و زمین را از برابری و عدالت پر کند همچنان

ص: 79


1- . اکمال الدین: 20

مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً-(1) قَالَ السَّیِّدُ فَلَمَّا سَمِعْتُ ذَلِکَ مِنْ مَوْلَایَ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام تُبْتُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ عَلَی یَدَیْهِ (2).

«9»

أَقُولُ أُورِدُ قَصِیدَةً عَنِ السَّیِّدِ فِی ذَلِکَ وَ قَدْ أَوْرَدْنَاهَا فِی بَابِ أَحْوَالِ مَدَاحِی الصَّادِقِ علیه السلام ثُمَّ قَالَ وَ کَانَ حَیَّانُ السَّرَّاجُ الرَّاوِی لِهَذَا الْحَدِیثِ مِنَ الْکِیسَانِیَّةِ وَ مَتَی صَحَّ مَوْتُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ بَطَلَ أَنْ تَکُونَ الْغَیْبَةُ الَّتِی رُوِیَتْ فِی الْأَخْبَارِ وَاقِعَةً بِهِ فَمِمَّا رُوِیَ فِی وَفَاةِ مُحَمَّدِ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ مَا حَدَّثَنَا بِهِ مُحَمَّدُ بْنُ عِصَامٍ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْعَلَاءِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ الْقَزْوِینِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُخْتَارٍ قَالَ: دَخَلَ حَیَّانُ السَّرَّاجُ عَلَی الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام فَقَالَ لَهُ یَا حَیَّانُ مَا یَقُولُ أَصْحَابُکَ فِی مُحَمَّدِ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ قَالَ یَقُولُونَ حَیٌ (3) یُرْزَقُ فَقَالَ الصَّادِقُ حَدَّثَنِی أَبِی علیه السلام أَنَّهُ کَانَ فِیمَنْ عَادَهُ فِی مَرَضِهِ وَ فِیمَنْ غَمَّضَهُ وَ أَدْخَلَهُ حُفْرَتَهُ وَ زَوَّجَ نِسَاءَهُ وَ قَسَّمَ مِیرَاثَهُ فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنَّمَا مَثَلُ مُحَمَّدٍ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ کَمَثَلِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ شُبِّهَ أَمْرُهُ لِلنَّاسِ فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام شُبِّهَ أَمْرُهُ عَلَی أَوْلِیَائِهِ أَوْ عَلَی أَعْدَائِهِ قَالَ بَلْ عَلَی أَعْدَائِهِ قَالَ أَ تَزْعُمُ أَنَّ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ الْبَاقِرَ- عَدُوُّ عَمِّهِ مُحَمَّدِ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ فَقَالَ لَا ثُمَّ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام یَا حَیَّانُ إِنَّکُمْ صَدَفْتُمْ عَنْ آیَاتِ اللَّهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی سَنَجْزِی الَّذِینَ یَصْدِفُونَ عَنْ آیاتِنا سُوءَ الْعَذابِ بِما کانُوا یَصْدِفُونَ (4).

«10»

کش، [رجال الکشی] الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی قَالَ وَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ وَ یَعْقُوبُ بْنُ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ الْقَلَانِسِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ قَالَ: دَخَلَ حَیَّانُ السَّرَّاجُ وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ

ص: 80


1- 1. فی المصدر: و( م) و( خ): جورا و ظلما.
2- 2. اکمال الدین: 20 و 21.
3- 3. فی المصدر: انه حی.
4- 4. اکمال الدین: 21 و 22. و الآیة فی سورة الأنعام: 157.

که از ظلم و ستم پر شد. سید گفت هنگامی که این سخن را از سرورم امام جعفر صادق علیه السلام شنیدم نزد او به درگاه خداوند تعالی توبه کردم.(1)

روایت9.

می گویم: قصیده ای از سیّد حمیری درباره کیسانیه آمده و ما آن را در باب احوالات مدح کنندگان امام صادق علیه السلام آوردیم. سید گفته است: حیّان السّراج راوی این حدیث از فرقه کیسانیه بود و اگر مرگ محمد بن علی پسر حنیفه صحیح باشد غیبتی را که در روایت ها به او نسبت داده شده باطل است درباره مرگ محمد بن حنیفه گفته شده که حیّان السّراج بر امام صادق علیه السلام وارد شد. امام علیه السلام به او فرمود: ای حیّان یاران تو درباره محمد بن حنیفه چه می گویند؟ گفت: می گویند که او زنده است و روزی می خورَد. امام صادق علیه السلام فرمود: پدرم به من فرمود که او از کسانی بود که در بستر بیماری اش او را عیادت کرد و چشمانش را بست و در مقبره گذاشت و زنانش را به ازدواج در آورد و میراثش را تقسیم کرد. سپس فرمود: ای ابا عبدالله مثل و حکایت محمد در بین این امت مانند حکایت عیسی بن مریم است که مردم درباره امر او شبهه داشتند. امام صادق علیه السلام فرمود: کار او بر اولیائش مشتبه شده است یا دشمنانش؟ فرمود: البته که بر دشمنانش. گفت: آیا گمان می کنی امام محمد باقر علیه السلام دشمن دشمن عمویش محمد بن حنیفه است؟ فرمود: نه پس امام صادق علیه السلام فرمود: ای حیان شما از آیات خدا روی گردان شدید، خداوند تبارک و تعالی فرموده است: « سَنَجْزِی الَّذِینَ یَصْدِفُونَ عَنْ آیاتِنا سُوءَ الْعَذابِ بِما کانُوا یَصْدِفُونَ (2)» {به زودی کسانی را که از آیات ما روی می گردانند به سبب همین اعراضشان به عذابی سخت مجازات خواهیم کرد}.

روایت10.

رجال الکشی: عَبْدِ اللَّه بْن مُسْکَان گفت: حیان السراج وارد شد و مانند حدیث گذشته را گفت

ص: 80


1- . اکمال الدین: 20 و 21
2- . اکمال الدین 21 و 22 و و آیه 157؛ انعام

وَ زَادَ فِی آخِرِهِ قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ- فَتُبْتُ إِلَی اللَّهِ مِنْ کَلَامِ حَیَّانَ ثَلَاثِینَ یَوْماً(1).

«11»

ک، [إکمال الدین] وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَا مَاتَ مُحَمَّدُ ابْنُ الْحَنَفِیَّةِ حَتَّی أَقَرَّتْ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ کَانَتْ وَفَاةُ مُحَمَّدِ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ سَنَةَ أَرْبَعٍ وَ ثَمَانِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ(2).

«12»

یر، [بصائر الدرجات] أَیُّوبُ بْنُ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ذَکَرْنَا خُرُوجَ الْحُسَیْنِ وَ تَخَلُّفَ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ عَنْهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا حَمْزَةُ إِنِّی سَأُحَدِّثُکَ فِی هَذَا الْحَدِیثِ وَ لَا تَسْأَلْ عَنْهُ بَعْدَ مَجْلِسِنَا هَذَا إِنَّ الْحُسَیْنَ لَمَّا فَصَلَ (3)

مُتَوَجِّهاً دَعَا بِقِرْطَاسٍ وَ کَتَبَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ إِلَی بَنِی هَاشِمٍ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّهُ مَنْ لَحِقَ بِی مِنْکُمْ اسْتُشْهِدَ مَعِی وَ مَنْ تَخَلَّفَ لَمْ یَبْلُغِ الْفَتْحَ وَ السَّلَامُ (4).

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب حمزة بن حمران: مثله (5)

بیان

قوله علیه السلام لم یبلغ الفتح أی لم یبلغ ما یتمناه من فتوح الدنیا و التمتع بها و ظاهر هذا الجواب ذمه و یحتمل أن یکون المعنی أنه علیه السلام خیرهم فی ذلک فلا إثم علی من تخلف و سیأتی بعض الکلام فی ذلک فی أحوال الحسین علیه السلام و سنعید بعض أحواله عند ذکر أحوال المختار.

«13»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی: أَمَّا الَّذِی یَدُلُّ عَلَی فَسَادِ قَوْلِ الْکِیسَانِیَّةِ الْقَائِلِینَ بِإِمَامَةِ مُحَمَّدِ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ فَأَشْیَاءُ مِنْهَا أَنَّهُ لَوْ کَانَ إِمَاماً مَقْطُوعاً عَلَی عِصْمَتِهِ لَوَجَبَ أَنْ یَکُونَ مَنْصُوصاً عَلَیْهِ نَصّاً صَرِیحاً لِأَنَّ الْعِصْمَةَ لَا تُعْلَمُ إِلَّا بِالنَّصِّ وَ هُمْ لَا یَدَّعُونَ نَصّاً صَرِیحاً وَ إِنَّمَا یَتَعَلَّقُونَ بِأُمُورٍ ضَعِیفَةٍ دَخَلَتْ عَلَیْهِمْ فِیهَا شُبْهَةٌ لَا یَدُلُ (6) عَلَی النَّصِّ نَحْوُ

ص: 81


1- 1. معرفة اخبار الرجال: 203.
2- 2. اکمال الدین: 22.
3- 3. فی هامش( ک): رحل خ ل.
4- 4. بصائر الدرجات: 141.
5- 5. مناقب آل أبی طالب 2: 199.
6- 6. فی المصدر: لا تدل.

و در پایان گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: من از سخنان حیان سی روز به درگاه خداوند توبه کردم.(1)

روایت11.

اکمال الدین: امام صادق علیه السلام فرمود: محمد بن حنفیه وفات نیافت تا این که به علی بن حسین علیه السلام اقرار کرد و وفات او در سال هشتاد و چهار هجری بود.(2)

روایت12.

بصائر الدرجات: حَمْزَة بْن حُمْرَان گفت: ما به راه افتادن حسین و همراهی نکردن محمد بن حنفیه با او را به یاد آوردیم، امام صادق علیه السلام فرمود: ای حمزه من این ماجرا و حدیث را برای تو می گویم و تو بعد از این مجلس ما، درباره آن سؤال مکن، حسین هنگامی که لشکر کشی کرد، برگه ای خواست و روی آن نوشت: به نام خداوند بخشنده و بخشایشگر، از حسین بن علی به بنی هاشم، پس از یاد و نام خدا، هر کس از شما به من ملحق شود در رکاب من به شهادت خواهد رسید و هر کس جا بماند به فتح و پیروزی نرسیده است، والسلام.(3)

مناقب ابن شهر آشوب: حمزة بن حمران مانند آن نقل کرده است.(4)

توضیح

«به فتح نرسیده است» یعنی به آن چه از فتوحات دنیوی و بهره مندی از آنان را آرزو دارد نمی رسد، و ظاهر این جواب مذمت اوست، و احتمال دارد معنی این باشد که امام علیه السلام آن ها را در آن آزاد گذاشت، پس هیچ گناهی بر کسی که همراهی نکرده نیست، برخی سخنان درباره این موضوع در احوال حسین علیه السلام خواهد آمد و ما برخی از احوال او (محمد بن حنفیه) را هنگام ذکر احوال مختار تکرار خواهیم کرد.

روایت13.

الغیبة شیخ طوسی: مواردی دال بر بر باطل بودن گفته فرقه کیسانیة که قائل به امامت محمد بن حنفیه هستند چند مورد است: از جمله این که اگر او قطعاً امام معصومی بود باید با نص صریحی به آن اشاره می شد، چون عصمت جز با نص شناخته نمی شود و آن ها یک نص صریحی را ادعا نمی کنند بلکه به امور ضعیفی استناد می کنند که برای آن ها در آن شبهه ای وارد آمده است که بر نص، دلالت ندارد.

ص: 81


1- . معرفة اخبار الرجال: 203
2- . اکمال الدین: 22
3- . بصائر الدرجات: 141
4- . مناقب آل ابی طالب: 2: 199

إِعْطَاءِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِیَّاهُ الرَّایَةَ یَوْمَ الْبَصْرَةِ وَ قَوْلُهُ أَنْتَ ابْنِی حَقّاً مَعَ کَوْنِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام ابْنَیْهِ وَ لَیْسَ فِی ذَلِکَ دَلَالَةٌ عَلَی إِمَامَتِهِ عَلَی وَجْهٍ وَ إِنَّمَا یَدُلُّ عَلَی فَضْلِهِ وَ مَنْزِلَتِهِ عَلَی أَنَّ الشِّیعَةَ تَرْوِی أَنَّهُ جَرَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام کَلَامٌ فِی اسْتِحْقَاقِ الْإِمَامَةِ فَتَحَاکَمَا إِلَی الْحَجَرِ فَشَهِدَ الْحَجَرُ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام بِالْإِمَامَةِ فَکَانَ ذَلِکَ مُعْجِزاً لَهُ فَسَلَّمَ لَهُ الْأَمْرَ وَ قَالَ بِإِمَامَتِهِ وَ الْخَبَرُ بِذَلِکَ مَشْهُورٌ عِنْدَ الْإِمَامِیَّةِ لِأَنَّهُمْ رَوَوْا أَنَّ مُحَمَّدَ ابْنَ الْحَنَفِیَّةِ نَازَعَ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فِی الْإِمَامَةِ وَ ادَّعَی أَنَّ الْأَمْرَ أُفْضِیَ إِلَیْهِ بَعْدَ أَخِیهِ الْحُسَیْنِ فَنَاظَرَهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ احْتَجَّ عَلَیْهِ بِآیٍ مِنَ الْقُرْآنِ کَقَوْلِهِ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ (1) وَ أَنَّ هَذِهِ الْآیَةَ جَرَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ وُلْدِهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ أُحَاجُّکَ إِلَی الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ فَقَالَ لَهُ کَیْفَ تُحَاجُّنِی إِلَی حَجَرٍ لَا یَسْمَعُ وَ لَا یُجِیبُ فَأَعْلَمَهُ أَنَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمَا فَمَضَیَا حَتَّی انْتَهَیَا إِلَی الْحَجَرِ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ لِمُحَمَّدِ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ تَقَدَّمْ وَ کَلِّمْهُ فَتَقَدَّمَ إِلَیْهِ فَوَقَفَ حِیَالَهُ وَ تَکَلَّمَ ثُمَّ أَمْسَکَ ثُمَّ تَقَدَّمَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْمَکْتُوبِ فِی سُرَادِقِ الْعَظَمَةِ ثُمَّ دَعَا بَعْدَ ذَلِکَ وَ قَالَ لَمَّا أَنْطَقْتَ ذَلِکَ الْحَجَرَ(2) ثُمَّ قَالَ أَسْأَلُکَ بِالَّذِی جَعَلَ فِیکَ مَوَاثِیقَ الْعِبَادِ وَ الشَّهَادَةَ لِمَنْ وَافَاکَ لَمَّا أَخْبَرْتَ لِمَنِ الْإِمَامَةُ وَ الْوَصِیَّةُ فَزَعْزَعَ الْحَجَرُ ثُمَّ کَادَ(3) أَنْ یَزُولَ ثُمَّ أَنْطَقَهُ اللَّهُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ سَلِّمِ الْإِمَامَةَ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَرَجَعَ مُحَمَّدٌ عَنْ مُنَازَعَتِهِ وَ سَلَّمَهَا إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ مِنْهَا تَوَاتُرُ الشِّیعَةِ الْإِمَامِیَّةِ بِالنَّصِّ عَلَیْهِ مِنْ أَبِیهِ وَ جَدِّهِ وَ هِیَ مَوْجُودَةٌ فِی کُتُبِهِمْ فِی الْأَخْبَارِ لَا نَطُولُ بِذِکْرِهِ الْکِتَابَ وَ مِنْهَا الْأَخْبَارُ الْوَارِدَةُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِنْ جِهَةِ الْخَاصَّةِ وَ الْعَامَّةِ عَلَی مَا سَنَذْکُرُهُ

ص: 82


1- 1. سورة الأنفال: 75. سورة الأحزاب: 6.
2- 2. فی المصدر و فی غیر( ک) من النسخ: هذا الحجر.
3- 3. فی المصدر: فتزعزع الحجر حتّی کاد.

مانند این که: امیرالمؤمنین در جنگ بصره پرچم را به او داد و مانند گفته امام علیه السلام: «تو به حق پسر من هستی» با وجود این که حسن و حسین علیهما السلام به عنوان دو پسر آن حضرت علیه السلام هستند که در آن دلالتی بر امامت او نیست، بلکه بر فضل و منزلت او اشاره دارد. با این وجود شیعیان روایت می کنند که بین او و علی بن حسین علیه السلام گفت و گویی در باب استحقاق إِمامت اتفاق افتاد تا این که داوری و قضاوت را نزد حجر الاسود بردند و سنگ شهادت به امامت علی بن حسین علیه السلام داد که معجزه ای برای اوست. این روایت در نزد امامیه مشهور است چون آن ها روایت کرده اند که محمد بن حنفیه با علی بن حسین علیه السلام درباره امامت منازعه کرد و ادعا کرد که این مسئولیت بعد از برادرش حسین به او واگذار شده است، آنگاه علی بن حسین علیه السلام با او مناظره کرد و با استفاده از آیه ای از قرآن برای او دلیل آورد همانند این آیه: «اولوا الارحام بعضهم اولی ببعض(1)»

{و خویشاوندان نسبت به یکدیگر [از دیگران] در کتاب خدا سزاوارترند.} و اینکه این آیه درباره علی بن حسین علیه السلام و فرزندانش جاری است سپس به او گفت: با تو در نزد حجر الاسود محاجه و مخاصمه می کنم. محمد بن حنفیه به او گفت: چگونه با من در نزد سنگی مخاصمه می کنی که نه می شنود و نه جوابی می دهد؟ آنگاه امام او را با خبر ساخت که آن نزد ما داوری می کند. آن ها رفتند تا به سنگ رسیدند. علی بن حسین علیه السلام به محمد بن حنفیه فرمود: جلو برو و با آن سخن بگو، او پیش سنگ رفت و روبرویش ایستاد و آن را گرفت، سپس علی بن حسین علیه السلام پیش رفت و دستش را روی آن گذاشت و فرمود: پروردگارا به نام مکتوب تو در خیمه های عظمت از تو مسألت دارم پس دعا کرد و گفت: هنوز آن سنگ را به سخن نیاورده ای، و فرمود: به حق کسی که پیمان های بندگان و شهادت کسانی که نزدت آمدند را قرار داد، از تو مسألت دارم که بگویی که امامت و جانشینی برای کیست؟ آن گاه سنگ تکان خورد و نزدیک بود که از جا کنده شود، تا این که خداوند تعالی او را به سخن آورد و گفت: ای محمد! امامت را به علی بن حسین علیه السلام واگذار کن، سپس محمد از ادعایش برگشت و امامت را به او واگذار کرد.

از دلایل دیگری که بر باطل بودن گفته کیسانیه اشاره دارد تواتر شیعه امامیه است که ما نص خاص داریم از پدر و جد او (علی بن الحسین علیه السلام)که در کتاب های روایی خود کیسانیه موجود است و ما با ذکر آن در این کتاب، آن را طولانی نمی کنیم.

از دیگر دلایل روایت هایی ازپیامبر است که از سوی خاصه و عامه نقل شده است

ص: 82


1- . انفال/ 75. احزاب/ 6

فِیمَا بَعْدُ بِالنَّصِّ عَلَی إِمَامَةِ الِاثْنَیْ عَشَرَ وَ کُلُّ مَنْ قَالَ بِإِمَامَتِهِمْ قَطَعَ عَلَی وَفَاةِ مُحَمَّدِ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ وَ سِیَاقَةِ الْإِمَامَةِ إِلَی صَاحِبِ الزَّمَانِ علیه السلام.

وَ مِنْهَا انْقِرَاضُ هَذِهِ الْفُرْقَةِ فَإِنَّهُ لَمْ یَبْقَ فِی الدُّنْیَا فِی وَقْتِنَا وَ لَا قَبْلَهُ بِزَمَانٍ طَوِیلٍ قَائِلٌ یَقُولُ بِهِ وَ لَوْ کَانَ ذَلِکَ حَقّاً لَمَا جَازَ انْقِرَاضُهُ فَإِنْ قِیلَ کَیْفَ یُعْلَمُ انْقِرَاضُهُمْ وَ هَلَّا جَازَ أَنْ یَکُونَ فِی بَعْضِ الْبِلَادِ الْبَعِیدَةِ وَ جَزَائِرِ الْبَحْرِ وَ أَطْرَافِ الْأَرْضِ أَقْوَامٌ یَقُولُونَ بِهَذَا الْقَوْلِ کَمَا یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ فِی أَطْرَافِ الْأَرْضِ مَنْ یَقُولُ بِمَذْهَبِ الْحَسَنِ فِی أَنَّ مُرْتَکِبَ الْکَبِیرَةِ مُنَافِقٌ فَلَا یُمْکِنُ ادِّعَاءُ انْقِرَاضِ هَذِهِ الْفِرْقَةِ وَ إِنَّمَا کَانَ یُمْکِنُ الْعِلْمُ (1) لَوْ کَانَ الْمُسْلِمُونَ فِیهِمْ قِلَّةً وَ الْعُلَمَاءُ مَحْصُورِینَ فَأَمَّا الْآنَ وَ قَدِ انْتَشَرَ الْإِسْلَامُ وَ کَثُرَ الْعُلَمَاءُ فَمِنْ أَیْنَ یُعْلَمُ ذَلِکَ قَوْلُنَا هَذَا یُؤَدِّی إِلَی أَنْ لَا یُمْکِنَ الْعِلْمُ بِإِجْمَاعِ الْأُمَّةِ عَلَی قَوْلٍ وَ لَا مَذْهَبٍ بِأَنْ یُقَالَ لَعَلَّ فِی أَطْرَافِ الْأَرْضِ مَنْ یُخَالِفُ ذَلِکَ وَ یَلْزَمُ أَنْ یَجُوزَ أَنْ یَکُونَ فِی أَطْرَافِ الْأَرْضِ مَنْ یَقُولُ إِنَّ الْبَرَدَ لَا یَنْقُضُ الصَّوْمَ وَ أَنَّهُ یَجُوزُ لِلصَّائِمِ أَنْ یَأْکُلَ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ لِأَنَّ الْأَوَّلَ کَانَ مَذْهَبَ أَبِی طَلْحَةَ الْأَنْصَارِیِّ وَ الثَّانِی مَذْهَبُ الْحُذَیْفَةِ وَ الْأَعْمَشِ وَ کَذَلِکَ مَسَائِلُ کَثِیرَةٌ مِنَ الْفِقْهِ کَانَ الْخُلْفُ فِیهَا وَاقِعاً بَیْنَ الصَّحَابَةِ وَ التَّابِعِینَ ثُمَّ زَالَ الْخُلْفُ فِیمَا بَعْدُ وَ اجْتَمَعَ أَهْلُ الْأَعْصَارِ عَلَی خِلَافِهِ فَیَنْبَغِی أَنْ یُشَکَّ فِی ذَلِکَ وَ لَا نَثِقَ بِالْإِجْمَاعِ عَلَی مَسْأَلَةٍ سَبَقَ الْخِلَافُ فِیهَا وَ هَذَا طَعْنُ مَنْ یَقُولُ إِنَّ الْإِجْمَاعَ لَا یُمْکِنُ مَعْرِفَتُهُ وَ لَا التَّوَصُّلُ إِلَیْهِ وَ الْکَلَامُ فِی ذَلِکَ لَا یَخْتَصُّ هَذِهِ الْمَسْأَلَةَ فَلَا وَجْهَ لِإِیرَادِهِ هَاهُنَا ثُمَّ إِنَّا نَعْلَمُ أَنَّ الْأَنْصَارَ طَلَبَتِ الْإِمْرَةَ وَ دَفَعَهُمُ الْمُهَاجِرُونَ عَنْهَا ثُمَّ رَجَعَتِ الْأَنْصَارُ إِلَی قَوْلِ الْمُهَاجِرِینَ عَلَی قَوْلِ الْمُخَالِفِ فَلَوْ أَنَّ قَائِلًا قَالَ یَجُوزُ عَقْدُ الْإِمَامَةِ لِمَنْ کَانَ مِنَ الْأَنْصَارِ لِأَنَّ الْخِلَافَ سَبَقَ فِیهِ وَ لَعَلَّ فِی أَطْرَافِ الْأَرْضِ مَنْ یَقُولُ بِهِ فَمَا کَانَ یَکُونُ جَوَابَهُمْ فِیهِ فَأَیُّ شَیْ ءٍ قَالُوهُ فَهُوَ جَوَابُنَا بِعَیْنِهِ فَلَا نَطُولُ بِذِکْرِهِ.

فَإِنْ قِیلَ إِذَا کَانَ الْإِجْمَاعُ عِنْدَکُمْ إِنَّمَا یَکُونُ حُجَّةً لِکَوْنِ الْمَعْصُومِ فِیهِ فَمِنْ

ص: 83


1- 1. فی المصدر: یمکن العلم بذلک.

و دلالت بر امامت دوازده امامی دارد و ما در آینده آن را ذکر می کنیم و هر کس که قایل به امامت دوازده امامی است بر وفات محمد بن حنفیه و انتقال امامت به صاحب الزمان علیه السلام تأکید دارد.

از دلایل دیگر انقراض این فرقه است، چون در زمان ما و مدت زیادی پیش از آن کسی نبوده که به وجود آن اشاره کند و اگر آن حقیقت داشت منقرض نمی شد.

اگر گفته شود: چگونه انقراض آن ها فهمیده شود در صورتی که ممکن است در برخی کشورهای دور و جزایر دریا و گوشه و کنار زمین اقوامی پیدا شوند که قائل به آن باشند همچنان که ممکن است در گوشه ای از زمین کسانی پیدا شوند که قائل به مذهب حسن بصری باشند به این که مرتکب گناه کبیره منافق است، پس نمی توان ادعای انقراض این فرقه را کرد بلکه زمانی می توان آن را فهمید که مسلمانان اندک و دانشمندان محدود باشند، ولی هم اکنون که اسلام گسترش پیدا کرده و تعداد دانشمندان هم زیاد شده است از کجا بفهمیم که آن ها منقرض شده اند؟

پاسخ ما این خواهد بود که: این گفته منجر می شود به این که امتی بر گفته یا مذهبی اجماع پیدا نکند با این استدلال که گفته شود شاید در گوشه و کنار زمین کسانی با آن مخالف باشند و لازم است که در گوشه و کنار زمین کسانی باشند که بگویند که تگرگ روزه را باطل نمی­کند و روزه دار مجاز است که تا طلوع آفتاب بخورد؛ چون اولی مذهب ابن طلحه انصاری و دومی مذهب حذیفه و أعمش است و هم چنین مسائل زیادی در فقه است که اختلاف بین صحابه و تابعین بین آن ها بود و بعد از مدتی از بین رفت و مردم همه زمانها بر خلاف آن اجماع کردند. پس شایسته است که در آن شک کنیم و بر مسأله­ای که در گذشته اختلاف در آن بوده اعتماد نکنیم و این طعنه کسانی است که می گویند شناخت اجماع و رسیدن به اجماع ممکن نیست و سخن درباره آن مربوط به این مسأله نمی شود و دلیلی برای بیان آن در این جا نیست. از آن گذشته، ما می دانیم که انصار خواستار امامت شدند و مهاجران آنان را از امامت عقب راندند. آنگاه انصار به گفته مهاجران که قول مخالف آن ها بود برگشتند پس اگر کسی بگوید: امامت برای انصار جایز است چون اختلاف درباره آن در گذشته بوده و شاید در گوشه و کنار زمین کسانی قائل به آن باشند پس جواب آن ها چه خواهد بود؟ آنگاه هر چیزی بگویند جواب ما هم همان خواهد بود، و این جا مجال اطناب نیست.

اگر گفته شود: اجماع نزد شماحجت است چرا که معصوم در میان آن است؛

ص: 83

أَیْنَ تَعْلَمُونَ دُخُولَ قَوْلِهِ فِی جُمْلَةِ أَقْوَالِ الْأُمَّةِ وَ هَلَّا جَازَ أَنْ یَکُونَ قَوْلُهُ مُنْفَرِداً عَنْهُمْ فَلَا تَتَیَقَّنُوَن (1) بِالْإِجْمَاعِ قُلْنَا الْمَعْصُومُ إِذَا کَانَ مِنْ جُمْلَةِ عُلَمَاءِ الْأُمَّةِ فَلَا بُدَّ أَنْ یَکُونَ قَوْلُهُ مَوْجُوداً فِی جُمْلَةِ أَقْوَالِ الْعُلَمَاءِ لِأَنَّهُ لَا یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ قَوْلُهُ مُنْفَرِداً مُظْهِراً لِلْکُفْرِ فَإِنَّ ذَلِکَ لَا یَجُوزُ عَلَیْهِ فَإِذاً لَا بُدَّ أَنْ یَکُونَ قَوْلُهُ فِی جُمْلَةِ الْأَقْوَالِ وَ إِنْ شَکَکْنَا فِی أَنَّهُ الْإِمَامُ فَإِذَا اعْتَبَرْنَا أَقْوَالَ الْأُمَّةِ وَ وَجَدْنَا بَعْضَ الْعُلَمَاءِ یُخَالِفُ فِیهِ فَإِنْ کُنَّا نَعْرِفُهُ وَ نَعْرِفُ مَوْلِدَهُ وَ مَنْشَأَهُ لَمْ نَعْتَدَّ بِقَوْلِهِ لِعِلْمِنَا أَنَّهُ لَیْسَ بِإِمَامٍ وَ إِنْ شَکَکْنَا فِی نَسَبِهِ لَمْ یَکُنِ الْمَسْأَلَةُ إِجْمَاعِیّاً فَعَلَی هَذَا أَقْوَالُ الْعُلَمَاءِ مِنَ الْأُمَّةِ اعْتَبَرْنَاهَا فَلَمْ نَجِدْ فِیهِمْ قَائِلًا بِهَذَا الْمَذْهَبِ الَّذِی هُوَ مَذْهَبُ الْکِیسَانِیَّةِ أَوِ الْوَاقِفِیَّةِ وَ إِنْ وَجَدْنَا فَرْضاً وَاحِداً أَوِ اثْنَیْنِ فَإِنَّا نَعْلَمُ مَنْشَأَهُ وَ مَوْلِدَهُ فَلَا یُعْتَدُّ بِقَوْلِهِ وَ اعْتَبَرْنَا أَقْوَالَ الْبَاقِینَ الَّذِینَ نَقْطَعُ عَلَی کَوْنِ الْمَعْصُومِ فِیهِمْ فَسَقَطَتْ هَذِهِ الشُّبْهَةُ عَلَی هَذَا التَّحْرِیرِ وَ بَانَ وَهْنُهَا(2).

«14»

یج، [الخرائج و الجرائح] عَنْ دِعْبِلٍ الْخُزَاعِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِیَ الْبَاقِرِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ جَمَاعَةٌ مِنَ الشِّیعَةِ وَ فِیهِمْ جَابِرُ بْنُ یَزِیدَ فَقَالُوا هَلْ رَضِیَ أَبُوکَ عَلِیٌ (3) بِإِمَامَةِ الْأَوَّلِ وَ الثَّانِی قَالَ اللَّهُمَّ لَا قَالُوا فَلِمَ نَکَحَ مِنْ سَبْیِهِمْ خَوْلَةَ الْحَنَفِیَّةَ إِذَا لَمْ یَرْضَ بِإِمَامَتِهِمْ فَقَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام امْضِ یَا جَابِرَ بْنَ یَزِیدَ- إِلَی مَنْزِلِ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ فَقُلْ لَهُ إِنَّ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ یَدْعُوکَ قَالَ جَابِرُ بْنُ یَزِیدَ فَأَتَیْتُ مَنْزِلَهُ وَ طَرَقْتُ عَلَیْهِ الْبَابَ فَنَادَانِی جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ مِنْ دَاخِلِ الدَّارِ اصْبِرْ یَا جَابِرَ بْنَ یَزِیدَ- فَقُلْتُ فِی نَفْسِی أَیْنَ (4) عِلْمُ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ أَنِّی جَابِرُ بْنُ یَزِیدَ وَ لَا یَعْرِفُ الدَّلَائِلَ إِلَّا الْأَئِمَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام وَ اللَّهِ لَأَسْأَلَنَّهُ إِذَا خَرَجَ إِلَیَّ فَلَمَّا خَرَجَ قُلْتُ لَهُ مِنْ أَیْنَ عَلِمْتَ أَنِّی

ص: 84


1- 1. فی المصدر و( م) و( خ): فلا تثقون.
2- 2. الغیبة للشیخ الطوسیّ: 17- 20.
3- 3. فی المصدر: علی بن أبی طالب.
4- 4.«: قال جابر بن یزید قلت فی نفسی من أین اه.

پس از کجا می­دانید که گفته او در گفته­های امت وارد شده است؟ و آیا جایز نیست که گفته او از بقیه گفته­ها جدا باشد بنابراین به اجماع یقین نکنید؟ پاسخ این است که اگر معصوم از جمله علمای امت باشد به ناچار گفته اش باید در جمله اقوال علما موجود باشد چون جایز نیست که گفته اش جدا و نشان دهنده کفر باشد، این برای او جایز نیست. بنابراین گفته اش باید در جمله گفتارها باشد؛ و اگر شک کردیم که او امام است، اگر گفته های امت را معتبر شمردیم و برخی دانشمندان را دیدیم که مخالف آن است و اگر او و محل تولد و زادگاهش را می شناختیم به گفته اش اهمیتی نمی دهیم برای این که علم داریم که او امام نیست و اگر در نسبش شک کردیم، مسأله اجماعی نمی باشد. بنابراین گفته های دانشمندان امت را معتبر شمردیم و در بین آن ها قائلی به این مذهب که مذهب کیسانی یا واقفی است نیافتیم و اگر یک یا دو فرض یافتیم چون ما زادگاه و تولدش را می دانیم پس قولش اهمیتی ندارد و گفته های دیگران را معتبر می شماریم که از بودن معصوم در بین آن ها یقین داریم، پس این شبهه با این توضیح باطل گشت و ضعف آن آشکار شد.(1)

روایت14.

الخرائج: دعبل گفت : امام رضا از پدرش از جدش علیهم السلام روایت کرد که فرمود: من نزد پدرم امام محمد باقر علیه السلام بودم که گروهی از شیعیان بر ایشان وارد شدند که جابر بن یزید هم در بین آن ها بود و گفتند: آیا پدرت علی با امامت اول و دوم موافقت کرد؟ گفت: البته که نه، گفتند اگر با امامت آن ها موافق نبود چرا با خوله حنفیه اسیر ایشان ازدواج کرد؟ امام باقر علیه السلام فرمود: ای جابر بن یزید به منزل جابر بن عبدالله انصاری برو و به او بگو: محمد بن علی تو را صدا می کند. جابر بن یزید گفت: من به منزلش رفته و در را زدم، جابر بن عبدالله انصاری از داخل خانه به من گفت: ای جابر بن یزید صبر کن، من در دلم گفتم: جابر انصاری از کجا فهمید که من جابر بن یزید هستم در حالی که این نشانه ها را جز ائمه از خاندان محمد صلی الله علیه و آله نمی دانند؟ به خدا سوگند اگر بیرون آید از او سؤال می کنم هنگامی که خارج شد به او گفتم: از کجا فهمیدی که من

ص: 84


1- غیبة شیخ طوسی: 17 - 20

جَابِرٌ(1) وَ أَنَا عَلَی الْبَابِ وَ أَنْتَ دَاخِلُ الدَّارِ قَالَ خَبَّرَنِی (2) مَوْلَایَ الْبَاقِرُ علیه السلام الْبَارِحَةَ أَنَّکَ تَسْأَلُهُ (3) عَنِ الْحَنَفِیَّةِ فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ أَنَا أَبْعَثُهُ إِلَیْکَ یَا جَابِرُ بُکْرَةَ غَدٍ وَ أَدْعُوکَ فَقُلْتُ صَدَقْتَ قَالَ سِرْ بِنَا فَسِرْنَا جَمِیعاً حَتَّی أَتَیْنَا الْمَسْجِدَ فَلَمَّا بَصُرَ مَوْلَایَ الْبَاقِرُ علیه السلام بِنَا وَ نَظَرَ إِلَیْنَا قَالَ لِلْجَمَاعَةِ قُومُوا إِلَی الشَّیْخِ فَاسْأَلُوهُ حَتَّی یُنَبِّئَکُمْ بِمَا سَمِعَ وَ رَأَی فَقَالُوا یَا جَابِرُ هَلْ رَاضٍ إِمَامُکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام بِإِمَامَةِ مَنْ تَقَدَّمَ قَالَ اللَّهُمَّ لَا قَالُوا فَلِمَ نَکَحَ مِنْ سَبْیِهِمْ (4) إِذْ لَمْ یَرْضَ بِإِمَامَتِهِمْ قَالَ جَابِرٌ آهِ آهِ لَقَدْ ظَنَنْتُ أَنِّی أَمُوتُ وَ لَا أُسْأَلُ عَنْ هَذَا إِذْ سَأَلْتُمُونِی (5) فَاسْمَعُوا وَ عُوا حَضَرْتُ السَّبْیَ وَ قَدْ أُدْخِلَتِ الْحَنَفِیَّةُ فِیمَنْ أُدْخِلَ فَلَمَّا نَظَرَتْ إِلَی جَمِیعِ النَّاسِ عَدَلَتْ إِلَی تُرْبَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرَنَّتْ وَ زَفَرَتْ زَفْرَةً وَ أَعْلَنَتْ بِالْبُکَاءِ وَ النَّحِیبِ ثُمَّ نَادَتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِکَ مِنْ بَعْدِکَ هَؤُلَاءِ أُمَّتُکَ سبینا [سَبَتْنَا](6) سَبْیَ النُّوبِ (7)

وَ الدَّیْلَمِ وَ اللَّهِ مَا کَانَ لَنَا إِلَیْهِمْ مِنْ ذَنْبٍ إِلَّا الْمَیْلُ إِلَی أَهْلِ بَیْتِکَ- فَجَعَلَتِ (8) الْحَسَنَةَ سَیِّئَةً وَ السَّیِّئَةَ حَسَنَةً فسبینا [فَسَبَتْنَا] ثُمَّ انْعَطَفَتْ (9) إِلَی النَّاسِ وَ قَالَتْ لِمَ سَبَیْتُمُونَا وَ قَدْ أَقْرَرْنَا بِشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالُوا(10) مَنَعْتُمُونَا الزَّکَاةَ قَالَتْ هَبِ الرِّجَالَ مَنَعُوکُمْ فَمَا بَالُ النِّسْوَانِ فَسَکَتَ الْمُتَکَلِّمُ کَأَنَّمَا أُلْقِمَ حَجَراً ثُمَّ ذَهَبَ إِلَیْهَا طَلْحَةُ وَ خَالِدٌ یَرْمِیَانِ فِی التَّزْوِیجِ إِلَیْهَا

ص: 85


1- 1. فی المصدر: جابر بن یزید.
2- 2.«: أخبرنی.
3- 3.«: تسأل.
4- 4.«: فلم نکح من سبیهم خولة الحنفیة اه.
5- 5.«: فالآن إذ سألتمونی.
6- 6.«: سبتنا.
7- 7. النوب- بالضم-: جیل من السودان.
8- 8. فی المصدر: فحولت.
9- 9.«: التفتت.
10- 10.«: قال أبو بکر.

جابرم که پشت در هستم در حالی که تو داخل خانه بودی؟ گفت: دیشب سرورم محمد باقر علیه السلام به من خبر داد که تو امروز درباره حنفیه از او سؤال می کنی و اینکه ای جابر من او را صبح فردا به سوی تو می فرستم و تو را می خوانم. گفتم: راست گفتی، گفت: با ما بیا، ما آمدیم تا به مسجد رسیدیم، هنگامی که سرورم امام محمد باقر علیه السلام چشمش به ما افتاد و به ما نگاه کرد به جماعت فرمود: نزد شیخ بروید و از او سؤال کنید تا شما را به آن چه شنیده و دیده آگاه گرداند پس گفتند: ای جابر آیا امام تو علی بن ابی طالب علیه السلام به امامت کسانی که پیشی جستند راضی بود؟ گفت: البته که نه، گفتند: پس چرا با اسیرش ازدواج کرد اگر به امامتشان راضی نبود؟ جابر گفت: آه آه گمان کردم که من می میرم و درباره این موضوع از من سؤال نمی شود. اکنون که سؤال کردید گوش کنید و آگاه باشید، اسیران حاضر شدند و در میان آنان حنفیه هم آورده شد. هنگامی که به تمامی مردم نگاه کرد، به طرف تربت رسول خدا صلی الله علیه و آله تمایل یافت و صدای گریه بلند کرد و آه عمیقی کشید و شیون و زاری کرد و گفت: سلام بر تو ای رسول خدا و بر اهل بیت بعد از خودت، اینان امت تو هستند که به مانند اسیر کردن اسیران نوب و دیلم ما را اسیر کردند، به خدا سوگند ما گناهی در حق آن ها مرتکب نشدیم جز این که به اهل بیت تو گرایش پیدا کردیم. آن گاه خوبی به بدی و بدی به خوبی تبدیل گشت و اسیر شدیم. سپس به مردم رو کرد و گفت: چرا ما را اسیر کردید در حالی که ما شهادت دادیم که هیچ خدایی جز الله نیست و محمد صلی الله علیه و آله رسول خدا است. گفتند: ما را از زکات منع کردید. خوله گفت: فرض کنید مردان شما را منع کردند، زنان چه گناهی دارند؟ گوینده خاموش شد گویی که سنگی را بلعیده باشد. پس طلحه و خالد به سوی او رفته و دو جامه برای ازدواج کردن به او دادند.

ص: 85

ثَوْبَیْنِ (1) فَقَالَتْ لَسْتُ بِعُرْیَانَةٍ فَتَکْسُونِی (2) قِیلَ إِنَّهُمَا یُرِیدَانِ أَنْ یَتَزَایَدَا عَلَیْکِ فَأَیُّهُمَا زَادَ عَلَی صَاحِبِهِ أَخَذَکِ مِنَ السَّبْیِ قَالَتْ هَیْهَاتَ وَ اللَّهِ لَا یَکُونُ ذَلِکَ أَبَداً وَ لَا یَمْلِکُنِی وَ لَا یَکُونُ لِی بِبَعْلٍ إِلَّا مَنْ یُخْبِرُنِی بِالْکَلَامِ الَّذِی قُلْتُهُ سَاعَةَ خَرَجْتُ مِنْ بَطْنِ أُمِّی فَسَکَتَ النَّاسُ یَنْظُرُ(3) بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ وَ وَرَدَ عَلَیْهِمْ مِنْ ذَلِکَ الْکَلَامِ مَا أَبْهَرَ عُقُولَهُمْ وَ أَخْرَسَ أَلْسِنَتَهُمْ وَ بَقِیَ الْقَوْمُ فِی دَهَشَةٍ مِنْ أَمْرِهَا فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ مَا لَکُمْ یَنْظُرُ بَعْضُکُمْ إِلَی بَعْضٍ قَالَ الزُّبَیْرُ لِقَوْلِهَا الَّذِی سَمِعْتَ قَالَ أَبُو بَکْرٍ مَا هَذَا الْأَمْرُ(4) الَّذِی أَحْصَرَ أَفْهَامَکُمْ إِنَّهَا جَارِیَةٌ مِنْ سَادَاتِ قَوْمِهَا وَ لَمْ یَکُنْ (5) لَهَا عَادَةٌ بِمَا لَقِیَتْ وَ رَأَتْ فَلَا شَکَّ أَنَّهَا دَاخَلَهَا الْفَزَعُ وَ تَقُولُ مَا لَا تَحْصِیلَ لَهُ فَقَالَتْ رَمَیْتَ بِکَلَامِکَ غَیْرَ مَرْمِیٍّ وَ اللَّهِ مَا دَاخَلَنِی فَزَعٌ وَ لَا جَزَعٌ وَ وَ اللَّهِ مَا قُلْتُ إِلَّا حَقّاً وَ لَا نَطَقْتُ إِلَّا فَصْلًا وَ لَا بُدَّ أَنْ یَکُونَ کَذَلِکَ وَ حَقِّ صَاحِبِ هَذَا الْبَنِیَّةِ مَا کَذَبْتُ ثُمَّ سَکَتَتْ وَ أَخَذَ طَلْحَةُ وَ خَالِدٌ ثَوْبَیْهِمَا وَ هِیَ قَدْ جَلَسَتْ نَاحِیَةً مِنَ الْقَوْمِ فَدَخَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَذَکَرُوا لَهُ حَالَهَا فَقَالَ علیه السلام هِیَ صَادِقَةٌ فِیمَا قَالَتْ وَ کَانَ حَالَتُهَا(6) وَ قِصَّتُهَا کَیْتَ وَ کَیْتَ فِی حَالِ وِلَادَتِهَا وَ قَالَ إِنَّ کُلَّ مَا تَکَلَّمَتْ بِهِ فِی حَالِ خُرُوجِهَا مِنْ بِطْنِ أُمِّهَا هُوَ کَذَا وَ کَذَا وَ کُلُّ ذَلِکَ مَکْتُوبٌ عَلَی لَوْحٍ مَعَهَا فَرَمَتْ بِاللَّوْحِ إِلَیْهِمْ لَمَّا سَمِعَتْ کَلَامَهُ علیه السلام فَقَرَءُوهَا(7) عَلَی مَا حَکَی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام لَا یَزِیدُ حَرْفاً وَ لَا یَنْقُصُ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ خُذْهَا یَا أَبَا الْحَسَنِ بَارَکَ اللَّهُ لَکَ فِیهَا.

فَوَثَبَ سَلْمَانُ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا لِأَحَدٍ هَاهُنَا مِنَّةٌ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- بَلْ لِلَّهِ الْمِنَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- وَ اللَّهِ مَا أَخَذَهَا إِلَّا بِمُعْجِزِهِ الْبَاهِرِ وَ عِلْمِهِ الْقَاهِرِ وَ فَضْلِهِ

ص: 86


1- 1. فی المصدر: و رمیا علیها ثوبیهما.
2- 2.«: فتکسوننی.
3- 3.«: و نظر.
4- 4.«: الکلام.
5- 5.«: و لم تکن.
6- 6.«: من حالتها.
7- 7.«: فقرءوا ذلک.

او گفت: من برهنه نیستم که مرا می پوشانید. گفته شد، آن دو می خواهند که بر سر ارزش تو با هم رقابت کنند - پیشنهاد بالاتری بدهند - پس هر کدام بر دیگری پیروز شد تو را از اسیری آزاد کند. گفت: به خدا سوگند این امر هیچ وقت اتفاق نمی افتد و کسی مالک و شوهر من نمی شود مگر این که مرا از سخنی که در لحظه خارج شدن از شکم مادرم گفتم باخبر کند. آن گاه مردم ساکت شده و به یکدیگر نگاه کردند و با این گفته در حیرت افتادند و زبان هایشان لال شد و بسیار تعجب کردند. ابوبکر گفت: شما را چه شده که به یکدیگر نگاه می کنید؟ زبیر گفت: از شنیدن گفته او این گونه گشتیم. ابوبکر گفت: این چه کاری است که دهان های شما را بست، او یک کنیز از سروران قومش است و به آنچه دیده عادت نداشته و شکی نیست که در درون او وحشت و ترسی است و چیزی می گوید که امکان پذیر نیست. گفت: تو کلام بی ربطی زدی، به خدا سوگند من هیچ ترسی و وحشتی در دل ندارم و به خدا سوگند جز حقیقت نگفتم و جز سخن حق بر زبان نراندم و باید این گونه باشد. قسم به صاحب این بَنا - کعبه - دروغ نگفتم. پس ساکت شد، طلحه و خالد پیراهنشان را برداشتند و او در گوشه ای از جماعت نشسته بود. آن گاه علی بن ابی طالب علیه السلام داخل شد و آن ها احوال او را برای حضرت علیه السلام بیان کردند، امام علیه السلام فرمود: او در آنچه گفته صادق است و حال و ماجرای او در هنگام تولد چنین و چنان بوده است و فرمود: تمامی آن چه هنگام خارج شدن از مادرش گفته: چنین و چنان است و همه آن ها در لوحی که همراهش است نوشته شده است، او هنگامی که حرف های امام علیه السلام را شنید آن لوح را به سوی آن ها انداخت. سپس آن را خواندند آن چنان که علی بن ابی طالب علیه السلام گفته بود و هیچ حرفی از آن کم و زیاد نبود. ابوبکر گفت: ای اباحسن آن را بگیر، درود خداوند بر تو باد.

پس سلمان جلو در آمد و گفت: به خدا سوگند این جا هیچ کس منتی بر امیرالمؤمنین ندارد بلکه منت برای خدا و رسول خدا و امیرالمؤمنین است و به خدا سوگند امام او را جز با معجزه آشکار و علم غالب و فضلش

ص: 86

الَّذِی یَعْجِزُ عَنْهُ کُلُّ ذِی فَضْلٍ (1) ثُمَّ قَالَ الْمِقْدَادُ مَا بَالُ أَقْوَامٍ قَدْ أَوْضَحَ اللَّهُ لَهُمُ الطَّرِیقَ لِلْهِدَایَةِ فَتَرَکُوهُ وَ أَخَذُوا طَرِیقَ الْعَمَی وَ مَا مِنْ قَوْمٍ إِلَّا وَ تَبَیَّنَ لَهُمْ فِیهِ دَلَائِلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَالَ أَبُو ذَرٍّ وَا عَجَبَا لِمَنْ یُعَانِدُ الْحَقَّ وَ مَا مِنْ وَقْتٍ إِلَّا وَ یَنْظُرُ إِلَی بَیَانِهِ أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ تَبَیَّنَ لَکُمْ (2) فَضْلُ أَهْلِ الْفَضْلِ ثُمَّ قَالَ یَا فُلَانُ أَ تَمُنُّ عَلَی أَهْلِ الْحَقِّ بِحَقِّهِمْ (3) وَ هُمْ بِمَا فِی یَدَیْکَ أَحَقُّ وَ أَوْلَی وَ قَالَ عَمَّارٌ أُنَاشِدُکُمْ بِاللَّهِ أَ مَا سَلَّمْنَا عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- هَذَا عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَزَجَرَهُ عُمَرُ عَنِ الْکَلَامِ فَقَامَ أَبُو بَکْرٍ فَبَعَثَ عَلِیٌّ علیه السلام خَوْلَةَ إِلَی بَیْتِ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ- قَالَ لَهَا خُذِی هَذِهِ الْمَرْأَةَ وَ أَکْرِمِی مَثْوَاهَا فَلَمْ تَزَلْ خَوْلَةُ عِنْدَ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ إِلَی أَنْ قَدِمَ أَخُوهَا فَتَزَوَّجَهَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَکَانَ الدَّلِیلَ عَلَی عِلْمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ فَسَادَ مَا یُورِدُهُ الْقَوْمُ مِنْ سَبْیِهِمْ (4) وَ أَنَّهُ علیه السلام تَزَوَّجَهَا نِکَاحاً فَقَالَتِ الْجَمَاعَةُ یَا جَابِرُ أَنْقَذَکَ اللَّهُ مِنْ حَرِّ النَّارِ کَمَا أَنْقَذْتَنَا مِنْ حَرَارَةِ الشَّکِ (5).

«15»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: جَمَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَنِیهِ وَ هُمْ اثْنَا عَشَرَ ذَکَراً فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ أَحَبَّ أَنْ یَجْعَلَ فِیَّ سُنَّةً مِنْ یَعْقُوبَ إِذْ جَمَعَ بَنِیهِ وَ هُمُ اثْنَا عَشَرَ ذَکَراً فَقَالَ لَهُمْ إِنِّی أُوصِی إِلَی یُوسُفَ فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِیعُوا وَ أَنَا أُوصِی إِلَی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ فَاسْمَعُوا لَهُمَا وَ أَطِیعُوا فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ ابْنُهُ دُونَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ یَعْنِی مُحَمَّدَ ابْنَ الْحَنَفِیَّةِ- فَقَالَ لَهُ أَ جُرْأَةً عَلَیَّ فِی حَیَاتِی کَأَنِّی بِکَ قَدْ وُجِدْتَ مَذْبُوحاً فِی فُسْطَاطِکَ لَا یُدْرَی مَنْ قَتَلَکَ فَلَمَّا کَانَ فِی زَمَانِ الْمُخْتَارِ أَتَاهُ فَقَالَ لَسْتَ هُنَاکَ فَغَضِبَ فَذَهَبَ إِلَی مُصْعَبِ بْنِ الزُّبَیْرِ وَ هُوَ بِالْبَصْرَةِ فَقَالَ وَلِّنِی قِتَالَ أَهْلِ الْکُوفَةِ فَکَانَ عَلَی مُقَدِّمَةِ مُصْعَبٍ فَالْتَقَوْا بِحَرُورَاءَ فَلَمَّا

ص: 87


1- 1. فی المصدر: فضل کل ذی فضل.
2- 2.«: ان اللّه قد بین لکم.
3- 3.«: بحقوقهم.
4- 4. کذا فی النسخ. و فی المصدر: من شبههم.
5- 5. الخرائج و الجرائح: 90- 92.

که همه فاضلان از آن عاجزند، نگرفت، سپس مقداد گفت: چه شده قوم هایی را که خداوند راه هدایت را بر آن ها آشکار ساخت اما آن را ترک کرده و راه گمراهی در پیش گرفتند؟ و قومی نیست مگر اینکه برای آنان نشانه های امیرالمؤمنین آشکار شد. ابوذر گفت: شگفتا از کسانی که با حق در می افتند و آن ها در کوتاه مدت به گفته هایشان نگاه خواهند کرد. ای مردم فضل اهل فضل برای شما آشکار شد. سپس گفت: ای فلانی آیا بر اهل حق برای حقشان منت می گذاری و آن ها به آنچه در نزدت است شایسته ترند؟ عمار گفت: شما را به خدا سوگند می دهم آیا امامت مؤمنین را بر امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام در دوره زندگی رسول خدا صلی الله علیه و آله نپذیرفتیم - بر او سلام نگفتیم -؟ عمر او را از سخن گفتن بازداشت و سپس أبوبکر برخاست؛ آنگاه علی علیه السلام خوله را به خانه أسماء دختر عمیس فرستاد و به او فرمود: این زن را نگه دار و میزبان خوبی برایش باش. خوله پیوسته نزد أسماء دختر عمیس بود تا برادرش آمد و او با علی بن ابی طالب علیه السلام ازدواج کرد و این اتفاق دلیل بر علم امیرالمؤمنین علیه السلام و باطل بودن گفته مردم بر اسارت گرفتن آن دو است. امام علیه السلام با آن زن ازدواج کرد و جماعت گفتند: ای جابر خداوند تو را از گرمای آتش نجات دهد آن گونه که ما را از گرمای شک رها ساختی. (1)

روایت15.

الخرائج و الجرائح: ابی جارود از امام باقر علیه السلام نقل کرد: امیرالمؤمنین علیه السلام پسرانش را که دوازده نفر بودند جمع کرد و به آنان فرمود: خداوند دوست داشت که در من سنت یعقوب را قرار دهد هنگامی که او فرزندانش را که دوازده پسر بودند جمع کرد و به آنان فرمود: من سفارش به یوسف می کنم پس به حرف او گوش کنید و از او اطاعت کنید و من به حسن و حسین علیهما السلام سفارش می کنم پس به آن دو گوش کنید و اطاعت کنید، عبدالله پسرش به او گفت: به جز محمد بن علی؟ یعنی محمد بن حنفیه آنگاه امام علی علیه السلام به او فرمود: آیا بر من در دوران زندگی ام جرأت می کنی؟ گویی من سر تو را بریده در پیراهنت می یابم که قاتلت معلوم نباشد، در دوران مختار نزدش آمد (تا مختار با او بیعت کند) و مختار گفت: آنجا جای تو نیست (شایسته امامت نیستی)! پس عصبانی شد و در بصره به نزد مصعب بن زبیر رفت و گفت: مأموریت جنگ با کوفیان را به من بده و در صف اول سپاه مصعب بود. آن ها در منطقه حروراء به هم پیوستند. هنگامی

ص: 87


1- . الخرائج و الجرائح: 90 - 92

حَجَزَ اللَّیْلُ بَیْنَهُمْ أَصْبَحُوا وَ قَدْ وَجَدُوهُ مَذْبُوحاً فِی فُسْطَاطِهِ لَا یُدْرَی مَنْ قَتَلَهُ (1).

بیان

أتاه أی أتی عبد الله المختار لیبایع المختار له بالإمامة فقال المختار له لست هناک أی لا تستحق الإمامة.

«16»

یج، [الخرائج و الجرائح] الصَّفَّارُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ جُذْعَانَ بْنِ نَصْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعَدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّوَیْهِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّبِیبِیِ (2) عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ قَالَ: قِیلَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ النَّاسَ یَحْتَجُّونَ عَلَیْنَا وَ یَقُولُونَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام زَوَّجَ فُلَاناً ابْنَتَهُ أُمَّ کُلْثُومٍ وَ کَانَ مُتَّکِئاً فَجَلَسَ وَ قَالَ أَ یَقُولُونَ ذَلِکَ إِنَّ قَوْماً یَزْعُمُونَ ذَلِکَ لَا یَهْتَدُونَ إِلَی سَوَاءِ السَّبِیلِ سُبْحَانَ اللَّهِ مَا کَانَ یَقْدِرُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنْ یَحُولَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهَا فَیُنْقِذَهَا کَذَبُوا وَ لَمْ یَکُنْ مَا قَالُوا إِنَّ فُلَاناً خَطَبَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِنْتَهُ أُمَّ کُلْثُومٍ فَأَبَی عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ لِلْعَبَّاسِ وَ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ تُزَوِّجْنِی لَأَنْتَزِعَنَّ مِنْکَ السِّقَایَةَ وَ زَمْزَمَ فَأَتَی الْعَبَّاسُ عَلِیّاً فَکَلَّمَهُ فَأَبَی عَلَیْهِ فَأَلَحَّ الْعَبَّاسُ فَلَمَّا رَأَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَشَقَّةَ کَلَامِ الرَّجُلِ عَلَی الْعَبَّاسِ وَ أَنَّهُ سَیَفْعَلُ بِالسِّقَایَةِ مَا قَالَ أَرْسَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی جِنِّیَّةٍ مِنْ أَهْلِ نَجْرَانَ یَهُودِیَّةٍ یُقَالُ لَهَا سَحِیفَةُ(3)بِنْتُ جُرَیْرِیَةَ فَأَمَرَهَا فَتَمَثَّلَتْ فِی مِثَالِ أُمِّ کُلْثُومٍ- وَ حُجِبَتِ الْأَبْصَارُ عَنْ أُمِّ کُلْثُومٍ وَ بَعَثَ بِهَا إِلَی الرَّجُلِ فَلَمْ تَزَلْ عِنْدَهُ حَتَّی إِنَّهُ اسْتَرَابَ (4) بِهَا یَوْماً فَقَالَ مَا فِی الْأَرْضِ أَهْلُ بَیْتٍ أَسْحَرُ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ- ثُمَّ أَرَادَ أَنْ یُظْهِرَ ذَلِکَ لِلنَّاسِ فَقُتِلَ وَ حَوَتِ الْمِیرَاثَ وَ انْصَرَفَتْ إِلَی نَجْرَانَ وَ أَظْهَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أُمَّ کُلْثُومٍ (5).

«17»

سر، [السرائر] عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ أَبَاهُ حَدَّثَهُ: أَنَّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام أَتَی مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ الْأَکْبَرَ قَالَ

ص: 88


1- 1. لم نجده فی المصدر المطبوع.
2- 2. فی( خ): الزبیبی.
3- 3. فی( خ) و( م): سحیقة.
4- 4. أی وقع فی الریبة.
5- 5. لم نجده فی المصدر المطبوع.

که شب گذشت، صبح کرده و سر او را در پیراهنش بریده یافتند و قاتلش معلوم نشد. (1)

بیان

أتاه أی أتی عبد الله المختار لیبایع المختار له بالإمامة فقال المختار له لست هناک أی لا تستحق الإمامة.

روایت16.

الخرائج: عُمَر بْن أُذَیْنَة نقل می کند:به امام باقر علیه السلام گفته شد: مردم به ما اعتراض کرده و می گویند: امیرالمؤمنین علیه السلام فلانی را به ازدواج دخترش ام کلثوم درآورد. ایشان تکیه داده بود سپس نشست و فرمود: آیا آن را می گویند؟ قومی که این چنین می پندارند به راه مستقیم هدایت نمی شوند، پاک و منزه است خداوند. امیرالمؤمنین نمی توانست بین آن او و دخترش مانع شود و دخترش را رهایی بخشد؟! آن ها دروغ گفتند و آن چه را که گفتند حقیقت نداشت. فلانی از علی علیه السلام دخترش ام کلثوم را خواستگاری کرد و علی علیه السلام نپذیرفت. پس به عباس گفت: به خدا سوگند اگر مرا به ازدواج او درنیاوری سقایی و زمزم را از تو می گیرم. عباس نزد علی علیه السلام آمد و با ایشان صحبت کرد و حضرت امتناع کرد. عباس اصرار کرد. وقتی امیرالمؤمنین سنگینی سخن آن مرد بر عباس را دید و این که او آنچه که گفته درباره سقایی را انجام خواهد داد پس او را نزد یک زن جنی یهودی از اهل نجران فرستاد که سحیفه نام داشت و دختر جریره بود. پس به او دستور داد و در شکل ام کلثوم ظاهر شد و چشم ها از دیدن ام کلثوم عاجز ماندند و او را به سوی آن مرد فرستاد. آن زن جنی پیوسته نزد آن مرد بود تا این که روزی در شک افتاد و گفت: از خاندان اهل بیت در روی زمین جادوگرتر از بنی هاشم نیست، آن گاه خواست تا آن را برای مردم افشا کند ولی کشته شد، و آن زن جنی میراث او را از آن خود کرد و به نجران بازگشت و امیرالمؤمنین علیه السلام ام کلثوم را ظاهر ساخت.(2)

روایت17.

السرائر: یَعْقُوب بْن شُعَیْب از امام صادق علیه السلام نقل می کند: که پدرش برایش تعریف کرده: علی بن حسین علیه السلام نزد محمد بن علی اکبر آمد و گفت:

ص: 88


1- . در منبع چاپ شده آن را نیافتیم.
2- . در منبع چاپ شده پیدا نکردیم.

إِنَّ هَذَا الْکَذَّابَ أَرَاهُ یَکْذِبُ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ وَ عَلَیْنَا أَهْلَ الْبَیْتِ- وَ ذَکَرَ أَنَّهُ یَأْتِیهِ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ علیهما السلام فَقَالَ لَهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ یَا ابْنَ أَخِی أَتَاکَ بِهَذَا مَنْ یَصْدُقُ قَالَ نَعَمْ قَالَ اذْهَبْ فَارْوِ عَنِّی لَا أَقُولُ هَذَا وَ إِنِّی أَبْرَأُ مِمَّنْ قَالَ بِهِ (1) فَلَمَّا انْصَرَفَ مِنْ عِنْدِهِ دَخَلَ عَلَیْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ امْرَأَتُهُ وَ سُرِّیَّتُهُ فَقَالَ لَهُ إِنَّمَا أَتَاکَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بِهَذَا أَنَّهُ حَسَدَکَ لِمَا یُبْعَثُ بِهِ إِلَیْکَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ لَا تَرْوِ عَلَیَّ شَیْئاً فَإِنَّکَ إِنْ رَوَیْتَ عَنِّی (2) شَیْئاً قُلْتُ لَمْ أَقُلْهُ (3).

بیان

المراد بالکذاب المختار قوله و ذکر أنه أی ذکر المختار للناس أن محمد بن الحنفیة یأتیه جبرئیل و میکائیل فلما خرج علیه السلام دخل علی ابن الحنفیة ابنه و امرأته و سریته لیصرفوه عن رد المختار و تکذیبه لئلا ینقطع عنهم ما یأتیهم من قبله من الأموال فلم یقبل منهم و بعث إلی المختار لا ترو عنی الأکاذیب بعد ذلک فإنک إن رویت عنی قلت للناس إنی لم أقله و إنه کاذب هذا تأویل للکلام یناسب حال محمد بن الحنفیة و إلا فظاهر الکلام أنه قبل منه ذلک و بعث إلی علی بن الحسین علیهما السلام أن لا تقل ما أمرتک بروایته عنی من تکذیب المختار و براءتی منه و إلا فأنا أکذبک فی ذلک عند الناس.

«18»

شا، [الإرشاد]: أَوْلَادُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سَبْعَةٌ وَ عِشْرُونَ وَلَداً ذَکَراً وَ أُنْثَی الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ زَیْنَبُ الْکُبْرَی وَ زَیْنَبُ الصُّغْرَی الْمُکَنَّاةُ بِأُمِّ کُلْثُومٍ- أُمُّهُمْ فَاطِمَةُ الْبَتُولُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ بِنْتُ سَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ وَ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مُحَمَّدٍ الْمُکَنَّی بِأَبِی الْقَاسِمِ أُمُّهُ خَوْلَةُ بِنْتُ جَعْفَرِ بْنِ قَیْسٍ الْحَنَفِیَّةُ وَ عُمَرُ وَ رُقَیَّةُ کانوا [کَانَا] تَوْأَمَیْنِ وَ أُمُّهُمَا أُمُّ حَبِیبٍ بِنْتُ رَبِیعَةَ وَ الْعَبَّاسُ وَ جَعْفَرٌ وَ عُثْمَانُ وَ عَبْدُ اللَّهِ (4) الشُّهَدَاءُ مَعَ أَخِیهِمُ الْحُسَیْنِ علیهم السلام بِطَفِّ کَرْبَلَاءَ- أُمُّهُمْ أُمُّ الْبَنِینَ بِنْتُ حِزَامِ بْنِ خَالِدِ بْنِ دَارِمٍ- وَ مُحَمَّدٌ

ص: 89


1- 1. فی المصدر: ممن قاله.
2- 2. فی المصدر: علی.
3- 3. مستطرفات السرائر ما أورده أبان بن تغلب عن الصادقین علیهما السلام.
4- 4. فی المصدر: و عبید اللّه.

این دروغ گو را می بینم که بر خدا و رسولش و بر ما اهل بیت دروغ می بندد، و او گفته که جبرئیل و میکائیل علیه السلام نزد او می آیند. محمد بن علی به او گفت: ای برادر زاده، آیا کسی که راست می گوید این را به تو گفته است؟ گفت: بله، گفت: برو از جانب من روایت کن که من این را نمی گویم و من از کسی که آن را بگوید بیزارم. هنگامی که از نزدش خارج شد، عبدالله بن محمد و زنش و عده ای از لشکرش بر او داخل شدند و به او گفتند: به این دلیل علی بن حسین آن را گفته چون او به تو حسادت کرده در آن چه به سوی تو می فرستد. آن گاه محمد بن علی به او پیغام فرستاد که از جانب من چیزی روایت نکن که اگر روایت کنی می گویم: من آن را نگفته ام.(1)

توضیح

مقصود از دروغ گو، مختار است. «و ذکر أنّه» یعنی مختار به مردم گفت که جبرئیل و میکائیل علیهما السلام نزد محمد بن حنفیه می آیند، پس هنگامی که حضرت علیه السلام خارج شد، پسر و زن و لشکر محمد بن حنفیه بر او وارد شدند تا او را از پاسخ به مختار و تکذیب او بازدارند تا اموالی که از جانب او به سوی آن ها می آید قطع نشود. او نپذیرفت و به مختار پیغام فرستاد که بعد از من دروغ روایت نکن، بنابراین اگر از من چیزی نقل کنی به مردم می گویم من آن را نگفته ام و او دروغگوست، این تأویل کلامی است که با حال محمد بن حنفیه سازگار است و گرنه ظاهر این کلام آن است که او آن را از او قبول کرده است و به محمد بن حسین علیه السلام پیغام فرستاده است که از جانب من آنچه که روایتش را به تو دستور داده ام و دال بر تکذیب مختار و برائتم از اوست روایت نکن در غیر این صورت تو را به خاطر آن در بین مردم دروغ گو می خوانم.

روایت18.

ارشاد: فرزندان امیرالمؤمنین علیه السلام بیست و هفت پسر و دختر بودند: حسن و حسین و زینب کبری و زینب صغری که کنیه اش ام کلثوم است و مادرشان فاطمه بتول سرور زنان جهانیان دختر محمد پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله است، و محمد که کنیه اش ابولقاسم و مادرش خوله دختر جعفر بن قیس حنفیه است و عمر و رقیه که دوقلو بودند و مادرشان ام حبیب دختر ربیعه است و عباس و جعفر و عثمان و عبدالله که با برادرشان حسین ع در سرزمین کربلا شهید شدند و مادرشان ام البنین دختر حزام بن خالد بن دارم بود؛ و محمد

ص: 89


1- . مستطرفات السرائر آن است که ابان بن تغلب از امام صادق و امام باقر (ع) وارد کرده است.

الْأَصْغَرُ الْمُکَنَّی بِأَبِی بَکْرٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ-(1) الشَّهِیدَانِ مَعَ أَخِیهِمَا الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام بِالطَّفِّ أُمُّهُمَا لَیْلَی بِنْتُ مَسْعُودٍ الدَّارِمِیَّةُ- وَ یَحْیَی أُمُّهُ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ الْخَثْعَمِیَّةُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا وَ أُمُّ الْحَسَنِ وَ رَمْلَةُ أُمُّهُمَا أُمُّ سَعِیدٍ بِنْتُ عُرْوَةَ بْنِ مَسْعُودٍ الثَّقَفِیِّ وَ نَفِیسَةُ وَ زَیْنَبُ الصُّغْرَی وَ رُقَیَّةُ الصُّغْرَی وَ أُمُّ هَانِئٍ وَ أُمُّ الْکَرَّامِ وَ جُمَانَةُ الْمُکَنَّاةُ أُمُّ جَعْفَرٍ وَ أُمَامَةُ وَ أُمُّ سَلَمَةَ وَ مَیْمُونَةُ وَ خَدِیجَةُ وَ فَاطِمَةُ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِنَّ لِأُمَّهَاتٍ شَتَّی وَ فِی الشِّیعَةِ مَنْ یَذْکُرُ أَنَّ فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا- أَسْقَطَتْ بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ذَکَراً کَانَ سَمَّاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ حَمْلٌ مُحَسِّناً فَعَلَی قَوْلِ هَذِهِ الطَّائِفَةِ أَوْلَادُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثَمَانِیَةٌ وَ عِشْرُونَ وَلَداً وَ اللَّهُ أَعْلَمُ (2).

أقول: قال ابن أبی الحدید فی شرح نهج البلاغة أما الحسن و الحسین و أم کلثوم الکبری و زینب الکبری (3)

فأمهم فاطمة بنت سیدنا رسول الله صلی الله علیه و آله و أما محمد فأمه خولة بنت إیاس بن جعفر من بنی حنیفة(4) و أما أبو بکر و عبد الله فأمهما لیلی بنت مسعود النهشلیة من تمیم و أما عمر و رقیة فأمهما سبیة(5) من بنی تغلب یقال لها الصهباء سبیت فی خلافة أبی بکر و إمارة خالد بن الولید بعین التمر و أما یحیی و عون فأمهما أسماء بنت عمیس الخثعمیة و أما جعفر و العباس و عبد الله و عبد الرحمن فأمهم أم البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید من بنی کلاب و أما رملة و أم الحسن فأمهما أم سعید بنت عروة بن مسعود الثقفی و أما أم کلثوم الصغری و زینب الصغری و جمانة و میمونة و خدیجة و فاطمة و أم الکرام و نفیسة و أم سلمة و أم أبیها و أمامة بنت علی علیه السلام فهن

ص: 90


1- 1. فی( ت): و عبید اللّه.
2- 2. الإرشاد للمفید: 167 و 168.
3- 3. فی المصدر: و زینب الکبری و أم کلثوم الکبری.
4- 4.«: من بنی حنفیة.
5- 5.«: مسبیة.

اصغر که کنیه اش ابوبکر است و عبدالله(1)

که با برادرشان حسین بن علی علیه السلام در کربلا شهید شدند و مادرشان لیلی دختر مسعود دارمیه است؛ و یحیی که مادرش أسماء دختر عمیس خثعمیه است و ام الحسن و رمله که مادرشان ام سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی است و نفیسه و زینب صغری و رقیه صغری و أم هانی و أم الکَرّام و جُمانه که کنیه اش أم جعفر و أُمامه و أم سلمة و میمونة و خدیجه و فاطمه است که از مادران مختلف هستند و در بین شیعیان کسانی هستند که می گویند فاطمه سلام الله علیها بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله پسری را سقط کرد که پیامبر هنگام بارداری فاطمه سلام الله علیها آن را مُحَسِّن نامیده بود(2)

بنا بر گفته این طایفه فرزندان امیرالمؤمنین علیه السلام بیست و هشت نفر هستند و خداوند آگاه تر است.

می گویم: ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه گفته است: حسن و حسین و ام کلثوم کبری و زینب کبری مادرشان فاطمه دختر سرورمان رسول خدا صلی الله علیه و آله است، و مادر محمد، خوله دختر أیاس بن جعفر از بنی حنیفه است، و مادر ابوبکر و عبدالله لیلی دختر مسعود نهشلیّه از تمیم است؛ و مادر عمر و رقیه اسیری از بنی تغلب است که به او صهباء گفته می شود که در دوران خلافت ابوبکر و امارت خالد بن ولید در عین التمر اسیر شد، و مادر یحیی و عون که أسماء دختر عمیس خثعمیّه است، و مادر جعفر و عباس و عبدالله و عبدالرحمن ام البنین دختر حزام بن خالد بن ربیعه بن الوحید از قبیله بنی کلاب است، و مادر رمله و أم الحسن، أم سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی است، و ام کلثوم صغری و زینب صغری و جمانة و میمونه و خدیجه و فاطمه و ام کرام و نفیسه و أم سلمه و أم أبیها و أمامة دختران علی علیه السلام هستند، آن ها

ص: 90


1- . در (ت): و عبیدالله
2- . ارشاد مفید: 167 و 168

لأمهات أولاد شتی (1).

«19»

شا، [الإرشاد] هَارُونُ بْنُ مُوسَی عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ قَالَ: لَمَّا وُلِّیَ عَبْدُ الْمَلِکِ بْنُ مَرْوَانَ الْخِلَافَةَ رَدَّ إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام صَدَقَاتِ رَسُولِ اللَّهِ- وَ صَدَقَاتِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ کَانَتَا مَضْمُومَتَیْنِ فَخَرَجَ عُمَرُ بْنُ عَلِیٍّ إِلَی عَبْدِ الْمَلِکِ یَتَظَلَّمُ إِلَیْهِ مِنِ ابْنِ أَخِیهِ (2)فَقَالَ عَبْدُ الْمَلِکِ أَقُولُ کَمَا قَالَ ابْنُ أَبِی الْحُقَیْقِ:

إِنَّا إِذَا مَالَتْ دَوَاعِی الْهَوَی***وَ أَنْصَتَ السَّامِعُ لِلْقَائِلِ

وَ اصْطَرَعَ الْقَوْمُ بِأَلْبَابِهِمْ (3) ***نَقْضِی بِحُکْمٍ عَادِلٍ فَاصِلٍ

لَا نَجْعَلُ الْبَاطِلَ حَقّاً وَ لَا***نَلُطُّ دُونَ الْحَقِّ بِالْبَاطِلِ (4)

نَخَافُ أَنْ تَسْفَهَ أَحْلَامُنَا(5) ***فَنَخْمُلَ الدَّهْرَ مَعَ الْخَامِلِ(6).

«20»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب قَالَ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ فِی الْإِرْشَادِ: أَوْلَادُهُ خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ وَ رُبَّمَا یَزِیدُونَ عَلَی ذَلِکَ إِلَی خَمْسَةٍ وَ ثَلَاثِینَ ذَکَرَهُ النَّسَّابَةُ الْعُمَرِیُّ فِی الشَّافِی وَ صَاحِبُ الْأَنْوَارِ الْبَنُونَ خَمْسَةَ عَشَرَ وَ الْبَنَاتُ ثَمَانِیَ عَشَرَةَ فَوُلِدَ مِنْ فَاطِمَةَ علیها السلام الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ- وَ الْمُحَسِّنُ سِقْطٌ وَ زَیْنَبُ الْکُبْرَی وَ أُمُّ کُلْثُومٍ الْکُبْرَی تَزَوَّجَهَا عُمَرُ وَ ذَکَرَ أَبُو مُحَمَّدٍ النَّوْبَخْتِیُّ فِی کِتَابِ الْإِمَامَةِ- أَنَّ أُمَّ کُلْثُومٍ کَانَتْ صَغِیرَةً وَ مَاتَ عُمَرُ قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ بِهَا وَ أَنَّهُ خَلَفَ عَلَی أُمِّ کُلْثُومٍ بَعْدَ عُمَرَ عَوْنُ بْنُ جَعْفَرٍ ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ ثُمَّ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ- وَ مِنْ خَوْلَةَ بِنْتِ جَعْفَرِ بْنِ قَیْسٍ الْحَنَفِیَّةِ مُحَمَّداً وَ مِنْ أُمِّ الْبَنِینَ ابْنَةِ حِزَامِ بْنِ خَالِدٍ الْکِلَابِیَّةِ- عَبْدُ اللَّهِ وَ جَعْفَرٌ الْأَکْبَرُ وَ الْعَبَّاسُ وَ عُثْمَانُ- وَ مِنْ أُمِّ حَبِیبٍ بِنْتِ رَبِیعَةَ التَّغْلَبِیَّةِ- عُمَرُ وَ رُقَیَّةُ تَوْأَمَانِ فِی بَطْنٍ وَ مِنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ الْخَثْعَمِیَّةِ

ص: 91


1- 1. شرح النهج 2: 718.
2- 2. فی المصدر: یتظلم إلیه من نفسه.
3- 3. فی المصدرین: و اصطرع الناس.
4- 4. لط الرجل حقه و عن حقه: جحده ایاه.
5- 5. فی المصدر: نسفه.
6- 6. الإرشاد للمفید: 242. و فی( م) و( خ): فیخمل.

فرزندان چند مادر هستند.(1)

روایت19.

ارشاد: هنگامی که عبدالملک بن مروان خلافت را بر عهده گرفت، صدقه و (زکات) های رسول خدا و امیرالمؤمنین علیه السلام را به علی بن حسین علیه السلام بازگرداند که جمع آوری شده بودند آن گاه عمر بن علی نزد عبدالملک رفت و بر علیه برادرزاده اش از او دادخواهی کرد، عبدالملک گفت: من همان حرفی را می گویم که ابن ابی حقیق شاعر گفت:

هنگامی که انگیزه­های دوستی و عشق تغییر کند، و شنونده به گوینده گوش فرا دهد.

و مردم با خردهایشان درافتند، ما به حکم عادلانه و قاطعانه قضاوت می کنیم.

و باطل را حق قرار نمی دهیم، و حق را با باطل انکار نمی کنیم .

می­ترسیم که رؤیاهای ما سفیهانه شمرده شود و به دلیل آن مجبور شویم روزگار را با افراد بی ارزش ، بی ارزش کنیم.(2)

روایت20.

مناقب ابن شهر آشوب: شیخ مفید در ارشاد گفته است: فرزندان حضرت علیه السلام بیست و پنج نفر هستند و چه بسا تعداد آن را به سی و پنج هم می رسانند، نسّابه عمَری در شافی و صاحب انوار آن ها را ذکر کرده است، پسران پانزده نفر و دختران هیجده نفر هستند و از فاطمه سلام الله علیها حسن و حسین به دنیا آمد و محسن سقط شد و زینب کبری و ام کلثوم که عمر با او ازدواج کرد، ابو محمد نوبختی در کتاب الامامة گفت: ام کلثوم کوچک بود و عمر قبل از اینکه با او دخول و نزدیکی کند مُرد و ام کلثوم بعد از عمر با، عون بن جعفر سپس محمد بن جعفر پس عبدالله بن جعفر ازدواج کرد و از خوله دختر جعفر بن قیس حنیفه، محمد و از ام البنین دختر حزام بن خالد کلابی، عبدالله و جعفر و عباس و عثمان و از ام حبیب دختر ربیعه تغلبی، عمر و رقیه که دوقلو بودند به دنیا آمدند و از اسماء دختر عُمَیس خثعمیة،

ص: 91


1- . شرح النهج 2: 178
2- . ارشاد مفید: 242

یَحْیَی وَ مُحَمَّدٌ الْأَصْغَرُ- وَ قِیلَ بَلْ وَلَدَتْ لَهُ عَوْناً وَ مُحَمَّدٌ الْأَصْغَرُ مِنْ أُمِّ وَلَدٍ وَ مِنْ أُمِّ سَعِیدٍ بِنْتِ عُرْوَةَ بْنِ مَسْعُودٍ الثَّقَفِیَّةِ نَفِیسَةُ- وَ زَیْنَبُ الصُّغْرَی وَ رُقَیَّةُ الصُّغْرَی- وَ مِنْ أُمِّ شُعَیْبٍ الْمَخْزُومِیَّةِ أُمُّ الْحَسَنِ وَ رَمْلَةُ- وَ مِنَ الْهَمْلَاءِ بِنْتِ مَسْرُوقٍ النَّهْشَلِیَّةِ أَبُو بَکْرٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ- وَ مِنْ أُمَامَةَ بِنْتِ أَبِی الْعَاصِ بْنِ الرَّبِیعِ- وَ أُمُّهَا زَیْنَبُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُحَمَّدٌ الْأَوْسَطُ وَ مِنْ مُحَیَّاةَ بِنْتِ إِمْرِئِ الْقَیْسِ الْکَلْبِیَّةِ جَارِیَةٌ هَلَکَتْ وَ هِیَ صَغِیرَةٌ وَ کَانَتْ لَهُ خَدِیجَةُ وَ أُمُّ هَانِئٍ وَ تَمِیمَةُ وَ مَیْمُونَةُ وَ فَاطِمَةُ- لِأُمَّهَاتِ أَوْلَادٍ شَتَّی وَ تُوُفِّیَ قَبْلَهُ یَحْیَی وَ أُمُّ کُلْثُومٍ الصُّغْرَی وَ زَیْنَبُ الصُّغْرَی وَ أُمُّ الْکَرَّامِ وَ جُمَانَةُ- وَ کُنْیَتُهَا أُمُّ جَعْفَرٍ وَ أُمَامَةُ وَ أُمُّ سَلَمَةَ وَ رَمْلَةُ الصُّغْرَی.

وَ زَوَّجَ ثَمَانِیَ بَنَاتٍ زَیْنَبَ الْکُبْرَی مِنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ- وَ مَیْمُونَةَ مِنْ عَقِیلِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَقِیلٍ- وَ أُمَّ کُلْثُومٍ الصُّغْرَی مِنْ کَثِیرِ بْنِ عَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ- وَ رَمْلَةَ مِنْ أَبِی الْهَیَّاجِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ- وَ رَمْلَةَ مِنَ الصَّلْتِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ نَوْفَلِ بْنِ الْحَارِثِ- وَ فَاطِمَةَ مِنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَقِیلٍ. وَ فِی الْأَحْکَامِ الشَّرْعِیَّةِ عَنِ الْخَزَّازِ الْقُمِّیِّ: أَنَّهُ نَظَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی أَوْلَادِ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرٍ- فَقَالَ بَنَاتُنَا لِبَنِینَا وَ بَنُونَا لِبَنَاتِنَا وَ أَعْقَبَ لَهُ مِنْ خَمْسَةٍ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ- وَ مُحَمَّدِ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ وَ الْعَبَّاسِ الْأَکْبَرِ وَ عُمَرَ- وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمْ یَتَمَتَّعْ بِحُرَّةٍ وَ لَا أَمَةٍ فِی حَیَاةِ خَدِیجَةَ وَ کَذَلِکَ کَانَ عَلِیٌّ مَعَ فَاطِمَةَ علیها السلام.

وَ فِی قُوتِ الْقُلُوبِ: أَنَّهُ تَزَوَّجَ بَعْدَ وَفَاتِهَا بِتِسْعِ لَیَالٍ وَ أَنَّهُ تَزَوَّجَ بِعَشَرَةِ نِسْوَةٍ وَ تُوُفِّیَ عَنْ أَرْبَعَةٍ أُمَامَةَ وَ أُمُّهَا زَیْنَبُ بِنْتُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ وَ لَیْلَی التَّمِیمِیَّةِ وَ أُمِّ الْبَنِینَ الْکِلَابِیَّةِ وَ لَمْ یَتَزَوَّجْنَ بَعْدَهُ وَ خَطَبَ الْمُغِیرَةُ بْنُ نَوْفَلٍ أُمَامَةَ ثُمَّ أَبُو الْهَیَّاجِ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ بْنِ الْحَارِثِ- فَرَوَتْ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ لَا یَجُوزُ لِأَزْوَاجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْوَصِیِّ أَنْ یَتَزَوَّجْنَ بِغَیْرِهِ بَعْدَهُ فَلَمْ یَتَزَوَّجْ امْرَأَةٌ وَ لَا أُمُّ وَلَدٍ بِهَذِهِ الرِّوَایَةِ وَ تُوُفِّیَ عَنْ ثَمَانِیَ عَشَرَةَ أُمِّ وَلَدٍ فَقَالَ علیه السلام جَمِیعُ أُمَّهَاتِ أَوْلَادِی الْآنَ مَحْسُوبَاتٌ عَلَی أَوْلَادِهِنَّ بِمَا ابْتَعْتُهُنَّ بِهِ مِنْ أَثْمَانِهِنَّ فَقَالَ وَ مَنْ

ص: 92

یحیی و محمد اصغر به دنیا آمد و گفته شده: أسماء برای او عون را به دنیا آورده و محمد اصغر از ام ولد هست و از اُم سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی نفیسه و زینب صغری و رقیه صغری است و از ام شعیب مخرومیة، اُم الحسن و رمله و از هَملاء دختر مسروق نهشلی أبوبکر و عبدالله و از اُمامه دختر أبوعاص بن ربیع که مادرش زینب دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله است محمد اوسط به دنیا آمد و از مُحَیَّاة دختر إمرؤالقیس کلبی دختری است که در کودکی مرد هم چنین از دیگر فرزندان خدیجه و امّ هانی و تمیمه و میمونه و فاطمه هستند که از کنیزان ام ولد مختلفی می باشند و قبل از او یحیی و ام کلثوم صغری و زینب صغری و امّ کرام و جمانه که کنیه اش ام جعفر است و أمامه و أم سلمه و رملة صغری وفات یافتند، آن حضرت هشت دختر شوهر داد. زینب کبری را به عبدالله بن جعفر، میمونه را به عقیل بن عبدالله بن عقیل، ام کلثوم صغری را به کثیر بن عباس بن عبدالمطلب و رمله را به أبی هیّاج عبدالله بن أبی سفیان بن حارث بن عبدالمطلب و رمله را به صلت بن عبدالله بن نوفل بن حارث و فاطمه را به محمد بن عقیل.

در کتاب احکام شرعیه از خزّاز قمی آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله به فرزندان علی و جعفر نگاه کرد و فرمود: دخترانمان برای پسرانمان است و پسرانمان برای دخترانمان.

و حضرت علیه السلام از پنج فرزند صاحب نسل بود: حسن و حسین علیهما السلام و محمد بن حنفیه و عباس اکبر و عُمَر، پیامبر صلی الله علیه و آله با زن آزاد و کنیزی در زمان زندگی خدیجه سلام الله علیها ازدواج نکرد، همچنین علی علیه السلام که در زمان زندگی فاطمه سلام الله علیها این چنین کرد.

قُوت القلوب: حضرت علیه السلام نه شب بعد از وفات فاطمه سلام الله علیها ازدواج کرد و با ده زن ازدواج کرد و درگذشت و چهار همسر به جا گذاشت، اُمامه که مادرش زینب دختر پیامبر صلی الله علیه و آله است و أسماء دختر عمیس و لیلی تمیمیة و أم البنین کلابیة و آن ها بعد از او ازدواج نکردند و مغیره بن نوفل و سپس ابو هیاج بن ابی سفیان بن حارث از امامة خواستگاری کردند و او از علی علیه السلام روایت کرد که برای همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و وصی جایز نیست که بعد از او با دیگری ازدواج کنند، طبق این روایت، زن یا کنیز ام ولد او ازدواج نکردند، ایشان از دنیا رفتند در حالی که هیجده کنیز ام ولد داشتند و فرمودند: همه کنیزان ام ولد من الان بر فرزندانشان آزاد محسوب می­شوند به دلیل این که آنان را به بهای یک هشتم شان فروختم. و فرمود:

ص: 92

کَانَ مِنْ إِمَائِهِ غَیْرُ ذَوَاتِ أَوْلَادٍ فَهُنَّ حَرَائِرُ مِنْ ثُلُثِهِ (1).

وَ یُرْوَی: أَنَّ عُمَرَ بْنَ عَلِیٍّ خَاصَمَ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِلَی عَبْدِ الْمَلِکِ فِی صَدَقَاتِ النَّبِیِّ وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا ابْنُ الْمُصَّدِّقِ وَ هَذَا ابْنُ ابْنٍ فَأَنَا أَوْلَی بِهَا مِنْهُ فَتَمَثَّلَ عَبْدُ الْمَلِکِ بِقَوْلِ أَبِی الْحُقَیْقِ:

لَا تَجْعَلِ الْبَاطِلَ حَقّاً وَ لَا***تَلُطَّ دُونَ الْحَقِّ بِالْبَاطِلِ

قُمْ یَا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ فَقَدْ وَلَّیْتُکَهَا فَقَامَا فَلَمَّا خَرَجَا تَنَاوَلَهُ عُمَرُ وَ آذَاهُ فَسَکَتَ علیه السلام عَنْهُ وَ لَمْ یَرُدَّ عَلَیْهِ شَیْئاً فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ ذَلِکَ دَخَلَ مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ عَلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ أَکَبَّ عَلَیْهِ یُقَبِّلُهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا ابْنَ عَمِّ لَا تَمْنَعُنِی قَطِیعَةُ أَبِیکَ أَنْ أَصِلَ رَحِمَکَ فَقَدْ زَوَّجْتُکَ ابْنَتِی خَدِیجَةَ ابْنَةَ(2) عَلِیٍّ.

«21»

عم، [إعلام الوری]: أَمَّا زَیْنَبُ الْکُبْرَی بِنْتُ فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَزَوَّجَهَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- وَ وُلِدَ لَهُ مِنْهَا عَلِیٌّ وَ جَعْفَرٌ وَ عَوْنٌ الْأَکْبَرُ وَ أُمُّ کُلْثُومٍ- أَوْلَادُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ وَ قَدْ رَوَتْ زَیْنَبُ عَنْ أُمِّهَا فَاطِمَةَ علیها السلامأَخْبَاراً وَ أَمَّا أُمُّ کُلْثُومٍ فَهِیَ الَّتِی تَزَوَّجَهَا عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ- وَ قَالَ أَصْحَابُنَا إِنَّهُ علیه السلام إِنَّمَا زَوَّجَهَا مِنْهُ بَعْدَ مُدَافَعَةٍ کَثِیرَةٍ وَ امْتِنَاعٍ شَدِیدٍ وَ اعْتِلَالٍ عَلَیْهِ بِشَیْ ءٍ بَعْدَ شَیْ ءٍ حَتَّی أَلْجَأَتْهُ الضَّرُورَةُ إِلَی أَنْ رَدَّ أَمْرَهَا إِلَی الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ- فَزَوَّجَهَا إِیَّاهُ وَ أَمَّا رُقَیَّةُ بِنْتُ عَلِیٍّ فَکَانَتْ عِنْدَ مُسْلِمِ بْنِ عَقِیلٍ- فَوَلَدَتْ لَهُ عَبْدَ اللَّهِ- قُتِلَ بِالطَّفِّ وَ عَلِیّاً وَ مُحَمَّداً ابْنَیْ مُسْلِمٍ- وَ أَمَّا زَیْنَبُ الصُّغْرَی فَکَانَتْ عِنْدَ مُحَمَّدِ بْنِ عَقِیلٍ- فَوَلَدَتْ لَهُ عَبْدَ اللَّهِ وَ فِیهِ الْعَقِبُ مِنْ وُلْدِ عَقِیلٍ وَ أَمَّا أُمُّ هَانِئٍ فَکَانَتْ عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ الْأَکْبَرِ ابْنِ عَقِیلِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- فَوَلَدَتْ لَهُ مُحَمَّداً قُتِلَ بِالطَّفِّ وَ عَبْدَ الرَّحْمَنِ- وَ أَمَّا مَیْمُونَةُ بِنْتُ عَلِیٍّ فَکَانَتْ عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ الْأَکْبَرِ ابْنِ عَقِیلٍ فَوَلَدَتْ لَهُ عَقِیلًا وَ أَمَّا نَفِیسَةُ فَکَانَتْ عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ الْأَکْبَرِ ابْنِ عَقِیلٍ- فَوَلَدَتْ لَهُ أُمَّ عَقِیلٍ وَ أَمَّا زَیْنَبُ الصُّغْرَی فَکَانَتْ عِنْدَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَقِیلٍ فَوَلَدَتْ

ص: 93


1- 1. مناقب آل أبی طالب 2: 76 و 77.
2- 2.« 2: 267 و 268.

هر کدام از کنیزانش دارای فرزند نباشد پس از ثلث مال وی آزاد می­شوند. (1)

روایت شده عمر بن علی از علی بن حسین علیه السلام درباره صدقات و زکات پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام شکایت نزد عبدالملک برد و گفت: ای امیرالمؤمنین من پسر تصدیق شده هستم و این نوه است پس من شایسته تر از او به آن صدقات هستم، عبدالملک قول أبی حقیق را شاهد آورد و گفت:

باطل را حق قرار مده؛ و حق را با باطل تباه مساز.

ای علی بن حسین به پا خیز، من آن صدقات را به تو واگذار کردم، آن دو برخاستند و هنگامی که بیرون رفتند عمر ایشان را گرفت و اذیتشان کرد. امام علیه السلام سکوت کرد و جوابی به او نداد. بعد از آن محمد بن عمر بر علی بن حسین علیه السلام وارد شد و بر او سلام کرد و بر روی او پرید تا او را ببوسد. علی علیه السلام فرمود: ای پسر عمو مرا منع نکن که قطع رابطه کردن پدرت را با صله رحم با تو جواب گویم، من دخترم خدیجه دختر علی را به ازدواج تو درآوردم.(2)

روایت21.

اعلام الوری: اما زینب کبری دختر فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله ، عبدالله بن جعفر بن أبی طالب با او ازدواج کرد و برای او علی و جعفر و عون الاکبر و ام کلثوم را به دنیا آورد زینب از مادرش فاطمه سلام الله علیها روایاتی را نقل کرده است، اما ام کلثوم همان کسی است که عمر بن خطاب با او ازدواج کرد، اصحاب ما شیعیان گفته اند: امام علیه السلام ام کلثوم را بعد از اجتناب و امتناع بسیار و بهانه جویی های پشت سرهم به ازدواج عمر درآورد حتی ضرورت اقتضا کرد تا او موضوع را به عباس بن عبدالمطلب واگذار کرده و او ام کلثوم را به ازدواج او درآورد، امّا رقیه دختر علی نزد مسلم بن عقیل بود که عبدالله را برایش به دنیا آورد که در کربلا شهید شد هم چنین علی و محمد پسران مسلم هستند، اما زینب صغری نیز به ازدواج محمد بن عقیل درآمد و برای او عبدالله را به دنیا آورد که نسل فرزندان عقیل از اوست، امّا ام هانی نزد عبدالله اکبر ابن عقیل بن ابی طالب بود که برای او محمد را که در کربلا شهید شد و عبدالرحمن را به دنیا آورد، میمونه دختر علی علیه السلام هم نزد عبدالله الاکبر بن عقیل بود که برایش عقیل را به دنیا آورد، نفیسه هم زن عبدالله الاکبر بن عقیل بود که برای او ام عقیل را به دنیا آورد، زینب صغری زن عبدالرحمن بن عقیل بود

ص: 93


1- . مناقب آل ابی طالب 2: 76 و 77
2- . مناقب آل ابی طالب: 2: 267 و 268

لَهُ سَعْداً(1) وَ عَقِیلًا وَ أَمَّا فَاطِمَةُ بِنْتُ عَلِیٍّ علیهما السلام فَکَانَتْ عِنْدَ أَبِی سَعِیدِ بْنِ عَقِیلٍ- فَوَلَدَتْ لَهُ حَمِیدَةَ وَ أَمَّا أُمَامَةُ بِنْتُ عَلِیٍّ- فَکَانَتْ عِنْدَ الصَّلْتِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ نَوْفَلِ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ- فَوَلَدَتْ لَهُ نَفِیسَةَ(2) وَ تُوُفِّیَتْ عِنْدَهُ (3).

«22»

یف،(4) [الطرائف] ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا خَطَبَ عُمَرُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ لَهُ إِنَّهَا صَبِیَّةٌ قَالَ فَأَتَی الْعَبَّاسَ فَقَالَ مَا لِی أَ بِی بَأْسٌ فَقَالَ لَهُ وَ مَا ذَاکَ قَالَ خَطَبْتُ إِلَی ابْنِ أَخِیکَ فَرَدَّنِی أَمَا وَ اللَّهِ لَأُعَوِّرَنَ (5) زَمْزَمَ وَ لَا أَدَعُ لَکُمْ مَکْرُمَةً إِلَّا هَدَمْتُهَا وَ لَأُقِیمَنَّ عَلَیْهِ شَاهِدَیْنِ أَنَّهُ سَرَقَ وَ لَأَقْطَعَنَّ یَمِینَهُ فَأَتَاهُ الْعَبَّاسُ فَأَخْبَرَهُ وَ سَأَلَهُ أَنْ یَجْعَلَ الْأَمْرَ إِلَیْهِ فَجَعَلَهُ إِلَیْهِ (6).

کا، [الکافی] علی عن أبیه عن ابن أبی عمیر: مثله (7).

«23»

کش، [رجال الکشی] وَجَدْتُ بِخَطِّ جَبْرَئِیلَ بْنِ أَحْمَدَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْخَیَّاطِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: کَانَ أَبُو خَالِدٍ الْکَابُلِیُّ یَخْدُمُ مُحَمَّدَ بْنَ الْحَنَفِیَّةِ دَهْراً وَ مَا کَانَ یَشُکُّ فِی أَنَّهُ إِمَامٌ حَتَّی أَتَاهُ ذَاتَ یَوْمٍ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ لِی حُرْمَةً وَ مَوَدَّةً وَ انْقِطَاعاً فَأَسْأَلُکَ بِحُرْمَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَّا أَخْبَرْتَنِی أَنْتَ الْإِمَامُ الَّذِی فَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَهُ عَلَی خَلْقِهِ قَالَ فَقَالَ یَا أَبَا خَالِدٍ حَلَفْتَنِی بِالْعَظِیمِ الْإِمَامُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام عَلَیَّ وَ عَلَیْکَ وَ

ص: 94


1- 1. فی المصدر: سعیدا.
2- 2.«: نقیة.
3- 3. إعلام الوری: 204.
4- 4. فی( م) و( خ): ین.
5- 5. أعار عین الماء أو الرکیة: دفنها و کبسها بالتراب.
6- 6. لم نجده فی الطرائف المطبوع. و سیاق الروایة لا یناسبه.
7- 7. فروع الکافی( الجزء الخامس من الطبعة الحدیثة): 346.

که برای او سعد و عقیل را به دنیا آورد، فاطمه دختر علی علیه السلام هم نزد أبی سعید بن عقیل بود که برای او حَمیده را به دنیا آورد، و بالاخره أمامه دختر علی نزد صلت بن عبدالله بن نوفل بن حارث بن عبدالمطلب بود که برای او نفیسه را به دنیا آورد و نزد او وفات یافت.(1)

روایت22.

الطرائف: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که عمر برای خواستگاری نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد امام به او فرمود: او دختر بچه است، پس عمر نزد عباس آمد و گفت: من چه­ام است؟ آیا من عیبی دارم؟ عباس به او گفت: موضوع چیست؟ گفت: من از برادر زاده­ات خواستگاری کردم و به من جواب رد داد، به خدا سوگند زمزم را نابود کرده و برای شما هیچ زمینه بزرگی و کرامتی باقی نمی گذارم جز این که آن را تباه می سازم و دو شاهد برای او قرار می دهم که او سارق است و دست راستش را قطع می کنم. عباس نزد امام آمد و او را از کار عمر آگاه ساخت و خواست که امام کار را به او واگذار کند. امام علیه السلام نیز همین کار را انجام داد.

کافی: ابن ابی عمیر نیز مانند آن را نقل کرده است.(2)

روایت23.

رجال الکشی: امام باقر علیه السلام فرمود: زمانی أبو خالد کابلی به محمد بن حنیفه خدمت می کرد و شک نداشت که او امام است تا این که روزی نزد او آمد و گفت: فدایت شوم، برای من حرمت و دوستی و جدایی است، از تو به حرمت رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام می خواهم که به من بگویی آیا تو امامی هستی که خداوند اطاعت از او را بر بندگانش واجب ساخته است؟ گفت: ای خالد مرا به شخص بزرگی قسم دادی، علی بن حسین، امام من و تو

ص: 94


1- . اعلام الوری: 204
2- . فروع کافی (جزء پنجم از چاپ جدید) 346

عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ فَأَقْبَلَ أَبُو خَالِدٍ لَمَّا أَنْ سَمِعَ مَا قَالَهُ مُحَمَّدُ ابْنُ الْحَنَفِیَّةِ وَ جَاءَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَلَمَّا اسْتَأْذَنَ عَلَیْهِ فَأُخْبِرَ أَنَّ أَبَا خَالِدٍ بِالْبَابِ أَذِنَ لَهُ فَلَمَّا دَخَلَ عَلَیْهِ دَنَا مِنْهُ قَالَ مَرْحَباً بِکَ یَا کَنْکَرُ مَا کُنْتَ لَنَا بِزَائِرٍ مَا بَدَا لَکَ فِینَا فَخَرَّ أَبُو خَالِدٍ سَاجِداً شُکْراً(1) لِلَّهِ تَعَالَی مِمَّا سَمِعَ مِنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یُمِتْنِی حَتَّی عَرَفْتُ إِمَامِی فَقَالَ لَهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ کَیْفَ عَرَفْتَ إِمَامَکَ یَا أَبَا خَالِدٍ- قَالَ إِنَّکَ دَعَوْتَنِی بِاسْمِیَ الَّذِی سَمَّتْنِی أُمِّی الَّتِی وَلَدَتْنِی وَ قَدْ کُنْتُ فِی عَمْیَاءَ مِنْ أَمْرِی وَ لَقَدْ خَدَمْتُ مُحَمَّدَ ابْنَ الْحَنَفِیَّةِ عُمُراً(2) مِنْ عُمُرِی وَ لَا أَشُکُّ إِلَّا وَ أَنَّهُ إِمَامٌ حَتَّی إِذَا کَانَ قَرِیباً سَأَلْتُهُ بِحُرْمَةِ اللَّهِ وَ بِحُرْمَةِ رَسُولِهِ وَ بِحُرْمَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- فَأَرْشِدْنِی إِلَیْکَ وَ قَالَ هُوَ الْإِمَامُ عَلَیَّ وَ عَلَیْکَ وَ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِ اللَّهِ کُلِّهِمْ ثُمَّ أَذِنْتَ لِی فَجِئْتُ فَدَنَوْتُ مِنْکَ وَ سَمَّیْتَنِی بِاسْمِیَ الَّذِی سَمَّتْنِی أُمِّی فَعَلِمْتُ أَنَّکَ الْإِمَامُ الَّذِی فَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَهُ عَلَیَّ وَ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ (3).

«24»

یج، [الخرائج و الجرائح] عَنْ أَبِی خَالِدٍ مِثْلَهُ: إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فِی آخِرِهِ وَلَدَتْنِی أُمِّی فَسَمَّتْنِی وَرْدَانَ فَدَخَلَ عَلَیْهَا وَالِدِی فَقَالَ سَمِیِّهِ کَنْکَرَ وَ اللَّهِ مَا سَمَّانِی بِهِ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ إِلَی یَوْمِی هَذَا غَیْرُکَ فَأَشْهَدُ أَنَّکَ إِمَامُ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ مَنْ فِی السَّمَاءِ(4).

«25»

کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَصْبَغَ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لِی لَوْ کُنْتُ سَبَقْتُ قَلِیلًا لَأَدْرَکْتُ حَیَّانَ السَّرَّاجَ قَالَ وَ أَشَارَ إِلَی مَوْضِعٍ فِی الْبَیْتِ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ وَ کَانَ هَاهُنَا جَالِساً فَذَکَرَ مُحَمَّدَ ابْنَ الْحَنَفِیَّةِ وَ ذَکَرَ حَیَاتَهُ وَ جَعَلَ یُطْرِیهِ وَ یُقَرِّظُهُ فَقُلْتُ لَهُ یَا حَیَّانُ أَ لَیْسَ تَزْعُمُ وَ یَزْعُمُونَ وَ تَرْوِی وَ یَرْوُونَ لَمْ یَکُنْ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ شَیْ ءٌ إِلَّا وَ هُوَ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ مِثْلُهُ قَالَ بَلَی قَالَ فَقُلْتُ فَهَلْ رَأَیْنَا

ص: 95


1- 1. فی المصدر: شاکرا.
2- 2. فی المصدر: دهرا.
3- 3. معرفة اخبار الرجال، 79 و 80. و رواه فی المناقب 2: 249.
4- 4. لم نجده فی الخرائج المطبوع.

و تمامی مسلمانان است. هنگامی که ابوخالد این سخن را از محمد بن حنیفه شنید نزد علی بن حسین علیه السلام آمد. هنگامی که اجازه ورود خواست و امام علیه السلام فهمید که او پشت در است، به او اجازه ورود داد. چون وارد شد، حضرت به نزدیک او شد و فرمود: خوش آمدی ای کَنکَر! تو از ما دیدار نمی کردی چه چیزی تازه­ای در مورد ما دریافته­ای؟ أبوخالد هنگامی که کلام علی بن حسین علیه السلام را شنید برای سپاس از خداوند به سجده افتاد و گفت: سپاس مخصوص خدایی است که مرا نمیراند تا امامم را شناختم، علی بن حسین علیه السلام به او فرمود: ای ابا خالد چگونه امامت را شناختی؟ گفت: تو مرا با اسمی صدا زدی که مادرم هنگام تولد آن را بر من گذاشت، من در کارم پریشان و جاهل بودم و عمری را نزد محمد بن حنیفه خدمت کردم و شک کردم که او امام است تا این که اخیراً از او به حرمت خداوند و رسولش و امیرالمؤمنین علیه السلام درخواست کردم تا این که مرا به سوی تو راهنمایی کرد و گفت: او امام من و تو و تمامی مردم است پس به من اذن داد تا به سوی شما آمدم و شما مرا با اسمی صدا زدید که مادرم نامیده بود آنگاه فهمیدم شما امامی هستید که خداوند اطاعت از او را بر من و همه مسلمانان واجب کرده است.(1)

روایت24.

الخرائج و الجرائح: از أبو خالد مانند آن است جز اینکه او در آخرش گفته است: مادرم مرا به دنیا آورد و مرا وردان نامید پس پدرم به او وارد شد و گفت: او را کَنْکَر بنام، به خدا سوگند کسی تا امروز مرا با آن صدا نزد و من گواهی می دهم که تو امام همه اهل زمین و آسمانی.(2)

روایت25.

رجال الکشی: برید عجلیّ گفت: بر امام صادق علیه السلام وارد شدم و ایشان به من فرمود: اگر کمی قبل رسیده بودی حیان سرَّاج را می دیدی، برید عجلی گفت: امام صادق علیه السلام به جایی در خانه اشاره کرد و فرمود: او اینجا نشسته بود، پس محمد بن حنیفه و دوران حیاتش را به یاد آورد و شروع به ستایش و مدح او کرد. من به او گفتم: ای حیان آیا این طور نیست که گمان می کنی و گمان می کنند و روایت می کنی و روایت می کنند که: در بنی اسرائیل چیزی نبوده مگر آنکه نظیر آن در این امت نیز هست؟ گفت: آری، گفتم: آیا دیدیم

ص: 95


1- . معرفة اخبار الرجال: 79 و 80. و در مناقب آن را روایت کرده است 2: 249
2- . در نسخه ی چاپ شده الخرائج موجود نیست.

وَ رَأَیْتُمْ وَ سَمِعْنَا وَ سَمِعْتُمْ بِعَالِمٍ مَاتَ عَلَی أَعْیُنِ النَّاسِ فَنُکِحَ نِسَاؤُهُ وَ قُسِمَتْ أَمْوَالُهُ وَ هُوَ حَیٌّ لَا یَمُوتُ فَقَامَ وَ لَمْ یَرُدَّ عَلَیَّ شَیْئاً(1).

بیان

أطراه أحسن الثناء علیه و التقریظ مدح الإنسان و هو حی بحق أو باطل.

«26»

کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی قَالَ رَوَی أَصْحَابُنَا عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَتَانِی ابْنُ عَمٍّ لِی یَسْأَلُنِی أَنْ آذَنَ لِحَیَّانَ السَّرَّاجِ فَأَذِنْتُ لَهُ فَقَالَ لِی یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ شَیْ ءٍ أَنَا بِهِ عَالِمٌ إِلَّا أَنِّی أُحِبُّ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْهُ أَخْبِرْنِی عَنْ عَمِّکَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاتَ قَالَ فَقُلْتُ أَخْبَرَنِی أَبِی أَنَّهُ کَانَ فِی ضَیْعَةٍ لَهُ فَأُتِیَ فَقِیلَ لَهُ أَدْرِکْ عَمَّکَ قَالَ فَأَتَیْتُ (2) وَ قَدْ کَانَتْ أَصَابَتْهُ غَشْیَةٌ فَأَفَاقَ فَقَالَ لِیَ ارْجِعْ إِلَی ضَیْعَتِکَ قَالَ فَأَبَیْتُ فَقَالَ لَتَرْجِعَنَّ قَالَ فَانْصَرَفْتُ فَمَا بَلَغْتُ الضَّیْعَةَ حَتَّی أَتَوْنِی فَقَالُوا أَدْرِکْهُ فَأَتَیْتُهُ فَوَجَدْتُهُ قَدِ اعْتُقِلَ لِسَانُهُ فَأَتَوْا بِطَشْتٍ وَ جَعَلَ یَکْتُبُ وَصِیَّتَهُ فَمَا بَرِحْتُ حَتَّی غَمَّضْتُهُ وَ کَفَّنْتُهُ وَ غَسَّلْتُهُ وَ صَلَّیْتُ عَلَیْهِ وَ دَفَنْتُهُ فَإِنْ کَانَ هَذَا مَوْتاً فَقَدْ وَ اللَّهِ مَاتَ قَالَ فَقَالَ لِی رَحِمَکَ اللَّهُ شُبِّهَ عَلَی أَبِیکَ قَالَ فَقُلْتُ یَا سُبْحَانَ اللَّهِ أَنْتَ تَصْدِفُ عَلَی قَلْبِکَ قَالَ فَقَالَ لِی وَ مَا الصَّدْفُ عَلَی الْقَلْبِ قَالَ قُلْتُ الْکَذِبُ (3).

بیان

صدف عنه أعرض و علی بمعنی عن أو ضمن معنی الافتراء و نحوه أی تعرض عن الحق مفتریا علی قلبک حیث تدعی ما لا یصدقه قلبک.

«27»

کشف، [کشف الغمة]: قِیلَ لِمُحَمَّدِ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ رَحِمَهُ اللَّهُ أَبُوکَ یَسْمَحُ بِکَ فِی الْحَرْبِ وَ یَشُحُّ بِالْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَقَالَ هُمَا عَیْنَاهُ وَ أَنَا یَدُهُ وَ الْإِنْسَانُ یَقِی عَیْنَیْهِ بِیَدِهِ وَ قَالَ مَرَّةً أُخْرَی وَ قَدْ قِیلَ لَهُ ذَلِکَ أَنَا وَلَدُهُ وَ هُمَا وَلَدَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله(4).

ص: 96


1- 1. معرفة اخبار الرجال: 202.
2- 2. فی المصدر: فأتیته.
3- 3. معرفة اخبار الرجال: 202 و 203.
4- 4. کشف الغمّة: 183.

و دیدید و شنیدیم و شنیدید که دانشمندی در نظر مردم از دنیا رفت آنگاه با زنانش ازدواج کردند و اموالش تقسیم شد در حالی که او زنده است و نمی­میرد؟ او برخاست و چیزی به من نگفت.(1)

توضیح

أطراه یعنی از او مدح و ستایش بسیار کرد. تقریظ: مدح کردن انسانی که زنده است، چه بر حق و چه بر باطل.

روایت26.

رجال الکشی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: پسر عمویم نزد من آمد و از من خواست که به حیان سرَّاج اذن دهم. من به او اجازه دادم و به من گفت: ای جعفر صادق علیه السلام من می خواهم چیزی از شما بپرسم که آن را می دانم ولی دوست دارم از زبان شما بشنوم، به من بگویید آیا عمویتان محمد بن علی درگذشت؟ گفتم: پدرم به من فرمود که او در ملک زراعی اش بود آنگاه کسی جلو آمد و به او گفته شد: عمویت را دریاب. گفت: من نزد او آمدم و او بیهوش شده بود، آنگاه به هوش آمده و به من گفت: به ملک زراعی ات برگرد. گفت: حرفش را گوش نکردم و او گفت: باید برگردی آنگاه من بازگشتم و هنوز به زمین برنگشته بودم که نزد من آمدند و گفتند: او را دریاب، من نزد او آمده و دیدم که زبانش بند آمده است آنگاه تشتی آوردند و او شروع به نوشتن وصیتش کرد، طولی نگذشت که چشمان او را بستم و کفنش کرده و غسلش دادم و بر او نماز خوانده و دفنش کردم، به خدا سوگند اگر آن مرگ باشد پس او مرده است. حیان سرَّاج به من گفت: خداوند تو را رحمت کند، امربر پدرت مشتبه شده است. گفتم: سبحان الله تو از دلت روی می­گردانی؟ او به من گفت: روی­گرداند از دل چیست؟ گفتم: دروغ.(2)

توضیح

« صدف عنه» یعنی روی برگرداند و «علی» به معنی «عن» است یا معنی افتراء و مانند آن را در بر دارد یعنی در حالی که دروغ می گویی از حق روی می گردانی به طوری که ادعایی می کنی که قلبت تو را تصدیق نمی کند

روایت27.

کشف الغمة: به محمد بن حنفیه رحمة الله علیه گفته شد: پدرت در جنگ به تو اذن می دهد اما نسبت به حسن و حسین علیهما السلام اصرار به ماندن می کند، او گفت: آن دو چشمان او هستند و من دستش و انسان از چشمانش با دستش محافظت می کند. بار دیگر که این حرف به او زده شد گفت: من فرزندش هستم و آن دو فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند. (3)

ص: 96


1- . معرفة اخبار الرجال: 202
2- . معرفة اخبار الرجال: 202 و 203
3- . کشف الغمة: 183
«28»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَسْمَاءَ بِنْتَ عُمَیْسٍ نَفِسَتْ بِمُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ فَأَمَرَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ أَرَادَتِ الْإِحْرَامَ مِنْ ذِی الْحُلَیْفَةِ أَنْ تَحْتَشِیَ بِالْکُرْسُفِ وَ الْخِرَقِ وَ تُهِلَّ بِالْحَجِّ الْخَبَرَ(1).

«29»

یف، [الطرائف] أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ فِی مُسْنَدِهِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْمُسْتَظِلِ (2)

قَالَ: إِنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ خَطَبَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام أُمَّ کُلْثُومٍ فَاعْتَلَّ بِصِغَرِهَا فَقَالَ لَهُ لَمْ أَکُنْ أُرِیدُ الْبَاهَ وَ لَکِنْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ کُلُّ حَسَبٍ وَ نَسَبٍ مُنْقَطِعٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَا خَلَا حَسَبِی وَ نَسَبِی وَ کُلُّ قَوْمٍ فَإِنَّ عَصَبَتَهُمْ لِأَبِیهِمْ مَا خَلَا وُلْدَ فَاطِمَةَ فَإِنِّی أَنَا أَبُوهُمْ وَ عَصَبَتُهُمْ (3).

کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، عَنِ الْقَاضِی السُّلَمِیِّ أَسَدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ الْعَتَکِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنِ الْکُدَیْمِیِّ عَنْ بِشْرِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ شَرِیکِ بْنِ شَبِیبٍ عَنْ عُرْوَةَ عَنِ الْمُسْتَطِیلِ بْنِ حُصَیْنٍ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ فَاعْتَلَّ بِصِغَرِهَا وَ قَالَ إِنِّی أَعْدَدْتُهَا لِابْنِ أَخِی جَعْفَرٍ وَ مَکَانَ کُلِّ قَوْمٍ کُلُّ بَنِی أُنْثَی (4).

«30»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مِیثَمٍ أَوْ صَالِحِ بْنِ مِیثَمٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: أَتَتِ امْرَأَةٌ مُجِحٌّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَتْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی زَنَیْتُ فَطَهِّرْنِی وَ سَاقَ الْحَدِیثَ الطَّوِیلَ إِلَی أَنْ قَالَ فَأَخْرَجَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی الظَّهْرِ بِالْکُوفَةِ فَأَمَرَ أَنْ یُحْفَرَ لَهَا حَفِیرَةٌ ثُمَ

ص: 97


1- 1. فروع الکافی( الجزء الرابع من الطبعة الحدیثة): 449.
2- 2. کذا و الظاهر: المستطیل.
3- 3. الطرائف: 19.
4- 4. کنز الکراجکیّ: 166 و 167.

روایت28.

کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: هنگامی که اسماء دختر عمیس، محمد بن أبی بکر را به دنیا آورد. رسول خدا صلی الله علیه و آله به او امر کرد هنگامی که خواست از ذی­الحلیفه احرام ببندد، دور شکمش را با پنبه و تکه­های پارچه پر کند و تهلیل حج را بگوید، تا آخر روایت. (1)

روایت29.

الطرائف: عمر بن خطاب ام کلثوم را از علی علیه السلام خواستگاری کرد، امام کوچک بودن او را بهانه آورد و به او گفت: نمی خواستم فخر بفروشم ولی از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: همه حسب و نسب ها در روز قیامت منقطع می شوند جز حسب و نسب من و تبار هر قومی از پدرشان است به جز فرزندان فاطمه سلام الله علیها که من پدر و خویشاوندشان هستم.(2)

کنز الکراجکی: امام علی علیه السلام کوچک بودن ام کلثوم را بهانه آورد و فرمود: من او را برای برادر زاده ام جعفر نشان کرده ام و به جای «هر قومی» « فرزندِ هر دختری» آمده است.(3)

روایت30.

کافی: زنی حامله نزد امیرالمؤمنین علیه السلام گریه و ناله کرد و گفت: ای امیرالمؤمنین من مرتکب زنا شدم، مرا پاکیزه گردان. این حدیث طولانی را ادامه دا تا آن که گفت:آن گاه امیرالمؤمنین او را به بیرون از کوفه برد و دستور داد تا گودالی برایش حفر کنند

ص: 97


1- . فروع کافی (جزء چهارم از چاپ جدید): 449
2- . الطرائف: 19
3- . کنز الکراجکی: 166 و 167

دَفَنَهَا(1) فِیهِ ثُمَّ رَکِبَ بَغْلَتَهُ وَ نَادَی بِأَعْلَی صَوْتِهِ (2) یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی عَهِدَ إِلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله عَهْداً عَهِدَهُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله إِلَیَّ بِأَنْ (3) لَا یُقِیمَ الْحَدَّ مَنْ لِلَّهِ عَلَیْهِ حَدٌّ فَمَنْ کَانَ لِلَّهِ عَلَیْهِ حَدٌّ مِثْلُ مَا لَهُ عَلَیْهَا(4) فَلَا یُقِیمُ عَلَیْهَا الْحَدَّ قَالَ فَانْصَرَفَ النَّاسُ یَوْمَئِذٍ کُلُّهُمْ مَا خَلَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ- فَأَقَامَ هَؤُلَاءِ الثَّلَاثَةُ عَلَیْهَا الْحَدَّ یَوْمَئِذٍ وَ مَا مَعَهُمْ غَیْرُهُمْ قَالَ وَ انْصَرَفَ فِیمَنِ انْصَرَفَ یَوْمَئِذٍ مُحَمَّدُ بْنُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (5).

«31»

کِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ مُغِیرَةَ الضَّبِّیِّ قَالَ: لَمَّا نَکَحَ عَلِیٌّ علیه السلام لَیْلَی بِنْتَ مَسْعُودٍ النَّهْشَلِیِّ قَالَتْ: مَا زِلْتُ أُحِبُّ أَنْ یَکُونَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ سَبَبٌ مُنْذُ رَأَیْتُهُ فَأَقَامَ مَقَاماً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَذَکَرَ أَنَّهُ وَلَدَتْ لَهُ عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ عَلِیٍّ- فَبَایَعَ مُصْعَباً یَوْمَ الْمُخْتَارِ.

أقول: قال ابن أبی الحدید فی شرح نهج البلاغة دفع أمیر المؤمنین علیه السلام یوم الجمل رایته إلی محمد ابنه و قد استوت الصفوف و قال له احمل فتوقف قلیلا فقال یا أمیر المؤمنین (6) أ ما تری السماء کأنها شآبیب (7) المطر فدفع فی صدره و قال أدرکک عرق من أمک ثم أخذ الرایة بیده فهزها ثم قال:

ص: 98


1- 1. فی المصدر: فیها.
2- 2.«: ثم رکب بغلته و اثبت رجلیه فی غرز الرکاب ثمّ وضع اصبعیه السبابتین فی أذنیه ثمّ نادی بأعلی صوته اه.
3- 3. فی المصدر: بأنه.
4- 4.«: مثل ما علیها.
5- 5. فروع الکافی( الجزء السابع من الطبعة الحدیثة): 185- 187. و قد مر فی باب قضایاه علیه السلام تحت رقم 65 راجع ج 40 ص 290- 292.
6- 6. فی المصدر: فقال له: أحمل یا أمیر المؤمنین اه؟.
7- 7. جمع الشؤبوب: الدفعة من المطر.

پس او را در آن دفن کرد و سوار قاطرش شد و با صدای بلند فرمود: ای مردم خداوند بزرگ با رسولش عهدی بسته است که همان عهد را محمد صلی الله علیه و آله با من بسته که هر کس که برای او از جانب خداوند مجازاتی است حد جاری نمی کند، پس هر کس به مانند این زن برای او مجازات و حدی از جانب خداوند است، نمی تواند بر این زن حد جاری کند. پس همه مردم به جز امیرالمؤمنین، حسن و حسین علیهم السلام برگشتند و آن سه نفر مجازات شرعی را بر او جاری کردند و کسی نزد آن ها نبود و محمد پسر امیرالمؤمنین علیه السلام از کسانی بود که در آن روز بازگشت.(1)

روایت31.

هنگامی که علی علیه السلام با لیلی دختر مسعود نَّهْشَلِیّ ازدواج کرد. لیلی گفت: از زمانی که او را دیدم پیوسته دوست داشتم که بین من و او سبب و قرابتی باشد. سپس علی علیه السلام در جای پا رسول خدا صلی الله علیه و آله ایستاد و به یاد آورد که لیلی برای ایشان عبیدالله را به دنیا آورد که در جنگ مختار با مصعب بیعت کرد.

می گویم: ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام در جنگ جمل پرچمش را به محمد پسرش داد و صفوف منظم و یکدست شد و به او فرمود: آن را بگیر، او کمی درنگ کرد و گفت: ای امیرالمؤمنین آیا آسمان را نمی بینی گویی قطره­های باران است. پس امام علیه السلام به سینه اش زد و فرمود: یک رگ از مادرت را گرفته­ای. آنگاه با دستش پرچم را گرفت و آن را به اهتزاز درآورد و (به حالت رجز) فرمود:

ص: 98


1- . فروع کافی (جزء هفتم از چاپ جدید) 185 - 187: و در باب مسائل آن حضرت، در شماره 65 گذشت مراجعه کن به جلد 40 ص 290-292

اطعن بها طعن أبیک تحمد***لا خیر فی الحرب إذا لم توقد

بالمشرفی و القنا المسدد.

ثم حمل و حمل الناس خلفه فطحن عسکر البصرة قیل لمحمد لم یغرر بک أبوک فی الحرب و لا یغرر بالحسن و الحسین فقال إنهما عیناه و أنا یمینه فهو یدفع عن عینیه بیمینه کان علی علیه السلام یقذف بمحمد فی مهالک الحرب و یکف حسنا و حسینا عنها و من کلامه فی یوم صفین أملکوا عنی هذین الفتیین أخاف أن ینقطع بهما نسل رسول الله صلی الله علیه و آله.

أم محمد خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة(1) بن عبید بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علی بن بکر بن وائل و اختلف فی أمرها فقال قوم إنها سبیة من سبایا الردة قوتل أهلها علی ید خالد بن الولید فی أیام أبی بکر لما منع کثیر من العرب الزکاة و ارتدت بنو حنیفة و ادعت نبوة مسیلمة و أن أبا بکر دفعها إلی علی علیه السلام من سهمه فی المغنم و قال قوم منهم أبو الحسن علی بن محمد بن سیف المدائنی هی سبیة فی أیام رسول الله صلی الله علیه و آله قالوا بعث رسول الله صلی الله علیه و آله علیا علیه السلام إلی الیمن فأصاب خولة فی بنی زبیة(2) و قد ارتدوا مع عمرو بن معدیکرب و کانت زبیة سبتها من بنی حنیفة فی غارة لهم علیهم فصارت فی سهم علی علیه السلام فقال رسول الله صلی الله علیه و آله إن ولدت منک غلاما فسمه باسمی و کنه بکنیتی فولدت له بعد موت فاطمة علیها السلام محمدا فکناه أبا القاسم و قال قوم و هم المحققون و قولهم الأظهر أن بنی أسد أغارت علی بنی حنیفة فی خلافة أبی بکر فسبوا خولة بنت جعفر و قدموا بها المدینة فباعوها من علی علیه السلام و بلغ قومها خبرها فقدموا المدینة علی علی فعرفوها و أخبروه بموضعها منهم فأعتقها و مهرها و تزوجها فولدت له محمدا فکناه أبا القاسم و هذا القول هو اختیار أحمد

ص: 99


1- 1. فی( ک): سلمة.
2- 2. فی المصدر: فی بنی زبید و کذا فیما یأتی.

«با نیزه مانند ضربه پدرت به آن ضربه بزن تا ستایش شوی، اگر آتش آن با شمشیر و نیزه های راست و محکم شعله ور نشود هیچ خیری در جنگ نیست».

آنگاه حمله کرد و مردم نیز پشت سرش حمله کردند و سپاه بصره را زیر و رو کرد. به محمد گفته شد: چرا پدرت تو را در جنگ به خطر می اندازد اما با حسن و حسین این چنین نمی کند؟ گفت: آن دو چشمانش هستند و من دست راستش هستم و او از چشمانش با دستش محافظت می کند. علی علیه السلام محمد را به هلاکت­گاه های جنگ می فرستاد و از رفتن حسن و حسین جلوگیری می کرد، ایشان در جنگ صفین فرمود: از طرف من مراقب این دو جوان من باشید، می ترسم که با کشته شدن آن دو نسل رسول خدا صلی الله علیه و آله قطع شود.

مادر محمد، خوله دختر جعفر بن قیس بن مسلمه بن عبید بن ثعلبه بن یربوع بن ثعلبه بن الدول بن حنیفه بن لجیم بن صعب بن علی بن بکر بن وائل است و درباره امر او اختلافاتی است: گروهی گفته اند: او اسیری از اسیران ردّه بود که خانواده­اش به دست خالد بن ولید در دوران خلافت ابوبکر کشته شدند هنگامی که بسیاری از اعراب از دادن زکات امتناع کردند و بنی حنیفه مرتد شد و ادعای پیامبری مسیلمه را کردند و ابوبکر او را به علی علیه السلام بابت سهم ایشان از غنایم داد. گروهی دیگر از جمله أبوحسن علی بن محمد بن سیف مدائنی گفته است: او در جنگ های رسول خدا صلی الله علیه و آله اسیر شد و گفتند: رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را به یمن فرستاد و ایشان به خوله در بنی زبیه برخورد کرد که با عمر بن معدی کرب مرتد شدند و زبیه او را از بنی حنیفه در جنگ با آن ها به اسارت گرفته بود. او سهم علی علیه السلام شد و پیامبر صلی الله علیه و آله به ایشان فرمود: اگر فرزندی برایت به دنیا آورد، اسم و کنیه مرا بر او بگذار. بعد از وفات فاطمه سلام الله علیها او محمد را به دنیا آورد و علی علیه السلام کنیه او را ابوالقاسم قرار داد، گروهی دیگر که قول آن ها روشن تر است گفته اند: بنی اسد در دوران خلافت ابوبکر بر بنی حنیفه یورش بردند و خوله دختر جعفر را به اسارت گرفتند، آن گاه او را به مدینه آورده و به علی علیه السلام فروختند. این خبر به خویشان آن زن رسید و آن ها به مدینه آمده و به نزد علی علیه السلام رفته و ماجرای آن زن و خویشی و نزدیکی خود را با وی به اطلاع امیرالمؤمنین علیه السلام رساندند. علی علیه السلام او را آزاد کرده و برایش مهریه تعیین نمود و به ازدواج خود درآورد؛ او برای علی علیه السلام محمد را به دنیا آورد و کنیه ابوالقاسم را برایش قرار داد و این گفته احمد

ص: 99

بن یحیی البلاذری فی کتابه المعروف بتاریخ الأشراف.

لما تعامس (1) محمد یوم الجمل عن الحملة و حمل علی علیه السلام بالرایة فضعضع (2)

أرکان عسکر الجمل دفع إلیه الرایة و قال امح الأولی بالأخری و هذه الأنصار معک و ضم إلیه خزیمة بن ثابت ذا الشهادتین فی جمع من الأنصار کثیر منهم أهل بدر حمل حملات کثیرة أزال بها القوم عن مواقفهم و أبلی بلاء حسنا فقال خزیمة بن ثابت لعلی علیه السلام أما إنه لو کان غیر محمد الیوم لافتضح و لئن کنت خفت علیه الجبن و هو بینک و بین حمزة و جعفر لما خفنا علیه و إن کنت أردت أن تعلمه الطعان فطال ما علمته الرجال و قالت الأنصار یا أمیر المؤمنین لو لا ما جعل الله تعالی لحسن و الحسین (3) لما قدمنا علی محمد أحدا من العرب فقال علیه السلام أین النجم من الشمس و القمر أما إنه قد أغنی و أبلی و له فضل و لا ینقص فضل صاحبه (4) علیه و حسب صاحبکم ما انتهت به نعمة الله تعالی إلیه فقالوا یا أمیر المؤمنین إنا و الله ما نجعله کالحسن و الحسین و لا نظلمهما و لا نظلمه لفضلهما علیه حقه فقال علی علیه السلام أین یقع ابنی من ابنی رسول الله صلی الله علیه و آله(5) فقال خزیمة بن ثابت فیه :

محمد ما فی عودک الیوم وصمة***و لا کنت فی الحرب الضروس معردا(6)

أبوک الذی لم یرکب الخیل مثله***علی و سماک النبی محمدا

فلو کان حقا من أبیک خلیفة***لکنت و لکن ذاک مالا یری بدا

و أنت بحمد الله أطول غالب***لسانا و أنداها بما ملکت یدا

و أقربها من کل خیر تریده***قریش و أوفاها بماقال موعدا.

ص: 100


1- 1. أی تغافل. و فی المصدر« تقاعس» أی تأخر.
2- 2. ضعضعه: هدمه حتّی الأرض.
3- 3. فی المصدر: للحسن و الحسین.
4- 4.«: صاحبیه.
5- 5.«: من ابنی بنت رسول اللّه.
6- 6. الحرب الضروس: الشدیدة المهلکة. عرد: هرب و فر.

بن بلاذری در کتاب معروفش تاریخ الاشراف است.

هنگامی که محمد در جنگ جمل از حمله باز ایستاد و علی علیه السلام پرچم را گرفت و لشکریان جمل را پراکنده ساخت، پرچم را به او داد و فرمود: با اولی دومی را نابود کن که این انصار با تو هستند و خزیمه بن ثابت ذو شهادتین را در جمعی از انصار که بسیاری از آن ها اهل بدر بودند به او ملحق ساخت. او حملات زیادی را انجام داد که آن قوم را از مواضعشان دور کرد و رشادت های فراوانی از خود نشان داد، آن گاه خزیمه بن ثابت به علی علیه السلام گفت: اگر امروز غیر از محمد بود رسوا می شد و شما به خاطر ترسو بودنش بر او نگران شده بودید در حالی که در رده شما و حمزه و جعفر بود ما نگران نشده و نترسیدیم و اگر می­خواستید نیزه زدن را به او بیاموزید خیلی طول می کشید تا آنچه به بزرگ مردان آموخته بودید به او یاد دهید. ای امیرالمؤمنین اگر نبود آنچه را که خداوند تعالی برای حسن و حسین علیهما السلام قرار داده، کسی از اعراب را بر او مقدم نمی کردیم. حضرت علیه السلام فرمود: ستاره کجا و خورشید و ماه کجا؟ آگاه باشید که او بی نیاز کرد و شجاعت نشان داد و فضل و برتری برای اوست و فضل صاحبش به خاطر او کم نمی شود، و بر صاحب شما همین بس که نعمت خداوند بر او تمام شد. پس گفتند: ای امیرالمؤمنین علیه السلام به خدا سوگند ما او را به مانند حسن و حسین قرار نمی­دهیم و به آن دو ستم روا نمی­سازیم و همچنین به دلیل برتری آن دو بر او به او ظلم نمی کنیم. علی علیه السلام فرمود: پسر من کجا و دو پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله کجا؟

آن­گاه خزیمه بن ثابت در باره او گفت:

ای محمد امروز به خاطر بازگشتت ننگی بر تو نیست، و تو در جنگ مهلک نگریخته و فرار نکردی.

پدرت که کسی به مانند او سوار اسب نشده است، علی است و پیامبر تو را محمد نامید.

اگرچه حق بود که خلیفه و جانشین پدرت تو باشی، ولی آنچه دیده نمی­شود آشکار شده است.

به فضل الهی زبان و سخن تو برترین و غالب است و تو بخشنده ترین هستی در آنچه در اختیار داری.

و تو نزدیک ترین آن ها به هر خوبی هستی که قریش خواستار آن است و باوفاترین آن ها در گفته و وعده خویش.

ص: 100

و أطعنهم صدر الکمی برمحه***و أکساهم للهام عضبا مهندا(1)

سوی أخویک السیدین کلاهما***إماما الوری و الداعیان إلی الهدی

أبی الله أن یعطی عدوک مقعدا***من الأرض أو فی اللوح مرقی و مصعدا(2).

و قال فی موضع آخر روی عمرو بن أبی شیبة عن سعید بن جبیر قال خطب عبد الله بن الزبیر فنال من علی علیه السلام فبلغ ذلک محمد بن الحنفیة فجاء إلیه و هو یخطب فوضع له کرسی فقطع علیه خطبته و قال یا معشر العرب شاهت الوجوه أ ینتقص علی و أنتم حضور إن علیا کان ید الله علی أعدائه و صاعقة من أمر الله (3) أرسله علی الکافرین به و الجاحدین لحقه فقتلهم بکفرهم فشنئوه و أبغضوه و ضمروا(4)

له السیف و الحسد و ابن عمه علیه السلام حی بعد لم یمت فلما نقله الله إلی جواره و أحب له ما عنده أظهرت له رجال أحقادها و شفت أضغانها فمنهم من ابتزه حقه و منهم من أسمر به (5) لیقتله و منهم من شتمه و قذفه بالأباطیل فإن یکن لذریته و ناصری دعوته دولة ینشر عظامهم و یحفر علی أجسادهم و الأبدان (6) یومئذ بالیة بعد أن یقتل الأحیاء منهم و یذل رقابهم و یکون الله عز اسمه قد عذبهم بأیدینا و أخزاهم و نصرنا علیهم و شفی صدورنا منهم إنه و الله ما یشتم علیا إلا کافر یسر شتم رسول الله صلی الله علیه و آله و یخاف أن یبوح به فیلقی شتم علی عنه (7) أما إنه قد یخطب المنیة(8) منکم من امتد عمره و سمع قول رسول الله صلی الله علیه و آله فیه لا

ص: 101


1- 1. الکمی- بالفتح فالکسر-: الشجاع أو لابس السلاح. العضب: السیف القاطع. و المهند السیف المطبوع من حدید الهند.
2- 2. شرح النهج 1: 118- 120.( ک ل م) و فیه: أو فی اللوح.
3- 3. فی المصدر: من امره.
4- 4.«: و أضمروا.
5- 5. ابتز منه الشی ء: استلبه قهرا. سمر: لم ینم و تحدث لیلا.
6- 6. فی المصدر: و الأبدان منهم اه.
7- 7.«: فیکنی بشتم علی عنه.
8- 8.«: قد تخطت المنیة.

تو برترین نیزه زنندگان به سینه پهلوانان و کسی هستی که سرها را با شمشیر هندی می پوشانی .

به جز دو برادر بزرگت که پیشوایان مردم و دعوت کنندگان به هدایت هستند.

خداوند امتناع کرد از این که برای دشمنت نشیمنگاهی در زمین یا پلکانی در آسمان قرار دهد.(1)

ابن ابی الحدید در جایی دیگر گفته است: عبدالله بن زبیر خطبه خواند و به علی علیه السلام دشنام داد. این خبر به محمد بن حنفیه رسید آن گاه نزد عبدالله بن زبیر آمد در حالی که او خطبه می خواند، سپس یک کرسی برای او گذاشته شد و خطبه او را قطع کرده و گفت: ای جماعت عرب! چهره ها زشت شده است، آیا در حضور شما علی کم ارزش شمرده می شود؟ علی دست خداوند بر دشمنانش و صاعقه ای از امر او بود که خداوند او را به سوی کافران و پایمال کنندگان حقش فرستاد پس او آن ها را با کفرشان کشته و آنها با او کینه توزی و دشمنی کردند و به رویش شمشیر کشیده و حسادت کردند و پسر عمویش صلی الله علیه وآله هنوز زنده بود و نمرده بود. هنگامی که خداوند او را به جوار خود متصل ساخت و نیکوترین داشته هایش را بر او ارزانی کرد، افرادی کینه و دشمنی را با او آشکار کردند بعضی از آنان حقش را به زور گرفتند و برخی شبانه به گفتگو نشستند تا او را به قتل برسانند و برخی دیگر او را سرزنش کردند و به باطل ها متهم ساختند، اگر خاندان او و یاری دهندگان دعوتش قدرت داشتند استخوان­هایشان را خرد می کردند و جسد­ها آن­ها را چال می کردند و بدن­ها تا امروز پوسیده بودند پس از اینکه زندگان آنها هم کشته شده بودند و خوار شده بودند، و خداوند عز وجل با دست های ما آن­ها را عذاب می­داد، و آنها را خوار می­ساخت و ما را بر آنان پیروز می­گردانید، و سینه های ما را از آنها آرام می­ساخت. به خدا قسم که هیچ کس علی را ناسزا نمی­گوید مگر اینکه کافری باشد که با سرزنش رسول الله صلی الله علیه و آله شاد می­گردد و می ترسد که آن را آشکار کند. به همین دلیل با ناسزا گفتن بر علی علیه السلام بر او - پیامبر - کنایه می­زند اما مطمئنا اگر هم حتی عمری طولانی در تقدیرش در نظر گرفته شده باشد با این کار به پیشواز مرگ می­رود، و این سخن از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره علی شنیده شده که:

ص: 101


1- . شرح نهج البلاغة، 1: 118 - 120

یحبک إلا مؤمن و لا یبغضک إلا منافق وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ فعاد ابن الزبیر إلی خطبته و قال عذرت بنی الفواطم یتکلمون فما بال ابن أم حنفیة فقال محمد یا ابن أم فتیلة(1) و ما لی لا أتکلم و هل فاتنی من الفواطم إلا واحدة و لم یفتنی فخرها لأنها أم أخوی أنا ابن فاطمة بنت عمران بن عائذ بن مخزوم جده رسول الله صلی الله علیه و آله و أنا ابن فاطمة بنت أسد بن هاشم کافلة رسول الله و القائمة مقام أمه أما و الله لو لا خدیجة بنت خویلد ما ترکت فی أسد(2) بن عبد العزی عظما إلا هشمته ثم قام فانصرف (3).

و قال ابن أبی الحدید فی موضع آخر قال أبو العباس المبرد قد جاءت الروایة: أن أمیر المؤمنین علیا علیه السلام لما ولد لعبد الله بن العباس مولود ففقده (4)

وقت صلاة الظهر فقال ما بال ابن العباس لم یحضر قالوا ولد له ولد ذکر یا أمیر المؤمنین قال فامضوا بنا إلیه فأتاه فقال له شکرت الواهب و بورک لک فی الموهوب ما سمیته فقال یا أمیر المؤمنین أو یجوز لی أن أسمیه حتی تسمیه فقال أخرجه إلی و أخرجه فأخذه فحنکه و دعا له ثم رده إلیه و قال خذ إلیک أبا الأملاک قد سمیته علیا و کنیته أبا الحسن قال فلما قدم معاویة خلیفة قال لعبد الله بن العباس لا أجمع لک بین الاسم و الکنیة قد کنیته أبا محمد فجرت علیه.

قلت سألت النقیب أبا جعفر یحیی بن محمد بن أبی زید فقلت له من أی طریق عرف بنو أمیة أن الأمر سینتقل عنهم و أنه سیلیه بنو هاشم و أول من یلی منهم یکون اسمه عبد الله و لم منعوهم عن مناکحة بنی الحارث بن کعب لعلمهم

ص: 102


1- 1. فی المصدر: یا ابن أم رومان.
2- 2.«: فی بنی اسد.
3- 3. شرح النهج 1: 466 و 467.
4- 4. فی المصدر: فقده.

«تو را دوست ندارد مگر مومن و تو را دشمن نمی دارد مگر منافق»، « وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ »{و کسانی که ستم کرده اند به زودی خواهند دانست به کدام بازگشت­گاه برخواهند گشت.}

پس ابن زبیر دوباره خطبه اش را ادامه داد و گفت: عذر فرزندان فاطمه را پذیرفتم تا صحبت کنند پس به پسر مادری حنفی را چه مربوط؟ محمد گفت: ای پسر مادری فتیله چرا صحبت نکنم و آیا جز یکی از فضایل اولاد فاطمه چیز بیشتری از من فوت شده؟ او مادر دو برادر من است، من پسر فاطمه دختر عمران بن عائذ بن مخزوم جد رسول خدا هستم، من پسر فاطمه دختر أسد بن هاشم سرپرست رسول خدا و جانشین مادرش هستم. آگاه باشید اگر خدیجه دختر خویلد نبود من در أسد بن عبد العزّی استخوانی به جا نمی گذاشتم جز این که آن را می شکستم، سپس بلند شد و از آنجا رفت.(1)

ابن أبی الحدید در جایی دیگر گفت: أبو عباس مبرد گفت: روایت است که وقتی فرزندی برای عبدالله بن عباس متولد شد امیر المؤمنین علیه السلام وقت نماز ظهر او را جُست و فرمود: ابن عباس را چه شده است که حاضر نیست؟ گفتند: ای امیر المؤمنین فرزند پسری برایش به دنیا آمده است، امام علیه السلام فرمود: ما را نزد او ببرید، پس امام نزد او آمد و به او فرمود: خدا را شکر می کنم و این هدیه برایت مبارک باشد، او را چه نامیده ای؟ او گفت: ای امیر مؤمنین علیه السلام آیا با وجود شما برای من جایز است که نامی برای او بگذارم؟ حضرت علیه السلام فرمود: او را نزد من بیاور پس طفل را نزد حضرت آوردند و حضرت نوزاد را گرفت و چانه اش را گرفت و برایش دعا کرد سپس به عبدالله برگرداند و فرمود: ای ابو الأملاک - پدر پادشاهان - او را بگیر من او را علی نامیده و کنیه اش را أباحسن گذاشتم .

هنگامی که معاویه خلیفه گشت به عبدالله بن عباس گفت: من بین اسم و کنیه برایت جمع نمی بندم، من کنیه او را أبا محمد گذاشتم، پس این کنیه او شد.

من از نقیب أبا جعفر یحیی بن محمد أبی زید سؤال کردم و به او گفتم: بنی أمیه از کجا دانست که امور از آن­ها گرفته خواهد شد و بنی هاشم زمام امور را بر عهده خواهند گرفت و نام اولین کسی که از آن ها حکومت خواهد کرد عبدالله خواهد بود؟ و چرا آن ها را از ازدواج با بنی حارث بن کعب منع کردند

ص: 102


1- . شرح نهج البلاغة، 1: 466 – 470

أن أول من یلی الأمر من بنی هاشم یکون (1) أمه حارثیة و بأی طریق عرف بنو هاشم أن الأمر سیصیر إلیهم و یملکه عبید أولادهم حتی عرفوا أولادهم صاحب الأمر منهم کما قد جاء فی هذا الخبر فقال أصل هذا کله محمد ابن الحنفیة ثم ابنه عبد الله المکنی أبا هاشم قلت له أ فکان محمد ابن الحنفیة مخصوصا من أمیر المؤمنین بعلم یستأثر به علی أخویه حسن و حسین علیهما السلام قال لا و لکنهما کتما و أذاع ثم قال قد صحت الروایة عندنا عن أسلافنا و عن غیرهم من أرباب الحدیث أن علیا علیه السلام لما قبض أتی محمد ابنه أخویه حسنا و حسینا فقال لهما أعطیانی میراثی من أبی فقالا له قد علمت أن أباک لم یترک صفراء و لا بیضاء فقال قد علمت ذلک و لیس میراث المال أطلب إنما أطلب میراث العلم أبو جعفر(2) فروی أبان بن عثمان عمن روی له ذلک عن جعفر بن محمد علیهما السلام قال فدفعا إلیه صحیفة لو أطلعاه علی أکثر منها لهلک فیها ذکر دولة بنی العباس.

قال أبو جعفر و قد روی أبو الحسن علی بن محمد النوفلی قال حدثنی عیسی بن علی بن عبد الله بن العباس قال لما أردنا الهرب من مروان بن محمد لما قبض علی إبراهیم الإمام جعلنا نسخة الصحیفة التی دفعها أبو هاشم بن محمد ابن الحنفیة إلی محمد بن علی بن عبد الله بن العباس و هی التی کان آباؤنا یسمونها صحیفة الدولة فی صندوق من نحاس صغیر ثم دفناه تحت زیتونات بالشراة(3) لم یکن بالشراة من الزیتون غیرهن فلما أفضی السلطان إلینا و ملکنا الأمر أرسلنا إلی ذلک الموضع فبحث و حفر فلم یوجد شی ء فأمرنا بحفر جریب من الأرض فی ذلک الموضع حتی بلغ الحفر الماء و لم نجد شیئا.

ص: 103


1- 1. فی المصدر: تکون.
2- 2. کذا فی النسخ. و الصحیح کما فی المصدر: قال أبو جعفر.
3- 3. الشراة صقع بالشام بین دمشق و مدینة الرسول صلّی اللّه علیه و آله، من بعض نواحیه القریة المعروفة بالحمیمة التی کان یسکنها ولد علیّ بن عبد اللّه بن عبّاس فی أیّام بنی مروان.

با این که می دانستند مادر اولین کسی که از بنی هاشم روی کار خواهد آمد حارثی خواهد بود؟ و بنی هاشم چگونه فهمیدند که امور به دست آن ها خواهد افتاد و بردگان فرزندانشان آن را در اختیار خواهند گرفت تا جایی که فرزندانشان را صاحب امر می شناختند همان طور که در این روایت آمده است؟ او گفت: اصل همه این ها محمد بن حنفیه سپس پسرش عبدالله با کنیه أبو هاشم است. من به او گفتم: آیا محمد بن حنفیه علمی از جانب امیر مؤمنین علیه السلام داشت که به واسطه آن بر دو برادرش حسن و حسین علیهما السلام برتری یابد؟ گفت: خیر اما آن دو کتمان کردند و او افشا کرد. سپس گفت: روایت های صحیحی از گذشتگان ما و محدثان آن ها به دست ما رسیده است که وقتی علی علیه السلام وفات یافت محمد نزد دو برادرش آمد و به آن دو گفت: میراث پدرم را به من بدهید. آن دو به او گفتند: تو حتما می دانی که پدرت طلا و نقره از خود باقی نگذاشته است. محمد گفت: من آن را می دانم و میراث مال از شما نمی­خواهم بلکه میراث علم می خواهم. امام صادق علیه السلام فرمود: پس آن دو نامه­ای به او دادند که اگر بیشتر از آن را به او می­فهماندند، هلاک می­گشت. در آن نامه از دولت بنی عباس سخن رفته بود.

ابوجعفر گفت: هنگامی که ابراهیم امام در گذشت و ما خواستیم از دست مروان بن محمد فرار کنیم نسخه نامه ای را که أبو هاشم بن محمد بن حنفیه به محمد بن علی بن عبدالله بن عباس داده بود را در صندوق مسی کوچکی قرار دادیم، نامه ای که پدران ما آن را صحیفه دولت می­نامیدند سپس زیر چند درخت زیتون در الشراة دفن کردیم که در شراة غیر از آنها زیتونی نبود. هنگامی که قدرت به ما منتقل شد و ما زمام امور را در اختیار گرفتیم کسی را به آن مکان فرستادیم پس او جستجو کرد و حفر کرد ولی چیزی پیدا نکرد. پس ما دستور دادیم که زمین آن جا را یک جریب بکنند تا به آب رسید و ما چیزی پیدا نکردیم.

ص: 103

قال أبو جعفر و قد کان محمد بن الحنفیة صرح بالأمر لعبد الله بن العباس و عرفه تفصیله و لم یکن أمیر المؤمنین علیه السلام قد فصل لعبد الله بن العباس الأمر و إنما أخبره به مجملا کقوله فی هذا الخبر خذ إلیک أبا الأملاک و نحو ذلک مما کان یعرض له به و لکن الذی کشف القناع و أبرز المستور هو محمد ابن الحنفیة و کذلک أیضا ما وصل إلی بنی أمیة من علم هذا الأمر فإنه وصل من جهة محمد ابن الحنفیة و أطلعهم علی السر الذی علمه و لکن لم یکشف لهم کشفه لبنی العباس کان أکمل (1).

قال أبو جعفر فأما أبو هاشم فإنه قد کان أفضی بالأمر إلی محمد بن علی بن عبد الله بن العباس و أطلعه علیه و أوضحه له فلما حضرته الوفاة عقیب انصرافه من عند الولید بن عبد الملک مر بالشراة و هو مریض و محمد بن علی بها فدفع إلیه کتبه و جعله وصیه و أمر الشیعة بالاختلاف إلیه قال أبو جعفر و حضر وفاة أبی هاشم ثلاثة نفر من بنی هاشم محمد بن علی هذا و معاویة بن عبد الله بن جعفر بن أبی طالب و عبد الله بن الحارث بن نوفل بن الحارث بن عبد المطلب فلما مات خرج محمد بن علی و معاویة بن عبد الله بن جعفر من عنده و کل واحد منهما یدعی وصایته فأما عبد الله بن الحارث فلم یقل شیئا.

قال أبو جعفر و صدق محمد بن علی إلیه أوصی أبو هاشم و إلیه دفع الکتاب الدولة و کذب معاویة بن عبد الله بن جعفر لکنه قرأ الکتاب فوجد لهم فیه ذکرا یسیرا فادعی الوصیة بذلک فمات و خرج ابنه عبد الله بن معاویة یدعی وصایة أبیه إلیه و یدعی لأبیه وصایة أبی هاشم و یظهر الإنکار علی بنی أمیة و کان له فی ذلک شیعة یقولون بإمامته سرا حتی قتل انتهی (2).

ص: 104


1- 1. کذا فی النسخ. و فی العبارة سقط. و الصحیح کما فی المصدر: فان کشفه الامر لبنی العباس کان اکمل.
2- 2. شرح النهج 2: 308- 310.

ابوجعفر گفت: محمد بن حنفیه جزئیات امور را به عبدالله بن عباس تصریح و آشکار ساخت، در حالی که امیر المؤمنین علیه السلام آن را به تفصیل بیان نکرده بود بلکه به طور اجمال برای عبدالله بن عباس بیان کرده بود مانند گفته ایشان در این روایت که «ای پدر پادشاهان، او را بگیر» و مانند آن که امام به کنایه آن را گفته بود، اما کسی که آن را آشکار کرده و از آن پرده برداشت محمد بن حنفیه بود و هم چنین آنچه از علم این امر به بنی امیه رسید، به واسطه محمد بن حنفیه رسیده بود، او آن ها را از رازی که می دانست باخبر ساخت اما برای آن ها فاش نساخت. او برای بنی عباس به طور کامل تر پرده برداشت.

ابوجعفر گفت: أبو هاشم از این امر برای محمد بن علی بن عبدالله بن عباس پرده برداشته و او را از آن آگاه و مطلع ساخته بود. پس آن هنگام که زمان مرگ او نزدیک شد، قبل از بازگشت از نزد ولید بن عبدالملک به شراة رفت در حالی که مریض بود و محمد بن علی نیز در آنجا بود. پس کتاب هایش را به او داد و او را وصی خود ساخت و به شیعیان امر کرد تا به او توجه کنند.ابوجعفر گفت: در هنگام مرگ أبو هاشم سه نفر از بنی هاشم حضور یافتند: محمد بن علی، معاویه بن عبدالله بن جعفر بن أبی طالب و عبدالله بن حارث بن نوفل بن حارث بن عبدالمطلب؛ هنگامی که در گذشت محمد بن علی و معاویه بن عبدالله بن جعفر از نزدش خارج شدند در حالی که هر یک ادعای جانشینی اش را داشتند ولی عبدالله بن حارث چیزی نگفت.

ابوجعفر گفت: محمد بن علی درست گفت که أبو هاشم به او وصیت کرد و نامه دولت را به او تحویل داد و معاویه بن عبدالله بن جعفر دروغ گفت؛ اما او کتاب را خواند و برای آن ها در آن ذکر ساده­ای یافت و بر اساس آن ادعای وصیت کرد. پس در گذشت و پسرش عبدالله بن معاویه خارج شد و ادعای رسیدن وصایت پدرش به خود را کرد و برای پدرش وصایت أبو هاشم را خواست و انکار بنی امیه را آشکار ساخت و او در این زمینه طرفدارانی داشت که پنهانی به امامتش معتقد بودند تا اینکه کشته شد، پایان.(1)

ص: 104


1- . شرح نهج البلاغة، 2: 308 – 310

أقول: رُوِیَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ مِنْ صَحِیحِ التِّرْمِذِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ رَأَیْتَ إِنْ وُلِدَ لِی بَعْدَکَ وَلَدٌ أُسَمِّیهِ بِاسْمِکَ وَ أُکَنِّیهِ بِکُنْیَتِکَ قَالَ نَعَمْ.

و قال ابن أبی الحدید أسماء بنت عمیس هی أخت میمونة زوج النبی صلی الله علیه و آله(1) و کانت من المهاجرات إلی أرض الحبشة و هی إذ ذاک تحت جعفر بن أبی طالب فولدت له هناک محمد بن جعفر و عبد الله و عونا ثم هاجرت معه إلی المدینة فلما قتل جعفر تزوجها أبو بکر فولدت له محمد بن أبی بکر ثم مات عنها فتزوجها علی بن أبی طالب علیه السلام فولدت له یحیی بن علی لا خلاف فی ذلک.

و قال ابن عبد البر فی الاستیعاب ذکر ابن الکلبی أن عون بن علی أمه أسماء بنت عمیس و لم یقل ذلک أحد غیره و قد روی أن أسماء کانت تحت حمزة بن عبد المطلب فولدت له بنتا تسمی أمة الله و قیل أمامة(2).

أقول: روی فی بعض مؤلفات أصحابنا عن ابن عباس قال لما کنا فی حرب صفین دعا علی علیه السلام ابنه محمد بن الحنفیة و قال له یا بنی شد علی عسکر معاویة فحمل علی المیمنة حتی کشفهم ثم رجع إلی أبیه مجروحا فقال یا أبتاه العطش العطش فسقاه جرعة من الماء ثم صب الباقی بین درعه و جلده فو الله لقد رأیت علق الدم یخرج من حلق درعه فأمهله ساعة ثم قال له یا بنی شد علی المیسرة فحمل علی میسرة عسکر معاویة فکشفهم ثم رجع و به جراحات و هو یقول الماء الماء یا أباه فسقاه جرعة من الماء و صب باقیه بین درعه و جلده ثم قال یا بنی شد علی القلب فحمل علیهم و قتل منهم فرسانا ثم رجع إلی أبیه و هو یبکی و قد أثقلته الجراح فقام إلیه أبوه و قبل ما بین عینیه (3) و قال له فداک أبوک فقد

ص: 105


1- 1. فی المصدر بعد ذلک: و اخت لبابة أم الفضل و عبد اللّه زوج العباس بن عبد المطلب.
2- 2. شرح النهج 4: 74.
3- 3. فی( م) و( خ): مما بین عینیه.

می گویم: در جامع الأصول از صحیح ترمذیّ روایت شده: محمد بن حنفیه از پدرش علیه السلام روایت کرد که فرمود: گفتم: ای رسول خدا اگر بعد از شما فرزندی برایم به دنیا آمد نام شما را بر او بگذارم یا کنیه شما را کنیه او قرار دهم؟ فرمود: بله.

ابن ابی الحدید گفت: أسماء دختر عمیس خواهر میمونه همسر پیامبر صلی الله علیه و آله است که از مهاجرین به سرزمین حبشه بود آن موقع که همسر جعفر بن ابی طالب بود برای او جعفر و عبدالله و عون را به دنیا آورد پس با او به مدینه مهاجرت کرد هنگامی که جعفر کشته شد با ابوبکر ازدواج کرد و محمد بن ابی بکر را به دنیا آورد. پس ابوبکر درگذشت و او با علی بن ابی طالب علیه السلام ازدواج کرد و یحیی بن علی را به دنیا آورد، و هیچ اختلافی در آن نیست.

ابن عبدالبر در الاستیعاب گفت: ابن کلبی گفت: مادر عون بن علی، أسماء دختر عمیس است و کسی جز ابن کلبی آن را نگفته است و روایت شده که أسماء زن حمزه بن عبدالمطلب بود و برای او دختری به نام امة الله به دنیا آورد، و گفته شده: أمامه بود.(1)

می گویم: در بعضی از مؤلفات شیعه روایت شده ابن عباس گفت: هنگامی که در جنگ صفین بودیم علی علیه السلام پسرش محمد بن حنفیه را صدا کرد و به او فرمود: پسرکم به سپاه معاویه حمله کن. پس به سمت راست سپاه او حمله کرد تا آن ها را پراکنده ساخت؛ آنگاه در حالی که مجروح بود نزد پدرش برگشت و گفت: پدر جان، تشنگی مرا از پا درآورد. امام علیه السلام جرعه ای آب به او نوشاند و بقیه را بین زره و پوست او ریخت، به خدا سوگند من لخته خون را دیدم که از بین زرهش خارج می شد، امام لحظه ای او را رها کرد سپس فرمود: پسرکم به سمت چپ سپاه حمله کن، او به جناح چپ سپاه حمله کرده و آن ها را پراکنده ساخت و دوباره با زخم هایی که برداشته بود برگشت و گفت: پدرجان آب بدهید امام علیه السلام جرعه ای آب به او نوشاند و بقیه را روی زره و بدنش ریخت. سپس فرمود: پسرکم بر قلب سپاه حمله کن او حمله کرد و سوارانی از آن ها را به قتل رساند. سپس نزد پدرش برگشت در حالی که گریه می کرد و زخم ها او را از پا درآورده بود. پدرش برخاست و بین دو چشمان او را بوسیده و فرمود: پدرت فدای توباد،

ص: 105


1- . شرح نهج البلاغة، 4: 74

سررتنی و الله یا بنی بجهادک هذا بین یدی فما یبکیک أ فرحا أم جزعا فقال یا أبت کیف لا أبکی و قد عرضتنی للموت ثلاث مرات فسلمنی الله و ها أنا مجروح کما تری و کلما رجعت إلیک لتمهلنی عن الحرب ساعة ما أمهلتنی و هذان أخوای الحسن و الحسین ما تأمرهما بشی ء من الحرب فقام إلیه أمیر المؤمنین و قبل وجهه و قال له یا بنی أنت ابنی و هذان ابنا رسول الله صلی الله علیه و آله أ فلا أصونهما عن القتل فقال بلی یا أبتاه جعلنی الله فداک و فداهما من کل سوء.

«32»

ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْأَسْبَاطِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ شَجَرَةَ عَنْ عَنْبَسَةَ الْعَابِدِ قَالَ: إِنَّ فَاطِمَةَ بِنْتَ عَلِیٍّ مُدَّ لَهَا فِی الْعُمُرِ حَتَّی رَآهَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام(1).

«33»

ید، [التوحید] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ بَشِیرٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ قَالَ أَبِی علیه السلام: إِنَّ مُحَمَّدَ ابْنَ الْحَنَفِیَّةِ(2) کَانَ رَجُلًا رَابِطَ الْجَأْشِ (3)

وَ أَشَارَ بِیَدِهِ وَ کَانَ یَطُوفُ بِالْبَیْتِ فَاسْتَقْبَلَهُ الْحَجَّاجُ فَقَالَ قَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَضْرِبَ الَّذِی فِیهِ عَیْنَاکَ قَالَ لَهُ مُحَمَّدٌ کَلَّا إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ اسْمُهُ فِی خَلْقِهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ ثَلَاثَمِائَةِ لَحْظَةٍ أَوْ لَمْحَةٍ فَلَعَلَّ إِحْدَاهُنَّ تَکُفُّکَ عَنِّی (4).

«34»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ حَمَّادٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی تَزْوِیجِ أُمِّ کُلْثُومٍ- فَقَالَ إِنَّ ذَلِکَ فَرْجٌ غُصِبْنَاهُ (5).

بیان

هذه الأخبار لا ینافی ما مر من قصة الجنیة لأنها قصة مخفیة

ص: 106


1- 1. قرب الإسناد: 76.
2- 2. فی المصدر: ان محمّد بن علی ابن الحنفیة.
3- 3. الجأش: القلب و الصدر. یقال:« رابط الجأش» أی شجاع.
4- 4. التوحید: 117.
5- 5. فروع الکافی( الجزء الخامس من الطبعة الحدیثة): 346.

پسرکم به خدا سوگند با این رشادتت مرا شاد کردی، پس چه چیز تو را به گریه وا می دارد خوشحالی یا ناراحتی؟ او گفت: چگونه گریه نکنم در حالی که شما مرا سه بار در معرض مرگ قرار دادی ولی خداوند مرا محافظت کرد و همان طور که می بینید هم اکنون مجروح شده ام و هر چه نزد شما برگشتم تا لحظه ای مرا از جنگ معاف سازید این کار را نکردید و به این دو برادرم حسن و حسین اذن جنگیدن نمی دهید. امیرالمؤمنین علیه السلام برخاست و روی او را بوسید و فرمود: پسرکم تو فرزند منی ولی این دو فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند، آیا من آن ها را از کشته شدن باز ندارم؟ او گفت: بله پدر جان خداوند مرا فدای شما و آن دو از هر بدی قرار دهد.

روایت32.

قرب الاسناد: فاطمه دختر علی علیه السلام آنقدر عمر کرد که امام صادق علیه السلام او را دید.(1)

روایت33.

توحید: امام باقر علیه السلام فرمود: پدرم علیه السلام فرمود: محمد بن حنفیه مردی شجاع(دارای قلب فراخ) بود و با دستش اشاره کرد و او در خانه خدا طواف می کرد که حَجّاج نزد او آمد و گفت: قصد دارم آنچه که دو چشمانت در آن است(کنایه از سَر) را قطع کنم، محمد به او گفت: هرگز، خداوند تبارک و تعالی هر روز در مخلوقاتش سیصد دیده و چشم قرار داد، شاید یکی از آن ها مانع تو از من شود.(2)

روایت34.

کافی: امام باقر علیه السلام درباره ازدواج ام کلثوم فرمود: آن ناموسی بود که از ما غصب شد.

توضیح

این روایات با آن چه در قصه آن زن جنی گذشت منافاتی ندارد چون آن قصه ای پنهانی است

ص: 106


1- . قرب الاسناد:76
2- . توحید:117

أطلعوا علیها خواصهم و لم یکن یتم به الاحتجاج علی المخالفین بل ربما کانوا یحترزون عن إظهار أمثال تلک الأمور لأکثر الشیعة أیضا لئلا تقبله عقولهم و لئلا یغلو فیهم فالمعنی غصبناه ظاهرا و بزعم الناس إن صحت تلک القصة.

و قال الشیخ المفید قدس الله روحه فی جواب المسائل السرویة إن الخبر الوارد بتزویج أمیر المؤمنین علیه السلام ابنته من عمر لم یثبت و طریقته من الزبیر بن بکار و لم یکن موثوقا به فی النقل و کان متهما فیما یذکره من بغضه لأمیر المؤمنین علیه السلام و غیر مأمون و الحدیث نفسه مختلف فتارة یروی أن أمیر المؤمنین تولی العقد له علی ابنته و تارة یروی عن العباس أنه تولی ذلک عنه و تارة یروی أنه لم یقع العقد إلا بعد وعید عن عمر و تهدید لبنی هاشم و تارة یروی أنه کان عن اختیار و إیثار ثم بعض الرواة یذکر أن عمر أولدها ولدا سماه زیدا و بعضهم یقول إن لزید بن عمر عقبا و منهم من یقول إنه قتل و لا عقب له و منهم من یقول إنه و أمه قتلا و منهم من یقول إن أمه بقیت بعده و منهم من یقول إن عمر أمهر أم کلثوم أربعین ألف درهم و منهم من یقول مهرها أربعة آلاف درهم و منهم من یقول کان مهرها خمسمائة درهم و هذا الاختلاف مما یبطل الحدیث.

ثم إنه لو صح لکان له وجهان لا ینافیان مذهب الشیعة فی ضلال المتقدمین علی أمیر المؤمنین علیه السلام أحدهما أن النکاح أنما هو علی ظاهر الإسلام الذی هو الشهادتان و الصلاة إلی الکعبة و الإقرار بجملة الشریعة و إن کان الأفضل مناکحة من یعتقد الإیمان و یکره مناکحة من ضم إلی ظاهر الإسلام ضلالا یخرجه عن الإیمان إلا أن الضرورة متی قادت إلی مناکحة الضال مع إظهاره کلمة الإسلام زالت الکراهة من ذلک و أمیر المؤمنین علیه السلام کان مضطرا إلی مناکحة الرجل لأنه تهدده و تواعده فلم یأمنه علی نفسه و شیعته فأجابه إلی ذلک ضرورة کما أن الضرورة یشرع إظهار کلمة الکفر و لیس ذلک بأعجب من قول لوط هؤُلاءِ بَناتِی هُنَّ أَطْهَرُ لَکُمْ (1) فدعاهم إلی العقد علیهم لبناته و هم کفار ضلال قد أذن الله

ص: 107


1- 1. سورة هود: 78.

که خواص آن ها از آن اطلاع یافتند و نمی­توان با آن با مخالفان احتجاجی کرد، بلکه چه بسا از بیان امثال آن امور برای اکثر شیعیان نیز ابا می کردند چون عقل هایشان آن را قبول نمی­کند و برای اینکه از جانب آنها مبالغه نشود. پس معنا این است: در ظاهر و به گمان مردم، آن از ما غصب شد، اگر آن قصه صحیح باشد.

شیخ مفید در جواب المسائل السرویه گفت: اخبار مربوط به اینکه علی علیه السلام ام کلثوم را به ازدواج عمر درآورد ثابت نشده است و کسانی مانند زبیر بن بکار که در نقل روایات مورد اطمینان نبودند آن را نقل کرده اند، زیرا که او به دشمنی اش با امیر مؤمنان متهم است و مورد اطمینان نیست و خود این روایت مختلف است گاهی نقل می کند که امیرالمؤمنین علیه السلام خودش متولی عقد دخترش با عمر شد. از سوی دیگر روایت شده درباره عباس که از جانب امام متولی عقد شد، و در جایی دیگر روایت کرد که عقد بعد از آن اتفاق افتاد که عمر، بنی هاشم را تهدید کرد و هم چنین روایت می کند که آن از روی اختیار و ایثار بوده است و برخی از راویان ذکر کرده اند که عمر از او صاحب پسری به نام زید شد و برخی می گویند که از زید بن عمر نسلی برجاست و برخی می گویند او کشته شد و نسل و عقبه­ای از او بر جا نماند و برخی می گویند که او و مادرش کشته شدند و برخی دیگر می گویند که مادرش بعد از او باقی ماند. برخی می گویند عمر برای ام کلثوم چهل هزار درهم مهریه تعیین کرد و برخی می گویند چهار هزار درهم و برخی نیز پانصد درهم را عنوان کرده اند که این اختلاف باعث باطل شدن این روایت می شود.

آن­گاه اگر آن ازدواج صحیح باشد، دو صورت دارد - که با مذهب شیعه منافات ندارند در این که کسانی که بر امیرالمؤمنین علیه السلام مقدم شدند در گمراهی هستند. اول اینکه ازدواج بر حسب ظاهر اسلام است یعنی ایراد شهادتین و نماز به سمت کعبه و اقرار به تمامی شریعت، هر چند ازدواج با کسی که ایمان واقعی دارد بهتر است و ازدواج با کسی که در ظاهر به اسلام پیوسته است کراهت دارد و ضلالتی است که او را از ایمان خارج می کند. امّا هنگامی که ضرورت اقتضا کرد با اظهار کلمه اسلام کراهت از آن برداشته می شود و امیرالمؤمنین علیه السلام هم برای به ازدواج در آوردن دخترش با او ناچار بود چون او امام علیه السلام را تهدید کرد و جان ایشان و شیعیانش را در امان ندانست و امام ناچار به او جواب داد، هم چنان که گفتن کفر هنگام ضرورت جایز است و آن عجیب تر از گفته حضرت لوط (در قرآن)نیست: « هؤُلاءِ بَناتِی هُنَّ أَطْهَرُ لَکُمْ» (1)

{ای قوم من، اینان دختران منند. آنان برای شما پاکیزه ترند} لوط آن ها را برای عقد دخترانش با او دعوت کرد در حالی که کافر بودند و خداوند اذن

ص: 107


1- . هود/78

تعالی فی هلاکهم و قد زوج رسول الله صلی الله علیه و آله ابنتیه قبل البعثة کافرین کانا یعبدان الأصنام أحدهما عتبة بن أبی لهب و الآخر أبو العاص بن الربیع فلما بعث صلی الله علیه و آله فرق بینهما و بین ابنتیه (1).

و قال السید المرتضی رضی الله عنه فی کتاب الشافی فأما الحنفیة فلم تکن سبیة علی الحقیقة و لم یستبحها علیه السلام بالسبی لأنها بالإسلام قد صارت حرة مالکة أمرها فأخرجها من ید من استرقها ثم عقد علیها النکاح (2) و فی أصحابنا من یذهب إلی أن الظالمین متی غلبوا علی الدار و قهروا و لم یتمکن المؤمن من الخروج من أحکامهم جاز له أن یطأ سبیهم و یجری أحکامهم مع الغلبة و القهر مجری أحکام المحقین فیما یرجع إلی المحکوم علیه و إن کان فیما یرجع إلی الحاکم معاقبا آثما و أما تزویجه بنته فلم یکن ذلک عن اختیار ثم ذکر رحمه الله الأخبار السابقة الدالة علی الاضطرار ثم قال علی أنه لو لم یجر ما ذکرناه لم یمتنع أن یجوزه علیه السلام لأنه کان علی ظاهر الإسلام و التمسک بشرائعه و إظهار الإسلام و هذا حکم یرجع إلی الشرع فیه و لیس مما یخاطره (3) العقول و قد کان یجوز فی العقول أن یبیحنا الله تعالی مناکحة المرتدین علی اختلاف ردتهم و کان یجوز أیضا أن یبیحنا أن ننکح الیهود و النصاری کما أباحنا عند أکثر المسلمین أن ننکح فیهم و هذا إذا کان فی العقول سائغا فالمرجع فی تحلیله و تحریمه إلی الشریعة و فعل أمیر المؤمنین علیه السلام حجة عندنا فی الشرع فلنا أن نجعل ما فعله أصلا فی جواز مناکحة من ذکروه و لیس لهم أن یلزموا علی ذلک مناکحة الیهود و النصاری و عباد الأوثان لأنهم إن سألوا عن جوازه فی العقل فهو جائز(4)

و إن سألوا عنه فی الشرع فالإجماع یحظره

ص: 108


1- 1. وسائل الشیخ المفید: 61- 63.
2- 2. فی المصدر بعد ذلک: فمن این انه استباحها بالسبی دون عقد النکاح.
3- 3.«: یحظره.
4- 4.«: فهو جار.

به هلاکت آن ها داد هم چنین رسول خدا صلی الله علیه و آله دو دخترش را قبل از بعثت به ازدواج دو کافر درآورد که بت ها را می پرستیدند که یکی از آن ها عتبة بن أبی لهب و دیگری أبوالعاص بن ربیع بود هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله مبعوث شد طلاق دخترانش را از آن ها گرفت.(1)

سید مرتضی در کتاب الشافی گفت: در حقیقت حنفیه اسیر نبود و امیرالمؤمنین علیه السلام او را به دلیل اسارت بر خود مباح نکرد، و او با اسلام آوردنش آزاد شد و مالک خویش گردید. امام او را از دست کسانی که او را به بردگی گرفته بودند آزاد کرد و به ازدواج خود در آورد. در بین ما کسانی این اعتقاد را دارند که هر وقت ستمگران بر خانه مسلط شدند و انسان مؤمن نتوانست از احکام آن ها خارج شود می تواند دنبال شیوه آنها قدم بردارد و احکام آنان را با غلبه و زور، در حکم احکام افراد محق قرار می­گیرد. این در باره شخص محکوم است اما شخص حاکم به خاطر این غلبه، گناهکار است و مجازات خواهد شد. حضرت علیه السلام دخترش را از روی اختیار به ازدواج عمر در نیاورد. سپس سید مرتضی روایت های گذشته که دلالت بر ناچار بودن امام را دارند بیان می دارد و می گوید: اگر عمر آنچه را که گفتیم را انجام نمی داد باز مانع از آن نبود که امام به او اجازه دهد چون عمر به ظاهر اسلام و پایبندی به شرایع آن و اظهار به آن عمل می کرد و این حکمی است که به شرع بر می گردد و از آن جمله نیست که عقل آن را منع می کند. گاهی عقل جایز می داند که خداوند ازدواج با مرتدها را با همه تفاوت هایی که در ارتدادشان دارند بر ما مباح کند و هم چنین مجاز می داند که خداوند ازدواج با یهودیان و مسحیان را بر ما مباح کند هم آن طور که نزد بیشتر مسلمانان مجاز کرد که با آن ها ازدواج کنند و اگر این از نظر عقلی مجاز باشد تحلیل و تحریم آن به شرع بر می گردد، و کار امیرالمؤمنین علیه السلام در نزد ما(شیعه) حجتی در شرع است. پس ما باید کار حضرت را در ازدواج با کسانی که ذکر کردند مجاز بدانیم و آنان (اهل سنت)نمی توانند ازدواج با یهودیان و مسیحیان و بت­پرستان را بر اساس آن الزام کنند، چون اگر از جوازش را از منظر عقل بپرسند جایز است، امّا از نظر شرع، اجماع آن

ص: 108


1- . رسائل شیخ مفید: 61 - 63

و یمنع منه انتهی کلامه رفع الله مقامه (1).

أقول: بعد إنکار عمر النص الجلی و ظهور نصبه و عداوته لأهل البیت علیهم السلام یشکل القول بجواز مناکحته من غیر ضرورة و لا تقیة إلا أن یقال بجواز مناکحة کل مرتد عن الإسلام و لم یقل به أحد من أصحابنا و لعل الفاضلین إنما ذکرا ذلک استظهارا علی الخصم و کذا إنکار المفید رحمه الله أصل الواقعة إنما هو لبیان أنه لم یثبت ذلک من طرقهم و إلا فبعد ورود ما مر من الأخبار إنکار ذلک عجیب.

وَ قَدْ رَوَی الْکُلَیْنِیُّ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ سَمَاعَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ وَ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً لَمَّا تُوُفِّیَ عُمَرُ أَتَی أُمَّ کُلْثُومٍ فَانْطَلَقَ بِهَا إِلَی بَیْتِهِ. وَ رُوِیَ نَحْوُ ذَلِکَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی وَ غَیْرِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام:(2). و الأصل فی الجواب هو أن ذلک وقع علی سبیل التقیة و الاضطرار و لا استبعاد فی ذلک فإن کثیرا من المحرمات تنقلب عند الضرورة و تصیر من الواجبات علی أنه ثبت بالأخبار الصحیحة أن أمیر المؤمنین و سائر الأئمة علیهم السلام کانوا قد أخبرهم النبی صلی الله علیه و آله بما یجری علیهم من الظلم و بما یجب علیهم فعله عند ذلک فقد أباح الله تعالی له خصوص ذلک بنص الرسول صلی الله علیه و آله و هذا مما یسکن استبعاد الأوهام و الله یعلم حقائق أحکامه و حججه علیهم السلام.

أقول: قد أثبتنا فی غزوة الخوارج بعض أحوال محمد ابن الحنفیة و کذا فی باب معجزات علی بن الحسین علیهما السلام منازعته له ظاهرا فی الإمامة و فی أبواب أحوال الحسین علیه السلام و ما جری بعد شهادته ثم اعلم أنه سأل السید مهنا بن سنان عن العلامة الحلی قدس الله روحهما فیما کتب إلیه من المسائل ما یقول سیدنا فی

ص: 109


1- 1. الشافی: 215 و 216.
2- 2. راجع فروع الکافی( الجزء السادس من الطبعة الحدیثة): 115 و 116.

را منع می کند، پایان سخن(1).

می گویم: بعد از اینکه عمر نص صریح را انکار کرد و کینه و دشمنی با اهل بیت را آشکار نمود، مشکل است به جایز بودن ازدواج اش بدون ضرورت و تقیه حکم شود، مگر اینکه جایز بودن ازدواج هر مرتدی از اسلام گفته شود و هیچ کس از اصحاب ما آن را نگفته است. شاید دو فاضل(محقق حلی و علامه حلی)، فقط آن را برای کمک به استدلال علیه دشمن ذکر کرده اند و هم چنین انکار اصل واقعه از سوی مفید رحمة الله علیه فقط برای بیان این است که آن از طریق­های آن ها به اثبات نرسیده است و گرنه بعد از این همه روایت هایی که گذشت، انکار آن عجیب است.

کلینی روایت کرده: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که عمر وفات یافت علی علیه السلام ام کلثوم را به خانه اش برد. مانند این روایت از طریق دیگری نیز آمده است. اصل جواب این است که آن ازدواج به دلیل تقیه و اجبار صورت گرفت و این بعید نیست؛ چون انجام بسیاری از اعمال حرام هنگام ضرورت تغییر کرده و واجب می شود. بعلاوه در روایت های صحیح ثابت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله امیرالمؤمنین و دیگر ائمه را از ظلم هایی که بر آن ها خواهد داشت و آن چه را که در آن شرایط باید انجام دهند آگاه کرده بود. خداوند تعالی خصوص آن کار را بر اساس نص رسول خدا صلی الله علیه و آله بر او مباح کرد و این امر بعید شمردن اوهام و خیالات را تسکین می دهد و فقط خداوند و حجت­های او علیهم السلام حقایق احکام را می دانند.

می گویم: ما در غزوه خوارج برخی از احوالات محمد بن حنفیه را گفتیم و هم چنین در باب معجزات علی بن حسین علیه السلام و نیز در باب احوالات حسین علیه السلام و آن چه بعد از شهادتش رخ داد نزاع ظاهری او را بر سر امامت ذکر کردیم. آن­گاه بدان که سید مهنا بن سنان از علامه حلی در مسائلی که برای او نوشت سؤال کرد که: سرور ما

ص: 109


1- . شافی: 215 و 216

محمد ابن الحنفیة هل کان یقول بإمامة زین العابدین علیه السلام و کیف تخلف عن الحسین علیه السلام و کذلک عبد الله بن جعفر فأجاب العلامة رحمه الله قد ثبت فی أصل الإمامة أن أرکان الإیمان التوحید و العدل و النبوة و الإمامة و السید محمد بن الحنفیة و عبد الله بن جعفر و أمثالهم أجل قدرا و أعظم شأنا من اعتقادهم خلاف الحق و خروجهم عن الإیمان الذی یحصل به اکتساب الثواب الدائم و الخلاص من العقاب و أما تخلفه عن نصرة الحسین علیه السلام فقد نقل أنه کان مریضا و یحتمل فی غیره عدم العلم بما وقع علی مولانا الحسین علیه السلام من القتل و غیره و بنوا علی ما وصل من کتب الغدرة إلیه و توهموا نصرتهم له.

باب 121 أحوال إخوانه و عشائره صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

ل، [الخصال] الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَلَوِیُّ عَنْ جَدِّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ رُسْتُمَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ السَّکُونِیِّ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ ثَابِتٍ (1) قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِعَقِیلٍ إِنِّی لَأُحِبُّکَ یَا عَقِیلُ حُبَّیْنِ حُبّاً لَکَ وَ حُبّاً لِحُبِّ أَبِی طَالِبٍ لَکَ (2).

«2»

د، [العدد القویة] ذَکَرَ ابْنُ عَبْدِ الْبِرِّ فِی کِتَابِ الْإِسْتِیعَابِ: أَنَّ مَوْلَانَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ أَصْغَرَ وُلْدِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام کَانَ أَصْغَرَ مِنْ جَعْفَرٍ بِعَشْرِ سِنِینَ (3) وَ جَعْفَرٌ أَصْغَرَ مِنْ عَقِیلٍ بِعَشْرِ سِنِینَ وَ عَقِیلٌ أَصْغَرَ مِنْ طَالِبٍ بِعَشْرِ سِنِینَ.

ص: 110


1- 1. فی المصدر و( م) و( خ): سابط.
2- 2. الخصال 1: 38.
3- 3. مخطوط. و توجد فی الاستیعاب 3: 26 و 27.

درباره محمد بن حنفه چه می گوید؟ آیا او معتقد به امامت زین العابدین بود؟ و چگونه حسین علیه السلام را یاری نکرد؟ این سؤالات هم چنین درباره عبدالله بن جعفر نیز مطرح است، علامه رحمة الله علیه پاسخ داد: در اصلِ امامت ثابت شده است که ارکان ایمان، توحید و عدل و نبوت و امامت هستند و منزلت و مقام محمد بن حنفیه و عبدالله بن جعفر و امثال آن ها بالاتر از آن است که به خلاف حق و حقیقت اعتقاد داشته باشند و از ایمان که با آن ثواب همیشگی و رهایی از مجازات حاصل می شود خارج شوند. اما اینکه چرا حسین علیه السلام را یاری نکرد نقل شده است که او بیمار بوده است و نسبت به دیگری احتمال می رود که از کشته شدن امام آگاهی نداشته است و و از آنچه از کتابها به دست ما رسیده است این­گونه بر می­آید که فریب خورده است و گمان می­کردند که سپاه امام پیروزمی­شوند .

باب صد بیست و یکم : احوال برادران و عشیره های امیرالمؤمنین علیه السلام

روایات

روایت1.

خصال: پیامبر صلی الله علیه و آله به عقیل می فرمود: ای عقیل من تو را دو گونه دوست می دارم یکی به خاطر خودت و دیگری به خاطر اینکه ابی طالب تو را دوست داشت.

روایت2.

العدد القویة: ابن عبد البر در کتاب الاستیعاب گفت: سرورمان امیرالمؤمنین علیه السلام کوچک ترین فرزند ابی طالب علیه السلام بود، او ده سال از جعفر کوچک تر بود و جعفر نیز ده سال از عقیل و عقیل ده سال از طالب کوچک تر بود.(1)

ص: 110


1- . نسخه خطی است و در استیعاب موجود می باشد 3: 26 و 27
«3»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْقَاسِمِ الْأَکْفَانِیِّ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِی مُعَاذٍ زِیَادِ بْنِ رُسْتُمَ بَیَّاعِ الْأُدْمِ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: قُلْتُ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ حَدِّثْنَا حَدِیثَ عَقِیلٍ قَالَ نَعَمْ جَاءَ عَقِیلٌ إِلَیْکُمْ بِالْکُوفَةِ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام جَالِساً فِی صَحْنِ الْمَسْجِدِ وَ عَلَیْهِ قَمِیصٌ سُنْبُلَانِیٌّ قَالَ فَسَأَلَهُ قَالَ أَکْتُبُ لَکَ إِلَی یَنْبُعَ قَالَ لَیْسَ غَیْرَ هَذَا قَالَ لَا فَبَیْنَمَا هُوَ کَذَلِکَ إِذْ أَقْبَلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام(1) فَقَالَ اشْتَرِ لِعَمِّکَ ثَوْبَیْنِ فَاشْتَرَی لَهُ قَالَ یَا ابْنَ أَخِی مَا هَذَا قَالَ هَذِهِ کِسْوَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ أَقْبَلَ حَتَّی انْتَهَی إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَجَلَسَ فَجَعَلَ یَضْرِبُ یَدَهُ عَلَی الثَّوْبَیْنِ وَ جَعَلَ یَقُولُ مَا أَلْیَنَ هَذَا الثَّوْبَ یَا أَبَا یَزِیدَ قَالَ یَا حَسَنُ أَخْدِ عَمَّکَ قَالَ قَالَ مَا أَمْلِکُ صَفْرَاءَ وَ لَا بَیْضَاءَ قَالَ فَمُرْ لَهُ بِبَعْضِ ثِیَابِکَ قَالَ فَکَسَاهُ بَعْضَ ثِیَابِهِ قَالَ ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ أَخْدِ عَمَّکَ قَالَ وَ اللَّهِ مَا أَمْلِکُ دِرْهَماً وَ لَا دِینَاراً قَالَ اکْسُهُ بَعْضَ ثِیَابَکَ.

قَالَ عَقِیلٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ائْذَنْ لِی إِلَی مُعَاوِیَةَ قَالَ فِی حِلٍّ مُحَلَّلٍ فَانْطَلَقَ نَحْوَهُ وَ بَلَغَ ذَلِکَ مُعَاوِیَةَ فَقَالَ ارْکَبُوا أَفْرَهَ دَوَابِّکُمْ وَ الْبَسُوا مِنْ أَحْسَنِ ثِیَابِکُمْ فَإِنَّ عَقِیلًا قَدْ أَقْبَلَ نَحْوَکُمْ وَ أَبْرَزَ مُعَاوِیَةُ سَرِیرَهُ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَیْهِ عَقِیلٌ قَالَ مُعَاوِیَةُ مَرْحَباً بِکَ یَا أَبَا یَزِیدَ مَا نَزَعَ بِکَ قَالَ طَلَبُ الدُّنْیَا مِنْ مَظَانِّهَا قَالَ وَقَفْتَ وَ أَصَبْتَ قَدْ أَمَرْنَا لَکَ بِمِائَةِ أَلْفٍ فَأَعْطَاهُ الْمِائَةَ الْأَلْفِ ثُمَّ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ الْعَسْکَرَیْنِ اللَّذَیْنِ مَرَرْتَ بِهِمَا عَسْکَرِی وَ عَسْکَرِ عَلِیٍّ قَالَ فِی الْجَمَاعَةِ أُخْبِرُکَ أَوْ فِی الْوَحْدَةِ قَالَ لَا بَلْ فِی الْجَمَاعَةِ قَالَ مَرَرْتُ عَلَی عَسْکَرِ عَلِیٍّ علیه السلام فَإِذَا لَیْلٌ کَلِیلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ نَهَارٌ کَنَهَارِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَّا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ لَیْسَ فِیهِمْ وَ مَرَرْتُ عَلَی عَسْکَرِکَ فَإِذَا أَوَّلُ مَنِ اسْتَقْبَلَنِی أَبُو الْأَعْوَرِ وَ طَائِفَةٌ مِنَ الْمُنَافِقِینَ وَ الْمُنَفِّرِینَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا أَنَّ أَبَا سُفْیَانَ لَیْسَ فِیهِمْ فَکَفَّ عَنْهُ حَتَّی إِذَا ذَهَبَ النَّاسُ قَالَ لَهُ یَا أَبَا یَزِیدَ أَیْشٍ صَنَعْتَ بِی قَالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکَ فِی الْجَمَاعَةِ أَوْ فِی الْوَحْدَةِ فَأَبَیْتَ عَلَیَّ قَالَ أَمَّا

ص: 111


1- 1. فی المصدر: الحسن علیه السلام.

روایت3.

امالی طوسی: عَبْدِ الصَّمَد گفت:به امام صادق علیه السلام گفتم که درباره عقیل برایمان حدیث نقل فرما. ایشان فرمود: عقیل نزد شما به کوفه آمد در حالی که علی علیه السلام در صحن مسجد نشسته و پیراهنی سنبلانی برتن داشت. گفت: از او درخواست کرد. فرمود: برای تو تا ینبع را می­نویسم. گفت: آیا غیر از این وجود ندارد؟ فرمود: نه در این حال حسین علیه السلام آمد و علی علیه السلام فرمود: برای عمویت دو پیراهن بخر، او برایش خرید و عقیل گفت: ای برادر زاده ام این چیست؟ حسین علیه السلام فرمود: این جامه امیرالمؤمنین علیه السلام است. سپس جلو آمد تا به علی علیه السلام رسید و نشست و روی دو پیراهن دستی کشید و گفت: ای ابا یزید این پیراهن چقدر نرم است، حضرت به حسن علیه السلام فرمود: به عمویت چیزی بده. فرمود: من زرد و سفید - طلا و نقره - ندارم. علی علیه السلام فرمود: بگو یکی از پیراهنت را به او بدهند. او یکی از پیراهنش را به او پوشاند. پس فرمود: ای محمد به عمویت چیزی بده. محمد گفت: به خدا سوگند در هم و دیناری ندارم. علی علیه السلام فرمود: یکی از پیراهن­هایت را به او بپوشان.

عقیل گفت: ای امیرالمؤمنین به من اذن بده به سوی معاویه بروم؟ امام فرمود: کاملا آزادی. و او به راه افتاد. هنگامی که خبر به معاویه رسید گفت: بهترین مرکبتان را سوار شوید و بهترین لباس هایتان را بپوشید چون عقیل به نزد شما می آید. معاویه تختش را نمایان ساخت. هنگامی که عقیل نزد او آمد معاویه گفت: سلام بر تو ای ابا یزید چه چیز تو را به اینجا کشانید؟ گفت: طلب دنیا از جایی که احتمالش می رود. گفت: ایستادی و به هدف زدی! دستور دادم که صد هزار درهم به تو بدهند. پس صد هزار درهم به او داد پس گفت: مرا از دو لشکر یعنی لشکر من و علی را که دیدی آگاه کن؛ گفت: در جمع بگویم یا در خلوت؟ گفت: نه در جمع بگو. عقیل گفت: من به لشکر علی علیه السلام گذشتم ناگهان شبی به مانند شب پیامبر صلی الله علیه و آله و روزی به مانند روز ایشان مشاهده کردم جز اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله در بین آن ها نبود و من به لشکر تو در آمدم و اولین کسی که از من استقبال کرد أبوالاعور و گروهی از منافقین و ناراضیان از رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن بودند جز اینکه ابوسفیان در بین آنان نبود. معاویه مانع گفتن او شد تا اینکه مردم رفتند و به او گفت: ای ابایزید با من چه کردی؟ گفت: آیا به تو نگفتم در جمع بگویم یا در خلوت و تو اجازه ندادی که تنها به تو بگویم؟ گفت:

ص: 111

الْآنَ فَاشْفِنِی مِنْ عَدُوِّی قَالَ ذَلِکَ عِنْدَ الرَّحِیلِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ شَدَّ غَرَائِرَهُ وَ رَوَاحِلَهُ وَ أَقْبَلَ نَحْوَ مُعَاوِیَةَ وَ قَدْ جَمَعَ مُعَاوِیَةُ حَوْلَهُ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَیْهِ قَالَ یَا مُعَاوِیَةُ مَنْ ذَا عَنْ یَمِینِکَ قَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ فَتَضَاحَکَ ثُمَّ قَالَ لَقَدْ عَلِمَتْ قُرَیْشٌ أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ أَحْصَی لِتُیُوسِهَا(1)

مِنْ أَبِیهِ ثُمَّ قَالَ مَنْ هَذَا قَالَ هَذَا أَبُو مُوسَی فَتَضَاحَکَ ثُمَّ قَالَ لَقَدْ عَلِمَتْ قُرَیْشٌ بِالْمَدِینَةِ أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ بِهَا امْرَأَةٌ أَطْیَبَ رِیحاً مِنْ قِبِّ أُمِّهِ قَالَ (2)

أَخْبِرْنِی عَنْ نَفْسِی یَا أَبَا یَزِیدَ قَالَ تَعْرِفُ حَمَامَةَ ثُمَّ سَارَ فَأَلْقَی فِی خَلَدِ(3) مُعَاوِیَةَ قَالَ أُمٌّ مِنْ أُمَّهَاتِی لَسْتُ أَعْرِفُهَا فَدَعَا بِنَسَّابَیْنِ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ فَقَالَ أَخْبِرَانِّی أَوْ لَأَضْرِبَنَّ أَعْنَاقَکُمَا لَکُمَا الْأَمَانُ قَالا فَإِنَّ حَمَامَةَ جَدَّةُ أَبِی سُفْیَانَ السَّابِعَةُ وَ کَانَتْ بَغِیّاً وَ کَانَ لَهَا بَیْتٌ توفی [تُؤْتَی] فِیهِ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام وَ کَانَ عَقِیلٌ مِنَ أَنْسَبِ النَّاسِ (4).

بیان

یقال أخدیته أی أعطیته و القب بالکسر العظم الناتئ بین الألیتین.

أقول: قال عبد الحمید بن أبی الحدید رووا: أن عقیلا رحمه الله قدم علی أمیر المؤمنین علیه السلام فوجده جالسا فی صحن المسجد بالکوفة(5) فقال السلام علیک یا أمیر المؤمنین قال و علیک السلام یا أبا یزید ثم التفت إلی الحسن ابنه (6) علیه السلام فقال قم فأنزل عمک فقام فأنزله ثم عاد إلیه فقال اذهب فاشتر لعمک قمیصا جدیدا و رداء جدیدا و إزارا جدیدا و نعلا جدیدا فذهب فاشتری له فغدا عقیل علی أمیر المؤمنین علیه السلام فی الثیاب فقال السلام علیک یا أمیر المؤمنین فقال و

ص: 112


1- 1. جمع التیس: الذکر من المعز. و الضمیر راجع الی قریش.
2- 2. فی المصدر: ثم قال.
3- 3. الخلد- بفتحتین-: البال و القلب.
4- 4. أمالی ابن الشیخ: 89 و 90.
5- 5. فی المصدر: فی صحن مسجد الکوفة.
6- 6.«: الی ابنه الحسن.

هم اکنون مرا از دشمنم رهایی بخش. عقیل گفت: موقع رفتن، فردای آن روز هنگامی که کیسه ها و شترانش را بست و به معاویه که اطرافش افرادی بودند نزدیک شد گفت: ای معاویه در سمت راست تو کیست؟ گفت: عمرو بن عاص، پس خنده­ای مصنوعی کرد. سپس گفت: قریش فهمید که حسابگر تر از پدر او برای بزهای نرش کسی نبوده است. آنگاه گفت: این کیست؟ گفت: این ابوموسی است. پس خنده­ای مصنوعی کرد و گفت: قریش در مدینه دانسته­اند که در آنجا زنی خوش­بوتر از قبّ مادرش نبود. معاویه گفت: ای ابا یزید مرا از خودم آگاه کن. گفت: حمامة را می شناسی؟ آنگاه حرکت کرد و آن را به ذهن معاویه انداخت. گفت: مادری از مادرانم که او را نمی شناسم. آنگاه دو نسب شناس از اهل شام را فرا خواند و گفت: مرا با خبر کنید و گرنه گردن هایتان را می زنم شما دو تا در امانید. آن دو گفتند: حمامة مادر بزرگ هفتم ابوسفیان است که زنی فاحشه بود و خانه­ای داشت که در آن مُرد. امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: عقیل از نسب شناس­ترین مردم بود.(1)

توضیح

گفته می شود أخدیته یعنی به او أعطی کردی و القِب با کسره استخوان بین دو تخمدان است می گویم: عبدالحمید بن أبی الحدید گفت: روایت کرده اند که عقیل رحمة الله علیه نزد امیرالمؤمنین آمد و دید که ایشان در صحن مسجد کوفه نشسته است، پس گفت: سلام بر تو ای امیرالمؤمنین، حضرت فرمود:

ص: 112


1- . امالی ابن شیخ: 89 و 90

علیک السلام یا أبا یزید(1) یخرج عطائی فأدفعه إلیک فلما ارتحل عن أمیر المؤمنین علیه السلام إلی معاویة(2) فنصب له کراسیه و أجلس جلساءه حوله فلما ورد علیه أمر له بمائة ألف فقبضها ثم غدا علیه یوما بعد ذلک و جلساء معاویة حوله فقال یا أبا یزید أخبرنی عن عسکری و عسکر أخیک فقد وردت علیهما قال أخبرک مررت و الله بعسکر أخی فإذا لیل کلیل رسول الله صلی الله علیه و آله و نهار کنهار رسول الله صلی الله علیه و آله إلا أن رسول الله لیس فی القوم ما رأیت إلا مصلیا و لا سمعت إلا قارئا و مررت بعسکرک فاستقبلنی قوم من المنافقین ممن نفر ناقة رسول الله صلی الله علیه و آله(3) لیلة العقبة ثم قال من هذا عن یمینک یا معاویة قال هذا عمرو بن العاص قال هذا الذی اختصم فیه ستة نفر فغلب علیه جزار قریش فمن الآخر قال الضحاک بن قیس الفهری قال أما و الله لقد کان أبوه جید الأخذ لعسب التیوس (4) فمن هذا الآخر قال أبو موسی الأشعری قال هذا ابن السراقة فلما رأی معاویة أنه قد أغضب جلساءه علم أنه إن استخبره عن نفسه قال فیه سوءا فأحب أن یسأله لیقول فیه ما یعلمه من السوء فیذهب بذلک غضب جلسائه قال یا أبا یزید فما تقول فی قال دعنی من هذا قال لتقولن قال أ تعرف حمامة قال و من حمامة یا أبا یزید قال قد أخبرتک ثم قال (5) فمضی فأرسل معاویة إلی النسابة فدعاه قال من حمامة قال و لی الأمان قال نعم قال حمامة جدتک أم أبی سفیان کانت بغیا فی الجاهلیة صاحبة رایة قال معاویة لجلسائه قد ساویتکم و

ص: 113


1- 1. فی المصدر بعد ذلک: قال یا أمیر المؤمنین ما اراک اصبت من الدنیا شیئا و انی لا ترضی نفسی من خلافتک بما رضیت به لنفسک، فقال: یا ابا یزید اه.
2- 2. فی المصدر: أتی معاویة.
3- 3. فی المصدر و( م) و( خ): ممن نفر برسول اللّه.
4- 4. العسب: النسل.
5- 5. کذا فی النسخ، و الصحیح کما فی المصدر، قام.

