بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 36

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعه لدرراخبارالائمةالاطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه -- قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

تتمة کتاب تاریخ أمیر المؤمنین علیه السّلام - 2

تتمة أبواب الآیات النازلة فی شأنه علیه السّلام الدالة علی فضله و إمامته

باب 25 أنه علیه السّلام النبأ العظیم و الآیة الکبری

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ یَا مُحَمَّدُ قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ (1) یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ (2).

«2»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السّلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی عَمَّ یَتَساءَلُونَ- عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ- الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ (3) قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مَا لِلَّهِ نَبَأٌ أَعْظَمُ مِنِّی وَ مَا لِلَّهِ آیَةٌ أَکْبَرُ مِنِّی وَ قَدْ عُرِضَ فَضْلِی عَلَی الْأُمَمِ الْمَاضِیَةِ عَلَی اخْتِلَافِ أَلْسِنَتِهَا فَلَمْ تُقِرَّ بِفَضْلِی (4).

کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام مِثْلَهُ (5).

«3»

یر، بصائر الدرجات: أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ غَیْرِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِ


1- سورة ص: 67، و ما بعدها ذیلها.
2- تفسیر القمّیّ: 572.
3- النبأ: 1- 3.
4- تفسیر القمّیّ: 709.
5- مخطوط.

ترجمه بحارالانوار جلد 36: تاریخ امیرالمومنین علیه السلام - 2

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.-

ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ الشِّیعَةَ یَسْأَلُونَکَ عَنْ تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ عَمَّ یَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ قَالَ فَقَالَ ذَلِکَ إِلَیَّ إِنْ شِئْتُ أُخْبِرُهُمْ قَالَ فَقَالَ لَکِنِّی أُخْبِرُکَ بِتَفْسِیرِهَا قَالَ فَقُلْتُ عَمَّ یَتَساءَلُونَ قَالَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام یَقُولُ مَا لِلَّهِ آیَةٌ أَکْبَرُ مِنِّی وَ لَا لِلَّهِ مِنْ نَبَإٍ عَظِیمٍ أَعْظَمُ مِنِّی وَ لَقَدْ عُرِضَتْ وَلَایَتِی عَلَی الْأُمَمِ الْمَاضِیَةِ فَأَبَتْ أَنْ تَقْبَلَهَا قَالَ قُلْتُ لَهُ قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ- أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ (1) قَالَ هُوَ وَ اللَّهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام (2).

کا، [الکافی]: مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ: مِثْلَهُ (3).

«4»

کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَوْذَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فَقَالَ هُوَ عَلِیٌّ علیه السّلام لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیْسَ فِیهِ خِلَافٌ.

وَ ذَکَرَ صَاحِبُ کِتَابِ النُّخَبِ حَدِیثاً مُسْنَداً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُؤْمِنٍ الشِّیرَازِیِّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی السُّدِّیِّ فِی تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ قَالَ: أَقْبَلَ صَخْرُ بْنُ حَرْبٍ حَتَّی جَلَسَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذَا الْأَمْرُ بَعْدَکَ لَنَا أَمْ لِمَنْ فَقَالَ یَا صَخْرُ الْأَمْرُ مِنْ بَعْدِی لِمَنْ هُوَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَمَّ یَتَساءَلُونَ- عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ- الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ مِنْهُمُ الْمُصَدِّقُ بِوَلَایَتِهِ وَ خِلَافَتِهِ وَ مِنْهُمُ الْمُکَذِّبُ بِهِمَا ثُمَّ قَالَ- کَلَّا وَ هُوَ رَدٌّ عَلَیْهِمْ سَیَعْلَمُونَ خِلَافَتَهُ بَعْدَکَ أَنَّهَا حَقٌّ- ثُمَّ کَلَّا سَیَعْلَمُونَ یَقُولُ یَعْرِفُونَ وَلَایَتَهُ وَ خِلَافَتَهُ إِذْ یُسْأَلُونَ عَنْهَا فِی قُبُورِهِمْ فَلَا یَبْقَی مَیِّتٌ فِی شَرْقٍ وَ لَا فِی غَرْبٍ وَ لَا بَحْرٍ وَ لَا بَرٍّ إِلَّا وَ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ یَسْأَلَانِهِ عَنْ وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام بَعْدَ الْمَوْتِ یَقُولَانِ لِلْمَیِّتِ مَنْ رَبُّکَ وَ مَا دِینُکَ وَ مَنْ نَبِیُّکَ وَ مَنْ إِمَامُکَ.

وَ رُوِیَ أَیْضاً حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی عَلْقَمَةَ أَنَّهُ قَالَ: خَرَجَ یَوْمَ صِفِّینَ رَجُلٌ مِنْ عَسْکَرِ الشَّامِ وَ عَلَیْهِ سِلَاحٌ وَ فَوْقَهُ مُصْحَفٌ وَ هُوَ یَقْرَأُ- عَمَّ یَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ فَأَرَدْتُ الْبِرَازَ إِلَیْهِ (4) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام مَکَانَکَ وَ خَرَجَ بِنَفْسِهِ فَقَالَ لَهُ أَ تَعْرِفُ النَّبَأَ

ص: 2


1- ص: 67 و 68.
2- بصائر الدرجات: 21.
3- أصول الکافی 1: 207.
4- أی القتال معه.

ادامه کتاب تاریخ أمیر المؤمنین علیه السّلام 2

ادامه باب های آیات نازل شده در شأن أمیر المؤمنین علی علیه السّلام که دالالت بر فضیلت و إمامت او دارد

باب بیست و پنجم : امیر المؤمنین علیه السّلام «نَبأ عظیم» و «آیت کبری» است

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: سپس خداوند عزّوجل فرمود: یا محمّد: «قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیم »،(1){بگو:

«آن خبری بزرگ است} یعنی امیر المؤمنین علیه السّلام «أَنتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُون»{[که ] شما از آن روی برمی تابید.}(2)

روایت2.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام رضا علیه السّلام در معنای آیات «عَمَّ یَتَسَائَلُونَ * عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ* الَّذِی هُمْ فِیهِ مخُْتَلِفُونَ»،(3){درباره چه چیز از یکدیگر می پرسند؟ از آن خبر بزرگ، که درباره آن با هم اختلاف دارند.}گوید: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: خداوند خبری عظیم­تر و آیتی از من بزرگ­تر ندارد؛ او فضیلت و برتری مرا بر اُمّت­های گذشته با اختلاف زبان گفتارشان عرضه فرمود ولی آنان به فضل من اقرار نکردند.(4)

کنز جامع الفوائد: با سند خود، از امام صادق علیه السّلام مانند آن را روایت کرده است.(5)

روایت3.

بصائر الدرجات: ابوحمزه ثمالی گوید: به امام باقر علیه السّلام عرض کردم: قربانت گردم، شیعیان تفسیر آیات: «عَمَّ یَتَسَائَلُونَ* عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ» را از شما می­پرسند. فرمود: این برعهده من است، اگر بخواهی آنان را آگاه خواهم ساخت، لیکن تفسیر آن را به تو خواهم گفت؛ گفتم تفسیر «عَمَّ یَتَسَائَلُونَ» چیست؟ فرمود: امیرالمؤمنین علیه السّلام می­فرمود: خداوند آیتی بزرگ­تر و خبری عظیم­تر از من ندارد. ولایت من بر تمام اُمّت­های پیشین عرضه شد ولی آنان از پذیرفتن آن خودداری کردند. عرض کردم: در مورد آیات: «قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیم* أَنتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُون»(6) چه می­فرمایید؟ فرمود: به خدا سوگند او امیرالمؤمنین علیه السّلام است.(7)

کافی: محمد بن یحیی از احمد بن محمد، نظیر این روایت را آورده است.(8)

روایت4.

کنز جامع الفوائد: ابان بن تغلب گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد مصداق این آیه پرسیدم، فرمود: او علی علیه السّلام است. زیرا درباره رسول خدا صلی الله علیه و آله اختلافی نیست. و صاحب کتاب «النُّخَب» حدیثی را با سلسله سند از سدّی در تفسیر این آیه آورده که در آن گوید: صخر بن حرب آمد و نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله نشست و گفت: یا محمّد، بعد از شما رهبری مردم با ماست یا با دیگری؟ فرمود: ای صخر: رهبری مردم پس از من به کسی تعلّق دارد که منزلت او نسبت به من همچون هارون به موسی است. سپس خداوند این آیات را نازل فرمود: «عَمَّ یَتَسَائَلُونَ * عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ* الَّذِی هُمْ فِیهِ مخُْتَلِفُونَ» پس، عده­ای ولایت و خلافت ایشان را تصدیق و گروهی تکذیب کردند؛ سپس فرمود: اما «نه!» خداوند در ردّ ایشان گفته است: «کلاََّ سَیَعْلَمُونَ* ثُمَّ کلاََّ سَیَعْلَمُونَ»،(9){نه

چنان است، به زودی خواهند دانست. باز هم نه چنان است، به زودی خواهند دانست.}«نَه!» ای پیامبر، آن­ها بعد از تو به حقانیّت خلافت او پی خواهند برد، زیرا در قبرهایشان مورد سؤال قرار خواهند گرفت و هیچ مرده­ای در شرق و غرب عالم یا در دریا و خشکی نخواهند ماند مگر اینکه منکر و نکیر درباره ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام وی را بازخواست کرده و مورد سؤال قرار دهند. آن­ها خطاب به مرده می­گویند: پروردگار تو کیست؟ دین تو چیست؟ پیامبر تو کیست؟ امام تو کیست؟

نیز از علقمه روایت است که گفت: روزی در جنگ صفین مردی از سپاه شام غرق در سلاح و قرآنی بر سر در حالی که آیه: «عَمَّ یَتَسَاءَلُونَ * عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ» را می­خواند، هماورد طلبید. خواستم به جنگ او بروم اما علی علیه السّلام به من فرمود: بایست! سپس خود به رویارویی آن مرد رفته و به وی فرمود: آیا می­دانی مصداق نبأ

ص: 2


1- . ص/ 67
2- . تفسیر قمی: 572
3- . نبأ/ 3 _1
4- . تفسیر قمی: 709
5- . نسخه خطی
6- . ص/ 68 _67
7- . بصائر الدرجات/ 21
8- . الکافی : 207
9- . نبأ/ 5 _4

الْعَظِیمَ الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ قَالَ لَا فَقَالَ علیه السّلام أَنَا وَ اللَّهِ النَّبَأُ الْعَظِیمُ الَّذِی فِیهِ اخْتَلَفْتُمْ وَ عَلَی وَلَایَتِی تَنَازَعْتُمْ وَ عَنْ وَلَایَتِی رَجَعْتُمْ بَعْدَ مَا قَبِلْتُمْ وَ بِبَغْیِکُمْ هَلَکْتُمْ بَعْدَ مَا بِسَیْفِی نَجَوْتُمْ وَ یَوْمَ الْغَدِیرِ قَدْ عَلِمْتُمْ وَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَعْلَمُونَ مَا عَمِلْتُمْ ثُمَّ عَلَا بِسَیْفِهِ فَرَمَی بِرَأْسِهِ وَ یَدِهِ (1).

«5»

قب، [المناقب لابن شهرآشوب] تَفْسِیرُ الْقَطَّانِ عَنْ وَکِیعٍ عَنْ سُفْیَانَ عَنِ السُّدِّیِّ عَنْ عَبْدِ خَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام قَالَ: أَقْبَلَ صَخْرُ بْنُ حَرْبٍ إِلَی آخِرِ الْخَبَرَیْنِ وَ زَادَ فِی آخِرِ الْخَبَرِ الثَّانِی ثُمَّ قَالَ:

أَبَی اللَّهُ إِلَّا أَنَّ صِفِّینَ دَارُنَا***وَ دَارُکُمْ مَا لَاحَ فِی الْأُفُقِ کَوْکَبٌ

وَ حَتَّی تَمُوتُوا أَوْ نَمُوتَ وَ مَا لَنَا***وَ مَا لَکُمْ عَنْ حَوْمَةِ الْحَرْبِ مَهْرَبٌ:(2)

یف، [الطرائف] مُحَمَّدُ بْنُ مُؤْمِنٍ الشِّیرَازِیُّ عَنِ السُّدِّیِّ: مِثْلَ الْخَبَرِ السَّابِقِ (3).

«6»

کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] قب، [المناقب لابن شهرآشوب] رَوَی الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السّلام قَالَ وَ اللَّهِ أَنَا النَّبَأُ الْعَظِیمُ (4)- الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ- کَلَّا سَیَعْلَمُونَ ثُمَّ کَلَّا سَیَعْلَمُونَ حِینَ أَقِفُ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ أَقُولُ هَذَا لِی وَ هَذَا لَکِ (5).

«7»

قب، [المناقب لابن شهرآشوب] أَبُو الْمَضَا صَبِیحٌ عَنِ الرِّضَا علیه السّلام قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: مَا لِلَّهِ نَبَأٌ أَعْظَمُ مِنِّی.

وَ رُوِیَ: أَنَّهُ لَمَّا هَرَبَتِ الْجَمَاعَةُ یَوْمَ أُحُدٍ کَانَ عَلِیٌّ یَضْرِبُ قُدَّامَهُ صلی الله علیه و آله وَ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِ النَّبِیِّ وَ مِیکَائِیلُ عَنْ یُسَارِهِ فَنَزَلَ قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام یَقُولُ مَا لِلَّهِ آیَةٌ أَکْبَرُ مِنِّی (6).

«8»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] مُعَنْعَناً عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ عَمَّ یَتَساءَلُونَ فَقَالَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ أَنَا وَ اللَّهِ النَّبَأُ الْعَظِیمُ الَّذِی

ص: 3


1- کنز جامع الفوائد مخطوط.
2- مناقب آل أبی طالب 1: 563 و 564.
3- الطرائف: 23.
4- فی المناقب: و اللّه انی انا النبأ العظیم.
5- مناقب آل أبی طالب 1: 564. و الکنز مخطوط.
6- مناقب آل أبی طالب 1: 564.

عظیمی که مردم در مورد او اختلاف نظر دارند کیست؟ گفت: خیر! امام علیه السّلام فرمود: به خدا سوگند من هستم آن خبر عظیمی که درباره­اش به اختلاف افتادید و بر سر ولایتش به جنگ پرداختید و بعد از پذیرش ولایتش روی بر تافتید، و پس از نجات از شمشیرم با گناه خود هلاک گشتید؛ و در روز غدیر دانستید چه کردید و روز قیامت نیز در خواهید یافت که چه کرده­اید؛ سپس شمشیر خود را بالا برد و با یک ضربت سر و دست از بدنش جدا کرد. (1)

روایت5.

مناقب ابن شهر آشوب: تفسیر قطّان: صخر بن حرب پا به عرصه میدان نهاد... و بقیه خبر نقل شده و در پایان خبر دوم افزوده است: (شعر)

خداوند چنین اراده فرمود که صفین، تا زمانی که در افق ستاره­ای بدرخشد، رزمگاه باشد؛ تا اینکه یا ما بمیریم یا شما بمیرید و ما و شما را گریزی از چرخش نایره جنگ نیست(2)

الطرائف: محمد بن مؤمن شیرازی از سدّی همانند خبر یاد شده را آورده است.(3)

روایت6.

کنز جامع الفوائد، مناقب ابن شهر آشوب: اصبغ بن نباته روایت کرد که علی علیه السّلام فرمود: به خدا سوگند آن خبر سترگی که در آن اختلاف دارند من هستم، نه چنان است! آن­ها خواهند دانست، باز هم نه چنان است، به زودی خواهند دانست؛ آنگاه که میان بهشت و دوزخ خواهم ایستاد و خواهم گفت: این فرد مال من و آن مال تو ای(جهنم)!(4)

روایت7.

مناقب ابن شهر آشوب: امام رضا علیه السّلام فرمود: علی علیه السّلام فرمود: خدا را «خبری» بزرگ­تر از من نیست. روایت است که چون روز اُحد آن جماعت پا به فرار گذاشتند، علی علیه السّلام از روبرو، جبرئیل از سمت راست و میکائیل از سمت چپ از رسول خدا صلی الله علیه و آله دفاع می­کردند. در این حال آیه: «قُل نبأٌ عظیمٌ*أنتم عَنه مُعرضون» نازل شده و همزمان علی علیه السّلام می­فرمود: خدا را آیتی بزرگ­تر از من نیست!(5)

روایت8.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام در معنای آیه: «عَمَّ یَتَسَائَلُون» می­فرماید: امیرالمؤمنین علیه السّلام پیوسته به یارانش می­فرمود: به خدا سوگند «نبأ عظیم»ی

ص: 3


1- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
2- . مناقب آل ابی طالب 1: 564 _563
3- . الطرائف: 23
4- . مناقب آل ابی طالب 1: 564. و کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
5- . مناقب آل ابی طالب 1: 564

اخْتَلَفَ فِیَ (1) جَمِیعُ الْأُمَمِ بِأَلْسِنَتِهَا وَ اللَّهِ مَا لِلَّهِ نَبَأٌ أَعْظَمُ مِنِّی وَ لَا لِلَّهِ آیَةٌ أَعْظَمُ مِنِّی (2).

«9»

کا، [الکافی] فِی خُطْبَةِ الْوَسِیلَةِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام وَ سَاقَ الْخُطْبَةَ إِلَی أَنْ قَالَ: أَلَا وَ إِنِّی فِیکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ کَهَارُونَ فِی آلِ فِرْعَوْنَ وَ کَبَابِ حِطَّةٍ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ کَسَفِینَةِ نُوحٍ فِی قَوْمِ نُوحٍ وَ إِنِّی النَّبَأُ الْعَظِیمُ وَ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ عَنْ قَلِیلٍ سَتَعْلَمُونَ مَا تُوعَدُونَ (3).

«10»

یب، [تهذیب الأحکام] فِی الدُّعَاءِ بَعْدَ صَلَاةِ الْغَدِیرِ: وَ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ الْحُجَّةُ الْعُظْمَی وَ آیَتُکَ الْکُبْرَی وَ النَّبَأُ الْعَظِیمُ الَّذِی هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (4).

«11»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِإِسْنَادِهِ عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السّلام یَا عَلِیُّ أَنْتَ حُجَّةُ اللَّهِ وَ أَنْتَ بَابُ اللَّهِ وَ أَنْتَ الطَّرِیقُ إِلَی اللَّهِ وَ أَنْتَ النَّبَأُ الْعَظِیمُ وَ أَنْتَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ وَ أَنْتَ الْمَثَلُ الْأَعْلَی الْخَبَرَ(5).

بیان

هذه الأخبار المرویة من طرق الخاصة و العامة دالة علی خلافته و إمامته و عظم شأنه صلوات الله علیه و لا یحتاج إلی بیان.

باب 26 أن الوالدین رسول الله و أمیر المؤمنین صلوات الله علیهما

الأخبار

«1»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَاهَانَ عَنْ نَصْرِ بْنِ اللَّیْثِ عَنْ مُخَوَّلٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی الزُّبَیْرِ الْمَکِّیِّ عَنْ جَابِرٍ

ص: 4


1- فی المصدر: فیه.
2- تفسیر فرات: 202.
3- روضة الکافی: 30.
4- التهذیب 1: 163. و فیه: مختلفون.
5- عیون الأخبار: 181 و الخبران الأخیران یوجدان فی هامش( ک) فقط.

که تمام امّت­ها با زبانشان درباره­­اش به اختلاف افتادند، من هستم، و هیچ خبر و آیتی بزرگ­تر و با عظمت­تر از من نیست!(1)

روایت9.

کافی: در خطبه «وسیله» با سند خود از جابر، از امام باقر علیه السّلام روایت کرده و گفت: _ و خطبه را ادامه داد تا جایی که فرمود _ : آگاه باشید ای مردم که من در میان شما چون هارون در میان آل فرعون هستم، و چون «باب حِطّۀ» در میان بنی­اسرائیل و چون کشتی نوح­ در میان قوم او هستم، و آن «نبأ عظیم» و آن «صدِّیق اکبر» من هستم و به زودی خواهید دانست چه وعده داده می­شوید.(2)

روایت10.

التهذیب: در دعای بعد از نماز غدیر آمده است: و علی امیر مؤمنان حجّت بزرگ و نبأ سترگ توست که درباره او اختلاف می­کنند.(3)

روایت11.

عیون اخبار الرضا: امام رضا علیه السّلام از پدران بزرگوارش روایت می­کند که رسول خدا صَلی الله علیهِ وآله به علی علیه السّلام فرمود: ای علی، تو حجّت خدا، باب خدا، راه به سوی خدا، نَبَأ عظیم، صراط مستقیم و مَثَل اعلا هستی!(4)

توضیح

این اخبار که از طرق خاصّه و عامه روایت شده­اند دلیل بر خلافت، امامت و عظمت شأن امیرالمؤمنین علیه السّلام است و نیازی به توضیح بیشترندارند .

باب بیست و ششم : رسول خدا و امیرالمؤمنین صلوات الله علیهما والدین اُمّت هستند

روایات

روایت1.

امالی طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حقّ علی علیه السّلام بر این اُمّت همانند حق پدر بر فرزند است.(5)

ص: 4


1- . تفسیر فرات : 202
2- . روضه کافی: 30
3- . التهذیب 1: 163
4- . عیون اخبار الرضا: 181
5- . امالی طوسی: 24

الْأَنْصَارِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: حَقُّ عَلِیٍّ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ کَحَقِّ الْوَالِدِ عَلَی الْوَلَدِ(1).

أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ مِنَ الْجُزْءِ الْأَوَّلِ مِنْ کِتَابِ الْفِرْدَوْسِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرٍ: مِثْلَهُ.

«2»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] أَبُو عَمْرٍو عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُحَمَّدِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَرْثَدٍ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: حَقُّ عَلِیٍّ عَلَی النَّاسِ حَقُّ الْوَالِدِ عَلَی وَلَدِهِ (2).

«3»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُحَمَّدِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَزْیَدٍ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: حَقُّ عَلِیٍّ عَلَی الْمُسْلِمِینَ کَحَقِّ الْوَالِدِ عَلَی وَلَدِهِ (3).

«4»

مع، [معانی الأخبار] أَبُو مُحَمَّدٍ عَمَّارُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِصْمَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الطَّبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ أَبِی الشَّوَارِبِ الْقُرَشِیِّ عَنِ ابْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ الطَّوِیلِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فِی الشَّهْرِ الَّذِی أُصِیبَ فِیهِ وَ هُوَ شَهْرُ رَمَضَانَ فَدَعَا ابْنَهُ الْحَسَنَ علیه السّلام ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ اعْلُ الْمِنْبَرَ فَاحْمَدِ اللَّهَ کَثِیراً وَ أَثْنِ عَلَیْهِ وَ اذْکُرْ جَدَّکَ رَسُولَ اللَّهِ بِأَحْسَنِ الذِّکْرِ وَ قُلْ لَعَنَ اللَّهُ وَلَداً عَقَّ أَبَوَیْهِ لَعَنَ اللَّهُ وَلَداً عَقَّ أَبَوَیْهِ لَعَنَ اللَّهُ وَلَداً عَقَّ أَبَوَیْهِ لَعَنَ اللَّهُ عَبْداً أَبَقَ عَنْ مَوَالِیهِ (4) لَعَنَ اللَّهُ غَنَماً ضَلَّتْ عَنِ الرَّاعِی وَ انْزِلْ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ خُطْبَتِهِ وَ نَزَلَ اجْتَمَعَ النَّاسُ إِلَیْهِ فَقَالُوا یَا ابْنَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ ابْنَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَبِّئْنَا فَقَالَ الْجَوَابُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام إِنِّی کُنْتُ مَعَ النَّبِیِّ فِی صَلَاةٍ صَلَّاهَا فَضَرَبَ بِیَدِهِ الْیُمْنَی إِلَی یَدِیَ الْیُمْنَی فَاجْتَذَبَهَا

ص: 5


1- أمالی الشیخ: 24.
2- أمالی الشیخ: 170.
3- أمالی الشیخ: 213 و فیه: إسماعیل بن مزید مولی بنی هاشم.
4- فی المصدر: من موالیه.

مؤلف: ابن بطریق نظیر همین روایت را در جزء اول کتاب المستدرک خود از کتاب فردوس با سلسله سند خود از جابر آورده است.

روایت2.

امالی طوسی: علی علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حق علی علیه السّلام بر مردم همانند حق پدر بر فرزند خویش است.(1)

روایت3.

امالی طوسی: علی علیه السّلام فرمود: رسول خدا صَلی الله علیهِ وآله فرمود: حق علی علیه السّلام بر مسلمانان همانند حق پدر بر فرزند خویش است.(2)

روایت4.

معانی الاخبار: انس بن مالک گوید: نزد علی بن ابی طالب علیه السّلام بودم، در همان ماهی که ضربت خورد _ ماه رمضان _، پس فرزندش حسن علیه السّلام را صدا کرده و فرمود: ای ابومحمّد، از منبر بالا برو و خدا را حمد و سپاس بسیار بگو و از جدّت رسول خدا صلی الله علیه و آله به بهترین وجه یاد کن و بگو: خدا لعنت کند فرزندی را که از فرمان والدین خود سرپیچی کند، خدا لعنت کند فرزندی را که از فرمان والدین خود سرپیچی کند، خدا لعنت کند فرزندی را که از فرمان والدین خود سرپیچی کند! خدا لعنت کند بنده­ای را که از مولای خود بگریزد، خدا لعنت کند گلّه­ای را که چوپان خود را گم کند و از او دور افتد! سپس از منبر پایین بیا!

چون آن حضرت از خواندن خطبه فارغ گشت و از منبر پایین آمد، مردم گرد وی جمع گشته و گفتند: ای فرزند امیرالمؤمنین و ای فرزند دخت رسول خدا صلی الله علیه و آله، ما را از ماجرا آگاه کنید. فرمود: پاسخ را از امیرالمؤمنین بشنوید. پس أمیرمؤمنان علیه السّلام فرمود: در یکی از نمازها همراه رسول خدا صلی الله علیهِ و آله و سلَّم بودم که با دست راست خود دست راست مرا گرفته و به سمت خود کشیده،

ص: 5


1- . امالی طوسی: 170
2- . امالی طوسی: 213

فَضَمَّهَا إِلَی صَدْرِهِ ضَمّاً شَدِیداً ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ فَقُلْتُ لَبَّیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَنَا وَ أَنْتَ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ عَقَّنَا قُلْ آمِینَ قُلْتُ آمِینَ قَالَ (1) أَنَا وَ أَنْتَ مَوْلَیَا هَذِهِ الْأُمَّةِ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنَ أَبَقَ عَنَّا قُلْ آمِینَ قُلْتُ آمِینَ ثُمَّ قَالَ أَنَا وَ أَنْتَ رَاعِیَا هَذِهِ الْأُمَّةِ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنَ ضَلَّ عَنَّا قُلْ آمِینَ قُلْتُ آمِینَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ سَمِعْتُ قَائِلَیْنِ یَقُولَانِ مَعِی آمِینَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنِ الْقَائِلَانِ مَعِی آمِینَ قَالَ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ علیهما السلام (2).

«5»

فس، [تفسیر القمی] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ بِسْطَامَ بْنِ مُرَّةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ حَسَّانَ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعَبْدِیِّ عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ: أَنَّهُ سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی- أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ(3) فَقَالَ الْوَالِدَانِ اللَّذَانِ أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُمَا الشُّکْرَ هُمَا اللَّذَانِ وَلَدَا الْعِلْمَ وَ وَرَّثَا الْحُکْمَ وَ أَمَرَ النَّاسَ بِطَاعَتِهِمَا ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ فَمَصِیرُ الْعِبَادِ إِلَی اللَّهِ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ الْوَالِدَانُ ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ عَلَی ابْنِ حَنْتَمَةَ وَ صَاحِبِهِ فَقَالَ فِی الْخَاصِّ- وَ إِنْ جاهَداکَ عَلی أَنْ تُشْرِکَ بِی (4) یَقُولُ فِی الْوَصِیَّةِ وَ تَعْدِلُ عَمَّنْ أُمِرْتَ بِطَاعَتِهِ فَلا تُطِعْهُما وَ لَا تَسْمَعْ قَوْلَهُمَا ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ عَلَی الْوَالِدَیْنِ فَقَالَ وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً یَقُولُ عَرِّفِ النَّاسَ فَضْلَهُمَا وَ ادْعُ إِلَی سَبِیلِهِمَا وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ اتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَقَالَ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ إِلَیْنَا فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تَعْصُوا الْوَالِدَیْنِ فَإِنَّ رِضَاهُمَا رِضَا اللَّهِ وَ سَخَطَهُمَا سَخَطُ اللَّهِ (5).

بیان

قوله علیه السّلام و الدلیل علی ذلک الوالدان وجه الدلالة تذکیر اللفظ إذ التغلیب مجاز و الحقیقة أولی مع الإمکان و ابن حنتمة عمر و صاحبه أبو بکر قال

ص: 6


1- فی المصدر: ثم قال.
2- معانی الأخبار: 118.
3- لقمان: 14.
4- لقمان: 15، و ما بعدها ذیلها.
5- تفسیر القمّیّ: 495.

آن را به شدّت به سینه مبارک خود فشار داد و سپس فرمود: ای علی؛ عرض کردم: گوش به فرمانم یا رسول الله! فرمود: من و تو پدران این اُمّت هستیم، پس خدا لعنت کند کسی را که از ما سرپیچی کند، بگو آمین! گفتم: آمین! فرمود: من و تو مولای این اُمّت هستیم، پس خدا لعنت کند کسی را که از ما بگریزد! بگو: آمین؛ گفتم: آمین! سپس فرمود: من و تو سرپرست این اُمّت هستیم، خدا لعنت کند کسی را که خود را از سرپرستی ما خارج کند! بگو: آمین! گفتم: آمین. امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: چنین شنیدم که دو نفر دیگر با من«آمین» می­گویند لذا به پیامبر صَلی الله علیهِ وآله عرض کردم: یا رسول الله، این دو نفر که با من آمین می­گویند چه کسانی هستند؟ فرمود: جبرئیل و میکائیل علیهما السّلام هستند.(1)

روایت5.

تفسیر علی بن ابراهیم: اصبغ بن نباته از امیرالمؤمنین علیه السّلام درباره مفهوم آیه: «أَنِ اشْکُرلیِ وَ لِوَالِدَیْکَ إِلیَ َّ الْمَصِیرُ*وَ إِن جَاهَدَاکَ عَلیَ أَن تُشْرِکَ بیِ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَ صَاحِبْهُمَا فیِ الدُّنْیَا مَعْرُوفًا وَ اتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلیَ َّ ثُمَّ إِلیَ َّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ»،(2){[آری، به او سفارش کردیم ] که شکرگزارِ من و پدر و مادرت باش که بازگشت [همه ] به سوی من است. و اگر تو را وادارند تا درباره چیزی که تو را بدان دانشی نیست به من شرک ورزی، از آنان فرمان مبر، و [لی ] در دنیا به خوبی با آنان معاشرت کن، و راه کسی را پیروی کن که توبه کنان به سوی من بازمی گردد و [سرانجام ] بازگشت شما به سوی من است، و از [حقیقت ] آنچه انجام می دادید شما را با خبر خواهم کرد.} پرسید؛ فرمود: «والدینی که خداوند تشکر از آن­ها را واجب گردانیده کسانی هستند که عِلم را زادند و حکمت و دانش را به ارث گذاشتند؛ و مردم را به اطاعت از آن­ها أمر فرمود. اما «ِإلیَ َّ الْمَصِیر» بدین معناست که بازگشت بندگان به سوی خداست و دلیل این امر، کلمه «والدین» است. سپس قول را به ابن حنتمه (عمر) و دوست او (ابوبکر) عطف کرده و در مورد والدین به طور خاص فرمود: «وَ إِن جَاهَدَاکَ عَلیَ أَن تُشْرِکَ بیِ». اگر آن دو نفر تلاش کردند در دستور خدا به وصایت امیر مؤمنان شرک بورزی و از آنکه دستور یافتی اطاعتش کنی روی بگردانی و ایشان را اطاعت نکنی «فلا تطعهما» سخن ایشان را مشنو! آنگاه قول را متوجه والدین کرده و فرمود: و در دنیا به نیکی با آنان رفتار کن. می­فرماید: مردم را از فضل آن دو آگاه کن و به راهشان دعوت کن که این سخن خداست آنجا که می­فرماید: «وَ اتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلیَ َّ ثُمَّ إِلیَ َّ مَرْجِعُکُمْ» سپس فرمود: بازگشت شما به خدا و سپس به ماست؛ پس، از خدا بترسید و از پدر و مادر نافرمانی نکنید که رضای ایشان خشنودی خدا و خشم آن­ها خشم خداست.(3)

توضیح

این که آن حضرت علیه السّلام فرموده است: «و دلیل بر این امر والدین هستند»، وجه دلالت، مذکّر آوردن لفظ است، زیرا در این مورد «تغلیب» مجاز است و در صورت امکان، حقیقت اولی­تر است؛ و «ابن حنتمه» عمر است و دوست او: ابوبکر.

ص: 6


1- . معانی الاخبار : 118
2- . لقمان / 15 _ 14
3- . تفسیر قمی: 495

الفیروزآبادی حنتمة بنت ذی الرمحین أم عمر بن الخطاب (1) قوله علیه السّلام فقال فی الخاص أی الخطاب مخصوص بالرسول صلی الله علیه و آله و لیس کالسابق عاما و إن کان الخطاب فی صاحبهما أیضا خاصا ففیه تجوز(2) و یحتمل العموم.

«6»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرٌ الْفَزَارِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام وَ سَأَلَهُ جَابِرٌ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ- اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ قَالَ- رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (3).

«7»

فس، [تفسیر القمی]: النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ (4) قَالَ نَزَلَتْ وَ هُوَ أَبٌ لَهُمْ وَ هُوَ مَعْنَی أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ (5) فَجَعَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الْمُؤْمِنِینَ أَوْلَادَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَعَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبَاهُمْ (6) لِمَنْ لَمْ یَقْدِرْ أَنْ یَصُونَ نَفْسَهُ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ مَالٌ وَ لَیْسَ لَهُ عَلَی نَفْسِهِ وَلَایَةٌ فَجَعَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی نَبِیَّهُ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ (7) مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ هُوَ قَوْلُ رَسُولِ اللَّهُ بِغَدِیرِ خُمٍّ أَیُّهَا النَّاسُ أَ لَسْتُ أَوْلَی بِکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ قَالُوا بَلَی ثُمَّ أَوْجَبَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام مَا أَوْجَبَهُ لِنَفْسِهِ عَلَیْهِمْ مِنَ الْوَلَایَةِ فَقَالَ أَلَا مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ فَلَمَّا جَعَلَ اللَّهُ النَّبِیَّ أَبَا الْمُؤْمِنِینَ (8) أَلْزَمَهُ مَئُونَتَهُمْ وَ تَرْبِیَةَ أَیْتَامِهِمْ فَعِنْدَ ذَلِکَ صَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ ص (9) فَقَالَ مَنْ تَرَکَ مَالًا فَلِوَرَثَتِهِ وَ مَنْ تَرَکَ دَیْناً أَوْ ضَیَاعاً فَعَلَیَّ وَ إِلَیَّ فَأَلْزَمَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله لِلْمُؤْمِنِینَ مَا یُلْزِمُ الْوَالِدَ لِوَلَدِهِ وَ أَلْزَمَ الْمُؤْمِنِینَ مِنَ الطَّاعَةِ لَهُ مَا یُلْزِمُ الْوَلَدَ لِلْوَالِدِ فَکَذَلِکَ أَلْزَمَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام مَا أَلْزَمَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 7


1- القاموس: 102.
2- أی کون الخطاب فی « وَ إِنْ جاهَداکَ اه» و فی « صاحِبْهُما» خاصا علی طریق التوسع و المجاز لانه خلاف الظاهر.
3- تفسیر فرات: 120.
4- الأحزاب: 6.
5- أی انما یصحّ معنی « وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ» اذا کان المراد من صدر الآیة الابوّة.
6- فی المصدر: ابا لهم.
7- فی المصدر: فجعل اللّه تبارک و تعالی معه الولایة علی المؤمنین اه.
8- فی المصدر: أبا للمؤمنین.
9- فی المصدر: صعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله المنبر.

فیروزآبادی گوید: حنتمه بنت ذی الرُّمحَین _ صاحب دو نیزه _ مادر عمر بن خطّاب است.(1) قول او علیه السّلام: «فقال فی الخالص» یعنی خطاب مخصوص است به رسول خدا صلی الله علیهِ و آله و چون گذشته عام نیست هرچند روی سخن در «صاحبهما» نیز خاص است، اما در آن مجاز هست و احتمال عام بودن آن نیز می­رود .

روایت6.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام در پاسخ به جابر پیرامون آیه: «اشْکُرلیِ وَ لِوَالِدَیْکَ» فرمود: منظور رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی بن ابی طالب علیه السّلام هستند.(2)

روایت7.

تفسیر علی بن ابراهیم: «النَّبیِ ُّ أَوْلیَ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتهُُم »،(3){پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند.} گوید: با توجه به این آیه و اینکه همسران پیامبر مادران مؤمنانند، خداوند متعال مؤمنان را فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله دانسته و رسول خدا صلی الله علیه و آله را پدر آن­ها قرار داده است؛ برای کسی که قادر به حفظ خود نیست و مال و منالی هم ندارد و ولایتی نیز بر خود ندارد، خداوند تبارک و تعالی پیامبرش را سزاوارتر از مؤمنان به خودشان قرار داده است و این سخن کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز غدیر خُم است که فرمود: ای مردم، آیا من از شما به خودتان سزاوارتر نیستم؟ گفتند: آری؛ سپس آن حضرت این فرض را که برای خود در نظر گرفته بود به امیرالمؤمنین علیه السّلام نیز اختصاص داد و ولایت علی علیه السّلام را همانند ولایت خود بر ایشان فرض و لازم نموده و فرمود: «الا مَن کُنتُ مولاه فَعلیٌّ مولاه». و چون پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السّلام را «پدر» مؤمنان قرار داد، بر او لازم می­آید که یاریشان کند و ایتام آنان را پرورش دهد. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله بالای منبر رفته و فرمود: هر که مالی از خود بر جای نهد، به ورثه وی تعلّق دارد و هرکه بدهی یا عیالی بر جای نهد، متولّی تأمین زندگی آن­ها من هستم. بدین ترتیب، خداوند متعال تکلیف پدر مؤمنان بودن را بر دوش پیامبر صلی الله علیه و آله نهاد و از طرفی نیز مؤمنان را مکلّف به اطاعت از وی نمود، آن­گونه که از پدر خود اطاعت می­کنند، و رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السّلام را نیز چون خود پدر مؤمنان قرار داد تا اینکه این ولایت

ص: 7


1- . قاموس : 102
2- . تفسیر فرات: 120
3- . احزاب / 6

مِنْ ذَلِکَ وَ بَعْدَهُ الْأَئِمَّةَ وَاحِداً وَاحِداً(1) وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هُمَا الْوَالِدَانِ قَوْلُهُ وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً(2) فَالْوَالِدَانِ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السّلام وَ کَانَ إِسْلَامُ عَامَّةِ الْیَهُودِ بِهَذَا السَّبَبِ لِأَنَّهُمْ أَمِنُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ وَ عِیَالاتِهِمْ (3).

بیان

قال الجزری من ترک ضیاعا فإلی الضیاع العیال و أصله مصدر ضاع یضیع ضیاعا فسمّی العیال بالمصدر کما تقول من مات و ترک فقرا أی فقراء و إن کسرت الضاد کان جمع ضائع کجائع و جِیاع (4).

«8»

فس، [تفسیر القمی]: قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً(5) قَالَ الْوَالِدَانِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (6).

«9»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ أَحَدُ الْوَالِدَیْنِ وَ عَلِیٌّ الْآخَرُ فَقُلْتُ أَیْنَ مَوْضِعُ ذَلِکَ فِی کِتَابِ اللَّهِ قَالَ قَرَأَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً(7).

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرٌ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی بَصِیرٍ: مِثْلَهُ (8).

«10»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَحَدُ الْوَالِدَیْنِ وَ عَلِیٌّ الْآخَرُ وَ ذَکَرَ أَنَّهَا الْآیَةُ الَّتِی فِی النِّسَاءِ(9).

«11»

م، [تفسیر الإمام علیه السلام] قَالَ الْإِمَامُ علیه السّلام: وَ لَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً قَالَ رَسُولُ اللَّهِ

ص: 8


1- فی المصدر: واحدا بعد واحد.
2- النساء: 36.
3- تفسیر القمّیّ: 516.
4- النهایة 3: 29.
5- الأنعام: 151.
6- تفسیر القمّیّ: 208.
7- مخطوط.
8- تفسیر فرات: 28.
9- مخطوط.

یکی پس از دیگری به امامان علیهم السلام منتقل گردد. و دلیل اینکه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السّلام پدران این اُمت هستند، آیه­ای است که می­فرماید: «وَ اعْبُدُواْ اللَّهَ وَ لَا تُشرِْکُواْ بِهِ شَیًْئا وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا»،(1)

خدا را بپرستید، و چیزی را با او شریک مگردانید و به پدر و مادر احسان کنید.} پس، «والدین» رسول خدا پیامبرصلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام هستند؛ امام صادق علیه السّلام در این رابطه می­فرماید: اسلام آوردن عموم یهودیان به همین سبب بود زیرا آن­ها بر خود و خانواده­هایشان ایمن گشتند.(2)

توضیح

جزری گوید: در«مَن ترکَ ضَیاعاً فإلیَّ»، «الضیاع»: عیال، خانواده، و اصل آن مصدر ضاعَ، یضیعُ، ضَیاعاً می­باشد؛ و مصدر آن را «عیال» نامیده­اند، همان طوری که می­گویی: «من ماتَ و ترکَ فقراً» و منظورت از «فقر»، «فقراء» باشد. و اگر حرف ضاد مکسور شود، جمع «ضائِع» خواهد بود، همانند: جائِع و جِیاع.(3)

روایت8.

تفسیر علی بن ابراهیم: «قُلْ تَعَالَوْاْ أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشرِْکُواْ بِهِ شَیًْا وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَنًا»(4)، بگو: «بیایید تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام کرده برای شما بخوانم: چیزی را با او شریک قرار مدهید و به پدر و مادر احسان کنید.}گوید: منظور از «والدین» رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السّلام هستند.(5)

روایت9.

تفسیر عیاشی: ابوبصیر از امام صادق علیه السّلام روایت می­کند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله یکی از «والدین» و علی علیه السّلام دومی است. عرض کردم: در کجای قرآن آمده؟ فرمود: «وَ اعْبُدُواْ اللَّهَ وَ لَا تُشرِْکُواْ بِهِ شَیًْا وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا »(6)

تفسیر فرات: جعفر فزاری همانند این روایت را از ابوبصیر آورده است.(7)

روایت10.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السّلام در مورد آیه: «وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا» فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله یکی از دو پدر و علی علیه السّلام دومی است و فرمود: آیه مربوط به آن در سوره نساء است.(8)

روایت11.

تفسیر امام عسکری علیه السّلام: امام علیه السّلام می­فرماید: خداوند متعال فرموده است: «وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَ بِذِی الْقُرْبی». پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

ص: 8


1- . نساء/ 36
2- . تفسیر قمی: 516
3- . النهایۀ3: 29
4- . انعام / 151
5- . تفسیر قمی: 208
6- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
7- . تفسیر فرات: 28
8- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی

صلی الله علیه و آله أَفْضَلُ وَالِدَیْکُمْ وَ أَحَقُّهُمَا بِشُکْرِکُمْ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَنَا وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَحَقُّنَا عَلَیْهِمْ أَعْظَمُ مِنْ حَقِّ وَالِدَیْهِمْ (1) فَإِنَّا نُنْقِذُهُمْ إِنْ أَطَاعُونَا مِنَ النَّارِ إِلَی دَارِ الْقَرَارِ وَ نُلْحِقُهُمْ مِنَ الْعُبُودِیَّةِ بِخِیَارِ الْأَحْرَارِ وَ قَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السّلام أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ یُقِیمَانِ أَوَدَهُمْ (2) وَ یُنْقِذَانِهِمْ مِنَ الْعَذَابِ الدَّائِمِ إِنْ أَطَاعُوهُمَا وَ یُبِیحَانِهِمُ النَّعِیمَ الدَّائِمَ إِنْ وَافَقُوهُمَا وَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ فَطُوبَی لِمَنْ کَانَ بِحَقِّهِمَا عَارِفاً وَ لَهُمَا فِی کُلِّ أَحْوَالِهِ مُطِیعاً یَجْعَلُهُ اللَّهُ مِنْ أَفْضَلِ سُکَّانِ جِنَانِهِ وَ یُسْعِدُهُ بِکَرَامَاتِهِ وَ رِضْوَانِهِ وَ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام مَنْ عَرَفَ حَقَّ أَبَوَیْهِ الْأَفْضَلَیْنِ (3) مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما السّلام وَ أَطَاعَهُمَا حَقَّ الطَّاعَةِ قِیلَ لَهُ تَبَحْبَحْ (4) فِی أَیِّ الْجِنَانِ شِئْتَ (5) وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام إِنْ کَانَ الْأَبَوَانِ إِنَّمَا عَظُمَ حَقُّهُمَا عَلَی أَوْلَادِهِمَا لِإِحْسَانِهِمَا إِلَیْهِمْ فَإِحْسَانُ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما السّلام إِلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ فَهُمَا بِأَنْ

یَکُونَا أَبَوَیْهِمْ أَحَقُّ وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام مَنْ أَرَادَ أَنْ یَعْلَمَ کَیْفَ قَدْرُهُ عِنْدَ اللَّهِ فَلْیَنْظُرْ کَیْفَ قَدْرُ أَبَوَیْهِ الْأَفْضَلَیْنِ عِنْدَهُ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما السّلام وَ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام مَنْ رَعَی حَقَّ أَبَوَیْهِ الْأَفْضَلَیْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما السّلام لَمْ یَضُرَّهُ مَا ضَاعَ (6) مِنْ حَقِّ أَبَوَیْ نَفْسِهِ وَ سَائِرِ عِبَادِ اللَّهِ فَإِنَّهُمَا یُرْضِیَانِهِمَا بِسَعْیِهِمَا

ص: 9


1- فی المصدر: من حقّ ابوی والدیهم.
2- الاود: العوج.
3- فی المصدر: الافضل و کذا فیما یأتی إلی آخر الروایة.
4- تبحبح: تمکن فی المقام.
5- فی المصدر: حیث شئت.
6- فی المصدر: ما أضاع.

افضل پدران شما که محق­تر و سزاوارتر به سپاسگزاری شماست، محمد و علی صلوات الله علیهِما هستند. و علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: من و علی بن ابی طالب دو پدر این اُمّت هستیم و حقّ ما بر آن­ها از حق والدین آن­ها بیشتر است، زیرا اگر از ما اطاعت کنند، از آتش نجاتشان می­دهیم و به بهشت روانه می­سازیم و از بردگی به بهترین آزادگی می­رسانیم.

فاطمه سلام الله علیها فرمود: محمد و علی دو پدر این اُمّت هستند، کژی­های آنان را راست گردانند و اگر مطیع ایشان باشند، از عذاب دائم نجاتشان می­دهند و اگر با آنان همراه گردند، به بهشت جاویدشان در می­آورند.

حسن بن علی علیهما السّلام فرمود: محمد و علی دو پدر این اُمّتند، پس خوشا به حال کسی که نسبت به ایشان معرفت حاصل کرده و در همه حال مطیعشان باشد و در این صورت خداوند او را از بهترین ساکنان بهشت خود قرار می­دهد و با عطایا و خشنودی خود آنان را به سعادت می­رساند.

حسین بن علی علیهما السّلام فرمود: هرکس حق دو پدر برتر خود یعنی محمد و علی علیهما السّلام را بشناسد و از آنان به درستی اطاعت کند، به وی گفته می­شود: در هر باغی که در بهشت می­پسندی، مقیم شو.

علی بن حسین علیهما السّلام فرمود: اگر حق والدین بر فرزند به سبب احسان آن­ها در حق فرزندانشان باشد، اِحسان محمد و علی علیهما السّلام درباره این اُمّت بسیار بزرگ­تر و ارجمندتر است، به گونه­ای که سبب می­شود این دو، پدرانِ محق­تر به شمار آیند.

محمد بن علی علیهما السّلام فرمود: هرکس بخواهد بداند که چه منزلت و ارجی پیش خدا دارد، باید ببیند چگونه قدرشناس پدران برتر خود یعنی محمد و علی علیهما السّلام است.

جعفر بن محمّد علیهما السّلام فرمود: هرکس حق دو پدر برتر خود یعنی محمد و علی علیهما السّلام را رعایت کند، اگر در حق پدر و مادر نسبی خود و دیگر بندگان قصور کرده باشد، از این جهت زیانی به وی نمی­رسد، زیرا آن دو، رضایت ایشان را برایش به دست می­آورند.

ص: 9

وَ قَالَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السّلام یُعَظَّمُ (1) ثَوَابُ الصَّلَاةِ عَلَی قَدْرِ تَعْظِیمِ الْمُصَلِّی عَلَی أَبَوَیْهِ الْأَفْضَلَیْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما السّلام وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیهما السّلام أَ مَا یَکْرَهُ أَحَدُکُمْ أَنْ یُنْفَی عَنْ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ اللَّذَیْنِ وَلَدَاهُ قَالُوا بَلَی قَالَ فَلْیَجْتَهِدْ أَنْ لَا یُنْفَی عَنْ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ اللَّذَیْنِ هُمَا أَبَوَاهُ أَفْضَلَ مِنْ أَبَوَیْ نَفْسِهِ وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام إِذْ قَالَ رَجُلٌ بِحَضْرَتِهِ إِنِّی لَأُحِبُّ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً علیهما السّلام حَتَّی لَوْ قُطِّعْتُ إِرْباً إِرْباً أَوْ قُرِضْتُ (2) لَمْ أَزُلْ عَنْهُ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّعلیهما السلاملَا جَرَمَ أَنَّ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً علیهما السّلام یُعْطِیَانِکَ (3) مِنْ أَنْفُسِهِمَا مَا تُعْطِیهِمَا أَنْتَ مِنْ نَفْسِکَ إِنَّهُمَا لَیَسْتَدْعِیَانِ لَکَ فِی یَوْمِ فَصْلِ الْقَضَاءِ مَا لَا یَفِی مَا بَذَلْتَهُ لَهُمَا بِجُزْءٍ مِنْ مِائَةِ أَلْفِ أَلْفِ جُزْءٍ مِنْ ذَلِکَ وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام مَنْ لَمْ یَکُنْ وَالِدَا دِینِهِ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّعلیهما السلامأَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنْ وَالِدَیْ (4) نَسَبِهِ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی حِلٍّ وَ لَا حَرَامٍ وَ لَا قَلِیلٍ وَ لَا کَثِیرٍ(5) وَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام مَنْ آثَرَ(6) طَاعَةَ أَبَوَیْ دِینِهِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ عَلَی طَاعَةِ أَبَوَیْ نَسَبِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَأُوثِرَنَّکَ کَمَا آثَرْتَنِی (7) وَ لَأُشَرِّفَنَّکَ بِحَضْرَةِ أَبَوَیْ دِینِکَ کَمَا شَرَّفْتَ نَفْسَکَ بِإِیثَارِ حُبِّهِمَا عَلَی حُبِّ أَبَوَیْ نَفْسِکَ (8) وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ ذِی الْقُرْبی فَهُمْ مِنْ قَرَابَاتِکَ مِنْ أَبِیکَ وَ أُمِّکَ قِیلَ لَکَ اعْرِفْ حَقَّهُمْ کَمَا أَخَذَ بِهِ الْعَهْدَ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَخَذَ عَلَیْکُمْ مَعَاشِرَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ بِمَعْرِفَةِ حَقِّ قَرَابَاتِ مُحَمَّدٍ الَّذِینَ هُمُ الْأَئِمَّةُ بَعْدَهُ وَ مَنْ یَلِیهِمْ بَعْدُ مِنْ خِیَارِ أَهْلِ دِینِهِمْ (9).

ص: 10


1- فی المصدر: لعظم.
2- الارب: العضو. و قرض الشی ء. قطعه.
3- فی المصدر: معطیاک.
4- فی المصدر: نفسه.
5- فی المصدر: و لا بقلیل و لا کثیر.
6- أی اختار.
7- فی المصدر: کما آثرتهما.
8- فی المصدر: نسبک.
9- تفسیر الإمام: 133. و فیه: و من یلیهم بعدهم.

موسی بن جعفر علیهما السّلام فرمود: عظمت ثواب نماز بستگی به میزان تعظیم نمازگزار نسبت به دو پدر برتر خود محمد و علی علیهما السّلام دارد.

علی بن موسی الرضا علیهما السّلام فرمود: آیا ناپسند نمی­دارید که از طرف پدر و مادری که شما را زاده­اند رانده شوید؟ گفتند: بلی، به خدا سوگند ناراحت می­شویم. فرمود: پس هریک از شما تلاش کند از جانب پدر و مادری که برتر از پدر و مادر نسبی او هستند، رانده نشود.

محمد بن علی علیهما السّلام در جواب کسی که به وی عرض کرد: من و محمّد و علی علیهما السّلام را چنان دوست می­دارم که اگر مرا قطعه قطعه کنند دست از اظهار آن بر نمی­دارم؛ فرمود: در این صورت قطعاً محمد و علی علیهِما السّلام از هیچ مساعدتی در حق تو دریغ نمی­ورزند و در روز قیامت محبت تو را هزار هزار برابر جبران می­کنند.

علی بن محمد علیهما السّلام فرمود: هرکس پدر و مادر دینی خود یعنی محمد و علی صلوات الله علیهِما را ارجمندتر از پدر و مادر نسبی خود نداند، حلال و حرام خدا را هرچند اندک، به جا نیاورده است.

حسن بن علی علیهما السّلام فرمود: هرکس اطاعت از پدر و مادر دینی خود یعنی محمد و علی علیهِما السّلام را بر اطاعت از پدر و مادر نسبی خود مقدّم بدارد، خداوند عزّوجل به وی گوید: من نیز تو را بر دیگران مقدّم می­دارم همان­طور که مرا بر پدر و مادر خود مقدّم داشتی و همان­طور که خود را با ایثار محبّت خویش، شرافت بخشیدی، من هم نزد والدین دینی­ات تو را عزّت و شرف می­بخشم.

اما منظور من از «ذی القربی» خویشاوندان پدری و مادری تو هستند. این آیه به تو می­گوید: حق آن­ها را بدان همان­طور که از بنی اسرائیل و نیز از اُمّت محمد صلی الله علیه و آله پیمان گرفت که حق خویشاوندان محمّد صلی الله علیه و آله که امامان پس از وی و خوبان و صالحان این خاندان هستند را بدانند.(1)

ص: 10


1- . تفسیر امام حسن عسکری : 132
«12»

قب، [المناقب لابن شهرآشوب] أَبَانُ بْنُ تَغْلِبَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السّلام: وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً قَالَ الْوَالِدَانُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ علیه السّلام.

سَلَّامٌ الْجُعْفِیُّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام وَ أَبَانُ بْنُ تَغْلِبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: نَزَلَتْ فِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام.

و روی مثل ذلک فی حدیث ابن جبلة.

وَ رَوَی أَبُو الْمَضَا صَبِیحٌ عَنِ الرِّضَا علیه السّلام قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: أَنَا وَ عَلِیٌّ الْوَالِدَانِ.

وَ رُوِیَ عَنْ بَعْضِ الْأَئِمَّةِ: فِی قَوْلِهِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ أَنَّهُ نَزَلَ فِیهِمَا.

النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: أَنَا وَ عَلِیٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ أَنَا وَ عَلِیٌّ مَوْلَیَا هَذِهِ الْأُمَّةِ.

وَ عَنْ بَعْضِ الْأَئِمَّةِ: لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ- وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ- وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ(1) قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ مَا وَلَدَ مِنَ الْأَئِمَّةِ.

الثَّعْلَبِیُّ فِی رَبِیعِ الْمُذَّکِّرِینَ وَ الْخَرْکُوشِیُّ فِی شَرَفِ النَّبِیِّ عَنْ عَمَّارٍ وَ جَابِرٍ وَ أَبِی أَیُّوبَ وَ فِی الْفِرْدَوْسِ عَنِ الدَّیْلَمِیِّ وَ فِی أَمَالِی الطُّوسِیِّ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَنَسٍ کُلُّهُمْ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: حَقُّ عَلِیٍّ عَلَی الْأُمَّةِ کَحَقِّ الْوَالِدِ عَلَی الْوَلَدِ.

وَ فِی کِتَابِ الْخَصَائِصِ عَنْ أَنَسٍ: حَقُّ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَی الْمُسْلِمِینَ کَحَقِّ الْوَالِدِ عَلَی الْوَلَدِ.

مُفْرَدَاتُ أَبِی الْقَاسِمِ الرَّاغِبِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: یَا عَلِیُّ أَنَا وَ أَنْتَ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ مِنْ حُقُوقِ الْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ أَنْ یَتَرَحَّمُوا عَلَیْهِمْ فِی الْأَوْقَاتِ لِیَکُونَ فِیهِمْ أَدَاءُ حُقُوقِهِمْ.

النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: أَنَا وَ عَلِیٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ(2) وَ لَحَقُّنَا عَلَیْهِمْ أَعْظَمُ مِنْ حَقِّ أَبَوَیْ وِلَادَتِهِمْ فَإِنَّا نُنْقِذُهُمْ إِنْ أَطَاعُونَا مِنَ النَّارِ إِلَی دَارِ الْقَرَارِ وَ نُلْحِقُهُمْ مِنَ الْعُبُودِیَّةِ بِخِیَارِ الْأَحْرَارِ قَالَ الْقَاضِی أَبُو بَکْرٍ أَحْمَدُ بْنُ کَامِلٍ یَعْنِی أَنَّ حَقَّ عَلِیٍّ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ أَنْ لَا یَعْصِیَهُ أَبَداً(3).

ص: 11


1- البلد: 1- 3.
2- لیس ما بین العلامتین فی المصدر المطبوع.
3- مناقب آل أبی طالب 1: 581.

روایت12.

مناقب ابن شهر آشوب: امام صادق علیه السّلام فرمود: منظور از «والدین» در آیه: «وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا» رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیهما السّلام هستند.

سلام جعفی از امام باقر و ابان بن تغلب از امام صادق علیه السّلام: این آیه در مورد رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام نازل شده است. ابن جبله نیز این حدیث را روایت کرده است.

ابو المضاصبیح از امام رضا علیه السّلام روایت می­کند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مقصود از «والدین» من و علی هستیم.

از برخی امامان علیه السّلام نقل است که آیه: «أن اشکُرلی و لِوالدیکَ» در شأن آن دو بزرگوار نازل شده است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من و علی پدران این اُمّت هستیم، من و علی اولیای این اُمّت هستیم.

یکی از أئمّه علیه السّلام در مورد: «لَا أُقْسِمُ بهَِذَا الْبَلَدِ*وَ أَنتَ حِلُّ بهَِذَا الْبَلَدِ*وَ وَالِدٍ وَ مَا وَلَدَ»،(1){سوگند

به این شهر، و حال آنکه تو در این شهر جای داری سوگند به پدری [چنان ] و آن کسی را که به وجود آورد.}فرمود: منظور امیرالمؤمنین و آنچه از امامان به وجود آورد، هستند .

ثعلبی در کتاب«ربیع المذکِّرین» و خرگوشی در کتاب «شرف النبیّ» با سندشان نقل کرده­اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حقّ علی بر اُمّت همانند حق پدر بر فرزند است.

در کتاب «الخصائص» از أنس: حقّ علی بن ابی طالب بر مسلمانان همانند حقّ پدر بر فرزند است.

در کتاب «مفردات» ابوالقاسم راغب از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل است که فرمود: ای علی، من و تو پدران این اُمّت هستیم، و از جمله حقوق پدران و مادران آن است که بر ایشان پیوسته و در همه اوقات ترحّم کنند، تا حقوقشان را ادا کرده باشند.

پیامبر صلی الله علیه و آله: من و علی پدران این اُمّت هستیم. و حقّ ما بر ایشان بیشتر از حق پدر و مادرانی است که آنان را به دنیا آورده­اند. زیرا اگر از ما فرمان برند، آن­ها را از آتش نجات می­دهیم و به بهشت جاودان می­بریم و ایشان را از بندگی به بهترین آزادگی می­رسانیم. قاضی ابوبکر بن کامل گوید: معنای این سخن این است که حقّ علی علیه السّلام بر هر مسلمانی آن است که هرگز از فرمان وی سر نپیچد.(2)

ص: 11


1- . بلد/ 3 _ 1
2- . مناقب آل ابی طالب 1: 581
«13»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] سَعِیدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مَالِکٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی مَرْیَمَ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام فَسَأَلَهُ أَبَانُ بْنُ تَغْلِبَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ- اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً قَالَ هَذِهِ الْآیَةُ الَّتِی فِی النِّسَاءِ مَنِ الْوَالِدَانِ قَالَ جَعْفَرٌ علیه السّلام رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ هُمَا الْوَالِدَانِ (1).

«14»

کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ عَبَّاسٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ وَ عَلِیّاً هُمَا الْوَالِدَانِ.

قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سُلَیْمَانَ وَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام یَقُولُ: مِنَّا الَّذِی أُحِلَّ لَهُ الْخُمُسُ وَ مِنَّا الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ وَ مِنَّا الَّذِی صَدَّقَ بِهِ وَ لَنَا الْمَوَدَّةُ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ الْوَالِدَانِ وَ أَمَرَ اللَّهُ ذُرِّیَّتَهُمَا بِالشُّکْرِ لَهُمَا.

«15»

وَ قَالَ أَیْضاً حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ دُرُسْتَ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ مُخْتَارٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ فَقَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ عَلِیّاً أَحَدُ الْوَالِدَیْنِ اللَّذَیْنِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ قَالَ زُرَارَةُ فَکُنْتُ لَا أَدْرِی أَیَّةُ آیَةٍ هِیَ الَّتِی فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ أَوِ الَّتِی فِی لُقْمَانَ قَالَ فَقُضِیَ أَنْ حَجَجْتُ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام فَخَلَوْتُ بِهِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ حَدِیثٌ جَاءَ بِهِ عَبْدُ الْوَاحِدِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ أَیَّةُ آیَةٍ هِیَ الَّتِی فِی لُقْمَانَ أَوِ الَّتِی فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ الَّتِی فِی لُقْمَانَ (2).

بیان

لعل منشأ شک زرارة أن الراوی لعله ألحق الآیة من قبل نفسه أو أن زرارة بعد ما علم أن المراد الآیة التی فی لقمان ذکرها(3).

ص: 12


1- تفسیر فرات: 27 و 28.
2- کنز جامع الفوائد مخطوط.
3- توضیحه أن آیة « اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ» فی سورة لقمان فقط فلا وجه للشک و التردید، الا أن یقال أن عبد الواحد ألحق الآیة من قبل نفسه، و کان ما سمعه من المعصوم الجملة الأولی فقط فاستفسر زرارة عنه علیه السلام أن کون علی أحد الوالدین من أیة الآیتین یستفاد من التی فی النساء أو التی فی لقمان؟ أو یقال. ان عبد الواحد لم یذکر الآیة اصلا و انما الحقها زرارة بعد ما استفاد من الإمام علیه السلام.

روایت13.

تفسیر فرات بن ابراهیم: ابو مریم گوید: نزد امام صادق علیه السّلام بودیم که ابان بن تغلب در مورد مصداق «والدین» در آیه: «وَ اعْبُدُواْ اللَّهَ وَ لَا تُشرِْکُواْ بِهِ شَیْئًا وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا» سؤال کرد. امام علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی بن ابی طالب علیه السّلام «واالدین» هستند.(1)

روایت14.

کنز جامع الفوائد: امام باقر علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام «والدین» هستند. و عبدالله بن سلیمان گوید: شنیدم که امام باقر علیه السّلام می­فرماید: هر که خُمس بر وی حلال گشته، از ماست، آنکه سخن راست آورد، از ماست؛ و آنکه آن را تصدیق نمود از ماست و در کتاب خداوند عزّوجل، موّدت و مهرورزی مخصوص ماست و رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام «والدین» هستند و خداوند به ذرّیه آن­ها امر فرموده که سپاسگزار آن دو باشند.

روایت15.

کنز جامع الفوائد: زراره از عبدالواحد بن مختار نقل کرده که گفت: بر امام باقر علیه السّلام وارد شدم و ایشان فرمود: آیا ندانستی که یکی از «والدینی» که خداوند عزّوجل فرموده: «وَاشکُرلی و لِوالِدیکَ» علی علیه السّلام است؟! زراره گوید: من متوجه نشدم که منظور کدام آیه است، آیه سوره بنی­اسرائیل یا سوره لقمان؟ پس قسمت شد و به حج رفتم و در آنجا به خدمت امام باقر علیه السّلام مشرّف گشته و به طور خصوصی با وی دیدار کرده و گفتم: قربانت گردم، عبدالواحد حدیثی را از شما برایمان آورد. فرمود: آری! عرض کردم: منظور آیه کدام سوره است؟ لقمان یا بنی­اسرائیل؟ فرمود: آیه­ای که در سوره لقمان است.(2)

توضیح

شاید منشأ شکّ زراره آن باشد که راوی آیه را از خود به روایت ملحق کرده باشد یا اینکه بعد از دانستن زراره اینکه منظور آیه سوره لقمان است، آن را ذکر کرده باشد. (3)

ص: 12


1- . تفسیر فرات : 28 _ 27
2- . جامع کنز الفوائد، نسخه خطی
3- . از آنجا که آیه «اشکُرلی و لِوالِدیکَ» فقط در سوره لقمان آمده، موردی برای شک و تردید وجود ندارد مگر اینکه گفته شود عبدالواحد از طرف خود آیه را به حدیث ملحق کرده باشد.
«16»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ (1) رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلِیٍّ علیه السّلام.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْحُسَیْنِ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ: أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام یَقُولُ: رَسُولُ اللَّهِ أَحَدُ الْوَالِدَیْنِ قَالَ قُلْتُ وَ الْآخَرُ قَالَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (2).

«17»

کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَوْذَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَصِیرَةَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ(3) قَالَ یَعْنِی عَلِیّاً وَ مَا وَلَدَ مِنَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام (4).

«18»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ مُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَا أَحَدُ الْوَالِدَیْنِ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الْآخَرُ وَ هُمَا عِنْدَ الْمَوْتِ یُعَایَنَانِ (5).

«19»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام یَقُولُ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا مَاتَ رَأَی رَسُولَ اللَّهِ وَ عَلِیّاً یَحْضُرَانِهِ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا أَحَدُ الْوَالِدَیْنِ وَ عَلِیٌّ الْآخَرُ قَالَ قُلْتُ وَ أَیُّ مَوْضِعٍ ذَلِکَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ قَالَ قَوْلُهُ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً(6).

بیان

قد مرت الأخبار فی ذلک فی باب أسماء النبی صلی الله علیه و آله و فی کتاب الإمامة و تحقیقه أن للإنسان حیاة بدنیة بالروح الحیوانیة و حیاة أبدیة بالإیمان و العلم و الکمالات الروحانیة التی هی موجبة لفوزه بالسعادات الأبدیة و قد وصف الله تعالی فی مواضع من کتابه الکفار بأنهم أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ(7) و وصف أموات کمل المؤمنین

ص: 13


1- العنکبوت: 8 لقمان: 14. الاحقاف: 15.
2- مخطوط.
3- البلد: 3.
4- مخطوط.
5- تفسیر فرات: 32 و فیه: و هما یعاینان عند الموت.
6- تفسیر فرات: 35.
7- منها قوله تعالی. « إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی» النمل: 80.

روایت16.

کنز جامع الفوائد: جابر گوید: از امام باقر علیه السّلام شنیدم که در مصداق آیه: «وَ وَصَّیْنَا الْانسَانَ بِوَالِدَیْهِ»،(1)

انسان را درباره پدر و مادرش سفارش کردیم.} فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام هستند.

از بشیر دهّان نقل است که شنیده است امام صادق علیه السّلام می­فرماید: رسول خدا صلی الله علیه و آله یکی از والدین است. عرض کردم: و آن دیگری؟ فرمود: او علی بن ابی طالب علیه السّلام است. (2)

روایت17.

کنز جامع الفوائد: از امام باقر علیه السّلام شنیدم که مفهوم آیه «وَ وَالِدٍ وَ مَا وَلَدَ» (3)

علی علیه السّلام و امامانی هستند که از نسل او به دنیا می­آیند.(4)

روایت18.

تفسیر فرات: مُعَلَّی بن خنیس گوید: شنیدم که امام صادق علیه السّلام از نبی اکرم صلی الله علیه و آله روایت می­کند که آن حضرت فرمود: من یکی از «والدین» هستم و دیگری علی بن ابی طالب علیه السّلام است و این دو به هنگام مرگ به نظر محتضران می­آیند.

روایت19.

تفسیر فرات بن ابراهیم: ابو بصیر گوید: شنیدم که امام صادق علیه السّلام می­فرماید: چون مرگ مؤمن فرا رسد، رسول خدا و علی علیه السّلام را بر بالین خود حاضر خواهد دید. و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: یکی از والدین من هستم و آن دیگری علی علیه السّلام است. عرض کردم: در کجای قرآن به این مطلب اشاره شده است؟ فرمود: آیه: «وَ اعْبُدُواْ اللَّهَ وَ لَا تُشرِْکُواْ بِهِ شَیًْئاً وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا»(5)

توضیح

در این مورد در باب «أسماء النبیّ صلی الله علیه و آله وسلَّم» و نیز در کتاب «الامامۀ» به تفصیل سخن رفته است و گزیده آن چنین است که انسان دارای یک حیات جسمانی با روح حیوانی و یک زندگی ابدی با ایمان و عِلم و کمالات روحانی است که به موجب آن­ها سعادت أبدی را به دست می­آورد و خداوند متعال در چند جای قرآن کفّار را مردگانی دانسته است که فاقد حیات هستند هرچند به ظاهر زنده­اند.(6)

همان طور که مردگانی از قبیل مؤمنان را زنده دانسته

ص: 13


1- . عنکبوت/ 8. لقمان/ 14. أحقاف/ 15
2- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
3- . بلد/ 3
4- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
5- . تفسیر فرات: 35. نساء/36
6- . از جمله آیه: «إِنَّکَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتی» {البته تو مردگان را شنوا نمی­گردانی} (نمل/ 80)

بالحیاة کما قال الله تعالی وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً(1) و قال فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً(2) إلی غیر ذلک من الآیات و الأخبار و حق الوالدین فی النسب إنما یجب لمدخلیتهما فی الحیاة الأولی الفانیة لتربیة الإنسان فیما یقوی و یؤید تلک الحیاة و حق النبی و الأئمة صلوات الله علیهم أجمعین إنما یجب من الجهتین معا أما الأولی فلکونهم علة غائیة لإیجاد جمیع الخلق و بهم یبقون و بهم یرزقون و بهم یمطرون و بهم یدفع الله العذاب و بهم یسبب الله الأسباب و أما الثانیة التی هی الحیاة العظمی فبهدایتهم اهتدوا و من أنوارهم اقتبسوا و بینابیع علمهم أحیاهم الله حیاة طیبة لا یزول عنهم أبد الآبدین فثبت أنهم الآباء الحقیقیة الروحانیة التی یجب علی الخلق رعایة حقوقهم و الاحتراز عن عقوقهم صلوات الله علیهم أجمعین و قد مضی بعض تحقیقات ذلک فی أبواب کتاب الإمامة.

و قال الراغب الأصفهانی فی المفردات الأب الوالد و یسمی کل من کان سببا فی إیجاد شی ء أو إصلاحه أو ظهوره أبا و لذلک سمی (3) النبی صلی الله علیه و آله أبا المؤمنین قال الله تعالی النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ (4) و فی بعض القراءات و هو أب لهم.

وَ رُوِیَ: أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السّلام أَنَا وَ أَنْتَ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ.

و إلی هذا أشار بقوله کل سبب و نسب منقطع یوم القیامة إلا سببی و نسبی و قیل أبو الأضیاف لتفقده إیاهم و أبو الحرب لمهیجها و سمی العم مع الأب أبوین و کذلک الأم مع الأب و کذلک الجد مع الأب و سمی (5) معلم الإنسان أباه لما تقدم ذکره (6) و قد حمل

ص: 14


1- آل عمران: 169.
2- النحل: 97 و منها قوله تعالی: « وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْیاءٌ وَ لکِنْ لا تَشْعُرُونَ» البقرة: 154.
3- فی المصدر: یسمی.
4- الأحزاب: 6.
5- فی المصدر: یسمی.
6- من ان کل من کان سببا فی ایجاد شی ء او اصلاحه او ظهوره یسمی أبا.

و فرموده است: «وَ لَا تحَْسَبنَ َّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتَاً»،(1){هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده اند، مرده مپندار.} همچنین فرموده است: «وَلنُحْیِیَنَّهُ حَیَوةً طَیِّبَةً»،(2){قطعاً

او را با زندگی پاکیزه ای، حیاتِ [حقیقی ] بخشیم.}و دیگر آیات و روایات . علّت وجوب حق والدین نَسَبی را در این دنیای فانی باید با مسئولیت تربیت فرزندان برای برخوردار شدن از زندگی خوب و مناسب در این دنیا دانست لیکن حقّ پیامبر و امامان صلوات الله علیهِم اجمعین هم مرتبط به زندگی این جهان و هم حیات اُخروی است. اما حق آن­ها در زندگی این جهانی بدان سبب است که علت غائی آفرینش مخلوقات، آن­ها هستند و بقایشان به بقای آن­ها مربوط است و به حرمت آن­ها روزی داده می­شوند و به برکت وجود آن­ها باران می­بارد و خداوند عذاب را به خاطر آن­ها از بقیه دفع می­کند و خداوند به واسطه آنها گشایش در کارها را به وجود می­آورد. اما حق آنان در زندگی آن جهانی آن است که مردم به راهنمایی ایشان هدایت یافتند و به انوار آن­ها راه راست را پیدا کردند و با چشمه­های علم ایشان، خداوند حیات پاکیزه­ای نصیبشان ساخته که همیشه باقی و پا برجاست. بدین ترتیب ثابت می­شود که پدران حقیقی روحانی که مردم باید حقوق آنان را رعایت کنند و از نافرمانی­شان خودداری کنند، ایشان صلوات الله علیهِم اجمعین هستند که در کتاب «الامامۀ» به برخی بررسی­ها در این مورد اشاره کردیم.

راغب اصفهانی در کتاب المفردات می­نویسد: الأب: پدر، و این لفظ بر کسی که موجب به وجود آمدن چیزی یا اصلاح یا ظهور آن شود اطلاق می­گردد و به همین جهت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله را پدر مؤمنان نامیده­اند. خداوند متعال می­فرماید: «النَّبیِ ُّ أَوْلیَ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتهُُمْ»،(3){پیامبر

به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند.} و در بعضی از قرائت­ها «وَ هُوَ أب لَهُم» نیز به آیه اضافه شده است.

روایت است که پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: من و تو پدران این اُمّت هستیم؛ و به همین نکته اشاره دارد سخن آن حضرت که می­فرماید: در روز قیامت تمام خویشاوندی­های نسبی و سببی منقطع می­شوند جز سبب و نَسَب من؛ و گفته شده: و به سبب اینکه بسیار مهمان­نواز بوده­اند، «ابوالأضیاف» نامیده شده­اند و به دلیل گرم کردن میدان نبرد «ابوالحرب»ش می­نامیدند. عمو و پدر را با هم نیز «والدین» گفته­اند؛ همین­طور مادر با پدر و همچنین جدّ و پدر. معلّم انسان را به دلیل آنچه گفته شد، پدر او می­نامند و مفهوم آیه: «إِنَّا وَجَدْنَا ءَابَاءَنَا عَلیَ أُمَّة»،(4){«ما

پدران خود را بر آیینی یافتیم.} را حمل

ص: 14


1- . آل عمران/ 169
2- . نحل/97
3- احزاب / 6
4- . زخرف/ 22

قوله عز و جل إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ(1) علی ذلک أی علماءنا الذین ربونا بالعلم بدلالة قوله تعالی إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا(2) و قیل فی قوله أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ (3) أنه عنی الأب الذی ولده و المعلم الذی علمه و فلان أبو بهیمة(4) أی یتفقدها تفقد الأب (5).

باب 27 أنه صلوات الله علیه حبل الله و العروة الوثقی و أنه متمسک بها

الأخبار

«1»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ ابْنِ یَزِیدَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السّلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی- وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً(6) قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِینُ (7).

«2»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا رَفَعُوهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ (8) قَالَ الْحَبْلُ مِنَ اللَّهِ کِتَابُ اللَّهِ وَ الْحَبْلُ مِنَ النَّاسِ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (9).

«3»

کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] رَوَی الْمُفِیدُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ الْغَیْبَةِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ جَالِساً فِی الْمَسْجِدِ وَ أَصْحَابُهُ حَوْلَهُ فَقَالَ لَهُمْ یَطْلُعُ عَلَیْکُمْ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ یَسْأَلُ عَمَّا یَعْنِیهِ (10) قَالَ

ص: 15


1- الزخرف: 22 و 23.
2- الأحزاب: 67.
3- لقمان: 14.
4- الصحیح کما فی المصدر« و فلان یأبو بهمه» و البهم أولاد البقر و المعز و الضأن. و الواحد: البهمة- بسکون الهاء و فتحها-
5- المفردات فی غریب القرآن. 4- 5. و لا یوجد ما نقله عنه الا فی هامش( ک) فقط.
6- آل عمران: 103.
7- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
8- آل عمران: 112.
9- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
10- أی عما یهمه و یهتم به.

بر این معنا کرده­اند یعنی اینکه«أباءنا» به معنای عالمانی که ما را با عِلم تربیت کردند؛ شمرده شود، به دلیل آیه: «إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَ کُبرََاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا»،(1){ما رؤسا و بزرگان خویش را اطاعت کردیم و ما را از راه به در کردند.} و نیز گفته شده منظور از آیه: «أَنِ اشْکُرْ لیِ وَ لِوَالِدَیْک»(2) پدری است که وی را به دنیا آورده و مُعلِّمی که او را آموزش داده است؛ زیرا در عرب اگر به کسی گفته شود: «ابو بَهیمه» (: پدر چهار پا) این مفهوم را می­رساند که وی پدرانه از آن مراقبت می­کند.(3)

باب بیست و هفتم : امیرالمؤمنین علیه السلام «حبل الله» و «عروۀ الوثقی» است که بدان چنگ زنند

روایات

روایت1.

تفسیر عیاشی: ابن یزید گوید: از موسی بن جعفر علیهما السّلام پرسیدم مصداق آیه: «وَ اعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا»،(4) {و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید.} کیست؟ فرمود: علی بن ابی طالب علیه السّلام ریسمان محکم خداست.(5)

روایت2.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام درباره مفهوم آیه: «إِلَّا بحَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِّنَ النَّاس»،(6){مگر

آنکه به پناه امان خدا و زینهار مردم روند} فرمود: «حبل من الله» قرآن است و «حبل من الناس» علی بن ابی طالب علیه السّلام!(7)

روایت3.

کنز جامع الفوائد، تأویل الآیات الظاهرة: علی بن حسین علیهما السّلام فرمود: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله در مسجد نشسته بود و صحابه نیز حضور داشتند. پیامبر به آنان فرمود: مردی از بهشتیان بر شما وارد می­شود و سؤالی می­کند که برایش اهمیّت بسیار دارد. گفت: مردی ص: 15


1- . احزاب /67
2- . لقمان/ 14
3- . مفردات فی غریب القرآن: 5 _4
4- . آل عمران/ 103
5- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
6- . آل عمران/ 112
7- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی

فَطَلَعَ عَلَیْنَا رَجُلٌ شَبِیهٌ بِرِجَالِ مِصْرَ فَتَقَدَّمَ وَ سَلَّمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَلَسَ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی سَمِعْتُ اللَّهَ یَقُولُ: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا فَمَا هَذَا الْحَبْلُ الَّذِی أَمَرَنَا اللَّهُ تَعَالَی بِالاعْتِصَامِ بِهِ وَ أَنْ لَا نَتَفَرَّقَ عَنْهُ قَالَ فَأَطْرَقَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَاعَةً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ أَشَارَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ قَالَ هَذَا حَبْلُ اللَّهِ الَّذِی مَنْ تَمَسَّکَ بِهِ عُصِمَ فِی دُنْیَاهُ وَ لَمْ یَضِلَّ فِی آخِرَتِهِ قَالَ فَوَثَبَ الرَّجُلُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ احْتَضَنَهُ مِنْ وَرَاءِ ظَهْرِهِ وَ هُوَ یَقُولُ اعْتَصَمْتُ بِحَبْلِ اللَّهِ وَ حَبْلِ رَسُولِهِ ثُمَّ قَالَ فَوَلَّی وَ خَرَجَ فَقَامَ رَجُلٌ مِنَ النَّاسِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَلْحِقُهُ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یَسْتَغْفِرَ لِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذاً تَجِدُهُ مَرْفِقاً قَالَ فَلَحِقَهُ الرَّجُلُ وَ هُوَ عُمَرُ وَ سَأَلَهُ أَنْ یَسْتَغْفِرَ لَهُ فَقَالَ هَلْ فَهِمْتَ مَا قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ وَ مَا قُلْتُ لَهُ قَالَ الرَّجُلُ نَعَمْ فَقَالَ لَهُ إِنْ کُنْتَ مُتَمَسِّکاً بِذَلِکَ الْحَبْلِ فَغَفَرَ اللَّهُ لَکَ وَ إِلَّا فَلَا غَفَرَ اللَّهُ لَکَ وَ تَرَکَهُ (1).

«4»

نی، [الغیبة] للنعمانی مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْخَیْبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ التَّیْمِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ: مِثْلَهُ (2).

بیان

أرفقه رفق به و نفعه.

«5»

قب، [المناقب لابن شهرآشوب] الْبَاقِرُ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ أَیْنَ ما ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ (3) کِتَابٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْعَنْبَرِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ سَأَلَهُ أَعْرَابِیٌّ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی- وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ فَوَضَعَهَا عَلَی کَتِفِ عَلِیٍّ فَقَالَ یَا أَعْرَابِیُّ هَذَا حَبْلُ اللَّهِ فَاعْتَصِمْ بِهِ فَدَارَ الْأَعْرَابِیُّ مِنْ خَلْفِ عَلِیٍّ وَ الْتَزَمَهُ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ أَنِّی اعْتَصَمْتُ بِحَبْلِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَلْیَنْظُرْ إِلَی هَذَا.

وَ رَوَی نَحْواً مِنْ ذَلِکَ الْبَاقِرُ وَ الصَّادِقُ علیهما السلام

سُفْیَانُ بْنُ عُیَیْنَةَ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ مَنْ یُسْلِمْ

ص: 16


1- کنز جامع الفوائد مخطوط.
2- الغیبة للنعمانیّ: 16.
3- آل عمران: 112، و ما بعدها ذیلها.

بر ما نمایان شد که بیشتر به مردم مصر شباهت داشت. وی جلو آمده و به رسول خدا صلی الله علیه و آله

سلام داد و نشست و گفت: یا رسول الله، شنیده­ام که خداوند می­فرماید: «وَاعتَصموا بِحبل الله جمیعاً و لا تَفَرّقُوا»، این ریسمانی که خداوند به ما دستور داده به آن چنگ زنیم و از او دور نشویم چیست؟ پس رسول خدا صلی الله علیه و آله مدتی سر به زیر افکنده و سپس سر برداشته و با دست به علی بن ابی طالب علیه السّلام اشاره نموده و فرمود: این همان ریسمان الهی است که هر کس به او چنگ زند، در دنیا از ارتکاب گناه احتراز می­جوید و در آخرت از جمله گمراهان نخواهد بود. پس آن مرد از پشت سر علی علیه السّلام را در آغوش کشیده و می­گفت: من به ریسمان خدا و رسولش چنگ زده­ام. سپس برخاست و از آنجا رفت. پس مردی از حاضران برخاست و عرض کرد: یا رسول الله، آیا به دنبالش بروم و از او بخواهم برایم استغفار کند؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله

فرمود: اگر نسبت به تو ارفاق کند! پس آن مرد _ که عمر بود _ در پی وی افتاد و از او خواست برایش استغفار کند. گفت: آیا فهمیدی رسول خدا به من چه گفت و من به او چه گفتم؟ گفت: بلی! پس به وی گفت: اگر متمسّک به آن ریسمان هستی، خدایت بیامرزد و اگر نیستی، خدایت نیامرزد! و رفت.(1)

روایت4.

الغیبة نعمانی: با سند خود از محمد بن حسین از پدرش از جدّش همین روایت را نقل کرده است.(2)

توضیح

«أرفقه»: با او مهربان شد و سودش رساند.

روایت5.

مناقب ابن شهر آشوب: امام باقر علیه السّلام در باب مصداق آیه: «ضرُِبَتْ عَلَیهِْمُ الذِّلَّةُ أَیْنَ مَا ثُقِفُواْ إِلَّا بحَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ»،(3){هر

کجا یافته شوند، به خواری دچار شده اند مگر آنکه به پناه امان خدا و زینهار مردم [روند]} می­فرماید: «حَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ» کتاب از جانب خداست و «حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ» علی بن ابی طالب است.

مردی عرب و بادیه نشین از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره مصداق آیه «وَاعتَصموا بِحبل الله» پرسید؛ پیامبر صَلی الله علیه و آله دست خود را بر شانه علی علیه السلام نهاد و فرمود: ای عرب بادیه نشین! این همان حبل خداست، پس به او چنگ بزن. پس آن مرد عرب به پشت سر امام علی علیه السّلام رفته و او را در آغوش گرفته گفت: خداوندا، تو را گواه می­گیرم که به ریسمان تو چنگ زدم. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر کسی دوست دارد مردی بهشتی را ببیند، به این مرد نگاه کند. از امام باقر و صادق علیهِما السّلام نیز روایتی شبیه به این مضمون نقل شده است.

انس بن مالک درباره مصداق آیه: «وَ مَن یُسْلِمْ

ص: 16


1- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
2- . الغیبۀ : 16
3- . آل عمران / 112

وَجْهَهُ إِلَی اللَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ (1) قَالَ نَزَلَ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام کَانَ أَوَّلَ مَنْ أَخْلَصَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ أَیْ مُؤْمِنٌ مُطِیعٌ- فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی قَوْلُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ إِلَی اللَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ وَ اللَّهِ مَا قُتِلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ إِلَّا عَلَیْهَا.

وَ رُوِیَ: فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی یَعْنِی وَلَایَةَ عَلِیٍّ علیه السّلام.

الرِّضَا علیه السّلام قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَتَمَسَّکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی فَلْیَتَمَسَّکْ بِحُبِّ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (2).

«6»

نی، [الغیبة] للنعمانی: بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: وَفَدَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَهْلُ الْیَمَنِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ وَصِیُّکَ قَالَ هُوَ الَّذِی أَمَرَکُمْ بِالاعْتِصَامِ بِهِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ بَیِّنْ لَنَا مَا هَذَا الْحَبْلُ فَقَالَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ فَالْحَبْلُ مِنَ اللَّهِ کِتَابُهُ وَ الْحَبْلُ مِنَ النَّاسِ وَصِیِّی فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ وَصِیُّکَ فَقَالَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ- أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ (3) فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا جَنْبُ اللَّهِ هَذَا فَقَالَ هُوَ الَّذِی یَقُولُ اللَّهُ فِیهِ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا(4) فَوَصِیِّی السَّبِیلُ (5) إِلَیَّ مِنْ بَعْدِی فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ بِالَّذِی بَعَثَکَ (6) أَرِنَاهُ فَقَدِ اشْتَقْنَا إِلَیْهِ فَقَالَ هُوَ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ آیَةً لِلْمُتَوَسِّمِینَ-(7) فَإِنْ نَظَرْتُمْ إِلَیْهِ نَظَرَ مَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ عَرَفْتُمْ أَنَّهُ وَصِیِّی کَمَا عَرَفْتُمْ أَنِّی نَبِیُّکُمْ فَتَخَلَّلُوا الصُّفُوفَ وَ تَصَفَّحُوا الْوُجُوهَ (8) فَمَنْ هَوَتْ إِلَیْهِ قُلُوبُکُمْ فَإِنَّهُ هُوَ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ (9) یَقُولُ: فَاجْعَلْ

ص: 17


1- لقمان: 22، و ما بعدها ذیلها.
2- مناقب آل أبی طالب 1: 561 و 562.
3- الزمر: 56.
4- الفرقان: 27. و صدرها: و یوم یعض. اه.
5- فی المصدر: هو وصیی و السبیل اه.
6- فی المصدر: بالذی بعثک بالحق.
7- فی المصدر: للمؤمنین المتوسمین.
8- تخلل القوم: دخل بینهم. و تصفحهم: تأمل وجوههم لیتعرف أمرهم.
9- فی المصدر: یقول فی کتابه.

وَجْهَهُ إِلیَ اللَّهِ وَ هُوَ محُْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی»،(1){و هر کس خود را _ در حالی که نیکوکار باشد _ تسلیم خدا کند، قطعاً در ریسمان استوارتری چنگ در زده.}گوید: این آیه در حق علی علیه السّلام نازل شده است؛ زیرا او نخستین کسی است که نیکوکارانه خود را تسلیم خدا کرد و به ریسمان استوار او چنگ زد. به خدا سوگند، علی علیه السّلام جز بر سر قول «لا إله ألّا الله» و «إلی الله عاقبۀ الأُمور» کشته نشد. و روایت شده است که «عروۀ الوثقی» ولایت علی علیه السّلام است.

امام رضا علیه السّلام می­فرماید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرکس دوست داشته باشد به «عروۀ الوثقی» چنگ زند، به حُبّ علی علیه السّلام چنگ بزند.(2)

روایت6.

الغیبة نعمانی: جابر گوید: مردمانی از یمن به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیده و گفتند: یا رسول الله، وصیّ تو کیست؟ فرمود: او همان کسی است که خداوند دستور داده به وی چنگ زنید و فرمود: «وَاعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُوا». عرض کردند: برای ما روشن کنید که این ریسمان چیست؟ فرمود: آن ریسمان کلام خداست، آنجا که می­فرماید: «إِلَّا بحَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ». «حَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ» قرآن است و«حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ» وصیّ بعد از من است. گفتند: یا رسول الله وصیّ تو کیست؟ فرمود: او همان کسی است که خداوند درباره­اش گفته است: «أَن تَقُولَ نَفْسٌ یَاحَسْرَتیَ عَلیَ مَا فَرَّطتُ فیِ جَنبِ الله»،(3){تاآنکه [مبادا] کسی بگوید: «دریغا بر آنچه در حضور خدا کوتاهی ورزیدم.}گفتند: یا رسول الله ، «جنب الله» چیست؟ فرمود: او کسی است که خداوند درباره­اش می­فرماید: «یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلیَ یَدَیْهِ یَقُولُ یَلَیْتَنیِ اتخََّذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلاً»،(4){ستمکار

دستهای خود را می گَزد [و] می گوید: «ای کاش با پیامبر راهی برمی گرفتم.»}وصیّ من همان «سَبیل» است که به سوی من ختم می­شود. گفتند: یا رسول الله، تو را به آنکه به حق مبعوثتان فرمود، او را به ما نشان دهید که مشتاق دیدنش گشتیم. فرمود: او همان کسی است که خداوند وی را آیتی برای جویندگان قرار داد، اگر با نگاه کسی که قلب بینا دارد و شاهدانه گوش فرا می­دهد، در پی­ او باشید، در خواهید یافت که او وصیّ من است همان­طور که دریافتید، من پیامبر شما هستم. پس به میان صف جمعیت مردم بروید و به سیمای آن­ها خیره شوید، و ببینید قلبتان به چه کس مایل است، وصیّ من اوست! زیرا خداوند عزّوجل می­فرماید: «فَاجْعَلْ

ص: 17


1- . لقمان/ 22
2- . مناقب آل ابی طالب 1: 562 _ 561
3- . زمر/ 56
4- . فرقان/ 27

أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ (1) إِلَیْهِ وَ إِلَی ذُرِّیَّتِهِ فَقَامُوا جَمِیعاً وَ تَخَلَّلُوا الصُّفُوفَ وَ أَخَذُوا بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ الْحَدِیثُ طَوِیلٌ اخْتَصَرْنَاهُ وَ سَیَأْتِی بِطُولِهِ إِنِ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (2).

«7»

کشف، [کشف الغمة] مِمَّا أَخْرَجَهُ الْعِزُّ الْمُحَدِّثُ الْحَنْبَلِیُّ: قَوْلُهُ تَعَالَی وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً قَالَ الْعِزُّ الْمُحَدِّثُ حَبْلُ اللَّهِ عَلِیٌّ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ علیهم السلام (3).

«8»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ سَلَّامِ بْنِ أَبِی عُرْوَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ أَیْنَ ما ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ قَالَ مَا یَقُولُ النَّاسُ فِیهَا قَالَ قُلْتُ یَقُولُونَ حَبْلٌ مِنَ اللَّهِ کِتَابُهُ وَ حَبْلٌ مِنَ النَّاسِ عَهْدُهُ الَّذِی عَهِدَ إِلَیْهِمْ قَالَ کَذَبُوا قَالَ قُلْتُ مَا تَقُولُ فِیهَا قَالَ فَقَالَ حَبْلٌ مِنَ اللَّهِ کِتَابُهُ وَ حَبْلٌ مِنَ النَّاسِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (4).

«9»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی حَفْصٍ الْأَعْشَی عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السّلام قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ فِی هَیْئَةِ أَعْرَابِیٍّ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مَا مَعْنَی- وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنَا نَبِیُّ اللَّهِ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ حَبْلُهُ فَخَرَجَ الْأَعْرَابِیُّ وَ هُوَ یَقُولُ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ اعْتَصَمْتُ بِحَبْلِهِ (5).

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (6).

«10»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ الْبَجَلِیِّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السّلام: وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ الْحَبْلُ الَّذِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی- وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا فَمَنْ تَمَسَّکَ بِهِ کَانَ مُؤْمِناً وَ مَنْ تَرَکَهُ خَرَجَ مِنَ الْإِیمَانِ (7).

«11»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرٌ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام قَالَ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِسٌ

ص: 18


1- إبراهیم: 37.
2- الغیبة للنعمانیّ: 15 و 16. و لا یوجد الروایة الا فی هامش( ک).
3- کشف الغمّة: 92.
4- تفسیر فرات: 14.
5- تفسیر فرات: 14.
6- تفسیر فرات: 14.
7- تفسیر فرات: 14.

أَفِْئدَةً مِّنَ النَّاسِ تهَْوِی إِلَیهِْم »،{پس دلهای برخی از مردم را به سوی آنان گرایش ده.} یعنی متمایل به او و ذرّیه او می­شوند. پس حاضران جملگی در میان جمع به جستجو پرداخته و دست علی علیه السّلام را گرفتند، و این حدیث طولانی است که آن را مختصر کردیم و تفصیل آن إن شاء الله تعالی به زودی آورده خواهد شد.(1)

روایت7.

کشف الغمّۀ: از جمله روایاتی که عزّ محدّث حنبلی استخراج کرده، آن است که گوید: منظور از«حبل الله» در آیه: «وَاعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا» علی و اهل بیت او علیهم السلام هستند.(2)

روایت8.

تفسیر فرات بن ابراهیم: أبان بن تغلب گوید: از امام باقر علیه السّلام پرسیدم: مفهوم آیه: «ضُرِبَت عَلَیهِْمُ الذِّلَّةُ أَیْنَ مَا ثُقِفُواْ إِلَّا بحَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ» چیست؟ فرمود: مردم (اهل تسنن) در این باره چه می­گویند؟ عرض کردم: می­گویند «حَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ» قرآن است و«حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ» عهد و پیمانی است که خدا از انسان گرفته است. فرمود: دروغ گفتند! عرض کردم: شما در این مورد چه می­ فرمایید؟ فرمود: «حَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ » قرآن است و«حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ» علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(3)

روایت9.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام از پدرش از جدّ بزرگوارش روایت کرده است که فرمود: مردی عرب به شکل بادیه­نشینان نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: یا رسول الله، پدر و مادرم قربانت گردند، معنی: «وَاعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُوا» چیست؟ فرمود: من پیامبر خدا هستم و علی بن ابی طالب ریسمان اوست. پس آن مرد اعرابی از مجلس خارج شد در حالی که می­گفت: به خدا و رسول او ایمان آوردم و به ریسمانش چنگ زدم.(4)

تفسیر فرات بن ابراهیم: محمد بن حسن بن ابراهیم با سند خود از ابن عباس نظیر این روایت را نقل کرده است.(5)

روایت10.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام فرمود: ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام همان ریسمانی است که خداوند در آیه: «وَاعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُوا» آن را بیان کرده است. پس هرکس به این ریسمان چنگ زند، مؤمن است و آنکه رهایش سازد، از دایره ایمان خارج شده است.(6)

روایت11.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان صحابه خود نشسته

ص: 18


1- . الغیبة للنعمانی: 15 _16
2- . کشف الغمّۀ : 92
3- . تفسیر فرات: 14
4- . تفسیر فرات : 14
5- . تفسیر فرات : 14
6- . تفسیر فرات: 14

فِی جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ إِذْ وَرَدَ عَلَیْهِ أَعْرَابِیٌّ فَبَرَکَ (1) بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی سَمِعْتُ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا فَهَذَا الْحَبْلُ الَّذِی أَمَرَنَا بِالاعْتِصَامِ بِهِ مَا هُوَ قَالَ فَضَرَبَ النَّبِیُّ یَدَهُ عَلَی کَتِفِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَقَالَ وَلَایَةُ هَذَا قَالَ فَقَامَ الْأَعْرَابِیُّ وَ ضَبَطَ بِکَفَّیْهِ إِصْبَعَیْهِ جَمِیعاً ثُمَّ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَعْتَصِمُ بِحَبْلِهِ قَالَ وَ شَدَّ أَصَابِعَهُ (2).

أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی حَفْصٍ الصَّائِغِ قَالَ: سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام یَقُولُ فِی قَوْلِهِ: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً قَالَ نَحْنُ حَبْلُ اللَّهِ.

«12»

مد، [العمدة] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ حَسَنِ بْنِ حُسَیْنٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَلِیٍّ الرَّبَعِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام قَالَ: نَحْنُ حَبْلُ اللَّهِ الَّذِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا(3).

بیان

(4) أقول: و رأیت فی أصل تفسیره أیضا.

«13»

الْخَصَائِصُ لِلسَّیِّدِ الرَّضِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عِیسَی الضَّرِیرِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السّلام قَالَ: خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَرَضِهِ الَّذِی مَاتَ فِیهِ فَقَالَ یَا مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ مَنْ حَضَرَ فِی یَوْمِی هَذَا وَ سَاعَتِی هَذِهِ مِنَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ لِیُبَلِّغْ شَاهِدُکُمْ غَائِبَکُمْ أَلَا إِنِّی خَلَّفْتُ فِیکُمْ کِتَابَ اللَّهِ فِیهِ النُّورُ وَ الْهُدَی وَ الْبَیَانُ لِمَا فَرَضَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْ شَیْ ءٍ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ حُجَّتِی وَ حُجَّةُ وَلِیِّی وَ خَلَّفْتُ فِیکُمُ الْعِلْمَ الْأَکْبَرَ عِلْمَ الدِّینِ وَ نُورَ الْهُدَی وَ ضِیَاءَهُ وَ هُوَ

ص: 19


1- أی قام.
2- تفسیر فرات: 15. و فیه: و أعتصم بحبل اللّه.
3- العمدة: 150.
4- من هنا الی البیان الآتی یوجد فی هامش( ک) فقط.

بود که مردی از اعراب بادیه نشین وارد مجلس شد و در حضور پیامبر صلی الله علیه و آله نشسته و عرض کرد: یا رسول الله، شنیده­ام که خداوند متعال در قرآن فرموده است: «وَاعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُوا»، این ریسمانی که دستور یافته­ایم به آن چنگ زنیم چیست؟ پیامبر صلی الله علیه و آله دست بر شانه علی بن ابی طالب علیه السّلام گذاشته و فرمود: «ولایتِ» این آقاست. پس آن اعرابی با دو دست خود انگشتان دو دست علی علیه السّلام را محکم گرفته و گفت: «أشهَدُ أن لا إله إلّا الله و أشهدُ أنَّ محمّداً رسولُ الله و أعتَصِمُ بِحبلِهِ (و به ریسمان او چنگ می­زنم)» این را گفت: و انگشتان خود را بست.(1)

مؤلف: ابن بطریق در المستدرک از ابو نعیم با سند خود از ابوحفص صائغ نقل می­کند که گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که درباره آیه: «وَاعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا» فرمود: «حَبلِ الله» ما هستیم.(2)

روایت12.

العمدۀ: امام صادق علیه السّلام فرمود: آن «حَبلِ الله»ی که خداوند می­فرماید: «وَاعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُوا» ما هستیم.

مؤلف

در تفسیر او نیز این روایت را دیده­ام.

روایت13.

الخصائص: امام موسی بن جعفر علیهما السّلام از پدرش روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در همان بیماری که بدان از دنیا رفت، در خطبه­ای فرمود: ای گروه مهاجرین و انصار و هر که در این روز و در این ساعت از انس و جن صدای مرا می­شنود؛ حاضران شما غایبان را آگاه سازند که من در میان شما کتاب خدا را به جا گذاشتم که در برگیرنده نور است و هدایت و احکامی که خداوند فرض نموده تا حجّت خدا و حجّت من و حجّت ولیّ من بر شما باشد. و عِلم اکبر را که همان علم دین و نور هدایت و درخشش اوست در میان شما به جا گذاشتم و او علی بن ابی طالب علیه السّلام است، همان ریسمان خداوندی که فرمود: «وَ اعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُواْ وَ اذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَینْ َ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَ کُنتُمْ عَلیَ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَکُم مِّنهَْا کَذَالِکَ یُبَینِ ُّ اللَّهُ لَکُمْ ءَایَاتِهِ لَعَلَّکمُ ْ تهَْتَدُونَ»،(3)

همگی به ریسمان خدا چنگ زنید، و پراکنده نشوید و نعمت خدا را بر خود یاد کنید: آن گاه که دشمنان [یکدیگر] بودید، پس میان دلهای شما الفت انداخت، تا به لطف او برادران هم شدید و بر کنار پرتگاه آتش بودید که شما را از آن رهانید. این گونه، خداوند نشانه های خود را برای شما روشن می کند، باشد که شما راه یابید... تا پایان خطبه­ای طولانی}

روایت14.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام در معنای آیه: «لَا تَفَرَّقُواْ» فرمود: خداوند متعال می­دانست که آنان پس از پیامبرشان دچار تفرقه و اختلاف خواهند شد، از این رو آنان را چون پیشینیان از تفرقه و اختلاف نهی فرمود و به ایشان فرمان داد تا بر ولایت آل محمّد گرد آیند و پراکنده نشوند.(4)

روایت15.

مناقب خوارزمی: رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: «عُروَۀ الوُثقی» تو هستی!(5)

روایت16.

مناقب ابن شاذان: امام رضا از پدرانش علیهِم صلوات الله اجمعین روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پس از من فتنه­ای تاریک واقع خواهد شد و کسی از آن نجات می­یابد که به «عروۀ الوثقی» چنگ زند. گفته شد: عروۀ الوثقی چیست؟ فرمود: ولایت سید اوصیاست. گفته شد، سید اوصیا کیست؟ فرمود: امیرالمؤمنین! عرض شد: یا رسول الله، امیرالمؤمنین کیست؟ فرمود: او مولی و امام مسلمانان بعد از من است. عرض شد: یا رسول الله، مولای مسلمانان و امام آن­ها بعد از شما چه کسی است؟ فرمود: برادرم علی بن ابی طالب.

توضیح

بدان که حَبل (ریسمان) به هر چیزی گفته می­شود که انسان برای رسیدن به هدف به آن چنگ می­زند و از این مورد «حبل الأمان» است و بدان سبب این نام را به خود اختصاص داده که تمسک به آن موجب نجات است. خداوند متعال قرآن و عترت را به ریسمانی تشبیه کرده که برای رسیدن به رضای خدا و قُرب و ثواب او، به آن چنگ زده می­شود. جزری در توصیف قرآن گوید: کتاب خدا و ریسمانی است که از آسمان به زمین امتداد یافته یعنی نور هدایت او؛ و عرب «نور ممتد» را به ریسمان و نخ تشبیه می­کند. در حدیثی دیگر آمده است که او حبل الله المتین یعنی نور هدایت است؛ و گفته شده «حبل الله» به معنی پیمان و أمان نامه اوست که انسان را از عذاب در أمان می­دارد. «حبل» به معنی عهد و میثاق نیز به کار رفته است .

طبرسی رحمۀ الله علیه گوید: «وَ اعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا» یعنی به وی چنگ زنید و تمسّک جویید. نیز گفته شده که به معنای پناه بردن به او از گزند دیگری است. در معنای «حبل الله» سخن بسیار است: یکی اینکه به معنی«قرآن» است.

ص: 20


1- . تفسیر فرات : 15
2- . العمدۀ: 150
3- . آل عمران/ 103
4- . تفسیر قمی: 98
5- . مناقب خوارزمی: 36

عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ هُوَ حَبْلُ اللَّهِ- وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ إِلَی آخِرِ الْخُطْبَةِ بِطُولِهَا.

«14»

فس، [تفسیر القمی] فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ وَ لا تَفَرَّقُوا قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلِمَ أَنَّهُمْ سَیَتَفَرَّقُونَ (1) بَعْدَ نَبِیِّهِمْ وَ یَخْتَلِفُونَ فَنَهَاهُمْ عَنِ التَّفَرُّقِ کَمَا نَهَی مَنْ کَانَ قَبْلَهُمْ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَجْتَمِعُوا عَلَی وَلَایَةِ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السّلام وَ لَا یَتَفَرَّقُوا(2).

«15»

مَنَاقِبُ الْخُوَارَزْمِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی لَیْلَی قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السّلام أَنْتَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی (3).

«16»

مَنَاقِبُ ابْنِ شَاذَانَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: سَتَکُونُ بَعْدِی فِتْنَةٌ مُظْلِمَةٌ النَّاجِی مِنْهَا مَنْ تَمَسَّکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی قَالَ وَلَایَةُ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ قِیلَ وَ مَنْ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ مَوْلَی الْمُسْلِمِینَ وَ إِمَامُهُمْ بَعْدِی قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ مَوْلَی الْمُسْلِمِینَ وَ إِمَامُهُمْ بَعْدَکَ قَالَ أَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ.

بیان

اعلم أن الحبل یطلق علی کل ما یتوسل به إلی البغیة(4) و منه الحبل للأمان لأنه سبب النجاة فشبه الکتاب و العترة بالحبل الذی یتمسک به حتی یوصل إلی رضا الله و قربه و ثوابه و حبه قال الجزری فی صفة القرآن کتاب الله حبل ممدود من السماء إلی الأرض أی نور ممدود یعنی نور هداه و العرب یشبه النور الممتد بالحبل و الخیط و فی حدیث آخر و هو حبل الله المتین أی نور هداه و قیل عهده و أمانه الذی یؤمن من العذاب و الحبل العهد و المیثاق (5).

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً أی تمسکوا به و قیل امتنعوا به من غیره و قیل فی معنی حبل الله أقوال أحدها أنه القرآن

ص: 20


1- فی المصدر: سیفترقون.
2- تفسیر القمّیّ: 98.
3- مناقب الخوارزمی: 36. و فیه بعد ذلک: التی لا انفصام لها.
4- البغیة: ما یرغب فیه و یطلب.
5- النهایة 1: 197.

دیگر اینکه «دین خدا و اسلام» است، معنای دیگر را ابان بن تغلب از امام صادق علیه السّلام روایت کرده که آن حضرت فرمود: «حبل الله»ی که در آیه : «وَ اعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا» آمده، ما هستیم؛ اما بهتر است همه این معانی را درست بدانیم زیرا ابوسعید خدری از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: ای مردم، من دو ریسمان در میان شما بر جای گذاشتم که اگر به آن­ها تمسّک جویید پس از من هرگز گمراه نمی­شوید، یکی از دیگری بزرگ­تر است و آن کتاب خداست که از آسمان تا زمین امتداد دارد و دیگری عترت و أهل بیت من است؛ بدانید که این دو از هم جدا نمی­شوند تا اینکه بر سر حوض کوثر نزد من آیند. پایان! (1)

مؤلف: اکثر مفسّران واژه «حبل» را در آیه دیگر2 به معنی عهدها و سوگندها دانسته­اند.(2)

باب بیست و هشتم : برخی آیات که درباره جهاد امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شده اند. علاوه بر آنچه در باب شجاعت ایشان خواهد آمد

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام فرمود: آیه: «فَإِمَّا نَذْهَبنَ َّ بِکَ فَإِنَّا مِنهُْم مُّنتَقِمُون »،(3){پس

اگر ما تو را [از دنیا] ببریم، قطعاً از آنان انتقام می کشیم .} از نظر معنا بدین مضمون است:(4)ای

محمد، اگر ما تو را از مکه به مدینه ببریم، ما خود تو را در حالی به آن باز می­گردانیم که به دست علی بن ابی طالب انتقام بگیریم.)

روایت2.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السّلام درباره معنای: «لِّیُنذِرَ بَأْسًا شَدِیدًا مِّن لَّدُنْه »،(5){تا

[گناهکاران را] از جانب خود به عذابی سخت بیم دهد.}می­فرماید: «البأس الشدید» علی علیه السّلام است و او در کنار رسول خدا صلی الله علیه و آله با دشمنانش جنگید. این است معنای واقعی «لِّیُنذِرَ بَأْسًا شَدِیدًا مِّن لَّدُنْه».(6)

ص: 21


1- . مجمع البیان 2: 482
2- . آیه «إِلَّا بحَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ»، (آل عمران/112)
3- . زخرف/ 41
4- . تفسیر القمی : 610
5- . کهف/ 2
6- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی

و ثانیها أنه دین الله و الإسلام (1)

وَ ثَالِثُهَا مَا رَوَاهُ أَبَانُ بْنُ تَغْلِبَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام قَالَ: نَحْنُ حَبْلُ اللَّهِ الَّذِی قَالَ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً.

و الأولی حمله علی الجمیع

وَ یُؤَیِّدُهُ (2) مَا رَوَاهُ أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ حَبْلَیْنِ إِنِ اتَّخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی أَحَدُهُمَا أَکْبَرُ مِنَ الْآخَرِ- کِتَابُ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ عِتْرَتِی أَهْلُ بَیْتِی أَلَا وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ.

انتهی (3).

أقول و فسر الأکثر الحبل فی الآیة الأخری (4) بالعهد و الأیمان.

باب 28 بعض ما نزل فی جهاده علیه السّلام زائدا علی ما سیأتی فی باب شجاعته علیه السلام

الأخبار

«1»

فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ (5) یَا مُحَمَّدُ مِنْ مَکَّةَ إِلَی الْمَدِینَةِ- فَإِنَّا رَادُّوکَ إِلَیْهَا وَ مُنْتَقِمُونَ مِنْهُمْ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (6).

«2»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْبَرْقِیِّ عَمَّنْ رَوَاهُ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ (7) قَالَ الْبَأْسُ الشَّدِیدُ عَلِیٌّ علیه السّلام وَ هُوَ لَدُنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَاتَلَ مَعَهُ عَدُوَّهُ فَذَلِکَ قَوْلُهُ لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ (8).

ص: 21


1- فی المصدر: دین اللّه الإسلام.
2- فی المصدر: و الذی یؤیده.
3- مجمع البیان 2: 482.
4- و هی « إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ» آل عمران: 112.
5- الزخرف: 41. و ما بعدها ذیلها.
6- تفسیر القمّیّ: 610.
7- الکهف: 2.
8- مخطوط.

توضیح

مرجع ضمیر در«لدنه» لفظ جلاله «الله» در آیه اول سوره است اما با این تأویل، مرجع این ضمیر«عبده» دانسته شده است .

روایت3.

کشف الغمّۀ: بخاری و مسلم(1) با استناد به حدیثی از ابوذر روایت می­کنند که ابوذر سوگند یاد می­کرد که آیه: «هَاذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُواْ فیِ رَبهِِّم »،(2){این

دو [گروه،] دشمنان یکدیگرند که درباره پروردگارشان با هم ستیزه می کنند.} در شأن علی، حمزه و عبیدة بن حارث که در روز بدر با مشرکان با عُتبه و شیبه پسران ربیعه و ولید بن عتبه جنگیدند، نازل شده است. این روایت را عزّ محدث حنبلی نیز استخراج کرده است.

توضیح

طبرسی گوید: گفته شده این آیه در شأن شش نفر از مؤمنان و کافران نازل شده است. این شش تن که در روز بدر به مصاف هم رفتند عبارت بودند از: حمزۀ بن عبدالمطلّب که عتبۀ بن ربیعه را به قتل رساند، علی بن ابی طالب که ولید بن عُتبه را کشت و عبیدۀ بن حارث بن عبدالمطلّب که شیبۀ بن ربیعه را به هلاکت رساند. بخاری در صحیح خود با این تأکید که ابوذر سوگند یاد می­کرد که این آیه درباره این­ها نازل گردیده، این روایت را از ابوذر و عطاء نقل کرده است.(3)

روایت4.

العمدۀ: صحیح بخاری با سند خود از علی بن ابی طالب علیه السّلام روایت می­کند که فرمود: من اولین کسی هستم که در روز قیامت برای داد خواهی در محضر خدای رحمان حاضر خواهم شد. قیس گفت: آیه: «هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فی رَبِّهم» درباره چه کسانی نازل شده است؟ فرمود: درباره کسانی که در روز بدر با حریف مبارزه کردند، یعنی: علی، حمزه و عبیدۀ که با عتبه و شیبه پسران ربیعه و ولید بن عتبه نبرد کردند.

ثعلبی از قیس بن عباد از ابوذر شبیه روایت پیشین را آورده است.(4)

روایت5.

کشف الغمّۀ: ابن عباس در مورد آیه: «یَوْمَ لَا یخُْزِی

ص: 22


1- . صحیح بخاری 3: 4 . صحیح مسلم 8 :246
2- . حج/ 19
3- . مجمع البیان 7: 77
4- . العمدۀ: 162 _ 161
بیان

علی التفاسیر المشهورة الضمیر فی قوله مِنْ لَدُنْهُ راجع إلی الله تعالی و علی هذا التأویل راجع إلی قوله تعالی عَبْدِهِ (1).

«3»

کشف، [کشف الغمة] مِنْ سُورَةِ الْحَجِّ فِی الْبُخَارِیِّ وَ مُسْلِمٍ (2) مِنْ حَدِیثِ أَبِی ذَرٍّ: أَنَّهُ کَانَ یُقْسِمُ قَسَماً أَنَ هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ (3) نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ حَمْزَةَ وَ عُبَیْدَةَ بْنِ الْحَارِثِ الَّذِینَ بَارَزُوا الْمُشْرِکِینَ یَوْمَ بَدْرٍ- عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ ابْنَا رَبِیعَةَ وَ الْوَلِیدُ بْنُ عُتْبَةَ أَخْرَجَهُ الْعِزُّ الْمُحَدِّثُ الْحَنْبَلِیُ (4).

بیان

قال الطبرسی قیل نزلت فی ستة نفر من المؤمنین و الکفار تبارزوا یوم بدر و هم حمزة بن عبد المطلب قتل عتبة بن ربیعة و علی بن أبی طالب قتل الولید بن عتبة و عبیدة بن الحارث بن عبد المطلب قتل شیبة بن ربیعة عن أبی ذر الغفاری و عطاء و کان أبو ذر یقسم بالله تعالی أنها نزلت فیهم و رواه البخاری فی الصحیح (5).

«4»

مد، [العمدة] مِنْ صَحِیحِ الْبُخَارِیِ (6) عَنِ الْحَجَّاجِ بْنِ مِنْهَالٍ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی مَخْلَدٍ عَنْ قَیْسِ بْنِ عَبَّادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام قَالَ: أَنَا أَوَّلُ مَنْ یَجْثُو بَیْنَ یَدَیِ الرَّحْمَنِ لِلْخُصُومَةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ قَالَ قَیْسٌ وَ فِیهِمْ نَزَلَتْ هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ قَالَ هُمُ الَّذِینَ بَارَزُوا یَوْمَ بَدْرٍ عَلِیٌّ وَ حَمْزَةُ وَ عُبَیْدَةُ وَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ ابْنَا رَبِیعَةَ وَ الْوَلِیدُ بْنُ عُتْبَةَ.

وَ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ عَنْ قَیْسِ بْنِ عَبَّادٍ عَنْ أَبِی ذَرٍّ: مِثْلَ الْخَبَرِ السَّابِقِ (7).

«5»

کشف، [کشف الغمة] رَوَی أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یَوْمَ لا یُخْزِی

ص: 22


1- الواقع فی الآیة الأولی من السورة.
2- صحیح البخاریّ ج 3: 4. صحیح مسلم ج 8: 246.
3- الحجّ: 19.
4- کشف الغمّة: 92.
5- مجمع البیان 7: 77.
6- ج 3: 3 و 4.
7- العمدة: 161 و 162.

اللَّهُ النَّبیِ َّ وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مَعَهُ»،(1){در آن روز خدا پیامبر [خود] و کسانی را که با او ایمان آورده بودند خوار نمی گرداند.} گوید: اولین کسی که جامه­های بهشت را بر وی می­پوشانند، ابراهیم است، به خاطر خلیل خدا بودن؛ سپس محمد، به دلیل برگزیده خدا بودن سپس علی است که به بهشت هدایت می­شود. سپس ابن عباس آیه یاد شده را تلاوت نمود و گفت: درباره علی و یارانش نازل شده است.(2)

نیز در باب آیه: «فَإِمَّا نَذْهَبنَ َّ بِکَ فَإِنَّا مِنهُْم مُّنتَقِمُون» از ابن عباس سؤال شد، گفت: منظور، انتقام گرفتن به دست علی علیه السّلام است.(3)

روایت6.

تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس در مورد آیه: «فَإِمَّا نَذْهَبنَ َّ بِکَ فَإِنَّا مِنهُْم مُّنتَقِمُون» گفت: منظور این است که به دست علی علیه السّلام انتقام می­گیریم.(4)

مؤلف: ابن بطریق در المستدرک از ابونعیم با سند خود از زرّ بن حبیش از حذیفه شبیه این روایت را نقل کرد و از فضائل سمعانی از جابر همانند این روایت را آورده است.

مؤلف: علّامه _ رحمۀ الله علیهِ _ نظیر آن را آورده است.(5)

شیخ طبرسی _ قدس الله روحه _ گوید: حسن و قتاده گویند: خداوند در حق پیامبر خود لطف و کرامت عنایت فرمود که این نقمت را نشانش نداد و از دنیا بُرد و در زمان حیات مبارکش از اُمّت خود جز اموری که مورد روشنی چشم او بودند، چیزی ندید و پس از وفات او بود که نقمت و گرفتاری سخت در میان اُمّت وی افتاد و روایت است که خداوند به وی نشان داد که پس از مرگش چه اتفاقاتی خواهد افتاد از این رو پیوسته گرفته و ناراحت بود و هرگز لبخند نمی­زد تا اینکه به لقای پروردگارش رفت.

جابر بن عبدالله انصاری گوید: من در حجۀ الوداع در منی، از هرکس به رسول خدا صلی الله علیه و آله نزدیک­تر بودم که فرمود: نبینم پس از من مرتد شوید و کفر ورزید و گردن یکدیگر را بزنید. به خدا سوگند اگر چنین کنید مرا در سپاهی خواهید دید که با آن به جنگ می­پردازید. سپس به پشت خود سر برگرداند و فرمود: یا اینکه با علی بجنگید _

ص: 23


1- . تحریم / 8
2- . کشف الغمّۀ: 93
3- . کشف الغمّه: 93
4- . تفسیر فرات : 151 _ 150
5- . کشف الیقین: 128

اللَّهُ النَّبِیَّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ (1) قَالَ أَوَّلُ مَنْ یُکْسَی مِنْ حُلَلِ الْجَنَّةِ إِبْرَاهِیمُ لِخَلَّتِهِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ مُحَمَّدٌ لِأَنَّهُ صَفْوَةُ اللَّهِ ثُمَّ عَلِیٌّ یَزِفُ (2) إِلَی الْجِنَانِ ثُمَّ قَرَأَ ابْنُ عَبَّاسٍ الْآیَةَ وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام وَ أَصْحَابُهُ (3).

وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ قَالَ مُنْتَقِمُونَ بِعَلِیٍّ علیه السلام (4).

«6»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] أَبُو الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ عَنْ فُرَاتِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَکَمِ بْنِ ظُهَیْرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ السُّدِّیِّ عَنْ أَبِی مَالِکٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ قَالَ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (5).

أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زِرِّ بْنِ حُبَیْشٍ عَنْ حُذَیْفَةَ: مِثْلَهُ.

مِنْ فَضَائِلِ السَّمْعَانِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی زُبَیْرٍ عَنْ جَابِرٍ: مِثْلَهُ.

أَقُولُ:رَوَی الْعَلَّامَةُ رَحِمَهُ اللَّهُ: مِثْلَهُ (6).

وَ قَالَ الشَّیْخُ الطَّبْرِسِیُّ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ قَالَ الْحَسَنُ وَ قَتَادَةُ: إِنَّ اللَّهَ أَکْرَمَ نَبِیَّهُ بِأَنْ لَمْ یُرِهِ تِلْکَ النَّقِمَةَ وَ لَمْ یُرِ فِی أُمَّتِهِ إِلَّا مَا قَرَّتْ بِهِ عَیْنُهُ وَ قَدْ کَانَ بَعْدَهُ نَقِمَةٌ شَدِیدَةٌ- وَ قَدْ رُوِیَ: أَنَّهُ صلی الله علیه و آله أُرِیَ مَا یَلْقَی أُمَّتُهُ بَعْدَهُ فَمَا زَالَ مُنْقَبِضاً وَ لَمْ یَنْبَسِطْ ضَاحِکاً حَتَّی لَقِیَ اللَّهَ تَعَالَی.

وَ رَوَی جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ قَالَ: إِنِّی لَأَدْنَاهُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ بِمِنًی قَالَ لَا أُلْفِیَنَّکُمْ تَرْجِعُونَ بَعْدِی کُفَّاراً یَضْرِبُ بَعْضُکُمْ رِقَابَ بَعْضٍ وَ ایْمُ اللَّهِ لَئِنْ فَعَلْتُمُوهَا لَتَعْرِفُنَّنِی فِی الْکَتِیبَةِ الَّتِی تُضَارِبُکُمْ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی خَلْفِهِ فَقَالَ أَ وَ عَلِیٌّ أَ وَ

ص: 23


1- التحریم 8.
2- أی یمشی و یسرع و یقال: زف العروس إلی زوجها: هداها.
3- کشف الغمّة: 93.
4- کشف الغمّة: 95.
5- تفسیر فرات: 150 و 151.
6- راجع کشف الیقین: 128.

و سه بار این جمله را تکرار فرمود _ پس ما دیدیم جبرئیل به آن حضرت اشاره نمود و سپس آیه «فَإِمَّا نَذْهَبنَ َّ بِکَ فَإِنَّا مِنهُْم مُّنتَقِمُون»{ پس اگر ما تو را [از دنیا] ببریم، قطعاً از آنان انتقام می کشیم،} _ با علی بن ابی طالب _ نازل گردید.(1)

مؤلف: ابن بطریق در کتاب «العمدۀ» از ابن مغازلی با سندی از جابر نظیر این روایت را آورده و به آخر آن چنین افزوده است: «أَوْ نُرِیَنَّکَ الَّذِی وَعَدْنَاهُمْ فَإِنَّا عَلَیهْم مُّقْتَدِرُون »،(2){یا

[اگر] آنچه را به آنان وعده داده ایم به تو نشان دهیم حتماً ما بر آنان قدرت داریم.} سپس آیات: «قُل رَّبّ ِ إِمَّا تُرِیَنیّ ِ مَا یُوعَدُونَ*رَبّ ِ فَلَا تجَعَلْنیِ فیِ الْقَوْمِ الظَّالِمِین »،(3){بگو:

«پروردگارا، اگر آنچه را که [از عذاب ] به آنان وعده داده شده است به من نشان دهی، پروردگارا، پس مرا در میان قوم ستمکار قرار مده.»} نازل گردید. و بعد از آن آیه: «فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلیَ صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ* وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَّکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسَْئلُونَ»،(4){پس به آنچه به سوی تو وحی شده است چنگ دَرْزَنْ، که تو بر راهی راست قرار داری. و به راستی که [قرآن ] برای تو و برای قوم تو [مایه ] تذکّری است، و به زودی [در مورد آن ] پرسیده خواهید شد.} که در اصل این دو آیه چنین بوده­اند: «فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ _ فی علیّ _ إِنَّکَ عَلیَ صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ _ و أن علیّاً لَعِلمُ لِلساعۀ _ وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَّکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسَْئلُونَ _ عن علی بن ابی طالب علیه السّلام _».(5)

ابونعیم در «منقبۀ المطهّرین» با سند خود از حذیفه روایت کرده است که منظور از «إِنَّامنتَقِمُون» یعنی: به دست علی علیه السّلام انتقام می­گیریم .

روایت7.

تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس درباره شأن نزول آیه: «اِنَّ اللَّهَ یحُِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فیِ سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُم بُنْیَانٌ مَّرْصُوصٌ »،(6){در

حقیقت، خدا دوست دارد کسانی را که در راه او صف در صف، چنان که گویی بنایی ریخته شده از سُربند، جهاد می کنند.} گوید: این آیه درباره امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام حمزه، عبیدۀ، سهل بن حنیف، حارث بن صمّه و أبودجّانه نازل شده است.(7)

[کنز جامع الفوائد: با سند خود از ابن عباس نظیر این روایت را آورده است.](8)

ص: 24


1- . مجمع البیان 9 : 49
2- . زخرف/ 42
3- . مؤمنون/ 94 _93
4- . زخرف/ 44 _ 43
5- . العمدۀ: 185
6- . صف/ 4
7- . تفسیر فرات: 184
8- . نسخه خطی

عَلِیٌّ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَرَأَیْنَا أَنَّ جَبْرَئِیلَ غَمَزَهُ (1) فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی أَثَرِ ذَلِکَ- فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ- بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام انْتَهَی (2).

أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْعُمْدَةِ عَنِ ابْنِ الْمَغَازِلِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی عَنْ هِلَالِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام عَنْ جَابِرٍ: مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ- أَوْ نُرِیَنَّکَ الَّذِی وَعَدْناهُمْ فَإِنَّا عَلَیْهِمْ مُقْتَدِرُونَ (3) ثُمَّ نَزَلَتْ قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِیَنِّی ما یُوعَدُونَ- رَبِّ فَلا تَجْعَلْنِی فِی الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (4) ثُمَّ نَزَلَتْ فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ (5) فِی عَلِیٍ إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ إِنَّ عَلِیّاً لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ- وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (6).

وَ رَوَی أَبُو نُعَیْمٍ فِی مَنْقَبَةِ الْمُطَهَّرِینَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حُذَیْفَةَ: إِنَّا مُنْتَقِمُونَ یَعْنِی بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

«7»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَکَمِ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ (7) نَزَلَتِ الْآیَةُ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ حَمْزَةَ وَ عُبَیْدَةَ وَ سَهْلِ بْنِ حُنَیْفٍ وَ الْحَارِثِ بْنِ صِمَّةَ وَ أَبِی دُجَانَةَ(8).

کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُبَیْدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ مَعاً عَنْ حُسَیْنِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ حَسَنِ بْنِ حُسَیْنٍ عَنْ حَیَّانَ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (9).

ص: 24


1- أی أشار إلیه.
2- مجمع البیان 9: 49.
3- الزخرف: 42.
4- المؤمنون: 93 و 94.
5- الزخرف: 43، و ما بعدها ذیلها.
6- العمدة: 185.
7- الصف: 4.
8- تفسیر فرات: 184.
9- مخطوط.

روایت8.

کنز جامع الفوائد: ضحاک گوید: از ابن عباس در باب آیه: «اِنَّ اللَّهَ یحُِبُّ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَ فیِ سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُم بُنْیَانٌ مَّرْصُوصٌ ٌٌٌ» پرسیدم و اینکه درباره چه کسانی است؟ گفت: علی بن ابی طالب علیه السّلام، حمزه شیر خدا و شیر رسول خدا، عبیدۀ بن حارث و مقداد بن اسود هستند.(1)

روایت9.

کنز جامع الفوائد: محمد بن عباس با سند خود از ابن عباس روایت کرده است که علی صلوات الله علیهِ چون برای جنگ صف می­کشید، به بنایی ریخته شده از سرب می­مانست و به گفته خداوند عمل می­کرد، از این رو خداوند وی را ستود و کسی چون او مشرکان را از دم تیغ نگذراند.(2)

روایت10.

کنز جامع الفوائد: عبدالله بن مسعود آیه 25 سوره احزاب را چنین قرائت می­کرد: «وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ _ بعلی _ وَ کاَنَ اللَّهُ قَوِیًّا عَزِیزًا»(3)

{و خدا [زحمت ] جنگ را از مؤمنان _ با بودن علی علیه السّلام _ برداشت، و خدا همواره نیرومند شکست ناپذیر است.}

روایت11.

کنز جامع الفوائد: ابوزیاد مطر گوید: عبدالله بن مسعود این آیه را همین طور قرائت می­کرد. همچنین روایتی که ابو زیاد گوید، من این آیه را در مصحف ابن مسعود به همین شکل دیدم.(4)

روایت12.

کشف الغمّۀ: ابوبکر بن مردویه همانند این روایت را آورده است.(5)

ابونعیم در کتاب«ما نزل من القرآن فی علی» با سند خود از ابن مسعود آورده است که وی

ص: 25


1- . نسخه خطی
2- . نسخه خطی
3- . نسخه خطی. احزاب / 24
4- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
5- . کشف الغمّۀ: 93
«8»

کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَجَّاجِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ بِشْرِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الزُّبَیْرِ بْنِ عَدِیٍّ عَنِ الضَّحَّاکِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ قَالَ قُلْتُ لَهُ مَنْ هَؤُلَاءِ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ حَمْزَةُ أَسَدُ اللَّهِ وَ أَسَدُ رَسُولِهِ وَ عُبَیْدَةُ بْنُ الْحَارِثِ وَ مِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ(1).

«9»

کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ العزین [الْعَزِیزِ] بْنِ یَحْیَی عَنْ مَیْسَرَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فُضَیْلٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنِ الضَّحَّاکِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ إِذَا صَفَّ فِی الْقِتَالِ کَأَنَّهُ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ (2) یَتْبَعُ مَا قَالَ اللَّهُ فِیهِ فَمَدَحَهُ اللَّهُ وَ مَا قَتَلَ الْمُشْرِکِینَ کَقَتْلِهِ أَحَدٌ(3).

«10»

کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ فَضْلِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ زُبَیْدٍ النَّامِی عَنْ مُرَّةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ: أَنَّهُ کَانَ یَقْرَأُ وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ (4) بِعَلِیٍّ وَ کَانَ اللَّهُ قَوِیّاً عَزِیزاً(5).

«11»

وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُونُسَ عَنْ مُبَارَکٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ الْحِمَّانِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ مُعَلًّی الْأَسْلَمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارِ بْنِ زُرَیْقٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی زِیَادِ بْنِ مَطَرٍ قَالَ: کَانَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ یَقْرَأُ وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ بِعَلِیٍّ علیه السلام.

و روی أیضا عن محمد بن یونس عن مبارک عن یحیی بن عبد الحمید قال قال أبو زیاد هو فی مصحفه هکذا رأیتها(6).

«12»

کشف، [کشف الغمة] رَوَی أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ: مِثْلَهُ (7).

وَ رَوَی أَبُو نُعَیْمٍ فِی کِتَابِ مَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِی عَلِیٍّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ: أَنَّهُ

ص: 25


1- مخطوط.
2- المرصوص: المنضم بعضه علی بعض. کنایة عن استقامته فی الحرب.
3- مخطوط.
4- الأحزاب: 25، و ما بعدها ذیلها.
5- مخطوط.
6- مخطوط.
7- کشف الغمّة: 93.

این آیه را به صورت «و کفی الله المؤمنینَ القتال _ بِعلیّ بن ابی طالب علیه السّلام _» قرائت می­کرد.

مؤلف: ابن بطریق در المستدرک از حافظ ابو نعیم با سند خود از مُرّه از ابن مسعود شبیه این روایت را ثبت کرده است.

توضیح

علّامه _ رحمۀ الله علیهِ _ درباره قرائت ابن مسعود گوید: بِعلی بن ابی طالب علیه السّلام درست است.(1)

مؤلف: این آیه دلیل محکمی است مبنی بر اینکه علی علیه السّلام شجاع­ترین مرد اُمّت و یار و یاور مداوم رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده و این خود فضیلتی عظیم است که مانع مقدم کردن دیگری بر او در امر خلافت می­شود.

روایت13.

العمدۀ: ثعلبی در تفسیر آیه: «وَ لَقَدْ کُنتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِن قَبْلِ أَن تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَیْتُمُوهُ وَ أَنتُمْ تَنظُرُون »،(2)

{و شما مرگ را پیش از آنکه با آن روبرو شوید، سخت آرزو می کردید پس، آن را دیدید و [هم چنان ] نگاه می کردید.} گوید: این آیه در روز جنگ اُحد نازل شد. در این روز علی بن ابی طالب علیه السّلام طلحه را که پرچم قریش را حمل می­کرد، به قتل رساند، پس خداوند در این روز مسلمانان را پیروز گردانید. زبیر بن عوّام گوید: دیدم که هند و همراهانش پا به فرار گذاشته و در حالی که عورت­های خود را بیرون انداخته بودند تا علی علیه السّلام آنان را دنبال نکند، از کوه بالا می­رفتند. دشمنان آرزو می­کردند بمیرند اما در جنگ، با علی بن ابی طالب علیه السّلام روبرو نشوند.(3)

الطرائف: نظیر این روایت را از ثعلبی آورده است.(4)

مؤلف: سید بن طاوس _ رحمۀ الله علیهِ _ در کتاب «سعد السعود» می­نویسد: در کتاب «ما نزل من القرآن فی اهل البیت علیه السّلام» نسخه­ای کهن که نام مؤلف آن هم ذکر نشده بود، چنین خواندم: شعبی گفت: هنگام بازگشت از جنگ اُحد علی علیه السّلام هشتاد زخم عمیق برداشته بود. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی بر وی وارد گشت که بر روی پوستینی نشسته بود. چون چشم پیامبرصلی الله علیه و آله به ایشان افتاد، بگریست و فرمود:

ص: 26


1- . کشف الحقّ 1: 96
2- . آل عمران / 143
3- . العمدۀ
4- . الطرائف: 24

کَانَ یَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ- وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنِ الْحَافِظِ أَبِی نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُرَّةَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ: مِثْلَهُ.

بیان

قال العلامة رحمه الله فی قراءة ابن مسعود بعلی بن أبی طالب علیهما السلام(1) أقول یدل علی کونه أشجع الأمة و أنصرهم للرسول صلی الله علیه و آله و هذه فضیلة عظیمة تمنع تقدیم غیره علیه.

«13»

مد، [العمدة] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی: وَ لَقَدْ کُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَیْتُمُوهُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ (2) قَالَ نَزَلَتْ فِی یَوْمِ أُحُدٍ قَالَ فَقَتَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام طَلْحَةَ وَ هُوَ یَحْمِلُ لِوَاءَ قُرَیْشٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی نَصْرَهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ قَالَ الزُّبَیْرُ بْنُ الْعَوَّامِ فَرَأَیْتُ هِنْداً وَ صَوَاحِبَهَا هَارِبَاتٍ مُصْعِدَاتٍ فِی الْجَبَلِ بَادِیَاتٍ خرامهن (3) [خِدَامَهُنَ] فَکَانُوا یَتَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَلْقَوْا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (4).

یف، [الطرائف] عَنِ الثَّعْلَبِیِّ: مِثْلَهُ (5).

أَقُولُ: قَالَ السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ سَعْدِ السُّعُودِ رَأَیْتُ فِی کِتَابِ مَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِی أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السّلام مِنْ نُسْخَةٍ قَدِیمَةٍ وَ لَمْ یَذْکُرْ مُؤَلِّفَهُ مَا هَذَا لَفْظُهُ مُحَمَّدُ بْنُ عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ سُوَیْدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَقِیلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی عَمْرِو بْنِ الْعَلَا عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ: انْصَرَفَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام مِنْ وَقْعَةِ أُحُدٍ وَ بِهِ ثَمَانُونَ جِرَاحَةً تُدْخَلُ فِیهَا الْفَتَائِلُ فَدَخَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ ص (6) وَ هُوَ عَلَی نَطْعٍ (7) فَلَمَّا رَآهُ بَکَی وَ قَالَ

ص: 26


1- راجع کشف الحق 1: 96.
2- آل عمران 143.
3- فی المصدر و( ت): خدامهن. و الظاهر أنّه مصحف« حرامهن» استعیر به من العورة، أی کن یبدین عوراتهن لینصرف أمیر المؤمنین علیه السلام عن تعقیبهم.
4- العمدة:
5- الطرائف: 24.
6- الصحیح کما فی المصدر: فدخل علیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
7- النطع: بساط من الجلد.

مردی که در راه خدا بدین حال و روز افتد، بر خداوند فرض است که با وی آن کند که شایسته او باشد. پس علی علیه السّلام در پاسخ آن حضرت _ که دوباره به گریه افتاده بود _ گفت: یا رسول الله، خداوند را سپاسگزارم که نگذاشت تنهایت بگذارم و یا اینکه بگریزم، اما در فکرم که چرا از نایل آمدن به فیض شهادت محروم شده­ام؟! پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: إن شاء الله آن هم بعداً نصیبت خواهد شد. سپس فرمود: ابوسفیان پیغام داده است که وعده جنگ بعدی ما «حمراء الاسد»(1)خواهد بود. علی علیه السّلام عرض کرد: به خدا سوگند از جنگ با آن­ها سر باز نخواهم زد هرچند سوار بر دستان مردان به سوی میدان جنگ برده شوم، پس خداوند این آیه را نازل کرد: «وَ کَأَیِّن مِّن نَّبیِ ٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَمَا وَهَنُواْ لِمَا أَصَابهَُمْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ وَ مَا ضَعُفُواْ وَ مَا اسْتَکاَنُواْ وَ اللَّهُ یحُبُّ الصَّابرِین »،(2)

چه بسیار پیامبرانی که همراه او توده های انبوه، کارزار کردند و در برابر آنچه در راه خدا بدیشان رسید، سستی نورزیدند و ناتوان نشدند و تسلیم [دشمن ] نگردیدند، و خداوند، شکیبایان را دوست دارد.}

باب بیست و نهم : امیرالمؤمنین علیه السلام «صالح المؤمنین» است

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ إِن تَظَاهَرَا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبرِْیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ»،(3){و اگر علیه او به یکدیگر کمک کنید، در حقیقت، خدا خود سرپرست اوست، و جبرئیل و صالح مؤمنان [نیز یاور او هستند].} در این آیه مقصود از «صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» امیرالمؤمنین علیه السّلام است و فرشتگان نیز یاور امیرالمومنین در این کار (دفاع از پیامبرصلی الله علیه و آله) هستند. ابوبصیر گوید: از امام باقر علیه السّلام شنیدم که فرمود: مقصود از«صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» در این آیه علی علیه السّلام است.(4)

روایت2.

مناقب ابن شهر آشوب: ابن عباس گوید: حفصه در خانه عایشه پیامبرصلی الله علیه و آله را با ماریه قبطیه دید.

ص: 27


1- . نام محلی است در 8 مایلی مدینه که رسول خدا صَلی الله علیه و آله در جنگ اُحد مشرکان را تا آنجا دنبال کرد. (مراصدالطّلاع 1: 424)
2- . سعد السعود: 112 _ 111. آل عمران/ 146
3- . تحریم / 4
4- . تفسیر قمی/ 678 _ 677

إِنَّ رَجُلًا یُصِیبُهُ هَذَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لَحَقٌّ عَلَی اللَّهِ أَنْ یَفْعَلَ بِهِ وَ یَفْعَلَ (1) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام مُجِیباً لَهُ وَ بَکَی ثَانِیَةً وَ أَمَّا أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَرَنِی وَلَّیْتُ عَنْکَ وَ لَا فَرَرْتُ وَ لَکِنِّی کَیْفَ حُرِمْتُ الشَّهَادَةَ فَقَالَ لَهُ إِنَّهَا مِنْ وَرَائِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی ثُمَّ

قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ أَبَا سُفْیَانَ قَدْ أَرْسَلَ یُوَعِّدُنَا وَ یَقُولُ مَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ حَمْرَاءُ الْأَسَدِ(2) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام لَا بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ- لَا أَرْجِعُ عَنْهُمْ وَ لَوْ حُمِلْتُ عَلَی أَیْدِی الرَّجُلِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ (3).

باب 29 أنه صلوات الله علیه صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ

الأخبار

«1»

فس، [تفسیر القمی]: وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ (4) یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَعلیه السلاموَ الْمَلائِکَةُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام.

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ ابْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام یَقُولُ: إِنْ تَتُوبا إِلَی اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُما إِلَی قَوْلِهِ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٌّ علیه السلام (5).

«2»

قب، [المناقب لابن شهرآشوب] تَفْسِیرُ أَبِی یُوسُفَ یَعْقُوبَ بْنِ سُفْیَانَ النَّسَوِیِّ وَ الْکَلْبِیِّ وَ مُجَاهِدٍ وَ أَبِی صَالِحٍ وَ الْمَغْرِبِیِّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّهُ رَأَتْ حَفْصَةُ النَّبِیَّ فِی حُجْرَةِ عَائِشَةَ مَعَ مَارِیَةَ

ص: 27


1- فی المصدر: و لفعل.
2- موضع علی ثمانیة أمیال[ من المدینة] الیه انتهی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله یوم أحد تابعا للمشرکین( مراصد الاطلاع 1: 424).
3- سعد السعود: 111 و 112. و الآیة فی سورة آل عمران: 146.
4- التحریم: 4 و ما بعد ذیلها.
5- تفسیر القمّیّ: 677 و 678.

پیامبرصلی الله علیه و آله به حفصه فرمود: آیا آنچه را دیدی کتمان می­کنی؟ حفصه گفت: آری! پس برای اینکه دل او را خرسند کرده باشد، فرمود: از این پس ماریه بر من حرام است! اما حفصه عایشه را از ماجرا آگاه ساخت و به وی مژده داد که پیغمبر صلی الله علیه و آله ماریه را بر خود حرام کرده است، پس عایشه در این مورد با پیامبر صلی الله علیه و آله به گفتگو پرداخت و در پی آن، این آیات نازل شد: «وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبیِ ُّ إِلیَ بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِیثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَ أَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَن بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنبَأَکَ هَذَا قَالَ نَبَّأَنیِ َ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ*إِن تَتُوبَا إِلیَ اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُمَا وَ إِن تَظَاهَرَا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبرِْیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَلَائکَةُ بَعْدَ ذَلِکَ ظَهِیرٌا»،(1)

چون پیامبر با یکی از همسرانش سخنی نهانی گفت، و همین که وی آن را [به زن دیگر] گزارش داد و خدا [پیامبر] را بر آن مطّلع گردانید [پیامبر] بخشی از آن را اظهار کرد و از بخشی [دیگر] اعراض نمود. پس چون [مطلب ] را به آن [زن ] خبر داد، وی گفت: «چه کسی این را به تو خبر داده؟» گفت: «مرا آن دانای آگاه خبر داده است.» اگر [شما دو زن ] به درگاه خدا توبه کنید [بهتر است ]، واقعاً دلهایتان انحراف پیدا کرده است. و اگر علیه او به یکدیگر کمک کنید، در حقیقت، خدا خود سرپرست اوست، و جبرئیل و صالح مؤمنان [نیز یاور اویند] و گذشته از این، فرشتگان [هم ] پشتیبان [او] خواهند بود.} ابن عباس گوید: به خدا سوگند که«صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» علی علیه السّلام است. خداوند در این آیه خود را پشتیبان علی علیه السّلام دانسته و نیز فرشتگان را پشتیبان وی شمرده است.

بخاری و ابویعلی موصلّی گویند: ابن عباس گفت: از عمر بن خطّاب از دو زنی که به یکدیگر کمک کرده بودند پرسیدم، گفت: حفصه و عایشه بودند.

سدّی با سند خود از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده است که فرمود: «صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» علی بن ابی طالب علیه السّلام است.

زید بن علی و الناصر للحق گویند: «وصَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» علی بن ابی طالب علیه السّلام است.

ابونعیم اصفهانی با سند از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که آن حضرت فرمود: پس از من علی دروازه هدایت، دعوت کننده به سوی پروردگار من و صالح مؤمنان است و: «وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِّمَّن دَعَا إِلیَ اللَّهِ وَ عَمِلَ صَالِحًا وَ قَالَ إِنَّنیِ مِنَ الْمُسْلِمِینَ»،(2)

کیست خوش­گفتارتر از آن کس که به سوی خدا دعوت نماید و کار نیک کند و گوید: «من [در برابر خدا] از تسلیم شدگانم».}

امیرالمؤمنین علیه السّلام بر بالای منبر فرمود: من برادر مصطفی خیر البَشَر هستم، بزرگ خاندان هاشم و آن خبر عظیمی که دست تقدیر آن را به جریان انداخته، و صالح مؤمنانم که آیه­ها و سوره­ها را به خود اختصاص داده است! و اگر ثابت شود که صالح المؤمنین اوست، اصلح بودنش نسبت به دیگران نیز ثابت است هم به جهت عرف و هم به جهت استعمال لفظ، آن سان که آنان می­گویند: فلانی دانای قوم است و دلاور قبیله­اش، بدین معناست که در میان آن­ها از این دو جهت همتا ندارد.(3)

روایت3.

امالی صدوق: ابن عباس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای مردم، چه کسی از خداوند نیکو گفتارتر است؟ و چه کسی راستگوتر از خداست؟ ای مردم، پروردگار شما جلَّ جلالُه

ص: 28


1- . تحریم / 4 _3
2- . فصّلت/ 33
3- . مناقب آل ابی طالب 1: 562

الْقِبْطِیَّةِ قَالَ أَ تَکْتُمِینَ عَلَیَّ حَدِیثِی قَالَتْ نَعَمْ قَالَ فَإِنَّهَا عَلَیَّ حَرَامٌ لِیَطِیبَ قَلْبُهَا فَأَخْبَرَتْ عَائِشَةَ وَ بَشَّرَتْهَا مِنْ تَحْرِیمِ مَارِیَةَ فَکَلَّمَتْ عَائِشَةُ النَّبِیَّ فِی ذَلِکَ فَنَزَلَ وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلی بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً(1) إِلَی قَوْلِهِ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ اللَّهِ عَلِیٌّعلیه السلامیَقُولُ اللَّهُ وَ اللَّهُ حَسْبُهُ وَ الْمَلائِکَةُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ.

الْبُخَارِیُّ وَ أَبُو یَعْلَی الْمَوْصِلِیُّ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: سَأَلْتُ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ عَنِ الْمُتَظَاهِرَتَیْنِ قَالَ حَفْصَةُ وَ عَائِشَةُ.

السُّدِّیُّ عَنْ أَبِی مَالِکٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ أَبُو بَکْرٍ الْحَضْرَمِیُّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام وَ الثَّعْلَبِیِّ بِالْإِسْنَادِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السّلام وَ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ: وَ النَّاصِرُ لِلْحَقِ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

وَ رَوَاهُ أَبُو نُعَیْمٍ الْأَصْفَهَانِیُّ بِالْإِسْنَادِ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّ عَلِیّاً بَابُ الْهُدَی بَعْدِی وَ الدَّاعِی إِلَی رَبِّی وَ هُوَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ- وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعا إِلَی اللَّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً(2) الْآیَةَ.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام عَلَی الْمِنْبَرِ: أَنَا أَخُو الْمُصْطَفَی خَیْرِ الْبَشَرِ مِنْ هَاشِمٍ سَنَامُهُ (3) الْأَکْبَرُ وَ نَبَأٌ عَظِیمٌ جَرَی بِهِ الْقَدَرُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ مَضَتْ بِهِ الْآیَاتُ وَ السُّوَرُ وَ إِذَا ثَبَتَ أَنَّهُ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ فَیَنْبَغِی کَوْنُهُ أَصْلَحَ مِنْ جَمِیعِهِمْ بِدَلَالَةِ العُرْفِ وَ الِاسْتِعْمَالِ کَقَوْلِهِمْ فُلَانٌ عَالِمُ قَوْمِهِ وَ شُجَاعُ قَبِیلَتِهِ (4).

«3»

لی، [الأمالی للصدوق] بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَعَاشِرَ النَّاسِ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ قِیلًا- وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِیثاً مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّ رَبَّکُمْ جَلَّ جَلَالُهُ

ص: 28


1- التحریم: 3.
2- فصّلت: 33.
3- یقال: فلان سنام قومه أی کبیرهم.
4- مناقب آل أبی طالب 1: 562.

به من امر فرموده که علی را بزرگ، امام، خلیفه و وصیّ خودم بر شما قرار داده، او را وزیر خود گردانم؛ ای مردم، بدانید که علی بعد از من دروازه هدایت است و دعوت کننده به سوی پروردگارم و او صالح المؤمنین است...(1)

روایت4.

کشف الغمّۀ: عزّ حنبلی به نقل از قتاده در مصداق آیه: «فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبرِْیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» گوید: او علی علیه السّلام است. ابوبکر بن مردویه نیز با سند خود از اسماء بنت عمیس روایت می­کند که گفت: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرمود: «صالح المؤمنین» علی بن ابی طالب علیه السّلام است. از ابن عباس نیز این روایت نقل شده است.(2)

روایت5.

کنز جامع الفوائد: محمد بن عبدالله بن ابی رافع گوید: در روز آخر حیات پیامبر صلی الله علیه و آله آن حضرت دچار اغما شد و سپس به هوش آمد و من در این حال گریان دست آن حضرت را می­بوسیدم و می­گفتم: یا رسول الله، پس از تو من و پدر و مادرم چه کنیم؟ پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: بعد از من خدا را دارید و وصیّ من صالح المؤمنین علیّ بن ابی طالب را دارید.(3)

روایت6.

کنز جامع الفوائد: عمّار بن یاسر گوید: شنیدم که علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا فراخواند و فرمود: می­خواهی تو را مژده­ای دهم؟ گفتم: بلی یا رسول الله و شما پیوسته بشارت به خیر می­دهید. فرمود: خداوند آیه­ای درباره تو نازل کرده است. گفتم: آن آیه چیست یا رسول الله؟ فرمود: با جبرئیل قرین شده­ای، و سپس آیه را قرائت فرمود: «... وَجِبرِْیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَلَائکَةُ بَعْدَ ذَالِکَ ظَهِیرٌا»­ و تو و فرزندان مؤمنِ تو «صالحین» هستید.(4)

روایت7.

کنز جامع الفوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص: 29


1- . امالی شیخ صدوق: 20
2- . کشف الغمّۀ: 93 _92
3- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
4- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی

أَمَرَنِی أَنْ أُقِیمَ (1) عَلِیّاً عَلَماً وَ إِمَاماً وَ خَلِیفَةً وَ وَصِیّاً وَ أَنْ أَتَّخِذَهُ وَزِیراً(2) مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّ عَلِیّاً بَابُ الْهُدَی بَعْدِی وَ الدَّاعِی إِلَی رَبِّی وَ هُوَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ الْخَبَرَ(3).

«4»

کشف، [کشف الغمة] الْعِزُّ الْمُحَدِّثُ الْحَنْبَلِیُّ: قَوْلُهُ تَعَالَی فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ مُجَاهِدٌ وَ هُوَ عَلِیٌّ علیه السّلام.

وَ رَوَی أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (4).

«5»

کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُخَوَّلِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْأَسْوَدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ قَالَ: لَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الَّذِی تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

غُشِیَ عَلَیْهِ ثُمَّ أَفَاقَ وَ أَنَا أَبْکِی وَ أُقَبِّلُ یَدَیْهِ وَ أَقُولُ مَنْ لِی وَ لِوَالِدَیَّ بَعْدَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لَکَ اللَّهُ بَعْدِی وَ وَصِیِّی صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (5).

«6»

وَ قَالَ أَیْضاً حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ سَهْلٍ الْقَطَّانُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَلَوِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقَلَّا عَنْ سَعِیدِ بْنِ یَرْبُوعٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام یَقُولُ: دَعَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَ لَا أُبَشِّرُکَ قُلْتُ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا زِلْتَ مُبَشِّراً بِالْخَیْرِ قَالَ لَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکَ قُرْآناً قَالَ قُلْتُ وَ مَا هُوَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ قُرِنْتَ بِجَبْرَئِیلَ- وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَلائِکَةُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ فَأَنْتَ وَ الْمُؤْمِنُونَ مِنْ بَنِیکَ الصَّالِحُونَ (6).

«7»

وَ قَالَ أَیْضاً حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِی عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَرَّفَ أَصْحَابَهُ

ص: 29


1- فی المصدر: ان اقیم لکم.
2- فی المصدر: و أن اتخذه أخا و وزیرا.
3- أمالی الصدوق: 20 و لا توجد الروایة الا فی هامش( ک) فقط.
4- کشف الغمّة: 92 و 93.
5- کنز جامع الفوائد مخطوط.
6- کنز جامع الفوائد مخطوط.

دو بار امیرالمؤمنین علیه السلام را به صحابه معرّفی نموده است: یک بار به ایشان فرمود: آیا می­دانید ولیّ شما پس از من کیست؟ گفتند: خدا و رسول به این أمر آگاه­ترند. فرمود: خداوند تبارک و تعالی فرموده است: «فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبرِْیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» و منظور وی امیرالمؤمنین است. او پس از من ولیّ شماست. و بار دوم در غدیر خُم بود که فرمود: «مَن کُنتُ مولاه فَهذا علیٌّ مولاه». از ابن عباس نیز نظیر این روایت را نقل کرده است.(1)

روایت8.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام در باب مصداق آیه: «إِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبرِْیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» فرمود: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام «صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» است. امام باقر علیه السّلام فرمود: چون این آیه نازل گشت، پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: ای علی، صالح مؤمنان تو هستی. مجاهد نیز همین روایت را نقل کرده. سالم گفت: در حق من دعایی بفرمایید. فرمود: خداوند تو را حیاتی چون حیات ما و مماتی چون ممات ما عنایت فرماید و تو را رهرو راه ما گرداند. سعید گوید: پس وی با زید بن علی علیه السّلام به شهادت رسید. ابن عباس نیز گوید: صالح المؤمنین علی و شیعیان او هستند. و اسماء بنت عمیس گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که در مورد مصداق این آیه فرمود: علی بن ابی طالب صالح المؤمنین است. سلام گوید، از خیثمه شنیدم که می­گفت: از امام باقر علیه السّلام شنیدم که می­فرمود: این آیه در حق علی علیه السّلام نازل شده است. سلام گوید: چون به حج رفتم امام باقر علیه السّلام را دیدم و سخن خیثمه را خدمتشان بازگو کردم، فرمود: خیثمه راست گفته است، من این روایت را برای او نقل کرده­ام. عرض کردم: خدا شما را رحمت کند، برای من دعا کنید! پس دعایی که را قبلاً نیز بیان شد، تکرار کرده و فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله علی و یاران او را دوبار به مردم شناسانده است: یک بار زمانی که فرمود: «مَن کُنتُ مولاه فَهذا علیٌّ مولاه» و بار دوم زمانی است که دست علی علیه السّلام را بلند کرده و فرمود: ای مردم، این صالح المؤمنین است.(2)

مؤلف: ابن بطریق در «المستدرک» از ابونعیم با سند خود از عبدالله بن جعفر از أسماء بنت عمیس روایت کرده که گفت: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله آیه: «فإِن تَظَاهَرَا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبرِْیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» را تلاوت نموده و فرمود: صالح المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام است.

الطرائف: ثعلبی و ابن مغازلی با اسنادهای خود نظیر این حدیث را آورده­اند.(3)

روایت9.

العمدۀ:

ص: 30


1- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
2- . تفسیر فرات: 186 _185
3- . الطرائف: 24

أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام مَرَّتَیْنِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ قَالَ لَهُمْ أَ تَدْرُونَ مَنْ وَلِیُّکُمْ بَعْدِی قَالُوا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ قَالَ- فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ هُوَ وَلِیُّکُمْ بَعْدِی وَ الْمَرَّةَ الثَّانِیَةَ فِی غَدِیرِ خُمٍّ حِینَ قَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ.

وَ رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (1).

«8»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] أَبُو الْقَاسِمِ الْحُسَیْنِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السّلام لَمَّا نَزَلَتِ الْآیَةُ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَنْتَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ.

وَ کَذَا قَالَ مُجَاهِدٌ وَ قَالَ سَالِمٌ: ادْعُ اللَّهَ لِی قَالَ أَحْیَاکَ اللَّهُ حَیَاتَنَا وَ أَمَاتَکَ مَمَاتَنَا وَ سَلَکَ بِکَ سُبُلَنَا قَالَ سَعِیدٌ فَقُتِلَ مَعَ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ.

وَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٌّ وَ أَشْیَاعُهُ.

وَ قَالَتْ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ فِی هَذِهِ الْآیَةِ- عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ.

وَ قَالَ سَلَّامٌ سَمِعْتُ خَیْثَمَةَ یَقُولُ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام یَقُولُ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ سَلَّامٌ فَحَجَجْتُ فَلَقِیتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام وَ ذَکَرْتُ لَهُ قَوْلَ خَیْثَمَةَ فَقَالَ صَدَقَ خَیْثَمَةُ أَنَا حَدَّثْتُهُ بِذَلِکَ قَالَ قُلْتُ لَهُ رَحِمَکَ اللَّهُ ادْعُ اللَّهَ لِی فَدَعَا کَمَا مَرَّ وَ قَالَ عَرَّفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً وَ أَصْحَابَهُ مَرَّتَیْنِ الْأُولَی قَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ وَ الْأُخْرَی أَخَذَ بِیَدِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ هَذَا صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ (2).

أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ قَالَتْ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ- وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

یف، [الطرائف] الثَّعْلَبِیُّ وَ ابْنُ الْمَغَازِلِیِّ بِإِسْنَادِهِمَا: مِثْلَهُ (3).

«9»

مد، [العمدة] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ عَنِ ابْنِ فَتْحَوَیْهِ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْمُقْرِی عَنْ أَبِی

ص: 30


1- کنز جامع الفوائد مخطوط.
2- تفسیر فرات: 185 و 186 و قد لفق المصنّف الروایات راجع المصدر.
3- الطرائف: 24.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «صالح المؤمنین» در این آیه علی بن ابی

طالب علیه السّلام است.

ابونعیم در کتاب «ما نزل من القرآن فی علی» با سند خود می­نویسد: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «صالح المؤمنین» علی بن ابی طالب علیه السلام است. و حسب نظر سید مرتضی رحمه الله علیه، شیعه بر این أمر اجماع دارند.

توضیح

علّامه در«کشف الحق» خود این گونه آورده است: طبق اجماع مفسران و روایت جمهور راویان، «صالح المؤمنین» علی علیه السّلام است.(1)

طبرسی گوید: این روایت از طرق خاصّه و عامه نقل شده و در هر دو مکتب مصداق عبارت «صالح المؤمنین» علی علیه السّلام دانسته شده است. و این نظر مجاهد است. در کتاب شواهد التنزیل با سند نقل شده که امام باقر علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله دوبار علی علیه السلام را به صحابه خود معرّفی کرد: بار نخست زمانی بود که فرمود: «مَن کُنتُ مولاه فَهذا علیٌّ مولاه»؛ و بار دوم زمانی بود که این آیه نازل گردید و رسول خدا صلی الله علیه و آله دست علی را بلند کرده و فرمود: ای مردم، این صالح المؤمنین است. أسماء بنت عمیس گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: «صالح المؤمنین» علی بن ابی طالب علیه السّلام است. پایان(2)

حال که دانستی راویان خاصه و عامه از طرق گوناگون ثابت کرده­اند که «صالح المؤمنین» امیرالمؤمنین علیه السّلام است و شیعه نیز حسب نظر سید مرتضی رحمه الله علیه در این خصوص اجماع نظر دارند، فضیلت و برتری وی از دو وجه ثابت شده است:

اول: وقتی خدا خود و جبرئیل را حامی رسول خدا می­داند و به هنگامی که دیگران علیه او به یکدیگر کمک می­کنند، اسم شخصی را می­آورد، باید آن شخص قوی­ترین مردم در نصرت رسول خدا صلی الله علیه و آله و دفاع از او باشد. مگر نمی­بینید که اگر پادشاهی در معرض تهدید خصم واقع شود به آنان گوشزد می­کند

ص: 31


1- . کشف الحق: 94
2- . مجمع البیان10 : 316

الْقَاسِمِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ (1) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی قَوْلِهِ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

وَ رَوَی أَبُو نُعَیْمٍ فِی کِتَابِ مَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِی عَلِیٍّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.و بإجماع الشیعة علی ذلک کما ادعاه السید المرتضی رحمه الله.

بیان

قال العلامة فی کشف الحق أجمع المفسرون و روی الجمهور أن صالح المؤمنین/ علی علیه السلام (2).

وَ قَالَ الطَّبْرِسِیُّ وَ وَرَدَتِ الرِّوَایَةُ مِنْ طَرِیقِ الْخَاصِّ وَ الْعَامِّ: أَنَّ الْمُرَادَ بِصَالِحِ الْمُؤْمِنِینَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ هُوَ قَوْلُ مُجَاهِدٍ.

وَ فِی کِتَابِ شَوَاهِدِ التَّنْزِیلِ بِالْإِسْنَادِ عَنْ سَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: لَقَدْ عَرَّفَ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیّاً أَصْحَابَهُ مَرَّتَیْنِ أَمَّا مَرَّةً فَحَیْثُ قَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ وَ أَمَّا الثَّانِیَةَ فَحَیْثُ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السّلام فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ هَذَا صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ.

وَ قَالَتْ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (3).

انتهی.

فإذا علمت بنقل الخاص و العام بالطرق المتعددة أن صالح المؤمنین فی الآیة هو أمیر المؤمنین علیه السّلام و بإجماع الشیعة علی ذلک کما ادعاه السید المرتضی رحمه الله فقد ثبت فضله بوجهین الأول أنه لیس یجوز أن یخبر الله أن ناصر رسوله صلی الله علیه و آله إذا وقع التظاهر علیه بعد ذکر نفسه و ذکر جبرئیل علیه السّلام إلا من کان أقوی الخلق نصرة لنبیه و أمنعهم جانبا فی الدفاع عنه أ لا تری أن أحد الملوک لو تهدد بعض أعدائه ممن ینازعه فی سلطانه فقال:

ص: 31


1- فی المصدر: علی بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام قال: حدّثنی رجل ثقة یرفعه إلی علیّ بن أبی طالب علیه السلام اه.
2- کشف الحق: 94.
3- مجمع البیان 10: 316.

که پشتیبان و حامی من فلانی و فلانی هستند، پس خود را به زحمت نیندازید و در من طمع مکنید. و بدیهی است که این پادشاه فقط از کسانی نام خواهد برد که مشهور به یاوری، شجاعت، تأثیرگذاری و وفاداری مطلق به وی باشند و این خود ثابت می­کند شجاع­ترین صحابه و یاورترین آنها برای پیامبر، کسی جز علی علیهِ السلام نبوده است.

دوم: اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را «صالح المؤمنین» می­داند، دلیل بر آن است که وی از همه صحابه اصلح­تر است زیرا وقتی یکی از ما می­گوید: فلانی دانای قوم خود و پارسای شهر خویش است، از سخن او چنین برداشت می­شود که داناتر و پارساتر از آنها در آنجا پیدا نمی­شود. وقتی فضیلت علی علیه السّلام از طریق این دو وجه ثابت گردیده، عدم جواز مقدّم کردن دیگری بر وی نیز به دلیل قبح تفضیل مفضول اثبات شده است .

باب سی ام : سوره مائده /54

اشاره

درباره سخن خدای متعال: «یا أَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ مَن یَرْتَدَّ مِنکُمْ عَن دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتیِ اللَّهُ بِقَوْمٍ یحُِبهُُّمْ وَ یحُِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلیَ الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلیَ الْکَافِرِینَ یجَُاهِدُونَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ وَ لَا یخََافُونَ لَوْمَةَ لَائمٍ ذَالِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاءُ وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ»(1)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، هر کس از شما از دین خود برگردد، به زودی خدا گروهی [دیگر] را می آورد که آنان را دوست می دارد و آنان [نیز] او را دوست دارند. [اینان ] با مؤمنان، فروتن، [و] بر کافران سرفرازند. در راه خدا جهاد می کنند و از سرزنش هیچ ملامتگری نمی ترسند. این فضل خداست. آن را به هر که بخواهد می دهد، و خدا گشایشگر داناست.}

روایات

روایت1.

العمدۀ: ثعلبی در مصداق آیه: «فَسَوْفَ یَأْتیِ اللَّهُ بِقَوْمٍ یحُِبهُُّمْ وَ یحُِبُّونَهُ» گوید: او علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(2)

مؤلف: علّامه قدّس الله روحه در «کشف الحق» از ثعلبی روایت می­کند که گفت: این آیه درباره علی علیه السّلام نازل شده است و شیخ طبرسی اعلی الله مقامه گفته: گفته شده، منظور امیرالمؤمنین علی علیه السلام و یاران او هستند آنگاه که با ناکثین، قاسطین و مارقین جنگیدند. این روایت از عمّار و حذیفه و ابن عباس نیز روایت شده است همان طور که از امام باقر و امام صادق علیهِما السّلام نیز روایت گردیده است و این گفته تأیید می­شود با سخن رسول خدا

ص: 32


1- . مائده/54
2- . العمدۀ: 151

لا تطمعوا فی و لا تحدثوا أنفسکم بمغالبتی فإن معی من أنصاری فلانا و فلانا فإنه لا یحسن أن یدخل فی کلامه إلا من هو الغایة فی النصرة و الشهرة بالشجاعة و حسن المدافعة و شدة معاونة ذلک السلطان فدل علی أنه أشجع الصحابة و أعونهم للرسول.

الثانی أن قوله صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ یدل علی أنه أصلح من جمیعهم بدلالة العرف و الاستعمال لأن أحدنا إذا قال فلان عالم قومه و زاهد أهل بلده لم یفهم من قوله إلا کونه أعلمهم و أزهدهم فإذا ثبت فضله بهذین الوجهین ثبت عدم جواز تقدیم غیره علیه لقبح تفضیل المفضول.

باب 30 قوله تعالی: «مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ...

اشاره

یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرِینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ »(1)

الأخبار

«1»

مد، [العمدة] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (2).

أقول: قال العلامة قدس الله روحه فی کشف الحق قال الثعلبی نزلت فی علی علیه السلام (3) و قال الشیخ الطبرسی أعلی الله مقامه قیل هم أمیر المؤمنین علیه السّلام و أصحابه حین قاتل من قاتله من الناکثین و القاسطین و المارقین و روی ذلک عن عمار و حذیفة و ابن عباس و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیه السلام

وَ یُؤَیِّدُ هَذَا الْقَوْلَ: أَنَّ النَّبِیَ

ص: 32


1- المائدة: 54.
2- العمدة: 151.
3- کشف الحق: 92.

صلی الله علیه و آله که آن حضرت را بدین صفات که در آیه آمده­اند، وصف کرده است. از این رو _ بعد از اینکه پرچم داران پیشین به دلیل بزدلی و ترسو بودن یکی پس از دیگری شکست خورده بودند و پیامبر آن حضرت را برای فتح خیبر انتخاب کرده بود _ درباره ایشان فرمود: فردا پرچم را به دست مردی خواهم سپرد که خدا و رسولش را دوست می­دارد و خدا و رسولش نیز او را دوست می­دارند، دلاوری با صولت که حمله می­کند و نمی­گریزد و باز نمی­گردد مگر اینکه خداوند نصرت و پیروزی را به دست وی رقم بزند. سپس پرچم را به علی علیه السّلام داد. اما توصیف ایشان به نرمی در برابر مؤمنان و سخت­­گیری در برابر کافران و جهاد فی سبیل الله و نداشتن واهمه از ملامت هیچ ملامت­گری در این راه، از جمله صفاتی هستند که گمان نکنم احدی در نسبت دادن آن­ها به علی علیه السّلام تردید داشته باشد. زیرا علی علیه السّلام در عمل ثابت کرده بود تا چه حد بر مشرکان سخت­گیر و بدون اغماض است و دلاوری­های آن حضرت در نصرت دین فراوان و شهره خاص و عام است آن سان که نرمی و ملایمت ایشان در برابر مؤمنان و برادران دینی بر کسی پوشیده نیست و آنچه این نکته را تأیید می­کند هشداری است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به قریش می­دهد که بعد از وی با علی علیه السّلام وارد جنگ نشوند، آنگاه که سهیل بن عمرو با جمعی از قریش نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمده و گفتند: یا محمد، بردگان ما گریخته و نزد شما آمده­اند، آن­ها را به ما باز گردانید. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای مردم قریش، از این عناد دست بردارید وگرنه خداوند مردی را بر شما مسلّط خواهد کرد که بر سر تأویل قرآن با شما خواهد جنگید همان­طور که من بر سر نزول آن با شما جنگیدم. پس یکی از صحابه عرض کرد: این مرد کیست یا رسول الله؟ ابوبکر است؟ فرمود: نه، آن مردی است که در اتاق مشغول تعمیر نعلین است _ و علی علیه السّلام در اتاق مشغول وصله کردن نعلین پیامبر صلی الله علیه و آله بود _ از علی علیه السّلام نقل است که در جنگ بصره فرمود: به خدا سوگند تا به امروز با کسانی که مصداق این آیه هستند کسی نجنگیده، و سپس آیه را تلاوت نمود. سپس از ثعلبی حدیث حوض را نقل می­کند که نشانه مرتد شدن صحابه است.(1)

مؤلف: مطلبی را که در کتاب «الفِتَن» با اسنادهای متعدد از جابر انصاری، ابوسعید خدری، از ابن عباس و دیگران آورده­ام، مؤید و تأکید کننده این مطلب هستند. جابر گوید: در یوم الفتح رسول خدا صلی الله علیه و آله خطابه­ای ایراد نموده و در آن فرمود: ای مردم، نبینم بعد از من از دین برگردید و گردن یکدیگر را بزنید و اگر چنین کنید، مرا در سپاهی خواهید یافت که با شمشیر شما را می­زنم _ سپس نگاهش را به سمت راست خود انداخته و مردم گفتند: گویا جبرئیل چیزی را به وی تلقین می­کند _ پس فرمود: این جبرئیل است که می­گوید: یا اینکه علی علیه السّلام شما را می­زند.

مؤلف: ناصبی­گری و عداوت فخر رازی، این سردسته ناصبیان، را به گفتن سخنانی خرافی

ص: 33


1- . مجمع البیان3: 208

صلی الله علیه و آله وَصَفَهُ بِهَذِهِ الصِّفَاتِ الْمَذْکُورَةِ فِی الْآیَةِ فَقَالَ فِیهِ وَ قَدْ نَدَبَهُ (1) لِفَتْحِ خَیْبَرَ بَعْدَ أَنْ رَدَّ عَنْهَا حَامِلُ الرَّایَةِ إِلَیْهِ مَرَّةً بَعْدَ أُخْرَی وَ هُوَ یُجَبِّنُ النَّاسَ وَ یُجَبِّنُونَهُ لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ کَرَّاراً غَیْرَ فَرَّارٍ- لَا یَرْجِعُ حَتَّی یَفْتَحَ اللَّهُ عَلَی یَدَیْهِ ثُمَّ أَعْطَاهَا إِیَّاهُ.

و أما الوصف باللین علی أهل الإیمان و الشدة علی الکفار و الجهاد فی سبیل الله مع أنه لا یخاف فیه لومة لائم فمما لا یمکن أحدا دفع علی عن استحقاق ذلک لما ظهر من شدته علی أهل الشرک و الکفر و نکایته فیهم و مقاماته المشهورة فی تشیید الملة و نصرة الدین و الرأفة بالمؤمنین

وَ یُؤَکِّدُ ذَلِکَ (2): إِنْذَارُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُرَیْشاً بِقِتَالِ عَلِیٍّ علیه السّلام لَهُمْ مِنْ بَعْدِهِ حَیْثُ جَاءَ سُهَیْلُ بْنُ عَمْرٍو فِی جَمَاعَةٍ مِنْهُمْ فَقَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ أَرِقَّاءَنَا لَحِقُوا بِکَ فَارْدُدْهُمْ عَلَیْنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَتَنْتَهُنَّ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ أَوْ لَیَبْعَثَنَّ اللَّهُ عَلَیْکُمْ رَجُلًا یَضْرِبُکُمْ عَلَی تَأْوِیلِ الْقُرْآنِ کَمَا ضَرَبْتُکُمْ عَلَی تَنْزِیلِهِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ مَنْ هُوَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَبُو بَکْرٍ قَالَ لَا وَ لَکِنَّهُ خَاصِفُ النَّعْلِ (3) فِی الْحُجْرَةِ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السّلام یَخْصِفُ نَعْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

وَ رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام: أَنَّهُ قَالَ یَوْمَ الْبَصْرَةِ وَ اللَّهِ مَا قُوتِلَ أَهْلُ هَذِهِ الْآیَةِ حَتَّی الْیَوْمَ وَ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ.

ثم روی عن الثعلبی حدیث الحوض الدال علی ارتداد الصحابة انتهی (4).

أقول:وَ یُؤَیِّدُهُ أَیْضاً مَا أَوْرَدْتُهُ فِی کِتَابِ الْفِتَنِ بِأَسَانِیدَ جَمَّةٍ عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ وَ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ وَ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ غَیْرِهِمْ وَ اللَّفْظُ لِجَابِرٍ قَالَ: قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْفَتْحِ خَطِیباً فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ لَا أَعْرِفَنَّکُمْ تَرْجِعُونَ بَعْدِی کُفَّاراً یَضْرِبُ بَعْضُکُمْ رِقَابَ بَعْضٍ وَ لَئِنْ فَعَلْتُمْ ذَلِکَ لَتَعْرِفُنَّنِی فِی کَتِیبَةٍ أَضْرِبُکُمْ بِالسَّیْفِ ثُمَّ الْتَفَتَ عَنْ یَمِینِهِ فَقَالَ النَّاسُ لَقَّنَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السّلام شَیْئاً فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذَا جَبْرَئِیلُ علیه السّلام یَقُولُ أَوْ عَلِیٌّ.