ای ابا یزید سلام بر تو، و به پسرش حسن رو کرد و فرمود: بلند شو و از عمویت پذیرایی کن. حسن علیه السلام برخاست و از او پذیرایی کرد پس به نزد پدر برگشت و حضرت فرمود: برو و برای عمویت پیراهن و ردا و شلوار و کفش جدید بخر. او رفت و خرید، فردا صبح عقیل با جامه ها بر علی علیه السلام وارد شد و گفت: سلام بر تو ای امیرالمؤمنین، حضرت فرمود: سلام بر تو، سهم من تعیین شود به تو می دهم. هنگامی که عقیل امیر مؤمنین را به قصد معاویه ترک کرد، معاویه به خاطر او کرسی هایش را قرار داد و نزدیکانش را اطرافش نشاند. هنگامی که عقیل بر او داخل شد معاویه دستور داد صد هزار درهم به او بدهند و او آن را گرفت. پس از آن، صبح یک روز بر معاویه داخل شد در حالی که اطرافیان معاویه نزد او بودند و گفت: ای ابا یزید مرا از لشکر خودم و لشکر برادرت آگاه کن تو هر دوی آن ها را دیده­ای، گفت: می گویم: به خدا سوگند من به لشکر برادرم وارد شدم و ناگاه شبی دیدم که مانند شب رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و روزی دیدم که مانند روز رسول خدا صلی الله علیه و آله بود جز اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله در بین قوم نبود. من جز نمازگزار ندیدم و جز صدای قاری نشنیدم. اما وقتی به لشکر تو وارد شدم گروهی از منافقان از جمله کسانی که شتر رسول خدا صلی الله علیه و آله را در شب عقبه رم دادند از من استقبال کردند. و گفت: ای معاویه سمت راست تو کیست؟ گفت: این عمرو بن عاص است گفت: این کسی است که شش نفر بر سر پدر بودن برای او با هم اختلاف داشتند و بالاخره قصاب قریش برنده شد. دیگری کیست؟ گفت: ضحاک بن قیس قهری گفت: به خدا سوگند پدر او خیلی خوب بچه بزهای نر را می گرفت، این دیگری کیست؟ گفت ابوموسی اشعری. گفت: او پسر مادری دزد است. هنگامی که معاویه دید که عقیل اطرافیانش را عصبانی کرده دانست که اگر از او درباره خودش بپرسد چیزهای بدی به او می گوید، پس بهتر دید که از او سؤال کند تا با بدی هایی که از او می داند خشم و غضب هم نشین و اطرافیانش را فرو بنشاند گفت: ای ابا یزید درباره من چه می گویی؟ گفت: مرا از گفتن آن معذور دار. گفت: حتماً به من بگو گفت: آیا حمامة را می شناسی؟ گفت: ای ابایزید حمامة کیست؟ گفت: به تو گفته ام پس بلند شد و رفت. آن گاه معاویه نسب شناس را فرا خواند و گفت: حمامة کیست؟ گفت: آیا امانم می دهی؟ گفت: بله، گفت: حمامة مادر بزرگت، مادر ابوسفیان است که در جاهلیت فاحشه و برای شناخته شدن پرچم داشت. معاویه به اطرافیانش گفت: با شما مساوی شدم

ص: 113

زدت علیکم فلا تغضبوا(1).

و قال فی موضع آخر من المفارقین لعلی علیه السلام أخوه عقیل بن أبی طالب قدم علی أمیر المؤمنین علیه السلام الکوفة(2)

یسترفده فعرض علیه عطاءه فقال إنما أرید من بیت المال فقال تقیم لی (3) یوم الجمعة فلما صلی علی الجمعة قال له ما تقول فیمن خان هؤلاء أجمعین قال بئس الرجل قال فإنک أمرتنی أن أخونهم و أعطیک فلما خرج من عنده شخص إلی معاویة فأمر له یوم قدومه بمائة ألف درهم و قال له یا أبا یزید أنا خیر لک أم علی قال وجدت علیا أنظر لنفسه منک و وجدتک أنظر لی منک لنفسک و قال معاویة لعقیل إن فیکم یا بنی هاشم لینا قال أجل إن فینا للینا من غیر ضعف و عزا من غیر عنف و إن لینکم یا معاویة غدر و سلمکم کفر و قال معاویة و لا کل هذا یا أبا یزید و قال الولید بن عقبة لعقیل فی مجلس معاویة غلبک أخوک یا أبا یزید علی الثروة قال نعم و سبقنی و إیاک إلی الجنة قال أما و الله (4) لو أن أهل الأرض اشترکوا فی قتله لأرهقوا صعودا و إن أخاک لأشد هذه الأمة عذابا فقال صه و الله إنا لنرغب بعبد من عبیده عن صحبة أبیک عقبة بن أبی معیط.

و قال معاویة یوما و عنده عمرو بن العاص و قد أقبل عقیل لأضحکنک من عقیل فلما سلم قال معاویة مرحبا برجل عمه أبو لهب فقال عقیل و أهلا بمن (5) عمته حمالة الحطب فِی جِیدِها حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ لأن امرأة أبی لهب أم جمیل بنت حرب

ص: 114


1- 1. شرح النهج 1: 184 و 185.
2- 2. فی المصدر: بالکوفة.
3- 3.«: إلی.
4- 4. فی المصدر بعد ذلک: ان شدقیه لمضمومان من دم عثمان، فقال: و ما أنت و قریش و اللّه ما انت فینا الا کنطیح التیس، فغضب الولید و قال: و اللّه اه.
5- 5. فی المصدر: برجل.

و از شما جلوتر زدم پس عصبانی نشوید.(1)

ابن ابی الحدید در جایی دیگر گفت: از جمله کسانی که از علی علیه السلام جدا و دور بودند برادرش عقیل بن ابی طالب بود که در کوفه بر او وارد شد و امام علیه السلام از او استقبال کرده و عطای - سهم - خود را به او عرضه کرد. گفت: من از بیت المال می خواهم، علی علیه السلام فرمود: روز جمعه برای نماز بیا، هنگامی که علی علیه السلام نماز جمعه را خواند به او فرمود: نظرت درباره کسی که به همه این مردم خیانت کند چیست؟ عقیل گفت: او چه بد مردی است. حضرت فرمود: تو به من گفتی که به آن ها خیانت کرده و به تو ببخشم. هنگامی که عقیل از نزد امام رفت، آهنگ معاویه کرد، معاویه از او استقبال کرده و دستور داد که صد هزار درهم به او بدهند و به او گفت: ای ابا یزید من برای تو بهترینم یا علی؟ گفت: من علی را دیدم که از تو بیشتر به خود می نگریست ولی تو بیشتر از خودت به من می نگری. معاویه به عقیل گفت: ای بنی هاشم در شما نرمی وجود دارد. گفت: در ما نرم خویی بدون ضعف و عزت بدون سخت گیری وجود دارد، ولی ای معاویه نرم خویی شما فریبکاری و سلام و صلح شما کفر است، معاویه گفت: ای ابایزید همه اینها که می گویی نیست. ولید بن عقبه در مجلس معاویه به عقیل گفت: ای ابا یزید برادرت بر تو در ثروت برتری جست. عقیل گفت: بله، و از من و تو در بهشت سبقت گرفت. گفت: به خدا سوگند اگر مردم زمین در قتلش شریک می­شدند از بالا رفتن خسته می­شدند و برادر تو از جمله کسانی است که سخت ترین عذاب ها را خواهد دید. پس عقیل گفت: ساکت شو ما به برده ای از بردگان او راغب تریم تا هم نشینی با پدرت عقبه بن أبی معیط.

روزی معاویه که عمروعاص نزد او بود و عقیل نیز نزد آن ها آمد به عمرو گفت: کاری می کنم که به عقیل بخندی. هنگامی که عقیل سلام کرد معاویه گفت: درود بر مردی که عمویش ابولهب است. عقیل گفت: درود بر کسی که عمه اش حمالة الحطب است «فِی جِیدِها حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ» که بر گردنش طنابی از لیف خرماست، چون زن ابولهب أم جمیل دختر حرب

ص: 114


1- . طرح نهج البلاغة، 1: 184 و 185

بن أمیة قال معاویة یا أبا یزید ما ظنک بعمک أبی لهب قال إذا دخلت النار فخذ علی یسارک تجده مفترشا عمتک حمالة الحطب أ فناکح فی النار خیر أم منکوح قال کلاهما شر و الله (1).

و قال فی موضع آخر عقیل بن أبی طالب هو أخو أمیر المؤمنین علیه السلام لأبیه و أمه و کانوا بنو أبی طالب أربعة طالب و هو أسن من عقیل بعشر سنین و عقیل و هو أسن من جعفر بعشر سنین و جعفر و هو أسن من علی بعشر سنین و علی علیه السلام و هو أصغرهم سنا و أعظمهم قدرا بل و أعظم الناس بعد ابن عمه قدرا و کان أبو طالب یحب عقیلا أکثر من حبه سائر بنیه فلذلک قال للنبی صلی الله علیه و آله و للعباس حین أتیاه لیقسما بنیه عام المحل (2) فیخففا عنه ثقلهم دعوا لی عقیلا و خذوا من شئتم فأخذ العباس جعفرا و أخذ محمد علیا و کان عقیل یکنی أبا یزید قال له رسول الله صلی الله علیه و آله یا أبا یزید إنی أحبک حبین حبا لقرابتک منی و حبا لما کنت أعلم من حب عمی إیاک أخرج عقیل إلی بدر مکرها کما أخرج العباس فأسر و فدی و عاد إلی مکة ثم أقبل مسلما مهاجرا قبل الحدیبیة و شهد غزاة مؤتة مع أخیه جعفر و توفی فی خلافة معاویة فی سنة خمسین و کان عمره ست و تسعون سنة و له دار بالمدینة معروفة و خرج إلی مکة(3) ثم إلی الشام ثم عاد إلی المدینة و لم یشهد مع أخیه أمیر المؤمنین علیه السلام شیئا من حروبه أیام خلافته و عرض نفسه و ولده علیه فأعفاه و لم یکلفه حضور الحرب و کان أنسب قریش و أعلمهم بأیامها و کان مبغضا إلیهم لأنه کان یعد مساویهم و کانت له طنفسة(4) تطرح فی مسجد رسول الله فیصلی علیها و یجتمع إلیه الناس فی علم النسب و أیام العرب و کان حینئذ قد ذهب بصره و کان أسرع الناس جوابا و أشدهم عارضة

ص: 115


1- 1. شرح النهج 1: 481.
2- 2. بالفتح فالسکون: انقطاع المطر و یبس الأرض.
3- 3. فی المصدر: إلی العراق.
4- 4. الطنفسة- مثلثة الطاء و الفاء-: البساط. الحصیر.

بن امیه است. معاویه گفت: ای ابایزید، عقیده ات درباره عمویت ابولهب چیست؟ عقیل گفت: وقتی وارد جهنم شدی به سمت چپ خود بنگر او را در حالی که با عمه ات، حمالة الحطب همبستر است می یابی. گفت: کدام یک در جهنم از دیگری بهتر است کسی که همخوابگی می کند یا کسی که با او همخوابگی می شود؟ گفت: به خدا سوگند هر دو پلیدند(1).

ابن ابی الحدید در جایی دیگر گفت: عقیل بن ابی طالب برادر امیرالمؤمنین از جانب پدر و هم از جانب مادرش است و فرزندان أبوطالب چهار نفر بودند: طالب که ده سال از عقیل بزرگ تر بود عقیل که ده سال از جعفر بزرگ تر و جعفر که ده سال از علی بزرگ تر بود و علی که کوچک ترین آنان از لحاظ سنی ولی بزرگ ترینشان از لحاظ مقام و منزلت بلکه بعد از پس پسر عمویش بزرگ ترین مردم از جهت قدر منزلت بود و ابو طالب عقیل را از دیگر فرزندانش بیشتر دوست می داشت. برای همین به پیامبر و عباس هنگامی که نزد او آمدند تا پسرانش را در عام المحل تقسیم کنند و از مسئولیت او بکاهند گفت: عقیل را به من بدهید و هر کس را می خواهید بردارید. آن گاه عباس جعفر را برداشت و محمد علی صلوات الله علیهما را. کنیه عقیل أبا یزید بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله به او گفت: ای ابا یزید من تو را دو گونه دوست دارم، دوستی به دلیل نزدیکی با من و دوستی که از عمویم نسبت به تو سراغ داشتم. عقیل مانند عباس با زور به بدر رفت و اسیر شد و با فدیه آزاد شد پس به مکه برگشت. قبل از حدیبیه به عنوان یک مسلمان مهاجر به آنجا رفت و در غزوه موته با برادرش جعفر شرکت کرد در زمان خلافت معاویه در سال پنجاه هجری در نود و شش سالگی درگذشت و خانه ای معروف در مدینه داشت. پس به مکه و شام رفت و به مدینه برگشت و در زمان خلافت برادرش امیرالمؤمنین، در جنگی شرکت نکرد. او خود و فرزندش را نثار علی علیه السلام کرد و امام او را معاف کرده و حضور در جنگ را برای او تکلیف نکرد. او نسب شناس ترین و آگاه ترین قریش به روزگار آنان بود؟ آن ها از او بغض داشتند چون بدی هایشان را می گفت و فرشی داشت که در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله پهن می کرد و روی آن نماز می خواند و مردم برای شناخت از نسب و روزگار اعراب اطراف او گرد می آمدند. در آن روزگار بود که بینایی اش را از دست داد. او حاضر جواب ترین و دارای صحیح ترین رأی و گفتار بود

ص: 115


1- . شرح نهج البلاغة، 1: 481

و کان یقال إن فی قریش أربعة یتحاکم إلیهم فی علم النسب و أیام قریش و یرجع إلی قولهم عقیل بن أبی طالب و مخرمة بن نوفل الزهری و أبو الجهم بن حذیفة العدوی و حویطب بن عبد العزی العامری و اختلف الناس فیه هل التحق بمعاویة و أمیر المؤمنین علیه السلام حی فقال قوم (1)

و رووا أن معاویة قال یوما و عقیل عنده هذا أبو یزید لو لا علمه أنی خیر له من أخیه لما أقام عندنا و ترکه فقال عقیل أخی خیر لی فی دینی و أنت خیر لی فی دنیای و قد آثرت دنیا و أسأل الله خاتمة خیر و قال قوم إنه لم یفد إلی معاویة إلا بعد وفاة أمیر المؤمنین علیه السلام و استدلوا علی ذلک بالکتاب الذی کتبه إلیه فی آخر خلافته و الجواب الذی أجابه علیه السلام به و قد ذکرناه فیما تقدم و سیأتی ذکره أیضا فی باب کتبه علیه السلام و هذا القول هو الأظهر عندی.

و روی المدائنی قال قال معاویة یوما لعقیل بن أبی طالب هل من حاجة فأقضیها لک قال نعم جاریة عرضت علی و أبی أصحابها أن یبیعوها إلا بأربعین ألفا فأحب معاویة أن یمازحه قال و ما تصنع بجاریة قیمتها أربعون ألفا و أنت أعمی تجتزئ بجاریة قیمتها خمسون درهما قال أرجو أن أطأها فتلد لی غلاما إذا أغضبته یضرب عنقک فضحک معاویة و قال مازحناک یا أبا یزید و أمر فابتیعت له الجاریة التی أولد منها مسلما رحمه الله فلما أتت علی مسلم ثمانی عشرة سنة و قد مات عقیل أبوه قال لمعاویة یا أمیر المؤمنین إن لی أرضا بمکان کذا من المدینة و إنی أعطیت بها مائة ألف و قد أحببت أن أبیعک إیاها فادفع إلی ثمنها فأمر معاویة بقبض الأرض و دفع الثمن إلیه فبلغ ذلک الحسین علیه السلام فکتب إلی معاویة أما بعد فإنک اغتررت (2) غلاما من بنی هاشم فابتعت منه أرضا لا یملکها فاقبض من الغلام ما دفعته إلیه و اردد علینا أرضنا فبعث معاویة إلی مسلم فأخبره ذلک و أقرأه

ص: 116


1- 1. أی اعتقد قوم ذلک. و فی المصدر: فقال قوم: نعم.
2- 2. فی المصدر: غررت.

و گفته می شود: در بین قریش چهار نفر هستند که در نسب شناسی و روزگار قریش به آن ها رجوع می شود که عبارتند از: عقیل بن ابی طالب و مخرمه بن نوفل زهری و ابوجهم بن حذیفه عدوی و حویطب بن عبد عزّی عامری، مردم در اینکه آیا او در زمان حیات امیرالمؤمنین علیه السلام به معاویه پیوست اختلاف پیدا کرده اند و می گویند معاویه روزی که عقیل نزدش بود گفت: این ابا یزید اگر نمی دانست که من بهتر از برادرش هستم نزد ما نمی ماند و ما را ترک می کرد. عقیل گفت: برادرم در دین برایم بهتر است و تو در دنیای من و من دنیا را ترجیح دادم و از خداوند عاقبت به خیری را مسألت دارم. گروهی گفته اند: او جز بعد از وفات امیر مؤمنین علیه السلام نزد معاویه نرفت و به نامه ای استناد می کنند که او در روزهای پایانی خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام به او نوشت و جوابی را که حضرت علیه السلام به او داد که در گذشته آن را بیان کرده ایم و هم چنین در باب کتاب های حضرت علیه السلام آن را ذکر خواهیم کرد و به نظر من این گفته آشکارتر و واضح تر است .

مدائنی گفت: روزی معاویه به عقیل گفت اگر نیازی داری برطرف کنم؟ گفت: بله دارم، کنیزی است که او را دیده ام ولی صاحبانش از اینکه او را جز با چهل هزار دینار بفروشد، خودداری می کنند. معاویه که دوست داشت با او شوخی کند گفت: تو که کور هستی، کنیزی با چهل هزار دینار را می خواهی چه کار؟ به کنیزی به ارزش پنجاه درهم راضی می شوی. گفت: آرزو دارم با او همبستر شوم و برای من پسری به دنیا آورد که اگر او را خشمگین ساختی گردن تو را بزند. معاویه خندید و گفت: ای ابا یزید با تو مزاح کردیم. آنگاه دستور داد تا کنیزی را که مسلم علیه السلام را برای او به دنیا آورد بخرند. هنگامی که مسلم به سن هیجده سالگی رسید و پدرش عقیل وفات یافت به معاویه گفت: ای امیرالمؤمنین من زمینی در فلان مکان در مدینه دارم که صد هزار درهم برای آن داده ام و دوست دارم که آن را به تو بفروشم پس بهایش را به من بپرداز. معاویه دستور گرفتن زمین و پرداخت بهای آن را داد. این خبر به حسین علیه السلام رسید و ایشان نامه ای به معاویه نوشتند که به این ترتیب است: ای معاویه تو از جوانی از بنی هاشم فریب خوردی و زمینی را که مالک آن نیست از او خریدی؛ پس آنچه که به آن جوان دادی از او بگیر و زمین ما را برگردان. پس معاویه این خبر را به مسلم گفت

ص: 116

کتاب الحسین علیه السلام و قال اردد علینا مالنا و خذ أرضک فإنک بعت ما لا تملک فقال مسلم أما دون أن أضرب رأسک بالسیف فلا فاستلقی معاویة ضاحکا یضرب برجلیه و قال یا بنی هذا و الله کلام قاله لی أبوک حین ابتعت له أمک ثم کتب إلی الحسین علیه السلام أنی قد رددت علیکم الأرض و سوغت مسلما ما أخذه فقال الحسین علیه السلام أبیتم یا آل أبی سفیان إلا کرما.

فقال معاویة لعقیل یا أبا یزید أین یکون عمک أبو لهب الیوم قال إذا دخلت جهنم فاطلبه تجده مضاجعا عمتک أم جمیل بنت حرب بن أمیة و قالت له زوجته ابنة عتبة بن ربیعة یا بنی هاشم لا یحبکم قلبی أبدا أین أبی أین عمی أین أخی کأن أعناقهم أباریق الفضة ترد أنفهم الماء قبل شفاههم قال إذا دخلت جهنم فخذی علی شمالک تجدینهم.

سأل معاویة عقیلا رحمه الله عن قصة الحدیدة المحماة المذکورة فبکی و قال: أنا أحدثک یا معاویة عنه (1) ثم أحدثک عما سألت نزل بالحسین ابنه ضیف فاستسلف (2) درهما اشتری به خبزا و احتاج إلی الإدام فطلب من قنبر خادمهم أن یفتح له زقا من زقاق عسل جاءتهم من الیمن فأخذ منه رطلا فلما طلبها لیقسمها قال یا قنبر أظن أنه حدث فی هذا الزق حدث قال نعم یا أمیر المؤمنین و أخبره فغضب و قال علی بحسین و رفع الدرة(3) فقال بحق عمی جعفر و کان إذا سئل بحق جعفر سکن فقال له ما حملک إذ أخذت منه قبل القسمة قال إن لنا فیه حقا فإذا أعطیناه رددناه قال فداک أبوک و إن کان لک فیه حق فلیس لک أن تنتفع بحقک قبل أن ینتفع المسلمون بحقوقهم أما لو لا أنی رأیت رسول الله یقبل ثنیتیک لأوجعتک ضربا ثم دفع إلی قنبر درهما کان مصرورا فی ردائه و قال اشتر به خیر عسل تقدر علیه قال عقیل و الله لکأنی أنظر

ص: 117


1- 1. أی عن أمیر المؤمنین علیه السلام.
2- 2. أی اقترض.
3- 3. فی المصدر: فرفع علیه الدرة.

و نامه حسین علیه السلام درباره زمین را خواند و گفت: مال ما را پس بده و زمینی را که مالک آن نیستی بگیر. مسلم گفت: هرگز! مگر اینکه سرت را با شمشیر از تنت جدا کنم. معاویه در حالی که می خندید دراز کشید و بر روی پاهایش زد و گفت: ای پسرم به خدا سوگند این سخنی است که پدرت هنگامی که مادرت را برای او خریدم گفت. آنگاه نامه ای به حسین علیه السلام نوشت و گفت: من زمین را به شما برگردانده و به مسلم آنچه گرفته بود بخشیدم. حسین علیه السلام فرمود: ای آل أبوسفیان! از هر چیزی جز بخشش ابا دارید.

معاویه به عقیل گفت: ای ابا یزید عمویت ابولهب امروز کجاست؟ گفت: اگر وارد جهنم شدی او را در حالی که با عمه ات ام جمیل دختر حرب بن امیه همخواب است طلب کن. همسرش دختر عتبه بن ربیعه به او گفت: ای بنی هاشم هرگز دوستی شما در دلم وارد نمی شود، پدرم و عمویم و برادرم کجاست؟ گردن هایشان گویی آفتابه هایی نقره ای است که آب قبل از لب هایشان به بینی هایشان وارد می شود. گفت: اگر وارد جهنم شدی به سمت چپ خود بنگر تا آن ها را ببینی.

معاویه از عقیل درباره داستان آهن گداخته سؤال کرد، عقیل گریه کرد و گفت: ای معاویه من درباره علی علیه السلام و آنچه پرسیدی با تو سخن می گویم. مهمانی به پسرش حسین علیه السلام آمد، او درهمی قرض کرد و برای مهمانش نانی خرید پس خورش و مانند آن احتیاج پیدا کرد و از قنبر خدمتکارشان خواست تا مشکی از مشک های عسل را که از یمن آورده بودند باز کند و یک رطل از آن برداشت هنگامی که علی علیه السلام خواست تا آن را تقسیم کند، فرمود: ای قنبر گمان می کنم که برای این مشک چرمین اتفاقی افتاده است. قنبر گفت: بله ای امیرالمؤمنین، پس قنبر ماجرا را برای ایشان تعریف کرد، علی علیه السلام عصبانی شد و فرمود: حسین را نزد من بیاور و شلاق را بر او بلند کرده و به حسین علیه السلام فرمود: تو را به حق عمویم جعفر قسم می دهم - و هرکس حضرت را به جعفر قسم می داد آرام می گرفت - علی علیه السلام به او فرمود: چه چیز تو را وادار کرد تا قبل تقسیم کردن از آن برداری؟ حسین علیه السلام فرمود: ما در آن حق داریم، هنگامی که آن را به ما دادی بر می گردانیم. علی علیه السلام فرمود: پدرت فدای تو باد، اگر تو در آن حق داری پس نباید از حقت بهره مند شوی قبل از اینکه مسلمانان از حقوقشان بهره مند شوند، آگاه باش اگر من رسول خدا صلی الله علیه و آله را ندیده بودم که لبانت را می بوسید تو را به شدت می زدم. آن گاه یک درهم که در عبایش بسته بود به قنبر داد و فرمود: بهترین عسل را که می توانی برای او بخر. عقیل گفت: به خدا سوگند گویا من

ص: 117

إلی یدی علی و هی علی فم الزق و قنبر یقلب العسل فیه ثم شده و جعل یبکی و یقول اللهم اغفر للحسین فإنه لم یعلم.

فقال معاویة ذکرت من لا ینکر فضله رحم الله أبا حسن فلقد سبق من کان قبله و أعجز من یأتی بعده هلم حدیث الحدیدة: قال نعم أقویت (1) و أصابتنی مخمصة شدیدة فسألته فلم تند صفاته (2) فجمعت صبیانی و جئته بهم و البؤس و الضر ظاهران علیهم فقال ائتنی عشیة لأدفع إلیک شیئا فجئته یقودنی أحد ولدی فأمره بالتنحی ثم قال ألا فدونک فأهویت حریصا قد غلبنی الجشع (3) أظنها صرة فوضعت یدی علی حدید تلتهب نارا فلما قبضتها نبذتها و خرت کما یخور(4) الثور تحت جازره فقال لی ثکلتک أمک هذا من حدیدة أوقدت لها نار الدنیا فکیف بک و بی غدا إن سلکنا فی سلاسل جهنم ثم قرأ إِذِ الْأَغْلالُ فِی أَعْناقِهِمْ وَ السَّلاسِلُ یُسْحَبُونَ (5) ثم قال لیس لک عندی فوق حقک الذی فرضه الله لک إلا ما تری فانصرف إلی أهلک فجعل معاویة یتعجب و یقول هیهات عقمت النساء أن تلد بمثله (6).

أقول: روی فی بعض مؤلفات أصحابنا عن قتادة أن أروی بنت الحارث بن عبد المطلب دخلت علی معاویة بن أبی سفیان و قد قدم المدینة و هی عجوز کبیرة فلما رآها معاویة قال مرحبا بک یا خالة کیف کنت بعدی قالت کیف أنت یا ابن أختی لقد کفرت النعمة و أسأت لابن عمک الصحبة و تسمیت بغیر اسمک

ص: 118


1- 1. أی افتقرت.
2- 2. الصفاة: الحجر الصلد الضخم. یقال« فلان لا تندی صفاته» أی انه بخیل. و الجملة کنایة عن امساکه علیه السلام عن بذل بیت المال لأخیه عقیل.
3- 3. الجشع: اشد الحرص.
4- 4. خار البقرة: صاح.
5- 5. سورة المؤمن: 71.
6- 6. شرح النهج 3: 120- 122. و فیه: هیهات هیهات عقمت النساء أن یلدن بمثله.

دارم به دستان علی که در دهانه مشک بود نگاه می کنم در حالی که قنبر عسل را در آن می ریزد، پس آن را می بندد و شروع به گریه کردن کرد و فرمود: پروردگارا حسین را ببخش به راستی او ندانسته است.

معاویه گفت: فضل کسی را که قابل انکار نیست بیان کردی، خداوند او را رحمت کند که بر گذشتگان خود پیشی جست و آیندگان خود را عاجز ساخت. حالا داستان آهن را بگو گفت: من فقیر شدم و گرسنگی شدیدی بر من عارض گشت، من از امیرالمؤمنین درخواست کردم ولی او از دادن بیت المال خودداری کرد .

آنگاه من بچه هایم را جمع کرده و نزد او بردم در حالی که بینوایی و فقر از آن ها پیدا بود و حضرت فرمود: شبانگاه نزد من بیا تا چیزی به تو بدهم. یکی از فرزندانم مرا نزد او برد. حضرت به او دستور داد تا برگردد آنگاه فرمود: هان این جلوی توست، در حالی که طمع و آز بر من غلبه کرده بود خود را به روی حریص انداختم و فکر کردم کیسه پول است. پس دستم را روی آهنی که مانند آتش داغ بود گذاشتم، وقتی آن را گرفتم به یک باره انداختم و مانند گاوی که زیر جازره اش نعره می زند، فریاد زدم. آنگاه به من فرمود: مادرت به عزایت بنشیند این از آهنی است که آتش دنیا را بر آن روشن ساخته ام پس من و تو در قیامت چگونه در روی زنجیرهای جهنم قدم برداریم؟ آنگاه این آیه را خواند: « اذا الاغلال فی أعناقهم و السلاسل یسحبون»{هنگامی که غل­ها در گردن­هایشان [افتاده] و [با] زنجیرها کشیده می­شوند}(1)

سپس فرمود: تو نزد من بیش از حقی که خداوند بر تو قرار داده است نداری جز آنچه را که می بینی پس به سوی خانواده ات برگرد، آنگاه معاویه تعجب کرده و گفت: هیهات که زنان از اینکه همتای او را بزایند عاجزند(2)

می گویم: در برخی کتاب های اصحاب ما از قتاده روایت شده است که أروی دختر حارث ابن عبدالمطلب بر معاویه بن ابوسفیان وارد شد که به مدینه آمده بود در حالی که او یک پیرزن کهنسال بود. هنگامی که معاویه او را دید، گفت: سلام بر تو ای خاله بعد از من اوضاعت چگونه بود؟ گفت: ای خواهر زاده ام تو چطوری؟ تو به نعمت های خداوند کفر ورزیدی و به هم­نشینی با پسر عمویت بد کردی و به غیر نام خود نامیده شدی

ص: 118


1- . مؤمن/ 71
2- . شرح نهج البلاغة، 3: 120 - 122

و أخذت غیر حقک بلا بلاء کان منک و لا من آبائک فی دیننا و لا سابقة کانت لکم بل کفرتم بما جاء به محمد صلی الله علیه و آله فأتعس الله منکم الجدود و أصعر منکم الخدود و رد الحق إلی أهله فکانت کلمتنا هی العلیا و نبینا هو المنصور علی من ناواه فوثبت قریش علینا من بعده حسدا لنا و بغیا فکنا بحمد الله و نعمته أهل بیت فیکم بمنزلة بنی إسرائیل فی آل فرعون و کان سیدنا فیکم بعد نبینا بمنزلة هارون من موسی و غایتنا الجنة و غایتکم النار فقال لها عمرو بن العاص کفی أیتها العجوز الضالة و اقصری من قولک مع ذهاب عقلک إذ لا تجوز شهادتک وحدک فقالت و أنت یا ابن الباغیة تتکلم و أمک أشهر بغی بمکة و أقلهم أجرة و

ادعاک خمسة من قریش فسئلت أمک عن ذلک فقالت کل أتاها فانظروا أشبههم به فألحقوه به فغلب شبه العاص بن وائل جزار قریش ألأمهم مکرا و أمهنهم خیرا فما ألومک ببغضنا قال مروان بن الحکم کفی أیتها العجوز و اقصدی لما جئت له فقالت و أنت یا ابن الزرقاء تتکلم و الله و أنت ببشیر مولی ابن کلدة أشبه منک بالحکم بن العاص و قد رأیت الحکم سبط الشعر مدید القامة و ما بینکما قرابة إلا کقرابة الفرس الضامر من الأتان المقرف فاسأل عما أخبرتک به أمک فإنها ستخبرک بذلک ثم التفتت إلی معاویة فقالت و الله ما جرأ هؤلاء غیرک و إن أمک القائلة فی قتل حمزة:

نحن جزیناکم بیوم بدر***و الحرب بعد الحرب ذات السعر.

إلی آخر الأبیات فأجابتها ابنة عمی :

خزیت فی بدر و غیر بدر *** یا بنت وقاع عظیم الکفر.

إلی آخر الأبیات فالتفت معاویة إلی مروان و عمرو و قال و الله ما جرأها علی غیرکما و لا أسمعنی هذا الکلام سواکما ثم قال یا خالة اقصدی لحاجتک و دعی أساطیر النساء عنک قالت تعطینی ألفی دینار و ألفی دینار و ألفی دینار قال ما تصنعین بألفی دینار قالت أزوج بها فقراء بنی الحارث بن عبد المطلب قال

ص: 119

و حق غیر خودت را بدون آزمایش و امتحانی گرفتی نه تو و نه پدرانت و نه پیشینیان همچین آزمایشی و سابقه­ای در دین نداشته­اند، بلکه شما به آنچه محمد صلی الله علیه و آله دعوت کرد کفر ورزیدید. پس خداوند بخت شما را از شما برگرداند و چهره های شما را کج کرد و حق را به اهلش برگرداند و فقط کلمه ما برترین بود و پیامبر ما نیز بر کسانی که قصد او را کردند پیروز شد، آنگاه قریش پس از او از روی حسادت بر ما ظلم کرد و ما به فضل و نعمت خداوند، خانواده ای در بین شما به منزله بنی اسرائیل در بین آل فرعون بودیم و سرورمان در بین شما به منزله هارون برای موسی بود و سرانجام ما بهشت ولی غایت و مقصود شما جهنم است. عمرو بن عاص به او گفت: ای پیرزن گمراه بس کن و سخن کوتاه کن، تو عقل از کف داده ای و شهادت و گواهی تو به تنهایی جایز نیست. پیرزن گفت: ای زنا زاده تو سخن می گویی در حالی که مادرت معروف ترین زنان فاحشه در مکه و کم اجرت­ترین آن هاست. پنج نفر از قریش ادعای پدری تو را کردند و درباره آن از مادرت سؤال شد. او گفت: همه آنها نزدش آمده­اند پس به شبیه ترینشان به او نگاه کنید و او را به او بدهید! پس جزار قریش که مکارترین و کم خیرترینشان بود شبیه ترین به عمر وعاص گشت، پس من تو را به خاطر دشمنی با ما سرزنش نمی کنم. مروان بن حکم گفت: ای پیرزن ساکت شو، و به سراغ آنچه به خاطر آن به اینجا آمدی برو و گفت: ای پسر زرقاء تو سخن می گویی به خدا سوگند بشیر مولی پسر کلده شبیه تر است به تو از حکم بن عاص. من حکم را که موهای آویزان و قامتی بلند داشت دیدم و بین شما دو نفر شباهتی جز شباهت اسب لاغر با ماده الاغ زشت نیست. آنچه را که به تو گفتم از مادرت بپرس که او تو را از آن باخبر می کند. آنگاه رو به سوی معاویه کرد و گفت: به خدا سوگند جز تو کسی آن ها را گستاخ نساخت. مادرت هنگام کشته شدن حمزه گفت:

ما به شما در جنگ بدر پاداش دادیم، و جنگ بعد از این جنگ دارای زبانه آتش است.

تا آخر ابیات، سپس دختر عمویم به او جواب داد:

ای دختر سخن چین و کافر بزرگ، تو در بدر و غیر از آن، رسوا و بدنام شدی.

و تا آخر ابیات را خواند آنگاه معاویه به مروان و عَمرو رو کرد و گفت: به خدا سوگند او را جز شما دو نفر بر من گستاخ نساخت و این حرف جز به خاطر شما دو نفر بر من زده نشد. سپس گفت: ای خاله حاجتت را بگو و قصه­های خیالی زنان را رها کن، گفت: باید به من دو هزار دینار و دو هزار دینار و دو هزار دینار بدهی. معاویه گفت: دو هزار دینار را برای چه می خواهی؟ گفت: می خواهم مایه ازدواج فقیران بنی حارث بن عبدالمطلب را با آن فراهم کنم. معاویه گفت:

ص: 119

هی کذلک فما تصنعین بألفی دینار قالت أستعین بها علی شدة الزمان و زیارة بیت الله الحرام قال قد أمرت بها لک فما تصنعین بألفی دینار قالت أشتری بها عینا خرارة فی أرض حوارة تکون لفقراء بنی الحارث بن عبد المطلب قال هی لک یا خالة أما و الله لو کان ابن عمک علی ما أمر بها لک قالت تذکر علیا فض الله فاک و أجهد بلاک؟!! ثم علا نحیبها و بکاؤها و جعلت تقول:

ألا یا عین ویحک فاسعدینا***ألا فابکی أمیر المؤمنینا

رزئنا خیر من رکب المطایا***و جال بها و من رکب السفینا

و من لبس النعال و من حذاها***و من قرأ المثانی و المئینا

إذا استقبلت وجه أبی حسین***رأیت البدر راق الناظرینا

ألا فأبلغ معاویة بن حرب***فلا قرت عیون الشامتینا

أ فی الشهر الحرام فجعتمونا***بخیر الخلق طرا أجمعینا

مضی بعد النبی فدته نفسی***أبو حسن و خیر الصالحینا

کأن الناس إذ فقدوا علیا***نعام جال فی بلد سنینا

فلا و الله لا أنسی علیا***و حسن صلاته فی الراکعینا

لقد علمت قریش حیث کانت***بأنک خیرها حسبا و دینا

فلا یفرح معاویة بن حرب***فإن بقیة الخلفاء فینا.

قال فبکی معاویة ثم قال یا خالة لقد کان کما قلت و أفضل.

بیان

الخریر صوت الماء أی عینا یکون لمائها صوت لکثرته و الحوارة لعلها من الحور بمعنی الرجوع أی ترجع کل سنة إلی إعطاء الغلة و فی أکثر النسخ بالخاء المعجمة و الخوار الصوت و الضعف و الانکسار و لا یستقیم إلا بتکلف.

«4»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: إِخْوَتُهُ علیه السلام طَالِبٌ وَ عَقِیلٌ وَ جَعْفَرٌ وَ عَلِیٌّ أَصْغَرُهُمْ وَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ أَکْبَرُ مِنْ أَخِیهِ بِعَشْرِ سِنِینَ بِهَذَا التَّرْتِیبِ وَ أَسْلَمُوا کُلُّهُمْ وَ أَعْقَبُوا إِلَّا طَالِبٌ

ص: 120

من ازدواج آنها را فراهم­می کنم. پس دو هزار دینار را برای چه می خواهی؟ گفت: سختی روزگار را با کمک آن سر کرده و به زیارت خانه خدا می روم. معاویه گفت: من دستور دادم تا آن را برایت ممکن سازند. پس دو هزار دینار سوم را برای چه می خواهی؟ گفت: با آن چشمه ای پر آب در زمینی حاصلخیز برای فقیران بنی حارث بن عبدالمطلب می خرم. معاویه گفت: ای خاله به تو عطا می کنم ولی به خدا سوگند پسر عمویت علی این کار را با تو نمی کرد و آن را به تو نمی بخشید. او گفت: علی را می گویی خداوند دهانت را شیرین مگرداند و بر تو مصیبت فرو ببارد. آنگاه صدای ناله و گریه بلند کرد در حالی که می گفت:

آگاه باش ای چشم وای بر تو ما را سعادتمند گردان، و بر امیرالمؤمنین گریه کن.

بهترین کسانی را از دست دادیم که سوار مرکب ها می شد و زفین به دست می­گرفت و با آن جولان می­داد.

و بهترین کسانی را که کفش می پوشید و آن را پینه می­زد، و آیه های قرآن و دعا می خواند.

هنگامی که چهره ابو حسین را دیدم، مانند ماه کاملی بود که بر بینندگان جلوه می کرد.

هان به معاویة بن حرب بگو، و چشمان شماتت کنندگان ما روشن مباد:

آیا در ماه حرام ما را به عزای بهترین همه بندگان خدا ننشاندید.

بعد از پیامبر که جانم فدای او باد، ابو حسن و برترین صالحان درگذشت.

گویی مردم هنگامی که علی را از دست دادند، شتر­مرغانی بودند که سال ها در سرزمینی پرسه می زدند.

به خدا سوگند من هرگز علی، و نیکویی نمازش در بین رکوع کنندگان را فراموش نمی کنم.

به هر حال قریش فهمید، که تو بهترین آن در تبار و دین هستی.

معاویه بن حرب خوشحال نمی شود، چون باقی خلفای از ما هستند .

گفت: معاویه گریه کرد و سپس گفت: ای خاله همان طور بود که گفتی و برتر از آن بود.

توضیح

الخریر: صدای آب یعنی چشمه ای که که برای آبش صدا باشد به دلیل کثرتش و الحوارة: شاید از ریشه الحور به معنی رجوع باشد یعنی هر سال برای اعظا غله بر می گردد و در اکثر نسخه ها با خاء آمده و الخوار به معنی صوت و ضعف و انکسار است اما جز با تکلف نمی توان به آن قائل شد

روایت4.

مناقب ابن شهر آشوب: برادران علی علیه السلام، طالب و عقیل و جعفر بودند و علی علیه السلام کوچکترین آن ها بود و هر کدام از آنها به همین ترتیب، ده سال بزرگ تر از برادرش بود و تمامی آنان اسلام آورده و از خود نسلی به جا گذاشتند به جز طالب

ص: 120

فَإِنَّهُ أَسْلَمَ وَ لَمْ یُعْقِبْ أُخْتُهُ أُمُّ هَانِئٍ وَ اسْمُهَا فَاخِتَةُ وَ جُمَانَةُ وَ خَالُهُ حُنَیْنُ بْنُ أَسَدِ بْنِ هَاشِمٍ وَ خَالَتُهُ خَالِدَةُ بِنْتُ أَسَدٍ وَ رَبِیبَةُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ- وَ ابْنُ أُخْتِهِ جَعْدَةُ بْنُ هُبَیْرَةَ(1).

«5»

ل، [الخصال] الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیُّ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی السَّرِیِّ عَنْ هِشَامِ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّائِبِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ بَیْنَ طَالِبٍ وَ عَقِیلٍ عَشْرُ سِنِینَ وَ بَیْنَ عَقِیلٍ وَ جَعْفَرٍ عَشْرُ سِنِینَ وَ بَیْنَ جَعْفَرٍ وَ عَلِیٍّ علیهما السلام عَشْرُ سِنِینَ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام أَصْغَرَهُمْ (2).

أقول: قد مضی کثیر من أحوال عقیل فی باب جوامع مکارمه علیه السلام و أحوال جعفر علیه السلام و بعض عشائره فی أبواب أحوال عشائر الرسول صلی الله علیه و آله و أصحابه علیه السلام و سیأتی أحوال عبد الله بن جعفر و عبد الله بن عباس فی باب أحوال أصحابه علیه السلام و أبواب أحوال الحسین علیه السلام.

باب 122 أحوال رشید الهجری و میثم التمار و قنبر رضی الله عنهم أجمعین

الأخبار

«1»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ وُهَیْبِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ أَبِی حَسَّانَ الْعِجْلِیِّ قَالَ: لَقِیتُ أَمَةَ اللَّهِ بِنْتَ رَاشِدٍ الْهَجَرِیِّ فَقُلْتُ لَهَا أَخْبِرِینِی بِمَا سَمِعْتِ مِنْ أَبِیکِ قَالَتْ سَمِعْتُهُ یَقُولُ قَالَ لِی حَبِیبِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَا رَاشِدُ کَیْفَ صَبْرُکَ إِذَا أَرْسَلَ إِلَیْکَ دَعِیُّ بَنِی أُمَیَّةَ فَقَطَعَ یَدَیْکَ وَ رِجْلَیْکَ وَ لِسَانَکَ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ یَکُونُ آخِرُ ذَلِکَ إِلَی الْجَنَّةِ؟

ص: 121


1- 1. مناقب آل أبی طالب 2: 75.
2- 2. الخصال 1: 85.

که اسلام آورد و نسلی از خود باقی نگذاشت. خواهران حضرت علیه السلام أم هانی که نامش فاخِتَه و جُمانه است و دایی اش حسین بن اسد بن هاشم و خاله اش خالده دختر اسد و برادر رضاعی­اش محمد بن ابی بکر و پسر خواهرش جعده بن هبیره می باشد.(1)

روایت5.

الخصال: ابن عباس گفت: بین عقیل و طالب ده سال فاصله بود و بین عقیل و جعفر ده سال و بین جعفر و علی علیه السلام نیز ده سال فاصله بود و علی علیه السلام کوچک ترین آن ها بود.(2)

می­گویم: در باب جوامع مکارم آن حضرت علیه السلام و احوال جعفر علیه السلام و برخی از عشایر وی در ابواب عشایر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اصحاب او و ابواب احوال حسین علیه السلام، بسیاری از حالات عقیل آمده است .

باب صد و بیست و دوم : احوالات رشید هجری و میثم تمار و قنبر رضی الله عنهم اجمعین

روایات

روایت1.

امالی طوسی: أبو حسان عجلی گفت: من أَمَةَ الله دختر راشد الْهَجَرِیّ را دیدم و به او گفتم: از آنچه که از پدرت شنیدی باخبرم کن. او گفت: از او شنیدم که می گفت: حبیب من امیرالمؤمنین علیه السلام به من فرمود: ای راشد اگر حرام زاده بنی امیه به سوی تو بیاید و دستان و پاها و زبانت را قطع کند صبرت چگونه خواهد بود؟ گفتم: ای امیرالمؤمنین آیا پایان آن به بهشت ختم می شود؟

ص: 121


1- . مناقب آل ابی طالب 2: 75
2- . الخصال 1: 85

قَالَ نَعَمْ یَا رَاشِدُ وَ أَنْتَ مَعِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ قَالَتْ فَوَ اللَّهِ مَا ذَهَبَتِ الْأَیَّامُ حَتَّی أَرْسَلَ إِلَیْهِ الدَّعِیُّ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ فَدَعَاهُ إِلَی الْبَرَاءَةِ مِنْهُ فَقَالَ لَهُ ابْنُ زِیَادٍ فَبِأَیِّ مِیتَةٍ قَالَ لَکَ صَاحِبُکَ تَمُوتُ قَالَ خَبَّرَنِی خَلِیلِی صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّکَ تَدْعُونِی إِلَی الْبَرَاءَةِ مِنْهُ فَلَا أَتَبَرَّأُ فَتُقَدِّمُنِی فَتَقْطَعُ یَدَیَّ وَ رِجْلَیَّ وَ لِسَانِی فَقَالَ وَ اللَّهِ لَأُکَذِّبَنَّ صَاحِبَکَ قَدِّمُوهُ وَ اقْطَعُوا یَدَهُ وَ رِجْلَهُ وَ اتْرُکُوا لِسَانَهُ فَقَطَعُوهُ ثُمَّ حَمَلُوهُ إِلَی مَنْزِلِنَا فَقُلْتُ لَهُ یَا أَبَتِ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَلْ تَجِدُ لِمَا أَصَابَکَ أَلَماً قَالَ لَا وَ اللَّهِ یَا بُنَیَّةِ إِلَّا کَالزِّحَامِ بَیْنَ النَّاسِ ثُمَّ دَخَلَ عَلَیْهِ جِیرَانُهُ وَ مَعَارِفُهُ یَتَوَجَّعُونَ لَهُ فَقَالَ آتُونِی (1) بِصَحِیفَةٍ وَ دَوَاةٍ أَذْکُرْ لَکُمْ مَا یَکُونُ مِمَّا أَعْلَمَنِیهِ مَوْلَایَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأَتَوْهُ بِصَحِیفَةٍ وَ دَوَاةٍ فَجَعَلَ یَذْکُرُ وَ یُمْلِی عَلَیْهِمْ أَخْبَارَ الْمَلَاحِمِ وَ الْکَائِنَاتِ وَ یُسْنِدُهَا إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَبَلَغَ ذَلِکَ ابْنَ زِیَادٍ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ الْحَجَّامَ حَتَّی قَطَعَ لِسَانَهُ فَمَاتَ مِنْ لَیْلَتِهِ تِلْکَ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یُسَمِّیهِ رَاشِدَ الْمُبْتَلَی وَ کَانَ قَدْ أَلْقَی إِلَیْهِ عِلْمَ الْبَلَایَا وَ الْمَنَایَا فَکَانَ یَلْقَی الرَّجُلَ وَ یَقُولُ لَهُ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ تَمُوتُ مِیتَةَ کَذَا وَ أَنْتَ یَا فُلَانُ تُقْتَلُ قِتْلَةَ کَذَا فَیَکُونُ الْأَمْرُ کَمَا قَالَهُ رَاشِدٌ رَحِمَهُ اللَّهُ (2).

«2»

ید، [التوحید] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنِ الْعَرْزَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ لِعَلِیٍّ علیه السلام غُلَامٌ اسْمُهُ قَنْبَرٌ وَ کَانَ یُحِبُّ عَلِیّاً حُبّاً شَدِیداً فَإِذَا خَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام خَرَجَ عَلَی أَثَرِهِ بِالسَّیْفِ فَرَآهُ ذَاتَ لَیْلَةٍ فَقَالَ یَا قَنْبَرُ مَا لَکَ قَالَ جِئْتُ لِأَمْشِیَ خَلْفَکَ فَإِنَّ النَّاسَ کَمَا تَرَاهُمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَخِفْتُ عَلَیْکَ قَالَ وَیْحَکَ أَ مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ تَحْرُسُنِی أَمْ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ قَالَ لَا بَلْ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ قَالَ إِنَّ أَهْلَ الْأَرْضِ لَا یَسْتَطِیعُونَ بِی شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ السَّمَاءِ فَارْجِعْ فَرَجَعَ (3).

ص: 122


1- 1. فی المصدر: ایتونی.
2- 2. أمالی الشیخ: 103 و 104.
3- 3. التوحید: 350.

حضرت فرمود: بله، ای راشد تو در دنیا و آخرت همراه من هستی. أَمَةَ الله گفت: به خدا سوگند چند روزی نگذشته بود که فرستاده عبید الله بن زیاد نزد پدرم آمد و او را نزد عبیدالله برد تا از علی علیه السلام برائت جوید، ابن زیاد به او گفت: حبیب تو به کدامین صورت، از مرگ تو خبر داده است؟ او گفت: حبیبم به من فرمود: تو مرا برای برائت از او فرا می خوانی و من برائت نمی جویم آن گاه مرا آورده و دست و پا و زبانم را قطع می کنی. ابن زیاد گفت: به خدا سوگند حبیب تو دروغ می گوید، او را ببرید و دست و پایش را قطع کرده و زبانش را کاری نداشته باشید، آن ها دست و پای او را قطع کرده و به خانه ما آوردند. من به او گفتم: ای پدر، فدایت شوم آیا از آنچه بر سرت آورده اند درد می کشی. گفت: نه دخترکم به خدا سوگند من دردی جز مانند شلوغی بین مردم احساس نمی کنم. آن­گاه همسایه و آشنایانش بر او وارد شدند و با او همدردی کردند. او گفت: یک کاغذ و دوات به من بدهید تا شما را از آنچه مولایم امیرالمؤمنین علیه السلام به من آگاه ساخت، باخبر کنم. آن ها کاغذ و دواتی آوردند او شروع به گفتن اخبار حماسه ها و کائنات کرد و آن ها را به علی علیه السلام نسبت داد. این خبر به ابن زیاد رسید و شخصی را به سوی او فرستاد تا زبانش را قطع کند و او در همان شب وفات یافت، امیرالمؤمنین علیه السلام او را راشد مبتلا نامیده بود و علم مصیبت ها و مرگ ها را به او آموخته بود و راشد به مردم می گفت: ای فلانی پسر فلانی تو این چنین می میری و تو ای فلانی این چنین کشته می شوی و آنچنان اتفاق می­افتاد که او می گفت.(1)

روایت2.

التوحید: امام صادق علیه السلام فرمود: علی علیه السلام خدمتکاری به اسم قنبر داشت و او حضرت را بسیار دوست می داشت به گونه­ای که هنگامی که علی علیه السلام بیرون می رفت او با شمشیر پشت سر ایشان از حضرت محافظت می کرد. علی علیه السلام شبی او را دید و فرمود: ای قنبر تو را چه شده است؟ گفت: آمده ام تا پشت سرتان بیایم، ای امیرالمؤمنین مردم چنانند که می­بینید، نسبت به شما می ترسم. حضرت فرمود: وای بر تو آیا از اهل آسمان مرا محافظت می کنی یا از اهل زمین؟ گفت: البته که از اهل زمین، فرمود: زمینیان نمی توانند برای من کاری انجام دهند مگر به اذن خداوند از آسمان، پس برگردد. قنبر نیز بازگشت.(2)

ص: 122


1- . أمالی شیخ: 103، 104
2- . التوحید: 350
«3»

ختص، [الإختصاص] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ:

إِذَا رَأَیْتُ مِنْهُمْ أَمْراً مُنْکَراً***أَوْقَدْتُ نَارِی وَ دَعَوْتُ قَنْبَراً(1).

«4»

یر، [بصائر الدرجات] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُعَلًّی عَنِ ابْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ قَالَ: سَمِعْتُ الْعَبْدَ الصَّالِحَ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَنْعَی إِلَی رَجُلٍ نَفْسَهُ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی وَ إِنَّهُ لَیَعْلَمُ مَتَی یَمُوتُ الرَّجُلُ مِنْ شِیعَتِهِ فَقَالَ شِبْهَ الْمُغْضَبِ یَا إِسْحَاقُ قَدْ کَانَ رُشَیْدٌ الْهَجَرِیُّ یَعْلَمُ عِلْمَ الْمَنَایَا وَ الْبَلَایَا فَالْإِمَامُ أَوْلَی بِذَلِکَ (2).

«5»

یر، [بصائر الدرجات] الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُعَاوِیَةَ(3) عَنْ إِسْحَاقَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ دَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یَا فُلَانُ إِنَّکَ أَنْتَ تَمُوتُ إِلَی شَهْرٍ قَالَ فَأَضْمَرْتُ فِی نَفْسِی کَأَنَّهُ یَعْلَمُ آجَالَ شِیعَتِهِ قَالَ فَقَالَ یَا إِسْحَاقُ وَ مَا تُنْکِرُونَ مِنْ ذَلِکَ وَ قَدْ کَانَ رُشَیْدٌ الْهَجَرِیُّ مُسْتَضْعَفاً وَ کَانَ یَعْلَمُ عِلْمَ الْمَنَایَا وَ الْبَلَایَا فَالْإِمَامُ أَوْلَی بِذَلِکَ ثُمَّ قَالَ یَا إِسْحَاقُ تَمُوتُ إِلَی سَنَتَیْنِ وَ یَتَشَتَّتُ أَهْلُکَ وَ وُلْدُکَ وَ عِیَالُکَ وَ أَهْلُ بَیْتِکَ وَ یُفْلِسُونَ إِفْلَاساً شَدِیداً(4).

بیان

مستضعفا أی مظلوما أی یعده الناس ضعیفا لا یعتنون بشأنه أو کانوا یحسبونه ضعیف العقل.

«6»

سن، [المحاسن] عُثْمَانُ بْنُ عِیسَی عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ قنو [قِنْوَةَ](5) ابْنَةِ رُشَیْدٍ الْهَجَرِیِّ قَالَتْ: قُلْتُ لِأَبِی مَا أَشَدَّ اجْتِهَادَکَ فَقَالَ یَا بُنَیَّةِ سَیَجِی ءُ قَوْمٌ بَعْدَنَا بَصَائِرُهُمْ فِی دِینِهِمْ أَفْضَلُ مِنِ اجْتِهَادِ أَوَّلِیهِمْ (6).

ص: 123


1- 1. الاختصاص: 73. و فیه: أو قدت نارا.
2- 2. بصائر الدرجات: 73.
3- 3. کذا فی النسخ. و الصحیح کما فی المصدر: الحسن بن علیّ بن فضال، عن معاویة، عن إسحاق.
4- 4. بصائر الدرجات: 73.
5- 5. فی المصدر: قنوة.
6- 6. المحاسن: 251.

روایت4.

بصائر الدرجات: سیف بن عَمیرة گفت: از بنده صالح موسی بن جعفر علیه السلام شنیدم که به مردی خبر مرگ او را می داد. به خودم گفتم: مگر او می داند آن مرد از شیعه اش کی می میرد؟ با حالتی غضب آلود فرمود: ای اسحاق، رُشَیْد هَجَرِیّ علم مرگ ها و مصیبت ها را می دانست پس امام شایسته تر و اولی تر از اوست.(1)

روایت3.

الاختصاص: امام صادق از پدرش علیهما السلام نقل فرمود: که علی علیه السلام فرمود: (شعر)

«اگر از آن ها کاری بد مشاهده کنم، آتشم را روشن می کنم و قنبر را صدا می زنم»(2).

روایت5.

بصائر الدرجات: اسحاق گفت: نزد ابوالحسن علیه السلام بودم که مردی نزد ایشان آمد. حضرت به او فرمود: ای فلانی تو تا یک ماه آینده می میری؟ گفت: من در دلم گفتم که او مرگ های شیعیان را می داند. اسحاق گفت: امام فرمود: ای اسحاق چه چیز از آن را انکار می کنی؟ رشید هجری که مستضعف بود علم مرگ و مصیبت ها را می دانست، پس امام شایسته تر از اوست. سپس فرمود: ای اسحاق بعد از دو سال می میری و خانواده و فرزندان و همسر و اهل بیت تو هم از هم می پاشند و به شدت در فقر می افتند.(3)

توضیح

مستضعف یعنی مظلوم یعنی مردم او را ضعیف می­پندارند و توجهی به او نمی­کنند یا او را ضعیف العقل می­پندارند.

روایت6.

المحاسن: «قنو» یا «قِنْوَة» دختر رشید هجری گفت به پدرم گفتم: شما چقدر مجتهدید، رشید گفت: دخترم بعد از ما مردمی خواهند آمد که بصیرتشان در دین بهتر از اجتهاد گذشتگانشان است.(4)

ص: 123


1- . بصائر الدرجات: 73
2- . الاختصاص: 73
3- . بصائر الدرجات: 73
4- . المحاسن: 251
«7»

شا، [الإرشاد]: مِنْ مُعْجِزَاتِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّ مِیثَمَ التَّمَّارِ کَانَ عَبْداً لِامْرَأَةٍ مِنْ بَنِی أَسَدٍ فَاشْتَرَاهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْهَا فَأَعْتَقَهُ فَقَالَ مَا اسْمُکَ فَقَالَ سَالِمٌ فَقَالَ أَخْبَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ اسْمَکَ الَّذِی سَمَّاکَ بِهِ أَبُوکَ فِی الْعَجَمِ مِیثَمٌ قَالَ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (1) وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَاسْمِی قَالَ فَارْجِعْ إِلَی اسْمِکَ الَّذِی سَمَّاکَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ دَعْ سَالِماً فَرَجَعَ إِلَی مِیثَمٍ وَ اکْتَنَی بِأَبِی سَالِمٍ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ إِنَّکَ تُؤْخَذُ بَعْدِی فَتُصْلَبُ وَ تُطْعَنُ بِحَرْبَةٍ فَإِذَا کَانَ الْیَوْمُ الثَّالِثُ ابْتَدَرَ مَنْخِرَاکَ وَ فَمُکَ دَماً فَتُخْضَبُ لِحْیَتُکَ فَانْتَظِرْ ذَلِکَ الْخِضَابَ فَتُصْلَبُ عَلَی بَابِ دَارِ عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ عَاشِرَ عَشَرَةٍ أَنْتَ أَقْصَرُهُمْ خَشَبَةً وَ أَقْرَبُهُمْ مِنَ الْمَطْهَرَةِ وَ امْضِ حَتَّی أُرِیَکَ النَّخْلَةَ الَّتِی تُصْلَبُ عَلَی جِذْعِهَا فَأَرَاهُ إِیَّاهَا وَ کَانَ مِیثَمٌ یَأْتِیهَا فَیُصَلِّی عِنْدَهَا وَ یَقُولُ بُورِکْتِ مِنْ نَخْلَةٍ لَکِ خُلِقْتُ وَ لِی غُذِّیتِ وَ لَمْ یَزَلْ مُعَاهِدَهَا(2) حَتَّی قُطِعَتْ وَ حَتَّی عُرِفَ الْمَوْضِعُ الَّذِی یُصْلَبُ عَلَیْهَا بِالْکُوفَةِ قَالَ وَ کَانَ یَلْقَی عَمْرَو بْنَ حُرَیْثٍ فَیَقُولُ إِنِّی مُجَاوِرُکَ فَأَحْسِنْ جِوَارِی فَیَقُولُ لَهُ عَمْرٌو أَ تُرِیدُ أَنْ تَشْتَرِیَ دَارَ ابْنِ مَسْعُودٍ أَوْ دَارَ ابْنِ حَکِیمٍ وَ هُوَ لَا یَعْلَمُ مَا یُرِیدُ وَ حَجَّ فِی السَّنَةِ الَّتِی قُتِلَ فِیهَا فَدَخَلَ عَلَی أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا فَقَالَتْ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا مِیثَمٌ قَالَتْ وَ اللَّهِ لَرُبَّمَا سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَذْکُرُکَ وَ یُوصِی بِکَ عَلِیّاً فِی جَوْفِ اللَّیْلِ فَسَأَلَهَا عَنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَقَالَتْ هُوَ فِی حَائِطٍ لَهُ قَالَ أَخْبِرِیهِ

أَنَّنِی قَدْ أَحْبَبْتُ السَّلَامَ عَلَیْهِ وَ نَحْنُ مُلْتَقُونَ عِنْدَ رَبِّ الْعَالَمِینَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَدَعَتْ بِطِیبٍ وَ طَیَّبَتْ لِحْیَتَهُ وَ قَالَتْ أَمَا إِنَّهَا سَتُخْضَبُ بِدَمٍ فَقَدِمَ الْکُوفَةَ فَأَخَذَهُ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ فَأُدْخِلَ عَلَیْهِ فَقِیلَ لَهُ هَذَا کَانَ مِنْ آثَرِ النَّاسِ عِنْدَ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ وَیْحَکُمْ هَذَا الْأَعْجَمِیُّ قِیلَ لَهُ نَعَمْ قَالَ لَهُ عُبَیْدُ اللَّهِ أَیْنَ رَبُّکَ قَالَ بِالْمِرْصَادِ

ص: 124


1- 1. فی المصدر: و صدقت یا أمیر المؤمنین.
2- 2.«: یتعاهدها.

روایت7.

ارشاد: از معجزات امیرالمؤمنین علیه السلام این است که میثم تمار برده زنی از بنی اسد بود. حضرت او را خرید و آزاد کرد و فرمود: اسمت چیست؟ گفت: سالم، فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به من خبر داد که نامی که پدرت برایت گذاشته است در عجم میثم است. گفت: خدا و رسولش و امیرالمؤمنین راست گفتند، به خدا سوگند آن اسم من است. فرمود: به اسمی را که رسول خدا صلی الله علیه و آله تو را با آن نامیده برگرد و سالم را رها کن. او خود را میثم نامید و کنیه اش را ابو سالم قرار داد. روزی علی علیه السلام به او فرمود: تو بعد از من دستگیر شده و به دار آویخته می شوی و با نیزه کشته می شوی و در روز سوم بینی و دهان تو خونریزی می کند و محاسنت خونی می شود، پس منتظر آن خضاب باش. پس در سدّة - آستانه - خانه عمرو بن حارث دار آویخته می شوی، تو دهمین آنها هستی و کوتاه ترین چوب آن ها را داری و نزدیک­ترینشان به مطهره - ابزار تطهیر - هستی، حال راه بیفت تا نخلی را که در تنه آن به دار آویخته می شوی نشانت دهم. حضرت آن را به میثم نشان داد. میثم نزد آن می رفت و نماز می خواند و می گفت: پر برکت باشی ای نخلی که برای تو خلق شدم، و برای من تغذیه شدی. میثم پیوسته به آن سر می زند و از آن محافظت می کرد تا این که قطع شد و حتی مکانی که در کوفه در آنجا آویخته می شود را شناخت. میثم عمرو بن حریث را می دید و به او می گفت: من همسایه تو هستم پس همسایگی ام را نیکو بدار. عمرو به او می گفت: آیا می خواهی خانه پسر مسعود یا پسر حکیم را بخری؟ در حالی که نمی دانست که بر میثم چه خواهد گذشت و او چه می خواهد. او همان سال که در آن کشته شد به حج رفت. پس میثم نزد ام سلمه رفت، ام سلمه گفت: کیستی؟ گفت: من میثم هستم. گفت: به خدا سوگند من بارها از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که از تو یاد می کرد و در دل شب نسبت به تو به علی علیه السلام سفارش می­نمود. پس درباره حسین علیه السلام از ام سلمه پرسید و گفت: او در باغش است. گفت: به او بگو که دوست داشتم به او سلام کنم و اگر خدا بخواهد ما نزد پروردگار جهانیان همدیگر را خواهیم دید. ام سلمه عطری خواست و محاسن او را عطر زد و گفت: آگاه باش که این محاسن در خون خضاب خواهد شد. میثم به کوفه آمد و عبیدالله بن زیاد او را گرفت و نزد او برده شد و به او گفته شد: این از بانفوذترین کسان نزد علی علیه السلام بود. ابن زیاد گفت: وای بر شما این أعجمی؟ به او گفته شد: بله، عبیدالله به او گفت: پروردگارت کجاست؟ گفت: در کمین

ص: 124

لِکُلِّ ظَالِمٍ وَ أَنْتَ أَحَدُ الظَّلَمَةِ قَالَ إِنَّکَ عَلَی عُجْمَتِکَ لَتُبْلِغُ الَّذِی تُرِیدُ قَالَ أَخْبِرْنِی مَا أَخْبَرَکَ صَاحِبُکَ أَنِّی فَاعِلٌ بِکَ قَالَ أَخْبَرَنِی أَنَّکَ تَصْلِبُنِی عَاشِرَ عَشَرَةٍ أَنَا أَقْصَرُهُمْ خَشَبَةً وَ أَقْرَبُهُمْ إِلَی الْمَطْهَرَةِ قَالَ لَنُخَالِفَنَّهُ قَالَ کَیْفَ تُخَالِفُهُ فَوَ اللَّهِ مَا أَخْبَرَ(1) إِلَّا عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَنْ جَبْرَئِیلَ عَنِ اللَّهِ تَعَالَی فَکَیْفَ تُخَالِفُ هَؤُلَاءِ وَ لَقَدْ عَرَفْتُ الْمَوْضِعَ الَّذِی أُصْلَبُ فِیهِ وَ أَیْنَ هُوَ مِنَ الْکُوفَةِ وَ أَنَا أَوَّلُ خَلْقِ اللَّهِ أُلْجَمُ فِی الْإِسْلَامِ فَحَبَسَهُ وَ حَبَسَ مَعَهُ الْمُخْتَارَ بْنَ أَبِی عُبَیْدَةَ قَالَ لَهُ مِیثَمٌ إِنَّکَ تُفْلِتُ وَ تَخْرُجُ ثَائِراً بِدَمِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَتَقْتُلُ هَذَا الَّذِی یَقْتُلُنَا فَلَمَّا دَعَا عُبَیْدُ اللَّهِ بِالْمُخْتَارِ لِیَقْتُلَهُ طَلَعَ بَرِیدٌ بِکِتَابِ یَزِیدَ إِلَی عُبَیْدِ اللَّهِ یَأْمُرُهُ بِتَخْلِیَةِ سَبِیلِهِ فَخَلَّاهُ وَ أَمَرَ بِمِیثَمٍ أَنْ یُصْلَبَ فَأُخْرِجَ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ لَقِیَهُ مَا کَانَ أَغْنَاکَ عَنْ هَذَا فَتَبَسَّمَ وَ قَالَ وَ هُوَ یُومِئُ إِلَی النَّخْلَةِ لَهَا خُلِقْتُ وَ لِی غُذِّیَتْ فَلَمَّا رُفِعَ عَلَی الْخَشَبَةِ اجْتَمَعَ النَّاسُ حَوْلَهُ عَلَی بَابِ عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ قَالَ عَمْرٌو قَدْ کَانَ وَ اللَّهِ یَقُولُ إِنِّی مُجَاوِرُکَ فَلَمَّا صُلِبَ أَمَرَ جَارِیَتَهُ بِکَنْسِ تَحْتِ خَشَبَتِهِ وَ رَشِّهِ وَ تَجْمِیرِهِ فَجَعَلَ مِیثَمٌ یُحَدِّثُ بِفَضَائِلِ بَنِی هَاشِمٍ فَقِیلَ لِابْنِ زِیَادٍ قَدْ فَضَحَکُمْ هَذَا الْعَبْدُ فَقَالَ أَلْجِمُوهُ وَ کَانَ أَوَّلُ خَلْقِ اللَّهِ أُلْجِمَ فِی الْإِسْلَامِ وَ کَانَ قَتْلُ مِیثَمٍ رَحِمَهُ اللَّهُ قَبْلَ قُدُومِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام الْعِرَاقَ بِعَشَرَةِ أَیَّامٍ فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّالِثُ مِنْ صَلْبِهِ طُعِنَ مِیثَمٌ بِالْحَرْبَةِ فَکَبَّرَ ثُمَّ انْبَعَثَ فِی آخِرِ النَّهَارِ فَمُهُ وَ أَنْفُهُ دَماً وَ هَذَا مِنْ جُمْلَةِ الْأَخْبَارِ عَنِ الْغُیُوبِ الْمَحْفُوظَةِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ذِکْرُهُ شَائِعٌ وَ الرِّوَایَةُ بِهِ بَیْنَ الْعُلَمَاءِ مُسْتَفِیضَةٌ.

وَ مِنْ ذَلِکَ مَا رَوَاهُ ابْنُ عَیَّاشٍ عَنْ مُجَالِدٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ زِیَادِ بْنِ النَّصْرِ الْحَارِثِیِّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ زِیَادٍ إِذْ أُتِیَ بِرُشَیْدٍ الْهَجَرِیِّ قَالَ لَهُ زِیَادٌ مَا قَالَ لَکَ صَاحِبُکَ یَعْنِی عَلِیّاً علیه السلام إِنَّا فَاعِلُونَ بِکَ قَالَ تَقْطَعُونَ یَدَیَّ وَ رِجْلَیَّ وَ تَصْلِبُونَنِی فَقَالَ زِیَادٌ أَمَ وَ اللَّهِ لَأُکَذِّبَنَّ حَدِیثَهُ خَلُّوا سَبِیلَهُ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْرُجَ قَالَ زِیَادٌ وَ اللَّهِ

ص: 125


1- 1. فی المصدر: ما أخبرنی.

هر ظالمی است و تو یکی از آن هایی،. گفت: تو با وجود أعجمی بودنت آنچه می خواهی بلیغ بیان کردی و گفت: از گفته مولایت مرا باخبر کن که با تو چه می کنم؟ میثم گفت: ایشان به من فرمود که تو مرا ده روز به صلیب می کشی، من کوچک ترین چوب را دارم و نزدیکترینشان به مطهره - ابزار تطهیر -. ابن زیاد گفت: ما خلاف آن را با تو انجام می دهیم، میثم گفت: چگونه خلاف آن را انجام می دهی، به خدا سوگند مرا از آن جز از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله و او نیز از جبرئیل علیه السلام و او نیز از خداوند تعالی آگاه نساخت، پس چگونه با آن ها مخالفت می کنی؟ من مکانی را که در آن به صلیب کشیده می شوم می دانم که در کوفه است و من اولین مسلمانی هستم که دهانم دوخته می شود - لگام زده می­شود -. .

پس ابن زیاد او را به همراه مختار بن ابی عبیده در زندان انداخت. میثم به او گفت: تو از زندان بیرون می آیی و انتقام خون حسین علیه السلام را می گیری و این کسی که ما را می کشد را به هلاکت می رسانی. هنگامی که عبیدالله، مختار را فرا خواند تا بکشد. پیکی از جانب یزید نامه ای آورد که در آن دستور به آزاد شدن مختار داده شده بود، آنگاه ابن زیاد او را آزاد کرد و دستور داد تا میثم را به دار بکشند. او را بیرون آوردند، مردی او را دید و گفت: این نخل چه فایده ای به تو رساند؟ او لبخندی زد و در حالی که به آن نخل اشاره می کرد گفت: من برای او زاده شدم و آن برای من تغذیه شد. هنگامی که بر چوبه دار گذاشته شد مردم اطراف او بر در خانه عمرو بن حریث جمع شدند. عمرو گفت: به خدا سوگند او می گفت: من همسایه تو هستم، هنگامی که به صلیب کشیده شد به زنش دستور داد تا زیر چوبه را جارو و آب پاشی کند و بخور دهد. آن گاه میثم شروع به سخن گفتن از کرامات بنی هاشم کرد به ابن زیاد گفته شد: این برده تو را رسوا ساخت. او گفت: دهان او را بدوزید و اولین مسلمانی بود که دهانش دوخته شد. میثم رحمة الله علیه ده روز قبل آمدن امام حسین علیه السلام به عراق کشته شد. در روز سوم از به دار آویختن او، با نیزه میثم را زدند و او تکبیر گفت: آن گاه در پایان روز از دهان و بینی اش خون سرازیر شد، این از جمله اخبار غیبی محفوظ از امیرالمؤمنین علیه السلام است که ذکر آن شایع و روایت آن بین علما مستفیض است.

از جمله آنها، همانی است که ابن عیّاش از زیاد بن نصر حارثی نقل کرد، او گفت: من پیش زیاد بودم که رشید هجری را به سوی او آوردند و زیاد به او گفت: مولایت علی علیه السلام از اینکه ما با تو چه خواهیم کرد، چه گفت. رشید گفت: دست و پایم را قطع کرده و به صلیبم می کشید. زیاد گفت: به خدا سوگند سخن وی را دروغ خواهم کرد، او را آزاد کنید. هنگامی که خواست خارج شود زیاد گفت: به خدا سوگند

ص: 125

مَا نَجِدُ(1) شَیْئاً شَرّاً مِمَّا قَالَ لَهُ صَاحِبُهُ اقْطَعُوا یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ وَ اصْلِبُوهُ فَقَالَ رُشَیْدٌ هَیْهَاتَ قَدْ بَقِیَ لِی عِنْدَکُمْ شَیْ ءٌ أَخْبَرَنِی بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ زِیَادٌ اقْطَعُوا لِسَانَهُ فَقَالَ رُشَیْدٌ الْآنَ وَ اللَّهِ جَاءَ التَّصْدِیقُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هَذَا الْخَبَرُ أَیْضاً قَدْ نَقَلَهُ الْمُؤَالِفُ وَ الْمُخَالِفُ عَنْ ثِقَاتِهِمْ عَمَّنْ سَمَّیْنَاهُ وَ اشْتَهَرَ أَمْرُهُ عِنْدَ عُلَمَاءِ الْجَمِیعِ وَ هُوَ مِنْ جُمْلَةِ مَا تَقَدَّمَ ذِکْرُهُ مِنَ الْمُعْجِزَاتِ وَ الْأَخْبَارِ عَنِ الْغُیُوبِ.

وَ مِنْ ذَلِکَ مَا رَوَاهُ عَامَّةُ أَصْحَابِ السِّیرَةِ مِنْ طُرُقٍ مُخْتَلِفَةٍ: أَنَّ الْحَجَّاجَ بْنَ یُوسُفَ الثَّقَفِیَّ قَالَ ذَاتَ یَوْمٍ أُحِبُّ أَنْ أُصِیبَ رَجُلًا مِنْ أَصْحَابِ أَبِی تُرَابٍ فَأَتَقَرَّبُ إِلَی اللَّهِ بِدَمِهِ فَقِیلَ لَهُ مَا نَعْلَمُ أَحَداً کَانَ أَطْوَلَ صُحْبَةً لِأَبِی تُرَابٍ مِنْ قَنْبَرٍ مَوْلَاهُ فَبَعَثَ فِی طَلَبِهِ فَأُتِیَ بِهِ فَقَالَ لَهُ أَنْتَ قَنْبَرٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ أَبُو هَمْدَانَ قَالَ نَعَمْ قَالَ مَوْلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- قَالَ اللَّهُ مَوْلَایَ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٌّ وَلِیُّ نِعْمَتِی قَالَ ابْرَأْ مِنْ دِینِهِ قَالَ فَإِذَا بَرِئْتُ مِنْ دِینِهِ تَدُلُّنِی عَلَی دِینِ غَیْرِهِ أَفْضَلَ مِنْهُ قَالَ إِنِّی قَاتِلُکَ فَاخْتَرْ أَیَّ قِتْلَةٍ أَحَبُّ إِلَیْکَ قَالَ قَدْ صَیَّرْتُ ذَلِکَ إِلَیْکَ قَالَ وَ لِمَ قَالَ لِأَنَّکَ لَا تَقْتُلُنِی قِتْلَةً إِلَّا قَتَلْتُکَ مِثْلَهَا وَ قَدْ أَخْبَرَنِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّ مِیتَتِی تَکُونُ ذَبْحاً ظُلْماً بِغَیْرِ حَقٍّ قَالَ فَأَمَرَ بِهِ فَذُبِحَ (2).

«8»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَا مُنِعَ مِیثَمٌ رَحِمَهُ اللَّهُ مِنَ التَّقِیَّةِ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمَ أَنَّ هَذِهِ الْآیَةَ نَزَلَتْ فِی عَمَّارٍ وَ أَصْحَابِهِ إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ (3).

کا،(4) [الکافی] علی عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن جمیل عن محمد بن مروان: مثله (5)

ص: 126


1- 1. فی المصدر: ما نجد له.
2- 2. الإرشاد للمفید: 152- 155.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ 2: 271. و الآیة فی سورة النحل: 106.
4- 4. من هنا إلی الروایة الآتیة من مختصات نسخة( ک).
5- 5. أصول الکافی( الجزء الثانی من الطبعة الحدیثة): 320.

ما چیزی بدتر از آنچه مولای و دوستش گفت نیافتیم، دست و پاهای او را قطع کرده و به دار بکشید. رشید گفت: یک چیزی از من نزد شما باقی مانده که امیر مؤمنین علیه السلام مرا از آن باخبر ساخت. زیاد گفت: زبانش را ببرید،. رشید گفت: به خدا سوگند هم اکنون کلام امیرالمؤمنین به اثبات رسید. هم­چنین این روایت را مخالفان و موافقان مورد اطمینان آن ها از کسی که اسمش را بردیم نقل کرده­اند و کار او نزد دانشمندان همگان مشهور است و آن از جمله معجزات و اخبار غیبی است که پیشتر بیان شد.

از جمله آن، آن است که سیره نویسان اهل سنت از طرق مختلف روایت کرده اند که روزی حجاج بن یوسف ثقفی گفت: دوست دارم شخصی از یاران علی را کشته و با خون او به خدا نزدیک شوم. به او گفته شد: کسی را بهتر از قنبر نمی شناسیم که هم نشینی اش با علی طولانی تر باشد. آنگاه حجاج دستور داد تا او را بیاورند. هنگامی که او را آوردند به او گفت: تو قنبر هستی. گفت: بله، گفت: ابوهمدان؟ گفت: بله، گفت: مولایت علی بن ابی طالب است؟ گفت: فقط خداوند مولایم است و امیرالمؤمنین علی علیه السلام ولی نعمتم است، گفت: از دین او برائت بجوی. گفت: اگر برائت جویم تو مرا به دین دیگری بهتر از دین او راهنمایی می کنی؟ گفت: من تو را می کشم، پس انتخاب کن که چه نوع مرگی را دوست می داری؟ گفت: آن را به تو واگذار می کنم، گفت: چرا؟ گفت: چون تو مرا نمی کشی مگر این که مرگ تو نیز آن گونه بود، امیرالمؤمنین علیه السلام به من فرمود: نوع مرگ من، ذبح و با ظلم و بدون حق می باشد: پس حجاج دستور ذبح او را داد.(1)

روایت8.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: چه چیزی مانع میثم رحمة الله علیه از تقیه شد؟ به خدا سوگند او دانست که آیه « إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ »{مگر آن که مجبور شده و قلبش به ایمان اطمینان دارد}درباره عمار و اصحابش نازل شده.

کافی: مانند آن ذکر شده است.(2)

ص: 126


1- . ارشاد مفید 152 - 155
2- . اصول کافی: 2 (از چاپ جدید): 320
بیان

لعل وجه الجمع بین أخبار التقیة و عدمها فی التبری الحمل علی التخییر فیکون هذا الکلام منه علیه السلام علی وجه الإشفاق بأنه کان یمکنه حفظ النفس بالتقیة فلم ترکها علی وجه إلا الذم و الاعتراض (1) و فی أکثر نسخ الکتابین میثم بالرفع فالظاهر قراءة منع علی بناء المجهول فیحتمل ما ذکرنا أی لم یکن ممنوعا عن التقیة شرعا فلم لم یتق و یحتمل أن یکون مدحا أی وطن نفسه علی القتل لحب أمیر المؤمنین علیه السلام مع أنه لم یکن ممنوعا من التقیة و یحتمل أن یکون المعنی لم یمنع من التقیة و لم یترکها و لکن لم تنفعه أو المعنی أنه إنما ترکها لعلمه بعدم الانتفاع بها و عدم تحقق شرط التقیة فیه و یمکن أن یقرأ منع علی بناء المعلوم أی لیس فعله مانعا للغیر عن التقیة لأنه اختار أحد الفردین المخیر فیهما أو لاختصاصه به لعدم تحقق شرطها فیه أو فعله و لم ینفعه و بالجملة یبعد عن مثل میثم و رشید و قنبر رضی الله عنهم بعد إخبار أمیر المؤمنین علیه السلام إیاهم بما یجری علیهم أمرهم بالتقیة ترکهم أمره علیه السلام و عدم بیانه علیه السلام لهم ما یجب علیهم فعله فی هذا الوقت أبعد و الله یعلم.

«9»

کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ وَ إِبْرَاهِیمُ مَعاً عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ ثَابِتٍ الثَّقَفِیِّ قَالَ: لَمَّا أُمِرَ بِمِیثَمٍ لِیُصْلَبَ قَالَ رَجُلٌ یَا مِیثَمُ لَقَدْ کُنْتَ عَنْ هَذَا غَنِیّاً قَالَ فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ مِیثَمٌ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ مَا نَبَتَتْ هَذِهِ النَّخْلَةُ إِلَّا لِی وَ لَا اغْتَذَیْتُ إِلَّا لَهَا(2).

«10»

مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّهْدِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ مِیثَمٍ قَالَ أَخْبَرَنِی أَبُو خَالِدٍ التَّمَّارُ قَالَ: کُنْتُ مَعَ مِیثَمٍ التَّمَّارِ بِالْفُرَاتِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَهَبَّتْ رِیحٌ وَ هُوَ فِی سَفِینَةٍ مِنْ سُفُنِ الرُّمَّانِ قَالَ فَخَرَجَ فَنَظَرَ إِلَی الرِّیحِ فَقَالَ شُدُّوا بِرَأْسِ سَفِینَتِکُمْ إِنَّ هَذَا رِیحٌ عَاصِفٌ مَاتَ مُعَاوِیَةُ السَّاعَةَ قَالَ فَلَمَّا کَانَتِ

ص: 127


1- 1. علی وجه الذم و الاعتراض، ظ.
2- 2. معرفة أخبار الرجال: 53.

توضیح

شاید جمع کردن بین اخبار تقیه و عدم آن در تبری، حمل بر تخییر باشد و این کلام از آن حضرت علیه السلام به دلیل دلسوزی و ترحم باشد یعنی او می توانست جانش را حفظ کند پس چرا تقیه نکرد نه بر وجه نکوهش و اعتراض. در بیش تر نسخه های کاتبان «میثُم» با ضمه است و «مُنِعَ= منع شد» در ظاهر به صورت مجهول خوانده می­شود، پس احتمال دارد همان باشد که ما گفتیم یعنی او از لحاظ شرعی از تقیه محروم نبود پس چرا تقیه نکرد؟ و احتمال دارد که مدح باشد یعنی او جان خود را به خاطر دوست داشتن امیرالمؤمنین علیه السلام فدا کرد با اینکه می توانست تقیه کند. ممکن است معنی این گونه باشد: او مانعی برای تقیه نداشت و آن را ترک نکرد امّا فایده­ای برایش نداشت یا معنی ممکن است این گونه باشد که او تقیه نکرد چون می دانست که فایده­ای ندارد و شرط تقیه در او تحقق نمی یابد و ممکن است «مَنَعَ = منع کرد» به صورت معلوم خوانده شود یعنی کار او مانع از تقیه برای دیگران نبود، چون او یکی از دو را که در آن مخیر بود انتخاب کرد یا این که به او اختصاص داشت چون شرط تقیه در او محقق نشد یا آن را انجام داد و فایده ای برایش نداشت. خلاصه اینکه از امثال میثم و رشید و قنبر بعید است که حضرت دستور تقیه به آن ها داده باشد و آن ها امر حضرت را رها سازند بعد از اینکه امیرالمؤمنین علیه السلام آن ها را از سرگذشتشان باخبر ساخته بود، و اینکه آن حضرت برایشان بیان نکرده باشد که این زمان چه کاری را باید انجام بدهند بعیدتر است و فقط آن را خدا می داند.

روایت9.

رجال الکشی: هنگامی که دستور به دار آویختن میثم داده شد مردی به او گفت: ای میثم تو از این نخل بی نیاز بودی. میثم به او رو کرد و گفت: به خدا سوگند این نخل نرویید مگر برای من و من جز برای آن تغذیه نکردم.(1)

روایت10.

أَبُو خَالِد تمَّار گفت: من در روز جمعه همراه میثم تمار در فرات بودم، در حالی که او در یک کشتی از کشتی های رمّان بود. بادی وزید، او بیرون آمد و به باد نگاه کرد و گفت: بادبان کشتی هایتان را بکشید این باد تندی است. معاویه همین اکنون مُرد. محمد بن مسعود گفت:

ص: 127


1- . معرفه اخبار الرجال: 53

الْجُمُعَةُ الْمُقْبِلَةُ قَدِمَ بَرِیدٌ مِنَ الشَّامِ فَلَقِیتُهُ فَاسْتَخْبَرْتُهُ فَقُلْتُ لَهُ یَا عَبْدَ اللَّهِ مَا الْخَبَرُ قَالَ النَّاسُ عَلَی أَحْسَنِ حَالٍ تُوُفِّیَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ بَایَعَ النَّاسُ یَزِیدَ قَالَ قُلْتُ أَیَّ یَوْمٍ تُوُفِّیَ قَالَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ(1).

«11»

مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ خِرَاشٍ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ فُضَیْلٍ الرَّسَّانِ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ مِیثَمٍ قَالَ خَرَجَ أَبِی إِلَی الْعُمْرَةِ فَحَدَّثَنِی قَالَ: اسْتَأْذَنْتُ عَلَی أُمِّ سَلَمَةَ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهَا فَضَرَبَتْ بَیْنِی وَ بَیْنَهَا خِدْراً فَقَالَتْ لِی أَنْتَ مِیثَمٌ فَقُلْتُ أَنَا مِیثَمٌ فَقَالَتْ کَثِیراً مَا رَأَیْتُ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ ابْنَ فَاطِمَةَ یَذْکُرُکَ قُلْتُ فَأَیْنَ هُوَ قَالَتْ خَرَجَ فِی غَنَمٍ لَهُ آنِفاً قُلْتُ وَ أَنَا وَ اللَّهِ أُکْثِرُ ذِکْرَهُ فَأَقْرِئِیهِ (2) فَإِنِّی مُبَادِرٌ فَقَالَتْ یَا جَارِیَةُ اخْرُجِی فَادْهُنِیهِ فَخَرَجَتْ فَدَهَنَتْ لِحْیَتِی بِبَانٍ (3) فَقُلْتُ أَنَا أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ دَهَنَتْهَا(4) لَتُخْضَبَنَّ فِیکُمْ بِالدِّمَاءِ فَخَرَجْنَا فَإِذَا ابْنُ عَبَّاسٍ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا جَالِسٌ فَقُلْتُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ سَلْنِی مَا شِئْتَ مِنْ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ فَإِنِّی قَرَأْتُ تَنْزِیلَهُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ عَلَّمَنِی تَأْوِیلَهُ فَقَالَ یَا جَارِیَةُ الدَّوَاةَ وَ الْقِرْطَاسَ فَأَقْبَلَ یَکْتُبُ فَقُلْتُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ کَیْفَ بِکَ إِذَا رَأَیْتَنِی مَصْلُوباً تَاسِعَ تِسْعَةٍ أَقْصَرَهُمْ خَشَبَةً وَ أَقْرَبَهُمْ بِالْمَطْهَرَةِ فَقَالَ لِی وَ تَکَهَّنُ أَیْضاً وَ خَرَقَ الْکِتَابَ فَقُلْتُ مَهْ احْفَظْ(5) بِمَا سَمِعْتَ مِنِّی فَإِنْ یَکُنْ مَا أَقُولُ لَکَ حَقّاً أَمْسَکْتَهُ وَ إِنْ یَکُ بَاطِلًا خَرَقْتَهُ قَالَ هُوَ ذَلِکَ فَقَدِمَ أَبِی عَلَیْنَا فَمَا لَبِثَ یَوْمَیْنِ حَتَّی أَرْسَلَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ فَصَلَبَهُ تَاسِعَ تِسْعَةٍ أَقْصَرَهُمْ خَشَبَةً وَ أَقْرَبَهُمْ إِلَی الْمَطْهَرَةِ فَرَأَیْتُ الرَّجُلَ الَّذِی جَاءَ إِلَیْهِ لِیَقْتُلَهُ وَ قَدْ أَشَارَ إِلَیْهِ بِالْحَرْبَةِ وَ هُوَ یَقُولُ أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کُنْتُ مَا عَلِمْتُکَ إِلَّا قَوَّاماً ثُمَّ طَعَنَهُ فِی خَاصِرَتِهِ

ص: 128


1- 1. معرفة اخبار الرجال: 53.
2- 2. کذا فی النسخ: و فی المصدر: فاقرأنیه السلام.
3- 3. البان: شجر معتدل القوام لین ورقه کورق الصفصاف یؤخذ من حبّه دهن طیب.
4- 4. فی( م) و( خ): دهنتیها.
5- 5. فی المصدر: احتفظ.

جمعه بعدی پیکی از شام آمد و من او را دیدم و خبر را از او جویا شدم و به او گفتم: ای بنده خدا چه خبر است؟ گفت: مردم در بهترین وضع هستند، امیرالمؤمنین در گذشت و مردم با یزید بیعت کردند. گفتم: کدام روز وفات یافت؟ گفت: روز جمعه.(1)

روایت11.

حمزه بن میثم گفت: پدرم به عمره رفت و به من حدیث نقل نمود: من از ام سلمه اجازه ورود به منزلش را گرفتم او بین من و خودش پرده ای کشید و به من گفت: تو میثم هستی؟ گفتم: بله، گفت: من بسیار حسین بن علی پسر فاطمه را می دیدم که از تو یاد می کرد. من گفتم: او کجاست؟ گفت: چند لحظه پیش با گوسفندانش رفت. گفتم: به خدا سوگند من بسیار او را یاد می کنم و به او درود می فرستم، من پیشی گیرنده به سوی او هستم. ام سلمه گفت: ای کنیز برو و به او روغن بزن، او رفت و محاسنم را با شیره درخت بان روغنی کرد من گفتم: به خدا سوگند اگر آن را روغن بزنی همانا در میان شما با خون خضاب خواهد شد. پس ما بیرون رفتیم و دیدیم که ابن عباس رحمة الله علیهما نشسته است. گفتم: ای پسر عباس آنچه از تفسیر قرآن می خواهی از من بپرس که من تنزیل آن را بر امیرالمؤمنین خواندم و ایشان تأویلش را به من آموخت. گفت: ای کنیز دوات و کاغذ بیاور، و شروع به نوشتن کرد من گفتم: ای پسر عباس چه حالتی پیدا می کنی اگر مرا به دار آویخته شده ببینی در حال که نهمین نفر هستم و کوتاه­ترین چوب آنان را دارم و نزدیک­ترین آنان به مطهره - ابزار تطهیر - هستم؟ او به من گفت: آیا پیشگویی هم می کنی؟ و نامه را پاره کرد. من گفتم: دست نگه دار و آنچه را که از من شنیدی را به حافظه بسپار، اگر آنچه که به تو گفتم درست بود آن را نگه دار در غیر این صورت آن را پاره کن. حمزه بن میثم گفت: همینطور است، پدرم نزد ما آمد، دو روز نگذشته بود که عبیدالله بن زیاد او را خواست و او را به دار آویخت در حالی که او نهمین نفر آنان بود و کوتاه­ترین چوب آنان را داشت و نزدیک­ترین آنان به مطهره - ابزار تطهیر - بود. من مردی را که به سوی او آمد تا او را بکشد دیدم. نیزه را به طرف او گرفت و میثم می گفت: به خدا سوگند من تو را جز قوّام نمی­دانستم. آن گاه با نیزه به شکمش زد

ص: 128


1- . معرفه اخبار الرجال: 53

فَأَجَافَهُ فَاحْتُقِنَ الدَّمُ (1) فَمَکَثَ یَوْمَیْنِ ثُمَّ إِنَّهُ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ بَعْدَ الْعَصْرِ قَبْلَ الْمَغْرِبِ انْبَعَثَ مَنْخِرَاهُ دَماً فَخُضِبَتْ لِحْیَتُهُ بِالدِّمَاءِ.

قال أبو نصر محمد بن مسعود و حدثنی أیضا بهذا الحدیث علی بن الحسن بن فضال عن أحمد بن محمد الأقرع عن داود بن مهزیار عن علی بن إسماعیل عن فضیل عن عمران بن میثم قال علی بن الحسن هو حمزة بن میثم (2)

خطاء و قال علی أخبرنی به الوشاء بإسناده: مثله سواء غیر أنه ذکر عمران بن میثم.

«12»

حَمْدَوَیْهِ وَ إِبْرَاهِیمُ قَالا حَدَّثَنَا أَیُّوبُ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: قَالَ لِی مِیثَمٌ التَّمَّارُ ذَاتَ یَوْمٍ یَا أَبَا حُکَیْمٍ إِنِّی أُخْبِرُکَ بِحَدِیثٍ وَ هُوَ حَقٌّ قَالَ فَقُلْتُ یَا أَبَا صَالِحٍ بِأَیِّ شَیْ ءٍ تُحَدِّثُنِی قَالَ إِنِّی أَخْرُجُ الْعَامَ إِلَی مَکَّةَ فَإِذَا قَدِمْتُ الْقَادِسِیَّةَ رَاجِعاً أَرْسَلَ إِلَیَّ هَذَا الدَّعِیُّ ابْنُ زِیَادٍ رَجُلًا فِی مِائَةِ فَارِسٍ حَتَّی یَجِی ءَ بِی إِلَیْه فَیَقُولُ لِی أَنْتَ مِنْ هَذِهِ السَّبَّابِیَّةِ الْخَبِیثَةِ الْمُحْتَرِقَةِ الَّتِی قَدْ یَبِسَتْ عَلَیْهَا جُلُودُهَا وَ ایْمُ اللَّهِ لَأُقَطِّعَنَّ یَدَکَ وَ رِجْلَکَ فَأَقُولُ لَا رَحِمَکَ اللَّهُ فَوَ اللَّهِ لَعَلِیٌّ علیه السلام کَانَ أَعْرَفَ بِکَ مِنْ حَسَنٍ علیه السلام حِینَ ضَرَبَ رَأْسَکَ بِالدِّرَّةِ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ- یَا أَبَتِ لَا تَضْرِبْهُ فَإِنَّهُ یُحِبُّنَا وَ یُبْغِضُ عَدُوَّنَا فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام مُجِیباً لَهُ اسْکُتْ یَا بُنَیَّ فَوَ اللَّهِ لَأَنَا أَعْلَمُ بِهِ مِنْکَ فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ إِنَّهُ لَوَلِیٌّ لِعَدُوِّکَ وَ عَدُوٌّ لِوَلِیِّکَ قَالَ فَیَأْمُرُ بِی عِنْدَ ذَلِکَ فَأُصْلَبُ فَأَکُونُ أَوَّلَ هَذِهِ الْأُمَّةِ أُلْجَمُ بِالشَّرِیطِ فِی الْإِسْلَامِ فَإِذَا کَانَ الْیَوْمُ الثَّالِثُ فَقُلْتُ غَابَتِ الشَّمْسُ أَوْ لَمْ تَغِبْ ابْتَدَرَ مَنْخِرَایَ دَماً عَلَی صَدْرِی وَ لِحْیَتِی قَالَ فَرَصَدْنَاهُ فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّالِثُ فَقُلْتُ غَابَتِ الشَّمْسُ أَوْ لَمْ تَغِبْ ابْتَدَرَ مَنْخِرَاهُ عَلَی صَدْرِهِ وَ لِحْیَتِهِ دَماً قَالَ فَاجْتَمَعْنَا سَبْعَةً مِنَ التَّمَّارِینَ فَاتَّعَدْنَا بِحَمْلِهِ فَجِئْنَا إِلَیْهِ لَیْلًا وَ الْحُرَّاسُ یَحْرُسُونَهُ وَ قَدْ أَوْقَدُوا النَّارَ فَحَالَتِ النَّارُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ فَاحْتَمَلْنَاهُ بِخَشَبَةٍ حَتَّی انْتَهَیَا بِهِ إِلَی فَیْضٍ مِنْ مَاءٍ

ص: 129


1- 1. اجافه بالطعنة: بلغ بها جوفه. احتقن الدم: اجتمع فی الجوف من طعنة جائفة.
2- 2. معرفة اخبار الرجال: 53 و 54.

و شکم او را درید و خون در شکم او جمع شد و دو روز (زنده) ماند. در روز سوم بعد از عصر، قبل از مغرب از بینی او خون جاری شد و محاسنش با خون خضاب شد.(1)

ابونصر محمد بن مسعود نیز همین حدیث را با اندک تفاوتی نقل کرده است.

روایت12.

حنان بن سدیر از پدرش از جدش نقل می کنند که گفت : روزی میثم تمار به من گفت: ای ابا حُکَیْم من تو را از حدیثی که حق است با خبر می کنم. گفتم:ای ابا صالح از چه چیز برایم سخن می گویی؟ گفت: من امسال به مکه می روم هنگامی که خواستم از قادسیه برگردم، ابن زیاد حرامزاده مردی با صد سوار کار به سوی من می فرستد و مرا نزد او می برند و به من می گوید: تو از این اسیران خبیث آتش­گرفته­ای هستی که پوستشان کلفت شده است، به خدا سوگند دست و پایت را قطع می کنم. پس من می گویم: خداوند تو را نیامرزد، به خدا سوگند علی علیه السلام آشناتر از حسن علیه السلام به تو بود هنگامی که به سرت تازیانه زد و حسن به او فرمود: پدرجان او را نزن، او دوستدار ما و دشمن دشمنانمان است. علی علیه السلام به او فرمود: پسرکم ساکت شو، به خدا سوگند من از تو به او آگاه ترم، قسم به کسی که دانه را شکافت و جان را آفرید، او دوست دشمن تو و دشمن دوست توست. پس دستور به دار آویختن مرا می دهد، و من اولین این امت می شوم که در اسلام دهنش دوخته می شود. من روز سوم می گویم: خورشید غروب کرده یا نکرده، خون از بینی ام بر سینه و محاسنم جاری می شود. گفت: ما او را می پاییدیم، من روز سوم گفتم: خورشید غروب کرده یا نکرده خون از بینی اش بر سینه و محاسنش جاری شد. گفت: ما هفت نفر از خرما فروشان را جمع کرده و قرار گذاشتیم که او را برداریم. پس شبانگاه به سوی او رفتیم در حالی که نگهبانان از او محافظت می کردند، آن ها آتش برافروختند و آتش بین ما و آن ها مانع شد و او را بر تخته­ای حمل کردیم تا کنار یک رودخانه پر آب رسیدیم

ص: 129


1- . معرفة اخبار الرجال: 53 و 54

فِی مُرَادٍ فَدَفَنَّاهُ فِیهِ وَ رَمَیْنَا الْخَشَبَةَ فِی مُرَادٍ فِی الْخَرَابِ وَ أَصْبَحَ فَبَعَثَ الْخَیْلَ فَلَمْ تَجِدْ شَیْئاً قَالَ وَ قَالَ یَوْماً یَا أَبَا حُکَیْمٍ تَرَی هَذَا الْمَکَانَ لَیْسَ یُؤَدَّی فِیهِ طَسْقٌ وَ الطَّسْقُ أَدَاءُ الْأَجْرِ وَ لَئِنْ طَالَتْ بِکَ الْحَیَاةُ لَتُؤَدِّیَنَّ طَسْقَ هَذَا الْمَکَانِ إِلَی رَجُلٍ فِی دَارِ الْوَلِیدِ بْنِ عُقْبَةَ اسْمُهُ زُرَارَةُ- قَالَ سَدِیرٌ فَأَدَّیْتُهُ عَلَی خِزْیٍ إِلَی رَجُلٍ فِی دَارِ الْوَلِیدِ بْنِ عُقْبَةَ یُقَالُ لَهُ زُرَارَةُ(1).

«13»

جَبْرَئِیلُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ یُوسُفَ بْنِ عِمْرَانَ الْمِیثَمِیِّ قَالَ سَمِعْتُ مِیثَماً(2)

النَّهْرَوَانِیَّ یَقُولُ: دَعَانِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ قَالَ کَیْفَ أَنْتَ یَا مِیثَمُ إِذَا دَعَاکَ دَعِیُّ بَنِی أُمَیَّةَ(3) عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ إِلَی الْبَرَاءَةِ مِنِّی فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا وَ اللَّهِ لَا أَبْرَأُ مِنْکَ قَالَ إِذَنْ وَ اللَّهِ یَقْتُلَکَ وَ یَصْلِبَکَ قُلْتُ أَصْبِرُ فَذَاکَ فِی اللَّهِ قَلِیلٌ فَقَالَ یَا مِیثَمُ إِذاً تَکُونَ مَعِی فِی دَرَجَتِی قَالَ وَ کَانَ مِیثَمٌ یَمُرُّ بِعَرِیفِ قَوْمِهِ (4) وَ یَقُولُ یَا فُلَانُ کَأَنِّی بِکَ وَ قَدْ دَعَاکَ دَعِیُّ بَنِی أُمَیَّةَ ابْنُ دَعِیِّهَا فَیَطْلُبُنِی مِنْکَ أَیَّاماً فَإِذَا قَدِمْتُ عَلَیْکَ ذَهَبْتَ بِی إِلَیْهِ حَتَّی یَقْتُلَنِی عَلَی بَابِ دَارِ عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الرَّابِعِ ابْتَدَرَ مَنْخِرَایَ دَماً عَبِیطاً وَ کَانَ مِیثَمٌ یَمُرُّ بِنَخْلَةٍ فِی سَبِخَةٍ فَیَضْرِبُ بِیَدِهِ عَلَیْهَا وَ یَقُولُ یَا نَخْلَةُ مَا غُذِّیتِ إِلَّا لِی وَ مَا غُذِّیتُ إِلَّا لَکِ وَ کَانَ یَمُرُّ بِعَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ وَ یَقُولُ یَا عَمْرُو إِذَا جَاوَرْتُکَ فَأَحْسِنْ جِوَارِی فَکَانَ عَمْرٌو یَرَی أَنَّهُ یَشْتَرِی دَاراً أَوْ ضَیْعَةً لَزِیقَ (5) ضَیْعَتِهِ فَکَانَ یَقُولُ لَهُ عَمْرٌو لَیْتَکَ قَدْ فَعَلْتَ ثُمَّ خَرَجَ مِیثَمٌ النَّهْرَوَانِیُّ إِلَی مَکَّةَ فَأَرْسَلَ الطَّاغِیَةُ عَدُوُّ اللَّهِ ابْنُ زِیَادٍ- إِلَی عَرِیفِ مِیثَمٍ فَطَلَبَهُ مِنْهُ فَأَخْبَرَهُ

ص: 130


1- 1. معرفة اخبار الرجال: 54 و 55.
2- 2. فی المصدر: میثم.
3- 3. فی المصدر بعد ذلک: ابن دعیها.
4- 4. العریف من یعرف أصحابه. القیم بأمر القوم و النقیب.
5- 5. اللزیق: اللصیق.

و او را در آنجا دفن کردیم و تخته را در خرابه ای انداختیم، هنگامی که صبح شد ابن زیاد سواره ها را فرستاد ولی چیزی نیافتند.

هم چنین روزی گفت: ای ابا حکیم! اجاره بهای این مکان داده نمی شود و اگر زنده بودی باید بهای آن را به مردی که در خانه ولید بن عقبه است و اسمش زراره است بدهی. سدیر گفت: من با شرمندگی آن را به مردی در خانه ولید بن عقبه که زراره نام داشت، دادم.(1)

روایت13.

میثم نهروانی گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام مرا صدا کرد و فرمود: ای میثم اگر حرامزاده بنی امیه عبیدالله بن زیاد تو را دعوت کرد و خواست از من برائت بجویی چه می کنی؟ گفتم: ای امیرالمؤمنین به خدا سوگند از تو برائت نمی جویم. حضرت فرمود: به خدا سوگند بنابراین تو را می کشد و به دار می آویزد. گفتم: صبر می کنم و آن در راه خداوند کم است. فرمود: ای میثم در این صورت هم رتبه من می شوی. میثم نزد ریش سفید قومش می رفت و می گفت: ای فلانی گویی می­بینم که روزی حرامزاده بنی امیه پسر حرامزاده آنان کسی را به سوی تو می­فرستد و چند روز سراغ مرا از تو می­گیرد و وقتی من نزد تو آمدم مرا نزد او می­بری تا این که بر در خانه عمرو بن حریث مرا می­کشد و در روز چهارم از بینی ام خون تازه جریان می یابد. میثم به نخلی در شوره زار می گذشت و با دستش به آن می زد و می گفت: ای نخل تو جز برای من تغذیه نکرده­ای و من جز از برای تو اطعام نشده­ام. او پیش عمرو بن حریث می رفت و می گفت: ای عمرو اگر همسایه ات شدم، همسایگی مرا نیکو دار. عمرو فکر می کرد که او خانه یا زمینی چسبیده به زمین او می خرد. پس عمرو به او می گفت: ای کاش انجام داده­بودی!. آنگاه میثم نهروانی به مکه رفت و ابن زیاد ستمگر و دشمن خدا پیکی به سر جوخه و یار میثم فرستاد و میثم را از او طلب کرد،

ص: 130


1- . معرفة اخبار الرجال: 54 و 55

أَنَّهُ بِمَکَّةَ فَقَالَ لَهُ لَئِنْ لَمْ تَأْتِنِی بِهِ لَأَقْتُلَنَّکَ فَأَجَّلَهُ أَجَلًا وَ خَرَجَ الْعَرِیفُ إِلَی الْقَادِسِیَّةِ یَنْتَظِرُ مِیثَماً فَلَمَّا قَدِمَ مِیثَمٌ قَالَ أَنْتَ مِیثَمٌ قَالَ نَعَمْ أَنَا مِیثَمٌ قَالَ تَبَرَّأْ مِنْ أَبِی تُرَابٍ (1) دقَالَ لَا أَعْرِفُ أَبَا تُرَابٍ قَالَ تَبَرَّأْ مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- فَقَالَ لَهُ فَإِنْ أَنَا لَمْ أَفْعَلْ قَالَ إِذاً وَ اللَّهِ لَأَقْتُلُکَ (2) قَالَ أَمَا لَقَدْ کَانَ یَقُولُ لِی إِنَّکَ سَتَقْتُلُنِی وَ تَصْلِبُنِی عَلَی بَابِ عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الرَّابِعِ ابْتَدَرَ مَنْخِرَایَ دَماً عَبِیطاً فَأَمَرَ بِهِ فَصُلِبَ عَلَی بَابِ عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ- فَقَالَ لِلنَّاسِ سَلُونِی وَ هُوَ مَصْلُوبٌ قَبْلَ أَنْ أُقْتَلَ فَوَ اللَّهِ لَأَخْبَرْتُکُمْ بِعِلْمِ مَا یَکُونُ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ وَ مَا یَکُونُ مِنَ الْفِتَنِ فَلَمَّا سَأَلَهُ النَّاسُ حَدَّثَهُمْ حَدِیثاً وَاحِداً إِذْ أَتَاهُ رَسُولٌ مِنْ قِبَلِ ابْنِ زِیَادٍ فَأَلْجَمَهُ بِلِجَامٍ مِنْ شَرِیطٍ وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ أُلْجِمَ بِلِجَامٍ وَ هُوَ مَصْلُوبٌ (3).

یج، [الخرائج و الجرائح] عن عمران عن أبیه میثم: مثله (4)

بیان

الشریط حبل یفتل من خوص.

«14»

کش، [رجال الکشی] وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ: أَتَی مِیثَمٌ التَّمَّارُ دَارَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقِیلَ لَهُ إِنَّهُ نَائِمٌ فَنَادَی بِأَعْلَی صَوْتِهِ انْتَبِهْ أَیُّهَا النَّائِمُ فَوَ اللَّهِ لَتُخْضَبَنَّ لِحْیَتُکَ مِنْ رَأْسِکَ فَانْتَبَهَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ أَدْخِلُوا مِیثَماً فَقَالَ (5) أَیُّهَا النَّائِمُ وَ اللَّهِ لَتُخْضَبَنَّ لِحْیَتُکَ مِنْ رَأْسِکَ فَقَالَ صَدَقْتَ وَ أَنْتَ وَ اللَّهِ لَیُقْطَعَنَّ یَدَاکَ وَ رِجْلَاکَ وَ لِسَانُکَ وَ لَتُقْطَعَنَّ النَّخْلَةُ الَّتِی فِی الْکُنَاسَةِ فَتُشَقُّ أَرْبَعَ قِطَعٍ فَتُصْلَبُ أَنْتَ عَلَی رُبُعِهَا وَ حُجْرُ بْنُ عَدِیٍّ عَلَی رُبُعِهَا وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَکْتَمَ عَلَی رُبُعِهَا وَ خَالِدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَلَی رُبُعِهَا قَالَ مِیثَمٌ فَشَکَکْتُ فِی نَفْسِی وَ قُلْتُ إِنَّ

ص: 131


1- 1. کأن فی العبارة سقطا، و الظاهر أن یکون هکذا: فجاء به العریف إلی ابن زیاد، فقال ابن زیاد: تبرأ من ابی تراب.
2- 2. فی المصدر: لاقتلنک.
3- 3. معرفة اخبار الرجال: 55 و 56.
4- 4. الخرائج و الجرائح: 20.
5- 5. فی المصدر: فقال له.

و او گفت: که در مکه است. او به سر جوخه گفت: اگر او را نزد من نیاوری حتماً تو را می کشم و وقتی برای او تعیین کرد. آن مرد به قادسیه رفت و منتظر میثم ماند. چون میثم آمد ابن زیاد به او گفت: آیا تو میثمی؟ گفت: بله من میثم هستم. گفت: از ابو تراب برائت جوی. گفت: من ابو تراب را نمی شناسم، گفت: از علی بن ابی طالب برائت جوی، میثم به او گفت: اگرانجام ندهم؟ گفت: به خدا سوگند تو را می کشم. میثم گفت: علی علیه السلام می­فرمود که مرا تو می کشی و بر در عمرو بن حریث به دار می آویزی و وقتی چهار روز گذشت از بینی ام خون تازه جاری می شود. ابن زیاد دستور قتل او را داد و او را به در خانه عمرو آویختند. میثم در حالی که بر سر دار بود به مردم گفت: قبل از اینکه کشته شوم از من سؤال کنید، به خدا سوگند من آنچه را که تا روز قیامت اتفاق می افتد و از فتنه ها شما را آگاه می کنم. هنگامی که مردم از او سؤال کردند یک حدیث برای آن ها گفت که پیکی از سوی ابن زیاد نزد او آمد و دهان او را با الشریط لگام زد و او اولین کسی بود که بالای دار دهانش لگام زده شد.(1)

الخرائج: از عمران و پدرش میثم نیز مانند آن نقل شده است.(2)

توضیح

الشریط طنابی است که از برگ درخت خرما تابیده شده

روایت14.

رجال الکشی: میثم تمار به خانه امیرالمؤمنین علیه السلام آمد، به او گفته شد حضرت خوابیده است. آنگاه با صدای بلند گفت: بیدار شو، به خدا سوگند محاسنت به خون سرت خضاب می شود. امیرالمؤمنین علیه السلام بیدار شد و فرمود: میثم را داخل کنید. آنگاه به علی علیه السلام گفت: به خدا سوگند محاسنت به خون سرت خضاب می شود. حضرت فرمود: راست می گویی به خدا سوگند دست و پا و زبان تو نیز قطع و بریده خواهد شد و نخلی که در کناسه است قطع می شود و به چهار تکه در می آید و تو در یک چهارم آن به دار آویخته می شوی و حجر بن عدی و محمد بن أکتم و خالد بن مسعود هر کدام در هر یک چهارم آن به دار آویخته می شوند. میثم گفت: من شک کردم و گفتم:

ص: 131


1- معرفه اخبار الرجال: 55 و 56
2- الخرائج و الجرائح:20

عَلِیّاً لَیُخْبِرُنَا بِالْغَیْبِ فَقُلْتُ لَهُ أَ وَ کَائِنٌ ذَاکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- فَقَالَ إِی وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ کَذَا عَهِدَهُ إِلَیَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَالَ فَقُلْتُ لِمَ (1) یُفْعَلُ ذَلِکَ بِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ لَیَأْخُذَنَّکَ الْعُتُلُّ الزَّنِیمُ ابْنُ الْأَمَةِ الْفَاجِرَةِ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ- قَالَ وَ کَانَ یَخْرُجُ إِلَی الْجَبَّانَةِ وَ أَنَا مَعَهُ فَیَمُرُّ بِالنَّخْلَةِ فَیَقُولُ لِی یَا مِیثَمُ إِنَّ لَکَ وَ لَهَا شَأْناً مِنَ الشَّأْنِ قَالَ فَلَمَّا وَلِیَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ الْکُوفَةَ وَ دَخَلَهَا تَعَلَّقَ عَلَمُهُ بِالنَّخْلَةِ الَّتِی بِالْکُنَاسَةِ فَتَخَرَّقَ فَتَطَیَّرَ مِنْ ذَلِکَ فَأَمَرَ بِقَطْعِهَا فَاشْتَرَاهَا رَجُلٌ مِنَ النَّجَّارِینَ فَشَقَّهَا أَرْبَعَ قِطَعٍ قَالَ مِیثَمٌ فَقُلْتُ لِصَالِحٍ ابْنِی فَخُذْ مِسْمَاراً مِنْ حَدِیدٍ فَانْقُشْ عَلَیْهِ اسْمِی وَ اسْمَ أَبِی وَ دُقَّهُ فِی بَعْضِ تِلْکَ الْأَجْذَاعِ.

قَالَ فَلَمَّا مَضَی بَعْدَ ذَلِکَ أَیَّامٌ أَتَوْنِی قَوْمٌ مِنْ أَهْلِ السُّوقِ فَقَالُوا یَا مِیثَمُ انْهَضْ مَعَنَا إِلَی الْأَمِیرِ نَشْتَکِی (2) إِلَیْهِ عَامِلَ السُّوقِ فَنَسْأَلَهُ أَنْ یَعْزِلَهُ عَنَّا وَ یُوَلِّیَ عَلَیْنَا غَیْرَهُ قَالَ وَ کُنْتُ خَطِیبَ الْقَوْمِ فَنَصَتَ لِی وَ أَعْجَبَهُ مَنْطِقِی فَقَالَ لَهُ عَمْرُو بْنُ حُرَیْثٍ أَصْلَحَ اللَّهُ الْأَمِیرَ تَعْرِفُ هَذَا الْمُتَکَلِّمَ قَالَ وَ مَنْ هُوَ قَالَ مِیثَمٌ التَّمَّارُ الْکَذَّابُ مَوْلَی الْکَذَّابِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ فَاسْتَوَی جَالِساً فَقَالَ لِی مَا تَقُولُ فَقُلْتُ کَذَبَ أَصْلَحَ اللَّهُ الْأَمِیرَ بَلْ أَنَا الصَّادِقُ مَوْلَی الصَّادِقِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً فَقَالَ لِی لَتَبْرَأَنَّ مِنْ عَلِیٍّ وَ لَتَذْکُرَنَّ مَسَاوِیَهُ وَ تَتَوَلَّی عُثْمَانَ وَ تَذْکُرُ مَحَاسِنَهُ أَوْ لَأُقَطِّعَنَّ یَدَیْکَ وَ رِجْلَیْکَ وَ لَأُصَلِّبَنَّکَ فَبَکَیْتُ فَقَالَ لِی بَکَیْتَ مِنَ الْقَوْلِ دُونَ الْفِعْلِ فَقُلْتُ وَ اللَّهِ مَا بَکَیْتُ مِنَ الْقَوْلِ وَ لَا مِنَ الْفِعْلِ وَ لَکِنِّی بَکَیْتُ مِنْ شَکٍّ کَانَ دَخَلَنِی یَوْمَ أَخْبَرَنِی سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ فَقَالَ لِی وَ مَا قَالَ لَکَ قَالَ فَقُلْتُ أَتَیْتُهُ الْبَابَ فَقِیلَ لِی إِنَّهُ نَائِمٌ فَنَادَیْتُ انْتَبِهْ أَیُّهَا النَّائِمُ فَوَ اللَّهِ لَتُخْضَبَنَّ لِحْیَتُکَ مِنْ رَأْسِکَ فَقَالَ صَدَقْتَ وَ أَنْتَ وَ اللَّهِ لَیُقْطَعَنَّ یَدَاکَ وَ رِجْلَاکَ وَ لِسَانُکَ وَ لَتُصْلَبَنَّ فَقُلْتُ وَ مَنْ یَفْعَلُ ذَلِکَ بِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ یَأْخُذُکَ الْعُتُلُّ الزَّنِیمُ ابْنُ الْأَمَةِ الْفَاجِرَةِ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ- قَالَ فَامْتَلَأَ غَیْظاً ثُمَّ قَالَ لِی وَ اللَّهِ لَأُقَطِّعَنَّ یَدَیْکَ وَ رِجْلَیْکَ وَ لَأَدَعَنَّ لِسَانَکَ حَتَّی أُکَذِّبَکَ وَ

ص: 132


1- 1. و من یفعل ظ.
2- 2. فی المصدر: نشکو.

علی از غیب به ما سخن می گوید و به او گفتم: ای امیرالمؤمنین آن چه گفتی اتفاق می افتد؟ فرمود: بله، قسم به پروردگار کعبه! پیامبر صلی الله علیه و آله به من چنین فرمود. گفتم ای امیرالمؤمنین چرا آن کار را با من می کنند؟ گفت: تو را حمال حرام زاده پسر کنیز بدکاره عبیدالله بن زیاد می گیرد. گفت: ایشان با من به گورستان می رفت و به آن نخل می گذشت و به من می فرمود: ای میثم تو با این نخل کار خواهی داشت. هنگامی که عبیدالله بن زیاد زمام کوفه را به دست گرفت آنجا آمد و پرچمش به آن نخلی که در کناسه بود گیر کرد و پاره شد. او این کار را به فال بد گرفت و دستور به قطع آن داد. نجاری آن را دید و به چهار قسمت تقسیم کرد. میثم گفت: من به پسرم صالح گفتم: میخی آهنی بردار و اسم من و پدرم را روی آن حک کن و در یکی از آن ساقه ها بکوب.

چند روز بعد از آن افرادی از بازاریان نزد من آمده و گفتند: ای میثم با من نزد امیر بیا تا از کارگزار بازار شکایت کنیم و از امیر بخواهیم که او را برکنار کرده و شخص دیگری را به جای او بر ما منصوب سازد. گفت: من خطیب قوم بودم او به من گوش داد و کلامم را پسندید. عمرو بن حریث به او گفت: خداوند امیر را سلامت بدارد آیا این سخن گو را می شناسی؟ گفت: او کیست؟ گفت: میثم تمار دروغ گو، دوست علی بن ابی طالب دروغ گوست. ابن زیاد صاف نشست و به من گفت: چه می گویی؟ گفتم: خداوند امیر را اصلاح کند دروغ است، من راستگویم و دوست علی بن ابی طالبِ راستگو هستم، او به من گفت: باید از علی برائت بجویی و بدی هایش را بگویی و از عثمان حمایت کرده و خوبی هایش را ذکر کنی در غیر این صورت دست و پاهایت را قطع می کنم و به دارت می آویزم. من گریه کردم و او گفت: از گفته گریستی و هنوز عمل نکرده­ام؟ گفتم: به خدا سوگند نه برای آن گفته گریه کردم و نه آن عمل، بلکه برای شکی گریه کردم که روزی که سرور و مولایم مرا با خبر کرد بر من وارد شد. ابن زیاد به من گفت: علی به تو چه گفت؟ گفتم: به خانه او رفتم و به من گفته شد: او خوابیده است من صدا زدم: ای خوابیده بیدار شو به خدا سوگند محاسنت از خون سرت خضاب می شود. ایشان فرمود: راست گفتی به خدا سوگند دست و پا و زبان تو نیز قطع خواهد شد و به دار آویخته می شوی؟ گفتم: ای امیرالمؤمنین علیه السلام چه کسی آن کار را با من انجام می دهد؟ فرمود: عبیدالله بن زیاد آن شخص حمال و حرام زاده و پسر کنیز بدکاره. گفت: او به شدت عصبانی شد و به من گفت: به خدا سوگند من دست و پایت را قطع می کنم و زبانت را باقی می گذارم تا تو

ص: 132

أُکَذِّبَ مَوْلَاکَ فَأَمَرَ بِهِ فَقُطِعَتْ یَدَاهُ وَ رِجْلَاهُ ثُمَّ أُخْرِجَ وَ أَمَرَ بِهِ أَنْ یُصْلَبَ فَنَادَی بِأَعْلَی صَوْتِهِ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَسْمَعَ الْحَدِیثَ الْمَکْنُونَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- قَالَ فَاجْتَمَعَ النَّاسُ وَ أَقْبَلَ یُحَدِّثُهُمْ بِالْعَجَائِبِ قَالَ وَ خَرَجَ عَمرُو بْنُ حُرَیْثٍ وَ هُوَ یُرِیدُ مَنْزِلَهُ فَقَالَ مَا هَذِهِ الْجَمَاعَةُ قَالَ مِیثَمٌ التَّمَّارُ یُحَدِّثُ النَّاسَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ فَانْصَرَفَ مُسْرِعاً فَقَالَ أَصْلَحَ اللَّهُ الْأَمِیرَ بَادِرْ فَابْعَثْ إِلَی هَذَا مَنْ یَقْطَعُ لِسَانَهُ فَإِنِّی لَسْتُ آمَنُ أَنْ یَتَغَیَّرَ قُلُوبَ أَهْلِ الْکُوفَةِ فَیَخْرُجُوا عَلَیْکَ قَالَ فَالْتَفَتَ إِلَی حَرَسِیٍّ فَوْقَ رَأْسِهِ فَقَالَ اذْهَبْ فَاقْطَعْ لِسَانَهُ قَالَ فَأَتَاهُ الْحَرَسِیُّ وَ قَالَ لَهُ یَا مِیثَمُ قَالَ مَا تَشَاءُ قَالَ أَخْرِجْ لِسَانَکَ فَقَدْ أَمَرَنِی الْأَمِیرُ بِقَطْعِهِ قَالَ مِیثَمٌ أَلَا زَعَمَ ابْنُ الْأَمَةِ الْفَاجِرَةِ أَنَّهُ یُکَذِّبُنِی وَ یُکَذِّبُ مَوْلَایَ هَاکَ لِسَانِی قَالَ فَقَطَعَ لِسَانَهُ وَ تَشَحَّطَ سَاعَةً فِی دَمِهِ ثُمَّ مَاتَ وَ أَمَرَ بِهِ فَصُلِبَ قَالَ صَالِحٌ فَمَضَیْتُ بَعْدَ ذَلِکَ أیام [بِأَیَّامٍ]-(1)

فَإِذَا هُوَ قَدْ صُلِبَ عَلَی الرُّبُعِ الَّذِی کَتَبْتُ وَ دَقَقْتُ فِیهِ الْمِسْمَارَ(2).

«15»

ختص، [الإختصاص] کش، [رجال الکشی] إِبْرَاهِیمُ بْنُ الْحُسَیْنِ الْحُسَیْنِیُّ الْعَقِیقِیُّ رَفَعَهُ قَالَ: سُئِلَ (3)

قَنْبَرٌ مَوْلَی مَنْ أَنْتَ فَقَالَ مَوْلَایَ (4) مَنْ ضَرَبَ بِسَیْفَیْنِ وَ طَعَنَ بِرُمْحَیْنِ وَ صَلَّی الْقِبْلَتَیْنِ وَ بَایَعَ الْبَیْعَتَیْنِ وَ هَاجَرَ الْهِجْرَتَیْنِ وَ لَمْ یَکْفُرْ بِاللَّهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ أَنَا مَوْلَی صَالِحِ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَارِثِ النَّبِیِّینَ وَ خَیْرِ الْوَصِیِّینَ وَ أَکْبَرِ الْمُسْلِمِینَ وَ یَعْسُوبِ الْمُؤْمِنِینَ وَ نُورِ الْمُجَاهِدِینَ وَ رَئِیسِ الْبَکَّاءِینَ وَ زَیْنِ الْعَابِدِینَ وَ سِرَاجِ الْمَاضِینَ وَ ضَوْءِ الْقَائِمِینَ وَ أَفْضَلِ الْقَانِتِینَ وَ لِسَانِ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ أَوَّلِ الْمُؤْمِنِینَ (5) مِنْ آلِ یس الْمُؤَیَّدِ بِجَبْرَئِیلَ الْأَمِینِ وَ الْمَنْصُورِ بِمِیکَائِیلَ الْمَتِینِ وَ الْمَحْمُودِ عِنْدَ أَهْلِ السَّمَاءِ أَجْمَعِینَ سَیِّدِ الْمُسْلِمِینَ

ص: 133


1- 1. کذا فی النسخ: و فی المصدر: بأیام.
2- 2. معرفة اخبار الرجال: 56- 58.
3- 3. فی الاختصاص: و فی روایة العامّة سئل اه.
4- 4. کذا فی( ک): و فی( م) و( خ): مولی. و فی المصدرین: انا مولی.
5- 5. فی الاختصاص: و اول الوصیین.

و مولایت را تکذیب کنم. آن گاه دستور به آن داد و دست و پایش قطع شد پس دستور داد که به دار آویخته شود و میثم با صدای بلند گفت: ای مردم چه کسی می خواهد حدیث غیبی از علی بن ابی طالب علیه السلام را بشنود؟ مردم جمع شدند و او شروع کرد که غرائب حدیث را به ایشان بگوید. آنگاه عمرو بن حریث خارج شد و خواست به منزلش برود و گفت: این جمعیت چیست؟ گفتند: میثم تمار است که درباره علی بن ابی طالب علیه السلام با مردم سخن می گوید. او خیلی سریع برگشت و گفت: خداوند امیر را سلامت بدارد اقدام فرمایید و کسی را بفرستید تا زبان او را ببرد من مطمئن نیستم که نیت های کوفیان عوض شود و بر شما بشورند. او به نگهبان بالای سرش نگاه کرد و گفت: برو و زبانش را ببر. نگهبان پیش او رفت و به او گفت: ای میثم، گفت: چه می خواهی؟ گفت: زبانت را بیرون بیاور که امیر دستور به بریدن آن کرده است. میثم گفت: آیا پسر کنیز بدکاره گمان کرده که من و مولایم را تکذیب می کند؟ زبانم را بگیر. نگهبان زبان او را برید و میثم لحظه ای در خون فرو رفت و آنگاه درگذشت. سپس دستور داد و به دار کشیده شد. صالح گفت: چند روزی گذشت و من دیدم که او بر همان قطعه چوبی که من روی آن نوشته و میخ در آن کوبیده بودم به دار کشیده شده است.(1)

روایت15.

اختصاص - رجال الکشی: از قنبر سؤال شد: مولای تو کیست؟ گفت: مولای من کسی است که با دو شمشیر و نیزه ضربه زد و به سوی دو قبله نماز خواند و دوبار هجرت کرد و لحظه ای به خداوند کفر نورزید، من خدمت گزار بنده صالح مؤمنان، وارث پیامبران و برترین جانشینان و بزرگ ترین مسلمانان و رهبر مؤمنان و نور مجاهدان و سرور گریه کنندگان و زینت عبادت کنندگان و چراغ گذشتگان و نور به پا خیزان و برترین پارسایان و زبان رسول پروردگار جهانیان و اولین مؤمن از آل یس، تأیید شده با جبرئیل امین و یاری شده توسط میکائیل متین و حمد شده نزد تمامی اهل آسمان، سرور مسلمانان

ص: 133


1- معرفة اخبار الرجال 56 - 58.

وَ السَّابِقِینَ وَ قَاتِلِ النَّاکِثِینَ وَ الْمَارِقِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمُحَامِی عَنْ حَرَمِ الْمُسْلِمِینَ وَ مُجَاهِدِ أَعْدَائِهِ النَّاصِبِینَ وَ مُطْفِئِ نَارِ(1) الْمُوقِدِینَ وَ أَفْخَرِ مَنْ مَشَی مِنْ قُرَیْشٍ أَجْمَعِینَ وَ أَوَّلِ مَنْ أَجَابَ (2) وَ اسْتَجَابَ لِلَّهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَصِیِّ نَبِیِّهِ فِی الْعَالَمِینَ وَ أَمِینِهِ عَلَی الْمَخْلُوقِینَ وَ خَلِیفَةِ مَنْ بُعِثَ إِلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ سَیِّدِ الْمُسْلِمِینَ وَ السَّابِقِینَ وَ مُبِیدِ الْمُشْرِکِینَ وَ سَهْمٍ مِنْ مَرَامِی اللَّهِ عَلَی الْمُنَافِقِینَ وَ لِسَانِ کَلِمَةِ الْعَابِدِینَ نَاصِرِ دِینِ اللَّهِ وَ وَلِیِّ اللَّهِ وَ لِسَانِ کَلِمَةِ اللَّهِ وَ نَاصِرِهِ فِی أَرْضِهِ وَ عَیْبَةِ عِلْمِهِ وَ کَهْفِ دِینِهِ إِمَامِ أَهْلِ الْأَبْرَارِ-(3) مَنْ رَضِیَ عَنْهُ الْعَلِیُّ الْجَبَّارُ-(4) سَمِحٌ سَخِیٌّ حَیِیٌّ بُهْلُولٌ سَنَحْنَحِیٌّ زَکِیٌّ مُطَهَّرٌ أَبْطَحِیٌّ جَرِیٌّ هُمَامٌ صَابِرٌ صَوَّامٌ مَهْدِیٌّ مِقْدَامٌ قَاطِعُ الْأَصْلَابِ مُفَرِّقُ الْأَحْزَابِ عَالِی الرِّقَابِ أَرْبَطُهُمْ عِنَاناً وَ أَثْبَتُهُمْ جَنَاناً وَ أَشَدُّهُمْ شَکِیمَةً بَازِلٌ بَاسِلٌ صِنْدِیدٌ هِزَبْرٌ ضِرْغَامٌ حَازِمٌ عَزَّامٌ حَصِیفٌ خَطِیبٌ مِحْجَاجٌ کَرِیمُ الْأَصْلِ شَرِیفُ الْفَصْلِ فَاضِلُ الْقَبِیلَةِ نَقِیُّ الْعَشِیرَةِ(5) زَکِیُّ الرَّکَانَةِ مُؤَدِّی الْأَمَانَةِ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ ابْنُ عَمِّ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمَا الْإِمَامُ الْمَهْدِیُّ الرَّشَادِ مُجَانِبُ الْفَسَادِ الْأَشْعَثُ الْحَاتِمُ الْبَطَلُ الْجُمَاجِمُ وَ اللَّیْثُ الْمُزَاحِمُ بَدْرِیٌّ مَکِّیٌّ حَنَفِیٌّ رُوحَانِیٌّ شَعْشَعَانِیٌّ مِنَ الْجِبَالِ شَوَاهِقُهَا وَ مِنْ ذِی الْهِضَابِ (6) رُءُوسُهَا وَ مِنَ الْعَرَبِ سَیِّدُهَا وَ مِنَ الْوَغَی لَیْثُهَا الْبَطَلُ الْهُمَامُ وَ اللَّیْثُ الْمِقْدَامُ وَ الْبَدْرُ التَّمَامُ مِحَکُّ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَارِثُ الْمَشْعَرَیْنِ وَ أَبُو السِّبْطَیْنِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ اللَّهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً حَقّاً عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ مِنَ اللَّهِ الصَّلَوَاتُ الزَّکِیَّةُ وَ الْبَرَکَاتُ السَّنِیَّةُ(7).

ص: 134


1- 1. فی الاختصاص: نیران.
2- 2. فی الاختصاص: و اول من حارب و استجلب.
3- 3. فی المصدرین: امام الابرار.
4- 4. فی الاختصاص: مرضی عند العلی الجبار.
5- 5. فی الاختصاص: العترة.
6- 6. الهضبة: الجبل المنبسط علی وجه الأرض و فی( کش): ذی الهضبات.
7- 7. الاختصاص: 73 و 74. معرفة اخبار الرجال: 49 و 50.

و گذشتگان، به قتل رساننده عهد شکنان و از دین برگشتگان و ستمگران و حمایت کننده از حرم مسلمانان و جهاد کننده با دشمنان در کمین نشسته و خاموش کننده آتش روشن کنندگان است و او با افتخارترین کسی است که بعد از تمامی قریش آمد و اولین کسی است که به خدا لبیک گفت، او امیرالمؤمنین جانشین پیامبرش در جهانیان و امانت دارش بین مردم و خلیفه کسانی است که به سوی آن ها فرستاده شد، سرور مسلمانان و گذشتگان و نابود کننده مشرکان و تیری از کمان خداوند بر منافقین و زبان کلمه عبادت کنندگان و یاور دین خدا، و ولی خدا، زبان سخن خداوند و یاورش در زمین و خزانه علمش و پناه دینش، امام نیکوکاران، کسی که بلند مرتبه جبّار از او راضی بود، با گذشتِ سخاوتمند، با حیا و سرور جامع همه خوبی ها و بسیار شب زنده دار، پاکیزه مطهر أبطحی و دلاور بلند همت صابر، بسیار روزه گیرنده، هدایت شده، بسیار حمله کننده بر دشمنان، قطع کننده اصل و تبار و جدا کننده احزاب، مسلط شده بر گردن ها، پایبندترین آنان به قوانین شریعت و با ثبات ترین آن ها از نظر قلب و با سرشت ترین آنان، پر تجربه، شجاع، دلاور، شیر و مصمم و بسیار با اراده، خردمند سخنور و بسیار دلیل آورنده، دارای اصل نیکو و نسب شریف، فاضل قبیله، پاک عشیره، پاک باوقار، برگرداننده امانت در بین بنی هاشم، پسر عموی پیامبر صلی الله علیه و آله، امام هدایت گر و راهنما، دوری کننده از فساد و بدی، ژولیده موی بخشنده، قهرمانِ سروران، شیر در تنگنا قرار دهنده، بدری، مکی، حنفی روحانی، تابناک، بلندترین کوه ها، قله و نوک تپه ها، سید و سرور اعراب، شیر میدان کارزار، قهرمان بلند همت و شیر بسیار حمله ور، ماه کامل، محک مؤمنان، وارث دو مشعر، پدر حسن و حسین علیهما السلام، به خدا سوگند او امیر المؤمنین واقعی واقعی علی بن ابی طالب علیه السلام است که پاک­ترین درودها و ارزشمند­ترین برکات خداوند بر او باد.

ص: 134

توضیح

البهلول بالضم الضحاک و السید الجامع لکل خیر و رجل سنحنح لا ینام اللیل و الیاء للمبالغة کالأحمری و الهمام (1) الملک العظیم الهمة و السید الشجاع السخی قوله عالی الرقاب أی یعلوها و یسلط علیها و ربط العنان کنایة عن التقید بقوانین الشریعة أو حمل الناس علیها و الشکیمة الطبع و اللجام الحدیدة المعترضة فی فم الفرس و البازل الرجل الکامل فی تجربته و الباسل الأسد و الشجاع و الصندید السید الشجاع و الهزبر بکسر الهاء و فتح الزاء و سکون الباء الأسد و الشدید الصلت و الضرغام بالکسر الأسد و الحصیف من استکمل عقله و المحجاج بالکسر الجدل الکامل فی الحجاج و الفصل القضاء بین الحق و الباطل و یحتمل أن یکون المراد هنا المحل الذی انفصل منه من الوالدین و الأجداد و الرکانة الوقار و فی بعض النسخ بالزای المعجمة أی الحدس و الفطانة و الأشعث المغبر الرأس و فی بعض النسخ الأسغب بالغین المعجمة و الباء الموحدة أی الجائع و الحاتم بالکسر القاضی و بالفتح الجواد و الجماجم السادات و العظماء و لعل الألف و اللام فی البطل زید من النساخ قوله محک المؤمنین أی بولایته و متابعته یعرف المؤمنون و درجاتهم و فی بعض النسخ مجلی المؤمنین من التجلیة أی مصفیهم و منورهم.

«16»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ قَیْسٍ القومشی [الْقُومِسِیِ] عَنْ أَحْلَمَ بْنِ یَسَارٍ(2) عَنْ أَبِی الْحَسَنِ صَاحِبِ الْعَسْکَرِ علیه السلام: أَنَّ قَنْبَراً مَوْلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام دَخَلَ عَلَی الْحَجَّاجِ بْنِ یُوسُفَ- فَقَالَ لَهُ مَا الَّذِی کُنْتَ تَلِی مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- فَقَالَ کُنْتُ أُوَضِّیهِ فَقَالَ لَهُ مَا کَانَ یَقُولُ إِذَا فَرَغَ مِنْ وُضُوئِهِ فَقَالَ کَانَ یَتْلُو هَذِهِ الْآیَةَ فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلِّ شَیْ ءٍ حَتَّی إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ

ص: 135


1- 1. بالضم.
2- 2. کذا فی النسخ. و فی المصدر: احکم بن یسار و فی جامع الرواة: احکم بن بشار.

توضیح

بُهلول یعنی خندان و سرور جامع همه خیرها. سنحنح: کسی که شب نمی­خوابد و یاِ آن برای مبالغه است مثل احمری. همام: پادشاه بلند همت و سرور، شجاع، سخاوتمند. عالی الرقاب: بر آنها سلطه می­یابد. ربط العنان: کنایه از تقید به قوانین شریعت است یا مردم را به سوی آن می­برد. شکیمه: سرشت. لجام: آهنی که در دهان اسب گذاشته می­شود. بازل: مرد با تجربه کامل. باسل: شیر دلاور. صندید: سرور شجاع. هِزَبر: شیر و شجاع. ضِرغام: شیر. حصیف: کسی که عقلش کامل است. مِحجاج: کسی که در احتجاج کامل است. الفصل: قضاوت بین حق و باطل. ممکن است مقصود از شریف الفصل، محلی باشد که والدین و نیاکان از آن جدا می­شوند و رکانه: وقار. در بعضی نسخه­ها با زاء است یعنی تخمین و زیرکی. اشعث: خاک­آلوده سر. در بعضی نسخه­ها اسغب است یعنی گرسنه. حاتم به کسر یعنی قاضی و با فتح یعنی بخشنده. جماجم: بزرگان و سروران. شاید الف و لام در البطل از سوی نسخه­نویسان اضافه شده باشد. محک المؤمنین یعنی به ولایت و معرفت او مؤمنان و درجات آنان شناخته می­شود. در بعضی نسخه­ها مجلّی المؤمنین است از تجلیه، یعنی صفا دهنده و منور کننده آنان.

روایت16.

رجال الکشی: قنبر خدمتکار امیرالمؤمنین علیه السلام بر حجاج بن یوسف وارد شد و به او گفت: چه مسئولیتی از علی علیه السلام را بر عهده داشتی؟ گفت: آب وضو برایش می­ریختم. حجاج به او گفت: چه می گفت هنگامی که وضویش را تمام می­کرد؟ قنبر گفت: این آیه را تلاوت می کرد « فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلِّ شَیْ ءٍ حَتَّی إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» {پس چون آنچه را که بدان پند داده شده بودند را فراموش کردند درهای هر چیزی را بر آنان گشودیم تا هنگامی که به آنچه داده شده بودند شاد گردیدند؟ ناگهان (گریبان) آن ها را گرفتیم و یکباره نومید شدند پس ریشه آن گروهی که ستم کردند برکنده شد و ستایش برای خداوند

ص: 135

رَبِّ الْعالَمِینَ-(1) فَقَالَ الْحَجَّاجُ أَظُنُّهُ کَانَ یَتَأَوَّلُهَا عَلَیْنَا قَالَ نَعَمْ فَقَالَ مَا أَنْتَ صَانِعٌ إِذَا ضَرَبْتُ عِلَاوَتَکَ-(2) قَالَ إِذَنْ أَسْعَدَ وَ تَشْقَی فَأَمَرَ بِهِ (3).

شی، [تفسیر العیاشی] مرسلا عنه علیه السلام: مثله (4).

«17»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ وُهَیْبِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَنَّاطِ عَنْ وَهْبِ بْنِ حَفْصٍ الْجَرِیرِیِّ عَنْ أَبِی حَیَّانَ الْبَجَلِیِّ عَنْ قِنْوَا بِنْتِ الرُّشَیْدِ الْهَجَرِیِّ قَالَ: قُلْتُ لَهَا أَخْبِرِینِی مَا سَمِعْتِ مِنْ أَبِیکِ قَالَتْ سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ أَخْبَرَنِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا رُشَیْدُ کَیْفَ صَبْرُکَ مَتَی أَرْسَلَ إِلَیْکَ دَعِیُّ بَنِی أُمَیَّةَ فَقَطَعَ یَدَیْکَ وَ رِجْلَیْکَ وَ لِسَانَکَ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ آخِرُ ذَلِکَ إِلَی الْجَنَّةِ فَقَالَ یَا رُشَیْدُ أَنْتَ مَعِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ قَالَتْ فَوَ اللَّهِ مَا ذَهَبَتِ الْأَیَّامُ حَتَّی أَرْسَلَ إِلَیْهِ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ الدَّعِیُّ فَدَعَاهُ إِلَی الْبَرَاءَةِ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأَبَی أَنْ یَبْرَأَ مِنْهُ فَقَالَ لَهُ الدَّعِیُّ فَبِأَیِّ مِیتَةٍ قَالَ لَکَ تَمُوتُ فَقَالَ لَهُ أَخْبَرَنِی خَلِیلِی أَنَّکَ تَدْعُونِی إِلَی الْبَرَاءَةِ مِنْهُ فَلَا أَبْرَأُ فَتُقَدِّمُنِی فَتَقْطَعُ یَدَیَّ وَ رِجْلَیَّ وَ لِسَانِی فَقَالَ وَ اللَّهِ لَأُکَذِّبَنَّ قَوْلَهُ قَالَ فَقَدَّمُوهُ فَقَطَعُوا یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ وَ تَرَکُوا لِسَانَهُ فَحَمَلْتُ أَطْرَافَ یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ فَقُلْتُ یَا أَبَتِ هَلْ تَجِدُ أَلَماً لِمَا(5) أَصَابَکَ فَقَالَ لَا یَا بِنْتِی (6) إِلَّا کَالزِّحَامِ بَیْنَ النَّاسِ فَلَمَّا احْتَمَلْنَاهُ وَ أَخْرَجْنَاهُ مِنَ الْقَصْرِ اجْتَمَعَ النَّاسُ حَوْلَهُ فَقَالَ آتُونِی (7) بِصَحِیفَةٍ وَ دَوَاةٍ أَکْتُبْ لَکُمْ مَا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ السَّاعَةِ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ الْحَجَّامَ یَقْطَعُ لِسَانَهُ فَمَاتَ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ فِی لَیْلَتِهِ قَالَ وَ کَانَ أَمِیرُ

ص: 136


1- 3. سورة الأنعام: 44- 45.
2- 1. العلاوة- بالکسر-: أعلی الرأس أو العنق.
3- 2. معرفة اخبار الرجال: 50.
4- 3. تفسیر العیّاشیّ: ج 1 ص 359.
5- 4. فی المصدر: مما.
6- 5. فی المصدر و( م) و( خ): یا بنیة.
7- 6. فی المصدر و( م) و( خ): ایتونی.

پروردگار جهانیان است}(1). حجاج گفت: فکر می­کنم آیه را بر ما تأویل می­کرد؟ گفت: بله. پس گفت: چه می­کنی اگر گردنت را بزنم؟ گفت: من سعادتمند می­شوم و تو نگون­بخت. پس دستور داد گردنش را بزنند.

تفسیر عیاشی: مانند آن را از آن حضرت علیه السلام روایت کرد.(2)

روایت17.

رجال الکشی: أَبِی حَیَّانَ بَجَلِی گفت به قِنْوَا دختر رشید هجری گفتم: به من خبر بده چه از پدرت شنیدی؟ گفت: از پدرم شنیدم که می گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام به من فرمود: ای رشید تو چگونه صبر می کنی اگر حرامزاده بنی امیه تو را فرا بخواند و دست و پاها و زبانت را ببرد؟ گفتم: ای امیرالمؤمنین علیه السلام آیا سرانجام آن به بهشت ختم می شود؟ فرمود: ای رشید تو همراه من در دنیا و آخرت هستی. قنوا گفت: به خدا سوگند چند روزی نگذشته بود که فرستاده ابن زیاد حرامزاده، پدرم را به سوی او برد تا از امیرالمؤمنین علیه السلام برائت جوید و او خودداری کرد. ابن زیاد به او گفت: دوست داری چگونه بمیری؟ او گفت: مولایم به من فرمود تو مرا برای برائت از او فرا می خوانی و من این کار را نمی کنم آن گاه مرا می­آوری و دست و پا و زبانم را قطع می کنی. ابن زیاد گفت: به خدا سوگند من خلاف گفته او را انجام می دهم. سپس گفت: دست و پای او را ببرید و زبانش را رها کنید. من اعضای دست و پای او را حمل کرده و گفتم: پدر جان آیا احساس درد می کنی؟ گفت: دخترم نه مگر مانند ازدحام بین مردم. هنگامی که او را برداشتیم و از قصر خارج کردیم مردم اطراف او جمع شدند و او گفت: کاغذ و دواتی به من بدهید تا شما را از آنچه تا روز قیامت اتفاق می افتد باخبر کنم. آن گاه ابن زیاد حجام را به سوی او فرستاد و زبانش را برید. او همان شب وفات یافت. امیر

ص: 136


1- . انعام/44 - 45
2- تفسیر عیاشی: 1: 359

الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یُسَمِّیهِ رُشَیْدَ الْبَلَایَا وَ قَدْ کَانَ أُلْقِیَ إِلَیْهِ عِلْمُ الْبَلَایَا وَ الْمَنَایَا فَکَانَ فِی حَیَاتِهِ إِذَا لَقِیَ الرَّجُلَ قَالَ لَهُ أَنْتَ تَمُوتُ بِمِیتَةِ کَذَا وَ تُقْتَلُ أَنْتَ یَا فُلَانُ بِقِتْلَةِ کَذَا وَ کَذَا فَیَکُونُ کَمَا یَقُولُ الرُّشَیْدُ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ أَنْتَ رُشَیْدُ الْبَلَایَا أَوْ تُقْتَلَ (1)

بِهَذِهِ الْقِتْلَةِ فَکَانَ کَمَا قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام(2).

ختص، [الإختصاص] جعفر بن الحسین عن محمد بن الحسن عن محمد بن أبی القاسم عن محمد بن علی الصیرفی: مثله (3)

یج، [الخرائج و الجرائح] عن قنوا: مثله (4).

«18»

کش، [رجال الکشی] جَبْرَئِیلُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَزِیدَ الْأَسَدِیِّ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ زُبَیْرٍ قَالَ: خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَوْماً إِلَی بُسْتَانِ الْبَرْنِیِّ وَ مَعَهُ أَصْحَابُهُ فَجَلَسَ تَحْتَ نَخْلَةٍ ثُمَّ أَمَرَ بِنَخْلَةٍ فَلُقِطَتْ فَأُنْزِلَ مِنْهَا رُطَبٌ فَوُضِعَ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ قَالُوا فَقَالَ رُشَیْدٌ الْهَجَرِیُّ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا أَطْیَبَ هَذَا الرُّطَبَ فَقَالَ یَا رُشَیْدُ أَمَا إِنَّکَ تُصْلَبُ عَلَی جِذْعِهَا قَالَ رُشَیْدٌ فَکُنْتُ أَخْتَلِفُ إِلَیْهَا طَرْفَیِ النَّهَارِ أَسْقِیهَا وَ مَضَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ- قَالَ فَجِئْتُهَا یَوْماً وَ قَدْ قُطِعَ سَعَفُهَا قُلْتُ اقْتَرَبَ أَجَلِی ثُمَّ جِئْتُ یَوْماً فَجَاءَ الْعَرِیفُ فَقَالَ أَجِبِ الْأَمِیرَ فَأَتَیْتُهُ فَلَمَّا دَخَلْتُ الْقَصْرَ إِذَا خَشَبٌ مُلْقًی ثُمَّ جِئْتُ یَوْماً آخَرَ فَإِذَا النِّصْفُ الْآخَرُ قَدْ جُعِلَ زُرْنُوقاً یُسْتَقَی عَلَیْهِ الْمَاءُ فَقُلْتُ مَا کَذَبَنِی خَلِیلِی فَأَتَانِیَ الْعَرِیفُ فَقَالَ أَجِبِ الْأَمِیرَ فَأَتَیْتُهُ فَلَمَّا دَخَلْتُ الْقَصْرَ إِذَا الْخَشَبُ مُلْقًی فَإِذَا فِیهِ الزُّرْنُوقُ فَجِئْتُ حَتَّی ضَرَبْتُ الزُّرْنُوقَ بِرِجْلِی ثُمَّ قُلْتُ لَکَ غُذِّیتُ وَ لِی نَبَتَّ-(5) ثُمَّ أُدْخِلْتُ عَلَی عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ فَقَالَ هَاتِ مِنْ کَذِبِ صَاحِبِکَ قُلْتُ وَ اللَّهِ مَا أَنَا بِکَذَّابٍ وَ لَا هُوَ

ص: 137


1- 1. فی المصدر و( م) و( خ): ای تقتل و فی( ت): تقتل.
2- 2. معرفة اخبار الرجال 50 و 51.
3- 3. الاختصاص: 77 و 78.
4- 4. لم نجده فی الخرائج المطبوع.
5- 5. فی المصدر و( م) و( خ): انبتت.

المؤمنین علیه السلام او را رشید مصیبت ها می نامید و علم مصیبت و مرگ ها را به او آموخته بود. او در زندگی اش اگر کسی را مشاهده می کرد می گفت: تو به چنان مرگی خواهید مرد و چنین و چنان کشته خواهی شد. پس همان گونه می شد که رشید خبر داده بود. امیرالمؤمنین علیه السلام به او می فرمود: تو رشید مصیبت ها هستی و این گونه کشته می شوی پس آن شد که امیرالمؤمنین فرموده بود.(1)

الاختصاص: مانند آن آمده است.(2)

الخرائج: از قنوا مانند آن ذکر شده است.(3)

روایت18.

رجال الکشی: روزی امیرالمؤمنین علیه السلام با یارانش به نخلستان رفت و زیر نخلی نشست آنگاه به آن امر کرد و آن نخل تکان خورد و خرما از آن افتاد، و حضرت به آنان داد. رشید هجری گفت: ای امیرالمؤمنین این خرما چقدر خوشمزه است. حضرت فرمود: ای رشید تو به تنه آن به دار آویخته می شوی. رشید گفت: من بامداد و شامگاه به نزد آن رفته و آن را آبیاری می کردم. بعد از اینکه امیرالمؤمنین علیه السلام وفات یافت من روزی نزد آن رفته و دیدم که شاخه هایش قطع شده است. گفتم: اجلم نزدیک شده است. روزی رئیس سربازها نزد من آمد و گفت: نزد امیر برو. نزد او رفتم و هنگامی که وارد قصر او شدم ناگهان چوبی افتاد، سپس روز دیگر آمدم و نیمی دیگر را دیدم که مناره چاه شده بود و از آن آب کشیده می­شد. پس گفتم: دوستم به من دروغ نگفت. آن سر جوخه نزد من آمد و گفت: نزد امیر برو. من هنگامی که وارد قصر شدم دیدم آن تکه چوب افتاده و زُّرْنُوق چاه است. من آمدم و آن مناره را با پایم زدم، و گفتم: برای تو تغذیه شدم و تو برای من روییدی. پس بر عبیدالله بن زیاد وارد شدم و او گفت: از دروغ­های مولایت بگو. گفتم: به خدا سوگند نه من دروغ گو هستم و نه او.

ص: 137


1- . معرفة اخبار الرجال: 50 و 51
2- . الاختصاص: 77 و 78
3- [3]. در نسخه چاپ شده خرائج موجود نیست.

وَ لَقَدْ أَخْبَرَنِی أَنَّکَ تَقْطَعُ یَدَیَّ وَ رِجْلَیَّ وَ لِسَانِی قَالَ إِذاً وَ اللَّهِ نُکَذِّبُهُ اقْطَعُوا یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ وَ أَخْرِجُوهُ فَلَمَّا حُمِلَ إِلَی أَهْلِهِ أَقْبَلَ یُحَدِّثُ النَّاسَ بِالْعَظَائِمِ وَ هُوَ یَقُولُ أَیُّهَا النَّاسُ سَلُونِی وَ إِنَّ لِلْقَوْمِ عِنْدِی طَلِبَةً لَمْ یَقْضُوهَا فَدَخَلَ رَجُلٌ عَلَی ابْنِ زِیَادٍ فَقَالَ لَهُ مَا صَنَعْتَ قَطَعْتَ یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ وَ هُوَ یُحَدِّثُ النَّاسَ بِالْعَظَائِمِ قَالَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ رُدُّوهُ وَ قَدِ انْتَهَی إِلَی بَابِهِ فَرَدُّوهُ فَأَمَرَ بِقَطْعِ یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ وَ لِسَانِهِ وَ أَمَرَ بِصَلْبِهِ (1).

بیان

الزرنوقان بالضم و یفتح منارتان تبنیان علی جانبی رأس البئر.

«19»

فض، [کتاب الروضة]: قِیلَ کَانَ مَوْلَانَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَخْرُجُ مِنَ الْجَامِعِ بِالْکُوفَةِ فَیَجْلِسُ عِنْدَ مِیثَمٍ التَّمَّارِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَیُحَادِثُهُ فَیُقَالُ إِنَّهُ قَالَ لَهُ ذَاتَ یَوْمٍ أَ لَا أُبَشِّرُکَ یَا مِیثَمُ- فَقَالَ بِمَا ذَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- قَالَ بِأَنَّکَ تَمُوتُ مَصْلُوباً فَقَالَ یَا مَوْلَایَ وَ أَنَا عَلَی فِطْرَةِ الْإِسْلَامِ قَالَ نَعَمْ ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا مِیثَمُ تُرِیدُ أُرِیکَ الْمَوْضِعَ الَّذِی تُصْلَبُ فِیهِ وَ النَّخْلَةَ الَّتِی تُعَلَّقُ عَلَیْهَا وَ عَلَی جِذْعَتِهَا قَالَ نَعَمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- فَجَاءَ بِهِ إِلَی رَحْبَةِ الصَّیَارِفِ (2) وَ قَالَ لَهُ هَاهُنَا ثُمَّ أَرَاهُ نَخْلَةً قَالَ لَهُ عَلَی جِذْعِ هَذِهِ فَمَا زَالَ مِیثَمٌ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ یَتَعَاهَدُ تِلْکَ النَّخْلَةَ حَتَّی قُطِعَتْ وَ شُقَّتْ نِصْفَیْنِ فَسُقِّفَ بِالنِّصْفِ مِنْهَا وَ بَقِیَ النِّصْفُ الْآخَرُ فَمَا زَالَ یَتَعَاهَدُ النِّصْفَ وَ یُصَلِّی فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ وَ یَقُولُ لِبَعْضِ جِیرَانِ الْمَوْضِعِ یَا فُلَانُ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُجَاوِرَکَ عَنْ قَرِیبٍ فَأَحْسِنْ جِوَارِی فَیَقُولُ ذَلِکَ الرَّجُلُ فِی نَفْسِهِ یُرِیدُ مِیثَمٌ أَنْ یَشْتَرِیَ دَاراً فِی جِوَارِی وَ لَا یَعْلَمُ مَا یُرِیدُ بِقَوْلِهِ حَتَّی قُبِضَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ظَفَرَ مُعَاوِیَةُ وَ أَصْحَابُهُ وَ أُخِذَ مِیثَمٌ فِیمَنْ أُخِذَ وَ أَمَرَ مُعَاوِیَةُ بِصَلْبِهِ فَصُلِبَ عَلَی ذَلِکَ الْجِذْعِ فِی ذَلِکَ الْمَکَانِ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ الرَّجُلُ أَنَّ مِیثَماً قَدْ صُلِبَ فِی جِوَارِهِ قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ثُمَّ أَخْبَرَ النَّاسَ بِقِصَّةِ مِیثَمٍ وَ مَا قَالَهُ فِی حَیَاتِهِ وَ مَا زَالَ ذَلِکَ الرَّجُلُ یَتَعَاهَدُهُ

ص: 138


1- 1. معرفة اخبار الرجال: 51 و 52.
2- 2. فی المصدر: الصیارفة.

علی علیه السلام به من فرمود که تو دست و پا و زبانم را می بری. ابن زیاد گفت: به خدا سوگند من خلاف آن را ثابت می کنم. دست و پاهایش را قطع کنید و او را بیرون بیندازید. هنگامی به خانه اش بردند شروع به سخن گفتن با مردم از امور عظیم کرد و می گفت: ای مردم از من بپرسید، این مردم از من درخواست هایی دارند که آن ها ادا نکرده اند. آن گاه شخصی بر ابن زیاد وارد شد و به او گفت: چطور دست و پای او را قطع کردی در حالی که او با مردم از امور عظیم سخن می گوید؟ آن گاه ابن زیاد گفت: او را باز گردانید در حالی که به درب منزلش رسیده بود. پس او را برگرداندند و ابن زیاد دستور به قطع کردن دست و پاها و زبان او داد و سپس دستور داد او را به دار بیاویزند.(1)

توضیح

زرنوقان: - با فتحه و ضمه - دو مناره که در دو طرف سر چاه بنا می­کنند.

روایت19.

الروضة: مولایمان امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام از مسجد جامع کوفه خارج می شد و نزد میثم تمار رحمة الله علیه می نشست و با او صحبت می کرد. روزی امام به او فرمود: ای میثم می خواهم بشارتی به تو دهم؟ گفت: به چه چیز ای امیرالمؤمنین؟ فرمود: به این که تو به سر دار می میری، میثم گفت: سرورم آیا من بر فطرت اسلام می باشم؟ فرمود: بله. پس فرمود: ای میثم آیا می خواهی مکانی را که در آن به دار آویخته می شوی و نخلی را که بر آن و ساقه اش آویزان می شوی به تو نشان دهم؟ گفت: بله ای امیرالمؤمنین، امام او را به میدان صرافها آورد و به او فرمود: این جاست، و آن نخل را به او نشان داد و فرمود: بر تنه این نخل. میثم رحمة الله علیه پیوسته نزد آن نخل می آمد تا اینکه قطع شد و دو نیم گشت و نیم آن در سقف گذاشته شد و نیمی دیگر باقی ماند، و پیوسته آن نصف باقی مانده را می دید و بر آن مکان نماز می خواند به برخی همسایگان در آنجا می گفت: ای فلانی من به زودی همسایه تو می شوم پس همسایگی ام را نیکو بدار. آن مرد با خود می­گفت: میثم می­خواهد خانه­ای اینجا بخرد. تا این که امیرالمؤمنین علی علیه السلام وفات یافت و معاویه و یارانش زمام امور را به دست گرفتند و میثم از کسانی بود که دستگیر شد و معاویه دستور به دار آویختن او بر تنه آن نخل در آن مکان مذکور داد. هنگامی که آن مرد دید که میثم در همسایگی او به دار آویخته شد گفت: ما از خداییم و بازگشت ما به سوی اوست. آن گاه مردم را از داستان میثم و آن چه در زمان حیاتش به او گفته آگاه ساخت و پیوسته به آن جا می رفت

ص: 138


1- . معرفة اخبار الرجال: 51 و 52

وَ یَکْنُسُ تَحْتَ الْجِذْعِ وَ یُبَخِّرُهُ وَ یُصَلِّی عِنْدَهُ وَ یُکَرِّرُ الرَّحْمَةَ عَلَیْهِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ (1).

«20»

کشف، [کشف الغمة] مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَمِعْتُ الْعَبْدَ الصَّالِحَ یَنْعَی إِلَی رَجُلٍ نَفْسَهُ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی وَ إِنَّهُ لَیَعْلَمُ مَتَی یَمُوتُ الرَّجُلُ مِنْ شِیعَتِهِ فَالْتَفَتَ إِلَیَّ شِبْهَ الْمُغْضَبِ فَقَالَ یَا إِسْحَاقُ قَدْ کَانَ الرُّشَیْدُ الْهَجَرِیُّ- وَ کَانَ مِنَ الْمُسْتَضْعَفِینَ یَعْلَمُ عِلْمَ الْمَنَایَا وَ الْبَلَایَا وَ الْإِمَامُ (2) أَوْلَی بِذَلِکَ یَا إِسْحَاقُ اصْنَعْ مَا أَنْتَ صَانِعٌ فَعُمُرُکَ قَدْ فَنِیَ وَ أَنْتَ تَمُوتُ إِلَی سَنَتَیْنِ وَ إِخْوَتُکَ وَ أَهْلُ بَیْتِکَ لَا یَلْبَثُونَ مِنْ بَعْدِکَ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی تَفْتَرِقَ کَلِمَتُهُمْ وَ یَخُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ یَصِیرُونَ لِإِخْوَانِهِمْ وَ مَنْ یَعْرِفُهُمْ رَحْمَةً حَتَّی یَشْمَتَ بِهِمْ عَدُوُّهُمْ قَالَ إِسْحَاقُ فَإِنِّی أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِمَّا عَرَضَ فِی صَدْرِی فَلَمْ یَلْبَثْ إِسْحَاقُ بَعْدَ هَذَا الْمَجْلِسِ إِلَّا سَنَتَیْنِ حَتَّی مَاتَ ثُمَّ مَا ذَهَبَتِ الْأَیَّامُ حَتَّی قَامَ بَنُو عَمَّارٍ بِأَمْوَالِ النَّاسِ وَ أَفْلَسُوا أَقْبَحَ إِفْلَاسٍ رَآهُ النَّاسُ فَجَاءَ مَا قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فِیهِمْ مَا غَادَرَ قَلِیلًا وَ لَا کَثِیراً(3).

«21»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا مُنِعَ مِیثَمٌ رَحِمَهُ اللَّهُ مِنَ التَّقِیَّةِ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمَ أَنَّ هَذِهِ الْآیَةَ نَزَلَتْ فِی عَمَّارٍ وَ أَصْحَابِهِ إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ (4).

أقول: قد مر کثیر من أخبارهم فی باب إخبار أمیر المؤمنین علیه السلام بالکائنات.

«22»

ختص، [الإختصاص] جَعْفَرُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی الْجَارُودِ قَالَ: سَمِعْتُ الْقِنْوَا بِنْتَ الرُّشَیْدِ الْهَجَرِیِّ تَقُولُ قَالَ أَبِی یَا بُنَیَّةِ أَمِیتِی الْحَدِیثَ بِالْکِتْمَانِ وَ اجْعَلِی الْقَلْبَ مَسْکَنَ الْأَمَانَةِ وَ عَنْ قِنْوَا قَالَتْ قُلْتُ لِأَبِی مَا أَشَدَّ اجْتِهَادَکَ قَالَ یَا بُنَیَّةِ یَأْتِی قَوْمٌ بَعْدَنَا بَصَائِرُهُمْ

ص: 139


1- 1. الروضة: 5.
2- 2. فی المصدر: فالامام.
3- 3. کشف الغمّة: 251.
4- 4. أصول الکافی( الجزء الثانی من الطبعة الحدیثة): 220، و الآیة فی سورة النحل: 106.

و زیر تنه را جارو می کرد و آن را در معرض بخور عطرآگین قرار می داد و بر آن نماز می خواند و مکرر بر میثم رحمة الله علیه رحمت می فرستاد.(1)

روایت20.

کشف الغمة: اسحاق بن عمار گفت: من از بنده صالح موسی بن جعفر علیه السلام شنیدم که خبر مرگ مردی را به او می گفت. در دلم گفتم: مگر او می داند آن مرد از شیعه اش چه هنگام می میرد. آن گاه حضرت با نگاهی غضب آلود به من نگاه کرد و فرمود: ای اسحاق رشید هجری که از مستضعفان بود علم مرگ و مصیبت ها را می دانست چه رسد به امام که از او بالاتر است. ای اسحاق هر کاری داری انجام بده که تا دو سال دیگر می میری و برادران و خانواده ات بعد از تو مقدار زیادی درنگ نمی­کنند جز اینکه اختلاف پیدا کرده و به یکدیگر خیانت می کنند و آن ها مایه رحمت برادران و آشنایان نمی شوند مگر اینکه دشمنشان آن ها را نکوهش کنند. اسحاق گفت: من از درگاه خداوند برای آنچه از دلم گذشت طلب آمرزش می کنم. پس از این ماجرا دو سالی نگذشت که اسحاق مرد و چند روزی نگذشت که بنی عمّار از اموال مردم گرفتند و بدترین وجه به افلاس افتادند که بی­سابقه بود. آنچه را که امام علیه السلام فرموده بود بدون هیچ گونه کم و زیادی اتفاق افتاد.(2)

روایت21.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: چه چیزی مانع از آن شد که میثم تقیه کند؟ به خدا سوگند او دانست که این آیه درباره عمار و یارانش نازل شده است «الّا من اکره و قلبه مطمئن بالایمان» {مگر آن کس که مجبور شده و قلبش به ایمان اطمینان دارد.}(3)

می گویم: بسیاری از اخبار آن ها در باب خبر دادن امیرالمؤمنین علیه السلام از کائنات گذشت.

روایت22.

اختصاص: قنوا دختر رشید هجری می گفت: پدرم گفت: دخترم این حدیث را کتمان کن و دل را جایگاه امانت قرار بده. قنوا گفت: من به پدرم گفتم: چقدر شما اجتهاد شما زیاد است! گفت: دخترکم بعد از ما مردمی خواهند آمد که بصیرتشان

ص: 139


1- . الروضة:5
2- . کشف الغمة:251
3- . اصول کافی (جزء دوم از چاپ جدید): 220 و آیه سوره نحل:106

فِی دِینِهِمْ أَفْضَلُ مِنِ اجْتِهَادِنَا(1).

«23»

ختص، [الإختصاص] جَعْفَرٌ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ یَرْفَعُهُ إِلَی رُشَیْدٍ الْهَجَرِیِّ قَالَ: لَمَّا طَلَبَ زِیَادٌ أَبُو عُبَیْدِ اللَّهِ رُشَیْدَ الْهَجَرِیِّ اخْتَفَی رُشَیْدٌ فَجَاءَ ذَاتَ یَوْمٍ إِلَی أَبِی أَرَاکَةَ وَ هُوَ جَالِسٌ عَلَی بَابِهِ فِی جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ فَدَخَلَ مَنْزِلَ أَبِی أَرَاکَةَ فَفَزِعَ لِذَلِکَ أَبُو أَرَاکَةَ وَ خَافَ فَقَامَ فَدَخَلَ فِی أَثَرِهِ فَقَالَ وَیْحَکَ قَتَلْتَنِی وَ أَیْتَمْتَ وُلْدِی وَ أَهْلَکْتَهُمْ قَالَ وَ مَا ذَاکَ قَالَ أَنْتَ مَطْلُوبٌ وَ جِئْتَ حَتَّی دَخَلْتَ دَارِی وَ قَدْ رَآکَ مَنْ کَانَ عِنْدِی فَقَالَ مَا رَآنِی أَحَدٌ مِنْهُمْ قَالَ وَ تَسْخَرُ بِی أَیْضاً فَأَخَذَهُ وَ شَدَّهُ کِتَافاً ثُمَّ أَدْخَلَهُ بَیْتاً وَ أَغْلَقَ عَلَیْهِ بَابَهُ ثُمَّ خَرَجَ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّهُ خُیِّلَ إِلَیَّ أَنَّ رَجُلًا شَیْخاً قَدْ دَخَلَ دَارِی آنِفاً قَالُوا مَا رَأَیْنَا أَحَداً فَکَرَّرَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ کُلَّ ذَلِکَ یَقُولُونَ مَا رَأَیْنَا أَحَداً فَسَکَتَ عَنْهُمْ ثُمَّ إِنَّهُ تَخَوَّفَ أَنْ یَکُونَ قَدْ رَآهُ غَیْرُهُمْ فَذَهَبَ إِلَی مَجْلِسِ زِیَادٍ لِیَتَجَسَّسَ هَلْ یَذْکُرُونَهُ فَإِنْ هُمْ أَحَسُّوا بِذَلِکَ أَخْبَرَهُمْ أَنَّهُ عِنْدَهُ وَ دَفَعَهُ إِلَیْهِمْ فَسَلَّمَ عَلَی زِیَادٍ وَ قَعَدَ عِنْدَهُ وَ کَانَ الَّذِی بَیْنَهُمَا لَطِیفٌ قَالَ فَبَیْنَا هُوَ کَذَلِکَ إِذْ أَقْبَلَ الرُّشَیْدُ عَلَی بَغْلَةِ أَبِی أَرَاکَةَ مُقْبِلًا نَحْوَ مَجْلِسِ زِیَادٍ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ أَبُو أَرَاکَةَ تَغَیَّرَ وَجْهُهُ وَ أُسْقِطَ فِی یَدِهِ وَ أَیْقَنَ بِالْهَلَاکِ فَنَزَلَ رُشَیْدٌ عَنِ الْبَغْلَةِ وَ أَقْبَلَ إِلَی زِیَادٍ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَقَامَ إِلَیْهِ زِیَادٌ فَاعْتَنَقَهُ فَقَبَّلَهُ ثُمَّ أَخَذَ یُسَائِلُهُ کَیْفَ قَدِمْتَ وَ کَیْفَ مَنْ خَلَّفْتَ وَ کَیْفَ کُنْتَ فِی مَسِیرِکَ وَ أَخَذَ لِحْیَتَهُ ثُمَّ مَکَثَ هُنَیْهَةً ثُمَّ قَامَ فَذَهَبَ فَقَالَ أَبُو أَرَاکَةَ لِزِیَادٍ أَصْلَحَ اللَّهُ الْأَمِیرَ مَنْ هَذَا الشَّیْخُ قَالَ هَذَا أَخٌ مِنْ إِخْوَانِنَا مِنْ أَهْلِ الشَّامِ قَدِمَ عَلَیْنَا زَائِراً فَانْصَرَفَ أَبُو أَرَاکَةَ إِلَی مَنْزِلِهِ فَإِذَا رُشَیْدٌ بِالْبَیْتِ کَمَا تَرَکَهُ فَقَالَ لَهُ أَبُو أَرَاکَةَ أَمَّا إِذَا کَانَ عِنْدَکَ مِنَ الْعِلْمِ کُلُّ مَا أَرَی فَاصْنَعْ مَا بَدَا لَکَ وَ ادْخُلْ عَلَیْنَا کَیْفَ شِئْتَ.

(2)

ص: 140


1- 1. الاختصاص: 78.
2- 2. الاختصاص: 78 و 79.

در دینشان برتر از اجتهاد ماست.(1)

روایت23.

اختصاص: هنگامی که عبیدالله بن زیاد، رشید هجری را خواست او پنهان شد. روزی نزد ابوأراکه آمد که با جمعی از دوستانش بر در خانه او نشسته بودند. رشید وارد خانه أبو اراکه شد و او از این کار او ترسید و بلند شده و به دنبالش رفت و گفت: وای بر تو مرا کشتی و فرزندانم را یتیم و هلاک کردی. رشید گفت: چه اتفاقی افتاده است؟ گفت: تو تحت تعقیب هستی و آمدی و وارد منزل من شدی، و کسانی که پیش من بودند تو را دیدند. رشید گفت: کسی مرا ندید. گفت: مرا مسخره هم می کنی! آنگاه او را گرفته و با غل و زنجیر بست و وارد اتاقی کرده و در را به روی او قفل کرد. پس نزد دوستانش آمد و به آن ها گفت: من خیال کردم که چند لحظه پیش پیرمردی وارد خانه من شد. آن ها گفتند: ما کسی را ندیدیم، پس دوباره به آن ها گفت ولی آن ها گفتند که ما کسی را ندیدیم و ساکت شد پس ترسید که کسی دیگر او را دیده باشد و به مجلس زیاد رفت تا مخفیانه خبر بگیرد که آیا نام او را می برند یا نه. اگر فهمیدند می گوید که رشید پیش اوست و او را به آنان تحویل می دهد. پس بر او سلام کرد و نزد او نشست و آنچه بین آنها گذشت خوب بود. گفت: در همین حال بودند که ناگهان رشید سوار بر قاطر ابو اراکه به سوی مجلس ابن زیاد آمد. هنگامی که أبواراکه به او نگاه کرد رنگ صورتش تغییر کرد و پشیمان شد و فهمید که نابود می شود. رشید از قاطر پیاده شد و نزد زیاد آمده و به او سلام کرد. زیاد برخاست و او را در آغوش گرفت و بوسید، و از او پرسید: چطور آمدی؟ کسانی که برجای نهادی - خانواده­ات - چطورند؟ و چطور مسیر را پیمودی؟ او محاسنش را گرفت سپس لحظه­ای مکث کرد و بلند شد و رفت. أبواراکه به زیاد گفت: خداوند امیر را سلامت بدارد این پیر مرد کیست؟ گفت: او برادری از برادران ما از اهل شام است که به دیدار ما آمده بود. پس أبواراکه به منزلش برگشت و دید که رشید همان گونه که در خانه گذاشته بود است، و به او گفت: اگر تو به هر آنچه من می دانم علم داری پس هر آنچه به نظرت می­رسد انجام بده و هر طور می خواهی بر ما وارد شو.(2)

ص: 140


1- . اختصاص: 78
2- اختصاص: 78 و 79

باب 123 حال الحسن البصری

الأخبار

«1»

ج، [الإحتجاج] عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: مَرَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ وَ هُوَ یَتَوَضَّأُ فَقَالَ یَا حَسَنُ أَسْبِغِ الْوُضُوءَ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَقَدْ قَتَلْتَ (1) بِالْأَمْسِ أُنَاساً یَشْهَدُونَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ یُصَلُّونَ الْخَمْسَ وَ یُسْبِغُونَ الْوُضُوءَ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَدْ کَانَ مَا رَأَیْتَ فَمَا مَنَعَکَ أَنْ تُعِینَ عَلَیْنَا عَدُوَّنَا فَقَالَ وَ اللَّهِ لَأَصْدُقَنَّکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- لَقَدْ خَرَجْتُ فِی أَوَّلِ یَوْمٍ فَاغْتَسَلْتُ وَ تَحَنَّطْتُ وَ صَبَبْتُ عَلَیَّ سِلَاحِی وَ أَنَا لَا أَشُکُّ فِی أَنَّ التَّخَلُّفَ عَنْ أُمِّ الْمُؤْمِنِینَ عَائِشَةَ هُوَ الْکُفْرُ فَلَمَّا انْتَهَیْتُ إِلَی مَوْضِعٍ مِنَ الْخُرَیْبَةِ(2) نَادَی مُنَادٍ یَا حَسَنُ إِلَی أَیْنَ ارْجِعْ فَإِنَّ الْقَاتِلَ وَ الْمَقْتُولَ فِی النَّارِ فَرَجَعْتُ ذُعْراً وَ جَلَسْتُ فِی بَیْتِی فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّانِی لَمْ أَشُکَّ أَنَّ التَّخَلُّفَ عَنْ أُمِّ الْمُؤْمِنِینَ عَائِشَةَ هُوَ الْکُفْرُ فَتَحَنَّطْتُ وَ صَبَبْتُ عَلَیَّ سِلَاحِی وَ خَرَجْتُ إِلَی الْقِتَالِ-(3) حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی مَوْضِعٍ مِنَ الْخُرَیْبَةِ فَنَادَانِی مُنَادٍ مِنْ خَلْفِی یَا حَسَنُ إِلَی أَیْنَ مَرَّةً بَعْدَ أُخْرَی فَإِنَّ الْقَاتِلَ وَ الْمَقْتُولَ فِی النَّارِ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام صَدَقْتَ أَ فَتَدْرِی مَنْ ذَلِکَ الْمُنَادِی قَالَ لَا قَالَ علیه السلام ذَاکَ أَخُوکَ إِبْلِیسُ وَ صَدَقَکَ أَنَّ الْقَاتِلَ مِنْهُمْ وَ الْمَقْتُولَ فِی النَّارِ فَقَالَ الْحَسَنُ الْبَصْرِیُّ الْآنَ عَرَفْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَّ الْقَوْمَ هَلْکَی (4).

«2»

ج، [الإحتجاج] عَنْ أَبِی یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ قَالَ: لَمَّا افْتَتَحَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْبَصْرَةَ

ص: 141


1- 1. فی( ک): فنیت.
2- 2. الخریبة مصغرا موضع بالبصرة عندها کانت وقعة الجمل.
3- 3. فی المصدر: أرید القتال.
4- 4. الاحتجاج: 92.

باب صد و بیست و سوم : در بیان حال حسن بصری

روایات

روایت1.

احتجاج: امیرالمؤمنین علیه السلام نزد حسن بصری رفت در حالی که او وضو می گرفت و فرمود: ای حسن به کمال وضو بگیر، گفت: ای امیرالمؤمنین دیروز مردمی را کشتی که شهادت می دادند هیچ خدایی جز الله نیست و هیچ شریکی برای او نیست و محمد بنده و رسول خداست و پنج مرتبه نماز می خواندند و وضو به کمال می گرفتند، امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: گیرم همان گونه بود که تو گفتی ولی چه چیز تو را از یاری کردن دشمنان ما باز داشت؟ گفت: به خدا سوگند ای امیرالمؤمنین من شما را تصدیق می کنم، نخستین روزی که از خانه بیرون آمدم و غسل کردم و به خود حنوط زدم و سلاحم را حمایل کردم و شک نداشتم که سرپیچی از فرمان امّ المؤمنین عایشه کفر است هنگامی که به مکانی در خریبه رسیدم ندا دهنده ای ندا سر داد: ای حسن کجا می روی؟ برگرد که قاتل و مقتول هر دو در آتشند. من ترسان بازگشتم و در خانه ام نشستم، در روز دوم شک نداشتم که یاری نکردن امّ المؤمنین عایشه کفر است آنگاه به خود حنوط زدم و زره بر تن کرده و سلاحم را حمایل کردم و برای جنگیدن خارج شدم تا این که به جایی از خریبه رسیدم، ناگهان ندا دهنده ای پشت سرم یکی پس از دیگری ندا داد: ای حسن به کجا می روی؟ به راستی قاتل و مقتول هر دو در آتشند. علی علیه السلام فرمود: راست گفتی آیا می دانی آن ندا دهنده که بود؟ گفت: نه، علی علیه السلام فرمود: آن برادرت ابلیس بود و به تو راست می گفت: به راستی قاتل و مقتول ایشان در آتشند. حسن بصری گفت: ای امیرالمؤمنین هم اکنون فهمیدم که قوم دستخوش هلاکتند.(1)

روایت2.

احتجاج: هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام بصره

ص: 141


1- . احتجاج: 92

اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَیْهِ وَ فِیهِمُ الْحَسَنُ الْبَصْرِیُّ وَ مَعَهُ أَلْوَاحٌ فَکَانَ کُلَّمَا لَفَظَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِکَلِمَةٍ کَتَبَهَا فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِأَعْلَی صَوْتِهِ مَا تَصْنَعُ قَالَ نَکْتُبُ آثَارَکُمْ لِنُحَدِّثَ بِهَا بَعْدَکُمْ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَمَا إِنَّ لِکُلِّ قَوْمٍ سَامِرِیّاً وَ هَذَا سَامِرِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ إِلَّا أَنَّهُ لَا یَقُولُ لا مِساسَ وَ لَکِنَّهُ یَقُولُ لَا قِتَالَ (1).

«3»

ج، [الإحتجاج] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْبَصْرَةِ- یُقَالُ لَهُ عُثْمَانُ الْأَعْمَی إِنَّ الْحَسَنَ الْبَصْرِیَّ یَزْعُمُ أَنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ الْعِلْمَ تُؤْذِی رِیحُ بُطُونِهِمْ مَنْ یَدْخُلُ النَّارَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَهَلَکَ إِذاً مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ وَ اللَّهُ مَدَحَهُ بِذَلِکَ وَ مَا زَالَ الْعِلْمُ مَکْتُوماً مُنْذُ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَسُولَهُ نُوحاً فَلْیَذْهَبِ الْحَسَنُ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَوَ اللَّهِ مَا یُوجَدُ الْعِلْمُ إِلَّا هَاهُنَا(2).

کا، [الکافی] الحسین بن محمد عن المعلی عن الوشاء عن أبان بن عثمان عن عبد الله: مثله (3).

«4»

لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنِ الْمُؤَدِّبِ عَنْ أَحْمَدَ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الثَّقَفِیِّ عَنْ قُتَیْبَةَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ غَزْوَانَ عَنْ أَبِی مُسْلِمٍ قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ وَ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ حَتَّی أَتَیْنَا بَابَ أُمِّ سَلَمَةَ فَقَعَدَ أَنَسٌ عَلَی الْبَابِ وَ دَخَلْتُ مَعَ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ فَسَمِعْتُ الْحَسَنَ الْبَصْرِیَّ وَ هُوَ یَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا أُمَّاهْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَقَالَتْ لَهُ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ مَنْ أَنْتَ یَا بُنَیَّ فَقَالَ أَنَا الْحَسَنُ الْبَصْرِیُّ فَقَالَتْ فِیمَا جِئْتَ یَا حَسَنُ فَقَالَ لَهَا جِئْتُ لِتُحَدِّثِینِی بِحَدِیثٍ سَمِعْتِیهِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ وَ اللَّهِ لَأُحَدِّثَنَّکَ بِحَدِیثٍ سَمِعَتْهُ أُذُنَایَ-(4) مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِلَّا فَصَمَّتَا وَ رَأَتْهُ عَیْنَایَ وَ إِلَّا فَعَمِیَتَا وَ وَعَاهُ قَلْبِی وَ إِلَّا فَطَبَعَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَخْرَسَ لِسَانِی إِنْ لَمْ أَکُنْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِعَلِیِّ

ص: 142


1- 1. الاحتجاج: 92.
2- 2. الاحتجاج: 180.
3- 3. أصول الکافی( الجزء الأول من الطبعة الحدیثة): 51.
4- 4. فی( ک): سمعته اذناک.

را فتح کرد مردم اطراف او جمع شدند که حسن بصری هم در بین آن ها بود و در دستش لوح هایی بود، او آنچه را که امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمود بر آن لوح ها می نوشت. امیرالمؤمنین علیه السلام با صدای بلند به او فرمود: چه کار می کنی؟ گفت: سخنان شما را می نویسیم تا بعد از شما آن ها را بگوییم، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: آگاه باشید که برای هر قومی یک سامری است و سامری این قوم اوست، جز اینکه این نمی گوید: « لا مِساسَ» {با من تماس نگیرید} و لکن می گوید: «نبرد نکنید».(1)

روایت3.

احتجاج: مردی از اهل بصره که عثمان اعمی نام داشت به امام باقر علیه السلام گفت: حسن بصری معتقد است که کسانی که علم را کتمان می کنند باد شکم هایشان کسانی را که وارد آتش می شوند را اذیت می کند. امام باقر علیه السلام فرمود: بنابراین مؤمن آل فرعون (که ایمانش را پنهان ساخت) به هلاکت افتاد و خداوند به خاطر آن او را مدح کرد. پیوسته علم از زمانی که خداوند پیامبرش نوح را فرستاد پنهان بوده است و حسن اگر شرق و غرب چهان را زیر پا نهد، به خدا سوگند علم را تنها در این خانواده خواهد یافت.(2)

کافی: مانند آن نقل شده است.(3)

روایت4.

امالی صدوق: أبومسلم گفت: به همراه حسن بصری و أنس بن مالک خارج شده تا به درب منزل ام سلمه رسیدیم، أنس جلوی در نشست و من با حسن بصری داخل منزل شدم. آنگاه از حسن بصری شنیدم که می گفت: سلام بر تو ای مادر، رحمت خداوند نصیب تو باد، ام سلمه به او گفت: سلام و درود بر تو ای پسرکم کیستی؟ گفت: من حسن بصری هستم، ام سلمه گفت: ای حسن برای چه آمدی؟ گفت: آمدم تا با من از حدیثی سخن گویی که درباره علی بن ابی طالب علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدی؟ ام سلمه گفت: به خدا سوگند با تو از حدیثی خواهم گفت که گوش هایم آن را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنید وگرنه کر شوند و چشمانم دید وگرنه کور شوند و قلبم آن را در خود جا داد وگرنه خداوند بر آن مهر زند و اگر از رسول خدا صلی الله علیه و آله نشنیده بودم زبانم لال گردد که به علی

ص: 142


1- . احتجاج: 92
2- . احتجاج: 180
3- . اصول کافی: (جزء اول از چاپ جدید): 51

بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَا عَلِیُّ مَا مِنْ عَبْدٍ لَقِیَ اللَّهَ یَوْمَ یَلْقَاهُ جَاحِداً لِوَلَایَتِکَ إِلَّا لَقِیَ اللَّهَ بِعِبَادَةِ صَنَمٍ أَوْ وَثَنٍ قَالَ فَسَمِعْتُ الْحَسَنَ الْبَصْرِیَّ وَ هُوَ یَقُولُ اللَّهُ أَکْبَرُ أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیّاً مَوْلَایَ وَ مَوْلَی الْمُؤْمِنِینَ فَلَمَّا خَرَجَ قَالَ لَهُ أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ مَا لِی أَرَاکَ تُکَبِّرُ قَالَ سَأَلْتُ أُمَّنَا أُمَّ سَلَمَةَ أَنْ تُحَدِّثَنِی بِحَدِیثٍ سَمِعَتْهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عَلِیٍّ فَقَالَتْ لِی کَذَا وَ کَذَا فَقُلْتُ اللَّهُ أَکْبَرُ أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیّاً مَوْلَایَ وَ مَوْلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ قَالَ فَسَمِعْتُ عِنْدَ ذَلِکَ أَنَسَ بْنَ مَالِکٍ وَ هُوَ یَقُولُ أَشْهَدُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ هَذِهِ الْمَقَالَةَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ أَوْ أَرْبَعَ مَرَّاتٍ (1).

«5»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام أَتَی الْحَسَنَ الْبَصْرِیَّ یَتَوَضَّأُ فِی سَاقِیَةٍ فَقَالَ أَسْبِغْ طُهُورَکَ یَا کَفْتِیُّ قَالَ لَقَدْ قَتَلْتَ بِالْأَمْسِ رِجَالًا کَانُوا یُسْبِغُونَ الْوُضُوءَ قَالَ وَ إِنَّکَ لَحَزِینٌ عَلَیْهِمْ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَطَالَ اللَّهُ حُزْنَکَ قَالَ أَیُّوبُ السِّجِسْتَانِیُّ فَمَا رَأَیْنَا الْحَسَنَ قَطُّ إِلَّا حَزِیناً کَأَنَّهُ یَرْجِعُ عَنْ دَفْنِ حَمِیمٍ أَوْ خَرْبَنْدَجٌ ضَلَّ حِمَارُهُ فَقُلْتُ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ عَمِلَ فِیَّ دَعْوَةُ الرَّجُلِ الصَّالِحِ وَ کَفْتِیٌّ بِالنَّبَطِیَّةِ الشَّیْطَانُ وَ کَانَتْ أُمُّهُ سَمَّتْهُ بِذَلِکَ وَ دَعَتْهُ فِی صِغَرِهِ فَلَمْ یَعْرِفْ ذَلِکَ أَحَدٌ حَتَّی دَعَاهُ بِهِ عَلِیٌّ علیه السلام(2).

«6»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ خَالِدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ سَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام حَدِیثٌ بَلَغَنِی عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ فَإِنْ کَانَ حَقّاً فَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ قَالَ وَ مَا هُوَ قُلْتُ بَلَغَنِی أَنَّ الْحَسَنَ الْبَصْرِیَّ کَانَ یَقُولُ لَوْ غَلَی دِمَاغُهُ مِنْ حَرِّ الشَّمْسِ مَا اسْتَظَلَّ بِحَائِطِ صَیْرَفِیٍّ وَ لَوْ تَفَرَّثَ (3) کَبِدُهُ عَطَشاً لَمْ یَسْتَسْقِ مِنْ دَارِ صَیْرَفِیٍّ مَاءً وَ هُوَ عَمَلِی وَ تِجَارَتِی وَ فِیهِ نَبَتَ لَحْمِی وَ دَمِی وَ مِنْهُ حَجِّی وَ عُمْرَتِی فَجَلَسَ ثُمَّ قَالَ کَذَبَ الْحَسَنُ خُذْ سَوَاءً وَ أَعْطِ سَوَاءً فَإِذَا حَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَدَعْ مَا بِیَدِکَ وَ انْهَضْ إِلَی الصَّلَاةِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْکَهْفِ کَانُوا صَیَارِفَةً(4).

ص: 143


1- 1. أمالی الصدوق: 190.
2- 2. لم نجده فی الخرائج المطبوع.
3- 3. أی تشقق و انتثر.
4- 4. فروع الکافی( الجزء الخامس من الطبعة الحدیثة): 113 و 114.

بن ابی طالب علیه السلام می فرمود: ای علی! هر بنده ای در روز قیامت خداوند را ببیند در حالی که منکر ولایت تو باشد مانند این است که خداوند را با عبادت بت ها یا شرک ملاقات کند. من از حسن بصری شنیدم که می گفت: الله اکبر، گواهی می دهم که علی علیه السلام مولای من و مؤمنین است. هنگامی که خارج شد، انس بن مالک به او گفت: چه شده که تکبیر می گویی؟ گفت: از مادرمان ام سلمه خواستم که با من از حدیثی سخن بگوید که از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره علی علیه السلام شنیده است، آنگاه او چنین و چنان گفت: من گفتم. الله اکبر، گواهی می دهم که علی علیه السلام مولای من و تمامی مؤمنین است. پس از انس بن مالک شنیدم که می گفت: من بر رسول خدا صلی الله علیه و آله گواهی می دهم که این حرف را سه یا چهار بار گفت.(1)

روایت5.

خرائج: علی علیه السلام نزد حسن بصری آمد در حالی که کنار جویی وضو می گرفت و فرمود: ای شیطون وضو را به کمال بگیر. حسن گفت: شما دیروز مردانی را کشته اید که وضو به شادابی می گرفتند، حضرت فرمود: تو بر آن ها ناراحتی؟ گفت: بله فرمود: خداوند ناراحتی تو را طولانی گرداند. ایوب سجستانی گفت: ما حسن را هرگز ندیدیم مگر این که ناراحت باشد گویی او از دفن دوستی صمیمی برمی­گشت یا کرایه دهنده الاغی بود که الاغش را گم کرده است. من درباره حالش از او پرسیدم. گفت: دعای آن مرد صالح در من اثر کرد. «کفتی» در زبان نبطیه به معنای شیطان است و مادرش او را به آن نامیده و در کودکی با آن صدا زده بود و کسی آن را نمی­دانست تا این که علی علیه السلام او را به آن نامید.(2)

روایت6.

کافی: سدیر صیرفی به امام باقر علیه السلام گفت: از حسن بصری چیزی شنیده ام که اگر حق باشد پس «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» ما از خداییم و به سوی او بر می گردیم. حضرت فرمود: آن چیست؟ گفتم: شنیدم که حسن بصری می گفت: اگر سرش از گرمای خورشید بسوزد در زیر سایه دیوار صرافی قرار نمی گیرد و اگر جگرش از تشنگی آتش بگیرد از خانه صیرفی آب طلب نمی کند و می گفت: آن کار و تجارت من است و شکل گیری گوشت و خونم از آن است و حج و عمره­ام از آن است، آنگاه امام باقر علیه السلام نشست و فرمود: حسن دروغ گفت، به اندازه بگیر و به اندازه بده و اگر وقت نماز شد آنچه را که در دستت است رها کن و به نماز بپا خیز، آیا ندانستی که اصحاب کهف همگی صیرفی بودند.(3)

ص: 143


1- امالی صدوق:190
2- . در نسخه چاپ شده خرائج موجود نیست.
3- . فروع کافی (جزء پنجم از چاپ جدید): 113 و 114

أَقُولُ: قَالَ السَّیِّدُ الْمُرْتَضَی فِی کِتَابِ الْغُرَرِ وَ الدُّرَرِ رَوَی أَبُو بَکْرٍ الْهُذَلِیُّ: أَنَّ رَجُلًا قَالَ لِلْحَسَنِ یَا أَبَا سَعِیدٍ إِنَّ الشِّیعَةَ تَزْعُمُ أَنَّکَ تُبْغِضُ عَلِیّاً علیه السلام فَأَکَبَّ یَبْکِی طَوِیلًا ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ لَقَدْ فَارَقَکُمْ بِالْأَمْسِ رَجُلٌ کَانَ سَهْماً مِنْ مَرَامِی اللَّهِ (1) عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی عَدُوِّهِ رَبَّانِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ ذُو شَرَفِهَا وَ فَضْلِهَا ذُو قَرَابَةٍ مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله(2) قَرِیبَةٍ لَمْ یَکُنْ بِالنَّئُومَةِ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی وَ لَا بِالْغَافِلِ عَنْ حَقِّ اللَّهِ تَعَالَی وَ لَا السَّرُوقَةِ(3) مِنْ مَالِ اللَّهِ أَعْطَی الْقُرْآنَ عَزَائِمَهُ فِی مَا لَهُ وَ عَلَیْهِ فَأَشْرَفَ مِنْهَا عَلَی رِیَاضٍ مُونِقَةٍ وَ أَعْلَامٍ بَیِّنَةٍ ذَاکَ ابْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَا لُکَعُ وَ کَانَ الْحَسَنُ إِذَا أَرَادَ أَنْ یُحَدِّثَ فِی زَمَنِ بَنِی أُمَیَّةَ- عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ أَبُو زَیْنَبَ- وَ أَتَی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَوْماً الْحَسَنَ الْبَصْرِیَّ وَ هُوَ یَقُصُّ عِنْدَ الْحِجْرِ فَقَالَ أَ تَرْضَی یَا حَسَنُ نَفْسَکَ لِلْمَوْتِ قَالَ لَا فَعَمَلَکَ لِلْحِسَابِ قَالَ لَا قَالَ فَثَمَّ دَارٌ لِلْعَمَلِ غَیْرُ هَذِهِ (4) قَالَ لَا قَالَ فَلِلَّهِ فِی الْأَرْضِ (5) مَعَاذٌ غَیْرُ هَذَا الْبَیْتِ قَالَ لَا قَالَ فَلِمَ تَشْغَلُ النَّاسَ عَنِ الطَّوَافِ (6).

أقول: سیأتی احتجاج الحسن بن علی و احتجاج علی بن الحسین علیهما السلام علیه و کذا احتجاج الباقر علیه السلام علیه و قد مضی فی باب ما جری من فضائل أهل البیت علیهم السلام علی لسان أعدائهم و باب جوامع مناقب أمیر المؤمنین علیه السلام و فی باب کتمان العلم بعض أحواله.

ص: 144


1- 1. فی المصدر: من مرامی ربّنا.
2- 2.«: و ذو قرابة من رسول اللّه.
3- 3.«: و لا بالسروقة.
4- 4.«: غیر هذه الدار.
5- 5.«: فی ارضه.
6- 6. الغرر و الدرر 1: 162. و فیه و( خ)، عن التطواف.

می گویم: سید مرتضی در کتاب الغرر و الدرر گفت: أبوبکر هُذَلی روایت کرد: شخصی به حسن گفت: ای اباسعید شیعیان گمان می کنند که تو با علی علیه السلام دشمنی می کنی. او بر زمین افتاد و مدّت طولانی گریه کرد. آنگاه سرش را بالا آورده و گفت: دیروز مردی از بین شما رفت که تیری از کمان های خداوند عزوجل بر دشمنانش بود. انسان ربانی این امت، صاحب شرف و فضل آن، و خویشاوندی نزدیک با پیامبر صلی الله علیه و آله داشت، او نه از دستور و حق الهی غافل بود و نه اموال خداوند را به سرقت می برد. واجبات الهی قرآن را با مال و جانش داد و با ادای آن واجبات، به باغ های مطبوع و نشانه های آشکار اشراف یافت، ای فرومایه! او ابن ابی طالب علیه السلام بود .

حسن در زمان خلافت بنی امیه هنگامی که می خواست از علی علیه السلام حدیثی نقل کند می گفت: أبوزینب گفت.

روزی علی بن حسین علیه السلام نزد حسن بصری رفت در حالی که او در کنار حجر اسماعیل برای مردم داستان سرایی می کرد و فرمود: ای حسن آیا خویش را برای مرگ آماده کرده­ای؟ گفت: نه فرمود: برای محاسبه شدن اعمالت چطور؟ گفت: نه، فرمود: آیا خانه اعمالی جز این(دنیا) است؟ گفت: نه، فرمود: آیا برای خداوند در زمین پناهگاهی جز این خانه است؟ گفت: نه. پس حضرت فرمود: پس چرا مردم را از طواف کردن باز می داری؟.(1)

می گویم: احتجاج حسن بن علی و علی بن حسین علیه السلام و هم چنین احتجاج امام باقر علیهم السلام را با وی خواهیم آورد و برخی از احوالات او در باب فضائل اهل بیت علیه السلام بر زبان دشمنانشان و باب جوامع مناقب امیرالمؤمنین علیه السلام و در باب کتمان علم گذشت.

ص: 144


1- الغرر و الدرر: 1: 162.

باب 124 أحوال سائر أصحابه علیه السلام و فیه أحوال عبد الله بن العباس

الأخبار

«1»

ل، [الخصال] الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَلَوِیُّ عَنْ جَدِّهِ عَنْ دَاوُدَ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی مَالِکٍ الْجُهَنِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ بَشِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی إِسْحَاقَ مَتَی ذَلَّ النَّاسُ قَالَ حِینَ قُتِلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ ادُّعِیَ زِیَادٌ وَ قُتِلَ حُجْرُ بْنُ عَدِیٍ (1).

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام: یَا أَحْمَدُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَتَی صَعْصَعَةَ بْنَ صُوحَانَ- یَعُودُهُ فِی مَرَضِهِ فَافْتَخَرَ عَلَی النَّاسِ بِذَلِکَ فَلَا تَذْهَبَنَّ نَفْسُکَ إِلَی الْفَخْرِ وَ تَذَلَّلْ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ. و سیأتی الخبر بتمامه فی باب معجزات الرضا علیه السلام(2).

«3»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ عُتْبَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُبَارَکٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ مَالِکٍ الْأَحْمَسِیِّ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: کُنْتُ أَرْکَعُ عِنْدَ بَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَنَا أَدْعُو اللَّهَ إِذْ خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا أَصْبَغُ قُلْتُ لَبَّیْکَ قَالَ أَیَّ شَیْ ءٍ کُنْتَ تَصْنَعُ قُلْتُ رَکَعْتُ وَ أَنَا أَدْعُو-(3) قَالَ أَ فَلَا أُعَلِّمُکَ دُعَاءً سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُلْتُ بَلَی قَالَ قُلْ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا کَانَ

ص: 145


1- 1. الخصال 1: 85.
2- 2. عیون الأخبار: 333.
3- 3. فی( ک): و أنا أدعو اللّه.

باب صد و بیست و چهارم : احوال دیگر یاران امیرالمؤمنین علیه السلام و نیز عبدالله بن عباس

روایات

روایت1.

خصال:عمر بن بشیر گفت: به أبو إسحاق گفتم: چه زمانی مردم خوار شدند؟ گفت: هنگامی که حسین علیه السلام به شهادت رسید و زیاد مدعی گشت و حجر بن عدی کشته شد.(1)

روایت2.

عیون اخبار الرضا علیه السلام: بزنطی گفت: امام رضا علیه السلام فرمود: ای احمد امیرالمؤمنین علیه السلام برای عیادت نزد صعصعة بن صوحان رفت که در بستر بیماری بود و او برای آن عیادت به مردم فخر فروخت. امام فرمود: پس خودت را برای فخر کردن عادت مده و برای خدای عزوجل متواضع و فروتن باش. این روایت به طور کامل در باب معجزات رضا علیه السلام خواهد آمد.(2)

روایت3.

امالی طوسی: أصبغ بن نباتة گفت: من بر در امیرالمؤمنین علیه السلام رکوع می کردم و بر درگاه خداوند دعا می کردم که امیرالمؤمنین علیه السلام بیرون آمد و فرمود: ای اصبغ، گفتم: گوش به فرمانم. فرمود: چه کار می کردی؟ گفتم: رکوع و دعا می کردم فرمود: آیا نمی خواهی دعایی به تو یاد دهم که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده ام؟ گفتم: البته، فرمود: بگو: « قُلْ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا کَانَ

ص: 145


1- . خصال 1: 85
2- . عیون الاخبار: 333

وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ الْیُمْنَی عَلَی مَنْکِبِیَ الْأَیْسَرِ وَ قَالَ یَا أَصْبَغُ لَئِنْ ثَبَتَتْ قَدَمُکَ وَ تَمَّتْ وَلَایَتُکَ وَ انْبَسَطَتْ یَدُکَ فَاللَّهُ أَرْحَمُ بِکَ مِنْ نَفْسِکَ (1).

«4»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عُمَرَ بْنِ مُحَمَّدٍ الزَّیَّاتِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنِ ابْنِ عُیَیْنَةَ عَنْ عَمَّارٍ الدُّهْنِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الطُّفَیْلِ یَقُولُ: جَاءَ الْمُسَیَّبُ بْنُ نجیة [نَجَبَةَ] إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مُتَلَبِّباً(2) بِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَبَإٍ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا شَأْنُکَ فَقَالَ یَکْذِبُ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ- فَقَالَ مَا یَقُولُ قَالَ (3) فَلَمْ أَسْمَعْ مَقَالَةَ الْمُسَیَّبِ- وَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ الْغَضَبُ وَ لَکِنْ یَأْتِیکُمْ رَاکِبُ الدغیلة [الذِّعْلِبَةِ] یَشُدُّ حَقْوَهَا بِوَضِینِهَا لَمْ یَقْضِ تَفَثاً مِنْ حَجٍّ وَ لَا عُمْرَةٍ فَیَقْتُلُوهُ یُرِیدُ بِذَلِکَ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیه السلام(4).

«5»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَبَّادٍ عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُطَرِّفٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ صَعْصَعَةَ بْنِ صُوحَانَ قَالَ: عَادَنِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی مَرَضٍ ثُمَّ قَالَ انْظُرْ فَلَا تَجْعَلَنَّ عِیَادَتِی إِیَّاکَ فَخْراً عَلَی قَوْمِکَ الْخَبَرَ(5).

ب، [قرب الإسناد] ابن عیسی و ابن أبی الخطاب عن البزنطی عن الرضا علیه السلام: مثله (6).

«6»

لی، [الأمالی] للصدوق أَبِی عَنِ الْکُمَیْدَانِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکُوفِیِّ عَنْ عُبَیْدٍ السَّمِینِ (7)

عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: بَیْنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَخْطُبُ النَّاسَ وَ هُوَ یَقُولُ سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی فَوَ اللَّهِ لَا تَسْأَلُونِّی عَنْ شَیْ ءٍ مَضَی وَ لَا عَنْ شَیْ ءٍ یَکُونُ إِلَّا نَبَّأْتُکُمْ بِهِ فَقَامَ إِلَیْهِ سَعْدُ بْنُ أَبِی

ص: 146


1- 1. أمالی الشیخ: 108 و 109.
2- 2. تلبب للقتال: تشمر و تحزم.
3- 3. أی قال أبو الطفیل.
4- 4. أمالی الشیخ: 144. و قد أوردها المصنّف فی باب معجزات کلامه علیه السلام عن المناقب مع توضیحه، راجع ج 41 ص 314.
5- 5. أمالی الشیخ: 221.
6- 6. قرب الإسناد: 167.
7- 7. فی المصدر: عبید اللّه السمین.

وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ» {الحمد لله بر آنچه بوده است و الحمد لله در هر حال} پس با دست راستش به شانه چپ من زد و فرمود: ای أصبغ اگر ثابت قدم شدی و ولایتت کامل شد و گشاده دست گشتی پس خداوند از خودت به تو مهربان تر است.(1)

روایت4.

أمالی طوسی: عمار دُهنیّ گفت: من از أباطفیل شنیدم که می گفت: مسبب بن نجیّه نزد امیرالمؤمنین علی علیه السلام آمد در حالی که آماده جنگ با عبدالله بن سبا بود. امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: تو را چه شده است؟ گفت: او به خدا و رسولش دروغ می بندد. حضرت علیه السلام فرمود: چه می گوید؟ ابوطفیل گفت: من گفته مسیّب را نشنیدم و از امیرالمؤمنین علیه السلام شنیدم که می فرمود: خشم دور باشد خشم دور باشد، اما سوار دغیله - کسی که به او خیانت شد - به سوی شما می آید که کمرش با شالش می­بندد؛ او مناسکی از حج و عمره اش به جا نیاورده است که او را می کشند. منظورش حسین بن علی علیه السلام بود.(2)

روایت5.

امالی طوسی: صعصة بن صوحان گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام از من در بستر بیماری عیادت کرد و فرمود: آگاه باش، عیادتم از خودت را وسیله فخر کردن به دیگران قرار مده. ادامه روایت.(3)

قرب اسناد: امام رضا علیه السلام مانند آن را فرموده است.(4)

روایت6.

امالی صدوق: ابن نباتة گفت: در حالی که امیرالمؤمنین علی علیه السلام بر مردم خطبه می خواند و می­فرمود: قبل از اینکه مرا از دست بدهید از من سؤال کنید، به خدا سوگند چیزی از گذشته و حال نیست که از من بپرسید مگر اینکه شما را از آن آگاه خواهم ساخت آنگاه سعد بن ابی

ص: 146


1- . امالی شیخ: 108 و 109
2- .. امالی شیخ: 144
3- .امالی شیخ: 221
4- . قرب اسناد: 167

وَقَّاصٍ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی کَمْ فِی رَأْسِی وَ لِحْیَتِی مِنْ شَعْرَةٍ فَقَالَ لَهُ أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ سَأَلْتَنِی عَنْ مَسْأَلَةٍ حَدَّثَنِی خَلِیلِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّکَ سَتَسْأَلُنِی عَنْهَا وَ مَا فِی رَأْسِکَ وَ لِحْیَتِکَ مِنْ شَعْرَةٍ إِلَّا وَ فِی أَصْلِهَا شَیْطَانٌ جَالِسٌ وَ إِنَّ فِی بَیْتِکَ لَسَخْلًا یَقْتُلُ الْحُسَیْنَ ابْنِی وَ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ یَوْمَئِذٍ یَدْرُجُ بَیْنَ یَدَیْهِ (1).

«7»

شا، [الإرشاد] یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ بِذِی قَارٍ وَ هُوَ جَالِسٌ لِأَخْذِ الْبَیْعَةِ یَأْتِیکُمْ مِنْ قِبَلِ الْکُوفَةِ أَلْفُ رَجُلٍ لَا یَزِیدُونَ رَجُلًا وَ لَا یَنْقُصُونَ رَجُلًا یُبَایِعُونِّی عَلَی الْمَوْتِ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَجَزِعْتُ لِذَلِکَ وَ خِفْتُ أَنْ یَنْقُصَ الْقَوْمُ مِنَ الْعَدَدِ أَوْ یَزِیدُوا عَلَیْهِ فَیَفْسُدَ الْأَمْرُ عَلَیْنَا وَ إِنِّی أُحْصِی الْقَوْمَ فَاسْتَوْفَیْتُ (2) عَدَدَهُمْ تِسْعَمِائَةِ رَجُلٍ وَ تِسْعَةً وَ تِسْعِینَ رَجُلًا ثُمَّ انْقَطَعَ مَجِی ءُ الْقَوْمِ فَقُلْتُ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ مَا ذَا حَمَلَهُ عَلَی مَا قَالَ فَبَیْنَمَا أَنَا مُفَکِّرٌ فِی ذَلِکَ إِذْ رَأَیْتُ شَخْصاً قَدْ أَقْبَلَ حَتَّی دَنَا وَ هُوَ رَجُلٌ عَلَیْهِ قَبَاءٌ صُوفٌ وَ مَعَهُ سَیْفٌ وَ تُرْسٌ وَ إِدَاوَةٌ فَقَرُبَ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ امْدُدْ یَدَیْکَ لِأُبَایِعَکَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ عَلَی مَا تُبَایِعُنِی قَالَ عَلَی السَّمْعِ وَ الطَّاعَةِ وَ الْقِتَالِ بَیْنَ یَدَیْکَ حَتَّی أَمُوتَ أَوْ یَفْتَحَ اللَّهُ عَلَیْکَ فَقَالَ مَا اسْمُکَ فَقَالَ أُوَیْسٌ قَالَ أَنْتَ أُوَیْسٌ الْقَرَنِیُّ قَالَ نَعَمْ قَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِنَّهُ أَخْبَرَنِی حَبِیبِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنِّی أُدْرِکُ رَجُلًا مِنْ أُمَّتِهِ یُقَالُ لَهُ أُوَیْسٌ الْقَرَنِیُّ یَکُونُ مِنْ حِزْبِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ یَمُوتُ عَلَی الشَّهَادَةِ یَدْخُلُ فِی شَفَاعَتِهِ مِثْلُ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَسُرِّیَ عَنَّا(3).

«8»

یج، [الخرائج و الجرائح]: مِنْ مُعْجِزَاتِهِ علیه السلام أَنَّهُ لَمَّا بَلَغَهُ مَا صَنَعَ بِشْرُ بْنُ أَرْطَاةَ بِالْیَمَنِ قَالَ علیه السلام اللَّهُمَّ إِنَّ بِشْراً بَاعَ دِینَهُ بِالدُّنْیَا فَاسْلُبْهُ عَقْلَهُ فَبَقِیَ بِشْرٌ حَتَّی اخْتَلَطَ فَاتُّخِذَ لَهُ سَیْفٌ مِنْ خَشَبٍ یَلْعَبُ بِهِ حَتَّی مَاتَ وَ مِنْهَا قَوْلُهُ علیه السلام لِجُوَیْرِیَةَ بْنِ مُسْهِرٍ لَتُعْتَلَنَ

ص: 147


1- 1. أمالی الصدوق: 81. و درج الصبی: مشی.
2- 2. فی الإرشاد: فیفسد الامر علینا، و لم أزل مهموما دأبی احصاء القوم حتّی ورد أوائلهم فجعلت احصیهم فاستوفیت اه.
3- 3. الإرشاد: 149 و لم نجده و الروایات الثلاثة المنقولة بعده عن الخرائج فی المطبوع منه.

وقاص بلند شد و گفت: ای امیرالمؤمنین به من بگو در سر و ریشم چند مو وجود دارد. امام علیه السلام به او فرمود: به خدا سوگند چیزی از من پرسیدی که دوستم رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرموده بود تو آن را خواهی پرسید. ای سعد در سر و ریش تو مویی نیست جز اینکه شیطان در ریشه اش نشسته است و در خانه تو انسانی پست و فرومایه است که پسرم حسین علیه السلام را می کشد و عمربن سعد در آن هنگام - کودکی بود - که در مقابل او راه می­رفت.(1)

روایت7.

ارشاد، خرائج: امیرالمؤمنین علیه السلام در حالی که برای بیعت گرفتن در ذی­قار نشسته بود فرمود: هزار مرد از کوفه نزد شما می آید که یکی کم و زیاد نمی باشد و از من بر مرگ بیعت می طلبند. ابن عباس گفت: من برای آن نگران شده و ترسیدم که عدد آن ها کم و زیاد شود و کار ما خراب شود. من تعداد آن ها را به طور کامل شمردم که نهصد و نود و نه نفر بودند پس کس دیگری نیامد. من گفتم: ما از خداییم و به سوی او باز می گردیم، چه چیز باعث شد که علی علیه السلام این حرف را بزند؟ در حالی که ما غرق در فکر بودیم شخصی را دیدم که قبای یشمی پوشیده بود و شمشیر و سپر و ابزار جنگی به همراه داشت. او آمد و نزدیک امیرالمؤمنین علیه السلام شد و گفت: دستت را دراز کن تا با شما بیعت کنم. علی علیه السلام فرمود: بر چه چیز با من بیعت می کنی؟ گفت: بر اطاعت کردن و مبارزه در نزد شما تا بمیرم یا این که خداوند تو را پیروز گرداند. امام علیه السلام فرمود: نامت چیست؟ گفت: اُوَیس، فرمود: تو اویس قرنی هستی؟ گفت: بله فرمود: الله اکبر رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: من مردی را از امت او را درک می کنم که اویس قرنی نام دارد و او از حزب خدا و رسولش می باشد و بر عهدی که بسته می میرد و مانند ربیعه و مضر داخل در شفاعت او می گردند. ابن عباس گفت:پس همراه ما جنگید.(2)

روایت8.

خرائج: از معجزات حضرت علیه السلام آن است که هنگامی که به او خبر داده شد که بِشْرُ بْنُ أَرْطَاة در یمن چه کرده است فرمود: پروردگارا بشر دینش را به دنیایش فروخت پس عقل او را بگیر. آن گاه طولی نکشید که او دیوانه شد و شمشیر چوبی برای بازی کردن برداشت با آن بازی می کرد تا اینکه مرد. از دیگر معجزات حضرت علیه السلام گفته اش به جُوَیْرِیَة بْنِ مُسْهِر است که فرمود: تو توسط

ص: 147


1- .امالی صدوق: 81
2- .ارشاد: 149

إِلَی الْعُتُلِّ الزَّنِیمِ وَ لَیُقَطِّعَنَّ یَدَکَ وَ رِجْلَکَ ثُمَّ لَیَصْلُبَنَّکَ ثُمَّ مَضَی دَهْرٌ حَتَّی وُلِّیَ زِیَادٌ فِی أَیَّامِ مُعَاوِیَةَ فَقَطَعَ یَدَهُ وَ رَجْلَهُ ثُمَّ صَلَبَهُ.

«9»

یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی طَلْحَةُ بْنُ عَمِیرَةَ قَالَ: نَشَدَ عَلِیٌّ علیه السلام النَّاسَ فِی قَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ فَشَهِدَ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ وَ أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ حَاضِرٌ لَمْ یَشْهَدْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا أَنَسُ مَا مَنَعَکَ أَنْ تَشْهَدَ وَ قَدْ سَمِعْتَ مَا سَمِعُوا قَالَ کَبِرْتُ وَ نَسِیتُ فَقَالَ لَهُ علیه السلام اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ کَاذِباً فَاضْرِبْهُ بِبَیَاضٍ أَوْ بِوَضَحٍ لَا تُوَارِیهِ الْعِمَامَةُ قَالَ أَبُو عَمِیرَةَ فَأَشْهَدُ بِاللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُهُ (1)

بَیْضَاءَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ.

«10»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ قَالَ: نَشَدَ عَلِیٌّ علیه السلام النَّاسَ فِی الْمَسْجِدِ فَقَالَ أَنْشُدُ رَجُلًا سَمِعَ مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ فَقَامَ اثْنَا عَشَرَ بَدْرِیّاً سِتَّةٌ مِنَ الْجَانِبِ الْأَیْمَنِ وَ سِتَّةٌ مِنَ الْجَانِبِ الْأَیْسَرِ فَشَهِدُوا بِذَلِکَ قَالَ زَیْدٌ وَ کُنْتُ فِیمَنْ سَمِعَ ذَلِکَ فَکَتَمْتُهُ فَذَهَبَ اللَّهُ بِبَصَرِی وَ کَانَ یَتَنَدَّمُ عَلَی مَا فَاتَهُ مِنَ الشَّهَادَةِ وَ یَسْتَغْفِرُ.

«11»

شا، [الإرشاد] رَوَی الْعُلَمَاءُ: أَنَّ جُوَیْرِیَةَ بْنَ مُسْهِرٍ وَقَفَ عَلَی بَابِ الْقَصْرِ فَقَالَ أَیْنَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَقِیلَ لَهُ نَائِمٌ فَنَادَی أَیُّهَا النَّائِمُ اسْتَیْقِظْ فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتُضْرَبَنَّ ضَرْبَةً عَلَی رَأْسِکَ تُخْضَبُ مِنْهَا لِحْیَتُکَ کَمَا أَخْبَرْتَنَا بِذَلِکَ مِنْ قَبْلُ فَسَمِعَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَنَادَی أَقْبِلْ یَا جُوَیْرِیَةُ حَتَّی أُحَدِّثَکَ بِحَدِیثِکَ فَأَقْبَلَ فَقَالَ أَنْتَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتَعْتَلَنَّ إِلَی الْعُتُلِّ الزَّنِیمِ وَ لَیُقَطِّعَنَّ یَدَکَ وَ رِجْلَکَ ثُمَّ لَتُصْلَبَنَّ تَحْتَ جِذْعِ کَافِرٍ فَمَضَی عَلَی ذَلِکَ الدَّهْرُ حَتَّی وُلِّیَ زِیَادٌ فِی أَیَّامِ مُعَاوِیَةَ فَقَطَعَ یَدَهُ وَ رِجْلَهُ ثُمَّ صَلَبَهُ إِلَی جِذْعِ ابْنِ مُعَکْبِرٍ وَ کَانَ جِذْعاً طَوِیلًا فَکَانَ تَحْتَهُ (2).

«12»

شا، [الإرشاد] رَوَی جَرِیرٌ عَنِ الْمُغِیرَةِ قَالَ: لَمَّا وُلِّیَ الْحَجَّاجُ طَلَبَ کُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ فَهَرَبَ مِنْهُ فَحَرَمَ قَوْمَهُ عَطَاهُمْ فَلَمَّا رَأَی کُمَیْلٌ ذَلِکَ قَالَ أَنَا شَیْخٌ کَبِیرٌ وَ

ص: 148


1- 1. فی( م) و( خ): رأیتها.
2- 2. الإرشاد: 152 و فیه ابن مکعبر.

ستمگر حرام زاده متهم می شوی و او دست و پاهای تو را قطع می کند و تو را به دار می آویزد. مدتی گذشت که ابن زیاد در دوران خلافت معاویه زمام امر را به دست گرفت و دست و پای او را قطع کرده و به دارش آویخت.

روایت9.

خرائج: علی علیه السلام این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را خواند «هر کس که من مولای اویم علی مولای اوست» آنگاه دوازده نفر از انصار شهادت دادند و انس بن مالک حاضر بود و شهادت نداد. علی علیه السلام فرمود: ای انس چه چیز مانع از آن شد که شهادت دهی در حالی که شنیدی آنچه را شنیدند؟ گفت: پیر شدم و فراموش کردم. امام علیه السلام درباره او فرمود: پروردگارا اگر دروغ گفت او را دچار سفیدی یا برص کن که عمامه آن را نپوشاند. أبوعمیره گفت: خدا را گواه می­گیرم که من او را دیدم در حالی که بین چشمانش سفیدی بود.

روایت10.

خرائج: از زید بن ارقم روایت شده: علی علیه السلام مردم را به مسجد فرا خواند و فرمود: دنبال شخصی می گردم که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنید که می فرمود: «هر کس که من مولای اویم علی مولای اوست پروردگارا هر کس که با او دوست است دوست بدار و هر کس با او دشمنی می کند، دشمن کن» آن گاه دوازده نفر بدری شش نفر از سمت راست و شش نفر دیگر از سمت چپ برخاسته و به آن گفته شهادت دادند. زید گفت: من در بین کسانی بودم که آن را شنیدم ولی کتمان کردم، آنگاه خداوند بینایی ام را از من گرفت و او به خاطر آن که شهادت و گواهی نداده پیوسته اظهار پشیمانی کرده و آمرزش می طلبید.

روایت11.

ارشاد: جُوَیْرِیَة بْن مُسْهِر بر درب قصر ایستاد و گفت: امیرالمؤمنین کجاست؟ به او گفته شد: خواب است. او صدا زد: ای خوابیده بیدار شو قسم به کسی که جانم در دست اوست ضربه ای به سرت خواهد خورد که محاسنت در خون خضاب خواهد شد همان گونه که در گذشته ما را از آگاه ساختی. امیرالمؤمنین علیه السلام آن را شنیده و صدا زد: ای جویریه جلو بیا تا درباره تو حدیثی بگویم. او جلو آمد و امام فرمود: قسم به کسی که جانم در دست اوست تو توسط ستمگر حرام زاده متهم می­شوی و او دست و پایت را قطع می کند و زیر تنه نخلی کافر به دار می آویزد. مدتی گذشت که زیاد زمام امور را در زمان خلافت معاویه بر عهده گرفت و دست و پای او را قطع کرد، سپس او را به نخل ابْنِ مُعَکْبِر که تنه تنومندی داشت برد. پس او زیر آن بود.(1)

روایت12.

ارشاد: جَریر از مغیره روایت کرده:هنگامی که حجّاج والی شد، کمیل بن زیاد را خواست و او از دستش فرار کرد، حجاج قوم و قبیله آن ها را از عطا و خراج محروم ساخت. هنگامی که کمیل اوضاع را این گونه دید گفت: من پیرمرد سالخورده­ای هستم،

ص: 148


1- .ارشاد: 152

قَدْ نَفِدَ عُمُرِی لَا یَنْبَغِی أَنْ أَحْرِمَ قَوْمِی (1) عَطَاهُمْ فَخَرَجَ فَدَفَعَ بِیَدِهِ إِلَی الْحَجَّاجِ فَلَمَّا رَآهُ قَالَ لَهُ لَقَدْ کُنْتُ أُحِبُّ أَنْ أَجِدَ عَلَیْکَ سَبِیلًا فَقَالَ لَهُ کُمَیْلٌ لَا تَصْرِفْ عَلَیَّ أَنْیَابَکَ وَ لَا تَهَدَّمْ عَلَیَّ فَوَ اللَّهِ مَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِی إِلَّا مِثْلُ کَوَاهِلِ الْغُبَارِ فَاقْضِ مَا أَنْتَ قَاضٍ فَإِنَّ الْمَوْعِدَ لِلَّهِ وَ بَعْدَ الْقَتْلِ الْحِسَابُ وَ لَقَدْ خَبَّرَنِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّکَ قَاتِلِی فَقَالَ (2) لَهُ حَجَّاجٌ الْحُجَّةُ عَلَیْکَ إِذاً فَقَالَ لَهُ کُمَیْلٌ ذَاکَ إِذَا کَانَ الْقَضَاءُ إِلَیْکَ قَالَ بَلَی قَدْ کُنْتَ فِیمَنْ قَتَلَ عُثْمَانَ بْنَ عَفَّانَ اضْرِبُوا عُنُقَهُ فَضُرِبَتْ عُنُقُهُ (3).

بیان

الصریف صوت ناب البعیر و تهدّم علیه غضبا توعّده و کواهل الغبار أوائله شبه عمره فی سرعة انقضائه بالغبار و بقیته بأوائله فإن مقدم الغبار یحدث بعد مؤخره و یسکن بعده أو شبه بقیة العمر فی سرعة انقضائه بأول ما یحدث من الغبار فإنه یسکن قبل ما یحدث آخرا و الأول أبلغ و أکمل.

«13»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ رَجُلٍ مِنَ الْأَنْصَارِ قَالَ: خَرَجْتُ أَنَا وَ الْأَشْعَثُ الْکِنْدِیُّ وَ جَرِیرٌ الْبَجَلِیُّ حَتَّی إِذَا کُنَّا بِظَهْرِ کُوفَةَ بِالْفَرَسِ مَرَّ بِنَا ضَبٌّ فَقَالَ الْأَشْعَثُ وَ جَرِیرٌ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ خِلَافاً عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَلَمَّا خَرَجَ الْأَنْصَارِیُّ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام دَعْهُمَا فَهُوَ إِمَامُهُمَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَ مَا تَسْمَعُ إِلَی اللَّهِ وَ هُوَ یَقُولُ نُوَلِّهِ ما تَوَلَّی (4).

«14»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَبِی فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ یَزْعُمُ أَنَّهُ یَعْلَمُ کُلَّ آیَةٍ نَزَلَتْ فِی الْقُرْآنِ فِی أَیِّ یَوْمٍ نَزَلَتْ وَ فِیمَنْ نَزَلَتْ قَالَ فَسَلْهُ فِیمَنْ نَزَلَتْ وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی

ص: 149


1- 1. أی اسبب حرمانهم. و فی( ک): قوما.
2- 2. فی المصدر: قال: فقال.
3- 3. الإرشاد: 154 و 155.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ: ج 1 ص 275، و الآیة فی سورة النساء: 114.

عمرم به سر آمده شایسته نیست که باعث محرومیت قومم شوم. او رفت و خود را تسلیم حجاج کرد. هنگامی که حجاج او را دید، گفت: دوست داشتم که راه خلاصی برایت بیابم. کمیل به او گفت: دندانت را برای من خرج نکن و به خاطر من نابود مکن، به خدا سوگند از عمرم جز مانند شروع و اوایل غبار نمانده است، پس هر حکمی می خواهی صادر کن به راستی وعده برای خداست و بعد از قتل، حساب و کتاب است. امیرالمؤمنین علیه السلام به من خبر داد که تو قاتل منی. حجاج به او گفت: پس حجت بر علیه توست. کمیل به او گفت: در صورتی که قضاوت هم با تو باشد. گفت: بله تو از کسانی بودی که عثمان بن عفان را کشتند، گردن او را بزنید، آن گاه چنین کردند و گردن او را زدند.(1)

توضیح

«الصریف» یعنی صدای دندان شتر که از رویی غضب بر سر او خراب شد تا تهدیدش کند و« کواهل الغبار» اوایل غبار است عمرش در سرعت انقضائش به غبار شبیه شده چون اول غبار بعد از آخرش حادث می شود و بعد از آن ساکن می شود و یا شبیه بقیه عمر است در سرعت انقضائش به أول آنچه از غبار حادث می شود چرا که قبل از حدوث آخرش ساکن می شود ولی معنای أول أبلغ و أکمل است

روایت13.

تفسیر عیاشی: مردی از انصار گفت: من و اشعث کندی و جریر بجلیّ بیرون رفتیم تا با اسب به پشت کوفه رسیدیم، پس بزمچه ای از کنار ما گذشت. اشعث و جریر گفتند: سلام بر تو ای امیرالمؤمنین - به جای علی بن ابی طالب علیه السلام - هنگامی که مرد انصاری خارج شد آن را به علی علیه السلام گفت: علی علیه السلام فرمود: آن ها را رها کن، در روز قیامت آن بزمچه امام آن ها خواهد بود. آیا سخن خداوند را نشنیدی که می­فرماید: «نولّه ما تولّی»(2)

{وی را بدان چه روی خود را بدان سو کرده واگذار می­کنیم}

روایت14.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: مردی نزد پدرم آمد و گفت: ابن عباس گمان می کند که او شأن نزول هر آیه ای از قرآن را می داند و می داند که آن در چه روزی و مخصوص چه کسانی نازل شده است. امام باقر علیه السلام فرمود: از او بپرس این آیه در رابطه با چه کسی نازل شده است «و من کان فی هذه أعمی فهو فی

ص: 149


1- .ارشاد: 154 و 155
2- . تفسیر عیاشی جلد 1 صفحه 275. آیه، نساء: 114

الْآخِرَةِ أَعْمی وَ أَضَلُّ سَبِیلًا-(1) وَ فِیمَنْ نَزَلَتْ وَ لا یَنْفَعُکُمْ نُصْحِی إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَحَ لَکُمْ إِنْ کانَ اللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یُغْوِیَکُمْ-(2) وَ فِیمَنْ نَزَلَتْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا-(3) فَأَتَاهُ الرَّجُلُ فَغَضِبَ وَ قَالَ وَدِدْتُ أَنَّ الَّذِی أَمَرَ بِهَذَا وَاجَهَنِی فَأُسَائِلَهُ وَ لَکِنْ سَلْهُ مَا الْعَرْشُ وَ مَتَی خُلِقَ وَ کَیْفَ هُوَ فَانْصَرَفَ الرَّجُلُ إِلَی أَبِی فَقَالَ مَا قَالَ فَقَالَ وَ هَلْ أَجَابَکَ فِی الْآیَاتِ قَالَ لَا قَالَ لَکِنِّی أُجِیبُکَ فِیهَا بِنُورٍ وَ عِلْمِ غَیْرِ الْمُدَّعَی وَ لَا الْمُنْتَحَلِ أَمَّا الْأُولَیَانِ فَنَزَلَتَا فِیهِ وَ فِی أَبِیهِ وَ أَمَّا الْأُخْرَی فَنَزَلَتْ فِی أَبِی وَ فِینَا وَ لَمْ یَکُنِ الرِّبَاطُ الَّذِی أُمِرْنَا بِهِ بَعْدُ وَ سَیَکُونُ مِنْ نَسْلِنَا الْمُرَابِطُ وَ مِنْ نَسْلِهِ الْمُرَابِطُ(4).

«15»

کش، [رجال الکشی] جَعْفَرُ بْنُ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ بَعْدَ الْجَوَابِ عَنْ سُؤَالِ الْعَرْشِ عَلَی مَا سَیَأْتِی أَمَا إِنَّ فِی صُلْبِهِ وَدِیعَةً لَقَدْ ذُرِئَتْ لِنَارِ جَهَنَّمَ سَیُخْرِجُونَ أَقْوَاماً مِنْ دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجاً کَمَا دَخَلُوا فِیهِ وَ سَتُصْبَغُ الْأَرْضُ مِنْ دِمَاءِ(5) الْفِرَاخِ مِنْ فِرَاخِ آلِ مُحَمَّدٍ صلوات الله علیهم تَنْهَضُ تِلْکَ الْفِرَاخُ فِی غَیْرِ وَقْتٍ وَ تَطْلُبُ غَیْرَ مَا تُدْرَکُ وَ یُرَابِطُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَصْبِرُونَ لِمَا یَرَوْنَ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ (6).

«16»

کش، [رجال الکشی] نَصْرُ بْنُ الصَّبَّاحِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ قَالَ: قُلْتُ لِلْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ مَا کَانَ مَنْزِلَةُ هَذَا الرَّجُلِ فِیکُمْ قَالَ مَا أَدْرِی مَا تَقُولُ إِلَّا أَنَّ سُیُوفَنَا کَانَتْ عَلَی عَوَاتِقِنَا فَمَنْ أَوْمَأَ إِلَیْنَا

ص: 150


1- 1. سورة بنی إسرائیل: 72.
2- 2.« هود: 34.
3- 3.« آل عمران: 200.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ: ج 2 ص 305.
5- 5. فی المصدر: بدماء.
6- 6. معرفة اخبار الرجال: 36 و 37.

الآخره أعمی و أضلّ سبیلاً»(1) {و هر که در این دنیا کور دل باشد در آخرت هم کور دل و گمراهتر خواهد بود} و این آیه درباره چه کسی نازل شده: « لا یَنْفَعُکُمْ نُصْحِی إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَحَ لَکُمْ إِنْ کانَ اللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یُغْوِیَکُمْ » {و اگر بخواهم شما را اندرز دهم، در صورتی که خدا بخواهد شما را به بیراهه کشاند اندرز من شما را سودی نمی بخشد}(2)

و این آیه درباره چه کسی نازل شده است: « یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا » {ای کسانی که ایمان آورده اید، صبر کنید و ایستادگی ورزید و مرزها را نگهبانی کنید}(3)

مرد نزد او آمد و او عصبانی گشته و گفت: دوست داشتم کسی که این دستور را داده، با من رو در رو شود تا از او سؤال کنم امّا از او بپرس: عرش چیست؟ کی خلق شده است؟ آن چگونه است؟ آن مرد نزد پدرم برگشت و آنچه که گفته بود را گفت. آنگاه حضرت فرمود: آیا در رابطه با آیات جواب تو را داد؟ گفت: نه، فرمود: امّا من درباره آن ها جواب تو را با نور و علم و بدون ادعا و تقلب می دهم. بدان که دو آیه اوّل درباره او و پدرش نازل شده، اما دیگری درباره پدرم و ما نازل گشته است و هنوز محافظت از مرزهایی که خداوند ما را به آن امر کرده نبوده است و از نسل ما حفاظت کننده از مرزهایی و از نسل او حفاظت کننده از مرزهایی خواهد بود.(4)

روایت15.

رجال الکشی: از امام باقر علیه السلام نیز مانند آن روایت شده؛ فقط در پایان بعد از جواب از سؤال عرش این چنین آمده است: در نسل او امانتی است که برای آتش جهنم خلق شده است آن ها همان گونه که گروه گروه در دین خدا وارد گشته بودند از آن خارج می شوند و زمین از خون های جوجه ها، جوجه های آل محمد صلی الله علیه و آله رنگین می شود. آن جوجه­ها در غیر وقت برمی­خیزند و چیزهایی می­طلبند که درک­ نکردند و کسانی که ایمان آوردند از مرزها حفاظت می­کنند و بر آنچه می بینند صبر پیشه می کنند تا خداوند داوری کند و او بهترین داوران است.(5)

روایت16.

رجال الکشی: ابوجارود گفت: من به أصبغ بن نباتة گفتم: منزلت و مقام این مرد در بین شما چه بود؟ گفت: نمی دانم چه می گویی مگر این که شمشیرهایمان بر دوش هایمان بود پس هر کس به ما اشاره ای کرد

ص: 150


1- .إسراء/72
2- . هود/34
3- . آل عمران/ 200
4- . تفسیر عیاشی، جلد دوم: صفحه 305
5- . معرفة اخبار الرجال: 36 و 37

ضَرَبْنَاهُ بِهَا وَ کَانَ یَقُولُ لَنَا تَشَرَّطُوا-(1) فَوَ اللَّهِ مَا اشْتِرَاطُکُمْ لِذَهَبٍ وَ لَا فِضَّةٍ وَ مَا اشْتِرَاطُکُمْ إِلَّا لِلْمَوْتِ إِنَّ قَوْماً مِنْ قَبْلِکُمْ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ تَشَارَطُوا بَیْنَهُمْ فَمَا مَاتَ أَحَدٌ مِنْهُمْ حَتَّی کَانَ نَبِیَّ قَوْمِهِ أَوْ نَبِیَّ قَرْیَتِهِ أَوْ نَبِیَّ نَفْسِهِ وَ إِنَّکُمْ لَبِمَنْزِلَتِهِمْ غَیْرَ أَنَّکُمْ لَسْتُمْ بِأَنْبِیَاءَ(2).

بیان

قال الجزری شرط السلطان نخبة أصحابه الذین یقدمهم علی غیرهم من جنده و فی حدیث ابن مسعود و تشرط شرطة للموت لا یرجعون إلا غالبین الشرطة أول طائفة من الجیش تشهد الوقعة(3) و قال الفیروزآبادی الشرطة بالضم هم أول کتیبة تشهد الحرب و تتهیأ للموت و طائفة من أعوان الولاة سموا بذلک لأنهم أعلموا أنفسهم بعلامات یعرفون بها(4).

«17»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ الْعَیَّاشِیُّ وَ أَبُو عَمْرٍو ابْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ نُصَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْغَزَّالِیِ (5) عَنْ غِیَاثٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ بِشْرِ بْنِ عَمْرٍو الْهَمْدَانِیِّ قَالَ: مَرَّ بِنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ الْبَثُوا فِی هَذِهِ الشُّرْطَةِ فَوَ اللَّهِ لَا تَلِی بَعْدَهُمْ إِلَّا شُرْطَةُ النَّارِ إِلَّا مَنْ عَمِلَ بِمِثْلِ أَعْمَالِهِمْ (6).

«18»

کش، [رجال الکشی] رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی الْحَضْرَمِیِّ یَوْمَ الْجَمَلِ أَبْشِرْ ابْنَ یَحْیَی فَإِنَّکَ وَ أَبُوکَ مِنْ شُرْطَةِ الْخَمِیسِ حَقّاً لَقَدْ أَخْبَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِاسْمِکَ وَ اسْمِ أَبِیکَ فِی شُرْطَةِ الْخَمِیسِ وَ اللَّهُ سَمَّاکُمْ شُرْطَةَ الْخَمِیسِ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذَکَرَ أَنَّ شُرْطَةَ الْخَمِیسِ کَانُوا سِتَّةَ آلَافِ رَجُلٍ أَوْ خَمْسَةَ آلَافٍ (7).

ص: 151


1- 1. فی المصدر و( خ): تشرطوا تشرطوا.
2- 2. معرفة اخبار الرجال: 3 و 4.
3- 3. النهایة 2: 213.
4- 4. القاموس 2: 368.
5- 5. فی المصدر: العرنیّ.
6- 6. معرفة اخبار الرجال: 4.
7- 7. معرفة اخبار الرجال: 4.

او را با آن زدیم. او به ما می گفت: شرط و عهد کنید. پس به خدا سوگند، برای طلا و نقره شرط نگذارید و شرطتان فقط برای مرگ باشد. پیش از شما قومی از بنی اسرائیل با هم شرط کردند و کسی از آن ها نمرد مگر اینکه پیامبر قوم خود یا پیامبر روستا و یا پیامبر خودش بود، و شما به منزله آنهایید جز اینکه شما پیامبر نیستید.(1)

توضیح

جزری گفت: شرط السلطان: برگزیدگان اصحابش یعنی کسانی که آنان را بر دیگر سربازانش مقدم می­کند و در حدیث ابن مسعود آمده: «و تشرط شرطة الموت لایرجعون الا غالبین». شرطة: اولین دسته­ای است که به جنگ می­رود و آماده مرگ می­شود. نیز گروهی از یاوران والیان که به این نام نامیده شدند چون خود را به نشانه­هایی می­آراستند که با آن شناخته می­شدند .

روایت17.

رجال الکشی: عمرو همدانی گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام بر ما گذشت و فرمود: در این دسته از لشکر که اول به جنگ می رود بمانید به خدا سوگند بعد از آن ها جز لشکر آتش نمی آید، مگر کسی که مانند آن ها عمل کند.(2)

روایت18.

رجال الکشی: امیرالمؤمنین علیه السلام در جنگ جمل به عبدالله بن یحیی حضرمی گفت: ای ابن یحیی مژده بده به راستی تو و پدرت از شرطه الخمیس هستید. رسول خدا نام تو و نام پدرت را به من خبر داد که در شرطة الخمیس هستید. و خداوند از زبان پیامبرش شما را شرطه الخمیس نامید و فرمود: شرطه الخمیس شش هزار یا پنج هزار نفر بودند.(3)

ص: 151


1- . معرفة اخبار الرجال: 3و 4
2- . معرفة اخبار الرجال: 4
3- . معرفة اخبار الرجال: 4
بیان

الخمیس الجیش سمی به لأنه مقسوم بخمسة أقسام المقدمة و الساقة و المیمنة و المیسرة و القلب.

«19»

کش، [رجال الکشی] ذَکَرَ هِشَامٌ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْکَابُلِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عِنْدَکُمْ بِالْعِرَاقِ یُقَاتِلُ عَدُوَّهُ وَ مَعَهُ أَصْحَابُهُ وَ مَا کَانَ فِیهِمْ خَمْسُونَ رَجُلًا یَعْرِفُونَهُ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ وَ حَقَّ مَعْرِفَةِ إِمَامَتِهِ (1).

«20»

کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ وَ إِبْرَاهِیمُ مَعاً عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ سَلَّامِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ یَالِیلَ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الطَّائِفِ قَالَ: أَتَیْنَا ابْنَ عَبَّاسٍ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا نَعُودُهُ فِی مَرَضِهِ الَّذِی مَاتَ فِیهِ قَالَ فَأُغْمِیَ عَلَیْهِ فِی الْبَیْتِ فَأُخْرِجَ إِلَی صَحْنِ الدَّارِ قَالَ فَأَفَاقَ فَقَالَ إِنَّ خَلِیلِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنِّی سَأَهْجُرُ هِجْرَتَیْنِ وَ إِنِّی سَأَخْرُجُ مِنْ هِجْرَتِی فَهَاجَرْتُ هِجْرَةً مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هِجْرَةً مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ إِنِّی سَأَعْمَی فَعَمِیتُ وَ إِنِّی سَأُغْرَقُ فَأَصَابَنِی حَکَّةٌ-(2) فَطَرَحَنِی أَهْلِی فِی الْبَحْرِ فَغَفَلُوا عَنِّی فَغَرِقْتُ ثُمَّ اسْتَخْرَجُونِی بَعْدُ وَ أَمَرَنِی أَنْ أَبْرَأَ مِنْ خَمْسَةٍ مِنَ النَّاکِثِینَ وَ هُمْ أَصْحَابُ الْجَمَلِ وَ مِنَ الْقَاسِطِینَ وَ هُمْ أَصْحَابُ الشَّامِ وَ مِنَ الْخَوَارِجِ وَ هُمْ أَهْلُ النَّهْرَوَانِ وَ مِنَ الْقَدَرِیَّةِ وَ هُمُ الَّذِینَ ضَاهَوُا النَّصَارَی فِی دِینِهِمْ فَقَالُوا لَا قَدَرَ وَ مِنَ الْمُرْجِئَةِ الَّذِینَ ضَاهَوُا الْیَهُودَ فِی دِینِهِمْ فَقَالُوا اللَّهُ أَعْلَمُ قَالَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَحْیَا عَلَی مَا حَیَّ عَلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ أَمُوتُ عَلَی مَا مَاتَ عَلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ ثُمَّ مَاتَ فَغُسِّلَ وَ کُفِّنَ ثُمَّ صُلِّیَ عَلَی سَرِیرِهِ قَالَ فَجَاءَ طَائِرَانِ أَبْیَضَانِ فَدَخَلَا فِی کَفَنِهِ فَرَأَی النَّاسُ أَنَّمَا هُوَ فِقْهُهُ فَدُفِنَ (3).

«21»

کش، [رجال الکشی] عَلِیُّ بْنُ زِیَادٍ الصائع [الصَّائِغُ] عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ خَلَفٍ الْمَخْزُومِیِّ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الزُّهْرِیِّ قَالَ سَمِعْتُ الْحَارِثَ یَقُولُ: اسْتَعْمَلَ عَلِیٌّ علیه السلام

ص: 152


1- 1. معرفة أخبار الرجال: 4 و فیه: حق معرفته امامته.
2- 2. الحکة- بالکسر-: علة توجب الحکاک کالجرب.
3- 3. معرفة اخبار الرجال: 38.

توضیح

خمیس یعنی ارتش؛ به این نام نامیده شده چون به پنج قسم تقسیم شده است: مقدمه، ساقه، میمنه، میسره، قلب.

روایت19.

رجال الکشی: امام باقر علیه السلام فرمود: علی بن ابی طالب علیه السلام در عراق نزد شما بود و با دشمنش می جنگید و یارانش همراه او بودند و در بین آن ها پنجاه نفر نبود که ایشان را به حق و امامتشان را به حق بشناسند.(1)

روایت20.

رجال الکشی: مردی از اهل طائف گفت: ما نزد ابن عباس رفتیم و او را در بستر بیماری عیادت کردیم که در همان حال هم وفات یافت. آن­گاه او در خانه بر روی تخت بی­هوش شد و به حیاط خانه آورده شد بعد از مدتی به هوش آمده و گفت: دوستم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من دو بار هجرت خواهم کرد و از هجرتم خارج خواهم شد. پس هجرتی با رسول خدا صلی الله علیه و آله و هجرتی با علی علیه السلام کردم و فرمود: من نابینا خواهم گشت پس نابینا شدم و فرمود: من غرق خواهم شد آنگاه مرض خارش گرفتم و خانواده ام مرا در دریا انداختند و از من غافل گشتند تا غرق شدم. بعد از مدتی مرا بیرون آوردند و او به من دستور داد تا از پنج گروه برائت جویم؛ از عهد شکنان که اصحاب جمل هستند، از ستمگران که شامیانند، از خوارج که اهل نهروانند، از قدری ها، کسانی که با نصاری در دینشان یکسان بودند و گفتند: هیچ تقدیری نیست و بالاخره از مرجئه، کسانی که با یهودیان در دینشان یکسان بودند و گفتند: خداوند داناتر است. ابن عباس گفت: پروردگارا من بر آنچه علی بن ابی طالب علیه السلام بر آن زندگی کرد، زندگی می­کنم؛ و می میرم بر آن چه علی بن ابی طالب علیه السلام بر آن درگذشت. کمی بعد او از دنیا رفت و غسل و کفن داده شد و بر او در بسترش نماز خواندند. پس دو پرنده سفید آمدند و در کفنش داخل شدند و مردم دیدند که بی­تردید، آن فقه او بود که به خاک سپرده شد.(2)

روایت21.

رجال الکشی: الزُّهْرِیّ گفت: از حَارِث شنیدم: علی علیه السلام

ص: 152


1- معرفة اخبار الرجال: 4
2- . معرفة اخبار الرجال: 38

عَلَی الْبَصْرَةِ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَبَّاسٍ فَحَمَلَ کُلَّ مَالٍ فِی بَیْتِ الْمَالِ بِالْبَصْرَةِ وَ لَحِقَ بِمَکَّةَ وَ تَرَکَ عَلِیّاً وَ کَانَ مَبْلَغُهُ أَلْفَیْ أَلْفِ دِرْهَمٍ فَصَعِدَ عَلِیٌّ علیه السلام الْمِنْبَرَ حِینَ بَلَغَهُ ذَلِکَ فَبَکَی فَقَالَ هَذَا ابْنُ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عَمَلِهِ وَ قَدْرِهِ یَفْعَلُ مِثْلَ هَذَا فَکَیْفَ یُؤْمَنُ مَنْ کَانَ دُونَهُ اللَّهُمَّ إِنِّی قَدْ مَلِلْتُهُمْ فَأَرِحْنِی مِنْهُمْ وَ اقْبِضْنِی إِلَیْکَ غَیْرَ عَاجِزٍ وَ لَا مَلُولٍ.

قَالَ الْکَشِّیُّ شَیْخٌ (1) مِنَ الْیَمَامَةِ یَذْکُرُ عَنْ مُعَلَّی بْنِ هِلَالٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ: لَمَّا احْتَمَلَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ بَیْتَ مَالِ الْبَصْرَةِ وَ ذَهَبَ بِهِ إِلَی الْحِجَازِ کَتَبَ إِلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ- أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی قَدْ کُنْتُ أَشْرَکْتُکَ فِی أَمَانَتِی وَ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی فِی نَفْسِی أَوْثَقَ مِنْکَ لِمُوَاسَاتِی وَ مُؤَازَرَتِی وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِلَیَّ فَلَمَّا رَأَیْتَ الزَّمَانَ عَلَی ابْنِ عَمِّکَ قَدْ کَلِبَ وَ الْعَدُوَّ عَلَیْهِ قَدْ حَرِبَ وَ أَمَانَةَ النَّاسِ قَدْ عَزَّتْ-(2) وَ هَذِهِ الْأُمُورَ قَدْ فَشَتْ قَلَبْتَ لِابْنِ عَمِّکَ ظَهْرَ الْمِجَنِّ-(3) وَ فَارَقْتَهُ مَعَ الْمُفَارِقِینَ وَ خَذَلْتَهُ أَسْوَأَ خِذْلَانِ الْخَاذِلِینَ فَکَأَنَّکَ لَمْ تَکُنْ تُرِیدُ اللَّهَ بِجِهَادِکَ وَ کَأَنَّکَ لَمْ تَکُنْ عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّکَ وَ کَأَنَّکَ إِنَّمَا کُنْتَ تَکِیدُ أُمَّةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَلَی دُنْیَاهُمْ وَ تَنْوِی غِرَّتَهُمْ فَلَمَّا أَمْکَنَتْکَ الشِّدَّةُ فِی خِیَانَةِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَسْرَعْتَ الْوَثْبَةَ وَ عَجَّلْتَ الْعَدْوَةَ فَاخْتَطَفْتَ مَا قَدَرْتَ عَلَیْهِ اخْتِطَافَ الذِّئْبِ الْأَزِلِ دَامِیَةَ الْمِعْزَی الْکَسِیرَةِ-(4) کَأَنَّکَ لَا أَبَا لَکَ إِنَّمَا جَرَرْتَ إِلَی أَهْلِکَ تُرَاثَکَ مِنْ أَبِیکَ وَ أُمِّکَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَ مَا تُؤْمِنُ بِالْمَعَادِ أَ وَ مَا تَخَافُ مِنْ سُوءِ الْحِسَابِ أَ وَ مَا یَکْبُرُ عَلَیْکَ أَنْ تَشْتَرِیَ الْإِمَاءَ وَ تَنْکِحَ

ص: 153


1- 1. فی المصدر: قال شیخ.
2- 2. عز الشی ء: قل فکاد لا یوجد. و فی النهج: قد خزیت.
3- 3. المجن: الترس. و سیأتی توضیح الجملة فیما ینقله عن النهج.
4- 4. الذئب الازل: السریع الخفیف الورکین و ذلک أشد لعدوه و اسرع لو ثبته. و الدامیة: شجة تدمی و المعزی: المعز. أی اختطفت علی بیت المال کاختطاف الذئب السریع علی المعزی المجروحة و المکسورة الرجل بحیث لا تقدر علی الدفاع و الهرب.

عبدالله بن عباس را عامل بصره کرد و او تمامی اموال بیت المال آن جا را برداشته و به مکیان پیوست و علی علیه السلام را ترک کرد. مقدار اموالی که برداشته بود دو هزار درهم بود. علی علیه السلام هنگامی که از این موضوع باخبر شد بر روی منبر رفته و گریه کرد و فرمود: ابن عباس که پسر عموی رسول خدا صلی الله علیه و آله بود این چنین کرد چه برسد به دیگران؟ پروردگارا من از آن ها رنجیدم پس مرا از آن ها خلاص کن و مرا بدون عجز و ملامتی به سوی خودت ببر.

کشّی گفت: هنگامی که عبدالله بن عباس اموال بیت المال بصره را برداشته و به حجاز برد، علی علیه السلام به او نامه ای نوشت که به قرار زیر است: از بنده خدا علی بن ابی طالب به عبدالله بن عباس، پس از یاد خدا و درود، همانا من تو را در امانت خود شرکت دادم و هیچ یک از افراد خاندانم برای یاری و مددکاری و امانت داری، چون تو مورد اعتمادم نبود، آن هنگام که دیدی روزگار بر پسر عمویت سخت گرفته و دشمن به او هجوم آورده و امانت مسلمانان کم شده و این امور افشا گشته، پیمان خود را با پسر عمویت دگرگون ساختی و همراه با دیگرانی که از او جدا شدند فاصله گرفتی، تو هماهنگ با دیگران دست از یاری اش کشیدی، گویا تو در راه خدا جهاد نکردی و برهان روشنی از پروردگارت نداری و گویا برای تجاوز به دنیای امت محمد صلی الله علیه و آله نیرنگ می زدی و هدف تو آن بود که آن ها را بفریبی و غنایم و ثروت آن ها را در اختیار گیری و آن گاه که فرصت بر امت محمد صلی الله علیه و آله را یافتی شتابان حمله ور شدی و تمامی اموال بیت المال را چونان گرگ گرسنه ای که بز زخمی یا استخوان شکستهای را می رباید به یغما بردی، ای بی پدر - گویا میراث پدر و مادرت را به خانه می بری، سبحان الله آیا به معاد ایمان نداری و از حسابرسی دقیق قیامت نمی ترسی، آیا بر تو سخت نیست که با اموال بیوه زنان و مهاجران که خداوند این شهرها را به دست آن ها امن فرموده کنیزانی بخری و با زنان ازدواج کنی؟

ص: 153

النِّسَاءَ بِأَمْوَالِ الْأَرَامِلِ وَ الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ أَفَاءَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ هَذِهِ الْبِلَادَ ارْدُدْ إِلَی الْقَوْمِ أَمْوَالَهُمْ فَوَ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ تَفْعَلْ ثُمَّ أَمْکَنَنِیَ اللَّهُ مِنْکَ لَأُعْذِرَنَّ اللَّهَ فِیکَ وَ اللَّهِ فَوَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ حَسَناً وَ حُسَیْناً فَعَلَا مِثْلَ الَّذِی فَعَلْتَ لَمَا کَانَ لَهُمَا عِنْدِی فِی ذَلِکَ هَوَادَةٌ-(1) وَ لَا لِوَاحِدٍ مِنْهُمَا عِنْدِی فِیهِ رُخْصَةٌ حَتَّی آخُذَ الْحَقَّ وَ أُزِیحَ الْجَوْرَ عَنْ مَظْلُومِهَا وَ السَّلَامُ-(2) قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ أَتَانِی کِتَابُکَ تُعْظِمُ عَلَیَّ إِصَابَةَ الْمَالِ الَّذِی أَخَذْتُهُ مِنْ بَیْتِ مَالِ الْبَصْرَةِ وَ لَعَمْرِی إِنَّ لِی فِی بَیْتِ مَالِ اللَّهِ أَکْثَرَ مِمَّا أَخَذْتُ وَ السَّلَامُ

قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَالْعَجَبُ کُلُّ الْعَجَبِ مِنْ تَزْیِینِ نَفْسِکَ أَنَّ لَکَ فِی بَیْتِ مَالِ اللَّهِ أَکْثَرَ مِنْ مَالِ (3) رَجُلٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَقَدْ أَفْلَحْتَ إِنْ کَانَ تَمَنِّیکَ الْبَاطِلَ وَ ادِّعَاؤُکَ مَا لَا یَکُونُ یُنْجِیکَ مِنَ الْإِثْمِ وَ یُحِلُّ لَکَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْکَ عَمَّرَکَ اللَّهُ إِنَّکَ لَأَنْتَ الْعَبْدُ الْمُهْتَدِی إِذَنْ فَقَدْ بَلَغَنِی أَنَّکَ اتَّخَذْتَ مَکَّةَ وَطَناً وَ ضَرَبْتَ بِهَا عَطَناً تَشْتَرِی مُوَلَّدَاتِ مَکَّةَ وَ الطَّائِفِ تَخْتَارُهُنَّ عَلَی عَیْنَیْکَ وَ تُعْطِی فِیهِنَّ مَالَ غَیْرِکَ وَ إِنِّی لَأُقْسِمُ بِاللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ مَا یَسُرُّنِی أَنَّ مَا أَخَذْتُ مِنْ أَمْوَالِهِمْ لِی حَلَالٌ أَدَعُهُ لِعَقِبِی مِیرَاثاً فَلَا غُرُورَ(4) أَشَدُّ بِاغْتِبَاطِکَ تَأْکُلُهُ (5) رُوَیْداً رُوَیْداً فَکَأَنْ قَدْ بَلَغْتَ الْمَدَی-(6) وَ عُرِضْتَ عَلَی رَبِّکَ الْمَحَلَّ الَّذِی یَتَمَنَّی الرَّجْعَةَ الْمُضَیِّعُ لِلتَّوْبَةِ لِذَلِکَ-(7) وَ مَا ذَلِکَ وَ لَاتَ حِینَ مَنَاصٍ وَ السَّلَامُ.

قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ أَکْثَرْتَ عَلَیَّ فَوَ اللَّهِ لَأَنْ

ص: 154


1- 1. الهوادة: اللین و الرفق.
2- 2. فی( ک): مظلومهما.
3- 3. فی المصدر: أکثر ممّا اخذت و أکثر من مال اه.
4- 4.«: فلا غرو.
5- 5. فی( ک): بأکله.
6- 6. المدی: الغایة و المنتهی.
7- 7. فی المصدر: کذلک.

اموال آن ها را بازگردان و اگر چنین نکنی و خدا مرا فرصت دهد تا بر تو دست یابم تو را کیفر خواهم کرد که نزد خدا عذرخواه من باشد، سوگند به خدا! اگر حسن و حسین چنان می کردند که تو انجام دادی از من روی خوش نمی دیدند و به آرزو نمی رسیدند تا آن که حق را از آنان باز پس ستانم و باطلی را که به ستم پدید آمده نابود سازم والسلام.

گفت: عبدالله بن عباس نیز بر او نوشت: پس از یاد خدا و درود! نامه ات به دستم رسید بر من دشوار است که مالی را که از بیت المال بصره گرفته ام برگردانم به جانم سوگند حق من از بیت المال خدا بیش از آن است که برداشته ام والسلام.

گفت: علی بن ابی طالب علیه السلام به او نوشت: پس از یاد و نام خدا، شگفتا از آراستن خودت شگفتا از اینکه می گویی سهم تو از بیت المال بیش تر از سهم یک مرد مسلمان است، اگر تمنا و آرزوی تو باطل بود که تو را از گناه رهایی نمی بخشد و آنچه که خداوند بر تو حرام ساخته، بر تو حلال می گرداند پس به هدف و مقصودت رسیدی، خدا عمرت دهد، تو آن­بنده هدایت شده ای، به من خبر رسید که تو در مکه سکنی گزیده ای و آن جا را محل چراگاه شتران قرار دادی، تو زنان دو رگه مکه و طائف را می خری و آن ها را بر خود اختیار می کنی و اموال دیگران را به آن ها می دهی، من به خداوند، پروردگار من و تو و پروردگار عزت و بزرگی قسم خورم که اگر آنچه که تو از اموال مسلمانان به ناحق بردی بر من حلال بود، خشنود نبودم که آن را میراث بازماندگانم قرار دهم،هیچ غرور و فریب خوردنی از فریبی که تو خوردی بدتر نیست ،صبر کن فکر کن که به پایان زندگی رسیده ای و اعمال تو را بر تو عرضه داشتند آنجا که تباه کننده عمر و فرصت ها آرزوی بازگشت دارد تا توبه کند امّا اینگونه نخواهد بود و «راه فرار و چاره مسدود است» والسلام.

گفت: عبدالله بن عباس به او نوشت: بعد از ذکر و نام خداوند، تو نسبت به من زیاده روی کردی، به خدا سوگند اگر

ص: 154

أَلْقَی اللَّهَ بِجَمِیعِ مَا فِی الْأَرْضِ مِنْ ذَهَبِهَا وَ عِقْیَانِهَا أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَلْقَی اللَّهَ بِدَمِ رَجُلٍ مُسْلِمٍ (1).

«22»

یل، [الفضائل] لابن شاذان فض، [کتاب الروضة] رُوِیَ: عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ تَفُوحُ رَوَائِحُ الْجَنَّةِ مِنْ قِبَلِ قَرَنٍ وَا شَوْقَاهْ إِلَیْکَ یَا أُوَیْسُ الْقَرَنِیُّ-(2) أَلَا وَ مَنْ لَقِیَهُ فَلْیُقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ أُوَیْسٌ الْقَرَنِیُّ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنْ غَابَ عَنْکُمْ لَمْ تَفْتَقِدُوهُ وَ إِنْ ظَهَرَ لَکُمْ لَمْ تَکْتَرِثُوا بِهِ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ فِی شَفَاعَتِهِ مِثْلُ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ یُؤْمِنُ بِی وَ لَا یَرَانِی وَ یُقْتَلُ بَیْنَ یَدَیْ خَلِیفَتِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فِی صِفِّینَ (3).

«23»

یل، [الفضائل] لابن شاذان فض، [کتاب الروضة] بِالْإِسْنَادِ یَرْفَعُهُ إِلَی سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ أَنَّهُ قَالَ: لَقِیتُ سَعْدَ بْنَ أَبِی وَقَّاصٍ فَقُلْتُ إِنِّی سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ اتَّقُوا فِتْنَةَ الْأَخْنَسِ اتَّقُوا فِتْنَةَ سَعْدٍ فَإِنَّهُ یَدْعُو إِلَی خِذْلَانِ الْحَقِّ وَ أَهْلِهِ فَقَالَ سَعْدٌ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أُبْغِضَ عَلِیّاً أَوْ یُبْغِضَنِی أَوْ أُقَاتِلَ عَلِیّاً أَوْ یُقَاتِلَنِی أَوْ أُعَادِیَ عَلِیّاً أَوْ یُعَادِیَنِی إِنَّ عَلِیّاً کَانَ لَهُ خِصَالٌ لَمْ یَکُنْ لِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ مِثْلُهَا إِنَّهُ صَاحِبُ بَرَاءَةَ حَتَّی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَبْلُغُ عَنِّی إِلَّا رَجُلٌ مِنِّی وَ قَالَ لَهُ یَوْمَ تَبُوکَ أَنْتَ وَصِیِّی أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی غَیْرَ النُّبُوَّةِ وَ یَوْمَ أَمَرَ بِسَدِّ الْأَبْوَابِ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ لَمْ یَبْقَ غَیْرُ بَابِهِ فَسَأَلَ عُمَرُ أَنْ یَجْعَلَ لَهُ رَوْزَنَةً صَغِیرَةً قَدْرَ عَیْنَیْهِ فَأَبَی رَسُولُ اللَّهِ قَالَ (4) فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ سَدَدْتُ أَبْوَابَنَا وَ تَرَکْتَ بَابَ عَلِیٍّ- فَقَالَ مَا سَدَدْتُهَا لَکُمْ أَنَا وَ لَا فَتَحْتُ بَابَهُ وَ لَکِنَّ اللَّهَ سَدَّهَا وَ فَتَحَ بَابَهُ وَ یَوْمَ آخَی رَسُولُ اللَّهِ بَیْنَ الصَّحَابَةِ کُلِّ رَجُلٍ مَعَ صَاحِبِهِ وَ بَقِیَ هُوَ فَآخَاهُ مِنْ نَفْسِهِ وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ أَخِی وَ أَنَا

ص: 155


1- 1. معرفة اخبار الرجال: 40- 42، و أورد السیّد الرضیّ رحمه اللّه الرسالة الأولی و قال فی اوله« و من کتاب له علیه السلام إلی بعض عماله». و ذکر عبد الحمید بن أبی الحدید فی شرح النهج جوابه إلی أمیر المؤمنین علیه السلام و الرسالة الثانیة و جوابها أیضا مع اختلافات لما فی« کش»، و قال: قد اختلف الناس فی المکتوب إلیه هذا الکتاب فقال الاکثرون: انه عبد اللّه ابن عبّاس و قال آخرون و هم الاقلون: هو عبید اللّه بن عبّاس. و سیأتی نقله بعید هذا.
2- 2. فی( ک): یا أویس القرن.
3- 3. الفضائل: 111 و 112. الروضة: 6.
4- 4. لیست هذه الکلمة فی الروضة.

خداوند را با همه آنچه در زمین از طلا و زرهای ناب اوست ببینم دوست داشتنی تر است از اینکه بمیرم در حالی که خون مسلمانی بر گردنم باشد.(1)

روایت22.

فضائل، کتاب الروضة: از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که می فرمودند: بوی بهشت از سوی قَرَن می آید، ای اویس قرنی چقدر مشتاق توام، آگاه باشید هر کس او را دید سلام مرا به او برساند. آنگاه گفته شد ای رسول خدا، اویس قرنی کیست؟ آن حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: اگر از شما پنهان گشت دنبال او نگردید و اگر نمایان گشت از او مراقبت کنید. امثال ربیعه و مُضَر با شفاعت او وارد بهشت می شوند. او به من ایمان می آورد ولی مرا نمی بیند و در رکاب جانشینم امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام در صفین به شهادت می رسد.(2)

روایت23.

الفضائل، کتاب روضة: سلیم بن قیس گفت: من سعد بن ابی وقاص را دیدم و گفتم: من از علی علیه السلام شنیدم که فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: از فتنه شیطان دوری کنید، از فتنه سعد دوری کنید، او به باطل ساختن حق و رسوایی اهل حقیقت دعوت می کند. پس سعد گفت: پروردگارا من به تو پناه می برم از اینکه با علی دشمنی کنم و او با من دشمنی کند یا با علی بجنگم یا او با من بجنگد یا از علی کینه داشته باشم یا او از من کینه و خصومتی داشته باشد. علی علیه السلام دارای ویژگی هایی بود که هیچ یک از مردم مانند آن ها را نداشتند او صاحب سوره برائت است است تا جایی که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جز مردی از من آن را ابلاغ نمی­کند و در جنگ تبوک به او فرمود: تو جانشین منی، تو برای من به منزله هارون برای موسی هستی جز اینکه بعد از من پیامبری نخواهد بود. و پیامبر در روزی که دستور به بستن درها به سوی مسجد را داد و جز درب او را باقی نگذاشت، عمر خواست که برای خودش روزنه­ای کوچک به اندازه دو چشمش قرار هد. پیامبر صلی الله علیه و آله خودداری کرد و عمر گفت: تو درهایمان را بستی و در علی را رها کردی. آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من آن ها را برای شما نبستم و درب او را نگشودم بلکه خداوند آن ها را بست و برای او گشود. روزی که رسول خدا بین اصحابش پیمان برادری و اخوت بست و هر یک از یاران ایشان با دوستش پیمان بست، ایشان نیز با علی علیه السلام که باقی مانده بود این پیمان برادری را بست و فرمود: تو برادر منی و من

ص: 155


1- . معرفة اخبار الرجال: 40 - 42. سید رضی نامه اول را آورده و در آغازش گفته است: «از نامه های حضرت علیه السلام به یکی از کار گزارانش» عبدالحمید بن أبی الحدید در شرح نهج البلاغة جواب ابن عباس به أمیرالمؤمنین و نامه دوم و جوابش را با اختلافاتی که در رجال الکشی است ذکر کرده و گفته است: مردم در اینکه این نامه به چه کسی نوشته شده اختلاف دارند، پس اکثریت گفته اند: او عبدالله بن عباس است و دیگران که اقلیت هستند گفته­اند که او عبیدالله بن عباس است. وکمی جلوتر ذکر آن خواهد آمد.
2- . فضائل: 111 و 112. روضة: 6

أَخُوکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ یَوْمَ خَیْبَرَ حِینَ انْهَزَمَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ مَا بَالُ قَوْمٍ یَلْقَوْنَ الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ یَفِرُّونَ لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ کَرَّارٌ غَیْرُ فَرَّارٍ یَفْتَحُ اللَّهُ عَلَی یَدَیْهِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَیَّ بِعَلِیٍّ فَجَاءَهُ أَرْمَدَ الْعَیْنِ فَوَضَعَ کَرِیمَهُ (1) فِی حَجْرِهِ وَ تَفَلَ فِی عَیْنَیْهِ وَ عَقَدَ لَهُ رَایَةً وَ دَعَا لَهُ فَمَا انْثَنَی حَتَّی فَتَحَ خَیْبَراً وَ أَتَاهُ بِصَفِیَّةَ بِنْتِ حُیَیِّ بْنِ أَخْطَبَ- فَأَعْتَقَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ تَزَوَّجَهَا وَ جَعَلَ عِتْقَهَا صَدَاقَهَا وَ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ یَوْمُ غَدِیرِ خُمٍّ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِهِ وَ قَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ أَلَا فَلْیُبَلِّغِ الشَّاهِدُ مِنْکُمُ الْغَائِبَ وَ الْحُرُّ الْعَبْدَ(2).

«24»

ضه، [روضة الواعظین]: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ لِأَصْحَابِهِ أَبْشِرُوا بِرَجُلٍ مِنْ أُمَّتِی یُقَالُ لَهُ أُوَیْسٌ الْقَرَنِیُّ فَإِنَّهُ یَشْفَعُ بِمِثْلِ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ ثُمَّ قَالَ لِعُمَرَ یَا عُمَرُ إِنْ أَدْرَکْتَهُ فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ فَبَلَغَ عُمَرَ مَکَانُهُ بِالْکُوفَةِ فَجَعَلَ یَطْلُبُهُ فِی الْمَوْسِمِ لَعَلَّهُ أَنْ یَحُجَّ حَتَّی وَقَعَ إِلَیْهِ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ وَ هُوَ مِنْ أَحْسَنِهِمْ (3) هَیْئَةً وَ أَرَثِّهِمْ حَالًا فَلَمَّا سَأَلَ عَنْهُ أَنْکَرُوا ذَلِکَ وَ قَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ تَسْأَلُ عَنْ رَجُلٍ لَا یَسْأَلُ عَنْهُ مِثْلُکَ قَالَ فَلِمَ قَالُوا لِأَنَّهُ عِنْدَنَا مَغْمُورٌ فِی عَقْلِهِ وَ رُبَّمَا عَبِثَ بِهِ الصِّبْیَانُ قَالَ عُمَرُ ذَلِکَ أَحَبُّ إِلَیَّ ثُمَّ وَقَفَ عَلَیْهِ فَقَالَ یَا أُوَیْسُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْدَعَنِی إِلَیْکَ رِسَالَةً وَ هُوَ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ قَدْ أَخْبَرَنِی أَنَّکَ تَشْفَعُ بِمِثْلِ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ فَخَرَّ أُوَیْسٌ سَاجِداً وَ مَکَثَ طَوِیلًا مَا تَرَقَّی لَهُ دَمْعُهُ (4) حَتَّی ظَنُّوا أَنَّهُ مَاتَ وَ نَادَوْهُ یَا أُوَیْسُ هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَرَفَعَ رَأْسَهُ ثُمَّ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ فَاعِلٌ ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ یَا أُوَیْسُ فَأَدْخِلْنِی فِی شَفَاعَتِکَ فَأَخَذَ النَّاسُ فِی طَلَبِهِ وَ التَّمَسُّحِ بِهِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ شَهَرْتَنِی وَ أَهْلَکْتَنِی وَ کَانَ یَقُولُ کَثِیراً مَا لَقِیتُ مِنْ عُمَرَ ثُمَّ قُتِلَ

ص: 156


1- 1. فی( ک): کریمیه، و الظاهر: کریمته. و المراد رأسه.
2- 2. الروضة: 23 و 24. و لم نجده فی الفضائل المطبوع.
3- 3. أخشنهم: ظ.
4- 4. فی المصدر: دعوة خ ل.

برادر تو در دنیا و آخرتم. در جنگ خیبر، وقتی ابوبکر و عمر شکست خوردند، رسول خدا صلی الله علیه و آله عصبانی شده و فرمود: چه شده است که قومی، مشرکان را می بینند و فرار می کنند؟ فردا این پرچم را به دست مردی می سپارم که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش نیز او را دوست دارند، او بسیار حمله ور است و از میدان نمی گریزد؛ خداوند فتح را با دستان او حاصل می گرداند. فردای آن روز رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: علی را نزد من بخوانید، آن حضرت علیه السلام نزد رسول خدا آمد در حالی که چشمش درد می کرد. آنگاه رسول خدا سر او را در دامنش گذاشت و چشمانش را با آب دهان درمان کرد و پرچمی برای او برافراشت و دعایش کرد. علی علیه السلام بازنگشت مگر این که خیبر را فتح کرد و صفیه دختر حُیَیِّ بْنِ أَخْطَب را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آورد. پیامبر او را آزاد کرده و با او ازدواج کرد و بهای آزادی او را مهریه اش قرار داد. مهم تر از همه این ها روز غدیر خم بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله دست علی علیه السلام را گرفت و فرمود: هر کسی که من مولای اویم، علی مولای اوست، پروردگارا هر کس با او دوستی کند با من دوستی کرده و هر کس با او دشمن باشد با من دشمنی کرده است، آگاه باشید این خبر را شاهدان شما به غائبان و آزادگان نیز به بردگان برساند.(1)

روایت24.

روضة الواعظین: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله به یارانش فرمود: به مردی از امتم که نامش اویس قرنی است بشارت دهید که او شافع امثال ربیعه و مضر در روز قیامت خواهد بود. آن گاه به عمر فرمود: ای عمر اگر او را دیدی سلام مرا به او برسان، پس عمر به مکان او در کوفه رسید و شروع به جستجوی او در مَوسم کرد تا شاید او به حج برود تا اینکه او و یارانش به او رسیدند. او از خوش­قیافه­ترین و ژنده پوش­ترین آن ها بود. هنگامی که درباره او سؤال کرد، مردم او را انکار کردند و گفتند: ای امیرالمؤمنین درباره مردی می پرسید که کسی به منزلت شما درباره اش سؤال نمی کند. او گفت: چرا؟ گفتند: چون او نزد ما کم عقل است و چه بسا کودکان او را به بازی می گیرند. عمر گفت: آن برای من دوست­داشتنی­تر است. سپس عمر او را دید و گفت: ای اویس رسول خدا صلی الله علیه و آله پیامی داده که به تو بدهم و او به تو سلام رساند و به من فرمود: تو شفیع امثال ربیعه و مضر خواهی بود. اویس سجده کنان به خاک افتاد و مکث طولانی کرد تا جایی که اشکی از چشمانش جاری نشد و گمان کردند که او مرده است. آنگاه صدا زدند ای اویس: این امیرالمؤمنین است. او سرش را بالا آورده و گفت: ای امیرالمؤمنین آیا من شفیع خواهم بود؟ گفت: بله ای اویس پس مرا در شفاعتت داخل کن. پس مردم به دنبال او گشتند و به او تبرک جستند. اویس گفت: ای أمیرالمؤمنین مرا مشهور ساخته و نابودم کردی. او می گفت: بسیار چیزها از عمر دیدم. اویس در جنگ صفین

ص: 156


1- . روضة: 23 و 24. در نسخه چاپ شده فضائل موجود نیست.

بِصِفِّینَ فِی الرَّجَّالَةِ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام(1).

«25»

نبه، [تنبیه الخاطر] حُکِیَ: أَنَّ مَالِکَ بْنَ الْأَشْتَرِ(2) رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ کَانَ مُجْتَازاً بِسُوقٍ وَ عَلَیْهِ قَمِیصُ خَامٍ وَ عِمَامَةٌ مِنْهُ فَرَآهُ بَعْضُ السُّوقَةِ فَأَزْرَی (3) بِزِیِّهِ فَرَمَاهُ بِبَابِهِ (4) تَهَاوُناً بِهِ فَمَضَی وَ لَمْ یَلْتَفِتْ فَقِیلَ لَهُ وَیْلَکَ تَعْرِفُ لِمَنْ رَمَیْتَ (5) فَقَالَ لَا فَقِیلَ لَهُ هَذَا مَالِکٌ صَاحِبُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَارْتَعَدَ الرَّجُلُ وَ مَضَی لِیَعْتَذِرَ إِلَیْهِ-(6) وَ قَدْ دَخَلَ مَسْجِداً وَ هُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی فَلَمَّا انْفَتَلَ انْکَبَّ الرَّجُلُ عَلَی قَدَمَیْهِ یُقَبِّلُهُمَا فَقَالَ مَا هَذَا الْأَمْرُ فَقَالَ أَعْتَذِرُ إِلَیْکَ مِمَّا صَنَعْتُ فَقَالَ لَا بَأْسَ عَلَیْکَ فَوَ اللَّهِ مَا دَخَلْتُ الْمَسْجِدَ إِلَّا لِأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ (7).

«26»

نبه، [تنبیه الخاطر] الْأَحْنَفُ:(8) شَکَوْتُ إِلَی عَمِّی صَعْصَعَةَ وَجَعاً فِی بَطْنِی فَنَهَرَنِی ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ أَخِی إِذَا نَزَلَ بِکَ شَیْ ءٌ فَلَا تَشْکُهُ إِلَی أَحَدٍ فَإِنَ (9) النَّاسَ رَجُلَانِ صَدِیقٌ تَسُوؤُهُ وَ عَدُوٌّ تَسُرُّهُ وَ الَّذِی بِکَ لَا تَشْکُهُ إِلَی مَخْلُوقٍ مِثْلِکَ لَا یَقْدِرُ عَلَی دَفْعِ مِثْلِهِ عَنْ نَفْسِهِ وَ لَکِنْ إِلَی مَنِ ابْتَلَاکَ بِهِ فَهُوَ قَادِرٌ أَنْ یُفَرِّجَ عَنْکَ یَا ابْنَ أَخِی إِحْدَی عَیْنَیَّ هَاتَیْنِ مَا أُبْصِرُ بِهَا سَهْلًا وَ لَا جَبَلًا مُنْذُ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ مَا اطَّلَعَ عَلَی ذَلِکَ امْرَأَتِی وَ لَا أَحَدٌ مِنْ أَهْلِی (10).

ص: 157


1- 1. روضة الواعظین: 248.
2- 2. فی المصدر: مالکا الأشتر.
3- 3. أی عابه و فی المصدر« ازدری» أی تهاون.
4- 4. کذا فی النسخ، و فی المصدر« ببندقة» و البندق: کل ما یرمی به من رصاص کروی و سواه.
5- 5. فی المصدر: أ تدری بمن رمیت.
6- 6.« و مضی إلیه لیعتذر منه.
7- 7. تنبیه الخواطر و نزهة النواظر 1: 2.
8- 8. فی المصدر: عن الأحنف.
9- 9.«: الی أحد مثلک، فانما اه.
10- 10. تنبیه الخواطر و نزهة النواظر 1: 57.

در صف پیاده ها بود؛ و در رکاب امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام به شهادت رسید.(1)

روایت25.

تنبیه الخاطر: مالک بن اشتر وارد بازاری شد در حالی که پیراهنی خام و عمامه­ای از جنس آن بر تن او بود. یکی از بازاریان او را دیده و لباس او را مسخره کرد و چیزی را به سوی او پرتاب کرد تا او را کوچک شمارد. مالک توجهی نکرد: به آن مرد گفتند وای بر تو می دانی به سمت چه کسی پرتاب کردی؟ گفت: نه، گفتند: او مالک یار امیرالمؤمنین علی علیه السلام است. آن مرد لرزید و رفت تا از او عذر خواهی کند و او وارد مسجدی شده بود و دید مالک ایستاده و نماز می خواند. هنگامی که مالک نماز را پایان داد، آن مرد روی پاهای او افتاد و مشغول بوسیدن آنها شد. مالک گفت: این چه کاری است؟ گفت: به خاطر کارم از شما معذرت می خواهم. مالک گفت: اشکالی ندارد به خدا سوگند من وارد مسجد نشدم مگر اینکه برای تو طلب آمرزش کنم.(2)

روایت26.

تنبیه الخاطر: احنف گفت: نزد عمویم صعصعه از درد شکمم نالیدم. او مرا سرزنش کرد و گفت: ای برادر زاده اگر اتفاقی برایت افتاد پیش کسی ناله مکن چون مردم دو دسته اند: دوستی که ناراحتش می کنی و دشمنی که خوشحالش می سازی. برای مشکلی که داری پیش مخلوقی مثل خود ناله نکن که نمی تواند مانند آن را از خودش دور سازد، بلکه پیش کسی ناله کن که تو را دچار آن کرده است، چون او می تواند آن را برطرف سازد. ای برادر زاده! چهل سال است که یکی از این دو چشمم دشت و کوهی را نمی بیند در حالی که زن و هیچ یک از اعضای خانواده ام آن را نمی داند.(3)

ص: 157


1- . روضة الواعظین: 248
2- . تنبیه الخواطر ونزهة النواظر 1: 2
3- . تنبیه الخواطر و نزهة النواظر: 1: 57
«27»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ سَهْلٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ (1) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: بَیْنَا أَبِی جَالِسٌ علیه السلام وَ عِنْدَهُ نَفَرٌ إِذَا اسْتَضْحَکَ حَتَّی اغْرَوْرَقَتْ عَیْنَاهُ دُمُوعاً ثُمَّ قَالَ هَلْ تَدْرُونَ مَا أَضْحَکَنِی قَالَ فَقَالُوا لَا قَالَ زَعَمَ ابْنُ عَبَّاسٍ أَنَّهُ مِنَ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَقُلْتُ هَلْ رَأَیْتَ الْمَلَائِکَةَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ تُخْبِرُکَ بِوَلَایَتِهَا لَکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مَعَ الْأَمْنِ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْحُزْنِ قَالَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ(2) وَ قَدْ دَخَلَ فِی هَذَا جَمِیعُ الْأُمَّةِ فَاسْتَضْحَکْتُ ثُمَّ قُلْتُ صَدَقْتَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ أَنْشُدُکَ اللَّهَ هَلْ فِی حُکْمِ اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ اخْتِلَافٌ قَالَ فَقَالَ لَا فَقُلْتُ مَا تَرَی فِی رَجُلٍ ضَرَبَ رَجُلًا أَصَابِعَهُ بِالسَّیْفِ حَتَّی سَقَطَتْ ثُمَّ ذَهَبَ وَ أَتَی رَجُلٌ آخَرُ فَأَطَارَ کَفَّهُ فَأُتِیَ بِهِ إِلَیْکَ وَ أَنْتَ قَاضٍ کَیْفَ أَنْتَ صَانِعٌ بِهِ قَالَ أَقُولُ لِهَذَا الْقَاطِعِ أَعْطِهِ دِیَةَ کَفِّهِ وَ أَقُولُ لِهَذَا الْمَقْطُوعِ صَالِحْهُ عَلَی مَا شِئْتَ وَ أَبْعَثُ بِهِ إِلَی ذَوَیْ عَدْلٍ قُلْتُ جَاءَ الِاخْتِلَافُ فِی حُکْمِ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ وَ نَقَضْتَ الْقَوْلَ الْأَوَّلَ أَبَی اللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ أَنْ یُحْدِثَ فِی خَلْقِهِ شَیْئاً مِنَ الْحُدُودِ فَلَیْسَ (3) تَفْسِیرُهُ فِی الْأَرْضِ اقْطَعْ قَاطِعَ الْکَفِّ أَصْلًا ثُمَّ أَعْطِهِ دِیَةَ الْأَصَابِعِ هَکَذَا حُکْمُ اللَّهِ لَیْلَةَ

ص: 158


1- 1. الحسن بن العباس بن الحریش الرازیّ ضعیف جدا عنونه العلامة فی القسم الثانی من الخلاصة و النجاشیّ فی رجاله و قال:« ضعیف جدا، له کتاب انا انزلناه فی لیلة القدر و هو کتاب روی الحدیث مضطرب الألفاظ» و فی جامع الرواة 1: 205« قال ابن الغضائری: هو أبو محمّد ضعیف روی عن ابی جعفر الثانی علیه السلام فضل انا انزلناه کتابا مصنفا فاسد الألفاظ تشهد مخایله علی انه موضوع، و هذا الرجل لا یلتفت إلیه و لا یکتب حدیثه.» اقول: قد افرد الکلینی رحمه اللّه لما نقله الرجل فی شأن انا انزلناه بابا فی کتابه الکافی راجع ج 1: 242 و 253 لکن امارات الوضع و الخطاء تلوح من الاضطرابات الواقعة فی طیات روایاته، و لاجل ذلک لم نتعمق فی بیان هذه الروایة و ان کان بعض جملاتها آبیا عن البیان و التوضیح لکثرة اضطرابها.
2- 2. سورة الحجرات: 10.
3- 3. فی المصدر: و لیس.

روایت27.

کافی: امام جواد علیه السلام فرمود: امام صادق علیه السلام فرمود: در حالی که پدرم علیه السلام با عده ای نشسته بود، خندید تا آن که چشمانش از اشک پر شد، و فرمود: آیا می دانید چه چیز مرا به خنده واداشت؟ آن ها گفتند: نه، فرمود: ابن عباس گمان کرده او از جمله کسانی است که گفتند: « الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا»{پروردگار ما الله است سپس ایستادگی کردند} من به او گفتم: ای ابن عباس آیا ملائکه را دیدی که خبر ولایتشان را در دنیا و آخرت با امنیت داشتن از هر ترس و اندوهی به تو داده باشند؟ او گفت: خداوند تبارک و تعالی می فرماید: «إنما المؤمنون إخوه»؛ {در حقیقت مؤمنان با هم برادرند.(1)}

و تمامی امت در این داخل شده است، من خندیده و گفتم: ای ابن عباس راست گفتی، تو را به خدا سوگند آیا در حکم خداوند عزوجل اختلاف هست؟ گفت: نه، گفتم: نظرت درباره مردی که انگشتان مرد دیگری را با شمشیر قطع کرد و سپس رفت و مردی دیگر آمد و دستش را قطع کرد و او را نزد تو آوردند حال آنکه تو قاضی باشی چگونه حکم می کنی؟ گفت: به کسی که دستش را قطع کرده می گویم دیه دست او را بده و به کسی که دستش قطع شده می گویم: هر طور می خواهی با او مصالحه کن و او را پیش افرادی عادل می فرستم. من گفتم: اختلاف در حکم خداوند عزوجل پیدا شد و تو گفته اول خودت را نقض کردی. خداوند بزرگ نخواست که برای بندگانش چیزی از حدود را ایجاد کند، پس آن تفسیرش در زمین نیست. دست قطع کننده ی دست را قطع کن سپس دیه انگشت ها را بده. این چنین خداوند در شبی که

ص: 158


1- .حجرات/10

یَنْزِلُ فِیهَا أَمْرُهُ إِنْ جَحَدْتَهَا بَعْدَ مَا سَمِعْتَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَدْخَلَکَ اللَّهُ النَّارَ کَمَا أَعْمَی بَصَرَکَ یَوْمَ جَحَدْتَهَا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ فَلِذَلِکَ عَمِیَ بَصَرِی؟ قَالَ وَ مَا عِلْمُکَ بِذَلِکَ فَوَ اللَّهِ إِنْ عَمِیَ بَصَرِی إِلَّا مِنْ صَفْقَةِ جَنَاحِ الْمَلَکِ قَالَ فَاسْتَضْحَکْتُ ثُمَّ تَرَکْتُهُ یَوْمَهُ ذَلِکَ لِسَخَافَةِ عَقْلِهِ ثُمَّ لَقِیتُهُ فَقُلْتُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ مَا تَکَلَّمْتَ بِصِدْقٍ مِثْلَ أَمْسِ قَالَ لَکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام إِنَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ فِی کُلِّ سَنَةٍ وَ إِنَّهُ یُنْزَلُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ أَمْرُ تِلْکَ السَّنَةِ وَ إِنَّ لِذَلِکَ الْأَمْرِ وُلَاةً بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتَ مَنْ هُمْ فَقَالَ أَنَا وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ صُلْبِی أَئِمَّةٌ مُحَدَّثُونَ فَقُلْتَ لَا أَرَاهَا کَانَتْ إِلَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ فَتَبَدَّی لَکَ الْمَلَکُ الَّذِی یُحَدِّثُهُ فَقَالَ کَذَبْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ رَأَتْ عَیْنَایَ الَّذِی حَدَّثَکَ بِهِ عَلِیٌّ وَ لَمْ تَرَهُ عَیْنَاهُ وَ لَکِنْ وَعَی قَلْبُهُ وَ وَقَرَ فِی سَمْعِهِ ثُمَّ صَفَقَکَ بِجَنَاحَیْهِ فَعَمِیتَ قَالَ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ مَا اخْتَلَفْنَا فِی شَیْ ءٍ فَحُکْمُهُ إِلَی اللَّهِ فَقُلْتُ لَهُ فَهَلْ حَکَمَ اللَّهُ فِی حُکْمٍ مِنْ حُکْمِهِ بِأَمْرَیْنِ قَالَ لَا فَقُلْتُ هَاهُنَا هَلَکْتَ وَ أَهْلَکْتَ (1).

«28»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَبَّرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی حَمْزَةَ سَبْعِینَ تَکْبِیرَةً وَ کَبَّرَ عَلِیٌّ علیه السلام عِنْدَکُمْ عَلَی سَهْلِ بْنِ حُنَیْفٍ خَمْساً(2) وَ عِشْرِینَ تَکْبِیرَةً قَالَ کَبَّرَ خَمْساً خَمْساً کُلَّمَا أَدْرَکَهُ النَّاسُ قَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَمْ نُدْرِکِ الصَّلَاةَ عَلَی سَهْلٍ فَیَضَعُهُ فَیُکَبِّرُ عَلَیْهِ خَمْساً حَتَّی انْتَهَی إِلَی قَبْرِهِ خَمْسَ مَرَّاتٍ (3).

«29»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ رَفَعَهُ قَالَ: جَاءَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی الْأَشْعَثِ بْنِ قَیْسٍ- یُعَزِّیهِ بِأَخٍ لَهُ یُقَالُ لَهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِنْ جَزِعْتَ فَحَقَّ الرَّحِمِ أَتَیْتَ وَ إِنْ صَبَرْتَ فَحَقَّ اللَّهِ أَدَّیْتَ عَلَی أَنَّکَ إِنْ صَبَرْتَ جَرَی

ص: 159


1- 1. أصول الکافی( الجزء الأول من الطبعة الحدیثة): 247 و 248.
2- 2. فی المصدر: خمسة.
3- 3. فروع الکافی( الجزء الثالث من الطبعة الحدیثة): 186.

امر خود را در آن نازل کرده حکم داد. اگر آن را بعد از آنکه از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدی انکار کنی خداوند تو را وارد دوزخ کند همان گونه که در روزی که منکر علی بن أبی طالب علیه السلام شدی نابینایت گرداند. ابن عباس گفت: به همین دلیل نابینا شدم. امام صادق علیه السلام فرمود: تو آن را نمی دانی به خدا سوگند من جز از به هم خوردن بال فرشته ها نابینا نگشتم. من خندیدم و آن روز او را به خاطر تباهی عقلش رها کردم سپس او را دیده و گفتم: ای ابن عباس هیچگاه به مانند دیروز راست نگفتی. علی بن أبی طالب به تو گفت: شب قدر در هر سالی است، و در آن شب امر هر سالی نازل می شود و برای آن امر اولیایی بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند. تو گفتی: آن ها کیستند؟ فرمود: من و یازده نفر از نَسلَم که امامان محدَّث هستند. تو گفتی: چنین چیزی را نمی­بینم باشد مگر با رسول الله صلی الله علیه و آله، پس فرشته­ای که از آن صحبت می­کنی ظاهر شد، گفت: ای عبداالله دروغ گفتی، چشمانم چیزی را که علی به تو گفت، دید و و چشمان او آن را ندید، اما قلبش آن را در خود جای داد و در گوشش باقی ماند. سپس با دو بالش تو را زد و نابینا گشتی! گفت: ابن عباس گفت: آنچه در آن اختلاف کردیم حکمش را خدا تعیین کند. من به او گفتم: آیا خداوند در حکمی از حکم­هایش دو جور حکم می­کند؟ گفت: نه. من گفتم: همین­جا هلاک کردی و هلاک شدی.(1)

روایت28.

کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله برای حمزه هفتاد مرتبه تکبیر گفت و علی علیه السلام در نزد شما برای سهل بن حنیف بیست و پنج مرتبه تکبیر گفت. امام باقر علیه السلام فرمود: ایشان پنج بار پنج بار تکبیر گفتند، هر بار مردم او را می دیدند می گفتند: ای امیرالمؤمنین ما نماز بر سهل را درک نکردیم آنگاه حضرت علیه السلام او را روی زمین می گذاشت و بر آن پنج بار تکبیر می گفت تا این که پس از پنج بار، به قبر او رسید. (2)

روایت29.

کافی: امیرالمؤمنین علیه السلام نزد اشعث بن قیس آمد و درگذشت برادر او را که عبدالرحمن نام داشت تسلیت گفت، امیرالمؤمنین به او گفت، اگر جزع و فزع کنی تو حق خویشاوندی را به جا آورده ای و اگر صبر کنی حق خداوند را ادا کرده ای. چرا که اگر تو صبر کنی

ص: 159


1- . اصول کافی (جزء اول از چاپ جدید): 247، 248
2- . فروع کافی (جزء سوم از چاپ جدید): 186

عَلَیْکَ الْقَضَاءُ وَ أَنْتَ مَمْدُوحٌ-(1) وَ إِنْ جَزِعْتَ جَرَی عَلَیْکَ الْقَضَاءُ وَ أَنْتَ مَذْمُومٌ فَقَالَ لَهُ الْأَشْعَثُ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَ تَدْرِی مَا تَأْوِیلُهَا فَقَالَ لَهُ الْأَشْعَثُ أَنْتَ غَایَةُ الْعِلْمِ وَ مُنْتَهَاهُ فَقَالَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّا لِلَّهِ فَإِقْرَارٌ مِنْکَ بِالْمُلْکِ وَ أَمَّا قَوْلُکَ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ فَإِقْرَارٌ مِنْکَ بِالْهَلَاکِ (2).

«30»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ مُرَازِمِ بْنِ حَکِیمٍ عَمَّنْ رَفَعَهُ إِلَیْهِ قَالَ: إِنَّ حَارِثَ (3) الْأَعْوَرِ أَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أُحِبُّ أَنْ تُکْرِمَنِی بِأَنْ تَأْکُلَ عِنْدِی فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی أَنْ لَا تَتَکَلَّفَ لِی شَیْئاً وَ دَخَلَ فَأَتَاهُ الْحَارِثُ بِکِسْرَةٍ فَجَعَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَأْکُلُ فَقَالَ لَهُ الْحَارِثُ إِنَّ مَعِی دَرَاهِمَ وَ أَظْهَرَهَا وَ إِذَا هِیَ فِی کُمِّهِ فَإِنْ أَذِنْتَ لِی اشْتَرَیْتُ لَکَ-(4) فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام هَذِهِ مِمَّا فِی بَیْتِکَ (5).

«31»

کا، [الکافی] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَاصِمِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ النَّهْدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ شَرِیفِ بْنِ سَابِقٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِی قُرَّةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَتَتِ الْمَوَالِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالُوا نَشْکُو إِلَیْکَ هَؤُلَاءِ الْعَرَبَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یُعْطِینَا مَعَهُمُ الْعَطَایَا بِالسَّوِیَّةِ وَ زَوَّجَ سَلْمَانَ وَ بلال [بِلَالًا] وَ صهیب [صُهَیْباً]-(6) وَ أَبَوْا عَلَیْنَا هَؤُلَاءِ وَ قَالُوا لَا نَفْعَلُ فَذَهَبَ إِلَیْهِمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَکَلَّمَهُمْ فِیهِمْ فَصَاحَ الْأَعَارِیبُ أَبَیْنَا ذَلِکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَبَیْنَا ذَلِکَ فَخَرَجَ وَ هُوَ مُغْضَبٌ یَجُرُّ رِدَاءَهُ وَ هُوَ یَقُولُ یَا مَعْشَرَ الْمَوَالِی إِنَّ هَؤُلَاءِ قَدْ صَیَّرُوکُمْ بِمَنْزِلَةِ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی یَتَزَوَّجُونَ إِلَیْکُمْ وَ لَا یُزَوِّجُونَکُمْ وَ لَا یُعْطُونَکُمْ مِثْلَ مَا یَأْخُذُونَ فَاتَّجِرُوا بَارَکَ اللَّهُ لَکُمْ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 160


1- 1. فی المصدر و( خ): محمود.
2- 2. فروع الکافی( الجزء الثالث من الطبعة الحدیثة) 261.
3- 3. فی المصدر: ان حارثا الأعور.
4- 4. فی المصدر: اشتریت لک شیئا غیرها.
5- 5. فروع الکافی( الجزء السادس من الطبعة الحدیثة): 276.
6- 6. فی المصدر: و زوج سلمان و بلالا و صهیبا.

قضا بر تو جاری می شود در حالی که تو مورد مدح و ستایش واقع می شوی و اگر جزع و فزع کنی قضا بر تو جاری می شود در حالی که تو مورد مذمت قرار می گیری. اشعث به ایشان گفت: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» ما از خداییم و به سوی او باز می گردیم. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: آیا می دانی تأویل این آیه چیست؟ اشعث به ایشان گفت: شما غایت و پایان علم هستید. حضرت فرمود: «ما از خداییم» یعنی این که تو به مُلک اقرار می کنی و «به سوی او باز می گردیم» یعنی تو به هلاکت و نابودی اقرار می کنی. (1)

روایت30.

کافی: حارث اعور نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین می خواهم مرا مورد لطف قرار دهید و نزد من غذا بخورید. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: به شرط این که خود را به سختی نیندازی. امام وارد شد و او تکه­ای نان برایش آورد. امیرالمؤمنین علیه السلام شروع به خوردن کرد و حارث به ایشان گفت: من چند درهم دارم - او آن ها را از آستین درآورده و به امام نشان داد - اگر به من اجازه بدهید چیزی برای شما فراهم کنم،. امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: این از آنچه در خانه ات است می باشد. (2)

روایت31.

کافی: امام صادق فرمود: موالی(غیر عرب) نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمده و گفتند: از این اعراب نزد تو شکایت و گلایه داریم، رسول خدا صلی الله علیه و آله غنایم را به طورمساوی بین ما و آنان تقسیم می کرد و او سلمان و بلال و صهیب را به ازدواج درآورد، ولی آنان هم اکنون از این کارها خودداری می کنند و می گویند: انجام نمی دهیم. پس امیرالمؤمنین نزد آن ها رفته و درباره آن، صحبت کرد، اعراب فریاد برآوردند: ای علی ما نمی خواهیم. آنگاه ایشان با عصبانیت خارج شد در حالی که عبایش را می کشید و می فرمود: ای جماعت موالی، آنان شما را به منزله یهود و نصاری به حساب می آورند، با دختران شما ازدواج می کنند ولی اجازه ازدواج شما با دخترانشان را نمی دهند و به مانند آنچه می گیرند به شما نمی دهند، بنابراین تجارت کنید تا خداوند به شما برکت دهد، چون من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که

ص: 160


1- . فروع کافی (جلد سوم از چاپ جدید): 26
2- . فروع کافی (جلد ششم از چاپ جدید): 276

یَقُولُ الرِّزْقُ عَشَرَةُ أَجْزَاءٍ تِسْعَةُ أَجْزَاءٍ فِی التِّجَارَةِ وَ وَاحِدٌ فِی غَیْرِهَا(1).

«32»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَتَی قَوْمٌ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالُوا السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَبَّنَا فَاسْتَتَابَهُمْ فَلَمْ یَتُوبُوا فَحَفَرَ لَهُمْ حَفِیرَةً وَ أَوْقَدَ فِیهَا نَاراً وَ حَفَرَ حَفِیرَةً إِلَی جَانِبِهَا أُخْرَی (2) وَ أَفْضَی بَیْنَهُمَا فَلَمَّا لَمْ یَتُوبُوا أَلْقَاهُمْ فِی الْحَفِیرَةِ وَ أَوْقَدَ فِی الْحَفِیرَةِ الْأُخْرَی حَتَّی مَاتُوا(3).

«33»

ختص، [الإختصاص] أَحْمَدُ وَ عَبْدُ اللَّهِ ابْنَا مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ ابْنُ أَبِی الْخَطَّابِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ سُوَیْدِ بْنِ غَفَلَةَ قَالَ: کُنْتُ أَنَا عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِذْ أَتَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ جِئْتُکَ مِنْ وَادِی الْقُرَی وَ قَدْ مَاتَ خَالِدُ بْنُ عُرْفُطَةَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمْ یَمُتْ-(4) فَأَعَادَ عَلَیْهِ الرَّجُلُ فَقَالَ لَهُ لَمْ یَمُتْ وَ أَعْرَضَ بِوَجْهِهِ عَنْهُ فَأَعَادَ عَلَیْهِ الثَّالِثَةَ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أُخْبِرُکَ أَنَّهُ قَدْ مَاتَ وَ تَقُولُ لَمْ یَمُتْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَا یَمُوتُ حَتَّی یَقُودَ جَیْشَ ضَلَالَةٍ یَحْمِلُ رَایَتَهُ حَبِیبُ بْنُ جَمَّازٍ قَالَ فَسَمِعَ حَبِیبٌ (5) فَأَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَنْشُدُکَ اللَّهَ فِیَّ فَإِنِّی لَکَ شِیعَةٌ وَ قَدْ ذَکَرْتَنِی بِأَمْرٍ لَا وَ اللَّهِ لَا أَعْرِفُهُ مِنْ نَفْسِی فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا حَبِیبُ بْنُ جَمَّازٍ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام إِنْ کُنْتَ حَبِیبَ بْنَ جَمَّازٍ فَلَا یَحْمِلُهَا غَیْرُکَ أَوْ فَلَتَحْمِلَنَّهَا فَوَلَّی عَنْهُ حَبِیبٌ- وَ أَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ إِنْ کُنْتَ حَبِیباً لَتَحْمِلَنَّهَا قَالَ أَبُو حَمْزَةَ فَوَ اللَّهِ مَا مَاتَ خَالِدُ بْنُ عُرْفُطَةَ حَتَّی بُعِثَ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ جَعَلَ خَالِدَ بْنَ عُرْفُطَةَ عَلَی مُقَدِّمَتِهِ وَ حَبِیبَ بْنَ جَمَّازٍ صَاحِبَ رَایَتِهِ (6).

ص: 161


1- 1. فروع الکافی( الجزء الخامس من الطبعة الحدیثة): 318 و 319.
2- 2. فی المصدر: و حفر حفیرة اخری إلی جانبها.
3- 3. فروع الکافی( الجزء السابع من الطبعة الحدیثة) 257.
4- 4. فی المصدر: انه لم یمت.
5- 5.«: فسمع ذلک حبیب بن جماز.
6- 6. الاختصاص: 280.

می فرمود: رزق و روزی ده جزء دارد که نه جزء آن در تجارت و یک جزآن در کارهای دیگر است.(1)

روایت32.

امام صادق علیه السلام فرمود: جماعتی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمده و گفتند: سلام بر تو ای پروردگار ما. علی علیه السلام از آن ها خواست تا توبه کنند ولی آن ها چنین نکردند. پس حضرت علیه السلام حفره­ای کند و آتشی روشن ساخت و در کنار آن حفره­ای دیگر درست کرد و بین آن دو را باز کرد. هنگامی که توبه نکردند آن ها را در حفره انداخت و در حفره ای دیگر آتش روشن کرد تا همگی مردند.(2)

روایت33.

اختصاص: سوید بن غفله گفت: من نزد امیرالمؤمنین علیه السلام بودم که مردی پیش او آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین علیه السلام من از وادی القری می آیم و خالد بن عُرْفُطَة درگذشت. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: او نمرده است، آن مرد دوباره همان حرف را زد، حضرت فرمود: نمرده است و از او رو گرداند. آن مرد برای سومین همان حرف را زد و گفت: سبحان الله من به شما می گویم او مرده است و شما خلاف آن را می گویید. علی علیه السلام فرمود: قسم به کسی که جانم در دست اوست او نمی میرد مگر اینکه سپاه گمراهی را فرماندهی کند و حبیب بن جمّاز نیز پرچم دار او باشد. حبیب آن را شنید و نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و به ایشان گفت: تو را قسم به خدا من شیعه شما هستم ولی شما درباره من چیزهایی می گویید که به خدا سوگند من از خودم سراغ ندارم. علی علیه السلام به او فرمود: تو کیستی؟ گفت: من حبیب بن جماز هستم، علی علیه السلام به او فرمود: اگر تو حبیب بن جماز هستی پس آن پرچم را غیر از تو حمل نمی کند - یا باید تو آن را حمل کنی - حبیب از او رو برگرداند. آن گاه امیرالمؤمنین علیه السلام جلو آمد و فرمود: اگر حبیب باشی حتما آن پرچم را حمل می کنی. ابوحمزه گفت: به خدا سوگند خالد بن عرفطه نمرد تا عمر بن سعد به سوی حسین علیه السلام لشکر کشی کرد و او خالد بن عرفطه را در مقدمه سپاه و حبیب بن جمّاز را نیز پرچم دار خود قرار داد.(3)

ص: 161


1- . فروع کافی (جزء پنجم از چاپ جدید) 318 و 319
2- . فروع کافی (جزء هفتم از چاپ جدید) 257
3- . اختصاص: 280

قَالَ عَبْدُ الْحَمِیدِ بْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ نَهْجِ الْبَلَاغَةِ رَوَی أَنَسُ بْنُ عِیَاضٍ الْمَدَنِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ یَوْماً یَؤُمُّ النَّاسَ وَ هُوَ یَجْهَرُ بِالْقِرَاءَةِ فَجَهَرَ ابْنُ الْکَوَّاءِ مِنْ خَلْفِهِ وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ-(1)

فَلَمَّا جَهَرَ ابْنُ الْکَوَّاءِ مِنْ خَلْفِهِ بِهَا سَکَتَ عَلِیٌّ علیه السلام فَلَمَّا أَنْهَاهَا ابْنُ الْکَوَّاءِ عَادَ عَلِیٌّ علیه السلام لِیُتِمَّ قِرَاءَتَهُ فَلَمَّا شَرَعَ عَلِیٌّ علیه السلام فِی الْقِرَاءَةِ أَعَادَ ابْنُ الْکَوَّاءِ الْجَهْرَ بِتِلْکَ (2) فَسَکَتَ عَلِیٌّ علیه السلام فَلَمْ یَزَالا کَذَلِکَ یَسْکُتُ هَذَا وَ یَقْرَأُ ذَاکَ مِرَاراً حَتَّی قَرَأَ عَلِیٌّ علیه السلام فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ-(3) فَسَکَتَ ابْنُ الْکَوَّاءِ وَ عَادَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی قِرَاءَتِهِ (4).

و قال فی موضع آخر: أم محمد بن أبی بکر أسماء بنت عمیس کانت تحت جعفر بن أبی طالب و هاجرت معه إلی الحبشة فولدت له هناک عبد الله بن جعفر الجواد ثم قتل عنها یوم مؤتة فخلف علیها أبو بکر فأولدها محمدا ثم مات عنها فخلف علیها علی بن أبی طالب علیه السلام و کان محمد ربیبه و خریجه و جاریا عنده مجری أولاده و رضیع الولاء و التشیع مذ زمن الصبا فنشأ علیه فلم یمکن یعرف أبا غیر علی علیه السلام و لا یعتقد لأحد فضیلة غیره حتی قال علیه السلام محمد ابنی من صلب أبی بکر و کان یکنی أبا القاسم فی قول ابن قتیبة و قال غیره بل کان یکنی أبا عبد الرحمن. و کان من نساک قریش و کان ممن أعان فی یوم الدار(5) و اختلف هل باشر قتل عثمان أو لا و من ولد محمد القاسم بن محمد بن أبی بکر فقیه أهل الحجاز(6) و فاضلها و من

ص: 162


1- 1. سورة الزمر: 65.
2- 2. فی المصدر: بتلک الآیة.
3- 3. سورة الروم: 60.
4- 4. شرح النهج 1: 264.
5- 5. فی المصدر: اعان علی عثمان فی یوم الدار.
6- 6.«: فقیه الحجاز.

عبدالحمید بن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه: امام صادق علیه السلام از پدرش از جدش نقل فرمود: روزی علی علیه السلام امامت جماعت را برعهده داشت و با صدای بلند قرآن می خواند. ابن کوّاء از پشت سر ایشان با صدای بلند گفت: «وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ» {و قطعاً به تو و به کسانی که پیش از تو بودند وحی شده است: اگر شرک ورزی حتماً کردارت تباه و مسلماً از زیانکاران خواهی شد}(1)

هنگامی که ابن کوّاء از پشت سر ایشان با صدای بلند آن را خواند، حضرت علیه السلام سکوت کرد و وقتی خواندن او تمام شد دوباره شروع به قرائت کردند تا آن را به اتمام برسانند. هنگامی علی علیه السلام دوباره شروع به قرائت کردند، ابن کوّاء دوباره همان آیه را با صدای بلند خواند و حضرت علیه السلام سکوت کرد. پیوسته اوضاع این گونه بود یعنی علی علیه السلام سکوت می کرد و او با صدای بلند می خواند تا حضرت این آیه را تلاوت کرد: «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُون» {پس صبر کن که وعده خدا حق است، و زنهار تا کسانی که یقین ندارند تو را به سبکسری واندارند}(2)

آن گاه ابن کوّاء ساکت شد و حضرت به ادامه تلاوتش پرداخت.(3)

در جای دیگری گفت: مادرِ محمد بن أبی بکر أسماء بنت عمیس همسر جعفر بن ابی طالب بود و با او به حبشه هجرت کرد و در آن جا عبدالله بن جعفر جواد را برای او به دنیا آورد و جعفر در جنگ موته کشته شد و ابوبکر با أسماء ازدواج کرد و او محمد را به دنیا آورد. ابوبکر نیز کشته شد و علی بن ابی طالب علیه السلام با او ازدواج کرد و محمد پسرخوانده و خارج شده او بود و حضرت او را به منزله فرزندان خود می­دانست و از همان دوران کودکی ولایت و تشیع با جانش درآمیخت و بر آن هم رشد کرد. او پدری جز علی علیه السلام نمی شناخت و جز ایشان برای دیگران فضیلتی قائل نبود تا این که علی علیه السلام فرمود: محمد پسر من و از تبار ابوبکر است. کنیه او به گفته ابن قتیبه ابوالقاسم بود و دیگران گفته اند کنیه­اش ابوعبدالرحمن و از زاهدان قریش و از کسانی بود که از جریان یوم الدار - علیه عثمان - حمایت کرد و اختلاف هست که آیا او اقدام به قتل عثمان کرد یا نه. از فرزندان محمد، قاسم بن محمد بن ابی بکر فقیه و فاضل اهل حجاز است و از

ص: 162


1- . زمر/ 65
2- . روم/60
3- . شرح نهج البلاغة، 1: 264

ولد القاسم عبد الرحمن من فضلاء قریش و یکنی أبا محمد و من ولد القاسم أیضا أم فروة تزوجها الباقر أبو جعفر محمد بن علی صلوات الله علیهما(1).

أقول: قد أوردت قصة شهادته و فضائله فی کتاب الفتن.

و قال ابن عبد البر فی کتاب الإستیعاب ولد محمد بن أبی بکر فی عام حجة الوداع فسمته عائشة محمدا و کنته بعد ذلک أبا القاسم لما ولد له ولد سماه القاسم و لم تکن الصحابة تری بذلک بأسا ثم کان فی حجر علی علیه السلام و قتل بمصر و کان علی علیه السلام یثنی علیه و یقرظه و یفضله و کان لمحمد رحمه الله عبادة و اجتهاد و کان ممن حصر عثمان و دخل علیه فقال له لو رآک أبوک لم یسره هذا المقام منک فخرج و ترکه فدخل علیه بعده من قتله قال و یقال أنه أشار إلی من کان معه فقتلوه (2).

و قال ابن أبی الحدید فی وصف کمیل هو کمیل بن زیاد بن نهیک بن هیثم بن سعد بن مالک بن حرب من صحابة علی علیه السلام و شیعته و خاصته و قتله الحجاج علی المذهب فیمن قتل من الشیعة و کان کمیل عامل علی علیه السلام علی هیت (3) و کان ضعیفا یمر علیه سرایا معاویة ینهب أطراف العراق فلا یردها و یحاول أن یجبر ما عنده من الضعف بأن یغیر علی أطراف أعمال معاویة مثل قرقیسیاء(4) و ما یجری مجراها من القری التی علی الفرات فأنکر أمیر المؤمنین علیه السلام ذلک من فعله و قال إن من العجز الحاضر أن یهمل العامل ما ولیه و یتکلف ما لیس من تکلیفه (5).

و قال: روی المدائنی قال بینا معاویة یوما جالسا و عنده عمرو بن العاص

ص: 163


1- 1. شرح النهج 2: 32.
2- 2. الاستیعاب 3: 328 و 329.
3- 3. هیت بلدة علی الفرات فوق الانبار، ذات نخل کثیر و خیرات واسعة علی جهة البریة فی غربی الفرات، و بها قبر عبد اللّه بن المبارک.
4- 4. قرقیسیاء بلد علی الخابور عند مصبه، و هی علی الفرات فوق رحبة مالک بن طوق.
5- 5. شرح النهج 4: 227.

فرزندان قاسم، عبدالرحمن است که از فاضلان قریش است و کنیه اش ابو محمّد است. هم چنین از دیگر فرزندان قاسم امّ فروه است که امام باقر علیه السلام با او ازدواج کرد.(1)

می گویم: داستان شهادت و فضایلش را در کتاب الفتن آمده است .

ابن عبدالبر در کتاب الاستیعاب گفت: محمد پسر ابوبکر در سال حجة الوداع به دنیا آمد و عایشه نام او را محمد و کنیه اش را ابوالقاسم گذاشت هنگامی که او صاحب پسری شد و او را قاسم نامید. صحابه در این اشکالی نمی­دیدند. او تحت سرپرستی علی علیه السلام بود و در مصر به قتل رسید. علی علیه السلام او را می سُتود و از او تعریف و تمجید می کرد. محمّد عابد و مجتهد بود و از جمله کسانی بود که عثمان را محاصره کردند و وارد خانه اش شدند. عثمان به او گفت: اگر پدرت تو را می دید از این جایگاه تو خشنود نمی گشت. پس بیرون آمد و او را رها کرد. پس از او شخصی دیگر وارد شد و عثمان را کشت. گفت: گفته می شود او به کسانی که همراهش بودند اشاره کرد و آنها او را کشتند.(2)

ابن ابی الحدید در وصف کمیل گفت: او کمیل بن زیاد بن نهیک بن هیثم بن سعد بن مالک بن حرب از صحابه و شیعیان و نزدیکان علی علیه السلام است. حجاج او را به خاطر مذهب شیعه به همراه افراد دیگر کشت. کمیل والی علی علیه السلام بر هیت(3)

بود. او ضعیف بود و گردان­های کوچک معاویه به حومه عراق حمله می کردند و او جلوی آنها را نمی­گرفت و تلاش می کرد تا ضعف خود را با حمله به اطراف قلمروهای معاویه مانند قرقیسیاء(4)

و روستاهای اطراف فرات جبران کند، ولی امیرالمؤمنین علیه السلام با این کار او مخالفت کرد و فرمود: از ضعف و ناتوانی یک والی است که قلمرو خود را رها سازد و به سراغ چیزی رود که در تکلیف او نیست. (5)

می­گوید: مدائنی روایت کرده است: روزی در حالی که معاویه نشسته بود و عمرو بن عاص

ص: 163


1- . شرح نهج البلاغة، 2: 32
2- . استیعاب 3: 328 و 329
3- . هیت شهری در فرات و بالای انبار و دارای نخلستان ها و منابع فراوان در جهت خشکی و در غرب فرات است، قبر عبدالله بن مبارک نیز در آنجا واقع است.
4- . قرقیسیاء شهری در مصبّ خابور و بر فرات بالای رحبه مالک بن طوق است.
5- . شرح نهج البلاغة4: 227

إذ قال الآذن قد جاء عبد الله بن جعفر بن أبی طالب فقال عمرو و الله لأسوءنه الیوم فقال معاویة لا تفعل یا با عبد الله فإنک لا تنصف (1) منه و لعلک أن تظهر لنا من مغبته (2) ما هو خفی عنا و ما لا یجب (3) أن نعلمه منه و غشیهم (4) عبد الله بن جعفر فأدناه معاویة و قربه فمال عمرو إلی بعض جلساء معاویة فنال من علی علیه السلام جهارا غیر ساتر له و ثلبه ثلبا(5) قبیحا فالتمع لون عبد الله بن جعفر و اعتراه أفکل (6) حتی أرعدت خصائله ثم نزل عن السریر کالفنیق فقال له عمرو مه یا با جعفر فقال له عبد الله مه لا أم لک ثم قال:

أظن الحلم ذل علی قومی***و قد یتجهل الرجل الحلیم.

ثم حسر عن ذراعیه و قال یا معاویة حتام نتجرع غیظک و إلی کم الصبر علی مکروه قولک و سیئ أدبک و ذمیم أخلاقک هبلتک الهبول و أ ما یزجرک ذمام (7) المجالسة عن القدع لجلیسک إذا لم یکن له حرمة من دینک ینهاک (8) عما لا یجوز لک أما و الله لو عطفتک أواصر الأحلام أو حامیت علی سهمک من الإسلام ما أرعیت بنی الإماء المتک و العبید السک أعراض قومک و ما یجهل موضع الصفوة إلا أهل الجزة و إنک لتعرف فی رشاء قریش صفوة غرائرها فلا یدعونک تصویب ما فرط من خطائک فی سفک دماء المسلمین و محاربة أمیر المؤمنین علیه السلام إلی التمادی فیما قد وضح لک الصواب فی خلافه فاقصد لمنهج (9) الحق فقد طال عماک (10) عن

ص: 164


1- 1. فی المصدر: لا تنتصف.
2- 2.«: من منقبته.
3- 3.«: و ما لا نحب.
4- 4. أی أتاهم.
5- 5. ثلبه ثلبا: عابه و لامه.
6- 6. الافکل: الرعدة. یقال« اخذه افکل» إذا ارتعد من خوف أو غضب. و یأتی توضیح بعض اللغات فی البیان، و نحن نوضح ما لم یوضحه المصنّف.
7- 7. کذا فی النسخ و المصدر، و فی( ک): زمام.
8- 8. فی المصدر: إذا لم تکن لک حرمة من دینک تنهاک.
9- 9.«: المنهج الحق.
10- 10.«: عمهک.

هم نزد او بود، حاجب گفت: عبدالله بن جعفر بن ابی طالب آمده است. عمرو گفت: به خدا قسم امروز بدترین روز است. معاویه گفت: اینگونه نگو، تو در مورد او انصاف نمی­دهی، چه بسا از غیبت او چیزی را برای ما آشکار ­سازی که بر ما پوشیده است و نباید آن را بدانیم. پس عبدالله بن جعفر بر آن­ها وارد شد. معاویه او را به خود نزدیک کرد. عمرو به سمت برخی از حاضران در مجلس معاویه رفت و به علی علیه السلام دشنام داد به گونه ای که از عبد الله بن جعفر پوشیده نماند، و عیب بدی را به حضرتش نسبت داد. رنگ عبدالله بن جعفر دگرگون شد و از سر خشم فریادی زد طوری که گوشت بازوهایش می­لرزید. سپس همچون فردی اصیل و گرامی از روی تخت پایین آمد. عمرو به عبدالله بن جعفر گفت: باز ایست ای ابا جعفر. عبدالله بن جعفر پاسخ داد: تو باز ایست که ای بی مادر. سپس گفت: (شعر)

«گمان می­کنم صبوری کردن برایم ذلت است بپاخیز، هر چند گاهی مرد صبور نادیده می­گیرد»

سپس آستین بالا زد و گفت: ای معاویه تا کی باید غضب تو را بچشیم؟ و تا کی باید بر حرفهای زشت و بی ادبی و اخلاق ناپسند تو صبر کنیم؟ مادرت بی فرزند شود، آیا شرم و نکوهش هم نشینی با این هم نشین تو را از مجالست با او بازنمی­دارد وقتی که او حرمتی از دین تو را ندارد تا تو را از کاری که انجامش برایت جایز نیست باز دارد. به خدا قسم که اگر ریسمان رؤیاها تو را می­گرداند یا با تیرت از اسلام حمایت می­کردی، فرزندان کنیزان هتاک و بردگان لئیمی را که آبروی قوم تو را بردند زیر بال و پر خود نمی­گرفتی، و جایگاه شرافت و بزرگی را به جز بی­ریشه­ها انکار نمی­کنند، و تو حتما از ریسمان قریش، بی­آلایشی نخبگان آن را می­شناسی، پس نباید تصحیح خطاهایی از تو که در ریختن خون مسلمین و مبارزه با امیرالمومنین علی علیه السلام وجود دارد تو را به این سمت سوق بدهد که در آنچه برایت خلافش واضح است اصرار کنی. راه حق را پیش بگیر که گمراهی تو از راه هدایت و سرگردانی­ات در تاریکی­های گمراهی، طولانی شده است.

ص: 164

سبیل الرشد و خبطک فی بحور(1) ظلمة الغی فإن أبیت أن لا تتابعا(2) فی قبح اختیارک لنفسک فاعفنا عن سوء القالة فینا إذا ضمنا و إیاک الندی و شأنک و ما ترید إذا خلوت و الله حسیبک فو الله لو لا ما جعل الله لنا فی یدیک لما آتیناک ثم قال إنک إن کلفتنی ما لم أطق ساءک ما سرک منی خلق (3).

فقال معاویة أبا جعفر(4) لغیر الخطاء أقسمت علیک لتجلس لعن الله من أخرج ضب صدرک من وجاره (5)

محمول لک ما قلت و لک عندنا ما أملت فلو لم یکن مجدک و منصبک لکان خلقک و خلقک شافعین لک إلینا و أنت ابن ذی الجناحین و سید بنی هاشم فقال عبد الله کلا بل سید بنی هاشم حسن و حسین لا ینازعهما فی ذلک أحد فقال أبا جعفر أقسمت علیک ما ذکرت حاجة لک إلا قضیتها کائنة ما کانت و لو ذهب (6)

بجمیع ما أملک فقال أما فی هذا المجلس فلا ثم انصرف فأتبعه معاویة بصرة و قال و الله لکأنه رسول الله مشیه و خلقه و خلقه و إنه لمن مشکاته و لوددت أنه أخی بنفیس ما أملک ثم التفت إلی عمرو فقال أبا عبد الله ما تراه منعه من الکلام معک قال ما لا خفاء به عنک قال أظنک تقول إنه هاب جوابک لا و الله و لکنه ازدراک و استحقرک و لم یرک للکلام أهلا ما رأیت إقباله علی دونک ذاهبا نفسه عنک فقال عمرو فهل لک أن تسمع ما أعددته لجوابه قال معاویة اذهب إلیک أبا عبد الله فلا حین جواب سائر الیوم (7) و نهض معاویة و تفرق الناس.

و روی المدائنی أیضا قال وفد عبد الله بن عباس علی معاویة مرة فقال معاویة لابنه یزید و لزیاد ابن سمیة و عتبة بن أبی سفیان و مروان بن الحکم و عمرو

ص: 165


1- 1. فی المصدر: دیجور.
2- 2.«: أن لا تتابعنا.
3- 3.«: من خلق.
4- 4.«: یا أبا جعفر.
5- 5. الضب: الحقد الخفی. الوجار: الحجر.
6- 6. فی المصدر: و لو ذهبت.
7- 7.«: فلات حین جواب، فبما یری الیوم.

پس اگر نمی­خواهی زشتی انتخاب برای خودت مکرر شود، اگر مجلسی، ما و تو را یکجا گرد آورد از بد گویی دست بردار و وقتی خلوت کردی هر چه خواستی انجام بده. خدا حسابگر تو است، به خدا سوگند اگر آنچه که خدا برای ما قرار داده است در دست تو نبود هرگز به سمت تو نمی­آمدیم. سپس ادامه داد: اگر تو مرا مجبور کنی به آنچه که آن را تاب نمی­آورم همان چیزی که باعث شادی­ات شد باعث ناراحتی تو می­شود.

معاویه گفت: ای ابا جعفر! به اشتباه نبود که قسم دادم بنشینی، لعنت خدا بر آن کس که کینه مخفی شده در سینه تو را خارج کرد، هر چه بگویی برایت انجام می­شود و هر امیدی از ما داشته باشی عملی می­گردد، اگر بزرگواری و مقام تو نبود طرفدارانت شفاعت کنندگان تو به سوی ما بودند. تو پسر ذی الجناحین و سید بنی هاشمی. عبدالله گفت: اینچنین نیست بلکه سید بنی هاشم حسن و حسین علیهما السلام هستند و هیچ کس در این باره با آنان رقابت نتواند کرد. سپس معاویه ادامه داد: ابا جعفر به تو قسم می­خورم که هر حاجتی که بر زبان آوری را برآورده خواهم ساخت، هر چه باشد؛ حتی اگر قرار باشد هر آنچه دارم را از دست بدهم. اباجعفر پاسخ داد: در این مجلس نه، سپس برگشت. و معاویه کیسه­ای زر را به دنبال او فرستاد و گفت: به خدا قسم گویی که او رسول الله است در راه رفتن و در ظاهر و خُلق و خُویَش، و او از مشکوة - آل - رسول الله است. دوست دارم ارزشمندترین چیزهایی که دارم را بدهم تا او برادر من باشد. سپس رو به عمرو کرد و گفت: ای اباعبدالله به نظر تو، چه چیز او را از صحبت کردن با تو منع کرد؟ گفت: همان چیزی که بر تو پوشیده نیست. گفت: گمان کردم می­گویی: او از جواب تو ترسید. نه به خدا قسم او تو را خوار کرد و تحقیر نمود و تو را شایسته سخن ندانست. روی نمودن او به من، نفسش را از تو می برد. عمرو گفت: آیا می خواهی آنچه را برای پاسخ به او آماده کرده بودم بشنوی؟ معاویه گفت: برو سراغ کارت، ای ابا عبدالله دیگر زمان پاسخ دادن گذشته است! معاویه برخاست و مردم متفرق شدند.مدائنی نیز روایت می کند : عبدالله بن عباس یک بار به عنوان نماینده نزد معاویه رفت، معاویه به پسرش یزید و به زیاد بن سمیه و عتبة بن سفیان و مروان بن حکم و عمرو

ص: 165

بن العاص و المغیرة بن شعبة و سعید بن العاص و عبد الرحمن ابن أم الحکم إنه قد طال العهد لعبد الله بن عباس و ما کان شجر بیننا و بینه و بین ابن عمه و لقد کان نصبه للتحکیم فدفع عنه فحرکوه علی الکلام لنبلغ حقیقة صفته و نقف علی کنه معرفته و نعرف ما صرف عنا من شبا حده و زوی (1) عنا من دهاء رأیه فربما وصف المرء بغیر ما هو فیه و أعطی من النعت و الاسم ما لا یستحقه ثم أرسل إلی عبد الله بن عباس فلما دخل و استقر به المجلس ابتدأه ابن أبی سفیان فقال یا ابن عباس ما منع علیا أن یوجه بک حکما فقال أما و الله لو فعل لقرن عمرا بصعبة من الإبل یوجع کتفیه مراسها(2) و لأذهلت عقله و أجرضته بریقه و قدحت فی سویداء قلبه فلم یبرم أمرا و لم ینقض رأیا(3) إلا کنت منه بمرأی و مسمع فإن نکبة أدمت قواه (4) و إن أدمة قصمت عراه بعضب (5) مصقول لا یفل حده و أصالة رأی کمناخ الأجل لا ورز منه (6) أصدع به أدیمه و أفل (7) به شبا حده و أستجد به عزائم المتقین (8) و أزیح به شبه الشاکین (9).

فقال عمرو بن العاص هذا و الله یا أمیر المؤمنین نجوم أول الشر و أفول آخر الخیر و فی حسمه قطع مادته فبادره بالجملة(10) و انتهز منه الفرصة و اردع

ص: 166


1- 1. الشبا جمع الشباة: طرف الشی ء و حده. و فی المصدر: و وری عنا.
2- 2. المراس: الشدة و القوّة، یقال« هو صعب المراس» أی ذو الشدة و القوّة.
3- 3. فی المصدر: و لم ینفض ترابا.
4- 4. سیأتی معناه عن المصنّف. و فی المصدر: فان نکته أرمت قواه و ان أرمه فصمت عراه بغرب مقول لا یفل حده.
5- 5. العضب. السیف القاطع.
6- 6. کذا فی النسخ. و فی المصدر: کمتاح الأجل لا وزر منه.
7- 7. فی( ک) و( ت): أقل.
8- 8. کذا فی النسخ. و فی المصدر: و أشحذ به عزائم المتقین. و الصحیح المتیقنین.
9- 9. فی( ک) الناکثین خ ل.
10- 10. فی المصدر: بالحملة.

بن عاص و مغیرة بن شعیبة و سعید بن عاص و عبدالرحمن بن ام الحکم گفت: عهد عبدالله بن عباس طولانی گشت و نسبتی میان ما و او و پسر عمویش نیست. او را برای حکمیت منصوب کرد اما از او راند - نپذیرفت -. پس او را به سخن گفتن تشویق کنید تا حقیقت صفتش را بفهمیم و به کنه معرفت او پی ببریم، و همه چیز مرتبط با وی را بشناسیم و زیرکی اندیشه او را که بر ما پوشیده است بدانیم. چه بسا انسان غیر از آنچه هست توصیف شده، و اسم و لقبی که استحقاق آن را ندارد به او داده می­شود. سپس شخصی را به سوی عبدالله بن عباس فرستاد ، هنگامی که او وارد شد و در مجلس نشست، معاویه اینگونه سر حرف را با او باز کرد و گفت: ابن عباس چه چیز علی را منع کرد که حکمیت را به تو بدهد؟ گفت: به خدا قسم اگر این کار را انجام می­داد عمرو را با شتری چموش و تنومند قرین می­ساخت که قدرت آن شتر، شانه­هایش را به درد آورد و مطمئنا عقل را از سرش می­پراندم و او را با آب دهانش گلوگیر می­کردم و در اعماق قلبش آتش می­افروختم، به طوری که تصمیمی نگیرد و رأیی را نقض نکند مگر آن که در مقابل چشم و گوش من باشد؛ اگر آن را کج کرد بین قوای او صلح برقرار می­کردم و اگر صلح می­شد دستگیره­های آن را می­شکستم با شمشیری آخته که تیزی آن کُند نشود و اصالت اندیشه­ای که مانند شتر خوابیده مرگ باشد که گریزی از آن نباشد و با آن، پوسته­اش را می­شکافتم و تیزی­اش را کند می­کردم و با آن اراده­های پرهیزکاران را تقویت می­کردم و شبهات مردّدان را از بین می­بردم.

عمرو بن عاص گفت: ای امیر المؤمنین به خداقسم این درخشش اولین فتنه و افول آخرین خوبی است، ساکت کردن او از بین بردن تأثیر اوست، با تمام قوا به او حمله کن و فرصت را از او بگیر

ص: 166

بالتنکیل به غیره و شرد به من خلفه فقال ابن عباس یا ابن النابغة ضل و الله عقلک و سفه حلمک و نطق الشیطان علی لسانک هلا تولیت ذلک بنفسک یوم صفین حین دعیت إلی النزال و تکافح الأبطال (1) و کثرت الجراح و تقصفت الرماح و برزت إلی أمیر المؤمنین مصاولا فانکفأ(2) نحوک بالسیف حاملا فلما رأیت الکر آثر من الفر و قد أعددت حیلة السلامة قبل لقائه و الانکفاء عنه بعد إجابة دعائه فمنحت (3) رجاء النجاة عورتک و کشفت له خوف بأسه سوأتک حذر أن (4) یصطلمک بسطوته أو یلتهمک بحملته ثم أشرت إلی معاویة(5) کالناصح له بمبارزته و حسنت له التعریض (6) لمکافحته رجاء أن تکفی (7) مئونته و تعدم صولته (8) فعلم غل صدرک و ما ألحت علیه من النفاق أصلعک (9) و عرف مقر سهمک فی غرضک فاکفف عضب لسانک (10) و اقمع عوراء لفظک فإنک لمن أسد خادر و بحر زاخر إن برزت (11) للأسد افترسک و إن عمت فی البحر قمسک (12).

فقال مروان بن الحکم یا ابن عباس إنک لتصرف بنابک و توری نارک کأنک ترجو الغلبة و تؤمل العافیة و لو لا حلم أمیر المؤمنین عنکم لناولکم (13)

ص: 167


1- 1. کفح العدو، واجهه و استقبله.
2- 2. أی مال.
3- 3. فی المصدر: فمنحته.
4- 4.«: حذرا ان یصطلمک.
5- 5. کذا فی( ک). و فی غیره من النسخ و کذا المصدر: علی معاویة.
6- 6. فی المصدر: التعرض.
7- 7.«: أن تکتفی.
8- 8.«: صورته.
9- 9.«: و ما انحنت علیه من النفاق أضلعک.
10- 10.«: غرب لسانک. و الغرب: الحدة.
11- 11.«: تبرزت.
12- 12. عام فی الماء: سبح. و القمس بمعنی الغمس.
13- 13. فی المصدر: لتناولکم.

و با گوشمالی دادن به او جلوی دیگران را بگیر. ابن عباس گفت: ای ابن نابغه! به خدا قسم که عقل تو گمراه شده است و اندیشه­ات به سفاهت کشیده شده، این شیطان است که دارد به زبان تو سخن می­گوید. چرا همین کار را روز جنگ صفین به عهده نگرفتی آن هنگام که به جنگ و مبارزه جنگجویان خوانده شدی، زخمی­ها تعدادشان زیاد شد و نیزه­ها یکی پس ازدیگری فرود می­آمدند؟ به سوی امیرالمومنین حمله کردی و ایشان در حالی که شمشیر در دست داشت به سمت تو آمد، پس وقتی دیدی حمله بر فرار ترجیح دارد پیش از دیدار با او نیرنگی را که سلامت در آن باشد آماده کردی و پس از پاسخ دادن به درخواست او از او عقب نشینی کردی، پس با امید نجات، عورتت را نشان دادی، و از ترس قدرتش، عورت خود را نمایان کردی، به خاطر پرهیز از این که خشم او به تو آسیب برساند، یا با حمله­اش تو را ببلعد. سپس به معاویه اشاره کردی همچون ناصحی که او را به مبارزه­اش دعوت می­کند و به خوبی با کنایه به او گفتی که به نبرد با او برخیزد، به این امید که تو را از شرّ او کفایت کند و از صولت او جان سالم به در ببری. پس غلیان - کینه - دلت را و نفاقی که تخته سینه­ات به آن اصرار داشت را درک کرد و جایگاه تیر تو و هدف آن را دانست، پس جلوی تیزی زبانت را گرفت و زشتی سخنت را سرکوب کرد؛ چرا که تو در برابر شیری در پرده نشسته و دریایی خروشان قرار داشتی که اگر در مقابلش پدیدار می­شدی تو را می­درید و اگر در دریا شناور می­شدی تو را در خود فرومی­کشید.

مروان بن حکم گفت: ابن عباس! همانا تو دندانهای نیشت را به هم می­سایی و آتش را شعله­ور می­کنی، گویی که به پیروزی امید داری و عافیت را آرزو می­کنی. و اگر صبوری امیرالمونین بر شما نبود مطمئنا شما را با

ص: 167

بأقصر أنامله فأوردکم منهلا بعیدا صدره و لعمری لئن سطا بکم لیأخذن بعض حقه منکم و لئن عفا عن جرائرکم فقدیما ما نسب إلی ذلک فقال ابن عباس و إنک لتقول ذلک یا عدو الله و طرید رسول الله و المباح دمه و الداخل بین عثمان و رعیته بما حملهم علی قطع أوداجه و رکوب أنتاجه (1) أما و الله لو طلب معاویة ثاره لأخذک به و لو نظر فی أمر عثمان لوجدک أوله و آخره و أما قولک لی إنک لتصرف بنابک و توری نارک فسل معاویة و عمرا یخبراک لیلة الهریر کیف ثباتنا للمثلات و استخفافنا بالمعضلات و صدق جلادنا عند المصاولة و صبرنا علی اللأواء و المطاولة(2) و مصافحتنا بجباهنا السیوف المرهفة و مباشرتنا بنحورنا حد الأسنة هل خمنا(3) عن کرائم تلک المواقف أم لم نبذل مهجنا للمتالف و لیس لک إذ ذاک فیها مقام محمود و لا یوم مشهود و لا أثر معدود و إنهما شهدا ما لو شهدت لأقلقک فاربع علی ظلعک و لا تعرض (4) لما لیس لک فإنک کالمغرور فی صفقة(5) لا یهبط برجل و لا یرقی بید.

فقال زیاد یا ابن عباس إنی لأعلم ما منع حسنا و حسینا من الوفود معک علی أمیر المؤمنین إلا ما سولت لهما أنفسهما و غرهما به من هو عند البأساء سلمهما(6) و ایم الله لو ولیتهما لأدأبا فی الرحلة إلی أمیر المؤمنین أنفسهما و یقل (7) بمکانهما لبثهما فقال ابن عباس إذا و الله یقصر دونهما باعک و یضیق بهما ذراعک و لو

ص: 168


1- 1. فی المصدر: أثباجه. و الشیخ ما بین الکاهل إلی الظهر.
2- 2. اللأواء: الشدة و المحنة.
3- 3. خام یخیم عنه: جبن و نکص. و فی نسخ الکتاب« حمنا» بالمهملة و لکنه سهو.
4- 4. فی المصدر: و لا تتعرض.
5- 5.«: کالمغروز فی صفد. أی المشدود فی قید.
6- 6.«: یسلمهما.
7- 7.«: و لقل.

انگشت کوچکش از بین می­برد و شما را به بد آبشخوری وارد می­کرد. قسم به جانم! اگر به شما حمله­ور شود برخی از حق خویش را از شما ­ستانده، و اگر از خطاهای شما در­گذرد این چیزیست که دیر ایامی است به آن منسوب است - آن را انجام می­دهد -.. ابن عباس گفت: تو این را می­گویی ای دشمن خدا! و ای که طرد شده رسول خدایی، تویی که خونت مباح دانسته شده است، و بین عثمان و رعیت وی دخالت کردی و آنان را وادار کردی که رگهایش را قطع کنند و بر دوش او سوار شوند؟ اما به خدا سوگند اگر معاویه خون او را طلب کند باید از تو خونخواهی کند، و اگر به ماجرای عثمان نگاه کند تو را اول و آخر آن خواهد دانست. اما این گفته ات به من :« همانا تو دندانهای نیشت را به هم می­سایی و آتش را شعله­ور می­کنی» از معاویه و عمرو بپرس تا تو را از لیلة الهریر باخبر کنند که ثبات ما در برابر مشکلات و چابکی و قدرت ما در برابر معضلات چگونه بود، و این که چگونه ما در برابر جلادمان هنگام حمله صداقت داشتیم و در برابر شدت و سختی مقاومت کردیم و با پیشانی خود در برابر شمشیرهای بلند ایستادیم و گلوی خود را در برابر سرنیزه­ها گرفتیم؛ آیا از کرامت­های آن موقعیت­ها هراسیده­ایم یا اینکه جان خود را در میدان­ها بذل نکرده­ ایم؟ و در این صورت، تو مقام شایسته و روز بزرگ و نقش برجسته­ای نداشته­ای، و همانا آن دو شاهد چیزهایی بوده­اند که اگر تو شاهد آنها بودی موجب نگرانی تو می­شد، پس پایت را به اندازه گلیمت دراز کن و به چیزی که شایسته تو نیست نپرداز، تو همچون صیدی هستی که در دام اسیر شده­ای نه می توانی با پا فرود بیایی نه قادری با دست بالا بروی.

زیاد گفت: ابن عباس من می­دانم که حسن و حسین در ورود بر امیرالمؤمنین از همراهی با تو خودداری نکردند مگر به خاطر اینکه دستخوش وسوسه­های نفس خویش شدند، و کسی که در هنگام سختی­ آنها را تسلیم کرده آن دو را به این امر مغرور کرده است و به خدا سوگند اگر آن دو را به ولایت می­رساندی خود را برای سفر به سوی امیرالمؤمنین قانع می­کردند و هیچ درنگی نمی­کردند. سپس ابن عباس گفت: در این صورت به خدا قسم توانایی­ات از آنها کمتر است و دستت به آنان نمی­رسد. اگر

ص: 168

رمت ذلک لوجدت من دونهما فئة صدقا(1) صبرا علی البلاء لا یخیمون (2) عن اللقاء فلعرکوک (3) بکلاکلهم و وطئوک بمناسمهم و أوجروک مشق رماحهم و شفار سیوفهم و وخز أسنتهم حتی تشهد بسوء ما آتیت و تتبین ضیاع الحزم فیما جنیت فحذار حذار من سوء النیة فتکافأ برد الأمنیة(4) و تکون سببا لفساد هذین الحیین بعد صلاحهما و ساعیا فی اختلافهما بعد ائتلافهما حیث لا یضرهما التباسک (5) و لا یغنی عنهما إیناسک.

فقال عبد الرحمن ابن أم الحکم لله در ابن ملجم فقد بلغ الأجل (6) و أمن الوجل و أحد الشفرة و ألان المهرة و أدرک الثار و نفی العار و فاز بالمنزلة العلیا و رقا الدرجة القصوی فقال ابن عباس أما و الله لقد کرع (7) کأس حتفه بیده و عجل الله إلی النار بروحه و لو أبدی لأمیر المؤمنین صفحته لخالطه الفحل القطم و السیف الخذم و لألعقه صابا(8) و سقاه سماما و ألحقه بالولید و عتبة و حنظلة فکلهم کان أشد منه شکیمة و أمضی عزیمة ففری بالسیف هامهم و رملهم بدمائهم و فری الذئاب أشلاءهم (9) و فرق بینهم و بین أحبائهم أولئک حصب جهنم هم لها واردون ف هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ أَوْ تَسْمَعُ لَهُمْ رِکْزاً و لا غرو و إن ختل و لا وصمة إن قتل فإنا لکما قال درید بن الصمة شعر:

ص: 169


1- 1. الصدق- بضم الصاد و الدال أو سکونها-: جمع الصدوق. و الصبر- بضم الصاد و الباء-: جمع الصبور.
2- 2. أی لا یجبنون. و فی نسخ الکتاب« لا یحتمون» و لکنه سهو.
3- 3. عرکه: دلکه.
4- 4. فی المصدر: فانها ترد الامنیة.
5- 5.«: ابساسک.
6- 6.«: الامل.
7- 7. کرع فی الماء او الاناء: مد عنقه و تناول الماء بفیه من موضعه.
8- 8. أبدی له صفحته أی کاشفه. القطم- بالفتح فالکسر: الغضبان. الخذم: القاطع بالسرعة. و فی النسخ« الجزم» و کلاهما سهو. و الصاب: عصیر شجر مر.
9- 9. جمع الشلو: العضو.

چنین قصدی می­کردی کسانی که در اختیار آنانند را گروهی بسیار صادق و صبور بر بلا می­یافتی که از رویارویی کنارنمی­کشند و با سینه اسبان و سمّ شترانشان تو را درهم­پیچیده و له می­کنند و تیزی و سرعت نیزه­هایشان و برّندگی شمشیرهایشان و گزِش لبه تیغ­هایشان چنان تو را می­شکافد که به بدی کاری که انجام دادی گواهی بدهی و دریابی که اقدام تو فاقد دوراندیشی بوده است. پس بپرهیز از سوء نیت خودداری کن که جزای آن دست نیافتن به آرزوست و باعث فساد این دو گروه پس از صلاح ایشان می­شوی و همچنین سعی در اختلاف بین آنها می­کنی پس از اینکه با هم متحد بوده­اند؛ به طوری که اشتباه تو برای آنها ضرری نخواهد داشت و انس­گرفتن تو نیز دردی از آنان را دوا نخواهد کرد.

عبدالرحمن بن ام الحکم گفت: مرحبا بر ابن ملجم که اجل را رساند و ترس را از بین برد، شمشیرش را تیز کرد و مفاصل را نرم کرد و انتقام را گرفت و ننگ و عار را دور کرد، و به منزلتی والا دست یافت و به آخرین درجه صعود کرد. ابن عباس گفت: به خدا سوگند جام مرگ خود را به دست خویش پر کرد و خداوند در فرستادن روحش به آتش شتاب کرد، و اگر نیت خود را بر امیرالمؤمنین آشکار می­کرد آن نر خشمگین و آن شمشیر برّان با او درمی­آمیخت و عصاره درخت مرارت به او می چشاند و او را از زهر سیراب می­کرد و به ولید و عتبه و حنظله ملحق می­نمود. همه آنان از او سرسخت­تر و مصمم تر بودند، پس با شمشیر سرهایشان را شکافت و به خاک و خون کشید و گرگ­ها جسدهایشان را دریدند و میان آنها و دوستانشان جدایی انداختند. آنها هیزم های جهنم­اند و وارد آن می­شوند. پس«هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ أَوْ تَسْمَعُ لَهُمْ رِکْزاً»{آیا کسی از آنان را می­یابی یا صدایی از ایشان می­شنوی؟}(1) جای تعجب نیست اگر فریب بخورد و ننگ نیست اگر کشته شود، زیرا ما چنانیم که درید بن الصمة می­گوید: (شعر)

ص: 169


1- . مریم / 98[1]

فإنا للحم السیف غیر مکره***و نلحمه طورا و لیس بذی مکر(1)

یغار علینا واترین فیشتفی***بنا إن أصبنا أو نغیر علی وتر.

فقال المغیرة بن شعبة أما و الله لقد أشرت علی علی بالنصیحة فآثر رأیه و مضی علی غلوائه (2) فکانت العاقبة علیه لا له و إنی لأحسب أن خلقه یعتدون لمنهجه و قال (3) ابن عباس کان و الله أمیر المؤمنین أعلم بوجوه الرأی و معاقد الحزم و تصریف الأمور من أن یقبل مشورتک فیما نهی الله عنه و عنف علیه قال سبحانه لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ (4) إلی آخر الآیة و لقد وقفک علی ذکر متین (5) و آیة متلوة قوله تعالی وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً(6) و هل کان یسوغ له أن یحکم فی دماء المسلمین و فی المؤمنین من لیس بمأمون عنده و لا موثوق به فی نفسه هیهات هیهات هو أعلم بفرض الله و سنة رسوله أن یبطن خلاف ما یظهر إلا للتقیة و لات حین تقیة مع وضوح الحق و ثبوت الجنان و کثرة الأنصار یمضی کالسیف المصلت فی أمر الله مؤثرا لطاعة ربه و التقوی علی آراء أهل الدنیا.

فقال یزید بن معاویة یا ابن عباس إنک لتنطق بلسان طلق تنبئ عن مکنون قلب حرق فاطو ما أنت علیه کشحا فقد محا ضوء حقنا ظلمة باطلکم فقال ابن عباس مهلا یزید فو الله ما صفت القلوب لکم منذ تکدرت علیکم (7) و لا دنت بالمحبة

ص: 170


1- 1. کذا فی النسخ و المصدر. و الصحیح کما فی شرح دیوان الحماسة ص 825 کذا: فانا للحم السیف غیر نکیرة***و نلحمه حینا و لیس بذکری نکر و درید بن الصمة شاعر شجاع فارس من ذوی الرأی فی الجاهلیة، و شهد یوم حنین مع هوازن و هو شیخ کبیر و قتل یومئذ فیمن قتل من المشرکین.
2- 2. الغلواء- بضم الغین و سکون اللام او فتحها- الغلو.
3- 3. فی المصدر: یقتدون بمنهجه. فقال اه.
4- 4. سورة المجادلة: 22.
5- 5. فی المصدر: مبین.
6- 6. سورة الکهف: 51.
7- 7. فی المصدر: منذ تکدرت بالعداوة علیکم.

«ما از شمشیر بران نمی­هراسیم و گاه آن را التیام می­دهیم و اهل نیرنگ نیستیم

خونخواهان، غافلگیرانه به ما حمله می­کنند و اگر ما آسیب ببینیم دلشان خنک می­شود تا این که برای خونخواهی حمله کنیم»

مغیره بن شعبة گفت: به خدا سوگند به علی نصیحت کردم، اما او نظرش را ترجیح داد و به دنبال افراط کاری خویش رفت. پس عاقبت علیه او خواهد بود نه برای او و من گمان می­کنم پیروان او راهش را پیروی نخواهند کرد. ابن عباس گفت: به خدا سوگند که امیرالمومنین به وجوه اندیشه و جایگاه های دوراندیشی وتدبیر امورآگاه­تر است از این که بخواهد در آنچه خدا از آن نهی کرده و آن را منع نموده است، مشورت تو را بپذیرد؛ خداوند می فرماید:« لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ... »{ قومی را نیابی که به خدا و روز بازپسین ایمان داشته باشند [و] کسانی را که با خدا و رسولش مخالفت کرده اند را دوست بدارند}(1)

تا آخر آیه، و تو را از این ذکر متین و این آیه تلاوت شده از خداوند، آگاه کرد که فرمود: «وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً »{و من آن نبوده­ام که کمک گیرنده از گمراه کنندگان باشم}(2) آیا برای او جایز بود کسی را که در نزد او امین نبود و و در نفس خود به او اطمینان نداشت بر خون مسلمانان و مؤمنان حاکم گرداند؟ دور باد دور باد، او به واجبات خداوند و سنت رسول خدا آگاه­تر است از این که خلاف آنچه آشکار است را خواستار شود مگر برای تقیه، و الان زمان تقیه نیست؛ چرا که حق واضح است و دلها استوار و یاران فراوانند. او همانند شمشیر آخته در امر الهی به پیش می­رود و طاعت پروردگارش و تقوای الهی را بر آرای اهل دنیا ترجیح می­دهد.

یزید بن معاویة گفت: ای ابن عباس! تو چنان به زبان گشاده سخن می­گویی که نشان از نهفته­های دل سوخته­ات دارد، عداوتی را که در سینه داری بپوشان که به تحقیق نور حق ما ظلمت باطل شما را محو کرده است! ابن عباس گفت: مهلت بده ای یزید به خدا قسم از زمانی که دلها از شما تیرگی یافت دیگر زلال نمی­گردد و از آن زمان که با بغض بر شما بیتوته کرد - قرار گرفت -، دیگر به محبت

ص: 170


1- 2. مجادله/ 22
2- .کهف:51

لکم مذ بات (1) بالبغضاء عنکم و لا رضیت الیوم منکم ما سخطت الأمس من أفعالکم و إن بذل الأیام یستقضی ما صد عنا و یسترجع (2) ما ابتز منا کیلا بکیل و وزنا بوزن و إن تکن الأخری فکفی بالله ولیا لنا و وکیلا علی المعتدین علینا.

فقال معاویة إن فی نفسی منکم لحرارات (3)

بنی هاشم و إن الخلیق إن (4) أدرک فیکم الثأر و أنفی العار فإن دماءنا قبلکم و ظلامتنا فیکم فقال ابن عباس و الله إن رمت ذلک یا معاویة لتثیرن علیک أسدا مخدرة و أفاعی مطرقة لا یفثؤها(5) کثرة السلاح و لا یقصها(6) نکایة الجراح یضعون أسیافهم علی عواتقهم یضربون قدما قدما من ناواهم یهون علیهم نباح الکلاب و عواء الذئاب لا یفاقون بوتر و لا یسبقون إلی کر ثم ذکر(7) قد وطنوا علی الموت أنفسهم و سمت بهم إلی العلیاء هممهم کما قالت الأزدیة:

قوم إذا شهدوا الهیاج فلا***ضرب ینهنههم و لازجر(8)

وکأنهم آساد غینة غرست (9)*** و بلّ متونها القطر.

فلتکونن منهم بحیث أعددت لیلة الهریر للهرب فرسک و کان أکبر همک سلامة حشاشة نفسک و لو لا طغام من أهل الشام وقوک بأنفسهم و بذلوا دونک مهجهم حتی إذا ذاقوا و خز الشفار و أیقنوا بحلول الدمار(10) رفعوا المصاحف مستجیرین

ص: 171


1- 1. فی المصدر: إلیکم مذ نأت اه.
2- 2.«: و ان تدلّ الأیّام نستقض ما شذ عنا و نسترجع اه.
3- 3.«: لحزازات. و هی الوجع فی القلب من غیظ و نحوه.
4- 4.«: و انی لخلیق.
5- 5. فثأ الغضب: سکن حدته و فثا الشی ء عنه: کفه و حبسه.
6- 6. فی المصدر: و لا تعضها.
7- 7.«: و لا یسبقون إلی کریم ذکر.
8- 8. نهنهه عن الشی ء: کفه عنه و زجره.
9- 9. کذا فی النسخ. و فی المصدر: غرثت. أی جاعث. و الغینة: الاشجار الملتفة بلا ماء.
10- 10. الدمار: الهلاک.

شما نزدیک نمی­گردد، و به خاطر خشمی که دیروز نسبت به اعمال شما داشتند امروز راضی نمی­شوند و گذشت زمان، آنچه را از دست ما گرفتند مطالبه می­کند و آنچه به زور از ما ستاندند بازخواهی می­کند؛ پیمانه در مقابل پیمانه و وزن در برابر وزن، و اگر چیز دیگری باشد پس خداوند به عنوان ولی و وکیل ما در مقابل تجاوز­کنندگان، برایمان کافی است. معاویه گفت: در قلب من کینه و خشمی از شما بنی هاشم است، و شایسته است که از شما خونخواهی کنم و ننگ را دور سازم! خون های ما پیش از شماست و تظلّم­خواهی ما در شماست. ابن عباس گفت: به خدا سوگند اگر قصد آن را بکنی شیرهای نهان و افعی­های سر به زیر را علیه تو می­شورانیم که کثرت اسلحه جلوی آنها را نمی­گیرد و سختی جراحت­ها آنها را منع نمی­کند. شمشیرها را بر شانه­های خود می­نهند و هر کس را که با آنان دشمنی کند گام به گام می­کوبند؛ عوعوی سگ­ها و زوزه گرگ­ها بر آنها آسان است. کسی در خونخواهی بر آنان غلبه نمی­کند و هیچ کس در حمله بر آنان پیشی نمی­گیرد. سپس ادامه داد: خودشان را به مرگ عادت داده­اند و همت­هایشان آنان را به سمت بالا سوق داده است، همانگونه که آن زن ازدی گفته است:

«مردمانی که اگر در میدان جنگ حاضر شوند نه ضربه شمشیر جلوی آنان را می­گیرد و نه هیچ عامل بازدارنده­ای .

گویی آنان شیرهای بیشه­اند که گرسنه­اند و پشت آنان را قطره­ها مرطوب کرده است.»

تو حتما از آنانی، به طوری که اسبت را در لیلة الهریر برای فرار آماده کردی و بزرگترین همت تو آن بود که ته­مانده جانت را سلامت بداری! و اگر فرومایگان شامی نبودند که با روح خود از تو محافظت کنند و جان خود را برای تو بدهند و چون گزش لبه شمشیر را ببینند و به رسیدن هلاک و نابودی یقین یابند قرآنها را بالا ببرند و به خاطر قرآن پناه جویند

ص: 171

بها و عائذین بعصمتها لکنت شلوا مطروحا بالعراء تسفی علیک ریاحها و یعتورک ذئابها(1) و ما أقول هذا أرید صرفک عن عزیمتک و لا أزالتک عن معقود نیتک لکن الرحم التی تعطف علیک و الأوامر التی توجب صرف النصیحة إلیک فقال معاویة لله درک یا ابن عباس ما یکشف (2) الأیام منک إلا عن سیف صقیل و رأی أصیل و بالله لو لم یلد هاشم غیرک لما نقص عددهم و لو لم یکن لأهلک سواک لکان الله قد کثرهم ثم نهض فقام ابن عباس و انصرف (3).

توضیح

قال الفیروزآبادی الخصیلة القطعة من اللحم أو لحم الفخذین و العضدین و الذراعین أو کل عصبة فیها لحم غلیظ و الجمع خصیل و خصائل (4) و الفنیق الفحل المکرم لا یؤذی لکرامته علی أهله و لا یرکب و قدعه کمنعه کفه و فرسه کبحه و الفحل ضرب أنفه بالرمح (5) و الأواصر جمع الأوصر و هو المرتفع من الأرض و یحتمل أن یکون تصحیف الأقاصر جمع الأقصر أی الأحلام القصیرة فکیف طوالها و المتک بالضم جمع المتکاء و هی المفضاة أو الطویلة ما بین إسکتی فرجها(6) و السک لعله من قولهم سکه إذا اصطلم أذنیه و فی بعض النسخ المسک یقال رجل مسکة کهمزة(7) أی بخیل أو هو الذی لا یعلق بشی ء فیتخلص منه و الجمع مسک بضم المیم و فتح السین و لعل المراد بأهل الجزة الذین یجزون أصواف الحیوانات و هم أدانی الناس و الرشاء الحبل و الغرائر جمع الغرارة التی تکون للتبن.

ص: 172


1- 1. اعتور القوم الشی ء: تعاطوه و تداولوه: و فی المصدر: الذباب.
2- 2. فی المصدر: ما تکشف.
3- 3. شرح النهج 2: 169- 173.
4- 4. القاموس 3: 368.
5- 5. فی هامش( ک): و ذلک إذا کان غیر کریم.
6- 6. الاسکتان- بفتح الکاف و کسرها- شفر الرحم أو جانباه ممّا یلی شفریه أو قذتاه.
7- 7. بضم الأول و فتح الثانی.

و به عصمت قرآن پناهنده شوند، تو جنازه­ای بی­جان و در صحرا افتاده بودی که بیابان، بادهای خود را بر تو برمی­انگیخت و گرگ­های آن بر سر تو دعوا می­کردند؛ و این را نمی­گویم تا تو را از اراده­ای که داری منصرف کنم و از نیتی که داری بازدارم، ولی منظورم آن خویشاوندی است که بر تو رحمت می­آورد و اوامری که موجب می­شود تو را نصیحت کنم

معاویه گفت: آفرین بر تو ای ابن عباس! گذشت روزگار جز شمشیری صیقل یافته و اندیشه­ای اصیل را از تو نمایان نمی­کند. به خدا سوگند اگر ابن هاشم کسی جز تو را متولد نمی­کرد تعدادشان کم نبود و اگر برای خانواده­ات جز تو کس دیگری نبود بی تردید، خداوند تعداد آنان را زیاد کرده بود. سپس برخاست. پس ابن عباس نیز بلند شده و رفت.

توضیح

فیروزآبادی گفت: خصیلة: تکه­ای گوشت یا گوشت ران و بازو یا هر بخشی که در آن گوشتِ کُلُفتی باشد. جمع آن خصیل و خصائل است. فنیق: گاو نر گرامی داشته­شده­ای که به خاطر ارزشی که بر خانواده­اش دارد اذیت نمی­شود و بر آن سوار نمی­شوند. قدع بر وزن منع یعنی او را بازداشت. قدع فرسه یعنی جلوی او را گرفت. قدع الفحل یعنی بینی­اش را با نیزه زد. اواصر جمع أوصر یعنی زمین مرتفع و ممکن است تصحیف اقاصر جمع اقصر باشد یعنی رؤیاهای کوتاه، پس بلند آن چگونه است! مُتک جمع متکاء است یعنی مفضاة یا بلندی ای که بین دو لبه فرج قرار دارد. سکّ شاید از گفته ایشان «سکّه» باشد وقتی گوشش را قطع کند. در برخی نسخه­ها مسک است. گفته می­شود: رجل مسکة مثل حمزه یعنی بخیل یا کسی که به چیزی آویزان نمی­شود تا از آن خلاص شود . جمع آن مُسَک است. شاید منظور از اهل جزة کسانی باشند که پشم حیوانات را قطع می­کنند و آنان پایین­ترین مردمانند و رشاء یعنی طناب و غرائر جمع غرارة است که برای کاه می­باشد.

ص: 172

و یقال جرض بریقه أی ابتلعه علی هم و حزن و نکب الإناء أماله و کبه و أدم بینهما أصلح و ألف و التهمه ابتلعه و أسد خادر أی داخل الخدر و هو الستر و الکلاکل الصدور و الجماعات و من الفرس ما بین محزمه إلی ما مس الأرض منه و المناسم أخفاف البعیر و المشق سرعة فی الطعن و الضرب و الطول مع الرقة و الوخز الطعن بالرمح و المهرة بالضم واحد المهر کصرد و هی مفاصل متلاحکة فی الصدر أو غراضیف الضلوع (1)

و اللحم القطع.

«34»

نهج، [نهج البلاغة]: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی ذِکْرِ خَبَّابِ بْنِ الْأَرَتِّ یَرْحَمُ اللَّهُ خَبَّاباً فَلَقَدْ أَسْلَمَ رَاغِباً وَ هَاجَرَ طَائِعاً وَ عَاشَ مُجَاهِداً-(2)

وَ قَالَ علیه السلام وَ قَدْ جَاءَهُ نَعْیُ الْأَشْتَرِ- مَالِکٌ وَ مَا مَالِکٌ لَوْ کَانَ جَبَلًا لَکَانَ فِنْداً لَا یَرْتَقِیهِ الْحَافِرُ وَ لَا یَرْقَی عَلَیْهِ الطَّائِرُ. قوله علیه السلام الفند هو المنفرد من الجبال (3).

بیان

قال الجزری الفند من الجبل أنفه الخارج منه (4).

أَقُولُ: قَالَ عَبْدُ الْحَمِیدِ بْنُ أَبِی الْحَدِیدِ الَّذِی رَوَیْتُهُ عَنِ الشُّیُوخِ وَ رَأَیْتُهُ بِخَطِّ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْخَشَّابِ: أَنَّ الرَّبِیعَ بْنَ زِیَادٍ الْحَارِثِیَّ أَصَابَتْهُ نُشَّابَةٌ فِی جَبِینِهِ فَکَانَتْ تَتَنَقَّضُ عَیْنَیْهِ (5) فِی کُلِّ عَامٍ فَأَتَاهُ عَلِیٌّ علیه السلام عَائِداً فَقَالَ کَیْفَ تَجِدُکَ أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ أَجِدُنِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَوْ کَانَ لَا یَذْهَبُ مَا بِی إِلَّا بِذَهَابِ بَصَرِی لَتَمَنَّیْتُ ذَهَابَهُ فَقَالَ وَ مَا قِیمَةُ بَصَرِکَ عِنْدَکَ قَالَ لَوْ کَانَتْ لِیَ الدُّنْیَا لَفَدَیْتُهُ بِهَا قَالَ لَا جَرَمَ لَیُعْطِیَنَّکَ اللَّهُ عَلَی قَدْرِ ذَلِکَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُعْطِی عَلَی قَدْرِ الْأَلَمِ وَ الْمُصِیبَةِ وَ عِنْدَهُ تَضْعِیفٌ کَثِیرٌ قَالَ الرَّبِیعُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ لَا أَشْکُو إِلَیْکَ عَاصِمَ بْنَ زِیَادٍ

ص: 173


1- 1. متلاحکة ای متلاصقة متداخلة. و الغرضوف و الغضروف کل عظم رخص یؤکل.
2- 2. نهج البلاغة( عبده ط مصر) 2: 154. و فیه: یرحم اللّه خباب بن الارت فلقد اسلم راغبا و هاجر طائعا و قنع بالکفاف و رضی عن اللّه و عاش مجاهدا.
3- 3. نهج البلاغة( عبده ط مصر) 2: 249.
4- 4. النهایة 3: 216 و الفند بکسر الفاء و سکون النون.
5- 5. کذا فی النسخ، و فی المصدر و هامش( خ) علیه و تنقض الجرح: سال دمه.

گفته می­شود: جرض بریقه یعنی از روی ناراحتی و غصه آن را بلعید و نکب الإناء یعنی آن را کج کرد و ریخت. أدم بینهما یعنی بین آن دو صلح و الفت برقرار کرد. التهمه یعنی آن را بلعید. اسد خادر یعنی داخل پرده. کلاکل یعنی سینه­ها و گروه­ها. کلاکل الفرس: ما بین محل بستن کمربند تا آن عضو او که زمین را لمس می­کند. مناسم: سُم شتر. مشق: شتاب در ضربه زدن و طول آن همراه با نازکی. وخز یعنی زدن با نیزه. مُهرة که جمع آن مهر بر وزن صُرَد است یعنی مفاصل به هم­پیوسته در سینه یا غضروف­های دنده­ها. لحم یعنی بریدن.

روایت34.

نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علیه السلام در باره خبّاب بن أرث فرمود: خداوند خباب را بیامرزد با رغبت مسلمان شد و از روی اطاعت هجرت کرد و مجاهد زندگی کرد.(1)

وقتی خبر شهادت مالک اشتر به حضرت رسید، فرمود: مالک چه مالکی، به خدا اگر کوه بود در سرفرازی کوهی یگانه بود که هیچ رونده ای به گرد پای او نمی­رسد و هیچ پرنده ای بالاتر از او نمی­رود.(2)

بیان

می گویم: عبد الحمید بن ابی الحدید گفت: تیری به پیشانی ربیع بن زیاد حارثی برخورد کرد که هر سال باعث می شد که بینایی او کمتر شود. علی علیه السلام به عیادتش رفت و فرمود: ای ابا عبدالرحمن خود را چگونه می­بینی؟ گفت: ای امیرالمؤمنین اینگونه می­بینم که اگر اعتقادم جز با از دست رفتن چشمم باقی نمی­ماند آرزوی از دست رفتن چشمم را می­کنم. حضرت فرمود: ارزش بینایی نزد تو چقدر است؟ گفت: اگر دنیا از آن من بود فدایش می کردم. فرمود: خداوند مسلماً به اندازه آن به تو عطا خواهد کرد. خداوند متعال به اندازه درد و مصیبت به بندگانش عطا می کند و چند برابر می­گرداند. ربیع گفت: ای امیرالمؤمنین آیا نزد تو از برادرم عاصم بن زیاد

ص: 173


1- . نهج البلاغة ترجمه دشتی: 451
2- . نهج البلاغة ترجمه دشتی: 526

أَخِی قَالَ مَا لَهُ قَالَ لَبِسَ الْعَبَاءَ وَ تَرَکَ الْمُلَاءَ وَ غَمَّ أَهْلَهُ وَ حَزَنَ وُلْدَهُ فَقَالَ علیه السلام ادْعُوا لِی عَاصِماً فَلَمَّا أَتَاهُ عَبَسَ فِی وَجْهِهِ وَ قَالَ وَیْحَکَ یَا عَاصِمُ أَ تَرَی اللَّهَ أَبَاحَ لَکَ اللَّذَّاتِ وَ هُوَ یَکْرَهُ مَا أَخَذْتَ مِنْهَا لَأَنْتَ أَهْوَنُ عَلَی اللَّهِ مِنْ ذَلِکَ أَ وَ مَا سَمِعْتَهُ یَقُولُ مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ-(1) ثُمَّ قَالَ یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ-(2) وَ قَالَ وَ مِنْ کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْماً طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها-(3) أَمَا وَ اللَّهِ ابْتِذَالُ نِعَمِ اللَّهِ بِالْفَعَالِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنِ ابْتِذَالِهَا بِالْمَقَالِ وَ قَدْ سَمِعْتُمُ اللَّهَ یَقُولُ وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ-(4) وَ قَوْلُهُ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ-(5) إِنَّ اللَّهَ خَاطَبَ الْمُؤْمِنِینَ بِمَا خَاطَبَ بِهِ الْمُرْسَلِینَ فَقَالَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ-(6) وَ قَالَ یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً-(7) وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِبَعْضِ نِسَائِهِ مَا لِی أَرَاکِ شَعْثَاءَ مَرْهَاءَ سَلْتَاءَ-(8)

قَالَ عَاصِمٌ فَلِمَ اقْتَصَرْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی لُبْسِ الْخَشِنِ وَ أَکْلِ الْجَشِبِ-(9) قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی افْتَرَضَ عَلَی أَئِمَّةِ الْعَدْلِ أَنْ یُقَدِّرُوا لِأَنْفُسِهِمْ بِالْقَوَامِ کَیْلَا یَتَبَیَّغَ (10) بِالْفَقِیرِ فَقْرُهُ فَمَا قَامَ عَلِیٌّ علیه السلام حَتَّی نَزَعَ عَاصِمٌ الْعَبَاءَ وَ لَبِسَ مُلَاءَةً(11).

ص: 174


1- 1. سورة الرحمن: 19 و 22.
2- 2. سورة الرحمن: 19 و 22.
3- 3. سورة فاطر: 12.
4- 4. سورة الضحی: 11.
5- 5. سورة الأعراف: 32.
6- 6. سورة البقرة: 172.
7- 7. سورة المؤمنون: 51.
8- 8. الشعثاء: التی کان شعرها مغبرا متلبدا. و المرهاء: التی فسدت و ابیضت بواطن اجفانها و السلتاء: التی قطع انفها.
9- 9. الجشب: الطعام الغلیظ.
10- 10. تبیغ: هاج.
11- 11. بضم المیم ثوب یلبس علی الفخذین.

شکوه نکنم؟ فرمود: او را چه شده؟ گفت: او عبا پوشیده و مردم را ترک گفته و خانواده و فرزندانش را غمگین ساخته است. فرمود: عاصم را نزد من بخوانید. هنگامی که او آمد امام چهره در هم کشید و فرمود: وای بر تو ای عاصم! آیا نمی بینی که خداوند لذات را برای تو حلال ساخته است؟ خداوند آنچه را که از او گرفتی ناپسند می­دارد؟ به راستی تو برای خداوند آسان تر از آن هستی، آیا قول خداوند را نشنیدی که می فرماید: «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ» {دو دریا را به گونه ای روان کرد که با هم برخورد کنند}.(1)

سپس فرمود: «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ » {از هر دو دریا مروارید و مرجان برآید.}(2)

هم چنین فرمود: «وَ مِنْ کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْماً طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها» {و از هر یک گوشتی تازه می خورید و زیوری که آن را بر خود می پوشید بیرون می آورید(3)} به خدا سوگند، استفاده از نعمت های خداوند با اعمال در نزد او دوست داشتنی تر از استفاده از نعمت­های اوست با سخنان. شما قول خداوند را شنیده اید که می فرماید: «أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ» {و از نعمت پروردگار خویش با مردم سخن گوی(4)}

هم چنین می فرماید: «مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ » {زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده و نیز روزی های پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده؟(5)}

خداوند مؤمنان را با آنچه که پیامبران را خوانده، خطاب کرد و فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ» {ای کسانی که ایمان آورده اید، از نعمت های پاکیزه ای که روزی شما کردیم، بخورید(6)}

و فرمود: «یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً» {ای پیامبران، از چیزهایی پاکیزه بخورید و کار شایسته کنید.(7)}

پیامبر صلی الله علیه و آله نیز به یکی از زنان خود فرمود: چه شده است که تو را ژولیده موی و چشمت را از بی سرمگی سفید و بینی ات را بریده می بینم.

عاصم گفت: ای امیرالمؤمنین پس چرا به پوشش خشن و غذای سفت بسنده کرده­ای؟ فرمود: خداوند بزرگ بر ائمه عادل واجب کرده که برای خودشان قوت بخور نمیری تعیین کنند تا فقر فقیر به نظر او نیاید. هنوز علی علیه السلام بلند نشده بود که عاصم عبا را درآورد و جامه­ای پوشید.

ص: 174


1- . الرحمن: 19
2- . الرحمن/ 22
3- . فاطر/12
4- ضحی/11
5- . اعراف/32
6- . بقره/172
7- . مؤمنون/51

و کتب زیاد ابن أبیه إلی الربیع بن زیاد و هو علی قطعة من خراسان أن أمیر المؤمنین معاویة کتب إلی یأمرک أن تحرز الصفراء و البیضاء و تقسم الخرثی (1) و ما أشبهه علی أهل الحروب فقال له الربیع إنی وجدت کتاب الله قبل کتاب أمیر المؤمنین ثم نادی فی الناس أن اغدوا علی غنائمکم فأخذ الخمس و قسم الباقی علی المسلمین ثم دعا الله أن یمیته فما جمع حتی مات (2) و قال فی أحوال شریح القاضی هو شریح بن الحارث بن المنتجع الکندی و قیل اسم أبیه معاویة و قیل هانی و قیل شراحیل و یکنی أبا أمیة استعمله عمر بن الخطاب علی القضاء بالکوفة فلم یزل قاضیا ستین سنة لم یتعطل فیها إلا ثلاث سنین فی فتنة ابن الزبیر امتنع (3) من القضاء ثم استعفی الحجاج من العمل فأعفاه فلزم منزله إلی أن مات و عمر عمرا طویلا قیل إنه عاش مائة و ثمان سنین و قیل مائة سنة و توفی سنة سبع و ثمانین و کان خفیف الروح مزاحا فقدم إلیه رجلان فأقر أحدهما بما ادعی به خصمه و هو لا یعلم فقضی علیه فقال لشریح من شهد عندک بهذا قال ابن أخت خالک و قیل إنه جاءته امرأة تبکی و تتظلم علی خصمها فما رق لها حتی قال له إنسان کان بحضرته أ لا تنظر أیها القاضی إلی بکائها فقال إن إخوة یوسف جاءوا أباهم عشاء یبکون و أقر علی علیه السلام شریحا علی القضاء مع مخالفته له فی مسائل کثیرة من الفقه مذکورة فی کتب الفقهاء و سخط علی علیه السلام مرة علیه فطرده عن الکوفة و لم یعزله عن القضاء و أمره بالمقام ببانقیا و کانت قریة قریبة من الکوفة أکثر ساکنیها الیهود فأقام بها مدة حتی رضی عنه و أعاده إلی الکوفة و قال أبو عمر بن عبد البر فی کتاب الإستیعاب أدرک شریح الجاهلیة و لا یعد من الصحابة بل من التابعین

ص: 175


1- 1. بضم الخاء و سکون الراء: أردا المتاع و سقطه.
2- 2. شرح النهج 3: 19 و 20. جمع المسلم: شهد الجمعة.
3- 3. فی المصدر: امتنع فیها.

زیاد بن أبیه نامه ای به ربیع بن زیاد نوشت که والی بخشی از خراسان بود که این چنین است: امیرالمؤمنین معاویه بر من نامه ای نوشت که به تو دستور می دهد تا زرد و سفید - طلا و نقره - را احراز کنی و اسباب و اثاثیه و مانند آن را در میان سپاهیان تقسیم کنی. ربیع به او گفت: من سخن و پیام خداوند را قبل از نامه تو یافتم. آنگاه با صدای بلند به مردم گفت: صبح زود غنایمتان را بردارید. سپس خمس را برداشت و باقی آن را بین مسلمانان تقسیم کرد و از خدا خواست تا او را بمیراند. پس نماز جمعه نخواند مگر این که درگذشت.(1)

ابن ابی الحدید درباره شریح قاضی گفت: او شریح بن حارث بن منتجع کندی است و گفته شد: نام پدرش معاویه است، هم چنین هانی و شراحیل هم گفته شد، کنیه اش أبواُمیّه است و عمر بن خطّاب او را قاضی کوفه گردانید. او شصت سال قضاوت کرد و کار او جز سه سال در فتنه ابن زبیر تعطیل نشد. او از قضاوت کناره گیری کرد، پس استعفای خود را به حجاج داد او نیز پذیرفت و خانه نشین بود تا اینکه مرد. او مدت طولانی عمر کرد، گفته شد: او صد و هشت سال عمر کرد و گفته شد: صد سال و در سال هشتاد و هفت هجری درگذشت. او بسیار خون گرم و شوخ طبع بود. روزی دو مرد نزد او آمدند و یکی از آن دو به ادعای طرف مخاصمه اش اقرار کرد در حالی که نمی دانست. شریح علیه او حکم داد. او به شریح گفت: چه کسی نزد تو این چنین شهادت داده؟ گفت: پسر خواهر دایی ات. گفته شد: زنی گریه کنان نزد او آمد و علیه طرف دعوایش از او دادخواهی کرد ولی دلش برای او نسوخت تا این که شخصی که نزد او بود گفت: ای قاضی آیا گریه او را نمی بینی؟ او گفت: برادران یوسف هم شبانگاه گریه کنان نزد پدرشان آمدند. علی علیه السلام شریح را بر مسند قضاوت گمارد با این که در مسائل زیادی از فقه که در کتاب فقیهان آمده است با او مخالف بود. روزی حضرت از او عصبانی شد و او را از کوفه بیرون کرد ولی از قضاوت بر کنارش نساخت و دستور داد تا در بانقیا که روستایی نزدیک کوفه است اقامت کند که بیشتر ساکنانش یهودی هستند. او مدتی در آنجا ماند تا حضرت او را بخشید و به کوفه برگرداند. أبوعمر بن عبدالبر در کتاب الاستیعاب گفت: شریح زمان جاهلیت را درک کرد و او از صحابه به شمار نمی آید بلکه از تابعین است،

ص: 175


1- . شرح نهج البلاغة، 3: 19 و 20

و کان شاعرا محسنا و کان سناطا لا شعر فی وجهه (1).

«35»

نهج، [نهج البلاغة]: مِنْ کِتَابٍ لَهُ إِلَی أَمِیرَیْنِ مِنْ أُمَرَاءِ جَیْشِهِ وَ قَدْ أَمَّرْتُ عَلَیْکُمَا وَ عَلَی مَنْ فِی حَیِّزِکُمَا مَالِکَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَشْتَرَ فَاسْمَعَا لَهُ وَ أَطِیعَا وَ اجْعَلَاهُ دِرْعاً وَ مِجَنّاً فَإِنَّهُ مِمَّنْ لَا یُخَافُ وَهْنُهُ وَ لَا سَقْطَتُهُ وَ لَا بُطْؤُهُ عَمَّا الْإِسْرَاعُ إِلَیْهِ أَحْزَمُ وَ لَا إِسْرَاعُهُ إِلَی مَا الْبُطْوءُ عَنْهُ أَمْثَلُ (2).

قال ابن أبی الحدید فی شرح هذا الکلام هو مالک بن الحارث بن عبد یغوث بن سلمة بن ربیعة بن حذیمة(3)

بن سعد بن مالک بن النخع بن عمرو بن غلة(4) بن خالد بن مالک بن داود و کان حارسا(5) شجاعا رئیسا من أکابر الشیعة و عظمائها شدید التحقق بولاء أمیر المؤمنین علیه السلام و نصره و قال فیه بعد موته یرحم (6) الله مالکا فلقد کان لی کما کنت لرسول الله صلی الله علیه و آله و لما قنت علی علیه السلام علی خمسة و لعنهم و هم معاویة و عمرو بن العاص و أبو الأعور السلمی و حبیب بن مسلمة و بسر بن أرطاة قنت معاویة علی خمسة و هم علی و الحسن و الحسین و عبد الله بن العباس و الأشتر و لعنهم.

وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا وَلَّی عَلِیٌّ علیه السلام بَنِی الْعَبَّاسِ عَلَی الْحِجَازِ وَ الْیَمَنِ وَ الْعِرَاقِ فَلِمَا ذَا قَتَلْنَا الشَّیْخَ بِالْأَمْسِ وَ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام لَمَّا بَلَغَتْهُ هَذِهِ الْکَلِمَةُ أَحْضَرَهُ وَ لَاطَفَهُ وَ اعْتَذَرَ إِلَیْهِ وَ قَالَ لَهُ فَهَلْ وَلَّیْتُ حَسَناً أَوْ حُسَیْناً أَوْ أَحَداً مِنْ وُلْدِ جَعْفَرٍ أَخِی أَوْ عَقِیلًا أَوْ أَحَداً مِنْ وُلْدِهِ وَ إِنَّمَا وَلَّیْتُ وُلْدَ عَمِّیَ الْعَبَّاسِ لِأَنِّی سَمِعْتُ الْعَبَّاسَ یَطْلُبُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْإِمَارَةَ مِرَاراً فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَمِّ إِنَّ الْإِمَارَةَ إِنْ طَلَبْتَهَا وُکِّلْتَ إِلَیْهَا وَ إِنْ طَلَبَتْکَ أُعِنْتَ عَلَیْهَا وَ رَأَیْتُ بَنِیهِ فِی أَیَّامِ

ص: 176


1- 1. شرح النهج 3: 445 و 446.
2- 2. نهج البلاغة( عبده ط مصر) 2: 14 و 15.
3- 3. فی المصدر: ربیعة بن الحارث بن خزیمة.
4- 4.«: علة.
5- 5.«: ادد و کان فارسا.
6- 6.«: رحم اللّه.

او شاعری توانا بود و کوسه بود و هیچ مویی در صورتش نداشت.(1)

روایت35.

نهج البلاغه: نامه علی علیه السلام به دو تن از امیران لشکرش: من مالک اشتر پسر حارث را بر شما و سپاهیانی که تحت امر شما هستند فرماندهی دادم، گفته او را بشنوید و از فرمان او اطاعت کنید، او را چونان زره و سپر نگهبان خود برگزینید، زیرا که مالک، نه سستی به خرج داده و نه دچار لغزش می شود، نه در آنجایی که شتاب لازم است کندی دارد و نه آنجا که کندی پسندیده است شتاب می گیرد. (2)

ابن ابی الحدید در شرح این سخن گفت: او مالک بن حارث بن عبد یغوث بن سلمه بن ربیعه بن حذیمه بن سعد بن مالک بن نخع بن عمروبن غلّه بن خالد بن مالک بن داود است که نگهبانی شجاع و رهبری از بزرگان و سروران شیعه بود و بسیار مشتاق ولایت و یاری علی علیه السلام بود. علی علیه السلام بعد از وفاتش فرمود: خداوند مالک را رحمت کند او برای من آن­گونه بود که من برای رسول خدا صلی الله علیه و آله بودم هنگامی که علی علیه السلام پنج نفر یعنی معاویه، عمربن عاص، ابواعور سلمی، حبیب بن مسلمه و بسر بن أرطاه را نفرین و آن ها را لعن کرد معاویه نیز بر پنج نفر یعنی علی، حسن، حسین و عبدالله بن عباس و اشتر لعنت فرستاد.

مالک زمانی که علی علیه السلام بنی عباس را بر حجاز و یمن و عراق گمارد به حضرت گفت: «چرا دیروز شیخ را کشتیم؟» هنگامی که این سخن به علی علیه السلام رسید او را فرا خواند و با او مهربانی کرد و از او عذرخواهی کرد و فرمود: آیا حسن یا حسین یا یکی از فرزندان جعفر برادرم یا عقیل یا یکی از فرزندانش را والی می ساختم؟ من فرزند عمویم عباس را والی قرار دادم چون از عباس شنیدم که بارها از پیامبر صلی الله علیه و آله خواستار امارت شده و پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: ای عمو اگر امارت را بطلبی به تو سپارده می­شود امّا اگر امارت تو را بطلبد علیه تو یاری خواهد شد؟ و من پسرانش را در دوران خلافت

ص: 176


1- . شرح نهج البلاغة3: 445 و 446
2- . نهج البلاغة 2 : 14، 15

عُمَرَ وَ عُثْمَانَ یَجِدُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ إِنْ وُلِّیَ غَیْرُهُمْ مِنْ أَبْنَاءِ الطُّلَقَاءِ وَ لَمْ یُوَلَّ أَحَدٌ مِنْهُمْ فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَصِلَ رَحِمَهُمْ وَ أُزِیلَ مَا کَانَ فِی أَنْفُسِهِمْ وَ بَعْدُ فَإِنْ عَلِمْتَ أَحَداً هُوَ خَیْرٌ مِنْهُمْ فَأْتِنِی بِهِ فَخَرَجَ الْأَشْتَرُ وَ قَدْ زَالَ مَا فِی نَفْسِهِ.

وَ قَدْ رَوَی الْمُحَدِّثُونَ حَدِیثاً یَدُلُّ عَلَی فَضِیلَةٍ عَظِیمَةٍ لِلْأَشْتَرِ وَ هِیَ شَهَادَةٌ قَاطِعَةٌ مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِأَنَّهُ مُؤْتَمَنٌ (1). رَوَی هَذَا الْحَدِیثَ أَبُو عُمَرَ بْنُ عَبْدِ الْبِرِّ فِی کِتَابِ الْإِسْتِیعَابِ فِی حَرْفِ الْجِیمِ فِی بَابِ جُنْدَبٍ قَالَ أَبُو عُمَرَ: لَمَّا حَضَرَتْ أَبَا ذَرٍّ الْوَفَاةُ وَ هُوَ بِالرَّبَذَةِ- بَکَتْ زَوْجَتُهُ أُمُّ ذَرٍّ قَالَتْ فَقَالَ لِی (2) مَا یُبْکِیکِ فَقَالَتْ مَا لِی لَا أَبْکِی وَ أَنْتَ تَمُوتُ بِفَلَاةٍ مِنَ الْأَرْضِ وَ لَیْسَ عِنْدِی ثَوْبٌ یَسَعُکَ کَفَناً وَ لَا بُدَّ لِی مِنَ الْقِیَامِ بِجِهَازِکَ فَقَالَ أَبْشِرِی وَ لَا تَبْکِی فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَا یَمُوتُ بَیْنَ امْرَءَیْنِ مُسْلِمَیْنِ وَلَدَانِ أَوْ ثَلَاثٌ فَیَصْبِرَانِ وَ یَحْتَسِبَانِ فَیَرَیَانِ النَّارَ أَبَداً وَ قَدْ مَاتَ لَنَا ثَلَاثَةٌ مِنَ الْوَلَدِ وَ سَمِعْتُ أَیْضاً رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِنَفَرٍ أَنَا فِیهِمْ لَیَمُوتَنَّ أَحَدُکُمْ بِفَلَاةٍ مِنَ الْأَرْضِ یَشْهَدُهُ عِصَابَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَیْسَ مِنْ أُولَئِکَ النَّفَرِ أَحَدٌ إِلَّا وَ قَدْ مَاتَ فِی قَرْیَةٍ وَ جَمَاعَةٍ فَأَنَا لَا أَشُکُّ أَنِّی ذَلِکَ الرَّجُلُ وَ اللَّهِ مَا کَذَبْتُ وَ لَا کُذِبْتُ فَانْظُرِی الطَّرِیقَ قَالَتْ أُمُّ ذَرٍّ فَقُلْتُ أَنَّی وَ قَدْ ذَهَبَ الْحَاجُّ وَ تَقَطَّعَتِ الطُّرُقُ فَقَالَ اذْهَبِی فَتَبَصَّرِی قَالَتْ فَکُنْتُ أَشْتَدُّ إِلَی الْکَثِیبِ فَأَصْعَدُ فَأَنْظُرُ ثُمَّ أَرْجِعُ إِلَیْهِ فَأُمَرِّضُهُ فَبَیْنَا أَنَا وَ هُوَ عَلَی هَذِهِ الْحَالَةِ إِذَا أَنَا بِرِجَالٍ عَلَی رِکَابِهِمْ کَأَنَّهُمُ الرَّخَمُ (3) تَخُبُّ بِهِمْ رَوَاحِلُهُمْ فَأَسْرَعُوا إِلَیَّ حَتَّی وَقَفُوا عَلَیَّ وَ قَالُوا یَا أَمَةَ اللَّهِ مَا لَکِ فَقُلْتُ امْرُؤٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ یَمُوتُ تُکَفِّنُونَهُ قَالُوا وَ مَنْ هُوَ قُلْتُ أَبُو ذَرٍّ قَالُوا صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُلْتُ نَعَمْ فَفَدَوْهُ بِآبَائِهِمْ وَ أُمَّهَاتِهِمْ وَ أَسْرَعُوا إِلَیْهِ حَتَّی دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُمْ أَبْشِرُوا فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِنَفَرٍ أَنَا فِیهِمْ لَیَمُوتَنَّ رَجُلٌ مِنْکُمْ بِفَلَاةٍ مِنَ الْأَرْضِ تَشْهَدُهُ عِصَابَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ

ص: 177


1- 1. فی المصدر: مؤمن.
2- 2.«: فقال لها.
3- 3. الرخم: طائر من الجوارح الکبیرة الجثة الوحشیة الطباع. خب الفرس فی عدوه: راوح بین یدیه و رجلیه أی قام علی إحداهما مرة و علی الأخری مرة.

عمر و عثمان را دیدم که از واگذاری ولایت به غیر آن ها و به فرزندان طلقاء و اینکه چرا به هیچ یک از آن ها سپرده نشده ناراحت بودند؛ پس خواستم که آن ها را دلداری داده و ناراحتی را از دل آن ها بزدایم. خلاصه تو اگر دانستی که کسی بهتر از آن هاست او را نزد من بیاور. آنگاه مالک خارج شد در حالی که آنچه در دلش بود از بین رفت.

محدثان حدیثی نقل کرده اند که دلالت بر فضیلت والای اشتر دارد و آن شهادت قاطع از پیامبر صلی الله علیه و آله است که فرمود: او مورد اعتماد و مؤمن است، این حدیث را أبوعمر بن عبدالله در کتاب استیعاب در حرف جیم باب جندب نقل کرد که گفت: هنگامی که مرگ ابوذر در ربذه نزدیک شد همسرش امّ ذر گریست و گفت: او به من گفت: چرا گریه می کنی؟ گفتم: چطور گریه نکنم وقتی تو در بیابانی می­میری و من جامه­ای ندارم که به جای کفن تو را بپوشاند در حالی که من باید وسایل کفن و دفن تو را آماده کنم؟ اباذر گفت: مژده بده و گریه نکن، من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: «دو یا سه فرزند والدین مسلمان نمی­میرند مگر اینکه آن دو صبر می­کنند و بزرگ می­شوند و هرگز آتش نمی­بینند» و سه فرزند از ما مرده است. هم چنین رسول خدا صلی الله علیه و آله به افرادی که من هم در بین آن ها بودم فرمود: «یکی از شما در بیابانی می میرد و عده ای از مؤمنان شاهد اویند» و یکی از آن ها در روستایی و جماعتی مرده است و من شک ندارم که آن مرد دیگر من هستم. به خدا سوگند دروغ نگفتم و به من هم دروغ گفته نشد. ای امّ ذر به راه نگاه کن، او گفت: من گفتم چطور ممکن است در حالی که حاجیان رفته اند و راه ها پیموده شده است؟ گفت: برو و نگاه کن، امّ ذر گفت: من به سرعت بالای تپه شنی می رفتم و نگاه می کردم پس برگشته و از او پرستاری می نمودم. این وضعیت بین من و او ادامه یافت تا ناگهان خود را در رکاب مردانی دیدم گویی کرکس هایی بودند که با سرعت به سمت من می­آمدند. شتابان نزد من آمدند و ایستادند و گفتند: ای کنیز خدا، تو را چه شده؟ گفتم: مردی از مسلمین در حال مردن است آیا او را کفن می کنید؟ گفتند: او کیست؟ گفتم: ابوذر گفتند: یار رسول خدا صلی الله علیه و آله؟ گفتم: بله. آن ها با پدران و مادرشان جمع شدند و شتابان به سویش رفتند تا نزد او رسیدند. ابوذر به آن ها گفت: بشارت دهید من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که به افرادی که من هم در بین آن ها بودم فرمود: قطعاً یکی از شما در بیابانی می میرد در حالی که دسته ای از مؤمنان شاهد اویند»

ص: 177

لَیْسَ مِنَ أُولَئِکَ النَّفَرِ أَحَدٌ إِلَّا وَ قَدْ هَلَکَ فِی قَرْیَةٍ وَ جَمَاعَةٍ وَ اللَّهِ مَا کَذَبْتُمْ (1) وَ لَا کُذِبْتُمْ وَ لَوْ کَانَ عِنْدِی ثَوْبٌ یَسَعُنِی کَفَناً لِی أَوْ لِامْرَأَتِی لَمْ أُکَفَّنْ إِلَّا فِی ثَوْبٍ لِی أَوْ لَهَا وَ إِنِّی أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ أَنْ لَا یُکَفِّنَنِی رَجُلٌ مِنْکُمْ کَانَ أَمِیراً أَوْ عَرِیفاً أَوْ بَرِیداً أَوْ نَقِیباً قَالَتْ وَ لَیْسَ فِی أُولَئِکَ النَّفَرِ أَحَدٌ إِلَّا وَ قَدْ قَارَفَ بَعْضَ مَا قَالَ إِلَّا فَتًی مِنَ الْأَنْصَارِ قَالَ لَهُ أَنَا أُکَفِّنُکَ یَا عَمِّ فِی رِدَائِی هَذَا وَ فِی ثَوْبَیْنِ مَعِی فِی عَیْبَتِی مِنْ غَزْلِ أُمِّی فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ أَنْتَ تُکَفِّنُنِی فَمَاتَ فَکَفَّنَهُ الْأَنْصَارِیُّ وَ غَسَّلَهُ فِی النَّفَرِ الَّذِینَ (2) حَضَرُوهُ وَ قَامُوا عَلَیْهِ وَ دَفَنُوهُ فِی نَفَرٍ کُلُّهُمْ یَمَانٍ.

قال أبو عمر بن عبد البر قبل أن یروی هذا الحدیث فی أول باب جندب کان النفر الذین حضروا موت أبی ذر بالربذة مصادفة جماعة منهم حجر بن الأبرد(3) هو حجر بن عدی الذی قتله معاویة و هو من أعلام الشیعة و عظمائها و أما الأشتر فهو أشهر فی الشیعة من أبی الهذیل فی المعتزلة و قرئ کتاب الإستیعاب علی شیخنا عبد الوهاب بن سکینة المحدث و أنا حاضر فلما انتهی القارئ إلی هذا الخبر قال أستاذی عمر بن عبد الله الدباس و کان یحضر(4) معه سماع الحدیث لتقل الشیعة بعد هذا ما شاءت فما قال المرتضی و المفید إلا بعض ما کان حجر و الأشتر یعتقدانه فی عثمان و من تقدمه فأشار الشیخ إلیه بالسکوت فسکت.

و قد ذکرنا آثار الأشتر و مقاماته بصفین فیما سبق و الأشتر هو الذی عانق عبد الله بن الزبیر یوم الجمل فاصطرعا علی ظهر فرسیهما حتی وقعا علی الأرض (5) فجعل عبد الله یصرخ من تحته اقتلونی و مالکا فلم یعلم من الذی یعنیه لشدة

ص: 178


1- 1. فی المصدر: ما کذبت و لا کذبت.
2- 2.«: و غسله النفر الذین اه.
3- 3. فی الاستیعاب: منهم حجر بن الادبر و مالک بن الحارث الأشتر قلت: حجر بن الادبر اه.
4- 4. فی المصدر: و کنت أحضر.
5- 5.«: فی الأرض.

از آن گروه کسی نمانده مگر اینکه در یک روستا و یا در جماعت مرده است، به خدا سوگند دروغ نگفتید و به شما دروغ گفته نشده است و اگر جامه ای داشتم که کفنی برای من یا زنم باشد جز در جامه خودم یا جامه او کفن نمی شدم. من شما را به خدا قسم می دهم که مردی از شما که امیر یا عریق - عهده دار امور مسلمین - یا نامه رسان یا نقیب - نگهبان - بوده مرا کفن نکند. ام ذر گفت: در بین آن ها کسی نبود که مرتکب برخی از آنچه ابوذر گفت نشده باشد مگر جوانی از انصار که به ابوذر گفت: ای عمو من تو را در این عبا و دو جامه ام که در بقچه ام است و مادرم بافته است کفن می کنم. ابوذر گفت: تو مرا کفن کن. سپس جان به جان آفرین تسلیم کرد و آن مرد انصاری او را کفن کرده و با کسانی که نزدش بودند او را غسل داد و بر او نماز خواندند و با گروهی که همگی اهل یمن بودند دفنش کردند.

أبو عمر بن عبدالبر قبل از اینکه حدیث را در اول باب جندب روایت کند گفت: از جمله کسانی که به طور تصادفی هنگام مرگ ابوذر در ربذه حاضر شدند حجر بن أبرد بود. او حجر بن عدی است که معاویه او را کشت و از بزرگان شیعه به حساب می آید، اما اشتر در بین شیعیان مشهورتر از أبی هذیل در بین معتزله است، کتاب استیعاب بر شیخ ما عبدالوهاب بن سکینه محدث خوانده شد و من حضور داشتم. هنگامی که قاری به این روایت رسید، استادم عمر بن عبدالله الرباس گفت: شنوندگان حدیث همراه او بودند. بعد از این شیعه هر چه می خواهند بگویند. مرتضی و مفید جز آنچه حجر و اشتر درباره عثمان و افراد پیش از او اعتقاد داشتند را نگفتند. سپس شیخ به او اشاره کرد تا سکوت کند و او سکوت کرد.

ما در گذشته آثار اشتر و مقاماتش را در صفین ذکر کردیم. اشتر کسی است که در جنگ جمل با عبدالله بن زبیر درگیر شد و آن دو در پشت اسبانشان با یکدیگر جنگیدند تا بر زمین افتادند. ابن زبیر از زیر مالک شروع به فریاد زدن کرد: من و مالک را بکشید. ولی به دلیل شدت

ص: 178

الاختلاط و ثوران النقع (1) فلو قال اقتلونی و الأشتر لقتلا جمیعا فلما افترقا قال الأشتر:

أ عائش لو لا أننی کنت طاویا(2)*** ثلاثا لألفیت ابن أختک هالکا

غداة ینادی و الرماح تنوشه***کوقع الصیاصی اقتلونی و مالکا(3)

فنجاه منی شبعه و شبابه***و إنی شیخ لم أکن متماسکا.

و یقال إن عائشة فقدت عبد الله فسألت عنه فقیل لها عهدنا به و هو معانق للأشتر فقالت وا ثکل أسماء و مات الأشتر فی سنة تسع و ثلاثین متوجها إلی مصر والیا علیها لعلی علیه السلام قیل سقی سما و قیل إنه لم یصح ذلک و إنما مات حتف أنفه فأما ثناء أمیر المؤمنین علیه السلام فی هذا الفصل فقد بلغ فیه مع اختصاره ما لا یبلغ بالکلام الطویل و لعمری لقد کان الأشتر أهلا لذلک کان شدید البأس جوادا رئیسا حلیما فصیحا شاعرا و کان یجمع بین اللین و العنف فیسطو فی موضع السطوة و یرفق فی موضع الرفق (4).

أقول: و قال ابن أبی الحدید فی شرح وصایا أوصی أمیر المؤمنین علیه السلام إلی الحارث الهمدانی هو الحارث بن عبد الله بن کعب بن أسد بن مخلد بن حارث بن سبیع بن معاویة الهمدانی کان أحد الفقهاء(5) و صاحب علی علیه السلام و إلیه تنسب الشیعة الخطاب الذی خاطب به فی قوله علیه السلام:

یَا حَارِ هَمْدَانَ مَنْ یَمُتْ یَرَنِی***مِنْ مُؤْمِنٍ أَوْ مُنَافِقٍ قُبُلًا(6).

أقول: رأیت فی بعض مؤلفات أصحابنا روی أنه دخل أبو أمامة الباهلی علی

ص: 179


1- 1. النقع: الغبار.
2- 2. أی جائعا.
3- 3. ناش الشی ء بالشی ء: تعلق به. و الصیاصی جمع الصیصیة: الوتد یقلع به التمر.
4- 4. شرح النهج 3: 625- 627.
5- 5. فی المصدر بعد ذلک: له قول فی الفتیا و کان اه.
6- 6. شرح النهج 4: 309.

درگیری و بلند شدن غبار فهمیده نشد که منظور او چه کسی است. اگر او می­گفت: من و اشتر را بکشید هر دویشان کشته می شدند. هنگامی که آن دو از هم جدا شدند اشتر گفت:

ای عایشه اگر چنین نبود که - سه چیز را بر دل بسته بودم - گرسنه بودم، پسر دخترت را مرده می­دیدی.

صبح زود در حالی که مانند فرود آمدن میخ هایی که با آن درخت خرما را می تکانند از نیزه ها معلق است، ندا سر می دهد: من و مالک را بکشید.

سیری او و جوانی­اش او را از دست من نجات داد، و من پیرم و سرحال و سردماغ نبوده­ام.