أقول: دعا النصب و العناد الرازی (5) إمام النواصب فی هذا المقام إلی خرافات و

ص: 33


1- ندب فلانا للامر: دعاه و رشحه للقیام به و حثه علیه.
2- فی المصدر: و یؤید ذلک ایضا.
3- خصف النعل: اطبق علیها مثلها و خرزها بالمخصف.
4- مجمع البیان 3: 208.
5- راجع مفاتیح الغیب 3: 427- 429.

و جاهلانه­ در این مورد کشانده که هیچ خارجی و بی­سوادی آن­ها را بیان نمی­کند و با این کار خود و امامش را رسوا ساخته است که به دلیل روشنی بطلان ادّعای او، از ذکر آن اعراض کردیم و کلام او را فاقد ارزش پرداختن به آن دانستیم، زیرا کتاب ما ارزشمندتر از آن است که چنین هذیان­هایی در آن آورده شود. لیکن مؤلف کتاب «احقاق االحقّ»(1)

و دیگران به نقد سخن او پرداخته­اند. بر کسی پوشیده نیست که آنچه در این آیه هست جملگی دلیل قاطع بر رفعت منزلت و عُلّو جایگاه و توصیف او به عنوان مُحِب و محبوب خدا و مجاهد در راه او هستند. بر اساس این آیه، علی علیه السلام از ملامت هیچ ملامت­گری باک نداشت، با مؤمنان مهربان و با کافران سخت­گیر بود؛ و اینکه خداوند در پایان آیه می­فرماید: «ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاءُ» نشانه­ تعظیم و بزرگداشت این صفات است، پس همان­طور که در کتاب «الفتن» آورده­ایم، چگونه کسی که از این صفات برخوردار است، مستحقّ خلافت نیست اما آنکه متّصف به ضد این صفات است استحقاق خلافت را دارد؟!

باب سی و یکم :سوره توبه / 19

اشاره

درباره سخن خدای متعال: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَوُونَ عِندَ اللَّهِ

وَ اللَّهُ لَا یهَْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ»(2)

{آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می کند؟ [نه، این دو] نزد خدا یکسان نیستند، و خدا بیدادگران را هدایت نخواهد کرد.}

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام فرمود: این آیه در حق علی و عباس و شیبه نازل شده است. عباس گفت: من از شما برتر هستم زیرا سقایت حجّاج را بر عهده دارم. شیبه گفت: برتر من هستم که کلید داری کعبه را در دست دارم.. و علی علیه السّلام فرمود: من افضل

ص: 34


1- . احقاق الحق3: 243 _ 240. مؤلف در این کتاب 26 اشکال بر سخن رازی وارد کرده است که هیچ پاسخی به آن­ها نمی­توان داد، نه رازی و نه امثال رازی.
2- . توبه / 19

جهالات لا یبوح بها(1) خارجی و لا أمی و لقد فضح نفسه و إمامه و لظهور بطلانها أعرضنا عنها صفحا و طوینا عنها کشحا(2) فإن کتابنا أجل من أن یذکر فیه أمثال تلک الهذیانات و لقد تعرض لها صاحب إحقاق الحق (3) و غیره و لا یخفی ما فی هذه الآیة من الدلالة علی رفعة شأنه و علو مکانه و وصفه بکونه محبا و محبوبا لربه و مجاهدا فی سبیله علی الجزم و الیقین بحیث لا یبالی بلوم اللائمین و رحمته علی المؤمنین و صولته علی الکافرین و تعقیب جمیع ذلک بقوله ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ تعظیما لشأن تلک الصفات و تفخیما لها فکیف لا یستحق الخلافة و الإمامة من هذه صفاته و یستحقهما من اتصف بأضدادها کما أوضحناه فی کتاب الفتن.

باب 31 قوله عز و جل: «أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ...

اشاره

کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ »(4)

الأخبار

«1»

فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ الْعَبَّاسِ وَ شَیْبَةَ قَالَ الْعَبَّاسُ أَنَا أَفْضَلُ لِأَنَّ سِقَایَةَ الْحَاجِّ بِیَدِی وَ قَالَ شَیْبَةُ أَنَا أَفْضَلُ لِأَنَّ حِجَابَةَ الْبَیْتِ بِیَدِی (5) وَ قَالَ عَلِیٌّ أَنَا أَفْضَلُ فَإِنِّی

ص: 34


1- أی لا یتفوه بها.
2- یقال: ضرب عنه صفحا أی أعرض عنه و طوی کشحه عنه: أعرض عنه بودّه مهاجرا.
3- راجع ج 3: 204- 243 و لقد أورد قدّس سرّه علی الرازیّ بعد ما نقل کلامه 26 اشکالا لا مفر له و لامثاله من واحد منها.
4- التوبة: 19.
5- هو شیبة بن عثمان بن أبی طلحة بن عبد العزی بن عبد الدار بن قصی و یکنی أبا عثمان و قد کان دفع النبیّ صلّی اللّه علیه و آله إلی ابن عمه عثمان بن طلحة بن أبی طلحة یوم فتح مکّة مفتاح الکعبة فورت المفتاح من ابن عمه أو دفع المفتاح إلیهما و قال خذوها خالدة تالدة إلی یوم القیامة یا بنی أبی طلحة لا یأخذها منکم إلّا ظالم( ب).

از شما هستم زیرا قبل از شما ایمان آورده، مهاجرت نموده و جهاد کرده­ام. و در نهایت راضی شدند رسول خدا صلی الله علیه و آله میان ایشان داوری کند. پس خداوند این آیه­ها را نازل فرمود: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَووُنَ عِندَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا یهَْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ* الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالهِِمْ وَ أَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللَّهِ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْفَائزُونَ* یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُم بِرَحْمَةٍ مِّنْهُ وَ رِضْوَانٍ وَ جَنَّاتٍ لهَُّمْ فِیهَا نَعِیمٌ مُّقِیمٌ* خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ»،(1){آیا

سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می کند؟ [نه، این دو] نزد خدا یکسان نیستند، و خدا بیدادگران را هدایت نخواهد کرد. کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته اند نزد خدا مقامی هر چه والاتر دارند و اینان همان رستگارانند.پروردگارشان آنان را از جانب خود، به رحمت و خشنودی و باغهایی [در بهشت ] که در آنها نعمتهایی پایدار دارند، مژده می دهد. جاودانه در آنها خواهند بود، در حقیقت، خداست که نزد او پاداشی بزرگ است.}

در روایت ابوالجارود از امام باقر علیه السّلام آمده است: این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است.

خداوند پس از آیه «کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَوُنَ» [و اینکه برخی از آنها درجه برتری دارند] «عِندَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا یهَْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» به توصیف علی بن ابی طالب علیه السّلام پرداخته و فرموده است: «الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالهِِمْ وَ أَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللَّهِ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْفَائزُونَ»(2)سپس

به توصیف آنچه علی علیه السّلام از آن نزد او برخوردار است پرداخته و می­فرماید: «یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُم بِرَحْمَةٍ مِّنْهُ وَ رِضْوَانٍ وَ جَنَّاتٍ لهَُّمْ فِیهَا نَعِیمٌ مُّقِیمٌ* خَلِدِینَ فِیهَا أَبَدًا إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ» (3)

روایت2.

کشف الغمّۀ: از جمله روایاتی که عزّ محدّث حنبلی استخراج نموده، روایتی است در شأن نزول آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ...» گوید: این آیه در پی نزاع عباس و علی علیه السّلام که در آن عباس گفته بود: گرچه شما در ایمان و هجرت بر ما پیشی گرفته­اید، لیکن سقایت حجّاج و تعمیر مسجدالحرام بر عهده ما بوده است، نازل شد.(4)

مؤلف: از ابوبکر بن مردویه نیز روایت شده که این آیه در حق امیرالمؤمنین علیه السّلام نازل شده است.(5)

روایت3.

کافی: یکی از صادقین علیهما السّلام فرموده است که آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ ...» درباره حمزه، علی، جعفر، عباس و شیبه نازل شده است. آن­ها به سقایت حاجیان و کلیدداری کعبه به هم فخر فروشی می­کردند که خداوند عزّوجل آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ» را نازل فرمود و

ص: 35


1- . توبه/ 22 _19
2- . توبه/ 20
3- . تفسیر قمی: 260 . توبه/ 22 _21
4- . کشف الغمّۀ: 92
5- . کشف الغمّۀ: 95

آمَنْتُ قَبْلَکُمَا ثُمَّ هَاجَرْتُ وَ جَاهَدْتُ فَرَضُوا بِرَسُولِ اللَّهِ ص (1) فَأَنْزَلَ اللَّهُ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام قَوْلُهُ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ وَ إِنَّ مِنْهُمْ أَعْظَمَ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ ثُمَّ وَصَفَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَقَالَ- الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ (2) ثُمَّ

وَصَفَ مَا لِعَلِیٍّ علیه السّلام عِنْدَهُ فَقَالَ یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ- خالِدِینَ فِیها أَبَداً إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ (3).

«2»

کشف، [کشف الغمة] مِمَّا أَخْرَجَهُ الْعِزُّ الْمُحَدِّثُ الْحَنْبَلِیُّ: قَوْلُهُ تَعَالَی أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الْآیَةَ نَزَلَتْ فِی مُلَاحَاةِ(4) الْعَبَّاسِ وَ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ لَئِنْ سَبَقْتُمُونَا بِالْإِیمَانِ وَ الْهِجْرَةِ فَقَدْ کُنَّا نَسْقِی الْحَجِیجَ وَ نُعَمِّرُ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ فَنَزَلَتْ (5).

أقول: و روی عن أبی بکر بن مردویه أیضا نزولها فیه علیه السلام (6).

«3»

کا، [الکافی] أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِ الْآیَةَ نَزَلَتْ فِی حَمْزَةَ وَ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرٍ وَ الْعَبَّاسِ وَ شَیْبَةَ إِنَّهُمْ فَخَرُوا بِالسِّقَایَةِ وَ الْحِجَابَةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ

ص: 35


1- أی بحکمه.
2- التوبة: 20 و ما بعدها 21 و 22.
3- تفسیر القمّیّ: 260.
4- الملاحاة: المنازعة و المراد هنا المفاخرة.
5- کشف الغمّة: 92.
6- کشف الغمّة: 95.

علی علیه السّلام و حمزه و جعفر کسانی بودند که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و در راه خدا جهاد کرده بودند و خداوند اینان را با عباس و شیبه یکی و برابر ندانسته است بلکه این سه نفر را بر آن دو برتری داده است.(1)

تفسیر عیاشی: این روایت را با سه سند از ابوبصیر نقل کرده است.(2)

روایت4.

تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس گوید: شیبۀ بن عبدالدار و عباس بن عبدالمطلّب باهم به تفاخر پرداخته، شیبه گفت: کلیدهای کعبه در دست ماست، هرگاه اراده کنیم درهای آن را باز می­کنیم یا می­بندیم، از این رو ما پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله بهترین مردم هستیم؛ و عباس گفت: مقام سقایۀ الحاج و عمارت مسجدالحرام را ما در اختیار داریم، پس بهترین مردم بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله ما هستیم. در این حال امیرالمؤمنین علیه السّلام بر ایشان گذشت و آن دو خواستند فخری به وی بفروشند، لذا گفتند: یا اباالحسن، شما را از بهترین مردم پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله آگاه کنیم؟ فرمود: آماده شنیدن هستم. پس شیبه گفت: کلیدهای کعبه در دست ماست، هرگاه اراده کنیم آن را باز می­کنیم یا می­بندیم. پس، بهترین مردم پس از پیامبر صلی الله علیه و آله ما هستیم. پس عباس گفت: ما نیز منصب سقایۀ الحاج و عمارت مسجدالحرام را در اختیار داریم، بهترین مردم بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله ماییم. پس امیرالمؤمنین علیه السّلام به ایشان فرمود: می­خواهید کسی را به شما معرفی کنم که بهتر از هر دوی شماست؟ گفتند: او کیست؟! فرمود: همو که گردن شما را زد و به زور وارد اسلام نمود. گفتند او کیست؟ فرمود: من! پس عباس برخاست و خشمگین نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفته و ماجرا را برای آن حضرت بازگو نمود. اما رسول خدا صلی الله علیه و آله سکوت فرمود و چیزی نگفت؛ در این حال بود که جبرئیل علیه السّلام نزد وی آمده و گفت: یا محمّد، خداوند تو را سلام می­رساند و می­گوید: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَووُنَ عِندَ اللَّهِ». پس رسول خدا صلی الله علیه و آله عباس را نزد خود خوانده و آیه را برایش تلاوت فرموده و گفت: عموجان، برخیز و برو، این خدای رحمان است که دارد بین تو و علی بن ابی طالب قضاوت می­کند!(3)

ص: 36


1- . روضه کافی: 204 _ 203
2- . نسخه خطی
3- .تفسیر فرات: 56

وَ کَانَ عَلِیٌّ وَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ (1).

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ بِثَلَاثَةِ أَسَانِیدَ: مِثْلَهُ (2).

«4»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] قُدَامَةُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْبَجَلِیُّ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: افْتَخَرَ شَیْبَةُ بْنُ عَبْدِ الدَّارِ وَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَ شَیْبَةُ فِی أَیْدِینَا مَفَاتِیحُ الْکَعْبَةِ نَفْتَحُهَا إِذَا شِئْنَا وَ نُغْلِقُهَا إِذَا شِئْنَا فَنَحْنُ خَیْرُ النَّاسِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ وَ قَالَ الْعَبَّاسُ فِی أَیْدِینَا سِقَایَةُ الْحَاجِّ وَ عِمَارَةُ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ (3) فَنَحْنُ خَیْرُ النَّاسِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ إِذْ مَرَّ عَلَیْهِمْ (4) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَأَرَادَا أَنْ یَفْتَخِرَا فَقَالا لَهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَ نُخْبِرُکَ بِخَیْرِ النَّاسِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ هَا أَنَا ذَا فَقَالَ شَیْبَةُ فِی أَیْدِینَا مَفَاتِیحُ الْکَعْبَةِ نَفْتَحُهَا إِذَا شِئْنَا وَ نُغْلِقُهَا إِذَا شِئْنَا فَنَحْنُ خَیْرُ النَّاسِ بَعْدَ النَّبِیِّ وَ قَالَ الْعَبَّاسُ فِی أَیْدِینَا سِقَایَةُ الْحَاجِّ وَ عِمَارَةُ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ

فَنَحْنُ خَیْرُ النَّاسِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ لَهُمَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام أَ لَا أَدُلُّکُمَا عَلَی مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنْکُمَا قَالا لَهُ وَ مَنْ هُوَ قَالَ الَّذِی صَرَفَ رَقَبَتَکُمَا(5) حَتَّی أَدْخَلَکُمَا فِی الْإِسْلَامِ قَهْراً قَالا وَ مَنْ هُوَ قَالَ أَنَا فَقَامَ الْعَبَّاسُ مُغْضَباً حَتَّی أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ أَخْبَرَهُ بِمَقَالَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَلَمْ یَرُدَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله شَیْئاً فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السّلام فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ فَدَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْعَبَّاسَ فَقَرَأَ عَلَیْهِ الْآیَةَ وَ قَالَ یَا عَمِّ قُمْ فَاخْرُجْ هَذَا الرَّحْمَنُ (6) یُخَاصِمُکَ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (7).

ص: 36


1- روضة الکافی: 203 و 204.
2- مخطوط.
3- فی( ک): و عمارة المسجد الحرام فی ایدینا.
4- فی المصدر: علیهما.
5- فی المصدر: الذی ضرب رقابکما.
6- فی المصدر: هذا رسول الرحمن.
7- تفسیر فرات: 56.

تفسیر فرات بن ابراهیم: با سند خود از حارث أعور شیبه این روایت را آورده است.

روایت5.

تفسیر فرات بن ابراهیم: عباس گفت: من عموی پیامبرم و منصب سقایۀ الحاج با من است، من از علی برترم. و عثمان بن طلحه _ یا شیبه _ گفت: من از علی برترم، پس این آیه نازل شد.(1)

روایت6.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام از پدر بزرگوارش روایت کرده است که فرمود: چون خداوند مکه را بر دست رسول خدا صلی الله علیه و آله فتح فرمود، منصب سقایت را به عبّاس داد و پرده­داری را به عثمان بن طلحه و چیزی به علی علیه السّلام نداد. پس به علی علیه السّلام گفتند: رسول خدا صلی الله علیه و آله سقایت را به عباس و پرده­داری را به عثمان بن طلحه داد و تو را بی­بهره گذاشت! فرمود: از کاری که رسول خدا صلی الله علیه و آله انجام داد، بسیار خرسند و خوشنودم؟! آنگاه خداوند متعال این آیه را نازل فرمود.(2)

مؤلف: ابن بطریق نزول این آیه را در شأن علی علیه السّلام در کتاب «العمدۀ» خود با اسانید متعدد از تفسیر ثعلبی و نیز از کتاب «الجمع بین الصحاح الستّه» آورده است.

و در کتاب «المستدرک» از ابونعیم و او از مجاهد آورده است که گفت: آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ

لَا یَسْتَووُنَ عِندَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا یهَْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» درباره علی علیه السّلام و عباس نازل شده است. و با سند خود از ضحاک از ابن عباس نقل کرده که گفت: این آیه در شأن علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است. و با سندی از شعبی گوید: علی، عباس و شیبه در مورد مناصب سقایت و کلیدداری کعبه سخن می­گفتند که خداوند متعال آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَووُنَ عِندَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا یهَْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ* الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالهِِمْ وَ أَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللَّهِ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْفَائزُونَ* یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُم بِرَحْمَةٍ مِّنْهُ وَ رِضْوَانٍ وَ جَنَّاتٍ لهَُّمْ فِیهَا نَعِیمٌ مُّقِیمٌ* خَلِدِینَ فِیهَا أَبَدًا إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ* یَاأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَتَّخِذُواْ ءَابَاءَکُمْ وَ إِخْوَانَکُمْ أَوْلِیَاءَ إِنِ اسْتَحَبُّواْ الْکُفْرَ عَلیَ الْایمَانِ وَ مَن یَتَوَلَّهُم مِّنکُمْ فَأُوْلَئکَ هُمُ الظَّالِمُونَ* قُلْ إِن کاَنَ ءَابَاؤُکُمْ وَ أَبْنَاؤُکُمْ وَ إِخْوَانُکُمْ وَ أَزْوَاجُکمُ ْ وَ عَشِیرَتُکمُ ْ وَ أَمْوَالٌ اقْترََفْتُمُوهَا وَ تجَِارَةٌ تخَْشَوْنَ کَسَادَهَا وَ مَسَاکِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَیْکُم مِّنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهَادٍ فیِ سَبِیلِهِ فَترََبَّصُواْ حَتیَ یَأْتیِ َ اللَّهُ بِأَمْرِهِ» {آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می کند؟ [نه، این دو] نزد خدا یکسان نیستند، و خدا بیدادگران را هدایت نخواهد کرد. کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته اند نزد خدا مقامی هر چه والاتر دارند و اینان همان رستگارانند. پروردگارشان آنان را از جانب خود، به رحمت و خشنودی و باغهایی [در بهشت ] که در آنها نعمتهایی پایدار دارند، مژده می دهد. جاودانه در آنها خواهند بود، در حقیقت، خداست که نزد او پاداشی بزرگ است. ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر پدرانتان و برادرانتان کفر را بر ایمان ترجیح دهند [آنان را] به دوستی مگیرید، و هر کس از میان شما آنان را به دوستی گیرد، آنان همان ستمکارانند. بگو: «اگر پدران و پسران و برادران و زنان و خاندان شما و اموالی که گرد آورده اید و تجارتی که از کسادش بیمناکید و سراهایی را که خوش می دارید، نزد شما از خدا و پیامبرش و جهاد در راه وی دوست داشتنی تر است، پس منتظر باشید تا خدا فرمانش را [به اجرا در] آورد.»} را نازل فرمود.(حتّی یأتی بأمره: تا اینکه مکه فتح شود و مهاجرت قطع گردد.)

روایت7.

الطرائف: در کتاب «الجمع بین الصحاح السّتۀ» به نقل از صحیح نسائی از محمد بن کعب قرظی آمده است: میان شیبۀ بن ابی طلحه و مردی دیگر _ که نامش را برده _ و علی بن ابی طالب علیه السّلام مفاخره­ای درگرفت؛

ص: 37


1- . تفسیر فرات : 52
2- . تفسیر فرات: 58

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] مُحَمَّدُ بْنُ عُبَیْدٍ الْجُعْفِیُّ مُعَنْعَناً عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ: مِثْلَهُ (1).

«5»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ الْخَیَّاطُ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ سِیرِینَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ جَعْفَرٍ الْأَحْمَسِیِّ مُعَنْعَناً عَنِ السُّدِّیِّ قَالا: قَالَ عَبَّاسٌ أَنَا عَمُّ مُحَمَّدٍ وَ أَنَا صَاحِبُ سِقَایَةِ الْحَاجِّ وَ أَنَا أَفْضَلُ مِنْ عَلِیٍّ وَ قَالَ عُثْمَانُ بْنُ طَلْحَةَ أَوْ شَیْبَةُ أَنَا أَفْضَلُ مِنْ عَلِیٍّ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ(2).

«6»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الزُّهْرِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السّلام قَالَ: لَمَّا فَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ أَعْطَی الْعَبَّاسَ السِّقَایَةَ وَ أَعْطَی عُثْمَانَ بْنَ طَلْحَةَ الْحِجَابَةَ وَ لَمْ یُعْطِ عَلِیّاً شَیْئاً فَقِیلَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام إِنَّ النَّبِیَّ أَعْطَی الْعَبَّاسَ السِّقَایَةَ وَ أَعْطَی عُثْمَانَ بْنَ طَلْحَةَ الْحِجَابَةَ وَ لَمْ یُعْطِکَ شَیْئاً قَالَ فَقَالَ مَا أَرْضَانِی بِمَا فَعَلَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ (3) تَعَالَی هَذِهِ الْآیَةَ(4).

أقول: روی ابن بطریق نزول الآیة فیه علیه السّلام فی العمدة(5) بأسانید جمة من تفسیر الثعلبی و من الجمع بین الصحاح الستة.

وَ رُوِیَ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ: نَزَلَتْ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِ الْآیَةَ فِی عَلِیٍّ وَ الْعَبَّاسِ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الضَّحَّاکِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ: تَکَلَّمَ عَلِیٌّ وَ الْعَبَّاسُ وَ شَیْبَةُ فِی السِّقَایَةِ وَ السِّدَانَةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی أَ جَعَلْتُمْ إِلَی قَوْلِهِ حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ حَتَّی یَفْتَحَ مَکَّةَ فَتَنْقَطِعَ الْهِجْرَةُ.

«7»

یف، [الطرائف] فِی الْجَمْعِ بَیْنَ الصِّحَاحِ السِّتَّةِ مِنْ صَحِیحِ النَّسَائِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ الْقُرَظِیِّ قَالَ: افْتَخَرَ شَیْبَةُ بْنُ أَبِی طَلْحَةَ(6) وَ رَجُلٌ ذَکَرَ اسْمَهُ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام

ص: 37


1- تفسیر فرات: 54.
2- تفسیر فرات: 52. و فیه« و بنو شیبة» و فی النسخ« و هو شیبة» و کلها مصحف( ب).
3- فی المصدر: قال فأنزل اللّه.
4- تفسیر فرات: 58.
5- ص: 18.
6- فی( ک) طلحة بن شیبة و فی( ت) شیبة بن طلحة و کلها مصحف( ب).

پس شیبۀ بن ابی طلحه گفت: کلید کعبه در اختیار من است، اگر بخواهم درون کعبه بیتوته می­کنم؛ آن مرد نیز گفت: منصب سقایت به من تعلّق دارد، اگر بخواهم شب­ها در مسجدالحرام می­خوابم؛ و علی علیه السّلام فرمود: متوجّه نمی­شوم چه می­گویید! اما می­دانم که من قبل از همه رو به قبله نماز خواندم، من یک مجاهد هستم. پس خداوند آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ...» را نازل فرمود. ثعلبی نیز این روایت را آورده و در تفسیر این آیه را از حسن و شعبی و محمد بن کعب قرظی نقل کرده همان طور که ابن مغازلی نیز آن را از اسماعیل بن عامر و از عبدالله بن عبیدۀ بریدی روایت کرده است.(1)

توضیح

شاید علّت عدم ذکر نام عباس توسط سیّد، بیم از خلفای بنی عباس بوده که خلفای زمان وی بوده­اند. سیوطی در «الدر المنثور» این روایت را از ابن جریر با سندی از محمد بن کعب نقل کرده و به صراحت از عباس نام برده است. و نیز گفت: ابن مردویه از ابن عباس روایت نموده که این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام و عباس نازل شده است. ابن ابی حاتم و ابوالشیخ از شعبی نقل کرده که گفته: علی و عباس و شیبه در منصب سقایت و کلیدداری کعبه باهم مفاخره کردند که خداوند آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَووُنَ عِندَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا یهَْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» را نازل فرمود. عبدالرزّاق، ابی شیبه، ابن جریر، ابن منذر، ابن ابی حاتم و ابوالشیخ از شعبی روایت کرده­اند که گفت: این آیه درباره عباس و علی علیه السّلام نازل شد آن­گاه که راجع به این موضوع گفتگو می­کردند.

ابن مردویه از شعبی: میان علی علیه السّلام و عباس منازعه­ای درگرفت، پس عباس به علی علیه السّلام گفت: من عموی پیامبرم و تو پسرعموی او؛ من منصب سقایۀ الحاج و عمارت مسجدالحرام را نیز برعهده دارم... که خداوند این آیه را نازل فرمود. عبدالرزّاق از حسن نقل می­کند که گوید: این آیه درباره علی، عباس، عثمان و شیبه آنگاه که در این مورد گفتگو می­کردند، نازل شده است. ابونعیم در کتاب «فضائل الصحابه» و ابن عساکر از أنس نقل می­کند: عباس و شیبه با هم به فخرفروشی پرداختند، پس عباس گفت: شرافت من بیش از توست، من عموی رسول خدا صلی الله علیه و آله هستم و برخوردار از منصب سقایة الحاج! شیبه گفت: شرافت من بیش از توست، زیرا من أمین خدا بر خانه و گنجینه­های او هستم؛ خداوند مرا امانت دار دانسته نه تو را! در این حال علی علیه السّلام بر ایشان وارد شد و آن دو ایشان را از ماجرا آگاه ساختند. پس علی علیه السّلام فرمود: شرافت من بیش از هر دوی شماست، من اولین مؤمن، مهاجر و مجاهد هستم. پس هر سه نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفته و ایشان را از موضوع آگاه کردند. اما رسول خدا صلی الله علیه و آله سکوت فرمود و پاسخی به ایشان نداد و آن­ها نیز از نزد وی رفتند؛ چند روز بعد وحی بر ایشان نازل گشت و هر سه را احضار نموده، آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ...» را تا آخر ده آیه بر ایشان تلاوت فرمود.(2)

ص: 38


1- . الطرائف: 13
2- . الدّر المنثور3 : 219 _218

فَقَالَ شَیْبَةُ بْنُ أَبِی طَلْحَةَ مَعِی مِفْتَاحُ الْبَیْتِ وَ لَوْ أَشَاءُ بِتُّ فِیهِ وَ قَالَ ذَلِکَ الرَّجُلُ أَنَا صَاحِبُ السِّقَایَةِ(1) وَ لَوْ أَشَاءَ بِتُّ فِی الْمَسْجِدِ وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام مَا أَدْرِی مَا تَقُولَانِ لَقَدْ صَلَّیْتُ إِلَی الْقِبْلَةِ قَبْلَ النَّاسِ وَ أَنَا صَاحِبُ الْجِهَادِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی- أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِ.

وَ رَوَاهُ الثَّعْلَبِیُّ کَذَلِکَ فِی تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ عَنِ الْحَسَنِ وَ الشَّعْبِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ الْقُرَظِیِّ وَ رَوَاهُ ابْنُ الْمَغَازِلِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُبَیْدَةَ الْبُرَیْدِیِ (2)

بَیَان

لَعَلَّ السَّیِّدُ اتَّقَی فِی عَدَمِ التَّصْرِیحِ بِذِکْرِ الْعَبَّاسِ مِنْ خُلَفَاءِ زَمَانِهِ- وَ رَوَاهُ السُّیُوطِیُّ فِی الدُّرِّ الْمَنْثُورِ عَنْ أَبِی جَرِیرٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ مِثْلَهُ مُصَرِّحاً بِاسْمِ الْعَبَّاسِ وَ قَالَ أَخْرَجَ ابْنُ مَرْدَوَیْهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ الْعَبَّاسِ.

وَ أَخْرَجَ ابْنُ أَبِی حَاتِمٍ وَ أَبُو الشَّیْخِ عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ: تَفَاخَرَ عَلِیٌّ وَ الْعَبَّاسُ وَ شَیْبَةُ فِی السِّقَایَةِ وَ الْحِجَابَةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِ الْآیَةَ.

وَ أَخْرَجَ عَبْدُ الرَّزَّاقِ وَ ابْنُ أَبِی شَیْبَةَ وَ ابْنُ جَرِیرٍ وَ ابْنُ الْمُنْذِرِ وَ ابْنُ أَبِی حَاتِمٍ وَ أَبُو الشَّیْخِ عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی الْعَبَّاسِ وَ عَلِیٍّ علیه السّلام تَکَلَّمَا فِی ذَلِکَ.

وَ أَخْرَجَ ابْنُ مَرْدَوَیْهِ عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ: کَانَ بَیْنَ عَلِیٍّ وَ الْعَبَّاسِ مُنَازَعَةٌ فَقَالَ الْعَبَّاسُ لِعَلِیٍّ علیه السّلام أَنَا عَمُّ النَّبِیِّ وَ أَنْتَ ابْنُ عَمِّهِ وَ إِلَیَّ سِقَایَةُ الْحَاجِّ وَ عِمَارَةُ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ.

وَ أَخْرَجَ عَبْدُ الرَّزَّاقِ عَنِ الْحَسَنِ قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ الْعَبَّاسِ وَ عُثْمَانَ وَ شَیْبَةَ(3) تَکَلَّمُوا فِی ذَلِکَ.

وَ أَخْرَجَ أَبُو نُعَیْمٍ فِی فَضَائِلِ الصَّحَابَةِ وَ ابْنُ عَسَاکِرَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: قَعَدَ الْعَبَّاسُ وَ شَیْبَةُ یَفْتَخِرَانِ فَقَالَ الْعَبَّاسُ أَنَا أَشْرَفُ مِنْکَ أَنَا عَمُّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَاقِی الْحَاجِّ فَقَالَ شَیْبَةُ أَنَا أَشْرَفُ مِنْکَ أَنَا أَمِینُ اللَّهِ عَلَی بَیْتِهِ وَ خَزَائِنِهِ فَلَا ائْتَمَنَکَ کَمَا ائْتَمَنَنِی فَاطَّلَعَ عَلَیْهِمَا عَلِیٌّ علیه السّلام فَأَخْبَرَاهُ بِمَا قَالا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام أَنَا أَشْرَفُ مِنْکُمَا أَنَا أَوَّلُ مَنْ آمَنَ وَ هَاجَرَ وَ جَاهَدَ فَانْطَلَقُوا ثَلَاثَتُهُمْ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرُوهُ فَمَا أَجَابَهُمْ بِشَیْ ءٍ فَانْصَرَفُوا فَنَزَلَ عَلَیْهِ الْوَحْیُ بَعْدَ أَیَّامٍ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِمْ فَقَرَأَ عَلَیْهِمْ- أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِ إِلَی آخِرِ الْعَشْرِ(4).

ص: 38


1- فی المصدر بعد ذلک: و القائم علیها.
2- الطرائف: 13.
3- هکذا فی المصدر و هو الصحیح و فی( ک) عثمان بن شیبة و فی( ت) تصحیحا عثمان بن طلحة. و کلها وهم( ب).
4- الدّر المنثور: 218 و 219.

[مؤلف: صاحب جامع الاصول از صحیح نسائی شبیه حدیث اول را با ذکر نام عباس، آورده است با این تفاوت که این عبارت را به سخن علی علیه السّلام افزوده است: «من شش ماه پیش از مردم به سوی کعبه نماز خوانده­ام» تا آخر روایت .

مؤلف کتاب «الفصول المهمّۀ» از «اسباب النزول» واحدی شبیه روایت ابونعیم(1) را نقل کرده است، و در «فرائد السمطین» ماجرا را مفصّل­تر نقل کرده تا آنجا که گوید: علی علیه السّلام فرمود: من اشرف از شما دو نفر هستم، من اولین مرد این اُمّت هستم که به وعده و وعیدهای خداوند ایمان آورده، هجرت نموده و جهاد کردم. پس هر سه نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفته و ماجرای خود را برای ایشان نقل کردند. اما رسول خدا صلی الله علیه و آله پاسخی به آنان نداد تا اینکه چند روز بعد وحی بر ایشان نازل گردید. سپس در پی هر سه نفر فرستاد و آیه را بر ایشان خواند.

شیخ در مجالس خود از ابوذر روایت می­کند که علی علیه السّلام در روز برگزاری شورای انتخاب خلیفه سوم این آیه را بر حاضران قرائت کرد و همه حاضران در آن شورا تأیید کردند که این آیه درباره وی نازل شده است.

ابونعیم نیز در کتاب «ما نزل من القرآن فی علیّ علیه السّلام» از عامر روایت کرده که گفت: این آیه درباره علی علیه السلام و عباس نازل شده است. ابن عباس نیز گوید: درباره علی علیه السّلام نازل شده است. و با سند خود از شعبی این روایت را تا آنجا که گوید «تا مهاجرت قطع گردد» را ثبت کرده است.]

شیخ طبرسی _ رحمۀ الله علیهِ _ از حسن، شعبی و محمد بن کعب قرظی گوید: این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام و عباس بن عبدالمطلّب و شیبۀ بن ابی طلحه نازل شده است.

حاکم ابوالقاسم حسکانی با سند خود از ابن بریده از پدرش روایت کرده: شیبۀ و عباس مشغول مفاخره بودند که علی بن ابی طالب علیه السّلام بر ایشان گذشته و فرمود: به چه مفاخره می­کنید؟ عباس گفت: فضایلی که به من داده شده، به کسی داده نشده است: سقایت حاجیان! شیبه نیز گفت: عمارت مسجدالحرام نیز به من داده شده است! پس علی علیه السّلام فرمود: از شما شرمنده­ام! لیکن با وجود کمی سن و سالم از فضایلی برخوردار شده­ام که به شما داده نشده است. گفتند: چه فضیلت­هایی به شما داده شده است؟ فرمود: آنقدر با شمشیر بر فرقتان کوبیدم تا به خدا و رسولش ایمان آوردید! پس عباس خشمگین و دامن کشان با شتاب خود را به رسول خدا صلی الله علیه و آله رسانده و گفت: می­دانید علی به من چه گفت؟ فرمود: علی را پیش من بیاورید. چون علی علیه السّلام را آوردند، فرمود:

ص: 39


1- . الفصول المهمۀ : 106. اسباب النزول واحدی : 182

وَ أَقُولُ: رَوَی صَاحِبُ جَامِعِ الْأُصُولِ مِنْ صَحِیحِ النَّسَائِیِّ: نَحْوَ الْحَدِیثِ الْأَوَّلِ مُصَرِّحاً بِاسْمِ الْعَبَّاسِ إِلَّا أَنَّ فِیهِ صَلَّیْتُ إِلَی الْکَعْبَةِ سِتَّةَ أَشْهُرٍ قَبْلَ النَّاسِ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ.

وَ رَوَی صَاحِبُ الْفُصُولِ الْمُهِمَّةِ عَنِ الْوَاحِدِیِّ فِی أَسْبَابِ النُّزُولِ: مِثْلَ رِوَایَةِ أَبِی نُعَیْمٍ (1).

وَ رَوَی فِی فَرَائِدِ السِّمْطَیْنِ أَبْسَطَ مِنْ ذَلِکَ إِلَی أَنْ قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: أَنَا أَشْرَفُ مِنْکُمَا أَنَا أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِالْوَعِیدِ مِنْ ذُکُورِ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ هَاجَرَ وَ جَاهَدَ فَانْطَلَقُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِفَخْرِهِ فَمَا أَجَابَهُمْ بِشَیْ ءٍ فَنَزَلَ الْوَحْیُ بَعْدَ أَیَّامٍ فَأَرْسَلَ إِلَی الثَّلَاثَةِ فَأَتَوْهُ فَقَرَأَ عَلَیْهِمُ الْآیَةَ.

وَ رَوَی الشَّیْخُ فِی مَجَالِسِهِ عَنْ أَبِی ذَرٍّ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السّلام ذَکَرَ یَوْمَ الشُّورَی نُزُولَ الْآیَةِ فِیهِ فَأَقَرُّوا بِهِ.

وَ رَوَی أَبُو نُعَیْمٍ فِی کِتَابِ مَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام عَنْ عَامِرٍ قَالَ: نَزَلَتِ الْآیَةُ فِی عَلِیٍّ وَ الْعَبَّاسِ وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام.

و بإسناده عن الشعبی: مثل ما مر إلی قوله فتنقطع الهجرة:

و قال الشیخ الطبرسی رحمه الله: نزلت فی علی بن أبی طالب علیهما السّلام و العباس بن عبد المطلب و شیبة بن أبی طلحة(2)- عن الحسن و الشعبی و محمد بن کعب القرظی.

وَ رَوَی الْحَاکِمُ أَبُو الْقَاسِمِ الْحَسْکَانِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ بُرَیْدَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: بَیْنَا شَیْبَةُ وَ الْعَبَّاسُ یَتَفَاخَرَانِ إِذْ مَرَّ بِهِمَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَقَالَ بِمَا ذَا تَتَفَاخَرَانِ فَقَالَ الْعَبَّاسُ لَقَدْ أُوتِیتُ مِنَ الْفَضْلِ مَا لَمْ یُؤْتَ أَحَدٌ سِقَایَةَ الْحَاجِّ وَ قَالَ شَیْبَةُ أُوتِیتُ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَقَالَ علیه السّلام اسْتَحْیَیْتُ لَکُمَا فَقَدْ أُوتِیتُ عَلَی صِغَرِی مَا لَمْ تُؤْتَیَا فَقَالا وَ مَا أُوتِیتَ یَا عَلِیُّ قَالَ ضَرَبْتُ خَرَاطِیمَکُمَا

بِالسَّیْفِ حَتَّی آمَنْتُمَا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَقَامَ الْعَبَّاسُ مُغْضَباً یَجُرُّ ذَیْلَهُ (3) حَتَّی دَخَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ أَ مَا تَرَی إِلَی مَا اسْتَقْبَلَنِی (4) بِهِ عَلِیٌّ فَقَالَ صلی الله علیه و آله ادْعُوا لِی عَلِیّاً فَدُعِیَ لَهُ فَقَالَ مَا حَمَلَکَ عَلَی مَا

ص: 39


1- راجع الفصول المهمة: 106. و أسباب النزول للواحدی: 182.
2- فی المصدر و( ک) طلحة بن شیبة و فی( ت) شیبة بن طلحة و کلها مصحف( ب).
3- ذیل الثوب ما جر منه إذا اسبل.
4- فی المصدر: یستقلبنی.

چرا رو در روی عمویت قرار گرفته­ای؟ گفت: یا رسول الله، با حق او را مغلوب کرده­ام، هر که خواهد خشمگین شود و هرکه خواهد خشنود گردد. پس جبرئیل نازل گشته و گفت: یا محمّد، پروردگارت تو را سلام می­رساند و می­گوید: این آیه را بر ایشان بخوان: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَووُنَ عِندَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا یهَْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» پس عباس گفت: ما که راضی و خوشنود شدیم _ و این را سه بار تکرار کرد _ . (1)

مؤلف: نزول این آیه در حق امیرالمؤمنین علیه السّلام مورد اجماع مفسران گذشته و متعصّبان متأخّری نظیر بیضاوی، زمخشری، رازی و دیگران است و اخبار مربوط به آن در باب ذکر شجاعت ایشان علیه السّلام خواهد آمد و این آیه نشانه این است که معیار فضیلت و افتخار، ایمان و جهاد است و شکی نیست که آن حضرت آن­طور که خواهد آمد، در این مجال از دیگر صحابه پیشتازتر است، از این رو به دلیل قبح تفضیل مفضول بر دیگران، آن­گونه که خردمندان و دانایان بدان گواهی می­دهند، به امامت و خلافت مقدّم­تر است .

باب سی و دوم : سوره بقره / 207

اشاره

درباره سخن خدای متعال: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَئُوفُ

بِالْعِبَاد»(2)

{و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد، و خدا نسبت به [این ] بندگان مهربان است.}

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: آیه: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ» در شأن امیرالمؤمنین علیه السّلام نازل شده است و معنای «یَشْرِی نَفْسَهُ»: یبذل نفسه (از جان خود می­گذرد) است.

روایت2.

کشف الغمّۀ: از جمله روایاتی که شیخ ما عزّ محّدث حنبلی موصلی در آیه: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ» استخراج نموده این است که این آیه درباره علی علیه السّلام و لیلۀ المبیت نازل گردیده که آن حضرت در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله خوابید. ابوبکر بن مردویه نیز این روایت را آورده همان طور که ابن أثیر نیز آن را در کتاب خود «الإنصاف» که شامل تلفیقی از تفاسیر «کشاف» و «الکاشف» است، ذکر نموده و گفته است که این آیه درباره علی علیه السّلام نازل گردیده، زمانی که در مکه رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السّلام را در بستر خود قرار داد و خود اقدام به مهاجرت نمود تا پس از وی علی علیه السّلام امانات مردم را به صاحبانشان باز گرداند؛ و خداوند ص: 40


1- . مجمع البیان 5: 15 _14
2- . بقره / 207

اسْتَقْبَلْتَ بِهِ عَمَّکَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صَدَمْتُهُ (1) بِالْحَقِّ فَمَنْ شَاءَ فَلْیَغْضَبْ وَ مَنْ شَاءَ فَلْیَرْضَ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السّلام وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّکَ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ اتْلُ عَلَیْهِمْ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِ الْآیَةَ فَقَالَ الْعَبَّاسُ إِنَّا قَدْ رَضِینَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (2).

أقول: نزولها فی أمیر المؤمنین علیه السّلام مما أجمع علیه عامة المفسرین من المتقدمین و متعصبی المتأخرین کالبیضاوی و الزمخشری و الرازی و غیرهم (3) و سیأتی الأخبار فیه فی باب شجاعته علیه السّلام و یدل علی أن مناط الفضل و الفخر الإیمان و الجهاد و لا ریب فی سبقه علیه السّلام فیهما علی سائر الصحابة کما سیأتی تفصیلهما فهو أولی بالإمامة و الخلافة لقبح تفضیل المفضول کما یشهد به ألباب ذوی العقول.

باب 32 قوله تعالی: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ»

اشاره

(4)

الأخبار

«1»

فس، [تفسیر القمی]: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ قَالَ ذَاکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ مَعْنَی یَشْرِی نَفْسَهُ أَیْ یَبْذُلُ (5).

«2»

کشف، [کشف الغمة] مِمَّا أَخْرَجَهُ شَیْخُنَا الْعِزُّ الْمُحَدِّثُ الْحَنْبَلِیُّ الْمَوْصِلِیُّ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ نَزَلَتْ فِی مَبِیتِ عَلِیٍّ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: وَ رَوَاهُ أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ أَیْضاً وَ ذَکَرَ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی کِتَابِهِ کِتَابِ الْإِنْصَافِ الَّذِی جَمَعَ فِیهِ بَیْنَ الْکَاشِفِ وَ الْکَشَّافِ: أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام وَ ذَلِکَ حِینَ هَاجَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ تَرَکَ عَلِیّاً فِی بَیْتِهِ بِمَکَّةَ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَنَامَ عَلَی فِرَاشِهِ لِیُوصِلَ إِذَا أَصْبَحَ وَدَائِعَ النَّاسِ إِلَیْهِمْ وَ قَالَ اللَّهُ

ص: 40


1- أی دفعته.
2- مجمع البیان 5: 14 و 15.
3- راجع تفسیر البیضاوی 1. 191 و الکشّاف 2: 27. و مفاتیح الغیب 4: 422 و 423.
4- البقرة: 207.
5- تفسیر القمّیّ: 61.

عزّوجل به جبرئیل و میکائیل فرمود: من میان شما دو تا عقد اُخّوت بستم و عُمر یکی از شما را بیش از دیگری قرار می­دهم. اکنون بگویید کدام یک از شما دوست دارد عمر آن یکی بیشتر باشد؟ اما هر دوی آن­ها عمر طولانی­تر را برای خود خواستند، از این رو به ایشان وحی فرمود: چه می­شد اگر همانند علی بن ابی طالب می­بودید؟ من میان او و پیامبر عقد اُخوّت بستم اما او با خوابیدن در بستر پیامبر جان خود را فدای وی کرد! نزد او فرود آیید و در مقابل دشمنانش از وی محافظت کنید. پس آن دو به زمین آمده، جبرئیل علیه السّلام بالای سر علی و میکائیل علیه السّلام پایین پای علی علیه السّلام به نگهبانی ایستادند در حالی که جبرئیل می­گفت: بَخٍّ بَخٍّ (1)ای

پسر ابوطالب. چه کسی چون توست که خداوند با او به فرشتگان فخر بفروشد.(2)

الطرائف، العمدۀ: عین این روایت را از ثعلبی نقل کرده­اند.(3)

روایت3.

تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس: این آیه در شأن علی بن ابی طالب نازل شد آن­گاه که در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله خوابید؛ وقتی که مشرکان قصد کشتن او را داشتند،.(4)

مؤلف: ابن بطریق در «المستدرک» از ابونعیم با سند خود از ابن عباس، مانند این حدیث را نقل کرده است.

روایت4.

الطرائف: احمد بن حنبل در مسند خود ضمن حدیثی طولانی که آن را از عمر بن میمون نقل می­کند، می­نویسد: طبق آیه: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی...» علی جان خود را برای رضای خدا معامله نمود. او لباس پیامبر را بر تن کرد و در بستر وی خوابید. راوی گوید: مشرکان گمان می­کردند این پیامبرصلی الله علیه و آله است که در بستر خوابیده.. سپس درباره وی گوید: پس علی علیه السلام شروع به پرتاب کردن سنگ نمود آن­گونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله سنگ پرتاب می­کرد و بر خود می­پیچید در حالی که سرش را زیر ملافه کرده بود و آن را بیرون نمی­آورد تا اینکه صبح شد و ملافه را از سر خود کنار زد. چون دریافتند که او رسول خدا صلی الله علیه و آله نیست به وی گفتند: وقتی رفیقت در بستر می­خوابید و او را با سنگ می­زدیم، تکان نمی­خورد. باید می­فهمیدیم اینکه در بستر خوابیده،

ص: 41


1- . خوشا به حالت
2- . کشف الغمۀ : 91
3- . الطرائف: 12 _11 . العمدۀ: 124
4- . تفسیر فرات: 6

عَزَّ وَ جَلَّ لِجَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ إِنِّی قَدْ آخَیْتُ بَیْنَکُمَا وَ جَعَلْتُ عُمُرَ أَحَدِکُمَا أَطْوَلَ مِنْ عُمُرِ الْآخَرِ فَأَیُّکُمَا یُؤْثِرُ أَخَاهُ (1) فَاخْتَارَ کُلٌّ مِنْهُمَا الْحَیَاةَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِمَا أَلَّا کُنْتُمَا مِثْلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ آخَیْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ فَبَاتَ عَلَی فِرَاشِهِ یَفْدِیهِ بِنَفْسِهِ وَ یُؤْثِرُهُ بِالْحَیَاةِ اهْبِطَا إِلَیْهِ فَاحْفَظَاهُ مِنْ عَدُوِّهِ فَنَزَلَا إِلَیْهِ فَحَفِظَاهُ- جَبْرَئِیلُ علیه السّلام عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیکَائِیلُ علیه السّلام عِنْدَ رِجْلَیْهِ وَ جَبْرَئِیلُ یَقُولُ بَخْ بَخْ (2) یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ مَنْ مِثْلُکَ وَ قَدْ بَاهَی اللَّهُ بِکَ الْمَلَائِکَةَ(3).

یف، [الطرائف] مد، [العمدة] عَنِ الثَّعْلَبِیِّ: مِثْلَهُ (4).

«3»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عُبَیْدُ بْنُ کَثِیرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ یُونُسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُضَیْلٍ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ قَالَ نَزَلَ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام حِینَ بَاتَ (5) عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ طَلَبَهُ الْمُشْرِکُونَ (6).

أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ.

«4»

یف، [الطرائف] أَحْمَدُ فِی مُسْنَدِهِ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ یَرْوِیهِ عَنْ عُمَرَ بْنِ مَیْمُونٍ: فِی قَوْلِهِ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی الْآیَةَ قَالَ وَ شَرَی عَلِیٌّ نَفْسَهُ (7) لَبِسَ ثَوْبَ رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ نَامَ مَکَانَهُ قَالَ وَ کَانَ الْمُشْرِکُونَ یَتَوَهَّمُونَ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ فِیهِ وَ جَعَلَ عَلِیٌّ یُرْمَی بِالْحِجَارَةِ کَمَا یُرْمَی نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَتَضَوَّرُ قَدْ لَفَّ رَأْسَهُ بِالثَّوْبِ لَا یُخْرِجُهُ حَتَّی أَصْبَحَ ثُمَّ کَشَفَ رَأْسَهُ فَقَالُوا لَمَّا کَانَ صَاحِبُکَ کُلَّمَا نَرْمِیهِ بِالْحِجَارَةِ فَلَا یَتَضَوَّرُ قَدِ

ص: 41


1- فی المصدر: یؤثر أخاه بالبقاء.
2- بخ اسم فعل للمدح و اظهار الرضی بالشی ء و یکرر للمبالغة.
3- کشف الغمّة: 91 و نقله عن ابن مردویه فی صلی الله علیه و آله 95.
4- الطرائف: 11 و 12. العمدة: 124.
5- فی المصدر: لیلة بات.
6- تفسیر فرات: 6.
7- فی المصدر بعد ذلک: ابتغاء مرضاة اللّه.

او نیست.(1)

العمدۀ: با سندی که به ابن عباس ختم می­شود، شبیه آن را آورده است.(2)

توضیح

جزری گوید: در آن آمده است: وی بر زنی وارد شد که از شدّت تب به خود می­پیچید و ناله می­کرد و پیوسته از پشت به روی شکم می­غلتید. (تتضوَّر: تَتَلَوَّی و تصیح و تنقلب ظهر البطن)؛ و گفته شده است: تتضوَّر: تُظهر الضّور به معنی «ضَرّ» (زیان)، گفته می­شود: ضارَهُ، یَضورهُ و یضیره.(3)

روایت5.

العمدۀ: ثعلبی گوید: ابن عباس گفت: آیه: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ» درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است، زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه ابوبکر از دست مشرکان به غار ثور رفت و علی علیه السّلام در بستر او خوابید.(4)

روایت6.

مناقب ابن شهر آشوب: آیه: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ» آن­گاه که علی علیه السّلام در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله خوابید، در شأن وی نازل گردید. این روایت توسط ابراهیم ثقفی و فلکی طوسی با اسنادی که به حکم، سدّی، ابومالک و ابن عباس می­رسد نقل شده همان طور که توسط ابوالمفضّل شیبانی از امام زین العابدین علیه السّلام روایت گشته و نیز حسن بصری از ابن عباس و سدّی و معبد آورده است که این آیه میان مکه و مدینه درباره علی علیه السّلام نازل گشت، آن­گاه که در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله خوابید.

در «فضائل الصحابه» از عبدالملک عکبری و از أبوالمظفّر سمعانی با سندهای خود از علی بن حسین علیه السّلام آورده­اند که آن حضرت گفت: نخستین کسی که خود را به خدا فروخت، علی بن ابی طالب علیه السّلام بود.

ص: 42


1- . الطرائف: 11
2- . العمدۀ: 123
3- . النهایه 3: 28
4- . العمدۀ: 124

اسْتَنْکَرْنَا ذَلِکَ (1).

مد، [العمدة] بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی عَوَانَةَ عَنْ أَبِی بَلَحٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ مَیْمُونٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (2).

بیان

قال الجزری فیه إنه دخل علی امرأة و هی تتضور من شدة الحمی أی تتلوی و تصیح (3) و تنقلب ظهر البطن و قیل تتضور تظهر الضور بمعنی الضر یقال ضاره یضوره و یضیره (4).

«5»

مد، [العمدة] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَائِنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ النَّصِیبِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ صَالِحٍ السَّبِیعِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ فَرْقَدٍ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ ظُهَیْرٍ عَنِ السُّدِّیِّ: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ قَالَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ حِینَ هَرَبَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنَ الْمُشْرِکِینَ إِلَی الْغَارِ مَعَ أَبِی بَکْرٍ وَ نَامَ عَلِیٌّ عَلَی فِرَاشِهِ (5).

«6»

قب، المناقب لابن شهرآشوب نَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَی- وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام حِینَ بَاتَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ.

رَوَاهُ إِبْرَاهِیمُ الثَّقَفِیُّ وَ الْفَلَکِیُّ الطُّوسِیُّ بِالْإِسْنَادِ عَنِ الْحَکَمِ عَنِ السُّدِّیِّ وَ عَنْ أَبِی مَالِکٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ رَوَاهُ أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زَیْنِ الْعَابِدِینَ علیه السّلام وَ عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ عَنْ أَنَسٍ وَ عَنْ أَبِی زَیْدٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أَبِی عَمْرِو بْنِ الْعَلَاءِ وَ رَوَاهُ الثَّعْلَبِیُّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ السُّدِّیِّ وَ مَعْبَدٍ: أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ لَمَّا بَاتَ عَلِیٌّ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

فَضَائِلُ الصَّحَابَةِ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ الْعُکْبَرِیِّ وَ عَنْ أَبِی الْمُظَفَّرِ السَّمْعَانِیِّ بِإِسْنَادِهِمَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام قَالَ: أَوَّلُ مَنْ شَرَی نَفْسَهُ لِلَّهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام کَانَ

ص: 42


1- الطرائف: 11.
2- العمدة: 123.
3- فی المصدر: و تضج.
4- النهایة 3: 28.
5- العمدة: 124.

مشرکان در پی دست­یابی به پیامبر صلی الله علیه و آله بودند که شب هنگام از رختخواب بیرون آمده به همراه ابوبکر از شهر خارج شد و علی در بستر وی خوابید. و چون مشرکان آمدند، علی علیه السّلام را در بستر وی یافتند و نتوانستند به پیامبر صلی الله علیه و آله دست پیدا بکنند.

ثعلبی در تفسیر خود، ابن عقب در کتاب «ملحمه» خود، ابوالسعادات در «فضائل العشرۀ» و غزّالی در«کیمیای سعادت» از ابویقظان و جمعی از راویان شیعه از قبیل ابن بابویه، ابن شاذان، کلینی، طوسی، ابن عقده، برقی، ابن فیاض، عبدلی و صفوانی و ثقفی با سند خود از ابن عباس، ابو رافع و هند بن ابی هاله روایت کرده­اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند به جبرئیل و میکائیل چنین وحی فرمود: من میان شما عقد اُخوّت بستم و عمر یکی را بیش از دیگری مقرر کردم، اکنون بگویید کدام یک از شما به نفع دیگری ایثار می­کند و عمر کوتاه­تر را برمی­گزیند؟ هیچ یک حاضر نشد در حق دیگری ایثار کند و مرگ زودتر را برگزیند. پس خداوند به آن دو وحی فرمود که چه می­شد اگر مانند ولیّ­ خودم علی بن ابی طالب می­بودید؟ میان او و فرستاده­ام محمد عقد اُخوّت بستم و او حاضر شد زندگی خودش را فدای او کند، از این رو در بستر وی خوابید تا با به خطر انداختن جان خود، جان وی را نجات دهد. حال همگی به زمین فرود آیید و او را در برابر دشمنانش محافظت کنید. پس جبرئیل به زمین آمده، بالای سر وی ایستاد و میکائیل پایین پای او مستقر شد و جبرئیل پیوسته می­گفت: خوشا به حال تو ای پسر ابوطالب که فرشتگان به وجود تو افتخار می­کنند! پس خداوند آیه: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ» (1)را نازل کرد.

روایت7.

الخصائص: ابن کوّاء به امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: وقتی خداوند از ابوبکر یاد کرده و فرمود: «ثانیِ َ اثْنَینْ ِ إِذْ هُمَا فیِ الْغَارِ إِذْ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تحَْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا»،(2){و او نفر دوم از دو تن بود، آن گاه که در غار [ثَور] بودند، وقتی به همراه خود می گفت: «اندوه مدار که خدا با ماست».} تو کجا بودی؟ أمیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: وای بر تو ابن کوّاء! آن زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله بُرد خود را بر روی من انداخته و من در بستر وی خوابیده بودم که مردان قریش با گرزهای خاردار خود به من حمله آوردند لیکن پیامبر صلی الله علیه و آله را نیافتند چون آن حضرت توانسته بود با این ترفند از خانه خارج شود؛ لذا به من حمله­ور شدند و آنقدر با چوب­هایشان مرا زدند که تمام بدنم زخمی و کبود شد، سپس قصد جانم را کردند که یکی از ایشان گفت:

ص: 43


1- . مناقب آل ابی طالب1 : 283 _282
2- . توبه/ 40

الْمُشْرِکُونَ یَطْلُبُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَامَ مِنْ فِرَاشِهِ وَ انْطَلَقَ هُوَ وَ أَبُو بَکْرٍ وَ اضْطَجَعَ عَلِیٌّ علیه السّلام عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَاءَ الْمُشْرِکُونَ فَوَجَدُوا عَلِیّاً علیه السّلام وَ لَمْ یَجِدُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

الثَّعْلَبِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ وَ ابْنُ عَقِبٍ فِی مَلْحَمَتِهِ وَ أَبُو السَّعَادَاتِ فِی فَضَائِلِ الْعَشَرَةِ وَ الْغَزَّالِیُّ فِی الْإِحْیَاءِ وَ فِی کِیمِیَاءِ السَّعَادَةِ أَیْضاً بِرِوَایَاتِهِمْ عَنْ أَبِی الْیَقْظَانِ وَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا وَ مَنْ یَنْتَمِی إِلَیْنَا نَحْوَ ابْنِ بَابَوَیْهِ وَ ابْنِ شَاذَانَ وَ الْکُلَیْنِیِّ وَ الطُّوسِیِّ وَ ابْنِ عُقْدَةَ وَ الْبَرْقِیِّ وَ ابْنِ فَیَّاضٍ وَ الْعَبْدَلِیِّ وَ الصَّفْوَانِیِّ وَ الثَّقَفِیِّ بِأَسَانِیدِهِمْ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ أَبِی رَافِعٍ وَ هِنْدِ بْنِ أَبِی هَالَةَ أَنَّهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَوْحَی اللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ أَنِّی آخَیْتُ بَیْنَکُمَا وَ جَعَلْتُ عُمُرَ أَحَدِکُمَا أَطْوَلَ مِنْ عُمُرِ صَاحِبِهِ فَأَیُّکُمَا یُؤْثِرُ أَخَاهُ فَکِلَاهُمَا کَرِهَا الْمَوْتَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِمَا أَلَّا کُنْتُمَا مِثْلَ وَلِیِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ آخَیْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ نَبِیِّی فَآثَرَهُ بِالْحَیَاةِ عَلَی

نَفْسِهِ ثُمَّ ظَلَّ أَوْ رَقَدَ(1) عَلَی فِرَاشِهِ یَقِیهِ بِمُهْجَتِهِ اهْبِطَا إِلَی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَاحْفَظَاهُ مِنْ عَدُوِّهِ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ فَجَلَسَ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیکَائِیلُ عِنْدَ رِجْلَیْهِ وَ جَعَلَ جَبْرَئِیلُ یَقُولُ بَخْ بَخْ مَنْ مِثْلُکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ اللَّهُ یُبَاهِی بِکَ الْمَلَائِکَةَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ (2).

«7»

الْخَصَائِصُ، لِلسَّیِّدِ الرَّضِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ قَالَ: قَالَ ابْنُ الْکَوَّاءِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام أَیْنَ کُنْتَ حَیْثُ ذَکَرَ اللَّهُ نَبِیَّهُ وَ أَبَا بِکْرٍ ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَیْلَکَ یَا ابْنَ الْکَوَّاءِ کُنْتُ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ طَرَحَ عَلَیَّ بُرْدَهُ فَأَقْبَلَتْ قُرَیْشٌ مَعَ کُلِّ رَجُلٍ مِنْهُمْ هِرَاوَةٌ فِیهَا شَوْکُهَا(3) فَلَمْ یُبْصِرُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ خَرَجَ فَأَقْبَلُوا عَلَیَّ یَضْرِبُونِّی بِمَا فِی أَیْدِیهِمْ فَتَنَفَّطَ جَسَدِی وَ صَارَ مِثْلَ الْبَیْضِ (4) ثُمَّ انْطَلَقُوا یُرِیدُونَ قَتْلِی فَقَالَ بَعْضُهُمْ

ص: 43


1- رقد: نام: و فی المصدر: ثم ظل ارقه. ای اسهره.
2- مناقب آل أبی طالب 1: 282 و 283.
3- الهراوة: العصا الضخمة کهراوة الفاس و المعول. الشوک: ما یخرج من النبات شبیها بالابر.
4- أی قرحت و تجمعت بین الجلد و اللحم ماء مثل البیض( ب).

امشب او را نکشید زیرا بعداً به او خواهیم پرداخت، اکنون محمد را پیش از آنکه از چنگ ما خارج شود، دریابید. لذا مرا با [زنجیر]آهن بسته و در اتاقی حبس کرده و در اتاق را قفل زدند و بدین ترتیب خیالشان از بابت من آسوده گشت و آن­گاه در پی پیامبر صلی الله علیه و آله رفتند. در این هنگام صدایی از گوشه خانه شنیدم که می­گفت: یا علی! پس درد بدنم آرام گرفت و ورم­ها خوابیده و از بین رفتند. سپس صدای دیگری شنیدم که می­گفت: یا علی! که ناگاه متوجه بُریده شدن آهنی شدم که به پایم بسته بودند. آن­گاه صدای دیگری به گوشم رسید که می­گفت: یا علی! که ناگهان شاهد افتادن در اتاق بر اثر فرو ریختن آوار بالای آن شدم و بدین ترتیب در باز شد و من بیرون رفتم و این در حالی بود که آن­ها پیرزنی را پشت در گذاشته بودند که چشم از در بر نمی­داشت و خواب نداشت، اما وقتی من از کنار او رد شدم، چنان به خواب سنگینی رفته بود که متوجه چیزی نمی­شد.]

توضیح

اخبار مربوط به نزول این آیه درباره امیرالمؤمنین در باب هجرت گذشت و به هنگام پرداختن به باب پیشتاز بودن ایشان در هجرت نیز به آن­ها خواهیم پرداخت.

علّامه در «کشف الحق»(1) نظیر روایتی که صاحب «الانصاف» از ثعلبی نقل کرده، آورده است و این روایت را در تفسیر او نیز یافتیم. شیخ طبرسی(2)

از سدّی از ابن عباس مانند آن را آورده. فخر رازی (3)و نظام الدین نیشابوری (4)گفته­اند

که این آیه در حق علی علیه السّلام نازل شده است. طبرسی _ رحمه الله _ گوید: عکرمه گفت: درباره ابوذر غفاری و صهیب بن سنان نازل گشت و این کار بدان جهت بود که خانواده ابوجهل او را گرفتند لیکن وی توانست از دست ایشان بگریزد و نزد پیامبرصلی الله علیه و آله رود. صهیب را نیز مشرکان از خانواده انس گرفتند و وی توانست با دادن فدیه، خود را از دست آن­ها برهاند و مهاجرت کند. فخر رازی و نیشابوری از سعید بن مسیّب نیز نزول آیه را درباره صهیب نقل کرده­اند.

با نقل سخن بزرگان مفسران و راویان حدیث از شیعه

ص: 44


1- . کشف الحق :89
2- . مجمع البیان2: 301
3- . مفاتیح الغیب 2: 198
4- . غرائب القرآن 1: 220

لَا تَقْتُلُوهُ اللَّیْلَةَ وَ لَکِنْ أَخِّرُوهُ وَ اطْلُبُوا مُحَمَّداً قَالَ فَأَوْثَقُونِی بِالْحَدِیدِ(1) وَ جَعَلُونِی فِی بَیْتٍ وَ اسْتَوْثَقُوا مِنِّی وَ مِنَ الْبَابِ بِقُفْلٍ (2) فَبَیْنَا أَنَا کَذَلِکَ إِذْ سَمِعْتُ صَوْتاً مِنْ جَانِبِ الْبَیْتِ یَقُولُ یَا عَلِیُّ فَسَکَنَ الْوَجَعُ الَّذِی کُنْتُ أَجِدُهُ وَ ذَهَبَ الْوَرَمُ الَّذِی کَانَ فِی جَسَدِی ثُمَّ سَمِعْتُ صَوْتاً آخَرَ یَقُولُ یَا عَلِیُّ فَإِذَا الَّذِی فِی رِجْلِی قَدْ تَقَطَّعَ ثُمَّ سَمِعْتُ صَوْتاً آخَرَ یَقُولُ یَا عَلِیُّ فَإِذَا الْبَابُ قَدْ تَسَاقَطَ مَا عَلَیْهِ وَ فُتِحَ فَقُمْتُ وَ خَرَجْتُ وَ قَدْ کَانُوا جَاءُوا بِعَجُوزٍ کَمْهَاءَ(3)- لَا تُبْصِرُ وَ لَا تَنَامُ تَحْرُسُ الْبَابَ فَخَرَجْتُ عَلَیْهَا وَ هِیَ لَا تَعْقِلُ مِنَ النَّوْمِ.

بیان

قد مرت الأخبار فی نزول تلک الآیة فی أمیر المؤمنین علیه السّلام فی باب الهجرة و سیأتی فی باب سبق هجرته علیه السّلام أیضا.

و روی العلامة فی کشف الحق (4) مثل ما رواه صاحب الإنصاف عن الثعلبی و وجدته فی أصل تفسیره أیضا و روی الشیخ الطبرسی (5) عن السدی عن ابن عباس مثله و روی الفخر الرازی (6) و نظام الدین النیسابوری (7) أنها نزلت فی علی علیه السّلام و قال الطبرسی رحمه الله و قال عکرمة نزلت فی أبی ذر الغفاری و صهیب بن سنان لأن أهل أبی ذر أخذوا أبا ذر فانفلت (8) منهم فقدم علی النبی صلی الله علیه و آله و أما صهیب فإنه أخذه المشرکون من أهله فافتدی منهم بماله ثم خرج مهاجرا و روی الفخر و النیسابوری (9) عن سعید بن المسیب نزوله فی صهیب أیضا.

و لا یخفی علی المنصف أن بعد نقل أعاظم المفسرین و المحدثین من الإمامیة و

ص: 44


1- أی شدونی بالحدید.
2- استوثق من الأموال: شدد فی التحفظ علیها.
3- کمه: عمی. و المرأة الکمهاء: التی زال عقلها.
4- ص: 89.
5- مجمع البیان 2: 301.
6- مفاتیح الغیب 2: 198.
7- غرائب القرآن 1: 220.
8- أی تخلص.
9- راجع ما ذکر من أرقام تفاسیرهم.

و مخالفان مبنی بر اینکه این آیه در شأن علی علیه السّلام نازل گشته، پنهان داشتن این حقیقت توسط اندکی از متأخّران نظیر زمخشری و بیضاوی فاقد ارزش و اعتناست. اینان از شدّت تعصّب حتی انتساب آیه به ابوذر را به دلیل علاقه­ای که به امیرالمؤمنین علیه السّلام داشت پنهان کرده و مدعی شدند در شأن صهیب نازل شده است و این در حالی است که خود آن­ها لفظ «شراء» را «بَیع» (فروش) معنی کرده و گفته­اند که فدیه دادن به معنای«ایثار جان» نیست بلکه به معنای «خرید جان» است، در حالی که کاربرد لفظ «شراء» به معنای «بیع» پرکاربردتر از «شراء» به معنای«خرید» است و در قرآن لفظ «شراء» فقط در معنای «بیع» به کار رفته است؛ مانند: «وَ شَرَوْهُ بِثَمَنِ بخَْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ»،(1)

او را به بهای ناچیزی _ چند درهم _ فروختند} و «وَ لَبِئْسَ مَا شَرَوْاْ بِهِ أَنفُسَهُمْ»،(2){وه

که چه بد بود آنچه به جان خریدند!} و : «فَلْیُقَاتِلْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یَشرُْونَ الْحَیَوةَ الدُّنْیَا بِالاَْخِرَةِ»،(3){پس، باید کسانی که زندگی دنیا را به آخرت سودا می کنند در راه خدا بجنگند.} و در مقام مدح نیز «بیع نفس» و ایثار جان در راه جلب خشنودی خدا مناسب­تر است تا خرید و نجات آن؛ زیرا همه این کار را می­کنند. و اگر به راویان حدیث نیز توجه کنیم، خواهیم دید که عکرمه یکی از خوارج است و دشمن علی علیه السلام و سعید بن مسیّب که فردی مخالف اهل بیت علیهم السلام بود، تا آنجا که بعداً توضیح خواهیم داد، حاضر نشد بر جنازه علی بن حسین علیه السّلام نماز بخواند، از این رو این دو، راویان بی­طرفی نیستند و روایتشان فاقد ارزش و اعتبار است، بالأخص که با روایات فراوان و متواتر در تعارض است.

در ضمن، علی علیه السّلام این آیه را در مقام استدلال برای اثبات امامت خود آورده است زیرا صفت جان نثاری در راه خدا و رسول او فضیلتی بسیار بزرگ است که نظیری برای آن یافت نمی­شود، چون نثار جان در راه خدا عالی­ترین درجه کمال است از این رو خداوند متعال اسماعیل علیه السّلام را که تسلیم اراده خدا گشته و حاضر شده بود در راه خدا به دست ابراهیم خلیل قربانی شود، ستایش فرموده است؛ اما در اینجا علی علیه السّلام آماده کشته شدن به دست صد شمشیر به دست دشمنان شد و هیچ یک از صحابه از چنین فضیلتی برخوردار نیستند. از این رو، علی علیه السّلام احقّ به امامت است زیرا تفضیل مفضول عقلاً زشت و ناپسند است و گفته جبرئیل علیه السّلام به علی علیه السّلام که «هیچ کس چون تو نیست» مؤید این باور است زیرا این سخن بدان معناست که در دنیا و یا دست کم در میان صحابه پیامبرصلی الله علیه و آله ، علی علیه السّلام مانند ندارد و با اثبات فضیلت او بر اقران، امامت او با توجه به آنچه گذشت نیز بر ایشان اثبات می­گردد.

نکته: شیخ مفید _ قدس الله روحه _ در کتاب «الفصول المهمه» آورده است: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله بر آن شد که خود را از دید قریش پنهان کرده و از دست آنها از بیم جان به شعب ابی طالب بگریزد، با ابوطالب _ رحمه الله _ به مشورت پرداخت

ص: 45


1- . یوسف/ 20
2- . بقره/ 102
3- . نساء/ 74

المخالفین أنها نزلت فی علی علیه السّلام لا عبرة بإخفاء حثالة(1) من متعصبی المتأخرین کالزمخشری و البیضاوی (2) و اقتصارهم علی روایة نزولها فی صهیب و ترکهم أبا ذر أیضا لحبه لأمیر المؤمنین علیه السّلام مع أنهم فسروا الشراء بالبیع و إعطاء المال فدیة لیس بیعا للنفس بل اشتراء لها و الشراء بمعنی البیع أکثر استعمالا لا سیما فی القرآن بل لم یرد فیه إلا بهذا المعنی کقوله تعالی وَ شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَراهِمَ مَعْدُودَةٍ(3) و قوله تعالی لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ (4) و قوله عز و جل فَلْیُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ(5) و أیضا الأنسب بمقام المدح بیع النفس و بذلها فی طلب رضا الله تعالی لا اشتراؤها و استنقاذها و استخلاصها فإن ذلک یفعله کل أحد مع أن راویها عکرمة و هو من الخوارج و سعید بن المسیب و کان منحرفا عن أهل البیت علیهم السّلام حتی أنه لم یصل علی علی بن الحسین علیهما السّلام کما سیأتی فلا عبرة بروایتهما سیما فیما إذا عارضت الأخبار الکثیرة المعتبرة: ثم إنه استدل بها علی إمامته علیه السّلام لأن هذه الخلة الحمیدة فضیلة جزیلة عظیمة لا یساویها فضل لأن بذل النفس فی رضا الله تعالی أعلی درجات الکمال و قد مدح الله تعالی ذبیحه بتسلمه للقتل بید خلیله علیه السّلام و هذا علی قد استسلم للقتل تحت مائة سیف من سیوف الأعادی و لیس لسائر الصحابة مثل تلک الفضیلة فهو أحق بالإمامة لأن تفضیل المفضول قبیح عقلا و أیضا یدل علیها قول جبرئیل علیه السّلام له من مثلک فإنه یدل علی انتفاء مثل له فی العالم و لا أقل فی أصحاب النبی صلی الله علیه و آله فإذا ثبت فضله علیهم ثبتت إمامته بما مر من التقریر.

فائدة: قَالَ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی کِتَابِ الْفُصُولِ: لَمَّا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الِاخْتِفَاءَ مِنْ قُرَیْشٍ وَ الْهَرَبَ مِنْهُمْ إِلَی الشِّعْبِ لِخَوْفِهِ عَلَی نَفْسِهِ اسْتَشَارَ أَبَا طَالِبٍ

ص: 45


1- حثالة الناس رذالتهم.
2- راجع تفسیر البیضاوی 1. 53: و الکشّاف 1: 258.
3- یوسف: 20.
4- البقرة: 102.
5- النساء: 74.

و ابوطالب نیز وی را تشویق به انجام این کار کرد. سپس ابوطالب به امیرالمؤمنین علیه السّلام پیشنهاد کرد در بستر پیامبر بخوابد تا با جان خود وی را در مقابل دشمن محافظت کند و علی علیه السّلام این پیشنهاد را پذیرفت. پس چون شب فرا رسید و مردم به خواب رفتند، ابوطالب با امیرالمؤمنین علیه السّلام به خانه پیامبرصلی الله علیه و آله

آمد و او را ااز خواب بیدار نمودند و علی علیه السّلام در بستر وی خوابید، در حالی که می­گفت: پدرجان، به گمانم کشته خواهم شد!! پس ابوطالب این اشعار را سرود: شکیبا باش فرزندم که صبر به خردورزی نزدیک­تر است، زیرا پایان کار هر زنده­ای گورستان است؛

ما تو را پیشمرگ آن نجیبِ نجیب­زاده کردیم، در حالی که می­دانیم این بلایی بسیار سخت است؛

برای پیش مرگ آن عزیزترین که اصل و نسبی درخشان و دستی گشاده و پرتوان دارد؛

اگر مرگ به سوی تو روی آورد، تیرها پیاپی می­بارند، که برخی از آنها به هدف می­خورد و برخی دیگر به خطا می­رود؛

هر زنده­ای هر چند عمر دراز یابد، در نهایت بهره خویش را از این تیرها دریافت خواهد کرد.

پس امیرالمرمنین علیه السّلام این اشعار را سرود و فرمود:

آیا مرا به شکیبایی در یاری احمد فرمان می­دهی؟ به خدا سوگند سخنم از روی بی­تابی نبود؛

لیکن دوست دارم یاری مرا ببینی و بدانی که من پیوسته گوش به فرمان توأم؛

و نیز تلاش مرا برای رضای خدا در یاری احمد، که پیام آور هدایت است و در کودکی و جوانی ستوده است، ببینی.

امیرالمؤمنین صلوات الله علیهِ پس از این اظهار تسلیم و اطاعت فرمود:

من با جان خود خطر را از بهترین انسانی که بر زمین گام نهاده و طواف خانه خدا کرده و حجر الأسود را لمس نموده، دور کردم؛

رسول خدای مردم، آن­گاه که در حق او مکر ورزیدند لیکن خداوند کریم وی را از مکر آن­ها مصون داشت؛

همچنان با آنان مدارا می­کردم و آنان مراقبم بودند در حالی که خود را آماده کشته شدن و اسارت کرده بودم؛

و رسول خدا در شِعب، در پناه خدا و حفظ او در امنیت به سر برد .

ص: 46

رَحِمَهُ اللَّهُ (1) فَأَشَارَ بِهِ عَلَیْهِ ثُمَّ تَقَدَّمَ أَبُو طَالِبٍ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام أَنْ یَضْطَجِعَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِیُوقِیَهُ (2) بِنَفْسِهِ فَأَجَابَهُ إِلَی ذَلِکَ فَلَمَّا نَامَتِ الْعُیُونُ جَاءَ أَبُو طَالِبٍ وَ مَعَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَأَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اضْطَجَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام مَکَانَهُ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَا أَبَتَاهْ إِنِّی مَقْتُولٌ فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ:

اصْبِرَنْ یَا بُنَیَّ فَالصَّبْرُ أَحْجَی***کُلُّ حَیٍّ مَصِیرُهُ لِشُعُوبٍ

قَدْ بَذَلْنَاکَ وَ الْبَلَاءُ شَدِیدٌ***لِفَدَاءِ النَّجِیبِ وَ ابْنِ النَّجِیبِ

لِفَدَاءِ الْأَعَزِّ(3) ذِی الْحَسَبِ الثَّا***قِبِوَ الْبَاعِ وَ الْفَنَاءِ الرَّحِیبِ (4)

إِنْ تُصِبْکَ الْمَنُونُ فَالنَّبْلُ تَتْرَی(5)***فَمُصِیبٌ مِنْهَا وَ غَیْرُ مُصِیبٍ

کُلُّ حَیٍّ وَ إِنْ تَمَلَّی بِعَیْشٍ (6)***آخِذٌ مِنْ سِهَامِهَا بِنَصِیبٍ

قَالَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام:

أَ تَأْمُرُنِی بِالصَّبْرِ فِی نَصْرِ أَحْمَدَ***فَوَ اللَّهِ مَا قُلْتُ الَّذِی قُلْتُ جَازِعاً

وَ لَکِنَّنِی أَحْبَبْتُ أَنْ تَرَ نُصْرَتِی (7)***وَ تَعْلَمَ أَنِّی لَمْ أَزَلْ لَکَ طَائِعاً

وَ سَعْیِی لِوَجْهِ اللَّهِ فِی نَصْرِ أَحْمَدَ***نَبِیِّ الْهُدَی الْمَحْمُودِ طِفْلًا وَ یَافِعاً(8)

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بَعْدَ تَسْلِیمِهِ ذَلِکَ:

وَقَیْتُ بِنَفْسِی خَیْرَ مَنْ وَطِئَ الْحَصَی***وَ مَنْ طَافَ بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ وَ بِالْحِجْرِ

رَسُولَ إِلَهِ الْخَلْقِ إِذْ مَکَرُوا بِهِ***فَنَجَّاهُ ذُو الطَّوْلِ الْکَرِیمُ مِنَ الْمَکْرِ

وَ بِتُّ أُرَاعِیهِمْ وَ هُمْ یُثْبِتُونَنِی***وَ قَدْ صَبَرَتْ نَفْسِی عَلَی الْقَتْلِ وَ الْأَسْرِ

وَ بَاتَ رَسُولُ اللَّهِ فِی الشِّعْبِ آمِناً***وَ ذَلِکَ فِی حِفْظِ الْإِلَهِ وَ فِی سَتْرٍ

ص: 46


1- فی المصدر استشار أبا طالب رحمه اللّه فی ذلک.
2- فی المصدر« لیقیه».
3- فی المصدر: لفداء الاغر.
4- الباع: قدر مد الیدین. و یقال: طویل الباع و رحب الباع أی کریم مقتدر.
5- فی المصدر: ان یصبک المنون فالنبل یبری.
6- أی طال عیشه و استمتع به.
7- فی المصدر: اظهار نصرتی.
8- یفع الغلام: ترعرع و ناهز البلوغ.

قصد من از این کار آن بود که خود را وقف خدا کنم، و نیّت کردم تا دم مرگ چنین باشم.

سپس شیخ مفید _ رحمه الله _ گوید: اکثر روایات که در این خصوص وارد شده، به لیلۀ المبیت تعلّق دارد که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن شب به غار ثور رفته در حالی که امیرالمؤمنین علیه السّلام در بستر وی خوابیده بود. و با این روایتی که من درباره بیتوته آن حضرت در بستر پیامبرصلی الله علیه و آله و رفتن رسول خدا صلی الله علیه و آله به شعب ابی طالب یافتم، این احتمال را تقویت می­کند که علی علیه السّلام دو بار در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله خوابید و در بیتوته و در بستر پیامبر خوابیدن آن حضرت، برای مخالفان وی از چند وجه حجّت­هایی را مطرح می­کند:

یکی اینکه ادعا می­کنند که: امیرالمؤمنین علیه السلام پنج یا هفت یا نُه ساله بود که به رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان آورد تا بدین ترتیب فضیلت پیشتازی وی را در ایمان آوردن به پیامبرصلی الله علیه و آله باطل کنند و بگویند: ایمان آوردن او در این سن و سال ناشی از معرفت، شناخت و یقین نبوده است بلکه بیشتر جنبه تلقین داشته است.

اگر به راستی علی علیه السّلام در این سن و سالی که می­گویند ایمان آورده، چگونه توانسته است با آن جثّه کوچک در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله بخوابد و مشرکان شب تا صبح او را زیر نظر داشته باشند و متوجه کوچکی اندام وی در بستر نگردند؟ اینکه آن­ها نتوانسته­اند تشخیص دهند که آن شب کودکی در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله خوابیده، نشان می­دهد که حضرت علی علیه السّلام در آن زمان جوانی بالغ و از نظر جسمی در قد و قواره یک مرد کامل بوده است. این مطلب را تنها به جهت اطلاع آوردم وگرنه دلایل بسیاری وجود دارد که صحّت و درستی ایمان و فضیلت آن حضرت و اینکه ایمان او جز از روی معرفت و آگاهی نبوده را ثابت می­کنند.

یکی از دلایل داستان حضرت اسماعیل علیه السّلام در قرآن است که چگونه وی بر ذبح شدن توسط پدرش ابراهیم علیه السّلام شکیبایی به خرج داده، به خاطر این عمل مورد ستایش خداوند قرار گرفته تا آنجا که می­فرماید: «إِنَّ هَذَا لهَُوَ الْبَلَاء الْمُبِین »،(1){راستی

که این همان آزمایش آشکار بود.} و رسول خدا صلی الله علیه و آله در مقام افتخار به پدرانش فرمود: «أنا ابنُ الذّبیحین» (من پسر آن دو قربانی _ اسماعیل و عبدالله _ هستم!) و داستان قربانی شدن عبدالله داستان مشهوری است که ذکر آن موجب اطاله کلام می­شود و سیره نویسان به خوبی می­دانند که عبدالله قرار بود قربانی شود اما عبدالمطلّب صد شتر سرخ را به جای وی قربانی کرد. و اگر آن­گونه که خداوند در مورد رنج و مشقّت اسماعیل از ذبح شدن به دست پدر خبر داده،

ص: 47


1- . صافات/ 106

أَرَدْتُ بِهِ نَصْرَ الْإِلَهِ تَبَتُّلًا(1)***وَ أَضْمَرْتُهُ حَتَّی أُوَسَّدَ فِی قَبْرِی

ثم قال الشیخ رحمه الله و أکثر الأخبار جاءت بمبیت أمیر المؤمنین علیه السّلام علی فراش رسول الله فی لیلة مضی رسول الله إلی الغار و هذا الخبر وجدته فی لیلة مضیه إلی الشعب و یمکن أن یکون قد بات علیه السّلام مرتین علی فراش الرسول و فی مبیته علیه السّلام حجج علی أهل الخلاف من وجوه شتی.

أحدها قولهم إن أمیر المؤمنین علیه السّلام آمن برسول الله صلی الله علیه و آله و هو ابن خمس سنین أو سبع سنین أو تسع سنین لیبطلوا بذلک فضیلة إیمانه و یقولوا إنه وقع منه علی سبیل التلقین دون المعرفة و الیقین إذ لو کانت سنه عند دعوة رسول الله صلی الله علیه و آله علی ما ذکروا له لم یکن أمره یلتبس عند مبیته علی الفراش و یشتبه برسول الله حتی یتوهم القوم أنه هو یترصدونه إلی وقت السحر لأن جسم الطفل لا یلتبس بجسم الرجل الکامل فلما التبس علی قریش الأمر فی ذلک حتی ظنوا أن علیا علیه السّلام رسول الله صلی الله علیه و آله بائتا علی حاله فی مکانه و کان هذا أول الدعوة و ابتداءها و عند مضیه إلی الشعب دل علی أن أمیر المؤمنین علیا علیه السّلام کان عند إجابته للرسول بالغا کاملا فی صورة الرجال و مثلهم فی الجسم أو یقاربهم (2) و إن کانت الحجج علی صحة إیمانه و فضیلته و أنه لم یقع إلا بالمعرفة لا یفتقر إلی ذکر هذا و إنما أوردناه استظهارا.

و منها أن الله تعالی قص علینا فی محکم کتابه قصة إسماعیل علیه السّلام فی تعبده بالصبر علی ذبح أبیه إبراهیم علیه السّلام ثم مدحه بذلک و عظمه و قال إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ (3)

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: فِی افْتِخَارِهِ بِآبَائِهِ أَنَا ابْنُ الذَّبِیحَیْنِ یَعْنِی إِسْمَاعِیلَ وَ عَبْدَ اللَّهِ.

و لعبد الله فی الذبح قصة مشهورة یطول شرحها یعرفها أهل السیر و إن أباه عبد المطلب فداه بمائة ناقة حمراء و إذا کان ما خبر الله (4) به من محنة إسماعیل بالذبح یدل علی أجل

ص: 47


1- التبتل: الانقطاع عن الدنیا إلی اللّه.
2- فی المصدر: و مقاربهم.
3- الصافّات: 106.
4- فی المصدر و( ت): ما أخبر اللّه.

دلیل بر عالی­ترین فضیلت­ و منقبت برای آن حضرت است، لازم می­آید که نگاهی به بیتوته امیرالمؤمنین علیه السّلام در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله بیندازیم و ببینیم این عمل علی علیه السّلام تا چه حد با عمل اسماعیل علیه السّلام برابری دارد؟ اگر این دقّت صورت پذیرد، در خواهیم یافت که به حسب ظاهر از آن برتر است؛ زیرا ابراهیم به فرزندش اسماعیل گفت: «إِنیّ ِ أَرَی فیِ الْمَنَامِ أَنیّ ِ أَذْبحَُکَ فَانظُرْ مَا ذَا تَرَی

قَالَ یَاأَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنیِ إِن شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابرِِینَ»،(1){من

در خواب [چنین ] می بینم که تو را سر می بُرَم، پس ببین چه به نظرت می آید؟» گفت: «ای پدر من! آنچه را مأموری بکن. ان شاء اللَّه مرا از شکیبایان خواهی یافت.} و اسماعیل تسلیم این رنج شد با اینکه می­دانست که پدر چقدر به فرزندش مهر می­ورزد و او را دوست می­دارد و این کار برای او چقدر دشوار و رنج آور است و پیش از آن هیچ پدری با فرزند خود چنین نکرده و احتمالاً بعد از آن نیز کسی چنان نخواهد کرد. این مسأله این گمان را در ذهن اسماعیل تقویت می­کرد که پدرش در معرض امتحانی دشوار و فرمانبرداری و عزم بر انجام دستور خداوند قرار گرفته است و با انجام این کار، تمام خوف و نگرانی او برطرف گشته و تعادل و سلامتی خود را به دست خواهدآورد. ابوطالب نیز امیرالمؤمنین علیه السّلام را امر به خوابیدن در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله نمود تا با این کار جان خود را فدای وی کند و این در حالی بود که ابوطالب پیامبر نبود تا اطاعت از فرمانش واجب باشد و در این مورد، همانند ابراهیم علیه السّلام به وی از جانب خدا وحی نشده بود تا دستور او به فرزندش مستند به وحی باشد.

از طرف دیگر، علی علیه السّلام می­دانست قریش سخت­گیرترین، خشن­ترین و سنگدل­ترین مردم نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند، و هر عاقلی می­داند که تسلیم شدن در برابر دشمن معاند و کینه­توزی که در پی شفای درون خویش است، اما جز با توسل به قوی­ترین خدعه­ها و غدر و نیرنگ و افراط در آزار رساندن به اشکال مختلف درد، قادر به رسیدن به هدف خود نیست، با تسلیم شدن در برابر فرمان ولیّ مُحِب و مشفق و دلسوز که احتمال می­رود دلسوزی مانع از آسیب رساندن به فرزندش گردد، تفاوت دارد. و این آسیب نرساندن، یا همراه با توسل و مراجعه به درگاه خدای عزّوجل و اطاعت از ذات اقدس باری تعالی صورت می­گیرد یا از طریق ارتکاب معصیت و نافرمانی برای کسانی که جایز الخطا هستند، تحقّق می­یابد یا اینکه این دستور را از سوی وی، حمل بر امتحان کرده و ایهام در کلام نموده که پیشتر گفتیم، تا خواسته وی از امتحان برایش برآورده شود. و همان­طور که بیان شد، از آنجا که رنج امیرالمؤمنین علیه السلام به مراتب بزرگ­تر از رنج اسماعیل علیه السّلام بوده است، ثابت می­گردد که فضیلتی که علی علیه السّلام

ص: 48


1- . صافات / 102

فضیلة و أفخر منقبة احتجنا أن ننظر فی حال مبیت أمیر المؤمنین علیه السّلام علی الفراش و هل یقارب ذلک أو یساویه فوجدناه یزید فی الظاهر علیه و ذلک أن إبراهیم علیه السّلام قال لابنه إسماعیل إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ (1) فاستسلم لهذه المحنة مع علمه بإشفاق الوالد علی الولد و رأفته به و رحمته له و أن هذا الفعل لا یکاد یقع من الوالد بولده بل لم یقع فیما مضی (2) و لم یتوهم فیما یستقبل و کان هذا الأمر(3) یقوی فی ظن إسماعیل أن المقال من أبیه خرج مخرج الامتحان له فی الطاعة دون تحقیق العزم (4) علی إیقاع الفعل فیزول کثیر من الخوف معه و ترجی السلامة عنده و أمیر المؤمنین علیه السّلام دعاه أبو طالب إلی المبیت علی فراش الرسول صلی الله علیه و آله و فدائه بنفسه و لیس له من الطاعة علیه ما للأنبیاء علیهم السّلام علی البشر و لم یأمره بذلک عن وحی من الله عز و جل کما أمر إبراهیم علیه السّلام ابنه و أسند أمره إلی الوحی.

و مع علم أمیر المؤمنین علیه السّلام أن قریشا أغلظ الناس علی رسول الله صلی الله علیه و آله و أقساهم قلبا و ما یعرفه کل عاقل من الفرق بین الاستسلام للعدو المناصب و المبغض المعاند الذی یرید أن یشفی نفسه و لا یبلغ الغایة فی شفائها إلا بنهایة التنکیل و غایة الأذی بضروب الآلام و بین الاستسلام للولی المحب و الوالد المشفق الذی یغلب فی الظن أن إشفاقه یحول بینه و بین إیقاعه الضرر بولده إما مع الطاعة لله عز و جل بالمسألة و المراجعة أو بارتکاب المعصیة ممن یجوز علیه ارتکاب المعاصی أو یحمل ذلک منه علی ما قدمناه من الاختبار و التوریة فی الکلام لیصح له مطلوبه من الامتحان و إذا کان محنة أمیر المؤمنین علیه السّلام أعظم من محنة إسماعیل بما کشفناه ثبت أن الفضیلة التی حصل بها أمیر المؤمنین علیه السلام (5)

ص: 48


1- الصافّات: 102.
2- فی المصدر: فیما سلف.
3- أی عدم وقوع ذبح الوالد الولد.
4- فی المصدر: دون تحقّق العزم.
5- فی المصدر: أن الفضل بالذی حصل به لأمیر المؤمنین علیه السلام.

از آن برخوردار بوده بسیار عظیم بوده و بر فضایلی که دیگر صحابه و نیز اهل بیت علیه السّلام به آن دست یافته­اند، برتری دارد و بدین ترتیب بطلان گفته هرکس از علمای عامه و معتزلیان ناصبی که قصد مفاضله میان آن حضرت و ابوبکر را دارند روشن و آشکار می­گردد زیرا فضایل امیرالمؤمنین حتی از فضایل پیامبران صلوات الله علیهِم برتر است.

شاید کسی پس از شنیدن این سخن بگوید: چگونه توانستید ادّعا کنید که رنج و مشقّت علی علیه السّلام در لیله المبیت دشوارتر از رنج و مشقّت اسماعیل علیه السّلام بوده است درحالی که نزد شما اسماعیل یک پیامبر است و علی علیه السلام یک وصی و جایز نیست کسی که پیغمبر نیست افضل از یکی از انبیاء دانسته شود؟!

پاسخ ما به چنین سخنی این است که: سخت­تر بودن رنج و مشقّت علی علیه السّلام نسبت به اسماعیل علیه السّلام مفهوم برتری علی علیه السّلام بر اسماعیل را نمی­رساند، زیرا گرچه علی علیه السّلام در این قضیه به فضیلتی دست یافت که هیچ پیامبری بدان دست نیافته، اما پیامبران را فضایل دیگری است که برای امیرالمؤمنین علیه السّلام حاصل نشده­اند تا موجب برتری ایشان بر پیامبران گردد یا اینکه آنان را در یک مرتبه برابر قرار دهد. اما اگر در موردی خاص، فضیلت امیر مؤمنان بر پیامبری آشکار بود، لازم است آن را پذیرفته و به آن اعتراف کنیم و به مخالفت برنخیزیم و از این بابت همانند مردم عوام نادان دچار هراس نگردیم. در تفضیل سید اوصیا و امام پارسایان و برادر رسول رب العالمین و سید مرسلین و نفس رسول خدا صلی الله علیه و آله، به تصریح قرآن و یاور آن حضرت در دفاع از دین و پدر ذرّیه­ رسول خدا صلی الله علیه و آله یعنی أئمّه راشدین میامین بر برخی از پیامبران پیشین، امری است که عقل آن را محال می­داند لیکن سنّت منعی در آن نمی­بیند و قیاس مردودش نمی­داند و اجماع باطلش نمی­خواند، زیرا شیعیان او این باور را از امامانی که ذرّیه وی هستند نقل می­کنند و تنها کسانی که مخالف این نظر و باورند، ناصبیانی هستند که کمر به دشمنی وی بسته­اند و عده­ای عوام الناس و مستضعفانی از پیروان ایشان که چشم بسته از ایشان تبعیّت می­کنند و این مخالفت مانع از قائل بودن به آن نمی­شود.

پس اگر کسی مدّعی شود که رنج و مشقّت اسماعیل علیه السّلام ارجمندتر از رنج و مشقّت امیرالمؤمنین علیه السّلام بوده است و این ادّعا را چنین مستدل کند که علی علیه السّلام می­دانست قریش طالب او نیستند و نیّتی برای کشتن وی ندارند و هدفشان

ص: 49

ترجح علی کل فضیلة لأحد من الصحابة(1) و أهل البیت علیهم السّلام و بطل قول من رام (2) المفاضلة بینه و بین أبی بکر من العامة و المعتزلة الناصبة له علیه السّلام إذ قد حصل له علیه السّلام فضل یزید علی الفضل الحاصل للأنبیاء علیهم السّلام.

و لعل قائلا یقول عند سماع هذا فکیف یسوغ لکم ما ادعیتموه فی هذه المحنة و هو تعظیمها علی محنة إسماعیل علیه السّلام و ذاک نبی و هذا عندکم وصی (3) و لیس یجوز أن یکون من لیس بنبی أفضل من أحد من الأنبیاء علیهم السّلام فإنه یقال له لیس فی تفضیلنا هذه

المحنة علی محنة إسماعیل علیه السّلام تفضیل لأمیر المؤمنین علیه السّلام علی أحد من الأنبیاء و ذلک أن علیا و إن حصل له فضل لم یحزه نبی فیما مضی فإن الذی حاز به الأنبیاء علیهم السّلام من الفضل الذی لم یحصل منه شی ء لأمیر المؤمنین علیه السّلام یوجب فضلهم علیه و یمنع من المساواة بینه و بینهم أو تفضیله علیهم کما بیناه و بعد فإن الحجة إذا قامت علی فضل أمیر المؤمنین علیه السّلام علی نبی من الأنبیاء و لاح (4) علی ذلک البرهان وجب علینا القول به و ترک الخلاف فیه و لم یوحشنا منه خلاف العامة الجهال (5) و لیس فی تفضیل سید الوصیین و إمام المتقین و أخی رسول رب العالمین سید المرسلین و نفسه بحکم التنزیل و ناصره فی الدین و أبی ذریته الأئمة الراشدین المیامین علی بعض الأنبیاء المتقدمین أمر یحیله العقل و لا یمنع منه السنة و لا یرده القیاس و لا یبطله الإجماع إذ علیه جمهور شیعته و قد نقلوا ذلک عن الأئمة من ذریته و إذا لم یکن فیه إلا خلاف الناصبة له أو المستضعفین ممن یتولاه لم یمنع من القول به.

فإن قال قائل إن محنة إسماعیل أجل قدرا من محنة أمیر المؤمنین علیه السّلام و ذلک أن أمیر المؤمنین قد کان عالما بأن قریشا إنما ترید غیره و لیس غرضها قتله و إنما قصدها

ص: 49


1- فی المصدر: حصلت لاحد من الصحابة.
2- أی اراد.
3- فی المصدر. وصی نبی.
4- أی بدا و ظهر.
5- فی المصدر: العامّة الجهلاء.

دستیابی به رسول خدا صلی الله علیه و آله است نه کسی دیگر، از این رو مطمئن بود که جان سالم به در خواهد برد، اما اسماعیل علیه السّلام یقین داشت که ذبح خواهد شد اما با این وجود تسلیم اراده وحی گردید، و از این جهت میان این دو تفاوت بسیار است.

در پاسخ گفته می­شود: گرچه امیرالمؤمنین علیه السّلام می­دانست قریش فقط در پی کشتن پیامبر صلی الله علیه و آله است، اما از طرف دیگر می­دانست که قریش نسبت به کسی که این فرصت را از دست آن­ها گرفته، چه واکنش شدید و خشمگینانه­ای نشان خواهند داد و چه رفتاری با آنکه مانع وصولشان به هدفشان گردیده، خواهند کرد. کسی که با خلق چنین صحنه­ای آن­ها را به اشتباه انداخته و با این کار خود امیدشان را تبدیل به یأس کرده است! آن­ها قطعاً با وی به مراتب با شدت و غلظت بیشتری نسبت به پیامبرصلی الله علیه و آله رفتار می­کردند، چون علی علیه السلام باعث سرخوردگی آن­ها شده بود و از شدّت خشم دست به هر کاری می­زدند؛ بنابراین، ترس علی علیه السّلام از قریش در چنین حالتی بیشتر از ترس رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن­ها بوده است. همان طور که علی علیه السّلام یقین داشته که آن­ها در آسیب رساندن به وی درنگ نخواهند کرد لیکن چنین حالتی در رسول خدا صلی الله علیه و آله نبوده است. این­ها اموری بدیهی هستند که کسی در آن­ها اختلاف ندارد. زیرا این احتمال دور از ذهن نبود که اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله را به چنگ می­آوردند، دل­های ایشان به سبب قرابتی که با آن حضرت داشتند، نرم گردد و در قتل او درنگ نموده، رفتار غالب با مغلوب را با وی در پیش گیرند و بر وی رحم آورند و همین باعث نرم شدن دل­ها و فروکش کردن خشم و آرامش روانی آن­ها گردد. اما زمانی که دریابند شکار از تله گریخته و عامل ناکامی آن­ها در رسیدن به هدفشان نیز معلوم باشد که علی علیه السّلام است، انگیزه آن­ها برای آسیب رساندن به وی چند برابر می­شود و آن­­گونه که توضیح داده شد، بلا و رنج بسیار سختی پیش آمد، سخت­تر از مشقّت اسماعیل علیه السّلام.

اسماعیل علیه السّلام می­دانست که فرزندکشی میان پیامبران و صالحان پدیده­ای مرسوم و رایج نبوده است و در گذشته چنین عملی به عنوان یک عبادت شیوع نداشته، لذا به وی دلداری می­داد که این فقط یک امتحان است و اگر چنین نبود، قطعاً به دلیل تعارض با حکمت، زیر بار آن نمی­رفت یا اینکه حداقل احتمال می­داد که درخواست پدر فقط درخواستی به حسب ظاهر است و آنچه پیش خواهد آمد خلاف ظاهر سخن باشد، یا اینکه تفسیر رؤیای ابراهیم خلاف برداشت حقیقی آن اتفاق افتد یا اینکه خداوند متعال کاری کند که پدرش از تصمیم خود برگردد، یا اینکه مسأله­ای پیش بیاید که مانع از وقوع این اتفاق شود و تردیدی نیست که قطعاً به ذهن اسماعیل علیه السّلام خطور کرده است که ممکن است خداوند وی را با قربانی کردن یا فدیه دادن، از ذبح شدن معاف کند و اگر چنین فکری به خاطرش نمی­رسید، مجوّزی بود که زیر بار پذیرفتن این امر نرود زیرا اگر چنین فکری به ذهن او خطور نکرده بود، از خداوند سبحان حکیم آنچه صادر گشت، صادر نمی­شد.(1)

ص: 50


1- . یعنی اینکه اگر معاف کردن از ذبح عقلاً جایز نبود، خداوند متعال نیز چنین نمی­کرد و چنین کاری از وی صادر نمی­شد.

لرسول الله صلی الله علیه و آله دونه فکان علی ثقة من السلامة و إسماعیل علیه السّلام کان متحققا لحلول الذبح به من حیث امتثل الأمر الذی نزل به الوحی فشتان بین الأمرین.

قیل له إن أمیر المؤمنین علیه السّلام و إن کان عالما بأن قریشا إنما تقصد رسول الله دونه فقد کان یعلم بظاهر الحال و ما یوجب غالب الظن من العادة الجاریة بشدة غیظ قریش علی من فوتهم غرضهم فی مطلبهم و من حال بینهم و بین مرادهم من عدوهم و من لبس علیهم الأمر حتی ضلت حیلتهم و خابت آمالهم إنهم یعاملونه بأضعاف ما کان فی أنفسهم أن یعاملوا به صاحبه لتزاید حنقهم (1) و حقدهم و اعتراء الغضب لهم فکان الخوف منهم عند هذه الحال أشد من خوف الرسول صلی الله علیه و آله و الیأس من رجوعهم عن إیقاع الضرر به أقوی من یأس النبی صلی الله علیه و آله و هذا هو المعروف الذی لا یختلف فیه اثنان لأنه قد کان یجوز منهم عند ظفرهم بالنبی صلی الله علیه و آله أن تلین قلوبهم له و یتعطفوا بالنسب و الرحم التی بینهم و بینه و یلحقهم من الرقة علیه ما یلحق الظافر بالمظفور به فتبرد قلوبهم و یقل غیظهم و تسکن نفوسهم و إذا فقدوا المأمول من الظفر به و عرفوا وجه الحیلة علیهم فی فوتهم غرضهم و علموا أنه بعلی علیه السّلام تم ذلک ازدادت الدواعی لهم إلی الإضرار به و توفرت علیه فکانت البلیة أعظم علی ما شرحناه.

و علی أن إسماعیل علیه السّلام قد کان یعلم أن قتل الوالد لولده لم تجر به عادة من الأنبیاء و الصالحین و لا وردت به فیما مضی عبادة فکان یقوی فی نفسه أنه علی ما قدمناه من الاختبار و لو لم یقع له ذلک لجوز نسخه لغرض توجبه الحکمة أو کان یجوز أن یکون فی باطن الکلام خلاف ما فی ظاهره أو یکون تفسیر المنام بضد حقیقته أو یحول الله تعالی بین أبیه و بین مراده

بالاخترام أو شغل یعوقه عنه و لا محالة أنه قد خطر بباله ما فعله الله تعالی من فدائه و إعفائه من الذبح و لو لم یخطر ذلک بباله لکان مجوزا عنده إذ لو لم یجز فی عقله لما وقع من الحکیم سبحانه (2)

ص: 50


1- الحنق- بفتح النون و کسره- شدة الاغتیاظ.
2- أی الاعفاء من الذبح لو لم یکن جائزا عقلا لما وقع من اللّه تعالی أیضا.

اسماعیل علیه السّلام یقین داشت که صادر کننده حکم ذبح او و مجری این دستور، هر دو مشفق و مهربان هستند اما در مقابل، علی علیه السّلام نیز یقین داشت که دشمن بسیار سنگ­دل و کینه­توز است و احتمال عدول وی از آسیب رساندن صفر است و فضیلت یکی از این دو حالت بر دیگری، بر هیچ خردمندی پوشیده نیست.(1)

باب سی و سوم

اشاره

درباره سخن خدای متعال «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی»(2) و این سخن «وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ»(3) و این سخن « هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِین »(4)

{بگو: «این است راه من، که من و هر کس (پیروی ام) کرد با بینایی به سوی خدا دعوت می کنیم. }

{ای پیامبر، خدا و کسانی از مؤمنان که پیرو تواند تو را بس است .}

{[یاری ] خدا برای تو بس است. همو بود که تو را با یاری خود و مؤمنان نیرومند گردانید.}

روایات

روایت1.

تفسیر قمی: در روایت ابو جارود از امام باقر صلوات الله علیهِ در آیه: «قُلْ هَذِهِ سَبِیلیِ أَدْعُواْ إِلیَ اللَّهِ عَلیَ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنیِ» ضمیر«ی»

رسول خدا صلی الله علیه و آله و «اتّبع» علی بن ابی طالب علیه السّلام و آل محمّد صَلی الله علیهم اجمعین هستند.

علی بن ابراهیم گوید: پدرم از علی بن أسباط نقل کرده که گفت: به امام هادی علیه السّلام عرض کردم: سرورم، مردم به دلیل کمی سن و سالت منکر امامت شما می­شوند، فرمود: چرا باید این را برای من یک نقص بدانند؟ به خدا سوگند که ذات اقدس خداوندی به پیامبرش صلی الله علیه و آله فرمود: «قُلْ هَذِهِ سَبِیلیِ أَدْعُواْ إِلیَ اللَّهِ عَلیَ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنیِ» [یعنی خودش] و کسی جز علی علیه السّلام که نوجوانی نُه ساله بود از وی پیروی نکرد و من هم نُه ساله­ام.(5)

روایت2.

مناقب ابن شهر آشوب: امام باقر علیهِ السّلام فرمود: مصداق آیه: «قُلْ هَذِهِ سَبِیلیِ أَدْعُواْ إِلیَ اللَّهِ عَلیَ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنیِ» علی بن ابی طالب و در روایتی دیگر «آل محمد» علیهم السلام ذکر شده است.(6)

روایت3.

کشف الغمّۀ: از جمله روایاتی که عزّ محدّث حنبلی استخراج نموده آن است که که مصداق آیه: «یَا أیهَُّا النَّبیِ

ص: 51


1- . الفصول المختاره : 36 _31
2- . یوسف/ 108
3- . انفال/64
4- . انفال / 62
5- . تفسیر القمی : 335 _ 334
6- .[2] مناقب آل ابی طالب 1: 559

و علی أنه (1) متی تیقن الفعل تیقنه من مشفق رحیم و إذا تیقنه أمیر المؤمنین علیه السّلام تیقنه من عدو قاس حقود فکان الفصل بین الأمرین لا خفاء به علی ذوی العقول (2).

باب 33 قوله تعالی: «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی »

اشاره

(3) و قوله وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ و قوله تعالی هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ

الأخبار

«1»

فس، [تفسیر القمی]: فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: فِی قَوْلِهِ قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی یَعْنِی نَفْسَهُ وَ مَنْ تَبِعَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ آلُ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ.

قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السّلام یَا سَیِّدِی إِنَّ النَّاسَ یُنْکِرُونَ عَلَیْکَ حَدَاثَةَ سِنِّکَ قَالَ وَ مَا یُنْکِرُونَ عَلَیَّ مِنْ ذَلِکَ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ قَالَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی یَعْنِی نَفْسَهُ فَمَا اتَّبَعَهُ غَیْرُ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ کَانَ ابْنَ تِسْعِ سِنِینَ وَ أَنَا ابْنُ تِسْعِ سِنِینَ (4).

«2»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب أَبُو حَمْزَةَ وَ زُرَارَةُ بْنُ أَعْیَنَ أَنَّ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

وَ فِی رِوَایَةٍ: وَ آلُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام (5).

«3»

کشف، [کشف الغمة] مِمَّا أَخْرَجَهُ الْعِزُّ الْمُحَدِّثُ الْحَنْبَلِیُّ: قَوْلُهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّبِیُ

ص: 51


1- هذا جواب ثالث عن الاشکال و مرجع الضمیر إسماعیل علیه السلام.
2- الفصول المختارة: 31- 36.
3- یوسف: 108. الأنفال: 63 و 64.
4- تفسیر القمّیّ: 334 و 335.
5- مناقب آل أبی طالب: 1: 559.

ُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِین» علی بن ابی طالب علیه السّلام که سرآمد و گل سر سبد مؤمنان است، می­باشد. و ابن مردویه نیز مصداق این آیه را علی علیه السّلام دانسته و امام باقر علیه السّلام فرموده: علی و آل محمّد صلوات الله علیهم هستند.(1)

روایت4.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السّلام فرمود: مصداق آیه «قُلْ هَذِهِ سَبِیلیِ أَدْعُواْ إِلیَ اللَّهِ عَلیَ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنیِ» اختصاصاً علی بن ابی طالب علیه السّلام است؛ و اگر جز این فرموده باشد، از شفاعت محمد علیهِ و آله السّلام محروم گردم! و نیز از امام باقر علیه السّلام نقل می­کند که مصداق آیه: «قُلْ هَذِهِ سَبِیلیِ أَدْعُواْ إِلیَ اللَّهِ عَلیَ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنیِ» علی علیه السّلام است؛ سپس افزود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: علی علیه السّلام و اوصیای پس از وی هستند.(2)

روایت5.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام نقل می­کند که فرمود: مشمول شفاعت جدّم نباشم اگر آیه: «قُلْ هَذِهِ سَبِیلیِ أَدْعُواْ إِلیَ اللَّهِ عَلیَ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنیِ» اختصاصاً درباره علی علیه السّلام نازل نشده باشد.(3)

تفسیر فرات: با سند دیگری نیز این روایت را از امام باقر علیه السّلام نقل کرده است .

روایت6.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام درباره مصداق آیه: «قُلْ هَذِهِ سَبِیلیِ أَدْعُواْ إِلیَ اللَّهِ عَلیَ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنیِ» فرمود: منظور از «مَنِ اتَّبَعَنی» علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(4)

روایت7.

کنز جامع الفوائد: امام صادق از پدرش علیهِما السّلام نقل می­کند که فرمود: آیه «یَاأَیهَُّا النَّبیِ ُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِین» درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است.(5)

مؤلف: ابن بطریق در «المستدرک» از ابونعیم شبیه این حدیث را آورده سپس گوید: در مصداق آیه: «هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِین» با روایتی از حافظ ابونعیم و او از ابو هریره نقل کرده که گفت: بر عرش

ص: 52


1- . کشف الغمّۀ: 93 _ 92
2- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
3- . تفسیر فرات: 70
4- . تفسیر فرات: 70
5- . نسخه خطی

حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ رَأْسُ الْمُؤْمِنِینَ.

وَ عَنِ ابْنِ مَرْدَوَیْهِ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی قَالَ عَلِیٌّ.

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: عَلِیٌّ وَ آلُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام (1).

«4»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السّلام: قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی قَالَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام خَاصَّةً وَ إِلَّا فَلَا أَصَابَنِی شَفَاعَةُ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ.

وَ عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: قَوْلُهُ قُلْ هذِهِ سَبِیلِی الْآیَةَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام وَ زَادَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیٌّ وَ الْأَوْصِیَاءُ مِنْ بَعْدِهِ (2).

«5»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] سَعِیدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مَالِکٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: لَمْ یَنَلْنِی شَفَاعَةُ جَدِّی إِنْ لَمْ تَکُنْ هَذِهِ الْآیَةُ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ خَاصَّةً- قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا الْآیَةَ(3).

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ بَزِیعٍ مُعَنْعَناً عَنْهُ علیه السّلام: مِثْلَهُ (4).

«6»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرٌ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی قَالَ مَنِ اتَّبَعَنِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (5).

«7»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة: قَوْلُهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رَوَی أَبُو نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (6).

أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ: مِثْلَهُ ثُمَّ قَالَ قَوْلُهُ تَعَالَی: هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ.

الْحَافِظُ أَبُو نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: مَکْتُوبٌ

ص: 52


1- کشف الغمّة: 92 و 93.
2- مخطوط.
3- تفسیر فرات: 70.
4- لم نجده فی المصدر المطبوع.
5- تفسیر فرات: 70 و فیه: حدّثنا إسماعیل بن إبراهیم معنعنا اه.
6- مخطوط.

نوشته شده است: «لا إله إلّا الله وحده لا شریک له، محمّد عبدی و رسولی أیّدتُهُ بعلیّ بن ابی طالب»، (خدایی جز الله نیست، یکی است و هیچ انبازی ندارد، محمد بنده و فرستاده من است که وی را به علی بن ابی طالب تقویت کردم.)

روایت8.

کنز جامع الفوائد: ابونعیم در «حلیۀ الأولیاء» با سند خود از ابو هریره از پیامبرصلی الله علیه و آله شبیه این روایت را نقل کرده و در پایان افزوده است: منظور آیه: «هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ»، علی بن ابی طالب علیه السّلام است.

این روایت را حدیثی به نقل از شیخ ابوجعفر طوسی با سندی از ابوالحمراء خادم رسول خدا صلی الله علیه و آله تأیید می­کند که گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون به معراج برده شدم، بر پایه عرش دیدم نوشته بودند: خدایی جز الله نیست. محمد فرستاده و برگزیده من از میان آفریدگان من است که او را به علی تقویت کرده و به او نصرتش دادم.

مؤلف: ثعلبی در تفسیر خود روایت اخیر را از ابن جبیر از ابوالحمراء آورده است.

توضیح

علّامه نیز در کشف الحق از ابوهریره آن را نقل نموده است و سیوطی در تفسیر الدّر المنثور با سند خود از ابوهریره آورده است که:

بر پایه عرش نوشته شده: «لا إله إلّا أنا وحدی لا شریک لی، محمد عبدی و رسولی، أیّدتُه بعلیّ.» و این نوشته مفهوم آیه: «ُهوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِین» را می­رساند. پایان

مؤلف: این روایات دلیل بر فضل عظیم آن حضرت است که نامش به عنوان یکی از نخستین مخلوقات بر عرش نوشته شده باشد و اینکه خداوند او را یاور پیامبر صلی الله علیه و آله

قرار داده، همان طور که نشان می­دهد علی علیه السّلام بیش از دیگر مسلمانان پیامبر صلی الله علیه و آله را تأیید و یاری فرموده، به گونه­ای که مختصّ به این صفت شده است و چنین اموری با تقدیم دیگری بر وی در امامت منافات دارد، همان طور که این حقیقت بر هرکس که پرده تعصّب و حماقت را از پیش چشمان خود بردارد، پوشیده نمی­ماند. اما درباره آیه: «یَاأَیهَُّا النَّبیِ ُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِین» علّامه _ قدّس الله روحه _ گوید: جمهور محدّثان اهل سنت روایت کرده­اند که درباره علی علیه السّلام نازل شده است(1). مراد از متابعت در این آیه، متابعت و پیروی کامل و در همه امور است

ص: 53


1- . کشف الحق 1: 92

عَلَی الْعَرْشِ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ- مُحَمَّدٌ عَبْدِی وَ رَسُولِی أَیَّدْتُهُ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ.

«8»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة أَبُو نُعَیْمٍ فِی حِلْیَةِ الْأَوْلِیَاءِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ السَّائِبِ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ- هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ یَعْنِی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ أَبُو جَعْفَرٍ الطُّوسِیُّ عَنْ أَبِی نَصْرٍ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ عَنْ أَبِی الْحَمْرَاءِ خَادِمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ رَأَیْتُ عَلَی سَاقِ الْعَرْشِ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولِی وَ صَفِیِّی مِنْ خَلْقِی أَیَّدْتُهُ بِعَلِیٍّ وَ نَصَرْتُهُ بِهِ (1).

أَقُولُ: رَوَی الثَّعْلَبِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ الْخَبَرَ الْأَخِیرَ عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ عَنْ أَبِی الْحَمْرَاءِ: مِثْلَهُ سَوَاءً.

بَیَان

رَوَاهُ الْعَلَّامَةُ أَیْضاً فِی کَشْفِ الْحَقِ (2) عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ وَ رَوَی السُّیُوطِیُّ فِی الدُّرِّ الْمَنْثُورِ عَنِ ابْنِ عَسَاکِرَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ وَ قَالَ: مَکْتُوبٌ عَلَی الْعَرْشِ- لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا وَحْدِی لَا شَرِیکَ لِی مُحَمَّدٌ عَبْدِی وَ رَسُولِی أَیَّدْتُهُ بِعَلِیٍّ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ انْتَهَی (3).

أقول: هذه الأخبار تدل علی فضل عظیم له حیث کتب اسمه علی العرش فی أول الخلق و وصف بأن الله تعالی جعله مؤیدا للنبی صلی الله علیه و آله و تدل علی أنه کان أکثر تأییدا و إعانة للنبی صلی الله علیه و آله من جمیع المسلمین حیث خص بذلک و کل هذه ینافی تقدیم غیره علیه فی الإمامة کما لا یخفی علی من کشف عن عینه غطاء العصبیة و الغباوة و أما قوله تعالی یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فقال العلامة قدس الله روحه روی الجمهور أنها نزلت فی علی علیه السلام (4) فالمراد بالمتابعة المتابعة التامة فی جمیع الأشیاء

ص: 53


1- مخطوط.
2- ص 92.
3- الدّر المنثور 3: 199.
4- راجع کشف الحق 1: 92.

و روشن است که هیچ کس چون علی علیه السّلام از پیامبر صلی الله علیه و آله تبعیت نکرده است. او، قبل و بیش از همه صحابه از پیامبر صلی الله علیه و آله پیروی نموده و این نظر مورد اتفّاق همه است.

آیات الهی که درباره غزوه­های آن حضرت نازل گشته، این تبعیت و نصرت را کاملاً آشکار می­نمایند و نشان می­دهند که در تمام این غزوه­ها پیروزی بر دستان علی علیه السّلام محقق گردیده و در آینده به تفصیل در این مورد سخن خواهد آمد. علی علیه السّلام را همین شرافت بس و مخالفانش را نیز همین دلیل بس که خداوند وی را در نصرت رسول خدا صلی الله علیه و آله در ردیف خود دانسته و خود و علی علیه السّلام را برای رسولش کافی دانسته است. و شگفتا که چگونه برکسی که از چنین منزلتی برخوردار است توطئه می­کنند و شخصی را بر کسی مقدّم می­کنند که با شمشیرش دین را برقرار نموده و ارکان آن را استوار گردانیده است و جمله «وَ مَنِ اتَّبَعَنی» دال بر متابعت کامل آن حضرت از رسول اکرم صلی الله علیه و آله است و اوست که از روی بصیرت به پیروی از راه پیامبر صلی الله علیه و آله دعوت نموده و مستحق جانشینی و خلافت آن حضرت است همان طور که دلیل محکمی بر امامت وی نیز هست.

روایت9.

کتاب«منقبة المطّهرین» حافظ ابونعیم با سندی از امام صادق علیه السّلام و او از پدر بزرگوارش روایت فرموده: آیه «یَاأَیهَُّا النَّبیِ ُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِین» درباره علی علیه السّلام نازل شده است. محمد بن عمر نیز با سند خود همین روایت را از جعفر از پدر بزرگوارش علیهِما السّلام نقل کرده است.

و با سند خود از کلبی از ابوصالح از ابوهریره آورده است که گفت: بر عرش نوشته­اند: «لا إله إلّا الله وحده لا شریک لَهُ، محمّد عبدی و رسولی، أیّدتُهُ بعلیّ بن ابی طالب». و این معنا در آیه: «هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِین» روشن است که مقصود علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(1)

روایت10.

التهذیب: با اسناد خود از امام صادق علیه السّلام دعای پس از نماز غدیر را آورده که در آن گفته می­شود: «ربّنا آمَنّا واتّبعنا مولانا و ولیّنا و هادینا و داعینا ....»، خدایا ایمان آوردیم و پیروی کردیم از مولای ما و ولی ما و هادی ما و دعوت­کننده ما و همه مردم و صراط مستقیم تو و حجت تو و سبیل تو که دعوت­کننده به سوی توست، او و کسانی که از او پیروی کردند با بصیرت هستند؛ و منزه است خداوند از آنچه به ولایت او شرک می­ورزند و با گرفتن دوستانی به جز او الحاد می­ورزند... تا آخر دعا» در همین معناست.(2)

توضیح

شاید ضمیر منصوب در «وَ مَنِ اتَّبَعَه» به موصول(3) و ضمیر مستتر

ص: 54


1- . نسخه خطی
2- . التهذیب 1: 302
3- . در این صورت مرجع ضمیر هو امیرالمؤمنین علیه السّلام خواهد بود و آنکه أمیر المؤمنین از وی پیروی کرده _ رسول خدا صَلی الله علیه و آله _ «علی بصیرۀ» و بدین امر آگاه است.

و ظاهر أنه لم یتبعه أحد کذلک إلا علی علیه السّلام فإنه تبعه قبل کل أحد و أکثر من جمیع الصحابة باتفاق الکل.

و قد ظهرت آثار ما أخبر الله تعالی به فی غزواته فإنه کان فی جمیعها الظفر علی یدیه کما سیأتی بیانه و کفی بهذا شرفا و للمخالفین مرغما حیث عادله الله بنفسه فی نصرة النبی صلی الله علیه و آله و إعانته و أنهما حسبه و کیف یتأمر أحد علی من هذا شأنه و کیف

یتقدم أحد علی من بسیفه قام الدین و ثبتت أرکانه و کذا قوله تعالی وَ مَنِ اتَّبَعَنِی یدل علی أن المتابعة الکاملة مختصة به علیه السّلام و أنه الداعی إلی سبیل الرسول علی بصیرة و المستحق لذلک دون غیره و هذا أدل علی إمامته مما سبق.

«9»

کِتَابُ (1) مَنْقَبَةِ الْمُطَهَّرِینَ، لِلْحَافِظِ أَبِی نُعَیْمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَفْصٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی- یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام.

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنِ الْقَاسِمِ وَ عَبْدِ اللَّهِ ابْنَیِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِیهِمَا عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السّلام: مِثْلَهُ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: مَکْتُوبٌ عَلَی الْعَرْشِ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ- مُحَمَّدٌ عَبْدِی وَ رَسُولِی أَیَّدْتُهُ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ فِی کِتَابِهِ- هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (2).

«10»

یب، [تهذیب الأحکام] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السّلام فِی الدُّعَاءِ بَعْدَ صَلَاةِ الْغَدِیرِ: رَبَّنَا آمَنَّا وَ اتَّبَعْنَا مَوْلَانَا وَ وَلِیَّنَا وَ هَادِیَنَا وَ دَاعِیَنَا وَ دَاعِیَ الْأَنَامِ وَ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ السَّوِیَّ وَ حُجَّتَکَ وَ سَبِیلَکَ الدَّاعِیَ إِلَیْکَ عَلَی بَصِیرَةٍ هُوَ وَ مَنِ اتَّبَعَهُ وَ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ بِوَلَایَتِهِ وَ بِمَا یُلْحِدُونَ بِاتِّخَاذِ الْوَلَائِجِ دُونَهُ إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ(3).

بیان

لعل الضمیر المنصوب فی قوله و من اتبعه راجع إلی الموصول (4) و المستتر

ص: 54


1- من هنا إلی الباب الآتی ذکر فی هامش( ک) فقط.
2- مخطوط.
3- التهذیب 1: 302.
4- فیکون المعنی علی ذلک أن أمیر المؤمنین- و هو مرجع ضمیر هو- و من اتبعه أمیر المؤمنین- و هو الرسول صلّی اللّه علیه و آله- علی بصیرة.

مرفوع به «السبیل» یا «الداعی» برگردد که در این صورت موافق روایات گذشته خواهد بود. و ممکن است مراد از«[من] اتّبعه» دیگر امامان علیهم السلام باشد که در این صورت تماماً به الفاظ آیه منطبق خواهد بود؛ یا اینکه مراد از مولانا و ولیّنا رسول خدا صلی الله علیه و آله باشد که این دو مورد بعید به نظر می­رسد .

باب سی و چهارم

روایات

روایت1.

کنز جامع الفوائد: جابر گوید: به امام باقر علیه السّلام عرض کردم: آیه: «لَّقَدْ رَضیِ َ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبَایِعُونَکَ تحَْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فیِ قُلُوبهِِمْ فَأَنزَلَ السَّکِینَةَ عَلَیهِْمْ وَ أَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِیبًا»(1){به

راستی خدا هنگامی که مؤمنان، زیر آن درخت با تو بیعت می کردند از آنان خشنود شد، و آنچه در دلهایشان بود بازشناخت و بر آنان آرامش فرو فرستاد و پیروزی نزدیکی به آنها پاداش داد.} شامل چند نفر است؟ فرمود: 2200. عرض کردم: آیا علی علیه السّلام نیز ضمن ایشان بود؟ فرمود: آری، علی علیه السّلام سید و شریف ایشان بود.

حسن بن حسن دیلمی از مالک بن عبدالله روایت کرده است که گفت: به مولایم رضا علیه السّلام عرض کردم، آیه: «لَّقَدْ رَضیِ َ اللَّهُ عَنِ ...» و نیز آیه «وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوَی» به چه معناست؟ فرمود: ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام است و مفهوم آن این است که ملتزمان به آن شیعیان وی هستند زیرا آن­ها هم«شایسته­تر به آن هستند و هم لیاقت و شایستگی آن را دارند».(2)

روایت2.

امالی طوسی: امام باقر از پدران بزرگوارش علیهم السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند از من پیمانی گرفت. عرض کردم: پروردگارا، آن را برای من روشن فرما. فرمود: بشنو! عرض کردم: گوشم به شماست! فرمود: یا محمّد، پس از تو، پرچم هدایت و امام اولیای من و نور هر کس که مرا اطاعت کند «علی» است. او همان کلمه­ای است که خداوند پارسایان را به آن ملزم گردانیده، پس هر که او را دوست بدارد،

ص: 55


1- . فتح/18
2- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی

المرفوع إلی السبیل أو الداعی فیوافق الأخبار السابقة و یمکن أن یکون المراد من من اتبعه سائر الأئمة علیهم السّلام فلا یکون منطبقا علی لفظ الآیة بتمامها أو یکون المراد بقوله مولانا و ولینا الرسول صلی الله علیه و آله لکنهما بعیدان.

باب 34 أنه علیه السّلام کلمة الله و أنه نزل فیه: «لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ»

الأخبار

«1»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْوَاسِطِیِّ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ یَحْیَی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَمَّارٍ الدُّهْنِیِّ عَنْ أَبِی الزُّبَیْرِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ الْآیَةَ کَمْ کَانُوا قَالَ أَلْفاً وَ مِائَتَیْنِ قُلْتُ هَلْ کَانَ فِیهِمْ عَلِیٌّ علیه السّلام قَالَ نَعَمْ عَلِیٌّ سَیِّدُهُمْ وَ شَرِیفُهُمْ.

وَ رَوَی الْحَسَنُ بْنُ أَبِی الْحَسَنِ الدَّیْلَمِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ رِجَالِهِ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قُلْتُ لِمَوْلَایَ الرِّضَا علیه السّلام قَوْلُهُ- لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ (1) وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوی (2) قَالَ هِیَ وَلَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَالْمَعْنَی أَنَّ الْمُلْزَمِینَ بِهَا شِیعَتُهُ کَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَ أَهْلَهَا(3).

«2»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْمُظَفَّرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَلْخِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنْ عِیسَی عَنْ مُخَوَّلِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْأَسْوَدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیَّ عَهْداً فَقُلْتُ رَبِّ بَیِّنْهُ لِی قَالَ اسْمَعْ قُلْتُ سَمِعْتُ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ عَلِیّاً رَایَةُ الْهُدَی بَعْدَکَ وَ إِمَامُ أَوْلِیَائِی وَ نُورُ مَنْ أَطَاعَنِی وَ هُوَ الْکَلِمَةُ الَّتِی أَلْزَمَهَا اللَّهُ تَعَالَی الْمُتَّقِینَ فَمَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ

ص: 55


1- الفتح: 18.
2- الفتح: 25:
3- کنز جامع الفوائد مخطوط.

مرا دوست داشته است و هرکه با وی دشمنی کند با من دشمنی کرده است. پس او را به این معنا بشارت ده!(1)

مؤلف: ابن بطریق در المستدرک از جزء اول کتاب «حلیۀ الأولیاء» ابونعیم با اسناد به سلام جعفی از ابوبرده آورده است که گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند عهدی درباره علی علیه السّلام از من خواست. گفتم: پروردگارا، آن را برایم روشن فرما. فرمود: بشنو! گفتم: گوشم به شماست. فرمود: علی رایت هدایت است و پیشوای اولیای من، و نور هرکس که مرا فرمان بَرَد؛ او همان کلمه­ای است که پارسایان را ملزم به آن کردم. هرکس او را دوست بدارد، مرا دوست داشته و آنکه با وی دشمنی ورزد، با من به دشمنی برخاسته است. این معنا را به وی بشارت ده! و چون علی علیه السّلام آمد، پیامبر صلی الله علیه و آله وی را بشارت داد. پس علی علیه السّلام گفت: یا رسول الله، من بنده خدا هستم و مطیع اراده او. اگر مرا عذاب کند، مرا به گناهم عذاب کرده و اگر آنچه مرا بدان بشارت فرمودی در حق من روا دارد، نشانه لطف و کرم اوست و او خود بدین صفات سزاوارتر از من است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خداوندا، قلبش را جلا ده و آن را رویشگاه ایمان قرار ده. پس خداوند فرمود: چنین کردم! سپس پیامبر فرمود: خداوند به من الهام فرموده است که او را به آزمونی دچار خواهد نمود که هیچ یک از صحابه من بدان دچار نشده باشند. لذا عرض کردم: پروردگارا، او برادر و یار من است؟! فرمود: این امری است که ناگزیر واقع خواهد شد و او آزمایش خواهد شد و دیگران نیز به وسیله او مورد آزمایش قرار خواهند گرفت.

روایت3.

العمدۀ: ابن عباس گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره کلماتی که آدم علیه السّلام از پروردگارش دریافت نمود و توبه او پذیرفته شد. پرسیده شد؛ فرمود: خدا را به محمّد، علی، فاطمه، حسن و حسین سوگند داد که توبه او را بپذیرد و او نیز پذیرفت.(2)

مؤلف: در باب «اینکه ایشان علیه السلام کلمات الله هستند» اخبار زیادی در این خصوص گذشت .

ص: 56


1- . أمالی الطوسی: 154
2- . العمدۀ: 197

أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنِی فَبَشِّرْهُ بِذَلِکَ (1).

أَقُولُ: رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ مِنَ الْجُزْءِ الْأَوَّلِ مِنْ کِتَابِ حِلْیَةِ الْأَوْلِیَاءِ لِأَبِی نُعَیْمٍ بِالْإِسْنَادِ عَنْ سَلَّامٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی بُرْدَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیَّ فِی عَلِیٍّ عَهْداً فَقُلْتُ یَا رَبِّ بَیِّنْهُ لِی فَقَالَ اسْمَعْ فَقُلْتُ سَمِعْتُ فَقَالَ إِنَّ عَلِیّاً رَایَةُ الْهُدَی وَ إِمَامُ أَوْلِیَائِی وَ نُورُ مَنْ أَطَاعَنِی وَ هُوَ الْکَلِمَةُ الَّتِی أَلْزَمْتُهَا الْمُتَّقِینَ مَنْ أَحَبَّهُ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنِی فَبَشِّرْهُ بِذَلِکَ فَجَاءَ عَلِیٌّ فَبَشَّرَهُ بِذَلِکَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ فِی قَبْضَتِهِ فَإِنْ یُعَذِّبْنِی فَبِذَنْبِی وَ إِنْ یُتِمَّ الَّذِی بَشَّرَنِی بِهِ فَاللَّهُ أَوْلَی بِی قَالَ قُلْتُ اللَّهُمَّ أَجْلِ قَلْبَهُ (2) وَ اجْعَلْ رَبِیعَهُ الْإِیمَانَ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی قَدْ فَعَلْتُ بِهِ ذَلِکَ ثُمَّ إِنَّهُ رَفَعَ إِلَیَّ أَنَّهُ سَیَخُصُّهُ مِنَ الْبَلَاءِ بِشَیْ ءٍ لَمْ یَخُصَّ بِهِ أَحَداً مِنْ أَصْحَابِی فَقُلْتُ یَا رَبِّ أَخِی وَ صَاحِبِی فَقَالَ تَعَالَی إِنَّ هَذَا شَیْ ءٌ قَدْ سَبَقَ إِنَّهُ مُبْتَلًی وَ مُبْتَلًی بِهِ.

«3»

مد، [العمدة] بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ الْمَغَازِلِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ خَلَفٍ عَنِ الْحُسَیْنِ الْأَشْقَرِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: سُئِلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنِ الْکَلِمَاتِ الَّتِی تَلَقَّاهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ- فَتابَ عَلَیْهِ قَالَ سَأَلَهُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ إِلَّا مَا تُبْتَ عَلَیَّ فَتَابَ عَلَیْهِ (3).

أقول: قد سبق کثیر من الأخبار فی ذلک فی باب أنهم کلمات الله علیهم السّلام.

ص: 56


1- أمالی الشیخ: 154.
2- من الجلاء. و فی( ت) و( د): اللّهمّ اجعل قلبه. و هو مصحف. و الربیع ما ینبت فی الأرض من الکلاء. أی اجعل ما ینبت فی قلبه الایمان.
3- العمدة: 197. و قد رواه العلامة فی کشف الحق 1: 90 بأدنی اختلاف.

باب سی و پنجم

اشاره

درباره سخن خدای متعال «وَ جَعَلْنَا لهَُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِیًّا»(1) و این سخن «وَ اجْعَل لیّ ِ لِسَانَ صِدْقٍ فیِ الاَْخِرِین»(2) و این سخن «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْق » (3)

{و ذکر خیر بلندی برایشان قرار دادیم.}

{و برای من در [میان ] آیندگان آوازه نیکو گذار.}

{و به کسانی که ایمان آورده اند مژده ده که برای آنان نزد پروردگارشان سابقه نیک است}

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: منظور از «وَ جَعَلْنَا لهَُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِیًّا» امیرالمؤمنین علیه السّلام است. این حدیث را پدرم از امام حسن عسکری علیه السّلام برایم نقل کرد.(4)

روایت2.

تفسیر علی بن ابراهیم: علی بن ابراهیم در مصداق آیه: «وَ اجْعَل لی ِ لِسَانَ صِدْقٍ فیِ الاَْخِرِین» گوید: او امیرالمؤمنین علیه السّلام است.(5)

روایت3.

کنز جامع الفوائد: یونس بن عبدالرحمان گوید: به ابوالحسن رضا علیه السّلام عرض کردم: جمعی از من خواسته­اند نام امیرالمؤمنین علیه السّلام را در قرآن به آن­ها نشان دهم؛ پس به ایشان گفتم: نام آن حضرت در آیه: «وَ جَعَلْنَا لهَُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِیًّا» آمده است. فرمود: راست گفتی؛ او چنین است. مؤلف کتاب گوید: معنای «لسان صدق» آن است که برای ایشان پسری صاحب زبان، یعنی راستگو قرار دادیم. و هر صاحب سخنی که راست بگوید، او صادق است و صادق معصوم است و او علی بن ابی طالب علیه السّلام است. (6)

روایت4.

کشف الغمّۀ: ابن مردویه درباره مصداق آیه: «وَ اجْعَل لیّ ِ لِسَانَ صِدْقٍ فیِ الاَْخِرِین» از عبدالله بن جعفر بن محمّد علیه السّلام روایت کرده است که آن حضرت فرمود: او علی بن ابی طالب علیه السّلام است؛ ولایت وی به ابراهیم

ص: 57


1- . مریم / 50
2- . شعراء/ 84
3- . یونس/ 2
4- .تفسیر قمی : 411
5- . تفسیر قمی: 473
6- . نسخه خطی. می­گویم: خداوند در این آیه زبان حال حضرت ابرهیم علیه السّلام را به هنگامی که دعا کرده، بیان فرموده است و منظور آن حضرت از «الأخرین»، «المتأخّرین مِن اولادی»، (آیندگان از فرزندان من) است و خداوند این دعای وی را مستجاب فرموده سپس داستان آن را برای ما نقل کرده و می­فرماید: «وَ جَعَلْنَا لهَُمْ» یعنی به ابراهیم و خاندانش«لِسَانَ صِدْقٍ» را که از ما درخواست کرد، دادم و او «علی» است.

باب 35 قوله تعالی: «وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیًّا»

اشاره

و قوله تعالی وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ و قوله وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ (1)

الأخبار

«1»

فس، [تفسیر القمی]: وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیًّا یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام حَدَّثَنِی بِذَلِکَ أَبِی عَنِ الْإِمَامِ الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام (2).

«2»

فس، [تفسیر القمی] قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ: فِی قَوْلِهِ وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ قَالَ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (3).

«3»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنِ السَّیَّارِیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السّلام إِنَّ قَوْماً طَالَبُونِی بِاسْمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقُلْتُ لَهُمْ مِنْ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیًّا فَقَالَ صَدَقْتَ هُوَ هَکَذَا قَالَ مُؤَلِّفَهُ وَ مَعْنَی قَوْلِهِ لِسانَ صِدْقٍ أَیْ جَعَلْنَا لَهُمْ وَلَداً ذَا لِسَانٍ أَیْ قَوْلِ صِدْقٍ وَ کُلُّ ذِی قَوْلِ صِدْقٍ فَهُوَ صَادِقٌ وَ الصَّادِقُ مَعْصُومٌ وَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (4).

«4»

کشف، [کشف الغمة] ابْنُ مَرْدَوَیْهِ: فِی قَوْلِهِ وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام قَالَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام عُرِضَتْ وَلَایَتُهُ عَلَی إِبْرَاهِیمَ

ص: 57


1- مریم: 50 الشعراء: 84. یونس: 2.
2- تفسیر القمّیّ: 411.
3- تفسیر القمّیّ: 473.
4- مخطوط. أقول: بل المراد أنّه قد حکی اللّه عزّ و جلّ عن إبراهیم دعاءه: « وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ» أی فی المتاخرین من أولادی، فأجاب اللّه له ذلک ثمّ حکی ذلک لنا بقوله: « وَ جَعَلْنا لَهُمْ» أی لإبراهیم و آله « لِسانَ صِدْقٍ» الذی تمنّاه منی « عَلِیًّا» ( ب).

علیه السّلام عرضه شد، پس گفت: خدایا او را در نسل من قرار ده! و خداوند نیز چنین کرد.(1)

توضیح

علامه نیز آن را از طریق آن­ها نقل کرده است؛ (2) و اکثر مفسّران این کار را حمل بر ذکر جمیل کرده­اند؛ و نیشابوری و دیگران گفته­اند: گفته می­شود که ابراهیم علیه السّلام از پروردگار خود خواست در آخر الزمان از نسل او یک دعوت کننده به دین او قرار دهد و آن شخص محمد صلی الله علیه و آله است.(3)

مؤلف: بنابراین، بعید نیست که مقصود امیرالمؤمنین علیه السّلام باشد که علی علیه السّلام موجب شرف و ذکر جمیل ابراهیم علیه السّلام است و شرف و فضل جلیل او بر کسی پوشیده نیست و خداوند هر که را خواهد به راه راست هدایت فرماید.

روایت5.

کشف الغمّۀ: ابن مردویه از امام صادق علیه السّلام در باب شأن نزول آیه: «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْق» روایت کرده است که آن حضرت فرمود: این آیه درباره ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است.(4)

توضیح

علّامه نیز آن را از طریق ایشان(5)

نقل کرده است. کلینی نیز مصداق آیه را «ولایت» دانسته است،(6) و ظاهراً معنای آیه این است که مراد از ایمان، تصدیق ولایت با ایمان کامل داشتن که ولایت هم ضمن آن است، می­باشد؛ و احتمالاً معنا چنین باشد: «قَدَمَ صِدْق»: ولایت. یعنی اینکه این اعتقاد نزد خداوند ذخیره می­شود و روز قیامت برای ایشان سودمند خواهد بود.

طبرسی _ قدّس سرّه _ گوید: از آنجا که سعی و پیشتازی و سبقت با قَدَم است، سعی جمیل و پیشینه را «قدم» نامیده­اند، همان­طور که نعمت را «ید» و «باع» دانسته­اند؛ و اضافه شدن آن به «صدق» دلیل بر فزونی فضیلت است و او از پیشتازان بزرگ است.(7)

سپس در بیان معنای آن گوید: «قَدَمَ صِدْق» به معنای «پاداش نیکو و جایگاه رفیع» است که به خاطر اعمالشان به آن­ها داده خواهد شد؛ و گفته شده است: سعادت و خوشبختی در ذکر اوّل است؛ و گفته­اند: معنای «قَدَمَ صِدْق» شفاعت محمّد صلی الله علیه و آله در روز قیامت است و این معنا از ابوسعید خدری از امام صادق علیه السّلام روایت شده است.(8)

ص: 58


1- . کشف الغمۀ: 94
2- . کشف الحق : 961 . کشف الیقین: 124
3- . غرائب القرآن 3: 123
4- . کشغ الغمۀ: 95
5- . کشف الحق: 971، کشف الیقین : 127
6- . الکافی 1: 422
7- . جامع الجوامع به نقل از کشاف (در 3 مجلد) ج. 2 ص 66
8- . مجمع البیان5 : 89

علیه السلام فَقَالَ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ مِنْ ذُرِّیَّتِی فَفَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ (1).

بیان

رواه العلامة من طریقهم أیضا(2) و حمله أکثر المفسرین علی الذکر الجمیل

وَ قَالَ النَّیْسَابُورِیُّ وَ غَیْرُهُ وَ قِیلَ: سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یَجْعَلَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ فِی آخِرِ الزَّمَانِ دَاعِیاً إِلَی مِلَّتِهِ وَ هُوَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله (3).

أقول :فعلی هذا لا استبعاد فی حمله علی علی علیه السّلام فإنه سبب لشرفه و ذکره بالجمیع و لا یخفی ما فیه من الفضل و الشرف الجلیل و الله یهدی من یشاء إلی سواء السبیل.

«5»

کشف، [کشف الغمة] ابْنُ مَرْدَوَیْهِ: قَوْلُهُ تَعَالَی وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ- عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ نَزَلَتْ فِی وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (4).

بیان

رواه العلامة أیضا من طرقهم (5) و روی الکلینی أیضا أنه الولایة(6) و الظاهر أن معناه أن المراد بالإیمان التصدیق بالولایة أو الإیمان الکامل المشتمل علیها و یحتمل أن یکون المعنی أن قوله قَدَمَ صِدْقٍ هو الولایة أی مذخور هذا عند ربهم ینفعهم فی القیامة.

و قال الطبرسی قدس سره لما کان السعی و السبق بالقدم سمیت المسعاة الجمیلة و السابقة قدما کما سمیت النعمة یدا و باعا و إضافته إلی صدق دلیل علی زیادة فضل و أنه من السوابق العظیمة(7) ثم قال فی بیان معناه أی أجرا حسنا و منزلة رفیعة بما قدموا من أعمالهم و قیل السعادة فی الذکر الأول و قیل إن معنی قَدَمَ صِدْقٍ شفاعة محمد صلی الله علیه و آله یوم القیامة عن أبی سعید الخدری و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام (8).

ص: 58


1- کشف الغمّة: 94.
2- راجع کشف الحق 1: 96، و کشف الیقین 124.
3- غرائب القرآن 3: 123، و فیه: من یکون داعیا إلی ملته.
4- کشف الغمّة: 95.
5- راجع کشف الحق 1: 97 و کشف الیقین: 127.
6- راجع أصول الکافی 1: 422.
7- جامع الجوامع ص نقلا من الکشّاف( فی 3 مجلدات) ج 2 ص 66.
8- مجمع البیان 5: 89.

روایت6.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام در معنای آیه: «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِندَ رَبهِِّم» فرمود: منظور «ولایت» است. (1)

روایت7.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام در معنای آیه: «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِندَ رَبهِِّم» فرمود: او رسول خدا صلی الله علیه و آله است.

روایت8.

بیان التنزیل ابن شهر آشوب: امام صادق علیه السّلام در آیه: «وَ جَعَلْنَا لهَُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِیًّا» فرمود: منظور علی أمیرالمؤمنین علیه السّلام است .

باب سی و ششم : آیاتی که درباره انفاق و ایثار امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شده­اند

روایات

روایت1.

کنز جامع الفوائد: از ابوهریره روایت شده که گفت: مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و از گرسنگی به وی شکوه کرد. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله کسی را به خانه­های همسران خود فرستاد تا شاید غذایی بیابد. اما آنها پیغام دادند که چیزی جز آب ندارند. پس آن حضرت فرمود: امشب چه کسی این مرد را مهمان می­کند. علی بن ابی طالب علیه السّلام گفت: من، یا رسول الله. پس نزد فاطمه علیها السّلام آمده و وی را از ماجرا آگاه ساخت. فاطمه علیها السّلام گفت: جز غذای کودکان چیزی نداریم، اما آن را به مهمان ایثار خواهیم کرد. امام علیه السّلام فرمود: کودکان را بخوابان و چراغ را خاموش کن. چون صبح شد، علی علیه السّلام نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت و دریافت که آیه: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلیَ أَنفُسِهِمْ وَ لَوْ کاَنَ بهِِمْ خَصَاصَةٌ

وَ مَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئکَ هُمُ الْمُفْلِحُون»،(2){آنها را بر خودشان مقدّم می دارند. و هرکس از خسّت نفس خود مصون ماند، ایشانند که رستگارانند.} در حق وی نازل شده است.

روایت2.

کنز جامع الفوائد: امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلیَ أَنفُسِهِمْ وَ لَوْ کاَنَ بهِِمْ خَصَاصَةٌ» فرمود: روزی که علی علیه السّلام و فاطمه علیها السّلام نزد هم بودند، فاطمه علیها السّلام به وی گفت: یا علی،

ص: 59


1- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
2- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی. حشر/ 9
«6»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ یُونُسَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ قَالَ الْوَلَایَةُ(1).

«7»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ قَالَ هُوَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2).

«8»

بَیَانُ التَّنْزِیلِ، لِابْنِ شَهْرَآشُوبَ أَبُو بَصِیرٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السّلام: وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیًّا یَعْنِی عَلِیّاً أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام.

باب 36 ما نزل فیه علیه السّلام للإنفاق و الإیثار

الأخبار

«1»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ سَهْلِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَمْرٍو الدِّهْقَانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ کُلَیْبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: إِنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَشَکَا إِلَیْهِ الْجُوعَ فَبَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی بُیُوتِ أَزْوَاجِهِ فَقُلْنَ مَا عِنْدَنَا إِلَّا الْمَاءُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَنْ لِهَذَا الرَّجُلِ اللَّیْلَةَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَتَی فَاطِمَةَ علیها السّلام فَأَعْلَمَهَا فَقَالَتْ مَا عِنْدَنَا إِلَّا قُوتُ الصِّبْیَةِ وَ لَکِنَّا نُؤْثِرُ بِهِ ضَیْفَنَا فَقَالَ علیه السّلام نَوِّمِی الصِّبْیَةَ وَ أَطْفِئِی السِّرَاجَ فَلَمَّا أَصْبَحَ غَدَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ الْآیَةَ(3).

«2»

وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ کُلَیْبِ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ قَالَ بَیْنَمَا عَلِیٌّ علیه السّلام عِنْدَ فَاطِمَةَ علیها السّلام إِذْ قَالَتْ لَهُ یَا عَلِیُ

ص: 59


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
3- کنز جامع الفوائد مخطوط، و الآیة فی سورة الحشر: 9.

نزد پدرم برو و از وی چیزی برای ما بخواه. فرمود: چنین خواهم کرد. پس نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و پیامبر صلی الله علیه و آله یک دینار به وی داد و به او فرمود: ای علی! برو و با این مبلغ برای خانواده­ات غذا تهیه کن. علی علیه السلام از نزد پیامبر بیرون آمد و با مقداد بن اسود ملاقات نمود و تا مدتی که خدا می­خواست با هم به سخن پرداختند و مقداد حاجت خود را به علی علیه السلام بیان کرد. علی علیه السّلام آن دینار را به او داد و به مسجد رفت و در آنجا سر بر زمین گذاشت و به خواب رفت. از آن طرف، هرچه رسول خدا صلی الله علیه و آله منتظر وی ماند، برنگشت، لذا خود به مسجد آمده و علی علیه السّلام را در آنجا خفته یافت و او را تکان داد تا بیدار شد و نشست. سپس فرمود: چه کردی یا علی؟ گفت: ای رسول خدا! چون از پیش شما خارج شدم، مقداد بن اسود را دیدم و از حال و روز نامساعد خود برایم گفت؛ من هم آن دینار را به او دادم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل مرا از این ماجرا آگاه کرده بود و درباره تو آیه­ای نازل کرده که این است: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلیَ أَنفُسِهِمْ وَ لَوْ کاَنَ بهِِمْ خَصَاصَةٌ وَ مَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئکَ هُمُ الْمُفْلِحُون»(1)

روایت3.

کنز جامع الفوائد: امام باقر علیه السّلام فرمود: مقداری مال و زیورآلات را به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله آوردند و صحابه آن حضرت نیز حضور داشتند. پیامبر آن را تا به آخر میان ایشان تقسیم نمود به طوری که دیگر نه زیوری ماند و نه دیناری. چون از این کار فارغ گشت، مردی از فقرای مهاجرین که موقع تقسیم اموال غایب بود، آمد. وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله وی را دید، فرمود: کدام یک از شما سهم خود را به وی ایثار می­کند؟ علی علیه السّلام سخن پیامبر را شنید و فرمود: سهم مرا به وی بدهید! پس پیامبر صلی الله علیه و آله سهم علی علیه السّلام را گرفته و به آن مرد داده و فرمود: یا علی، خداوند تو را پیشی گیرنده در کار خیر و بسیار سخاوتمند در ایثار مال قرار داده است. تو یعسوب مؤمنانی و مال یعسوب ستمگران، و ستمگران کسانی هستند که به تو حسادت می­ورزند و در حق تو ستم می­ورزند و پس از من تو را از رسیدن به حقّت باز می­دارند.(2)

روایت4.

کنز جامع الفوائد: امام باقر علیه السّلام فرمود: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان صحابه خود نشسته بودند که علی علیه السّلام با جامه­ای کهنه و پاره که بخشی از بدن او را نشان می­داد، بر ایشان وارد گشت و در نزدیکی پیامبر صلی الله علیه و آله نشست.

ص: 60


1- . نسخه خطی
2- . نسخه خطی

اذْهَبْ إِلَی أَبِی فَابْغِنَا(1) مِنْهُ شَیْئاً فَقَالَ نَعَمْ فَأَتَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَعْطَاهُ دِینَاراً وَ قَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ اذْهَبْ فَابْتَعْ بِهِ لِأَهْلِکَ طَعَاماً فَخَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ فَلَقِیَهُ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ فَقَامَا مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَقُومَا وَ ذَکَرَ لَهُ حَاجَتَهُ فَأَعْطَاهُ الدِّینَارَ وَ انْطَلَقَ إِلَی الْمَسْجِدِ فَوَضَعَ رَأْسَهُ فَنَامَ فَانْتَظَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمْ یَأْتِ ثُمَّ انْتَظَرَهُ فَلَمْ یَأْتِ فَخَرَجَ یَدُورُ فِی الْمَسْجِدِ فَإِذَا هُوَ بِعَلِیٍّ علیه السّلام نَائِمٌ فِی الْمَسْجِدِ فَحَرَّکَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَعَدَ فَقَالَ یَا عَلِیُّ مَا صَنَعْتَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ خَرَجْتُ مِنْ عِنْدِکَ فَلَقِیتُ الْمِقْدَادَ بْنَ الْأَسْوَدِ فَذَکَرَ لِی مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَذْکُرَ فَأَعْطَیْتُهُ الدِّینَارَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَا إِنَّ جَبْرَئِیلَ قَدْ أَنْبَأَنِی بِذَلِکَ وَ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکَ کِتَاباً وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ الْآیَةَ(2).

«3»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ ثَابِتٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: أُتِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَالٍ وَ حُلَلٍ وَ أَصْحَابُهُ حَوْلَهُ جُلُوسٌ فَقَسَّمَهُ عَلَیْهِمْ حَتَّی لَمْ تَبْقَ مِنْهُ حُلَّةٌ وَ لَا دِینَارٌ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْهُ جَاءَ رَجُلٌ مِنْ فُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِینَ وَ کَانَ غَائِباً فَلَمَّا رَآهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَیُّکُمْ یُعْطِی هَذَا نَصِیبَهُ وَ یُؤْثِرُهُ عَلَی نَفْسِهِ فَسَمِعَهُ عَلِیٌّ علیه السّلام فَقَالَ نَصِیبِی فَأَعْطَاهُ إِیَّاهُ فَأَخَذَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَعْطَاهُ الرَّجُلَ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَکَ سَبَّاقاً لِلْخَیْرِ سَخَّاءً بِنَفْسِکَ عَنِ الْمَالِ أَنْتَ یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَالُ یَعْسُوبُ الظَّلَمَةِ وَ الظَّلَمَةُ هُمُ الَّذِینَ یَحْسُدُونَکَ وَ یَبْغُونَ عَلَیْکَ وَ یَمْنَعُونَکَ حَقَّکَ بَعْدِی (3).

«4»

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِساً ذَاتَ یَوْمٍ وَ أَصْحَابُهُ جُلُوسٌ حَوْلَهُ فَجَاءَ عَلِیٌّ علیه السّلام وَ عَلَیْهِ سَمِلٌ ثَوْبٌ مُنْخَرِقٌ عَنْ بَعْضِ جَسَدِهِ فَجَلَسَ قَرِیباً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ

ص: 60


1- بغی الشی ء: طلبه.
2- مخطوط.
3- مخطوط.

رسول خدا صلی الله علیه و آله مدتی به وی خیره شده و سپس این آیه را تلاوت فرمود: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلیَ أَنفُسِهِمْ وَ لَوْ کاَنَ بهِِمْ خَصَاصَةٌ وَ مَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئکَ هُمُ الْمُفْلِحُون» (1)سپس

رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: تو سرآمد، سرور و امام کسانی هستی که این آیه درباره آن­ها نازل شده است. سپس ادامه داد: یا علی، جامه­ای را که به تو دادم تا بپوشی کجاست؟ گفت: یا رسول الله، یکی از صحابه شما نزد من آمد و از برهنگی خود و خانواده­اش شکوه کرد؛ پس دلم به رحم آمده آن جامه را به وی ایثار کردم و می­دانم که خداوند بهتر از آن را بر من خواهد پوشاند. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: راست گفتی؛ هم اینک جبرئیل با من سخن گفت که خداوند به جای آن در بهشت جامه­ای از دیبای سبز در نظر گرفته که با یاقوت و زبرجد تزیین گشته است. پس چه نیکو پاداشی است پاداش پروردگارت به سبب سخاوت نفس و طبع بلند تو و صبر کردنت بر این جامه کهنه پاره؛ پس بشارت باد تو را ای علی! پس علی علیه السّلام خرسند و خوشحال از خبری که رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی داده بود، آنجا را ترک کرد.(2)

توضیح

فیروزآبادی گوید: «سمل الثّوب»: جامه بسیار کهنه شد. سملۀ و سَمَل بر وزن کتف، امیر و صبور. و گفت: «صَنفۀ الثوب» بر وزن فرحۀ و صِنفۀ و صِنفتۀ _ با کسر صاد _ حاشیه لباس از هر طرف، یا حاشیه لباس از طرفی که چین نداشته باشد یا حاشیه جامه از طرفی که چین داشته باشد.]

روایت5.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام در شأن نزول آیه: «وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ ...»،(3)

مَثَل [صدقات ] کسانی که اموال خویش را برای طلب خشنودی خدا و استواری روحشان انفاق می کنند...} فرمود: این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است.(4)

روایت6.

کشف الغمّۀ: از جمله روایاتی که عزّ محدّث حنبلی نقل کرده، روایتی است در شأن نزول آیه: «الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ سِرًّا وَ عَلَانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لَا هُمْ یَحْزَنُون »،(5){کسانی

که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا، انفاق می کنند، پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند.} گوید: علی علیه السّلام فقط چهار درهم داشت، پس یک درهم آن را شب هنگام صدقه داد و یک درهم دیگر را روز و یک درهم را نهانی صدقه داد و درهم دیگر را آشکارا؛ پس این آیه در شأن وی نازل گردید.(6)

ابن مردویه مشابه آن را از ابن عباس نقل کرده است.(7)

تفسیر فرات بن ابراهیم:

ص: 61


1- . حشر/ 9
2- . نسخه خطی
3- . بقره/ 265
4- . تفسیر فرات : 13
5- . بقره/ 274
6- . کشف الغمّۀ: 91
7- . کشف الغمّۀ: 93

الَّذِینَ نَزَلَتْ فِیهِمْ هَذِهِ الْآیَةُ وَ سَیِّدُهُمْ وَ إِمَامُهُمْ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیْنَ حُلَّتُکَ الَّتِی کَسَوْتُکَهَا یَا عَلِیُّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ بَعْضَ أَصْحَابِکَ أَتَانِی یَشْکُو عراه [عُرْیَهُ] وَ عُرْیَ أَهْلِ بَیْتِهِ فَرَحِمْتُهُ فَآثَرْتُهُ بِهَا عَلَی نَفْسِی وَ عَرَفْتُ أَنَّ اللَّهَ سَیَکْسُونِی خَیْراً مِنْهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَدَقْتَ أَمَا إِنَّ جَبْرَئِیلَ قَدْ أَتَانِی یُحَدِّثُنِی أَنَّ اللَّهَ اتَّخَذَ لَکَ مَکَانَهَا فِی الْجَنَّةِ حُلَّةً خَضْرَاءَ مِنِ إِسْتَبْرَقٍ وَ صِنْفَتُهَا مِنْ یَاقُوتٍ وَ زَبَرْجَدٍ فَنِعْمَ الْجَوَازُ جَوَازُ رَبِّکَ بِسَخَاوَةِ نَفْسِکَ وَ صَبْرِکَ عَلَی سَمْلَتِکَ هَذِهِ الْمُنْخَرِقَةِ فَأَبْشِرْ یَا عَلِیُّ فَانْصَرَفَ عَلِیٌّ علیه السّلام فَرِحاً مُسْتَبْشِراً بِمَا أَخْبَرَهُ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).

بیان

قال الفیروزآبادی سمل الثوب أخلق فهو ثوب أسمال و سملة و سمل محرکتین و ککتف و أمیر و صبور و قال صنفة الثوب کفرحة و صنفه و صنفته بکسرهما حاشیته أی جانب کان أو جانبه الذی لا هدب له أو الذی فیه الهدب.

«5»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: قَوْلُهُ تَعَالَی مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ (2) قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (3).

«6»

کشف، [کشف الغمة] مما أخرجه العز المحدث الحنبلی: قوله تعالی الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (4) قال کان عند علی علیه السّلام أربعة دراهم لا یملک غیرها فتصدق بدرهم لیلا و بدرهم نهارا و بدرهم سرا و بدرهم علانیة فنزلت (5).

وَ رَوَاهُ ابْنُ مَرْدَوَیْهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (6).

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرٌ الْفَزَارِیُّ عَنْ عَبَّادٍ عَنْ نَضْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ

ص: 61


1- مخطوط.
2- البقرة: 207.
3- تفسیر فرات: 13.
4- البقرة: 274.
5- کشف الغمّة: 91.
6- کشف الغمّة: 93.

جعفر فرازی با سندی از ابن عباس شبیه این روایت را نقل کرده است.(1)

العمدۀ: با سند خود از ثعلبی، از مجاهد از ابن عباس نظیر آن را روایت کرده است.(2)

مؤلف: ابن بطریق در «المستدرک» خود از ابونعیم با اسناد خود از ابن عباس شبیه این روایت را آورده است. حافظ ابونعیم گوید: یحیی بن یمان و یحیی بن ضریس از عبدالوهاب از پدرش بدون ذکر ابن عباس آن را نقل کرده­اند. حافظ گوید: احمد بن علی با اسناد به عبدالوهاب آن را از پدرش روایت کرده است. (3)

الطرائف: ثعلبی و ابن مغازلی نظیر این روایت را از ابن عباس آورده­اند. (4)

تفسیر فرات بن ابراهیم: حسین بن حکم با سندی از ابن عباس شبیه این روایت را نقل کرده با این تفاوت که به جای درهم، «دینار» گفته است.(5)

روایت7.

تفسیر فرات بن ابراهیم: عبدالرحمان سلمی گفت: من چهار منقبت از علی بن ابی طالب علیه السّلام را از حفظ دارم و چیزی جز حسد مانع از آن نیست که آن­ها را بر زبان جاری کنم. به وی گفته شد: آن چهار منقبت کدامند؟ پس وی گفت: آیه «الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم...»(6)

زمانی نازل شد که او چهار درهم بیش نداشت؛ پس یک درهم را شب هنگام، درهمی دیگر را روز هنگام، درهم سوم را در نهان و درهم دیگر را آشکارا صدقه داد. (7)

توضیح

نزول این آیه در شأن امیرالمؤمنین صلوات الله علیهِ را طبرسی _ رحمۀ الله _ زمخشری و دیگر مفسران از ابن عباس روایت کرده­اند؛ سیوطی در تفسیر«الدّر

ص: 62


1- . تفسیر فرات : 2
2- . العمدۀ: 183
3- . نسخه خطی
4- . الطرائف: 24
5- . تفسیر فرات: 4
6- . تفسیر فرات: 8
7- . تفسیر فرات: 8

أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (1).

مد، [العمدة] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (2).

أَقُولُ وَ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ الْوَهَّابِ بْنِ مُجَاهِدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ.

قال الحافظ و رواه یحیی بن یمان و یحیی بن ضریس عن عبد الوهاب عن أبیه و لم یذکر ابن عباس قال الحافظ و حدثنا أحمد بن علی بالإسناد إلی عبد الوهاب عن أبیه (3).

یف، [الطرائف] رَوَی الثَّعْلَبِیُّ وَ ابْنُ الْمَغَازِلِیِّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (4).

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَکَمِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ حَنَانِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ ذَکَرَ بَدَلَ الدَّرَاهِمِ الدَّنَانِیرَ(5).

«7»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ فِرَاسَةَ عَنْ مِسْعَرِ بْنِ کِدَامٍ عَنْ عَطَاءِ بْنِ السَّائِبِ عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ السُّلَمِیِّ قَالَ: إِنِّی لَأَحْفَظُ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام أَرْبَعَ مَنَاقِبَ مَا یَمْنَعُنِی أَنْ أَذْکُرَهَا إِلَّا الْحَسَدُ قَالَ فَقِیلَ لَهُ اذْکُرْهَا قَالَ فَقَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ(6) ذَاتَ یَوْمٍ- الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً قَالَ وَ مَا کَانَ یَمْلِکُ یَوْمَهُ ذَلِکَ إِلَّا أَرْبَعَةَ دَرَاهِمَ فَأَعْطَی دِرْهَماً بِاللَّیْلِ وَ دِرْهَماً بِالنَّهَارِ وَ دِرْهَماً بِالسِّرِّ وَ دِرْهَماً بِالْعَلَانِیَةِ(7).

بیان

رَوَی نُزُولَ هَذِهِ الْآیَةِ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بِهَذِهِ الْجِهَةِ الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ الزَّمَخْشَرِیُ (8) وَ سَائِرُ الْمُفَسِّرِینَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ قَالَ السُّیُوطِیُّ فِی الدُّرِّ

ص: 62


1- تفسیر فرات: 2.
2- العمدة: 183.
3- مخطوط.
4- الطرائف: 24.
5- تفسیر فرات: 4.
6- فی المصدر: فقرأ الآیة.
7- تفسیر فرات 8 و فیه: و درهما سرا و درهما علانیة.
8- راجع مجمع البیان 2: 388 و الکشّاف 1: 286.

المنثور» گوید: عبدالرّزاق با سندی که به ابن عباس می­رسد روایت کرده است که گفت: این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است. وی چهار درهم داشت که یکی را شب، دیگری را روز، سومی را در نهان و چهارمی را آشکارا صدقه داد. ابن ابی شیبه و ابن ابی حاتم از عوف شبیه آن را نقل کرده­اند. طبرسی گوید: این روایت همانی است که از طریق امام باقر و امام صادق علیهِما السّلام روایت شده است.

این آیه دلیل بر فضیلت و فضل آن حضرت در سخاوتمندی است که از شریف­ترین مکارم اخلاقی است؛ و خداوند این عمل او را به بهترین وجه قبول فرموده است و این آیه را در حق وی نازل کرده و او را در آن از ایمان آورندگان به روز قیامت به شمار آورده، آن­گونه که در آن روز هیچ بیم و اندوهی متوجه او نیست، و این خود از صفات اولیا و اصفیاست. او با این صفات و امثال آن­ها استحقاق برتری بر دیگر صحابه را یافته است و قبح مقدّم داشتن دیگری بر وی بدان سبب است که دیگری در برخورداری از چنین فضیلت­هایی چون او نیست و در این صفات نظیر ندارد؛ و اگر فرض کنیم آن­ها از بعضی از این صفات برخوردار بوده­اند، در برخوردار بودن آن حضرت علیه السّلام از همه این صفات با هم، هیچ شک و تردیدی نیست.

مؤلف: در این زمینه، در باب سخاوت آن حضرت علیه السّلام، روایات بسیاری خواهد آمد .

باب سی و هفتم : امیرالمؤمنین علیه السلام بانگ دهنده میان بهشت و دوزخ و صاحب اعراف است. و دیگر اموری که دلیل بر رفعت درجات وی در آخرت است

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: «فَأَذَّنَ مُؤَذِّنُ بَیْنهَُمْ أَن لَّعْنَةُ اللَّهِ عَلیَ الظَّالِمِینَ»،(1)

ص: 63


1- . اعراف/ 44

الْمَنْثُورِ أَخْرَجَ عَبْدُ الرَّزَّاقِ وَ عَبْدُ بْنُ حُمَیْدٍ(1) وَ ابْنُ الْمُنْذِرِ وَ ابْنُ أَبِی حَاتِمٍ وَ الطَّبَرَانِیُّ وَ ابْنُ عَسَاکِرَ مِنْ طَرِیقِ عَبْدِ الْوَهَّابِ بْنِ مُجَاهِدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام کَانَتْ لَهُ أَرْبَعَةُ دَرَاهِمَ فَأَنْفَقَ بِاللَّیْلِ دِرْهَماً وَ بِالنَّهَارِ دِرْهَماً سِرّاً وَ عَلَانِیَةً(2).

وَ أَخْرَجَ ابْنُ أَبِی شَیْبَةَ وَ ابْنُ أَبِی حَاتِمٍ عَنْ عَوْفٍ: مِثْلَهُ (3).

و قال الطبرسی و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیهما السلام (4).

فهذه الآیة تدل علی فضله علیه السّلام فی السخاء الذی هو من أشرف مکارم الأخلاق و أن الله قد قبل ذلک منه بأحسن القبول و أنزلها فیه و وصفه بأنه من الآمنین یوم القیامة بحیث لا یعتریه شی ء من الخوف و الحزن یوم القیامة و هذه من صفات الأولیاء و الأصفیاء فبذلک و أمثاله استحق التفضیل علی سائر الصحابة و قبح تقدیم غیره علیه لخلوهم عن أمثال تلک الفضائل و لو فرض اتصافهم ببعضها فلا شک فی اختصاصه علیه السّلام باستجماعها.

و أقول: سیأتی کثیر من الأخبار فی ذلک فی باب سخائه علیه السّلام.

باب 37 أنه علیه السّلام المؤذن بین الجنة و النار و صاحب الأعراف و سائر ما یدل علی رفعة درجاته علیه السّلام فی الآخرة

الأخبار

«1»

فس، [تفسیر القمی]: فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ (5)

ص: 63


1- فی المصدر بعد ذلک: و ابن جریر.
2- فی المصدر: سرا درهما و علانیة درهما.
3- الدّر المنثور 1: 362.
4- مجمع البیان 2: 388.
5- الأعراف: 44.

{پس بانگ دهنده ای میان آنان بانگ درمی دهد که: «لعنت خدا بر ستمکاران باد.»} موسی بن جعفر علیه السّلام فرمود: «بانگ دهنده» امیرالمؤمنین علیه السّلام است که در آن روز چنان بانگی برآورد که همه خلایق بشنوند.(1)

روایت2.

مناقب ابن شهر آشوب: امام باقر و امام صادق علیهِما السّلام در خصوص شأن نزول آیه «فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیَئتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ قِیلَ هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تَدَّعُون »،(2){آن

گاه که آن [لحظه موعود] را نزدیک ببینند، چهره های کسانی که کافر شده اند در هم رود، و گفته شود: «این است همان چیزی که آن را فرا می خواندید!»} می­فرمایند: این آیه درباره علی علیه السّلام در روز قیامت نازل شده است. در آن روز کافران روسیاه می­شوند و چون جایگاه علی علیه السّلام را نزد خدا ببینند، به سبب قصوری که درباره ولایت علی علیه السّلام کرده­اند، دست­های خود را می­گزند.(3)

روایت3.

کشف الغمّۀ: از جمله روایاتی که حافظ ابوبکر بن مردویه از جابر بن عبدالله نقل کرده، یکی این است: در محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم و صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله درباره بهشت به گفتگو پرداختند، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اولین کسی که وارد بهشت می­شود، علی بن ابی طالب علیه السّلام است. ابودجانه انصاری عرض کرد: یا رسول الله، به ما فرموده بودید که بهشت تا زمانی که تو وارد آن نشده باشی بر پیامبران حرام است و تا اُمّت تو وارد آن نگردند، بر دیگر اُمّت­ها حرام است! فرمود: آری ابودجانه، آیا نمی­دانی خداوند را پرچمی از نور و ستونی از یاقوت است که بر روی آن ستون نور نوشته شده است: «لا إله إلّا الله مُحمّد رَسُولُ الله»، آل محمّد بهترین مردمانند، پرچمدار پیشوای قیامت است، و همزمان دست بر روی علی بن ابی طالب علیه السّلام گذاشت. راوی گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله با این سخنان علی علیه السّلام را خوشحال نمود. او به پیامبر گفت: خداوندی را سپاس می­گویم که ما را به شما کرامت و شرافت بخشید؛ پیامبر صلی الله علیه و آله به وی فرمود: بشارت باد تو را ای علی که هیچ بنده­ای نیست که مهر تو را در دل داشته باشد مگر اینکه خداوند وی را در روز قیامت با ما محشور کند، سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله آیه: «فیِ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُّقْتَدِر»،(4){در

قرارگاه صدق، نزد پادشاهی توانایند.} را تلاوت فرمود.

ص: 64


1- . تفسیر قمی: 216
2- . ملک / 27
3- . مناقب آل ابی طالب 2: 13 _ 12
4- . کشف الغمۀ: 95 . قمر/ 55

أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السّلام قَالَ الْمُؤَذِّنُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام یُؤَذِّنُ أَذَاناً یُسْمِعُ الْخَلَائِقَ (1).

«2»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب الْبَاقِرُ وَ الصَّادِقُ علیهما السّلام: فِی قَوْلِهِ فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً(2) نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ ذَلِکَ لَمَّا رَأَوْا عَلِیّاً فِی الْقِیَامَةِ(3) اسْوَدَّتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ لَمَّا رَأَوْا مَنْزِلَتَهُ وَ مَکَانَهُ مِنَ اللَّهِ أَکَلُوا أَکُفَّهُمْ عَلَی مَا فَرَّطُوا فِی وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام (4).

«3»

کشف، [کشف الغمة] مِمَّا أَوْرَدَهُ الْحَافِظُ أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَذَاکَرَ أَصْحَابُهُ الْجَنَّةَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ أَوَّلَ أَهْلِ الْجَنَّةِ دُخُولًا إِلَیْهَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام قَالَ أَبُو دُجَانَةَ الْأَنْصَارِیُّ یَا رَسُولَ اللَّهُ أَخْبَرْتَنَا أَنَّ الْجَنَّةَ مُحَرَّمَةٌ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ حَتَّی تَدْخُلَهَا(5) وَ عَلَی الْأُمَمِ حَتَّی تَدْخُلَهَا أُمَّتُکَ قَالَ بَلَی یَا أَبَا دُجَانَةَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ لِلَّهِ لِوَاءً مِنْ نُورٍ وَ عَمُوداً مِنْ یَاقُوتٍ مَکْتُوبٌ عَلَی ذَلِکَ النُّورِ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ (6)- آلُ مُحَمَّدٍ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ صَاحِبُ اللِّوَاءِ إِمَامُ الْقِیَامَةِ وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام قَالَ فَسَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِذَلِکَ عَلِیّاً علیه السّلام فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی کَرَّمَنَا وَ شَرَّفَنَا بِکَ فَقَالَ لَهُ أَبْشِرْ یَا عَلِیُّ مَا مِنْ عَبْدٍ یَنْتَحِلُ مَوَدَّتَکَ إِلَّا بَعَثَهُ اللَّهُ مَعَنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثُمَّ قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ(7).

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة: مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ یَحْیَی عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حَمْزَةَ عَنْ جَابِرٍ: مِثْلَهُ (8).

ص: 64


1- تفسیر القمّیّ: 216، و فیه: یسمع الخلائق کلها.
2- الملک: 27.
3- فی المصدر: یوم القیامة.
4- مناقب آل أبی طالب 2: 12 و 13.
5- فی المصدر: حتی تدخلها أنت.
6- فی المصدر: محمّد رسولی.
7- کشف الغمّة: 95، و الآیة الأخیرة فی سورة القمر: 55.
8- مخطوط.