گفته می شود: عائشه عبدالله را گم کرد و دنبال او گشت به او گفته شد: او را دیدیم که با اشتر درگیر بود. عائشه گفت: پناه بر خدا را از داغ دیدن اسماء. اشتر در سال سی و نه هجری در حالی که به مصر و از سوی علی علیه السلام حاکم آن گشته بود درگذشت. گفته شد: به او سم نوشانده شد و گفته شد: آن خبر درست نیست و او به مرگ طبیعی درگذشت، اما تمجید علی علیه السلام در این فصل با وجود اختصارش از مالک به گونه ای است که با کلام طولانی نمی­شد آن را بیان کرد - بسیار ارزشمند است -، به خدا سوگند مالک شایسته آن بود، او بسیار شجاع، بخشنده، رهبر، بردبار، فصیح، و شاعر بود و نرمی و خشونت را با هم داشت، او در موقع جنگ حمله می کرد و در جایگاه مهربانی، مهر می­ورزید.(1)

می گویم: ابن ابی الحدید در شرح وصیت های امیرالمؤمنین علیه السلام به حارث همدانی گفت: او حارث بن عبدالله بن کعب بن اسد بن مخلد بن حارث بن سبیع بن معاویه همدانی است. او یکی از فقیهان و یاران علی علیه السلام بود. شیعیان این خطاب علی علیه السلام را به او نسبت می دهند:

«ای حارث همدان! هر مؤمن یا هر منافقی پیش از آن که بمیرد مرا می بیند.»

می گویم: در یکی از تألیفات اصحابمان دیدم که روایت شده: ابو أمامه باهلی بر

ص: 179


1- . شرح نهج البلاغة، 3: 625 - 627

معاویة فقربه و أدناه ثم دعا بالطعام فجعل یطعم أبا أمامة بیده ثم أوسع رأسه و لحیته طیبا بیده و أمر له ببدرة من دنانیر فدفعها إلیه ثم قال یا أبا أمامة بالله أنا خیر أم علی بن أبی طالب فقال أبو أمامة نعم و لا کذب و لو بغیر الله سألتنی لصدقت علی و الله خیر منک و أکرم و أقدم إسلاما و أقرب إلی رسول الله قرابة و أشد فی المشرکین نکایة و أعظم عند الأمة غناء أ تدری من علی یا معاویة ابن عم رسول الله صلی الله علیه و آله و زوج ابنته سیدة نساء العالمین و أبو الحسن و الحسین سیدی شباب أهل الجنة و ابن أخی حمزة سید الشهداء و أخو جعفر ذی الجناحین فأین تقع أنت من هذا یا معاویة أ ظننت أنی ساخیرک علی علی بألطافک و طعامک و عطائک فأدخل إلیک مؤمنا و أخرج منک کافرا بئس ما سولت لک نفسک یا معاویة ثم نهض و خرج من عنده فأتبعه بالمال فقال لا و الله لا أقبل منک دینارا واحدا.

«36»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: کُتَّابُهُ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی رَافِعٍ وَ سَعِیدُ بْنُ نَمِرَانَ (1) الْهَمْدَانِیُّ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ وَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ وَ کَانَ بَوَّابُهُ سَلْمَانَ وَ مُؤَذِّنُهُ جُوَیْرِیَةَ بْنَ مُسْهِرٍ الْعَبْدِیَّ- وَ ابْنَ النَّبَّاحِ وَ هَمْدَانَ الَّذِی قَتَلَهُ الْحَجَّاجُ وَ خُدَّامُهُ أَبُو نَیْرَزَ مِنْ أَبْنَاءِ مُلُوکِ الْعَجَمِ رَغِبَ فِی الْإِسْلَامِ وَ هُوَ صَغِیرٌ فَأَتَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَسْلَمَ وَ کَانَ مَعَهُ فَلَمَّا تُوُفِّیَ صلی الله علیه و آله صَارَ مَعَ فَاطِمَةَ وَ وَلَدَیْهَا علیها السلاموَ کَانَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ فِی سَبْیِ فَزَارَةَ فَوَهَبَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِفَاطِمَةَ علیها السلامفَکَانَ بَعْدَ ذَلِکَ مَعَ مُعَاوِیَةَ وَ کَانَ لَهُ أَلْفُ نَسَمَةٍ مِنْهُمْ قَنْبَرُ وَ مِیثَمٌ قَتَلَهُمَا الْحَجَّاجُ وَ سَعْدٌ وَ نَصْرٌ قُتِلَا مَعَ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ أَحْمَرُ قُتِلَ فِی صِفِّینَ وَ مِنْهُمْ غَزْوَانُ وَ ثُبَیْتٌ وَ مَیْمُونٌ وَ خَادِمَتُهُ فِضَّةُ وَ زَبْرَاءُ وَ سُلَافَةُ(2).

«37»

ختص، [الإختصاص] ابْنُ قُولُوَیْهِ عَنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مَرْوَکِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ رَجُلٍ عَنِ الْأَصْبَغِ قَالَ: قُلْتُ

ص: 180


1- 1. غزوان خ ل.
2- 2. مناقب آل أبی طالب 2: 77.

معاویه وارد شد و معاویه او را مقرب و نزدیک خود ساخت، آنگاه به خوردن غذا فرا خواند، و او را با دستش طعام داد و با دست خودش بر سر و صورت او عطر زد، و دستور داد تا کیسه ای دینار بیاورند و به او داد. پس گفت: ای ابوأمامه تو را به خدا من بهترم یا علی بن ابی طالب؟ ابوامامه گفت: بله، دروغ نمی گویم و اگر مرا به غیر خدا قسم می­دادی باز هم راست می گفتم، به خدا سوگند علی بهتر و گرامی­تر از توست و زودتر از تو اسلام آورد و او نزدیک تر به رسول خداست و به مشرکان آسیب رسان تر و از امت بی نیازتر است، ای معاویه آیا می دانی علی کیست؟ او پسر عموی رسول خدا صلی الله علیه و آله و شوهر دخترش سرور زنان دو جهان و پدر حسن و حسین سرور جوانان اهل بهشت و پسر برادر حمزه سیدالشهدا و برادر جعفر ذی جناحین است. ای معاویه تو کجا این چنین منزلتی داری؟ آیا گمان کردی که من تو را بر علی به خاطر پذیرایی و طعام و بخششت ترجیح می­دهم و با ایمان بر تو وارد می­شوم و با کفر از نزد تو بیرون می­روم؟ ای معاویه چه بد دستخوش وسوسه های نفست شدی، آنگاه برخاست و از پیش او رفت. معاویه با دینار او را دنبال کرده و أمامه گفت: به خدا سوگند از تو یک دینار هم قبول نمی کنم .

روایت36.

مناقب آل ابی طالب: کاتبان حضرت علیه السلام عُبَیْد اللَّه بْن أَبِی رَافِع و سَعِید بْن نَمِرَان الْهَمْدَانِیّ وَ عَبْد اللَّه بْن جَعْفَر وَ عُبَیْد اللَّه بْن عَبْد اللَّه بْن مَسْعُود بودند. سلمان دربان ایشان بود و مؤذنشان نیز جُوَیْرِیَة بْن مُسْهِر الْعَبْدِیّ و ابْن النَّبَّاح و هَمْدَان بودند که حجاج او را به قتل رساند. خدمتگزارشان أَبُو نَیْرَز از فرزندان پادشاهان عجم بود که در خردسالی به اسلام گرایش پیدا کرد و نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و اسلام آورد و همراه ایشان بود. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله وفات یافت او همراه فاطمه و دو فرزندش بود. از دیگر خدمتگزاران حضرت عبدالله بن مسعود بود که در فزاره اسیر شد و پیامبر صلی الله علیه و آله او را به فاطمه سلام الله علیها داد. بعد از آن او همراه معاویه بود. حضرت هزار غلام داشت که قنبر و میثم از جمله آن ها بودند که حجاج آن ها را کشت. هم­چنین سعد و نصر که در رکاب حسین علیه السلام شهید شدند و أحمر که در صفین کشته شد و غزوان و ثبیت و میمون نیز از جمله آن ها هستند، کنیزان حضرت علیه السلام فِضَّة و زَبْرَاء و سُلَافَة هستند.(1)

روایت37.

اختصاص: به أصبغ گفته شد:

ص: 180


1- . مناقب آل ابی طالب: 2: 77

لَهُ کَیْفَ سَمَّیْتَهُمْ شُرْطَةَ الْخَمِیسِ یَا أَصْبَغُ- فَقَالَ إِنَّا ضَمِنَّا لَهُ الذَّبْحَ وَ ضَمِنَ لَنَا الْفَتْحَ (1).

«38»

ختص، [الإختصاص] جَعْفَرُ بْنُ الْحُسَیْنِ الْمُؤْمِنُ وَ أَحْمَدُ بْنُ هَارُونَ الْفَامِیُّ وَ جَمَاعَةٌ مِنْ مَشَایِخِنَا عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عِیسَی عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَیَّ شَیْ ءٍ تَقُولُونَ أَنْتُمْ فَقَالَ نَقُولُ هَلَکَ النَّاسُ إِلَّا ثَلَاثَةً فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَیْنَ ابْنُ لَیْلَی وَ شُتَیْرٌ فَسَأَلْتُ حَمَّادَ بْنَ عِیسَی عَنْهُمَا قَالَ کَانَا مَوْلَیَیْنِ أَسْوَدَیْنِ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام(2).

«39»

ختص، [الإختصاص] جَعْفَرُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ عَنِ ابْنِ جَرِیحٍ وَ غَیْرِهِ مِنْ ثَقِیفٍ: أَنَّ ابْنَ عَبَّاسٍ لَمَّا مَاتَ وَ أُخْرِجَ بِهِ خَرَجَ مِنْ تَحْتِ کَفَنِهِ طَیْرٌ أَبْیَضُ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ یَطِیرُ نَحْوَ السَّمَاءِ حَتَّی غَابَ عَنْهُمْ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَانَ أَبِی یُحِبُّهُ حُبّاً شَدِیداً وَ کَانَ أَبِی علیه السلام وَ هُوَ غُلَامٌ یُلْبِسُهُ أُمُّهُ ثِیَابَهُ فَیَنْطَلِقُ فِی غِلْمَانِ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَالَ فَأَتَاهُ فَقَالَ مَنْ أَنْتَ بَعْدَ مَا أُصِیبَ بَصَرُهُ فَقَالَ أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ فَقَالَ حَسْبُکَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْکَ فَلَا عَرَفَکَ (3).

«40»

نهج، [نهج البلاغة]: وَ مِنْ کِتَابٍ لَهُ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی کُنْتُ أَشْرَکْتُکَ فِی أَمَانَتِی وَ جَعَلْتُکَ شِعَارِی وَ بِطَانَتِی وَ لَمْ یَکُنْ فِی أَهْلِی رَجُلٌ أَوْثَقَ مِنْکَ فِی نَفْسِی لِمُوَاسَاتِی وَ مُؤَازَرَتِی وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِلَیَّ فَلَمَّا رَأَیْتَ الزَّمَانَ عَلَی ابْنِ عَمِّکَ قَدْ کَلِبَ وَ الْعَدُوَّ قَدْ حَرِبَ وَ أَمَانَةَ النَّاسِ قَدْ خَزِیَتْ وَ هَذِهِ الْأُمَّةَ قَدْ فَتَکَتْ وَ شَغَرَتْ قَلَبْتَ لِابْنِ عَمِّکَ ظَهْرَ الْمِجَنِّ فَفَارَقْتَهُ مَعَ الْمُفَارِقِینَ وَ خَذَلْتَهُ مَعَ الْخَاذِلِینَ وَ خُنْتَهُ مَعَ الْخَائِنِینَ فَلَا ابْنَ عَمِّکَ آسَیْتَ (4) وَ لَا الْأَمَانَةَ أَدَّیْتَ وَ کَأَنَّکَ لَمْ تَکُنِ اللَّهَ تُرِیدُ

ص: 181


1- 1. الاختصاص: 65.
2- 2.«: 70 و 71.
3- 3.«: 71.
4- 4. آسی الرجل فی ماله: جعله اسوته فیه.

ای أصبغ چگونه شرطه الخمیس را نام گذاری کردید؟ او گفت: ما کشته شدن در رکاب او را تضمین کردیم و ایشان نیز ضامن پیروزی ما شدند.(1)

روایت38.

اختصاص: حارث بن مغیره گفت: امام صادق علیه السلام به من فرمود: شما چه می گویید؟ گفت: ما می گوییم: مردم هلاک شدند جز سه نفر، امام صادق علیه السلام فرمود: پسر لیلی و شُتیر کجا هستند؟ من درباره آن ها از حماد بن عیسی پرسیدم. حماد گفت: آن ها دو برده سیاه علی بن ابی طالب علیه السلام بودند.(2)

روایت39.

اختصاص: هنگامی که ابن عباس مرد و بیرون آورده شد، پرنده ای سفید از زیر کفنش بیرون آمد و در حالی که مردم به آن نگاه می کردند به آسمان پرواز کرد و از آن ها پنهان گشت .

امام صادق علیه السلام فرمود: پدرم او را به شدت دوست می داشت، و وقتی که پدرم نوجوان بود و مادرش به او لباس می پوشاند و در بین نوجوانان از اولاد عبدالمطلب می رفت، فرمود: (ابن عباس)نزد او آمد و پرسید: تو کیستی؟- بعد از اینکه چشمش نابینا گشته بود - او گفت: من محمد بن علی بن حسین بن علی هستم. پس گفت: همین کافیست که حتی اگر کسی تو را نشناسد با این معرفی تو را خواهد شناخت. (3)

روایت40.

نهج البلاغه: از نامه های حضرت علیه السلام به ابن عباس: پس از یاد خدا و درود، همانا من تو را در امانت خود شرکت دادم و همراز خود گرفتم و هیچ یک از افراد خاندانم برای یاری و مددکاری و امانت داری، چون تو مورد اعتمادم نبود، آن هنگام که دیدی روزگار بر پسر عمویت سخت گرفته و دشمن به او هجوم آورده و امانت مسلمانان تباه گردیده و امت اختیار از دست داد، و پراکنده شدند، پیمان خود را با پسر عمویت دگرگون ساختی و همراه با دیگرانی که از او جدا شدند فاصله گرفتی، تو هماهنگ با دیگران دست از یاری اش کشیدی و با دیگر خیانت کنندگان خیانت کردی نه پسر عمویت را یاری کردی و نه امانت ها را رساندی، گویا تو در راه خدا

ص: 181


1- . اختصاص: 65
2- اختصاص: 70 و 71
3- اختصاص: 71

بِجِهَادِکَ وَ کَأَنَّکَ لَمْ تَکُنْ عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّکَ وَ کَأَنَّکَ إِنَّمَا کُنْتَ تَکِیدُ هَذِهِ الْأُمَّةَ عَنْ دُنْیَاهُمْ وَ تَنْوِی غِرَّتَهُمْ عَنْ فَیْئِهِمْ فَلَمَّا أَمْکَنَتْکَ الشِّدَّةُ فِی خِیَانَةِ الْأُمَّةِ أَسْرَعْتَ الْکَرَّةَ وَ عَاجَلْتَ الْوَثْبَةَ وَ اخْتَطَفْتَ مَا قَدَرْتَ عَلَیْهِ مِنْ أَمْوَالِهِمُ الْمَصُونَةِ لِأَرَامِلِهِمْ وَ أَیْتَامِهِمْ اخْتِطَافَ الذِّئْبِ الْأَزِلِ دَامِیَةَ الْمِعْزَی الْکَسِیرَةَ فَحَمَلْتَهُ إِلَی الْحِجَازِ رَحِیبَ الصَّدْرِ بِحَمْلِهِ غَیْرَ مُتَأَثِّمٍ مِنْ أَخْذِهِ کَأَنَّکَ لَا أَبَا لِغَیْرِکَ حَدَرْتَ عَلَی (1) أَهْلِکَ تُرَاثَکَ مِنْ أَبِیکَ وَ أُمِّکَ فَسُبْحَانَ اللَّهِ أَ مَا تُؤْمِنُ بِالْمَعَادِ أَ وَ مَا تَخَافُ نِقَاشَ الْحِسَابِ أَیُّهَا الْمَعْدُودُ کَانَ عِنْدَنَا مِنْ ذَوِی الْأَلْبَابِ کَیْفَ تُسِیغُ شَرَاباً وَ طَعَاماً وَ أَنْتَ تَعْلَمُ أَنَّکَ تَأْکُلُ حَرَاماً وَ تَشْرَبُ حَرَاماً وَ تَبْتَاعُ الْإِمَاءَ وَ تَنْکِحُ النِّسَاءَ مِنْ مَالِ الْیَتَامَی وَ الْمَسَاکِینِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُجَاهِدِینَ الَّذِینَ أَفَاءَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ هَذِهِ الْأَمْوَالَ وَ أَحْرَزَ بِهِمْ هَذِهِ الْبِلَادَ فَاتَّقِ اللَّهَ وَ ارْدُدْ إِلَی هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ أَمْوَالَهُمْ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ ثُمَّ أَمْکَنَنِیَ اللَّهُ مِنْکَ لَأُعْذِرَنَّ إِلَی اللَّهِ فِیکَ وَ لَأَضْرِبَنَّکَ بِسَیْفِیَ الَّذِی مَا ضَرَبْتُ بِهِ أَحَداً إِلَّا دَخَلَ النَّارَ وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهما السلام فَعَلَا مِثْلَ الَّذِی فَعَلْتَ مَا کَانَتْ لَهُمَا عِنْدِی هَوَادَةٌ وَ لَا ظَفِرَا مِنِّی بِإِرَادَةٍ حَتَّی آخُذَ الْحَقَّ مِنْهُمَا وَ أُزِیحَ الْبَاطِلَ مِنْ مَظْلَمَتِهَا(2) وَ أُقْسِمُ بِاللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ مَا یَسُرُّنِی أَنَّ مَا أَخَذْتُهُ مِنْ أَمْوَالِهِمْ حَلَالٌ لِی أَتْرُکُهُ مِیرَاثاً لِمَنْ بَعْدِی فَضَحِّ رُوَیْداً فَکَأَنَّکَ قَدْ بَلَغْتَ الْمَدَی وَ دُفِنْتَ تَحْتَ الثَّرَی وَ عُرِضَتْ عَلَیْکَ أَعْمَالُکَ بِالْمَحَلِّ الَّذِی یُنَادِی الظَّالِمُ فِیهِ بِالْحَسْرَةِ وَ یَتَمَنَّی الْمُضَیِّعُ الرَّجْعَةَ وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ وَ السَّلَامُ (3).

توضیح

قوله علیه السلام و کنت أشرکتک فی أمانتی أی فی الخلافة التی ائتمننی الله علیها حیث جعلتک والیا و بطانة الرجل صاحب سره الذی یشاوره فی أحواله و المواساة المشارکة و المساهمة قوله قد کلب بکسر اللام

ص: 182


1- 1. فی المصدر: إلی.
2- 2.«: عن مظلمتهما.
3- 3. نهج البلاغة( عبده ط مصر) 2: 67- 69. و قد مضی عن معرفة اخبار الرجال تحت الرقم 20.

جهاد نکردی و برهان روشنی از پروردگارت نداری و گویا برای تجاوز به دنیای این مردم نیرنگ می زدی و هدف تو آن بود که آن ها را بفریبی و غنایم و ثروت های آن ها را در اختیار گیری، پس آنگاه که فرصت خیانت یافتی شتابان حمله ور شدی و با تمام توان، اموال بیت المال را که سهم بیوه زنان و یتیمان بود، چونان گرگ گرسنه ای که بز زخمی یا استخوان شکسته ای را می رباید به یغما بردی و آن ها را به سوی حجاز با خاطری آسوده روانه کردی، بی آن که در این کار احساس گناهی داشته باشی، دشمنت بی پدر باد گویا میراث پدر و مادرت را به خانه می بری، سبحان الله آیا به معاد ایمان نداری و از حسابرسی دقیق قیامت نمی ترسی؟ ای کسی که در نزد ما از خردمندان به شمار می آمدی، چگونه نوشیدن و خوردن را بر خود گوارا کردی در حالی که می دانی حرام می خوری و حرام می نوشی چگونه با اموال یتیمان و مستمندان و مؤمنان و مجاهدان راه خدا، کنیزانی می خری و با زنان ازدواج می کنی که خدا این اموال را به آنان واگذاشته و این شهرها را به دست ایشان امن فرموده است؟ پس از خدا بترس و اموال آنان را بازگردان و اگر چنین نکنی و خدا مرا فرصت دهد تا بر تو دست یابم تو را کیفر خواهم کرد که نزد خدا عذرخواه من باشد و با شمشیری تو را می زنم که به هر کس زدم وارد دوزخ گردید، سوگند به خدا اگر حسن و حسین چنان می کردند که تو انجام دادی، از من روی خوش نمی دیدند و به آرزو نمی رسیدند تا آن که حق را از آنان باز پس ستانم و باطلی را که به ستم پدید آمده نابود سازم، به پروردگار جهانیان سوگند، اگر آنچه که تو از اموال مسلمانان به ناحق بردی، بر من حلال بود خشنود نبودم که آن را میراث بازماندگانم قرار دهم، پس دست نگه دار و اندیشه نما، فکر کن که به پایان زندگی رسیده ای و در زیر خاک ها پنهان شده و اعمال تو را بر تو عرضه داشتند، آنجا که ستمکار با حسرت فریاد می زند و تباه کننده عمر و فرصت ها آرزوی بازگشت دارد امّا راه فرار و چاره مسدود است والسلام.(1)

توضیح

گفته وی: و کنتُ اشرکتک فی امانتی یعنی در خلافت که خدا مرا بر آن امین قرار داده، یعنی تو را والی قرار دادم. بطانة الرجل: رازدار او که با او در احوال خود مشورت می­کند. مؤاساة: مشارکت و مساهمت. قد کِلب:

ص: 182


1- . نهج البلاغة 2 : 67، 69

أی اشتد یقال کلب الدهر علی أهله إذا ألح علیهم و اشتد قاله الجزری (1) و قال قد حرب أی غضب (2) و الفتک أن یأتی الرجل صاحبه و هو غار غافل حتی یشد علیه فیقتله قوله علیه السلام و شغرت أی خلت من الخیر قال الجوهری شغر البلد أی خلا من الناس (3).

قوله علیه السلام قلبت لابن عمک أی کنت معه فصرت علیه و أصل ذلک أن الجیش إذا لقوا العدو کانت ظهور مجانهم إلی وجه العدو و بطونها إلی عسکرهم فإذا فارقوا رئیسهم عکسوا قوله علیه السلام فلما أمکنتک الشدة من قولهم شد علیه فی الحرب إذا حمل.

و قال الجزری الأزل فی الأصل الصغیر العجز و هو فی صفات الذئب الخفیف و قیل هو من قولهم زل زلیلا إذا عدا و خص الدامیة لأن من طبع الذئب محبة الدم حتی أنه یری ذئبا دامیا فیثب علیه لیأکله (4).

و تأثم أی تحرج عنه و کف قوله علیه السلام لا أبا لغیرک استعمل ذلک فی مقام لا أبا لک تکرمة له و شفقة علیه و ما قیل من أن لا أبا لک لما کان یستعمل کثیرا فی معرض المدح أی لا کافی لک غیر نفسک فیحتمل أن یکون ذما له بمدح غیره فلا یخفی بعده و یقال حدرت السفینة إذا أرسلتها إلی أسفل.

و قال الجزری فیه من نوقش فی الحساب عذب أی من استقصی فی محاسبته و حوقق و منه حدیث علی لنقاش الحساب (5) و هو مصدر منه و أصل المناقشة من نقش الشوکة إذا استخرجها من جسمه (6).

قوله علیه السلام أیها المعدود کان عندنا أدخل علیه السلام لفظة کان تنبیها

ص: 183


1- 1. النهایة 3: 30 و 31.
2- 2.« 1: 212.
3- 3. الصحاح: 700.
4- 4. النهایة 2: 130.
5- 5. اصل الحدیث: یوم یجمع اللّه فیه الاولین و الآخرین لنقاش الحساب.
6- 6. النهایة 4: 170.

شدت یافت. گفته می­شود: کلب الدهر علی اهله: وقتی روزگار بر آنان فشار آورد. جزری آن را گفت. قد حرب: خشم گرفت. فتک آن است که مرد نزد دوستش بیاید در حالی که او غافل است به او حمله کرده و او را بکشد. و شغرت: از خیر خالی شد. جوهری گفت: شغر البلد یعنی شهر از مردم خالی شد.

گفته وی: قلبت لابن عمک: با او بودی پس علیه او شدی. اصل آن این است که سپاه وقتی با دشمن روبرو می­شود پشت سپرهایشان به دشمن است و داخل آن به طرف خودی است و اگر رئیس خود را از دست بدهند عکس آن می­شود. گفته وی: فلما امکنتک الشدة: از گفته ایشان شد علیه فی الحرب وقتی حمله کند گرفته شده.

جزری گفت: الازلّ در اصل کوچک­کفل است که از صفات گرگ است و نیز سبک. گفته شده از زل زلیلا آمده وقتی بدود. دامیه تخصیص زده شده است چون از سرشت گرگ دوست داشتن خون است تا جایی که اگر گرگی خونین ببیند بر او می­پرد تا او را بخورد.

تأثم یعنی از او دوری و خودداری کرد. لا ابا غیرک: همانند «لا ابا لک» است برای گرامی داشتن و دلسوزی بر او فرموده. آنچه گفته شده که لا ابا لک چون زیاد برای مدح استفاده شده است یعنی غیر از خودت کسی تو را کفایت نکند ممکن است این برای ذم او و مدح دیگری باشد که بعید بودن آن پوشیده نیست. گفته می­شود: حدرت السفینه: وقتی آن را به پایین بفرستی.

جزری گفت: من نوقش فی الحساب عذب: کسی که در محاسبه او دقت و تحقیق کامل کند و حق را استیفا نماید. از آن است حدیث علی علیه السلام: لنقاش الحساب: که مصدر آن است و اصل مناقشه از نقش الشوکة است وقتی آن را از جسمش خارج کند.

گفته وی: ایها المعدود کان عندنا: حضرت لفظ کان را داخل کرد تاآگاهی دهد

ص: 183

علی أنه لم یبق کذلک قیل و لعله عدل عن أن یقول یا من کان عندنا من ذوی الألباب إشعارا بأنه معدود فی الحال أیضا عند الناس منهم و أعذر أبدی عذرا و الهوادة الرخصة و السکون و المحاباة قوله بإرادة أی بمراد و الإزاحة الإزالة و الإبعاد و قال الجزری إن العرب کان یسیرون فی ظعنهم فإذا مروا ببقعة من الأرض فیه کلأ و عشب قال قائلهم ألا ضحوا رویدا أی ارفقوا بالإبل حتی تتضحی أی تنال من هذا المرعی و منه کتاب علی علیه السلام إلی ابن عباس ألا ضح رویدا فقد بلغت المدی أی اصبر قلیلا(1).

و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ أی لیس الحین حین مناص و لا هی المشبهة بلیس زیدت علیه تاء التأنیث للتأکید کما زیدت علی رب و ثم و خصت بلزوم الأحیان و حذف أحد المعمولین و قیل هی النافیة للجنس أی و لا حین مناص لهم و قیل للفعل و النصب بإضماره أی و لا أری حین مناص إلی آخر ما حقق فی ذلک (2) و المناص المنجی.

أَقُولُ: قَالَ عَبْدُ الْحَمِیدِ بْنُ أَبِی الْحَدِیدِ اخْتَلَفَ النَّاسُ فِی الْمَکْتُوبِ إِلَیْهِ هَذَا الْکِتَابُ فَقَالَ الْأَکْثَرُونَ إِنَّهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ کَمَا تَدُلُّ عَلَیْهِ عِبَارَاتُ الْکِتَابِ وَ قَدْ رَوَی أَرْبَابُ هَذَا الْقَوْلِ: أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْعَبَّاسِ کَتَبَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام جَوَاباً عَنْ هَذَا الْکِتَابِ قَالُوا وَ کَانَ جَوَابُهُ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ أَتَانِی کِتَابُکَ تُعْظِمُ عَلَیَّ مَا أَصَبْتُ مِنْ بَیْتِ مَالِ الْبَصْرَةِ وَ لَعَمْرِی إِنَّ حَقِّی فِی بَیْتِ الْمَالِ لَأَکْثَرُ مِمَّا أَخَذْتُ وَ السَّلَامُ قَالُوا فَکَتَبَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام.

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مِنَ الْعَجَبِ أَنْ تُزَیِّنَ لَکَ نَفْسُکَ أَنَّ لَکَ فِی بَیْتِ مَالِ الْمُسْلِمِینَ مِنَ الْحَقِّ أَکْثَرَ مِمَّا لِرَجُلٍ (3) مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَقَدْ أَفْلَحْتَ لَقَدْ کَانَ (4) تَمَنِّیکَ الْبَاطِلَ وَ ادِّعَاؤُکَ مَا لَا یَکُونُ یُنْجِیکَ عَنِ الْمَأْثَمِ وَ یُحِلُّ

ص: 184


1- 1. النهایة 3: 13 و 14.
2- 2. تفسیر البیضاوی 2: 137.
3- 3. فی المصدر: لرجل واحد اه.
4- 4.«: إن کان.

که چنین نمانده است. گفته ­شده: شاید عدول کرده از این که بگوید: «یا من کان عنده من ذوی الألباب» تا بفهماند در زمان حال نیز نزد گروهی از آنان معدود است. اعذر: عذرخواست. هوادة : اجازه و سکون و مهربانی. گفته وی: بارادة یعنی به مقصود او. ازاحة: از بین بردن و دور کردن. جزری گفت: عرب­ها با کوچ خود می­رفتند و وقتی از منطقه­ای عبور می­کردند که در آن علف و گیاه بود گوینده ایشان می­گفت: «الا ضحّوا رویدا» یعنی با شتران مهربان باشید تا از این چراگاه بهرمند شوند. از آن است نامه علی علیه السلام به ابن عباس:« الأضح رویدا فقد بلغت المدی»: یعنی اندکی صبر کن.

بیضاوی در باره این گفته خداوند متعال گفت: «و لات حین مناص» یعنی اکنون موقع فرار نیست و «لا» مشبهه به لیس است که برای تأکید، تای تأنیث بر او اضافه شده است چنان که بر رب و ثم اضافه می­شود. به لزوم زمانها اختصاص یافته و یکی از دو معمول حذف شده است و گفته شده: لا نافیه جنس است یعنی ولا حین مناص لهم. گفته شده: برای فعل است و نصب به خاطر تقدیر گرفتن آن است یعنی لا أری حین مناص. و دیگر تحقیق­هایی که ایشان در این زمینه انجام داده است. مناص یعنی محل نجات.

می گویم: عبدالحمید بن أبی الحدید گفت: مردم در اینکه این نامه به چه کسی نوشته شده است اختلاف کردند. اکثر آن ها گفته اند: او عبدالله بن عباس است همان طور که عبارات کتاب بر آن دلالت می کند و صاحبان این قول می گویند: عبدالله بن عباس جواب آن را به علی علیه السلام به این ترتیب نوشت:

پس از یاد و نام خدا، نامه ات به دستم رسید که در آن، آنچه از بیت المال بصره برداشته ام را بر من زیاد خوانده­ای به جانم سوگند حق من از بیت المال بیش تر از آن است که برداشتم و السلام.

علی علیه السلام در جوابش نوشت: پس از یاد و نام خدا، شگفتا از اینکه خود را آراسته می کنی که حق تو از بیت المال بیش تر از حق مردی مسلمان است، اگر آرزو و خواسته ات باطل بود که تو را از گناهان رهایی نمی بخشد و محرمات

ص: 184

لَکَ الْمُحَرَّمَ إِنَّکَ لَأَنْتَ الْمُهْتَدِی السَّعِیدُ إِذاً وَ قَدْ بَلَغَنِی أَنَّکَ اتَّخَذْتَ مَکَّةَ وَطَناً وَ ضَرَبْتَ بِهَا عَطَناً تَشْتَرِی بِهَا مُوَلَّدَاتِ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ وَ الطَّائِفِ تَخْتَارُهُنَّ عَلَی عَیْنِکَ وَ تُعْطِی فِیهِنَّ مَالَ غَیْرِکَ فَارْجِعْ هَدَاکَ اللَّهُ إِلَی رُشْدِکَ وَ تُبْ إِلَی اللَّهِ رَبِّکَ وَ اخْرُجْ إِلَی الْمُسْلِمِینَ مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَعَمَّا قَلِیلٍ تُفَارِقُ مَنْ أَلِفْتَ وَ تَتْرُکُ مَا جَمَعْتَ وَ تَغِیبُ فِی صَدْعٍ مِنَ الْأَرْضِ غَیْرَ مُوَسَّدٍ وَ لَا مُمَهَّدٍ قَدْ فَارَقْتَ الْأَحْبَابَ وَ سَکَنْتَ التُّرَابَ وَ وَاجَهْتَ الْحِسَابَ غَنِیّاً عَمَّا خَلَّفْتَ فَقِیراً إِلَی مَا قَدَّمْتَ وَ السَّلَامُ (1) قَالُوا فَکَتَبَ إِلَیْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّکَ قَدْ أَکْثَرْتَ عَلَیَّ وَ وَ اللَّهِ لَأَنْ أَلْقَی اللَّهَ قَدِ احْتَوَیْتُ عَلَی کُنُوزِ الْأَرْضِ کُلِّهَا مِنْ ذَهَبِهَا وَ عِقْیَانِهَا وَ لُجَیْنِهَا أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَلْقَاهُ بِدَمِ امْرِئٍ مُسْلِمٍ وَ السَّلَامُ.

أقول: قد أثبتنا فی باب علة قعوده و قیامه علیه السلام من کتاب الفتن کفر الأشعث بن قیس و فی باب سلونی کفر ابن الکواء و غیره و فی باب احتجاجات الحسن علیه السلام علی معاویة و أصحابه حال جماعة و کذا فی باب احتجاج الحسین علیه السلام علی معاویة مدح حجر بن عدی و عمرو بن الحمق و فی باب احتجاجات الباقر علیه السلام و أبواب أحوال الخوارج ذم نافع و غیره و فی باب أحوال الصحابة و باب أحوال السلمان و باب فضائله مدح جماعة من أصحابه علیه السلام و ذم جماعة و فی باب عبادته علیه السلام مدح أبی الدرداء و فی جواب أسئلة الیهودی المشتمل علی خصال الأوصیاء حال جماعة و فی باب إخباره بالمغیبات و باب علمه علیه السلام کفر عمرو بن حریث و کذا فی باب أنهم المتوسمون و فی باب حبهم علیهم السلام مدح الحارث الأعور و کذا فی باب ما ینفع حبهم فیه من المواطن و فی باب غصب الخلافة ذم ابن عباس و أیضا فی باب الإخبار بالمغیبات کفر الأشعث و کذا فی باب جوامع مکارمه علیه السلام و فی باب أحوال أولاده علیه السلام مکاتبة ابن الحنفیة و ابن عباس و فی باب إخباره بالمغیبات أحوال کثیر منهم و قد أوردنا بابا آخر فی کتاب الفتن و یتضمن أحوال أصحابه صلوات الله علیه مفصلا.

ص: 185


1- 1. شرح النهج 4: 88.

را بر تو حلال می سازد، پیروز شدی، بنابراین تو انسان هدایت شده و خوشبخت هستی، به من خبر رسید که تو در مکه سکنی گزیده ای و آن جا را محل چراگاه شترانت قرار داده ای، تو در آن جا زنان دو رگه مکه و مدینه و طائف را می خری و با آن ها ازدواج کرده و اموال دیگری را به آن ها می دهی، خداوند هدایتت کند، به راه هدایت برگرد و به درگاه خداوند توبه کن و اموال مسلمانان را به آن ها برگردان، طولی نمی کشد که هر آنچه اندوخته و جمع کرده ای از دستت می رود و بدون بالش و گهواره ای در شکافی از زمین پنهان می شوی، تو دوستان را ترک کرده و در زیر خاک منزل گزیده ای، در حالی که بی نیاز هستی از آنچه پشت سر گذاشته ای و فقیر هستی به آنچه از پیش فرستاده ای والسلام.

گفتند: عبدالله بن عباس به او نوشت: پس از یاد خدا و درود، تو نسبت به من زیاده روی کردی، به خدا سوگند اگر خداوند را ببینم در حالی که همه گنج های زمین از طلا و عقیق ها و مرواریدهایش را در اختیار دارم برای من دوست داشتنی تر از اینکه او را با خون مرد مسلمانی که بر گردنم باشد، ببینم؛ والسلام.(1)

می گویم: ما در باب علت قعود و قیام حضرت علیه السلام از کتاب الفتن، کفر اشعث بن قیس را ثابت کردیم، هم چنین در باب «از من بپرسید» کفر ابن کواء و دیگران و در باب احتجاجات حسن علیه السلام به معاویه و یارانش حال گروهی را و هم چنین در باب احتجاج حسین علیه السلام به معاویه، مدح حجر بن عدی و عمرو بن حمق و در باب احتجاجات امام باقر علیه السلام و باب های احوال خوارج، سرزنش نافع و دیگران و در باب احوال صحابه و باب احوالات سلمان و باب فضائلش، مدح و سرزنش جماعتی و در باب عبادتش علیه السلام مدح أبو درداء و در پاسخ به سؤالات یهودی که دربردارنده ویژگی های اوصیا بود حال جماعتی و در باب خبر دادن او از امور غیبی و باب علم حضرت، کفر عمرو بن حریث هم چنین در باب «انهم المتوسمون» و در باب دوستی آن ها، مدح حارث اعور، و هم چنین در باب جایگاه­هایی که دوستی آن ها نفع می رساند و در باب غصب خلافت، سرزنش و ذم ابن عباس و هم چنین در باب خبر دادن از امور غیبی کفر اشعث و هم چنین در باب جوامع مکارم حضرت و در باب احوالات فرزندان ایشان، مکاتبه ابن حنیفه و ابن عباس و در باب خبر دادن او از امور غیبی، احوال بسیاری از آنان را ذکر کردیم. ما یک باب دیگری را در کتاب الفتن اضافه کردیم که به طور مفصل شامل احوال یاران حضرت علیه السلام می­شود.

ص: 185


1- شرح نهج البلاغة، 4: 88

باب 125 النوادر

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرَّیَّانِ بْنِ الصَّلْتِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: رَأَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام رَجُلًا مِنْ شِیعَتِهِ بَعْدَ عَهْدٍ طَوِیلٍ وَ قَدْ أَثَّرَ السِّنُّ فِیهِ وَ کَانَ یَتَجَلَّدُ فِی مَشْیِهِ فَقَالَ علیه السلام کَبِرَ سِنُّکَ یَا رَجُلُ قَالَ فِی طَاعَتِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- فَقَالَ علیه السلام إِنَّکَ لَتَتَجَلَّدُ قَالَ عَلَی أَعْدَائِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ علیه السلام أَجِدُ فِیکَ بَقِیَّةً قَالَ هِیَ لَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (1).

«2»

لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ مُوسَی عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ الْفَزَارِیِّ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ أَبِی نُوَیْرَةَ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنْ قَرَنٍ أَبِی سُلَیْمَانَ الضَّبِّیِّ قَالَ: أَرْسَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی لَبِیدٍ الْعُطَارِدِیِّ بَعْضَ شُرَطِهِ فَمَرُّوا بِهِ عَلَی مَسْجِدِ سَمَّاکٍ فَقَامَ إِلَیْهِ نُعَیْمُ بْنُ دَجَاجَةَ الْأَسَدِیُّ فَحَالَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهُ فَأَرْسَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی نُعَیْمٍ فَجِی ءَ بِهِ قَالَ فَرَفَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام شَیْئاً لِیَضْرِبَهُ فَقَالَ نُعَیْمٌ وَ اللَّهِ إِنَّ صُحْبَتَکَ لَذُلٌّ وَ إِنَّ خِلَافَکَ لَکُفْرٌ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ تَعْلَمُ ذَاکَ قَالَ نَعَمْ قَالَ خَلُّوهُ (2).

«3»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ هَمَّامٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّکَ تَبْعَثُنِی فِی الْأَمْرِ فَأَکُونُ (3) فِیهَا کَالسِّکَّةِ الْمُحْمَاةِ أَمِ الشَّاهِدَ یَرَی مَا لَا یَرَی الْغَائِبُ قَالَ بَلِ الشَّاهِدَ یَرَی مَا لَا یَرَی الْغَائِبُ (4).

ص: 186


1- 1. عیون الأخبار: 167 و 168. أمالی الصدوق: 107.
2- 2. أمالی الصدوق: 219.
3- 3. فی المصدر: أ فأکون.
4- 4. أمالی الشیخ: 215.

باب صد و بیست و پنجم : نوادر

روایات

روایت1.

عیون الأخبار، امالی صدوق: امیرالمؤمنین علیه السلام بعد از زمان طولانی مردی از شیعیانش را دید که پا به سن گذاشته بود و در راه رفتنش قدرت و ضعف نشان می داد. علی علیه السلام فرمود: ای مرد تو پا به سن گذاشته ای! گفت: در اطاعت از تو ای امیرالمؤمنین. حضرت فرمود: تو صبر و استقامت از خود نشان می دهی. گفت: بر دشمنانت ای امیرالمؤمنین. علی علیه السلام فرمود: باقیمانده­ای برای عمرت می بینم. گفت: ای امیرالمؤمنین آن برای شما باد.(1)

روایت2.

امالی صدوق: امیرالمؤمنین عده­ای از سربازانش را به سوی لبید عطاردی فرستاد و آن ها او را نزد مسجد سماک یافتند. آن گاه نعیم بن دجاجه اسدی برخاست و مانع سربازان و او شد. سپس امیرالمؤمنین نعیم را احضار کرد و او را آوردند. پس حضرت چیزی بلند کرد تا او را بزند. نعیم گفت: هم نشین با تو خواری و مخالفتت کفر است. علی علیه السلام فرمود: به آن یقین داری؟ گفت: بله. حضرت فرمود: آزادش کنید.(2)

روایت3.

امالی طوسی: علی علیه السلام فرمود: ای رسول خدا شما مرا برای کاری می فرستید و من در آن مانند آهن گداخته یا شاهدی که می بیند آنچه را که غائب نمی بیند، هستم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بلکه شاهد می بیند آنچه که غائب نمی بیند(3)؟

ص: 186


1- . عیون الاخبار 167 و 168 - امالی صدوق: 107
2- . امالی صدوق 219
3- . أمالی شیخ طوسی: 215
«4»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنِ ابْنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ الْعَوَّادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ السَّدُوسِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَوْنِ بْنِ أَبِی حَرْبِ بْنِ أَبِی الْأَسْوَدِ الدُّؤَلِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی حَرْبِ بْنِ أَبِی الْأَسْوَدِ عَنْ أَبِیهِ أَبِی الْأَسْوَدِ: أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَنْ سُؤَالٍ فَبَادَرَ فَدَخَلَ مَنْزِلَهُ ثُمَّ خَرَجَ فَقَالَ أَیْنَ السَّائِلُ فَقَالَ الرَّجُلُ هَا أَنَا(1) یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ مَا مَسْأَلَتُکَ قَالَ کَیْتَ وَ کَیْتَ فَأَجَابَهُ عَنْ سُؤَالِهِ فَقِیلَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ کُنَّا عَهِدْنَاکَ إِذَا سُئِلْتَ عَنِ الْمَسْأَلَةِ کُنْتَ فِیهَا کَالسِّکَّةِ الْمُحْمَاةِ جَوَاباً فَمَا بَالُکَ أَبْطَأْتَ الْیَوْمَ عَنْ جَوَابِ هَذَا الرَّجُلِ حَتَّی دَخَلْتَ الْحُجْرَةَ ثُمَّ خَرَجْتَ فَأَجَبْتَهُ فَقَالَ کُنْتُ حَاقِناً وَ لَا رَأْیَ لِثَلَاثَةٍ لَا رَأْیَ لِحَاقِنٍ وَ لَا حَاذٍق ثُمَّ أَنْشَأَ یَقُولُ:

إِذَا الْمُشْکِلَاتُ تَصَدَّیْنَ لِی***کَشَفْتُ حَقَائِقَهَا بِالنَّظَرِ

وَ إِنْ بَرِقَتْ فِی مَخِیلِ الصَّوَابِ***عَمْیَاءَ لَا یَجْتَلِیهَا الْبَصَرُ

تَتَبَّعْتُهُ بِعُیُونِ الْأُمُورِ***وَضَعْتُ عَلَیْهَا صَحِیحَ النَّظَرِ(2)

لِسَاناً کَشَفْتُ بِهِ الْأَرْحَبِیَ***أَوْ کَالْحُسَامِ الْبَتَارِ الذَّکَرِ

وَ قَلْباً إِذَا اسْتَنْطَقَتْهُ الْهُمُومُ***أُرَبَّی عَلَیْهَا بِوَاهِی الدُّرَرِ

وَ لَسْتُ بِإِمَّعَةٍ فِی الرِّجَالِ***أُسَائِلُ هَذَا وَ ذَا مَا الْخَبَرُ

وَ لَکِنَّنِی مُذْرَبُ الْأَصْغَرَیْنِ***أُبِینُ مَعَ مَا مَضَی مَا غَبَرَ (3).

بیان

قد مر شرحه فی کتاب العلم (4).

«5»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّ أَعْرَابِیّاً أَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ فِی الْمَسْجِدِ فَقَالَ مَظْلُومٌ قَالَ ادْنُ مِنِّی فَدَنَا حَتَّی وَضَعَ یَدَیْهِ عَلَی رُکْبَتَیْهِ قَالَ مَا ظُلَامَتُکَ فَشَکَا ظُلَامَتَهُ فَقَالَ یَا أَعْرَابِیُّ أَنَا أَعْظَمُ ظُلَامَةً مِنْکَ ظَلَمَنِی الْمَدَرُ وَ الْوَبَرُ وَ لَمْ

ص: 187


1- 1. فی المصدر: ها أنا ذا.
2- 2. فی المصدر: تتبعتها بعیون الأمور***وضعت علیها صحیح الفکر.
3- 3. أمالی الشیخ: 327 و 328.
4- 4. راجع الجزء الثانی من الطبعة الحدیثة ص 60- 62.

روایت4.

امالی طوسی: مردی از امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام سؤالی کرد پس حضرت وارد منزلش شد اندکی بعد بیرون آمد و فرمود: سؤال کننده کجاست؟ مرد گفت: ای أمیر مؤمنین من هستم. حضرت فرمود: سؤالت چیست؟ گفت: چنین و چنان، ایشان جواب سؤال او را دادند. به امیرالمؤمنین گفته شد ما شما را این گونه می شناختیم که اگر سؤالی از شما پرسیده می شد در جوابش مانند آهن گداخته بودید، پس شما را چه شد که امروز از جواب دادن به این مرد طفره رفتید طوری که وارد منزل شدید و سپس بیرون آمده و به او جواب دادید؟ حضرت علیه السلام فرمود: ادرار در شکمم جمع شده بود و برای سه نفر هیچ رأیی نیست: برای کسی که ادرار دارد و و کسی که به دلیل باد شکم تنگش گرفته، سپس ادامه داد:

هنگامی که مشکلات سر راهم قرار گرفتند، با دقت نظر به حقایق آنها پی ­بردم.

و اگر چیزی نادرست در خیال، صحیح جلوه کند که نظر و بصیرت آن را آشکار نسازد.

من با چشم بصیرت آن را پیگیری می کنم و نگاه صحیح به آن می اندازم.

زبانی که با آن ارحبی را کشف کردم و یا همچون شمشیر برنده

نرینه است

و با قلبی که هنگامی که ناراحتی­ها آن را به سخن وامی­دارند مرواریدهای زیبا بر آن افزون می­گردند

من از کسانی نیستم که صاحب رأی و نظر نیستند که از این و آن بپرسم چه خبر است

بلکه من دارای قلب و زبان تند و گویا هستم و آنچه که گذشته و سپری شده را مشخص می سازم.(1)

توضیح

شرحش در باب علم گذشت.

روایت5.

خرائج: بادیه نشینی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد در حالی که حضرت در مسجد نشسته بود و گفت: من مظلوم هستم. حضرت فرمود: نزدیک من بیا، او نزدیک شد تا دستانش را روی دو زانویش گذاشت. حضرت فرمود: مظلومیت چیست؟ او از مظلومیتش شکایت کرد و حضرت فرمود: ای بادیه نشین به من بیشتر از تو ظلم شده است، چادرنشینان و شهرنشینان به من ظلم کرده اند

ص: 187


1- .امالی شیخ 327 و 328

یَبْقَ بَیْتٌ مِنَ الْعَرَبِ إِلَّا وَ قَدْ دَخَلَتْ مَظْلِمَتِی عَلَیْهِمْ وَ مَا زِلْتُ مَظْلُوماً حَتَّی قَعَدْتُ مَقْعَدِی هَذَا إِنْ کَانَ عَقِیلُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ یَوْمَهُ لَیَرْمَدُ فَمَا یَدَعَهُمْ یَذُرُّونَهُ (1) حَتَّی یَأْتُونِّی فَأُذَرَّ وَ مَا بِعَیْنِی رَمَدٌ ثُمَّ کَتَبَ لَهُ بِظُلَامَتِهِ وَ رَحَلَ فَهَاجَ النَّاسُ وَ قَالُوا قَدْ طَعَنَ عَلَی الرَّجُلَیْنِ فَدَخَلَ عَلَیْهِ الْحَسَنُ علیه السلام فَقَالَ قَدْ عَلِمْتَ مَا شَرِبَ قُلُوبُ النَّاسِ مِنْ حُبِّ هَذَیْنِ فَخَرَجَ فَقَالَ الصَّلَاةَ جَامِعَةً فَاجْتَمَعَ النَّاسُ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الْحَرْبَ خُدْعَةٌ فَإِذَا سَمِعْتُمُونِی أَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ فَوَ اللَّهِ لَأَنْ أَخِرَّ مِنَ السَّمَاءِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَکْذِبَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ کَذِبَةً وَ إِذَا حَدَّثْتُکُمْ أَنَّ الْحَرْبَ خُدْعَةٌ ثُمَّ ذَکَرَ غَیْرَ ذَلِکَ فَقَامَ رَجُلٌ یُسَاوِی بِرَأْسِهِ رُمَّانَةَ الْمِنْبَرِ فَقَالَ إِنَّا بِرَاءٌ مِنَ الِاثْنَیْنِ وَ الثَّلَاثَةِ فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ بَقَرْتَ الْعِلْمَ فِی غَیْرِ إِبَّانِهِ لَتُبْقَرَنَّ کَمَا بَقَرْتَهُ فَلَمَّا قَدِمَ ابْنُ سُمَیَّةَ أَخَذَهُ فَشَقَّ بَطْنَهُ وَ حَشَا فَوْقَهُ حِجَارَةً وَ صَلَبَهُ (2).

«6»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْمَسْجِدَ فَإِذَا هُوَ بِرَجُلٍ عَلَی بَابِ الْمَسْجِدِ کَئِیبٍ حَزِینٍ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا لَکَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أُصِبْتُ بِأَبِی وَ أَخِی وَ أَخْشَی أَنْ أَکُونَ قَدْ وَجِلْتُ (3) فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَیْکَ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ الصَّبْرِ تَقْدَمُ عَلَیْهِ غَداً وَ الصَّبْرُ فِی الْأُمُورِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ فَإِذَا فَارَقَ الرَّأْسُ الْجَسَدَ فَسَدَ الْجَسَدُ وَ إِذَا فَارَقَ الصَّبْرُ الْأُمُورَ فَسَدَتِ الْأُمُورُ(4).

«7»

کا، [الکافی] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ سَلَمَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اجْتَمَعَ عِیدَانِ عَلَی عَهْدِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَخَطَبَ النَّاسَ ثُمَّ قَالَ هَذَا یَوْمٌ اجْتَمَعَ فِیهِ عِیدَانِ فَمَنْ أَحَبَّ أَنْ یُجَمِّعَ مَعَنَا فَلْیَفْعَلْ وَ مَنْ

ص: 188


1- 1. أی یصبون فی عینه الدواء.
2- 2. لم نجده فی المصدر المطبوع.
3- 3. أی انی اخاف أن ینشق مرارتی لاجل المصیبة الواردة علی.
4- 4. أصول الکافی( الجزء الثانی من الطبعة الحدیثة): 90.

و خانه­ای از اعراب نمانده مگر اینکه تظلم­خواهی من وارد آن شده است، من پیوسته مظلوم بودم تا اینکه در این جایگاه نشستم. اگر چشم عقیل بن ابی طالب درد می­گرفت نمی­گذاشت در چشم او دارو بریزند تا این که نزد من می­آمدند و در چشم من می­ریختند با این که من چشم­درد نداشتم. سپس نامه ای درباره حقی که از او پایمال شده بود نوشت و مرد رفت. مردم سرو صدا کردند و گفتند: به آن دو مرد کنایه زد. پس حسن علیه السلام نزد وی آمد و فرمود: قطعا فهمیده­ای که دل­های مردم چقدر از دوستی این دو بهره­مند شده است. پس خارج شد و فرمود: نماز جماعت بر پاست. مردم جمع شدند پس از منبر بالا رفت و حمد و ثنای الهی را گفت و فرمود: ای مردم جنگ نیرنگ است، پس اگر از من بشنوید می گویم: رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را فرمود. به خدا سوگند اگر از آسمان به خاک بیفتم برای من دوست داشتنی­تر است از اینکه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله یک دروغ ببندم آنگاه که به شما این حدیث را گفتم که جنگ فریب کاری است. سپس چیز دیگری ذکر فرمود، آنگاه مردی که سرش با رمّانه منبر مساوی بود گفت: من از دو و سه بیزارم. امیر مؤمنین علیه السلام به او رو کرد و فرمود: علم را در غیر زمانش دریدی، به راستی تو دریده شدی همان طور که آن را دریدی، هنگامی که پسر سمیّه (ابن زیاد) آمد او را گرفت و شکمش را درید و بالای او سنگ پر کرد و به دارش آویخت.(1)

روایت6.

کافی: امیرالمؤمنین علیه السلام وارد مسجد شد و ناگهان دید که مردی ناراحت در آستانه در مسجد نشسته است، به او فرمود: چه شده است؟ گفت: ای امیرالمؤمنین پدر و برادرم را از دست داده ام و می ترسم که زهله ام به خاطر مصیبت وارده بر من پاره شود. حضرت به او فرمود: تقوی و صبر الهی پیشه کن و فردا بر آن وارد می­شوی، صبر در کارها به منزله سر در بدن است پس هنگامی که سر از تن جدا شود جسم نابود می گردد و اگر صبر در کارها نباشد آن کارها بیهوده و تباه می گردند.(2)

روایت7.

کافی: دو عید در دوران خلافت علی علیه السلام در یک روز قرار گرفتند. حضرت بر مردم خطبه خواند و فرمود: این روزی است که دو عید در آن جمع شده اند، پس هر کس دوست دارد در جمع ما باشد بیاید و هر کس

ص: 188


1- . در منبع چاپ شده موجود نیست
2- . اصول کافی (جزء دوم از چاپ جدید): 90

لَمْ یَفْعَلْ فَإِنَّ لَهُ رُخْصَةً(1).

«8»

ختص، [الإختصاص] رُوِیَ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ قَاعِداً فِی الْمَسْجِدِ وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَالُوا لَهُ حَدِّثْنَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- فَقَالَ لَهُمْ وَیْحَکُمْ إِنَّ کَلَامِی صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یَعْقِلُهُ إِلَّا الْعَالِمُونَ قَالُوا لَا بُدَّ مِنْ أَنْ تُحَدِّثَنَا قَالَ قُومُوا بِنَا فَدَخَلَ الدَّارَ فَقَالَ أَنَا الَّذِی عَلَوْتُ فَقَهَرْتُ أَنَا الَّذِی أُحْیِی وَ أُمِیتُ أَنَا الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ فَغَضِبُوا وَ قَالُوا کَفَرَ وَ قَامُوا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِلْبَابِ یَا بَابُ اسْتَمْسِکْ عَلَیْهِمْ فَاسْتَمْسَکَ عَلَیْهِمُ الْبَابُ فَقَالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنَّ کَلَامِی صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یَعْقِلُهُ إِلَّا الْعَالِمُونَ تَعَالَوْا أُفَسِّرْ لَکُمْ أَمَّا قَوْلِی أَنَا الَّذِی عَلَوْتُ فَقَهَرْتُ فَأَنَا الَّذِی عَلَوْتُکُمْ بِهَذَا السَّیْفِ فَقَهَرْتُکُمْ حَتَّی آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَمَّا قَوْلِی أَنَا أُحْیِی وَ أُمِیتُ فَأَنَا أُحْیِی السُّنَّةَ وَ أُمِیتُ الْبِدْعَةَ وَ أَمَّا قَوْلِی أَنَا الْأَوَّلُ فَأَنَا أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ أَسْلَمَ وَ أَمَّا قَوْلِی أَنَا الْآخِرُ فَأَنَا آخِرُ مَنْ سَجَّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثَوْبَهُ وَ دَفَنَهُ وَ أَمَّا قَوْلِی أَنَا الظَّاهِرُ وَ الْبَاطِنُ فَأَنَا عِنْدِی عِلْمُ الظَّاهِرِ وَ الْبَاطِنِ قَالُوا فَرَّجْتَ عَنَّا فَرَّجَ اللَّهُ عَنْکَ. (2)

ص: 189


1- 1. فروع الکافی( الجزء الثالث من الطبعة الحدیثة): 461.
2- 2. الاختصاص: 163.

نمی خواهد می تواند برود.(1)

روایت8.

اختصاص: امیرالمؤمنین علیه السلام به همراه تعدادی از صحابه در مسجد نشسته بود. آن ها به حضرت گفتند: ای امیرالمؤمنین با ما سخن بگو. حضرت فرمود: وای بر شما سخن من بر شما سخت و دشوار است و جز عالمان آن را نمی فهمند. گفتند: باید برای ما سخن بگویی. فرمود: با من بیایید آن گاه وارد خانه شد و فرمود: من کسی هستم که بالا رفتم و مقهور ساختم، من کسی هستم که زنده می کنم و می میرانم، من اول و آخر و ظاهر و باطن هستم. آن ها خشمگین شده و گفتند: این سخنان کفر است و بلند شدند. علی علیه السلام به در فرمود: ای در آن ها را بگیر. پس در، آن ها را گرفت. سپس فرمود: آیا به شما نگفتم که سخن سخت و دشوار است و جز عالمان آن ها را نمی فهمند؟ بیاید تا تفسیر آن ها را به شما بگویم. امّا این که گفتم من کسی هستم که بالا بردم و مقهور ساختم، یعنی این که من شما را با این شمشیر بالا برده و مغلوبتان ساختم تا به خدا و رسولش ایمان آورید و مراد از این که من زنده می کنم و می میرانم یعنی این که من سنت را زنده کرده و بدعت را از بین می برم و این که من اول هستم یعنی من اولین کسی هستم که به خدا ایمان آوردم و اسلام آوردم و من آخر هستم یعنی من آخرین کسی هستم که پیامبر صلی الله علیه و آله را - با لباسش - کفن کردم و دفن نمودم و من ظاهر و باطن هستم یعنی این که من علم ظاهر و باطن دارم. آن ها گفتند: آسوده خاطرمان ساختی، خداوند تو را آسوده گرداند.(2)

ص: 189


1- . فروع کافی (جزء سوم از چاپ جدید): 461
2- اختصاص: 163

أبواب وفاته صلوات الله علیه

باب 126 إخبار الرسول صلی الله علیه و آله بشهادته و إخباره صلوات الله علیه بشهادة نفسه

اشارة

أقول: قد مضی فی خطبته علیه السلام: عند وصول خبر الأنبار إلیه أما و الله لوددت أن ربی قد أخرجنی من بین أظهرکم إلی رضوانه و إن المنیة لترصدنی فما یمنع أشقاها أن یخضبها و ترک یده علی رأسه و لحیته عهدا عهده إلی النبی الأمی وَ قَدْ خابَ مَنِ افْتَری و نجا من اتقی وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنی.

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی] للصدوق الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْفَضَّالِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: فِی خُطْبَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی فَضْلِ شَهْرِ رَمَضَانَ فَقَالَ علیه السلام فَقُمْتُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ بَکَی فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا یُبْکِیکَ فَقَالَ یَا عَلِیُّ أَبْکِی لِمَا یُسْتَحَلُّ مِنْکَ فِی هَذَا الشَّهْرِ کَأَنِّی بِکَ وَ أَنْتَ تُصَلِّی لِرَبِّکَ وَ قَدِ انْبَعَثَ أَشْقَی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ شَقِیقُ عَاقِرِ نَاقَةِ ثَمُودَ فَضَرَبَکَ ضَرْبَةً عَلَی قَرْنِکَ فَخَضَبَ مِنْهَا لِحْیَتَکَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ ذَلِکَ فِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِی فَقَالَ صلی الله علیه و آله فِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِکَ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ مَنْ قَتَلَکَ فَقَدْ قَتَلَنِی وَ مَنْ أَبْغَضَکَ فَقَدْ أَبْغَضَنِی وَ مَنْ سَبَّکَ فَقَدْ سَبَّنِی لِأَنَّکَ مِنِّی کَنَفْسِی رُوحُکَ مِنْ رُوحِی وَ طِینَتُکَ مِنْ طِینَتِی إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَنِی وَ إِیَّاکَ وَ اصْطَفَانِی وَ إِیَّاکَ وَ اخْتَارَنِی لِلنُّبُوَّةِ وَ اخْتَارَکَ

ص: 190

باب های وفات امیرالمؤمنین صلوات الله علیه

باب صد و بیست و ششم : خبر دادن رسول خدا صلی الله علیه و آله از شهادت امیرالمؤمنین علیه السلام و خبر دادن خود ایشان از شهادتشان

اشاره

می گویم: هنگامی که اخبار انبار به حضرت رسید این خطبه را خواند: به خدا سوگند دوست دارم که پروردگارم مرا از بین شما به بهشتش درآورد و مرگ مرا فرا بگیرد، پس چه چیز مانع شقی ترین امت شده که آن را با خون خضاب کند؟ آنگاه دستش را بر سر و ریش مبارکش کشید این پیشامد موافق با پیمانی است که پیامبر امی آن را از من تعهد گرفته است، و کسی که افترا و بهتان زد محروم گشت و هر کس تقوا پیشه کرد نجات یافت و به عاقبت خیر ایمان آورد.

روایات

روایت1.

عیون اخبار رضا علیه السلام، امالی صدوق: امام رضا علیه السلام از اجدادش نقل فرمود: علی علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله در باب فضیلت ماه رمضان خطبه می خواند که من برخاسته و گفتم: ای رسول خدا برترین اعمال در این ماه چیست؟ پیامبر فرمود: ای علی، برترین اعمال در این ماه پرهیز از محارم خدا عزوجل است سپس گریه کرد. گفتم: ای رسول خدا چه چیز باعث گریه شما شد؟ فرمود: ای علی گریه ام به خاطر حادثه ناگواری است که در همین ماه برایت اتفاق می افتد گویا می بینم که تو در نماز هستی و شخصی که شقی ترین افرد از گذشتگان و آیندگان و برابر پی کننده شتر صالح ثمود می باشد با ضربتش بر فرق تو می زند و محاسنت با خون خضاب می گردد. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ای رسول خدا، آیا در آن هنگام دین من سلامت خواهد بود؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آری سپس فرمود: ای علی هر کس تو را بکشد مرا کشته است و هر کس با تو دشمنی کند با من دشمنی کرده است، و هر کس به تو دشنام دهد به من دشنام داده است چون تو برایم به مانند خودم هستی و روح تو از روح من است و طینت و سرشتت از طینت و سرشت من، خداوند بلند مرتبه مرا به همراه تو آفرید و مرا به همراه تو برگزید، و مرا برای پیامبری و تو را برای

ص: 190

لِلْإِمَامَةِ فَمَنْ أَنْکَرَ إِمَامَتَکَ فَقَدْ أَنْکَرَ نُبُوَّتِی یَا عَلِیُّ أَنْتَ وَصِیِّی وَ أَبُو وُلْدِی وَ زَوْجُ ابْنَتِی وَ خَلِیفَتِی عَلَی أُمَّتِی فِی حَیَاتِی وَ بَعْدَ مَوْتِی أَمْرُکَ أَمْرِی وَ نَهْیُکَ نَهْیِی أُقْسِمُ بِالَّذِی بَعَثَنِی بِالنُّبُوَّةِ وَ جَعَلَنِی خَیْرَ الْبَرِیَّةِ إِنَّکَ لَحُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ أَمِینُهُ عَلَی سِرِّهِ وَ خَلِیفَتُهُ عَلَی عِبَادِهِ (1).

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام(2) قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَسَأَلَهُ عَنْ أَشْیَاءَ إِلَی أَنْ قَالَ کَمْ یَعِیشُ وَصِیُّ نَبِیِّکُمْ بَعْدَهُ قَالَ ثَلَاثِینَ سَنَةً قَالَ ثُمَّ مَهْ یَمُوتُ أَوْ یُقْتَلُ قَالَ یُقْتَلُ یُضْرَبُ (3) عَلَی قَرْنِهِ فَتُخْضَبُ لِحْیَتُهُ قَالَ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَبِخَطِّ هَارُونَ وَ إِمْلَاءِ مُوسَی علیه السلام الْخَبَرَ(4).

«3»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی بِإِسْنَادِهِ أَخِی دِعْبِلٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: خَطَبَ النَّاسَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالْکُوفَةِ فَقَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّ الْحَقَّ قَدْ غَلَبَهُ الْبَاطِلُ وَ لَیُغْلَبَنَّ الْبَاطِلُ عَمَّا قَلِیلٍ أَیْنَ أَشْقَاکُمْ أَوْ قَالَ شَقِیُّکُمْ شَکَّ أَبِی هَذَا فَوَ اللَّهِ لَیَضْرِبَنَّ هَذِهِ فَلَیَخْضِبَنَّهَا مِنْ هَذِهِ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی هَامَتِهِ وَ لِحْیَتِهِ (5).

«4»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی أَبُو عُمَرَ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ (6) عَنْ هُبَیْرَةَ ابْنِ مَرْیَمَ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَقُولُ وَ مَسَحَ لِحْیَتَهُ مَا یَحْبِسُ أَشْقَاهَا أَنْ یَخْضِبَهَا عَنْ أَعْلَاهَا بِدَمٍ (7).

«5»

ل، [الخصال]: فِی خَبَرِ الْیَهُودِیِّ الَّذِی سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَمَّا فِیهِ مِنْ خِصَالِ الْأَوْصِیَاءِ قَالَ علیه السلام قَدْ وَفَیْتُ سَبْعاً وَ سَبْعاً یَا أَخَا الْیَهُودِ وَ بَقِیَتِ الْأُخْرَی وَ أُوشِکُ

ص: 191


1- 1. عیون الأخبار: 163- 165. أمالی الصدوق: 57 و 58.
2- 2. فی المصدر: عن جعفر بن محمّد.
3- 3.«: و یضرب.
4- 4. عیون الأخبار: 31 و 32.
5- 5. أمالی الشیخ: 232.
6- 6. فی المصدر: ابن إسحاق.
7- 7. أمالی الشیخ: 167.

امامت برگزید، هر کس امامت تو را انکار کند نبوت و پیامبری مرا انکار کرده است. ای علی! تو وصی من و پدر فرزندان من و داماد و جانشین من در امتم در زمان حیات و بعد از مرگم هستی؛ دستور تو دستور من است و نهی تو نهی من، قسم به کسی که مرا به پیامبری مبعوث کرد و مرا بهترین خلق قرار داد تو حجت خداوند بر خلقش و امانت دار او بر رازها و جانشینش برای بندگانش هستی.(1)

روایت2.

عیون اخبار رضا علیه السلام: از امام باقر علیه السلام نقل است: مردی از علمای یهودی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمده و از مسأله ای چند سؤال نمود تا اینکه گفت: جانشین پیامبرتان بعد از چند سال زنده می ماند؟ حضرت فرمود: سی سال، گفت: سرانجام می میرد یا کشته می شود؟ فرمود: با ضربه ای که به فرق سرش زده می شود کشته می شود و محاسنش با خون خضاب می گردد؟ یهودی گفت، راست گفتی به خدا سوگند آن با خط هارون و املای موسی است. ادامه روایت(2)

روایت3.

امالی طوسی: امام رضا علیه السلام از اجدادش نقل فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام در کوفه بر مردم خطبه خواند و فرمود: ای جماعت! باطل بر حق غلبه پیدا کرده است و به زودی باطل مغلوب خواهد گشت، شقی ترین شما کجاست؟ یا فرمود: شقی شما کجاست؟ - پدرم در این شک کرد - به خدا سوگند او این را خواهد زد و با خون این خضاب خواهد کرد در حالی که با دستش به سر و ریش مبارکش اشاره کرد.(3)

روایت4.

أمالی طوسی: هبیره بن مریم گفت: از علی علیه السلام شنیدم در حالی که بر محاسنش دست می کشید گفت: چه چیز مانع می شود تا شقی ترین امت والاترین امت را به خون خودش خضاب کند؟(4)

روایت5.

خصال: در روایت مرد یهودی که درباره خصلت های اوصیاء از علی علیه السلام سؤال کرد آمده است: علی علیه السلام فرمود: ای برادر یهودی به هفت و هفت وفا کردم و یکی دیگر مانده است و نزدیک است که اتفاق بیافتد.

ص: 191


1- . عیون اخبار 163 - 165. امالی صدوق 57 و 58
2- . عیون اخبار: 31 و 32
3- . أمالی شیخ طوسی: 232
4- .أمالی شیخ طوسی: 167

بِهَا فَکَأَنْ قَدْ فَبَکَی أَصْحَابُ عَلِیٍّ علیه السلام وَ بَکَی رَأْسُ الْیَهُودِ وَ قَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنَا بِالْأُخْرَی فَقَالَ الْأُخْرَی أَنْ تُخْضَبَ هَذِهِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی لِحْیَتِهِ مِنْ هَذِهِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی هَامَتِهِ قَالَ وَ ارْتَفَعَتْ أَصْوَاتُ النَّاسِ فِی الْمَسْجِدِ الْجَامِعِ بِالضَّجَّةِ وَ الْبُکَاءِ حَتَّی لَمْ یَبْقَ بِالْکُوفَةِ دَارٌ إِلَّا خَرَجَ أَهْلُهَا فُزَّعاً وَ أَسْلَمَ رَأْسُ الْیَهُودِ عَلَی یَدَیْ عَلِیٍّ علیه السلام مِنْ سَاعَتِهِ وَ لَمْ یَزَلْ مُقِیماً حَتَّی قُتِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أُخِذَ ابْنُ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ فَأَقْبَلَ رَأْسُ الْیَهُودِ حَتَّی وَقَفَ عَلَی الْحَسَنِ علیه السلام وَ النَّاسُ حَوْلَهُ وَ ابْنُ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ اقْتُلْهُ قَتَلَهُ اللَّهُ فَإِنِّی رَأَیْتُ فِی الْکُتُبِ الَّتِی أُنْزِلَتْ عَلَی مُوسَی علیه السلام أَنَّ هَذَا أَعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ جُرْماً مِنِ ابْنِ آدَمَ قَاتِلِ أَخِیهِ وَ مِنَ الْغَدَّارِ عَاقِرِ نَاقَةِ ثَمُودَ(1).

«6»

شا، [الإرشاد] عَلِیُّ بْنُ الْمُنْذِرِ الطَّرِیقِیُّ عَنْ أَبِی الْفَضْلِ الْعَبْدِیِّ عَنْ مَطَرٍ(2) عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ قَالَ: جَمَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام النَّاسَ لِلْبَیْعَةِ فَجَاءَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُلْجَمٍ الْمُرَادِیُّ لَعَنَهُ اللَّهُ فَرَدَّهُ مَرَّتَیْنِ أَوْ ثَلَاثاً ثُمَّ بَایَعَهُ فَقَالَ عِنْدَ بَیْعَتِهِ لَهُ مَا یَحْبِسُ أَشْقَاهَا فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتُخْضَبَنَّ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی لِحْیَتِهِ وَ رَأْسِهِ فَلَمَّا أَدْبَرَ ابْنُ مُلْجَمٍ مُنْصَرِفاً عَنْهُ قَالَ علیه السلام مُتَمَثِّلًا

اشْدُدْ حَیَازِیمَکَ لِلْمَوْتِ فَإِنَّ الْمَوْتَ لَاقِیکَ***وَ لَا تَجْزَعْ مِنَ الْمَوْتِ إِذَا حَلَّ بِوَادِیکَ

کَمَا أَضْحَکَکَ الدَّهْرُ کَذَاکَ الدَّهْرُ یُبْکِیکَ(3).

«7»

شا، [الإرشاد] ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: أَتَی ابْنُ مُلْجَمٍ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَبَایَعَهُ فِیمَنْ بَایَعَ ثُمَّ أَدْبَرَ عَنْهُ فَدَعَاهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَتَوَثَّقَ مِنْهُ وَ تَوَکَّدَ عَلَیْهِ أَنْ لَا یَغْدِرَ وَ لَا یَنْکُثَ فَفَعَلَ ثُمَّ أَدْبَرَ عَنْهُ فَدَعَاهُ الثَّانِیَةَ فَتَوَثَّقَ مِنْهُ وَ تَوَکَّدَ عَلَیْهِ أَنْ لَا یَغْدِرَ وَ لَا یَنْکُثَ فَفَعَلَ ثُمَّ أَدْبَرَ عَنْهُ فَدَعَاهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ الثَّالِثَةَ فَتَوَثَّقَ مِنْهُ وَ تَوَکَّدَ عَلَیْهِ أَنْ لَا یَغْدِرَ وَ لَا یَنْکُثَ فَقَالَ ابْنُ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ اللَّهِ

ص: 192


1- 1. الخصال 2: 24 و 25.
2- 2. فی المصدر: عن فطر.
3- 3. الإرشاد: 6.

پس یاران حضرت و سران یهود گریستند و گفتند: ای امیرالمؤمنین آن خصلت آخر را بیان نما؟ حضرت اشاره به ریش مبارک خود نمود و فرمود: امتحان آخر آن است که این از این خضاب می گردد و اشاره به ریش و سر مبارک نمود. سپس صدای گریه و ناله مردم در مسجد جامع بالا رفت و در کوفه خانه ای نماند مگر اینکه اهل آن ناله کردند و سردسته ی یهود در همان لحظه نزد علی علیه السلام مسلمان گشت، و پیوسته کنار حضرت بود تا اینکه حضرت به قتل رسید و ابن ملجم لعنه الله دستگیر شد. سر دسته یهود آمد و نزد حسن علیه السلام ایستاد در حالی که مردم اطراف او را گرفته بودند و ابن ملجم نیز در چنگ حضرت بود. او به حسن علیه السلام گفت: بکش این لعین را که خدا او را بکشد، من در کتاب هایی که بر موسی علیه السلام نازل شده است دیدم که این جرمی که او مرتکب شده است نزد خداوند از گناه فرزند آدم که برادرش را کشت و از غدار پی کننده شتر ثمود سنگین تراست.(1)

روایت6.

ارشاد: امیرالمؤمنین علیه السلام مردم را برای بیعت جمع کرد، و عبدالرحمن بن ملجم مرادی لعنه الله دو یا سه بار مخالفت کرد و سپس بیعت نمود. امام هنگام بیعت به او فرمود: چه چیز مانع شقی ترین امت است، قسم به کسی که جانم در دست اوست این از این خضاب می شود. آنگاه با دستش را روی ریش و سر مبارکش گذاشت، هنگامی که ابن ملجم برگشت حضرت فرمود:

خودت را برای مرگ آماده کن که مرگ به دیدارت می آید.

و از آن ناله مکن هنگامی که در سرزمینت فرود آمد .

همان گونه که روزگار تو را خندانده است، آن چنان نیز تو را به گریه می اندازد.(2)

روایت7.

ارشاد: ابن ملجم نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و به همراه کسانی که با آن حضرت بیعت کردند بیعت نمود، آن گاه از حضرت روی گرداند و امیرالمؤمنین او را صدا زد و از او اطمینان گرفت و تأکید کرد که پیمان شکنی و بدعهدی نکند. او آن کار را کرد. آنگاه او باز از امام روی گرداند و امام او را خواست و از او اطمینان گرفت و تأکید کرد که پیمان شکنی و بدعهدی نکند. پس او آن کار را کرد. سپس از حضرت روی گرداند و امیرالمؤمنین علیه السلام برای بار سوم او را صدا زد و از او اطمینان حاصل کرد و بر او تأکید کرد که پیمان نشکند. ابن ملجم لعنه الله گفت:

ص: 192


1- .خصال 2، 24 و 25
2- .ارشاد:6

یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا رَأَیْتُکَ فَعَلْتَ هَذَا بِأَحَدٍ غَیْرِی فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام:

أُرِیدُ حِبَاءَهُ وَ یُرِیدُ قَتْلِی***عَذِیرَکَ مِنْ خَلِیلِکَ مِنْ مُرَادٍ(1)

امْضِ یَا ابْنَ مُلْجَمٍ فَوَ اللَّهِ مَا أَرَی أَنْ تَفِیَ بِمَا قُلْتَ (2).

«8»

شا، [الإرشاد] رَوَی أَبُو زَیْدٍ الْأَحْوَلُ عَنِ الْأَجْلَحِ عَنْ أَشْیَاخِ کِنْدَةَ قَالَ: سَمِعْتُهُمْ أَکْثَرَ مِنْ عِشْرِینَ مَرَّةً یَقُولُونَ سَمِعْنَا عَلِیّاً علیه السلام عَلَی الْمِنْبَرِ یَقُولُ مَا یَمْنَعُ أَشْقَاهَا أَنْ یَخْضِبَهَا مِنْ فَوْقِهَا بِدَمٍ وَ یَضَعُ یَدَهُ عَلَی لِحْیَتِهِ (3).

«9»

شا، [الإرشاد] رَوَی عَلِیُّ بْنُ الْحَزَوَّرِ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: خَطَبَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی الشَّهْرِ الَّذِی قُتِلَ فِیهِ فَقَالَ أَتَاکُمْ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ هُوَ سَیِّدُ الشُّهُورِ وَ أَوَّلُ السَّنَةِ وَ فِیهِ تَدُورُ رَحَی السُّلْطَانِ (4) أَلَا وَ إِنَّکُمْ حَاجُّوا الْعَامِ صَفّاً وَاحِداً وَ آیَةُ ذَلِکَ أَنِّی لَسْتُ فِیکُمْ قَالَ فَهُوَ یَنْعَی نَفْسَهُ وَ نَحْنُ لَا نَدْرِی (5).

«10»

کشف، [کشف الغمة] وَ مِنْ مَنَاقِبِ الْخُوارِزْمِیِّ یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی سِنَانٍ الدُّؤَلِیِّ: أَنَّهُ عَادَ عَلِیّاً فِی شَکْوَی اشْتَکَاهَا قَالَ فَقُلْتُ لَهُ تُخَوِّفُنَا عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فِی شَکْوَاکَ هَذِهِ فَقَالَ لَکِنِّی وَ اللَّهِ مَا تَخَوَّفْتُ عَلَی نَفْسِی لِأَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الصَّادِقَ الْمُصَدَّقَ یَقُولُ إِنَّکَ سَتُضْرَبُ ضَرْبَةً هَاهُنَا وَ أَشَارَ إِلَی صُدْغَیْهِ فَیَسِیلُ دَمُهَا حَتَّی یَخْضِبَ لِحْیَتَکَ وَ یَکُونُ صَاحِبُهَا أَشْقَاهَا کَمَا کَانَ عَاقِرُ النَّاقَةِ أَشْقَی ثَمُودَ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: إِنِّی لَشَاهِدٌ لِعَلِیٍّ وَ قَدْ أَتَاهُ الْمُرَادِیُّ یَسْتَحْمِلُهُ فَحَمَلَهُ ثُمَّ قَالَ شِعْرٌ :

عَذِیرِی مِنْ خَلِیلِی مِنْ مُرَادٍ***أُرِیدُ حِبَاءَهُ وَ یُرِیدُ قَتْلِی

ص: 193


1- 1. قال الزمخشریّ فی اساس البلاغة ص 295 بعد نقل البیت و نسبته إلی عمرو بن معدی کرب: معناه هلم من یعذرک منه إن اوقعت به یعنی أنّه أهل للایقاع به فان أوقعت به کنت معذورا.
2- 2. الإرشاد: 6.
3- 3. الإرشاد: 7.
4- 4. فی المصدر: الشیطان خ ل.
5- 5. الإرشاد: 7.

ای امیرالمؤمنین به خدا سوگند من تا به حال ندیده ام که این کار را غیر از من با کسی دیگر انجام دهی. حضرت فرمود: (شعر)

«من خواستار اکرام او هستم و او قصد کشتن مرا دارد، کسی را بیاور که عذر تو را از او بخواهد - او اهل کشتن است و اگر من کشته شوم معذور بوده­ام -»

ای ابن ملجم برو به خدا سوگند فکر نمی کنم به آنچه گفتی وفا کنی.(1)

روایت8.

ارشاد: أجلح به نقل از شیوخ کنده گفت: من بیش از بیست بار از آن ها شنیدم که می گفتند: ما از علی علیه السلام در منبر شنیدیم که فرمود: چه چیز شقی ترین امت را باز می­دارد که آن را از بالای آن با خون خضاب کند؟ در حالی که دستش را بر محاسن مبارکش می گذاشت.(2)

روایت9.

ارشاد: ابن نباته گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام در ماهی که در آن کشته شد بر ما خطبه خواند و فرمود: ماه رمضان که سرور ماه ها و آغاز سال است فرا رسیده و آسیاب سلطنت در آن ماه به چرخ در می آید و همه شما امسال در یک صف واحد به حج می روید و نشانه آن این است که من در میان شما نمی باشم. ابن نباته گفت: حضرت خبر مرگ خود را می داد و ما نمی فهمیدیم.(3)

روایت10.

کشف الغمة: أبوسنان دؤلی از علی علیه السلام در کسالتی که داشت عیادت کرد و به حضرت گفت: ای امیرالمؤمنین ما از این بیماری شما می ترسیم. حضرت فرمود: به خدا سوگند اما من بر خودم نمی ترسم چون از پیامبر صادق و مصدق شنیده ام که فرمود: ضربه ای به این جا خواهد خورد در حالی که به فرق سر حضرت اشاره کرد پس خون جاری می شود تا ریشت از خون خضاب می گردد و کسی که آن ضربه را به تو زده شقی ترین امت خواهد بود همان گونه که پی کننده شتر شقی ترین قوم ثمود بود.

جابر گفت: من علی را دیدم که مرادی نزد او آمد در حالی که از او خواست تا بار او را ببرد، حضرت آن را حمل کرده پس این شعر را گفت:

«من خواستار اکرام او هستم و او قصد کشتن مرا دارد،

ص: 193


1- .ارشاد:6
2- .ارشاد:7
3- .ارشاد:7

کَذَا أَوْرَدَهُ فَخْرُ خُوارِزْمَ وَ الَّذِی نَعْرِفُهُ أُرِیدُ حِبَاءَهُ وَ یُرِیدُ قَتْلِی عَذِیرِی الْبَیْتَ.

ثُمَّ قَالَ هَذَا وَ اللَّهِ قَاتِلِی قَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ فَلَا تَقْتُلُهُ قَالَ لَا فَمَنْ یَقْتُلُنِی إِذاً ثُمَّ قَالَ شِعْرٌ:

اشْدُدْ حَیَازِیمَکَ لِلْمَوْتِ فَإِنَّ الْمَوْتَ لَاقِیکَ***وَ لَا تَجْزَعْ مِنَ الْمَوْتِ إِذَا حَلَّ بِنَادِیکَ (1).

بیان

قال الجزری فی حدیث علی علیه السلام أنه قال و هو ینظر إلی ابن ملجم عذیرک من خلیلک من مراد یقال عذیرک من فلان بالنصب أی هات من یعذرک فیه فعیل بمعنی فاعل (2) و قال فی حدیث علی علیه السلام اشدد حیازیمک للموت فإن الموت لاقیک الحیازیم جمع الحیزوم و هو الصدر و قیل وسطه و هذا الکلام کنایة عن التشمر للأمر و الاستعداد له (3).

«11»

کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] أَبُو طَاهِرٍ الْمُقَلَّدُ بْنُ غَالِبٍ عَنْ رِجَالِهِ بِإِسْنَادِهِ الْمُتَّصِلِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام: وَ هُوَ سَاجِدٌ یَبْکِی حَتَّی عَلَا نَحِیبُهُ وَ ارْتَفَعَ صَوْتُهُ بِالْبُکَاءِ فَقُلْنَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَقَدْ أَمْرَضَنَا بُکَاؤُکَ وَ أَمَضَّنَا وَ شَجَانَا(4) وَ مَا رَأَیْنَاکَ قَدْ فَعَلْتَ مِثْلَ هَذَا الْفِعْلِ قَطُّ فَقَالَ کُنْتُ سَاجِداً أَدْعُو رَبِّی بِدُعَاءِ الْخَیْرَاتِ فِی سَجْدَتِی فَغَلَبَنِی عَیْنِی فَرَأَیْتُ رُؤْیَا هَالَتْنِی وَ فَظَعَتْنِی رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَائِماً وَ هُوَ یَقُولُ یَا أَبَا الْحَسَنِ طَالَتْ غَیْبَتُکَ فَقَدِ اشْتَقْتُ إِلَی رُؤْیَاکَ وَ قَدْ أَنْجَزَ لِی رَبِّی مَا وَعَدَنِی فِیکَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الَّذِی أَنْجَزَ لَکَ فِیَّ قَالَ أَنْجَزَ لِی فِیکَ وَ فِی زَوْجَتِکَ وَ ابْنَیْکَ وَ ذُرِّیَّتِکَ فِی الدَّرَجَاتِ الْعُلَی فِی عِلِّیِّینَ قُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَشِیعَتُنَا قَالَ

ص: 194


1- 1. کشف الغمّة: 128- 130.
2- 2. النهایة 3: 76.
3- 3.« 1: 274. و فیه: التشمیر.
4- 4. أمضه الامر: أحرقه و شق علیه. شجا الرجل: أحرقه.

کسی را بیاور که عذر تو را از او بخواهد - او اهل کشتن است و اگر من کشته شوم معذور بوده­ام -»

فخر خوارزم نیز بیت (من می خواهم او را اکرام کنم و او قصد کشتن مرا دارد) را آورده است.

سپس فرمود: به خدا سوگند این قاتل من است، گفتند: ای امیرالمؤمنین آیا او را نمی کشی؟ فرمود: نه، پس در این صورت چه کسی مرا بکشد؟ پس این بیت شعر را گفت:

خودت را برای مرگ آماده کن که مرگ به دیدارت می آید، و اگر در منزلت سکنی گزید از آن نهراس.(1)

توضیح

جزری گفت: در حدیث علی علیه السلام آمده است که در حالی که ابن ملجم نگاه می­کرد فرمود: «عزیزک من خلیلک من مراد..» گفته می­شود عذیرک من فلان با نصب یعنی کسی را بیاور که تو را در آن معذور بدارد، فعیل به معنای فاعل است. و گفت در حدیث علی علیه السلام: اشدد حیازیمک.. حیازیم جمع حیزوم یعنی سینه و گفته شده وسط آن و این سخن کنایه از آمادگی برای کاری است.

روایت11.

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: أبو طاهر مقلد بن غالب با اسنادش گفت: علی بن ابی طالب علیه السلام در سجده بود و گریه می کرد تا اینکه ناله و صدای گریه اش بلند شد. ما گفتیم: ای امیرالمؤمنین گریه ات ما را بیمار و ناراحت و غمگین ساخت، ما هرگز از شما سراغ نداشتیم که این چنین گریه کنید. امام فرمود: من در سجده بودم و در آن نزد پروردگارم دعای خیر می کردم، آن گاه خواب چشمانم را ربود و خوابی دیدم که ترسناک و وحشت زده گشتم. دیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله ایستاده و می گوید: ای علی غیبتت طولانی گشت، من دلم برای دیدنت تنگ شده است، پروردگارم به وعده ای که نسبت به تو به من داده بود عمل کرد. من گفتم: ای رسول خدا، خداوند چه چیز نسبت به من به شما وعده کرد؟ فرمود: او به من وعده کرد که جایگاه تو و همسر و دو پسر و خانواده تو در درجات والا در علیین خواهد بود. من گفتم: ای رسول خدا پدر و مادرم فدای شما باد پس شیعیان ما چه می شوند؟ فرمود:

ص: 194


1- .کشف الغمة: 128 - 130

شِیعَتُنَا مَعَنَا وَ قُصُورُهُمْ بِحِذَاءِ قُصُورِنَا وَ مَنَازِلُهُمْ مُقَابِلُ مَنَازِلِنَا قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَا لِشِیعَتِنَا فِی الدُّنْیَا قَالَ الْأَمْنُ وَ الْعَافِیَةُ قُلْتُ فَمَا لَهُمْ عِنْدَ الْمَوْتِ قَالَ یُحَکَّمُ الرَّجُلُ فِی نَفْسِهِ وَ یُؤْمَرُ مَلَکُ الْمَوْتِ بِطَاعَتِهِ قُلْتُ فَمَا لِذَلِکَ حَدٌّ یُعْرَفُ قَالَ بَلَی إِنَّ أَشَدَّ شِیعَتِنَا لَنَا حُبّاً یَکُونُ خُرُوجُ نَفْسِهِ کَشَرَابِ أَحَدِکُمْ فِی یَوْمِ الصَّیْفِ الْمَاءَ الْبَارِدَ الَّذِی یَنْتَقِعُ (1) بِهِ الْقُلُوبُ وَ إِنَّ سَائِرَهُمْ لَیَمُوتُ کَمَا یُغْبَطُ أَحَدُکُمْ عَلَی فِرَاشِهِ کَأَقَرِّ مَا کَانَتْ عَیْنُهُ بِمَوْتِهِ (2).

«12»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب رُوِیَ: أَنَّهُ جَرَحَ عَمْرُو بْنُ عَبْدِ وُدٍّ رَأْسَ عَلِیٍّ علیه السلام یَوْمَ الْخَنْدَقِ- فَجَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَشَدَّهُ وَ نَفَثَ فِیهِ فَبَرَأَ وَ قَالَ أَیْنَ أَکُونُ إِذَا خُضِبَتْ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ (3).

«13»

د، [العدد القویة] فِی کِتَابِ تَذْکِرَةِ الْخَوَاصِّ لِیُوسُفَ الْجَوْزِیِّ قَالَ أَحْمَدُ فِی الْفَضَائِلِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا عَلِیُّ أَ تَدْرِی مَنْ أَشْقَی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ مَنْ یَخْضِبُ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ یَعْنِی لِحْیَتَهُ مِنْ هَامَتِهِ.

قَالَ الزُّهْرِیُّ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَسْتَبْطِئُ الْقَاتِلَ فَیَقُولُ مَتَی یُبْعَثُ أَشْقَاهَا وَ قَالَ قَدِمَ وَفْدٌ مِنَ الْخَوَارِجِ مِنْ أَهْلِ الْبَصْرَةِ فِیهِمْ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ الْجَعْدُ بْنُ نَعْجَةَ فَقَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ اتَّقِ اللَّهَ فَإِنَّکَ مَیِّتٌ فَقَالَ لَهُ بَلْ أَنَا مَقْتُولٌ بِضَرْبَةٍ عَلَی هَذَا فَتُخْضَبُ هَذِهِ یَعْنِی لِحْیَتَهُ مِنْ رَأْسِهِ عَهْدٌ مَعْهُودٌ وَ قَضَاءٌ مَقْضِیٌ وَ قَدْ خابَ مَنِ افْتَری.

وَ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَبِی فَضَالَةَ الْأَنْصَارِیِّ وَ کَانَ أَبُو فَضَالَةَ مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ قُتِلَ بِصِفِّینَ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ فَضَالَةُ: خَرَجْتُ مَعَ أَبِی فَضَالَةَ عَائِداً أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ مَرَضٍ أَصَابَهُ بِالْکُوفَةِ فَقَالَ لَهُ أَبِی مَا یُقِیمُکَ هَاهُنَا بَیْنَ أَعْرَابِ جُهَیْنَةَ تُحْمَلُ إِلَی الْمَدِینَةِ فَإِنْ أَصَابَکَ أَجَلُکَ وَلِیَکَ أَصْحَابُکَ وَ صَلُّوا

ص: 195


1- 1. ینتفع خ ل.
2- 2. مخطوط. و فی( ک): کما قرت عینه ما کانت عنه بموته. لکنه مصحف.
3- 3. لم نظفر به فی المصدر.

شیعیان ما با ما هستند، قصرها و منازل آن ها مقابل قصرها و منازل ماست. گفتم: ای رسول خدا شیعیان ما در دنیا چه بهره ای می­برند؟ فرمود: امنیت و سلامتی. گفتم: موقع مرگ چطور؟ فرمود: او برای خود تصمیم می گیرد و به فرشته مرگ دستور اطاعتش را می دهد. گفتم: آیا حد مشخصی دارد؟ فرمود: مرگ عاشق ترین شیعیان ما مانند این است که یکی از شما در تابستان آب سردی می نوشد که دل ها با آن جلا می یابد، و مرگ بقیه آن ها مانند این است که یکی از شما در بستر خود غبطه بخورد مانند بیشترین زمانی که چشمش با مرگ روشن شود.(1)

روایت12.

مناقب ابن شهر آشوب: عمروبن عبدود سر مبارک علی علیه السلام را در جنگ خندق شکافت و حضرت به خدمت پیامبر برگشت، ایشان به دست مبارک آن جراحت را بست و بر آن دمید و در همان لحظه بهبود یافت. پس فرمود: من کجا خواهم بود هنگامی که این ریش تو را به این خون سرت خضاب می کنند؟(2)

روایت13.

عدد: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی آیا می دانی شقی ترین گذشتگان و آیندگان کیست؟ گفتم: خداوند و رسولش آگاه ترند، فرمود: کسی که این را از این خضاب کند یعنی ریشش را از خون سرش.

زهری گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام منتظر قاتلش بود و می فرمود: شقی ترین این امت کی بر می خیزد؟ آنگاه هیئتی از خوارج از اهل بصره آمدند که در بین آن ها شخصی به نام جعد بن نجعه بود و به حضرت گفت: ای علی تقوای الهی پیشه کن که تو می میری، حضرت به او فرمود: بلکه من با ضربه ای بر این کشته می شوم و این خضاب می شود یعنی ریشش از خون سر مبارکشش، آن عهدی است که با پیامبر بسته ام و قضا و تقدیری حتمی است و هر کس بهتان و افترا زند، گمراه گشته است.

فضاله پسر أبوفضاله انصاری که از اهل بدر بود و در رکاب امیرالمؤمنین علیه السلام در جنگ صفین شهید شد گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام در کوفه مریض شد و من با پدرم به عیادت ایشان رفتیم. پدرم به حضرت گفت: علت ماندن شما در کوفه در بین اعراب جهینه چیست؟ به سوی مدینه رهسپار شوید، اگر اجلتان در رسید یارانتان تکفین و غسلتان را بر عهده می گیرند و برایتان نماز

ص: 195


1- .نسخه خطی است.
2- .در منبع مذکور موجود نیست.

عَلَیْکَ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَهِدَ إِلَیَّ أَنْ لَا أَمُوتَ حَتَّی تُخْضَبَ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ أَیْ لِحْیَتُهُ مِنْ هَامَتِهِ.

وَ ذَکَرَ ابْنُ سَعْدٍ فِی الطَّبَقَاتِ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمَّا جَاءَ ابْنُ مُلْجَمٍ وَ طَلَبَ مِنْهُ الْبَیْعَةَ طَلَبَ مِنْهُ فَرَساً أَشْقَرَ فَحَمَلَهُ عَلَیْهِ فَرَکِبَهُ فَأَنْشَدَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أُرِیدُ حِبَاءَهُ الْبَیْتَ.

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدَةَ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَا یَحْبِسُ أَشْقَاکُمْ أَنْ یَجِی ءَ فَیَقْتُلَنِی اللَّهُمَّ إِنِّی قَدْ سَئِمْتُهُمْ وَ سَئِمُونِی فَأَرِحْهُمْ مِنِّی وَ أَرِحْنِی مِنْهُمْ قَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- أَخْبِرْنَا بِالَّذِی یَخْضِبُ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ نُبِیدُ عَشِیرَتَهُ فَقَالَ إِذاً وَ اللَّهِ تَقْتُلُونَ بِی غَیْرَ قَاتِلِی (1).

«14»

یر، [بصائر الدرجات] أَبُو مُحَمَّدٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی وَفْدِ مِصْرَ الَّذِی أَوْفَدَهُمْ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی بَکْرٍ وَ مَعَهُ کِتَابُ الْوَفْدِ قَالَ فَلَمَّا مَرَّ بِاسْمِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ قَالَ أَنْتَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ لَعَنَ اللَّهُ عَبْدَ الرَّحْمَنِ قَالَ نَعَمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- أَمَا وَ اللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی لَأُحِبُّکَ قَالَ کَذَبْتَ وَ اللَّهِ مَا تُحِبُّنِی ثَلَاثاً قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَحْلِفُ ثَلَاثَةَ أَیْمَانٍ أَنِّی أُحِبُّکَ وَ تَحْلِفُ ثَلَاثَةَ أَیْمَانٍ أَنِّی لَا أُحِبُّکَ قَالَ وَیْلَکَ أَوْ وَیْحَکَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَجْسَادِ(2) بِأَلْفَیْ عَامٍ فَأَسْکَنَهَا الْهَوَاءَ فَمَا تَعَارَفَ مِنْهَا هُنَالِکَ ائْتَلَفَ فِی الدُّنْیَا وَ مَا تَنَاکَرَ مِنْهَا هُنَاکَ اخْتَلَفَ فِی الدُّنْیَا وَ إِنَّ رُوحِی لَا تَعْرِفُ رُوحَکَ قَالَ فَلَمَّا وَلَّی قَالَ إِذَا سَرَّکُمْ أَنْ تَنْظُرُوا إِلَی قَاتِلِی فَانْظُرُوا إِلَی هَذَا قَالَ بَعْضُ الْقَوْمِ أَ وَ لَا تَقْتُلُهُ أَوْ قَالَ نَقْتُلُهُ فَقَالَ مَا أَعْجَبُ مِنْ هَذَا تَأْمُرُونِّی أَنْ أَقْتُلَ قَاتِلِی لَعَنَهُ اللَّهُ (3).

ص: 196


1- 1. تذکرة الخواص: 100 و 101.
2- 2. فی المصدر: قبل الأبدان.
3- 3. بصائر الدرجات: 24.

می خوانند. حضرت فرمود: رسول خدا با من عهد و میثاق بسته که از دنیا نروم مگر آن که این از این خضاب گردد یعنی ریش مبارکش از سرش.

ابن سعد در طبقات گفت: هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام نزد ابن ملجم آمده و از او طلب بیعت کرد، ابن ملجم از ایشان اسبی سفید - بور - خواست. حضرت آن را آورد و سوار بر آن شد آنگاه امیرالمؤمنین این بیت «ارید حبائه...من می خواهم او را اکرام کنم» را خواند.ادامه بیت محمد بن عبیده گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: چه چیز مانع شقی ترین شما می شود که بیاید و مرا بکشد، پروردگارا من از آن ها ملول و بیزار گشته ام و آن ها نیز از من، پس آن ها را از من خلاص کن و مرا از آنان. گفتند: ای امیرالمؤمنین! ما را از کسی که این را از این خضاب می کند باخبرکن تا دودمانش را هلاک کنیم. پس فرمود: به خدا سوگند در این هنگام کسی را خواهید کشت که مرا نکشته است.(1)

روایت14.

بصائر الدرجات: یکی از یاران امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: عبدالرحمن بن ملجم لعنه الله با هیئت مصری که محمد بن ابوبکر آن ها را فرستاده بود نزد امیر المؤمنین علیه السلام آمد که نامه هیئت هم همراهش بود. هنگامی که حضرت به اسم عبدالرحمن بن ملجم لعنه الله رسید فرمود: تو عبدالرحمنی؟ لعنت خداوند بر عبدالرحمن. گفت: بله ای امیرالمؤمنین، به خدا سوگند که من شما را دوست دارم. حضرت سه مرتبه فرمود: به خدا سوگند دروغ می گویی، او گفت: من سه مرتبه قسم می خورم که شما را دوست دارم، آیا شما سه مرتبه قسم می خورید که من شما را دوست ندارم؟ علی علیه السلام فرمود: وای بر تو، خداوند ارواح را قبل از دو هزار سال از اجساد خلق کرد و آنها را در هوا سکنی داد، هر کدام از آن ارواح آن هنگام که همدیگر را شناختند در دنیا مأنوس گشتند و هر کدام که آن موقع همدیگر را نشناختند در دنیا با هم اختلاف پیدا کردند. به راستی روح من روح تو را نمی شناسد. هنگامی که ابن ملجم رفت، حضرت فرمود: اگر دیدن قاتلم شما را خوشحال می کند پس به او نگاه کنید. یکی از یاران گفت: آیا او را نمی کشی؟ یا آیا او را نکشیم؟ حضرت فرمود: شگفتا از این کلام، آیا به من می گویید که قاتلم لعنه الله را بکشم.(2)

ص: 196


1- . تذکرة الخواص:100،101
2- . بصائر الدرجات: 24
بیان

أقتل قاتلی أی من لم یقتلنی و سیقتلنی و الحاصل أن القصاص لا یجوز قبل الفعل أو المعنی أنه إذا کان فی علم الله أنه قاتلی فکیف أقدر علی قتله و إن کان من أسباب عدم القدرة عدم مشروعیة القصاص قبل الفعل و عدم صدور ما یخالف الشرع عنه علیه السلام و یرد علیه إشکالات لیس المقام موضع حلها.

«15»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ یَرْفَعُهُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْحَمَّامَ فَسَمِعَ صَوْتَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَدْ عَلَا فَقَالَ لَهُمَا مَا لَکُمَا فَدَاکُمَا أَبِی وَ أُمِّی فَقَالا اتَّبَعَکَ هَذَا الْفَاجِرُ فَظَنَنَّا أَنَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَضُرَّکَ قَالَ دَعَاهُ وَ اللَّهِ مَا أُطْلَقُ إِلَّا لَهُ (1).

«16»

حة، [فرحة الغری] رَأَیْتُ فِی کِتَابٍ عَنْ حَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ طَحَّالٍ الْمِقْدَادِیِّ قَالَ رَوَی الْخَلَفُ عَنِ السَّلَفِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَرَضَ مَوَدَّتَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ- عَلَی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَأَوَّلُ مَنْ أَجَابَ مِنْهَا السَّمَاءُ السَّابِعَةُ فَزَیَّنَهَا بِالْعَرْشِ وَ الْکُرْسِیِّ ثُمَّ السَّمَاءُ الرَّابِعَةُ فَزَیَّنَهَا بِالْبَیْتِ الْمَعْمُورِ ثُمَّ السَّمَاءُ الدُّنْیَا فَزَیَّنَهَا بِالنُّجُومِ ثُمَّ أَرْضُ الْحِجَازِ فَشَرَّفَهَا بِالْبَیْتِ الْحَرَامِ ثُمَّ أَرْضُ الشَّامِ فَزَیَّنَهَا(2) بِبَیْتِ الْمَقْدِسِ ثُمَّ أَرْضُ طَیْبَةَ فَشَرَّفَهَا بِقَبْرِی ثُمَّ أَرْضُ کُوفَانَ فَشَرَّفَهَا بِقَبْرِکَ یَا عَلِیُّ- فَقَالَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أُقْبَرُ بِکُوفَانِ الْعِرَاقِ فَقَالَ نَعَمْ یَا عَلِیُّ تُقْبَرُ بِظَاهِرِهَا قَتْلًا بَیْنَ الْغَرِیَّیْنِ وَ الذَّکَوَاتِ الْبِیضِ یَقْتُلُکَ شَقِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُلْجَمٍ فَوَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً مَا عَاقِرُ نَاقَةِ صَالِحٍ عِنْدَ اللَّهِ بِأَعْظَمَ عِقَاباً مِنْهُ یَا عَلِیُّ یَنْصُرُکَ مِنَ الْعِرَاقِ مِائَةُ أَلْفِ سَیْفٍ (3).

«17»

یج، [الخرائج و الجرائح] مِنْ مُعْجِزَاتِهِ علیه السلام مَا رُوِیَ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ مُزَیْنَةَ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً عِنْدَ عَلِیٍّ علیه السلام فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ قَوْمٌ مِنْ مُرَادٍ وَ مَعَهُمُ ابْنُ مُلْجَمٍ قَالُوا:

ص: 197


1- 1. بصائر الدرجات: 140.
2- 2. فشرفها خ ل.
3- 3. فرحة الغریّ: 18 و 19.

توضیح

اقتل قاتلی یعنی کسی که مرا می کشد و مرا خواهد کشت، و نتیجه این که قصاص قبل از جنایت جایز نیست یا معنی این است که اگر در علم خدا آمده است که او قاتل من است پس چطور می­توانم او را بکشم؟ و اگرچه از اسباب عدم قدرت، عدم مشروعیت قصاص قبل از جنایت و عدم صدور چیزی است که با شرع مخالف است. بر این سخن اشکالاتی وارد است که در اینجا مجال بحث درباره آن ها نیست.

روایت15.

بصائر الدرجات:امیرالمؤمنین علیه السلام وارد حمام شد و سپس صدای حسن و حسین علیهما السلام را شنید که بلند شده است. حضرت به آن دو فرمود: پدر و مادر فدای شما باد چه شده است؟ گفتند: این ستمکار شما را دنبال کرد و ما گمان کردیم که می خواهد به شما آسیبی بزند. حضرت فرمود: رهایش کنید به خدا سوگند که قاتل من غیر او نخواهد بود. (1)

روایت16.

فرحة الغری: روزی رسول اکرم صلی الله علیه و آله به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ای علی حق تعالی محبت ما اهل بیت را بر آسمان ها و زمین عرضه کرد پس اولین آسمانی که اجابت کرد آسمان هفتم بود. حق تعالی آن را به عرش و کرسی زینت داد؛ بعد از آن آسمان چهارم اجابت نمود، پس آن را به بیت المعمور زینت بخشید. سپس آسمان دنیا اجابت نمود که آن را با ستاره­ها زینت بخشید. پس زمین حجاز اجابت نمود، پس آن را به خانه کعبه مزین گردانید، بعد از آن زمین شام اجابت کرد، آن را به بیت المقدس زینت داد پس از آن زمین طیبه - مدینه - اجابت نمود آن را به مقبره من شرف بخشید، پس زمین کوفان اجابت کرد، ای علی آن را به مقبره تو شرف داد. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ای رسول خدا آیا من در کوفان عراق مدفون خواهم شد؟ فرمود: بله ای علی، تو کشته شده و در بیرون آن بین الغریین و ذکوات البیض - نجف و تل های سفید - مدفون خواهی شد. شقی این امت عبدالرحمن بن ملجم تو را به قتل می رساند. سوگند به حق خداوندی که مرا به پیغمبری مبعوث کرد پی کننده ناقه صالح نزد حق تعالی مجازاتش از او بیشتر نیست، ای علی از عراق صد هزار شمشیر تو را حمایت می کند.(2)

روایت17.

خرائج: از معجزات حضرت روایتی است که حنان بن سدیر از مردی از مزینه روایت کرد: من نزد علی علیه السلام نشسته بودم که قومی از مراد که ابن ملجم هم همراه آنان بود نزد حضرت آمدند. گفتند:

ص: 197


1- . بصائر الدرجات: 140
2- .فرحة الغری: 18 و 19

یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ طَرَأَ عَلَیْنَا وَ لَا وَ اللَّهِ مَا جَاءَنَا زَائِراً وَ لَا مُنْتَجِعاً(1) وَ إِنَّا لَنَخَافُهُ عَلَیْکَ فَاشْدُدْ یَدَکَ بِهِ (2) فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام اجْلِسْ فَنَظَرَ فِی وَجْهِهِ طَوِیلًا ثُمَّ قَالَ أَ رَأَیْتَکَ إِنْ سَأَلْتُکَ عَنْ شَیْ ءٍ وَ عِنْدَکَ مِنْهُ عِلْمٌ هَلْ أَنْتَ مُخْبِرِی عَنْهُ قَالَ نَعَمْ وَ حَلَّفَهُ عَلَیْهِ فَقَالَ أَ کُنْتَ تُرَاضِعُ الْغِلْمَانَ وَ تَقُومُ عَلَیْهِمْ فَکُنْتَ إِذَا جِئْتَ فَرَأَوْکَ مِنْ بَعِیدٍ قَالُوا قَدْ جَاءَنَا ابْنُ رَاعِیَةِ الْکِلَابِ قَالَ اللَّهُمَّ نَعَمْ فَقَالَ لَهُ مَرَرْتَ بِرَجُلٍ وَ قَدْ أَیْفَعْتَ فَنَظَرَ إِلَیْکَ وَ أَحَدَّ النَّظَرَ فَقَالَ أَشْقَی مِنْ عَاقِرِ نَاقَةِ ثَمُودَ قَالَ نَعَمْ قَالَ قَدْ أَخْبَرَتْکَ أُمُّکَ أَنَّهَا حَمَلَتْ بِکَ فِی بَعْضِ حَیْضِهَا فَتَعْتَعَ هُنَیْهَةً ثُمَّ قَالَ نَعَمْ قَدْ حَدَّثَتْنِی بِذَلِکَ وَ لَوْ کُنْتُ کَاتِماً شَیْئاً لَکَتَمْتُکَ هَذِهِ الْمَنْزِلَةَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام قُمْ فَقَامَ ثُمَّ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ قَاتِلَکَ شِبْهُ الْیَهُودِیِّ بَلْ هُوَ یَهُودِیٌّ.

وَ مِنْهَا مَا تَوَاتَرَتْ بِهِ الرِّوَایَاتُ مِنْ نَعْیِهِ نَفْسَهُ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ أَنَّهُ یَخْرُجُ مِنَ الدُّنْیَا شَهِیداً مِنْ قَوْلِهِ: وَ اللَّهِ لَیَخْضِبَنَّهَا مِنْ فَوْقِهَا یُومِئُ إِلَی شَیْبَتِهِ مَا یَحْبِسُ أَشْقَاهَا أَنْ یَخْضِبَهَا بِدَمٍ وَ قَوْلُهُ أَتَاکُمْ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ فِیهِ تَدُورُ رَحَی السُّلْطَانِ أَلَا وَ إِنَّکُمْ حَاجُّوا الْعَامِ صَفّاً وَاحِداً وَ آیَةُ ذَلِکَ أَنِّی لَسْتُ فِیکُمْ وَ کَانَ یُفْطِرُ فِی هَذَا الشَّهْرِ لَیْلَةً عِنْدَ الْحَسَنِ وَ لَیْلَةً عِنْدَ الْحُسَیْنِ وَ لَیْلَةً عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ زَوْجِ زَیْنَبَ بِنْتِهِ لِأَجْلِهَا لَا یَزِیدُ عَلَی ثَلَاثِ لُقَمٍ فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ یَأْتِینِی أَمْرُ اللَّهِ وَ أَنَا خَمِیصٌ إِنَّمَا هِیَ لَیْلَةٌ أَوْ لَیْلَتَانِ فَأُصِیبَ مِنَ اللَّیْلِ وَ قَدْ تَوَجَّهَ إِلَی الْمَسْجِدِ فِی لَیْلَةٍ ضَرَبَهُ الشَّقِیُّ فِی آخِرِهَا فَصَاحَ الْإِوَزُّ فِی وَجْهِهِ وَ طَرَدَهُنَّ النَّاسُ فَقَالَ دَعُوهُنَّ فَإِنَّهُنَّ نَوَائِحُ (3).

بیان

تراضع الغلمان لعله من قولهم فلان یرضع الناس أی یسألهم و فی بعض النسخ تواضع بالواو من المواضعة بمعنی الموافقة فی الأمر و یقال:

ص: 198


1- 1. انتجع فلانا: أتاه طالبا معروفه.
2- 2. أی خذ البیعة منه.
3- 3. لم نجد الروایتین فی المصدر المطبوع.

ای امیر مؤمنین سر زده نزد ما آمد به خدا سوگند او به قصد دیدار و طلب هدیه نزد ما نیامده است و ما از او نسبت به شما هراس داریم پس از او بیعت بگیر. علی علیه السلام به او فرمود: بنشین پس مدت طولانی به چهره او نگاه کرد و فرمود: آیا چیزهایی از تو بپرسم و تو آن ها را بدانی جوابم را می دهی؟ گفت: بله، و بر سر آن سوگند یاد کرد. حضرت فرمود: آیا در کودکی هنگامی که در میان همسن و سالان خود می­رفتی وقتی از دور می­آمدی می­گفتند: پسر زن سگ چران نزد ما آمد؟ گفت: بله، حضرت فرمود: آیا تو نزد مردی سالخورده رفتی و او به تو نگاه کرد و خیره شد و سپس گفت: شقی تر از پی کننده شتر ثمود؟ گفت: بله، حضرت فرمود: آیا مادرت به تو خبر داد که تو را در حیضش حامله شد؟ او کمی در سخن گفتن به لرزش افتاد و گفت: بله مادرم درباره آن با من صحبت کرده است و اگر تو چیزی را از من پنهان می­کردی این مطلب را از تو پنهان می­کردم. علی علیه السلام به او فرمود: برخیز، او بلند شد سپس فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می­فرمود: قاتل تو شبیه یهودی بلکه یهودی است.

از دیگر معجزاتی که روایات متعددی در باره آن ها وجود دارد خبر دادن حضرت از شهادت خودشان است و اینکه شهید می­شوند و دنیا را ترک می­کنند که فرمود: به خدا سوگند آن از بالایش خضاب می گردد - در حالی که به ریش مبارک اشاره می کرد - و چه چیز مانع شقی ترین امت شده است که این را از خون خضاب کند؟ و ماه رمضان فرا رسید و در آن آسیاب قدرت به حرکت در می آید، آگاه باشید که شما امسال به یک طریقه و مرام به حج می روید و نشانه آن این است که من در بین شما نمی باشم، حضرت در این ماه شبی نزد حسن و شبی نزد حسین و شبی نزد عبدالله بن جعفر همسر دخترش زینب افطار می کرد و بیش از سه لقمه بر نمی­داشت، علت را از ایشان پرسیدند، فرمود: من فقط یک یا دو شب نزد شما هستم و می­خواهم با شکم خالی امر خداوند مرا در برگیرد و نزد خداوند بروم پس همان شب به شهادت رسید در حالی که در پایان شبی که آن ملعون به ایشان ضربت زد به مسجد رفته بود و مرغابیان جلوی ایشان سر و صدا می­کردند و مردم آن ها را دور کردند پس حضرت فرمود: آن ها را رها کنید که نوحه سرایانند.

توضیح

تراضع الغلمان: شاید از این گفته ایشان باشد که: فلان یرضع الناس یعنی از آنان سئوال می­کند. در بعضی نسخه­ها تواضع است به معنای موافقت در کار. گفته می­شود:

ص: 198

تعتع فی الکلام أی تردد من حصر أو عی قوله و فیه تدور رحی السلطان لعل المراد انقضاء الدوران کنایة عن ذهاب ملکه علیه السلام أو هو کنایة عن تغیر الدولة و انقلاب أحوال الزمان و لا یبعد أن یکون فی الأصل الشیطان مکان السلطان و خمص البطن خلا.

و فی الدیوان المنسوب إلیه علیه السلام مخاطبا لابن ملجم لعنه الله.

ألا أیها المغرورفی القول و الوعد***و من حال عن رشد المسالک و القصد(1).

أقول: قد أثبتنا بعض الأخبار فی کتاب الفتن فی باب إخبار النبی صلی الله علیه و آله بمظلومیتهم علیهم السلام.

باب 127 کیفیة شهادته علیه السلام و وصیته و غسله و الصلاة علیه و دفنه

الأخبار

«1»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: قُبِضَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَتِیلًا فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَقْتَ التَّنْوِیرِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ لِتِسْعَ عَشْرَةَ لَیْلَةً مَضَیْنَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ- عَلَی یَدَیْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُلْجَمٍ الْمُرَادِیِّ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ قَدْ عَاوَنَهُ وَرْدَانُ بْنُ مُجَالِدٍ مِنْ تَیْمِ الرِّبَابِ وَ شَبِیبُ بْنُ بَجَرَةَ وَ الْأَشْعَثُ بْنُ قَیْسٍ وَ قَطَامِ بِنْتُ الْأَخْضَرِ فَضَرَبَهُ سَیْفاً عَلَی رَأْسِهِ مَسْمُوماً فَبَقِیَ یَوْمَیْنِ إِلَی نَحْوِ الثُّلُثِ مِنَ اللَّیْلِ وَ لَهُ یَوْمَئِذٍ خَمْسٌ وَ سِتُّونَ سَنَةً فِی قَوْلِ الصَّادِقِ علیه السلام وَ قَالَتِ الْعَامَّةُ ثَلَاثٌ وَ سِتُّونَ سَنَةً عَاشَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِمَکَّةَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ بِالْمَدِینَةِ عَشْرَ سِنِینَ وَ قَدْ کَانَ هَاجَرَ وَ هُوَ ابْنُ أَرْبَعٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ ضَرَبَ بِالسَّیْفِ بَیْنَ یَدَیِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ ابْنُ سِتَّ عَشْرَةَ سَنَةً وَ قَتَلَ الْأَبْطَالَ وَ هُوَ ابْنُ تِسْعَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ قَلَعَ بَابَ خَیْبَرَ وَ لَهُ ثَمَانٌ وَ عِشْرُونَ سَنَةً وَ کَانَتْ مُدَّةَ إِمَامَتِهِ ثَلَاثُونَ سَنَةً

ص: 199


1- 1. الدیوان: 38. و لا یوجد هذه الفقرة فی غیر( ک) من النسخ.

تعتع فی الکلام یعنی مردد شد از گرفتن گلو یا گنگی. «فیه تدور رحی السلطان» شاید منظور انقضای دوران باشد کنایه از از بین رفتن حکومت ایشان صلوات الله علیه یا کنایه از عوض شدن حکومت و دگرگونی احوال زمان باشد و بعید نیست در اصل شیطان به جای سلطان بوده باشد. خمص البطن یعنی خالی بودن آن.

در دیوان منسوب به حضرت، ایشان خطاب به ابن ملجم لعنه الله فرماید:

ای کسی که در گفته و وعده خویش مغرور هستی و ای کسی که از پیمودن راه ها و رفتن باز می­داری.(1)

می گویم: ما برخی روایات را در کتاب الفتن در باب خبر دادن پیامبر صلی الله علیه و آله از مظلومیت ایشان علیهم السلام ذکر کردیم .

باب صد و بیست و هفتم : چگونگی شهادت و وصیت و غسل و نماز و تکفین امیرالمؤمنین علیه السلام

روایات

روایت1.

مناقب ابن شهر آشوب: آن حضرت علیه السلام در صبح روز نوزدهم ماه رمضان در مسجد کوفه به دست عبدالرحمن بن ملجم مرادی لعنهُ الله ضربت خورد و وردان بن مُجالِد از تَیْمِ الرَّبَاب و شبیب بن بجرة و اشعث بن قیس و قطام دختر أخضر او را یاری کردند. ابن ملجم ضربه ای با شمشیر سمی به سر مبارک آن حضرت زد و ایشان دو روز و حدوداً یک سوم از شب زنده بود. امام صادق علیه السلام فرمود علی علیه السلام در آن هنگام شصت و پنج سال داشت و اهل سنت گفته اند که شصت و سه سال داشت، امام علی علیه السلام به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله در مکه سیزده سال و در مدینه ده سال زندگی کرد و در حالی که جوانی بیست و چهار ساله بود مهاجرت کرد. آن بزرگوار در حالی که کنار پیامبر صلی الله علیه و آله شمشیرزنی می­کرد شانزده ساله بود و پهلوانان بسیاری را در حالی که نوزده سال داشت کشت و در قلعه خیبر را در بیست و هشت سالگی از جا درآورد. ایشان سی سال امامت کردند

ص: 199


1- . دیوان : 38

مِنْهَا أَیَّامُ أَبِی بَکْرٍ سَنَتَانِ وَ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ وَ أَیَّامُ عُمَرَ تِسْعُ سِنِینَ وَ أَشْهُرٌ وَ أَیَّامٌ وَ عَنِ الْفِرْیَانِیِّ عَشْرُ سِنِینَ وَ ثَمَانِیَةُ أَشْهُرٍ وَ أَیَّامُ عُثْمَانَ اثْنَتَا عَشْرَةَ سَنَةً ثُمَّ آتَاهُ اللَّهُ الْحَقَّ خَمْسَ سِنِینَ وَ أَشْهُراً وَ کَانَ علیه السلام أَمَرَ بِأَنْ یُخْفَی قَبْرُهُ لِمَا عَرَفَ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ وَ عَدَاوَتِهِمْ فِیهِ إِلَی أَنْ أَظْهَرَهُ الصَّادِقُ علیه السلام ثُمَّ إِنَّ مُحَمَّدَ بْنَ زَیْدٍ الْحَسَنِیَّ أَمَرَ بِعِمَارَةِ الْحَائِرِ بِکَرْبَلَاءَ وَ الْبِنَاءِ عَلَیْهِمَا وَ بَعْدَ ذَلِکَ زِیدَ فِیهِ وَ بَلَغَ عَضُدُ الدَّوْلَةِ الْغَایَةَ فِی تَعْظِیمِهَا وَ الْأَوْقَافِ عَلَیْهِمَا(1).

«2»

د، [العدد القویة] فِی کِتَابِ الذَّخِیرَةِ: جُرِحَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِتِسْعَ عَشْرَةَ لَیْلَةً مَضَتْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ أَرْبَعِینَ- وَ تُوُفِّیَ فِی لَیْلَةِ الثَّانِی وَ الْعِشْرِینَ مِنْهُ وَ فِی کِتَابٍ عَتِیقٍ لَیْلَةَ الْأَحَدِ لِسَبْعٍ بَقِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ أَرْبَعِینَ فِی مَوَالِیدِ الْأَئِمَّةِ لَیْلَةَ الْأَحَدِ لِتِسْعٍ بَقِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فِی کِتَابِ أَسْمَاءِ حُجَجِ اللَّهِ قُبِضَ فِی إِحْدَی وَ عِشْرِینَ لَیْلَةً مِنْ رَمَضَانَ فِی عَامِ الْأَرْبَعِینَ وَ فِی تَارِیخِ الْمُفِیدِ فِی لَیْلَةِ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ مِنْ رَمَضَانَ سَنَةَ أَرْبَعِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ وَفَاةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قِیلَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ لِتِسْعَ عَشْرَةَ مِنْ رَمَضَانَ إِحْدَی وَ أَرْبَعِینَ- دُفِنَ بِالْغَرِیِّ وَ عُمُرُهُ ثَلَاثٌ وَ سِتُّونَ سَنَةً کَانَ مُقَامُهُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ الْبِعْثَةِ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً بِمَکَّةَ قَبْلَ الْهِجْرَةِ مُشَارِکاً لَهُ فِی مِحَنِهِ کُلِّهَا مُحْتَمِلًا عَنْهُ أَثْقَالَهُ وَ عَشْرَ سِنِینَ بَعْدَ الْهِجْرَةِ بِالْمَدِینَةِ یُکَافِحُ (2) عَنْهُ الْمُشْرِکِینَ وَ یُجَاهِدُ دُونَهُ الْکَافِرِینَ وَ یَقِیهِ بِنَفْسِهِ فَمَضَی صلی الله علیه و آله وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ثَلَاثٌ وَ ثَلَاثُونَ سَنَةً وَ کَانَتْ إِمَامَتَهُ علیه السلام ثَلَاثُونَ سَنَةً مِنْهَا أَرْبَعٌ وَ عِشْرُونَ سَنَةً مَمْنُوعٌ مِنَ التَّصَرُّفِ لِلتَّقِیَّةِ وَ الْمُدَارَاةِ وَ مِنْهَا خَمْسُ سِنِینَ وَ أَشْهُرٌ مُمْتَحَناً بِجِهَادِ الْمُنَافِقِینَ وَ قِیلَ مُدَّةُ وَلَایَتِهِ أَرْبَعُ سِنِینَ وَ تِسْعَةُ أَشْهُرٍ وَ قِیلَ عُمُرُهُ أَرْبَعٌ وَ سِتُّونَ سَنَةً وَ أَرْبَعَةُ شُهُورٍ وَ عِشْرُونَ یَوْماً وَ قِیلَ قُتِلَ علیه السلام فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لِتِسْعٍ مَضَیْنَ مِنْهُ وَ قِیلَ لِتِسْعٍ بَقِینَ مِنْهُ لَیْلَةَ الْأَحَدِ سَنَةَ أَرْبَعِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ(3).

ص: 200


1- 1. مناقب آل أبی طالب 2: 78.
2- 2. أی یدافع.
3- 3. مخطوط.

که مدّت خلافت ابوبکر دو سال و چهار ماه و عمر نه سال و چند ماه و چند روز بود. فریانی گفت: ده سال و هشت ماه؛ و عثمان دوازده سال، سرانجام خداوند حق را به مدت پنج سال و چند ماه به او داد. ایشان با شناختی که از بنی امیه و دشمنان با خود داشت دستور داد تا مقبره اش مخفی بماند تا امام صادق علیه السلام آن را آشکار نمود. سپس محمد بن زید حسنی دستور داد حائر را در کربلا بسازند و روی آن دو بنا کنند. پس از آن به این بنا افزوده شد تا این که عضد الدوله در بزرگداشت و وقف کردن بر آنها به نهایت رساند.(1)

روایت2.

العدد القویة: در کتاب ذخیره آمده است: علی علیه السلام نوزده شب گذشته از ماه رمضان سال چهل هجری مجروح گشت و در شب بیست و دوم دعوت حق را لبیک گفت. در کتاب عتیق هم آمده است: که در شب یکشنبه هفت شب مانده از ماه رمضان سال چهل هجری. در موالید الائمه آمده است: در شب یکشنبه نه شب مانده از ماه رمضان وفات یافت. در کتاب اسماء حجج الله هم آمده که در شب بیست و یکم ماه رمضان سال چهل هجری آن حضرت دعوت حق را لبیک گفت. در تاریخ مفید هم این گونه آمده که وفات امیرالمؤمنین علیه السلام در شب بیست و یکم ماه رمضان سال چهل هجری اتفاق افتاد. همچنین گفته شده، آن حضرت در روز دوشنبه، نوزدهم ماه رمضان سال چهل و یک هجری در شصت و سه سالگی دعوت حق را لبیک گفت. در غَرّی دفن شد. ایشان بعد از بعثت و پیش از هجرت، سیزده سال در مکه در کنار رسول خدا بود و در همه رنجها با ایشان بود و بارهای سنگین ایشان را به دوش می­کشید. بعد از هجرت نیز ده سال با پیامبر در مدینه بود و در برابر مشرکین از ایشان دفاع می کرد و با کافران می جنگید و با جانش از ایشان محافظت می نمود. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله به ملکوت اعلی پیوست ایشان سی و سه سال داشت. امامتشان سی سال بود که بیست و چهار سال آن را به خاطر تقیه و حفظ جان مسلمین، ممنوع از فعالیت بود و پنج سال و چند ماه در جهاد با منافقان مورد امتحان الهی واقع شد. گفته شده مدت خلافت آن حضرت چهار سال و نه ماه بوده است و سن ایشان شصت و چهار سال و چهار ماه و بیست روز بوده است و گفته شده: در نه شب گذشته از ماه رمضان به شهادت رسید و برخی دیگر نقل کرده اند که نه شب مانده از ماه رمضان و در شب یکشنبه سال چهل هجری به شهادت رسیدند. (2)

ص: 200


1- . مناقب آل ابی طالب: 2: 78
2- .نسخه خطی
«3»

کا، [الکافی]: قُتِلَ علیه السلام فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لِتِسْعٍ بَقِینَ مِنْهُ لَیْلَةَ الْأَحَدِ سَنَةَ أَرْبَعِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثٍ وَ سِتِّینَ سَنَةً بَقِیَ بَعْدَ قَبْضِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثَلَاثِینَ سَنَةً(1).

«4»

د، [العدد القویة]: اخْتُلِفَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی اسْتُشْهِدَ فِیهَا أَحَدُهَا آخِرُ اللَّیْلَةِ السَّابِعَةَ عَشْرَةَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ صَبِیحَةَ الْجُمُعَةِ بِمَسْجِدِ الْکُوفَةِ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ- الثَّانِی لَیْلَةُ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ مِنْ رَمَضَانَ فَبَقِیَ الْجُمُعَةَ ثُمَّ یَوْمَ السَّبْتِ وَ تُوُفِّیَ لَیْلَةَ الْأَحَدِ قَالَهُ مُجَاهِدٌ وَ الثَّالِثُ أَنَّهُ قُتِلَ فِی اللَّیْلَةِ السَّابِعَةِ وَ الْعِشْرِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ قَالَهُ الْحَسَنُ الْبَصْرِیُّ وَ هِیَ لَیْلَةُ الْقَدْرِ وَ فِیهَا عُرِجَ بِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیهما السلام وَ فِیهَا تُوُفِّیَ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ وَ هَذَا أَشْهَرُ(2).

«5»

یب، [تهذیب الأحکام] الشَّیْخُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: الْغُسْلُ فِی سَبْعَةَ عَشَرَ مَوْطِناً وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ لَیْلَةَ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ- وَ هِیَ اللَّیْلَةُ الَّتِی أُصِیبَ فِیهَا سَیِّدُ أَوْصِیَاءِ الْأَنْبِیَاءِ وَ فِیهَا رُفِعَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَ قُبِضَ مُوسَی علیه السلام الْخَبَرَ(3).

«6»

لی، [الأمالی] للصدوق أَبِی عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ حَبِیبِ بْنِ عَمْرٍو قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی مَرَضِهِ الَّذِی قُبِضَ فِیهِ فَحَلَّ عَنْ جِرَاحَتِهِ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا جَرَحَکَ هَذَا بِشَیْ ءٍ وَ مَا بِکَ مِنْ بَأْسٍ فَقَالَ لِی یَا حَبِیبُ أَنَا وَ اللَّهِ مُفَارِقُکُمْ السَّاعَةَ قَالَ فَبَکَیْتُ عِنْدَ ذَلِکَ وَ بَکَتْ أُمُّ کُلْثُومٍ وَ کَانَتْ قَاعِدَةً عِنْدَهُ فَقَالَ لَهَا مَا یُبْکِیکِ یَا بُنَیَّةِ فَقَالَتْ ذَکَرْتَ یَا أَبَتِ إِنَّکَ تُفَارِقُنَا السَّاعَةَ فَبَکَیْتُ فَقَالَ لَهَا یَا بُنَیَّةِ لَا تَبْکِیِنَّ فَوَ اللَّهِ لَوْ تَرَیْنَ مَا یَرَی أَبُوکِ مَا بَکَیْتِ

ص: 201


1- 1. أصول الکافی( الجزء الأول من الطبعة الحدیثة): 452.
2- 2. مخطوط.
3- 3. التهذیب 1: 32.

روایت3.

کافی: علی علیه السلام نه شب مانده از ماه رمضان در شب یکشنبه سال چهلم هجری در حالی شصت و سه ساله بود به شهادت رسید. آن حضرت بعد از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله سی سال زنده بود.(1)

روایت4.

العدد القویة: درباره شبی که حضرت در آن به شهادت رسید اختلاف است. ابن عباس گفت در پایان شب هفدهم ماه رمضان یعنی صبح جمعه در مسجد کوفه به شهادت رسید. مجاهد گفت شب بیست و یکم ماه رمضان، آن حضرت جمعه و شنبه ماند و در شب یکشنبه به شهادت رسید. حسن بصری گفت آن حضرت در شب بیست و هفتم ماه رمضان که شب قدر نیز هست به شهادت رسید، و سوی عیسی بن مریم علیه السلام عروج کرد و در آن شب یوشع بن نون دار فانی را وداع گفت و این قول مشهورتر است.(2)

روایت5.

تهذیب: شب بیست و یکم ماه رمضان همان شبی است که سرور اوصیای پیامبران در آن شب دعوت حق را لبیک گفت و عیسی بن مریم عروج یافت و موسی علیه السلام دعوت حق را لبیک گفت. ادامه خبر(3)

روایت6.

امالی صدوق: حبیب بن عمرو گفت: بر امیرالمؤمنین علیه السلام که در بستر بیماری قرار داشت و در اثر آن دعوت حق را لبیک گفت وارد شدم پس ایشان زخمشان را باز کردند و من گفتم: ای امیرالمؤمنین این زخم چیز مهمی نیست و شما مشکلی ندارید. امام به من فرمود:ای حبیب به خدا سوگند من به زودی شما را ترک می کنم حبیب گفت: در آن هنگام من گریه کردم و ام کلثوم هم که در کنارش نشسته بود گریه کرد. علی علیه السلام به او فرمود: دخترکم چرا گریه می کنی؟ ام کلثوم گفت: بابا به یاد آوردم که تو به زودی ما را ترک خواهی کرد پس گریه کردم. امام به او فرمود: دخترکم گریه نکن به خدا سوگند اگر آنچه پدرت می بیند را ببینی، گریه نمی کنی.

ص: 201


1- 2 . اصول کافی (جزء اول از چاپ جدید): 452
2- .نسخه خطی
3- .تهذیب: 1:32

قَالَ حَبِیبٌ فَقُلْتُ لَهُ وَ مَا الَّذِی تَرَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ یَا حَبِیبُ أَرَی مَلَائِکَةَ السَّمَاءِ وَ النَّبِیِّینَ بَعْضَهُمْ فِی أَثَرِ بَعْضٍ وُقُوفاً إِلَی أَنْ یَتَلَقَّوْنِی وَ هَذَا أَخِی مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِسٌ عِنْدِی یَقُولُ اقْدَمْ فَإِنَّ أَمَامَکَ خَیْرٌ لَکَ مِمَّا أَنْتَ فِیهِ قَالَ فَمَا خَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ حَتَّی تُوُفِّیَ علیه السلام فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ وَ أَصْبَحَ الْحَسَنُ علیه السلام قَامَ خَطِیباً عَلَی الْمِنْبَرِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ نَزَلَ الْقُرْآنُ وَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ رُفِعَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ قُتِلَ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ وَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ مَاتَ أَبِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ اللَّهِ لَا یَسْبِقُ أَبِی أَحَدٌ کَانَ قَبْلَهُ مِنَ الْأَوْصِیَاءِ إِلَی الْجَنَّةِ وَ لَا مَنْ یَکُونُ بَعْدَهُ وَ إِنْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیَبْعَثُهُ فِی السَّرِیَّةِ فَیُقَاتِلُ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِهِ وَ مِیکَائِیلُ عَنْ یَسَارِهِ وَ مَا تَرَکَ صَفْرَاءَ وَ لَا بَیْضَاءَ إِلَّا سَبْعَمِائَةِ دِرْهَمٍ فَضَلَتْ مِنْ عَطَائِهِ کَانَ یَجْمَعُهَا لِیَشْتَرِیَ بِهَا خَادِماً لِأَهْلِهِ (1).

«7»

جا، [المجالس] للمفید ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عُمَرَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ الْإِسْکَافِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سَلَامَةَ الْغَنَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْعَامِرِیِّ عَنْ مَعْمَرٍ(2) عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنِ الْفُجَیْعِ الْعُقَیْلِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا حَضَرَتْ وَالِدِیَ الْوَفَاةُ أَقْبَلَ یُوصِی فَقَالَ:

هَذَا مَا أَوْصَی بِهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ- أَخُو مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ابْنُ عَمِّهِ وَ صَاحِبُهُ أَوَّلُ وَصِیَّتِی أَنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُهُ وَ خِیَرَتُهُ اخْتَارَهُ بِعِلْمِهِ وَ ارْتَضَاهُ لِخِیَرَتِهِ وَ إِنَّ اللَّهَ بَاعِثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ وَ سَائِلُ النَّاسِ عَنْ أَعْمَالِهِمْ عَالِمٌ بِمَا فِی الصُّدُورِ ثُمَّ إِنِّی أُوصِیکَ یَا حَسَنُ وَ کَفَی بِکَ وَصِیّاً بِمَا أَوْصَانِی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ یَا بُنَیَّ الْزَمْ بَیْتَکَ وَ ابْکِ عَلَی خَطِیئَتِکَ وَ لَا تَکُنِ الدُّنْیَا أَکْبَرَ هَمِّکَ وَ أُوصِیکَ یَا بُنَیَّ بِالصَّلَاةِ عِنْدَ وَقْتِهَا وَ الزَّکَاةِ فِی أَهْلِهَا عِنْدَ مَحَلِّهَا وَ الصَّمْتِ

ص: 202


1- 1. أمالی الصدوق: 192.
2- 2. فی المصدرین: حدّثنا أبو معمر.

من به او گفتم: ای امیرالمؤمنین شما چه می بینید؟ فرمود: ای حبیب فرشتگان آسمان و پیامبران را پشت سر یکدیگر می بینم که ایستاده اند تا مرا ببینند و این برادرم محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله است که کنارم نشسته است و می فرماید: جلو بیا که آنچه رو به رویت است بهتر از آن است که در آن هستی. حبیب گفت: هنوز از نزد امام خارج نشده بودم که وفات یافت.

فردای آن شب حسن علیه السلام بر بالای منبر رفت و خطبه خواند و خداوند را حمد و ثنا گفته سپس فرمود: ای مردم در این شب قرآن نازل گشت و عیسی بن مریم عروج یافت و یوشع بن نون کشته شد و پدرم امیرالمؤمنین علیه السلام دعوت حق را لبیک گفت. به خدا سوگند هیچ یک از فرستادگان قبل و بعد از پدرم از او در رفتن به بهشت سبقت نیافت و رسول خدا صلی الله علیه و آله او را بین لشکریان می فرستاد و جبرئیل در سمت راست و میکائیل در سمت چپ او می جنگید و پدرم از طلا و نقره جز هفتصد درهم از خود باقی نگذاشت که باقیمانده بخشش او بود که آن ها را جمع می کرد تا خدمتگزاری برای خانواده­اش بخرد.(1)

روایت7.

مجالس مفید، امالی طوسی: حسن بن علی علیه السلام فرمود: هنگامی که زمان وفات پدرم فرا رسید وصیت کرد و فرمود:

این وصیت علی بن ابی طالب برادر محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله و پسر عمو و یار و یاور اوست، اوّلین وصیت من این است که شهادت می دهم که خدایی جز الله نیست و محمد صلی الله علیه و آله فرستاده و برگزیده اوست، خداوند او را با علم خود برای برگزیدگانش برگزید، قطعاً خداوند کسانی را که در قبرها هستند مبعوث می کند و درباره اعمالشان از آن ها سؤال می کند و او از دل ها آگاه است. پس ای حسن من تو را وصیت می کنم؛ و همین بس که تو وصی باشی به آنچه رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا به آن وصیت کرد. ای فرزندم چون آن اتفاق افتاد در خانه بمان و بر اشتباهت گریه کن و دنیا بزرگ ترین همت تو نباشد. ای فرزندم تو را به نماز در وقتش و زکات به اهل آن و در جای سزاوار آن، و سکوت

ص: 202


1- . امالی صدوق: 192

عِنْدَ الشُّبْهَةِ وَ الِاقْتِصَادِ وَ الْعَدْلِ فِی الرِّضَا وَ الْغَضَبِ وَ حُسْنِ الْجِوَارِ وَ إِکْرَامِ الضَّیْفِ وَ رَحْمَةِ الْمَجْهُودِ وَ أَصْحَابِ الْبَلَاءِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ وَ حُبِّ الْمَسَاکِینِ وَ مُجَالَسَتِهِمْ وَ التَّوَاضُعِ فَإِنَّهُ مِنْ أَفْضَلِ الْعِبَادَةِ وَ قَصِّرِ الْأَمَلَ وَ اذْکُرِ الْمَوْتَ وَ ازْهَدْ فِی الدُّنْیَا فَإِنَّکَ رَهِینُ مَوْتٍ وَ غَرَضُ بَلَاءٍ وَ طَرِیحُ (1) سُقْمٍ وَ أُوصِیکَ بِخَشْیَةِ اللَّهِ فِی سِرِّ أَمْرِکَ وَ عَلَانِیَتِکَ وَ أَنْهَاکَ عَنِ التَّسَرُّعِ بِالْقَوْلِ وَ الْفِعْلِ وَ إِذَا عَرَضَ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِ الْآخِرَةِ فَابْدَأْ بِهِ وَ إِذَا عَرَضَ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا فَتَأَنَّهُ حَتَّی تُصِیبَ رُشْدَکَ فِیهِ وَ إِیَّاکَ وَ مَوَاطِنَ التُّهَمَةِ وَ الْمَجْلِسَ الْمَظْنُونَ بِهِ السُّوءُ فَإِنَّ قَرِینَ السُّوءِ یَغُرُّ(2) جَلِیسَهُ وَ کُنْ لِلَّهِ یَا بُنَیَّ عَامِلًا وَ عَنِ الْخَنَی زَجُوراً وَ بِالْمَعْرُوفِ آمِراً وَ عَنِ الْمُنْکَرِ نَاهِیاً وَ وَاخِ الْإِخْوَانَ فِی اللَّهِ وَ أَحِبَّ الصَّالِحَ لِصَلَاحِهِ وَ دَارِ الْفَاسِقَ عَنْ دِینِکَ وَ أَبْغِضْهُ بِقَلْبِکَ وَ زَایِلْهُ بِأَعْمَالِکَ لِئَلَّا(3) تَکُونَ مِثْلَهُ وَ إِیَّاکَ وَ الْجُلُوسَ فِی الطُّرُقَاتِ وَ دَعِ الْمُمَارَاةَ وَ مُجَارَاةَ مَنْ لَا عَقْلَ لَهُ وَ لَا عِلْمَ وَ اقْتَصِدْ یَا بُنَیَّ فِی مَعِیشَتِکَ وَ اقْتَصِدْ فِی عِبَادَتِکَ وَ عَلَیْکَ فِیهَا بِالْأَمْرِ الدَّائِمِ الَّذِی تُطِیقُهُ وَ الْزَمِ الصَّمْتَ تَسْلَمْ وَ قَدِّمْ لِنَفْسِکَ تَغْنَمْ وَ تَعَلَّمِ الْخَیْرَ تَعْلَمْ وَ کُنْ لِلَّهِ ذَاکِراً عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ ارْحَمْ مِنْ أَهْلِکَ الصَّغِیرَ وَ وَقِّرِ مِنْهُمُ الْکَبِیرَ وَ لَا تَأْکُلَنَّ طَعَاماً حَتَّی تَصَدَّقَ مِنْهُ قَبْلَ أَکْلِهِ وَ عَلَیْکَ بِالصَّوْمِ فَإِنَّهُ زَکَاةُ الْبَدَنِ وَ جُنَّةٌ لِأَهْلِهِ وَ جَاهِدْ نَفْسَکَ وَ احْذَرْ جَلِیسَکَ وَ اجْتَنِبْ عَدُوَّکَ وَ عَلَیْکَ بِمَجَالِسِ الذِّکْرِ وَ أَکْثِرْ مِنَ الدُّعَاءِ فَإِنِّی لَمْ آلُکَ یَا بُنَیَّ نُصْحاً وَ هَذَا فِرَاقُ بَیْنِی وَ بَیْنِکَ وَ أُوصِیکَ بِأَخِیکَ مُحَمَّدٍ خَیْراً فَإِنَّهُ شَقِیقُکَ وَ ابْنُ أَبِیکَ وَ قَدْ تَعْلَمُ حُبِّی لَهُ وَ أَمَّا أَخُوکَ الْحُسَیْنُ فَهُوَ ابْنُ أُمِّکَ وَ لَا أُرِیدُ(4) الْوَصَاةَ بِذَلِکَ وَ اللَّهُ الْخَلِیفَةُ عَلَیْکُمْ وَ إِیَّاهُ أَسْأَلُ أَنْ یُصْلِحَکُمْ وَ أَنْ یَکُفَّ الطُّغَاةَ الْبُغَاةَ عَنْکُمْ

ص: 203


1- 1. فی« ما» و( خ): صریع.
2- 2. فی« ما» یغیر. و فی« جا» یعیر.
3- 3. فی« ما»: کیلا.
4- 4. فی« ما»: و لا ازید.

هنگام شبهه، و میانه روی، و عدالت در خشنودی و غضب، و حسن همسایگی، و گرامی داشتن مهمان، و مهربانی با افراد زحمت کش و ستم دیده، و صله رحم، و دوست داشتن بینوایان و هم­نشینی با آن ها و فروتنی سفارش می کنم که از بهترین عبادات است، فرزندم آرزوها را کوتاه گردان و یاد مرگ باش و در دنیا زهد پیشه کن که تو گروگان مرگ و در تیررس بلا و به خاک افتاده بیماری هستی. تو را به ترس از خداوند در آشکارا و پنهان سفارش می کنم و از عجله کردن در گفتار و عمل نهی می کنم، اگر چیزی از امر آخرت بر تو عرضه شد به آن اقدام کن و اگر چیزی از امر دنیا به سویت آمد در آن تأمل کن تا نسبت به آن شناخت و پختگی پیدا کنی. ای فرزندم از مکان های تهمت و مجالسی که گمان بد از آن ها می رود دوری کن چون هم نشین بد دوستش را می فریبد. و برای خدا کار کن و از خیانت کردن بیزار باش و امر به معروف و نهی از منکر و مؤاخات با برادران در راه خدا را پیشه خود ساز و انسان صالح را برای خوب بودنش دوست بدار و انسان هرزه را از خود دور کن و در قلبت از او متنفر باش و با اعمالت از او دوری کن تا مانند او نشوی. از نشستن بر سر راه ها دوری کن و از مشاجره و نزاع و هم نشینی با احمق و نادان بپرهیز و در زندگی و عبادتت میانه رو باش و در این زمینه امر دائمی که در توانت هست بر تو باد، و سکوت کن تا سالم بمانی و برای خودت پیشکش کن تا غنیمت ببری و خیر و خوبی را یاد بگیر تا بدانی و در هر صورت یاد خدا کن و از خانواده ات به کوچک رحم کن و از میان آن ها به بزرگ احترام بگذار و هرگز غذایی را نخور مگر این که قبل از خوردنش از حلال بودنش مطمئن شوی و روزه بگیر که روزه زکات بدن و سپر صاحبش است و با نفست مبارزه کن و مراقب همنشینت باش و از دشمنت بپرهیز و در مجالسی که یاد خدا در آن می رود حاضر شو و بسیار دعا کن. فرزندم من در نصیحت کردن کوتاهی نکردم هم اکنون من و تو از هم جدا می شویم و تو را نسبت به برادرت محمّد سفارش خیر می کنم، او برادر و پسر پدرت است و تو دانسته­ای من چقدر او را دوست دارم. اما برادرت حسین، پسر مادرت است و من نمی خواهم نسبت به او سفارش کنم، خداوند یاور شماست و از او می خواهم که شما را اصلاح کند و ظالمان و ستمگران را از شما دور بدارد،

ص: 203

وَ الصَّبْرَ الصَّبْرَ حَتَّی یُنْزِلَ اللَّهُ الْأَمْرَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ (1).

بیان

و ارتضاه لخیرته أی لأن یکون مختاره من بین الخلق.

«8»

جا، [المجالس] للمفید ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُوسَی بْنِ یُوسُفَ الْقَطَّانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الْمُقْرِی عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ عَلِیٍّ النَّوْفَلِیِّ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: لَمَّا ضَرَبَ ابْنُ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَدَوْنَا(2) نَفَرٌ مِنْ أَصْحَابِنَا أَنَا وَ الْحَارِثُ وَ سُوَیْدُ بْنُ غَفَلَةَ وَ جَمَاعَةٌ مَعَنَا فَقَعَدْنَا عَلَی الْبَابِ فَسَمِعْنَا الْبُکَاءَ فَبَکَیْنَا فَخَرَجَ إِلَیْنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقَالَ یَقُولُ لَکُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام انْصَرِفُوا إِلَی مَنَازِلِکُمْ فَانْصَرَفَ الْقَوْمُ غَیْرِی فَاشْتَدَّ الْبُکَاءُ مِنْ مَنْزِلِهِ فَبَکَیْتُ وَ خَرَجَ الْحَسَنُ علیه السلام وَ قَالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ انْصَرِفُوا فَقُلْتُ لَا وَ اللَّهِ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یُتَابِعُنِی (3) نَفْسِی وَ لَا یَحْمِلُنِی رِجْلِی أَنْصَرِفُ (4) حَتَّی أَرَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ فَبَکَیْتُ وَ دَخَلَ فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ خَرَجَ فَقَالَ لِی ادْخُلْ فَدَخَلْتُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَإِذَا هُوَ مُسْتَنِدٌ مَعْصُوبُ الرَّأْسِ بِعِمَامَةٍ صَفْرَاءَ قَدْ نُزِفَ وَ اصْفَرَّ وَجْهُهُ مَا أَدْرِی وَجْهُهُ أَصْفَرُ أَوِ الْعِمَامَةُ فَأَکْبَبْتُ عَلَیْهِ فَقَبَّلْتُهُ وَ بَکَیْتُ فَقَالَ لِی لَا تَبْکِ یَا أَصْبَغُ فَإِنَّهَا وَ اللَّهِ الْجَنَّةُ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی أَعْلَمُ وَ اللَّهِ أَنَّکَ تَصِیرُ إِلَی الْجَنَّةِ وَ إِنَّمَا أَبْکِی لِفِقْدَانِی إِیَّاکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ جُعِلْتُ فِدَاکَ حَدِّثْنِی بِحَدِیثٍ سَمِعْتَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنِّی أَرَاکَ لَا أَسْمَعُ مِنْکَ حَدِیثاً بَعْدَ یَوْمِی هَذَا أَبَداً قَالَ نَعَمْ یَا أَصْبَغُ دَعَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً فَقَالَ لِی یَا عَلِیُّ انْطَلِقْ حَتَّی تَأْتِیَ مَسْجِدِی ثُمَّ تَصْعَدَ مِنْبَرِی ثُمَّ تَدْعُوَ النَّاسَ إِلَیْکَ فَتَحْمَدَ اللَّهَ تَعَالَی وَ تُثْنِیَ عَلَیْهِ وَ تُصَلِّیَ عَلَیَّ صَلَاةً کَثِیرَةً ثُمَّ تَقُولَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ رَسُولِ اللَّهِ إِلَیْکُمْ وَ هُوَ یَقُولُ لَکُمْ إِنَّ لَعْنَةَ اللَّهِ وَ لَعْنَةَ مَلَائِکَتِهِ الْمُقَرَّبِینَ

ص: 204


1- 1. أمالی المفید: 129 و 130. أمالی الشیخ: 4 و 5. و فیه: و لا حول و لا قوة اه.
2- 2. فی« ما»: غدونا علیه اه.
3- 3. فی المصدرین: لا یتابعنی.
4- 4.«: أن أنصرف.

صبر پیشه کنید، صبر پیشه کنید تا گشایش خداوند حاصل گردد، و ولا قوةَ إلا بالله العلی العظیم. (1)

بیان

و ارتضاه لخیرته أی لأن یکون مختاره من بین الخلق.

روایت8.

امالی مفید، امالی شیخ طوسی: اصبغ بن نباته گفت: هنگامی که ابن ملجم لعنه الله امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام را ضربت زد چند نفر از یاران، من و حارث و سوید بن غفَلَه و جمعی از ما به سوی او دویدیم، و صدای گریه شنیده و گریستیم. آن گاه حسن بن علی علیه السلام به سوی ما آمد و فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام به شما می فرماید: به خانه هایتان بازگردید همه به غیر من برگشتند. پس صدای گریه از منزل او بلند شد و من گریستم. حسن علیه السلام بیرون آمد و فرمود: مگر به شما نگفتم که: بازگردید؟ من گفتم: نه، به خدا سوگند ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله تا زمانی که امیرالمؤمنین علیه السلام را نبینم نمی توانم بر خود مسلط شوم و پایم قدرت بازگشت ندارد. من گریه کردم و حسن علیه السلام وارد منزل گشت و طولی نکشید که بیرون آمده و به من فرمود: بیا داخل، من بر امیرالمؤمنین علیه السلام وارد شدم و دیدم که تکیه داده است و سرش را با عمامه ای زرد بسته است. خونریزی کرده بود و صورتش به گونه ای زرد شده بود که من نفهمیدم که رنگ چهره اش زردتر است یا عمامه اش. سپس خم شدم و او را بوسیدم و گریستم. امام به من فرمود: ای أصبغ گریه نکن به خدا سوگند آن بهشت است، من به او گفتم: جانم فدایتان به خدا سوگند می دانم که شما به بهشت می روید، گریه ام به خاطر این است که شما را از دست می دهم، قربانتان شوم از حدیثی برایم بگویید که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده اید چون من بعد از این هرگز از شما حدیثی نمی شنوم. فرمود: ای أصبغ روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا صدا زده و فرمود: ای علی برو تا به مسجدم وارد شوی و بالای منبرم برو و بعد از آن مردم را به سوی خودت صدا بزن و حمد و ثنای الهی را گفته و بسیار بر من درود بفرستی آنگاه بگو: ای مردم من فرستاده رسول خدا به سوی شما هستم و او به شما می فرماید: لعنت خداوند و فرشتگان مقرّب و انبیای مرسل او و لعنت من بر کسی که به غیر از پدرش منسوب شود یا غیر از ولی نعمتش را بخواهد یا به اجیری که آن را به اجرت گرفته ظلم کند. من به مسجد نبی صلی الله علیه و آله آمده و بالای منبر رفتم، هنگامی که قریش و کسانی که در مسجد بودند مرا دیدند، به سوی من آمدند، من خدا را حمد و ثنا کردم و بر رسول خدا صلی الله علیه و آله بسیار صلوات فرستادم سپس گفتم: ای مردم من فرستاده رسول خدا به سوی شما هستم، او به شما می فرماید: آگاه باشید لعنت خداوند و فرشتگان مقرب

ص: 204


1- . امالی مفید:129و 130. امالی شیخ: 4 و 5

وَ أَنْبِیَائِهِ الْمُرْسَلِینَ وَ لَعْنَتِی عَلَی مَنِ انْتَمَی إِلَی غَیْرِ أَبِیهِ أَوِ ادَّعَی إِلَی غَیْرِ مَوَالِیهِ أَوْ ظَلَمَ أَجِیراً أَجْرَهُ فَأَتَیْتُ مَسْجِدَهُ صلی الله علیه و آله وَ صَعِدْتُ مِنْبَرَهُ فَلَمَّا رَأَتْنِی قُرَیْشٌ وَ مَنْ کَانَ فِی الْمَسْجِدِ أَقْبَلُوا نَحْوِی فَحَمِدْتُ اللَّهَ وَ أَثْنَیْتُ عَلَیْهِ وَ صَلَّیْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَاةً کَثِیرَةً ثُمَّ قُلْتُ أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ رَسُولِ اللَّهِ إِلَیْکُمْ وَ هُوَ یَقُولُ لَکُمْ أَلَا إِنَّ لَعْنَةَ اللَّهِ وَ لَعْنَةَ مَلَائِکَتِهِ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَنْبِیَائِهِ الْمُرْسَلِینَ وَ لَعْنَتِی إِلَی (1) مَنِ انْتَمَی إِلَی غَیْرِ أَبِیهِ أَوِ ادَّعَی إِلَی غَیْرِ مَوَالِیهِ أَوْ ظَلَمَ أَجِیراً أَجْرَهُ قَالَ فَلَمْ یَتَکَلَّمْ أَحَدٌ مِنَ الْقَوْمِ إِلَّا عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَإِنَّهُ قَالَ قَدْ أَبْلَغْتَ یَا أَبَا الْحَسَنِ وَ لَکِنَّکَ جِئْتَ بِکَلَامٍ غَیْرِ مُفَسَّرٍ فَقُلْتُ أُبْلِغُ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ فَرَجَعْتُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرْتُهُ الْخَبَرَ فَقَالَ ارْجِعْ إِلَی مَسْجِدِی حَتَّی تَصْعَدَ مِنْبَرِی فَاحْمَدِ اللَّهَ وَ أَثْنِ عَلَیْهِ وَ صَلِّ عَلَیَّ ثُمَّ قُلْ أَیُّهَا النَّاسُ مَا کُنَّا لِنَجِیئَکُمْ بِشَیْ ءٍ إِلَّا وَ عِنْدَنَا تَأْوِیلُهُ وَ تَفْسِیرُهُ أَلَا وَ إِنِّی أَنَا أَبُوکُمْ أَلَا وَ إِنِّی أَنَا مَوْلَاکُمْ أَلَا وَ إِنِّی أَنَا أَجِیرُکُمْ (2).

توضیح

نزف فلان دمه کعنی سال حتی یفرط فهو منزوف و نزیف قوله علیه السلام ألا و إنی أنا أبوکم یعنی أمیر المؤمنین صلوات الله علیه و إنما وصفه بکونه أجیرا لأن النبی و الإمام علیهما السلام لما وجب لهما بإزاء تبلیغهما رسالات ربهما إطاعتهما و مودتهما فکأنهما أجیران کما قال تعالی قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (3) و یحتمل أن یکون المعنی من یستحق الأجر من الله بسببکم.

«9»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی بِإِسْنَادِ أَخِی دِعْبِلٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: لَمَّا ضَرَبَ ابْنُ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام کَانَ مَعَهُ آخَرُ فَوَقَعَتْ ضَرْبَتُهُ عَلَی الْحَائِطِ وَ أَمَّا ابْنُ مُلْجَمٍ فَضَرَبَهُ فَوَقَعَتِ الضَّرْبَةُ وَ هُوَ سَاجِدٌ عَلَی

ص: 205


1- 1. فی المصدرین: علی.
2- 2. أمالی المفید: 208 و 209. أمالی الشیخ: 76 و 77.
3- 3. سورة الشوری: 23.

و انبیای مرسل او و لعنت من بر کسی که به غیر از پدرش منسوب شود و غیر از ولی نعمتش را بخواهد و به اجیری که آن را به اجرت گرفته است، ظلم کند. آن گاه هیچ کس به غیر از عمر بن خطّاب سخن نگفت، عمر گفت: ای ابو الحسن پیام پیامبر صلی الله علیه و آله را رساندی امّا تفسیرش را نیاوردی. من گفتم: این گفته را به رسول خدا صلی الله علیه و آله می رسانم. سپس به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله بازگشتم و او را از آن کلام با خبر ساختم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به مسجد برگرد تا از منبرم بالا روی آن گاه خدا را حمد و ثنا کن و بر من درود فرست و بگو: ای مردم ما چیزی به سوی شما نیاوردیم مگر این که تأویل و تفسیر آن را به همراه داریم، آگاه باشید که همانا من پدر شما هستم و آگاه باشید که همانا من ولی نعمت شما هستم و آگاه باشید که همانا من اجیر شما هستم. (1)

توضیح

نُزِفَ فلان دمه: خونش ریخت و جاری شد و او منزوف و نزیف است. گفته حضرت علیه السلام: آگاه باشید که به راستی من پدرتان هستم یعنی امیر المؤمنین علیه السلام و از اینکه تعبیر به اجیر فرمود چون اطاعت از پیامبر و امام علیه السلام و دوستی آن ها در مقابل تبلیغ رسالات پروردگارشان واجب است و گویی آنها اجیرند، همچنان که خداوند فرمود: «قل لا أسألکم علیه أجرا إلا المودّة فی القربی» {بگو به ازای آن رسالت پاداشی از شما خواستار نیستم مگر دوستی درباره خویشاوندان} واحتمال دارد معنا این باشد: کسی که به واسطه شما شایسته اجر از جانب خداست.(2)

روایت9.

امالی طوسی: امام رضا از پدرانش از علِیّ بن حُسین نقل فرمود: هنگامی که ابن ملجم امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام را ضربت زد شخص دیگری نیز همراه او بود که ضربه اش به دیوار خورد. امّا ابن ملجم امام را زد و ضربه بر سر امام که در سجده بود

ص: 205


1- .امالی مفید: 208 و 209، أمالی شیخ: 76و 77
2- .شوری/ 23

رَأْسِهِ عَلَی الضَّرْبَةِ الَّتِی کَانَتْ فَخَرَجَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام وَ أَخَذَا ابْنَ مُلْجَمٍ وَ أَوْثَقَاهُ وَ احْتُمِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأُدْخِلَ دَارَهُ فَقَعَدَتْ لُبَابَةُ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ جَلَسَتْ أُمُّ کُلْثُومٍ عِنْدَ رِجْلَیْهِ فَفَتَحَ عَیْنَیْهِ فَنَظَرَ إِلَیْهِمَا فَقَالَ الرَّفِیقُ الْأَعْلَی خَیْرٌ مُسْتَقَرّاً وَ أَحْسَنُ مَقِیلًا ضَرْبَةً بِضَرْبَةٍ أَوِ الْعَفْوَ إِنْ کَانَ ذَلِکَ ثُمَّ عَرِقَ ثُمَّ أَفَاقَ فَقَالَ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْمُرُنِی بِالرَّوَاحِ إِلَیْهِ عِشَاءً ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (1).

بیان

لعل العرق کنایة عن الفتور و الضعف و الغشی فإنها تلزمه غالبا و فی بعض النسخ بالغین المعجمة فیکون المراد الإغماء أو النوم مجازا و قد یقال غرق فی السکر إذا بلغ النهایة فیه.

«10»

ب، [قرب الإسناد] أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام: أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام خَرَجَ یُوقِظُ النَّاسَ لِصَلَاةِ الصُّبْحِ فَضَرَبَهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُلْجَمٍ بِالسَّیْفِ عَلَی أُمِّ رَأْسِهِ فَوَقَعَ عَلَی رُکْبَتَیْهِ وَ أَخَذَهُ فَالْتَزَمَهُ حَتَّی أَخَذَهُ النَّاسُ وَ حُمِلَ عَلِیٌّ حَتَّی أَفَاقَ ثُمَّ قَالَ لِلْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام احْبِسُوا هَذَا الْأَسِیرَ وَ أَطْعِمُوهُ وَ اسْقُوهُ وَ أَحْسِنُوا إِسَارَهُ فَإِنْ عِشْتُ فَأَنَا أَوْلَی بِمَا صَنَعَ فِیَّ إِنْ شِئْتُ اسْتَقَدْتُ (2) وَ إِنْ شِئْتُ صَالَحْتُ وَ إِنْ مِتُّ فَذَلِکَ إِلَیْکُمْ فَإِنْ بَدَا لَکُمْ أَنْ تَقْتُلُوهُ فَلَا تُمَثِّلُوا بِهِ (3).

«11»

کا، [الکافی] الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ الْحَسَنِیُّ رَفَعَهُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَحْمَرِیِّ رَفَعَهُ قَالَ: لَمَّا ضُرِبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حَفَّ بِهِ الْعُوَّادُ وَ قِیلَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَوْصِ فَقَالَ اثْنُوا لِی وِسَادَةً ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ حَقَّ قَدْرِهِ مُتَّبِعِینَ أَمْرَهُ أَحْمَدُهُ کَمَا أَحَبَّ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ کَمَا انْتَسَبَ أَیُّهَا النَّاسُ کُلُّ امْرِئٍ لَاقٍ فِی فِرَارِهِ مَا مِنْهُ یَفِرُّ وَ الْأَجَلُ مَسَاقُ النَّفْسِ إِلَیْهِ وَ الْهَرَبُ مِنْهُ مُوَافَاتُهُ کَمْ أَطْرَدْتُ الْأَیَّامَ أَبْحَثُهَا عَنْ مَکْنُونِ هَذَا الْأَمْرِ فَأَبَی اللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ إِلَّا إِخْفَاءَهُ هَیْهَاتَ عِلْمٌ مَکْنُونٌ أَمَّا وَصِیَّتِی فَأَنْ لَا تُشْرِکُوا بِاللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ

ص: 206


1- 1. أمالی الشیخ: 232.
2- 2. أی اخذت منه القود و هو القصاص. و فی المصدر: استنقذت.
3- 3. قرب الإسناد: 67.

خورد بر ضربه ای که قبلا بود. سپس حسن و حسین علیهما السلام بیرون آمده و ابن ملجم را گرفته و دربند کردند و امیرالمؤمنین را برداشته و به خانه بردند. هنگامی که آن حضرت به خانه آورده شد لبابه بالای سرش و ام کلثوم کنار پاهایش نشستند. امام چشمانش را باز کرد و به آن دو نگاه کرد و فرمود: رفیق اعلی بهترین هم نشین و سخن گو است. ابن ملجم را یک ضربت بزنید یا اگر امکان داشت عفوش کنید، سپس ضعیف گشت و بیهوش شد. پس به هوش آمد و فرمود: من رسول خدا صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم در حالی که سه مرتبه مرا برای رفتن به سوی خودش در عشاء دعوت نمود. (1)

توضیح

شاید عرق کنایه از سستی و ضعف و بیهوشی باشد، زیرا غالبا با آن همراه است. در بعضی نسخه­ها با غین است که مراد از آن مجازا اغماء یا خواب است و گاهی گفته می­شود «غرق فی السکر» وقتی به غایت مستی برسد.

روایت10.

قرب اسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش علیه السلام نقل می فرماید: علی بن ابی طالب علیه السلام رفت تا مردم را برای نماز صبح بیدار کند، سپس ابن ملجم ضربه ای با شمشیر به فرق سرش زد و بر دو زانویش افتاد، آنگاه مردم او را گرفتند و به خانه آوردند تا به هوش آمد، آن گاه به حسن و حسین علیهما السلام فرمود: این اسیر را دربند کرده و به او غذا و آب دهید و به خوبی از او پرستاری کنید من اگر زنده بمانم خود شایسته تر برای تصمیم گیری درباره او هستم اگر بخواهم قصاصش کرده یا آزادش می کنم امّا اگر بمیرم او در اختیار شماست اگر صلاح دیدید او را بکشید ولی او را مثله نکنید. (2)

روایت11.

کافی: هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام ضربت خورد عیادت کنندگان اطراف او جمع شدند و به او گفتند: ای امیر مؤمنین وصیت کن، امام فرمود: بالشی برای من تا کنید. سپس گفت: حمد برای خداست همچنان که شایسته اوست و ما پیرو امر او هستیم او را همان گونه که دوست دارم حمد و ستایش می کنم و هیچ خدایی همانگونه که نسبت داده شده جز الله یگانه واحد بی نیاز نیست ای مردم! هر کس از مرگ بگریزد، به هنگام فرار آن را خواهد دید، اجل سرآمد زندگی و فرار از مرگ رسیدن به آن است چه روزگارانی که در پی گشودن راز نهفته آن بودم امّا خواست خداوند جز پنهان ماندن آن نبود. هیهات! که این علمی پنهان است، امّا وصیت من نسبت به خدا، آنکه چیزی را شریک خدا قرار ندهید

ص: 206


1- امالی شیخ: 232
2- .قرب اسناد: 67

شَیْئاً وَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَلَا تُضَیِّعُوا سُنَّتَهُ أَقِیمُوا هَذَیْنِ الْعَمُودَیْنِ وَ أَوْقِدُوا هَذَیْنِ الْمِصْبَاحَیْنِ وَ خَلَاکُمْ ذَمٌّ مَا لَمْ تَشْرُدُوا حُمِّلَ کُلُّ امْرِئٍ مِنْکُمْ مَجْهُودَهُ وَ خُفِّفَ عَنِ الْجَهَلَةِ رَبٌّ رَحِیمٌ وَ إِمَامٌ عَلِیمٌ وَ دِینٌ قَوِیمٌ أَنَا بِالْأَمْسِ صَاحِبُکُمْ وَ الْیَوْمَ عِبْرَةٌ لَکُمْ وَ غَداً مُفَارِقُکُمْ إِنْ تَثْبُتِ الْوَطْأَةُ فِی هَذِهِ الْمَزَلَّةِ فَذَاکَ الْمُرَادُ وَ إِنْ تَدْحَضِ الْقَدَمُ فَإِنَّا کُنَّا فِی أَفْیَاءِ أَغْصَانٍ وَ ذَرَی رِیَاحٍ وَ تَحْتِ ظِلِّ غَمَامَةٍ اضْمَحَلَّ فِی الْجَوِّ مُتَلَفَّقُهَا وَ عَفَا فِی الْأَرْضِ مَخَطُّهَا وَ إِنَّمَا کُنْتُ جَاراً جَاوَرَکُمْ بَدَنِی أَیَّاماً وَ سَتُعْقَبُونَ مِنِّی جُثَّةً خَلَاءً سَاکِنَةً بَعْدَ حَرَکَةٍ وَ کَاظِمَةً بَعْدَ نُطْقٍ لِیَعِظَکُمْ هُدُوِّی وَ خُفُوتُ إِطْرَاقِی وَ سُکُونُ أَطْرَافِی فَإِنَّهُ أَوْعَظُ لَکُمْ مِنَ النَّاطِقِ الْبَلِیغِ وَدَّعْتُکُمْ وَدَاعَ مُرْصِدٍ لِلتَّلَاقِی غَداً تَرَوْنَ أَیَّامِی وَ یَکْشِفُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ سَرَائِرِی وَ تَعْرِفُونِّی بَعْدَ خُلُوِّ مَکَانِی وَ قِیَامِ غَیْرِی مَقَامِی إِنْ أَبْقَ فَأَنَا وَلِیُّ دَمِی وَ إِنْ أَفْنَ فَالْفَنَاءُ مِیعَادِی وَ إِنْ أَعْفُ فَالْعَفْوُ لِی قُرْبَةٌ وَ لَکُمْ حَسَنَةٌ فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ فَیَا لَهَا حَسْرَةً عَلَی کُلِّ ذِی غَفْلَةٍ أَنْ یَکُونَ عُمُرُهُ عَلَیْهِ حُجَّةً أَوْ یُؤَدِّیَهُ (1) أَیَّامُهُ إِلَی شِقْوَةٍ جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ مِمَّنْ لَا یَقْصُرُ بِهِ عَنْ طَاعَةِ اللَّهِ رَغْبَةٌ أَوْ تَحُلُّ بِهِ (2) بَعْدَ الْمَوْتِ نَقِمَةٌ فَإِنَّمَا نَحْنُ لَهُ وَ بِهِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ یَا بُنَیَّ ضَرْبَةً مَکَانَ ضَرْبَةٍ وَ لَا تَأْثَمْ (3).

بیان

قوله اثنوا لی وسادة یقال ثنی الشی ء کسمع (4) [کسعی] رد بعضه علی بعض و ثنیها إما للجلوس علیها لیرتفع و یظهر للسامعین أو للاتکاء علیها لعدم قدرته علی الجلوس قوله علیه السلام قدره أی حمدا یکون حسب قدره و کما هو أهله و قوله متبعین حال عن فاعل الحمد لأنه فی قوة نحمد الله قوله کما انتسب أی کما نسب نفسه فی سورة التوحید قوله علیه السلام کل امرئ لاق فی

ص: 207


1- 1. فی المصدر: تؤدیه.
2- 2. فی( ک): علیه.
3- 3. أصول الکافی( الجزء الأول من الطبعة الحدیثة): 299 و 300.
4- 4. هذا وهم و الصواب« کرمی» فان العین فی ثنی مفتوح و فی مضارعه مکسور بخلاف سمع.

و نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله این است که، سنت و شریعت او را ضایع نکنید، این دو ستون محکم را برپا دارید و این دو چراغ را فروزان نگه دارید و تا آن زمان که از حق منصرف نشده اید سرزنشی نخواهید داشت که برای هر کس به اندازه توانایی اش وظیفه ای تعیین گردیده و نسبت به افراد جاهل و نادان تخفیف داده شده است پروردگار رحیم و پیشوا آگاه و دین استوار است. من دیروز رهبر شما بودم و امروز مایه پند و عبرت شما هستم و فردا از شما جدا خواهم شد، خدا شما و مرا بیامرزد، اگر از این ضربت و از این لغزشگاه نجات یابم که حرفی نیست امّا اگر گام ها بلغزد و از این جهان بروم، ما نیز چون دیگران در سایه شاخسار درختان، مسیر وزش باد و باران و زیر سایه ابرهای متراکم آسمان پراکنده می شویم و آثارمان در روی زمین نابود خواهد شد. من از همسایگان شما بودم که چند روزی در کنار شما زیستم و به زودی از من جز جسدی بی روح و ساکن، پس از آن همه تلاش و جز خاموشی پس از آن همه گفتار باقی نخواهد ماند پس باید سکوت من و بی حرکتی دست و پا و چشم ها و اندامم مایه پند و اندرز شما گردد، که از هر منطق رسایی و از هر سخن مؤثرتری عبرت انگیزتر است. وداع من با شما چونان جدایی کسی است که آماده ملاقات پروردگار است، فردا ارزش ایام زندگی مرا خواهید فهمید و راز درونم را خواهید دانست، پس از آنکه جای مرا خالی دیدید و دیگری بر جای من نشست مرا خواهید شناخت. اگر زنده بمانم عهده دار خونم خواهم بود امّا اگر فنا گشتم پس فنا میعادگاه من است و اگر ببخشم برای من قربت و نزدیکی به خدا و برای شما پسندیده است، پس عفو کنید و ببخشید، آیا دوست ندارید که خداوند شما را بیامرزد؟ واه چه حسرتی بر غافلان هست که عمرشان حجتی برای آن ها باشد و روزگارشان به بدبختی و شقاوت بگذرد، خداوند ما و شما را از کسانی قرار دهد که به خاطر تمایلات نفسانی از اطاعت خداوند کوتاهی نمی کند یا بعد از مرگ انتقام از او گرفته نمی شود، ما فقط متعلق به او هستیم و به سوی او باز می گردیم آنگاه حسن علیه السلام جلو آمد و امام علی علیه السلام فرمود: ای پسرم فقط یک ضربه در مقابل ضربه اش به او بزن و دچار لغزش نشو.(1)

توضیح

گفته وی: اثنو لی وساده: ثنی الشئ بر وزن سمع یعنی برخی را بر برخی دیگر برگرداند و تا کرد یا برای نشستن بر آن، تا بلند شود و شنوندگان او را ببینند، یا برای تکیه کردن بر آن چون قدرت بر جلوس نداشته است.گفته وی: «قدره» یعنی حمدی که به اندازه منزلت او و شایستگی او یاشد. گفته وی: «متبعین» حال از فاعل حمد است زیرا او در جایگاه «نحمد الله» است. گفته وی: «کما اتنسب» همان طور که خود را در سوره توحید نسبت داده است. گفته وی: «کل امرء لاق فی

ص: 207


1- .اصول کافی (جزء اول از چاپ جدید): 229 ، 300

فراره أی من الأمور المقدرة الحتمیة کالموت. قال الله تعالی قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ (1) و إنما قال علیه السلام فی فراره لأن کل أحد یفر دائما من الموت و إن کان تبعدا و المساق مصدر میمی و لیست فی نهج البلاغة کلمة إلیه فیحتمل أن یکون المراد بالأجل منتهی العمر و المساق ما یساق إلیه و أن یکون المراد به المدة فالمساق زمان السوق. و قوله علیه السلام و الهرب منه موافاته من حمل اللازم علی الملزوم فإن الإنسان ما دام یهرب من موته بحرکات و تصرفات یفنی عمره فیها فکأن الهرب منه موافاته و المعنی أنه إذا قدر زوال عمر أو دولة فکل ما یدبره الإنسان لرفع ما یهرب منه یصیر سببا لحصوله إذ تأثیر الأدویة و الأسباب بإذنه تعالی مع أنه عند حلول الأجل یصیر أحذق الأطباء أجهلهم و یغفل عما ینفع المریض و هکذا فی سائر الأمور.

و قال الفیروزآبادی الطرد الإبعاد و ضم الإبل من نواحیها و طردتهم أتیتهم و جزتهم و اطرده أمر بطرده أو بإخراجه عن البلد و اطرد الأمر تبع بعضه بعضا و جری انتهی (2) و یحتمل أن یکون الإطراد بمعنی الطرد و الجمع أو الأمر به مجازا و یمکن أن یقرأ اطردت علی صیغة الغائب بتشدید الطاء فالأیام فاعله قال أکثر شراح النهج کأنه علیه السلام جعل الأیام أشخاصا یأمر بإخراجهم و إبعادهم عنه أی ما زلت أبحث عن کیفیة قتلی و أی وقت یکون بعینه و فی أی أرض یکون یوما یوما فإذا لم أجده فی یوم طردته و استقبلت یوما آخر و هکذا حتی وقع المقدر قالوا و هذا الکلام یدل علی أنه علیه السلام لم یکن یعرف حال قتله مفصلة من جمیع الوجوه و إن رسول الله صلی الله علیه و آله أعلمه بذلک مجملا. و مکنون هذا الأمر أی المستور من خصوصیات هذا الأمر أو المستور هو هذا الأمر فالمشار إلیه شی ء متعلق بوفاته و هیهات أی بعد الاطلاع علیه فإنه علم مکنون مخزون و من خواص المخزون ستره و المنع من أن یناله أحد

ص: 208


1- 1. سورة الجمعة: 8.
2- 2. القاموس 1: 310.

فراره» یعنی از امور مقدر و حتمی مثل مرگ. خدا فرمود: « قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ » {بگو آن مرگی که از آن می­گریزید قطعا به سر وقت شما می­آید} و حضرت فرمود: «فی فراره» چون همه همواره از مرگ فرار می­کنند اگرچه بعید است. مساق مصدر میمی است و در نهج البلاغه کلمه «الیه» نیست، پس ممکن است منظور از اجل منتهای عمر باشد و مساق آنچه به آن سوق داده می­شود باشد و نیز ممکن است مراد از آن مدت و مساق زمان سوق باشد. گفته وی: «الهرب من موافاته» از باب حمل لازم بر ملزوم است زیرا انسان تا زمانی که با حرکات و اعمال از مرگ فرار می­کند عمر خود را در این راه صرف می­کند پس گویی فرار از آن رسیدن به آن است. معنا این که اگر زوال عمر یا حکومتی مقدر شده باشد هر کاری که انسان برای فرار از آن می­کند باعث رسیدن به آن می­شود، زیرا تأثیر دواها و اسباب به اذن خداست. وانگهی وقتی اجل برسد ماهرترین اطباء نادان­ترین آنها می­شوند و از آنچه برای مریض نافع است غافل می­گردند. در امور دیگر نیز همین طور است.

فیروز آبادی گفت: طرد یعنی دور کردن و ملحق کردن شتران از اطراف آنهاست. طردتهم یعنی آوردی آنان را و از آنان گذشتی. اطرده امر به طرد اوست یا اخراجش از سرزمین. اطّرد الأمر: از یکدیگر تبعیت کردند و جاری شد پایان نقل قول.(1)ممکن

است اطراد به معنای طرد و جمع و امر به آن به مجاز باشد. ممکن است «اطّردت» به صیغه غایب خوانده شود و به تشدید طاء که دراین صورت ایام، فاعل می­شود و بیشتر شارحان نهج البلاغه گفتند گویی حضرت ایام را اشخاص قرار داده که امر به اخراج و دور کردن آنان از خود می­کند، یعنی هنوز در باره کیفیت قتل خود جستجو می­کنم و اینکه دقیقا کی خواهد بود و در چه زمینی روز به روز می­باشد. اگر در یک روز آن را نیافتم آن را طرد کرده و از روز دیگری استقبال می­کنم و همین طور تا این که تقدیر واقع شود. گفتند: این نشان می­دهد او شرایط قتل خویش را از هر جهت و مفصل نمی­دانسته است و رسول خدا به اجمال به او فرموده است. «مکنون هذا الأمر» یعنی خصوصیات پنهان این امر یا فقط همین امر پنهان است، پس مشارالیه چیزی است متعلق به وفات او و «هیهات» یعنی بعید است اطلاع یافتن بر آن چرا که علم مکنون و مخزون است و از خواص مخزون، پوشیده بودن آن است و ممانعت از این که دست کسی به آن برسد.

ص: 208


1- . القاموس 1 : 310[1]

و الأظهر عندی أن المراد أنی جمعت مرارا حوادث الأیام و غرائبها التی وقعت علی فی ذهنی و بحثت عن السر الخفی فی خفاء الحق و ظهور الباطل و غلبة أهله و قیل أی السر فی قتله علیه السلام فظهر لی فأبی الله إلا إخفاءه عنکم لضعف عقولکم عن فهمه إذ هی من غوامض مسائل القضاء و القدر.

قوله و محمدا عطف علی أن لا تشرکوا و یمکن أن یقدر فیه فعل أی أذکرکم محمدا أو هو نصب علی الإغراء و فی بعض النسخ بالرفع و فی النهج و أما وصیتی فالله لا تشرکوا به شیئا و محمدا صلی الله علیه و آله فلا تضیعوا سنته و العمودان التوحید و النبوة و إقامتهما کنایة عن إحقاق حقوقهما و قیل المراد بهما الحسنان و قیل هما المراد بالمصباحین و یقال خلاک ذم أی أعذرت و سقط عنک الذم.

قوله علیه السلام ما لم تشردوا أی تتفرقوا فی الدین قوله حمل علی التفعیل مجهولا أو معلوما و خفف أیضا إما علی بناء المعلوم أو المجهول فیقدر مبتدأ لقوله رب رحیم أی ربکم أو خبر أی لکم و علی الأول (1) فی إسناد الحمل و التخفیف إلی الدین و الإمام تجوز و المراد إمام کل زمان و ثبوت الوطأة کنایة عن البرء من المرض و الذری اسم لما ذرته الریاح شبه ما فیه الإنسان فی الدنیا من الأمتعة بما ذرته الریاح فی عدم الثبات و قلة الانتفاع بها و قیل المراد محال ذروها کما أن فی النهج و مهب ریاح.

قوله متلفقها بکسر الفاء أی ما انضم و اجتمع من متفرقات الغمام و مخطها ما یحدث فی الأرض من الخط الفاصل بین الظل و النور و فی بعض النسخ بالحاء المهملة أی محط ظلها فاعله (2) و الحاصل أنی إن مت فلا عجب فإنی کنت فی أمور فانیة شبیهة بتلک الأمور أو لا أبالی فإنی کنت فی الدنیا غیر

ص: 209


1- 1. أی علی کون خفف معلوما.
2- 2. کذا.

ظاهرتر نزد من این که مراد این است که من حوادث ایام و عجائب آن را که در ذهن من واقع شده مکررا جمع کردم و راز پنهان را در پوشیدگی حق و ظهور باطل و غلبه اهل باطل جست و جو کردم. گفته شده: یعنی راز قتل آن حضرت، پس برایم ظاهر شد. پس ابا کرد خدا جز این که بر شما پوشیده نگه دارد چون عقل شما ضعیف است و نمی­تواند آن را درک کند، زیرا آن از مسائل پیچیده قضا و قدر است.

گفته وی: « ومحمدا» عطف بر «ان لا تشرکوا» و ممکن است فعل در آن تقدیر گرفته شود یعنی شما را به یاد محمد می­آورم یا منصوب بودن آن بر اساس اغراء باشد. در بعضی نسخه­ها به رفع است. در نهج البلاغه آمده: «اما وصیتی فالله لاتشرکوا به شیئا و محمدا فلاتضیعوا سنته» و دو عمود، توحید و نبوت است و اقامه آنها کنایه از احقاق حقوق آنهاست. گفته شده: مراد از آن دو حسن و حسین علیهما السلام هستند و گفته شده منظور از مصباحین آن دو هستند. گفته می­شود: خلاک ذم یعنی عذرت پذیرفته شد و نکوهش از تو ساقط شد.

گفته وی: «مالم تشردوا» یعنی تا وقتی که در دین تفرقه پیدا نکنید. گفته وی: «حمل» از باب تفعیل چه مجهول و چه معلوم. «خفف» نیز چه مجهول و چه معلوم، پس مبتدایی برای «رب رحیم» مقدر گرفته می­شود یعنی «ربکم رب رحیم» ، یا خبر مقدر است یعنی «رب رحیم لکم». بنا بر اول، در اسناد حمل است و تخفیف به دین و امام، مجاز است یعنی امام همه زمانها، و استواری قدم، کنایه از شفا یافتن از بیماری است. ذری، اسمی است بر آنچه بادها پخش می­کنند که متاع­هایی که انسان در دنیا در آن است را به آنچه بادها پخش کردند تشبیه کرده است در عدم ثبات و اندک بودن استفاده از آنها. گفته شده: منظور محل­های پخش آنهاست چنان که در نهج البلاغه آمده است: «و محل وزیدن بادها».

گفته وی: «متلفقها» با کسره فاء یعنی آنچه از ابرهای پراکنده که به هم پیوست و جمع شد و مخط آن، یعنی آنچه در زمین رخ می­دهد از خط فاصل بین سایه و نور. در بعضی نسخه­ها به حاء است، یعنی محل فرود آمدن، سایه فاعل آن است. نتیجه این که اگر مُردم، تعجبی نیست، زیرا من در امور فانی، شبیه به آن امور بودم یا این که اهمیتی نمی­دهم زیرا در دنیا

ص: 209

متعلق بها کمن کان فی تلک الأمور و کنت دائما مترصدا للانتقال و قیل استعار الأغصان للعناصر الأربعة و الأفیاء لترکبها المعرض للزوال و الریاح للأرواح و ذراها للأبدان الفائزة هی علیها بالجود الإلهی و الغمامة للأسباب القویة من الحرکات السماویة و التأثیرات الفلکیة و الأرزاق المفاضة علی الإنسان فی هذا العالم و کنی باضمحلال متلفقها عن تفرق تلک الأسباب و زوالها و بعفاء مخطها فی الأرض عن فناء آثارها فی الأبدان.

جاورکم بدنی إنما خص المجاورة بالبدن لأنها من خواص الأجسام أو لأن روحه علیه السلام کانت معلقة بالملإ الأعلی و هو بعد فی هذه الدنیا کَمَا قَالَ علیه السلام: فِی وَصْفِ إِخْوَانِهِ کَانُوا فِی الدُّنْیَا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالْمَلَإِ الْأَعْلَی. و ستعقبون علی بناء المفعول من الإعقاب و هو إعطاء شی ء و جثة الإنسان بالضم شخصه و جسده خلاء أی خالیة من الروح و الخواص و فی القاموس کظم غیظه رده و حبسه و الباب أغلقه و کظم کعنی کظوما سکت و قوم کظم کرکع ساکتون (1).

و فی النهج و صامتة بعد نطوق لیعظکم بکسر اللام و النصب کما هو المضبوط فی النهج و یحتمل الجزم لکونه أمرا و فتح اللام و الرفع أیضا و الهدوء بالهمزة و قد یخفف و یشدد السکون و خفت الصوت خفوتا سکن و لهذا قیل للمیت خفت إذا انقطع کلامه و سکت و إطراقی إما بکسر الهمزة کما هو المضبوط فی النهج من أطرق إطراقا أی أرخی عینیه إلی الأرض کنایة عن عدم تحریک الأجفان أو بفتحها جمع طرق بالکسر بمعنی القوة أو جمع طرق بالفتح و هو الضرب بالمطرقة و الأطراق بالتحریک (2) هی الأعضاء کالبدن و الرجلین و وداع بالفتح اسم من قولهم ودعته تودیعا و أما بالکسر فهو الاسم من قولک أودعته موادعة أی صالحته و تقول رصدته إذا قعدت له علی طریقه

ص: 210


1- 1. القاموس 4: 172.
2- 2. کذا.

به آن وابسته نبودم مثل کسی که در آن امور است و همواره مترصد انتقال بودم. گفته شده اغصان را برای عناصر اربعه استعاره گرفته است و سایه­ها؛ به خاطر در معرض نابودن آن است. ریاح را برای ارواح استعاره گرفته و ذرای آن را برای بدنها که به خاطر بخشش الهی بر آن غلبه دارد. ابر را برای اسباب قوی استعاره گرفته یعنی حرکات آسمانی و تأثیرات فلکی و روزی­هایی که در این جهان بر انسان ریخته می­شود. اضمحلال مُتلفّق، کنایه از پراکندگی آن اسباب و زوال آنهاست و از بین رفتن مخطّ آن در زمین، کنایه از فنای آثار آن در بدنهاست .

«جاورکم بدنی» مجاورت را به بدن اختصاص داده چون از از خواص اجسام است یا به خاطر این که با وجود این که آن حضرت هنوز در این دنیاست روح او به ملأ اعلی آویخته است چنان که خود در توصیف برادرانش می­فرماید: «در این دنیا با بدنهایشان بودند و روح ایشان به ملأ اعلی آویخته است ». «ستعقبون» مجهول است از ریشه إعقاب یعنی دادن چیزی. جُثّة الأنسان یعنی خودش و بدنش. خلأ یعنی خالی از روح و خواص، در القاموس آمده: کظم غیظه یعنی آن را بازگرداند و حبس کرد، والباب: آن را بست، و کُظِمَ: ساکت شد و قوم کُظَّم بر وزن رکّع یعنی قوم ساکت.(1)

در نهج البلاغه آمده: «و صامتة بعد النطوق». لیعظمک با کسره و فتحه لام چنان که در نهج البلاغه ضبط شده است. مجزوم بودن نیز محتمل است چون امر است. فتحه لام و رفع نیز جایز است. هدوء با همزه است و گاهی با تخفیف و گاهی با تشدید می­آید یعنی سکون و زیاد پایین آمدن صدا یعنی ساکن شد؛ لذا برای مرده گفته می­شود: «خَفتَ» چون از سخن می­افتد و ساکت می­شود. اطراقی یا با کسره همزه است چنان که در نهج البلاغه آمده از اطرق اطراقا یعنی سر به زیر افکند، کنایه از حرکت ندادن پلک­ها؛ یا با فتحه آن جمع «طِرق» یعنی قدرت؛ یا جمع طَرق یعنی زدن با چکش. اطراق با تحریک حروف یعنی اعضا مانند بدن و پاها. «وَداع» اسم است از این گفته ایشان «ودعتُه تودیعا»، یا با کسره که اسم است از این گفته: أودعته موادعة یعنی با او صلح کردم. می­گویی رصدته: وقتی در راهی بنشینی

ص: 210


1- . القاموس 4 :172[1]

تترقبه و أرصدت له العقوبة أی أعدتها له و مرصد فی بعض نسخ النهج بالفتح فالفاعل هو الله تعالی أو نفسه علیه السلام کأنه أعد نفسه بالتوطین للتلاقی و فی بعضها بالکسر فالمفعول نفسه أو ما ینبغی إعداده و تهیئته و یوم التلاقی یوم القیامة و یحتمل شموله للرجعة أیضا و قوله غدا ظرف الأفعال الآتیة و یحتمل تلک الفقرات وجوها من التأویل.

الأول أن یکون المعنی بعد أن أفارقکم یتولی بنو أمیة و غیرهم أمرکم ترون و تعرفون فضل أیام خلافتی و أنی کنت علی الحق و یکشف الله لکم عن سرائری أی أنی ما أردت فی حروبی و سائر ما أمرتکم به إلا الله تعالی أو ینکشف بعض حسناتی المرویة إلیکم و کنت أسترها عنکم و عن غیرکم و تعرفون عدلی و قدری بعد قیام غیری مقامی بالخلافة.

الثانی أن یکون المراد بقوله غدا أیام الرجعة و القیامة فإن فیهما تظهر شوکته و رفعته و نفاذ حکمه فی عالم الملک و الملکوت فهو علیه السلام فی الرجعة ولی الانتقام من المنافقین و الکفار و ممکن المتقین و الأخیار فی الأصقاع و الأقطار و فی القیامة إلی الحساب و قسیم الجنة و النار فالمراد بخلو مکانه خلو قبره عن جسده بحسب ما یظنه الناس فی الرجعة و نزوله عن منبر الوسیلة و قیامه علی شفیر جهنم یقول للنار خذی هذا و اترکی هذا فی القیامة.

ثم اعلم أن فی أکثر نسخ الکافی و قیامی غیر مقامی و هو أنسب بهذا المعنی و علی الأول یحتاج إلی تکلف کأن یکون المراد قیامه عند الله تعالی فی السماوات و تحت العرش و فی الجنان فی الغرفات و فی دار السلام کما دلت علیه الروایات و فی نسخ النهج و بعض نسخ الکافی و قیام غیری مقامی فهو بالأول أنسب و علی الأخیر لا یستقیم إلا بتکلف کأن یکون المراد بالغیر القائم علیه السلام فإنه إمام زمان فی الرجعة و قیام الرسول صلی الله علیه و آله مقامه للمخاصمة فی القیامة کذا خطر بالبال و إن ذکر مجملا منه بعض المعاصرین فی مؤلفاتهم.

ص: 211

و مراقب او باشی. ارصدتُ له العقوبه: یعنی عقوبت برایش آماده کردم. مرصد در برخی از نسخه­های نهج البلاغه با فتحه است، پس فاعل یا خدای متعال است یا خود حضرت، گویی خود را آماده کرده تا به دیدار عادت کند. در برخی نسخه­ها با کسره است، پس مفعول خودش است یا آنچه که باید آماده کند و یوم التلاقی، روز قیامت است. ممکن است رجعت را نیز شامل شود. «غدا» ظرف افعال آینده است و این فقرات حدیث چند وجه از تأویل را محتمل است: اول این که معنا چنین باشد: بعد از این که من شما را ترک گفتم بنی امیه و دیگران متولی امر شما می­شوند و آنگاه فضیلت ایام خلافت مرا می­بینید و این که من بر حق بودم و خداوند رازهای مرا بر شما آشکار می­کند، یعنی من در جنگ­هایم و سایر دستوراتی که به شما دادم جز خدا را اراده نکردم یا برخی از خوبی­های من که من بر شما و دیگران پوشیده می­داشتم بر شما آشکار و برایتان روایت می­شود و وقتی عدالت و منزلت مرا درخواهید یافت که کس دیگری مقام خلافت را به دست گیرد.

دوم این که مقصود از «غدا» ایام رجعت و قیامت باشد، زیرا در آنهاست که شوکت و رفعت و نفوذ حکمش در جهان مُلک و ملکوت دیده می­شود. آن حضرت علیه السلام در رجعت مسئول انتقام از منافقین و کفار می­شود و به پرهیزکاران و نیکان در سراسر جهان قدرت می­بخشد و در قیامت، متولی حساب و تقسیم کننده بهشت و جهنم است. پس مراد از خالی بودن مکانش، خالی بودن قبر از جسد اوست بر حسب آنچه که مردم در مورد رجعت می­پندارند و پایین آمدنش از منبر وسیله و ایستادنش بر لبه جهنم که در قیامت به آتش می­گوید: این را بگیر و آن را رها کن.

سپس بدان در بیشتر نسخه­های کافی «وقیامی غیر مقامی» است که برای این معنا مناسب­تر است و برای معنای اول نیاز به تکلف است؛ گویی مراد، ایستادن او نزد خداوند در سماوات و زیر عرش و در بهشت­ها و در غرفه­ها و دارالسلام است، چنان که روایات بر آن دلالت دارند. در نسخه­ها نهج البلاغه و در برخی نسخه­های کافی «وقیام غیری مقامی» آمده است که برای معنای اول مناسب­تر است و معنای دومی جز با تکلف، راست نمی­آید؛ گویی مراد از غیر، قائم علیه السلام است، زیرا او امام زمان در رجعت است و ایستادن رسول خدا صلی الله علیه و آله در جایگاه او برای مخاصمه در قیامت است. این چنین به ذهن خطور کرد و برخی از معاصران در مؤلفات خود این را به طور اجمال آورده­اند.

ص: 211

الثالث ما خطر بالبال أیضا و هو الجمع بین المعنیین بأن یکون ترون أیامی و یکشف الله عن سرائری فی الرجعة و القیامة لاتصاله بقوله وداع مرصد للتلاقی و قوله و تعرفونی إلی آخره إشارة إلی المعنی الأول غیر متعلقة بالفقرتین الأولیین و هو أسد و أفید و أظهر لا سیما علی النسخة الأخیرة إن أبق الشر(1) فی لا تنافی العلم بعدم وقوع المقدم و فی تنزیل العالم منزلة الشاک نوع من المصلحة و فی بعض النسخ العفو لی قربة و یحتمل أن یکون استحلالا من القوم علی سبیل التواضع کما هو الشائع عند الموادعة و فی أکثر النسخ و إن أعف فالعفو لی قربة أی إن أعف عن قاتلی فقوله علیه السلام و لکم حسنة أی فیما یجوز العفو فیه لا فی تلک الواقعة أو عفوی عن قاتلی لکم حسنة لصبرکم علی ما یشق علیکم فی ذلک فیا لها حسرة النداء للتعجب و المنادی محذوف و ضمیر لها مبهم و حسرة تمییز للضمیر المبهم نحو ربه رجلا أن یکون أی لأن یکون أو هو خبر مبتدإ محذوف و الشقوة بالکسر سوء العاقبة قوله ممن لا یقصر به الباء للتعدیة و رغبة فاعل لم تقصر و ضمیر به راجع إلی الموصول أی لا یجعله رغبة من رغبات النفس قاصرا عن طاعة الله و ضمیر له و به راجعان إلی الله أو إلی الموت قوله علیه السلام و لا تأثم أی فی الزیادة فالمراد بالإثم ترک الأولی مجازا و یمکن أن یقرأ علی باب التفعل أی لا تزد فتکون عند الناس منسوبا إلی الإثم (2).

«12»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی أَحْمَدُ بْنُ عُبْدُونٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَارَةَ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: هَذِهِ وَصِیَّةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی الْحَسَنِ علیه السلام وَ هِیَ

ص: 212


1- 1. کذا.
2- 2. البیان المذکور موافق لنسخة( ک) و یزید علی سائر النسخ و یختلف ایاها بکثیر أثبتناه کما وجدناه.

سوم معنایی است که به ذهن خطور کرده که جمع بین دو معناست یعنی دوران مرا دیدید و خداوند در رجعت و قیامت از اسرارم پرده بر می دارد چون با این گفته: «وداع مرصد للتلاقی» متصل است و گفته وی: «و تعرفونی» تا آخر، اشاره به معنای اول است بی آن که به دو بند اولی متعلق باشد که این محکم­تر و مفیدتر و روشن­تر است به ویژه بر اساس نسخه آخری: إن أبق الشرّ با عدم وقوع مقدم، منافات ندارد و در تنزیل عالم به منزله شاک، نوعی مصلحت وجود دارد. در برخی نسخه­ها «العفو لی قربة» است و ممکن است حلالیت طلبیدن از قوم باشد بر سبیل تواضع و فروتنی چنان که هنگام وداع شایع است. در بیشتر نسخه­ها «و ان اعف فالعفو لی قربة» است یعنی اگر قاتلم را ببخشم. گفته وی: «ولکم حسنة» یعنی در آنچه عفو در آن جایز است نه در آن واقعه یا عفو من از قاتلم حسنه­ای است برای صبر شما بر آنچه در این زمینه بر شما سخت است. «فیا لها حسرة» ندا برای تعجب است و منادی محذوف است و ضمیر هاء مبهم است و حسرت تمییز برای ضمیر مبهم است مانند ربّه رجلا أن یکون یعنی لأن یکون؛ یا خبر برای مبتدای محذوف است و شقوة با کسره یعنی بد عاقبتی. گفته وی: «ممن لا یقصر به» باء برای تعدیه است و رغبة فاعل لم­تقصر است و ضمیر «به» به موصول برمی­گردد یعنی آن را تمایلی از تمایلات نفس قرار ندهد که به طاعت خداوند نرسد. مرجع ضمیر له و به، خداوند یا مرگ است. گفته وی: «ولاتأثم» یعنی در فزونی. زیرا مراد از اثم، مجازاً ترک اولی است ممکن است به صورت باب تفعل خوانده شود یعنی «فزون نکن» که نزد مردم منسوب به گناه می­شوی.