کنز جامع الفواید: شیخ طوسی رحمه الله نیز با سند خود از جابر بن عبدالله روایت کرده است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: ای علی، هرکس تو را دوست بدارد و ولایتت را بپذیرد، خداوند او را در بهشت با ما جای می­دهد، و سپس این آیه را تلاوت فرمود: «إِنَّ المُْتَّقِینَ فیِ جَنَّاتٍ وَ نهََرٍ* فیِ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُّقْتَدِرِ»،(1){در

حقیقت، مردم پرهیزگار در میان باغها و نهرها،در قرارگاه صدق، نزد پادشاهی توانایند.}

مؤلف: علّامه رحمه الله شبیه این روایت را در «کشف الحقّ» آورده است.(2)

روایت4.

کشف الغمّۀ: ابن مردویه درباره آیه: «طُوبیَ لَهُمْ وَ حُسْنُ مََاب »(3){خوشا

به حالشان، و خوش سرانجامی دارند.} از ابن سیرین نقل می­کند که «طوبی» نام درختی است در بهشت که تنه آن در خانه علی علیه السّلام است و خانه­ای در بهشت نیست که شاخه­ای از این درخت در آن نباشد.

امام باقر علیه السّلام درباره مصداق آیه: «فأذّن مؤذّن بینَهُم» فرمود: او علی علیه السّلام است.(4)

مؤلف: علّامه نظیر این دو روایت را نقل کرده(5)

که از نظر گذشت و اخبار و روایات درباره آن خواهد آمد بالاخص در کتاب معاد؛ برای نشان دادن فضیلت آن حضرت و داشتن شایستگی و استحقاق تقدّم بر آن نادان لئیم و آن ستمکار بی­رگ و ریشه کافی است و خداوند هر که را خواهد به راه راست هدایت فرماید.

روایت5.

کنز جامع الفوائد: امام باقر علیه السّلام در مصداق آیه: «فَأَمَّا مَنْ أُوتیِ َ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَءُواْ کِتَابِیَه»،(6){امّا کسی که کارنامه اش به دست راستش داده شود، گوید: «بیایید و کتابم را بخوانید».} فرمود: این آیه درباره علی علیه السّلام نازل گردید و سپس مَثَلی شد که برای اهل ایمان می­زنند.(7)

روایت6.

کنز جامع الفوائد: امام صادق علیه السّلام در باب مصداق آیه:

ص: 65


1- . قمر/ 55 _54
2- . ج 1: 97
3- . رعد/ 29
4- . کشف الغمّۀ: 95
5- . رجوع شود به کشف الحق1: 98 _97 و کشف الیقین: 128 _ 126
6- . الحاقّه/ 19
7- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی

وَ رَوَی الشَّیْخُ الطُّوسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السّلام یَا عَلِیُّ مَنْ أَحَبَّکَ وَ تَوَلَّاکَ أَسْکَنَهُ اللَّهُ مَعَنَا فِی الْجَنَّةِ ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ- فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ(1).

أَقُولُ رَوَی الْعَلَّامَةُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کَشْفِ الْحَقِّ: نَحْوَهُ (2).

«4»

ابْنُ مَرْدَوَیْهِ: قَوْلُهُ تَعَالَی طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ (3) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِیرِینَ قَالَ هِیَ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِی حُجْرَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ لَیْسَ فِی الْجَنَّةِ حُجْرَةٌ إِلَّا وَ فِیهَا غُصْنٌ مِنْ أَغْصَانِهَا قَوْلُهُ تَعَالَی فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ هُوَ عَلِیٌّ علیه السلام (4).

أقول: روی العلامة مثل الخبرین (5) و قد مر و سیأتی الأخبار فیهما لا سیما فی کتاب المعاد و کفی بهذین له فضلا و استحقاقا للتقدیم علی الجاهل اللئیم و العتل الزنیم (6) وَ اللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ.

«5»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُحَمَّدِیِّ عَنْ کَثِیرِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ الْآیَةَ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام وَ جَرَتْ لِأَهْلِ الْإِیمَانِ مَثَلًا(7).

«6»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ

ص: 65


1- ما نقله عن الشیخ الطوسیّ غیر موجود فی تفسیر الآیة فی التبیان، و لعله رواه فی غیر هذا الموضع.
2- ج 1 ص 97.
3- الرعد: 29.
4- کشف الغمّة: 95.
5- راجع کشف الحق 1: 97 و 98. و کشف الیقین: 126- 128.
6- قال الطبرسیّ( 10: 331): العتل: الجافی الغلیط. و الزنیم: الدعی الملصق بالقوم و لیس منهم.
7- کنز جامع الفوائد مخطوط.

«فَأَمَّا مَنْ أُوتیِ َ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَءُواْ کِتَابِیَه» فرمود: این امیرالمؤمنین علیه السّلام است.(1)

روایت7.

کنز جامع الفوائد: عبایة بن ربعی گوید: هنگامی که علی علیه السّلام بر جمعی از قریش می­گذشت، می­گفتند: نگاه کنید، این همان کسی است که محمد او را برگزیده و از میان خانواده­اش او را بر دیگران مقدّم داشته، و سپس به یکدیگر چشمک می­زدند. پس خداوند این آیه را نازل فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُواْ کاَنُواْ مِنَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ یَضْحَکُونَ* وَ إِذَا مَرُّواْ بهِِمْ یَتَغَامَزُونَ* وَ إِذَا انقَلَبُواْ إِلیَ أَهْلِهِمُ انقَلَبُواْ فَکِهِینَ* وَ إِذَا رَأَوْهُمْ قَالُواْ إِنَّ هَؤُلَاءِ لَضَالُّونَ* وَ مَا أُرْسِلُواْ عَلَیهِْمْ حَافِظِینَ * فَالْیَوْمَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُون »،(2){[آری،

در دنیا] کسانی که گناه می کردند، آنان را که ایمان آورده بودند به ریشخند می گرفتند. و چون بر ایشان می گذشتند، اشاره چشم و ابرو با هم ردّ و بدل می کردند. و هنگامی که نزد خانواده [های ] خود بازمی گشتند، به شوخ طبعی می پرداختند. و چون مؤمنان را می دیدند، می گفتند: «اینها [جماعتی ] گمراهند.» و حال آنکه آنان برای بازرسی [کار] شان فرستاده نشده بودند. و [لی ] امروز، مؤمنانند که بر کافران خنده می زنند.}

روایت8.

کنز جامع الفوائد: مجاهد گفته: عده­ای از قریشیان در حیاط کعبه می­نشستند و به صحابه پیامبرصلی الله علیه و آله اشاره کرده و ایشان را مورد تمسخر قرار می­دادند. روزی علی علیه السّلام به همراه تعدادی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله بر آنان گذشتند و مورد ریشخند و تمسخر آنان قرار گرفتند. آن­ها به یکدیگر چشمک زده و گفتند: این برادر محمد است!! پس خداوند این آیات را نازل فرمود. چون روز قیامت فرا رسد، علی علیه السّلام و آنان که با او هستند وارد بهشت می­گردند و بر این کافران مسلّط گشته، به آنان نگاه کرده و خنده­کنان ایشان را مورد تمسخر قرار می­دهند، و منظور خداوند از آیه: «فَالْیَوْمَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُون» همین است.

بهترین تأویلی که از این آیه به عمل آمده، تأویلی است که محمد بن قاسم از پدرش با سندی از ثمالی نقل کرده که علی بن حسین علیه السّلام فرمود: چون روز قیامت شود، دو تخت آراسته و فاخر از بهشت آورده و بر لبه جهنم قرار داده می­شوند. سپس علی علیه السّلام آمده و بر روی آن­ها می­نشیند. و چون نشست، می­خندد؛ و چون خندید، جهنّم زیرورو می­گردد. سپس آن دو بیرون آورده می­شوند در حضور علی علیه السّلام قرار داده می­شوند و می­گویند: یا امیرالمؤمنین، یا وصیّ رسول الله، آیا به ما رحم نمی­کنی؟ آیا نزد پروردگارت برای ما شفاعت نمی­کنی؟ راوی گوید: پس علی علیه السّلام به آنان خندیده و برخاسته

ص: 66


1- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
2- . مطففین/ 34 _29

فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ (1) قَالَ هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (2).

«7»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حُصَیْنِ بْنِ مُخَارِقٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مِیثَمٍ عَنْ عَبَایَةَ بْنِ رِبْعِیٍّ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام: أَنَّهُ کَانَ یَمُرُّ بِالنَّفَرِ مِنْ قُرَیْشٍ فَیَقُولُونَ انْظُرُوا إِلَی هَذَا الَّذِی اصْطَفَاهُ مُحَمَّدٌ وَ اخْتَارَهُ مِنْ بَیْنِ أَهْلِهِ وَ یَتَغَامَزُونَ (3) فَنَزَلَ إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ (4) الْآیَاتِ.

«8»

وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَاسِطِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ: إِنَّ نَفَراً مِنْ قُرَیْشٍ کَانُوا مِنَ الَّذِینَ یَقْعُدُونَ بِفِنَاءِ الْکَعْبَةِ فَیَتَغَامَزُونَ بِأَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَسْخَرُونَ بِهِمْ فَمَرَّ بِهِمْ یَوْماً عَلِیٌّ علیه السّلام فِی نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَضَحِکُوا مِنْهُمْ وَ تَغَامَزُوا عَلَیْهِمْ وَ قَالُوا هَذَا أَخُو مُحَمَّدٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی هَذِهِ الْآیَاتِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أُدْخِلَ عَلِیٌّ علیه السّلام وَ مَنْ کَانَ مَعَهُ الْجَنَّةَ فَأَشْرَفُوا عَلَی هَؤُلَاءِ الْکُفَّارِ وَ نَظَرُوا إِلَیْهِمْ فَسَخِرُوا مِنْهُمْ وَ ضَحِکُوا وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ.

وَ أَحْسَنُ مَا قِیلَ فِی هَذَا التَّأْوِیلِ مَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِیهِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أُخْرِجَتْ أَرِیکَتَانِ (5) مِنَ الْجَنَّةِ فَبُسِطَتَا عَلَی شَفِیرِ(6) جَهَنَّمَ ثُمَّ یَجِی ءُ عَلِیٌّ علیه السّلام حَتَّی یَقْعُدَ عَلَیْهِمَا فَإِذَا قَعَدَ ضَحِکَ وَ إِذَا

ضَحِکَ انْقَلَبَتْ جَهَنَّمُ فَصَارَ عَالِیهَا سَافِلَهَا ثُمَّ یُخْرَجَانِ فَیُوقَفَانِ بَیْنَ یَدَیْهِ فَیَقُولَانِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَا وَصِیَّ رَسُولِ اللَّهِ أَ لَا تَرْحَمُنَا أَ لَا تَشْفَعُ لَنَا عِنْدَ رَبِّکَ قَالَ فَیَضْحَکُ مِنْهُمَا ثُمَّ یَقُومُ

ص: 66


1- الحاقّة: 19.
2- کنز جامع الفوائد مخطوط.
3- تغامز القوم: اشار بعضهم الی بعض بأعینهم.
4- المطففین: 29.
5- الأریکة: سریر مزین فاخر.
6- الشفیر: الناحیة من کل شی ء.

وارد بهشت می­شود و آن دو تخت برداشته و به جای خود بازگردانده می­شوند و مقصود از آیات: «فَالْیَوْمَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُون...» همین است.(1)

روایت9.

کنز جامع الفوائد: ابوبصیر از امام صادق علیه السّلام روایت کرده و گوید: از آن حضرت درباره آیه: «فَأَمَّا مَنْ أُوتیِ َ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ» پرسیدم، فرمود: منظور علی علیه السّلام و شیعیان او هستند که نامه اعمالشان را به دست راستشان خواهند داد.(2)

روایت10.

کنز جامع الفوائد: امام رضا از پدران بزرگوارش علیهم السّلام درباره آیه: «فَأَمَّا مَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ* فَهُوَ فیِ عِیشَةٍ رَّاضِیَةٍ* وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ* فَأُمُّهُ هَاوِیَةٌ»،(3){امّا

هر که سنجیده هایش سنگین برآید، پس وی در زندگی خوشی خواهد بود! و امّا هر که سنجیده هایش سَبُک برآید، پس جایش «هاویه» باشد.} روایت فرمود: آیات: «فَأَمَّا مَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ* فَهُوَ فیِ عِیشَةٍ رَّاضِیَةٍ» درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام و آیات: «وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ* فَأُمُّهُ هَاوِیَةٌ» درباره آن سه نفر است.(4)

روایت11.

تفسیر فرات بن ابراهیم: داود بن سرحان گفت: از امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیَئتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ قِیلَ هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تَدَّعُون »،(5){و آن گاه که آن [لحظه موعود] را نزدیک ببینند، چهره های کسانی که کافر شده اند در هم رود، و گفته شود: «این است همان چیزی که آن را فرا می خواندید!»} پرسیدم؛ فرمود: درباره امیرالمؤمنین علیه السّلام است که چون جایگاه و منزلت او را نزد خدا ببینند، به خاطر قصوری که در پذیرش ولایت او داشته­اند، دستان خود را می­گزند. و فرمود: چون پرچم حمد که هر فرشته مقرّب و نبیّ مرسلی در زیر آن قرار دارد، به محمد صلی الله علیه و آله داده شود، وی آن را به دست امیرالمؤمنین علیه السّلام می­سپارد و در اینجا چهره­های کسانی که کافر شده­اند درهم رود و گفته شود: این است همان چیزی که آن را فرا می­خواندید؟! مغیره گوید: از امام باقر علیه السّلام شنیدم که می­فرمود: چون امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام را در کنار حوض کوثر با رسول خدا صلی الله علیه و آله ببینند، چهره­­های کسانی که کافر شده­اند درهم رود.(6)

ص: 67


1- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
2- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
3- . قارعه/ 9 _6
4- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
5- . ملک / 27
6- . تفسیر فرات: 187 _ 186

فَیَدْخُلُ وَ تُرْفَعُ الْأَرِیکَتَانِ وَ یُعَادَانِ إِلَی مَوْضِعِهِمَا فَذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا الْآیَاتِ (1).

«9»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَقَالَ هُوَ عَلِیٌّ وَ شِیعَتُهُ یُؤْتَوْنَ کِتَابَهُمْ بِأَیْمَانِهِمْ (2).

«10»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَاصِمٍ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَهُوَ فِی عِیشَةٍ راضِیَةٍ(3) قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُمُّهُ هاوِیَةٌ(4) قَالَ نَزَلَتْ فِی الثَّلَاثَةِ(5).

«11»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] أَبُو الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ قَالَ: سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی- فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ (6) قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام إِذَا رَأَوْا مَنْزِلَتَهُ وَ مَکَانَهُ مِنَ اللَّهِ أَکَلُوا أَکُفَّهُمْ عَلَی مَا فَرَّطُوا فِی وَلَایَتِهِ وَ قَالَ إِذَا رَأَوْا صُورَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام یَوْمَ الْقِیَامَةِ سِیئَتْ (7) وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قَالَ إِذَا دُفِعَ (8) لِوَاءُ الْحَمْدِ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله تَحْتَهُ کُلُّ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ وَ نَبِیٍّ مُرْسَلٍ (9) حَتَّی یَدْفَعَهُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ وَ قَالَ مُغِیرَةُ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام یَقُولُ لَمَّا رَأَوْا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام عِنْدَ الْحَوْضِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آلهزُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا(10).

ص: 67


1- مخطوط.
2- مخطوط.
3- القارعة 6- 9.
4- القارعة 6- 9.
5- مخطوط.
6- الملک: 27.
7- فی المصدر: سیئت و اسودت.
8- فی المصدر: إذا دفع اللّه.
9- فی المصدر: و کلّ نبیّ مرسل.
10- تفسیر فرات: 186 و 187 و هذه ثلاثة روایات ذکرت فی المصدر بأسانید مستقلة و قد ادخل المصنّف بعضها فی بعض.

روایت12.

کنز جامع الفوائد: أعمش درباره آیه: «فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیَئتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ قِیلَ هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تَدَّعُون» گفته: این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است.(1)

روایت13.

کنز جامع الفوائد: أعمش درباره آیه: «فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیَئتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ قِیلَ هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تَدَّعُون» گفت: چون جایگاه و قرب منزلت علی بن ابی طالب علیه السّلام را به پیامبر صلی الله علیه و آله دیدند، چهره کسانی که کافر شده بودند، درهم رفت.(2)

روایت14.

کنز جامع الفوائد: فضیل بن یسار از امام باقر علیه السّلام روایت کرده و گوید: آن حضرت آیه: «فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیَئتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ قِیلَ هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تَدَّعُون» را تلاوت نمود و سپس فرمود: می­دانی چه دیدند؟ به خدا، علی علیه السلام را با رسول الله صلی الله علیه و آله و نزدیکی علی را به او دیدند و «گفته شد: این است همان چیزی که آن را فرا می­خواندید؟!» یعنی اینکه خود را امیرالمؤمنین می­خواندند. ای فضیل، بدان که کسی جز امیرالمؤمنین علیه السّلام از این افتخار برخوردار نبوده و تا به امروز جز مفتریان دروغگو کسی از میان مردم چنین ادّعایی نکرده است.](3)

توضیح

مفسران گویند: «فَلَمَّا رَأَوْهُ» یعنی وعده عذاب را «زُلْفَةً» یعنی در نزدیک خود «سِیَئتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُواْ» یعنی غم و افسردگی بر رخسارشان با دیدن عذاب آشکار شد «وَ قِیلَ هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تَدَّعُون» یعنی خواهان آن بودید و شتاب می­ورزیدید، دعای دروغین می­خواندید یا مدّعی می­شدید که هیچ بعثتی صورت نگرفته است، پس این یک ادّعاست.

طبرسی رحمۀ الله گوید: حاکم ابوالقاسم حسکانی با اِسنادهای صحیح از شریک از أعمش روایت کرده است که گفت: چون جایگاه و قرب منزلت علی بن ابی طالب علیه السّلام را نزد خداوند دیدند، چهره­های کسانی که کفر ورزیدند، درهم رفت.

از امام باقر علیه السّلام روایت است که فرمود: چون بر جایگاه و منزلت علی علیه السّلام نزد پیامبرصلی الله علیه و آله آگاه شدند، رخسار

ص: 68


1- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
2- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
3- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
«12»

مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُغِیرَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَامِرٍ عَنْ شَرِیکٍ عَنِ الْأَعْمَشِ: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (1).

«13»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ یَحْیَی عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْأَشْقَرِ عَنْ رَبِیعَةَ الْخَیَّاطِ عَنْ شَرِیکٍ عَنِ الْأَعْمَشِ: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ الْآیَةَ قَالَ لَمَّا رَأَوْا مَا لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِنَ الْقُرْبِ وَ الْمَنْزِلَةِ سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا(2).

«14»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا الْآیَةَ ثُمَّ قَالَ أَ تَدْرِی مَا رَأَوْا رَأَوْا وَ اللَّهِ عَلِیّاً مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَرَّبَهُ مِنْهُ وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ أَیْ یَتَسَمَّوْنَ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ یَا فُضَیْلُ لَمْ یَتَسَمَّ بِهَذَا أَحَدٌ غَیْرُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام إِلَّا مُفْتَرٍ کَذَّابٌ إِلَی یَوْمِ النَّاسِ هَذَا(3).

بیان

قال المفسرون فَلَمَّا رَأَوْهُ أی الوعد بالعذاب زُلْفَةً ذا زلفة أی قرب منهم سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا بأن علیها الکأبة و ساءتها رؤیة العذاب وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ تطلبون و تستعجلون تفتعلون من الدعاء أو تدعون أن لا بعث فهو من الدعوی.

و قال الطبرسی رحمه الله روی الحاکم أبو القاسم الحسکانی بالأسانید الصحیحة عن شریک عن الأعمش قال: لما رأوا ما لعلی بن أبی طالب علیهما السّلام عند الله من الزلفی سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا.

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: فَلَمَّا رَأَوْا مَکَانَ عَلِیٍّ علیه السّلام مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله سِیئَتْ وُجُوهُ

ص: 68


1- مخطوط.
2- مخطوط.
3- مخطوط.

کسانی که کفر ورزیدند، درهم شد؛ یعنی کسانی که فضیلت او را تکذیب کردند.(1)

روایت15.

تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس درباره آیه: «إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُواْ کاَنُواْ مِنَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ یَضْحَکُون»،(2){[آری،

در دنیا] کسانی که گناه می کردند، آنان را که ایمان آورده بودند به ریشخند می گرفتند.} گوید: او حارث بن قیس و جمعی از همپالکی­های او هستند. هرگاه امیرالمؤمنین علیه السّلام از کنار ایشان می­گذشت، می­گفتند: این را بنگرید که محمد او را از میان اهل بیتش برگزیده و انتخاب کرده است... و با چنین سخنانی آن حضرت را مورد تمسخر قرار می­دادند. چون روز قیامت آید، خداوند میان بهشت و دوزخ دری بگشاید در حالی که امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام بر تختی تکیه زده و به ایشان می­فرماید: دوست دارید به بهشت بیایید؟ و چون بیایند، در را به روی آنان می­بندد و با این کار آنان را مورد تمسخر قرار داده و به ایشان می­خندد. خداوند متعال در همین معنا فرموده است: «فَالْیَوْمَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ* عَلیَ الْأَرَائکِ یَنظُرُونَ* هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ مَا کاَنُواْ یَفْعَلُون »،(3){و [لی ] امروز، مؤمنانند که بر کافران خنده می زنند. بر تختها [ی خود نشسته ]، نظاره می کنند. [تا ببینند] آیا کافران به پاداش آنچه می کردند رسیده اند؟}

روایت16.

کنز الکراجکی: امام صادق علیه السّلام فرمود: چون روز قیامت آید، جمعی سوار بر مرکب­هایی از نور پیش می­آیند و با صدای بلند ندا در می­دهند: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشَاء»،(4){«سپاس

خدایی را که وعده اش را بر ما راست گردانید و سرزمین [بهشت ] را به ما میراث داد، از هر جای آن باغ [پهناور] که بخواهیم جای می گزینیم.»} پس خلایق با دیدن آن­ها گویند، گروه پیامبرانند، اما ناگاه صدای خدای عزّوجل را می­شنوند که: ایشان شیعیان علی بن ابی طالب علیه السّلام هستند. اینان برگزیدگان من از میان بندگانم هستند و از میان مردمِ من بهترین هستند. سپس خلایق می­گویند: خداوندا، ای سرور و مولای ما، اینان چنین منزلتی را چگونه یافتند؟ ناگاه از جانب خدا پاسخ می­آید: با انگشتر به دست راست کردنشان، پنجاه و یک رکعت نماز خواندنشان، اطعام مسکین کردنشان، سجده بر خاک کردنشان و بسم الله الرحمن الرحیم را در نماز با صدای بلند گفتنشان.

روایت17.

الطرائف: ابن عباس درباره آیه: «الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ طُوبیَ لَهُمْ وَ حُسْنُ مََاب »،(5){کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، خوشا به حالشان، و خوش سرانجامی دارند.} گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «طوبی» نام درختی است که تنه آن در خانه علی و شاخه­ای از آن در خانه هر مؤمنی است. و ص: 69


1- . مجمع البیان 10: 330
2- . مطففین/ 29
3- . مطففین/ 36 _34
4- . زمر/ 74
5- . رعد / 29

الَّذِینَ کَفَرُوا یَعْنِی الَّذِینَ کَذَّبُوا بِفَضْلِهِ (1).

«15»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] أَبُو الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی- إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ (2) قَالَ فَهُوَ حَارِثُ بْنُ قَیْسٍ وَ أُنَاسٌ مَعَهُ کَانُوا إِذَا مَرَّ عَلَیْهِمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام قَالُوا انْظُرُوا إِلَی هَذَا الَّذِی اصْطَفَاهُ

مُحَمَّدٌ وَ اخْتَارَهُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ کَانُوا یَسْخَرُونَ مِنْهُ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ فُتِحَ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ بَابٌ فَأَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام عَلَی الْأَرِیکَةِ مُتَّکِئٌ فَیَقُولُ هَلْ لَکُمْ (3) فَإِذَا جَاءُوا سُدَّ بَیْنَهُمُ الْبَابُ فَهُوَ کَذَلِکَ یَسْخَرُ مِنْهُمْ وَ یَضْحَکُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ- عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ- هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ (4).

«16»

کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، بِإِسْنَادِهِ مَرْفُوعاً إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یُقْبِلُ قَوْمٌ عَلَی نَجَائِبَ مِنْ نُورٍ یُنَادُونَ بِأَعْلَی أَصْوَاتِهِمْ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا أَرْضَهُ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشاءُ قَالَ فَتَقُولُ الْخَلَائِقُ هَذِهِ زُمْرَةُ الْأَنْبِیَاءِ فَإِذَا النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَؤُلَاءِ شِیعَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَهُمْ صَفْوَتِی مِنْ عِبَادِی وَ خِیَرَتِی مِنْ بَرِیَّتِی فَتَقُولُ الْخَلَائِقُ إِلَهَنَا وَ سَیِّدَنَا بِمَا نَالُوا هَذِهِ الدَّرَجَةَ فَإِذَا النِّدَاءُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی بِتَخَتُّمِهِمْ فِی الْیَمِینِ وَ صَلَاتِهِمْ إِحْدَی وَ خَمْسِینَ وَ إِطْعَامِهِمُ الْمِسْکِینَ وَ تَعْفِیرِهِمُ الْجَبِینَ وَ جَهْرِهِمْ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ (5).

«17»

یف، [الطرائف] الثَّعْلَبِیُّ رَفَعَهُ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله طُوبَی شَجَرَةٌ أَصْلُهَا فِی دَارِ عَلِیٍّ وَ فِی دَارِ کُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْهَا غُصْنٌ

ص: 69


1- مجمع البیان 10: 330.
2- المطففین: 29.
3- کذا فی نسخ الکتاب. و فی المصدر: هلم لکم.
4- تفسیر فرات: 204، و الآیات فی سورة المطففین.
5- لم نجده فی المطبوع من المصدر المذکور فی المتن و الظاهر ان مصدر الروایة« کنز جامع الفوائد» لا کنز الکراجکیّ یؤیده ما سیجی ء فی الباب التاسع و الثلاثین تحت رقم 141 إنشاء اللّه تعالی.

گفت: «طُوبیَ لَهُمْ وَ حُسْنُ مََاب » یعنی عاقبت به خیری؛ و در روایتی دیگر با سندی از پیامبر صلی الله علیه و آله

آورده است که چون درباره این آیه از وی سؤال شد، فرمود: «طوبی» نام درختی است که تنه آن در خانه من و شاخ و برگ آن بر بهشتیان سایه افکنده است. عرض شد: یا رسول الله، قبلاً از شما در این مورد پرسیده بودیم و فرموده بودید که درختی است بهشتی که تنه آن در خانه علی و شاخ و برگ آن در خانه بهشتیان است؟! فرمود: چون خانه من و او یکی است و در یک­جا قرار دارد. ابن مغازلی در کتاب خود شبیه این روایت را نقل کرده است! (1)

العمدۀ: با سند خود از ثعلبی از ابن عباس شبیه روایت اوّل را آورده است.

و از ابوصالح از امام باقر علیه السّلام مانند حدیث دوم را نقل کرده است.(2)

روایت18.

کشف الغمّۀ: ابن مردویه درباره آیه: «فَأَمَّا مَنْ أُوتیِ َ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ »،(3){امّا

کسی که کارنامه اش به دست راستش داده شود.} گوید: ابن عباس گفت: او علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(4)

مؤلف: علّامه آن را در «کشف الحق» (5)روایت کرده و در مورد آیه: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ مِنهُْم مَّغْفِرَةً وَ أَجْرًا عَظِیمَا»،(6){خدا

به کسانی از آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، آمرزش و پاداش بزرگی وعده داده است.} از ابن عباس آورده است که گفت: جمعی از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدند که این آیه درباره چه کسی نازل شده است؟ فرمود: چون روز قیامت شود، پرچمی از نور سفید

ص: 70


1- . الطرائف: 24
2- . العمدۀ: 184 _ 183
3- . الحاقۀ/ 19
4- . کشف الغمّۀ: 96
5- . ج.1 : 99
6- . فتح/29

فَقَالَ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ یَعْنِی حُسْنَ مَرْجِعٍ.

وَ رَوَی فِی حَدِیثٍ آخَرَ بِإِسْنَادِهِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْآیَةِ فَقَالَ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِی دَارِی وَ فَرْعُهَا عَلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ سَأَلْنَاکَ عَنْهَا فَقُلْتَ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِی دَارِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ فَرْعُهَا عَلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ ثُمَّ سَأَلْنَاکَ عَنْهَا فَقُلْتَ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِی دَارِی وَ فَرْعُهَا عَلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقَالَ لِأَنَّ دَارِی وَ دَارَ عَلِیٍّ غَداً وَاحِدَةٌ فِی مَکَانٍ وَاحِدٍ.

وَ رَوَی ابْنُ الْمَغَازِلِیِّ فِی کِتَابِهِ: نَحْوَ هَذَا(1).

مد، [العمدة]: بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ(2) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الدِّهْقَانِ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَصَّاصِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ حَسَنِ بْنِ حُسَیْنٍ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَ الْحَدِیثِ الْأَوَّلِ.

وَ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَوَادٍ عَنْ جَنْدَلِ بْنِ وَالِقٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أُمَیَّةَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ: مِثْلَ الْحَدِیثِ الثَّانِی (3).

«18»

کشف، [کشف الغمة] ابْنُ مَرْدَوَیْهِ: قَوْلُهُ تَعَالَی فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ (4) قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (5).

أَقُولُ: رَوَاهُ الْعَلَّامَةُ فِی کَشْفِ الْحَقِ (6) وَ رَوَی: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً(7) عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ سَأَلَ قَوْمٌ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فِیمَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ قَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ عُقِدَ لِوَاءٌ مِنْ نُورٍ أَبْیَضَ

ص: 70


1- الطرائف: 24.
2- فی المصدر: عبد اللّه بن محمّد.
3- العمدة: 183 و 184.
4- الحاقّة: 19.
5- کشف الغمّة: 96.
6- ج 1 ص 99.
7- الفتح: 29.

برافراشته می­شود و منادی ندا در می­دهد: سرور مؤمنان و کسانی که پس از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله به وی ایمان آوردند، برخیزید. پس علی بن ابی طالب علیه السّلام برمی­خیزد و پرچمی که از نور سفید است به وی داده می­شود و این در حالی است که تمام پیشتازان نخستین از مهاجران و انصار بی­آنکه شخص دیگری در میان ایشان باشد، در اطراف علی علیه السّلام نشسته­اند. علی علیه السّلام بر منبری که از نور خداوند عزیز ساخته شده می­نشیند و یکایک حاضران به حضور وی آورده می­شوند و او پاداش و نور او را به وی می­دهد، تا آخرین نفر. سپس به آنان گفته می­شود: اینک خصوصیات خود و جایگاهتان را در بهشت شناختید، پروردگارتان می­گوید: نزد من پاداش و آمرزشی بزرگ دارید، یعنی بهشت! پس علی علیه السّلام برخاسته، در حالی که مردم زیر پرچم وی قرار دارند و با وی برمی­خیزند تا اینکه آن حضرت ایشان را به بهشت وارد می­کند و دوباره به منبر خود باز می­گردد و همچنان مؤمنان بر وی عرضه می­شوند و او سهم خود را از ایشان به بهشت می­برد و جمعی را برای جهنّم بر جای می­گذارد؛ و این است معنای قول خدای عزّوجل: «وَ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ کَذَّبُواْ بَِایَاتِنَا أُوْلَئکَ أَصحَْابُ الجَْحِیم »(1)

کسانی که کفر ورزیده و آیات ما را تکذیب کرده اند، آنان همدمان آتشند.} یعنی کسانی­ که پیشتاز و اهل ولایت بوده­اند. و مقصود از بخش دوم آیه، کسانی است که به ولایت علی علیه السّلام کفر ورزیده و آن را تکذیب نمودند. و ولایت علی علیه السّلام حقی است که بر همه جهانیان فرض است.

مؤلف: مؤلف «احقاق الحق» گوید: این روایت در «شواهد التنزیل» حاکم ابوالقاسم حسکانی موجود است.(2)

روایت19.

تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ یَقُولُ الْکاَفِرُ یَالَیْتَنیِ کُنتُ تُرَابَا»(3)

کافر گوید: «کاش من خاک بودم.»} یعنی ای کاش من یک علوی بودم، زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله شخصاً کنیه ابوتراب را به امیرالمؤمنین علیه السّلام داد.(4)

روایت20.

کنز جامع الفوائد:

ص: 71


1- . حدید / 19
2- . احقاق الحق 3: 473
3- . نبأ / 40
4- . تفسیر قمی: 710

وَ نَادَی مُنَادٍ لِیَقُمْ سَیِّدُ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَعَهُ الَّذِینَ آمَنُوا بَعْدَ بَعْثِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1) فَیَقُومُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَیُعْطَی اللِّوَاءَ مِنَ النُّورِ الْأَبْیَضِ بِیَدِهِ وَ تَحْتَهُ جَمِیعُ السَّابِقِینَ الْأَوَّلِینَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ- لَا یُخَالِطُهُمْ غَیْرُهُمْ یَجْلِسُ (2) عَلَی مِنْبَرٍ مِنْ نُورِ رَبِّ الْعِزَّةِ وَ یُعْرَضُ الْجَمِیعُ عَلَیْهِ رَجُلًا رَجُلًا فَیُعْطَی أَجْرَهُ وَ نُورَهُ فَإِذَا أَتَی عَلَی آخِرِهِمْ قِیلَ لَهُمْ قَدْ عَرَفْتُمْ صِفَتَکُمْ وَ مَنَازِلَکُمْ فِی الْجَنَّةِ إِنَّ رَبَّکُمْ یَقُولُ إِنَّ لَکُمْ عِنْدِی مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً یَعْنِی الْجَنَّةَ فَیَقُومُ عَلِیٌّ وَ الْقَوْمُ تَحْتَ لِوَائِهِ مَعَهُمْ حَتَّی یَدْخُلَ بِهِمُ الْجَنَّةَ ثُمَّ یَرْجِعُ إِلَی مِنْبَرِهِ فَلَا یَزَالُ إِلَی أَنْ یُعْرَضَ عَلَیْهِ جَمِیعُ الْمُؤْمِنِینَ فَیَأْخُذُ نَصِیبَهُ مِنْهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَتْرُکُ أَقْوَاماً عَلَی النَّارِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ (3) یَعْنِی السَّابِقِینَ وَ أَهْلَ الْوَلَایَةِ(4) لَهُ- وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ (5) یَعْنِی بِالْوَلَایَةِ بِحَقِّ عَلِیٍّ وَ حَقُّهُ وَاجِبٌ عَلَی الْعَالَمِینَ (6).

أقول: قال صاحب إحقاق الحق الروایة موجودة فی شواهد التنزیل للحاکم أبی القاسم الحسکانی (7).

«19»

فس، [تفسیر القمی]: وَ یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً(8) أَیْ عَلَوِیّاً وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَنَّی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَبَا تُرَابٍ (9).

«20»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة رَوَی الْحَسَنُ بْنُ أَبِی الْحَسَنِ الدَّیْلَمِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ رِجَالِهِ عَنْ جَابِرِ

ص: 71


1- فی المصدر: آمنوا ببعث محمد.
2- فی المصدر: حتی یجلس.
3- کأن التحریف وقع فی الآیة عند النسخ، و أصلها کذلک: « وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ» الحدید: 19.
4- فی المصدر: یعنی السابقین الاولین و أهل الولایة.
5- الحدید: 19.
6- کشف الحق: 1: 99. و فیه: و حقّ علی الواجب اه.
7- إحقاق الحقّ 3: 473.
8- النبأ: 40.
9- تفسیر القمّیّ: 710.

امام صادق علیه السّلام در معنای آیه: «وَ جَاءَتْ کلُ ُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائقٌ وَ شهَِید»،(1)

هر کسی می آید [در حالی که ] با او سوق دهنده و گواهی دهنده ای است .} فرموده است: «سائق» امیرالمؤمنین علیه السّلام است و «شهید» رسول خدا صلی الله علیه و آله

است.(2)

روایت21.

کشف الغمّۀ: ابوبکر بن مردویه با اسناد خود از ابوهریره روایت کرده که گفت: علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: یا رسول الله، کدام ­یک از ما نزد شما محبوب­تریم، من یا فاطمه؟ فرمود: فاطمه محبوب­تر از تو نزد من است و تو عزیزتر از او پیش من هستی و گویی تو را می­بینم که بر کنار حوض کوثر نشسته­ای و مردم را از اطراف دور می­سازی و اینکه به تعداد ستارگان آسمان آبریز در کنار آن قرار دارد و تو، حسن، حسین، فاطمه، عقیل و جعفر برادروار بر تخت­هایی روبروی هم نشسته­اید. تو و شیعه تو با من در بهشت قرار دارید. سپس پیامبرصلی الله علیه و آله این آیه را تلاوت فرمود: «وَ نَزَعْنَا مَا فیِ صُدُورِهِم مِّنْ غِلّ ٍ إِخْوَانًا عَلیَ سُرُرٍ مُّتَقَابِلِین»،(3)

آنچه کینه [و شایبه های نفسانی ] در سینه های آنان است برکَنیم، برادرانه بر تختهایی روبروی یکدیگر نشسته اند.} هیچ­کدام به پشت سر دیگری را نگاه نمی­کنند!(4)

روایت22.

تفسیر فرات بن ابراهیم: عبدالله بن ابی أوفی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله

به علی علیه السّلام فرمود: ای علی، تا در قصر من در بهشت با من هستی، با فاطمه دخترم که همسر تو در دنیا و آخرت است خواهی بود و تو رفیق و همراه من هستی؛ سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله آیه: «وَ نَزَعْنَا مَا فیِ صُدُورِهِم مِّنْ غِلّ ٍ إِخْوَانًا عَلیَ سُرُرٍ مُّتَقَابِلِین»(5) را تلاوت فرمود. و «إِخْوَانًا عَلیَ سُرُرٍ مُّتَقَابِلِین » به معنای کسانی است که برای خدا یکدیگر را دوست می­دارند و به هم نگاه می­کنند.(6)

مؤلف: علّامه، رفع الله مقامه، در معنی آیه: «إِخْوَانًا عَلیَ سُرُرٍ مُّتَقَابِلِین» گوید: در مسند احمد بن حنبل آمده است که این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است و نظیر این روایت از ابوهریره نیز نقل شده است.(7)

روایت23.

کنز جامع الفوائد: از محمد بن حمران روایت است که گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «أَلْقِیَا فیِ جَهَنَّمَ کلُ َّ کَفَّارٍ عَنِید»،(8){[به

آن دو فرشته خطاب می شود:] «هر کافر سرسختی را در جهنّم فروافکنید} پرسیدم، فرمود: چون روز قیامت آید، محمد و علی صلوات الله علیهِما بر صراط می­ایستند و هیچ کس نمی­تواند از پل صراط عبور کند مگر اینکه با خود «برائت» همراه داشته باشد. عرض کردم: «برائت» چیست؟ فرمود:

ص: 72


1- . ق / 21
2- . نسخه خطی
3- . حجر/ 47
4- . کشف الغمّۀ: 96
5- . حجر/ 47
6- . تفسیر فرات: 82
7- . کشف الحق 1: 98 و کشف الیقین : 130 _ 129
8- . ق/ 24

بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ(1) قَالَ السَّائِقُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ الشَّهِیدُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

«21»

کشف، [کشف الغمة] رَوَی أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام یَا رَسُولَ اللَّهِ (2) أَیُّمَا أَحَبُّ إِلَیْکَ أَنَا أَمْ فَاطِمَةُ قَالَ فَاطِمَةُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْکَ وَ أَنْتَ أَعَزُّ عَلَیَّ مِنْهَا وَ کَأَنِّی بِکَ وَ أَنْتَ عَلَی حَوْضِی تَذُودُ عَنْهُ النَّاسَ وَ إِنَّ عَلَیْهِ لَأَبَارِیقَ مِثْلَ عَدَدِ نُجُومِ السَّمَاءِ وَ أَنْتَ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ فَاطِمَةُ وَ عَقِیلٌ وَ جَعْفَرٌ فِی الْجَنَّةِ إِخْوَاناً عَلَی سُرُرٍ مُتَقَابِلِینَ أَنْتَ مَعِی وَ شِیعَتُکَ فِی الْجَنَّةِ ثُمَّ قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ- لَا یَنْظُرُ أَحَدُهُمْ فِی قَفَا صَاحِبِه (3).

«22»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ زَکَرِیَّا مُعَنْعَناً عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی أَوْفَی قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السّلام یَا عَلِیُّ أَنْتَ مَعِی فِی قَصْرِی فِی الْجَنَّةِ مَعَ فَاطِمَةَ بِنْتِی وَ هِیَ زَوْجَتُکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ أَنْتَ رَفِیقِی ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ (4) الْمُتَحَابِّینَ فِی اللَّهِ یَنْظُرُ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ (5).

أَقُولُ: قَالَ الْعَلَّامَةُ رَفَعَ اللَّهُ مَقَامَهُ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ فِی مُسْنَدِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ: أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام.

وَ رَوَی أَیْضاً عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ: مِثْلَهُ سَوَاءً(6).

«23»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة رُوِیَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی- أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ(7) فَقَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وَقَفَ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا عَلَی الصِّرَاطِ فَلَا یَجُوزُ عَلَیْهِ إِلَّا مَنْ کَانَ مَعَهُ بَرَاءَةٌ قُلْتُ وَ مَا بَرَاءَةٌ قَالَ:

ص: 72


1- ق: 21.
2- مخطوط.
3- کشف الغمّة: 96.
4- الحجر: 47.
5- تفسیر فرات: 82.
6- راجع کشف الحق 1: 98. و کشف الیقین: 129 و 130.
7- ق: 24.

ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام و پیشوایان از فرزندان وی است؛ و در آنجا یک منادی ندا در می­دهد: ای محمد، ای علی، هر کافر سرسخت و لجبازی نسبت به علی بن ابی طالب علیه السّلام را در جهنم فرو کنید.(1)

روایت24.

کنز جامع الفوائد: عبدالله بن مسعود روایت کرده و گوید: بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد گشته و سلام کرده و گفتم: یا رسول الله، حق را آن­گونه که عیان باشد و بتوان آن را دید، به من نشان بدهید. فرمود: ای پسر مسعود، وارد اتاق شو و بنگر چه می­بینی؟! گوید: پس وارد اتاق شدم و علی بن ابی طالب علیه السّلام را در حال رکوع و سجود دیدم به گونه­ای که در رکوع و سجود خشوع ورزیده و می­گفت: خدایا، تو را به حق پیامبرت سوگند می­دهم که از گناه شیعیان گناهکار من بگذری! چون بیرون آمدم تا رسول خدا صلی الله علیه و آله را از آنچه دیده­ام باخبر کنم، او را نیز خاشعانه در حال رکوع و سجود یافتم و می­فرمود: خدایا، تو را به حق علی، ولیّ خودت سوگند می­دهم که از گناه اُمّت من درگذری. با دیدن این صحنه، وحشتی بر من چیره شد و ترسیدم. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله

نماز خود را مختصر کرده و به من فرمود: ای پسر مسعود، بعد از ایمان کافر شدن؟! عرض کردم: به جان خودت سوگند یا رسول الله، چنین نیست! چون به علی علیه السّلام نگاه کردم، دیدم خداوند را به مقام و منزلت شما سوگند می­دهد و چون شما را نگاه کردم، دیدم خدا را به مقام و منزلت علی علیه السّلام قَسَم می­دهید؛ این است که اکنون نمی­دانم کدام یک از شما نزد خداوند مقام و منزلتی والاتر دارد و وجیه­تر هستید؟! فرمود: ای پسر مسعود، خداوند من و علی و حسن و حسین را از نور قداست خود آفرید، و چون اراده فرمود خلق را بیافریند، نور مرا شکافت و از آن آسمان­ها و زمین را آفرید؛ پس به خدا سوگند که منزلت من از آسمان­ها و زمین ارجمندتر است. و نور علی را شکافت و از آن عرش و کرسی را آفرید، و به خدا سوگند، علی ارجمندتر از عرش و کرسی است. و نور حسن را شکافت و از آن حوریان و فرشتگان را آفرید؛ و به خدا سوگند، حسن از حوریان و فرشتگان ارجمندتر است. و نور حسین را شکافت و از آن لوح و قلم را آفرید، و به خدا سوگند حسین از لوح و قلم ارجمندتر است؛ و از این پس بود که مشارق و مغارب عالم، تاریک گشت.

پس فرشتگان فریاد برآورده و گفتند: ای خدای ما و ای سرور ما، تو را به حق اشباحی که آفریده­ای سوگند می­دهیم که ما را از این تاریکی نجات دهی. در این هنگام خداوند کلامی دیگر فرمود و از آن روحی آفرید و نور آن روح را حمل کرد و خداوند حضرت زهرا، فاطمه سلام الله علیها را خلق فرمود و او را در مقابل عرش قرار داد، پس مشارق و مغارب به نور او روشن و درخشان گردید و به همین دلیل«زهراء» نامیده شد. ای پسر مسعود، چون روز قیامت شود، خداوند عزّوجل به من و علی گوید:

ص: 73


1- . نسخه خطی

وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ وَ یُنَادِی مُنَادٍ یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (1).

«24»

وَ رُوِیَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَلَّمْتُ وَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَرِنِی الْحَقَّ أَنْظُرْ إِلَیْهِ بَیَاناً فَقَالَ یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لِجِ الْمِخْدَعَ (2) فَانْظُرْ مَا ذَا تَرَی قَالَ فَدَخَلْتُ فَإِذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام رَاکِعاً وَ سَاجِداً وَ هُوَ یَخْشَعُ فِی رُکُوعِهِ وَ سُجُودِهِ وَ یَقُولُ- اللَّهُمَّ بِحَقِّ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ إِلَّا مَا غَفَرْتَ لِلْمُذْنِبِینَ مِنْ شِیعَتِی فَخَرَجْتُ لِأُخْبِرَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِذَلِکَ فَوَجَدْتُهُ رَاکِعاً وَ سَاجِداً وَ هُوَ یَخْشَعُ فِی رُکُوعِهِ وَ سُجُودِهِ وَ یَقُولُ- اللَّهُمَّ بِحَقِّ عَلِیٍّ وَلِیِّکَ إِلَّا مَا غَفَرْتَ لِلْمُذْنِبِینَ مِنْ أُمَّتِی فَأَخَذَنِی الْهَلَعُ (3) فَأَوْجَزَ صلی الله علیه و آله فِی صَلَاتِهِ وَ قَالَ یَا ابْنَ مَسْعُودٍ أَ کُفْراً بَعْدَ إِیمَانٍ فَقُلْتُ لَا وَ عَیْشِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ غَیْرَ أَنِّی نَظَرْتُ إِلَی عَلِیٍّ وَ هُوَ یَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَی بِجَاهِکَ وَ نَظَرْتُ إِلَیْکَ وَ أَنْتَ تَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَی بِجَاهِهِ فَلَا أَعْلَمُ أَیُّکُمَا أَوْجَهُ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی مِنَ الْآخَرِ فَقَالَ یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَنِی وَ خَلَقَ عَلِیّاً وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ مِنْ نُورِ قُدْسِهِ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یُنْشِئَ خَلْقَهُ فَتَقَ نُورِی وَ خَلَقَ مِنْهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنَا وَ اللَّهِ أَجَلُّ مِنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ فَتَقَ نُورَ عَلِیٍّ وَ خَلَقَ مِنْهُ الْعَرْشَ وَ الْکُرْسِیَّ وَ عَلِیٌّ وَ اللَّهِ أَجَلُّ مِنَ الْعَرْشِ وَ الْکُرْسِیِّ وَ فَتَقَ نُورَ الْحَسَنِ وَ خَلَقَ مِنْهُ الْحُورَ الْعِینَ وَ الْمَلَائِکَةَ وَ الْحَسَنُ وَ اللَّهِ أَجَلُّ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ فَتَقَ نُورَ الْحُسَیْنِ وَ خَلَقَ مِنْهُ اللَّوْحَ وَ الْقَلَمَ وَ الْحُسَیْنُ وَ اللَّهِ أَجَلُّ مِنَ اللَّوْحِ وَ الْقَلَمِ فَعِنْدَ ذَلِکَ أَظْلَمَتِ الْمَشَارِقُ وَ الْمَغَارِبُ فَضَجَّتِ الْمَلَائِکَةُ وَ نَادَتْ إِلَهَنَا وَ سَیِّدَنَا بِحَقِّ الْأَشْبَاحِ الَّتِی خَلَقْتَهَا إِلَّا مَا فَرَّجْتَ عَنَّا هَذِهِ الظُّلْمَةَ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَکَلَّمَ اللَّهُ بِکَلِمَةٍ أُخْرَی فَخَلَقَ مِنْهَا رُوحاً فَاحْتَمَلَ النُّورُ الرُّوحَ فَخَلَقَ مِنْهُ الزَّهْرَاءَ فَاطِمَةَ فَأَقَامَهَا أَمَامَ الْعَرْشِ فَأَزْهَرَتِ الْمَشَارِقُ وَ الْمَغَارِبُ فَلِأَجْلِ ذَلِکَ سُمِّیَتِ الزَّهْرَاءَ یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِی وَ لِعَلِیٍ

ص: 73


1- مخطوط.
2- ولج البیت: دخل. المخدع: بیت داخل البیت الکبیر.
3- الهلع: الجبن.

هر که را دوست می­دارید وارد بهشت کنید و آنکه را منفور و دشمن می­دارید در دوزخ افکنید، و دلیل بر این سخن آیه: «أَلْقِیَا فیِ جَهَنَّمَ کلُ َّ کَفَّارٍ عَنِید» است. عرض کردم: یا رسول الله، «کَفَّارٍ عَنِید» کیست؟ فرمود: «کفّار» کسی است که به نبوّت من کفر ورزید و «عنید» کسی است که با علی بن ابی طالب به ستیز و عناد برخاسته باشد.(1)

روایت25.

تفسیر فرات بن ابراهیم: عبایۀ بن ربعی درباره مخاطبان آیه: «أَلْقِیَا فیِ جَهَنَّمَ کلُ َّ کَفَّارٍ عَنِید» گوید: پیامبرصلی الله علیه و آله و علی بن ابی طالب هستند.(2)

روایت26.

تفسیر فرات بن ابراهیم: علی بن ابی طالب علیه السّلام درباره آیه: «أَلْقِیَا فیِ جَهَنَّمَ کلُ َّ کَفَّارٍ عَنِید» فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون خداوند در روز قیامت مردم را در یک مکان جمع کند، آن روز من و تو در سمت راست عرش خواهیم بود و خداوند به من و تو می­گوید که هرکس را با شما دو نفر دشمنی ورزیده و با شما مخالفت کرده و تکذیبتان نموده، در آتش فرو کنید.(3)

روایت27.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق از پدران بزرگوارش علیهم السلام روایت کرده است که: چون روز قیامت شود، یک منادی از دل عرش ندا در می­دهد: یا محمّد، یا علی، هر کافر لجوج و سرسختی را در جهنّم فرو افکنید. پس آن دو هستند که کافران عناد ورز را در آتش می­اندازند.(4)

روایت28.

تفسیر فرات بن ابراهیم: حسن بن راشد گوید: در دوران خلافت مهدی عباسی شریک قاضی به من گفت: ای ابوعلی، می­خواهم حدیثی را برای تو بخوانم که با آن تبرک بجویم، مشروط به اینکه تا من زنده­ هستم آن را بر کسی نخوانی. گفتم: تو مردی صاحب منزلت و وجاهت در میان مردم هستی پس مترس و هرچه می­خواهی بگو. گفت:

ص: 74


1- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
2- . تفسیر فرات: 166
3- . تفسیر فرات : 166
4- . تفسیر فرات: 166

أَدْخِلَا الْجَنَّةَ مَنْ أَحْبَبْتُمَا وَ أَلْقِیَا فِی النَّارِ مَنْ أَبْغَضْتُمَا وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنِ الْکَفَّارُ الْعَنِیدُ قَالَ الْکَفَّارُ مَنْ کَفَرَ بِنُبُوَّتِی وَ الْعَنِیدُ مَنْ عَانَدَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ (1).

«25»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] أَبُو الْقَاسِمِ الْحَسَنِیُّ عَنْ فُرَاتِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ بَزِیعٍ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَالِمٍ الْفَرَّاءِ عَنْ قَطْرٍ عَنْ مُوسَی بْنِ طَرِیفٍ عَنْ عَبَایَةَ بْنِ رِبْعِیٍّ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (2).

«26»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مِهْرَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ قَالَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا جَمَعَ النَّاسَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ کُنْتُ أَنَا وَ أَنْتَ (3) یَوْمَئِذٍ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ فَقَالَ لِی وَ لَکَ فَأَلْقِیَا(4) مَنْ أَبْغَضَکُمَا وَ خَالَفَکُمَا وَ کَذَّبَکُمَا فِی النَّارِ(5).

«27»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَزِیدٍ الْبَاهِلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَجَّالِ السُّلَمِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نَادَی مُنَادٍ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ- یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ أَلْقِیَا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ فَهُمَا الْمُلْقِیَانِ فِی النَّارِ(6).

«28»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ مُعَنْعَناً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ قَالَ: قَالَ لِی شَرِیکٌ الْقَاضِی أَیَّامَ الْمَهْدِیِّ یَا بَا عَلِیٍّ أُرِیدُ أَنْ أُحَدِّثَکَ بِحَدِیثٍ أُوثِرُکَ (7) بِهِ عَلَی أَنْ تَجْعَلَ اللَّهَ عَلَیْکَ أَنْ لَا تُحَدِّثَ بِهِ حَتَّی أَمُوتَ قَالَ قُلْتُ أَنْتَ امْرُؤٌ(8) تُحَدِّثُ بِمَا شِئْتَ قَالَ کُنْتُ

ص: 74


1- کنز جامع الفوائد: مخطوط.
2- تفسیر فرات: 166.
3- فی المصدر: أنا و أنت یا علی:
4- فی المصدر: فیقول اللّه لی و لک: قوما فألقیا.
5- تفسیر فرات: 166.
6- تفسیر فرات: 166.
7- فی المصدر: اتبرک به و الظاهر« اسرک» أی افرحک.
8- أی أنت امرؤ ذو مقام و وجاهة عند الناس فلا تخف و تحدث بما شئت و قد یستظهر أن« امرؤ» مصحف« آمن» و لیس بشی ء( ب).

پشت در خانه أعمش بودم و جمعی از محدّثان نیز آنجا بودند. پس أعمش در را باز نموده، نگاهی به ایشان افکنده، سپس در را بست و بازگشت. پس آنان رفتند و من تنها ماندم. و چون أعمش از خانه بیرون آمد، مرا دید و گفت: تو اینجا هستی؟ اگر می­دانستم تو را به خانه دعوت می­کردم یا اینکه خود بیرون می­آمدم. سپس به من گفت: می­دانی چرا امروز در راهرو رفت و آمد می­کردم؟ گفتم: خیر، نمی­دانم گفت: داشتم آیه­ای از قرآن را تلاوت می­کردم. گفتم: کدام آیه؟ گفت: آیه­ای که می­گوید: « _ یا محمد یا علی _ أَلْقِیَا فیِ جَهَنَّمَ کلُ َّ کَفَّارٍ عَنِید». گفتم: آیا به همین شکل که گفتی نازل شده است؟ گفت: آری، به آنکه محمد را به نبوّت مبعوث فرمود، آیه به همین شکل نازل شده است.(1)

روایت29.

تفسیر فرات بن ابراهیم: صباح مزنی گفت: ما نزد حسن بن صالح رفت و آمد می­کردیم و او قرآن می­خواند. و چون از تلاوت قرآن فارغ می­گشت، سؤالاتی از وی می­شد و چون از پاسخ دادن به پرسش­ها فارغ گشت، جوانی برخاست و گفت: درباره مصداق آیه: «أَلْقِیَا فیِ جَهَنَّمَ کلُ َّ کَفَّارٍ عَنِید» چه می­گویی؟ وی مدتی سر به زیر افکند سپس گفت: از «عنید» پرسیدی؟ گفت: خیر، از «ألقیا» پرسیدم. پس حسن دوباره سر به زیر افکنده به فکر فرو رفت سپس گفت: چون روز قیامت شود، رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السّلام بر لبه جهنّم می­ایستند و هرگاه یکی از شیعیان او از آنجا گذر کند، خواهد گفت: این مال من است و این مال تو! حسن بن صالح نیز آن را از أعمش نقل کرده است.(2)

توضیح

مضمون روایت را با اسانید آن در کتاب معاد ذکر کرده­ایم. و شیخ ابوعلی طبرسی نیز در مجمع البیان آن را روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون روز قیامت آید، خداوند متعال به من و علی می­فرماید: هر که با شما دشمنی ورزیده در آتش افکنید و هرکه شما را دوست می­داشت به بهشت در آورید، و این مصداق آیه: «أَلْقِیَا فیِ جَهَنَّمَ کلُ َّ کَفَّارٍ عَنِید» است.(3)

وی رحمۀ الله علیه گوید:

ص: 75


1- . تفسیر فرات: 167
2- . تفسیر فرات: 169
3- . مجمع البیان9 : 147

عَلَی بَابِ الْأَعْمَشِ وَ عَلَیْهِ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِ الْحَدِیثِ قَالَ فَفَتَحَ الْأَعْمَشُ الْبَابَ فَنَظَرَ إِلَیْهِمْ ثُمَّ رَجَعَ وَ أَغْلَقَ الْبَابَ فَانْصَرَفُوا وَ بَقِیتُ أَنَا فَخَرَجَ فَرَآنِی فَقَالَ أَنْتَ هَاهُنَا لَوْ عَلِمْتُ لَأَدْخَلْتُکَ أَوْ خَرَجْتُ إِلَیْکَ قَالَ ثُمَّ قَالَ لِی أَ تَدْرِی مَا کَانَ تَرَدُّدِی فِی الدِّهْلِیزِ

هَذَا الْیَوْمَ فَقُلْتُ لَا قَالَ إِنِّی ذَکَرْتُ آیَةً فِی کِتَابِ اللَّهِ قُلْتُ مَا هِیَ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ أَلْقِیَا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ قَالَ قُلْتُ وَ هَکَذَا نَزَلَتْ قَالَ فَقَالَ إِی وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالنُّبُوَّةِ لَهَکَذَا نَزَلَتْ (1).

«29»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الزُّهْرِیُّ عَنْ صَبَّاحٍ الْمُزَنِیِّ قَالَ: کُنَّا نَأْتِی الْحَسَنَ بْنَ صَالِحٍ وَ کَانَ یَقْرَأُ الْقُرْآنَ فَإِذَا فَرَغَ مِنَ الْقُرْآنِ سَأَلَهُ (2) أَصْحَابُ الْمَسَائِلِ حَتَّی إِذَا فَرَغُوا قَامَ إِلَیْهِ شَابٌّ فَقَالَ لَهُ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ- أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ فَمَکَثَ یَنْکُتُ (3) فِی الْأَرْضِ طَوِیلًا ثُمَّ قَالَ عَنِ الْعَنِیدِ تَسْأَلُنِی قَالَ لَا أَسْأَلُکَ عَنْ أَلْقِیا قَالَ فَمَکَثَ الْحَسَنُ سَاعَةً یَنْکُتُ فِی الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یَقُومُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام عَلَی شَفِیرِ جَهَنَّمَ فَلَا یَمُرُّ بِهِ أَحَدٌ مِنْ شِیعَتِهِ إِلَّا قَالَ هَذَا لِی وَ هَذَا لَکِ.

و ذکره: الحسن بن صالح عن الأعمش (4)

بیان

أوردنا مضمون الخبر بأسانید فی کتاب المعاد. وَ رَوَی الشَّیْخُ أَبُو عَلِیٍّ الطَّبْرِسِیُّ فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الْحَسْکَانِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْأَعْمَشِ أَنَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْمُتَوَکِّلِ النَّاجِی عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی لِی وَ لِعَلِیٍّ أَلْقِیَا فِی النَّارِ مَنْ أَبْغَضَکُمَا وَ أَدْخِلَا فِی الْجَنَّةِ مَنْ أَحَبَّکُمَا وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ(5).

و قال رحمه الله قیل فیه أقوال:

ص: 75


1- تفسیر فرات: 167.
2- فی المصدر: سألوه.
3- نکت الأرض بقضیب أو باصبعه: ضربها به حال التفکر فأثر فیها.
4- تفسیر فرات: 169.
5- مجمع البیان 9: 147.

در این مورد گفته­ها آمده است:

یکی اینکه عرب به همان شکل که به یک نفر دستور می­دهد، به دو و بیش از دو نفر نیز دستور می­دهد. و علّت این امر را چنین بیان کرده­اند که کمترین افراد همراه یک شخص که در میان شتران یا گوسفندان خویش است، دو نفرند، همان طور که همراهی در سفر حداقل با سه نفر امکان می­پذیرد، از این رو کلامی که در مورد یکی از آن­ها نافذ باشد، در مورد بقیه نیز نافذ است، مگر نمی­بینی که شعرا غالباً شعر خود را با «یا صاحِبَیَّ» و «یا خلیلیَّ» آغاز می­کنند؟

دوم، لفظ را به صیغه تثنیه آورده تا بر کثرت دلالت کند؛ همان­طور که به جای اینکه بگویند «ألقِ ألقِ»، می­گویند «ألقیا» تا با آوردن ضمیری که بر مثنی دلالت دارد، مفهوم تکرار فعل را برسانند و این امر به دلیل پیوستگی شدید فاعل به فعل صورت می­پذیرد و چنان است که اگر یکی از دو فاعل فعل را تکرار کند، گویی دومی نیز فعل را تکرار کرده است. و کلام امرؤالقیس در«قفانبکِ» حمل بر این معنا شده است ،یعنی اینکه گویی قصد وی از «قفا»، «قِف قِف» بوده است.

سوم اینکه مسأله «سائق» و «شهید» را در بر می­گیرد .

چهارم اینکه قصد او نون خفیفه بوده است و گویی لفظ «ألقین» بوده و حکم وصل بر وقف جاری گشته و نون تبدیل به الف شده است. پایان(1)

قاضی بیضاوی افزوده که ممکن است سخن خطاب به دو فرشته از فرشته­های موکّل بر آتش باشند.

مؤلف: پوشیده نیست که آنچه در این روایات معتبر و بسیار فراوان بیان گردید، آنقدر روشن هستند که نیازی به توجه به این وجوهی که مذکور افتادند و مستند به روایت و حدیثی هم نیستند، وجود ندارد .

باب سی و هشتم : سوره صافات/ 24

اشاره

درباره سخن خدای متعال: «وَ قِفُوهُمْ إِنهَُّم مَّسُْولُون»(2)

{و بازداشتشان نمایید که آنها مسئولند.}

روایات

روایت1.

معانی الأخبار: پیامبرصلی الله علیه و آله درباره آیه «وَ قِفُوهُمْ إِنهَُّم مَّسُْئولُون » فرمود:

ص: 76


1- . مجمع البیان 9: 146 _145
2- . صافات/ 24

أحدها أن العرب تأمر الواحد و القوم بما تأمر به الاثنین و یروی (1) أن ذلک منهم لأجل أن أدنی أعوان الرجل فی إبله و غنمه اثنان و کذلک الرفقة أدنی ما تکون ثلاثة فجری کلام الواحد علی صاحبیه أ لا تری أن الشعراء أکثر شی ء قیلا یا صاحبی و یا خلیلی.

الثانی أنه إنما ثنی لیدل علی التکثیر کأنه قال ألق ألق فثنی الضمیر لیدل علی تکریر الفعل و هذا لشدة ارتباط الفاعل بالفعل حتی إذا کرر أحدهما فکأن الثانی کرر و حمل علیه قول إمرئ القیس قفا نبک کأنه قال قف قف.

الثالث أن الأمر یتناول السائق و الشهید.

الرابع أنه یرید النون الخفیفة فکأنه کان ألقین فأجری الوصل مجری الوقف فأبدل من النون ألفا انتهی (2).

و زاد البیضاوی أن یکون خطابا إلی ملکین من خزنة النار(3).

أقول: لا یخفی أن ما ورد فی تلک الأخبار المعتبرة المستفیضة أظهر لفظا و معنی من جمیع تلک الوجوه التی لم تستند إلی روایة و خبر.

باب 38 قوله تعالی: «وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ »

اشاره

(4)

الأخبار

«1»

مع، [معانی الأخبار] مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ الْحَافِظُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْعُمَرِ الْعُمَرِیِّ عَنْ عِصَامِ بْنِ طَلِیقٍ عَنْ أَبِی هَارُونَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله:

ص: 76


1- فی المصدر: بما یؤمر به الاثنان و نروی.
2- مجمع البیان 9 145 و 146.
3- تفسیر البیضاوی 2: 193.
4- الصافّات: 24.

آیه مربوط به ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام است و اینکه آن­ها با وی چه کردند، بعد از اینکه خداوند ایشان را از طریق پیامبر آگاه گردانید که خلیفه و جانشین پیامبر بعد از وی، اوست!(1)

روایت2.

تفسیر علی بن ابراهیم: گوید: آیه: «وَ قِفُوهُمْ إِنهَُّم مَّسُْئولُون» درباره ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام است.(2)

روایت3.

عیون أخبار الرضا: امام رضا از پدران بزرگوارش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره کلام عزّوجل: «وَ قِفُوهُمْ إِنهَُّم مَّسُْئولُون» فرمود: این پرسش درباره ولایت علی علیه السّلام است.(3)

روایت4.

عیون أخبار الرضا: حسین بن علی علیه السّلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: منزلت ابوبکر نزد من به مانند گوش است، و منزلت عمر نزد من به مانند چشم است و جایگاه عثمان نزد من چون جایگاه قلب است. چون فردا شد، در حالی که امیرالمؤمنین علیه السّلام با ابوبکر، عمر و عثمان نیز حضور داشتند نزد وی رفته و عرض کردم: پدر جان، دیروز سخنانی در جایگاه ابوبکر نزد خودتان بیان فرمودید، منظور شما چه بود؟ فرمود: آری، و سپس به آنان اشاره نموده و ادامه داد:آنان گوش، چشم و دل هستند، و از آن­ها درباره وصی من، این (اشاره به علی علیه السّلام) سؤال خواهد شد؛ خداوند عزّوجل می­فرماید: «إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ کلُ ُّ أُوْلَئکَ کاَنَ عَنْهُ مَسُْئولاً»،(4){زیرا

گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد.}

آنگاه فرمود: به عزت و شکوه پروردگارم، براستی که همه امت مرا در روز رستاخیز بازخواهند داشت و از ولایت او خواهند پرسید، و این مصداق آیه ای است که می­فرماید: «و بازداشتشان نمایید که آن­ها مسئولند.»

توضیح

شاید مقصود آن حضرت از تأویل باطن آیه این باشد که آن­ها به جهت اینکه بسیار خود را به پیامبر نزدیک می­کردند، قطعاً به کرّات سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله را درباره علی علیه السّلام شنیده، دیده و به خاطر سپرده باشند از این رو اگر حجت بر بقیه تمام باشد، بر ایشان که به مثابه سمع، بصر و فؤاد هستند، أتَمّ است و به همین دلیل است که در آیه مذکور را از ایشان نام برده شده است هرچند خطاب آیه متوجه همه مکلّفان است.

روایت5.

العمدۀ: ابن عباس درباره آیه: «وَ قِفُوهُمْ

ص: 77


1- . معانی الأخبار : 67
2- . تفسیر قمی: 555
3- . عیون الأخبار الرضا : 220
4- . اسراء/ 36

فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ قَالَ عَنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام مَا صَنَعُوا فِی أَمْرِهِ وَ قَدْ أَعْلَمَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ الْخَلِیفَةُ بَعْدَ رَسُولِهِ (1).

«2»

فس، [تفسیر القمی]: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ قَالَ عَنْ وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (2).

«3»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ قَالَ عَنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام (3).

«4»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَبَا بَکْرٍ مِنِّی لَبِمَنْزِلَةِ(4) السَّمْعِ وَ إِنَّ عُمَرَ مِنِّی لَبِمَنْزِلَةِ الْبَصَرِ وَ إِنَّ عُثْمَانَ مِنِّی لَبِمَنْزِلَةِ الْفُؤَادِ فَلَمَّا(5) کَانَ مِنَ الْغَدِ دَخَلْتُ إِلَیْهِ وَ عِنْدَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ فَقُلْتُ لَهُ یَا أَبَتِ سَمِعْتُکَ تَقُولُ

فِی أَصْحَابِکَ هَؤُلَاءِ قَوْلًا فَمَا هُوَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله نَعَمْ ثُمَّ أَشَارَ إِلَیْهِمْ فَقَالَ هُمُ السَّمْعُ وَ الْبَصَرُ وَ الْفُؤَادُ وَ سَیُسْأَلُوَن عَنْ وَصِیِّی هَذَا وَ أَشَارَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السّلام ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا(6) ثُمَّ قَالَ وَ عِزَّةِ رَبِّی إِنَّ جَمِیعَ أُمَّتِی لَمُوقَفُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَسْئُولُونَ عَنْ وَلَایَتِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (7).

بیان

لعل مراده فی تأویل بطن الآیة أنهم لشدة خلطتهم ظاهرا و اطلاعهم علی ما أبداه فی أمیر المؤمنین علیه السّلام بمنزلة السمع و البصر و الفؤاد فتکون الحجة علیهم أتم و لذا خصوا بالذکر فی تلک الآیة مع عموم السؤال لجمیع المکلفین.

«5»

مد، [العمدة] أَبُو نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ قِفُوهُمْ

ص: 77


1- معانی الأخبار: 67.
2- تفسیر القمّیّ: 555.
3- عیون أخبار الرضا: 220.
4- فی المصدر و( د):« بمنزلة» فی المواضع.
5- فی المصدر: قال: فلما.
6- بنی إسرائیل: 36.
7- عیون أخبار الرضا: 174.

إِنهَُّم مَّسُْئولُون» گفت: درباره ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام می­پرسند.(1)

الطرائف: ابن شیرویه در «الفردوس» روایتی مانند آن را از ابوسعید خدری آورده است.

کشف الغمّۀ: عزّ محدّث حنبلی از ابوسعید خدری، و ابوبکر بن مردویه در«المناقب» روایتی نظیر آن را از ابن عباس آورده است.(2)

تفسیر فرات بن ابراهیم: حسین بن حکم و عبید بن کثیر با سند خود از ابن عباس شبیه این روایت را نقل کرده است.(3)

توضیح

طبرسی رحمۀ الله از ابوسعید خدری و از سعید بن جبیر از ابن عباس نظیر این روایت را از کتاب ابوالقاسم حسکانی نقل کرده است.(4)

علّامه رحمۀ الله در کشف الحق گوید: جمهور راویان اهل سنت از ابن عباس و ابوسعید خدری از پیامبرصلی الله علیه و آله روایت کرده­اند که فرمود: درباره ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام می­پرسند.(5)

ابن حجر در کتاب «الصواعق» از دیلمی و واحدی روایت کرده است که: دیلمی از ابوسعید خدری روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره آیه «وَ قِفُوهُمْ إِنهَُّم مَّسُْئولُون » فرموده است: یعنی در برابر ولایت علی و اهل بیت علیهم السّلام مسئول هستند؛ و گویی منظور واحدی نیز همین باشد زیرا گفته است آیه: «وَ قِفُوهُمْ إِنهَُّم مَّسُْئولُون» یعنی مسئول در برابر ولایت علی و اهل بیت علیهم السّلام؛ زیرا خداوند متعال به پیامبر _ صلی الله علیه و آله _ خود امر فرمود: به مردم بفهماند که بابت تبلیغ رسالت پاداشی درخواست نمی­کند مگر دل بستن به محبت خویشاوندان آن حضرت و معنای این کلام آن است که از ایشان سؤال می­شود، آیا حق موالات را آن­گونه که پیامبر صلی الله علیه و آله سفارش فرمود، درباره آنان به جا آوردند یا اینکه آن را تباه ساخته و توجهی بدان ننمودند که در این صورت باید پاسخگو باشند و تبعات آن را بپذیرند. پایان(6)

ص: 78


1- . العمدۀ: 157
2- . کشف الغمّۀ: 93 _92
3- . تفسیر فرات: 131
4- . مجمع البیان8 : 441
5- . کشف الحق : 90
6- . الصواعق المحرقه : 147

إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ قَالَ عَنْ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (1).

یف، [الطرائف] ابْنُ شِیرَوَیْهِ فِی الْفِرْدَوْسِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ: مِثْلَهُ.

کشف، [کشف الغمة] الْعِزُّ الْمُحَدِّثُ الْحَنْبَلِیُّ عَنِ الْخُدْرِیِّ وَ أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ فِی الْمَنَاقِبِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (2).

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَکَمِ وَ عُبَیْدُ بْنُ کَثِیرٍ بِإِسْنَادِهِمَا إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (3).

بَیَان

رَوَی الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ وَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ مِنْ کِتَابِ الْحَاکِمِ أَبِی الْقَاسِمِ الْحَسْکَانِیِّ: مِثْلَهُ (4).

قَالَ الْعَلَّامَةُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کَشْفِ الْحَقِّ رَوَی الْجُمْهُورُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: عَنْ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (5).

وَ رَوَی ابْنُ حَجَرٍ فِی صَوَاعِقِهِ عَنِ الدَّیْلَمِیِّ وَ الْوَاحِدِیِّ قَالَ وَ أَخْرَجَ الدَّیْلَمِیُّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ عَنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام.

وَ کَانَ هَذَا مُرَادَ الْوَاحِدِیِّ بِقَوْلِهِ: رُوِیَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ أَیْ عَنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ وَ أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السّلام لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله أَنْ یُعَرِّفَ الْخَلْقَ أَنَّهُ لَا یَسْأَلُ عَنْ تَبْلِیغِ الرِّسَالَةِ أَجْراً(6) إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی وَ الْمَعْنَی أَنَّهُمْ یُسْأَلُونَ هَلْ وَالَوْهُمْ حَقَّ الْمُوَالاةِ کَمَا أَوْصَاهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَمْ أَضَاعُوهَا وَ أَهْمَلُوهَا فَتَکُونَ عَلَیْهِمُ الْمُطَالَبَةُ وَ التَّبِعَةُ انْتَهَی (7).

ص: 78


1- العمدة: 157.
2- کشف الغمّة 92 و 93.
3- تفسیر فرات: 131.
4- مجمع البیان 8: 441.
5- کشف الحق: 90.
6- فی المصدر: أنه لا یسألهم علی تبلیغ الرسالة أجرا.
7- الصواعق المحرقة: 147.

مؤلف: از این برداشت برای اثبات امامت آن حضرت علیه السّلام استفاده شده است. زیرا این چنین ولایتی که مسئولیت­آور بوده و بابت آن از میان دیگر عقائد و اعمال، انسان را نگاه می­دارند و بازخواست می­کنند، بیانگر آن است که بزرگ­ترین رکن ایمان، اعتقاد به امامت و خلافت آن حضرت علیه السّلام است؛ و نیز وجوب پذیرفتن این ولایت­ گران سنگ که در روز قیامت بابت آن انسان را مورد بازخواست قرار می­دهند، دلیل بر فضل و فضیلت علی علیه السّلام بر دیگر صحابه است و می­دانیم که تفضیل مفضول عقلاً امری زشت و ناپسند است و تاکنون بارها درباره ولایت سخن گفته­ایم.

و می­گویم: این اخبار را روایتی مورد تأیید قرار می­دهد که حافظ ابونعیم در کتاب منقبۀ المطهرین با سندی از نافع بن حارث از ابو برده نقل کرده که گفت: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که پیرامون وی گرد آمده بودیم، فرمود: قَسَم به آن که جانم در دست اوست هیچ بنده­ای در روز قیامت قدم از قدم بر نمی­دارد مگر اینکه درباره چهار چیز از او سؤال شود و بابت آن­ها بازخواست گردد: از عمرش و اینکه چگونه آن را به پایان رسانده، از جسمش و اینکه بر سر آن چه آورده؟ از مالش و اینکه آن را چگونه خرج کرده؟ و از محبّت ما اهل بیت؟ پس عمر گفت: یا رسول الله: نشانه پایبند بودن به محبت شما بعد از رحلتتان چیست؟ پس پیامبر صلی الله علیه و آله دست بر سر علی بن ابی طالب علیه السّلام _ که در کنارش بود _ گذاشته و فرمود: نشانه دوست داشتن ما بعد از وفاتمان، دوست داشتن این است. و با سندی دیگر از عبدالله بن بریدۀ از پدرش شبیه این روایت را نقل کرده است و در پایان آن گوید: دوست داشتنِ این _ و دست خود را بر روی شانه علی علیه السّلام گذاشت _ است؛ سپس فرمود: هرکه او را دوست بدارد، ما را دوست داشته و آنکه با وی دشمنی ورزد، با ما دشمنی ورزیده است .

باب سی و نهم : دیگر آیاتی که در شأن امیر المؤمنین علیه السلام نازل شده­اند

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: آیه «مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِرَبِّهِمْ أَعْمَالُهُمْ کَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فیِ یَوْمٍ عَاصِفٍ لَّا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُواْ عَلیَ شیَ ْءٍ ذَلِکَ هُوَ الضَّلَالُ الْبَعِیدُ»،(1){مَثَل

کسانی که به پروردگار خود کافر شدند، کردارهایشان به خاکستری می ماند که بادی تند در روزی طوفانی بر آن بوزد: از آنچه به دست آورده اند هیچ [بهره ای ] نمی توانند بُرد. این است همان گمراهیِ دور و دراز.} این مفهوم را می­رساند که هرکس به ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام اقرار نکند، عمل او همانند خاکستری که باد آن را ببرد، باطل می­شود.(2)

روایت2.

تفسیر علی بن ابراهیم:

ص: 79


1- . ابراهیم/ 18
2- . تفسیر قمی: 345

أقول: استدل به علی إمامته علیه السّلام بأن هذه الولایة التی خص السؤال و التوقیف بها فی القیامة من بین سائر العقائد و الأعمال لیس إلا ما هو من أعظم أرکان الإیمان و هو الاعتقاد بإمامته و خلافته علیه السّلام و أیضا لزوم هذه الولایة العظیمة التی یسأل عنها فی القیامة یدل علی فضیلة عظیمة له من بین الصحابة و تفضیل المفضول قبیح عقلا و قد مر الکلام فی الولایة مرارا.

و أقول: یُؤَیِّدُ الْأَخْبَارَ الْمُتَقَدِّمَةَ مَا رَوَاهُ الْحَافِظُ أَبُو نُعَیْمٍ فِی کِتَابِ مَنْقَبَةِ الْمُطَهَّرِینَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ نَافِعِ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ أَبِی بُرْدَةَ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ وَ نَحْنُ حَوْلَهُ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ- لَا تَزُولُ قَدَمَا عَبْدٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی یُسْأَلَ عَنْ أَرْبَعٍ عَنْ عُمُرِهِ فِیمَا أَفْنَاهُ وَ عَنْ جَسَدِهِ فِیمَا أَبْلَاهُ وَ عَنْ مَالِهِ مِمَّا کَسَبَهُ وَ فِیمَا أَنْفَقَهُ وَ عَنْ حُبِّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ عُمَرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا آیَةُ حُبِّکُمْ مِنْ بَعْدِکَ قَالَ فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ هُوَ إِلَی جَنْبِهِ فَقَالَ آیَةُ حُبِّنَا مِنْ بَعْدِی حُبُّ هَذَا.

وَ رَوَی بِإِسْنَادٍ آخَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُرَیْدَةَ عَنْ أَبِیهِ: نَحْوَهُ وَ قَالَ فِی آخِرِهِ حُبُّ هَذَا وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی کَتِفِ عَلِیٍّ علیه السّلام ثُمَّ قَالَ مَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ أَحَبَّنَا وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنَا(1).

باب 39 جامع فی سائر الآیات النازلة فی شأنه صلوات الله علیه

الأخبار

«1»

فس، [تفسیر القمی]: مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ (2) قَالَ مَنْ لَمْ یُقِرَّ بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام بَطَلَ عَمَلُهُ مِثْلُ الرَّمَادِ الَّذِی تَجِی ءُ الرِّیحُ فَتَحْمِلُهُ (3).

«2»

فس، [تفسیر القمی] :الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی السَّفَاتِجِ عَنْ

ص: 79


1- توجد الروایتان فی هامش( ک) و( د) فقط.
2- إبراهیم: 18.
3- تفسیر القمّیّ: 345.

امام صادق علیه السّلام در معنای آیه: «وَ إِذَا تُتْلیَ عَلَیْهِمْ ءَایَاتُنَا بَیِّنَاتٍ قَالَ الَّذِینَ لَا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا ائْتِ بِقُرْءَانٍ غَیرِْ هَذَا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ مَا یَکُونُ لیِ أَنْ أُبَدِّلَهُ مِن تِلْقَای نَفْسیِ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا یُوحَی إِلیَ َّ إِنیّ ِ أَخَافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبیّ ِ عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ»،(1)

چون آیات روشنِ ما بر آنان خوانده شود، آنان که به دیدار ما امید ندارند می گویند: «قرآن دیگری جز این بیاور، یا آن را عوض کن.» بگو: «مرا نرسد که آن را از پیش خود عوض کنم. جز آنچه را که به من وحی می شود پیروی نمی کنم. اگر پروردگارم را نافرمانی کنم، از عذاب روزی بزرگ می ترسم.»} فرمود: مقصود از این آیه امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام است و عبارت «قُلْ مَا یَکُونُ لیِ أَنْ أُبَدِّلَهُ مِن تِلْقَای نَفْسیِ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا یُوحَی إِلیَ» یعنی من نمی­توانم امامت و ولایت علی بن ابی طالب را خودسرانه به کسی بدهم بلکه من پیرو وحی­ای هستم که بر من نازل می­شود.

توضیح

این روایت محتمل دو وجه است: وجه اول آن است که در تأویل آن ضمیر «ﻪ » در «بدّله» به امیرالمؤمنین علیه السّلام برگردد، یعنی: قرآنی بیاور که صفتها و ستایش­ها و فضایل و اوصاف او در آن نباشد، یا: خودسرانه آن را عوض کن و چیز دیگری را به جای او قرارده. وجه دوم آن است که ضمیر نیز به قرآن نیز برگردد، در این صورت معنا چنین می­شود: این قرآن را کناری بگذار و قرآن دیگری بیاور که مشتمل بر فضایل علی علیه السّلام نبوده و تصریح به خلافت و امامت وی درآن نشده باشد؛ یا اینکه این­گونه مطالب را از این قرآن حذف کن. وجه اول از نظر روایت آشکارتر و وجه دوم از نظر آیه آشکارتر است.

روایت3.

تفسیر علی بن ابراهیم: «فَلَعَلَّکَ تَارِکُ بَعْضَ مَا یُوحَی إِلَیْکَ وَ ضَائقُ بِهِ صَدْرُکَ أَن یَقُولُواْ لَوْ لَا أُنزِلَ عَلَیْهِ کَنزٌ أَوْ جَاءَ مَعَهُ مَلَکٌ إِنَّمَا أَنتَ نَذِیرٌ وَ اللَّهُ عَلیَ کلُ ِّ شیَ ْءٍ وَکِیل »،(2)

مبادا تو برخی از آنچه را که به سویت وحی می شود ترک گویی و سینه ات بدان تنگ گردد که می گویند: «چرا گنجی بر او فرو فرستاده نشده یا فرشته ای با او نیامده است؟» تو فقط هشداردهنده ای، و خدا بر هر چیزی نگهبان است.}

امام صادق علیه السّلام فرمود: سبب نزول این آیه آن است که روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله از خانه بیرون آمده و به علی علیه السّلام فرمود: ای علی، از خدا خواستم که تو را وزیر من قرار دهد و او چنین کرد و از وی خواستم که تو را وصیّ من قرار دهد و چنین کرد و از وی خواستم که تو را خلیفه و جانشین من در اُُمّتم قرار دهد و او چنین کرد. پس مردی از صحابه گفت: به خدا سوگند که یک صاع خرما در کاسه­ای کهنه و کوچک نزد من دوست داشتنی­تر از آنی است که محمد از پروردگارش درخواست کرده است! چه می­شد که از وی درخواست می­کرد که فرشته­ای را به یاریش بفرستد یا ثروتی به وی دهد تا برای غلبه بر فقر خود از آن مدد جوید؟! به خدا سوگند که او هرگز علی را به حق یا باطلی دعوت نکرد مگر اینکه علی او را اجابت نمود! پس خداوند آیه: «فَلَعَلَّکَ تَارِکُ بَعْضَ مَا یُوحَی إِلَیْکَ » را نازل فرمود.

ص: 80


1- . یونس / 15
2- . هود/ 12

أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ (1) یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَ یَعْنِی فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (2).

بیان

الخبر یحتمل وجهین الأول أن یکون علی تأویله علیه السّلام ضمیر بدله راجعا إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام أی ائت بقرآن لا یشمل علی نعوته علیه السّلام و أوصافه و فضائله أو بدله من قبل نفسک و اجعل مکانه غیره الثانی أن یکون الضمیر راجعا إلی القرآن أیضا أی ارفع هذا القرآن رأسا و ائتنا بقرآن آخر لا یکون مشتملا علی فضائله و النصوص علیه أو بدل من هذا القرآن ما یشتمل علی تلک الأمور و الأول أظهر فی الخبر و الثانی فی الآیة.

«3»

فس، [تفسیر القمی]: فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُکَ أَنْ یَقُولُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ جاءَ مَعَهُ مَلَکٌ إِنَّما أَنْتَ نَذِیرٌ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکِیلٌ (3) فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ عُمَارَةَ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام أَنَّهُ قَالَ سَبَبُ نُزُولِ هَذِهِ الْآیَةِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ ذَاتَ یَوْمٍ فَقَالَ لِعَلِیٍّ علیه السّلام یَا عَلِیُّ إِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ اللَّیْلَةَ أَنْ یَجْعَلَکَ وَزِیرِی فَفَعَلَ وَ سَأَلْتُهُ أَنْ یَجْعَلَکَ وَصِیِّی فَفَعَلَ وَ سَأَلْتُهُ أَنْ یَجْعَلَکَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی فَفَعَلَ فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ (4) وَ اللَّهِ لَصَاعٌ مِنْ تَمْرٍ فِی شَنٍ (5) بَالٍ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا سَأَلَ مُحَمَّدٌ رَبَّهُ أَلَّا سَأَلَهُ مَلَکاً یَعْضُدُهُ أَوْ مَالًا یَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی فَاقَتِهِ (6) فَوَ اللَّهِ مَا دَعَا عَلِیّاً قَطُّ إِلَی حَقٍّ أَوْ إِلَی بَاطِلٍ (7) إِلَّا أَجَابَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ الْآیَةَ

ص: 80


1- یونس: 15 و ما بعدها ذیلها.
2- تفسیر القمّیّ: 285:
3- هود: 12.
4- فی المصدر: من الصحابة.
5- الشن- بفتح الشین- القربة الخلق الصغیرة و المراد هنا الخوان.
6- فی المصدر: علی ما فیه.
7- فی المصدر: الی الحق أو الی الباطل.

در آیه: «أَمْ یَقُولُونَ افْترََئهُ قُلْ فَأْتُواْ بِعَشْرِ سُوَرٍ مِّثْلِهِ مُفْترََیَاتٍ وَادْعُواْ مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن کُنتُمْ صَادِقِین»،(1){یا

می گویند: «این [قرآن ] را به دروغ ساخته است.» بگو: «اگر راست می گویید، ده سوره برساخته شده مانند آن بیاورید و غیر از خدا هر که را می توانید فرا خوانید.»} منظور این است که آن­ها می­گفتند: خداوند او (پیامبرصلی الله علیه و آله ) را به ولایت علی علیه السّلام امر نکرد بلکه او این ادعا را از خود می­کند. لذا خداوند متعال فرمود: «فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُواْ لَکُمْ فَاعْلَمُواْ أَنَّمَا أُنزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ»،(2){پس

اگر شما را اجابت نکردند، بدانید که آنچه نازل شده است به علم خداست.} یعنی اینکه ولایت علی علیه السّلام از جانب خداست.(3)

توضیح

منظور از «او هرگز علی را به حق یا باطلی دعوت نکرد» آن است که علی علیه السّلام کاملاً مطیع و تحت امر رسول خدا صلی الله علیه و آله بود ، از این رو پیامبر صلی الله علیه و آله آن خواسته­ها را از خداوند برای وی طلب نمود؛ یا اینکه معنای عبارت آن است که به دلیل اطاعت کامل وی از پیامبر، بی­آنکه چنین درخواست­هایی شده باشد، یا وحی در این باره نازل شده باشد، این نسبت­ها به وی داده شده است؛ یا اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله نیازی نداشت که چنین درخواست­هایی برای وی بکند، زیرا علی علیه السّلام کاملاً مطیع و گوش به فرمان وی بود و اگر آن حضرت از وی می­خواست وصیّ وی باشد، او می­پذیرفت؛ و به نظر می­رسد، برداشت میانی درست­تر باشد .

روایت4.

تفسیر علی بن ابراهیم: «إِنَّمَا یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ وَ لَیُبَیِّننَ َّ لَکمُ ْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَا کُنتُمْ فِیهِ تخَْتَلِفُونَ»،(4){جز این نیست که خدا شما را بدین وسیله می آزماید و روز قیامت در آنچه اختلاف می کردید، قطعاً برای شما توضیح خواهد داد.} منظور از عبارت «إِنَّمَا یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ» علی بن ابی طالب علیه السّلام است که خداوند شما را به قبول ولایت وی امتحان می­کند. و «قطعاً در روز قیامت در آنچه اختلاف می­کردید، برای شما توضیح خواهد داد.»(5)

توضیح

ضمیر به «عهد الله» بر می­گردد که در روایات به «ولایت» تفسیر شده است.

روایت5.

تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ إِن کَادُواْ لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ لِتَفْترَِیَ عَلَیْنَا غَیرَْهُ وَ إِذًا لاَّتخََّذُوکَ خَلِیلاً»،(6)

چیزی نمانده بود که تو را از آنچه به سوی تو وحی کرده ایم گمراه کنند تا غیر از آن را بر ما ببندی و در آن صورت تو را به دوستی خود بگیرند.} منظور از«غیره» در این آیه امیرالمؤمنین علیه السّلام است که اگر دیگری را به جای وی می­گماردی، قطعاً تو را به دوستی بر می­گزیدند.(7)

روایت6.

تفسیر علی بن ابراهیم: «مَن جَاءَ بِالحَْسَنَةِ فَلَهُ عَشرُْ أَمْثَالِهَا وَ مَن جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلَا یجُْزَی إِلَّا مِثْلَهَا وَ هُمْ لَا یُظْلَمُونَ»،(8){هر

کس کار نیکی بیاورد، ده برابر آن [پاداش ] خواهد داشت، و هر کس کار بدی بیاورد، جز مانند آن جزا نیابد و بر آنان ستم نرود.} گوید: به خدا سوگند «الحسنه» در این آیه ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام و «السیّئۀ» پیروی از دشمنان آن حضرت است.

ص: 81


1- . هود/13
2- . هود/14
3- . تفسیر قمی: 300 _299
4- . نحل/ 92
5- . تفسیر قمی : 365
6- . اسراء/ 73
7- . تفسیر قمی : 386
8- . انعام/ 160

قَوْلُهُ أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (1) یَعْنِی قَوْلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَأْمُرْهُ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ إِنَّمَا یَقُولُ مِنْ عِنْدِهِ فِیهِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ أَیْ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام مِنْ عِنْدِ اللَّهِ (2).

إیضاح

قوله ما دعا علیا أی لما کان علی علیه السّلام کثیر الانقیاد و الإطاعة له صلی الله علیه و آله سأل الله له تلک الأمور أو أنه افتری له هذه الأشیاء لکثرة انقیاده من غیر سؤال و وحی أو أنه ما کان یحتاج إلی سؤال تلک الأمور له لأنه یطیعه فی کل ما یأمره به فلو أمره بالوصایة کان یفعلها و الأوسط أظهر.

«4»

فس، [تفسیر القمی]: إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ (3) یَعْنِی بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام یَخْتَبِرُکُمْ وَ لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ ما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ (4).

بیان

الضمیر راجع إلی عهد الله المفسر بالولایة فی الأخبار.

«5»

فس، [تفسیر القمی]: وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ (5) یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَعلیه السلاموَ إِذاً لَاتَّخَذُوکَ خَلِیلًا أَیْ صَدِیقاً لَوْ أَقَمْتَ غَیْرَهُ (6).

«6»

فس، [تفسیر القمی]: مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ- وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ(7) قَالَ الْحَسَنَةُ وَ اللَّهِ وَلَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ السَّیِّئَةُ وَ اللَّهِ اتِّبَاعُ أَعْدَائِهِ (8).

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ

ص: 81


1- هود: 13.
2- تفسیر القمّیّ: 299 و 300 و فیه: أی ولایة أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام من عند اللّه.
3- النحل: 91، و ما بعدها ذیلها.
4- تفسیر القمّیّ: 365.
5- بنی إسرائیل: 73.
6- تفسیر القمّیّ: 386.
7- القصص: 89 و 90.
8- فی المصدر: و السیئة عداوته.

امام صادق علیه السّلام فرمود: عبارت «مَن جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلَا یجُْزَی إِلَّا مِثْلَهَا» برای عامه مسلمانان است و «الحسنۀ» ولایت است. پس هرکس کار نیکی انجام دهد، خداوند ده برابر آن را برایش می­نویسد. اما اگر ولایت را نپذیرفته باشد، عملی از وی پذیرفته نمی­شود و «وَ مَا لَهُ فیِ الاَْخِرَةِ مِنْ خَلَاق »،(1){و حال آنکه برای او در آخرت نصیبی نیست. }

روایت7.

تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْوَاءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَن فِیهِنَّ»،(2)

اگر حق از هوسهای آنها پیروی می کرد، قطعاً آسمانها و زمین و هر که در آنهاست تباه می شد.} گوید: «حق» رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السّلام هستند و دلیل بر این امر آیه «قَدْ جَاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقّ ِ مِن رَّبِّکُم»،(3){ای

مردم، آن پیامبر [موعود]، حقیقت را از سوی پروردگارتان برای شما آورده است .} و منظور از«حق» در این آیه، ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام است. و «وَ یَسْتَنبُِونَکَ أَحَقٌّ هُوَ قُلْ إِی وَ رَبیّ ِ إِنَّهُ لَحَقٌّ وَ مَا أَنتُم بِمُعْجِزِین»،(4)

از تو خبر می گیرند: «آیا آن راست است؟» بگو: «آری! سوگند به پروردگارم که آن قطعاً راست است، و شما نمی توانید [خدا را] درمانده کنید.»} یعنی: ای محمّد، مردم مکه درباره علی علیه السّلام از تو می­پرسند که آیا او بر حق، یعنی امام است؟ «بگو: آری به پروردگارم سوگند که او بر حق است»، (5)یعنی«امام»

است، و نظیر این شواهد بسیار است. و دلیل بر اینکه «حق»، رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السّلام هستند، سخن خداوند عزّوجل است که می­فرماید: «اگر پیروی کنند» رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السّلام از قریش، «قطعاً آسمان­ها و زمین و هر که در آن­هاست تباه می­گردند» و تباهی و فساد آسمان آن است که نبارد و فساد و تباهی زمین آن است که گیاه نرویاند و اگر آسمان و زمین چنین شوند، فساد و تباهی مردم را در پی دارد.(6)

توضیح

منظور از «و الدلیل علی أنّ الحقّ» آن است که روایتی که در تفسیر این آیه آورده شده، دلیل بر این امر است. و احتمال دارد که عبارت «وَ لو اتّبع» تفسیر آیه باشد بدون توجه به ما قبل آن و چنین پیداست که تحریفی از طرف نسخه­برداران صورت گرفته است.

ص: 82


1- . بقره/ 200
2- . مؤمنون/ 71
3- . نساء/ 170
4- . یونس / 53
5- . تفسیر قمی: 448 _ 447
6- . تفسیر قمی: 448 _ 447

بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها(1) قَالَ هِیَ لِلْمُسْلِمِینَ عَامَّةً وَ الْحَسَنَةُ الْوَلَایَةُ فَمَنْ عَمِلَ مِنْ حَسَنَةٍ کَتَبَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ عَشْراً فَإِنْ لَمْ یَکُنْ وَلَایَةٌ دَفَعَ عَنْهُ (2) بِمَا عَمِلَ مِنْ حَسَنَةٍ فِی الدُّنْیَا- وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ (3).

«7»

فس، [تفسیر القمی]: وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَ (4) قَالَ الْحَقُّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی- قَدْ جاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّکُمْ (5) یَعْنِی وَلَایَةَ(6) أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَعلیه السلاموَ یَسْتَنْبِئُونَکَ (7) یَا مُحَمَّدُ أَهْلُ مَکَّةَ فِی عَلِیٍّ- أَ حَقٌّ هُوَ أَیْ إِمَامٌ قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌ أَیْ إِمَامٌ (8) وَ مِثْلُهُ کَثِیرٌ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ الْحَقَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لَوِ اتَّبَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام قُرَیْشاً- لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَ فَفَسَادُ السَّمَاءِ إِذَا لَمْ تَمْطُرْ وَ فَسَادُ الْأَرْضِ إِذَا لَمْ تَنْبُتْ وَ فَسَادُ النَّاسِ فِی ذَلِکَ (9).

بیان

قوله و الدلیل علی أن الحق أی الخبر الذی ورد فی تفسیر هذه الآیة أیضا دلیل علی ذلک و یحتمل أن یکون قوله وَ لَوِ اتَّبَعَ تفسیر الآیة منفصلا عما قبله و الظاهر أن فیه تحریفا من النساخ.

ص: 82


1- الأنعام: 160.
2- فی المصدر: فان لم یکن له ولایة رفع عنه.
3- تفسیر القمّیّ: 480- 481.
4- المؤمنون: 71.
5- النساء: 170.
6- فی المصدر: یعنی بولایة.
7- یونس: 53، و ما بعدها ذیلها.
8- فی المصدر: أی لامام.
9- تفسیر القمّیّ: 447- 448.

روایت8.

تفسیر علی بن ابراهیم: «لَقَدْ جِئْنَاکمُ بِالحَْقّ ِ وَ لَکِنَّ أَکْثرََکُمْ لِلْحَقّ ِ کَارِهُونَ* أَمْ أَبْرَمُواْ أَمْرًا فَإِنَّا مُبرِْمُونَ* أَمْ یحَْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نجَْوَیهُم بَلیَ وَ رُسُلُنَا لَدَیهِْمْ یَکْتُبُون »،(1){قطعاً

حقیقت را برایتان آوردیم، لیکن بیشتر شما حقیقت را خوش نداشتید. یا در کاری ابرام ورزیده اند؟ ما [نیز] ابرام می ورزیم. آیا می پندارند که ما راز آنها و نجوایشان را نمی شنویم؟ چرا، و فرشتگان ما پیش آنان [حاضرند و] ثبت می کنند.} منظور از «لَقَدْ جِئْنَاکمُ بِالحَْقّ ِ» ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام است «اما بیشترشان حقیقت را خوش نمی­دارند» و دلیل بر اینکه «حقّ» همان ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام است، آیه: «وَ قُلِ الْحَقُّ مِن رَّبِّکمُ ْ فَمَن شَاءَ فَلْیُؤْمِن وَ مَن شَاءَ فَلْیَکْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِینَ نَارًا أَحَاطَ بهِِمْ سُرَادِقُهَا وَ إِن یَسْتَغِیثُواْ یُغَاثُواْ بِمَاءٍ کاَلْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَ سَاءَتْ مُرْتَفَقًا»،(2)

بگو: «حق از پروردگارتان [رسیده ] است. پس هر که بخواهد بگرود و هر که بخواهد انکار کند، که ما برای ستمگران آتشی آماده کرده ایم که سراپرده هایش آنان را در بر می گیرد، و اگر فریادرسی جویند، به آبی چون مس گداخته که چهره ها را بریان می کند یاری می شوند. وه! چه بد شرابی و چه زشت جایگاهی است.»} است که منظور از «حق» در آن ولایت علی علیه السّلام است، «پس هر که خواهد ایمان بیاورد و هر که خواهد کفر ورزد که ما برای ستم کنندگان» به آل محمّد در گرفتن حقشان از آن­ها «آتش» را آماده­ کرده­ایم و سپس به دنبال آن آیه نخست را یاد کرده است و اینکه آن­ها در کعبه پیمان بستند که اجازه ندهند خلافت رسول خدا صلی الله علیه و آله به اهل بیت وی داده شود، لذا می­فرماید: «أَمْ أَبْرَمُواْ أَمْرًا فَإِنَّا مُبرِْمُونَ* أَمْ یحَْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نجَْوَئهُم بَلیَ وَ رُسُلُنَا لَدَیهِْمْ یَکْتُبُون»(3) .

روایت9.

تفسیر علی بن ابراهیم: «شَرَعَ لَکُم مِّنَ الدِّینِ مَا وَصیَ بِهِ نُوحًا وَ الَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَ مَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسیَ وَ عِیسیَ أَنْ أَقِیمُواْ الدِّینَ وَ لَا تَتَفَرَّقُواْ فِیهِ کَبرَُ عَلیَ الْمُشْرِکِینَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یجَْتَبیِ إِلَیْهِ مَن یَشَاءُ وَ یهَْدِی إِلَیْهِ مَن یُنِیبُ* وَ مَا تَفَرَّقُواْ إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیَا بَیْنهَُمْ وَ لَوْ لَا کلَِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ إِلیَ أَجَلٍ مُّسَمًّی لَّقُضیِ َ بَیْنهَُمْ وَ إِنَّ الَّذِینَ أُورِثُواْ الْکِتَابَ مِن بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍ ّ مِّنْهُ مُرِیبٍ* فَلِذَلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَ لَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَ قُلْ ءَامَنتُ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِن کِتَابٍ وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنَا وَ رَبُّکُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَ لَکُمْ أَعْمَالُکُمْ لَاحُجَّةَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ یجَْمَعُ بَیْنَنَا وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ»،(4){از [احکامِ ] دین، آنچه را که به نوح درباره آن سفارش کرد، برای شما تشریع کرد و آنچه را به تو وحی کردیم و آنچه را که درباره آن به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نمودیم که: «دین را برپا دارید و در آن تفرقه اندازی مکنید.» بر مشرکان آنچه که ایشان را به سوی آن فرا می خوانی، گران می آید. خدا هر که را بخواهد، به سوی خود برمی گزیند، و هر که را که از در توبه درآید، به سوی خود راه می نماید. و فقط پس از آنکه علم برایشان آمد، راه تفرقه پیمودند [آن هم ] به صرف حسد [و برتری جویی ] میان همدیگر. و اگر سخنی [دایر بر تأخیر عذاب ] از جانب پروردگارت تا زمانی معیّن، پیشی نگرفته بود، قطعاً میانشان داوری شده بود. و کسانی که بعد از آنان کتاب [تورات ] را میراث یافتند واقعاً درباره او در تردیدی سخت [دچار] اند. بنا بر این به دعوت پرداز، و همان گونه که مأموری ایستادگی کن، و هوسهای آنان را پیروی مکن و بگو: «به هر کتابی که خدا نازل کرده است ایمان آوردم و مأمور شدم که میان شما عدالت کنم خدا پروردگار ما و پروردگار شماست اعمال ما از آنِ ما و اعمال شما از آنِ شماست میان ما و شما خصومتی نیست خدا میان ما را جمع می کند، و فرجام به سوی اوست.}

خطاب آیه: «شَرَعَ لَکُم مِّنَ الدِّینِ» محمد صلی الله علیه و آله است. «مَا وَصیَ بِهِ نُوحًا وَ الَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ»، «از احکام دین، آنچه را که به نوح درباره آن سفارش کرد «ای محمد» و آنچه را درباره آن به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نمودیم که دین را به پا دارید» یعنی دین(توحید) را بیاموزید و اقامه نماز و دادن زکات و روزه گرفتن ماه رمضان و حج خانه خدا و سنن و احکامی که در کتاب­ها وارد شده و اقرار به ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام «و در آن تفرقه اندازی مکنید» یعنی در آن باهم اختلاف نورزید

ص: 83


1- . زخرف/ 79 _78
2- . کهف/ 29
3- . تفسیر قمی : 614
4- . شوری / 15 _13
«8»

فس، [تفسیر القمی]: لَقَدْ جِئْناکُمْ بِالْحَقِ (1) یَعْنِی بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ لکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ وَ الدَّلِیلُ (2) عَلَی أَنَّ الْحَقَّ وَلَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام قَوْلُهُ- وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ (3) یَعْنِی وَلَایَةَ عَلِیٍّ علیه السلام فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنا

لِلظَّالِمِینَ آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ (4) ناراً ثُمَّ ذَکَرَ عَلَی أَثَرِ هَذَا(5) خَبَرَهُمْ وَ مَا تَعَاهَدُوا عَلَیْهِ فِی الْکَعْبَةِ أَنْ لَا یَرُدُّوا الْأَمْرَ فِی أَهْلِ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ (6) إِلَی قَوْلِهِ لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ (7).

«9»

فس، [تفسیر القمی]: شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ (8) مُخَاطَبَةً لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ما وَصَّی بِهِ نُوحاً وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ- وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسی أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ أَیْ تَعَلَّمُوا الدِّینَ یَعْنِی التَّوْحِیدَ وَ إِقَامَ الصَّلَاةِ وَ إِیتَاءَ الزَّکَاةِ وَ صَوْمَ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ حِجَّ الْبَیْتِ وَ السُّنَنَ وَ الْأَحْکَامَ الَّتِی فِی الْکُتُبِ وَ الْإِقْرَارَ بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ أَیْ لَا تَخْتَلِفُوا فِیهِ- کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ مِنْ ذِکْرِ هَذِهِ الشَّرَائِعِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ أَیْ یَخْتَارُ- وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ یُنِیبُ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الَّذِینَ اجْتَبَاهُمُ اللَّهُ وَ اخْتَارَهُمْ (9) قَالَ وَ ما تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ قَالَ لَمْ یَتَفَرَّقُوا بِجَهْلٍ وَ لَکِنَّهُمْ تَفَرَّقُوا لَمَّا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ وَ عَرَفُوهُ فَحَسَدَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ بَغَی بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ لَمَّا رَأَوْا مِنْ تَفَاضِیلِ (10) أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام بِأَمْرِ اللَّهِ فَتَفَرَّقُوا فِی الْمَذَاهِبِ وَ أَخَذُوا

ص: 83


1- الزخرف: 78: و ما بعدها ذیلها.
2- فی المصدر: یعنی لولایة أمیر المؤمنین علیه السلام، و الدلیل. اه.
3- الکهف: 29 و ما بعدها ذیلها.
4- فی المصدر: یعنی ظالمی آل محمّد حقهم.
5- أی الآیة الأولی.
6- الزخرف: 79.
7- تفسیر القمّیّ: 614.
8- الشوری: 13، و ما بعدها ذیلها.
9- فی المصدر: اختارهم و اجتباهم.
10- فی المصدر: من تفاضل.

زیرا «بر مشرکان آنچه را که ایشان را به سوی آن فرا می­خوانی، گران می­آید» یعنی گفتن این احکام بر آن­ها گران می­آید. سپس فرمود: «خدا هر که را بخواهد به سوی خود بر می­گزیند» انتخاب می­کند «و هر که را از در توبه درآید، به سوی خود راه می­نماید.» و اینان امامان علیهم السلام هستند که خداوند ایشان را برگزیده و انتخاب نموده است. سپس می­فرماید: «و فقط پس از آنکه علم بر ایشان آمد، راه تفرقه پیمودند، آن هم به صرف حسد و برتری جویی میان همدیگر» گوید: آن­ها از روی جهل متفرّق نشدند بلکه زمانی دچار تفرقه شدند که علم پیدا کردند و او را شناختند و از این رو به یکدیگر حسد ورزیدند و چون برتری امیرالمؤمنین علیه السّلام را به امر خداوند دیدند، دچار تفرقه گشته و پیرو مذاهب مختلف شدند و در پی نظرها و هواهای نفسانی خود رفتند. سپس خداوند عزّوجل می­فرماید: «اگر سخنی دایر بر تأخیر عذاب از جانب پروردگارت تا زمانی معیّن، پیشی نگرفته بود، قطعاً میانشان داوری شده بود.» گوید: یعنی اینکه اگر نبود اینکه خداوند از پیش همه چیز را مقدّر کرده بود، میان ایشان قضاوت می­فرمود و مهلتشان نداده، هلاکشان می­نمود، اما کار آن­ها را تا زمانی معیّن و مقدّر به تأخیر انداخت «و کسانی بعد از آنان کتاب تورات را میراث یافتند، واقعاً درباره او در تردید سخت دچارند» و این کنایه از کسانی است که دستور پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را نادیده گرفته و سرپیچی کردند، سپس فرمود: «بنابراین، به دعوت پرداز، و همان­گونه که مأموری ایستادگی کن» یعنی به خاطر این امور و به خاطر دینی که ذکر آن رفت و نیز موالات امیرالمؤمنین علیه السّلام، هم دعوت کن و هم آن­گونه که دستور یافتی، ایستادگی کن.

امام صادق علیه السّلام فرمود: مراد از «أَقِیمُواْ الدِّینَ» امام است و «وَ لَا تَتَفَرَّقُواْ فِیهِ» کنایه از امیرالمؤمنین علیه السّلام است .

سپس فرمود: «کَبرَُ عَلیَ الْمُشْرِکِینَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ» یعنی: موضوع ولایت علی علیه السّلام و«اللَّهُ یجَْتَبیِ إِلَیْهِ مَن یَشَاءُ» {خدا هر که را بخواهد به سوی خود برمی­گزیند.} کنایه از علی علیه السّلام است و«یهَْدِی إِلَیْهِ مَن یُنِیبُ»، {و هرکه را از در توبه به در آید، به سوی خود راه می­نماید.} سپس فرمود: «بنابراین، به دعوت پرداز همان گونه که مأموری، ایستادگی کن» یعنی در طرفداری از امیرالمؤمنین علیه السّلام «و هوس­های آنان را پیروی مکن» یعنی درباره ولایت علی علیه السّلام به خواسته­های آنان توجه مکن «و بگو: به هر کتابی که خدا نازل کرده است ایمان آوردم و مأمور شدم که میان شما عدالت کنم؛ خدا پروردگار ما و پروردگار شماست؛ اعمال ما از آنِ ما و اعمال شما از آنِ شماست، میان ما و شما خصومتی نیست، خدا میان ما را جمع می­کند و فرجام به سوی اوست».

سپس خداوند عزّوجل فرماید: «وَ الَّذِینَ یحَُاجُّونَ فیِ اللَّهِ مِن بَعْدِ مَا اسْتُجِیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ دَاحِضَةٌ عِندَ رَبهِِّمْ وَ عَلَیهِْمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ* اللَّهُ الَّذِی أَنزَلَ الْکِتَابَ بِالحَْقّ ِ وَ الْمِیزَانَ وَ مَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِیبٌ»،(1)

کسانی که درباره خدا پس از اجابت [دعوت ] او به مجادله می پردازند، حجّتشان پیش پروردگارشان باطل است، و خشمی [از خدا] برایشان است و برای آنان عذابی سخت خواهد بود. خدا همان کسی است که کتاب و وسیله سنجش را به حق فرود آورد، و تو چه می دانی! شاید رستاخیز نزدیک باشد.}. «وَ الَّذِینَ یحَُاجُّونَ فیِ اللَّهِ» یعنی خداوند، پس از اینکه اراده فرمود پیامبرانی را به سوی آنان بفرستد و پیامبران و کتاب­های آسمانی به سویشان فرستاده، اعتراض کردند و ادیان و محتوای کتاب­های آنان را تغییر داده و عوض کردند و در روز قیامت نیز برای عمل خود برای خدا اقامه حجّت می­کنند که در آن روز «حُجَّتُهُمْ دَاحِضَةٌ» یعنی حجت آن­ها باطل است «نزد پروردگارشان و خشمی از خدا برایشان است و برای آنان عذابی سخت خواهد بود».

سپس فرمود: «اللَّهُ الَّذِی أَنزَلَ الْکِتَابَ بِالحَْقّ ِ وَ الْمِیزَانَ» گوید: «میزان» امیرالمؤمنین علیه السّلام است. و دلیل بر این امر آیه «وَ السَّمَاءَ رَفَعَهَا وَ وَضَعَ الْمِیزَان »،(2)

آسمان را برافراشت و ترازو را گذاشت}. گوید: «میزان»

ص: 84


1- . شوری/ 17 _16
2- . رحمن/ 7

بِالْآرَاءِ وَ الْأَهْوَاءِ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ قَالَ لَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ قَدْ قَدَّرَ ذَلِکَ أَنْ یَکُونَ فِی التَّقْدِیرِ الْأَوَّلِ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ إِذَا اخْتَلَفُوا وَ أَهْلَکَهُمْ وَ لَمْ یُنْظِرْهُمْ وَ لَکِنْ أَخَّرَهُمْ إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی الْمَقْدُورِ- وَ إِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ کِنَایَةٌ عَنِ الَّذِینَ نَقَضُوا أَمْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ فَلِذلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ یَعْنِی لِهَذِهِ الْأُمُورِ وَ الدِّینِ الَّذِی تَقَدَّمَ ذِکْرُهُ وَ مُوَالاةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ.

قَالَ: فَحَدَّثَنِی أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ قَالَ الْإِمَامَ- وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ کِنَایَةٌ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام ثُمَّ قَالَ کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ مِنْ أَمْرِ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ کِنَایَةٌ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ یُنِیبُ ثُمَّ قَالَ- فَلِذلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ یَعْنِی إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع-(1) وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ فِیهِ وَ قُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ کِتابٍ وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنا وَ رَبُّکُمْ إِلَی قَوْلِهِ وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ الَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ (2) أَیْ یَحْتَجُّونَ عَلَی اللَّهِ بَعْدَ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْهِمُ الرُّسُلَ فَبَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِمُ الرُّسُلَ وَ الْکُتُبَ

فَغَیَّرُوا وَ بَدَّلُوا ثُمَّ یَحْتَجُّونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی اللَّهِ فَ حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ أَیْ بَاطِلَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ الَّذِی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِیزانَ قَالَ الْمِیزَانُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ فِی سُورَةِ الرَّحْمَنِ- وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِیزانَ (3) قَالَ

ص: 84


1- فی( د) یعنی الی ولایة أمیر المؤمنین علیه السلام.
2- الشوری: 16، و ما بعدها ذیلها.
3- الآیة السابعة.

یعنی امام علیه السّلام است.(1)

توضیح

منظور از «المقدور» تفسیر مسمّی به «مقَدَّر» است، یا معنی این است که «تا زمانی که مشخص شده و اندازه آن ذکر شده است».

این که گفته است: «کنایة عن امیرالمؤمنین علیه السّلام» بدین معناست که ضمیر«ﻪ» در «فیه» به او برمی­گردد یا به دینی که مقصود از آن خودِ اوست؛ و این دو احتمال در مورد «الیه» در هر دو موضع صدق می­کنند؛ احتمال سومی هم هست و آن اینکه ضمیر به موصول «ما» در «ما تدعوهم» برگردد. اما اینکه گفته است «کنایۀ عن علی علیه السّلام» منظور مسأله «ولایت» آن حضرت است. قول او: «یعنی امیرالمؤمنین» یا برای توضیح «ذلک» است اگر صله برای «دعوة» باشد، یا صله برای متعلّق مقدّر دعوة است، اگر تعلیل باشد، یعنی: «به خاطر آن تفرقه یا کتاب یا علمی که به تو داده شده، به ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام دعوت کن!»

از طرفی دیگر، بدان که برخی مفسّران در این آیه «میزان» را به معنی «شرع» و برخی دیگر به معنی «عدل» و برخی هم میزان معروف _ ترازو _ گرفته و تفسیر کرده­اند.

روایت10.

تفسیر علی بن ابراهیم: «إِنَّ الَّذِینَ قَالُواْ رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُواْ فَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لَا هُمْ یحَْزَنُون»،(2){حقّقاً

کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداست» سپس ایستادگی کردند، بیمی بر آنان نیست و غمگین نخواهند شد.}

گوید: منظور این است که «بر ولایت» امیرالمؤمنین علیه السّلام استقامت ورزیدند.»(3)

روایت11.

تفسیر علی بن ابراهیم: «أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَل لَّا یُؤْمِنُونَ* فَلْیَأْتُواْ بحَِدِیثٍ مِّثْلِهِ إِن کاَنُواْ صَدِقِین »(4){یا

می گویند: «آن را بربافته.» [نه،] بلکه باور ندارند. پس اگر راست می گویند، سخنی مثل آن بیاورند. } منظور از «أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ» امیرالمؤمنین علیه السّلام است و «بَل لَّا یُؤْمِنُونَ » بدان معناست که پیامبر ولایت علی علیه السّلام را از خود نیافته و وی را خودسرانه به امامت و خلافت منصوب نکرده است.

سپس گوید: «فَلْیَأْتُواْ بحَِدِیثٍ مِّثْلِهِ» یعنی مردی چون او «را از جانب خدا بیاورند، اگر راست می­گویند»(5)

توضیح

تَقَوَّلَهُ: آنچه درباره امیرالمؤمنین علیه السّلام می­گوید و آیاتی را که درباره وی می­خواند، از خودِ اوست. و منظور علی بن ابراهیم از عبارت «أی رجل مثله»، «یعنی درباره مردی چون اوست» و حاصل کلام اینکه اگر آن­ها راست می­گویند مردی را انتخاب کنند که در کمال چون او باشد و سپس مانند این آیات در آن اختلاف کنند، و اگر عاجز و ناتوان شدند، پس باید بدانند که حق او است،

ص: 85


1- . تفسیر قمی: 601 _ 600
2- . احقاف/ 13
3- . تفسیر القمی: 592
4- . طور /14 _13
5- . تفسیر القمی : 65

یَعْنِی الْإِمَامَ علیه السلام (1).

بیان

قوله المقدور تفسیر للمسمی بالمقدر أو المعنی إلی أجل سمی و ذکر مقدره.

قوله کنایة عن أمیر المؤمنین علیه السّلام أی ضمیر فیه راجع إلیه أو إلی الدین الذی هو المقصود منه و الاحتمالان جاریان فی ضمیر إلیه فی الموضعین و یحتمل فیهما ثالث و هو إرجاعه إلی الموصول فی قوله ما تَدْعُوهُمْ فقوله کنایة عن علی أی عن أمر ولایته قوله یعنی إلی أمیر المؤمنین إما بیان لذلک إن کان صلة للدعوة أو لمتعلق الدعوة المقدر إن کان تعلیلا أی لأجل ذلک التفرق أو الکتاب أو العلم الذی أوتیته فادع إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام.

ثم اعلم أن بعض المفسرین فسروا المیزان هنا بالشرع و بعضهم بالعدل و بعضهم بالمیزان المعهود(2).

«10»

فس، [تفسیر القمی]: إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (3) قَالَ اسْتَقَامُوا عَلَی وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (4).

«11»

فس، [تفسیر القمی]: أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ (5) یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَلْ لا یُؤْمِنُونَ أَنَّهُ لَمْ یَتَقَوَّلْهُ وَ لَمْ یُقِمْهُ بِرَأْیِهِ ثُمَّ قَالَ فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ أَیْ رَجُلٍ مِثْلِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنْ کانُوا صادِقِینَ (6).

بیان

تَقَوَّلَهُ أی ما یقول فی أمیر المؤمنین علیه السّلام و یقرأ من الآیات فیه اختلقه من عند نفسه قوله أی رجل مثله أی فی رجل مثله و الحاصل أنهم إن کانوا صادقین فلیختاروا رجلا یکون مثله فی الکمال و لیختلقوا فیه مثل تلک الآیات فإذا عجزوا عنهما

ص: 85


1- تفسیر القمّیّ: 600 و 601.
2- التفسیر بالمیزان المعهود لا وجه له و اما الاولان فمرجعهما واحد فی الحقیقة.
3- الأحقاف: 13.
4- تفسیر القمّیّ: 592.
5- الطور: 32، و ما بعدها ذیلها.
6- تفسیر القمّیّ: 650.

و آنچه درباره وی نازل گشته از جانب خداست.

روایت12.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام در معنای آیات: «مَا ضَلَّ صَاحِبُکمُ ْ وَ مَا غَوَی* وَ مَا یَنطِقُ عَنِ الهَْوَی* إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَی * عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَی * ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَی * وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلیَ* ثمُ َّ دَنَا فَتَدَلیَ * فَکاَنَ قَابَ قَوْسَینْ ِ أَوْ أَدْنیَ * فَأَوْحَی إِلیَ عَبْدِهِ مَا أَوْحَی * مَا کَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَی* أَ فَتُمَارُونَهُ عَلیَ مَا یَرَی»(1){[که ] یار شما نه گمراه شده و نه در نادانی مانده و از سر هوس سخن نمی گوید. این سخن به جز وحیی که وحی می شود نیست. آن را [فرشته ] شدید القوی به او فرا آموخت، [سروش ] نیرومندی که [مسلّط] درایستاد. در حالی که او در افق اعلی بود سپس نزدیک آمد و نزدیکتر شد، تا [فاصله اش ] به قدرِ [طول ] دو [انتهای ] کمان یا نزدیکتر شد آن گاه به بنده اش آنچه را باید وحی کند، وحی فرمود.آنچه را دل دید انکار [ش ] نکرد. آیا در آنچه دیده است با او جدال می کنید؟ } فرمود: «مَا ضَلَّ صَاحِبُکمُ ْ وَ مَا غَوَی» یعنی: او _ پیامبرصلی الله علیه و آله _ درباره علی علیه السّلام گمراه نشده و در نادانی نمانده است و آنچه درباره وی فرموده از طریق وحی دریافت کرده است. سپس می­فرماید: «عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَی» آن­گاه به وی اجازه داده که به معراج رود و گفت: «ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَی وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلیَ ثمُ َّ دَنَا فَتَدَلیَ فَکاَنَ قَابَ قَوْسَینْ ِ أَوْ أَدْنیَ » یعنی اینکه فاصله میان کلام خدا تا گوش فرا دادن محمّد صلی الله علیه و آله فاصله بین زه کمان تا چوب کمان بود که «فَأَوْحَی إِلیَ عَبْدِهِ مَا أَوْحَی ». از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره محتوای این وحی سؤال شد، فرمود: به من وحی شد که علی علیه السّلام سید و سرور مؤمنان، امام پارسایان و پیشوای نیک مردان نورانی (غرّ المحجّلین) و اولین خلیفه و جانشین برای خاتم پیامبران است. پس از آن قوم در این مورد به گفتگو پرداخته و گفتند: این سخن از جانب خداست یا رسول او؟ پس خداوند _ که نامش گرامی باد _ به پیامبر خود فرمود: به ایشان بگو: «مَا کَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَی» سپس همین معنا را با لفظی دیگر تکرار نموده و فرمود: «أَ فَتُمَارُونَهُ عَلیَ مَا یَرَی » سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله به ایشان گفت: درباره او دستوری جز این یافته­ام، دستور یافته­ام که او را به عنوان امام مردم منصوب کرده و به آنان بگویم: این ولیِّ شما بعد از من است، او به یک کشتی به هنگام راه افتادن سیل می­ماند که هرکس وارد آن گردد نجات می­یابد و هرکس از آن خارج شود غرق می­گردد.(2)

روایت13.

تفسیر علی بن ابراهیم: گوید: آیه: «الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ صَدُّواْ عَن سَبِیلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمَالَهُم »(3){کسانی که کفر ورزیدند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند، [خدا] اعمال آنان را تباه خواهد کرد.} درباره، آن دسته از صحابه به رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل گردید که پس از رحلت آن حضرت از دین برگشته و مرتد شدند و حق اهل بیت علیهم السلام را غضب نمودند و مانع خلافت امیرالمؤمنین علیه السّلام و ولایت دیگر امامان علیهم السلام گشتند؛ «أَضَلَّ أَعْمَالَهُم» یعنی اعمال نیک پیشین آن­ها از قبیل نصرت رسول خدا صلی الله علیه و آله و شرکت در جهاد، باطل شده است.(4)

روایت14.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام فرمود: آیه «وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ ءَامَنُواْ بِمَا نُزِّلَ عَلیَ محَُمَّدٍ وَ هُوَ الحَْقُّ مِن رَّبهِِّمْ کَفَّرَ عَنهُْمْ سَیَِّئاتهِِمْ وَ أَصْلَحَ بَالهَُم »(5){و آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند و به آنچه بر محمّد (ص) نازل آمده گرویده اند _ [که ] آن خود حقّ [و] از جانب پروردگارشان است

ص: 86


1- . نجم/ 12 _ 2
2- . تفسیر قمی: 651
3- . محمد / 1
4- تفسیر قمی: 624
5- . محمّد / 2

فلیعلموا أنه الحق و ما نزل فیه هو من عند الله.

«12»

فس، [تفسیر القمی] أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبَّاسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی (1) یَقُولُ مَا ضَلَّ فِی عَلِیٍّ وَ مَا غَوَی- وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی وَ مَا کَانَ مَا قَالَ فِیهِ إِلَّا بِالْوَحْیِ الَّذِی أُوحِیَ إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی ثُمَّ أَذِنَ لَهُ فَوَفَدَ(2) إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی- ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی کَانَ بَیْنَ لَفْظِهِ وَ بَیْنَ سَمَاعِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله کَمَا بَیْنَ وَتَرِ الْقَوْسِ وَ عُودِهَا- فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی فَسُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ ذَلِکَ الْوَحْیِ فَقَالَ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّ عَلِیّاً سَیِّدُ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ أَوَّلُ خَلِیفَةٍ یَسْتَخْلِفُهُ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ فَدَخَلَ الْقَوْمُ فِی الْکَلَامِ فَقَالُوا أَ مِنَ اللَّهِ أَوْ مِنْ رَسُولِهِ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ لِرَسُولِهِ قُلْ لَهُمْ- ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی ثُمَّ رَدَّهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ- أَ فَتُمارُونَهُ عَلی ما یَری ثُمَّ قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ أُمِرْتُ فِیهِ بِغَیْرِ هَذَا أُمِرْتُ أَنْ أَنْصِبَهُ لِلنَّاسِ فَأَقُولَ لَهُمْ هَذَا وَلِیُّکُمْ مِنْ بَعْدِی وَ هُوَ بِمَنْزِلَةِ السَّفِینَةِ یَوْمَ الْغَرَقِ مَنْ دَخَلَ فِیهَا نَجَا وَ مَنْ خَرَجَ مِنْهَا غَرِقَ (3).

«13»

فس، [تفسیر القمی]: الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ (4) نَزَلَتْ فِی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الَّذِینَ ارْتَدُّوا بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ غَصَبُوا أَهْلَ بَیْتِهِ حَقَّهُمْ وَ صَدُّوا عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَلَایَةِ الْأَئِمَّةِ علیهما السلام أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ أَیْ أَبْطَلَ مَا کَانَ تَقَدَّمَ مِنْهُمْ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْجِهَادِ وَ النُّصْرَةِ(5).

«14»

فس، [تفسیر القمی] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی بِإِسْنَادِهِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَ آمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَی مُحَمَّدٍ(6) فِی عَلِیٍ

ص: 86


1- النجم: 2، و ما بعدها ذیلها.
2- وفد الی الامیر أو علیه: قدم و ورد رسولا.
3- تفسیر القمّیّ: 651.
4- سورة محمد: 1.
5- تفسیر القمّیّ: 624.
6- سورة محمد: 2، و ما بعدها ذیلها.

_ [خدا نیز] بدیهایشان را زدود و حال [و روز] شان را بهبود بخشید.} در اصل چنین نازل شده است«وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ ءَامَنُواْ بِمَا نُزِّلَ عَلیَ محَُمَّدٍ _ فی علیّ _ وَ هُوَ الحَْقُّ مِن رَّبهِِّمْ کَفَّرَ عَنهُْمْ سَیَِّئاتهِِمْ وَ أَصْلَحَ بَالهَُم ». علی بن ابراهیم نیز درباره آیه: «وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ » گوید: این آیه درباره ابوذر، سلمان، عمّار و مقداد نازل شده است، زیرا اینان پیمان نشکستند و «به آنچه بر محمّد نازل گردید ایمان آوردند» یعنی در پذیرش ولایتی که خداوند نازل فرمود و«هوالحق من ربهم» یعنی امیرالمؤمنین صلوات الله علیهِ، ثابت قدم ماندند. و«خداوند بدیهایشان را زدود و حال و روزشان را بهبود بخشید». سپس به ذکر اعمال آن­ها پرداخته گوید: «این بدان سبب است که آنان که کفر ورزیدند، از باطل پیروی کردند» و اینان کسانی هستند که پیرو دشمنان امیرالمؤمنین علیه السّلام بودند، و «کسانی که ایمان آوردند، از همان حق _ که از جانب پروردگارشان است _ پیروی کردند».

گوید: امام صادق علیه السّلام فرمود: در سوره محمّد آیه­ای درباره ما هست و آیه­ای درباره دشمن ما و دلیل بر این گفته آیه: «کَذَالِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثَالَهُمْ فَإِذَا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُواْ فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتیَّ إِذَا أَثخَْنتُمُوهُمْ فَشُدُّواْ الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنَّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِدَاءً حَتیَ تَضَعَ الحَْرْبُ أَوْزَارَهَا ذَالِکَ وَ لَوْ یَشَاءُ اللَّهُ لاَنتَصَرَ مِنهُْم »(1){این گونه خدا برای [بیداری ] مردم مثالهایشان را می زند. پس چون با کسانی که کفر ورزیده اند برخورد کنید، گردنها [یشان ] را بزنید. تا چون آنان را [در کشتار] از پای درآوردید، پس [اسیران را] استوار در بند کشید سپس یا [بر آنان ] منّت نهید [و آزادشان کنید] و یا فدیه [و عوض از ایشان بگیرید]، تا در جنگ، اسلحه بر زمین گذاشته شود. این است [دستور خدا] و اگر خدا می خواست، از ایشان انتقام می کشید}پس این شمشیری است برای مشرکان غیر عرب، زندیقان و کسانی که اهل کتاب نیستند از قبیل آتش­پرستان و ستاره­پرستان. در عبارت «فَإِذَا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُواْ فَضَرْبَ الرِّقَابِ» خطاب متوجه جماعت است و معنا متوجه رسول خدا صلی الله علیه و آله و امام پس از اوست.«وَ الَّذِینَ قُتِلُواْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ فَلَن یُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ* سَیهَْدِیهِمْ وَ یُصْلِحُ بَالهَُمْ* وَ یُدْخِلُهُمُ الجَْنَّةَ عَرَّفَهَا لهَُمْ»(2){و کسانی که در راه خدا کشته شده اند، هرگز کارهایشان را ضایع نمی کند. به زودی آنان را راه می نماید و حالشان را نیکو می گرداند. و در بهشتی که برای آنان وصف کرده، آنان را درمی آورد}یعنی آنچه به آنان وعده داده و برای آنان ذخیره کرده است «تا برخی از شما را به وسیله برخی دیگر بیازماید.»(3)

سپس امیرالمؤمنین علیه السّلام را مورد خطاب قرار داده و فرموده: «یَاأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِن تَنصُرُواْ اللَّهَ یَنصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدَامَکم »(4){ای

کسانی که ایمان آورده اید، اگر خدا را یاری کنید یاریتان می کند و گامهایتان را استوار می دارد} سپس فرمود: «وَ الَّذِینَ کَفَرُواْ فَتَعْسًا لهَُّمْ وَ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ ذَالِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُواْ مَا أَنزَلَ اللَّهُ» فی علی(ع) «فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ»،(5)

کسانی که کفر ورزیدند، نگونساری بر آنان باد و [خدا] اعمالشان را بر باد داد. *این بدان سبب است که آنان آنچه را خدا نازل کرده است خوش نداشتند، و [خدا نیز] کارهایشان را باطل کرد.}

امام باقر علیه السّلام فرمود: جبرئیل بر محمّد صلی الله علیه و آله نازل گشت و این آیه را به همین شکل با خود آورد: «ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُواْ مَا أَنزَلَ اللَّهُ _ [فی علیّ، ألّا أنّهُ کَشِطَ الإسمُ] _ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ»{این بدان سبب است که آنان آنچه را خدا نازل کرده است _ [درباره علی علیه السّلام اما نام او خط زده شد] _ پس خدا نیز کارهایشان را باطل کرد.}

ص: 87


1- . محمد/ 4 _3
2- . محمد/ 6 _4
3- . محمد/ 4
4- . محمد/ 7
5- . محمد/ 9 _8

هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ کَفَّرَ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَ أَصْلَحَ بَالَهُمْ کَذَا نَزَلَتْ.

وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ: وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ نَزَلَتْ فِی أَبِی ذَرٍّ وَ سَلْمَانَ وَ عَمَّارٍ وَ الْمِقْدَادِ لَمْ یَنْقُضُوا الْعَهْدَ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلی مُحَمَّدٍ أَیْ ثَبَتُوا عَلَی الْوَلَایَةِ الَّتِی أَنْزَلَهَا اللَّهُ- وَ هُوَ الْحَقُ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ- مِنْ رَبِّهِمْ

کَفَّرَ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ أَصْلَحَ بالَهُمْ أَیْ حَالَهُمْ ثُمَّ ذَکَرَ أَعْمَالَهُمْ فَقَالَ ذلِکَ بِأَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ وَ هُمُ الَّذِینَ اتَّبَعُوا أَعْدَاءَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام(1) وَ أَنَّ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ.

قَالَ وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: فِی سُورَةِ مُحَمَّدٍ آیَةٌ فِینَا وَ آیَةٌ فِی عَدُوِّنَا وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثالَهُمْ- فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ إِلَی قَوْلِهِ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ فَهَذَا السَّیْفُ الَّذِی هُوَ عَلَی مُشْرِکِی الْعَجَمِ (2) مِنَ الزَّنَادِقَةِ وَ مَنْ لَیْسَ مَعَهُ الْکِتَابُ مِنْ عَبَدَةِ النِّیرَانِ وَ الْکَوَاکِبِ وَ قَوْلُهُ فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ فَالْمُخَاطَبَةُ لِلْجَمَاعَةِ وَ الْمَعْنَی لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْإِمَامِ بَعْدَهُ (3)- وَ الَّذِینَ قَاتَلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَلَنْ یُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ- سَیَهْدِیهِمْ وَ یُصْلِحُ بالَهُمْ وَ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَها لَهُمْ أَیْ وَعَدَهَا إِیَّاهُمْ وَ ادَّخَرَهَا لَهُمْ (4)- لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ أَیْ یَخْتَبِرَ ثُمَّ خَاطَبَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فِی عَلِیٍّ- فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ.

حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْکَرِیمِ بْنُ عَبْدِ الرَّحِیمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِهَذِهِ الْآیَةِ هَکَذَا- ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی عَلِیٍّ إِلَّا أَنَّهُ کُشِطَ الِاسْمُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ

ص: 87


1- فی المصدر: اعداء آل محمّد و أمیر المؤمنین علیهما السلام.
2- فی المصدر: لموالی علی علی مشرکی العجم.
3- فی المصدر: من بعده.
4- فی المصدر: و أذخرها لهم.

علی بن ابراهیم درباره آیه: «أَ فَلَمْ یَسِیرُواْ فیِ الْأَرْضِ فَیَنظُرُواْ کَیْفَ کاَنَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِم »(1){مگر

در زمین نگشته اند، تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنها بودند به کجا انجامیده است؟} گوید: یعنی مگر در سرگذشت اُمّت­های گذشته ننگریسته­اند؟ و دنباله آیه: «دَمَّرَ اللَّهُ عَلَیهِْمْ » {خدا زیر و زبرشان کرد.} یعنی آنان را هلاک کرده و عذاب نمود. سپس فرمود: «وَ لِلْکَافِرِینَ»{برای کافران} یعنی کسانی که کفر ورزیدند و آنچه را که خداوند درباره علی علیه السّلام نازل فرمود، خوش نداشتند «أَمْثَالُها»{نظایر همین کیفرها در پیش است.} یعنی سرنوشت اینان در مواجه شدن با هلاک و عذاب، نظیر سرنوشت اُمّت­های گذشته است. سپس به ذکر مؤمنانی پرداخته که بر امامت امیرالمؤمنین علیه السّلام ثابت قدمند و گوید: «ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلیَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ أَنَّ الْکَافِرِینَ لَا مَوْلیَ لهَُم»(2){چرا که خدا سرپرست کسانی است که ایمان آورده اند، ولی کافران را سرپرست [و یاری ] نیست.} سپس از مؤمنان یاد کرده گوید: «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ _ یعنی بولایۀ علی علیه السلام _ جَنَّاتٍ تجَْرِی مِن تحَْتهَِا الْأَنهَْارُ وَ الَّذِینَ کَفَرُواْ _ اعدائه _ یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکلُُونَ کَمَا تَأْکلُ ُ الْأَنْعَامُ _ یعنی أکلاً کثیراً _ وَ النَّارُ مَثْوًی لهَُّمْ» (3){خدا

کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، _ یعنی با پذیرفتن علی علیه السّلام _ در باغهایی که از زیرِ [درختانِ ] آنها نهرها روان است درمی آورد، و [حال آنکه ] کسانی که کافر شده اند _ دشمنان او _ [در ظاهر] بهره می برند و همان گونه که چارپایان می خورند، می­خورند _ یعنی بسیار می­خورند _ و [لی ] جایگاه آنها آتش است.} گوید: معنی آیه: «وَ کَأَیِّن مِّن قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِّن قَرْیَتِکَ الَّتیِ أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْنَاهُمْ فَلَا نَاصِرَ لهَُمْ»،(4){و بسا شهرها که نیرومندتر از آن شهری بود که تو را [از خود] بیرون راند، که ما هلاکشان کردیم و برای آنها یار [و یاوری ] نبود} این است که: کسانی را که از اُمّت­های پیشین هلاک کردیم از مردمان شهر شما یعنی مکه، که تو رابیرون کردند، و هیچ یاوری به داد آن­ها نرسید. «أَ فَمَن کاَنَ عَلیَ بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ _ یعنی امیرالمؤمنین علیه السّلام _ کَمَن زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ _ یعنی الذین غصبوه _ وَ اتَّبَعُواْ أَهْوَاءَهُم»(5){آیا کسی که بر حجّتی از جانب پروردگار خویش است _ منظور امیرالمؤمنین علیه السّلام است _ چون کسی است که بدی کردارش برای او زیبا جلوه داده شده _ منظور کسانی است که حق او را غضب کردند _ و هوس­های خود را پیروی کرده اند؟} سپس برای اولیا و دشمنانش مَثَلی زده و به أولیای خود فرموده: «مَّثَلُ الجَْنَّةِ الَّتیِ وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیهَا أَنهَْارٌ مِّن مَّاءٍ غَیرِْ ءَاسِنٍ وَ أَنهَْارٌ مِّن لَّبنَ ٍ لَّمْ یَتَغَیرَّْ طَعْمُهُ وَ أَنهَْارٌ مِّنْ خَمْرٍ لَّذَّةٍ لِّلشَّارِبِینَ _ أی خمرۀ، إذا تناولها ولی الله و حد رائحۀ المسک فیها _ وَ أَنهَْارٌ مِّنْ عَسَلٍ مُّصَفًّی وَ لهَُمْ فِیهَا مِن کلُ ِّ الثَّمَرَاتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِّن رَّبهِِّمْ» ثمّ ضرب لأعدائه مثلاً فقال: «کَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فیِ النَّارِ وَ سُقُواْ مَاءً حَمِیمًا فَقَطَّعَ أَمْعَاءَهُم»، (6)

{مَثَلِ بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده [چون باغی است که ] در آن نهرهایی است از آبی که [رنگ و بو و طعمش ] برنگشته و جویهایی از شیری که مزه اش دگرگون نشود و رودهایی از باده ای که برای نوشندگان لذّتی است _ یعنی شرابی است که اگر ولیِّ خدا آن را بنوشد، بوی آن را بوی مشک خواهد یافت _ و جویبارهایی از انگبینِ ناب. و در آنجا از هر گونه میوه برای آنان [فراهم ] است و [از همه بالاتر] آمرزش پروردگار آنهاست.} سپس برای دشمنانش مَثَلی زده و فرموده:{[آیا چنین کسی در چنین باغی دل انگیز] مانند کسی است که جاودانه در آتش است و آبی جوشان به خوردشان داده می شود [تا] روده هایشان را از هم فروپاشد؟} گوید: منظور این است که: کسی که در این بهشتی است که وصف آن رفت، همانند کسی نیست که در آتش است؛ آن سان که دشمن خدا، چون ولیّ او نیست .

توضیح

«وَ الَّذِینَ قاتِلُواْ » أکثر قُرّاء آن را به همین شکل خوانده­اند اما حفص و گروهی دیگر «قتلوا » خوانده­اند.«عَرَّفها لَهُم» گفته شده یعنی آن را برای ایشان پاکیزه و طاهر گردانید یا اینکه، آن را برای ایشان توضیح داد به گونه­ای که هرکدام جایگاه خود را بداند آن­گونه به آن راه یابد

ص: 88


1- . محمد / 10
2- . محمد/11
3- . محمد/ 12
4- . محمد / 13
5- . محمد/ 14
6- . محمد/ 15

قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ: فِی قَوْلِهِ أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ أَیْ أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی أَخْبَارِ الْأُمَمِ الْمَاضِیَةِ وَ قَوْلِهِ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ أَیْ أَهْلَکَهُمْ وَ عَذَّبَهُمْ ثُمَّ قَالَ وَ لِلْکافِرِینَ یَعْنِی الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَرِهُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی عَلِیٍّ- أَمْثالُها أَیْ لَهُمْ مِثْلُ مَا کَانَ لِلْأُمَمِ الْمَاضِیَةِ مِنَ الْعَذَابِ وَ الْهَلَاکِ ثُمَّ ذَکَرَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ ثَبَتُوا عَلَی إِمَامَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَقَالَ- ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْکافِرِینَ لا مَوْلی لَهُمْ ثُمَّ ذَکَرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ- إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ یَعْنِی بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَعْدَاؤُهُ یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ یَعْنِی أَکْلًا کَثِیراً- وَ النَّارُ مَثْویً لَهُمْ قَالَ وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتِی أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ قَالَ إِنَّ الَّذِینَ أَهْلَکْنَاهُمْ مِنَ الْأُمَمِ السَّالِفَةِ کَانُوا أَشَدَّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ یَعْنِی أَهْلَ مَکَّةَ الَّذِینَ أَخْرَجُوکَ مِنْهَا فَلَمْ یَکُنْ لَهُمْ نَاصِرٌ- أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ یَعْنِی الَّذِینَ غَصَبُوهُ- وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ ثُمَّ ضَرَبَ لِأَوْلِیَائِهِ وَ أَعْدَائِهِ مَثَلًا فَقَالَ لِأَوْلِیَائِهِ مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ إِلَی قَوْلِهِ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ أَیْ خَمْرَةٍ(1) إِذَا تَنَاوَلَهَا وَلِیُّ

اللَّهِ وَجَدَ رَائِحَةَ الْمِسْکِ فِیهَا وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی وَ لَهُمْ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ ثُمَّ ضَرَبَ لِأَعْدَائِهِ مَثَلًا فَقَالَ- کَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِی النَّارِ وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ قَالَ لَیْسَ مَنْ هُوَ فِی هَذِهِ الْجَنَّةِ الْمَوْصُوفَةِ کَمَنْ هُوَ فِی هَذِهِ النَّارِ کَمَا أَنَّ لَیْسَ عَدُوُّ اللَّهِ کَوَلِیِّهِ (2).

بیان

(3) وَ الَّذِینَ قَاتَلُوا کذا قرأ أکثر القراء و قرأ حفص و جماعة قُتِلُوا عَرَّفَها لَهُمْ قیل أی طیبها لهم أو بینها لهم (4) بحیث یعلم کل واحد منزله و

ص: 88


1- فی المصدر: الی قوله: « مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ» و معنی الخمر أی خمرة اه.
2- تفسیر القمّیّ: 625- 627.
3- هذا البیان یوجد فی( ک) و هامش( د) فقط.
4- فی( د): أو تلاها لهم.

که گویی از بدو خلقت ساکن آن بوده است، یا اینکه آن را برای ایشان مرزبندی کرد به گونه­ای که هرکدام باغی ویژه داشته باشد.«فَتَعْسًا لهَُّمْ» یعنی نگونساری و انحطاط بر آنان باد. اینکه گفته: «ألّا أنّهُ کَشِطَ الإسمُ» یعنی اینکه آن نام حذف شد و محو گردید. در قاموس آمده است: الکشط: روپوشی را از روی چیزی برداشتن،(1) و«انکشط الرّوع: وحشت و دلهره زایل شد. «یعنی بولایۀ علی علیه السلام» یعنی به ولایت او إیمان آوردند. «یعنی أکلاً کثیراً»: گفته شده به معنای غافل بودن از فرجام کار است.«غَیرِْ ءَاسِنٍ»: طعم و بوی آن متغیّر است.«کَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فیها» : احتمالاً به معنای: آیا مَثَل اهل بهشت همانند کسی است که جاودان است؟ یا، آیا مَثَل بهشت به ما مَثَل پاداش کسی می­ماند که جاودان است؟

روایت15.

تفسیر علی بن ابراهیم: «أَ فَرَءَیْتَ مَنِ اتخََّذَ إِلَاهَهُ هَوَئهُ ...»{پس آیا دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده} گوید: این آیه درباره قریش نازل شده است که هرگاه به چیزی علاقه­مند می­شدند، آن را پرستش می­کردند «وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلیَ عِلْمٍ» یعنی، خداوند آنان را به جهت آگاه بودن از رفتاری که درباره امیرالمؤمنین علیه السّلام پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله داشته­اند و ناشی از پیروی از هوای نفس و خود­سریشان بوده که با رفتار خود خلافت و امامت را از امیرالمؤمنین علیه السّلام به دیگری منتقل کردند و حال آنکه دوبار از ایشان درباره خلافت آن حضرت از ایشان پیمان گرفته شده بود، شکنجه می­کند؛ و گفته وی که آیه: «وَاتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَئهُ» درباره قریش نازل گشته، و پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز درباره آن دسته از صحابه وی که حق امیرالمؤمنین علیه السّلام را غصب کرده و با پیروی از هوای نفس پیشوای دیگری برای خود برگزیدند، جاری است و دلیل بر این گفته، آیه: «وَ مَن یَقُلْ مِنهُْمْ إِنیّ ِ إِلهٌ مِّن دُونِهِ »(2)

هر کس از آنان بگوید: «من [نیز] جز او خدایی هستم} است. گوید: منظور کسی است که گمان کرد پیشوای مردم است اما پیشوا نبود.(3)

روایت16.

تفسیر علی بن ابراهیم: منظور از آیه 15 سوره جن: «وَ أَمَّا الْقَاسِطُونَ فَکاَنُواْ لِجَهَنَّمَ حَطَبًا* وَ أن لو اسْتَقَامُواْ عَلیَ الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنَاهُم مَّاءً غَدَقًا* لِّنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ مَن یُعْرِضْ عَن ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذَابًا صَعَدًا* وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُواْ مَعَ اللَّهِ أَحَدًا* وَ أَنَّهُ لمََّا قَامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ کاَدُواْ یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَدًا* قُلْ إِنَّمَا أَدْعُواْ رَبیّ ِ وَ لَا أُشْرِکُ بِهِ أَحَدًا* قُلْ إِنیّ ِ لَا أَمْلِکُ لَکمُ ْ ضَرًّا وَ لَا رَشَدًا* قُلْ إِنیّ ِ لَن یجُِیرَنیِ مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِن دُونِهِ مُلْتَحَدًا* إِلَّا بَلَاغًا مِّنَ اللَّهِ وَ رِسَالَاتِهِ وَ مَن یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا»،(4){ولی منحرفان، هیزم جهنّم خواهند بود. و اگر [مردم ] در راه درست، پایداری ورزند، قطعاً آب گوارایی بدیشان نوشانیم. تا در این باره آنان را بیازماییم، و هر کس از یاد پروردگار خود دل بگرداند، وی را در قید عذابی [روز] افزون درآورد. و مساجد ویژه خداست، پس هیچ کس را با خدا مخوانید. و همین که «بنده خدا» برخاست تا او را بخواند، چیزی نمانده بود که بر سر وی فرو افتند. بگو: «من تنها پروردگار خود را می خوانم و کسی را با او شریک نمی گردانم.» بگو: «من برای شما اختیار زیان و هدایتی را ندارم.» بگو: «هرگز کسی مرا در برابر خدا پناه نمی دهد و هرگز پناهگاهی غیر از او نمی یابم. [وظیفه من ] تنها ابلاغی از خدا و [رساندن ] پیامهای اوست.» و هر کس خدا و پیامبرش را نافرمانی کند قطعاً آتش دوزخ برای اوست و جاودانه در آن خواهند ماند.} معاویه و یاران او لعنت خدا بر ایشان باد، است. و «الطریقه» در «وَ ان لو اسْتَقَامُواْ عَلیَ الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنَاهُم مَّاءً غَدَقًا» ولایت علی علیه السّلام است. «لِّنَفْتِنَهُمْ فِیهِ»: قتل حسین علیه السّلام است.«وَ مَن یُعْرِضْ عَن ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذَابًا صَعَدًا* وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُواْ مَعَ اللَّهِ أَحَدًا» بدین معنی است که امام از آل محمد صلی الله علیه و آله است، پس از غیر آن­ها امام بر نگزینید.

ص: 89


1- . القاموس ج. 2 : 382
2- . انبیاء / 29
3- . تفسیر قمی: 619
4- . جن/ 23 _15

یهتدی إلیه کأنه کان ساکنه مذ خلق أو حددها لهم بحیث یکون لکل منهم جنة مفروزة(1) فَتَعْساً لَهُمْ أی عثورا و انحطاطا قوله إلا أنه کشط الاسم أی أزیل و أذهب فی القاموس الکشط رفعک شیئا عن شی ء قد غشاه (2) و انکشط الروع ذهب یعنی بولایة علی علیه السّلام أی آمنوا بها یعنی أکلا کثیرا و قیل غافلین عن العاقبة غَیْرِ آسِنٍ أی متغیر طعمه و ریحه کَمَنْ هُوَ خالِدٌ فیها تقدیر الکلام (3) أ مثل أهل الجنة کمثل من هو خالد أو أ مثل الجنة کمثل جزاء من هو خالد.

«15»

فس، [تفسیر القمی]: أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ (4) قَالَ نَزَلَتْ فِی قُرَیْشٍ کُلَّمَا هَوُوا شَیْئاً عَبَدُوهُ- وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ أَیْ عَذَّبَهُ عَلَی عِلْمٍ مِنْهُ فِیمَا ارْتَکَبُوا مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ جَرَی ذَلِکَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِمَّا فَعَلُوهُ بَعْدَهُ بِأَهْوَائِهِمْ وَ آرَائِهِمْ وَ أَزَالُوا الْخِلَافَةَ وَ الْإِمَامَةَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام بَعْدَ أَخْذِ الْمِیثَاقِ عَلَیْهِمْ مَرَّتَیْنِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ قَوْلُهُ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ نَزَلَتْ فِی قُرَیْشٍ وَ جَرَتْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَصْحَابِهِ الَّذِینَ غَصَبُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ اتَّخَذُوا إِمَاماً بِأَهْوَائِهِمْ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ مَنْ یَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّی إِلهٌ مِنْ دُونِهِ (5) قَالَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ إِمَامٌ وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ (6).

«16»

فس، [تفسیر القمی]: قَوْلُهُ وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَکانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً(7)- مُعَاوِیَةُ وَ أَصْحَابُهُ عَلَیْهِمْ لَعَائِنُ اللَّهِ- وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً الطَّرِیقَةُ الْوَلَایَةُ لِعَلِیٍّ علیه السلام لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ قَتْلَ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ مَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذاباً صَعَداً- وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً إِنَّ الْإِمَامَ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السّلام فَلَا تَتَّخِذُوا مِنْ غَیْرِهِمْ إِمَاماً(8)

ص: 89


1- أفرز فلانا بشی ء: أفرده و خصه به و لم یشرک معه فیه أحدا.
2- ج 2، 382.
3- فی( د) و( ک) قیل: تقدیر الکلام فیها.
4- الجاثیة: 23، و ما بعدها ذیلها.
5- الأنبیاء: 22.
6- تفسیر القمّیّ: 619.
7- الجن: 15، و ما بعدها ذیلها.
8- فی المصدر: ولیا.

«وَ أَنَّهُ لمََّا قَامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ» یعنی محمد صلی الله علیه و آله است که آنها را به قبول ولایت فرا می­خواند. «کاَدُواْ » منظور قریش است «أن یَکُونُوا عَلَیْهِ لِبَدًا» علیهِ او به یکدیگر کمک می­کنند. گوید: «قُلْ إِنَّمَا أَدْعُواْ رَبیّ ِ » یعنی، بگو: این فرمان خداست که من «برای شما اختیار زیان و هدایتی ندارم» اگر از ولایت او روی برگردانید «قُلْ إِنیّ ِ لَن یجُِیرَنیِ مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ» اگر آنچه را بدان دستور یافته­اید، کتمان کنید «وَ لَنْ أَجِدَ مِن دُونِهِ مُلْتَحَدًا» یعنی پناه جز او نمی­یابم «إِلَّا بَلَاغًا مِّنَ اللَّهِ» آنچه را که خداوند در مورد ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام به من ابلاغ فرموده، به شما ابلاغ می­کنم «وَ مَن یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ » در ولایت علی علیه السّلام «فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَلِدِینَ فِیهَا أَبَدًا».

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی، تو تقسیم کننده آتش هستی. خواهی گفت: این برای من و این برای تو؛ گفتند: ای محمّد، اینکه ما را بدان درباره علی و آتش وعده می­دهی، کی اتفّاق خواهد افتاد؟ پس خداوند آیه: «حَتیَّ إِذَا رَأَوْاْ مَا یُوعَدُونَ» یعنی مرگ و قیامت «فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ نَاصِرًا وَ أَقَلُّ عَدَدًا»(1){[باش ] تا آنچه را وعده داده می شوند ببینند، آن گاه دریابند که یاورِ چه کسی ضعیف تر و کدام یک شماره اش کمتر است.} یعنی فلانی و فلانی و فلانی و معاویه و عمرو بن­عاص و کینه­توزان از قریش کسانی­اند که یاورشان ضعیف­تر و شمارشان کمتر است. گفتند: ای محمد! این کی خواهد بود؟ خداوند به محمد صلی الله علیه و آله فرمود: «قُلْ إِنْ أَدْرِی أَقَرِیبٌ مَّا تُوعَدُونَ أَمْ یجَْعَلُ لَهُ رَبیّ ِ أَمَدًا»،(2){بگو: «نمی دانم آنچه را که وعده داده شده اید نزدیک است یا پروردگارم برای آن زمانی نهاده است؟»} گفت: «امداً» به معنای «أَجَلاً» است. «عَالِمُ الْغَیْبِ فَلَا یُظْهِرُ عَلیَ غَیْبِهِ أَحَدًا*إِلَّا مَنِ ارْتَضیَ مِن رَّسُولٍ»(3){دانای نهان است، و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند، جز پیامبری را که از او خشنود باشد.} یعنی علیّ مرتضی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و او از وی است؛ خداوند می­فرماید: «فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِن بَینْ ِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا»،(4){که

[در این صورت ] برای او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانی بر خواهد گماشت.}گوید: در قلبش علم و در پشت سرش نگهبانان است، او را آموزش می­دهد و علم را به درون او می­افکند و خداوند او را به طریق الهام تعلیم می­دهد؛ و «رصد» تعلیمی است که از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله می­بیند تا «لِّیَعْلَمَ أَن قَدْ أَبْلَغُواْ رِسَالَاتِ رَبهِِّمْ وَ أَحَاطَ بِمَا لَدَیهِْمْ وَ أَحْصیَ کلُ َّ شیَ ْءٍ عَدَدَا»،(5){تا

معلوم بدارد که پیامهای پروردگار خود را رسانیده اند و [خدا] بدانچه نزد ایشان است احاطه دارد و هر چیزی را به عدد شماره کرده است.} یعنی هرچه بوده و هست، از روزی که خدا آدم را آفرید تا قیام قیامت، آن را می­داند؛ چه فتنه باشد، چه فرو رفتن در زمین یا پرتاب شدن یا اُمّت­هایی که از پیش هلاک گشته و یا در آینده هلاک خواهند شد، و چه تعداد پیشوای ظالم و عادل آمده و خواهد آمد، همه را با نام و نسب می­شناسد و می­داند که به مرگ طبیعی می­میرند یا کشته می­شوند، و چه بسا امامانی که تنها گذاشته شده و این تنهایی آنها را زیانی نمی­رساند و چه بسا امامانی یاری داده شدند بی­آنکه این یاری رساندن یاوران سودی برای آنها داشته باشد.

امام باقر علیه السّلام در مفهوم آیه: «وَ مَن یُعْرِضْ عَن ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذَابًا صَعَدًا»،(6)

هر که از ذکر و یاد (عبادت و بندگی) پروردگارش روی بگرداند، خدای تعالی او را در عذاب و شکنجه سخت درآورد.} فرمود:

ص: 90


1- . جن/ 24
2- . جن/ 25
3- . جن/ 27 _26
4- . جن/ 27
5- . جن/ 28
6- . جن/ 17

وَ أَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ یَعْنِی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله یَدْعُوهُمْ إِلَی الْوَلَایَةِ-(1) کادُوا قُرَیْشٌ یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً یَتَعَاوَوْنَ عَلَیْهِ قَالَ قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّی قُلْ إِنَّمَا أَمَرَ رَبِّی فَ لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لا رَشَداً إِنْ تَوَلَّیْتُمْ عَنْ وَلَایَتِهِ- قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ إِنْ کَتَمْتُ مَا أُمِرْتُ بِهِ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً یَعْنِی مَأْوًی- إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ أُبَلِّغُکُمْ مَا أَمَرَنِیَ اللَّهُ بِهِ مِنْ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فِی وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَنْتَ قَسِیمُ النَّارِ تَقُولُ هَذَا لِی وَ هَذَا لَکِ قَالُوا فَمَتَی یَکُونُ مَا تَعِدُنَا یَا مُحَمَّدُ مِنْ أَمْرِ عَلِیٍّ وَ النَّارِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ یَعْنِی الْمَوْتَ وَ الْقِیَامَةَ- فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً یُعْنَی فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ مُعَاوِیَةُ وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ أَصْحَابُ الضَّغَائِنِ مِنْ قُرَیْشٍ مَنْ أَضْعَفُ نَاصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً قَالُوا فَمَتَی یَکُونُ هَذَا یَا مُحَمَّدُ قَالَ اللَّهُ لِمُحَمَّدٍصلی الله علیه و آلهقُلْ إِنْ أَدْرِی أَ قَرِیبٌ ما تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَداً قَالَ أَجَلًا عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً- إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ یُعْنَی عَلِیٌّ الْمُرْتَضَی مِنَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مِنْهُ قَالَ اللَّهُ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً قَالَ فِی قَلْبِهِ الْعِلْمُ وَ مِنْ خَلْفِهِ الرَّصَدُ یُعَلِّمُهُ وَ یَزُقُّهُ الْعِلْمَ زَقّاً وَ یُعَلِّمُهُ اللَّهُ إِلْهَاماً وَ الرَّصَدُ التَّعْلِیمُ مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِیَعْلَمَ النَّبِیُّ أَنْ قَدْ أَبْلَغَ رِسَالاتِ رَبِّهِ وَ أَحَاطَ عَلِیٌّ بِمَا لَدَی الرَّسُولِ مِنَ الْعِلْمِ- وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ مُنْذُ یَوْمَ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ مِنْ فِتْنَةٍ أَوْ زَلْزَلَةٍ أَوْ خَسْفٍ أَوْ قَذْفٍ أَوْ أُمَّةٍ هَلَکَتْ فِیمَا مَضَی أَوْ تَهْلِکُ فِیمَا بَقِیَ وَ کَمْ مِنْ إِمَامٍ جَائِرٍ أَوْ عَادِلٍ یَعْرِفُهُ بِاسْمِهِ وَ نَسَبِهِ وَ مَنْ یَمُوتُ مَوْتاً أَوْ یُقْتَلُ قَتْلًا وَ کَمْ مِنْ إِمَامٍ مَخْذُولٍ لَا یَضُرُّهُ خِذْلَانُ مَنْ خَذَلَهُ وَ کَمْ مِنْ إِمَامٍ مَنْصُورٍ لَا یَنْفَعُهُ نُصْرَةُ مَنَ نَصَرَهُ.

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ (2) وَ مَنْ یُعْرِضْ إِلَی آخِرِهِ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْمَدَائِنِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی هَارُونُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَلِیِ

ص: 90


1- فی المصدر: إلی ولایة أمیر المؤمنین.
2- کذا فی نسخ الکتاب و فی المصدر: و عنه فی قوله.

ابن عباس روایت کرده است که «ذِکْرِ رَبِّهِ» در «وَ مَن یُعْرِضْ عَن ذِکْرِ رَبِّهِ» ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(1)

توضیح

الغدق: بسیار، آب فراوان، و همان­طور که امام صادق علیه السّلام فرموده و بیان شد، کنایه از فراخی معیشت یا کثرت علم و دانش و حکمت است. قوله تعالی: «صعداً» به معنای مشقّتی است که فراتر از تحمّل شکنجه شونده بوده و وی را مغلوب کند؛ پیش از این در کتاب«الامامۀ»، تأویل«المساجد» بیان گردید. یعنی «محمّد» گویا آن را حمل بر حذف و ایصال نموده، یعنی آن­گونه که در مجمع البیان آمده،(2)

به سوی وی دعوت می­کرد و از وی می­خواست کلمه «لا إله إلّا الله» را بر زبان جاری کند و به سوی وی دعوت می­فرمود و قرآن تلاوت می­کرد. در قاموس: «تعاووا علیهِ»: اجتماع کردند(3)

و قاضی بیضاوی گوید: «کادوا»: نزدیک بود اجنّه بر سر او «لبداً» یعنی انباشته شوند از شدت ازدحام آن­ها بر سر ایشان به خاطر تعجبی که در عبادت او و تلاوت قرآنش دیده بودند. یا، نزدیک بود انس و جن برای باطل کردن کار او، دست به دست هم دهند. و «لُبَد» جمع «لُبدَۀ» و به معنای انباشته شدن روی هم است.(4)[قول او: «قل إنّما أمر ربّی» توضیحی برای حاصل معناست یعنی، از آنجا که دعوت من به سوی خدا و به فرمان او بوده و شریکی برای وی قائل نشده­ام و هرگز وی را نافرمانی نکرده­ام و کار خود و شما را به او واگذار کرده­ام، و می­دانم مرا بر شما پیروز می­گرداند. قاضی بیضاوی در معنای«ملتحداً» گوید: به معنای «منحرفاً» یا «پناه آورنده» است. «إن أدری»: نمی­دانم.«أمداً»: مهلت و زمانی که به طول بینجامید. فلایُظهر:آگاه نمی­کند من رسول: توضیح برای«مَن» است] گوید: «فإنّه یسلک من بین یدیه»: یعنی از مقابل مرتضی. «من خلفه رصداً»: نگهبانانی از فرشتگان که او را در مقابل ربوده شدن توسط شیاطین و افسون­های آنان محافظت کنند.«لیعلم أن قد أبلغوا»: تا پیامبری که به وی وحی شده بداند که جبرئیل و فرشتگانی که با وحی نازل شده­اند، پیام خود را ابلاغ کرده­اند؛ یا: تا خدا بداند که انبیا رسالت را ابلاغ کردند، بدین معنا که: «علم» او که موجود هست به «رسالت ربِّهم» تعلّق پیدا کند «همان طور که این رسالت­ها از تغییر و تحریف مصون هستند». «احاط بما لدیهم»: یعنی به آنچه از علم نزد پیامبران است احاطه دارد. «أحصی کل شیءٍ عدداً»: یعنی حتی شمار قطره­های باران و دانه­های شن را می­داند. پایان(5)

مؤلف: حسب تأویل آن حضرت صلی الله علیه و آله «من رسول» صله برای «ارتضاء» یا حال از موصول است.] و ظاهراً در قرائت آنها (ائمه) علیهم السلام این گونه آمده: «لیعلم أن قد أبلغ رسالات ربّه» یعنی«علی علیه السّلام» و احتمال دارد بخش آخر تفسیر آیه باشد،

ص: 91


1- . تفسیر قمی: 700 _699
2- . ج10 : 372
3- . ج 4: 368
4- . تفسیر بیضاوی 2: 241
5- . تفسیر بیضاوی 2: 241

بْنِ غُرَابٍ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ: وَ مَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ قَالَ ذِکْرُ رَبِّهِ وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (1).

بیان

الغدق الکثیر و الماء الکثیر کنایة عن سعة المعاش أو وفور العلم و الحکمة کما مر عن الصادق علیه السّلام قوله تعالی صَعَداً أی شاقا یعلو المعذب و یغلبه و قد مضی تأویل المساجد فی کتاب الإمامة یعنی محمد کأنه حمله علی الحذف و الإیصال أی یدعو إلیه کما قال فی مجمع البیان (2) یدعوه بقول لا إله إلا الله و یدعو إلیه و یقرأ القرآن و فی القاموس تعاووا علیه اجتمعوا(3) و قال البیضاوی فی قوله کادُوا کاد الجن یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً أی متراکمین من ازدحامهم علیه تعجبا مما رأوا من عبادته و سمعوا من قراءته أو کاد الإنس و الجن یکونون علیه مجتمعین لإبطال أمره و هو جمع لبدة و هی ما تلبد بعضه علی بعض (4) قوله قل إنما أمر ربی بیان لحاصل المعنی أی لما کان دعوتی إلی الله و بأمره و لم أشرک به أحدا و لم أخالفه فیما أمرنی به فوضت أمری و أمرکم إلیه و أعلم أنه ینصرنی علیکم و قال البیضاوی فی قوله مُلْتَحَداً منحرفا أو ملتجأ إِنْ أَدْرِی ما أدری أمدا غایة تطول مدتها فلا یظهر فلا یطلع من رسول بیان لمن قال فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ أی من بین یدی المرتضی وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً حرسا من الملائکة یحرسونه من اختطاف (5) الشیاطین و تخالیطهم لیعلم أن قد أبلغوا أی لیعلم النبی الموحی إلیه أن قد أبلغ جبرئیل و الملائکة النازلون بالوحی أو لیعلم الله أن قد أبلغ الأنبیاء بمعنی لیتعلق العلم به موجودا رسالات ربهم کما هی محروسة من التغییر و أحاط بما لدیهم بما عند الرسل وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً حتی القطر و الرمل انتهی (6).

أقول: علی تأویله علیه السلام مِنْ رَسُولٍ صلة للارتضاء أو حال من الموصول

ص: 91


1- تفسیر القمّیّ: 699- 700.
2- ج 10: 372.
3- ج 4: 368.
4- تفسیر البیضاوی 2: 241.
5- اختطف الشی ء: اجتذبه و انتزعه.
6- تفسیر البیضاوی 2: 241.

بدین معنا که این آیه درباره وی نازل شده است، و صیغه جمع برای تفخیم یا پیوستن ائمّه علیهم السلام به آن حضرت باشد. قول او: «إلی آخره»: یعنی تا پایان آنچه به زودی درباره روایت ابن عباس می­آید.

روایت17.

الخصال: عبدالرحمن بن ابی لیلی گفت: هشتاد آیه خالص در کتاب خدای عزّوجل در شأن علی علیه السّلام نازل شده است و هیچ کس در برخورداری از این فضیلت با وی شریک نیست.(1)

توضیح

«صفواً»: خالص

روایت18.

الخصال: مجاهد گوید: هفتاد آیه درباره علی علیه السلام نازل گشته است که احدی در این فضیلت با وی شریک نبوده است.(2)

روایت19.

تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا لِیُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَاءُوکَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا» .«فَلَا وَ رَبِّکَ لَا یُؤْمِنُونَ حَتیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لَا یجَِدُواْ فیِ أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا»،(3){ما

هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر آنکه به توفیق الهی از او اطاعت کنند. و اگر آنان وقتی به خود ستم کرده بودند، پیش تو می آمدند و از خدا آمرزش می خواستند و پیامبر [نیز] برای آنان طلب آمرزش می کرد، قطعاً خدا را توبه پذیرِ مهربان می یافتند. ولی چنین نیست، به پروردگارت قَسَم که ایمان نمی آورند، مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند سپس از حکمی که کرده ای در دلهایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند، و کاملًا سرِ تسلیم فرود آورند.} مرا پدرم از ابن ابی عمیر از ابن اُذینه از زرارۀ از امام باقر علیه السّلام روایت کرد که آن حضرت این آیات را بدین صورت قرائت فرمود آیه: «وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَاءُوکَ _ یا علی _ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا» به همین شکل نازل شده است. سپس درباره آیه بعد فرمود: «فَلَا وَ رَبِّکَ لَا یُؤْمِنُونَ حَتیَ یُحَکِّمُوکَ _ یا علی _ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ» یعنی درباره آنچه با هم پیمان بستند و توافق کردند که با توبه مخالفت برخاسته و حقّ تو را غصب کردند «ثُمَّ لَا یجَِدُواْ فیِ أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ علیهِم» یا مُحَمَّد عَلَی لِسانِک َ مِن وِلاِیَتِهِ «وَ یُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا» لِعِلیِّ علیه السّلام.(4)

روایت20.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام جواد علیه السّلام درباره آیه: «یَاأیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ»(5){ای

کسانی که ایمان آورده اید، به قراردادها [ی خود] وفا کنید.} فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص: 92


1- . الخصال 2: 144
2- . الخصال 2: 138
3- . نساء/ 65 _ 64
4- . تفسیر قمی: 131 _ 130
5- . مائده/1

و الظاهر أنه کان فی قراءتهم علیهم السّلام لیعلم أن قد أبلغ رسالات ربه أی علی علیه السّلام و یحتمل أن یکون تفسیرا للآیة بأنها نزلت فیه علیه السّلام و صیغة الجمع للتفخیم أو لانضمام الأئمة علیهم السّلام معه قوله إلی آخره أی إلی آخر ما سیأتی فی روایة ابن عباس.

«17»

ل، [الخصال] الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَلَمَةَ عَنْ زَیْدِ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام ثَمَانُونَ آیَةً صَفْواً فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا شَرِکَهُ فِیهَا أَحَدٌ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ(1).

بیان

صفوا أی خالصا.

«18»

ل، [الخصال] الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِّ عَنِ الْمُغِیرَةِ بْنِ مُحَمَّدٍ(2) عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ بَلِیدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ لَیْثٍ عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام سَبْعُونَ آیَةً مَا شَرِکَهُ فِی فَضْلِهَا أَحَدٌ(3).

«19»

فس، [تفسیر القمی]: وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ (4).

فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ یَا عَلِیُّ- فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً هَکَذَا نَزَلَتْ ثُمَّ قَالَ فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ یَا عَلِیُّ- فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ یَعْنِی فِیمَا تَعَاهَدُوا وَ تَعَاقَدُوا عَلَیْهِ بَیْنَهُمْ مِنْ خِلَافِکَ وَ غَصْبِکَ- ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ عَلَیْهِمْ یَا مُحَمَّدُ عَلَی لِسَانِکَ مِنْ وَلَایَتِهِ- وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً لِعَلِیٍّ علیه السلام (5).

«20»

فس، [تفسیر القمی] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ ابْنِ عُمَرَ(6) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ(7) قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَقَدَ عَلَیْهِمْ

ص: 92


1- الخصال 2: 144.
2- فی المصدر: عن الجلودی عن أبی حامد الطالقانی اه.
3- الخصال 2: 138.
4- النساء: 64، و ما بعدها ذیلها.
5- تفسیر القمّیّ: 130 و 131.
6- کذا فی نسخ الکتاب، و فی المصدر: ابن أبی عمیر.
7- المائدة: 1.

در ده موضع از ایشان برای خلافت علی علیه السّلام پیمان گرفت و سپس خداوند این آیه را نازل کرد: «یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ»، عقود و پیمان­هایی را که برای امیرالمؤمنین علیه السّلام با شما بستم.(1)

روایت21.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام فرمود: آیه: «لکِنِ اللَّهُ یَشهَْدُ بِمَا أَنزَلَ إِلَیْکَ _ فی علی _ أَنزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَ الْمَلَئکَةُ یَشهَْدُونَ وَ کَفَی بِاللَّهِ شهَِیدًا»(2){لیکن

خدا به [حقانیّت ] آنچه بر تو نازل کرده است گواهی می دهد _ درباره علی _ [او] آن را به علم خویش نازل کرده است و فرشتگان [نیز] گواهی می دهند. و کافی است خدا گواه باشد}همان طور که آن حضرت آیات 168و 169 سوره نساء را بدین صورت قرائت فرمودند: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ ظَلَمُواْ لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لَا لِیهَْدِیَهُمْ طَرِیقًا* إِلَّا طَرِیقَ جَهَنَّمَ خَلِدِینَ فِیهَا أَبَدًا وَ کاَنَ ذَالِکَ عَلیَ اللَّهِ یَسِیرًا»(3)

{کسانی که کفر ورزیدند و ستم کردند، خدا بر آن نیست که آنان را بیامرزد و به راهی هدایت کند، مگر راه جهنّم، که همیشه در آن جاودانند و این [کار] برای خدا آسان است.}

روایت22.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام فرمود: آیه: «وَ الله رَبِّنَا مَا کُنَّا مُشْرِکِین »،(4){به

خدا، پروردگارمان سوگند که ما مشرک نبودیم.} در اصل چنین است: «وَ الله رَبِّنَا مَا کُنَّا مُشْرِکِین _ بِوِلایۀِ علیٍّ علیه السّلام _ ».(5)

روایت23.

تفسیر علی بن ابراهیم: «أُوْلَئکَ الَّذِینَ ءَاتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ وَ الحُْکمْ َ وَ النُّبُوَّةَ فَإِن یَکْفُرْ بهَِا هَؤُلَاءِ فَقَدْ وَکلَّْنَا بهَِا قَوْمًا لَّیْسُواْ بهَِا بِکَافِرِین»،(6){آنان

کسانی بودند که کتاب و داوری و نبوت بدیشان دادیم و اگر اینان [مشرکان ] بدان کفر ورزند، بی گمان، گروهی [دیگر] را بر آن گماریم که بدان کافر نباشند.} منظور از «هَؤُلَاءِ» در این آیه صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله ، قریش و هرکه بیعت امیرالمؤمنین علیه السّلام را انکار کرده است. و مقصود از _فَقَدْ وَکلَّْنَا بهَِا قَوْمًا لَّیْسُواْ بهَِا بِکَافِرِین» شیعیان امیرالمؤمنین علیه السّلام است.(7)

روایت24.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُکِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ کُلّ ِ شیَ ْء»،(8){پس چون آنچه را که بدان پند داده شده بودند فراموش کردند، درهای هر چیزی [از نعمتها] را بر آنان گشودیم.} فرمود: «فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُکِّرُواْ بِهِ» یعنی: چون ولایت علی علیه السّلام را که به پذیرش آن دستور یافته بودند، ترک نمودند، «فَتَحْنَا عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ کُلّ ِ شیَ ْء» یعنی دوستی که آنها در این دنیا دارند

ص: 93


1- . تفسیر قمی: 148
2- . نساء/ 166
3- . تفسیر قمی: 147 . نساء/ 169 _ 168
4- . انعام / 23
5- . تفسیر قمی: 186
6- . انعام / 89
7- . تفسیر قمی: 197
8- . انعام/ 44

لِعَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فِی الْخِلَافَةِ فِی عَشَرَةِ مَوَاطِنَ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ الَّتِی عُقِدَتْ عَلَیْکُمْ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (1).

«21»

فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: إِنَّمَا نَزَلَتْ لکِنِ اللَّهُ یَشْهَدُ بِما أَنْزَلَ إِلَیْکَ فِی عَلِیٍّ- أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَ الْمَلائِکَةُ یَشْهَدُونَ وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً(2) وَ قَرَأَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ظَلَمُوا آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لَا لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقاً- إِلَّا طَرِیقَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیراً(3).

«22»

فس، [تفسیر القمی] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ ابْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ وَ اللَّهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ (4) بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام (5).

«23»

فس، [تفسیر القمی]: أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ(6) یَعْنِی أَصْحَابَهُ وَ قُرَیْشاً وَ مَنْ أَنْکَرُوا بَیْعَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْماً لَیْسُوا بِها بِکافِرِینَ یَعْنِی شِیعَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (7).

«24»

فس، [تفسیر القمی] جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلِّ شَیْ ءٍ(8) قَالَ أَمَّا قَوْلُهُ فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ یَعْنِی فَلَمَّا تَرَکُوا وَلَایَةَ عَلِیٍّ وَ قَدْ أُمِرُوا بِهِ- فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلِّ شَیْ ءٍ یَعْنِی دَوْلَتَهُمْ فِی

ص: 93


1- تفسیر القمّیّ: 148.
2- النساء: 166.
3- تفسیر القمّیّ: 147. و الآیتان الأخیرتان فی سورة النساء: 168 و 169.
4- الأنعام: 23.
5- تفسیر القمّیّ: 186.
6- الأنعام: 89، و ما بعدها ذیلها.
7- تفسیر القمّیّ: 197.
8- الأنعام: 44.

و نعمت­هایی که برای آنها در آن گسترده است.(1)

روایت25.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام فرمود: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله به معراج برده شد و خداوند درباره علی علیه السّلام و شرف و عظمت جایگاه او نزد خدا آنچه را که می­بایست وحی فرمود و آن حضرت وارد بیت­المعمور گردید و پیامبران را نزد وی گرد آورد و آنان پشت سر او نماز خواندند، آنچه را که خداوند درباره علی علیه السّلام به وی وحی کرده بود، بر او بسیار بزرگ آمد،(2)

خداوند این آیه را نازل کرد: «فَإِن کُنتَ فیِ شَکٍ ّ مِّمَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ فَسَْئلِ الَّذِینَ یَقْرَءُونَ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکَ لَقَدْ جَاءَکَ الْحَقُّ مِن رَّبِّکَ فَلَا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْترَِینَ* وَ لَا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُواْ بَِایَاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخَاسِرِین »،(3) {و اگر از آنچه به سوی تو نازل کرده ایم در تردیدی، از کسانی که پیش از تو کتاب [آسمانی ] می خواندند بپرس. قطعاً حقّ از جانب پروردگارت به سوی تو آمده است. پس زنهار از تردیدکنندگان مباش. و از کسانی که آیات ما را دروغ پنداشتند مباش، که از زیانکاران خواهی بود.} و منظور از «الَّذِینَ یَقْرَُونَ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکَ» پیامبران است که در کتاب­های آنان نیز آنچه را در فضیلت علی علیه السلام در قرآن آوردیم، ذکر کرده­ایم. سپس امام صادق علیه السّلام فرمود: به خدا سوگند که آن حضرت نه در این مورد تردیدی به خود راه داد و نه پرسشی کرد.(4)

روایت26.

تفسیر علی بن ابراهیم: «أَلَا إِنهَُّمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُواْ مِنْهُ أَلَا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیَابَهُمْ یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَ مَا یُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَلِیمُ بِذَاتِ الصُّدُور»،(5){آگاه

باشید که آنان دل می گردانند [و می کوشند] تا [راز خود را] از او نهفته دارند. آگاه باشید آن گاه که آنان جامه هایشان را بر سر می کشند [خدا] آنچه را نهفته و آنچه را آشکار می دارند، می داند، زیرا او به اسرار سینه ها داناست.} می­گوید: آن­ها کینه علی علیه السّلام را در دل­هایشان نهان می­دارند؛ و رسول خدا صلی الله علیه و آله

فرمود: نشانه منافق بودن، کینه علی علیه السّلام را در دل داشتن است؛ جماعتی بودند که در حضور پیامبرصلی الله علیه و آله نسبت به علی علیه السّلام اظهار محبت می­کردند اما کینه وی را به دل داشتند، از این رو خداوند می­فرماید: «أَلَا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیَابَهُمْ» زیرا هرگاه پیامبر صلی الله علیه و آله چیزی در فضیلت علی علیه السّلام می­فرمود یا آیه­ای که خداوند درباره وی نازل کرده، تلاوت می­نمود، جامه­های خود را تکان داده سپس از جا برخاسته و می­رفتند؛ از این رو خداوند درباره برخاستنشان می­فرماید: «یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَ مَا یُعْلِنُونَ» و در ادامه می­فرماید: «إِنَّهُ عَلِیمُ

بِذَاتِ الصُّدُور»(6)

توضیح

«استغشاء» به معنای «جامه تکان دادن» در لغت متداول نیست و شاید در اصل«تَغَطّوا ثیابهم» بوده که تصحیف گشته است.

ص: 94


1- . تفسیر قمی: 188
2- . این موضوع با عصمت وی صَلی الله علیه و آله منافات ندارد زیرا همان­طور که از پایان روایت پیداست، آن حضرت در چیزی شک نفرمود و شاید از شنیدن عظمت منزلت علی علیه السّلام نزد خدا و درجات رفیعی که بدان­ها نایل آمده، شگفت­زده شده باشد.
3- . یونس/ 95 _94
4- . تفسیر قمی: 293 _ 292
5- . هود/ 5
6- . تفسیر القمی : 297

الدُّنْیَا وَ مَا بُسِطَ لَهُمْ فِیهَا(1).

«25»

فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ الرَّاشِدِیِّ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِرَسُولِ اللَّهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ فِی عَلِیٍ (2) مَا أَوْحَی مِنْ شَرَفِهِ وَ مِنْ عِظَمِهِ عِنْدَ اللَّهِ وَ رُدَّ إِلَی الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ وَ جَمَعَ لَهُ النَّبِیِّینَ وَ صَلَّوْا خَلْفَهُ عَرَضَ فِی نَفْسِ رَسُولِ اللَّهِ مِنْ عِظَمِ مَا أُوحِیَ إِلَیْهِ فِی عَلِیٍّ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ (3) یَعْنِی الْأَنْبِیَاءَ فَقَدْ أَنْزَلْنَا عَلَیْهِمْ فِی کُتُبِهِمْ مِنْ فَضْلِهِ مَا أَنْزَلْنَا فِی کِتَابِکَ- لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ- وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السّلام فَوَ اللَّهِ مَا شَکَّ وَ مَا سَأَلَ (4).

«26»

فس، [تفسیر القمی]: أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُوا مِنْهُ (5) یَقُولُ یَکْتُمُونَ مَا فِی صُدُورِهِمْ مِنْ بُغْضِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ آیَةَ الْمُنَافِقِ بُغْضُ عَلِیٍّ علیه السّلام فَکَانَ قَوْمٌ یُظْهِرُونَ الْمَوَدَّةَ لِعَلِیٍّ عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ یُسِرُّونَ بُغْضَهُ فَقَالَ أَلا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیابَهُمْ فَإِنَّهُ کَانَ إِذَا حَدَّثَ بِشَیْ ءٍ مِنْ فَضْلِ عَلِیٍّ علیه السّلام أَوْ تَلَا عَلَیْهِمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ نَفَضُوا ثِیَابَهُمْ ثُمَّ قَامُوا یَقُولُ اللَّهُ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ حِینَ قَامُوا- إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ(6).

بیان

الاستغشاء بمعنی النفض غیر معهود فی اللغة و لعله کان تغطوا ثیابهم فصحف.

ص: 94


1- تفسیر القمّیّ: 188.
2- هذا لا ینافی عصمته( صلی الله علیه و آله) لانه لم یشک فی شی ء کما یظهر من ذیل الروایة: و لعله تعجب من رفعة منزلة علیّ علیه السلام عند اللّه و ما ناله من الدرجات العالیة فنزلت الآیة.
3- یونس: 94، و ما بعدها ذیلها.
4- تفسیر القمّیّ: 292 و 293.
5- هود: 5، و ما بعدها ذیلها.
6- تفسیر القمّیّ: 297.

روایت27.

بصائر الدرجات: امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَک »،(1){آیا

برای تو سینه ات را نگشاده ایم؟} فرمود: منظور شرح صدر رسول خدا صلی الله علیه و آله به ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام است.(2)

روایت28.

بصائر الدرجات: امام باقر علیه السّلام درباره آیات: «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ* عَلیَ قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنذِرِینَ* بِلِسَانٍ عَرَبیِ ٍّ مُّبِینٍ»،(3){«روح

الامین» آن را بر دلت نازل کرد، تا از [جمله ] هشداردهندگان باشی به زبان عربی روشن.} فرمود: مقصود ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام است که جبرئیل بر قلب پیامبرصلی الله علیه و آله نازل کرده است.(4)

روایت29.

بصائر الدرجات: سالم بن محمّد گوید: به امام باقرعلیه السّلام عرض کردم: مرا از «ولایت» خبر دهید که آیا جبرئیل از جانب رب العالمین در روز غدیر نازل نمود؟ آن حضرت آیات: «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ* عَلیَ قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنذِرِینَ و إنّه فی زبر الأولین» {«روح الامین» آن را بر دلت نازل کرد، تا از [جمله ] هشداردهندگان باشی. به زبان عربی روشن، و [وصفِ ] آن در کتابهای پیشینیان آمده است.} را تلاوت نمود و سپس فرمود: این آیات درباره ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام نازل شده­اند.(5)

روایت30.

بصائر الدرجات: امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «یَاأَهْلَ الْکِتَابِ لَسْتُمْ عَلیَ شیَ ْءٍ حَتیَ تُقِیمُواْ التَّوْرَئةَ وَ الْانجِیلَ وَ مَا أُنزِلَ إِلَیْکُم مِّن رَّبِّکُمْ وَ لَیزَِیدَنَّ کَثِیرًا مِّنهُْم مَّا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ طُغْیَانًا وَ کُفْرًا»،(6){بگو:

«ای اهل کتاب، تا [هنگامی که ] به تورات و انجیل و آنچه از پروردگارتان به سوی شما نازل شده است عمل نکرده اید بر هیچ [آیین بر حقّی ] نیستید.» و قطعاً آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، بر طغیان و کفر بسیاری از آنان خواهد افزود.} فرمود: این آیه درباره ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام نازل شده است.(7)

روایت31.

بصائر الدرجات: عبدالله نجاشی

ص: 95


1- . انشراح /1
2- . بصائر الدرجات : 20
3- . شعراء/ 195 _ 193
4- . بصائر الدرجات: 21
5- . بصانر الدرجات: 21
6- . مائده/ 68
7- . بصائر الدرجات : 21
«27»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ (1) قَالَ فَقَالَ بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (2).

«28»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ سَلَمَةَ الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ- عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ- بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ (3) قَالَ هِیَ الْوَلَایَةُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (4).

«29»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ سَالِمٍ أَبِی مُحَمَّدٍ(5) قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام أَخْبِرْنِی عَنِ الْوَلَایَةِ أَ نَزَلَ بِهَا جَبْرَئِیلُ مِنْ عِنْدِ رَبِّ الْعَالَمِینَ یَوْمَ الْغَدِیرِ فَقَالَ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ- عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ- بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ- وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ قَالَ هِیَ الْوَلَایَةُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (6).

«30»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی وَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ حُجْرِ بْنِ زَائِدَةَ عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یا أَهْلَ الْکِتابِ لَسْتُمْ عَلی شَیْ ءٍ حَتَّی تُقِیمُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لَیَزِیدَنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیاناً وَ کُفْراً(7) قَالَ هِیَ وَلَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (8).

«31»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ

ص: 95


1- الانشراح: 1.
2- بصائر الدرجات: 20.
3- الشعراء: 193- 195.
4- بصائر الدرجات: 21.
5- کذا فی النسخ، و فی المصدر: عن سالم، عن أبی محمد.
6- بصائر الدرجات: 21.
7- المائدة: 68.
8- بصائر الدرجات: 21.

گفت: از امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «فَلَا وَ رَبِّکَ لَا یُؤْمِنُونَ حَتیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لَا یجَِدُواْ فیِ أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا»،(1){ولی

چنین نیست، به پروردگارت قَسَم که ایمان نمی آورند، مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند سپس از حکمی که کرده ای در دلهایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند، و کاملًا سرِ تسلیم فرود آورند.} پرسیدم، فرمود: منظور علی علیه السّلام است.(2)

روایت32.

الطرائف، کشف الیقین: از ابن مسعود روایت شده که گفت: خلافت در قرآن برای سه نفر مقرر شده است: برای آدم علیه السّلام آن­گاه که خداوند می­فرماید: «وَ إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَائکَةِ إِنیّ ِ جَاعِلٌ فیِ الْأَرْضِ خَلِیفَة»،(3)

چون پروردگار تو به فرشتگان گفت: «من در زمین جانشینی خواهم گماشت». } یعنی: من جانشینی در زمین که آدم علیه السّلام باشد، آفریدم. و دوّمین خلیفه در قرآن مربوط به داود علیه السّلام است که آنجا که خداوند می­فرماید: «یَادَاوُدُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فیِ الْأَرْض »،(4){ای

داوود، ما تو را در زمین خلیفه [و جانشین ] گردانیدیم } و منظور از «الأرض» سرزمین بیت المقدس است؛ و خلیفه سوم امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام است به دلیل آیه­ای که در آن به ذکر نور پرداخته و می­فرماید: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنکمُ ْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَات »(5){خدا

به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند.} در این آیه مقصود از «الَّذِینَ ْ عَمِلُواْ الصَّالِحَات » علی بن ابی طالب علیه السّلام است. و منظور از «کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ» آدم و داود علیهِما السّلام است. و مقصود از «لَیُبَدِّلَنهَُّم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ» مردم مکه است که در«مدینه» امنیت یافتند تا «مرا به یگانگی بشناسند» و شریک برای من قائل نشوند و از آن پس«شریکی برای من قائل نشوند و از آن پس هر که کفر ورزد» به ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام، «فَأُوْلَئکَ هُمُ الْفَاسِقُون » یعنی نافرمانند از دستور خدا و رسولش.(6)

مؤلف: علّامه نظیر این را در «کشف الحقّ» آوره است.(7)

ص: 96


1- . نساء/ 65
2- . بصائر الدرجات: 151
3- . بقره/30
4- . ص/ 26
5- . نور/ 55
6- . الطرائف: 24 _ 23
7- . کشف الحق 1 : 100

أُذَیْنَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ النَّجَاشِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی- فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً(1) قَالَ عَنَی بِهَا عَلِیّاً علیه السلام (2).

«32»

یف، [الطرائف] شف، [کشف الیقین] مِنْ تَفْسِیرِ الْحَافِظِ مُحَمَّدِ بْنِ مُؤْمِنٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلْقَمَةَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: وَقَعَتِ الْخِلَافَةُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْقُرْآنِ لِثَلَاثَةِ نَفَرٍ- لآِدَمَ علیه السّلام لِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی- وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً(3) یَعْنِی خَالِقٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً یَعْنِی آدَمَ علیه السّلام ثُمَّ قَالَ فِی الْحَدِیثِ الْمَذْکُورِ وَ الْخَلِیفَةُ الثَّانِی دَاوُدُ علیه السّلام لِقَوْلِهِ تَعَالَی- یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ (4) یَعْنِی بَیْتَ الْمَقْدِسِ (5) وَ الْخَلِیفَةُ الثَّالِثُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام لِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی فِی السُّورَةِ الَّتِی یَذْکُرُ فِیهَا النُّورَ- وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ (6) یَعْنِی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ- آدَمَ وَ دَاوُدَ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ أَمْناً یَعْنِی فِی الْمَدِینَةِ یَعْبُدُونَنِی یُوَحِّدُونَنِی- لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ یَعْنِی الْعَاصِینَ لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ (7).

أقول: روی العلامة فی کشف الحق: مثله (8).

ص: 96


1- النساء: 65.
2- بصائر الدرجات: 151.
3- البقرة: 30.
4- سورة ص: 26.
5- فی المصدر: یعنی فی أرض بیت المقدس.
6- النور: 55، و ما بعدها ذیلها.
7- الطرائف 23- 24. و لم نجده فی کشف الیقین المطبوع و الظاهر وقوع السهو فی الرمز یدلّ علیه قوله:( اقول اه) فانه لو کانت الروایة موجودة فی کشف الیقین کان الانسب أن یقول: رواه العلامة فی کشف الحق أیضا.
8- الجزء الأول: 100.

روایت33.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «رَّبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِیًا یُنَادِی لِلْایمَانِ أَنْ ءَامِنُواْ بِرَبِّکُمْ فََامَنَّا»،(1){پروردگارا،

ما شنیدیم که دعوتگری به ایمان فرا می خواند که: «به پروردگار خود ایمان آورید».} فرمود: او امیرالمؤمنین علیه السّلام است که از آسمان ندا آمد که به پیامبرصلی الله علیه و آله ایمان بیاور و او به آن حضرت ایمان آورد.(2)

روایت34.

تفسیر عیاشی: امیرالمؤمنین علیه السّلام در معنای آیات: «ثَوَابًا مِّنْ عِندِ الله »،(3){پاداشی

است از جانب خدا.}، «وَ مَا عِندَ اللَّهِ خَیرٌْ للأبْرَار»،(4){و آنچه نزد خداست برای نیکان بهتر است. } فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پاداش و ثواب، تو و یاران نیکوکار تو هستند.(5)

توضیح

شاید در جمله یک مضاف در تقدیر داشته باشد؛ یعنی در اصل «أنت صاحب الثواب أو سببه» باشد و احتمال دارد «ثواباً» مفعول برای فعل محذوف باشد یعنی: «تُعطِیهِم ثواباً وَ هُوَ لِقاءُ امیرالمؤمنین علیه السلام و أولاده» (آنان را پاداش می­دهی که عبارت است از دیدار امیرالمؤمنین علیه السّلام و فرزندان ایشان) سپس اعلام کرد که آیه «مَا عِندَ اللَّهِ خَیر» از آیه «ثَوَابًا مِّنْ عِندِ الله» منفصل و جدا است، یعنی درباره تفسیر این دو آیه از وی پرسید.

روایت35.

تفسیر عیاشی: سماعه گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «وَ أَوْفُواْ بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُم »،(6)

به پیمانم وفا کنید، تا به پیمانتان وفا کنم.} پرسیدم، فرمود: به ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام که از جانب خدا فرض است، وفا کنید، من هم به دادن بهشت به شما وفا می­کنم.(7)

روایت36.

تفسیر عیاشی: جابر جعفی گوید: از امام باقر علیه السّلام درباره تفسیر آیه: «وَ ءَامِنُواْ بِمَا أَنزَلْتُ مُصَدِّقًا لِّمَا مَعَکُمْ وَ لَا تَکُونُواْ أَوَّلَ کاَفِرِبِهِ»،(8)

بدانچه نازل کرده ام _ که مؤید همان چیزی است که با شماست _ ایمان آرید و نخستین منکر آن نباشید.} پرسیدم که آیا در معنای باطنی منظور

ص: 97


1- . آل عمران/ 193
2- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی. البرهان 1: 333
3- . آل عمران / 195
4- . آل عمران/ 198
5- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی. البرهان1: 333
6- . بقره / 40
7- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی. تفسیر برهان 1: 91
8- . بقره/41
«33»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِیاً یُنادِی لِلْإِیمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا(1) قَالَ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام نُودِیَ مِنَ السَّمَاءِ أَنْ آمِنْ بِالرَّسُولِ وَ آمَنَ بِهِ (2).

«34»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ (3) وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ(4) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْتَ الثَّوَابُ وَ أَصْحَابُکَ الْأَبْرَارُ(5).

بیان

لعل فیه تقدیر مضاف أی أنت صاحب الثواب أو سببه و یحتمل أن یکون ثوابا مفعولا لفعل محذوف أی تعطیهم ثوابا و هو لقاء أمیر المؤمنین صلی الله علیه و آله أو ولاؤه ثم اعلم أن قوله وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ منفصل عن قوله ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ أی سأله عن تفسیر الآیتین.

«35»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ- أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ (6) قَالَ أَوْفُوا بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَرْضاً مِنَ اللَّهِ أُوفِ لَکُمْ بِالْجَنَّةِ(7).

«36»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام عَنْ تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ فِی بَاطِنِ الْقُرْآنِ- وَ آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ (8) یَعْنِی

ص: 97


1- آل عمران: 193.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط و رواه البحرانیّ فی البرهان 1: 333. و فیه: فآمن به و هو الصحیح.
3- آل عمران: 195.
4- آل عمران: 198.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و قد رواه البحرانیّ أیضا فی البرهان 1: 333. الا أنّه أسند الروایة الی محمّد بن مسلم عن أبی جعفر علیه السلام.
6- البقرة: 40.
7- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و رواه فی البرهان 1: 91.
8- البقرة: 41.

فلانی و دوست او و کسانی است که از آنان پیروی کرده و دین آنها را برگزیده­اند؟ فرمود: مربوط به آنهاست. و «نخستین منکر آنِ» یعنی علی علیه السّلام نباشید.(1)

روایت37.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام ­فرمود: به خدا سوگند منظور آیه: «أُوْلَئکَ الَّذِینَ یَعْلَمُ اللَّهُ مَا فیِ قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنهُْمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُل لَّهُمْ فیِ أَنفُسِهِمْ قَوْلَا بَلِیغًا»،(2)

{اینان همان کسانند که خدا می داند چه در دل دارند. پس، از آنان روی برتاب، و [لی ] پندشان ده، و با آنها سخنی رسا که در دلشان [مؤثّر] افتد، بگوی.} فلانی و فلانی است. و به خدا سوگند منظور از آیه: «وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا لِیُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَاءُوکَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا»،(3)

ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر آنکه به توفیق الهی از او اطاعت کنند. و اگر آنان وقتی به خود ستم کرده بودند، پیش تو می آمدند و از خدا آمرزش می خواستند و پیامبر [نیز] برای آنان طلب آمرزش می کرد، قطعاً خدا را توبه پذیرِ مهربان می یافتند.} پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام هستند به خاطر آنچه کردند. یعنی، ای علی اگر با کردارشان نزد تو آمدند «فاستغفروا الله» از کاری که کردند «وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا فَلَا وَ رَبِّکَ لَا یُؤْمِنُونَ حَتیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ» سپس امام صادق علیه السّلام فرمود: به خدا سوگند، خود علی علیه السلام است «ثُمَّ لَا یجَِدُواْ فیِ أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ» بر زبان تو ای رسول خدا، منظور ولایت علی علیه السلام است «وَ یُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا» یعنی برای علی علیه السّلام سر تسلیم فرود می­آورند.

روایت38.

تفسیر عیاشی: جابر گوید: از امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «فَلَمَّا جَاءَهُم مَّا عَرَفُواْ کَفَرُواْ بِهِ ...»(4)

هنگامی که از جانب خداوند کتابی که مؤید آنچه نزد آنان است برایشان آمد، و از دیرباز [در انتظارش ] بر کسانی که کافر شده بودند پیروزی می جستند، ولی همین که آنچه [که اوصافش ] را می شناختند برایشان آمد، انکارش کردند.} پرسیدم، فرمود: تفسیر باطن آن این است: چون بر آنچه درباره علی علیه السّلام از جانب خدا آمده آگاهی یافتند، بدان کفران ورزیدند، پس خداوند درباره ایشان فرمود: «فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلیَ الْکَافِرِین» و منظور بنی امیّه هستند که در باطن قرآن، کافر دانسته شده­اند.

امام باقر علیه السّلام می­فرماید: این آیه: «بِئْسَمَا اشْترََوْاْ بِهِ أَنفُسَهُمْ أَن یَکْفُرُواْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ بَغْیًا أَن یُنزَِّلَ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ عَلیَ مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ فَبَاءُوا بِغَضَبٍ عَلیَ غَضَبٍ وَ لِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ مُّهِین»(5){وه

که به چه بد بهایی خود را فروختند که به آنچه خدا نازل کرده بود از سر رشک انکار آوردند، که چرا خداوند از فضل خویش بر هر کس از بندگانش که بخواهد [آیاتی ] فرو می فرستد. پس به خشمی بر خشم دیگر گرفتار آمدند. و برای کافران عذابی خفت آور است.} بدین صورت بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل گردید: «بِئْسَمَا اشْترََوْاْ بِهِ أَنفُسَهُمْ أَن یَکْفُرُواْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ _ فی علیّ علیه السلام _ بَغْیًا.» و خداوند درباره علی علیه السّلام فرمود: «أَن یُنزَِّلَ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ عَلیَ مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ» مقصود علی علیه السّلام است. سپس خداوند می­فرماید: «فَبَاءُوا بِغَضَبٍ عَلیَ غَضَبٍ» یعنی بنی امیّه «وَ لِلْکَافِرِینَ» یعنی بنی­امیّه [عَذَابٌ مُّهِین]. و جابر گوید: امام باقر علیه السّلام فرمود: آیه: «وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ ءَامِنُواْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ قَالُواْ نُؤْمِنُ بِمَا أُنزِلَ عَلَیْنَا وَ یَکْفُرُونَ بِمَا وَرَاءَهُ وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِّمَا مَعَهُمْ»،(6){و چون به آنان گفته شود: «به آنچه خدا نازل کرده ایمان آورید»، می گویند: «ما به آنچه بر [پیامبر] خودمان نازل شده ایمان می آوریم.» و غیر آن را _ با آنکه [کاملا] حق و مؤید همان چیزی است که با آنان است _ انکار می کنند.} به خدا سوگند، بدین شکل نازل شده است: «وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ [یعنی بنی امیه] ءَامِنُواْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ من ربّکم» درباره علی علیه السلام. «قَالُواْ نُؤْمِنُ بِمَا أُنزِلَ عَلَیْنَا» یعنی در دل­هایتان «بما أنزل الله علیهِ»؛

ص: 98


1- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی. برهان 1: 91
2- . نساء/ 63
3- . نساء/ 64
4- . بقره/ 89
5- . بقره/ 90
6- . بقره/91

فُلَاناً وَ صَاحِبَهُ وَ مَنْ تَبِعَهُمُ وَ دَانَ بِدِینِهِمْ قَالَ اللَّهُ یَعْنِیهِمْ وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ یَعْنِی عَلِیّاً علیه السلام (1).

«37»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ النَّجَاشِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام یَقُولُ: أُولئِکَ الَّذِینَ یَعْلَمُ اللَّهُ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِیغاً(2) یَعْنِی وَ اللَّهِ فُلَاناً وَ فُلَاناً- وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِیُطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ إِلَی قَوْلِهِ تَوَّاباً رَحِیماً یَعْنِی وَ اللَّهِ النَّبِیَّ وَ عَلِیّاً بِمَا صَنَعُوا أَیْ لَوْ جَاءُوکَ بِهَا یَا عَلِیُ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ بِمَا صَنَعُوا- وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً- فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام هُوَ وَ اللَّهِ عَلِیٌّ بِعَیْنِهِ- ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ عَلَی لِسَانِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ یَعْنِی بِهِ وَلَایَةَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (3).

«38»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ جَابِرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ مِنْ قَوْلِ اللَّهِ فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ (4) قَالَ تَفْسِیرُهَا فِی الْبَاطِنِ لَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا فِی عَلِیٍّ کَفَرُوا بِهِ فَقَالَ اللَّهُ فِیهِمْ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الْکافِرِینَ یَعْنِی بَنِی أُمَیَّةَ هُمُ الْکَافِرُونَ فِی بَاطِنِ الْقُرْآنِ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السّلام نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَکَذَا- بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ یَکْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فِی عَلِیٍ بَغْیاً وَ قَالَ اللَّهُ فِی عَلِیٍ أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ یَعْنِی عَلِیّاً قَالَ اللَّهُ فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلی غَضَبٍ یَعْنِی بَنِی أُمَیَّةَ- وَ لِلْکافِرِینَ یَعْنِی بَنِی أُمَیَّةَ عَذابٌ مُهِینٌ وَ قَالَ جَابِرٌ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السّلام نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله هَکَذَا وَ اللَّهِ- وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ رَبِّکُمْ فِی عَلِیٍّ یَعْنِی بَنِی أُمَیَّةَ- قالُوا نُؤْمِنُ بِما أُنْزِلَ عَلَیْنا یَعْنِی فِی قُلُوبِهِمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ

ص: 98


1- مخطوط. رواه فی البرهان 1: 91، و فیه قال اللّه یعیبهم.
2- النساء: 63. و ما بعدها ذیلها.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، رواه فی البرهان 1: 391.
4- البقرة: 89 و ما بعدها ذیلها.

«وَ یَکْفُرُونَ بِمَا وَرَاءَهُ» به آنچه درباره علی نازل شده است «وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِّمَا مَعَهُمْ» یعنی علی علیه السّلام.(1)

روایت39.

تفسیر عیاشی: ابوحمزه ثمالی گوید: شنیدم امام باقر علیه السّلام چنین می­فرمود: «لکِنِ اللَّهُ یَشهَْدُ بِمَا أَنزَلَ إِلَیْکَ _ فی علیّ _ أَنزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَ الْمَلَائکَةُ یَشهَْدُونَ وَ کَفَی بِاللَّهِ شهَِیدًا»(2){لیکن

خدا به [حقانیّت ] آنچه بر تو نازل کرده است گواهی می دهد. [او] آن را به علم خویش نازل کرده است و فرشتگان [نیز] گواهی می دهند. و کافی است خدا گواه باشد.}باز شنیدم که آن حضرت فرمود: جبرئیل این آیه را چنین نازل کرد: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ ظَلَمُواْ _ آل محمد حقَّهُم _ لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لَا لِیهَْدِیَهُمْ طَرِیقًا * إِلَّا طَرِیقَ جَهَنَّمَ خَلِدِینَ فِیهَا أَبَدًا وَ کاَنَ ذَالِکَ عَلیَ اللَّهِ یَسِیرًا»(3)

{کسانی که کفر ورزیدند و ستم کردند، خدا بر آن نیست که آنان را بیامرزد و به راهی هدایت کند، مگر راه جهنّم، که همیشه در آن جاودانند و این [کار] برای خدا آسان است.} سپس فرمود: «یَاأَیهَُّا النَّاسُ قَدْ جَاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقّ ِ مِن رَّبِّکُمْ _ فی ولایۀ علیّ _ فََامِنُواْ خَیرا لَّکُمْ وَ إِن تَکْفُرُواْ _ بِوِلایَتِهِ _ فَإِنَّ لِلَّهِ مَا فیِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ کاَنَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا»(4)

{ای مردم، آن پیامبر [موعود]، حقیقت را از سوی پروردگارتان برای شما آورده است. پس ایمان بیاورید که برای شما بهتر است. و اگر کافر شوید [بدانید که ] آنچه در آسمانها و زمین است از آنِ خداست، و خدا دانای حکیم است.}

روایت40.

تفسیر عیاشی: ابن عبّاس گوید: آیه «یا أیّها الذین آمنوا» نازل نگشت مگر اینکه علی علیه السّلام شریف و امیر آن بود؛ و خداوند بارها اصحاب محمّد صلی الله علیه و آله را ملامت کرده اما از علی علیه السّلام جز به نیکی یاد نفرموده است.(5)

روایت41.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السّلام در مورد آیه: «یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْر»،(6){خدا

برای شما آسانی می خواهد و برای شما دشواری نمی خواهد.} فرمود: «الْیُسْرَ» علی علیه السّلام و «الْعُسْر» فلانی و فلانی هستند .

پس هر که فرزند آدم باشد، داخل ولایت فلان و فلان نمی­شود و ولایت آن­ها را نمی­پذیرد.(7)

توضیح

یعنی اینکه هرکس ولایت آن­ها را بپذیرد، در نطفه او شیطان شرکت داشته است.

روایت42.

تفسیر عیاشی: عمرو بن قاسم گوید: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که پس از یادکردن از صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله این آیه را تلاوت فرمود: «أَفَمَن یهَْدِی إِلیَ الْحَقّ ِ أَحَقُّ أَن یُتَّبَعَ أَمَّن لَّا یهَِدِّی إِلَّا أَن یهُْدَی

فَمَا لَکمُ ْ کَیْفَ تحَْکُمُونَ»(8)،{آیا

کسی که به سوی حقّ رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد یا کسی که راه نمی یابد مگر آنکه هدایت شود؟ شما را چه شده، چگونه داوری می کنید؟} عرض کردیم: خداوند کارهای شما را اصلاح کند، این مرد کیست؟ فرمود: به ما رسیده است که او علی علیه السّلام است.(9)

ص: 99


1- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی. البرهان 1: 131 _130
2- . نساء / 166
3- . نساء / 168
4- . نساء / 170
5- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
6- . بقره/ 185
7- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
8- . یونس/ 35
9- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی

وَ یَکْفُرُونَ بِما وَراءَهُ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی عَلِیٍّ- وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ یَعْنِی عَلِیّاً علیه السلام (1).

«39»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام یَقُولُ: لکِنِ اللَّهُ یَشْهَدُ بِما أَنْزَلَ إِلَیْکَ (2) فِی عَلِیٍّ- أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَ الْمَلائِکَةُ یَشْهَدُونَ وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً قَالَ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ بِهَذِهِ الْآیَةِ هَکَذَا- إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ظَلَمُوا آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لَا لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقاً إِلَی قَوْلِهِ یَسِیراً ثُمَّ قَالَ یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّکُمْ فِی وَلَایَةِ عَلِیٍّ- فَآمِنُوا خَیْراً لَکُمْ وَ إِنْ تَکْفُرُوا بِوَلَایَتِهِ- فَإِنَّ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً(3).

«40»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: مَا نَزَلَتْ آیَةُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِلَّا وَ عَلِیٌّ شَرِیفُهَا وَ أَمِیرُهَا وَ لَقَدْ عَاتَبَ اللَّهُ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی غَیْرِ مَکَانٍ وَ مَا ذَکَرَ عَلِیّاً إِلَّا بِخَیْرٍ(4).

«41»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ(5) قَالَ الْیُسْرُ عَلِیٌّ علیه السّلام وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ الْعُسْرُ فَمَنْ کَانَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ لَمْ یَدْخُلْ فِی وَلَایَةِ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ (6).

بیان

أی من یدخل فی ولایتهما إنما هو شرک شیطان.

«42»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَمْرِو بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام وَ ذَکَرَ أَصْحَابَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَرَأَ- أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ (7) إِلَی قَوْلِهِ تَحْکُمُونَ فَقُلْنَا مَنْ هُوَ أَصْلَحَکَ اللَّهُ فَقَالَ بَلَغَنَا أَنَّ ذَلِکَ عَلِیٌّ علیه السلام (8).

ص: 99


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، رواه فی البرهان 1: 130- 131.
2- النساء: 166، و ما بعدها ذیلها.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، رواه فی البرهان 1: 428.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، رواه فی البرهان 1: 428.
5- البقرة: 185.
6- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، رواه فی البرهان 1: 428.
7- یونس: 35.
8- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، رواه فی البرهان 2: 186.

روایت43.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام از پدرش بزرگوارش روایت دارد که در مورد آیه: «وَ یَسْتَنبُِونَکَ أَحَقٌّ هُوَ قُلْ إِی وَ رَبیّ ِ إِنَّهُ لَحَقٌّ»،(1)

از تو خبر می گیرند: «آیا آن راست است؟» بگو: «آری! سوگند به پروردگارم که آن قطعاً راست است.} فرمود: «وَ یَسْتَنبُِونَکَ أَحَقٌّ هُوَ» پس گفت: ای محمّد، مردم مکه از تو درباره علی بن ابی طالب خبر می­گیرند که آیا او امام است؟ «بگو آری! سوگند به پروردگارم که آن قطعاً راست است.»(2)

روایت44.

تفسیر عیاشی: امام صادق در مورد آیه: «فَلَعَلَّکَ تَارِکُ بَعْضَ مَا یُوحَی إِلَیْکَ وَ ضَائقُ بِهِ صَدْرُکَ أَن یَقُولُواْ لَوْ لَا أُنزِلَ عَلَیْهِ کَنزٌ أَوْ جَاءَ مَعَهُ مَلَک»،(3){و مبادا تو برخی از آنچه را که به سویت وحی می شود ترک گویی و سینه ات بدان تنگ گردد که می گویند: «چرا گنجی بر او فرو فرستاده نشده یا فرشته ای با او نیامده است؟»} ­فرمود: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: من از پروردگارم خواستم که میان من و تو دوستی و محبّت برقرار نماید و چنین کرد؛ و از پروردگارم خواستم میان من و تو أخوّت برقرار کند و چنین کرد و از پروردگارم خواستم که تو را وصیّ من قرار دهد و چنین کرد... پس دو مرد از قریش گفتند: به خدا سوگند یک صاع خرما در سبدی کهنه و فرسوده نزد ما بهتر از آنی است که محمّد از پروردگارش درخواست کرده است؛ چه می­شد از او فرشتگانی می­خواست تا با آن­ها وی را در برابر دشمن قوی گرداند؟ یا گنجی که برای غلبه بر فقرش از آن مدد جوید؟ به خدا سوگند هر باطلی را از خدا بخواهد، او را اجابت می­کند! در این هنگام خداوند این آیه را نازل کرد: «فَلَعَلَّکَ تَارِکُ بَعْضَ مَا یُوحَی إِلَیْکَ وَ ضَائقُ بِهِ صَدْرُکَ». گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله در پایان نمازش دست دعا برای امیرالمؤمنین علیه السّلام برداشت و با صدای بلند که مردم آن را بشنوند فرمود: خداوندا، به علی مودّت در سینه مؤمنان عطا فرما و هیبت و عظمت او را در سینه­های منافقان بینداز؛ پس خداوند این آیه را نازل فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَاتِ سَیَجْعَلُ لهَُمُ الرَّحْمَانُ وُدًّا* فَإِنَّمَا یَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِکَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِینَ وَ تُنذِرَ بِهِ قَوْمًا لُّدًّا»،(4){کسانی

که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی [خدای ] رحمان برای آنان محبتی [در دلها] قرار می دهد. در حقیقت، ما این [قرآن ] را بر زبان تو آسان ساختیم تا پرهیزگاران را بدان نوید، و مردم ستیزه جو را بدان بیم دهی. } یعنی قوم بنی­امیّه را. پس«رمع» گفت: به خدا سوگند یک صاع خرما در سبدی کهنه نزد من دوست داشتنی­تر از خواسته محمّد از پروردگارش می­باشد؛ چه می­شد اگر از وی فرشتگانی طلب می­کرد که یاریش دهند؟ یا گنجی که به وسیله آن بر فقرش غلبه نماید؟ پس خداوند ده آیه از سوره هود را درباره وی نازل فرمود که با«­فَلَعَلَّکَ تَارِکُ بَعْضَ مَا یُوحَی إِلَیْکَ» آغاز می­شود و تا «افتراه»(5){این

قرآن را به دروغ ساخته است.} یعنی ولایت علی علیه السّلام؛ سپس با «قُلْ فَأْتُواْ بِعَشْرِ سُوَرٍ مِّثْلِهِ مُفْترََیَاتٍ وَ ادْعُواْ مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُواْ لَکُم »،(6){بگو: «اگر راست می گویید، ده سوره برساخته شده مانند آن بیاورید و غیر از خدا هر که را می توانید فرا خوانید.» پس اگر شما را اجابت نکردند،} در ولایت علی علیه السّلام «فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُواْ لَکُمْ فَاعْلَمُواْ أَنَّمَا أُنزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَ أَن لَّا إِلَاهَ إِلَّا هُوَ فَهَلْ أَنتُم مُّسْلِمُونَ»(7)،{پس

اگر شما را اجابت نکردند، بدانید که آنچه نازل شده است به علم خداست، و اینکه معبودی جز او نیست. پس آیا شما گردن می نهید؟} ولایت علی علیه السّلام را با«مَن کاَنَ یُرِیدُ الْحَیَوةَ الدُّنْیَا وَ زِینَتهََا»،(8){کسانی

که زندگی دنیا و زیور آن را بخواهند،} یعنی فلانی و فلانی«نُوَفّ ِ إِلَیهِْمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَ هُمْ فِیهَا لَا یُبْخَسُونَ *أُوْلَئکَ الَّذِینَ لَیْسَ لهَُمْ فیِ الاَْخِرَةِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ مَا صَنَعُواْ فِیهَا وَ بَاطِلٌ مَّا کَانُواْ یَعْمَلُونَ*أَ فَمَن کاَنَ عَلیَ بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ »(9){[جزای ] کارهایشان را در آنجا به طور کامل به آنان می دهیم، و به آنان در آنجا کم داده نخواهد شد. اینان کسانی هستند که در آخرت جز آتش برایشان نخواهد بود، و آنچه در آنجا کرده اند به هدر رفته، و آنچه انجام می داده اند باطل گردیده است. آیا کسی که از جانب پروردگارش بر حجّتی روشن است}، یعنی رسول خدا (ص) «وَ یَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ»(10)

شاهدی از خویشان او، پیرو آن است}یعنی امیرالمؤمنین علیه السّلام «وَ مِن قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسیَ اماما وَ رَحْمَةً»(11)

پیش از وی نیز کتاب موسی راهبر و مایه رحمت بوده است} ولایت علی علیه السّلام در کتاب موسی بود «أُوْلَئکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَن یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلَا تَکُ فیِ مِرْیَةٍ مِّنْهُ»،{آنان [ که در جستجوی حقیقتند] به آن می گروند، و هر کس از گروه های [مخالف ] به آن کفر ورزد آتش وعده گاه اوست. پس در آن تردید مکن } یعنی در ولایت علی علیه السّلام تردید مکن! «إِنَّهُ الحَْقُّ مِن رَّبِّکَ وَ لَکِنَّ أَکْثرََ النَّاسِ لَا یُؤْمِنُونَ* وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْترََی عَلیَ اللَّهِ کَذِبًا أُوْلَئکَ یُعْرَضُونَ عَلیَ رَبِّهِمْ وَ یَقُولُ الْأَشْهَادُ»،(12){که

آن حقّ است [و] از جانب پروردگارت [آمده است ] ولی بیشتر مردم باور نمی کنند. و چه کسی ستمکارتر از آن کس است که بر خدا دروغ بندد؟ آنان بر پروردگارشان عرضه می شوند، و گواهان خواهند گفت:} این گواهان ائمه علیهم السلام هستند «هَؤُلَاءِ الَّذِینَ کَذَبُواْ عَلیَ رَبِّهِمْ أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلیَ الظَّالِمِینَ* الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونهََا عِوَجًا وَ هُم بِالاَْخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ* أُوْلَئکَ لَمْ یَکُونُواْ مُعْجِزِینَ فیِ الْأَرْضِ وَ مَا کاَنَ لهَُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ یُضَاعَفُ لهَُمُ الْعَذَابُ مَا کاَنُواْ یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ وَ مَا کَانُواْ یُبْصِرُونَ* أُوْلَئکَ الَّذِینَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنهُْم مَّا کَانُواْ یَفْترَُونَ* لَا جَرَمَ أَنهَُّمْ فیِ الاَْخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ* إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ أَخْبَتُواْ إِلیَ رَبهِِّمْ أُوْلَئکَ أَصحَْابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ* * مَثَلُ الْفَرِیقَینْ ِ کَالْأَعْمَی وَ الْأَصَمّ ِ وَ الْبَصِیرِ وَ السَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلاً أَفَلَا تَذَکَّرُونَ»،(13){«اینان

بودند که بر پروردگارشان دروغ بستند. هان! لعنت خدا بر ستمگران باد.» همانان که [مردم را] از راه خدا باز می دارند و آن را کج می شمارند و خود، آخرت را باور ندارند. آنان در زمین درمانده کنندگان [خدا] نیستند، و جز خدا دوستانی برای آنان نیست. عذاب برای آنان دو چندان می شود. آنان توان شنیدن [حق را] نداشتند و [حق را] نمی دیدند. اینانند که به خویشتن زیان زده و آنچه را به دروغ برساخته بودند از دست داده اند. شک نیست که آنان در آخرت زیانکارترند. بی گمان کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده و [با فروتنی ] به سوی پروردگارشان آرام یافتند، آنان اهل بهشتند و در آن جاودانه خواهند بود. مَثَل این دو گروه، چون نابینا و کر [در مقایسه ] با بینا و شنواست. آیا در مَثَل یکسانند؟ پس آیا پند نمی گیرید؟}

توضیح : «رمع» مقلوب «عُمر» و کنایه از اوست.

ص: 100


1- . یونس / 53
2- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی. البرهان2: 187
3- . هود/ 12
4- . مریم/ 97 _96
5- . هود/ 13 _12
6- . هود/ 14 _13
7- . هود/ 14
8- . هود/ 15
9- . هود/ 17 _15
10- . هود/ 17
11- . هود/ 17
12- . هود/ 18 _17
13- . هود/ 24 _17
«43»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ یَسْتَنْبِئُونَکَ أَ حَقٌّ هُوَ(1) فَقَالَ یَسْتَنْبِئُکَ یَا مُحَمَّدُ أَهْلُ مَکَّةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ إِمَامٌ هُوَ- قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌ (2).

«44»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَمَّارِ بْنِ سُوَیْدٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام یَقُولُ فِی هَذِهِ الْآیَةِ فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُکَ (3) إِلَی قَوْلِهِ أَوْ جاءَ مَعَهُ مَلَکٌ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السّلام إِنِّی سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یُوَالِیَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ فَفَعَلَ وَ سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یُؤَاخِیَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ فَفَعَلَ وَ سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یَجْعَلَکَ وَصِیِّی فَفَعَلَ فَقَالَ رَجُلَانِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ اللَّهِ لَصَاعٌ مِنْ تَمْرٍ فِی شَنٍّ بَالٍ أَحَبُّ إِلَیْنَا مِمَّا سَأَلَ مُحَمَّدٌ رَبَّهُ فَهَلَّا سَأَلَهُ مَلَکاً یَعْضُدُهُ عَلَی عَدُوِّهِ أَوْ کَنْزاً یَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی فَاقَتِهِ وَ اللَّهِ مَا دَعَاهُ إِلَی بَاطِلٍ إِلَّا أَجَابَهُ لَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ- فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُکَ قَالَ وَ دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فِی آخِرِ صَلَاتِهِ رَافِعاً بِهَا صَوْتَهُ یُسْمِعُ النَّاسَ یَقُولُ- اللَّهُمَّ هَبْ لِعَلِیٍّ الْمَوَدَّةَ فِی صُدُورِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْهَیْبَةَ وَ الْعَظَمَةَ فِی صُدُورِ الْمُنَافِقِینَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا- فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِینَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًّا(4) بَنِی أُمَیَّةَ فَقَالَ رُمَعُ وَ اللَّهِ لَصَاعٌ مِنْ تَمْرٍ فِی شَنٍّ بَالٍ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا سَأَلَ مُحَمَّدٌ رَبَّهُ أَ فَلَا سَأَلَهُ مَلَکاً یَعْضُدُهُ أَوْ کَنْزاً یَسْتَظْهِرُ بِهِ عَلَی فَاقَتِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ عَشْرَ آیَاتٍ مِنْ هُودٍ أَوَّلُهَا- فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ إِلَی أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ وَلَایَةَ عَلِیٍّ- قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ إِلَی فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ فِی وَلَایَةِ عَلِیٍّ- فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ لِعَلِیٍّ وَلَایَتَهُ- مَنْ کانَ یُرِیدُ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها یَعْنِی فُلَاناً وَ فُلَاناً نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمالَهُمْ فِیها- أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ

ص: 100


1- یونس: 53، و ما بعدها ذیلها.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، رواه فی البرهان 2: 187.
3- هود: 12.
4- مریم: 96- 97.

روایت45.

مناقب ابن شهر آشوب: امام موسی کاظم علیه السلام در معنای آیه: «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ»(1){که [قرآن ] قطعاً گفتار فرستاده ای بزرگوار است.} فرمود: منظور از «رسول کریم» جبرئیل است که از جانب خدا درباره ولایت علی علیه السّلام پیغام آورده است. عرض کردم: مفهوم آیه «وَ مَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِیلًا مَّا تُؤْمِنُونَ»،(2)

آن گفتار شاعری نیست [که ] کمتر [به آن ] ایمان دارید.} چیست؟ فرمود: گفتند: محمّد به پروردگارش دروغ می­بندد. خداوند درباره علی چیزی به وی نگفته است، لذا خداوند آیه­ای در این مورد نازل فرمود که: بی­شک ولایت علی «تَنزِیلٌ مِّن رَّبّ ِ الْعَالَمِینَ* وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنَا _ محمّد _ بَعْضَ الْأَقَاوِیلِ* لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِینِ* ثمُ َّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ»،(3)

{[پیام ] فرودآمده ای است از جانب پروردگار جهانیان. و اگر _ محمّد _ پاره ای گفته ها بر ما بسته بود، دست راستش را سخت می گرفتیم، سپس رگ قلبش را پاره می کردیم.}

امام صادق علیه السّلام در معنای آیه: «وَ هُدُواْ إِلیَ الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْل »،(4)

به گفتار پاک هدایت می شوند.} فرمود: آنان حمزه، جعفر، عبیده، سلمان، ابوذر، مقداد و عمّار بودند که به سوی امیرالمؤمنین علیه السّلام رهنمون شدند.

ابن عباس در مفهوم آیه: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکاً وَ نحَْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَمَةِ أَعْمَی»،(5)

هر کس از یاد من دل بگرداند، در حقیقت، زندگیِ تنگ [و سختی ] خواهد داشت، و روز رستاخیز او را نابینا محشور می کنیم.}گفت: یعنی اینکه هرکس ولایت علی علیه السّلام را رها کند، خداوند او را در دست­یابی به مسیر هدایت کور و کر می­کند.

ابوبصیر از امام صادق علیه السّلام روایت نموده که آن حضرت مصداق آیه را ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام دانسته است. عرض کردم: مفهوم «وَ نحَْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَمَةِ أَعْمَی» چیست؟ فرمود: یعنی در آخرت دچار کوری بصیرت خواهد شد و در دنیا در یافتن راه ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام کوردل خواهد بود. و در ادامه فرمود: او در آخرت حیرت­زده و در شگفت خواهد بود و: «قَالَ رَبّ ِ لِمَ حَشَرْتَنیِ أَعْمَی وَ قَدْ کُنتُ بَصِیرًا قَالَ کَذَالِکَ أَتَتْکَ ءَایَاتُنَا»،(6){می گوید:

«پروردگارا، چرا مرا نابینا محشور کردی با آنکه بینا بودم؟» می فرماید: «همان طور که نشانه های ما بر تو آمد.} فرمود: این نشانه­ها أئمّه علیهم السّلام هستند «فَنَسِیتهََا

وَ کَذَلِکَ الْیَوْمَ تُنسی »(7)

آن را به فراموشی سپردی، امروز همان گونه فراموش می شوی.} یعنی: همان­طور که در دنیا امامان علیهم السّلام را ترک کرده بودی، امروز در جهنم رها می­گردی زیرا نه دستورات آنان را اطاعت کردی و نه به سخنان ایشان گوش فرا دادی.

گوید: «وَ کَذَلِکَ نجَْزِی مَنْ أَسْرَفَ وَ لَمْ یُؤْمِن بَِایَاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذَابُ الاَْخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقَی»،(8)

این گونه هر که را به افراط گراییده و به نشانه های پروردگارش نگرویده است سزا می دهیم، و قطعاً شکنجه آخرت سخت تر و پایدارتر است.}

ص: 101


1- . الحاقه/ 40
2- . الحاقه/ 41
3- . الحاقه/ 46 _ 43
4- . حج/ 24
5- . طه/ 124
6- . طه/ 126 _ 125
7- . طه/ 126
8- . طه / 127

علیه السلام وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی إِماماً وَ رَحْمَةً قَالَ کَانَ وَلَایَةُ عَلِیٍّ علیه السّلام فِی کِتَابِ مُوسَی أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزابِ- فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ فِی وَلَایَةِ عَلِیٍّ- إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ إِلَی قَوْلِهِ وَ یَقُولُ الْأَشْهادُ هُمُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام هؤُلاءِ الَّذِینَ کَذَبُوا عَلی رَبِّهِمْ إِلَی قَوْلِهِ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا أَ فَلا تَذَکَّرُونَ (1).

«45»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب مُحَمَّدُ بْنُ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی علیه السّلام: إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ (2) قَالَ یَعْنِی جَبْرَئِیلَ عَنِ اللَّهِ تَعَالَی فِی وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام قُلْتُ وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِیلًا ما تُؤْمِنُونَ قَالَ قَالُوا إِنَّ مُحَمَّداً کَذَّابٌ عَلَی رَبِّهِ وَ مَا أَمَرَهُ اللَّهُ بِهَذَا فِی عَلِیٍّ فَأَنْزَلَ اللَّهُ بِذَلِکَ قُرْآناً فَقَالَ إِنَّ وَلَایَةَ عَلِیٍ تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ- وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا مُحَمَّدٌ بَعْضَ الْأَقاوِیلِ الْآیَاتِ.

أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ وَ هُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ (3) قَالَ ذَاکَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ وَ عُبَیْدَةُ وَ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ عَمَّارٌ وَ هُدُوا إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام.

أَبُو صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً(4) أَیْ مَنَ تَرَکَ وَلَایَةَ عَلِیٍّ أَعْمَاهُ اللَّهُ وَ أَصَمَّهُ عَنِ الْهُدَی.

أَبُو بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: یَعْنِی وَلَایَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام قُلْتُ- وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی قَالَ یَعْنِی أَعْمَی الْبَصِیرَةِ فِی الْآخِرَةِ أَعْمَی الْقَلْبِ فِی الدُّنْیَا عَنْ وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام قَالَ وَ هُوَ مُتَحَیِّرٌ فِی الْآخِرَةِ یَقُولُ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمی وَ قَدْ کُنْتُ بَصِیراً- قالَ کَذلِکَ أَتَتْکَ آیاتُنا قَالَ الْآیَاتُ الْأَئِمَّةُ- فَنَسِیتَها وَ کَذلِکَ الْیَوْمَ تُنْسی یَعْنِی تَرَکْتَهَا وَ کَذَلِکَ الْیَوْمَ تُتْرَکُ فِی النَّارِ کَمَا تَرَکْتَ الْأَئِمَّةَ علیهم السّلام فَلَمْ تُطِعْ أَمْرَهُمْ وَ لَمْ تَسْمَعْ قَوْلَهُمْ قَالَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِآیاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ

ص: 101


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و الآیات فی سورة هود 12- 24.
2- الحاقّة: 40، و ما بعدها ذیلها.
3- الحجّ: 24.
4- طه: 124، و ما بعدها ذیلها.

یعنی اینکه ما هم به همین شکل کسانی را که به ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام شرک ورزیدند، کیفر می­دهیم.

امام باقر علیه السلام در روایتی فرمود: برخی از آنان گفتند: بی تردید رسول خدا درباره علی فریفته شده، به گونه­ای که چیزی را مساوی او نمی­داند. در این هنگام این آیات نازل شد.

امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «ذَلکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُواْ مَا أَسْخَطَ اللَّهَ وَ کَرِهُواْ رِضْوَانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ»،(1){زیرا

آنان از آنچه خدا را به خشم آورده پیروی کرده اند و خرسندیش را خوش نداشتند پس اعمالشان را باطل گردانید.} می­فرماید: آن­ها از علی نفرت داشتند و این در حالی بود که خداوند در روز بدر، حنین، بطن نخله، ترویه و روز عرفه امر به ولایت کرده بود. پانزده آیه در سفر حجّی که در جحفه و خمّ مانع رسول خدا صلی الله علیه و آله از ادای آن و رسیدن پیامبرصلی الله علیه و آله به مسجدالحرام شدند، درباره علی علیه السّلام نازل گردید. و منظور خداوند از آیه: «وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّضیِ َ اللَّهُ عَنهُْمْ وَ رَضُواْ عَنْه »،(2)

کسانی که با نیکوکاری از آنان پیروی کردند، خدا از ایشان خشنود و آنان [نیز] از او خشنودند.} علی علیه السّلام است.

ابن زادان و أبوداود سبیعی از ابو عبدالله جدلی روایت کرده­اند که امیرالمؤمنین علیه السّلام درباره مفهوم آیه: «مَن جَاءَ بِالحَْسَنَةِ فَلَهُ خَیر مِنها وَ مَن جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلَا یجُْزَی إِلَّا مِثْلَهَا»(3){هر کس کار نیکی بیاورد، ده برابر آن [پاداش ] خواهد داشت، و هر کس کار بدی بیاورد، جز مانند آن جزا نیابد.} فرمود: ای ابوعبدالله، «حسنه» دوست داشتن ما و «سیئۀ» دشمنی با ماست.

تفسیر ثعلبی: آیا می­خواهی تو را از «حسنه­ای» باخبر کنم که هرکس آن را به میان آورد، وارد بهشت می­شود و «سیّئه­ای» که هرکس آن را به میان آورد، خداوند او را با صورت در آتش افکند و هیچ عملی از او پذیرفته نمی­شود؟ گفتم: آری! فرمود: «حسنه» دوست داشتن ما و «سیّئه» دشمنی کردن با ماست.

امام باقر علیه السّلام می­فرماید: «حسنه» ولایت علی علیه السّلام و محبت اوست و «سیّئه» دشمنی با او و نفرت از وی است و خداوند با این دو صفت هیچ عملی را از انسان نمی­پذیرد. و در مفهوم آیه: «وَ مَن یَقْترَِفْ حَسَنَةً نَّزِدْ لَهُ فِیهَا حُسْنًا»،(4)

هر کس نیکی به جای آورد [و طاعتی اندوزد]، برای او در ثواب آن خواهیم افزود.} فرمود: مقصود محبت علی بن ابی طالب علیه السّلام است. و ثعلبی نیز آن را از ابن عباس روایت کرده است.

ص: 102


1- . محمد/ 28
2- . توبه/ 100
3- . توبه / 84
4- . شوری/ 23

أَبْقی کَذَلِکَ نَجْزِی مَنْ أَشْرَکَ بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام الْخَبَرَ.

الْبَاقِرُ علیه السّلام فِی خَبَرٍ: إِنَّ بَعْضَهُمْ قَالَ لَقَدِ افْتَتَنَ رَسُولُ اللَّهِ فِی عَلِیٍّ حَتَّی لَا یُوَازِیهِ شَیْ ءٌ(1) فَنَزَلَ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ إِلَی قَوْلِهِ الْمَفْتُونُ.

الْبَاقِرُ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ وَ کَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ (2) قَالَ کَرِهُوا عَلِیّاً وَ کَانَ أَمَرَ اللَّهُ بِوَلَایَتِهِ یَوْمَ بَدْرٍ وَ حُنَیْنٍ وَ یَوْمَ بَطْنِ نَخْلَةَ وَ یَوْمَ التَّرْوِیَةِ وَ یَوْمَ عَرَفَةَ نَزَلَتْ فِیهِ خَمْسَ عَشْرَةَ آیَةً فِی الْحَجَّةِ الَّتِی صُدَّ فِیهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ بِالْجُحْفَةِ وَ خُمٍّ وَ عَنَی بِقَوْلِهِ تَعَالَی اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ (3) عَلِیّاً علیه السّلام.

ابْنُ زَاذَانَ وَ أَبُو دَاوُدَ السَّبِیعِیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْجَدَلِیِّ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها- وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها(4) یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنَةُ حُبُّنَا وَ السَّیِّئَةُ بُغْضُنَا.

تَفْسِیرُ الثَّعْلَبِیِّ: أَ لَا أُنَبِّئُکَ بِالْحَسَنَةِ الَّتِی مَنْ جَاءَ بِهَا دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ السَّیِّئَةِ الَّتِی مَنْ جَاءَ بِهَا أَکَبَّهُ اللَّهُ فِی النَّارِ وَ لَمْ یَقْبَلْ مَعَهَا عَمَلًا قُلْتُ بَلَی قَالَ الْحَسَنَةُ حُبُّنَا وَ السَّیِّئَةُ بُغْضُنَا.

الْبَاقِرُ علیه السّلام: الْحَسَنَةُ وَلَایَةُ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ حُبُّهُ وَ السَّیِّئَةُ عَدَاوَتُهُ وَ بُغْضُهُ وَ لَا یُرْفَعُ مَعَهَا عَمَلٌ وَ قَالَ ع وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً(5) قَالَ الْمَوَدَّةُ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

وَ قَدْ رَوَاهُ الثَّعْلَبِیُّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ

ص: 102


1- فی المصدر: لقد افتتن علی و رسول اللّه حتّی لا یواریه شی ء.
2- سورة محمد: 28.
3- التوبة: 1.
4- کأن التحریف وقع فی الآیة عند النسخ، و أصلها کذلک « مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها» الانعام: 160. أو المراد آیة 84 من سورة القصص، و هی أیضا لا تطابق المتن:
5- الشوری: 23.

امام رضا از پدرش از جدش علیهم السلام در مفهوم آیه: «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتیِ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیهَْا»،(1){با

همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است.} فرمود: این «فطرت» توحید است و اینکه محمّد صلی الله علیه و آله رسول خدا است و علی علیه السّلام امیرالمؤمنین است. توحید به طرف اینجا [اهل بیت] است .

علی بن حاتم در کتاب الأخبار ابوالفرج بن شاذان گوید: آیه: «بَلْ کَذَّبُواْ بِالسَّاعَةِ»(2){بلکه

[آنها] رستاخیز را دروغ خواندند.} به معنای «ولایت» علی علیه السّلام را تکذیب کردند» می­باشد و این روایت از امام رضا علیه السّلام است.

امام باقر علیه السّلام در مفهوم آیه: «یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْر»(3){خدا

برای شما آسانی می خواهد و برای شما دشواری نمی خواهد.} می­فرماید: «یسر» امیرالمؤمنین است و «عسر» فلان و فلان هستند.

امام کاظم علیه السّلام می­فرماید: ولایت علی علیه السّلام بی­شک برای پارسایانِ عالِم تذکره است و ما به درستی می­دانیم که در میان شما کسانی هستند که آن را تکذیب می­کنند، و علی علیه السّلام مایه غم و غصه و افسوس کافران و ولایت او همان حق الیقین است؛ و ثابت شده است که آیات: «رِجَالٌ صَدَقُواْ مَا عَاهَدُواْ اللَّهَ عَلَیْهِ»،(4){از

میان مؤمنان مردانی اند که به آنچه با خدا عهد بستند.} و «وَ عَلیَ الْأَعْرَافِ رِجَال»، (5){مردانی

هستند که هر یک [از آن دو دسته ] را از سیمایشان می شناسند.} و «إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنَا عَلَیْهِ وَ جَعَلْنَاهُ مَثَلًا لِّبَنیِ إِسْرَائِیل»، (6){[عیسی ]

جز بنده ای که بر وی منّت نهاده و او را برای فرزندان اسرائیل سرمشق [و آیتی ] گردانیده ایم نیست.} درباره وی نازل شده­اند.(7)

روایت46.

تفسیر عیاشی: جابر گوید: از امام باقر علیه السّلام سؤال کردم که مفهوم آیات: «وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَا یخَْلُقُونَ شَیًْئا وَ هُمْ یخُْلَقُونَ* أَمْوَاتٌ غَیرُْ أَحْیَاءٍ وَ مَا یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ»،(8)

کسانی را که جز خدا می خوانند، چیزی نمی آفرینند در حالی که خود آفریده می شوند. مردگانند نه زندگان، و نمی دانند کی برانگیخته خواهند شد.} چیست؟ فرمود: «وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ» اولی و دومی و سومی هستند، آن­ها رسول خدا صلی الله علیه و آله را که فرمود: «ولایت علی علیه السّلام را بپذیرید و از او پیروی نمایید» تکذیب کردند و به دشمنی با علی علیه السّلام برخاسته، ولایتش را نپذیرفتند و مردم را به سوی خلافت خودشان دعوت کردند. این بود توضیح آیه «وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ». امّا آیه: «لَا یخَْلُقُونَ شَیًْئا» یعنی هیچ چیزی را نمی­پرستند و «وَ هُمْ یخُْلَقُونَ» یعنی آنها عبادت می­شوند. اّمّا آیه: «أَمْوَاتٌ غَیرُْ أَحْیَاءٍ» به معنای کفّاری که ایمان نیاورده اند. امّا آیه: «وَ مَا یَشْعُرُونَ أَیَّانَ

ص: 103


1- . روم/ 30
2- . فرقان/ 11
3- . بقره/ 185
4- . احزاب/ 23
5- . اعراف/ 46
6- . زخرف/ 59
7- . مناقب آل ابی طالب 1: 575 _571
8- . نحل/ 21 _20

الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السّلام : فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها(1) قَالَ هُوَ التَّوْحِیدُ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ علیه السّلام أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی هَاهُنَا التَّوْحِیدُ.

عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ فِی کِتَابِ الْأَخْبَارِ لِأَبِی الْفَرَجِ بْنِ شَاذَانَ: أَنَّهُ نَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَی بَلْ کَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ(2) یَعْنِی کَذَّبُوا بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ هُوَ الْمَرْوِیُّ عَنِ الرِّضَا علیه السّلام.

الْبَاقِرُ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ(3) قَالَ الْیُسْرُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ الْعُسْرُ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ.

أَبُو الْحَسَنِ الْمَاضِی علیه السلام (4): إِنَّ وَلَایَةَ عَلِیٍّ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقِینَ لِلْعَالَمِینَ وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ وَ إِنَّ عَلِیّاً لَحَسْرَةٌ عَلَی الْکَافِرِینَ وَ إِنَّ وَلَایَتَهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ وَ قَدْ ثَبَتَ أَنَّ قَوْلَهُ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ (5) وَ قَوْلَهُ تَعَالَی وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ (6) نَزَلَتَا فِیهِ علیه السّلام وَ قَوْلَهُ تَعَالَی إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَیْهِ (7) الْآیَةَ نَزَلَتْ فِیهِ (8).

«46»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ- لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ- أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ (9) قَالَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ الْأَوَّلُ وَ الثَّانِیُ وَ الثَّالِثُ کَذَّبُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِقَوْلِهِ وَالُوا عَلِیّاً وَ اتَّبِعُوهُ فَعَادَوْا عَلِیّاً وَ لَمْ یُوَالُوهُ وَ دَعَوُا النَّاسَ إِلَی وَلَایَةِ أَنْفُسِهِمْ فَذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ- وَ الَّذِینَ

یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ قَالَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً فَإِنَّهُ یَعْنِی لَا یَعْبُدُونَ شَیْئاً- وَ هُمْ یُخْلَقُونَ فَإِنَّهُ یَعْنِی وَ هُمْ یُعْبَدُونَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ یَعْنِی کُفَّارٌ غَیْرُ مُؤْمِنِینَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ

ص: 103


1- الروم: 30.
2- الفرقان: 11.
3- البقرة: 185.
4- أی فی تفسیر قوله تعالی « وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقِینَ * وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ * وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَی الْکافِرِینَ وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ» : الحاقة 48- 51.( ب).
5- الأحزاب: 23.
6- الأعراف: 46.
7- الزخرف: 59.
8- مناقب آل أبی طالب: 1: 575- 581.
9- النحل 20- 21.

یُبْعَثُونَ» یعنی آن­ها ایمان نمی­آورند. آن­ها شرک می­ورزند. «إِلَهُکمُ ْ إِلَاهٌ وَاحِدٌ» پس همان­گونه است که خداوند فرموده. امّا آیه: «فَالَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِالاَْخِرَة» بدان معناست که آن­ها اعتقادی به رجعت ندارند که رجعت حق است. اما آیه: «قلوبهم منکره» یعنی دل­های آنها کافر است و آیه: «وَ هُم مُّسْتَکْبرُِون » بدان معناست که در برابر ولایت علی علیه السّلام تکبّر می­ورزند. خداوند در مقام تهدید چنین افرادی می­فرماید: «لَا جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَ مَا یُعْلِنُونَ إِنَّهُ لَا یحُِبُّ الْمُسْتَکْبرِِین»،(1){شک

نیست که خداوند آنچه را پنهان می دارند و آنچه را آشکار می سازند، می داند، و او گردنکشان را دوست نمی دارد.} گردن کشان از ولایت علی علیه السّلام.(2)

تفسیر عیاشی: از ابوحمزه ثمالی از امام باقر علیه السّلام مشابه این حدیث را روایت کرده است.(3)

توضیح

شاید«خَلق» را مجازاً به معنای «عبادت» گرفته باشد.

روایت47.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السّلام فرمود: جبرئیل آیه: «وَ إِذَا قِیلَ لهَُم مَّاذَا أَنزَلَ رَبُّکمُ ْ _ فی علیّ _ قَالُواْ أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِین »(4)

چون به آنان گفته شود: «پروردگارتان _ درباره علی _ چه چیز نازل کرده است؟» می گویند: «افسانه های پیشینیان است.»} را به همین شکل نازل فرمود .

روایت48.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السّلام در مورد آیه: «وَ إِذَا قِیلَ لهَُم مَّاذَا أَنزَلَ رَبُّکمُ ْ _ فی علیّ _ قَالُواْ أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِین » فرمود: چون مردم در دوره جاهلیت مسجّع سخن می­گفتند، از این رو خداوند عبارت «أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِین» را به کار برده است. اما مفهوم آیه: «لِیَحْمِلُواْ أَوْزَارَهُمْ کَامِلَةً یَوْمَ الْقِیَمَةِ»،(5){تا

روز قیامت بار گناهان خود را تمام بردارند.} آن است که کفرشان در روز قیامت کامل می­شود.

اما آیه: «وَ مِنْ أَوْزَارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُم بِغَیرِْ عِلْمٍ»،(6)

[نیز] بخشی از بار گناهان کسانی را که ندانسته آنان را گمراه می کنند.} بدان معناست که آن­ها بار کفر کسانی را که ولایتشان را می­پذیرند، بر دوش می­گیرند. و خداوند فرموده است: «أَلَا سَاءَ مَا یَزِرُون »،(7){آگاه باشید، چه بد باری را می کشند.}(8)

روایت49.

مناقب ابن شهر آشوب: امام باقر علیه السّلام در مفهوم آیه: «یَاأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اسْتَجِیبُواْ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُمْ لِمَا یحُْیِیکُم »،(9){ای

کسانی که ایمان آورده اید، چون خدا و پیامبر، شما را به چیزی فرا خواندند که به شما حیات می بخشد، آنان را اجابت کنید.} فرمود: این آیه درباره ولایت علی علیه السّلام نازل شده است.

احمد بن حمید هاشمی گوید: در کتاب جامع جعفر علیه السّلام آمده است

ص: 104


1- . نحل/ 23
2- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی. تفسیر برهان 2: 363
3- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی. تفسیر برهان 2: 363
4- . نحل/ 24
5- . نحل/ 25
6- . نحل/ 25
7- . نحل / 25
8- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی. تفسیر برهان 2: 363
9- . انفال/ 24

یُبْعَثُونَ فَإِنَّهُ یَعْنِی إِنَّهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ أَنَّهُمْ یُشْرِکُونَ- إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَإِنَّهُ کَمَا قَالَ اللَّهُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ فَالَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فَإِنَّهُ یَعْنِی لَا یُؤْمِنُونَ بِالرَّجْعَةِ أَنَّهَا حَقٌّ وَ أَمَّا قَوْلُهُ قُلُوبُهُمْ مُنْکِرَةٌ فَإِنَّهُ یَعْنِی قُلُوبُهُمْ کَافِرَةٌ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ فَإِنَّهُ یَعْنِی عَنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام مُسْتَکْبِرُونَ قَالَ اللَّهُ لِمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ وَعِیداً مِنْهُ- لا جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْتَکْبِرِینَ عَنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام (1).

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: مِثْلَهُ سَوَاءً(2).

بیان

لعله أطلق الخلق علی العباد مجازا.

«47»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ بِهَذِهِ الْآیَةِ هَکَذَا- وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ ما ذا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ فِی عَلِیٍّ- قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ (3).

«48»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ ما ذا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ فِی عَلِیٍّ- قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ سَجْعُ (4) أَهْلِ الْجَاهِلِیَّةِ فِی جَاهِلِیَّتِهِمْ فَذَلِکَ قَوْلُهُ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کامِلَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ(5) فَإِنَّهُ یَعْنِی یَسْتَکْمِلُ الْکُفْرَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ یَعْنِی یَتَحَمَّلُونَ کُفْرَ الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُمْ قَالَ اللَّهُ أَلا ساءَ ما یَزِرُونَ (6).

«49»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب زِیَادُ بْنُ الْمُنْذِرِ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ (7) قَالَ وَلَایَةُ عَلِیٍّ علیه السّلام.

أَحْمَدُ بْنُ حُمَیْدٍ الْهَاشِمِیُّ قَالَ وُجِدَ فِی کِتَابِ جَامِعِ جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی

ص: 104


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. رواه فی البرهان 2: 363.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. رواه فی البرهان 2: 363.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط و الآیة فی سورة النحل: 24.
4- سجع الخطیب: نطق بکلام مقفی له فواصل.
5- النحل: 25، و ما بعدها ذیلها.
6- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و قد روی الروایتین فی البرهان 2: 363.
7- الأنفال: 24.

که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: منظور از«بِئرٍْ مُّعَطَّلَةٍ» و «قَصْرٍ مَّشِید» در آیه: «وَ بِئرٍْ مُّعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَّشِید»،(1) {و چاه­های متروک و کوشکهای افراشته} علی علیه السّلام است.

موسی بن جعفر علیه السّلام فرمود: «بِئرٍْ مُّعَطَّلَةٍ» امام ساکت است و «قَصْرٍ مَّشِید» امام ناطق. و گفته­اند: علی علیه السّلام را به «قَصْرٍ مَّشِید» تشبیه کرده­اند چون همانند قصر دارای رفعت است، و «بِئرٍْ مُّعَطَّلَةٍ» به چاهی گفته می­شود که از آن آب ننوشند.(2)

توضیح

قاضی بیضاوی گوید: «بِئرٍْ مُّعَطَّلَةٍ» با توجه به آیه: «فَکَأَیِّن مِّن قَرْیَةٍ أَهْلَکْنَاهَا وَ هِیَ ظَالِمَةٌ فَهِیَ خَاوِیَةٌ عَلیَ عُرُوشِهَا»،(3)

چه بسیار شهرها را _ که ستمکار بودند _ هلاکشان کردیم و [اینک ] آن [شهرها] سقفهایش فرو ریخته است.} معطوف بر «قریۀ» است و مفهوم آیه این است: چه بسیارند چاه­های آباد در صحراها که به دلیل هلاک شدن مردمانشان، متروک مانده و آبی از آن­ها نوشیده نمی­شود. و چه بسیارند کوشک­های بلند یا گچ­کاری شده که آن­ها را از ساکنانش خالی کردیم.» پایان! (4)

و بدین ترتیب روشن می­شود که بعید نیست که این دو، کنایه از امام علیه السّلام باشند.

روایت50.

تفسیر عیاشی: ابوحمزه از امام باقر علیه السّلام روایت کرده که فرمود: جبرئیل آیه: «فَأَبیَ أَکْثرَُ النَّاسِ _ بولایۀ علیّ _ إِلَّا کُفُورًا»(5){و [لی ] بیشتر مردم _ به ولایت علی _ جز ناسپاسی نخواستند.} را به همین شکل نازل کرده است.(6)

روایت51.

تفسیر عیاشی: ابوحمزه ثمالی گوید: از امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «وَ لَا تجَْهَرْ بِصَلَاتِکَ وَ لَا تخَُافِتْ بهَِا وَ ابْتَغِ بَینْ َ ذَلِکَ سَبِیلًا»(7)

نمازت را به آواز بلند مخوان و بسیار آهسته اش مکن، و میان این [و آن ] راهی [میانه ] جوی.} پرسیدم، فرمود: تفسیر آن چنین است: ولایت علی و کرامتی را که در حق او روا داشته­ام، با صدای بلند بیان مکن تا اینکه تو را بدان فرمان دهم، و پوشیده هم مدار و علی را از آن آگاه کن و او را مطلّع کن که چه کرامتی به او بخشیده­ام. (8)

روایت52.

تفسیر عیاشی: جابر گوید: از امام باقر علیه السّلام درباره تفسیر آیه: «وَ لَا تجَْهَرْ بِصَلَاتِکَ وَ لَا تخَُافِتْ بهَِا وَ ابْتَغِ بَینْ َ ذَلِکَ سَبِیلًا» پرسیدم، فرمود: ولایت علی علیه السّلام نماز است و نباید آن را با صدای بلند بیان کرد، و نیز آنچه را که بدو کرامت کرده­ام نباید آشکار شود تا تو را بدان فرمان دهم.

ص: 105


1- . حج/ 45
2- . مناقب آل ابی طالب 1: 570
3- . حج/ 45
4- . تفسیر بیضاوی 2: 41
5- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی. تفسیر برهان 2: 445 . بنی­اسرائیل/ 89 و فرقان/ 50
6- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی. تفسیر برهان 2: 445 . بنی­اسرائیل/ 89 و فرقان/ 50
7- . بنی اسرائیل/ 110
8- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی. تفسیر برهان 2: 453

وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ(1) أَنَّهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْقَصْرُ الْمَشِیدُ وَ الْبِئْرُ الْمُعَطَّلَةُ عَلِیٌّ علیه السّلام.

عَلِیُّ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السّلام قَالَ: الْبِئْرُ الْمُعَطَّلَةُ الْإِمَامُ الصَّامِتُ وَ الْقَصْرُ الْمَشِیدُ الْإِمَامُ النَّاطِقُ وَ قَالُوا إِنَّمَا مَثَّلَ بِهِ عَلِیّاً علیه السّلام لِأَنَّهُ مُرْتَفِعٌ مِثْلُ الْقَصْرِ الْمَشِیدِ وَ الْبِئْرُ الْمُعَطَّلَةُ الَّتِی لَا یُسْتَقَی مِنْهَا الْمَاءُ(2).

بیان

قال البیضاوی وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ عطف علی قریة فی قوله فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها وَ هِیَ ظالِمَةٌ فَهِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها(3) أی و کم بئر عامرة فی البوادی ترکت لا یستقی منها لهلاک أهلها و قصر مشید مرفوع أو مجصص أخلیناه عن ساکنیه انتهی (4) فظهر أنه لا یبعد أن یکونا کنایتین عن الإمام علیه السّلام.

«50»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ بِهَذِهِ الْآیَةِ هَکَذَا- فَأَبَی أَکْثَرُ النَّاسِ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ إِلَّا کُفُوراً(5).

«51»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ- وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِکَ وَ لا تُخافِتْ بِها وَ ابْتَغِ بَیْنَ ذلِکَ سَبِیلًا(6) قَالَ تَفْسِیرُهَا وَ لَا تَجْهَرْ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ لَا بِمَا أَکْرَمْتُهُ بِهِ حَتَّی آمُرَکَ بِذَلِکَ- وَ لا تُخافِتْ بِها یَعْنِی وَ لَا تَکْتُمْهَا عَلِیّاً وَ أَعْلِمْهُ مَا أَکْرَمْتُهُ بِهِ (7).

«52»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ فِی قَوْلِ اللَّهِ- وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِکَ وَ لا تُخافِتْ بِها وَ ابْتَغِ بَیْنَ ذلِکَ سَبِیلًا(8) قَالَ لَا تَجْهَرْ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام فَهُوَ الصَّلَاةُ وَ لَا بِمَا أَکْرَمْتُهُ بِهِ حَتَّی آمُرَکَ بِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ لا تَجْهَرْ

ص: 105


1- الحجّ: 45.
2- مناقب آل أبی طالب 1: 570.
3- الحجّ: 45.
4- تفسیر البیضاوی 2: 41.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، رواه فی البرهان 2: 445. و الآیة فی سورة بنی إسرائیل: 89 و الفرقان: 50.
6- بنی إسرائیل: 110.
7- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، رواه فی البرهان 2: 453.
8- بنی إسرائیل: 110.

این تفسیر «وَ لَا تجَْهَرْ بِصَلَاتِکَ» بود. امّا «وَ لَا تخَُافِتْ» بدان معناست که آن را از علی علیه السّلام کتمان مکن و او را آگاه کن که چه کرامتی در حقّش روا داشته­ام. اما درباره تفسیر «وَ ابْتَغِ بَینْ َ ذَلِکَ سَبِیلًا» می­فرماید: از من می­خواهی که اجازه دهم ولایت علی را آشکار کنی، این کار را در روز غدیر خمّ به انجام برسان! و پیامبرصلی الله علیه و آله نیز در آن روز فرمود: «اللّهم من کُنتُ مولاه فعلیٌّ مولاه؛ اللّهُمَّ واالِ من والاه و عاد من عاداه». (خدایا، هر که من مولا و سرور او هستم، اینک علی مولا و سرور اوست؛ خداوندا، یاور آن باش که یاریش کند و دشمن آن باش که با وی دشمنی ورزد!)

توضیح

چون نماز کامل را علی علیه السّلام به جا آورده و نماز کامل جز از او و امثال او صادر نشده است، آثار این­گونه نماز چنان بر وی ظاهر شد، که او عین نماز گشته است. و چون یکی از شرایط قبولی نماز پذیرش ولایت اوست و بدون آن نمازی پذیرفته نمی­شود، و با توجه به اینکه آن حضرت دعوت کننده به نماز و آموزش دهنده آن است، در بطن قرآن از او به «الصلاۀ» تعبیر می­شود. در گذشته به مطالبی در این خصوص اشاره کرده­ایم و از این پس نیز إن شاء الله مطالب دیگر خواهد آمد.

روایت53.

تفسیر عیاشی: اسحاق بن عمار گفت: مفهوم آیه: «وَ لَا تُبَذِّرْ تَبْذِیرًا»،(1)

حتماً ولخرجی و اسراف مکن.} آن است که در ولایت علی علیه السّلام اسراف مورز.(2)

توضیح

چون در صدر آیه آمده است: «وَ ءَاتِ ذَا الْقُرْبیَ حَقَّه »،(3)

حق خویشاوند را به او بده. } رسول خدا صلی الله علیه و آله «فدک» را به فاطمه سلام الله علیها داد و سپس فرمود: «لاتبذّر» یعنی مال را در غیر مواردی که بدان امر شده­ای، مصرف مکن؛ با توجه به این معنای باطن آیه، شاید معنای آیه چنین باشد: ولایت علی علیه السّلام را برای دیگری قرار مده؛ و احتمال دارد مفهوم نهی از غلوّ درباره علی علیه السّلام را برساند تا دیگران را از این کار بازدارد [همان­گونه که در سوره زمر خطاب به وی] گفته شده: «لَئنِ ْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُک »،(4){اگر شرک ورزی حتماً کردارت تباه می­شود.} [و می­دانیم که گرچه در این آیه مخاطب پیامبر است، لیکن پیامبر که شرک نمی­ورزد، بلکه برای نهی دیگران از شرک ورزیدن آمده است.]

روایت54.

تفسیر عیاشی: سماعۀ بن مهران گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَ لَا یُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدَا»،(5){[ پس هر کس به لقای پروردگار خود امید دارد] باید به کار شایسته بپردازد، و هیچ کس را در پرستش پروردگارش شریک نسازد.} پرسیدم؛ فرمود: عمل صالح معرفت و شناخت به امامان علیهم السلام است. «و لا تشرک بعباده ربه احدا» یعنی تسلیم ولایت علی علیه السّلام شدن است و شرک نورزیدن در عبادت و کسی را در خلافت با وی شریک ندانستن است؛ کسی که نه چنین حقی را دارد و نه سزاوار خلافت است.(6)

توضیح

شاید مراد از عبادت در اینجا عبادت قلبی باشد که همان اعتقاد به ولایت است؛

ص: 106


1- . بنی اسرائیل / 26
2- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی . تفسیر برهان 2: 454
3- . بنی اسرائیل/ 26
4- . زمر / 65
5- . کهف/ 110
6- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی . تفسیر برهان 2: 454

بِصَلاتِکَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ لا تُخافِتْ بِها فَإِنَّهُ یَقُولُ وَ لَا تَکْتُمْ ذَلِکَ عَلِیّاً یَقُولُ أَعْلِمْهُ مَا أَکْرَمْتُهُ بِهِ فَأَمَّا قَوْلُهُ وَ ابْتَغِ بَیْنَ ذلِکَ سَبِیلًا یَقُولُ تَسْأَلُنِی أَنْ آذَنَ لَکَ أَنْ تَجْهَرَ بِأَمْرِ عَلِیٍّ بِوَلَایَتِهِ فَأَذِنَ لَهُ بِإِظْهَارِ ذَلِکَ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ فَهُوَ قَوْلُهُ یَوْمَئِذٍ- اللَّهُمَّ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ (1).

بیان

لما کانت الصلاة الکاملة فی علی علیه السّلام و لم یصدر کاملها إلا منه و من أمثاله فقد ظهر علیه آثارها فکأنه صار عینها و أیضا لشدة اشتراط ولایته فی قبولها و عدم صحتها بدونها و لکونه الداعی إلیها و المعلم لها فتلک الأمور قد یعبر عنه علیه السّلام بالصلاة فی بطن القرآن و قد مر بعض تحقیق ذلک و سیأتی إن شاء الله تعالی.

«53»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ جَمِیلٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ: فِی قَوْلِهِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً(2) قَالَ لَا تُبَذِّرْ فِی وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام (3).

بیان

لما ذکر فی صدر الآیة وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ فأعطی صلی الله علیه و آله فاطمة فدکا قال لا تُبَذِّرْ أی لا تصرف المال فی غیر المصارف التی أمرت بها فعلی هذا البطن من الآیة لعل المعنی لا تجعل ولایة علی علیه السّلام لغیره و یحتمل أن یکون نهیا عن الغلو فی شأنه علیه السّلام لمنع غیره عن ذلک کقوله لَئِنْ أَشْرَکْتَ (4).

«54»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ- فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً(5) قَالَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ الْمَعْرِفَةُ بِالْأَئِمَّةِ علیهم السلام وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً التَّسْلِیمُ لِعَلِیٍّ علیه السلام لَا یُشْرِکُ مَعَهُ فِی الْخِلَافَةِ مَنْ لَیْسَ لَهُ ذَلِکَ وَ لَا هُوَ مِنْ أَهْلِهِ (6).

بیان

لعل المراد بالعبادة هنا العبادة القلبیة و هی الاعتقاد بالولایة أو هی أیضا

ص: 106


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، رواه فی البرهان 2: 454.
2- بنی إسرائیل: 26.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، رواه فی البرهان 2: 416.
4- الزمر: 65.
5- الکهف: 110.
6- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، رواه فی البرهان 2: 497.

یا اینکه ولایت او نیز داخل در عبادت است و شرک در عبادت، شریک کردن کسی در خلافت باشد که خداوند او را چنین مقام و منزلتی نداده است.

روایت55.

تفسیر عیاشی: ابن عباس گفت: در قرآن آیه­ای نیست که «الذین آمنوا و عملوا الصالحات» در آن باشد، امّا علی علیه السّلام امیر و شریف آن نباشد. هیچ صحابه­ای از یاران پیامبر وجود ندارد که مورد عتاب خداوند قرار نگرفته باشد مگر علی علیه السّلام که پیوسته از او به نیکی یاد شده است. عکرمه گوید: من از علی علیه السّلام منقبتی را می­شناسم که اگر بخواهم درباره آن سخن بگویم، سراسر آسمان­ها و زمین را فرا خواهد گرفت.(1)

روایت56.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السّلام در مفهوم آیه: «وَ لَقَدْ صَرَّفْنَا فیِ هَذَا الْقُرْءَانِ لِیَذَّکَّرُواْ وَ مَا یَزِیدُهُمْ إِلَّا نُفُورًا»،(2)

به راستی، ما در این قرآن [حقایق را] گونه گون بیان کردیم، تا پند گیرند و [لی ] آنان را جز نفرت نمی افزاید.}فرمود: منظور آیه این است که علی علیه السلام را در قرآن ذکر (یاد) کردیم و علی علیه السّلام ذکر است؛ ولی آنان را جز نفرت نمی­افزاید.(3)

روایت57.

تفسیر امام عسکری علیه السّلام: «إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَیِّنَاتِ وَ الْهُدَی مِن بَعْدِ مَا بَیَّنَّهُ لِلنَّاسِ فیِ الْکِتَابِ أُوْلَئکَ یَلْعَنهُُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنهُُمُ اللَّاعِنُونَ* إِلَّا الَّذِینَ تَابُواْ وَ أَصْلَحُواْ وَ بَیَّنُواْ فَأُوْلَئکَ أَتُوبُ عَلَیهِْمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»،(4){کسانی

که نشانه های روشن و رهنمودی را که فرو فرستاده ایم، بعد از آنکه آن را برای مردم در کتاب توضیح داده ایم، نهفته می دارند، آنان را خدا لعنت می کند، و لعنت کنندگان لعنتشان می کنند. مگر کسانی که توبه کردند، و [خود را] اصلاح نمودند، و [حقیقت را] آشکار کردند، پس بر آنان خواهم بخشود و من توبه پذیر مهربانم.} امام حسن عسکری علیه السّلام در مورد این دو آیه می­فرماید: قول خدای عزّوجل: «إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَیِّنَاتِ» منظور کتمان صفات محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام و محاسن اوست «و رهنمودی را فرو فرستاده­ایم، بعد از آنکه آن را برای ایشان در کتاب توضیح داده­ایم، نهفته می­دارند» گوید: «والذی انزلناه من الهدی»، آن آیاتی هستند که نشانه فضل آن­ها و جایگاهشان است، همانند آن پاره ابری که در سفرها سایه بر سر رسول خدا صلی الله علیه و آله می­افکند و آب­های شور و تلخی که در چاه­ها و چشمه­ها با آب دهان آن حضرت صلی الله علیه و آله شیرین می­گشتند ص: 107


1- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی
2- . بنی اسرائیل/ 41
3- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی . تفسیر برهان 2: 422
4- . بقره 160 _159

داخلة فیها و الشرک فیها تشریک غیر من جعل الله له الولایة مع من جعلها له.

«55»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: مَا فِی الْقُرْآنِ آیَةُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِلَّا وَ عَلِیٌّ أَمِیرُهَا وَ شَرِیفُهَا وَ مَا مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ رَجُلٌ إِلَّا وَ قَدْ عَاتَبَهُ اللَّهُ وَ مَا ذَکَرَ عَلِیّاً إِلَّا بِخَیْرٍ قَالَ عِکْرِمَةُ إِنِّی لَأَعْلَمُ لِعَلِیٍّ مَنْقَبَةً لَوْ حَدَّثْتُ بِهَا لَبَعُدَتْ أَقْطَارَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ (1).

«56»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فِی هذَا الْقُرْآنِ لِیَذَّکَّرُوا وَ ما یَزِیدُهُمْ إِلَّا نُفُوراً(2) یَعْنِی وَ لَقَدْ ذَکَرْنَا عَلِیّاً فِی الْقُرْآنِ وَ هُوَ الذِّکْرُ فَمَا زَادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً(3).

«57»

م، [تفسیر الإمام علیه السلام]: إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَیِّناتِ وَ الْهُدی مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکِتابِ أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ- إِلَّا الَّذِینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَیَّنُوا فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ (4) قَالَ الْإِمَامُ علیه السّلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَیِّناتِ فِی صِفَةِ مُحَمَّدٍ وَ صِفَةِ عَلِیٍّ وَ حِلْیَتِهِ-(5) وَ الْهُدی مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکِتابِ قَالَ وَ الَّذِی أَنْزَلْنَاهُ مِنَ الْهُدَی (6) وَ هُوَ مَا أَظْهَرْنَاهُ مِنَ الْآیَاتِ عَلَی فَضْلِهِمْ وَ مَحَلِّهِمْ کَالْغَمَامَةِ الَّتِی کَانَتْ تُظِلُّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَسْفَارِهِ وَ الْمِیَاهِ الْأُجَاجَةِ(7) الَّتِی کَانَتْ تَعْذُبُ فِی الْآبَارِ وَ الْمَوَارِدِ بِبُزَاقِهِ (8) وَ الْأَشْجَارِ الَّتِی تَتَهَدَّلُ (9) ثِمَارُهَا بِنُزُولِهِ

ص: 107


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
2- بنی إسرائیل: 41.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، رواه فی البرهان 2: 422.
4- البقرة: 159 و 160.
5- فی المصدر: من صفة محمّد صلّی اللّه علیه و آله.
6- فی المصدر: من بعد الهدی.
7- صار الماء اجاجا: أی ملحا مرا.
8- الآبار جمع البئر. و الموارد جمع المورد: الطریق إلی الماء. و فی المصدر: ببصاقه. کلاهما بمعنی واحد.
9- فی المصدر: کانت تتهدل: تهدلت أغصان الشجرة أو ثمرتها: تدلت.

و درختانی که با نشستن پیامبر صلی الله علیه و آله در زیر آن­ها بار خود را به سمت او می­آویختند و بیماری­هایی که با دست کشیدن آن حضرت بر آن­ها و با آب دهان حضرتش زایل می­شدند؛ و همانند آیات، نشانه­هایی که برای علی علیه السّلام ظاهر شدند؛ نظیر سلام دادن کوه­ها، سنگ­ها و درختان در حالی که می­گفتند: ای ولیّ خدا و ای جانشین رسول خدا؛ و زهر­های کشنده­ای که کسی که نام علی علیه السلام را بر آنها آورد از آنها خورد ولی از بلای آنها آسیبی ندید؛ و کارهای بزرگی که از وی سرزد؛ نظیر تپّه­ها و کوه­هایی که آن­ها را از جا کنده و همچون سنگ ریزه­ای کوچک پرتاب نمود و نظیر بیماری­هایی که با دعای وی زایل شدند و آفت­ها و بلاهایی که انسان­های سالم بدان دچار شدند لیکن به دعای او شفا یافتند و دیگر فضایلی که خداوند وی را بدان­ها مختص گردانید. این­ها جملگی رهنمودها و هدایت­هایی هستند که خداوند آن­ها را در کتاب خود برای مردم بیان فرموده است؛ سپس فرمود: «آنانی که» این صفات را نهان می­دارند؛ چه درباره محمد صلی الله علیه و آله و چه درباره علی علیه السّلام و مانع دسترسی طالبان به آن­ها می­شوند، همان­ کسانی که لازم است تا به هنگام زوال شرایط تقیّه آن­ فضائل را برای دیگران ظهار و آشکار کنند[اما نمی­کنند]، «خداوند آنان را لعنت می­کند» یعنی کتمان کنندگان را لعنت می­کند «لعن کنندگان نیز آنان را لعنت می­کنند» که این سخن محتمل چند وجه است:

از جمله: «یَلْعَنهُُمُ اللَّعِنُونَ» بدان معناست که هیچ کس نیست، چه بر حق باشد و چه بر باطل، مگر اینکه می­گوید: خدا لعنت کند کسانی را که حق را کتمان می­کنند، خدا لعنت کند ستمگران را؛ آن ظالم کتمان کننده حق نیز می­گوید: خدا لعنت کند ستمگران و کتمان کنندگان حق را، و بدین ترتیب آن­ها از یک طرف تمام لعن کنندگان را لعن می­کنند و از طرف دیگر خود را نیز لعن می­کنند.

و از جمله: اگر دو نفر از هم دلتنگ شدند و به یکدیگر لعن فرستادند، هر دو لعنت به آسمان می­روند و از خداوند اجازه می­طلبند بر سر کسی که به سوی آن فرستاده شدند فرود آیند. پس خداوند عزّوجل به فرشتگان خود می­فرماید: بنگرید که اگر فرستنده لعن سزاوار لعن هست و فرد مورد نظر لعن شایسته آن نیست، هر دو لعن را متوجه وی کنید و اگر فرد مورد اشاره لعن، سزاوار لعن باشد، ولی لعنت کننده شایسته لعن نباشد، هر دو لعن را متوجه او _ مورد اشاره لعن _ کنید و اگر هر دو سزاوار لعن باشند، لعنت این را برای آن و لعنت آن یکی را برای این بفرستید؛ امّا اگر هیچ­کدام به خاطر ایمانشان سزاوار لعن نبودند و دلتنگی آن­ها را وادار به این کار کرده باشد، هر دو لعنت را حواله یهود و کسانی که نهان کننده مناقب و ویژگی­های محمد صلی الله علیه و آله و یاد و محاسن علی علیه السّلام هستند، و نیز ناصبیانی که فضل علی علیه السّلام را بر دیگران کتمان کردند و آنانی که فضایل او را رد می­کنند، بفرستید.

سپس خداوند عزّوجل می­فرماید: «إِلَّا الَّذِینَ تَابُواْ» مگر کسانی که از کتمان کردنشان توبه کردند «وَ أَصْلَحُواْ» آنچه را با سوء تأویل خود منکر فضل فاضل و استحقاق مُحِق شده، اصلاح نموده و آنچه را که خداوند در مناقب محمد صلی الله علیه و آله و صفات او و علی علیه السّلام و کمالات او و آنچه را پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز درباره ایشان فرموده، بیان کردند، در این صورت «فَأُوْلَئکَ

ص: 108

تَحْتَهَا وَ الْعَاهَاتِ (1) الَّتِی کَانَتْ تَزُولُ عَمَّنْ یَمْسَحُ یَدَهُ عَلَیْهِ أَوْ یَنْفُثُ بِبُزَاقِهِ فِیهَا(2) وَ کَالْآیَاتِ الَّتِی ظَهَرَتْ عَلَی عَلِیٍّ علیه السّلام مِنْ تَسْلِیمِ الْجِبَالِ وَ الصُّخُورِ وَ الْأَشْجَارِ قَائِلَةً یَا وَلِیَّ اللَّهِ وَ یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ وَ السُّمُومِ الْقَاتِلَةِ الَّتِی تَنَاوَلَهَا مَنْ سَمَّی بِاسْمِهِ عَلَیْهَا وَ لَمْ یُصِبْهُ بَلَاؤُهَا وَ الْأَفْعَالِ الْعَظِیمَةِ مِنَ التِّلَالِ وَ الْجِبَالِ الَّتِی اقْتَلَعَهَا وَ رَمَی بِهَا کَالْحَصَاةِ الصَّغِیرَةِ وَ کَالْعَاهَاتِ الَّتِی زَالَتْ بِدُعَائِهِ وَ الْآفَاتِ وَ الْبَلَایَا الَّتِی حَلَّتْ بِالْأَصِحَّاءِ بِدُعَائِهِ وَ سَائِرِ مَا خَصَّهُ بِهِ مِنْ فَضَائِلِهِ فَهَذَا مِنَ الْهُدَی الَّذِی بَیَّنَهُ اللَّهُ تَعَالَی لِلنَّاسِ فِی کِتَابِهِ ثُمَّ قَالَ أُولئِکَ الْکَاتِمُونَ لِهَذِهِ الصِّفَاتِ مِنْ مُحَمَّدٍ وَ مِنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا الْمُخْفُونَ لَهَا عَنْ طَالِبِیهَا الَّذِینَ یَلْزَمُهُمْ إِبْدَاؤُهَا

لَهُمْ عِنْدَ زَوَالِ التَّقِیَّةِ- یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ یَلْعَنُ الْکَاتِمِینَ وَ یَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ وَ فِیهِ وُجُوهٌ مِنْهَا یَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ أَنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ مُحِقّاً کَانَ أَوْ مُبْطِلًا إِلَّا وَ هُوَ یَقُولُ لَعَنَ اللَّهُ الْکَاتِمِینَ لِلْحَقِّ لَعَنَ اللَّهُ الظَّالِمِینَ إِنَّ الظَّالِمَ الْکَاتِمَ لِلْحَقِّ ذَلِکَ یَقُولُ أَیْضاً لَعَنَ اللَّهُ الظَّالِمِینَ الْکَاتِمِینَ فَهُمْ عَلَی هَذَا الْمَعْنَی فِی لَعْنِ کُلِّ اللَّاعِنِینَ وَ فِی لَعْنِ أَنْفُسِهِمْ وَ مِنْهَا أَنَّ الِاثْنَیْنِ إِذَا ضَجِرَ بَعْضُهُمَا عَلَی بَعْضٍ وَ تَلَاعَنَا ارْتَفَعَتِ اللَّعْنَتَانِ فَاسْتَأْذَنَتَا رَبَّهُمَا فِی الْوُقُوعِ بِمَنْ بُعِثَتَا إِلَیْهِ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَلَائِکَتِهِ انْظُرُوا فَإِنْ کَانَ اللَّاعِنُ أَهْلًا لِلَّعْنِ وَ لَیْسَ الْمَقْصُودُ بِهِ أَهْلًا فَأَنْزِلُوهُمَا جَمِیعاً بِاللَّاعِنِ وَ إِنْ کَانَ الْمُشَارُ إِلَیْهِ أَهْلًا وَ لَیْسَ اللَّاعِنُ أَهْلًا فَوَجِّهُوهُمَا إِلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ جَمِیعاً لَهُمَا أَهْلًا فَوَجِّهُوا لَعْنَ هَذَا إِلَی ذَلِکَ وَ وَجِّهُوا لَعْنَ ذَلِکَ إِلَی هَذَا وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ وَاحِدٌ مِنْهُمَا لَهَا أَهْلًا لِإِیمَانِهِمَا وَ إِنَّ الضَّجَرَ أَحْوَجَهُمَا إِلَی ذَلِکَ فَوَجِّهُوا اللَّعْنَتَیْنِ إِلَی الْیَهُودِ وَ الْکَاتِمِینَ نَعْتَ مُحَمَّدٍ وَ صِفَتَهُ وَ ذِکْرَ عَلِیٍّ وَ حِلْیَتَهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ إِلَی النَّوَاصِبِ الْکَاتِمِینَ لِفَضْلِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ الدَّافِعِینَ لِفَضْلِهِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ إِلَّا الَّذِینَ تابُوا مِنْ کِتْمَانِهِمْ- وَ أَصْلَحُوا مَا کَانُوا أَفْسَدُوهُ (3) بِسُوءِ التَّأْوِیلِ فَجَحَدُوا بِهِ فَضْلَ الْفَاضِلِ وَ اسْتِحْقَاقَ الْمُحِقِّ- وَ بَیَّنُوا مَا ذَکَرَهُ اللَّهُ مِنْ نَعْتِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ صِفَتِهِ وَ مِنْ ذِکْرِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ حِلْیَتِهِ وَ مَا ذَکَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأُولئِکَ

ص: 108


1- جمع العاهة: عرض یفسد ما أصابه.
2- فی المصدر: أو ینفت ببصاقه فیها. نفت البصاق من فیه. رمی به.
3- فی المصدر:« و اصلحوا» أعمالهم و أصلحوا ما کانوا أفسدوه.

أَتُوبُ عَلَیهِْمْ» یعنی توبه ایشان را می­پذیرم که «أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»(1)

توضیح

«التهدّل»: آویخته شدن

روایت58.

مناقب ابن شهر آشوب: امام باقر و امام صادق علیهما السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله _ در سخنی از او _ فرمود: کدام یک از شما وصیت مرا می­پذیرد، مرا در کارم یار و یاور می­شود، وام مرا ادا می­کند، وعده­های مرا پس از من به جا می ­آورد و جانشین من می­گردد؟ پس دو مرد به سلمان گفتند: محمّد چه دارد می­گوید؟! پس امیرالمؤمنین علیه السّلام برخاسته و وی را اجابت نمود و رسول خدا صلی الله علیه و آله وی را در آغوش کشیده و فرمودِ: ای علی، مرد این کار تویی و منزلت از آن توست. پس خداوند آیه: «وَ مِنهُْم مَّن یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ حَتیَّ إِذَا خَرَجُواْ مِنْ عِندِکَ قَالُواْ لِلَّذِینَ أُوتُواْ الْعِلْمَ مَا ذَا قَالَ ءَانِفًا أُوْلَئکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلیَ قُلُوبهِِم »،(2)

از میان [منافقان ] کسانی اند که [در ظاهر] به [سخنان ] تو گوش می دهند، ولی چون از نزد تو بیرون می روند، به دانش یافتگان می گویند: «هم اکنون چه گفت؟» اینان همانانند که خدا بر دلهایشان مُهر نهاده است .} را نازل فرمود.

موسی بن جعفر علیه السّلام درباره مفهوم بخش اول آیه: «أَلَا إِنهَُّمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُواْ مِنْهُ أَلَا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیَابَهُمْ یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَ مَا یُعْلِنُونَ»،(3){آگاه

باشید که آنان دل می گردانند [و می کوشند] تا [راز خود را] از او نهفته دارند. آگاه باشید آن گاه که آنان جامه هایشان را بر سر می کشند [خدا] آنچه را نهفته و آنچه را آشکار می دارند، می داند.} فرمود: اگر آیه­ای درباره علی علیه السّلام نازل می­شد، رو به زمین خم می­شدند تا آن را نشوند و سعی می­کردند پیامبر صلی الله علیه و آله

متوجه این حالت آن­ها نشود.

امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «یَسْتَغْشُونَ ثِیَابَهُمْ» فرمود: هرگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله در فضایل علی علیه­ السّلام سخن می­گفت یا آیه­ای که درباره وی نازل گشته تلاوت می­فرمود، جامه­های خود را تکان داده و برخاسته، می­رفتند. خداوند در مورد این رفتارشان می­فرماید: «یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَ مَا یُعْلِنُونَ».

جابر از امام باقر علیه السّلام روایت می­کند که آن حضرت در مفهوم آیات: «إِلَّا أَصحَْابَ الْیَمِینِ* فیِ جَنَّاتٍ یَتَسَائَلُونَ* عَنِ الْمُجْرِمِینَ* مَا سَلَکَکمُ ْ فیِ سَقَرَ»،(4){به

جز یاران دست راست: در میان باغها. از یکدیگر می پرسند، درباره مجرمان: «چه چیز شما را در آتش [سَقَر] درآورد؟»} فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: ای علی، مجرمان کسانی هستند که ولایت تو را تکذیب می­کنند.

ابوبکر بن ابی شیبه با سندی از ابن عباس روایت کرده است که وی در مفهوم آیه: «وَ أَقْسَمُواْ بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَا یَبْعَثُ اللَّهُ مَن یَمُوتُ»،(5)

با سخت ترین سوگندهایشان به خدا سوگند یاد کردند که خدا کسی را که می میرد بر نخواهد انگیخت .} گوید: این سوگند برای علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(6)

ص: 109


1- . تفسیر امام حسن عسکری علیه السّلام : 237 _ 236
2- . محمّد/ 16
3- . هود/ 5
4- . مدّثر/ 42 _ 39
5- . نحل/ 38
6- . مناقب آل ابی طالب 2: 14 _13

أَتُوبُ عَلَیْهِمْ أَقْبَلُ تَوْبَتَهُمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ (1).

بیان

التهدل الاسترخاء و الاسترسال.

«58»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَنِ الْبَاقِرَیْنِ علیهما السّلام قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : مَنْ یَقْبَلُ مِنْکُمْ وَصِیَّتِی وَ یُؤَازِرُنِی عَلَی أَمْرِی وَ یَقْضِی دَیْنِی وَ یُنْجِزُ عِدَاتِی مِنْ بَعْدِی وَ یَقُومُ مَقَامِی فِی کَلَامٍ لَهُ فَقَالَ رَجُلَانِ لِسَلْمَانَ مَا ذَا یَقُولُ آنِفاً مُحَمَّدٌ فَقَامَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَضَمَّهُ إِلَی صَدْرِهِ وَ قَالَ أَنْتَ لَهَا یَا عَلِیُّ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ (2) إِلَی قَوْلِهِ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ.

مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السّلام: فِی قَوْلِهِ أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ (3) قَالَ کَانَ إِذَا نَزَلَتِ (4) الْآیَةُ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام ثَنَی أَحَدُهُمْ صَدْرَهُ لِئَلَّا یَسْمَعَهَا وَ اسْتَخْفَی مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله.

الْبَاقِرُ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ یَسْتَغْشُونَ ثِیابَهُمْ (5) إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا حَدَّثَ بِشَیْ ءٍ مِنْ فَضَائِلِ عَلِیٍّ علیه السّلام أَوْ تَلَا عَلَیْهِمْ مَا أُنْزِلَ فِیهِ نَفَضُوا ثِیَابَهُمْ وَ قَامُوا یَقُولُ اللَّهُ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ (6).

عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ إِلَّا أَصْحابَ الْیَمِینِ- فِی جَنَّاتٍ یَتَساءَلُونَ- عَنِ الْمُجْرِمِینَ ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ(7) قَالَ لِعَلِیٍّ الْمُجْرِمُونَ یَا عَلِیُّ الْمُکَذِّبُونَ بِوَلَایَتِکَ.

أَبُو بَکْرِ بْنُ أَبِی شَیْبَةَ عَنِ ابْنِ فُضَیْلٍ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ- لا یَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ یَمُوتُ (8) قَالَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (9).

ص: 109


1- تفسیر الإمام: 236 و 237.
2- سورة محمد: 16.
3- سورة هود: 5.
4- فی المصدر: إذا کان نزلت.
5- سورة هود: 5.
6- سورة هود: 5.
7- المدّثّر: 39- 42.
8- النحل: 38.
9- مناقب آل أبی طالب 2: 13 و 14.

توضیح

یعنی سوگند خوردند که علی علیه السّلام در رجعت برانگیخته نمی­شود یا اینکه مردم برای او برانگیخته نمی­شوند.

روایت59.

تفسیر امام حسن عسکری علیه السّلام: «یاَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ ادْخُلُواْ فیِ السِّلْمِ کَافَّةً وَ لَا تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ

إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ*فَإِن زَلَلْتُم مِّن بَعْدِ مَا جَاءَتْکُمُ الْبَیِّنَاتُ فَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ»،(1){ای کسانی که ایمان آورده اید، همگی به اطاعت [خدا] درآیید، و گامهای شیطان را دنبال مکنید که او برای شما دشمنی آشکار است. و اگر پس از آنکه برای شما دلایل آشکار آمد، دستخوش لغزش شدید، بدانید که خداوند توانای حکیم است.} امام عسکری علیه السّلام می­فرماید: وقتی خداوند متعال هر دو گروه را یاد کرده که گروه اول: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یُعْجِبُکَ قَوْلُه »،(2)

از میان مردم کسی است که در زندگی این دنیا سخنش تو را به تعجّب وامی دارد.} و گروه دوم: «مَن یَشْرِی نَفْسَه »،(3)

از میان مردم کسی است که جان خود را می فروشد.} و حال هر دو گروه را بیان کرده، مردم را به پیروی از کسی که عملکرد او مورد خوشنودی وی است دعوت نموده و فرمود: «یا أیها الذین آمنوا ادخلوا فی السلم کافۀ» یعنی به صلح و همزیستی مسالمت­آمیز وارد شوید که دین اسلام است و همگی بدان داخل شوید و همه وارد اسلام شده، آن را پذیرفته و بدان برای رضای خدا عمل کنید، و مانند کسی نباشید که برخی از آن را قبول می­کند و به آن عمل می­کند و برخی دیگر را نمی­پذیرد و بدان عمل نمی­کند؛ و از جمله اسلام، قبول ولایت علی علیه السّلام است که همانند قبول نبوّت رسول خدا صلی الله علیه و آله است؛ زیرا هرکس بگوید: «براستی محمد رسول خداست» و بدان اعتراف کند ولی علی علیه السّلام را به وصایت و جانشینی پیامبر و بهترینِ اُمّت او نپذیرد، مسلمان نیست؛ «و گام­های شیطان را دنبال مکنید» که شیطان شما را به سوی تباهی و گمراهی رهنمون می­شود و شما را به ارتکاب گناهان مهلک سوق می­دهد که «او برای شما دشمنی آشکار است». شیطان به سبب دشمنی با شما، می­خواهد شما را از کسب ثواب باز دارد و موجب هلاکت شما به شدیدترین مجازات­ها گردد «پس اگر دستخوش لغزش شدید» و از سِلم و اسلام که کمال آن با پذیرش ولایت علی علیه السّلام است دور افتادید، اقرار به نبوّت با انکار امامت علی علیه السّلام برایتان سودی نخواهد داشت، همان­طور که اقرار به توحید همراه با انکار نبوّت بی­فایده خواهد بود. اگر «پس از آمدن دلایل آشکار به سوی شما» دچار لغزش شدید و دلایل آشکاری چون گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره فضیلت او و وجود دلایل آشکار و روشن مبنی بر اینکه محمد صلی الله علیه و آله که تأیید کننده امامت علی علیه السّلام است،

ص: 110


1- . بقره/ 209 _ 208
2- . بقره/ 204
3- . بقره/ 207
بیان

أی أقسموا أن علیا علیه السّلام لا یبعث فی الرجعة أو لا یبعث الناس له فیها.

«59»

م، [تفسیر الإمام علیه السلام]: قَوْلُهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ- فَإِنْ زَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْکُمُ الْبَیِّناتُ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (1) قَالَ الْإِمَامُ علیه السّلام فَلَمَّا ذَکَرَ اللَّهُ تَعَالَی الْفَرِیقَیْنِ أَحَدُهُمَا وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ (2) وَ الثَّانِی وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ (3) وَ بَیَّنَ حَالَهُمَا وَ دَعَا النَّاسَ إِلَی حَالِ مَنْ رَضِیَ صَنِیعَهُ فَقَالَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً یَعْنِی فِی السِّلْمِ وَ الْمُسَالَمَةِ إِلَی دِیْنِ الْإِسْلَامِ کَافَّةً جَمَاعَةً ادْخُلُوا فِیهِ وَ ادْخُلُوا فِی جَمِیعِ الْإِسْلَامِ فَتَقَبَّلُوهُ وَ اعْمَلُوا لِلَّهِ (4) وَ لَا تَکُونُوا کَمَنْ یَقْبَلُ بَعْضَهُ وَ یَعْمَلُ بِهِ وَ یَأْبَی بَعْضَهُ وَ یَهْجُرُهُ قَالَ وَ مِنْهُ الدُّخُولُ فِی قَبُولِ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام کَالدُّخُولِ فِی قَبُولِ نُبُوَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّهُ لَا یَکُونُ مُسْلِماً مَنْ قَالَ إِنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَاعْتَرَفَ بِهِ وَ لَمْ یَعْتَرِفْ بِأَنَّ عَلِیّاً وَصِیُّهُ وَ خَلِیفَتُهُ وَ خَیْرُ أُمَّتِهِ- وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ مَا یَتَخَطَّی بِکُمْ إِلَیْهِ الشَّیْطَانُ مِنْ طَرِیقِ الْغَیِّ وَ الضَّلَالِ (5) وَ یَأْمُرُکُمْ بِهِ مِنِ ارْتِکَابِ الْآثَامِ الْمُوبِقَاتِ-(6) إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ إِنَّ الشَّیْطَانَ بِعَدَاوَتِهِ یُرِیدُ اقْتِطَاعَکُمْ عَنْ مَزِیدِ الثَّوَابِ (7) وَ إِهْلَاکَکُمْ بِشَدِیدِ الْعِقَابِ- فَإِنْ زَلَلْتُمْ عَنِ السِّلْمِ وَ الْإِسْلَامِ الَّذِی تَمَامُهُ بِاعْتِقَادِ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام لَا یَنْفَعُ الْإِقْرَارُ بِالنُّبُوَّةِ مَعَ جَحْدِ إِمَامَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام کَمَا لَا یَنْفَعُ الْإِقْرَارُ بِالتَّوْحِیدِ مَعَ جَحْدِ النُّبُوَّةِ إِنْ زَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْکُمُ الْبَیِّناتُ مِنْ قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ وَ فَضِیلَتِهِ وَ آتَاکُمُ الدَّلَالاتِ الْوَاضِحَاتِ الْبَاهِرَاتِ عَلَی أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله الدَّالَّ عَلَی إِمَامَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام نَبِیُّ صِدْقٍ

ص: 110


1- البقرة: 208- 209.
2- البقرة: 204.
3- البقرة: 207.
4- فی المصدر: فاقبلوه و اعملوا فیه.
5- فی المصدر: من طرق الغی و الضلال.
6- أی المهلکات.
7- فی المصدر: ان الشیطان لکم عدو مبین بعداوته یرید اقتطاعکم عن عظیم الثواب.

پیامبر صادق و راستگوست و دین او دین حق است، شما را به خود نیاورد، پس «بدانید که خداوند توانای حکیم است» و قدرت آن را دارد که مخالفان دین خود و تکذیب کنندگان پیامبر خود را مجازات کند و هیچ­کس را آن قدرت نیست که وی را از گرفتن انتقام باز دارد، همان طور که قدرت آن را نیز دارد که به موافقان دینش و تصدیق کنندگان نبوّت فرستاده­اش را پاداش نیکو دهد و هیچ­کس را آن توان نیست که وی را از دادن پاداش به فرمانبردارانش باز دارد، او هر کاری که کند، از روی حکمت است.

علی بن حسین علیه السّلام می­فرماید: در روز شورا علی علیه السّلام با استشهاد به این آیه، از حقّ خود در مقابل کسانی که حق او را نادیده گرفته و او را از رسیدن به منصبی که مستحق آن بود، به تأخیر انداختند، هرچند تنها به خود ضرر زدند، استدلال کرد. زیرا علی علیه السّلام همانند کعبه است که خداوند امر فرموده رو به آن نماز بخوانند و در امور دین و دنیا بدان اقتدا کنند، و همان­طور که اگر کافران روی از کعبه برتابند، از شرف و فضل آن چیزی کاسته نمی­شود، مؤخّر شدن علی علیه السّلام به سبب بی­عدالتی کوته­فکران و ستمگران در دستیابی به خلافت نیز عیب و نقصی برای وی شمرده نمی­شود. در روز شورا علی علیه السّلام پس از اینکه بهانه­ها را رد کرد و به حاضران هشدار داد و در دفاع از حق خود گفتنی­ها را گفت و چنین به روشنگری پرداخت:

ای جماعت دانایان و خردمندان، مگر خداوند از اینکه برای وی بت­هایی که نه عقل دارند، نه می­شنوند و نه مثل ما فهم دارند قرار دهیم، ما را نهی نفرمود؟! آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا برپا دارنده دین و دنیای شما قرار نداد؟! آیا مرا پناهگاه شما در وحشت و بیم قرار نداد؟! آیا نگفت: علی با حق است و حق با علی است؟ آیا نگفت: من شهر دانشم و علی دروازه آن؟ آیا مرا بی­نیاز از دانش خود و خود را نیازمند به دانش من نمی­یابید؟ آیا خداوند به علما امر فرموده که از کسی که علمی ندارد، تبعیّت کنند؟! یا اینکه فرمان داده، آنکه نمی­داند از آنکه می­داند تبعیّت کند؟ ای مردم، چرا ترتیب و مرتبت مغزها را نقض می­کنید؟ چرا کسی را که خداوند کریم وهّاب مقدّم داشته، مؤخّر می­کنید؟ آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص: 111

وَ دِینَهُ دِیْنُ حَقٍ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ عَزِیزٌ قَادِرٌ عَلَی مُعَاقَبَةِ الْمُخَالِفِینَ لِدِینِهِ وَ الْمُکَذِّبِینَ لِنَبِیِّهِ لَا یَقْدِرُ أَحَدٌ عَلَی صَرْفِ انْتِقَامِهِ مِنْ مُخَالِفِیهِ (1) وَ قَادِرٌ عَلَی إِثَابَةِ الْمُوَافِقِینَ لِدِینِهِ وَ الْمُصَدِّقِینَ لِنَبِیِّهِ لَا یَقْدِرُ أَحَدٌ عَلَی صَرْفِ ثَوَابِهِ عَنْ مُطِیعِیهِ حَکِیمٌ فِیمَا یَفْعَلُ مِنْ ذَلِکَ (2) قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام وَ بِهَذِهِ الْآیَةِ وَ غَیْرِهَا احْتَجَّ عَلِیٌّ علیه السّلام یَوْمَ الشُّورَی عَلَی مَنْ دَافَعَهُ عَنْ حَقِّهِ وَ أَخَّرَهُ عَنْ رُتْبَتِهِ وَ إِنْ کَانَ مَا ضَرَّ الدَّافِعُ إِلَّا نَفْسَهُ (3) فَإِنَّ عَلِیّاً کَالْکَعْبَةِ الَّتِی أَمَرَ اللَّهُ بِاسْتِقْبَالِهَا لِلصَّلَاةِ جَعَلَهَا اللَّهُ لِیُؤْتَمَ (4) بِهِ فِی أُمُورِ الدِّینِ وَ الدُّنْیَا کَمَا لَا یَنْقُصُ الْکَعْبَةُ وَ لَا یَقْدَحُ فِی شَیْ ءٍ مِنْ شَرَفِهَا وَ فَضْلِهَا إِنْ وَلَّی عَنْهَا الْکَافِرُونَ فَکَذَلِکَ لَا یَقْدَحُ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام إِنْ أَخَّرَهُ عَنْ حَقِّهِ الْمُقَصِّرُونَ وَ دَافَعَهُ عَنْ وَاجِبِهِ الظَّالِمُونَ قَالَ لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السّلام یَوْمَ الشُّورَی فِی بَعْضِ مَقَالِهِ بَعْدَ أَنْ أَعْذَرَ وَ أَنْذَرَ وَ بَالَغَ وَ أَوْضَحَ مَعَاشِرَ الْأَوْلِیَاءِ(5) الْعُقَلَاءِ أَ لَمْ یَنْهَ اللَّهُ تَعَالَی عَنْ أَنْ تَجْعَلُوا لَهُ أَنْدَاداً مِمَّنْ لَا یَعْقِلُ وَ لَا یَسْمَعُ وَ لَا یُبْصِرُ وَ لَا یَفْهَمُ کَمَا نَفْهَمُ أَ وَ لَمْ یَجْعَلْنِی رَسُولُ اللَّهُ لِدِینِکُمْ وَ دُنْیَاکُمْ قَوَّاماً أَ وَ لَمْ یَجْعَلْ إِلَیَّ مَفْزَعَکُمْ أَ وَ لَمْ یَقُلْ (6)- عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُ أَ وَ لَمْ یَقُلْ أَنَا مَدِینَةُ الْحِکْمَةِ(7) وَ عَلِیٌّ بَابُهَا أَ وَ لَا تَرَوْنِی غَنِیّاً عَنْ عُلُومِکُمْ وَ أَنْتُمْ إِلَی عِلْمِی مُحْتَاجُونَ أَ فَأَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی الْعُلَمَاءَ(8) بِاتِّبَاعِ مَنْ لَا یَعْلَمُ أَمْ أَمَرَ مَنْ لَا یَعْلَمُ بِاتِّبَاعِ مَنْ یَعْلَمُ یَا أَیُّهَا النَّاسُ لِمَ تَنْقُضُونَ تَرْتِیبَ الْأَلْبَابِ لِمَ تُؤَخِّرُونَ مَنْ قَدَّمَهُ الْکَرِیمُ الْوَهَّابُ أَ وَ لَیْسَ رَسُولُ اللَّهِ

ص: 111


1- فی المصدر: عن مخالفیه.
2- فی المصدر بعد ذلک: غیر مصرف علی من أطاعه و إن أکثر به الخیرات، و لا واضع لها فی غیر موضعها للکرامات، و لا ظالم لمن عصاه و إن شدد علیه العقوبات.
3- فی المصدر: ما ضر إلّا نفسه.
4- فی المصدر: جعل اللّه لیؤتم به.
5- کذا فی النسخ و هو تصحیف« الالباء»( ب).
6- فی المصدر: ا و لم یقل لکم.
7- فی المصدر: انا مدینة العلم.
8- فی المصدر: أ فأمر العلماء.

هنگام خواستگاری از فاطمه، مرا به افضل شما ترجیح نداد؟ آیا مرا بهترین خلق خدا قرار نداد آن­گاه که مرا از گوشت پرنده­ای که تناول می­فرمود، اطعام نمود؟ آیا خداوند مرا شبیه­ترین مردم به پیامبرش محمّد صلی الله علیه و آله قرار نداد؟ آیا شبیه­ترین مردم به او را مؤخَّر می­دارید؟ و دورترین مردم در شباهت به او را مقّدم می­دارید؟ چرا نمی­اندیشید و خردورزی نمی­کنید؟

امام سجاد علیه السّلام می­فرماید: آن حضرت همچنان با چنین سخنانی با آن­ها احتجاج و اعتراض می­کرد، لیکن آنان از کاری که قبلاً تصمیم به انجامش گرفته بودند، غفلت نورزیده و به کسی جز آنکه او را ترجیح داده بودند، راضی نشدند.(1)

روایت60.

الغیبة نعمانی: جابر بن عبدالله انصاری گوید: مردمی از یمن با چهره­های گشاده و بشّاش به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیدند و چون بر آن حضرت وارد شدند، فرمود: اینان مردمی نازک­دل و دارای ایمانی راسخ هستند و «منصور» از ایشان است که با هفتاد هزار رزمنده برای یاری خَلَف من و خَلَف وصیّ من خروج می­کند، رزمندگانی که حمایل شمشیرهایشان از مَسَدّ _ طنابی از لیف یا برگ درخت خرما _ است. عرض کردند: یا رسول الله، وصیّ شما کیست؟ فرمود: او همان کسی است که شما را امر نمود که به وی چنگ زنید و خداوند عزّوجل فرمود: «وَ اعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُوا»،(2)

همگی به ریسمان خدا چنگ زنید، و پراکنده نشوید.} گفتند: برای ما توضیح دهید که این ریسمان چیست؟ فرمود: این ریسمان مصداق کلام خداست که فرمود: «إِلَّا بحَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ»،(3){مگر

آنکه به پناه امان خدا و زینهار مردم روند.} که«حَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ » کتاب اوست و «حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ» وصیّ من است. عرض کردند: یا رسول الله، وصی تو کیست؟ فرمود: او همانی است که خداوند درباره­اش فرمود: «أَن تَقُولَ نَفْسٌ یَاحَسْرَتیَ عَلیَ مَا فَرَّطتُ فیِ جَنبِ الله»،(4){تا

آنکه [مبادا] کسی بگوید: «دریغا بر آنچه در حضور خدا کوتاهی ورزیدم ».} گفتند: یا رسول الله، «جنب الله» کیست؟ فرمود: همانی است که خداوند درباره وی فرموده است: «وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلیَ یَدَیْهِ یَقُولُ یَالَیْتَنیِ اتخََّذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلاً»،(5)

روزی است که ستمکار دستهای خود را می گَزد [و] می گوید: «ای کاش با پیامبر راهی برمی گرفتم.»} او وصیّ من است و راه رسیدن به من بعد از من است. گفتند: یا رسول الله، تو را به آنکه شما را به حقّ فرستاد،

ص: 112


1- . تفسیر امام حسن عسکری علیه السّلام : 265 _ 264
2- . آل عمران/103
3- . آل عمران/ 112
4- . زمر/ 56
5- . فرقان/ 27

أَجَابَنِی إِلَی مَا رَدَّ عَنْهُ أَفْضَلَکُمْ- فَاطِمَةَ لَمَّا خَاطَبَهَا(1) أَ وَ لَیْسَ قَدْ جَعَلَنِی أَحَبَّ خَلْقِ اللَّهِ إِلَی اللَّهِ لَمَّا أَطْعَمَنِی مَعَهُ مِنَ الطَّائِرِ أَ وَ لَیْسَ جَعَلَنِی أَقْرَبَ الْخَلْقِ شَبَهاً بِمُحَمَّدٍ نَبِیِّهِ أَ فَأَقْرَبَ النَّاسِ بِهِ شَبَهاً تُؤَخِّرُونَ وَ أَبْعَدَ النَّاسِ بِهِ شَبَهاً تُقَدِّمُونَ مَا لَکُمْ لَا تَتَفَکَّرُونَ وَ لَا تَعْقِلُونَ قَالَ فَمَا زَالَ یَحْتَجُّ بِهَذَا وَ نَحْوِهِ عَلَیْهِمْ وَ هُمْ لَا یَغْفُلُونَ عَمَّا دَبَّرُوهُ (2) وَ لَا یَرْضَوْنَ إِلَّا بِمَا آثَرُوهُ (3).

«60»

نی، [الغیبة للنعمانی] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الطَّبَرَانِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَاشِمٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ سَکَنٍ مَعاً عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مِینَا مَوْلَی عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: وَقَفَ (4) عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَهْلُ الْیَمَنِ یَبَشُّونَ بَشِیشاً فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ قَوْمٌ رَقِیقَةٌ قُلُوبُهُمْ رَاسِخٌ إِیمَانُهُمْ مِنْهُمُ الْمَنْصُورُ یَخْرُجُ فِی سَبْعِینَ أَلْفاً یَنْصُرُ خَلَفِی وَ خَلَفَ وَصِیِّی حَمَائِلُ سُیُوفِهِمُ الْمَسَدُ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ وَصِیُّکَ فَقَالَ هُوَ الَّذِی أَمَرَکُمُ اللَّهُ بِالاعْتِصَامِ بِهِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا(5) فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ بَیِّنْ لَنَا مَا هَذَا الْحَبْلُ فَقَالَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ- إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ (6) فَالْحَبْلُ مِنَ اللَّهِ کِتَابُهُ وَ الْحَبْلُ مِنَ النَّاسِ وَصِیِّی فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ وَصِیُّکَ فَقَالَ هُوَ الَّذِی قَالَ اللَّهُ فِیهِ- أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ (7) فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا جَنْبُ اللَّهِ هَذَا قَالَ هُوَ الَّذِی یَقُولُ اللَّهُ فِیهِ وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا(8) هُوَ وَصِیِّی وَ السَّبِیلُ إِلَیَّ مِنْ بَعْدِی فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ بِالَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِ

ص: 112


1- الصحیح کما فی المصدر« خطبها» أی طلبها إلی التزویج.
2- فی المصدر: و هم لا یعقلون إلّا عماد بروه.
3- تفسیر الإمام: 264- 265.
4- الصحیح کما فی المصدر: وفد.
5- آل عمران: 103.
6- آل عمران: 112.
7- الزمر: 56.
8- الفرقان 27.

او را به ما نشان دهید که مشتاق دیدن وی گشتیم! فرمود: او همان کسی است که خداوند او را آیت و نشانه­ای برای مؤمنانی قرار داد که نور ایمان از سیمایشان می­درخشد. اگر همانند کسی که صاحب دل باشد یا گوش دل فرا دهد در حالی که خود گواهی دهد به او بنگرید، خواهید دانست که او وصیّ من است همان­طور که دانستید من پیامبر شما هستم؛ به میان صف­ها روید و به چهره­ها خیره شوید. پس دلتان به هرکس متمایل شد، وصیّ من اوست، زیرا خداوند عزّوجل در کتاب خود می­فرماید: «فَاجْعَلْ أَفِْئدَةً مِّنَ النَّاسِ تهَْوِی إِلَیهِْم »،(1){پس

دلهای برخی از مردم را به سوی آنان گرایش ده .} هم به سوی خودش و هم به سوی ذرّیه او علیهم السلام.

جابر گوید: پس ابو عامر اشعری از میان اشعریان، أبو غرّّۀ خولانی از میان خولانیان و ظبیان، عثمان بن قیس و عرنه دوسیّ از میان دوسیان و لاحق بن علاقه به پا خاسته و به میان صف­های حاضران رفته و به چهره­ها خیره شدند و دست أنزع أصلع بطین(علی علیه السّلام) را گرفته و گفتند: دل­های ما به ایشان گرایش پیدا کرد یا رسول الله! پس پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: خدا را شکر که شما وصیّ رسول خدا را پیش از آنکه به شما معرفی شود، شناختید و دانستید که وصیّ من اوست. در این هنگام آن­ها با صدای بلند گریستند، در حالی که می­گفتند: یا رسول الله، به چهره­های یک­یک آن­ها نگاه کردیم ولی دل به هیچ­کدام از آن­ها گرایش پیدا نکرد و چون او را دیدیم دل­هایمان لرزید و تکان خورد، آن­گاه جان­های ما آرامش یافته و جگرهایمان مضطرب گشته و چشمانمان پر از اشک شد و سینه­هایمان خنک گشته و آرام یافت چنان که گویی او پدر ما و ما فرزندان وی هستیم. پس پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: «وَ مَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فیِ الْعِلْم »،(2){تأویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی داند.} شما به خاطر منزلتی که از آن نزد ایشان برخوردارید، مشمول لطف و احسان خداوند هستید و شما از آتش بدورید. جابر گوید: این جماعت مؤمن نورانی همان­جا ماندند ص: 113


1- . ابراهیم/ 37
2- . آل عمران/ 7

أَرِنَاهُ فَقَدِ اشْتَقْنَا إِلَیْهِ فَقَالَ هُوَ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ آیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ الْمُتَوَسِّمِینَ (1) فَإِنْ نَظَرْتُمْ إِلَیْهِ نَظَرَ مَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ عَرَفْتُمْ أَنَّهُ وَصِیِّی کَمَا عَرَفْتُمْ أَنِّی نَبِیُّکُمْ تَخَلَّلُوا الصُّفُوفَ (2) وَ تَصَفَّحُوا الْوُجُوهَ فَمَنْ أَهْوَتْ إِلَیْهِ قُلُوبُکُمْ فَإِنَّهُ هُوَ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ- فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ (3) إِلَیْهِ وَ إِلَی ذُرِّیَّتِهِ علیه السّلام قَالَ فَقَامَ أَبُو عَامِرٍ الْأَشْعَرِیُّ فِی الْأَشْعَرِیِّینَ وَ أَبُو غُرَّةَ الْخَوْلَانِیُّ فِی الْخَوْلَانِیِّینَ وَ ظَبْیَانُ وَ عُثْمَانُ بْنُ قَیْسٍ (4) وَ عُرَنَةُ الدَّوْسِیُّ فِی الدَّوْسِیِّینَ وَ لَاحِقُ بْنُ عِلَاقَةَ فَتَخَلَّلُوا الصُّفُوفَ وَ تَصَفَّحُوا الْوُجُوهَ وَ أَخَذُوا بِیَدِ الْأَنْزَعِ الْأَصْلَعِ الْبَطِینِ وَ قَالُوا إِلَی هَذَا أَهْوَتْ أَفْئِدَتُنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْتُمْ بِحَمْدِ اللَّهِ عَرَفْتُمْ وَصِیَّ رَسُولِ اللَّهِ قَبْلَ أَنْ تُعَرَّفُوهُ وَ عَرَفْتُمْ أَنَّهُ هُوَ(5) فَرَفَعُوا أَصْوَاتَهُمْ یَبْکُونَ وَ یَقُولُونَ یَا رَسُولَ اللَّهِ نَظَرْنَا إِلَی

الْقَوْمِ فَلَمْ نَحِنَّ لَهُمْ (6) وَ لَمَّا رَأَیْنَاهُ رَجَفَتْ (7) قُلُوبُنَا ثُمَّ اطْمَأَنَّتْ نُفُوسُنَا وَ انْخَدَشَتْ أَکْبَادُنَا(8) وَ هَمَلَتْ أَعْیُنُنَا وَ انْثَلَجَتْ صُدُورُنَا(9) حَتَّی کَأَنَّهُ لَنَا أَبٌ وَ نَحْنُ لَهُ بَنُونَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ أَنْتُمْ مِنْهُمْ بِالْمَنْزِلَةِ الَّتِی سَبَقَتْ لَکُمْ مِنَ اللَّهِ الْحُسْنَی (10) وَ أَنْتُمْ عَنِ النَّارِ مُبْعَدُونَ قَالَ فَبَقِیَ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ الْمُتَوَسِّمُونَ (11) حَتَّی شَهِدُوا

ص: 113


1- لیست کلمة« المتوسمین» فی( ک). توسم فیه الخیر أی تبین فیه أثره. و المراد: المؤمنون الذین یتلالا نور الایمان فی وجوههم.
2- فی المصدر: فتخللوا الصفوف.
3- سورة إبراهیم: 37.
4- فی المصدر: و عثمان بن قیس فی بنی قیس.
5- فی المصدر: فبم عرفتم انه هو؟.
6- فی المصدر: فلم تحن لهم قلوبنا. و معنی حن: اشتاق.
7- أی تحرکت.
8- فی المصدر: و انجاشت اکبادنا. أی هاجت و اضطربت.
9- ثلج نفسی به و إلیه: ارتاحت به و اطمأنت إلیه.
10- فی المصدر: سبقت لکم بها الحسنی.
11- فی المصدر: المسمون.

و به همراه امیرالمؤمنین علیه السّلام در جنگ­های جمل و صفین شرکت کردند _ خداوند همه آن­ها را رحمت کند(1) _ رسول خدا صلی الله علیه و آله ایشان را به بهشت مژده داده بود و آنان را مطلّع ساخته بود که به همراه علی بن ابی طالب علیه السّلام به شهادت خواهند رسید .

توضیح

«یبشّون» از «بشاشت» به معنای خنده­رویی و خوشرویی است. «المَسَد»: طنابی است که از لیف یا برگ نخل بافته شده باشد. «المنصور» کسی است که قبل از ظهور قائم عجل الله تعالی فرجه و نزدیک به زمان ظهور آن حضرت، خروج می­کند و توضیح بیشتر در این مورد در کتاب غیبت خواهد آمد.

روایت61.

کتاب الروضۀ: امام صادق علیه السّلام فرمود: جبرئیل با آیه: «وَ إِن کُنتُمْ فیِ رَیْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلیَ عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَ ادْعُواْ شُهَدَاءَکُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن کُنتُمْ صَادِقِین »،(2){و اگر در آنچه بر بنده خود نازل کرده ایم شک دارید، پس _ اگر راست می گویید _ سوره ای مانند آن بیاورید و گواهان خود را _ غیر خدا _ فرا خوانید.} درباره علی علیه السّلام نازل شد.

با اسانیدی از امام صادق علیه السّلام آمده است که وی فرمود: چون آیه: «الَّذِینَ ءَامَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُواْ إِیمَانَهُم بِظُلْمٍ أُوْلَئکَ لهَُمُ الْأَمْنُ وَ هُم مُّهْتَدُون»،(3){کسانی

که ایمان آورده و ایمان خود را به شرک نیالوده اند، آنان راست ایمنی و ایشان راه یافتگانند.} نازل شد، فرمود: مقصود ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام بود، بی­آنکه آن را با ولایت فلان و فلان درهم آمیزند، زیرا این کار موجب التباس و آمیختن با ظلم می­شود و به معنای حق را جامه ظلم پوشاندن است. و درباره آیه: «الحَْمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَئنَا لِهَذَا وَ مَا کُنَّا لِنهَْتَدِیَ لَوْ لَا أَنْ هَدَانَا الله »،(4){ستایش

خدایی را که ما را بدین [راه ] هدایت نمود، و اگر خدا ما را رهبری نمی کرد ما خود هدایت نمی یافتیم .} فرمود: چون روز قیامت شود، خداوند پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام را نزد خود فراخوانده و آن دو بر کرسی کرامت که در برابر عرش قرار دارد، بنشینند. و هرگاه جمعی از شیعیان ایشان بیرون آیند، گویند: این پیامبر و این هم وصیّ اوست،

ص: 114


1- . در منبع آمده است که جملگی آن­ها در صفین به شهادت رسیدند.
2- . بقره/ 23
3- . انعام/ 82
4- . اعراف/ 43

مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام الْجَمَلَ وَ صِفِّینَ رَحِمَهُمُ اللَّهُ (1) فَکَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بَشَّرَهُمْ بِالْجَنَّةِ وَ أَخْبَرَهُمْ أَنَّهُمْ یَسْتَشْهِدُونَ مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (2).

بیان

یبشون من البشاشة و هی طلاقة الوجه و المسد بالتحریک حبل من لیف أو خوص (3) و المنصور هو الذی یخرج من الیمن قریبا من زمان القائم عجل الله تعالی فرجه و سیأتی فی کتاب الغیبة.

«61»

فض، [کتاب الروضة] بِالْأَسَانِیدِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام: نَزَلَ (4) جَبْرَئِیلُ بِهَذِهِ الْآیَةِ- وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (5) فِی عَلِیٍّ.

بِالْأَسَانِیدِ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام (6) أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ (7) قَالَ بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ لَمْ یَخْلِطُوا بِوَلَایَةِ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ فَإِنَّهُ التَّلَبُّسُ بِالظُّلْمِ (8).

وَ عَنْهُ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ (9) قَالَ إِذَا کَانَ (10) یَوْمُ الْقِیَامَةِ دَعَا اللَّهُ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ بِعَلِیٍّ علیه السّلام فَیَجْلِسَانِ عَلَی کُرْسِیِّ الْکَرَامَةِ بَیْنَ یَدَیِ الْعَرْشِ کُلَّمَا خَرَجَتْ زُمْرَةٌ(11) مِنْ شِیعَتِهِمْ فَیَقُولُونَ (12) هَذَا النَّبِیُّ وَ هَذَا الْوَصِیُّ-(13)

ص: 114


1- فی المصدر فقتلوا فی الصفین رحمهم اللّه.
2- الغیبة للنعمانیّ: 15- 16.
3- الخوص: ورق النخل.
4- فی المصدر: لما نزل. و فی( د) قال: نزل.
5- البقرة: 23.
6- فی المصدر: الی عبد اللّه بن عبّاس.
7- الأنعام: 82.
8- فی المصدر: فهو التلبس بالظلم.
9- الأعراف: 43.
10- فی المصدر: إذا قام.
11- فی المصدر: کلما اخرجت فرقة.
12- فی المصدر: فیعرفونهم فیقولون. و فی( د) فرأوهما فیعرفونهما فیقولون.
13- فی المصدر: و هذا علی الوصی.

سپس به یکدیگر می­گویند: «ستایش خدایی را که ما را بدین راه هدایت نمود، و اگر خدا ما را رهبری نمی کرد ما خود هدایت نمی یافتیم » به ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام و امامانی از فرزندان ایشان. پس دستور می­رسد که آن­ها را به بهشت ببرند. و درباره آیه: «وَ شَاهِدٍ وَ مَشهُْود»،(1)

به گواه و مورد گواهی.} فرمود: منظور از «شاهد»، رسول صلی الله علیه و آله و «مشهود» علی علیه السّلام است.(2)

روایت62.

الفضائل، کتاب الروضۀ: جابر درباره آیه: «أَ فَمَن کاَنَ عَلیَ بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْه»،(3){آیا

کسی که از جانب پروردگارش بر حجّتی روشن است و شاهدی از [خویشان ] او، پیرو آن است. } گوید: «بیّنۀ» رسول خدا رسول صلی الله علیه و آله و«شاهد» علی بن ابی طالب علیه السّلام است. و درباره آیه: «وَ نَادَی أَصحَْابُ الجَْنَّةِ أَصحَْابَ النَّارِ أَن قَدْ وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا فَهَلْ وَجَدتُّم مَّا وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا قَالُواْ نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنُ بَیْنهَُمْ أَن لَّعْنَةُ اللَّهِ عَلیَ الظَّالِمِین »،(4)

بهشتیان، دوزخیان را آواز می دهند که: «ما آنچه را پروردگارمان به ما وعده داده بود درست یافتیم آیا شما [نیز] آنچه را پروردگارتان وعده کرده بود راست و درست یافتید؟» می گویند: «آری.» پس بانگ دهنده ای میان آنان بانگ درمی دهد که: «لعنت خدا بر ستمکاران باد.»}روایت بلندی نقل شده است؛ گفته­اند که «منادی» و «مؤذّن» و نجات دهنده در این آیه، علی بن ابی طالب علیه السّلام است. و همین­طور است در آیه: «وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنَادِ الْمُنَادِ مِن مَّکاَنٍ قَرِیب »،(5){و روزی که منادی از جایی نزدیک ندا درمی دهد، به گوش باش.} و نیز در آیه: «وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَال »،(6){و خدا [زحمت ] جنگ را از مؤمنان برداشت. } با بودن علی علیه السّلام. و در این مورد روایات بسیار نقل شده است.

از امام صادق علیه السّلام درباره قرآن سؤال شد، فرمود: شگفتی­ها در آن است و از جمله آیه: «إِنَّ عَلَیْنَا لَلْهُدَی * وَ إِنَّ لَنَا لَلاَْخِرَةَ وَ الْأُولیَ »،(7){همانا

هدایت بر ماست. و در حقیقت، دنیا و آخرت از آنِ ماست.} لیکن علی رغم اعتراف منکران، چنین قرائتی را نفی کرده و به جای «علیّاً»، «علینا» خواندند .

امام صادق علیه السّلام فرمود: چون جان مؤمن به هنگام مرگ به سینه­اش رسد، رسول خدا صلی الله علیه و آله را می­بیند که می­فرماید: بشارت باد تو را، من رسول خدا، پیامبر تو هستم؛ و علی بن ابی طالب علیه السّلام را می­بیند که می­فرماید: من آنم که دوستم می­داشتی، من برای تو سودمندم. جابر گوید: عرض کردم: مولای من، کسی که این­ها را ببیند به دنیا باز می­گردد؟ فرمود: اگر این­ها را ببیند، می­میرد؛ و فرمود: این معنا در قرآن آمده، در آیه: «الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ کَانُواْ یَتَّقُونَ* لَهُمُ الْبُشْرَی فیِ الْحَیَوةِ

ص: 115


1- . البروج/ 3
2- . الروضۀ: 16
3- . هور/ 17
4- . اعراف/ 44
5- . ق/ 41
6- . احزاب/ 25
7- . اللیل/ 13 _12

فَیَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ بِوَلَایَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٍّ وَ الْأَئِمَّةِ(1) مِنْ وُلْدِهِمْ علیهم السّلام فَیُؤْمَرُ بِهِمْ إِلَی الْجَنَّةِ.

وَ فِی قَوْلِهِ: وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ(2) یَعْنِی بِذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیّاً علیه السلام النَّبِیُّ الشَّاهِدُ وَ عَلِیٌّ الْمَشْهُودُ(3).

«62»

یل، [الفضائل لابن شاذان] فض، [کتاب الروضة] بِالْإِسْنَادِ یَرْفَعُهُ إِلَی جَابِرٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ (4) قَالَ الْبَیِّنَةُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الشَّاهِدُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

وَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: وَ نادی أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابَ النَّارِ(5) الْآیَةَ وَ فِیهِ حَدِیثٌ طَوِیلٌ فَقَدْ ذَکَرُوا أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام هُوَ الْمُنَادِی وَ هُوَ الْمُؤَذِّنُ وَ الْمُنْقِذُ وَ کَذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنادِ الْمُنادِ(6) الْآیَةَ وَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ (7) بِعَلِیٍّ علیه السّلام وَ قَدْ ذَکَرُوا فِیهِ رِوَایَاتٍ کَثِیرَةً وَ سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السّلام عَنِ الْقُرْآنِ فَقَالَ فِیهِ الْأَعَاجِیبُ وَ مِنْهُ قَوْلُهُ تَعَالَی- إِنَّ عَلِیّاً لَلْهُدَی وَ إِنَّ لَنا لَلْآخِرَةَ وَ الْأُولی (8) وَ لَکِنَّهَا قِرَاءَةٌ نُفِیَتْ عَنْهَا وَ إِنْ کَانَ أَقَرَّ بِهَا الْجَاحِدُونَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام إِنَّ الرَّجُلَ الْمُؤْمِنَ إِذَا صَارَتْ نَفْسُهُ عِنْدَ صَدْرِهِ وَقْتَ مَوْتِهِ رَأَی رَسُولَ اللَّهِ یَقُولُ أَبْشِرْ أَنَا رَسُولُ اللَّهِ نَبِیُّکَ وَ رَأَی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فَیَقُولُ أَنَا

الَّذِی کُنْتَ تُحِبُّنِی أَنَا أَنْفَعُکَ فَقُلْتُ یَا مَوْلَایَ مَنْ یَرَی هَذَا یَرْجِعُ إِلَی الدُّنْیَا قَالَ إِذَا رَأَی هَذَا مَاتَ وَ قَالَ وَ ذَلِکَ فِی الْقُرْآنِ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی- الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ- لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ

ص: 115


1- فی المصدر: بالنبی و بعلی و بالائمة.
2- البروج: 3.
3- الروضة: 16.
4- سورة هود: 17.
5- سورة الأعراف: 44. و قد ذکرت فی المصدرین ذیل الآیة أیضا و هی: « فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ» .
6- سورة ق: 41.
7- الأحزاب: 25.
8- اللیل: 12 و 13.

الدُّنْیَا وَ فیِ الاَْخِرَةِ لَا تَبْدِیلَ لِکَلِمَاتِ اللَّهِ ذَالِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»،(1) {همانان که ایمان آورده و پرهیزگاری ورزیده اند. در زندگی دنیا و در آخرت مژده برای آنان است. وعده های خدا را تبدیلی نیست، این همان کامیابی بزرگ است.} فرمود: آن­ها را به محبّت خود بشارت می­دهد و به بهشت در دنیا و آخرت؛ و این بشارتی است که چون مؤمن آن را ببیند، ترس او زایل می­گردد و ایمن می­شود.(2)

روایت63.

الفضائل، کتاب الروضۀ: مقداد بن اسود کندی گوید: همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم در حالی که آن حضرت به پرده کعبه چنگ زده و می­­فرمود: خداوندا، بازوی مرا قوی گردان و پشتیبان من باش و سینه­ام را برایم فراخ گردان و نامم را پرآوازه ساز! پس جبرئیل علیه السّلام نازل شده و گفت: ای محمّد بخوان! فرمود: چه بخوانم؟ گفت: بخوان: «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ*وَ وَضَعْنَا عَنکَ وِزْرَکَ*الَّذِی أَنقَضَ ظَهْرَکَ*وَ رَفَعْنَا لَکَ ذِکْرَکَ»(3)

بعلیٍّ صِهرک!{آیا برای تو سینه ات را نگشاده ایم؟ و بار گرانت را از [دوش ] تو برنداشتیم؟ [باری ] که [گویی ] پشت تو را شکست. و نامت را برای تو بُلند گردانیدیم}به علی دامادت. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله این آیات را تلاوت فرمود و ابن مسعود آن را در مصحف خود ثبت نمود لیکن عثمان عبارت «بعلیّ صهرک» را حذف کرد.(4)

روایت64.

کشف الغمّۀ: از جمله روایاتی که شیخ ما عزّ محدّث حنبلی موصلی استخراج کرده، روایتی است که گوید: منظور از«الراکعین» در آیه: «وَ ارکعوا مع الرّاکعین»،{با رکوع کنندگان رکوع کنید!} علی بن ابی طالب علیه السّلام است. ابن عباس رضی الله عنه گوید و نیز امام محمّد باقر علی السّلام می­فرماید: چون آیه: «یَاأَیهَُّا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّک»،(5){ای پیامبر، آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، ابلاغ کن. } نازل شد، پیامبرصلی الله علیه و آله دست علی علیه السّلام را گرفته سپس فرمود: «هرکس من مولا و سرور او هستم، اینک علی مولا و سرور اوست! خداوندا، دوستدارش را دوست بدار و دشمنش را دشمن بدار! خداوند متعال می­فرماید: «وَ إِنَّ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِالاَْخِرَةِ عَنِ الصِّرَاطِ لَنَاکِبُون »،(6){و به راستی کسانی که به آخرت ایمان ندارند، از راه [درست ] سخت منحرفند.} یعنی از صراط محمّد و آل محمّد صلوات الله علیهم اجمعین منحرف هستند. در آیه: «أَ فَمَن وَعَدْنَاهُ وَعْدًا حَسَنًا فَهُوَ لَاقِیه »،(7){آیا

کسی که وعده نیکو به او داده ایم و او به آن خواهد رسید.} منظور آیه علی علیه السّلام است. در آیه: «سَلَامٌ عَلیَ إِلْ یَاسِینَ»(8)

ص: 116


1- . یونس/ 64 _63
2- . الفضائل: 147 _ 146 . الروضه: 22
3- . انشراح/ 4 _1
4- . الفضائل: 159 . الروضه : 30
5- . مائده/ 67
6- . مؤمنون / 74
7- . قصص/ 61
8- . صافات/ 130

الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ- لا تَبْدِیلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (1) قَالَ یُبَشِّرُهُمْ بِمَحَبَّتِهِ إِیَّاهُ وَ بِالْجَنَّةِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ هِیَ بِشَارَةٌ إِذَا رَآهَا أَمِنَ مِنَ الْخَوْفِ (2).

«63»

وَ بِالْإِسْنَادِ یَرْفَعُهُ إِلَی الْمِقْدَادِ بْنِ أَسْوَدَ الْکِنْدِیِّ قَالَ: کُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مُتَعَلِّقٌ بِأَسْتَارِ الْکَعْبَةِ وَ هُوَ یَقُولُ اللَّهُمَّ اعْضُدْنِی وَ اشْدُدْ أَزْرِی وَ اشْرَحْ صَدْرِی وَ ارْفَعْ ذِکْرِی فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام (3) وَ قَالَ اقْرَأْ یَا مُحَمَّدُ قَالَ وَ مَا أَقْرَأُ قَالَ اقْرَأْ- أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ- الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ- وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ (4) بِعَلِیٍّ صِهْرِکَ فَقَالَ فَقَرَأَهَا صلی الله علیه و آله وَ أَثْبَتَهَا ابْنُ مَسْعُودٍ فِی مُصْحَفِهِ فَأَسْقَطَهَا عُثْمَانُ (5).

«64»

کشف، [کشف الغمة] مِمَّا أَخْرَجَهُ شَیْخُنَا الْعِزُّ الْمُحَدِّثُ الْحَنْبَلِیُّ الْمَوْصِلِیُّ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فِی سُورَةِ الْبَقَرَةِ- وَ ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ (6) هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ مُحَمَّدٌ الْبَاقِرُ علیه السّلام لَمَّا أُنْزِلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ- یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ (7) أَخَذَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السّلام فَقَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ- اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ قَوْلُهُ تَعَالَی- وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ (8) یَعْنِی صِرَاطَ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ علیهم السّلام قَوْلُهُ تَعَالَی- أَ فَمَنْ وَعَدْناهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لاقِیهِ (9) هُوَ عَلِیٌّ علیه السّلام قَوْلُهُ تَعَالَی سَلَامٌ عَلَی آلِ یَاسِینَ (10) قَالَ ابْنُ السَّائِبِ

ص: 116


1- یونس: 63 و 64.
2- الفضائل: 146 و 147، الروضة: 22.
3- فی الروضة: قال: فنزل جبرئیل علیه السلام.
4- الانشراح 1- 4: و قد ذکرت البسملة فی الروضة قبل الآیات.
5- الفضائل: 159، الروضة 30.
6- البقرة: 43.
7- المائدة: 67.
8- المؤمنون: 74.
9- القصص: 61.
10- الصافّات: 130. و اعلم ان القوم اتفقوا علی کتابة( آل یاسین) مفصولة، و قرأ عامر و نافع و رویس بفتح الالف و کسر اللام، و الباقون بکسر الالف و سکون اللام موصولة بیاسین، و ما ذکر فی المتن یناسب قراءة الأولی.

ابن سائب گوید: آل یاسین همان آل محمّد علیهم السلام است. آیه: «ُقل لَّا أَسئلُکمُ ْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فیِ الْقُرْبی »،(1){بگو: «به ازای آن [رسالت ] پاداشی از شما خواستار نیستم، مگر دوستی درباره خویشاوندان.} در حدیث است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: فاطمه، علی و دو پسر آن­ها را میازارید!

امّا آنچه را حافظ ابوبکر احمد بن موسی بن مردویه آورده به همان سیاق می­آورم، _ و توفیق من جز از خدا نیست، بر او توکّل دارم و به سوی او باز می­گردم _؛ وی گوید: ابن عباس گفت: در قرآن آیه­ای نیست که «یا أیّها الذین آمنوا» در آن باشد مگر اینکه علی علیه السّلام سرآمد و پیشوای آن باشد. از علی علیه السّلام روایت است که فرمود: قرآن در چهار رُبع نازل شده است: یک ربع درباره ما، یک ربع درباره دشمنان ما، یک ربع سیره و مَثَل­ها و ربع چهارم فرایض و احکام است و تمام آیات مشتمل بر عطا و بخشش در قرآن، متعلق به ماست. از ابن عباس نقل شده است: تعداد آیاتی که درباره علی علیه السّلام نازل شده، درباره کسی دیگر نازل نشده است. مجاهد گوید: هفتاد آیه درباره علی علیه السّلام نازل شده است. امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «وَ شَاقُّواْ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَینَ َ لهَُمُ الهُْدَی »،(2)

پس از آنکه راه هدایت بر آنان آشکار شد، با پیامبر [خدا] در افتادند.} فرمود: به خاطر علی علیه السّلام با پیامبرصلی الله علیه و آله درافتادند. آن حضرت در جای دیگر می­فرماید: مقصود آیه: «وَ یُؤْتِ کلُ َّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ»،(3)

به هر شایسته نعمتی از کَرَم خود عطا کند.} علی بن ابی طالب علیه السّلام است. آیه: «أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنی »،(4){که

من و هر کس (پیروی ام) کرد.} علی بن ابی طالب علیه السّلام و آل محمّد علیهم السلام هستند. آیه: «أَ فَمَن یَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ الحَْق »،(5){پس،

آیا کسی که می داند آنچه از جانب پروردگارت به تو نازل شده، حقیقت دارد.} علی بن ابی طالب علیه السّلام است. و آیه: «یا أیّها الذین آمنوا»؛ ابن عباس گوید: آیه «یا أیّها الذین آمنوا» نازل نشد مگر اینکه علی علیه السّلام امیر و شریف آن باشد. هم از اوست: خداوند در قرآن «یا أیها الذین آمنوا» را نیاورده مگر اینکه علی شریف و امیر آن باشد، و خداوند اصحاب محمّد صلی الله علیه و آله را در آیاتی از قرآن مورد عتاب و ملامت قرار داده لیکن از علی علیه السّلام جز به نیکی یاد نکرده است. و مثل این روایت از وی نقل شده است، و از جمله آن است: مگر اینکه علی علیه السّلام سرآمد و أمیر آن آیه باشد، و در آن است: و ما دستور یافته­ایم برای او طلب مغفرت کنیم. از او شبیه این روایت نقل شد، و در آن است: سرآمد و راهبر آن باشد. از حذیفه نقل شده: مگر اینکه علی چکیده و مغز آن باشد. و از مجاهد نقل شده: علی علیه السّلام شایسته این امر است، چون در اسلام آوردن بر آنها پیشی گرفته است.

ص: 117


1- . شوری/ 23
2- . محمد/ 32
3- . هود/3
4- . یوسف/ 108
5- . رعد/ 19

آلُ یس آلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَوْلُهُ تَعَالَی- قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (1) فِی الْحَدِیثِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ- لَا تُؤْذُوا فَاطِمَةَ وَ عَلِیّاً وَ وَلَدَیْهِمَا وَ أَمَّا مَا أَوْرَدَهُ الْحَافِظُ أَبُو بَکْرٍ أَحْمَدُ بْنُ مُوسَی بْنِ مَرْدَوَیْهِ فَأَنَا ذَاکِرُهُ أَیْضاً عَلَی سِیَاقَتِهِ-(2) وَ ما تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ قَالَ یَرْفَعُهُ بِسَنَدِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ مَا فِی الْقُرْآنِ آیَةٌ وَ فِیهَا یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِلَّا وَ عَلِیٌّ رَأْسُهَا وَ قَائِدُهَا.

وَ رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ: نَزَلَ الْقُرْآنُ أَرْبَاعاً فَرُبُعٌ فِینَا وَ رُبُعٌ فِی عَدُوِّنَا وَ رُبُعٌ سِیَرٌ وَ أَمْثَالٌ وَ رُبُعٌ فَرَائِضُ وَ أَحْکَامٌ وَ لَنَا کَرَائِمُ الْقُرْآنِ.

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مَا نَزَلَ فِی أَحَدٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ مَا نَزَلَ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام وَ عَنْ مُجَاهِدٍ نَزَلَ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام سَبْعُونَ آیَةً.

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدی (3) قَالَ فِی أَمْرِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ عَنْهُ وَ یُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ (4) قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی (5) عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ آلُ مُحَمَّدٍ صلوات الله علیهم أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُ (6)- عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ قَوْلُهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ مَا نَزَلَتْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِلَّا وَ عَلِیٌّ أَمِیرُهَا وَ شَرِیفُهَا وَ عَنْهُ مَا ذَکَرَ اللَّهُ فِی الْقُرْآنِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِلَّا وَ عَلِیٌّ شَرِیفُهَا وَ أَمِیرُهَا وَ لَقَدْ عَاتَبَ اللَّهُ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی آیٍ مِنَ الْقُرْآنِ وَ مَا ذَکَرَ عَلِیّاً إِلَّا بِخَیْرٍ وَ عَنْهُ مِثْلَهُ وَ فِیهِ إِلَّا کَانَ عَلِیٌّ رَأْسَهَا وَ أَمِیرَهَا وَ فِیهِ وَ لَقَدْ أُمِرْنَا بِالاسْتِغْفَارِ لَهُ وَ عَنْهُ مِثْلَهُ وَ فِیهِ رَأْسَهَا وَ قَائِدَهَا وَ عَنْ حُذَیْفَةَ إِلَّا کَانَ عَلِیٌ (7) لُبَّهَا وَ لُبَابَهَا وَ عَنْ مُجَاهِدٍ فَإِنَّ لِعَلِیٍّ سَابِقَةَ ذَلِکَ لِأَنَّهُ سَبَقَهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ

ص: 117


1- الشوری: 23:
2- سیاق الکلام أسلوبه و مجراه.
3- سورة محمد: 32.
4- سورة هود: 3.
5- سورة یوسف: 108.
6- الرعد: 19.
7- فی المصدر: الا کان لعلی.

و از ابن عباس است: مگر اینکه علی شریف و امیر آن باشد.

خداوند می­فرماید: «فیِ بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَ یُذْکَر»،(1){در خانه هایی که خدا رخصت داده که [قدر و منزلت ] آنها رفعت یابد و نامش در آنها یاد شود.}انس و بریده گویند: رسول خدا صلی الله علیه و آله این آیه را به صورت «فیِ بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ» تا «الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصار» تلاوت فرمود. پس مردی برخاسته و گفت: این خانه­ها چه خانه­هایی هستند یا رسول الله؟ فرمود: خانه­های پیامبران، پس ابوبکر گفت: یا رسول الله، آیا این خانه­ _ با اشاره به خانه علی و فاطمه علیهما السّلام _ از آن­هاست؟ فرمود: آری، از جمله با فضیلت­ترین آنهاست.

در مورد آیه: «یَاأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تحَُرِّمُواْ طَیِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَکُم »،(2){ای

کسانی که ایمان آورده اید، چیزهایِ پاکیزه ای را که خدا برای [استفاده ] شما حلال کرده، حرام مشمارید.} گفته شده است: علی علیه السّلام در جمعی از صحابه بود و آن­ها تصمیم گرفتند امور شهوانی را بر خود حرام کنند که این آیه نازل شد. و از قتاده نقل شده است که علی علیه السّلام و جمعی از صحابه از جمله عثمان بن مظعون تصمیم به ترک دنیا و دوری از زنان و راهب شدن گرفتند که این آیه نازل شد. و از ابن عباس نقل شده است که این آیه درباره علی علیه السّلام و یاران او نازل شده است.

حبّه العرنی درباره آیات: «وَ النَّجْمِ إِذَا هَوَی * مَا ضَلَّ صَاحِبُکمُ ْ وَ مَا غَوَی* وَ مَا یَنطِقُ عَنِ الهَْوَی»،(3){سوگند

به اختر [قرآن ] چون فرود می آید، [که ] یار شما نه گمراه شده و نه در نادانی مانده و از سر هوس سخن نمی گوید.} گوید: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله دستور داد درها و خانه­هایی که به مسجدالحرام باز می­شدند، بسته شوند، این کار بر صاحبان آن خانه­ها دشوار آمد. حبّه گوید: گویی دارم حمزۀ بن عبدالمطلّب را می­بینم که بالاپوشی سرخ به تن کرده و در حالی که اشک از چشمانش جاری بود، گفت: عمویت و ابوبکر و عمر و عباس را بیرون کردی و پسر عمویت را در آنجا اسکان دادی؟! در آن روز مردی گفت: او از بالا بردن پسرعمویش چه قصدی دارد؟ چون رسول خدا صلی الله علیه و آله دریافت که این کار بر ایشان دشوار آمده، دستور داد همه در مسجد جمع شوند. سپس به منبر رفته و خطبه­ای ایراد فرمود که تا آن زمان بلیغ­تر از آن در تمجید و توحید خدا نشنیده بودم و سپس فرمود: ای مردم، من این درها را نبسته­ام که بخواهم آن­ها را باز کنم و آنکه شما را خارج کرده و او را راه داده من نیستم، و سپس آیات «وَ النَّجْمِ إِذَا هَوَی » تا «إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَی » را تلاوت نمود.

ص: 118


1- . نور/ 36
2- . مائده/ 87
3- . نجم/ 3 _1

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ إِلَّا وَ عَلِیٌّ شَرِیفُهَا وَ أَمِیرُهَا قَوْلُهُ تَعَالَی فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ(1) عَنْ أَنَسٍ وَ بُرَیْدَةَ قَالا قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ إِلَی قَوْلِهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ فَقَامَ رَجُلٌ فَقَالَ أَیُّ بُیُوتٍ هَذِهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ بُیُوتُ الْأَنْبِیَاءِ

فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا الْبَیْتُ مِنْهَا- لَبَیْتُ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ علیهما السلام(2) قَالَ نَعَمْ مِنْ أَفَاضِلِهَا قَوْلُهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا- لا تُحَرِّمُوا طَیِّباتِ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکُمْ (3) قِیلَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السّلام فِی أُنَاسٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَزَمُوا عَلَی تَحْرِیمِ الشَّهَوَاتِ فَنَزَلَتْ.

وَ عَنْ قَتَادَةَ: أَنَّ عَلِیّاً وَ جَمَاعَةً مِنَ الصَّحَابَةِ مِنْهُمْ عُثْمَانُ بْنُ مَظْعُونٍ أَرَادُوا أَنْ یَتَخَلَّوْا عَنِ الدُّنْیَا(4) وَ یَتْرُکُوا النِّسَاءَ وَ یَتَرَهَّبُوا(5) فَنَزَلَتْ وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ أَصْحَابٍ لَهُ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ النَّجْمِ إِذا هَوی- ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی (6) عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ لَمَّا أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِسَدِّ الْأَبْوَابِ الَّتِی فِی الْمَسْجِدِ شَقَّ عَلَیْهِمْ قَالَ حَبَّةُ إِنِّی لَأَنْظُرُ إِلَی حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ هُوَ تَحْتَ قَطِیفَةٍ حَمْرَاءَ وَ عَیْنَاهُ تَذْرِفَانِ وَ یَقُولُ أَخْرَجْتَ عَمَّکَ وَ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ الْعَبَّاسَ وَ أَسْکَنْتَ ابْنَ عَمِّکَ فَقَالَ رَجُلٌ یَوْمَئِذٍ مَا یَأْلُو فِی رَفْعِ ابْنِ عَمِّهِ فَعَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَدْ شَقَّ عَلَیْهِمْ فَدَعَا الصَّلَاةَ جَامِعَةً فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَلَمْ یُسْمَعْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خُطْبَةٌ کَانَ أَبْلَغَ مِنْهَا تَمْجِیداً وَ تَوْحِیداً فَلَمَّا فَرَغَ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ مَا أَنَا سَدَدْتُهَا وَ لَا أَنَا فَتَحْتُهَا وَ لَا أَنَا أَخْرَجْتُکُمْ وَ أَسْکَنْتُکُمْ (7) وَ قَرَأَ وَ النَّجْمِ إِذا هَوی إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی

ص: 118


1- النور: 36.
2- أی مشیرا الی بیت علی و فاطمة، و فی المصدر: یعنی بیت علی و فاطمة علیهما السلام.
3- المائدة: 87.
4- تخلی: انفرد فی خلوة. تخلی منه و عنه ترکه.
5- ترهب: صار راهبا و تعبد. و الراهب من اعتزل عن الناس الی دیر طلبا للعبادة.
6- سورة النجم: 1- 3.
7- فی المصدر: و اسکنته.

ابن عباس درباره آیه: «قُل لَّا أَسئلُکمُ ْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فیِ الْقُرْبی »،(1){بگو:

«به ازای آن [رسالت ] پاداشی از شما خواستار نیستم، مگر دوستی درباره خویشاوندان.} گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله سؤال شد: اینانی که باید آن­ها را دوست بداریم چه کسانی هستند؟ فرمود: علی، فاطمه و دو پسر آن­ها _ و این را سه بار تکرار کرد _ . سعید بن جبیر نیز آن را از ابن عباس روایت کرده است.

خداوند متعال می­فرماید: «وَ إِنَّ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِالاَْخِرَةِ عَنِ الصِّرَاطِ لَنَاکِبُون »،(2)

به راستی کسانی که به آخرت ایمان ندارند، از راه [درست ] سخت منحرفند.} علی علیه السّلام می­فرماید: منحرف از ولایت ما هستند.

علی علیه السّلام در مورد آیه: «مَن جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیرٌْ مِّنهَْا وَ هُم مِّن فَزَعٍ یَوْمَئذٍ ءَامِنُونَ* وَ مَن جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فیِ النَّار»،(3){هر

کس نیکی به میان آورد، پاداشی بهتر از آن خواهد داشت، و آنان از هراس آن روز ایمنند. و هر کس بدی به میان آورَد، به رو در آتش [دوزخ ] سرنگون شوند.} می­فرماید: «حسنۀ» دوست داشتن ماست و «سیّئۀ» دشمنی کردن با ماست.

امام علی علیه السّلام درباره آیه: «وَ نَادَی أَصحَْابُ الْأَعْرَافِ رِجَالًا یَعْرِفُونهَُم بِسِیمَاهُمْ»،(4)

اهل اعراف، مردانی را که آنان را از سیمایشان می شناسند، ندا می­دهند.} می­فرماید: «اصحاب اعراف» ما هستیم؛ هرکه را از رخسارش بشناسیم، وارد بهشت می­کنیم.

گفته شده: مقصود از آیه: «هَلْ یَسْتَوِی هُوَ وَ مَن یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلیَ صِرَاطٍ مُّسْتَقِیم »،(5){آیا

او با کسی که به عدالت فرمان می دهد و خود بر راه راست است یکسان است؟} علی علیه السّلام است.

در مورد آیه: «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکمُ ْ تَطْهِیرًا»،(6){خدا

فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.} پیش از این، سخنان اَم سلمه و عایشه و دیگران در این باره گذشت. و حافظ ابوبکر بن مردویه روایت مربوط به آن را از طرق متعدد که شاید از یکصد طریق فراتر رود، ذکر کرده است که حاصل کلام وی بیان شد.

درباره آیه: «أَ فَمَن وَعَدْنَاهُ وَعْدًا حَسَنًا فَهُوَ لَاقِیه »،(7){آیا

کسی که وعده نیکو به او داده ایم و او به آن خواهد رسید.} مجاهد گوید: این آیه درباره علی علیه السّلام و حمزه نازل گردید. گفته­اند آیه: «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تجَْرِی مِن تحَْتهَِا الْأَنهَْارُ»،(8){خدا

کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، در باغهایی که از زیرِ [درختانِ ] آنها نهرها روان است. } درباره علی علیه السّلام، حمزه و عبیدۀ بن حارث آن­گاه که با عُتبه،

ص: 119


1- . شوری/ 23
2- . مؤمنون / 74
3- . نمل/ 90 _89
4- . اعراف/ 48
5- . نحل/ 76
6- . احزاب/ 33
7- . قصص/ 61
8- . حج/ 23و14 . محمد/ 12

قَوْلُهُ تَعَالَی قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (1) عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ یَجِبُ عَلَیْنَا حُبُّهُمْ قَالَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ ابْنَاهُمَا قَالَهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ رَوَاهُ سَعِیدُ بْنُ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ (2) عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ نَاکِبُونَ عَنْ وَلَایَتِنَا قَوْلُهُ تَعَالَی مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ- وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ(3) قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام الْحَسَنَةُ حُبُّنَا وَ السَّیِّئَةُ بُغْضُنَا قَوْلُهُ تَعَالَی وَ نادی أَصْحابُ الْأَعْرافِ رِجالًا یَعْرِفُونَهُمْ بِسِیماهُمْ (4) عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ نَحْنُ أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ مَنْ عَرَفْنَاهُ بِسِیمَاهُ أَدْخَلْنَاهُ الْجَنَّةَ قَوْلُهُ تَعَالَی هَلْ یَسْتَوِی هُوَ وَ مَنْ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (5) قِیلَ هُوَ عَلِیٌّ علیه السّلام قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ

عَنْکُمُ الرِّجْسَ (6) الْآیَةَ وَ قَدْ تَقَدَّمَ ذِکْرُ مَا أَوْرَدَتْهُ أُمُّ سَلَمَةَ وَ عَائِشَةُ وَ غَیْرُهُمَا فِی ذَلِکَ وَ قَدْ أَوْرَدَ الْحَافِظُ أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ ذَلِکَ مِنْ عِدَّةِ طُرُقٍ لَعَلَّهَا تَزِیدُ عَلَی الْمِائَةِ فَمَنْ أَرَادَهَا فَقَدْ دَلَلْتُهُ قَوْلُهُ تَعَالَی أَ فَمَنْ وَعَدْناهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لاقِیهِ (7) عَنْ مُجَاهِدٍ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ حَمْزَةَ قَوْلُهُ تَعَالَی- إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ- جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ(8) قِیلَ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ حَمْزَةَ وَ عُبَیْدَةَ بْنِ الْحَارِثِ حِینَ بَارَزُوا عُتْبَةَ وَ

ص: 119


1- الشوری: 23.
2- المؤمنون: 74.
3- النمل: 89 و 90.
4- الأعراف: 48.
5- النحل: 76.
6- الأحزاب: 33.
7- القصص: 61.
8- الحجّ: 14 و 23 محمد: 12.