روایت12.

غیبت شیخ طوسی: امام باقر علیه السلام فرمود: این وصیت امیرالمؤمنین علیه السلام به حسن علیه السلام است که

ص: 212

نُسْخَةُ کِتَابِ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ دَفَعَهَا إِلَی أَبَانٍ وَ قَرَأَهَا عَلَیْهِ قَالَ أَبَانٌ وَ قَرَأْتُهَا عَلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَقَالَ صَدَقَ سُلَیْمٌ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ سُلَیْمٌ فَشَهِدْتُ وَصِیَّةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حِینَ أَوْصَی إِلَی ابْنِهِ الْحَسَنِ علیه السلام وَ أَشْهَدَ عَلَی وَصِیَّتِهِ الْحُسَیْنَ وَ مُحَمَّداً وَ جَمِیعَ وُلْدِهِ وَ رُؤَسَاءَ شِیعَتِهِ وَ أَهْلَ بَیْتِهِ وَ قَالَ یَا بُنَیَّ أَمَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ أُوصِیَ إِلَیْکَ وَ أَنْ أَدْفَعَ إِلَیْکَ کُتُبِی وَ سِلَاحِی ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْهِ فَقَالَ یَا بُنَیَّ أَنْتَ وَلِیُّ الْأَمْرِ وَ وَلِیُّ الدَّمِ فَإِنْ عَفَوْتَ فَلَکَ وَ إِنْ قَتَلْتَ فَضَرْبَةً مَکَانَ ضَرْبَةٍ وَ لَا تَأْثَمْ ثُمَّ ذَکَرَ الْوَصِیَّةَ إِلَی آخِرِهَا فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ وَصِیَّتِهِ قَالَ حَفِظَکُمُ اللَّهُ وَ حَفِظَ فِیکُمْ نَبِیَّکُمْ أَسْتَوْدِعُکُمُ اللَّهَ وَ أَقْرَأُ عَلَیْکُمُ السَّلَامَ وَ رَحْمَةَ اللَّهِ ثُمَّ لَمْ یَزَلْ یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حَتَّی قُبِضَ لَیْلَةَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ سَنَةَ أَرْبَعِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ- وَ کَانَ ضُرِبَ لَیْلَةَ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ (1).

«13»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی قَالَ: بَعَثَ إِلَیَّ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام بِهَذِهِ الْوَصِیَّةِ مَعَ الْأُخْرَی. وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ قُبِضَ لَیْلَةَ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ- وَ ضُرِبَ لَیْلَةَ تِسْعَ عَشَرَةَ وَ هِیَ الْأَظْهَرُ(2).

«14»

حة، [فرحة الغری] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ الْقُمِّیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یُوسُفَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ بدرج (3) [بُزُرْجَ] الْجَاحِظِ عَنْ عَمْرِو بْنِ الْیَسَعِ قَالَ: جَاءَنِی سَعْدٌ الْإِسْکَافُ فَقَالَ یَا بُنَیَّ تَحْمِلُ الْحَدِیثَ قُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ لَمَّا أُصِیبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ لِلْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام غَسِّلَانِی وَ کَفِّنَانِی وَ حَنِّطَانِی وَ احْمِلَانِی عَلَی سَرِیرِی وَ احْمِلَا مُؤَخَّرَهُ تُکْفَیَانِ مُقَدَّمَهُ وَ فِی رِوَایَةِ الْکُلَیْنِیِ (4) عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ

ص: 213


1- 1. الغیبة للشیخ الطوسیّ: 127. و الجملة الأخیرة من قوله« و فی روایة اخری» قد ذکرت فی المصدر عقیب الروایة الأولی.
2- 2. الغیبة للشیخ الطوسیّ: 127. و الجملة الأخیرة من قوله« و فی روایة اخری» قد ذکرت فی المصدر عقیب الروایة الأولی.
3- 3. فی المصدر: عن علیّ بن بذرج الحافظ.
4- 4. کذا فی( ک). و فی غیره من النسخ« الکلبی». و فی المصدر: المهلبی.

نسخه ای از نوشته سُلیم بن قیس هلالی است که آن را به ابان داد و آن را بر او خواند. أبان گفت: من آن را بر علی بن حسین علیه السلام خواندم و آن حضرت فرمود: سلیم که رحمت خدا بر او باد راست گفت. سلیم گفت: من شاهد وصیت امیرالمؤمنین علیه السلام بودم هنگامی که به پسرش حسن علیه السلام وصیت کرد و حسین و محمد و تمامی فرزندان آن حضرت، رهبران شیعه او و اهل بیتش در آنجا بودند. علی علیه السلام فرمود: ای فرزندم رسول خدا صلی الله علیه و آله به من سفارش کرد که بر تو وصیت کرده و نامه ها و سلاحم را به تو بسپارم. آن گاه رو به او کرد و فرمود: فرزندم تو ولی امر و ولی دم هستی پس اگر ببخشی که با خودت است ولی اگر خواستی او را بکشی فقط یک ضربه در مقابل ضربه ای که به من زده بزن و بیشتر نزن. آن گاه وصیت را تا آخرش فرمود. هنگامی که وصیت را تمام کرد، فرمود: خداوند شما و نبی شما را در بین شما حفظ کند، شما را به خدا می سپارم و با شما خداحافظی می­کنم. آن گاه پیوسته می فرمود: « لا إله إلا الله» تا آنکه در شب بیست و سوم ماه رمضان یعنی شب جمعه سال چهل هجری دعوت حق را لبیک گفت در حالی که شب بیست و یکم همان ماه ضربت خورده بود(1)

روایت13.

غیبت شیخ طوسی: صفوان بن محیی گفت: موسی بن جعفر علیه السلام این وصیت را به همراه دیگری نزد من فرستاد و در روایتی دیگر آمده است که امام علی علیه السلام در شب بیست و یکم به شهادت رسید در حالی که در شب نوزدهم ضربت خورده بود، و این روایت ظاهرتر است.(2)

روایت14.

فرحة الغری: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام ضربت خورد به حسن و حسین علیهما السلام فرمود: مرا غسل و کفن و حنوط کنید و در سریرم حمل کنید و پشت آن را بردارید که جلوی آن را کفایت می­کند. در روایت کلینی آمده:

ص: 213


1- .غیبت شیخ طوسی:127
2- .غیبت شیخ طوسی: 127

أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَمَّا غُسِّلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نُودُوا مِنْ جَانِبِ الْبَیْتِ إِنْ أَخَذْتُمْ مُقَدَّمَ السَّرِیرِ کُفِیتُمْ مُؤَخَّرَهُ وَ إِنْ أَخَذْتُمْ مُؤَخَّرَهُ کُفِیتُمْ مُقَدَّمَهُ رَجَعْنَا إِلَی تَمَامِ الْحَدِیثِ فَإِنَّکُمَا تَنْتَهِیَانِ إِلَی قَبْرٍ مَحْفُورٍ وَ لَحْدٍ مَلْحُودٍ وَ لَبِنٍ مَحْفُوظٍ(1) فَأَلْحِدَانِی وَ أَشْرِجَا(2) عَلَیَّ اللَّبِنَ وَ ارْفَعَا لَبِنَةً مِمَّا عِنْدَ رَأْسِی فَانْظُرَا مَا تَسْمَعَانِ فَأَخَذَا اللَّبِنَةَ مِنْ عِنْدِ الرَّأْسِ بَعْدَ مَا أَشْرَجَا عَلَیْهِ اللَّبِنَ فَإِذاً لَیْسَ بِالْقَبْرِ(3) شَیْ ءٌ وَ إِذَا هَاتِفٌ یَهْتِفُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام(4) کَانَ عَبْداً صَالِحاً فَأَلْحَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَذَلِکَ یَفْعَلُ بِالْأَوْصِیَاءِ بَعْدَ الْأَنْبِیَاءِ حَتَّی لَوْ أَنَّ نَبِیّاً مَاتَ فِی الشَّرْقِ وَ مَاتَ وَصِیُّهُ فِی الْغَرْبِ أَلْحَقَ اللَّهُ الْوَصِیَّ بِالنَّبِیِ (5).

«15»

حة، [فرحة الغری] ذَکَرَ الْفَقِیهُ مُحَمَّدُ بْنُ مَعَدٍّ الْمُوسَوِیُّ قَالَ رَأَیْتُ فِی بَعْضِ الْکُتُبِ الْحَدِیثِیَّةِ الْقَدِیمَةِ مَا صُورَتُهُ حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ عَامِرِ بْنِ الدَّهَّانِ (6) قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْبَارِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی ابْنُ أَخِی الْحَسَنِ بْنِ یَحْیَی قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْجَعْفَرِیُّ قَالَ وَجَدْتُ فِی کِتَابِ أَبِی وَ حَدَّثَتْنِی أُمِّی عَنْ أُمِّهَا أَنَّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ حَدَّثَهَا: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَمَرَ ابْنَهُ الْحَسَنَ علیه السلام أَنْ یَحْفِرَ لَهُ أَرْبَعَ (7) قُبُورٍ فِی أَرْبَعِ مَوَاضِعَ فِی الْمَسْجِدِ وَ فِی الرَّحْبَةِ وَ فِی الْغَرِیِّ وَ فِی دَارِ جَعْدَةَ بْنِ هُبَیْرَةَ- وَ إِنَّمَا أَرَادَ بِهَذَا أَنْ لَا یَعْلَمَ أَحَدٌ مِنْ أَعْدَائِهِ مَوْضِعَ قَبْرِهِ (8).

ص: 214


1- 1. فی المصدر: موضوع.
2- 2. شرح الحجارة و اللبن: نضدها و ضم بعضها علی بعض.
3- 3. فی المصدر: فی القبر.
4- 4.«: ان أمیر المؤمنین.
5- 5. فرحة الغریّ: 21 و 22.
6- 6. فی المصدر: الدهقان.
7- 7.«:« أربعة» فی الموضعین.
8- 8. فرحة الغریّ: 22 و 23.

امام صادق علیه السلام نیز فرمود: هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام را غسل می دادند از گوشه­ای از خانه صدا برآمد: اگر جلوی تابوت را گرفتید، عقب آن را کفایت می­کند و اگر عقبش را گرفتید جلویش را. در ادامه روایت قبلی علی علیه السلام به حسنین علیه السلام فرمود: شما دو نفر به قبر کنده شده و سنگ لحدی آماده و تخته چوب نوشته شده می رسید آن گاه لحد را بر بالای سر من گذاشته و خشت ها را روی هم بگذارید. پس خشت کنار سرم را بردارید و ببینید که چه می شنوید. آن دو بعد از این که خشت­ها را چیده بودند خشت را از جایگاه سر مبارک برداشتند و ناگهان مشاهده کردند که چیزی در قبر نیست. ندا دهنده­ای، ندا برآورد: امیرالمؤمنین بنده­ای صالح بود و خداوند عزّوجل او را به پیامبرش صلی الله علیه و آله ملحق ساخت و این چنین بعد از پیامبران با امامان انجام می دهد تا جایی که اگر پیامبری در شرق به ملکوت اعلی پیوست و جانشینش در غرب دعوت حق را لبیک گفت، خداوند آن دو را به یکدیگر ملحق می سازد.(1)

روایت15.

فرحة الغری: امام صادق علیه السلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام به فرزندش حسن علیه السلام دستور داد تا چهار قبر در چهار مکان مختلف حفر کند یعنی در مسجد و در رحبه و در نجف و خانه جَعْدَة بن هُبَیْرَة. ایشان می خواستند تا کسی از دشمنانش از محل مقبره­اش مطلع نشود.(2)

ص: 214


1- . فرحة الغری: 21 و 22
2- . فرحة الغری: 22 و 23
«16»

حة، [فرحة الغری] ذَکَرَ جَعْفَرُ بْنُ مُبَشِّرٍ فِی کِتَابِهِ فِی نُسْخَةٍ عَتِیقَةٍ عِنْدِی مَا صُورَتُهُ قَالَ قَالَ الْمَدَائِنِیُّ عَنْ أَبِی زَکَرِیَّا عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ- وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْیَمَانِیِّ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ صلوات الله علیهما وَ الْقَاسِمُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْمُقْرِی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الْمُعَافَی بْنِ عَبْدِ السَّلَامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْجَدَلِیِ (1) قَالَ: اسْتَنْفَرَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام النَّاسَ فِی قِتَالِ مُعَاوِیَةَ فِی الصَّیْفِ وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ مُطَوَّلًا وَ قَالَ فِی آخِرِهِ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْجَدَلِیُّ- وَ قَدْ حَضَرَهُ علیه السلام وَ هُوَ یُوصِی الْحَسَنَ فَقَالَ یَا بُنَیَّ إِنِّی مَیِّتٌ مِنْ لَیْلَتِی هَذِهِ فَإِذَا أَنَا مِتُّ فَاغْسِلْنِی (2)

وَ کَفِّنِّی وَ حَنِّطْنِی بِحَنُوطِ جَدِّکَ وَ ضَعْنِی عَلَی سَرِیرِی وَ لَا یَقْرَبَنَّ أَحَدٌ مِنْکُمْ مُقَدَّمَ السَّرِیرِ فَإِنَّکُمْ تُکْفَوْنَهُ فَإِذَا حُمِلَ الْمُقَدَّمُ فَاحْمِلُوا الْمُؤَخَّرَ وَ لْیَتْبَعِ الْمُؤَخَّرُ الْمُقَدَّمَ حَیْثُ ذَهَبَ (3) فَإِذَا وُضِعَ الْمُقَدَّمُ فَضَعُوا الْمُؤَخَّرَ ثُمَّ تَقَدَّمْ أَیْ بُنَیَّ فَصَلِّ عَلَیَّ فَکَبِّرْ(4) سَبْعاً فَإِنَّهَا لَنْ تَحِلَّ لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِلَّا لِرَجُلٍ مِنْ وُلْدِی یَخْرُجُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ یُقِیمُ اعْوِجَاجَ الْحَقِّ فَإِذَا صَلَّیْتَ فَخُطَّ حَوْلَ سَرِیرِی ثُمَّ احْفِرْ لِی قَبْراً فِی مَوْضِعِهِ إِلَی مُنْتَهَی کَذَا وَ کَذَا ثُمَّ شُقَّ لَحْداً فَإِنَّکَ تَقَعُ عَلَی سَاجَةٍ مَنْقُورَةٍ ادَّخَرَهَا(5) لِی أَبِی نُوحٌ وَ ضَعْنِی فِی السَّاجَةِ ثُمَّ ضَعْ عَلَیَّ سَبْعَ لَبِنٍ (6) کِبَارٍ ثُمَّ ارْقُبْ هُنَیْهَةً ثُمَّ انْظُرْ فَإِنَّکَ لَنْ تَرَانِی فِی لَحْدِی (7).

ص: 215


1- 1. فی المصدر: قالوا.
2- 2.«: فغسلنی.
3- 3.«: فاذا المقدم ذهب فاذهبوا حیث ذهب.
4- 4.«: و کبر.
5- 5. فی( ک): أذخرها.
6- 6. فی المصدر: لبنات.
7- 7. فرحة الغریّ: 23 و 24.

روایت16.

فرحة الغری: ابوعبدالله جدلی گفت: علی بن ابی طالب علیه السلام از مردم برای جنگ با معاویه در فصل تابستان یاری خواست. و حدیثی طولانی را روایت کرد و ابوعبدالله در پایان آن گفت: آن گاه حسن علیه السلام نزد او آمد و امام نزد او وصیت کرد. ایشان فرمود: همانا من همین امشب به ملاقات خدا خواهم رفت. ای پسرم وقتی من از دنیا رفتم مرا غسل ده و کفن کن و با بقیه حنوط جدت رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا حنوط کن، بعد مرا روی سریر بگذارید، جلوی تابوت را کسی حمل نکند بلکه دنباله آن را بگیرید. اگر جلو حمل شد شما دنباله آن را حمل کنید و به هر جانبی که تابوت رفت شما هم بروید و وقتی جلوی آن بر زمین گذاشته شد دنباله آن را بگذارید - هر جا ایستاد بدانید که مقبره من آنجا است - و تو ای پسرم جلو برو بر جنازه ام نماز بگذار و هفت تکبیر بگو و بدان که هفت تکبیر به غیر از من بر هیچ کسی جایز نیست جز بر فرزند برادرت حسین که او قائم آل محمد و مهدی این امّت است و او کجی های خلق را راست خواهد کرد وقتی نماز بر من را تمام کردی، پیرامون تخت من خط بکش و خاک آنجا را بردار و مقبره ای برایم در فلان مکان حفر کن و لحدی ساخته و تخت چوبی نوشته خواهی یافت که جدم نوح برای من آماده کرده است. آن گاه مرا در آن گذاشته و هفت سنگ بزرگ روی هم بچین وقتی خواستی از قبر خارج شوی اندکی صبر کن آن گاه نگاه کن می بینی که هرگز من در قبر نیستم. (1)

ص: 215


1- . فرحة الغری: 23 و 24
«17»

حة، [فرحة الغری] الصَّدُوقُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فُرَاتِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَامِدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ قُدَامَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ نَاصِحٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَرْمَنِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ سِنَانٍ الْجُرْجَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْمُقْرِی عَنْ أُمِّ کُلْثُومٍ بِنْتِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَتْ: آخِرُ عَهْدِ أَبِی إِلَی أَخَوَیَّ علیهما السلام أَنْ قَالَ یَا بُنَیَّ إِذَا(1) أَنَا مِتُّ فَغَسِّلَانِی ثُمَّ نَشِّفَانِی بِالْبُرْدَةِ الَّتِی نَشَّفْتُمْ بِهَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فَاطِمَةَ علیها السلام ثُمَّ حَنِّطَانِی وَ سَجِّیَانِی عَلَی سَرِیرِی ثُمَّ انْظُرَا(2) حَتَّی إِذَا ارْتَفَعَ لَکُمَا مُقَدَّمُ السَّرِیرِ فَاحْمِلَا مُؤَخَّرَهُ قَالَ فَخَرَجْتُ أُشَیِّعُ جِنَازَةَ أَبِی حَتَّی إِذَا کُنَّا بِظَهْرِ الْغَرِیِّ- رَکَنَ (3) الْمُقَدَّمُ فَوَضَعْنَا الْمُؤَخَّرَ ثُمَّ بَرَزَ الْحَسَنُ علیه السلام بِالْبُرْدَةِ الَّتِی نُشِّفَ بِهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فَاطِمَةُ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیهما السلام (4) ثُمَّ أَخَذَ الْمِعْوَلَ فَضَرَبَ ضَرْبَةً فَانْشَقَّ الْقَبْرُ عَنْ ضَرِیحٍ فَإِذَا هُوَ بِسَاجَةٍ(5) مَکْتُوبٍ عَلَیْهَا سَطْرَانِ بِالسُّرْیَانِیَّةِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا قَبْرٌ قَبَرَهُ (6) نُوحٌ النَّبِیُّ لِعَلِیٍّ وَصِیِّ مُحَمَّدٍ قَبْلَ الطُّوفَانِ بِسَبْعِمِائَةِ عَامٍ قَالَتْ أُمُّ کُلْثُومٍ فَانْشَقَّ الْقَبْرُ فَلَا أَدْرِی أَ نُبِشَ (7) سَیِّدِی فِی الْأَرْضِ أَمْ أُسْرِیَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ إِذْ سَمِعْتُ نَاطِقاً لَنَا بِالتَّعْزِیَةِ أَحْسَنَ اللَّهُ لَکُمُ الْعَزَاءَ فِی سَیِّدِکُمْ وَ حُجَّةِ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ (8).

بیان

ثم برز الحسن علیه السلام بالبردة أی مرتدیا بها.

«18»

حة، [فرحة الغری] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ سَلَامَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْمُؤَدِّبِ عَنْ

ص: 216


1- 1. فی المصدر: إن.
2- 2.«: ثم انتظروا.
3- 3. رکن إلیه: مال و سکن. و فی المصدر: رکز.
4- 4. فی المصدر: فنشف بها أمیر المؤمنین علیه السلام.
5- 5. الساجة: اللوح، و الخشبة من شجر الساج التی لا تکاد تبلیها الأرض.
6- 6. فی المصدر: ادخره.
7- 7.«: غار.
8- 8. فرحة الغریّ: 24 و 25.

روایت17.

ام کلثوم دختر علی علیه السلام فرمود: آخرین سفارش پدرم هنگام مرگ به دو برادرم این بود که فرمود: ای فرزندم اگر من از دنیا رفتم مرا غسل کنید سپس با عبایی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و فاطمه سلام الله علیها را با آن خشک کردیم مرا خشک کنید سپس حنوطم کرده و در تابوت قرار دهید پس ببینید تا اگر جلوی تابوت بلند شد، عقب آن را بگیرید، من خارج شدم تا جنازه پدرم را تشییع کنم هنگامی که به پشت نجف رسیدیم جلوی تابوت از حرکت ایستاد و ما پشت آن را به زمین گذاشتیم. پس حسن علیه السلام عبایی را که با آن رسول خدا و فاطمه و امیرالمؤمنین علیه السلام را خشک کرده بودیم پوشید و کلنگ برداشته و ضربه ای زد سپس قبری در غالب آرامگاه بیرون آمد و در آن تخته چوبی بود که در روی آن با خط سریانی دو سطر نوشته شده بود: «به نام خداوند بخشنده بخشایشگر این مقبره ای که نوح پیامبر قبل از هفت هزار سال از طوفان برای علی جانشین محمد کنده بود» ام کلثوم فرمود: قبر باز شد و من نمی دانم که سرورم به زمین رفت یا به آسمان، در این هنگام شنیدم کسی به ما تسلیت می گوید: خداوند این عزای سرورتان و حجت خداوند برای خلقش را برای شما نیکو گرداند.(1)

بیان

ثم برز الحسن علیه السلام بالبردة أی مرتدیا بها.

روایت18.

فرحة الغری: أَحْمَد بْن حَبَّاب گفت:

ص: 216


1- . فرحة الغری: 24 و 25

مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حُبَابٍ قَالَ: نَظَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی ظَهْرِ الْکُوفَةِ فَقَالَ مَا أَحْسَنَ مَنْظَرَکِ (1) وَ أَطْیَبَ [رِیحَکِ] قَعْرَکِ اللَّهُمَّ اجْعَلْ قَبْرِی بِهَا(2).

«19»

حة، [فرحة الغری] عَمِّی عَلِیُّ بْنُ طَاوُسٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُهْرَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْعَلَوِیِّ عَنِ الْقُطْبِ الرَّاوَنْدِیِّ عَنْ ذِی الْفَقَارِ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْمُفِیدِ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ قَالَ رَوَاهُ (3) عَبَّادُ بْنُ یَعْقُوبَ الرَّوَاجِنِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا حَسَّانُ بْنُ عَلِیٍّ الْقَسْرِیُ (4) قَالَ حَدَّثَنَا مَوْلًی لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا حَضَرَتْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْوَفَاةُ قَالَ لِلْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِذَا أَنَا مِتُّ فَاحْمِلَانِی عَلَی سَرِیرٍ ثُمَّ أَخْرِجَانِی وَ احْمِلَا مُؤَخَّرَ السَّرِیرِ فَإِنَّکُمَا تُکْفَیَانِ مُقَدَّمَهُ ثُمَّ ائْتِیَا بِیَ الْغَرِیَّیْنِ فَإِنَّکُمَا سَتَرَیَانِ صَخْرَةً بَیْضَاءَ فَاحْتَفِرَا فِیهَا فَإِنَّکُمَا سَتَجِدَانِ فِیهَا سَاجَةً فَادْفِنَانِی فِیهَا قَالَ فَلَمَّا مَاتَ أَخْرَجْنَاهُ وَ جَعَلْنَا نَحْمِلُ مُؤَخَّرَ السَّرِیرِ وَ نُکْفَی مُقَدَّمَهُ وَ جَعَلْنَا نَسْمَعُ دَوِیّاً وَ حَفِیفاً حَتَّی أَتَیْنَا الْغَرِیَّیْنِ فَإِذَا صَخْرَةٌ بَیْضَاءُ تَلْمَعُ نُوراً فَاحْتَفَرْنَا فَإِذَا سَاجَةٌ مَکْتُوبٌ عَلَیْهَا مَا ادَّخَرَ(5) نُوحٌ علیه السلام لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَدَفَنَّاهُ فِیهَا وَ انْصَرَفْنَا وَ نَحْنُ مَسْرُورُونَ بِإِکْرَامِ اللَّهِ تَعَالَی لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَلَحِقَنَا قَوْمٌ مِنَ الشِّیعَةِ لَمْ یَشْهَدُوا الصَّلَاةَ عَلَیْهِ فَأَخْبَرْنَاهُمْ بِمَا جَرَی وَ بِإِکْرَامِ اللَّهِ تَعَالَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالُوا نُحِبُّ أَنْ نُعَایِنَ مِنْ أَمْرِهِ مَا عَایَنْتُمْ فَقُلْنَا لَهُمْ إِنَّ الْمَوْضِعَ قَدْ عُفِیَ أَثَرُهُ بِوَصِیَّةٍ مِنْهُ علیه السلام فَمَضَوْا وَ عَادُوا إِلَیْنَا فَقَالُوا إِنَّهُمُ احْتَفَرُوا فَلَمْ یَرَوْا شَیْئاً(6).

ص: 217


1- 1. فی المصدر: ما أحسن ظهرک.
2- 2. فرحة الغریّ: 22.
3- 3. کذا فی( ک). و فی غیره من النسخ و کذا المصدر: قال ما رواه اه.
4- 4. فی الإرشاد: حیان بن علی العنزی.
5- 5. فی المصدر و( خ): هذا ما ادخر.
6- 6. فرحة الغریّ: 26 و 27.

امیرالمؤمنین علیه السلام بر زمین کوفه نگاه کرد و گفت: منظره تو چه زیباست و نسیمت چه خوش­بوست پروردگارا قبرم را در این مکان قرار ده. (1)

روایت19.

فرحة الغری: یکی از موالی علی علیه السلام گفت: هنگامی که زمان وفات امیرالمؤمنین علیه السلام فرا رسید به حسن و حسین علیهما السلام فرمود: اگر از دنیا رفتم مرا به تابوت بگذارید و بیرون آورید و جلوی تابوت را رها کرده و پشت آن را بگیرید. سپس مرا به الْغَرِیَّیْن (نجف) ببرید، پس در آنجا صخره ای سفید می بینید، آنجا را بکنید که یک تخته چوب از درخت ساج پیدا می کنید مرا در آنجا دفن کنید. هنگامی که حضرت علیه السلام دعوت حق را لبیک گفت ما او را برداشته و قسمت جلوی تابوت را رها کرده و پشت آن را گرفتیم. آن گاه طنین و صدایی شنیدیم تا به نجف رسیدیم ناگهان صخره ای سفید را دیدیم که از نور می درخشید و ما آنجا را کندیم و تخته چوبی پیدا کردیم که روی آن نوشته شده بود: «آنچه را نوح علیه السلام برای علی بن ابی طالب علیه السلام ذخیره کرده است». سپس امام علیه السلام را در آنجا دفن کردیم و برگشتیم در حالی که از اکرام خداوند عزوجل به امیرالمؤمنین علیه السلام خوشحال بودیم آن گاه جمعی از شیعیان به ما پیوستند در حالی که در نماز بر علی علیه السلام حاضر نشده بودند، ما آن ها را از ماجرا و احسان خداوند بزرگ به امیرالمؤمنین علیه السلام با خبر ساختیم. آن ها گفتند: می خواهیم آنچه را که شما نسبت به او دیدید ما هم ببینیم ما به آن ها گفتیم: بر اساس وصیت او اثری از آنجا باقی نمانده است. آن ها رفتند و برگشتند و گفتند که آن ها آن مکان را کنده اند ولی چیزی را مشاهده نکرده اند.(2)

ص: 217


1- . فرحة الغری: 22
2- . فرحة الغری: 26 و 27

شا، [الإرشاد] عباد بن یعقوب الرواجنی: مثله (1).

«20»

حة، [فرحة الغری] خَاتَمُ الْعُلَمَاءِ نَصِیرُ الدِّینِ عَنْ وَالِدِهِ عَنِ السَّیِّدِ فَضْلِ اللَّهِ الْحَسَنِیِّ الرَّاوَنْدِیِّ عَنْ ذِی الْفَقَارِ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الطُّوسِیِّ وَ مِنْ خَطِّهِ نَقَلْتُ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ(2) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَکَّارٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ النَّحَّاسِ عَنْ جَعْفَرٍ الرُّمَّانِیِّ عَنْ یَحْیَی الْحِمَّانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ مُخْتَارٍ التَّمَّارِ عَنْ أَبِی مَطَرٍ قَالَ: لَمَّا ضَرَبَ ابْنُ مُلْجَمٍ الْفَاسِقُ لَعَنَهُ اللَّهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام أَقْتُلُهُ قَالَ لَا وَ لَکِنِ احْبِسْهُ فَإِذَا مِتُّ فَاقْتُلُوهُ فَإِذَا مِتُّ فَادْفِنُونِی فِی هَذَا الظَّهْرِ فِی قَبْرِ أَخَوَیَّ هُودٍ وَ صَالِحٍ (3).

«21»

حة، [فرحة الغری] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَکْرَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَخِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُمَرَ الْجُرْجَانِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ:(4) سَأَلْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام أَیْنَ دَفَنْتُمْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ عَلَی شَفِیرِ الْجُرُفِ وَ مَرَرْنَا بِهِ لَیْلًا عَلَی مَسْجِدِ الْأَشْعَثِ وَ قَالَ ادْفِنُونِی فِی قَبْرِ أَخِی هُودٍ(5).

«22»

حة، [فرحة الغری] وَالِدِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نَمَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ عَرَبِیِّ بْنِ مُسَافِرٍ عَنْ إِلْیَاسَ بْنِ هِشَامٍ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ عَنِ الطُّوسِیِّ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- فَإِنَّ النَّاسَ قَدِ اخْتَلَفُوا فِیهِ قَالَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ دُفِنَ مَعَ أَبِیهِ نُوحٍ فِی قَبْرِهِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَنْ تَوَلَّی دَفْنَهُ

ص: 218


1- 1. الإرشاد للمفید: 11 و 12.
2- 2. فی المصدر: عن أحمد بن محمّد بن داود.
3- 3. فرحة الغریّ: 27 و 28.
4- 4. أی قال الجرجانی. و فی المصدر و( م) و( خ): عن الحسن بن علیّ بن أبی طالب عن جده أبی طالب قال اه. و فیه تصحیف واضح.
5- 5. فرحة الغریّ: 28.

ارشاد: مانند آن را نقل کرده است.(1)

روایت20.

فرحة الغری. هنگامی که ابن ملجم لعنه الله علی علیه السلام را ضربت زد حسن علیه السلام به او فرمود: او را بکشم؟ گفت: نه امّا زندانی اش کن و اگر از دنیا رفتم او را بکشید و مرا در این پشت، در مقبره دو برادرم هود و صالح دفن کنید.(2)

روایت21.

فرحة الغری: عمر جرجانی از حسن بن علی علیه السلام پرسید، علی علیه السلام را کجا دفن کردید؟ فرمود: در کنار تپه شنی کوچک، ما شب هنگام او را بر مسجد اشعث بردیم و فرمود: مرا در مقبره برادرم هود دفن کنید.(3)

روایت22.

فرحة الغری: أبوبصیر گفت: از امام باقر علیه السلام درباره مقبره امیرالمؤمنین علیه السلام پرسیدم که مردم درباره آن اختلاف کردند فرمود: امیرالمؤمنین با جدش نوح در مقبره اش دفن شده است. گفتم: فدایتان شوم چه کسی متولی دفن او شد؟

ص: 218


1- . ارشاد مفید: 11 و 12
2- .فرحة الغری: 27 و 28
3- .فرحة الغری:28

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ الْکِرَامِ الْکَاتِبِینَ بِالرَّوْحِ وَ الرَّیْحَانِ (1).

«23»

حة، [فرحة الغری] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ الْقَصِیرِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مَدْفُونٌ فِی قَبْرِ نُوحٍ قَالَ قُلْتُ وَ مَنْ نُوحٌ قَالَ نُوحٌ النَّبِیُّ علیه السلام قُلْتُ کَیْفَ صَارَ هَکَذَا فَقَالَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صِدِّیقٌ هَیَّأَ اللَّهُ لَهُ مَضْجَعَهُ فِی مَضْجَعِ صِدِّیقٍ یَا عَبْدَ الرَّحِیمِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبَرَنَا بِمَوْتِهِ وَ بِمَوْضِعٍ دُفِنَ فِیهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ (2) حَنُوطاً مِنْ عِنْدِهِ مَعَ حَنُوطِ أَخِیهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَخْبَرَهُ أَنَّ الْمَلَائِکَةَ تَنْشُرُ لَهُ قَبْرَهُ (3) فَلَمَّا قُبِضَ علیه السلام کَانَ فِیمَا أَوْصَی بِهِ ابْنَیْهِ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهما السلام إِذْ قَالَ لَهُمَا إِذَا مِتُّ فَغَسِّلَانِی وَ حَنِّطَانِی وَ احْمِلَانِی بِاللَّیْلَةِ(4) سِرّاً وَ احْمِلَا یَا ابْنَیَّ مُؤَخَّرَ السَّرِیرِ وَ اتَّبِعَا مُقَدَّمَهُ (5) فَإِذَا وُضِعَ فَضَعَا وَ ادْفِنَانِی فِی الْقَبْرِ الَّذِی یُوضَعُ السَّرِیرُ عَلَیْهِ وَ ادْفِنَانِی مَعَ مَنْ یُعِینُکُمَا عَلَی دَفْنِی فِی اللَّیْلِ وَ سَوِّیَا(6).

«24»

حة، [فرحة الغری] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مِیثَمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ الْقَصِیرِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَإِنَّ النَّاسَ قَدِ اخْتَلَفُوا فِیهِ فَقَالَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام دُفِنَ مَعَ أَبِیهِ نُوحٍ علیه السلام(7).

«25»

حة، [فرحة الغری] نَجِیبُ الدِّینِ یَحْیَی بْنُ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُهْرَةَ عَنْ

ص: 219


1- 1. فرحة الغریّ: 37 و 38.
2- 2. فی المصدر: و بالموضع الذی دفن فیه و أنزل اللّه عزّ و جلّ له اه.
3- 3.«: تنزله قبره. و فی هامش( خ) و( ت): تنبش له قبره.
4- 4.«: باللیل.
5- 5.«: و اتبعاه.
6- 6. فرحة الغریّ: 38. و فیه: و سویاه.
7- 7.«: 38 و 39.

فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله با کرام الکاتبین با روح و ریحان.(1)

روایت23.

فرحة الغری: عبدالرحیم قصیر گفت: از امام باقر علیه السلام درباره مقبره امیرالمؤمنین علیه السلام پرسیدم امام فرمود: امیرالمؤمنین در مقبره نوح دفن شده است گفتم: نوح کیست؟ فرمود: نوح پیامبر صلی الله علیه و آله، گفتم: چطور این گونه شد؟ فرمود: امیرالمؤمنین صدّیقی است که خداوند بسترش را در بستر صدیق آماده ساخت، ای عبد الرحیم رسول خدا صلی الله علیه و آله ما را از مرگش و محل دفنش با خبر ساخت، آن گاه خداوند عزوجل حنوطی از نزدش به همراه حنوط برادرش رسول خدا صلی الله علیه و آله فرستاد و به او خبر داد که فرشتگان قبرش را برای او باز می کنند. هنگامی که آن حضرت علیه السلام وفات یافت همان گونه­ای شد که به دو پسرش حسن و حسین علیهما السلام وصیت کرده بود، امام علیه السلام به آن دو فرموده بود: هنگامی که از دنیا رفتم مرا غسل داده و حنوط کنید و پنهانی در شب مرا بردارید، ای فرزندانم شما عقب تابوت را بگیرید و جلوی آن را رها کنید پس هر جا ایستاد، آن را آنجا قرار دهید و مرا در قبری دفن کنید که تابوت در آن گذاشته می شود و مرا به همراه کسی دفن کنید که شب هنگام شما را در دفنم یاری می کند و آن را صاف کنید. (2)

روایت24.

فرحة الغری: عبد الرحیم قصیر گفت: از امام باقر علیه السلام درباره مقبره امیرالمؤمنین علیه السلام پرسیدم که مردم درباره آن اختلاف کرده بودند، حضرت فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام با پدرش نوح علیه السلام دفن شده است.(3)

روایت25.

فرحة الغری:

ص: 219


1- .فرحة الغری: 37 و 38
2- .فرحة الغری:38
3- .فرحة الغری:38 و39

مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیِّ عَنِ الْقُطْبِ الرَّاوَنْدِیِّ عَنْ ذِی الْفَقَارِ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْمُفِیدِ(1) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَنَانٍ (2) عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی وَصِیَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ- أَنْ أَخْرِجُونِی إِلَی الظَّهْرِ فَإِذَا تَصَوَّبَتْ أَقْدَامُکُمْ فَاسْتَقْبَلَتْکُمْ رِیحٌ فَادْفِنُونِی وَ هُوَ أَوَّلُ طُورِ سَیْنَاءَ فَفَعَلُوا ذَلِکَ (3).

توضیح

تصوبت أی نزلت و رسبت فی الأرض و فی بعض السنخ تضببت بالضاد المعجمة أی لصقت.

«26»

حة، [فرحة الغری] أَبُو الْقَاسِمِ جَعْفَرُ بْنُ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الدَّرْبِیِّ عَنْ شَاذَانَ بْنِ جَبْرَئِیلَ عَنْ جَعْفَرٍ الدُّورْیَسْتِیِّ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الْمُفِیدِ قَالَ وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ عَمَّارٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ قَالَ سَمِعْتُ (4) أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام: أَیْنَ دُفِنَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ دُفِنَ بِنَاحِیَةِ الْغَرِیَّیْنِ وَ دُفِنَ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ وَ دَخَلَ قَبْرَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ مُحَمَّدٌ بَنُو عَلِیٍّ علیهم السلام وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ (5).

شا، [الإرشاد] محمد بن عمارة: مثله (6).

«27»

حة، [فرحة الغری] وَقَفْتُ فِی کِتَابٍ مَا صُورَتُهُ قَالَ إِسْحَاقُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی مَرْوَانَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام کَمْ کَانَتْ سِنُّ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَوْمَ قُتِلَ قَالَ ثَلَاثاً وَ سِتِّینَ سَنَةً قُلْتُ مَا کَانَتْ صِفَتُهُ قَالَ کَانَ رَجُلًا آدَمَ شَدِیدَ الْأُدْمَةِ(7)

ص: 220


1- 1. فی المصدر و( خ) بعد ذلک: عن محمّد بن أحمد عن محمّد بن أحمد بن زکریا اه.
2- 2. فی المصدر: حسان.
3- 3. فرحة الغریّ: 39.
4- 4. کذا فی النسخ و فی المصدر: سألت و کذا فی الإرشاد.
5- 5. فرحة الغریّ: 39 و 40.
6- 6. الإرشاد للمفید: 12.
7- 7. الادم: الاسمر. و الادمة: السمرة.

امام باقر علیه السلام فرمود: در وصیت امیرالمؤمنین علیه السلام این گونه آمده بود: مرا بیرون از شهر ببرید و اگر پاهایتان در زمین فرو رفت و بادی بر شما وزید مرا دفن کنید که آنجا اول طور سینا است. آن ها نیز همان گونه که امام علیه السلام فرموده بود انجام دادند.(1)

توضیح

تصوبت یعنی در زمین فرورفت. در برخی نسخه­ها «تضببت» با ضاد است یعنی چسبید.

روایت26.

فرحة الغری: جابر بن زید گفت: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: امیرالمؤمنین کجا دفن شده است؟ ایشان فرمودند: در جانب الغَرِیَّیْن (نجف) و قبل طلوع صبح دفن شده است و در قبرش حسن و حسین و محمد فرزندان علی علیهم السلام و عبدالله بن جعفر رضی الله عنه وارد شدند(2)

ارشاد مفید: مانند آن آمده است.(3)

روایت27.

فرحة الغری: عبدالله بن مروان گفت: از امام محمد باقر علیه السلام پرسیدم: علی علیه السلام هنگام کشته شدن چند سال داشت؟ فرمود: شصت و سه سال، گفتم: چه ویژگی هایی داشت؟ فرمود: رنگ پوستش بسیار سبزه بود،

ص: 220


1- .فرحة الغری: 39
2- .فرحة الغری:39
3- .ارشاد مفید: 12

ثَقِیلَ الْعَیْنَیْنِ عَظِیمَهُمَا ذَا بَطْنٍ أَصْلَعَ فَقُلْتُ طَوِیلًا أَوْ قَصِیراً قَالَ هُوَ إِلَی الْقَصْرِ أَقْرَبُ قُلْتُ مَا کَانَتْ کُنْیَتُهُ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ قُلْتُ أَیْنَ دُفِنَ قَالَ بِالْکُوفَةِ لَیْلًا وَ قَدْ عُمِّیَ قَبْرُهُ (1).

«28»

حة، [فرحة الغری] وَالِدِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی غَالِبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَعَدٍّ الْمُوسَوِیِّ وَ أَخْبَرَنِی عَمِّی عَلِیُّ بْنُ طَاوُسٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَعَدٍّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الْمُظَفَّرِ وَ أَخْبَرَنِی عَبْدُ الصَّمَدِ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی الْفَرَجِ بْنِ الْجَوْزِیِّ وَ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَلِیٍّ السُّدِّیِ (2) وَ أَخْبَرَنِی عَبْدُ الْحَمِیدِ بْنُ فَخَّارٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْغَزْنَوِیِّ کُلُّهُمْ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْخَشَّابِ (3) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ خَیْرُونَ (4)

عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ نَصْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ فَتْحٍ عَنْ حَرْبِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُؤَدِّبِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ جُمْهُورٍ الْعَمِّیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ نَصْرٍ عَنْ صَدَقَةَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ حَبِیبٍ السِّجِسْتَانِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالا: مَضَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ ابْنُ خَمْسٍ وَ سِتِّینَ سَنَةً سَنَةَ أَرْبَعِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ نَزَلَ الْوَحْیُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اثْنَتَا عَشْرَةَ سَنَةً فَکَانَ عُمُرُهُ بِمَکَّةَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اثنتا [اثْنَیْ] عَشْرَةَ سَنَةً وَ أَقَامَ بِهَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً ثُمَّ هَاجَرَ إِلَی الْمَدِینَةِ فَأَقَامَ بِهَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَشْرَ سِنِینَ ثُمَّ أَقَامَ بَعْدَ مَا تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ کَانَ عُمُرُهُ خَمْساً وَ سِتِّینَ سَنَةً قُبِضَ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ وَ قَبْرُهُ بِالْغَرِیِّ- وَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ هَاشِمِ بْنِ

ص: 221


1- 1. فرحة الغریّ: 40.
2- 2. فی المصدر و( خ): السندی.
3- 3. فی المصدر و( م): عن عبد اللّه بن أحمد بن الخشاب.
4- 4.« و( م) و( خ): حیزون.

چشمانش سنگین و درشت بود و شکم داشت و طاس بود. گفتم: قامتش بلند بود یا کوتاه؟ فرمود: به کوتاهی نزدیک تر بود. گفتم: کنیه اش چه بود؟ فرمود: ابوالحسن. گفتم: کجا دفن شده؟ شب هنگام در کوفه و مقبره­اش هم گم شد.(1)

روایت28.

فرحة الغری: ابی بصیر از امام صادق علیه السلام و حبییب سجستانی از امام باقر علیه السلام نقل می کنند: امیرالمؤمنین علیه السلام در شصت و پنج سالگی و در سال چهلم هجری دعوت حق را لبیک گفت، بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وحی نازل شد و امیرالمؤمنین علیه السلام دوازده سال داشت. ایشان هنگامی که همراه رسول خدا در مکه بود دوازده سال داشت و سیزده سال با پیامبرصلی الله علیه و آله در آنجا بود سپس به مدینه هجرت کرده و ده سال در آنجا در خدمت پیامبر بود. بعد از این که پیامبر صلی الله علیه و آله وفات یافت سی سال زندگی کرد و در شصت و پنج سالگی و در شب جمعه دعوت حق را لبیک گفت. مقبره اش در الغَرِیّ (نجف) است و او علی بن ابی طالب پسر عبدالمطلب پسر هاشم پسر

ص: 221


1- .فرحة الغری:40

عَبْدِ مَنَافِ بْنِ قُصَیِّ بْنِ کِلَابِ بْنِ مُرَّةَ- الْغَرَضَ مِنَ الْحَدِیثِ (1).

«29»

حة، [فرحة الغری] عَمِّی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الدَّرْبِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ شَهْرَآشُوبَ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الطُّوسِیِّ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ سَمِعَهُ یَقُولُ: لَمَّا قُبِضَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَخْرَجَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام وَ رَجُلَانِ آخَرَانِ حَتَّی إِذَا خَرَجُوا مِنَ الْکُوفَةِ تَرَکُوهَا عَنْ أَیْمَانِهِمْ ثُمَّ أَخَذُوا فِی الْجَبَّانَةِ حَتَّی مَرُّوا بِهِ إِلَی الْغَرِیِّ وَ دَفَنُوهُ وَ سَوَّوْا قَبْرَهُ وَ انْصَرَفُوا(2).

«30»

حة، [فرحة الغری] عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَحْمَدَ الْحَرْبِیُّ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ الْأَخْضَرِ عَنْ أَبِی الْفَضْلِ بْنِ نَاصِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْقَسْرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ التَّمِیمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ شَاذَانَ عَنْ حَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَاحِدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی السَّرِیِّ عَنْ هِشَامِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ السَّائِبِ الْکَلْبِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو بَکْرِ بْنُ عَیَّاشٍ: سَأَلْتُ أَبَا حُصَیْنٍ وَ عَاصِمَ بْنَ بَهْدَلَةَ وَ الْأَعْمَشَ وَ غَیْرَهُمْ فَقُلْتُ أَخْبَرَکُمْ أَحَدٌ أَنَّهُ مَنْ صَلَّی عَلَی عَلِیٍّ وَ شَهِدَ دَفْنَهُ فَقَالُوا لِی قَدْ سَأَلْنَا أَبَاکَ مُحَمَّدَ بْنَ سَائِبٍ الْکَلْبِیَّ فَقَالَ أُخْرِجَ بِهِ لَیْلًا خَرَجَ بِهِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام وَ ابْنُ الْحَنَفِیَّةِ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِی عِدَّةٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ دُفِنَ لَیْلًا فِی ذَلِکَ الظَّهْرِ ظَهْرِ الْکُوفَةِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِیکَ لِمَ فُعِلَ بِهِ ذَلِکَ قَالَ مَخَافَةَ الْخَوَارِجِ وَ غَیْرِهِمْ (3).

«31»

د، [العدد القویة] عَنْ أَبِی مِخْنَفٍ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ مِنْ مُرَادٍ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یُصَلِّی فِی الْمَسْجِدِ فَقَالَ احْتَرِسْ فَإِنَّ أُنَاساً مِنْ مُرَادٍ یُرِیدُونَ قَتْلَکَ فَقَالَ إِنَّ مَعَ کُلِّ رَجُلٍ مَلَکَیْنِ یَحْفَظَانِهِ مَا لَمْ یُقَدَّرْ فَإِذَا جَاءَ الْقَدَرُ خَلَّیَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ وَ إِنَّ الْأَجَلَ

ص: 222


1- 1. فرحة الغریّ: 41- 43.
2- 2.«: 74.
3- 3.«: 106 و 107.

عبد مناف پسر قصی بن کلاب پسر مُرَّة است.(1)

روایت29.

فرحة الغری: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام دعوت حق را لبیک گفت حسن و حسین علیهما السلام به همراه دو مرد دیگر او را از کوفه خارج کردند و به طرف راست رفتند، آن گاه به گورستان رسیدند و از آنجا به نجف رفته و امام را در آنجا دفن کرده و قبر را صاف کرده و برگشتند.(2)

روایت30.

فرحة الغری: أبوبکر بن عیاش گفت: من از ابا حصین و عاصم بن بهدله و أعمش و دیگران پرسیدم و گفتم: یکی از شما خبر دهد که چه کسی بر علی علیه السلام نماز خوانده و شاهد دفنش بوده است؟ آن ها به من گفتند: ما از پدرت محمد بن سائب کلبی سؤال کردیم و او گفت: شب هنگام او را بیرن بردند. حسن و حسین و محمد حنفیه و عبد الله بن جعفر و عده ای از اهل بیتش او را خارج کردند و در آن بیرون، بیرون کوفه دفن کردند. گفت: به پدرت گفتم چرا این­گونه عمل شد؟ او گفت: به دلیل ترس از خوارج و دیگران. (3)

روایت31.

عدد: مردی از قبیله مُراد نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد در حالی که امام در مسجد نماز می خواند و گفت: مواظب باشید، افرادی از مُراد می خواهند شما را بکشند. امام فرمود: تا زمانی که قضا و قدر الهی نیامده است به همراه هر کسی دو فرشته است که از او محافظت می کنند. هنگامی که تقدیر الهی آمد بین او و اجل را خلوت می کنند، به راستی اجل

ص: 222


1- .فرحة الغری:41. 43
2- .فرحة الغری:74
3- .فرحة الغری:106 و 107

جُنَّةٌ حَصِینَةٌ وَ قَالَ الشَّعْبِیُّ أَنْشَدَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَبْلَ أَنْ یُسْتَشْهَدَ بِأَیَّامٍ:

تِلْکُمْ قُرَیْشٌ تَمَنَّانِی لِتَقْتُلَنِی***فَلَا وَ رَبِّکَ مَا فَازُوا وَ لَا ظَفِرُوا

فَإِنْ بَقِیتُ فَرَهْنٌ ذِمَّتِی لَهُمْ***وَ إِنْ عُدِمْتُ فَلَا یَبْقَی لَهَا أَثَرٌ

وَ سَوْفَ یُورِثُهُمْ فَقْدِی عَلَی وَجَلٍ***ذُلَّ الْحَیَاةِ بِمَا خَانُوا وَ مَا غَدَرُوا(1).

«32»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ الْحَمِقِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام حِینَ ضُرِبَ ضَرْبَةً بِالْکُوفَةِ فَقُلْتُ لَیْسَ عَلَیْکَ بَأْسٌ إِنَّمَا هُوَ خَدْشٌ قَالَ لَعَمْرِی إِنِّی لَمُفَارِقُکُمْ ثُمَّ قَالَ إِلَی السَّبْعِینَ بَلَاءٌ قَالَهَا ثَلَاثاً قُلْتُ فَهَلْ بَعْدَ الْبَلَاءِ رَخَاءٌ فَلَمْ یُجِبْنِی وَ أُغْمِیَ عَلَیْهِ فَبَکَتْ أُمُّ کُلْثُومٍ فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ لَا تُؤْذِینِی یَا أُمَّ کُلْثُومٍ فَإِنَّکِ لَوْ تَرَیْنَ مَا أَرَی لَمْ تَبْکِی إِنَّ الْمَلَائِکَةَ مِنَ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ بَعْضُهُمْ خَلْفَ بَعْضٍ وَ النَّبِیُّونَ یَقُولُونَ انْطَلِقْ یَا عَلِیُّ- فَمَا أَمَامَکَ خَیْرٌ لَکَ مِمَّا أَنْتَ فِیهِ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّکَ قُلْتَ إِلَی السَّبْعِینَ بَلَاءٌ فَهَلْ بَعْدَ السَّبْعِینَ رَخَاءٌ قَالَ نَعَمْ وَ إِنَّ بَعْدَ الْبَلَاءِ رَخَاءً یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ قَالَ أَبُو حَمْزَةَ قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ عَلِیّاً قَالَ إِلَی السَّبْعِینَ بَلَاءٌ وَ کَانَ یَقُولُ بَعْدَ السَّبْعِینَ رَخَاءٌ وَ قَدْ مَضَتِ السَّبْعُونَ وَ لَمْ نَرَ رَخَاءً فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَا ثَابِتُ إِنَّ اللَّهَ کَانَ قَدْ وَقَّتَ هَذَا الْأَمْرَ فِی السَّبْعِینَ فَلَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام غَضِبَ اللَّهُ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ فَأَخَّرَهُ اللَّهُ إِلَی الْأَرْبَعِینَ وَ مِائَةِ سَنَةٍ فَحَدَّثْنَاکُمْ فَأَذَعْتُمُ الْحَدِیثَ وَ کَشَفْتُمُ الْقِنَاعَ قِنَاعَ السِّرِّ فَأَخَّرَهُ اللَّهُ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ بَعْدَ ذَلِکَ وَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ قَالَ أَبُو حَمْزَةَ قَدْ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ذَلِکَ فَقَالَ قَدْ کَانَ ذَلِکَ (2).

«33»

یج، [الخرائج و الجرائح]: مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله(3)

ص: 223


1- 1. مخطوط.
2- 2. الخرائج و الجرائح: 18.
3- 3. فی المصدر: رأیت رسول اللّه فی منامی.

سپری محکم است. امیرالمؤمنین علیه السلام چند روز قبل از شهادتش این ابیات را خواند:

« این قریش است که آرزوی قتل مرا دارد به خدا سوگند نه غالب شدند و نه پیروز شدند.

اگر زنده بمانم در گِرو تعهد خود هستم، و اگر بمیرم اثری از آن باقی نمی ماند .

وفقدان من برای آنان ذلت و خواری در زندگی را به ارث می­گذارد زیرا قریش خیانت کرده و حیله زدند.(1)

روایت32.

خرائج: عمرو بن حمق گفت: هنگامی که علی علیه السلام در کوفه ضربت خورد گفتم: مساله ای ندارید زخم سطحی است. امام فرمود: به جان خودم سوگند من شما را ترک خواهم کرد. آن گاه سه مرتبه فرمود: تا هفتاد سال بلا می آید. گفتم: آیا بعد از مصیبت آسایشی است؟ ایشان به من پاسخ ندادند و بیهوش شدند. پس ام کلثوم گریست. هنگامی که به هوش آمد فرمود: ای ام کلثوم مرا اذیت نکن اگر آنچه را که من می دیدم تو نیز می دیدی گریه نمی کردی. فرشتگان هفت آسمان یکی پس از دیگری و پیامبران می فرمایند: ای علی به ما بپیوند، به راستی آنچه در پیش رو داری بهتر است از آنچه در آن هستی. من گفتم: ای امیرالمؤمنین شما فرمودید: تا هفتاد سال بلا و گرفتاری است، آیا بعد از هفتاد سال آسایشی پدید می آید؟ ایشان فرمود: بله، به راستی بعد از بلا و سختی، آسایش است:« یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ »{خداوند هر چه را بخواهد محو می کند و ام الکتاب نزد اوست} ابوحمزه گفت: من به امام باقر علیه السلام گفتم: علی علیه السلام فرمود: تا هفتاد سال بلا و سختی می آید و می فرمود: بعد از هفت سال آسایش و راحتی است امّا ما آرامشی تاکنون ندیده ایم. امام باقر علیه السلام فرمود: ای ثابت خداوند برای این امر هفتاد سال تعیین کرد پس هنگامی که حسین علیه السلام شهید شد خداوند بر اهل زمین خشم گرفت و آن را تا صد و چهل سال به تأخیر انداخت. پس ما شما را از حدیث آگاه کردیم و شما آن را افشا کردید و پرده از اسرار برداشتید، پس خداوند آن را به تأخیر انداخت و بعد از آن نزد خداوند برای آن وقتی تعیین نشده است:« یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ »{{خداوند هر چه را بخواهد محو می کند و ام الکتاب نزد اوست}. ابوحمزه گفت: به امام صادق علیه السلام این ( روایت) را گفتم، پس فرمود: همین بوده است.(2)

روایت33.

از معجزات آن حضرت علیه السلام آن است که فرمود: من رسول خدا صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم

ص: 223


1- . نسخه خطی
2- . خرائج و جرائح : 18

وَ هُوَ یَمْسَحُ الْغُبَارَ عَنْ وَجْهِی وَ هُوَ یَقُولُ یَا عَلِیُّ لَا عَلَیْکَ لَا عَلَیْکَ قَدْ قَضَیْتَ مَا عَلَیْکَ فَمَا مَکَثَ إِلَّا ثَلَاثاً حَتَّی ضُرِبَ (1) وَ قَالَ لِلْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِذَا مِتُّ فَاحْمِلَانِی إِلَی الْغَرِیِّ مِنْ نَجَفِ الْکُوفَةِ وَ احْمِلَا آخِرَ سَرِیرِی فَالْمَلَائِکَةُ یَحْمِلُونَ أَوَّلَهُ وَ أَمَرَهُمَا أَنْ یَدْفِنَاهُ هُنَاکَ وَ یُعَفِّیَا قَبْرَهُ لِمَا یَعْلَمُهُ مِنْ دَوْلَةِ بَنِی أُمَیَّةَ بَعْدَهُ وَ قَالَ سَتَرَیَانِ صَخْرَةً بَیْضَاءَ تَلْمَعُ نُوراً فَاحْتَفَرَا فَوَجَدَا سَاجَةً مَکْتُوباً عَلَیْهَا مِمَّا ادَّخَرَهَا نُوحٌ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَدَفَنَاهُ فِیهِ وَ عَفَیَا أَثَرَهُ وَ لَمْ یَزَلْ قَبْرُهُ مَخْفِیّاً حَتَّی دَلَّ عَلَیْهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام فِی أَیَّامِ الدَّوْلَةِ الْعَبَّاسِیَّةِ وَ قَدْ خَرَجَ هَارُونُ الرَّشِیدُ یَوْماً یَصِیدُ وَ أَرْسَلَ الصُّقُورَ وَ الْکِلَابَ عَلَی الظِّبَاءِ بِجَانِبِ الْغَرِیَّیْنِ فَجَادَلَتْهَا(2) سَاعَةً ثُمَّ لَجَأَتِ الظِّبَاءُ إِلَی الْأَکَمَةِ فَرَجَعَ الْکِلَابُ وَ الصُّقُورُ عَنْهَا فَسَقَطَتْ فِی نَاحِیَةٍ ثُمَّ هَبَطَتِ الظِّبَاءُ مِنَ الْأَکَمَةِ فَهَبَطَتِ الصُّقُورُ وَ الْکِلَابُ تَرْجِعُ إِلَیْهَا فَتَرَاجَعَتِ الظِّبَاءُ إِلَی الْأَکَمَةِ فَانْصَرَفَتْ عَنْهَا الصُّقُورُ وَ الْکِلَابُ فَفَعَلْنَ ذَلِکَ ثَلَاثاً فَتَعَجَّبَ هَارُونُ وَ سَأَلَ شَیْخاً مِنْ بَنِی أَسَدٍ مَا هَذِهِ الْأَکَمَةُ فَقَالَ لِیَ الْأَمَانُ قَالَ نَعَمْ قَالَ فِیهَا قَبْرُ الْإِمَامِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَتَوَضَّأَ هَارُونُ وَ صَلَّی وَ دَعَا ثُمَّ أَظْهَرَ الصَّادِقُ علیه السلام مَوْضِعَ قَبْرِهِ بِتِلْکَ الْأَکَمَةِ(3).

«34»

شا، [الإرشاد] رَوَی الْفَضْلُ بْنُ دُکَیْنٍ عَنْ حَیَّانَ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ مُغِیرَةَ قَالَ: لَمَّا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَتَعَشَّی لَیْلَةً عِنْدَ الْحَسَنِ وَ لَیْلَةً عِنْدَ الْحُسَیْنِ وَ لَیْلَةً عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ کَانَ لَا یَزِیدُ عَلَی ثَلَاثِ لُقَمٍ فَقِیلَ لَهُ لَیْلَةً مِنْ تِلْکَ اللَّیَالِی فِی ذَلِکَ فَقَالَ یَأْتِینِی أَمْرُ اللَّهِ وَ أَنَا خَمِیصٌ إِنَّمَا هِیَ لَیْلَةٌ أَوْ لَیْلَتَانِ فَأُصِیبُ علیه السلام آخِرَ اللَّیْلِ (4).

ص: 224


1- 1. فی المصدر بعد ذلک: ثم قال: رأیت رسول اللّه أیضا فی منامی فشکوت إلیه: ما لقیت من بنی أمیّة من الاود و اللدد و بکیت: فقال: لا تبک: فالتفت فإذا رجلان مصفدان و إذا جلامید ترضح بها رءوسهما اه. و سیأتی عن الإرشاد تحت الرقم 36.
2- 2. فی المصدر: فجاولتها.
3- 3. الخرائج و الجرائح: 21.
4- 4. الإرشاد للمفید: 7.

در حالی که غبار از چهره ام پاک می کرد و می فرمود: ای علی! چیزی بر تو نیست چیزی بر تو نیست؛ آنچه بر گردنت بود انجام دادی. سه روز نگذشته بود که آن حضرت علیه السلام ضربت خورد و به حسن و حسین علیهما السلام فرمود: اگر از دنیا رفتم مرا به الغَری از نجف کوفه ببرید و پشت تابوتم را بگیرید چون فرشتگان جلوی آن را بر می دارند. به آن ها دستور داد تا او را آنجا دفن کنند و آثار مقبره اش را از بین ببرند چون می دانست که بنی امیه بعد از او چه می کنند. فرمود: شما دو نفر سنگی سفید خواهید دید که از نور می درخشد. آن دو آنجا را کندند و تخته چوبی دیدند که روی آن نوشته شده بود: این را نوح علیه السلام برای علی علیه السلام گذاشته است. حسن و حسین علیهما السلام او را در آنجا دفن کردند و اثر آنجا را از بین بردند. هم­چنان مقبره آن حضرت علیه السلام مخفی بود تا این که امام جعفر صادق علیه السلام در دوران خلافت عباسیان آن را آشکار ساخت. هارون الرشید روزی برای شکار خارج شد و بازان شکاری و سگ ها را به سوی آهوان در اطراف «غریین» رها ساخت. آن ها مدتی آهوان را در آنجا دنبال کردند تا این که آهوان به بالای تپه پناه بردند و سگ ها و بازها بازگشتند و در گوشه­ای بر زمین افتادند. پس آهوان از تپه پایین آمدند و بازها و سگ ها دوباره به دنبال آنها به راه افتادند. دوباره آهوان به بالای تپه بازگشتند و بازها سگ ها از گرفتن آن عاجز ماندند. این امر سه بار اتفاق افتاد. هارون تعجب کرده و درباره آن از پیری از بنی اسد سؤال کرد: این تپه چیست؟ او گفت: به من امان می دهی؟ گفت: بله، گفت: مقبره علی بن ابی طالب علیه السلام در آن است. آن گاه هارون وضو گرفت و نماز خواند و دعا کرد، سپس امام صادق علیه السلام محل مقبره­اش را در آن تپه آشکار ساخت. (1)

روایت34.

ارشاد: هنگامی که ماه رمضان رسید، امیرالمؤمنین علیه السلام شبی در نزد حسن و شبی نزد حسین و شبی هم در کنار عبدالله بن عباس شام می خورد و پیش از سه لقمه هم بر نمی داشت. شبی از آن شب ها علت را از او پرسیدند، فرمود: نمی خواهم با شکم پر از دنیا بروم من فقط یک یا دو شب پیش شما هستم. پس در آخر شب ضربت خورد.(2)

ص: 224


1- . خرائج و جرائح: 21
2- . ارشاد مفید:7
«35»

شا، [الإرشاد] رَوَی إِسْمَاعِیلُ بْنُ زِیَادٍ قَالَ حَدَّثَتْنِی أُمُّ مُوسَی خَادِمَةُ عَلِیٍّ علیه السلام وَ هِیَ حَاضِنَةُ فَاطِمَةَ ابْنَتِهِ علیه السلام قَالَتْ: سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ لِابْنَتِهِ أُمِّ کُلْثُومٍ یَا بُنَیَّةِ إِنِّی أَرَانِی قَلَّ مَا أَصْحَبُکُمْ قَالَتْ وَ کَیْفَ ذَلِکَ یَا أَبَتَاهْ قَالَ إِنِّی رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَنَامِی وَ هُوَ یَمْسَحُ الْغُبَارَ عَنْ وَجْهِی وَ یَقُولُ یَا عَلِیُّ لَا عَلَیْکَ قَضَیْتَ (1) مَا عَلَیْکَ قَالَ فَمَا مَکَثْنَا(2) إِلَّا ثَلَاثاً حَتَّی ضُرِبَ تِلْکَ الضَّرْبَةَ فَصَاحَتْ أُمُّ کُلْثُومٍ فَقَالَ یَا بُنَیَّةِ لَا تَفْعَلِی فَإِنِّی أَرَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُشِیرُ إِلَیَّ بِکَفِّهِ وَ یَقُولُ یَا عَلِیُّ هَلُمَّ إِلَیْنَا فَإِنَّ مَا عِنْدَنَا هُوَ خَیْرٌ لَکَ (3).

کشف، [کشف الغمة] من مناقب الخوارزمی: مثله (4).

«36»

شا، [الإرشاد] رَوَی عَمَّارٌ الدُّهْنِیُّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ الْحَنَفِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ: رَأَیْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فِی مَنَامِی فَشَکَوْتُ إِلَیْهِ مَا لَقِیتُ مِنْ أُمَّتِهِ (5) مِنَ الْأَوَدِ وَ اللَّدَدِ(6) وَ بَکَیْتُ فَقَالَ لَا تَبْکِ یَا عَلِیُّ وَ الْتَفِتْ فَالْتَفَتُ (7)

وَ إِذَا رَجُلَانِ مُصَفَّدَانِ وَ إِذَا جَلَامِیدُ تُرْضَحُ (8) بِهَا رُءُوسُهُمَا قَالَ أَبُو صَالِحٍ فَغَدَوْتُ إِلَیْهِ مِنَ الْغَدِ کَمَا کُنْتُ أَغْدُو إِلَیْهِ کُلَّ یَوْمٍ حَتَّی إِذَا کُنْتُ فِی الْجَزَّارِینَ لَقِیتُ النَّاسَ یَقُولُونَ قُتِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (9).

ص: 225


1- 1. فی المصدر: قد قضیت.
2- 2.«: فما مکث. و فی غیر( ک) من النسخ: فما مکثا. و الفاعل فی قوله« قال» إسماعیل بن زیاد.
3- 3. الإرشاد للمفید: 7.
4- 4. کشف الغمّة: 130.
5- 5. فی المصدر: عن امته.
6- 6. الاود: الکد و التعب اللدد: الخصومة الشدیدة.
7- 7. فالتفت و التفت.
8- 8. المصفد: المقید بالحدید. الجلامید جمع الجلمود: الصخر. و رضح رأسه بالحجر بالمعجمة و المهملة کما فی النسخ أو بالمعجمتین کما فی المصدر-: رضه.
9- 9. الإرشاد للمفید: 7 و 8. و فیه: قتل أمیر المؤمنین قتل أمیر المؤمنین.

روایت35.

الارشاد: اسماعیل بن زیاد گفت: ام موسی خادم علی علیه السلام در حالی که فاطمه دختر آن حضرت را در آغوش داشت به من گفت: از علی علیه السلام شنیدم که به دخترش ام کلثوم می فرمود: دخترکم من در خواب دیدم که چند روز بیشتر در بین شما نیستم. ام کلثوم گفت: ای پدر چطور؟ فرمود: من پیامبر صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم که غبار از صورتم پاک می کرد و می فرمود: ای علی دیگر کاری نداری، آنچه به عهده ات بود را انجام دادی، پس سه روز نگذشته بود که علی علیه السلام ضربت خورد و ام کلثوم فریاد زد. امام علیه السلام فرمود: دخترکم این کار را نکن، من رسول خدا صلی الله علیه و آله را می بینم که با دستش به من اشاره می کند و می فرماید: ای علی به سوی ما بیا که آنچه در نزد ماست برای تو بهتر است.(1)

کشف الغمة: از مناقب خوارزمی مانند آن نقل شده است.(2)

روایت36.

ارشاد: ابو صالح حنفیّ گفت: از علی علیه السلام شنیدم که فرمود: من رسول خدا صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم و به خاطر رنج و دشمنی که از امتش دیدم نزدش شکایت کردم و گریستم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی گریه نکن، آن گاه او نگاه کرد و من هم نگاه کردم و ناگهان دو مرد را دیدم که در غل و زنجیر بودند. صخره­هایی بود که سر ایشان را به آنها می کوبیدند. ابو صالح گفت: من مانند هر روز صبح که به سوی او می رفتم، فردایش به سوی او رفتم تا وقتی به جزّارین رسیدم و مردم را دیدم که می گفتند: امیرالمؤمنین علیه السلام کشته شد. (3)

ص: 225


1- . ارشاد مفید:7
2- . کشف الغمة: 130
3- . ارشاد مفید: 7 و 8
«37»

نهج، [نهج البلاغة]: قَالَ علیه السلام فِی سُحْرَةِ(1) الْیَوْمِ الَّذِی ضُرِبَ فِیهِ مَلَکَتْنِی عَیْنِی وَ أَنَا جَالِسٌ فَسَنَحَ لِی (2) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا ذَا لَقِیتُ مِنْ أُمَّتِکَ مِنَ الْأَوَدِ وَ اللَّدَدِ فَقَالَ ادْعُ عَلَیْهِمْ فَقُلْتُ أَبْدَلَنِیَ اللَّهُ بِهِمْ خَیْراً مِنْهُمْ وَ أَبْدَلَهُمْ بِی شَرّاً مِنِّی. قال الرضی رضی الله عنه یعنی بالأود الاعوجاج و باللدد الخصام و هذا من أفصح الکلام (3).

«38»

شا، [الإرشاد] رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُوسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ دِینَارٍ عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ قَالَ: سَهِرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی قُتِلَ فِی صَبِیحَتِهَا وَ لَمْ یَخْرُجْ إِلَی الْمَسْجِدِ لِصَلَاةِ اللَّیْلِ عَلَی عَادَتِهِ فَقَالَتْ لَهُ ابْنَتُهُ أُمُّ کُلْثُومٍ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهَا مَا هَذَا الَّذِی قَدْ أَسْهَرَکَ فَقَالَ إِنِّی مَقْتُولٌ لَوْ قَدْ أَصْبَحْتُ فَأَتَاهُ ابْنُ النَّبَّاحِ فَآذَنَهُ بِالصَّلَاةِ فَمَشَی غَیْرَ بَعِیدٍ ثُمَّ رَجَعَ فَقَالَتْ لَهُ أُمُّ کُلْثُومٍ مُرْ جَعْدَةَ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ قَالَ نَعَمْ مُرُوا جَعْدَةَ فَلْیُصَلِّ ثُمَّ قَالَ لَا مَفَرَّ مِنَ الْأَجَلِ فَخَرَجَ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ إِذَا هُوَ بِالرَّجُلِ قَدْ سَهِرَ لَیْلَتَهُ کُلَّهَا یَرْصُدُهُ فَلَمَّا بَرَدَ السَّحَرُ نَامَ فَحَرَّکَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِرِجْلِهِ فَقَالَ لَهُ الصَّلَاةَ فَقَامَ إِلَیْهِ فَضَرَبَهُ.

وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَدْ سَهِرَ تِلْکَ اللَّیْلَةَ فَأَکْثَرَ الْخُرُوجَ وَ النَّظَرَ إِلَی السَّمَاءِ وَ هُوَ یَقُولُ وَ اللَّهِ مَا کَذَبْتُ وَ لَا کُذِبْتُ وَ إِنَّهَا اللَّیْلَةُ الَّتِی وُعِدْتُ فِیهَا ثُمَّ عَاوَدَ(4)

مَضْجَعَهُ فَلَمَّا طَلَعَ الْفَجْرُ شَدَّ إِزَارَهُ وَ خَرَجَ وَ هُوَ یَقُولُ:

اشْدُدْ حَیَازِیمَکَ لِلْمَوْتِ فَإِنَّ الْمَوْتَ لَاقِیکَ***وَ لَا تَجْزَعْ مِنَ الْمَوْتِ إِذَا حَلَّ بِوَادِیکَ

فَلَمَّا خَرَجَ إِلَی صَحْنِ دَارِهِ اسْتَقْبَلَتْهُ الْإِوَزُّ فَصِحْنَ فِی وَجْهِهِ فَجَعَلُوا یَطْرُدُونَهُنَ

ص: 226


1- 1. السحرة بالضم: السحر الأعلی من آخر اللیل.
2- 2. أی مربی کما تسنح الظباء و الطیر.
3- 3. نهج البلاغة( عبده ط مصر) 1: 128.
4- 4. فی المصدر: وعدت بها ثمّ یعاود.

روایت37.

نهج البلاغه: امام علی علیه السلام در سحرگاه روزی که در آن ضربت خورد فرمود: همان گونه که نشسته بودم، خواب چشمانم را ربود و رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدم گفتم: ای رسول خدا از امّت تو چه کجی ها دیدم و چه دشمنی ها کشیدم! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: نفرینشان کن. گفتم: از خداوند می­خواهم برای من، بهتر از آن­ها را قرار دهد و افرادی شرتر از من را بر آنها حاکم کند، سید رضی رضی الله عنه گفت: کلمه «أوداً» یعنی کجی و انحراف و «لدد» یعنی دشمن خونی و این از فصیح ترین کلمات است.(1)

روایت38.

ارشاد: حسن بصری گفت: امیرالمؤمنین شبی را که در صبح آن ضربت خورد بیدار بود و اما طبق عادتش برای نماز شب به مسجد نرفت. آنگاه دخترش ام کلثوم سلام الله علیها به او گفت: چه چیزی باعث شده شما بیدار بمانید؟ حضرت فرمود: اگر صبح کنم کشته می شوم. سپس ابن نباح نزد او آمد و او را برای نماز صدا کرد. ایشان کمی دورتر رفت و برگشت. ام کلثوم به او گفت: به جعده بگویید نماز بخواند. حضرت فرمود، بله به جعده دستوردهید نماز بخواند. پس فرمود: هیچ گریزی از مرگ نیست، و به مسجد رفت و مردی را دید که تمام شب را بیدار مانده بود و او را می پایید. هنگامی که خنکی سحر فرا رسید او خوابید و امیرالمؤمنین با پاهایش او را تکان داد و به او فرمود نماز! او برخاست بعد از مدّتی به امام ضربت زد.

روایتی دیگر: امیرالمؤمنین علیه السلام آن شب بیدار بود که بسیار بیرون می آمد و به آسمان نگاه می کرد و می فرمود: به خدا سوگند دروغ نگفتم و به من دروغ گفته نشد این همان شبی است که به من وعده داده شده. پس به بسترش برگشت، هنگامی که سپیده سر زد کمرش را بست و خارج شد در حالی که می فرمود:

«خودت را برای مرگ آماده کن که مرگ با تو دیدار می کند و هنگامی که مرگ در سرزمینت فرو آمد از آن نهراس.» هنگامی که به حیاط خانه­اش رسید، مرغابیان به پیشواز او آمدند و به روبروی او می پریدند. پس اطرافیان شروع به دور کردن آنها کردند.

ص: 226


1- . نهج البلاغة عبده چاپ مصر، 1: 128

فَقَالَ دَعُوهُنَّ فَإِنَّهُنَّ نَوَائِحُ ثُمَّ خَرَجَ فَأُصِیبَ (1).

«39»

شا، [الإرشاد]: کَانَتْ إِمَامَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثَلَاثِینَ سَنَةً مِنْهَا أَرْبَعٌ وَ عِشْرُونَ سَنَةً وَ أَشْهُرٌ(2) مَمْنُوعاً مِنَ التَّصَرُّفِ فِی أَحْکَامِهَا مُسْتَعْمِلًا لِلتَّقِیَّةِ وَ الْمُدَارَاةِ وَ مِنْهَا خَمْسُ سِنِینَ وَ سِتَّةُ أَشْهُرٍ مُمْتَحَناً بِجِهَادِ الْمُنَافِقِینَ مِنَ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ وَ مُضْطَهَداً بِفِتَنِ الضَّالِّینَ کَمَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً مِنْ نُبُوَّتِهِ مَمْنُوعاً مِنْ أَحْکَامِهَا خَائِفاً وَ مَحْبُوساً وَ هَارِباً وَ مَطْرُوداً لَا یَتَمَکَّنُ مِنْ جِهَادِ الْکَافِرِینَ وَ لَا یَسْتَطِیعُ دَفْعاً عَنِ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ هَاجَرَ وَ أَقَامَ بَعْدَ الْهِجْرَةِ عَشْرَ سِنِینَ مُجَاهِداً لِلْمُشْرِکِینَ مُمْتَحَناً بِالْمُنَافِقِینَ إِلَی أَنْ قَبَضَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ أَسْکَنَهُ جَنَّاتِ النَّعِیمِ وَ کَانَ وَفَاةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَبْلَ الْفَجْرِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ لَیْلَةَ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ أَرْبَعِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ قَتِیلًا بِالسَّیْفِ قَتَلَهُ ابْنُ مُلْجَمٍ الْمُرَادِیُّ لَعَنَهُ اللَّهُ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ قَدْ خَرَجَ علیه السلام یُوقِظُ النَّاسَ لِصَلَاةِ الصُّبْحِ لَیْلَةَ تِسْعَ عَشْرَةَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ قَدْ کَانَ ارْتَصَدَهُ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ لِذَلِکَ فَلَمَّا مَرَّ بِهِ فِی الْمَسْجِدِ وَ هُوَ مُسْتَخِفٌّ بِأَمْرِهِ مُمَاکِرٌ بِإِظْهَارِ النَّوْمِ فِی جُمْلَةِ النِّیَامِ قَامَ إِلَیْهِ (3) فَضَرَبَهُ عَلَی أُمِّ رَأْسِهِ بِالسَّیْفِ وَ کَانَ مَسْمُوماً فَمَکَثَ یَوْمَ تِسْعَةَ عَشَرَ وَ لَیْلَةَ عِشْرِینَ وَ یَوْمَهَا وَ لَیْلَةَ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ إِلَی نَحْوِ الثُّلُثِ الْأَوَّلِ مِنَ اللَّیْلِ ثُمَّ قَضَی نَحْبَهُ علیه السلام شَهِیداً وَ لَقِیَ رَبَّهُ تَعَالَی مَظْلُوماً وَ قَدْ کَانَ یَعْلَمُ ذَلِکَ قَبْلَ أَوَانِهِ وَ یُخْبِرُ بِهِ النَّاسَ قَبْلَ زَمَانِهِ وَ تَوَلَّی غُسْلَهُ وَ تَکْفِینَهُ وَ دَفْنَهُ ابْنَاهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام بِأَمْرِهِ وَ حَمَلَاهُ إِلَی الْغَرِیِّ مِنْ نَجَفِ الْکُوفَةِ فَدَفَنَاهُ هُنَاکَ وَ عَفَیَا مَوْضِعَ قَبْرِهِ بِوَصِیَّةٍ کَانَتْ مِنْهُ إِلَیْهِمَا فِی ذَلِکَ لِمَا کَانَ یَعْلَمُهُ علیه السلام مِنْ دَوْلَةِ بَنِی أُمَیَّةَ مِنْ بَعْدِهِ وَ اعْتِقَادِهِمْ فِی عَدَاوَتِهِ وَ مَا یَنْتَهُونَ إِلَیْهِ مِنْ سُوءِ النِّیَّاتِ فِیهِ مِنْ قُبْحِ الْفِعَالِ (4) وَ الْمَقَالِ بِمَا تَمَکَّنُوا مِنْ ذَلِکَ فَلَمْ یَزَلْ قَبْرُهُ علیه السلام مَخْفِیّاً حَتَّی

ص: 227


1- 1. الإرشاد للمفید: 8.
2- 2. فی المصدر: و ستة أشهر.
3- 3.«: ثار إلیه.
4- 4.«: بسوء النیات فیه من قبیح الفعال.

امام فرمود: آن ها را رها کنید که نوحه گران هستند. آن گاه بیرون رفت پس ضربت خورد.(1)

روایت39.

ارشاد: امامت امیرالمؤمنین علیه السلام بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله سی سال بود که بیست و چهار سال و چند ماه از إقدام و تصرف ممنوع بود و در این مدّت تقیه و مدارا کرد و پنج سال و شش ماه با جهاد با منافقین از جمله پیمان شکنان و منحرفان از حق و از دین برگشتگان مورد امتحان الهی قرار گرفت و با فتنه های گمراهان مورد آزار و اذیت قرار گرفت؛ همچنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله سیزده سال از نبوتش از احکام نبوت ممنوع بود و در این مدّت ترسان و زندانی و فراری و مطرود بود و نمی توانست با کافران جهاد و از مؤمنین دفاع کند. سپس هجرت کرد و بعد از هجرت ده سال با مشرکان مبارزه کرد و در جهاد با منافقان مورد امتحان الهی قرار گرفت تا این که خداوند روح آن بزرگوار را گرفت و در بهشت خود جا داد. امیرالمؤمنین علیه السلام قبل از طلوع صبح در شب جمعه بیست و یکم ماه رمضان سال 40 هجری با ضربه شمشیر به شهادت رسید. آن حضرت را ابن ملجم مرادی لعنه الله در مسجد کوفه به قتل رساند در حالی که امام علیه السلام مردم را برای نماز صبح در نوزدهم ماه رمضان بیدار می کرد. ابن ملجم از اول شب برای این کار کمین کرده بود و هنگامی که امام علیه السلام به مسجد آمد و از جلوی او عبور کرد ابن ملجم بین کسانی که در مسجد خوابیده بودند خود را به خواب زد و امر خود را مخفی نگاه داشت. پس برخاست و با شمشیر سَمی فرق سر امام علیه السلام را شکافت. ایشان روز نوزدهم و شب و روز بیستم و یک سوم اول شب بیست یکم زنده ماند تا این که به شهادت رسید و مظلومانه به دیدار پروردگارش شتافت. امام قبل از وفاتش از آن مرگش خبر داده بود و مردم را از آن آگاه ساخته بود. حسن و حسین علیهما السلام به امر ایشان عهده دار غسل و تکفین و دفن او شدند و او را به غری در نجف کوفه برده و در آنجا دفن کردند و به وصیت امام محل مقبره اش را از بین بردند چون می دانست که بنی امیه به دلیل دشمنی و سوء نیت هایی که در کردار و گفتارشان نسبت به او دارند آن را از بین می برند و پیوسته مقبره آن حضرت علیه السلام پنهان بود تا این که

ص: 227


1- . ارشاد مفید : 8

دَلَّ عَلَیْهِ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام فِی الدَّوْلَةِ الْعَبَّاسِیَّةِ وَ زَارَهُ عِنْدَ وُرُودِهِ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ وَ هُوَ بِالْحِیرَةِ فَعَرَفَتْهُ الشِّیعَةُ وَ اسْتَأْنَفُوا إِذْ ذَاکَ زِیَارَتَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَی ذُرِّیَّتِهِ الطَّاهِرِینَ وَ کَانَتْ سِنُّهُ یَوْمَ وَفَاتِهِ ثَلَاثاً وَ سِتِّینَ سَنَةً(1).

«40»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ أَوْ غَیْرِهِ عَنْ سُلَیْمَانَ کَاتِبِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْأَشْعَثَ بْنَ قَیْسٍ شَرِکَ فِی دَمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ابْنَتُهُ جَعْدَةُ سَمَّتِ الْحَسَنَ علیه السلام وَ مُحَمَّدٌ ابْنُهُ شَرِکَ فِی دَمِ الْحُسَیْنِ علیه السلام(2).

«41»

شا، [الإرشاد] من الأخبار الواردة بسبب قتله علیه السلام و کیف جری الأمر فی ذلک ما رواه جماعة من أهل السیر منهم أبو مخنف و إسماعیل بن راشد أبو هاشم (3) الرفاعی و أبو عمرو الثقفی و غیرهم: أن نفرا من الخوارج اجتمعوا بمکة فتذاکروا الأمراء فعابوهم و عابوا أعمالهم (4) و ذکروا أهل النهروان و ترحموا علیهم فقال بعضهم لبعض لو أنا شرینا أنفسنا لله فأتینا أئمة الضلال فطلبنا غرتهم و أرحنا منهم العباد و البلاد و ثأرنا(5) بإخواننا الشهداء بالنهروان فتعاهدوا عند انقضاء الحج علی ذلک فقال عبد الرحمن بن ملجم لعنه الله أنا أکفیکم علیا و قال البرک بن عبید الله التمیمی أنا أکفیکم معاویة و قال عمرو بن بکر التمیمی أنا أکفیکم عمرو بن العاص و تعاقدوا(6) علی ذلک و توافقوا(7) علی الوفاء و اتعدوا شهر رمضان فی لیلة تسع عشرة منه ثم تفرقوا(8) فأقبل ابن ملجم لعنه الله و کان

ص: 228


1- 1. الإرشاد للمفید: 5 و 6.
2- 2. لم نظفر به فی المصدر.
3- 3. فی المصدر: و أبو هاشم.
4- 4. فی المصدر: و عابوا علیهم اعمالهم.
5- 5. ثار بالقتیل: طلب دمه. و فی المصدر: و ارحنا منهم العباد و البلاد للّه و ثارنا.
6- 6. تعاهدوا خ ل.
7- 7. فی المصدر: و تواثقوا.
8- 8.«: ثم تفرقوا علی ذلک.

امام جعفر صادق علیه السلام در زمان خلافت عباسیان آن را آشکار ساخت و هنگامی که بر امام باقر علیه السلام که در حیرة بود وارد آنجا شد آن را زیارت کرد، بعد از آن شیعیان آنجا را شناختند و شروع به زیارت حرم مطهر آن حضرت علیه السلام کردند. درود خداوند بر او و فرزندان مطهرش باد، هنگامی که آن حضرت به شهادت رسید شصت و سه ساله بود.(1)

روایت40.

کافی: اشعث بن قیس در خون امیرالمؤمنین علیه السلام شریک گشت و دخترش جعدة امام حسن علیه السلام را مسموم کرد و محمد پسرش در خون حسین علیه السلام شریک شد. (2)

روایت41.

ارشاد: درباره علت قتل علی علیه السلام و این که چگونه اتفاق افتاد جمعی از سیره نویسان از جمله ابومخنف و اسماعیل بن راشد أبوهاشم رفاعی و ابو عمرو ثقفی و دیگران ذکر کرده اند که جمعی از خوارج در مکه اجتماع کردند و اُمرا را ذکر کردند و به حکومت آن ها ایراد گرفته و اهل نهروان را نیز یاد کرده و بر آن ها دلسوزی کردند. آن ها به همدیگر گفتند: ما باید جان هایمان را برای خداوند نثار کنیم و به سوی حاکمان گمراه رفته و بندگان و کشور را از آن ها رها سازیم و انتقام خون برادران شهیدمان در نهروان را از آن ها بگیریم. آن ها هنگام پایان حج بر آن توافق کردند. آنگاه عبدالرحمن بن ملجم لعنه الله گفت: من قتل علی را بر عهده می گیرم، و برک بن عبیدالله تمیمی گفت: من نیز معاویه را به قتل می رسانم. عمرو بن بکر تمیمی هم گفت: عمروعاص نیز بر عهده من باشد. آن ها با یکدیگر عهد و پیمان بستند و بر وفاداری توافق کرده و بر سحرگاه نوزدهم ماه رمضان قرار گذاشتند سپس پراکنده شدند. بعد از آن ابن ملجم مرادی لعنه الله

ص: 228


1- .ارشاد مفید: 5 و 6
2- .در این منبع ما به آن دست نیافتیم.

عداده فی کندة حتی قدم الکوفة فلقی بها أصحابه فکتمهم أمره مخافة أن ینتشر منه شی ء فهو فی ذلک إذ زار رجلا من أصحابه ذات یوم من تیم الرباب فصادف عنده قطام بنت الأخضر التیمیة و کان أمیر المؤمنین علیه السلام قتل أباها و أخاها بالنهروان و کانت من أجمل نساء أهل زمانها فلما رآها ابن ملجم شغف بها و اشتد إعجابه بها و سأل فی نکاحها و خطبها فقالت له ما الذی تسمی لی من الصداق فقال لها احتکمی ما بدا لک فقالت له أنا محتکمة علیک ثلاثة آلاف درهم و وصیفا و خادما و قتل علی بن أبی طالب فقال لها لک جمیع ما سألت فأما قتل علی بن أبی طالب علیه السلام فأنی لی بذلک فقالت تلتمس غرته فإن أنت قتلته شفیت نفسی و هنأک العیش معی و إن أنت قتلت فما عند الله خیر لک من الدنیا فقال أما و الله ما أقدمنی هذا المصر و قد کنت هاربا منه لا آمن مع أهله (1) إلا ما سألتنی من قتل علی بن أبی طالب فلک ما سألت قالت فأنا طالبة لک بعض من یساعدک علی ذلک و یقویک ثم بعثت إلی وردان بن مجالد من تیم الرباب فخبرته الخبر و سألته معونة ابن ملجم لعنه الله فتحمل ذلک لها و خرج ابن ملجم فأتی رجلا من أشجع یقال له شبیب بن بجرة فقال (2) یا شبیب هل لک فی شرف الدنیا و الآخرة قال و ما ذاک قال تساعدنی علی قتل علی بن أبی طالب و کان شبیب علی رأی الخوارج فقال له یا ابن ملجم هبلتک الهبول لقد جئت شیئا إدا و کیف تقدر علی ذلک فقال له ابن ملجم نکمن له فی المسجد الأعظم فإذا خرج لصلاة الفجر فتکنا به فإن نحن قتلناه شفینا أنفسنا و أدرکنا ثارنا فلم یزل به حتی أجابه فأقبل معه حتی دخلا المسجد الأعظم علی قطام و هی معتکفة فی المسجد الأعظم قد ضربت علیها قبة فقالا لها قد اجتمع رأینا علی قتل هذا الرجل فقالت لهما إذا أردتما ذلک فأتیانی فی هذا

ص: 229


1- 1. فی( ک): مع اهلی.
2- 2. فی المصدر: فقال له.

که خویشاوندانش در کنده بودند به کوفه آمد در آنجا اصحابش را دید و از ترس این که چیزی از او در شهر پخش شود موضوع را مخفی کرد. در همین حال بود که روزی مردی از اصحابش از تیم الرباب را دید که قطامه دختر اخضر تمیمی نیز در خانه او بود که امیرالمؤمنین پدر و برادرش را در نهروان کشته بود. قطامه از زیباترین زنان زمانش بود. هنگامی که ابن ملجم او را دید عاشق او شد و آتش عشق آن زن در سینه او شعله ور شد. پس به او پیشنهاد ازدواج داد و از او خواستگاری کرد. قطامه به او گفت: چه چیز به عنوان جهیزیه به من می دهی؟ ابن ملجم به او گفت: هر چه را که صلاح می دانی تعیین کن. قطامه به او گفت: من سه هزار درهم و کنیز و خادم و کشتن علی بن ابی طالب را از تو می خواهم. ابن ملجم به او گفت: همه آنچه که می خواهی برایت فراهم می کنم امّا من چگونه می­توانم علی بن ابی طالب را بکشم؟ قطامه گفت: او را غافل کن و بکش اگر او را بکشی مرا به مُرادم رسانده و با من زندگی می کنی و اگر کشته شوی در این صورت ثواب آخرت برایت بهتر از زندگانی دنیاست. ابن ملجم گفت: مرا برای آمدن به این دیار چیزی مجبور نساخت مگر آنچه تو از من خواستی که علی بن ابی طالب را به قتل برسانم در حالی که من از او فراری هستم و با وجود خانواده اش از او در امنیت نیستم؛ من آنچه را که خواستی انجام می دهم. قطامه گفت: من یک نفر را برای کمک و یاری تو می گمارم آن گاه وردان بن مجالد از تیم الرباب را خواست و ماجرا را برای او تعریف کرد و یاری ابن ملجم را از او خواست و او این یاری را پذیرفت. سپس ابن ملجم خارج شد و نزد مردی از قبیله اشجع به نام شبیب بن بجرة رفت و گفت: ای شبیب آیا شرف دنیا و آخرت را می خواهی؟ گفت: آن چیست؟ ابن ملجم گفت: مرا در کشتن علی بن ابی طالب یاری کن، شبیب که حامی خوارج بود به او گفت: مادرت به عزایت بنشیند خواستار امر منکری هستی، تو چگونه می توانی آن را انجام دهی؟ ابن ملجم به او گفت: ما در مسجد اعظم کمین می کنیم هنگامی که علی علیه السلام برای نماز صبح آمد او را می کشیم و اگر این کار را بکنیم به خواسته دلمان می رسیم و انتقاممان را از او می گیریم. آنقدر به او گفت که سرانجام شبیب درخواست او را پذیرفت و با او آمد و در مسجد اعظم بر قطامه وارد شدند که در آنجا چادری زده و معتکف بود. آن دو به قطامه گفتند: ما هم­رأی شدیم تا این مرد را به قتل برسانیم. قطامه به آن ها گفت: اگر می خواهید این کار را انجام دهید نزد من در این

ص: 229

الموضع فانصرفا من عندها فلبثا أیاما ثم أتیاها و معهما الآخر لیلة الأربعاء لتسع عشرة لیلة خلت من شهر رمضان سنة أربعین من الهجرة فدعت لهم بحریر فعصبت به صدورهم و تقلدوا أسیافهم و مضوا و جلسوا مقابل السدة التی کان یخرج منها أمیر المؤمنین علیه السلام إلی الصلاة و قد کانوا قبل ذلک ألقوا إلی الأشعث بن قیس ما فی نفوسهم من العزیمة علی قتل أمیر المؤمنین علیه السلام و واطأهم علی ذلک و حضر الأشعث بن قیس فی تلک اللیلة لمعونتهم علی ما اجتمعوا علیه و کان حجر بن عدی فی تلک اللیلة بائتا فی المسجد فسمع الأشعث یقول یا ابن ملجم (1) النجاء النجاء لحاجتک فقد فضحک الصبح (2) فأحس حجر بما أراد الأشعث فقال له قتلته یا أعور و خرج مبادرا لیمضی إلی أمیر المؤمنین علیه السلام لیخبره الخبر و یحذره من القوم و خالفه أمیر المؤمنین علیه السلام من الطریق فدخل المسجد فسبقه ابن ملجم فضربه بالسیف و أقبل حجر و الناس یقولون قتل أمیر المؤمنین علیه السلام.

و ذکر عبد الله بن محمد الأزدی قال إنی لأصلی فی تلک اللیلة فی المسجد الأعظم مع رجال من أهل المصر کانوا یصلون فی ذلک الشهر من أوله إلی آخره إذ نظرت إلی رجال یصلون قریبا من السدة و خرج علی بن أبی طالب علیه السلام لصلاة الفجر فأقبل ینادی الصلاة الصلاة فما أدری أ نادی أم رأیت بریق السیوف و سمعت قائلا یقول لله الحکم لا لک یا علی و لا لأصحابک (3) و سمعت علیا یقول لا یفوتنکم الرجل فإذا علیه السلام مضروب و قد ضربه شبیب بن بجرة فأخطأه و وقعت ضربته فی الطاق و هرب القوم نحو أبواب المسجد و تبادر الناس لأخذهم فأما شبیب بن بجرة فأخذه رجل فصرعه و جلس علی صدره و أخذ السیف لیقتله (4)

به

ص: 230


1- 1. فی المصدر: یقول لابن ملجم.
2- 2.« فقد فضح الصبح. أی طلع.
3- 3.«: للّه الحکم یا علی لا لک و لا لاصحابک.
4- 4.«: و أخذ السیف من یده لیقتله اه.

مکان بیایید. آن دو از نزد او رفتند و چند روزی صبر کردند سپس در شب چهارشنبه نوزدهم ماه رمضان سال 40 هجری به نزد او رفتند همراه آن دو شخصی دیگر نیز بود و او برای آن ها حریری خواست و به سینه آن ها بست و آن ها شمشیرهایشان را به آن به کمر بستند و رفتند و کنار مدخلی که امیرالمؤمنین علیه السلام از کنار آن برای نماز می رفت نشستند. قبل از آن اشعث ابن قیس را از خواسته هایشان مبنی بر قتل امیرالمؤمنین علیه السلام آگاه کرده بودند و او با این کار موافقت کرده بود، اشعث در آن شب برای کمک به آن ها نزدشان رفت. در آن شب حجر بن عدی در مسجد خوابیده بود و از اشعث شنید که می گفت: بشتاب بشتاب به سوی کارت، ای ابن ملجم، صبح تو را رسوا می کند. آن گاه حجر از مقصود اشعث آگاه شد و به او گفت: ای یک چشم! او را کشتی. و بیرون آمد تا نزد امیرالمؤمنین رفته و او را از ماجرا آگاه سازد و او را از توطئه آن ها مطلع کند. امیرالمؤمنین علیه السلام از راه دیگری آمد و وارد مسجد شد. آن گاه ابن ملجم از حجر پیشی گرفته و با شمشیر امام را زد. حجر جلو آمد در حالی که مردم می گفتند: امیرالمؤمنین علیه السلام کشته شد.

عبدالله بن محمد ازدی نیز گفت: من در آن شب در مسجد اعظم با مردانی از اهل مصر که از اول تا پایان آن ماه نماز می خواندند، نماز می خواندم. ناگهان نگاهم به اشخاصی افتاد که نزدیک مدخل نماز می خواندند. امیرالمؤمنین علیه السلام برای نماز صبح وارد شد و جلو آمد و صدا زد: نماز! نماز! نمی­دانم ندا داد یا من برق شمشیرها را دیدم و شنیدم که کسی می گفت: ای علی حکم فقط برای خداست نه برای تو و یارانت. و از علی علیه السلام شنیدم که می فرمود: آن مرد از دستتان فرار نکند. آن حضرت علیه السلام ضربت خورده بود درحالی که شبیب بن بجرة ایشان را زده بود اما ضربه اش به خطا رفته و به طاق خورده بود. آنگاه جماعت به سوی درهای مسجد شتافتند و اقدام به گرفتن آن ها کردند. مردی شبیب بن بجرة را گرفت و بر سینه اش نشست و شمشیر برداشت تا او را بکشد

ص: 230

فرأی الناس یقصدون نحوه فخشی أن یعجلوا علیه و لم یسمعوا(1) منه فوثب عن صدره و خلاه و طرح السیف من یده و مضی شبیب هاربا حتی دخل منزله و دخل علیه ابن عم له فرآه یحل الحریر عن صدره فقال له ما هذا لعلک قتلت أمیر المؤمنین فأراد أن یقول لا قال نعم فمضی ابن عمه و اشتمل علی سیفه ثم دخل علیه فضربه به حتی قتله و أما ابن ملجم فإن رجلا من همدان لحقه فطرح علیه قطیفة کانت فی یده ثم صرعه و أخذ السیف من یده و جاء به إلی أمیر المؤمنین علیه السلام و أفلت الثالث و انسل (2) بین الناس.

فلما دخل (3) ابن ملجم علی أمیر المؤمنین علیه السلام نظر إلیه ثم قال النفس بالنفس فإن أنا مت فاقتلوه کما قتلنی و إن أنا عشت رأیت فیه رأیی فقال ابن ملجم و الله لقد ابتعته بألف و سممته بألف فإن خاننی فأبعده الله قال و نادته أم کلثوم یا عدو الله قتلت أمیر المؤمنین قال إنما قتلت أباک قالت یا عدو الله إنی لأرجو أن لا یکون علیه بأس قال لها فأراک أنما تبکین علی إذا لقد و الله ضربته ضربة لو قسمت علی أهل الأرض (4) لأهلکتهم فأخرج من بین یدیه علیه السلام و إن الناس ینهشون لحمه بأسنانهم کأنهم سباع و هم یقولون یا عدو الله ما فعلت (5) أهلکت أمة محمد صلی الله علیه و آله و قتلت خیر الناس و إنه لصامت لم ینطق فذهب به إلی الحبس و جاء الناس إلی أمیر المؤمنین علیه السلام فقالوا له یا أمیر المؤمنین مرنا بأمرک فی عدو الله و الله لقد أهلک الأمة و أفسد الملة فقال لهم أمیر المؤمنین علیه السلام إن عشت رأیت فیه رأیی و إن أهلکت فاصنعوا به کما یصنع بقاتل النبی اقتلوه ثم حرقوه بعد ذلک بالنار.

ص: 231


1- 1. فی المصدر: و لا یسمعوا.
2- 2. انسل من الزحام: انطلق فی استخفاء.
3- 3. فی المصدر: ادخل.
4- 4.«: بین أهل الأرض.
5- 5.«: ما ذا فعلت.

و مردم را دید که به سویش می آیند او ترسید که مردم بر او عجله کنند و حرف او را نشنیده باشند، آنگاه از سینه اش کنار آمد و او را رها ساخت و شمشیر را از دستش انداخت. شبیب فرار کرده و وارد منزلش شد. پسر عموی او نیز وارد منزل شد و دید که او حریر از سینه اش باز می کند و به او گفت: این چیست نکند که تو امیرالمؤمنین را کشتی؟ او خواست بگوید نه، گفت: بله، پس پسر عمویش رفت و شمشیرش را برداشت و او را به قتل رساند. اما ابن ملجم را مردی از همدان گرفت و با رواندازی که در دست داشت روی او انداخت پس او را به زمین زده و شمشیر را از دستش گرفت و او را نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آورد. شخص سوم نیز در شلوغی بین مردم آزاد شد و گریخت.

هنگامی که ابن ملجم بر امیرالمؤمنین علیه السلام وارد شد امام به او نگاه کرد و فرمود: جان در مقابل جان، اگراز دنیا رفتم او را طوری بکشید که مرا کشت ولی اگر زنده ماندم خودم می دانم با او چه بکنم. ابن ملجم گفت: به خدا سوگند آن شمشیر را با هزار دینار خریده و هزار درهم دیگر داده ام که آن را به زهر آب داده اند، اگر بر من خیانت کند خداوند آن را دور گرداند. پس ام کلثوم صدا زد: ای دشمن خدا امیرالمؤمنین را کشتی؟ او گفت: فقط پدرت را کشتم. ام کلثوم گفت: ای دشمن خدا من امیدوارم که مشکلی برای او پیش نیاید. ابن ملجم به او گفت: من تو را می بینم که برای من هم گریه می کنی؟ به خدا سوگند ضربه ای به سر او زدم که اگر بین اهل زمین تقسیم شود هلاک می شوند. پس از نزد امام علیه السلام بیرون رفت در حالی که مردم با دندان هایشان گوشت بدن او را می دریدند گویی که آن ها درندگانی بودند و می گفتند: ای دشمن خدا چه کار کردی؟ امت محمد صلی الله علیه و آله را نابود ساخته و بهترین مردم را کشتی. ابن ملجم ساکت بود و چیزی نمی گفت، او را به زندان انداختند، مردم نزد امیرالمؤمنین آمده و به او گفتند: ای امیرالمؤمنین نسبت به دشمن خدا به ما امر کن، به خدا سوگند او امت را نابود ساخت و دین و آیین را به تباهی کشاند. امیرالمؤمنین علیه السلام به آن ها فرمود: اگر زنده بمانم خودم درباره او تصمیم می گیرم ولی اگر از دنیا رفتم با او آن چنان رفتار کنید که با قاتل پیامبر صلی الله علیه و آله رفتار شد، او را بکشید پس از آن او را در آتش بسوزانید.

ص: 231

قال فلما قضی أمیر المؤمنین علیه السلام نحبه و فرغ أهله من دفنه جلس الحسن علیه السلام و أمر أن یؤتی بابن ملجم فجی ء به فلما وقف بین یدیه قال له یا عدو الله قتلت أمیر المؤمنین و أعظمت الفساد فی الدین ثم أمر فضربت عنقه و استوهبت أم الهیثم بنت الأسود النخعیة جثته منه لتتولی إحراقها فوهبها لها فأحرقتها بالنار و فی أمر قطام و قتل أمیر المؤمنین علیه السلام یقول (1):

فلم أر مهرا ساقه ذو سماحة***کمهر قطام من فصیح و أعجمی (2)

ثلاثة آلاف و عبد و قینة***و ضرب علی بالحسام المسمم

و لا مهر أغلی من علی و إن غلا***و لا فتک إلا دون فتک ابن ملجم.

و أما الرجلان اللذان کانا مع ابن ملجم فی العقد علی قتل معاویة و عمرو بن العاص فإن أحدهما ضرب معاویة و هو راکع فوقعت ضربته فی ألیته و نجا منها و أخذ و قتل من وقته و أما الآخر فإنه وافی عمرا فی تلک اللیلة و قد وجد علة فاستخلف رجلا یصلی بالناس یقال له خارجة بن أبی حبیبة العامری فضربه بسیفه و هو یظن أنه عمرو فأخذ و أتی به عمرو فقتله و مات خارجة فی الیوم الثانی (3).

کشف، [کشف الغمة]: من مناقب الخوارزمی مرفوعا إلی إسماعیل بن راشد مثله (4).

بیان

قال الجزری لأمک هبل أی ثکل و منه حدیث علی علیه السلام: هبلتهم الهبول. أی ثکلتهم الثکول و هی بفتح الهاء من النساء التی لا یبقی لها ولد انتهی (5) و الإد بالکسر العجب و الأمر الفظیع و الداهیة و المنکر.

أقول: قال ابن أبی الحدید قال أبو الفرج قال أبو مخنف قال أبو زهیر العبسی فأما صاحب معاویة فإنه قصده فلما وقعت عینه علیه ضربه فوقعت

ص: 232


1- 1. فی المصدر: یقول الشاعر.
2- 2.«: من غنی و معدم.
3- 3. الإرشاد للمفید: 8- 11.
4- 4. کشف الغمّة: 128 و 129.
5- 5. النهایة 4: 227.

هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام درگذشت و اهل بیتش ایشان را دفن کردند حسن علیه السلام نشست و دستور داد تا ابن ملجم را بیاورند. او را نزد امام آوردند هنگامی که پیش او ایستاد حسن علیه السلام به او فرمود: ای دشمن خدا امیرالمؤمنین را به شهادت رساندی و فساد را در دین گسترش دادی. آنگاه دستور داد تا گردن او را بزنند. پس امّ هیثم دختر أسود نخعی جنازه او را از امام حسن علیه السلام درخواست کرد تا آن را بسوزاند. ایشان نیز آن را به او داد که جنازه را به آتش سوزاند. شاعر درباره کار قطام و کشتن امیرالمؤمنین علیه السلام می گوید:

«من تا به حال در میان عرب و عجم، بخشنده­ای ندیدم که مهریه­ای مانند مهریه قطام بپردازد.

سه هزار دینار و برده و کنیزی و کشتن علی با شمشیر سمّی.

هیچ مهریه­ای هر چند زیاد باشد گران بهاتر از علی علیه السلام نیست و هیچ کشتنی نیست مگر این که پایین­تر از کشتن ابن ملجم باشد.»

امّا آن دو شخص دیگری که با ابن ملجم پیمان بسته بودند و قرار بود معاویه و عمرو بن عاص را به قتل برسانند، یکی از آنها معاویه را در حالی که در رکوع بود زد امّا ضربه او به باسن او خورد و معاویه از او نجات یافته و همان موقع او را کشت. دیگری نیز عمرو را در همان شب دید در حالی که او بیمار بود و شخص دیگری به نام خارجة بن ابوحبیبه عامری را به جای خود گذاشته بود، با مردم نماز بخواند. او خارجة را با شمشیر زد در حالی که گمان کرد که او عمرو بن عاص است آن گاه دستگیر شد و نزد عمرو آورده شد، عمرو نیز دستور به قتل او داد، خارجة نیز در روز دوّم کشته شد.(1)

کشف الغمة: در مناقب خوارزمی از اسماعیل بن راشد مانند آن نقل شده است.(2)

توضیح

جزری گفت: لأمک هبل یعنی ثکل و از همین باب است حدیث علی علیه السلام هبلتهم الهبول یعنی مادران به عزایشان بنشینند و آن با فتحه الهاء از زنانی است که فرزند برایش نماند، پایان نقل قول. و الإد با کسره یعنی العجب و أمر بد و دهشت ناک و منکر می گویم: ابن ابی الحدید گفت: کسی که می خواست معاویه را بکشد نزد او رفت هنگامی که چشمش به او افتاد او را زد؛

ص: 232


1- . ارشاد مفید: 8. 11
2- . کشف الغمة: 128و 129

ضربته علی ألیته فجاء الطبیب إلیه فنظر إلی الضربة فقال إن السیف مسموم فاختر إما أن أحمی لک حدیدة فأجعلها فی الضربة و إما أن أسقیک دواء فتبرأ و ینقطع نسلک فقال أما النار فلا أطیقها و أما النسل ففی یزید و عبد الله ما یقر عینی و حسبی بهما فسقاه الدواء فعوفی (1) و لم یولد له بعد ذلک و قال البرک بن عبد الله إن لک عندی بشارة قال و ما هی فأخبره خبر صاحبه و قال إن علیا قتل فی هذه اللیلة فاحتبسنی عندک فإن قتل فأنت ولی ما تراه فی أمری و إن لم یقتل أعطیتک العهود و المواثیق أن أمضی (2) فأقتله ثم أعود إلیک فأضع یدی فی یدک حتی تحکم فی بما تری فحبسه عنده فلما أتی الخبر أن علیا قتل فی تلک اللیلة خلی سبیله هذه روایة إسماعیل بن راشد و قال غیره بل قتله من وقته.

و أما صاحب عمرو بن العاص فإنه وافاه فی تلک اللیلة و قد وجد علة فاستخلف رجلا یصلی بالناس یقال له خارجة بن أبی حنیفة(3) فخرج للصلاة فشد عمرو بن بکر فضربه بالسیف فأثبته فأخذ الرجل فأتی به عمرو بن العاص فقتله و دخل من غد إلی خارجة و هو یجود بنفسه فقال أما و الله یا أبا عبد الله ما أراد غیرک قال عمرو و لکن الله أراد خارجة(4).

وَ قَالَ قَالَ أَبُو الْفَرَجِ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادٍ: ذَکَرَهُ أَنَّ الْأَشْعَثَ بْنَ قَیْسٍ لَعَنَهُ اللَّهُ دَخَلَ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَکَلَّمَهُ فَأَغْلَظَ عَلِیٌّ لَهُ فَعَرَضَ الْأَشْعَثُ أَنَّهُ سَیُفْتَکُ بِهِ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام أَ بِالْمَوْتِ تُخَوِّفُنِی أَوْ تُهَدِّدُنِی فَوَ اللَّهِ مَا أُبَالِی وَقَعْتُ عَلَی الْمَوْتِ أَوْ وَقَعَ الْمَوْتُ عَلَیَّ.

ص: 233


1- 1. فی المصدر بعد ذلک: و عالج جرحه حتّی التأم اه.
2- 2.«: أن امضی إلیه اه.
3- 3.«: خارجة بن حذافة أحد بنی عامر بن لؤی.
4- 4. شرح النهج 2: 65.

ولی ضربه با باسن معاویه برخورد کرد، آن گاه طبیب نزد او آمده و به ضربه نگاه کرد و گفت: این شمشیر سمی است حال انتخاب کن یا آهنی گداخته و در جای ضربه بگذارم یا دوایی به تو بدهم که خوب شوی و نسلت قطع شود. معاویه گفت: تحمل آتش را ندارم! و نسل یزید و عبدالله چشمم را روشن می کنند و مرا کفایت می­کنند. آن­گاه طبیب دارو را به او نوشاند و او بهبود یافت و عقیم گشت. برک بن عبدالله گفت: مژده­ای برایت دارم، معاویه گفت: چیست؟ پس او را از اخبار دوستش آگاه ساخت و گفت: امشب علی کشته شد و تو مرا نزد خودت زندانی کن، اگر علی کشته شد تو خود هر تصمیمی می خواهی درباره من بگیر، امّا اگر کشته نشده بود من با تو عهد و پیمان می بندم که می روم و او را می کشم و برمی­گردم و دستم را در دست تو می گذارم و تو درباره من هر چه می خواهی انجام می دهی. معاویه او را نزد خود زندانی کرد، هنگامی که خبر کشته شدن علی در آن شب به او رسید او را آزاد کرد این روایت اسماعیل بن راشد بود؛ دیگران گفته اند: معاویه او را همان موقع کشت.

امّا کسی که می خواست عمرو بن عاص را بکشد در آن شب به قول خود وفا کرد - حاضر شد -. عمرو بیمار شد و شخصی دیگر به نام خارجة بن أبوحنیفه را به جای خود گذاشته بود تا برای مردم نماز بخواند. خارجة برای نماز به مسجد آمد، آنگاه عمرو بن بکر شمشیر کشید و او را زد و او را بر زمین انداخت. پس دستگیر شد و نزد عمرو بن عاص آورده شد او نیز او را کشت، فردای آن شب عمرو بن عاص نزد خارجه رفت در حالی که او جان به سر بود. خارجه گفت: ای أبا عبدالله به خدا سوگند غیر تو را نمی خواست بکشد. عمرو گفت: امّا خداوند خارجه را خواست. (1)

گفت: ابوالفرج گفت: اشعث بن قیس لعنه الله بر علی علیه السلام وارد شد و با او سخن گفت. علی علیه السلام با او به درشتی سخن گفت. اشعث با کنایه به آن حضرت گفت که او را خواهد کشت. علی علیه السلام فرمود: آیا مرا از مرگ می ترسانی یا نسبت به آن تهدیدم می کنی؟ به خدا سوگند اهمیتی نمی­دهم که در دام مرگ بیفتم یا مرگ در دامم بیفتد.

ص: 233


1- .شرح نهج البلاغة2: 56

قَالَ وَ قَالَ أَبُو الْفَرَجِ الْأَصْفَهَانِیُّ رَوَی أَبُو مِخْنَفٍ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ: أَنَّ صَعْصَعَةَ بْنَ صُوحَانَ اسْتَأْذَنَ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ قَدْ أَتَاهُ عَائِداً لَمَّا ضَرَبَهُ ابْنُ مُلْجَمٍ فَلَمْ یَکُنْ عَلَیْهِ إِذْنٌ فَقَالَ صَعْصَعَةُ لِلْآذِنِ قُلْ لَهُ یَرْحَمُکَ اللَّهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ حَیّاً وَ مَیِّتاً فَلَقَدْ کَانَ اللَّهُ فِی صَدْرِکَ عَظِیماً وَ لَقَدْ کُنْتَ بِذَاتِ اللَّهِ عَلِیماً فَأَبْلَغَهُ الْآذِنُ إِلَیْهِ (1) فَقَالَ قُلْ لَهُ وَ أَنْتَ یَرْحَمُکَ اللَّهُ فَلَقَدْ کُنْتَ خَفِیفَ الْمَئُونَةِ کَثِیرَ الْمَعُونَةِ قَالَ أَبُو الْفَرَجِ ثُمَّ جُمِعَ لَهُ أَطِبَّاءُ الْکُوفَةِ فَلَمْ یَکُنْ مِنْهُمْ أَعْلَمُ بِجُرْحِهِ مِنْ أَثِیرِ بْنِ عَمْرِو بْنِ هَانِی السَّلُولِیِّ وَ کَانَ مُطَبِّباً صَاحِبَ الْکُرْسِیِّ یُعَالِجُ الْجِرَاحَاتِ وَ کَانَ مِنَ الْأَرْبَعِینَ غُلَاماً الَّذِینَ کَانَ ابْنُ الْوَلِیدِ أَصَابَهُمْ فِی عَیْنِ التَّمْرِ فَسَبَاهُمْ فَلَمَّا نَظَرَ أَثِیرٌ إِلَی جُرْحِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام دَعَا بِرِیَةِ شَاةٍ حَارَّةٍ فَاسْتَخْرَجَ مِنْهَا عِرْقاً ثُمَّ نَفَخَهُ (2) ثُمَّ اسْتَخْرَجَهُ وَ إِذَا عَلَیْهِ بَیَاضُ الدِّمَاغِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ اعْهَدْ عَهْدَکَ فَإِنَّ عَدُوَّ اللَّهِ قَدْ وَصَلَتْ ضَرْبَتُهُ إِلَی أُمِّ رَأْسِکَ (3).

«42»

شا، [الإرشاد] ابْنُ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ رِجَالِهِ قَالَ: قِیلَ لِلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام أَیْنَ دَفَنْتُمْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ خَرَجْنَا بِهِ لَیْلًا عَلَی مَسْجِدِ الْأَشْعَثِ حَتَّی خَرَجْنَا بِهِ إِلَی الظَّهْرِ بِجَنْبِ الْغَرِیَّیْنِ فَدَفَنَّاهُ هُنَاکَ (4).

«43»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام دَخَلَ الْحَمَّامَ فَسَمِعَ صَوْتَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَخَرَجَ إِلَیْهِمَا فَقَالَ مَا لَکُمَا فَقَالا اتَّبَعَکَ هَذَا الْفَاجِرُ ابْنُ مُلْجَمٍ- فَظَنَنَّا أَنَّهُ یَغْتَالُکَ فَقَالَ لَهُمَا دَعَاهُ لَا بَأْسَ (5).

«44»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب أَبُو بَکْرٍ الشِّیرَازِیُّ فِی کِتَابِهِ عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ قَالَ: أَوْصَی عَلِیٌّ علیه السلام عِنْدَ مَوْتِهِ لِلْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ قَالَ لَهُمَا إِنْ أَنَا مِتُّ فَإِنَّکُمَا سَتَجِدَانِ عِنْدَ رَأْسِی حَنُوطاً مِنَ الْجَنَّةِ وَ ثَلَاثَةَ أَکْفَانٍ مِنْ إِسْتَبْرَقِ الْجَنَّةِ فَغَسِّلُونِی وَ

ص: 234


1- 1. فی المصدر: فأبلغه الاذن مقالته.
2- 2.«: و أدخله فی الجرح ثمّ نفخه.
3- 3. شرح النهج: 67 و 68.
4- 4. الإرشاد للمفید: 12.
5- 5. لم نجده فی المصدر المطبوع.

گفت: ابوالفرج اصفهانی گفت: صعصعة بن صوحان برای عیادت از علی علیه السلام پس از ضربت ابن ملجم اجازه خواست. به او اجازه داده نشد، پس صعصعة به حاجب گفت: به ایشان بگو: ای امیرالمؤمنین خداوند تو را زنده یا مرده، رحمت کند خداوند در دل تو بزرگ بود و تو به ذات خداوند دانا. او این گفته را به امام رساند و امام به او این چنین فرمود: خداوند تو را نیز رحمت کند که زحمتت کم و یاری ات بسیار بود. آنگاه طبیبان کوفه نزد امام گرد آمدند و کسی بهتر و آشناتر به زخم آن حضرت از أثیر بن عمرو بن هانی سلولیّ نبود که طبیبی مشهور بود و زخم ها را درمان و معالجه می کرد. او یکی از چهل غلامی بود که پسر ولید در عین التمر به آنها حمله کرده و آنان را اسیر کرده بود. هنگامی که اثیر به جراحت امیرالمؤمنین علیه السلام نگاه کرد، جگر سفید گرم گوسفندی را خواست و رگی از آن را در آورد - و در جای زخم گذاشت - و در آن دمید، سپس آن را خارج کرد و دید که سفیدی مغز در آن است و گفت: ای امیرالمؤمنین وصیت کن که ضربه دشمن خدا به مغز سرت رسیده است. (1)

روایت42.

ارشاد: به حسین بن علی علیه السلام گفته شد: امیرالمؤمنین علیه السلام را کجا دفن کردید؟ فرمود: شبانگاه او را از مقابل مسجد اشعث بردیم تا به بیرون شهر در جانب غریین - نجف - رسیده و ایشان را آنجا دفن کردیم. (2)

روایت43.

خرائج: علی علیه السلام وارد حمام شد و صدای حسن و حسین علیهما السلام را شنید و نزد آن ها آمد و فرمود: شما را چه شده است؟ گفتند: این ستمکار ابن ملجم شما را دنبال کرد و ما گمان کردیم که او می خواهد شما را غافلگیرانه بکشد. حضرت علیه السلام به آن دو فرمود: رهایش کنید، اشکالی ندارد.(3)

روایت44.

مناقب ابن شهر آشوب: از حسن بصری روایت شده که علی علیه السلام هنگام وفاتش به حسن و حسین علیهما السلام وصیت کرده و به آن ها فرمود: اگر از دنیا رفتم شما حنوطی از بهشت کنار سرم و سه کفن از ابریشم بهشتی پیدا می کنید سپس مرا غسل داده

ص: 230


1- . شرح نهج البلاغة: 67 و 68
2- . ارشاد مفید: 12
3- . ما در منبع چاپ شده آن را نیافتیم

حَنِّطُونِی بِالْحَنُوطِ وَ کَفِّنُونِی قَالَ الْحَسَنُ علیه السلام فَوَجَدْنَا عِنْدَ رَأْسِهِ طَبَقاً مِنَ الذَّهَبِ عَلَیْهِ خَمْسُ شَمَّامَاتٍ (1) مِنْ کَافُورِ الْجَنَّةِ وَ سِدْراً مِنْ سِدْرِ الْجَنَّةِ فَلَمَّا فَرَغُوا مِنْ غُسْلِهِ وَ تَکْفِینِهِ أَتَی الْبَعِیرُ فَحَمَلُوهُ عَلَی الْبَعِیرِ بِوَصِیَّةٍ مِنْهُ وَ کَانَ قَالَ فَسَیَأْتِی الْبَعِیرُ إِلَی قَبْرِی فَیُقِیمُ (2) عِنْدَهُ فَأَتَی الْبَعِیرُ حَتَّی وَقَفَ عَلَی شَفِیرِ الْقَبْرِ فَوَ اللَّهِ مَا عَلِمَ أَحَدٌ مَنْ حَفَرَهُ فَأُلْحِدَ فِیهِ بَعْدَ مَا صُلِّیَ عَلَیْهِ وَ أَظَلَّتِ النَّاسَ غَمَامَةٌ بَیْضَاءُ وَ طُیُورٌ بِیضٌ فَلَمَّا دُفِنَ ذَهَبَتِ الْغَمَامَةُ وَ الطُّیُورُ.

وَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ یَذْکُرُ فِیهِ: أُوصِیکُمَا وَصِیَّةً فَلَا تُظْهِرَا عَلَی أَمْرِی أَحَداً فَأَمَرَهُمَا أَنْ یَسْتَخْرِجَا مِنَ الزَّاوِیَةِ الْیُمْنَی لَوْحاً وَ أَنْ یُکَفِّنَاهُ فِیمَا یَجِدَانِ فَإِذَا غَسَّلَاهُ وَضَعَاهُ عَلَی ذَلِکَ اللَّوْحِ وَ إِذَا وَجَدَا السَّرِیرَ یُشَالُ (3) مُقَدَّمُهُ یُشِیلَانِ مُؤَخَّرَهُ وَ أَنْ یُصَلِّیَ الْحَسَنُ مَرَّةً وَ الْحُسَیْنُ مَرَّةً صَلَاةَ إِمَامٍ فَفَعَلَا کَمَا رَسَمَ فَوَجَدَا اللَّوْحَ وَ عَلَیْهِ مَکْتُوبٌ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا مَا ذَخَرَهُ نُوحٌ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ أَصَابَا الْکَفَنَ فِی دِهْلِیزِ الدَّارِ مَوْضُوعاً فِیهِ حَنُوطٌ قَدْ أَضَاءَ نُورُهُ النَّهَارَ.

وَ رُوِیَ: أَنَّهُ قَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَقْتَ الْغُسْلِ أَ مَا تَرَی إِلَی خِفَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنَّ مَعَنَا قَوْماً یُعِینُونَنَا فَلَمَّا قَضَیْنَا صَلَاةَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ إِذاً قَدْ شِیلَ مُقَدَّمُ السَّرِیرِ وَ لَمْ یَزَلْ (4)

نَتَّبِعُهُ إِلَی أَنْ وَرَدْنَا إِلَی الْغَرِیِّ فَأَتَیْنَا إِلَی قَبْرٍ عَلَی مَا وَصَفَ (5) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ نَحْنُ نَسْمَعُ خَفْقَ أَجْنِحَةٍ کَثِیرَةٍ وَ ضَجَّةً وَ جَلَبَةً فَوَضَعْنَا السَّرِیرَ وَ صَلَّیْنَا عَلَی أَمِیرِ

ص: 235


1- 1. الشمام: کل ما یشم من الروائح الطیبة.
2- 2. فی المصدر: فیقف.
3- 3. شال الشی ء: ارتفع.
4- 4. فی المصدر: و لم نزل.
5- 5. فی( ک): علی ما وصفنا.

و با همان حنوط، حنوط و کفن کنید. حسن علیه السلام فرمود: ما کنار سرش طبقی از طلا که رویش کافور خوش بوی بهشتی و سدر بهشتی قرار داشت یافتیم. هنگامی که آن حضرت را غسل و کفن کردند شتر آمد و بنابر وصیت ایشان او را با آن حمل کردند ایشان فرموده بودند: شتر نزد قبرم می آید و کنار آن توقف خواهد کرد. پس شتر آمد و بر لبه قبر ایستاد. به خدا سوگند کسی نفهمید چه کسی آن را کنده است. بعد از این که برایشان نماز خوانده شد لحد بر آن گذاشتند. هنگام دفن یک پاره ابر سفید و پرندگان سفید روی مردم سایه انداختند و هنگامی که تدفین به اتمام رسید آن ابر و پرندگان رفتند.

زید بن علی از پدرش از جدش حسین بن علی علیهم السلام در روایتی طولانی نقل کرد که علی علیه السلام فرمود: وصیتی به شما می کنم که کسی را از امر من با خبر نکنید. پس دستور داد تا از گوشه راست لوحی را بیرون آورند و او را با آنچه در آن پیدا می کنند دفن نمایند و هنگامی که او را غسل دادند روی آن لوح بگذارند و هر وقت دیدند که جلوی تابوت بلند می شود عقب آن را بگیرند و حسن علیه السلام یک بار و حسین علیه السلام هم یک بار بر او نماز بخوانند. آن دو آن گونه که علی علیه السلام وصیت کرده بود انجام دادند و لوح را پیدا کردند که روی آن نوشته شده بود: «بسم الله الرحمن الرحیم، این همانی است که نوح پیامبر صلی الله علیه برای علی بن ابی طالب علیه السلام گذاشته است» آن دو کفن را در دهلیز خانه یافتند که روی آن حنوطی بود که نورش روز را روشن ساخته بود .

روایت شده که امام حسین علیه السلام هنگام غسل فرمود: آیا سبکی امیرالمؤمنین را نمی بینی؟ حسن علیه السلام فرمود: ای اباعبدالله! با ما جماعتی هستند که ما را کمک می کنند.

هنگامی که ما آخرین نماز عشاء را خواندیم، جلوی تابوت بلند شد ما همچنان آن را دنبال می کردیم تا وارد غری - نجف - شدیم و کنار مقبره امیرالمؤمنین علیه السلام همچنان که خود ایشان فرموده بودند آمدیم در حالی که صدای بال های بسیار و سر و صدا می شنیدیم. ما تابوت را روی زمین گذاشته و بر ایشان آن گونه که به ما فرموده بود نماز خواندیم

ص: 235

الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَمَا وَصَفَ لَنَا وَ نَزَلْنَا قَبْرَهُ فَأَضْجَعْنَاهُ فِی لَحْدِهِ وَ نَضَّدْنَا عَلَیْهِ اللَّبِنَ.

وَ فِی الْخَبَرِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: فَأَخَذَا اللَّبِنَةَ مِنْ عِنْدِ الرَّأْسِ بَعْدَ مَا أَشْرَجَا عَلَیْهِ اللَّبِنَ فَإِذَا لَیْسَ فِی الْقَبْرِ شَیْ ءٌ فَإِذَا هَاتِفٌ یَهْتِفُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ عَبْداً صَالِحاً فَأَلْحَقَهُ اللَّهُ بِنَبِیِّهِ- وَ کَذَلِکَ یَفْعَلُ بِالْأَوْصِیَاءِ بَعْدَ الْأَنْبِیَاءِ حَتَّی لَوْ أَنَّ نَبِیّاً مَاتَ بِالْمَشْرِقِ وَ مَاتَ وَصِیُّهُ بِالْمَغْرِبِ لَأَلْحَقَ النَّبِیَّ بِالْوَصِیِ (1).

وَ فِی خَبَرٍ عَنْ أُمِّ کُلْثُومٍ بِنْتِ عَلِیٍّ علیه السلام: فَانْشَقَّ الْقَبْرُ عَنْ ضَرِیحٍ فَإِذَا هُوَ بِسَاجَةٍ مَکْتُوبٍ عَلَیْهَا بِالسُّرْیَانِیَّةِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا قَبْرٌ حَفَرَهُ نُوحٌ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَصِیِّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَبْلَ الطُّوفَانِ بِسَبْعِمِائَةِ سَنَةٍ فَانْشَقَّ الْقَبْرُ فَلَا نَدْرِی (2)

وَ سَأَلَ ابْنُ مُسْکَانَ الصَّادِقَ علیه السلام عَنِ الْقَائِمِ الْمَائِلِ فِی طَرِیقِ الْغَرِیِّ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّهُمْ لَمَّا جَاءُوا بِسَرِیرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام انْحَنَی أَسَفاً وَ حُزْناً عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام. وَ قَالَ الْغَزَّالِیُّ: ذَهَبَ النَّاسُ إِلَی أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام دُفِنَ عَلَی النَّجَفِ وَ أَنَّهُمْ حَمَلُوهُ عَلَی النَّاقَةِ فَسَارَتْ حَتَّی انْتَهَتْ إِلَی مَوْضِعِ قَبْرِهِ فَبَرَکَتْ فَجَهَدُوا أَنْ تَنْهَضَ فَلَمْ تَنْهَضْ فَدَفَنُوهُ فِیهِ (3).

«45»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب تَفْسِیرُ وَکِیعٍ وَ السُّدِّیِّ وَ السُّفْیَانِ وَ أَبِی صَالِحٍ: أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ قَرَأَ قَوْلَهُ تَعَالَی أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَأْتِی الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها(4) یَوْمَ قُتِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ لَقَدْ کُنْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ الطَّرَفَ الْأَکْبَرَ فِی الْعِلْمِ الْیَوْمَ نَقَصَ عِلْمُ الْإِسْلَامِ وَ مَضَی رُکْنُ الْإِیمَانِ.

الزَّعْفَرَانِیُّ عَنِ الْمُزَنِیِّ عَنِ الشَّافِعِیِّ عَنْ مَالِکٍ عَنْ سُمَیٍّ عَنْ أَبِی

ص: 236


1- 1. فی المصدر: لالحق الوصی بالنبی.
2- 2. کذا فی النسخ و المصدر.
3- 3. مناقب آل أبی طالب 1: 482 و 483.
4- 4. سورة الرعد: 41.

و وارد قبرشان شده و در قبر گذاشتیم و خشت ها را روی یکدیگر چیدیم.

امام صادق علیه السلام فرمود: آن ها بعد از این که خشت ها را روی هم گذاشتند خشت را از بالای سر آن حضرت برداشتند و دیدند که کسی در قبر نیست. در این هنگام ندا دهنده ای ندا برآورد: امیرالمؤمنین علیه السلام بنده­ای صالح بود که خداوند او را به پیامبرش ملحق ساخت و این چنین خداوند بعد از پیامبران با اوصیا انجام می­دهد تا جایی که اگر پیامبری در مشرق زمین بمیرد و وصی او در مغرب از دنیا برود خداوند نبی را به وصی ملحق می سازد.

ام کلثوم دختر علی علیه السلام فرمود: قبر شکافته شده و ضریحی نمایان شد. ناگهان تخته­ای دیدیم که روی آن با سریانی نوشته شده بود « بسم الله الرحمن الرحیم این مقبره ایست که نوح برای علی بن ابی طالب علیه السلام هفتصد سال قبل از طوفان کنده است» سپس قبر شکافته شد و نمی­دانیم. (1)

ابن مسکان از امام صادق علیه السلام درباره ستون خمیده در راه نجف سؤال کرد. ایشان فرمودند: بله، هنگامی که تابوت امیرالمؤمنین علیه السلام را آوردند آن ستون به خاطر اندوه و ناراحتی بر ایشان، خمیده گشت.

غزالی گفت: مردم اعتقاد دارند که علی علیه السلام در نجف دفن شده است و آن ها او را با شتر حمل کردند و شتر حرکت کرد تا به محل قبر ایشان رسید سپس زانو زد و آن ها هر چه تلاش کردند که برخیزد برنخاست، پس او را در همانجا دفن کردند.(2)

روایت45.

مناقب ابن شهر آشوب: روزی که علی علیه السلام به شهادت رسید عبدالله بن عمر این آیه از قرآن را خواند: «أوَلَم یَرَوا أنّا نَأتِی الأرضَ نَنقُصُها مِن أطرافها» {آیا ندیده اید که ما همواره می آییم و از اطراف این زمین می کاهیم؟}(3)

و گفت: ای امیرالمؤمنین تو طرف بزرگ تر در عِلم بودی، امروز عِلم اسلام کاسته شد و ستون ایمان از دنیا رفت.

ابو

ص: 236


1- .این چنین در نسخه ها و منبع است.
2- . مناقب آل ابی طالب1: 482 و 483
3- . رعد/41

صَالِحٍ قَالَ: لَمَّا قُتِلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ هَذَا الْیَوْمَ (1)

نَقَصَ الْفِقْهُ وَ الْعِلْمُ مِنْ أَرْضِ الْمَدِینَةِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ نُقْصَانَ الْأَرْضِ نُقْصَانُ عُلَمَائِهَا وَ خِیَارِ أَهْلِهَا إِنَّ اللَّهَ لَا یَقْبِضُ هَذَا الْعِلْمَ انْتِزَاعاً یَنْتَزِعُهُ مِنْ صُدُورِ الرِّجَالِ وَ لَکِنَّهُ یَقْبِضُ الْعِلْمَ بِقَبْضِ الْعُلَمَاءِ حَتَّی إِذَا لَمْ یَبْقَ عَالِمٌ اتَّخَذَ النَّاسُ رُؤَسَاءَ جُهَّالًا فَیَسْأَلُوا فَیُفْتُوا بِغَیْرِ عِلْمٍ فَیَضِلُّوا وَ أَضَلُّوا.

سَعِیدُ بْنُ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِناً وَ قَدْ کَانَ قَبْرُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام مَعَ نُوحٍ فِی السَّفِینَةِ فَلَمَّا خَرَجَ مِنَ السَّفِینَةِ تَرَکَ قَبْرَهُ خَارِجَ الْکُوفَةِ فَسَأَلَ نُوحٌ رَبَّهُ الْمَغْفِرَةَ لِعَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ علیهما السلام قَوْلُهُ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ ثُمَّ قَالَ وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِینَ یَعْنِی الظَّلَمَةَ لِأَهْلِ بَیْتِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله إِلَّا تَباراً(2).

وَ رُوِیَ: أَنَّهُ نَزَلَ فِیهِ وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (3).

أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ فِی فَضَائِلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَبُو بَکْرٍ الشِّیرَازِیُّ فِی نُزُولِ الْقُرْآنِ أَنَّهُ قَالَ سَعِیدُ بْنُ الْمُسَیَّبِ: کَانَ عَلِیٌّ یَقْرَأُ إِذِ انْبَعَثَ أَشْقاها(4) قَالَ فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتُخْضَبَنَّ هَذِهِ مِنْ هَذَا وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی لِحْیَتِهِ وَ رَأْسِهِ. وَ رَوَی الثَّعْلَبِیُّ وَ الْوَاحِدِیُّ بِإِسْنَادِهِمَا عَنْ عَمَّارٍ وَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ صُهَیْبٍ وَ عَنِ الضَّحَّاکِ وَ رَوَی ابْنُ مَرْدَوَیْهِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ وَ عَنْ صُهَیْبٍ وَ عَنْ عَمَّارٍ وَ عَنِ ابْنِ عَدِیٍّ وَ عَنِ الضَّحَّاکِ وَ الْخَطِیبُ فِی التَّارِیخِ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ وَ رَوَی الطَّبَرِیُّ وَ الْمَوْصِلِیُّ عَنْ عَمَّارٍ وَ رَوَی أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ عَنِ الضَّحَّاکِ أَنَّهُ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: یَا عَلِیُّ أَشْقَی الْأَوَّلِینَ عَاقِرُ النَّاقَةِ وَ أَشْقَی الْآخِرِینَ قَاتِلُکَ وَ فِی رِوَایَةٍ مَنْ یَخْضِبُ هَذِهِ مِنْ هَذَا. و کان عبد الرحمن بن ملجم عداده من مراد قال ابن عباس کان من ولد قدار عاقر ناقة صالح و قصتهما

ص: 237


1- 1. فی المصدر: هذا یوم.
2- 2. سورة نوح: 28.
3- 3. سورة الشعراء: 227.
4- 4. سورة الشمس: 12.

صالح گفت: هنگامی که علی علیه السلام به شهادت رسید، ابن عباس گفت: این روزی است که فقه و علم از سرزمین مدینه کاسته شد، سپس گفت: نقصان زمین نقصان دانشمندان و بهترین ساکنان آن است. خداوند این علم را یکباره از سینه مردان بیرون نمی­کشد تا آن را بر دارد، بلکه آن را با مرگ دانشمندان می گیرد تا وقتی که دیگر دانشمندی باقی نماند مردم رهبران نادان را پیشوا قرار می دهند و از آن ها سؤال می کنند و آن ها نیز بدون علم فتوا می دهند پس گمراه می شوند و گمراه کرده­اند.

ابن عباس درباره این آیه از قرآن گفت: «ربّ اغفرلی و لوالدیّ و لمن دخَل بیتی مُؤمناً» پروردگارا بر من و پدر و مادرم و هر مؤمنی که در سرایم درآید ببخشای} مقبره علی علیه السلام با نوح در کشتی بود. هنگامی که او از کشتی خارج شد قبرش را در بیرون از کوفه گذاشت. سپس نوح از پروردگارش برای علی و فاطمه سلام الله علیها آمرزش خواست «و للمؤمنین و المؤمنات»{و بر مردان و زنان با ایمان} و سپس فرمود: «و لاتزد الظالمین الّا تباراً» {و جز بر هلاکت ستمگران میفزای}(1)

یعنی جز بر هلاکت کسانی که به اهل بیت محمد صلی الله علیه و آله ظلم کردند، میفزای «الّا تباراً» .

روایت شده که این آیه درباره علی علیه السلام نازل شده است « وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ » {و کسانی که ستم کردند به زودی خواهند دانست به کدام بازگشت گاه برخواهند گشت}(2)

سَعِید بْن مُسَیَّب گفت: علی علیه السلام این آیه از قرآن را تلاوت می کرد « إِذِ انْبَعَثَ أَشْقاها» {آنگاه که شقی ترینشان برپا خاست}(3).

فرمود: قسم به کسی که جانم در دست اوست این از این خضاب خواهد شد - در حالی که با دستش به محاسن و سر مبارک اشاره می­کرد -.

احمد بن حنبل از ضحاک نقل کرد که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: شقی ترین گذشتگان پی­کننده شتر و شقی ترین آیندگان قاتل توست. و در روایتی آمده است: کسی که این را از این خضاب می کند،

عبدالرحمن بن ملجم نسبش از قبیله مُراد بود. ابن عباس گفت: او از فرزندان قدار پی کننده شتر صالح بود، داستان آن دو

ص: 237


1- .نوح/28
2- .شعراء/227
3- .شمس/12

واحدة لأن قدار عشق امرأة یقال لها رباب کما عشق ابن ملجم لقطام.

سمع ابن ملجم و هو یقول لأضربن علیا بسیفی هذا فذهبوا به إلیه فقال ما اسمک قال عبد الرحمن بن ملجم قال نشدتک بالله عن شی ء تخبرنی قال نعم قال هل مر علیک شیخ یتوکأ علی عصاه و أنت فی الباب فمشقک (1) بعصاه ثم قال بؤسا لک أشقی من عاقر ناقة ثمود قال نعم قال هل کان الصبیان یسمونک ابن راعیة الکلاب و أنت تلعب معهم قال نعم قال هل أخبرتک أمک أنها حملت بک و هی طامث قال نعم قال فبایع فبایع ثم قال خلوا سبیله.

الحسن البصری: أنه علیه السلام سهر فی تلک اللیلة و لم یخرج لصلاة اللیل علی عادته فقالت أم کلثوم ما هذا السهر قال إنی مقتول لو قد أصبحت فقالت مر جعدة فلیصل بالناس قال نعم مروا جعدة لیصل ثم مر و قال لا مفر من الأجل و خرج قائلا:

خلوا سبیل الجاهد المجاهد***فی الله ذی الکتب و ذی المجاهد(2)

فی الله لا یعبد غیر الواحد***و یوقظ الناس إلی المساجد

و روی أنه علیه السلام: سهر فی تلک اللیلة فأکثر الخروج و النظر إلی السماء و هو یقول و الله ما کذبت و إنها اللیلة التی وعدت بها ثم یعاود مضجعه فلما طلع الفجر أتاه ابن النباح (3) و نادی الصلاة فقام فاستقبله الإوز فصحن فی وجهه فقال دعوهن فإنهن صوائح تتبعها نوائح و تعلقت حدیدة علی الباب فی مئزره فشد إزاره و هو یقول :

اشدد حیازیمک للموت فإن الموت لاقیک***و لا تجزع من الموت إذا حل بوادیک.

ص: 238


1- 1. أی ضربک.
2- 2. فی المصدر: و ذی المشاهد.
3- 3.«: ابن التیاح.

یکی است: چون قدار عاشق زنی به نام رباب و ابن ملجم عاشق قطام شد.

از ابن ملجم شنیده شد که می گفت: به راستی علی را با این شمشیرم خواهم زد. سپس او را نزد علی علیه السلام بردند. امام فرمود: اسمت چیست؟ گفت: عبدالرحمن بن ملجم. امام فرمود: تو را به خدا قسم می دهم که از چیزی مرا با خبر کن. گفت: البته. امام فرمود: آیا شیخی که بر عصا تکیه زده بود نزدت آمد در حالی که در آستانه در بودی و او تو را با عصایش زد و گفت: وای بر تو شقی تر از پی کننده شتر ثمود؟ گفت: بله، امام فرمود: آیا وقتی با بچه ها بازی می کردی آن ها تو را پسر زن سگ­چران صدا می زدند؟ گفت: بله، امام فرمود: آیا مادرت به تو گفته که تو را در حالت حیض باردار شده است؟ گفت: بله، حضرت فرمود: پس بیعت کن پس بیعت کرد. سپس فرمود: رهایش کنید.

حسن بصری گفت: علی علیه السلام آن شب را بیدار ماند و نتوانست مانند همیشه شب به مسجد برود، ام کلثوم گفت: این شب زنده داری برای چیست؟ علی علیه السلام فرمود: اگر صبح کنم کشته می شوم. ام کلثوم گفت: به جعدة دستور دهید تا برای مردم نماز بخواند. امام علیه السلام فرمود: بله، به جعده بگویید تا نماز بخواند. سپس رفت و فرمود: هیچ گریزی از مرگ نیست و بیرون آمد در حالی که این ابیات را می فرمود:

«راه جاهد مجاهدِ در راه خدا، صاحب کتابها و شب زنده داری ها برای خدا را باز کنید.

او جز خدای یگانه را عبادت نمی کند و مردم را به سوی مساجد دعوت می کند.»

علی علیه السلام در آن شب بیدار ماند و بسیار بیرون می­رفت و به آسمان نگاه می­کرد در حالی که می فرمود: به خدا سوگند به من دروغ گفته نشد، این همان شبی است که در آن به من وعده شهادت داده شد؛ آن گاه به بسترش برگشت هنگامی که سپیده سر زد ابن نباح نزد او آمده و صدا زد: نماز، علی علیه السلام برخاست پس مرغابیان جلوی او را گرفتند و به روی او می پریدند. امام علیه السلام فرمود: رهایشان کنید به راستی آن ها نوحه کننده ای هستند که نوحه سر خواهند داد، و دستگیره در به بند شلوارش گیر کرد؛ آن گاه شلوارش را بست در حالی که می فرمود:

«خود را برای مرگ آماده کن که به دیدارت می آید و اگر در سرزمینت فرود آمد از آن نهراس.

ص: 238

فقد أعرف أقواما و إن کانوا صعالیک***مساریع إلی الخیر و للشر منادیک

(1).

أبو مخنف الأزدی و ابن راشد و الرفاعی و الثقفی جمیعا أنه اجتمع نفر من الخوارج بمکة فقالوا إنا شرینا أنفسنا لله و ساق الحدیث نحوا مما مر إلی قوله و استعان ابن ملجم بشبیب بن بجرة و أعانه رجل من وکلاء عمرو بن العاص بخط فیه مائة ألف درهم فجعله مهرها فأطعمت لهما اللوزینج و الجوزیبق و سقتهما الخمر العکبری فنام شبیب و تمتع ابن ملجم معها ثم قامت فأیقظتهما و عصبت صدورهم (2) بحریر و تقلدوا أسیافهم و کمنوا له مقابل السدة.

وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَزْدِیُّ: أَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یُنَادِی الصَّلَاةَ الصَّلَاةَ فَإِذَا هُوَ مَضْرُوبٌ وَ سَمِعْتُ قَائِلًا یَقُولُ الْحُکْمُ لِلَّهِ یَا عَلِیُّ لَا لَکَ وَ لَا لِأَصْحَابِکَ وَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ فُزْتُ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام لَا یَفُوتَنَّکُمُ الرَّجُلُ ثُمَّ سَاقَ الْقِصَّةَ إِلَی قَوْلِهِ وَ إِنْ هَلَکْتُ فَاصْنَعُوا بِهِ مَا یُصْنَعُ بِقَاتِلِ النَّبِیِّ- فَسُئِلَ عَنْ مَعْنَاهُ فَقَالَ اقْتُلُوهُ ثُمَّ حَرِّقُوهُ بِالنَّارِ فَقَالَ ابْنُ مُلْجَمٍ لَقَدِ ابْتَعْتُهُ بِأَلْفٍ وَ سَمَمْتُهُ بِأَلْفٍ فَإِنْ خَانَنِی فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ وَ لَقَدْ ضَرَبْتُهُ ضَرْبَةً لَوْ قُسِمَتْ بَیْنَ أَهْلِ الْأَرْضِ لَأَهْلَکَتْهُمْ.

وَ فِی مَحَاسِنِ الْجَوَابَاتِ عَنِ الدِّینَوَرِیِّ أَنَّهُ قَالَ: سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ یَقْتُلَ بِهِ شَرَّ خَلْقِهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام قَدْ أَجَابَ اللَّهُ دَعْوَتَکَ یَا حَسَنُ إِذَا مِتُّ فَاقْتُلْهُ بِسَیْفِهِ. وَ رُوِیَ أَنَّهُ علیه السلام قَالَ: أَطْعِمُوهُ وَ اسْقُوهُ وَ أَحْسِنُوا إِسَارَهُ فَإِنْ أَصِحَّ فَأَنَا وَلِیُّ دَمِی إِنْ شِئْتُ أَعْفُو وَ إِنْ شِئْتُ اسْتَقَدْتُ (3) وَ إِنْ هَلَکْتُ فَاقْتُلُوهُ ثُمَّ أَوْصَی فَقَالَ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ لَا أُلْفِیَنَّکُمْ تَخُوضُونَ دِمَاءَ الْمُسْلِمِینَ خَوْضاً تَقُولُونَ قُتِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَلَا لَا یُقْتَلَنَّ بِی إِلَّا قَاتِلِی وَ نَهَی عَنِ الْمُثْلَةِ. وَ رَوَی أَبُو عُثْمَانَ الْمَازِنِیُّ أَنَّهُ قَالَ علیه السلام:

ص: 239


1- 1. فی المصدر و( خ): متاریک.
2- 2.«: صدورهما.
3- 3.«: استنفذت.

من اقوامی را می شناسم که شتاب کنندگان در نیکی و نهی کنندگان از بدی بودند هرچند راهزن بودند.»

از سه راوی نقل شده است که: عده ای از خوارج در مکه جمع شدند و گفتند: ما جان هایمان را برای خدا فروختیم - وحدیث را چنان که پیشتر گذشت آورده است تا این که - ابن ملجم از شبیب بن بجرة یاری خواست و مردی از وکلای عمروعاص نوشته­ای به ارزش صد هزار درهم به او داد و او نیز آن را مهریه قطام قرار داد. سپس قطام آن دو را با شیرینی بادام و گردو اطعام کرد و شراب ناب به آن ها نوشاند سپس شبیب خوابید و ابن ملجم از قطام کام گرفت. آن گاه قطام برخاست و آن ها را بیدار کرد و سینه هایشان را با ابریشم بست و آن دو شمشیرهایشان را آویختند و در مقابل سدّة - منبر - برای امام کمین کردند.

امیرالمؤمنین علیه السلام جلو آمد و صدا زد: نماز! نماز! و ناگهان مضروب شد. من از کسی شنیدم که می گفت: ای علی حکم فقط برای خداست نه برای تو و یارانت. و از علی علیه السلام شنیدم که فرمود: قسم به پروردگار کعبه رستگار شدم. پس فرمود: آن مرد نباید از دستتان فرار کند. - سپس داستان را ادامه داد تا اینجا که - من اگر از دنیا رفتم، با او آنچنان رفتار کنید که با قاتل پیامبر صلی الله علیه و آله شد. پس از معنی این سخن پرسیدند فرمود: او را بکشید سپس در آتش بسوزانید. ابن ملجم گفت: من آن شمشیر را هزار درهم خریدم و هزار درهم دیگر دادم تا آن را سَم زدند، پس اگر به من خیانت کند، خداوند آن را دور گرداند. من به علی ضربه ای زدم که اگر بین اهل زمین آن را تقسیم می­شد همگی هلاک می گشتند.

دینوری در محاسن الجوابات گفت: من از خداوند خواستم تا به وسیله او بدترین خلقش را به قتل برساند. پس علی علیه السلام فرمود: ای حسن خداوند دعای تو را مستجاب کرد اگر من از دنیا رفتم با شمشیرش او را بکش.

و روایت شده که فرمود: به او غذا و آب دهید و اسارتش را نیکو بدارید، اگر بهبود یابم خودم ولی دم خودم خواهم بود اگر بخواهم او را می بخشم و اگر بخواهم از او انتقام می گیرم، ولی اگر از دنیا رفتم او را بکشید. سپس وصیت کرده و فرمود: ای فرزندان عبدالمطلب مبادا شما را ببینم که خون های مسلمانان را به این بهانه بریزید که: امیرالمؤمنین کشته شده است، آگاه باشید، جز قاتلم را نکشید و از مثله کردن نیز نهی کرد.

أبوعثمان مازنی نیز روایت کرده که حضرت علیه السلام فرمود:

ص: 239

تِلْکُمْ قُرَیْشٌ تَمَنَّانِی لِتَقْتُلَنِی***فَلَا وَ رَبِّکَ مَا فَازُوا وَ مَا ظَفِرُوا

فَإِنْ بَقِیتُ فَرَهْنٌ ذِمَّتِی لَهُمْ***بِذَاتِ وَدْقَیْنِ لَا یَعْفُو لَهَا أَثَرٌ

وَ إِنْ هَلَکْتُ فَإِنِّی سَوْفَ أُوتِرُهُمْ***ذُلَّ الْمَمَاتِ فَقَدْ خَانُوا وَ قَدْ غَدَرُوا

وَ أَمَرَ الْحَسَنَ علیه السلام أَنْ یُصَلِّیَ الْغَدَاةَ بِالنَّاسِ وَ رُوِیَ أَنَّهُ دَفَعَ فِی ظُهْرِهِ جَعْدَةَ فَصَلَّی بِالنَّاسِ الْغَدَاةَ.

الْأَصْبَغُ فِی خَبَرٍ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: لَقَدْ ضُرِبْتُ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی قُبِضَ فِیهَا یُوشَعُ بْنُ نُونٍ وَ لَأُقْبَضُ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی رُفِعَ فِیهَا عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ.

الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام فِی خَبَرٍ: وَ لَقَدْ صُعِدَ بِرُوحِهِ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی صُعِدَ فِیهَا بِرُوحِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا(1).

توضیح

قال الجزری فی قوله علیه السلام بذات ودقین أی حرب شدیدة و هو من الودق و الوداق الحرص علی طلب الفحل لأن الحرب توصف باللقاح و قیل من الودق المطر یقال للحرب الشدیدة ذات ودقین تشبیها بسحاب ذات مطرتین شدیدتین (2).

أَقُولُ: فِی الدِّیوَانِ: أَنَّهُ علیه السلام قَالَ حِینَ خَرَجَ إِلَی الْمَسْجِدِ:

خَلُّوا سَبِیلَ الْمُؤْمِنِ الْمُجَاهِدِ***فِی اللَّهِ لَایَعْبُدُ غَیْرَ الْوَاحِدِ

وَ یُوقِظُ النَّاسَ إِلَی الْمَسَاجِدِ(3)

وَ فِیهِ أَنَّهُ علیه السلام قَالَ بَعْدَ قَوْلِهِ إِذَا حَلَّ بِوَادِیکَا :

فَإِنَّ الدِّرْعَ وَ الْبَیْضَةَ***یَوْمَ الرَّوْعِ یَکْفِیکَا

کَمَا أَضْحَکَکَ الدَّهْرُ***کَذَاکَ الدَّهْرُ یُبْکِیکَا

إِلَی قَوْلِهِ :

مَسَارِیعُ إِلَی النَّجْدَةِ ***لِلْغَیِّ مُتَارِیکَا(4).

ص: 240


1- 1. مناقب آل أبی طالب 2: 78- 82.
2- 2. النهایة 4: 202.
3- 3. الدیوان: 48.
4- 4.«: 90.

« این قریش است که آرزوی قتل مرا دارد به خدا سوگند نه غالب شدند و نه پیروز شدند.

اگر زنده بمانم در گِرو تعهد خود هستم، تعهد به جنگی که اثری از قریش باقی نخواهد گذاشت .

و اگر هلاک شوم برای آنان ذلت و خواری در زندگی را به ارث می­گذارم زیرا قریش خیانت کرده و حیله زدند.

ایشان به امام حسن علیه السلام دستور داد تا نماز صبح با مردم بخواند و روایت شده که آن حضرت نماز را بر عهده جعدة گذاشت و او با مردم نماز صبح خواند.

أصبغ گفت: علی علیه السلام در شبی که یوشع بن نون به قتل رسید و عیسی بن مریم عروج کرد به شهادت رسید.

حسن بن علی علیه السلام فرمود: روح حضرت علیه السلام در شبی که روح یحیی بن زکریا به ملکوت رفت به آسمان رفت. (1)

توضیح

جزری در باره این سخن حضرت «بذات ودقین» گفت: یعنی جنگ شدید و از ودق می­آید و وداق اشتیاق برای درخواست گاو نر است، زیرا جنگ به جفت­گیری توصیف می­شود. گفته شده: از ودق یعنی باران است و به جنگ شدید، ذات ودقین می­گویند که به ابرهای دارای باران شدید تشبیه شده است.

می گویم: در دیوان امام علی علیه السلام است که ایشان هنگامی که به مسجد رفتند، می­فرمودند:

راه مرد با ایمان، مجاهد در راه خدا را باز کنید که جز خدای یگانه را نمی پرستد و مردم را به سوی مساجد دعوت کرده و برای نماز بیدار می کند.(2)

حضرت بعد از گفتن اینکه «إذا حلّ بوادیکا» [اگر در دیار تو فرود آمد] فرمود:

زره و کلاه خود در جنگ تو را کافی است، همانطور که روزگار تو را خندانده است تو را می گریاند.

تا این سخنش که:

آن ها شتاب کنندگان برای کمک رساندن و ترک کنندگان گمراهی هستند.(3)

حسن بن علی علیه السلام فرمود:

کجاست کسی که باب علم مصطفی در بین مردم بود، کجاست کسی که هنگامی که مردم در قحطی به سر می بردند ابر و باران رحمت بود.

کجاست کسی که اگر برای جنگ فرا خوانده می شد پاسخ می­داد، کجاست کسی که دعایش مستجاب و قبول بود.

از آن حضرت علیه السلام است:

چشم­ها را رها کنید و بگذارید هر چه می­خواهند بر علی گریه کنند.

از شخص بی­درد، ترک گریه را نپذیر چون قلب تو بی­درد نیست.

خدا تو را رحمت کند وقتی مردان در میان جمع مردمان متزلزل شدند.

تو اندوه از دل ایشان زدودی و اجازه ندادی دچار شکست سخت شوند.

هم چنین از آن حضرت است:

خداوند تباه­کنندگان حق او را خوار سازد و شمشیر نابودی را از قاتلانش غلاف نگرداند.

زَیْد بْن عَلِیّ گفت: امام حسین علیه السلام فرمود: هنگامی که علی علیه السلام کشته شد من از زنی جنّی شنیدم که با این ابیات برای حضرت علیه السلام مرثیه سرایی می کرد:

أبوشبّر ستون مرا شکست، و چشم شیرینی چرت زدن را نچشید.

و چشم خوشی خواب را نچشید، و من روزگارم را در گرو غم قرار دادم.

یاد کردن بسیار او مرا نگران ساخت مانند داغ فقدان فرزند که مادرش از زیادی زدن سیلی به صورتش دستانش پینه بسته است.

انس بن مالک گفت: من صدای فریاد جنی را شنیدم که می گفت:

«ای کسی که می خواهی به سوی مدینه بروی، رسالت را بدون سستی به انجام برسان.

شرورترین های بنی امیه سیّدی را به قتل رساند، که بهترین خلق و صاحب مجد و مقام والایی است.

ص: 241


1- .مناقب آل ابی طالب2: 78- 82
2- .دیوان: 48
3- .دیوان: 90

الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام:

أَیْنَ مَنْ کَانَ لِعِلْمِ الْمُصْطَفَی فِی النَّاسِ بَاباً***أَیْنَ مَنْ کَانَ إِذَا مَا قُحِطَ النَّاسُ سَحَاباً

أَیْنَ مَنْ کَانَ إِذَا نُودِیَ لِلْحَرْبِ (1) أَجَابَا ***أَیْنَ مَنْ کَانَ دُعَاهُ مُسْتَجَاباً وَ مُجَاباً.

وَ لَهُ علیه السلام:

خَلِّ الْعُیُونَ وَ مَا أَرَدْنَ***مِنَ الْبُکَاءِ عَلَی عَلِیٍ

لَا تَقْبَلَنَّ مِنَ الْخَلِیِ***فَلَیْسَ قَلْبُکَ بِالْخَلِیِ

لِلَّهِ أَنْتَ إِذَا الرِّجَالُ***تَضَعْضَعَتْ وَسْطَ النَّدِیِ

فَرَّجْتَ غُمَّتَهُ وَ لَمْ***تَرْکَنْ إِلَی فَشَلٍ وَ عِیٍّ.

وَ لَهُ علیه السلام:

خَذَلَ اللَّهُ خَاذِلِیهِ وَ لَا أَغْ-***مَدَعَنْ قَاتِلِیهِ سَیْفَ الْفَنَاءِ.

زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ قَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام: لَمَّا قُتِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سَمِعْتُ جِنِّیَّةً تَرْثِیهِ بِهَذِهِ الْأَبْیَاتِ :

لَقَدْ هَدَّ رُکْنِی أَبُو شَبَّرَ***فَمَا ذَاقَتِ الْعَیْنُ طِیبَ الْوَسَنِ (2)

وَ لَا ذَاقَتِ الْعَیْنُ طِیبَ الْکَرَی (3)***وَ أُلْقِیتُ دَهْرِی رَهِینَ الْحَزَنِ

وَ أَقْلَقَنِی طُولُ تَذْکَارِهِ***حَرَارَةَ ثُکْلِ الرَّقُوبِ الشَّثَنِ.

أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ: وَ سَمِعْتُ (4) صَوْتَ هَاتِفٍ مِنَ الْجِنِ :

یَا مَنْ یَؤُمُّ إِلَی الْمَدِینَةِ قَاصِداً***أَدِّ الرِّسَالَةَ غَیْرَ مَا مُتَوَانٍ

قَتَلَتْ شِرَارُ بَنِی أُمَیَّةَ سَیِّداً***خَیْرَ الْبَرِّیَّةِ مَاجِداً ذَا شَأْنٍ

ص: 241


1- 1. کذا فی( ک). و فی غیره من النسخ و کذا المصدر: فی الحرب.
2- 2. الوسن: فنور یتقدم النوم.
3- 3. الکری: النعاس.
4- 4. فی المصدر: و سمع.

پرورش یافته با فضیلت در آسمان و زمین است، او شمشیر پیامبر و شکننده بت هاست.

مشعر و مساجد برایش گریستند، بعد از اینکه مردم در هر مکانی شیون و زاری کردند.»

در کتاب شَرَف النُّبُوَّة است که از آنان شنیده شد:

«بهترین مردم بعد از پیامبر و با فضیلت ترین و با وفادارترین آن ها به عهد

و بهترین شمشیر زنندگان به جان های دشمنان و صادق ترین آن ها در گفتار و وفادارترینشان به وعده، در گذشت.»

صعصعة بن صوحان گفت:

ای برادرم بعد از تو با چه کسی اُنس بگیرم و با چه کسی درد و دل کنم.

حوادث روزگار که پی در پی می­آیند تو را درهم پیچید، مصائب روزگار، باز شدن و بسته شدن دارد.

اگر مرگ قوای تو را برای من پخش گرداند از کاری که با من کرده است با تو درد و دل می کنم.

ای علی با مروارید چشمانم برای تو گریستم ولی گریه و زاری - در بازگرداندن تو- فایده ای نداشت.

دفن کردن تو برای حزن و اندوه داشتن کافی است و آنگاه من خاک قبر تو را از دستانم می تکانم.

در زندگی ات برای من پندهایی بود، و امروز از زمان زندگی ات پند بیشتری داری.

چقدر مشتاق و آرزومند تو هستم و ای کاش که این اشتیاق، چیزی را برگرداند.

و از او است:

آیا قبر به سؤال کنندگانش خبر داد، یا چشمی به زائرانش روشن شد

یا این که به نظر تو، قبر نسبت به جسد مستقر شده درآن آگاهی دارد؟ اگر قبر می دانست که چه کسی را در خود جای داده است، به کسانی که بعد از او می آمدند فخر می فروخت.

ای مرگ چه چیز از من خواستی، تو آن چه را که از آن دوری می کردم محقق ساختی.

ای مرگ اگر فدیه می پذیرفتی، من روحم را فدای او می کردم.

این روزگاری است که مرا گرفتار مرگ دوستم ساخت، من روزگارم را سرزنش می کنم و به او شکایت می کنم.

أبو اسود دؤلیّ گفت:

هان ای چشم وای بر تو ما را سعادتمند گردان، آگاه باش بر امیرالمؤمنین گریه کن.

ما گرفتار مصیبت بهترین کسی شدیم که سوار بر مرکب ها شد و آن ها را راند و سوار بر کشتی­ها گشت.

ص: 242

رَبِّ الْمُفَضَّلِ فِی السَّمَاءِ وَ أَرْضِهَا***سَیْفِ النَّبِیِّ وَ هَادِمِ الْأَوْثَانِ

بَکَتِ الْمَشَاعِرُ وَ الْمَسَاجِدُ بَعْدَ مَا***بَکَتِ الْأَنَامُ لَهُ بِکُلِّ مَکَانٍ.

وَ فِی شَرَفِ النُّبُوَّةِ أَنَّهُ سُمِعَ مِنْهُمْ:

لَقَدْ مَاتَ خَیْرُ النَّاسِ بَعْدَ مُحَمَّدٍ***وَ أَکْرَمُهُمْ فَضْلًا وَ أَوْفَاهُمْ عَهْداً

وَ أَضْرَبُهُمْ بِالسَّیْفِ فِی مُهَجِ الْعِدَی***وَ أَصْدَقُهُمْ قِیلًا وَ أَنْجَزُهُمْ وَعْداً.

صَعْصَعَةُ بْنُ صُوحَانَ:

إِلَی مَنْ لِی بِأُنْسِکَ یَا أُخَیَّا***وَ مَنْ لِی أَنْ أَبُثَّکَ مَا لَدَیَّا

طَوَتْکَ خُطُوبُ دَهْرٍ قَدْ تَوَالَی***لِذَاکَ خُطُوبُهُ نَشْراً وَ طَیّاً

فَلَوْ نَشَرَتْ قُوَاکَ لِیَ الْمَنَایَا***شَکَوْتُ إِلَیْکَ مَا صَنَعَتْ إِلَیَّا

بَکَیْتُکَ یَاعَلِیُّ لِدُرِّ عَیْنِی***فَلَمْ یُغْنِ الْبُکَاءُ عَلَیْکَ شَیَّا

کَفَی حُزْناً بِدَفْنِکَ ثُمَّ إِنِّی***نَفَضْتُ تُرَابَ قَبْرِکَ مِنْ یَدَیَّا

وَ کَانَتْ فِی حَیَاتِکَ لِی عِظَاتٌ***وَ أَنْتَ الْیَوْمَ أَوْعَظُ مِنْکَ حَیّاً

فَیَا أَسَفِی عَلَیْکَ وَ طُولَ شَوْقِی***إِلَی لَوْ أَنَّ ذَلِکَ رَدَّ شَیَّا(1)

وَ لَهُ :

هَلْ خَبَرَ الْقَبْرُ سَائِلِیهِ***أَمْ قَرَّ عَیْناً بِزَائِرِیهِ

أَمْ هَلْ تَرَاهُ أَحَاطَ عِلْماً***بِالْجَسَدِ الْمُسْتَکِنِّ فِیهِ

لَوْ عَلِمَ الْقَبْرُ مَنْ یُوَارِی***تَاهَ عَلَی کُلِّ مَنْ یَلِیهِ

یَا مَوْتُ مَا ذَا أَرَدْتَ مِنِّی***حَقَّقْتَ مَا کُنْتُ أَتَّقِیهِ

یَا مَوْتُ لَوْ تَقْبَلُ افْتِدَاءً***لَکُنْتُ بِالرُّوحِ أَفْتَدِیهِ

دَهْرٌ رَمَانِی بِفَقْدِ إلْفِی***أَذُمُّ دَهْرِی وَ أَشْتَکِیهِ.

أَبُو الْأَسْوَدِ الدُّؤَلِیُّ:

أَلَا یَا عَیْنُ وَیْحَکِ فَاسْعَدِینَا***أَلَا أَبْکِی أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَا

رُزِئْنَا خَیْرَ مَنْ رَکِبَ الْمَطَایَا***وَ حَثْحَثَهَا وَ مَنْ رَکِبَ السَّفِینَا

ص: 242


1- 1. هکذا فی النسخ و المصدر و الظاهر: الیک اه.

و بهترین کسی که نعل پوشید و آیه های قرآن را تلاوت نمود.

هنگامی که چهره ابوحسین را دیدم گویی ماه کاملی را مشاهده کردم که بر بینندگانش جلوه نمود.

او حد شرعی را اجرا می کند و در انجام آن تردید ندارد و آشکارا به فرایض الهی عمل می کند.

هان! به معاویه بن حرب بگو، و چشمان سرزنش کنندگان ما روشن نباشد.

آیا در ماه حرام ما را مصیبت زده ی بهترین همه مردم کردید.

و کسی که بعد از پیامبر بهترین افراد است پدر حسن علیه السلام می باشد او بهترین صالحان است.

گویا مردم هنگامی که علی را از دست دادند مانند شتر مرغانی بودند که سال ها در زمین سرگردان بودند.

ما قبل از وفات او در خوشی و آسایش بودیم و وصی مسلمانان در امور ما (یا در میان ما)می نگریست - حکم می­داد - .

به خدا سوگند من هرگز علی و خوبی نمازش در بین رکوع کنندگان را فراموش نمی کنم.

قریش فهمید که تو بهترین آن ها در تبار و دین هستی.

ای چشم معاویه بن حرب را سرزنش نکن، به راستی بقیه خلفا از ما هستند.

یکی از یاران حضرت گفت:

ای علی من تو را خواندم ولی جواب ندادی و دعوتم رنج و سختی برایم به همراه داشت.

با مرگ تو لذت ها نیز از من زایل گشت، در حالی که هنگامی که تو در قید حیات بودی فراهم بود.

چقدر حسرت تو را می­خورم و مشتاق تو هستم، ای کاش که این اشتیاق، چیزی را برگرداند.(1)

توضیح

گفته آن حضرت: «لاتقبلن من الخلی» یعنی ترک گریه را به خاطر شخص بی دردی که تو را به آن نصیحت می­کند نپذیر چون تو مثل او نیستی. «ندی» بر وزن فعیل یعنی مردمی که گرد آمده­اند و خطاب این بیت به امیرالمؤمنین علیه السلام است. جوهری گفت: رقوب یعنی زنی که فرزندش زنده نمی­ماند. گفته می­شود: شثنت کفه یعنی کلفت شد و شاید تصحیف شنن باشد از شنّ الماء یعنی آن را پراکنده کرد و کنایه از زیادی گریه است. گفته آن حضرت: «رب المفضل» شاید به معنای

ص: 243


1- مناقب آل ابی طالب 2: 82 و 83.

وَ مَنْ لَبِسَ النِّعَالَ وَ مَنْ حَذَاهَا***وَ مَنْ قَرَأَ الْمَثَانِیَ وَ الْمِئِینَا(1)

إِذَا اسْتَقْبَلْتَ وَجْهَ أَبِی حُسَیْنٍ***رَأَیْتَ الْبَدْرَ رَاقَ النَّاظِرِینَا

یُقِیمُ الْحَدَّ لَا یَرْتَابُ فِیهِ***وَ یَقْضِی بِالْفَرَائِضِ مُسْتَبِیناً

أَلَا أَبْلِغْ مُعَاوِیَةَ بْنَ حَرْبٍ***فَلَا قَرَّتْ عُیُونُ الشَّامِتِینَا

أَ فِی الشَّهْرِ الْحَرَامِ فَجَعْتُمُونَا***بِخَیْرِ النَّاسِ طُرّاً أَجْمَعِینَا

وَ مِنْ بَعْدِ النَّبِیِّ فَخَیْرُ نَفْسٍ***أَبُو حَسَنٍ وَ خَیْرُ الصَّالِحِینَا

کَأَنَّ النَّاسَ إِذْ فَقَدُوا عَلِیّاً***نَعَامٌ جَالَ فِی بَلَدٍ سِنِیناً

وَ کُنَّا قَبْلَ مَهْلِکِهِ بِخَیْرٍ***تَرَی فِینَا وَصِیَّ الْمُسْلِمِینَا

فَلَا وَ اللَّهِ لَا أَنْسَی عَلِیّاً***وَ حُسْنَ صَلَاتِهِ فِی الرَّاکِعِینَا

لَقَدْ عَلِمَتْ قُرَیْشٌ حَیْثُ کَانَتْ (2)***بِأَنَّکَ خَیْرُهُمْ حَسَباً وَ دِیناً

فَلَا تُشْمِتْ مُعَاوِیَةَ بْنَ حَرْبٍ***فَإِنَّ بَقِیَّةَ الْخُلَفَاءِ فِینَا.

لِبَعْضِ الصَّحَابَةِ:

دَعَوْتُکَ یَا عَلِیُّ فَلَمْ تُجِبْنِی***وَ رَدَّتْ دَعْوَتِی بَأْساً عَلِیّاً

بِمَوْتِکَ مَاتَتِ اللَّذَّاتُ عَنِّی***وَ کَانَتْ حَیَّةً إِذْ کَانَ (3) حَیّاً

فَیَا أَسَفاً عَلَیْکَ وَ طُولَ شَوْقِی***إِلَیْکَ لَوْ أَنَّ ذَلِکَ رُدَّ لِیَّا(4).

بیان

قوله علیه السلام و لا تقبلن من الخلی أی لا تقبل ترک البکاء من الخلی الذی ینصحک فی ذلک فإنک لست مثله و الندی علی فعیل القوم المجتمعون و الخطاب فی هذا البیت لأمیر المؤمنین علیه السلام و قال الجوهری الرقوب المرأة التی لا یعیش لها ولد(5) و یقال شثنت کفه أی غلظت و لعله تصحیف الشنن من شن الماء أی فرقه کنایة عن کثرة البکاء قوله رب المفضل لعله بمعنی

ص: 243


1- 1. فی المصدر: و المبینا.
2- 2.«: حین کانت.
3- 3. إذ کنت ظ( ب).
4- 4. مناقب آل أبی طالب 2: 82 و 83. و قوله« ردّ لیا» أی ردّ إلی.
5- 5. الصحاح: 138.

پرورش یافته باشد و ظاهراً در آن تصحیف است. حثحث یعنی حرکت داد و سفین جمع سفینه یعنی کشتی است.

روایت46.

کشف الغمة: محمد بن طلحه گفت: صحیح است که ابن ملجم علی علیه السلام را در شب جمعه ضربت زده امّا گفته شده: در هفدهم ماه رمضان و عده­ای گفته اند: نوزدهم و برخی بیست و یکم و برخی بیست و سوم ذکر کرده اند، آن حضرت در سومین شب ضربت خوردنش یعنی در شب یکشنبه سال چهل هجری در سن شصت و پنج سالگی دعوت حق را لبیک گفت، برخی گفته اند که در شصت و سه سالگی و برخی شصت و هشت سالگی و گروهی نیز سن ایشان را پنجاه و هشت و برخی پنجاه و هفت سال ذکر کرده اند. ولی میان همه این گفته­ها گفته اول صحیح تر است چون روایتی از معروف آن را معاضدت می­کند که گفت: محمد بن طلحه گفت: من از ابوجعفر محمد بن علی الرضا علیهما السلام شنیدم که فرمود: علی علیه السلام در شصت و پنج سالگی کشته شد و هنگامی که درگذشت حسن و حسین علیهما السلام او را غسل دادند در حالی که محمد آب می ریخت. آنگاه آن حضرت غسل و کفن داده شد و بر پیکر مطهرش حنوط زده شد و در دل شب در غرّی - نجف - به خاک سپرده شد. هم چنین نقل شده است که او بین منزلش و مسجد جامع اعظم دفن شده است و خداوند عالم تر است. اگر مدّت زندگانی ایشان چنان که آشکار شد شصت و پنج سال باشد پس بدان که خداوند الطاف تأیید خود را به تو ببخشد، علی علیه السلام از بدو تولد به مدت بیست و پنج سال با پیامبر صلی الله علیه و آله در مکه بود که سیزده سال از آن بعد از بعثت و پیامبری و دوازده سال قبل از آن بود. سپس آن حضرت مهاجرت کرد و به همراه پیامبر در مدینه اقامت گزید تا این که بعد از ده سال پیامبر به ملکوت اعلی پیوست، و علی علیه السلام بعد از او سی سال زندگی کرد که در مجموع شصت و پنج سال می شود.(1)

مناقب خوارزمی: هنگامی که علی علیه السلام ضربت خورد با مشقت زیاد نماز صبح را با مردم خواند و فرمود: آن مرد را نزد من آورید. او را آوردند. امام فرمود: ای دشمن خدا آیا به تو خوبی نکردم؟ گفت: بله، امام فرمود: پس چه چیز تو را وادار به این کار کرد؟ گفت: آن شمشیر را چهل روز تیز کردم و از خداوند خواستم که بدترین خلقش را با آن بکشد. علی علیه السلام فرمود: من تو را نمی بینم مگر اینکه با آن کشته می شوی، و تو را جز از بدترین

ص: 244


1- . کشف الغمة : 131[1]

المربوب و الظاهر أن فیه تصحیفا و حثحث حرک و السفین جمع السفینة.

«46»

کشف، [کشف الغمة] قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ طَلْحَةَ: قَدْ صَحَّ النَّقْلُ أَنَّهُ ضَرَبَهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُلْجَمٍ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ لَکِنْ قِیلَ لِسَبْعَ عَشْرَةَ لَیْلَةً خَلَتْ مِنْ رَمَضَانَ وَ قِیلَ لِتِسْعَ عَشْرَةَ لَیْلَةً وَ قَدْ نَقَلَهُ جَمَاعَةٌ وَ قِیلَ لَیْلَةَ الْحَادِی وَ الْعِشْرِینَ مِنْ رَمَضَانَ وَ قِیلَ لَیْلَةَ الثَّالِثِ وَ الْعِشْرِینَ مِنْهُ وَ مَاتَ لَیْلَةَ الْأَحَدِ ثَالِثَ لَیْلَةٍ ضُرِبَ مِنْ سَنَةِ أَرْبَعِینَ لِلْهِجْرَةِ فَیَکُونُ عُمُرُهُ خَمْساً وَ سِتِّینَ سَنَةً وَ قِیلَ بَلْ کَانَ ثَلَاثاً وَ سِتِّینَ وَ قِیلَ بَلْ ثَمَانَ وَ خَمْسِینَ وَ قِیلَ بَلْ کَانَ سَبْعاً وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ أَصَحُّ هَذِهِ الْأَقْوَالِ هُوَ الْقَوْلُ الْأَوَّلُ فَإِنَّهُ عَضَدَهُ (1) مَا نُقِلَ عَنْ مَعْرُوفٍ قَالَ سَمِعْتُ مِنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا سَلَامُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا یَقُولُ قُتِلَ عَلِیٌ (2) وَ لَهُ خَمْسٌ وَ سِتُّونَ سَنَةً فَهَذِهِ مُدَّةُ عُمُرِهِ فَلَمَّا مَاتَ علیه السلام غَسَّلَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام وَ مُحَمَّدٌ یَصُبُّ الْمَاءَ ثُمَّ کُفِّنَ وَ حُنِّطَ وَ حُمِلَ وَ دُفِنَ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ بِالْغَرِیِّ وَ قِیلَ بَیْنَ مَنْزِلِهِ وَ الْجَامِعِ الْأَعْظَمِ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ قَالَ وَ إِذَا کَانَتْ مُدَّةُ عُمُرِهِ علیه السلام خَمْساً وَ سِتِّینَ سَنَةً عَلَی مَا ظَهَرَ فَاعْلَمْ مَنَحَکَ اللَّهُ أَلْطَافَ تَأْیِیدِهِ أَنَّهُ علیه السلام کَانَ بِمَکَّةَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ أَوَّلِ عُمُرِهِ خَمْساً وَ عِشْرِینَ سَنَةً(3) فَمِنْهَا بَعْدَ الْبَعْثِ وَ النُّبُوَّةِ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ قَبْلَهَا اثْنَتَا عَشْرَةَ سَنَةً ثُمَّ هَاجَرَ وَ أَقَامَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِالْمَدِینَةِ إِلَی أَنْ تُوُفِّیَ عَشْرَ سِنِینَ ثُمَّ بَقِیَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی أَنْ قُتِلَ ثَلَاثِینَ سَنَةً فَذَلِکَ خَمْسٌ وَ سِتُّونَ سَنَةً.

وَ مِنْ مَنَاقِبِ الْخُوارِزْمِیِّ قَالَ: لَمَّا ضُرِبَ عَلِیٌّ علیه السلام تَحَامَلَ وَ صَلَّی بِالنَّاسِ الْغَدَاةَ وَ قَالَ عَلَیَّ بِالرَّجُلِ فَأُدْخِلَ عَلَیْهِ فَقَالَ أَیْ عَدُوَّ اللَّهِ أَ لَمْ أُحْسِنْ إِلَیْکَ قَالَ بَلَی قَالَ فَمَا حَمَلَکَ عَلَی هَذَا قَالَ شَحَذْتُهُ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً وَ سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ یَقْتُلَ بِهِ شَرَّ خَلْقِهِ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَلَا أَرَاکَ إِلَّا مَقْتُولًا بِهِ وَ مَا أَرَاکَ إِلَّا مِنْ شَرِّ

ص: 244


1- 1. فی المصدر: یعضده.
2- 2.«: قتل علیّ بن أبی طالب.
3- 3. کشف الغمّة: 131.

خلق خداوند عزوجل نمی بینم. آن گاه حسن و حسین علیهما السلام را صدا زد و فرمود: شما را به ترس از خدا سفارش می کنم، به دنیا پرستی روی نیاورید، گر چه به سراغ شما آید و بر آنچه از دنیا از دست می دهید گریه مکنید، حق را بگویید و درمانده را یاری رسانید و برای آخرت عمل کنید و دشمن ستمگر و یاور ستمدیده باشید و به آنچه در کتاب است عمل کنید و در راه خدا سرزنش سرزنش کننده روی شما اثر نگذارد. (1)

سپس به محمد بن حنیفه نگاه کرد و فرمود: آیا آنچه را که به دو برادرت سفارش کردم را به خاطر سپردی؟ گفت: بله، امام فرمود: من مانند آن را به تو سفارش می کنم، هم چنین به تو وصیت می کنم که به آن ها احترام بگذاری چون آن دو به تو حق بزرگی دارند و کاری را بدون آن ها انجام نده. سپس به حسنین علیهما السلام فرمود: شما را نسبت به محمد سفارش می کنم چون او برادر و پسر پدرتان است، شما دانستید که پدرتان او را دوست می داشت و به حسن علیه السلام فرمود: ای فرزندم تو را به اقامه نماز در وقتش و دادن زکات در محل آن سفارش می کنم چون هیچ نمازی بدون طهارت نیست و نماز از کسی که زکات نمی پردازد مورد قبول واقع نمی شود هم چنین تو را به بخشیدن گناه و فرو بردن خشم و صله رحم و بردباری نسبت به نادان و تفقه در دین و اطمینان حاصل کردن در امور و عمل به قرآن و حسن جوار و امر به معروف و نهی از منکر و دوری از کارهای زشت سفارش می کنم. هنگامی که مرگ حضرت نزدیک شد وصیت کرد که آغاز آن چنین است: به نام خداوند بخشنده بخشایشگر، این وصیت علی بن ابی طالب است. (2)

می گویم: او روایت را تا آخر آنچه در روایت کلینی خواهد آمد بیان کرد سپس گفت:

علی علیه السلام جز لا اله الّا الله نگفت، تا اینکه در ماه رمضان سال 40 هجری از دنیا رفت و حسن و حسین و عبدالله بن جعفر علیهم السلام او را غسل داده و در سه جامه کفن شد که در آن پیراهن نبود

ص: 245


1- . نهج البلاغة ترجمه دشتی:339
2- . کشف الغمة: 129

خَلْقِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ قَالَ وَ دَعَا عَلِیٌّ حَسَناً وَ حُسَیْناً فَقَالَ:

أُوصِیکُمَا بِتَقْوَی اللَّهِ وَ لَا تَبْغِیَا الدُّنْیَا وَ إِنْ بَغَتْکُمَا وَ لَا تَبْکِیَا عَلَی شَیْ ءٍ زُوِیَ عَنْکُمَا قُولَا(1) بِالْحَقِّ وَ ارْحَمَا الْیَتِیمَ وَ أَعِینَا الضَّائِعَ وَ اصْنَعَا لِلْأُخْرَی وَ کُونَا لِلظَّالِمِ خَصْماً وَ لِلْمَظْلُومِ نَاصِراً اعْمَلَا بِمَا فِی الْکِتَابِ (2) وَ لَا تَأْخُذْکُمَا فِی اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ.

ثُمَّ نَظَرَ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ فَقَالَ هَلْ حَفِظْتَ مَا أَوْصَیْتُ بِهِ أَخَوَیْکَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَإِنِّی أُوصِیکَ بِمِثْلِهِ وَ أُوصِیکَ بِتَوْقِیرِ أَخَوَیْکَ لِعَظِیمِ (3) حَقِّهِمَا عَلَیْکَ فَلَا تُوثِقْ أَمْراً دُونَهُمَا ثُمَّ قَالَ أُوصِیکُمَا بِهِ فَإِنَّهُ شَقِیقُکُمَا وَ ابْنُ أَبِیکُمَا وَ قَدْ عَلِمْتُمَا أَنَّ أَبَاکُمَا کَانَ یُحِبُّهُ وَ قَالَ لِلْحَسَنِ أُوصِیکَ یَا بُنَیَّ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ إِقَامِ الصَّلَاةِ لِوَقْتِهَا وَ إِیتَاءِ الزَّکَاةِ عِنْدَ مَحِلِّهَا فَإِنَّهُ لَا صَلَاةَ إِلَّا بِطَهُورٍ وَ لَا یُقْبَلُ (4) الصَّلَاةُ مِمَّنْ مَنَعَ الزَّکَاةَ وَ أُوصِیکَ بِعَفْوِ الذَّنْبِ وَ کَظْمِ الْغَیْظِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ وَ الْحِلْمِ عَنِ الْجَاهِلِ وَ التَّفَقُّهِ فِی الدِّینِ وَ التَّثَبُّتِ فِی الْأَمْرِ(5) وَ التَّعَاهُدِ لِلْقُرْآنِ وَ حُسْنِ الْجِوَارِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اجْتِنَابِ الْفَوَاحِشِ فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ أَوْصَی وَ کَانَتْ وَصِیَّتُهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا مَا أَوْصَی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام(6).

أَقُولُ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِ مَا سَیَأْتِی فِی رِوَایَةِ الْکُلَیْنِیِّ ثُمَّ قَالَ: وَ لَمْ یَنْطِقْ إِلَّا بِلَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حَتَّی قُبِضَ علیه السلام فِی شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ أَرْبَعِینَ وَ غَسَّلَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ وَ کُفِّنَ فِی ثَلَاثَةِ أَثْوَابٍ لَیْسَ فِیهَا

ص: 245


1- 1. فی المصدر: و قولا.
2- 2.«: فی کتاب اللّه.
3- 3.«: لعظم.
4- 4.«: و لا تقبل.
5- 5.«: الأمور خ ل.
6- 6. کشف الغمّة: 129.

و حسن علیه السلام نه مرتبه بر ایشان تکبیر گفت. علی علیه السلام از مثله کردن نهی کرده و فرموده بود: ای فرزندان عبدالمطلب! مبادا پس از من دست به خون مسلمین فرو برده و دست به کشتار بزنید و بگویید: امیرالمؤمنین کشته شد، بدانید، جز قاتل من کسی دیگر نباید کشته شود، درست بنگرید! اگر من از ضربت او از دنیا رفتم او را تنها یک ضربت بزنید و او را مثله نکنید، من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: «بپرهیزید از بریدن اعضای مرده هر چند سگ دیوانه باشد» (1)

هنگامی که علی علیه السلام دعوت حق را لبیک گفت امام حسن علیه السلام ابن ملجم را طلبید و به قتل رساند و مردم او را در حصیر پیچیده و سوزاندند. ابن ملجم در نامه ای که به حسن علیه السلام نوشته بود گفته بود: به خدا سوگند من عهدی با خدا نبستم مگر آنکه به آن وفادار بودم و با خداوند پیمان بستم که علی و معاویه را بکشم یا اینکه در این راه کشته شوم. پس اگر می خواهی به من اجازه بده تا او را بکشم و من با تو بر خداوند سوگند می خورم که این کار را می کنم. من اگر او را کشتم و زنده ماندم می آیم و دستم را در دست تو می گذارم؛ امام حسن علیه السلام فرمود: نه، به خدا سوگند تا وارد آتش شوی آنگاه او را خواست و به قتل رساند. (2)

روایت47.

کافی: حسن بن جَهم گفت: به امام رضا علیه السلام گفتم: آیا امیرالمؤمنین علیه السلام قاتل و شبی و مکانی را که در آن کشته شد و گفته اش هنگامی که فریاد مرغابیان را در خانه شنید و فرمود: «آن ها فریاد کنانی هستند که نوحه گرانی خواهند شد» همچنین گفته ام کلثوم را می دانست که گفت: «کاش امشب داخل خانه نماز می گذاشتی و کس دیگری می گفتید با مردم نماز بخواند» ولی امام خودداری کرد در آن شب امام بارها بدون سلاح به خانه داخل و خارج شد؛ هم چنین آن حضرت می­دانست که ابن ملجم او را با شمشیر به شهادت می رساند، واین ها اموری هستند که جایز نیست انسان خود را در معرض آنها قرار دهد؟!، امام رضا علیه السلام فرمود: همه آنچه گفتی اتفاق افتاد ولی او در آن شب از جانب خدا مخیر شد تا تقدیرات الهی جاری شود.(3)

توضیح

در برخی نسخه­ها «خیّر» است یعنی بین ماندن و دیدار مخیر شد

ص: 246


1- . نهج البلاغة: 33
2- . کشف الغمة: 130
3- . اصول کافی (جزء اول از چاپ جدید): 259

وَ کَبَّرَ عَلَیْهِ الْحَسَنُ تِسْعَ تَکْبِیرَاتٍ وَ کَانَ علیه السلام نَهَی عَنِ الْمُثْلَةِ(1) فَقَالَ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ لَا أُلْفِیَنَّکُمْ تَخُوضُونَ دِمَاءَ الْمُسْلِمِینَ (2) تَقُولُونَ قُتِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَلَا لَا یُقْتَلُ (3) بِی إِلَّا قَاتِلِی انْظُرْ یَا حَسَنُ إِنْ أَنَا مِتُّ مِنْ ضَرْبَتِی هَذِهِ فَاضْرِبْهُ ضَرْبَةً وَ لَا تُمَثِّلْ بِالرَّجُلِ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِیَّاکُمْ وَ الْمُثْلَةَ وَ لَوْ بِالْکَلْبِ الْعَقُورِ فَلَمَّا قُبِضَ علیه السلام بَعَثَ الْحَسَنُ علیه السلام إِلَی ابْنِ مُلْجَمٍ فَقَتَلَهُ وَ لَفَّهُ النَّاسُ فِی الْبَوَارِیِّ وَ أَحْرَقُوهُ وَ کَانَ أَنْفَذَ إِلَی الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا أَعْطَیْتُ اللَّهَ عَهْداً إِلَّا وَفَیْتُ بِهِ إِنِّی عَاهَدْتُ اللَّهَ أَنْ أَقْتُلَ عَلِیّاً وَ مُعَاوِیَةَ أَوْ أَمُوتَ دُونَهُمَا فَإِنْ شِئْتَ خَلَّیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ وَ لَکَ اللَّهَ عَلَی أَنْ أَقْتُلَهُ وَ إِنْ قَتَلْتُهُ وَ بَقِیتُ لَآتِیَنَّکَ حَتَّی أَضَعَ یَدِی فِی یَدِکَ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ حَتَّی تُعَایِنَ النَّارَ ثُمَّ قَدَّمَهُ فَقَتَلَهُ (4).

«47»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَدْ عَرَفَ قَاتِلَهُ وَ اللَّیْلَةَ الَّتِی یُقْتَلُ فِیهَا وَ الْمَوْضِعَ الَّذِی یُقْتَلُ فِیهِ وَ قَوْلُهُ لَمَّا سَمِعَ صِیَاحَ الْإِوَزِّ فِی الدَّارِ صَوَائِحُ تَتْبَعُهَا نَوَائِحُ وَ قَوْلُ أُمِّ کُلْثُومٍ لَوْ صَلَّیْتَ اللَّیْلَةَ دَاخِلَ الدَّارِ وَ أَمَرْتَ غَیْرَکَ یُصَلِّی بِالنَّاسِ فَأَبَی عَلَیْهَا وَ کَثُرَ دُخُولُهُ وَ خُرُوجُهُ تِلْکَ اللَّیْلَةَ بِلَا سِلَاحٍ وَ قَدْ عَرَفَ علیه السلام أَنَّ ابْنَ مُلْجَمٍ قَاتِلُهُ بِالسَّیْفِ کَانَ هَذَا مِمَّا لَمْ یَجُزْ تَعَرُّضُهُ فَقَالَ ذَلِکَ کَانَ وَ لَکِنَّهُ خُیِّرَ تِلْکَ (5) اللَّیْلَةَ لِتَمْضِیَ مَقَادِیرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (6).

بیان

فی بعض النسخ خیر بالخاء أی خیر بین البقاء و اللقاء

ص: 246


1- 1. فی المصدر: نهی الحسن عن المثلة.
2- 2.«: تخوضون فی دماء المسلمین خوضا اه.
3- 3.«: لا یقتلن.
4- 4. کشف الغمّة: 130.
5- 5. فی المصدر: فی تلک.
6- 6. أصول الکافی( الجزء الأول من الطبعة الحدیثة): 259.

و او دیدار را برگزید. در بعضی نسخه­ها «حیّر» آمده یعنی در آن زمان از یاد او برده شد. در برخی نسخه­ها «حیّن» آمده یعنی نزد ایشان مشخص و معلوم و یقینی بود و گریز فایده­ای نداشت. در برخی احتمالات، لام در «لتمضی» لام عاقبة است.

روایت48.

کافی: هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام به شهادت رسید، حسن علیه السلام خبر شهادت ایشان را به حسین علیه السلام که در مداین بود فرستاد. هنگامی که آن حضرت نامه را خواند فرمود: چه مصیبت بزرگی! با وجود اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس از شما مصیبتی دید پس مصیبت های مرا به یاد آورد که هرگز به مصیبتی بزرگ تر از آن دچار نخواهد شد و رسول خدا راست گفت.(1)

روایت49.

کافی:امام سجاد علیه السلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام نماز صبح را خواند و همچنان در مکان خود بود تا اینکه خورشید به اندازه یک نیزه شد و رو به مردم کرد و فرمود: به خدا سوگند من جماعتی را دیدم که شب را با سجده و نماز برای پروردگارشان سپری می کنند و پیشانی و زانوانشان را پی­درپی بر زمین می­نهند، گویی صدای آتش جهنم در گوش هایشان است؛ هنگامی که ذکر خداوند پیش آن ها می رود خم می شوند آنچنان که درخت خم می شود گویی جماعتی هستند که شبی را به غفلت نگذرانده اند. آنگاه برخاست و هیچگاه خندان دیده نشد تا اینکه دعوت حق را لبیک گفت.(2)

روایت50.

امالی طوسی: هنگامی که امیرالمؤمنین به حال احتضار افتاد فرزندانش حسن و حسین علیهما السلام و پسر حنیفه و فرزندان کوچک خود را جمع کرد و به آن ها وصیت نمود، در پایان وصیت آن حضرت است که: ای فرزندانم با مردم به گونه ای معاشرت و رفتار کنید که اگر در جمعشان نبودید از شما به خوبی یاد کنند و اگر از دنیا رفتید بر شما بگریند. ای فرزندانم به راستی دل ها سربازان به صف شده هستند

ص: 247


1- . فروع کافی (جزء سوم از چاپ جدید): 220 و 221
2- . اصول کافی (جزء دوم از چاپ جدید) 2360

فاختار اللقاء و فی بعضها بالحاء المهملة أی أنسی ذلک الوقت و فی بعضها بالحاء المهملة و النون (1) أی کان موقتا معلوما متیقنا عنده فکان لا ینفعه الفرار و فی بعض الاحتمالات اللام لام العاقبة فی قوله لتمضی.

«48»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِیدِ الْجُعْفِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: لَمَّا أُصِیبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَعَی الْحَسَنُ إِلَی الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ هُوَ بِالْمَدَائِنِ- فَلَمَّا قَرَأَ الْکِتَابَ قَالَ یَا لَهَا مِنْ مُصِیبَةٍ مَا أَعْظَمَهَا مَعَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَنْ أُصِیبَ مِنْکُمْ بِمُصِیبَةٍ فَلْیَذْکُرْ مُصَابَهُ بِی (2) فَإِنَّهُ لَنْ یُصَابَ بِمُصِیبَةٍ أَعْظَمَ مِنْهَا وَ صَدَقَ صلی الله علیه و آله(3).

«49»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: صَلَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْفَجْرَ ثُمَّ لَمْ یَزَلْ فِی مَوْضِعِهِ حَتَّی صَارَتِ الشَّمْسُ عَلَی قِیدِ(4) رُمْحٍ وَ أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ بِوَجْهِهِ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَقَدْ أَدْرَکْتُ أَقْوَاماً یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیَاماً یُخَالِفُونَ بَیْنَ جِبَاهِهِمْ وَ رُکَبِهِمْ کَأَنَّ زَفِیرَ النَّارِ فِی آذَانِهِمْ إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ عِنْدَهُمْ مَادُوا کَمَا یَمِیدُ الشَّجَرُ کَأَنَّمَا الْقَوْمُ مَا بَاتُوا غَافِلِینَ قَالَ ثُمَّ قَامَ فَمَا رُئِیَ ضَاحِکاً حَتَّی قُبِضَ علیه السلام(5).

«50»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنِ ابْنِ نَهِیکٍ عَنِ ابْنِ جَبَلَةَ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ شُعَیْبٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا احْتُضِرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام جَمَعَ بَنِیهِ حَسَناً وَ حُسَیْناً وَ ابْنَ الْحَنَفِیَّةِ وَ الْأَصَاغِرَ مِنْ وُلْدِهِ فَوَصَّاهُمْ وَ کَانَ فِی آخِرِ وَصِیَّتِهِ یَا بَنِیَّ عَاشِرُوا النَّاسَ عِشْرَةً إِنْ غِبْتُمْ حَنُّوا إِلَیْکُمْ وَ إِنْ فُقِدْتُمْ بَکَوْا عَلَیْکُمْ یَا بَنِیَّ إِنَّ الْقُلُوبَ جُنُودٌ مُجَنَّدَةٌ

ص: 247


1- 1. یعنی عوض الراء ای« حین»( ب).
2- 2. فی( ک): مصائبی.
3- 3. فروع الکافی( الجزء الثالث من الطبعة الحدیثة): 220 و 221.
4- 4. فی( ک): قدر.
5- 5. أصول الکافی( الجزء الثانی من الطبعة الحدیثة): 236.

که با دوستی انس می گیرند در دشمنی و کینه نیز همین گونه است، پس اگر کسی را بدون این که به شما خوبی کرده باشد دوست داشتید به او امیدوار باشید و اگر کسی را بدون اینکه به شما بدی کرده باشد دشمن داشتید از آن اجتناب کنید. (1)

روایت51.

کافی: عبدالرحمن بن حجاج گفت: موسی بن جعفر علیه السلام وصیت امیرالمؤمنین علیه السلام را به من فرستاد که در آن آمده بود:

به نام خداوند بخشنده و بخشایشگر، این همان است که علی بن ابی طالب وصیت می کند، علی شهادت می دهد به معبودی جز خدای یگانه نیست یگانه است و شریکی ندارد، و اقرار می کند که محمد بنده و پیغمبر خداست، که خدا او را با هدایت و دین حق فرستاد تا دین خود را بر ادیان دیگر غالب گرداند هر چند کافران کراهت داشته باشند همانا نماز، عبادت، حیات و ممات من از خدا و برای خداست، شریکی برای او نیست من به این دستور امر شده ام و از مسلمین - تسلیم­شدگان خداوند - هستم. ای پسرم حسن! تو و همه فرزندان و اهل بیتم و هر کس را که این نامه به او برسد سفارش می کنم که هرگز تقوای الهی را از یاد نبرید، کوشش کنید تا دم مرگ بر دین خدا باقی بمانید، همه با هم به ریسمان خدا چنگ بزنید و بر اساس ایمان به خدا متحد باشید و از هم جدا نشوید همانا من از پیغمبر خدا شنیدم که می فرمود: اصلاح میان مردم از نماز و روزه دائم افضل است و چیزی که دین را محو و نابود می کند فساد و اختلاف است و لاحول و لا قوه الّا بالله، ارحام و خویشاوندان را از یاد نبرید، صله رحم کنید که صله رحم حساب انسان را نزد خدا آسان می کند.