شیبه و ولید مبارزه تن به تن کردند، نازل گردید. اما در مورد کفّار این آیه نازل شد: «هَاذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُواْ فیِ رَبهِِّمْ فَالَّذِینَ کَفَرُواْ قُطِّعَتْ لهَُمْ ثِیَابٌ مِّن نَّارٍ یُصَبُّ مِن فَوْقِ رُءُوسِهِمُ الحَْمِیمُ* یُصْهَرُ بِهِ مَا فیِ بُطُونهِِمْ وَ الجُْلُودُ* وَ لهَُم مَّقَامِعُ مِنْ حَدِیدٍ* کُلَّمَا أَرَادُواْ أَن یخَْرُجُواْ مِنهَْا مِنْ غَمّ ٍ أُعِیدُواْ فِیهَا وَ ذُوقُواْ عَذَابَ الحَْرِیق»، (1){این دو [گروه] دشمنان یکدیگرند که درباره پروردگارشان با هم ستیزه می کنند، و کسانی که کفر ورزیدند، جامه هایی از آتش برایشان بریده شده است [و] از بالای سرشان آب جوشان ریخته می شود. آنچه در شکم آنهاست با پوست [بدن ] شان بدان گداخته می گردد. و برای [وارد کردن ضربت بر سر] آنان گُرزهایی آهنین است. هر بار بخواهند از [شدت ] غم، از آن بیرون روند در آن باز گردانیده می شوند [که هان ] بچشید عذاب آتش سوزان را.} و درباره علی علیه السّلام و یارانش آیه بعدی: «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تجَْرِی مِن تحَْتِهَا الْأَنْهارُ یحَُلَّوْنَ فِیهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤًا وَ لِبَاسُهُمْ فِیهَا حَرِیر»(2)

{خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند در باغهایی که از زیر [درختان ] آن نهرها روان است درمی آورد: در آنجا با دستبندهایی از طلا و مروارید آراسته می شوند، و لباسشان در آنجا از پرنیان است.} نازل گردید.

ابن عباس گوید: آیه «وَ ارْکَعُواْ مَعَ الرَّاکِعِین »،(3){و با رکوع کنندگان رکوع کنید!} اختصاصاً درباره محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام نازل شده است و این دو نخستین کسانی بودند که نماز خواندند و به رکوع رفتند.

مؤلف کشف الغمة: این بود روایاتی که از طریق جمهور اهل سنت درباره آیاتی که در مورد آن حضرت نازل گردیده است. عزّ محدّث دوست ما بود و وی را می­شناختیم و حنبلی مذهب بود، و ابن مردویه هرچند کتابی در مناقب امیرالمؤمنین علیه السّلام گردآورده، و برای تألیف آن تلاش بسیار کرده و از هیچ کوششی در این راه دریغ نورزیده، لیکن در برخی موارد کارش به مبالغه کشیده و برخی مطالب را ذکر کرده که شیعه نیز قائل به آن­ها نیست و از آوردن آن­ها خودداری می­کنند .

و من آنچه را از قرآن که درباره امیر المؤمنین نازل شده از طریق شیعه نیاوردم تا بدین وسیله از جدل احتراز جویند و آنچه از مناقب آن حضرت علیه الصلاۀ و السّلام از آنها نقل گردیده، ما را از آوردن مطالب از طریق شیعه بی­نیاز می­کند. شعر:

سخنور درباره او همانی را می­گوید که ناتوان از سخن گفتن،

پس جملگی از فضایل او سخن می­گویند. و دوست و دشمن نیز هر دو به ذکر جمیل او مشغولند.(4)

مؤلف: سایر مطالبی را که مؤلف کشف الغمة از عزّ حنبلی و ابن مردویه درباره امیر المؤمنین علیه السلام آورده، در باب­هایی که متناسب آن­ها باشد، تقسیم کرده­ام.

روایت65.

کشف الغمّۀ: روایت شده درباره آیه: «فَالْیَوْمَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ* عَلیَ الْأَرَائکِ یَنظُرُونَ»،(5){و [لی ] امروز، مؤمنانند که بر کافران خنده می زنند. بر تختها [ی خود نشسته ]، نظاره می کنند.} گفته شده درباره ابوجهل، ولید بن مغیرۀ، عاص بن وائل و چند نفر دیگر از مشرکان مکه نازل شده است. آنان پیوسته به بلال و عمّار و دیگر یاران آن­ها می­خندیدند. و گفته شده: علی بن ابی طالب علیه السّلام به همراه جمعی از مسلمانان نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله می­آمدند که منافقین آنان را مورد تمسخر و خنده قرار داده و به یکدیگر چشمک زده و به دوستانشان گفتند: امروز «أصلع» (طاس، یکی از القاب علی علیه السّلام است) را دیدیم و به او خندیدیم. پس خداوند این آیه را پیش از آنکه این خبر به پیامبر صلی الله علیه و آله برسد، بر وی نازل فرمود.

از مقاتل و کلبی نقل شده است:

ص: 120


1- . حج/ 22 _19
2- . حج / 23
3- . بقره/ 43
4- . کشف الغمّۀ: 96 _91
5- . مطففین/ 35 _34

شَیْبَةَ وَ الْوَلِیدَ قُرْآنٌ (1) فَأَمَّا الْکُفَّارُ فَنَزَلَ فِیهِمْ هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ (2) إِلَی قَوْلِهِ عَذابَ الْحَرِیقِ وَ فِی عَلِیٍّ وَ أَصْحَابِهِ- إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ الْآیَةَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ (3) عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ نَزَلَتْ فِی رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلِیٍّ خَاصَّةً وَ هُمَا أَوَّلُ مَنْ صَلَّی وَ رَکَعَ.

قلت هذا ما نقلته مما نزل فیه علیه السّلام من طرق الجمهور فإن العز المحدث کان صدیقنا و کنا نعرفه و کان حنبلی المذهب و ابن مردویه و إن کان قد جمع کتابا فی مناقبه علیه السّلام اجتهد فیه و بالغ فیما أورده و لم یأل جهدا فقد أورد فیه مواضع لا تقولها الشیعة و لا یوردونها و لم أذکر نزول القرآن فیه من طرق أصحابنا دفعا للمکابرة و استغناء بما نقلوه من مناقبه علیه الصلاة و السلام.

شعر

قال فیه البلیغ ما قال ذو العی***فکل بفضله منطیق

و کذاک العدو لم یعد إن قا***ل جمیلا کما یقول الصدیق (4).

أقول: فرقت سائر ما رواه عن الحنبلی و ابن مردویه علی الأبواب المناسبة لها.

«65»

کشف، [کشف الغمة] رُوِیَ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ- عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ (5) قِیلَ نَزَلَتْ فِی أَبِی جَهْلٍ وَ الْوَلِیدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَ الْعَاصِ بْنِ وَائِلٍ وَ غَیْرِهِمْ مِنْ مُشْرِکِی مَکَّةَ کَانُوا یَضْحَکُونَ مِنْ بِلَالٍ وَ عَمَّارٍ وَ غَیْرِهِمَا مِنْ

أَصْحَابِهِمَا وَ قِیلَ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام جَاءَ فِی نَفَرٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَخِرَ مِنْهُمُ الْمُنَافِقُونَ وَ ضَحِکُوا وَ تَغَامَزُوا وَ قَالُوا لِأَصْحَابِهِمْ رَأَیْنَا الْیَوْمَ الْأَصْلَعَ فَضَحِکْنَا مِنْهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی الْآیَةَ قَبْلَ أَنْ یَصِلَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله.

وَ عَنْ مُقَاتِلٍ وَ الْکَلْبِیِّ: لَمَّا نَزَلَ قَوْلُهُ

ص: 120


1- فی هامش( د): الظاهر« أقران» جمع قرن- بالکسر- کما فی بعض النسخ.
2- الحجّ: 19.
3- البقرة: 43.
4- کشف الغمّة: 91- 96.
5- المطففین: 34 و 35.

چون آیه: «قُل لَّا أَسئلُکمُ ْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فیِ الْقُرْبی»(1){بگو: «به ازای آن [رسالت ] پاداشی از شما خواستار نیستم، مگر دوستی درباره خویشاوندان.} نازل شد، گفتند: آیا چیزی عجیب­تر از این دیده­اید؟! خواب­های ما را پریشان می­کند و خدایان ما را دشنام می­دهد و کشته شدن ما را می­بیند، آن وقت انتظار دارد او را دوست بداریم؟! سپس آیه «قُلْ مَا سَأَلْتُکُم مِّنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ»،(2){بگو:

«هر مزدی که از شما خواستم، آن از خودتان». } یعنی اینکه مرا از این کار مزدی نیست زیرا سود محبت ورزیدن به اهل بیت که ثواب و خوشنودی خداوند متعال است، به خودتان بر می­گردد.

درباره آیه: «وَ قِفُوهُمْ إِنهَُّم مَّسُْئولُون »،(3){و بازداشتشان نمایید که آنها مسئولند.} روایت شده است که این مسئولیت مربوط به ولایت علی علیه السّلام است.

گفته شده است آیه: «أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْترََحُواْ السَّیَِّئاتِ أَن نجَّْعَلَهُمْ کاَلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ سَوَاءً محَّْیَاهُمْ وَ مَمَاتهُُمْ

سَاءَ مَا یحَْکُمُون »،(4){آیا

کسانی که مرتکب کارهای بد شده اند پنداشته اند که آنان را مانند کسانی قرار می دهیم که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند [به طوری که ] زندگی آنها و مرگشان یکسان باشد؟ چه بد داوری می کنند.} درباره غزوه و بدر و مبارزه تن به تن حمزه، علی و عبیدۀ با عتبۀ، شیبه و ولید نازل شده است.

آیه: «لَّقَدْ رَضیِ َ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبَایِعُونَکَ تحَْتَ الشَّجَرَةِ»،(5){به

راستی خدا هنگامی که مؤمنان، زیر آن درخت با تو بیعت می کردند از آنان خشنود شد.} درباره حاضران در حدیبیه نازل گردید. جابر گوید: در آن روز یک­هزار و چهارصد نفر بودیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله به ما فرمود: امروز شما برگزیدگان روی زمین هستید. سپس با آن حضرت در زیر شجره بر پایداری تا مرگ بیعت کردیم و کسی جز حرّ بن قیس که منافق بود، پیمان شکنی نکرد. و اولین مخاطب این آیه امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام است زیرا خداوند می­فرماید: «وَ أَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِیبًا»،(6)

پیروزی نزدیکی به آنها پاداش داد.} یعنی فتح خیبر و این فتح به دست علی علیه السّلام حاصل شد.

سید ابوطالب با سندی از جابر بن عبدالله آورده است که: رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: هرکس تو را دوست بدارد و ولایت تو را بپذیرد، خداوند او را با ما در بهشت ساکن می­کند، سپس رسول خدا این آیه را تلاوت فرمود: «إِنَّ المُْتَّقِینَ فیِ جَنَّاتٍ وَ نهََرٍ* فیِ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُّقْتَدِرِ»،(7){در

حقیقت، مردم پرهیزگار در میان باغها و نهرها، در قرارگاه صدق، نزد پادشاهی توانایند.}

خداوند می­فرماید: «یَاأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِذَا نَاجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُواْ بَینْ َ یَدَیْ نجَْوَئکمُ ْ صَدَقَةً»،(8){ای

کسانی که ایمان آورده اید، هر گاه با پیامبر [خدا] گفتگوی محرمانه می کنید، پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه ای تقدیم بدارید.} و پیش از این راجع به این آیه سخن رفت و اُمّت اجماع دارند که چون این آیه نازل گشت، کسی جز علی علیه السّلام به آن عمل نکرد تا اینکه آیات رخصت (از این امر) نازل شد.

ص: 121


1- . شوری/ 23
2- . سبأ/ 47
3- . صافات/ 24
4- . جاثیه/ 21
5- . فتح/ 18
6- . فتح/ 18
7- . قمر/ 55 _54
8- . مجادله/ 12

تَعَالَی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (1) قَالُوا هَلْ رَأَیْتُمْ أَعْجَبَ مِنْ هَذَا یُسَفِّهُ أَحْلَامَنَا وَ یَشْتِمُ آلِهَتَنَا وَ یَرَی قَتْلَنَا وَ یَطْمَعُ أَنْ نُحِبَّهُ فَنَزَلَ قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ (2) أَیْ لَیْسَ لِی مِنْ ذَلِکَ أَجْرٌ لِأَنَّ مَنْفَعَةَ الْمَوَدَّةِ تَعُودُ عَلَیْکُمْ وَ هُوَ ثَوَابُ اللَّهِ تَعَالَی وَ رِضَاهُ.

وَ رُوِیَ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (3) یَعْنِی عَنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ قَوْلُهُ تَعَالَی أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْیاهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ (4) قِیلَ نَزَلَتْ فِی قِصَّةِ بَدْرٍ فِی حَمْزَةَ وَ عَلِیٍّ وَ عُبَیْدَةَ بْنِ الْحَارِثِ لَمَّا بَرَزُوا لِقِتَالِ عُتْبَةَ وَ شَیْبَةَ وَ الْوَلِیدِ قَوْلُهُ تَعَالَی لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ(5) نَزَلَتْ فِی أَهْلِ الْحُدَیْبِیَةِ قَالَ جَابِرٌ کُنَّا یَوْمَئِذٍ أَلْفاً وَ أَرْبَعَمِائَةٍ قَالَ لَنَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْتُمُ الْیَوْمَ خِیَارُ أَهْلِ الْأَرْضِ فَبَایَعَنَا تَحْتَ الشَّجَرَةِ عَلَی الْمَوْتِ فَمَا نَکَثَ إِلَّا حُرُّ بْنُ قَیْسٍ (6) وَ کَانَ مُنَافِقاً وَ أَوْلَی النَّاسِ بِهَذِهِ الْآیَةِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام لِأَنَّهُ تَعَالَی قَالَ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً(7) یَعْنِی فَتْحَ خَیْبَرَ وَ کَانَ ذَلِکَ عَلَی یَدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

قَالَ رَوَی السَّیِّدُ أَبُو طَالِبٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السّلام مَنْ أَحَبَّکَ وَ تَوَلَّاکَ أَسْکَنَهُ اللَّهُ مَعَنَا ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ- فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ(8) قَوْلُهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً(9) وَ قَدْ تَقَدَّمَ ذِکْرُ هَذِهِ الْآیَةِ وَ الْأُمَّةُ مُجْمِعُونَ أَنَّهَا نَزَلَتْ (10) وَ لَمْ یَعْمَلْ بِهَا أَحَدٌ

ص: 121


1- الشوری: 23.
2- سبأ: 47.
3- الصافّات: 24.
4- الجاثیة: 21.
5- الفتح: 18.
6- کذا فی النسخ و الصحیح الجد بن قیس و فی الاستیعاب عن جابر انه اختبا تحت بطن ناقته و لم یبایع( ب).
7- الفتح: 18.
8- القمر: 54 و 55.
9- المجادلة: 12.
10- فی المصدر: علی انها نزلت.

خداوند می­فرماید: «یاَأَیهَُّا النَّبیِ ُّ إِذَا جَاءَکَ الْمُؤْمِنَاتُ یُبَایِعْنَک »،(1){ای

پیامبر، چون زنان باایمان نزد تو آیند که [با این شرط] با تو بیعت کنند.} زبیر بن عوام گفت: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله با نزول این آیه زنان را به بیعت فراخواند و فاطمه بنت اسد مادر علی بن ابی طالب علیه السلام نخستین زنی بود که بیعت کرد.

از ابن عباس نیز روایت است که عبدالله بن أبیّ و دوستانش بیرون شده و با جمعی از صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله مواجه شدند. پس عبدالله بن ابی به همراهانش گفت: ببینید چگونه این سفیهان را از جانب شما پاسخ می­دهم. سپس دست علی علیه السّلام را گرفته و گفت: مرحبا به پسرعموی رسول خدا و داماد او، سرور بنی­هاشم بعد از رسول خدا. پس علی صلوات الله علیه فرمود: ای عبدالله، از خدا بترس و دست از نفاق بردار، زیرا منافق بدترین مخلوق خداست. عبدالله گفت: تند مرو یا اباالحسن، به خدا سوگند ایمان ما همچون ایمان شماست. سپس متفرّق شدند، آن­گاه ابن أبی به دوستانش گفت: دیدید با او چه کردم؟ و آنها نیز او را تشویق کردند. در این حال آیه: «وَ إِذَا لَقُواْ الَّذِینَ ءَامَنُواْ قَالُواْ ءَامَنَّا وَ إِذَا خَلَوْاْ إِلیَ شَیَاطِینِهِمْ قَالُواْ إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّمَا نحَْنُ مُسْتهَْزِءُون »،(2)

چون با کسانی که ایمان آورده اند برخورد کنند، می گویند: «ایمان آوردیم»، و چون با شیطانهای خود خلوت کنند، می گویند: «در حقیقت ما با شماییم، ما فقط [آنان را] ریشخند می کنیم.»} و این آیه از یک طرف بر ایمان علی علیه السّلام چه در ظاهر و چه در باطن دلالت داشت و از طرفی دیگر سخن علی علیه السّلام درباره منافقان را که بدترین مخلوقات هستند، تأیید نمود.

حق تعالی می­فرماید: «أَفَمَن کاَنَ عَلیَ بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْه »،(3){آیا

کسی که از جانب پروردگارش بر حجّتی روشن است و شاهدی از [خویشان ] او، پیرو آن است.} ابن عباس گوید: او علی علیه السّلام است که هم شاهد بر پیامبر و هم از خویشان وی است. ابن عباس درباره آیه: «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لهَُمُ الرَّحْمَانُ وُدًّا»،(4){کسانی

که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی [خدای ] رحمان برای آنان محبتی [در دلها] قرار می دهد.} گوید: او علی بن ابی طالب علیه السّلام است. زید بن

ص: 122


1- . ممتحنه/ 12
2- . بقره/ 14
3- . هود/ 17
4- . مریم/ 96

غَیْرُهُ وَ نَزَلَتِ الرُّخْصَةُ قَوْلُهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ (1).

رَوَی الزُّبَیْرُ بْنُ الْعَوَّامِ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدْعُو النِّسَاءَ إِلَی الْبَیْعَةِ حِینَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فَکَانَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ أُمُّ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام أَوَّلَ امْرَأَةٍ بَایَعَتْ.

وَ رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ أُبَیٍّ وَ أَصْحَابَهُ خَرَجُوا فَاسْتَقْبَلَهُمْ نَفَرٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ لِأَصْحَابِهِ انْظُرُوا کَیْفَ أَرُدُّ هَؤُلَاءِ السُّفَهَاءَ عَنْکُمْ فَأَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ قَالَ مَرْحَباً بِابْنِ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ وَ خَتَنِهِ (2) سَیِّدِ بَنِی هَاشِمٍ مَا خَلَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَا عَبْدَ اللَّهِ اتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تُنَافْق فَإِنَّ الْمُنَافِقَ شَرُّ خَلْقِ اللَّهِ فَقَالَ مَهْلًا یَا أَبَا الْحَسَنِ وَ اللَّهِ إِنَّ إِیْمَانَنَا کَإِیْمَانِکُمْ ثُمَّ تَفَرَّقُوا فَقَالَ ابْنُ أُبَیٍّ لِأَصْحَابِهِ کَیْفَ رَأَیْتُمْ مَا فَعَلْتُ فَأَثْنَوْا عَلَیْهِ خَیْراً وَ نَزَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطِینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ (3) فَدَلَّتِ الْآیَةُ عَلَی إِیمَانِ عَلِیٍّ علیه السّلام ظَاهِراً وَ بَاطِناً وَ عَلَی الْقَطْعِ بِقَوْلِهِ فِی أَمْرِ الْمُنَافِقِینَ (4) وَ قَوْلُهُ تَعَالَی أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ (5) قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ هُوَ عَلِیٌّ شَهِدَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مِنْهُ قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا(6) قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

وَ رَوَی زَیْدُ بْنُ

ص: 122


1- الممتحنة: 12.
2- فی المصدر، یا ابن عم رسول اللّه و ختنه. و الختن: زوج الابنة.
3- البقرة: 14.
4- أی دلت الآیة علی ایمانه علیه السلام لاجل قوله تعالی: « وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا» فان هذا تصدیق من اللّه بایمانه ظاهرا و باطنا، و دلت الآیات الآتیة الواردة فی المنافقین بان قول أمیر المؤمنین علیه السلام فیهم« فان المنافق شر خلق اللّه» هو کذلک فی الحقیقة کما یظهر من الآیات.
5- سورة هود: 17.
6- سورة مریم: 96.

علی از پدرانش از علی علیهم السّلام روایت کرده که فرمود: مردی مرا دید و گفت: یا اباالحسن، به خدا سوگند من تو را به خاطر خدا دوست می­دارم. پس نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله برگشته و او را از سخنان آن مرد آگاه کردم. فرمود: شاید یک خوبی در حق او کرده باشی؟! گفتم: به خدا سوگند کار نیکی برایش نکرده­ام. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: سپاس خداوندی را که دل­های مؤمنان با دوستی و موّدت به سوی شما متمایل می­شوند. و آیه یاد شده نازل شد. منظور از آیه: «مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُواْ مَا عَاهَدُواْ اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضیَ نحَْبَهُ وَ مِنهُْم مَّن یَنتَظِر»،(1){از

میان مؤمنان مردانی اند که به آنچه با خدا عهد بستند صادقانه وفا کردند. برخی از آنان به شهادت رسیدند و برخی از آنها در [همین ] انتظارند.} علی بن ابی طالب علیه السّلام است که قدم در مسیر جهاد گذاشت و هرگز عقیده خود را تغییر نداد.(2)

روایت66.

کنز جامع الفوائد: ابن مردویه از امام محمّد باقر علیه السّلام روایت کرده است که آن حضرت درباره آیه: «یَاأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اسْتَجِیبُواْ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُمْ لِمَا یحُْیِیکُمْ»،(3){ای

کسانی که ایمان آورده اید، چون خدا و پیامبر، شما را به چیزی فرا خواندند که به شما حیات می بخشد، آنان را اجابت کنید.} فرمود: به سوی ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام است.

نظیر این روایت را ابوجارود از وی علیه السّلام آورده است. و علی بن یوسف در کتاب«نهج الإیمان» گوید: ابوعبدالله محمّد بن علی بن سرّاج در کتاب خود در تأویل این آیه حدیثی را نقل کرده که آن را به عبدالله بن مسعود می­رساند که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای پسر مسعود، بدان که آیه: «وَ اتَّقُواْ فِتْنَةً لَّا تُصِیبنَ َّ الَّذِینَ ظَلَمُواْ مِنکُمْ خَاصَّةً»،(4){و از فتنه ای که تنها به ستمکاران شما نمی رسد بترسید.}درباره علی علیه السلام نازل شده است و من این روایت را به تو می­سپارم و نام بزرگ ستمگران را برای تو ذکر می­کنم، پس به هوش باش و این امانت را به جای من ادا کن. هرکس در این مجلس علی را انکار کند، به مانند آن است که نبوّت مرا و پیامبران پیش از مرا انکار کرده است. راوی به او گفت: ای ابا عبدالرحمان، آیا این کلام را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدی؟ گفت: آری. گفتم: پس چگونه خود پشتیبان ستمگران بودی؟ گفت: لاجرم کیفر این کار را خواهم دید، من همانند جندب، عمار و سلمان از امام خود اجازه نگرفتم و از این بابت از خدا مغفرت طلب دارم و به درگاهش توبه می­کنم.

خداوند می­فرماید: «وَ یَسْتَنبُِونَکَ أَ حَقٌّ هُوَ قُلْ إِی وَ رَبیّ ِ إِنَّهُ لَحَقٌّ

وَ مَا أَنتُم بِمُعْجِزِین »،(5)

از تو خبر می گیرند: «آیا آن راست است؟» بگو: «آری! سوگند به پروردگارم که آن قطعاً راست است، و شما نمی توانید [خدا را] درمانده کنید.»}

ص: 123


1- . احزاب/ 23
2- . کشف الغمّۀ: 90 _89
3- . انفال/ 24
4- . انفال/ 25
5- . یونس/ 53

عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السّلام قَالَ: لَقِیَنِی رَجُلٌ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَمَا وَ اللَّهِ إِنِّی أُحِبُّکَ فِی اللَّهِ فَرَجَعْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرْتُهُ بِقَوْلِ الرَّجُلِ فَقَالَ لَعَلَّکَ صَنَعْتَ إِلَیْهِ مَعْرُوفاً فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا صَنَعْتُ إِلَیْهِ مَعْرُوفاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ

قُلُوبَ الْمُؤْمِنِینَ تَتُوقُ إِلَیْکَ بِالْمَوَدَّةِ فَنَزَلَتْ قَوْلُهُ تَعَالَی- مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ(1)- عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام مَضَی عَلَی الْجِهَادِ وَ لَمْ یُبَدِّلْ وَ لَمْ یُغَیِّرْ(2).

«66»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة رَوَی ابْنُ مَرْدَوَیْهِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ رِجَالِهِ مَرْفُوعاً إِلَی الْإِمَامِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ علیهما السّلام أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ (3) قَالَ إِلَی وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

وَ نَحْوَهُ رَوَی أَبُو الْجَارُودِ عَنْهُ علیه السّلام وَ ذَکَرَ عَلِیُّ بْنُ یُوسُفَ فِی کِتَابِ نَهْجِ الْإِیمَانِ قَالَ ذَکَرَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ سَرَّاجٍ فِی کِتَابِهِ فِی تَأْوِیلِ الْآیَةِ حَدِیثاً یَرْفَعُهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِنَّهُ قَدْ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ آیَةُ- وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً(4) وَ أَنَا مُسْتَوْدِعُکَهَا وَ مُسَمٍّ لَکَ خَاصَّةَ الظَّلَمَةِ فَکُنْ لِمَا أَقُولُ وَاعِیاً وَ عَنِّی مُؤَدِّیاً مَنْ ظَلَمَ عَلِیّاً مَجْلِسِی هَذَا کَانَ کَمَنْ جَحَدَ نُبُوَّتِی وَ نُبُوَّةَ مَنْ کَانَ قَبْلِی فَقَالَ لَهُ الرَّاوِی یَا أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ أَ سَمِعْتَ هَذَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ نَعَمْ فَقُلْتُ لَهُ فَکَیْفَ وَ کُنْتَ لِلظَّالِمِینَ ظَهِیراً قَالَ لَا جَرَمَ حَلَّتْ بِی عُقُوبَةُ عَمَلِی إِنِّی لَمْ أَسْتَأْذِنْ إِمَامِی کَمَا اسْتَأْذَنَهُ جُنْدَبٌ وَ عَمَّارٌ وَ سَلْمَانُ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ یَسْتَنْبِئُونَکَ أَ حَقٌّ هُوَ قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ (5)

ص: 123


1- الأحزاب: 23.
2- کشف الغمّة: 89 و 90.
3- الأنفال: 24.
4- الأنفال: 25.
5- سورة یونس: 53.

تأویل این آیه مطلبی است که ابو عبدالله حسین بن جبیر رحمۀ الله در کتاب «نخب المناقب» آورده و ضمن حدیثی که سند آن به امام کاظم علیه السّلام می­رسد، آورده است که آن حضرت فرمود: تأویل آن چنین است: ای محمّد، از تو می­پرسند که آیا علی وصیّ توست؟ فرمود: آری به پروردگارم که او وصیّ من است.

ابن مردویه از رجال خود با اسناد به ابن عباس روایت کرده که مصداق آیه: «أَفَمَن یَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ الحَْقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمَی إِنمََّا یَتَذَکَّرُ أُوْلُواْ الْأَلْبَاب »،(1){پس،

آیا کسی که می داند آنچه از جانب پروردگارت به تو نازل شده، حقیقت دارد، مانند کسی است که کوردل است؟ تنها خردمندانند که عبرت می گیرند.} علی بن ابی طالب علیه السّلام است، و تأویل آن را ابو عبدالله حسین بن جبیر در کتاب «نخب المناقب» ذکر نموده گوید: حدیث مسندی را از ابوالورد امامی مذهب از امام باقر علیه السّلام روایت کردیم که فرمود: «أَفَمَن یَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ الحَْقُّ» علی بن ابی طالب علیه السّلام است و «أعمی» دشمن اوست و «اُولوا الباب» شیعیان او هستند که خداوند آنان را چنین وصف کرده است: «الَّذِینَ یُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ لَا یَنقُضُونَ الْمِیثَاق »،(2){همانان

که به پیمان خدا وفادارند و عهد [او] را نمی شکنند.} که در روز عید غدیر در دین به ولایت علی علیه السّلام از آنها پیمان گرفته شد.

آیه: «وَ اضْرِبْ لهَُم مَّثَلًا رَّجُلَینْ ِ جَعَلْنَا لِأَحَدِهِمَا جَنَّتَینْ ِ مِنْ أَعْنَابٍ وَ حَفَفْنَاهُمَا بِنَخْلٍ وَ جَعَلْنَا بَیْنهَُمَا زَرْعًا* کلِْتَا الجَْنَّتَینْ ِ ءَاتَتْ أُکلَُهَا وَ لَمْ تَظْلِم مِّنْهُ شَیْئًا وَ فَجَّرْنَا خِلَالَهُمَا نهََرًا* وَ کاَنَ لَهُ ثَمَرٌ فَقَالَ لِصَاحِبِهِ وَ هُوَ یحَُاوِرُهُ أَنَا أَکْثرَُ مِنکَ مَالًا وَ أَعَزُّ نَفَرًا* وَ دَخَلَ جَنَّتَهُ وَ هُوَ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ قَالَ مَا أَظُنُّ أَن تَبِیدَ هَذِهِ أَبَدًا* وَ مَا أَظُنُّ السَّاعَةَ قَائمَةً وَ لَئنِ رُّدِدتُّ إِلیَ رَبیّ ِ لَأَجِدَنَّ خَیرًْا مِّنْهَا مُنقَلَبًا* قَالَ لَهُ صَاحِبُهُ وَ هُوَ یحَُاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِن تُرَابٍ ثمُ َّ مِن نُّطْفَةٍ ثمُ َّ سَوَّاکَ رَجُلًا* لَّکِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبیّ ِ وَ لَا أُشرِْکُ بِرَبیّ ِ أَحَدًا* وَ لَوْ لَا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَکَ قُلْتَ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ إِن تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنکَ مَالًا وَ وَلَدًا* فَعَسیَ رَبیّ ِ أَن یُؤْتِینَ ِ خَیرًْا مِّن جَنَّتِکَ وَ یُرْسِلَ عَلَیهَْا حُسْبَانًا مِّنَ السَّمَاءِ فَتُصْبِحَ صَعِیدًا زَلَقًا* أَوْ یُصْبِحَ مَاؤُهَا غَوْرًا فَلَن تَسْتَطِیعَ لَهُ طَلَبًا* وَ أُحِیطَ بِثَمَرِهِ فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلیَ مَا أَنفَقَ فِیهَا وَ هِیَ خَاوِیَةٌ عَلیَ عُرُوشهَِا وَ یَقُولُ یَالَیْتَنیِ لَمْ أُشرِْکْ بِرَبیّ ِ أَحَدًا* وَ لَمْ تَکُن لَّهُ فِئَةٌ یَنصرُُونَهُ مِن دُونِ اللَّهِ وَ مَا کاَنَ مُنتَصرًِا»،(3)

{و برای آنان، آن دو مرد را مَثَل بزن که به یکی از آنها دو باغ انگور دادیم و پیرامون آن دو [باغ ] را با درختان خرما پوشاندیم، و میان آن دو را کشتزاری قرار دادیم. هر یک از این دو باغ محصول خود را [به موقع ] می داد و از [صاحبش ] چیزی دریغ نمی ورزید، و میان آن دو [باغ ] نهری روان کرده بودیم. و برای او میوه فراوان بود. پس به رفیقش _ در حالی که با او گفت و گو می کرد _ گفت: «مال من از تو بیشتر است و از حیث افراد از تو نیرومندترم.» و در حالی که او به خویشتن ستمکار بود، داخل باغ شد [و] گفت: «گمان نمی کنم این نعمت هرگز زوال پذیرد.» و گمان نمی کنم که رستاخیز بر پا شود، و اگر هم به سوی پروردگارم بازگردانده شوم قطعاً بهتر از این را در بازگشت، خواهم یافت. رفیقش _ در حالی که با او گفت و گو می کرد _ به او گفت: «آیا به آن کسی که تو را از خاک، سپس از نطفه آفرید، آن گاه تو را [به صورت ] مردی درآورد، کافر شدی؟» اما من [می گویم:] اوست خدا، پروردگار من، و هیچ کس را با پروردگارم شریک نمی سازم. و چون داخل باغت شدی، چرا نگفتی: ما شاء اللَّه، نیرویی جز به [قدرت ] خدا نیست. اگر مرا از حیث مال و فرزند کمتر از خود می بینی، امید است که پروردگارم بهتر از باغ تو به من عطا فرماید، و بر آن [باغ تو] آفتی از آسمان بفرستد، تا به زمینی هموار و لغزنده تبدیل گردد یا آب آن [در زمین ] فروکش کند تا هرگز نتوانی آن را به دست آوری.» [تا به او رسید آنچه را باید برسد] و [آفت آسمانی ] میوه هایش را فرو گرفت. پس برای [از کف دادن ] آنچه در آن [باغ ] هزینه کرده بود، دستهایش را بر هم می زد در حالی که داربستهای آن فرو ریخته بود. و [به حسرت ] می گفت: «ای کاش هیچ کس را شریک پروردگارم نمی ساختم.» و او را در برابر خدا گروهی نبود، تا یاریش کنند، و توانی نداشت که خود را یاری کند.} هم معنای ظاهری دارد و هم باطنی. معنای ظاهری آن آشکار و روشن، اما معنای باطنی آن است که محمّد بن عباس رحمۀ الله گفته است: ما را حسین بن عباس با سندی از امام صادق روایت کرد که آن حضرت در معنی آیه: «وَ اضْرِبْ لهَُم مَّثَلًا رَّجُلَینْ ِ...» فرمود: آن دو مرد علی علیه السّلام و فردی دیگر بودند. معنای این تأویل آشکار است و نیازمند شرح بیان حال این دو مرد می­باشد.

شرح حال علی علیه السّلام نیاز به گفتن ندارد و اما شرح حال آن مرد _ که دشمن اوست _ قول خداوند متعال است که فرمود: «وَ جَعَلْنَا لِأَحَدِهِمَا جَنَّتَینْ ِ» این دو باغ عبارتند از دنیا که یک باغ دنیوی برای خود او در طول حیاتش در این دنیاست و باغ دیگر به پیروان او پس از مرگ وی می­رسد، زیرا او کافر است و دنیا زندان مؤمن است و بهشت کافر. علّت اینکه این دو باغ را برای وی قرار داده آن است که خود او آن را به وجود آورده و درختانش را کاشته است و جویبارهایش را روان ساخته و این سخن جنبه مجازی دارد و معنای آن این است که دنیا در اختیار او و پیروانش قرار می­گیرد

ص: 124


1- . رعد/ 19
2- . رعد/ 20
3- . کهف/ 43 _32

تَأْوِیلُهُ مَا ذَکَرَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ جُبَیْرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی نُخَبِ الْمَنَاقِبِ رَوَی حَدِیثاً مُسْنَداً عَنِ الْبَاقِرِ علیه السّلام فِی هَذِهِ الْآیَةِ قَالَ یَسْأَلُونَکَ یَا مُحَمَّدُ أَ عَلِیٌّ وَصِیُّکَ قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَوَصِیِّی.

وَ نَقَلَ ابْنُ مَرْدَوَیْهِ عَنْ رِجَالِهِ بِالْإِسْنَادِ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ قَوْلَهُ تَعَالَی أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُ (1) هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

تَأْوِیلُهُ مَا ذَکَرَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ جُبَیْرٍ فِی نُخَبِ الْمَنَاقِبِ قَالَ رُوِّینَا حَدِیثاً مُسْنَداً عَنْ أَبِی الْوَرْدِ الْإِمَامِیِّ الْمَذْهَبِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُ- عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ الْأَعْمَی هُنَا هُوَ عَدُوُّهُ وَ أُولُو

الْأَلْبَابِ شِیعَتُهُ الْمَوْصُوفُونَ بِقَوْلِهِ تَعَالَی- الَّذِینَ یُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ لا یَنْقُضُونَ الْمِیثاقَ (2) الْمَأْخُوذُ عَلَیْهِمْ فِی الدِّینِ بِوَلَایَتِهِ یَوْمَ الْغَدِیرِ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا رَجُلَیْنِ جَعَلْنا لِأَحَدِهِما جَنَّتَیْنِ مِنْ أَعْنابٍ (3) الْآیَةَ مَعْنَاهُ ظَاهِرٌ وَ بَاطِنٌ فَالظَّاهِرُ ظَاهِرٌ وَ أَمَّا الْبَاطِنُ فَهُوَ مَا ذَکَرَهُ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ رَحِمَهُ اللَّهُ.

قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ الْعَبَّاسِ- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ- عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا رَجُلَیْنِ قَالَ هُمَا عَلِیٌّ علیه السّلام وَ رَجُلٌ آخَرُ مَعْنَی هَذَا التَّأْوِیلِ ظَاهِرٌ وَ هُوَ یَحْتَاجُ إِلَی بَیَانِ حَالِ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ وَ بَیَانُ ذَلِکَ أَنَّ حَالَ عَلِیٍّ علیه السّلام لَا یَحْتَاجُ إِلَی بَیَانٍ وَ أَمَّا الْبَحْثُ عَنِ الرَّجُلِ الْآخَرِ وَ هُوَ عَدُوُّهُ فَقَوْلُهُ جَعَلْنا لِأَحَدِهِما جَنَّتَیْنِ هُمَا عِبَارَةٌ عَنِ الدُّنْیَا فَجَنَّةٌ مِنْهُمَا لَهُ فِی حَیَاتِهِ وَ الْأُخْرَی لِلتَّابِعِینَ لَهُ بَعْدَ وَفَاتِهِ لِأَنَّهُ کَافِرٌ وَ الدُّنْیَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْکَافِرِ وَ إِنَّمَا جَعَلَ الْجَنَّتَیْنِ لَهُ لِأَنَّهُ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَهَا وَ غَرَسَ أَشْجَارَهَا وَ أَجْرَی أَنْهَارَهَا وَ ذَلِکَ عَلَی سَبِیلِ الْمَجَازِ مَعْنَی ذَلِکَ أَنَّ الدُّنْیَا یَسْتَوْثِقُ لَهُ وَ لِأَتْبَاعِهِ

ص: 124


1- الرعد: 19.
2- الرعد: 20.
3- الکهف 32.

تا مدتی از آن بهره­مند شوند. سپس خداوند متعال فرمود: «فقال» یعنی صاحب باغ «لصاحبه» به علی علیه السّلام گفت: «من به جهت مال از تو ثروتمندترم» یعنی دنیا و قدرت مال من است «وأَعَزُّ نَفَرًا» یعنی عشیره و نفرات و یاوران بسیار دارم «وَ دَخَلَ جَنَّتَهُ» یعنی وارد دنیای خود شد و از آن بهره­مند گشت و بدان شادمان شد و در آن اقامت گزید «وَ هُوَ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ» با گفتار و کردارش، و این برایش بسنده نبود تا اینکه «قَالَ مَا أَظُنُّ أَن تَبِیدَ هَذِهِ أَبَدًا» یعنی باغ و دنیای او هرگز نابود نمی­شوند، سپس از باورش پرده برداشته و گفت: «مَا أَظُنُّ السَّاعَةَ قَائمَةً وَ لَئنِ رُّدِدتُّ إِلیَ رَبیّ ِ» آن­گونه که شما فکر می­کنید گمان نکنم قیامتی باشد و من نزد پروردگارم باز گردم «لَأَجِدَنَّ خَیرًْا مِّنْهَا» یعنی از باغش «مُنقَلَبًا» پس دوستش که علی علیه السّلام است به وی گفت: «أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِن تُرَابٍ ثمُ َّ مِن نُّطْفَةٍ ثمُ َّ سَوَّئکَ رَجُلًا لَّکِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبیّ» و معنای آن چنین است که: تو به پروردگارت کفر ورزیدی اما من می­گویم: او الله ، پروردگار و خالق و روزی دهنده من است «وَ لَا أُشرِْکُ بِرَبیّ ِ أَحَدًا» سپس او را راهنمایی کرد که بهتر بود سخنی نیکوتر بگوید. سپس گفت: «وَ لَوْ لَا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَکَ قُلْتَ مَا شَاءَ اللَّهُ» و این گفتار من در همه احوال بوده است و جز با یاری الله مرا توانی بر آن نیست.

سپس آن حضرت علیه السّلام روی سخن را متوجه خود نموده پس به وی فرمود: «إِن تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنکَ مَالًا وَ وَلَدًا» یعنی فقیر و نیازمند به لطف خدای متعال، اما با این وجود «فَعَسیَ رَبیّ ِ أَن یُؤْتِینَ ِ خَیرا مِّن جَنَّتِکَ»{امید است که پروردگارم بهتر از باغ تو به من عطا فرماید} و بهتر از دنیای تو. در این دنیا با قیام فرزندم و تأسیس دولت و سلطنت و قدرتی بی­مانند به من عطا فرماید، و در آخرت نیز دانش و شفاعت و باغ­هایی رضوانی از سوی خدا نصیبم گردد «وَ یُرْسِلَ عَلَیهَْا » یعنی بر باغ تو«حُسْبَان السَّمَاءِ» یعنی عذاب و آتش که آن را بسوزاند، یا شمشیری از شمشیرهای حضرت قائم علیه السّلام که آن را محو و نابود کند «فَتُصْبِحَ صَعِیدًا» یعنی زمینی خشک و بی­آب و علف «زَلَقًا» یعنی پای رونده بر روی آن می­لغزد «وَ أُحِیطَ بِثَمَرِهِ» میو­ه­هایی که حاصل باغ او هستند، یعنی دنیا و قدرتش زایل گشت «فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلیَ مَا أَنفَقَ فِیهَا» از دین و دنیا و آخرتش «وَ هِیَ خَاوِیَةٌ عَلیَ عُرُوشهَِا وَ یَقُولُ یَالَیْتَنیِ لَمْ أُشرِْکْ بِرَبیّ ِ أَحَدًا* وَ لَمْ تَکُن لَّهُ فِئَةٌ » و نه عشیره­ای که «یَنصرُُونَهُ مِن دُونِ اللَّهِ وَ مَا کاَنَ مُنتَصرًِا».

پس چون خداوند سبحان حال علی علیه السلام و حال دشمنش را آشکار نمود و روشن ساخت که اگر او در این دنیا از دولت و ولایت شیطان برخوردار است، علی علیه السّلام هم در دنیا ولایت دارد و هم در آخرت از جانب خدای رحمان دارای ولایت است، و ولایت شیطان رفتنی و ولایت رحمان ماندنی است و معنی آیه: «هنالک الولایۀ لله» همین است و روایت شده، که آن ولایت هم ولایت علی علیه السّلام است

ص: 125

لِیَتَمَتَّعُوا بِهَا حَتَّی حِینٍ ثُمَّ قَالَ تَعَالَی فَقالَ أَیْ صَاحِبُ الْجَنَّةِ لِصاحِبِهِ وَ هُوَ عَلِیٌّ- أَنَا أَکْثَرُ مِنْکَ مالًا أَیْ دُنْیَا وَ سُلْطَاناً- وَ أَعَزُّ نَفَراً أَیْ عَشِیرَةً وَ أَعْوَاناً وَ دَخَلَ جَنَّتَهُ أَیْ دَخَلَ دُنْیَاهُ وَ أَنْعَمَ فِیهَا وَ ابْتَهَجَ بِهَا وَ رَکَنَ إِلَیْهَا- وَ هُوَ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ بِقَوْلِهِ وَ فِعْلِهِ وَ لَمْ یَکْفِهِ ذَلِکَ حَتَّی قالَ ما أَظُنُّ أَنْ تَبِیدَ هذِهِ أَبَداً أَیْ جَنَّتُهُ وَ دُنْیَاهُ ثُمَّ کَشَفَ عَنِ اعْتِقَادِهِ فَقَالَ- وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُدِدْتُ إِلی رَبِّی کَمَا تَزْعُمُونَ أَنْتُمْ مَرَدّاً إِلَی اللَّهِ- لَأَجِدَنَّ خَیْراً مِنْها أَیْ مِنْ جَنَّتِهِ مُنْقَلَباً فَقَالَ لَهُ صَاحِبُهُ وَ هُوَ عَلِیٌّ علیه السلام أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا لکِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبِّی مَعْنَی ذَلِکَ أَنْتَ کَفَرْتَ بِرَبِّکَ فَإِنِّی أَنَا أَقُولُ هُوَ اللَّهُ رَبِّی وَ خَالِقِی وَ رَازِقِی وَ لا أُشْرِکُ بِرَبِّی أَحَداً ثُمَّ دَلَّهُ عَلَی مَا کَانَ أَوْلَی لَوْ قَالَهُ فَقَالَ- وَ لَوْ لا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَکَ قُلْتَ ما شاءَ اللَّهُ کَانَ فِی جَمِیعِ أُمُورِی وَ لَا قُوَّةَ لِی عَلَیْهَا إِلَّا بِاللَّهِ ثُمَّ إِنَّهُ علیه السّلام أَرْجَعَ الْقَوْلَ إِلَی نَفْسِهِ فَقَالَ لَهُ إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالًا وَ وَلَداً أَیْ فَقِیراً مُحْتَاجاً إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ مَعَ ذَلِکَ- فَعَسی رَبِّی أَنْ یُؤْتِیَنِ خَیْراً مِنْ جَنَّتِکَ وَ دُنْیَاکَ فِی الدُّنْیَا بِقِیَامِ وَلَدِیَ الْقَائِمِ دَوْلَةً وَ مُلْکاً وَ سُلْطَاناً وَ فِی الْآخِرَةِ حُکْماً وَ شَفَاعَةً وَ جِنَاناً وَ مِنَ اللَّهِ رِضْوَاناً- وَ یُرْسِلَ عَلَیْها أَیْ عَلَی جَنَّتِکَ- حُسْباناً مِنَ السَّماءِ أَیْ عَذَاباً وَ نِیرَاناً فَتُحْرِقَهَا أَوْ سَیْفاً مِنْ سُیُوفِ الْقَائِمِ علیه السّلام فَیَمْحَقَهَا- فَتُصْبِحَ صَعِیداً أَیْ أَرْضاً لَا نَبَاتَ بِهَا- زَلَقاً أَیْ یَزْلَقُ الْمَاشِی عَلَیْهَا-(1) وَ أُحِیطَ بِثَمَرِهِ الَّتِی أَثْمَرَتْهَا جَنَّتُهُ یَعْنِی ذَهَبَتْ دُنْیَاهُ وَ سُلْطَانُهُ- فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلی ما أَنْفَقَ فِیها مِنْ دِینِهِ وَ دُنْیَاهُ وَ آخِرَتِهِ وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها وَ یَقُولُ یا لَیْتَنِی لَمْ أُشْرِکْ بِرَبِّی أَحَداً- وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ فِئَةٌ وَ لَا عَشِیرَةٌ- یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ ما کانَ مُنْتَصِراً.

ثم إنه سبحانه لما أبان حال علی علیه السّلام و حال عدوه بأنه إن کان له فی الدنیا دولة و ولایة من الشیطان فإن لعلی علیه السّلام الولایة فی الدنیا و الآخرة من الرحمن و ولایة الشیطان ذاهبة و ولایة الرحمن ثابتة و ذلک قَوْلُهُ تَعَالَی: هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ وَ رُوِیَ

ص: 125


1- زلقت القدم: زلت و لم تثبت.

و این معنا را محمّد بن عباس رحمۀ الله با سندی از امام باقر علیه السلام روایت کرد که ابو حمزه ثمالی گوید: به آن حضرت عرض کردم، مفهوم آیه: «هنالک الولایۀ لله الحقّ هو خیر ثواباً و خیر عقباً» چیست؟ فرمود: ولایت علی علیه السّلام است که به جهت ثواب بهتر و به جهت عاقبت نیکوتر از ولایت دشمن او که صاحب باغ است و خداوند بهشت را بر وی حرام کرده است. این روایت را حدیث شیخ محمد بن یعقوب رحمۀ الله که با سندی از امام صادق علیه السّلام نقل کرده، تأیید می­کند. عبد الرحمان بن کثیر گوید: درباره آیه: «هنالک الولایۀ لله الحقّ» از آن حضرت پرسیدم، فرمود: یعنی اینکه پذیرش ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام همان پذیرش ولایت «الله» است.

روایت67.

کنز جامع الفوائد: خداوند متعال می­فرماید: «قَالَ رَبّ ِ اشْرَحْ لیِ صَدْرِی* وَ یَسِّرْ لیِ أَمْرِی*وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِّن لِّسَانیِ* یَفْقَهُواْ قَوْلیِ* وَ اجْعَل لیّ ِ وَزِیرًا مِّنْ أَهْلیِ* هَارُونَ أَخِی* اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی* وَ أَشْرِکْهُ فیِ أَمْرِی* کیَ ْ نُسَبِّحَکَ کَثِیرًا * وَ نَذْکُرَکَ کَثِیرًا * إِنَّکَ کُنتَ بِنَا بَصِیرًا»،(1){گفت:

«پروردگارا، سینه ام را گشاده گردان، و کارم را برای من آسان ساز، و از زبانم گره بگشای،

[تا] سخنم را بفهمند، و برای من دستیاری از کسانم قرار ده، هارون برادرم را، پشتم را به او استوار کن، و او را شریک کارم گردان، تا تو را فراوان تسبیح گوییم، و بسیار به یاد تو باشیم، زیرا تو همواره به [حال ] ما بینایی.»} محمّد بن عباس رحمۀ الله با سند خود از أسماء بنت عمیس روایت کرده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدم که در مقابل کوه ثبیر ایستاده و می­فرماید: ثبیر درخشید، ثبیر درخشید، خداوندا، من همانی را از تو مسألت دارم که برادرم موسی مسألت داشت: که سینه­ام را گشاده گردانی، کارم را برایم آسان سازی، از زبانم گره بگشایی تا سخنم را بفهمند و برای من دستیاری از کسانم قرار دهی، هارون برادرم را، پشتم را به او استوار گردانی و او را شریک کارم گردانی تا تو را فراوان تسبیح گوییم و بسیار به یاد تو باشیم زیرا تو همواره به حال ما بینایی! حافظ ابو نعیم با اسنادهای خود از رجالش از ابن عباس روایت کرده که گفت: پیامبر صَلی الله و علیهِ و آله دست علی بن ابی طالب علیه السّلام و دست مرا که در مکه بودیم، گرفت و چهار رکعت نماز خواند، سپس سر به سوی آسمان برداشته و فرمود: خداوندا، پیامبرت موسی بن عمران از تو حاجت خواسته و گفت: «رَبّ ِ اشْرَحْ لیِ صَدْرِی* وَ یَسِّرْ لیِ أَمْرِی...» و اینک من پیامبر تو از تو حاجت داشته و می­گویم: «رَبّ ِ اشْرَحْ لیِ صَدْرِی، وَ یَسِّرْ لیِ أَمْرِی، وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِّن لِّسَانیِ، یَفْقَهُواْ قَوْلیِ، وَ اجْعَل لیّ ِ وَزِیرًا مِّنْ أَهْلیِ، علی بن ابی طالب أَخِی، اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی، وَ أَشْرِکْهُ فیِ أَمْرِی!» و برای من دستیاری از کسانم _ علی بن ابی طالب برادرم _ قرار دهی.

ص: 126


1- . طه/ 35 _25

أَنَّهَا وَلَایَةُ عَلِیٍّ علیه السّلام.

وَ هُوَ مَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ قَوْلُهُ تَعَالَی- هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَیْرٌ ثَواباً وَ خَیْرٌ عُقْباً قَالَ هِیَ وَلَایَةُ عَلِیٍّ علیه السّلام هِیَ خَیْرٌ ثَوَاباً وَ خَیْرٌ عُقْباً أَیْ عَاقِبَةً مِنْ وَلَایَةِ عَدُوِّهِ صَاحِبِ الْجَنَّةِ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ.

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِ قَالَ یَعْنِی الْوَلَایَةَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام هِیَ الْوَلَایَةُ لِلَّهِ (1).

«67»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة: قَوْلُهُ تَعَالَی رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ یَسِّرْ لِی الْآیَةَ(2) قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ رَحِمَهُ اللَّهُ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْخَثْعَمِیُّ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ قَالَ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِإِزَاءِ ثَبِیرٍ وَ هُوَ یَقُولُ أَشْرِقْ ثَبِیرُ أَشْرِقْ ثَبِیرُ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ مَا سَأَلَکَ أَخِی مُوسَی أَنْ تَشْرَحَ لِی صَدْرِی وَ أَنْ تُیَسِّرَ لِی أَمْرِی وَ أَنْ تَحِلَّ عُقْدَةً مِنْ لِسَانِی یَفْقَهُوا قَوْلِی وَ أَنْ تَجْعَلَ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی عَلِیّاً أَخِی- اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی (3) وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی- کَیْ نُسَبِّحَکَ کَثِیراً وَ نَذْکُرَکَ کَثِیراً- إِنَّکَ کُنْتَ بِنا بَصِیراً.

وَ رَوَی أَبُو نُعَیْمٍ الْحَافِظُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ رِجَالِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: أَخَذَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِیَدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ بِیَدِی وَ نَحْنُ بِمَکَّةَ وَ صَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ- اللَّهُمَّ إِنَّ نَبِیَّکَ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ سَأَلَکَ فَقَالَ- رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ یَسِّرْ لِی أَمْرِی الْآیَةَ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ نَبِیُّکَ أَسْأَلُکَ- رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ یَسِّرْ لِی أَمْرِی- وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی یَفْقَهُوا قَوْلِی- وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ أَخِی

ص: 126


1- کنز جامع الفوائد مخطوط، و قد أورد ما نقله عن ابن مردویه فی تفسیر « یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا» الآیة البحرانیّ فی البرهان 2: 71 و 72. و کذا ما نقله أخیرا عن محمّد بن العباس و الکلینی فی الجزء المذکور: 469. و لیعلم أن الآیات من قوله « وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا رَجُلَیْنِ» إلی آخر ما ذکر فی الروایة جمیعها فی سورة الکهف 32- 43.
2- سورة طه. 25 و 26.
3- الازر: القوّة. الظهر. یقال: شد به أزره أی ظهره.

ابن عباس گوید: سپس شنیدم که یک منادی ندا در می­دهد: ای احمد، حاجتت بر آورده شد.(1)

العمدۀ: نظیر این روایت را از ابونعیم آورده است.

روایت68.

کنز جامع الفوائد: امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: از پدرم درباره آیه: «یَوْمَئذٍ یَتَّبِعُونَ الدَّاعِیَ لَا عِوَجَ لَهُ»،(2){در آن روز، [همه مردم ]، داعی [حق ] را _ که هیچ انحرافی در او نیست _ پیروی می کنند} پرسیدم، فرمود: «داعی» امیرالمؤمنین علیه السّلام است.(3)

روایت69.

کنز جامع الفوائد: نعمان بن بشیر گفت: شبی نزد علی بن ابی طالب علیه السّلام به شب­نشینی نشسته بودیم که این آیه تلاوت شد: «إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُم مِّنَّا الْحُسْنیَ أُوْلَئکَ عَنهَْا مُبْعَدُونَ* لَا یَسْمَعُونَ حَسِیسَهَا وَ هُمْ فیِ مَا اشْتَهَتْ أَنفُسُهُمْ خَالِدُون »،(4){بی گمان کسانی که قبلا از جانب ما به آنان وعده نیکو داده شده است از آن [آتش ] دور داشته خواهند شد. صدای آن را نمی شنوند، و آنان در میان آنچه دلهایشان بخواهد جاودانند.} فرمود: من از جمله آنان هستم و چون وقت نماز شد، با شتاب به سمت مسجد رفت در حالی که می­فرمود: «لَا یَسْمَعُونَ حَسِیسَهَا وَ هُمْ فیِ مَا اشْتَهَتْ أَنفُسُهُمْ خَلِدُون» سپس برای نماز تکبیر گفت.

همچنین گوید: ربیع بن قریع گفت: نزد عبدالله بن عمر بودیم که مردی از بنی­تمیم به نام حسّان بن وابصه به وی گفت: ای ابا عبدالرحمان، دو مرد را دیدم که راجع به علی و عثمان سخن می­گفتند و از هیچ توهینی در حق آن­ها فروگذار نکردند. ابن عمر گفت: اگر مورد لعن بودند، خداوند آنها را لعنت می­کرد. سپس گفت: وای بر شما مردم عراق، چگونه مردی را دشنام می­دهید که خانه او با خانه رسول خدا چنین است _ و با دست به خانه علی علیه السّلام در مسجدالحرام اشاره کرد _ ؟ و گفت: به پروردگار این حرم سوگند که او از جمله کسانی است که بدون شک در دستیابی به نیکی از جانب خدا پیشتاز بوده است. و مراد او علی علیه السّلام بود.(5)

ص: 127


1- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
2- . طه/ 108
3- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
4- . انبیاء/ 102 _101
5- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی

اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَسَمِعْتُ مُنَادِیاً یُنَادِی یَا أَحْمَدُ قَدْ أُوتِیتَ مَا سَأَلْتَ (1).

مد، [العمدة] عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ: مِثْلَهُ (2).

«68»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْعَلَوِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ دَاوُدَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ علیهما السّلام قَالَ: سَأَلْتُ أَبِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- یَوْمَئِذٍ یَتَّبِعُونَ الدَّاعِیَ لا عِوَجَ لَهُ (3) قَالَ الدَّاعِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (4).

«69»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْوَلِیدِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ النُّعْمَانِ بْنِ بَشِیرٍ قَالَ: کُنَّا ذَاتَ لَیْلَةٍ عِنْدَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام سُمَّاراً(5) إِذْ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی (6) فَقَالَ أَنَا مِنْهُمْ وَ أُقِیمَتِ الصَّلَاةُ فَوَثَبَ وَ دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ هُوَ یَقُولُ لا یَسْمَعُونَ حَسِیسَها وَ هُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ ثُمَّ کَبَّرَ لِلصَّلَاةِ.

وَ قَالَ أَیْضاً حَدَّثَنَا إِبْرَاهِیمُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ النَّیْشَابُورِیُّ یَرْفَعُهُ إِلَی رَبِیعِ بْنِ قُرَیْعٍ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ بَنِی تَمِیمٍ یُقَالُ لَهُ حَسَّانُ بْنُ وَابِصَةَ یَا أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ لَقَدْ رَأَیْتُ رَجُلَیْنِ ذَکَرَا عَلِیّاً وَ عُثْمَانَ فَنَالا مِنْهُمَا فَقَالَ ابْنُ عُمَرَ إِنْ کَانَا لَعَنَاهُمَا فَلَعَنَهُمَا اللَّهُ تَعَالَی ثُمَّ قَالَ وَیْلَکُمْ یَا أَهْلَ الْعِرَاقِ کَیْفَ تَسُبُّونَ رَجُلًا هَذَا مَنْزِلُهُ مِنْ مَنْزِلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی بَیْتِ عَلِیٍّ علیه السّلام فِی الْمَسْجِدِ وَ قَالَ فَوَ رَبِّ هَذِهِ الْحُرْمَةِ إِنَّهُ مِنَ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ الْحُسْنَی مَا لَهَا مَرَدٌّ یَعْنِی بِذَلِکَ عَلِیّاً علیه السلام (7).

ص: 127


1- کنز جامع الفوائد مخطوط.
2- یوجد ما یقارب الحدیث فی العمدة: 142، لکن بینهما اختلافات.
3- سورة طه: 108.
4- الکنز مخطوط، أورده فی البرهان 3: 43.
5- سمر سمرا: لم بنم و تحدث لیلا.
6- الأنبیاء: 101، و ما بعدها ذیلها.
7- الکنز مخطوط.

روایت70.

کنز جامع الفوائد: قیس بن عباد از علی بن ابی طالب علیه السّلام روایت کرده که آن حضرت فرمود: من اولین کسی هستم که برای داوری با دشمنان خود در حضور خدا می­نشینم. قیس گوید: آیه «هَاذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُواْ فیِ رَبهِِّمْ»،(1){این دو [گروه،] دشمنان یکدیگرند که درباره پروردگارشان با هم ستیزه می کنند.} درباره ایشان نازل شده است. همان­هایی که در روز بدر جنگ تن به تن کردند: علی، حمزه و عبیدۀ با شیبه، عتبه و ولید.(2)

روایت71.

تفسیر فرات بن ابراهیم: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیم » دین خداست که جبرئیل آن را بر محمّد صلی الله علیه و آله نازل کرده است و «صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیرِْ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّین » شیعیان علی علیه السلام هستند که از نعمت ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام برخوردارند و هرگز مورد خشم خدا قرار نگرفته و گمراه نمی­گردند.(3)

روایت72.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْر»،(4){خدا برای شما آسانی می خواهد و برای شما دشواری نمی خواهد.} می­فرماید: منظور از آن «یسر» امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(5)

روایت73.

تفسیر فرات بن ابراهیم: مجاهد گفته است: همه چیز در قرآن هست، آیه: «یا أیّها الذین آمنوا» درباره علی علیه السّلام است که سابقه و فضیلت او بر کسی پوشیده نیست چون او در اسلام از آنها پیشی گرفته است.(6)

روایت74.

تفسیر فرات بن ابراهیم: جعفر بن علی از حسن بن حسین از اسماعیل بن زیاد از جعفر از پدرش روایت کرده که گفت: آیه: «یا أیّها الذین آمنوا» در قرآن نازل نشده مگر اینکه علی علیه السّلام امیر و شریف آن است.(7)

ص: 128


1- . حج/ 19
2- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
3- . تفسیر فرات: 2
4- . بقره/ 185
5- . تفسیر فرات: 4
6- . تفسیر فرات: 4
7- . تفسیر فرات: 4 _3
«70»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ حَجَّاجِ بْنِ الْمِنْهَالِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ قَیْسِ بْنِ عَبَّادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام أَنَّهُ قَالَ: أَنَا أَوَّلُ مَنْ یَجْثُو لِلْخُصُومَةِ بَیْنَ یَدَیِ الرَّحْمَنِ وَ قَالَ قَیْسٌ

وَ فِیهِمْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ- هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ (1) وَ هُمُ الَّذِینَ تَبَارَزُوا یَوْمَ بَدْرٍ- عَلِیٌّ وَ حَمْزَةُ وَ عُبَیْدَةُ وَ شَیْبَةُ وَ عُتْبَةُ وَ الْوَلِیدُ(2).

«71»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عُبَیْدُ بْنُ کَثِیرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ یَحْیَی بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ دِینَ اللَّهِ الَّذِی نَزَّلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی مُحَمَّدٍ- صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ قَالَ شِیعَةُ عَلِیٍّ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام لَمْ تَغْضَبْ عَلَیْهِمْ وَ لَمْ یَضِلُّوا(3).

«72»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَاتِمٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی- یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ(4) قَالَ فَذَلِکَ الْیُسْرُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (5).

«73»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ خِرَاشٍ (6) عَنِ الْعَوَّامِ بْنِ حَوْشَبٍ عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ: کُلُّ شَیْ ءٍ فِی الْقُرْآنِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ لِعَلِیٍّ سَابِقَتَهُ وَ فَضِیلَتَهُ لِأَنَّهُ سَبَقَهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ (7).

«74»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: مَا نَزَلَ فِی الْقُرْآنِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِلَّا وَ عَلِیٌّ أَمِیرُهَا وَ شَرِیفُهَا(8).

ص: 128


1- الحجّ: 19.
2- الکنز مخطوط. رواه فی البرهان 3: 81.
3- تفسیر فرات: 2.
4- البقرة: 185.
5- تفسیر فرات: 4.
6- فی المصدر: عن عبد اللّه بن خداش.
7- تفسیر فرات: 4.
8- تفسیر فرات: 3 و 4.

روایت75.

تفسیر فرات بن ابراهیم: عکرمه گوید: سوگند به الله که معبودی جز او نیست، آیه: «یا أیّها الذین آمنوا» نازل نگشته مگر اینکه علی بن ابی طالب علیه السّلام سیّد و شریف آن بود و جز او، همه صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله در قرآن مورد عتاب قرار گرفته­اند.(1)

روایت76.

تفسیر فرات بن ابراهیم: اصبغ گوید: از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می­گفتند: خداوند آیه: «یا أیّها الذین آمنوا» را در قرآن نیاورده مگر اینکه علی بن ابی طالب علیه السّلام سرآمد مخاطبان آن بود.(2)

روایت77.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق از پدرش علیهما السّلام نقل کرده که آن حضرت درباره آیه: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتمَْمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی »،(3){امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم .} فرمود: این آیه اختصاصاً درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است نه مردم دیگر.

روایت78.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام فرمود: در آیه: «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لهَُمْ جَنَّاتٍ تجَْرِی مِن تحَْتِهَا الْأَنْهَارُ کُلَّمَا رُزِقُواْ مِنهَْا مِن ثَمَرَةٍ رِّزْقًا قَالُواْ هَذَا الَّذِی رُزِقْنَا مِن قَبْلُ وَ أُتُواْ بِهِ مُتَشَابِهًا وَ لَهُمْ فِیهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ»،(4)

کسانی را که ایمان آورده اند و کارهای شایسته انجام داده اند، مژده ده که ایشان را باغهایی خواهد بود که از زیر [درختان ] آنها جویها روان است. هرگاه میوه ای از آن روزیِ ایشان شود، می گویند: «این همان است که پیش از این [نیز] روزیِ ما بوده.» و مانند آن [نعمتها] برای آنها آورده شود و در آنجا همسرانی پاکیزه خواهند داشت و در آنجا جاودانه بمانند.} «الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ» علی بن ابی طالب علیه السّلام و اوصیای پس از او و شیعیان آن حضرت هستند که: «أَنَّ لهَُمْ جَنَّاتٍ تجَْرِی مِن تحَْتِهَا الْأَنْهَارُ» تا پایان آیه. و گوید: اما مقصود از آیه: «یُضِلُّ بِهِ کَثِیرًا وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیرًا»،(5){[خدا]

بسیاری را با آن گمراه، و بسیاری را با آن راهنمایی می کند} علی بن ابی طالب علیه السّلام است

ص: 129


1- . تفسیر فرات : 4
2- . تفسیر فرات : 4
3- . مائده/ 3
4- . بقره/ 25
5- . بقره/ 26
«75»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ یَعْنِی ابْنَ أَبَانٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ ثَعْلَبَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ نَدِیمَةَ(1) عَنْ عِکْرِمَةَ یَقُولُ: وَ اللَّهِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ(2) مَا نَزَلَتْ آیَةُ- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِلَّا کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام سَیِّدَهَا وَ شَرِیفَهَا وَ مَا بَقِیَ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا وَ قَدْ عُوتِبَ فِی الْقُرْآنِ غَیْرُهُ (3).

«76»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُخَوَّلٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْأَصْبَغِ قَالَ: سَمِعْتُ عَنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُونَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی الْقُرْآنِ الْکَرِیمِ- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِلَّا کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام رَأْسَهَا(4).

«77»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السّلام: فِی قَوْلِهِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی (5) قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام خَاصَّةً دُونَ النَّاسِ (6).

«78»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ رَبِیعٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ مُنَخَّلِ بْنِ جَمِیلٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ (7) فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (8) وَ الْأَوْصِیَاءُ مِنْ بَعْدِهِ وَ شِیعَتُهُمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی (9) أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ(10) إِلَی آخِرِ الْآیَةِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ- یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً(11) قَالَ فَهُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام یُضِلُّ بِهِ مَنْ عَادَاهُ وَ یَهْدِی بِهِ مَنْ وَالاهُ- وَ ما یُضِلُّ بِهِ

ص: 129


1- فی المصدر: علی بن بدیحة.
2- فی المصدر: و اللّه الذی لا إله إلّا هو.
3- تفسیر فرات: 4.
4- تفسیر فرات: 4.
5- المائدة: 3.
6- تفسیر فرات: 4.
7- البقرة: 25.
8- فی المصدر: قال هو علی.
9- فی المصدر: الذین قال اللّه تعالی فیهم.
10- البقرة: 25.
11- البقرة: 26، و ما بعدها ذیلها.

که دشمنانش به وی گمراه و دوستانش بدو هدایت می­یابند «یُضِلُّ بِهِ»{کسی را بدو گمراه نمی­کند.} یعنی علی علیه السّلام «إِلَّا الْفَاسِقِین»{جز نافرمانان} یعنی هر که از ولایت او خارج شود، فاسق است. اما در مورد آیه: «فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُم مِّنیّ ِ هُدًی»،(1){پس

اگر از جانب من شما را هدایتی رسد.} فرمود: او علی بن ابی طالب علیه السّلام است. و فرمود: جبرئیل این آیه را چنین نازل کرد: «بِئْسَمَا اشْترََوْاْ بِهِ أَنفُسَهُمْ أَن یَکْفُرُواْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ بَغْیًا _ فی علی بن ابی طالب _ فَبَاءُوا بِغَضَبٍ عَلیَ غَضَبٍ _ یعنی بنی­امیه _ وَ لِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ مُّهِینٌ _(2)

فی حقّهم _ »،{وه که به چه بد بهایی خود را فروختند که به آنچه خدا نازل کرده بود از سر رشک انکار آوردند، که چرا خداوند از فضل خویش بر هر کس از بندگانش که بخواهد [آیاتی ] فرو می فرستد _ درباره علی بن ابی طالب _ پس به خشمی بر خشم دیگر گرفتار آمدند _ یعنی بنی­اُمیّه _ و برای کافران عذابی خفت آور است _ در حقّ آن­ها _».}(3)

روایت79.

کنز جامع الفوائد: ابن مردویه از ابن عباس روایت کرده که گفت: مقصود از آیه: «فَأَمَّا مَنْ أُوتیِ َ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَءُواْ کِتَابِیَه »،(4){امّا

کسی که کارنامه اش به دست راستش داده شود، گوید: «بیایید و کتابم را بخوانید.} علی بن ابی طالب علیه السّلام است.

محمد بن عباس: محمد بن حسین با سند خود از امام باقر علیه السّلام روایت کرد که آن حضرت در خصوص آیه: «َأَمَّا مَنْ أُوتیِ َ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ...» فرمود: این آیه درباره علی علیه السّلام نازل گردید و سپس به اهل ایمان تعمیم یافت.

محمد بن ادریس نیز با سندی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده که آن حضرت درباره آیه: «أَمَّا مَنْ أُوتیِ َ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَءُواْ کِتَابِیَه » فرمود: این درباره امیرالمؤمنین علیه السّلام است. «هَاؤُمُ اقْرَءُواْ » دستور وی به فرشتگان است که به این معناست: اینک نامه اعمال مرا بگیرید و بخوانید که چیزی جز طاعات در آن نخواهید یافت.(5)

روایت80.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام درباره آیه:

ص: 130


1- . بقره/ 38. طه/ 123
2- . بقره/ 90
3- . تفسیر فرات: 5 _4
4- . الحاقه/ 19
5- . کنز جامع الفوائد . تفسیر برهان 4: 378 _ 377

یَعْنِی عَلِیّاً إِلَّا الْفاسِقِینَ یَعْنِی مَنْ خَرَجَ مِنْ وَلَایَتِهِ فَهُوَ فَاسِقٌ (1) وَ قَوْلُهُ فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً (2) قَالَ فَهُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ قَالَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ بِهَذِهِ الْآیَةِ هَکَذَا- بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ یَکْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْیاً فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ-(3) فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلی غَضَبٍ یَعْنِی بَنِی أُمَیَّةَ- وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ مُهِینٌ فِی حَقِّهِمْ (4).

«79»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة: قَوْلُهُ تَعَالَی فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ (5) الْآیَةَ- ابْنُ مَرْدَوَیْهِ عَنْ رِجَالِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُحَمَّدِیِّ عَنْ کَثِیرِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ إِلَی آخِرِ الْکَلَامِ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام وَ جَرَتْ لِأَهْلِ الْإِیمَانِ.

وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ قَالَ هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ مَعْنَی قَوْلِهِ هاؤُمُ اقْرَؤُا هَذَا أَمْرٌ مِنْهُ لِلْمَلَائِکَةِ مَعْنَاهُ هَاؤُمْ أَیْ خُذُوا کِتَابِی اقْرَءُوهُ فَإِنَّکُمْ لَا تَرَوْنَ فِیهِ شَیْئاً غَیْرَ الطَّاعَاتِ (6).

«80»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّائِغِ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ

ص: 130


1- فی المصدر: الذین خرجوا عن ولایته فمن خرج فهو فاسق.
2- البقرة: 38 طه: 123.
3- فی المصدر بعد ذلک: و قال اللّه فی علی « أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ» یعنی علی علیّ، قال اللّه « فَباؤُ» اه.
4- تفسیر فرات: 4 و 5.
5- الحاقّة: 19.
6- الکنز مخطوط. أورده فی البرهان 4: 377 و 378.

«أَوْفُواْ بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُم»،(1)

به پیمانم وفا کنید، تا به پیمانتان وفا کنم.} فرمود: به ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام وفادار باشید که این فرضی است از جانب خدای متعال و من هم در دادن بهشت به شما وفای به عهد می­کنم.(2)

روایت81.

کنز جامع الفوائد: ابوحمزه ثمالی روایت کرد که: از امام باقر علیه السّلام درباره آیه «وَ إِذَا قِیلَ لَهُمُ ارْکَعُواْ لَا یَرْکَعُون»،(3)

چون به آنان گفته شود: «رکوع کنید»، به رکوع نمی روند.} پرسیدم، فرمود: این آیه دارای معنای باطنی است: و چون به ناصبیان گفته شود: علی را به ولایت بپذیرید، چنین نمی­کنند.(4)

تفسیر فرات بن ابراهیم: ابوالقاسم علوی با سند خود از ابوحمزه ثمالی مانند آن را روایت کرده است.(5)

توضیح

با توجه به تأویل، منظور از رکوع، خضوع و انقیاد مجازی است، یا اینکه به کنایه بر ولایت اطلاق گردیده چون شرط صحت و درستی آن است؛ یا اینکه معنا این است که: اگر به ایشان گفته شود رکوع درست و صحیحی انجام دهید، تن به این کار نخواهندداد، در این صورت رکوع آن­ها بدون ولایت نادرست خواهد بود؛ و نظر اول پذیرفتنی­تر است. بیضاوی گوید: «وَ إِذَا قِیلَ لَهُمُ ارْکَعُواْ»: أطیعوا و أخضعوا، یا: نماز بخوانید و در آن رکوع کنید؛ و گفته شده: منظور، روز قیامت است آن­گاه که دعوت به سجود می­شوند لیکن توان انجام آن را ندارند.(6)

روایت82.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتمَْمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی »،(7){امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم .} فرمود: کمال دین به ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام بود.

روایت83.

کنز جامع الفوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: آیه: «یَاأَیَّتهَُا

ص: 131


1- . بقره/ 40
2- . تفسیر فرات: 11
3- . مرسلات/ 48
4- . کنز جامع الفوائد ، نسخه خطی . تفسیر برهان 4: 418
5- . تفسیر فرات: 202
6- . تفسیر بیضاوی2 : 249
7- . مائده/ 8

تَعَالَی وَ أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ (1) قَالَ أَوْفُوا بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَرْضاً مِنَ اللَّهِ تَعَالَی أُوفِ لَکُمْ بِالْجَنَّةِ(2).

«81»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة رَوَی الْوَشَّاءُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی- وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ ارْکَعُوا لا یَرْکَعُونَ (3) قَالَ هِیَ فِی بَطْنِ الْقُرْآنِ وَ إِذَا قِیلَ لِلنُّصَّابِ تَوَلَّوْا عَلِیّاً لَا یَفْعَلُونَ (4).

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] أَبُو الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ مُعَنْعَناً عَنِ الثُّمَالِیِّ: مِثْلَهُ (5).

بیان

علی هذا التأویل المراد بالرکوع الخضوع و الانقیاد مجازا أو أطلق علی الولایة کنایة لکونها شرط صحته أو المعنی إذا قیل لهم ارکعوا رکوعا صحیحا لا یأتون به إذ رکوعهم بدون الولایة غیر صحیح و الأول أظهر قال البیضاوی وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ ارْکَعُوا أطیعوا و اخضعوا أو صلوا و ارکعوا فی الصلاة و قیل هو یوم القیامة حین یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلا یَسْتَطِیعُونَ (6).

«82»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیِّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی الْجَارُودِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام یَقُولُ حِینَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی- الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی (7) قَالَ فَکَانَ کَمَالُ الدِّینِ بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (8).

«83»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی یا أَیَّتُهَا

ص: 131


1- البقرة: 4.
2- تفسیر فرات: 11.
3- المرسلات: 48.
4- الکنز مخطوط، رواه فی البرهان 4: 418.
5- تفسیر فرات: 202.
6- تفسیر البیضاوی 2: 249.
7- المائدة: 4.
8- تفسیر فرات: 14.

النَّفْسُ الْمُطْمَئنَّة»،(1){ای

نفس مطمئنّه.} فرمود: درباره علی بن ابی طالب نازل شده است.

توضیح

یعنی اینکه مخاطب آیه علی علیه السّلام است؛ یا اینکه حسب روایات دیگر، مراد از «المطمئنّۀ»، اطمینان یافته به ولایت باشد.

روایت84.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام در باب آیه: «شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَاهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلَائکَةُ وَ أُوْلُواْ الْعِلْمِ قَائمَا بِالْقِسْط»،(2){خدا

که همواره به عدل، قیام دارد، گواهی می دهد که جز او هیچ معبودی نیست و فرشتگانِ [او] و دانشوران [نیز گواهی می دهند که:] جز او، که توانا و حکیم است، هیچ معبودی نیست.} فرمود: او همان­گونه است که که درباره خود شهادت داده است. اما منظور از «الملائکۀ» آن است که فرشتگان اقرار به تسلیم برای پروردگارشان کردند و تصدیق نمودند و همان­گونه که برای خود شهادت داد، شهادت دادند که خدایی جز او (الله) وجود ندارد. اما «وَ أُوْلُواْ الْعِلْمِ قَائمَا بِالْقِسْط»، أُوْلُواْ الْعِلْم پیامبران علیهم الصلاۀ والسّلام هستند. قائمان به قسط اوصیا هستند و «قسط» آن­گونه که خدا فرموده، «عدل» است، در ظاهر «عدل» محمد صلی الله علیه و آله است و در باطن، علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(3)

روایت85.

تفسیر فرات بن ابراهیم: جابر گفت: نزد امام باقر علیه السلام این آیه را خواندم: «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شیَ ْء»،{هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست. } امام باقر علیه السّلام فرمود: بلکه به خدا سوگند، اختیار خیلی از کارها به دست پیامبر بود. عرض کردم: قربانت گردم، پس تأویل «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شیَ ْء» چیست؟ فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله اصرار داشتند که پس از خود، کار خلافت به علی بن ابی طالب علیه السّلام برسد. اما خداوند نپذیرفت ولی سپس گفت: چگونه رسول خدا صلی الله علیه و آله اختیاری نداشته باشد در حالی که کارها به او تفویض شده است؟ و هرچه او حلال کرده، تا روز قیامت حلال و هرچه حرام کرده تا روز قیامت حرام است.(4)

توضیح

یعنی اینکه خداوند مردم را وادار به اطاعت علی از علیه السّلام کند.

ص: 132


1- . فجر/ 27
2- . آل عمران/ 18
3- . تفسیر فرات : 18 . عبارات آخر خالی از مشکل نیست.
4- . تفسیر فرات: 19 _18

النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ(1) قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (2).

بیان

أی المخاطب بها علی علیه السّلام أو المراد بالمطمئنة المطمئنة بالولایة کما ورد فی أخبار أخر.

«84»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ(3) قَالَ هُوَ کَمَا شَهِدَ لِنَفْسِهِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ- وَ الْمَلائِکَةُ فَأَقَرَّتِ الْمَلَائِکَةُ بِالتَّسْلِیمِ لِرَبِّهِمْ وَ صَدَّقُوا وَ شَهِدُوا أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ کَمَا شَهِدَ لِنَفْسِهِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ فَإِنَ أُولُوا الْعِلْمِ (4) الْأَنْبِیَاءُ عَلَیْهِمُ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ وَ الْأَوْصِیَاءُ علیهم السّلام هُمْ قُیَّامٌ (5) بِالْقِسْطِ کَمَا قَالَ اللَّهُ الْقِسْطُ هُوَ الْعَدْلُ فِی الظَّهْرِ هُوَ مُحَمَّدٌ وَ الْعَدْلُ فِی الْبَطْنِ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (6).

«85»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ جَابِرٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: قَرَأْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ ع لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ(7) قَالَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السّلام بَلَی وَ اللَّهِ لَقَدْ کَانَ لَهُ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ وَ شَیْ ءٌ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمَا تَأْوِیلُ قَوْلِهِ- لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَرَصَ عَلَی أَنْ یَکُونَ الْأَمْرُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام مِنْ بَعْدِهِ فَأَبَی اللَّهُ ثُمَّ قَالَ وَ کَیْفَ لَا یَکُونُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ وَ قَدْ فُوِّضَ إِلَیْهِ فَمَا أَحَلَّ کَانَ حَلَالًا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ مَا حَرَّمَ کَانَ حَرَاماً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(8).

بیان

أی علی یجبر الله الناس علی الانقیاد له علیه السّلام.

ص: 132


1- الفجر: 27.
2- الکنز مخطوط، أورده فی البرهان 4: 461.
3- آل عمران: 18.
4- کذا فی النسخ و المصدر.
5- بتشدید الیاء جمع قائم.
6- تفسیر فرات: 18. و لا تخلو العبارات الأخیرة عن اضطراب.
7- آل عمران: 128.
8- تفسیر فرات: 18 و 19.

روایت86.

تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس گوید: روزی در ایام مناسک حج پیامبر صلی الله علیه و آله و علی بن ابی طالب علیه السّلام در مکه بودند، پس پیامبر صلی الله علیه و آله رو به علی علیه السّلام کرده و فرمود: گوارایت باد و خوشا به حالت ای ابوالحسن، خداوند آیه­ای محکم و غیر متشابه بر من نازل فرمود که در آن از من و تو یکسان یاد شده است و آن آیه چنین است: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتمَْمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْاسْلَامَ دِینًا»،(1){امروز

دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم ، و اسلام را برای شما [به عنوان ] آیینی برگزیدم .} _ در روز عرفه و روز جمعه _ این جبرئیل است که از جانب خداوند متعال مرا خبر می­دهد که خداوند در روز قیامت تو و شیعیان تو را سواره بر­می­انگیزد نه پیاده، سواره بر اشترانی نجیب که زین و برگ از نور دارند و نزد گورهای ایشان خوابانده می­شوند و به آنان گفته می­شود: ای اولیای خدا، سوار شوید! پس در صفی مستقیم به سوی بهشت سوار می­شوند در حالی که تو در پیشاپیش آن­ها قرار داری، و چون به آستانه بهشت رسند، بادی بر صورت آن­ها می­وزد که آن را «المثیرۀ» نامند، این باد مشک أذفر به رخسارشان می­پاشد و آنان با صدای خاصی ندا می­دهند: ما علویان هستیم. پس به آنان گفته می­شود: اگر علوی باشید، در امان هستید و امروز هیچ بیمی بر شما نیست و اندوهگین نمی­شوید. (2)

کنز جامع الفوائد: محمد بن عباس با سندی از علی بن حسّان نظیر این روایت را نقل کرده است.(3)

روایت87.

تفسیر فرات بن ابراهیم: «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَک »،(4){آیا

برای تو سینه ات را نگشاده ایم؟} یعنی: آیا سینه­ات را به علی علیه السلام گشاده نگردانیدیم و او را وصی تو قرار ندادیم؟ گوید: و هنگامی که مکه فتح شد و قریش اسلام آورد، خداوند سینه او را گشاده گردانید و شادمانش کرد. «وَ وَضَعْنَا عَنکَ وِزْرَکَ»،(5)

{و بار گرانت را از [دوش ] تو برنداشتیم؟} گوید: یعنی بار سنگین جنگ را با شمشیر علی از دوشت برنداشتیم؟ «الَّذِی أَنقَضَ ظَهْرَکَ»،{[باری ] که [گویی ] پشت تو را شکست.} یعنی اینکه این بار بر دوشت سنگینی می­کرد.«وَ رَفَعْنَا لَکَ ذِکْرَکَ»،{و نامت را برای تو بُلند گردانیدیم.} ص: 133


1- . مائده/ 8
2- . تفسیر فرات: 19
3- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
4- . انشراح/ 1
5- . انشراح / 2
«86»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ خَلَفٍ الشَّیْبَانِیُّ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: بَیْنَمَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام بِمَکَّةَ أَیَّامَ الْمَوْسِمِ إِذَا الْتَفَتَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیٍّ علیه السّلام وَ قَالَ هَنِیئاً لَکَ وَ طُوبَی لَکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَنْزَلَ عَلَیَّ آیَةً مُحْکَمَةً غَیْرَ مُتَشَابِهَةٍ ذِکْرِی وَ إِیَّاکَ فِیهَا سَوَاءٌ فَقَالَ- الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً(1) بِیَوْمِ عَرَفَةَ وَ یَوْمِ جُمُعَةٍ هَذَا جَبْرَئِیلُ یُخْبِرُنِی عَنِ اللَّهِ تَعَالَی أَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُکَ وَ شِیعَتَکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ رُکْبَاناً غَیْرَ رِجَالٍ عَلَی نَجَائِبَ رَحَائِلُهَا(2) مِنَ النُّورِ فَتُنَاخُ (3) عِنْدَ قُبُورِهِمْ فَیُقَالُ لَهُمُ ارْکَبُوا یَا أَوْلِیَاءَ اللَّهِ فَیَرْکَبُونَ صَفّاً مُعْتَدِلًا أَنْتَ أَمَامُهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ حَتَّی إِذَا صَارُوا إِلَی الْفَحْصِ (4) ثَارَتْ فِی وُجُوهِهِمْ رِیحٌ یُقَالُ لَهَا الْمُثِیرَةُ فَتَذْرِی (5) فِی وُجُوهِهِمُ الْمِسْکَ الْأَذْفَرَ فَیُنَادُونَ بِصَوْتٍ لَهُمْ نَحْنُ الْعَلَوِیُّونَ فَیُقَالُ لَهُمْ إِنْ کُنْتُمُ الْعَلَوِیُّونَ (6) فَأَنْتُمُ الْآمِنُونَ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ (7).

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدٌ الْعَبَّاسُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ: مِثْلَهُ (8).

«87»

فس، [تفسیر القمی]: أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ (9) قَالَ بِعَلِیٍّ فَجَعَلْنَاهُ وَصِیَّکَ قَالَ وَ حِینَ فَتَحَ مَکَّةَ وَ دَخَلَتْ قُرَیْشٌ فِی الْإِسْلَامِ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ وَ سَرَّهُ- وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ قَالَ بِعَلِیٍّ الْحَرْبَ- الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ أَیْ أَثْقَلَ ظَهْرَکَ وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ قَالَ

ص: 133


1- المائدة: 3.
2- جمع الرحالة: السرج من جلود لا خشب فیه.
3- أناخ الجمل: أبرکه.
4- فی المصدر: حتی إذا یصیروا الی الفحص. و الفحص کل موضع یسکن. و ثار الریح: هاج و استظهر فی هامش( ت) أنها العرصة.
5- أی تفرق.
6- کذا فی النسخ و المصدر، و الصحیح: ان کنتم العلویین.
7- تفسیر فرات: 19، و فیه: الذین لا خوف علیهم و لا هم یحزنون.
8- الکنز مخطوط.
9- الانشراح: 1، و ما بعدها ذیلها.

گوید: به خاطر داشته باش که وقتی مردم می­ گویند: «أشهد أن لا إله إلّا الله» بلافاصله می­گویند: «أشهد أن محمّداً رسول الله» _ صلی الله علیه و آله _ سپس می­فرماید: «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا»،{آری، با دشواری، آسانی است.} یعنی هر وقت در تنگنا و عسرت قرار داشتی، آسانی و گشایش به سراغت آمده است. «فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ»،{پس چون فراغت یافتی، به طاعت درکوش} گوید: چون از حجّۀ الوداع فارغ شدی، امیرالمؤمنین علیه السّلام را به جانشینی خودت منصوب کن. «وَ إِلیَ رَبِّکَ فَارْغَب»، {و با اشتیاق، به سوی پروردگارت روی آور.}

امام صادق علیه السّلام درباره «فَإِذَا فَرَغْتَ» فرمود: یعنی، چون از نبوّت خود فراغت یافتی، علی علیه السّلام را به خلافت منصوب کن و با این کار «مشتاقانه به سوی پروردگارت روی آور».(1)

روایت88.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام فرمود: معنای آیه: «أَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَک» این گونه است: «آیا به تو نیاموختیم که وصیّ تو کیست؟».(2)

روایت89.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام فرمود: «فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ» یعنی: علی را به ولایت منصوب کن!(3)

روایت90.

مناقب ابن شهر آشوب: امام باقر و امام صادق علیهما السّلام فرموده­اند: «أَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَک»: آیا به تو نیاموختیم که وصیّ تو کیست؟ و او را یاورت قرار دادیم که دشمنت را که پشت تو را شکسته بود، خوار و زبون کرد و از آن (پشتت) سلاله پیامبران را بیرون آورد که هدایت می­یابند؟. «وَ رَفَعْنَا لَکَ ذِکْرَکَ» هرگاه نام من برده شود، نام تو هم با من برده می­شود. پس چون از زندگی دنیوی فراغت یافتی، علی علیه السّلام را به ولایت منصوب کن تا پراکندگان به او هدایت یابند.

عبدالسّلام بن صالح از امام رضا علیه السّلام روایت کرده که: «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَک»: ای محمّد، آیا علی را وصیّ تو قرار ندادیم؟ «وَ وَضَعْنَا عَنکَ وِزْرَکَ» با علی علیه السّلام جنگاوران کفّار و أهل تأویل را به قتل می­رسانی. و با این کار «وَ رَفَعْنَا لَکَ ذِکْرَکَ» یعنی، ای محمّد! با ذکر نام تو، درجه­ای به منزلت او افزودیم.

ابوحاتم رازی گوید: جعفر بن محمّد علیه السّلام آیه: «فَإِذَا

ص: 134


1- . تفسیر قمی: 730
2- . تفسیر فرات: 216
3- . تفسیر فرات: 216

تُذْکَرُ إِذَا ذُکِرْتُ وَ هُوَ قَوْلُ النَّاسِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ(1) أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً قَالَ مَا کُنْتَ فِی الْعُسْرِ(2) أَتَاکَ الْیُسْرُ- فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ قَالَ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْ حَجَّةِ الْوَدَاعِ فَانْصِبْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ إِلی رَبِّکَ فَارْغَبْ.

وَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ فَإِذا فَرَغْتَ مِنْ نُبُوَّتِکَ فَانْصَبْ عَلِیّاً علیه السلام وَ إِلی رَبِّکَ فَارْغَبْ فِی ذَلِکَ (3).

«88»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرٌ الْفَزَارِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ قَالَ أَ لَمْ نُعْلِمْکَ مَنْ وَصِیُّکَ (4).

«89»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] أَبُو الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ عَلِیّاً لِلْوَلَایَةِ(5).

«90»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب الْبَاقِرُ وَ الصَّادِقُ علیهما السّلام: أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ أَ لَمْ نُعْلِمْکَ مَنْ وَصِیُّکَ فَجَعَلْنَاهُ نَاصِرَکَ یُذِلُّ عَدُوَّکَ (6) الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ وَ أَخْرَجَ مِنْهُ سُلَالَةَ الْأَنْبِیَاءِ الَّذِینَ یَهْتَدُونَ- وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ فَلَا أُذْکَرُ إِلَّا ذُکِرْتَ مَعِی- فَإِذا فَرَغْتَ مِنْ دُنْیَاکَ فَانْصَبْ عَلِیّاً لِلْوَلَایَةِ تَهْتَدِی بِهِ الْفِرْقَةُ.

عَبْدُ السَّلَامِ بْنُ صَالِحٍ عَنِ الرِّضَا علیه السّلام: أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ یَا مُحَمَّدُ أَ لَمْ نَجْعَلْ عَلِیّاً وَصِیَّکَ- وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ تَقْتُلُ مُقَاتِلَةَ الْکُفَّارِ وَ أَهْلَ التَّأْوِیلِ بِعَلِیٍ وَ رَفَعْنا لَکَ بِذَلِکَ ذِکْرَکَ أَیْ رَفَعْنَا مَعَ ذِکْرِکَ یَا مُحَمَّدُ لَهُ رُتْبَةً.

أَبُو حَاتِمٍ الرَّازِیُّ أَنَّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام: قَرَأَ فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ قَالَ فَإِذَا

ص: 134


1- لیست کلمة« اشهد» فی المصدر.
2- فی المصدر: ما کنت فیه من العسر.
3- تفسیر القمّیّ: 730.
4- تفسیر فرات: 216.
5- تفسیر فرات: 216.
6- فی المصدر: و مذل عدوک.

فَرَغْتَ فَانصَبْ» را چنین خواند: «فَإِذَا فَرَغْتَ من إکمال الشریعه فَانصَبْ لهم علیاً اماماً»، (چون از کار ابلاغ دین فراغت یافتی، علی علیه السّلام را برای ایشان به امامت منصوب کن!)

روایت91.

کنز جامع الفوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: «آیا برای تو سینه­ات را نگشاده­ایم» به علی «و بار گرانت را از دوش تو برنداشتیم؟ باری که گویی پشت تو را شکست»، «پس چون فراغت یافتی» از نبوّت، «پس نصب کن» علی را به جانشینی خود «و با اشتیاق به سوی پروردگارت روی آور.»

در روایتی دیگر امام صادق علیه السّلام فرمود: «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَک» به علی علیه السّلام، پس او را وصیّ خود قرار ده. عرض کردم: «فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ» به چه معناست؟ فرمود: خداوند به وی امر فرمود که اگر چنین کرد، علی علیه السّلام را به عنوان «وصیّ» خود منصوب کند.(1)

نیز امام صادق علیه السّلام فرمود: «پس چون فراغت یافتی نصب کن» علی را به جانشینی خود. رسول خدا صلی الله علیه و آله مشغول انجام مناسک حج بودند که آیه: «چون فراغت یافتی» علی را برای مردم منصوب کن، نازل گردید.

و نیز امام صادق علیه السّلام فرمود: «چون فراغت یافتی» علی را به ولایت نصب کن.(2)

توضیح

بدان که قُرّاء عامه بر فتح صاد در «فَانصَبْ» اتفاق نظر دارند که به معنای «خستگی و تلاش و کوشش» است. در تأویل آن گفته شده! چون از عبادت فراغت یافتی، عبادت دیگری را در پی آن به جای آر. و گفته شده: اگر از جنگ فارغ گشتی، به دعا مشغول شو! که این مضمون از امام باقر و امام صادق علیهما السّلام نیز روایت شده است. آنچه از مجموع گفتارها استفاده می­شود آن است که اهل بیت علیهم السلام صاد «فَانصَبْ» را با کسره و سکون نون به معنی«رفع» گرفته­اند و زمخشری نیز این نوع قرائت را به رافضیان منسوب کرده(3)

ص: 135


1- . درست­تر آن است که در تفسیر برهان آمده: خداوند او را امر به نماز، زکاۀ، روزه و حج نمود سپس به وی دستور داد اگر این کارها را به جای آورد، علی علیه السّلام را وصی خود گرداند.
2- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . تفسیر برهان 4: 475 _474
3- . کشاف 3: 280

فَرَغْتَ مِنْ إِکْمَالِ الشَّرِیعَةِ فَانْصِبْ لَهُمْ عَلِیّاً إِمَاماً(1).

«91»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدٌ الْعَبَّاسُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: قَالَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ بِعَلِیٍّ- وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ- فَإِذا فَرَغْتَ مِنْ نُبُوَّتِکَ فَانْصَبْ عَلِیّاً وَصِیّاً- وَ إِلی رَبِّکَ فَارْغَبْ فِی ذَلِکَ.

وَ رَوَی أَیْضاً مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْمُهَلَّبِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَوْلُهُ تَعَالَی أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ قَالَ بِعَلِیٍّ فَاجْعَلْهُ وَصِیّاً قُلْتُ وَ قَوْلُهُ فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ قَالَ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَهُ إِذَا فَعَلَ ذَلِکَ أَنْ یَنْصِبَ عَلِیّاً وَصِیَّهُ (2).

وَ قَالَ أَیْضاً حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: قَوْلُهُ تَعَالَی فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ عَلِیّاً کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَاجّاً فَنَزَلَتْ فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ عَلِیّاً لِلنَّاسِ.

وَ قَالَ أَیْضاً حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ عَلِیّاً بِالْوَلَایَةِ(3).

بیان

اعلم أن قراء العامة اتفقوا علی فتح الصاد من النصب بالتحریک بمعنی التعب و الاجتهاد و قیل فی تأویله إذا فرغت من عبادة فعقبها بأخری و قیل إذا فرغت من الغزو فانصب فی العبادة أو من الصلاة فانصب فی الدعاء و هو المروی عن الباقر و الصادق علیهما السّلام و المستفاد من تلک الأخبار أنه کان فی قراءة أهل البیت علیهم السّلام بکسر الصاد من النصب بالسکون بمعنی الرفع و قد نسب الزمخشری هذه القراءة إلی الروافض (4)

ص: 135


1- مناقب آل أبی طالب 1: 527.
2- الصحیح کما فی البرهان: ان اللّه أمره بالصلاة و الزکاة و الصوم و الحجّ، ثمّ أمره إذا فعل ذلک أن ینصب علیا وصیه.
3- الکنز مخطوط أوردها فی البرهان 4. 474 و 475.
4- راجع الکشّاف 3: 280.

و این کار را از بدعت­های ایشان بر شمرده است و با این کار ناصبی بودن و تعصّب خود را نشان داده است. امکان دارد قرائت آن­ها با فتح صاد به معنای تلاش، تحمّل مشقّت­ها در منصوب کردن وصی باشد که در این صورت قرائت آن­ها نیز معنای مورد نظر ما را می­رساند، آوردن آن در لغت با فتح صاد به معنی کسر نیز درست است یعنی، نصب و رفع نیز بعید نیست زیرا کتاب­های لغت جامع همه لغات نیستند.

روایت92.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام فرمود: جبرئیل علیه السّلام با این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام بر محمّد صلی الله علیه و آله نازل شد: «یَاأَیهَُّا النَّاسُ قَدْ جَاءَکُم بُرْهَانٌ مِّن رَّبِّکُمْ وَ أَنزَلْنَا إِلَیْکُمْ نُورًا مُّبِینًا»،(1){ای

مردم، در حقیقت برای شما از جانب پروردگارتان برهانی آمده است، و ما به سوی شما نوری تابناک فرو فرستاده ایم.} و «برهان» همان رسول خدا صلی الله علیه و آله است. و فرمود: آیه: «فَأَمَّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ بِاللَّهِ وَ اعْتَصَمُواْ بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فیِ رَحْمَةٍ مِّنْهُ وَ فَضْلٍ وَ یهَْدِیهِمْ إِلَیْهِ صرَِاطًا مُّسْتَقِیمًا»(2)

درباره ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است.(3)

روایت93.

تفسیر فرات بن ابراهیم: سلمان فارسی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی، هرکس از ولایت تو تبرّی جوید، از ولایت من تبرّی جسته و آنکه از ولایت من تبرّی جوید از ولایت خدا تبرّی جسته است. ای علی، اطاعت از تو اطاعت از من است و اطاعت من اطاعت خداست؛ پس هرکس تو را اطاعت کند، مرا اطاعت کرده است و آنکه مرا اطاعت کند به یقین خدا را اطاعت کرده است؛ قَسَم به آنکه مرا به حق فرستاد، دوست داشتن ما اهل بیت ارجمندتر از جواهر و از یاقوت سرخ و زمرّد است، و خداوند در کتاب خود متعهد شده که تا روز قیامت دوستداران ما نه یک نفر افزون گردند و نه یک نفر از آن­ها کاسته شود و این معنا در آیه: «یَاأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَطِیعُواْ اللَّهَ وَ أَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلیِ الْأَمْرِ مِنکم »،(4){ای

کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید.} آمده و اولی الأمر علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(5)

روایت94.

تفسیر فرات بن ابراهیم: جابر انصاری گفت: امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «إِنَّ اللَّهَ لَا یَغْفِرُ أَن یُشْرَکَ بِهِ»،(6){مسلّماً خدا، این را که به او شرک ورزیده شود نمی بخشاید.} ای جابر، خداوند دوست ندارد که به ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام و طاعت او شرک ورزیده شود. اما آیه: «وَ یَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَن یَشَاء»(7)

غیر از آن را برای هر که بخواهد می بخشاید.}

ص: 136


1- . نساء/ 174
2- . نساء/ 175
3- . تفسیر فرات: 31
4- . نساء/ 59
5- . تفسیر فرات: 32
6- . نساء/ 48
7- . نساء/ 48

و عدها من بدعهم و أبدی فیها نصبه و عصبیته و یمکن أن یکون قراءتهم أیضا بالفتح و یکون المراد الجد و الاهتمام و تحمل المشاق فی نصب الوصی و یکون ما ذکروه بیانا لحاصل المعنی و لا یبعد مجیؤه فی اللغة بالفتح أیضا بمعنی الکسر أی النصب و الرفع فإن کتب اللغة لم تشتمل علی جمیع اللغات.

«92»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ طَلْحَةَ الْخُرَاسَانِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِهَذِهِ الْآیَةِ- یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً(1) فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ الْبُرْهَانُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَوْلُهُ فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ (2) قَالَ بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (3).

«93»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عُبَیْدُ بْنُ کَثِیرٍ مُعَنْعَناً عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا عَلِیُّ مَنْ بَرِئَ مِنْ وَلَایَتِکَ فَقَدْ بَرِئَ مِنْ وَلَایَتِی وَ مَنْ بَرِئَ مِنْ وَلَایَتِی فَقَدْ بَرِئَ مِنْ وَلَایَةِ اللَّهِ یَا عَلِیُّ طَاعَتُکَ طَاعَتِی وَ طَاعَتِی طَاعَةُ اللَّهِ فَمَنْ أَطَاعَکَ أَطَاعَنِی وَ مَنْ أَطَاعَنِی فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ لَحُبُّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ أَعَزُّ مِنَ الْجَوْهَرِ وَ مِنَ الْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ

وَ مِنَ الزُّمُرُّدِ وَ قَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ مُحِبِّینَا أَهْلَ الْبَیْتِ فِی أُمِّ الْکِتَابِ- لَا یَزِیدُ فِیهِمْ رَجُلٌ وَ لَا یَنْقُصُ مِنْهُمْ رَجُلٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ (4) فَهُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (5).

«94»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْأَوْسِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السّلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی-(6) إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ یَا جَابِرُ إِنَّ اللَّهَ لَا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ طَاعَتِهِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ فَإِنَّهُ مَعَ وَلَایَتِهِ (7).

ص: 136


1- النساء: 173 و 174.
2- النساء: 173 و 174.
3- تفسیر فرات: 31.
4- النساء: 59.
5- تفسیر فرات: 32.
6- کذا فی النسخ و المصدر، و الظاهر: سأل أبا جعفر علیه السلام عن قول اللّه تعالی.
7- تفسیر فرات: 33 و 34.

توضیح

ضمیر «ﻪ» در «به» یا به امیرالمؤمنین علیه السّلام برمی­گردد یا به لفظ جلاله«الله» که در این صورت شرک در ولایت به منزله شرک به خداست و دومی اظهر است.

روایت95.

تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس گوید: آیه «یَاأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَن یَبْسُطُواْ إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ فَکَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنکُمْ وَ اتَّقُواْ الله»،(1){ای کسانی که ایمان آورده اید، نعمت خدا را بر خود، یاد کنید: آن گاه که قومی آهنگ آن داشتند که بر شما دست یازند، و [خدا] دستشان را از شما کوتاه داشت. و از خدا پروا دارید.} درباره رسول خدا صلی الله علیه و آله و وزیر او علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است آن­گاه که برای دریافت کمک به منظور پرداخت خون بهای دو کشته، نزد یهودیان بنی­النضیر رفته بودند.(2)

توضیح

ضمیر در«أتاهم» به «یهود» برمی­گردد. و این اشاره­ای است به آنچه طبرسی در شأن نزول این آیه ذکر کرده و آن اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه جمعی از صحابه خود بر بنی­ نضیر وارد گشت و این در حالی بود که یهود بنی­نضیر با پیامبر پیمان عدم تعرّض و مساعدت در پرداخت دیات بسته بودند. پیامبر به ایشان فرمود: مردی از صحابه من دو مرد را که از من امان نامه به همراه داشتند، به قتل رسانده است، لذا لازم آمده که دیه آنان را پرداخت کنم، آمده­ام تا در پرداخت خون­بها یاریم کنید. گفتند: آری، بنشینید و غذا بخورید و سپس خواسته­ات را برآورده می­سازیم. اما آن­ها ناجوانمردانه تصمیم به قتل ایشان گرفتند، لیکن خداوند پیامبر صلی الله علیه و آله را از نیّت آنان آگاه نمود لذا پیامبر و صحابه آنجا را ترک کردند که این خود یکی از معجزات وی به شمار می­رود. پایان!(3)

مؤلف: از روایت چنین پیداست که جز امیرالمؤمنین علیه السّلام کسی با آن حضرت نبوده است.

روایت96.

تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس گوید: هیچ آیه­ای در قرآن نیامده که «یا أیّها الذین آمنوا» در آن باشد مگر اینکه علی بن ابی طالب علیه السّلام امیر و شریف و پیشتاز آن است؛ و خداوند همه صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله را مورد عتاب قرار داده مگر علی علیه السّلام را که جز به نیکی از او یاد نفرموده است. عرض کردم: در کجای قرآن ایشان مورد عتاب قرار داده است؟ فرمود: در آیه: «إِنَّ الَّذِینَ تَوَلَّوْاْ مِنکُمْ یَوْمَ الْتَقَی الجَْمْعَان»،(4){روزی

که دو گروه [در احد] با هم رویاروی شدند، کسانی که از میان شما [به دشمن ] پشت کردند.} در این جنگ جز علی بن ابی طالب علیه السّلام و جبرئیل کسی در کنار پیامبر صلی الله علیه و آله باقی نماند.(5)

ص: 137


1- . مائده/ 11
2- . تفسیر فرات: 38
3- . مجمع البیان 3: 169
4- . آل عمران/ 155
5- . تفسیر فرات: 49
بیان

الضمیر فی قوله بِهِ إما راجع إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام أو إلی الله و یکون الشرک فی الولایة بمنزلة الشرک بالله و الأخیر أظهر.

«95»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَکَمِ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ یَبْسُطُوا إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ فَکَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ (1) قَالَ نَزَلَتْ فِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَزِیرِهِ حِینَ أَتَاهُمْ یَسْتَعِینُهُمْ فِی الْقَتِیلَیْنِ (2).

بیان

الضمیر فی قوله أتاهم راجع إلی الیهود وَ هُوَ إِشَارَةٌ إِلَی مَا ذَکَرَهُ الطَّبْرِسِیُّ فِیمَا ذَکَرَهُ مِنْ أَسْبَابِ نُزُولِ الْآیَةِ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله دَخَلَ وَ مَعَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ عَلَی بَنِی النَّضِیرِ وَ قَدْ کَانُوا عَاهَدُوهُ عَلَی تَرْکِ الْقِتَالِ وَ عَلَی أَنْ یُعِینُوهُ فِی الدِّیَاتِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِی أَصَابَ رَجُلَیْنِ مَعَهُمَا أَمَانٌ مِنِّی فَلَزِمَنِی دِیَتُهُمَا فَأُرِیدُ أَنْ تُعِینُونِی فَقَالُوا نَعَمْ اجْلِسْ حَتَّی نُطْعِمَکَ وَ نُعْطِیَکَ الَّذِی تَسْأَلُنَا وَ هَمُّوا بِالْفَتْکِ بِهِمْ فَآذَنَ اللَّهُ بِهِ رَسُولَهُ فَأَطْلَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَصْحَابَهُ عَلَی ذَلِکَ وَ انْصَرَفُوا وَ کَانَ ذَلِکَ إِحْدَی مُعْجِزَاتِهِ انْتَهَی (3).

أقول: یظهر من الخبر أنه لم یکن معه صلی الله علیه و آله إلا أمیر المؤمنین علیه السّلام.

«96»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ صَبِیحٍ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: مَا فِی الْقُرْآنِ آیَةُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِلَّا وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام أَمِیرُهَا وَ شَرِیفُهَا وَ مُقَدَّمُهَا وَ لَقَدْ عَاتَبَ اللَّهُ جَمِیعَ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ

مَا ذَکَرَ عَلِیّاً إِلَّا بِخَیْرٍ قَالَ قُلْتُ وَ أَیْنَ عَاتَبَهُمْ قَالَ قَوْلُهُ إِنَّ الَّذِینَ تَوَلَّوْا مِنْکُمْ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ (4) لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مَعَهُ غَیْرُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ جَبْرَئِیلَ (5).

ص: 137


1- المائدة: 11.
2- تفسیر فرات: 38.
3- مجمع البیان 3: 169.
4- آل عمران: 155.
5- تفسیر فرات: 49.

روایت97.

تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس گوید: آیه «بَرَاءَةٌ مِّنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلیَ الَّذِینَ عَاهَدتمُّ مِّنَ الْمُشْرِکِین»،(1){[این آیات ] اعلام بیزاری [و عدم تعهّد] است از طرف خدا و پیامبرش نسبت به آن مشرکانی که با ایشان پیمان بسته اید.

} درباره مشرکان عرب به جز بنی­­ضمره نازل شد و آیه: «وَ أَذَانٌ مِّنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلیَ النَّاسِ یَوْمَ الحَْجّ ِ الْأَکْبر»،(2){و [این آیات ] اعلامی است از جانب خدا و پیامبرش به مردم در روز حجّ اکبر.} و «مؤذّن» در آن روز از جانب خدا و رسول، امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام بود که چهار مطلب را اعلام نمود: جز مؤمن کسی وارد بهشت نمی­شود، هیچ کس حق ندارد برهنه کعبه را طواف کند، هرکس پیمانی با پیامبر دارد، پیمان او تا پایان موعد آن معتبر است و حاضران در حج آن سال چهار ماه وقت دارند خود را به ایل و تبار خود برسانند. و آیه: «مَا کاَنَ لِلْمُشْرِکِینَ أَن یَعْمُرُواْ مَسَاجِدَ اللَّهِ شَاهِدِینَ عَلیَ أَنفُسِهِم بِالْکُفْر»،(3){مشرکان

را نرسد که مساجد خدا را آباد کنند، در حالی که به کفر خویش شهادت می دهند.} درباره عباس بن عبدالمطلّب و ابن ابی طلحه (شیبه) بن عثمان از بنی عبدالدار نازل شده است. و آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ»، درباره عباس و «عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ» درباره ابن ابی طلحه و «کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِر»(4)

اختصاصاً درباره علی بن ابی طالب آمده، و «اتَّقُواْ اللَّهَ وَ کُونُواْ مَعَ الصَّادِقِین »،(5){از

خدا پروا کنید و با راستان باشید.} اختصاصاً درباره امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب و اهل بیت او نازل شده است.(6)

روایت98.

تفسیر فرات بن ابراهیم: ابوحمزه ثمالی گوید: از امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «ائْتِ بِقُرْءَانٍ غَیرِْ هَاذَا أَوْ بَدِّلْهُ»،(7){«قرآن

دیگری جز این بیاور، یا آن را عوض کن.»} پرسیدم، فرمود: این گفته دشمنان خدا پشت سر پیامبر صلی الله علیه و آله است که گمان می­کردند خداوند گفته­های ایشان را نمی­شنود، اگر پیامبر کسی دیگر غیر از علی علیه السّلام را به عنوان امام معرفی کند یا دیگری را جایگزین وی کند. لذا خداوند در پاسخ به گفته آنان فرمود: «قُلْ مَا یَکُونُ لیِ أَنْ أُبَدِّلَهُ مِن تِلْقَای نَفْسیِ»،(8){بگو:

«مرا نرسد که آن را از پیش خود عوض کنم.} یعنی امیرالمؤمنین علیه السّلام را «إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا یُوحَی إِلیَّ»،

ص: 138


1- . توبه/ 1
2- . توبه/ 3
3- . توبه/ 17
4- . توبه/ 19
5- . توبه/119
6- . تفسیر فرات: 54 _53
7- . یونس/ 15
8- . یونس / 15
«97»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَکَمِ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: فِی قَوْلِهِ بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (1) نَزَلَتْ فِی مُشْرِکِی الْعَرَبِ غَیْرِ بَنِی ضَمْرَةَ وَ قَوْلُهُ وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ(2) وَ الْمُؤَذِّنُ یَوْمَئِذٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام أَذَّنَ بِأَرْبَعِ کَلِمَاتٍ بِأَنْ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا یَطُوفَ بِالْبَیْتِ عُرْیَانٌ وَ مَنْ کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّبِیِّ أَجَلٌ فَأَجَلُهُ إِلَی مُدَّتِهِ وَ لَکُمْ أَنْ تَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ فِی قَوْلِهِ ما کانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ شاهِدِینَ عَلی أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ(3) نَزَلَتْ فِی الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ ابْنِ أَبِی طَلْحَةَ- شَیْبَةَ بْنِ عُثْمَانَ مِنْ بَنِی عَبْدِ الدَّارِ وَ قَوْلُهُ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِ (4) نَزَلَتْ فِی الْعَبَّاسِ- وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ نَزَلَتْ فِی ابْنِ أَبِی طَلْحَةَ- کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام خَاصَّةً وَ قَوْلُهُ اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ (5) نَزَلَتْ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ أَهْلِ بَیْتِهِ خَاصَّةً(6).

«98»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی- ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ (7) فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السّلام ذَلِکَ قَوْلُ أَعْدَاءِ اللَّهِ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ خَلْفِهِ وَ هُمْ یَرَوْنَ أَنَّ اللَّهَ لَا یَسْمَعُ قَوْلَهُمْ لَوْ أَنَّهُ جَعَلَ إِمَاماً غَیْرَ عَلِیٍّ أَوْ بَدَّلَهُ مَکَانَهُ فَقَالَ اللَّهُ رَدّاً عَلَیْهِمْ قَوْلَهُمْ- قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَ مِنْ

ص: 138


1- التوبة: 1.
2- التوبة: 3.
3- التوبة: 17.
4- التوبة: 19، و ما بعدها ذیلها.
5- التوبة: 119.
6- تفسیر فرات: 53 و 54* أقول و فیه:« أبی طلحة» فی الموضعین و الصحیح ما اثبتناه و هو: شیبة بن عثمان بن أبی طلحة او ابن عمه عثمان بن طلحة بن أبی طلحة راجع الباب 31 ص 34( ب).
7- سورة یونس: 15.

{جز آنچه را که به من وحی می شود پیروی نمی کنم.} از جانب پروردگارم درباره علی، از این روست که می­فرماید: «ائْتِ بِقُرْءَانٍ غَیرِْ هَاذَا أَوْ بَدِّلْهُ»(1)

روایت99.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام فرمود: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله سواره بیرون آمد و علی بن ابی طالب علیه السّلام پیاده. پس پیامبر صلی الله علیه و آله به وی فرمود: یا ابا الحسن، یا سوار شو یا برگرد، زیرا خداوند به من امر فرموده که اگر سواره بودم تو هم سواره باشی و اگر پیاده بودم تو هم پیاده باشی، و بنشینی اگر نشسته باشم، مگر اینکه لازم باشد برای اجرای حدّی از حدود خدا برخیزی یا بنشینی، و خداوند مرا هیچ کرامتی عطا نفرمود مگر اینکه مانند آن را به تو داده باشد؛ مرا به نبوّت و رسالت مخصوص گردانید و تو را ولیّ آن قرار داد و دشوارترین امور آن را بر دوش می­کشی. سوگند به آنکه مرا به حق به نبوّت برانگیخت، هرکس به ولایت تو کفر بورزد به من ایمان نیاورده است و به من اقرار نکرده، آنکه تو را انکار کند، و به خدا ایمان نیاورده هرکس تو را انکار کند؛ و فضیلت تو از فضیلت من است و فضیلت من فضیلت توست و این سخن پروردگار من است که: «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذَالِکَ فَلْیَفْرَحُواْ هُوَ خَیرٌْ مِّمَّا یجَْمَعُون »،(2){بگو:

«به فضل و رحمت خداست که [مؤمنان ] باید شاد شوند.» و این از هر چه گرد می آورند بهتر است.} به خدا سوگند ای علی، جز برای اینکه نشانه­­های دین به تو شناخته شود، آفریده نشدی و نیز نشان دادن راه درست؛ هر که تو را گم کرد، گمراه شد و آنکه به تو رهنمون نشد به خدا رهنمون نگشت و این گفته پروردگار من که می­فرماید: «وَ إِنیّ ِ لَغَفَّارٌ لِّمَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ صَالِحًا ثمُ َّ اهْتَدَی»،(3){و به یقین، من آمرزنده کسی هستم که توبه کند و ایمان بیاورد و کار شایسته نماید و به راه راست راهسپار شود.} یعنی به ولایت تو هدایت یافت؛ و به من امر فرمود حق تو را واجب گردانم همان­طور که حق خودم را فرض کرده­ام؛ پس حقّ تو بر کسی که به من ایمان آورده فرض است همان­طور که حق من بر او فرض است. و اگر تو نبودی، حزب خدا شناخته نمی­شد و دشمن خدا به تو شناخته می­شود و اگر خدا را با برخوردار بودن از ولایت تو ملاقات نکنند، وی را با دست خالی ملاقات کرده­اند، و جایگاه من به یقین بزرگ­تر از جایگاه کسانی است که از من پیروی کرده­اند، و خداوند درباره تو این آیه را نازل کرد: «یَاأَیهَُّا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ»،(4){ای پیامبر، آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، ابلاغ کن و

ص: 139


1- . تفسر فرات: 62
2- . یونس/ 58
3- . طه/ 82
4- . مائده/ 67

رَبِّی فِی عَلِیٍّ فَذَلِکَ قَوْلُهُ ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ (1).

«99»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام قَالَ: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ وَ هُوَ رَاکِبٌ وَ خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ هُوَ یَمْشِی فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا أَبَا الْحَسَنِ إِمَّا أَنْ تَرْکَبَ وَ إِمَّا أَنْ تَنْصَرِفَ فَإِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی أَنْ تَرْکَبَ إِذَا رَکِبْتُ وَ تَمْشِیَ إِذَا مَشَیْتُ وَ تَجْلِسَ إِذَا جَلَسْتُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ حَدٌّ مِنْ حُدُودِ اللَّهِ- لَا بُدَّ لَکَ مِنَ الْقِیَامِ وَ الْقُعُودِ فِیهِ وَ مَا أَکْرَمَنِی اللَّهُ بِکَرَامَةٍ إِلَّا وَ قَدْ أَکْرَمَکَ بِمِثْلِهَا خَصَّنِی بِالنُّبُوَّةِ وَ الرِّسَالَةِ وَ جَعَلَکَ وَلِیَّ ذَلِکَ تَقُومُ فِی صَعْبِ أُمُورِهِ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً مَا آمَنَ بِی مَنْ کَفَرَ بِکَ وَ لَا أَقَرَّ بِی مَنْ جَحَدَکَ وَ لَا آمَنَ بِاللَّهِ مَنْ أَنْکَرَکَ وَ إِنَّ فَضْلَکَ مِنْ فَضْلِی وَ فَضْلِی لَکَ فَضْلٌ وَ هُوَ قَوْلُ رَبِّی قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ (2) وَ اللَّهِ یَا عَلِیُّ مَا خُلِقْتَ إِلَّا لِیُعْرَفَ بِکَ مَعَالِمُ الدِّینِ وَ دَارِسُ السَّبِیلِ (3) وَ لَقَدْ ضَلَّ مَنْ ضَلَّ عَنْکَ وَ لَمْ یَهْتَدِ إِلَی اللَّهِ مَنْ لَمْ یَهْتَدِ إِلَیْکَ وَ هُوَ قَوْلُ رَبِّی وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی (4) إِلَی وَلَایَتِکَ وَ لَقَدْ أَمَرَنِی أَنْ أَفْتَرِضَ مِنْ حَقِّکَ مَا أَمَرَنِی أَنْ أَفْتَرِضَهُ مِنْ حَقِّی فَحَقُّکَ مَفْرُوضٌ عَلَی مَنْ آمَنَ بِی کَافْتِرَاضِ حَقِّی عَلَیْهِ وَ لَوْلَاکَ لَمْ یُعْرَفْ حِزْبُ اللَّهِ وَ بِکَ یُعْرَفُ عَدُوُّ اللَّهِ وَ لَوْ لَمْ یَلْقَوْهُ بِوَلَایَتِکَ مَا لَقُوهُ بِشَیْ ءٍ وَ إِنَّ مَکَانِی لَأَعْظَمُ مِنْ مَکَانِ مَنْ تَبِعَنِی (5) وَ لَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکَ یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ (6) فَلَوْ لَمْ أُبَلِّغْ

ص: 139


1- تفسیر فرات: 62. و قد ذکر فی هامش( د) بیان لهذه الروایة نذکره بعینه. بیان: المشهور بین المفسرین ان الفرق بین الإتیان بقرآن غیر هذا و التبدیل أن الأول الإتیان بکتاب لیس فیه ما ینکرونه، و الثانی ان یجعل مکان الآیة المشتملة علی ذلک آیة أخری؟ و یمکن ارجاع ما فی الخبر إلی هذا بتکلف بأن یکون المراد بالقرآن علیا علیه السّلام فانه کلام اللّه الناطق، أی غیره عن الإمامة، و بالتبدیل تغییر ما یدلّ علی إمامته من الآیات.
2- سورة یونس: 58.
3- فی المصدر: و دراس السهیل.
4- سورة طه: 82.
5- فی المصدر: من اتبعنی.
6- المائدة: 67.

اگر نکنی پیامش را نرسانده ای. } پس اگر آنچه را که مأمور ابلاغ آن بودم، ابلاغ نمی­کردم، عمل من تباه می­شد.

من چیزی را جز آنکه پروردگارم به من می­گوید، به تو نمی­گویم. و آنچه به تو می­گویم، از جانب خداست که درباره تو نازل شده است، لذا از اینکه اُمّت من بعد از من علیه تو همدست شوند، به خدا شکایت می­برم.

هان ای علی! کسی که با تو بجنگد، با من جنگیده است و کسی که با تو دشمنی ورزد، با من دوستی ندارد؛ به یقین تو صاحب جام­های کوثری و صاحب جایگاه­های ستوده در سایه عرش، در هر جا که ایستاده باشم. به هر جا فراخوانده شوم، تو نیز فراخوانده می­شوی، اگر سلامم کنند، تو را نیز سلام می­کنند. و اگر جامه­ای پوشانده شوم، تو نیز جامه­ای پوشانده خواهی شد؛ هرکس سخن مرا درباره تو باور نکند مستحق عذاب خواهد بود و هرکه در این مورد تصدیقم کند، مستحق رحمت خداوند خواهد بود؛ هر که تو را غیبت کند و علیه تو قدمی بردارد، او از حزب ابلیس است و آنکه ولایت تو و سپس (ولایت) کسانی را که از تو هستند، بپذیرد، از حزب خدا خواهد بود و پیروان حزب خدا خود رستگارانند.(1)

روایت100.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از پروردگارم برادری با علی بن ابی طالب، پشتیبانی او، اخلاص قلبش و نصیحت او را خواستار شدم و آن را به من عطا فرمود. پس مردی از یارانش گفت: شگفتا از محمّد که می­گوید: از پروردگارم برادری علی بن ابی طالب، پشتیبانی او و اخلاص قلب او را خواستار شدم و آن را به من عطا کرد. این چیزهایی که او به عنوان حاجت از خدا خواسته و مورد اجابت قرار گرفته، به خدا سوگند، این­ها نزد من، ارزش یک سبد کهنه که یک صاع خرما در آن باشد، ندارد. بهتر نبود که از خدا فرشته­ای طلب می­کرد تا یاورش باشد یا گنجی که برای غلبه بر دشمنش از آن مدد جوید؟! چون این خبر به پیامبر صلی الله علیه و آله رسید. از این بابت دلتنگ شد و آزرده خاطر گردید. پس خداوند آیه: «فَلَعَلَّکَ تَارِکُ بَعْضَ مَا یُوحَی إِلَیْکَ وَ ضَائقُ

بِهِ صَدْرُکَ أَن یَقُولُواْ لَوْ لَا أُنزِلَ عَلَیْهِ کَنزٌ أَوْ جَاءَ مَعَهُ مَلَکٌ

إِنَّمَا أَنتَ نَذِیرٌ وَ اللَّهُ عَلیَ کلُ ِّ شیَ ْءٍ وَکِیلٌ»،(2)

مبادا تو برخی از آنچه را که به سویت وحی می شود ترک گویی و سینه ات بدان تنگ گردد که می گویند: «چرا گنجی بر او فرو فرستاده نشده یا فرشته ای با او نیامده است؟» تو فقط هشداردهنده ای، و خدا بر هر چیزی نگهبان است.} را بر وی نازل فرمود. گویی با نزول این آیه پیامبر صلی الله علیه و آله تسلّی خاطر یافت.(3)

ص: 140


1- . تفسیر فرات: 63 _ 62
2- . هود/ 12
3- . تفسیر فرات: 69 _ 68

مَا أُمِرْتُ بِهِ لَحَبِطَ عَمَلِی (1) مَا أَقُولُ لَکَ إِلَّا مَا یَقُولُ رَبِّی وَ إِنَّ الَّذِی أَقُولُ لَکَ لَمِنَ اللَّهِ نَزَلَ فِیکَ فَإِلَی اللَّهِ أَشْکُو تَظَاهُرَ أُمَّتِی عَلَیْکَ بَعْدِی (2) أَمَا إِنَّهُ یَا عَلِیُّ مَا تَرَکَ قِتَالِی مَنْ قَاتَلَکَ وَ لَا سَلِمَ لِی مَنْ نَصَبَ لَکَ (3) وَ إِنَّکَ لَصَاحِبُ الْأَکْوَابِ-(4) وَ صَاحِبُ الْمَوَاقِفِ الْمَحْمُودَةِ فِی ظِلِّ الْعَرْشِ أَیْنَمَا أُوقَفُ فَتُدْعَی إِذَا دُعِیتُ وَ تُحَیَّا إِذَا حُیِّیتُ وَ تُکْسَی إِذَا کُسِیتُ- حَقَّتْ کَلِمَةُ الْعَذابِ عَلَی

مَنْ لَمْ یُصَدِّقْ قَوْلِی فِیکَ وَ حَقَّتْ کَلِمَةُ الرَّحْمَةِ لِمَنْ صَدَّقَنِی (5) وَ مَا اغْتَابَکَ مُغْتَابٌ وَ لَا أَعَانَ عَلَیْکَ إِلَّا هُوَ فِی حِزْبِ إِبْلِیسَ (6) وَ مَنْ وَالاکَ وَ وَالَی مَنْ هُوَ مِنْکَ مِنْ بَعْدِکَ کَانَ مِنْ حِزْبِ اللَّهِ وَ حِزْبُ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (7).

«100»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: سَأَلْتُ رَبِّی مُؤَاخَاةَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ مُؤَازَرَتَهُ وَ إِخْلَاصَ قَلْبِهِ وَ نَصِیحَتَهُ فَأَعْطَانِی قَالَ فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ یَا عَجَباً لِمُحَمَّدٍ یَقُولُ سَأَلْتُ مُؤَاخَاةَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ مُؤَازَرَتَهُ وَ إِخْلَاصَ قَلْبِهِ عَنْ رَبِّی فَأَعْطَانِی (8) مَا کَانَ بِالَّذِی یَدْعُو ابْنَ عَمِّهِ إِلَی شَیْ ءٍ إِلَّا أَجَابَهُ إِلَیْهِ وَ اللَّهِ لَشَنَّةٌ بَالِیَةٌ فِیهَا صَاعٌ مِنْ تَمْرٍ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا سَأَلَ مُحَمَّدٌ رَبَّهُ- [أَلَّا سَأَلَ مُحَمَّدٌ رَبَّهُ] مَلَکاً یُعِینُهُ (9) أَوْ کَنْزاً یَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی عَدُوِّهِ قَالَ فَبَلَغَ ذَلِکَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَضَاقَ مِنْ ذَلِکَ ضِیقاً شَدِیداً قَالَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی- فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُکَ (10) إِلَی آخِرِ الْآیَةِ قَالَ فَکَأَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله تَسَلَّی مَا بِقَلْبِهِ (11).

ص: 140


1- فی المصدر: لحبط عملی بتوعد.
2- فی المصدر: بعد ذلک: و إلی اللّه أشکو ما یرتکبونه منک بعدی.
3- فی المصدر: من نصبک.
4- جمع الکوب: قدح لا عروة له و کانه یرید أنّه هو الساقی عند الحوض.
5- فی المصدر بعد ذلک: و ما رکبت بامر إلا و قد رکبت به.
6- فی المصدر: إلّا و هو فی حیز إبلیس.
7- تفسیر فرات: 62 و 63.
8- فی المصدر: و إخلاص قلبه فأعطانی.
9- کذا فی النسخ، و فی المصدر: ألا سأل محمّد ربّه ملکا یعینه.
10- سورة هود: 12.
11- تفسیر فرات: 68 و 69.

روایت101.

تفسیر فرات بن ابراهیم : امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: ابراهیم خلیل الله صلوات الله علیه دست دعا به سوی پروردگارش برداشته و گفت: «رَبّ ِ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ ءَامِنًا وَ اجْنُبْنیِ وَ بَنیِ َّ أَن نَّعْبُدَ الْأَصْنَام »،(1){«پروردگارا،

این شهر را ایمن گردان، و مرا و فرزندانم را از پرستیدن بتان دور دار.} این دعا به پیامبر صلی الله علیه و آله رسید و خداوند او را به نبوّت گرامی داشت و برکت این دعا به امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام رسید و خداوند او را مخصوص به امامت و وصایت گردانید.(2)

روایت102.

تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس گوید: آیه: «یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فیِ الحَْیَوةِ الدُّنْیَا وَ فیِ الاَْخِرَةِ»،(3){خدا

کسانی را که ایمان آورده اند، در زندگی دنیا و در آخرت با سخن استوار ثابت می گرداند.} درباره ولایت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است.

خداوند متعال می­فرماید: یا ابراهیم «إِنیّ ِ جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ اماما»،(4){من تو را پیشوای مردم قرار دادم.} ابراهیم عرض کرد: «وَ مِن ذُرِّیَّتیِ»، {از دودمانم [چطور]؟»} خداوند فرمود: «لَا یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِین»،{«پیمان من به بیدادگران نمی رسد.»} گوید: ظالم کسی است که به خدا شرک ورزد و برای بت­ها قربانی کند. و پیش از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله کسی از قریش نبود که به خدا شرک نورزیده و برای بت­ها قربانی نکرده باشد مگر امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام زیرا او پیش از آنکه به سن بلوغ برسد، اسلام آورد. کسی که به خدا شرک ورزیده و برای بت­ها قربانی کرده باشد، صلاحیت امام شدن را ندارد زیرا خداوند می­فرماید: «لَا یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِین».(5)

روایت103.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: جبرئیل آیه «وَ إِذَا قِیلَ لهَُم مَّا ذَا أَنزَلَ رَبُّکمُ ْ_ فی علیّ _ قَالُواْ أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِین»،(6)

چون به آنان گفته شود: «پروردگارتان چه چیز نازل کرده است؟» می گویند: «افسانه های پیشینیان است.»} به همین شکل بر محمّد صلی الله علیه و آله قرائت نمود.

ص: 141


1- . ابراهیم/ 35
2- . تفسیر فرات: 79
3- . ابراهیم/ 27
4- . بقره/124
5- . بقره/ 124
6- . نحل/ 24 . تفسیر فرات : 85
«101»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] الْحَسَنُ بْنُ الْحَکَمِ مُعَنْعَناً عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام قَالَ: إِنَّ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلَ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ دَعَا رَبَّهُ فَقَالَ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْنِی وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ (1) فَنَالَتْ دَعْوَتُهُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَأَکْرَمَهُ اللَّهُ بِالنُّبُوَّةِ وَ نَالَتْ دَعْوَتُهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَاسْتَخَصَّهُ اللَّهُ بِالْإِمَامَةِ وَ الْوَصِیَّةِ(2).

«102»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَکَمِ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ(3) قَالَ بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یَا إِبْرَاهِیمُ- إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ إِبْرَاهِیمُ- وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ (4) قَالَ الظَّالِمُ مَنْ أَشْرَکَ بِاللَّهِ وَ ذَبَحَ لِلْأَصْنَامِ فَلَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مِنَ الْقُرَیْشِ وَ الْعَرَبِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُبْعَثَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله (5) إِلَّا وَ قَدْ أَشْرَکَ بِاللَّهِ وَ عَبَدَ الْأَصْنَامَ وَ ذَبَحَ لَهَا مَا خَلَا أَمِیرَ

الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَإِنَّهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَجْرِیَ عَلَیْهِ الْقَلَمُ أَسْلَمَ فَلَا یَکُونُ (6) إِمَامٌ أَشْرَکَ بِاللَّهِ وَ ذَبَحَ لِلْأَصْنَامِ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ (7).

«103»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ الصَّادِقِ علیه السّلام قَالَ: قَرَأَ جَبْرَئِیلُ علیه السّلام عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله هَذِهِ الْآیَةَ هَکَذَا- وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ مَا ذَا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ فِی عَلِیٍّ قَالُوا أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِینَ (8).

ص: 141


1- سورة إبراهیم: 36.
2- تفسیر فرات: 79، و فیه: فاختصه اللّه بالامامة و الوصیة.
3- سورة إبراهیم: 27.
4- البقرة: 124.
5- فی المصدر: من قبل ان یبعث اللّه النبیّ.
6- فی المصدر: فلا یجوز أن یکون اه.
7- تفسیر فرات: 79. و ما ذکر فی المتن روایتان مستقلتان بسندین مختلفین، راجع المصدر.
8- تفسیر فرات: 85، و الآیة فی سورة النحل: 24.

روایت104.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام در معنای آیه: «وَ لَقَدْ صَرَّفْنَا فیِ هَذَا الْقُرْءَانِ لِیَذَّکَّرُوا»،(1)

به راستی، ما در این قرآن [حقایق را] گونه گون بیان کردیم، تا پند گیرند.} فرمود: منظور این است که: ما علی علیه السّلام را در هر آیه­ای ذکر کردیم اما از پذیرش ولایت او سر باز زدند «وَ مَا یَزِیدُهُمْ إِلَّا نُفُورًا»،{و [لی ] آنان را جز نفرت نمی افزاید!}

روایت105.

تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس در معنای آیه: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکاً وَ نحَْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَمَةِ أَعْمَی»،(2){و هر کس از یاد من دل بگرداند، در حقیقت، زندگیِ تنگ [و سختی ] خواهد داشت، و روز رستاخیز او را نابینا محشور می کنیم.»} گفت: اگر ولایت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام را ترک کند، خداوند او را کور و کر می­کند.(3)

روایت106.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام در مفهوم آیه: «یَاأَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُواْ لَهُ» ،(4){ای

مردم، مَثَلی زده شد. پس بدان گوش فرا دهید.} فرمود: مقصود علی بن ابی طالب علیه السّلام است.«إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَن یخَْلُقُواْ ذُبَابًا»، {کسانی را که جز خدا می خوانید هرگز [حتی ] مگسی نمی آفرینند.}

توضیح

یعنی: این مَثَل را برای امیرالمؤمنین علیه السّلام زد و کسانی که حق او را غصب کردند. پس به درستی هرکس به امامت او اقرار کند و از وی پیروی نماید، راهی را رفته که خداوند وی را بدان امر فرموده و آن کس که منکر امامت او گردد و از دیگری پیروی نماید، از فرمان و دعوت خدا و فضل او سرپیچی کرده و متکی به دعوت کسانی شده که حتی قادر به آفرینش مگسی هم نیستند و آن­ها نمی­توانند او را یاری کنند و از عذاب خدا نجات دهند.

روایت107.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام فرمود: جبرئیل با این آیه بر محمّدصَلی اله علیهِ و آله نازل گردید: «وَ إِن کَادُواْ لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ لِتَفْترَِیَ عَلَیْنَا غَیرَْهُ »،(5)

چیزی نمانده بود که تو را از آنچه به سوی تو وحی کرده ایم گمراه کنند تا غیر از آن را بر ما ببندی.} فرمود: این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام است، یعنی: آن­ها خواستند تو را از آنچه درباره علی علیه السّلام به تو وحی کردیم، باز دارند. و خداوند به آن حضرت صلی الله علیه و آله وحی فرموده بود که ایشان را به پذیرش ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمان دهد.

ص: 142


1- . اسراء/ 41
2- . طه/ 124
3- . تفسیر فراات: 93
4- . حج/ 73
5- . اسراء/ 73
«104»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ مُعَنْعَناً عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ اللَّهُ تَعَالَی- وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فِی هذَا الْقُرْآنِ لِیَذَّکَّرُوا(1) قَالَ یَعْنِی وَ لَقَدْ ذَکَرْنَا عَلِیّاً فِی کُلِّ آیَةٍ فَأَبَوْا وَلَایَتَهُ وَ ما یَزِیدُهُمْ إِلَّا نُفُوراً(2).

«105»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَزْدِیُّ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی (3) إِنْ تَرَکَ وَلَایَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام أَعْمَاهُ اللَّهُ تَعَالَی وَ أَصَمَّهُ عَنِ النِّدَاءِ(4).

«106»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ (5) قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً(6).

بیان

أی ضرب هذا المثل لأمیر المؤمنین علیه السّلام و من غصب حقه فإن من أقر بإمامته و تبعه فقد دعا الله بالجهة التی أمره بها و من أنکر إمامته و تبع غیره فقد أعرض عن عونه تعالی و فضله و اتکل علی دعوة الذین لن یخلقوا ذبابا فهم لا یقدرون علی نصره و إنقاذه من عذاب الله.

«107»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِهَذِهِ الْآیَةِ- وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ (7) قَالَ تَفْسِیرُهَا فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ لَقَدْ أَرَادُوا أَنْ یَرُدُّوکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ فِی عَلِیٍّ إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ یَأْمُرَهُمْ بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (8).

ص: 142


1- الإسراء: 41، و ما بعدها ذیلها.
2- تفسیر فرات: 86.
3- سورة طه: 124.
4- تفسیر فرات: 93.
5- سورة الحجّ: 73، و ما بعدها ذیلها.
6- تفسیر فرات: 99.
7- سورة الإسراء 73.
8- لم نجده فی المصدر المطبوع.

روایت108.

تفسیر علی بن ابراهیم: ابوهاشم گوید: در مسجدالحرام همراه جعفر بن محمّد علیه السّلام بودم، پس والی بر منبر رفت تا خطبه نماز جمعه را بخواند و چنین گفت: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلَائکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلیَ النَّبیِ ِّ یاَأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَیْهِ وَ سَلِّمُواْ تَسْلِیمًا»،(1){خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند. ای کسانی که ایمان آورده اید، بر او درود فرستید و به فرمانش بخوبی گردن نهید.} پس امام صادق علیه السّلام فرمود: ای ابوهاشم، آیه­ای را خواند که تفسیرش را نمی­داند، مقصود«وَ سَلِّمُواْ الولایۀ لعلیّ تَسْلِیمًا» است، (حتماً ولایت را به علی علیه السّلام واگذارید!)

روایت109.

تفسیر فرات بن ابراهیم: ابوحمزه ثمالی گوید: از امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُم بِوَاحِدَةٍ»،(2){بگو:

«من فقط به شما یک اندرز می دهم.} پرسیدم، فرمود: یعنی شما را به ولایت علی اندرز می­دهم. و ولایت علی علیه السّلام همان لفظ «واحدۀ» در آیه: «إِنَّمَا أَعِظُکُم بِوَاحِدَةٍ» است.(3)

تفسیر فرات بن ابراهیم: جعفر بن احمد با سندی از ابوحمزه ثمالی نظیر این روایت را آورده است.

توضیح

این تأویل احتمال دو وجه دارد: اول، اینکه حرف باء در «بواحده» سببیّه باشد و «أن تقوموا»، مفعول به برای «أعظُکُم» دوم، «أن تقوموا» بدل اشتمال از «واحدۀ» باشد یعنی: «أَعِظُکُم بالولایۀ بالتفکُّر فی الجنّۀ التی تنسبونها إلیه صلی الله علیه و آله بِسَبَبِها»، (یعنی: من به تمسک ولایت شما را اندرز می­دهم، با بهشتی که آن را به او علیه السّلام به سبب ولایتش به او منسوب می­کنید.) و همان­طور که از پیش گفته شده، آن­ها می­گفتند: او (پیامبر صلی الله علیه و آله) دیوانه­وار پسر عمویش را دوست دارد .

روایت110.

تفسیر فرات بن ابراهیم: ابان بن تغلب از امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «إِنَّ الَّذِینَ قَالُواْ رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا»،(4)

ص: 143


1- . احزاب// 56
2- . سبأ/ 46
3- . تفسیر فرات : 127
4- . فصلت/ 30
«108»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] :جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی هَاشِمٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَصَعِدَ الْوَالِی (1) یَخْطُبُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً(2) فَقَالَ جَعْفَرٌ علیه السّلام یَا أَبَا هَاشِمٍ لَقَدْ قَالَ مَا لَا یَعْرِفُ تَفْسِیرَهُ قَالَ وَ سَلِّمُوا الْوَلَایَةَ لِعَلِیٍّ تَسْلِیماً(3).

«109»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] :فُرَاتٌ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی- قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ(4) قَالَ إِنَّمَا أَعِظُکُمْ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ هِیَ الْوَاحِدَةُ الَّتِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ(5).

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] :جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ: مِثْلَهُ (6).

بیان

یحتمل هذا التأویل وجهین الأول أن یکون الباء فی قوله بِواحِدَةٍ للسببیة و قوله أَنْ تَقُومُوا مفعول أَعِظُکُمْ و الثانی أن یکون قوله أَنْ تَقُومُوا بدل اشتمال من الواحدة أی أعظکم بالولایة بالتفکر فی الجنة(7) التی تنسبونها إلیه صلی الله علیه و آله بسببها کما مر أنهم کانوا یقولون إنه صار مجنونا فی محبة ابن عمه.

«110»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَحْمَسِیُّ عَنْ مُخَوَّلٍ عَنِ أَبِی مَرْیَمَ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَانَ بْنَ تَغْلِبَ یَسْأَلُ جَعْفَراً علیه السّلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی- إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا-(8)

ص: 143


1- فی المصدر: فصعد الوالی المنبر.
2- الأحزاب: 56.
3- تفسیر فرات: 122.
4- سورة سبأ: 48.
5- تفسیر فرات: 127.
6- لم نجده فی المصدر المطبوع، و قد ذکر فیه روایات اخری فی تفسیر الآیة لم یذکرها المصنّف، راجع ص 127.
7- بکسر الجیم: الجنون:
8- سورة فصلت: 30.

{درحقیقت، کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداست» سپس ایستادگی کردند.} سؤال کرد. فرمود: یعنی : بر ولایت علی بن ابی طالب ایستادگی کردند.

روایت111.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام به داود رقّی فرمود: ای داود، کدام یک از شما به قطب آسمان دنیا(1)

دست می­یابد؟ به خدا سوگند ارواح ما و ارواح پیامبران هر شب جمعه به عرش دست می­یابند. ای داود، پدرم محمد بن علی علیهما السّلام سوره فصلت را تلاوت می­کرد تا به آیه «فهم لا یسمعون» رسید، پدرم فرمود: جبرئیل بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل گشته و به وی ابلاغ نمود که امام بعد از تو علی علیه السّلام است. پس سوره فصلت را خواند و چون به آیه «فَأَعْرَضَ أَکْثرَُهُمْ»،{و[لی ] بیشتر آنان رویگردان شدند} رسید گفت: از ولایت علی علیه السّلام، «فَهُمْ لَا یَسْمَعُون »،(2){در نتیجه [چیزی را] نمی شنوند.}

روایت112.

تفسیر علی بن ابراهیم: سعید بن جبیر گوید: خداوند عزّوجل بعد از پیامبرصلی الله علیه و آله مردی بهتر از امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام را نیافریده است. خداوند عزّوجل می­فرماید: «فَاسْعَوْاْ إِلیَ ذِکْرِ الله»،(3){به سوی ذکر خدا بشتابید.} فرمود: یعنی علی بن ابی طالب علیه السّلام. ابن عباس آن را روایت کرده است.(4)

روایت113.

تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس درباره مفهوم آیه: «ْوَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الحِْکْمَة»،(5)

کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد.} گفت: کتاب «قرآن» و حکمت «ولایت» امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(6)

روایت114.

تفسیر فرات بن ابراهیم: از ابن مسعود رضی الله عنه نقل می­کند که گفت: برای عیادت رسول خدا رفتم در حالی که مبتلا به بیماریی شده بود که بر اثر آن رحلت فرمود، چون وارد مسجد شدم، مردم را در چنان سکوتی یافتم که گویی پرنده بر بالای سرشان لانه کرده باشد. در این هنگام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام آمده

ص: 144


1- . قطب، ستاره­ای است میان جدی و فرقدین که قبله را از روی آن تعیین می­کنند.
2- . فصلت/ 4
3- . جمعه/ 9
4- . تفسیر فرات: 185
5- . جمعه/ 2
6- . تفسیر فرات/ 185

قَالَ اسْتَقَامُوا بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (1).

«111»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِیُّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ الْعَلَوِیِّ قَالَ: بَلَغَنِی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام أَنَّهُ قَالَ لِدَاوُدَ الرَّقِّیِّ یَا دَاوُدُ أَیُّکُمْ تَنَالُ قُطْبَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا(2) فَوَ اللَّهِ إِنَّ أَرْوَاحَنَا وَ أَرْوَاحَ النَّبِیِّینَ لَتَنَالُ الْعَرْشَ کُلَّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ یَا دَاوُدُ قَرَأَ أَبِی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام حم السَّجْدَةَ حَتَّی إِذَا بَلَغَ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ (3) قَالَ نَزَّلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ الْإِمَامَ بَعْدَکَ عَلِیٌّ علیه السّلام حَتَّی قَرَأَ حم السَّجْدَةَ حَتَّی بَلَغَ فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ عَنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ حَتَّی عامِلُونَ (4).

«112»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] زَیْدُ بْنُ حَمْزَةَ مُعَنْعَناً عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْهَیْثَمِ قَالَ: سَمِعْتُ خَالِی یَقُولُ قَالَ سَعِیدُ بْنُ جُبَیْرٍ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَجُلًا بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَفْضَلَ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَاسْعَوْا إِلی ذِکْرِ اللَّهِ (5) قَالَ إِلَی وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام رَوَاهُ ابْنُ عَبَّاسٍ (6).

«113»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ(7) قَالَ الْکِتَابُ الْقُرْآنُ وَ الْحِکْمَةُ وَلَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (8).

«114»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَلِیُّ بْنُ حُمْدُونٍ مُعَنْعَناً عَنْ کَعْبِ بْنِ عُجْرَةَ قَالَ ابْنُ مَسْعُودٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: غَدَوْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ فِی مَرَضِهِ الَّذِی قُبِضَ فِیهِ فَدَخَلْتُ الْمَسْجِدَ وَ النَّاسُ أَحْفَلَ مَا کَانُوا کَأَنَّ عَلَی رُءُوسِهِمُ الطَّیْرَ إِذْ أَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام حَتَّی سَلَّمَ عَلَی

ص: 144


1- تفسیر فرات: 142 و 143، و فیه: استقاموا علی ولایة علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
2- القطب نجم بین جدی و الفرقدین تبنی علیه القبلة.
3- سورة فصلت: 4.
4- تفسیر فرات: 143: و فیه: کأنهم لا یسمعون.
5- سورة الجمعة: 9.
6- تفسیر فرات: 185.
7- سورة الجمعة: 2.
8- تفسیر فرات: 185.

و به رسول خدا صلی الله علیه و آله سلام کرد. در این حال چند نفر از حاضران به یکدیگر چشمک زدند (به نشانه تمسخر علی علیه السّلام)، پس پیامبر صلی الله علیه و آله به آنان نگاه کرده و فرمود: آیا می­خواهید بدانید بهترینِ شما چه کسی است؟ گفتند: آری یا رسول الله! فرمود: بهترین شما علی بن ابی طالب علیه السّلام است که در اسلام آوردن بر شما پیشی گرفته، ایمانش بیش از شماست، به جهت علم سرآمد همگان است و به جهت حِلم بر همه برتری دارد و از همه شما برای خدا خشمناک­تر و در غزوه­ها و جهاد پیروزمندتر است. یکی از حاضران گفت: یا رسول الله، منظور شما این است که علی در همه امور خیر افضل­تر از ماست؟! فرمود: آری، او عبد خدا و برادر رسول خداست. یقین بدانید که دانش خود را به او آموخته­ام و اسرارم را با او در میان گذاشته­ام؛ او امین من بر اُمّت من است. پس یکی از حاضران گفت: علی چنان رسول خدا را شیدای خود کرده که آن حضرت هیچ عیب و نقصی در او نمی­بیند! در این هنگام خداوند آیه «فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ* بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ»،(1){به زودی خواهی دید و خواهند دید، [که ] کدام یک از شما دستخوش جنونید.} را نازل کرد.

توضیح

در قاموس آمده: «حفل القوم حفلاً»: اجتماع کردند(2)؛

و] جزری در وصف صحابه گوید: «کأنّ علی رؤوسهم الطیر» و می­خواهد آن­ها را به متانت و وقار توصیف کند و اینکه سبک مغزی و رفتار ناشایست از ایشان دیده نمی­شد؛ زیرا پرنده معمولاً بر جای ساکن می­نشیند. و بیضاوی گوید: «بأیّکم المفتون»: کدام یک از شما دچار جنون شده است و باء زائده است. یا: کدام یک از شما دیوانه است؟ به اعتبار اینکه «مفتون» مصدر باشد. یا: آن دیوانه در میان کدام گروه از شماست؟ در گروه مؤمنان یا گروه کافران؟ یعنی، در کدام گروه کسی پیدا می­شود که مستحق این نام باشد.(3)

روایت115.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام فرمود: آیات: «کلاََّ إِنَّ کِتَابَ الْأَبْرَارِ لَفِی عِلِّیِّینَ * وَ مَا أَدْرَئکَ مَا عِلِّیُّونَ* کِتَابٌ مَّرْقُومٌ * یَشهَْدُهُ المُْقَرَّبُونَ»،(4)

{نه چنین است، در حقیقت، کتاب نیکان در «علّیّون» است. و تو چه دانی که «علّیّون» چیست؟ کتابی است نوشته شده. مقرّبان آن را مشاهده خواهند کرد.} درباره پیامبر صلی الله علیه و آله، علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم الصلاۀ و السّلام نازل شده­اند.(5)

روایت116.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام آیه 4 سوره قدر را چنین می­خواندند: «بِإِذْنِ رَبهِِّم مِّن

ص: 145


1- . تفسیر فرات: 188 . قلم/ 6 _5
2- . القاموس المحیط 3: 358
3- . تفسیر بیضاوی 2: 233
4- . مطففین/ 21 _18
5- . تفسیر فرات: 205

رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَغَامَزَ بِهِ بَعْضُ مَنْ کَانَ عِنْدَهُ فَنَظَرَ إِلَیْهِمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَ لَا تَسْأَلُونَ عَنْ أَفْضَلِکُمْ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَفْضَلُکُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَقْدَمُکُمْ إِسْلَاماً وَ أَوْفَرُکُمْ إِیمَاناً وَ أَکْثَرُکُمْ عِلْماً وَ أَرْجَحُکُمْ حِلْماً وَ أَشَدُّکُمْ لِلَّهِ غَضَباً وَ أَشَدُّکُمْ نِکَایَةً فِی الْغَزْوِ وَ الْجِهَادِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ مَنْ حَضَرَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ إِنَّ عَلِیّاً قَدْ فَضَلَنَا بِالْخَیْرِ کُلِّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَجَلْ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ وَ

أَخُو رَسُولِ اللَّهِ فَقَدْ عَلَّمْتُهُ عِلْمِی وَ اسْتَوْدَعْتُهُ سِرِّی وَ هُوَ أَمِینِی عَلَی أُمَّتِی فَقَالَ بَعْضُ مَنْ حَضَرَ لَقَدْ أَفْتَنَ عَلِیٌّ رَسُولَ اللَّهِ حَتَّی لَا یَرَی بِهِ شَیْئاً فَأَنْزَلَ اللَّهُ الْآیَةَ فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ (1).

بیان

فی القاموس حفل القوم حفلا اجتمعوا(2) و قال الجزری فی صفة الصحابة کأن علی رءوسهم الطیر وصفهم بالسکون و الوقار و أنهم لم یکن فیهم طیش و لا خفة لأن الطیر لا تکاد تقع إلا علی شی ء ساکن (3) و قال البیضاوی بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ أیکم الذی فتن بالجنون و الباء مزیدة أو بأیکم الجنون علی أن المفتون مصدر أو بأی الفریقین منکم المجنون أ بفریق المؤمنین أو فریق الکافرین أی فی أیهما یوجد من یستحق هذا الاسم (4).

«115»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ مُعَنْعَناً عَنْ جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: نَزَلَتِ الْآیَاتُ (5) کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ- وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ إِلَی قَوْلِهِ الْمُقَرَّبُونَ (6) وَ هِیَ خَمْسُ آیَاتٍ فِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمُ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ (7).

«116»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: أَنَّهُ کَانَ یَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ

ص: 145


1- تفسیر فرات: 188، و الآیة فی سورة القلم: 5.
2- القاموس المحیط 3: 358.
3- النهایة 3: 51.
4- تفسیر البیضاوی 2: 233.
5- فی المصدر: نزلت خمس آیات.
6- سورة المطففین: 18- 21. و هی أربع آیات.
7- تفسیر فرات: 205.

کلُ ِّ أَمْرٍ سلامٌ»،(1) یعنی: در هر کاری بر محمّد و علی سلام.(2)

توضیح

ظاهر این قرائت با آنچه مشهور است، مخالفت دارد و در برخی قرائت­های نادر«مِّن کلُ ِّ أَمْریءٍ» را با همزه نیز خوانده­اند که متضمّن تکلّف است و احتمالاً بدین معنا باشد که آن حضرت علیه السّلام پس از هر بار قرائت این آیه می­فرمود که این تفسیر آن است، این معنا اظهر است.

روایت117.

تفسیر فرات بن ابراهیم: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون مرا به معراج بردند و به سدرۀ المنتهی رسیدم، بویی خوش به مشامم رسید و بوی عنابِ آن پراکنده شد، پس به جبرئیل گفتم: این چیست؟ گفت: این سدرۀ المنتهی است که با دیدنتان مشتاق دیدن پسرعمویتان شده است؛ پس صدای یک منادی را شنیدم که از نزد پروردگارم به گوش می­رسید و می­گفت: محمد افضل انبیا و مرسلین است و امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام افضل اولیا علیهم الصلاۀ و السّلام است و پیروان ولایت او بهترین مردمند، پاداش آن­ها نزد پروردگارشان بهشت­های عدن است که جویبارها از زیر آن جاری است و در آن همیشه جاودانند. خداوند از علی و پیروان ولایت او راضی و خشنود است. آن­ها مختص به رحمت خداوند و پوشیده از نور خدایند و مقرّبان درگاه حق؛ خوشا به حالشان و باز هم خوشا به حالشان، خلایق در روز قیامت به خاطر منزلتی که نزد پروردگارشان دارند، به ایشان غبطه می­خورند.(3)

روایت118.

کافی: امام صادق علیه السلام درباره آیه: «الَّذِینَ أُخْرِجُواْ مِن دِیارِهِم بِغَیرِْ حَقّ ٍ إِلَّا أَن یَقُولُواْ رَبُّنَا الله »،(4){همان کسانی که بناحق از خانه هایشان بیرون رانده شدند. [آنها گناهی نداشتند] جز اینکه می گفتند: «پروردگار ما خداست».} فرمود: این آیه درباره رسول خدا صلی الله علیه و آله،

ص: 146


1- . قدر / 4
2- . تفسیر فرات: 218
3- . تفسیر فرات: 218
4- . حج/ 40

کُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ (1) أَیْ بِکُلِّ أَمْرٍ إِلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ سَلَامٌ (2).

بیان

ظاهره مخالف للقراءة المشهورة و قرئ فی الشواذ من کل امرئ بالهمزة و فیه تکلف و یحتمل أن یکون المعنی أنه علیه السّلام کان یقول بعد قراءة الآیة هذا التفسیر و هو أظهر(3).

«117»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرٌ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام (4) وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الزُّهْرِیِّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ وَ انْتَهَیْتُ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی شَمِمْتُ (5) وَ هَبَّتْ مِنْهَا رِیحُ نَبِقِهَا(6) فَقُلْتُ لِجَبْرَئِیلَ مَا هَذَا فَقَالَ هَذِهِ سِدْرَةُ الْمُنْتَهَی اشْتَاقَتْ إِلَی ابْنِ عَمِّکَ حِینَ نَظَرَتْ إِلَیْکَ فَسَمِعْتُ مُنَادِیاً یُنَادِی مِنْ عِنْدِ رَبِّی- مُحَمَّدٌ خَیْرُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ خَیْرُ الْأَوْلِیَاءِ عَلَیْهِمُ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ وَ أَهْلُ وَلَایَتِهِ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ- جَزاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْ عَلِیٍّ وَ أَهْلِ وَلَایَتِهِ (7) هُمُ الْمَخْصُوصُونَ بِرَحْمَةِ اللَّهِ الْمُلَبَّسُونَ نُورَ اللَّهِ الْمُقَرَّبُونَ إِلَی اللَّهِ طُوبَی لَهُمْ ثُمَّ طُوبَی یَغْبِطُهُمُ الْخَلَائِقُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِمَنْزِلَتِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ (8).

«118»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْأَحْوَلِ عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ (9) قَالَ نَزَلَتْ فِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله

ص: 146


1- سورة القدر: 4.
2- تفسیر فرات: 218.
3- و لیس بشی ء فان القراءة المشهورة: الوقف عند قوله. « مِنْ کُلِّ أَمْرٍ» و الابتداء بقوله « سَلامٌ هِیَ» کما فی المصحف فیکون السلام من السلامة ای لیلة القدر سلام حتّی مطلع الفجر و اما علی هذه القراءة و قد نسبها الجمهور الی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله یکون السلام بمعنی التحیة أی تنزل الملائکة و الروح فیها باذن ربهم من کل امر- أو کل امره قائلین لمحمّد و علی سلام( ب).
4- لیست هذه الجملة فی المصدر و قد روی فیه الروایة عن علیّ بن محمّد الزهری فقط.
5- فی المصدر: سمعت.
6- النبق حمل شجر السدر.
7- فی المصدر: و أهل بیته.
8- تفسیر فرات: 219.
9- الحجّ: 40.

علی، حمزه، جعفر علیهم السّلام نازل شده و درباره حسین علیه السّلام نیز جریان دارد.

روایت119.

کافی: عمّار بن سوید گوید: شنیدم که امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «فَلَعَلَّکَ تَارِکُ بَعْضَ مَا یُوحَی إِلَیْکَ وَ ضَائقُ بِهِ صَدْرُکَ أَن یَقُولُواْ لَوْ لَا أُنزِلَ عَلَیْهِ کَنزٌ أَوْ جَاءَ مَعَهُ مَلَک »،(1){و مبادا تو برخی از آنچه را که به سویت وحی می شود ترک گویی و سینه ات بدان تنگ گردد که می گویند: «چرا گنجی بر او فرو فرستاده نشده یا فرشته ای با او نیامده است؟} فرمود: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله در«قُدَید»(2) اطراق کرد، به علی علیه السّلام فرمود: یا علی، من از پرودگارم خواستم که بین من و تو موالات برقرار سازد و چنین کرد، و از پروردگارم خواستم که تو را وصیّ من قرار دهد و چنین کرد؛ پس دو مرد از قریش گفتند: به خدا سوگند یک صاع از خرما در سبدی کهنه و فرسوده، نزد ما از خواسته­های محمّد از پروردگارش ارزشمندتر است! چه می­شد اگر از پروردگارش فرشته­ای طلب می­کرد که بر دشمنانش یاریش کند یا گنجی که او را از فقر بی­نیاز سازد؟! به خدا سوگند هرچه از حق و باطل از خدا بخواهد، خواسته­اش را اجابت می­کند. در این هنگام خداوند آیه: «فَلَعَلَّکَ تَارِکُ بَعْضَ مَا یُوحَی إِلَیْکَ وَ ضَائقُ بِهِ صَدْرُکَ أَن یَقُولُواْ لَوْ لَا أُنزِلَ عَلَیْهِ کَنزٌ أَوْ جَاءَ مَعَهُ مَلَک » را نازل فرمود.(3)

روایت120.

تفسیر عیاشی: امام باقر یا امام صادق علیهما السلام فرمود: منظور از«النجم» در آیه: «وَ عَلَامَاتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یهَْتَدُون »،(4){و نشانه هایی [دیگر نیز قرار داد]، و آنان به وسیله ستاره [قطبی ] راه یابی می کنند.}امیرالمؤمنین علیه السّلام است.

روایت121.

تفسیر علی بن ابراهیم: «أَ لَمْ تَرَ إِلیَ الَّذِینَ أُوتُواْ نَصِیبًا مِّنَ الْکِتَابِ یَشْترَُونَ الضَّلَالَة»،(5){آیا

به کسانی که بهره ای از کتاب یافته اند ننگریستی؟ گمراهی را می خرند} یعنی درباره امیرالمؤمنین علیه السّلام گمراه شدند. «وَ یُرِیدُونَ أَن تَضِلُّواْ السَّبِیل »،{و می خواهند شما [نیز] گمراه شوید.} یعنی اینکه مردم را از ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام خارج کردند.(6)

روایت122.

تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ لَا تُفْسِدُواْ فیِ الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا»،(7){و در زمین پس از اصلاح آن فساد مکنید.} گوید: خداوند زمین را به رسول خدا صلی الله علیه و آله اصلاح و به امیرالمؤمنین علیه السّلام اصلاح نمود و چون امیرالمؤمنین را رها ساختند، آن را به فساد و تباهی کشاندند.

روایت123.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «قُلْ یَاأَهْلَ الْکِتَابِ لَسْتُمْ عَلیَ شیَ ْءٍ حَتیَ تُقِیمُواْ التَّوْرَیةَ وَ الْانجِیلَ وَ مَا أُنزِلَ إِلَیْکُم مِّن رَّبِّکُمْ وَ لَیزَِیدَنَّ کَثِیرًا مِّنهُْم مَّا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ طُغْیَانًا وَ کُفْرًا»،(8){بگو:

«ای اهل کتاب، تا [هنگامی که ] به تورات و انجیل و آنچه از پروردگارتان به سوی شما نازل شده است عمل نکرده اید، بر هیچ [آیین بر حقّی ] نیستید.» و قطعاً آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، بر طغیان و کفر بسیاری از آنان خواهد افزود.} فرمود: مقصود ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام است.

روایت124.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «وَ إِذَا تُتْلیَ عَلَیْهِمْ ءَایَاتُنَا بَیِّنَاتٍ قَالَ الَّذِینَ لَا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا ائْتِ بِقُرْءَانٍ غَیرِْ هَذَا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ مَا یَکُونُ لیِ أَنْ أُبَدِّلَهُ مِن تِلْقَای نَفْسیِ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا یُوحَی إِلی»،(9)

چون آیات روشنِ ما بر آنان خوانده شود، آنان که به دیدار ما امید ندارند می گویند: «قرآن دیگری جز این بیاور، یا آن را عوض کن.» بگو: «مرا نرسد که آن را از پیش خود عوض کنم. جز آنچه را که به من وحی می شود پیروی نمی کنم.} فرمود: یعنی اگر به جای علی، ابوبکر یا عمر را قرار می­داد، قطعاً از او پیروی می­کردیم.

روایت125.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «ائْتِ بِقُرْءَانٍ غَیرِْ هَاذَا أَوْ بَدِّلْهُ » فرمود: مقصود امیرالمؤمنین علیه السلام است.

روایت126.

امام صادق علیه السلام فرمود: هر گاه به علی علیه السّلام سلام می­دهید، او را «امیرالمؤمنین» خطاب کنید. رسول خدا صلی الله علیه و آله به ابوبکر فرمود: برخیز و به علی علیه السّلام به عنوان «امیرالمؤمنین» علیه السّلام سلام کن. گفت: آیا این دستور خداست یا تصمیم رسول او؟ فرمود: آری به امر خدا و رسول اوست. سپس به عمر گفت برخیز و به عنوان امیرالمؤمنین به علی علیه السّلام، سلام کن. گفت: آیا این فرمان خداست یا تصمیم رسول او؟ فرمود: آری، به امر خدا و رسول اوست! سپس رو به مقداد کرده و گفت: ای مقداد، برخیز به عنوان امیرالمؤمنین به علی علیه السّلام سلام کن. گوید: اما مقداد گفته آن دو را تکرار نکرد. سپس فرمود: برخیز ای ابوذر و به عنوان امیرالمؤمنین به علی علیه السّلام سلام کن. پس ابوذر برخاست و سلام داد. سپس فرمود: برخیز ای سلمان و به عنوان امیرالمؤمنین به علی علیه السّلام سلام کن . پس وی نیز برخاست و سلام کرد .

گوید: چون آن دو از مجلس خارج می­شدند، می­گفتند: نه به خدا سوگند هرگز چنین سلامی به او نمی­دهیم هرچند بارها از ما خواسته شود. پس خداوند متعال آیه: «وَ أَوْفُواْ بِعَهْدِ اللَّهِ إِذَا عَاهَدتُّمْ وَ لَا تَنقُضُواْ الْأَیْمَانَ بَعْدَ تَوْکِیدِهَا وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلا»،(10){و چون با خدا پیمان بستید، به پیمان خود وفا کنید و سوگندهای [خود را] پس از استوار کردن آنها مشکنید، با اینکه خدا را بر خود ضامن [و گواه ] قرار داده اید.} با گفتنتان: «آیا به فرمان خداست یا رسول او» زیرا: «إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا تَفْعَلُون» زیرا «وَ لَا تَکُونُواْ کاَلَّتیِ نَقَضَتْ

ص: 148


1- . هود/ 12
2- نام مکانی در نزدیکی مکه
3- . روضه کافی: 279 _278
4- . نحل/ 16
5- . نساء/ 44
6- . تفسیر قمی: 128
7- . اعراف/ 56
8- . مائده/ 68
9- . یونس/ 15
10- . نحل/ 91

وَ عَلِیٍّ وَ حَمْزَةَ وَ جَعْفَرٍ وَ جَرَتْ فِی الْحُسَیْنِ علیه السلام (1).

«119»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ سُوَیْدٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام یَقُولُ فِی هَذِهِ الْآیَةِ- فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُکَ أَنْ یَقُولُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ جاءَ مَعَهُ مَلَکٌ (2) فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا نَزَلَ قُدَیْدَ(3) قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السّلام یَا عَلِیُّ إِنِّی سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یُوَالِیَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ فَفَعَلَ (4) وَ سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یَجْعَلَکَ وَصِیِّی فَفَعَلَ فَقَالَ رَجُلَانِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ اللَّهِ لَصَاعٌ مِنْ تَمْرٍ فِی شَنٍّ بَالٍ أَحَبُّ إِلَیْنَا مِمَّا سَأَلَ مُحَمَّدٌ رَبَّهُ فَهَلَّا سَأَلَ رَبَّهُ مَلَکاً یَعْضُدُهُ عَلَی عَدُوِّهِ أَوْ کَنْزاً یَسْتَغْنِی بِهِ عَنْ فَاقَتِهِ وَ اللَّهِ مَا دَعَاهُ إِلَی حَقٍّ وَ لَا بَاطِلٍ إِلَّا أَجَابَهُ إِلَیْهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُکَ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ(5).

«120»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السّلام: فِی قَوْلِهِ وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ (6) قَالَ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام.

«121»

فس، [تفسیر القمی]: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یَشْتَرُونَ الضَّلالَةَ(7) یَعْنِی ضَلُّوا فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ یُرِیدُونَ أَنْ تَضِلُّوا السَّبِیلَ یَعْنِی أَخْرَجُوا النَّاسَ مِنْ وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (8).

«122»

فس، [تفسیر القمی]: وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها(9) قَالَ أَصْلَحَهَا بِرَسُولِ اللَّهِ

ص: 147


1- لم نجده فی المصدر المطبوع.
2- سورة هود: 12.
3- مصغرا اسم موضع قرب مکّة.
4- فی المصدر بعد ذلک: و سألت ربی أن یواخی بینی و بینک ففعل.
5- روضة الکافی: 378 و 379.
6- النحل: 16. و أخرج الروایة فی البرهان 2: 362.
7- سورة النساء: 4، و ما بعدها ذیلها.
8- تفسیر القمّیّ: 128.
9- سورة الأعراف: 56.

غَزْلَهَا مِن بَعْدِ قُوَّةٍ أَنکَاثًا تَتَّخِذُونَ أَیْمَانَکمُ ْ دَخَلَا بَیْنَکُمْ _ أَن تَکُونَ أئمۀ هی أزکی من أئمّتکم _» عرض کردم: قربانت گردم، اما ما بخش آخر را در «أَن تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبیَ مِنْ أُمَّة» می­خوانیم! فرمود: وای بر تو زید! «ما أربی چیست؟»، «أَن تَکُونَ أئمۀ هی أزکی من أئمّتکم إِنَّمَا یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ _ یعنی بعلی _ وَ لَیُبَیِّننَ َّ لَکمُ ْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَا کُنتُمْ فِیهِ تخَْتَلِفُونَ* وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَ لَکِن یُضِلُّ مَن یَشَاءُ وَ یَهْدِی مَن یَشَاءُ وَ لَتُسئلُنَّ عَمَّا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ* وَ لَا تَتَّخِذُواْ أَیْمَانَکُمْ دَخَلَا بَیْنَکُمْ فَتزَِلَّ قَدَمُ

بَعْدَ ثُبُوتهَِا _ بعد ما سلّمتم علی علیٍّ بإمرۀ المؤمنین _ وَ تَذُوقُواْ السُّوءَ بِمَا صَدَدتُّمْ عَن سَبِیلِ اللَّهِ وَ لَکمُ ْ عَذَابٌ عَظِیم »،(1){[به

خیال این ] که گروهی از گروه دیگر [در داشتن امکانات ] افزونترند. جز این نیست که خدا شما را بدین وسیله _ به وسیله علی _ می آزماید و روز قیامت در آنچه اختلاف می کردید، قطعاً برای شما توضیح خواهد داد. و اگر خدا می خواست، قطعاً شما را امّتی واحد قرار می داد، ولی هر که را بخواهد گمراه و هر که را بخواهد هدایت می کند و از آنچه انجام می دادید حتماً سؤال خواهید شد. و زنهار، سوگندهای خود را دستاویز تقلب میان خود قرار مدهید، تا گامی بعد از استواریش بلغزد _ و بعد از آن که به علی به عنوان امیر مؤمنان سلام کردید _ شما به [سزای ] آنکه [مردم را] از راه خدا باز داشته اید دچار شکنجه شوید و برای شما عذابی بزرگ باشد.}

سپس به من فرمود: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله دست علی علیه السّلام را گرفت و ولایت او را آشکار کرد، آن دو با هم گفتند: به خدا سوگند این به دستور خدا نبود، او با این کار تنها می­خواست پسرعمویش را شرافت بخشد. پس خداوند آیه: «وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِیلِ* لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِینِ* ثمُ َّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ* فَمَا مِنکمُ مِّنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِینَ* وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِّلْمُتَّقِینَ * وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنکمُ مُّکَذِّبِینَ»،(2)

اگر [او] پاره ای گفته ها بر ما بسته بود، دست راستش را سخت می گرفتیم، سپس رگ قلبش را پاره می کردیم، و هیچ یک از شما مانع از [عذاب ] او نمی شد. و در حقیقت، [قرآن ] تذکاری برای پرهیزگاران است. و ما به راستی می دانیم که از [میان ] شما تکذیب کنندگانی هستند.} یعنی فلانی و فلانی«وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلیَ الْکَافِرِینَ* وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ»،(3)

آن واقعاً بر کافران حسرتی است. و این [قرآن ]، بی شبهه، حقیقتی یقینی است.} یعنی علی علیه السّلام «فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیم »(4){پس به [پاس ] نام پروردگار بزرگت تسبیح گوی.}

توضیح

بیضاوی گوید: «انکاثاً طاقات»، رشته­ها را از هم گسست، جمع «نکث» است و دلیل نصب آن حال بودن از «غزلها» است، یا مفعول به دوم برای فعل «نقضت» است. جمله «تتخذون» حال است برای ضمیر«واو» در «و لا تکونوا» یا شبه جمله­ای که خبر واقع شده است یعنی شبیه زنی با آن وضعیت نباشید که سوگندهایتان را باعث فساد در بین خود قرار دهید. و اصل «الدخل» داخل شدن چیزی در چیزی دیگر است که از جنس آن نباشد.(5) و ص: 149


1- . نحل/ 94 _92
2- . الحاقه/ 49 _44
3- . الحاقه/ 51 _50
4- . الحاقه/ 52
5- . تفسیر بیضاوی 1: 262

وَ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَأَفْسَدُوهَا حِینَ تَرَکُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (1).

«123»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ یا أَهْلَ الْکِتابِ لَسْتُمْ عَلی شَیْ ءٍ حَتَّی تُقِیمُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لَیَزِیدَنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیاناً وَ کُفْراً(2) قَالَ هُوَ وَلَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام.

«124»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَ (3) قَالَ لَوْ بُدِّلَ مَکَانَ عَلِیٍّ أَبُو بَکْرٍ أَوْ عُمَرُ اتَّبَعْنَاهُ.

«125»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی السَّفَاتِجِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام.

«126»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زَیْدِ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: لَمَّا سَمِعْتُهُ یَقُولُ سَلِّمُوا عَلَی عَلِیٍّ علیه السّلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْأَوَّلِ قُمْ فَسَلِّمْ عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ أَ مِنَ اللَّهِ أَوْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ نَعَمْ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ ثُمَّ قَالَ لِصَاحِبِهِ قُمْ فَسَلِّمْ عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ مِنَ اللَّهِ أَوْ مِنْ رَسُولِهِ قَالَ نَعَمْ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ ثُمَّ قَالَ یَا مِقْدَادُ قُمْ فَسَلِّمْ عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ فَلَمْ یَقُلْ مَا قَالَ صَاحِبَاهُ ثُمَّ قَالَ قُمْ یَا بَا ذَرٍّ فَسَلِّمْ عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَامَ وَ سَلَّمَ ثُمَّ قَالَ قُمْ یَا سَلْمَانُ وَ سَلِّمْ عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَامَ وَ سَلَّمَ قَالَ حَتَّی إِذَا خَرَجَا وَ هُمَا یَقُولَانِ- لَا وَ اللَّهِ لَا نُسَلِّمُ لَهُ مَا قَالَ أَبَداً فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی نَبِیِّهِ وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیْمانَ بَعْدَ تَوْکِیدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلًا(4) بِقَوْلِکُمْ أَ مِنَ اللَّهِ أَوْ مِنْ رَسُولِهِ- إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ- وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ

ص: 148


1- تفسیر القمّیّ: 219.
2- سورة المائدة: 68. و اخرج الروایة فی البرهان 1: 491.
3- سورة یونس: 15. و اخرج الروایة و ما بعدها فی البرهان 2: 180.
4- سورة النحل: 91، و ما بعدها ذیلها.

گوید: «لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِینِ» یعنی دست راستش را می­گرفتیم. «ثمُ َّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِین» یعنی با زدن گردنش بند دل (شاهرگ) او را پاره می­کردیم؛ و گفته شده: «الیمین» یعنی قوّت.(1)

روایت127.

کنز جامع الفوائد: امام صادق علیه السلام فرمود: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلیَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبَالِ فَأَبَینْ َ أَن یحَْمِلْنهََا وَ أَشْفَقْنَ مِنهَْا وَ حَمَلَهَا الْانسَان»(2) {ما امانت [الهی و بار تکلیف ] را بر آسمانها و زمین و کوه ها عرضه کردیم، پس، از برداشتن آن سر باز زدند و از آن هراسناک شدند، و [لی ] انسان آن را برداشت .} منظور از «امانت» ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام است.(3)

روایت128.

کنز جامع الفوائد: امام باقر علیه السّلام درباره آیه «یَاحَسْرَتیَ عَلیَ مَا فَرَّطتُ فیِ جَنبِ الله »،(4){«دریغا

بر آنچه در حضور خدا کوتاهی ورزیدم} فرمود: علی علیه السلام فرمود: «جنب الله» من هستم و در روز قیامت«حسرت» مردم من هستم.(5)

توضیح

مقصود از «جنب» یا به معنای جهتی است که خداوند اراده فرموده بدان روی آورده شود، یا قرب از خدا به منزله کسی است که در سمت دیگر باشد، مانند «والصاحب بالجنب»،{همسایه همنشین} یا اینکه هر که خواستار نزدیک شدن به مردی باشد، کنار او می­نشیند، در این صورت او به منزله جنب وی می­باشد و آنکه خواستار قرب خدای متعال باشد، کنار او (علی علیه السّلام) می­نشیند و از او دانش فرا می­گیرد و ادب از وی می­آموزد؛ و در این خصوص قبلاً در کتاب الامامۀ و کتاب التوحید سخن رفته است.

روایت129.

کنز جامع الفوائد: مجاهد گوید: آیه «أَفَمَن وَعَدْنَاهُ وَعْدًا حَسَنًا فَهُوَ لَاقِیه»،(6){آیا

کسی که وعده نیکو به او داده ایم و او به آن خواهد رسید.} درباره علی علیه السلام و حمزه نازل شده است. و امام صادق علیه السلام

ص: 150


1- . تفسیر بیضاوی 2: 263
2- . احزاب / 72
3- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی. تفسیر برهان 3: 342
4- . زمر/ 56
5- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی. تفسیر برهان 4 : 80
6- . قصص/ 61

غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ- أَنْ تَکُونَ أَئِمَّةٌ هِیَ أَزْکَی مِنْ أَئِمَّتِکُمْ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّمَا نَقْرَؤُهَا- أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّةٍ فَقَالَ وَیْحَکَ یَا زَیْدُ وَ مَا أَرْبَی- أَنْ تَکُونَ أَئِمَّةٌ هِیَ أَزْکَی مِنْ أَئِمَّتِکُمْ- إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ یَعْنِی عَلِیّاً- وَ لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ ما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ- وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لکِنْ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ- وَ لا تَتَّخِذُوا أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها بَعْدَ مَا سَلَّمْتُمْ عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ- وَ تَذُوقُوا السُّوءَ بِما صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ یَعْنِی عَلِیّاً وَ لَکُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ ثُمَّ قَالَ لِی لَمَّا أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِ عَلِیٍّ فَأَظْهَرَ وَلَایَتَهُ قَالا جَمِیعاً وَ اللَّهِ لَیْسَ هَذَا مِنْ تِلْقَاءِ اللَّهِ وَ لَا هَذَا إِلَّا شَیْ ءٌ أَرَادَ أَنْ یُشَرِّفَ بِهِ ابْنَ عَمِّهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ- وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ- لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ- ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ- فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ- وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقِینَ- وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ (1) یَعْنِی فُلَاناً وَ فُلَاناً وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَی الْکافِرِینَ یَعْنِی عَلِیّاً وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ یَعْنِی عَلِیّاً- فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ (2).

بیان

قال البیضاوی أنکاثا طاقات نکثت فتلها جمع نکث و انتصابه علی الحال من غزلها أو المفعول الثانی لنقضت و قوله تَتَّخِذُونَ حال من الضمیر فی وَ لا تَکُونُوا أو فی الجار الواقع موقع الخبر أی و لا تکونوا مشبهین (3) بامرأة هذا شأنها متخذی أیمانکم مفسدة و دخلا بینکم و أصل الدخل ما یدخل الشی ء و لم یکن منه (4) و قال لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ أی بیمینه ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ أی نیاط قلبه بضرب عنقه و

ص: 149


1- سورة الحاقة: 44 و 49، و ما بعدها ذیلها.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، اوردها فی البرهان 2: 383.
3- فی المصدر: متشبهین.
4- تفسیر البیضاوی 1: 262.

فرمود: «موعود» (وعده داده شده) علی بن ابی طالب علیه السّلام است که خداوند به وی وعده داده انتقام او را در دنیا از دشمنانش بگیرد، و به وی و دوستدارانش، در آخرت وعده بهشت داده است.(1)

روایت130.

کنز جامع الفوائد: از امام صادق علیه السّلام نقل می­کند که در مفهوم آیه: «کلُ ُّ شیَ ْءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ»،(2){جز

ذات او همه چیز نابودشونده است. } فرمود: هرچیزی نابود شدنی است مگر آنکه برای وجه الله بوده باشد و «وجه الله» علی علیه السّلام است.(3)

روایت131.

کنز جامع الفوائد: جابر جعفی گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره تفسیر آیه: «وَ إِنَّ مِن شِیعَتِهِ لَابْرَاهِیم »،(4)

بی گمان، ابراهیم از پیروان اوست .} پرسیدم، فرمود: چون خداوند سبحان ابراهیم را آفرید، چشم او را بینا ساخت، پس نگاه کرد و نوری در کنار عرش دید، پس گفت: خداوندا، این نور چیست؟ فرمود: این نور محمد برگزیده از آفریدگانم است. او نوری دیگر در کنار آن نور دید و گفت: خدایا این نور چیست؟ فرمود: این، نور علی بن ابی طالب _ علیه السّلام _ است، یاری دهنده دینم! و در کنار آن نورها، سه نور دیگر دید، پس گفت: خداوندا، این نورها چیستند؟ به وی گفته شد: این نور فاطمه است که دوستداران خود را از آتش برگرفته است و نور دو پسرش: حسن و حسین؛ گفت: خدایا، نه نور دیگر می­بینم که آن­ها را احاطه کرده­اند؟ گفته شد: ای ابراهیم، اینان امامان­ از فرزندان علی و فاطمه هستند، پس ابراهیم گفت: خدایا تو را به این پنج نور سوگند می­دهم که آن نُه نور را به من بشناسانی، گفته شد: ای ابراهیم، نخستین آن­ها علی بن حسین و پسرش محمد و پسرش جعفر و پسرش موسی و پسرش علی و پسرش محمد و پسرش علی و پسرش حسن و حجت قائم پسر اوست.

ص: 151


1- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی. تفسیر برهان 3: 234
2- . قصص/ 88
3- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی. تفسیر برهان 3: 242
4- . صافات/ 83

قیل: الیمین بمعنی القوة(1).

«127»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ(2) الْآیَةَ قَالَ یَعْنِی وَلَایَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (3).

«128»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ حَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ بُهَیْشٍ عَنْ مُوسَی بْنِ أَبِی الْعَنْبَرِ عَنْ عَطَاءٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ (4) قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام أَنَا جَنْبُ اللَّهِ وَ أَنَا حَسْرَةُ النَّاسِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(5).

بیان

المراد بالجنب إما الجانب أی هو الجانب الذی من أراد الله یتوجه إلیه أو هو فی القرب من الله بمنزلة من کان بجنب آخر کقوله وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ أو أن من أراد قرب رجل یجلس إلی جنبه فهو بمنزلة جنبه تعالی فی أنه من أراد القرب منه تعالی یجلس إلیه و یتعلم منه و یأخذ من آدابه و قد مر الکلام فیه و فی أمثاله فی کتاب الإمامة و کتاب التوحید.

«129»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ یَحْیَی عَنْ هِشَامِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ الْمُعَلِّمِ عَنْ بَدَلِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ أَ فَمَنْ وَعَدْناهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لاقِیهِ (6) نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ حَمْزَةَ.

وَ رَوَی الْحُسَیْنُ بْنُ أَبِی الْحَسَنِ الدَّیْلَمِیُّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام

ص: 150


1- تفسیر البیضاوی 2: 236. و النیاط: عرق غلیظ متصل بالقلب فإذا قطع مات صاحبه.
2- سورة الأحزاب: 72.
3- الکنز مخطوط. و نقله البحرانیّ فی البرهان 3: 342.
4- سورة الزمر: 56.
5- الکنز مخطوط، و أوردها البحرانیّ فی البرهان 4: 80.
6- سورة القصص: 61.

پس ابراهیم گفت: خداوندا، ای مولای من، انوار بی­شماری را می­بینم که آنان را احاطه کرده­اند که جز تو تعداد آنان را نمی­داند، گفته شد: ای ابراهیم: اینان پیروان ایشانند، شیعیان امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام، پس ابراهیم گفت: شیعه او چگونه شناخته می­شود؟ پاسخ آمد: با نماز 51 رکعتی، و «بسم الله الرحمن الرحیم» را بلند گفتن و قنوتِ قبل از رکوع و انگشتری را به دست راست کردن. در این هنگام ابراهیم گفت: خداوندا، مرا از شیعیان امیرالمؤمنین قرار ده. حضرت فرمود: پس خداوند متعال در کتاب خود چنین آورد: «و انّ من شیعتهِ لَإبراهیم».(1)

روایت132.

کنز جامع الفوائد: ابوموسی مشرقانی گوید: نزد آن حضرت بودم و جمعی از کوفیان نیز حضور داشتند که از ایشان درباره آیه: «لَئنِ ْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُک »،(2){اگر

شرک ورزی حتماً کردارت تباه می­شود.} پرسیدند. فرمود: معنای این آیه نه چنان است که تصوّر می­کنید، چون خداوند عزّوجل به پیامبر خود سفارش نمود که علی علیه السّلام را به عنوان ولیّ مردم منصوب کند، معاذ بن جبل جاسوسی را نزد آن حضرت فرستاد تا بگوید: ابوبکر و عمر را در ولایت او شریک فرما تا مردم آرام گیرند و تصدیقت کنند. پس چون خداوند عزّوجل آیه: «یَاأَیهَُّا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّک »،(3){ای

پیامبر، آنچه را از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، ابلاغ کن .} رسول خدا صلی الله علیه و آله به جبرئیل شکایت کرده و فرمود: مردم مرا تکذیب می­کنند و از من نمی­پذیرند؛ پس خداوند متعال آیه: «لَئنِ ْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الخَْاسِرِین »،{اگر شرک ورزی حتماً کردارت تباه و مسلّماً از زیانکاران خواهی شد.»} را نازل فرمود. زیرا خداوند هر پیامبری را برای مردم مبعوث فرموده، دارای حق شفاعت برای گناهکاران بوده و از شرک ورزیدن به خدا بیم داشته است، چه رسد به رسول اکرم صلی الله علیه و آله که قابل اعتمادترین انبیا بوده است. پس چگونه خداوند به وی بگوید: «اگر به من شِرک ورزی...!» در حالی که وی برای زدودن و باطل کردن شرک و نپذیرفتن خدایی بت­ها و هر چیز دیگر که در کنار خدا پرستیده شود، آمده است؛ بلکه مقصود، عبارت از شریک ساختن چند مرد در ولایت است. این است معنای آیه.(4)

توضیح

«اِندَسَّ»: محرم و جاسوسی را نزد وی فرستاد تا کسب اطلاعات کند و خبر برساند. فیروزآبادی گوید: «الدّس»: پنهان ساختن، و «الدسیس»: کسی است که برای خبر گرفتن می­فرستی.(5)

ص: 152


1- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی. تفسیر برهان 4: 20
2- . زمر/ 65
3- . زمر/ 67
4- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . تفسیر برهان 4: 83
5- . القاموس المحیط 2: 215

قَالَ: الْمَوْعُودُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَعَدَهُ اللَّهُ أَنْ یَنْتَقِمَ لَهُ مِنْ أَعْدَائِهِ فِی الدُّنْیَا وَ وَعَدَهُ الْجَنَّةَ لَهُ وَ لِأَوْلِیَائِهِ فِی الْآخِرَةِ(1).

«130»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة الْحَسَنُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ (2) عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ کُلُّ شَیْ ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ (3) قَالَ کُلُّ شَیْ ءٍ هَالِکٌ إِلَّا مَا أُرِیدَ بِهِ وَجْهُ اللَّهِ وَ وَجْهُ اللَّهِ عَلِیٌّ علیه السلام (4).

«131»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ وَخِیمٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ: أَنَّهُ سَأَلَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام عَنْ تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی- وَ إِنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لَإِبْراهِیمَ (5) فَقَالَ علیه السّلام إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمَّا خَلَقَ إِبْرَاهِیمَ کَشَفَ لَهُ بَصَرَهُ فَنَظَرَ فَرَأَی نُوراً إِلَی جَنْبِ الْعَرْشِ فَقَالَ إِلَهِی مَا هَذَا النُّورُ فَقَالَ هَذَا نُورُ مُحَمَّدٍ صَفْوَتِی مِنْ خَلْقِی وَ رَأَی نُوراً مِنْ جَنْبِهِ فَقَالَ إِلَهِی مَا هَذَا النُّورُ فَقَالَ نُورُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام نَاصِرِ دِینِی وَ رَأَی إِلَی جَنْبِهِمَا ثَلَاثَةَ أَنْوَارٍ فَقَالَ إِلَهِی مَا هَذِهِ الْأَنْوَارُ فَقِیلَ لَهُ هَذَا نُورُ فَاطِمَةَ فَطَمْتُ (6) مُحِبِّیهَا مِنَ النَّارِ وَ نُورُ وَلَدَیْهَا الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ قَالَ إِلَهِی وَ أَرَی تِسْعَةَ أَنْوَارٍ قَدْ أَحْدَقُوا بِهِمْ (7) قِیلَ یَا إِبْرَاهِیمُ هَؤُلَاءِ الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ إِلَهِی بِحَقِّ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَةِ إِلَّا عَرَّفْتَنِی مَنِ التِّسْعَةُ قِیلَ یَا إِبْرَاهِیمُ أَوَّلُهُمْ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ ابْنُهُ مُحَمَّدٌ وَ ابْنُهُ جَعْفَرٌ وَ ابْنُهُ مُوسَی وَ ابْنُهُ عَلِیٌّ وَ ابْنُهُ مُحَمَّدٌ وَ ابْنُهُ عَلِیٌّ وَ ابْنُهُ الْحَسَنُ وَ الْحُجَّةُ الْقَائِمُ ابْنُهُ

ص: 151


1- الکنز مخطوط، و أوردها فی البرهان 3: 234.
2- فی البرهان: عن یونس بن عبد الرحمن، عن یونس بن یعقوب.
3- سورة القصص: 88.
4- الکنز مخطوط، اوردها فی البرهان 3: 242.
5- سورة الصافّات: 83.
6- أی فصلت.
7- أی احاطوا بهم: و فی البرهان: قد حفوا بهم.

روایت133.

کنز جامع الفوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله ابوبکر، عمر و علی علیه السّلام را مأموریت داد که به غار اصحاب کهف و رقیم بروند و ابوبکر وضویی به کمال بگیرد و قدمهایش را جفت کرده دو رکعت نماز خوانده و سه بار اصحاب کهف را صدا کند، اگر او را پاسخ گفتند که هیچ وگرنه عمر این کار را انجام دهد، اگر وی را پاسخ دادند که هیچ، وگرنه علی علیه السّلام این کار را انجام دهد. پس هر سه به آنجا رفته و دستور پیامبر صلی الله علیه و آله را اجرا کردند. اما اصحاب کهف نه به ندای ابوبکر پاسخ گفتند و نه به ندای عمر. سپس علی علیه السّلام برخاست و طبق دستور پیامبر صلی الله علیه و آله عمل کرد و اصحاب کهف ندای وی را پاسخ داده و گفتند: لبّیک لبّیک _ سه بار _ پس به ایشان فرمود: چرا به ندای ابوبکر و عمر پاسخ ندادید اما ندای مرا پاسخ گفتید؟ گفتند: ما دستور داریم که جز ندای پیامبر یا وصی پیامبر را پاسخ ندهیم. سپس آن سه به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله بازگشتند؛ پس آن حضرت از کارشان و اینکه چه کرده­اند، پرسید، و آنها نیز او را از ماجرا مطّلع ساختند. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله صحیفه­ای سرخ در آورده و به ایشان فرمود: با خط خودتان آنچه را دیده و شنیده­اید، بنویسید و بدان گواهی دهید. در این هنگام خداوند عزّوجل این آیه را نازل کرد: «سَتُکْتَبُ شَهَادَتهُُمْ وَ یُسئلُون»(1)یوم

القیامۀ،{گواهی ایشان به زودی نوشته می شود و [از آن ] پرسیده خواهند شد} در روز قیامت!

ابوبصیر گوید: امام باقر علیه السّلام ضمن اشاره به پیمان نامه­ای که آن را نوشتند و بر آن شاهد گرفته و مُهر کردند و در کعبه گذاشتند، فرمود! ای ابا محمّد! قبل از آنکه آن­ها دست به نوشتن این نامه بزنند، خداوند پیامبر خود را از محتوای آن آگاه گردانید و درباره آن آیه­ای نازل فرمود. عرض کردم: درباره آن آیه نازل نمود؟! فرمود: آیا کلام خدای متعال را نشنیده­ای که می­فرماید: «سَتُکْتَبُ شَهَادَتهُُمْ وَ یُسئلُون»؟ (2)

قول خدای متعال: «وَ لَن یَنفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذ ظَّلَمْتُمْ أَنَّکمُ ْ فیِ الْعَذَابِ مُشْترَِکُون »،(3)

امروز هرگز [پشیمانی ] برای شما سود نمی بخشد، چون ستم کردید در حقیقت، شما در عذاب، مشترک خواهید بود.} در تأویل این آیه، جابر از امام باقر علیه السلام نقل می­کند که ­فرمود: «و امروز هرگز پشیمانی برای شما سود نمی­بخشد چون ستم کردید» نسبت به حق محمّد و آل محمّد «در حقیقت شما در عذاب، مشترک خواهید بود» و این پاسخی است برای کسانی که ذکر آن­ها در برابر این آیه گذشت و آن قول خدای عزّوجل است که: «وَ مَن یَعْشُ عَن ذِکْرِ

ص: 153


1- . زخرف/ 19
2- . زخرف/ 19
3- . زخرف / 39

فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ إِلَهِی وَ سَیِّدِی أَرَی أَنْوَاراً قَدْ أَحْدَقُوا بِهِمْ لَا یُحْصِی عَدَدَهُمْ إِلَّا أَنْتَ فَقِیلَ یَا إِبْرَاهِیمُ هَؤُلَاءِ شِیعَتُهُمْ- شِیعَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ وَ بِمَا تُعْرَفُ شِیعَتُهُ قَالَ بِصَلَاةِ إِحْدَی وَ خَمْسِینَ وَ الْجَهْرِ بِبِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ وَ الْقُنُوتِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ التَّخَتُّمِ فِی الْیَمِینِ فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ إِبْرَاهِیمُ- اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنْ شِیعَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ فَأَخْبَرَ اللَّهُ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ فَقَالَ وَ إِنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لَإِبْراهِیمَ (1).

«132»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُحَمَّدِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْأَفْطَسِ عَنْ أَبِی مُوسَی الْمَشْرِقَانِیِّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَهُ وَ حَضَرَهُ قَوْمٌ مِنَ الْکُوفِیِّینَ فَسَأَلُوهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ (2) فَقَالَ لَیْسَ حَیْثُ تَذْهَبُونَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حَیْثُ أَوْصَی إِلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُقِیمَ عَلِیّاً لِلنَّاسِ عَلَماً انْدَسَّ إِلَیْهِ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ فَقَالَ أَشْرِکْ فِی وَلَایَتِهِ الْأَوَّلَ وَ الثَّانِیَ حَتَّی یَسْکُنَ النَّاسُ إِلَی قَوْلِهِ وَ یُصَدِّقُوکَ فَلَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ (3) شَکَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی جَبْرَئِیلَ فَقَالَ إِنَّ النَّاسَ یُکَذِّبُونِّی وَ لَا یَقْبَلُونَ مِنِّی فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی- لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ فَفِی هَذَا نَزَلَتْ هَذِهِ

الْآیَةُ وَ لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَبْعَثَ رَسُولًا إِلَی الْعَالَمِ وَ هُوَ صَاحِبُ الشَّفَاعَةِ فِی الْعُصَاةِ یَخَافُ أَنْ یُشْرِکَ بِرَبِّهِ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْثَقَ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ أَنْ یَقُولَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ بِی وَ هُوَ جَاءَ بِإِبْطَالِ الشِّرْکِ وَ رَفْضِ الْأَصْنَامِ وَ مَا عُبِدَ مَعَ اللَّهِ وَ إِنَّمَا عَنَی الشِّرْکَ مِنَ الرِّجَالِ فِی الْوَلَایَةِ فَهَذَا مَعْنَاهُ (4).

بیان

اندس أی بعث إلیه دسیسا و جاسوسا لیستعلم الحال و یخبرهم قال الفیروزآبادی الدس الإخفاء و الدسیس من تدسه لیأتیک بالأخبار(5).

ص: 152


1- الکنز مخطوط. اوردها فی البرهان 4: 20.
2- الزمر: 65.
3- سورة المائدة: 67.
4- الکنز مخطوط، اوردها فی البرهان؟؟؟: 83 إلی قوله: « وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ» .
5- القاموس المحیط 2: 215.

الرَّحْمَانِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ* وَ إِنهَُّمْ لَیَصُدُّونهمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ یحَْسَبُونَ أَنهَُّم مُّهْتَدُونَ* حَتیَّ إِذَا جَاءَنَا قَالَ یَالَیْتَ بَیْنیِ وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَینْ ِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ»،(1)

هر کس از یاد [خدای ] رحمان دل بگرداند، بر او شیطانی می گماریم تا برای وی دمسازی باشد. و مسلّماً آنها ایشان را از راه باز می دارند و [آنها] می پندارند که راه یافتگانند. تا آن گاه که او [با دمسازش ] به حضور ما آید، [خطاب به شیطان ] گوید: «ای کاش میان من و تو، فاصله خاور و باختر بود، که چه بد دمسازی هستی!»} و در پی آن به ایشان گویند: «و امروز هرگز برای شما سود نمی­بخشد» یعنی همین امروز «چون ستم کردید» به آل محمّد در حقشان «در حقیقت، شما در عذاب، مشترک خواهید بود» هم تابع و هم متبوعتان و نیز اصول و فروع ستمکاران.

قول خدای متعال: «فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلیَ صِرَاطٍ مُّسْتَقِیم»،(2){پس

به آنچه به سوی تو وحی شده است چنگ دَرْزَنْ، که تو بر راهی راست قرار داری.} در تأویل این آیه، امام باقر علیه السلام فرمود: قول خدای عزّوجل: «فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ»، یعنی به علی بن ابی طالب علیه السّلام تمسک بجوی.(3)

حضرت علی علیه السّلام پس از تلاوت آیه: «وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَّکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسئلُون »،(4)

به راستی که [قرآن ] برای تو و برای قوم تو [مایه ] تذکّری است، و به زودی [در مورد آن ] پرسیده خواهید شد.} فرمود: قوم او، ما هستیم.(5)

روایت134.

کنز جامع الفوائد: در تفسیر آیه «وَ سئلْ مَنْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ مِن رُّسُلِنَا»،(6)

از رسولان ما که پیش از تو گسیل داشتیم جویا شو.} عبدالله بن مسعود گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد داستان معراج به من فرمود: ناگاه فرشته­ای نزد من آمده و گفت: ای محمّد، از پیامبرانی که پیش از از تو فرستادیم بپرس: بر چه فرستاده شدید؟ پس به پیامبران پیشین گفتم:

ص: 154


1- . زخرف/38 _36
2- . زخرف/ 43
3- . تفسیر برهان4 : 145
4- . زخرف/ 44
5- . کنز جامع الفوائد، تفسیر برهان 4: 146
6- . زخرف / 45
«133»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ هَوْذَةَ الْبَاهِلِیُّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ النَّهَاوَنْدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ عَلِیّاً علیه السّلام أَنْ یَمْضُوا إِلَی الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ فَیُسْبِغَ أَبُو بَکْرٍ الْوُضُوءَ وَ یَصُفَّ قَدَمَیْهِ وَ یُصَلِّیَ رَکْعَتَیْنِ وَ یُنَادِیَ ثَلَاثاً فَإِنْ أَجَابُوهُ وَ إِلَّا فَلْیَقُلْ مِثْلَ ذَلِکَ عُمَرُ فَإِنْ أَجَابُوهُ وَ إِلَّا فَلْیَقُلْ مِثْلَ ذَلِکَ عَلِیٌّ علیه السّلام فَمَضَوْا وَ فَعَلُوا مَا أَمَرَهُمْ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمْ یُجِیبُوا أَبَا بَکْرٍ وَ لَا عُمَرَ فَقَامَ عَلِیٌّ علیه السّلام وَ فَعَلَ ذَلِکَ فَأَجَابُوهُ وَ قَالُوا لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ ثَلَاثاً فَقَالَ لَهُمْ لِمَ لَمْ تُجِیبُوا صَوْتَ الْأَوَّلِ وَ الثَّانِی وَ أَجَبْتُمُ الثَّالِثَ فَقَالُوا إِنَّا أُمِرْنَا أَنْ لَا نُجِیبَ إِلَّا نَبِیّاً أَوْ وَصِیّاً ثُمَّ انْصَرَفُوا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَهُمْ مَا فَعَلُوا فَأَخْبَرُوهُ فَأَخْرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَحِیفَةً حَمْرَاءَ فَقَالَ لَهُمُ اکْتُبُوا شَهَادَتَکُمْ بِخُطُوطِکُمْ فِیهَا بِمَا رَأَیْتُمْ وَ سَمِعْتُمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(1).

وَ قَالَ أَیْضاً حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ الْمَالِکِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ ذَکَرَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السّلام: الْکِتَابَ الَّذِی تَعَاقَدُوا عَلَیْهِ فِی الْکَعْبَةِ وَ أَشْهَدُوا وَ خَتَمُوا عَلَیْهِ بِخَوَاتِیمِهِمْ فَقَالَ یَا بَا مُحَمَّدٍ إِنَّ اللَّهَ أَخْبَرَ نَبِیَّهُ بِمَا صَنَعُوهُ قَبْلَ أَنْ یَکْتُبُوهُ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ کِتَاباً قُلْتُ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ کِتَاباً قَالَ أَ لَمْ تَسْمَعْ قَوْلَهُ تَعَالَی سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ (2) تَأْوِیلُهُ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّیَّارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِی أَسْلَمَ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْبَزَّازِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ- وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ- أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ (3) وَ هَذَا جَوَابٌ لِمَنْ تَقَدَّمَ ذِکْرُهُمْ أَمَامَ هَذِهِ الْآیَةِ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ

ص: 153


1- أوردها فی البرهان 4: 137 و 138. و الآیة فی سورة الزخرف: 19.
2- سورة الزخرف: 39.
3- اوردها فی البرهان 4: 143.

ای جماعت پیامبران، خداوند شما را پیش از من بر چه مبعوث فرمود؟ گفتند: بر ولایت تو ای محمّد و ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام.

آنچه این روایت را تأیید می­کند، حدیث ابن عباس است که گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون به معراج برده شدم و به آسمان چهارم رسیدم که دیگر جبرئیل نمی­توانست مرا همراهی کند، خانه­ای دیدم از یاقوت سرخ. پس جبرئیل به من گفت: ای محمّد، این بیت المعمور را خداوند پنجاه هزار سال پیش از آفرینش آسمان­ها و زمین خلق کرده است. در آن نماز بگزار. پس برای نماز برخاستم و خداوند تمام پیامبران و انبیای مرسل را گرد آورد و جبرئیل آنان را پشت سر من به صف کرد و من با ایشان نماز خواندم.

چون سلام دادم، فرستاده­ای از جانب پروردگارم آمده و گفت: ای محمّد، پروردگارت تو را سلام می­رساند و به تو می­گوید: از پیامبران بپرس که بر چه چیزی پیش از من مبعوث شدید؟ گفتم: ای گروه پیامبران و رسولان، پروردگارم شما را پیش از من بر چه چیزی مبعوث فرمود؟ گفتند: بر ولایت تو و ولایت علی بن ابی طالب، و مقصود از آیه: «وَ سئلْ مَنْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ مِن رُّسُلِنَا» همین است. از طریق عامه نیز روایت است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چون در شب معراج خداوند متعال مرا با پیامبران در یک جا گرد آورد، فرمود: ای محمّد، از ایشان بپرس که بر چه چیزی به نبوّت مبعوث شدید؟ گفتند: بر شهادت لا إله إلّا الله و اقرار به نبوّت تو و پذیرش ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام مبعوث شدیم.(1)

العمدۀ: از کتاب «الاستیعاب» ابن عبدالبرّ از پیامبر مانند آن را روایت کرده است.

مؤلف: علّامه در کشف الحق(2)

از ابن عبدالبرّ و جمعی دیگر از علمای مخالف نظیر آن را نقل کرده است.

روایت135.

کشف الغمّۀ: ابن مسعود گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: فرشته­ای نزد من آمده گفت: ای محمّد، و از کسانی که پیش از تو به نبوّت فرستادیم بپرس

ص: 155


1- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . تفسیر برهان 4 : 148 _147
2- . جزء اول: 91

الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ- وَ إِنَّهُمْ لَیَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ حَتَّی إِذا جاءَنا قالَ یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ (1) فَیُقَالُ لَهُمْ عَقِیبَ ذَلِکَ وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ أَیْ هَذَا الْیَوْمَ- إِذْ ظَلَمْتُمْ آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ التَّابِعُ مِنْکُمْ وَ الْمَتْبُوعُ وَ أُصُولُ الظُّلْمِ وَ الْفُرُوعُ قَوْلُهُ تَعَالَی فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (2) تَأْوِیلُهُ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ هِلَالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ وَهْبٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (3) وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ (4) قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ حَکَمٍ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ نُصَیْرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ: قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ فَقَالَ فَنَحْنُ قَوْمُهُ (5).

«134»

کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا(6) جاء من طریق العامة و الخاصة.

فَمِنْ ذَلِکَ مَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِ (7) عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْقَطَّانِ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فَضْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُوقَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَدِیثِ الْإِسْرَاءِ فَإِذَا مَلَکٌ قَدْ أَتَانِی فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ سَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ مِنْ رُسُلِنَا عَلَی مَا ذَا بُعِثْتُمْ فَقُلْتُ لَهُمْ مَعَاشِرَ الرُّسُلِ

ص: 154


1- سورة الزخرف: 36- 38.
2- سورة الزخرف: 43.
3- اوردها فی البرهان 4: 145.
4- سورة الزخرف: 44.
5- کنز جامع الفوائد مخطوط، و أورد الروایة الأخیرة فی البرهان 4: 146، و فی آخره و نحن المسئولون.
6- سورة الزخرف: 45.
7- فی البرهان: جعفر بن محمّد الحسینی.

که بر چه چیزی مبعوث شدند؟ گفتم: بر چه چیزی مبعوث شدند؟ گفت: بر پذیرش ولایت تو و ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام.(1)

توضیح

نیشابوری از ثعلبی از ابن مسعود نظیر آن را نقل کرده، سپس گوید: اما این روایت با آیه: «أَجَعَلْنَا مِن دُونِ الرَّحْمَانِ ءَالِهَةً یُعْبَدُون »،(2){آیا در برابرِ [خدای ] رحمان، خدایانی که مورد پرستش قرار گیرند مقرّر داشته ایم؟} مطابقت ندارد؟ (3)

مؤلف: می­توان این نکته را به چند طریق توجیه کرد:

اول اینکه بر سبیل اختصار به بخشی از کلام باشد. زیرا سؤال طبق برخی روایات از توحید، نبوت و ولایت بوده است، برای مثال جمله«أجعلنا» بیانی است برای پرسش درباره توحید و «طوی»(4) که پیامبرصلی الله علیه و آله هر دو را توضیح داده و بسیاری از آیات چنین­اند. یعنی گاه بخشی از داستان در جایی و بخشی دیگر در جای دیگر ذکر می­شود و نظیر این معنا آیه: «آیا من پروردگار شما نیستم؟» (5)و محمّد پیامبر و علی امام شما نیست؟ که پیش از این ذکر شد، و اما اخباری را که فقط به دو بخش اخیر آن­ها اکتفا شده، بدان سبب که نیازی به آوردن مطالبی که آیه به آن­ها تصریح دارد، نیست.

دوم اینکه آنچه در آیه آمده اشاره­ای باشد به هر سه شهادت، هم به صورت تصریح و هم به صورت تلویح. اما دلالت آیه بر وحدانیت آشکار است و اما بر دو شهادت دیگر به صورت صریح نیامده، چون نصب خلفای جور و پیروی از آن­ها در مقابله با امامان حق، نوعی شرک است، و اطاعت از کسی که خداوند اطاعت از او را نهی فرموده، نوعی عبادت غیرخداست همان­طور که خدای متعال فرمود: «أَن لَّا تَعْبُدُواْ الشَّیْطَانَ»،(6){که شیطان را مپرستید.} و فرمود: «اتخََّذُواْ أَحْبَارَهُمْ وَ رُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِّن دُونِ الله»،(7){اینان

دانشمندان و راهبان خود را _ جز خدا ربّ خود قرار دادند _.} و فرمود: «أَرَءَیْتَ مَنِ اتخََّذَ إِلَهَهُ هَواهُ»،(8){آیا آن کس که هوایِ [نفس ] خود را معبود خویش گرفته است دیدی؟} و نظیر این بسیار است.

ص: 156


1- . کشف الغمّۀ: 92
2- . زخرف/ 45
3- . غرائب القرآن 3: 328
4- . طوی الحدیث: سخن را کتمان و پنهان نمود.
5- اعراف/ 172
6- . یس/ 60
7- . توبه/ 31
8- . فرقان/ 43

وَ النَّبِیِّینَ عَلَی مَا ذَا بَعَثَکُمُ اللَّهُ قَبْلِی قَالُوا عَلَی وَلَایَتِکَ یَا مُحَمَّدُ وَ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ الْحَسَنُ بْنُ أَبِی الْحَسَنِ الدَّیْلَمِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ رِجَالِهِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ السَّائِبِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ وَ انْتَهَیْتُ فِی الْمَسِیرِ مَعَ جَبْرَئِیلَ إِلَی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ فَرَأَیْتُ بَیْتاً مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ فَقَالَ لِی جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ هَذَا الْبَیْتُ الْمَعْمُورُ خَلَقَهُ اللَّهُ قَبْلَ خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ بِخَمْسِینَ أَلْفَ عَامٍ فَصَلِّ فِیهِ فَقُمْتُ لِلصَّلَاةِ وَ جَمَعَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ فَصَفَّهُمْ جَبْرَئِیلُ فَصَلَّیْتُ بِهِمْ فَلَمَّا سَلَّمْتُ أَتَانِی آتٍ مِنْ عِنْدِ رَبِّی فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ رَبُّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ سَلِ الرُّسُلَ عَلَی مَا أُرْسِلْتُمْ مِنْ قَبْلِی قُلْتُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ عَلَی مَا ذَا بَعَثَکُمْ رَبِّی قَبْلِی قَالُوا عَلَی وَلَایَتِکَ وَ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا.

وَ مِنْ طَرِیقِ الْعَامَّةِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ الْحَافِظِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَمِیلٍ یَرْفَعُهُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمَّا جَمَعَ اللَّهُ بَیْنِی وَ بَیْنَ الْأَنْبِیَاءِ لَیْلَةَ الْإِسْرَاءِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی سَلْهُمْ یَا مُحَمَّدُ عَلَی مَا بُعِثْتُمْ قَالُوا بُعِثْنَا عَلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ الْإِقْرَارِ بِنُبُوَّتِکَ وَ عَلَی الْوَلَایَةِ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (1).

مد، [العمدة](2) مِنْ کِتَابِ الِاسْتِیعَابِ لِابْنِ عَبْدِ الْبَرِّ أَقُولُ، رَوَی الْعَلَّامَةُ فِی کَشْفِ الْحَقِ (3) عَنِ ابْنِ عَبْدِ الْبَرِّ وَ غَیْرِهِ مِنْ عُلَمَاءِ الْمُخَالِفِینَ: مِثْلَهُ.

«135»

کشف، [کشف الغمة] مِمَّا أَخْرَجَهُ الْعِزُّ الْمُحَدِّثُ الْحَنْبَلِیُّ رُوِیَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَتَانِی مَلَکٌ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا

ص: 155


1- الکنز مخطوط، اوردها فی البرهان 4: 147 و 148.
2- لم نجده فی المصدر المطبوع.
3- الجزء الأول: 91.

سوم، مطلبی است که مؤلف کتاب «احقاق الحق» آورده و گوید: ممکن است«جعل» در جمله«استفهامیه» به معنی«حکم» باشد، همان­طور که نیشابوری بدان تصریح دارد که در این صورت جمله «حکایت» از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله و تأکیدی باشد بر آنچه از کلام نهان داشته شده است از جمله اقرار به بعثت آن­ها بر اساس شهادت یاد شده، یعنی اینکه جایز نیست بر این شهادت درنگ کرد مگر در مورد کسانی که خدایی غیر از الله را پرستش می­کنند؛ و نظیر این اضمار در قرآن هم هست آنجا که خدای متعال می­فرماید: «أَنَا أُنَبِّئُکُم بِتَأْوِیلِهِ فَأَرْسِلُونِ * یُوسُفُ أَیهَُّا الصِّدِّیقُ أَفْتِنَا»،(1)

{«مرا به [زندان ] بفرستید تا شما را از تعبیر آن خبر دهم.»، «ای یوسف، ای مرد راستگوی، نظر بده.} و نهایت اینکه روشن نبودن معنای آیه، نهان بودن قرینه­ای برای تعیین محذوفی از متشابهات باشد که جز با نظر خدای متعال کسی غیر از رسول خدا صلی الله علیه و آله بر معنای آن آگاه نباشد و بر زبان احدی جز ایشان جاری نشده باشد. پایان(2)

مؤلف: دو وجه نخستین که به نظر رسیده­اند، نزد من آشکارتر و برترند و خدا بهتر می­داند.

روایت136.

کنز جامع الفوائد: از بُریده أسلَمی نقل است که پیامبر صلی الله علیه و آله به یکی از صحابه خود فرمود: به علی به عنوان امیرالمؤمنین سلام کنید. پس مردی از آن جماعت گفت: نه به خدا! نبوّت و خلافت هرگز در یک خاندان جمع نمی­شوند. پس خداوند متعال آیه: «أَمْ أَبْرَمُواْ أَمْرًا فَإِنَّا مُبرِْمُون»،(3){یا در کاری ابرام ورزیده اند؟ ما [نیز] ابرام می ورزیم.}

این روایت را روایتی از ابن عباس تأیید می­کند که در آن می­گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله از ایشان برای امیرالمؤمنین علیه السّلام دو بار پیمان گرفت: اول، آن­گاه که فرمود: آیا می­دانید ولیّ شما بعد از من کیست؟ گفتند: خدا و رسولش آگاه­ترند. فرمود: صالح مؤمنان _ و با دست به علی بن ابی طالب علیه السّلام اشاره کرد _ و ادامه داد: این ولیّ شما پس از من است؛ دوم، فرموده او در روز غدیرخم بود که گفت: «مَن کُنتُ مولاه فعلیٌّ مولاه»، (هرکس من مولا و سرورش بودم، اینک علی مولا و سرور اوست.) و این در حالی بود

ص: 157


1- . یوسف/ 46 _45
2- . احقاق الحق 3: 147 _ 146
3- . زخرف/ 79

عَلَی مَا بُعِثُوا قَالَ قُلْتُ عَلَی مَا بُعِثُوا قَالَ عَلَی وَلَایَتِکَ وَ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (1).

بَیَان

رَوَی النَّیْسَابُورِیُّ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ: مِثْلَهُ ثُمَّ قَالَ وَ لَکِنَّهُ لَا یُطَابِقُ قَوْلَهُ تَعَالَی- أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ (2).

أقول: یمکن توجیهه بوجوه :

الأول أن یکون علی سبیل الاختصار بجزء الکلام فإن السؤال علی بعض الأخبار کان عن التوحید و النبوة و الولایة فقوله أَ جَعَلْنا بیان لسؤال التوحید و طوی (3) الأخیران فبینهما الرسول صلی الله علیه و آله و مثله کثیر فی الآیات إذ کثیرا ما یذکر جزء من القصة فی موضع و جزء منها فی موضع آخر و نظیره قوله أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ (4) و محمد نبیکم و علی إمامکم کما مر و أما الأخبار التی اقتصر فیها علی الأخیرین فإنما اکتفی فیها بذکر ما لم یذکر فی الآیة الکریمة لعدم الحاجة إلی ذکر ما هو مصرح فیها.

الثانی أن یکون ما ذکر فی الآیة إشارة إلی الشهادات الثلاث تصریحا و تلویحا فأما دلالته علی الشهادة بالوحدانیة فظاهر و أما علی الأخیرین فلأن نصب خلفاء الجور و متابعتهم فی مقابلة أئمة الحق نوع من الشرک و طاعة من نهی الله عن طاعته نوع من عبادة غیر الله کما قال الله تعالی أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ (5) و قال اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ (6) و قال أَ رَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ (7) و مثل ذلک کثیر.

ص: 156


1- کشف الغمّة: 92.
2- غرائب القرآن 3: 328.
3- طوی الحدیث: کتمه و أخفاه.
4- سورة الأعراف: 172.
5- سورة یس: 60.
6- سورة التوبة: 31.
7- سورة الفرقان: 43.

که آنان با خود تصمیم گرفته و پیمان بسته بودند که امر خلافت در خاندان محمّد صلی الله علیه و آله نماند و به آنان خمس نپردازند، لیکن خداوند پیامبرش را از کارشان آگاه ساخت و این آیه را نازل فرمود.(1)

روایت137.

کنز جامع الفوائد: در تأویل آیه: «وَ وَصَّیْنَا الْانسَانَ بِوَالِدَیْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهًا وَ وَضَعَتْهُ کُرْهًا وَ حَمْلُهُ وَ فِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شهَْرًا حَتیَّ إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قَالَ رَبّ ِ أَوْزِعْنیِ أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتیِ أَنْعَمْتَ عَلیَ َّ وَ عَلیَ وَالِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَئهُ وَ أَصْلِحْ لیِ فیِ ذُرِّیَّتیِ إِنیّ ِ تُبْتُ إِلَیْکَ وَ إِنیّ ِ مِنَ الْمُسْلِمِینَ»،(2){و انسان را [نسبت ] به پدر و مادرش به احسان سفارش کردیم. مادرش با تحمّل رنج به او باردار شد و با تحمّل رنج او را به دنیا آورد. و بار برداشتن و از شیر گرفتنِ او سی ماه است، تا آن گاه که به رشد کامل خود برسد و به چهل سال برسد، می گوید: «پروردگارا، بر دلم بیفکن تا نعمتی را که به من و به پدر و مادرم ارزانی داشته ای سپاس گویم و کار شایسته ای انجام دهم که آن را خوش داری، و فرزندانم را برایم شایسته گردان. در حقیقت، من به درگاه تو توبه آوردم و من از فرمان پذیرانم.»} محمد بن عباس نقل می­کند که: جبرئیل علیه السّلام بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل گشته و گفت: ای محمّد، پسری از تو زاده می­شود که اُمّت تو بعد از تو او را به قتل می­رسانند. فرمود: ای جبرئیل، نیازی به آن ندارم. جبرئیل در این مورد سه بار وی را مورد خطاب قرار داد، سپس گفت: ای محمّد، امامان و اوصیا از نسل اویند! پس رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد فاطمه علیها السّلام آمده و به وی گفت: تو پسری به دنیا خواهی آورد که اُمّت من بعد از من او را به قتل خواهند رساند. فاطمه علیها السّلام گفت: مرا نیازی به آن نیست. اما رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از سه بار تکرار خبر، به وی گفت: امامان و اوصیا از نسل او هستند! پس فاطمه علیها السّلام گفت: بلی پدر جان! پس به حسین علیه السّلام باردار شد و خداوند او و نوزادی را که در شکم داشت از ابلیس حفظ فرمود و شش ماهه به دنیا آمد و تاکنون شنیده نشده نوزادی شش ماهه به دنیا بیاید مگر حسین علیه السّلام و یحیی بن زکریا علیه السّلام. چون حسین علیه السلام به دنیا آمد، رسول خدا صلی الله علیه و آله زبان خود را در دهان وی گذاشت و او آن را مکید و دیگر از هیچ زنی شیر ننوشید تا اینکه گوشت و خون او از آب دهان رسول خدا صلی الله علیه و آله به حد کمال رسید و خداوند در همین مورد می­فرماید: «وَ وَصَّیْنَا الْانسَانَ بِوَالِدَیْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهًا وَ وَضَعَتْهُ کُرْهًا وَ حَمْلُهُ وَ فِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شهَْرًا»،(3){و انسان را [نسبت ] به پدر و مادرش به احسان سفارش کردیم. مادرش با تحمّل رنج به او باردار شد و با تحمّل رنج او را به دنیا آورد. و بار برداشتن و از شیر گرفتنِ او سی ماه است.}

روایت138.

. کنز جامع الفوائد: امام باقر علیه السّلام فرمود: آیه 9 سوره محمّد اینگونه نازل شده است: «ذَالِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُواْ مَا أَنزَلَ اللَّهُ _ فی علیّ _ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُم »،(4){این

بدان سبب است که آنان آنچه را خدا نازل کرده است _ درباره علی _ خوش نداشتند، و [خدا نیز] کارهایشان را باطل کرد.}

ابن عباس گوید: آیه: «فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِن تَوَلَّیْتُمْ أَن تُفْسِدُواْ فیِ الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُواْ أَرْحَامَکُمْ*

ص: 158


1- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . تفسیر برهان 4: 155
2- . احقاف/ 15
3- . احقاف/ 15
4- . محمد/ 9

الثالث ما ذکره صاحب إحقاق الحق حیث قال یمکن أن یکون الجعل فی الجملة الاستفهامیة بمعنی الحکم کما صرح به النیشابوری (1) و یکون الجملة حکایة عن قول الرسول صلوات الله علیهم و تأکیدا لما أضمر فی الکلام من الإقرار ببعثهم علی الشهادة المذکورة بأن یکون المعنی أن الشهادة المذکورة لا یمکن التوقف فیها إلا لمن جعل من دون الرحمن آلهة یعبدون و نظیر هذا الإضمار واقع فی القرآن فی قوله تعالی أَنَا أُنَبِّئُکُمْ بِتَأْوِیلِهِ فَأَرْسِلُونِ- یُوسُفُ أَیُّهَا الصِّدِّیقُ أَفْتِنا(2) غایة الأمر أن یکون ما نحن فیه من الآیة لخفاء القرینة علی تعیین المحذوف من المتشابهات التی لا یعلم معناها إلا بتوقیف (3) من الله تعالی علی لسان رسوله انتهی (4).

أقول الوجهان الأولان اللذان خطرا بالبال عندی أظهر و الله یعلم.

«136»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ (5) الْآیَةَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ الْمُتَوَلِّی (6) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادٍ الشَّامِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَسَدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمُثَنَّی (7) عَنِ الْفَضْلِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنْ أَبِی دَاوُدَ عَنْ بُرَیْدَةَ الْأَسْلَمِیِّ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ سَلِّمُوا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ- لَا وَ اللَّهِ لَا تَجْتَمِعُ النُّبُوَّةُ وَ الْخِلَافَةُ فِی أَهْلِ بَیْتٍ أَبَداً فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی هَذِهِ الْآیَةَ.

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رُوِیَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخَذَ عَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام مَرَّتَیْنِ الْأُولَی حِینَ قَالَ أَ تَدْرُونَ مَنْ وَلِیُّکُمْ مِنْ بَعْدِی قَالُوا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ قَالَ هَذَا وَلِیُّکُمْ مِنْ بَعْدِی وَ الثَّانِیَةُ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ یَقُولُ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ وَ کَانُوا قَدْ

ص: 157


1- حیث قال: و معنی الجعل التسمیة و الحکم.
2- سورة یوسف: 44 و 45.
3- فی المصدر و( د): الا بتوفیق.
4- إحقاق الحقّ 3: 146 و 147.
5- سورة الزمر: 79:
6- فی البرهان: أحد بن محمّد النوفلیّ.
7- فی البرهان: علی بن إسماعیل المیثمی.

أُوْلَئکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمَی أَبْصَرَهُمْ»،(1){پس

[ای منافقان،] آیا امید بستید که چون [از خدا] برگشتید [یا سرپرست مردم شدید] در [روی ] زمین فساد کنید و خویشاوندیهای خود را از هم بگسلید؟ اینان همان کسانند که خدا آنان را لعنت نموده و [گوش دل ] ایشان را ناشنوا و چشمهایشان را نابینا کرده است.} درباره بنی­هاشم و بنی­اُمیّه نازل شده است.

تأویل آیه: «إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّواْ عَلیَ أَدْبَارِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَینَ َ لَهُمُ الْهُدَی الشَّیْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلیَ لَهُم»،{بی گمان، کسانی که پس از آنکه [راهِ ] هدایت بر آنان روشن شد [به حقیقت ] پشت کردند، شیطان آنان را فریفت و به آرزوهای دور و درازشان انداخت.} به حسب روایت امام صادق علیه السّلام آن است که فرمود: این راه علی علیه السّلام است.(2)

توضیح

یعنی مقصود از «الهدی» راه علی علیه علیه السّلام است، و احتمال دارد تفسیر کلمه «سبیل» در آیات پیشین باشد.

روایت139.

کنز جامع الفوائد: جابر بن یزید گوید: از امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «ذَالِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُواْ مَا أَسْخَطَ اللَّهَ وَ کَرِهُواْ رِضْوَانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ»،(3){زیرا آنان از آنچه خدا را به خشم آورده پیروی کرده اند و خرسندیش را خوش نداشتند پس اعمالشان را باطل گردانید.} پرسیدم، فرمود: علی را مجبور به تبعیت کردند و رضای خدا و رسولش در این بود که علی خلیفه گردد؛ خداوند در روز بدر و روز حُنین و در بطن نخله و روز ترویه امر به ولایت او فرمود و در حجّی که رسول خدا صلی الله علیه و آله را از رفتن به مسجدالحرام باز داشتند، در جحفه و غدیرخم، بیست­ و دو آیه درباره ولایت علی علیه السّلام نازل گردید.(4)

روایت140.

کنز جامع الفوائد: علی علیه السّلام می­فرماید:

ص: 159


1- . محمد/ 23 _22
2- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . تفسیربرهان 4: 187
3- . محمد/ 28
4- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . تفسیربرهان 4: 187

أَسَرُّوا فِی أَنْفُسِهِمْ وَ تَعَاقَدُوا أَنْ لَا یَرْجِعَ إِلَی آلِ مُحَمَّدٍ هَذَا الْأَمْرُ وَ لَا یُعْطُوهُمُ الْخُمُسَ (1) فَأَطْلَعَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله عَلَی أَمْرِهِمْ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ هَذِهِ الْآیَةَ(2).

«137»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة: قَوْلُهُ تَعَالَی وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِلَی وَ إِنِّی مِنَ الْمُسْلِمِینَ (3) تَأْوِیلُهُ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ یُولَدُ لَکَ غُلَامٌ تَقْتُلُهُ أُمَّتُکَ مِنْ بَعْدِکَ فَقَالَ یَا جَبْرَئِیلُ لَا حَاجَةَ لِی فِیهِ فَخَاطَبَهُ ثَلَاثاً ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ مِنْهُ الْأَئِمَّةَ وَ الْأَوْصِیَاءَ قَالَ وَ جَاءَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی فَاطِمَةَ علیها السّلام فَقَالَ لَهَا إِنَّکِ تَلِدِینَ وَلَداً تَقْتُلُهُ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی فَقَالَتْ لَا حَاجَةَ لِی فِیهِ فَخَاطَبَهَا ثَلَاثاً ثُمَّ قَالَ لَهَا إِنَّ مِنْهُ الْأَئِمَّةَ وَ الْأَوْصِیَاءَ فَقَالَتْ نَعَمْ یَا أَبَتِ فَحَمَلَتْ بِالْحُسَیْنِ علیه السّلام فَحَفِظَهَا اللَّهُ وَ مَا فِی بَطْنِهَا مِنْ إِبْلِیسَ فَوَضَعَتْهُ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ لَمْ یُسْمَعْ بِمَوْلُودٍ وُلِدَ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ إِلَّا الْحُسَیْنُ وَ یَحْیَی بْنُ زَکَرِیَّا علیه السّلام فَلَمَّا وَضَعَتْهُ وَضَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِسَانَهُ فِی فِیهِ فَمَصَّهُ وَ لَمْ یَرْضَعْ مِنْ أُنْثَی حَتَّی نَبَتَتْ لَحْمُهُ وَ دَمُهُ مِنْ رِیقِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً(4).

«138»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ فُضَیْلٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: قَوْلُهُ تَعَالَی ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ (5) فِی عَلِیٍ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ (6) قَوْلُهُ تَعَالَی فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ

ص: 158


1- فی البرهان: أن لا نرجع الی أهل هذا البیت هذا الامر و لا نعطیهم الخمس.
2- الکنز مخطوط، أورده فی البرهان 4: 155.
3- سورة الاحقاف: 15.
4- الکنز مخطوط، أورده فی البرهان 4: 174.
5- سورة محمد: 9، و ما بعدها ذیلها.
6- أوردها فی البرهان 4: 182.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: چون مرا به معراج بردند و به سدرۀ المنتهی رسیدم، در حضور پروردگارم خدای عزّوجل ایستادم، پس به من فرمود: ای محمّد! عرض کردم: پروردگارا، گوش به فرمانم! فرمود: مخلوقات مرا امتحان کردی، کدام یک از آن­ها را برای خود مطیع­تر یافتی؟ عرض کردم: پروردگارا، علی! فرمود: راست گفتی ای محمّد، چه می­شود اگر جانشینی برای خود برگزینی که کارهای تو را به سرانجام برساند و از کتابم آنچه را که بندگانم نمی­دانند، بیاموزد؟ عرض کردم: شما یکی را برای من برگزین، زیرا برگزیده شما برگزیده من هم هست. فرمود: من علی را برای تو برگزیدم، پس او را جانشین و وصیّ خودت گردان! زیرا من علم و حلم خود را به او بخشیدم، و او به راستی أمیرمؤمنان است و این منزلت را کسی پیش از او نیافته و بعد از او نیز نخواهد یافت. ای محمّد، علی رایت هدایت است و امام هر که از من فرمان بَرَد، او نور اولیای من است و او آن کلمه­ای است که پارسایان را بدان ملزم کرده­ام؛ هر که او را دوست بدارد، به یقین مرا دوست داشته است و آنکه با وی دشمنی کند، تحقیقاٌ با من دشمنی کرده است. ای محمّد، او را بدین­ها بشارت ده. پس پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السّلام را بدین­ها بشارت داد و علی علیه السّلام فرمود: من بنده خدا و در ید قدرت او هستم؛ اگر مرا بازخواست کند، مرا به گناهم بازخواست می­کند و در حق من ستم نکرده است و چنانچه وعده­های خود را درباره­ام محقق سازد، در این صورت او به من سزاوارتر است. پس پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: خداوندا، قلب او را جلا ده و بهارش را ایمان به خودت قرار ده! خداوند متعال فرمود: چنین کردم ای محمّد و نیز او را گرفتار بلاهایی خواهم کرد که هیچ یک از اولیای خود را بدان مبتلا نکرده­ام. پیامبر گوید: عرض کردم: پروردگارا، او برادر و یار من است! فرمود: بر علم من چنان رفته است که هم او آزموده می­شود و هم دیگران به او آزموده می­شوند، و اگر علی نبود، اولیای من و اولیای فرستادگان من شناخته نمی­شدند.(1)

توضیح

در کتاب «النهایۀ» گفته است: در حدیث دعا آمده: «اللّهم اجعل القرآن ربیع قلبی» و بدین ترتیب آن را برای وی بهار قرار داده است، زیرا قلب انسان به بهار مایل­تر و آسوده­تر است تا به فصل­های دیگر.(2)

روایت141.

کنز جامع الفوائد: ابن عباس در تأویل آیه: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتَابُواْ وَ جَاهَدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ أُوْلَئکَ هُمُ الصَّادِقُونَ»،(3){در حقیقت،

ص: 160


1- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . تفسیربرهان 4: 187
2- . النهایۀ 2: 161
3- . حجرات/ 15

أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمی أَبْصارَهُمْ (1)

وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْکَاتِبِ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ خُزَیْمَةَ الرَّازِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی هَوْذَةَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَیَّاشٍ عَنْ جُوَیْبِرٍ عَنِ الضَّحَّاکِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی هَذِهِ الْآیَةِ قَالَ نَزَلَتْ فِی بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنِی أُمَیَّةَ(2) قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ (3) الْآیَةَ تَأْوِیلُهُ مَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ

عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ الزُّرَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام فِی هَذِهِ الْآیَةِ قَالَ هُوَ سَبِیلُ عَلِیٍّ علیه السلام (4).

بیان

أی الهدی هو سبیل علی علیه السّلام و یحتمل أن یکون تفسیرا للسبیل المذکور فی الآیات السابقة.

«139»

کَنْزٌ: قَوْلُهُ تَعَالَی ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ (5) الْآیَةَ- رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَشَّارٍ(6) عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ قَالَ وَ کَرِهُوا عَلِیّاً وَ کَانَ عَلِیٌّ رِضَا اللَّهِ وَ رِضَا رَسُولِهِ أَمَرَ اللَّهُ بِوَلَایَتِهِ یَوْمَ بَدْرٍ وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ وَ بِبَطْنِ نَخْلَةَ وَ یَوْمَ التَّرْوِیَةِ نَزَلَتْ فِیهِ اثْنَتَانِ وَ عِشْرُونَ آیَةً فِی الْحَجَّةِ الَّتِی صُدَّ فِیهَا رَسُولُ اللَّهِ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ بِالْجُحْفَةِ وَ بِخُمٍ (7).

«140»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ فُضَیْلٍ عَنْ غَالِبٍ الْجُهَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ

ص: 159


1- سورة محمد: 22 و 23.
2- أوردها فی البرهان 4: 186.
3- سورة محمد: 25.
4- الکنز مخطوط، أوردها فی البرهان 4: 187. و فیه و کذا فی( د): علی بن سلیمان الرازیّ. و فی البرهان« أی الهدی هو سبیل علی» و علیه فلا حاجة الی البیان.
5- سورة محمد: 28.
6- فی البرهان: إسماعیل بن یسار.
7- الکنز مخطوط، أوردها فی البرهان 4: 187.

مؤمنان کسانی اند که به خدا و پیامبر او گرویده و [دیگر] شک نیاورده و با مال و جانشان در راه خدا جهاد کرده اند، اینانند که راست کردارند.} گوید: همه فضل و شرف این آیه را علی علیه السّلام به تنهایی از آنِ خود کرد.(1)

روایت142.

کنز جامع الفوائد: در تأویل آیه: «إِنَّ فیِ ذَلِکَ لَذِکْرَی لِمَن کاَنَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ»(2)

{قطعاً در این [عقوبتها] برای هر صاحبدل و حق نیوشی که خود به گواهی ایستد، عبرتی است.} داستانی لطیف و خبری نادر هست که ابن شهر آشوب آن را از طریق رجال خود از ابن عباس در کتاب خود(3)

آورده و گوید: مردی دو ناقه بزرگ و فربه به رسول خدا صلی الله علیه و آله هدیه کرد. پس آن حضرت به صحابه فرمود: آیا کسی در میان شما هست که دو رکعت نماز را با وضو و قیام و رکوع و سجود و خشوع کامل بگزارد بی­آنکه متوجه چیزی از امور دنیا شود و هیچ امری از امور دنیا بر دلش نگذارد تا یکی از این دو شتر را به وی هدیه کنم؟! سپس این خواسته را دو و سه بار تکرار فرمود بی­آنکه احدی از صحابه خواسته وی را اجابت کرده باشد، پس امیرالمؤمنین علیه السّلام از جا برخاسته و گفت: من این دو رکعت نماز را به جا می­آورم و از تکبیر اول تا سلام دادن، ذهنم را مشغول امور دنیا نمی­کنم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: نماز را بگزار ای علی که صلوات خدا بر تو باد! گوید: پس امیرالمؤمنین علیه السّلام تکبیر گفت و به نماز ایستاد، و چون سلام داد و دو رکعت را به پایان برد، جبرئیل علیه السّلام بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل گشته و گفت: ای محمّد، خداوند تو را سلام می­رساند و به تو می­گوید: یکی از دو ناقه را به وی ده! پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من با او شرط کرده بودم که دو رکعت نماز بخواند بی­آنکه ذهنش مشغول امری از امور دنیا شود تا یکی از دو ناقه را به وی بخشم؛ اما او در تشهد با خود اندیشید که کدامشان را بردارم! پس جبرئیل گفت: ای محمّد، خدایت سلام می­رساند و به تو می­گوید: اندیشید که کدامشان فربه­ترند تا آن را گرفته و نحر نموده در راه خدا صدقه دهد. اندیشه او برای رضای خدا بوده نه خودش و نه برای دنیا. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله گریست و هردو ناقه را به وی بخشید، پس علی علیه السّلام نیز هر دو را نحر کرده، صدقه داد. پس خداوند این آیه را درباره وی نازل فرمود. و منظور وی آن است که امیرالمؤمنین در نماز با خود درباره خدای متعال سخن گفت و به چیزی از امور دنیا نیندیشید.(4)

ص: 161


1- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . تفسیر برهان 4: 215
2- . ق / 37
3- . مناقب 1: 252 _251
4- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . تفسیر برهان 4: 228

جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ قَالَ: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ فَقُلْتُ لَبَّیْکَ رَبِّی وَ سَعْدَیْکَ قَالَ قَدْ بَلَوْتَ خَلْقِی فَأَیَّهُمْ وَجَدْتَ أَطْوَعَ لَکَ قُلْتُ رَبِّی عَلِیّاً قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَهَلِ اخْتَرْتَ لِنَفْسِکَ خَلِیفَةً یُؤَدِّی عَنْکَ وَ یُعَلِّمُ عِبَادِی مِنْ کِتَابِی مَا لَا یَعْلَمُونَ قَالَ قُلْتُ لَا فَاخْتَرْ لِی فَإِنَّ خِیَرَتَکَ خَیْرٌ لِی قَالَ لَقَدِ اخْتَرْتُ لَکَ عَلِیّاً فَاتَّخِذْهُ لِنَفْسِکَ خَلِیفَةً وَ وَصِیّاً قَدْ نَحَلْتُهُ عِلْمِی وَ حِلْمِی وَ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام حَقّاً لَمْ یَنَلْهَا أَحَدٌ قَبْلَهُ وَ لَیْسَتْ لِأَحَدٍ بَعْدَهُ یَا مُحَمَّدُ عَلِیٌّ رَایَةُ الْهُدَی وَ إِمَامُ مَنْ أَطَاعَنِی وَ نُورُ أَوْلِیَائِی وَ هُوَ الْکَلِمَةُ الَّتِی أَلْزَمْتُهَا الْمُتَّقِینَ مَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنِی فَبَشِّرْهُ بِذَلِکَ یَا مُحَمَّدُ قَالَ فَبَشَّرَهُ بِذَلِکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ فِی قَبَضْتِهِ إِنْ یُعَاقِبْنِی فَبِذَنْبِی لَمْ یَظْلِمْنِی وَ إِنْ یُتِمَّ لِی مَا وَعَدَنِی فَاللَّهُ أَوْلَی بِی فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ ابل [أَجْلِ] قَلْبَهُ (1) وَ اجْعَلْ

رَبِیعَهُ الْإِیمَانَ بِکَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی قَدْ فَعَلْتُ ذَلِکَ یَا مُحَمَّدُ غَیْرَ أَنِّی مُخْتَصُّهُ مِنَ الْبَلَاءِ بِمَا لَا أَخْتَصُّ بِهِ أَحَداً مِنْ أَوْلِیَائِی قَالَ قُلْتُ رَبِّی أَخِی وَ صَاحِبِی قَالَ إِنَّهُ قَدْ سَبَقَ فِی عِلْمِی أَنَّهُ مُبْتَلًی وَ مُبْتَلًی بِهِ وَ لَوْ لَا عَلِیٌّ لَمْ تُعْرَفْ (2) أَوْلِیَائِی وَ لَا أَوْلِیَاءُ رُسُلِی (3).

بیان

قال فی النهایة فی حدیث الدعاء اللهم اجعل القرآن ربیع قلبی جعله ربیعا له لأن الإنسان یرتاح قلبه فی الربیع من الأزمان و یمیل إلیه (4).

«141»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا(5) الْآیَةَ.

تَأْوِیلُهُ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبَّاسٍ (6) عَنِ مُقَاتِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الضَّحَّاکِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ:

ص: 160


1- کذا فی( ک) و الظاهر: اللّهمّ اجل قلبه أی اصقل. و فی سائر النسخ و کذا البرهان: اللّهمّ اجعل قلبه.
2- فی( م) و( د) و لو لا علی لم تعز أولیائی.
3- الکنز مخطوط، أوردها فی البرهان 4: 199 و أوردها الشیخ فی الأمالی: 218 و 219 و فیه: اللّهمّ اجعل قلبه. و قد مضی مثل الحدیث فی الباب الثلاثین عن ابن بطریق ص:
4- النهایة 2: 61.
5- سورة الحجرات: 15.
6- فی البرهان: عن إبراهیم بن محمّد، عن حفص بن غیاث، عن مقاتل.

روایت143.

کنز جامع الفوائد، تأویل الآیات الظاهرة: امام باقر علیه السلام در تأویل آیه« إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِق »(1){بی

گمان آنچه به شما وعده می­دهند راست است}فرمود: یعنی آنچه درباره علی علیه السلام وعده داده شدید راست است.(2)

روایت144.

کنز جامع الفوائد: حضرت علی علیه السّلام در مورد آیه: «إِذْ یَغْشیَ السِّدْرَةَ مَا یَغْشی »،(3){آن گاه که درخت سدر را آنچه پوشیده بود، پوشیده بود.} فرمود: چون پیامبر صلی الله علیه و آله

را به سوی پروردگارش به معراج بردند. فرمود: جبرئیل مرا در کنار درختی بزرگ نگاه داشت که نظیر آن را ندیده بودم، درختی که بر هر شاخه­اش فرشته­ای بود و بر هر برگش فرشته دیگر و بر هر میو­ه­اش فرشته­ای دیگر، در حالی که نوری از نور خدای متعال به آن جلال و شوکتی بخشیده بود. پس جبرئیل گفت: این«سدرۀ المنتهی» است که پیامبران پیش تا بدین­جا می­آمدند و مجاز نبودند جلوتر بروند؛ اما اگر خدا خواهد، تو از آن عبور خواهی کرد تا گوشه­هایی از آیات بزرگ خود را به تو نشان دهد. پس مطمئن باش که خداوند در پایداری مؤیِّد توست تا اینکه کرامات پروردگارت را کامل کنی و به جوار او روی، آن­گاه تا زیر عرش مرا بالا برد. سپس به پرده­ای سبز نزدیک شد و آن پرده به اذن خدا مرا به سوی پروردگارم بالا برد تا اینکه به نزد [شریف ترین مکان نزد] وی رسیدم. در آنجا صدای فرشتگان و پژواک آن­ها قطع شد و ترس­ها و وحشت­ها رفته، آرام گرفته و خوشبین شدم و از قبض به بسط رسیدم و وجودم را شادی امید فرا گرفت، و گمان کردم جز من همه مخلوقات مرده­اند، و غیر از خودم کسی از آفریده­های او را نمی­دیدم. او تا زمانی که اراده کرده بود، مرا رها ساخته و سپس روح مرا به من بازگردانده بود لذا بیدار شده بودم، و این یک توفیق از جانب پروردگارم بود که چشمانم را بستم و همین موجب نابینا شدن چشمم گشت و از این پس با چشم دل می­دیدم همان­گونه که با چشم سر می­دیدم و حتی بیشتر و تیزبین­تر شده بودم. از این روست که خداوند فرموده است: «مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَ مَا طَغَی*لَقَدْ رَأَی مِنْ ءَایَاتِ رَبِّهِ الْکُبرَْی»،(4){دیده[اش ]

منحرف نگشت و [از حدّ] درنگذشت. به راستی که [برخی ] از آیات بزرگِ پروردگار خود را بدید.} فقط نوری را می­توانستم ببینم که همانند نخ سوزن بود و میان من و پروردگارم قرار داشت، نوری که چشم­ها تاب دیدن آن را نداشتند، پس پروردگارم مرا صدا زد و فرمود: یا محمّد، عرض کردم: لبّیک سرورم و خدای من لبّیک، فرمود: آیا می­دانی نزد من چه ارزشی داری؟ و جایگاه و منزلت تو نزد من چیست؟ عرض کردم: آری سرورم. فرمود: یا محمّد، آیا می­دانی خود و ذرّیه­ات نزد من چه جایگاهی دارید؟ عرض کردم: آری سرورم. فرمود: آیا می­دانی ای محمد فرشتگان بر سر چه به خصومت برخاستند؟ عرض کردم: پروردگارا، تو بدان آگاه­تر و داناتری و تو بسیار به غیب­ها آگاهی. فرمود: درباره درجات و حسنات با هم به خصومت برخاستند، آیا می­دانی درجات و حسنات چیست؟ عرض کردم: سرورم، تو آگاه­تر و داناتری. فرمود: وضوی کامل گرفتن در نمازهای واجب و پیاده به نماز جماعت رفتن، با تو و با امامانی که از فرزندان تو هستند، و انتظار نماز بعدی کشیدن پس از هر نماز و افشای سلام، و اطعام کردن مردم و تهجّد شبانه در حالی که مردم به خواب رفته باشند.

سپس فرمود: «ءَامَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ »{پیامبر [خدا] بدانچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ایمان آورده است .} عرض کردم: «وَ الْمُؤْمِنُونَ کلُ ٌّ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ مَلَائکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَینْ َ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ

وَ قَالُواْ سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ»،(5)

مؤمنان همگی به خدا و فرشتگان و کتابها و فرستادگانش ایمان آورده اند [و گفتند:] «میان هیچ یک از فرستادگانش فرق نمی گذاریم» و گفتند: «شنیدیم و گردن نهادیم، پروردگارا، آمرزش تو را [خواستاریم ] و فرجام به سوی تو است.»} فرمود: راست گفتی محمّد «لَا یُکلَِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا کَسَبَتْ وَ عَلَیهَْا مَا اکْتَسَبَتْ»،(6){خداوند

هیچ کس را جز به قدر توانایی اش تکلیف نمی کند. آنچه [از خوبی ] به دست آورده به سود او، و آنچه [از بدی ] به دست آورده به زیان اوست .} عرض کردم: «رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَ لَا تَحْمِلْ عَلَیْنَا إِصْرًا کَمَا حَمَلْتَهُ عَلیَ الَّذِینَ مِن قَبْلِنَا رَبَّنَا وَ لَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنَا وَ ارْحَمْنَا أَنتَ مَوْلَانَا فَانصُرْنَا عَلیَ الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ»،(7){پروردگارا،

اگر فراموش کردیم یا به خطا رفتیم بر ما مگیر، پروردگارا، هیچ بار گرانی بر [دوش ] ما مگذار همچنان که بر [دوشِ ] کسانی که پیش از ما بودند نهادی. پروردگارا، و آنچه تاب آن نداریم بر ما تحمیل مکن و از ما درگذر و ما را ببخشای و بر ما رحمت آور؛ سرور ما تویی پس ما را بر گروه کافران پیروز کن.} فرمود: این خواسته برای تو و ذریّۀ تو ای محمّد اجابت گردید. عرض کردم: لبّیک پروردگارم و سعدیک سرور و خدای من، فرمود: درباره چیزی از تو می­پرسم که من از تو به آن آگاه­ترم: چه کسی را بعد از خودت در زمین خلیفه و جانشین کردی؟ عرض کردم: بهترینِ مردم آن برادر و پسر عمویم و یاور دینت و کسی که اگر حرام تو حلال گشته و حرمت آن هتک گردد همچون پلنگ به خشم آید: علی بن ابی طالب. فرمود: راست گفتی ای محمّد، تو را به نبوّت برگزیدم و به رسالت مبعوثت کردم و علی را با گواهی دادن بر اُمّت تو بیازمودم و او را با تو و بعد از تو حجّت بر روی زمین قرار دادم، او نور اولیای من است و ولیِِّ هر که مرا فرمان بَرَد، او همان کلمه­ای است که پارسایان را ملزم به پذیرش آن کردم. همچنین همسرش فاطمه، او وصیّ، وارث و وزیر توست و شوینده عورت توست و یاور دین تو و کسی است که بر سنّت من و سنّت تو کشته می­شود، او را بدبخت این اُمّت به قتل می­رساند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آن­گاه پروردگارم مرا به خیلی چیزها امر فرمود و فرمان داد که آن­ها را پوشیده دارم

ص: 163


1- . ذاریات / 5
2- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . تفسیر برهان 4: 230
3- . نجم/ 16
4- . نجم/ 18 _17
5- . بقره/ 285
6- . بقره/ 286
7- . بقره/ 286

أَنَّهُ قَالَ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی- إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ ذَهَبَ عَلِیٌّ بِشَرَفِهَا وَ فَضْلِهَا(1).

«142»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة: قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ (2) الْآیَةَ تَأْوِیلُهُ حَدِیثٌ لَطِیفٌ وَ خَبَرٌ طَرِیفٌ وَ هُوَ مَا نَقَلَهُ ابْنُ شَهْرَآشُوبَ فِی کِتَابِهِ (3) مَرْفُوعاً عَنْ رِجَالِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ أَهْدَی رَجُلٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَاقَتَیْنِ عَظیِمَتَیْنِ سَمِینَتَیْنِ فَقَالَ لِلصَّحَابَةِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ بِوُضُوئِهِمَا وَ قِیَامِهِمَا وَ رُکُوعِهِمَا وَ سُجُودِهِمَا وَ خُشُوعِهِمَا وَ لَمْ یَهْتَمَّ فِیهِمَا بِشَیْ ءٍ مِنْ أُمُورِ الدُّنْیَا وَ لَا یُحَدِّثُ قَلْبَهُ بِفِکْرِ الدُّنْیَا أُهْدِی إِلَیْهِ إِحْدَی هَاتَیْنِ النَّاقَتَیْنِ فَقَالَهَا مَرَّةً وَ مَرَّتَیْنِ وَ ثَلَاثاً فَلَمْ یُجِبْهُ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَامَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهُ أُصَلِّی الرَّکْعَتَیْنِ أُکَبِّرُ التَّکْبِیرَةَ الْأَوْلَی إِلَی أَنْ أُسَلِّمَ مِنْهَا- لَا أُحَدِّثُ نَفْسِی بِشَیْ ءٍ مِنْ أُمُورِ الدُّنْیَا فَقَالَ صَلِّ یَا عَلِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ قَالَ فَکَبَّرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ دَخَلَ فِی الصَّلَاةِ فَلَمَّا سَلَّمَ مِنَ الرَّکْعَتَیْنِ هَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السّلام عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ أَعْطِهِ

إِحْدَی النَّاقَتَیْنِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا شَارَطْتُهُ أَنْ یُصَلِّیَ رَکْعَتَیْنِ- لَا یُحَدِّثُ فِیهِمَا نَفْسَهُ بِشَیْ ءٍ مِنْ أُمُورِ الدُّنْیَا أَنْ أُعْطِیَهُ إِحْدَی النَّاقَتَیْنِ وَ إِنَّهُ جَلَسَ فِی التَّشَهُّدِ فَتَفَکَّرَ فِی نَفْسِهِ أَیَّهُمَا یَأْخُذُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ تَفَکَّرَ أَیَّهُمَا یَأْخُذُ أَسْمَنَهُمَا فَیَنْحَرَهَا فَیَتَصَدَّقَ بِهَا لِوَجْهِ اللَّهِ تَعَالَی فَکَانَ تَفَکُّرُهُ لِلَّهِ تَعَالَی لَا لِنَفْسِهِ وَ لَا لِلدُّنْیَا فَبَکَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَعْطَاهُ کِلْتَیْهِمَا فَنَحَرَهُمَا وَ تَصَدَّقَ بِهِمَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِ هَذِهِ الْآیَةَ یَعْنِی بِهِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام أَنَّهُ خَاطَبَ نَفْسَهُ فِی صَلَاتِهِ لِلَّهِ تَعَالَی لَمْ یَتَفَکَّرْ فِیهِمَا بِشَیْ ءٍ مِنْ أُمُورِ الدُّنْیَا(4).

ص: 161


1- الکنز مخطوط، أورده فی البرهان 4: 215.
2- سورة ق: 37.
3- راجع المناقب 1: 251 و 252.
4- الکنز مخطوط، أوردها فی البرهان 4: 228.

و به من اجازه نداد صحابه خود را از آن­ها آگاه سازم، سپس آن پرده سبز مرا به پایین آورد و ناگاه جبرئیل را دیدم که مرا از آن تحویل می­گیرد تا اینکه به سدرۀ المنتهی رسیدم و مرا در زیر آن نگاه داشت، سپس مرا وارد جنّۀ المأوی نمود و در آنجا جایگاه خودم و تو را ای علی دیدم. سپس در حالی که جبرئیل با من سخن می­گفت، ناگاه نور خدا را بالای سر خود دیدم و از روزنه­ای همچون روزنه سوزن، مانند بار اول به آن نگاه کردم، آن­گاه پروردگارم جلّ جلاله مرا صدا زد: یا محمّد، عرض کردم: لبّیک ای پروردگار و خدا و مولای من، فرمود: رحمت من بر خشمم برای تو و ذرّیۀ­ات پیشی گرفت، تو برگزیده من از میان آفریدگانم هستی و تو امین، محبوب و فرستاده من هستی، به عزّت و جلال خودم سوگند که اگر همه خلق من در حالی با من دیدار کنند که چشم بر هم زدنی به تو شک داشته باشند، یا از شأن تو بکاهند یا از شأن و منزلت برگزیدگان من از ذرّیۀ تو بکاهند، همه را وارد آتشم می­کنم و اهمیّتی هم نمی­دهم! ای محمّد، علی امیرمؤمنان و سرور مسلمانان و پیشوای مؤمنان غرق در نور به سوی بهشت برین است، پدر دو سبطی که مظلومانه به قتل می­رسند. سپس خدای تبارک و تعالی نماز و هرچه را اراده فرمود، بر من واجب نمود، و در بار اول به اندازه فاصله دستگیره کمان از دو سر آن به وی نزدیک بودم، و آیه : «فَکاَنَ قَابَ قَوْسَینْ ِ أَوْ أَدْنیَ »،(1){تا

[فاصله اش ] به قدرِ [طول ] دو [انتهای ] کمان یا نزدیکتر شد.} ناظر به همین معناست.(2)

روایت145.

کنز جامع الفوائد: در تأویل قول خدای متعال: «عَلَّمَهُ الْبَیَان»(3){به او بیان آموخت.} امام صادق علیه السّلام می­فرماید: سوره رحمن از اول تا به آخر درباره ما نازل شده است، و روایت حسین بن خالد از امام رضا علیه السّلام نیز آن را تأیید می­کند. وی گوید: از ایشان درباره آیه: «الرَّحْمَانُ* عَلَّمَ الْقُرْءَانَ» (4){[خدای ]

رحمان، قرآن را یاد داد. } پرسیدم، فرمود: خداوند قرآن را تعلیم کرد. پرسیدم: «خَلَقَ الْانسَانَ* عَلَّمَهُ الْبَیَانَ»(5){انسان

را آفرید، به او بیان آموخت} فرمود: آن شخص امیرالمؤمنین علیه اسلام است که خداوند متعال بیان هر چیزی را که مردم بدان نیاز داشته باشند، به وی آموخت.(6)

روایت146.

کنز جامع الفوائد:

ص: 164


1- . نجم/ 9
2- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . تفسیر برهان 4: 251 _ 250
3- . رحمن/ 4
4- . رحمن/ 2 _1
5- . رحمن/ 4 _3
6- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . تفسیر برهان 4: 264
«143»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة: قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ (1) تَأْوِیلُهُ مَا رُوِیَ عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَخِیهِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ فِی عَلِیٍّ وَ هَکَذَا نَزَلَتْ (2).

«144»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ عِیسَی بْنِ دَاوُدَ بِإِسْنَادِهِ یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیٍّ علیهم السّلام: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی (3) قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ إِلَی رَبِّهِ قَالَ وَقَفَ بِی جَبْرَئِیلُ عِنْدَ شَجَرَةٍ عَظِیمَةٍ لَمْ أَرَ مِثْلَهَا عَلَی کُلِّ غُصْنٍ مِنْهَا مَلَکٌ وَ عَلَی کُلِّ وَرَقَةٍ مِنْهَا مَلَکٌ وَ عَلَی کُلِّ ثَمَرَةٍ مِنْهَا مَلَکٌ وَ قَدْ تَجَلَّلَهَا نُورٌ مِنْ نُورِ اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ جَبْرَئِیلُ هَذِهِ سِدْرَةُ الْمُنْتَهَی کَانَ یَنْتَهِی الْأَنْبِیَاءُ قَبْلَکَ إِلَیْهَا ثُمَّ لَا یُجَاوِزُونَهَا(4) وَ أَنْتَ تَجُوزُهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ لِیُرِیَکَ مِنْ آیَاتِهِ الْکُبْرَی فَاطْمَئِنَّ أَیَّدَکَ اللَّهُ بِالثَّبَاتِ حَتَّی تَسْتَکْمِلَ کَرَامَاتِ رَبِّکَ وَ تَصِیرَ إِلَی جِوَارِهِ ثُمَّ صَعِدَ بِی إِلَی تَحْتِ الْعَرْشِ فَدَنَا إِلَیَّ رَفْرَفٌ أَخْضَرُ فَرَفَعَنِی الرَّفْرَفُ بِإِذْنِ اللَّهِ إِلَی رَبِّی فَصِرْتُ عِنْدَهُ وَ انْقَطَعَ عَنِّی أَصْوَاتُ الْمَلَائِکَةِ وَ دَوِیُّهُمْ وَ ذَهَبَتِ الْمَخَاوِفُ وَ الرَّوْعَاتُ وَ هَدَأَتْ نَفْسِی وَ اسْتَبْشَرَتْ وَ جَعَلْتُ أَنْتَبِهُ وَ أَنْقَبِضُ (5) وَ وَقَعَ عَلَیَّ السُّرُورُ وَ الِاسْتِبْشَارُ وَ ظَنَنْتُ أَنَّ جَمِیعَ الْخَلْقِ قَدْ مَاتُوا وَ لَمْ أَرَ غَیْرِی أَحَداً مِنْ خَلْقِهِ فَتَرَکَنِی مَا شَاءَ ثُمَّ رَدَّ عَلَیَّ رُوحِی فَأَفَقْتُ وَ کَانَ تَوْفِیقاً مِنْ رَبِّی أَنْ غَمَّضْتُ عَیْنِی فَکَلَّ بَصَرِی فَجَعَلْتُ أُبْصِرُ بِقَلْبِی کَمَا أُبْصِرُ بِعَیْنِی بَلْ أَبْعَدَ وَ أَبْلَغَ فَذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی- ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری (6) وَ إِنَّمَا کُنْتُ أُبْصِرُ مِنْ خَیْطِ الْإِبْرَةِ(7) نُوراً بَیْنِی وَ بَیْنَ رَبِّی- لَا تُطِیقُهُ الْأَبْصَارُ فَنَادَانِی رَبِّی فَقَالَ اللَّهُ

ص: 162


1- سورة الذاریات: 5.
2- الکنز مخطوط، أوردها فی البرهان 4: 230.
3- سورة النجم: 16.
4- فی البرهان: ثم لا یتجاوزونها.
5- فی البرهان: و جعلت أمتد و أنقبض.
6- سورة النجم: 17 و 18.
7- فی( د) من مثل خیط الابرة.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به فاطمه علیها السّلام فرمود: همسر تو پس از من با چنین و چنان اموری روبرو خواهد شد سپس وی را از این ماجراها آگاه نمود. فاطمه علیها السّلام گفت: یا رسول الله، از خدا نمی­خواهی این گرفتاری­ها را از وی دفع کند؟ فرمود: چنین درخواستی را از خدا کردم لیکن خداوند به من فرمود: هم او آزموده می­شود و هم دیگران بدو آزموده می­شوند. پس جبرئیل علیه السّلام نازل گشت و گفت: «قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتیِ تجَُادِلُکَ فیِ زَوْجِهَا وَ تَشْتَکِی إِلیَ اللَّهِ وَ اللَّهُ یَسْمَعُ تحََاوُرَکُمَا إِنَّ اللَّهَ سمَِیعُ

بَصِیر»،(1){خدا

گفتار [زنی ] را که درباره شوهرش با تو گفتگو و به خدا شکایت می کرد شنید و خدا گفتگوی شما را می شنود، زیرا خدا شنوای بیناست.}

روایت147.

کنز جامع الفوائد: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بی­شک نبرد علی علیه السّلام با عمرو بن عبدودّ از عمل اُمّتم تا به روز قیامت ارزشمندتر است و این خود تجارتی سودمند و نجات بخش است، خدای متعال می­فرماید: «یَاأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ هَلْ أَدُلُّکمُ ْ عَلیَ تجَِارَةٍ تُنجِیکمُ مِّنْ عَذَابٍ أَلِیم»،(2){ای

کسانی که ایمان آورده اید، آیا شما را بر تجارتی راه نمایم که شما را از عذابی دردناک می رهاند؟}

روایت148.

کنز جامع الفوائد: داود بن سرحان گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیَئتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا»،(3){و آن گاه که آن [لحظه موعود] را نزدیک ببینند، چهره های کسانی که کافر شده اند در هم رود.} پرسیدم، فرمود: او علی علیه السّلام است که چون منزلت و جایگاه او را نزد خدا بینند، به خاطر قصورشان درباره ولایتش، دستان خود را می­گزند.(4)

روایت149.

کنز جامع الفوائد: محمد بن فضیل گوید: از امام موسی کاظم علیه السّلام درباره مفهوم آیه: «ن وَ الْقَلَمِ وَ مَا یَسْطُرُون»،(5){نون، سوگند به قلم و آنچه می نویسند.} پرسیدم، فرمود: «ن» یکی از نام­های رسول خدا صَلی الله علیهِ است و «قلم» نامی از نام­های امیرالمؤمنین علیه السّلام است.(6)

روایت150.

کنز جامع الفوائد: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله دست علی را بالا برده و فرمود: «من کُنتُ مولاهُ فعلیٌّ مَولاهُ»، ( هرکس من مولای او هستم، اینک علی مولای اوست)

ص: 165


1- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . مجادله / 1
2- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . صف/ 10
3- . ملک/ 27
4- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . برهان 4: 301
5- . قلم/ 1
6- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . تفسیر برهان: 367

تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَا مُحَمَّدُ قُلْتُ لَبَّیْکَ رَبِّی وَ سَیِّدِی وَ إِلَهِی لَبَّیْکَ قَالَ هَلْ عَرَفْتَ قَدْرَکَ عِنْدِی وَ مَوْضِعَکَ وَ مَنْزِلَتَکَ لَدَیَّ قُلْتُ نَعَمْ یَا سَیِّدِی قَالَ یَا مُحَمَّدُ هَلْ عَرَفْتَ مَوْقِعَکَ مِنِّی وَ مَوْقِعَ ذُرِّیَّتِکَ قُلْتُ نَعَمْ یَا سَیِّدِی قَالَ فَهَلْ تَعْلَمُ یَا مُحَمَّدُ فِیمَ اخْتَصَمَ الْمَلَأُ الْأَعْلَی قُلْتُ یَا رَبِّ أَنْتَ أَعْلَمُ وَ أَحْکَمُ وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ قَالَ اخْتَصَمُوا فِی الدَّرَجَاتِ وَ الْحَسَنَاتِ فَهَلْ تَدْرِی مَا الدَّرَجَاتُ وَ الْحَسَنَاتُ قُلْتُ أَنْتَ أَعْلَمُ سَیِّدِی وَ أَحْکَمُ قَالَ إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِی الْمَفْرُوضَاتِ (1) وَ الْمَشْیُ بِالْأَقْدَامِ إِلَی الْجَمَاعَاتِ مَعَکَ وَ مَعَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِکَ وَ انْتِظَارُ الصَّلَاةِ بَعْدَ الصَّلَاةِ وَ إِفْشَاءُ السَّلَامِ وَ إِطْعَامُ الطَّعَامِ وَ التَّهَجُّدُ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ ثُمَّ قَالَ آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ قُلْتُ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ فَقُلْتُ رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ: قَالَ ذَلِکَ لَکَ یَا مُحَمَّدُ وَ لِذُرِّیَّتِکَ یَا مُحَمَّدُ قُلْتُ لَبَّیْکَ رَبِّی وَ سَعْدَیْکَ سَیِّدِی وَ إِلَهِی قَالَ أَسْأَلُکَ عَمَّا أَنَا أَعْلَمُ بِهِ مِنْکَ مَنْ خَلَّفْتَ فِی الْأَرْضِ بَعْدَکَ قُلْتُ خَیْرَ أَهْلِهَا أَخِی وَ ابْنَ عَمِّی وَ نَاصِرَ دِینِکَ وَ الْغَاضِبَ لِمَحَارِمِکَ إِذَا اسْتُحِلَّتْ وَ هُتِکَتْ غَضَبَ النَّمِرِ(2) إِذَا أُغْضِبَ- عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ اصْطَفَیْتُکَ بِالنُّبُوَّةِ وَ بَعَثْتُکَ بِالرِّسَالَةِ وَ امْتَحَنْتُ عَلِیّاً بِالشَّهَادَةِ عَلَی أُمَّتِکَ وَ جَعَلْتُهُ حُجَّةً فِی الْأَرْضِ مَعَکَ وَ بَعْدَکَ وَ هُوَ نُورُ أَوْلِیَائِی وَ وَلِیُّ مَنْ أَطَاعَنِی وَ هُوَ الْکَلِمَةُ الَّتِی أَلْزَمْتُهَا الْمُتَّقِینَ یَا مُحَمَّدُ وَ زَوَّجْتُهُ فَاطِمَةَ فَإِنَّهُ وَصِیُّکَ وَ وَارِثُکَ وَ وَزِیرُکَ وَ غَاسِلُ عَوْرَتِکَ وَ نَاصِرُ دِینِکَ وَ الْمَقْتُولُ عَلَی سُنَّتِی وَ سُنَّتِکَ یَقْتُلُهُ شَقِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ إِنَّ رَبِّی أَمَرَنِی بِأُمُورٍ وَ أَشْیَاءَ وَ أَمَرَنِی أَنْ أَکْتُمَهَا

ص: 163


1- اسباغ الوضوء: اتمامه.
2- النمر ضرب من السباع.

مردم گفتند: او شیفته پسر عموی خود است! و سپس آیه: «فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ* بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ»،(1){به

زودی خواهی دید و خواهند دید، [که ] کدام یک از شما دستخوش جنونید.} نازل شد.

روایت151.

المستدرک ابن بطریق: ابن عباس گوید: چون آیه: «قُل لَّا أَسْئلُکمُ ْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فیِ الْقُرْبی »،(2){بگو:

«به ازای آن [رسالت ] پاداشی از شما خواستار نیستم، مگر دوستی درباره خویشاوندان.} نازل شد، گفتند: یا رسول الله، اینان که خداوند ما را امر به دوست داشتنشان می­کنند چه کسانی هستند؟ فرمود: علی، فاطمه و فرزندان آنها.

قول خدای متعال: «وَ إِنیّ ِ لَغَفَّارٌ لِّمَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ صَالِحًا ثمُ َّ اهْتَدَی »،(3)

به یقین، من آمرزنده کسی هستم که توبه کند و ایمان بیاورد و کار شایسته نماید و به راه راست راهسپار شود.} علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: یعنی به ولایت ما رهنمون شد.

علی بن عبدالله بن عباس گوید: در آیه: «وَ تَوَاصَوْاْ بِالصَّبر»،(4){و همدیگر را به حقّ سفارش و به شکیبایی توصیه کرده اند.} مقصود از «صبر» علی بن ابی طالب علیه السّلام است.

ابن عباس در مورد مفهوم آیه: «وَ الْعَصْرِ* إِنَّ الْانسَانَ لَفِی خُسْرٍ»،(5){سوگند

به عصرِ [غلبه حقّ بر باطل ]، که واقعاً انسان دستخوشِ زیان است.} گوید: منظور از «إِنَّ الْانسَانَ لَفِی خُسْرٍ» ابوجهل است و مقصود از «إِلَّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ» علی علیه السّلام و سلمان است.

قول خداوند که می­فرماید: «وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُون »(6)

علی علیه السّلام و سلمان هستند و مقصود آیات: «وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ الصَّابرِِینَ عَلیَ مَا أَصَابهَُمْ وَ الْمُقِیمِی الصَّلَوةِ وَ ممَِّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُون »،(7)

فروتنان را بشارت ده. همانان که چون [نام ] خدا یاد شود، دلهایشان خشیت یابد و [آنان که ] بر هر چه بر سرشان آید صبر پیشگانند و برپا دارندگان نمازند، و از آنچه روزیشان داده ایم انفاق می کنند.} علی علیه السلام و سلمان هستند.

ابن عباس گوید: آیه: «وَ ارْکَعُواْ مَعَ الرَّاکِعِین »،{و با رکوع کنندگان رکوع کنید.} اختصاصاً

ص: 166


1- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . تفسیر برهان 4: 370 . قلم/ 6 _5
2- . شوری/ 23
3- . طه / 82
4- . عصر/ 3
5- . عصر/ 3 _1
6- . توبه/ 100
7- . حج/ 35 _34

وَ لَمْ یُؤْذِنْ لِی فِی إِخْبَارِ أَصْحَابِی ثُمَّ هَوَی بِیَ الرَّفْرَفُ فَإِذَا أَنَا بِجَبْرَئِیلَ یَتَنَاوَلُنِی مِنْهُ حَتَّی صِرْتُ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی فَوَقَفَ بِی تَحْتَهَا ثُمَّ أَدْخَلَنِی جَنَّةَ الْمَأْوَی فَرَأَیْتُ مَسْکَنِی وَ مَسْکَنَکَ یَا عَلِیُّ فِیهَا فَبَیْنَمَا جَبْرَئِیلُ یُکَلِّمُنِی إِذْ عَلَانِی نُورُ اللَّهِ فَنَظَرْتُ مِنْ مِثْلِ مَخِیطِ الْإِبْرَةِ إِلَی مَا کُنْتُ نَظَرْتُ إِلَیْهِ فِی الْمَرَّةِ الْأُولَی فَنَادَانِی رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ یَا مُحَمَّدُ قُلْتُ لَبَّیْکَ رَبِّی وَ إِلَهِی وَ سَیِّدِی قَالَ سَبَقَتْ رَحْمَتِی غَضَبِی لَکَ وَ لِذُرِّیَّتِکَ أَنْتَ صَفْوَتِی مِنْ خَلْقِی وَ أَنْتَ أَمِینِی وَ حَبِیبِی وَ رَسُولِی وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْ لَقِیَنِی جَمِیعُ خَلْقِی یَشُکُّونَ فِیکَ طَرْفَةَ عَیْنٍ أَوْ یَنْقُصُونَکَ أَوْ یَنْقُصُونَ صَفْوَتِی مِنْ ذُرِّیَّتِکَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ نَارِی وَ لَا أُبَالِی یَا مُحَمَّدُ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ إِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ أَبُو السِّبْطَیْنِ الْمَقْتُولَیْنِ ظُلْماً(1) ثُمَّ فَرَضَ عَلَیَّ الصَّلَاةَ وَ مَا

أَرَادَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ قَدْ کُنْتُ قَرِیباً مِنْهُ فِی الْمَرَّةِ الْأُولَی مِثْلَ مَا بَیْنَ کَبِدِ الْقَوْسَیْنِ إِلَی سِیَتِهِ (2) فَذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی مِنْ ذَلِکَ (3).

«145»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة: قَوْلُهُ تَعَالَی عَلَّمَهُ الْبَیانَ (4) تَأْوِیلُهُ مَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ سُورَةُ الرَّحْمَنِ نَزَلَتْ فِینَا مِنْ أَوَّلِهَا إِلَی آخِرِهَا.

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ أَیْضاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السّلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ قَالَ اللَّهُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ قُلْتُ فَقَوْلُهُ- خَلَقَ الْإِنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَیانَ قَالَ ذَلِکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَّمَهُ اللَّهُ تَعَالَی بَیَانَ کُلِّ شَیْ ءٍ یَحْتَاجُ إِلَیْهِ النَّاسُ (5).

«146»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ جُمَیْعِ بْنِ الْمُبَارَکِ (6) عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ

ص: 164


1- فی البرهان و( د) أبو السبطین سیدی شباب جنانی، المقتولین لی ظلما.
2- کبد القوس: مقبضها. و سیته: ما عطف من طرفیها.
3- الکنز مخطوط، أوردها فی البرهان 4: 250 و 251.
4- سورة الرحمن: 4.
5- الکنز مخطوط، أورده فی البرهان 4: 264.
6- فی البرهان: عن جمیل بن المبارک.

درباره رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام نازل شده است و آن دو نخستین کسانی هستند که نماز خواندند و به رکوع رفتند.(1)

روایت152.

الطرائف: ابن عباس در مصداق آیه: «فَسَْلُواْ أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لَا تَعْلَمُون »،(2){پس

اگر نمی دانید، از پژوهندگان کتابهای آسمانی جویا شوید.} گوید: «أَهْلَ الذِّکْرِ» اهل بیت محمّد صلی الله علیه و آله یعنی: محمّد، علی، فاطمه، حسن و حسین صلوات الله علیهم اجمعین هستند که اهل عقل و علم و سخنوری بودند. آنان اهل بیت نبوّت هستند و معدن رسالت و خانه­هایشان محل تردد فرشتگان.

همچنین از طریق دیگری از سفیان ثوری از سدّی، از حارث با الفاظی کامل­تر این روایت را نقل کرده است.(3)

مؤلف: علّامه رحمۀ الله نیز با هر دو اسناد آن را روایت کرده است.(4)

سپس سید گوید: حسن بصری این جمله را چنین می­خواند: «صراط علیٍّ مستقیمٌ». پس گفتم: معنای آن چیست؟ گفت: این جمله می­گوید: این راه علی بن ابی طالب علیه السّلام و دین او دینی مستقیم است، پس، از او پیروی کنید و به آن تمسک جویید که راه دین روشن است و کجی در آن نیست.

انس بن مالک از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره مفهوم آیه: «وَ رَبُّکَ یخَْلُقُ مَا یَشَاءُ وَ یخَْتَارُ مَا کَانَ لهَُمُ الخِْیرََةُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ تَعَالیَ عَمَّا یُشْرِکُونَ* وَ رَبُّکَ یَعْلَمُ مَا تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَ مَا یُعْلِنُونَ»،(5){و پروردگار تو هر چه را بخواهد می آفریند و برمی گزیند، و آنان اختیاری ندارند. منزّه است خدا، و از آنچه [با او] شریک می گردانند برتر است. و آنچه را سینه هایشان پوشیده یا آشکار می دارد، پروردگارت می داند.} پرسیدم، فرمود: خداوند آدم را آن­گونه که خواست، از گِل آفرید، سپس فرمود: «وَ یخَْتَارُ» و خداوند من و اهل بیت مرا بر همه مخلوقات برگزید و برتری داد، پس مرا پیامبر و علی بن ابی طالب را وصیّ قرار داد؛ سپس فرمود: «مَا کَانَ لهَُمُ الخِْیرََةُ» یعنی اینکه مقرر نکردم که بندگان انتخاب کنند بلکه من خود هر که خواهم انتخاب می­کنم. بنابراین، من و اهل بیت من برگزیده خدا و انتخاب شده او از میان خلقش هستیم. سپس فرمود: «سُبْحَانَ اللَّهِ وَ تَعَالیَ عَمَّا یُشْرِکُونَ» یعنی: خدا منزّه است از آنچه کفار مکه

ص: 167


1- . المستدرک ، نسخه خطی
2- . نحل/ 43
3- . الطرائف: 23
4- . کشف الحق 1: 100
5- . قصص/69 _68

عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لِفَاطِمَةَ علیها السّلام إِنَّ زَوْجَکِ یُلَاقِی بَعْدِی کَذَا وَ کَذَا فَخَبَّرَهَا بِمَا یَلْقَی بَعْدَهُ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَا تَدْعُو اللَّهَ أَنْ یَصْرِفَ ذَلِکَ عَنْهُ فَقَالَ قَدْ سَأَلْتُ اللَّهَ ذَلِکَ لَهُ فَقَالَ إِنَّهُ مُبْتَلًی وَ مُبْتَلًی بِهِ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السّلام فَقَالَ قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِی تُجادِلُکَ فِی زَوْجِها الْآیَةَ(1).

«147»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة رَوَی الشَّیْخُ الطُّوسِیُّ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجُوَیْنِیِّ رَفَعَهُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَمُبَارَزَةُ عَلِیٍّ لِعَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ أَفْضَلُ مِنْ عَمَلِ أُمَّتِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ هِیَ التِّجَارَةُ الْمُرْبِحَةُ الْمُنْجِیَةُ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ الْآیَةَ(2).

«148»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکِنَانِیِّ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ وَهْبٍ عَنْ عِیسَی بْنِ هِشَامٍ (3) عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ قَالَ: سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی- فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا(4) قَالَ ذَلِکَ عَلِیٌّ علیه السّلام إِذَا رَأَوْا مَنْزِلَتَهُ وَ مَکَانَهُ مِنَ اللَّهِ أَکَلُوا أَکُفَّهُمْ عَلَی مَا فَرَّطُوا فِی وَلَایَتِهِ (5).

«149»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة رَوَی الْحَسَنُ بْنُ أَبِی الْحَسَنِ الدَّیْلَمِیُّ عَنْ رِجَالِهِ بِإِسْنَادِهِ یَرْفَعُهُ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السّلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ قَالَ ن اسْمٌ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْقَلَمِ اسْمٌ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (6).

«150»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ حَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ یُوسُفَ بْنِ کُلَیْبٍ عَنْ خَالِدٍ(7) عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عُمَرَ عَنْ حَنَانٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: لَمَّا أَخَذَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السّلام فَرَفَعَهَا وَ قَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ

ص: 165


1- الکنز مخطوط، اوردها 4: 301، و الآیة فی سورة المجادلة: 1.
2- الکنز مخطوط، أوردها فی البرهان 4: 330، و الآیة فی سورة الصف: 10.
3- فی البرهان: عن عبیس بن هاشم.
4- سورة الملک: 27.
5- الکنز مخطوط، أوردها فی البرهان 4: 365.
6- الکنز مخطوط، أوردها فی البرهان 4: 367.
7- فی البرهان: عن خالد، عن حفص، عن عمرو بن حنان، اه.

بدو شرک می­ورزند. آن­گاه فرمود: «و پروردگار تو می­داند _ ای محمّد _ آنچه را که سینه­هایشان پوشیده می­دارد» از کینه منافقان نسبت به تو و اهل بیت تو «و آنچه را آشکار می­سازد» از محبّت تو و محبّت اهل بیت تو.

ثعلبی در تفسیر خود و واحدی در «اسباب النزول» از بخاری و مسلم در تفسیر آیه: «یَاأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَتَّخِذُواْ عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیَاءَ تُلْقُونَ إِلَیهِْم بِالْمَوَدَّةِ وَ قَدْ کَفَرُواْ بِمَا جَاءَکُم مِّنَ الْحَقّ ِ یخُْرِجُونَ الرَّسُولَ وَ إِیَّاکُمْ أَن تُؤْمِنُواْ بِاللَّهِ رَبِّکُمْ إِن کُنتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فیِ سَبِیلیِ وَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتیِ

تُسِرُّونَ إِلَیهِْم بِالْمَوَدَّةِ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَیْتُمْ وَ مَا أَعْلَنتُمْ وَ مَن یَفْعَلْهُ مِنکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِیلِ»،(1){ای

کسانی که ایمان آورده اید، دشمن من و دشمن خودتان را به دوستی برمگیرید [به طوری ] که با آنها اظهار دوستی کنید، و حال آنکه قطعاً به آن حقیقت که برای شما آمده کافرند [و] پیامبر [خدا] و شما را [از مکّه ] بیرون می کنند که [چرا] به خدا، پروردگارتان ایمان آورده اید، اگر برای جهاد در راه من و طلب خشنودی من بیرون آمده اید. [شما] پنهانی با آنان رابطه دوستی برقرار می کنید در حالی که من به آنچه پنهان داشتید و آنچه آشکار نمودید داناترم. و هر کس از شما چنین کند، قطعاً از راه درست منحرف گردیده است.} مطالبی آورده­اند با اندکی کم و زیاد، اما خلاصه مطلب این است که حاطب بن ابی بلتعه نامه­ای به مردم مکه نوشت و آن را به ساره کنیز ابو عمرو بن صافی داد تا آن را به مکه ببرد. وی در این نامه مردم مکه را از آمدن رسول خدا صلی الله علیه و آله باخبر کرده بود و آنان را از ایشان برحذر داشته بود. اما جبرئیل علیه السّلام از جانب خدای متعال رسول خدا صلی الله علیه و آله را از ماجرا آگاه ساخت، لذا آن حضرت علی علیه السّلام، عمار، عمر، زبیر، طلحه، مقداد بن اسود و ابومرثد را از آنچه خدای متعال وی را آگاه کرده بود، مطلع ساخت و به آنان گفت که نامه نزد کنیزی به نام ساره است و از آنان خواست نامه را از وی بستانند، آن­ها همان­طور که رسول خدا صلی الله علیه و آله گفته بود، در دره «خاخ» به ساره رسیدند، اما او سوگند یاد کرد که نامه­ای به همراه ندارد و چون لوازم وی را جستجو کردند نامه­ای با وی نیافتند و قصد بازگشت داشتند که علی علیه السّلام فرمود: به خدا سوگند رسول خدا صلی الله علیه و آله به ما دروغ نگفته، سپس شمشیر از نیام برکشیده و خطاب به ساره فرمود: نامه را بیرون آر وگرنه به خدا سوگند جامه از تنت درمی­آورم و گردنت را می­زنم. چون ساره جدّیت را در علی علیه السّلام دید، نامه را بیرون آورد، پس علی علیه السّلام آن را گرفت و نزد پیامبر برد.(2)

روایت153.

تفسیر علی بن ابراهیم: گوید: آیه «وَ مَن یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحَادِ بِظُلْمٍ نُّذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِیم »،(3)

[نیز] هر که بخواهد در آنجا به ستم [از حق ] منحرف شود، او را از عذابی دردناک می چشانیم.} درباره کسانی نازل گشته که به ولایت امیرالمؤمنین الحاد می­ورزند و در حق وی ستم روا می­دارند.(4)

روایت154.

تفسیر علی بن ابراهیم: گوید: در آیه «وَ شَجَرَةً تخَْرُجُ مِن طُورِ سَیْنَاءَ تَنبُتُ بِالدُّهْنِ وَ صِبْغٍ لِّلاَْکلِِین »،(5)

از طور سینا درختی برمی آید که روغن و نان خورشی برای خورندگان است.}«شجرۀ الزیتون» کنایه و مَثَلی است برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السّلام .(6)

ص: 168


1- . ممتحنه/ 1
2- . طرائف/ 24
3- . حج/ 25
4- . تفسیر القمی/ 439
5- . مؤمنون/ 20
6- . تفسیر القمی: 446

قَالَ النَّاسُ (1) إِنَّمَا افْتَتَنَ بِابْنِ عَمِّهِ وَ نَزَلَتْ فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ (2).

«151»

أَقُولُ، رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (3) قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ یَأْمُرُنَا اللَّهُ بِمَوَدَّتِهِمْ قَالَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ أَوْلَادُهُمَا قَوْلُهُ تَعَالَی وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی (4)- أَبُو نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ إِلَی عَوْنِ بْنِ أَبِی جُحَیْفَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام قَالَ إِلَی وَلَایَتِنَا.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ عَلِیِّ بْنِ رِفَاعَةَ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ یَقُولُ: وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الضَّحَّاکِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ(5) یَعْنِی أَبَا جَهْلٍ- إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ (6) ذَکَرَ عَلِیّاً علیه السّلام وَ سَلْمَانَ قَوْلُهُ وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ (7) ذَکَرَ عَلِیّاً وَ سَلْمَانَ- وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ إِلَی قَوْلِهِ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ (8) قَالَ عَلِیٌّ وَ سَلْمَانُ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: وَ ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ (9) نَزَلَتْ

ص: 166


1- فی البرهان: قال أناس.
2- الکنز مخطوط، أوردها فی البرهان 4: 370: و الآیة فی سورة القلم 5 و 6.
3- سورة الشوری: 23.
4- سورة طه: 82.
5- سورة العصر: 1 و 2.
6- سورة العصر: 1 و 2.
7- سورة التوبة: 101.
8- سورة الحجّ: 34 و 35.
9- سورة البقرة: 43.

روایت155.

تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ کاَنَ الْکاَفِرُ عَلیَ رَبِّهِ ظَهِیرًا»،(1)

کافر همواره در برابر پروردگار خود همپشت [شیطان ] است.} علی بن ابراهیم گوید: ممکن است لفظ «ربّ» برای انسان به کار رود، مانند: «اذْکُرْنیِ عِندَ رَبِّک »،(2){مرا

نزد آقای خود به یاد آور.} و هر مالک چیزی، ربِّ آن چیز نامیده می­شود، پس در قول او: «وَ کاَنَ الْکاَفِرُ عَلیَ رَبِّهِ ظَهِیرًا» گوید: کافر دوم(عمر)، هم­پشتِ شیطان علیه امیرالمؤمنین بود.(3)

روایت156.

تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ السَّمَاءِ ذَاتِ الحُْبُکِ* إِنَّکمُ ْ لَفِی قَوْلٍ مخُّْتَلِفٍ* یُؤْفَکُ عَنْهُ مَنْ أُفِکَ»،(4){سوگند

به آسمان مشبّک، که شما [درباره قرآن ] در سخنی گوناگونید. [بگوی ] تا هر که از آن برگشته، برگشته باشد.} گوید: «السَّمَاءِ» رسول خدا صلی الله علیه و آله و «ذَاتِ الحُْبُکِ» علی علیه السّلام است. و «إِنَّکمُ ْ لَفِی قَوْلٍ مخُّْتَلِفٍ» یعنی در مورد علی علیه السلام اختلاف است، این اُمّت در ولایت او دچار اختلاف شدند، پس هر کس بر ولایت علی علیه السّلام پایداری ورزید، وارد بهشت می­شود و هرکس با ولایت علی علیه السّلام مخالفت ورزد، به جهنّم می­رود. منظور از «یُؤْفَکُ عَنْهُ مَنْ أُفِکَ» علی علیه السّلام است؛ هرکس از ولایتش برگشت، از بهشت بازگردانده می­شود.(5)

توضیح

بیضاوی گوید: «ذَاتِ الحُْبُکِ» دارای راه­های متعدد، و منظور، یا راه­های محسوس است که مسیر ستاره­هاست، یا راه­های معقول است که انسان­های با بصیرت طی می­کنند تا به وسیله آن به معارف یا ستارگان (بزرگان) برسد، زیرا این ستارگان راه­هایی دارند، یا اینکه ستاره­ها این راه­ها را تزیین می­کنند.(6)

مؤلف: بنابر تأویل آن حضرت علیه السّلام، شاید معنای آن چنین باشد که علی علیه السّلام همان«حبک» به معنی «زینت» یا «راه» باشد و «یُؤفَک» به معنای «بازگشت داده می­شود» است.

روایت157.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام می­فرماید: چون آیه ولایت نازل شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله در غدیر خم فرمود: علی علیه السّلام را به عنوان امیرالمؤمنین سلام دهید، آن دو گفتند: این دستور از جانب خداست یا از جانب رسول او؟ پس به آن دو فرمود: آری، تحقیقاً او از جانب خدا و رسولش امیرمؤمنان، امام پارسایان

ص: 169


1- . فرقان/ 55
2- . یوسف/ 42
3- . تفسیر قمی: 467
4- . الذاریات/ 9 _7
5- . تفسیر قمی: 647
6- . تفسیر بیضاوی 2 : 194

فِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٍّ علیه السّلام خَاصَّةً وَ هُمَا أَوَّلُ مَنْ صَلَّی وَ رَکَعَ (1).

«152»

یف، [الطرائف] الْحَافِظُ مُحَمَّدُ بْنُ مُؤْمِنٍ الشِّیرَازِیُ (2): فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (3) بِإِسْنَادِهِ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ أَهْلُ الذِّکْرِ یَعْنِی أَهْلَ بَیْتِ مُحَمَّدٍ- عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السّلام أَهْلُ الْعَقْلِ وَ الْعِلْمِ وَ الْبَیَانِ هُمْ أَهْلُ بَیْتِ النُّبُوَّةِ وَ مَعْدِنُ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفُ الْمَلَائِکَةِ لِهَذَا.

وَ رُوِیَ أَیْضاً مِنْ طَرِیقٍ آخَرَ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنِ السُّدِّیِّ عَنِ الْحَارِثِ بِأَتَمَّ مِنْ هَذِهِ الْأَلْفَاظِ(4) أَقُولُ رَوَی الْعَلَّامَةُ رَحِمَهُ اللَّهُ أَیْضاً بِالْإِسْنَادَیْنِ (5) ثُمَّ قَالَ السَّیِّدُ وَ مِنْ ذَلِکَ أَیْضاً مَا رَوَاهُ الْحَافِظُ مُحَمَّدُ بْنُ مُؤْمِنٍ فِی کِتَابِهِ الْمَذْکُورِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی قَتَادَةَ عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ قَالَ: کَانَ یَقْرَأُ هَذَا الْحَرْفَ صِرَاطُ عَلِیٍّ مُسْتَقِیمٌ فَقُلْتُ لِلْحَسَنِ وَ مَا مَعْنَاهُ قَالَ یَقُولُ هَذَا طَرِیقُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ دِینُهُ طَرِیقٌ وَ دِینٌ مُسْتَقِیمٌ فَاتَّبِعُوهُ وَ تَمَسَّکُوا بِهِ فَإِنَّهُ وَاضِحٌ لَا عِوَجَ فِیهِ.

و من ذلک ما رواه أیضا محمد بن مؤمن فی کتابه: فی تفسیر قوله تعالی- وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ(6).

بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص (7) وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ آدَمَ مِنْ طِینٍ کَیْفَ شَاءَ ثُمَّ قَالَ وَ یَخْتارُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی اخْتَارَنِی وَ أَهْلَ بَیْتِی عَلَی جَمِیعِ الْخَلْقِ فَانْتَجَبَنَا فَجَعَلَنِیَ الرَّسُولَ وَ جَعَلَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ الْوَصِیَّ ثُمَّ قَالَ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ یَعْنِی مَا جَعَلْتُ لِلْعِبَادِ أَنْ یَخْتَارُوا وَ لَکِنِّی أَخْتَارُ مَنْ أَشَاءُ فَأَنَا وَ أَهْلُ بَیْتِی صَفْوَةُ اللَّهِ وَ خِیَرَتُهُ مِنْ خَلْقِهِ ثُمَّ قَالَ سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ یَعْنِی اللَّهُ مُنَزَّهٌ عَمَّا یُشْرِکُونَ بِهِ کُفَّارُ مَکَّةَ

ص: 167


1- المستدرک مخطوط.
2- فی بعض النسخ: محمّد بن موسی الشیرازی، فی المواضع و هو مصحف( ب).
3- سورة النحل: 43، الأنبیاء: 7.
4- الطرائف: 23.
5- راجع کشف الحق 1: 100.
6- سورة القصص: 67.
7- فی المصدر: سالت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عن معنی قوله.

و پیشوای مؤمنان غرقه در نور است که خداوند در روز قیامت او را بر صراط می­نشاند، پس دوستداران خود را وارد بهشت می­کند و دشمنان خود را به جهنم می­افکند، سپس خداوند عزّوجل فرمود: «وَ لَا تَنقُضُواْ الْأَیْمَانَ بَعْدَ تَوْکِیدِهَا وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلاً إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا تَفْعَلُون »،(1)

سوگندهای [خود را] پس از استوار کردن آنها مشکنید، با اینکه خدا را بر خود ضامن [و گواه ] قرار داده اید، زیرا خدا آنچه را انجام می دهید می داند.} یعنی اینکه کلام رسول خدا هم از جانب رسول است و هم از جانب خدا، سپس برای وی مَثَلی آورد و فرمود: «وَ لَا تَکُونُواْ کاَلَّتیِ نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِن بَعْدِ قُوَّةٍ أَنکَاثًا تَتَّخِذُونَ أَیْمَانَکمُ ْ دَخَلَا بَیْنَکم»،(2)

مانند آن [زنی ] که رشته خود را پس از محکم بافتن، [یکی یکی ] از هم می گسست مباشید که سوگندهای خود را میان خویش وسیله [فریب و] تقلب سازید.}

در روایت ابوجارود از امام باقر علیه السّلام نقل است که فرمود: «اَلَّتیِ نَقَضَتْ غَزْلَهَا»: زنی از بنی­تمیم بن مرۀ به نام رابطۀ بنت کعب بن سعد بن تیم بن کعب بن لؤی بن غالب بود. او زنی احمق بود که ابتدا پشم را می­رشت و سپس رشته خود را از هم می­گسست و از نو آن را می­رشت. پس خداوند فرمود: «کاَلَّتیِ نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِن بَعْدِ قُوَّةٍ أَنکَاثًا تَتَّخِذُونَ أَیْمَانَکمُ ْ دَخَلَا بَیْنَکم». امام باقر علیه السّلام می­فرماید: خداوند تبارک و تعالی امر به وفای به عهد کرده و از پیمان­شکنی نهی فرموده و برای ایشان در این مورد مَثَلی زده است.

علی بن ابراهیم گوید: در تکمیل کلام پیشین درباره آیه: «أَن تَکُونَ أئمّۀ هی أزکی من أئمّتکم» عرض شد: ای فرزند رسول خدا، ما آن را «هِیَ أَرْبیَ مِنْ أُمَّةٍ» می­خوانیم. فرمود: وای بر تو! «أربی» چیست؟ _ و با دست خود اشاره به رد آن فرمود _ . «إِنَّمَا یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ» یعنی اینکه شما را به علی بن ابی طالب علیه السّلام می­آزماید «وَ لَیُبَیِّننَ َّ لَکمُ ْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَا کُنتُمْ فِیهِ تخَْتَلِفُونَ وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً»،(3){جز این نیست که خدا شما را بدین وسیله می آزماید و روز قیامت در آنچه اختلاف می کردید، قطعاً برای شما توضیح خواهد داد. و اگر خدا می خواست، قطعاً شما را امّتی واحد قرار می داد.}

گوید: یعنی شما را بر یک مذهب و یک دین قرار می­داد «وَ لَکِن یُضِلُّ مَن یَشَاءُ»،{ولی هرکه را بخواهد گمراه می­سازد.} گوید: یعنی به سبب پیمان شکنی عذاب می­کند­ «وَ یَهْدِی مَن یَشَاءُ»،{و هر که را بخواهد هدایت می­کند.}گوید: یعنی ثواب می­دهد «وَ لَتُسْئلُنَّ عَمَّا کُنتُمْ تَعْمَلُون »،(4)

از آنچه انجام می­دادید، حتماً سؤال خواهید شد.} درباره قول خداوند متعال: «وَ لَا تَتَّخِذُواْ أَیْمَانَکُمْ دَخَلَا بَیْنَکُمْ»(5){و زنهار، سوگندهای خود را دستاویز تقلب میان خود قرار مدهید.} گوید: این مَثَلی است برای امیرالمؤمنین علیه السّلام «فَتزَِلَّ قَدَمُ بَعْدَ ثُبُوتهَِا»،(6){تا گامی بعد از استواریش بلغزد.} یعنی پس از سخنی که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره وی فرمود «وَ تَذُوقُواْ السُّوءَ بِمَا صَدَدتُّمْ عَن سَبِیلِ اللَّهِ»،{و شما به [سزای ] آنکه [مردم را] از راه خدا باز داشته اید دچار شکنجه شوید.} یعنی از راه علی علیه السّلام «وَ لَکمُ ْ عَذَابٌ عَظِیم »،{و برای شما عذابی بزرگ باشد.}

ص: 170


1- . نحل/ 91
2- . نحل / 92
3- . نحل/ 93 _92
4- . نحل/ 93
5- . نحل/ 94
6- . نحل/94

ثُمَّ قَالَ وَ رَبُّکَ یَعْلَمُ یَا مُحَمَّدُ ما تُکِنُّ صُدُورُهُمْ مِنْ بُغْضِ الْمُنَافِقِینَ لَکَ وَ لِأَهْلِ بَیْتِکَ- وَ ما یُعْلِنُونَ مِنَ الْحُبِّ لَکَ وَ لِأَهْلِ بَیْتِکَ.

وَ مِنْ ذَلِکَ مَا رَوَاهُ الثَّعْلَبِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ وَ رَوَاهُ الْوَاحِدِیُّ فِی أَسْبَابِ النُّزُولِ (1) عَنِ الْبُخَارِیِّ وَ مُسْلِمٍ: فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا- لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ الْآیَةَ وَ فِی رِوَایَتِهِمْ زِیَادَةٌ لِبَعْضٍ عَلَی بَعْضٍ وَ مُخْتَصَرُ ذَلِکَ أَنَّ حَاطِبَ بْنَ أَبِی بَلْتَعَةَ کَتَبَ مَعَ سَارَةَ مَوْلَاةِ أَبِی عَمْرِو بْنِ صَافِی کِتَاباً إِلَی أَهْلِ مَکَّةَ یُخْبِرُهُمْ بِتَوَجُّهِ النَّبِیِّ إِلَیْهِمْ وَ یُحَذِّرُهُمْ مِنْهُ فَعَرَّفَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السّلام عَنِ اللَّهِ تَعَالَی بِذَلِکَ قَالَ فَبَعَثَ عَلِیّاً وَ عَمَّاراً وَ عُمَرَ وَ الزُّبَیْرَ وَ طَلْحَةَ وَ الْمِقْدَادَ بْنَ الْأَسْوَدِ وَ أَبَا مَرْثَدٍ فِی ذَلِکَ وَ عَرَّفَهُمْ مَا عَرَّفَهُ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ وَ أَنَّ الْکِتَابَ مَعَ الْجَارِیَةِ سَارَةَ فَوَجَدُوهَا فِی بَطْنِ خَاخٍ (2) عَلَی مَا وَصَفَهُ رَسُولُ اللَّهِ لَهُمْ فَحَلَفَتْ أَنَّهُ لَیْسَ مَعَهَا کِتَابٌ فَفَتَّشُوهَا فَلَمْ یَجِدُوا مَعَهَا کِتَاباً فَهَمُّوا بِالرُّجُوعِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام وَ اللَّهِ مَا کَذَبَنَا وَ سَلَّ سَیْفَهُ وَ قَالَ أَخْرِجِی الْکِتَابَ وَ إِلَّا وَ اللَّهِ لَأُجَرِّدَنَّکِ (3) وَ لَأَضْرِبَنَّ عُنُقَکِ فَلَمَّا رَأَتِ الْجِدَّ أَخْرَجَتِ الْکِتَابَ فَأَخَذَهُ فَأَتَی بِهِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله(4).

«153»

فس، [تفسیر القمی]: وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ (5) قَالَ نَزَلَتْ فِی مَنْ یُلْحِدُ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ یَظْلِمُهُ (6).

«154»

فس، [تفسیر القمی]: وَ شَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَیْناءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَ صِبْغٍ لِلْآکِلِینَ (7) قَالَ شَجَرَةُ الزَّیْتُونِ وَ هُوَ مَثَلُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (8).

ص: 168


1- راجع ص 315 و 316.
2- فی بعض النسخ« حاج» و هو مصحف( ب).
3- فی أسباب النزول: و اللّه لاجزرنک.
4- الطرائف: 24.
5- سورة الحجّ: 25.
6- تفسیر القمّیّ: 439.
7- سورة المؤمنون: 20.
8- تفسیر القمّیّ: 446 و فیه مثل لرسول اللّه اه.

توضیح

اینکه گفته «تتمه الکلام السابق» یعنی: این دنباله روایت سابق امام صادق علیه السّلام است و روایت ابن جارود به صورت مداخله بود و با رجوع به آنچه از روایت عیاشی پیش از این آوردیم، موضوع روشن می­گردد.(1)

روایت158.

بصائر الدرجات: ابوحمزه ثمالی گوید: از امام باقر علیه السّلام درباره کلام خدای عزّوجل که می­فرماید: «وَ لَا تجَْهَرْ بِصَلَاتِکَ وَ لَا تخَُافِتْ بهَِا وَ ابْتَغِ بَینْ َ ذَالِکَ سَبِیلا»،{و نمازت را به آواز بلند مخوان و بسیار آهسته اش مکن، و میان این [و آن ] راهی [میانه ] جوی.} پرسیدم، فرمود: تفسیر آن چنین است: ولایت علی علیه السّلام و کرامتی را که در حق او روا داشته­ام، پیش از آنکه به تو دستور دهیم، آشکار مکن. «وَ لَا تخَُافِتْ بهَِا» یعنی اینکه آن را از علی پنهان مکن و وی را از کرامتی که در حقش کرده­ام ، آگاه ساز. اما «وَ ابْتَغِ بَینْ َ ذَالِکَ سَبِیلا» (2)بدین

معناست که از من بخواه که اجازه دهم ولایت علی علیه السّلام را آشکار کنی، سپس مردم را دعوت به آن کن. پس در روز غدیرخم این اجازه را به وی داد.(3)

روایت159.

تفسیر علی بن ابراهیم: مقصود از آیه «إِنَّا لَمَّا طَغَا الْمَاءُ حَمَلْنَاکمُ ْ فیِ الجَْارِیَةِ»(4)

{ما، چون آب طغیان کرد، شما را بر کشتی سوار نمودیم.} امیرالمؤمنین علیه السّلام و یاران اوست.(5)

توضیح

آیه به این نکته اشاره دارد که علی علیه السّلام در این اُمّت به کشتی نوح می­ماند که آنان را از توفان فتنه­ها نجات می­دهد.

روایت160.

تفسیر علی بن ابراهیم: حسین بن خالد گوید: از امام رضا علیه السّلام در قول خدای رحمان: «الرَّحْمَنُ* عَلَّمَ الْقُرْءَانَ»، (6){[خدای ]

رحمان، قرآن را یاد داد.}

فرمود: یعنی خداوند قرآن را به محمّد صلی الله علیه و آله تعلیم داد. گفتم: «خَلَقَ الْانساَن»،{انسان را آفرید}؟ فرمود:

ص: 171


1- . با شماره 136
2- . اسراء/ 110
3- . بصائر الدرجات: 22
4- . حاقه / 11
5- . تفسیر قمی: 694
6- . رحمن/ 9 _1
«155»

فس، [تفسیر القمی]: وَ کانَ الْکافِرُ عَلی رَبِّهِ ظَهِیراً(1) قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ قَدْ یُسَمَّی الْإِنْسَانُ رَبّاً(2) کَقَوْلِهِ اذْکُرْنِی عِنْدَ رَبِّکَ (3) وَ کُلُّ مَالِکِ شَیْ ءٍ یُسَمَّی رَبَّهُ فَقَوْلُهُ وَ کانَ الْکافِرُ عَلی رَبِّهِ ظَهِیراً فَقَالَ الْکَافِرُ الثَّانِی کَانَ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ظَهِیراً(4).

«156»

فس، [تفسیر القمی]: وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُکِ (5) قَالَ السَّمَاءُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ علیه السّلام ذَاتُ الْحُبُکِ وَ قَوْلُهُ إِنَّکُمْ لَفِی قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ (6) یَعْنِی مُخْتَلِفٍ فِی عَلِیٍّ اخْتَلَفَتْ هَذِهِ الْأُمَّةُ فِی وَلَایَتِهِ فَمَنِ اسْتَقَامَ عَلَی وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ مَنْ خَالَفَ وَلَایَةَ عَلِیٍّ دَخَلَ النَّارَ- یُؤْفَکُ عَنْهُ مَنْ أُفِکَ (7) فَإِنَّهُ یَعْنِی عَلِیّاً علیه السّلام مَنْ أُفِکَ عَنْ وَلَایَتِهِ أُفِکَ عَنِ الْجَنَّةِ(8).

بیان

قال البیضاوی ذاتِ الْحُبُکِ ذات الطرائق و المراد إما الطرائق المحسوسة التی هی مسیر الکواکب أو المعقولة التی یسلکها النظار و یتوصل بها إلی المعارف أو النجوم فإن لها طرائق أو أنها تزینها(9).

أقول علی تأویله علیه السّلام لعل المعنی أن علیا هو الحبک بمعنی الزینة أو الطریق قوله یُؤْفَکُ أی یصرف.

«157»

فس، [تفسیر القمی] حَدَّثَنِی أَبِی رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: لَمَّا نَزَلَتِ الْوَلَایَةُ وَ کَانَ مِنْ قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِغَدِیرِ خُمٍّ سَلِّمُوا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالا مِنَ اللَّهِ أَوْ مِنْ رَسُولِهِ فَقَالَ لَهُمَا(10) نَعَمْ حَقّاً مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ إِنَّهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ

ص: 169


1- سورة الفرقان: 55.
2- فی المصدر: قد یسمی الإنسان بهذا الاسم لغة.
3- سورة یوسف: 42.
4- تفسیر القمّیّ: 467.
5- سورة الذاریات: 7 و 8:
6- سورة الذاریات: 7 و 8:
7- سورة الذاریات: 7 و 8:
8- تفسیر القمّیّ: 647.
9- تفسیر البیضاوی 2: 194.
10- فی المصدر: فقالوا: أ من اللّه و من رسوله؟ فقال لهم.

منظور امیرالمؤمنین علیه السّلام است. گفتم: «عَلَّمَهُ الْبَیَانَ»،{به او بیان آموخت.}؟ فرمود: یعنی اینکه هر چه مردم بدان نیاز دارند، به علی علیه السلام آموخت. گفتم: «الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بحُِسْبَانٍ»،{خورشید و ماه بر حسابی [روان ] اند.}؟ فرمود: آن دو در عذاب الهی هستند. گفتم: خورشید و ماه شکنجه می­شوند؟! فرمود: از چیزی پرسیدی، پس آن را نیک بیاموز، خورشید و ماه دو نشانه از آیات الهی هستند که به امر او در حرکتند و مطیع اویند، روشنی آن دو از نور عرش خداست و حرارتشان از آتش جهنم، چون قیامت فرا رسد، نور آنها به عرش و حرارتشان به جهنم باز می­گردد و دیگر خورشید و ماهی وجود نخواهد داشت و منظور خداوند از خورشید و ماه، آن دو نفر است _ که خدایشان لعنت کند! _ آیا مردم روایت نکرده­اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به یقین خورشید و ماه دو نور در آتش­اند؟ گفتم: آری. فرمود: مگر نشنیدی که مردم می­گویند: فلانی و فلانی دو خورشید این اُمّت و نور آنها هستند؟! به خدا سوگند هر دو در آتشند و مقصود، جز آن دو، کس دیگری نبوده است. گفتم: «وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدَانِ»،{و بوته و درخت چهره سایانند}؟ فرمود: «النجم» رسول خدا صلی الله علیه و آله است و خداوند متعال در چند جای قرآن از آن حضرت به این نام یاد کرده، از جمله: «وَ النَّجْمِ إِذَا هَوَی »،(1){سوگند

به اختر [قرآن ] چون فرود می آید} و «وَ عَلَامَاتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یهَْتَدُون»،(2)

نشانه هایی [دیگر نیز قرار داد]، و آنان به وسیله ستاره [قطبی ] راه یابی می کنند.} در اینجا «علامات» اوصیا هستند و «النجم» رسول خدا صلی الله علیه و آله است. گفتم: «یسجدان»{سجده می­کننند}؟ فرمود: عبادت می­کنند.

درباره قول خدای متعال: «وَ السَّمَاءَ رَفَعَهَا وَ وَضَعَ الْمِیزَانَ»،{و آسمان را برافراشت و ترازو را گذاشت.}؟ فرمود: «السماء» رسول خدا صلی الله علیه و آله است و خداوند او را به سوی خود بالا برد. و «میزان» امیرالمؤمنین علیه السّلام است که خداوند او را ترازویی برای سنجش مخلوقاتش قرار داد. گفتم: «أَلَّا تَطْغَوْاْ فیِ الْمِیزَان»،{تا مبادا از اندازه درگذرید.}؟ فرمود: یعنی امام را نافرمانی نکنید. گفتم: «وَ أَقِیمُواْ الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ»،{و وزن را به انصاف برپا دارید.}؟ فرمود: یعنی امام عادل را برپا بدارید. گفتم: «وَ لَا تخُْسِرُواْ الْمِیزَان»،{و در سنجش مکاهید.}؟ فرمود: یعنی حق امام را تباه نکنید و به وی ستم روا ندارید.(3)

توضیح

فیروز آبادی گوید: «الحُسبان» _ با ضم _ جمع «حساب»، بلا، عذاب، شرّ (4)

مؤلف: مفسّران آن را به معنای اول گرفته­اند، یعنی اینکه با حسابی مقدّر و از قبل تعیین شده،

ص: 172


1- . نجم/ 1
2- . نحل/ 16
3- . تفسیر قمی: 658
4- . قاموس المحیط 1: 54

وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ یُقْعِدُهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی الصِّرَاطِ فَیُدْخِلُ أَوْلِیَاءَهُ الْجَنَّةَ وَ یُدْخِلُ أَعْدَاءَهُ النَّارَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیْمانَ بَعْدَ تَوْکِیدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلًا إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ (1) یَعْنِی قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ ثُمَّ ضَرَبَ لَهُ مَثَلًا فَقَالَ- وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ (2).

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها امْرَأَةٌ مِنْ بَنِی تَمِیمِ بْنِ مُرَّةَ یُقَالُ لَهَا رَابِطَةُ(3) بِنْتُ کَعْبِ بْنِ سَعْدِ بْنِ تَیْمِ بْنِ کَعْبِ بْنِ لُؤَیِّ بْنِ غَالِبٍ کَانَتْ حَمْقَاءَ تَغْزِلُ الشَّعْرَ فَإِذَا غَزَلَتْهُ نَقَضَتْهُ ثُمَّ عَادَتْ فَغَزَلَتْهُ فَقَالَ اللَّهُ کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَمَرَ بِالْوَفَاءِ وَ نَهَی عَنْ نَقْضِ الْعَهْدِ فَضَرَبَ لَهُمْ مَثَلًا قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ تَتِمَّةُ الْکَلَامِ السَّابِقِ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی- أَنْ تَکُونَ أَئِمَّةٌ هِیَ أَزْکَی مِنْ أَئِمَّتِکُمْ فَقِیلَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ نَحْنُ نَقْرَؤُهَا هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّةٍ قَالَ وَیْحَکَ وَ مَا أَرْبَی وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ فَطَرَحَهَا-(4) إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ یَعْنِی بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ یَخْتَبِرُکُمْ وَ لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ ما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ- وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً واحِدَةً(5) قَالَ عَلَی مَذْهَبٍ وَاحِدٍ وَ أَمْرٍ وَاحِدٍ- وَ لکِنْ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ قَالَ یُعَذِّبُ بِنَقْضِ الْعَهْدِ(6)- وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ قَالَ یُثِیبُ- وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ قَوْلُهُ- وَ لا تَتَّخِذُوا أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ قَالَ هُوَ مَثَلٌ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَعلیه السلامفَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها یَعْنِی بَعْدَ مَقَالَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِیهِ- وَ تَذُوقُوا السُّوءَ بِما صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ یَعْنِی عَنْ عَلِیٍ وَ لَکُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (7).

ص: 170


1- سورة النحل: 91 و 92.
2- سورة النحل: 91 و 92.
3- فی المصدر: امرأة من بنی تیم بن مرة یقال لها ریطة.
4- فی المصدر: و أومأ بیده بطرحها.
5- سورة النحل: 93، و ما بعدها ذیلها.
6- فی المصدر: یعذب من یشاء بنقض العهد.
7- تفسیر القمّیّ: 364 و 365.

در بروج و منازل خود حرکت می­کنند. باز می­گویم: حسب تأویل آن حضرت علیه السّلام، منظور از«شجر» امامان علیهم السلام هستند بدان جهت که ثمره علوم از طریق آن­ها به مردم می­رسد، و خداوند در آیه دیگر(1) ایشان را به شجرۀ طیّبۀ تشبیه کرده است. از امام صادق علیه السّلام نیز روایتی شبیه آنچه گذشت نقل شده است.

روایت161.

تفسیر علی بن ابراهیم: ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم: «فَبِأَیّ ِ ءَالَاءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَان»،{پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید.} به چه معنی است؟ فرمود: خداوند تعالی و مقدَّس فرموده است: به کدام یک از دو نعمت کفران می­ورزید؟ به محمّد یا به علی(2)؟

_ صلوات الله علیهما_ .

روایت162.

تفسیر علی بن ابراهیم: «یَوْمَ یُکْشَفُ عَن سَاقٍ وَ یُدْعَوْنَ إِلیَ السُّجُود»،(3){روزی

که کار، زار [و رهایی دشوار] شود و به سجده فرا خوانده شوند.} فرمود: امور نهان گشته را آشکار می­سازد و آنچه را که از حق آل محمّد صلی الله علیه و آله غصب کرده­اند، و «یُدْعَوْنَ إِلیَ السُّجُود»، گوید: برای امیرالمؤمنین علیه السّلام بر ملا می­شود و در پی آن گردن­های آنان همچون شاخ گاو گشته و توان به سجده رفتن را نخواهند داشت و این مجازات آن­هاست، زیرا آن­ها در دنیا از خدا اطاعت در مورد ولایت علی علیه السّلام اطاعت نکرده­اند، و این خود کلام خداست که فرمود: «وَ قَدْ کاَنُواْ یُدْعَوْنَ إِلیَ السُّجُودِ وَ هُمْ سَالِمُون »،(4){در

حالی که [پیش از این ] به سجده دعوت می شدند و تندرست بودند.}فرمود: در عین تندرستی در دنیا به پذیرش ولایت علی علیه السّلام فرا خوانده شده بودند.(5)

توضیح

بیضاوی گوید: «یَوْمَ یُکْشَفُ عَن سَاق» یعنی روزی که کار شدّت گرفته و دشوار می­گردد

و «کشف ساق» مَثَلی برای آن حالت است، یعنی اصل و حقیقت امر همانند تنه درخت برملا می­گردد. و از ساق درخت و ساق انسان به عنوان استعاره برای بیان این مفهوم استفاده شده است و علت نکره آمدن «ساق» برای تهویل(هولناک بودن) یا تعظیم( بزرگ نشان دادن) آن حالت است. پایان(6)

مؤلف: حسب تأویل آن حضرت علیه السّلام، شاید مراد از سجود، مجازاً خضوع و سرتسلیم فرود آوردن باشد.

ص: 173


1- . ابراهیم/ 24 آنجا که می­فرماید: «أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا کلَِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَة ....»
2- . تفسیر قمی: 659
3- . قلم/ 42
4- . قلم/ 43
5- . تفسیر قمی: 693
6- . تفسیر بیضاوی 2: 234
بیان

قوله تتمة الکلام السابق أی هذه تتمة خبر أبی عبد الله علیه السّلام السابق و کان خبر أبی الجارود معترضا و یظهر ذلک بالرجوع إلی ما أوردناه سابقا من روایة العیاشی (1).

«158»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَیْبٍ (2) عَنْ خَالِدِ بْنِ حَمَّادٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: سَأَلْتُهُ (3) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِکَ وَ لا تُخافِتْ بِها وَ ابْتَغِ بَیْنَ ذلِکَ سَبِیلًا(4) قَالَ تَفْسِیرُهَا وَ لَا تَجْهَرْ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ وَ لَا بِمَا أَکْرَمْتُهُ بِهِ حَتَّی نَأْمُرَکَ بِذَلِکَ- وَ لا تُخافِتْ بِها لَا تَکْتُمْهَا عَلِیّاً وَ أَعْلِمْهُ مَا أَکْرَمْتُهُ بِهِ وَ

أَمَّا قَوْلُهُ وَ ابْتَغِ بَیْنَ ذلِکَ سَبِیلًا فَإِنَّهُ یَعْنِی اطْلُبْ إِلَیَّ وَ سَلْنِی أَنْ آذَنَ لَکَ أَنْ تَجْهَرَ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ وَ ادْعُ النَّاسَ إِلَیْهَا فَأَذِنَ لَهُ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍ (5).

«159»

فس، [تفسیر القمی]: إِنَّا لَمَّا طَغَی الْماءُ حَمَلْناکُمْ فِی الْجارِیَةِ(6) یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ أَصْحَابَهُ (7).

بیان

إشارة إلی أنه علیه السّلام فی هذه الأمة کسفینة نوح حیث ینجیهم من طوفان الفتن.

«160»

فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ (8) قَالَ اللَّهُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ (9) قُلْتُ خَلَقَ الْإِنْسانَ قَالَ ذَلِکَ

ص: 171


1- تحت رقم 136.
2- فی المصدر: عن النضر بن سوید.
3- فی المصدر: قال سألت.
4- سورة الإسراء: 110، و ما بعدها ذیلها.
5- بصائر الدرجات: 22.
6- سورة الحاقة: 11.
7- تفسیر القمّیّ: 694.
8- سورة الرحمن: 1، و ما بعدها ذیلها.
9- فی المصدر: اللّه علم محمّدا القرآن.

روایت163.

تفسیر علی بن ابراهیم: «قُتِلَ الْانسَانُ مَا أَکْفَرَهُ »،(1){کشته

باد انسان، چه ناسپاس است!} فرمود: او امیرالمؤمنین علیه السّلام است.گوید: «مَا أَکْفَرَهُ» یعنی چه کرد و چه گناهی مرتکب شد که او را کشتند؟! سپس گفت: «مِنْ أَیّ ِ شیَ ْءٍ خَلَقَهُ من نطفه خلقه فقدّره ثم السّبیل یسّره»،{ (بنگر که خداوند) از چه او را آفریده است.از نطفه ای آفریده و موزونش کرده،آنگاه راه را بر او هموار ساخته.} فرمود: راه خیر را بر او آسان گردانید. گوید: از سرشت انبیا او را آفرید.«فَقَدَّرَهُ» مناسب برای انجام دادن کارهای خیرش آفرید. «ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ»،{ آنگاه راه را بر او هموار ساخته} یعنی راه هدایت. «ثمُ َّ أَمَاتَهُ»،{سپس او را میراند} مرگی همچون مرگ پیامبران، «ثمُ َّ إِذَا شَاءَ أَنشَرَهُ»،{سپس چون بخواهد او را برانگیزد.} گفتم: «إِذَا شَاءَ أَنشَرَهُ» به چه معنی است؟ فرمود: پس از کشته شدن، درنگ می­کند تا در رجعت آنچه را که خداوند امر فرموده به انجام برساند.

ابو سلمه گوید: از امام باقر علیه السلام درباره «قتل الانسان ما اکفره» پرسیدم. فرمود: آری، درباره امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شده. «ما اکفره» یعنی به کشتن شما آن بزرگوار را. آن گاه امام به نسب امیرالمؤمنین و به آفرینش ایشان می­پردازد و این که خدا او را گرامی داشته و فرمود: «من ایّ شیء خلقه». از طینت پیامبران او را خلق کرد.«فقدّره» برای خیر. «ثم السبیل یسّره» یعنی راه هدایت. «ثمّ أماته» به مرگ پیامبران. «ثمّ إذا شاء أنشره» بعد از کشته شدنش در رجعت برمی­گردد و می­ماند تا آنچه را خدا امر می­کند جاری سازد. «فَلْیَنظُرِ الْانسَانُ إِلیَ طَعَامِهِ* أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاءَ صَبًّا * ثمُ َّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا* فَأَنبَتْنَا فِیهَا حَبًّا* وَ عِنَبًا وَ قَضْبًا»،{پس انسان باید به خوراک خود بنگرد، که ما آب را به صورت بارشی فرو ریختیم آن گاه زمین را با شکافتنی [لازم ] شکافتیم پس در آن، دانه رویانیدیم. و انگور و سبزی.} «وَ قَضْبًا». گوید: «القضب»: «القَتّ»،(2) سبزی های خوردنی. قول او: «وَ حَدَائقَ غُلْبًا»،{و باغهای انبوه.}. قول او: «وَ فَاکِهَةً وَ أَبًّا»،{و میوه و چراگاه.} «الأبّ»: علف چراگاه چهار پایان. «مَّتَاعًا لَّکمُ ْ وَ لِأَنْعَامِکمُ ْ* فَإِذَا جَاءَتِ الصَّاخَّةُ*یَوْمَ یَفِرُّ المَْرْءُ مِنْ أَخِیهِ* وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ*وَ صَاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ»،{[تا وسیله ] استفاده شما و دامهایتان باشد. پس چون فریاد گوش خراش دررسد، روزی که آدمی از برادرش، و از مادرش و پدرش. و از همسرش و پسرانش می گریزد.} یعنی قیامت. قول او: «لِکلُ ِّ امْرِیٍ مِّنهُْمْ یَوْمَئذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ»،{در آن روز، هر کسی از آنان را کاری است که او را به خود مشغول می دارد.} گوید: «شأن» یعنی کاری که انسان را از پرداختن به امری دیگر باز دارد.

سپس خدای عزّوجل به ذکر کسانی می­پردازد که ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام را پذیرفته و از دشمنان او بیزاری جسته، می­فرماید: «وُجُوهٌ یَوْمَئذٍ مُّسْفِرَةٌ* ضَاحِکَةٌ مُّسْتَبْشِرَةٌ»،{در آن روز، چهره هایی درخشانند، خندان [و] شادانند.} سپس از دشمنان آل محمد علیهم السلام یاد فرموده گوید: «وَ وُجُوهٌ یَوْمَئذٍ عَلَیهَْا غَبرََةٌ* تَرْهَقُهَا قَترََةٌ»،{و در آن روز، چهره هایی است که بر آنها غبار نشسته، [و] آنها را تاریکی پوشانده است.} یعنی چهره­هایی که از خیر و ثواب به دورند، «أُوْلَئکَ هُمُ الْکَفَرَةُ الْفَجَرَة»،{آنان همان کافران بدکارند}.(3)

ص: 174


1- . عبس/ 17 و آیات بعدی تا آخر سوره به دنبال آن می­آیند.
2- . دانه­ای است بیابانی که مردم صحرانشین پس از کوبیدن و پختن، آن را می­خورند.
3- . تفسیر قمی: 712

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام قُلْتُ عَلَّمَهُ الْبَیانَ قَالَ عَلَّمَهُ بَیَانَ کُلِّ شَیْ ءٍ(1) یَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَیْهِ قُلْتُ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ قَالَ هُمَا بِعَذَابِ اللَّهِ (2) قُلْتُ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ یُعَذَّبَانِ قَالَ سَأَلْتَ عَنْ شَیْ ءٍ فَأَیْقِنْهُ (3) إِنَّ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ آیَتَانِ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ یَجْرِیَانِ بِأَمْرِهِ مُطِیعَانِ لَهُ ضَوْؤُهُمَا مِنْ نُورِ عَرْشِهِ وَ حَرُّهُمَا(4) مِنْ نَارِ جَهَنَّمَ فَإِذَا کَانَتْ یَوْمُ الْقِیَامَةِ عَادَ إِلَی الْعَرْشِ نُورُهُمَا وَ عَادَ إِلَی النَّارِ حَرُّهُمَا(5) فَلَا تَکُونُ شَمْسٌ وَ لَا قَمَرٌ وَ إِنَّمَا عَنَاهُمَا لَعَنَهُمَا اللَّهُ أَ وَ لَیْسَ قَدْ رَوَی النَّاسُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ إِنَّ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ نُورَانِ فِی النَّارِ قُلْتُ بَلَی أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ النَّاسِ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ شَمْسَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ نُورُهُمَا فَهُمَا فِی النَّارِ وَ اللَّهِ مَا عَنَی غَیْرَهُمَا قُلْتُ وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ قَالَ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ سَمَّاهُ اللَّهُ فِی غَیْرِ مَوْضِعٍ فَقَالَ وَ النَّجْمِ إِذا هَوی (6) وَ قَالَ وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ (7) فَالْعَلَامَاتُ الْأَوْصِیَاءُ وَ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُلْتُ- یَسْجُدانِ قَالَ یَعْبُدَانِ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِیزانَ قَالَ السَّمَاءُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ الْمِیزَانُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام نَصَبَهُ لِخَلْقِهِ قُلْتُ أَلَّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزانِ، قَالَ لَا تَعْصُوا الْإِمَامَ قُلْتُ وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ قَالَ أَقِیمُوا الْإِمَامَ الْعَدْلَ قُلْتُ وَ لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ قَالَ- لَا تَبْخَسُوا الْإِمَامَ حَقَّهُ وَ لَا تَظْلِمُوهُ (8).

بیان

قال الفیروزآبادی الحسبان بالضم جمع الحساب و البلاء و العذاب و الشر(9) أقول فسره المفسرون بالمعنی الأول أی یجریان بحساب مقدر معلوم

ص: 172


1- فی المصدر: علمه تبیان کل شی ء.
2- فی المصدر: هما یعذبان.
3- فی المصدر: فأتقنه.
4- فی المصدر: و جرمهما.
5- فی المصدر: و الی النار جرمهما.
6- سورة النجم: 1.
7- سورة النحل: 16.
8- تفسیر القمّیّ: 658.
9- القاموس المحیط 1: 54.

توضیح

شاید به حسب تأویل آن حضرت علیه السّلام «قَترََةٌ » از «اِقتار» گرفته شده باشد که به معنی «افتقار» و کمبود است و مفسّران آن را به معنی سیاهی و ظلمت تفسیر کرده باشند.

روایت164.

تفسیر علی بن ابراهیم:[ذِی قُوَّةٍ عِندَ ذِی الْعَرْشِ مَکِین،(1)

یعنی دارای منزلتی بزرگ و نیرومند نزد خداوند. «مُّطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ»]{نیرومند [که ] پیش خداوند عرش، بلندپایگاه است. } ابوبصیر گوید: امام صادق علیه السّلام در مورد این آیه فرمود: «ذِی قُوَّةٍ عِندَ ذِی الْعَرْشِ مَکِین» جبرئیل است. گفتم: «مُّطَاعٍ ثمَ َّ أَمِین »{در آنجا [هم ] مُطاع [و هم ] امین است. } به چه معنی است؟ فرمود: منظور آن است که شخصی که نزد پروردگارش مطاع است، رسول خدا صلی الله علیه و آله است، کسی که در روز قیامت امین است. گفتم: «وَ مَا صَاحِبُکمُ بِمَجْنُونٍ»،{و رفیق شما مجنون نیست.}؟ فرمود: یعنی اینکه پیامبرصلی الله علیه و آله با نصب امیرالمؤمنین صلوات الله علیه به ولایت مردم، دیوانه نیست. گفتم: «وَ مَا هُوَ عَلیَ الْغَیْبِ بِضَنِینٍ»،{و او در امر غیب بخیل نیست.}؟ فرمود: یعنی اینکه خداوند تبارک و تعالی در آگاه کردن پیامبرش صلی الله علیه و آله به علم غیب بخیل نیست. گفتم: «وَ مَا هُوَ بِقَوْلِ شَیْطَانٍ رَّجِیمٍ»،{و [قرآن ] سخن دیوِ رجیم نیست.}؟ فرمود: مقصود سخن کاهنان قریش است که آن­ها را به سخنان شیاطینی نسبت داده که با آن­ها بودند و این کاهنان سخنان شیاطین را بازگو می­کردند. لذا فرمود: «وَ مَا هُوَ بِقَوْلِ شَیْطَانٍ رَّجِیمٍ» یعنی اینکه پیامبرصلی الله علیه و آله مانند این کاهنان نیست که گفته­هایشان گفته­های شیطان باشد. گفتم: «فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ»،{پس به کجا می روید؟} فرمود: یعنی اینکه از علی علیه السّلام و ولایت او به کجا می­روید و فرار می­کنید؟ «إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِّلْعَالَمِینَ»،{این [سخن ] بجز پندی برای عالمیان نیست.} بر کسانی که بر ولایت او پیمان بستند. گفتم: «لِمَن شَاءَ مِنکُمْ أَن یَسْتَقِیمَ»،{برای هر یک از شما که خواهد به راه راست رَوَد.}؟ فرمود: یعنی در اطاعت از علی و امامان بعد از او. گفتم: «وَ مَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَن یَشَاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ»،{و تا خدا، پروردگار جهانیان، نخواهد، [شما نیز] نخواهید خواست}؟ فرمود: چون مشیّت به او تبارک و تعالی برمی­گردد نه به مردم.(2)

توضیح

بعید نیست که منظور از«ذی قوّۀ» جبرئیل باشد.

روایت165.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّئهَا»،(3){که

هر کس آن را پاک گردانید، قطعاً رستگار شد.} فرمود: امیرالمؤمنین علیه السّلام. فرمود: پروردگارش او را پاک گردانید. «وَ قَدْ خَابَ مَن دَسَّیهَا»(4)

هر که آلوده اش ساخت، قطعاً درباخت.} گوید: منظور اولی و ص: 175


1- تکویر/ 20 و آیات بعد به دنبال آن می­آیند.
2- . تفسیر قمی: 714
3- . شمس/ 9
4- . شمس/ 10

فی بروجهما و منازلهما ثم أقول علی تأویله علیه السّلام المراد بالشجر الأئمة علیهم السّلام لحصول ثمرات العلوم منهم و وصولها إلی الخلق و قد شبههم الله تعالی بالشجرة الطیبة فی الآیة الأخری (1) و روی عن الصادق علیه السّلام فی هذه الآیة مثله کما مر.

«161»

فس، [تفسیر القمی] أَحْمَدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَسْلَمَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام عَنْ قَوْلِهِ (2) فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ قَالَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ تَقَدَّسَ فَبِأَیِّ النِّعْمَتَیْنِ تَکْفُرَانِ بِمُحَمَّدٍ أَمْ بِعَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا(3).

«162»

فس، [تفسیر القمی]: یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ(4) قَالَ یُکْشَفُ عَنِ الْأُمُورِ الَّتِی خَفِیَتْ وَ مَا غَصَبُوا آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ قَالَ یُکْشَفُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَتَصِیرُ أَعْنَاقُهُمْ مِثْلَ صَیَاصِی الْبَقَرِ یَعْنِی قُرُونَهَا فَلَا یَسْتَطِیعُونَ أَنْ یَسْجُدُوا وَ هِیَ عُقُوبَةٌ لِأَنَّهُمْ لَمْ یُطِیعُوا اللَّهَ (5) فِی الدُّنْیَا فِی أَمْرِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ قَالَ إِلَی وَلَایَتِهِ فِی الدُّنْیَا وَ هُمْ یَسْتَطِیعُونَ (6).

بیان

قال البیضاوی یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ یوم یشتد الأمر و یصعب الخطب و کشف الساق مثل فی ذلک أی یکشف عن أصل الأمر(7) و حقیقته بحیث یصیر عیانا مستعار من ساق الشجر و ساق الإنسان و تنکیره للتهویل أو للتعظیم انتهی (8).

أقول: علی تأویله علیه السّلام لعل المراد بالسجود الخضوع و الانقیاد مجازا.

ص: 173


1- حیث قال- عز من قائل-: « أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ» الآیة إبراهیم: 24.
2- فی المصدر: عن قول اللّه تعالی.
3- تفسیر القمّیّ: 659.
4- سورة القلم: 42، و ما بعدها ذیلها.
5- فی المصدر: لانهم لا یطیعون اللّه.
6- تفسیر القمّیّ: 693.
7- فی المصدر: أو یوم یکشف عن أصل الامر.
8- تفسیر البیضاوی 2: 234.

دومی هستند آنجا که (به نشانه بیعت) دست روی دست آن حضرت کشیدند.

توضیح

فیروزآبادی گوید: «دسّاه تدسِیَۀ»: او را اغوا کرد و تباه ساخت. پایان(1)

شاید آنچه در روایت آمده، برگرفته از این معنا باشد. و بیضاوی گوید: یعنی آن را از روی جهالت و فسق، کاست و پنهان ساخت.(2)

روایت166.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام فرمود: جبرئیل بر محمّد صلی الله علیه و آله نازل گشته و گفت: یا محمّد، بخوان! فرمود: چه بخوانم؟ گفت: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَق »،(3){بخوان به نام پروردگارت که آفرید.} یعنی نور اقدم تو را پیش از اشیاء آفرید. «خَلَقَ الْانسَانَ مِنْ عَلَقٍ»،(4){انسان را از عَلَق آفرید.} یعنی اینکه تو را از یک نطفه آفرید و علی علیه السّلام را از تو مشتق کرد. «اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ* الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ»،(5){بخوان،

و پروردگار تو کریمترین [کریمان ] است. همان کس که به وسیله قلم آموخت.} یعنی علی بن ابی طالب علیه السّلام. «عَلَّمَ الْانسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ»،(6){آنچه

را که انسان نمی دانست [به تدریج به او] آموخت.} یعنی از نوشتن برای تو چیزهایی به علی علیه السّلام آموخت که پیش از آن آن­ها را نمی­دانست.(7)

روایت167.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «وَ یُنزَِّلُ عَلَیْکُم مِّنَ السَّمَاءِ مَاءً لِّیُطَهِّرَکُم بِهِ وَ یُذْهِبَ عَنکمُ ْ رِجْزَ الشَّیْطَانِ وَ لِیرَْبِطَ عَلیَ قُلُوبِکُمْ وَ یُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدَامَ»،(8)

از آسمان بارانی بر شما فرو ریزانید تا شما را با آن پاک گرداند، و وسوسه شیطان را از شما بزداید و دلهایتان را محکم سازد و گامهایتان را بدان استوار دارد.} فرمود: اما قول او: «وَ یُنزَِّلُ عَلَیْکُم مِّنَ السَّمَاءِ مَاءً»، «سماء» در معنای باطنی قرآن رسول خدا صلی الله علیه و آله و «ماء» امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام است، خداوند با این عبارت، علی علیه السّلام را از رسول خدا صلی الله علیه و آله قرار داده است، و این معنای«وَ یُنزَِّلُ عَلَیْکُم مِّنَ السَّمَاءِ مَاءً» است. اما مصداق قول او: «لِّیُطَهِّرَکُم بِهِ» علی بن ابی طالب علیه السّلام است که خداوند به وسیله او دل هرکس که ولایت وی را پذیرفته پاک می­کند. امّا قول او: «وَ یُذْهِبَ عَنکمُ ْ رِجْزَ الشَّیْطَانِ» بدان معناست که هرکس محبت علی بن ابی طالب علیه السّلام را به دل گرفت، خداوند پلیدی را از او می­برد و وی را بر آن قوی می­گرداند.(9)

روایت168.

تفسیر عیاشی: جابر شبیه این روایت را از امام صادق علیه السّلام نقل کرده و افزوده است: مقصود از آیه «وَ لِیرَْبِطَ عَلیَ قُلُوبِکُمْ وَ یُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدَامَ» علی علیه السّلام است، هرکس علی علیه السّلام را دوست بدارد، خداوند دل او را محکم می­دارد تا بر

ص: 176


1- . الالقاموس المحیط 4: 427
2- . تفسیر بیضاوی 2: 262
3- . علق / 1
4- . علق/ 2
5- . علق/ 4 _3
6- . علق/ 5
7- . تفسیر قمی: 731 _ 730
8- . انفال/ 11
9- . تفسیر فرات: 50
«163»

فس، [تفسیر القمی]: قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ (1) قَالَ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام قَالَ ما أَکْفَرَهُ أَیْ مَا ذَا فَعَلَ وَ أَذْنَبَ حَتَّی قَتَلُوهُ ثُمَّ قَالَ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ- ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ قَالَ یَسَّرَ لَهُ طَرِیقَ الْخَیْرِ- ثُمَّ أَماتَهُ فَأَقْبَرَهُ ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ قَالَ فِی الرَّجْعَةِ- کَلَّا لَمَّا یَقْضِ ما أَمَرَهُ أَیْ لَمْ یَقْضِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام مَا قَدْ أَمَرَهُ وَ سَیَرْجِعُ حَتَّی یَقْضِیَ مَا أَمَرَهُ.

أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی نَصْرٍ(2) عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ قَالَ نَعَمْ نَزَلَتْ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع ما أَکْفَرَهُ یَعْنِی بِقَتْلِکُمْ إِیَّاهُ ثُمَّ نَسَبَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَنَسَبَ خَلْقَهُ وَ مَا أَکْرَمَهُ اللَّهُ بِهِ فَقَالَ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ یَقُولُ مِنْ طِینَةِ الْأَنْبِیَاءِ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ لِلْخَیْرِ- ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ یَعْنِی سَبِیلَ الْهُدَی ثُمَّ أَماتَهُ مِیتَةَ الْأَنْبِیَاءِ- ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ قُلْتُ مَا قَوْلُهُ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ قَالَ یَمْکُثُ بَعْدَ قَتْلِهِ فِی الرَّجْعَةِ فَیَقْضِی مَا أَمَرَهُ- فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ أَنَّا صَبَبْنَا الْماءَ صَبًّا إِلَی قَوْلِهِ وَ قَضْباً قَالَ الْقَضْبُ الْقَتُ (3) قَوْلُهُ وَ حَدائِقَ غُلْباً أَیْ بَسَاتِینَ مُلْتَفَّةً مُجْتَمِعَةً قَوْلُهُ وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا قَالَ الْأَبُّ الْحَشِیشُ لِلْبَهَائِمِ- مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعامِکُمْ فَإِذا جاءَتِ الصَّاخَّةُ أَیِ الْقِیَامَةُ(4) قَوْلُهُ لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ قَالَ شُغُلٌ یَشْغَلُ بِهِ عَنْ غَیْرِهِ ثُمَّ ذَکَرَ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِینَ تَوَلَّوْا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ تَبَرَّءُوا مِنْ أَعْدَائِهِ فَقَالَ- وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ ضاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ ثُمَّ ذَکَرَ أَعْدَاءَ آلِ مُحَمَّدٍ- وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَةٌ تَرْهَقُها قَتَرَةٌ فَقْرٌ مِنَ الْخَیْرِ وَ الثَّوَابِ-(5) أُولئِکَ هُمُ الْکَفَرَةُ الْفَجَرَةُ(6).

ص: 174


1- سورة عبس: 17، و ما بعدها ذیلها.
2- فی( ک): عن ابن أبی نصر.
3- القت: حب بری یأکله أهل البادیة بعد دقه و طبخه.
4- فی المصدر: قال: أی یوم القیامة.
5- فی المصدر: أی فقراء من الخیر و الثواب.
6- تفسیر القمّیّ: 712.

ولایت او علیه السّلام ثابت قدم گردد. (1)

روایت169.

العمدۀ: جابر جعفی درباره مصداق آیه: «فَسَْئلُواْ أَهْلَ الذِّکْر»،(2){از

پژوهندگان کتابهای آسمانی جویا شوید.} گوید: علی علیه السّلام فرمود: «أَهْلَ الذِّکْر» ما هستیم. (3)

روایت170.

مناقب ابن شهر آشوب: ابن مسعود در مفهوم آیه: «إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلیَ الْأَرْضِ زِینَةً لهَّا لِنَبْلُوَهُمْ أَیهُُّمْ أَحْسَنُ عَمَلا»(4){در حقیقت، ما آنچه را که بر زمین است، زیوری برای آن قرار دادیم، تا آنان را بیازماییم که کدام یک از ایشان نیکوکارترند.} گوید: زیور زمین مردان است و زینت مردان علی بن ابی طالب علیه السّلام.

امام باقر علیه السّلام فرمود: مقصود از آیه: «أُوْلَئکَ یُسَارِعُونَ فیِ الخَْیرَْات »،(5){آنانند

که در کارهای نیک شتاب می ورزند.} علی بن ابی طالب علیه السّلام است که هیچ کس در کسب خیرات بر او پیشی نگرفته است.

جابر انصاری و جمعی از مفّسران گویند: مفهوم آیه: «وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فیِ لَحْنِ الْقَوْل»،(6)

از آهنگ سخن به [حال ] آنان پی خواهی بُرد.} آن است که در لحن کلام آنان کینه و نفرت از علی بن ابی طالب علیه السّلام پیداست.(7)

روایت171.

کشف الغمّۀ: ابن مردویه در مفهوم آیه: «وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فیِ لَحْنِ الْقَوْلِ» از ابوسعید خدری روایت کرده که گوید: منظور آن است که کینه و نفرت از علی بن ابی طالب علیه السّلام در لحن کلامشان پیداست.

توضیح

شیخ طبرسی رحمۀ الله در مورد آیه: «لَتَعْرِفَنَّهُمْ فیِ لَحْنِ الْقَوْل» گوید: یعنی اینکه اکنون ایشان را از فحوای کلامشان و معنا و مقصود آن می­توانی بشناسی، زیرا کلام انسان حکایت از ما فی الضمیر دارد. ابوسعید خدری گوید: منظور از «لَحْنِ الْقَوْل» کینه آن­ها نسبت به علی بن ابی طالب علیه ص: 177


1- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی . تفسیر برهان 2: 69
2- . نحل/ 43. انبیاء/ 7
3- . العمدۀ: 150
4- . کهف/ 7
5- . مؤمنون / 61
6- . محمد/ 30
7- . مناقب آل ابی طالب 2: 7
إیضاح

لعل القترة علی تأویله علیه السّلام مأخوذ من الإقتار بمعنی الافتقار و فسرها المفسرون بالسواد و الظلمة.

«164»

فس، [تفسیر القمی]: ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ (1) یَعْنِی ذَا مَنْزِلَةٍ عَظِیمَةٍ عِنْدَ اللَّهِ مَکِینٍ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ.

حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ قَالَ یَعْنِی جَبْرَئِیلَ قُلْتُ قَوْلُهُ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ قَالَ یَعْنِی رَسُولَ اللَّهِ هُوَ الْمُطَاعُ عِنْدَ رَبِّهِ الْأَمِینُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ قُلْتُ قَوْلُهُ- وَ ما صاحِبُکُمْ بِمَجْنُونٍ قَالَ یَعْنِی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مَا هُوَ بِمَجْنُونٍ فِی نَصْبِهِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَلَماً لِلنَّاسِ قُلْتُ قَوْلُهُ وَ ما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ قَالَ وَ مَا هُوَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی نَبِیِّهِ بِغَیْبِهِ بِضَنِینٍ قُلْتُ وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ رَجِیمٍ قَالَ یَعْنِی الْکَهَنَةَ الَّذِینَ کَانُوا فِی قُرَیْشٍ فَنَسَبَ کَلَامَهُمْ إِلَی کَلَامِ الشَّیَاطِینِ الَّذِینَ کَانُوا مَعَهُمْ یَتَکَلَّمُونَ عَلَی أَلْسِنَتِهِمْ فَقَالَ- وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ رَجِیمٍ مِثْلَ أُولَئِکَ قُلْتُ قَوْلُهُ فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ قَالَ أَیْنَ تَذْهَبُونَ فِی عَلِیٍّ یَعْنِی وَلَایَتَهُ أَیْنَ تَفِرُّونَ مِنْهَا- إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ لِمَنْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَهُ عَلَی وَلَایَتِهِ قُلْتُ لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ قَالَ فِی طَاعَةِ عَلِیٍّ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ قُلْتُ قَوْلُهُ وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ قَالَ لِأَنَّ الْمَشِیَّةَ إِلَیْهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَا إِلَی النَّاسِ (2).

بیان

لا یبعد أن یکون قوله علیه السّلام یعنی جبرئیل تفسیرا لذی قوة.

«165»

فس، [تفسیر القمی] مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُبَیْدٍ الْفَارِسِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها(3) قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام زَکَّاهُ رَبُّهُ- وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها قَالَ هُوَ الْأَوَّلُ

ص: 175


1- سورة التکویر: 20، و ما بعدها ذیلها.
2- تفسیر القمّیّ: 714.
3- سورة الشمس: 9، و ما بعدها ذیلها.

السّلام است. وی گوید: ما در حیات رسول خدا صلی الله علیه و آله منافقان را از کینه­ای که از علی علیه السّلام داشتند، می­شناختیم. شبیه این روایت از جابر بن عبدالله انصاری نقل شده است. عبادۀ بن الصامت گوید: ما فرزندان خود را به محبت علی بن ابی طالب علیه السّلام می­آزمودیم، یعنی اینکه اگر می­دیدیم یکی از آن­ها علی علیه السّلام را دوست ندارد، در می­یافتیم که نطفه او از راه صحیح شرعی منعقد نشده است. انس گوید: در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله، با نزول این آیه دیگر هیچ منافقی برای ما ناشناخته نبود. پایان(1)

علّامه قدّس الله روحه در «کشف الحق» از خدری آورده است که گوید: به نفرتی که از علی داشتند و در لحن صدایشان پیدا بود شناخته می­شدند.(2)

مؤلف: کسی که محبت او از ارکان ایمان باشد و این ویژگی نشانه پیامبر یا امام بودن آن فرد است، فضیلتی به شمار می­رود که آن حضرت از میان دیگر صحابه به آن مختص شده است. بنابراین، مقدّم کردن دیگری بر او به معنای تفضیل مفضول است؛ بالاخص اگر این فضیلت را به دیگر فضایل بی­شمار آن حضرت که برخی از آنها بیان شده و برخی دیگر نیز خواهد آمد، افزون کنیم.

مؤلف: نیز علّامه در کشف الحق روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله آورده که آن حضرت می­فرماید: اگر مردم بدانند علی علیه السلام چه زمانی امیرالمؤمنین نامیده شده، فضیلت وی را انکار نمی­کردند. زمانی امیرالمؤمنین نامیده شد که حضرت آدم بین روح و جسم بود (هنوز آفرینش او کامل نشده بود)، خدای عزّوجل می­فرماید: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنیِ ءَادَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتهَُمْ وَ أَشهَْدَهُمْ عَلیَ أَنفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ»،(3){و هنگامی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذریّه آنان را برگرفت و ایشان را بر خودشان گواه ساخت که آیا پروردگار شما نیستم؟] فرشتگان گفتند: آری! پس خداوند متعال فرمود: پروردگار شما من هستم و محمّد پیامبر شماست و علی امیرتان.(4)

توضیح

اخبار در این زمینه و شرح آن در یک باب ویژه خواهد آمد.

نیز علاّمه در کتاب مذکور از طریق جمهور اهل تسنن روایت کرده است که جمعی از اعراب در وادی رملۀ گرد آمدند تا شب هنگام در مدینه به رسول خدا صلی الله علیه و آله شبیخون بزنند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چه کسی برای نبرد با اینان آماده است؟ پس جمعی از اصحاب صفّه برخاسته و گفتند: ما هستیم، هر که را خواهی بر ما بگمار. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله میان ایشان قرعه کشید و هشتاد تن از ایشان و از دیگران انتخاب شدند، سپس به ابوبکر دستور داد پرچم را در دست گرفته و به بنی­سلیم

ص: 178


1- . مجمع البیان 9: 106
2- . کشف الحق1: 90
3- . اعراف/ 172
4- . کشف الحق1: 93

وَ الثَّانِی فِی بَیْعَتِهِ إِیَّاهُ حَیْثُ مَسَحَ عَلَی کَفِّهِ (1).

بیان

قال الفیروزآبادی دساه تدسیة أغواه و أفسده انتهی (2).

و لعل ما فی الخبر مأخوذ من هذا المعنی و قال البیضاوی أی نقصها و أخفاها بالجهالة و الفسوق (3).