خدا را خدا را! درباره یتیمان، نکند آنان گاهی سیر و گاهی گرسنه بمانند و در محضر شما حقوقشان ضایع نشود من از رسول خدا صلی الله علیه واله شنیدم که می فرمود: «هر کس سرپرستی یتیمی بر عهده گیرد تا او بی نیاز شود خداوند به خاطر عملش بهشت را بر او واجب می گرداند همچنان که خداوند برای کسی که مال یتیم را بخورد، آتش دوزخ را واجب می گرداند».

ص: 248


1- . امالی شیخ طوسی: 27

تَتَلَاحَظُ بِالْمَوَدَّةِ وَ تَتَنَاجَی بِهَا وَ کَذَلِکَ هِیَ فِی الْبُغْضِ فَإِذَا أَحْبَبْتُمُ الرَّجُلَ مِنْ غَیْرِ خَیْرٍ سَبَقَ مِنْهُ إِلَیْکُمْ فَارْجُوهُ وَ إِذَا أَبْغَضْتُمُ الرَّجُلَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ سَبَقَ مِنْهُ إِلَیْکُمْ فَاحْذَرُوهُ (1).

«51»

کا، [الکافی] أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: بَعَثَ إِلَیَّ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام بِوَصِیَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (2) بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا مَا أَوْصَی بِهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ- أَوْصَی أَنَّهُ یَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ثُمَ إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیایَ وَ مَماتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ لا شَرِیکَ لَهُ وَ بِذلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ ثُمَّ إِنِّی أُوصِیکَ یَا حَسَنُ- وَ جَمِیعَ أَهْلِ بَیْتِی وَ وُلْدِی وَ مَنْ بَلَغَهُ کِتَابِی بِتَقْوَی اللَّهِ رَبِّکُمْ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ صَلَاحُ ذَاتِ الْبَیْنِ أَفْضَلُ مِنْ عَامَّةِ الصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ وَ إِنَّ الْمُبِیرَةَ الْحَالِقَةَ لِلدِّینِ فَسَادُ ذَاتِ الْبَیْنِ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ انْظُرُوا ذَوِی أَرْحَامِکُمْ فَصِلُوهُمْ یُهَوِّنِ اللَّهُ عَلَیْکُمُ الْحِسَابَ.

اللَّهَ اللَّهَ فِی الْأَیْتَامِ فَلَا تُغَیِّرُوا(3)أَفْوَاهَهُمْ وَ لَا تضیعوا [یَضِیعُوا] بِحَضْرَتِکُمْ فَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ عَالَ یَتِیماً حَتَّی یَسْتَغْنِیَ أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ بِذَلِکَ الْجَنَّةَ کَمَا أَوْجَبَ اللَّهُ لِآکِلِ مَالِ الْیَتِیمِ النَّارَ

ص: 248


1- 1. أمالی ابن الشیخ: 27.
2- 2. الوصیة المذکورة فی المتن هی الوصیة الثانیة له علیه السلام کما فی المصدر و لم یذکر الأولی لانه ذکرها فی باب صدقاته و موالیه علیه السلام تحت الرقم 4 و کذا فی باب سخائه علیه السلام ج 41 ص 39 و 40.
3- 3. فی المصدر: فلا تغبوا افواههم و لا یضیعوا.

خدا را خدا را درباره قرآن، مبادا دیگران در عمل کردن به دستوراتش از شما پیشی گیرند.

خدا را خدا را درباره همسایگان، که وصیت پیامبر شماست، همواره به خوش رفتاری با همسایگان سفارش می کرد تا آنجا که گمان بردیم برای آنان ارثی معین خواهد کرد.

خدا را خدا را درباره خانه خدا، تا هستید آن را خالی مگذارید زیرا اگر کعبه خلوت شود مهلت داده نمی شوید و کمترین چیزی که از زیارت کعبه نصیب کسی می شود که آن را قصد کرده آن است که خداوند گناهان گذشته او را می آمرزد.

خدا را خدا را درباره نماز، چرا که بهترین اعمال و ستون دین شماست.

خدا را خدا را درباره زکات، چرا که آن آتش خشم الهی را خاموش می کند.

خدا را خدا را درباره ماه رمضان که روزه آن ماه سپری است برای آتش جهنم.

خدا را خدا را درباره فقرا و تهیدستان، آن ها را در معیشت­های خود شریک کنید.

خدا را خدا را درباره جهاد با اموال و جان ها و زبان های خویش، فقط دو کس جهاد می کنند: امام هدایت یا کسی که مطیع او و پیرو هدایتش است.

خدا را خدا را درباره خاندان پیامبرتان مبادا در حضور شما مورد ستم قرار گیرند در حالی که شما می توانید بدی را از آنها دور کنید.

خدا را خدا را درباره صحابه و یاران پیغمبرتان کسانی که بدعتی نگذاشتند و از بدعت­گذاری حمایت نکردند. رسول خدا صلی الله علیه واله نسبت به آن ها سفارش کرد و بدعت گذار از میان آنان و غیر آنان و حمایت کننده از بدعت­گذار را لعن کرد.

خدا را خدا را درباره زنان و بردگان، آخرین وصیتی که پیامبر صلی الله علیه و آله کرد این بود: «شما را به دو ضعیف وصیت می کنم: زنان و بردگان » .

نماز نماز نماز، درباره خدا از ملامت ملامتگر نترسید، خداوند شما را نسبت به کسی که شما را آزار می دهد و بر شما ستم می کند کافی است. با مردم به نیکی سخن بگویید همان گونه که خداوند عزوجل سفارش کرده است، امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید که بدهای شما را بر شما مسلط می گرداند، آنگاه هر چه خدا را بخوانید جواب ندهد. بر شما باد به پیوستن با یکدیگر و بخشش همدیگر، مبادا از هم روی گردانید و پیوند دوستی را از بین ببرید، در نیکوکاری و پرهیزکاری همکاری کنید و سراغ گناه و دشمنی نروید،

ص: 249

اللَّهَ اللَّهَ فِی الْقُرْآنِ فَلَا یَسْبِقْکُمْ إِلَی الْعَمَلِ بِهِ أَحَدٌ غَیْرُکُمْ اللَّهَ اللَّهَ فِی جِیرَانِکُمْ فَإِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَوْصَی بِهِمْ وَ مَا زَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُوصِی بِهِمْ حَتَّی ظَنَنَّا أَنَّهُ سَیُوَرِّثُهُمْ اللَّهَ اللَّهَ فِی بَیْتِ رَبِّکُمْ فَلَا یَخْلُو مِنْکُمْ مَا بَقِیتُمْ فَإِنَّهُ إِنْ تُرِکَ لَمْ تُنَاظَرُوا وَ أَدْنَی مَا یَرْجِعُ بِهِ مَنْ أَمَّهُ أَنْ یُغْفَرَ لَهُ مَا سَلَفَ اللَّهَ اللَّهَ فِی الصَّلَاةِ فَإِنَّهَا خَیْرُ الْعَمَلِ وَ إِنَّهَا عَمُودُ دِینِکُمْ اللَّهَ اللَّهَ فِی الزَّکَاةِ فَإِنَّهَا تُطْفِئُ غَضَبَ رَبِّکُمْ اللَّهَ اللَّهَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَإِنَّ صِیَامَهُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ اللَّهَ اللَّهَ فِی الْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاکِینِ فَشَارِکُوهُمْ فِی مَعَایِشِکُمْ اللَّهَ اللَّهَ فِی الْجِهَادِ بِأَمْوَالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ وَ أَلْسِنَتِکُمْ فَإِنَّمَا یُجَاهِدُ رَجُلَانِ إِمَامٌ هُدًی أَوْ مُطِیعٌ لَهُ مُقْتَدٍ بِهُدَاهُ اللَّهَ اللَّهَ فِی ذُرِّیَّةِ نَبِیِّکُمْ فَلَا یُظْلَمُنَّ بِحَضْرَتِکُمْ وَ بَیْنَ ظَهْرَانَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ تَقْدِرُونَ عَلَی الدَّفْعِ عَنْهُمْ اللَّهَ اللَّهَ فِی أَصْحَابِ نَبِیِّکُمُ الَّذِینَ لَمْ یُحْدِثُوا حَدَثاً وَ لَمْ یُؤْوُوا مُحْدِثاً فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْصَی بِهِمْ وَ لَعَنَ الْمُحْدِثَ مِنْهُمْ وَ مِنْ غَیْرِهِمْ وَ الْمُؤْوِیَ لِلْمُحْدِثِ اللَّهَ اللَّهَ فِی النِّسَاءِ وَ فِیمَا مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ فَإِنَّ آخِرَ مَا تَکَلَّمَ بِهِ نَبِیُّکُمْ صلی الله علیه و آله أَنْ قَالَ أُوصِیکُمْ بِالضَّعِیفَیْنِ النِّسَاءِ وَ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ الصَّلَاةَ الصَّلَاةَ الصَّلَاةَ لَا تَخَافُوا فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ یَکْفِیکُمُ (1)

اللَّهُ مَنْ آذَاکُمْ وَ مَنْ بَغَی عَلَیْکُمْ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً کَمَا أَمَرَکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا تَتْرُکُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ النُّکْرِ فَیُوَلِّیَ اللَّهُ أَمْرَکُمْ شِرَارَکُمْ ثُمَّ تَدْعُونَ فَلَا یُسْتَجَابُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ وَ عَلَیْکُمْ یَا بَنِیَّ بِالتَّوَاصُلِ وَ التَّبَاذُلِ وَ التَّبَارِّ وَ إِیَّاکُمْ وَ التَّقَاطُعَ وَ التَّدَابُرَ وَ التَّفَرُّقَ وَ تَعاوَنُوا(2) عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ

ص: 249


1- 1. فی المصدر: یکفکم.
2- 2.«:« تعانوا» فی الموضعین.

و از خدا بترسید که خداوند به شدّت مجازات می کند خداوند اهل بیت را حفظ کند و سنت های پیامبرتان را حفظ گرداند، شما را به خدا سپرده و بر شما درود می فرستم و رحمة الله و برکاته.

سپس حضرت پیوسته می گفت: «لا اله الا الله» تا این که در شب بیست و سوم ماه رمضان در شب جمعه سال 40 هجری دعوت خق را لبیک گفت. ایشان در سحرگاه شب بیست و یکم ماه رمضان ضربت خورده بود. (1)

روایت52.

من لایحضره الفقیه: سلیم بن قیس هلالی گفت: من شاهد وصیت علی بن ابی طالب علیه السلام بودم هنگامی که به پسرش حسن علیه السلام وصیت کرد و حسین علیه السلام و محمد و تمامی فرزندان آن حضرت و رهبران تمامی اهل بیت و شیعه اش نیز شاهد آن بودند، آن گاه نامه و سلاح را به او داد و فرمود: پسرکم رسول خدا صلی الله علیه و آله به من امر کرد که به تو وصیت کنم و نامه ها و سلاحم را به تو بدهم همان گونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله به من وصیت کرد و نامه ها و سلاحش را به من داد. آن بزرگوار به من فرمود: اگر وفات تو فرا رسید آن را به برادرت حسین علیه السلام بدهی، آن گاه به پسرش حسین علیه السلام رو کرد و فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به تو امر کرد که آن را به فرزندت علی بن حسین بدهی، آن گاه به علی بن حسین علیه السلام رو کرد و فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به تو امر کرده که وصیتت را به پسرت محمد بن علی بدهی پس تو سلام رسول خدا و مرا به او برسان. پس به پسرش حسن علیه السلام رو کرد و فرمود: فرزندم تو ولی امر و ولی دم من هستی پس اگر خواستی او را ببخش ولی اگر او را کشتی فقط یک ضربه به او بزن و دچار لغزش مشو. سپس فرمود: بنویس: به نام خداوند بخشنده بخشایشگر، این همان است که علی بن ابی طالب به آن سفارش نمود سپس روایت را تا آخر آنچه کلینی بیان کرده بود گفت.(2)

ص: 250


1- . فروع کافی (جزء هفتم از چاپ جدید): 51 و 52. این سند در صفحه 49 ذکر شده است.
2- . من لا یحضره الفقیه: 523 و 524

وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ حَفِظَکُمُ اللَّهُ مِنْ أَهْلِ بَیْتٍ وَ حَفِظَ فِیکُمْ نَبِیَّکُمْ أَسْتَوْدِعُکُمُ اللَّهَ وَ أَقْرَأُ عَلَیْکُمُ السَّلَامَ وَ رَحْمَةَ اللَّهِ (1) ثُمَّ لَمْ یَزَلْ یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حَتَّی قُبِضَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ رَحْمَتُهُ فِی ثَلَاثِ لَیَالٍ مِنَ الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ لَیْلَةَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ سَنَةَ أَرْبَعِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ کَانَ ضُرِبَ لَیْلَةَ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ (2).

«52»

یه، [من لا یحضر الفقیه] رُوِیَ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ قَالَ: شَهِدْتُ وَصِیَّةَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام حِینَ أَوْصَی إِلَی ابْنِهِ الْحَسَنِ علیه السلام وَ أَشْهَدَ عَلَی وَصِیَّتِهِ الْحُسَیْنَ علیه السلام وَ مُحَمَّداً وَ جَمِیعَ وُلْدِهِ وَ جَمِیعَ رُؤَسَاءَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ شِیعَتِهِ علیه السلام ثُمَّ دَفَعَ إِلَیْهِ الْکِتَابَ وَ السِّلَاحَ ثُمَّ قَالَ علیه السلام یَا بُنَیَّ أَمَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ أُوصِیَ إِلَیْکَ وَ أَنْ أَدْفَعَ إِلَیْکَ کُتُبِی وَ سِلَاحِی کَمَا أَوْصَی إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ دَفَعَ إِلَیَّ کُتُبَهُ وَ سِلَاحَهُ وَ أَمَرَنِی أَنْ آمُرَکَ إِذَا حَضَرَکَ الْمَوْتُ أَنْ تَدْفَعَهُ إِلَی أَخِیکَ الْحُسَیْنِ علیه السلام ثُمَّ أَقْبَلَ (3) عَلَی ابْنِهِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَقَالَ وَ أَمَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تَدْفَعَهُ إِلَی ابْنِکَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی (4) عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَقَالَ وَ أَمَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تَدْفَعَ وَصِیَّتَکَ إِلَی ابْنِکَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ- فَأَقْرِئْهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مِنِّی السَّلَامَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی ابْنِهِ الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ یَا بُنَیَّ أَنْتَ وَلِیُّ الْأَمْرِ بَعْدِی وَ وَلِیُّ الدَّمِ فَإِنْ عَفَوْتَ فَلَکَ وَ إِنْ قَتَلْتَ فَضَرْبَةً مَکَانَ ضَرْبَةٍ وَ لَا تَأْثَمْ ثُمَّ قَالَ اکْتُبْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا مَا أَوْصَی بِهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام ثُمَّ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِ مَا رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُ (5).

ص: 250


1- 1. فی المصدر: و رحمة اللّه و برکاته.
2- 2. فروع الکافی( الجزء السابع من الطبعة الحدیثة): 51 و 52. و السند مذکور فی صفحة 49.
3- 3. فی المصدر: قال ثمّ اقبل.
4- 4.«: قال ثمّ اقبل علی ابنه اه.
5- 5. من لا یحضره الفقیه: 523 و 524.

توضیح

فیروزآبادی گفت: حالقه: خصلتی که می­تواند هلاک کند و دین را ریشه­کن کند، همان­طور که تیغ سلمانی مو را از ریشه می­کند. ابن ابی الحدید بعد از نقل این وصیت در شرح نهج البلاغه گفت: گفته وی: فلاتغیروا اقوالهم: دو تفسیر را محتمل است: انها را گرسنه نگذارید زیرا بوی دهان گرسنه تغییر می­کند. دوم این که آنان را نیازمند تکرار درخواستشان نکنید، زیرا آب دهان سئوال کننده و لوزه­هایش خشک می­شود و بوی دهانش تغییر می­کند. پایان نقل قول.(1)

گفته آن حضرت: لم­تناظروا: مهلت داده نشده­اید، بلکه عذاب بدون مهلت بر شما وارد می­شود. جزری گفت: در حدیث مدینه آمده: «من احدث فیکم حدثا او آوی محدثا» حدث امر منکری است در سنت معروف و مرسوم نیست. محدث با کسره و فتحه دال بنابر اسم فاعل یا مفعول؛ با کسره یعنی کسی که جنایتکاری را پناه و امان دهد و مانع از قصاص او شود. با فتحه یعنی خودِ بدعت و معنای پناه دادن به آن یعنی رضایت به آن و صبر بر آن، زیرا اگر به بدعت راضی باشد و کننده آن را تأیید کند و با او مخالفت نکند به او پناه داده است. پایان نقل قول.(2)

گفته آن حضرت: «و حفظ فیکم نبیکم»: مردم را طوری قرار داده که حرمت او را در میان شما نگه داشته یا سنت­هاو اعمال ایشان را در میان شما حفظ کرده یا شما را به خاطر منسوب بودن به او حفظ می­کند که اولی ظاهرتر است .

روایت53.

کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: هنگامی که امیرالمؤمنین غسل داده می شد از جانب بیت ندا برآمد: اگر جلوی تابوت را گرفتید عقب آن را رها سازید و اگر عقب آن را

ص: 251


1- . شرح نهج البلاغه 2: 69[2]
2- . النهایة 1 :207 [3]
إیضاح

قال الفیروزآبادی الحالقة الخصلة التی من شأنها أن تحلق أی تهلک و تستأصل الدین کما یستأصل الموسی الشعر(1).

و قال ابن أبی الحدید بعد إیراد تلک الوصیة فی شرح نهج البلاغة قوله فلا تغیروا أفواههم یحتمل تفسیرین أحدهما لا تجیعوهم فإن الجائع فمه تتغیر نکهته (2) و الثانی لا تحوجوهم إلی تکرار الطلب و السؤال فإن السائل ینضب ریقه و تنشف لهواته و تتغیر ریح فمه انتهی (3).

قوله علیه السلام لم تناظروا أی لم تمهلوا بل ینزل علیکم العذاب من غیر مهلة و قال الجزری فی حدیث المدینة من أحدث فیها حدثا أو آوی محدثا الحدث الأمر الحادث المنکر الذی لیس بمعتاد و لا معروف فی السنة و المحدث یروی بکسر الدال و فتحها علی الفاعل و المفعول فمعنی الکسر من نصر جانیا و آواه و أجاره من خصمه و حال بینه و بین أن یقتص منه و بالفتح هو الأمر المبتدع نفسه و یکون معنی الإیواء فیه الرضی به و الصبر علیه فإنه إذا رضی بالبدعة و أقر فاعلها علیها و لم ینکرها فقد آواها انتهی (4).

قوله علیه السلام و حفظ فیکم نبیکم أی جعل الناس بحیث یرعون فیکم حرمته صلی الله علیه و آله أو حفظ سننه و أطواره صلی الله علیه و آله فیکم أو یحفظکم لانتسابکم إلیه صلی الله علیه و آله و الأول أظهر.

«53»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ بْنُ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَمَّا غُسِّلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نُودُوا مِنْ جَانِبِ الْبَیْتِ إِنْ أَخَذْتُمْ مُقَدَّمَ السَّرِیرِ کُفِیتُمْ مُؤَخَّرَهُ وَ إِنْ أَخَذْتُمْ

ص: 251


1- 1. هذا المعنی غیر مذکور فی القاموس و ذکره فی النهایة 1: 251.
2- 2. فی المصدر: یخلف فمه و یتغیر نکهته.
3- 3. شرح النهج 2: 69.
4- 4. النهایة 1: 207 و فیه: و اقر فاعلها و لم ینکر علیه فقد آواه.

گرفتید جلوی آن را رها سازید.(1)

روایت54.

تنبیه الخواطر: اسماعیل بن عبدالله صلعی که همنشینی ای داشت گفت: هنگامی که اختلاف بین اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله زیاد شد و عثمان بن عفّان کشته شد من بر خودم از فتنه ترسیده و مانند مردم گوشه گیری اختیار کردم پس به ساحل دریا رفته و مدتی در آنجا ماندم و نمی­دانستم مردم در چه شرایطی هستند. وقتی که شب آرام گشت و مردم خوابیدند من برای برخی از نیازهایم از خانه بیرون رفتم ناگهان مردی را در ساحل دریا دیدم که با پروردگارش مناجات می کند و با صدای حزین و دل غمناک به درگاه پروردگارش تضرع می کند، من به صدای او گوش کردم در حالی که مرا نمی دید و شنیدم که می گفت: ای بهترین هم نشین، ای جانشین کننده پیامبران، ای مهربان ترین مهربانان، ای خالق جهان که مانند تو چیزی نیست، ای حاضر همیشگی و هوشیار، ای زنده­ای که نمی میرد، تو هر روز مشغول کاری هستی، تو خلیفه - جانشین کننده - محمد صلی الله علیه و آله در روی زمین و یاور و برتری دهنده او هستی، از تو می خواهم که وصی و خلیفه محمد و برپا دارنده عدالت بعد از محمد را یاری رسانی. با پیروز کردن او بر او مهربانی کن یا او را به رحمت بمیران.

ص: 252


1- . اصول کافی (جزء اول از چاپ جدید) 1:457

مُؤَخَّرَهُ کُفِیتُمْ مُقَدَّمَهُ (1).

«54»

نبه، [تنبیه الخاطر] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقُضْبَانِیُ (2)

عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَلْحٍ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ شَرِیکٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الْیَشْکُرِیِّ عَنْ قُدَامَةَ الْأَوْدِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الصَّلَعِیِّ وَ کَانَ (3) لَهُ صُحْبَةٌ قَالَ: لَمَّا کَثُرَ الِاخْتِلَافُ بَیْنَ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قُتِلَ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ تَخَوَّفْتُ عَلَی نَفْسِی الْفِتْنَةَ فَاعْتَزَمْتُ عَلَی اعْتِزَالِ النَّاسِ فَتَنَحَّیْتُ إِلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ فَأَقَمْتُ فِیهِ حِیناً لَا أَدْرِی مَا فِیهِ النَّاسُ (4) فَخَرَجْتُ مِنْ بَیْتِی لِبَعْضِ حَوَائِجِی وَ قَدْ هَدَأَ اللَّیْلُ وَ نَامَ النَّاسُ فَإِذَا أَنَا بِرَجُلٍ عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ یُنَاجِی رَبَّهُ وَ یَتَضَرَّعُ إِلَیْهِ بِصَوْتٍ أَشَجَ (5) وَ قَلْبٍ حَزِینٍ فَأَنِسْتُ (6) إِلَیْهِ مِنْ حَیْثُ لَا یَرَانِی فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ یَا حَسَنَ الصُّحْبَةِ یَا خَلِیفَةَ النَّبِیِّینَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ الْبَدِی ءُ الْبَدِیعُ الَّذِی لَیْسَ مِثْلَکَ (7) شَیْ ءٌ وَ الدَّائِمُ غَیْرُ الْغَافِلِ وَ الْحَیُّ الَّذِی لَا یَمُوتُ أَنْتَ کُلَّ یَوْمٍ فِی شَأْنٍ أَنْتَ خَلِیفَةُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ نَاصِرُ مُحَمَّدٍ وَ مُفَضِّلُ مُحَمَّدٍ أَسْأَلُکَ (8) أَنْ تَنْصُرَ وَصِیَّ مُحَمَّدٍ وَ خَلِیفَةَ مُحَمَّدٍ وَ الْقَائِمَ بِالْقِسْطِ بَعْدَ مُحَمَّدٍ اعْطِفْ عَلَیْهِ بِنَصْرٍ أَوْ تَوَفَّهُ بِرَحْمَةٍ

ص: 252


1- 1. أصول الکافی( الجزء الأول من الطبعة الحدیثة) 1: 457.
2- 2. فی المصدر و( ت): القصبانی.
3- 3. فی المصدر: و کانت.
4- 4. فی المصدر بعد ذلک: معتزلا لاهل الهجر و الارجاف اه.
5- 5. کذا فی( ک): و فی غیره من النسخ« شج». و الصحیح کما فی المصدر: شجا. ای حزین.
6- 6. کذا فی( ک): و فی غیره من النسخ« فأنصت». و فی المصدر: فنضت إلیه و أصغیت إلیه.
7- 7. فی هامش( ک): کمثله خ ل.
8- 8. فی المصدر: أنت الذی أسألک اه.

آنگاه سرش را بلند کرد و به قدر تشهد نشست و سپس به آن کسی که روبرویش بود سلام داد آنگاه رفت و روی آب راه رفت. من از پشت او را صدا زدم و گفتم: خداوند تو را رحمت کند با من سخن بگو. او به من نگاه نکرد و گفت: هدایت­گر پشت سرت است هر چه درباره دینت می خواهی از او بپرس. گفتم: خداوند تو را رحمت کند او کیست؟ گفت: جانشین محمد صلی الله علیه و آله بعد از او. من به طرف کوفه رفتم و در آنجا وارد شب شدم و در نزدیکی حیره شب را گذراندم. هنگامی که شب کاملاً تاریک گشت مردی را دیدم که در تپه­ای استتار کرده است. آنگاه پاهایش را صاف کرده و مناجات را طولانی ساخت. او می گفت: پروردگارا آن گونه که رسول و برگزیده تو به من دستور داده بود بین آن ها رفتم ولی به من ظلم کردند، آن گونه که دستور دادی منافقان را کشتم ولی آن ها نادانی کرده و حق مرا ضایع ساختند. من آن ها را آزردم و آن ها نیز مرا آزردند و با آن ها دشمنی کردم و آنان نیز چنین کردند، اکنون جز ابن ملجم مرادی، دوستی نمانده که انتظارش را بکشم، پروردگارا بدبختی و شقاوت را بر او تعجیل گردان و مرا غرق در سعادت بگردان. پروردگارا پیامبرت به من وعده داد که اگر بخواهم تو مرا به سویت می بری، پروردگارا من می خواهم که به سوی تو بازگردم، آنگاه رفت. من او را دنبال کرده و او وارد منزلش شد ناگهان دیدم که او علی بن ابی طالب علیه السلام است، طولی نکشید که منادی ندای نماز سر برآورد. او از منزل خارج شد، من او را دنبال کردم تا وارد مسجد گشت، آنگاه ابن ملجم لعنه الله او را با شمشیر زد. (1)

روایت55.

تنبیه الخواطر: هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام به حال احتضار درآمد پسرانش حسن و حسین علیهما السلام و محمد بن حنیفه و فرزندان کوچکش را جمع کرده و به آن ها وصیت کرد، در پایان وصیت او این گونه آمده است: فرزندانم با مردم به گونه ای معاشرت و رفتار کنید که اگر نبودید از شما به خوبی یاد کنند و اگر از دنیا رفتید بر شما گریه کنند، فرزندانم دل ها لشکریان به صف شده­ای هستند که با دوستی انس و الفت می گیرند، در بغض و دشمنی نیز همین گونه است، پس اگر از کسی

ص: 253


1- . تنبیه الخواطر و نزهة النواظر2: 2و3

قَالَ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ جَلَسَ بِقَدْرِ التَّشَهُّدِ(1) ثُمَّ إِنَّهُ سَلَّمَ فِیمَا أَحْسَبُ تِلْقَاءَ وَجْهِهِ ثُمَّ مَضَی فَمَشَی عَلَی الْمَاءِ فَنَادَیْتُهُ مِنْ خَلْفِهِ کَلِّمْنِی یَرْحَمُکَ اللَّهُ فَلَمْ یَلْتَفِتْ وَ قَالَ الْهَادِی خَلْفَکَ فَاسْأَلْهُ عَنْ أَمْرِ دِینِکَ قَالَ قُلْتُ مَنْ هُوَ یَرْحَمُکَ اللَّهُ قَالَ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ بَعْدِهِ فَخَرَجْتُ مُتَوَجِّهاً إِلَی الْکُوفَةِ فَأَمْسَیْتُ دُونَهَا فَبِتُّ قَرِیباً مِنَ الْحِیرَةِ فَلَمَّا جُنَّ لِیَ (2) اللَّیْلُ إِذْ أَنَا بِرَجُلٍ قَدْ أَقْبَلَ حَتَّی اسْتَتَرَ بِرَابِیَةٍ(3) ثُمَّ صَفَّ قَدَمَیْهِ فَأَطَالَ الْمُنَاجَاةَ فَکَانَ فِیمَا قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی سِرْتُ فِیهِمْ بِمَا أَمَرَنِی رَسُولُکَ وَ صَفِیُّکَ فَظَلَمُونِی وَ قَتَلْتُ الْمُنَافِقِینَ کَمَا أَمَرْتَنِی فَجَهِلُونِی وَ قَدْ مَلِلْتُهُمْ وَ مَلُّونِی وَ أَبْغَضْتُهُمْ وَ أَبْغَضُونِی وَ لَمْ تَبْقَ خَلَّةٌ أَنْتَظِرُهَا إِلَّا الْمُرَادِیَّ اللَّهُمَّ فَعَجِّلِ لَهُ الشَّقَاءَ(4) وَ تَغَمَّدْنِی بِالسَّعَادَةِ اللَّهُمَّ قَدْ وَعَدَنِی نَبِیُّکَ أَنْ تَتَوَفَّانِی إِلَیْکَ إِذَا سَأَلْتُکَ اللَّهُمَّ وَ قَدْ رَغِبْتُ إِلَیْکَ فِی ذَلِکَ ثُمَّ مَضَی فَتَبِعْتُهُ (5) فَدَخَلَ مَنْزِلَهُ فَإِذَا هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ فَلَمْ أَلْبَثْ إِذْ نَادَی الْمُنَادِی بِالصَّلَاةِ فَخَرَجَ وَ تَبِعْتُهُ حَتَّی دَخَلَ الْمَسْجِدَ فَعَمَّهُ ابْنُ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ بِالسَّیْفِ (6).

«55»

نبه، [تنبیه الخاطر]: لَمَّا احْتُضِرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام جَمَعَ بَنِیهِ حَسَناً وَ حُسَیْناً وَ مُحَمَّدَ ابْنَ الْحَنَفِیَّةِ وَ الْأَصَاغِرَ مِنْ وُلْدِهِ فَوَصَّاهُمْ (7)

وَ کَانَ فِی آخِرِ وَصِیَّتِهِ یَا بَنِیَّ عَاشِرُوا النَّاسَ عِشْرَةً إِنْ غِبْتُمْ حَنُّوا إِلَیْکُمْ وَ إِنْ فُقِدْتُمْ بَکَوْا عَلَیْکُمْ یَا بَنِیَّ إِنَّ الْقُلُوبَ جُنْدٌ(8) مُجَنَّدَةٌ تَتَلَاحَظُ بِالْمَوَدَّةِ وَ تَتَنَاجَی بِهَا وَ کَذَلِکَ هِیَ فِی الْبُغْضِ فَإِذَا أَحْسَسْتُمْ مِنْ

ص: 253


1- 1. فی المصدر: و قعد مقدار التشهد.
2- 2. کذا فی( ک). و فی غیره من النسخ« جننی». و فی المصدر: اجننی.
3- 3. الرابیة: ما ارتفع من الأرض.
4- 4. فی المصدر: الشقاوة.
5- 5.«: فقفوته.
6- 6. تنبیه الخواطر و نزهة النواظر 2: 2 و 3.
7- 7. فی المصدر: فوصی لهم.
8- 8.«: جنود.

در دلتان چیزی احساس کردید از او بر حذر باشید.(1)

روایت56.

العدد القویة: آخرین سخنی که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود این بود: پسرم اگر از دنیا رفتم، ابن ملجم لعنه الله را به من ملحق کنید تا در نزد پروردگار جهانیان با او مخاصمه - دادخواهی - کنم. آن گاه این آیه از قرآن را خواند:«فمن یعمل مثقال ذرة خیراً یره و من یعمل مثقال ذرة شرّ یره»{پس هر که هم وزن ذره ای نیکی کند نتیجه آن را خواهد دید، و هر که هم وزن ذره ای بدی کند نتیجه آن را خواهد دید} (2). هنگامی که حضرت علیه السلام وفات یافت دو پسرش حسن و حسین علیهما السلام و عبدالله بن جعفر او را غسل دادند. گفته شده: محمد بن حنیفه غسل داد و هم چنین گفته شده که او غسل داده نشد چون سرور شهیدان است و گفته شده: آن حضرت در سه جامه سفید که در آن پیراهن و عمامه ای نبود کفن شد و از بقایای حنوط رسول خدا صلی الله علیه و آله به ایشان زدند و فرزندش حسن علیه السلام بر ایشان نماز خواند و پنج مرتبه بر او تکبیر گفت و گفته شده است شش مرتبه؛ هم چنین گفته شده هفت مرتبه. (3)

روایت57.

نهج البلاغه: وصیت آن حضرت علیه السلام کمی قبل از وفاتش:

وصیت من نسبت به خدا، آنکه چیزی را شریک خدا قرار ندهید و نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله این است که سنت و شریعت او را ضایع نکنید، این دو ستون محکم را بر پادارید، شما سرزنشی نخواهید داشت، من دیروز رهبر شما بودم و امروز مایه پند و عبرت شما هستم اگر زنده بمانم من ولی دم خود هستم و اگر بمیرم، نیستی میعادگاه من است و اگر ببخشم آن برای من نزدیکی به خدا و برای شما نیکی است، پس ببخشید آیا دوست ندارید که خداوند شما را بیامرزد؟ به خدا سوگند! مرگ ناگهان به من روی نیاورده که از آن خشنود نباشم، و نشانه های آن را زشت بدانم، بلکه من چونان جوینده آب در شب که ناگهان آن را بیابد، یا کسی که گمشده خود را پیدا کند، از مرگ خرسندم؛ و آن چه نزد خداوند است برای نیکان بهتر است.

این کلام امام در قسمت خطبه ها گذشت، اما به دلیل اضافاتی که داشت، تکرار آن واجب گشت.

همچنین پس از بازگشت از جنگ صفین این وصیت نامه را کتابت فرمود که در اموالش چه طور رفتار شود:

این دستوری است که بنده خدا علی بن ابی طالب علیه السلام، امیر مؤمنین، نسبت به اموال شخصی خود، برای خشنودی خدا داده است، تا خداوند با آن به بهشتش درآورد و آسوده اش گرداند. همانا سرپرستی این اموال بر عهده فرزندم حسن بن علی است، آن گونه که رواست از آن مصرف نماید و از آن انفاق کند، اگر برای حسن حادثه ای رخ داد و حسین زنده بود،

ص: 254


1- . تنبیه الخواطر و نزهة النواظر2: 57
2- زلزال/ 7و8
3- نسخه خطی است.

أَحَدٍ فِی قَلْبِکُمْ شَیْئاً فَاحْذَرُوهُ (1).

«56»

د، [العدد القویة] قَالَ الْوَاقِدِیُّ: آخِرُ کَلِمَةٍ قَالَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَا بُنَیَّ إِذَا مِتُّ فَأَلْحِقُوا بِی ابْنَ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ أُخَاصِمْهُ عِنْدَ رَبِّ الْعَالَمِینَ ثُمَّ قَرَأَ فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ (2) وَ لَمَّا تُوُفِّیَ علیه السلام غَسَّلَهُ ابْنَاهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ وَ قِیلَ مُحَمَّدُ ابْنُ الْحَنَفِیَّةِ وَ قِیلَ إِنَّهُ لَمْ یُغَسَّلْ لِأَنَّهُ سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ قِیلَ کُفِّنَ فِی ثَلَاثَةِ أَثْوَابٍ بِیضٍ لَیْسَ فِیهَا قَمِیصٌ وَ لَا عِمَامَةٌ وَ کَانَ عِنْدَهُ مِنْ بَقَایَا حَنُوطِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَحَنَّطُوهُ بِهَا وَ صَلَّی عَلَیْهِ وَلَدُهُ الْحَسَنُ علیه السلام وَ کَبَّرَ عَلَیْهِ خَمْساً وَ قِیلَ سِتّاً وَ قِیلَ سَبْعاً(3).

«57»

نهج، [نهج البلاغة]: مِنْ کَلَامٍ لَهُ علیه السلام قُبَیْلَ مَوْتِهِ عَلَی سَبِیلِ الْوَصِیَّةِ وَصِیَّتِی لَکُمْ أَنْ لَا تُشْرِکُوا بِاللَّهِ شَیْئاً وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَلَا تُضَیِّعُوا سُنَّتَهُ أَقِیمُوا هَذَیْنِ الْعَمُودَیْنِ وَ خَلَاکُمْ ذَمٌّ أَنَا بِالْأَمْسِ صَاحِبُکُمْ وَ الْیَوْمَ عِبْرَةٌ لَکُمْ وَ غَداً مُفَارِقُکُمْ إِنْ أَبْقَ فَأَنَا وَلِیُّ دَمِی وَ إِنْ أَفْنَ فَالْفَنَاءُ مِیعَادِی وَ إِنْ أَعْفُ فَالْعَفْوُ لِی قُرْبَةٌ وَ هُوَ لَکُمْ حَسَنَةٌ فَاعْفُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ وَ اللَّهِ مَا فَجَأَنِی مِنَ الْمَوْتِ وَارِدٌ کَرِهْتُهُ وَ لَا طَالِعٌ أَنْکَرْتُهُ وَ مَا کُنْتُ إِلَّا کَقَارِبٍ وَرَدَ وَ طَالِبٍ وَجَدَ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ.

و قد مضی بعض هذا الکلام فیما تقدم من الخطب إلا أن فیه هاهنا زیادة أوجبت تکراره.

وَ مِنْ وَصِیَّةٍ لَهُ علیه السلام بِمَا یُعْمَلُ فِی أَمْوَالِهِ کَتَبَهَا بَعْدَ مُنْصَرَفِهِ مِنْ صِفِّینَ: هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ- فِی مَالِهِ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ لِیُولِجَنِی بِهِ الْجَنَّةَ وَ یُعْطِیَنِی الْأَمَنَةَ مِنْهَا وَ إِنَّهُ یَقُومُ بِذَلِکَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ یَأْکُلُ مِنْهُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یُنْفِقُ مِنْهُ فِی الْمَعْرُوفِ فَإِنْ حَدَثَ بِحَسَنٍ حَدَثٌ وَ حُسَیْنٌ حَیٌ

ص: 254


1- 1. تنبیه الخواطر و نزهة النواظر 2: 75. و فیه فإذا احببتم الرجل من غیر خیر سبق منه الیکم فارجوه فإذا ابغضتم الرجل من غیر سوء سبق منه الیکم فاحذروه.
2- 2. سورة الزلزال: 7 و 8.
3- 3. مخطوط.

سرپرستی آن را، پس از برادرش بر عهده گیرد و کار او را تداوم بخشد. دو پسر فاطمه از این اموال به همان مقدار سهم دارند که دیگر پسران علی خواهند داشت. من سرپرستی اموالم را به پسران فاطمه واگذاردم تا خشنودی خدا و نزدیک شدن به رسول خدا صلی الله علیه و آله و بزرگداشت حرمت او و احترام پیوند خویشاوندی پیامبر صلی الله علیه و آله را فراهم آورم، و با کسی که این اموال در دست اوست شرط می کنم که اصل مال را حفظ کرده تنها از میوه و درآمدش بخورند و انفاق کنند و هرگز نهال های درخت خرما را نفروشند، تا همه این سرزمین یک پارچه به گونه ای زیر درختان خرما قرار گیرد که راه رفتن در آن دشوار باشد، و زنان غیر عقدی من که با آن ها بودم و صاحب فرزند یا حامله می باشند پس از تولد فرزند، فرزند خود را برگیرد که بهره او باشد و اگر فرزندش بمیرد، مادر آزاد است و کنیز بودن از او برداشته شده و آزادی خویش را باز یابد.

گفته آن حضرت: «و ان لا یبیع من ارضها ودیة» ودیّه به معنی نهال خرما و جمع آن ودی است. و جمله امام «حتی تشکل ارضها غراساً » از فصیح ترین سخنان است، یعنی زمین پردرخت شود به طوری که بیننده به غیر از شکلی که می­شناخته آن را ببیند و امر بر او مشکل شود و فکر کند جای دیگری است.(1)

توضیح

جزری در باره این فرموده حضرت «وخلاکم ذم ما لم تشردوه» گفت: گفته می­شود: این کار را بکن و نکوهش از تو برکنار است یعنی عذرت پذیرفته است و نکوهش از تو ساقط است.

ابن الحدید گفت: ممکن است کسی بگوید اگر علی علیه السلام فرزندان خود را به توحید و پیروی از سنت پیامبر صلی الله علیه و آله سفارش کرد پس حسن و حسین علیهما السلام باید همه آنچه که واجب است انجام می دادند پس امام به چه دلیل فرمود «پس سرزنشی برای شما نیست». جواب این است که بسیاری از صحابه و تابعین خود را ملزم به امور خیلی سخت کرده بودند، برخی از آن ها تمام شب را نماز می گذاردند، برخی دیگر همه ایام سال را روزه می گرفت و برخی ازدواج نمی کرد و برخی نیز از غذا خوردن و لباس پوشیدن خودداری می کرد و به آن افتخار می کردند و با یکدیگر رقابت می نمودند. منظور امام علیه السلام این بود که مسئله مهم، پایبندی به توحید و سنت های تأکید شده و آشکار دین محمد

ص: 255


1- . نهج البلاغة (عبده ط مصر) 2: 21 و 23

قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ وَ أَصَدَرَ مَصْدَرَهُ وَ إِنَّ لِابْنَیْ فَاطِمَةَ مِنْ صَدَقَةِ عَلِیٍّ مِثْلَ الَّذِی لِبَنِی عَلِیٍّ وَ إِنِّی إِنَّمَا جَعَلْتُ الْقِیَامَ بِذَلِکَ إِلَی ابْنَیْ فَاطِمَةَ(1) ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَ قُرْبَةً إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَکْرِیماً لِحُرْمَتِهِ وَ تَشْرِیفاً لِوُصْلَتِهِ وَ یَشْتَرِطُ عَلَی الَّذِی یَجْعَلُهُ إِلَیْهِ أَنْ یَتْرُکَ الْمَالَ عَلَی أُصُولِهِ وَ یُنْفِقَ مِنْ ثَمَرِهِ حَیْثُ أُمِرَ بِهِ وَ هُدِیَ لَهُ وَ أَنْ لَا یَبِیعَ مِنْ أَوْلَادِ نَخِیلِ هَذِهِ الْقُرَی وَدِیَّةً حَتَّی تُشْکِلَ أَرْضُهَا غِرَاساً وَ مَنْ کَانَ مِنْ إِمَائِیَ اللَّاتِی أَطُوفُ عَلَیْهِنَّ لَهَا وَلَدٌ أَوْ هِیَ حَامِلٌ فَتُمْسِکُ عَلَی وَلَدِهَا وَ هِیَ حَظُّهُ فَإِنْ مَاتَ وَلَدُهَا وَ هِیَ حَیَّةٌ فَهِیَ عَتِیقَةٌ قَدْ أَفْرَجَ عَنْهَا الرِّقُّ وَ حَرَّرَهَا(2) الْعِتْقُ.

قوله علیه السلام فی هذه الوصیة و أن لا یبیع من نخلها ودیة الودیة الفسیلة و جمعها ودی.

و قوله علیه السلام حتی تشکل أرضها غراسا هو من أفصح الکلام و المراد به أن الأرض یکثر فیها غرائس النخل حتی یراها الناظر علی غیر تلک الصفة التی عرفها بها فیشکل علیه أمرها و یحسبها غیرها(3).

بیان

قال الجزری فی حدیث علی علیه السلام خلاکم ذم ما لم تشردوا یقال افعل ذلک و خلاک ذم أی أعذرت و سقط عنک الذم (4).

قال ابن أبی الحدید لقائل أن یقول إذا أوصاهم بالتوحید و اتباع سنة النبی صلی الله علیه و آله فقد دخل فیهما جمیع ما یجب أن یفعل ففی أی شی ء یقول و خلاکم ذم و الجواب أن کثیرا من الصحابة و التابعین کانوا قد کلفوا أنفسهم أمورا شاقة جدا فمنهم من کان یقوم اللیل کله و منهم من کان یصوم الدهر کله و منهم تارک النکاح و منهم تارک المطاعم و الملابس و کانوا یتفاخرون بذلک و یتنافسون فأراد علیه السلام أن المهم الأعظم القیام بالتوحید و السنن المؤکدة المعلومة من دین محمد

ص: 255


1- 1. فی المصدر: لبنی فاطمة.
2- 2. فی( ک): و حضرها.
3- 3. نهج البلاغة( عبده ط مصر) 2: 21- 23.
4- 4. النهایة 1: 319.

صلی الله علیه و آله است و در غیر آن برای شما سرزنش و ملامتی نیست.(1)

و خلیل گفت: القارب یعنی طالب آب در شب منظور از «بالمعروف» یعنی بدون إسراف و تفریط منظور از« فی المعروف» یعنی در وجوه خیر و ضمیر در کلمه «مصدره» یا راجع به الأمر یا به إلی الحسن است منظور از «أن یترک المال علی أصوله» کنایه از عدم إخراج نخل کوچک با فروش و بخشش و غیره از وجوه مالک کردن و امانت نهادن است

روایت58.

نهج البلاغه: وصیت امام علیه السلام به

حسن و حسین علیهما السلام پس از ضربت ابن ملجم که خداوند او را لعنت کند و رسوایش گرداند:

شما را به ترس از خدا سفارش می کنم به دنیا پرستی روی نیاورید گرچه به سراغ شما آید، و بر آنچه از دنیا از دست می دهید اندوهناک مباشید، حق را بگویید و برای پاداش الهی عمل کنید و دشمن ستمگر و یاور ستمدیده باشید، شما و تمام فرزندان و خاندانم و کسانی را که این وصیت به آن ها می رسد به ترس از خدا و نظم در امور زندگی و ایجاد صلح و آشتی در میانتان سفارش می کنم، زیرا من از جدّ شما پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: « اصلاح کردن بین مردم، از همه نماز و روزه ها برتر است»، خدا را خدا را، درباره یتیمان، نکند آنان گاهی سیر و گاه گرسنه بمانند و در حضور شما حقوقشان ضایع گردد، خدا را خدا را درباره همسایگان، حقوقشان را رعایت کنید که وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله شماست همواره به خوش رفتاری با همسایگان سفارش می کرد تا آنجا که گمان بردیم برای آنان ارثی معیّن خواهد کرد، خدا را خدا را درباره قرآن مبادا دیگران در عمل کردن به دستوراتش از شما پیشی گیرند، خدا را خدا را درباره نماز چرا که ستون دین شماست، خدا را خدا را درباره خانه خدا تا هستید آن را خالی مگذارید، زیرا اگر کعبه خلوت شود مهلت داده نمی شوید، خدا را خدا را درباره جهاد با اموال و جان ها و زبان های خویش در راه خدا، بر شما باد به پیوستن با یکدیگر و بخشش همدیگر، مبادا از هم روی گردانید، و پیوند دوستی را از بین ببرید، امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید که بدهای شما بر شما مسلط می گردند، آنگاه هر چه خدا را بخوانید جواب ندهد.

پس فرمود: ای پسران عبدالمطلب مبادا پس از من دست به خون مسلمین فرو برید و دست به کشتار بزنید و بگویید: امیر مؤمنان کشته شد، بدانید جز قاتل من کسی دیگر نباید کشته شود، بنگرید اگر من از ضربت او از دنیا رفتم،

ص: 256


1- . شرح نهج البلاغة، 3: 647 و 648

صلی الله علیه و آله و لا علیکم بالإخلال بما عدا ذلک (1).

و قال الخلیل القارب طالب الماء لیلا قوله علیه السلام بالمعروف أی من غیر إسراف و تقتیر قوله فی المعروف أی فی وجوه البر و الضمیر فی قوله مصدره إما راجع إلی الأمر أو إلی الحسن علیه السلام قوله علیه السلام أن یترک المال علی أصوله کنایة عن عدم إخراجه ببیع أو هبة أو غیرهما من وجوه الإملاک و الودیة النخلة الصغیرة.

«58»

نهج، [نهج البلاغة]: مِنْ وَصِیَّتِهِ لِلْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام لَمَّا ضَرَبَهُ ابْنُ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ أَخْزَاهُ.

أُوصِیکُمَا بِتَقْوَی اللَّهِ وَ أَنْ لَا تَبْغِیَا الدُّنْیَا وَ إِنْ بَغَتْکُمَا وَ لَا تَأْسَفَا عَلَی شَیْ ءٍ مِنْهَا زُوِیَ عَنْکُمَا وَ قُولَا بِالْحَقِّ وَ اعْمَلَا لِلْآخِرَةِ(2)

وَ کُونَا لِلظَّالِمِ خَصْماً وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْناً أُوصِیکُمَا وَ جَمِیعَ وُلْدِی وَ أَهْلِی وَ مَنْ بَلَغَهُ کِتَابِی بِتَقْوَی اللَّهِ وَ نَظْمِ أَمْرِکُمْ وَ صَلَاحِ ذَاتِ بَیْنِکُمْ فَإِنِّی سَمِعْتُ جَدَّکُمَا صلی الله علیه و آله یَقُولُ صَلَاحُ ذَاتِ الْبَیْنِ أَفْضَلُ مِنْ عَامَّةِ الصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ اللَّهَ اللَّهَ فِی الْأَیْتَامِ فَلَا تُغِبُّوا أَفْوَاهَهُمْ وَ لَا یَضِیعُوا بِحَضْرَتِکُمْ وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی جِیرَانِکُمْ فَإِنَّهُ وَصِیَّةُ نَبِیِّکُمْ مَا زَالَ یُوصِی بِهِمْ حَتَّی ظَنَنَّا أَنَّهُ سَیُوَرِّثُهُمْ وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی الْقُرْآنِ لَا یَسْبِقُکُمْ بِالْعَمَلِ بِهِ غَیْرُکُمْ وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی الصَّلَاةِ فَإِنَّهَا عَمُودُ دِینِکُمْ وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی بَیْتِ رَبِّکُمْ لَا تُخْلُوهُ مَا بَقِیتُمْ فَإِنَّهُ إِنْ تُرِکَ لَمْ تُنَاظَرُوا وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی الْجِهَادِ بِأَمْوَالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ وَ أَلْسِنَتِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَیْکُمْ بِالتَّوَاصُلِ وَ التَّبَاذُلِ وَ إِیَّاکُمْ وَ التَّدَابُرَ وَ التَّقَاطُعَ لَا تَتْرُکُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَیُوَلَّی عَلَیْکُمْ أَشْرَارُکُمْ ثُمَّ تَدْعُونَ فَلَا یُسْتَجَابُ لَکُمْ ثُمَّ قَالَ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ لَا أُلْفِیَنَّکُمْ تَخُوضُونَ دِمَاءَ الْمُسْلِمِینَ خَوْضاً تَقُولُونَ قُتِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَلَا لَا یُقْتَلَنَ (3)

بِی إِلَّا قَاتِلِی انْظُرُوا إِذَا أَنَا مِتُّ مِنْ ضَرْبَتِهِ هَذِهِ

ص: 256


1- 5. شرح النهج 3: 647 و 648. و قد نقله ملخصا.
2- 1. فی المصدر: للاجر.
3- 2. فی المصدر: لا تقتلن.

او را تنها یک ضربت بزنید و او را مثله نکنید (دست و پا و دیگر اعضای او را نبرید) من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود:«بپرهیزید از بریدن اعضای مرده، هر چند سگ دیوانه باشد»(1).

توضیح

«بغاه» یعنی او را خواست و «زواه عنه» او را گرفت و منع کرد. گفته آن حضرت: «الله الله» یعنی تقوا پیشه کنید و به یاد خدا باشید. گفته آن حضرت: «فلاتغبوا افواههم» آنان را گرسنه نگه ندارید که یک روز غذا بدهید و روز دیگر ترک کنید. و روایت شده «فلاتغیروا افواههم» که همان معناست، زیرا دهان گرسنه تغییر می­کند. گفته آن حضرت: «فانه وصیة نبیکم» حمل برای مبالغه است یعنی شما را در باره ایشان وصیت می­کنم. «الفاه» یعنی او را یافت.

جزری گفت: گفته می­شود«مثلت بالحیوان» وقتی که دست و پای آن را قطع کنم و او را ناقص سازم. «مثلت بالقتیل» بریدن بینی و گوش و نشانه ذکوریت یا چیزی از دست و پایش. اما مثّل با تشدید برای مبالغه است.(2)

تکمله

از شیخ مفید رحمة الله علیه درباره مسائل عکبری سؤال شد: ما اتفاق نظر داریم که امام آنچه که اتفاق می افتد را می داند پس چرا امیرالمؤمنین علیه السلام به مسجد رفت با اینکه می دانست کشته می شود هم چنین ایشان قاتل و زمان کشته شدن خود را نیز می دانست؟ و چرا امام حسین علیه السلام به سمت کوفه حرکت کرد با اینکه می دانست که مردم کوفه او را ناکام خواهند کرد و یاری نخواهند نمود و اینکه در این سفرش کشته می شود؟ و به چه دلیل هنگامی که آب را به روی آن حضرت علیه السلام بستند و آن حضرت می دانست که اگر در فاصله نزدیکی چاه حفر کند آب خواهد داشت ولی به ضرر خودش کار کرد و از عطش و تشنگی جان به جان آفرین تسلیم کرد؟ و چرا حسن علیه السلام با معاویه صلح کرد با این که می دانست او پیمان شکنی کرده و به وعده اش وفا نمی کند و شیعه ی پدرش علیه السلام را به قتل می­رساند؟ شیخ مفید رحمة الله علیه این گونه پاسخ داد.

و اما پاسخ این گفته :«امام می دانسته که چه اتفاقی خواهد افتاد» ما اتفاق نظر داریم که امر بر خلاف این بوده است و شیعه بر این گفته اتفاق نظر ندارد، بلکه معتقدند این قضیه مشخص است که امام حکم همه اتفاق­ها را می­داند بدون اینکه از مصادیق و موضوعات آنچه رخ خواهد داد به تفصیل آگاه باشد، و این امر، اصلی را که سوال ها بر آن بنا شده است را به طور کامل از بین می­برد،

ص: 257


1- . نهج البلاغة 2: 78 - 80
2- . النهایة 4: 77[2]

فَاضْرِبُوهُ ضَرْبَةً بِضَرْبَةٍ وَ لَا یُمَثَّلْ بِالرَّجُلِ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِیَّاکُمْ وَ الْمُثْلَةَ وَ لَوْ بِالْکَلْبِ الْعَقُورِ(1).

بیان

بغاه طلبه و زواه عنه قبضه و صرفه قوله علیه السلام الله الله أی اتقوا الله و اذکروا الله قوله علیه السلام فلا تغبوا أفواههم أی لا تجیعوهم بأن تطعموهم یوما و تترکوهم یوما و روی فلا تغیروا أفواههم و المعنی واحد فإن الجائع یتغیر فمه قوله علیه السلام فإنه وصیة نبیکم الحمل للمبالغة أی أوصاکم فیهم و ألفاه وجده.

و قال الجزری یقال مثلت بالحیوان إذا قطعت أطرافه و شوهت به و مثلت بالقتیل إذا جدعت أنفه و أذنه و مذاکیره أو شیئا من أطرافه فأما مثل بالتشدید للمبالغة(2).

تذنیب

سئل الشیخ المفید قدس الله روحه فی المسائل العکبریة الإمام عندنا مجمع علی أنه یعلم ما یکون فما بال أمیر المؤمنین علیه السلام خرج إلی المسجد و هو یعلم أنه مقتول و قد عرف قاتله و الوقت و الزمان و ما بال الحسین بن علی علیهما السلام سار إلی الکوفة و قد علم أنهم یخذلونه و لا ینصرونه و أنه مقتول فی سفرته تیک و لم لما حصروا و عرف أن الماء قد منع منه و أنه إن حفر أذرعا قریبة نبع الماء و لم یحفر و أعان علی نفسه حتی تلف عطشا و الحسن علیه السلام وادع معاویة و هادنه و هو یعلم أنه ینکث و لا یفی شیعة أبیه علیه السلام فأجاب الشیخ رحمه الله عنها بقوله:

و أما الجواب عن قوله إن الإمام یعلم ما یکون فإجماعنا أن الأمر علی خلاف ما قال و ما أجمعت الشیعة علی هذا القول و إنما إجماعهم ثابت علی أن الإمام یعلم الحکم فی کل ما یکون دون أن یکون عالما بأعیان ما یحدث و یکون علی التفصیل و التمییز و هذا یسقط الأصل الذی بنی علیه الأسولة بأجمعها و لسنا

ص: 257


1- 1. نهج البلاغة 2: 78- 80.
2- 2. النهایة 4: 77.

و ما مانع این نیستیم که امام با آگاهی دادن خداوند به ایشان، جزئیات را بداند، اما این سخن را که امام همه اتفاقات را می دانسته مطلق نمی­کنیم و گوینده به آن را تأیید نمی­کنیم، چرا که گوینده این گفته بدون دلیل و برهانی این ادعا را کرده است، و این گفته : که امیر المومنین علیه السلام قاتلش را می­شناخته و از زمانی که در آن به قتل می­رسیده آگاه بوده است، روایت این مطلب را تأیید می­کند که آن حضرت به طور کلی می­دانسته که کشته خواهد شد ، و همچنین آمده است که او قاتل خود را به تفصیل می­شناخته، اما روایتی در باره علم او به زمان قتل به طور دقیق، نیامده است و حتی اگر روایتی می­آمد آنچه معترضین گمان می­برند لازم نمی­آمد، چرا که ممتنع نیست خداوند متعال حضرت را به صبر بر شهادت و تسلیم بر کشته شدن متعبّد سازد، تا آن حضرت را با این کار به بالاترین درجات که به جز با این تعبد، ممکن نمی­شد برساند، و چون خدا می­دانست که آن حضرت در این امر از خداوند به گونه­ای اطاعت خواهد کرد که اگر به غیر آن حضرت تکلیف می­شد نمی­توانست از عهده آن برآید؛ و به این ترتیب امیرالمومنین علیه السلام خود را با دست خود به هلاکت نینداخته و برضرر خود کاری نکرده که از نطرعقل، قبیح باشد.

اما علم امام حسین علیه السلام به اینکه اهل کوفه او را خوار خواهند ساخت، ما نمی­توانیم به آن یقین کنیم، چرا که دلیلی عقلی و شنیداری - نقلی - برای آن وجود ندارد، و اگر آن حضرت عالم به آن بود جواب این شبهه همانی می­شد که در جواب به شبهه علم امیر المومنین به زمان کشته شدن و قاتل خود ارائه شد، همانگونه که ذکر کردیم. اما در باره این ادعا علیه ما که بگوییم: امام حسین علیه السلام جایگاه آب را می­دانست و می­توانست آن را به دست آورد؛ ، ما این را نمی­گوییم، خبری هم در مورد آن نیامده است؛ بعلاوه درخواست آب و تلاش برای به دست آوردن آن، خلاف آن را اقتضا می­کند، و اگر ثابت شود که آن حضرت به جایگاه آب آگاه بود از نظر عقلی ممتنع نبود که با ترک تلاش در طلب آب، متعبّد بوده باشد چرا که از آن حضرت منع شده بود طبق همان چیزی که درباره امیر المومنین علیه السلام ذکر کردیم، به جز اینکه، چنان که پیش ترگفتیم، ظاهر حال بر خلاف آن است.

و سخن درباره اینکه امام حسن علیه السلام به عاقبت صلح با معاویه آگاه بود بر خلاف چیزی است که گذشت، و خبر در مورد علم آن حضرت به این مطلب آمده است و شاهد حال امام به آن حکم می­دهد، جز اینکه تعجیل در کشتن ایشان و تسلیم یارانش به معاویه را دفع کرد، و در آن کار مرحمتی بود که اجازه می­داد به روند خویش ادامه دهد و بسیاری از شیعیان و اهل و فرزندانش باقی بمانند، و بی شک، دفع فساد در دین، بزرگتر از فسادی است که با صلح امام پیش­آمد، و آن حضرت به آنچه انجام می­داد آگاه بود به دلایلی که ذکر کردیم و وجوهی که روشن نمودیم.

ص: 258

نمنع أن یعلم الإمام أعیان ما یحدث و یکون (1) بإعلام الله تعالی له ذلک فأما القول بأنه یعلم کل ما یکون فلسنا نطلقه و لا نصوب قائله لدعواه فیه من غیر حجة و لا بیان و القول بأن أمیر المؤمنین علیه السلام کان یعلم قاتله و الوقت الذی کان یقتل فیه فقد جاء الخبر متظاهرا أنه کان یعلم فی الجملة أنه مقتول و جاء أیضا بأنه یعلم قاتله علی التفصیل فأما علمه بوقت قتله فلم یأت علیه أثر علی التحصیل و لو جاء به أثر لم یلزم فیه ما یظنه المعترضون إذ کان لا یمتنع أن یتعبده الله تعالی بالصبر علی الشهادة و الاستسلام للقتل لیبلغه بذلک علو الدرجات ما لا یبلغه إلا به و لعلمه بأنه یطیعه فی ذلک طاعة لو کلفها سواه لم یردها و لا یکون بذلک أمیر المؤمنین علیه السلام ملقیا بیده إلی التهلکة و لا معینا علی نفسه معونة تستقبح فی العقول.

و أما علم الحسین علیه السلام بأن أهل الکوفة خاذلوه فلسنا نقطع علی ذلک إذ لا حجة علیه من عقل و لا سمع و لو کان عالما بذلک لکان الجواب عنه ما قدمناه فی الجواب عن علم أمیر المؤمنین علیه السلام بوقت قتله و معرفة قاتله کما ذکرناه و أما دعواه علینا أنا نقول إن الحسین علیه السلام کان عالما بموضع الماء قادرا علیه فلسنا نقول ذلک و لا جاء به خبر علی أن طلب الماء و الاجتهاد فیه یقضی بخلاف ذلک و لو ثبت أنه کان عالما بموضع الماء لم یمتنع فی العقول أن یکون متعبدا بترک السعی فی طلب الماء من حیث کان ممنوعا منه حسب ما ذکرناه فی أمیر المؤمنین علیه السلام غیر أن ظاهر الحال بخلاف ذلک علی ما قدمناه.

و الکلام فی علم الحسن علیه السلام بعاقبة موادعته معاویة بخلاف ما تقدم و قد جاء الخبر بعلمه بذلک و کان شاهد الحال له یقضی به غیر أنه دفع به عن تعجیل قتله و تسلیم أصحابه له إلی معاویة و کان فی ذلک لطف فی بقائه إلی حال مضیه و لطف لبقاء کثیر من شیعته و أهله و ولده و دفع فساد فی الدین هو أعظم من الفساد الذی حصل عند هدنته و کان علیه السلام أعلم بما صنع لما ذکرناه و بینا الوجوه فیه

ص: 258


1- 1. أی یکون علمه.

کلام او که خداوند مقام وی را رفیع گرداند تمام شد.

می گویم: سید مهنّا بن سنان از علامه حلّی که خداوند مقبره اش را نورانی گرداند نیز مانند آن را درباره امیرالمؤمنین علیه السلام پرسید و او جواب داد که ممکن است امام علیه السلام از وقوع قتل در آن شب آگاه شده باشد ولی ندانسته چه موقع از شب یا در کدام مکان کشته می شود و اینکه تکلیف امام علیه السلام با تکلیف ما فرق دارد و ممکن است تکلیف آن حضرت، بذل جان شریفش در راه خدای تعالی بوده باشد، همان گونه که استقامت بر رزمنده واجب است هر چند که او منجر به کشته شدن او شود.

تکمله

ما در برخی از کتب قدیم روایتی را در باره چگونگی شهادت علی علیه السلام مشاهده کردیم و تا جایی که مناسب این کتاب بود بخشی از آن را به صورت خلاصه آوردیم، گفت: ابوالحسن علی بن عبدالله بن محمد البکری از لوط بن یحیی از شیوخ و اسلاف خود نقل کرده است که: هنگامی که عثمان مُرد و مردم با امیرالمؤمنین علیه السلام بیعت کردند مردی به نام حبیب بن منتجب از جانب عثمان والی مناطقی از یمن بود، پس علی علیه السلام او را در سِمَتش ابقا کرد و نامه­ای با این مضمون به او نوشت:

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر از بنده خدا امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب به حبیب بن منتجب، سلام بر تو، پس از یاد و نام خدا من ستایش می کنم خدایی را که جز او خدایی نیست و بر محمد بنده و رسولش درود می فرستم، من تو را در سمت قبلی ات از سوی کسی که قبلا بود ابقا کردم، پس به کارت ادامه بده، من تو را به عدالت نسبت به رعیت خود و نیکی کردن به مردمت سفارش می کنم، و بدان کسی که مسئولیت و سرپرستی ده نفر از مسلمانان را بر عهده گیرد ولی بین آن ها عدالت برقرار نکند خداوند در روز قیامت او را محشور می گرداند در حالی که دست هایش به گردنش بسته شده اند، آن ها را جز عدالت او در سرای دنیا باز نمی کند. اگر این نامه ام به دستت رسید آن را به کسانی از اهل یمن که تحت قلمرو تو هستند بخوان، و برای من از مسلمانانی که در قلمرو تو هستند بیعت بگیر. پس اگر آن ها بیعت کردند مانند بیعت رضوان پس با قدرت به کارت مشغول شو، و ده نفر از حکیمان و فصیحان و معتمدان آن ها را که کمک­کننده­ترین آنان باشند به نزد من بفرست که اهل فهم و شجاعت

ص: 259

انتهی کلامه رفع الله مقامه.

أقول: و سأل السید مهنا بن سنان العلامة الحلی نور الله ضریحه عن مثل ذلک فی أمیر المؤمنین علیه السلام فأجاب بأنه یحتمل أن یکون علیه السلام أخبر بوقوع القتل فی تلک اللیلة و لم یعلم فی أی وقت من تلک اللیلة أو أی مکان یقتل و إن تکلیفه علیه السلام مغایر لتکلیفنا فجاز أن یکون بذل مهجته الشریفة فی ذات الله تعالی کما یجب علی المجاهد الثبات و إن کان ثباته یفضی إلی القتل.

تذییل

رَأَیْنَا فِی بَعْضِ الْکُتُبِ الْقَدِیمَةِ رِوَایَةً فِی کَیْفِیَّةِ شَهَادَتِهِ علیه السلام أَوْرَدْنَا مِنْهُ شَیْئاً مِمَّا یُنَاسِبُ کِتَابَنَا هَذَا عَلَی وَجْهِ الِاخْتِصَارِ قَالَ رَوَی أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَکْرِیُّ عَنْ لُوطِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَشْیَاخِهِ وَ أَسْلَافِهِ قَالُوا: لَمَّا تُوُفِّیَ عُثْمَانُ وَ بَایَعَ النَّاسُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ حَبِیبُ بْنُ الْمُنْتَجَبِ وَالِیاً عَلَی بَعْضِ أَطْرَافِ الْیَمَنِ مِنْ قِبَلِ عُثْمَانَ فَأَقَرَّهُ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی عَمَلِهِ وَ کَتَبَ إِلَیْهِ کِتَاباً یَقُولُ فِیهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ إِلَی حَبِیبِ بْنِ الْمُنْتَجَبِ سَلَامٌ عَلَیْکَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أَحْمَدُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ أُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِهِ وَ رَسُولِهِ وَ بَعْدُ فَإِنِّی وَلَّیْتُکَ مَا کُنْتَ عَلَیْهِ لِمَنْ کَانَ مِنْ قَبْلُ فَأَمْسِکْ (1) عَلَی عَمَلِکَ وَ إِنِّی أُوصِیکَ بِالْعَدْلِ فِی رَعِیَّتِکَ وَ الْإِحْسَانِ إِلَی أَهْلِ مَمْلَکَتِکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ مَنْ وُلِّیَ عَلَی رِقَابِ عَشَرَةٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ لَمْ یَعْدِلْ بَیْنَهُمْ حَشَرَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ یَدَاهُ مَغْلُولَتَانِ إِلَی عُنُقِهِ لَا یَفُکُّهَا إِلَّا عَدْلُهُ فِی دَارِ الدُّنْیَا فَإِذَا وَرَدَ عَلَیْکَ کِتَابِی هَذَا فَاقْرَأْهُ عَلَی مَنْ قِبَلَکَ مِنْ أَهْلِ الْیَمَنِ وَ خُذْ لِیَ الْبَیْعَةَ عَلَی مَنْ حَضَرَکَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَإِذَا بَایَعَ الْقَوْمُ مِثْلَ بَیْعَةِ الرِّضْوَانِ فَامْکُثْ فِی عَمَلِکَ وَ أَنْفِذْ إِلَیَّ مِنْهُمْ عَشَرَةً یَکُونُونَ مِنْ عُقَلَائِهِمْ وَ فُصَحَائِهِمْ وَ ثِقَاتِهِمْ مِمَّنْ یَکُونُ أَشَدَّهُمْ عَوْناً مِنْ أَهْلِ الْفَهْمِ وَ الشَّجَاعَةِ

ص: 259


1- 1. فی( خ) و( م): فامکث.

و عارف به خدا و علم به ادیان - احکام - خود و به سود و ضررشان و صاحب نظرترین قوم خود باشند، بر تو و آنان سلام و درود باد .

امام علیه السلام نامه را پیچید و مهر زد و آن را با بادیه نشینی فرستاد، هنگامی که نامه به دست حبیب رسید آن را بوسید و بر چشمان و سرش گذاشت. هنگامی که آن را خواند بالای منبر رفت و خدا را حمد و ستایش کرد و بر محمد و خاندان او درود فرستاد و گفت: ای مردم بدانید که عثمان در گذشت و مردم بعد از او با بنده صالح و امام ناصح، برادر و جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله بیعت کردند که شایسته تر و لایق تر به خلافت است، او برادر و پسر عموی رسول خدا صلی الله علیه و آله و بر طرف کننده غم از چهره او و داماد و جانشین او و پدر دو نوه اش امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام می باشد، حال شما ای مردم نظرتان نسبت به بیعت با او و وارد شدن در طاعتش چیست؟ آنگاه مردم صدای گریه و ناله را بلند کرده و گفتند: با کمال میل و دوستی و از روی کرامت برای خدا و رسولش و برادر رسولش قبول می کنیم. آن گاه حبیب از همگی آن ها بیعت گرفت، هنگامی که آن ها بیعت کردند به آن ها گفت: من ده نفر از ریش سفیدان و شجاعان شما را می خواهم تا آن گونه که امام به من امر کرده است به سوی ایشان بفرستم. آن ها گفتند: با کمال میل، آنگاه حبیب از بین آن ها صد نفر و از صد نفر هفتاد نفر و از هفتاد نفر سی نفر و در نهایت از سی نفرشان ده نفر را انتخاب کرد که ابن ملجم مرادی لعنه الله نیز در بین آن ها بود و آن ها در همان لحظه به سوی امام علی علیه السلام رهسپار شدند. هنگامی که نزد امام علیه السلام رسیدند بر ایشان سلام کردند و خلافت را به ایشان تبریک گفتند. امام نیز پاسخ سلام آن ها را داد و به آنان خوش آمد گفت. آن گاه ابن ملجم نزد امام آمده و به او گفت: سلام بر تو ای امام عادل و ماه کامل و شیر ژیان و پهلوان همچون شیر و سوار کار بزرگ و سلام بر تو ای کسی که خداوند او را بر دیگران برتری داده است، درود خداوند بر تو و خاندان بزرگوارت باد، گواهی می دهم که تو به حق و درستی امیرالمؤمنین و جانشین و خلیفه بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله و وارث علم او هستی. خداوند لعنت کند کسی را که حق و مقام شما را انکار کند، شما امیر و رهبر خلافت شده اید، در بین مردم عدل شما شهرت دارد، باران فضل و ابرهای رحمت و مهربانی شما بر سر این مردم فرود آمده است. امیر ما را به سوی شما فرستاد و ما از آمدن به نزد شما شادمان گشتیم، شما به این طلعت میمون برکت داده شوید و خلافت بر مردم بر شما مبارک باشد.

پس امیرالمؤمنین به صورت او چشم گشود و به آن گروه نگاه کرد و آن ها را به خود نزدیک کرد.

ص: 260

عَارِفِینَ بِاللَّهِ عَالِمِینَ بِأَدْیَانِهِمْ وَ مَا لَهُمْ وَ مَا عَلَیْهِمْ وَ أَجْوَدَهُمْ رَأْیاً وَ عَلَیْکَ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ طَوَی الْکِتَابَ وَ خَتَمَهُ وَ أَرْسَلَهُ مَعَ أَعْرَابِیٍّ فَلَمَّا وَصَلَ إِلَیْهِ قَبَّلَهُ وَ وَضَعَهُ عَلَی عَیْنَیْهِ وَ رَأْسِهِ فَلَمَّا قَرَأَهُ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ اعْلَمُوا أَنَّ عُثْمَانَ قَدْ قَضَی نَحْبَهُ وَ قَدْ بَایَعَ النَّاسُ مِنْ بَعْدِهِ الْعَبْدَ الصَّالِحَ وَ الْإِمَامَ النَّاصِحَ أَخَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَلِیفَتَهُ وَ هُوَ أَحَقُّ بِالْخِلَافَةِ وَ هُوَ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ابْنُ عَمِّهِ وَ کَاشِفُ الْکَرْبِ عَنْ وَجْهِهِ وَ زَوْجُ ابْنَتِهِ وَ وَصِیُّهُ وَ أَبُو سِبْطَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَمَا تَقُولُونَ فِی بَیْعَتِهِ وَ الدُّخُولِ فِی طَاعَتِهِ قَالَ فَضَجَّ النَّاسُ بِالْبُکَاءِ وَ النَّحِیبِ وَ قَالُوا سَمْعاً وَ طَاعَةً وَ حُبّاً وَ کَرَامَةً لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِأَخِی رَسُولِهِ فَأَخَذَ لَهُ الْبَیْعَةَ عَلَیْهِمْ عَامَّةً فَلَمَّا بَایَعُوا قَالَ لَهُمْ أُرِیدُ مِنْکُمْ عَشَرَةً مِنْ رُؤَسَائِکُمْ وَ شُجْعَانِکُمْ أُنْفِذُهُمْ إِلَیْهِ کَمَا أَمَرَنِی بِهِ فَقَالُوا سَمْعاً وَ طَاعَةً فَاخْتَارَ مِنْهُمْ مِائَةً ثُمَّ مِنَ الْمِائَةِ سَبْعِینَ ثُمَّ مِنَ السَّبْعِینَ ثَلَاثِینَ ثُمَّ مِنَ الثَّلَاثِینَ عَشَرَةً فِیهِمْ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُلْجَمٍ الْمُرَادِیُّ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ خَرَجُوا مِنْ سَاعَتِهِمْ فَلَمَّا أَتَوْهُ علیه السلام سَلَّمُوا عَلَیْهِ وَ هَنَّئُوهُ بِالْخِلَافَةِ فَرَدَّ عَلَیْهِمُ السَّلَامَ وَ رَحَّبَ بِهِمْ فَتَقَدَّمَ ابْنُ مُلْجَمٍ وَ قَامَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْإِمَامُ الْعَادِلُ وَ الْبَدْرُ التَّمَامُ وَ اللَّیْثُ الْهُمَامُ وَ الْبَطَلُ الضِّرْغَامُ وَ الْفَارِسُ الْقَمْقَامُ وَ مَنْ فَضَّلَهُ اللَّهُ عَلَی سَائِرِ الْأَنَامِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی آلِکَ الْکِرَامِ أَشْهَدُ أَنَّکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صِدْقاً وَ حَقّاً وَ أَنَّکَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْخَلِیفَةُ مِنْ بَعْدِهِ وَ وَارِثُ عِلْمِهِ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ جَحَدَ حَقَّکَ وَ مَقَامَکَ أَصْبَحْتَ أَمِیرَهَا وَ عَمِیدَهَا لَقَدِ اشْتَهَرَ بَیْنَ الْبَرِیَّةِ عَدْلُکَ وَ هَطَلَتْ شَآبِیبُ (1) فَضْلِکَ وَ سَحَائِبُ رَحْمَتِکَ وَ رَأْفَتِکَ عَلَیْهِمْ وَ لَقَدْ أَنْهَضَنَا الْأَمِیرُ إِلَیْکَ فَسُرِرْنَا بِالْقُدُومِ عَلَیْکَ فَبُورِکْتَ بِهَذِهِ الطَّلْعَةِ الْمَرْضِیَّةِ وَ هُنِّئْتَ بِالْخِلَافَةِ فِی الرَّعِیَّةِ.

فَفَتَحَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَیْنَیْهِ فِی وَجْهِهِ وَ نَظَرَ إِلَی الْوَفْدِ فَقَرَّبَهُمْ وَ أَدْنَاهُمْ

ص: 260


1- 1. هطل أی نزل متتابعا. و الشآبیب جمع الشؤبوب: الدفعة من المطر و اول ما یظهر من الحسن.

هنگامی که نشست و آن ها نامه را به امام دادند، امام آن را باز کرده و از خواندن آن شادمان گشت و دستور داد تا به هر یک از آن ها یک جامه یمنی و عبای عدنی و اسبی عربی بدهند هم چنین دستور داد تا مورد احسان و کرامت واقع شوند. هنگامی که برخاستند، ابن ملجم بلند شد و نزد امام علیه السلام این ابیات را سرود:

فقط تو نیرومند و پاکدامن و بخشنده و پسر شیران در جایگاه اول هستی.

ای جانشین محمد خداوند تو را برگزید و در کتاب نازل شده (قرآن) به تو فضیلت بخشید.

و زهرا دختر محمد، حوری دختر پیامبر فرستاده شده را به تو عطا کرد.

سپس گفت: ای امیرالمؤمنین از هر جا می خواهی ما را امتحان کن تا از ما چیزهایی ببینی که خوشحالت کند، به خدا سوگند در جمع ما جز پهلوان شجاع و دلیر و دور اندیش باهوش و شجاع بی باک وجود ندارد که این صفات را از پدران و نیاکانمان به ارث برده ایم و به فرزندان صالح خودمان به یادگار می گذاریم. امیرالمؤمنین علیه السلام سخن او را از بین آن هیئت نیکو شمرد و به او فرمود: ای جوان اسمت چیست؟ گفت: عبدالرحمن؛ فرمود: پسر چه کسی؟ گفت: پسر ملجم مرادی. امام به او فرمود: آیا تو مرادی هستی؟ گفت: بله ای امیرالمؤمنین. امام علیه السلام فرمود: انّا لله و انّا الیه راجعون، و لا حول و لا قوّه الّا بالله العلی العظیم، پس امیر مؤمنان پی در پی به او نگاه کرد و با یکی از دست هایش روی دیگری زد و بار دیگر انّا لله و انّا الیه راجعون گفت، آنگاه فرمود: وای بر تو آیا تو مرادی هستی؟ گفت: بله، در آن هنگام امام علیه السلام به شعر فرمود:

من تو را آشکارا به دوستی نصیحت می کنم، و تو از دشمنان هستی.

من می خواهم او را زندگی بخشم و او قصد کشتن مرا دارد، بهانه تو در این بی لطفی نسبت به کسی که دوست توست چیست .

أصبغ بن نباته گفت: هنگامی که آن هیئت نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمدند با آن حضرت بیعت کردند و ابن ملجم نیز بیعت کرد. هنگامی که از امام روی گردان شد امام علی علیه السلام او را برای بار دوم صدا کرد و نسبت به وعده ها و پیمان از او جلب اعتماد کرد تا فریب کاری و پیمان شکنی نکند. او این کار را کرد و رفت، امام برای سومین بار او را صدا کرده و از او اطمینان حاصل نمود. آنگاه ابن ملجم گفت: ای امیرالمؤمنین من ندیدم که تو این کار را با کسی به غیر از من انجام دهی. امام فرمود: برو دنبال کارت که من مطمئن نیستم که نسبت به آنچه بیعت کردی وفا کنی. ابن ملجم به ایشان گفت: گویی شما هنگامی که اسم مرا شنیدی از آمدنم اکراه داشتی؟ به خدا سوگند من دوست دارم نزد شما بمانم و در رکاب شما جهاد کنم

ص: 261

فَلَمَّا جَلَسُوا دَفَعُوا إِلَیْهِ الْکِتَابَ فَفَضَّهُ وَ قَرَأَهُ وَ سُرَّ بِمَا فِیهِ فَأَمَرَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِحُلَّةٍ یَمَانِیَّةٍ وَ رِدَاءٍ عَدَنَیَّةٍ وَ فَرَسٍ عَرَبِیَّةٍ وَ أَمَرَ أَنْ یُفْتَقَدُوا وَ یُکْرِمُوا فَلَمَّا نَهَضُوا قَامَ ابْنُ مُلْجَمٍ وَ وَقَفَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَنْشَدَ:

أَنْتَ الْمُهَیْمِنُ وَ الْمُهَذَّبُ ذُو النَّدَی***وَ ابْنُ الضَّرَاغِمِ فِی الطِّرَازِ الْأَوَّلِ

اللَّهُ خَصَّکَ یَا وَصِیَّ مُحَمَّدٍ***وَ حَبَاکَ فَضْلًا فِی الْکِتَابِ الْمُنْزَلِ

وَ حَبَاکَ بِالزَّهْرَاءِ بِنْتِ مُحَمَّدٍ***حُورِیَّةٍ بِنْتِ النَّبِیِّ الْمُرْسَلِ.

ثُمَّ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ارْمِ بِنَا حَیْثُ شِئْتَ لِتَرَی مِنَّا مَا یَسُرُّکَ فَوَ اللَّهِ مَا فِینَا إِلَّا کُلُّ بَطَلٍ أَهْیَسَ وَ حَازِمٍ أَکْیَسَ وَ شُجَاعٍ أَشْوَسَ (1) وَرِثْنَا ذَلِکَ عَنِ الْآبَاءِ وَ الْأَجْدَادِ وَ کَذَلِکَ نُورِثُهُ صَالِحَ الْأَوْلَادِ قَالَ فَاسْتَحْسَنَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَلَامَهُ مِنْ بَیْنِ الْوَفْدِ فَقَالَ لَهُ مَا اسْمُکَ یَا غُلَامُ قَالَ اسْمِی عَبْدُ الرَّحْمَنِ قَالَ ابْنُ مَنْ قَالَ ابْنُ مُلْجَمٍ الْمُرَادِیِّ قَالَ لَهُ أَ مُرَادِیٌّ أَنْتَ قَالَ نَعَمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ علیه السلام إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ قَالَ وَ جَعَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یُکَرِّرُ النَّظَرَ إِلَیْهِ وَ یَضْرِبُ إِحْدَی یَدَیْهِ عَلَی الْأُخْرَی وَ یَسْتَرْجِعُ ثُمَّ قَالَ وَیْحَکَ أَ مُرَادِیٌّ أَنْتَ قَالَ نَعَمْ فَعِنْدَهَا تَمَثَّلَ علیه السلام یَقُولُ :

أَنَا أَنْصَحُکَ مِنِّی بِالْوَدَادِ***مُکَاشَفَةً وَ أَنْتَ مِنَ الْأَعَادِی

أُرِیدُ حَیَاتَهُ وَ یُرِیدُ قَتْلِی***عَذِیرَکَ مِنْ خَلِیلِکَ مِنْ مُرَادٍ.

قَالَ الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ لَمَّا دَخَلَ الْوَفْدُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَایَعُوهُ وَ بَایَعَهُ ابْنُ مُلْجَمٍ فَلَمَّا أَدْبَرَ عَنْهُ دَعَاهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثَانِیاً فَتَوَثَّقَ مِنْهُ بِالْعُهُودِ وَ الْمَوَاثِیقِ أَنْ لَا یَغْدِرَ وَ لَا یَنْکُثَ فَفَعَلَ ثُمَّ سَارَ عَنْهُ ثُمَّ اسْتَدْعَاهُ ثَالِثاً ثُمَّ تَوَثَّقَ مِنْهُ فَقَالَ ابْنُ مُلْجَمٍ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا رَأَیْتُکَ فَعَلْتَ هَذَا بِأَحَدٍ غَیْرِی فَقَالَ امْضِ لِشَأْنِکَ فَمَا أَرَاکَ تَفِی بِمَا بَایَعْتَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ ابْنُ مُلْجَمٍ کَأَنَّکَ تَکْرَهُ وُفُودِی عَلَیْکَ لَمَّا سَمِعْتَهُ مِنِ اسْمِی وَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَأُحِبُّ الْإِقَامَةَ مَعَکَ وَ الْجِهَادَ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ

ص: 261


1- 1. الاهیس: الشجاع. الاشوس: الشدید الجری ء فی القتال.

و قلبم دوستدار و محبّ شماست، به خدا سوگند من با دوست شما دوستی و با دشمن شما دشمنی می کنم. علی علیه السلام لبخندی زد و به او فرمود: ای برادر مرادی تو را به خدا، اگر درباره چیزی از تو سؤال کنم به من راست می گویی؟ گفت: بله ای امیر مؤمنان. امام به او فرمود: آیا تو دایه­ای یهودی داشتی که اگر گریه می کردی تو را می زد و به پیشانی ات سیلی می زد و می گفت: ساکت شو که تو شقی تر از پی کننده شتر صالح هستی و تو در بزرگ سالی جنایتی بزرگ انجام می دهی که خداوند به خاطر آن بر تو خشم می گیرد و سرنوشت تو آتش جهنم خواهد بود؟ ابن ملجم گفت: همین طور است اما به خدا سوگند تو ای امیر مؤمنین از هر کسی نزد من دوست داشتنی تر هستی. امیرالمؤمنین فرمود: به خدا سوگند دروغ نگفتم و به من هم دروغ گفته نشد، به راستی به حق سخن گفتم و سخن راست گفتم، به خدا سوگند من شک ندارم که تو قاتل من هستی و این از این خضاب خواهد شد و به ریش و سر مبارکش اشاره کرد- زمان و موعد تو نزدیک شده است. ابن ملجم به او گفت: ای امیر مؤمنان به خدا سوگند تو از همه چیزهایی که خورشید بر آن ها طلوع کرده است دوست داشتنی تر هستی، امّا اگر می دانی که من آن را انجام می دهم مرا به سرزمینی که از دیار شما دور باشد روانه کن. امام علیه السلام فرمود: نزد یارانت باش تا به شما اجازه بازگشت به کشورتان را بدهم. سپس به آن ها دستور داد تا در قبیله بنی تمیم سکنی گزینند. آن ها سه روز در آنجا بودند، آن گاه امام به آن ها دستور داد تا به یمن بازگردند. هنگامی که تصمیم به بازگشت گرفتند ابن ملجم به شدت مریض شد، آن ها رفتند و او را با خود نبردند. هنگامی که بهبود یافت نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد در حالی که شب و روز از ایشان جدا نمی شد و در برآوردن نیازهای آن حضرت علیه السلام شتاب می کرد امام نیز به او احسان می کرد و او را به منزلش دعوت می کرد، با این حال به او می فرمود که: تو قاتل من هستی و این شعر را به او تکرار می کرد:

من می خواهم به او زندگی بخشم و او کشتن مرا می خواهد، بهانه تو در این بی لطفی نسبت به کسی که دوست توست، چیست.

ابن ملجم نیز به امام علیه السلام می گفت: ای امیر مؤمنان اگر این را از من می­دانی مرا بکش. امام علیه السلام نیز می فرمود: جایز نیست که کسی را بکشم قبل از اینکه نسبت به من کاری انجام داده باشد و در روایتی دیگر آمده است که فرمود: اگر تو را بکشم پس چه کسی مرا می کشد؟ سپس شیعه آن حضرت این سخن را شنیدند و مالک اشتر و حارث بن اعور و دیگران هجوم آورده و سلاح خود را کشیدند و گفتند: ای امیرالمؤمنین این سگ کیست که بارها این گونه با او سخن می گویی؟ شما امام و رهبر و پسر عموی پیامبرمان هستید پس دستور دهید تا او را به قتل برسانیم. امام به آن ها فرمود: شمشیرهایتان را غلاف کنید، آفرین بر شما، بین این امت تفرقه نیندازید. آیا می خواهید من کسی را

ص: 262

إِنَّ قَلْبِی مُحِبٌّ لَکَ وَ إِنِّی وَ اللَّهِ أُوَالِی وَلِیَّکَ وَ أُعَادِی عَدُوَّکَ قَالَ فَتَبَسَّمَ علیه السلام وَ قَالَ لَهُ بِاللَّهِ یَا أَخَا مُرَادٍ إِنْ سَأَلْتُکَ عَنْ شَیْ ءٍ تَصْدُقُنِی فِیهِ قَالَ إِی وَ عَیْشِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ لَهُ هَلْ کَانَ لَکَ دَایَةٌ یَهُودِیَّةٌ فَکَانَتْ إِذَا بَکَیْتَ تَضْرِبُکَ وَ تَلْطِمُ جَبِینَکَ وَ تَقُولُ لَکَ اسْکُتْ فَإِنَّکَ أَشْقَی مِنْ عَاقِرِ نَاقَةِ صَالِحٍ وَ إِنَّکَ سَتَجْنِی فِی کِبَرِکَ جِنَایَةً عَظِیمَةً یَغْضَبُ اللَّهُ بِهَا عَلَیْکَ وَ یَکُونُ مَصِیرُکَ إِلَی النَّارِ فَقَالَ قَدْ کَانَ ذَلِکَ وَ لَکِنَّکَ وَ اللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ کُلِّ أَحَدٍ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا کَذَبْتُ وَ لَا کُذِبْتُ وَ لَقَدْ نَطَقْتُ حَقّاً وَ قُلْتُ صِدْقاً وَ أَنْتَ وَ اللَّهِ قَاتِلِی لَا مَحَالَةَ وَ سَتَخْضِبُ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ وَ أَشَارَ إِلَی لِحْیَتِهِ وَ رَأْسِهِ وَ لَقَدْ قَرُبَ وَقْتُکَ وَ حَانَ زَمَانُکَ فَقَالَ ابْنُ مُلْجَمٍ وَ اللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّکَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ کُلِّ مَا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ وَ لَکِنْ إِذَا عَرَفْتَ ذَلِکَ مِنِّی فَسَیِّرْنِی إِلَی مَکَانٍ تَکُونُ دِیَارُکَ مِنْ دِیَارِی بَعِیدَةً فَقَالَ علیه السلام کُنْ مَعَ أَصْحَابِکَ حَتَّی آذَنَ لَکُمْ بِالرُّجُوعِ إِلَی بِلَادِکُمْ ثُمَّ أَمَرَهُمْ بِالنُّزُولِ فِی بَنِی تَمِیمٍ فَأَقَامُوا ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ أَمَرَهُمْ بِالرُّجُوعِ إِلَی الْیَمَنِ فَلَمَّا عَزَمُوا عَلَی الْخُرُوجِ مَرِضَ ابْنُ مُلْجَمٍ مَرَضاً شَدِیداً فَذَهَبُوا وَ تَرَکُوهُ فَلَمَّا بَرَأَ أَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ کَانَ لَا یُفَارِقُهُ لَیْلًا وَ لَا نَهَاراً وَ یُسَارِعُ فِی قَضَاءِ حَوَائِجِهِ وَ کَانَ علیه السلام یُکْرِمُهُ وَ یَدْعُوهُ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ یُقَرِّبُهُ وَ کَانَ مَعَ ذَلِکَ یَقُولُ لَهُ أَنْتَ قَاتِلِی وَ یُکَرِّرُ عَلَیْهِ الشِّعْرَ:

أُرِیدُ حَیَاتَهُ وَ یُرِیدُ قَتْلِی***عَذِیرَکَ مِنْ خَلِیلِکَ مِنْ مُرَادٍ.

فَیَقُولُ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِذَا عَرَفْتَ ذَلِکَ مِنِّی فَاقْتُلْنِی فَیَقُولُ إِنَّهُ لَا یَحِلُّ ذَلِکَ أَنْ أَقْتُلَ رَجُلًا قَبْلَ أَنْ یَفْعَلَ بِی شَیْئاً وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ قَالَ إِذَا قَتَلْتُکَ فَمَنْ یَقْتُلُنِی قَالَ فَسَمِعَتِ الشِّیعَةُ ذَلِکَ فَوَثَبَ مَالِکٌ الْأَشْتَرُ وَ الْحَارِثُ بْنُ الْأَعْوَرِ وَ غَیْرُهُمَا مِنَ الشِّیعَةِ فَجَرَّدُوا سُیُوفَهُمْ وَ قَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَنْ هَذَا الْکَلْبُ الَّذِی تُخَاطِبُهُ بِمِثْلِ هَذَا الْخِطَابِ مِرَاراً وَ أَنْتَ إِمَامُنَا وَ وَلِیُّنَا وَ ابْنُ عَمِّ نَبِیِّنَا فَمُرْنَا بِقَتْلِهِ فَقَالَ لَهُمُ اغْمِدُوا سُیُوفَکُمْ بَارَکَ اللَّهُ فِیکُمْ وَ لَا تَشُقُّوا عَصَا هَذِهِ الْأُمَّةِ أَ تَرَوْنَ أَنِّی أَقْتُلُ

ص: 262

بکشم که اقدامی علیه من انجام نداده است؟

هنگامی که علی علیه السلام به منزلش برگشت شیعیان جمع شدند و آنچه را که شنیده اند را به یکدیگر خبر دادند و گفتند: امیرالمؤمنین علیه السلام تمام شب را برای عبادت می گذراند و شما گفتگویش را با این مرادی شنیدید و او جز حق نمی گوید. شما عدالت و مهربانی او را بر ما فهمیده اید و می ترسیم که این مرادی او را غافلگیرانه بکشد پس بیایید قرعه بیندازیم تا هر شب یک قبیله از ما از او محافظت کند. پس قرعه در شب اول و دوم و سوم بر اهل کناس افتاد و آن ها شمشیرهایشان را آویختند و در شبی که مأموریت داشتند به مسجد جامع آمدند. هنگامی که علی علیه السلام بیرون آمد، آن ها را در آن وضعیت دید و فرمود: شما را چه شده است؟ آن ها امام را از ماجرا باخبر کردند پس برای آن ها دعا کرد و لبخندی زد و فرمود: شما آمدید تا مرا از آسمانیان محافظت کنید یا از اهل زمین؟ آن ها گفتند: از اهل زمین. امام فرمود: چیزی در آسمان نیست جز اینکه در زمین می باشد و چیزی در زمین نیست جز اینکه در آسمان است، سپس این آیه را تلاوت فرمود: « قُلْ لَنْ یُصِیبَنا إِلَّا ما کَتَبَ اللَّهُ لَنا» {بگو جز آنچه خدا برای ما مقرر داشته هرگز به ما نمی­رسد}(1)

آن­گاه به آنان دستور داد تا به خانه هایشان برگردند و دیگر این کار را تکرار نکنند. سپس از مأذنه بالا رفت. وقتی سینه و گلو صاف می کرد شنونده می گفت: چقدر شبیه صدای پیامبر صلی الله علیه و آله است. مردم برای نماز صبح آماده شدند و ایشان هنگامی که اذان می گفت صدایش به تمامی نواحی کوفه می رسید آن گاه پایین آمده و نماز خواند و این عادت آن حضرت بود.

ابن ملجم در کوفه اقامت کرد تا اینکه امیرالمؤمنین علیه السلام به جنگ نهروان رفت پس ابن ملجم نیز در رکاب آن حضرت بود و جنگ سختی کرد. هنگامی که امیرالمؤمنین به کوفه برگشت و خداوند فتح را به دست او محقق ساخت، ابن ملجم لعنه الله گفت: ای امیرالمؤمنین آیا به من اجازه می دهی که به مصر بروم و مژده پیروزی شما را به اهل آنجا بدهم؟ امام به او فرمود: هدف تو از این کار چیست؟ گفت: ثواب خداوند و سپاس مردم و می خواهم دوستان را شاد و دشمنان را غمگین سازم. امام به او فرمود: هر طور که صلاح می دانی عمل کن، آن گاه دستور داد تا به او یک خلعت گرانبها و دو عمامه و دو اسب و دو شمشیر و دو نیزه بدهند. پس ابن ملجم حرکت کرد و وارد کوفه شد و شروع به گشت زدن در کوچه ها و خیابان های آنجا کرد در حالی که به مردم بشارت و مژده فتح امیرالمؤمنین را می داد. آن گاه غرور او را فراگرفت و او را به

ص: 263


1- . توبه: 51

رَجُلًا لَمْ یَصْنَعْ بِی شَیْئاً؟

فَلَمَّا انْصَرَفَ علیه السلام إِلَی مَنْزِلِهِ اجْتَمَعَتِ الشِّیعَةُ وَ أَخْبَرَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً بِمَا سَمِعُوا وَ قَالُوا إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یُغَلِّسُ إِلَی الْجَامِعِ وَ(1) قَدْ سَمِعْتُمْ خِطَابَهُ لِهَذَا الْمُرَادِیِّ وَ هُوَ مَا یَقُولُ إِلَّا حَقّاً وَ قَدْ عَلِمْتُمْ عَدْلَهُ وَ إِشْفَاقَهُ عَلَیْنَا وَ نَخَافُ أَنْ یَغْتَالَهُ هَذَا الْمُرَادِیُّ فَتَعَالَوْا نَفْتَرِعْ عَلَی أَنْ تَحُوطَهُ کُلَّ لَیْلَةٍ مِنَّا قَبِیلَةٌ فَوَقَعَتِ الْقُرْعَةُ فِی اللَّیْلَةِ الْأُولَی وَ الثَّانِیَةِ وَ الثَّالِثَةِ عَلَی أَهْلِ الْکِنَاسِ فَتَقَلَّدُوا سُیُوفَهُمْ وَ أَقْبَلُوا فِی لَیْلَتِهِمْ إِلَی الْجَامِعِ فَلَمَّا خَرَجَ علیه السلام رَآهُمْ عَلَی تِلْکَ الْحَالَةِ فَقَالَ مَا شَأْنُکُمْ فَأَخْبَرُوهُ فَدَعَا لَهُمْ وَ تَبَسَّمَ ضَاحِکاً وَ قَالَ جِئْتُمْ تَحْفَظُونِی مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ أَمْ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ قَالُوا مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ قَالَ مَا یَکُونُ شَیْ ءٌ فِی السَّمَاءِ إِلَّا هُوَ فِی الْأَرْضِ وَ مَا یَکُونُ شَیْ ءٌ فِی الْأَرْضِ إِلَّا هُوَ فِی السَّمَاءِ ثُمَّ تَلَا قُلْ لَنْ یُصِیبَنا إِلَّا ما کَتَبَ اللَّهُ لَنا(2) ثُمَّ أَمَرَهُمْ أَنْ یَأْتُوا مَنَازِلَهُمْ وَ لَا یَعُودُوا لِمِثْلِهَا ثُمَّ إِنَّهُ صَعِدَ الْمِأْذَنَةَ وَ کَانَ إِذَا تَنَحْنَحَ یَقُولُ السَّامِعُ مَا أَشْبَهَهُ بِصَوْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَأَهَّبَ النَّاسُ لِصَلَاةِ الْفَجْرِ وَ کَانَ إِذَا أَذَّنَ یَصِلُ صَوْتُهُ إِلَی نَوَاحِی الْکُوفَةِ کُلِّهَا ثُمَّ نَزَلَ فَصَلَّی وَ کَانَتْ هَذِهِ عَادَتَهُ.

قَالَ وَ أَقَامَ ابْنُ مُلْجَمٍ بِالْکُوفَةِ إِلَی أَنْ خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی غَزَاةِ النَّهْرَوَانِ فَخَرَجَ ابْنُ مُلْجَمٍ مَعَهُ وَ قَاتَلَ بَیْنَ یَدَیْهِ قِتَالًا شَدِیداً فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی الْکُوفَةِ وَ قَدْ فَتَحَ اللَّهُ عَلَی یَدَیْهِ قَالَ ابْنُ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ تَأْذَنُ لِی أَنْ أَتَقَدَّمَکَ إِلَی الْمِصْرِ لِأُبَشِّرَ أَهْلَهُ بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکَ مِنَ النَّصْرِ فَقَالَ لَهُ مَا تَرْجُو بِذَلِکَ قَالَ الثَّوَابَ مِنَ اللَّهِ وَ الشُّکْرَ مِنَ النَّاسِ وَ أَفْرَحُ الْأَوْلِیَاءَ وَ أُکْمِدُ الْأَعْدَاءَ فَقَالَ لَهُ شَأْنَکَ ثُمَّ أَمَرَ لَهُ بِخَلْعَةٍ سَنِیَّةٍ وَ عِمَامَتَیْنِ وَ فَرَسَیْنِ وَ سَیْفَیْنِ وَ رُمْحَیْنِ فَسَارَ ابْنُ مُلْجَمٍ وَ دَخَلَ الْکُوفَةَ وَ جَعَلَ یَخْتَرِقُ أَزِقَّتَهَا وَ شَوَارِعَهَا وَ هُوَ یُبَشِّرُ النَّاسَ بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَدْ دَخَلَهُ (3) الْعُجْبُ فِی نَفْسِهِ فَانْتَهَی بِهِ الطَّرِیقُ إِلَی

ص: 263


1- 1. الغلس: ظلمة آخر اللیل: أی یذهب إلی الجامع آخر اللیل للعبادة و التهجد.
2- 2. سورة التوبة: 51.
3- 3. فی( م) و( خ): و قد دخل.

محله بنی تمیم رساند و به خانه­ای که در همه قبیله معروف بود گذشت که بلندترین خانه در آن محله و برای قطام دختر سخینه بن عوف بن تیم اللاّت بود. قطام به زیبارویی و خوش رویی و کمال شناخته می شد. هنگامی که او سخنان ابن ملجم را شنید کسی را نزد او فرستاد و از او درخواست حضور در نزدش را طلبید تا از خانواده اش از ابن ملجم سؤال کند. هنگامی که ابن ملجم نزدیک خانه او شد و خواست تا از اسبش پیاده شود قطام نزد او آمد و نقاب از صورتش برداشت و زیبایی هایش را برای او آشکار ساخت. هنگامی که ابن ملجم او را دید از او خوشش آمده و در همان لحظه شیفته و دلباخته او شد. آن گاه از اسبش پیاده شده و وارد منزل او گشت و در دهلیز خانه نشست در حالی که دل او را برده بود. قطام به گرمی از او استقبال کرد و برای او سفره ای پهن کرد و بالشی پشت او گذاشت و به خدمتکارش دستور داد تا کفش او را در بیاورد و دستور داد تا آب بیاورند و او دست و صورتش را شست سپس برای او غذا و شراب آورد و او خورد و نزدیک او شد و او را از گرما باد زد. ابن ملجم نیز لحظه­ای نگاه از او بر نمی داشت. قطام با این حال در چهره او می خندید و نقاب از صورت کنار می زد و تمامی زیبایی های ظاهری و پنهانی خود را آشکار می ساخت. ابن ملجم به او گفت: ای خانم بخشنده امروز با من کاری کردی که بر من واجب گشت تا تمام عمر را سپاس گذار تو باشم اکنون اگر خواسته­ای داری بگو تا آن را انجام دهم؟ قطام درباره جنگ از او پرسید و اینکه چه کسانی را در آن به قتل رسانده است. ابن ملجم نیز او را از اوضاع جنگ باخبر ساخت و گفت: فلانی را حسن و فلانی را حسین کشت تا اینکه به قوم و خویش قطام رسید. قطام لعنها الله از طرفداران خوارج بود که علی علیه السلام در این جنگ جمع زیادی از اقوام او از جمله پدر و برادر و عمویش را به قتل رسانده بود. هنگامی که قطام صحبت های ابن ملجم را شنید با گریه فریاد زد و به صورتش سیلی زد و از نزد او برخاست و وارد خانه شد و مدت طولانی گریه و زاری کرد. پس ابن ملجم پشیمان شد. هنگامی که قطام نزد او آمد، گفت: فقدان و از دست دادن آن ها برایم سخت است من چه کسی را بعد از آن ها دارم؟ آیا یاوری نیست که مرا یاری کرده و انتقام مرا بگیرد و از ننگ من پرده بردارد؟ ابن ملجم به او گفت: صدایت را پایین بیاور و به خودت مسلط باش تو به خواسته ات می رسی. پس او گریه اش را فرو نشاند و از گفته او به طمع افتاد. سپس با کلامش به او رو کرد در حالی که سینه اش را باز کرده بود و موهایش را آویخت و حرفش را برای او تکرار کرد. هنگامی که آتش عشق او در دل ابن ملجم افتاد با تمام وجود به سمت او متمایل شد و سپس او را به طرف خود کشید و گفت: پدرت دوست من بود و من تو را از او خواستگاری کردم و او به من جواب مثبت داد، ولی مرگ بر او پیشی گرفت، حال با من ازدواج کن تا من انتقام تو را بگیرم. قطام از سخن او خوشحال شد و گفت: اشراف و سروران

ص: 264

مَحَلَّةِ بَنِی تَمِیمٍ فَمَرَّ عَلَی دَارٍ تُعْرَفُ بِالْقَبِیلَةِ وَ هِیَ أَعْلَی دَارٍ بِهَا وَ کَانَتْ لِقَطَامِ بِنْتِ سُخَیْنَةَ بْنِ عَوْفِ بْنِ تَیْمٍ اللَّاتِ وَ کَانَتْ مَوْصُوفَةً بِالْحُسْنِ وَ الْجَمَالِ وَ الْبَهَاءِ وَ الْکَمَالِ فَلَمَّا سَمِعَتْ کَلَامَهُ بَعَثَتْ إِلَیْهِ وَ سَأَلَتْهُ النُّزُولَ عِنْدَهَا سَاعَةً لِتَسْأَلَهُ عَنْ أَهْلِهَا فَلَمَّا قَرُبَ مِنْ مَنْزِلِهَا وَ أَرَادَ النُّزُولَ عَنْ فَرَسِهِ خَرَجَتْ إِلَیْهِ ثُمَّ کَشَفَتْ لَهُ عَنْ وَجْهِهَا وَ أَظْهَرَتْ لَهُ مَحَاسِنَهَا فَلَمَّا رَآهَا أَعْجَبَتْهُ وَ هَوَاهَا مِنْ وَقْتِهِ فَنَزَلَ عَنْ فَرَسِهِ وَ دَخَلَ إِلَیْهَا وَ جَلَسَ فِی دِهْلِیزِ الدَّارِ وَ قَدْ أَخَذَتْ بِمَجَامِعِ قَلْبِهِ فَبَسَطَتْ لَهُ بِسَاطاً وَ وَضَعَتْ لَهُ مُتَّکَأً وَ أَمَرَتْ خَادِمَهَا أَنْ تَنْزِعَ أَخْفَافَهُ وَ أَمَرَتْ لَهُ بِمَاءٍ فَغَسَلَ وَجْهَهُ وَ یَدَیْهِ وَ قَدَّمَتْ إِلَیْهِ طَعَاماً فَأَکَلَ وَ شَرِبَ وَ أَقْبَلَتْ عَلَیْهِ تُرَوِّحُهُ مِنَ الْحَرِّ فَجَعَلَ لَا یَمَلُّ مِنَ النَّظَرِ إِلَیْهَا وَ هِیَ مَعَ ذَلِکَ مُتَبَسِّمَةٌ فِی وَجْهِهِ سَافِرَةٌ لَهُ عَنْ نِقَابِهَا بَارِزَةٌ لَهُ عَنْ جَمِیعِ مَحَاسِنِهَا مَا ظَهَرَ مِنْهُ وَ مَا بَطَنَ فَقَالَ لَهَا أَیَّتُهَا الْکَرِیمَةُ لَقَدْ فَعَلْتِ الْیَوْمَ بِی مَا وَجَبَ بِهِ بَلْ بِبَعْضِهِ عَلَی مَدْحِکِ وَ شُکْرِکِ دَهْرِی کُلَّهُ فَهَلْ مِنْ حَاجَةٍ أَتَشَرَّفُ بِهَا وَ أَسْعَی فِی قَضَائِهَا قَالَ فَسَأَلَتْهُ عَنِ الْحَرْبِ وَ مَنْ قُتِلَ فِیهِ فَجَعَلَ یُخْبِرُهَا وَ یَقُولُ فُلَانٌ قَتَلَهُ الْحَسَنُ وَ فُلَانٌ قَتَلَهُ الْحُسَیْنُ إِلَی أَنْ بَلَغَ قَوْمَهَا وَ عَشِیرَتَهَا وَ کَانَتْ قَطَامِ لَعَنَهَا اللَّهُ عَلَی رَأْیِ الْخَوَارِجِ وَ قَدْ قَتَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی هَذَا الْحَرْبِ مِنْ قَوْمِهَا جَمَاعَةً کَثِیرَةً مِنْهُمْ أَبُوهَا وَ أَخُوهَا وَ عَمُّهَا فَلَمَّا سَمِعَتْ مِنْهُ ذَلِکَ صَرَخَتْ بَاکِیَةً ثُمَّ لَطَمَتْ خَدَّهَا وَ قَامَتْ مِنْ عِنْدِهِ وَ دَخَلَتِ الْبَیْتَ وَ هِیَ تَنْدُبُهُمْ طَوِیلًا قَالَ فَنَدِمَ ابْنُ مُلْجَمٍ فَلَمَّا خَرَجَتْ إِلَیْهِ قَالَتْ یَعِزُّ عَلَیَّ فِرَاقُهُمْ مَنْ لِی بَعْدَهُمْ أَ فَلَا نَاصِرٌ یَنْصُرُنِی وَ یَأْخُذُ لِی بِثَأْرِی وَ یَکْشِفُ عَنْ عَارِی فَکُنْتُ أَهَبُ لَهُ نَفْسِی وَ أُمَکِّنُهُ مِنْهَا وَ مِنْ مَالِی وَ جَمَالِی فَرَقَّ لَهَا ابْنُ مُلْجَمٍ وَ قَالَ لَهَا غَضِّی صَوْتَکِ وَ ارْفُقِی بِنَفْسِکِ فَإِنَّکِ تُعْطَیْنَ مُرَادَکِ قَالَ فَسَکَتَتْ مِنْ بُکَائِهَا وَ طَمِعَتْ فِی قَوْلِهِ ثُمَّ أَقْبَلَتْ عَلَیْهِ بِکَلَامِهَا وَ هِیَ کَاشِفَةٌ عَنْ صَدْرِهَا وَ مُسْبِلَةٌ شَعْرَهَا فَلَمَّا تَمَکَّنَ هَوَاهَا مِنْ قَلْبِهِ مَالَ إِلَیْهَا بِکُلِّیَّتِهِ ثُمَّ جَذَبَهَا إِلَیْهِ وَ قَالَ لَهَا کَانَ أَبُوکِ صَدِیقاً لِی وَ قَدْ خَطَبْتُکِ مِنْهُ فَأَنْعَمَ لِی بِذَلِکِ فَسَبَقَ إِلَیْهِ الْمَوْتُ فَزَوِّجِینِی نَفْسَکِ لآِخُذَ لَکِ بِثَأْرِکِ قَالَ فَفَرِحَتْ بِکَلَامِهِ وَ قَالَتْ قَدْ خَطَبَنِی الْأَشْرَافُ

ص: 264

قوم و قبیله ام از من خواستگاری کردند امّا من فقط به کسی که انتقام مرا بگیرد پاسخ مثبت می دهم و من هنگامی که شنیدم تو در برابر پهلوانان مقاومت می­کنی و شجاعان را به قتل می رسانی خواستم تا شوهر من باشی و من نیز اهل و عیال تو باشم. ابن ملجم به او گفت: به خدا سوگند من همتای بخشنده­ای هستم، هر نیاز مالی و هر حاجتی داری به من بگو تا انجام دهم. قطام به او گفت: اگر می خواهی مهریه و شرط بگذاری من نزد تو هستم هر طور می خواهی تعیین کن. ابن ملجم به او گفت: مهریه و شرطت چیست؟ قطام گفت: سه هزار دینار مهریه و برده و کنیز. ابن ملجم گفت: من توانایی پرداخت این ها را دارم حال بگو شرطت چیست؟ او گفت: در رختخوابت بخواب تا پیش تو برگردم.

پس آن ملعونه وارد حرم سرای خود شد و خود را به بهترین لباس ها آراست و پیراهنی بدن نما پوشید که سینه و آرایشش را نمایان می ساخت و بسیار آرایش کرده و به خود عطر زد آن گاه با رنگ و زینتی که به خود زده بود نزد ابن ملجم آمد و کاری کرد تا جمال و زیبایی­اش را ببیند و ده طره از موهایش را که با مروارید و طلا زینت داده بود به جلوی پیشانی اش انداخت و هنگامی که نزد او رسید نقاب از صورتش برداشت و جامه گشود و سینه و شکم خود را باز کرد و گفت: اگر شرطم را بپذیری، از تمامی این ها بهره مند خواهی شد و در شادی به سر خواهی برد و به تو غبطه خواهند خورد. آن گاه ابن ملجم به او خیره شد و عقل از سرش پرید و شیفته او گشت و همان دم از هوش رفت. هنگامی که به هوش آمد گفت: ای آرزوی دل! شرطت چیست به من بگو؟ من آن را انجام خواهم داد حتی اگر به قیمت پیمودن بیابان ها و وارد شدن در دریاها و قطع سرها و گرفتن جان ها باشد. آن ملعونه به او گفت: شرطم این است که علی بن ابی طالب علیه السلام را با زدن یک ضربه با این شمشیر در فرق سرش به قتل برسانی و تا آنچه را می­خواهد بگیرد و آنچه باقی می­ماند باقی بماند. هنگامی که ابن ملجم این حرف را شنید سر عقل آمده و بر او خشم گرفت و عصبانی گشت آنگاه با صدای بلند فریاد زد: وای بر تو این چیست که مرا با آن مواجه ساختی؟ چه بد باطلی را نفست از تو خواسته است؟ آنگاه سرش را در حالی که غرق در عرق بود پایین انداخت در حالی که به فکر فرو رفته بود سپس سرش را به سوی او بالا آورد و به او گفت: وای بر تو چه کسی می تواند علی بن ابی طالب علیه السلام را به قتل برساند؟ او کسی است که دعایش مستجاب شده و از جانب آسمان یاری می شود

ص: 265

مِنْ قَوْمِی وَ سَادَاتُ عَشِیرَتِی فَمَا أَنْعَمْتُ إِلَّا لِمَنْ یَأْخُذُ لِی بِثَأْرِی وَ لَمَّا سَمِعْتُ عَنْکَ أَنَّکَ تُقَاوِمُ الْأَقْرَانَ وَ تَقْتُلُ الشُّجْعَانَ فَأَحْبَبْتُ أَنْ تَکُونَ لِی بَعْلًا وَ أَکُونَ لَکَ أَهْلًا فَقَالَ لَهَا فَأَنَا وَ اللَّهِ کُفْوٌ کَرِیمٌ فَاقْتَرِحِی عَلَیَّ مَا شِئْتِ مِنْ مَالٍ وَ فِعَالٍ فَقَالَتْ لَهُ إِنْ قَدَّمْتَ عَلَیَّ الْعَطِیَّةَ وَ الشَّرْطَ فَهَا أَنَا بَیْنَ یَدَیْکَ فَتَحْکُمُ کَیْفَ شِئْتَ فَقَالَ لَهَا وَ مَا الْعَطِیَّةُ وَ الشَّرْطُ فَقَالَتْ لَهُ أَمَّا الْعَطِیَّةُ فَثَلَاثَةُ آلَافِ دِینَارٍ وَ عَبْدٌ وَ قَیْنَةٌ(1) فَقَالَ هَذَا أَنَا مَلِیٌّ بِهِ فَمَا الشَّرْطُ الْمَذْکُورُ قَالَتْ نَمْ عَلَی فِرَاشَکَ حَتَّی أَعُودَ إِلَیْکَ.

ثُمَّ إِنَّهَا دَخَلَتْ خِدْرَهَا فَلَبِسَتْ أَفْخَرَ ثِیَابِهَا وَ لَبِسَتْ قَمِیصاً رَقِیقاً یُرِی صَدْرَهَا وَ حُلِیَّهَا وَ زَادَتْ فِی الْحُلِیِّ وَ الطِّیبِ وَ خَرَجَتْ فِی مُعَصْفَرِهَا فَجَعَلَتْ تُبَاشِرُهُ بِمَحَاسِنِهَا لِیَرَی حُسْنَهَا وَ جَمَالَهَا وَ أَرْخَتْ عَشَرَةَ ذَوَائِبَ مِنْ شَعْرِهَا مَنْظُومَةٍ بِالدُّرِّ وَ الْجَوْهَرِ فَلَمَّا وَصَلَتْ إِلَیْهِ أَرْخَتْ لِثَامَهَا عَنْ وَجْهِهَا وَ رَفَعَتْ مُعَصْفَرَهَا وَ کَشَفَتْ عَنْ صَدْرِهَا(2)

وَ أَعْکَانِهَا وَ قَالَتْ إِنْ قَدَّمْتَ عَلَیَّ الشَّرْطَ الْمَشْرُوطَ ظَفِرْتَ بِهَا جَمِیعِهَا(3) وَ أَنْتَ مَسْرُورٌ مَغْبُوطٌ قَالَ فَمَدَّ ابْنُ مُلْجَمٍ عَیْنَیْهِ إِلَیْهَا فَحَارَ عَقْلُهُ وَ هَوَی لِحِینِهِ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ سَاعَةً فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ یَا مُنْیَةَ النَّفْسِ مَا شَرْطُکِ فَاذْکُرِیهِ لِی فَإِنِّی سَأَفْعَلُهُ وَ لَوْ کَانَ دُونَهُ قَطْعُ الْقِفَارِ وَ خَوْضُ الْبِحَارِ وَ قَطْعُ الرُّءُوسِ وَ اخْتِلَاسُ النُّفُوسِ قَالَتْ لَهُ الْمَلْعُونَةُ شَرْطِی عَلَیْکَ أَنْ تَقْتُلَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام بِضَرْبَةٍ وَاحِدَةٍ بِهَذَا السَّیْفِ فِی مَفْرَقِ رَأْسِهِ یَأْخُذُ مِنْهُ مَا یَأْخُذُ وَ یَبْقَی مَا یَبْقَی فَلَمَّا سَمِعَ ابْنُ مُلْجَمٍ کَلَامَهَا اسْتَرْجَعَ وَ رَجَعَ إِلَی عَقْلِهِ وَ أَغَاظَهُ وَ أَقْلَقَهُ ثُمَّ صَاحَ بِأَعْلَی صَوْتِهِ وَیْحَکِ مَا هَذَا الَّذِی وَاجَهْتِنِی بِهِ بِئْسَ مَا حَدَّثَتْکِ بِهِ نَفْسُکِ مِنَ الْمُحَالِ ثُمَّ طَأْطَأَ رَأْسَهُ یَسِیلُ عَرَقاً وَ هُوَ مُتَفَکِّرٌ(4) فِی أَمْرِهِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیْهَا وَ قَالَ لَهَا وَیْلَکِ مَنْ یَقْدِرُ عَلَی قَتْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ الْمُجَابِ الدُّعَاءِ الْمَنْصُورِ مِنَ السَّمَاءِ

ص: 265


1- 1. القینة: الأمة المغنیة الماشطة.
2- 2. الاعکان جمع العکنة: ما انطوی و تثنی من لحم البطن.
3- 3. فی( م) و( خ): بهذا جمیعه.
4- 4.«: مفتکر.

و زمین از هیبت و شکوهش به لرزه در می آید و فرشتگان در خدمت کردن به او شتابان می روند. وای بر تو چه کسی توانایی قتل علی بن ابی طالب علیه السلام را دارد، او که از سوی آسمان تأیید شده است؟ و فرشتگان صبح و شام از او محافظت می کنند. وقتی او در جنگ های رسول خدا صلی الله علیه و آله شرکت می کرد جبرئیل در طرف راست و میکائیل در سمت چپ و فرشته مرگ بین دستان او می جنگیدند، پس کسی توانایی قتل این چنین کسی را ندارد وهیچ مخلوقی نمی­تواند او را غافلگیرانه بکشد؛ علاوه بر این او مرا عزیز و محترم شمرد و مرا اکرام کرد و مقام مرا ارج نهاد و بر دیگران برتری داد؛ پس هرگز پاداش او از من این نیست، اگر کس دیگری بوده به بدترین حال او را می کشتم هر چند شجاع ترین اهل زمانش بود ولی امیرالمؤمنین علیه السلام را به هیچ عنوان نمی توانم.

آن گاه آن ملعونه مقداری صبر کرد تا عصبانیت او فرو نشست سپس با او به عشق بازی و لذت جویی پرداخت و دانست که او آن حرف را فراموش کرده است. سپس گفت: ای فلانی چه چیز تو را از کشتن علی بن ابی طالب علیه السلام باز می دارد حال آنکه تو از این مال و زیبایی بهره مند خواهی شد؟ تو عفیف تر و زاهد تر از کسانی نیستی که با او جنگیدند و او آن ها را کشت در حالی که از روزه داران و برپادارندگان نماز بودند، هنگامی که آن ها دیدند که او مسلمانان را با ظلم و دشمنی کشته است از او کناره گرفتند و با او جنگیدند. با این وجود، او مسلمانان را کشته و حکمی غیر از حکم خدا داده و خود را از خلافت و حکومت مؤمنین خلع کرده است. هنگامی که قوم من اقدامات او را دیدند از او کناره گیری کردند و او بدون دلیلی آن ها را کشت. ابن ملجم به او گفت: فلانی بس کن، دینم را تباه کردی و شک در دلم انداختی، نمی دانم به تو چه بگویم، در حالی که که بر یک رأی مصصم بودم. آن گاه این ابیات را گفت:

ص: 266

وَ الْأَرْضُ تَرْجُفُ مِنْ هَیْبَتِهِ وَ الْمَلَائِکَةُ تُسْرِعُ إِلَی خِدْمَتِهِ یَا وَیْلَکِ وَ مَنْ یَقْدِرُ عَلَی قَتْلِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ مُؤَیَّدٌ مِنَ السَّمَاءِ وَ الْمَلَائِکَةُ تَحُوطُهُ بُکْرَةً وَ عَشِیَّةً وَ لَقَدْ کَانَ فِی أَیَّامِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا قَاتَلَ یَکُونُ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِهِ وَ مِیکَائِیلُ عَنْ یَسَارِهِ وَ مَلَکُ الْمَوْتِ بَیْنَ یَدَیْهِ فَمَنْ هُوَ هَکَذَا لَا طَاقَةَ لِأَحَدٍ بِقَتْلِهِ وَ لَا سَبِیلَ لِمَخْلُوقٍ عَلَی اغْتِیَالِهِ وَ مَعَ ذَلِکَ أَنَّهُ قَدْ أَعَزَّنِی وَ أَکْرَمَنِی وَ أَحَبَّنِی وَ رَفَعَنِی وَ آثَرَنِی عَلَی غَیْرِی فَلَا یَکُونُ ذَلِکَ جَزَاؤُهُ مِنِّی أَبَداً فَإِنْ کَانَ غَیْرَهُ قَتَلْتُهُ لَکِ شَرَّ قِتْلَةٍ وَ لَوْ کَانَ أَفْرَسَ أَهْلِ زَمَانِهِ وَ أَمَّا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَلَا سَبِیلَ لِی عَلَیْهِ.

قَالَ فَصَبَرَتْ عَنْهُ حَتَّی سَکَنَ غَیْظُهُ وَ دَخَلَتْ مَعَهُ فِی الْمُلَاعَبَةِ(1) وَ الْمُلَاطَفَةِ وَ عَلِمَتْ أَنَّهُ قَدْ نَسِیَ ذَلِکَ الْقَوْلَ ثُمَّ قَالَتْ یَا هَذَا مَا یَمْنَعُکَ مِنْ قَتْلِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ تَرْغَبُ فِی هَذَا الْمَالِ وَ تَتَنَعَّمُ بِهَذَا الْجَمَالِ وَ مَا أَنْتَ بِأَعَفَّ وَ أَزْهَدَ مِنَ الَّذِینَ قَاتَلُوهُ وَ قَتَلَهُمْ وَ کَانُوا مِنَ الصَّوَّامِینَ وَ الْقَوَّامِینَ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَیْهِ وَ قَدْ قَتَلَ الْمُسْلِمِینَ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً اعْتَزَلُوهُ وَ حَارَبُوهُ وَ مَعَ ذَلِکَ فَإِنَّهُ قَدْ قَتَلَ الْمُسْلِمِینَ وَ حَکَمَ بِغَیْرِ حُکْمِ اللَّهِ وَ خَلَعَ نَفْسَهُ مِنَ الْخِلَافَةِ وَ إِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَلَمَّا رَأَوْهُ قَوْمِی عَلَی ذَلِکَ اعْتَزَلُوهُ فَقَتَلَهُمْ بِغَیْرِ حُجَّةٍ لَهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ لَهَا ابْنُ مُلْجَمٍ یَا هَذِهِ کُفِّی عَنِّی فَقَدْ أَفْسَدْتِ عَلَیَّ دِینِی وَ أَدْخَلْتِ الشَّکَّ فِی قَلْبِی وَ مَا أَدْرِی مَا أَقُولُ لَکِ وَ قَدْ عَزَمْتُ عَلَی رَأْیٍ ثُمَّ أَنْشَدَ :

ثَلَاثَةُ آلَافٍ وَ عَبْدٌ وَ قَیْنَةٌ***وَ ضَرْبُ عَلِیٍّ بِالْحُسَامِ الْمُصَمِّمِ

فَلَا مَهْرَ أَغْلَی مِنْ عَلِیٍّ وَ إِنْ غَلَا***وَ لَا فَتْکَ إِلَّا دُونَ فَتْکِ ابْنِ مُلْجَمٍ

فَأَقْسَمْتُ بِالْبَیْتِ الْحَرَامِ وَ مَنْ أَتَی***إِلَیْهِ جِهَاراً مِنْ مُحِلٍّ وَ مُحْرِمٍ

لَقَدْ أَفْسَدَتْ عَقْلِی قَطَامِ وَ إِنَّنِی***لَمِنْهَا عَلَی شَکٍّ عَظِیمٍ مُذَمَّمٍ

لِقَتْلِ عَلِیٍّ خَیْرِ مَنْ وَطِئَ الثَّرَی***أَخِی الْعِلْمِ الْهَادِی النَّبِیِّ الْمُکَرَّمِ.

ثُمَّ أَمْسَکَ سَاعَةً وَ قَالَ :

ص: 266


1- 1. کذا فی( ک). و فی غیره من النسخ: المداعبة.

سه هزار دینار و برده و کنیز، و کشتن علی با شمشیری که استخوان را قطع می کند.

هیچ مهریه ای گران بهاتر از علی نیست هر چند گران باشد، و هیچ کشتنی نیز مانند کشتن ابن ملجم نیست

من به خانه کعبه و کسانی که آشکارا از مُحلّ و مُحرم به زیارت می روند قسم خوردم که:

قطام عقل مرا تباه ساخت و من نسبت به او در شکی بزرگ و مذمت شده هستم.

برای قتل علی، یعنی بهترین کسی که قدم روی زمین گذاشته است، او برادر علم و هدایت­کننده یعنی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است.

پس لحظه ای درنگ کرد و گفت:

من مهریه ای مانند مهریه قطام ندیده ام، که بخشنده ای از عرب و عجم آن را بپردازد.

سه هزار دینار و برده و کنیز، و کشتن علی با شمشیری که استخوان را قطع می کند.

هیچ مهریه ای گران بها تر از علی نیست هر چند گران باشد، و هیچ کشتنی مانند کشتن ابن ملجم نمی باشد.

من به خانه کعبه و کسانی که آشکارا از مُحلّ و مُحرم به زیارت می روند قسم خوردم که:

هر کس سعی در کشتن امامش بکند قطعاً شکست خورد، و وای بر او از گرمای آتش جهنم.

او تا آخر این ابیات برایش خواند و به او گفت: امشب به من مهلت بده تا مقداری فکر کنم و فردا تو را از تصمیمم با خبر سازم. هنگامی که ابن ملجم قصد بیرون آمدن کرد قطام به او نزدیک شد و او را به سینه اش چسباند و بین دو چشمانش را بوسید و از او خواست تا عجله کند و در حالی که او را تشویق می کرد تا آستانه در همراهی کرد و برای او ابیاتی را خواند. آن ملعون از پیش او رفت در حالی که سخت شیفته او شده بود و خواب چشمانش را ربوده بود. او آن شب را با نگرانی و در فکر گذراند گاهی خود را سرزنش می کرد و بار دیگر به دنیا و آخرتش فکر می کرد. هنگام سحر کسی در زد، وقتی در را باز کرد دید مردی از پسران عمویش عَلَی نجیب است که از جانب برادرانش فرستاده شده است تا فقدان پدر و عمویش را به او تسلیت گفته و به او خبر دهند که او اموال فراوانی از خود باقی گذاشته است و از او به سرعت می خواهند آن اموال را تحویل بگیرد. هنگامی که ابن ملجم این خبر را شنید متحیر ماند، چون خبری برایش آمده بود که ذهن او را از سنگینی تصمیمی که می­خواست در باره قطام بگیرد مشغول می­ساخت. او همچنان در فکر بود تا تصمیم به رفتن گرفت. او دو برادر از طرف پدر و از طرف مادرش داشت. مادرش از زبید بود که عدنیّه نام داشت و دختر ابی علیّ بن ماشوج بود. پدرش نیز مرادی بود که در عجران صنعاء زندگی می کردند، هنگامی که به نجف رسید به یاد قطام و دل باختگی به او افتاد و نزد او برگشت. هنگامی که در زد، قطام آمد و گفت: چه کسی پشت در است؟ پس قطام او را در وضعیت سفر مشاهده کرد و بر او سلام کرده و حالش را پرسید. ابن ملجم نیز از وضعیت خود او را باخبر ساخته و وعده داد هنگامی که از سفرش برگشت حاجت و درخواست او را انجام دهد و تمام اموالی را که می­آورد به او بدهد. آنگاه قطام با عصبانیت از او روی برگرداند و ابن ملجم نزدیک او شد و او را بوسید و با او خداحافظی کرد و قول داد که تمامی شروطی را که تعیین کرده را انجام دهد. آنگاه نزد امیرالمؤمنین علیه السلام رفت و او را از موضوع برادرانش آگاه ساخت و از امام علیه السلام خواست که برای ابن المنتجب نامه ای بنویسد تا او را در گرفتن حقش یاری رساند. امام علیه السلام نیز به کاتبش دستور داد تا آنچه را که خواسته بنویسد.

ص: 267

فَلَمْ أَرَ مَهْراً سَاقَهُ ذُو سَمَاحَةٍ***کَمَهْرِ قَطَامِ مِنْ فَصِیحٍ وَ أَعْجَمَ

ثَلَاثَةُ آلَافٍ وَ عَبْدٌ وَ قَیْنَةٌ***وَ ضَرْبُ عَلِیٍّ بِالْحُسَامِ الْمُصَمِّمِ

فَلَا مَهْرَ أَغْلَی مِنْ عَلِیٍّ وَ إِنْ غَلَا***وَ لَا فَتْکَ إِلَّا دُونَ فَتْکِ ابْنِ مُلْجَمٍ

فَأَقْسَمَ بِالْبَیْتِ الْحَرَامِ وَ مَنْ أَتَی***إِلَیْهِ جِهَاراً مِنْ مُحِلٍّ وَ مُحْرِمٍ

لَقَدْ خَابَ مَنْ یَسْعَی بِقَتْلِ إِمَامِهِ***وَ وَیْلٌ لَهُ مِنْ حَرِّ نَارِ جَهَنَّمَ.

إِلَی آخِرِ مَا أَنْشَدَ مِنَ الْأَبْیَاتِ ثُمَّ قَالَ لَهَا أَجِّلِینِی لَیْلَتِی هَذِهِ حَتَّی أَنْظُرَ فِی أَمْرِی وَ آتِیکِ غَداً بِمَا یَقْوَی عَلَیْهِ عَزْمِی فَلَمَّا هَمَّ بِالْخُرُوجِ أَقْبَلَتْ عَلَیْهِ وَ ضَمَّتْهُ إِلَی صَدْرِهَا وَ قَبَّلَتْ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ أَمَرَتْهُ بِالاسْتِعْجَالِ فِی أَمْرِهَا وَ سَایَرَتْهُ إِلَی بَابِ الدَّارِ وَ هِیَ تُشَجِّعُهُ وَ أَنْشَدَتْ لَهُ أَبْیَاتاً فَخَرَجَ الْمَلْعُونُ مِنْ عِنْدِهَا وَ قَدْ سَلَبَتْ فُؤَادَهُ وَ أَذْهَبَتْ رُقَادَهُ وَ رَشَادَهُ فَبَاتَ لَیْلَتَهُ قَلَقاً مُتَفَکِّراً فَمَرَّةً یُعَاتِبُ نَفْسَهُ وَ مَرَّةً یُفَکِّرُ فِی دُنْیَاهُ وَ آخِرَتِهِ فَلَمَّا کَانَ وَقْتُ السَّحَرِ أَتَاهُ طَارِقٌ فَطَرَقَ الْبَابَ فَلَمَّا فَتَحَهُ إِذَا بِرَجُلٍ مِنْ بَنِی عَمِّهِ عَلَی نَجِیبٍ وَ إِذَا هُوَ رَسُولٌ مِنْ إِخْوَتِهِ إِلَیْهِ یُعَزُّونَهُ فِی أَبِیهِ وَ عَمِّهِ وَ یُعَرِّفُونَهُ أَنَّهُ خَلَفَ مَالًا جَزِیلًا وَ أَنَّهُمْ دَعَوْهُ سَرِیعاً لِیَحُوزَ ذَلِکَ الْمَالَ فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ بَقِیَ مُتَحَیِّراً فِی أَمْرِهِ إِذْ جَاءَهُ مَا یَشْغَلُهُ عَمَّا عَظُمَ عَلَیْهِ مِنْ أَمْرِ قَطَامِ فَلَمْ یَزَلْ مُفَکِّراً فِی أَمْرِهِ حَتَّی عَزَمَ عَلَی الْخُرُوجِ و کان له أخوان لأبیه و أمه و أمه کانت من زبید یقال لها عدنیة و هی ابنة أبی علی بن ماشوج و کان أبوه مرادیا و کانوا یسکنون عجران صنعاء فلما وصل إلی النجف ذکر قطام و منزلتها فی قلبه و رجع إلیها فلما طرق الباب اطلعت علیه و قالت من الطارق فعرفته علی حالة السفر فنزلت إلیه و سلمت علیه و سألته عن حاله فأخبرها بخبره و وعدها بقضاء حاجتها إذا رجع من سفره و تملکها جمیع ما یجی ء به من المال فعدلت عنه مغضبة فدنا منها و قبلها و ودعها و حلف لها أنه یبلغها مأمولها فی جمیع ما سألته فخرج و جاء إلی أمیر المؤمنین علیه السلام و أخبره بما جاءوا إلیه لأجله و سأله أن یکتب إلی ابن المنتجب کتابا لیعینه علی استخلاص حقه فأمر کاتبه فکتب له ما أراد ثم

ص: 267

آن گاه اسبی را از اصیل ترین اسبانش به او داد. ابن ملجم به سرعت راه افتاد تا این که به یکی از دره­ های یمن رسید. هوا تاریک شد، او شب را در دره­ای گذراند. هنگامی که شب به نیمه رسید ناگهان شاخه بزرگ خرمایی در سینه دره و دودی برآمده و آتشی برافروخته دید. پس پریشان گشت و رنگش تغییر کرد و به سینه دره نگاه کرد و دودی را مشاهده کرد که مانند کوه عظیم جلو می آید که او در آن افتاده و آتش از کنارش خارج می شود، او بیهوش شده و به زمین افتاد، هنگامی که به هوش آمد صدای فریاد شخصی را شنید که او را نمی دید، او می­گفت: ای ابن ملجم بشنو و به گفته توجه کن، تو در یک امر ترسناک و بزرگی واقع هستی.

تو در دل، قتلِ سوار کار بزرگ و شریف ترین طواف کنندگان و لبیک گویان و احرام کنندگان را پنهان داری.

او علی، کهن­ترین پرهیزکار است، پس به سوی خدا برگرد تا پشیمان نشوی

ابن ملجم هنگامی که آن صداها را شنید گمان کرد که از جماعت جن است، آنگاه فریادی برآمد که:

ای شقی پسر شقی همانا ما از آنچه که از قتل زاهد عابد عادل رکوع کننده سجده کننده و امام هدایت و پرچم تقوا و دستگیره محکم در دل پنهان داشتی آگاهیم و می­دانیم می­خواهی با امیرالمؤمنین علیه السلام چه کنی، ما از جن هایی هستیم که نزد او اسلام آوردیم ما در این وادی فرود آمدیم و نمی گذاریم که شب را در آن سر کنی، تو بر خودت طالع نحس می­آوری، آنگاه به سوی او تکه­های ­صخره ها را پرتاب کردند، و او بالای کوهی بلند رفت و شب را در آنجا گذراند. هنگامی که صبح شد شب و روز حرکت کرد تا به یمن رسید؛ و نزد آن ها دو ماه ماند در حالی که دلش در آتش عشق قطام می سوخت، سهم خود را از اموال و کالاها و جواهر گرفت و به راه افتاد و در بین راه، راهزنانی را دید و با آن ها همراه شد و آنان با او همراه شدند، هنگامی که نزدیک کوفه رسیدند، با او درگیر شده و تمامی اموالش را گرفتند. او خود و اسبش را و مقداری طلا را که بر کمرش و زیر آن پنهان کرده بود از چنگ آنها نجات داد و گریخت و سرگردان شد تا جایی که نزدیک بود از عطش هلاک شود. او به بیابان رو آورد در حالی که خسته و گرسنه و تشنه بود. پس شبحی را دید و به سوی آن رفت ناگهان متوجه شد خانه­ای از خانه های اهل حرب است و آهنگ یکی از آن ها کرد و به نزدشان رفت و از آن ها جرعه ای آب خواست و به او آب دادند و شیر خواست، آن ها شیر نیز به او دادند. پس ساعتی خوابید، هنگامی که بیدار شد دو مرد پیش او آمدند و به او طعام دادند و او غذا خورد و آنان با او غذا خوردند. سپس درباره راه از او پرسیدند و او آن ها را با خبر ساخت. سپس به او گفتند: از کدام قبیله هستی؟ گفت: از بنی مراد. گفتند: کجا می روی؟ گفت: کوفه.

ص: 268

أعطاه فرسا من جیاد خیله فخرج و سار سیرا حثیثا حتی وصل إلی بعض أودیة الیمن فأظلم علیه اللیل فبات فی بعضها فلما مضی من اللیل نصفه و إذا هو بزعقة عظیمة من صدر الوادی و دخان یفور و نار مضرمة فانزعج لذلک و تغیر لونه و نظر إلی صدر الوادی و إذا بالدخان قد أقبل کالجبل العظیم و هو واقع علیه و النار تخرج من جوانبه فخر مغشیا علیه فلما أفاق و إذا بهاتف یسمع صوته و لا یری شخصه و هو یقول:

اسمع و ع القول یاابن ملجم***إنک فی أمر مهول معظم

تضمر قتل الفارس المکرم***أکرم من طاف و لبی و أحرم

ذاک علی ذو التقاء الأقدم***فارجع إلی الله لکیلا تندم.

فلما سمع توهم أنه من طوارق الجن و إذا بالهاتف یقول:

یا شقی بن الشقی أما ما أضمرت من قتل الزاهد العابد العادل الراکع الساجد إمام الهدی و علم التقی و العروة الوثقی فإنا علمنا بما ترید أن تفعله بأمیر المؤمنین و نحن من الجن الذین أسلمنا علی یدیه و نحن نازلون بهذا الوادی فإنا لا ندعک تبیت فیه فإنک میشوم علی نفسک ثم جعلوا یرمونه بقطع الجنادل فصعد فوق شاهق فبات بقیة لیله فلما أصبح سار لیلا و نهارا حتی وصل الیمن و أقام عندهم شهرین و قلبه علی حر الجمر من أجل قطام ثم إنه أخذ الذی أصابه من المال و المتاع و الأثاث و الجواهر و خرج فبینا هو فی بعض الطریق إذ خرجت علیه حرامیة فسایرهم و سایروه فلما قربوا من الکوفة حاربوه و أخذوا جمیع ما کان معه و نجا بنفسه و فرسه و قلیل من الذهب علی وسطه و ما کان تحته فهرب علی وجهه حتی کاد أن یهلک عطشا و أقبل سائرا فی الفلاة مهموما جائعا عطشانا فلاح له شبح فقصده فإذا بیوت من أبیات الحرب فقصد منها بیتا فنزل عندهم و استسقاهم شربة ماء فسقوه و طلب لبنا فأتوه به فنام ساعة فلما استیقظ أتاه رجلان و قدما إلیه طعاما فأکل و أکلا معه و جعلا یسألانه عن الطریق فأخبرهما ثم قالا له ممن الرجل قال من بنی مراد قالا أین تقصد قال الکوفة

ص: 268

گفتند: گویا تو از یاران علی علیه السلام هستی؟ گفت بله، پس چشمانشان از عصبانیت سرخ شد و شب هنگام عزم کشتن او را کردند ولی آن را پنهان کرده و برخاستند. پس از نیت آن ها آگاه گشت و از گفته اش پشیمان شد و در حالی که حیران و متحیر بود سگشان آمد و نزدیک آن ها خوابید. آن ملعون شروع به نوازش سگ کرده و به آن مهربانی نمود و گفت: آفرین به سگ جماعتی که مرا اکرام کردند. آن دو مرد کار او را پسندیده و از او سؤال کردند: اسمت چیست؟ گفت: عبدالرحمن بن ملجم، گفتند: هدفت از چنین رفتاری با این سگ چه بود؟ او با مکر و حیله گفت: به دلیل مهمان نوازی و اکرام شما به او محبت کردم و سپاس از شما بر من واجب گشت. آن دو گفتند: الله اکبر به خدا سوگند حق تو بر ما واجب شد و ما از آنچه در دل داشتیم تو را با خبر می کنیم. ما جماعتی طرفدار خوارج هستیم و همچنان که می دانی عمو و دایی و خانواده هایمان کشته شده است. هنگامی که تو گفتی از یاران علی بن ابی طالب هستی تصمیم گرفتیم تا امشب تو را به قتل برسانیم، هنگامی که رفتارت با سگمان را دیدیم تو را بخشیدیم و هم اکنون تو را از تصمیم خود آگاه می کنیم. آنگاه ابن ملجم نام آن ها را پرسید: یکی از آن ها گفت: من برک بن عبدالله تمیمی و این عبدالله بن عثمان عنبری دامادم است، ما بر اساس مذهبمان بررسی کردیم و دیدیم سه نفر باعث فساد در زمین و تمامی امت هستند، ابوتراب و معاویه و عمرو بن عاص. همان طور که می دانی علی مردان ما را به قتل رساند، ما هم چنین درباره معاویه و عمرو بن عاص نیز برنامه و نقشه ای داریم که بشر بن أرطاه این ظالم و غاصب را متولی امور ما کرده اند. بشر در هر وقتی به سراغ ما می آید و اموالمان را به زور می گیرد و ما تصمیم به کشتن آن سه نفر گرفته ایم، اگر آن ها را بکشیم، زمین از آن ها تهی می گردد و مردم کس دیگری را امام قرار می­دهند که از او راضی باشند. هنگامی که ابن ملجم سخن آن ها را شنید دستانش را بر هم زد و گفت: قسم به کسی که دانه را شکافت و جان را آفرید و جامه عظمت را به تن کرد من سومین شما هستم و شما را در این کار همراهی می کنم و کشتن علی بن ابی طالب را بر عهده می گیرم. آن دو به او نگاه کردند و از حرفش متعجب شدند. ابن ملجم گفت: به خدا سوگند جز حقیقت نمی گویم. آن گاه ماجرای خود را برای آن ها تعریف کرد، هنگامی که سخن او را شنیدند از صحت و درستی آن مطمئن شده و گفتند: قطام از قبیله ماست و خانواده او از عشیره و تبار ما بودند، ما خدا را شکر می کنیم از اینکه با هم متحد شدیم، و این جز با سوگند سخت و استوار امکان ندارد

ص: 269

فقالا له کأنک من أصحاب أبی تراب قال نعم فاحمرت أعینهما غیظا و عزما علی قتله لیلا و أسرا ذلک و نهضا فتبین له ما عزما علیه و ندم علی کلامه فبینما هو متحیر إذ أقبل کلبهم و نام قریبا منهم فأقبل اللعین یمسح بیده علی الکلب و یشفق علیه و یقول مرحبا بکلب قوم أکرمونی فاستحسنا ذلک و سألاه ما اسمک قال عبد الرحمن بن ملجم فقالا له ما أردت بصنعک هذا فی کلبنا فقال أکرمته لأجلکم حیث أکرمتمونی فوجب علی شکرکم و کان هذا منه خدیعة و مکرا فقالا الله أکبر الآن و الله وجب حقک علینا و نحن نکشف لک عما فی ضمائرنا نحن قوم نری رأی الخوارج و قد قتل أعمامنا و أخوالنا و أهالینا کما علمت فلما أخبرتنا أنک من أصحابه عزمنا علی قتلک فی هذه اللیلة فلما رأینا صنعک هذا بکلبنا صفحنا عنک و نحن الآن نطلعک علی ما قد عزمنا علیه فسألهما عن أسمائهما فقال أحدهما أنا البرک بن عبد الله التمیمی و هذا عبد الله بن عثمان العنبری صهری و قد نظرنا إلی ما نحن علیه فی مذهبنا(1) فرأینا أن فساد الأرض و الأمة کلها من ثلاثة نفر أبو تراب و معاویة و عمرو بن العاص فأما أبو تراب فإنه قتل رجالنا کما رأیت و افتکرنا أیضا فی الرجلین معاویة و ابن العاص و قد ولیا علینا هذا الظالم الغشوم بشر بن أرطاة یطرقنا فی کل وقت و یأخذ أموالنا و قد عزمنا علی قتل هؤلاء الثلاثة فإذا قتلناهم توطأت الأرض و أقعد الناس لهم إماما یرضونه فلما سمع ابن ملجم کلامهما صفق بإحدی یدیه علی الأخری و قال و الذی فلق الحبة و برأ النسمة و تردی بالعظمة إنی لثالثکما و إنی مرافقکما علی رأیکما و إنی (2) أکفیکما أمر علی بن أبی طالب فنظرا إلیه متعجبین من کلامه قال و الله ما أقول لکما إلا حقا ثم ذکر لهما قصته فلما سمعا کلامه عرفا صحته و قالا إن قطام من قومنا و أهلها کانوا من عشیرتنا فنحن نحمد الله علی اتفاقنا فهذا لا یتم إلا المغلظة

ص: 269


1- 1. فی( م) و( خ): من مذهبنا.
2- 2. فی( م) و( خ): و أنا.

پس ما هم اکنون سوار بر مرکب هایمان شده و به سوی کعبه روانه می شویم و آنجا با یکدیگر پیمان وفاداری می بندیم. هنگامی که صبح کردند و سوار بر مرکب ها شدند افرادی از قبیله آن ها آمدند و گفتند: این کار را نکنید که همگی به شدت پشیمان می شوید. آن ها قبول نکردند و به راه افتادند تا به کعبه رسیدند و با یکدیگر در آنجا پیمان بستند. برک گفت: کشتن عمرو بن عاص با من. عنبری گفت: معاویه نیز به عهده من باشد. ابن ملجم لعنه الله گفت: کشتن علی را نیز من می پذیرم. آنگاه با یکدیگر با سوگندهای سخت، پیمان بستند. پس به مدینه آمدند و کنار مقبره پیامبر صلی الله علیه و آله سوگند خوردند و پس از آن که یک روز را برای کشتن آن ها تعیین کردند، هر کدام از آن ها به راه خود رفت. امّا برک به مصر آمد و وارد مسجد جامع شد و چند روزی در آنجا به سر برد. روزی عمرو بن عاص به مسجد آمد و بعد از نماز در آنجا نشست. برک پیش او رفت و به او سلام داد سپس درباره انواع اخبار و سخنان نغز و اشعار با او سخن گفت. عمرو بن عاص جذب او شد و او را مقرب خویش ساخت، طوری که با یکدیگر سر یک سفره غذا می خوردند تا شبی که در آن قرار گذاشته بودند فرا رسید. او کنار نیل مصر رفت و به فکر فرو رفت. هنگامی که آفتاب غروب کرد به مسجد جامع آمده و در آن نشست. موقع افطار عمرو بن عاص او را جست و جو کرد و ندید و به فرزندش گفت: دوست ما چه کرد و کجا رفت من او را نمی بینم؟ پس کسی را نزد او فرستاد و او را خواست. او گفت: به او بگو: این شب با شب های دیگر فرق می کند و من دوست دارم برای تقرب به خداوند در مسجد باشم و دوست دارم که امیر هم امشب با من همراهی کند، هنگامی که فرستاده برک به سوی عمرو بازگشت او را از گفته برک باخبر ساخت. عمرو بسیار خوشحال شد و غذا برای او فرستاد. برک غذا را خورد و آن شب را در مسجد گذراند و منتظر آمدن عمرو شد که امام جماعت آن ها بود. هنگام طلوع سپیده دم مؤذن به خانه عمرو آمد و اذان گفت و فریاد زد: نماز، خداوند تو را رحمت کند نماز. عمرو از خواب بیدار شد و وضو گرفت و خود را معطر ساخت و برای نماز به راه افتاد. آنگاه پایش لغزید و با پهلو به زمین افتاد و بیماری سیاتیک بر او عارض شد و او را از رفتن بازداشت و گفت: قاضی، خارجة بن تمیم را صدا کنید تا با مردم نماز بخواند سپس صبح دم قاضی آمد و وارد محراب شد آن گاه برک آمده و در حالی که شمشیرش زیر جامه اش بود در پشت او ایستاد و شک نداشت که او عمرو است. آنگاه به او مهلت داد تا سجده کند و بنشیند

ص: 270

بالأیمان فنرکب الآن مطایانا و نأتی الکعبة و نتعاقد عندها علی الوفاء فلما أصبحوا و رکبوا حضر عندهم بعض قومهم فأشاروا علیهم و قالوا لا تفعلوا ذلک فما منکم أحد إلا و یندم ندامة عظیمة فلم یقبلوا و ساروا جمیعا حتی أتوا البیت و تعاهدوا عنده فقال البرک أنا لعمرو بن العاص و قال العنبری أنا لمعاویة و قال ابن ملجم لعنه الله أنا لعلی فتحالفوا علی ذلک (1) بالأیمان المغلظة و دخلوا المدینة و حلفوا عند قبر النبی صلی الله علیه و آله علی ذلک ثم افترقوا و قد عینوا یوما معلوما یقتلون فیه الجمیع ثم سار کل منهم علی طریقه فأما البرک فأتی مصر و دخل الجامع و أقام فیه أیاما فخرج عمرو بن العاص ذات یوم إلی الجامع و جلس فیه بعد صلاته فجاء البرک إلیه و سلم علیه ثم حادثة فی فنون الأخبار و طرف الکلام و الأشعار فشعف به عمرو بن العاص و قربه و أدناه و صار یأکل معه علی مائدة واحدة فأقام إلی اللیلة التی تواعدوا فیها فخرج إلی نیل مصر و جلس مفکرا فلما غربت الشمس أتی الجامع و جلس فیه فلما کان وقت الإفطار افتقده عمرو بن العاص فلم یره فقال لولده ما فعل صاحبنا و أین مضی فإنی لا أراه فبعثه إلیه یدعوه فقال قل له إن هذه اللیلة لیس کاللیالی و قد أحببت أن أقیم لیلتی هذه فی الجامع رغبة فیما عند الله و أحب أن أشرک الأمیر فی ذلک فلما رجع إلیه و أخبره بذلک سره سرورا عظیما و بعث إلیه مائدة فأکل و بات لیلته ینتظر قدوم عمرو و کان هو الذی یصلی بهم فلما کان عند طلوع الفجر أقبل المؤذن إلی باب عمرو و أذن و قال الصلاة یرحمک الله الصلاة فانتبه فأتی بالماء و توضأ و تطیب و ذهب لیخرج إلی الصلاة فزلق (2) فوقع علی جنبه فاعتوره عرق النسا فأشغلته عن الخروج فقال قدموا خارجة بن تمیم القاضی یصلی بالناس فأتی القاضی و دخل المحراب فی غلس فجاء البرک فوقف خلفه و سیفه تحت ثیابه و هو لا یشک أنه عمرو فأمهله حتی سجد و جلس

ص: 270


1- 1. فی( ک): فی ذلک.
2- 2. زلقت القدم: زلت و لم تثبت.

سپس شمشیرش را کشید و صدا زد: هیچ حکمی جز حکم خدا و هیچ طاعتی برای کسانی که از خدا سرپیچی کنند نیست. پس با شمشیر فرق سر او را شکافت. خارجة همان لحظه جان باخت و مردم ریختند و او را گرفتند و شمشیرش را گرفتند و به شدت او را زدند و گفتند: ای دشمن خدا تو مردی مسلمان که در محرابش سجده کرده بود را کشتی. او گفت: ای مردم نادان مصر! او شایسته کشته شدن است. آن ها گفتند: وای بر تو چرا؟ گفت: چون او حقه­بازی حیله­گر است که فتنه­ برانگیخت و آن را عرضه داشت و تقویت کرد و معاویه را برای جنگیدن با علی تشویق کرد. آن ها به او گفتند: وای بر تو منظورت کیست؟ گفت: آن ظالم ستمگر و کافر و بی دین، عمرو بن عاص که مسلمانان را متفرق کرد و پرده حرمت دین را درید. گفتند: تو ناکام شدی و تیرت به خطا رفت؛ کسی را که کشتی خارجه بود نه عمرو بن عاص. او گفت: ای جماعت من از خداوند و شما معذرت می خواهم. به خدا سوگند من نمی خواستم خارجه را بکشم بلکه هدفم عمرو بن عاص بود. پس آن ها دست و پای او را بستند و نزد عمرو بردند. هنگامی که عمرو او را دید گفت: آیا او دوست حجازی ما نیست؟ گفتند: بله، گفت: او را چه شده است؟ گفتند: او خارجه را کشته است. آنگاه عمرو تعجب کرده و گفت: «انا لله و انا الیه راجعون و لا حول و لا قوّه الّا بالله العلی العظیم»، آنگاه به او رو کرده و گفت: فلانی! چرا این کار را کردی؟ او گفت: ای گناه کار! به خدا سوگند، هدف من جز تو کس دیگری نبود. گفت: به چه دلیل؟ گفت: ما سه نفر بودیم که در مکه برای کشتن تو و علی بن ابی طالب و معاویه در امشب پیمان بستیم و اگر دو دوست من در وعده هایشان صادق باشند، علی در کوفه و معاویه در شام به قتل رسیده است، اما تو جان سالم به در بردی. عمروگفت: ای غلام، او را زندانی کنید، تا نامه­ای به معاویه بنویسیم. پس او را زندانی کرد تا این که معاویه دستور کشتن او را صادر کرد.

عبدالله بن عنبری نیز به دمشق رفت و سراغ معاویه را گرفت و او را پیدا کرد پس مرتب به خانه او می رفت ولی به او اجازه ورود به آنجا داده نمی شد تا این که روزی معاویه به همه مردم اذن داد و او به همراه آن ها وارد شد و سلام داد و لحظاتی با او صحبت کرد و احوال پادشاهان بنی قحطان و پسر عموهایش که اولین پادشاهان قحطان بودند- و اندکی از اخبارشان را بیان کرد. هنگامی که مردم پراکنده شدند او با نزدیکان معاویه نزد او ماند. او فصیح و عالم به أنساب و اشعار عرب بود. معاویه به شدت به او علاقه پیدا کرد و گفت: من هر زمانی که مجلس پابرجا باشد

ص: 271

من سجوده فسل سیفه و نادی لا حکم إلا لله و لا طاعة لمن عصی الله ثم ضربه بالسیف علی أم رأسه فقضی نحبه لوقته فبادر الناس و قبضوا علیه و أخذوا سیفه من یده و أوجعوه ضربا شدیدا و قالوا له یا عدو الله قتلت رجلا مسلما ساجدا فی محرابه فقال یا حمیر أهل مصر إنه یستحق القتل قالوا بما ذا ویلک قال لسعیه فی الفتنة لأنه الداهیة الدهماء الذی أثار الفتنة و نبذها و قواها و زین لمعاویة محاربة علی فقالوا له یا ویلک من تعنی قال الطاغی الباغی الکافر الزندیق عمرو بن العاص الذی شق عصا المسلمین و هتک حرمة الدین قالوا لقد خاب ظنک و طاش سهمک إن الذی قتلته ما هو إنما هو خارجة فقال یا قوم المعذرة إلی الله و إلیکم فو الله ما أردت خارجة و إنما أردت قتل عمرو فأوثقوه کتافا و أتوا به إلی عمرو فلما رآه قال أ لیس هذا هو صاحبنا الحجازی قالوا له نعم قال ما باله قالوا إنه قد قتل خارجة فدهش عمرو لذلک و قال إنا لله و إنا إلیه راجعون و لا حول و لا قوة إلا بالله العلی العظیم ثم التفت إلیه و قال یا هذا لم فعلت ذلک فقال له و الله یا فاسق ما طلبت غیرک و لا أردت سواک قال و لم ذلک قال إنا ثلاثة تعاهدنا بمکة علی قتلک و قتل علی بن أبی طالب و معاویة فی هذه اللیلة فإن صدقا صاحبای فقد قتل علی بالکوفة و معاویة بالشام و أما أنت فقد سلمت فقال عمرو یا غلام احبسه حتی نکتب إلی معاویة فحبسه حتی أمره معاویة بقتله فقتله.

و أما عبد الله العنبری فقصد دمشق و استخبر عن معاویة فأرشد إلیه فجعل یتردد إلی داره فلا یتمکن من الدخول إلیه إلی أن أذن معاویة یوما للناس إذنا عاما فدخل إلیه مع الناس و سلم علیه و حادثة ساعة و ذکر له ملوک بنی قحطان و من له کلام مصیب حتی ذکر له بنی عمه و هم أول ملوک قحطان و شیئا من أخبارهم فلما تفرقوا بقی عنده مع خواصه و کان فصیحا خبیرا بأنساب العرب و أشعارهم فأحبه معاویة حبا شدیدا فقال قد أذنت لک فی کل وقت نجلس

ص: 271

به تو اجازه ورود می دهم تا بدون هیچ گونه مانعی پیش من بیایی. او مرتب به سراغ او می رفت تا شب نوزدهم فرا رسید. او جایی که معاویه در آن نماز می خواند را شناخته بود. هنگامی که مؤذن ندای اذان صبح برآورد او به مسجد نزد معاویه آمد و وارد محرابش شد آنگاه شمشیر را کشیده و او را زد. معاویه طفره رفت؛ خواست گردنش را بزند ولی معاویه جای خالی داد و شمشیر بر کپل معاویه افتاد و ضربه اش ضربه انسان بزدل بود. معاویه گفت: مگذارید او فرار کند و یکی از یاران خود را برای اقامه نماز به جای خود نشاند و به منزلش رفت. عنبری را نیز مردم گرفتند و نزد معاویه آوردند در حالی که بیهوش بود هنگامی که به هوش آمد، معاویه به او گفت: ای فرومایه درباره تو اشتباه فکر می کردم چه چیز تو را وادار به این کار کرد؟ گفت: به من چیزی نگو، ما سه نفر بودیم که برای کشتن تو و عمرو بن عاص و علی بن ابی طالب با یکدیگر پیمان بستیم و اگر دوستانم در گفته هایشان صادق باشند اکنون علی و عمرو کشته شده اند امّا اجل تو طفره رفت و تو مانند روباه از آن فرار کردی. معاویه گفت: به کوری چشم تو! آنگاه دستور داد تا او را زندانی کنند. پس ساعدی که طبیب بود نزد معاویه آمد هنگامی که به او نگاه کرد گفت: یکی از این دو روش را انتخاب کن: یا آهنی گداخته و در جای شمشیر بگذارم یا شربتی به تو بنوشانم تا عقیم شوی و بهبود یابی چون ضربه ات سمی بوده است. معاویه گفت: طاقت آتش را ندارم و در رابطه با عقیم شدنم نیز یزید و عبدالله مرا کافی هستند، آن گاه طبیب به او شربتی نوشاند و معاویه بعد از آن دیگر صاحب فرزندی نشد.

امّا ابن ملجم لعنه الله به راه افتاد و وارد کوفه شد و در حالی که امیرالمؤمنین علیه السلام در باب کنده نشسته بود وارد مسجد جامع گشت. او به محضر امام نیامد و سلام نداد، در کنار علی علیه السلام، حسن و حسین علیهما السلام و جمعی دیگر از یاران بودند هنگامی که به ابن ملجم نگاه کردند که از کنار آن ها گذشت گفتند: آیا ابن ملجم را دیدی که عبور کرد و به شما سلام نکرد؟ امام فرمود: او را رها کنید، این عادت اوست به خدا سوگند او این را از این خضاب می کند- و به ریش و سر مبارک اشاره کرد- و سپس فرمود:

«انسان هیچ گریزی از مرگ ندارد و فنا و نابودی به ناچار سراغ هر کسی می آید.

تبارک الله و او پاک و منزه است، برای هر چیز مدت و پایانی است.

ص: 272

فیه أن تدخل علینا من غیر مانع و لا دافع فکان یتردد إلیه إلی لیلة تسع عشرة و کان قد عرف المکان الذی یصلی فیه معاویة فلما أذن المؤذن للفجر و أتی معاویة المسجد و دخل محرابه ثار إلیه بالسیف و ضربه فراغ عنه فأراد ضرب عنقه فانصاع عنه (1) فوقع السیف فی ألیته و کانت ضربته ضربة جبان فقال معاویة لا یفوتنکم الرجل فاستخلف بعض أصحابه للصلاة و نهض إلی داره و أما العنبری فأخذه الناس و أوثقوه و أتوا به إلی معاویة و کان مغشیا علیه فلما أفاق قال له ویلک یا لکع لقد خاب ظنی فیک ما الذی حملک علی هذا فقال له دعنی من کلامک اعلم أنا ثلاثة تحالفنا علی قتلک و قتل عمرو بن العاص و علی بن أبی طالب فإن صدق صاحبای فقد قتل علی و عمرو و أما أنت فقد روغ أجلک کروغک الثعلب (2) فقال له معاویة علی رغم أنفک فأمر به إلی الحبس فأتاه الساعدی و کان طبیبا فلما نظر إلیه قال له اختر إحدی الخصلتین إما أن أحمی حدیدة فأضعها موضع السیف و إما أن أسقیک شربة تقطع منک الولد و تبرأ منها لأن ضربتک مسمومة فقال معاویة أما النار فلا صبر لی علیها و أما انقطاع الولد فإن فی یزید و عبد الله ما تقر به عینی فسقاه الشربة فبرأ و لم یولد له بعدها.

وَ أَمَّا ابْنُ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ فَإِنَّهُ سَارَ حَتَّی دَخَلَ الْکُوفَةَ وَ اجْتَازَ عَلَی الْجَامِعِ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام جَالِساً عَلَی بَابِ کِنْدَةَ فَلَمْ یَدْخُلْهُ وَ لَمْ یُسَلِّمْ عَلَیْهِ وَ کَانَ إِلَی جَانِبِهِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام وَ مَعَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَی ابْنِ مُلْجَمٍ وَ عُبُورِهِ قَالُوا أَ لَا تَرَی إِلَی ابْنِ مُلْجَمٍ عَبَرَ وَ لَمْ یُسَلِّمْ عَلَیْکَ قَالَ دَعُوهُ فَإِنَّ لَهُ شَأْناً مِنَ الشَّأْنِ وَ اللَّهِ لَیَخْضِبَنَّ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ وَ أَشَارَ إِلَی لِحْیَتِهِ وَ هَامَتِهِ ثُمَّ قَالَ:

مَا مِنَ الْمَوْتِ لِإِنْسَانٍ نَجَاءٌ***کُلُّ امْرِئٍ لَا بُدَّ یَأْتِیهِ الْفَنَاءُ

تَبَارَکَ اللَّهُ وَ سُبْحَانَهُ***لِکُلِّ شَیْ ءٍ مُدَّةٌ وَ انْتِهَاءٌ.

ص: 272


1- 1. أی رجع مسرعا.
2- 2. راغ الصید: ذهب هاهنا و هاهنا. راغ عن الطریق: حاد عنه.

انسان کاری را در خودش تقدیر و برنامه ریزی می کند ولی قضا بر آن فرو می آید.

هرگز روزگار به اهلش امان نمی دهد و برای هر زندگی پایانی است.

در حالی که انسانی را می بینی که در سرور و شادی است و چون در شب درمی­آید قضا و قدر بر او فرود می­آید.»

پس به ابن ملجم خیره شد تا از دیدگان مبارکش پنهان گشت و سرش را به زمین انداخت و گفت: انا لله و انا الیه راجعون و لاحول و لا قوة الا بالله العلی العظیم .

گفت: ابن ملجم حرکت کرد تا به خانه قطام رسید در حالی او از بازگشت ابن ملجم ناامید و خودش را به پسر عموها و عشیره اش نمایان ساخته و با آن ها کشتن امیرالمؤمنین علیه السلام را شرط کرده بود ولی هیچ یک از آن ها نپذیرفته بودند. هنگامی که ابن ملجم در زد قطام گفت: چه کسی پشت در است؟ گفت: من عبدالرحمن هستم. قطام خوشحال شد و نزد او رفت و او را در آغوش کشید و به خانه اش برد و فرش زربفت گل­دار ابریشمی بر او پهن کرده و به او غذا و شراب داد. آن ملعون خورد و نوشید تا اینکه مست شد قطام از اوضاعش پرسید و او تمامی ماجرا را که در راه برایش اتفاق افتاده را برایش تعریف کرد. پس به او گفت که به حمام برود و لباس هایش را عوض کند. او نیز این کار را انجام داد؛ و به کنیزش دستور داد تا خانه را به انواع زیرانداز ها تزیین کند و برای او شراب و دختران آورد. آن ملعون با آن ها شراب نوشید در حالی که با عود و نی و چنگ و دف در اطرافش می رقصیدند و با او عشق بازی می کردند. هنگامی که شراب روی او تأثیر گذاشت نزد قطام آمده و گفت: ای نور چشمم تو را چه شده است که با من نمی نشینی و صحبت و مزاح نمی کنی. قطام به او گفت: حتماً روی چشم، پس برخاست و داخل سرایش گشت و بهترین لباس هایش را پوشید و خود را معطر ساخت و نزد آن ملعون آمد. آن گاه سر و سینه و پستان خود را باز کرد و ران هایش را به او نشان داد که نوعی لباس توری روی آن پوشیده بود و تمامی اندامش را برای آن ملعون نمایان می ساخت و با ناز و عشوه راه می رفت در حالی که دختران اطرافش می رقصیدند. آنگاه ابن ملجم برخاست و او را در آغوش گرفت و مکید و او را در محل خود نشاند در حالی که مست بود و شیطان در وجودش رخنه کرده بود. پس قطام دست به دکمه پیراهنش برده و آن را باز کرد در حالی که در گردنش گوهری بود که قابل قیمت­گذاری نبود. هنگامی که آن ملعون خواست تا با او جماع کند او اجازه نداد. ابن ملجم گفت: چرا مانعم می شوی در حالی که من و تو با هم پیمان بسته ایم

ص: 273

یَقْدِرُ الْإِنْسَانُ فِی نَفْسِهِ***أَمْراً وَ یَأْتِیهِ عَلَیْهِ الْقَضَاءُ

لَا تَأْمَنَنَّ الدَّهْرُ فِی أَهْلِهِ *** لِکُلِّ عَیْشٍ آخِرٌ وَ انْقِضَاءٌ

بَیْنَا تَرَی الْإِنْسَانَ فِی غِبْطَةٍ***یُمْسِی وَ قَدْ حَلَّ عَلَیْهِ الْقَضَاءُ.

ثُمَّ جَعَلَ یُطِیلُ النَّظَرَ إِلَیْهِ حَتَّی غَابَ عَنْ عَیْنِهِ وَ أَطْرَقَ إِلَی الْأَرْضِ یَقُولُ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ.

قَالَ وَ سَارَ ابْنُ مُلْجَمٍ حَتَّی وَصَلَ إِلَی دَارِ قَطَامِ وَ کَانَ قَدْ أَیِسَتْ مِنْ رُجُوعِهِ إِلَیْهَا وَ عَرَضَتْ نَفْسَهَا عَلَی بَنِی عَمِّهَا وَ عَشِیرَتِهَا وَ شَرَطَتْ عَلَیْهِمْ قَتْلَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَلَمْ یُقْدِمْ أَحَدٌ عَلَی ذَلِکَ فَلَمَّا طَرَقَ الْبَابَ قَالَتْ مَنِ الطَّارِقُ قَالَ أَنَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ فَفَرِحَتْ قَطَامِ بِهِ وَ خَرَجَتْ إِلَیْهِ وَ اعْتَنَقَتْهُ وَ أَدْخَلَتْهُ دَارَهَا وَ فَرَشَتْ لَهُ فُرُشَ الدِّیبَاجِ وَ أَحْضَرَتْ لَهُ الطَّعَامَ وَ الْمُدَامَ فَأَکَلَ وَ شَرِبَ حَتَّی سَکِرَ وَ سَأَلَتْهُ عَنْ حَالِهِ فَحَدَّثَهَا بِجَمِیعِ مَا جَرَی لَهُ فِی طَرِیقِهِ ثُمَّ أَمَرَتْهُ بِالاغْتِسَالِ وَ تَغْیِیرِ ثِیَابِهِ فَفَعَلَ ذَلِکَ وَ أَمَرَتْ جَارِیَةً لَهَا فَفَرَشَتِ الدَّارَ بِأَنْوَاعِ الْفُرُشِ وَ أَحْضَرَتْ لَهُ شَرَاباً وَ جَوَارِیَ فَشَرِبَ مَعَ الجوار [الْجَوَارِی] وَ هُنَّ یَلْعَبْنَ بِالْعِیدَانِ وَ الْمَزَامِیرِ وَ الْمَعَازِفِ وَ الدُّفُوفِ فَلَمَّا أَخَذَ الشَّرَابُ مِنْهُ أَقْبَلَ عَلَیْهَا وَ قَالَ مَا بَالُکِ لَا تُجَالِسِینِی وَ لَا تُحَادِثِینِی یَا قُرَّةَ عَیْنِی وَ لَا تُمَازِحِینِی فَقَالَتْ لَهُ بَلَی سَمْعاً وَ طَاعَةً ثُمَّ إِنَّهَا نَهَضَتْ وَ دَخَلَتْ إِلَی خِدْرِهَا وَ لَبِسَتْ أَفْخَرَ ثِیَابِهَا وَ تَزَیَّنَتْ وَ تَطَیَّبَتْ وَ خَرَجَتْ إِلَیْهِ وَ قَدْ کَشَفَتْ لَهُ عَنْ رَأْسِهَا وَ صَدْرِهَا وَ نُهُودِهَا(1) وَ أَبْرَزَتْ لَهُ عَنْ فَخِذَیْهَا وَ هِیَ فِی طَاقٍ غِلَالَةٍ(2) رُومِیٍّ یَبِینُ لَهُ مِنْهَا جَمِیعُ جَسَدِهَا وَ هِیَ تَتَبَخْتَرُ فِی مِشْیَتِهَا وَ الجوار [الْجَوَارِی] حَوْلَهَا یَلْعَبْنَ فَقَامَ الْمَلْعُونُ وَ اعْتَنَقَهَا وَ تَرَشَّفَهَا وَ حَمَلَهَا حَتَّی أَجْلَسَهَا مَجْلِسَهَا وَ قَدْ بُهِتَ وَ تَحَیَّرَ وَ اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِ الشَّیْطَانُ فَضَرَبَتْ بِیَدِهَا عَلَی زِرِّ قَمِیصِهَا فَحَلَّتْهُ وَ کَانَ فِی حِلَقِهَا عِقْدُ جَوْهَرٍ لَیْسَتْ لَهُ قِیمَةٌ فَلَمَّا أَرَادَ مُجَامَعَتَهَا لَمْ تُمَکِّنْهُ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ لِمَ تُمَانِعِینِّی عَنْ نَفْسِکِ وَ أَنَا وَ أَنْتِ عَلَی الْعَهْدِ الَّذِی

ص: 273


1- 1. جمع النهد: الثدی.
2- 2. الطاق: ضرب من الثیاب. و الغلالة- بالکسر-: شعار یلبس تحت الثوب.

که من علی را بکشم؟ اگر دوست داشتی من دو فرزند او حسن و حسین علیهما السلام را هم می کشم. آن گاه ابن ملجم دست بر کیسه پول خود نهاد و آن را از وسط باز کرد و سوی قطام انداخت و گفت: آن را بگیر که در آن بیش از سه هزار و یک برده و یک کنیز است. قطام به او گفت: به خدا سوگند من با تو هم بستر نمی شوم مگر اینکه سوگند­های عظیم و سخت بخوری که علی را می کشی. قساوت، او را به انجام این کار وادار کرد و دنیایش را به آخرتش فروخت و شیطان با سوگندهای سخت بر او مسلط گشت که او را می کشد هر چند او را قطعه قطعه کنند. پس قطام او را در بغل گرفت و یکدیگر را بوسیدند پس آن ملعون خواست تا با او جماع کند ولی قطام مانع شد، و آن شب را بدون ازدواج نزد او ماند. فردای آن شب، پنهانی با او ازدواج کرد و دلش آرام گرفت. هنگامی که آن ملعون از مستی به هوش آمد پشیمان گشت و خود را سرزنش کرد و به او لعنت فرستاد. قطام هر شب از او طفره می­رفت و او را به وصال خود وعده می­داد. وقتی شب موعود فرا رسید ابن ملجم خواست تا با او هم بستر شود و جماع کند ولی او خودداری کرده و گفت: خبری از جماع نیست مگر اینکه به وعده ات وفا کنی؟ آن ملعون بیماری سختی گرفته بود پس بهبود یافت. قطام نیز با او جماع نمی کرد چون می ترسید آتش شهوتش فروکش کند و در برآوردن درخواستش خللی وارد شود. ابن ملجم به او گفت: ای قطام امشب علی بن ابی طالب را می کشم و شمشیر را برداشت و آن را برد و به بهترین شکل صیقل داد و نزد قطام آورد. قطام گفت: من می خواهم که آن را سمی کنم. ابن ملجم گفت: سم چه می کند؟ گفت: اگر با آن به کوهی بزنی آن را متلاشی می کند و بگذار تا من آن را سمی کنم چون اگر علی را ببینی عقل را از دست داده و دستانت می لرزد و چه بسا ضربه ای به او بزنی که اثری در او نکند ولی اگر سمی باشد و ضربه اثر نکرد سم تأثیر خود را می گذارد. ابن ملجم به او گفت: وای بر تو آیا مرا از علی می ترسانی؟ به خدا سوگند من نه از علی می ترسم و نه از کسی دیگر. قطام گفت: حرف نزن، علی مانند پهلوانانی نیست که تو آن ها را دیده ای پس علی را مدح کرده و پهلوانی هایش را ذکر کرد. هدف او از این کار این بود که آن ملعون را عصبانی کرده و برای کشتن امام علیه السلام تحریک کند. آن گاه شمشیر را برداشت و برد تا صیقل دهد پس آن را سمی کرد و در غلافش گذاشت. در آن روز ابن ملجم بیرون آمده و در کوچه های کوفه راه می رفت، پس دوستش عبدالله بن جابر حارثی را دید. او به ابن ملجم سلام کرده و ازدواج او با قطام را تبریک گفت. آن دو ساعتی با هم صحبت کردند

ص: 274

عَاهَدْتُکِ عَلَیْهِ مِنْ قَتْلِ عَلِیٍّ وَ لَوْ أَحْبَبْتِ لَقَتَلْتُ مَعَهُ شِبْلَیْهِ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ ثُمَّ ضَرَبَ یَدَهُ عَلَی هِمْیَانِهِ فَحَلَّهُ مِنْ وَسَطِهِ وَ رَمَاهُ إِلَیْهَا وَ قَالَ خُذِیهِ فَإِنَّ فِیهِ أَکْثَرَ مِنْ ثَلَاثَةِ آلَافِ دِینَارٍ وَ عَبْدٍ وَ قَیْنَةٍ فَقَالَتْ لَهُ وَ اللَّهِ لَا أُمَکِّنُکَ مِنْ نَفْسِی حَتَّی تَحْلِفَ لِی بِالْأَیْمَانِ الْمُغَلَّظَةِ أَنَّکَ تَقْتُلُهُ فَحَمَلَتْهُ الْقَسَاوَةُ عَلَی ذَلِکَ وَ بَاعَ آخِرَتَهُ بِدُنْیَاهُ وَ تَحَکَّمَ الشَّیْطَانُ فِیهِ بِالْأَیْمَانِ الْمُغَلَّظَةِ أَنَّهُ یَقْتُلُهُ وَ لَوْ قَطَعُوهُ إِرْباً إِرْباً فَمَالَتْ إِلَیْهِ عِنْدَ ذَلِکَ وَ قَبَّلَتْهُ وَ قَبَّلَهَا فَأَرَادَ وَطْأَهَا فَمَانَعَتْهُ وَ بَاتَ عِنْدَهَا تِلْکَ اللَّیْلَةَ مِنْ غَیْرِ نِکَاحٍ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ تَزَوَّجَ بِهَا سِرّاً وَ طَابَ قَلْبُهُ فَلَمَّا أَفَاقَ مِنْ سَکْرَتِهِ نَدِمَ عَلَی مَا کَانَ مِنْهُ وَ عَاتَبَ نَفْسَهُ وَ لَعَنَهَا فَلَمْ تَزَلْ تُرَاوِغُهُ (1) فِی کُلِّ لَیْلَةٍ وَ تَعِدُهُ بِوِصَالِهَا فَلَمَّا دَنَتِ اللَّیْلَةُ الْمَوْعُودَةُ مَدَّ یَدَهُ إِلَیْهَا لِیُضَاجِعَهَا وَ یُجَامِعَهَا فَأَبَتْ عَلَیْهِ وَ قَالَتْ مَا یَکُونُ ذَلِکَ إِلَّا أَنْ تَفِیَ بِوَعْدِکَ وَ کَانَ الْمَلْعُونُ اعْتَلَّ عِلَّةً شَدِیدَةً فَبَرَأَ مِنْهَا وَ کَانَتِ الْمَلْعُونَةُ لَا تُمَکِّنُهُ مِنْ نَفْسِهَا مَخَافَةَ أَنْ تَبْرُدَ نَارُهُ فَیُخِلَّ بِقَضَاءِ حَاجَتِهَا فَقَالَ لَهَا یَا قَطَامِ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ أَقْتُلُ لَکِ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ أَخَذَ سَیْفَهُ وَ مَضَی بِهِ إِلَی الصَّیْقَلِ فَأَجَادَ صِقَالَهُ وَ جَاءَ بِهِ إِلَیْهَا فَقَالَتْ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُعْمِلَ فِیهِ سَمّاً قَالَ وَ مَا تَصْنَعُ بِالسَّمِّ لَوْ وَقَعَ عَلَی جَبَلٍ لَهَدَّهُ فَقَالَتْ دَعْنِی أُعْمِلُ فِیهِ السَّمَّ فَإِنَّکَ لَوْ رَأَیْتَ عَلِیّاً لَطَاشَ عَقْلُکَ وَ ارْتَعَشَتْ یَدَاکَ وَ رُبَّمَا ضَرَبْتَهُ ضَرْبَةً لَا تَعْمَلُ فِیهِ شَیْئاً فَإِذَا کَانَ مَسْمُوماً فَإِنْ لَمْ تَعْمَلِ الضَّرْبَةُ عَمِلَ السَّمُّ فَقَالَ لَهَا یَا وَیْلَکِ أَ تُخَوِّفِینِی مِنْ عَلِیٍّ فَوَ اللَّهِ لَا أَرْهَبُ عَلِیّاً وَ لَا غَیْرَهُ فَقَالَتْ لَهُ دَعْنِی مِنْ قَوْلِکَ هَذَا وَ إِنَّ عَلِیّاً لَیْسَ کَمَنْ لَاقَیْتَ مِنَ الشُّجْعَانِ فَأَطْرَتْ (2) فِی مَدْحِهِ وَ ذَکَرَتْ شَجَاعَتَهُ وَ کَانَ غَرَضُهَا أَنْ یَحْمِلَ الْمَلْعُونَ عَلَی الْغَضَبِ وَ یُحَرِّضَهُ عَلَی الْأَمْرِ فَأَخَذَتِ السَّیْفَ وَ أَنْفَذَتْهُ إِلَی الصَّیْقَلِ فَسَقَاهُ السَّمَّ وَ رَدَّهُ إِلَی غِمْدِهِ وَ کَانَ ابْنُ مُلْجَمٍ قَدْ خَرَجَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ یَمْشِی فِی أَزِقَّةِ الْکُوفَةِ فَلَقِیَهُ صَدِیقٌ لَهُ وَ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَابِرٍ الْحَارِثِیُّ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ هَنَّأَهُ بِزِوَاجِ قَطَامِ ثُمَّ تَحَادَثَا سَاعَةً فَحَدَّثَهُ

ص: 274


1- 1. أی تخادعه.
2- 2. اطراه: احس الثناء علیه و بالغ فی مدحه.

و ابن ملجم ماجرا را از اول تا آخرش برای او تعریف کرد. عبدالله بسیار خوشحال شد و گفت: من کمکت می کنم. ابن ملجم گفت: حرف نزن، علی حیله گر تر از روباه و قوی تر از شیر است. آنگاه به راه افتاده و در کوچه های کوفه گشت می زد. پس بر امیرالمؤمنین علیه السلام گذشت که نزد میثم تمار نشسته بود. ابن ملجم خود را پنهان ساخت تا امام علیه السلام او را نبیند. امام با زیرکی فهمید و کسی را به دنبال او فرستاد هنگامی که نزد امام علیه السلام آمد بر ایشان سلام کرده و گریه و زاری کرد. علی علیه السلام به او فرمود:اینجا چه کار می کنی؟ گفت: در بازارهای کوفه گشت می زنم و آن ها را تماشا می کنم. علی علیه السلام فرمود: بر تو باد رفتن به مساجد که از هر خانه و مکانی برای تو بهتر است و بدترین مکانها بازار است تا وقتی نام خداوند در آن ها برده نشود. آن گاه مدتی با او سخن گفت و بازگشت. هنگامی که رفت امیرالمؤمنین علیه السلام به او خیره گشت و فرمود: برایم عجب دشمنی از قبیله مراد هستی هم چنین فرمود:

«من می خواهم به او زندگی بخشم ولی او خواستار کشتن من است، خداوند جز آنچه را که می خواهد، حاصل نگرداند».

سپس فرمود: ای میثم به خدا سوگند، یار و صاحبم رسول خدا صلی الله علیه و آله به من خبر داده است که او قاتل من است. میثم گفت: ای امیرالمؤمنین چرا او را قبل از اقدامش نمی کشید؟ امام فرمود: ای میثم قصاص قبل از جنایت جایز نیست. میثم گفت: سرورم اگر او را نمی کشی تبعیدش کن. امام فرمود: ای میثم مگر خداوند نفرموده است: « یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ »{خدا آنچه را بخواهد محو یا اثبات می کند، و اصل کتاب نزد اوست}(1)،

همچنین او هنوز جنایتی مرتکب نشده است تا مورد مجازات قرار گیرد و جایز نیست که قبل از اقدام و عمل مجازات شود. میثم گفت: خداوند مرگ ما را قبل از شما قرار دهد و هرگز فقدان و مصیبت شما را به ما نشان ندهد، ای امیرالمؤمنین آن چه هنگام خواهد بود؟ امام علیه السلام فرمود: خداوند پنج چیز را منحصر به خود کرد که پیامبر مرسل و فرشته مرگ از آن آگاهی ندارند. خداوند تبارک و تعالی فرمود: « إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ» {در حقیقت خداست که علم به قیامت نزد اوست}(2)،

ای میثم جز خداوند تبارک و تعالی کسی از این پنج چیز اطلاع ندارد و پیامبر و امام و فرشته مقرب از آن ها مطلع نشدند. ای میثم گریزی از تقدیر الهی نیست. سپس ابن ملجم برگشت و وارد منزل

ص: 275


1- . رعد/39
2- . لقمان/34

بِحَدِیثِهِ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ فَسُّرَ بِذَلِکَ سُرُوراً عَظِیماً فَقَالَ لَهُ أَنَا أُعَاوِنُکَ فَقَالَ ابْنُ مُلْجَمٍ دَعْنِی مِنْ هَذَا الْحَدِیثِ فَإِنَّ عَلِیّاً أَرْوَغُ مِنَ الثَّعْلَبِ وَ أَشَدُّ مِنَ الْأَسَدِ.

ثُمَّ مَضَی ابْنُ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ یَدُورُ فِی شَوَارِعِ الْکُوفَةِ فَاجْتَازَ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ جَالِسٌ عِنْدَ مِیثَمٍ التَّمَّارِ فَخَطَفَ عَنْهُ کَیْلَا یَرَاهُ فَفَطَنَ بِهِ فَبَعَثَ خَلْفَهُ رَسُولًا فَلَمَّا أَتَاهُ وَقَفَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ سَلَّمَ عَلَیْهِ وَ تَضَرَّعَ لَدَیْهِ فَقَالَ علیه السلام لَهُ مَا تَعْمَلُ هَاهُنَا قَالَ أَطُوفُ فِی أَسْوَاقِ الْکُوفَةِ وَ أَنْظُرُ إِلَیْهَا فَقَالَ علیه السلام عَلَیْکَ بِالْمَسَاجِدِ فَإِنَّهَا خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْبِقَاعِ کُلِّهَا وَ شَرُّهَا الْأَسْوَاقُ مَا لَمْ یُذْکَرِ اسْمُ اللَّهِ فِیهَا ثُمَّ حَادَثَهُ سَاعَةً وَ انْصَرَفَ فَلَمَّا وَلَّی جَعَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یُطِیلُ النَّظَرَ إِلَیْهِ وَ یَقُولُ یَا لَکَ مِنْ عَدُوٍّ لِی مِنْ مُرَادٍ ثُمَّ قَالَ علیه السلام:

أُرِیدُ حَیَاتَهُ وَ یُرِیدُ قَتْلِی***وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ.

ثُمَّ قَالَ علیه السلام یَا مِیثَمُ هَذَا وَ اللَّهِ قَاتِلِی لَا مَحَالَةَ أَخْبَرَنِی بِهِ حَبِیبِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مِیثَمٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَلِمَ لَا تَقْتُلُهُ أَنْتَ قَبْلَ ذَلِکَ فَقَالَ یَا مِیثَمُ لَا یَحِلُّ الْقِصَاصُ قَبْلَ الْفِعْلِ فَقَالَ مِیثَمٌ یَا مَوْلَایَ إِذَا لَمْ تَقْتُلْهُ فَاطْرُدْهُ فَقَالَ یَا مِیثَمُ لَوْ لَا آیَةٌ فِی کِتَابِ اللَّهِ یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ (1) وَ أَیْضاً أَنَّهُ بَعْدَ مَا جَنَی جِنَایَةً فَیُؤْخَذُ بِهَا وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یُعَاقَبَ قَبْلَ الْفِعْلِ فَقَالَ مِیثَمٌ جَعَلَ اللَّهُ یَوْمَنَا قَبْلَ یَوْمِکَ وَ لَا أَرَانَا اللَّهُ فِیکَ سُوءاً أَبَداً وَ مَتَی یَکُونُ ذَلِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَفَرَّدَ بِخَمْسَةِ أَشْیَاءَ لَا یَطَّلِعُ عَلَیْهَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ فَقَالَ عَزَّ مِنْ قَائِلٍ إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ(2) الْآیَةَ یَا مِیثَمُ هَذِهِ خَمْسَةٌ لَا یَطَّلِعُ عَلَیْهَا إِلَّا اللَّهُ تَعَالَی وَ مَا اطَّلَعَ عَلَیْهَا نَبِیٌّ وَ لَا وَصِیٌّ وَ لَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ یَا مِیثَمُ لَا حَذَرَ مِنْ قَدَرٍ یَا مِیثَمُ إِذَا جَاءَ الْقَضَاءُ فَلَا مَفَرَّ فَرَجَعَ ابْنُ مُلْجَمٍ وَ دَخَلَ عَلَی

ص: 275


1- 1. سورة الرعد: 39.
2- 2. سورة لقمان: 34.

قطام که لعنت خداوند بر او باشد شد و آن شب، شب نوزدهم ماه رمضان بود.

ام کلثوم دختر امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: در شب نوزدهم ماه رمضان و موقع افطار نزد پدرم رفتم و دو قرص نان جو و کاسه بزرگ شیر و نمک نیم­کوفته برای افطار برایشان بردم، هنگامی که امام نمازش را خواند برای افطار آمد پس در آن ها نگاه کرد و سرش را تکان داده و با صدای بلند گریه کرد و فرمود: دخترکم گمان نمی کردم که دختری آن چنان که تو به من بدی کردی به پدرش بدی کند. ام کلثوم گفت: چرا پدر جان؟ گفت: دخترکم آیا برای پدرت دو خورشت را در یک طبق می آوری؟ آیا می خواهی که فردای قیامت وقوفم نزد خدای تبارک و تعالی طولانی شود. من می خواهم تا پیرو برادر و پسر عمویم رسول خدا صلی الله علیه و آله باشم که تا زمانی که خداوند جان مبارک ایشان را قبض کرد دو خورشت در یک طبق به ایشان داده نشد. دخترکم کسی نیست که خوراک و پوشاک و شراب او خوب باشد مگر اینکه وقوفش نزد خدای عزوجل در روز قیامت طولانی شود. دخترکم در حلال دنیا حساب و در حرامش مجازات و عقاب است، صاحبم رسول خدا صلی الله علیه و آله به من خبر داده که جبرئیل علیه السلام در حالی که کلید گنج های زمین را در اختیار داشت به او نازل شد و فرمود: ای محمد خداوند به تو سلام می رساند و می فرماید: اگر بخواهی کوه­های تهامه را برای تو تبدیل به طلا و نقره می کنم. این کلید گنج های زمین را بگیر که خداوند در روز قیامت به خاطر آن از بهره و نصیب تو نمی کاهد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای جبرئیل بعد از آن چه اتفاق می افتد؟ گفت: مرگ. حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: پس نیازی در دنیا به آن ها ندارم، مرا رها کن تا روزی گرسنه باشم و روزی سیر، پس در روزی که گرسنه هستم به درگاه پروردگارم تضرع کنم و از او درخواست کنم و روزی که در آن سیر هستم پروردگارم را شکر کرده و حمد و ستایش کنم. جبرئیل علیه السلام به او فرمود: ای محمد به تمامی خوبی ها توفیق داده شدی.

پس علی علیه السلام فرمود: دخترکم دنیا خانه غرور و پستی است، پس هر کس چیزی را که از پیش فرستد آن را می یابد. دخترکم به خدا سوگند چیزی نمی خورم مگر اینکه یکی از آن دو خورشت را برداری. هنگامی که ام کلثوم این کار را کرد به طرف غذا رفت و قرصی نان را با نمک تناول کرد سپس خدا را حمد و ستایش کرد و به نماز ایستاد و همچنان که در رکوع و سجده بود به درگاه خدای سبحان تضرع و گریه می کرد. در آن شب ایشان بسیار به خانه ورود و خروج کرد و به آسمان نگاه می کرد در حالی که نگران بود و به خود می­پیچید. سپس سوره «یس» را تا آخر تلاوت نمود

ص: 276

قَطَامِ لَعَنَهُمَا اللَّهُ وَ کَانَتْ تِلْکَ اللَّیْلَةُ لَیْلَةَ تِسْعَ عَشْرَةَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ.

قَالَتْ أُمُّ کُلْثُومٍ بِنْتُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ لَمَّا کَانَتْ لَیْلَةُ تِسْعَ عَشْرَةَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ قَدَّمَتْ إِلَیْهِ عِنْدَ إِفْطَارِهِ طَبَقاً فِیهِ قُرْصَانِ مِنْ خُبْزِ الشَّعِیرِ وَ قَصْعَةٌ فِیهَا لَبَنٌ وَ مِلْحٌ جَرِیشٌ (1) فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ أَقْبَلَ عَلَی فَطُورِهِ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ وَ تَأَمَّلَهُ حَرَّکَ رَأْسَهُ وَ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً عَالِیاً وَ قَالَ یَا بُنَیَّةِ مَا ظَنَنْتُ أَنَّ بِنْتاً تَسُوءُ أَبَاهَا کَمَا قَدْ أَسَأْتِ أَنْتِ إِلَیَّ قَالَتْ وَ مَا ذَا یَا أَبَاهْ قَالَ یَا بُنَیَّةِ أَ تُقَدِّمِینَ إِلَی أَبِیکِ إِدَامَیْنِ فِی فَرْدِ طَبَقٍ وَاحِدٍ أَ تُرِیدِینَ أَنْ یَطُولَ وُقُوفِی غَداً بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَتْبَعَ أَخِی وَ ابْنَ عَمِّی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا قُدِّمَ إِلَیْهِ إِدَامَانِ فِی طَبَقٍ وَاحِدٍ إِلَی أَنْ قَبَضَهُ اللَّهُ یَا بُنَیَّةِ مَا مِنْ رَجُلٍ طَابَ مَطْعَمُهُ وَ مَشْرَبُهُ وَ مَلْبَسُهُ إِلَّا طَالَ وُقُوفُهُ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَا بُنَیَّةِ إِنَّ الدُّنْیَا فِی حَلَالِهَا حِسَابٌ وَ فِی حَرَامِهَا عِقَابٌ وَ قَدْ أَخْبَرَنِی حَبِیبِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام نَزَلَ إِلَیْهِ وَ مَعَهُ مَفَاتِیحُ کُنُوزِ الْأَرْضِ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ السَّلَامُ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ إِنْ شِئْتَ صَیَّرْتَ مَعَکَ جِبَالَ تِهَامَةَ ذَهَباً وَ فِضَّةً وَ خُذْ هَذِهِ مَفَاتِیحَ کُنُوزِ الْأَرْضِ وَ لَا یَنْقُصُ ذَلِکَ مِنْ حَظِّکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ وَ مَا یَکُونُ بَعْدَ ذَلِکَ قَالَ الْمَوْتُ فَقَالَ إِذاً لَا حَاجَةَ لِی فِی الدُّنْیَا دَعْنِی أَجُوعُ یَوْماً وَ أَشْبَعُ یَوْماً فَالْیَوْمَ الَّذِی أَجُوعُ فِیهِ أَتَضَرَّعُ إِلَی رَبِّی وَ أَسْأَلُهُ وَ الْیَوْمَ الَّذِی أَشْبَعُ فِیهِ أَشْکُرُ رَبِّی وَ أَحْمَدُهُ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ وُفِّقْتَ لِکُلِّ خَیْرٍ یَا مُحَمَّدُ.

ثُمَّ قَالَ علیه السلام یَا بُنَیَّةِ الدُّنْیَا دَارُ غُرُورٍ وَ دَارُ هَوَانٍ فَمَنْ قَدَّمَ شَیْئاً وَجَدَهُ یَا بُنَیَّةِ وَ اللَّهِ لَا آکُلُ شَیْئاً حَتَّی تَرْفَعِینَ أَحَدَ الْإِدَامَیْنِ فَلَمَّا رَفَعَتْهُ تَقَدَّمَ إِلَی الطَّعَامِ فَأَکَلَ قُرْصاً وَاحِداً بِالْمِلْحِ الْجَرِیشِ ثُمَّ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَامَ إِلَی صَلَاتِهِ فَصَلَّی وَ لَمْ یَزَلْ رَاکِعاً وَ سَاجِداً وَ مُبْتَهِلًا وَ مُتَضَرِّعاً إِلَی اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ یُکْثِرُ الدُّخُولَ وَ الْخُرُوجَ وَ هُوَ یَنْظُرُ إِلَی السَّمَاءِ وَ هُوَ قَلَقٌ یَتَمَلْمَلُ ثُمَّ قَرَأَ سُورَةَ یس حَتَّی خَتَمَهَا

ص: 276


1- 1. الجریش: ما طحنته غیر ناعم.

و با آرامی خوابید و وحشت زده و ترسان بیدار شد و شروع به پاک کردن صورت با لباسش کرد. پس برخاست و فرمود: «خداوندا دیدارت را به ما عطا فرما» و مکرر می گفت: «لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم» و نماز خواند تا قسمتی از شب سپری شد. آنگاه برای تعقیب نماز نشست و در حالی که نشسته بود چشمانش به خواب رفت بعد از مدتی هراسان از خواب بیدار شد.

ام کلثوم گفت: گویی اکنون دارم او را می­بینم که فرزندان و اهلش را جمع کرد و به آن ها فرمود: مرا در این ماه از دست می دهید، من امشب خوابی دیدم که مرا ترساند و می خواهم آن را برایتان تعریف کنم. گفتند: آن چیست؟ فرمود: من رسول خدا صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم که می فرمود: ای علی تو به زودی نزد ما می آیی، شقی ترین امت سراغ تو می آید و محاسنت را از خون سرت خضاب می کند، به خدا سوگند من مشتاق تو هستم و تو در دهه آخر ماه رمضان نزد ما می آیی. پس نزد ما بشتاب که آنچه نزد ماست برای تو بهتر و پایدارتر است. هنگامی که آن ها سخن حضرت را شنیدند با صدای بلند شروع به ناله و گریه کردند .

علی علیه السلام آن را قسم داد تا سکوت کنند و آنان ساکت شدند. پس شروع به وصیت کرد و آن ها را به نیکی امر و از منکر نهی کرد. ام کلثوم گفت: ایشان در تمام شب بلند شده و می نشستند و در سجده و رکوع بودند و هر ساعت بیرون رفته و به آسمان و ستاره ها نگاه می کردند و می فرمودند: به خدا سوگند دروغ نگفتم و به من هم دروغ نگفته شد، این شبی است که در آن وعده داده شدم. سپس به نماز بر می گشت و می فرمود:خدایا مرگ را برایم مبارک گردان و بکرر می فرمود: «انّا لله و انّا الیه راجعون» «و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم» و بر پیامبر و خاندان او درود می فرستاد و از خداوند بسیار طلب آمرزش می کرد.