«166»

فس، [تفسیر القمی] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ یُوسُفَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ کَیْسَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ اقْرَأْ قَالَ وَ مَا أَقْرَأُ قَالَ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ (4) یَعْنِی خَلَقَ نُورَکَ الْأَقْدَمَ قَبْلَ الْأَشْیَاءِ- خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ یَعْنِی خَلَقَکَ مِنْ نُطْفَةٍ وَ شَقَّ مِنْکَ عَلِیّاً- اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ یَعْنِی عَلَّمَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ ع عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ یَعْنِی عَلَّمَ عَلِیّاً مِنَ الْکِتَابَةِ لَکَ مَا لَمْ یَعْلَمْ قَبْلَ ذَلِکَ (5).

«167»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطانِ وَ لِیَرْبِطَ عَلی قُلُوبِکُمْ وَ یُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدامَ (6) قَالَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً فَإِنَّ السَّمَاءَ فِی الْبَطْنِ رَسُولُ اللَّهِ وَ الْمَاءَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ جَعَلَ عَلِیّاً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَذَلِکَ قَوْلُهُ- وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً وَ أَمَّا قَوْلُهُ لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ فَذَلِکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام یُطَهِّرُ اللَّهُ بِهِ قَلْبَ مَنْ وَالاهُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطانِ فَإِنَّهُ یَعْنِی مَنْ وَالَی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُ الرِّجْسَ وَ قَوَّاهُ عَلَیْهِ (7).

«168»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ- وَ لِیَرْبِطَ عَلی قُلُوبِکُمْ وَ یُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدامَ فَإِنَّهُ یَعْنِی عَلِیّاً مَنْ وَالَی عَلِیّاً یَرْبِطُ اللَّهُ عَلَی قَلْبِهِ فَیَثْبُتُ

ص: 176


1- تفسیر القمّیّ: 727، و فیه: فی بیعتهما إیّاه حیث مسحا علی کفه.
2- القاموس المحیط 4: 427.
3- تفسیر البیضاوی 2: 262.
4- سورة العلق: 1، و ما بعدها ذیلها.
5- تفسیر القمّیّ: 730 و 731.
6- سورة الأنفال: 11.
7- تفسیر فرات: 50.

که در «بطن الوادی» موضع گرفته بودند، حمله برد. اما بنی­سلیم آنان را شکست و فراری داده و تعدادی از مسلمانان را کشتند و ابوبکر شکست خورد. پس پیامبر پرچم را به عمر داد و او را به جنگ فرستاد، اما او را هم شکست دادند! پیامبر از این پیشامد بسیار ناراحت گشت، در این حال عمرو بن عاص گفت: مرا بفرست یا رسول الله. پیامبر صلی الله علیه و آله او را نیز روانه کرد، اما او را هم شکست داده و تعدادی از یاران او را کشتند. پیامبر چند روز به همین حالت باقی ماند و آنان را نفرین می­کرد، سپس امیرالمؤمنین علیه السّلام را خواست و برای او دعای خیر کرده و وی را به جنگ آنان فرستاد و تا مسجد احزاب نیز وی را بدرقه نمود و جمعی را با وی همراه کرد که ابوبکر، عمر و عمرو بن عاص از جمله ایشان بودند. امام شبانه راه رفت و روز کمین کرده، خود را از دید دشمن نهان داشت تا اینکه از دهانه وادی وارد آن گشت. در این حال عمرو بن عاص یقین کرد که امام آن­ها(بنی سلیم) را خواهد گرفت لذا به ابوبکر و عمر گفت: اینجا سرزمین درندگان و گرگ­هاست و خطر عبور از آن از خطر سپاه بنی­سلیم بیشتر است و صلاح در این است که از بالای درّه حرکت کنیم. او می­خواست با این فکر، اوضاع را به هم بریزد و از ابوبکر خواست این را به امیرالمؤمنین علیه السّلام منتقل کند. پس ابوبکر به وی گفت، اما امام توجهی به او نفرمود. سپس عمرو عاص عمر را واداشت تا در این مورد با علی علیه السّلام سخن بگوید که امیرالمؤمنین گفته عمر را هم نپذیرفت و سپیده دم بر آن قوم حمله برد و آنان را درهم شکست و خداوند متعال سوره والعادیات: «وَ الْعَادِیَاتِ ضَبْحًا...»،(1){سوگند

به مادیانهایی که با همهمه تازانند و با سمّ [های ] خود از سنگ آتش می جهانند!} را نازل فرمود. و چون بازگشت، رسول خدا صلی الله علیه و آله از وی استقبال نمود. پس امیرالمؤمنین علیه السّلام از مرکب پیاده گشته و رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی فرمود: اگر بیم آن نداشتم که گروهایی از اُمّت من سخنانی درباره تو بگویند که نصاری درباره مسیح گفتند، امروز سخنی درباره تو می­گفتم که از هر جا گذر کنی مردم خاک زیرپایت را به عنوان تبرّک بردارند. سوار شو که خدا و رسول او از تو خوشنودند.(2)

مؤلف: اخبار بسیاری در این مورد وارد شده و ذکر آن در باب «غزوه ذات السلاسل» در کتاب «النبوّۀ» گذشت و البته پوشیده نیست که این روایت فضایلی برای آن حضرت در بر دارد که دلیل بر مقدم بودن وی بر کسی است که او را بر آن حضرت صلوات الله علیه مقدّم داشتند.

روایت172.

تفسیر علی بن ابراهیم: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْاحْسَانِ وَ إِیتَاء ذِی الْقُرْبیَ وَ یَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنکَرِ وَ الْبَغْی »،(3){در

حقیقت، خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز می دارد.} گوید: «عدل»، شهادت «لا إله إلّا الله و انّ محمّداً رسول الله» است

ص: 179


1- . عادیات / 1
2- . کشف الحق 1: 95 _94
3- . نحل/ 90

عَلَی وَلَایَتِهِ علیه السلام (1).

«169»

مد، [العمدة] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ(2) قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام نَحْنُ أَهْلُ الذِّکْرِ(3).

«170»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَبْدُ الرَّزَّاقِ عَنْ مَعْمَرٍ عَنْ قَتَادَةَ عَنْ عَطَاءٍ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ: فِی قَوْلِهِ إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَی الْأَرْضِ زِینَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا(4) قَالَ زِینَةُ الْأَرْضِ الرِّجَالُ وَ زِینَةُ الرِّجَالِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

أَبُو الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ أُولئِکَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ (5) الْآیَةَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام لَمْ یَسْبِقْهُ أَحَدٌ.

ابْنُ عُقْدَةَ وَ ابْنُ جَرِیرٍ بِالْإِسْنَادِ عَنِ الْخُدْرِیِّ وَ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ وَ جَمَاعَةٍ مِنَ الْمُفَسِّرِینَ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی- وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ (6) بِبُغْضِهِمْ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (7).

«171»

کشف، [کشف الغمة] ابْنُ مَرْدَوَیْهِ: قَوْلُهُ تَعَالَی وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ بِبُغْضِهِمْ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (8).

بیان

قال الشیخ الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ أی و تعرفهم الآن فی فحوی کلامهم و معناه و مقصده و مغزاه (9) لأن کلام الإنسان یدل علی ما فی ضمیره.

وَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: لَحْنُ الْقَوْلِ بُغْضُهُمْ عَلِیَّ بْنَ أَبِی

ص: 177


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، أوردها فی البرهان 2: 69.
2- سورة النحل: 43 سورة الأنبیاء: 7.
3- العمدة: 150.
4- سورة الکهف: 7.
5- سورة المؤمنون: 61.
6- سورة محمد: 30.
7- مناقب آل أبی طالب 2: 7.
8- کشف الغمّة: 94.
9- یقال: عرفت ما یغزی من هذا الکلام أی ما یراد.

و «احسان» امیرالمؤمنین علیه السّلام و «فحشاء، منکر و بغی» فلان و فلان و فلان هستند.(1)

روایت173.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السّلام در مورد آیه: «إنّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْاحْسَانِ وَ إِیتَاء ذِی الْقُرْبیَ » می­فرماید: «عدل»، شهادت «لا إله إلّا الله » است و «احسان»، ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام و در«یَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنکَرِ»، «الْفَحْشَاءِ» اولی، «منکر» دومی و «الْبَغْی» سومی است. و در روایت سعد الإسکاف از آن حضرت نقل است که فرمود: ای سعد، همانا خداوند امر به عدل می­کند که محمد صلی الله علیه و آله است. پس هرکس از وی اطاعت کرد، عدالت ورزیده است؛ و «احسان» علی علیه السّلام است، پس هرکس ولایت وی را بپذیرد، احسان کرده است و محسن در بهشت است؛ امّا «ایتاء ذی القربی» منظور خویشاوندان ما هستند، خداوند به موّدت و محبّت ما امر فرموده و نیز بخشش در حق ما، و آنان را از فحشا و هر که بر ما اهل بیت ستم روا داشته و مردم را به پیروی از غیر ما دعوت می­کنند، نهی فرموده است.(2)

روایت174.

ابوبکر بن مردویه در مورد مفهوم آیه: «فَاسْتَوَی عَلیَ سُوقِهِ »،(3)

بر ساقه های خود بایستد.} از حسن روایت کرده که گوید: یعنی: اسلام به شمشیر علی علیه السّلام برپا شد. قول خدای متعال: «وَ جَنَّاتٌ مِّنْ أَعْنَابٍ وَ زَرْعٌ وَ نخَِیلٌ صِنْوَانٌ وَ غَیرُْ صِنْوَانٍ یُسْقَی بِمَاءٍ وَاحِد»،(4){و باغهایی از انگور و کشتزارها و درختان خرما، چه از یک ریشه و چه از غیر یک ریشه، که با یک آب سیراب می گردند.} از جابر بن عبدالله روایت است که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده است که فرمود: مردم از درختان مختلف هستند، و من و تو ای علی از یک درخت هستیم، آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله مذکور را تلاوت فرمود.(5)

مؤلف: ابن بطریق در المستدرک از ابونعیم با سندی از جابر این روایت را آورده است.

توضیح

این دو روایت را علّامه از حسن و جابر(6)

نقل کرده و آن دو تأویل باطنی این دو آیه هستند و دلیل بر آنند که قدرت اسلام از او علیه السّلام است و اینکه علی علیه السّلام و رسول خدا صلی الله علیه و آله در برخوردار بودن و مشترک بودن و فضایل همانند نخلی هستند که یک ریشه و دو تنه دارد. و این دو آیه برای بیان فضل آن حضرت بر دیگران و عدم جواز مقدّم

ص: 180


1- . تفسیر قمی/ 364 _ 363
2- . تفسیر عیاشی، نسخه خطی . تفسیر برهان 2: 382 _ 381
3- . فتح/ 29
4- . رعد/ 4
5- . کشف الغّمۀ: 93
6- . کشف الحق 1: 95 . کشف الیقین: 122

طَالِبٍ علیهما السّلام قَالَ وَ کُنَّا نَعْرِفُ الْمُنَافِقِینَ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِبُغْضِهِمْ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.

وَ رُوِیَ مِثْلُ ذَلِکَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ وَ عَنْ عُبَادَةَ بْنِ الصَّامِتِ قَالَ: کُنَّا نَخْتَبِرُ أَوْلَادَنَا بِحُبِّ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَإِذَا رَأَیْنَا أَحَدَهُمْ لَا یُحِبُّهُ عَلِمْنَا أَنَّهُ لِغَیْرِ رِشْدَةٍ وَ قَالَ أَنَسٌ مَا خَفِیَ مُنَافِقٌ عَلَی أَحَدٍ فِی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ هَذِهِ الْآیَةِ انْتَهَی (1).

و روی العلامة قدس الله روحه فی کشف الحق عن الخدری أنه قال ببغضهم علیا(2).

أقول من کان حبه من أرکان الإیمان و علاماته لا یکون إلا نبیا أو إماما و أیضا هذه فضیلة عظیمة اختص بها من بین الصحابة فتفضیل غیره علیه تفضیل للمفضول لا سیما مع اجتماعه مع الفضائل التی لا تحصی کما مر و سیأتی.

أقول: وَ رَوَی الْعَلَّامَةُ أَیْضاً فِی کَشْفِ الْحَقِّ بِرِوَایَةٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ مَتَی سُمِّیَ عَلِیٌّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا أَنْکَرُوا فَضْلَهُ سُمِّیَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ آدَمُ بَیْنَ الرُّوحِ وَ الْجَسَدِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ (3) قَالَتِ الْمَلَائِکَةُ بَلَی فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی أَنَا رَبُّکُمْ وَ مُحَمَّدٌ نَبِیُّکُمْ وَ عَلِیٌّ أَمِیرُکُمْ (4).

بیان

سیأتی الأخبار فی ذلک مع شرحها فی باب مفرد.

وَ رَوَی الْعَلَّامَةُ أَیْضاً فِی الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ مِنْ طَرِیقِ الْجُمْهُورِ: أَنَّ جَمَاعَةً مِنَ الْعَرَبِ اجْتَمَعُوا عَلَی وَادِی الرَّمْلَةِ لِیُبَیِّتُوا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بِالْمَدِینَةِ(5) فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ هؤلاء [لِهَؤُلَاءِ] فَقَامَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَهْلِ الصُّفَّةِ فَقَالُوا نَحْنُ فَوَلِّ عَلَیْنَا مَنْ شِئْتَ فَأَقْرَعَ بَیْنَهُمْ فَخَرَجَتِ الْقُرْعَةُ عَلَی ثَمَانِینَ رَجُلًا مِنْهُمْ وَ مِنْ غَیْرِهِمْ فَأَمَرَ أَبَا بَکْرٍ بِأَخْذِ اللِّوَاءِ وَ الْمُضِیِّ إِلَی بَنِی سُلَیْمٍ وَ هُمْ

ص: 178


1- مجمع البیان 9: 106.
2- کشف الحق 1: 90.
3- سورة الأعراف. 172.
4- کشف الحق 1: 93.
5- بیته لیلا: هجم علیه فی اللیل.

کردن دیگری بر او، نزد هرکس که بویی از ایمان برده، کافی است.

روایت175.

کشف الغمّۀ: ابن مردویه در مورد قول خدای متعال: «ثمُ َّ أَوْرَثْنَا الْکِتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنَا مِنْ عِبَادِنَا»،(1){سپس

این کتاب را به آن بندگان خود که [آنان را] برگزیده بودیم، به میراث دادیم.} گوید: درباره علی علیه السّلام نازل شده است؛ و علی علیه السّلام فرمود: آن­ها ما هستیم.(2)

مؤلف: علّامه آن را از طریق عامه نقل کرده است و در کتاب «الامامۀ» روایات بسیاری در این مورد آورده شده است.

روایت176.

کشف الغمّۀ، کنز جامع الفوائد: ابن عباس درباره آیه: «أَ فَمَن یَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ الحَْق»،(3){پس،

آیا کسی که می داند آنچه از جانب پروردگارت به تو نازل شده، حقیقت دارد.} گوید: «حق» علی بن ابی طالب علیه السّلام است. (4)

مؤلف: علّامه رحمۀ الله از طریق جمهور آن را نقل کرده است.(5)

روایت177.

مناقب ابن شهر آشوب: امام باقر و امام صادق علیهما السّلام می­فرمایند: در آیه: «أَ فَمَن یَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ الحَْقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمَی إِنمََّا یَتَذَکَّرُ أُوْلُواْ الْأَلْبَاب»،(6){پس،

آیا کسی که می داند آنچه از جانب پروردگارت به تو نازل شده، حقیقت دارد، مانند کسی است که کوردل است؟ تنها خردمندانند که عبرت می گیرند.} «أَ فَمَن یَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ الحَْقُّ» علی، «کَمَنْ هُوَ أَعْمَی» دشمنان او، «إِنمََّا یَتَذَکَّرُ أُوْلُواْ الْأَلْبَاب» امامانی هستند از نسل آدم که در دل­های آنان علم کاشته شده است. (7)

روایت178.

کشف الغمّۀ: حضرت علی علیه السّلام گوید از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره آیه: «الم* أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُترَْکُواْ أَن یَقُولُواْ ءَامَنَّا وَ هُمْ لَا یُفْتَنُونَ»،(8){الف،

لام، میم. آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟} پرسیدم که: یا رسول الله، این فتنه چیست؟ فرمود: درباره توست، با تو جنگ خواهد شد، خود را برای این جنگ آماده کن. (9)

مؤلف: در کشف الحق از طریق آن­ها نظیر این روایت نقل شده است.(10)

روایت179.

تفسیر فرات بن ابراهیم: جابر بن عبدالله انصاری گوید:

ص: 181


1- . فاطر/ 32
2- . کشف الغمّۀ: 93
3- . رعد/ 19
4- . کشف الغمّۀ: 93. کنز جامع الفوائد، نسخه خطی
5- . کشف الحق 1: 93. کشف الیقین : 123
6- . رعد/ 19
7- . مناقب آل ابی طالب 1: 551
8- . عنکبوت / 2 _1
9- . کشف الغمّۀ: 93
10- . جزء اول : 96

بِبَطْنِ الْوَادِی (1) فَهَزَمُوهُ وَ قَتَلُوا جَمْعاً مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ انْهَزَمَ أَبُو بِکْرٍ فَعَقَدَ لِعُمَرَ وَ بَعَثَهُ فَهَزَمُوهُ فَسَاءَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ ابْعَثْنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَنْفَذَهُ فَهَزَمُوهُ وَ قَتَلُوا جَمَاعَةً مِنْ أَصْحَابِهِ وَ بَقِیَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَیَّاماً یَدْعُو عَلَیْهِمْ ثُمَّ طَلَبَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ بَعَثَهُ إِلَیْهِمْ وَ دَعَا لَهُ وَ شَیَّعَهُ إِلَی مَسْجِدِ الْأَحْزَابِ وَ أَنْفَذَ مَعَهُ جَمَاعَةً مِنْهُمْ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ فَسَارَ اللَّیْلَ وَ کَمَنَ النَّهَارَ(2) حَتَّی اسْتَقْبَلَ الْوَادِیَ مِنْ فَمِهِ فَلَمْ یَشُکَّ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ أَنَّهُ یَأْخُذُهُمْ فَقَالَ لِأَبِی بِکْرٍ هَذِهِ أَرْضُ سِبَاعٍ وَ ذِئَابٍ (3) وَ هِیَ أَشَدُّ عَلَیْنَا مِنْ بَنِی سُلَیْمٍ وَ الْمَصْلَحَةُ أَنْ نَعْلُوَ الْوَادِیَ وَ أَرَادَ إِفْسَادَ الْحَالِ وَ قَالَ قُلْ ذَلِکَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ لَهُ أَبُو بِکْرٍ فَلَمْ یَلْتَفِتْ إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ لِعُمَرَ فَقَالَ لَهُ فَلَمْ یُجِبْهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ کَبَسَ عَلَی الْقَوْمِ (4) الْفَجْرَ فَأَخَذَهُمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً السُّورَةَ(5) وَ اسْتَقْبَلَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَنَزَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَوْ لَا أَنْ أُشْفِقَ (6) أَنْ تَقُولَ فِیکَ طَوَائِفُ مِنْ أُمَّتِی مَا قَالَتِ النَّصَارَی فِی الْمَسِیحِ لَقُلْتُ الْیَوْمَ فِیکَ مَقَالًا لَا تَمُرُّ بِمَلَإٍ مِنْهُمْ إِلَّا أَخَذُوا التُّرَابَ مِنْ تَحْتِ قَدَمَیْکَ ارْکَبْ فَإِنَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ عَنْکَ رَاضِیَانِ (7).

أقول: قد مرت الأخبار الکثیرة فی ذلک و بیانها فی باب غزوة ذات السلاسل فی کتاب النبوة و لا یخفی اشتمال الخبر علی أنواع الفضل الدالة علی تقدمه علی من قدم علیه صلوات الله علیه.

«172»

فس، [تفسیر القمی]: إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ (8) قَالَ الْعَدْلُ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ

ص: 179


1- اسم موضع بین مکّة و المدینة.
2- فی المصدر: و مکن النهار.
3- فی المصدر: أرض ضباع و ذئاب.
4- أی هجم علیهم فجاءة.
5- سورة العادیات: 1.
6- أشفق علیه و منه: حاذر و خاف.
7- کشف الحق 1، 94- 95.
8- سورة النحل: 90.

ما در حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته بودیم که علی علیه السّلام آمد، پس چون رسول خدا صلی الله علیه و آله در وی نگریست فرمود: سپاس خداوندی راست که شریک ندارد. عرض کردیم: راست گفتید یا رسول الله، سپاس خداوندی راست که شریک ندارد! تصوّر می­کنیم شما چون از چیزی متعجّب شده­اید، این جمله را بر زبان جاری کرده­اید. فرمود: آری، چون علی علیه السّلام را در حال آمدن دیدم، به یاد سخنی افتادم که محبوبم جبرئیل به من گفت. سپس در ادامه فرمود: من از خدا خواستم که اُمّت بر وی اجماع کنند، اما حق تعالی اراده فرمود که این اُمّت را به یکدیگر بیازماید تا پلید و پاک از هم باز شناخته شوند و در این مورد آیات: «الم* أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُترَْکُواْ أَن یَقُولُواْ ءَامَنَّا وَ هُمْ لَا یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُواْ وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِین »،(1){الف، لام، میم. آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟ و به یقین، کسانی را که پیش از اینان بودند آزمودیم، تا خدا آنان را که راست گفته اند معلوم دارد و دروغگویان را [نیز] معلوم دارد.} بر من نازل کرد. لیکن به جای آن وی (علی علیه السّلام) را به هفت خصلت مخصوص گردانید و به من گفت: ستر عورت تو را بر عهده خواهد گرفت (تو را غسل خواهد داد)، دَین تو را ادا خواهد و وعده­هایت را عملی خواهد ساخت، بر سر حوض تو همراه تو خواهد بود، او تکیه­گاه تو در روز قیامت خواهد بود، و هرگز ایمانش به کفر مبدّل نخواهد شد، و بعد از پاکدامنی به زنا آلوده نخواهد شد و شدت و در اسلام قاطعیت دارد و در اسلام آوردن قدمت دارد و به کلام خدا علم دارد. فقه و دانایی در دین خدا، دامادی و خویشاوندی با تو، فریادرسی در جنگ، بخشش و سخاوت آنچه در آن منافعی هست، امر به معروف و نهی از منکر، دوستی با دوستان و دشمنی با دشمنان من از خصال اوست. ای محمّد، او را به آن بشارت ده. سدّی گوید: منظور از «الَّذِینَ صَدَقُواْ» علی علیه السّلام و یاران او هستند.

روایت180.

کشف الغمّۀ: ابن مردویه درباره آیه: «وَ قَالُواْ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ* فَانقَلَبُواْ بِنِعْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ وَ فَضْل»،(2){«خدا ما را بس است و نیکو حمایتگری است.» پس با نعمت و بخششی از جانب خدا، [از میدان نبرد] بازگشتند.} گوید: ابورافع روایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السّلام را به همراه جمعی مأمور یافتن ابوسفیان نمود، پس به یک اعرابی از بنی­خزاعه برخوردند. آن مرد عرب گفت: قریش با تمام نیرو به سوی شما می­آیند. آن­ها گفتند: «حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ» سپس این دو آیه نازل شدند.(3)

مؤلف: علّامه، که خدا مقامش را بلند گرداند، از طریق آن­ها شبیه این روایت را نقل کرده است.(4)

ص: 182


1- . عنکبوت / 3 _1
2- . آل عمران/ 174 _ 173
3- . کشف الغمّۀ: 93
4- . کشف الحق 1: 96 . کشف الیقین: 124 _ 123

الْإِحْسَانُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ الْفَحْشَاءُ وَ الْمُنْکَرُ وَ الْبَغْیُ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ (1).

«173»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَامِرِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ مُوسَی بْنِ أَبِی الْغَدِیرِ عَنْ عَطَاءٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی قَالَ الْعَدْلُ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ الْإِحْسَانُ وَلَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَعلیه السلاموَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ الْفَحْشَاءُ الْأَوَّلُ وَ الْمُنْکَرُ الثَّانِی وَ الْبَغْیُ الثَّالِثُ وَ فِی رِوَایَةِ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ عَنْهُ علیه السّلام قَالَ: یَا سَعْدُ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَمَنْ أَطَاعَهُ فَقَدْ عَدَلَ- وَ الْإِحْسانِ عَلِیٌّ علیه السّلام فَمَنْ تَوَلَّاهُ فَقَدْ أَحْسَنَ وَ الْمُحْسِنُ فِی الْجَنَّةِ وَ أَمَّا إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی فَمِنْ قَرَابَتِنَا أَمَرَ اللَّهُ الْعِبَادَ بِمَوَدَّتِنَا وَ إِیتَائِنَا وَ نَهَاهُمْ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ مَنْ بَغَی عَلَیْنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ دَعَا إِلَی غَیْرِنَا(2).

«174»

کشف، [کشف الغمة] أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ: قَوْلُهُ تَعَالَی فَاسْتَوی عَلی سُوقِهِ (3) عَنِ الْحَسَنِ قَالَ اسْتَوَی الْإِسْلَامُ بِسَیْفِ عَلِیٍّ علیه السّلام قَوْلُهُ تَعَالَی وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِیلٌ صِنْوانٌ وَ غَیْرُ صِنْوانٍ یُسْقی بِماءٍ واحِدٍ(4) عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ أَنَّهُ سَمِعَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ النَّاسُ مِنْ شَجَرٍ شَتَّی وَ أَنَا وَ أَنْتَ یَا عَلِیُّ مِنْ شَجَرَةٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ قَرَأَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْآیَةَ(5).

أَقُولُ: رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرٍ: مِثْلَهُ.

بیان

رواهما العلامة عن الحسن و جابر(6) و هما من بطون الآیتین و یدلان علی أن قوة الإسلام کان به علیه السّلام و أنه و النبی صلی الله علیه و آله فی نهایة الاختصاص و الاشتراک فی الفضائل کصنوان (7) و کفی بهما فضلا له و دلیلا علی عدم جواز تقدیم

ص: 180


1- تفسیر القمّیّ: 363 و 364.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، أوردها فی البرهان 2: 381 و 382:
3- سورة الفتح: 29.
4- سورة الرعد: 4.
5- کشف الغمّة: 93:
6- راجع کشف الحق 1: 95، و کشف الیقین: 122.
7- کذا فی النسخ، و الصحیح« کصنوین» و معناه الأخ الشقیق و الابن و العم، و إذا خرج نخلتان أو أکثر من أصل واحد فکل واحدة منها هی« صنو» و الاثنتان« صنوان».

سیوطی گوید: از ابورافع نقل است که رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السّلام را به همراه جمعی در طلب ابوسفیان فرستاد. در بین راه به یک اعرابی از بنی­خزاعه برخوردند. این مرد گفت: مردم قریش با تمام قدرت به جنگ شما آمده­اند. گفتند: «حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ» سپس این آیه در حق ایشان نازل گشت.(1)

روایت181.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام در مورد آیه: «إِلَّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ تَوَاصَوْاْ بِالْحَقّ ِ وَ تَوَاصَوْاْ بِالصَّبر»،(2){مگر

کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده و همدیگر را به حقّ سفارش و به شکیبایی توصیه کرده اند.} فرمود: خداوند متعال آنجا که می­فرماید: «إِنَّ الْانسَانَ لَفِی خُسْرٍ*إِلَّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَات» برگزیدگان خود را مستثنی کرده است، چون آنها به واجبات عمل کرده­اند. «وَ تَوَاصَوْاْ بِالحقّ» یعنی یکدیگر را به اطاعت از ولایت سفارش کردند. «وَ تَوَاصَوْاْ بِالصَّبر» یعنی به نسل­های بعد از خود نیز سفارش کردند که بر امر ولایت شکیبا باشند.(3)

کنز جامع الفوائد: محمّد بن عباس با سندی از امام صادق علیه السّلام مانند آن را روایت کرده است.(4)

تفسیر علی بن ابراهیم: از امام صادق علیه السّلام مانند آن را نقل کرده و در آن آورده است: «إِلَّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ» یعنی مگر کسانی که به ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام ایمان آوردند؛ «وَ تَوَاصَوْاْ بِالْحَقّ» فرزندان و جانشینان خود را به ولایت­پذیری سفارش کردند و خود یکدیگر را به آن سفارش کرده و بر تبعات آن شکیبا بودند .

توضیح

آوردن لفظ «ولایت» توسط او، در تفسیر کلمه «بالحقّ» بوده است.

روایت182.

کشف الغمّۀ: ابن عباس در مورد آیه: وَ الْعَصْرِ* إِنَّ الْانسَانَ لَفِی خُسْرٍ* إِلَّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ» گوید: منظور از «إِنَّ الْانسَانَ لَفِی خُسْرٍ» ابوجهل است و مقصود از «إِلَّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ» علی علیه السّلام و سلمان هستند و مراد از «وَ تَوَاصَوْاْ بِالصَّبر» به گفته ابن عباس، علی علیه السّلام است.(5)

ص: 183


1- . الدّر المنثور 2: 103
2- . عصر/ 3
3- . تفسیر فرات : 230
4- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . تفسیر بر هان 4: 504
5- . کشف الغمّۀ: 94

غیره علیه عند من شم رائحة الإیمان.

«175»

کشف، [کشف الغمة] ابْنُ مَرْدَوَیْهِ: قَوْلُهُ تَعَالَی ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا(1) نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام وَ قَالَ عَلِیٌّ نَحْنُ أُولَئِکَ (2).

أقول: رواه العلامة من طریق العامة(3) و قد مضت الأخبار الکثیرة فی ذلک فی کتاب الإمامة.

«176»

کشف، [کشف الغمة] کنز، [کنز الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة ابْنُ مَرْدَوَیْهِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ قَوْلَهُ تَعَالَی- أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُ (4) هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (5).

أقول: رواه العلامة رحمه الله من طریق الجمهور(6).

«177»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَنِ الْبَاقِرَیْنِ علیهما السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُ عَلِیٌّ- کَمَنْ هُوَ أَعْمی أَعْدَاؤُهُ- إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ الْأَئِمَّةُ الَّذِینَ غَرَسَ فِی قُلُوبِهِمُ الْعِلْمَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ (7).

«178»

کشف، [کشف الغمة] ابْنُ مَرْدَوَیْهِ: قَوْلُهُ تَعَالَی الم- أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ (8) قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَذِهِ الْفِتْنَةُ قَالَ یَا عَلِیُّ بِکَ وَ أَنْتَ مُخَاصَمٌ فَأَعِدَّ لِلْخُصُومَةِ(9).

أَقُولُ: رُوِیَ فِی کَشْفِ الْحَقِّ مِنْ طَرِیقِهِمْ: مِثْلُهُ (10).

«179»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] أَحْمَدُ بْنُ عِیسَی بْنِ هَارُونَ مُعَنْعَناً عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ:

ص: 181


1- سورة فاطر: 32.
2- کشف الغمّة: 93.
3- راجع کشف الحق 1: 96، و کشف الیقین: 123.
4- سورة الرعد: 19.
5- کشف الغمّة: 93. الکنز مخطوط.
6- راجع کشف الحق 1: 96، و کشف الیقین: 123.
7- ظفرنا بمثل الحدیث فی المجلد الأول من المناقب: 551.
8- سورة العنکبوت: 1 و 2.
9- کشف الغمّة: 93. و فیه و أنت تخاصم.
10- راجع الجزء الأول: 96.

توضیح

این دو روایت را علّامه _ أعلی الله مقامه _ را از طریق آن­ها روایت کرده است،(1)

اما برخی ناصبی­ها نسبت به روایت اول(2)

اعتراض نموده و مدّعی شده­اند که اگر مقصود از «إِنَّ الْانسَانَ لَفِی خُسْرٍ» ابوجهل باشد، استثنا منقطع خواهد بود در حالی که کسی چنین نگفته است، بلکه مراد از آن همه انسان­ها هستند؛ از این رو نمی­توان لفظ «المؤمنین» را مختصّ به علی علیه السّلام و سلمان دانست، زیرا دیگر مؤمنان در زیان نیستند.

اما پاسخ: «کسی چنین نگفته است» یک ادعای باطل است، زیرا بسیاری از مفسران این استثنا را حمل بر منقطع کرده­اند از جمله: نیشابوری که می­گوید: مقاتل او را ابولهب دانسته و در روایتی مرفوع گفته­اند: منظور ابوجهل است. آن­ها می­گفتند: «أنّ محمّداً لفی خسر» پس خداوند متعال سوگند یاد کرده که موضوع، عکس آن است که ایشان تصور کرده­اند؛ و بنابراین، استثنا منقطع خواهد بود. پایان(3)

اما اینکه «دیگر مؤمنان در زیان نیستند» امری غیر مسلّم است و در صورتی این معنا از آن فهمیده می­شود که «خُسر» را به معنای «کفر» بدانیم و اگر مراد از آن گناه و قصور به طور عام باشد، آن برداشت درست نیست. و نیشابوری پا را از این فراتر گذاشته و گفته است: اگر بنده مشغول به انجام مباحات باشد، او نیز در نوعی زیان است، زیرا او می­تواند کاری ماندگار انجام دهد که لذت آن جاودانه باشد و اگر فقط مشغول عبادات یومیّه باشد، نه، مگر اینکه آن­ها را به وجه احسن به جای آورد.(4)

به روایت دوم(5)

نیز اعتراض کرده که«صبر» معنای وصفی دارد و از جمله اسم­هایی که بتوان آن را بر شخص اطلاق کرد. اما جواب: این اعتراض ناشی از سوء برداشت نویسنده و ِشدّت تعصّب اوست، زیرا ظاهراً باید مراد از صبر همان­طور که گذشت، و در اخبار و روایات گذشته بدان تصریح شده، صبر بر مشقّات و سختی­های ولایت باشد و این خود محتمل در دو وجه است: وجه اول، مقصود از «الَّذِینَ ءَامَنُواْ» امیرالمؤمنین است و به جهت تعظیم و تکریم آن حضرت باشد که در این صورت موافق با روایت قبلی خواهد بود. اما وجه دوم، اینکه تفسیر برای «الحقّ» باشد، یعنی اینکه مراد از «الحقّ» ولایت آن حضرت علیه السّلام باشد؛ و اگر مسلّم باشد که تفسیر «صبر» است، باز به دو دلیل می­تواند درست باشد: اول؛ اینکه «صبر» کنایه از او باشد آن هم به خاطر شدت شکیبایی و کمال آن در ایشان به گونه­ای که موصوف عین صفت شده باشد؛ اما دوم؛ اینکه مراد از «صبر»

ص: 184


1- . کشف الحق1 : 96 . کشف الیقین : 125
2- . که منظور از «الَّذِینَ ءَامَنُواْ» علی علیه السّلام و سلمان باشد.
3- . غرائب القرآن 3: 534
4- . غرائب القرآن 3: 534
5- . یعنی اینکه مراد از «الَّذِینَ ءَامَنُواْ» علی علیه السّلام است.

کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ أَقْبَلَ عَلِیٌّ علیه السّلام فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَالَ- الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ لَا شَرِیکَ لَهُ قَالَ قُلْنَا صَدَقْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ- الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ لَا شَرِیکَ لَهُ قَدْ ظَنَنَّا أَنَّکَ لَمْ تَقُلْهَا إِلَّا تَعَجُّباً مِنْ شَیْ ءٍ رَأَیْتَهُ قَالَ نَعَمْ لَمَّا رَأَیْتُ عَلِیّاً مُقْبِلًا ذَکَرْتُ حَدِیثاً حَدَّثَنِی حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ قَالَ قَالَ إِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ تَجْتَمِعَ الْأُمَّةُ عَلَیْهِ (1) فَأَبَی عَلَیْهِ إِلَّا أَنْ یَبْلُوَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ- حَتَّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَ أَنْزَلَ عَلَیَّ بِذَلِکَ کِتَاباً الم- أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ- وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ أَمَا إِنَّهُ قَدْ عَوَّضَهُ مَکَانَهُ بِسَبْعِ خِصَالٍ یَلِی سَتْرَ عَوْرَتِکَ وَ یَقْضِی دَیْنَکَ وَ عِدَاتِکَ وَ هُوَ مَعَکَ عَلَی حَوْضِکَ وَ هُوَ مُتَّکِئٌ لَکَ (2) یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَنْ یَرْجِعَ کَافِراً بَعْدَ إِیمَانٍ وَ لَا زَانِیاً بَعْدَ إِحْصَانٍ وَ کَمْ مِنْ ضِرْسٍ قَاطِعٍ لَهُ فِی الْإِسْلَامِ مَعَ الْقِدَمِ فِی الْإِسْلَامِ وَ الْعِلْمِ بِکَلَامِ اللَّهِ وَ الْفِقْهِ فِی دِینِ اللَّهِ مَعَ الصِّهْرِ وَ الْقَرَابَةِ وَ النَّجْدَةِ فِی الْحَرْبِ وَ بَذْلِ الْمَاعُونِ (3) وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْوَلَایَةِ لَوَلِیِّی وَ الْعَدَاوَةِ لِعَدُوِّی بَشِّرْهُ یَا مُحَمَّدُ بِذَلِکَ وَ قَالَ السُّدِّیُّ الَّذِینَ صَدَقُوا عَلِیٌّ وَ أَصْحَابُهُ (4).

«180»

کشف، [کشف الغمة] ابْنُ مَرْدَوَیْهِ: قَوْلُهُ تَعَالَی وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ- فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ (5) عَنْ أَبِی رَافِعٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَجَّهَ عَلِیّاً فِی نَفَرٍ مَعَهُ فِی طَلَبِ أَبِی سُفْیَانَ فَلَقِیَهُمْ أَعْرَابِیٌّ مِنْ خُزَاعَةَ فَقَالَ إِنَّ الْقَوْمَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ فَنَزَلَتَا(6).

أَقُولُ رَوَی الْعَلَّامَةُ رَفَعَ اللَّهُ مَقَامَهُ مِنْ طَرِیقِهِمْ: مِثْلَهُ (7).

ص: 182


1- فی المصدر: أن یجمع الأمة علیه.
2- فی المصدر: علی عقر حوضک، و هو مشکاة لک.
3- النجدة: الشجاعة. و الماعون: کل ما فیه منفعة.
4- تفسیر فرات: 117 و 118.
5- سورة آل عمران 173 و 174.
6- کشف الغمّة 93.
7- راجع کشف الحق 1: 96، و کشف الیقین: 123 و 124.

ولایت آن حضرت باشد زیرا«صبر» لازمه «ولایت» است، از این رو از باب کنایه بر آن حضرت اطلاق گردیده است و امثال این کاربردها در سخن فصیح بسیار است بالأخص برای گوینده­ای چون خدای علّام چندان دشوار نیست.

روایت183.

کشف الغمّۀ: ابن مردویه در مصداق آیه: «وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ* الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ الصَّابرِِینَ عَلیَ مَا أَصَابهَُمْ وَ الْمُقِیمِی الصَّلَوةِ وَ ممَِّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ»،(1){و فروتنان را بشارت ده. همانان که چون [نام ] خدا یاد شود، دلهایشان خشیت یابد و [آنان که ] بر هر چه بر سرشان آید صبر پیشگانند و برپا دارندگان نمازند، و از آنچه روزیشان داده ایم انفاق می کنند.} گوید: علی و سلمان از جمله آن­ها هستند.(2)

مؤلف: علّامه از طریق آن­ها شبیه این روایت را نقل کرده است.(3)

روایت184.

نعمان بن بشیر گوید: شبی علی علیه السّلام آیه: «إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُم مِّنَّا الْحُسْنیَ أُوْلَئکَ عَنهَْا مُبْعَدُونَ»،(4){بی گمان کسانی که قبلا از جانب ما به آنان وعده نیکو داده شده است از آن [آتش ] دور داشته خواهند شد.} را تلاوت کرده و فرموده: من از آن­ها هستم. سپس اقامه نماز گفته شد، پس در حالی که می­فرمود: «لَا یَسْمَعُونَ حَسِیسَهَا...»،(5){صدای آن را نمی شنوند...} برای اقامه نماز برخاست.(6)

توضیح

علّامه رحمۀ الله نظیر آن را روایت کرده است.(7)

مؤلف: به گمان من، مراد آن حضرت علیه السّلام فقط این نبود که بگوید وی از اهل آتش نباشد. بلکه چون خدای متعال فرموده: «إِنَّکُمْ وَ مَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّم »،(8){در

حقیقت، شما و آنچه غیر از خدا می پرستید، هیزم دوزخید.} و آیه(إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ...) گویی به مثابه یک استثنا نسبت به آیه فوق بوده حضرت علیه السّلام اشاره فرمود که جمعی از اشقیا او را خواهند پرستید و این مسأله هیچ ضرری برای وی ندارد. و آنچه این نظر را تأیید می­کند روایت ابن مسعود است که می­گوید: چون این آیه نازل شد، عبدالله بن زبعری نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: یا محمّد، مگر نمی­پنداری که «عُزیر» مردی صالح و «عیسی» مردی صالح و«مریم» زنی صالحه بوده است؟ فرمود: آری! گفت: «امّا اینان با وجود خدا، پرستیده می­شوند، پس در جهنّم هستند؟! پس خداوند متعال آیه: «إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُم مِّنَّا الْحُسْنیَ أُوْلَئکَ عَنهَْا مُبْعَدُونَ» را نازل فرمود. و «الحسنی» به معنای خصلت نیکوست که یا سعادت است،

ص: 185


1- . حج/ 35 _34
2- . کشف الغمّۀ : 94
3- . کشف الحق1 : 97 . کشف الیقین : 125
4- . انبیاء/ 101
5- . انبیاء/ 102
6- . کشف الغمّۀ : 94
7- . کشف الحق1 : 97 . کشف الیقین : 125
8- . انبیاء / 98

وَ قَالَ السُّیُوطِیُّ أَخْرَجَ ابْنُ جَرِیرٍ(1) عَنْ أَبِی رَافِعٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَخْرَجَ عَلِیّاً فِی نَفَرٍ مَعَهُ فِی طَلَبِ أَبِی سُفْیَانَ فَلَقِیَهُمْ أَعْرَابِیٌّ مِنْ خُزَاعَةَ فَقَالَ إِنَّ الْقَوْمَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ- ... قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ فَنَزَلَتْ فِیهِمْ هَذِهِ الْآیَةُ(2).

«181»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] أَبُو الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ(3) قَالَ اسْتَثْنَی اللَّهُ تَعَالَی أَهْلَ صَفْوَتِهِ حَیْثُ قَالَ- إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ- إِلَّا

الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَدَّوُا الْفَرَائِضَ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِ الْوَلَایَةِ وَ أَوْصَوْا ذَرَارِیَّهُمْ وَ مَنْ خَلَّفُوا مِنْ بَعْدِهِمْ بِهَا وَ بِالصَّبْرِ عَلَیْهَا(4).

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُحَمَّدِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ الْحَسَنِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: مِثْلَهُ (5).

فس، [تفسیر القمی] مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: مِثْلَهُ وَ فِیهِ- إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع وَ تَواصَوْا بِالْحَقِ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ مَنْ خَلَّفُوا بِالْوَلَایَةِ وَ تَوَاصَوْا بِهَا وَ صَبَرُوا عَلَیْهَا(6).

بیان

قوله بالولایة تفسیر لقوله بِالْحَقِ.

«182»

کشف، [کشف الغمة] عَنِ ابْنِ مَرْدَوَیْهِ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ- إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ- إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ یَعْنِی أَبَا جَهِلٍ- إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا عَلِیٌّ وَ سَلْمَانُ- وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهَا عَلِیٌّ علیه السلام (7).

ص: 183


1- فی المصدر: ابن مردویه.
2- الدّر المنثور 2: 103.
3- سورة العصر: 3.
4- تفسیر فرات: 230، و فیه: بالولایة و بالصبر علیها.
5- الکنز مخطوط، أوردها فی البرهان 4، 504.
6- تفسیر القمّیّ: 738 و 739.
7- کشف الغمّة 94، و فیه: انها نزلت فی علیّ علیه السلام.

یا توفیق طاعت و یا بشارت بهشت. و «الحسیس»، به صدایی گفته می­شود که احساس می­شود .

روایت185.

کشف الغمّۀ: علی علیه السّلام در مفهوم آیه: «مَن جَاءَ بِالحَْسَنَةِ فَلَهُ عَشرُْ أَمْثَالِهَا»،(1){هر

کس کار نیکی بیاورد، ده برابر آن [پاداش ] خواهد داشت. } فرمود: «حسنۀ» دوست داشتن ما اهل بیت است و«سیئۀ» دشمنی با ماست، هرکس با ما دشمنی ورزد، خداوند او را با صورت در آتش افکند.(2)

مؤلف: علّامه رحمۀ الله شبیه آن را نقل کرده است.(3)

روایت186.

کشف الغمّۀ: ابن مردویه گوید: امام باقر علیه السّلام در مفهوم آیه: «إِذَا دَعَاکُمْ لِمَا یحُْیِیکُمْ»،(4){شما

را به چیزی فرا خواندند که به شما حیات می بخشد.} فرمود: این آیه شما را به پذیرش ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام دعوت کرده است.(5)

توضیح

علّامه رحمۀ الله نظیر آن را روایت کرده است.(6) اگر مقصود از این آن­گونه که پیداست، ولایت و خلافت باشد، دلیل بر وجوب اطاعت از ایشان و اعتقاد به خلافت وی است؛ و اگر مقصود نصرت و محبّت باشد، نیز دلیل بر امامت اوست، زیرا وجوب محبّت و نصرت او و اینکه این دو موجب زنده شدن انسان در حیات معنوی ابدی می­شوند و اینکه بلافاصله آیه در بردارنده تهدید و وعید به خاطر ترک آن است، نشانه فضل عظیمی است که خداوند علی علیه السّلام را مختص به آن گردانیده، از این رو همان­طور که بارها گفته شده، نمی­توان کسی را بر وی مقدّم داشت.

روایت187.

کشف الغمّۀ: علی علیه السّلام در مفهوم آیه: «وَ مِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ یهَْدُونَ بِالْحَقّ ِ وَ بِهِ یَعْدِلُون »،(7){و از میان کسانی که آفریده ایم، گروهی هستند که به حقّ هدایت می کنند و به حقّ داوری می نمایند.} فرمود: این اُمّت به هفتاد و سه فرقه متفرّق می­شوند که هفتاد و دو فرقه از آن­ها در آتشند و یکی در بهشت، و اینان کسانی هستند که خداوند متعال فرمود: «وَ مِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ یهَْدُونَ بِالْحَقّ ِ وَ بِهِ یَعْدِلُون» که آن­ها عبارتند از من و شیعیانم.(8)

ص: 186


1- . انعام/ 160
2- . کشف الغمّۀ : 95 _94
3- . کشف الحق1 : 97 . کشف الیقین : 125
4- . انفال/ 24
5- . کشف الغمّۀ : 95
6- . کشف الحق1 : 97 . کشف الیقین : 126
7- . اعراف/ 181
8- . کشف الغمّۀ: 95
بیان

رواهما العلامة أعلی الله مقامه من طرقهم (1) و اعترض بعض النواصب علی الأول (2) بأنه إذا أرید به أبو جهل یکون الاستثناء منقطعا و لم یقل به أحد فالمراد منه جمیع أفراد الإنسان و علی هذا لا یصح تخصیص المؤمنین بعلی علیه السّلام و سلمان فإن غیرهم من المؤمنین لیسوا فی خسر و الجواب أن قوله لم یقل به أحد دعوی باطل إذ حمل الاستثناء علی المنقطع کثیر من المفسرین منهم النیسابوری حیث قال عن مقاتل أنه أبو لهب و فی خبر مرفوع أنه أبو جهل کانوا یقولون إن محمدا لفی خسر فأقسم الله تعالی أن الأمر بالضد مما توهموه و علی هذا یکون الاستثناء منقطعا انتهی (3).

و أما قوله إن غیرهما من المؤمنین لیسوا فی خسر فغیر مسلم و إنما یکون کذلک لو أرید بالخسر الکفر و لو أرید به مطلق الذنب و التقصیر فلا و النیسابوری ترقی عن هذا المقام أیضا و قال إن کان العبد مشغولا بالمباحات فهو أیضا فی شی ء من

الخسر لأنه یمکنه أن یعمل فیه عملا یبقی أثره و لذته دائما و إن کان مشغولا بالطاعات فلا طاعة إلا و یمکن الإتیان بها علی وجه أحسن (4).

و اعترض علی الثانی (5) بأن الصبر صفة من الأوصاف و لیس هو من الأسامی حتی یراد شخص و الجواب أن الاعتراض نشأ من سوء فهم السائل أو شدة تعصبه بل الظاهر أن یکون المراد الصبر علی مشاق الولایة کما مر مصرحا فی الأخبار السابقة و هذا یحتمل وجهین الأول أن یکون المراد بالذین آمنوا أمیر المؤمنین علیه السّلام تعظیما و تفخیما فیکون موافقا للخبر السابق الثانی أن یکون تفسیرا للحق أی المراد بالحق ولایته علیه السّلام و لو سلم أنه تفسیر للصبر فهو أیضا یستقیم بوجهین الأول أن یکون کنی عنه بالصبر لکماله فیه فکأنه صار عین تلک الصفة و الثانی أن یکون المراد بالصبر

ص: 184


1- راجع کشف الحق 1: 96، و کشف الیقین: 125.
2- أی کون المراد من الذین آمنوا علی و سلمان.
3- غرائب القرآن 3: 534.
4- غرائب القرآن 3: 534.
5- أی کون المراد من « تَواصَوْا بِالصَّبْرِ» علیّ علیه السلام.

مناقب ابن شهر آشوب: از زاذان از امیرالمؤمنین علیه السّلام مانند آن را روایت کرده است. و از امام باقر و امام صادق علیهما السّلام نیز روایت کرده که فرموده­اند: ما همان فرقه هستیم.(1)

توضیح

علّامه رحمۀ الله آن را از طریق آن­ها نقل کرده است،(2) و رازی گوید: به باور اکثر مفسران، مراد از اُمّت در این آیه، قوم محمّد صلی الله علیه و آله است. قتاده و ابن جریح از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده­اند که فرمود: آن­ها این اُمّت هستند. نیز روایت است که آن حضرت فرمود: مقصود شما هستید و خداوند نظیر آن را به قوم موسی داد. ربیع از انس نقل می­کند که گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله این آیه را تلاوت نموده سپس فرمود: از میان اُمّت من قومی هستند که تا زمانی که عیسی نازل شود، بر حق هستند؛ و ابن عباس گوید: مقصود، اُمّت محمّد صلی الله علیه و آله است از مهاجرین و انصار. پایان.(3) در روایت اخیر که از رازی نقل شد تصریح شده است که بر حق بودن، به بعضی از اُمّت تعلّق دارد و این کلام، کلام حقی است که آنچه در باب «افتراق الامۀ» آورده­ایم بیانگر آن است و جمع میان آن و حدیث ابن مردویه اقتضا می­کند که مقصود از قوم یاد شده، علی و شیعیان او باشند، و کاملاً واضح و روشن است که سه خلیفه اول و پیروان آنها از اهل سنت، به دلیل تعارض و اختلافی که بین آنها و امیرالمؤمنین علیه السّلام وجود داشت و ما آن را در جای خود توضیح دادیم، از شیعیان علی علیه السّلام نیستند، از این رو بر باطل خواهند بود، زیرا دو گروه مخالف یکدیگر نمی­توانند بر حق باشند، پس نیک بیندیش!

روایت188.

کشف الغمّۀ: امام موسی بن جعفر به نقل از پدران بزرگوارش علیهم السّلام فرمود: آیه «تَرَئهُمْ رُکَّعًا سُجَّدًا»،(4){آنان را در رکوع و سجود می بینی .} درباره علی علیه السّلام نازل شده است. امام صادق علیه السّلام در مصداق آیه: «یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بهِِمُ الْکُفَّارَ»،(5)

دهقانان را به شگفت آورد، تا از [انبوهیِ ] آنان [خدا] کافران را به خشم دراندازد.} فرمود: او علی بن ابی طالب صلوات الله علیه است.(6)

توضیح

علّامه _ خدا مقامش را بلند گرداند _ هر دو روایت را از طریق آن­ها نقل کرده است.(7)

ص: 187


1- . مناقب آل ابی طالب1: 568 _567
2- . کشف الحق1 : 98 . کشف الیقین : 129
3- . مفاتیح الغیب 4: 325
4- . فتح/ 29
5- . فتح/ 29
6- . کشف الغمّۀ: 96 _ 95
7- . کشف الحق1: 97 _ 96 . کشف الیقین: 130و 127

ولایته التی لا یتم إلا بالصبر و یلزمه فأطلق علیها کنایة و أمثال تلک الاستعمالات فی فصیح الکلام لا سیما فی کلام الملک العلام غیر عزیز(1).

«183»

کشف، [کشف الغمة] ابْنُ مَرْدَوَیْهِ: قَوْلُهُ تَعَالَی وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ (2) إِلَی قَوْلِهِ- وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ قَالَ مِنْهُمْ عَلِیٌّ وَ سَلْمَانُ (3).

أَقُولُ: رَوَی الْعَلَّامَةُ عَنْهُمْ: مِثْلَهُ (4).

«184»

کشف، [کشف الغمة] ابْنُ مَرْدَوَیْهِ: قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ (5) عَنِ النُّعْمَانِ بْنِ بَشِیرٍ أَنَّ عَلِیّاً علیه السّلام تَلَاهَا لَیْلَةً وَ قَالَ أَنَا مِنْهُمْ وَ أُقِیمَتِ الصَّلَاةُ فَقَامَ وَ هُوَ یَقُولُ لا یَسْمَعُونَ حَسِیسَها(6).

بَیَان

رَوَی الْعَلَّامَةُ رَحِمَهُ اللَّهُ: نَحْوَهُ (7).

أقول: ظنی أن مراده علیه السّلام لیس محض أنه لیس من أهل النار بل لما قال تعالی إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ (8) و تلک الآیة کالاستثناء عن هذه أشار إلی أنه علیه السّلام سیعبده جماعة من الأشقیاء و لا یضره ذلک

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رُوِیَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ أَتَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزِّبَعْرَی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَ لَسْتَ تَزْعُمُ أَنَّ عُزَیْراً رَجُلٌ صَالِحٌ وَ أَنَّ عِیسَی رَجُلٌ صَالِحٌ وَ أَنَّ مَرْیَمَ امْرَأَةٌ صَالِحَةٌ قَالَ بَلَی قَالَ فَإِنَّ هَؤُلَاءِ یُعْبَدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَهُمْ فِی النَّارِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ.

و الحسنی: الخصلة الحسنی و هی السعادة أو

ص: 185


1- و أنت خبیر بأن الاشکال لا یجری اصلا علی ما فی المصدر المطبوع کما ذکرناه، فلا حاجة علیه إلی ما ذکره المصنّف من التفصی عن الاشکال.
2- سورة الحجّ: 34، و ما بعدها ذیلها.
3- کشف الغمّة: 94.
4- راجع کشف الحق 1: 97. و کشف الیقین: 125.
5- سورة الأنبیاء: 101.
6- کشف الغمّة: 94.
7- راجع کشف الحق 1: 97، و کشف الیقین: 125.
8- الأنبیاء: 98.

و از این دو روایت چنین پیداست که تمام آیه درباره آن حضرت صلوات الله علیه نازل شده است، یا درباره او و پیروانش که او سرور و امیر آن­هاست، نازل گشته است، و این خود فرموده خدای متعال است که گوید: «محمّد رسول الله» و عبارت «الّذین معه» معطوف است بر «محمّد» و خبر آن دو «أَشِدَّاءُ عَلیَ الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنهَُمْ» است، یعنی: کسی که با دینشان مخالفت کند، با سختی برخورد می­کنند و در میان خود نسبت به یکدیگر ترّحم می­کنند، همان­گونه که در وصف آن حضرت علیه السّلام گذشت که: «محَُّمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلیَ الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنهَُمْ تَرَیهُمْ رُکَّعًا سُجَّدًا یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَ رِضْوَانًا سِیمَاهُمْ فیِ وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلکَ مَثَلُهُمْ فیِ التَّوْرَیةِ وَ مَثَلُهُمْ فیِ الْانجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطَْأهُ فََازَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَی عَلیَ سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بهِِمُ الْکُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ مِنهُْم مَّغْفِرَةً وَ أَجْرًا عَظِیمَا»،(1){محمّد

صلی الله علیه و آله پیامبر خداست و کسانی که با اویند، بر کافران سختگیر [و] با همدیگر مهربانند. آنان را در رکوع و سجود می بینی. فضل و خشنودی خدا را خواستارند. علامتِ [مشخّصه ] آنان، اثر سجود در چهره هایشان است. این صفت ایشان است در تورات، و مَثَلِ آنها در انجیل چون کشته ای است که جوانه خود برآورد و آن را مایه دهد تا ستبر شود و بر ساقه های خود بایستد و دهقانان را به شگفت آورد، تا از [انبوهیِ ] آنان [خدا] کافران را به خشم دراندازد. خدا به کسانی از آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، آمرزش و پاداش بزرگی وعده داده است.} در این آیه، «أََذِلَّةً عَلَی المُؤمِنِین رُحَمَاءُ بَیْنهَُمْ تَرَیهُمْ رُکَّعًا سُجَّدًا» بدان سبب است که آن­ها بیشتر اوقاتشان مشغول نماز هستند و «یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَ رِضْوَانًا» یعنی در پی کسب ثواب و رضای خدایند. «سِیمَاهُمْ فیِ وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ» یعنی روی پیشانی آن­ها نشانی وجود دارد که ناشی از کثرت سجود است، یا اینکه روی پیشانی آن­ها خاک است چون بر خاک سجده می­کنند نه بر پوشیدنی و چیزهایی چون طلا و مس و شمشیر، یا اینکه با نور سیمایشان در قیامت شناخته می­شوند. «ذلک» اشاره به وصف یاد شده است یا اشاره­ای مبهم که «کَزَرْع» آن را تفسیر می­کند «مَثَلُهُمْ فیِ التَّوْرَئةِ وَ مَثَلُهُمْ فیِ الْانجِیلِ» یعنی صفت تعجّب آور آن­ها که در این کتاب ذکر شده است. «کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطأَهُ» یعنی جوانه­هایش. «فََازَرَهُ» یعنی آن را تقویت کرد. «فَاسْتَغْلَظَ» یعنی پس از لاغری و ضعیفی، ستبر و ضخیم شد. «فَاسْتَوَی عَلیَ سُوقِهِ» یعنی بر ساقه­های خود ایستاد، «سوق» جمع «ساق: ساقه» است. «یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ» به خاطر ستبری و خوش­منظر بودنش، و این مَثَلی است که خداوند برای قوّت آن حضرت علیه السّلام در دین و تقویت کردن اسلام و غلبه بر شمشیر زدن و دنبال کردن کفّار، زده است، همان طور که خود می­فرماید: «لِیَغِیظَ بهِِمُ الْکُفَّارَ» شاید برای تشبیه آن­ها به کشتزارهایی است که روی هم متراکم گشته و ستبر بودن آن­ها باشد. «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ مِنهُْم مَّغْفِرَةً وَ أَجْرًا عَظِیمَا» شاید ضمیر«هم» در «منهم» به طور عام به کسانی برگردد که با او هستند نه به کسانی که اوصاف آن­ها مذکور افتاد؛ پوشیده نماند که توصیف ایشان به این اوصاف شریف از طرف حق تعالی، خود فضیلت بسیار بزرگی است که اگر با دیگر فضایل آن حضرت دیده شود، مانع از تقدّم دیگری بر وی می­گردد.

روایت189.

کشف الغمّۀ: ابن مردویه به نقل از مقاتل بن سلیمان آورده است که آیه: «وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ بِغَیرِْ مَا اکْتَسَبُوا»،(2)

کسانی که مردان و زنان مؤمن را بی آنکه مرتکب [عمل زشتی ] شده باشند آزار می رسانند.} درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است، زیرا جمعی از منافقان آن حضرت را آزار داده و اذیت می­کردند.(3)

ص: 188


1- . فتح/ 29
2- . احزاب/ 58
3- . کشف الغمّۀ: 95

التوفیق للطاعة أو البشری بالجنة و الحسیس صوت یحس به.

«185»

کشف، [کشف الغمة] ابْنُ مَرْدَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها(1) الْحَسَنَةُ حُبُّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (2) وَ السَّیِّئَةُ بُغْضُنَا مَنَ جَاءَ بِهَا أَکَبَّهُ اللَّهُ عَلَی وَجْهِهِ فِی النَّارِ(3).

أَقُولُ: رَوَی الْعَلَّامَةُ رَحِمَهُ اللَّهُ: نَحْوَهُ (4).

«186»

کشف، [کشف الغمة] ابْنُ مَرْدَوَیْهِ: قَوْلُهُ تَعَالَی إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ (5) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام دَعَاکُمْ إِلَی وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (6).

بیان

روی العلامة رحمه الله مثله (7) و إذا کان المراد بالولایة الخلافة کما هو الظاهر فقد دلت الآیة علی وجوب إطاعته و الاعتقاد بخلافته و لو کان المراد النصرة و المحبة فهو أیضا یدل علی إمامته لأن وجوب محبته و نصرته و کونهما مما یحیی المرء الحیاة المعنویة الأبدیة مع تعقیبه بالتهدید و الوعید علی الترک یدل علی فضل عظیم اختص به فلم یجز تقدیم غیره علیه کما مر مرارا.

«187»

کشف، [کشف الغمة] ابْنُ مَرْدَوَیْهِ: قَوْلُهُ تَعَالَی وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ (8) عَنْ زَاذَانَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام تَفْتَرِقُ هَذِهِ الْأُمَّةُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ هُمُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی- وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ وَ هُمْ أَنَا وَ شِیعَتِی (9).

ص: 186


1- سورة الأنعام: 160.
2- فی المصدر: عن علیّ علیه السلام: الحسنة حبنا أهل البیت.
3- کشف الغمّة: 94 و 95.
4- راجع کشف الحق 1: 97، و کشف الیقین: 125.
5- سورة الأنفال: 24.
6- کشف الغمّة: 95.
7- راجع کشف الحق 1: 97، و کشف الیقین: 126.
8- سورة الأعراف: 181.
9- کشف الغمّة: 95.

مؤلف: علّامه نیز آن را روایت کرده است.(1)

روایت190.

کشف الغمّۀ: ابن مردویه درباره آیه: «وَ أُوْلُواْ الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلیَ بِبَعْضٍ فیِ کِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهَاجِرِین »،(2)

خویشاوندان [طبقِ ] کتاب خدا، بعضی [نسبت ] به بعضی اولویّت دارند [و] بر مؤمنان و مهاجران [مقدّمند].} گوید: گفته شده او علی علیه السّلام است، زیرا هم مؤمن بود و هم مهاجر و هم خویشاوند.(3)

توضیح

علّامه آن را در کشف الحق روایت کرده اما عبارت «گفته شده» را نیاورده است. و صاحب کتاب «احقاق الحق» رحمۀ الله گوید: این آیه نصّ صریحی بر امامت علی علیه السّلام است، زیرا دالّ بر آن است که اولی­تر به پیامبر از میان خویشاوندان، باید جامع این سه امر باشند. مسلمانان اجماع دارند که امام بعد از پیامبر یکی از این افراد باشد: علی، عباس، ابوبکر؛ اما عباس گرچه مؤمن و خویشاوند رسول خدا صلی الله علیه و آله بود اما مهاجر نبود بلکه جزء طلقاء (آزاد شدگان) به شمار می­رفت. ابوبکر نیز به فرض صحّت ایمانش و مهاجرت او، از خویشاوندان «أُوْلُواْ الْأَرْحَامِ» نبود، لذا مشخّص می­گردد که شایسته­ترین فرد به امامت و خلافت بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السّلام است آن هم به دلیل داشتن هر سه شرط.(4)

روایت191.

کشف الغمّۀ: عبدالغفّار بن قاسم گوید: از جعفر بن محمّد علیه السّلام درباره «اُولی الأمر» در آیه: «أَطِیعُواْ اللَّهَ وَ أَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلیِ الْأَمْرِ مِنکمُ ْ»،(5){خدا

را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید.} پرسیدم، فرمود: به خدا سوگند علی علیه السلام از جمله ایشان است.(6)

مؤلف: علّامه آن را روایت کرده است،(7)

و شرح و تأیید آن در کتاب «الامامۀ» ذکر شد؛ و علّامه در قول خدای متعال: «الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَةٌ قَالُواْ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ*أُوْلَئکَ عَلَیهِْمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْمُهْتَدُون »،(8){[همان ]

کسانی که چون مصیبتی به آنان برسد، می گویند: «ما از آنِ خدا هستیم، و به سوی او باز می گردیم.» بر ایشان درودها و رحمتی از پروردگارشان [باد] و راه یافتگان [هم ] خود ایشانند.} گوید: درباره علی علیه السّلام نازل گشته

ص: 189


1- . کشف الحق 1: 97
2- . احزاب/ 6
3- . کشف الغمّۀ: 95
4- . احقاق الحق 3: 420
5- . نساء/ 59
6- . کشف الغمّۀ : 95
7- . کشف الحق 1: 97 . کشف الیقین: 128
8- . بقره/ 157 _ 156

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب: زَاذَانُ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام: مِثْلَهُ.

وَ رُوِیَ عَنِ الْبَاقِرَیْنِ علیهما السّلام أَنَّهُمَا قَالا: نَحْنُ هُمْ (1).

بیان

رواه العلامة رحمه الله من طرقهم (2) و قال الرازی أکثر المفسرین علی أن المراد من الأمة هاهنا قوم محمد صلی الله علیه و آله روی قتادة و ابن جریح عن النبی صلی الله علیه و آله أنهم هذه الأمة(3)

وَ رُوِیَ أَیْضاً أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: هَذِهِ لَکُمْ (4) وَ قَدْ أَعْطَی اللَّهُ قَوْمَ مُوسَی مِثْلَهَا.

وَ عَنِ الرَّبِیعِ عَنْ أَنَسٍ: أَنَّهُ قَرَأَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذِهِ الْآیَةَ فَقَالَ إِنَّ مِنْ أُمَّتِی قَوْماً عَلَی الْحَقِّ حَتَّی یَنْزِلَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ.

و قال ابن عباس یرید أمة محمد صلی الله علیه و آله من المهاجرین و الأنصار انتهی (5) و الروایة الأخیرة مما ذکره الرازی صریحة فی تخصیص بعض الأمة بکونهم علی الحق و هذا هو الحق کما دل علیه أیضا ما أثبتنا فی بابه من افتراق الأمة و الجمع بینه و بین حدیث ابن مردویه یقتضی أن یکون المراد بالقوم المذکور علیا و شیعته و من البین أن الخلفاء الثلاثة و أشیاعهم من أهل السنة لیسوا من شیعة علی لما أثبتنا فی موضعه من المباینة و المخالفة بینهم و بین أمیر المؤمنین علیه السّلام فیکونون علی الباطل لأن الحق لا یکون فی جهتین مختلفتین فتدبر.

«188»

کشف، [کشف الغمة] عَنِ ابْنِ مَرْدَوَیْهِ: قَوْلُهُ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً(6) عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام قَوْلُهُ تَعَالَی یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ(7) عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام قَالَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ (8).

بیان

رواهما العلامة رفع الله مقامه من طرقهم (9) و یظهر من الخبرین أن

ص: 187


1- ظفرنا بمثل الحدیث مع اختلافات بینهما فی المجلد الأول. 567 و 567.
2- راجع کشف الحق 1: 98، و کشف الیقین: 126.
3- فی المصدر. انها هذه الأمة.
4- فی المصدر. هذه فیهم.
5- مفاتیح الغیب 4: 335.
6- سورة الفتح: 29.
7- سورة الفتح: 29.
8- کشف الغمّة 95 و 96.
9- راجع کشف الحق 1: 97 و 98، و کشف الیقین: 127 و 130.

و آن زمانی بود که خبر قتل حمزه به وی رسید و فرمود: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» و سپس این آیه نازل شد.(1)

روایت192.

تفسیر علی بن ابراهیم: ابن ظبیان گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره مفهوم آیه: «وَ یَوْمَ تَشَقَّقُ السَّمَاءُ بِالْغَمَام »،(2){و روزی که آسمان با ابری سپید از هم می شکافد.} پرسیدم. فرمود: «غمام» امیرالمؤمنین علیه السّلام است.(3)

توضیح

گفته شده: معنای آیه چنین است: آسمان در حالی که ابری سپید در آن است، از هم می­شکافد. و گفته شده: آسمان از ابری سفید از هم می­شکافد تا فرشتگان حامل نامه­های اعمال نازل شوند.

مؤلف: حسب تأویل آن حضرت علیه السّلام احتمال دارد معنای آیه چنین باشد: کسی که در ابر سفید است، امیرالمؤمنین علیه السّلام است که از آسمان به زمین می­آید، یا اینکه «غمام» به دلیل کثرت فیض رسانی و فضل و علم و سخاوتش، کنایه از ایشان علیه السّلام باشد. زیرا در زبان عرب و عجم ابر برای رساندن معنای عالِم و بخشنده استعاره گرفته می­شود.

مؤلف: سید بن طاوس در کتاب خود«سعد السعود» گوید: در تفسیر محمّد بن عباس بن مروان دیدم که در تفسیر آیه: «أُوْلَئکَ هُمْ خَیرُْ الْبرَِیَّة»،(4){آنانند

که بهترین آفریدگانند.} گوید: این آیه درباره امیرالمؤمنین و شیعیان اوست و آن را از بیست و شش طریق که بیشتر مربوط به رجال مخالفان است، روایت کرده است و ما فقط یک طریق از آن را نقل می­کنیم: ما را احمد بن محمود از حسن بن عبدالله بن عبدالرحمان کندی از حسن بن عبید بن عبدالرحمان از محمّد بن سلیمان از خالد بن السریّ از نصر بن الیاس از عامر بن واثله روایت کرد که گوید: امیرالمؤمنین علیه السّلام در منبر کوفه خطبه­ای برای ما ایراد نمود که پس از حمد خدا و ستایش او و یاد خداوند آن­گونه که سزاوار اوست و درود فرستادن بر پیامبر وی، فرمود: ای مردم، از من بپرسید، به خدا سوگند از هر آیه­ای از کتاب خدا بپرسید به شما خواهم گفت چرا نازل شده؟ در شب یا روز؟ در وطن یا در سفر؟ در دشت یا کوه؟ و درباره چه کسی نازل شده است: مؤمن، کافر یا منافق؟ منظور و مفهوم خاص دارد یا عام؟ و اگر مرا از دست دهید، کسی را نخواهید یافت که چنین ادعایی کند. پس ابن

ص: 190


1- . کشف الحق 1: 99
2- . فرقان/ 25
3- . تفسیر القمی/ 465
4- . بیّنه / 7

الآیة بطولها نازلة فیه صلوات الله علیه أو فیه و فی أتباعه و هو سیدهم و أمیرهم و هی قوله تعالی مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ معطوف علی قوله محمد و خبرهما أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ أی یغلظون علی من خالف دینهم و یتراحمون فیما بینهم کما مر فی وصفه علیه السّلام أیضا أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرِینَ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً لأنهم مشتغلون بالصلاة فی أکثر أوقاتهم یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً أی الثواب و الرضا سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ أی السمة التی تحدث فی جباههم من کثرة السجود أو التراب علی الجباه لأنهم یسجدون علی التراب لا علی الأثواب أو الصفرة و النحول (1) أو نور وجوههم فی القیامة ذلِکَ إشارة إلی الوصف المذکور أو إشارة مبهمة یفسرها کزرع مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ أی صفتهم العجیبة الشأن المذکورة فی الکتابین کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ أی فراخه فَآزَرَهُ أی فقواه فَاسْتَغْلَظَ أی فصار من الدقة إلی الغلظة فَاسْتَوی عَلی سُوقِهِ فاستقام علی قصبه جمع ساق یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ بغلظه و حسن منظره مثل ضربه الله لقوته علیه السّلام فی الدین و تقویته للإسلام و غلبته و إضرابه و إتباعه علی الکفار کما قال لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ علة لتشبیههم بالزرع فی رکامه (2) و استحکامه وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً و لعل ضمیر منهم راجع إلی مطلق الذین معه لا إلی الموصوفین بالأوصاف المذکورة و لا یخفی أن وصفه تعالی إیاه بتلک الأوصاف الشریفة فضل عظیم یمنع تقدیم غیره علیه إذا روعی مع سائر فضائله.

«189»

کشف، [کشف الغمة] ابْنُ مَرْدَوَیْهِ: وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِغَیْرِ مَا اکْتَسَبُوا(3) عَنْ مُقَاتِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ ذَلِکَ أَنَّ نَفَراً مِنَ الْمُنَافِقِینَ کَانُوا یُؤْذُونَهُ وَ یُعَذِّبُونَهُ (4).

ص: 188


1- الصفر- بضم الصاد-: الذهب و النحاس الأحمر. و النحول جمع النحل: الرقیق، یقال: سیف رقیق، و المراد هنا السیف.
2- الرکام: المتراکم بعضه فوق بعض.
3- سورة الأحزاب: 58.
4- کشف الغمّة 95، و فیه: کانوا یؤذونه و یکذبون علیه.

کوّاء برخاست و چون علی علیه السّلام وی را دید، فرمود: برای مچ­گیری و تحقیر دیگران سؤال مکن برای دانستن بپرس! و چون قصد پرسش کردی بدان درباره چه می­پرسی! گفت: یا امیرالمؤمنین، مرا از قول خدای عزّوجل «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أُوْلَئکَ هُمْ خَیرُْ الْبرَِیَّة»،(1){در حقیقت کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، آنانند که بهترین آفریدگانند.} خبر دهید. پس امیرالمؤمنین علیه السّلام سکوت کرد. و چون ابن کوّاء سؤال خود را تکرار نمود، باز هم آن حضرت سکوت کرد و چون بار سوم سؤال را تکرار نمود، علی علیه السّلام _ در حالی که با صدای بلند سخن می­گفت _ فرمود: وای بر تو ای ابن کوّاء! اینان ما و یاران ما در روز قیامت هستند، رو سفید و غرقه در نور، شاداب و خوش منظر و خوش دیدار که با چهره­هایشان شناخته می­شوند.(2)

و در آن از یک نسخه قدیمی در تفسیر دیگری از حفص از عبدالسلام اصفهانی از امام باقر علیه السّلام روایت کرده که آن حضرت در معنای آیه«یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُود»،(3){ای کسانی که ایمان آورده اید، به قراردادها [ی خود] وفا کنید.} فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله از اصحاب خود برای علی علیه السّلام بیعت گرفت و در ده مکان از ایشان بر خلافت وی پیمان گرفت، سپس آیه «یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُود» بر ایشان نازل گشت. یعنی به قرار دادهایی که در مورد علی امیرالمؤمنین علیه السّلام با شما بستم وفا کنید.(4)

نیز، از کتاب عبدالعزیز بن یحیی جلودی با سندی از عبدالرحمن بن ابی لیلی روایت کرده که گوید: هشتاد آیه از قرآن فقط درباره علی علیه السّلام نازل گشته بی­آنکه احدی از این امّت در آن­ها با وی شریک باشد.(5)

بررسی در کتاب «مشارق الأنوار» از ابن عباس روایت کرده که گوید: چون حمزه در جنگ اُحد به شهادت رسید و امیر المؤمنین علیه السّلام از موضوع اطلاع یافت، فرمود: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» سپس آیه: «الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَةٌ قَالُواْ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ*أُوْلَئکَ عَلَیهِْمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْمُهْتَدُون »،(6){[همان ] کسانی که چون مصیبتی به آنان برسد، می گویند: «ما از آنِ خدا هستیم، و به سوی او باز می گردیم.» بر ایشان درودها و رحمتی از پروردگارشان [باد] و راه یافتگان [هم ] خود ایشانند.}

ص: 191


1- . بیّنه/ 7
2- . سعدالسعود: 121
3- . مائده/ 1
4- . سعد السعود: 121
5- . سعد السعود: 235
6- . بقره/ 157 _156

أقول: رواه العلامة أیضا(1).

«190»

کشف، [کشف الغمة] ابْنُ مَرْدَوَیْهِ: قَوْلُهُ تَعَالَی وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهاجِرِینَ (2) قِیلَ ذَلِکَ عَلِیٌّ علیه السّلام لِأَنَّهُ کَانَ مُؤْمِناً مُهَاجِراً ذَا رَحِمٍ (3).

بیان

رواه العلامة فی کشف الحق و لم یأت بقیل (4) و قال صاحب إحقاق الحق رحمه الله الآیة نص فی إمامة علی علیه السّلام لدلالتها علی أن الأولی بالنبی أیضا من أولی الأرحام من کان مستجمعا للأمور الثلاثة و قد أجمع أهل الإسلام علی انحصار الإمام بعد النبی صلی الله علیه و آله فی علی و العباس و أبی بکر و العباس و إن کان مؤمنا و من أولی الأرحام لکن لم یکن مهاجرا بل کان طلیقا و أبو بکر علی تقدیر صحة إیمانه و هجرته لم یکن من أولی الأرحام فتعین أن یکون الأولی بالإمامة و الخلافة بعد النبی علی علیه السّلام لاستجماعه الأمور الثلاثة(5).

«191»

کشف، [کشف الغمة] ابْنُ مَرْدَوَیْهِ: قَوْلُهُ تَعَالَی أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ (6) عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام عَنْ أُوْلِی الْأَمْرِ فِی هَذِهِ الْآیَةِ فَقَالَ کَانَ وَ اللَّهِ عَلِیٌّ مِنْهُمْ (7).

أقول: رواه العلامة(8) و قد مر شرحه و تأییده فی کتاب الإمامة

وَ رَوَی الْعَلَّامَةُ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ- أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ (9) نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام لَمَّا وَصَلَ

ص: 189


1- راجع کشف الحق 1: 97.
2- سورة الأحزاب: 6.
3- کشف الغمّة: 95.
4- راجع کشف الیقین 1: 97، و کشف الیقین: 127.
5- إحقاق الحقّ 3: 420.
6- سورة النساء: 59.
7- کشف الغمّة: 95.
8- راجع کشف الحق 1: 97، و کشف الیقین: 128.
9- سورة البقرة: 156 و 157.

مؤلف: روایات بسیاری شامل آیه­هایی که در شأن آن حضرت علیه السّلام نازل گشته در «باب غدیر» و «باب احتجاج» آن حضرت علیه السّلام با آن جماعت و باب احتجاج وی صلوات الله علیه با آن زندیقی که مدّعی وجود تناقص در قرآن بود، و در «باب جوامع مناقبه» و دیگر باب­هایی که خواهد آمد، آورده­ام .

باب های تصریح بر امامت امیرالمؤمنین و تصریح بر امامت امامان دوازده­گانه علیهم السّلام

باب چهلم : تصریح خداوند بر امامت ائمه علیهم السلام در خبر لوح و خبر خاتم¬ها و تصریح در کتب آسمانی گذشته و غیر آن بر امامت ایشان

روایات

روایت1.

کمال الدین، امالی صدوق: امام صادق علیه السّلام فرمود: خدای عزّوجل پیش از رسیدن اجل پیامبر صلی الله علیه و آله نامه­ای سر به مُهر بر وی نازل کرده و فرمود: ای محمّد، این نامه وصیّت نامه تو به نجیب اهل بیت توست. فرمود: ای جبرئیل، نجیب اهل بیت من کیست؟ گفت: علی بن ابی طالب علیه السّلام است و بر روی نامه مُهرهایی از طلا بود. پس پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به علی علیه السّلام سپرد و به وی دستور داد که یکی از مُهرهای نامه را بگشاید و به محتوای آن عمل کند. پس علی علیه السّلام یکی از مُهرهای نامه را گشود و بدان عمل نمود. سپس آن را به فرزندش حسن علیه السّلام سپرد و او نیز مُهری دیگر از آن برگرفت و بدان عمل نمود، آن­گاه آن را به حسین علیه السّلام داد و او نیز مُهری دیگر از آن برگرفت و دید در آن چنین نوشته شده است: به همراه جمعی عزم شهادت کن، که شهادت آنها جز به همراه تو شهادت نیست و جان خود را با خدای عزّوجل معامله کن و او نیز چنین کرد. سپس آن را به علی بن حسین علیه السّلام سپرد و چون آن حضرت مُهری از آن برگشود، مشاهده نمود که در آن نوشته شده: سکوت اختیار کن و در خانه­ات بنشین

ص: 192

إِلَیْهِ قَتْلُ حَمْزَةَ فَقَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ(1).

«192»

فس، [تفسیر القمی] مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ عَنِ الْفَزَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ ظَبْیَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ یَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ (2) قَالَ الْغَمَامُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (3).

بیان

قیل المعنی تتشقق السماء و علیها غمام و قیل تتشقق عن الغمام الأبیض لنزول الملائکة الحاملین لصحائف الأعمال.

أقول علی تأویله علیه السّلام یحتمل أن یکون المعنی أن من فی الغمام هو أمیر المؤمنین علیه السّلام ینزل من السماء أو أنه کنی عنه علیه السّلام بالغمام لکثرة فیضه و فضله و علمه و سخائه علیه السّلام فإن السحاب یستعار فی عرف العرب و العجم للعالم و السخی.- أقول قال السید بن طاوس فی کتاب سعد السعود رأیت فی تفسیر محمد بن عباس بن مروان فی تفسیر قوله تعالی أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ(4) أنها فی أمیر المؤمنین علی و شیعته رواه من نحو ستة و عشرین طریقا أکثرها برجال المخالفین و نحن نذکر منها طریقا واحدا

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْمَحْمُودُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْکِنْدِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عُبَیْدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ خَالِدِ بْنِ السَّرِیِّ عَنِ النَّصْرِ بْنِ إِلْیَاسَ عَنْ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ قَالَ:: خَطَبَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام عَلَی مِنْبَرِ الْکُوفَةِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ ذَکَرَ اللَّهَ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ صَلَّی عَلَی نَبِیِّهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ سَلُونِی سَلُونِی فَوَ اللَّهِ لَا تَسْأَلُونِّی عَنْ آیَةٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ إِلَّا حَدَّثْتُکُمْ عَنْهَا بِمَا نَزَلَتْ (5) بِلَیْلٍ أَوْ بِنَهَارٍ أَوْ فِی مَقَامٍ أَوْ فِی مَسِیرٍ أَوْ فِی سَهْلٍ أَمْ فِی جَبَلٍ وَ فِیمَنْ نَزَلَتْ أَ فِی مُؤْمِنٍ أَمْ فِی مُنَافِقٍ وَ مَا عَنَی بِهِ أَ خَاصَّةٌ أَمْ عَامَّةٌ وَ لَئِنْ فَقَدْتُمُونِی لَا یُحَدِّثُکُمْ أَحَدٌ حَدِیثِی فَقَامَ إِلَیْهِ ابْنُ

ص: 190


1- کشف الحق 1: 99.
2- سورة الفرقان: 25.
3- تفسیر القمّیّ: 465.
4- سورة البینة: 7.
5- فی المصدر: بمن نزلت.

و پروردگارت را عبادت کن تا اجلت فرا رسد. و او نیز چنین کرد. سپس آن را به محمّد بن علی علیه السّلام سپرد و او نیز مُهری از آن برگرفت و دید که در آن نوشته است: با مردم سخن بگو و به پرسش­های دینی مردم پاسخ بده و از احدی جز خدا بیم نداشته باش که احدی توان دست درازی به تو را نخواهد داشت. سپس آن را به من داد و چون مُهر از آن برگشودم، دیدم در آن نوشته شده: با مردم سخن بگو و پاسخگوی مسائل شرعی آن­ها باش­ و علوم اهل بیت خودت را بگستران و پدران درستکار و صالحت را تصدیق کن و جز از خدا مترس که تو در امنیّت و امانی، و من نیز چنین کردم، سپس آن را به موسی بن جعفر علیه السّلام سپردم و او نیز آن را به امام بعد از خود خواهد داد و این کار تا قیام مهدی علیه السّلام ادامه خواهد یافت.(1)

امالی طوسی: غضایری از شیخ صدوق از ابن ولید شبیه آن را نقل کرده است.(2)

روایت2.

کمال الدین، عیون اخبار الرضا: ابونضره گوید: چون مرگ امام باقر علیه السّلام فرا رسید، پسرش صادق علیه السّلام را نزد خود خواند تا امری را به وی واگذار کند. پس برادرش زید بن علی به وی گفت: اگر درباره من به حسن تأسی کنید که حسین را به خلافت برگزید، یقین دارم که کار ناپسندی مرتکب نشده­اید! امام باقر علیه السّلام فرمود: یا ابوالحسین، کار واگذاری امانات با مثال زدن سامان نمی­پذیرد و عهد و پیمان­ها نیز به نوشتن نیست بلکه این­ها اموری هستند که از پیش از جانب خدای عزّوجل مشخص شده­اند و خداوند حجّت­های خود را تعیین فرموده است. سپس جابر بن عبدالله را نزد خود خواند و به وی فرمود: ای جابر، با ما درباره آنچه در «صحیفه» دیده­ای سخن بگو! . جابر عرض کرد: آری ای ابوجعفر، بر سرورم

ص: 193


1- . کمال الدین : 376
2- . أمالی الطوسی: 282

الْکَوَّاءِ فَلَمَّا بَصُرَ بِهِ قَالَ مُتَعَنِّتاً لَا تَسْأَلْ عِلْماً سَلْ (1) فَإِذَا سَأَلْتَ فَاعْقِلْ مَا تَسْأَلُ عَنْهُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ فَسَکَتَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَأَعَادَهَا عَلَیْهِ ابْنُ الْکَوَّاءِ فَسَکَتَ فَأَعَادَهَا الثَّالِثَةَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام وَ رَفَعَ صَوْتَهُ وَیْحَکَ یَا ابْنَ الْکَوَّاءِ أُولَئِکَ نَحْنُ وَ أَتْبَاعُنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ غُرّاً مُحَجَّلِینَ رِوَاءً مَرْوِیِّینَ یُعْرَفُونَ بِسِیمَاهُمْ (2).

وَ رَوَی فِیهِ مِنْ نُسْخَةٍ عَتِیقَةٍ مِنْ تَفْسِیرٍ آخَرَ عَنْ حَفْصٍ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ(3) فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخَذَ لِعَلِیٍّ علیه السّلام بِمَا أَمَرَ أَصْحَابَهُ وَ عَقَدَ لَهُ عَلَیْهِمُ الْخِلَافَةَ فِی عَشَرَةِ مَوَاطِنَ ثُمَّ أُنْزِلَ عَلَیْهِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ یَعْنِی الَّتِی عُقِدَتْ عَلَیْهِمْ لِعَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (4).

وَ رَوَی أَیْضاً مِنْ کِتَابِ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ یَحْیَی الْجَلُودِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ أَبَانٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الصُّوفِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَلَمَةَ عَنْ زَیْدِ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی قَالَ: لَقَدْ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام ثَمَانُونَ آیَةً صَفْواً فِی کِتَابِ اللَّهِ مَا شَرِکَهُ فِیهَا أَحَدٌ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ(5).

وَ رَوَی الْبُرْسِیُّ فِی مَشَارِقِ الْأَنْوَارِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّ حَمْزَةَ حِینَ قُتِلَ یَوْمَ أُحُدٍ وَ عَرَفَ بِقَتْلِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَقَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ نَزَلَتْ الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ- أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ (6).

ص: 191


1- فی المصدر: متعنتا لا تسأل تعلما هات سل.
2- سعد السعود: 108.
3- سورة المائدة: 1.
4- سعد السعود: 121:
5- سعد السعود: 235.
6- مشارق الأنوار 236، و الآیتان فی سورة البقرة: 156 و 157.

فاطمه دخت رسول خدا صَلی اله علیهِ و آله وارد گشته تا ولادت حسین علیه السّلام را به وی تبریک بگویم. در این حال صحیفه­ای سفید از مروارید را در دست ایشان دیدم، لذا گفتم: ای سرور زنان، این صحیفه­ای که با شما می­بینم چیست؟ فرمود: نام امامانی که از فرزندان من هستند، در آن نوشته شده است. گفتم: اجازه دهید تا نظری به درون آن بیندازم. فرمود: ای جابر، اگر از این کار نهی نشده بودم، چنین می­کردم اما جز پیامبر یا وصیّ پیامبر یا اهل پیامبر نبی کسی مجاز به دست زدن به آن نیست، امّا تو اجازه داری از ظاهر آن به باطن آن نظر کنی. جابر گوید: پس چون به آن نگاه کردم، دیدم در آن چنین نوشته شده است: ابوالقاسم محمّد بن عبدالله المصطفی، مادرش آمنه؛ ابوالحسن علی بن ابی طالب المرتضی، مادرش فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف؛ ابو محمّد حسن بن علی البّر و ابوعبدالله حسین بن علیّ التقیّ، مادرشان فاطمه بنت محمد، ابو محمّد علی بن حسین العدل، مادرش شهربانو بنت یزدگرد؛ ابوجعفر محمّد بن علیّ الباقر، مادرش امّ عبدالله بنت حسن بن علی بن ابی طالب؛ ابو عبدالله جعفر بن محمّد الصادق، مادرش اُمّ فروۀ بنت قاسم بن محمد بن ابی بکر؛ ابوابراهیم موسی بن جعفر، مادرش کنیزی به نام حمیده؛ ابوالحسن علی بن موسی الرضا، مادرش کنیزی به نام نجمه؛ ابوجعفر محمّد بن علیّ زکیّ، مادرش کنیزی به نام خیزران؛ ابوالحسن علی بن محمّد امین، مادرش کنیزی به نام سَوسَن؛ ابو محمّد حسن بن علیّ الرّقیق، مادرش کنیزی به نام سمانه که «اُم الحسن» کُنیه دارد؛ ابوالقاسم محمّد بن حسن، حجت الله القائم مادرش کنیزی به نام نرگس؛ _ صلوات الله علیهم اجمعین _. شیخ صدوق رحمه الله گوید: این حدیث به همین شکل و با نام قائم علیه السّلام وارد شده و من بر این باورم که نباید آن حضرت را به نام کوچک یاد کرد.(1)

الإحتجاج: از صدقۀ بن ابی موسی نظیر آن روایت شده است.(2)

ص: 194


1- . کمال الدین : 178 . عیون الأخبار : 25 _ 24
2- . در نسخه چاپی یافت نشد.

أقول: أوردت أخبارا کثیرة مشتملة علی الآیات النازلة فی شأنه علیه السّلام فی باب الغدیر و باب احتجاجه علیه السّلام علی القوم و باب احتجاجه صلوات الله علیه علی الزندیق المدعی للتناقض فی القرآن و فی باب جوامع مناقبه و غیرها من الأبواب الآتیة.

أبواب النصوص علی أمیر المؤمنین و النصوص علی الأئمة الاثنی عشر علیهم السلام

باب 40 نصوص الله علیهم من خبر اللوح و الخواتیم و ما نص به علیهم فی الکتب السالفة و غیرها

الأخبار

«1»

ک، [إکمال الدین] لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْکِنَانِیِّ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السّلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْزَلَ عَلَی نَبِیِّهِ کِتَاباً قَبْلَ أَنْ یَأْتِیَهُ الْمَوْتُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذَا الْکِتَابُ وَصِیَّتُکَ إِلَی النَّجِیبِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِکَ فَقَالَ وَ مَنِ النَّجِیبُ مِنْ أَهْلِی (1) یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ کَانَ عَلَی الْکِتَابِ خَوَاتِیمُ مِنْ ذَهَبٍ فَدَفَعَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیٍّ علیه السّلام وَ أَمَرَهُ أَنْ یَفُکَّ خَاتَماً مِنْهَا وَ یَعْمَلَ بِمَا فِیهِ فَفَکَّ علیه السّلام خَاتَماً وَ عَمِلَ بِمَا فِیهِ ثُمَّ دَفَعَهُ إِلَی ابْنِهِ الْحَسَنِ علیه السّلام فَفَکَّ خَاتَماً وَ عَمِلَ بِمَا فِیهِ ثُمَّ دَفَعَهُ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السّلام فَفَکَّ خَاتَماً فَوَجَدَ فِیهِ أَنِ اخْرُجْ بِقَوْمٍ إِلَی الشَّهَادَةِ فَلَا شَهَادَةَ لَهُمْ إِلَّا مَعَکَ وَ اشْرِ نَفْسَکَ (2) لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَفَعَلَ ثُمَّ دَفَعَهُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام فَفَکَّ خَاتَماً فَوَجَدَ فِیهِ اصْمُتْ وَ الْزَمْ مَنْزِلَکَ

ص: 192


1- فی( ک) و الأمالی: و ما النجیب من اهلی.
2- فی المصدرین: و اشتر نفسک. لکنه مصحف.

روایت3.

کمال الدین، عیون أخبار الرضا: امام صادق علیه السّلام فرمود: پدرم به جابر بن عبدالله انصاری گفت: با تو کاری دارم، کی می­توانم با تو تنها شوم و درباره آن از تو بپرسم؟ جابر به وی عرض کرد: هر وقت شما اراده بفرمایید! پس پدرم با وی خلوت کرد و فرمود: ای جابر، مرا از لوحی خبر ده که در دست مادرم فاطمه دخت رسول الله صلی الله علیه و آله دیدی و اینکه مادرم خبر داد چه چیزی در آن لوح نوشته شده است؟ جابر عرض کرد: خدا را شاهد می­گیرم که در حیات رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد مادرت فاطمه علیها السّلام رفتم تا ولادت حسین علیه السّلام را به وی تبریک بگویم، دیدم لوحی سبز در دست دارد که به زمرّد می­ماند و در آن نوشته­ای سفید شبیه نور خورشید دیدم، پس به وی گفتم: پدر و مادرم فدایت شوند ای دخت رسول خدا، این لوح چیست؟ فرمود: این لوح را خدای عزّوجلّ به پیامبرش هدیه داده و در آن نام پدرم، نام علی، نام دو پسرم و اسامی اوصیاء از فرزندانم در آن نوشته شده و پدرم آن را به من داد تا خوشحالم کند. جابر گوید: سپس مادرتان فاطمه علیها السّلام آن را به من داد و من آن را خوانده و از روی آن نسخه­ای نوشتم. پس پدرم علیه السّلام به وی فرمود: جابر، آیا می­توانی آن نوشته را به من نشان دهی؟ عرض کرد: آری! آن­گاه پدرم با وی روانه شد تا به منزل جابر رسیدند سپس جابر صحیفه­ای از پوست نازک نزد پدرم آورد و عرض کرد: خدا را گواه می­گیرم که نوشته آن لوح را به این شکل دیدم:

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم » این کتابی است از خدای عزیز علیم برای محمد، نور و سفیر و حجاب و راهنمای خلایق به سوی اوست که جبرئیل آن را از پروردگار جهانیان نازل کرده است. ای محمّد، نام­های مرا بزرگ بدار، نعمت­هایم را سپاس گو و منکر آیات من مشو که من خدایی هستم که خدای دیگری جز من نیست، درهم شکننده گردن کشان، خوار دارنده ستمکاران،

ص: 195

وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ فَفَعَلَ ثُمَّ دَفَعَهُ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام فَفَکَّ خَاتَماً فَوَجَدَ فِیهِ حَدِّثِ النَّاسَ وَ أَفْتِهِمْ وَ لَا تَخَافَنَّ إِلَّا اللَّهَ فَإِنَّهُ لَا سَبِیلَ لِأَحَدٍ عَلَیْکَ ثُمَّ دَفَعَهُ إِلَیَّ فَفَکَکْتُ خَاتَماً فَوَجَدْتُ فِیهِ حَدِّثِ النَّاسَ وَ أَفْتِهِمْ وَ انْشُرْ عُلُومَ أَهْلِ بَیْتِکَ وَ صَدِّقْ

آبَاءَکَ الصَّالِحِینَ وَ لَا تَخَافَنَّ أَحَداً إِلَّا اللَّهَ (1) وَ أَنْتَ فِی حِرْزٍ وَ أَمَانٍ فَفَعَلْتُ ثُمَّ أَدْفَعُهُ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ کَذَلِکَ یَدْفَعُهُ مُوسَی إِلَی الَّذِی مِنْ بَعْدِهِ (2) ثُمَّ کَذَلِکَ أَبَداً إِلَی قِیَامِ الْمَهْدِیِّ علیه السلام (3).

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْغَضَائِرِیُّ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ: مِثْلَهُ (4).

«2»

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ نَصْرٍ الْقَطَّانِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ السُّلَمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ (5) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ أَبِی عَمْرٍو عَنْ صَدَقَةَ بْنِ أَبِی مُوسَی عَنْ أَبِی نَضْرَةَ قَالَ: لَمَّا احْتُضِرَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْبَاقِرُ علیهما السّلام عِنْدَ الْوَفَاةِ دَعَا بِابْنِهِ الصَّادِقِ علیه السّلام لِیَعْهَدَ إِلَیْهِ عَهْداً(6) فَقَالَ لَهُ أَخُوهُ زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ لَوِ امْتَثَلْتَ فِیَّ بِمِثَالِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ لَرَجَوْتُ أَنْ لَا تَکُونَ أَتَیْتَ مُنْکَراً(7) فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا الْحُسَیْنِ إِنَّ الْأَمَانَاتِ لَیْسَتْ بِالْمِثَالِ وَ لَا الْعُهُودُ بِالرُّسُومِ وَ إِنَّمَا هِیَ أُمُورٌ سَابِقَةٌ عَنْ حُجَجِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ دَعَا بِجَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ یَا جَابِرُ حَدِّثْنَا بِمَا عَایَنْتَ مِنَ الصَّحِیفَةِ(8) فَقَالَ لَهُ جَابِرٌ نَعَمْ یَا بَا جَعْفَرٍ دَخَلْتُ إِلَی مَوْلَاتِی (9)

ص: 193


1- فی کمال الدین: و لا تخافن الا اللّه.
2- فی کمال الدین: إلی من بعده.
3- کمال الدین: 376، و فیه: الی یوم قیام المهدی علیه السلام أمالی الصدوق: 241.
4- أمالی الشیخ: 282.
5- فی کمال الدین: عن محمّد بن عبد الرحمن.
6- فی کمال الدین: فعهد إلیه عهدا.
7- أی کما أن الحسن علیه السلام فوض الامر بعده الی اخیه الحسین علیه السلام فان تفوضنی انت أیضا ما اتیت بمنکر.
8- فی کمال الدین: فی الصحیفة.
9- فی المصدرین: دخلت علی مولاتی.

مالک و جزا دهنده روز قیامت؛ من خدایی هستم که جز من خدایی نیست؛ هرکس امیدش جز به کرم من باشد یا از غیر عدل من بترسد، چنان عذابی به وی بچشانم که کسی را از جهانیان چنین عذاب نداده باشم، پس تنها مرا پرستش کن و بر من توکل داشته باش. من پیامبری را مبعوث نکرده­ام مگر اینکه چون عمرش به سر آمد، برای او وصی قرار دادم، و من تو را بر دیگر پیامبران برتری دادم و وصی تو را نیز بر دیگر اوصیا برتری دادم و پس از وصی، تو را به دو نواده­ات حسن و حسین کرامت بخشیده و گرامی داشتم، پس حسن را پس از وفات پدرش کان عِلم خویش قرار دادم و حسین را خازَن وحی خود ساختم و به شهادتش مفتخر نمودم و کمال سعادت را نصیب وی کردم که او افضل شهدا و والا مقام­ترین آنان است و کلمه تامّه من با او و حجّت بالغه من نزد اوست، به واسطه عترت او پاداش و کیفری دهم که نخستینِ آن­ها علیِّ، سرور عابدان و زینت اولیای پیشین است و آن­گاه پسرش که شبیه نیای ستوده خویش است، محمّد که شکافنده علم من است و معدن دانش من می­باشد؛ آنان که (در امامت) جعفر شک کنند هلاک خواهند شد، هر که او را رد کند، گویی مرا رد کرده است، این قول حقّ من است که جایگاه جعفر را گرامی بدارم و بی­تردید او را در میان پیروان، یاران و دوست­دارانش شاد خواهم ساخت و پس از وی فرزند بُرنایش موسی را برگزیدم، و پس از آن، فتنه­ای کور و تاریک برپا خواهد شد (اما امامت همچنان استمرار خواهد یافت) زیرا رشته وصیّت من هرگز نخواهد گسست و حجّت من نهان نخواهد گشت و اولیای من هرگز دچار مشقّت و بدبختی نخواهند شد؛ هان، هشدار که هرکس یکی از ایشان را منکر شود، چنان است که نعمت مرا انکار کرده باشد و هرکس آیه­ای از کتاب مرا تغییر دهد، بر من افترا بسته است، و وای بر افترا زنندگان و منکران، آن­گاه که عمر بنده و محبوب و برگزیده­ام موسی به پایان رسد؛ بی­شک کسی که هشتمین (امام) را تکذیب کند، همه اولیای مرا تکذیب کرده است؛ و علی، ولی و یاور من است، او کسی است که سنگینی بار نبوّت را بر دوش او می­گذارم و وی را با درگیر شدن با آن می­آزمایم؛ او را دیوی خودخواه به قتل می­رساند و در شهری که آن را عبدصالح من (ذو القرنین) بنا کرده، در کنار بدترین آفریده من دفن خواهد شد و بر من فرض است که دیدگان وی را به جانشینش محمّد روشن سازم که او وارث علم من است و کانِ حکمتِ من و امین اسرار و حجّت من بر آفریدگان من است. جایگاه او را بهشت قرار دادم

ص: 196

فَاطِمَةَ بِنْتِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأُهَنِّئَهَا بِمَوْلِدِ الْحَسَنِ علیه السلام (1) فَإِذَا بِیَدِهَا صَحِیفَةٌ بَیْضَاءُ مِنْ دُرَّةٍ(2) فَقُلْتُ یَا سَیِّدَةَ النِّسْوَانِ مَا هَذِهِ الصَّحِیفَةُ الَّتِی أَرَاهَا مَعَکَ قَالَتْ فِیهَا أَسْمَاءُ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِی قُلْتُ لَهَا نَاوِلِینِی لِأَنْظُرَ فِیهَا قَالَتْ یَا جَابِرُ لَوْ لَا النَّهْیُ لَکُنْتُ أَفْعَلُ لَکِنَّهُ قَدْ نَهَی أَنْ یَمَسَّهَا إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ أَوْ أَهْلُ بَیْتِ نَبِیٍّ وَ لَکِنَّهُ مَأْذُونٌ لَکَ أَنْ تَنْظُرَ إِلَی بَاطِنِهَا مِنْ ظَاهِرِهَا قَالَ جَابِرٌ فَقَرَأْتُ فَإِذَا(3)- أَبُو الْقَاسِمِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْمُصْطَفَی أُمُّهُ آمِنَةُ(4)- أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الْمُرْتَضَی أُمُّهُ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدِ بْنِ هَاشِمِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ- أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْبَرُّ- أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ التَّقِیُّ- أُمُّهُمَا فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ-

أَبُو مُحَمَّدٍ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ الْعَدْلُ أُمُّهُ شَهْرَبَانُوَیْهِ بِنْتُ یَزْدَجَرْدَ(5)- أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْبَاقِرُ أُمُّهُ أُمُّ عَبْدِ اللَّهِ بِنْتُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ أُمُّهُ أُمُّ فَرْوَةَ بِنْتُ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ- أَبُو إِبْرَاهِیمَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ(6) أُمُّهُ جَارِیَةٌ اسْمُهَا حَمِیدَةُ- أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا أُمُّهُ جَارِیَةٌ وَ اسْمُهَا نَجْمَةُ- أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الزَّکِیُّ أُمُّهُ جَارِیَةٌ اسْمُهَا خَیْزُرَانُ- أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَمِینُ أُمُّهُ جَارِیَةٌ اسْمُهَا سَوْسَنُ- أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الرَّقِیقُ (7) أُمُّهُ جَارِیَةٌ اسْمُهَا سُمَانَةُ وَ تُکَنَّی أُمَّ الْحَسَنِ- أَبُو الْقَاسِمِ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ هُوَ حُجَّةُ اللَّهِ الْقَائِمُ (8) أُمُّهُ جَارِیَةٌ اسْمُهَا نَرْجِسُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ.

قال الصدوق رحمه الله جاء هذا الحدیث هکذا بتسمیة القائم علیه السّلام و الذی أذهب إلیه النهی عن تسمیته (9).

ج، [الإحتجاج] عَنْ صَدَقَةَ بْنِ أَبِی مُوسَی: مِثْلَهُ (10).

ص: 194


1- فی المصدرین: بمولد الحسین علیه السلام.
2- فی کمال الدین: فاذا هی بصحیفة بیدها من درة بیضاء.
3- »: فاذا فیها.
4- »: أمه آمنة بنت وهب.
5- »: بنت یزدجرد بن شاهنشاه.
6- »: موسی بن جعفر الثقة.
7- فی المصدرین: الرفیق.
8- فی کمال الدین: هو حجة اللّه تعالی علی خلقه.
9- کمال الدین: 178. عیون الأخبار: 24 و 25.
10- لم نجده فی الاحتجاج المطبوع.

و شفاعت وی درباره هفتاد هزار تن از خویشاوندان وی که مستحقّ آتش بودند پذیرفتم و سعادت را درباره فرزندش علی که ولی و ناصر و شاهد در میان خلقم و امین من بر وحی­ام می­باشد، و از نسل او دعوت کننده به راه من و خازن علمم حسن را بیرون می­آورم، آنگاه از باب رحمت بر عالمیان، دودمان اوصیا را به وجود فرزندش کامل خواهم کرد؛ کسی که کمال موسی و بهاء عیسی و صبر ایوب را در خود دارد. در دوره او (دوره غیبت) اولیای من خوار خواهند شد و سرهای آنان را همچون سرهای مردمان ترک و دیلم، به یکدیگر هدیه می­دهند؛ آنان کشته و سوزانده می­شوند و در ترس و وحشت و هراس به سر خواهند برد و زمین از خون آنان رنگین گردد و نعره فریاد و شیون و زاری از زنانشان بلند گردد؛ آنان به راستی اولیای من هستند، به وسیله آن­ها هر فتنه کور و تاریکی را دفع می­کنم و به واسطه آنان سختی­های هولناک را برطرف می­نمایم و بارهای گران و غل و زنجیر را از آنان بر می­دارم؛ آنان کسانی هستند که از صلوات و رحمت پروردگارشان برخوردارند و هدایت یافتگان راستین آنان هستند.

عبدالرحمن بن سالم: ابوبصیر گوید: اگر در تمام عمر جز این یک حدیث را نشنیده باشی، تو را کفایت می­کند، پس آن را نیک نگاه دار و از اغیار و نااهلان نهان دار.(1)

الإحتجاج: شبیه این روایت را از ابوبصیر نقل کرده است.(2)

کتاب الاختصاص: محمّد بن معقل قرمیسینی با سندی همانند این روایت را از بکر بن صالح نقل کرده است.(3)

الغیبة طوسی:

ص: 197


1- . کمال الدین : 180 _ 179 . عیون الأخبار : 27 _25
2- . احتجاج طبرسی: 42 _41
3- . الاختصاص: 212 _ 210
«3»

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنِ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ طَرِیفٍ مَعاً عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ وَ حَدَّثَنَا أَبِی وَ ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ وَ مَاجِیلَوَیْهِ وَ أَحْمَدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ وَ ابْنُ نَاتَانَةَ وَ الْهَمْدَانِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ جَمِیعاً عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: قَالَ أَبِی لِجَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ إِنَّ لِی إِلَیْکَ حَاجَةً فَمَتَی یَخِفُّ عَلَیْکَ أَنْ أَخْلُوَ بِکَ فَأَسْأَلَکَ عَنْهَا قَالَ لَهُ جَابِرٌ فِی أَیِّ الْأَوْقَاتِ شِئْتَ فَخَلَا بِهِ أَبِی علیه السّلام فَقَالَ لَهُ یَا جَابِرُ أَخْبِرْنِی عَنِ اللَّوْحِ الَّذِی رَأَیْتَهُ فِی یَدَیْ أُمِّی- فَاطِمَةَ(1) بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا أَخْبَرَتْکَ بِهِ أُمِّی أَنَّ فِی ذَلِکَ اللَّوْحِ مَکْتُوباً قَالَ جَابِرٌ أَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنِّی دَخَلْتُ عَلَی أُمِّکَ فَاطِمَةَ فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أُهَنِّئُهَا(2) بِوِلَادَةِ الْحُسَیْنِ علیه السّلام فَرَأَیْتُ فِی یَدِهَا لَوْحاً أَخْضَرَ ظَنَنْتُ أَنَّهُ زُمُرُّدٌ(3) وَ رَأَیْتُ فِیهِ کِتَاباً أَبْیَضَ شِبْهَ نُورِ الشَّمْسِ (4) فَقُلْتُ لَهَا بِأَبِی أَنْتِ وَ أُمِّی یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ مَا هَذَا اللَّوْحُ فَقَالَتْ هَذَا اللَّوْحُ أَهْدَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی رَسُولِهِ فِیهِ اسْمُ أَبِی وَ اسْمُ بَعْلِی وَ اسْمُ ابْنَیَّ وَ أَسْمَاءُ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ وُلْدِی فَأَعْطَانِیهِ أَبِی لِیَسُرَّنِی بِذَلِکَ (5) قَالَ جَابِرٌ فَأَعْطَتْنِیهِ أُمُّکَ فَاطِمَةُ فَقَرَأْتُهُ وَ

انْتَسَخْتُهُ فَقَالَ أَبِی علیه السّلام فَهَلْ لَکَ یَا جَابِرُ أَنْ تَعْرِضَهُ عَلَیَّ قَالَ نَعَمْ فَمَشَی مَعَهُ أَبِی علیه السّلام حَتَّی انْتَهَی إِلَی مَنْزِلِ جَابِرٍ فَأَخْرَجَ إِلَی أَبِی صَحِیفَةً مِنْ رَقٍّ قَالَ جَابِرٌ فَأَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنِّی هَکَذَا رَأَیْتُهُ فِی اللَّوْحِ مَکْتُوباً- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا کِتَابٌ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ-(6) لِمُحَمَّدٍ نُورِهِ وَ سَفِیرِهِ وَ حِجَابِهِ وَ دَلِیلِهِ- نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ مِنْ عِنْدِ رَبِّ الْعَالَمِینَ عَظِّمْ یَا مُحَمَّدُ أَسْمَائِی وَ اشْکُرْ نَعْمَائِی وَ لَا تَجْحَدْ آلَائِی إِنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا قَاصِمُ الْجَبَّارِینَ (7) وَ مُذِلُّ الظَّالِمِینَ وَ دَیَّانُ

ص: 195


1- فی المصدرین: فی ید امی فاطمة.
2- »: لاهنئها.
3- »: ظننت أنّه من زمرد.
4- فی العیون: یشبه نور الشمس. و فی کمال الدین: شبیهة بنور الشمس.
5- فی المصدرین: لیبشرنی بذلک.
6- »: هذا کتاب من اللّه العزیز الحکیم العلیم.
7- قصم اللّه ظهر الظالم أی أنزل به البلیة و أهلکه.

جمعی از راویان با سندی از ابوبصیر نظیر این حدیث را روایت کرده­اند.(1)

الغیبة نعمانی: موسی بن محمّد قمی با سندی نظیر این روایت را از ابوبکر بن صالح نقل کرده است.(2)

توضیح

«الرّق» _ با فتح و کسر راء _ پوست نازکی که بر روی آن نوشته شود. و در روایت کلینی، نعمانی، شیخ و طبرسی آمده است که پس از عبارت «من رقّ» این مطلب اضافه وجود دارد: «پس فرمود: ای جابر، در نوشته خود نگاه کن تا برایت بخوانم پس جابر در نوشته خود نگاه می­کرد و پدرم می­خواند پی هیچ حرفی از آن با آنچه پدرم خواند فرق نداشت. پس جابر گفت: شهادت می­دهم به خدا...»

«السفیر»: فرستاده و اصلاح­گر میان قوم. و علت اینکه وی را«حجاب» نامیده­اند آن است که او واسطه میان خدا و خلق است، درست همانند پرده­ای که میان محبوب و محجوب عنه قرار گیرد؛ یا اینکه چون دو روی دارد: یک روی به جانب خدا و روی دیگر به سوی خلق؛ و مراد از «اسماء»، نام­های ذات مقدس باری­تعالی یا آن­گونه که بارها به صورت مکرر گذشت، نام­های ائمه علیه السّلام باشد.

«النّعماء»: اسم مفرد است و به معنی«نعمت بزرگ» و آن «نبوّت» است و آنچه ملازم نبوّت و ملحق به آن است؛ و «الآلاء» به معنای سایر نعمت­ها و اوصیا علیهم السلام است.

در اکثر روایات به جای «مذلّ الظالمین»، «مدیل المظلومین» آمده و «الإدالَۀ»: دادن دولت و پیروزی است. «المظلومون»: امامان و شیعیان آنانند که خداوند در آخرالزمان یاریشان می­کند.

«دیّان الدین»: یعنی کسی که در روز قیامت، کیفر یا پاداش دهنده به هر مکلّفی است که کار خوب یا بد انجام داده باشد. و در قاموس آمده است: «الدِین» _ با کسر دال _ به معنای جزا، اسلام، عبادت، طاعت، حساب، غضب، قدرت، حکم و قضاوت آمده است؛ و الدّیان: قهّار، قاضی، حاکم، بازخواست کننده و کیفر یا پاداش دهنده.(3)«فمن

رجا غیر فضلی»: گویی به این معناست که آنچه بندگان از پروردگارشان درخواست می­کنند، پاداش اعمالی نیست که از خدا طلب داشته باشند بلکه لطف خدای سبحان است، زیرا اعمال آن­ها ارزش یک دهم لطف خدا را که شامل

ص: 198


1- . غیبة الطوسی: 103 _ 101
2- . غیبة النعمانی: 31 _29
3- . القاموس المحیط 4: 225

الدِّینِ (1) إِنِّی أَنَا اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَمَنْ رَجَا غَیْرَ فَضْلِی أَوْ خَافَ غَیْرَ عَدْلِی (2) عَذَّبْتُهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ فَإِیَّایَ فَاعْبُدْ وَ عَلَیَّ فَتَوَکَّلْ إِنِّی لَمْ أَبْعَثْ نَبِیّاً فَأُکْمِلَتْ أَیَّامُهُ وَ انْقَضَتْ مُدَّتُهُ إِلَّا جَعَلْتُ لَهُ وَصِیّاً وَ إِنِّی فَضَّلْتُکَ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ وَ فَضَّلْتُ وَصِیَّکَ عَلَی الْأَوْصِیَاءِ وَ أَکْرَمْتُکَ بِشِبْلَیْکَ بَعْدَهُ وَ بِسِبْطَیْکَ حَسَنٍ وَ حُسَیْنٍ (3) فَجَعَلْتُ حَسَناً مَعْدِنَ عِلْمِی بَعْدَ انْقِضَاءِ مُدَّةِ أَبِیهِ وَ جَعَلْتُ حُسَیْناً خَازِنَ وَحْیِی وَ أَکْرَمْتُهُ بِالشَّهَادَةِ وَ خَتَمْتُ لَهُ بِالسَّعَادَةِ فَهُوَ أَفْضَلُ مَنِ اسْتُشْهِدَ وَ أَرْفَعُ الشُّهَدَاءِ دَرَجَةً جَعَلْتُ کَلِمَتِیَ التَّامَّةَ مَعَهُ (4) وَ الْحُجَّةَ الْبَالِغَةَ عِنْدَهُ بِعِتْرَتِهِ أُثِیبُ وَ أُعَاقِبُ أَوَّلُهُمْ عَلِیٌّ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ وَ زَیْنُ أَوْلِیَاءِ الْمَاضِینَ وَ ابْنُهُ شَبِیهُ جَدِّهِ الْمَحْمُودِ مُحَمَّدٌ الْبَاقِرُ لِعِلْمِی وَ الْمَعْدِنُ لِحُکْمِی سَیَهْلِکُ الْمُرْتَابُونَ فِی جَعْفَرٍ الرَّادُّ عَلَیْهِ کَالرَّادِّ عَلَیَّ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأُکْرِمَنَّ مَثْوَی جَعْفَرٍ وَ لَأَسُرَّنَّهُ فِی أَشْیَاعِهِ وَ أَنْصَارِهِ وَ أَوْلِیَائِهِ انْتَجَبْتُ بَعْدَهُ مُوسَی وَ انْتُجِبَتْ بَعْدَهُ فِتْنَةٌ عَمْیَاءُ حِنْدِسٌ (5) لِأَنَّ خَیْطَ فَرْضِی لَا یَنْقَطِعُ (6) وَ حُجَّتِی لَا تَخْفَی وَ أَنَّ أَوْلِیَائِی لَا یَشْقَوْنَ أَلَا وَ مَنْ جَحَدَ وَاحِداً مِنْهُمْ فَقَدْ جَحَدَ نِعْمَتِی وَ مَنْ غَیَّرَ آیَةً مِنْ کِتَابِی فَقَدِ افْتَرَی عَلَیَّ وَ وَیْلٌ لِلْمُفْتَرِینَ الْجَاحِدِینَ عِنْدَ انْقِضَاءِ مُدَّةِ عَبْدِی مُوسَی وَ حَبِیبِی وَ خِیَرَتِی إِنَّ الْمُکَذِّبَ بِالثَّامِنِ مُکَذِّبٌ بِکُلِّ أَوْلِیَائِی وَ عَلِیٌّ وَلِیِّی وَ نَاصِرِی وَ مَنْ أَضَعُ عَلَیْهِ أَعْبَاءَ النُّبُوَّةِ وَ أَمْنَحُهُ بِالاضْطِلَاعِ بِهَا یَقْتُلُهُ عِفْرِیتٌ مُسْتَکْبِرٌ یُدْفَنُ بِالْمَدِینَةِ الَّتِی بَنَاهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ إِلَی جَنْبِ شَرِّ خَلْقِی حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأُقِرَّنَّ عَیْنَهُ بِمُحَمَّدٍ: ابْنِهِ وَ خَلِیفَتِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَهُوَ وَارِثُ عِلْمِی وَ مَعْدِنُ حُکْمِی وَ مَوْضِعُ سِرِّی وَ حُجَّتِی عَلَی خَلْقِی جَعَلْتُ الْجَنَّةَ مَثْوَاهُ-(7)

ص: 196


1- فی المصدرین: و دیان یوم الدین.
2- فی العیون او خاف غیر عدلی و عذابی.
3- فی المصدر: و بسبطیک الحسن و الحسین.
4- فی المصدر و ارفع الشهداء درجة عندی، و جعلت کلمتی التامة معه.
5- لیست هذه الجملة فی کمال الدین، و فی العیون: و اتیحت و الحندس: الظلمة و سیأتی شرح الجملة فی البیان.
6- فی کمال الدین، لان حفظه فرض لا ینقطع.
7- فی العیون: لا یؤمن عبد به الا جعلت الجنة مثواه.

حالشان گشته، ندارد بلکه آن نیز از نعمت­های خدای متعال است، و اگر دادن ثواب بر خدای سبحان به مقتضای وعده­ای که فرموده، لازم شده باشد، هرچه بیش از آن عطا کند، از فضل اوست. و اکثریت آن را به معنای «به فضل غیر من چشم امید داشت» دانسته­اند که هم به جهت لفظ و هم از نظر معنا، دور از ذهن بودن آن بر کسی پوشیده نیست و عبارت «أو خاف غیر عدلی» که قبلاً یاد شد، مؤید گفته ماست. زیرا مجازات­هایی که بنده از آن­ها واهمه دارد، ناشی از عدل او هستند و اگر کسی آن را ستم بداند، کفر ورزیده است .

«عذّبته عذاباً»: یعنی«تعذیباً» و جایز است برای وسعت­ فراگیری، مفعول نیز قرار داده شود. در عبارت «لا أُعذّیه» ضمیر یا به مصدر برمی­گردد یا به «عذاب»؛ اگر منظور ابزاری باشد که وی را با آن عذاب کند، البته با حذف جر آن­گونه که بیضاوی یاد کرده است. «بِشِبلَیک»: با دو پسرت که در شجاعت تشبیه به بچه شیر شده­اند. در این تشبیه دو وجه وجود دارد: نخست اینکه شیر، رسول خدا صلی الله علیه و آله است و حسن و حسین علیهما السّلام در شجاعت به وی تشبیه شده­اند، یا تشبیهی است کلی و عام و فراتر از پیامبر و فرزندان او. یا اینکه به معنای دو پسر آن شیرمرد یعنی امیرالمؤمنین علیه السّلام است. در قاموس: «الشِّبل: _ با کسر شین _ : شیربچه.(1)

قول او: «فی أشیاعه» یعنی به دلیل کثرت جمعیت و کمالشان. قول او: «وانتجبت بعده فتنه» اگر «فتنه» را مفعول بدانیم، به معنای اهتمام آن­ها به کار این فتنه است؛ یا اینکه جمله مجازاً مبنی بر معلوم شده است. و در برخی نسخه­ها «وانتجت» از نتاج گرفته شده و آن نیز دو وجه احتمال دارد و در

ص: 199


1- . القاموس المحیط 4: 225

وَ شَفَّعْتُهُ فِی سَبْعِینَ أَلْفاً مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ (1) کُلُّهُمْ قَدِ اسْتَوْجَبُوا النَّارَ وَ أَخْتِمُ بِالسَّعَادَةِ لِابْنِهِ عَلِیٍّ وَلِیِّی وَ نَاصِرِی وَ الشَّاهِدِ فِی خَلْقِی وَ أَمِینِی عَلَی وَحْیِی أُخْرِجُ مِنْهُ الدَّاعِیَ إِلَی سَبِیلِی وَ الْخَازِنَ لِعِلْمِی الْحَسَنَ ثُمَّ أُکْمِلُ ذَلِکَ بِابْنِهِ رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ عَلَیْهِ کَمَالُ مُوسَی وَ بَهَاءُ عِیسَی وَ صَبْرُ أَیُّوبَ سَیَذِلُّ أَوْلِیَائِی فِی زَمَانِهِ (2) وَ یَتَهَادَوْنَ رُءُوسَهُمْ کَمَا تُتَهَادَی رُءُوسُ التُّرْکِ وَ الدَّیْلَمِ فَیُقْتَلُونَ وَ یُحْرَقُونَ وَ یَکُونُونَ خَائِفِینَ مَرْعُوبِینَ وَجِلِینَ تُصْبَغُ الْأَرْضُ بِدِمَائِهِمْ وَ یَفْشُو الْوَیْلُ وَ الرَّنِینُ فِی نِسَائِهِمْ أُولَئِکَ أَوْلِیَائِی حَقّاً بِهِمْ أَدْفَعُ (3) کُلَّ فِتْنَةٍ عَمْیَاءَ حِنْدِسٍ وَ بِهِمْ أَکْشِفُ الزَّلَازِلَ وَ أَدْفَعُ الْآصَارَ وَ الْأَغْلَالَ- أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ سَالِمٍ قَالَ أَبُو بَصِیرٍ لَوْ لَمْ تَسْمَعْ فِی دَهْرِکَ إِلَّا هَذَا الْحَدِیثَ لَکَفَاکَ فَصُنْهُ إِلَّا عَنْ أَهْلِهِ (4).

ج، [الإحتجاج] عَنِ أَبِی بَصِیرٍ: مِثْلَهُ (5).

ختص، [الإختصاص] مُحَمَّدُ بْنُ مَعْقِلٍ الْقِرْمِیسِینِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ طَرِیفٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ: مِثْلَهُ (6).

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُفْیَانَ الْبَزَوْفَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ طَرِیفٍ مَعاً عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ: مِثْلَهُ (7).

ص: 197


1- فی المصدرین: فی سبعین من أهل بینة.
2- أی فی زمن الغیبة و قبل ظهوره.
3- فی العیون أرفع بهم.
4- کمال الدین: 179 و 180. عیون الأخبار: 25- 27.
5- الاحتجاج للطبرسیّ: 41 و 42.
6- الاختصاص: 210- 212.
7- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 101- 103.

بیشتر نسخه­های «إعلام الوری»، «اُتیحت» ضبط شده که مبنی بر مجهول است نظیر عبارت«اُتیح لَه» یعنی برای او مقدّر و آماده شد؛ و در برخی نسخه­ها «اُنبحت» ذکر گردیده که از پارس کردن سگ گرفته شده است. و در نسخه­های «کافی» ، «ابیحَت» با حرف باء از «إباحۀ» و مبنی بر مجهول آورده شده است ولی به نظر، ضبط إعلام الوری درست­تر باشد ولی عبارت در هر حال خالی از تکلّف و ابهام نیست.

قول او: «لأنّ خیط فرضی»، یا بیان علت برگزیده شدن موسی بن جعفر می­باشد یا اشاره­ای است به علت باطل بودن آنچه که آنها _ در فتنه مورد اشاره _ در مورد توقف بر موسی بن جعفر مدعی شدند. در غیبة نعمانی آمده است که «إلّا أنّ خیط فرضی لا ینقطع» که به نظر درست­تر می­آید و بعد از آن آمده: «و حجّتی لا تخفی، و اولیائی بالکأس الأوفی یسقون أبدال الأرض»، (و حجت من پوشیده نمی­ماند، و اولیای من با جام­های پُر، ابدال زمین را سیراب می­کنند.) و در اکمال الدین به جای «لا یشقّون» ، فعل «لا یسبقون» آمده است. و گفته می­شود: «فلان مضطلع لهذا الأمر»، یعنی از عهده این کار برمی­آید. «عفریت»: دیو خبیث. و مراد از «عبد صالح» در اینجا ذوالقرنین است که شهر توس را او بنا کرده است، و در روایت نعمانی به آن تصریح شده است. «التهادی»: آن است که همدیگر را به سوی هم هدایت کنند. «الآصار»: جمع «إصر»: گناه و بار سنگین.

ص: 200

نی، [الغیبة] للنعمانی مُوسَی بْنُ مُحَمَّدٍ الْقُمِّیُّ وَ أَبُو الْقَاسِمِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ: مِثْلَهُ (1).

بیان

الرق بالفتح و الکسر الجلد الرقیق الذی یکتب فیه و فی روایة الکلینی و النعمانی و الشیخ و الطبرسی بعد قوله من رق زیادة(2) فقال یا جابر انظر فی کتابک لأقرأ علیک فنظر جابر فی نسخته فقرأه أبی فما خالف حرف حرفا فقال جابر فأشهد بالله.

و السفیر الرسول المصلح بین القوم و أطلق الحجاب علیه لأنه واسطة بین الله و بین الخلق کالحجاب الواسطة(3) بین المحجوب و المحجوب عنه أو لأن له وجهین وجها إلی الله و وجها إلی الخلق و المراد بالأسماء إما أسماء ذاته المقدسة أو الأئمة علیهم السّلام کما مر مرارا.

و النعماء مفرد بمعنی النعمة العظیمة و هی النبوة و ما یلزمها و یلحقها و بالآلاء(4) سائر النعم و الأوصیاء علیهم السّلام.

و فی أکثر الروایات مدیل المظلومین بدل قوله مذل الظالمین و الإدالة إعطاء الدولة و الغلبة و المظلومون الأئمة و شیعتهم الذین ینصرهم الله فی آخر الزمان و دیان الدین أی المجازی لکل مکلف ما عمل من خیر و شر یوم الدین و فی القاموس الدین بالکسر الجزاء و الإسلام و العبادة و الطاعة و الحساب و القهر و السلطان و الحکم و القضاء و الدیان القهار و القاضی و الحاکم و الحاسب و المجازی (5) فمن رجا غیر فضلی کأن المعنی أن کل ما یرجوه العباد من ربهم فلیس جزاء لأعمالهم بحیث یجب علی الله ذلک بل هو من فضله سبحانه و أعمالهم لا تکافئ عشرا من أعشار ما أنعم علیهم

ص: 198


1- الغیبة للنعمانیّ: 29- 31. و قد رواه الکلینی فی أصول الکافی 1: 527 و 528. و الطبرسیّ فی إعلام الوری: 371- 373.
2- هذه الزیادة موجودة فی کمال الدین أیضا.
3- فی( د) کالحجاب المتوسط.
4- أی المراد بالآلاء.
5- القاموس المحیط 4: 225.

کمال الدین، عیون اخبار الرضا: اسحاق بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده که آن حضرت فرمود: ای اسحاق، تو را بشارتی بدهم؟ عرض کردم: آری، خدا مرا فدای شما گرداند ای فرزند رسول خدا. فرمود: صحیفه­ای را با املای رسول خدا صلی الله علیه و آله و خطّ امیرالمؤمنین علیه السّلام یافته­ایم که در آن چنین نوشته شده است:

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم » این کتابی است از خدای عزیز علیم. و حدیث را آن­گونه که قبلا بیان شد، آورده است با این تفاوت که در پایان آن چنین آورده: سپس امام صادق علیه السّلام فرمود: ای اسحاق، این دین فرشتگان و پیامبران است، پس آن را از نامحرمان نیک نگاه ­دار تا خدا نگهدار تو باشد و اندیشه­ات را اصلاح فرماید: سپس فرمود: هرکس به این دین بگرود، از عقاب خدای عزّوجل در امان می­ماند.(1)

کمال الدین، عیون اخبار الرضا: طالقانی با سند خود آورده است که امام باقر علیه السّلام فرزندان خود را فراخواند و عموی آن­ها زید بن علی علیه السّلام نیز در میان ایشان بود. سپس نامه­ای به خط علی علیه السّلام و املای پیامبر صلی الله علیه و آله به ایشان نشان داد که در آن چنین نوشته شده بود: این نامه­ای است از خدای عزیز علیم _ سپس حدیث لوح را نقل کرد تا به اینجا که «و اُولئک هم المهتدون» رسید. سپس در آخر آن گوید: عبدالعظیم گفت: از محمّد بن جعفر درشگفتم از اینکه این روایت را از پدرش شنیده و خود آن را روایت می­کرد، اما خروج می­کند. سپس گفت: این سرّ خدا و دین او و دین فرشتگان اوست. پس آن را نگاه دار مگر از کسانی که شایسته آن و از دوستداران وی باشند.(2)

روایت4.

کمال الدین، عیون اخبار الرضا علیه السّلام: جابر بن عبدالله انصاری گوید: بر فاطمه دخت رسول الله صلی الله علیه و آله وارد گشتم در حالی که لوحی پیش رو داشت که نزدیک بود نور آن چشم­ها را کور کند و در آن نام دوازده تن نوشته شده بود: سه اسم بر روی لوح، سه اسم در درون لوح، سه اسم در پشت لوح و سه اسم در حاشیه لوح، و چون آن­ها را شمردم، دیدم دوازده نام است، گفتم، این نام­ها به چه کسانی تعلّق دارد؟ فرمود: این اسم­ها نام­های اوصیاست، اولین آن­ها پسر عمویم و یازده تن دیگر از فرزندان من هستند که آخرین آن­ها قائم است. جابر گوید: در لوح دیدم که سه بار نام محمد تکرار شده بود و چهار نفر علی نام داشتند.(3)

روایت5.

کمال الدین. عیون اخبار الرضا علیه السّلام:

ص: 201


1- . کمال الدین: 181 _180 . عیون الأخبار : 27
2- . کمال الدین: 181 عیون الأخبار : 28 _27
3- . کمال الدین: 181 عیون الأخبار : 28

قبلها بل هی أیضا من نعمه تعالی و إن لزم علیه سبحانه إعطاء الثواب بمقتضی وعده فبعده أیضا من فضله و ذهب الأکثر إلی أن المعنی رجا فضل غیری و لا یخفی بعده لفظا و معنی و یؤید ما ذکرنا قوله أو خاف غیر عدلی إذ العقوبات التی یخافها العباد إنما هی من عدله و إن من اعتقد أنها ظلم فقد کفر عذبته عذابا أی تعذیبا و یجوز أن یجعل مفعولا به علی السعة لا أعذبه الضمیر للمصدر أو للعذاب إن أرید به ما یعذب به علی حذف حرف الجر کما ذکره البیضاوی (1) بشبلیک أی ولدیک تشبیها لهما بولد الأسد فی الشجاعة أوله صلی الله علیه و آله بالأسد فیها أو الأعم (2) أو المعنی ولدی أسدک تشبیها لأمیر المؤمنین علیه السّلام بالأسد و فی القاموس الشبل بالکسر ولد الأسد(3).

قوله فی أشیاعه أی بسبب کثرتهم و کمالهم قوله و انتجبت بعده فتنة علی بناء المفعول کنایة عن اهتمامهم بشأن تلک الفتنة أو علی بناء المعلوم مجازا و فی

ص: 199


1- راجع الجزء الأول من تفسیره ص 141.
2- أی اما تشبیها لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بالاسد فی الشجاعة، أو الأعمّ منه و منهما صلوات اللّه علیهم.
3- القاموس المحیط 3: 399. و فی( د) هنا زیادات نذکرها بعینها: أو المعنی ولدی أسدک تشبیها لأمیر المؤمنین علیه السلام بالاسد، و فی القاموس: الشبل- بالکسر- ولد الأسد إذا أدرک الصید: و السبط: ولد الولد، و قیل: ولد البنت.« خازن وحیی» أی حافظ کل ما اوحیته الی أحد من الأنبیاء. و الکلمة التامة اما أسماء اللّه العظام أو علم القرآن أو الأعمّ منه و من سائر العلوم، أو حجج اللّه الکائنة فی صلبه، أو الإمامة و شرائطها. و الحجة البالغة أی الکاملة البراهین التی أقامها اللّه و رسوله علی إمامته و امامة أولاده، أو المعجزات التی اعطاهم، أو الشریعة الحقة.« بعترته اثیب» أی بولایتهم لأنّها الرکن الأعظم من الایمان و شرط قبول سائر الاعمال، و بترک ولایتهم یعاقب علی الترک و علی الاعمال المقارنة له« أولیائی الماضین» تخصیص للفرد الاخفی. و« ابنه» مبتد و شبیه نعت له. و المحمود نعت لجده، و محمّد عطف بیان لابنه أو جده، و الباقر خبر أو نعت و الخبر محذوف، أو ابنه خبر مبتدإ محذوف أی ثانیهم، و یقال: بقره أی فتحه و وسعه« لاکرمن مثوی جعفر» أی مقامه المالی فی الدنیا بظهور علمه و فضله علی الناس. « و لأسرنه فی اشیاعه» بوفورهم و مزید علمهم و کمالهم، أو المراد مقامه الرفیع فی القیامة لشفاعة شیعته المهتدین به، و سروره بقبول شفاعته فیهم، أو الأعمّ منهما.

جابر بن عبدالله انصاری گوید: بر فاطمه علیها السّلام در حالی وارد شدم که لوحی در دست داشت که نام اوصیا در آن نوشته شده بود؛ و چون آن­ها را شمردم، دوازده تن بودند و آخرشان قائم بود. سه تن از ایشان محمّد و چهار تن علی علیهم الصلاۀ و السّلام نام داشتند.(1)

الخصال: پدرم از سعد ابن محبوب نظیر آن را نقل کرده است.(2)

کمال الدین، عیون اخبار الرضا علیه السّلام: ابن ادریس با سندی از ابن محبوب نظیر آن را نقل کرده است. (3)

کمال الدین: ابن متوکل با سندی از ابن محبوب شبیه آن را آورده است.(4)

الغیبة طوسی: با سندی از امام باقر علیه السّلام از جابر انصاری مانند آن را آورده است.(5)

روایت6.

امالی شیخ طوسی: امام باقر علیه السّلام، به جابر بن عبدالله فرمود: با تو کاری دارم که می­خواهم در خلوت درباره آن سخن بگویم. و چون روزی این فرصت پیش آمد به وی فرمود: مرا از لوحی خبر ده که در دست مادرم فاطمه بنت رسول الله صلی الله علیه و آله دیدی. جابر گفت: خدا را بر آنچه می­گویم شاهد می­گیرم، من برای تهنیت تولد حسین علیه السّلام نزد فاطمه دخت رسول خدا صلی الله علیه و آله رفتم که لوحی سبز از زبرجد سبز دیدم که نوشته­های داخل آن روشن­تر از خورشید و خوشبوتر از مُشک اذفر بود، پس پرسیدم: ای دخت رسول خدا، این چیست؟ فرمود: این لوح را خدای عزّوجل به پدرم هدیه داده است که در آن نام پدرم و علی و نام اوصیای بعد از وی قید شده است. پس از وی خواهش کردم آن را به من بسپارد تا نسخه­ای از روی آن بنویسم و او چنین کرد. پس امام باقر علیه السّلام به وی فرمود: آیا می­توانی

ص: 202


1- . کمال الدین: 181 عیون الأخبار : 28
2- . الخصال 2: 78
3- . کمال الدین: 181 عیون الأخبار : 28
4- . کمال الدین: 157
5- . غیبة الطوسی: 100

بعض النسخ و أنتجت من النتاج و هو أیضا یحتمل الوجهین و فی أکثر نسخ إعلام الوری أتیحت علی بناء المجهول من قولهم أتیح له أی قدر و هیئ و فی بعضها أنبحت من نباح الکلب و صیاحه و فی نسخ الکافی أبیحت بالباء من الإباحة علی المجهول أیضا و الأظهر ما فی أکثر نسخ إعلام الوری و علی أی حال لا یخلو من تکلف.

و قوله لأن خیط فرضی إما علة لانتجاب موسی أو لما یدل علیه الفتنة من کون ما ادعوه من الوقف باطلا و فی النعمانی إلا أن خیط فرضی لا ینقطع و هو أظهر و فیه بعده و حجتی لا تخفی و أولیائی بالکأس الأوفی یسقون أبدال الأرض و فی إکمال الدین لا یسبقون بدل لا یشقون و یقال فلان مضطلع لهذا الأمر أی قوی علیه و العفریت الخبیث المارد و المراد بالعبد الصالح هنا ذو القرنین فإن بلدة طوس من بنائه و قد صرح به فی روایة النعمانی و التهادی أن یهدی بعضهم إلی بعضهم و الآصار جمع الإصر الذنب و الثقل.

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْحَسَنُ بْنُ حَمْزَةَ الْعَلَوِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ دُرُسْتَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الْکُوفِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ وَ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام أَنَّهُ قَالَ: یَا إِسْحَاقُ أَ لَا أُبَشِّرُکَ قُلْتُ بَلَی جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ وَجَدْنَا صَحِیفَةً بِإِمْلَاءِ رَسُولِ اللَّهِ وَ خَطِّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فِیهَا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا کِتَابٌ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ (1) وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ مِثْلَهُ سَوَاءً إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فِی حَدِیثِهِ فِی آخِرِهِ ثُمَّ قَالَ الصَّادِقُ علیه السّلام یَا إِسْحَاقُ هَذَا دِیْنُ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّسُلِ فَصُنْهُ عَنْ غَیْرِ أَهْلِهِ یَصُنْکَ اللَّهُ وَ یُصْلِحْ بَالَکَ ثُمَّ قَالَ مَنْ دَانَ بِهَذَا أَمِنَ عِقَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (2).

ص: 200


1- فی کمال الدین: من اللّه العزیز الحکیم.
2- کمال الدین: 180 و 181 عیون الأخبار: 27، و فیه: أمن من عقاب اللّه عزّ و جلّ. و أورده الطبرسیّ أیضا فی إعلام الوری: 373.

نسخه مرا با آن مقابله کنی؟ عرض کرد: آری، سپس جابر به خانه­اش رفت و با صحیفه­ای از کاغذ باز آمد. امام باقر علیه السّلام به وی فرمود: شما به صحیفه خود نگاه کن تا آن را برایت بخوانم. در این صحیفه چنین نوشته شده است:

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم » این کتابی (نامه­ای) است از جانب خدای عزیز علیم که آن را جبرئیل بر محمّد خاتم پیامبران نازل کرده است. ای محمّد، نام­های مرا بزرگ بدار و شکرگزار نعمت­های من باش و منکر آیات من مباش و امیدت جز به من نباشد و از کسی غیر از من مترس که هرکس امیدش به غیر من باشد و از غیر من بترسد، چنانش عذاب کنم که کسی از جهانیان را عذاب نکرده باشم. ای محمّد، من تو را از میان پیامبران برگزیدم و وصیّ تو را بر دیگر اوصیا برتری دادم و پس از علی، حسن را صندوقچه علم خویش قرار دادم و حسین بهترین فرزندان اولین و آخرین است و امامت در او تثبیت می­شود و از فرزندان او علیّ زین العابدین جانشین وی می­گردد و محمد باقر، شکافنده علم من و دعوت کننده به راه من، بر راه حق حرکت می­کند، و جعفر صادق که در قول و فعل صادق است و بعد از او فتنه­ای تاریک در می­گیرد، پس وایِ وای بر تکذیب کننده عبد و برگزیده­ام از میان خلقم موسی، و علی رضا را عفریتی در شهری که آن را عبدصالح بنا کرده به قتل می­رساند و در کنار بدترین مخلوق خدا دفن می­کند، و محمد هادی که هدایت­گر به سوی راه من است و مدافع حریم من، و حسن روسفید که قیّم بر رعیت خویش است، و او از علیّ «ذو الاسمین» زاده می­شود، و سپس حسن و جانشین اوصیا محمّد در آخرالزمان خروج خواهد کرد در حالی که ابری سفید سایه­بان او خواهد بود، او با صدایی رسا آن­گونه که ساکنان جهان و انس و جن و شرق و غرب می­شنوند، ندا در می­دهد، او مهدی آل محمّد است که زمین را پر از عدل و داد می­کند همان­طور که از قبل پر از ظلم و ستم شده بود.(1)

روایت7.

علل الشرائع:

ص: 203


1- . أمالی الطوسی: 183 _ 182

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَطَّانِ عَنِ الرُّویَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ زَیْدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ حَدَّثَنِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السّلام: أَنَّ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ بَاقِرَ الْعُلُومِ جَمَعَ وُلْدَهُ وَ فِیهِمْ عَمُّهُمْ زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السّلام ثُمَّ أَخْرَجَ إِلَیْهِمْ کِتَاباً بِخَطِّ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ إِمْلَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکْتُوبٌ فِیهِ هَذَا کِتَابٌ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ حَدِیثُ اللَّوْحِ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی یَقُولُ فِیهِ:

وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ ثُمَّ قَالَ فِی آخِرِهِ قَالَ عَبْدُ الْعَظِیمِ الْعَجَبُ کُلُّ الْعَجَبِ لِمُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ وَ خُرُوجِهِ وَ قَدْ سَمِعَ أَبَاهُ یَقُولُ هَذَا وَ یَحْکِیهِ ثُمَّ قَالَ هَذَا سِرُّ اللَّهِ وَ دِینُهُ وَ دِینُ مَلَائِکَتِهِ فَصُنْهُ إِلَّا عَنْ أَهْلِهِ وَ أَوْلِیَائِهِ (1).

«4»

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ شَاذَوَیْهِ وَ الْفَامِیُّ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْفَزَارِیِّ عَنْ مَالِکٍ السَّلُولِیِّ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ أَبِی السَّفَاتِجِ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ وَ قُدَّامَهَا لَوْحٌ یَکَادُ ضَوْؤُهُ یَغْشَی الْأَبْصَارَ فِیهِ اثْنَا عَشَرَ اسْماً ثَلَاثَةٌ فِی ظَاهِرِهِ وَ ثَلَاثَةٌ فِی بَاطِنِهِ وَ ثَلَاثَةٌ فِی آخِرِهِ (2) وَ ثَلَاثَةُ أَسْمَاءٍ فِی طَرَفِهِ فَعَدَدْتُهَا فَإِذْ هِیَ اثْنَا عَشَرَ(3) فَقُلْتُ أَسْمَاءُ مَنْ هَؤُلَاءِ قَالَتْ هَذِهِ أَسْمَاءُ الْأَوْصِیَاءِ أَوَّلُهُمُ ابْنُ عَمِّی وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِی آخِرُهُمُ الْقَائِمُ قَالَ جَابِرٌ فَرَأَیْتُ فِیهَا(4) مُحَمَّداً مُحَمَّداً مُحَمَّداً فِی ثَلَاثَةِ مَوَاضِعَ وَ عَلِیّاً عَلِیّاً عَلِیّاً عَلِیّاً فِی أَرْبَعَةِ مَوَاضِعَ (5).

«5»

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ

ص: 201


1- کمال الدین: 181. عیون الأخبار: 27 و 28. و أورده الطبرسیّ أیضا فی أعلام الوری: 374.
2- فی المصدرین: و ثلاثة أسماء فی آخره.
3- فی العیون: فاذا هی اثنا عشر اسما.
4- فی العیون: فرأیت فیه.
5- کمال الدین: 181. عیون الأخبار: 28. و أورده الطبرسیّ أیضا فی إعلام الوری: 373 و 374.

امام صادق علیه السّلام فرمود: جبرئیل با صحیفه­ای از آسمان بر رسول خدا صلی الله علیه و آله فرود آمد که خداوند عزّّ و جلّ مانند آن را نه پیش از آن و نه پس از آن فرو نفرستاده بود. در آن مهرهایی از طلا بود. سپس گفت: ای محمّد، این وصیّت نامه توست برای آن نجیب که از خانواده­ توست. پیامبر به وی فرمود: ای جبرئیل، نجیب خاندان من کیست؟ جبرئیل گفت: علی بن ابی طالب علیه السّلام است که چون وفات یافتی، یکی از مُهرهای وصیّت نامه را می­گشاید و طبق آن عمل می­کند؛ پس چون رسول خدا صلی الله علیه و آله درگذشت، علی علیه السلام مهر وصیّت نامه را گشود و به آن عمل نمود بی­آنکه از آن تجاوز کند؛ سپس آن را به حسن بن علی علی علیه السّلام سپرد و او نیز یکی از مُهرهای آن را گشود و بدان عمل کرد، سپس آن را به حسین بن علی علیه السّلام داد و او چون مُهر آن را گشود، ملاحظه کرد که در آن نوشته شده: به همراه جمعی خروج کن تا در رکاب تو شهید گردند و جانت را با خدا معامله کن؛ پس حسین علیه السلام بدان عمل نمود و از آن تجاوز نکرد. سپس آن را به مردی که پس از وی بود سپرد که چون مُهر آن را گشود، دریافت در آن نوشته شده: سکوت اختیار کن و در خانه­ات بنشین و پروردگارت را عبادت کن تا مرگ تو را فرا رسد؛ سپس وی نیز آن را به مرد پس از خود سپرد که چون آن را گشود ملاحظه کرد که در آن نوشته شده: با مردم سخن بگو و پاسخگوی پرسش­های آن­ها باش و دانش پدران خود را پخش و نشر کن. او نیز بدان عمل نمود و از آن تجاوز نکرد؛ سپس آن را به مرد بعد از خود سپرد که چون آن را گشود، ملاحظه کرد که در آن نوشته شده: با مردم سخن بگو و پاسخگوی پرسش­های آن­ها باش و پدرت را تصدیق کن و جز از خدا مترس که تو در پناه خدایی و او خود ضامن و حافظ توست؛ و او نیز نامه را به جانشین خود می­سپارد و جانشین او به بعدی، تا روز قیام مهدی و روز قیامت.(1)

کمال الدین: ابن الولید با سندی از ابوالقاسم هاشمی شبیه این روایت را نقل کرده است.(2)

روایت8.

کمال الدین، عیون اخبار الرضا: حسین بن علی علیه السّلام فرمود: بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد گشتم در حالی که ابی بن کعب نزد وی بود. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود:

ص: 204


1- . علل الشرائع: 68
2- . کمال الدین : 135 _ 134

أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی فَاطِمَةَ علیها السّلام وَ بَیْنَ یَدَیْهَا لَوْحٌ فِیهِ أَسْمَاءُ الْأَوْصِیَاءِ فَعَدَدْتُ اثْنَیْ عَشَرَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ ثَلَاثَةٌ مِنْهُمْ مُحَمَّدٌ وَ أَرْبَعَةٌ مِنْهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام (1).

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ: مِثْلَهُ (2).

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ ابْنِ هَاشِمٍ مَعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ: مِثْلَهُ (3).

ک، [إکمال الدین] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ: مِثْلَهُ (4).

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْفَزَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نُعْمَةَ السَّلُولِیِّ عَنْ وُهَیْبِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی السَّفَاتِجِ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ: مِثْلَهُ (5).

«6»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْفَحَّامُ عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ الرَّأْسِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعُمَرِیِّ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ یَحْیَی بْنِ الْمُغِیرَةِ قَالَ حَدَّثَنِی أَخِی مُحَمَّدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ سَیِّدِنَا أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام قَالَ: قَالَ أَبِی لِجَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ لِی إِلَیْکَ حَاجَةٌ أُرِیدُ أَنْ أَخْلُوَ بِکِ فِیهَا فَلَمَّا خَلَا بِهِ فِی بَعْضِ الْأَیَّامِ قَالَ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنِ اللَّوْحِ الَّذِی رَأَیْتَهُ فِی یَدِ أُمِّی فَاطِمَةَ علیها السّلام قَالَ جَابِرُ أَشْهَدُ بِاللَّهِ لَقَدْ دَخَلْتُ عَلَی فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأُهَنِّئَهَا بِوَلَدِهَا الْحُسَیْنِ علیه السّلام فَإِذَا بِیَدِهَا لَوْحٌ أَخْضَرُ مِنْ زَبَرْجَدَةٍ خَضْرَاءَ فِیهِ کِتَابٌ أَنْوَرُ مِنَ الشَّمْسِ وَ أَطْیَبُ رَائِحَةً مِنَ الْمِسْکِ الْأَذْفَرِ(6) فَقُلْتُ مَا هَذَا یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَتْ هَذَا لَوْحٌ أَهْدَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی أَبِی فِیهِ اسْمُ أَبِی وَ اسْمُ بَعْلِی وَ اسْمُ الْأَوْصِیَاءِ بَعْدَهُ مِنْ وُلْدِی فَسَأَلْتُهَا أَنْ تَدْفَعَهُ إِلَیَّ لِأَنْسَخَهُ فَفَعَلَتْ فَقَالَ لَهُ فَهَلْ

ص: 202


1- کمال الدین: 181. عیون الأخبار: 28.
2- الخصال 2: 78.
3- کمال الدین: 181. عیون الأخبار: 28.
4- کمال الدین: 157.
5- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 100.
6- فی المصدر: و أطیب من رائحة المسک الاذفر.

خوش آمدی ای ابا عبدالله، ای زینت آسمان و زمین­ها. پس ابی عرض کرد: با وجود شما مگر کسی زینت آسمان و زمین می­شود؟! فرمود، ای ابی، سوگند به آن که مرا به حق به نبوّت مبعوث فرمود، بی­تردید حسین بن علی در آسمان بزرگ­تر از زمین است، زیرا بر پایه راست عرش خدا نوشته شده: حسین چراغ هدایت، کشتی نجات و امامی است استوار و ثابت قدم و صاحب عزّت و افتخار [و دریای دانش] و اندوخته­ای گران سنگ است، و خداوند عزّوجل در صلب وی نطفه پاک، مبارک و پاکیزه قرار داده و به او دعایی تلقین گشته که هر مخلوقی آن­ها را بر زبان آورد، قطعاً خداوند عزّوجل او را با حسین محشور می­کند و شفیع او در آخرت، حسین خواهد بود، و خداوند گرفتاری و غم را از او باز دارد و وام او را بدان ادا فرماید و کارش را آسان گرداند و راهش را روشن نماید و وی را بر دشمنش قوی گرداند و آبرویش را نخواهد بُرد.

پس ابی بن کعب به وی عرض کرد: این دعاها چیست یا رسول الله؟! فرمود: چون از نمازت فارغ گشتی، در حال نشسته بگویی: «اللّهُمَّ إنِّی أسألُکَ بِکَلِماتِکَ و مَعاقِدَ عَرشِکَ وَ سُکّانِ سَماواتِکَ و أنبِیائکَ و رُسُلِکَ أن تَستَجِیبَ لی فَقَد رَهَقَنی مِن أمرِی عُسرٌ، فَأسألُکَ أن تُصَلِّیَ عَلیَ مُحَمداً وَ آلِ ُمحَمّدٍ وَ أن تَجعَلَ لی مِن عُسرِی یُسراً»، ( خداوندا، تو را به کلمات خودت و پایه­های عرشت و ساکنان آسمان­هایت و پیامبران و فرستادگانت سوگند می­دهم که دعای مرا اجابت کنی، زیرا یک دشواری در کارم حاصل گشته که مرا خسته و ناتوان کرده است، پس، از تو می­خواهم که بر محمّد و آل محمّد درود فرستی و گره از کارم بگشایی!)

پس بی­شک خدای عزّوجل کارت را آسان نموده، سینه­ات را برایت فراخ گرداند و شهادت«لا إله إلّا الله» را به هنگام در رفتن جان از بدن، به تو تلقین می­کند.

ابی عرض کرد: یا رسول الله، این نطفه­ای که در صُلب محبوبم حسین قرار دارد، چیست؟ فرمود: مَثَل این نطفه به ماه مانَد و این نطفه تبیین و بیان است (بیان کننده حقایق است)، هرکس از وی پیروی کند، عاقل و داناست و آنکه متابعتش نکند، گمراه گشته و در پستی افتد. عرض کرد: نامش چیست و دعایش کدام است؟ فرمود: نامش علی و دعایش این است: «یا دائِمُ یا دَیمُومُ یا حَیُّ یا قَیُّومُ یا کاشِفَ الغَمِّ وَ یا فارِجَ الهَمِّ وَ یا باعِثَ الرُّسلِ وَ یا صادِقَ الوَعدِ»، (ای همیشه جاودان، ای همیشه پایدار، ای زنده، ای قائم به خویش، ای غم­زدا و ای برطرف کننده غصه، و ای فرستنده پیامبران، و ای کسی که در وعده­ها راستگوست.) هرکس خدا را با این دعا بخواند، خدای عزّوجل در روز قیامت او را با علیّ بن حسین محشور خواهد نمود و همو راهنمای او به سوی بهشت خواهد بود.

ابی به وی عرض کرد: یا

ص: 205

لَکَ أَنْ تُعَارِضَنِی بِهَا(1) قَالَ نَعَمْ فَمَضَی جَابِرٌ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ أَتَی بِصَحِیفَةٍ مِنْ کَاغَذٍ فَقَالَ لَهُ انْظُرْ فِی صَحِیفَتِکَ حَتَّی أَقْرَأَهَا عَلَیْکَ فَکَانَ فِی صَحِیفَتِهِ مَکْتُوبٌ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا کِتَابٌ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ أَنْزَلَهُ الرُّوحُ الْأَمِینُ إِلَی مُحَمَّدٍ(2) خَاتَمِ النَّبِیِّینَ یَا مُحَمَّدُ عَظِّمْ أَسْمَائِی وَ اشْکُرْ نَعْمَائِی وَ لَا تَجْحَدْ آلَائِی وَ لَا تَرْجُ سِوَایَ (3) وَ لَا تَخْشَ غَیْرِی فَإِنَّهُ مَنْ یَرْجُ سِوَایَ وَ یَخْشَ غَیْرِی أُعَذِّبُهُ عَذاباً- لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ وَ فَضَّلْتُ وَصِیَّکَ عَلَی الْأَوْصِیَاءِ وَ جَعَلْتُ الْحَسَنَ عَیْبَةَ(4) عِلْمِی مِنْ بَعْدِ انْقِضَاءِ مُدَّةِ أَبِیهِ وَ الْحُسَیْنَ خَیْرَ أَوْلَادِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ فِیهِ تَثْبُتُ الْإِمَامَةُ وَ مِنْهُ یُعْقِبُ عَلِیٌّ زَیْنُ الْعَابِدِینَ وَ مُحَمَّدٌ الْبَاقِرُ لِعِلْمِی وَ الدَّاعِی إِلَی سَبِیلِی عَلَی مِنْهَاجِ الْحَقِّ وَ جَعْفَرٌ الصَّادِقُ فِی الْقَوْلِ وَ الْعَمَلِ تَنْشَبُ مِنْ بَعْدِهِ (5) فِتْنَةٌ صَمَّاءُ فَالْوَیْلُ کُلُّ الْوَیْلِ لِلْمُکَذِّبِ بِعَبْدِی وَ خِیَرَتِی مِنْ خَلْقِی مُوسَی وَ عَلِیٌّ الرِّضَا یَقْتُلُهُ عِفْرِیتٌ کَافِرٌ بِالْمَدِینَةِ(6) الَّتِی بَنَاهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ إِلَی جَنْبِ شَرِّ خَلْقِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدٌ الْهَادِی إِلَی سَبِیلِی الذَّابُّ عَنْ حَرِیمِی وَ الْقَیِّمُ فِی رَعِیَّتِهِ حَسَنٌ أَغَرُّ یَخْرُجُ مِنْهُ ذُو الِاسْمَیْنِ عَلِیٌ (7) وَ الْحَسَنُ وَ الْخَلَفُ مُحَمَّدٌ یَخْرُجُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ عَلَی رَأْسِهِ غَمَامَةٌ بَیْضَاءُ تُظِلُّهُ مِنَ الشَّمْسِ یُنَادِی بِلِسَانٍ فَصِیحٍ یُسْمِعُهُ الثَّقَلَیْنِ وَ الْخَافِقَیْنِ هُوَ الْمَهْدِیُّ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً(8).

«7»

ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الْهَاشِمِیِّ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ قَیْسٍ الْأَنْصَارِیِ

ص: 203


1- فی المصدر: أن تتعارضنی به.
2- فی المصدر: علی محمد.
3- فی المصدر: و لا ترج سوائی.
4- العیبة: الزنبیل من أدم، ما تجعل فیه الثیاب کالصندوق. و العیبة من الرجل: موضع سره.
5- یقال: نشب الحرب بین القوم أی نارت و اشتبکت. و فی المصدر: و جعفر الصادق فی العقل و العمل، ثبت بعده فتنة صماء.
6- فی المصدر: یقتله عفریت کافر، یدفن بالمدینة اه.
7- کذا فی النسخ و المصدر و لم نفهم المراد.
8- أمالی الشیخ، 182 و 183.

رسول الله، آیا او جانشین و وصی­ای دارد؟ فرمود: آری، میراث آسمان­ها و زمین متعلّق به اوست. عرض کرد: معنی «میراث آسمان­ها و زمین» چیست یا رسول الله؟ فرمود: قضاوت به حق و حکومت کردن بر اساس دین و تأویل احکام و خبر دادن از آینده. عرض کرد: نامش چیست؟ فرمود: نامش محمّد است و فرشتگان آسمان با او مأنوس هستند و در دعای خود می­گوید: خداوندا، اگر نزد تو از جایگاهی برخوردارم و مهری به من داری، پس مرا و هر که از برادران و شیعیان من هستند، بیامرز! و آنچه را که در صلب من است، طاهر و پاکیزه گردان! پس خداوند در صلب او نطفه­ای مبارک و پاکیزه قرار داد و جبرئیل علیه السّلام به من خبر داد که خدای عزّوجل آن نطفه را پاک و پاکیزه فرمود و وی را نزد خود جعفر نامیده و او را هادی و مهدی و راضی و مرضی قرار داده است، به درگاه پروردگارش دعا کرده و می­گوید: ای نزدیکی که سستی نمی­ورزی، ای مهربان­ترین مهربانان، برای شیعیان من از آتش بازدارنده­ای قرار ده و از آنان خوشنود باش! گناهانشان را بیامرز و کارهایشان را آسان گردان، وام­های آنان را ادا فرما و عیب­های ایشان را بپوشان، و از گناهان کبیره آن­ها که فقط تو و ایشان از آن­ها آگاهید، درگذر! ای کسی که از ستم بیم ندارد و خواب­آلودگی و خواب بر او مستولی نمی­شود، برای هر اندوهی که دارم، فرجی حاصل بفرما!. هرکس این دعا را بخواند، خداوند عزّوجل او را با جعفر بن محمّد در بهشت روسفید محشور می­کند.

ای ابی، خداوند تبارک و تعالی نطفه پاک، پاکیزه و مبارک دیگری را با این نطفه ترکیب کرده و رحمت را بر آن نازل فرموده و آن را نزد خود «موسی» نامیده است. ابی عرض کرد: یا رسول الله، چنین پیداست که آنان شبیه هم هستند و زاد و ولد می­کنند و به همدیگر ارث می­رسانند و یکدیگر را توصیف می­کنند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل اوصاف آنان را از جانب پروردگار عالم جلّ جلاله برای من بیان کرده است. عرض کرد: آیا موسی غیر از دعاهای پدران، دعای دیگری دارد که مردم را به خواندن آن دعوت کند؟ فرمود: آری، وی در دعای خود می­گوید: ای آفریدگار مخلوقات و ای گستراننده روزی و ای شکافنده دانه و ای مبدع نفوس و زنده کننده مردگان و میراننده زنده­ها و ای همیشه پایدار و بیرون آورنده گیاه، با من آن کن که سزاوار آنی!. هرکس این دعا را بخواند، خدای عزّوجل حاجت­های او را برآورده می­سازد و در روز قیامت با موسی بن جعفر محشورش می­کند.

خداوند تبارک و تعالی در صلب وی نطفه­ای مبارک، پاک، پاکیزه و پسندیده­ای ترکیب نموده، نامش را «علی» نهاده است، و او از خلق و علم و حکمت پسندیده­ای برخوردار خواهد بود و او را حجّتی برای شیعیانش قرار خواهد داد که تا روز قیامت به او

ص: 206

عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِصَحِیفَةٍ مِنَ السَّمَاءِ لَمْ یَنْزِلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ کِتَاباً قَبْلَهُ وَ لَا بَعْدَهُ فِیهِ خَوَاتِیمُ مِنَ الذَّهَبِ فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ وَصِیَّتُکَ إِلَی النَّجِیبِ مِنْ أَهْلِکَ فَقَالَ لَهُ یَا جَبْرَئِیلُ مَنِ النَّجِیبُ مِنْ أَهْلِی: قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام إِذَا تَوَفَّیْتَ أَنْ یَفُکَّ خَاتَماً(1) وَ یَعْمَلَ بِمَا فِیهِ فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَّ عَلِیٌّ خَاتَماً ثُمَّ عَمِلَ بِمَا فِیهِ وَ مَا تَعَدَّاهُ ثُمَّ دَفَعَهَا إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام فَفَکَّ خَاتَماً وَ عَمِلَ بِهِ مَا تَقَدَّمَ (2) ثُمَّ دَفَعَهَا إِلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام فَفَکَّ خَاتَماً فَوَجَدَ فِیهِ اخْرُجْ بِقَوْمٍ إِلَی الشَّهَادَةِ لَهُمْ مَعَکَ وَ اشْرِ نَفْسَکَ لِلَّهِ (3) فَعَمِلَ بِمَا فِیهِ مَا تَعَدَّاهُ ثُمَّ دَفَعَهَا إِلَی رَجُلٍ بَعْدَهُ فَفَکَّ خَاتَماً فَوَجَدَ فِیهِ أَطْرِقْ (4) وَ اصْمُتْ وَ الْزَمْ مَنْزِلَکَ- وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ ثُمَّ دَفَعَهَا إِلَی رَجُلٍ بَعْدَهُ فَفَکَّ خَاتَماً فَوَجَدَ فِیهِ أَنْ حَدِّثِ النَّاسَ وَ أَفْتِهِمْ وَ انْشُرْ عِلْمَ آبَائِکَ فَعَمِلَ بِمَا فِیهِ مَا تَعَدَّاهُ ثُمَّ دَفَعَهَا إِلَی رَجُلٍ بَعْدَهُ فَفَکَّ خَاتَماً فَوَجَدَ فِیهِ أَنْ حَدِّثِ النَّاسَ وَ أَفْتِهِمْ وَ صَدِّقْ أَبَاکَ (5) وَ لَا تَخَافَنَّ إِلَّا اللَّهَ فَإِنَّکَ فِی حِرْزٍ مِنَ اللَّهِ وَ ضَمَانٍ وَ هُوَ یَدْفَعُهَا إِلَی رَجُلٍ بَعْدَهُ وَ یَدْفَعُهَا مَنْ بَعْدَهُ إِلَی مَنْ بَعْدَهُ إِلَی یَوْمِ قِیَامِ الْمَهْدِیِّ وَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ(6).

ک، [إکمال الدین] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ وَ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ جَمِیعاً عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الْهَاشِمِیِّ: مِثْلَهُ (7).

«8»

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَحْمَدُ بْنُ ثَابِتٍ الدَّوَالِیبِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ النَّحْوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الصَّمَدِ الْکُوفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَاصِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عِنْدَهُ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ فَقَالَ

ص: 204


1- فی المصدر: مرء إذا توفیت أن یفک خاتمها. و مرجع الضمیر: الصحیفة.
2- فی المصدر: ما تعداه.
3- فی المصدر و أشهر نفسک للّه.
4- اطرق الرجل سکت و لم یتکلم.
5- فی المصدر. و صدق آباءک.
6- علل الشرائع 68.
7- کمال الدین: 134 و 135.

احتجاج کنند، او را دعایی است که خداوند را با آن می­خواند: خداوندا، به من هدایت عطا فرما و مرا بر آن استوار بدار و مرا بر آن در امنیت و امانی که هیچ بیم و اندوهی در آن نباشد، محشور فرما که تو اهل تقوی و اهل مغفرت هستی!.

و خدای عزّوجل در صلب او نطفه­ای فرخنده، پاک، پاکیزه و پسندیده­ نهاده و وی را نزد خود «محمّد بن علی» نامیده است و او را شفیع شیعیان خویش و وارث علم جدّش قرار داده است. او را نشانه­های آشکاری است و حجتی ظاهر دارد، و چون زاده شود، گوید: لا إله إلّا الله محمد رسول الله، و در دعای خود گوید: ای آنکه هیچ شبیه و مانندی ندارد، تو خدایی هستی که جز تو خدایی نیست و خالقی جز تو نیست، آفریدگان را نابود می­سازی و خود همچنان پا برجایی، تو آنی که در مقابل کسانی که نافرمانیت کردند، حِلم ورزیدی و در آمرزش، خشنودی توست!. هرکس این دعا را بخواند، محمّد بن علی شفیع روز قیامت او خواهد بود.

و خداوند متعال در صلب او نطفه­ای مرکب نمود که نه گناهکار است و نه سرکش، نیکوکار است و خجسته، پاکیزه است و پاک که نزد خود او را علی بن محمّد نامید و جامه­ای از آرامش و وقار بر وی پوشانید و دانش­ها و هر راز نهانی را در درونش به ودیعت نهاد. هرکس با او روبرو شود و چیزی در دل داشته باشد، وی را از آن آگاه کرده و به او هشدار خواهد داد که مراقب دشمنش باشد؛ و در دعای خود گوید: ای نور، ای برهان، ای نورافشان، ای آشکار و ای پروردگار، مرا از شرّ شُرور و بلایای روزگاران نگاه­دار، و از تو، در روزی که در صور دمیده می­شود، رستگاری را خواستارم!. هرکس این دعا را بخواند، علی بن محمّد شفیع و راهبر او به سوی بهشت خواهد بود.

و خداوند تبارک و تعالی در صلب او نطفه­ای قرار داده، نامش را نزد خود حسن قرار داد و او را در مملکت خود نور و در زمین خلیفه و عزّتی برای اُمت جدش و راهمنای شیعه­اش و شفیع آن­ها نزد پروردگارش قرار داد، همچنین او را بلا و نقمتی برای هرکس که با وی از در مخالفت در آمد و حجّتی برای آنکه دوستداراش باشد و برهانی برای آنکه او را امام خویش برشمرد، قرار داد. وی در دعای خویش گوید: ای عزیزی که همه عزّت در عزّت اوست. ای عزیز، مرا به عزّت خودت عزّت بخش و مؤید به نصرت خود گردان و وسوسه­های شیاطین را از من دور فرما، سپس با قدرت خویش بدی­ها را از من دور کن و با قدرت خویش مرا در پناه خود قرار ده و مرا از برگزیدگان خلق خود قرار ده، ای یکتای یگانه و ای تنهای بی­نیاز!. هرکس این دعا را بخواند، خدای عزّوجل او را با وی محشور خواهد کرد و وی را از آتش، هرچند بر او واجب شده باشد، نجات خواهد داد.

و همانا خدای تبارک و تعالی در صلب حسن نطفه­ای قرار داد که مبارک، پاک، پاکیزه و طاهر و مطهَّر است و هر مؤمنی که خداوند از او پیمان ولایت گرفته باشد به او راضی خواهد بود، چنان که هر معاندی او را انکار می­کند،

ص: 207

لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرْحَباً بِکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ یَا زَیْنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ فَقَالَ لَهُ أُبَیٌّ وَ کَیْفَ یَکُونُ یَا رَسُولَ اللَّهِ زَیْنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ (1) أَحَدٌ غَیْرُکَ فَقَالَ یَا أُبَیُّ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍ (2) فِی السَّمَاءِ أَکْبَرُ مِنْهُ فِی الْأَرْضِ فَإِنَّهُ (3) لَمَکْتُوبٌ عَنْ یَمِینِ عَرْشِ اللَّهِ مِصْبَاحُ هُدًی وَ سَفِینَةُ نَجَاةٍ وَ إِمَامٌ غَیْرُ وَهْنٍ (4) وَ عِزٌّ وَ فَخْرٌ وَ بَحْرُ عِلْمٍ وَ ذُخْرٌ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ رَکَّبَ فِی صُلْبِهِ نُطْفَةً طَیِّبَةً مُبَارَکَةً زَکِیَّةً وَ لَقَدْ لُقِّنَ دَعَوَاتٍ مَا یَدْعُو بِهِنَّ مَخْلُوقٌ إِلَّا حَشَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَعَهُ وَ کَانَ شَفِیعَهُ فِی آخِرَتِهِ وَ فَرَّجَ اللَّهُ عَنْهُ کَرْبَهُ وَ قَضَی بِهَا دَیْنَهُ وَ یَسَّرَ أَمْرَهُ وَ أَوْضَحَ سَبِیلَهُ وَ قَوَّاهُ عَلَی عَدُوِّهِ وَ لَمْ یَهْتِکْ سِتْرَهُ فَقَالَ لَهُ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ مَا هَذِهِ الدَّعَوَاتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ تَقُولُ إِذَا فَرَغْتَ مِنْ صَلَاتِکَ وَ أَنْتَ قَاعِدٌ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِکَلِمَاتِکَ وَ مَعَاقِدِ عَرْشِکَ وَ سُکَّانِ سَمَاوَاتِکَ وَ أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ أَنْ تَسْتَجِیبَ لِی فَقَدْ رَهِقَنِی (5) مِنْ أَمْرِی عُسْرٌ فَأَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَجْعَلَ لِی مِنْ عُسْرِی یُسْراً(6) فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُسَهِّلُ أَمْرَکَ وَ یَشْرَحُ لَکَ صَدْرَکَ وَ یُلَقِّنُکَ شَهَادَةَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ عِنْدَ خُرُوجِ نَفْسِکَ قَالَ لَهُ أُبَیٌّ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا هَذِهِ النُّطْفَةُ الَّتِی فِی صُلْبِ حَبِیبِیَ الْحُسَیْنِ قَالَ مَثَلُ هَذِهِ النُّطْفَةِ کَمَثَلِ الْقَمَرِ وَ هِیَ نُطْفَةُ تَبْیِینٍ وَ بَیَانٍ (7) یَکُونُ مَنِ اتَّبَعَهُ رَشِیداً وَ مَنْ ضَلَّ عَنْهُ هَوِیّاً(8) قَالَ فَمَا اسْمُهُ وَ مَا دُعَاؤُهُ قَالَ اسْمُهُ عَلِیٌّ وَ دُعَاؤُهُ- یَا دَائِمُ یَا دَیْمُومُ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ یَا کَاشِفَ الْغَمِّ وَ یَا فَارِجَ الْهَمِّ وَ یَا بَاعِثَ الرُّسُلِ وَ یَا صَادِقَ الْوَعْدِ مَنْ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ حَشَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَعَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ کَانَ قَائِدَهُ إِلَی الْجَنَّةِ قَالَ لَهُ أُبَیٌّ یَا

ص: 205


1- فی العیون: زین السماوات و الأرضین.
2- فی العیون: ان ذکر الحسین بن علی.
3- فی العیون: و إنّه.
4- فی العیون: و امام خیر و یمن.
5- رهقه- کفرح-: غشیه و لحقه.
6- فی المصدرین: من امری یسرا.
7- فی المصدر: و هی نطفة بنین و بنات.
8- هوی الشی ء: سقط من علو الی اسفل، و قیل: الهوی- بفتح الهاء- للارتفاع، و بضمها للانحدار.

و امامی است تقیّ و نقیّ، شادی­بخش و مرضی، هادی و مهدی که حکم به عدل می­کند و دیگران را نیز به آن فرمان می­دهد؛ خدای عزّوجل را تصدیق نموده و خداوند نیز وی را در گفتارش تصدیق می­فرماید. آن­گاه که نشانه­ها پدیدار شوند، از سرزمین تهامه خروج می­کند و او را گنج­هایی است اما نه از طلا و نقره بلکه از اسب­های زیبای خوش اندام و مردان نام و نشان­دار که خداوند از دورترین بلاد، جمعیتی معادل شرکت کنندگان در جنگ بدر که سیصد و سیزده مرد بودند، گرد می­آورد. همراه او صحیفه­ای است مُهر شده که تعداد یاران وی با نام او نشان و نسب و شهر و سرشت و ویزگی­های نیکو و کُنیه­هایشان در آن نام برده شده­اند، آنان مردانی سخت کوش و در اطاعت از وی بسیار ثابت قدم و پرتلاشند.

پس ابیّ عرض کرد: ویژگی­ها و نشانه­های وی چیست یا رسول الله؟! فرمود: او را پرچمی است که چون زمان خروج وی فرا رسد، خود به خود گسترده می­شود و خداوند عزّوجل این بیرق را به سخن آورده و ندا در می­دهد که: ای ولی خدا، برخیز و دشمنان خدا را بکش! او دو پرچم و دو علامت دارد و شمشیری در نیام که چون وقت خروج او فرا رسد، شمشیر خود به خود از نیام به در خواهد آمد و ندا در می­دهد: ای ولیّ خدا، خروج کن که دیگر جایز نیست در مقابل دشمنان خدا سکوت کنی. سپس وی خروج کرده و دشمنان خدا را هر جا که بیاید، به قتل خواهد رساند و حدود الهی را اقامه کرده و مطابق حکم خدا حکومت می­کند، و به هنگام خروج، جبرئیل در سمت راست و میکائیل در سمت چپ او خواهند بود، و آنچه را که به شما گفتم، قطعاً به خاطر خواهید آورد هرچند مدت­ها گذشته باشد، و اُفوّضُ أمری إلی الله عزّوجل.