ام کلثوم گفت: وقتی آن شب دیدم که پدرم نگران است و در بستر می غلتد و بسیار ذکر و استغفار می کند همراه او بیدار ماندم و گفتم: پدر جان چه شده است که امشب طعم خواب را نمی­چشی؟ فرمود: دخترم پدرت پهلوانان زیادی به قتل رساند و در معرکه های بسیاری وارد شد و هیچ وقت ترسی در دلش بیش از امشب وارد نشد. سپس فرمود: انّا لله و انّا الیه راجعون. من گفتم: پدر جان چه شده که از اول شب به خودتان خبر مرگ می دهید؟ فرمود: دخترکم اجل نزدیک و امید قطع شده است. ام کلثوم گفت: من گریه کردم و ایشان به من فرمودند: دخترکم گریه نکن، من آن را از خودم نمی گویم

ص: 277

ثُمَّ رَقَدَ هُنَیْهَةً وَ انْتَبَهَ مَرْعُوباً وَ جَعَلَ یَمْسَحُ وَجْهَهُ بِثَوْبِهِ وَ نَهَضَ قَائِماً عَلَی قَدَمَیْهِ وَ هُوَ یَقُولُ اللَّهُمَّ بَارِکْ لَنَا فِی لِقَائِکَ وَ یُکْثِرُ مِنْ قَوْلِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ ثُمَّ صَلَّی حَتَّی ذَهَبَ بَعْضُ اللَّیْلِ ثُمَّ جَلَسَ لِلتَّعْقِیبِ ثُمَّ نَامَتْ عَیْنَاهُ وَ هُوَ جَالِسٌ ثُمَّ انْتَبَهَ مِنْ نَوْمَتِهِ مَرْعُوباً.

قَالَتْ أُمُّ کُلْثُومٍ کَأَنِّی بِهِ وَ قَدْ جَمَعَ أَوْلَادَهُ وَ أَهْلَهُ وَ قَالَ لَهُمْ فِی هَذَا الشَّهْرِ تَفْقِدُونِی إِنِّی رَأَیْتُ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ رُؤْیَا هَالَتْنِی وَ أُرِیدُ أَنْ أَقُصَّهَا عَلَیْکُمْ قَالُوا وَ مَا هِیَ قَالَ إِنِّی رَأَیْتُ السَّاعَةَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَنَامِی وَ هُوَ یَقُولُ لِی یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّکَ قَادِمٌ إِلَیْنَا عَنْ قَرِیبٍ یَجِی ءُ إِلَیْکَ أَشْقَاهَا فَیَخْضِبُ شَیْبَتَکَ مِنْ دَمِ رَأْسِکَ وَ أَنَا وَ اللَّهِ مُشْتَاقٌ إِلَیْکَ وَ إِنَّکَ عِنْدَنَا فِی الْعَشْرِ الْآخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فَهَلُمَّ إِلَیْنَا فَمَا عِنْدَنَا خَیْرٌ لَکَ وَ أَبْقَی قَالَ فَلَمَّا سَمِعُوا کَلَامَهُ ضَجُّوا بِالْبُکَاءِ وَ النَّحِیبِ وَ أَبْدَوُا الْعَوِیلَ فَأَقْسَمَ عَلَیْهِمْ بِالسُّکُوتِ فَسَکَتُوا ثُمَّ أَقْبَلَ یُوصِیهِمْ وَ یَأْمُرُهُمْ بِالْخَیْرِ وَ یَنْهَاهُمْ عَنِ الشَّرِّ قَالَتْ أُمُّ کُلْثُومٍ وَ لَمْ یَزَلْ تِلْکَ اللَّیْلَةَ قَائِماً وَ قَاعِداً وَ رَاکِعاً وَ سَاجِداً ثُمَّ یَخْرُجُ سَاعَةً بَعْدَ سَاعَةٍ یَقْلِبُ طَرْفَهُ فِی السَّمَاءِ وَ یَنْظُرُ فِی الْکَوَاکِبِ وَ هُوَ یَقُولُ وَ اللَّهِ مَا کَذَبْتُ وَ لَا کُذِبْتُ وَ إِنَّهَا اللَّیْلَةُ الَّتِی وُعِدْتُ بِهَا ثُمَّ یَعُودُ إِلَی مُصَلَّاهُ وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ بَارِکْ لِی فِی الْمَوْتِ وَ یُکْثِرُ مِنْ قَوْلِ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ وَ یُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ وَ یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ کَثِیراً.

قَالَتْ أُمُّ کُلْثُومٍ فَلَمَّا رَأَیْتُهُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ قَلَقاً مُتَمَلْمِلًا کَثِیرَ الذِّکْرِ وَ الِاسْتِغْفَارِ أَرِقْتُ مَعَهُ لَیْلَتِی وَ قُلْتُ یَا أَبَتَاهْ مَا لِی أَرَاکَ هَذِهِ اللَّیْلَةَ لَا تَذُوقُ طَعْمَ الرُّقَادِ قَالَ یَا بُنَیَّةِ إِنَّ أَبَاکِ قَتَلَ الْأَبْطَالَ وَ خَاضَ الْأَهْوَالَ وَ مَا دَخَلَ الْخَوْفُ لَهُ جوف (1) [جَوْفاً] وَ مَا دَخَلَ فِی قَلْبِی رُعْبٌ أَکْثَرُ مِمَّا دَخَلَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ ثُمَّ قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ فَقُلْتُ یَا أَبَاهْ مَا لَکَ تَنْعَی نَفْسَکَ مُنْذُ اللَّیْلَةِ قَالَ یَا بُنَیَّةِ قَدْ قَرُبَ الْأَجَلُ وَ انْقَطَعَ الْأَمَلُ قَالَتْ أُمُّ کُلْثُومٍ فَبَکَیْتُ فَقَالَ لِی یَا بُنَیَّةِ لَا تَبْکِیِنَّ فَإِنِّی لَمْ أَقُلْ ذَلِکَ إِلَّا

ص: 277


1- 1. الظاهر کما فی« ت و هامش ک»: و ما دخل له خوف.

بلکه رسول خدا صلی الله علیه و آله به من اطلاع داد. پس ساعتی به خواب فرو رفتند و سپس بیدار شده و فرمودند: دخترکم نزدیک اذان مرا خبر کن. آنگاه به نماز و دعا و تضرع به درگاه خداوند سبحان پرداخت آنچنان که اول شب انجام می داد. ام کلثوم گفت: من منتظر وقت اذان بودم، هنگامی که موعد اذان فرا رسید، من با کاسه ای آب نزدشان رفتم و بیدارشان کردم. پس وضویی به کمال گرفت و بلند شده و لباسش را پوشید و در را باز کرد و وارد حیاط خانه شد. مرغابیانی در خانه بودند که به برادرم حسین علیه السلام هدیه شده بود. آنها دنبال او به راه افتاده و بال و پر زده و در مقابل او سرو صدا کردند در حالی که پیش از آن شب، سرو صدا نمی­کردند. امام علیه السلام فرمود: لا اله الّا الله فریادهایی است که به دنبال آن نوحه خواهد بود و صبح فردا قضای الهی آشکار خواهد شد. من به ایشان گفتم: پدر جان آیا این چنین فال بد می زنی؟ فرمود: دخترکم کسی نه به ما اهل بیت فال می زند و نه به او فال بد می زنیم، امّا این گفته­ای بود که بر زبانم جاری شد. آنگاه فرمود: دخترکم تو را به خدا سوگند آن ها را آزاد کن، تو آن ها را که هنگام گرسنه یا تشنگی قدرت سخن گفتن ندارند حبس کردی، پس به آن ها غذا و آب بده یا آزادشان کن تا از علف های خشک زمین بخورند، هنگامی که به در رسید و خواست تا آن را باز کرده و خارج شود دستگیره آن به بند ازار او گیر کرد و بند آن باز شد و افتاد. پس آن را برداشت و محکم کرد و فرمود:

خودت را برای مرگ آماده کن که به دیدارت می آید، و از مرگ ناله نکن هنگامی که در دیارت فرود آمد.

فریب روزگار را نخور هر چند به تو روی خوش نشان داد، زیرا همان گونه که تو را خندانده است آنچنان نیز می گریاند.

آنگاه فرمود: پروردگارا توفیق مرگ و دیدارت را به من عطا فرما. ام کلثوم گفت: من پشت سر او راه می رفتم، هنگامی که شنیدم که آن حرف ها را می زند گفتم: پناه بر خدا پدر جان از اول شب خبر مرگ به خودتان می دهید. فرمود: دخترکم خبر مرگ نیست بلکه علامات و نشانه های مرگ پشت سر هم اتفاق می افتند. پس از جواب خودداری کن. آن گاه در را باز کرده و خارج شد.

ام کلثوم گفت: من نزد برادرم حسن علیه السلام رفتم و گفتم: برادر جان، امشب بر پدرمان چنین و چنان گذشت و هم اکنون بیرون رفت پس به دنبال او برو. آنگاه حسن بن علی علیه السلام برخاست و او را دنبال کرد، قبل از اینکه علی علیه السلام وارد مسجد شود حسن علیه السلام فرمود: پدر جان چه چیزی شما را وادار به بیرون آمدن

ص: 278

بِمَا عَهِدَ إِلَیَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ إِنَّهُ نَعَسَ وَ طَوَی سَاعَةً ثُمَّ اسْتَیْقَظَ مِنْ نَوْمِهِ وَ قَالَ یَا بُنَیَّةِ إِذَا قَرُبَ وَقْتُ الْأَذَانِ فَأَعْلِمِینِی ثُمَّ رَجَعَ إِلَی مَا کَانَ عَلَیْهِ أَوَّلَ اللَّیْلِ مِنَ الصَّلَاةِ وَ الدُّعَاءِ وَ التَّضَرُّعِ إِلَی اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی قَالَتْ أُمُّ کُلْثُومٍ فَجَعَلْتُ أَرْقُبُ وَقْتَ الْأَذَانِ فَلَمَّا لَاحَ الْوَقْتُ أَتَیْتُهُ وَ مَعِی إِنَاءٌ فِیهِ مَاءٌ ثُمَّ أَیْقَظْتُهُ فَأَسْبَغَ الْوُضُوءَ وَ قَامَ وَ لَبِسَ ثِیَابَهُ وَ فَتَحَ بَابَهُ ثُمَّ نَزَلَ إِلَی الدَّارِ وَ کَانَ فِی الدَّارِ إِوَزٌّ قَدْ أُهْدِیَ إِلَی أَخِی الْحُسَیْنِ علیه السلام فَلَمَّا نَزَلَ خَرَجْنَ وَرَاءَهُ وَ رَفْرَفْنَ وَ صِحْنَ فِی وَجْهِهِ وَ کَانَ قَبْلَ تِلْکَ اللَّیْلَةِ لَمْ یَصِحْنَ فَقَالَ علیه السلام لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ صَوَارِخُ تَتْبَعُهَا نَوَائِحُ وَ فِی غَدَاةِ غَدٍ یَظْهَرُ الْقَضَاءُ فَقُلْتُ لَهُ یَا أَبَاهْ هَکَذَا تَتَطَیَّرُ فَقَالَ یَا بُنَیَّةِ مَا مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ مَنْ یَتَطَیَّرُ وَ لَا یُتَطَیَّرُ بِهِ وَ لَکِنْ قَوْلٌ جَرَی عَلَی لِسَانِی ثُمَّ قَالَ یَا بُنَیَّةِ بِحَقِّی عَلَیْکِ إِلَّا مَا أَطْلَقْتِیهِ فَقَدْ حَبَسْتِ مَا لَیْسَ لَهُ لِسَانٌ وَ لَا یَقْدِرُ عَلَی الْکَلَامِ إِذَا جَاعَ أَوْ عَطِشَ فَأَطْعِمِیهِ وَ اسْقِیهِ وَ إِلَّا خَلِّی سَبِیلَهُ یَأْکُلْ مِنْ حَشَائِشِ الْأَرْضِ فَلَمَّا وَصَلَ إِلَی الْبَابِ فَعَالَجَهُ لِیَفْتَحَهُ فَتَعَلَّقَ الْبَابُ بِمِئْزَرِهِ فَانْحَلَّ مِئْزَرُهُ حَتَّی سَقَطَ فَأَخَذَهُ وَ شَدَّهُ وَ هُوَ یَقُولُ:

اشْدُدْ حَیَازِیمَکَ لِلْمَوْتِ فَإِنَّ الْمَوْتَ لَاقِیکَا***وَ لَا تَجْزَعْ مِنَ الْمَوْتِ إِذَا حَلَّ بِنَادِیکَا

وَ لَا تَغْتَرَّ بِالدَّهْرِ وَ إِنْ کَانَ یُؤَاتِیکَا***کَمَا أَضْحَکَکَ الدَّهْرُ کَذَاکَ الدَّهْرُ یُبْکِیکَا.

ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ بَارِکْ لَنَا فِی الْمَوْتِ اللَّهُمَّ بَارِکْ لِی فِی لِقَائِکَ قَالَتْ أُمُّ کُلْثُومٍ وَ کُنْتُ أَمْشِی خَلْفَهُ فَلَمَّا سَمِعْتُهُ یَقُولُ ذَلِکَ قُلْتُ وَا غَوْثَاهْ یَا أَبَتَاهْ أَرَاکِ تَنْعَی نَفْسَکَ مُنْذُ اللَّیْلَةِ قَالَ یَا بُنَیَّةِ مَا هُوَ بِنَعَاءٍ وَ لَکِنَّهَا دَلَالاتٌ وَ عَلَامَاتٌ لِلْمَوْتِ تَتْبَعُ بَعْضُهَا بَعْضاً فَأَمْسِکِی عَنِ الْجَوَابِ ثُمَّ فَتَحَ الْبَابَ وَ خَرَجَ.

قَالَتْ أُمُّ کُلْثُومٍ فَجِئْتُ إِلَی أَخِی الْحَسَنِ علیه السلام فَقُلْتُ یَا أَخِی قَدْ کَانَ مِنْ أَمْرِ أَبِیکِ اللَّیْلَةَ کَذَا وَ کَذَا وَ هُوَ قَدْ خَرَجَ فِی هَذَا اللَّیْلِ الْغَلَسَ فَالْحَقْهُ فَقَامَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ تَبِعَهُ فَلَحِقَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ الْجَامِعَ فَقَالَ یَا أَبَاهْ مَا أَخْرَجَکَ فِی

ص: 278

در این ساعت کرده در حالی که یک سوم از شب باقی مانده است؟ فرمود: ای دوست و نور چشمانم! به دلیل خوابی که امشب دیدم و مرا ترسان و نگران و ناراحت ساخت بیرون آمدم. حسن علیه السلام فرمود: آنچه را که دیدید خیر باشد پس آن را برای من کرد. امام علیه السلام فرمود: فرزندم در خواب، دیدم که گویا جبرئیل علیه السلام از آسمان بر کوه ابو قبیس فرود آمد و دو تکه سنگ از آن برداشت و آن ها را به کعبه برده و روی آن قرار داد سپس یکی از آن ها را بر روی دیگری زد و مانند استخوان پوسیده گشت و سپس آن را به باد داد. پس در مکه و مدینه خانه­ای نبود مگر این که مقداری از آن غبار وارد آن شده باشد. حسن علیه السلام فرمود: پدر جان تعبیر آن چیست؟ فرمود: فرزندم اگر خوابم درست باشد پدرت کشته خواهد شد و در این صورت در مکه و مدینه خانه ای باقی نمی ماند مگر غم و مصیبت فقدان من در آن ها وارد می شود. حسن علیه السلام فرمود: پدر جان آیا می دانی چه موقع اتفاق می افتد؟ فرمود: فرزندم خداوند می فرماید « وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ»(1)

کسی نمی داند فردا چه به دست می آورد و کسی نمی داند در کدامین سرزمین می میرد}، امّا پیامبر به من وعده داد که آن در دهه آخر ماه رمضان و توسط ابن ملجم مرادی خواهد بود. من به ایشان گفتم: پدر جان، اگر می دانی که او این کار را می کند پس او را بکش. فرمود: پسرکم قصاص جز بعد از جنایت جایز نیست و هنوز جنایتی از او سر نزده است. پسرکم اگر دو ثقل بزرگ یعنی انس و جن جمع شوند و بخواهند که آن را دفع کنند، نمی توانند. پسرکم به بسترت برگرد. حسن علیه السلام فرمود: پدر جان می خواهم با تو به مکان نمازت بیایم. علی علیه السلام فرمود: تو را به حقم نسبت به تو قسم می دهم که به بسترت برگرد تا خوابت بر هم نخورد و قسمت می دهم که در این مورد از من سرپیچی نکن. پس حسن علیه السلام برگشت و خواهرش ام کلثوم را دید که پشت در ایستاده و منتظر اوست. او وارد شده و ام کلثوم را از آن چه گذشت آگاه ساخت و آن دو با هم نشستند و در حالی که ناراحت بودند صحبت کردند تا اینکه خواب بر آن ها غلبه کرد پس بلند شده و به بسترشان رفتند و خوابیدند.

ابو مخنف و دیگران گفته اند: امیرالمؤمنین به راه افتاد تا وارد مسجد شد در حالی که نور چراغ ها کم شده بود. پس ساعتی در آنجا نماز خوانده و دعا کرد و تعقیب خواند آنگاه برخاست و دو رکعت نماز خواند سپس بالای مناره رفت و انگشتان سبابه­اش را داخل گوش کرده و سینه صاف کرد و اذان گفت، آن حضرت علیه السلام هنگامی که اذان می گفت در کوفه خانه ای نمی ماند مگر اینکه صدای او به آن ها می رسید.

ص: 279


1- . لقمان: 34

هَذِهِ السَّاعَةِ وَ قَدْ بَقِیَ مِنَ اللَّیْلِ ثُلُثُهُ فَقَالَ یَا حَبِیبِی وَ یَا قُرَّةَ عَیْنِی خَرَجَتْ لِرُؤْیَا رَأَیْتُهَا فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ أَهَالَتْنِی وَ أَزْعَجَتْنِی وَ أَقْلَقَتْنِی فَقَالَ لَهُ خَیْراً رَأَیْتَ وَ خَیْراً یَکُونُ فَقَصَّهَا عَلَیَّ فَقَالَ علیه السلام یَا بُنَیَّ رَأَیْتُ کَأَنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام قَدْ نَزَلَ عَنِ السَّمَاءِ عَلَی جَبَلِ أَبِی قُبَیْسٍ فَتَنَاوَلَ مِنْهُ حَجَرَیْنِ وَ مَضَی بِهِمَا إِلَی الْکَعْبَةِ وَ تَرَکَهُمَا عَلَی ظَهْرِهَا وَ ضَرَبَ أَحَدَهُمَا عَلَی الْآخَرِ فَصَارَتْ کَالرَّمِیمِ ثُمَّ ذَرَّهُمَا فِی الرِّیحِ فَمَا بَقِیَ بِمَکَّةَ وَ لَا بِالْمَدِینَةِ بَیْتٌ إِلَّا وَ دَخَلَهُ مِنْ ذَلِکَ الرَّمَادِ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَتِ وَ مَا تَأْوِیلُهَا فَقَالَ یَا بُنَیَّ إِنْ صَدَقَتْ رُؤْیَایَ فَإِنَّ أَبَاکَ مَقْتُولٌ وَ لَا یَبْقَی بِمَکَّةَ حِینَئِذٍ وَ لَا بِالْمَدِینَةِ بَیْتٌ إِلَّا وَ یَدْخُلُهُ مِنْ ذَلِکَ غَمٌّ وَ مُصِیبَةٌ مِنْ أَجْلِی فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام وَ هَلْ تَدْرِی مَتَی یَکُونُ ذَلِکَ یَا أَبَتِ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ (1) وَ لَکِنْ عَهِدَ إِلَیَّ حَبِیبِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ یَکُونُ فِی الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ یَقْتُلُنِی ابْنُ مُلْجَمٍ الْمُرَادِیُّ فَقُلْتُ لَهُ یَا أَبَتَاهْ إِذَا عَلِمْتَ مِنْهُ ذَلِکَ فَاقْتُلْهُ قَالَ یَا بُنَیَّ لَا یَجُوزُ الْقِصَاصُ إِلَّا بَعْدَ الْجِنَایَةِ وَ الْجِنَایَةُ لَمْ تَحْصُلْ مِنْهُ یَا بُنَیَّ لَوِ اجْتَمَعَ الثَّقَلَانِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلَی أَنْ یَدْفَعُوا ذَلِکَ لَمَّا قَدَرُوا یَا بُنَیَّ ارْجِعْ إِلَی فِرَاشِکَ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام یَا أَبَتَاهْ أُرِیدُ أَمْضِی مَعَکَ إِلَی مَوْضِعِ صَلَاتِکَ فَقَالَ لَهُ أَقْسَمْتُ بِحَقِّی عَلَیْکَ إِلَّا مَا رَجَعْتَ إِلَی فِرَاشِکَ لِئَلَّا یَتَنَغَّصَ عَلَیْکَ نَوْمُکَ وَ لَا تَعْصِنِی فِی ذَلِکَ قَالَ فَرَجَعَ الْحَسَنُ علیه السلام فَوَجَدَ أُخْتَهُ أُمَّ کُلْثُومٍ قَائِمَةً خَلْفَ الْبَابِ تَنْتَظِرُهُ فَدَخَلَ فَأَخْبَرَهَا بِذَلِکَ وَ جَلَسَا یَتَحَادَثَانِ وَ هُمَا مَحْزُونَانِ حَتَّی غَلَبَ عَلَیْهِمَا النُّعَاسُ فَقَامَا وَ دَخَلَا إِلَی فِرَاشِهِمَا وَ نَامَا.

قَالَ أَبُو مِخْنَفٍ وَ غَیْرُهُ وَ سَارَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حَتَّی دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ الْقَنَادِیلُ قَدْ خَمَدَ ضَوْؤُهَا فَصَلَّی فِی الْمَسْجِدِ وِرْدَهُ وَ عَقَّبَ سَاعَةً ثُمَّ إِنَّهُ قَامَ وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ عَلَا الْمِئْذَنَةَ وَ وَضَعَ سَبَّابَتَیْهِ فِی أُذُنَیْهِ وَ تَنَحْنَحَ ثُمَّ أَذَّنَ وَ کَانَ علیه السلام إِذَا أَذَّنَ لَمْ یَبْقَ فِی بَلْدَةِ الْکُوفَةِ بَیْتٌ إِلَّا اخْتَرَقَهُ صَوْتُهُ.

ص: 279


1- 1. سورة لقمان: 34.

راوی گفت: اما ابن ملجم در آن شب به خودش فکر می کرد و نمی دانست که چه کار کند گاهی خودش را سرزنش و توبیخ می کرد و از عاقبت کارش می ترسید و می خواست که از تصمیمش منصرف شود و بار دیگر قطام لعنها الله و حُسن و جمال و ثروتش به یاد آورده و به او میل پیدا می کرد. او بیشتر آن شب را در بستر خود غلتید و شعرش را زمزمه می کرد تا اینکه آن ملعونه آمد و با او در بسترش خوابید و به او گفت: ای فلانی آیا کسی که عزم کاری به این مهمی کرده است می خوابد؟ ابن ملجم به او گفت: به خدا سوگند من همین الان او را برایت خواهم کشت. قطام گفت: او را به قتل برسان و خوشحال و شادمان نزد من برگرد و آنچه می خواهی انجام بده که من منتظرت هستم. ابن ملجم به او گفت: بلکه او را می کشم و با ناراحتی و بدبختی و پشیمانی نزد تو می آیم. قطام گفت: پناه بر خدا از فال بدت، آنگاه آن ملعون ماند شتر اصیل و تندرو پرید و گفت: شمشیرم را بیاور و آنگاه لُنگی پوشید و شالی را حمایل کرد و شمشیر را بین شال و شکمش پنهان کرد و گفت: در را باز کن که من هم اکنون علی را برایت می کشم. قطام خوشحال و شادمان برخاسته و سینه او را بوسید، آن ملعون نیز مدتی به بوسیدن و مکیدن او پرداخت آنگاه درصدد فریفتن او برآمد. قطام به او گفت: این علی است که به مسجد آمد و اذان گفت: پس بلند شو و او را بکش آنگاه به نزد من برگرد که منتظرت هستم. ابن ملجم از در بیرون رفت در حالی که قطام پشت در بود و با این ابیات او را تشویق می کرد.

هنگامی که ماری، بندگان را خسته و درمانده کند، و زهر مرگ، شراب آن باشد

در تاریکی ابن ملجم را به سوی او روانه ساختیم، شجاعی که چون جنگ درگیرد برای آن زبانه می­کشد.

ای علی این ضربه را بر فرق سرت بگیر، با دست خوشبختی که به زودی پاداش خود را خواهد گرفت .

راوی گفت: پس ابن ملجم رو به قطام کرد و گفت: به خدا سوگند بیت آخر این شعر را خراب کردی، او گفت: چرا؟ ابن ملجم به او گفت باید می گفتی: «با دستان بدبخت و شقی ای که مجازاتش را خواهی دید»

مؤلف این کتاب رحمة الله علیه گفته است: این روایت درست نیست بلکه ما همان گونه که آن را یافتیم نوشته ایم و روایت صحیح این است که ابن ملجم شب را در مسجد به همراه دو مرد دیگر به نام های

ص: 280

قَالَ الرَّاوِی وَ أَمَّا ابْنُ مُلْجَمٍ فَبَاتَ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ یُفَکِّرُ فِی نَفْسِهِ وَ لَا یَدْرِی مَا یَصْنَعُ فَتَارَةً یُعَاتِبُ نَفْسَهُ وَ یُوَبِّخُهَا وَ یَخَافُ مِنْ عُقْبَی فِعْلِهِ فِیهِمْ أَنْ یَرْجِعَ عَنْ ذَلِکَ وَ تَارَةً یَذْکُرُ قَطَامِ لَعَنَهَا اللَّهُ وَ حُسْنَهَا وَ جَمَالَهَا وَ کَثْرَةَ مَالِهَا فَتَمِیلُ نَفْسُهُ إِلَیْهَا فَبَقِیَ عَامَّةَ لَیْلِهِ یَتَقَلَّبُ عَلَی فِرَاشِهِ وَ هُوَ یَتَرَنَّمُ بِشِعْرِهِ ذَلِکَ إِذَا أَتَتْهُ الْمَلْعُونَةُ وَ نَامَتْ مَعَهُ فِی فِرَاشِهِ وَ قَالَتْ لَهُ یَا هَذَا مَنْ یَکُونُ عَلَی هَذَا الْعَزْمِ یَرْقُدُ فَقَالَ لَهَا وَ اللَّهِ إِنِّی أَقْتُلُهُ لَکِ السَّاعَةَ فَقَالَتِ اقْتُلْهُ وَ ارْجِعْ إِلَیَّ قَرِیرَ الْعَیْنِ مَسْرُوراً وَ افْعَلْ مَا تُرِیدُ فَإِنِّی مُنْتَظِرَةٌ لَکَ فَقَالَ لَهَا بَلْ أَقْتُلُهُ وَ أَرْجِعُ إِلَیْکِ سَخِینَ الْعَیْنِ مَحْزُوناً مَنْحُوساً مَحْسُوراً فَقَالَتْ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ تَطَیُّرِکَ الْوَحْشَ قَالَ فَوَثَبَ الْمَلْعُونُ کَأَنَّهُ الْفَحْلُ مِنَ الْإِبِلِ قَالَ هَلُمِّی إِلَیَّ بِالسَّیْفِ ثُمَّ إِنَّهُ اتَّزَرَ بِمِئْزَرٍ وَ اتَّشَحَ بِإِزَارٍ وَ جَعَلَ السَّیْفَ تَحْتَ الْإِزَارِ مَعَ بَطْنِهِ وَ قَالَ افْتَحِی لِی الْبَابَ فَفِی هَذِهِ السَّاعَةَ أَقْتُلُ لَکِ عَلِیّاً فَقَامَتْ فَرْحَةً مَسْرُورَةً وَ قَبَّلَتْ صَدْرَهُ وَ بَقِیَ یُقَبِّلُهَا وَ یَتَرَشَّفُهَا سَاعَةً ثُمَّ رَاوَدَهَا عَنْ نَفْسِهَا فَقَالَتْ لَهُ هَذَا عَلِیٌّ أَقْبَلَ إِلَی الْجَامِعِ وَ أَذَّنَ فَقُمْ إِلَیْهِ فَاقْتُلْهُ ثُمَّ عُدْ إِلَیَّ فَهَا أَنَا مُنْتَظِرَةٌ رُجُوعَکَ فَخَرَجَ مِنَ الْبَابِ وَ هِیَ خَلْفَهُ تُحَرِّضُهُ بِهَذِهِ الْأَبْیَاتِ أَقُولُ:

إِذَا مَا حَیَّةٌ أَعْیَتِ الرُّقَّا***وَ کَانَ ذُعَافُ الْمَوْتِ مِنْهُ شَرَابُهَا(1)

رَسَسْنَا إِلَیْهَا فِی الظَّلَامِ ابْنَ مُلْجَمٍ (2)***هُمَامٌ إِذَا مَا الْحَرْبُ شَبَّ لَهَا بِهَا

فَخُذْهَا عَلِیُّ فَوْقَ رَأْسِکَ ضَرْبَةً***بِکَفٍّ سَعِیدٍ سَوْفَ یَلْقَی ثَوَابَهَا.

قَالَ الرَّاوِی فَالْتَفَتَ إِلَیْهَا وَ قَالَ لَهَا أَفْسَدْتِ وَ اللَّهِ الشِّعْرَ فِی هَذَا الْبَیْتِ الْآخِرِ قَالَتْ وَ لِمَ ذَاکَ قَالَ لَهَا هَلَّا قُلْتُ: بِکَفٍّ شَقِیٍّ سَوْفَ یَلْقَی عِقَابَهَا.

قَالَ مُصَنِّفُ هَذَا الْکِتَابِ قَدَّسَ رُوحَهُ هَذَا الْخَبَرُ غَیْرُ صَحِیحٍ بَلْ إِنَّا کَتَبْنَاهُ کَمَا وَجَدْنَاهُ وَ الرِّوَایَةُ الصَّحِیحَةُ أَنَّهُ بَاتَ فِی الْمَسْجِدِ وَ مَعَهُ رَجُلَانِ أَحَدُهُمَا

ص: 280


1- 1. الذعاف: السم الذی یقتل من ساعته.
2- 2. فی( م) و( خ): دسسنا.

شبیب بن بحیره و وردان بن مجالد گذراند که او را در کشتن علی علیه السلام کمک کردند. علی علیه السلام اذان گفت و از مناره پایین آمد و شروع به حمد و تسبیح و گفتن تکبیر کرده و بسیار بر پیامبر صلی الله علیه و آله درود فرستاد. راوی گفت: از اخلاق شایسته حضرت علیه السلام آن بود که به سراغ کسانی که در مسجد می خوابیدند می رفت و می فرمود: خداوند تو را رحمت کند نماز، برای نمازی که بر تو واجب شده است بپا خیز. آن گاه این آیه را تلاوت می نمود: « إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ» {نماز از کار زشت و ناپسند باز می دارد}(1)

ایشان این کار را همیشه انجام می داد تا این که به آن ملعون رسید و دید که او روی صورتش خوابیده است، به او گفت: فلانی! از خواب بیدار شو که خوابیدن تو را خداوند زشت شمرده است. چون خواب شیطان و اهل جهنم است بلکه به سمت راستت بخواب که خوابیدن دانشمندان است یا به طرف چپ خود بخواب که خواب حکیمان است و بر پشت خود نخواب که آن خواب پیامبران است. پس ملعون تکان خورد گویی که می خواست بلند شود ولی همچنان سرجایش بود امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: قصد کاری را کرده ای که نزدیک است آسمان ها و زمین از آن بشکافد و کوه ها متلاشی گردند، اگر می خواستی تو را از آنچه زیر جامه ات است باخبر می ساختم. آن گاه او را رها ساخت و به محرابش رفت و برای نماز به پا خاست. آن حضرت علیه السلام مثل همیشه رکوع و سجده را در نمازهای واجب و مستحبی طولانی می کرد و حضور قلب داشت. هنگامی که آن را احساس کرد آن ملعون به سرعت برخاست و جلو آمد تا روبروی اسطوانه­ایی که امام بر آن نماز می خواند ایستاد. آن ملعون به امام علیه السلام مهلت داد تا رکعت اول را خواند و به رکوع رفت و سجده اوّل را رفته و سرش را بلند کرد، آن گاه شمشیر را برداشت و تکانش داد سپس بر فرق سر مبارک آن حضرت ضربه ای وارد ساخت و ضربه درست به جایی اصابت کرد که عمرو بن عبدود عامری در آن زده بود، آن گاه فرق سر را تا سجده گاه شکافت، وقتی امام علیه السلام ضربه را احساس کرد ناله ای نکرده و صبر کرد و راضی بود و به صورت افتاد در حالی که کسی نزد آن حضرت نبود، و حضرت می­گفت: بسم الله و بالله و علی ملة رسول الله. پس فریاد زد و فرمود: به پروردگار کعبه قسم که ابن ملجم آن لعین و فرزند زن یهودی مرا کشت. ای مردم نگذارید تا فرار کند. آن گاه

ص: 281


1- . عنکبوت/ 45

شَبِیبُ بْنُ بحیرة(1) [بَجَرَةَ] وَ الْآخَرُ وَرْدَانُ بْنُ مُجَالِدٍ یُسَاعِدَانِهِ عَلَی قَتْلِ عَلِیٍّ علیه السلام فَلَمَّا أَذَّنَ علیه السلام وَ نَزَلَ مِنَ الْمِئْذَنَةِ وَ جَعَلَ یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُقَدِّسُهُ وَ یُکَبِّرُهُ وَ یُکْثِرُ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ الرَّاوِی وَ کَانَ مِنْ کَرَمِ أَخْلَاقِهِ علیه السلام أَنَّهُ یَتَفَقَّدُ النَّائِمِینَ فِی الْمَسْجِدِ وَ یَقُولُ لِلنَّائِمِ الصَّلَاةَ یَرْحَمُکَ اللَّهُ الصَّلَاةَ قُمْ إِلَی الصَّلَاةِ الْمَکْتُوبَةِ عَلَیْکَ ثُمَّ یَتْلُو علیه السلام إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ(2) فَفَعَلَ ذَلِکَ کَمَا کَانَ یَفْعَلُهُ عَلَی مَجَارِی عَادَتِهِ مَعَ النَّائِمِینَ فِی الْمَسْجِدِ حَتَّی إِذَا بَلَغَ إِلَی الْمَلْعُونِ فَرَآهُ نَائِماً عَلَی وَجْهِهِ قَالَ لَهُ یَا هَذَا قُمْ مِنْ نَوْمِکَ هَذَا فَإِنَّهَا نَوْمَةٌ یَمْقُتُهَا اللَّهُ وَ هِیَ نَوْمَةُ الشَّیْطَانِ وَ نَوْمَةُ أَهْلِ النَّارِ بَلْ نَمْ عَلَی یَمِینِکَ فَإِنَّهَا نَوْمَةُ الْعُلَمَاءِ أَوْ عَلَی یَسَارِکَ فَإِنَّهَا نَوْمَةُ الْحُکَمَاءِ وَ لَا تَنَمْ عَلَی ظَهْرِکَ فَإِنَّهَا نَوْمَةُ الْأَنْبِیَاءِ.

قَالَ فَتَحَرَّکَ الْمَلْعُونُ کَأَنَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَقُومَ وَ هُوَ مِنْ مَکَانِهِ لَا یَبْرَحْ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَقَدْ هَمَمْتَ بِشَیْ ءٍ تَکادُ السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُّ الْأَرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبالُ هَدًّا وَ لَوْ شِئْتَ لَأَنْبَأْتُکَ بِمَا تَحْتَ ثِیَابِکَ ثُمَّ تَرَکَهُ وَ عَدَلَ عَنْهُ إِلَی مِحْرَابِهِ وَ قَامَ قَائِماً یُصَلِّی وَ کَانَ علیه السلام یُطِیلُ الرُّکُوعَ وَ السُّجُودَ فِی الصَّلَاةِ کَعَادَتِهِ فِی الْفَرَائِضِ وَ النَّوَافِلِ حَاضِراً قَلْبُهُ فَلَمَّا أَحَسَّ بِهِ فَنَهَضَ الْمَلْعُونُ مُسْرِعاً وَ أَقْبَلَ یَمْشِی حَتَّی وَقَفَ بِإِزَاءِ الْأُسْطُوَانَةِ الَّتِی کَانَ الْإِمَامُ علیه السلام یُصَلِّی عَلَیْهَا فَأَمْهَلَهُ حَتَّی صَلَّی الرَّکْعَةَ الْأُولَی وَ رَکَعَ وَ سَجَدَ السَّجْدَةَ الْأُولَی مِنْهَا وَ رَفَعَ رَأْسَهُ فَعِنْدَ ذَلِکَ أَخَذَ السَّیْفَ وَ هَزَّهُ ثُمَّ ضَرَبَهُ عَلَی رَأْسِهِ الْمُکَرَّمِ الشَّرِیفِ فَوَقَعَتِ الضَّرْبَةُ عَلَی الضَّرْبَةِ الَّتِی ضَرَبَهُ عَمْرُو بْنُ عَبْدَ وُدٍّ الْعَامِرِیُّ ثُمَّ أَخَذَتِ الضَّرْبَةُ إِلَی مَفْرَقِ رَأْسِهِ إِلَی مَوْضِعِ السُّجُودِ فَلَمَّا أَحَسَّ الْإِمَامُ بِالضَّرْبِ لَمْ یَتَأَوَّهْ وَ صَبَرَ وَ احْتَسَبَ وَ وَقَعَ عَلَی وَجْهِهِ وَ لَیْسَ عِنْدَهُ أَحَدٌ قَائِلًا بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ صَاحَ وَ قَالَ قَتَلَنِی ابْنُ مُلْجَمٍ قَتَلَنِی اللَّعِینُ ابْنُ الْیَهُودِیَّةِ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ أَیُّهَا النَّاسُ لَا یَفُوتَنَّکُمْ ابْنُ مُلْجَمٍ وَ سَارَ

ص: 281


1- 1. فی( ت): بجرة.
2- 2. سورة العنکبوت: 45.

سم در سر و بدن مبارک حضرت علیه السلام اثر کرد و تمامی کسانی که در مسجد بودند در طلب آن ملعون شتافتند و دست به سلاح بردند. من جز صدای دستانی که به سرها می کوبیدند و فریادها چیزی نمی شنیدم. ابن ملجم ترسان و لرزان به او ضربه زد و گریخت و از مسجد خارج شد. مردم امیرالمؤمنین علیه السلام را در محراب احاطه کردند در حالی که حضرت علیه السلام جای ضربه را می بست و خاک برداشته و روی آن می گذاشت و این آیه را می خواند « مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری » {از این زمین شما را آفریده ایم و در آن شما را باز می گردانیم و بار دیگر شما را از آن بیرون می آوریم} (1)

سپس فرمود: امر خدا آمد و رسول خدا صلی الله علیه و آله راست گفت؛ هنگامی که آن ملعون ضربت زد زمین لرزید و دریاها طوفانی شد و درهای مسجد تکان خورد. راوی گفت: شبیب بن بجرة ضربتی زد امّا آن ضربه به خطا رفته و به طاق خورد.

هنگامی که مردم صدای ناله و ضجه شنیدند هر که در مسجد بود به سوی امام علیه السلام شتافت. آن ها دور می زدند و از شدت صدمه و ترس نمی دانستند که کجا بروند. آن گاه امیرالمؤمنین علیه السلام را احاطه کردند در حالی که سرش را با شالش می بست و خون بر صورت و محاسن مبارکش می ریخت و از خون خضاب گشته بود. امام علیه السلام فرمود: این همان است که خدا و رسولش وعده داد و خداوند و رسولش راست گفت.

راوی گفت: پس درهای مسجد تکان خورد و فرشتگان در آسمان ندای دعا سر دادند و طوفان سیاه و تندی شروع به وزیدن کرد و جبرئیل علیه السلام بین آسمان و زمین با صدایی که هر انسان بیداری می شنید ندا برآورد «به خدا سوگند پایه های هدایت و ستارگان آسمان و پرچم های تقوا ویران و نابود گشت و ریسمان محکم پاره شد. پسر عموی محمد مصطفی، جانشین و وصی مجتبی، علی مرتضی، سید اوصیا کشته شد. او را شقی ترین شقی ها کشت» هنگامی که ام کلثوم شنید که جبرئیل علیه السلام خبر مرگ می دهد بر صورت و گونه هایش سیلی زده و گریبان درید و فریاد زد: وا پدر جان، وا علیاه، وا محمداه، وا سیداه، آنگاه نزد دو برادرش حسن و حسین علیهما السلام آمده و آن ها را بیدار کرد و به آن دو گفت: پدرتان کشته شده است. آن دو بلند شدند و گریه کردند، حسن علیه السلام به ام کلثوم فرمود: خواهرم گریه نکن تا از صحت خبر آگاه شویم تا دشمنان سرزنش نکنند. پس بیرون رفتند و دیدند که مردم نوحه سر می دهند و می گویند: وا اماما وای امیرالمؤمنین، به خدا سوگند امامی عابد و مجاهد کشته شد

ص: 282


1- . طه/ 55

السَّمُّ فِی رَأْسِهِ وَ بَدَنِهِ وَ ثَارَ جَمِیعُ مَنْ فِی الْمَسْجِدِ فِی طَلَبِ الْمَلْعُونِ وَ مَاجُوا بِالسِّلَاحِ فَمَا کُنْتُ أَرَی إِلَّا صَفْقَ الْأَیْدِی عَلَی الْهَامَاتِ وَ عُلُوِّ الصَّرْخَاتِ وَ کَانَ ابْنُ مُلْجَمٍ ضَرَبَهُ ضَرْبَةً خَائِفاً مَرْعُوباً ثُمَّ وَلَّی هَارِباً وَ خَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ أَحَاطَ النَّاسُ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ فِی مِحْرَابِهِ یَشُدُّ الضَّرْبَةَ وَ یَأْخُذُ التُّرَابَ وَ یَضَعُهُ عَلَیْهَا ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَی مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری (1) ثُمَّ قَالَ علیه السلام جَاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ صَدَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ إِنَّهُ لَمَّا ضَرَبَهُ الْمَلْعُونُ ارْتَجَّتِ الْأَرْضُ وَ مَاجَتِ الْبِحَارُ وَ السَّمَاوَاتِ وَ اصْطَفَقَتْ أَبْوَابُ الْجَامِعِ قَالَ وَ ضَرَبَهُ اللَّعِینُ شَبِیبُ بْنِ بُجْرَةَ فَأَخْطَأَهُ وَ وَقَعَتِ الضَّرْبَةُ فِی الطَّاقِ.

قَالَ الرَّاوِی فَلَمَّا سَمِعَ النَّاسُ الضَّجَّةَ ثَارَ إِلَیْهِ کُلُّ مَنْ کَانَ فِی الْمَسْجِدِ وَ صَارُوا یَدُورُونَ وَ لَا یَدْرُونَ أَیْنَ یَذْهَبُونَ مِنْ شِدَّةِ الصَّدْمَةِ وَ الدَّهْشَةِ ثُمَّ أَحَاطُوا بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ یَشُدُّ رَأْسَهُ بِمِئْزَرِهِ وَ الدَّمُ یَجْرِی عَلَی وَجْهِهِ وَ لِحْیَتِهِ وَ قَدْ خُضِبَتْ بِدِمَائِهِ وَ هُوَ یَقُولُ هَذَا مَا وَعَدَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ قَالَ الرَّاوِی فَاصْطَفَقَتْ أَبْوَابُ الْجَامِعِ وَ ضَجَّتِ الْمَلَائِکَةُ فِی السَّمَاءِ بِالدُّعَاءِ وَ هَبَّتْ رِیحٌ عَاصِفٌ سَوْدَاءُ مُظْلِمَةٌ وَ نَادَی جَبْرَئِیلُ علیه السلام بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ بِصَوْتٍ یَسْمَعُهُ کُلُّ مُسْتَیْقِظٍ تَهَدَّمَتْ وَ اللَّهِ أَرْکَانُ الْهُدَی وَ انْطَمَسَتْ وَ اللَّهِ نُجُومُ السَّمَاءِ وَ أَعْلَامُ التُّقَی وَ انْفَصَمَتْ وَ اللَّهِ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی قُتِلَ ابْنُ عَمِّ مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَی قُتِلَ الْوَصِیُّ الْمُجْتَبَی قُتِلَ عَلِیٌّ الْمُرْتَضَی قُتِلَ وَ اللَّهِ سَیِّدُ الْأَوْصِیَاءِ قَتَلَهُ أَشْقَی الْأَشْقِیَاءِ قَالَ فَلَمَّا سَمِعَتْ أُمُّ کُلْثُومٍ نَعْیَ جَبْرَئِیلَ فَلَطَمَتْ عَلَی وَجْهِهَا وَ خَدِّهَا وَ شَقَّتْ جَیْبَهَا وَ صَاحَتْ وَا أَبَتَاهْ وَا عَلِیَّاهْ وَا مُحَمَّدَاهْ وَا سَیِّدَاهْ ثُمَّ أَقْبَلَتْ إِلَی أَخَوَیْهَا الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ فَأَیْقَظَتْهُمَا وَ قَالَتْ لَهُمَا لَقَدْ قُتِلَ أَبُوکُمَا فَقَامَا یَبْکِیَانِ فَقَالَ لَهَا الْحَسَنُ علیه السلام یَا أُخْتَاهْ کُفِّی عَنِ الْبُکَاءِ حَتَّی نَعْرِفَ صِحَّةَ الْخَبَرِ کَیْلَا تُشْمِتَ الْأَعْدَاءُ فَخَرَجَا فَإِذَا النَّاسُ یَنُوحُونَ وَ یُنَادُونَ وَا إِمَامَاهْ وَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَاهْ قُتِلَ وَ اللَّهِ إِمَامٌ عَابِدٌ مُجَاهِدٌ

ص: 282


1- 1. سورة طه: 55.

که برای بت ها سجده نکرده است او شبیه ترین مردم به رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، هنگامی که حسن و حسین علیهما السلام فریادهای مردم را شنیدند صدا زدند: وای پدر جان وای علی جان ای کاش مرگ به زندگی ما پایان دهد. هنگامی که رسیدند و وارد مسجد شدند أباجعده بن هبیره را همراه گروهی از مردم دیدند که تلاش می کردند تا امام را در محراب سرپا نگه دارند تا با مردم نماز بخواند. امّا علی علیه السلام طاقت و توان برخاستن نداشت و از صف عقب رفت . پس حسن علیه السلام جلو آمد و با مردم نماز خواند و امیرالمؤمنین علیه السلام با حالت نشسته و با اشاره نماز می خواند و خون از صورت مبارکش پاک می کرد و لحظه ای می افتاد و لحظه ای آرام می گرفت. حسن علیه السلام فریاد زد: وای کمرمان شکست به خدا سوگند بر من سخت است که شما را این چنین ببینم. امام علیه السلام چشمانش را باز کرده و فرمود: بعد از این هراسی بر پدرت نیست، این جدّت محمد مصطفی و مادربزرگت خدیجه کبری و مادرت فاطمه زهرا و حوریان بهشتی هستند که گرد آمده اند و منتظر رفتن پدرت هستند، پس دل شاد و شادمان باش و گریه نکن، به راستی صدای فرشتگان در آسمان بلند شده است.

گفت: پس خبر در سرتاسر کوفه پخش شد و مردم جمع شدند و حتی زنان حرم نشین نیز از حرم سراها به مسجد آمده و به علی بن ابی طالب علیه السلام نگاه کردند. مردم وارد مسجد شده و دیدند که حسن علیه السلام سر مبارک پدرش را بر دامنش گرفته است آن حضرت علیه السلام خون پدر را پاک کرده و جای ضربه را بست و بعد از بستن، باز هم خون از آن بیرون می­زد و صورتشان سفید آمیخته با زردی گشت در حالی که با گوشه چشم به آسمان خیره می شد و زبانش تسبیح و ذکر وحدانیت خدا را می گفت. حضرت علیه السلام می فرمود: «ای پروردگار بلند مرتبه و بزرگ از تو مسألت دارم» پس حسن علیه السلام سرش مبارکشان را در دامن گرفت و دید که امام بیهوش شده است. در این هنگام به شدت گریه کرد و شروع به بوسیدن صورت و بین چشمان و جای سجده پدر کرد و از قطرات اشک هایش به صورت امیرالمؤمنین علیه السلام چکید. علی علیه السلام چشمانش را باز کرده و حسن علیه السلام را گریان دید و فرمود: پسرکم این گریه برای چیست؟ فرزندم از امروز ترسی بر پدرت نیست، این جدّت محمد مصطفی و خدیجه و فاطمه و حورالعین هستند که گرد آمده اند و منتظر آمدن پدرت هستند، پس خوشحال و شادمان باش و گریه نکن اکنون صدای فرشتگان در آسمان بلند شده است. پسرکم آیا برای پدرت گریه می کنی در حالی که در آینده مسموم و مظلومانه کشته می شوی؟ و برادرت نیز با شمشیر این چنین کشته می شود و شما دو نفر به جد و پدر و مادرتان خواهید پیوست. حسن علیه السلام فرمود: پدر جان آیا به ما نمی گویی چه کسی تو را کشته و به این حالت انداخت؟

ص: 283

لَمْ یَسْجُدْ لِصَنَمٍ کَانَ أَشْبَهَ النَّاسِ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا سَمِعَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام صَرْخَاتِ النَّاسِ نَادَیَا وَا أَبَتَاهْ وَا عَلِیَّاهْ لَیْتَ الْمَوْتَ أَعْدَمَنَا الْحَیَاةَ فَلَمَّا وَصَلَا الْجَامِعَ وَ دَخَلَا وَجَدَا أَبَا جَعْدَةَ بْنَ هُبَیْرَةَ وَ مَعَهُ جَمَاعَةٌ مِنَ النَّاسِ وَ هُمْ یَجْتَهِدُونَ أَنْ یُقِیمُوا الْإِمَامَ فِی الْمِحْرَابِ لِیُصَلِّیَ بِالنَّاسِ فَلَمْ یُطِقْ عَلَی النُّهُوضِ وَ تَأَخَّرَ عَنِ الصَّفِّ وَ تَقَدَّمَ الْحَسَنُ علیه السلام فَصَلَّی بِالنَّاسِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یُصَلِّی إِیمَاءً مِنْ جُلُوسٍ وَ هُوَ یَمْسَحُ الدَّمَ عَنْ وَجْهِهِ وَ کَرِیمُهُ الشَّرِیفُ یَمِیلُ تَارَةً وَ یَسْکُنُ أُخْرَی وَ الْحَسَنُ علیه السلام یُنَادِی وَا انْقِطَاعَ ظَهْرَاهُ یَعِزُّ وَ اللَّهِ عَلَیَّ أَنْ أَرَاکَ هَکَذَا فَفَتَحَ عَیْنَهُ وَ قَالَ یَا بُنَیَّ لَا جَزَعَ عَلَی أَبِیکَ بَعْدَ الْیَوْمِ هَذَا جَدُّکَ مُحَمَّدٌ الْمُصْطَفَی وَ جَدَّتُکَ خَدِیجَةُ الْکُبْرَی وَ أُمُّکَ فَاطِمَةُ الزَّهْرَاءُ وَ الْحُورُ الْعِینُ مُحْدِقُونَ مُنْتَظِرُونَ قُدُومَ أَبِیکَ فَطِبْ نَفْساً وَ قَرَّ عَیْناً وَ کُفَّ عَنِ الْبُکَاءِ فَإِنَّ الْمَلَائِکَةَ قَدِ ارْتَفَعَتْ أَصْوَاتُهُمْ إِلَی السَّمَاءِ.

قَالَ ثُمَّ إِنَّ الْخَبَرَ شَاعَ فِی جَوَانِبِ الْکُوفَةِ وَ انْحَشَرَ النَّاسُ حَتَّی الْمُخَدَّرَاتُ خَرَجْنَ مِنْ خِدْرِهِنَّ إِلَی الْجَامِعِ یَنْظُرْنَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَدَخَلَ النَّاسُ الْجَامِعَ فَوَجَدُوا الْحَسَنَ وَ رَأْسُ أَبِیهِ فِی حَجْرِهِ وَ قَدْ غَسَلَ الدَّمَ عَنْهُ وَ شَدَّ الضَّرْبَةَ وَ هِیَ بَعْدَهَا تَشْخُبُ دَماً وَ وَجْهُهُ قَدْ زَادَ بَیَاضاً بِصُفْرَةٍ وَ هُوَ یَرْمُقُ السَّمَاءَ بِطَرْفِهِ وَ لِسَانُهُ یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُوَحِّدُهُ وَ هُوَ یَقُولُ أَسْأَلُکَ یَا رَبِّ الرَّفِیعَ الْأَعْلَی فَأَخَذَ الْحَسَنُ علیه السلام رَأْسَهُ فِی حَجْرِهِ فَوَجَدَهُ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ فَعِنْدَهَا بَکَی بُکَاءً شَدِیداً وَ جَعَلَ یُقَبِّلُ وَجْهَ أَبِیهِ وَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ مَوْضِعَ سُجُودِهِ فَسَقَطَ مِنْ دُمُوعِهِ قَطَرَاتٌ عَلَی وَجْهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَفَتَحَ عَیْنَیْهِ فَرَآهُ بَاکِیاً فَقَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ یَا حَسَنُ مَا هَذَا الْبُکَاءُ یَا بُنَیَّ لَا رَوْعَ عَلَی أَبِیکَ بَعْدَ الْیَوْمِ هَذَا جَدُّکَ مُحَمَّدٌ الْمُصْطَفَی وَ خَدِیجَةُ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحُورُ الْعِینُ مُحْدِقُونَ مُنْتَظِرُونَ قُدُومَ أَبِیکَ فَطِبْ نَفْساً وَ قَرَّ عَیْناً وَ اکْفُفْ عَنِ الْبُکَاءِ فَإِنَّ الْمَلَائِکَةَ قَدِ ارْتَفَعَتْ أَصْوَاتُهُمْ إِلَی السَّمَاءِ یَا بُنَیَّ أَ تَجْزَعُ عَلَی أَبِیکَ وَ غَداً تُقْتَلُ بَعْدِی مَسْمُوماً مَظْلُوماً وَ یُقْتَلُ أَخُوکَ بِالسَّیْفِ هَکَذَا وَ تَلْحَقَانِ بِجَدِّکُمَا وَ أَبِیکُمَا وَ أُمِّکُمَا فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام یَا أَبَتَاهْ مَا تُعَرِّفُنَا مَنْ قَتَلَکَ وَ مَنْ فَعَلَ بِکَ هَذَا؟

ص: 283

فرمود؟ مرا پسر آن زن یهودی، عبدالرحمن بن ملجم مرادی کشت. حسن علیه السلام فرمود: پدر جان از کدامین راه فرار کرد؟ حضرت علیه السلام فرمود: کسی دنبال او نگردد چون او از این در بر شما وارد خواهد شد و با دست مبارکش به باب کنده اشاره کرد. راوی گفت: پیوسته سم در سر و بدن مبارکش نفوذ می کرد و حضرت علیه السلام مدتی بیهوش شد در حالی که مردم منتظر آمدن آن ملعون از باب کنده بودند و سرگرم نگاه کردن به آستانه در و منتظر آمدن آن ملعون بودند و مسجد آکنده از مردمی بود که گریان و ناراحت بودند. دیری نگذشت که صدای فریاد بلند شد و عده ای از مردم، دشمن خدا را دست بسته آوردند در حالی که یکی او را می زد و دیگری لعنت می فرستاد پس مردم روی همدیگر سوار می­شدند تا او را ببینند، پس به طرف آن ملعون که دست بسته بودن آمدند. عده ای او را لعنت می فرستادند و عده ای نیز او را می زدند و با دندان هایشان گوشت بدنش را می دریدند و می گفتند: ای دشمن خدا چه کار کردی؟ تو امّت محمد را نابود ساخته و بهترین خلق خدا را کشتی. ابن ملجم ساکت بود و مردی به نام حذیفه نخعی در کنارش بود که در دستش شمشیر آخته ای داشت و مردم را از کشتن او منع می کرد و می گفت: این قاتل امام علی علیه السلام است پس او را وارد مسجد کردند.

شعبی گفت: گویی اکنون او را می­بینم که چشمانش در وسط سرش می چرخید - وحشت­زده بود- گویی دو قطعه زالوست. در صورتش ضربه ای زده شده بود که صورت و بینی اش را شکسته بود و خون بر ریش و سینه اش جاری بود در حالی که به چپ و راست نگاه می کرد و وحشت­زده بود. او سبزه و خوش چهره و در پیشانی اش جای سجده بود و موهای سیاهی داشت که بر چهره اش می ریخت گویی که شیطان رجیم است. هنگامی که در مقابل من قرار گرفت شنیدم که این ابیات را زیر لب می گفت: من به نَفسم می­گویم بعد از این که آن را نهی می کردم و آن را بالا می­بردم و آن را می­فریفتم:

ای نفس از خواسته ات دست بردار و صبر پیشه کن و غم و غصه ای طلب نکن که نابودت سازد.

من تو را نصیحت می کردم مانند مادری که بچه اش از مقابل چشمانش پنهان شده، امّا تو قبول نکردی.

تو جز آزار و بدبختی مرا نخواستی، آه پس از آن، چقدر در قعر جهنم خواهم ماند .

هنگامی که او را آوردند، نزد امیرالمؤمنین علیه السلام بردند. هنگامی که حسن علیه السلام به او نگاه کرد، فرمود:

ص: 284

قَالَ قَتَلَنِی ابْنُ الْیَهُودِیَّةِ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُلْجَمٍ الْمُرَادِیُّ فَقَالَ یَا أَبَاهْ مِنْ أَیِّ طَرِیقٍ مَضَی قَالَ لَا یَمْضِی أَحَدٌ فِی طَلَبِهِ فَإِنَّهُ سَیَطْلُعُ عَلَیْکُمْ مِنْ هَذَا الْبَابِ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ الشَّرِیفَةِ إِلَی بَابِ کِنْدَةَ قَالَ وَ لَمْ یَزَلِ السَّمُّ یَسْرِی فِی رَأْسِهِ وَ بَدَنِهِ ثُمَّ أُغْمِیَ عَلَیْهِ سَاعَةً وَ النَّاسُ یَنْتَظِرُونَ قُدُومَ الْمَلْعُونِ مِنْ بَابِ کِنْدَةَ فَاشْتَغَلَ النَّاسُ بِالنَّظَرِ إِلَی الْبَابِ وَ یَرْتَقِبُونَ قُدُومَ الْمَلْعُونِ وَ قَدْ غَصَّ الْمَسْجِدُ بِالْعَالَمِ مَا بَیْنَ بَاکٍ وَ مَحْزُونٍ فَمَا کَانَ إِلَّا سَاعَةً وَ إِذَا بِالصَّیْحَةِ قَدِ ارْتَفَعَتْ وَ زُمْرَةٍ مِنَ النَّاسِ وَ قَدْ جَاءُوا بِعَدُوِّ اللَّهِ ابْنِ مُلْجَمٍ مَکْتُوفاً وَ هَذَا یَلْعَنُهُ وَ هَذَا یَضْرِبُهُ قَالَ فَوَقَعَ النَّاسُ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ فَأَقْبَلُوا بِاللَّعِینِ مَکْتُوفاً وَ هَذَا یَلْعَنُهُ وَ هَذَا یَضْرِبُهُ وَ هُمْ یَنْهَشُونَ لَحْمَهُ بِأَسْنَانِهِمْ وَ یَقُولُونَ لَهُ یَا عَدُوَّ اللَّهِ مَا فَعَلْتَ أَهْلَکْتَ أُمَّةَ مُحَمَّدٍ وَ قَتَلْتَ خَیْرَ النَّاسِ وَ إِنَّهُ لَصَامِتٌ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ حُذَیْفَةُ النَّخَعِیُّ بِیَدِهِ سَیْفٌ مَشْهُورٌ وَ هُوَ یَرُدُّ النَّاسَ عَنْ قَتْلِهِ وَ هُوَ یَقُولُ هَذَا قَاتِلُ الْإِمَامِ عَلِیٍّ علیه السلام حَتَّی أَدْخَلُوهُ الْمَسْجِدَ.

قَالَ الشَّعْبِیُّ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ عَیْنَاهُ قَدْ طَارَتَا فِی أُمِّ رَأْسِهِ کَأَنَّهُمَا قِطْعَتَا عَلَقٍ وَ قَدْ وَقَعَتْ فِی وَجْهِهِ ضَرْبَةٌ قَدْ هُشِمَتْ وَجْهُهُ وَ أَنْفُهُ وَ الدَّمُ یَسِیلُ عَلَی لِحْیَتِهِ وَ عَلَی صَدْرِهِ وَ هُوَ یَنْظُرُ یَمِیناً وَ شِمَالًا وَ عَیْنَاهُ قَدْ طَارَتَا فِی أُمِّ رَأْسِهِ وَ هُوَ أَسْمَرُ اللَّوْنِ حَسَنُ الْوَجْهِ وَ فِی وَجْهِهِ أَثَرُ السُّجُودِ وَ کَانَ عَلَی رَأْسِهِ شَعْرٌ أَسْوَدُ مَنْشُوراً عَلَی وَجْهِهِ کَأَنَّهُ الشَّیْطَانُ الرَّجِیمُ فَلَمَّا حَاذَانِی سَمِعْتُهُ یَتَرَنَّمُ بِهَذِهِ الْأَبْیَاتِ:

أَقُولُ لِنَفْسِی بَعْدَ مَا کُنْتُ أَنْهَاهَا***وَ قَدْ کُنْتُ أَسْنَاهَا وَ کُنْتُ أَکِیدُهَا

أَیَا نَفْسُ کُفِّی عَنْ طِلَابِکِ وَ اصْبِرِی***وَ لَا تَطْلُبِی هَمّاً عَلَیْکِ یَبِیدُهَا

فَمَا قَبِلْتِ نُصْحِی وَ قَدْ کُنْتُ نَاصِحاً***کَنُصْحِ وَلُودٍ غَابَ عَنْهَا وَلِیدُهَا

فَمَا طَلَبْتِ إِلَّا عَنَائِی وَ شِقْوَتِی***فَیَا طُولَ مُکْثِی فِی الْجَحِیمِ بَعِیدُهَا.

فَلَمَّا جَاءُوا بِهِ أَوْقَفُوهُ بَیْنَ یَدَیْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ الْحَسَنُ علیه السلام

ص: 284

وای بر تو ای لعین، ای دشمن خدا تو امیرالمؤمنین را کشته و ما را داغ دار امام مسلمانان کردی، آیا این پاداش تو به اوست که تو را پناه داده و مقرب خود ساخت و بر دیگری ات برتری داد؟ ای شقی آیا او برای تو امام بدی بود که این چنین جوابش را دادی؟ او صحبت نکرد بلکه اشک ریخت. سپس حسن علیه السلام خم شده و پدرش را بوسید و به ایشان فرمود: پدر جان این قاتل توست که خداوند - ما را - بر او قادر ساخته است. حضرت علیه السلام جواب نداد و خوابیده بود. حسن علیه السلام نخواست تا او را بیدار کند، پس به ابن ملجم نگاه کرده و فرمود: ای دشمن خدا آیا این پاداش و جزای او بود که به تو منزل داد و مقرب خود ساخت و بر دیگری برتری بخشید؟ ای شقی ترین اشقیاء آیا او امام بدی بود که این گونه جواب خوبی اش را دادی؟ آن ملعون به ایشان گفت: ای ابا محمد(حسن)آیا تو آن هایی را که در آتش می افتند نجات می دهی؟ آن گاه مردم صدای گریه و ناله را بلند کردند. حسن علیه السلام به آن ها امر کرد تا سکوت کنند، و به کسی که حذیفه او را آورده بود رو کرد و گفت: چگونه دشمن خدا را یافتی و او را دیدی؟ او گفت: سرورم ماجرای من با او عجیب است به این ترتیب که من دیشب به همراه همسرم که اهل غطفان است در خانه بودم. من خوابیده بودم در حالی که او بیدار بود. ناگهان همسرم صدای فریاد کسی را شنید که خبر مرگ امیر مؤمنان علیه السلام را می داد و می گفت: «به خدا سوگند ستون ها و پرچم های هدایت نابود گشت، پسر عموی محمد مصطفی، علی مرتضی کشته شد، شقی ترین اشقیاء او را کشت» او مرا بیدار کرد و گفت: امامت علی بن ابی طالب علیه السلام کشته شده است و تو خوابیده ای؟

من از شنیدن حرف او پریشان و ترسان بیدار شدم و به او گفتم: وای بر تو این حرف چیست؟ خداوند دندان هایت را بشکند شاید شیطان این صدا را در گوشت انداخت یا اینکه خواب دیده ای. وای بر تو امیر مؤمنان به هیچ کسی ظلمی نکرده است بلکه او برای یتیمان مانند پدری مهربان و برای زنان بیوه مانند همسر مهربان است. علاوه بر این چه کسی توانایی کشتن امیر مؤمنین علیه السلام را دارد که شیر ژیان و پهلوان شجاع و سوار کار بزرگ است؟ او نگاهی طولانی به من کرد و گفت: من چیزی را شنیدم

ص: 285

قَالَ لَهُ یَا وَیْلَکَ یَا لَعِینُ یَا عَدُوَّ اللَّهِ أَنْتَ قَاتِلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ مُثْکِلُنَا إِمَامَ الْمُسْلِمِینَ هَذَا جَزَاؤُهُ مِنْکَ حَیْثُ آوَاکَ وَ قَرَّبَکَ وَ أَدْنَاکَ وَ آثَرَکَ عَلَی غَیْرِکَ وَ هَلْ کَانَ بِئْسَ الْإِمَامُ لَکَ حَتَّی جَازَیْتَهُ هَذَا الْجَزَاءَ یَا شَقِیُّ قَالَ فَلَمْ یَتَکَلَّمْ بَلْ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ فَانْکَبَّ الْحَسَنُ علیه السلام عَلَی أَبِیهِ یُقَبِّلُهُ وَ قَالَ لَهُ هَذَا قَاتِلُکَ یَا أَبَاهْ قَدْ أَمْکَنَ اللَّهُ مِنْهُ فَلَمْ یُجِبْهُ وَ کَانَ نَائِماً فَکَرِهَ أَنْ یُوقِظَهُ مِنْ نَوْمِهِ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی ابْنِ مُلْجَمٍ وَ قَالَ لَهُ یَا عَدُوَّ اللَّهِ هَذَا کَانَ جَزَاؤُهُ مِنْکَ بَوَّأَکَ وَ أَدْنَاکَ وَ قَرَّبَکَ وَ حَبَاکَ وَ فَضَّلَکَ عَلَی غَیْرِکَ هَلْ کَانَ بِئْسَ الْإِمَامُ لَکَ حَتَّی جَازَیْتَهُ بِهَذَا الْجَزَاءِ یَا شَقِیَّ الْأَشْقِیَاءِ فَقَالَ لَهُ الْمَلْعُونُ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِی النَّارِ فَعِنْدَ ذَلِکَ ضَجَّتِ النَّاسُ بِالْبُکَاءِ وَ النَّحِیبِ فَأَمَرَهُمُ الْحَسَنُ علیه السلام بِالسُّکُوتِ ثُمَّ الْتَفَتَ الْحَسَنُ علیه السلام إِلَی الَّذِی جَاءَ بِهِ حُذَیْفَةُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَقَالَ لَهُ کَیْفَ ظَفِرْتَ بِعَدُوِّ اللَّهِ وَ أَیْنَ لَقِیتَهُ فَقَالَ یَا مَوْلَایَ إِنَّ حَدِیثِی مَعَهُ لَعَجِیبٌ وَ ذَلِکَ أَنِّی کُنْتُ الْبَارِحَةَ نَائِماً فِی دَارِی وَ زَوْجَتِی إِلَی جَانِبِی وَ هِیَ مِنْ غَطَفَانَ وَ أَنَا رَاقِدٌ وَ هِیَ مُسْتَیْقِظَةٌ إِذْ سَمِعَتْ هِیَ الزَّعَقَةَ وَ نَاعِیاً یَنْعَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ تَهَدَّمَتْ وَ اللَّهِ أَرْکَانُ الْهُدَی وَ انْطَمَسَتْ وَ اللَّهِ أَعْلَامُ التُّقَی قُتِلَ ابْنُ عَمِّ مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَی قُتِلَ عَلِیٌّ الْمُرْتَضَی قَتَلَهُ أَشْقَی الْأَشْقِیَاءِ فَأَیْقَظَتْنِی وَ قَالَتْ لِی أَنْتَ نَائِمٌ وَ قَدْ قُتِلَ إِمَامُکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَانْتَبَهْتُ مِنْ کَلَامِهَا فَزِعاً مَرْعُوباً وَ قُلْتُ لَهَا یَا وَیْلَکِ مَا هَذَا الْکَلَامُ رَضَّ اللَّهُ (1) فَاکِ لَعَلَّ الشَّیْطَانَ قَدْ أَلْقَی فِی سَمْعِکِ هَذَا أَوْ حُلُمٌ أُلْقِیَ عَلَیْکِ یَا وَیْلَکِ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَیْسَ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ تَعَالَی قِبَلَهُ تَبِعَةٌ وَ لَا ظُلَامَةٌ وَ إِنَّهُ لِلْیَتِیمِ کَالْأَبِ الرَّحِیمِ وَ لِلْأَرْمَلَةِ کَالزَّوْجِ الْعَطُوفِ وَ بَعْدَ ذَلِکَ فَمَنْ ذَا الَّذِی یَقْدِرُ عَلَی قَتْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ هُوَ الْأَسَدُ الضِّرْغَامُ وَ الْبَطَلُ الْهُمَامُ وَ الْفَارِسُ الْقَمْقَامُ فَأَکْثَرَتْ عَلَیَّ وَ قَالَتْ إِنِّی سَمِعْتُ

ص: 285


1- 1. فی( خ) فض اللّه.

که تو نشنیدی و چیزی می دانم که تو نمی دانی، من به او گفتم: چه شنیدی؟ او مرا از صدا با خبر ساخت و گفت: صدای کسی را شنیدم که با صدای بلند خبر مرگ می داد و می گفت «به خدا سوگند پایه های هدایت نابود گشت و پرچم های تقوا فرو ریخت، پسر عموی محمد مصطفی، علی مرتضی کشته شد، شقی ترین اشقیاء او را به قتل رساند» سپس گفت: گمان نمی کنم خانه ای در کوفه باشد که اهلش این صدا را نشنیده باشند. در حالی که من و او درباره آن صحبت می کردیم ناگهان فریاد و صدای بلندی شنیدیم که می گفت: «امیر مؤمنین کشته شده است» من در دلم احساس بدی کردم و شمشیرم را برداشته و از غلاف بیرون آوردم و به سرعت به بیرون از خانه رفتم. هنگامی که به وسط راه رسیدم دشمن خدا را دیدم که چپ و راست نگاه می کند و دنبال راه فراری می گردد. هنگامی که راه ها به بن بست رسید به او نگاه کردم در حالی که در کارش شک کرده بودم پس صدا زدم: وای بر تو کیستی؟ بی مادر باشی وسط این کوچه چه می خواهی که می­روی و می­آیی؟ او اسم و کنیه خود را به دروغ گفت. من گفتم: از کجا آمده­ای؟ گفت: از خانه ام، گفتم: اکنون می خواهی به کجا بروی؟ گفت: به حیره. گفتم: چرا صبر نمی کنی همراه امیر مؤمنین علیه السلام نماز صبح را بخوانی و به راه بیفتی؟ گفت: می ترسم برای نماز بمانم و به حاجتم نرسم. گفتم: وای بر تو من فریاد و صدایی شنیدم که می گفت: امیر مؤمنین کشته شده است، آیا تو آن را شنیدی؟ گفت: نه گفتم: چرا با من نمی آیی تا از صحت آن مطمئن شده و به راه بیفتی؟ گفت: نیاز و حاجتم برایم مهم تر است. هنگامی که او این حرف را زد گفتم: ای پست ترین انسان ها آیا نیازت مهم تر از پرس و جو درباره امیر مؤمنین علیه السلام و امام مسلمانان است؟ ای فرومایه تو نزد خداوند بهره فراوانی از خوبی ها نداری و با شمشیرم به او هجوم آوردم و بالا بردم تا او را بزنم، ناگهان خود را کنار کشید و همین طور که من و او صحبت می کردیم ناگهان بادی وزید و شمشیری که زیر شلوارش بود معلوم گشت گویا آینه ای صاف بود. وقتی درخشش و برق آن را زیر جامه اش دیدم گفتم: وای بر تو این شمشیر آخته زیر پیراهنت چیست؟

ص: 286

مَا لَمْ تَسْمَعْ وَ عَلِمْتُ مَا لَمْ تَعْلَمْ فَقُلْتُ لَهَا وَ مَا سَمِعْتِ فَأَخْبَرْتِنِی بِالصَّوْتِ فَقَالَتْ لِی سَمِعْتُ نَاعِیاً یُنَادِی بِأَعْلَی صَوْتِهِ تَهَدَّمَتْ وَ اللَّهِ أَرْکَانُ الْهُدَی وَ انْطَمَسَتْ وَ اللَّهِ أَعْلَامُ التُّقَی قُتِلَ ابْنُ عَمِّ مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَی قُتِلَ عَلِیٌّ الْمُرْتَضَی قَتَلَهُ أَشْقَی الْأَشْقِیَاءِ ثُمَّ قَالَتْ مَا أَظُنُّ بَیْتاً فِی الْکُوفَةِ إِلَّا وَ قَدْ دَخَلَهُ هَذَا الصَّوْتُ قَالَ فَبَیْنَمَا أَنَا وَ هِیَ فِی مُرَاجَعَةِ الْکَلَامِ وَ إِذَا بِصَیْحَةٍ عَظِیمَةٍ وَ جَلَبَةٍ وَ ضَجَّةٍ عَظِیمَةٍ وَ قَائِلٌ یَقُولُ قُتِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَحَسَّ قَلْبِی بِالشَّرِّ فَمَدَدْتُ یَدِی إِلَی سَیْفِی وَ سَلَلْتُهُ مِنْ غِمْدِهِ وَ أَخَذْتُهُ وَ نَزَلْتُ مُسْرِعاً وَ فَتَحْتُ بَابَ دَارِی وَ خَرَجْتُ فَلَمَّا صِرْتُ فِی وَسَطِ الْجَادَّةِ فَنَظَرْتُ یَمِیناً وَ شِمَالًا وَ إِذَا بِعَدُوِّ اللَّهِ یَجُولُ فِیهَا یَطْلُبُ مَهْرَباً فَلَمْ یَجِدْ وَ إِذَا قَدِ انْسَدَّتِ الطُّرُقَاتُ فِی وَجْهِهِ فَلَمَّا نَظَرْتُ إِلَیْهِ وَ هُوَ کَذَلِکَ رَابَنِی أَمْرُهُ فَنَادَیْتُهُ یَا وَیْلَکَ مَنْ أَنْتَ وَ مَا تُرِیدُ لَا أُمَّ لَکَ فِی وَسَطِ هَذَا الدَّرْبِ تَمُرُّ وَ تَجِی ءُ فَتَسَمَّی بِغَیْرِ اسْمِهِ وَ انْتَمَی إِلَی غَیْرِ کُنْیَتِهِ فَقُلْتُ لَهُ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ قَالَ مِنْ مَنْزِلِی قُلْتُ وَ إِلَی أَیْنَ تُرِیدُ تَمْضِی فِی هَذَا الْوَقْتِ قَالَ إِلَی الْحِیرَةِ فَقُلْتُ وَ لِمَ لَا تَقْعُدُ حَتَّی تُصَلِّیَ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام صَلَاةَ الْغَدَاةِ وَ تَمْضِیَ فِی حَاجَتِکَ فَقَالَ أَخْشَی أَنْ أَقْعُدَ لِلصَّلَاةِ فَتَفُوتَنِی حَاجَتِی فَقُلْتُ یَا وَیْلَکَ إِنِّی سَمِعْتُ صَیْحَةً وَ قَائِلًا یَقُولُ قُتِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَهَلْ عِنْدَکَ مِنْ ذَلِکَ خَبَرٌ قَالَ لَا عِلْمَ لِی بِذَلِکَ فَقُلْتُ لَهُ وَ لِمَ لَا تَمْضِی مَعِی حَتَّی تُحَقِّقَ الْخَبَرَ وَ تَمْضِیَ فِی حَاجَتِکَ فَقَالَ أَنَا مَاضٍ فِی حَاجَتِی وَ هِیَ أَهُمُّ مِنْ ذَلِکَ فَلَمَّا قَالَ لِی مِثْلَ ذَلِکَ الْقَوْلِ قُلْتُ یَا لُکَعَ الرِّجَالِ حَاجَتُکَ أَحَبُّ إِلَیْکَ مِنَ التَّجَسُّسِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ إِمَامِ الْمُسْلِمِینَ وَ إِذَا وَ اللَّهِ یَا لُکَعُ مَا لَکَ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ خَلَاقٍ وَ حَمَلْتُ عَلَیْهِ بِسَیْفِی وَ هَمَمْتُ أَنْ أَعْلُوَ بِهِ فَرَاغَ عَنِّی فَبَیْنَمَا أَنَا أُخَاطِبُهُ وَ هُوَ یُخَاطِبُنِی إِذْ هَبَّتْ رِیحٌ فَکَشَفَتْ إِزَارَهُ وَ إِذَا بِسَیْفِهِ یَلْمَعُ تَحْتَ الْإِزَارِ کَأَنَّهُ مِرْآةٌ مَصْقُولَةٌ فَلَمَّا رَأَیْتُ بَرِیقَهُ تَحْتَ ثِیَابِهِ قُلْتُ یَا وَیْلَکَ مَا هَذَا السَّیْفُ الْمَشْهُورُ تَحْتَ ثِیَابِکَ؟

ص: 286

شاید تو امیر مؤمنین را کشته ای؟ او خواست بگوید نه، ولی خداوند زبانش را به حق گشود؛ و گفت: «بله» سپس شمشیرم را بلند کرده و او را زدم او نیز شمشیرش را کشید و خواست مرا بزند، من از او روی گردانده و به پاهایش ضربه زدم و او را متوقف کردم و همان دم بر زمین افتاد و من روی او افتادم و فریاد بلندی کشیدم و خواستم که شمشیرش را بردارم ولی مانع شد. آنگاه اهل حیرة بیرون آمده و مرا بر ضد او کمک کردند تا دست و پای او را بسته و پیش شما آوردم. اکنون او در اختیار شماست، قربانتان شوم هر طور می خواهی با او رفتار کن.

حسن علیه السلام فرمود: سپاس مخصوص خدایی است که ولی اش را پیروز و دشمنانش را رسوا ساخت. آنگاه خم شد تا پدرش را ببوسد و به او فرمود: پدر جان، این دشمن خدا و دشمن توست که خداوند - ما را - بر او قادر ساخته است. علی علیه السلام به او جواب نداد و خوابیده بود. حسن علیه السلام نخواست که او را بیدار کند، ایشان لحظاتی خوابیده و چشمان مبارکش را باز کرد و فرمود: ای فرشتگان مرا نزد پروردگارم ببرید. حسن علیه السلام به ایشان فرمود: این دشمن خدا و دشمن تو ابن ملجم است که خداوند - ما را - بر او قادر ساخته است و اکنون نزد شماست. علی علیه السلام چشمانش را باز کرد و به او نگاه کرد در حالی که او دست بسته و شمشیر نیز در گردش آویزان بود، و با ضعف و شکستگی و رأفت و رحمت فرمود: فلانی تو مرتکب کاری بزرگ و مصیبتی عظیم گشتی، آیا امام و رهبر بدی برای تو بودم که این گونه پاداشم دادی؟ آیا به تو مهربانی نکرده و بر دیگران ترجیح نداده و به تو خوبی نکردم و به تو فراوان بخشش نکردم؟ آیا درباره ات به من چنین و چنان گفته نمی شد ولی من راه را برای تو باز کردم و به تو بخشیدم در حالی که می دانستم که تو بدون شک قاتل من هستی؟ اما ای فرومایه خواستم تا برای آن از خداوند بزرگ کمک بگیرم تا شاید از گمراهی ات برگردی ولی ای شقی ترین اشقیاء شقاوت بر تو غلبه یافت و مرا کشتی. آنگاه ابن ملجم لعنه الله گریه کرد و گفت: ای امیر مؤمنین آیا تو کسانی را که در آتش هستند نجات می دهی؟ امام به او فرمود: راست گفتی. پس به فرزندش حسن علیه السلام رو کرد و فرمود: فرزندم اسیرت را ببر و با او مهربانی کرده و به او احسان کن، آیا نمی­بینی که وحشت­زده است و قلبش از ترس و وحشت می لرزد. حسن علیه السلام به ایشان فرمود: پدر جان این لعین ستمکار شما را ضربت زد و ما را داغ دار شما ساخت آن گاه می گویید که با او مهربانی کنیم؟! علی علیه السلام فرمود: با ظلم در حق ما اهل بیت جز به بخشش و گذشت ما افزون نمی شود و رحمت

ص: 287

لَعَلَّکَ أَنْتَ قَاتِلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَأَرَادَ أَنْ یَقُولَ لَا فَأَنْطَقَ اللَّهُ لِسَانَهُ بِالْحَقِّ فَقَالَ نَعَمْ فَرَفَعْتُ سَیْفِی وَ ضَرَبْتُهُ فَرَفَعَ هُوَ سَیْفَهُ وَ هَمَّ أَنْ یَعْلُوَنِی بِهِ فَانْحَرَفْتُ عَنْهُ فَضَرَبْتُهُ عَلَی سَاقَیْهِ فَأَوْقَفْتُهُ وَ وَقَعَ لِحِینِهِ وَ وَقَعْتُ عَلَیْهِ وَ صَرَخْتُ صَرْخَةً شَدِیدَةً وَ أَرَدْتُ آخُذُ سَیْفَهُ فَمَانَعَنِی عَنْهُ فَخَرَجَ أَهْلُ الْحِیرَةِ فَأَعَانُونِی عَلَیْهِ حَتَّی أَوْثَقْتُهُ کِتَافاً وَ جِئْتُکَ بِهِ فَهَا هُوَ بَیْنَ یَدَیْکَ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ فَاصْنَعْ مَا شِئْتَ.

فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی نَصَرَ وَلِیَّهُ وَ خَذَلَ عَدُوَّهُ ثُمَّ انْکَبَّ الْحَسَنُ علیه السلام عَلَی أَبِیهِ یُقَبِّلُهُ وَ قَالَ لَهُ یَا أَبَاهْ هَذَا عَدُوُّ اللَّهِ وَ عَدُوُّکَ قَدْ أَمْکَنَ اللَّهُ مِنْهُ فَلَمْ یُجِبْهُ وَ کَانَ نَائِماً فَکَرِهَ أَنْ یُوقِظَهُ مِنْ نَوْمِهِ فَرَقَدَ سَاعَةً ثُمَّ فَتَحَ علیه السلام عَیْنَیْهِ وَ هُوَ یَقُولُ ارْفُقُوا بِی یَا مَلَائِکَةَ رَبِّی فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام هَذَا عَدُوُّ اللَّهِ وَ عَدُوُّکَ ابْنُ مُلْجَمٍ قَدْ أَمْکَنَ اللَّهُ مِنْهُ وَ قَدْ حَضَرَ بَیْنَ یَدَیْکَ قَالَ فَفَتَحَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَیْنَیْهِ وَ نَظَرَ إِلَیْهِ وَ هُوَ مَکْتُوفٌ وَ سَیْفُهُ مُعَلَّقٌ فِی عُنُقِهِ فَقَالَ لَهُ بِضَعْفٍ وَ انْکِسَارِ صَوْتٍ وَ رَأْفَةٍ وَ رَحْمَةٍ یَا هَذَا لَقَدْ جِئْتَ عَظِیماً وَ ارْتَکَبْتَ أَمْراً عَظِیماً وَ خَطْباً جَسِیماً أَ بِئْسَ الْإِمَامُ کُنْتُ لَکَ حَتَّی جَازَیْتَنِی بِهَذَا الْجَزَاءِ أَ لَمْ أَکُنْ شَفِیقاً عَلَیْکَ وَ آثَرْتُکَ عَلَی غَیْرِکَ وَ أَحْسَنْتُ إِلَیْکَ وَ زِدْتُ فِی إِعْطَائِکَ أَ لَمْ یَکُنْ یُقَالُ لِی فِیکَ کَذَا وَ کَذَا فَخَلَّیْتُ لَکَ السَّبِیلَ وَ مَنَحْتُکَ عَطَائِی وَ قَدْ کُنْتُ أَعْلَمُ أَنَّکَ قَاتِلِی لَا مَحَالَةَ وَ لَکِنْ رَجَوْتُ بِذَلِکَ الِاسْتِظْهَارَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی عَلَیْکَ یَا لُکَعُ وَ عَلَّ أَنْ تَرْجِعَ عَنْ غَیِّکَ فَغَلَبَتْ عَلَیْکَ الشَّقَاوَةُ فَقَتَلْتَنِی یَا شَقِیَّ الْأَشْقِیَاءِ قَالَ فَدَمَعَتْ عَیْنَا ابْنِ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ تَعَالَی وَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِی النَّارِ قَالَ لَهُ صَدَقْتَ ثُمَّ الْتَفَتَ علیه السلام إِلَی وَلَدِهِ الْحَسَنِ علیه السلام وَ قَالَ لَهُ ارْفُقْ یَا وَلَدِی بِأَسِیرِکَ وَ ارْحَمْهُ وَ أَحْسِنْ إِلَیْهِ وَ أَشْفِقْ عَلَیْهِ أَ لَا تَرَی إِلَی عَیْنَیْهِ قَدْ طَارَتَا فِی أُمِّ رَأْسِهِ وَ قَلْبُهُ یَرْجُفُ خَوْفاً وَ رُعْباً وَ فَزَعاً فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام یَا أَبَاهْ قَدْ قَتَلَکَ هَذَا اللَّعِینُ الْفَاجِرُ وَ أَفْجَعَنَا فِیکَ وَ أَنْتَ تَأْمُرُنَا بِالرِّفْقِ بِهِ فَقَالَ لَهُ نَعَمْ یَا بُنَیَّ نَحْنُ أَهْلُ بَیْتٍ لَا نَزْدَادُ عَلَی الْمُذْنِبِ إِلَیْنَا إِلَّا کَرَماً وَ عَفْواً وَ الرَّحْمَةُ

ص: 287

و مهربانی از عادات ماست نه او، پسرکم به حقی که نسبت به تو دارم قسمت می دهم که هر غذا و شرابی که می خوری و می نوشی به او نیز بده و دست و پاهای او را با غل و زنجیر نبند و اگر من از دنیا رفتم او را به این ترتیب قصاص کن که فقط یک ضربت به او بزن و در آتش بسوزان و او را مثله نکن؛ چون من از جدت رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: بپرهیزید از مثله کردن هر چند با سگ دیوانه باشد و اگر زنده بودم من برای بخشش او شایسته ترم و من می دانم که با او چگونه رفتار کنم و اگر عفوش کردم او را بخشیدم پس با ظلم بر ما اهل بیت، جز بخشش و کرم ما افزوده نمی شود.

مخنف بن حنیف گفت: به خدا سوگند من در شب نوزدهم در مسجد بودم و به همراه چند نفر در نزدیکی درگاهی که امیر مؤمنین علیه السلام از آن وارد می شد نماز می خواندیم که ایشان داخل شده و فرمود: نماز! آن­گاه بر گلدسته مسجد رفت و اذان گفت و پایین آمد و پیش کسانی که در مسجد خوابیده بودند رفت و به آنان فرمود: نماز! آنگاه به محراب رفت، من نمی دانم که او شروع به نماز کرد یا نه که ناگهان شنیدم که کسی گفت: ای علی حکم مخصوص خداست نه تو، آنگاه من از امیر مؤمنین علیه السلام شنیدم که فرمود: نگذارید آن مرد فرار کند، مردم او را که وردان بن مجالد بود محکم گرفتند که من هم همراه آنان بودم، ولی ابن ملجم لعنه الله همان لحظه فرار کرد و وارد کوفه شد و ما امیر مؤمنین علیه السلام را دیدیم که سرش زخمی شده است.

محمد بن حنیفه گفت: پدرم علیه السلام فرمود: مرا به مصلای خود در خانه ببرید. ما او را به خانه آوردیم در حالی که بیمار نزدیک به موت بود و مردم اطراف او جمع شده و به خاطر این مصیبت بزرگ، گریان و ناراحت بودند و از شدت گریه و زاری نزدیک بود هلاک شوند. پس حسین علیه السلام در حالی که گریه می کرد به ایشان نگاه کرد و فرمود: پدر جان ما بعد از تو چه کسی را داریم؟ هیچ روزی جز روز رسول خدا صلی الله علیه و آله مانند روز تو نیست. به خاطر تو گریه کردن را یاد گرفتم. والله بر من سخت است که شما را این چنین ببینم. علی علیه السلام او را صدا زده و فرمود: ای حسین، ای اباعبدالله نزدیک من بیا. حسین علیه السلام نزدیک او شد در حالی که پلک هایش از گریه زخم شده بود. امام علیه السلام اشک از صورت او پاک کرده و دستش را روی قلبش گذاشت و فرمود: فرزندم خداوند تو را صبر دهد و برای تو و برادرانت جزای بزرگ عطا فرماید. بی­تابی­ات را فرونشان و گریه را بس کن، خداوند به تو برای مصیبت بزرگت اجر دهد.

ص: 288

وَ الشَّفَقَةُ مِنْ شِیمَتِنَا لَا مِنْ شِیمَتِهِ بِحَقِّی عَلَیْکَ فَأَطْعِمْهُ یَا بُنَیَّ مِمَّا تَأْکُلُهُ وَ اسْقِهِ مِمَّا تَشْرَبُ وَ لَا تُقَیِّدْ لَهُ قَدَماً وَ لَا تَغُلَّ لَهُ یَداً فَإِنْ أَنَا مِتُّ فَاقْتَصَّ مِنْهُ بِأَنْ تَقْتُلَهُ وَ تَضْرِبَهُ ضَرْبَةً وَاحِدَةً وَ تُحْرِقَهُ بِالنَّارِ وَ لَا تُمَثِّلَ بِالرَّجُلِ فَإِنِّی سَمِعْتُ جَدَّکَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِیَّاکُمْ وَ الْمُثْلَةَ وَ لَوْ بِالْکَلْبِ الْعَقُورِ وَ إِنْ أَنَا عِشْتُ فَأَنَا أَوْلَی بِالْعَفْوِ عَنْهُ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَفْعَلُ بِهِ فَإِنْ عَفَوْتُ فَنَحْنُ أَهْلُ بَیْتٍ لَا نَزْدَادُ عَلَی الْمُذْنِبِ إِلَیْنَا إِلَّا عَفْواً وَ کَرَماً.

قال مخنف بن حنیف إنی و الله لیلة تسع عشرة فی الجامع فی رجال نصلی قریبا من السدة التی یدخل منها أمیر المؤمنین علیه السلام فبینا نحن نصلی إذ دخل أمیر المؤمنین علیه السلام من السدة و هو ینادی الصلاة ثم صعد المئذنة فأذن ثم نزل فعبر علی قوم نیام فی المسجد فناداهم الصلاة ثم قصد المحراب فما أدری دخل فی الصلاة أم لا إذ سمعت قائلا یقول الحکم لله لا لک یا علی قال فسمعت عند ذلک أمیر المؤمنین علیه السلام یقول لا یفوتنکم الرجل قال فشد الناس علیه و أنا معهم و إذا هو وردان بن مجالد و أما ابن ملجم لعنه الله فإنه هرب من ساعته و دخل الکوفة و رأینا أمیر المؤمنین علیه السلام مجروحا فی رأسه.

قال محمد ابن الحنفیة ثم إن أبی علیه السلام قال احملونی إلی موضع مصلای فی منزلی قال فحملناه إلیه و هو مدنف و الناس حوله و هم فی أمر عظیم باکین محزونین قد أشرفوا علی الهلاک من شدة البکاء و النحیب ثم التفت إلیه الحسین علیه السلام و هو یبکی فقال له یا أبتاه من لنا بعدک لا کیومک إلا یوم رسول الله صلی الله علیه و آله من أجلک تعلمت البکاء یعز و الله علی أن أراک هکذا فناداه علیه السلام فقال یا حسین یا أبا عبد الله ادن منی فدنا منه و قد قرحت أجفان عینیه من البکاء فمسح الدموع من عینیه و وضع یده علی قلبه و قال له یا بنی ربط الله قلبک بالصبر و أجزل لک و لإخوتک عظیم الأجر فسکن روعتک و اهدأ من بکائک فإن الله قد آجرک

ص: 288

آنگاه حضرت علیه السلام را وارد اتاقش کردند و ایشان در محرابشان نشستند.

راوی گفت: زینب و ام کلثوم سلام الله علیهما بر سر بالین حضرت علیه السلام آمدند و ناله سر دادند و گفتند: پدر جان چه کسی کودکان را سرپرستی کند تا بزرگ شوند؟ و چه کسی سرپرستی بزرگ ترها در بین مردم بر عهده گیرد؟ پدر جان اندوهمان بر تو بزرگ و اشک هایمان قطع نمی شود، آن گاه مردم از پشت اتاق صدای گریه و ناله سر دادند و در آن هنگام اشک از چشمان امیر مؤمنین علیه السلام جاری شد و نگاهش را برگرداند و به اهل بیت و فرزندانش نگاه کرد سپس حسن و حسین علیهما السلام را صدا زد و شروع به آغوش گرفتن و بوسیدن آن دو کرد و مدت طولانی بیهوش شد و به هوش آمد. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز همین احوال را داشت ایشان نیز لحظه­ای بیهوش می شدند و لحظه ای به هوش می آمدند چون مسموم گشته بودند. هنگامی که حضرت علیه السلام به هوش آمد حسن علیه السلام کاسه شیری به ایشان داد. امام علیه السلام مقداری از آن را نوشید و از باقی آن صرف نظر کرد و فرمود: بقیه را به اسیرتان بدهید، و به حسن علیه السلام فرمود: پسرکم به حقی که نسبت به تو دارم قَسَمت می دهم که طعام و شراب او را نیکو گردانید و تا موقع مرگم با او مهربانی کنید و از آن چه می خوری و می نوشی به او بده تا بخشنده تر از او باشی. آنگاه شیر را به او دادند و از محبتی که امیر مؤمنین علیه السلام در حقش انجام داده بود آگاهش ساختند. ملعون آن را گرفت و نوشید.

هنگامی که امیر مؤمنان علیه السلام به منزلش آورده شد مردم ملعون را دست بسته به خانه ای از خانه های قصر بردند و در آن زندانی کردند، ام کلثوم سلام الله علیها درحالی که می گریست و به او گفت: وای بر تو، پدرم مشکلی ندارد امّا خداوند تو را در دنیا و آخرت رسوا می گرداند و سرنوشت تو در آتش هست و در آن جاویدان خواهی بود، ابن ملجم لعنه الله گفت: اگر می­خواهی گریه کنی زیاد گریه کن؛ به خدا سوگند من این شمشیرم را هزار دینار خریدم و هزار دینار هم داده ام تا آن را مسموم کرده اند، اگر این ضربه ام را به تمامی کوفیان می زدم هیچ یک از آن ها جان سالم به در نمی بردند، در همین رابطه فرزدق می گوید:

«جای تعجبی ندارد اگر گرگان دشمنان از عرب و عجم به انسان های شریف دست یابند.

ص: 289

علی عظیم مصابک ثم أدخل علیه السلام إلی حجرته و جلس فی محرابه.

قال الراوی و أقبلت زینب و أم کلثوم حتی جلستا معه علی فراشه و أقبلتا تندبانه و تقولان یا أبتاه من للصغیر حتی یکبر و من للکبیر بین الملأ یا أبتاه حزننا علیک طویل و عبرتنا لا ترقأ(1)

قال فضج الناس من وراء الحجرة بالبکاء و النحیب و فاضت دموع أمیر المؤمنین علیه السلام عند ذلک و جعل یقلب طرفه و ینظر إلی أهل بیته و أولاده ثم دعا الحسن و الحسین علیهما السلام و جعل یحضنهما و یقبلهما ثم أغمی علیه ساعة طویلة و أفاق و کذلک کان رسول الله صلی الله علیه و آله یغمی علیه ساعة طویلة و یفیق أخری لأنه علیه السلام کان مسموما فلما أفاق ناوله الحسن علیه السلام قعبا من لبن فشرب منه قلیلا ثم نحاه عن فیه و قال احملوه إلی أسیرکم ثم قال للحسن علیه السلام بحقی علیک یا بنی إلا ما طیبتم مطعمه و مشربه و ارفقوا به إلی حین موتی و تطعمه مما تأکل و تسقیه مما تشرب حتی تکون أکرم منه فعند ذلک حملوا إلیه اللبن و أخبروه بما قال أمیر المؤمنین علیه السلام فی حقه فأخذ اللعین و شربه. قال و لما حمل أمیر المؤمنین علیه السلام إلی منزله جاءوا باللعین مکتوفا إلی بیت من بیوت القصر فحبسوه فیه فقالت له أم کلثوم و هی تبکی یا ویلک أما أبی فإنه لا بأس علیه و إن الله مخزیک فی الدنیا و الآخرة و إن مصیرک إلی النار خالدا فیها فقال لها ابن ملجم لعنه الله ابکی إن کنت باکیة فو الله لقد اشتریت سیفی هذا بألف و سممته بألف و لو کانت ضربتی هذه لجمیع أهل الکوفة ما نجا منهم أحد و فی ذلک یقول الفرزدق:

شعر:

فلا غرو للأشراف إن ظفرت بها(2)*** ذئاب الأعادی من فصیح و أعجمی.

ص: 289


1- 1. زقا الدمع: جف و انقطع.
2- 2. کذا فی النسخ و الظاهر: فلا عزّ للاشراف.

نیزه وحشی، شراب مرگ را به حمزه نوشاند و علی نیز با شمشیر ابن ملجم به قتل رسید.»

محمد بن حنیفه که خداوند از او راضی باشد گفت: ما شب بیستم ماه رمضان همراه پدرم خوابیدیم در حالی که سم به پاهای ایشان سرایت کرده بود و آن شب نشسته نماز می خواند و به ما وصیت می کرد و ما را دلداری می­داد و تا سپیده دم ما را از کار خود آگاه می ساخت. چون صبح فرا رسید مردم برای ملاقات ایشان اجازه ورود گرفتند. امام علیه السلام به آن ها اجازه داد، آن ها وارد شدند و به ایشان سلام کردند. امام نیز جواب سلام آن ها را می داد. سپس فرمود: ای مردم قبل از اینکه مرا از دست بدهید از من سؤال کنید و به خاطر مصیبتی که به امامتان وارد شده است سؤالات را کوتاه کنید. آن گاه مردم به شدت گریستند و برای مدارا کردن با ایشان کم سؤال کردند پس حجر بن عدی طائیّ برخاست و این ابیات را سرود:

آه از حسرت و اندوهم برای مولای پرهیزگار و پدر طاهرین، حیدر پاک.

کافر، گناهکار و زنازاده، لعین و هرزه و فساد کننده در زمین و شقی او را کشت.

پس پروردگار ما به کسانی که از شما روی گردان شوند، لعنت فرستد و لعنت را از شما و من دور گرداند .

چون شما در روز محشر ذخیره و توشه من هستید و شما عترت پیامبر هدایت گر هستید.

هنگامی که امام او را دید و شعر او را شنید فرمود: اگر از تو خواسته شود از من برائت بجویی چه چیزی ممکن است بگویی؟ او گفت: ای امیر مؤمنین به خدا سوگند اگر با شمشیر تکه تکه شوم و در آتش سوزان بیفتم همه آن ها را برای برائت از شما ترجیح می دهم. امام علیه السلام فرمود: ای حجر خداوند همه خوبی ها را نصیب تو گرداند، خداوند از اهل بیت پیامبرت به تو پاداش خیر عطا کند سپس فرمود: آیا مقداری شیر می آورید؟ پس کاسه بزرگی شیر آوردند و امام تمامی آن را نوشید و ابن ملجم لعنه الله را به یاد آورد که برای او چیزی از شیر باقی نگذاشته است. آن گاه فرمود: « وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً »{امر خداوند حتمی است} بدانید که من آن را نوشیدم و برای اسیر شما چیزی باقی نگذاشتم، بدانید که آن شیر آخرین روزی من در دنیا بود. ای فرزندم تو را به خدا قسم می دهم که هر چه خوردی و نوشیدی به او هم بده پس به ملعون هم شیر داده شد.

محمد بن حنیفه گفت: شب بیست و یکم که دومین شب ضربت خوردن پدرم بود و همه جا تاریک گشته بود ایشان تمامی فرزندان و اهل بیتش را جمع کرده و با آن ها وداع کرده و فرمود:

ص: 290

فحربة وحشی سقت حمزة الردی***و حتف علی من حسام ابن ملجم

قال محمد ابن الحنفیة رضی الله عنه و بتنا لیلة عشرین من شهر رمضان مع أبی و قد نزل السم إلی قدمیه و کان یصلی تلک اللیلة من جلوس و لم یزل یوصینا بوصایاه و یعزینا عن نفسه و یخبرنا بأمره و تبیانه إلی حین طلوع الفجر فلما أصبح استأذن الناس علیه فأذن لهم بالدخول فدخلوا علیه و أقبلوا یسلمون علیه و هو یرد علیهم السلام ثم قال أیها الناس اسألونی قبل أن تفقدونی و خففوا سؤالکم لمصیبة إمامکم قال فبکی الناس عند ذلک بکاء شدیدا و أشفقوا أن یسألوه تخفیفا عنه فقام إلیه حجر بن عدی الطائی و قال:

فیا أسفی علی المولی التقی***أبو الأطهار حیدرة الزکی

قتله کافر حنث زنیم***لعین فاسق نغل شقی (1)

فیلعن ربنا من حاد عنکم***و یبرأ منکم لعنا وبی

لأنکم بیوم الحشر ذخری***و أنتم عترة الهادی النبی.

فلما بصر به و سمع شعره قال له کیف لی بک إذا دعیت إلی البراءة منی فما عساک أن تقول فقال و الله یا أمیر المؤمنین لو قطعت بالسیف إربا إربا و أضرم لی النار و ألقیت فیها لأثرت ذلک علی البراءة منک فقال وفقت لکل خیر یا حجر جزاک الله خیرا عن أهل بیت نبیک ثم قال هل من شربة من لبن فأتوه بلبن فی قعب فأخذه و شربه کله فذکر الملعون ابن ملجم و أنه لم یخلف له شیئا فقال علیه السلام وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً اعلموا أنی شربت الجمیع و لم أبق لأسیرکم شیئا من هذا ألا و إنه آخر رزقی من الدنیا فبالله علیک یا بنی إلا ما أسقیته مثل ما شربت فحمل إلیه ذلک فشربه.

قال محمد بن الحنفیة رضی الله عنه لما کانت لیلة إحدی و عشرین و أظلم اللیل و هی اللیلة الثانیة من الکائنة جمع أبی أولاده و أهل بیته و ودعهم ثم قال

ص: 290


1- 1. النغل: المفسد فی الأرض.

خداوند خلیفه من است برای شما و او مرا کافی است و چه خوب سرپرستی است و همگی آن ها را به پایبندی به ایمان و ادیان و احکامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن ها را بیان کرده بود سفارش کرد. از جمله این سفارش ها همانی است که به حسن و حسین علیهما السلام هنگام ضربت خوردن از ابن ملجم لعنه الله فرمود که به این ترتیب است «شما را به تقوای الهی سفارش می کنم» تا آخر آنچه که قبلا به روایت سید رضی گذشت. سپس اثرات سم در بدن مبارکش نفوذ کرد و وقتی ما به پاهایشان نگاه کردیم که قرمز شده است برما گران آمد و از بهبودیشان مأیوس شدیم و او سنگین شد و مردم به ملاقاتش آمدند. امام علیه السلام به آن ها وصیت کرده و از اعمال بد نهی نمود. ما غذا و آشامیدنی برای ایشان آوردیم ولی نخوردند و پیوسته زیر لب ذکر خدا می گفتند و از پیشانی شان عرق سرازیر می شد و با دستشان آن را پاک می کردند. من گفتم: پدر جان من شما را می بینم که عرق از پیشانی تان پاک می کنید؟ فرمود: پسرکم من از جدت رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: هنگامی که اجل و مرگ مؤمن فرا می رسد و وفاتش نزدیک می گردد پیشانی اش عرق می کند و مانند مروارید تر می شود و ناله او ساکن می شود. آن گاه فرمود: ای ابا عبدالله و ای عون پس اسم همه فرزندان بزرگ و کوچک خود را یک به یک صدا کرد و شروع به وداع کردن با آن ها کرد و فرمود: خداوند خلیفه من بر شماست و من شما را به خدا می سپارم. آن ها گریه می کردند. پس حسن علیه السلام فرمود: پدر جان چه چیز باعث شد شما این کار را بکنید؟ فرمود: پسرکم یک شب پیش از آنکه این واقعه بشود در خواب جدّت رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدم و از آزار و اذیتی که این امت در حق من روا می دارند شکایت و گلایه کردم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آن ها را نفرین کن، گفتم: پروردگارا بعد از من بدان را بر ایشان مسلط گردان و به جای ایشان بهتر از ایشان به من روزی کن. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود که: خدا دعای تو را مستجاب کرد. بعد از سه شب تو را به نزد من خواهد آورد. اکنون سه شب گذشته است، ای حسن تو را نسبت به برادرت حسین وصیت می کنم و فرمود: شماها از منید و من از شمایم، آنگاه به فرزندان دیگر که از غیر فاطمه بودند رو کرد، ایشان را وصیت کرد که با اولاد فاطمه سلام الله علیها یعنی حسن و حسین مخالفت نکنند.

پس فرمود: خداوند این مصیبت را بر شما نیکو گرداند، امشب از میان شما می روم و به حبیب خود محمد مصطفی صلی الله علیه و آله ملحق می شوم همان طور که مرا وعده داده است. ای حسن چون از دنیا بروم مرا غسل ده و کفن کن و از بقیه حنوط جدت رسول خدا صلی الله علیه و آله به من بزن که از کافور بهشت است که جبرئیل علیه السلام برای آن حضرت آورده بود. چون مرا به روی تخت گذارید پیش تخت را رها سازید و عقب آن را بگیرید، به هر سو که جلو تخت رود شما نیز عقب آن بروید و در مکانی

ص: 291

لهم الله خلیفتی علیکم و هو حسبی وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ و أوصاهم الجمیع منهم بلزوم الإیمان و الأدیان و الأحکام التی أوصاه بها رسول الله صلی الله علیه و آله فمن ذلک ما نقل عنه علیه السلام أنه أوصی به الحسن و الحسین علیهما السلام لما ضربه الملعون ابن ملجم و هی هذه أوصیکما بتقوی الله و ساقها إلی آخر ما مر بروایة السید الرضی قال ثم تزاید ولوج السم فی جسده الشریف حتی نظرنا إلی قدمیه و قد احمرتا جمیعا فکبر ذلک علینا و أیسنا منه ثم أصبح ثقیلا فدخل الناس علیه فأمرهم و نهاهم و أوصاهم ثم عرضنا علیه المأکول و المشروب فأبی أن یشرب فنظرنا إلی شفتیه و هما یختلجان بذکر الله تعالی و جعل جبینه یرشح عرقا و هو یمسحه بیده قلت یا أبت أراک تمسح جبینک فقال یا بنی إنی سمعت جدک رسول الله صلی الله علیه و آله یقول إن المؤمن إذا نزل به الموت و دنت وفاته عرق جبینه و صار کاللؤلؤ الرطب و سکن أنینه ثم قال یا أبا عبد الله و یا عون ثم نادی أولاده کلهم بأسمائهم صغیرا و کبیرا واحدا بعد واحد و جعل یودعهم و یقول الله خلیفتی علیکم أستودعکم الله و هم یبکون فقال له الحسن علیه السلام یا أبة ما دعاک إلی هذا فقال له یا بنی إنی رأیت جدک رسول الله صلی الله علیه و آله فی منامی قبل هذه الکائنة بلیلة فشکوت إلیه ما أنا فیه من التذلل و الأذی من هذه الأمة فقال لی ادع علیهم فقلت اللهم أبدلهم بی شرا منی و أبدلنی بهم خیرا منهم فقال لی قد استجاب الله دعاک سینقلک إلینا بعد ثلاث و قد مضت الثلاث یا أبا محمد أوصیک و یا أبا عبد الله خیرا فأنتما منی و أنا منکما ثم التفت إلی أولاده الذین من غیر فاطمة علیها السلامو أوصاهم أن لا یخالفوا أولاد فاطمة یعنی الحسن و الحسین علیهما السلام. ثم قال أحسن الله لکم العزاء ألا و إنی منصرف عنکم و راحل فی لیلتی هذه و لاحق بحبیبی محمد صلی الله علیه و آله کما وعدنی فإذا أنا مت یا أبا محمد فغسلنی و کفنی و حنطنی ببقیة حنوط جدک رسول الله صلی الله علیه و آله فإنه من کافور الجنة جاء به جبرئیل علیه السلام إلیه ثم ضعنی علی سریری و لا یتقدم أحد منکم مقدم السریر و احملوا مؤخره و اتبعوا مقدمه فأی موضع وضع المقدم فضعوا المؤخر فحیث

ص: 291

که جنازه ام ایستاد، آنجا مقبره من است، پس جنازه مرا بر زمین بگذارید، ای حسن تو بر من نماز بگذار و بر من هفت تکبیر بگو، بدان که این هفت تکبیر بر کسی غیر از من حلال نیست جز بر مردی که در آخرالزمان ظهور می کند که نامش قائم مهدی است او از فرزندان برادرت حسین است که کجی حق را درست خواهد کرد،پس ای حسن چون بر من نماز خواندی جنازه را از مکانش بردار و خاک آنجا بکن پس در آنجا قبر کنده شده و لحد ساخته شده و ساج منقوش خواهی دید، پس مرا بر روی آن تخته دفن کن هنگامی که خواستی از قبر خارج شوی مرا بجوی پس مرا نخواهی یافت زیرا به جدت رسول خدا صلی الله علیه و آله ملحق خواهم شد. بدان که هر پیغمبری بمیرد اگر چه در مشرق دفن شده باشد و وصی او نیز در مغرب بمیرد خداوند روح و جسد او را با روح و جسد وصی او جمع می نماید، بعد از آن جدا می شوند، و هر یک به قبرهای خود و جایی که در آنجا گذاشته شده بودند بر می گردند. پس قبر مرا از خاک پر کن و جای قبرم را پنهان کن. هدف حضرت از این کار این بود تا کسی از بنی امیه مکان قبر او را ندانند چون اگر می دانستند آن را نبش کرده و جنازه را بیرون می کشیدند و می سوزاندند همان گونه که با زید پسر امام سجاد علیه السلام انجام دادند. سپس فرمود: پسرکم چون صبح شود تابوتی بر ناقه ای ببند و آن را بیرون از کوفه ببر و به کسی که آنرا و بارش می­برد دستور بده به گونه­ای برود که گویی قصد مدینه را دارد تا مردم ندانند که من در کجا مدفون شدم. گویی من می بینم که بعد از من از اینجا و اینجا فتنه هایی علیه شما ترتیب داده خواهد شد سپس صبر پیشه کنید که عاقبت خوبی در پی خواهد داشت.

و فرمود: ای ابا محمد (حسن) و ای ابا عبدلله (حسین) بعد از من از اینجا فتنه هایی علیه شما انجام خواهد شد پس صبر پیشه کنید « حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ»تا خداوند حکم کند که او بهترین حاکمان است. سپس فرمود: ای حسین! تو شهید این امت هستی، پس در بلای الهی تقوا و صبر پیشه کن آنگاه لحظه ای بیهوش گشته و به هوش آمد و فرمود: این رسول خدا صلی الله علیه و آله و عمویم حمزه و برادرم جعفر و یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند که همگی می گویند: سریع نزد ما بیا که منتظرت هستیم، آن گاه به تمامی اهل بیتش رو کرد و فرمود: همگی شما را به خدا می سپارم، خداوند به همگی شما توفیق دهد و حفظتان کند.

ص: 292

قام سریری فهو موضع قبری ثم تقدم یا أبا محمد و صل علی یا بنی یا حسن و کبر علی سبعا و اعلم أنه لا یحل ذلک علی أحد غیری إلا علی رجل یخرج فی آخر الزمان اسمه القائم المهدی و من ولد أخیک الحسین یقیم اعوجاج الحق فإذا أنت صلیت علی یا حسن فنح السریر عن موضعه ثم اکشف التراب عنه فتری قبرا محفورا و لحدا مثقوبا و ساجة منقوبة فأضجعنی فیها فإذا أردت الخروج من قبری فافتقدنی فإنک لا تجدنی و إنی لاحق بجدک رسول الله صلی الله علیه و آله و اعلم یا بنی ما من نبی یموت و إن کان مدفونا بالمشرق و یموت وصیه بالمغرب إلا و یجمع الله عز و جل بین روحیهما و جسدیهما ثم یفترقان فیرجع کل واحد منهما إلی موضع قبره و إلی موضعه الذی حط فیه ثم أشرج (1) اللحد باللبن و أهل التراب علی ثم غیب قبری و کان غرضه علیه السلام بذلک لئلا یعلم بموضع قبره أحد من بنی أمیة فإنهم لو علموا بموضع قبره لحفروه و أخرجوه و أحرقوه کما فعلوا بزید بن علی بن الحسین علیهما السلام ثم یا بنی بعد ذلک إذا أصبح الصباح أخرجوا تابوتا إلی ظهر الکوفة(2)

علی ناقة و أمر بمن یسیرها بما علیها کأنها ترید المدینة بحیث یخفی علی العامة موضع قبری الذی تضعنی فیه و کأنی بکم و قد خرجت علیکم الفتن من هاهنا و هاهنا فعلیکم بالصبر فهو محمود العاقبة. ثم قال یا أبا محمد و یا أبا عبد الله کأنی بکما و قد خرجت علیکما من بعدی الفتن من هاهنا فاصبرا حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ ثم قال یا أبا عبد الله أنت شهید هذه الأمة فعلیک بتقوی الله و الصبر علی بلائه ثم أغمی علیه ساعة و أفاق و قال هذا رسول الله صلی الله علیه و آله و عمی حمزة و أخی جعفر و أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله و کلهم یقولون عجل قدومک علینا فإنا إلیک مشتاقون ثم أدار عینیه فی أهل بیته کلهم و قال أستودعکم الله جمیعا سددکم الله جمیعا حفظکم

ص: 292


1- 1. شرح الحجارة: نضدها و ضم بعضها الی بعض.
2- 2. فی( خ) و( ت): ظاهر الکوفة.

خداوند خلیفه من بر شماست و همان کافی است که او خلیفه باشد .

پس فرمود: درود بر شما ای فرستادگان پروردگارم و فرمود: « لِمِثْلِ هذا فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ» {از برای مثل این مقام باید عمل کنند عمل کنندگان زیرا که خداوند با پرهیزکاران و نیکوکاران است} و در حالی که عرق از پیشانی اش می ریخت خداوند را بسیار یاد کرد. آن بزرگوار پیوسته یاد خدا می کرد و شهادتین را می خواند آنگاه به سمت قبله رفت و چشمانش را بست و پاها و دستانش را دراز کرد و فرمود: أشهد ان لا اله الا الله وحده لا شریک له و أشهد أن محمد عبده و رسوله آنگاه جان به جان آفرین تسلیم کرد، وفات حضرت علیه السلام در شب بیست و یکم ماه رمضان یعنی شب جمعه سال 40 هجری بود.

آن گاه زینب دختر علی علیه السلام و ام کلثوم و تمامی همسران او فریاد کشیدند و گریبان دریدند و بر گونه ها سیلی زدند و صدای گریه و فریاد سراسر عمارت را فرا گرفت. مردم کوفه فهمیدند که امیر مؤمنین علیه السلام وفات کرده است، آن گاه زنان و مردان شتابان و دسته دسته نزد آن حضرت علیه السلام آمدند و فریاد بلندی کشیدند و کوفه پر از جماعت شد و گریه و ناله در قبایل و خانه ها و همه بخش های آن شدت گرفت. آن روز مانند روز وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله بود. وقتی که شب تاریک گشت افق آسمان دگرگون شد و زمین و تمامی اهل آن گریستند، ما صدای فریاد و تسبیح را در فضا می شنیدیم و دانستیم که آن صدای فرشتگان است پیوسته این گونه بود تا سپیده دم سر زد. آنگاه صداها بلند شد و ما صدای هاتفی را شنیدیم که همه صدایش را می­شنیدند و او را نمی دیدند. او می سرود:

«خودم و اموالم و اهل و خانواده ام فدای کسی باد که به دست ابن ملجم شهید شد.

علی بالاتر از مخلوقات خداوند در میدان جنگ بود و توسط او پایه های بیت الحرام لرزید.

علی امیر مؤمنان و کسی است که بطحاء و اطراف زمزم برای او گریه کرد .

نزدیک است که صفا و دو مشعر ویران شوند و کم آبی در آب زمزم پدید آمد.

نور آفتاب درخشان به خاطر قتل علی علیه السلام تیره و تاریک گشت.

ص: 293

الله جمیعا خلیفتی علیکم الله و کفی بالله خلیفة ثم قال و علیکم السلام یا رسل ربی ثم قال لِمِثْلِ هذا فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ و عرق جبینه و هو یذکر الله کثیرا و ما زال یذکر الله کثیرا و یتشهد الشهادتین ثم استقبل القبلة و غمض عینیه و مد رجلیه و یدیه و قال أشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شریک له و أشهد أن محمدا عبده و رسوله ثم قضی نحبه علیه السلام و کانت وفاته فی لیلة إحدی و عشرین من شهر رمضان و کانت لیلة الجمعة سنة أربعین من الهجرة.

قال فعند ذلک صرخت زینب بنت علی علیهما السلام و أم کلثوم و جمیع نسائه و قد شقوا الجیوب و لطموا الخدود و ارتفعت الصیحة فی القصر فعلم أهل الکوفة أن أمیر المؤمنین علیه السلام قد قبض فأقبل النساء و الرجال یهرعون أفواجا أفواجا و صاحوا صیحة عظیمة فارتجت الکوفة بأهلها و کثر البکاء و النحیب و کثر الضجیج بالکوفة و قبائلها و دورها و جمیع أقطارها فکان ذلک کیوم مات فیه رسول الله صلی الله علیه و آله فلما أظلم اللیل تغیر أفق السماء و ارتجت الأرض و جمیع من علیها بکوه و کنا نسمع جلبة و تسبیحا فی الهواء فعلمنا أنها من أصوات الملائکة فلم یزل کذلک إلی أن طلع الفجر ثم ارتفعت الأصوات و سمعنا هاتفا بصوت یسمعه الحاضرون و لا یرون شخصه یقول:

بنفسی و مالی ثم أهلی و أسرتی***فداء لمن أضحی قتیل ابن ملجم

علی رقی فوق الخلائق فی الوغی***فهدت به أرکان بیت المحرم

علی أمیر المؤمنین و من بکت***لمقتله البطحاء و أکناف زمزم

یکاد الصفا و المشعران کلاهما***یهدا و بان النقص فی ماء زمزم

و أصبحت الشمس المنیر ضیاؤها***لقتل علی لونها لون دلهم.(1)

ص: 293


1- 1. الدلهم: المظلم.

افق به خاطر شهادت او غمگین گشت، گویی تکه پیراهنی است که به رنگ عندم - گیاهی سرخ رنگ برای رنگرزی - درآمده است

جن ها برای او ناله سر دادند هنگامی که داغ دار او گشتند مانند مادری که فرزندش را از دست داده و به آرامی نوحه سرایی می کند.

بخشش و خوبی در آسمان سیاه و تباه گشت در حالی که تقوا در قبر ویران او بود.

تقوا و احسان و بردباری و خرد از بین رفت و بزرگی در قبر ویران او جای گرفت.

نزدیک است صفا و اطرافش هر دو ویران گردند و کم آبی در زمزم پدید آمد،

به خاطر فقدان علی که بهترین کسانی بود که در ریگ قدم می گذاشت، او برادر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آن عالم هدایت گر است.

معنی این ابیات این است که آسمان ها و زمین و فرشتگان و جن و انس آن شب برای علی گریستند و مرثیه سرایی کردند ما در آسمان فریاد بلند و تسبیح و تقدیس شنیدیم و دانستیم که آن صدای فرشتگان است پیوسته تا طلوع صبح این گونه بود پس صداها و ناله ها بلند شد و ما بیرون آمدیم و دیدیم کسی در آسمان فریاد زده و می گوید:

ای مردان به داد عظمت و وحشت مصیبتی برسید که شعله اش زبانه کشیده و قربانی اش شخص کوچکی نیست.

خورشید به خاطر فقدان اماممان تیره و تار گشته است، او بهترین مخلوقات خداوند و امام عادل بود.

ای بهترین کسی که سوار مرکب ها گشت و روی زمین پا برهنه و با کفش راه رفته است .

ای سرورم به خدا سوگند آرامشمان را ویران ساختی و حق تسلیم باطل گردید.

محمد بن حنیفه که خداوند از او راضی باشد گفت: آنگاه ما شب هنگام ایشان را برای دفن آماده ساختیم و حسن علیه السلام او را غسل می داد و حسین علیه السلام بر او آب می ریخت. نیاز نبود تا کسی آن حضرت علیه السلام را بچرخاند چون غسل دهنده آن گونه که می خواست به چپ و راست می چرخید و بوی او خوش تر از بوی مشک و عنبر بود. پس حسن علیه السلام خواهرش زینب و ام کلثوم را صدا زده و فرمود: خواهرم حنوط جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله را بیاور زینب به سرعت رفته و آن را آورد. راوی گفت: هنگامی که زینب سلام الله علیها آن را باز کرد، خانه و تمامی کوفه و خیابان های آن را بوی خوش آن فرا گرفت. پس حضرت علیه السلام را به پنج جامه پوشاندند طبق آنچه خودشان سفارش کرده بودند. سپس روی تابوت گذاشتند. حسن و حسین علیهما السلام

ص: 294

و ظل له أفق السماء کآبة***کشقة ثوب لونها لون عندم (1)

و ناحت علیه الجن إذ فجعت به***حنینا کثکلی نوحها بترنم

و أضحی إلیها الجود و النبل مقتما(2)*** و کان التقی فی قبره المتهدم

و أضحی التقی و الخیر و الحلم و النهی***و بات العلی فی قبره المتهدم

یکاد الصفا و المستجار کلاهما***یهدا و بان النقص فی ماء زمزم

لفقد علی خیر من وطئ الحصی***أخا العالم الهادی النبی المعظم.

فالمعنی عند ذلک أن السماوات و الأرض و الملائکة و الجن و الإنس قد بکت و رثته فی تلک اللیلة و سمعنا فی الهواء جلبة عظیمة و تسبیحا و تقدیسا فعلمنا أنها أصوات الملائکة فلم تزل کذلک حتی بدا الصباح فارتفعت الأصوات فخرجنا و إذا بصائح فی الهواء و هو یقول:

یا للرجال لعظم هول مصیبة***قدحت فلیس مصابها بالهازل

و الشمس کاسفة لفقد إمامنا***خیر الخلائق و الإمام العادل

یا خیر من رکب المطی و من مشی***فوق الثری من حافی أو ناعل

یا سیدی و لقدهددت قواءنا***و الحق أصبح خاضعا للباطل.

قال محمد بن الحنفیة ثم أخذنا فی جهازه لیلا و کان الحسن علیه السلام یغسله و الحسین علیه السلام یصب الماء علیه و کان علیه السلام لا یحتاج إلی من یقلبه بل کان یتقلب کما یرید الغاسل یمینا و شمالا و کانت رائحته أطیب من رائحة المسک و العنبر ثم نادی الحسن علیه السلام بأخته زینب و أم کلثوم و قال یا أختاه هلمی بحنوط جدی رسول الله صلی الله علیه و آله فبادرت زینب مسرعة حتی أتته به قال الراوی فلما فتحته فاحت الدار و جمیع الکوفة و شوارعها لشدة رائحة ذلک الطیب ثم لفوه بخمسة أثواب کما أمر علیه السلام ثم وضعوه علی السریر و تقدم الحسن و الحسین علیهما السلام

ص: 294


1- 1. العندم: خشب نبات یصبغ به.
2- 2. قتم وجهه: تغیر و اسود.

عقب تابوت را گرفتند و جلوی آن بلند شد و دیده نمی شد چه کسی آن را بلند کرده است. جبرئیل و میکائیل علیهما السلام آن را از جلو برداشته بودند. آن تابوت به هر چیز در روی زمین گذشت برای آن سجده کرد و از باب کنده خارج شد. حسن و حسین علیهما السلام عقبش را گرفتند و به دنبال جلوی آن راه افتادند.

محمد بن حنیفه رضی الله عنه گفت: به خدا سوگند من به تابوت نگاه می کردم که به دیوارها و نخلستان ها می گذشت و آن ها از روی خشوع خم می گشتند. پس مستقیم به سوی نجف در مکان قبری که هم اکنون است رفت. کوفیان گریه و ناله سر دادند و زنان در حالی که به صورتشان سیلی می زدند و سر برهنه بودند به دنبال آن افتادند. حسن علیه السلام آن ها را از گریه و فریاد منع کرده و به خانه هایشان فرستاد. حسین علیه السلام نیز می فرمود: لا حول و لا قوّة الّا بالله العلی العظیم، انّا لله و انّا الیه راجعون، پدر جان کمرم شکست، گریه را به خاطر تو یاد گرفتم، و پناه همگان خداوند است.

هنگامی که آن دو به جای قبر رسیدند جلوی تابوت زمین گذاشته شد پس حسن علیه السلام نیز عقب آن را به زمین گذاشت و برای حضرت علیه السلام نماز خواند و جماعت نیز پشت سرشان بودند. پس همان گونه که پدرش سفارش کرده بود هفت مرتبه تکبیر گفت، آنگاه ما تابوت را تکان دادیم و خاک را کنار زدیم ناگهان قبری کنده شده و لحدی آماده و ساجی منقوش دیدیم که روی آن نوشته شده بود: «این را جدّش نوح پیامبر صلی الله علیه و آله برای بنده صالح و پاکیزه گذاشته است» هنگامی که خواستند پایین بیاورند ندایی شنیدند که می گفت: او را روی تربت پاک قرار دهید، به راستی دوست مشتاق دوست گشته است، آنگاه مردم وحشت کردند و حیرت زده شدند و امیر المؤمنین علیه السلام قبل از طلوع آفتاب دفن گردید.

راوی گفت: هنگامی که لحد گذاشته شد صعصعة بن صوحان عبدیّ روی قبر ایستاد و یکی از دستانش را روی قلبش گذاشت و با دیگری خاک برداشت و روی سرش ریخت و گفت: ای امیر مؤمنین پدرم و مادرم فدای تو باد! ای علی گوارا باد بر تو به راستی محل تولدت نیکو گشت و صبر و جهادت عظیم و بزرگ بود، تو با اندیشه ات پیروز گشتی و تجارتت سودآور بود و به سوی پروردگارت قدم برداشتی و خداوند با بشارتی که داده بود تو را زیارت کرد. فرشتگان گرداگرد تو حلقه زدند و در جوار مصطفی سکنی گزیدی و خداوند تو را مکرم جوارش کرد و به مقام برادرت مصطفی نایل آمدی و از شربت او که وفادارترین است نوشیدی. ای علی از خداوند بخواه که بر ما منّت گذارد تا پیرو تو باشیم و به سیره تو عمل کنیم و با دوستانت دوستی و با دشمنانت دشمنی کنیم و خداوند ما را در زمره

ص: 295

إلی السریر من مؤخره و إذا مقدمه قد ارتفع و لا یری حامله و کان حاملاه من مقدمه جبرئیل و میکائیل فما مر بشی ء علی وجه الأرض إلا انحنی له ساجدا و خرج السریر من مایل باب کندة فحملا مؤخره و سارا یتبعان مقدمه.

قال ابن الحنفیة رضی الله عنه و الله لقد نظرت إلی السریر و إنه لیمر بالحیطان و النخل فتنحنی له خشوعا و مضی مستقیما إلی النجف إلی موضع قبره الآن قال و ضجت الکوفة بالبکاء و النحیب و خرجن النساء یتبعنه لاطمات حاسرات فمنعهم الحسن علیه السلام و نهاهم عن البکاء و العویل و ردهن إلی أماکنهن و الحسین علیه السلام یقول لا حول و لا قوة إلا بالله العلی العظیم إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ یا أباه وا انقطاع ظهراه من أجلک تعلمت البکاء إلی الله المشتکی.

فلما انتهیا إلی قبره و إذا مقدم السریر قد وضع فوضع الحسن علیه السلام مؤخره ثم قام الحسن علیه السلام و صلی علیه و الجماعة خلفه فکبر سبعا کما أمره به أبوه علیه السلام ثم زحزحنا سریره و کشفنا التراب و إذا نحن بقبر محفور و لحد مشقوق و ساجة منقورة مکتوب علیها هذا ما ادخره له جده نوح النبی للعبد الصالح الطاهر المطهر فلما أرادوا نزوله سمعوا هاتفا یقول أنزلوه إلی التربة الطاهرة فقد اشتاق الحبیب إلی الحبیب فدهش الناس عند ذلک و تحیروا و ألحد أمیر المؤمنین علیه السلام قبل طلوع الفجر.

قال الراوی لما ألحد أمیر المؤمنین علیه السلام وقف صعصعة بن صوحان العبدی رضی الله عنه علی القبر و وضع إحدی یدیه علی فؤاده و الأخری قد أخذ بها التراب و یضرب به رأسه ثم قال بأبی أنت و أمی یا أمیر المؤمنین ثم قال هنیئا لک یا أبا الحسن فلقد طاب مولدک و قوی صبرک و عظم جهادک و ظفرت برأیک و ربحت تجارتک و قدمت علی خالقک فتلقاک الله ببشارته و حفتک ملائکته و استقررت فی جوار المصطفی فأکرمک الله بجواره و لحقت بدرجة أخیک المصطفی و شربت بکأسه الأوفی فأسأل الله أن یمن علینا باقتفائنا أثرک و العمل بسیرتک و الموالاة لأولیائک و المعاداة لأعدائک و أن یحشرنا فی زمرة

ص: 295

اولیائت محشور گرداند. تو به آنچه کسی به آن نرسیده است نایل گشتی و آنچه را دیدی که دیگران ندیده اند و آن گونه که شایسته است در راه خداوند و در رکاب برادرت مصطفی جهاد کردی و دستورات الهی را کاملاً انجام دادی تا سنت ها را برپا ساخته و فتنه ها را خنثی نمودی و اسلام استوار و ایمان مستحکم گردید. برترین درود و سلام از جانب من بر تو باد، به وسیله تو پشت مؤمنین استوار گردید و نشانه راه ها آشکار گشت و سنت ها برپا شد، فضائل و ویژگی های تو در هیچ کس جمع نشده است، تو در لبیک گفتن به پیامبر صلی الله علیه و آله پیش قدم گشته و برای حمایت او شتافتی و با جانت از او محافظت کردی و شمشیر ذوالفقار را در کارزارهای ترس و تهدید برکشیدی، خداوند به وسیله تو تمامی ستمگران لجوج را نابود ساخت و دژهای مشرکان و کافران و دشمنان و ویرانگران را در هم کوبید و دشمنان گمراه را به قتل رساند؛ پس گوارا باد بر تو ای امیر مؤمنین، تو نزدیک ترین مردم به رسول خدا صلی الله علیه و آله و اولین آن ها در اسلام آوردن و عالم ترین و بافهم­ترین آن ها بودی پس گوارا باد بر تو ای ابی الحسن. خداوند مقام و مرتبه تو را شریف گرداند، تو نزدیک ترین خویشاوند رسول خدا صلی الله علیه و آله و اولین آنان در اسلام آوردن و وفادارترین آن ها در یقین و شجاع­ترین و فداکارترین و بزرگ ترین آن ها در بهره مند شدن از خیر بودی؛ خداوند بعد از تو ما را از پاداشت محروم نگرداند و خوار و ذلیلمان نسازد. به خدا سوگند زندگی تو کلید خوبی ها و قفل بدی ها بود و این روزِ تو، کلید هر بدی و قفل هر خوبی است. اگر مردم از تو پیروی می کردند، - آنقدر نعمت زیاد می­شد که - از بالای سر و زیر پایشان می­خوردند، امّا آن ها دنیا را بر آخرت ترجیح دادند.

آنگاه به شدّت گریست و همه کسانی را که آنجا بودند نیز به گریه انداخت. آن ها رو به حسن و حسین علیهما السلام و محمد و جعفر و عباس و یحیی و عون و عبدالله علیه السلام کرده و شهادت پدرشان را تسلیت گفتند. سپس مردم به همراه فرزندان امیر المؤمنین و شیعه او به کوفه بازگشتند و کسی متوجه آن ها نشد. هنگامی که صبح شد و خورشید طلوع کرد تابوتی از خانه امیر المؤمنین بیرون آوردند و به مصلی در بیرون کوفه بردند. آنگاه حسن علیه السلام جلو آمد و بر آن نماز خواند، و آن را روی شتر قرار داد و آن را با جمعی از خدمتکاران به حرکت درآورد.

راوی گفت: هنگام صبح آن ها برای کشتن ملعون جمع شدند. ابومخنف گفت:

ص: 296

أولیائک فقد نلت ما لم ینله أحد و أدرکت ما لم یدرکه أحد و جاهدت فی سبیل ربک بین یدی أخیک المصطفی حق جهاده و قمت بدین الله حق القیام حتی أقمت السنن و أبرت الفتن (1) و استقام الإسلام و انتظم الإیمان فعلیک منی أفضل الصلاة و السلام بک اشتد ظهر المؤمنین و اتضحت أعلام السبل و أقیمت السنن و ما جمع لأحد مناقبک و خصالک سبقت إلی إجابة النبی صلی الله علیه و آله مقدما مؤثرا و سارعت إلی نصرته و وقیته بنفسک و رمیت سیفک ذا الفقار فی مواطن الخوف و الحذر قصم الله بک کل جبار عنید و ذل بک کل ذی بأس شدید و هدم بک حصون أهل الشرک و الکفر و العدوان و الردی و قتل بک أهل الضلال من العدی فهنیئا لک یا أمیر المؤمنین کنت أقرب الناس من رسول الله صلی الله علیه و آله قربا و أولهم سلما و أکثرهم علما و فهما فهنیئا لک یا أبا الحسن لقد شرف الله مقامک و کنت أقرب الناس إلی رسول الله صلی الله علیه و آله نسبا و أولهم إسلاما و أوفاهم یقینا و أشدهم قلبا و أبذلهم لنفسه مجاهدا و أعظمهم فی الخیر نصیبا فلا حرمنا الله أجرک و لا أذلنا بعدک فو الله لقد کانت حیاتک مفاتح للخیر و مغالق للشر و إن یومک هذا مفتاح کل شر و مغلاق کل خیر و لو أن الناس قبلوا منک لأکلوا من فوقهم و من تحت أرجلهم و لکنهم آثروا الدنیا علی الآخرة.

ثم بکی بکاء شدیدا و أبکی کل من کان معه و عدلوا إلی الحسن و الحسین و محمد و جعفر و العباس و یحیی و عون و عبد الله علیه السلام فعزوهم فی أبیهم صلوات الله علیه و انصرف الناس و رجع أولاد أمیر المؤمنین علیه السلام و شیعتهم إلی الکوفة و لم یشعر بهم أحد من الناس فلما طلع الصباح و بزغت الشمس أخرجوا تابوتا من دار أمیر المؤمنین علیه السلام و أتوا به إلی المصلی بظاهر الکوفة ثم تقدم الحسن علیه السلام و صلی علیه و رفعه علی ناقة و سیرها مع بعض العبید.

قال الراوی فلما کان الغداة اجتمعوا لأجل قتل الملعون قال أبو مخنف

ص: 296


1- 1. أبره: أصلحه.

هنگامی که حسن علیه السلام برگشت، ام کلثوم آمده و به او قسم داد که لحظه ای آن ملعون را زنده نگذارد و در حالی که تصمیم گرفته بود سه روز آن را به تأخیر بیندازد. حسن علیه السلام قبول کرد و همان لحظه بیرون رفت و اهل بیت و یاران دارای بصیرت امیر مؤمنین علیه السلام مانند صعصعة و أحنف رضی الله عنهم که بر عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله بودند را جمع کرد و درباره قتل ابن ملجم لعنه الله مشورت کردند. همه آن ها با کشتن او در همان روز موافقت کردند و آن ها با هم قرار گذاشتند که او را در همان جایی که امام علی بن ابی طالب علیه السلام را ضربت زده به قتل برسانند.

راوی گفت: هنگامی که فرزندان و یاران امیر مؤمنین علیه السلام به کوفه برگشتند و برای کشتن آن لعین و دشمن خدا ابن ملجم توافق کردند. عبدالله بن جعفر گفت: دست و پا و زبان او را قطع کنید و سپس او را بکشید. محمد بن حنیفه هم گفت: او را هدف تیراندازان قرار داده و آتش بزنید. دیگری گفت: او را زنده به دار بیاویزید تا بمیرد. حسن علیه السلام فرمود: من آنچه را که امیر مؤمنین علیه السلام سفارش کرده است را اجرا می کنم و یک ضربه با شمشیر به او می زنم تا بمیرد و بعد از آن او را با آتش می سوزانم. آنگاه آن حضرت علیه السلام دستور داد تا او را بیاورند. او را دست بسته آوردند در حالی که مردم به او لعنت می فرستادند و سرزنشش می­کردند و در جایی که علی بن ابی طالب علیه السلام ضربت خورده بود قرار دادند او ساکت بود و حرفی نمی زد. حسن علیه السلام فرمود: ای دشمن خدا امیرالمؤمنین علیه السلام و امام مسلمانان را شهید کردی و فساد را در دین گسترش دادی. او به آن دو گفت: درود بر شما ای حسن و حسین، می خواهید چه بکنید؟ آن ها به او گفتند: ما می خواهیم تو را به قتل برسانیم همان گونه که تو سرور و مولایمان را به قتل رساندی. او گفت: هر چه می خواهید انجام دهید و کسی را که دشمن گمراه ساخت و از راه مستقیم منحرف گردانید سرزنش نکنید. من خودم را منع کردم ولی نپذیرفت و آن را بازداشتم ولی تأثیری نداشت. پس آن را رها کن تا فرجام بد کارش را بچشد و عذابی شدید برای آن است. آنگاه گریه کرد. حسن علیه السلام به او فرمود: وای بر تو این ترحم و شرم چیست؟ هنگامی که به راه افتاده و آن جنایت را مرتکب شدی شرم و نرم خویی ات کجا بود؟ ابن ملجم لعنه الله گفت: « اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ» {شیطان بر آن ها مسلط شده و ذکر خدا را فراموش کردند، آنان احزاب شیطان هستند آگاه باشید که احزاب شیطان همان زیان کنندگان هستند} به راستی کار از توبیخ و سرزنش گذشته است؛ من پدرت را کشته ام و نزد تو هستم،

ص: 297

فلما رجع الحسن علیه السلام دخلت علیه أم کلثوم و أقسمت علیه أن لا یترک الملعون فی الحیاة ساعة واحدة و کان قد عزم علی تأخیره ثلاثة أیام فأجابها إلی ذلک و خرج لوقته و ساعته و جمع أهل بیته و أهل البصائر من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام الذین کانوا علی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله کصعصعة و الأحنف و ما أشبههما رضی الله عنهم و تشاوروا فی قتل ابن ملجم لعنه الله تعالی فکل أشار بقتله فی ذلک الیوم و اجتمع رأیهم علی قتله فی المکان الذی ضرب فیه الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام.

قال الراوی ثم إنه لما رجع أولاد أمیر المؤمنین علیه السلام و أصحابه إلی الکوفة و اجتمعوا لقتل اللعین عدو الله ابن ملجم فقال عبد الله بن جعفر اقطعوا یدیه و رجلیه و لسانه و اقتلوه بعد ذلک و قال ابن الحنفیة رضی الله عنه اجعلوه غرضا للنشاب و أحرقوه بالنار و قال آخر اصلبوه حیا حتی یموت فقال الحسن علیه السلام أنا ممتثل فیه ما أمرنی به أمیر المؤمنین علیه السلام أضربه ضربة بالسیف حتی یموت فیها و أحرقه بالنار بعد ذلک قال فأمر الحسن علیه السلام أن یأتوه به فجاءوا به مکتوفا حتی أدخلوه إلی الموضع الذی ضرب فیه الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام و الناس یلعنونه و یوبخونه و هو ساکت لا یتکلم فقال الحسن علیه السلام یا عدو الله قتلت أمیر المؤمنین علیه السلام و إمام المسلمین و أعظمت الفساد فی الدین فقال لهما یا حسن و یا حسین علیکما السلام ما تریدان تصنعان بی قالا له نرید قتلک کما قتلت سیدنا و مولانا فقال لهما اصنعا ما شئتما أن تصنعا و لا تعنفا من استزله الشیطان فصده عن السبیل و لقد زجرت نفسی فلم تنزجر و نهیتها فلم تنته فدعها تذوق وبال أمرها و لها عذاب شدید ثم بکی فقال له یا ویلک ما هذه الرقة أین کانت حین وضعت قدمک و رکبت خطیئتک فقال ابن ملجم لعنه الله اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ و لقد انقضی التوبیخ و المعایرة و إنما قتلت أباک و حصلت

ص: 297

پس هر چه می خواهی با من انجام بده و حقت را از من بگیر. آن گاه زانو زده گفت: ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله حمد و ستایش مخصوص کسی است که قتل و کشته شدن مرا در دست تو قرار داد. پس حسن علیه السلام به او دلسوزی کرد چون قلبش مهربان بود صلی الله علیه. پس برخاست و شمشیرش را برداشت و از غلاف بیرون آورد و آن را تکان داد تا مرگ در لبه اش درخشید و ضربه ای به او زد که گردنش را چرخاند. پس مردم اطراف او ازدحام کردند و صدایشان بالا رفت او نتوانست دستش را خوب باز کند و شمشیر تا دستش بالا آمد و او را خلاص کرد و دشمن خدا به پشت افتاد و در خون غلتید. سپس حسین علیه السلام پیش برادرش آمد و فرمود: برادر جان آیا پدر یکی و مادر نیز یکی نیست و آیا من در این ضربه و کشتن او حقی ندارم؟ پس بگذار تا ضربه ای به او بزنم تا کمی بغضم آرام بگیرد. حسن علیه السلام شمشیر را به او داد و او آن را چرخاند و روی ضربه ای که حسن علیه السلام زده بود یک ضربه وارد آورد که تا به طرف بینی­اش رسید و طرف دیگرش را قطع کرد. پس مردم دست به شمشیرهایشان برده و او را قطعه قطعه کردند و خداوند روح او را در آتش قرار داد که چه بد آرامگاهی است. آن گاه جنازه او را جمع کرده و از مسجد بیرون بردند و هیزم جمع کرده و در آتش سوزاندند. هم چنین گفته شده است که: او را در حفره ای انداخته و آن را با خاک پر کردند در حالی که او مانند سگ ها و تا روز قیامت پارس خواهد کرد، و نزد قطام آن ملعونه گناه­کار و بی بند و بار آمده و با شمشیر او را قطعه قطعه کردند و خانه اش را چپاول نمودند آن گاه او را برداشته و به حومه کوفه برده و در آتش سوزاندند و خداوند روحش را در آتش افکند. امّا یکی از آن دو مردی که با او پیمان بسته و قرار گذاشته بود را، معاویه بن ابوسفیان در شام به قتل رساند و دیگری را نیز عمرو بن عاص در مصر کشت و آن دو مردی که با ابن ملجم در مسجد بودند و او را در کشتن علی علیه السلام یاری نمودند هم آن شب کشته شدند. خداوند آن ها را لعنت کند و با منافقان و ظالمان در جهنم محشور گرداند در حالی که با - مجرمان - گذشته در آن جاویدان باشند.

أبومخنف گفت: هنگامی که آن ها را کشتند، حسن و حسین علیهما السلام به خانه آمدند پس ام کلثوم سلام الله علیها به آن ها رو کرد و این ابیات را سرود هنگامی که خبر کشته شدن او را شنید

ص: 298

بین یدیک فاصنع ما شئت و خذ بحقک منی کیف شئت ثم برک علی رکبتیه و قال یا ابن رسول الله الحمد لله الذی أجری قتلی علی یدیک فرق له الحسن علیه السلام لأن قلبه کان رحیما صلی الله علیه فقام الحسن علیه السلام و أخذ السیف بیده و جرده من غمده فهز به (1) حتی لاح الموت فی حده ثم ضربه ضربة أدار بها عنقه فاشتد زحام الناس علیه و علت أصواتهم فلم یتمکن من فتح باعه فارتفع السیف إلی باعه فأبرأه فانقلب عدو الله علی قفاه یحور فی دمه فقام الحسین علیه السلام إلی أخیه و قال یا أخی أ لیس الأب واحدا و الأم واحدة و لی نصیب فی هذه الضربة و لی فی قتله حق فدعنی أضربه ضربة أشفی بها بعض ما أجده فناوله الحسن علیه السلام السیف فأخذه و هزه و ضربه علی الضربة التی ضربه الحسن علیه السلام فبلغ إلی طرف أنفه و قطع جانبه الآخر و ابتدره الناس بعد ذلک بأسیافهم فقطعوه إربا إربا و عجل الله بروحه إلی النار و بئس القرار ثم جمعوا جثته و أخرجوه من المسجد و جمعوا له حطبا و أحرقوه بالنار و قیل طرحوه فی حفرة و طموه بالتراب و هو یعوی کعوی الکلاب فی حفرته إلی یوم القیامة و أقبلوا إلی قطام الملعونة الفاسقة الفاجرة فقطعوها بالسیف إربا إربا و نهبوا دارها ثم أخذوها و أخرجوها إلی ظاهر الکوفة فأحرقوها بالنار و عجل الله بروحها إلی النار و غضب الجبار و أما الرجلان اللذان تحالفا معه فأحدهما قتله معاویة بن أبی سفیان بالشام و الآخر قتله عمرو بن العاص بمصر لا رضی الله عنهما و أما الرجلان اللذان کانا مع ابن ملجم بالجامع یساعدانه علی قتل علی علیه السلام فقتلا من لیلتهما لعنهما الله و حشرهما محشر المنافقین الظالمین فی جهنم خالدین مع السالفین.

قال أبو مخنف فلما فرغوا من إهلاکهم و قتلهم أقبل الحسن و الحسین علیهما السلام إلی المنزل فالتفت بهم أم کلثوم و أنشدت تقول هذه الأبیات لما سمعت بقتله

ص: 298


1- 1. أی حرکه. و فی( م) و( خ): و ندبه.

و گفته شده آن ها برای ام هیثم دختر عریان خثعمی است. هم چنین در نقل دیگری آمده که آن را أسود دؤلی سرود:

هان ای چشم جود و بخشش کن و ما را سعادتمند گردان، آگاه باش و برای امیر مؤمنان گریه کن.

ام کلثوم از دیدگان بر او اشک می ریزد در حالی که یقین پیدا کرده است.

هان به خوارج هر جا که هستند بگو، چشم حسودان روشن نباشد.

من بر بهترین کسانی که سوار مرکب ها گشت، و با آن ها تاخت و از کاروانیان پذیرائی کرد گریه می کنم.

و بر بهترین کسانی گریه می کنم که سوار مرکب ها گشت و با آن ها تاخت و سوار کشتی ها شد.

هم چنین گریه می کنم بر بهترین کسی که کفش پوشید و پای برهنه بود و قرآن و دعا خواند.

و کسی که در گرمای ظهر تابستان روزه گرفت و شب هنگام برخاست و با الله بهترین خالق مناجات کرد.

او امامی راستگو، معصوم، پرهیزگار و فقیه است که صاحب علم و دین است.

او شجاع، دلاور، پهلوان، بزرگوار و پیش رونده به سوی شیران در لانه هایشان است.

او شجاع، سرور، شیر ژیان و کسی است که زیر بار زور نمی رود، شگفت انگیز و تنومند است.

او عمرو بن معدی کرب را اسیر کرد هنگامی که طغیان کرد و عمرو بن عبدود را به قتل رساند.

او مرحب را با شمشیر تکه تکه کرد و پیشانی ذوالخمار را به خاک مالید.

او در بستر خوابید و جان برادرش را حفظ کرد و از مکر کافران ترسی به دل راه نداد .

او برای کسانی که از او نافرمانی می کردند دعا می کرد و واجبات را آشکار انجام می داد.

تمام فضائل و خوبی ها و دوستی رسول پروردگار جهانیان در او است.

ابوالحسن بعد از پیامبر که جانم فدای او باد، درگذشت و او بهترین نیکوکاران بود.

هنگامی که چهره پدر حسین را دیدم مانند ماه کامل بود که بر بینندگان جلوه می کرد.

ما قبل از اینکه کشته شود در خوبی و خیر بودیم و صاحب و دوست رسول خدا صلی الله علیه و آله را در بین خودمان می دیدیم.

ص: 299

و قیل إنها لأم الهیثم بنت العربان الخثعمیة و قیل للأسود الدؤلی شعرا یقول :

ألا یا عین جودی و أسعدینا***ألا فابکی أمیر المؤمنینا

و تبکی أم کلثوم علیه***بعبرتها و قد رأت الیقینا

ألا قل للخوارج حیث کانوا***فلا قرت عیون الحاسدینا

و أبکی خیر من رکب المطایا***و حث بها و أقری الظاعنینا

و أبکی خیر من رکب المطایا***و فارسها و من رکب السفینا

و من لبس النعال و من حفاها***و من قرأ المثانی و المئینا

و من صام الهجیر و قام لیلا***و ناجی الله خیر الخالقینا

إمام صادق بر تقی ***فقیه قد حوی علماو دینا

شجاع أشوس بطل همام***و مقدام الأساود فی العرینا(1)

کمی باسل قرم هزبر***حمی أروع لیث بطینا(2)

فعمرو قاده فی الأسر لما***طغا و سقی ابن ود منه حینا(3)

و مرحب قده بالسیف قدا***و عفر ذا الخمارعلی الجبینا

و بات علی الفراش یقی أخاه***و لم یعبأ بکید الکافرینا

و یدعو للجماعة من عصاه***و یقضی بالفرائض مستبینا

و کل مناقب الخیرات فیه***و حب رسول رب العالمینا

مضی بعد النبی فدته نفسی***أبو حسن و خیر الصالحینا

إذا استقبلت وجه أبی حسین***رأیت البدر فاق الناظرینا

و کنا قبل مقتله بخیر***نری مولی رسول الله فینا.

ص: 299


1- 1. العرینة: مأوی الأسد.
2- 2. الکمی و الباسل: الشجاع. القرم- بالفتح-: السیّد العظیم. الهزبر: الأسد. الحمی من لا یحتمل الضیم. الاروع: من یعجبک بحسنه أو شجاعته.
3- 3. قوله« فعمر و قاده فی الاسر» اشارة إلی ما جری بینه علیه السلام و بین عمرو بن معد یکرب و قوله« و سقی ابن ود» اشارة إلی قتل عمرو بن عبد ود بیده.

او حق را برپا می کرد و در آن شک نمی کرد و خسته نمی شد دستان سارقان را قطع می نمود.

او علم را در نزد خودش کتمان نمی کرد و از ستمگران آفریده نشده است.

آیا شما در ماه حرام ما را داغدار بهترین همه مخلوقات خداوند کردید؟

کسی که بعد از پیامبر و بهترین کسان و نیکوکاران است علی علیه السلام است.

اگر از ما خواسته می شد که اموالمان را در راه او ببخشیم ما آن را همراه فرزندان به او عطا می کردیم.

گویی مردم هنگامی که علی را از دست دادند شتر مرغانی بودند که سال ها در کشور حیران بودند.

به خدا سوگند من علی و نماز نیکویش را در بین نمازگزاران و رکوع کنندگان فراموش نمی کنم.

قریش در هر جا که بود دانست که تو بهترین آن ها در تبار و دین هستی.

آگاه باش و به معاویه بن حرب بگو که چشمان سرزنش کنندگان روشن نگردد.

به کسانی که ما را سرزنش می کنند بگو: دست نگهدارید به زودی سرزنش کنندگان همان گونه ما دچار رنج و عذاب شدیم، گرفتار خواهند گشت .

شما بهترین کسی را به قتل رساندید که سوار بر مرکب ها گشت و آن ها را رام کرد و سوار کشتی ها شد.

هان به معاویه بن حرب بگو که بقیه خلفا از ما خواهند بود.

راوی گفت: همه کسانی که در مسجد بودند و همه حاضران از دوست و دشمن صدای گریه و ناله سر دادند و من هیچگاه تا آن روز این همه مرد و زن گریان را ندیده بودم.

می گویم: البرسی در مشارق الانوار از محدثان کوفی نقل کرده است هنگامی که حسن و حسین علیهما السلام امیر المؤمنین علیه السلام را روی تابوت به مکان چاه که در آن اختلاف است، در نجف کوفه حمل کردند، سوارکاری را دیدند که بوی مشک از او پخش می شد. او به آن دو سلام کرد و به حسن علیه السلام گفت: آیا تو حسن بن علی، شیرخورده وحی و قرآن و از شیر گرفته شده علم و شرف جلیل، جانشین امیر مؤمنین علیه السلام و سید وصیین هستی؟ حسن علیه السلام فرمود: بله او گفت: آیا این نیز حسین بن أمیر المؤمنین و سید اوصیاء، نوه رحمت و شیرخورده عصمت و پرورش یافته حکمت و پدر امت است؟ فرمود: بله، گفت: او را به من بدهید و در پناه خدا به راه بیفتید. حسن علیه السلام به او فرمود: ایشان به ما وصیت کردند که او را جز به جبرئیل یا خضر علیه السلام تحویل ندهیم، پس تو کدام یکی از آن ها هستی؟ آن گاه نقاب از صورت کنار زد،

ص: 300

یقیم الحق لا یرتاب فیه*** و ینهک قطع أیدی السارقینا(1)

و لیس بکاتم علما لدیه***و لم یخلق من المتجبرینا

أ فی الشهر الحرام فجعتمونا***بخیر الخلق طرا أجمعینا

و من بعد النبی فخیر نفس***أبو حسن و خیر الصالحینا

فلو أنا سئلنا المال فیه***بذلنا المال فیه و البنینا

کأن الناس إذ فقدوا علیا***نعام جال فی بلد سنینا

فلا و الله لا أنسی علیا***و حسن صلاته فی الراکعینا

لقد علمت قریش حیث کانت***بأنک خیرها حسبا و دینا

ألا فابلغ معاویة بن حرب***فلا قرت عیون الشامتینا

و قل للشامتین بنا رویدا***سیلقی الشامتون کما لقینا

قتلتم خیر من رکب المطایا***و ذللها و من رکب السفینا

ألا فابلغ معاویة بن حرب***بأن بقیة الخلفاء فینا.

قال فلم یبق أحد فی المسجد إلا انتحب و بکی لبکائها و کل من کان حاضرا من عدو و صدیق و لم أر باکیة و لا باکیا أکثر من ذلک الیوم.

أقول: روی البرسی فی مشارق الأنوار عن محدثی أهل الکوفة أن أمیر المؤمنین علیه السلام لما حمله الحسن و الحسین علیهما السلام علی سریره إلی مکان البئر المختلف فیه إلی نجف الکوفة وجدوا فارسا یتضوع منه رائحة المسک فسلم علیهما ثم قال للحسن علیه السلام أنت الحسن بن علی رضیع الوحی و التنزیل و فطیم العلم و الشرف الجلیل خلیفة أمیر المؤمنین و سید الوصیین قال نعم قال و هذا الحسین بن أمیر المؤمنین و سید الوصیین سبط الرحمة و رضیع العصمة و ربیب الحکمة و والد الأئمة قال نعم قال سلماه إلی و امضیا فی دعة الله فقال له الحسن علیه السلام إنه أوصی إلینا أن لا نسلم إلا إلی أحد رجلین جبرئیل أو الخضر فمن أنت منهما فکشف النقاب

ص: 300


1- 1. نهکه: بالغ فی عقوبته.

او امیر المؤمنین علیه السلام بود. آنگاه به حسن علیه السلام فرمود: ای حسن کسی نمی میرد مگر اینکه او آن کس را می بیند؛ پس چطور ممکن است که جنازه خودش را نبیند؟

امیر المؤمنین علیه السلام به حسن و حسین علیهما السلام فرمود: هنگامی که مرا در قبر گذاشتید قبل از اینکه روی من خاک بریزید دو رکعت نماز بخوانید و ببینید چه می شود. هنگامی که حضرت علیه السلام را در قبر گذاشتند آنچه را که امام فرموده بود انجام دادند و نگاه کردند و ناگهان دیدند که قبر با جامه­ای از ابریشم ظریف پوشیده شده است. آن گاه حسن علیه السلام آنچه را در زیر صورت امیر مؤمنین بود کنار زد و رسول خدا صلی الله علیه و آله و آدم و ابراهیم را دید که با امیر مؤمنین علیه السلام صحبت می کردند. حسین علیه السلام نیز آنچه کنار پاهای مبارک حضرت بود را کنار زد و حضرت زهرا و حوّا و مریم و آسیه سلام الله علیهن را دید که برای او نوحه سر می دادند و عزا می گرفتند. (1)

توضیح

این دو روایت را جز از طریق برسیّ ندیده ام، و به آنچه نقل کرده اطمینان ندارم، ولی ردشان نمی کنم، زیرا روایت های زیادی که دلالت بر ظهور آنان بعد از مرگشان در اجساد مثالیشان است وارد شده است که در کتاب المعاد و کتاب الإمامة بیان شده است.

ص: 301


1- ما در منبع چاپ شده به آن دو دست نیافتیم.

فإذا هو أمیر المؤمنین علیه السلام ثم قال للحسن علیه السلام یا أبا محمد إنه لا تموت نفس إلا و یشهدها أ فما یشهد جسده.

قال و روی عن الحسن بن علی علیهما السلام أن أمیر المؤمنین قال للحسن و الحسین علیهما السلام إذا وضعتمانی فی الضریح فصلیا رکعتین قبل أن تهیلا علی التراب و انظرا ما یکون فلما وضعاه فی الضریح المقدس فعلا ما أمرا به و نظرا و إذا الضریح مغطی بثوب من سندس فکشف الحسن علیه السلام مما یلی وجه أمیر المؤمنین فوجد رسول الله صلی الله علیه و آله و آدم و إبراهیم یتحدثون مع أمیر المؤمنین علیه السلام و کشف الحسین مما یلی رجلیه فوجد الزهراء و حواء و مریم و آسیة علیهن السلام ینحن علی أمیر المؤمنین علیه السلام و یندبنه (1).

بیان

لم أر هذین الخبرین إلا من طریق البرسی و لا أعتمد علی ما یتفرد بنقله و لا أردهما لورود الأخبار الکثیرة الدالة علی ظهورهم بعد موتهم فی أجسادهم المثالیة و قد مرت فی کتاب المعاد و کتاب الإمامة.

ص: 301


1- 1. لم نجدهما فی المصدر المطبوع.

باب صد و بیست و هشتم : آنچه بعد از شهادت امیرالمؤمنین علیه السلام رخ داد و احوال قاتل ایشان لعنه الله

روایات

روایت1.

قرب الاسناد: امام صادق از پدرش نقل فرمود: پدرم برایم نقل فرمود: حسن علیه السلام نزد ابن ملجم آمد و خواست تا گردن او را بزند. ابن ملجم گفت: با خداوند عهد بسته بودم که پدرت را بکشم و موفق شدم پس اگر خواستی مرا بکش و اگر خواستی ببخش، اگر مرا ببخشی نزد معاویه رفته و او را می کشم و تو را از دست او راحت می کنم. حسن علیه السلام فرمود: نه، من تو را به سرعت به آتش دوزخ می فرستم آن گاه جلو آمده و گردنش را زد. (1)

روایت2.

قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: هشام بن عبدالملک از پدرم علیه السلام سؤال کرد و گفت: مرا از شبی که علی بن ابی طالب علیه السلام در آن کشته شد با خبر کن و بگو کسی که دور از شهر بود به چه چیز استدلال کرد و در آن چه نشانه­ای برای مردم بود؟ و بگو که آیا برای دیگران در آن عبرتی بود؟ پدرم به او فرمود: شبی که علی علیه السلام در آن کشته شد، هر سنگی که در روی زمین بلند شد زیر آن خون تازه ای تا طلوع صبح جاری شد. شبی که هارون برادر موسی علیه السلام مفقود شد و شبی که یوشع بن نون کشته شد نیز این چنین بود، همین طور بود آن شبی که عیسی بن مریم علیه السلام عروج کرد و شبی که حسین علیه السلام در آن کشته شد.(2)

ص: 302


1- . قرب الاسناد: 67
2- . نسخه خطی است.

باب 128 ما وقع بعد شهادته علیه السلام و أحوال قاتله لعنه الله

الأخبار

«1»

ب، [قرب الإسناد] أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ أَخْبَرَنِی أَبِی: أَنَّ الْحَسَنَ علیه السلام قَدَّمَ ابْنَ مُلْجَمٍ فَأَرَادَ أَنْ یَضْرِبَ عُنُقَهُ (1) بِیَدِهِ فَقَالَ قَدْ عَهِدْتُ اللَّهَ عَهْداً أَنْ أَقْتُلَ أَبَاکَ فَقَدْ وَفَیْتُ فَإِنْ شِئْتَ فَاقْتُلْ وَ إِنْ شِئْتَ فَاعْفُ فَإِنْ عَفَوْتَ ذَهَبْتُ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَقَتَلْتُهُ وَ أَرَحْتُکَ مِنْهُ ثُمَّ جِئْتُکَ فَقَالَ لَا حَتَّی أُعَجِّلَکَ إِلَی النَّارِ فَقَدَّمَهُ فَضَرَبَ عُنُقَهُ (2).

«2»

ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ مَعْبَدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ یَحْیَی بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلَ هِشَامُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِکِ أَبِی علیه السلام فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ اللَّیْلَةِ الَّتِی قُتِلَ فِیهَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام بِمَا اسْتَدَلَّ النَّائِی (3) عَنِ الْمِصْرِ الَّذِی قُتِلَ فِیهِ عَلِیٌّ وَ مَا کَانَتِ الْعَلَامَةُ فِیهِ لِلنَّاسِ وَ أَخْبِرْنِی هَلْ کَانَتْ لِغَیْرِهِ فِی قَتْلِهِ عِبْرَةٌ فَقَالَ لَهُ أَبِی إِنَّهُ لَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی قُتِلَ فِیهَا عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ لَمْ یُرْفَعْ عَنْ وَجْهِ الْأَرْضِ حَجَرٌ إِلَّا وُجِدَ تَحْتَهُ دَمٌ عَبِیطٌ حَتَّی طَلَعَ الْفَجْرُ وَ کَذَلِکَ کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی فُقِدَ فِیهَا هَارُونُ أَخُو مُوسَی صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ کَذَلِکَ کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی قُتِلَ فِیهَا یُوشَعُ بْنُ نُونٍ وَ کَذَلِکَ کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی رُفِعَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ کَذَلِکَ اللَّیْلَةُ الَّتِی قُتِلَ فِیهَا الْحُسَیْنُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ (4).

ص: 302


1- 1. فی المصدر: قدمه لیضرب عنقه.
2- 2. قرب الإسناد: 67.
3- 3. النائی: البعید.
4- 4. مخطوط.

می گویم: ما با اسناد دیگری آن را در باب آنچه بعد از شهادت حسین علیه السلام اتفاق افتاد بیان کرده ایم.

روایت3.

قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود: پی کننده شتر صالح أزرق و قاتل علی علیه السلام هر دو پسران زنان بدکاره بودند. مراد می گفت: ما در بین خودمان برای او پدر و نسبی نمی شناسیم و قاتل حسین بن علی علیه السلام نیز پسر زن بدکاره بود و پیامبران و فرزندان پیامبران را جز زنازادگان نکشته­اند. (1)

روایت4.

اکمال الدین: در روز شهادت امیر مؤمنین علیه السلام صدای شیون از مردم بلند شد، مردم را ترس عظیم فرا گرفت مانند روزی که پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا رفت. در آن حال، مردی گریان و شتابان و «انّا لله و انّا الیه راجعون» گویان آمد و می­گفت: امروز خلافت پیغمبر منقطع شد، تا این که بر در خانه­ای که امیر المؤمنین علیه السلام در آن خانه بود ایستاد و گفت: خدا رحمت کند شما را ای امیر المؤمنین تو بودی که اسلام تو از همه پیش تر بود و ایمان تو از همه خالص تر بود و ترس تو از خدا از همه بیشتر بود و مشقت تو در راه خدا از همه عظیم تر بود، بیشتر از همه از حضرت رسالت محافظت کردی، ایمن­ترین ایشان بر اصحاب آن حضرت بودی و مناقب تو از همه بیش تر بود، سوابق تو از همه گرامی تر بود، درجه تو از همه بلندتر و قرابت تو با حضرت رسالت علیه السلام از همه بیشتر و شبیه ترین مردم بودی به آن حضرت در سیرت و طریقه و اطوار و گفتار و کردار، و منزلت تو نزد آن حضرت از همه شریف تر بود، گرامی ترین مردم نزد ایشان بودی، پس خدا تو را از اسلام و از رسول خدا صلی الله علیه و آله و از مسلمانان جزای خیر دهد، قوی بودی وقتی که اصحاب ایشان ضعیف شدند، مردانه به جهاد رفتی وقتی که ترسیدند، قیام به حق نمودی هنگامی که سستی ورزیدند، از طریق رسول خدا صلی الله علیه و آله بیرون نرفتی وقتی هر یک از اصحاب او به بدعتی رفتند، خلیفه به حق آن حضرت صلی الله علیه و آله بودی، کسی را یارای نزاع و رقابت با تو نبود علی رغم ادعای منافقان و خشم کافران و نفرت حسودان و کینه فاسقان، پس قیام به حق نمودی وقتی که دیگران ترسیدند و حق را بیان کردی وقتی که دیگران عاجز شدند،

ص: 303


1- . نسخه خطی است.

أقول: أوردناه بإسناد آخر فی باب ما وقع بعد شهادة الحسین علیه السلام.

«3»

ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَاقِرَ نَاقَةِ صَالِحٍ کَانَ أَزْرَقَ ابْنَ بَغِیٍّ وَ إِنَّ قَاتِلَ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ ابْنُ بَغِیٍّ وَ کَانَتْ مُرَادٌ تَقُولُ مَا نَعْرِفُ لَهُ فِینَا أَباً وَ لَا نَسَباً وَ إِنَّ قَاتِلَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ ابْنُ بَغِیٍّ وَ إِنَّهُ لَمْ یَقْتُلِ الْأَنْبِیَاءَ وَ لَا أَوْلَادَ الْأَنْبِیَاءِ إِلَّا أَوْلَادُ الْبَغَایَا(1).

«4»

ک، [إکمال الدین] أَبِی عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الزَّیْدِ النَّیْسَابُورِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْهَاشِمِیِّ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عُمَیْرٍ عَنْ أُسَیْدِ بْنِ صَفْوَانَ صَاحِبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الَّذِی قُبِضَ فِیهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ارْتَجَّتِ الْمَوْضِعُ بِالْبُکَاءِ وَ دَهِشَ النَّاسُ کَیَوْمَ قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ جَاءَ رَجُلٌ بَاکٍ وَ هُوَ مُتَسَرِّعٌ (2) مُسْتَرْجِعٌ وَ هُوَ یَقُولُ الْیَوْمَ انْقَطَعَتْ خِلَافَةُ النُّبُوَّةِ حَتَّی وَقَفَ عَلَی بَابِ الْبَیْتِ الَّذِی فِیهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ فَقَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ کُنْتَ أَوَّلَ الْقَوْمِ إِسْلَاماً وَ أَخْلَصَهُمْ إِیمَاناً وَ أَشَدَّهُمْ یَقِیناً وَ أَخْوَفَهُمْ لِلَّهِ (3) عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَعْظَمَهُمْ عَنَاءً وَ أَحْوَطَهُمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ آمَنَهُمْ عَلَی أَصْحَابِهِ وَ أَفْضَلَهُمْ مَنَاقِبَ وَ أَکْرَمَهُمْ سَوَابِقَ وَ أَرْفَعَهُمْ دَرَجَةً وَ أَقْرَبَهُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَشْبَهَهُمْ بِهِ هَدْیاً وَ نُطْقاً(4) وَ سَمْتاً وَ فِعْلًا وَ أَشْرَفَهُمْ مَنْزِلَةً وَ أَکْرَمَهُمْ عَلَیْهِ (5) فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنِ الْإِسْلَامِ وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَنِ الْمُسْلِمِینَ خَیْراً قَوِیتَ حِینَ ضَعُفَ أَصْحَابُهُ وَ بَرَزْتَ حِینَ اسْتَکَانُوا وَ نَهَضْتَ حِینَ وَهَنُوا وَ لَزِمْتَ مِنْهَاجَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ هَمَّ أَصْحَابُهُ وَ کُنْتَ خَلِیفَتَهُ حَقّاً لَمْ تُنَازَعْ وَ لَمْ تَضَرَّعْ بِزَعْمِ الْمُنَافِقِینَ وَ غَیْظِ الْکَافِرِینَ وَ کُرْهِ الْحَاسِدِینَ وَ ضَغَنِ الْفَاسِقِینَ فَقُمْتَ بِالْأَمْرِ حِینَ فَشِلُوا وَ نَطَقْتَ حِینَ تَتَعْتَعُوا

ص: 303


1- 1. مخطوط.
2- 2. فی المصدر: مسرع.
3- 3.«: من اللّه.
4- 4.«: و خلقا.
5- 5.«: و أکرمهم علیه قدرا.

به نور خدا قدم برداشتی هنگامی که دیگران به نادانی ایستادند و اگر متابعت تو می نمودند هدایت می یافتند، صدای تو از همه پایین تر بود و در پیشی گرفتن در خیرات از همه بلندتر بودی، کلام تو از همه کم تر بود، سخن تو از همه راست تر بود، رأی تو از همه بزرگ تر بود، دل تو از دل های دیگر شجاع تر بود، یقین تو از همه سخت تر بود، عمل تو از همه نیکوتر بود، به همه امور از همه کس داناتر بودی، به خدا سوگند که از برای دین پادشاهی بودی، از برای مؤمنان پدر مهربانی بودی در وقتی که عیال تو گردیدند، پس از دوش های ایشان بارهای گرانی را برداشتی که تاب برداشتن آن نداشتند، حفظ کردی هر چه را ضایع کردند و رعایت کردی هر چه را اهمال کردند، بلند شدی در وقتی که ایشان پست شدند، صبر کردی در وقتی که ایشان جزع کردند، رسیدی وقتی ایشان عقب نشستند، از برکت تو یافتند آن چه را گمان نداشتند، بر کافران عذابی ریزنده و برای مؤمنان باران رحمت و فراوانی نعمت بودی، پس پرواز کردی به وسط بهشت و دست یافتی به ریاض جنت، پیشی­گرفتنی­های ایشان را به دست آوردی، فضائل ایشان را تو بردی، تندی تو در دین خدا به کندی بدل نشد و دل تو هرگز به سوی باطل میل نکرد، بینایی و بصیرت تو ضعیف نشد و جبن و خیانت در نفس تو راه نیافت، در شدت ایمان و یقین مانند کوه بودی که بادهای تند آن را به حرکت نمی آورد و هیچ چیز آن را از آنجا بر نمی کند. تو چنان بودی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در حق تو فرمود: تو در بدن خود ضعیف بودی و در امر خدا قوی، متواضع بودی در نفس خود، عظیم بودی نزد خدای تعالی، کسی در تو عیبی ندید، کسی از تو بهانه­ای برای طعنه­زدن نداشت و هیچ گوینده­ای نمی­توانست به تو کنایه­ای بزند، توانای عزیز نزد تو ضعیف و ذلیل بود تا آنکه حق را از او می گرفتی، در احقاق حق، دور و نزدیک نزد تو مساوی بودند، کار تو حق و مدارا و دوستی بود، گفتار تو حکم و حتم بود، امر تو بردباری بود و دوراندیشی و رأی تو علم و عزم بود، پس پرواز کردی در حالی که راه حق ظاهر بود و کارهای دشوار

ص: 304

وَ مَضَیْتَ بِنُورِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حِینَ وَقَفُوا وَ لَوِ اتَّبَعُوکَ لَهُدُوا وَ کُنْتَ أَخْفَضَهُمْ صَوْتاً وَ أَعْلَاهُمْ فَوْتاً(1) وَ أَقَلَّهُمْ کَلَاماً وَ أَصْوَبَهُمْ مَنْطِقاً وَ أَکْثَرَهُمْ رَأْیاً وَ أَشْجَعَهُمْ قَلْباً وَ أَشَدَّهُمْ یَقِیناً وَ أَحْسَنَهُمْ عَمَلًا وَ أَعْرَفَهُمْ بِالْأُمُورِ کُنْتَ وَ اللَّهِ لِلدِّینِ یَعْسُوباً وَ کُنْتَ لِلْمُؤْمِنِینَ (2)

أَباً رَحِیماً إِذْ صَارُوا عَلَیْکَ عِیَالًا فَحَمَلْتَ أَثْقَالَ مَا عَنْهُ ضَعُفُوا وَ حَفِظْتَ مَا أَضَاعُوا وَ رَعَیْتَ مَا أَهْمَلُوا(3)

وَ عَلَوْتَ إِذْ هَلِعُوا وَ صَبَرْتَ إِذْ جَزِعُوا وَ أَدْرَکْتَ إِذْ تَخَلَّفُوا وَ نَالُوا بِکَ مَا لَمْ یَحْتَسِبُوا وَ کُنْتَ عَلَی الْکَافِرِینَ عَذَاباً صَبّاً وَ لِلْمُؤْمِنِینَ غَیْثاً وَ خِصْباً فَطِرْتَ وَ اللَّهِ بِعِنَانِهَا وَ فُزْتَ بِجِنَانِهَا وَ أَحْرَزْتَ سَوَابِقَهَا وَ ذَهَبْتَ بِفَضَائِلِهَا لَمْ یَفْلُلْ حَدَّکَ (4) وَ لَمْ یَزِغْ قَلْبُکَ وَ لَمْ تَضْعُفْ بَصِیرَتُکَ وَ لَمْ تَجْبُنْ نَفْسُکَ وَ لَمْ تَخُنْ کُنْتَ کَالْجَبَلِ لَا تُحَرِّکُهُ الْعَوَاصِفُ وَ لَا تُزِیلُهُ الْقَوَاصِفُ وَ کُنْتَ کَمَا قَالَ النَّبِیُّ ضَعِیفاً فِی بَدَنِکَ قَوِیّاً فِی أَمْرِ اللَّهِ مُتَوَاضِعاً فِی نَفْسِکَ عَظِیماً عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کَبِیراً فِی الْأَرْضِ جَلِیلًا عِنْدَ الْمُؤْمِنِینَ لَمْ یَکُنْ لِأَحَدٍ فِیکَ مَهْمَزٌ وَ لَا لِقَائِلٍ فِیکَ مَغْمَزٌ(5) وَ لَا لِأَحَدٍ عِنْدَکَ هَوَادَةٌ الْقَوِیُ (6) الْعَزِیزُ عِنْدَکَ ضَعِیفٌ ذَلِیلٌ حَتَّی تَأْخُذَ مِنْهُ الْحَقَّ وَ الْبَعِیدُ وَ الْقَرِیبُ (7) عِنْدَکَ فِی ذَلِکَ سَوَاءٌ شَأْنُکَ الْحَقُّ وَ الرِّفْقُ وَ الصِّدْقُ (8) وَ قَوْلُکَ حُکْمٌ وَ حَتْمٌ وَ أَمْرُکَ حِلْمٌ وَ حَزْمٌ وَ رَأْیُکَ عِلْمٌ وَ عَزْمٌ فَأَقْلَعْتَ (9) وَ قَدْ نَهَجَ السَّبِیلُ وَ سَهُلَ

ص: 304


1- 1. فی الکافی: و اعلاهم قنوتا.
2- 2.«: کنت و اللّه للدین یعسوبا أولا حین تفرقت الناس و آخرا حین فشلوا، کنت بالمؤمنین اه.
3- 3. فی المصدر و الکافی بعد ذلک: و شمرت إذا اجتمعوا.
4- 4. فی المصدر و الکافی: لم تفلل حجتک.
5- 5. فی المصدر و الکافی بعد ذلک: و لا لاحد فیک مطمع.
6- 6. فی المصدر و الکافی: الضعیف الذلیل عندک قوی عزیز حتّی تأخذ له بحقه و القوی اه.
7- 7.«: و القریب و البعید.
8- 8.«: و الصدق و الرفق.
9- 9.«: فیما فعلت.

سامان یافت و آتش خاموش شد، دین به واسطه تو اعتدال و ایمان به تو قوت یافت و اسلام و مؤمنین به واسطه تو ثابت گردیدند، تو بسیار پیشی جستی و آن ها را که بعد از خود گذاشتی به رنج شدیدی انداختی، مصیبت تو بزرگ تر از آن است که گریه آن را جبران کند، مصیبت تو در آسمان، بزرگ است و مصیبت تو مردم را در هم شکسته است. پس می گویم: انّا لله و انّا الیه راجعون، راضی شدیم از خدا به قضای او و تسلیم امر او شدیم. به خدا سوگند که بعد از تو مسلمانان را مصیبتی مانند مصیبت تو نخواهد رسید، برای مؤمنان کهف و پناه بودی، برای کافران درشتی و خشم، پس خدا تو را به پیامبر خود ملحق گرداند و ما را از اجر مصیبت تو محروم نساخته و پس از تو گمراه نگرداند. مردم ساکت شدند تا سخنش پایان یافت، و او می گریست و اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله را به گریه انداخت سپس او را جستجو کردند ولی نیافتند.(1)

کافی: مانند همین روایت آمده است.

توضیح

الارتجاج: اضطراب. استرجاع یعنی گفتن انا لله و انا الیه الراجعون. انقطعت خلافة النبوة: یعنی استیلای خلفای حق. حاط یحوطه : او را حفظ و از او دفاع کرد. «الهدل» سیره و هیأت و طریقت. سمت: هیأت نیکو. الاستکانه: خضوع و منظور در اینجا ضعف و ترس و ناتوانی است. و نهضت یعنی اقدام جهاد و یاری رسول خدا کردی. اذ همّ اصحابه: بدعت­ها و ارتدادهایی را که قصد کرده بودند قصد کردند. لم تنازع: نزاع در باره تو شایسته نبود زیرا موضوع روشن بود. گفته می­شود: ضرع الیه: - مثلّث الراء - خاضع و خاشع و ذلیل شد. بر وزن کرم یعنی ناتوان شد و شکست خورد. تعتعه یعنی بریده سخن گفتن

ص: 305


1- . اکمال الدین: 218 و 219

الْعَسِیرُ وَ أُطْفِئَتِ النَّارُ(1) وَ اعْتَدَلَ بِکَ الدِّینُ وَ قَوِیَ (2) بِکَ الْإِیمَانُ وَ ثَبَتَ بِکَ الْإِسْلَامُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَبَقْتَ سَبْقاً بَعِیداً وَ أَتْعَبْتَ مَنْ بَعْدَکَ تَعَباً شَدِیداً فَجَلَلْتَ عَنِ الْبُکَاءِ وَ عَظُمَتْ رَزِیَّتُکَ فِی السَّمَاءِ وَ هَدَّتْ مُصِیبَتُکَ الْأَنَامَ فَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ رَضِینَا عَنِ اللَّهِ قَضَاءَهُ وَ سَلَّمْنَا لِلَّهِ أَمْرَهُ فَوَ اللَّهِ لَنْ یُصَابَ الْمُسْلِمُونَ بِمِثْلِکَ أَبَداً کُنْتَ لِلْمُؤْمِنِینَ کَهْفاً وَ حِصْناً(3)

وَ عَلَی الْکَافِرِینَ غِلْظَةً وَ غَیْظاً فَأَلْحَقَکَ اللَّهُ بِنَبِیِّهِ وَ لَا حَرَمَنَا أَجْرَکَ وَ لَا أَضَلَّنَا بَعْدَکَ وَ سَکَتَ الْقَوْمُ حَتَّی انْقَضَی کَلَامُهُ وَ بَکَی وَ أَبْکَی أَصْحَابَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ طَلَبُوهُ فَلَمْ یُصَادِفُوهُ (4).

کا، [الکافی] عدة من أصحابنا عن أحمد بن محمد بن عیسی عن البرقی عن أحمد بن زید: مثله (5)

بیان

الارتجاج الاضطراب و الاسترجاع قول إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ قوله انقطعت خلافة النبوة أی استیلاء خلفاء الحق و حاطه یحوطه حفظه و صانه و ذب عنه و الهدی السیرة و الهیئة و الطریقة و السمت الهیئة الحسنة و الاستکانة الخضوع و المراد هنا الضعف و الجبن و العجز قوله علیه السلام و نهضت أی قمت بأمر الجهاد و إعانة الرسول قوله علیه السلام إذ هم أصحابه أی قصدوا ما قصدوا من البدع و الارتداد عن الدین قوله علیه السلام لم تنازع أی ما کان ینبغی النزاع فیک لظهور الأمر و یقال ضرع إلیه بتثلیث الراء أی خضع و ذل و استکان و ککرم ضعف و الفشل الکسل و الجبن و التعتعة التردد فی الکلام من

ص: 305


1- 1. فی المصدر و الکافی: النیران.
2- 2. فی المصدر: و اعتدل بک بناء الدین و ظهر امر اللّه و لو کره الکافرون و قوی اه.
3- 3. فی الکافی و هامش المصدر بعد ذلک« و قنة راسیا» أی جبلا ثابتا.
4- 4. کمال الدین 218 و 219.
5- 5. أصول الکافی( الجزء الأول من الطبعة الحدیثة): 454- 456.

در اثر حصر - دشواری در بیان - یا گنگ بودن. الفوت یعنی سبقت گرفتن به چیزی. هلع: ترس و هراس. گفته آن حضرت: فطرت والله بعنانها: در میدان مسابقه عنان اسب فضیلت را گرفتی و پرواز کردی تا از ایشان سبقت گرفتی. پس ضمایر در عنانها و نطایر آن به امت یا کمالات برمی­گردد. در نهج­البلاغه آمده است: «وفزت برهانها» و در کافی: «فطرت والله بغمامها و فزت بحبائها» و ممکن است پرواز به آخرت باشد. هواده: سکون و رخصت و کنار نشستن است. اقلعت یعنی از نزد ما رفت و ما را ترک کرد. نهج الطریق بر وزن منع، یعنی واضح شد و روشن ساخت. گفته آن حضرت: فجللت عن البکاء: تو اجلّ از آن هستی که گریه، حق مصیبت تو را به جا آورد و ظاهرا قائل آن خضر بوده است .

روایت5.

فرحة الغری: ثقفی در کتاب مقتل امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: و من از نسخه ای قدیمی که تاریخش در سال 355 است نقل می کنم که بنا بر یکی از دو قول است:عبدالله بن جعفر طیّار گفت: بگذارید تا کمی از این آتشی را که در دلم است خاموش سازم - یعنی ابن ملجم لعنه الله - پس ملعون را نزد او آوردند و او دستور داد تا یک میخ زغالی روی آتش بگذارند پس آن را چون سرمه کشید. ابن ملجم گفت: تبارک الله بر خلق کننده انسان از علق، ای برادرزاده، تو با سرمه کننده دردناکی سرمه می­کشی. سپس دستور داد تا دست و پایش را قطع کنند و این چنین کردند. ملعون حرفی نزد، آن گاه دستور داد تا زبانش را ببرند او ترسید. کسی به او گفت: ای دشمن خدا چرا وقتی چشمانت با آتش سرمه شد و دست و پاهایت قطع شد نترسیدی، ولی از بریده شدن زبانت به جزع و وحشت افتادی؟ او به آن ها گفت: ای نادانان به خدا سوگند من از قطع زبانم وحشت نکردم بلکه می ترسم در این دنیا زندگی کنم و لال باشم و نتوانم ذکر خدا بگویم. هنگامی که زبانش را بریدند در آتش سوزانده شد.(1)

توضیح

جوهری گفت: الملمول میلی است که با آن سرمه می کشند و گفته کحله بملمول مض یعنی با میله سرمه داغ

ص: 306


1- .فرحة الغری: 10

حصر أو عی و الفوت السبق إلی الشی ء و الهلع أفحش الجزع قوله علیه السلام فطرت و الله بعنانها أی فی میدان المسابقة طرت آخذا بعنان فرس الفضیلة حتی سبقتهم فالضمائر فی قوله بعنانها و نظائره راجعة إلی الأمة أو إلی الکمالات و فی النهج و فزت برهانها و فی الکافی فطرت و الله بنعمائها و فزت بحبائها فیمکن أن یکون المراد الطیران إلی الآخرة و الهوادة السکون و الرخصة و المحاباة قوله فأقلعت أی ذهبت عنا و ترکتنا و نهج الطریق کمنع وضح و أوضح قوله علیه السلام فجللت عن البکاء أی أنت أجل من أن یقضی حق مصیبتک البکاء و الظاهر أن القائل کان هو الخضر علیه السلام.

«5»

حة، [فرحة الغری] قَالَ الثَّقَفِیُّ فِی کِتَابِ مَقْتَلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ نَقَلْتُهُ مِنْ نُسْخَةٍ عَتِیقَةٍ تَارِیخُهَا سَنَةُ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ وَ ذَلِکَ عَلَی أَحَدِ الْقَوْلَیْنِ إِنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرٍ الطَّیَّارَ قَالَ: دَعُونِی أَشْفِی بَعْضَ مَا فِی نَفْسِی عَلَیْهِ یَعْنِی ابْنَ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ فَدُفِعَ إِلَیْهِ فَأَمَرَ بِمِسْمَارٍ فَحَمِیَ بِالنَّارِ ثُمَّ کَحَلَهُ فَجَعَلَ ابْنُ مُلْجَمٍ یَقُولُ تَبَارَکَ اللَّهُ الْخَالِقُ لِلْإِنْسَانِ مِنْ عَلَقٍ یَا ابْنَ أَخِ إِنَّکَ لَتُکْحَلَنَّ بِمُلْمُولٍ مَضٍّ ثُمَّ أُمِرَ بِقَطْعِ یَدِهِ وَ رِجْلِهِ فَقُطِعَ وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ ثُمَّ أُمِرَ بِقَطْعِ لِسَانِهِ فَجَزِعَ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ النَّاسِ یَا عَدُوَّ اللَّهِ کُحِلَتْ عَیْنُکَ (1)

بِالنَّارِ وَ قُطِعَتْ یَدَاکَ وَ رِجْلَاکَ فَلَمْ تَجْزَعْ وَ جَزِعْتَ مِنْ قَطْعِ لِسَانِکَ فَقَالَ لَهُمْ یَا جُهَّالُ أَنَا وَ اللَّهِ (2)

مَا جَزِعْتُ لِقَطْعِ لِسَانِی وَ لَکِنِّی أَکْرَهُ أَنْ أَعِیشَ فِی الدُّنْیَا فُوَاقاً لَا أَذْکُرُ اللَّهَ فِیهِ فَلَمَّا قُطِعَ لِسَانُهُ أُحْرِقَ بِالنَّارِ(3).

بیان

قال الجوهری الملمول المیل الذی یکتحل به (4)

و قال کحله بملمول مض أی حار(5).

ص: 306


1- 1. فی المصدر: عیناک.
2- 2.«: اما و اللّه.
3- 3. فرحة الغریّ: 10.
4- 4. الصحاح: 1821.
5- 5. الصحاح: 1107.

روایت6.

فرحة الغری: هنگامی که ابن ملجم را نزد حسن علیه السلام آوردند، به آن حضرت گفت: می خواهم در گوش شما چیزی بگویم، حسن علیه السلام خودداری کرد و فرمود: او می خواهد گوشم را به دندان بگیرد. پس ابن ملجم گفت: به خدا سوگند اگر اجازه می داد گوش او را از بیخ می کندم.(1)

روایت7.

الخرائج و الجرائح: حسن بن محمد معروف بن رفّا گفت: من در مسجدالحرام بودم که دیدم مردم اطراف مقام ابراهیم جمع شده اند. گفتم: این چیست؟ گفتند: راهبی است که اسلام آورده است. من نزدیک او شدم و دیدم یک پیرمردی است که لباس گشاد پشمی پوشیده و کلاه پشمی بر سر دارد و اندام بزرگی دارد و روبروی مقام ابراهیم نشسته است، من شنیدم که می گفت: من در صومعه نشسته بودم که ناگهان دیدم پرنده­ای مانند عقاب در صخره ای کنار ساحل دریا نشست. پس قی کرد و یک چهارم انسانی را انداخت سپس پرواز کرد من آن را دنبال کردم و برگشت پس قی کرد و ربع انسانی را انداخت سپس پرواز کرد سپس آمد و ربع انسانی را قی کرد سپس پرواز کرد آمد و ربع انسانی را قی کرد دوباره پرواز کرد و آن نیمه ها به هم نزدیک شده و تبدیل به مردی شد و آن مرد ایستاد. من از او تعجب کردم، آن گاه آن پرنده فرود آمد و او را زد و ربعش را برداشته و پرواز کرد پس برگشت و ربع دیگر آن را برداشته و پرواز کرد پس دوباره آمد و ربع دیگر آن را برداشته و پرواز کرد، آخرین بار فرود آمد و ربع آخر را برداشت و پرواز کرد. من در فکر فرو رفتم و حسرت خوردم که ای کاش از او می پرسیدم که کیست؟ و شروع به جستجوی سنگ کردم تا این که آن پرنده را دیدم که آمد و ربع انسانی را قی کرد. آنگاه من در آنجا ایستادم تا این که آن پرنده ربع چهارم از آن را قی کرد و پرواز کرد و آن ها تبدیل به یک مرد شد و او بلند شده و ایستاد. من نزدیک او شدم و از او پرسیدم تو کیستی؟ او سکوت کرد، گفتم: به حق کسی که تو را آفریده بگو کیستی؟ گفت: من ابن ملجم هستم. به او گفتم: چه کار کرده­ای؟ گفت: علی بن ابی طالب علیه السلام را کشته ام و این پرنده مأمور شده که هر روز مرا بکشد، در حالی که او با من صحبت می کرد ناگهان آن پرنده فرود آمد و ربع آن را برداشت و پرواز کرد پس من درباره علی علیه السلام از او پرسیدم او جواب داد: علی علیه السلام پسر عموی رسول خدا صلی الله علیه و آله است. آنگاه من مسلمان شدم.(2)

ص: 307


1- .فرحة الغری:10 - 11
2- . الخرائج و الجرائح: 18 - 19
«6»

حة، [فرحة الغری] عَبْدُ الصَّمَدِ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی الْفَرَجِ الْجَوْزِیِّ قَالَ قَرَأْتُ بِخَطِّ أَبِی الْوَفَاءِ بْنِ عَقِیلٍ قَالَ: لَمَّا جِی ءَ بِابْنِ مُلْجَمٍ إِلَی الْحَسَنِ- قَالَ لَهُ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُسَارَّکَ بِکَلِمَةٍ فَأَبَی الْحَسَنُ علیه السلام وَ قَالَ إِنَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَعَضَّ أُذُنِی فَقَالَ ابْنُ مُلْجَمٍ وَ اللَّهِ لَوْ أَمْکَنَنِی مِنْهَا لَأَخَذْتُهَا مِنْ صُمَاخِهِ (1).

«7»

یج، [الخرائج و الجرائح] أَخْبَرَنَا أَبُو مَنْصُورٍ شَهْرَدَارُ بْنُ شِیرَوَیْهِ الدَّیْلَمِیُّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ الْمَیْدَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَمْرِو بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ الرَّفَّاءِ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: کُنْتُ بِالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَرَأَیْتُ النَّاسَ مُجْتَمِعِینَ حَوْلَ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ فَقُلْتُ مَا هَذَا قَالُوا رَاهِبٌ أَسْلَمَ فَأَشْرَفْتُ عَلَیْهِ وَ إِذَا بِشَیْخٍ کَبِیرٍ عَلَیْهِ جُبَّةُ صُوفٍ وَ قَلَنْسُوَةُ صُوفٍ عَظِیمِ الْخِلْقَةِ وَ هُوَ قَاعِدٌ بِحِذَاءِ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ کُنْتُ قَاعِداً فِی صَوْمَعَةٍ فَأَشْرَفْتُ مِنْهَا وَ إِذَا بِطَائِرٍ کَالنَّسْرِ قَدْ سَقَطَ عَلَی صَخْرَةٍ عَلَی شَاطِئِ الْبَحْرِ فَتَقَیَّأَ فَرَمَی بِرُبُعِ إِنْسَانٍ ثُمَّ طَارَ فَتَفَقَّدْتُهُ فَعَادَ فَتَقَیَّأَ فَرَمَی بِرُبُعِ إِنْسَانٍ ثُمَّ طَارَ فَجَاءَ فَتَقَیَّأَ بِرُبُعِ إِنْسَانٍ ثُمَّ طَارَ فَجَاءَ فَتَقَیَّأَ بِرُبُعِ إِنْسَانٍ ثُمَّ طَارَ فَدَنَتِ الْأَرْبَاعُ فَقَامَ رَجُلًا وَ هُوَ قَائِمٌ وَ أَنَا أَتَعَجَّبُ مِنْهُ ثُمَّ انْحَدَرَ الطَّیْرُ فَضَرَبَهُ وَ أَخَذَ رُبُعَهُ فَطَارَ ثُمَّ رَجَعَ فَأَخَذَ رُبُعَهُ فَطَارَ ثُمَّ رَجَعَ فَأَخَذَ رُبُعَهُ فَطَارَ ثُمَّ انْحَدَرَ الطَّیْرُ فَأَخَذَ الرُّبُعَ الْآخَرَ فَطَارَ فَبَقِیتُ أَتَفَکَّرُ وَ تَحَسَّرْتُ أَلَّا أَکُونَ لَحِقْتُهُ وَ سَأَلْتُهُ مَنْ هُوَ فَبَقِیتُ أَتَفَقَّدُ الصَّخْرَةَ حَتَّی رَأَیْتُ الطَّیْرَ قَدْ أَقْبَلَ فَتَقَیَّأَ بِرُبُعِ إِنْسَانٍ فَنَزَلْتُ فَقُمْتُ بِإِزَائِهِ فَلَمْ أَزَلْ حَتَّی تَقَیَّأَ بِالرُّبُعِ الرَّابِعِ ثُمَّ طَارَ فَالْتَأَمَ رَجُلًا فَقَامَ قَائِماً فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَسَأَلْتُ فَقُلْتُ مَنْ أَنْتَ فَسَکَتَ عَنِّی فَقُلْتُ بِحَقِّ مَنْ خَلَقَکَ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا ابْنُ مُلْجَمٍ قُلْتُ لَهُ وَ أَیْشٍ عَمِلْتَ قَالَ قَتَلْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَوُکِّلَ بِی هَذَا الطَّیْرُ یَقْتُلُنِی کُلَّ یَوْمٍ قَتْلَةً فَهُوَ یُخْبِرُنِی إِذِ انْقَضَّ الطَّائِرُ فَأَخَذَ رُبُعَهُ وَ طَارَ فَسَأَلْتُ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ هُوَ ابْنُ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَسْلَمْتُ (2).

ص: 307


1- 1. فرحة الغریّ: 10- 11.
2- 2. الخرائج و الجرائح: 18- 19.

کشف الغمة: رفّاء از مناقب خوارزمی مانند آن را نقل کرده است.(1)

روایت8.

ارشاد: ابن ملجم نزد امیر المؤمنین آمد و از ایشان خواست تا او را بِبَرد و گفت: ای امیر المؤمنین، مرا ببر. پس امام به او نگاه کرد و فرمود: آیا تو عبدالرحمن پسر ملجم مرادی هستی؟ گفت: بله، امام فرمود: ای غزوان او را بر اسب یال قرمز حمل کن. او آن را آورد و ابن ملجم سوارش شده و افسارش را گرفت، هنگامی که رفت امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: «من می خواهم او را اکرام کنم و او قصد کشتن مرا دارد، بهانه تو در این بی لطفی نسبت به کسی که دوست توست چیست؟»

گفت: هنگامی که اتفاق افتاد آنچه باید اتفاق می افتاد و علی علیه السلام ضربت خورد، ابن ملجم در حالی که از مسجد خارج شده بود دستگیر و نزد امیر المؤمنین علیه السلام آورده شد. امام به او فرمود: به خدا سوگند من آن گونه که شایسته بود با تو رفتار کردم و می دانستم که تو قاتل من هستی، امّا آن کار را کردم تا از خداوند بر علیه تو کمک بخواهم. (2)

روایت9.

مناقب ابن شهر آشوب: ابن عباس گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر مؤمنی بمیرد آسمان و زمین چهل صبح بر او گریه می کنند و اگر عالمی بمیرد آن ها چهل ماه بر او می گریند و بر پیامبر چهل سال می گریند. آنگاه فرمود: ای علی تو اگر کشته شوی آسمان و زمین چهل سال بر تو می گریند. ابن عباس گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام در سرزمین کوفه به شهادت رسید و آسمان سه روز خون بارید.

ابوحمزه از امام صادق علیه السلام نقل کرد: هنگامی که

ص: 308


1- . کشف الغمة: 130
2- . ارشاد مفید: 6 - 7

کشف، [کشف الغمة] من مناقب الخوارزمی عن الرفاء: مثله (1).

«8»

شا، [الإرشاد] رَوَی جَعْفَرُ بْنُ سُلَیْمَانَ الضَّبِیعِیُّ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ زِیَادٍ قَالَ: جَاءَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَسْتَحْمِلُهُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ احْمِلْنِی فَنَظَرَ إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَنْتَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُلْجَمٍ الْمُرَادِیُّ- قَالَ (2) یَا غَزْوَانُ احْمِلْهُ عَلَی الْأَشْقَرِ فَجَاءَ بِفَرَسٍ أَشْقَرَ فَرَکِبَهُ ابْنُ مُلْجَمٍ وَ أَخَذَ بِعِنَانِهِ فَلَمَّا وَلَّی قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام:

أُرِیدُ حِبَاءَهُ وَ یُرِیدُ قَتْلِی***عَذِیرَکَ مِنْ خَلِیلِکَ مِنْ مُرَادٍ

قَالَ فَلَمَّا کَانَ مِنْ أَمْرِهِ مَا کَانَ وَ ضَرَبَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قُبِضَ عَلَیْهِ وَ قَدْ خَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ فَجِی ءَ بِهِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ وَ اللَّهِ لَقَدْ کُنْتُ أَصْنَعُ بِکَ مَا أَصْنَعُ وَ أَنَا أَعْلَمُ أَنَّکَ قَاتِلِی وَ لَکِنْ کُنْتُ أَفْعَلُ ذَلِکَ بِکَ لِأَسْتَظْهِرَ بِاللَّهِ عَلَیْکَ (3).

«9»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب أَحَادِیثُ عَلِیِّ بْنِ الْجَعْدِ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ قَتَادَةَ وَ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ لَتَبْکِی عَلَی الْمُؤْمِنِ إِذَا مَاتَ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً وَ إِنَّهَا لَتَبْکِی عَلَی الْعَالِمِ إِذَا مَاتَ أَرْبَعِینَ شَهْراً وَ إِنَّ السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ لَیَبْکِیَانِ عَلَی الرَّسُولِ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ إِنَّ السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ لَیَبْکِیَانِ عَلَیْکَ یَا عَلِیُّ إِذَا قُتِلْتَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ لَقَدْ قُتِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی الْأَرْضِ بِالْکُوفَةِ فَأَمْطَرَتِ السَّمَاءُ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ دَماً.

أَبُو حَمْزَةَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام وَ قَدْ رُوِیَ أَیْضاً عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ: أَنَّهُ لَمَّا قُبِضَ

ص: 308


1- 1. کشف الغمّة: 130.
2- 2. فی المصدر: قال: نعم ثمّ قال: انت عبد الرحمن بن ملجم المرادی؟ قال: نعم قال: یا غزوان اه.
3- 3. الإرشاد للمفید: 6- 7.

امیر مؤمنان علیه السلام کشته شد سنگی از زمین بلند نشد مگر این که از زیرش خون تازه ای پیدا شد.

اربعین الخطیب و تاریخ النَّسَوِیّ: عبدالملک بن مروان از زهری سؤال کرد نشانه کشته شدن علی علیه السلام چه بود؟ زهری گفت: سنگی از بیت المقدس برداشته نشد مگر این که زیرش خون تازه ای بود و هنگامی که علی علیه السلام در مسجد ضربت خورد این صدا شنیده شد: « ای علی حکم مخصوص خداست نه برای تو و یارانت» هنگامی که حضرت علیه السلام وفات یافت این صدا از خانه اش شنیده شد «آیا کسی که در آتش می افتد بهتر است یا کسی که در روز قیامت نزد خداوند بیاید در حالی که در امان است؟» آنگاه هاتفی ندا برآورد: رسول خدا صلی الله علیه و آله درگذشت و پدرتان درگذشت .

اخبار الطالبیین: رومیان گروهی از مسلمانان را به اسارت گرفتند و نزد پادشاه آوردند، و او از آن ها خواست تا کفر بگویند و آن ها خودداری کردند. پس دستور داد آن ها را در روغن جوشیده بیندازند و مردی از آن ها را آزاد کرد تا اوضاعشان را خبر دهد. در حالی که او حرکت می کرد صدای سم اسبان را شنید پس ایستاد و به یارانش که در روغن انداخته شده بودند نگاه کرد، و ماجرا را از آنها پرسید و آن ها گفتند: این چنین بود؛ پس ندا دهنده ای به آسمان به شهداء خشکی و دریا ندا داد که امشب علی بن ابی طالب علیه السلام شهید شده است پس بر او نماز گزارید، ما بر او نماز خواندیم و به قتلگاه هایمان برگشتیم.

از منصور بن عمار درباره عجیب ترین چیزی که دیده است سؤال شد، او گفت: آیا این صخره را در وسط دریا می بینی؟ هر روز از این دریا پرنده ای مثل شتر مرغ بیرون آمده و بر روی آن صخره می افتد، آن گاه صاف می ایستد و یک سر و یک دست قی می کند همین طور تک تک اعضا را قی می کند تا اینکه آن ها به یکدیگر می پیوندند و تبدیل به انسانی نشسته می شود. آن گاه قصد برخاستن می کند. همین که قصد ایستادن می کند پرنده یک نوک زده و سر او را بر می دارد، و تک تک اعضای او را بر می دارد همان طور که قی کرده است. هنگامی که آن بر من طولانی گشت روزی او را صدا کردم که: وای بر تو کیستی؟ او به من رو کرد و فریادی برآمد که: او عبدالرحمن بن ملجم قاتل علی بن ابی طالب امیر مؤمنین علیه السلام است که خداوند او را به این پرنده واگذار کرده است و آن تا روز قیامت او را عذاب می­کند و آورده اند که آن ها صدای پارس کردن سگ از قبر او می شنیدند.(1)

ص: 309


1- . مناقب آل ابی طالب 1: 481 و 482

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمْ یُرْفَعْ مِنْ وَجْهِ الْأَرْضِ حَجَرٌ إِلَّا وُجِدَ تَحْتَهُ دَمٌ عَبِیطٌ.

أَرْبَعِینُ الْخَطِیبِ وَ تَارِیخُ النَّسَوِیِّ: أَنَّهُ سَأَلَ عَبْدُ الْمَلِکِ بْنُ مَرْوَانَ الزُّهْرِیَّ مَا کَانَتْ عَلَامَةَ یَوْمَ قُتِلَ عَلِیٌّ علیه السلام قَالَ مَا رُفِعَ حَصَاةٌ مِنْ بَیْتِ الْمَقْدِسِ إِلَّا کَانَ تَحْتَهَا دَمٌ عَبِیطٌ وَ لَمَّا ضُرِبَ علیه السلام فِی الْمَسْجِدِ سُمِعَ صَوْتٌ لِلَّهِ الْحُکْمُ لَا لَکَ یَا عَلِیُّ وَ لَا لِأَصْحَابِکَ فَلَمَّا تُوُفِّیَ سُمِعَ فِی دَارِهِ أَ فَمَنْ یُلْقی فِی النَّارِ خَیْرٌ أَمْ مَنْ یَأْتِی آمِناً یَوْمَ الْقِیامَةِ الْآیَةَ(1) ثُمَّ هَتَفَتْ آخَرُ(2) مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَاتَ أَبُوکُمْ.

وَ فِی أَخْبَارِ الطَّالِبِیِّینَ: أَنَّ الرُّومَ أَسَرُوا قَوْماً مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَأُتِیَ بِهِمْ إِلَی الْمَلِکِ فَعَرَضَ عَلَیْهِمُ الْکُفْرَ فَأَبَوْا فَأَمَرَ بِإِلْقَائِهِمْ فِی الزَّیْتِ الْمَغْلِیِّ وَ أَطْلَقَ مِنْهُمْ رَجُلًا یُخْبِرُ بِحَالِهِمْ فَبَیْنَمَا هُوَ یَسِیرُ إِذْ سَمِعَ وَقْعَ حَوَافِرِ الْخَیْلِ فَوَقَفَ فَنَظَرَ إِلَی أَصْحَابِهِ الَّذِینَ أُلْقُوا فِی الزَّیْتِ فَقَالَ لَهُمْ فِی ذَلِکَ فَقَالُوا قَدْ کَانَ ذَلِکَ فَنَادَی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ فِی شُهَدَاءِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَدِ اسْتُشْهِدَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فَصَلُّوا عَلَیْهِ فَصَلَّیْنَا عَلَیْهِ وَ نَحْنُ رَاجِعُونَ إِلَی مَصَارِعِنَا.

أَبُو زُرْعَةَ الرَّازِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ عَمَّارٍ أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ أَعْجَبِ مَا رَآهُ قَالَ: تَرَی هَذِهِ الصَّخْرَةَ فِی وَسَطِ الْبَحْرِ یَخْرُجُ مِنْ هَذَا الْبَحْرِ کُلَّ یَوْمٍ طَائِرٌ مِثْلُ النَّعَامَةِ فَیَقَعُ عَلَیْهَا فَإِذَا اسْتَوَی وَاقِفاً تَقَیَّأَ رَأْساً ثُمَّ تَقَیَّأَ یَداً وَ هَکَذَا عُضْواً عُضْواً ثُمَّ تَلْتَئِمُ الْأَعْضَاءُ بَعْضُهَا إِلَی بَعْضٍ حَتَّی یَسْتَوِیَ إِنْسَاناً قَاعِداً ثُمَّ یَهُمُّ لِلْقِیَامِ فَإِذَا هَمَّ لِلْقِیَامِ نَقَرَهُ نَقْرَةً فَأَخَذَ رَأْسَهُ ثُمَّ أَخَذَهُ عُضْواً عُضْواً کَمَا قَاءَهُ قَالَ فَلَمَّا طَالَ عَلَیَّ ذَلِکَ نَادَیْتُهُ یَوْماً وَیْلَکَ مَنْ أَنْتَ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ وَ قَالَ (3) هُوَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُلْجَمٍ قَاتِلُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ هَذَا الطَّیْرَ فَهُوَ یُعَذِّبُهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ زَعَمَ أَنَّهُمْ یَسْمَعُونَ الْعُوَاءَ مِنْ قَبْرِهِ (4).

ص: 309


1- 1. سورة فصلت: 40.
2- 2. فی المصدر: ثم هتف هاتف آخر.
3- 3.«: و قال هاتف.
4- 4. مناقب آل أبی طالب 1: 481 و 482.

روایت10.

تفسیر فرات بن ابراهیم: سلیمان بن یسار گفت: هنگامی که امیر مؤمنان علیه السلام در کوفه وفات یافت من ابن عباس را دیدم که در مسجد نشسته و جامه­ای بر کمر و پاهایش بسته و سرش را روی زانوان و دستش را زیر گونه اش گذاشته است و می گوید: ای مردم من حرفی دارم که گوش فرا دهید. هر کس خواست ایمان بیاورد و هر کس خواست کفر بورزد، من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: هنگامی که امیر مؤمنان عَلِیّ بْن أَبِی طَالِب علیه السلام از دنیا برود در دنیا نشانه ها و ویژگی هایی آشکار می شود که هیچ خیری در آن ها نیست. من گفتم: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله آن نشانه ها چیستند؟ آن حضرت فرمود: امانت کم می شود و خیانت زیاد می گردد طوری که مرد با زن بد کاره هم بستر می شود و دوستانش به او نگاه می کنند. به خدا سوگند دنیا بعد از او با مصیبت و بدبختی در تنگنا قرار می گیرد آگاه باشید که زمین از وجود من تهی نگشته است تا زمانی که علی علیه السلام بعد از من زنده باشد. علی بعد از من در دنیا جانشین من است، علی مانند پوستم است، علی گوشت من است و علی استخوان من است و علی همچون خون من است و علی رگ های من است، علی برادر و وصی و خلیفه من در قومم است، علی انجام دهنده وعده های من و بر آورنده دین من است، علی مرا در سختی های کارم همراهی کرد و در رکابم با گروه های کفار جنگید و در وحی شاهد و ناظرم بود و طعام نیکوکاران را با من تناول کرد و بارها جبرئیل علیه السلام او را آشکارا در طول روز با او مصافحه ملاقات کرد؛ و شهادت داد و مرا به شهادت گرفت که علی علیه السلام از پاکان و برگزیدگان است، ای مردم من شما را شاهد می گیرم تا زمانی که علی علیه السلام در نزد شماست از عِلم امرکننده­تان نپرسند و هنگامی که او را از دست دادید مصداق این آیه اتفاق می افتد: « لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ »{کسانی که از برهانی نابود شدند باید نابود گردند و کسانی که از برهانی زنده شدند باید زنده گردند} خداوند و رسولش راست گفتند.

ص: 310

«10»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَخْلَدٍ الْجُعْفِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ یَسَارٍ قَالَ: رَأَیْتُ ابْنَ عَبَّاسٍ لَمَّا تُوُفِّیَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالْکُوفَةِ وَ قَدْ قَعَدَ عَلَی الْمَسْجِدِ مُحْتَبِیاً(1) وَ وَضَعَ فَرْقَهُ عَلَی رُکْبَتَیْهِ وَ أَسْنَدَ یَدَهُ تَحْتَ خَدِّهِ وَ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی قَائِلٌ فَاسْمَعُوا فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ سَمِعْتُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ یَقُولُ إِذَا مَاتَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ- وَ أُخْرِجَ مِنَ الدُّنْیَا ظَهَرَتْ فِی الدُّنْیَا خِصَالٌ لَا خَیْرَ فِیهَا فَقُلْتُ وَ مَا هِیَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ تَقِلُّ الْأَمَانَةُ وَ تَکْثُرُ الْخِیَانَةُ حَتَّی یَرْکَبَ الرَّجُلُ الْفَاحِشَةَ وَ أَصْحَابُهُ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ وَ اللَّهِ لَتَضَایَقُ الدُّنْیَا بَعْدَهُ بِنَکْبَةٍ أَلَا وَ إِنَّ الْأَرْضَ لَمْ تَخْلُ (2) مِنِّی مَا دَامَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ حَیّاً فِی الدُّنْیَا بَقِیَّةٌ مِنْ بَعْدِی عَلِیٌّ فِی الدُّنْیَا عِوَضٌ مِنِّی بَعْدِی (3)

عَلِیٌّ کَجِلْدِی عَلِیٌّ لَحْمِی عَلِیٌّ عَظْمِی عَلِیٌّ کَدَمِی عَلِیٌّ عُرُوقِی عَلِیٌّ أَخِی وَ وَصِیِّی فِی أَهْلِی وَ خَلِیفَتِی فِی قَوْمِی وَ مُنْجِزُ عِدَاتِی وَ قَاضِی دَیْنِی قَدْ صَحِبَنِی عَلِیٌّ فِی مُلِمَّاتِ أَمْرِی وَ قَاتَلَ مَعِی أَحْزَابَ الْکُفَّارِ وَ شَاهَدَنِی فِی الْوَحْیِ وَ أَکَلَ مَعِی طَعَامَ الْأَبْرَارِ وَ صَافَحَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام مِرَاراً نَهَاراً جِهَاراً(4) وَ شَهِدَ جَبْرَئِیلُ وَ أَشْهَدَنِی أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام مِنَ الطَّیِّبِینَ الْأَخْیَارِ وَ أَنَا أُشْهِدُکُمْ مَعَاشِرَ النَّاسِ لَا یَتَسَاءَلُونَ (5) مِنْ عِلْمِ آمِرِکُمْ مَا دَامَ عَلِیٌّ فِیکُمْ فَإِذَا فَقَدْتُمُوهُ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَقُومُ الْآیَةُ لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ صَدَقَ اللَّهُ وَ صَدَقَ نَبِیُّ اللَّهِ (6).

ص: 310


1- 1. احتبی بالثوب: اشتمل به. جمع بین ظهره و ساقیه بعمامة و نحوها و فی المصدر: و قد قعد فی المسجد.
2- 2. فی المصدر: لا تخل.
3- 3.«: عوض من بعدی.
4- 4. فی المصدر بعد ذلک: و قبل جبرئیل خد علی الیسار اه.
5- 5. فی المصدر: لا نتساءلون.
6- 6. تفسیر فرات: 51.

البرسی در کتاب المشارق: امام حسن علیه السلام بعد از امیر المؤمنین علیه السلام متولی امور شد بزرگان کوفه نزد او آمدند و از او خواستند که معجزاتی به آن ها نشان دهد همچنان که امیر مؤمنین علیه السلام به آن ها نشان می داد. پس حضرت علیه السلام آن ها را به خانه آورد و پرده را کنار زده و فرمود: نگاه کنید، آن ها نگاه کرده و ناگهان امیر مؤمنین علیه السلام را دیدند که آنجا نشسته است. همگی آن ها گفتند: گواهی می دهم که تو خلیفه خدا هستی و به خدا سوگند این اسرار امیر المؤمنین علیه السلام است که ما از او می دیدیم.(1)

باب صد و بیست و نهم : معجزات و کراماتی که در ضریح مقدس امیرالمؤمنین علیه السلام اتفاق افتاده است

روایات

روایت1.

فرحة الغری: قُطب راوندی از محمّد بن علیّ بن محسن حلبیّ از طوسی نقل کرد وآن را نقل کردم از خطّش حرف به حرف از مفید محمّد بن محمّد بن نّعمان از محمّد بن أَحمد بن داود از أَبی حُسین محمّد بن تمّام کوفیّ که گفت أَبو الحسن علی بن حسن بن حجّاج برای ما نقل کرد: ما به همراه گروهی از شیوخ اهل کوفه در مجلس پسر عمویم ابو عبدالله محمد بن عمران بن حجّاج نشسته بودیم که عباس بن احمد عباسی نیز در بین حاضران بود. آن ها آمده بودند تا صحت و سلامتی پسر عمویم را به او تبریک بگویند چون او موقع سقوط سقیفه سرورم ابی عبدالله

ص: 311


1- . مشارق الانوار: 110 و 111

الْبُرْسِیُّ فِی الْمَشَارِقِ مِنْ کِتَابِ الْوَاحِدَةِ: أَنَّ الْحَسَنَ علیه السلام لَمَّا قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اجْتَمَعَ إِلَیْهِ أَکَابِرُ أَهْلِ الْکُوفَةِ وَ طَلَبُوا مِنْهُ أَنْ یُرِیَهُمْ مِنَ الْعَجَائِبِ مِثْلَ مَا کَانَ یُرِیهِمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَجَاءَ بِهِمْ إِلَی الدَّارِ ثُمَّ أَدْخَلَهُمْ وَ کَشَفَ السِّتْرَ وَ قَالَ انْظُرُوا فَنَظَرُوا فَإِذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام جَالِساً هُنَاکَ فَقَالَ الْقَوْمُ بِأَجْمَعِهِمْ أَشْهَدُ(1) أَنَّکَ خَلِیفَةُ اللَّهِ وَ هَذِهِ وَ اللَّهِ أَسْرَارُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الَّتِی کُنَّا نَرَاهَا مِنْهُ. (2)

باب 129 ما ظهر عند الضریح المقدس من المعجزات و الکرامات

الأخبار

«1»

فَرْحَةُ الْغَرِیِّ، أَخْبَرَنِی عَمِّیَ السَّعِیدُ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی بْنِ طَاوُسٍ وَ الْفَقِیهُ نَجْمُ الدِّینِ أَبُو الْقَاسِمِ بْنُ سَعِیدٍ وَ الْفَقِیهُ الْمُقْتَدَی بَقِیَّةُ الْمَشِیخَةِ نَجِیبُ الدِّینِ یَحْیَی بْنُ سَعِیدٍ أَدَامَ اللَّهُ بَرَکَاتِهِمْ کُلُّهُمْ عَنِ الْفَقِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُهْرَةَ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْعَلَوِیِّ الْحُسَیْنِیِّ السَّاکِنِ بِمَشْهَدِ الْکَاظِمِ علیه السلام عَنِ الْقُطْبِ الرَّاوَنْدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْمُحْسِنِ الْحَلَبِیِّ عَنِ الطُّوسِیِّ وَ نَقَلْتُهُ مِنْ خَطِّهِ حَرْفاً حَرْفاً عَنِ الْمُفِیدِ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ مُحَمَّدِ بْنِ تَمَّامٍ الْکُوفِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ مِنْ حِفْظِهِ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً فِی مَجْلِسِ ابْنِ عَمِّی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ بْنِ الْحَجَّاجِ- وَ فِیهِ جَمَاعَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ مِنَ الْمَشَایِخِ وَ فِیمَنْ حَضَرَ الْعَبَّاسُ بْنُ أَحْمَدَ الْعَبَّاسِیُّ وَ کَانُوا قَدْ حَضَرُوا عِنْدَ ابْنِ عَمِّی یُهَنِّئُونَهُ بِالسَّلَامَةِ لِأَنَّهُ حَضَرَ وَقْتَ سُقُوطِ سَقِیفَةِ سَیِّدِی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ

ص: 311


1- 1. کذا فی النسخ و فی المصدر: نشهد.
2- 2. مشارق الأنوار: 110 و 111.

حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام در ذیحجه سال دویست و هفتاد و سه در شرف مرگ قرار گرفت. در حالی که آن ها نشسته بودند و صحبت می کردند، اسماعیل بن عیسی عباسی در مجلس حضور یافت و آنان از صحبت کردن بازایستادند. او نشستن را طولانی کرد و هنگامی که جماعت به او نگاه کردند، اسماعیل به آن ها گفت: ای دوستان ما، خداوند شما را عزیز گرداند گویی با آمدنم صحبت و کلام شما را قطع کردم. ابو حسن علی بن یحیی سلیمانی که بزرگ آنان بود گفت: نه، ای أَبَا عَبْدِ اللَّه به خدا سوگند تو باعث چیزی نگشتی. اسماعیل به آنان گفت: ای دوستان بدانید که خداوند عزوجل درباره آنچه به شما می گویم و آنچه اعتقاد دارم از من سؤال می کند، تا به آزاد کردن کنیزان و بردگان و حبس چهارپایان قسم خورد که او جز ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام و ائمه سادات را قبول ندارد و یک به یک آن ها را شمرد و حدیث را ادامه داد. پس دوستان ما به او مطمئن شدند و از او سؤال نمودند و او از آنان پرسید. آنگاه اسماعیل به آن ها گفت: روز جمعه به همراه عمویم داود از نماز در مسجد جامع برگشتیم هنوز به خانه نرسیده بودیم و راه بر ما خلوت شد که او به ما گفت: قبل از غروب آفتاب هر کجا که بودید پیش من بیایید و کسی از شما غیبت نکرده و جا نماند، چون آن اجتماع بنی هاشم بود. ما آخر روز پیش او رفتیم در حالی که نشسته و منتظر ما بود پس گفت: فلان کارگران را صدا کنید سپس دو مرد آمدند که ابزارشان نیز همراه آنان بود. او به ما نگاه انداخته و گفت: در فلان موقع همگی جمع شوید و جمل را نیز با خود بردارید - جمل غلام

ص: 312

الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فِی ذِی الْحِجَّةِ مِنْ سَنَةِ ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ وَ مِائَتَیْنِ- فَبَیْنَا هُمْ قُعُودٌ یَتَحَدَّثُونَ إِذْ حَضَرَ الْمَجْلِسَ إِسْمَاعِیلُ بْنُ عِیسَی الْعَبَّاسِیُّ- فَلَمَّا نَظَرَتِ الْجَمَاعَةُ إِلَیْهِ أَحْجَمَتْ (1) عَمَّا کَانَتْ فِیهِ وَ أَطَالَ إِسْمَاعِیلُ الْجُلُوسَ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِمْ قَالَ لَهُمْ یَا أَصْحَابَنَا أَعَزَّکُمُ اللَّهُ لَعَلِّی قَطَعْتُ حَدِیثَکُمْ بِمَجِیئِی قَالَ أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ یَحْیَی السُّلَیْمَانِیُّ وَ کَانَ شَیْخَ الْجَمَاعَةِ وَ مُقَدَّماً فِیهِمْ لَا وَ اللَّهِ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أَعَزَّکَ اللَّهُ مَا أَمْسَکْنَا بِحَالٍ مِنَ الْأَحْوَالِ فَقَالَ لَهُمْ یَا أَصْحَابَنَا اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مُسَائِلِی عَمَّا أَقُولُ لَکُمْ وَ مَا أَعْتَقِدُهُ الْمَذْهَبَ (2) حَتَّی حَلَفَ بِعِتْقِ جَوَارِیهِ وَ مَمَالِیکِهِ وَ حَبْسِ دَوَابِّهِ أَنَّهُ لَا یَعْتَقِدُ إِلَّا وَلَایَةَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ السَّادَةِ مِنَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام وَ عَدَّهُمْ وَاحِداً وَاحِداً وَ سَاقَ الْحَدِیثَ فَأَبْسَطَ(3) إِلَیْهِ أَصْحَابُنَا وَ سَأَلَهُمْ وَ سَأَلُوهُ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ رَجَعْنَا یَوْمَ جُمُعَةٍ مِنَ الصَّلَاةِ مِنَ الْمَسْجِدِ الْجَامِعِ مَعَ عَمِّی دَاوُدَ فَلَمَّا کَانَ قِبَلَ مَنَازِلِنَا(4) وَ قِبَلَ مَنْزِلِهِ وَ قَدْ خَلَا الطَّرِیقُ قَالَ لَنَا أَیْنَمَا کُنْتُمْ قَبْلَ أَنْ تَغْرُبَ الشَّمْسُ فَصِیرُوا إِلَیَّ وَ لَا یَکُونُ (5) أَحَدٌ مِنْکُمْ عَلَی حَالٍ فَیَتَخَلَّفُ لِأَنَّهُ (6) کَانَ جَمْرَةَ بَنِی هَاشِمٍ فَصِرْنَا إِلَیْهِ آخِرَ النَّهَارِ وَ هُوَ جَالِسٌ یَنْتَظِرُنَا فَقَالَ صِیحُوا بِفُلَانٍ وَ فُلَانٍ مِنَ الْفَعَلَةِ فَجَاءَهُ رَجُلَانِ مَعَهُمَا آلَتُهُمَا وَ الْتَفَتَ إِلَیْنَا فَقَالَ اجْتَمِعُوا کُلُّکُمْ فَارْکَبُوا فِی وَقْتِکُمْ هَذَا وَ خُذُوا مَعَکُمُ الْجَمَلَ غُلَاماً(7) کَانَ لَهُ

ص: 312


1- 1. أحجم عنه: کف أو نکص هیبة.
2- 2. فی المصدر: من المذهب.
3- 3.«: فانبسط.
4- 4.«: منزلنا.
5- 5.«: و لا یکونن.
6- 6.«: و کان مطاعا لانه اه.
7- 7.«: یعنی غلاما.

خدمتکار سیاه پوست او بود و آنقدر نیرومند و قوی بود که اگر گفته می شد تا جلوی دجله را سد ببندد توانایی آن را داشت -- و به سوی این قبر بروید که مردم نسبت به آن فریب خورده و می گویند: آن مقبره علی علیه السلام است تا آن را نبش کنید و هر آن چه را که در عمیق ترین قسمتش است را نزد من بیاورید. آنگاه ما به سوی قبر روانه شدیم و گفتیم: آنچه به شما دستور داد را انجام دهید. کنده کاران حاضر شدند در حالی که با خودشان می­گفتند: «لا حول و لا قوة الّا بالله» ما در گوشه­ای ایستاده بودیم تا این که به اندازه پنج ذراع از آن پایین رفتند، وقتی به جای سفت رسیدند، گفتند: ما به جای سفت و سخت آن رسیدیم و توانایی کندن آن را نداریم. سپس آن سیاه پوست را وارد قبر کردند و او کلنگ را برداشت و ضربه ای زد که ما صدای شدیدی از آن در بیرون شنیدیم. آنگاه ضربه دیگری زد و ما صدای شدیدتری از آن شنیدیم. او برای بار سوم هم ضربه زد و ما صدای شدیدتری از دو بار قبلی شنیدیم. آنگاه او فریادی کشید و ما بالای سر او حاضر شده و به کسانی که همراه او بودند گفتیم که: از او بپرسید چه اتفاقی برایش افتاده است؟ او به آن ها جواب نداد و طلب کمک می کرد پس او را با طناب بستند و از قبر بیرون آوردند. ناگهان دیدیم که انگشتانش تا آرنج خونی شده است و طلب کمک می کند، او با ما حرفی نزد و جوابی نداد. پس او را سوار قاطر کرده و به سرعت برگشتیم و همچنان گوشت بازو و پهلوها و قسمت راست بدن او کنده می شد تا اینکه نزد عمویم آمدیم او گفت: چه کردید؟ گفتیم: آنچه می بینی و ماجرا را برای او تعریف کردیم. او رو به قبله کرده و از کرده اش توبه کرد و از مذهبش برگشت و تولّا و تبرّا جست و شب هنگام نزد مصعب بن جابر رفته و از او خواست تا صندوقی برای قبر بسازد و او را از ماجرا باخبر نساخت و کسی را فرستاد تا قبر را از خاک پر کرده و صندوق را روی آن بسازد. آن غلام سیاه پوست همان موقع درگذشت. ابو حسن بن حجّاج گفت: ما این صندوق را که ماجرایش جالب بود را دیدیم قبل از آنکه

ص: 313

أَسْوَدَ یُعْرَفُ بِالْجَمَلِ وَ کَانَ لَوْ حَمَلَ هَذَا الْغُلَامُ عَلَی سِکْرِ دِجْلَةَ لَکَسَرَهَا(1) مِنْ شِدَّتِهِ وَ بَأْسِهِ وَ امْضُوا إِلَی هَذَا الْقَبْرِ الَّذِی قَدِ افْتَتَنَ بِهِ النَّاسُ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ قَبْرُ عَلِیٍّ حَتَّی تَنْبُشُوهُ وَ تَجِیئُونِی بِأَقْصَی مَا فِیهِ فَمَضَیْنَا إِلَی الْمَوْضِعِ فَقُلْنَا دُونَکُمْ وَ مَا أَمَرَ بِهِ فَحَضَرَ الْحَفَّارُونَ وَ هُمْ یَقُولُونَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ فِی أَنْفُسِهِمْ وَ نَحْنُ فِی نَاحِیَةٍ حَتَّی نَزَلُوا خَمْسَةَ أَذْرُعٍ فَلَمَّا بَلَغُوا إِلَی الصَّلَابَةِ قَالَ الْحَفَّارُونَ قَدْ بَلَغْنَا إِلَی مَوْضِعٍ صُلْبٍ وَ لَیْسَ نَقْوَی بِنَقْرِهِ فَأَنْزَلُوا الْحَبَشِیَّ فَأَخَذَ الْمِنْقَارَ فَضَرَبَ ضَرْبَةً سَمِعْنَا لَهَا طَنِیناً(2) شَدِیداً فِی الْبَرِّ ثُمَّ ضَرَبَ ثَانِیَةً فَسَمِعْنَا طَنِیناً أَشَدَّ مِنْ ذَلِکَ ثُمَّ ضَرَبَ الثَّالِثَةَ فَسَمِعْنَا أَشَدَّ(3) مِمَّا تَقَدَّمَ ثُمَّ صَاحَ الْغُلَامُ صَیْحَةً فَقُمْنَا فَأَشْرَفْنَا عَلَیْهِ وَ قُلْنَا لِلَّذِینَ کَانُوا مَعَهُ اسْأَلُوهُ مَا بَالُهُ فَلَمْ یُجِبْهُمْ وَ هُوَ یَسْتَغِیثُ فَشَدُّوهُ وَ أَخْرَجُوهُ بِالْحَبْلِ فَإِذَا عَلَی یَدِهِ مِنْ أَطْرَافِ أَصَابِعِهِ إِلَی مِرْفَقِهِ دَمٌ وَ هُوَ یَسْتَغِیثُ لَا یُکَلِّمُنَا وَ لَا یُحِیرُ جَوَاباً فَحَمَلْنَاهُ عَلَی الْبَغْلِ وَ رَجَعْنَا طَائِرِینَ وَ لَمْ یَزَلْ لَحْمُ الْغُلَامِ یُنْثَرُ مِنْ عَضُدِهِ وَ جَنْبَیْهِ (4) وَ سَائِرِ شِقِّهِ الْأَیْمَنِ حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی عَمِّی فَقَالَ أَیْشٍ وَرَاءَکُمْ فَقُلْنَا مَا تَرَی وَ حَدَّثْنَاهُ بِالصُّورَةِ فَالْتَفَتَ إِلَی الْقِبْلَةِ وَ تَابَ عَمَّا هُوَ عَلَیْهِ وَ رَجَعَ عَنِ الْمَذْهَبِ وَ تَوَلَّی وَ تَبَرَّأَ وَ رَکِبَ بَعْدَ ذَلِکَ فِی اللَّیْلِ عَلَی مُصْعَبِ بْنِ جَابِرٍ(5) فَسَأَلَهُ أَنْ یَعْمَلَ عَلَی الْقَبْرِ صُنْدُوقاً وَ لَمْ یُخْبِرْهُ بِشَیْ ءٍ مِمَّا جَرَی وَ وَجَّهَ مِنْ طَمِّ الْمَوْضِعِ وَ عَمَرَ الصُّنْدُوقَ عَلَیْهِ وَ مَاتَ الْغُلَامُ الْأَسْوَدُ مِنْ وَقْتِهِ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ بْنُ الْحَجَّاجِ رَأَیْنَا هَذَا الصُّنْدُوقَ الَّذِی هَذَا حَدِیثُهُ لَطِیفاً وَ ذَلِکَ مِنْ

ص: 313


1- 1. سکره: سده.
2- 2. فی المصدر: فسمعناه طنینا.
3- 3.«: فسمعنا طنینا اشد.
4- 4.«: ینتشر من عضده و جسمه.
5- 5.«: إلی علیّ بن مصعب بن جابر.

حسن بن زید روی آن دیوار بسازد. این آخرین چیزی است که من از خط طوسی نقل کرد ه ام.

می گویم: با اسناد دیگری هم هست که علی بن حسین بن حجاج گفت: ما در مجلس عمویم ابوعبدالله محمد بن عمران بن حجّاج بودیم و به شکلی که ذکر کردیم سخن را تمام کرد و نگفت: «پسر عمویم» و در آن تغییری است که مهم نیست و در پایان گفت: حسن بن زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام معروف به داعی خارج در طبرستان است.

می گویم: این حسن بن زید، صاحب دعوت در ری است که مرداویج او را به قتل رساند. او پادشاه کشورهای زیادی شد، فقیه صفی الدین محمد بن معد گفت: من این حدیث را به خط ابویعلی محمد بن حمزه جعفری داماد شیخ مفید و جانشین او بعد از وفاتش دیدم.

می گویم: من آن روایت را به خط ابویعلی جعفری در کتابش دیده ام همان گونه که صفی الدین نیز بیان کرده است و خود من به خط أبویعلی و در مزار ابن داود قمی دیدم که آن در نسخه­ای قدیمی و با نسخه­ای مقابله شده در نزد من است که در آن نوشته شده است: من این کتاب را که اولین کتاب زیارات از تألیفاتم و تمامی مؤلفات و روایات من است و سهو و اشتباهی در آن نیست را به محمد بن عبدالله بن عبدالرحمن بن سمیع که خداوند او را عزیز گرداند، مجاز ساختم

ص: 314

قَبْلِ أَنْ یُبْنَی عَلَیْهِ الْحَائِطُ الَّذِی بَنَاهُ الْحَسَنُ بْنُ زَیْدٍ- هَذَا آخِرُ مَا نَقَلْتُهُ مِنْ خَطِّ الطُّوسِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ.

أَقُولُ وَ قَدْ ذَکَرَ هُنَا الشَّرِیفُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الشَّجَرِیُّ بِالْإِسْنَادِ الْمُقَدَّمِ إِلَیْهِ حَدَّثَنِی أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْجَوَالِیقِیُّ لَفْظاً قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ (1) إِجَازَةً وَ کَتَبْتُهُ مِنْ خَطِّ یَدِهِ قَالَ أَخْبَرَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَجَّاجِ إِمْلَاءً مِنْ حِفْظِهِ قَالَ: کُنَّا فِی مَجْلِسِ عَمِّی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ بْنِ الْحَجَّاجِ- وَ تَمَّمَ الْحَدِیثَ عَلَی نَحْوِ مَا ذَکَرْنَاهُ وَ لَمْ یَقُلْ ابْنُ عَمِّی وَ فِیهِ تَغْیِیرٌ لَا یَضُرُّ طَائِلًا وَ قَالَ فِی آخِرِهِ الْحَسَنُ بْنُ زَیْدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ زَیْدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام الْمَعْرُوفُ بِالدَّاعِی الْخَارِجُ بِطَبَرِسْتَانَ.

أقول: هذا الحسن بن زید صاحب الدعوة بالری قتله مرداویج ملک بلادا کثیرة قال الفقیه صفی الدین محمد بن معد و قد رأیت هذا الحدیث بخط أبی یعلی محمد بن حمزة الجعفری صهر الشیخ المفید و الجالس بعد وفاته مجلسه.

أقول: و قد رأیته بخط أبی یعلی الجعفری أیضا فی کتابه کما ذکر صفی الدین أیضا و رأیته أنا فی خط أبی یعلی و رأیت هذا فی مزار ابن داود القمی عندی (2) فی نسخة عتیقة مقابلة بنسخة علیها مکتوب ما صورته قد أجزت هذا الکتاب و هو أول کتاب الزیارات من تصنیفی و جمیع مصنفاتی و روایاتی ما لم یقع فیها تدلیس (3) لمحمد بن عبد الله بن عبد الرحمن بن سمیع أعزه الله فلیرو ذلک عنی

ص: 314


1- 1. فی المصدر: محمّد بن محمّد بن الحسین بن هارون.
2- 2.«: و هو عندی.
3- 3.«: سهو و لا تدلیس.

پس اگر دوست دارد از من روایت کند، اشکالی ندارد که بگوید: اخبرنا یا حدثنا - به ما خبر داد یا بر ما حدیث نقل نمود -، و محمد بن احمد بن داود قمی در ماه ربیع الآخر سال سیصد و شصت با حمد و شکر خداوند و درود و سلام بر پیامبرش نوشت، و این روایت با آنچه طوسی به خط خود نوشته است مطابقت دارد.

روایت2.

محمد بن علی بن دحیم شنانی گفت: من و پدرم علی بن دحیم و عمویم حسین بن دحیم در سال دویست و شصت و اندی که من کوچک بودم شب هنگام به همراه جماعتی مخفیانه به نجف برای زیارت مقبره امیر المؤمنین علیه السلام رفتیم .

در آن هنگام کنار مقبره حضرت علیه السلام سنگی سیاه بود و بنایی در اطراف آن ساخته نشده بود؛ و در راه آن به جز «قائم الغری» چیزی وحود نداشت. وقتی ما به آنجا رسیدیم، و وقتی عده ای از ما شروع به خواندن قرآن و نماز کردند و عده ای نیز به زیارت مشغول شد ناگهان شیری را دیدیم که به سوی ما می آید. هنگامی که به اندازه یک نیزه به ما نزدیک شد ما به یکدیگر گفتیم: از کنار قبر دور شوید تا ببینیم چه می کند. پس دور شدیم، پس آن کنار قبر آمده و شروع به مالیدن دستانش به قبر کرد در این هنگام یک نفر از ما رفت و آن را تماشا کرد و برگشت و ما را از ماجرا باخبر ساخت. پس ترس ما فرو ریخت و همگی به اتفاق آمدیم و دیدیم که او دستانش را روی قبر می کشد در حالی که روی آن زخم و جراحتی بود

ص: 315

إذا أحب لا حرج علیه فیه أن یقول أخبرنا أو حدثنا و کتب محمد بن أحمد بن داود القمی فی شهر ربیع الآخر سنة ستین و ثلاثمائة حامدا لله شاکرا و علی نبیه مصلیا و مسلما و هذه الروایة مطابقة لما أورده الطوسی بخطه.

«2»

وَ أَخْبَرَنِی عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ الْحَرْبِیُّ الْحَنْبَلِیُّ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ الْأَخْضَرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نَاصِرٍ السَّلَامِیِّ عَنْ أَبِی الْغَنَائِمِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَیْمُونٍ الْبُرْسِیِّ قَالَ أَخْبَرَنِی الشَّرِیفُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِیُّ الْمُقَدَّمُ ذِکْرُهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ (1) بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْجَوَالِیقِیُّ بِقِرَاءَتِهِ عَلَیَّ لَفْظاً وَ کَتَبَهُ لِی بِخَطِّهِ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبِی قَالَ أَخْبَرَنَا جَدِّی أَبُو أُمِّی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ دُحَیْمٍ الشَّنَانِیُ (2) قَالَ: مَضَیْتُ أَنَا وَ وَالِدِی عَلِیُّ بْنُ دُحَیْمٍ (3) وَ عَمِّی حُسَیْنُ بْنُ دُحَیْمٍ وَ أَنَا صَبِیٌّ صَغِیرٌ فِی سَنَةِ نَیِّفٍ وَ سِتِّینَ وَ مِائَتَیْنِ بِاللَّیْلِ وَ مَعَنَا جَمَاعَةٌ مُخْتَفِینَ (4) إِلَی الْغَرِیِّ لِزِیَارَةِ قَبْرِ مَوْلَانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَلَمَّا جِئْنَا إِلَی الْقَبْرِ وَ کَانَ یَوْمَئِذٍ حَوْلَ قَبْرِهِ حِجَارَةٌ سُودٌ وَ لَا بِنَاءَ حَوْلَهُ عِنْدَهُ (5) وَ لَیْسَ فِی طَرِیقِهِ غَیْرُ قَائِمِ الْغَرِیِّ فَبَیْنَا نَحْنُ عِنْدَهُ وَ بَعْضُنَا یَقْرَأُ وَ بَعْضُنَا یُصَلِّی وَ بَعْضُنَا یَزُورُ إِذَا نَحْنُ بِأَسَدٍ مُقْبِلٍ نَحْوَنا فَلَمَّا قَرُبَ مِنَّا مِقْدَارَ رُمْحٍ قَالَ بَعْضُنَا لِبَعْضٍ أَبْعِدُوا عَنِ الْقَبْرِ حَتَّی نَنْظُرَ مَا یُرِیدُ فَأَبْعَدْنَا فَجَاءَ الْأَسَدُ إِلَی الْقَبْرِ فَجَعَلَ یُمَرِّغُ ذِرَاعَهُ عَلَی الْقَبْرِ فَمَضَی رَجُلٌ مِنَّا فَشَاهَدَهُ وَ عَادَ فَأَعْلَمَنَا فَزَالَ الرُّعْبُ عَنَّا وَ جِئْنَا بِأَجْمَعِنَا حَتَّی شَاهَدْنَاهُ یُمَرِّغُ ذِرَاعَهُ عَلَی الْقَبْرِ وَ فِیهِ جِرَاحٌ فَلَمْ یَزَلْ

ص: 315


1- 1. فی المصدر: الحسین.
2- 2.«: رحیم الشیبانی.
3- 3.«:« رحیم» فی الموضعین.
4- 4. فی المصدر و( م) و( خ): متخفین.
5- 5.«: و کان یومئذ قبر حوله حجارة سندة و لا بناء عنده.

و مدتی دستش را می مالید تا این که از کنار قبر رفت و ما برگشتیم و به نماز و زیارت و خواندن قرآن مشغول شدیم.

روایت3.

از بهترین قصه­ها آن است که به خط پدرم قدس الله روحه بر پشت کتابی در مرقد کاظمیه خواندم که چنین است: کمال الدین شرف معالی بن غیاث قمی گفت: من به مقبره مولایمان علی بن ابی طالب علیه السلام رفتم و بعد از انجام زیارت به عرضه­گاه رفتم و دعا نمودم و توسل جستم. سپس میخی از ضریح مقدس حضرت علیه السلام به قبایم گیر کرده و آن را پاره کرد. من به امیر مؤمنین علیه السلام عرضه داشتم: من عوض آن را جز از تو نمی خواهم، در کنار من مردی بود که مذهب و اعتقادش غیر از اعتقاد من بود و مسخره کنان به من گفت: او به جای آن جز قبای وردی - بغدادی - به تو نمی بخشد. ما زیارت را تمام کردیم و به حلّه آمدیم در آن هنگام جمال الدین قشتمر ناصری رحمة الله علیه برای شخصی به نام ابن مایست که می خواست او را به بغداد بفرستد قبا و کلاهی آماده ساخته بود. پس خدمتگزار همان طور که قشتمر گفته بود رفت و گفت: آن قبا را به کمال الدین قمی بدهید. او دست مرا گرفته و به خزانه وارد شد و یک قبای شاهانه وردی به من داد. من از خزانه بیرون آمده و بر قشتمر وارد شده و به او سلام دادم و دستش را بوسیدم، او به من نگاهی کرد که کراهت و ناراحتی را در چهره اش مشاهده کردم. سپس با حالتی عصبانی به خدمتگزار رو کرد و گفت: من فلانی یعنی ابن ماسیت را خواستم؟ خدمت گزار گفت: شما گفتید: کمال الدین قمی و جماعتی که هم نشینان امیر بودند نیز شهادت دادند که او دستور داده تا آن قبا را برای کمال الدین قمی بیاورد. من گفتم: ای امیر شما این خلعت را به من ندادید بلکه امیر المؤمنین علیه السلام به من داد. سپس از من خواهش کرد تا ماجرا را برای او تعریف کنم و من هم برایش گفتم. آن گاه سجده کنان روی زمین افتاد و گفت: الحمدالله چطور آن به دست من بود

ص: 316

یُمَرِّغُهُ سَاعَةً ثُمَّ انْزَاحَ عَنِ الْقَبْرِ وَ مَضَی وَ عُدْنَا إِلَی مَا کُنَّا عَلَیْهِ مِنَ الْقِرَاءَةِ وَ الصَّلَاةِ وَ الزِّیَارَةِ وَ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ.

«3»

وَ مِنْ مَحَاسِنِ الْقِصَصِ مَا قَرَأْتُهُ بِخَطِّ وَالِدِی قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ عَلَی ظَهْرِ کِتَابٍ بِالْمَشْهَدِ الْکَاظِمِیِّ عَلَی مُشَرِّفِهَا السَّلَامُ مَا صُورَتُهُ قَالَ سَمِعْتُ مِنْ شِهَابِ الدِّینِ بُنْدَارَ بْنِ مُلْکَدَارَ الْقُمِّیِّ یَقُولُ حَدَّثَنِی کَمَالُ الدِّینِ شَرَفُ الْمَعَالِی بْنُ غِیَاثٍ الْقُمِّیُّ قَالَ: دَخَلْتُ إِلَی حَضْرَةِ مَوْلَانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَزُرْتُهُ وَ تَحَوَّلْتُ إِلَی مَوْضِعِ الْمَسْأَلَةِ وَ دَعَوْتُ وَ تَوَسَّلْتُ فَتَعَلَّقَ مِسْمَارٌ مِنَ الضَّرِیحِ الْمُقَدَّسِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ (1) فِی قَبَائِی فَمَزَّقَهُ فَقُلْتُ مُخَاطِباً لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا أَعْرِفُ عِوَضَ هَذَا إِلَّا مِنْکَ وَ کَانَ إِلَی جَانِبِی رَجُلٌ رَأْیُهُ غَیْرُ رَأْیِی فَقَالَ لِی مُسْتَهْزِئاً مَا یُعْطِیکَ عِوَضَهُ إِلَّا قَبَاءً وَرْدِیّاً فَانْفَصَلْنَا مِنَ الزِّیَارَةِ وَ جِئْنَا إِلَی الْحُلَّةِ وَ کَانَ جَمَالُ الدِّینِ قشتمر النَّاصِریُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَدْ هَیَّأَ لِشَخْصٍ یُرِیدُ أَنْ یُنْفِذَهُ إِلَی بَغْدَادَ یُقَالُ لَهُ ابْنُ مایست (2) قَبَاءً وَ قَلَنْسُوَةً فَخَرَجَ الْخَادِمُ عَلَی لِسَانِ قشتمر وَ قَالَ هَاتُوا کَمَالَ الدِّینِ الْقُمِّیَّ الْمَذْکُورَ فَأَخَذَ بِیَدِی وَ دَخَلَ إِلَی الْخِزَانَةِ وَ خَلَعَ عَلَیَّ قَبَاءً مَلِکِیّاً وَرْدِیّاً فَخَرَجْتُ وَ دَخَلْتُ حَتَّی أَسْلَمَ عَلَیَّ قشتمر وَ أَقْبَلَ کَفَّهُ فَنَظَرَ إِلَیَّ نَظَراً عَرَفْتُ الْکَرَاهَةَ فِی وَجْهِهِ وَ الْتَفَتَ إِلَی الْخَادِمِ کَالْمُغْضَبِ وَ قَالَ طَلَبْتُ فُلَاناً یَعْنِی ابْنَ مایست- فَقَالَ الْخَادِمُ إِنَّمَا قُلْتَ کَمَالَ الدِّینِ الْقُمِّیَّ- وَ شَهِدَ الْجَمَاعَةُ الَّذِینَ کَانُوا جُلَسَاءَ الْأَمِیرِ أَنَّهُ أَمَرَ بِحُضُورِ کَمَالِ الدِّینِ الْقُمِّیِّ الْمَذْکُورِ فَقُلْتُ أَیُّهَا الْأَمِیرُ مَا خَلَعْتَ عَلَیَّ أَنْتَ هَذِهِ الْخِلْعَةَ بَلْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ خَلَعَهَا عَلَیَّ فَالْتَمَسَ مِنِّی الْحِکَایَةَ فَحَکَیْتُ لَهُ فَخَرَّ سَاجِداً وَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ کَیْفَ کَانَتِ الْخِلْعَةُ عَلَی یَدِی

ص: 316


1- 1. کذا فی النسخ. و فی المصدر: صلوات اللّه علی مشرفه.
2- 2. ما تشت خ ل.

و شکرگزاری کرد و گفت: تو شایسته آن هستی.

این روایت آخرین آن است که شهاب الدین آن را نقل کرده و احمد بن طاوس نوشته است. و این آخرین کلمه است که من با خط او یافتم و نقل کردم.

روایت4.

شیخ حسین بن عبدالکریم غروی گفت: مردی نابینا از اهل تکریت که در بزرگ سالی نابینا گشته بود و چشمانش از حدقه بر گونه اش بیرون زده بود برای زیارت آرامگاه امیر مؤمنین علیه السلام آمد. او بسیار به درگاه حضرت علیه السلام عرضه می کرد و ایشان را به گونه ای ناشایست خطاب می کرد. من گاهی آهنگ سرزنش او را می کردم و بار دیگر به این فکر افتادم تا او را ببخشم. از این ماجرا مدّتی گذشت. یک روز که من در خزانه را باز کردم ناگهان فریاد بلندی شنیدم و گمان کردم که از بغداد برای علوی ها گندم آمده یا کسی در ضریح حضرت علیه السلام کشته شده است. پس بیرون رفته و خبر را جویا شدم. به من گفتند: در اینجا نابینایی است که بینایی خود را باز یافته است، من آرزو کردم که مرد نابینایی باشد که من می شناختم. وقتی به ضریح مقدس رسیدم همان مرد نابینا را دیدم که چشمانش به بهترین شکل بود. پس خدا را برای آن شکر کردم؛ و پدرم چیز دیگری نیز به این روایت اضافه کرد و آن اینکه او (مرد نابینا)مانند سخن گفتن با زندگان می گفت: و چگونه شایسته است بیایم و شب کنم و کسی که جواب نمی دهدشفا دهد. از این قبیل حرفها.

ص: 317

ثُمَّ شَکَرَهُ وَ قَالَ تَسْتَحِقُّ. هذا آخر ما حدث به شهاب الدین و کتب أحمد بن طاوس هذا آخر ما وجدت (1) بخطه فنقلته.

«4»

وَ رَوَی ذَلِکَ السَّیِّدُ مُحَمَّدُ بْنُ شَرَفْشَاهَ الْحُسَیْنِیُّ عَنْ شِهَابِ الدِّینِ بُنْدَارَ أَیْضاً وَجَدْتُ مَا صُورَتُهُ عَنِ الْعَمِّ السَّعِیدِ رَضِیِّ الدِّینِ عَلِیِّ بْنِ طَاوُسٍ عَنِ الشَّیْخِ حُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ الْکَرِیمِ الْغَرَوِیِّ وَ إِنْ کَانَ اللَّفْظُ یَزِیدُ أَوْ یَنْقُصُ عَمَّا وَجَدْتُهُ مَسْطُوراً قَالَ: کَانَ قَدْ وَفَدَ إِلَی الْمَشْهَدِ الشَّرِیفِ الْغَرَوِیِّ عَلَی سَاکِنِهِ السَّلَامُ رَجُلٌ أَعْمَی مِنْ أَهْلِ تَکْرِیتَ (2) وَ کَانَ قَدْ عَمِیَ عَلَی کِبَرٍ وَ کَانَتْ عَیْنَاهُ نَاتِئَتَیْنِ عَلَی خَدِّهِ (3) وَ کَانَ کَثِیراً مَا یَقْعُدُ عِنْدَ الْمَسْأَلَةِ وَ یُخَاطِبُ الْجَنَابَ الْأَشْرَفَ الْمُقَدَّسَ بِخِطَابٍ غَیْرِ حَسَنٍ وَ کَانَتْ تَارَةً(4) أَهَمَّ بِالْإِنْکَارِ عَلَیْهِ وَ تَارَةً یُرَاجِعُنِی الْفِکْرُ فِی الصَّفْحِ عَنْهُ فَمَضَی عَلَی ذَلِکَ مُدَّةٌ فَإِذَا أَنَا فِی بَعْضِ الْأَیَّامِ قَدْ فَتَحْتُ الْخِزَانَةَ إِذْ سَمِعْتُ ضَجَّةً عَظِیمَةً فَظَنَنْتُ أَنَّهُ قَدْ جَاءَ لِلْعَلَوِیِّینَ بِرٌّ مِنْ بَغْدَادَ أَوْ قُتِلَ فِی الْمَشْهَدِ قَتِیلٌ فَخَرَجْتُ أَلْتَمِسُ الْخَبَرَ فَقِیلَ لِی هَاهُنَا أَعْمَی قَدْ رُدَّ بَصَرُهُ فَرَجَوْتُ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ الْأَعْمَی فَلَمَّا وَصَلْتُ إِلَی الْحَضْرَةِ الشَّرِیفَةِ وَجَدْتُهُ ذَلِکَ الْأَعْمَی بِعَیْنِهِ وَ عَیْنَاهُ کَأَحْسَنِ مَا یَکُونُ فَشَکَرْتُ اللَّهَ تَعَالَی عَلَی ذَلِکَ وَ زَادَ وَالِدِی عَلَی هَذِهِ الرِّوَایَةِ أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ لَهُ مِنْ جُمْلَةِ کَلَامِهِ کَخِطَابِ الْأَحْیَاءِ(5) وَ کَیْفَ یَلِیقُ أَجِی ءُ وَ أُمْسِی یَشْتَفِی مَنْ لَا یَجِبُ (6) وَ مِنْ هَذَا الْجِنْسِ

ص: 317


1- 1. فی المصدر: وجدته.
2- 2. بفتح التاء بلد مشهور بین بغداد و الموصل و بینها و بین بغداد ثلاثون فرسخا فی غربی دجلة.
3- 3. نتأ الشی ء: خرج من موضعه من غیر أنّ ینفصل.
4- 4. فی المصدر: بخطاب خشن و کنت تارة.
5- 5.« و( م) و( خ): الاحباء.
6- 6.«: أن أجی ء و أمشی فیشتفی من لا یحب.

من از پدرم شنیدم که نقل می کرد.

روایت5.

از پدرم شنیدم که بارها از شیخ حسین بن عبدالکریم غرویّ این حکایت را نقل می­کرد که من الفاظ آن را خوب نمی­دانم ولی نقل به معنا از او روایت می­کنم و لفظ آن را روایت شده از عمو سعید از راوی یافتم: گفت: ایلغازی امیر حله بود. روزی او لشکری را به سوی اعراب فرستاد، هنگامی آن لشکر برگشت کنار دیوار ضریح مقدس علی علیه السلام (که بر فرود آمده ی در آن بهترین سلام و درود باد) اتراق کردند. شیخ حسین گفت: بعد از این که آن ها رفتند من به آنجایی که آن ها اتراق کرده بودند رفتم تا عرضه ای بدارم. سپس دو

مهمیز - کُلّاب -(قلّاب آهنی که اسب سوار پای خود را در آن قرار می دهد، چوبی که با آن پشت درب را می بندند، میله کج و آهنی که با آن آتش را تکان می دهند و جابه جا می کنند) سربوش را که روی شن افتاده بود دیدم و دست دراز کردم و آن ها را برداشتم و بعد از آن به شدت پشیمان شدم و با خودم گفتم: زیر دِین چیزی قرار گرفتم که در آن راحتی نیست، مدّتی گذشت و بر حسب اتفاق یک زن علوی در صحن مطهر در نزد ما درگذشت ما بر او نماز خواندیم. من به همراه آن ها به قبرستان رفتم ناگهان مردی ترک را دیدم که ایستاده است و آنجایی که من آن دو مهمیز را دیده بودم را می گردد. به همراهانم گفتم: بدانید که آن مرد ترک دنبال دو مهمیز سربوش می گردد که همراه من است و هنگامی که برای آن زن نماز خواندیم دو کلاب در خانه به چشمم خورد و آن ها را برداشتم و با دوستانم نزد آن مرد ترک رفتم و گفتم: دنبال چه چیزی می گردی؟ گفت: دو مهمیز سربوش که از یک سال پیش آن ها را گم کرده ام. گفتم سبحان الله یک سال پیش گم کرده ای و امروز دنبالشان می گردی؟ گفت: بله، بدان که من وقتی همراه لشکریان بودم و به خندق کوفه رسیدیم دو مهمیز را یاد کردیم و گفتم: ای علی آن ها در ضمانت تو می باشند چون در حرم تو هستند و مطمئنم که اتفاقی برایشان نمی افتد. پس به او گفتم:

ص: 318

سَمِعْتُ وَالِدِی قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ یَحْکِی.

«5»

: وَ سَمِعْتُ وَالِدِی قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ غَیْرَ مَرَّةٍ یَحْکِی عَنِ الشَّیْخِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ الْکَرِیمِ الْغَرَوِیِّ هَذِهِ الْحِکَایَةَ الْآتِیَ ذِکْرُهَا وَ إِنْ لَمْ أُحَقِّقْ لَفْظَهُ وَ لَکِنَّ الْمَعْنَی مِنْهَا أَرْوِیهِ عَنْهُ وَ اللَّفْظُ وَجَدْتُهُ مَرْوِیّاً عَنِ الْعَمِّ السَّعِیدِ عَنْهُ أَنَّهُ کَانَ إیلغازی أَمِیراً بِالْحُلَّةِ وَ کَانَ قَدِ اتَّفَقَ أَنَّهُ أَنْفَذَ سَرِیَّةً إِلَی الْعَرَبِ فَلَمَّا رَجَعَتِ السَّرِیَّةُ نَزَلُوا حَوْلَ سُورِ الْمَشْهَدِ الْأَشْرَفِ الْمُقَدَّسِ الْغَرَوِیِّ عَلَی الْحَالِّ بِهِ أَفْضَلُ الصَّلَاةِ وَ السَّلَامِ قَالَ الشَّیْخُ الْحُسَیْنُ فَخَرَجْتُ بَعْدَ رَحِیلِهِمْ إِلَی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ الَّذِی کَانُوا فِیهِ نُزُولًا لِأَمْرٍ عُرِضَ فَوَجَدْتُ کُلَّابَیْ سربوش (1) مُلْقَاةً فِی الرَّمْلِ فَمَدَدْتُ یَدِی أَخَذْتُهُمَا فَلَمَّا صَارَا فِی یَدِی نَدِمْتُ نَدَامَةً عَظِیمَةً وَ قُلْتُ أَخَذْتُهُمَا وَ تَعَلَّقَتْ ذِمَّتِی بِمَا لَیْسَ فِیهِ رَاحَةٌ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ مُدَّةٍ زَمَانِیَّةٍ اتَّفَقَ أَنَّهُ مَاتَتْ عِنْدَنَا بِالْمَشْهَدِ الْمُقَدَّسِ امْرَأَةٌ عَلَوِیَّةٌ فَصَلَّیْنَا عَلَیْهَا فَخَرَجْتُ مَعَهُمْ إِلَی الْمَقْبَرَةِ وَ إِذَا بِرَجُلٍ تُرْکِیٍّ قَائِمٍ یُفَتِّشُ مَوْضِعاً لَقِیتُ الْکُلَّابَیْنِ (2)

فَقُلْتُ لِأَصْحَابِی اعْلَمُوا أَنَّ ذَلِکَ التُّرْکِیَّ یُفَتِّشُ عَلَی کُلَّابَیْ سربوش وَ هُمَا مَعِی فِی جَیْبِی وَ کُنْتُ لَمَّا أَرَدْتُ الْخُرُوجَ إِلَی الصَّلَاةِ عَلَی الْمَیِّتَةِ لَاحَ لِی الْکُلَّابَانِ فِی دَارِی فَأَخَذْتُهُمَا ثُمَّ جِئْتُ أَنَا وَ أَصْحَابِی فَسَلَّمْتُ عَلَی التُّرْکِیِّ وَ قُلْتُ لَهُ عَلَی مَا تُفَتِّشُ قَالَ أُفَتِّشُ عَلَی کُلَّابَیْ سربوش ضَاعَتْ مِنِّی مُنْذُ سَنَةٍ فَقُلْتُ سُبْحَانَ اللَّهِ تَضِیعُ مِنْکَ مُنْذُ سَنَةٍ تَطْلُبُهُ الْیَوْمَ قَالَ نَعَمْ اعْلَمْ أَنَّنِی لَمَّا دَخَلْتُ السَّرِیَّةَ وَ کُنْتُ مَعَهُمْ فَلَمَّا وَصَلْنَا إِلَی خَنْدَقِ الْکُوفَةِ ذَکَرْنَا(3) الْکُلَّابَیْنِ فَقُلْتُ یَا عَلِیُّ هُمَا فِی ضَمَانِکَ لِأَنَّهُمَا فِی حَرَمِکَ وَ أَنَا أَعْلَمُ أَنَّهُمَا لَا یُصِیبُهُمَا شَیْ ءٌ فَقُلْتُ

ص: 318


1- 1. کذا و لم نفهم المراد.
2- 2. فی المصدر: لقیت الکلابین فیه.
3- 3. کذا فی النسخ. و فی المصدر: ذکرت.

اکنون خداوند به غیر از آن دو چیزی را برای تو حفظ نکرده است و دو مهمیز را به او دادم و فکر می کنم که از زمان گم شدن آن ها یک سال می گذشت.

روایت6.

شیخ حسن بن حسین بن طحال مقدادی گفت: پدرم از جدش نقل کرد که مردی خوش چهره و با جامه های پاکیزه نزد او آمد و دو دینار به او داد و گفت: ضریح را برای من ببند و مرا رها کن. او دو دینار از او گرفت و در را بست پس خوابید و در خواب امیر المؤمنین علیه السلام را دید که به او می فرمود: آن مرد را از اینجا بیرون کن چون مسیحی است. پس علی بن طحال برخاست و طنابی را دور گردن آن مرد انداخت و به او گفت: برو بیرون مرا به دو دینار می فریبی در حالی که مسیحی هستی؟ او گفت: من مسیحی نیستم. گفت: امیر المؤمنین علیه السلام به خوابم آمد و به من فرمود که تو نصرانی هستی و فرمود او را از نزد من بیرون کن. آن مرد گفت: دستانت را دراز کن پس من گواهی می دهم که هیچ خدایی جز الله نیست و محمد رسول و فرستاده خداوند است و علی ولی خداست. به خدا سوگند کسی از خارج شدنم از شام باخبر نشد و هیچ کس از اهل عراق مرا نشناخت. سپس اسلامش نیکو گشت.

روایت7.

عمران بن شاهین از اهل عراق از عضد الدوله سرپیچی کرد و او به سرعت او را احضار کرد. عمران از ترس او پنهانی به ضریح علی علیه السلام فرار کرد و امیر المؤمنین علیه السلام را در خواب دید که می فرماید: ای عمران فردا فنّاخسرو به اینجا می آید و کسانی را که اینجا هستند را بیرون می کنند پس تو در اینجا بایست - و به زاویه ای از زوایای ضریح اشاره کرد- که در این صورت آن ها تو را نمی بینند، آن گاه عضدالدوله وارد شده و زیارت می کند و نماز می خواند و دعا و تضرع می کند و به محمد و خاندان او قسم می خورد که تو را پیدا کند. آن گاه نزدیک او برو و به او بگو:

ص: 319

لَهُ الْآنَ مَا حَفِظَ اللَّهُ عَلَیْکَ شَیْئاً غَیْرَهُمَا ثُمَّ نَاوَلْتُهُ إِیَّاهُمَا وَ أَعْتَقِدُ أَنَّ الْمُدَّةَ کَانَتْ سَنَةً.

«6»

وَقَفْتُ فِی کِتَابٍ قَدْ نَقَلَ عَنِ الشَّیْخِ حَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الطَّحَّالِ الْمِقْدَادِیِّ قَالَ أَخْبَرَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ: أَنَّهُ أَتَاهُ رَجُلٌ مَلِیحُ الْوَجْهِ نَقِیُّ الْأَثْوَابِ دَفَعَ إِلَیْهِ دِینَارَیْنِ وَ قَالَ لَهُ أَغْلِقْ عَلَیَّ الْقُبَّةَ وَ ذَرْنِی فَأَخَذَهَا(1) مِنْهُ وَ أَغْلَقَ الْبَابَ فَنَامَ فَرَأَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی مَنَامِهِ وَ هُوَ یَقُولُ اقْعُدْ أَخْرِجْهُ عَنِّی فَإِنَّهُ نَصْرَانِیٌّ فَنَهَضَ عَلِیُّ بْنُ طَحَّالٍ وَ أَخَذَ حَبْلًا فَوَضَعَهُ فِی عُنُقِ الرَّجُلِ وَ قَالَ لَهُ اخْرُجْ تَخْدَعُنِی بِالدِّینَارَیْنِ (2) وَ أَنْتَ نَصْرَانِیٌّ فَقَالَ لَهُ لَسْتُ بِنَصْرَانِیٍّ قَالَ بَلَی إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَتَانِی فِی الْمَنَامِ وَ أَخْبَرَنِی أَنَّکَ نَصْرَانِیٌّ وَ قَالَ أَخْرِجْهُ عَنِّی فَقَالَ امْدُدْ یَدَکَ فَأَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّ عَلِیّاً وَلِیُّ اللَّهِ وَ اللَّهِ مَا عَلِمَ أَحَدٌ بِخُرُوجِی مِنَ الشَّامِ وَ لَا عَرَفَنِی أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ (3) ثُمَّ حَسُنَ إِسْلَامُهُ.

«7»

وَ حَکَی أَیْضاً: أَنَّ عِمْرَانَ بْنَ شَاهِینٍ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ عَصَی عَلَی عَضُدِ الدَّوْلَةِ فَطَلَبَهُ طَلَباً حَثِیثاً فَهَرَبَ مِنْهُ إِلَی الْمَشْهَدِ مُتَخَفِّیاً فَرَأَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی مَنَامِهِ وَ هُوَ یَقُولُ لَهُ یَا عِمْرَانُ فِی غَدٍ یَأْتِی فَنَّاخُسْرُو إِلَی هَاهُنَا فَیَخْرُجُونَ مَنْ بِهَذَا الْمَکَانِ (4) فَتَقِفُ أَنْتَ هَاهُنَا وَ أَشَارَ إِلَی زَاوِیَةٍ مِنْ زَوَایَا الْقُبَّةِ فَإِنَّهُمْ لَا یَرَوْنَکَ فَسَیَدْخُلُ وَ یَزُورُ وَ یُصَلِّی وَ یَبْتَهِلُ فِی الدُّعَاءِ وَ الْقَسَمِ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَنْ یُظْفِرَهُ بِکَ فَادْنُ مِنْهُ وَ قُلْ لَهُ

ص: 319


1- 1. فی المصدر: فأخذهما.
2- 2. کذا فی النسخ: و فی المصدر: بدینارین.
3- 3. فی المصدر: من امراء العراق.
4- 4.«: من کان فی هذا المقام.

ای پادشاه کیست این کسی که به محمد و آلش قسم خوردی تا به او دست یابی؟ پس او خواهد گفت: او کسی است که از من نافرمانی کرده و در ملک و قدرتم با من منازعه کرده است. پس بگو: پاداش کسی که او را برای تو پیدا کند، چیست؟ او خواهد گفت: اگر با اصرار از من طلب عفو کند او را می بخشم. آنگاه خود را به او معرفی کن تا آنچه را که می خواهی از او ببینی. پس همان طور شد که او گفته بود. او گفت: من عمران بن شاهین هستم، عضد الدوله گفت: چه کسی تو را اینجا نشانده است؟ او گفت: این سرورمان در خواب به من فرمود: فردا فناخسرو به اینجا می آید و خوابش را برای او تعریف کرد. عضدالدوله گفت: تو را به حقش قسم، آیا به تو گفت: فناخسرو؟ گفت: بله، به حقش قسم می خورم که این گونه گفت. عضدالدوله گفت: به خدا سوگند جز مادرم و قابله و خودم هیچ کس نمی دانست که اسم من فنا خسرو است. آن گاه خلعت وزارت را به او داد و به همراه او به کوفه آمد. عمران بن شاهین نذر کرده بود که اگر عضدالدوله او را بخشید، پا برهنه و سر برهنه به زیارت امیر مؤمنین علیه السلام برود. هنگامی که شب او را فراگرفت به تنهایی از کوفه خارج شد و جدم علی بن طحال سرورمان امیر المؤمنین علیه السلام را در خواب دید که می فرماید: در را برای ولی من عمران بن شاهین باز کن. او در را باز کرد و دید شیخی به سوی او می آید. هنگامی که رسید به او گفت: یا مولانا، بسم الله، عمران گفت: من کیستم؟ او گفت: عمران بن شاهین. گفت: من عمران بن شاهین نیستم، علی بن طحال گفت: البته امیر مؤمنین علیه السلام به خواب من آمد و فرمود: در را به روی ولی من عمران بن شاهین باز کن. عمران به او گفت: تو را به خدا او به تو چنین گفت: گفت: بله، به حقش قسم او چنین گفت. آن گاه عمران به روی آستانه افتاد و آن را بوسید. او قایق هایی داشت که در آب برای صید ماهی کار می کردند، آن گاه به مسئول ماهی ها گفت تا شصت دینار به او بدهد.

می گویم: رواق معروف به رواقِ عمران بن شاهین در صحن شریفِ غروی و حائری (که بر شریف کننده آن دو درود و سلام باد) ساخته شده است.

ص: 320

أَیُّهَا الْمَلِکُ مَنْ هَذَا الَّذِی قَدْ أَلْحَحْتَ بِالْقَسَمِ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَنْ یُظْفِرَکَ بِهِ (1) فَسَیَقُولُ رَجُلٌ شَقَّ عَصَایَ وَ نَازَعَنِی فِی مُلْکِی وَ سُلْطَانِی فَقُلْ مَا لِمَنْ یُظْفِرُکَ بِهِ فَیَقُولُ إِنْ حُتِمَ عَلَیَّ بِالْعَفْوِ عَنْهُ عَفَوْتُ عَنْهُ فَأَعْلِمْهُ بِنَفْسِکَ فَإِنَّکَ تَجِدُ مِنْهُ مَا تُرِیدُ فَکَانَ کَمَا قَالَ لَهُ فَقَالَ أَنَا عِمْرَانُ بْنُ شَاهِینٍ قَالَ مَنْ أَوْقَفَکَ هَاهُنَا قَالَ لَهُ هَذَا مَوْلَانَا قَالَ فِی مَنَامِی غَداً یَحْضُرُ فَنَّاخُسْرُو إِلَی هَاهُنَا وَ أَعَادَ عَلَیْهِ الْقَوْلَ فَقَالَ لَهُ بِحَقِّهِ قَالَ لَکَ فَنَّاخُسْرُو قُلْتُ إیْ وَ حَقِّهِ فَقَالَ عَضُدُ الدَّوْلَةِ مَا عَرَفَ أَحَدٌ أَنَّ اسْمِی فَنَّاخُسْرُو إِلَّا أُمِّی وَ الْقَابِلَةُ وَ أَنَا ثُمَّ خَلَعَ عَلَیْهِ خِلْعَةَ الْوِزَارَةِ وَ طَلَعَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ إِلَی الْکُوفَةِ وَ کَانَ عِمْرَانُ بْنُ شَاهِینٍ قَدْ نَذَرَ عَلَیْهِ أَنَّهُ مَتَی عَفَا عَنْهُ عَضُدُ الدَّوْلَةِ أَتَی إِلَی زِیَارَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حَافِیاً حَاسِراً فَلَمَّا جَنَّهُ اللَّیْلُ خَرَجَ مِنَ الْکُوفَةِ وَحْدَهُ فَرَأَی جَدِّی عَلِیُّ بْنُ طَحَّالٍ مَوْلَانَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی مَنَامِهِ وَ هُوَ یَقُولُ لَهُ اقْعُدْ افْتَحْ لِوَلِیِّی عِمْرَانَ بْنِ شَاهِینٍ الْبَابَ فَقَعَدَ وَ فَتَحَ الْبَابَ وَ إِذَا بِالشَّیْخِ قَدْ أَقْبَلَ فَلَمَّا وَصَلَ قَالَ لَهُ بِسْمِ اللَّهِ یَا مَوْلَانَا فَقَالَ وَ مَنْ أَنَا فَقَالَ عِمْرَانُ بْنُ شَاهِینٍ قَالَ لَسْتُ بِعِمْرَانَ بْنِ شَاهِینٍ فَقَالَ بَلَی إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَتَانِی فِی مَنَامِی وَ قَالَ لِی اقْعُدْ افْتَحْ لِوَلِیِّی عِمْرَانَ بْنِ شَاهِینٍ قَالَ لَهُ بِحَقِّهِ هُوَ قَالَ لَکَ قَالَ إیْ وَ حَقِّهِ هُوَ قَالَ لِی فَوَقَعَ عَلَی الْعَتَبَةَ یُقَبِّلُهَا وَ أَحَالَهُ عَلَی ضَامِنِ السَّمَکِ بِسِتِّینَ دِینَاراً وَ کَانَ (2) لَهُ زَوَارِقُ تَعْمَلُ فِی الْمَاءِ فِی صَیْدِ السَّمَکِ أَقُولُ وَ بَنَی الرِّوَاقَ الْمَعْرُوفَ بِرِوَاقِ عِمْرَانَ فِی الْمَشْهَدَیْنِ الشَّرِیفَیْنِ الْغَرَوِیِّ وَ الْحَائِرِیِّ عَلَی مُشَرِّفِهِمَا السَّلَامُ.

ص: 320


1- 1. فی المصدر: أن یظفرک اللّه به.
2- 2.«: و کانت.

داستان ابوبقاء متولی مرقد سرورمان امیر المؤمنین علیه السلام

روایت8.

در سال پانصد و یک هجری هر رطل نان در صحن شریف غروی به یک قیراط خرید و فروش می شد. چهل روز این گونه بود، تا اینکه متولیان - خادمان مرقد - به خاطر تنگدستی راه خود را گرفته و به روستاها رفتند. در بین این متولیان مردی بود که أبو بقاء بن سویقه نام داشت که صد و ده سال سن داشت و از متولیان کسی جز او باقی نمانده بود. پس اوضاع و احوال بر او دگرگون شد و همسر و دخترانش به او گفتند: هلاک شدیم، همان گونه که متولیان رفتند تو نیز برو. شاید خداوند فرجی حاصل کند. او عزم رفتن کرد، و وارد ضریح مقدس علی علیه السلام شد و زیارت کرد و نماز خواند و در کنار سر مبارک حضرت علیه السلام نشست و گفت: ای امیر مؤمنین من صد سال خدمتگزار تو بوده ام و از تو جدا نشده ام، نه حله را دیده ام و نه سکون(1)

را، گرسنگی من و فرزندانم را ضعیف و ناتوان ساخته است و من از تو جدا می شوم با اینکه دوری از تو برایم سخت است، من تو را به خدا می سپارم، و این، جدایی بین من و توست. آن گاه بیرون آمده و به همراه باربران - گاریچی - رهسپار شد تا از منطقه وقف و سوراء(2) بگذرد. او را وهبان سلمی و أبوکردان و گروهی از باربران همراهی ­کردند که شب هنگام از مرقد بیرون آمدند. به أبوهبیش رسیدند و به یکدیگر گفتند: این زمان زیادی است. پس اتراق کردند و ابوبقاء نیز اتراق کرد. او خوابید و در خواب امیرالمؤمنین علیه السلام را دید که فرمود: ای ابوبقاء آیا بعد از گذشت این همه مدّت از من جدا شدی؟ به همان جایی که بودی برگرد. او گریان از خواب بلند شد و به او گفتند: چه چیز باعث گریه تو شد؟ او خوابش را برای آن ها تعریف کرد و برگشت. هنگامی که دخترانش او را دیدند

ص: 321


1- . مکانی در کوفه
2- . مکانی در قسمت پایین سوراء از شهرهای حله می باشد و سوراء شهری نزدیک حله است که رودی منسوب به آن است.

قصة أبی البقاء قیم مشهد مولانا أمیر المؤمنین علیه السلام

«8»

: وَ فِی سَنَةِ إِحْدَی وَ خَمْسَمِائَةِ بِیعَ الْخُبُزُ بِالْمَشْهَدِ الشَّرِیفِ الْغَرَوِیِّ کُلُّ رِطْلٍ بِقِیرَاطٍ بَقِیَ أَرْبَعِینَ یَوْماً فَمَضَی الْقُوَّامُ مِنَ الضُّرِّ عَلَی وُجُوهِهِمْ إِلَی الْقُرَی وَ کَانَ مِنَ الْقُوَّامِ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ أَبُو الْبَقَاءِ بْنُ سُوَیْقَةَ وَ کَانَ لَهُ مِنَ الْعُمُرِ مِائَةٌ وَ عَشْرُ سِنِینَ فَلَمْ یَبْقَ مِنَ الْقُوَّامِ سِوَاهُ فَأَضَرَّ بِهِ الْحَالُ فَقَالَتْ لَهُ زَوْجَتُهُ وَ بَنَاتُهُ هَلَکْنَا امْضِ کَمَا مَضَی الْقُوَّامُ فَلَعَلَّ اللَّهَ تَعَالَی یَفْتَحُ شَیْئاً(1) نَعِیشُ بِهِ فَعَزَمَ عَلَی الْمُضِیِّ فَدَخَلَ إِلَی الْقُبَّةِ الشَّرِیفَةِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَی صَاحِبِهَا وَ زَارَ وَ صَلَّی وَ جَلَسَ عِنْدَ رَأْسِهِ الشَّرِیفِ وَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ

لِی فِی خِدْمَتِکَ مِائَةُ سَنَةٍ مَا فَارَقْتُکَ مَا رَأَیْتُ الْحُلَّةَ وَ مَا رَأَیْتُ السَّکُونَ (2)

وَ قَدْ أَضَرَّ بِی وَ بِأَطْفَالِیَ الْجُوعُ وَ هَا أَنَا مُفَارِقُکَ وَ یَعَزُّ عَلَیَّ فِرَاقُکَ أَسْتَوْدِعُکَ (3)

هَذَا فِرَاقُ بَیْنِی وَ بَیْنِکَ ثُمَّ خَرَجَ وَ مَا مَضَی مَعَ الْمُکَارِیَةِ حَتَّی یَعْبُرَ إِلَی الْوَقْفِ وَ سُورَاءَ(4)

وَ فِی صُحْبَتِهِ وَهْبَانُ السُّلَمِیُّ وَ أَبُو کُرْدَانَ (5)

وَ جَمَاعَةٌ مِنَ الْمُکَارِیَةِ طَلَعُوا مِنَ الْمَشْهَدِ بِلَیْلٍ وَ أَقْبَلُوا(6) إِلَی أَبِی هُبَیْشٍ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ هَذَا وَقْتٌ کَثِیرٌ فَنَزَلُوا وَ نَزَلَ أَبُو الْبَقَاءِ مَعَهُمْ فَنَامَ فَرَأَی فِی مَنَامِهِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ لَهُ یَا أَبَا الْبَقَاءِ فَارَقْتَنِی بَعْدَ طُولِ هَذِهِ الْمُدَّةِ عُدْ إِلَی حَیْثُ کُنْتَ فَانْتَبَهَ بَاکِیاً فَقِیلَ لَهُ مَا یُبْکِیکَ فَقَصَّ عَلَیْهِمُ الْمَنَامَ وَ رَجَعَ فَحَیْثُ رَأَیْنَهُ بَنَاتُهُ

ص: 321


1- 1. فی المصدر: بشی ء.
2- 2. فی المراصد: سکن- بالفتح ثمّ الکسر- موضع بأرض الکوفة فی المصدر: ما رایت الحلّة و لا السکون.
3- 3. فی المصدر: استودعک اللّه.
4- 4. قال فی المراصد: الوقف موضع تحت سوراء من بلاد الحلّة المزیدیة. و سوراء مدینة قرب الحلّة لها نهر ینسب إلیها.
5- 5. فی المصدر: ابو کردی.
6- 6.«: فلما اقبلوا.

بر سرش فریاد کشیدند. او ماجرا را برای آن ها تعریف کرد و کلید ضریح را از خزانه دار ابوعبدالله بن شهریار قمی گرفت و مانند عادت معمولش نشست. سه روز آنجا ماند، در روز سوم مردی که روی شانه هایش توبره انداخته بود و مانند پیاده­روندگان به مکه بود، آمد و توبره را باز کرد و لباس هایی از توبره اش درآورد و آن ها را پوشید و وارد ضریح مقدس شد و زیارت کرد و نماز خواند سپس دیناری به من داد و گفت: غذایی بیاور تا با هم بخوریم. متولی ابوالبقاء رفت و نان و شیر و خرمایی آورد. آن مرد به او گفت: این با مزاج من سازگاری ندارد، آن را برای فرزندانت ببر تا بخورند و این دینار را هم بگیر و برای ما جوجه و نانی بخر. من آن را از او گرفتم. وقت نماز ظهر و عصر، نماز خوانده و همراه آن مرد به خانه اش رفت و برای او غذا تدارک دید و خوردند. مرد دستان او را شسته و به من گفت: سنگ­وزنه­های طلا را نزد من بیاور. متولی ابوالبقاء نزد زید بن واقصه رفت - که بر در خانه تقی بن اسامه علوی نسب شناس زرگری می کرد- و سینی را که در آن سنگ­وزنه­های طلا و نقره بود گرفت و آن مرد تمامی وزنه­ها را جمع کرد و آن ها را در ترازو گذاشت حتی جوها و برنج­ها و دانه­های شبه را نیز در ترازو قرار داد و کیسه­ای پر از طلا بیرون آورد و به اندازه همه وزن آنها طلا جدا کرد و آنها را در دامن متولی ریخته و برخاست و آنچه را که برایش باقی مانده بود بست و کفش خود را پوشید. متولی به او گفت: سرورم با این چه بکنم؟ او گفت: برای توست از جانب کسی که به تو گفت: «برگرد به همان جایی که بودی» به من گفت: «در مقابل سنگ وزنه­ها به او عطا کن» و تو اگر بیش از این سنگ وزنه­ها می آوردی آن ها را به تو می دادم. متولی بیهوش به روی او افتاد و آن مرد رفت. پس متولی - ابوالبقاء - دخترانش را شوهر داد و خانه اش را ساخت و اوضاعش سرو سامان گرفت.

ص: 322

صَرَخْنَ فِی وَجْهِهِ فَقَصَّ عَلَیْهِنَّ الْقِصَّةَ وَ طَلَعَ وَ أَخَذَ مِفْتَاحَ الْقُبَّةِ مِنَ الْخَازِنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَهْرِیَارَ الْقُمِّیِّ وَ قَعَدَ عَلَی عَادَتِهِ بَقِیَ ثَلَاثَةَ أَیَّامِ فَفِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ أَقْبَلَ رَجُلٌ وَ بَیْنَ کَتِفَیْهِ مِخْلَاةٌ کَهَیْئَةِ الْمُشَاةِ إِلَی طَرِیقِ مَکَّةَ فَحَلَّهَا وَ أَخْرَجَ مِنْهَا ثِیَاباً لَبِسَهَا وَ دَخَلَ إِلَی الْقُبَّةِ الشَّرِیفَةِ وَ زَارَ وَ صَلَّی وَ دَفَعَ (1) إِلَیَّ دِینَاراً وَ قَالَ ائْتِ بِطَعَامٍ نَتَغَدَّی (2) فَمَضَی الْقَیِّمُ أَبُو الْبَقَاءِ وَ أَتَی بِخُبُزٍ وَ لَبَنٍ وَ تَمْرٍ فَقَالَ لَهُ مَا یُوَافِقُ لِی (3) هَذَا وَ لَکِنْ امْضِ بِهِ إِلَی أَوْلَادِکَ یَأْکُلُونَهُ وَ خُذْ هَذَا الدِّینَارَ الْآخَرَ وَ اشْتَرِ لَنَا بِهِ دَجَاجاً وَ خُبُزاً فَأَخَذْتُ لَهُ بِذَلِکَ فَلَمَّا کَانَ وَقْتُ صَلَاةِ الظُّهْرِ صَلَّی الظُّهْرَیْنِ وَ أَتَی إِلَی دَارِهِ وَ الرَّجُلُ مَعَهُ فَأَحْضَرَ الطَّعَامَ وَ أَکَلَا وَ غَسَلَ الرَّجُلُ یَدَیْهِ وَ قَالَ لِی ائْتِنِی بِأَوْزَانِ الذَّهَبِ فَطَلَعَ الْقَیِّمُ أَبُو الْبَقَاءِ إِلَی زَیْدِ بْنِ وَاقِصَةَ وَ هُوَ صَائِغٌ عَلَی بَابِ دَارِ التَّقِیِّ بْنِ أُسَامَةَ الْعَلَوِیِّ النَّسَّابَةِ فَأَخَذَ مِنْهُ الصِّینِیَّةَ وَ فِیهَا أَوْزَانُ الذَّهَبِ وَ أَوْزَانُ الْفِضَّةِ فَجَمَعَ الرَّجُلُ جَمِیعَ الْأَوْزَانِ فَوَضَعَهَا فِی الْکِفَّةِ حَتَّی الشَّعِیرَ وَ الْأَرُزَّ وَ حَبَّةَ الشَّبَهِ وَ أَخْرَجَ کِیساً مَمْلُوءاً ذَهَباً وَ تَرَکَ مِنْهُ بِحِذَاءِ الْأَوْزَانِ وَ صَبَّهُ فِی حَجْرِ الْقَیِّمِ وَ نَهَضَ وَ شَدَّ مَا تَخَلَّفَ مَعَهُ وَ مَدَّ مَدَاسَهُ (4) فَقَالَ لَهُ الْقَیِّمُ یَا سَیِّدِی مَا أَصْنَعُ بِهَذَا قَالَ لَهُ هُوَ لَکَ الَّذِی (5) قَالَ لَکَ ارْجِعْ إِلَی حَیْثُ کُنْتَ قَالَ لِی أَعْطِهِ حِذَاءَ الْأَوْزَانِ وَ لَوْ جِئْتَ بِأَکْثَرَ مِنْ هَذِهِ الْأَوْزَانِ لَأَعْطَیْتُکَ فَوَقَعَ الْقَیِّمُ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ وَ مَضَی الرَّجُلُ فَزَوَّجَ الْقَیِّمُ بَنَاتِهِ وَ عَمَرَ دَارَهُ وَ حَسُنَتْ حَالُهُ.

ص: 322


1- 1. فی المصدر: قال: و دفع.
2- 2.«: نتغذی.
3- 3.«: ما یؤکل.
4- 4. سیأتی معناه فی البیان. و فی المصدر: و شد ما تخلف عنه و بدل لباسه.
5- 5. فی المصدر: قال: ممن؟ قال: من الذی اه.

روایت9.

داستان صحرانشین و داروغه کوفه

در سال 575 امیر مجاهدالدین سُنْقُر الأَمن کوفه را به بخش هایی تقسیم کرد و بین آن و بین بنی­خفاجه حائلی قرار داد، به طوریکه هیچ کس از آنان و غیر ایشان به مرقد نمی­آمد مگر اینکه طلیعه­ای(پیش قراول) داشت. دو سوارکار آمدند، یکی از آن دو وارد شد و دیگری پیش قراول باقی ماند. سنقر از مطلع رُهیمی خارج شد و به سمت دیوار رفت. وقتی سوارکار وی را دید ارباب خود را صدا زد: مرد عجم آمد؛ در حالیکه سوار بر اسبی است. او فرار کرد و مانع دیگری شدند که از در خارج شود و از پشت سر او رفتند. او سواره وارد شد و جلوی باب السلام الکبیر بیرونی از اسب پیاده شد. اسب رفت و داخل باب ابن عبدالحمید نقیب بن اسامه شد. صحرانشین وارد شد و مقابل ضریح شریف ایستاد. سنقر گفت: او را نزد من بیاورید. غلامان آمدند و او را از ضریح شریف جدا کردند. صحرانشین رمّانه - انار - ضریح را چسبیده بود و می­گفت: ای ابوالحسن! من عربم و تو هم عربی و عادت عربها دخیل بستن است. ای ابوالحسن! من بر تو داخل شدم من دخیل تو هستم دخیل تو هستم. در حالی که آنان انگشتان او را از پنجره ی نقره­ای ضریح جدا می­کردند او فریاد می­زد و می­گفت: عهد خود را نشکن ای ابوالحسن. پس او را گرفته و بردند. پس خواست او را بکشد و فدیه او را دویست دینار و یک اسب از اسبان نر قرار داد. ابن بطن الحق پرداخت آن را به عهده گرفت و رفت تا اسب و پول را بیاورد. چون شب فرا رسید و من

ص: 323

قصة البدوی مع شحنة الکوفة

«9»

: وَ فِی سَنَةِ خَمْسٍ وَ سَبْعِینَ وَ خَمْمسِمِائَةٍ- کَانَ الْأَمِیرُ مُجَاهِدُ الدِّینِ سُنْقُرُ الْأَمْنِ (1) یَقْطَعُ الْکُوفَةَ وَ قَدْ وَقَعَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ بَنِی خَفَاجَةَ(2) فَمَا کَانَ أَحَدٌ مِنْهُمْ یَأْتِی إِلَی الْمَشْهَدِ وَ لَا غَیْرِهِ إِلَّا وَ لَهُ طَلِیعَةٌ فَأَتَی فَارِسَانِ فَدَخَلَ أَحَدُهُمَا وَ بَقِیَ الْآخَرُ طَلِیعَةً فَخَرَجَ سُنْقُرُ مِنْ مَطْلَعِ الرُّهَیْمِیِّ وَ أَتَی مَعَ السُّورِ فَلَمَّا بَصُرَ بِهِ الْفَارِسُ نَادَی بِصَاحِبِهِ جَاءَتِ الْعَجَمُ وَ تَحْتَهُ سَابِقٌ مِنَ الْخَیْلِ فَأَفْلَتَ وَ مَنَعُوا الْآخَرَ أَنْ یَخْرُجَ مِنَ الْبَابِ وَ اقْتَحَمُوا وَرَاءَهُ فَدَخَلَ رَاکِباً ثُمَّ نَزَلَ عَنْ فَرَسِهِ قُدَّامَ بَابِ السَّلَامِ الْکَبِیرِ الْبَرَّانِی فَمَضَتِ الْفَرَسُ فَدَخَلَتْ فِی بَابِ ابْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ(3) النَّقِیبِ بْنِ أُسَامَةَ وَ دَخَلَ الْبَدَوِیُّ وَ وَقَفَ عَلَی الضَّرِیحِ الشَّرِیفِ فَقَالَ سُنْقُرُ ایتُونِی بِهِ فَجَاءَتِ الْمَمَالِیکُ یَجْذِبُونَهُ مِنَ الضَّرِیحِ الشَّرِیفِ (4) وَ قَدْ لَزِمَ الْبَدَوِیُّ بِرُمَّانَةِ الضَّرِیحِ وَ قَالَ یَا 1 أَبَا الْحَسَنِ أَنَا عَرَبِیٌّ وَ أَنْتَ عَرَبِیٌّ وَ عَادَةُ الْعَرَبِ الدُّخُولُ وَ قَدْ دَخَلْتُ عَلَیْکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ دَخِیلُکَ دَخِیلُکَ وَ هُمْ یَفُکُّونَ أَصَابِعَهُ عَنِ الرُّمَّانَةِ الْفِضَّةِ(5) وَ هُوَ یُنَادِی وَ یَقُولُ لَا تَخْفِرْ(6) ذِمَامَکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ- فَأَخَذُوهُ وَ مَضَوْا بِهِ فَأَرَادَ أَنْ یَقْتُلَهُ فَقَطَعَ عَلَی نَفْسِهِ مِائَتَیْ دِینَارٍ وَ حِصَانٍ (7) مِنَ الْخَیْلِ الذُّکُورِ فَکَفَلَهُ ابْنُ بَطْنِ الْحَقِّ عَلَی ذَلِکَ وَ مَضَی ابْنُ بَطْنِ الْحَقِّ یَأْتِی بِالْفَرَسِ وَ الْمَالِ فَلَمَّا کَانَ اللَّیْلُ (8) وَ أَنَا نَائِمٌ مَعَ

ص: 323


1- 1. فی( ت): امر بقطع الکوفة. و فی المصدر: سنقر الاس مقطع الکوفة.
2- 2. فی المصدر: و بین خفاجة شی ء.
3- 3.«: فی باب عبد الحمید.
4- 4. فی المصدر و( خ): من علی الضریح الشریف.
5- 5.«: من علی الرمانة الفضة.
6- 6. خفر فلانا: نقض عهده.
7- 7. فی المصدر: و حصانا.
8- 8.«: قال ابن طحال: فلما کان اللیل.

با پدرم محمد بن طحال در حرم شریف خوابیده بودیم ناگهان در را زدند. پدرم برخاست و در را باز کرد. ابوالبقاء بن شیرجی سوراوی بود که آن مرد صحرانشین با او بود. او لباسی قرمز به تن و عمامه­ای آبی بر سر داشت و غلامی همراه او بود که حوله­ای کُروی روی سر داشت که آن را حمل می­کرد. وقتی در گنبد شریف باز شد داخل شدند و مقابل پنجره ایستادند. او گفت: ای امیرالمؤمنین! بنده­ات سنقر بر تو سلام می­کند و می­گوید: از درگاه خدا و تو عذر می­خواهم و توبه می­کنم. این دخیل توست و این کفاره کاری است که انجام دادم. پدرم به او گفت: دلیل آن چیست؟ گفت: او امیرالمؤمنین را در خواب دیده که نیزه­ای به دست داشته و می­گفته است: به خدا سوگند اگر دخیل مرا آزاد نکنی تو را بر این نیزه خواهم کشید. پس او را آزاد کرد و فرستاد و به همراه او پانزده رطل نقره بود که به چشمم آن را دیدم که به صورت زین­ها و کوزه­ها و سر­پرچم­ها و صفحه­های نقره­ای بود که من سه طاس­ را بر مشرّف ضریح شریف صلوات الله علیه کار کردم و همچنان باقی بود تا این که در زینتی که اکنون بر آن است ریخته شد. اما بدوی ابن بطن الحق، امیرالمؤمنین را در بیابان در خواب دید که به او می­فرمود: نزد سنقر برگرد؛ او صحرانشینی را که گرفته بود آزاد کرده است. پس به مرقد بازگشت و نزد اسیر آزاد شده رفت. این را در سال پانصد و هفتاد و پنج دیدم.

داستان شمشیری که از ضریح مقدس حضرت علیه السلام به سرقت رفت و بعد از مدتی پیدا شد

روایت10.

شیوخ زیدیه در سال پانصد و هشتاد و چهار هجری در ماه مبارک رمضان، هر شب از کوفه برای زیارت امیرالمؤمنین علیه السلام می آمدند، در بین آنان مردی بود که نامش عباس أمعص بود. ابن طحال گفت: آن شب نوبت خدمت و کار من بود، آن ها مانند همیشه آمدند و در را زدند، من در را به روی آن ها باز کردم و در ضریح مقدس را نیز باز کردم و دیدم که دست عباس شمشیری است پس به من گفت: این شمشیر را کجا بگذارم؟ گفتم: در این

ص: 324

وَالِدِی مُحَمَّدِ بْنِ طَحَّالٍ بِالْحَضْرَةِ الشَّرِیفَةِ وَ إِذَا بِالْبَابِ تُطْرَقُ فَنَهَضَ وَالِدِی وَ فَتَحَ الْبَابَ وَ إِذَا أَبُو الْبَقَاءِ بْنُ الشَّیْرَجِیِّ السُّورَاوِیِّ مَعَهُ الْبَدَوِیُّ وَ عَلَیْهِ جُبَّةٌ حَمْرَاءُ وَ عِمَامَةٌ زَرْقَاءُ وَ مَمْلُوکٌ عَلَی رَأْسِهِ مِنْشَفَةٌ مُکَوَّرَةٌ یَحْمِلُهَا فَدَخَلُوا الْقُبَّةَ الشَّرِیفَةَ حِینَ فُتِحَتْ وَ وَقَفُوا قُدَّامَ الشُّبَّاکِ وَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَبْدُکَ سُنْقُرُ یُسَلِّمُ عَلَیْکَ وَ یَقُولُ لَکَ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَیْکَ الْمَعْذِرَةُ وَ التَّوْبَةُ وَ هَذَا دَخِیلُکَ وَ هَذَا کَفَّارَةُ مَا صَنَعْتُ فَقَالَ لَهُ وَالِدِی مَا سَبَبُ هَذَا قَالَ إِنَّهُ رَأَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی مَنَامِهِ وَ بِیَدِهِ حَرْبَةٌ وَ هُوَ یَقُولُ لَهُ وَ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ تُخْلِ سَبِیلَ دَخِیلِی لَأَنْتَزِعَنَّ نَفْسَکَ عَلَی هَذِهِ الْحَرْبَةِ وَ قَدْ خَلَعَ عَلَیْهِ وَ أَرْسَلَهُ وَ مَعَهُ خَمْسَةَ عَشَرَ رِطْلًا فِضَّةً بِعَیْنِی رَأَیْتُهَا وَ هِیَ سُرُوجٌ وَ کِیزَانٌ وَ رُءُوسُ أَعْلَامٍ وَ صَفَائِحُ فِضَّةٍ فَعَمِلْتُ ثَلَاثَ طَاسَاتٍ عَلَی الضَّرِیحِ الشَّرِیفِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَی مُشَرِّفِهِ وَ مَا زَالَتْ إِلَی أَنْ سُکَّتْ (1) فِی هَذِهِ الْحِلْیَةِ الَّتِی عَلَیْهِ الْآنَ وَ أَمَّا الْبَدَوِیُ (2) ابْنُ بَطْنِ الْحَقِّ فَرَأَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی مَنَامِهِ فِی الْبَرِّیَّةِ وَ هُوَ یَقُولُ لَهُ: ارْجِعْ إِلَی سُنْقُرَ فَقَدْ خَلَّی سَبِیلَ الْبَدَوِیِّ الَّذِی کَانَ قَدْ أَخَذَهُ فَرَجَعَ إِلَی الْمَشْهَدِ وَ اجْتَمَعَ بِالْأَسِیرِ الْمُطْلَقِ هَذَا رَأَیْتُهُ سَنَةَ خَمْسٍ وَ سَبْعِینَ وَ خَمْسِمِائَةٍ.

قصة سیف سرق من الحضرة الشریفة و ظهر فیما بعد

«10»

: قَالَ وَ فِی سَنَةِ أَرْبَعٍ وَ ثَمَانِینَ وَ خَمْسِمِائَةٍ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ الْمُبَارَکِ کَانُوا یَأْتُونَ مَشَایِخُ زَیْدِیَّةٌ(3) مِنَ الْکُوفَةِ کُلَّ لَیْلَةٍ یَزُورُونَ الْإِمَامَ علیه السلام وَ کَانَ فِیهِمْ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ عَبَّاسٌ الْأَمْعَصُ قَالَ ابْنُ طَحَّالٍ وَ کَانَتْ نَوْبَةُ الْخِدْمَةِ تِلْکَ اللَّیْلَةَ عَلَیَّ فَجَاءُوا عَلَی الْعَادَةِ وَ طَرَقُوا الْبَابَ فَفَتَحْتُهُ لَهُمْ وَ فَتَحْتُ بَابَ الْقُبَّةِ الشَّرِیفَةِ وَ بِیَدِ عَبَّاسٍ سَیْفٌ فَقَالَ لِی أَیْنَ أَطْرَحُ هَذَا السَّیْفَ فَقُلْتُ اطْرَحْهُ فِی

ص: 324


1- 1. سیأتی معناه فی البیان. و فی المصدر: سبکت.
2- 2. فی المصدر: و أمّا ابن بطن الحق.
3- 3.«: مشایخ الزیدیة.

گوشه بگذار. همکار خدمتگزار من پیرمرد سالخورده ای بود که بقاء بن عنقود نام داشت. من وارد شدم و شمعی را روشن کردم و چراغ ها را به حرکت درآوردم و آن ها زیارت کردند و نماز خواندند و قصد بیرون آمدن کردند. آنگاه عباس به دنبال شمشیرش گشت امّا آن را نیافت و درباره آن از من سؤال کرد. من گفتم: سر جایش است. او گفت: آنجا نیست. پس دوباره دنبال آن را گشت ولی پیدا نکرد. رسم و عادت ما این بود که جز خدمتکاران که کشیک بودند و در حرم می ماندند کسی در آنجا نمی خوابید. هنگامی که عباس از پیدا کردن شمشیر ناامید شد وارد ضریح مقدس شد و کنار سر مبارک حضرت علیه السلام نشست و گفت: ای امیرالمؤمنین علیه السلام من پیرو و ولی تو عباس هستم و پنجاه سال است که هر شب در ماه رجب و شعبان و رمضان برای زیارت تو می آیم و آن شمشیری که همراه داشتم را قرض گرفته بودم. به حقت سوگند اگر آن را به من بازنگردانی هرگز به زیارتت نمی آیم، و از تو جدا می شوم؛ و رفت. ابن طحّال گفت: من صبح کردم و سید نقیب، سعید شمس الدین علی بن مختار را از ماجرا باخبر ساختم. او از من ناراحت شد و گفت: آیا به شما نگفتم که به غیر از شما کسی در حرم نخوابد؟ من مختمه - قرآن - شریف را آوردم و به آن قسم خوردم که من همه جا را گشتم و حصیرها را برگرداندم و کسی را نزد خودمان نگه نداشتم؛ ولی او آن اتفاق را بزرگ شمرد و بر او سخت بود. بعد از سه روز وقتی من صدای تکبیر و لا اله الّا الله آن ها را شنیدم مانند همیشه در را به روی آن ها باز کردم و ناگهان عباس امعص را دیدم که شمشیرش را به همراه داشت و گفت: ای حسن این شمشیر را نگه دار. من گفتم: چگونه آن را پیدا کردی؟ مرا با خبر کن، گفت: من در خواب سرورمان امیرالمؤمنین علیه السلام را دیدم که نزد من آمد و گفت: ای عباس عصبانی مشو، به خانه فلان شخص پسر فلانی و انبار کاه خانه اش برو، و تو را به زندگی و حیاتم قسم می دهم که او را رسوا نکن و با کسی درباره اش صحبت نکن. من پیش شمس الدین رفتم و او را از آن باخبر ساختم، او هنگام سحر به ضریح مقدس آمده و شمشیر را از او گرفت و آن را برای او تزیین کرد و گفت: تا به من نگویی چه کسی شمشیر را برداشته بود، آن را به تو نمی دهم. عباس به او گفت: سرورم، جدت به من گفت: تو را به جان و زندگی ات قسم می دهم که او را رسوا نکن و کسی را نیز از آن باخبر نساز؛ حال من به تو بگویم؟ او شمس الدین را از سارق شمشیر باخبر نساخت و از دنیا رفت در حالی که هیچ کس نمی­دانست چه کسی شمشیر را برداشته بود. این روایت را قاضی و دانشمند فاضل، مدرس، عفیف الدین ربیع بن محمد کوفی از قاضی زاهد

ص: 325

هَذِهِ الزَّاوِیَةِ وَ کَانَ شَرِیکِی فِی الْخِدْمَةِ شَیْخٌ کَبِیرٌ یُقَالُ لَهُ بَقَاءُ بْنُ عُنْقُودٍ فَوَضَعَهُ وَ دَخَلْتُ فَأَشْعَلْتُ لَهُمْ شَمْعَةً وَ حَرَّکْتُ الْقَنَادِیلَ وَ زَارُوا وَ صَلَّوْا وَ طَلَعُوا وَ طَلَبَ الْعَبَّاسُ السَّیْفَ فَلَمْ یَجِدْهُ فَسَأَلَنِی عَنْهُ فَقُلْتُ لَهُ مَکَانَهُ فَقَالَ مَا هُوَ هَاهُنَا فَطَلَبَهُ فَمَا وَجَدَهُ (1) وَ عَادَتُنَا أَنْ لَا نُخَلِّیَ أَحَداً یَنَامُ بِالْحَضْرَةِ سِوَی أَصْحَابِ النَّوْبَةِ فَلَمَّا یَئِسَ مِنْهُ دَخَلَ وَ قَعَدَ عِنْدَ الرَّأْسِ وَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا وَلِیُّکَ عَبَّاسٌ وَ الْیَوْمَ لِی خَمْسُونَ سَنَةً أَزُورُکَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ فِی رَجَبٍ وَ شَعْبَانَ وَ رَمَضَانَ- وَ السَّیْفُ الَّذِی مَعِی عَارِیَّةٌ وَ حَقِّکَ إِنْ لَمْ تَرُدَّهُ عَلَیَّ مَا رَجَعْتُ زُرْتُکَ أَبَداً وَ هَذَا فِرَاقُ بَیْنِی وَ بَیْنِکَ وَ مَضَی فَأَصْبَحْتُ فَأَخْبَرْتُ السَّیِّدَ النَّقِیبَ السَّعِیدَ شَمْسَ الدِّینِ عَلِیَّ بْنَ الْمُخْتَارِ- فَضَجِرَ عَلَیَّ وَ قَالَ أَ لَمْ أَنْهَکُمْ أَنْ یَنَامَ أَحَدٌ بِالْمَشْهَدِ سِوَاکُمْ فَأَحْضَرْتُ الْمُخَتَّمَةَ الشَّرِیفَةَ وَ أَقْسَمْتُ بِهَا أَنَّنِی فَتَّشْتُ الْمَوَاضِعَ وَ قَلَبْتُ الْحُصُرَ وَ مَا تَرَکْتُ أَحَداً عِنْدَنَا فَوَجَدَ مِنْ ذَلِکَ أَمْراً عَظِیماً وَ صَعُبَ عَلَیْهِ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ وَ إِذَا أَصْوَاتُهُمْ بِالتَّکْبِیرِ وَ التَّهْلِیلِ فَقُمْتُ فَفَتَحْتُ لَهُمْ عَلَی جَارِی عَادَتِی وَ إِذَا الْعَبَّاسُ الْأَمْعَصُ وَ السَّیْفُ مَعَهُ فَقَالَ یَا حَسَنُ هَذَا السَّیْفَ فَالْزَمْهُ فَقُلْتُ أَخْبِرْنِی خَبَرَهُ قَالَ رَأَیْتُ مَوْلَانَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی مَنَامِی وَ قَدْ أَتَی إِلَیَّ وَ قَالَ یَا عَبَّاسُ لَا تَغْضَبْ امْضِ إِلَی دَارِ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ اصْعَدِ الْغُرْفَةَ الَّتِی فِیهَا التِّبْنُ وَ بِحَیَاتِی عَلَیْکَ لَا تَفْضَحْهُ وَ لَا تُعْلِمْ بِهِ أَحَداً فَمَضَیْتُ إِلَی النَّقِیبِ شَمْسِ الدِّینِ فَأَعْلَمْتُهُ بِذَلِکَ فَطَلَعَ فِی السَّحَرِ إِلَی الْحَضْرَةِ وَ أَخَذَ السَّیْفَ مِنْهُ وَ حَلَّی لَهُ ذَلِکَ فَقَالَ لَا أُعْطِیکَ السَّیْفَ حَتَّی تُعْلِمَنِی مَنْ کَانَ أَخَذَهُ فَقَالَ لَهُ عَبَّاسٌ یَا سَیِّدِی یَقُولُ لِی جَدُّکَ بِحَیَاتِی عَلَیْکَ لَا تَفْضَحْهُ وَ لَا تُعْلِمْ بِهِ أَحَداً وَ أُخْبِرُکَ وَ لَمْ یُعْلِمْهُ وَ مَاتَ وَ لَمْ یُعْلِمْ أَحَداً مَنِ الْآخِذُ السَّیْفَ وَ هَذِهِ الْحِکَایَةُ أَخْبَرَنَا بِمَعْنَاهَا الْمَذْکُورِ الْقَاضِی الْعَالِمُ الْفَاضِلُ الْمُدَرِّسُ عَفِیفُ الدِّینِ رَبِیعُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْکُوفِیُّ- عَنِ الْقَاضِی الزَّاهِدِ

ص: 325


1- 1. فی المصدر: قد طلبته فما وجدته.

علی بن بدا همدانی او نیز از عباس مذکور در داستان در روز سه شنبه، پانزدهم ربیع الآخر سال 688 هجری نقل کرده است.

یک داستان جالب

روایت11.

راوی گفت: در سال 587 هجری نوبت من بود که در حرم امیرالمؤمنین علیه السلام بمانم با پیرمردی به نام أبوالغنائم بن کدونا من درهای ضریح مقدس را (صلوات بر صاحب آن) بستم. ناگهان صدای یکی از درهای گنبد در گوشم افتاد و من به لرزه افتادم و برخاستم و در اول را باز کردم و به باب الوداع وارد شدم و کلیدها و قفل ها و همه درها را دیدم که چنان که باید، بسته بود. به سراغ همه درها رفتم و دیدم همه بسته­اند. در دلم گفتم: اگر کسی را پیدا می کردم با او همراه می شدم. هنگامی که برگشتم و به کنار دریچه های مقدس رسیدم ناگهان مردی را بر پشت ضریح دیدم که به کمک نور چراغ ها او را تشخیص دادم. هنگامی که او را دیدم دندان هایم از ترس به هم خورد و ترس زیادی مرا فرا گرفت و زبانم در دهانم بالا رفت تا به حلقم چسبید. پس من با دو دستم ستون دریچه ها را گرفتم و شانه راستم را به پایه آن چسباندم و برای لحظاتی چیزی احساس نمی کردم که ناگهان صدای حرف زدن و قدم زدنش در صحن ضریح و حرکت دادن ختم شریف - قرآن کریم - را در گوشه ای از گنبد شنیدم. بعد از لحظاتی به خودم آمدم و آرام شدم. نگاه کردم و کسی را ندیدم و برگشتم تا بیرون بیایم که

ص: 326

عَلِیِّ بْنِ بُدَّا(1) الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَبَّاسٍ الْمَذْکُورِ یَوْمَ الثُّلَاثَاءِ خَامِسَ عَشَرَ رَبِیعٍ الْآخِرِ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ ثَمَانِینَ وَ سِتِّمِائَةٍ.

قصة لطیفة

«11»

قَالَ: وَ فِی سَنَةِ سَبْعٍ وَ ثَمَانِینَ وَ خَمْسِمِائَةٍ کَانَتْ نَوْبَتِی أَنَا وَ شَیْخٌ یُقَالُ لَهُ أَبُو الْغَنَائِمِ بْنُ کَدُونَا(2) وَ قَدْ أُغْلِقَتِ الْحَضْرَةُ الشَّرِیفَةُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَی صَاحِبِهَا فَإِذَا وَقَعَ (3) فِی مَسَامِعِی صَوْتُ أَحَدِ أَبْوَابِ الْقُبَّةِ فَارْتَعْتُ لِذَلِکَ وَ قُمْتُ فَفَتَحْتُ الْبَابَ الْأُولَی (4) وَ دَخَلْتُ إِلَی بَابِ الْوَدَاعِ فَلَمَسْتُ الْأَقْفَالَ فَوَجَدْتُهَا عَلَی مَا هِیَ عَلَیْهِ وَ الْإِغْلَاقَ (5) وَ مَشَیْتُ إِلَی الْأَبْوَابِ أَجْمَعَ فَوَجَدْتُهَا بِحَالِهَا وَ کُنْتُ أَقُولُ وَ اللَّهِ لَوْ وَجَدْتُ أَحَداً لَلَزِمْتُهُ فَلَمَّا رَجَعْتُ طَالِعاً وَصَلْتُ إِلَی الشُّبَّاکِ الشَّرِیفِ وَ إِذَا بِرَجُلٍ عَلَی ظَهْرِ الضَّرِیحِ أُحَقِّقُهُ فِی ضَوْءِ الْقَنَادِیلِ فَحِینَ رَأَیْتُهُ أَخَذَتْنِی الْقَعْقَعَةُ وَ الرِّعْدَةُ الْعَظِیمَةُ وَ رَبَا لِسَانِی فِی فَمِی إِلَی أَنْ صَعِدَ إِلَی سَقْفِ حَلْقِی فَلَزِمْتُ بِکِلْتَا یَدَیَّ عَمُودَ الشُّبَّاکِ وَ أَلْصَقْتُ مَنْکِبِیَ الْأَیْمَنَ فِی رُکْنِهِ وَ غَابَ وَجْدِی (6) عَنِّی سَاعَةً وَ إِذَا هَمْهَمَةُ الرَّجُلِ وَ مَشْیُهُ (7) عَلَی فَرْشِ الصَّحْنِ بِالْقُبَّةِ وَ تَحْرِیکُ الْخَتْمَةِ الشَّرِیفَةِ بِالزَّاوِیَةِ مِنَ الْقُبَّةِ وَ بَعْدَ سَاعَةٍ رُدَّ رُوعِی وَ سَکَنَ مَا عِنْدِی فَنَظَرْتُ فَلَمْ أَرَهُ (8) فَرَجَعْتُ حَتَّی أَطْلَعَ

ص: 326


1- 1. فی المصدر: بدار.
2- 2. فی المصدر: یقال له صباح بن حوبا فمضی إلی داره و بقیت وحدی و عندی رجل یقال له أبو الغنائم بن کدونا.
3- 3. فی المصدر: فبینما انا کذلک اذ وقع.
4- 4.«: الأول.
5- 5.«: من الاغلاق.
6- 6.«: رشدی.
7- 7.«: و مشیته.
8- 8.«: فلم أر أحدا.

درب مقابل یعنی درب ورودی زنان را دیدم که به اندازه یک وجب باز شده است. دوباره به باب ­الوداع برگشتم و قفل ها و زنجیرها را باز کردم و داخل شدم و از داخل آن را قفل کردم این ها چیزهایی بود که مشاهده کردم.

داستان دیگر

روایت12.

و نیز گفت: مردی از شخصی به نام ابو جعفر کناتینی خواست تا به او چیزی بدهد. هنگامی که اصرار ورزید ابو جعفر شصت دینار آورده و به او گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام را گواه بگیر - که آن را برمی گردانی -. او نیز حضرت را به گرفتن و تعهد برگرداندن آن گواه گرفت. هنگامی که او آن مبلغ را گرفت، سه سال گذشت و آن را برنگرداند در مرقد شخص صالحی بود که مفرّج نام داشت، او در خواب دید که گویی آن شخصی که مال را گرفته مرده است و او را طبق عادت به ضریح مقدس آوردند تا در آن جا دفن کنند. هنگامی که به درب رسیدند امیرالمؤمنین علیه السلام در آستانه ظاهر شد و فرمود: کسی در این جا وارد نشود و بر او نماز نخواند. فرزند او که یحیی نام داشت جلو آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین او پیرو و دوستدار توست. امام فرمود: راست می گویی اما او مرا به ابو جعفر کناتینی بابت مالی گواه گرفته و آن را به او برنگردانده است. مفرج صبح کرد و ما را از آن باخبر ساخت. ما هم ابوجعفر را صدا کردیم و به او گفتیم: تو چه چیز نزد فلان شخص داری؟ و به او گفتیم: وای بر تو امام را شاهد گرفتی؟ او گفت: چه کسی را شاهد گرفته ام؟ گفتیم: امیرالمؤمنین علیه السلام را. پس گریان به سجده افتاد و آن مردی را که مال را گرفته بود صدا زدیم و به او گفتیم: تو آنجا هستی و خواب را برایش تعریف کردیم. او گریه کرد و رفت

ص: 327

وَجَدْتُ الْبَابَ الْمُقَابِلَ بَابَ الْحَضْرَةِ لِلنِّسَاءِ قَدْ فُتِحَ مِنْهُ مِقْدَارُ شِبْرٍ فَرَجَعْتُ إِلَی بَابِ الْوَدَاعِ فَفَتَحْتُ الْأَقْفَالَ وَ الْأَغْلَاقَ وَ دَخَلْتُ أَغْلَقْتُهُ مِنْ دَاخِلٍ (1) فَهَذَا مَا رَأَیْتُهُ وَ شَاهَدْتُهُ.

قصة أخری

«12»

وَ قَالَ أَیْضاً: إِنَّ رَجُلًا یُقَالُ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ الْکَنَاتِینِیُ (2) سَأَلَهُ رَجُلٌ أَنْ یَدْفَعَ إِلَیْهِ بِضَاعَةً فَلَمَّا أَلَحَّ عَلَیْهِ أَخْرَجَ سِتِّینَ دِینَاراً وَ قَالَ لَهُ أَشْهِدْ لِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ بِذَلِکَ فَأَشْهَدَهُ عَلَیْهِ بِالْقَبْضِ وَ التَّسْلِیمِ فَفَعَلَ ذَلِکَ فَلَمَّا قَبَضَ الْمَبْلَغَ بَقِیَ ثَلَاثَ سِنِینَ مَا أَعْطَاهُ شَیْئاً وَ کَانَ بِالْمَشْهَدِ رَجُلٌ ذُو صَلَاحٍ یُقَالُ لَهُ مُفَرِّجٌ- فَرَأَی فِی الْمَنَامِ کَأَنَّ الَّذِی (3) قَبَضَ الْمَالَ قَدْ مَاتَ وَ قَدْ جَاءُوا بِهِ عَلَی الْعَادَةِ لِیُدْخِلُوهُ الْحَضْرَةَ الشَّرِیفَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَی صَاحِبِهَا فَلَمَّا وَصَلُوا إِلَی الْبَابِ طَلَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی الْعَتَبَةِ وَ قَالَ لَا یُدْخَلْ هَذَا الْبِنَاءَ(4) وَ لَا یُصَلِّی أَحَدٌ عَلَیْهِ فَتَقَدَّمَ وَلَدٌ لَهُ یُقَالُ لَهُ یَحْیَی (5) فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَلِیُّکَ قَالَ صَدَقْتَ وَ لَکِنْ أَشْهَدَنِی عَلَیْهِ لِأَبِی جَعْفَرٍ الْکَنَاتِینِیِّ بِمَالٍ مَا أَوْصَلَهُ إِلَیْهِ فَلَمَّا أَصْبَحَ مُفَرِّجٌ فَأَخْبَرَنَا بِذَلِکَ (6) فَدَعَوْنَا أَبَا جَعْفَرٍ وَ قُلْنَا لَهُ أَیُّ شَیْ ءٍ لَکَ عِنْدَ فُلَانٍ قَالَ مَا لِیَ عِنْدَهُ شَیْ ءٌ فَقُلْنَا لَهُ وَیْحَکَ شَاهِدُکَ إِمَامٌ قَالَ وَ مَنْ شَاهِدِی فَقُلْنَا لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَوَقَعَ عَلَی وَجْهِهِ یَبْکِی فَأَرْسَلْنَا إِلَی الرَّجُلِ الَّذِی قَبَضَ الْمَالَ فَقُلْنَا لَهُ أَنْتَ هُنَالِکَ (7) فَأَخْبَرْنَاهُ بِالْمَنَامِ فَبَکَی وَ مَضَی

ص: 327


1- 1. فی المصدر: و اغلقته من داخله.
2- 2.«:« الکتاتیبی» و کذا فیما یأتی.
3- 3.«: کان الرجل الذی.
4- 4.«: لا یدخل هذا الینا.
5- 5.«: اسمه یحیی.
6- 6.«: فأصبح مفرج و اخبرنا بذلک.
7- 7.«: انت هالک.

و چهل دینار آورد و به ابو جعفر داد و او نیز بقیه­اش را به او عطا کرد.

روایت13.

داستان دیگر

علی بن مظفر نجار گفت: من سهمی از یک زمین زراعتی داشتم که از من غصب شده بود. به محضر امیرالمؤمنین علیه السلام آمدم در حالی که شاکی بودم و گفتم: ای امیرالمؤمنین علیه السلام اگر سهمم به من برگردانده شود با پول آن فلان مجلس را برگزار می کنم. بعد از مدتی سهم به او برگردانده شد واو در ادای نذرش غفلت کرد. پس امیرالمؤمنین علیه السلام را در خواب دید که در گوشه ای از ضریح ایستاده است. حضرت دست او را گرفت و بیرون آمد تا بر باب الوداع بیرونی ایستاد و به مجلس اشاره کرد و فرمود: ای علی بن مظفر « یُوفُونَ بِالنَّذْرِ »{آن ها به نذر پایبند هستند} او به امام گفت: ای امیرالمؤمنین با کمال دوستی و کرامت ادا می کنم. پس کار برای ادای آن را آغاز کرد .

داستان دیگر

روایت14.

از یکی از افراد مورد اعتماد شنیدم که فقیهی از قاضی ابن بُدّا همدانی که زیدی و صالح و عابد بود که در رجب سال 663 هجری وفات یافت و در سهله دفن شد نقل کرد که گفت: من در شبی بارانی در مسجد کوفه بودم. پس جماعتی باب مسلم را زدند و یکی از آن ها گفت: که جنازه ای به همراه دارند. پس آن را وارد مسجد کردند و در سکویی که روبروی باب مسلم بن عقیل بود، گذاشتند. یکی از آن ها خوابید و در خواب دید که گویی شخصی به دیگری می گوید: ما به او نمی نگرینم مگر اینکه ببینیم که آیا با ما حسابی دارد یا خیر؟ پس صورت او را باز کردند و گفت: بله ما با او حساب داریم و باید به سرعت از او بگیریم قبل از این که از رصافه عبور کند که در این صورت نمی توانیم

ص: 328

فَأَحْضَرَ أَرْبَعِینَ دِینَاراً فَسَلَّمَهَا إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَعْطَاهُ الْبَاقِیَ.

قصة أخری

«13»

وَ حَکَی عَلِیُّ بْنُ مُظَفَّرٍ النَّجَّارُ قَالَ: کَانَ لِی حِصَّةٌ فِی ضَیْعَةٍ فَقُبِضَتْ غَصْباً فَدَخَلْتُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام شَاکِیاً وَ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنْ رُدَّ هَذِهِ الْحِصَّةُ عَلَیَّ عَمِلْتُ هَذَا الْمَجْلِسَ مِنْ مَالِی فَرُدَّتِ الْحِصَّةُ عَلَیْهِ فَغَفَلَ مُدَّةً فَرَأَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی مَنَامِهِ وَ هُوَ قَائِمٌ فِی زَاوِیَةِ الْقُبَّةِ وَ قَدْ قَبَضَ عَلَی یَدِهِ وَ طَلَعَ حَتَّی وَقَفَ عَلَی بَابِ الْوَدَاعِ الْبَرَّانِیِّ وَ أَشَارَ إِلَی الْمَجْلِسِ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ-(1) یُوفُونَ بِالنَّذْرِ فَقَالَ لَهُ حُبّاً وَ کَرَامَةً یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَصْبَحَ اشْتَغَلَ فِی عَمَلِهِ.

قصة أخری

«14»

سَمِعْتُ بَعْضَ مَنْ أَثِقُ بِهِ یَحْکِی بَعْضَ الْفُقَهَاءِ عَنِ الْقَاضِی ابْنِ بُدَّا(2) الْهَمْدَانِیِّ وَ کَانَ زَیْدِیّاً صَالِحاً مُتَعَبِّداً(3) تُوُفِّیَ فِی رَجَبٍ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ سِتِّینَ وَ سِتِّمِائَةٍ وَ دُفِنَ بِالسَّهْلَةِ قَالَ: کُنْتُ فِی الْجَامِعِ بِالْکُوفَةِ وَ کَانَتْ لَیْلَةٌ مَطِیرَةٌ(4) فَدَقَّ بَابَ مُسْلِمٍ جَمَاعَةٌ

فَذَکَرَ بَعْضُهُمْ أَنَّ مَعَهُمْ جِنَازَةً فَأَدْخَلُوهَا وَ جَعَلُوهَا عَلَی الصُّفَّةِ الَّتِی تُجَاهَ بَابِ مُسْلِمِ بْنِ عَقِیلٍ ثُمَّ إِنَّ أَحَدَهُمْ نَعَسَ (5) فَرَأَی فِی مَنَامِهِ کَأَنَّ قَائِلًا یَقُولُ لِآخَرَ مَا نُبْصِرُهُ حَتَّی نَبْصُرَ هَلْ لَنَا مَعَهُ حِسَابٌ أَمْ لَا فَکَشَفُوا عَنْ وَجْهِهِ وَ قَالَ بَلَی لَنَا مَعَهُ حِسَابٌ وَ یَنْبَغِی أَنْ نَأْخُذَهُ مِنْهُ مُعَجَّلًا قَبْلَ أَنْ یَتَعَدَّی الرُّصَافَةَ فَمَا یَبْقَی

ص: 328


1- 1. أی قال أمیر المؤمنین علیه السلام: یا علیّ بن مظفر النجار.
2- 2. فی المصدر: یحکی لبعض الفقهاء عن القاضی ابن بدر الهمدانیّ.
3- 3.«: سعیدا.
4- 4.«: مظلمة.
5- 5.«: نعس فنام.

به او دسترسی پیدا کنیم. من از خواب بیدار شدم و خوابم را برای آن ها تعریف کردم و به آن ها گفتم: به سرعت او را بردارید، آن ها او را برداشتند و بلافاصله رفتند(1).

توضیح

فیروزآبادی گفت: مداس بر وزن سحاب: چیزی که به پا کرده می­­شود. گفت: «سکّ»: محکم کردن در با آهن. و گفت: «قعقعة»: به هم ساییده شدن دندان­ها به علت شدت برخورد آنها. گفته وی: «ربا لسانی»: بالا آمد.

روایت15.

فرحة الغری: سرکرده سربازان حَجّاج به گودالی در رحبه رفت و پیرمردی با سر و ریش سفید بیرون آورد و به حجاج این گونه نوشت: من گودالی کندم و پیرمردی با سر و ریش سفید بیرون آوردم. او علی بن ابی طالب علیه السلام است. حجاج جواب نامه او را این گونه داد: دروغ گفتی، آن مرد را از هر کجا بیرون آوردی به همان جا برگردان؛ چون حسن بن علی پدرش را به سمت مدینه برد.(2)

روایت16.

فرحة الغری: عبدالله بن حازم گفت: روزی برای شکار به همراه هارون الرشید از کوفه خارج شدیم و به منطقه غریین - نجف - و الثُّوَیَّة (3) رسیدیم. در آن محل آهوانی را دیدیم، بازها و سگ های شکاری را به سوی آن ها فرستادیم. مدتی در پی آنها بودند، پس آهوان در تپه­ای که در آنجا بود پناه گرفتند و روی آن افتادند.

ص: 329


1- . فرحة الغری: 137، 177[1]
2- . فرحة الغری: 12
3- . مکانی نزدیک کوفه

لَنَا مَعَهُ طَرِیقٌ فَانْتَبَهْتُ وَ حَکَیْتُ لَهُمُ الْمَنَامَ وَ قُلْتُ لَهُمْ خُذُوهُ مُعَجَّلًا فَأَخَذُوهُ وَ مَضَوْا فِی الْحَالِ (1).

بیان

قال الفیروزآبادی المداس کسحاب الذی یلبس فی الرجل (2) و قال السک تضبیب الباب بالحدید(3) و قال القعقعة صریف الأسنان لشدة وقعها(4) قوله و ربا لسانی أی ارتفع.

«15»

حة، [فرحة الغری] إِسْمَاعِیلُ بْنُ أَبَانٍ عَنْ عَتَّابِ بْنِ کَرِیمٍ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ قَالَ: حَضَرَ صَاحِبُ شُرْطَةِ الْحَجَّاجِ حَفِیرَةً فِی الرَّحْبَةِ فَاسْتَخْرَجَ شَیْخاً أَبْیَضَ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ فَکَتَبَ إِلَی الْحَجَّاجِ أَنِّی حَفَرْتُ وَ اسْتَخْرَجْتُ شَیْخاً أَبْیَضَ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ وَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَکَتَبَ إِلَیْهِ الْحَجَّاجُ کَذَبْتَ أَعِدِ الرَّجُلَ مِنْ حَیْثُ اسْتَخْرَجْتَ (5) فَإِنَّ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ حَمَلَ أَبَاهُ مِنْ حَیْثُ خَرَجَ إِلَی الْمَدِینَةِ(6).

«16»

حة، [فرحة الغری] نَجِیبُ الدِّینِ یَحْیَی بْنُ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُهْرَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ شَهْرَآشُوبَ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الشَّیْخِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَائِشَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ: خَرَجْنَا یَوْماً مَعَ الرَّشِیدِ مِنَ الْکُوفَةِ نَتَصَیَّدُ فَصِرْنَا إِلَی نَاحِیَةِ الْغَرِیَّیْنِ وَ الثُّوَیَّةِ(7) فَرَأَیْنَا ظِبَاءً فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهَا الصُّقُورَةَ وَ الْکِلَابَ فَحَاوَلَتْهَا سَاعَةً ثُمَّ لَجَأَتِ الظِّبَاءُ إِلَی أَکَمَةٍ فَسَقَطَتْ عَلَیْهَا فَسَقَطَتِ

ص: 329


1- 1. فرحة الغریّ: 177- 137.
2- 2. القاموس 2: 217.
3- 3.« 3: 306. و التضبیب: التشدید.
4- 4.« 3: 72.
5- 5. فی المصدر: استخرجته.
6- 6. فرحة الغریّ: 12.
7- 7. الثویة- بالفتح ثمّ الکسر و یاء مشددة و یقال بلفظ التصغیر ایضا-: موضع قریب من الکوفة.

بازها در گوشه­ای فرود آمدند و سگ های شکاری از تپه بالا نرفته و برگشتند. هارون از این ماجرا در شگفت شد، آهوان از آن تپه پایین آمدند، بازها و سگ های شکاری آن ها را تعقیب کردند. آهوان دوباره به آن تپه پناهنده شدند و بازها و سگ ها دوباره برگشتند و این حادثه سه بار تکرار شد. هارون گفت: بروید و هر که را دیدید نزد من بیاورید. ما پیرمردی از طایفه اسد را پیدا کرده نزد هارون الرشید آوردیم، هارون گفت: این تپه چیست؟ پیرمرد پاسخ داد: اگر به من امان دهید شما را از آن باخبر می سازم. هارون گفت: من به خداوند قسم می خورم و تعهد می­دهم که تو را آزار و اذیت نمی کنم. پیرمرد گفت: پدرم از پدرانش نقل کرده که آن ها می گفتند: این تپه مقبره شریف علی علیه السلام است که خداوند آنجا را حرم امن قرار داده است و هر کس به آنجا پناه ببرد در امان است. هارون الرشید از اسبش پیاده شد و آب خواست و وضو گرفت و در کنار آن تپه نماز خواند. صورت را به زمین گذاشت و به خاک مالید و شروع به گریه کرد.

محمد بن عائشه گفت: من این اتفاق را باور نداشتم. بعد از آن به حج رفتم و در مکه یاسر جمّال الرشید را دیدم. هنگامی که طواف می کردیم با ما می نشست. با هم صحبت کردیم تا اینکه گفت: یک شب در حالی که از مکه آمده و به کوفه رسیدیم رشید به من گفت: ای یاسر به عیسی بن جعفر بگو که سوار مرکب شود، آن دو سوار مرکب هایشان شدند و من هم همراه آن ها بودم تا این که به سوی غریین - نجف - به راه افتادیم. وقتی رسیدیم عیسی خودش را روی زمین انداخت و خوابید. امّا رشید سوی تپه­ای آمد و در آن جا نماز خواند وقتی دو رکعت نماز خواند دعا نمود و گریه کرد و صورتش را به تپه مالید و گفت: ای پسر عمو به خدا سوگند من از فضل و پیشینه تو آگاهی دارم و به خدا سوگند، این مسندی که بر آن نشسته­ام به خاطر توست تو و تو؛ امّا فرزندانت مرا آزار می دهند و بر من می شورند. آنگاه بلند شد و نماز خواند و این حرف را تکرار کرد و دعا نمود و گریه کرد تا این که هنگام سحر فرا رسید و گفت: ای یاسر، عیسی را بلند کن. من او را بلند کردم

ص: 330

الصُّقُورَةُ نَاحِیَةً وَ رَجَعَتِ الْکِلَابُ فَتَعَجَّبَ الرَّشِیدُ مِنْ ذَلِکَ ثُمَّ إِنَّ الظِّبَاءَ هَبَطَتْ مِنَ الْأَکَمَةِ فَسَقَطَ الصُّقُورَةُ وَ الْکِلَابُ فَرَجَعَتِ الظِّبَاءُ إِلَی الْأَکَمَةِ فَتَرَاجَعَتْ عَنْهَا الْکِلَابُ وَ الصُّقُورَةُ فَفَعَلَتْ ذَلِکَ ثَلَاثاً فَقَالَ هَارُونُ ارْکُضُوا فَمَنْ لَقِیتُمُوهُ ائْتُونِی بِهِ فَأَتَیْنَاهُ بِشَیْخٍ مِنْ بَنِی أَسَدٍ فَقَالَ هَارُونُ مَا هَذِهِ الْأَکَمَةُ قَالَ إِنْ جَعَلْتَ لِیَ الْأَمَانَ أَخْبَرْتُکَ قَالَ لَکَ عَهْدُ اللَّهِ وَ مِیثَاقُهُ أَنْ لَا أُهَیِّجَکَ وَ لَا أُوذِیَکَ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ أَنَّهُمْ کَانُوا یَقُولُونَ هَذِهِ الْأَکَمَةُ قَبْرُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام جَعَلَهُ اللَّهُ حَرَماً لَا یَأْوِی إِلَیْهِ أَحَدٌ إِلَّا أَمِنَ فَنَزَلَ هَارُونُ وَ دَعَا بِمَاءٍ فَتَوَضَّأَ وَ صَلَّی عِنْدَ الْأَکَمَةِ وَ تَمَرَّغَ عَلَیْهَا وَ جَعَلَ یَبْکِی (1)

فَقَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَائِشَةَ فَکَانَ قَلْبِی لَمْ یَقْبَلْ ذَلِکَ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ ذَلِکَ حَجَجْتُ إِلَی مَکَّةَ فَرَأَیْتُ فِیهَا یاسر [یَاسِراً] جَمَّالَ الرَّشِیدِ وَ کَانَ یَجْلِسُ مَعَنَا إِذَا طُفْنَا فَجَرَی الْحَدِیثُ إِلَی أَنْ قَالَ قَالَ لِیَ الرَّشِیدُ لَیْلَةً مِنَ اللَّیَالِی وَ قَدْ قَدِمْنَا مِنْ مَکَّةَ فَنَزَلَ الْکُوفَةَ فَقَالَ یَا یَاسِرُ قُلْ لِعِیسَی بْنِ جَعْفَرٍ فَلْیَرْکَبْ فَرَکِبَا جَمِیعاً وَ رَکِبْتُ مَعَهُمَا حَتَّی إِذَا صِرْنَا إِلَی الْغَرِیَّیْنِ فَأَمَّا عِیسَی فَاطَّرَحَ (2)

نَفْسَهُ فَنَامَ وَ أَمَّا الرَّشِیدُ فَجَاءَ إِلَی أَکَمَةٍ فَصَلَّی عِنْدَهَا فَلَمَّا صَلَّی رَکْعَتَیْنِ دَعَا وَ بَکَی وَ تَمَرَّغَ عَلَی الْأَکَمَةِ ثُمَّ یَقُولُ (3) یَا ابْنَ عَمِّ أَنَا وَ اللَّهِ أَعْرِفُ فَضْلَکَ وَ سَابِقَتَکَ وَ بِکَ وَ اللَّهِ جَلَسْتُ مَجْلِسِیَ الَّذِی أَنَا بِهِ وَ أَنْتَ وَ أَنْتَ (4) وَ لَکِنْ وُلْدُکَ یُؤْذُونَنِی وَ یَخْرُجُونَ عَلَیَّ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی ثُمَّ یُعِیدُ(5) هَذَا الْکَلَامَ وَ یَدْعُو وَ یَبْکِی حَتَّی إِذَا کَانَ وَقْتُ السَّحَرِ قَالَ یَا یَاسِرُ أَقِمْ عِیسَی فَأَقَمْتُهُ

ص: 330


1- 1. فی المصدر: فجعل یبکی ثمّ انصرفنا.
2- 2.«: فطرح.
3- 3.«: ثم جعل یقول.
4- 4.«: و انت انت.
5- 5.«: و یعید.

و او گفت: ای عیسی بلند شو و در قبر پسر عمویت نماز بخوان. عیسی به او گفت: کدام یک از عموهایم این جا هستند؟ او گفت: این مقبره علی بن ابی طالب علیه السلام است. پس وضو گرفت و نماز خواند، آن دو همچنان تا طلوع سپیده این گونه بودند. پس من گفتم: ای امیرالمؤمنین صبح تو را فرا گرفت. آنگاه ما سوار بر مرکب هایمان شده و به کوفه برگشتیم.(1)

ارشاد: مانند آن نقل شده است. (2)

روایت17.

فرحة الغری، می گویم: عبدالله بن حازم بن خزیمه گفت: برای شکار با رشید از کوفه بیرون رفتیم و به منطقه غریّین - نجف - و ثویه رسیدیم و مانند روایت قبل را بیان کرد در پایان بعد از اینکه گفت: «به کوفه برگشتیم» این را افزود: امیرالمؤمنین (هارون الرشید) به رقه رفت که من نیز همراه او بودم. بعد از یک سال و در شبی که ما در رقه بودیم او به من گفت: ای یاسر آیا شب غریّین را به یاد می آوری؟ گفتم: بله ای امیرالمؤمنین. گفت: آیا می دانی آن قبر کیست؟ گفتم: نه. گفت: مقبره علی بن ابی طالب علیه السلام. گفتم: ای امیرالمؤمنین شما با قبر او چنین می کنید و فرزندانشان را زندانی می کنید؟ گفت: وای بر تو آنان مرا آزار می دهند و مرا مجبور می­کنند این کار را با آنان بکنم. ببین چند نفر از آنان در زندانند. ما تعداد آن ها را که در بغداد و رقه زندانی بودند را شمردیم پنجاه نفر بودند. سپس گفت: به هر یک از آن ها هزار درهم و سه جامه بده و همگی شان را آزاد کن. یاسر گفت: من آن را انجام دادم و

ص: 331


1- . فرحة الغری: 101 و 102
2- . ارشاد مفید: 12 و 13

فَقَالَ یَا عِیسَی قُمْ صَلِّ قَبْرَ(1) ابْنِ عَمِّکَ قَالَ لَهُ أَیُّ عُمُومَتِی هَذَا قَالَ هَذَا قَبْرُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَتَوَضَّأَ عِیسَی وَ قَامَ یُصَلِّی فَلَمْ یَزَالا کَذَلِکَ حَتَّی الْفَجْرِ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَدْرَکَکَ الصُّبْحُ فَرَکِبْنَا وَ رَجَعْنَا إِلَی الْکُوفَةِ(2).

شا، [الإرشاد] محمد بن زکریا: مثله (3).

«17»

حة، [فرحة الغری] أَقُولُ وَ ذَکَرَ صَفِیُّ الدِّینِ مُحَمَّدُ بْنُ مَعَدٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ نَحْوَ هَذَا الْمَتْنِ فِی رِوَایَةٍ رَآهَا فِی بَعْضِ الْکُتُبِ الْحَدِیثِیَّةِ الْقَدِیمَةِ وَ أَسْنَدَهُ بِمَا صُورَتُهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ سَهْلٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْعَزِیزِ بْنُ یَحْیَی قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ دِینَارٍ الْعُتْبِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَائِشَةَ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حَازِمِ بْنِ خُزَیْمَةَ قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ الرَّشِیدِ مِنَ الْکُوفَةِ نَتَصَیَّدُ فَصِرْنَا إِلَی نَاحِیَةِ الْغَرِیَّیْنِ وَ الثُّوَیَّةِ وَ ذَکَرَ نَحْوَ الْمَتْنِ فَلَمَّا وَصَلَ إِلَی آخِرِهِ زَادَ فِیهِ بَعْدَ قَوْلِهِ وَ رَجَعْنَا إِلَی الْکُوفَةِ ثُمَّ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ خَرَجَ إِلَی الرِّقَّةِ وَ أَنَا مَعَهُ فَقَالَ لِی ذَاتَ لَیْلَةٍ وَ نَحْنُ بِالرَّقَّةِ وَ ذَلِکَ بَعْدَ سَنَةٍ فَقَالَ لِی یَا یَاسِرُ تَذْکُرُ لَیْلَةَ الْغَرِیَّیْنِ قُلْتُ نَعَمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ أَ تَدْرِی قَبْرُ مَنْ ذَاکَ قُلْتُ لَا قَالَ قَبْرُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ تَفْعَلُ هَذَا بِقَبْرِهِ وَ تَحْبِسُ أَوْلَادَهُ فَقَالَ وَیْلَکَ إِنَّهُمْ یُؤْذُونَنِی وَ یُحْوِجُونَنِی إِلَی مَا أَفْعَلُ بِهِمْ انْظُرْ إِلَی مَنْ فِی الْحَبْسِ مِنْهُمْ فَأَحْصَیْنَا مَنْ فِی الْحَبْسِ مِنْهُمْ بِبَغْدَادَ وَ الرَّقَّةِ فَکَانُوا مِقْدَارَ خَمْسِینَ رَجُلًا فَقَالَ ادْفَعْ إِلَی کُلِّ رَجُلٍ مِنْهُمْ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ ثَلَاثَةَ أَثْوَابٍ وَ أَطْلِقْ جَمِیعَ مَنْ فِی الْحَبْسِ (4) مِنْهُمْ قَالَ یَاسِرٌ فَفَعَلْتُ ذَلِکَ فَمَا لِی

ص: 331


1- 1. فی المصدر: صل عند قبر ابن عمک.
2- 2. فرحة الغریّ: 101 و 102.
3- 3. الإرشاد للمفید: 12 و 13.
4- 4. الحبس خ ل.

نزد خدای بزرگ بیشتر از آن کار خوب نداشتم. ابن عائشه گفت: پس حدیث یاسر را که عبدالله بن جازم برای من نقل نمود تصدیق کردم.(1)

روایت18.

فرحة الغری: ابراهیم بن علی بن محمد بن بکروس دینوری در کتاب نهایة الطلب و غایة السؤل فی مناقب آل الرسول گفته است: روایات درباره مقبره امیرالمؤمنین علیه السلام مختلف است و صحیح این است که ایشان در مکان شریفی که اکنون نجف است مدفون شده اند که مردم به آنجا رفته و زیارت می کنند. نشانه ها و آثار و کراماتی که در قبر ایشان آشکار گشته است بیش از آن است که قابل شمارش باشد و مردم با وجود اختلاف مذاهب و تفاوت گفتارشان بر آن اتفاق نظر دارند. من در شب چهارشنبه سیزدهم ذی الحجة سال 597 هجری در نجف بودم. ما بعد از این که از حاجیان در نجف جدا شدیم به سمت کوفه رهسپار گشتیم. آن شب مانند روز صاف و روشن بود و یک سوم از شب نیز گذشته بود. پس نوری ظاهر شد و وارد قبر گشت(2)

و از آن اثری باقی نماند. یکی از سربازان که در کنار من حرکت می کرد نیز آن را دید، من در آن تأمل کردم و دیدم که ستونی از نور که عرضش با اندازه گیری چشم حدود یک ذراع و طولش نیز بیست ذراع(3)

بود بر روی مقبره امیرالمؤمنین است که از آسمان فرود آمد و حدود دو ساعت روی مقبره شریف حضرت علیه السلام بود و به تدریج اثر آن از روی گنبد محو می شد تا از دیدگانم پنهان شد و نور ماه به حالت اولیه خود بازگشت. من با سربازی که در کنارم بود صحبت کردم و دیدم که زبانش بند آمده است و به خود می لرزد. او پیوسته این گونه بود تا بعد از لحظاتی به خود آمد و به من گفت که او هم مانند آن را دیده است.

جامع الکتاب که خداوند به او طول عمر دهد گفت: این باب وسیعی است، اگر همه آنچه درباره آن نقل شده را بیان می کردیم به درازا می­انجامید و ناتوانی از شمارش آن پیدا می­شد، زیرا اختصاص به یک نفر ندارد و این چیزهای خارق العاده و شگفت انگیز پیوسته در طول زمان در ضریح امیرالمؤمنین علیه السلام اتفاق می­افتد

ص: 332


1- . فرحة الغری: 102 و 103
2- . در نسخه­ها چنین آمده ، اما در منبع آمده: و ماه پنهان شد و اثری از آن باقی نماند. [1]
3- . هر ذراع 50 تا 70 سانتیمتر

عِنْدَ اللَّهِ حَسَنَةٌ أَکْثَرُ مِنْهَا فَقَالَ ابْنُ عَائِشَةَ فَصَدَّقَ عِنْدِی حَدِیثَ یَاسِرٍ مَا حَدَّثَنِی بِهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حَازِمٍ (1).

«18»

حة، [فرحة الغری] ذَکَرَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بَکْرُوسٍ الدِّینَوَرِیُّ فِی کِتَابِ نِهَایَةِ الطَّلَبِ وَ غَایَةِ السُّؤَالِ فِی مَنَاقِبِ آلِ الرَّسُولِ: وَ قَدِ اخْتَلَفَ الرِّوَایَاتُ فِی قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الصَّحِیحُ أَنَّهُ مَدْفُونٌ فِی الْمَوْضِعِ الشَّرِیفِ الَّذِی عَلَی النَّجَفِ الْآنَ وَ یُقْصَدُ وَ یُزَارُ وَ مَا ظَهَرَ لِذَلِکَ مِنَ الْآیَاتِ وَ الْآثَارِ وَ الْکَرَامَاتِ فَأَکْثَرُ مِنْ أَنْ تُحْصَی وَ قَدْ أَجْمَعَ النَّاسُ عَلَیْهِ عَلَی اخْتِلَافِ مَذَاهِبِهِمْ وَ تَبَایُنِ أَقْوَالِهِمْ وَ لَقَدْ کُنْتُ فِی النَّجَفِ لَیْلَةَ الْأَرْبِعَاءِ ثَالِثَ عَشَرَ ذِی الْحِجَّةِ سَنَةَ سَبْعٍ وَ تِسْعِینَ وَ خَمْسِمِائَةٍ- وَ نَحْنُ مُتَوَجِّهُونَ نَحْوَ الْکُوفَةِ بَعْدَ أَنْ فَارَقْنَا الْحَاجَّ بِأَرْضِ النَّجَفِ وَ کَانَتْ لَیْلَةً مُصْحِیَةً کَالنَّهَارِ وَ کَانَ مِنَ الْوَقْتِ (2) ثُلُثُ اللَّیْلِ فَظَهَرَ نُورٌ دَخَلَ الْقَبْرَ فِی ضِمْنِهِ وَ لَمْ یَبْقَ لَهُ الْأَثَرُ(3) وَ کَانَ یَسِیرُ إِلَی جَانِبِی بَعْضُ الْأَجْنَادِ وَ شَاهَدَ ذَلِکَ أَیْضاً فَتَأَمَّلْتُ سَبَبَ ذَلِکَ وَ إِذَا عَلَی قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَمُودٌ مِنْ نُورٍ یَکُونُ عَرْضُهُ فِی رَأْیِ الْعَیْنِ نَحْوَ الذِّرَاعِ وَ طُولُهُ حُدُودَ عِشْرِینَ ذِرَاعاً وَ قَدْ نَزَلَ مِنَ السَّمَاءِ وَ بَقِیَ عَلَی ذَلِکَ حُدُودَ سَاعَتَیْنِ مَا زَالَ یَتَلَاشَی عَلَی الْقُبَّةِ حَتَّی اخْتَفَی عَنِّی وَ عَادَ نُورُ الْقَمَرِ عَلَی مَا کَانَ عَلَیْهِ وَ کَلَّمْتُ الْجُنْدِیَّ الَّذِی کَانَ إِلَی جَانِبِی فَوَجَدْتُهُ قَدْ ثَقُلَ لِسَانُهُ وَ ارْتَعَشَ فَلَمْ أَزَلْ بِهِ حَتَّی عَادَ لِمَا کَانَ عَلَیْهِ وَ أَخْبَرَنِی أَنَّهُ شَاهَدَ مِثْلَ ذَلِکَ قَالَ جَامِعُ الْکِتَابِ أَدَامَ اللَّهُ أَیَّامَهُ هَذَا بَابٌ مُتَّسَعٌ لَوْ ذَهَبْنَا إِلَی جَمِیعِ مَا قِیلَ فِیهِ لَضَاقَ عَنْهُ الْوَقْتُ وَ لَظَهَرَ الْعَجْزُ عَنِ الْحَصْرِ فَلَیْسَ ذَلِکَ بِمَوْقُوفٍ عَلَی أَحَدٍ دُونَ الْآخَرِ فَإِنَّ هَذِهِ الْأَشْیَاءَ الْخَارِقَةَ لَمْ تَزَلْ تَظْهَرُ هُنَالِکَ مَعَ طُولِ الزَّمَانِ وَ مَنْ

ص: 332


1- 1. فرحة الغریّ: 102 و 103.
2- 2. فی المصدر: و کان مضی من الوقت.
3- 3. کذا فی النسخ. و الصحیح کما فی المصدر: و دخل القمر فی ضمنه و لم یبق له اثر.

و هر کسی در آن پدیده ها تدبّر کند آن ها را به مشاهده و شنیدن خواهد دانست، و چه کسی به آن ها شایسته­تر از حضرت علیه السلام است که آخرت را با طلاق دنیا خرید؟ خصوصیت­ها و ویژگی هایی که خداوند از ایشان برای ما آشکار کرده است برای کسی که بینش و درایت دارد کافی است. خداوند کسی را که قلب داشته و خواستار هدایت باشد توفیق می دهد. این پایان لفظ به لفظ سخن او بود.(1)

روایت19.

عبدالرحمن بن محمد بن عتایقی که خداوند او را رحمت کناد گفت: من در کمال ادب روبروی درب حرم مقدس نشسته بودم که دو مرد آمدند که یکی از آن ها می خواست دیگری را در آنجا به سوگند خوردن وا دارد. پس به او گفت: اکنون تو حتما باید مرا قسم بدهی و تو می دانی که من مظلوم هستم و از من طلبی نداری و از روی دشمنی با من این کار را می کنی. گفت: باید این کار انجام شود. پس او گفت: پروردگارا تو را به حق صاحب این ضریح قسم می دهم که هر کسی از ما دو نفر بر دیگری دشمنی و عناد می کند بیهوش شده و بلافاصله بمیرد و او را وادار به قسم خوردن کرد. هنگامی که او قسم خورد؛ آنکه او را وادار به قسم کرده بود بیهوش افتاد.

او را به خانه بردند و بلافاصله درگذشت.

روایت20.

کشف الیقین: در حله امیری بود که روزی به صحرا رفته و بر گنبد مرقد خورشید - امیرالمؤمنین - پرنده ای دید و بازی شکاری را روانه ساخت تا آن را صید کند. آن پرنده فرار کرد و باز آن را دنبال کرد تا در خانه فقیه ابن نُما افتاد. باز آن را دنبال کرد تا بر روی آن افتاد و - در اثر آن - پاها و بال هایش روی زمین کشیده شده و شکست. یکی از پیروان امیر آمد و باز را در آن وضعیت دید و آن را برداشت و سرورش را از آن آگاه ساخت. امیر این ماجرا را بزرگ شمرد و بزرگی منزلت ضریح علی علیه السلام را دانست و شروع به گسترش و آبادی آن کرد.(2)

روایت21.

می­گویم: من در برخی از مؤلفات دوستانمان یافتم که روزی امیرالمؤمنین علیه السلام

ص: 333


1- . فرحة الغری: 110 و 111
2- . کشف الیقین: 168

تَدَبَّرَ ذَلِکَ وَجَدَهُ مُشَاهَدَةً وَ أَخْبَاراً وَ مَنْ أَحَقُّ بِذَلِکَ مِنْهُ علیه السلام وَ أَوْلَی وَ هُوَ الَّذِی اشْتَرَی الْآخِرَةَ بِطَلَاقِ الْأُولَی (1) وَ فِیمَا أَظْهَرَنَا اللَّهُ عَلَیْهِ مِنْ خَصَائِصِهِ کِفَایَةٌ لِمَنْ کَانَ لَهُ نَظَرٌ وَ دِرَایَةٌ وَ اللَّهُ الْمُوَفِّقُ لِمَنْ کَانَ لَهُ قَلْبٌ وَ أَرَادَ الْهِدَایَةَ آخِرَ کَلَامِهِ حَرْفاً(2)

حَرْفاً.

«19»

یَقُولُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَتَائِقِیِّ عَفَا اللَّهُ عَنْهُ: وَ أَنَا کُنْتُ جَالِساً فِی حُسْنِ الْأَدَبِ مُقَابِلَ بَابِ الْحَضْرَةِ الْمُقَدَّسَةِ فَجَاءَ رَجُلَانِ یُرِیدُ أَحَدُهُمَا یُحَلِّفُ الْآخَرَ بَابَ الْحَضْرَةِ الشَّرِیفَةِ فَقَالَ لَهُ وَ السَّاعَةَ لَا بُدَّ لَکَ أَنْ تُحَلِّفَنِی وَ أَنْتَ تَعْلَمُ أَنِّی مَظْلُومٌ وَ أَنَّکَ لَیْسَ لَکَ قِبَلِی شَیْ ءٌ وَ أَنَّکَ تَفْعَلُ ذَلِکَ بِی عِنَاداً قَالَ لَهُ لَا بُدَّ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ اللَّهُمَّ بِحَقِّ صَاحِبِ هَذَا الضَّرِیحِ مَنْ کَانَ الْمُعْتَدِیَ عَلَی الْآخَرِ مِنَّا یُغْمَی وَ یَمُوتُ فِی الْحَالِ وَ حَلَّفَهُ فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ الْیَمِینِ غُشِیَ عَلَی الَّذِی حَلَّفَهُ فَحُمِلَ إِلَی بَیْتِهِ فَمَاتَ فِی الْحَالِ.

«20»

مِنْ کَشْفِ الْیَقِینِ لِلْعَلَّامَةِ: کَانَ بِالْحُلَّةِ أَمِیرٌ فَخَرَجَ یَوْماً إِلَی الصَّحْرَاءِ فَوَجَدَ عَلَی قُبَّةِ مَشْهَدِ الشَّمْسِ طَیْراً فَأَرْسَلَ عَلَیْهِ صَقْراً یَصْطَادُهُ فَانْهَزَمَ الطَّیْرُ عَنْهُ فَتَبِعَهُ حَتَّی وَقَعَ فِی دَارِ الْفَقِیهِ ابْنِ نَمَا وَ الصَّقْرُ یَتْبَعُهُ حَتَّی وَقَعَ عَلَیْهِ فَتَشَجَّتْ (3) رِجْلَاهُ وَ جَنَاحَاهُ وَ عَطَلَ فَجَاءَ بَعْضُ أَتْبَاعِ الْأَمِیرِ فَوَجَدَ الصَّقْرَ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ فَأَخَذَهُ وَ أَخْبَرَ مَوْلَاهُ بِذَلِکَ فَاسْتَعْظَمَ هَذِهِ الْحَالَ وَ عَرَفَ عُلُوَّ مَنْزِلَةِ الْمَشْهَدِ وَ شَرَعَ فِی عِمَارَتِهِ (4).

«21»

أَقُولُ وَجَدْتُ فِی بَعْضِ مُؤَلَّفَاتِ أَصْحَابِنَا: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ ذَاتَ یَوْمٍ

ص: 333


1- 1. فی المصدر: الدنیا.
2- 2. فرحة الغریّ: 110 و 111.
3- 3. کذا فی النسخ و فی المصدر: فانسحب ای انجر علی وجه الأرض.
4- 4. کشف الیقین: 168.

در نجف نماز می خواند که دو مرد که تابوت بر روی شتر داشتند آمدند و آن تابوت را زمین گذاشته و به محضر حضرت علیه السلام رسیدند و سلام کردند. امام علیه السلام فرمود: از کجا آمده اید؟ گفتند: از یمن. فرمود: این جنازه کیست؟ گفتند: ما پدر پیری داشتیم، هنگامی که در شرف مرگ قرار گرفت به ما وصیت کرد و گفت که او را آورده و در نجف دفن کنیم. ما گفتیم: پدر جان آن جا موضعی دور افتاده است و خیلی از ما دور است، برای چه می خواهید ما شما را آن جا دفن کنیم؟ او گفت: در آنجا مردی دفن خواهد شد که به اندازه قبایل ربیعه و مضر در شفاعت او در خواهند آمد. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: الله اکبر الله اکبر به خدا سوگند من همان مرد هستم. آن گاه حضرت علیه السلام بلند شده و بر او نماز خواند و آن دو او را دفن کردند و از همان جایی که آمده بودند برگشتند.

روایت22.

از زید نساج نقل شده که گفت: من همسایه ای داشتم که پیرمرد سالخورده ای بود که نشانه های تقوا و پاکی در آن بود. او در خانه اش می­نشست و از مردم دوری می­کرد و جز در روز جمعه بیرون نمی آمد. زید نساج گفت: من روز جمعه برای زیارت زین العابدین علیه السلام رفته و وارد صحنش شدم و آن پیرمرد که همسایه ام بود را دیدم که از چاه آب می کشد و می خواهد تا غسل جمعه و زیارت بکند. هنگامی که لباسش را درآورد من دیدم که در پشتش جای ضربه شدیدی است که اندازه اش بیش تر از یک وجب بود و چرک زخم از آن می ریخت. من حالم از آن به هم خورد و ناگهان متوجه من شد و مرا دید و خجالت کشید و به من گفت: آیا تو زید نساج هستی؟ گفتم: بله، به من گفت: پسرکم مرا در غسل کردن کمک کن. گفتم: نه، به خدا سوگند تو را کمک نمی کنم مگر این که ماجرای این ضربه ای که در بین دو کتفت است را به من بگویی و اینکه چه کسی تو را زده است و علتش چه بود؟ او به من گفت: ای زید به تو می گویم ولی به شرط این که آن را به کسی نگویی جز بعد از این که از دنیا رفتم. من قبول کردم پس گفت: مرا در غسلم کمک کن، چون لباس های کهنه ام را پوشیدم، ماجرا را برایت تعریف می کنم. زید گفت: من او را کمک کردم تا غسل کرد و لباسش را پوشید و زیر آفتاب نشست و من هم در کنارش نشستم و به او گفتم: خداوند تو را رحمت کند برایم تعریف کن. او به من گفت:

ص: 334

یُصَلِّی بِالْغَرِیِّ إِذْ أَقْبَلَ رَجُلَانِ مَعَهُمَا تَابُوتٌ عَلَی نَاقَةٍ فَحَطَّا التَّابُوتَ (1) وَ أَقْبَلَا إِلَیْهِ فَسَلَّمَا عَلَیْهِ فَقَالَ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتُمَا قَالا مِنَ الْیَمَنِ قَالَ وَ مَا هَذِهِ الْجِنَازَةُ قَالا کَانَ لَنَا أَبٌ شَیْخٌ کَبِیرٌ فَلَمَّا أَدْرَکَتْهُ الْوَفَاةُ أَوْصَی إِلَیْنَا أَنْ نَحْمِلَهُ وَ نَدْفِنَهُ فِی الْغَرِیِّ فَقُلْنَا یَا أَبَانَا إِنَّهُ مَوْضِعٌ شَاسِعٌ بَعِیدٌ عَنْ بَلَدِنَا وَ مَا الَّذِی تُرِیدُ بِذَلِکَ فَقَالَ إِنَّهُ سَیُدْفَنُ هُنَاکَ رَجُلٌ یَدْخُلُ فِی شَفَاعَتِهِ مِثْلُ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ- فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ أَنَا وَ اللَّهِ ذَلِکَ الرَّجُلُ ثُمَّ قَامَ فَصَلَّی عَلَیْهِ وَ دَفَنَاهُ وَ مَضَیَا مِنْ حَیْثُ أَقْبَلَا.

«22»

وَ قَالَ حُکِیَ عَنْ زَیْدٍ النَّسَّاجِ: قَالَ کَانَ لِی جَارٌ وَ هُوَ شَیْخٌ کَبِیرٌ عَلَیْهِ آثَارُ النُّسُکِ وَ الصَّلَاحِ وَ کَانَ یَدْخُلُ إِلَی بَیْتِهِ وَ یَعْتَزِلُ عَنِ النَّاسِ وَ لَا یَخْرُجُ إِلَّا یَوْمَ الْجُمُعَةِ قَالَ زَیْدٌ النَّسَّاجُ فَمَضَیْتُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ إِلَی زِیَارَةِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ فَدَخَلْتُ إِلَی مَشْهَدِهِ وَ إِذَا أَنَا بِالشَّیْخِ الَّذِی هُوَ جَارِی قَدْ أَخَذَ مِنَ الْبِئْرِ مَاءً وَ هُوَ یُرِیدُ أَنْ یَغْتَسِلَ غُسْلَ الْجُمُعَةِ وَ الزِّیَارَةِ فَلَمَّا نَزَعَ ثِیَابَهُ وَ إِذَا فِی ظَهْرِهِ ضَرْبَةٌ عَظِیمَةٌ فَتْحَتُهَا أَکْثَرُ مِنْ شِبْرٍ وَ هِیَ تَسِیلُ قَیْحاً وَ مِدَّةً فَاشْمَأزَّ قَلْبِی مِنْهَا فَحَانَتْ مِنْهُ الْتِفَاتَةٌ فَرَآنِی فَخَجِلَ فَقَالَ لِی أَنْتَ زَیْدٌ النَّسَّاجُ فَقُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ لِی یَا بُنَیَّ عَاوِنِّی عَلَی غُسْلِی فَقُلْتُ لَا وَ اللَّهِ لَا أُعَاوِنُکَ حَتَّی تُخْبِرَنِی بِقِصَّةِ هَذِهِ الضَّرْبَةِ الَّتِی بَیْنَ کَتِفَیْکَ وَ مِنْ کَفِّ مَنْ خَرَجَتْ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ کَانَ سَبَبَهَا فَقَالَ لِی یَا زَیْدُ أُخْبِرُکَ بِهَا بِشَرْطِ أَنْ لَا تُحَدِّثَ بِهَا أَحَداً مِنَ النَّاسِ إِلَّا بَعْدَ مَوْتِی فَقُلْتُ لَکَ ذَلِکَ فَقَالَ عَاوِنِّی عَلَی غُسْلِی فَإِذَا لَبِسْتُ أَطْمَارِی (2) حَدَّثْتُکَ بِقِصَّتِی قَالَ زَیْدٌ فَسَاعَدْتُهُ فَاغْتَسَلَ وَ لَبِسَ ثِیَابَهُ وَ جَلَسَ فِی الشَّمْسِ وَ جَلَسْتُ إِلَی جَانِبِهِ وَ قُلْتُ لَهُ حَدِّثْنِی یَرْحَمُکَ اللَّهُ فَقَالَ لِی

ص: 334


1- 1. أی وضعاه و ترکاه.
2- 2. جمع الطمر- بالکسر-: الثوب البالی.

بدان که ما ده نفر بودیم و تصمیم گرفتیم تا کار باطل انجام داده و راهزنی کنیم و مرتکب گناه بشویم. ما هر شب برای هر یک از خودمان نوبت تعیین کرده بودیم و نوبت هر کس که می شد او می رفت و برای ما غذایی کامل و شرابی ناب و غیره آماده می کرد. در شب نهم وقتی ما نزد یکی از دوستانمان شام خوردیم و شراب نوشیدیم و از هم جدا شدیم. من به خانه ام آمده و خوابیدم سپس همسرم مرا بیدار کرده و به من گفت: فردا شب نوبت توست و ما در خانه حتی یک دانه گندم نداریم. من از خواب بیدار شدم در حالی که مستی از سرم پریده بود و گفتم: چه کار کنم؟ چاره چیست؟ به کجا بروم؟ همسرم به من گفت: امشب شب جمعه است و حرم سرورمان علی بن ابی طالب علیه السلام از زائران که برای زیارت آن حضرت می آیند خالی نمی شود تو بلند شو و برو و در راه کمین کن حتماً در آن جا شخصی را می بینی پس لباس هایش را بگیر و آن ها را بفروش و غذایی بخر تا جوانمردی ات در بین دوستانت کامل شود و پاداش کار آن ها را بدهی. من بلند شده و شمشیر و سپرم را برداشتم و به راه افتادم و در خندقی که در پشت کوفه قرار داشت کمین کردم آن شب بسیار تاریک بود و رعد و برق می زد ناگهان رعد و برقی زد و من دیدم که دو نفر از سمت کوفه می آیند. هنگامی که نزدیک شدند رعد و برق دیگری زد و دیدم که دو زن هستند، من با خودم گفتم: در چنین موقعی دو نفر زن به سویم آمدند پس خوشحال شدم و به سوی آن دو هجوم آورده و گفتم: زیورآلاتتان را به سرعت دربیاورید. آن ها درآوردند. آن گاه آسمان رعدی دیگر زد و من دیدم که یکی از آن ها پیرزنی است و دیگری دختر جوانی از زیباترین زنان است گویی که آهوی صیاد یا مروارید غوّاصی است، آنگاه شیطان مرا وسوسه کرد تا عمل زشت و قبیح با او انجام دهم. به خودم گفتم: آیا این چنین دختر جوانی که شبیه آن پیدا نمی شود و من در این جا به آن دست یافته ام را رها کنم؟ آن گاه در صدد فریبش برآمدم. پس پیرزن گفت: ای فلانی، لباس ها و زیورآلاتی که از ما گرفتی حلال تو باد، پس ما را رهایمان کن تا نزد خانواده هایمان برویم، به خدا سوگند او دختری یتیم از مادر و پدر است و من خاله او هستم و او فردا شب به خانه شوهرش خواهد رفت و او به

ص: 335

اعْلَمْ أَنَّا کُنَّا عَشَرَةَ أَنْفُسٍ قَدْ تَوَاخَیْنَا عَلَی الْبَاطِلِ وَ تَوَافَقْنَا عَلَی قَطْعِ الطَّرِیقِ وَ ارْتِکَابِ الْآثَامِ وَ کَانَتْ بَیْنَنَا نَوْبَةٌ نُدِیرُهَا فِی کُلِّ لَیْلَةٍ عَلَی وَاحِدٍ مِنَّا لِیَصْنَعَ لَنَا طَعَاماً نَفِیساً وَ خَمْراً عَتِیقاً وَ غَیْرَ ذَلِکَ فَلَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ التَّاسِعَةُ وَ کُنَّا قَدْ تَعَشَّیْنَا عِنْدَ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا وَ شَرِبْنَا الْخَمْرَ ثُمَّ تَفَرَّقْنَا وَ جِئْتُ إِلَی مَنْزِلِی وَ نِمْتُ أَیْقَظَتْنِی زَوْجَتِی وَ قَالَتْ لِی إِنَّ اللَّیْلَةَ الْآتِیَةَ نَوْبَتُهَا عَلَیْکَ وَ لَا عِنْدَنَا فِی الْبَیْتِ حَبَّةٌ مِنَ الْحِنْطَةِ قَالَ فَانْتَبَهْتُ وَ قَدْ طَارَ السُّکْرُ مِنْ رَأْسِی وَ قُلْتُ کَیْفَ أَعْمَلُ وَ مَا الْحِیلَةُ وَ إِلَی أَیْنَ أَتَوَجَّهُ فَقَالَتْ لِی زَوْجَتِی اللَّیْلَةُ لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ وَ لَا یَخْلُو مَشْهَدُ مَوْلَانَا عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام مِنْ زُوَّارٍ یَأْتُونَ إِلَیْهِ یَزُورُونَهُ فَقُمْ وَ امْضِ وَ اکْمُنْ عَلَی الطَّرِیقِ فَلَا بُدَّ أَنْ تَرَی أَحَداً فَتَأْخُذَ ثِیَابَهُ فَتَبِیعَهَا وَ تَشْتَرِیَ شَیْئاً مِنَ الطَّعَامِ لِتَتِمَّ مُرُوءَتُکَ عِنْدَ أَصْحَابِکَ وَ تُکَافِئَهُمْ عَلَی صَنِیعِهِمْ قَالَ فَقُمْتُ وَ أَخَذْتُ سَیْفِی وَ حَجَفَتِی (1) وَ مَضَیْتُ مُبَادِراً وَ کَمَنْتُ فِی الْخَنْدَقِ الَّذِی فِی ظَهْرِ الْکُوفَةِ وَ کَانَتْ لَیْلَةً مُظْلِمَةً ذَاتَ رَعْدٍ وَ بَرْقٍ فَأَبْرَقَتْ بَرْقَةٌ فَإِذَا أَنَا بِشَخْصَیْنِ مُقْبِلَیْنِ مِنْ نَاحِیَةِ الْکُوفَةِ فَلَمَّا قَرُبَا مِنِّی بَرَقَتْ بَرْقَةٌ أُخْرَی فَإِذَا هُمَا امْرَأَتَانِ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی فِی مِثْلِ هَذِهِ السَّاعَةِ أَتَانِی امْرَأَتَانِ فَفَرِحْتُ وَ وَثَبْتُ إِلَیْهِمَا وَ قُلْتُ لَهُمَا انْزِعَا الْحُلِیَّ الَّذِی عَلَیْکُمَا سَرِیعاً فَطَرَحَاهُ فَأَبْرَقَتِ السَّمَاءُ بَرْقَةً أُخْرَی فَإِذَا إِحْدَاهُمَا عَجُوزٌ وَ الْأُخْرَی شَابَّةٌ مِنْ أَحْسَنِ النِّسَاءِ وَجْهاً کَأَنَّهَا ظَبْیَةُ قَنَّاصٍ أَوْ دُرَّةُ غَوَّاصٍ فَوَسْوَسَ لِیَ الشَّیْطَانُ عَلَی أَنْ أَفْعَلَ بِهَا الْقَبِیحَ وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی مِثْلُ هَذِهِ الشَّابَّةِ الَّتِی لَا یُوجَدُ مِثْلُهَا حَصَلَتْ عِنْدِی فِی هَذَا الْمَوْضِعِ وَ أُخَلِّیهَا فَرَاوَدْتُهَا عَنْ نَفْسِهَا فَقَالَتِ الْعَجُوزُ یَا هَذَا أَنْتَ فِی حِلٍّ مِمَّا أَخَذْتَهُ مِنَّا مِنَ الثِّیَابِ وَ الْحُلِیِّ فَخَلِّنَا نَمْضِی إِلَی أَهْلِنَا فَوَ اللَّهِ إِنَّهَا بِنْتٌ یَتِیمَةٌ مِنْ أُمِّهَا وَ أَبِیهَا وَ أَنَا خَالَتُهَا وَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ الْقَابِلَةِ تُزَفُّ إِلَی بَعْلِهَا وَ إِنَّهَا

ص: 335


1- 1. بتقدیم المهملة المفتوحة علی المعجمة المفتوحة: الترس.

من گفت: خاله جان من فردا شب به خانه پسر عمویم خواهم رفت، به خدا سوگند من مشتاق زیارت سرورم علی بن ابی طالب علیه السلام هستم و شاید اگر به خانه شوهرم بروم به من اجازه آمدن به زیارت امیرالمؤمنین علیه السلام را ندهد و من در این شب جمعه با او آمدم تا او را به زیارت مولا و سرورمان امیرالمؤمنین علیه السلام ببرم، پس تو را به خدا قسم می دهم که به او هتک حرمت و از او ازاله بکارت نکن و او را بین قومش رسوا مساز. من به پیرزن گفتم: از جلوی چشم من دور شو و او را زدم و شروع به گشتن دور آن دختر جوان کردم در حالی که او به پیرزن پناه می برد و غیر از شلوار چیزی در تنش نداشت. در این حالت او بند شلوارش را می جست و گره آن را محکم می کرد. من پیرزن را از دختر جوان جدا کردم و او را روی زمین انداختم و روی سینه اش نشستم و دستانش را با یک دست گرفتم و با دست دیگر شروع به باز کردن بند شلوارش کردم در حالی که مانند ماهی که در دست صیّاد بجنبد تکان می خورد و می گفت: خدایا به تو پناه می برم، ای علی بن ابی طالب علیه السلام به تو پناه می برم، مرا از دست این ظالم رها کن. به خدا سوگند حرف او تمام نشده بود که ناگهان صدای سم اسبی را پشت سرم احساس کردم و با خودم گفتم: این یک سوار کار است و من از او قوی تر هستم؛ با توجه به این که من قوی بودم و از مردان کم و زیاد، نمی ترسیدم. هنگامی که نزدیک من می شد دیدم که پیراهنی سفید دارد و سوار اسبی سیاه و سفید است و بوی مشک و عنبر از او منتشر می شود. او به من گفت: وای بر تو آن زن را رها کن، من به او گفتم: دنبال کارت برو ؛ تو خودت نجات یافته­ای و می­خواهی دیگران را نجات بدهی؟ او از گفته من خشمگین شد و با سر شمشیرش به من ضربه ای کوچک زد، من بیهوش افتادم و نمی دانستم که در زمین هستم یا در جایی دیگر از آن و زبانم بند آمد و از توان افتادم امّا صدا می شنیدم و هوشیاری داشتم. او به آن دو زن گفت: بلند شوید و لباس هایتان را بپوشید و زیورآلاتتان را بردارید و دنبال کارتان بروید. پیرزن گفت: خداوند تو را رحمت کند کیستی؟ خداوند بر ما به واسطه تو منت گذاشت و من از تو می خواهم که ما را به زیارت سرور و مولایمان علی بن ابی طالب علیه السلام ببری. او لبخندی زد و به آن دو گفت: من علی بن ابی طالب هستم، به سوی اهلتان برگردید به راستی زیارت شما مورد قبول واقع شده است.

ص: 336

قَالَتْ لِی یَا خَالَةُ إِنَّ اللَّیْلَةَ الْقَابِلَةَ أُزَفُّ إِلَی ابْنِ عَمِّی وَ أَنَا وَ اللَّهِ رَاغِبَةٌ فِی زِیَارَةِ سَیِّدِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ إِنِّی إِذَا مَضَیْتُ عِنْدَ بِعْلِی رُبَّمَا لَا یَأْذَنُ لِی بِزِیَارَتِهِ فَلَمَّا کَانَتْ هَذِهِ اللَّیْلَةُ الْجُمُعَةَ خَرَجْتُ بِهَا لِأُزَوِّرَهَا مَوْلَاهَا وَ سَیِّدَهَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَبِاللَّهِ عَلَیْکَ لَا تَهْتِکْ سِتْرَهَا وَ لَا تَفُضَّ خَتْمَهَا وَ لَا تَفْضَحْهَا بَیْنَ قَوْمِهَا فَقُلْتُ لَهَا إِلَیْکِ عَنِّی وَ ضَرَبْتُهَا وَ جَعَلْتُ أَدُورُ حَوْلَ الصَّبِیَّةِ وَ هِیَ تَلُوذُ بِالْعَجُوزِ وَ هِیَ عُرْیَانَةٌ مَا عَلَیْهَا غَیْرُ السِّرْوَالِ وَ هِیَ فِی تِلْکَ الْحَالِ تَعْقِدُ تِکَّتَهَا وَ تُوثِقُهَا عَقْداً فَدَفَعْتُ الْعَجُوزَ عَنِ الْجَارِیَةِ وَ

صَرَعْتُهَا إِلَی الْأَرْضِ (1) وَ جَلَسْتُ عَلَی صَدْرِهَا وَ مَسَکْتُ یَدَیْهَا بِیَدٍ وَاحِدَةٍ وَ جَعَلْتُ أُحِلَّ عَقْدَ التِّکَّةِ بِالْیَدِ الْأُخْرَی وَ هِیَ تَضْطَرِبُ تَحْتِی کَالسَّمَکَةِ فِی یَدِ الصَّیَّادِ وَ هِیَ تَقُولُ الْمُسْتَغَاثُ بِکَ یَا اللَّهُ الْمُسْتَغَاثُ بِکَ یَا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ- خَلِّصْنِی مِنْ یَدِ هَذَا الظَّالِمِ قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا اسْتَتَمَّ کَلَامَهَا إِلَّا وَ حَسِسْتُ حَافِرَ فَرَسٍ خَلْفِی فَقُلْتُ فِی نَفْسِی هَذَا فَارِسٌ وَاحِدٌ وَ أَنَا أَقْوَی مِنْهُ وَ کَانَتْ لِی قُوَّةٌ زَائِدَةٌ وَ کُنْتُ لَا أَهَابُ الرِّجَالَ قَلِیلًا أَوْ کَثِیراً فَلَمَّا دَنَا مِنِّی فَإِذَا عَلَیْهِ ثِیَابٌ بِیضٌ وَ تَحْتَهُ فَرَسٌ أَشْهَبُ تَفُوحُ مِنْهُ رَائِحَةُ الْمِسْکِ فَقَالَ لِی یَا وَیْلَکَ خَلِّ الْمَرْأَةَ فَقُلْتُ لَهُ اذْهَبْ لِشَأْنِکَ فَأَنْتَ نَجَوْتَ (2)

وَ تُرِیدُ تُنْجِی غَیْرَکَ قَالَ فَغَضِبَ مِنْ قَوْلِی وَ نَقَفَنِی بِذُبَالِ سَیْفِهِ بِشَیْ ءٍ قَلِیلٍ فَوَقَعْتُ مَغْشِیّاً عَلَیَّ لَا أَدْرِی أَنَا فِی الْأَرْضِ أَوْ فِی غَیْرِهَا وَ انْعَقَدَ لِسَانِی وَ ذَهَبَتْ قُوَّتِی لَکِنِّی أَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ أَعِی الْکَلَامَ فَقَالَ لَهُمَا قُومَا الْبَسَا ثِیَابَکُمَا وَ خُذَا حُلِیَّکُمَا وَ انْصَرِفَا لِشَأْنِکُمَا فَقَالَتِ الْعَجُوزُ فَمَنْ أَنْتَ یَرْحَمُکَ اللَّهُ وَ قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا بِکَ وَ إِنِّی أُرِیدُ مِنْکَ أَنْ تُوصِلَنَا إِلَی زِیَارَةِ سَیِّدِنَا وَ مَوْلَانَا عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ فَتَبَسَّمَ فِی وُجُوهِهِمَا وَ قَالَ لَهُمَا أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ- ارْجِعَا إِلَی أَهْلِکُمَا فَقَدْ قَبِلْتُ زِیَارَتَکُمَا.

ص: 336


1- 1. علی الأرض خ ل.
2- 2. فانک نجوت بنفسک.

پیر زن و دختر جوان برخاستند و دستان و پاهای حضرت علیه السلام را بوسیدند و با خوشحالی و سلامت برگشتند. آن مرد گفت: من به هوش آمدم و زبانم باز شد و به او گفتم: سرورم من در نزد تو به بارگاه خداوند متعال توبه می کنم و دیگر در پیشگاه او دچار معصیت نمی شوم. حضرت علیه السلام فرمود: اگر توبه کرده­ای خداوند توبه ات را قبول می کند. من به او گفتم: توبه کردم، و خداوند بر گفته ام شاهد و گواه است. سپس به او گفتم: سرورم اگر مرا با این ضربه ای که به من زدی رها سازی بدون شک هلاک می شوم. او نزد من برگشت و مشتی خاک برداشت و روی ضربه ریخت و با دست شریفش روی آن کشید پس آن با فضل الهی بهبود یافت. زید نساج گفت: من به او گفتم: چگونه بهبود یافت در حالی که هنوز چنین است؟ او به من گفت: به خدا سوگند ضربه ای وحشتناک و سنگین تر از آن بود که اکنون می بینی؛ امّا پند و موعظه ای شد برای کسانی که می شنوند و می بینند.

توضیح

قناص: صیاد. فیروزآبادی گفت: «نقف» شکستن سر از مغز است یا زدن شدیدترین ضربه یا با نیزه یا با چوب. پایان نقل قول.

می­گویم: به کارگیری آن در پشت از باب توسّع و مجاز است و شاید مراد از ذبال السیف محل ذلبل است یعنی دقیق که سر آن است. در برخی نسخه­ها بالمثناة است که آن هم کنایه از سر است.

تکمله: بدان که بین مخالفان در مکان مقبره حضرت علیه السلام در پاره­ای از اوقات اختلاف بوده است؛ پس گروهی از مخالفان اعتقاد داشتند که ایشان در رحبه مسجد کوفه دفن شده است، و گفته شده: ایشان در قصر امارت مدفون است. و گفته شده: حسن علیه السلام ایشان را به مدینه برده و در بقیع دفن کرده است. برخی از جاهلان شیعه ایشان را در مرقدی در کرخ زیارت می کردند، در حالی که شیعیان اجماع دارند که ایشان در غرّی - نجف - و در مکانی که معروف نزد خاص و عام است دفن شده است، و این نزد شیعیان از متواترات است، که خلف از سلف روایت کرده تا اینکه به امامان و ائمه دین

ص: 337

قَالَ فَقَامَتِ الْعَجُوزُ وَ الصَّبِیَّةُ وَ قَبَّلَتَا یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ وَ انْصَرَفَتَا فِی سُرُورٍ وَ عَافِیَةٍ قَالَ الرَّجُلُ فَأَفَقْتُ مِنْ غَشْوَتِی وَ انْطَلَقَ لِسَانِی فَقُلْتُ لَهُ یَا سَیِّدِی أَنَا تَائِبٌ إِلَی اللَّهِ عَلَی یَدِکَ وَ إِنِّی لَا عُدْتُ أَدْخُلُ فِی مَعْصِیَتِهِ أَبَداً فَقَالَ إِنْ تُبْتَ تَابَ اللَّهُ عَلَیْکَ فَقُلْتُ لَهُ تُبْتُ وَ اللَّهُ عَلَی مَا أَقُولُ شَهِیدٌ ثُمَّ قُلْتُ لَهُ یَا سَیِّدِی إِنْ تَرَکْتَنِی وَ فِیَّ هَذِهِ الضَّرْبَةُ هَلَکْتُ بِلَا شَکٍّ قَالَ فَرَجَعَ إِلَیَّ وَ أَخَذَ بِیَدِهِ قَبْضَةً مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ وَضَعَهَا عَلَی الضَّرْبَةِ وَ مَسَحَ بِیَدِهِ الشَّرِیفَةِ عَلَیْهَا فَالْتَحَمَتْ بِقُدْرَةِ اللَّهِ تَعَالَی قَالَ زَیْدٌ النَّسَّاجُ فَقُلْتُ لَهُ کَیْفَ الْتَحَمَتْ وَ هَذِهِ حَالُهَا فَقَالَ لِی وَ اللَّهِ إِنَّهَا کَانَتْ ضَرْبَةً مَهُولَةً أَعْظَمَ مِمَّا تَرَاهَا الْآنَ وَ لَکِنَّهَا بَقِیَتْ مَوْعِظَةً لِمَنْ یَسْمَعُ وَ یَرَی.

توضیح

القناص الصیاد و قال الفیروزآبادی النقف کسر الهامة عن الدماغ أو ضربها أشد ضرب أو برمح أو عصا انتهی (1).

أقول: استعماله فی الظهر علی التوسع و المجاز و لعل المراد بذبال السیف الموضع الذابل أی الدقیق منه و هو رأسه و فی بعض النسخ بالمثناة و هو أیضا کنایة عن رأسه.

تذنیب: اعلم أنه کان فی بعض الأزمان بین المخالفین اختلاف فی موضع قبره الشریف علیه السلام فذهب جماعة من المخالفین إلی أنه دفن فی رحبة مسجد الکوفة و قیل إنه دفن فی قصر الإمارة و قیل إنه أخرجه معه (2) الحسن علیه السلام و حمله معه إلی المدینة و دفنه بالبقیع و کان بعض جهلة الشیعة یزورونه بمشهد فی الکرخ و قد اجتمعت الشیعة علی أنه علیه السلام مدفون بالغری فی الموضع المعروف عند الخاص و العام و هو عندهم من المتواترات رووه خلفا عن سلف إلی أئمة الدین صلوات

ص: 337


1- 1. القاموس 3: 202.
2- 2. ابنه ظ.

علیهم السلام رسیده است. دلیل این اختلاف مخفی کردن مقبره حضرت علیه السلام از خوارج و منافقان است و جز خاص الخاص شیعیان کسی از آن آگاهی نداشت تا اینکه امام جعفر صادق علیه السلام در زمان حکومت سفاح وارد حیره شد و آن را برای شیعیانش آشکار نمود و از آن روز تاکنون جملگی شیعیان، حضرت علیه السلام را در آن مکان زیارت می کنند. سید عبد الکریم أحمد بن طاوس کتابی در مشخص کردن مکان مقبره حضرت علیه السلام نوشت و به گفته های مخالفان پاسخ گفت و آن کتاب را فرحة الغری نامید و در آن روایت های متواتری ذکر کرد که ما آن ها را در باب­های مختلف، تقسیم و ذکر کرده­ایم .

عبدالحمید بن أبی الحدید در شرح نهج البلاغه گفت: ابوالفرج اصفهانی به سندش از اسود کندی و اجلح نقل کرد که: علی علیه السلام شصت و چهار ساله بود و در سال چهل هجری و در شب بیست و یکم ماه رمضان وفات یافت، و پسرش حسن علیه السلام و عبدالله بن عباس ایشان را غسل دادند و در سه جامه که پیراهنی در آن نبود کفن کردند و پسرش حسن علیه السلام بر ایشان نماز خواند و پنج تکبیر بر ایشان گفت و در رحبه کنار باب های کنده هنگام نماز صبح دفن نمود. این روایت أبی مخنف بود.

أبو الفرج گفت: حسن بن علی الحلال از جدش نقل نمود که گفت: به حسین بن علی علیه السلام گفتم: امیر مؤمنین علیه السلام را کجا دفن کردید؟ ایشان فرمود: شب هنگام او را از منزلش خارج ساختیم تا از مقابل منزل اشعث عبور کردیم و از آنجا نیز به خارج از شهر در کنار غرّی - نجف - بردیم. من گفتم: فقط این روایت حقیقت دارد و باید به عمل شود. ما پیشتر گفته ایم که پسران مردم از دیگران به قبور پدرانشان آشناتر هستند، و این مقبره ای که در نجف است همانی است که فرزندان علی علیه السلام در گذشته و حال آن را زیارت می کردند

ص: 338

الله علیهم أجمعین و کان السبب فی هذا الاختلاف إخفاء قبره علیه السلام خوفا من الخوارج و المنافقین و کان من لا یعرف ذلک إلا خاص الخاص من الشیعة إلی أن ورد الصادق علیه السلام الحیرة فی زمن السفاح فأظهره لشیعته و من هذا الیوم إلی الآن یزوره کافة الشیعة فی هذا المکان و قد کتب السید عبد الکریم بن أحمد بن طاوس کتابا فی تعیین موضع قبره علیه السلام و رد أقوال المخالفین و سماه فرحة الغری و ذکر فیه أخبارا متواترة فرقناها علی الأبواب.

و قال عبد الحمید بن أبی الحدید فی شرح نهج البلاغة قال أبو الفرج الأصفهانی حدثنی أحمد بن عیسی عن الحسین بن نصر عن زید بن المعدل عن یحیی بن شعیب عن أبی مخنف عن فضل بن جریح عن الأسود الکندی و الأجلح قالا: توفی علی علیه السلام و هو ابن أربع و ستین سنة فی عام أربعین من الهجرة لیلة الأحد لإحدی و عشرین لیلة مضت فی شهر رمضان و ولی غسله ابنه الحسن علیه السلام و عبد الله بن العباس و کفن فی ثلاثة أثواب لیس فیها قمیص و صلی علیه ابنه الحسن فکبر علیه خمس تکبیرات و دفن فی الرحبة مما یلی أبواب کندة عند صلاة الصبح هذه روایة أبی مخنف قال أبو الفرج و حدثنی أحمد بن سعید عن یحیی بن الحسن العلوی عن یعقوب بن یزید عن ابن أبی عمیر عن الحسن بن علی الحلال عن جده قال قلت للحسین بن علی علیهما السلام أین دفنتم أمیر المؤمنین علیه السلام قال خرجنا به لیلا من منزله حتی مررنا به علی منزل الأشعث حتی خرجنا به (1) إلی الظهر بجنب الغری. قلت و هذه الروایة هی الحق و علیها العمل و قد قلنا فیما تقدم إن أبناء الناس أعرف بقبور آبائهم من غیرهم من الأجانب و هذا القبر الذی بالغری هو الذی کان بنو علی یزورونه قدیما و حدیثا

ص: 338


1- 1. فی المصدر: حتی مررنا علی منزل الاشعث بن قیس ثمّ خرجنا اه.

و می گفتند: این مقبره پدرمان است، و کسی از شیعیان و دیگران در آن شک ندارند، یعنی پسران علی از نسل حسن و حسین و دیگران از سلاله او اعم از متقدمین و متأخرین ایشان جز همین مقبره را زیارت نکردند و بر آن توقف نکردند.

همچنین ابوالفرج از عبدالرحمن جوزی از ابوالغنائم روایت کرد که: در کوفه سیصد نفر از صحابه از دنیا رفتند و جز مقبره امیر المؤمنین علیه السلام مقبره هیچ یک از آن ها مشخص نیست و آن همان مقبره­ایست که مردم هم اکنون آن را زیارت می کنند. امام جعفر صادق علیه السلام و پدرشان امام محمد باقر علیه السلام آن را زیارت کردند در حالی که آن زمان قبری آشکار نبود، بلکه حتی در آنجا برخی دیگر از بزرگان هم بودند تا اینکه محمد بن زید الداعی، حاکم دیلم، گنبدی بر آن ساخت. کلامش به پایان رسید، و به زودی تمام گفتار در این زمینه در کتاب مزار خواهد آمد.

ص: 339

و یقولون هذا قبر أبینا لا یشک أحد فی ذلک من الشیعة و لا من غیرهم أعنی بنی علی من ظهر الحسن و الحسین و غیرهما من سلالته المتقدمین منهم و المتأخرین ما زاروا و لا وقفوا إلا علی هذا القبر بعینه.

و قد روی أبو الفرج علی بن عبد الرحمن الجوزی (1) عن أبی الغنائم قال: مات بالکوفة ثلاثمائة صحابی لیس قبر أحد منهم معروفا إلا قبر أمیر المؤمنین علیه السلام و هو القبر الذی تزوره (2) الناس الآن جاء جعفر بن محمد و أبوه محمد بن علی بن الحسین علیهم السلام فزاراه و لم یکن إذ ذاک قبر ظاهر و إنما کان به شیوخ أیضا حتی جاء محمد بن زید الداعی صاحب الدیلم فأظهر القبة انتهی کلامه (3). و سیأتی تمام القول فی ذلک فی کتاب المزار.

هذا آخر المجلد التاسع من کتاب بحار الأنوار ختم علی یدی مؤلفه ختم الله له بالحسنی و حشره مع موالیه أئمة الهدی فی سادس شهر ربیع الثانی من شهور سنة تسع و سبعین بعد الألف من الهجرة المقدسة النبویة علیه و آله ألف ألف ألف صلاة و تحیة.

ص: 339


1- 1. کذا فی النسخ: و الصحیح کما فی المصدر: أبو الفرج عبد الرحمن بن علی الجوزی.
2- 2. فی المصدر: یزوره.
3- 3. شرح النهج: 69 و 70.

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

مراجع التصحیح و التخریج و التعلیق

ص: 340

مراجع التصحیح و التخریج و التعلیق

بسم اللّه الرحمن الرحیم

الحمد للّه ربّ العالمین و الصلاة و السلام علی سیّدنا محمّد و آله الطاهرین و لعنة اللّه علی أعدائهم أجمعین.

و بعد: فإنّ اللّه المنّان قد وفّقنا لتصحیح هذا الجزء و هو الجزء الثامن آخر أجزاء المجلّد التاسع من الأصل و الجزء الثانی و الأربعون حسب تجزءتنا- من کتاب بحار الأنوار و تخریج أحادیثه و مقابلتها علی ما بأیدینا من المصادر و بذلنا فی ذلک غایة جهدنا علی ما یراه المطالع البصیر و قد راجعنا فی تصحیح الکتاب و تحقیقه و مقابلته نسخاً مطبوعة و مخطوطة إلیک تفصیلها:

«1»

النسخة المطبوعة بطهران فی سنة 1307 بأمر الواصل إلی رحمة اللّه و غفرانه الحاجّ محمّد حسن الشهیر ب «کمپانیّ» و رمزنا إلی هذه النسخة ب (ک) و هی تزید علی جمیع النسخ التی عندنا کما أشار إلیه العلّامة الفقید الحاجّ میرزا محمّد القمیّ قدّس سرّه المتصدّی لتصحیحها فی خاتمة الکتاب، فجعلنا الزیادات التی وقفنا علیها بین معقوفین هکذا [...] و ربّما أشرنا إلیها فی ذیل الصفحات.

«2»

النسخة المطبوعة بتبریز فی سنة 1297 بأمر الفقید السعید الحاجّ إبراهیم التبریزیّ و رمزنا إلیها ب (ت).

«3»

نسخة مخطوطة نفیسة ناقصة من أولها تاریخ کتابتها 1091 و هذه النسخة تفضل بارسالها الحاج السید جعفر الموسوی الخوانساری ابن سماحة آیة الله الحاج السید أحمد الخوانساری دامت برکاته و رمزنا إلیها ب (خ).

«4»

نسخة کاملة مخطوطة بخطّ النسخ الجیّد علی قطع کبیر تاریخ کتابتها 1280 و رمزنا إلیها ب (م).

و هذه النسخة المخطوطة لمکتبة العالم البارع الأستاذ السیّد جلال الدین

ص: 340

توضیح و اعتذار

ص: 341

الأرمویّ الشهیر بالمحدّث لا زال موفّقاً لمرضاة اللّه.

و قد اعتمدنا فی تخریج أحادیث الکتاب و ما نقلناه المصنّف فی بیاناته أو ما علّقناه و ذیّلناه فی فهم غرائب ألفاظه و مشکلاته علی کتب أوعزنا إلیها فی المجلّد الحادی و الأربعین لا نطیل الکلام بذکرها هنا فمن أرادها فلیرجع هناک.

فنسأل اللّه التوفیق لإنجاز هذا المشروع و نرجو من فضله أن یجعله ذخرا لنا لیوم تشخص فیه الأبصار. رمضان المبارک 1383

یحیی العابدیّ الزنجانیّ

توضیح و اعتذار

قد طبع فی صفحة- ح من مقدّمة الأجزاء 39 و 41 تحت رقم 72 أنّ فروع الکافی الذی کان مرجعنا عند التخریج هو طبعة القدیمة 1312 ه و لیس کذلک و إنّما اعتمدنا علی طبعته القدیمة حین طبع الأجزاء 35- 38 لأنّ طبعته الحدیثة لم تکمل أجزاؤها بعد، و أمّا بعد أن کمل أجزاؤها و کان ذلک باشراف شقیقنا الفاضل علیّ أکبر الغفاریّ صار مرجعنا فی الجزء 39 إلی آخر الکتاب طبعته الحدیثة کما صرّحنا بذلک فی ذیل الکتاب عند تعیین صفحاتها فتذکّر.

ص: 341

کلمة المصحّح

ص: 342

کلمة المصحّح

بسمه تعالی و له الحمد

انتهی الجزء الثانی و الأربعون من کتاب «بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار» من هذه الطبعة النفیسة و به تمّ أجزاء المجلّد التاسع فی تاریخ أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه حسب تجزءة المصنّف أعلی اللّه مقامه.

و لقد بذلنا الجهد عند الطبع فی التصحیح و المقابلة طبقا للنسخة التی صحّحها الفاضل المکرّم الشیخ یحیی العابدیّ بما فیها من التعلیق و التنمیق و اللّه ولیّ التوفیق.

محمد باقر البهبودی.

ص: 342

فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب

ص: 343

فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب

الموضوع/ الصفحه

الباب 115 ما ظهر فی المنامات من کراماته و مقاماته و درجاته صلوات اللّه علیه و فیه بعض النوادر 16- 1

الباب 116 جوامع معجزاته صلوات اللّه علیه و نوادرها 50- 17

الباب 117 ما ورد من غرائب معجزاته علیه السلام بالأسانید الغریبة 56- 50

أبواب ما یتعلق به و من ینتسب إلیه

الباب 118 أسلحته و ملابسه و مراکبه و لواؤه و سائر ما یتعلق به صلوات اللّه علیه من أشباه ذلک 71- 57

الباب 119 صدقاته و موالیه علیه السلام 74- 71

الباب 120 أحوال أولاده و أزواجه و أمّهات أولاده صلوات اللّه علیه و فیه بعض الردّ علی الکیسانیّة 110- 74

الباب 121 أحوال إخوانه و عشائره صلوات اللّه علیه 121- 110

الباب 122 أحوال رشید الهجریّ و میثم التمّار و قنبر رضی اللّه عنهم أجمعین 140- 121

الباب 123 حال الحسن البصریّ 144- 141

الباب 124 أحوال سائر أصحابه علیه السلام و فیه أحوال عبد الله بن العباس 185- 145

الباب 125 النوادر 189- 186

ص: 343

ص: 344

أبواب وفاته صلوات الله علیه

الباب 126 إخبار الرسول صّلی الّله علیه و آله بشهادته و إخباره صلوات الله علیه بشهادة نفسه 199- 190

الباب 127 کیفیّة شهادته علیه السلام و وصیّته و غسله و الصلاة علیه و دفنه 301- 199

الباب 128 ما وقع بعد شهادته علیه السلام و أحوال قاتله لعنه الله 311- 302

الباب 129 ما ظهر عند الضریح المقدس من المعجزات و الکرامات 339- 311

ص: 344

رموز الکتاب

ص: 345

رموز الکتاب

ب: لقرب الإسناد.

بشا: لبشارة المصطفی.

تم: لفلاح السائل.

ثو: لثواب الأعمال.

ج: للإحتجاج.

جا: لمجالس المفید.

جش: لفهرست النجاشیّ.

جع: لجامع الأخبار.

جم: لجمال الأسبوع.

جُنة: للجُنة.

حة: لفرحة الغریّ.

ختص: لکتاب الإختصاص.

خص: لمنتخب البصائر.

د: للعَدَد.

سر: للسرائر.

سن: للمحاسن.

شا: للإرشاد.

شف: لکشف الیقین.

شی: لتفسیر العیاشیّ

ص: لقصص الأنبیاء.

صا: للإستبصار.

صبا: لمصباح الزائر.

صح: لصحیفة الرضا علیه السلام

ضا: لفقه الرضا علیه السلام

ضوء: لضوء الشهاب.

ضه: لروضة الواعظین.

ط: للصراط المستقیم.

طا: لأمان الأخطار.

طب: لطبّ الأئمة.

ع: لعلل الشرائع.

عا: لدعائم الإسلام.

عد: للعقائد.

عدة: للعُدة.

عم: لإعلام الوری.

عین: للعیون و المحاسن.

غر: للغرر و الدرر.

غط: لغیبة الشیخ.

غو: لغوالی اللئالی.

ف: لتحف العقول.

فتح: لفتح الأبواب.

فر: لتفسیر فرات بن إبراهیم.

فس: لتفسیر علیّ بن إبراهیم.

فض: لکتاب الروضة.

ق: للکتاب العتیق الغرویّ

قب: لمناقب ابن شهر آشوب.

قبس: لقبس المصباح.

قضا: لقضاء الحقوق.

قل: لإقبال الأعمال.

قیة: للدُروع.

ک: لإکمال الدین.

کا: للکافی.

کش: لرجال الکشیّ.

کشف: لکشف الغمّة.

کف: لمصباح الکفعمیّ.

کنز: لکنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا.

ل: للخصال.

لد: للبلد الأمین.

لی: لأمالی الصدوق.

م: لتفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام

ما: لأمالی الطوسیّ.

محص: للتمحیص.

مد: للعُمدة.

مص: لمصباح الشریعة.

مصبا: للمصباحین.

مع: لمعانی الأخبار.

مکا: لمکارم الأخلاق.

مل: لکامل الزیارة.

منها: للمنهاج.

مهج: لمهج الدعوات.

ن: لعیون أخبار الرضا علیه السلام

نبه: لتنبیه الخاطر.

نجم: لکتاب النجوم.

نص: للکفایة.

نهج: لنهج البلاغة.

نی: لغیبة النعمانیّ.

هد: للهدایة.

یب: للتهذیب.

یج: للخرائج.

ید: للتوحید.

یر: لبصائر الدرجات.

یف: للطرائف.

یل: للفضائل.

ین: لکتابی الحسین بن سعید او لکتابه و النوادر.

یه: لمن لا یحضره الفقیه.

ص: 345

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109