ای ابیّ، خوشحا به حال آنکه او را دوست بدارد و خوشا به حال آنکه به دیدارش نایل آید و خوشا به حال آنکه پیرو او باشد. خداوند آن­ها را به واسطه او از هلاکت نجات می­دهد، با اقرار به خدا و به رسول خدا و همه امامان، خداوند بهشت را به رویشان می­گشاید؛ مَثَل آن­ها بر روی زمین به مُشکی می­ماند که رایحه خوش آن پیوسته پراکنده می­شود بی­آنکه هرگز رنگ و شکل آن تغییر کند. و مَثَل آن­ها در آسمان به مهتابی می­ماند

ص: 208

رَسُولَ اللَّهِ فَهَلْ لَهُ مِنْ خَلَفٍ وَ وَصِیٍّ قَالَ نَعَمْ لَهُ مَوَارِیثُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ قَالَ مَا مَعْنَی مَوَارِیثُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْقَضَاءُ بِالْحَقِّ وَ الْحُکْمُ بِالدِّیَانَةِ وَ تَأْوِیلُ الْأَحْکَامِ وَ بَیَانُ مَا یَکُونُ قَالَ فَمَا اسْمُهُ قَالَ اسْمُهُ مُحَمَّدٌ وَ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ لَتَسْتَأْنِسُ بِهِ فِی السَّمَاوَاتِ وَ یَقُولُ فِی دُعَائِهِ- اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ لِی عِنْدَکَ رِضْوَانٌ وَ وُدٌّ فَاغْفِرْ لِی وَ لِمَنْ تَبِعَنِی مِنْ إِخْوَانِی وَ شِیعَتِی وَ طَیِّبْ مَا فِی صُلْبِی فَرَکَّبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی صُلْبِهِ نُطْفَةً مُبَارَکَةً زَکِیَّةً وَ أَخْبَرَنِی [جَبْرَئِیلُ] علیه السلام (1) أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی طَیَّبَ

هَذِهِ النُّطْفَةَ وَ سَمَّاهَا عِنْدَهُ جَعْفَراً وَ جَعَلَهُ هَادِیاً مَهْدِیّاً وَ رَاضِیاً مَرْضِیّاً یَدْعُو رَبَّهُ فَیَقُولُ فِی دُعَائِهِ- یَا دَانٍ غَیْرَ مُتَوَانٍ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اجْعَلْ لِشِیعَتِی مِنَ النَّارِ وِقَاءً وَ لَهُمْ عِنْدَکَ رِضًا وَ اغْفِرْ ذُنُوبَهُمْ وَ یَسِّرْ أُمُورَهُمْ وَ اقْضِ دُیُونَهُمْ وَ اسْتُرْ عَوْرَاتِهِمْ وَ هَبْ لَهُمُ الْکَبَائِرَ الَّتِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُمْ یَا مَنْ لَا یَخَافُ الضَّیْمَ (2) وَ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ اجْعَلْ لِی مِنْ کُلِّ غَمٍّ فَرَجاً مَنْ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ حَشَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَبْیَضَ الْوَجْهِ مَعَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ إِلَی الْجَنَّةِ یَا أُبَیُّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رَکَّبَ عَلَی هَذِهِ النُّطْفَةِ نُطْفَةً زَکِیَّةً مُبَارَکَةً طَیِّبَةً أَنْزَلَ عَلَیْهَا الرَّحْمَةَ وَ سَمَّاهَا عِنْدَهُ مُوسَی قَالَ لَهُ أُبَیٌّ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَأَنَّهُمْ یَتَوَاصَفُونَ وَ یَتَنَاسَلُونَ وَ یَتَوَارَثُونَ وَ یَصِفُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَقَالَ وَصَفَهُمْ لِی جَبْرَئِیلُ عَنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ جَلَّ جَلَالُهُ قَالَ فَهَلْ لِمُوسَی مِنْ دَعْوَةٍ یَدْعُو بِهَا سِوَی دُعَاءِ آبَائِهِ قَالَ نَعَمْ یَقُولُ فِی دُعَائِهِ- یَا خَالِقَ الْخَلْقِ وَ یَا بَاسِطَ الرِّزْقِ وَ یَا فَالِقَ الْحَبِ (3) وَ یَا بَارِئَ النَّسَمِ وَ مُحْیِیَ الْمَوْتَی وَ مُمِیتَ الْأَحْیَاءِ وَ دَائِمَ الثَّبَاتِ وَ مُخْرِجَ النَّبَاتِ افْعَلْ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ مَنْ دَعَا بِهَذِهِ الدُّعَاءِ قَضَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ حَوَائِجَهُ وَ حَشَرَهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَعَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رَکَّبَ فِی صُلْبِهِ نُطْفَةً مُبَارَکَةً طَیِّبَةً زَکِیَّةً مَرْضِیَّةً(4) وَ سَمَّاهَا عِنْدَهُ عَلِیّاً یَکُونُ لِلَّهِ فِی خَلْقِهِ رَضِیّاً فِی عِلْمِهِ وَ حُکْمِهِ وَ یَجْعَلُهُ حُجَّةً لِشِیعَتِهِ

ص: 206


1- فی المصدرین: و اخبرنی جبرئیل علیه السلام.
2- الضیم: الظلم.
3- فی المصدرین: و یا فالق الحب و النوی.
4- فی العیون: زکیة رضیة مرضیة.

که نور آن هرگز خاموش نمی­شود. ابی عرض کرد: یا رسول الله، بیان حال این امامان از جانب خدای عزّوجل چگونه است؟ فرمود: خداوند عزّوجل دوازده صحیفه بر من نازل فرموده که نام هر امام بر روی مُهر نوشته شده و صفات و ویزگی­هایش در درون صحیفه نگاشته شده است.(1)

روایت9.

الغیبة طوسی: ابن عباس گوید: جبرئیل با صحیفه­ای از جانب خدای عزّوجل بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل گشت که مشتمل بر دوازده خاتم (مُهر) از طلا بود، پس به وی گفت: خدای متعال سلامت می­رساند و به تو امر می­کند که این صحیفه را به نجیب (برگزیده) خاندانت پس از خودت بدهی و او نخستین مُهر آن را بگشاید و به آنچه در آن مکتوب آمده عمل کند. و چون وفاتش فرا رسید، آن را به وصیّ خود دهد و به همین ترتیب یکی پس از دیگری آن را به وصی خود دهند. پس پیامبرصلی الله علیه و آله چنان کرد که دستور یافته بود، سپس علی بن ابی طالب علیه السّلام اولین مکتوب را گشود و به آن عمل کرد، آنگاه آن را به حسن علیه السّلام سپرد و او نیز خاتم دوم را گشود و به محتوای مکتوب عمل کرد، سپس آن را به حسین علیه السّلام داد و حسین آن را به علی بن احسین علیه السّلام سپرد و همین­طور تا آخرین امام علیهم السّلام.(2)

روایت10.

الغیبة نعمانی: امام صادق علیه السّلام فرمود: وصیّت به صورت نوشته­ای مهر شده از آسمان بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل گشت و جز«وصیت» هیچ نوشته سر بسته­ای نازل نشده است. پس جبرئیل گفت: ای محمّد، این وصیت تو در میان اُمّت توست برای اهل بیتت. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای جبرئیل، کدام اهل بیت من؟ عرض کرد: برگزیده خدا و ذرّیه او، تا علم نبوّت را از تو به ارث بَرَد همان­طور که از پیش، ابراهیم آن را به ارث گذاشت.

ص: 209


1- . کمال الدین: 154 _157 _ عیون الاخبار: 35 _ 37
2- . غیبة الطوسی: 97

یَحْتَجُّونَ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَهُ دُعَاءٌ یَدْعُو بِهِ اللَّهُمَّ أَعْطِنِی الْهُدَی وَ ثَبِّتْنِی عَلَیْهِ وَ احْشُرْنِی عَلَیْهِ آمِناً أَمْنَ مَنْ لَا خَوْفَ عَلَیْهِ وَ لَا حُزْنَ وَ لَا جَزَعَ إِنَّکَ أَهْلُ التَّقْوی وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ رَکَّبَ فِی صُلْبِهِ نُطْفَةً مُبَارَکَةً طَیِّبَةً زَکِیَّةً مَرْضِیَّةً(1) وَ سَمَّاهَا عِنْدَهُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ فَهُوَ شَفِیعُ شِیعَتِهِ وَ وَارِثُ عِلْمِ جَدِّهِ لَهُ عَلَامَةٌ بَیِّنَةٌ وَ حُجَّةٌ ظَاهِرَةٌ إِذَا وُلِدَ یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ یَقُولُ فِی دُعَائِهِ یَا مَنْ لَا شَبِیهَ لَهُ وَ لَا مِثَالَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَ لَا خَالِقَ إِلَّا أَنْتَ تُفْنِی الْمَخْلُوقِینَ وَ تَبْقَی أَنْتَ حَلُمْتَ عَمَّنْ عَصَاکَ وَ فِی الْمَغْفِرَةِ رِضَاکَ مَنْ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ کَانَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ شَفِیعَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رَکَّبَ فِی صُلْبِهِ نُطْفَةً لَا بَاغِیَةً وَ لَا طَاغِیَةً بَارَّةً مُبَارَکَةً طَیِّبَةً طَاهِرَةً سَمَّاهَا عِنْدَهُ عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ فَأَلْبَسَهَا السَّکِینَةَ وَ الْوَقَارَ وَ أَوْدَعَهَا الْعُلُومَ وَ کُلَّ سِرٍّ مَکْتُومٍ مَنْ لَقِیَهُ وَ فِی صَدْرِهِ شَیْ ءٌ أَنْبَأَهُ بِهِ وَ حَذَّرَهُ مِنْ عَدُوِّهِ وَ یَقُولُ فِی دُعَائِهِ- یَا نُورُ یَا بُرْهَانُ یَا مُنِیرُ یَا مُبِینُ یَا رَبِّ اکْفِنِی شَرَّ الشُّرُورِ وَ آفَاتِ الدُّهُورِ وَ أَسْأَلُکَ النَّجَاةَ یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ مَنْ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ کَانَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ شَفِیعَهُ وَ قَائِدَهُ إِلَی الْجَنَّةِ وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رَکَّبَ فِی صُلْبِهِ نُطْفَةً(2) وَ سَمَّاهَا عِنْدَهُ الْحَسَنَ فَجَعَلَهُ نُوراً فِی بِلَادِهِ وَ خَلِیفَةً فِی أَرْضِهِ وَ عِزّاً لِأُمَّةِ جَدِّهِ وَ هَادِیاً لِشِیعَتِهِ وَ شَفِیعاً لَهُمْ عِنْدَ رَبِّهِ وَ نَقِمَةً عَلَی مَنْ خَالَفَهُ وَ حُجَّةً لِمَنْ وَالاهُ وَ بُرْهَاناً لِمَنِ اتَّخَذَهُ إِمَاماً یَقُولُ فِی دُعَائِهِ یَا عَزِیزَ الْعِزِّ فِی عِزِّهِ یَا عَزِیزُ أَعِزَّنِی بِعِزَّتِکَ وَ أَیِّدْنِی بِنَصْرِکَ وَ أَبْعِدْ عَنِّی هَمَزَاتِ الشَّیَاطِینِ وَ ادْفَعْ عَنِّی بِدَفْعِکَ وَ امْنَعْ مِنِّی بِمَنْعِکَ (3) وَ اجْعَلْنِی مِنْ خِیَارِ خَلْقِکَ یَا وَاحِدُ یَا أَحَدُ یَا فَرْدُ یَا صَمَدُ مَنْ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ حَشَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَعَهُ وَنَجَّاهُ مِنَ النَّارِ وَ لَوْ وَجَبَتْ عَلَیْهِ وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رَکَّبَ فِی صُلْبِ الْحَسَنِ نُطْفَةً مُبَارَکَةً زَکِیَّةً طَیِّبَةً طَاهِرَةً مُطَهَّرَةً یَرْضَی بِهَا کُلُّ مُؤْمِنٍ مِمَّنْ قَدْ أَخَذَ اللَّهُ عَلَیْهِ مِیثَاقَهُ فِی الْوَلَایَةِ وَ یَکْفُرُ بِهَا

ص: 207


1- فی العیون: زکیة رضیة مرضیة.
2- »: نطفة طیبة.
3- فی المصدرین: و امنع عنی بمنک.

و بر آن صحیفه مُهرهایی بود که علی علیه السّلام اولین مُهر را گشود و به آن عمل کرد، سپس حسن علیه السّلام مُهر دوم را باز کرد و دستورات آن را به کار بست، آن­گاه حسین علیه السّلام مُهر سوم را گشود و مشاهده نمود که در آن چنین نوشته شده است: بجنگ و بکش و کشته خواهی شد، و با گروهی به قصد شهادت خروج کن که آن­ها جز با تو شهید نخواهند شد. و حسین علیه السّلام نیز چنین کرد و مکتوب را به علی بن حسین علیه السّلام سپرد و خود به شهادت رسید. علی بن حسین علیه السّلام مُهر چهارم را که گشود دریافت در آن نوشته شده: سرت به کار خودت باشد و سکوت اختیار کن که علم را حجابی در پشت خود پوشانده است.آن حضرت نیز وصیّت را به محمّد بن علی علیه السّلام سپرد و او مُهر پنجم آن را گشود و دید دستور آن است که: کتاب خدا را تفسیر کن و پدرت را تصدیق نما و فرزندت را وارث این علم کن و به کار سازندگی اُمّت بپرداز و سخن حق را چه در حال ترس باشی و چه در امنیت، بر زبان جاری ساز و از کسی جز خدا بیم نداشته باش! و او نیز چنین کرد و آن­گاه مکتوب را به ولیّ پس از خود سپرد. معاذ بن کثیر گوید: به ایشان عرض کردم: آیا تو همانی؟! فرمود: ای معاذ، تو را چه به این پرسش؟ آیا می­خواهی بروی و آن را از زبان من نقل کنی؟ آری، من همانم! و تا دوازده نام را برای من شمرد و سپس سکوت فرمود. عرض کردم: دیگر چه کسی؟ فرمود: به همین مقدار بسنده کن.(1)

توضیح

«أطرق الرجل»: سکوت کرد. «اصطنعتُ فلانا»: او را پروردم.

روایت11.

امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله صحیفه­ای را به علی علیه السلام داد که دوازده مهر داشت. به حضرتش فرمود: نخستین مهر را باز کن و بدان عمل کن و به حسن علیه السلام بده تا مهر دوم را بگشاید و بدان عمل کند و به حسین علیه السلام تحویل دهد و مهر سوم را بگشاید و بدان عمل کند. آنگاه یکی پس از دیگری از فرزندان حسین تحویل بگیرند.3

12. الغیبة نعمانی: امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند که نامش با شکوه باد، برای هر امامی عهد و پیمانی از آسمان نازل فرمود تا آن را به کار ببندد و بر روی هرکدام از آن­ها مُهری بود که هر امامی آن را می­گشاد تا به محتوای آن عمل نماید.(2)

روایت13.

الغیبة نعمانی:

ص: 210


1- . غیبة النعمانی: 24
2- . غیبة النعمانی : 25

کُلُّ جَاحِدٍ فَهُوَ إِمَامٌ تَقِیٌّ نَقِیٌّ سَارٌّ مَرْضِیٌ (1) هَادٍ مَهْدِیٌّ یَحْکُمُ بِالْعَدْلِ وَ یَأْمُرُ بِهِ یُصَدِّقُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یُصَدِّقُهُ اللَّهُ فِی قَوْلِهِ یَخْرُجُ مِنْ تِهَامَةَ حِینَ تَظْهَرُ الدَّلَائِلُ وَ الْعَلَامَاتُ وَ لَهُ کُنُوزٌ لَا ذَهَبٌ وَ لَا فِضَّةٌ إِلَّا خُیُولٌ مُطَهَّمَةٌ(2) وَ رِجَالٌ مُسَوَّمَةٌ یَجْمَعُ اللَّهُ لَهُ مِنْ أَقَاصِی الْبِلَادِ عَلَی عَدَدِ أَهْلِ بَدْرٍ(3) ثَلَاثَمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا مَعَهُ صَحِیفَةٌ مَخْتُومَةٌ فِیهَا عَدَدُ أَصْحَابِهِ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَنْسَابِهِمْ وَ بُلْدَانِهِمْ (4) وَ طَبَائِعِهِمْ وَ حُلَاهُمْ وَ کُنَاهُمْ کَدَّادُونَ (5) مُجِدُّونَ فِی طَاعَتِهِ فَقَالَ لَهُ أُبَیٌّ وَ مَا دَلَائِلُهُ وَ عَلَامَاتُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لَهُ عَلَمٌ إِذَا حَانَ وَقْتُ خُرُوجِهِ انْتَشَرَ ذَلِکَ الْعَلَمُ مِنْ نَفْسِهِ وَ أَنْطَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَنَادَاهُ الْعَلَمُ اخْرُجْ یَا وَلِیَّ اللَّهِ فَاقْتُلْ أَعْدَاءَ اللَّهِ وَ لَهُ رَایَتَانِ وَ عَلَامَتَانِ (6) وَ لَهُ سَیْفٌ مُغْمَدٌ فَإِذَا حَانَ وَقْتُ خُرُوجِهِ اقْتَلَعَ ذَلِکَ السَّیْفُ مِنْ غِمْدِهِ وَ أَنْطَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَنَادَاهُ السَّیْفُ اخْرُجْ یَا وَلِیَّ اللَّهِ فَلَا یَحِلُّ لَکَ أَنْ تَقْعُدَ عَنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ فَیَخْرُجُ وَ یَقْتُلُ أَعْدَاءَ اللَّهِ حَیْثُ ثَقِفَهُمْ-(7) وَ یُقِیمُ حُدُودَ اللَّهِ وَ یَحْکُمُ بِحُکْمِ اللَّهِ یَخْرُجُ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمْنَتِهِ (8) وَ مِیکَائِیلُ عَنْ یَسْرَتِهِ (9) وَ سَوْفَ تَذْکُرُونَ مَا أَقُولُ لَکُمْ وَ لَوْ بَعْدَ حِینٍ وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَا أُبَیُّ طُوبَی لِمَنْ أَحَبَّهُ وَ طُوبَی لِمَنْ لَقِیَهُ (10) وَ طُوبَی لِمَنْ قَالَ بِهِ بِهِ یُنْجِیهِمُ اللَّهُ مِنَ الْهَلَکَةِ وَ بِالْإِقْرَارِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِ اللَّهِ وَ بِجَمِیعِ الْأَئِمَّةِ یَفْتَحُ اللَّهُ لَهُمُ الْجَنَّةَ مَثَلُهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَثَلِ الْمِسْکِ الَّذِی یَسْطَعُ رِیحُهُ فَلَا یَتَغَیَّرُ أَبَداً وَ مَثَلُهُمْ فِی السَّمَاءِ کَمَثَلِ الْقَمَرِ

ص: 208


1- فی العیون بار مرضی.
2- المطهم البارع الجمال من کل شی ء.
3- فی العیون علی عدة أهل بدر.
4- فی العیون و بلادهم.
5- کد: اشتد فی العمل.
6- فی العیون: و هما رایتان و علامتان.
7- ثقف- کحسب-: ظفر به أو أدرکه.
8- فی المصدرین: عن یمینه.
9- فی المصدرین: عن یساره.
10- فی المصدرین: تقدیم و تاخیر بین الجملتین.

سلیم بن قیس هلالی گوید: چون با امیرالمؤمنین علیه السّلام از صفّین باز می­گشتیم، در نزدیکی دَیر یک نصرانی اطراق کردیم که پیری خوش­سیما و خوش­منظر و هیأت، در حالی که کتابی در دست داشت، نزد ما آمد و به خدمت امیرالمؤمنین علیه السّلام رسید و سلام کرده، سپس گفت: من از نسل یکی از حواریون عیسی بن مریم هستم که بهترین حواریون دوازده­گانه بود و محبوب­تر از همه نزد عیسی، و عیسی او را وصیّ خود قرار داده، کتاب و علم و حکمت خود را به وی منتقل نمود و این خاندان همچنان بر کیش او هستند و متمسّک به او. نه کافر شده­اند و نه مرتد و نه دین او را تغییر داده­اند. و آن کتاب­ها نزد من است، با املای عیسی بن مریم و با دست خط پدرمان. در این کتاب­ها هرچه مردم پس از وی انجام می­دهند، ثبت شده است، همین­طور نام یک یک پادشاهانشان و اینکه خداوند مردی عرب از فرزندان ابراهیم خلیل را از سرزمینی به نام تهامه و شهری به نام مکه به نبوّت مبعوث می­کند. و گفته شده که این شهر دوازده نام دارد و بعثت او را یاد کرده و نیز تولد و مهاجرت او و اینکه چه کسی با وی می­جنگد و چه کسی او را یاری می­کند و چه کسی با وی دشمنی می­ورزد و چه­قدر عمر می­کند و پس از وی بر سر اُمّتش چه می­رود تا اینکه عیسی بن مریم از آسمان فرود می­آید. در این کتاب سیزده مرد از فرزندان اسماعیل بن ابراهیم خلیل الله نام برده شده­اند که بهترین مخلوقات خدایند و محبوب­ترین آن­ها نزد وی؛ و خداوند دوست­دار دوست­داران ایشان و دشمن دشمنان ایشان است؛ هرکس از ایشان اطاعت کند، هدایت یافته و آنکه نافرمانی­شان کند، گمراه گردد. اطاعت از آنان برای رضای خدا عبادت و نافرمانی ایشان نزد خدا گناه است؛ نام و نسب و صفات ایشان و اینکه هرکدام چند سال عمر می­کنند، یک به یک نوشته شده است و اینکه چند نفر از آن­ها دین خود را نهان داشته و از قومش پوشیده می­دارد و اینکه از میان چه کسانی ظهور کرده و مردم مطیع فرمان او خواهند شد تا اینکه عیسی بن مریم به زمین می­آید و در صف پشت سر وی نماز می­گزارد.

اولین آنها بهترین آن­ها و افضل ایشان کسی است که پاداش او همانند پاداش آن­ها و پاداش کسانی است که از آنان اطاعت کرده و به ایشان هدایت یافته باشند؛ او رسول خدا صلی الله علیه و آله است که نامش محمّد و بنده خداست و یاسین، فتّاح، خاتم، حاشر، عاقب، ماحی، قائد، نبیّ الله، صفی الله و جنب الله؛ و هرجا که نام خدا برده شود، نام او نیز برده شود. او بزرگوارترین مخلوقات خدا نزد اوست و نیز محبوب­ترین آن­ها. خداوند فرشته مقرّبی یا پیامبر مرسلی از زمان آدم به بعد بهتر از او نیافریده است، در روز قیامت وی را بر عرش خود می­نشاند

ص: 211

الْمُنِیرِ الَّذِی لَا یُطْفَأُ نُورُهُ أَبَداً قَالَ أُبَیٌّ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ بَیَانُ حَالِ هَؤُلَاءِ الْأَئِمَّةِ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْزَلَ عَلَیَّ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ صَحِیفَةً اسْمُ کُلِّ إِمَامٍ عَلَی خَاتَمِهِ وَ صِفَتُهُ فِی صَحِیفَتِهِ (1).

«9»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ الْخَضِیبِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ حَنْظَلَةَ بْنِ زَکَرِیَّا التَّمِیمِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الطُّوسِیِّ عَنْ أَبِی بَکْرٍ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُضَیْلٍ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ بِصَحِیفَةٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله فِیهَا اثْنَا عَشَرَ خَاتَماً مِنْ ذَهَبٍ فَقَالَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَدْفَعَ هَذِهِ الصَّحِیفَةَ إِلَی النَّجِیبِ مِنْ أَهْلِکَ بَعْدَکَ یَفُکُّ مِنْهَا أَوَّلَ خَاتَمٍ وَ یَعْمَلُ بِمَا فِیهَا فَإِذَا مَضَی دَفَعَهَا إِلَی وَصِیِّهِ بَعْدَهُ وَ کَذَلِکَ الْأَوَّلُ یَدْفَعُهَا إِلَی الْآخَرِ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ فَفَعَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا أَمَرَ بِهِ فَفَکَّ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام أَوَّلَهَا وَ عَمِلَ بِمَا فِیهَا ثُمَّ دَفَعَهَا إِلَی الْحَسَنِ علیه السّلام فَفَکَّ خَاتَمَهُ وَ عَمِلَ بِمَا فِیهَا ثُمَّ دَفَعَهَا بَعْدَهُ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السّلام ثُمَّ دَفَعَهَا الْحُسَیْنُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام ثُمَّ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی آخِرِهِمْ علیهم السلام (2).

«10»

نی، [الغیبة] للنعمانی عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ الْبَنْدِیجِیُّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی الْعَلَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُعَاذِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام أَنَّهُ قَالَ: الْوَصِیَّةُ نَزَلَتْ مِنَ السَّمَاءِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کِتَاباً مَخْتُوماً وَ لَمْ یَنْزِلْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کِتَابٌ مَخْتُومٌ إِلَّا الْوَصِیَّةُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ وَصِیَّتُکَ فِی أُمَّتِکَ إِلَی أَهْلِ بَیْتِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّ أَهْلِ بَیْتِی یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ نَجِیبُ اللَّهِ مِنْهُمْ وَ ذُرِّیَّتُهُ (3) لِیَرِثَکَ عِلْمَ النُّبُوَّةِ کَمَا وَرِثَهُ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِیمُ وَ کَانَتْ عَلَیْهَا

ص: 209


1- کمال الدین: 154- 157. عیون الأخبار: 35- 38، و فیه: اسم کل امام فی خاتمه و قد أوردها الطبرسیّ فی إعلام الوری 378- 381.
2- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 97.
3- فی المصدر: و ذریتک.

او را شفیع هر که خواهد، می­کند. قلم تقدیر در لوح محفوظ به نام او که «محمّد رسول الله» است جاری شده و قلم به نام پرچم­دار روز حشر اکبر نیز جاری شده است؛ کسی که برادر و وصیّ و وزیر و جانشین رسول خدا در میان اُمّتش و محبوب­ترین مخلوق خدا نزد پس از پیامبر، یعنی«علیّ» پسر عموی پدر و مادری او و ولیّ هر مؤمن پس از او؛ و نیز به نام یازده مرد از فرزندان محمّد جاری شده است که فرزندان او نیز هستند و نخستین آن­ها به نام دو پسر هارون یعنی شبر و شبیر هستند و نه ­نفر از فرزندان برادر کوچک­تر که یکی پس از دیگری است و آخرین آن­ها همانی است که عیسی بن مریم پشت سر او نماز می­گزارد؛ و باقی حدیث را با طول و تفصیل بیان کرده است.(1)

روایت14.

الفضائل، الروضۀ: عبدالله بن ابی اوفی گوید: چون خیبر فتح شد، به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کردند: در خیبر راهبی زندگی می­کند که بیش از صد سال عمر دارد و عالم به تورات است. پس وی را به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله آوردند. رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی فرمود: به من راست بگو که تورات چگونه از من یاد کرده است وگرنه گردنت را خواهم زد. گوید: چشمان راهب پر از اشک گشته و عرض کرد: اگر راست بگویم قوم من مرا خواهند کشت و اگر به تو دروغ بگویم به دست شما کشته می­شوم. پیامبر صلی الله علیه و آله به وی فرمود: بگو که از جانب خدا و من در امان هستی. راهب به وی عرض کرد: می­خواهم تنهایی با شما گفتگو کنم. فرمود: می­خواهم آشکارا بگویی. عرض کرد: در یکی از اسفار تورات نام و وصف شما و پیروان شما مذکور است و اینکه از کوه فاران خروج می­کنی و نام تو را بر هر منبری خواهند برد؛ و از جمله نشانه­های نبوّت شما، خالی است که میان دو کتف شما قرار دارد که علامت ختم نبوّت است یعنی پس از شما دیگر پیامبری نخواهد آمد، و یازده تن از نوادگان شما از صلب عموزاده­ات که نامش علی است [جانشین شما خواهند شد] و مملکت شما به شرق و غرب می­رسد و خیبر را خواهی گشود و دروازه آن را از جا درخواهی آورد و آن­گاه سپاهیان را از روی دست و بازویت عبور می­دهی؛

ص: 212


1- . غیبة النعمانی: 36 _35

الْخَوَاتِیمُ فَفَتَحَ عَلِیٌّ علیه السّلام الْخَاتَمَ الْأَوَّلَ وَ مَضَی إِلَی مَا أُمِرَ بِهِ فِیهِ: ثُمَّ فَتَحَ الْحَسَنُ علیه السّلام الْخَاتَمَ الثَّانِیَ وَ مَضَی إِلَی مَا أُمِرَ بِهِ ثُمَّ فَتَحَ الْحُسَیْنُ علیه السّلام الْخَاتَمَ الثَّالِثَ فَوَجَدَ فِیهِ أَنْ قَاتِلْ وَ اقْتُلْ وَ تَقَتَّلْ وَ اخْرُجْ بِقَوْمٍ لِلشَّهَادَةِ لَا شَهَادَةَ لَهُمْ إِلَّا مَعَکَ فَفَعَلَ ثُمَّ دَفَعَهَا إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام وَ مَضَی فَفَتَحَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام الْخَاتَمَ الرَّابِعَ فَوَجَدَ فِیهِ أَنْ أَطْرِقْ وَ اصْمُتْ لَمَّا حُجِبَ الْعِلْمُ ثُمَّ دَفَعَهَا إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام فَفَتَحَ الْخَاتَمَ الْخَامِسَ فَوَجَدَ فِیهِ أَنْ فَسِّرْ کِتَابَ اللَّهِ وَ صَدِّقْ أَبَاکَ وَ وَرِّثِ ابْنَکَ الْعِلْمَ وَ اصْطَنِعِ الْأُمَّةَ وَ قُلِ الْحَقَّ فِی الْخَوْفِ وَ الْأَمْنِ وَ لَا تَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَفَعَلَ ثُمَّ دَفَعَهَا إِلَی الَّذِی یَلِیهِ فَقَالَ مُعَاذُ بْنُ کَثِیرٍ فَقُلْتُ لَهُ وَ أَنْتَ هُوَ فَقَالَ مَا بِکَ فِی هَذَا إِلَّا أَنْ تَذْهَبَ یَا مُعَاذُ فَتَرْوِیَهُ عَنِّی نَعَمْ أَنَا هُوَ حَتَّی عَدَّدَ عَلَیَّ اثْنَیْ عَشَرَ اسْماً ثُمَّ سَکَتَ فَقُلْتُ ثُمَّ مَنْ فَقَالَ حَسْبُکَ (1).

بیان

أطرق الرجل سکت و اصطنعت فلانا ربیته.

«11»

نی، [الغیبة] للنعمانی عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْقَلَانِسِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: دَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیٍّ علیه السّلام صَحِیفَةً مَخْتُومَةً بِاثْنَیْ عَشَرَ خَاتَماً وَ قَالَ لَهُ فُضَّ الْأَوَّلَ وَ اعْمَلْ بِهِ وَ ادْفَعْ إِلَی الْحَسَنِ علیه السّلام یَفُضُّ الثَّانِیَ وَ یَعْمَلُ بِهِ وَ یَدْفَعُ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام (2) یَفُضُّ الثَّالِثَ وَ یَعْمَلُ بِمَا فِیهِ ثُمَّ إِلَی وَاحِدٍ وَاحِدٍ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیه السلام (3).

«12»

نی، [الغیبة] للنعمانی عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ(4) عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ جَلَّ اسْمُهُ نَزَّلَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی کُلِّ إِمَامٍ عَهْدَهُ وَ مَا یَعْمَلُ بِهِ وَ عَلَیْهِ خَاتَمٌ فَیَفُضُّهُ وَ یَعْمَلُ بِمَا فِیهِ (5).

«13»

نی، [الغیبة] للنعمانی ابْنُ عُقْدَةَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ وَ عَبْدُ الْعَزِیزِ وَ عَبْدُ الْوَاحِدِ ابْنَا عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یُونُسَ

ص: 210


1- الغیبة للنعمانیّ: 24.
2- فی المصدر و( د): و یعمل به و یدفعها الی الحسین علیه السلام.
3- الغیبة للنعمانیّ: 24.
4- فی المصدر: عن مفضل بن صالح عن ابی جمیلة.
5- الغیبة للنعمانیّ: 25.

اگر چنین اوصافی در شما باشد، به شما ایمان خواهم آورد و به دست تو مسلمان می­شوم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای مرد راهب، آن«خال» برای من است و آن علامت از آنِ یاورم علی بن ابی طالب علیه السّلام. گوید: پس آن راهب رو به آن حضرت و به علی علیه السلام نموده و عرض کرد: تو قاتل مرحب اعظم هستی. علی علیه السّلام فرمود: بلکه «مرحب احقر»! من با حول و قوه الهی با وی نبرد کردم و من همانم که سپاه از روی دست و بازوی او عبور کرد. در این زمان راهب گفت: دستت را دراز کن که من گواهی می­دهم خدایی جز الله نیست و محمّد فرستاده اوست و تو معجزه او هستی و از تو یازده بزرگ مرد زاده می­شود، اکنون امان نامه­ای برای قوم من بنویس زیرا آن­ها چون نقیبان بنی­اسرائیل، فرزندان داود علیه السّلام هستند. او نیز امان نامه را برای وی نوشت.(1)

روایت15.

الروضۀ، الفضائل: عبدالله بن ابی اوفی گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون خداوند ابراهیم خلیل را آفرید، چشم دل او را گشود، پس ابراهیم به گوشه عرش نگاه کرد و نوری در آنجا دید. عرض کرد: الهی و سیّدی، این نور چیست؟ فرمود: ای ابراهیم، این برگزیده من محمّد است. عرض کرد: الهی و سیّدی، در کنار او نور دیگری می­بینم! فرمود: ای ابراهیم، این علی است، یاری دهنده دین من. عرض کرد: الهی و سیّدی، نور سومی پشت سر آن دو می­بینم! فرمود: ای ابراهیم، این فاطمه است که پشت سر پدر و شوهرش قرار دارد و آتش را از دوست­دارانش برگرفته است. عرض کرد: الهی و سیّدی! دو نور دیگر پشت ­سر آن سه نفر می­بینم! فرمود: ای ابراهیم، این دو نور، نور حسن و حسین هستند که پشت سر پدر، جد و مادرشان قرار دارند. سپس عرض کرد: الهی و سیّدی! اکنون نُه نور می­بینم که آن پنج نور را احاطه کرده­اند! فرمود: ای ابراهیم، اینان امامانند و از فرزندان ایشان هستند. عرض کرد: الهی و سیّدی: به چه نام­هایی شناخته می­شوند؟ فرمود: ای ابراهیم، نخستین آن­ها علی بن حسین و سپس محمد بن علی، جعفر بن محمّد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمّد بن علی، علی بن محمّد، حسن بن علی و محمّد بن الحسن القائم المهدیّ.

ص: 213


1- . الروضۀ : 29

عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ مَعْمَرِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ قَالَ: لَمَّا أَقْبَلْنَا مِنْ صِفِّینَ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام نَزَلَ قَرِیباً مِنْ دَیْرِ نَصْرَانِیٍّ إِذْ خَرَجَ عَلَیْنَا شَیْخٌ مِنَ الدَّیْرِ جَمِیلُ الْوَجْهِ حَسَنُ الْهَیْئَةِ وَ السَّمْتِ مَعَهُ کِتَابٌ حَتَّی أَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَسَلَّمَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنِّی مِنْ نَسْلِ أَحَدِ حَوَارِیِّ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ کَانَ أَفْضَلَ حَوَارِیِّهِ الِاثْنَیْ عَشَرَ وَ أَحَبَّهُمْ إِلَیْهِ وَ أَبَرَّهُمْ عِنْدَهُ (1) وَ إِنَّ عِیسَی أَوْصَی إِلَیْهِ وَ دَفَعَ إِلَیْهِ کُتُبَهُ وَ عِلْمَهُ وَ حِکْمَتَهُ فَلَمْ یَزَلْ أَهْلُ هَذَا الْبَیْتِ عَلَی دِینِهِ وَ مُتَمَسِّکِینَ عَلَیْهِ لَمْ یَکْفُرُوا وَ لَمْ یَرْتَدُّوا وَ لَمْ یُغَیِّرُوا وَ تِلْکَ الْکُتُبُ عِنْدِی إِمْلَاءُ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ خَطُّ أَبِینَا بِیَدِهِ فِیهَا کُلُّ شَیْ ءٍ یَفْعَلُ النَّاسُ مِنْ بَعْدِهِ أَوْ اسْمُ مَلِکٍ مَلِکٍ مِنْهُمْ وَ إِنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ رَجُلًا مِنَ الْعَرَبِ مِنْ وُلْدِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ مِنْ أَرْضٍ یُقَالُ لَهَا تِهَامَةُ مِنْ قَرْیَةٍ یُقَالُ لَهَا مَکَّةُ فَقَالَ لَهَا اثْنَا عَشَرَ اسْماً وَ ذَکَرَ مَبْعَثَهُ وَ مَوْلِدَهُ وَ مُهَاجَرَتَهُ وَ مَنْ یُقَاتِلُهُ وَ مَنْ یَنْصُرُهُ وَ مَنْ یُعَادِیهِ وَ مَا یَعِیشُ وَ مَا یَلْقَی أُمَّتُهُ بَعْدَهُ إِلَی أَنْ یَنْزِلَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ مِنَ السَّمَاءِ وَ فِی ذَلِکَ الْکِتَابِ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ مِنْ خَیْرِ خَلْقِ اللَّهِ وَ أَحَبِّ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ اللَّهُ وَلِیٌّ لِمَنْ وَالاهُمْ وَ عَدُوٌّ لِمَنْ عَادَاهُمْ مَنْ أَطَاعَهُمُ اهْتَدَی وَ مَنْ عَصَاهُمْ ضَلَّ طَاعَتُهُمْ لِلَّهِ طَاعَةٌ وَ مَعْصِیَتُهُمْ لِلَّهِ مَعْصِیَةٌ مَکْتُوبَةٌ أَسْمَاؤُهُمْ وَ أَنْسَابُهُمْ وَ نُعُوتُهُمْ وَ کَمْ یَعِیشُ کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ وَ کَمْ رَجُلٍ مِنْهُمْ یَسْتَتِرُ بِدِینِهِ وَ یَکْتُمُهُ مِنْ قَوْمِهِ وَ مَنِ الَّذِی یَظْهَرُ مِنْهُمْ وَ یَنْقَادُ لَهُ النَّاسُ حَتَّی یَنْزِلَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ فَیُصَلِّیَ عِیسَی خَلْفَهُ (2) فِی الصَّفِّ أَوَّلُهُمْ وَ خَیْرُهُمْ وَ أَفْضَلُهُمْ وَ لَهُ مِثْلُ أُجُورِهِمْ وَ أُجُورِ مَنْ أَطَاعَهُمْ وَ اهْتَدَی بِهِمْ- رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اسْمُهُ

مُحَمَّدٌ وَ عَبْدُ اللَّهِ وَ یس وَ الْفَتَّاحُ وَ الْخَاتَمُ وَ الْحَاشِرُ وَ الْعَاقِبُ وَ الْمَاحِی وَ الْقَائِدُ وَ نَبِیُّ اللَّهِ وَ صَفِیُّ اللَّهِ وَ جَنْبُ اللَّهِ وَ إِنَّهُ یُذْکَرُ إِذَا ذُکِرَ مِنْ أَکْرَمِ خَلْقِ اللَّهِ عَلَی اللَّهِ وَ أَحَبِّهِمْ إِلَی اللَّهِ لَمْ یَخْلُقِ اللَّهُ مَلَکاً مُکَرَّماً وَ لَا نَبِیّاً مُرْسَلًا مِنْ آدَمَ فَمَنْ سِوَاهُ خَیْراً عِنْدَ اللَّهِ وَ لَا أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنْهُ یُقْعِدُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی عَرْشِهِ وَ یُشَفِّعُهُ فِی کُلِ

ص: 211


1- فی المصدر: و آثرهم عنده.
2- فی المصدر هنا زیادة و هی: و یقول: انکم لائمة لا ینبغی لاحد أن یتقدمکم. فیتقدم فیصلی بالناس و عیسی خلفه اه.

عرض کرد: الهی و سیّدی! نورهای بی­شماری پیرامون آن­ها می­بینم که تعدادشان را جز تو کسی نمی­داند! فرمود: ای ابراهیم، اینان شیعیان و دوست­داران ایشانند. عرض کرد: شیعیان و محبّان ایشان به چه شناخته می­شوند؟ فرمود: با نماز پنجاه و یک رکعتی و بِسم الله الرحمن الرحیم را بلند گفتن و قنوت قبل از رکوع و سجده شکر و انگشتر به دست راست کردن. ابراهیم عرض کرد: خدایا، مرا از شیعیان ایشان و محبّان آنان قرار ده! فرمود: چنین کردیم. پس خداوند این آیه را درباره وی نازل فرمود: «وَ إِنَّ مِن شِیعَتِهِ لَابْرَاهِیمَ إِذْ جَاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ»،(1)

بی گمان، ابراهیم از پیروان اوست. آن گاه که با دلی پاک به [پیشگاهِ ] پروردگارش آمد.} مفضّل بن عمر گوید: چون زمان مرگ ابوحنیفه فرا رسید، این روایت را نقل کرده و به سجده رفت و در همان حال جان داد.(2)

روایت16.

الطرائف، مناقب ابن شهر آشوب: در تفسیر سدّی آمده است: چون ساره از جایگاه هاجر ناخرسند شد، خداوند متعال به ابراهیم خلیل وحی فرمود: اسماعیل و مادرش را به سرزمین آن تهامی _ یعنی مکه _ ببر که من ذرّیه او را گسترانده و آنان را بر کسانی که به من کفر ورزند، بار گرانی قرار خواهم داد؛ و در میان آنان پیامبری بس بزرگ قرار خواهم داد و او را بر سایر ادیان پیروز خواهم کرد و دوازده بزرگ مرد را در ذرّیه­اش قرار خواهم داد و تعداد ذرّیهِ او را به تعداد ستارگان آسمان قرار خواهم داد.(3)

مؤلف: از جمعی از ثقات اهل کتاب شنیده­ام که در کتاب توراتشان این عبارت وجود دارد: «لیشمعیل شمعتیک هینه برختی اوتو و هیفریتی اوتو و هیبریتی اوتو بماود ما و شنیم عاسار نسیئیم یولیدو نتیتو لکوی کدول». و شنیدم آن را چنین ترجمه می­کنند: «و از اسماعیل به گوش تو رساندم که من او را مبارک گردانیدم و او را متنعِّم کردم و نسل او را بسیار بسیار کردم. دوازده تن از ایشان بزرگ مردانی هستند که زاده خواهند شد و او را قومی عظیم عطا فرمودم».

مؤلف: از اخبار چنین پیداست که «مادماد» در زبان عبری نام محمّد صلی الله علیه و آله است، و معنی عبارت چنین است:

ص: 214


1- . صافات/ 84 _83
2- . الروضۀ: 34 _33 . الفضائل: 167 _166
3- . الطرائف: 43

مَنْ یَشْفَعُ فِیهِ بِاسْمِهِ صَرَّحَ الْقَلَمُ (1) فِی اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ بِصَاحِبِ اللِّوَاءِ یَوْمَ الْحَشْرِ الْأَکْبَرِ أَخِیهِ وَ وَصِیِّهِ وَ وَزِیرِهِ وَ خَلِیفَتِهِ فِی أُمَّتِهِ وَ أَحَبِّ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ إِلَیْهِ بَعْدَهُ عَلِیٍّ ابْنِ عَمِّهِ لِأُمِّهِ وَ أَبِیهِ وَ وَلِیِّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدَهُ ثُمَّ أَحَدَ عَشَرَ رَجُلًا مِنْ وُلْدِ مُحَمَّدٍ وَ وُلْدِهِ أَوَّلُهُمْ یُسَمَّی بِاسْمِ ابْنَیْ هَارُونَ شبرا [شَبَّرَ] وَ شَبِیراً وَ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ أَصْغَرِهِمَا وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ آخِرُهُمَا الَّذِی یُصَلِّی عِیسَی خَلْفَهُ وَ ذَکَرَ بَاقِیَ الْحَدِیثِ بِطُولِهِ (2).

«14»

یل، [الفضائل] لابن شاذان فض، [کتاب الروضة] بِالْإِسْنَادِ یَرْفَعُهُ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی أَوْفَی عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ لَمَّا فُتِحَتْ خَیْبَرُ(3) قَالُوا لَهُ إِنَّ بِهَا حِبْراً قَدْ مَضَی لَهُ مِنَ الْعُمُرِ مِائَةُ سَنَةٍ وَ عِنْدَهُ عِلْمُ التَّوْرَاةِ فَأُحْضِرَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ قَالَ لَهُ اصْدُقْنِی بِصُورَةِ ذِکْرِی فِی التَّوْرَاةِ(4) وَ إِلَّا ضَرَبْتُ عُنُقَکَ قَالَ فَانْهَمَلَتْ (5) عَیْنَاهُ بِالدُّمُوعِ وَ قَالَ لَهُ إِنْ صَدَّقْتُکَ قَتَلَتْنِی قَوْمِی وَ إِنْ کَذَّبْتُکَ قَتَلْتَنِی (6) قَالَ لَهُ قُلْ وَ أَنْتَ فِی أَمَانِ اللَّهِ وَ أَمَانِی قَالَ لَهُ الْحِبْرُ أُرِیدُ الْخَلْوَةَ بِکَ قَالَ لَهُ أُرِیدُ أَنْ تَقُولَ جَهْراً(7) قَالَ إِنَّ فِی سِفْرٍ مِنْ أَسْفَارِ التَّوْرَاةِ اسْمُکَ وَ نَعْتُکَ وَ أَتْبَاعُکَ وَ أَنَّکَ تَخْرُجُ مِنْ جَبَلِ فَارَانَ وَ یُنَادَی بِکَ بِاسْمِکَ (8) عَلَی کُلِّ مِنْبَرٍ فَرَأَیْتُ فِی عَلَامَتِکَ بَیْنَ کَتِفَیْکَ خَاتَماً تَخْتِمُ بِهِ النُّبُوَّةُ أَیْ لَا نَبِیَّ بَعْدَکَ وَ مِنْ وُلْدِکَ أَحَدَ عَشَرَ سِبْطاً(9) یَخْرُجُونَ مِنِ ابْنِ عَمِّکَ وَ اسْمُهُ عَلِیٌّ وَ یَبْلُغُ مُلْکُکَ (10) الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ وَ تَفْتَحُ خَیْبَرَ وَ تَقْلَعُ بَابَهَا ثُمَّ تُعَبِّرُ الْجَیْشَ عَلَی الْکَفِّ وَ الزَّنْدِ فَإِنْ کَانَ فِیکَ هَذِهِ

ص: 212


1- خرج القلم: خ ل و فی المصدر: فی کل من شفع فیه، باسمه جری القلم.
2- الغیبة للنعمانیّ: 35 و 36.
3- فی الروضة: انه قال: لما فتحت خیبر.
4- فی الروضة: فقال له: اذکر بی بصورة اسمی فی التوراة.
5- انهملت عینه: فاضت و سالت.
6- فی الروضة: قتلتنی انت.
7- فی الروضة: لست أرید الا أن تقول جهرا.
8- فی الروضة: و ینادونک باسمک.
9- فی الروضة: أحد عشر نقیبا.
10- فی الروضة: و یبلغ اسمک.

«من نسل اسماعیل را به خاطر محمّد زیاد کردم» اما آن­ها هم به جهت لفظ و هم به جهت معنا آن را تحریف کردند؛ و نیز بنا به قول آن­ها، معنای

«بسیار بسیار» خود پیامبر صلی الله علیه و آله باشد زیرا او در اوج کمال است.

روایت17.

امالی شیخ طوسی: ربیع بن یونس دربان ویژه منصور _ که پیش از دولت منصور هماره در حضور امام صادق علیه السلام بود _ گوید: از جعفر بن محمّد علیه السّلام در دوره مروان حمار پرسیدم: سرورم، مرا از سجده شکری که امیرالمؤمنین علیه السّلام به جا آورد، آگاه فرما که به چه سبب بود؟ فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را به مأموریتی فرستاد و ایشان نیک از عهده کار برآمد هرچند رنج بسیار کشید. و چون از مأموریت بازگشت، به مسجد رفت و رسول خدا صلی الله علیه و آله برای ادای فریضه ظهر به مسجد آمده بود. علی علیه السّلام نماز را با رسول خدا صلی الله علیه و آله به جا آورد و چون نماز به پایان رسید به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله رسید. پس پیامبر صلی الله علیه و آله وی را در آغوش کشیده و از سفرش و اینکه چه کرده است، پرسید. امیرالمؤمنین علیه السّلام شروع به توضیح ماجرای سفر نمود و هرچه پیشتر می­رفت، آثار درخشش نور و شادمانی بر چهره رسول خدا صلی الله علیه و آله هویداتر می­گشت و چون علی علیه السّلام سخن را به پایان برد، رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی فرمود: ای ابوالحسن، دوست داری تو را بشارتی دهم: گفت: بلی، پدر و مادرم فدایت شوند! چه خیرهای بسیاری که تاکنون بشارت داده­ای! فرمود: جبرئیل هنگام غروب بر من نازل گشت و به من گفت: یا محمّد، این پسرعموی تو علی است که دارد نزد تو برمی­گردد، و خداوند متعال به دست او توفیق خوبی برای مسلمانان حاصل فرموده

و او در این سفر چنین و چنان کرد؛ و او آنچه را که تو به من گزارش دادی، برایم گفت.

سپس جبرئیل به من گفت: ای محمّد، از ذریّه آدم، کسانی که ولایت شیث وصیّ پدرش آدم را پذیرفتند، رستگار گشتند و خود شیث به پذیرش ولایت پدرش آدم رستگار شد و آدم با پذیرش ولایت خدای عزّوجل رستگار شد و هرکس ولایت سام بن نوح را پذیرفت نجات یافت و نجات سام به واسطه پذیرش ولایت پدرش نوح بود و نوح با تمسّک به ولایت خدای عزّوجل نجات یافت و هرکس ولایت اسماعیل وصی ابراهیم خلیل الله را پذیرفت نجات یافت _ یا فرمود: اسحاق _ و اسماعیل به پدرش ابراهیم نجات یافت، و ابراهیم به خدای عزّوجل نجات یافت و هرکس ولایت یوشع وصیّ موسی را پذیرفت نجات یافت و خود یوشع به موسی نجات یافت و خدای عزّوجل موسی را نجات داد،

ص: 215

الصِّفَاتُ آمَنْتُ بِکَ وَ أَسْلَمْتُ عَلَی یَدِکَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّهَا الْحِبْرُ أَمَّا الشَّامَةُ(1) فَهِیَ لِی وَ أَمَّا الْعَلَامَةُ فَهِیَ لِنَاصِرِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام قَالَ فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ الْحِبْرُ وَ إِلَی عَلِیٍ (2) وَ قَالَ أَنْتَ قَاتِلُ مَرْحَبٍ الْأَعْظَمِ قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام بَلِ الْأَحْقَرِ أَنَا جَدَلْتُهُ بِقُوَّةِ اللَّهِ وَ حَوْلِهِ وَ أَنَا مُعَبِّرُ الْجَیْشِ عَلَی زَنْدِی وَ کَفِّی فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ مُدَّ یَدَکَ فَأَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ مُعْجِزَةٌ وَ أَنَّهُ یَخْرُجُ مِنْکَ أَحَدَ عَشَرَ نَقِیباً فَاکْتُبْ لِی عَهْداً لِقَوْمِی فَإِنَّهُمْ کَنُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَبْنَاءِ دَاوُدَ علیه السّلام فَکَتَبَ لَهُ بِذَلِکَ عَهْداً(3).

«15»

فض، [کتاب الروضة] یل، [الفضائل] لابن شاذان بِالْإِسْنَادِ یَرْفَعُهُ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی أَوْفَی عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلَ علیه السّلام کَشَفَ اللَّهُ عَنْ بَصَرِهِ فَنَظَرَ إِلَی جَانِبِ الْعَرْشِ فَرَأَی نُوراً فَقَالَ إِلَهِی وَ سَیِّدِی مَا هَذَا النُّورُ قَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ هَذَا مُحَمَّدٌ صَفِیِّی فَقَالَ إِلَهِی وَ سَیِّدِی أَرَی إِلَی جَانِبِهِ نُوراً آخَرَ فَقَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ هَذَا عَلِیٌّ نَاصِرُ دَیْنِی فَقَالَ إِلَهِی وَ سَیِّدِی أَرَی إِلَی جَانِبِهِمَا نُوراً ثَالِثاً قَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ هَذِهِ فَاطِمَةُ تَلِی أَبَاهَا وَ بَعْلَهَا فَطَمْتُ مُحِبِّیهَا مِنَ النَّارِ قَالَ إِلَهِی وَ سَیِّدِی أَرَی نُورَیْنِ یَلِیَانِ الثَّلَاثَةَ الْأَنْوَارَ قَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ هَذَانِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ یَلِیَانِ أَبَاهُمَا وَ جَدَّهُمَا وَ أُمَّهُمَا فَقَالَ إِلَهِی وَ سَیِّدِی أَرَی تِسْعَةَ أَنْوَارٍ أَحْدَقُوا(4) بِالْخَمْسَةِ الْأَنْوَارِ قَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ هَؤُلَاءِ الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِهِمْ فَقَالَ إِلَهِی وَ سَیِّدِی فَبِمَنْ یُعْرَفُونَ قَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ أَوَّلُهُمْ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدٌ(5) وَلَدُ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرٌ وَلَدُ مُحَمَّدٍ وَ مُوسَی وَلَدُ جَعْفَرٍ وَ عَلِیٌّ وَلَدُ مُوسَی وَ مُحَمَّدٌ وَلَدُ عَلِیٍّ وَ عَلِیٌّ وَلَدُ مُحَمَّدٍ وَ الْحَسَنُ وَلَدُ عَلِیٍّ وَ مُحَمَّدٌ وَلَدُ الْحَسَنِ الْقَائِمُ الْمَهْدِیُ

ص: 213


1- الشامة: الخال: و المراد هنا العلامة التی کانت بین کتفی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.
2- فی الروضة: فالتفت الحبر الی علی.
3- الروضة: 29، و فیه: فانهم کنقباء بنی إسرائیل ابناء یعقوب علیه السلام. و لم نجد الروایة فی الفضائل المطبوع.
4- أی أحاطوا.
5- قد ذکر فی الروضة« ابن» مکان« ولد» فی جمیع المواضع.

و هر که ولایت شمعون وصیّ عیسی را پذیرفت نجات یافت و عیسی به خدا نجات یافت، و ای محمّد، هرکس ولایت وزیرت علی را در زمان حیاتت و وصیّ تو بعد از تو را پذیرفت به واسطه تو نجات می­یابد و تو خود به خدا نجات یافته­ای؛ ای محمّد، خداوند تو را سرور پیامبران و علی را سیّد اوصیا و بهترین آن­ها قرار داد و امامان را از نسل شما دو نفر، تا زمانی که خداوند زمین و آنکه را بر روی آن است به ارث بَرَد، قرار داد. سپس علی علیه السّلام سجده شکر به جای آورد و در همان حال به نشانه شکر صورت به خاک می­مالید.(1)

روایت18.

مقتضب الاثر: ابوسلمی، چوپان رسول خدا صلی الله علیه و آله گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در آن شبی که مرا به معراج بردند، خداوند عزیز، جلّ ثنائه فرمود: «ءَامَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ»،(2){پیامبر [خدا] بدانچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ایمان آورده است.} عرض کردم: «والمؤمنون» فرمود: راست گفتی محمّد، چه کسی را در اُمّتت جانشین خود کردی؟ عرض کردم: بهترینِ آن­ها. فرمود: علی بن ابی طالب؟ عرض کردم: آری! فرمود: ای محمّد، من دقیقاً در زمین جستجو کردم و تو را از میان مردم آن برگزیدم سپس نامی از نام­های خود برایت مشتق کردم به گونه­ای که هرجا از من یاد شود، از تو نیز یاد می­شود، من «محمود» هستم و تو«محمّد». سپس در زمین نگریستم و علی را از میان آن برگزیدم و نام او را از نام خودم مشتق نمودم، مَن «أعلی» هستم و او «علیّ»؛ ای محمّد، من، تو، علی، فاطمه، حسن و حسین را از جنس نور خود آفریدم و ولایت شما را بر اهل آسمان­ها و زمین­ها عرضه کردم، پس هرکس آن را پذیرفت، نزد من از مؤمنان خواهد بود و هرکه آن را انکار کند، نزد من از کافران خواهد بود.

ای محمّد، اگر بنده­ای از بندگان من آنقدر مرا عبادت کند که از پا درآید، یا چون پوست خشکیده کهنه شود اما چون نزد من آید منکر ولایت شما باشد، تا به ولایت شما اقرار نکند، او را نخواهم آمرزید؛ ای محمّد، دوست داری آن­ها را ببینی؟ عرض کردم: آری پروردگارا! پس به من فرمود: نگاهی به سمت راست عرش بینداز؛ چون نظر کردم، علی، فاطمه، حسن، حسین، علی بن حسین، محمّد بن علی، جعفر بن محمّد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمّد بن علی ، علی بن محمّد، حسن بن علی و مهدی _ علیهم السّلام _ را در هاله­ای از نور دیدم که به پا ایستاده

ص: 218


1- . امالی ابن الشیخ : 25
2- . بقره/ 285

قَالَ إِلَهِی وَ سَیِّدِی أَرَی عِدَّةَ أَنْوَارٍ حَوْلَهُمْ لَا یُحْصِی عِدَّتَهُمْ إِلَّا أَنْتَ قَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ هَؤُلَاءِ شِیعَتُهُمْ وَ مُحِبُّوهُمْ قَالَ إِلَهِی وَ بِمَا یُعْرَفُونَ شِیعَتُهُمْ وَ مُحِبِّیهِمْ (1) قَالَ بِصَلَاةِ الْإِحْدَی وَ الْخَمْسِینَ وَ الْجَهْرِ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ الْقُنُوتِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ سَجْدَةِ الشُّکْرِ وَ التَّخَتُّمِ بِالْیَمِینِ قَالَ إِبْرَاهِیمُ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنْ شِیعَتِهِمْ وَ مُحِبِّیهِمْ قَالَ قَدْ جَعَلْتُکَ (2) فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ- وَ إِنَّ مِنْ

شِیعَتِهِ لَإِبْراهِیمَ إِذْ جاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ قَالَ الْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ إِنَّ أَبَا حَنِیفَةَ لَمَّا أَحَسَّ بِالْمَوْتِ (3) رَوَی هَذَا الْخَبَرَ وَ سَجَدَ فَقُبِضَ فِی سَجْدَتِهِ (4).

«16»

یف، [الطرائف] قب، [المناقب] لابن شهرآشوب مِنْ تَفْسِیرِ السُّدِّیِّ قَالَ: لَمَّا کَرِهَتْ سَارَةُ مَکَانَ هَاجَرَ أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ علیه السّلام فَقَالَ انْطَلِقْ بِإِسْمَاعِیلَ وَ أُمِّهِ حَتَّی تُنْزِلَهُ بَیْتَ التِّهَامِیِّ یَعْنِی مَکَّةَ فَإِنِّی نَاشِرٌ ذُرِّیَّتَهُ وَ جَاعِلُهُمْ ثِقْلًا عَلَی مَنْ کَفَرَ بِی وَ جَاعِلٌ مِنْهُمْ نَبِیّاً عَظِیماً وَ مُظْهِرُهُ عَلَی الْأَدْیَانِ وَ جَاعِلٌ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ اثْنَیْ عَشَرَ عَظِیماً وَ جَاعِلٌ ذُرِّیَّتَهُ عَدَدَ نُجُومِ السَّمَاءِ(5).

أقول: سمعت من جماعة من ثقات أهل الکتاب أنه موجود فی توراتهم الآن و لیشمعیل شمعتیک هینه برختی أوتو و هیفریتی أوتو و هیبریتی (6) أوتو بماود ماود شنیم عاسار نسیئیم یولیدو نتیتو لکوی کدول و سمعتهم یترجمونه هکذا و من إسماعیل أسمعتک أنی بارکت إیاه و أوفرت إیاه و أکثرت إیاه فی غایة الغایة اثنی عشر رؤساء یولدون و وهبته قوما عظیما.

أقول الذی یظهر من الأخبار أن مادماد اسم محمد صلی الله علیه و آله بالعبرانیة أی

ص: 214


1- فی المصدرین و بما یعرف شیعتهم و محبوهم.
2- فی المصدرین: قد جعلتک منهم.
3- فی المصدرین: ان إبراهیم لما احس بالموت.
4- الروضة: 33 و 34. الفضائل: 166 و 167.
5- الطرائف: 43، و لم نظفر بموضعه فی المناقب، و روی العلامة مثله فی کشف الحق 1: 108.
6- فی( د): هیرتیبی.

و مشغول نماز هستند و او (مهدی) نیز در وسط ایشان همچون کوکبی درّی می­درخشید. پس خداوند فرمود: ای محمّد، اینان حجّتند و او خون­خواه از جانب عترت تو. به عزّت و جلال خودم سوگند که او حجّت واجب من بر اولیای من است و انتقام گیرنده از دشمنانم.(1)

روایت19.

مقتضب الاثر: محمّد بن احمد بن عبیدالله هاشمی روایت می­کند که گوید: در سال 339ﻫ.ق در سُرّمن­رأی (سامراء) عموی ابو موسی بن عیسی با سندی از مردی از اهل مکه مرا روایت کرد که گفت: پدرم مرا گفت: حدیثی را برای تو نقل می­کنم که آن را از من نگاه داری و تا زمانی که زنده هستم، آن را پوشیده داری یا اینکه خداوند درباره آن اذن دیگری دهد. من از جمله افرادی بودم که با پسر زبیر در مکه کار می­کردیم. روزی پسر زبیر دستور داد اطراف را بگردیم. ما نیز به گشت مشغول شدیم تا اینکه به جایی رسیدیم که صخره­هایی بزرگ هر کدام به بزرگی یک شتر بزرگ بود. من در آن صخره­ها کتابی را یافته و آن را برداشته، از بقیه پنهان کردم. چون به خانه برگشتم، نگاهی به آن انداخته و نفهمیدم جنس آن از چیست و با چه چیزی نوشته شده است؟ اما همانند کتاب تا می­شد، پس در آن چنین خواندم: با نام خدایی که پیش از او چیزی نبوده است، دانش را از طالبان آن دریغ نکنید که در این صورت به ایشان ستم ورزیده­اید، و آن را در اختیار نااهل قرار ندهید که در این صورت به دانش ستم کرده­اید، خداوند نور خود را به هر که خواهد، دهد؛ و خدا هر که را خواهد هدایت فرماید؛ و خداوند هر آنچه اراده فرماید، انجام می­دهد؛ به نام آن أوّلی که پایان ندارد، آنکه قائم است بر هر نفس و دستاوردی که حاصل کرده است، عرش او بر آب بنا نهاده شده بود، سپس مخلوقات را با قدرت خویش آفرید و با حکمت خود آنان را شکل داد و با مشیّت خود به هر ترتیب که اراده فرمود، از یکدیگر متمایز نمود و آنان را ملل و قبایل و خاندان­ها، به سبب علم سابق خود نسبت به آنها، قرار داد؛ سپس از میان این قبایل، قبیله­ای را مکرّم داشت و آن را قریش نامید که مردمی امانتدارند.

آن گاه از میان این قبیله خاندانی را مختص به پیامبری و رفعت قرار داد و آنان فرزندان عبدالمطلّب هستند که پاسداران این خانه (کعبه) و مرمّت کنندگان و کارگزاران و ساکنان آن هستند. سپس از این خاندان پیامبری برگزید به نام «محمّد» که در آسمان«احمد»ش نامند. خداوند او را در آخرالزمان به نبوّت و ابلاغ رسالتش بر می­گزیند تا بندگان را به دین او دعوت کند. اوصاف او در کتب پیشین آمده و پیامبران پیشین ظهور وی را بشارت داده­اند. علم او را بهترینِ اوصیا به ارث خواهد برد. خداوند وی

ص: 217


1- . مقتضب الأثر: 13 _12

أکثرت نسل إسماعیل بسبب محمد صلی الله علیه و آله فحرفوه لفظا و معنی و علی ما ذکروه أیضا المراد بغایة الغایة هو النبی صلی الله علیه و آله لأنه فی غایة الغایة من الکمال.

(1) 17- ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُحَسِّنٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ عَنْ إِدْرِیسَ بْنِ زِیَادٍ الْحَنَّاطِ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ کَامِلٍ ابْنِ عَمِّ الْفَضْلِ بْنِ الرَّبِیعِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ الرَّبِیعِ عَنْ أَبِیهِ الرَّبِیعِ بْنِ یُونُسَ حَاجِبِ الْمَنْصُورِ وَ کَانَ قَبْلَ الدَّوْلَةِ کَالْمُنْقَطِعِ إِلَی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام قَالَ: سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام عَلَی عَهْدِ مَرْوَانَ الْحِمَارِ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی أَخْبِرْنِی عَنْ سَجْدَةِ الشُّکْرِ الَّتِی سَجَدَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام مَا کَانَ سَبَبُهَا فَحَدَّثَنِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَجَّهَهُ فِی أَمْرٍ مِنْ أَمْرِهِ فَحَسُنَ فِیهِ بَلَاؤُهُ وَ عَظُمَ فِیهِ عَنَاؤُهُ فَلَمَّا قَدِمَ مِنْ وَجْهِهِ ذَلِکَ أَقْبَلَ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ خَرَجَ لِصَلَاةِ الظُّهْرِ فَصَلَّی مَعَهُ فَلَمَّا انْصَرَفَ مِنَ الصَّلَاةِ أَقْبَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاعْتَنَقَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ سَأَلَهُ عَنْ سَفَرِهِ ذَلِکَ وَ مَا صَنَعَ فِیهِ فَجَعَلَ عَلِیٌّ علیه السّلام یُحَدِّثُهُ وَ أَسَارِیرُ(2) وَجْهِ رَسُولِ اللَّهِ تَلْمَعُ نُوراً وَ سُرُوراً بِمَا حَدَّثَهُ فَلَمَّا أَتَی عَلِیٌّ علیه السّلام عَلَی حَدِیثِهِ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ لَا أُبَشِّرُکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ قَالَ بَلَی فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی فَکَمْ مِنْ خَیْرٍ بَشَّرْتَ بِهِ قَالَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ هَبَطَ عَلَیَّ وَقْتَ الزَّوَالِ (3) فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ هَذَا ابْنُ عَمِّکَ عَلِیٌّ وَارِدٌ عَلَیْکَ وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَبْلَی الْمُسْلِمِینَ بِهِ بَلَاءً حَسَناً وَ إِنَّهُ کَانَ مِنْ صَنِیعِهِ

کَذَا وَ کَذَا فَحَدَّثَنِی بِمَا أَنْبَأْتَنِی بِهِ ثُمَّ قَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ إِنَّهُ نَجَا مِنْ ذُرِّیَّةِ آدَمَ مَنْ تَوَلَّی شِیثَ بْنَ آدَمَ وَصِیَّ أَبِیهِ آدَمَ وَ نَجَا شِیثٌ بِأَبِیهِ آدَمَ وَ نَجَا آدَمُ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَجَا مَنْ تَوَلَّی سَامَ بْنَ نُوحٍ وَصِیَّ نُوحٍ وَ نَجَا سَامٌ بِأَبِیهِ نُوحٍ وَ نَجَا نُوحٌ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَجَا مَنْ تَوَلَّی إِسْمَاعِیلَ أَوْ قَالَ إِسْحَاقَ وَصِیَّ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ وَ نَجَا إِسْمَاعِیلُ بِأَبِیهِ إِبْرَاهِیمَ وَ نَجَا إِبْرَاهِیمُ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَجَا مَنْ تَوَلَّی یُوشَعَ وَصِیَّ مُوسَی بِیُوشَعَ وَ نَجَا یُوشَعُ بِمُوسَی وَ نَجَا مُوسَی

ص: 215


1- من هنا إلی آخر الباب یوجد فی( ک) و( د) فقط.
2- السر- بکسر السین و ضمها-: الخط فی الکف او الجبهة.
3- فی المصدر: هبط علی فی وقت الزوال.

را در چهل سالگی و زمانی که شرک در همه جا ظاهر و وحی منقطع و فتنه­ها آشکار شده باشند، مبعوث خواهد فرمود تا دین اسلام را با او آشکار سازد و بدان شیطان را به کنار زَنَد و پرستش خدای رحمان را جایگزین کند. کلامش حق و حکمش عین عدالت است. خداوند نبوّت را در مکه به وی عطا خواهد فرمود و حکومت را در «طیبه» (یثرب) به او خواهد داد. هجرتی از مکه به طیبه دارد و مدفن او همان­جا خواهد بود. شمشیرش را بر می­کشد و با هرکه از در مخالفت با وی درآید، می­جنگند و حدود الهی را در میان پیروان خود جاری می­سازد. او شاهد بر اُمّت است و شفیع روز قیامت آن­هاست. خداوند او را به برادر و پسرعمو و داماد و شوهر دخترش و وصیّ او در اُمّتش بعد از خود که حجت خدا بر خلق است، مؤیَّد فرموده و یاری و نصرت می­دهد. و چون مرگش فرا رسد، او را به جانشینی خود برگزیند. او دروازه رسیدن به خداست و هرکه از جایی غیر از دروازه نزد خدا آید، گمراه می­شود. خداوند در حالی او را از این دنیا می­برد که ستونی (علی علیه السّلام) را در میان اُمّت خود بر جای گذاشته باشد و او را به مردم معرفی کرده باشد و با زبان خویش _ مقام _ او را گفته و برای ایشان تبیین کرده باشد. او بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله قائم به امر مسلمانان و جانشین وی در میان اُمّتش می­باشد. لیکن او پیوسته مورد دشمنی و حسد قرار گرفته، تنها گذاشته می­شود و از حقّش محروم می­گردد، آن­هم به سبب کینه­هایی که در دل­ها و نفرت­هایی که در سینه­ها از وی دارند، و به سبب رفعت درجه و عظمت جایگاه و علم و حِلمی که از آن برخوردار است. او در جنگ­ها کرّار است و فرّار نیست، در عمل به امر خدا، ملامت هیچ ملامت­گری را به حساب نمی­آورد و خداوند او را شهید از دنیا می­برد در حالی که با شمشیر کشته شده باشد و قبض روحش به خود او واگذار می­شود، و در مکانی معروف به «غریّ» دفن می­شود و خداوند میان او و پیامبر را گرد می­آورد.

سپس فرزندش حسن، سروَر جوانان و زیور جوانمردان جانشین او می­شود و با سَم کشته می­شود و در سرزمین طیبه در مکانی که به بقیع معروف است دفن می­گردد.

پس از او حسین خواهد بود، امامی عادل و دلاور است و مهمان­نواز. وی بر کرانه فرات و در روزهایی مطهّر و پاکیزه با شمشیر کشته می­شود و اولاد حیض و زنا وی را به قتل می­رسانند. در کربلا به خاک سپرده می­شود و مزارش خاستگاه نور و روشنایی و علم خواهد شد.

بعد از او نوبت فرزندش علی، سرور عابدان و سراج مؤمنان خواهد رسید که به مرگی _ خاص _ می­میرد

ص: 218

بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَجَا مَنْ تَوَلَّی شَمْعُونَ وَصِیَّ عِیسَی بِشَمْعُونَ وَ نَجَا شَمْعُونُ بِعِیسَی وَ نَجَا عِیسَی بِاللَّهِ وَ نَجَا یَا مُحَمَّدُ مَنْ تَوَلَّی عَلِیّاً وَزِیرَکَ فِی حَیَاتِکَ وَ وَصِیَّکَ عِنْدَ وَفَاتِکَ وَ نَجَا عَلِیٌّ بِکَ وَ نَجَوْتَ أَنْتَ بِاللَّهِ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَکَ سَیِّدَ الْأَنْبِیَاءِ وَ جَعَلَ عَلِیّاً سَیِّدَ الْأَوْصِیَاءِ وَ خَیْرَهُمْ وَ جَعَلَ الْأَئِمَّةَ مِنْ ذُرِّیَّتِکُمَا إِلَی أَنْ یَرِثَ اللَّهُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَیْهَا فَسَجَدَ عَلِیٌّ علیه السّلام وَ جَعَلَ یُقَلِّبُ وَجْهَهُ عَلَی الْأَرْضِ شُکْراً(1).

«18»

کِتَابُ مُقْتَضَبِ الْأَثَرِ، لِأَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سِنَانٍ الْمَوْصِلِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْخَلِیلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَالِحٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الرَّیَّانِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ سَلَّامِ بْنِ أَبِی عَمْرَةَ عَنْ أَبِی سَلْمَی رَاعِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ- لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ قَالَ الْعَزِیزُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ- آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ قُلْتُ وَ الْمُؤْمِنُونَ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ مَنْ خَلَّفْتَ لِأُمَّتِکَ قُلْتُ خَیْرَهَا قَالَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی اطَّلَعْتُ عَلَی الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً فَاخْتَرْتُکَ مِنْهَا فَشَقَقْتُ لَکَ اسْماً مِنْ أَسْمَائِی فَلَا أُذْکَرُ فِی مَوْضِعٍ إِلَّا وَ ذُکِرْتَ مَعِی فَأَنَا الْمَحْمُودُ وَ أَنْتَ مُحَمَّدٌ ثُمَّ اطَّلَعْتُ فَاخْتَرْتُ مِنْهَا عَلِیّاً وَ شَقَقْتُ لَهُ اسْماً مِنْ أَسْمَائِی فَأَنَا الْأَعْلَی وَ هُوَ عَلِیٌّ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی خَلَقْتُکَ وَ خَلَقْتُ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ مِنْ سِنْخِ نُورِی (2) وَ عَرَضْتُ وَلَایَتَکُمْ عَلَی أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ فَمَنْ قَبِلَهَا کَانَ عِنْدِی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَنْ جَحَدَهَا کَانَ عِنْدِی مِنَ الْکَافِرِینَ یَا مُحَمَّدُ لَوْ أَنَّ عَبْداً مِنْ عِبَادِی عَبَدَنِی حَتَّی یَنْقَطِعَ أَوْ یَصِیرَ کَالشَّنِّ الْبَالِی ثُمَّ أَتَانِی جَاحِداً لِوَلَایَتِکُمْ مَا غَفَرْتُ لَهُ أَوْ یُقِرَّ بِوَلَایَتِکُمْ یَا مُحَمَّدُ تُحِبُّ أَنْ تَرَاهُمْ قُلْتُ نَعَمْ یَا رَبِّ فَقَالَ لِی الْتَفِتْ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ فَالْتَفَتُّ فَإِذَا بِعَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السّلام وَ الْمَهْدِیِّ فِی ضَحْضَاحٍ (3) مِنْ نُورٍ قُیَّاماً

ص: 216


1- أمالی ابن الشیخ: 25.
2- سنخ الشی ء أصله.
3- اصل الضحضاح بمعنی الماء و کأنّه استعیر لکل ما یشمل الشی ء و یغمسه من کل جهة کالنور و النار و الظلمة.

و در سرزمین طیبه در مکانی که به بقیع معروف است، به خاک سپرده می­شود.

پس از وی، امام قائم، آن ستوده کردار محمّد، شکافنده دانش­ها و کانِ آن و گستراننده و مفسّر آن خواهد بود. وی به مرگی _ خاص _ می­میرد و در گورستان بقیع سرزمین طیبه به خاک سپرده می­شود.

بعد از او امام، جعفر خواهد بود، همان که صادق است و به حکمت ناطق، آشکار کننده هر معجزه و چراغ اُمّت است که در سرزمین طیبه به مرگی _ خاص _ می­میرد و در بقیع به خاک سپرده می­شود.

امام بعد از او کسی است که مدفنش مورد اختلاف است، او را مناجات کننده با پروردگارش، موسی بن جعفر نامیده­اند. در زندان با زهر به قتل می­رسد و در سرزمینی به نام «الزوراء» به خاک سپرده می­شود .

قائم بعد از او فرزندش امام علیّ­ رضای مرتضی به دین خداست، امام بر حقی که در سرزمین عجم با زهر کشته می­شود.

سپس نوبت به قائم و امام بعد از او، یعنی پسرش محمّد می­رسد که او نیز به مرگی _ خاص _ می­میرد و در سرزمین معروف به«الزوراء» به خاک سپرده می­شود.

امام بعد از او فرزندش علی است که یاور خداست و به مرگی _ خاص _ می­میرد و در شهر نوبنیاد (سامراء) به خاک سپرده می­شود.

سپس حسن، وارث علم نبوّت و معدن حکمت امام و جانشین او می­گردد که از تاریکی­ها به نور او پناه می­برند. به مرگی _ خاص _ می­میرد و در سامراء به خاک سپرده می­شود.

آن گاه نوبت امام مُنتَظر می­شود که نامش نام پیامبر است، امر به دادگری می­کند و خود بدان عمل می­نماید و از منکر نهی می­فرماید و خود از آن دوری می­گزیند، خداوند به وسیله او ظلم و شک و بی­بصیرتی را از بین می­برد به گونه­ای که در زمان او گرگ و میش در کنار هم در امنیت به سر خواهند برد و ساکنان آسمان و پرندگان در هوا و ماهیان دریاها از او راضی و خشنود می­گردند. چه خوب بنده­ای است و چه بزرگوار است نزد خدا! خوشا به حال آنکه فرمانش بَرَد و وای بر آنکه نافرمانی­اش کند، خوشا به حال آنکه در کنار او بجنگد، بکشد یا کشته شود، آنان مشمول صلوات و رحمت پروردگارشانند و از جمله هدایت یافتگانند و آنان خود رستگارانند و آنان خود پیروزمندانند.(1)

ص: 219


1- . مقتصب الأثر: 17 _ 14

یُصَلُّونَ وَ هُوَ فِی وَسَطِهِمْ یَعْنِی الْمَهْدِیَّ کَأَنَّهُ کَوْکَبٌ دُرِّیٌ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ هَؤُلَاءِ الْحُجَجُ وَ هُوَ الثَّائِرُ(1) مِنْ عِتْرَتِکَ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی إِنَّهُ الْحُجَّةُ الْوَاجِبَةُ لِأَوْلِیَائِی وَ الْمُنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِی (2).

«19»

وَ رَوَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْهَاشِمِیِّ قَالَ أَخْبَرَنِی بِهِ بِسُرَّمَنْ رَأَی سَنَةَ تِسْعٍ وَ ثَلَاثِینَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ قَالَ حَدَّثَنِی عَمُّ أَبِی مُوسَی بْنُ عِیسَی عَنِ الزُّبَیْرِ بْنِ بَکَّارٍ عَنْ عَتِیقِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ رَبِیعَةَ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ قَالَ قَالَ لِی أَبِی: إِنِّی مُحَدِّثُکَ الْحَدِیثَ فَاحْفَظْهُ عَنِّی وَ اکْتُمْهُ عَلَیَّ مَا دُمْتُ حَیّاً أَوْ یَأْذَنَ اللَّهُ فِیهِ بِمَا یَشَاءُ کُنْتُ مَعَ مَنْ عَمِلَ مَعَ ابْنِ الزُّبَیْرِ فِی الْکَعْبَةِ حَدَّثَنِی أَنَّ ابْنَ الزُّبَیْرِ أَمَرَ الْعُمَّالَ أَنْ یَبْلُغُوا فِی الْأَرْضِ قَالَ فَبَلَغْنَا صَخْراً أَمْثَالَ الْإِبِلِ فَوَجَدْتُ عَلَی تِلْکَ الصُّخُورِ(3) کِتَاباً مَوْضُوعاً فَتَنَاوَلْتُهُ وَ سَتَرْتُ أَمْرَهُ فَلَمَّا صِرْتُ إِلَی مَنْزِلِی تَأَمَّلْتُهُ فَرَأَیْتُ کِتَاباً لَا أَدْرِی مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ هُوَ وَ لَا أَدْرِی الَّذِی کَتَبَ بِهِ مَا هُوَ إِلَّا أَنَّهُ یَنْطَوِی کَمَا یَنْطَوِی الْکُتُبُ فَقَرَأْتُ فِیهِ بِاسْمِ الْأَوَّلِ لَا شَیْ ءَ قَبْلَهُ- لَا تَمْنَعُوا الْحِکْمَةَ أَهْلَهَا فَتَظْلِمُوهُمْ وَ لَا تُعْطُوهَا غَیْرَ مُسْتَحِقِّهَا فَتَظْلِمُوهَا إِنَّ اللَّهَ یُصِیبُ بِنُورِهِ مَنْ یَشَاءُ- وَ اللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ بِاسْمِ الْأَوَّلِ لَا نِهَایَةَ لَهُ الْقَائِمُ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ- کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ ثُمَّ خَلَقَ الْخَلْقَ بِقُدْرَتِهِ وَ صَوَّرَهُمْ بِحِکْمَتِهِ وَ مَیَّزَهُمْ بِمَشِیئَتِهِ کَیْفَ شَاءَ وَ جَعَلَهُمُ شُعُوباً وَ قَبَائِلَ وَ بُیُوتاً لِعِلْمِهِ السَّابِقِ فِیهِمْ ثُمَّ جَعَلَ مِنْ تِلْکَ الْقَبَائِلِ قَبِیلَةً مُکَرَّمَةً سَمَّاهَا قُرَیْشاً وَ هِیَ أَهْلُ الْأَمَانَةِ(4) ثُمَّ جَعَلَ مِنْ تِلْکَ الْقَبِیلَةِ بَیْتاً خَصَّهُ اللَّهُ بِالنَّبَإِ وَ الرِّفْعَةِ وَ هُمْ وُلْدُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ حَفَظَةُ هَذَا الْبَیْتِ وَ عُمَّارُهُ وَ وُلَاتُهُ وَ سُکَّانُهُ ثُمَّ اخْتَارَ مِنْ ذَلِکَ الْبَیْتِ نَبِیّاً یُقَالُ لَهُ مُحَمَّدٌ وَ یُدْعَی فِی السَّمَاءِ أَحْمَدَ یَبْعَثُهُ اللَّهُ تَعَالَی فِی آخِرِ الزَّمَانِ نَبِیّاً وَ لِرِسَالَتِهِ مُبَلِّغاً وَ لِلْعِبَادِ إِلَی دِینِهِ دَاعِیاً مَنْعُوتاً فِی الْکُتُبِ تُبَشِّرُ بِهِ الْأَنْبِیَاءُ وَ یَرِثُ عِلْمَهُ خَیْرُ الْأَوْصِیَاءِ یَبْعَثُهُ اللَّهُ وَ هُوَ ابْنُ

ص: 217


1- الثائر: الطالب بالدم.
2- مقتضب الاثر: 12 و 13.
3- فی المصدر و( د): علی بعض تلک الصخور.
4- فی المصدر و( د): و هی أهل الإمامة.

روایت20.

مقتضب الاثر: عمر بن سلمه گوید: چون ابوبکر مُرد، مردم آمدند تا با عمر بیعت کنند که یک نفر یهودی که خود یهودیان نیز اقرار به اعلَم بودنش داشتند _ همان طور که پدرش نیز قبلاً همین جایگاه را در میان قوم خود داشت _ نزد عمر آمد و گفت: ای عمر، چه کسی أعلَم این اُمّت به کتاب خدا و سنّت پیامبر آن است. سپس عمر با دست به علی بن ابی طالب علیه السّلام اشاره نمود. راوی گوید: پس آن یهودی نزد وی آمده و گفت: ای علی، آیا شما همان­گونه هستید که عمر بن خطاب گفت: فرمود: عمر چه گفته است؟ گفت: او گمان می­کند شما اعلَم این اُمّت به کتاب خدا و سنّت پیامبرش هستی. امام فرمود: ای مرد یهودی، هرچه می­خواهی بپرس، إن شاء الله پاسخ دریافت خواهی کرد. مرد یهودی گفت: من درباره سه و سه و یک، از شما سؤال خواهم کرد. امام علیه السّلام فرمود: چرا نمی­گویی هفت سؤال؟ عرض کرد: نمی­گویم هفت، لیکن از سه چیز پرسش می­کنم، اگر پاسخ درست دادی، بقیه پرسش­ها را نیز مطرح می­کنم، اگر پاسخ درست ندادی، نتیجه می­گیرم که عالمی در میان شما نیست و می­روم. پس امام علی علیه السّلام به وی فرمود: من تو را به خدایی که می­پرستی سوگند می­دهم، اگر به پرسش­هایت پاسخ گفتم، دینت را رها کرده و دین مرا بپذیری. آن یهودی گفت: جز برای پذیرش اسلام نیامده­ام، پس حضرت علی علیه السّلام فرمود: هرچه می­خواهی بپرس!

مرد یهودی گفت: مرا از اولین قطره خونی آگاه کن که بر زمین چکید و اینکه چه خونی بود؟ و اوّلین چشمه­ای که در زمین جوشید، کدام چشمه بود؟ و اولین درختی که بر روی زمین به جنبش درآمد، کدام درخت بود؟

امام علیه السّلام فرمود: ای برادر هارون، شما مدعی هستید که اوّلین قطره خونی که بر زمین افتاد، خون­ هابیل فرزند آدم بود که به دست برادرش قابیل کشته شد، اما چنین نیست بلکه می­گویم: اوّلین قطره خونی که بر زمین چکید، زمانی بود که حوّا قبل از به دنیا آمدن فرزندش شیث دچار حیض شد. مرد یهودی گفت: راست گفتی! امام علیه السّلام فرمود: شما بر این باورید که نخستین درختی که بر روی زمین رویید و به جنبش درآمد، درختی بود که کشتی نوح را از آن ساختند و درخت زیتون است اما چنین نیست که شما می­گویید؛ بلکه اوّلین درخت، درختی بود که همراه آدم از بهشت به زمین

ص: 220

أَرْبَعِینَ عِنْدَ ظُهُورِ الشِّرْکِ وَ انْقِطَاعِ الْوَحْیِ وَ ظُهُورِ الْفِتَنِ لِیُظْهِرَ اللَّهُ بِهِ دِینَ الْإِسْلَامِ وَ یَدْحَرَ بِهِ الشَّیْطَانَ (1) وَ یُعْبَدَ بِهِ الرَّحْمَنُ قَوْلُهُ فَصْلٌ وَ حُکْمُهُ عَدْلٌ یُعْطِیهِ اللَّهُ النُّبُوَّةَ بِمَکَّةَ وَ السُّلْطَانَ بِطَیْبَةَ لَهُ مُهَاجَرَةٌ مِنْ مَکَّةَ إِلَی طَیْبَةَ وَ بِهَا مَوْضِعُ قَبْرِهِ یَشْهَرُ سَیْفَهُ وَ یُقَاتِلُ مَنْ خَالَفَهُ وَ یُقِیمُ الْحُدُودَ فِیمَنِ اتَّبَعَهُ هُوَ عَلَی الْأُمَّةِ شَهِیدٌ وَ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ شَفِیعٌ یُؤَیِّدُهُ بِنَصْرِهِ وَ یَعْضُدُهُ بِأَخِیهِ وَ ابْنِ عَمِّهِ وَ صِهْرِهِ وَ زَوْجِ ابْنَتِهِ وَ وَصِیِّهِ فِی أُمَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ حُجَّةِ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ یَنْصِبُهُ لَهُمْ عَلَماً عِنْدَ اقْتِرَابِ أَجَلِهِ هُوَ بَابُ اللَّهِ فَمَنْ أَتَی اللَّهَ مِنْ غَیْرِ الْبَابِ ضَلَّ یَقْبِضُهُ اللَّهُ وَ قَدْ خَلَّفَ فِی أُمَّتِهِ عَمُوداً بَعْدَ أَنْ یُبَیِّنَ لَهُمْ (2) یَقُولُ بِقَوْلِهِ فِیهِمْ وَ یُبَیِّنُهُ لَهُمْ هُوَ الْقَائِمُ مِنْ بَعْدِهِ وَ الْإِمَامُ وَ الْخَلِیفَةُ فِی أُمَّتِهِ فَلَا یَزَالُ مُبْغَضاً(3) مَحْسُوداً مَخْذُولًا وَ مِنْ حَقِّهِ مَمْنُوعاً لِأَحْقَادٍ فِی الْقُلُوبِ وَ ضَغَائِنَ فِی الصُّدُورِ لِعُلُوِّ

مَرْتَبَتِهِ وَ عِظَمِ مَنْزِلَتِهِ وَ عِلْمِهِ وَ حِلْمِهِ وَ هُوَ وَارِثُ الْعِلْمِ وَ مُفَسِّرُهُ مَسْئُولٌ غَیْرُ سَائِلٍ عَالِمٌ غَیْرُ جَاهِلٍ کَرِیمٌ غَیْرُ لَئِیمٍ کَرَّارٌ غَیْرُ فَرَّارٍ- لَا تَأْخُذُهُ فِی اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ یَقْبِضُهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ شَهِیداً بِالسَّیْفِ مَقْتُولًا هُوَ یَتَوَلَّی قَبْضَ رُوحِهِ وَ یُدْفَنُ فِی الْمَوْضِعِ الْمَعْرُوفِ بِالْغَرِیِّ یَجْمَعُ اللَّهُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّبِیِّ ثُمَّ الْقَائِمُ مِنْ بَعْدِهِ ابْنُهُ الْحَسَنُ سَیِّدُ الشَّبَابِ وَ زَیْنُ الْفِتْیَانِ یُقْتَلُ مَسْمُوماً یُدْفَنُ بِأَرْضِ طَیْبَةَ فِی الْمَوْضِعِ الْمَعْرُوفِ بِالْبَقِیعِ ثُمَّ یَکُونُ بَعْدَهُ الْحُسَیْنُ إِمَامُ عَدْلٍ یَضْرِبُ بِالسَّیْفِ وَ یَقْرِی الضَّیْفَ (4) یُقْتَلُ بِالسَّیْفِ عَلَی شَاطِئِ الْفُرَاتِ فِی الْأَیَّامِ الزَّاکِیَاتِ یَقْتُلُهُ بَنُو الطَّوَامِثِ وَ الْبَغِیَّاتِ (5) یُدْفَنُ بِکَرْبَلَاءَ قَبْرُهُ لِلنَّاسِ نُورٌ وَ ضِیَاءٌ وَ عَلَمٌ ثُمَّ یَکُونُ الْقَائِمَ مِنْ بَعْدِهِ ابْنُهُ- عَلِیٌّ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ وَ سِرَاجُ الْمُؤْمِنِینَ یَمُوتُ مَوْتاً

ص: 218


1- دحره: طرده و أبعده.
2- فی المصدر: بعد أن یبینه لهم.
3- فی المصدر: فلا یزال مبغوضا.
4- قری الضیف: أضافه.
5- أی أولاد الحیض و الزناء.

آمد که درخت عجوه (نوعی خرمای مرغوب) بود که انواع نخل از آن متفرّع می­شوند. عرض کرد: راست گفتی. پس علی علیه السّلام به وی فرمود: شما بر این باورید که اوّلین چشمه­ای که بر روی زمین جوشید، چشمه«یقود»(1)است که در بیت المقدس قرار دارد؛ اما چنین نیست بلکه آن چشمه، چشمه زندگی است که موسی بن عمران و جوان همراهش(یوشع بن نون) بر سر آن ایستاد و آن ماهی نمک سود را با خود داشتند ولی در آن آب افتاد و زنده شد و خاصیت آب چشمه حیات آن است، اگر قطره­ای از آن بر مرده­ای بیفتد، زنده می­شود و خضر علیه السّلام پیش از ذوالقرنین در پی یافتن چشمه آب زندگانی بود و آن را یافت و از آن نوشید و پس از او ذوالقرنین در پی یافتن آن بود لیکن آن را نیافت. آن مرد یهودی گفت: راست گفتی! سوگند به آن خدایی که جز او خدایی نیست، من این مطلب را در کتاب پدرم هارون بن عمران می­بینم که موسی بن عمران آن را بر وی املا نمود و او با دست خود آن را نوشت.

سپس عرض کرد: اکنون به سه پرسش دیگر من پاسخ دهید و بگویید: محمّد چند امام دارد؟ و در کدام بهشت اقامت می­کند؟ و در باغ او چه کسی همنشین وی است؟ و نخستین سنگی که بر زمین افتاد کدام سنگ بود؟ پس علی علیه السّلام فرمود: ای مرد هارونی، محمّد صلی الله علیه و آله دوازده امام عادل دارد که هر که آنان را رها کند، به ایشان زیان نزده است و از مخالفت مخالفان وحشتی به خود راه نمی­دهند، در دین خود پایدارتر و استوارتر از کو­ه­های استوار شده بر روی زمینند و اقامتگاه محمّد صلی الله علیه و آله در بهشت عَدن است که خدای عزّوجل به او فرمود: در آن ساکن شو! و او نیز در آن سکونت یافت، و در آنجا چهارده چشمه­ بهشتی از زمین جوشیدند و همنشینان محمّد صلی الله علیه و آله در باغ بهشتی خود، همان دوازده امام عادل هستند؛ و اما در مورد نخستین سنگی که از آسمان بر زمین افتاد؛ شما می­گویید که آن صخره همان صخره­ای است که در بیت المقدّس است اما چنین نیست بلکه آن سنگ، سنگی است که جبرئیل با خود نازل کرد و در بیت الله الحرام است که سفیدتر از برف بود اما از کثرت گناهان بنی­آدم سیاه شد. آن مرد یهودی گفت: قسم به خدایی که جز او خدایی نیست، راست گفتی و من عین این مطلب را در کتاب پدرم هارون و با دست­ خط او و املای موسی یافته­ام.

سپس مردی یهودی گفت: یک سؤال دیگر مانده: مرا از وصیّ محمّد خبر ده که چند سال عمر می­کند و اینکه به مرگ طبیعی از دنیا خواهد رفت یا اینکه کشته خواهد شد؟ علی علیه السّلام به وی فرمود: ای مرد یهودی، وصیّ محمّد من هستم، تا سی سال دیگر زنده هستم، نه یک روز بیشتر و نه یک روز کمتر، سپس شقی­ترین آدم روی زمین، برادر پی کننده ناقه صالح برانگیخته خواهد شد و ضربتی بر اینجای من در فرق سرم خواهد زد و موی صورتم را از خون رنگین خواهد کرد. راوی گوید: علی علیه السّلام در اینجا به سختی گریست! راوی گوید: پس آن مرد

ص: 221


1- . در منبع «بقور» آمده است.

یُدْفَنُ فِی أَرْضِ طَیْبَةَ فِی الْمَوْضِعِ الْمَعْرُوفِ بِالْبَقِیعِ ثُمَّ یَکُونُ الْإِمَامَ الْقَائِمَ بَعْدَهُ الْمَحْمُودَ فِعَالُهُ مُحَمَّدٌ بَاقِرُ الْعِلْمِ وَ مَعْدِنُهُ وَ نَاشِرُهُ وَ مُفَسِّرُهُ یَمُوتُ مَوْتاً یُدْفَنُ بِالْبَقِیعِ مِنْ أَرْضِ طَیْبَةَ ثُمَّ یَکُونُ بَعْدَهُ الْإِمَامُ جَعْفَرٌ وَ هُوَ الصَّادِقُ بِالْحِکْمَةِ نَاطِقٌ مُظْهِرُ کُلِّ مُعْجِزَةٍ وَ سِرَاجُ الْأُمَّةِ یَمُوتُ مَوْتاً بِأَرْضِ طَیْبَةَ مَوْضِعُ قَبْرِهِ الْبَقِیعُ ثُمَّ الْإِمَامُ بَعْدَهُ الْمُخْتَلَفُ فِی دَفْنِهِ سَمِیُّ الْمُنَاجِی رَبَّهُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ یُقْتَلُ بِالسَّمِّ فِی مَحْبَسِهِ یُدْفَنُ فِی الْأَرْضِ الْمَعْرُوفَةِ بِالزَّوْرَاءِ ثُمَّ الْقَائِمُ بَعْدَهُ ابْنُهُ الْإِمَامُ عَلِیٌّ الرِّضَا الْمُرْتَضَی لِدِینِ اللَّهِ إِمَامُ الْحَقِّ یُقْتَلُ بِالسَّمِّ فِی أَرْضِ الْعَجَمِ ثُمَّ الْقَائِمُ الْإِمَامُ بَعْدَهُ (1) ابْنُهُ مُحَمَّدٌ یَمُوتُ مَوْتاً یُدْفَنُ فِی الْأَرْضِ الْمَعْرُوفَةِ بِالزَّوْرَاءِ ثُمَّ الْقَائِمُ بَعْدَهُ ابْنُهُ عَلِیٌّ لِلَّهِ نَاصِرٌ وَ یَمُوتُ مَوْتاً وَ یُدْفَنُ فِی الْمَدِینَةِ الْمُحْدَثَةِ ثُمَّ الْقَائِمُ بَعْدَهُ الْحَسَنُ وَارِثُ عِلْمِ النُّبُوَّةِ وَ مَعْدِنُ الْحِکْمَةِ یُسْتَنَارُ بِهِ مِنَ الظُّلْمِ (2) یَمُوتُ مَوْتاً یُدْفَنُ فِی الْمَدِینَةِ الْمُحْدَثَةِ ثُمَّ الْمُنْتَظَرُ بَعْدَهُ اسْمُهُ اسْمُ النَّبِیِّ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ یَفْعَلُهُ وَ یَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یَجْتَنِبُهُ یَکْشِفُ اللَّهُ بِهِ الظُّلَمَ وَ یَجْلُو بِهِ الشَّکَّ وَ الْعَمَی یَرْعَی الذِّئْبُ فِی أَیَّامِهِ مَعَ الْغَنَمِ (3) وَ یَرْضَی عَنْهُ سَاکِنُ السَّمَاءِ وَ الطَّیْرُ فِی الْجَوِّ وَ الْحِیتَانُ فِی الْبِحَارِ یَا لَهُ مِنْ عَبْدٍ مَا أَکْرَمَهُ عَلَی اللَّهِ طُوبَی لِمَنْ أَطَاعَهُ وَ وَیْلٌ لِمَنْ عَصَاهُ طُوبَی لِمَنْ قَاتَلَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَتَلَ أَوْ قُتِلَ- أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ (4).

ص: 219


1- فی المصدر: ثم الامام بعده.
2- فی المصدر: یستضاء به من الظلم.
3- کنایة عن زوال دولة الظلم، فلا یبقی ظالم فی الأرض حتّی یخاف منه المظلوم.
4- مقتضب الاثر: 14- 17.

یهودی فریادی برآورده گفت: گواهی می­دهم که معبودی غیر از خدا نیست، یگانه­ای که شریک ندارد و گواهی می­دهم که محمد بنده و فرستاده اوست و گواهی می­دهم ای علی، که تو وصیّ محمّد هستی و بر شما لازم است که تو بالا دست باشی و کسی بالا دست تو نباشد و تعظیم گردی و تضعیف نشوی و بر دیگران مقدّم شوی و کسی بر تو مقدّم نشود. باید فرمانت نافذ باشد و کسی تو را نافرمانی نکند و تو به این مجلس سزاوارتر از دیگری هستی، و اما تو ای عمر، هرگز پشت سرت نماز نخواهم خواند. پس علی علیه السّلام به وی فرمود: بس کن ای مرد هارونی!

سپس آن مرد هارونی از آستین خود کتابی به خط عبری بیرون آورد و آن را به دست علی علیه السّلام داد. چون علی در آن نگریست، گریست! پس مرد هارونی به وی گفت: چرا گریه می­کنید؟ فرمود: نام من در این کتاب نوشته شده است. عرض کرد: اما این کتاب به زبان عبری است و تو مردی عرب هستی؟! علی علیه السّلام فرمود: وای بر تو مرد هارونی، این نام من است؛ اما در تورات نامم هابیل است و در انجیل حیدار. مرد یهودی گفت: راست گفتی! به خدایی که جز او خدایی نیست سوگند که این دست­خط هارون و املای موسی بن عمران است که از نسلی به نسلی دیگر منتقل گشته تا اینکه به من رسیده است. راوی گوید: پس علی علیه السّلام بگریست و در همان حال می­فرمود: سپاس خداوندی را سزد که مرا نزد خود از جمله فراموش شدگان قرار نداده است، سپاس خداوندی را که نام مرا در صحیفه­های ابرار ثبت کرده است. سپس علی علیه السّلام دست آن مرد را گرفته و به خانه برد و به وی نشانه­های خوبی و نیکی و شریعت و احکام اسلام را آموخت.(1)

روایت21.

مقتضب الأثر: جابر گوید: شنیدم سالم بن عبد الله عمر از پدرش عبدالله بن عمر نقل می­کند که گفت: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: خدای متعال در شبی که مرا به معراج برد به من وحی فرمود که: ای محمّد! عرض کردم: بلی، پروردگارا! فرمود: ای محمّد، چه کسی را به جانشینی خودت در میان اُمّتت بر جای نهادی؟ _ و حال آنکه او داناتر از همه به این امر بود _ عرض کردم: پروردگارا، برادرم! فرمود: ای محمّد، علی بن ابی طالب را؟ عرض کردم: آری، پروردگارا. فرمود: ای محمّد، من نظری به زمین انداخته و تو را از میان مردمانش برگزیدم، از این پس هرگاه نامی از من برده شود، نام تو نیز با من خواهد آمد. من «محمود» هستم و تو «محمّد»؛ باز نگاهی دیگر به زمین کردم و علی بن ابی طالب را از میان مردمانش برگزیدم و او را وصیّ تو قرار دادم.

ص: 222


1- . مقتضب الأثر: 21 _17
«20»

وَ مِنْهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ السُّلَمِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْأَزْدِیِّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ سَلَمَةَ قَالَ: شَهِدْتُ مَشْهَداً مَا شَهِدْتُ مِثْلَهُ کَانَ أَعْجَبَ عِنْدِی وَ لَا أَوْقَعَ عَلَی قَلْبِی مِنْهُ قَالَ فَقِیلَ یَا أَبَا جَعْفَرٍ وَ مَا ذَاکَ قَالَ لَمَّا مَاتَ أَبُو بِکْرٍ أَقْبَلَ النَّاسُ یُبَایِعُونَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ إِذْ أَقْبَلَ یَهُودِیٌّ قَدْ أَقَرَّ لَهُ بِالْمَدِینَةِ

یَهُودُهَا أَنَّهُ أَعْلَمُهُمْ وَ کَذَلِکَ کَانَ أَبُوهُ مِنْ قَبْلُ فِیهِمْ فَقَالَ یَا عُمَرُ مَنْ أَعْلَمُ هَذِهِ الْأُمَّةِ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ فَأَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام قَالَ فَأَتَاهُ الْیَهُودِیُّ فَقَالَ یَا عَلِیُّ أَنْتَ کَمَا زَعَمَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَقَالَ لَهُ وَ مَا زَعَمَ قَالَ یَزْعُمُ أَنَّکَ أَعْلَمُ هَذِهِ الْأُمَّةِ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ فَقَالَ لَهُ یَا یَهُودِیُّ سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ تُخْبَرْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَقَالَ إِنِّی سَائِلُکَ عَنْ ثَلَاثٍ وَ ثَلَاثٍ وَ وَاحِدَةٍ فَقَالَ علیه السّلام وَ لِمَ لَا تَقُولُ سَبْعاً فَقَالَ لَهُ لَا أَقُولُ سَبْعاً وَ لَکِنْ أَسْأَلُکَ عَنْ ثَلَاثٍ فَإِنْ أَجَبْتَنِی فِیهِنَّ سَأَلْتُکَ عَمَّا بَعْدَهُنَّ وَ إِلَّا عَلِمْتُ أَنَّهُ لَیْسَ فِیکُمْ عَالِمٌ وَ مَضَیْتُ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السّلام فَإِنِّی سَائِلُکَ بِإِلَهِکَ الَّذِی تَعْبُدُهُ إِنْ أَجَبْتُکَ فِی کُلِّ مَا سَأَلْتَنِی عَنْهُ لَتَدَعَنَّ دِینَکَ وَ لَتَدْخُلَنَّ فِی دِینِی فَقَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ مَا جِئْتُ إِلَّا لِلْإِسْلَامِ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السّلام سَلْ عَمَّا شِئْتَ فَقَالَ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ قَطْرَةِ دَمٍ قَطَرَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَیُّ شَیْ ءٍ هُوَ وَ عَنْ أَوَّلِ عَیْنٍ فَاضَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَیُّ عَیْنٍ هِیَ وَ أَوَّلِ شَجَرَةٍ اهْتَزَّتْ (1) عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَیُّ شَجَرَةٍ هِیَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السّلام یَا هَارُونِیُّ أَمَّا أَنْتُمْ فَتَقُولُونَ أَوَّلُ قَطْرَةِ دَمٍ قَطَرَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ حَیْثُ قَتَلَ ابْنُ آدَمَ أَخَاهُ وَ لَیْسَ هُوَ کَمَا تَقُولُونَ وَ لَکِنْ أَقُولُ أَوَّلُ قَطْرَةٍ قَطَرَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ حَیْثُ طَمِثَتْ حَوَّاءُ(2) وَ ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ تَلِدَ ابْنَهَا شِیثاً قَالَ صَدَقْتَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السّلام أَمَّا أَنْتُمْ فَتَقُولُونَ إِنَّ أَوَّلَ شَجَرَةٍ اهْتَزَّتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ (3) الشَّجَرَةُ الَّتِی کَانَتْ مِنْهَا سَفِینَةُ نُوحٍ وَ هِیَ الزَّیْتُونَةُ وَ لَیْسَ هُوَ کَمَا تَقُولُونَ وَ لَکِنَّهَا النَّخْلَةُ الَّتِی

ص: 220


1- اهتز النبات: تحرک و طال.
2- أی حاضت.
3- فی المصدر: اهتزت علی الأرض.

پس تو سرور و سیّد پیامبرانی و علی سرور و سیّد اوصیاست، سپس نامی از اسماء خودم برایش مشتق کردم، من «اعلی» هستم و او «علیّ». ای محمّد، من علی، فاطمه، حسن، حسین و دیگر امامان را از یک نور خلق کردم، سپس ولایت ایشان را بر فرشتگان عرضه کردم، هرکس پذیرفت، از جمله مقرّبان شد و آنکه نپذیرفت، از جمله کافران گردید؛ ای محمّد، اگر بنده­ای از بندگانم چنان مرا عبادت کند که بمیرد، سپس در حالی مرا دیدار کند که منکر ولایت آن­ها باشد، او را به آتش دراندازم.

سپس فرمود: ای محمّد، دوست داری ایشان را ببینی؟ عرض کردم: آری؛ فرمود: نظری به روبرویت انداز. چون نگاه کردم، علی بن ابی طالب، حسن، حسین، علی بن حسین، محمّد بن علی، جعفر بن محمّد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمّد بن علی، علی بن محمّد، حسن بن علی و حجّت قائم را دیدم که در میان آنان چون گوهری می­درخشید؛ پس عرض کردم: پروردگارا، اینان کیانند؟ فرمود: اینان امامان هستند و او قائم است، همان که حلال مرا حلال و حرام مرا حرام می­کند و از دشمنانم انتقام می­گیرد؛ ای محمّد، او را دوست بدار که من دوستش می­دارم و دوستدارانش را نیز دوست می­دارم.

جابر گوید: چون سالم از کعبه رفت به دنبالش رفته و گفتم: ای ابوعمر، تو را به خدا سوگند می­دهم که آیا غیر از پدرت کسی دیگر تو را از این نام­ها آگاه کرده است؟ گفت: اینکه حدیث از رسول خدا باشد، چنین نیست، لیکن به همراه پدرم نزد کعب الاحبار بود که شنیدم می­گفت: تعداد امامان بعد از پیامبرشان دوازده امام است به عدد نقبای بنی­اسرائیل، سپس علی بن ابی طالب علیه السّلام آمد و کعب گفت: اینکه دارد می­آید، نخستین آن­هاست و آن یازده تن دیگر از فرزندان اویند و کعب نام یک یک آن­ها را در تورات چنین بیان کرد: «تقوبیت قیذوا دبیرا مفسورا مسموعا دوموه مثبو(1)

هذار یَثمو بطور نوقس قیدموا».

ابو عامر هشام دستوانی گوید: با یک یهودی به نام «عثوا بن اُوسوا» در حیره ملاقات کردم که حبر یهود و عالِمشان بود و درباره این اسم­ها از وی پرسیدم و آن­ها را برایش خواندم؛ پس به من گفت: از کجا این

ص: 223


1- . در منبع «مشبو» آمده است.

نَزَلَتْ مَعَ آدَمَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ هِیَ الْعَجْوَةُ وَ مِنْهَا یَتَفَرَّقُ مَا تَرَی مِنْ أَنْوَاعِ النَّخْلِ قَالَ صَدَقْتَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السّلام أَمَّا أَنْتُمْ فَتَقُولُونَ إِنَّ أَوَّلَ عَیْنٍ فَاضَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ عَیْنُ الْیَقُودِ(1) وَ هِیَ الْعَیْنُ الَّتِی تَکُونُ فِی الْبَیْتِ الْمُقَدَّسِ وَ لَیْسَ هُوَ کَمَا تَقُولُونَ وَ لَکِنَّهَا عَیْنُ الْحَیَاةِ الَّتِی وَقَفَ عَلَیْهَا مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ وَ فَتَاهُ وَ مَعَهُمُ النُّونُ الْمَالِحَةُ فَسَقَطَتْ فِیهَا فَحَیِیَتْ وَ کَذَلِکَ مَاءُ تِلْکَ الْعَیْنِ لَا یُصِیبُ شَیْ ءٌ مِنْهَا إِلَّا حَیِیَ وَ کَذَلِکَ کَانَ الْخَضِرُ علیه السّلام عَلَی مُقَدِّمَةِ ذِی الْقَرْنَیْنِ فِی طَلَبِ عَیْنِ الْحَیَاةِ فَأَصَابَهَا الْخَضِرُ علیه السّلام فَشَرِبَ مِنْهَا وَ جَاءَ ذُو الْقَرْنَیْنِ یَطْلُبُهَا فَعَدَلَ عَنْهَا قَالَ صَدَقْتَ وَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِنِّی لَأَجِدُهَا فِی کِتَابِ أَبِی هَارُونَ بْنِ عِمْرَانَ کَتَبَهُ بِیَدِهِ وَ إِمْلَاءِ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ-(2) قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الثَّلَاثِ الْأُخَرِ أَخْبِرْنِی عَنْ مُحَمَّدٍ کَمْ لَهُ مِنْ إِمَامٍ وَ أَیَّ جَنَّةٍ یَسْکُنُ وَ مَنْ سَاکِنُهَا مَعَهُ فِی جَنَّتِهِ وَ عَنْ أَوَّلِ حَجَرٍ هَبَطَ إِلَی الْأَرْضِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام یَا هَارُونِیُّ إِنَّ لِمُحَمَّدٍ اثْنَیْ عَشَرَ إِمَاماً عَدْلًا- لَا یَضُرُّهُمْ خِذْلَانُ مَنْ خَذَلَهُمْ وَ لَا یَسْتَوْحِشُونَ لِخِلَافِ مَنْ خَالَفَهُمْ أَرْسَبُ فِی الدِّینِ مِنَ الْجِبَالِ الرَّاسِیَاتِ فِی الْأَرْضِ (3) وَ إِنَّ مَسْکَنَ مُحَمَّدٍ فِی جَنَّةِ عَدْنٍ الَّتِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ کُنْ فِیهَا فَکَانَ وَ فِیهَا انْفَجَرَتْ أَنْهَارُ الْجَنَّةِ وَ سُکَّانُ مُحَمَّدٍ فِی جَنَّتِهِ أُولَئِکَ الِاثْنَا عَشَرَ إِمَامَ عَدْلٍ وَ أَوَّلُ حَجَرٍ هَبَطَ فَأَنْتُمْ تَقُولُونَ هِیَ الصَّخْرَةُ الَّتِی فِی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ لَیْسَ کَمَا تَقُولُونَ وَ لَکِنَّهُ الَّذِی فِی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ هَبَطَ بِهِ جَبْرَئِیلُ إِلَی الْأَرْضِ وَ هُوَ أَشَدُّ بَیَاضاً مِنَ الثَّلْجِ فَاسْوَدَّ مِنْ خَطَایَا بَنِی آدَمَ فَقَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ وَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِنِّی لَأَجِدُهَا فِی

کِتَابِ أَبِی هَارُونَ وَ إِمْلَاءِ مُوسَی فَقَالَ الْیَهُودِیُّ وَ بَقِیَتْ وَاحِدَةٌ وَ هِیَ أَخْبِرْنِی عَنْ وَصِیِّ مُحَمَّدٍ کَمْ یَعِیشُ وَ هَلْ یَمُوتُ أَوْ یُقْتَلُ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السّلام یَا یَهُودِیُّ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ أَنَا أَعِیشُ بَعْدَهُ ثَلَاثِینَ سَنَةً- لَا أَزِیدُ یَوْماً وَاحِداً وَ لَا أَنْقُصُ یَوْماً وَاحِداً ثُمَّ یَنْبَعِثُ أَشْقَاهَا شَقِیقُ عَاقِرِ نَاقَةِ ثَمُودَ فَیَضْرِبُنِی ضَرْبَةً هَاهُنَا فِی قَرْنِی فَیَخْضِبُ لِحْیَتِی قَالَ وَ بَکَی عَلِیٌّ علیه السّلام بُکَاءً شَدِیداً قَالَ فَصَاحَ

ص: 221


1- فی المصدر: عین البقور.
2- فی المصدر، و أملاه موسی بن عمران.
3- الارسب: الاثبت. و الجبال الراسیات: الثابتات و الراسخات.

صفات را آموخته­ای؟ گفتم: این­ها اسم هستند. گفت: اسم نیستند بلکه صفت اقوام هستند و صفت­هایی درست در زبان عبری هستند که آن را در تورات خود می­یابیم، و اگر از کسی جز من درباره آن­ها می­پرسیدی، از پاسخ دادن به آن طفره می­رفت یا اینکه خود را به نادانی می­زد. گفتم چرا؟ گفت: طفره رفتن به خاطر جهل به آن­هاست و خود را به نادانی زدن از آن جهت است که شما را علیه دین خود توانمند و آگاه نسازد، و علّت اینکه من به آن­ها اعتراف کردم برای این بود که من از فرزندان هارون بن عمران هستم و به محمّد صلی الله علیه و آله ایمان دارم ولی آن را از نزدیکان یهودی خود نهان داشته­ام و تا زمان مرگ هم نهان خواهم داشت. گفتم: برای چه؟ گفت: چون در کتب پدران پیشین خود از فرزندان هارون چنین می­خوانم که نباید به این پیامبر که نامش محمّد است، آشکارا ایمان بیاوریم بلکه باید قلباً به وی ایمان داشته باشیم تا اینکه فرزندش مهدی قائم ظهور کند، در آن صورت، هرکدام از ما او را درک نمود، باید به وی ایمان بیاورد و آخرین صفت از اسماء، مربوط به اوست. گفتم: از او به چه وصفی یاد شده است؟ گفت: از وی به مغلوب کننده بر همه ادیان نام برده شده و اینکه مسیح نزد او آمده و از جمله یاران وی می­گردد .

گفتم: اکنون این صفت­ها را برای من تبیین کن تا به آن آگاهی یابم. گفت: آری، لیکن إن شاء الله آن را از من فراگیر و از نااهل پوشیده دار. امّا «تقوبیت» اوّلِ اوصیا و وصیّ آخرین پیامبر است، «قیذوا» دوّمین وصی و نخستین برگزیده از میان عترت است؛ «دبیرا» دومین فرد از عترت است و سیّدالشهداست، «مفسورا» سیّد و سرور کسانی است که خدا را عبادت کرده­اند، «مسموعا» وارث علم اولین و آخرین است؛ «دوموه» آن چشمه جوشان دانش و آن ناطق صادق از جانب خداست، «مثبو» بهترینِ زندانیان در زندان ستمگران است؛ «هذار» کسی است که به حقّش اعتراف کردند و سپس وی را از رسیدن به آن منع نموده و او را از زادگاه خود آواره کردند. «یثمو» آن جوانمرگ کوتاه عمر است که اثرش ماندگار است، «بطور» چهارمین نام اوست، «نوقس» همنام عموی خویش است، امّا «قیدموا» آن است که از نظر پدر و مادرش پنهان است و به امر خدا و علم او غایب است و به حکم وی قیام خواهد کرد.(1)

توضیح

در قاموس: «المدره» (بر وزن منبر): سرور و بزرگوار و شریف و کسی که در دست و زیان به هنگام

ص: 224


1- . مقتضب الأثر: 33 _30

الْیَهُودِیُّ وَ أَقْبَلَ یَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَشْهَدُ یَا عَلِیُّ أَنَّکَ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ وَ أَنَّهُ یَنْبَغِی لَکَ أَنْ تَفُوقَ وَ لَا تُفَاقَ وَ أَنْ تُعَظَّمَ وَ لَا تُسْتَضْعَفَ وَ أَنْ تُقَدَّمَ وَ لَا یُتَقَدَّمَ عَلَیْکَ وَ أَنْ تُطَاعَ فَلَا تُعْصَی وَ إِنَّکَ لَأَحَقُّ بِهَذَا الْمَجْلِسِ مِنْ غَیْرِکَ وَ أَمَّا أَنْتَ یَا عُمَرُ فَلَا صَلَّیْتُ خَلْفَکَ أَبَداً فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السّلام کُفَّ یَا هَارُونِیُّ مِنْ صَوْتِکَ: ثُمَّ أَخْرَجَ الْهَارُونِیُّ مِنْ کُمِّهِ کِتَاباً مَکْتُوباً بِالْعِبْرَانِیَّةِ فَأَعْطَاهُ عَلِیّاً علیه السّلام فَنَظَرَ فِیهِ عَلِیٌّ علیه السّلام فَبَکَی فَقَالَ لَهُ الْهَارُونِیُّ مَا یُبْکِیکَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ یَا هَارُونِیُّ هَذَا فِیهِ اسْمِی مَکْتُوباً فَقَالَ الْیَهُودِیُّ إِنَّهُ کِتَابٌ بِالْعِبْرَانِیَّةِ(1) وَ أَنْتَ رَجُلٌ عَرَبِیٌّ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السّلام وَیْحَکَ یَا هَارُونِیُّ هَذَا اسْمِی أَمَّا فِی التَّوْرَاةِ اسْمِی هَابِیلُ وَ فِی الْإِنْجِیلِ حبدار فَقَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ وَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِنَّهُ لَخَطُّ أَبِی هَارُونَ وَ إِمْلَاءُ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ تَوَارَثَتْهُ الْآبَاءُ حَتَّی صَارَ إِلَیَّ قَالَ فَأَقْبَلَ عَلِیٌّ علیه السّلام یَبْکِی وَ یَقُولُ- الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَجْعَلْنِی عِنْدَهُ مَنْسِیّاً الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَثْبَتَنِی فِی صُحُفِ الْأَبْرَارِ ثُمَّ أَخَذَ عَلِیٌّ علیه السّلام بِیَدِ الرَّجُلِ فَمَضَی إِلَی مَنْزِلِهِ فَعَلَّمَهُ مَعَالِمَ الْخَیْرِ وَ شَرَائِعَ الْإِسْلَامِ (2).

«21»

وَ مِنْهُ عَنْ ثَوَابَةَ بْنِ أَحْمَدَ الْمَوْصِلِیِّ عَنْ أَبِی عَرُوبَةَ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَرَّانِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عِیسَی الْإِفْرِیقِیِّ عَنْ هِشَامِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الدَّسْتُوَانِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ سَمِعْتُ سَالِمَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ یُحَدِّثُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السّلام بِمَکَّةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبِی عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَیَّ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی یَا مُحَمَّدُ مَنْ خَلَّفْتَ فِی الْأَرْضِ عَلَی أُمَّتِکَ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِذَلِکَ قُلْتُ یَا رَبِّ أَخِی قَالَ یَا مُحَمَّدُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ قُلْتُ نَعَمْ یَا رَبِّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی اطَّلَعْتُ إِلَی الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً فَاخْتَرْتُکَ مِنْهَا فَلَا أُذْکَرُ حَتَّی تُذْکَرَ مَعِی أَنَا الْمَحْمُودُ وَ أَنْتَ مُحَمَّدٌ ثُمَّ اطَّلَعْتُ إِلَی الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً أُخْرَی فَاخْتَرْتُ مِنْهَا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فَجَعَلْتُهُ

ص: 222


1- فی المصدر: و( د) فقال له: یا علی، اقرأ اسمک فی أی موضع هو مکتوب؟ فانه کتاب بالعبرانیة.
2- مقتضب الاثر: 17- 21.

جنگ و نزاع، شجاع است. «المنخوع» یا «المبخوع»، با نون و باء هر دو به یک معنا هستند. قول او: «بحقّه» متعلّق به است یعنی: «به حقّش اعتراف کردند و سپس وی را از رسیدن به آن باز داشتند و او را از زادگاه خود بیرون کردند که اوصاف امام رضا علیه السّلام است.» در قاموس: «نخع لی بحقّی»: به حق من اقرار و اعتراف کرد، و گوید: «بخع بالحقّ بخوعاً»: بدان اقرار کرد و پذیرفت. و گفت: «نرح» (بر وزن منح و ضرب): دور شد. قول او: «فهو رابع اسمه»: یعنی او چهارمین امامی است که بدین نام (علی) نامیده شده است. «فهو سمیّ عمّه»: یعنی اینکه او همنام عموی خویش یعنی «حسن علیه السّلام » است.

روایت22.

مقتضب الاثر: حاجب بن سلیمان ابو موزج گوید: در بیت المقدس عمران بن خاقان را که به دست منصور اسلام آورده بود و داشت نزد او می­رفت، دیدم. او کسی بود که یهودیان را با منطق و علم خود مغلوب ساخته بود و آن­ها به دلیل وجود نشانه­های روشنی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و خلفای پس از او، قادر به انکارش نبودند. وی روزی به من گفت: ای ابوموزج، ما در تورات سیزده نام داریم که محمّد یکی از آن­هاست و دوازده اسم دیگر اهل بیت او هستند؛ آن­ها اوصیا و جانشینان وی هستند که در تورات نام برده شده­اند و نام کسانی که بعد از وی از قبایل تیم و عدی و بنی­امیّه به خلافت رسیدند، از جمله این نام­ها نیست و گمان من بر این است که سخن و ادعای شیعه در این مورد درست و به حق باشد. گفتم: پس مرا از آن آگاه کن. گفت: به این شرط که تعهّد کنی شیعه را از این موضوع آگاه نسازی، مبادا آن را از قول من و بر ضرر من آشکار سازند. گفتم: چرا از این قوم(بنی عباس) می­ترسی با اینکه خود از بنی هاشم هستند؟! گفت: آن­ نام­ها نام اینان(بنی عباس) نیست بلکه نام فرزندان اوّلین آن­ها که محمّد است می­باشند و نیز از بازماندگان وی بر روی زمین. پس هر عهدی خواست به او دادم و به من گفت: اگر پیش از تو از دنیا رفتم، آن را فاش کن وگرنه تا من زنده­ هستم حق بازگویی آن را برای هیچ کس نداری. گفت: آنها را در تورات می­یابیم، و سپس مقداری از آن را خواند که ترجمه آن چنین است: از صلب «شموعل» پسری خجسته که درود و قداست من بر او باد، متولد می­شود که دوازده پسر از او به دنیا می­آید که نامشان تا روز قیامت باقی خواهد ماند و قیامت با آن­ها به پا می­شود، خوشا به حال آنان که ایشان را با حقیقتشان بشناسد.(1)

توضیح

«و کان قد حجّ الیهود»: یعنی یهودیان را در خصومت، با حجت مغلوب کرد؛ و شاید اینکه گفته دوازده فرزند از نسل او باشند، _ به فرض مطابق بودن گفته­اش با آنچه در کتبشان هست و به فرض عدم تحریف _ از باب تغلیب یا مجازگویی باشد .

ص: 225


1- . مقتضب الأثر: 43

وَصِیَّکَ فَأَنْتَ سَیِّدُ الْأَنْبِیَاءِ وَ عَلِیٌّ سَیِّدُ الْأَوْصِیَاءِ ثُمَّ اشْتَقَقْتُ لَهُ اسْماً مِنْ أَسْمَائِی فَأَنَا الْأَعْلَی وَ هُوَ عَلِیٌّ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی خَلَقْتُ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ نُورٍ وَاحِدٍ ثُمَّ عَرَضْتُ وَلَایَتَهُمْ عَلَی الْمَلَائِکَةِ فَمَنْ قَبِلَهَا کَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ وَ مَنْ جَحَدَهَا کَانَ مِنَ الْکَافِرِینَ یَا مُحَمَّدُ لَوْ أَنَّ عَبْداً مِنْ عِبَادِی عَبَدَنِی حَتَّی یَنْقَطِعَ (1) ثُمَّ لَقِیَنِی جَاحِداً لِوَلَایَتِهِمْ أَدْخَلْتُهُ نَارِی ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ أَ تُحِبُّ أَنْ تَرَاهُمْ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ تَقَدَّمْ أَمَامَکَ فَتَقَدَّمْتُ أَمَامِی وَ إِذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ وَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ وَ الْحُجَّةُ الْقَائِمُ کَأَنَّهُ کَوْکَبٌ دُرِّیٌ فِی وَسَطِهِمْ فَقُلْتُ یَا رَبِّ مَنْ هَؤُلَاءِ فَقَالَ هَؤُلَاءِ الْأَئِمَّةُ وَ هَذَا الْقَائِمُ یُحِلُّ حَلَالِی وَ یُحَرِّمُ حَرَامِی وَ یَنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِی یَا مُحَمَّدُ أَحْبِبْهُ فَإِنِّی أُحِبُّهُ وَ أُحِبُّ مَنْ یُحِبُّهُ قَالَ جَابِرٌ فَلَمَّا انْصَرَفَ سَالِمٌ مِنَ الْکَعْبَةِ تَبِعْتُهُ فَقُلْتُ یَا أَبَا عُمَرَ أَنْشُدُکَ اللَّهَ هَلْ أَخْبَرَکَ أَحَدٌ غَیْرُ أَبِیکَ بِهَذِهِ الْأَسْمَاءِ قَالَ اللَّهُمَّ أَمَّا الْحَدِیثُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَا وَ لَکِنِّی کُنْتُ مَعَ أَبِی عِنْدَ کَعْبِ الْأَحْبَارِ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ الْأَئِمَّةَ بَعْدَ نَبِیِّهَا(2) عَلَی عَدَدِ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَقْبَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ کَعْبٌ هَذَا الْمُقَفِّی (3) أَوَّلُهُمْ وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِهِ وَ سَمَّاهُ کَعْبٌ بِأَسْمَائِهِمْ فِی التَّوْرَاةِ- تقوبیت قیذوا دبیرا مفسورا مسموعا- دوموه مثبو(4) هذار یثمو بطور نوقس قیدموا قَالَ أَبُو عَامِرٍ هِشَامٌ الدَّسْتُوَانِیُّ لَقِیتُ یَهُودِیّاً بِالْحِیرَةِ یُقَالُ لَهُ عثوا ابْنُ أوسوا وَ کَانَ حِبْرَ الْیَهُودِ وَ عَالِمَهُمْ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ الْأَسْمَاءِ وَ تَلَوْتُهَا عَلَیْهِ فَقَالَ لِی مِنْ أَیْنَ عَرَفْتَ هَذِهِ

ص: 223


1- فی هامش( ک): حیاته ظ.
2- فی المصدر: ان الأئمّة من هذه الأمة بعد نبیها.
3- قفی تقفیة: اتی.
4- فی المصدر: مشیو.

باب چهل و یکم : تصریحات رسول خدا صلی الله علیه و آله بر امامت ائمه علیهم السلام

روایات

روایت1.

کمال الدین، عیون اخبار الرضا، امالی شیخ صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: امامان بعد از من دوازده نفر هستند، و اوّلین آن­ها تو هستی ای علی و آخرین آن­ها قائم است که خداوند _ که نامش متعالی باد _ شرق و غرب زمین را به دست او می­گشاید.(1)

روایت2.

امالی شیخ صدوق: عبدالرحمان بن سمره گوید: عرض کردم: یا رسول الله، مرا به سوی رستگاری هدایت فرما! فرمود: ای پسر سمره، اگر تمایلات متفاوت و آرا متفرّق گشت، علی بن ابی طالب را دریاب که امام اُمّت و جانشینم بعد از من بر ایشان، اوست. او تمیز دهنده حق از باطل است؛ هر که از او بپرسد پاسخش می­گوید، هرکه از وی راهنمایی جوید راهنماییش کند، آنکه حق را از وی طلب کند آن را خواهد یافت، کسی که طالب هدایت باشد و نزد او رود، بدان می­رسد. هرکس به او پناه برد امانش می­بخشد. آنکه به او تمسّک جوید رستگارش می­کند و هرکس از او پیروی نماید هدایتش می­کند. ای پسر سمره، هر که با وی در صلح باشد و ولایتش را بپذیرد، جان سالم به در می­برد و هر که در مقابل وی ایستاده و با او دشمنی کند، هلاک گردد؛ ای پسر سمره، علی از من است، جانش از جان من و سرشت او از سرشت من است. او برادر من است و من برادر او؛ او همسر دخت من فاطمه سرور زنان جهان از اولین تا آخرین است و دو امام اُمّت من از اوست و دو سرور اهل بهشت، حسن و حسین و نُه امام از نسل حسین از اوست که نهمین آن­ها قائم اُمّت من است، جهان را پر از عدل و داد می­کند بعد از اینکه آکنده از ظلم و ستم شده باشد.(2)

ص: 226


1- . کمال الدین : 165 _ 164 . عیون الأخبار : 38 . أمالی صدوق: 68
2- . أمالی صدوق: 17

النُّعُوتَ قُلْتُ هِیَ أَسْمَاءٌ قَالَ لَیْسَتْ أَسْمَاءً(1) وَ لَکِنَّهَا نُعُوتٌ لِأَقْوَامٍ وَ أَوْصَافٌ بِالْعِبْرَانِیَّةِ صَحِیحَةٌ نَجِدُهَا عِنْدَنَا فِی التَّوْرَاةِ وَ لَوْ سَأَلْتَ عَنْهَا غَیْرِی لَعَمِیَ عَنْ مَعْرِفَتِهَا أَوْ تَعَامَی قُلْتُ وَ لِمَ ذَلِکَ قَالَ أَمَّا الْعَمَی (2) فَلِلْجَهْلِ بِهَا وَ أَمَّا التَّعَامِی لِئَلَّا تَکُونَ عَلَی دِینِهِ ظَهِیراً وَ بِهِ خَبِیراً وَ إِنَّمَا أَقْرَرْتُ لَکَ بِهَذِهِ النُّعُوتِ لِأَنِّی رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ هَارُونَ بْنِ عِمْرَانَ مُؤْمِنٌ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أُسِرُّ ذَلِکَ عَنْ بِطَانَتِی مِنَ الْیَهُودِ الَّذِینَ لَمْ أُظْهِرْ لَهُمُ الْإِسْلَامَ وَ لَنْ أُظْهِرَهُ بَعْدَکَ لِأَحَدٍ حَتَّی أَمُوتَ قُلْتُ وَ لِمَ ذَاکَ قَالَ لِأَنِّی أَجِدُ فِی کُتُبِ آبَائِیَ الْمَاضِینَ مِنْ وُلْدِ هَارُونَ أَلَّا نُؤْمِنَ بِهَذَا النَّبِیِّ الَّذِی اسْمُهُ مُحَمَّدٌ ظَاهِراً وَ نُؤْمِنَ بِهِ بَاطِناً حَتَّی یَظْهَرَ الْمَهْدِیُّ الْقَائِمُ مِنْ وُلْدِهِ فَمَنْ أَدْرَکَهُ مِنَّا فَلْیُؤْمِنْ بِهِ وَ بِهِ نَعْتُ الْأَخِیرِ مِنَ الْأَسْمَاءِ قُلْتُ وَ بِمَا نُعِتَ قَالَ نُعِتَ بِأَنَّهُ یَظْهَرُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ یَخْرُجُ إِلَیْهِ الْمَسِیحُ فَیَدِینُ بِهِ وَ یَکُونُ لَهُ صَاحِباً قُلْتُ فَانْعَتْ لِی هَذِهِ النُّعُوتَ لِأَعْلَمَ عِلْمَهَا قَالَ نَعَمْ فَعِهِ (3) عَنِّی وَ صُنْهُ إِلَّا عَنْ أَهْلِهِ وَ مَوْضِعِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ أَمَّا تقوبیت فَهُوَ أَوَّلُ الْأَوْصِیَاءِ وَ وَصِیُّ آخِرِ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَمَّا قیذوا فَهُوَ ثَانِی الْأَوْصِیَاءِ وَ أَوَّلُ الْعِتْرَةِ الْأَصْفِیَاءِ وَ أَمَّا دبیرا فَهُوَ ثَانِی الْعِتْرَةِ وَ سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ وَ أَمَّا مفسورا فَهُوَ سَیِّدُ مَنْ عَبَدَ اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ وَ أَمَّا مسموعا فَهُوَ وَارِثُ عِلْمِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ أَمَّا دوموه فَهُوَ الْمِدْرَةُ النَّاطِقُ عَنِ اللَّهِ الصَّادِقُ وَ أَمَّا مثبو فَهُوَ خَیْرُ الْمَسْجُونِینَ فِی سِجْنِ الظَّالِمِینَ وَ أَمَّا هذار فَهُوَ الْمَنْخُوعُ بِحَقِّهِ النَّازِحُ الْأَوْطَانِ الْمَمْنُوعُ وَ أَمَّا یثمو فَهُوَ الْقَصِیرُ الْعُمُرِ الطَّوِیلُ الْأَثَرِ وَ أَمَّا بطور فَهُوَ رَابِعٌ اسْمُهُ وَ أَمَّا نوقس فَهُوَ سَمِیُّ عَمِّهِ وَ أَمَّا قیدموا فَهُوَ الْمَفْقُودُ مِنْ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ الْغَائِبُ بِأَمْرِ اللَّهِ وَ عِلْمِهِ وَ الْقَائِمُ بِحُکْمِهِ (4).

بیان

فی القاموس المدرة کمنبر السید الشریف و المقدم فی اللسان و الید

ص: 224


1- فی المصدر هنا زیادة و هی: لو کانت أسماء لتطرزت فی تواطی الأسماء.
2- فی المصدر: أما العمه،.
3- أمر من وعی یعی أی احفظه عنی و اقبله و تدبره.
4- مقتضب الاثر: 30- 33.

روایت3.

کمال الدین: عبدالرحمان بن سمره گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدا جَدَل کنندگان در دین خدا را از زبان هفتاد پیامبر لعنت کرده است. و هر که در آیات خدا مجادله کند، کفر ورزیده است؛ خدای عزّوجل می­فرماید: «مَا یجادِلُ فیِ ءَایَاتِ اللَّهِ إِلَّا الَّذِینَ کَفَرُواْ فَلَا یَغْرُرْکَ تَقَلُّبهُُمْ فیِ الْبِلَاد»،(1){جز

آنهایی که کفر ورزیدند [کسی ] در آیات خدا ستیزه نمی کند، پس رفت و آمدشان در شهرها تو را دستخوش فریب نگرداند.} و هرکس قرآن را تفسیر به رأی کند، تحقیقاً به خدا دروغ بسته است، و هرکس بدون برخوردار بودن از دانش برای مردم فتوی صادر کند، فرشتگان آسمان و زمین نفرینش می­کنند؛ و هر بدعتی گمراهی است و هر گمراهی راهش به جهنّم ختم می­شود. عبدالرحمن بن سمره گوید: عرض کردم: یا رسول الله، مرا به رستگاری رهنمون شوید. و سپس حدیث را همان­طور که بیان گردید، نقل می­کند.

روایت4.

امالی صدوق: ابن عباس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر که دوست دارد چون من زندگی کند و چون من از دنیا برود و وارد بهشت عَدن گردد که خانه من است و ساقه درختی را در دست بگیرد که پروردگارم عزّوجل آن را کاشته و سپس به وی فرمان داد که باش! و شد، ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام را بپذیرد و اوصیا را که از فرزندان او هستند، امامان خود قرار دهد که ایشان عترت من هستند و از گِل من آفریده شده­اند، من شکایت دشمنان آنان را از میان اُمّتم به خدا می­برم، آنان که منکر فضیلت ایشانند و با آنان که ­­رحم من هستند، قطع رابطه کرده­اند. به خدا سوگند بی­شک آن­ها فرزندم حسین را پس از من خواهند کشت، خداوند شفاعت مرا از آنان دریغ دارد!(2)

مؤلف: شبیه این روایت با سندهای بسیار در کتاب «الامامه» در باب «تصریح بر امامت همه آن­ها» گذشت که مناسب مقام آن باب بود و در باب­های احوال حسین علیه السّلام نیز خواهد آمد.

روایت5.

أمالی صدوق: امام سجاد علیه السلام فرمود: مردی نزد امیرالمؤمنین علیه السّلام آمده و عرض کرد: یا اباالحسن، شما را امیرالمؤمنین خطاب می­کنند، چه کسی این مقام را به شما داده است؟ فرمود:

ص: 227


1- . غافر/ 4
2- . امالی صدوق: 23

عند الخصومة و القتال المنخوع بالنون أو بالباء و الخاء المعجمة و قوله بحقه متعلق به أی أقروا بحقه و منعوه منه و أخرجوه عن وطنه و هی أوصاف الرضا علیه السّلام فی القاموس نخع لی بحقی کمنع أقر و قال بخع بالحق بخوعا أقر به و خضع له.

و قال نزح کمنع و ضرب بعد قوله فهو رابع اسمه بالموحدة أی هو رابع من سمی بهذا الاسم من الأئمة فهو سمی عمه أی الأعلی و هو الحسنعلیه السلام

«22»

و من المقتضب، أیضا عن ثوابة الموصلی عن الحسن بن أحمد بن حازم عن حاجب بن سلیمان أبی موزج قال: لقیت ببیت المقدس عمران بن خاقان الوافد إلی المنصور قد أسلم علی یده و کان قد حج الیهود ببیانه و علمه و کانوا لا یستطیعون جحده لما فی التوراة من علامات رسول الله و الخلفاء من بعده فقال لی یوما یا أبا موزج إنا نجد فی التوراة ثلاثة عشر اسما منها محمد و اثنا عشر بعده من أهل بیته و هم أوصیاؤه و خلفاؤه مذکورون فی التوراة لیس فیهم القائمون بعده من تیم و لا عدی و لا بنی أمیة و إنی لأظن ما تقوله هذه الشیعة حقا قلت فأخبرنی به قال لتعطینی عهد الله و میثاقه أن لا تخبر الشیعة بشی ء من ذلک فیظهروه علی قلت و ما تخاف من ذلک و القوم من بنی هاشم قال لیست أسماؤهم أسماء هؤلاء بل هم من ولد الأول منهم و هو محمد و من بقیته فی الأرض من بعده فأعطیته ما أراد من المواثیق و قال لی حدث به بعدی إن تقدمتک و إلا فلا علیک أن لا تخبر به أحدا قال نجدهم فی التوراة قرأ منه ما ترجمته إن شموعلی (1) یخرج من صلبه ابن مبارک صلواتی علیه و قدسی یلد اثنی عشر ولدا یکون ذکرهم باقیا إلی یوم القیامة و علیهم القیامة تقوم طوبی لمن عرفهم بحقیقتهم (2)

بیان

و کان قد حج الیهود أی غلبهم فی الخصومة و لعل کون الاثنی عشر من ولده علی تقدیر کونه مطابقا لما فی کتبهم و لم یحرفوه علی التغلیب أو التجوز.

ص: 225


1- فی المصدر: ان شموعل.
2- مقتضب الاثر 43.

خدای عزّوجل مرا امیرمؤمنان کرده است. پس آن مرد نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمده و عرض کرد: یا رسول الله، آیا علی راست می­گوید که خداوند او را بر خلقش امارت داده است؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله به خشم آمده، سپس فرمود: علی با ولایت خدای عزّوجل امیرمؤمنان گشته است، و پیمان این ریاست را بر بالای عرش خود برای وی بست و فرشتگان را گواه گرفت که علی خلیفه خدا و حجّت خدای عزّوجل و امام مسلمانان است، فرمانش فرمان خداست و نافرمانی­اش معصیت خداست، هرکس او را نادیده بگیرد به یقین مرا نادیده گرفته است و هرکس وی را بشناسد یقیناً مرا شناخته است، و آنکه امامت او را انکار کند قطعاً نبوّت مرا انکار کرده است، و هرکه امارت و ریاست وی را انکار نماید، رسالت مرا انکار کرده، و هرکس فضیلت او را رد کند از ارزش و منزلت من کاسته و آنکه با وی بجنگد با من جنگیده. هرکه دشنامش دهد مرا دشنام داده است، چون او از من است، از گِل من آفریده شده، او همسر دخترم فاطمه و پدر فرزندانم حسن و حسین است! سپس فرمود: من، علی، فاطمه، حسن، حسین و نُه­ تن از فرزندان حسین، حجّت­های خدا بر خَلق او هستیم، دشمنان ما دشمنان خدا و دوستداران ما دوستان خدا هستند. (1)

روایت6.

أمالی صدوق: حسن بن علی بن ابی طالب علیهما السّلام فرمود: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: من سرور پیامبرانم و علی بن ابی طالب سیّد اوصیا و حسن و حسین دو سرور جوانان اهل بهشتند و امامان بعد از ایشان سرور پارسایان­اند، دوستدار ما دوستدار خداست و دشمن ما دشمن خدا؛ اطاعت از ما اطاعت از خداست و نافرمانی ما نافرمانی خدای عزّوجل است.(2)

روایت7.

أمالی صدوق: امام باقر علیه السّلام از پدران بزرگوارش علیهم السّلام روایت نموده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به این مرد انزع (کسی که مو از دو طرف پیشانیش ریخته باشد) (علی علیه السّلام) تمسّک جویید که او صدِّیق أکبر است و تمیز دهنده حق از باطل؛ هرکس دوستش بدارد،

ص: 228


1- . أمالی صدوق: 80
2- . در نسخه چاپی آن را نیافتیم.

باب 41 نصوص الرسول صلی الله علیه و آله علیهم،علیهم السلام

الأخبار

«1»

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی] للصدوق الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَوَّلُهُمْ أَنْتَ یَا عَلِیُّ وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ الَّذِی یَفْتَحُ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ عَلَی یَدَیْهِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا(1).

«2»

لی، [الأمالی للصدوق] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ: قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهُ أَرْشِدْنِی إِلَی النَّجَاةِ فَقَالَ یَا ابْنَ سَمُرَةَ إِذَا اخْتَلَفَتِ الْأَهْوَاءُ وَ تَفَرَّقَتِ الْآرَاءُ فَعَلَیْکَ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَإِنَّهُ إِمَامُ أُمَّتِی وَ خَلِیفَتِی عَلَیْهِمْ مِنْ بَعْدِی وَ هُوَ الْفَارُوقُ الَّذِی یُمَیِّزُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ مَنْ سَأَلَهُ أَجَابَهُ وَ مَنِ اسْتَرْشَدَهُ أَرْشَدَهُ وَ مَنْ طَلَبَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِهِ وَجَدَهُ وَ مَنِ الْتَمَسَ الْهُدَی لَدَیْهِ صَادَفَهُ وَ مَنْ لَجَأَ إِلَیْهِ آمَنَهُ وَ مَنِ اسْتَمْسَکَ بِهِ نَجَّاهُ وَ مَنِ اقْتَدَی بِهِ هَدَاهُ یَا ابْنَ سَمُرَةَ سَلِمَ مَنْ سَلَّمَ لَهُ وَ وَالاهُ وَ هَلَکَ مَنْ رَدَّ عَلَیْهِ وَ عَادَاهُ یَا ابْنَ سَمُرَةَ إِنَّ عَلِیّاً مِنِّی رُوحُهُ مِنْ رُوحِی وَ طِینَتُهُ مِنْ طِینَتِی وَ هُوَ أَخِی وَ أَنَا أَخُوهُ وَ هُوَ زَوْجُ ابْنَتِی فَاطِمَةَ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ إِنَّ مِنْهُ إِمَامَیْ أُمَّتِی (2) وَ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ تِسْعَةً مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ تَاسِعُهُمْ قَائِمُ أُمَّتِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً(3).

ص: 226


1- کمال الدین: 164 و 165 عیون الأخبار: 38. أمالی الصدوق: 68.
2- فی المصدر: و ابنیه امام امتی.
3- أمالی الصدوق: 17، و فیه: کما ملئت جورا و ظلما.

خداوند هدایتش کند و آنکه دشمنش گیرد، خدا دشمن او می­شود و هر که از دستور وی سرپیچی کند، خداوند نابودش می­کند؛ دو سبط اُمّت من از اوست، یعنی حسن و حسین که پسران من هستند و امامان هدایت­گر از نسل حسینند که خداوند علم و فهم مرا به ایشان عطا فرموده است، پس ایشان را به ولایت برگزینید و تکیه­گاهی جز ایشان مجویید که مشمول خشم پروردگارتان خواهید گشت و آنکه مغضوب پروردگارش شود، سقوط کرده است و این زندگی دنیوی جز لذتی دروغین نیست.(1)

بصائر الدرجات: عبدالله بن محمّد از موسی بن قاسم شبیه این روایت را آورده است.(2)

توضیح

«فقد هوی»: سقوط کرد و هلاک شد. گفته شد: به جهنم در افتاد. «و ما الحیاۀ الدنیا»: یعنی لذت­ها و زخارف دنیا «إلا متاع الغرور» گفته شده: آن را به کالایی تشبیه کرده که بیش از بهای واقعی آن رویش قیمت گذاشته باشند و مشتری را اغوا می­کنند تا آن را بخرد. و غَرور مصدر است یا جمع غار.

روایت8.

عیون اخبار الرضا، الخصال، أمالی صدوق، کمال الدین: مسروق گوید: در حالی که نزد عبدالله بن مسعود بودیم و مصحف­های خود را به او نشان می­دادیم، ناگاه جوانی به وی گفت: آیا پیامبرتان به شما گفته است که پس از وی چند نفر خلیفه خواهند شد؟ گفت: تو جوانی کم و سالی و پیش از تو کسی چنین سؤالی از من نپرسیده است. آری، رسول خدا صلی الله علیه و آله به ما فرمود که پس از وی دوازده خلیفه به تعداد نقیبان بنی­اسرائیل خواهیم داشت.(3)

ص: 229


1- . امالی صدوق: 130
2- . بصائرالدرجات: 15
3- . عیون اخبار: 29، الخصال2: 71، أمالی صدوق:186، کمال الدین: 158
«3»

ک، [إکمال الدین] بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَعَنَ اللَّهُ الْمُجَادِلِینَ فِی دِینِ اللَّهِ (1) عَلَی لِسَانِ سَبْعِینَ نَبِیّاً وَ مَنْ جَادَلَ فِی آیَاتِ اللَّهِ فَقَدْ کَفَرَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- ما یُجادِلُ فِی آیاتِ اللَّهِ إِلَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَلا یَغْرُرْکَ تَقَلُّبُهُمْ فِی الْبِلادِ(2) وَ مَنْ فَسَّرَ الْقُرْآنَ بِرَأْیِهِ فَقَدِ افْتَری عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ مَنْ أَفْتَی النَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ لَعَنَهُ مَلَائِکَةُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ (3) وَ کُلُّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ وَ کُلُّ ضَلَالَةٍ سَبِیلُهَا إِلَی النَّارِ قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ سَمُرَةَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَرْشِدْنِی إِلَی النَّجَاةِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ نَحْوَهُ (4).

«4»

لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَحْیَا حَیَاتِی وَ یَمُوتَ مِیتَتِی وَ یَدْخُلَ جَنَّةَ عَدْنٍ مَنْزِلِی وَ یُمْسِکَ قَضِیباً(5) غَرَسَهُ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ قَالَ لَهُ کُنْ فَکَانَ فَلْیَتَوَلَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ لْیَأْتَمَّ بِالْأَوْصِیَاءِ مِنْ وُلْدِهِ فَإِنَّهُمْ عِتْرَتِی

خُلِقُوا مِنْ طِینَتِی إِلَی اللَّهِ أَشْکُو أَعْدَاءَهُمْ مِنْ أُمَّتِیَ الْمُنْکِرِینَ لِفَضْلِهِمُ الْقَاطِعِینَ فِیهِمْ صِلَتِی وَ ایْمُ اللَّهِ لَیَقْتُلُنَّ ابْنِی بَعْدِی الْحُسَیْنَ- لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِی (6).

أقول: قد مضی مثله بأسانید جمة فی کتاب الإمامة فی باب النص علیهم جملة و هو بذلک المقام أنسب و سیأتی فی أبواب أحوال الحسین علیه السّلام.

«5»

لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام: أَنَّهُ جَاءَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ (7) إِنَّکَ تُدْعَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَمَنْ أَمَّرَکَ عَلَیْهِمْ قَالَ

ص: 227


1- فی المصدر: لعن المجادلون فی دین اللّه.
2- سورة المؤمن: 4.
3- فی المصدر: فلعنته ملائکة السماء و الأرض.
4- کمال الدین: 149.
5- فی المصدر: فکان یتمسک قضیبا.
6- أمالی الصدوق: 23.
7- فی المصدر: فقال: یا أبا الحسن.

روایت9.

کمال الدین، الخصال، عیون أخبار الرضا، امالی صدوق: قیس بن عبد گوید: در حلقه­ای که عبدالله بن مسعود نیز در آن حضور داشت، نشسته بودیم. در این هنگام مردی اعرابی آمد و گفت: آیا پیامبرتان شما را از تعداد جانشینان بعد از خود، آگاه کرده است؟ گفت: آری، دوازده نفر به تعداد نقبای بنی­اسرائیل.(1)

روایت10.

کمال الدین، عیون اخبار الرضا، أمالی صدوق: عتّاب گفت: در مسجد نشسته بودیم و عبدالله بن مسعود در میان ما بود. در این هنگام مردی اعرابی وارد مسجد شد و گفت: آیا عبدالله در میان شماست؟ عبدالله گفت: آری، عبدالله من هستم، چه حاجتی داری؟ گفت: ای عبدالله، آیا پیامبرتان به شما خبر داده است که چند جانشین خواهد داشت؟ گفت: سؤالی پرسیدی که از زمان ورودم به عراق کسی از من نپرسیده است، آری، دوازده جانشین به تعداد نقبای بنی­اسرائیل. و جریر بن اشعث از ابن مسعود از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: خلفای پس از من همانند تعداد نقبای بنی­اسرائیل، دوازده نفر خواهند بود.(2)

روایت11.

الخصال، عیون اخبار الرضا، امالی صدوق: جابر بن سمره گوید: به همراه پدرم در حضور پیامبر صلی الله علیه و آله بودم و شنیدم که فرمود:

ص: 230


1- . کمال الدین: 158. الخصال2 : 71. عیون الأخبار: 21 . امالی صدوق : 186
2- . کمال الدین: 158. عیون الأخبار: 29 . امالی صدوق : 186

اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَّرَنِی عَلَیْهِمْ فَجَاءَ الرَّجُلُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ یَصْدُقُ عَلِیٌّ فِیمَا یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ أَمَّرَهُ عَلَی خَلْقِهِ فَغَضِبَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ إِنَّ عَلِیّاً أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ بِوَلَایَةٍ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَقَدَهَا لَهُ فَوْقَ عَرْشِهِ (1) وَ أَشْهَدَ عَلَی ذَلِکَ مَلَائِکَتَهُ إِنَّ عَلِیّاً خَلِیفَةُ اللَّهِ وَ حُجَّةُ اللَّهِ وَ إِنَّهُ لَإِمَامُ الْمُسْلِمِینَ طَاعَتُهُ مَقْرُونَةٌ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ مَعْصِیَتُهُ مَقْرُونَةٌ بِمَعْصِیَةِ اللَّهِ فَمَنْ جَهِلَهُ فَقَدْ جَهِلَنِی وَ مَنْ عَرَفَهُ فَقَدْ عَرَفَنِی وَ مَنْ أَنْکَرَ إِمَامَتَهُ فَقَدْ أَنْکَرَ نُبُوَّتِی وَ مَنْ جَحَدَ إِمْرَتَهُ فَقَدْ جَحَدَ رِسَالَتِی وَ مَنْ دَفَعَ فَضْلَهُ فَقَدْ تَنَقَّصَنِی وَ مَنْ قَاتَلَهُ فَقَدْ قَاتَلَنِی وَ مَنْ سَبَّهُ فَقَدْ سَبَّنِی لِأَنَّهُ مِنِّی خُلِقَ مِنْ طِینَتِی وَ هُوَ زَوْجُ فَاطِمَةَ ابْنَتِی وَ أَبُو وَلَدَیَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله أَنَا وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ حُجَجُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ أَعْدَاؤُنَا أَعْدَاءُ اللَّهِ وَ أَوْلِیَاؤُنَا أَوْلِیَاءُ اللَّهِ (2).

«6»

لی، [الأمالی] للصدوق الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ سَلَّامِ بْنِ أَبِی عَمْرَةَ عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: أَنَا سَیِّدُ النَّبِیِّینَ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ الْأَئِمَّةُ بَعْدَهُمَا سَادَةُ الْمُتَّقِینَ وَلِیُّنَا وَلِیُّ اللَّهِ وَ عَدُوُّنَا عَدُوُّ اللَّهِ وَ طَاعَتُنَا طَاعَةُ اللَّهِ وَ مَعْصِیَتُنَا مَعْصِیَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (3).

«7»

لی، [الأمالی] للصدوق أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ الْبَجَلِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خُذُوا بِحُجْزَةِ هَذَا الْأَنْزَعِ (4) یَعْنِی عَلِیّاً فَإِنَّهُ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ هُوَ الْفَارُوقُ یُفَرِّقُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ مَنْ أَحَبَّهُ

ص: 228


1- عقد له الرئاسة فی قومه أی جعلها له.
2- أمالی الصدوق: 80.
3- لم نجده فی المصدر المطبوع.
4- قال فی النهایة( 1: 203): النبیّ آخذ بحجزة اللّه أی بسبب منه. و الانزع: من انحسر الشعر عن جانبی جبهته.

پس از من دوازده امیر حکومت کنند و سپس جمله­ای را آهسته فرمود که نفهمیدم، لذا از پدرم پرسیدم: پیامبر صلی الله علیه و آله چه فرمود؟ گفت: فرمود: جملگی از قریش هستند.(1)

روایت12.

امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کار اُمّت من همچنان پابرجاست تا اینکه دوازده خلیفه که همه از قریش هستند، بر مردم حکومت کنند.(2)

روایت13.

کمال الدین، الخصال، عیون اخبار الرضا: عبدالله بن جعفر طیّار گوید: به همراه حسن و حسین علیهما السّلام، عبدالله بن عباس و عمر ابن ابی سلمه بودیم که اسامۀ بن زید مشغول گفتگو درباره حدیثی بود و من به معاویۀ بن ابی سفیان گفتم: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: من از مؤمنان به خودشان اولی­ترم و پس از من برادرم علی بن ابی طالب از مؤمنان به خودشان اولی­تر است و اگر به شهادت رسید، پسرم حسن از مؤمنان به خودشان اولی­تر است. سپس پسرم حسین از مؤمنان به خودشان اولی­تر است و چون به شهادت رسد، فرزندش علی از مؤمنان به خودشان اولی­تر است و تو ای علی او را خواهی دید، سپس پسرم محمّد بن علی باقر از مؤمنان به خودشان اولی­تر است و ای حسین تو او را خواهی دید سپس این تعداد به دوازده امام خواهد رسید تا کامل شوند که نُه امام از آن­ها از نسل حسین علیه السّلام هستند. _ عبدالله گوید: _ سپس حسن و حسین علیهما السّلام و عبدالله بن عباس و عمر بن ابی سلمه و اُسامۀ بن زید را گواه گرفتیم و جملگی شهادت دادند که این روایت را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده­اند.(3)

ص: 231


1- . الخصال 2: 72 . عیون الأخبار: 30 . امالی صدوق : 187 همان طور که آن را در کمال الدین: 159 _ 158 آورده است.
2- . امالی صدوق: 187
3- . کمال الدین : 159 _158 . عیون الأخبار : 30 . امالی صدوق : 187

هَدَاهُ اللَّهُ وَ مَنْ أَبْغَضَهُ أَبْغَضَهُ اللَّهُ وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُ مَحَقَهُ اللَّهُ (1) وَ مِنْهُ سِبْطَا أُمَّتِی الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ هُمَا ابْنَایَ وَ مِنَ الْحُسَیْنِ أَئِمَّةُ هُدَاةٍ أَعْطَاهُمُ اللَّهُ عِلْمِی وَ فَهْمِی فَتَوَلَّوْهُمْ وَ لَا تَتَّخِذُوا وَلِیجَةً مِنْ دُونِهِمْ (2) فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِ فَقَدْ هَوی- وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ(3).

یر، [بصائر الدرجات] :عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ: مِثْلَهُ (4).

بیان

فَقَدْ هَوی أی تردی و هلک (5) و قیل وقع فی الهاویة(6) وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا أی لذاتها و زخارفها إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ قیل شبهها بالمتاع الذی یدلس به علی المستام (7) و یغر حتی یشتریه و الغرور مصدر أو جمع غار.

«8»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ل، [الخصال] لی، [الأمالی] للصدوق ک، [إکمال الدین] الْقَطَّانُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی بْنِ خَلَفِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْحَنْظَلِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ یَحْیَی عَنْ هِشَامٍ عَنْ مُجَالِدٍ عَنِ الشَّعْبِیِ (8) عَنْ مَسْرُوقٍ قَالَ: بَیْنَا نَحْنُ عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ نَعْرِضُ مَصَاحِفَنَا عَلَیْهِ إِذْ یَقُولُ لَهُ (9) فَتًی شَابٌّ هَلْ عَهِدَ إِلَیْکُمْ نَبِیُّکُمْ صلی الله علیه و آله کَمْ یَکُونُ مِنْ بَعْدِهِ

خَلِیفَةً قَالَ إِنَّکَ لَحَدَثُ السِّنِّ وَ إِنَّ هَذَا شَیْ ءٌ مَا سَأَلَنِی عَنْهُ أَحَدٌ قَبْلَکَ نَعَمْ عَهِدَ إِلَیْنَا نَبِیُّنَا صلی الله علیه و آله أَنَّهُ یَکُونُ بَعْدَهُ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً بِعَدَدِ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (10).

ص: 229


1- محق اللّه الشی ء: نقصه و ذهب ببرکته. و فلانا: أهلکه.
2- الولیجة: بطانة الإنسان و خاصته أو من یتخذه معتمدا علیه من غیر أهله.
3- أمالی الصدوق: 130.
4- بصائر الدرجات: 15.
5- تردی فی البئر: سقط.
6- و هی من أسماء جهنم، معرفة ممنوعة من الصرف، و تدخلها« أل» للمح الصفة.
7- استام فلانا السلعة: سأله تعیین ثمنها.
8- فی العیون: هیثم، عن مجالد: عن الشعبی و فی الخصال: هیثم بن خالد، عن الشعبی و فی الأمالی: هشام، عن مجالد، عن الشعبی. و فی کمال الدین: هشام بن خالد، عن الشعبی.
9- فی العیون و الخصال و الأمالی: اذ قال له.
10- عیون الأخبار: 29. الخصال 2: 71. أمالی الصدوق: 186. کمال الدین: 158 و فی( ک): انه یکون بعده من الخلفاء اثنا عشر عدة نقباء بنی إسرائیل.

الغیبة طوسی: با سندی شبیه این روایت را آورده است.

همان طور که جمعی آن را از ابوالمفضّل شیبانی از پدرش از محمّد بن حسین از ابن ابی عمیر نظیر آن را نقل کرده است.(1)

الغیبة نعمانی: کلینی از علی، از پدرش از ابن ابی عمیر مانند آن را روایت کرده است.(2)

روایت14.

کمال الدین، امالی صدوق: امام باقر علیه السّلام از پدران بزرگوارش علیهم السّلام روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: آنچه به تو املا می­کنم بنویس، گفت: یا رسول الله، بیم داری فراموش کنم؟! فرمود: از فراموشی بر تو نمی­ترسم و از خدا خواسته­ام یاری فرماید حفظ کنی و فراموشت نشود، لیکن برای شرکایت بنویس. امام علیه السّلام گوید: گفتم شرکای من چه کسانی هستند یا نبی الله؟! فرمود: امامانی که فرزندانت هستند. به برکت آنها باران بر اُمّتم خواهد بارید و دعای آن­ها به برکت وجود ایشان اجابت می­شود و به خاطر آن­ها خدا بلا را از مردم دور می­سازد و به خاطر آن­ها رحمت از آسمان نازل می­شود و این اوّلین آن­هاست _ و با دست به حسن بن علی علیه السّلام اشاره نمود _ سپس به حسین علیه السّلام اشاره نموده و فرمود: نُه امام از نسل اویند.(3)

امالی طوسی: غضایری از صدوق نظیر آن را روایت کرده است.(4)

بصائرالدرجات: حسن بن علی از احمد بن هلال از اُمیّۀ بن علی از حمّاد بن عیسی شبیه آن را نقل کرده و افزوده: از پسرانت.(5)

روایت15.

امالی صدوق: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفتم: از امامان بعد از خودت مرا آگاه کن، فرمود: ای علی، آن­ها دوازده امام هستند که نخستین آن­ها

ص: 232


1- . غیبة الطوسی: 99
2- . غیبة النعمانی: 46
3- . کما الدین : 119 . امالی صدوق: 242
4- . أمالی الطوسی: 282
5- . بصائر الدرجات : 45
«9»

ک، [إکمال الدین] ل، [الخصال] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی] للصدوق الْقَطَّانُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الرِّجَالِ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبْدُوسٍ الْحَرَّانِیِّ عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ أَبِی الْأَسْوَدِ عَنْ مُطَرِّفٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ عَمِّهِ قَیْسِ بْنِ عَبْدٍ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً فِی حَلْقَةٍ فِیهَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ فَجَاءَ أَعْرَابِیٌّ فَقَالَ أَیُّکُمْ عَبْدُ اللَّهِ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ قَالَ هَلْ حَدَّثَکُمْ نَبِیُّکُمْ صلی الله علیه و آله کَمْ یَکُونُ بَعْدَهُ مِنَ الْخُلَفَاءِ قَالَ نَعَمْ اثْنَا عَشَرَ عِدَّةَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (1).

«10»

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی] للصدوق عَتَّابُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَتَّابٍ الْوَرَامِینِیُّ عَنْ یَحْیَی بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ صَاعِدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْمُفَضَّلِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ سَوَّارٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْغَفَّارِ بْنُ الْحَکَمِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ أَبِی الْأَسْوَدِ عَنْ مُطَرِّفٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ وَ حَدَّثَنَا عَتَّابُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَنْمَاطِیِّ عَنْ یُوسُفَ بْنِ مُوسَی عَنْ جَرِیرٍ عَنْ أَشْعَثَ بْنِ سَوَّارٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ وَ حَدَّثَنَا عَتَّابُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَرَّانِیِّ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَزَّانِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ مَسْلَمَةَ عَنْ أَشْعَثَ بْنِ سَوَّارٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ کُلُّهُمْ قَالُوا عَنْ عَمِّهِ قَیْسِ بْنِ عَبْدٍ قَالَ عَتَّابٌ وَ هَذَا حَدِیثُ مُطَرِّفٍ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً فِی الْمَسْجِدِ وَ مَعَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ فَجَاءَ أَعْرَابِیٌّ فَقَالَ أَ فِیکُمْ عَبْدُ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ فَمَا حَاجَتُکَ قَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَ خَبَّرَکُمْ نَبِیُّکُمْ صلی الله علیه و آله کَمْ یَکُونُ فِیکُمْ مِنْ خَلِیفَةٍ قَالَ لَقَدْ سَأَلْتَنِی عَنْ شَیْ ءٍ مَا سَأَلَنِی عَنْهُ أَحَدٌ مُنْذُ قَدِمْتُ الْعِرَاقَ نَعَمْ اثْنَا عَشَرَ عِدَّةَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (2).

قال أبو عروبة فی حدیثه: نعم عدة نقباء بنی إسرائیل.

وَ قَالَ جَرِیرٌ عَنْ أَشْعَثَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: الْخُلَفَاءُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ کَعِدَّةِ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ.

«11»

ل، [الخصال] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی] للصدوق حَدَّثَنَا الْقَطَّانُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدَةَ النَّیْشَابُورِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ إِسْحَاقَ قَالَ حَدَّثَنَا عَمِّی إِبْرَاهِیمُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ عِلَاقَةَ وَ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عُمَیْرٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ یَکُونُ

ص: 230


1- کمال الدین: 158. الخصال 2: 71. عیون الأخبار: 21. أمالی الصدوق: 186.
2- کمال الدین: 158. عیون الأخبار: 29. أمالی الصدوق: 186. و لا یخفی انه ربما توجد بین المصادر اختلافات جزئیة لفظیة لا نشیر إلیها.

تویی و آخرین آن­ها قائم است.(1)

روایت16.

خصال صدوق: مردی نزد ابن مسعود آمد و گفت: آیا پیامبرتان شما را از جانشینان خود و تعداد آن­ها آگاه کرده است؟ گفت: آری، اما کسی پیش از تو این سؤال را از من نکرده است و تو جوان­ترین فرد این قوم هستی. پیامبر فرمود: جانشینان من به تعداد نقبای موسی خواهند بود.(2)

روایت17.

خصال صدوق: مردی نزد عبدالله بن مسعود آمد و گفت: ای ابو عبدالرحمن، آیا پیامبرتان با شما درباره تعداد خلفای پس از خود سخن گفته است؟ گفت: آری، و کسی پیش از تو این پرسش را از من نکرده است و تو جوان­ترین این جمع هستی. آری، فرمود: تعداد جانشینان من به تعداد نقبای موسی خواهند بود.(3)

الغیبة طوسی: شعبی از مسروق شبیه آن را روایت نموده و در آخر آن افزوده است: و خدای عزّوجل فرمود: «وَ بَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنیَ ْ عَشرََ نَقِیبًا»،(4){و از آنان دوازده سرکرده برانگیختیم.}

روایت18.

الغیبة نعمانی:

ص: 233


1- . امالی صدوق: 374
2- . الخصال 2: 72
3- . الخصال 2: 72 در این باب روایات متعددی تکرار شده که در همگی آن­ها تعداد جانشینان رسول خدا صَلی الله علیهِ و آله دوازده نفر به تعداد نقبای بنی­اسرائیل دانسته شده است. خدای متعال می­فرماید: «خداوند از فرزندان اسرائیل پیمان گرفت و از آنان دوازده سرکرده برانگیختم» (مائده/ 12)
4- . غیبة الطوسی: 97 . مائده/ 12

بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَمِیراً ثُمَّ أَخْفَی صَوْتَهُ فَقُلْتُ لِأَبِی مَا الَّذِی أَخْفَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (1).

«12»

لی، [الأمالی] للصدوق عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّائِغُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْغَضْرَانِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ اللَّیْثِ بْنِ بُهْلُولٍ الْمَوْصِلِیِّ عَنْ غَسَّانَ بْنِ الرَّبِیعِ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ مَوْلَی عَامِرٍ الشَّعْبِیِّ عَنْ عَامِرٍ أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَزَالُ أَمْرُ أُمَّتِی ظَاهِراً حَتَّی یَمْضِیَ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (2).

«13»

ک، [إکمال الدین] ل، [الخصال] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرٍ الطَّیَّارِ یَقُولُ کُنَّا عِنْدَ مُعَاوِیَةَ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ وَ عُمَرُ بْنُ أَبِی سَلَمَةَ وَ أُسَامَةُ بْنُ زَیْدٍ یَذْکُرُ حَدِیثاً جَرَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ وَ أَنَّهُ قَالَ لِمُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنِّی أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ثُمَّ أَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ع أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا اسْتُشْهِدَ فَابْنِیَ الْحَسَنُ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ثُمَّ ابْنِیَ الْحُسَیْنُ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا اسْتُشْهِدَ فَابْنُهُ عَلِیٌ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ سَتُدْرِکُهُ یَا عَلِیُّ ثُمَّ ابْنِی (3) مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْبَاقِرُ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ سَتُدْرِکُهُ یَا حُسَیْنُ وَ تُکْمِلُهُ (4) اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ ثُمَّ اسْتَشْهَدْتُ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهما السّلام وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَبَّاسٍ وَ عُمَرَ بْنَ أَبِی سَلَمَةَ وَ أُسَامَةَ بْنَ زَیْدٍ فَشَهِدُوا لِی عِنْدَ مُعَاوِیَةَ قَالَ سُلَیْمُ بْنُ قَیْسٍ وَ قَدْ کُنْتُ سَمِعْتُ ذَلِکَ مِنْ سَلْمَانَ وَ أَبِی ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادِ وَ أُسَامَةَ أَنَّهُمْ سَمِعُوا ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص (5).

ص: 231


1- الخصال 2: 72. عیون الأخبار: 30. أمالی الصدوق 187. و أوردها فی کمال الدین أیضا 158 و 159.
2- أمالی الصدوق: 187. و أوردها فی کمال الدین ایضا: 159.
3- فی کمال الدین: ثم ابنه اه.
4- فی المصادر: ثم تکمله.
5- کمال الدین: 157 و 158. الخصال 2: 77 و 78. عیون الأخبار: 28 و 29.

قیس بن عبد گوید: مردی اعرابی نزد عبدالله بن مسعود آمد در حالی که یارانش نزد او بودند و گفت: آیا عبدالله بن مسعود در میان شماست؟ حاضران با اشاره دست او را راهنمایی کردند، پس عبدالله به وی گفت: عبدالله بن مسعود را یافتی، چه حاجتی داری؟ گفت: می­خواهم درباره مسأله­ای از تو سؤال کنم و بپرسم که آیا از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده­ای که برای ما بازگو کنی؟ آیا پیامبرتان درباره اینکه تعداد جانشینان او چند نفر خواهند بود، با شما سخن گفته است؟ عبدالله گفت: از زمانی که به عراق آمده­ام کسی این سؤال را از من نکرده است؛ آری، خلفای پیامبر دوازده نفر هستند، به تعداد نقبای بنی­اسرائیل. مسدّد بن مستورد از حمّاد بن یزید از مجالد از شعبی از مسروق، نظیر آن را روایت کرده است.(1)

روایت19.

الخصال: جابر بن سمره گوید: به همراه پدرم به مسجد آمدم در حالی که رسول خدا صلی الله علیه و آله خطبه می­خواند. پس شنیدم فرمود: پس از من دوازده نفر خواهند بود _ منظور آن حضرت دوازده امیر بود _ سپس صدایش را پایین آورد و متوجه نشدم چه فرمود، پس از پدرم پرسیدم، چه فرمود؟ گفت: فرمود: همگی از قریش هستند.(2)

روایت20.

الخصال: جابر بن سمره گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پس از من دوازده امیر خواهد بود، سپس صدای خود را پایین آورد و چیزی فرمود که متوجه نشدم، لذا از پدرم پرسیدم، چه فرمود؟ پدرم گفت: فرمود : همگی از قریش هستند.(3)

ص: 234


1- غیبة النعمانی: 58 _ 57
2- . الخصال 2: 73
3- . الخصال 2: 73

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ: مِثْلَهُ.

وَ رَوَی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ: مِثْلَهُ (1).

نی، [الغیبة] للنعمانی الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ: مِثْلَهُ (2).

«14»

ک، [إکمال الدین] لی، [الأمالی] للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام اکْتُبْ مَا أُمْلِی عَلَیْکَ فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَ تَخَافُ عَلَیَّ النِّسْیَانَ قَالَ لَسْتُ أَخَافُ عَلَیْکَ النِّسْیَانَ وَ قَدْ دَعَوْتُ اللَّهَ لَکَ أَنْ یُحَفِّظَکَ وَ لَا یُنَسِّیَکَ وَ لَکِنِ اکْتُبْ لِشُرَکَائِکَ قَالَ قُلْتُ وَ مَنْ شُرَکَائِی یَا نَبِیَّ اللَّهِ قَالَ الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِکَ بِهِمْ تُسْقَی أُمَّتِیَ الْغَیْثَ وَ بِهِمْ یُسْتَجَابُ دُعَاؤُهُمْ وَ بِهِمْ یَصْرِفُ اللَّهُ عَنْهُمُ الْبَلَاءَ(3) وَ بِهِمْ یُنَزِّلُ الرَّحْمَةَ مِنَ السَّمَاءِ وَ هَذَا أَوَّلُهُمْ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ ثُمَّ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السّلام ثُمَّ قَالَ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِهِ (4).

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْغَضَائِرِیُّ عَنِ الصَّدُوقِ: مِثْلَهُ (5).

یر، [بصائر الدرجات] الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ أُمَیَّةَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی: مِثْلَهُ وَ فِیهِ مِنْ وُلْدِکَ (6).

«15»

لی، [الأمالی] للصدوق الْفَامِیُّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام قَالَ: قُلْتُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبِرْنِی بِعَدَدِ الْأَئِمَّةِ بَعْدَکَ فَقَالَ یَا عَلِیُّ هُمْ اثْنَا عَشَرَ أَوَّلُهُمْ

ص: 232


1- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 99.
2- الغیبة للنعمانیّ: 46.
3- فی کمال الدین: و بهم یصرف اللّه عنهم السوء و البلاء.
4- کمال الدین: 119، أمالی الصدوق: 241.
5- أمالی الشیخ: 282.
6- بصائر الدرجات: 45.

روایت21.

الخصال: جابر بن سمره ­گوید: از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که می­فرموید: پس از من دوازده امیر خواهد بود. سپس جمله­ای فرمود که آن را نشنیدم، حاضران گفتند: می­فرماید: جملگی از قریش هستند.(1)

روایت22.

الخصال: جابر بن سمره گوید: نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدم و شنیدم که فرمود: تا هر دوازده نفر جانشین من حکومت نکنند، این کار به پایان نرسد، همگی... سپس جمله­ای فرمود که متوجه آن نشدم لذا به پدرم گفتم، چه فرمود؟ پدرم گفت: فرمود: همگی از قریش هستند.

روایت23.

الخصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پیروان این دین همچنان عزیز و آسیب ناپذیر خواهند ماند و بر دشمنان خود پیروز خواهند بود تا اینکه دوازده خلیفه پس از من حکومت کنند. سپس سخنی فرمود که مردم نگذاشتند آن را بشنوم. پس به پدرم گفتم: آن جمله­ای که مردم نگذاشتند بشنوم چه بود؟ گفت: فرمود: همه از قریش خواهند بود.(2)

الخصال: قطّان با سندی از أبوعون نظیر آن را نقل کرده و کلمات «منیعاً سنیّاً» را بدان افزوده است. (3)

روایت24.

الخصال: جابر بن سمره گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: همواره کار این اُمّت بر صلاح خواهد بود و بر دشمن خود پیروز خواهند بود

ص: 235


1- . الخصال 2: 73
2- . الخصال 2: 73
3- . الخصال 2: 74

أَنْتَ وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ (1).

«16»

ل، [الخصال] عَتَّابُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْوَرَامِینِیُّ عَنْ یَحْیَی بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ صَاعِدٍ عَنْ یُوسُفَ بْنِ مُوسَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مَغْرَاءَ عَنْ مُجَالِدٍ عَنْ مَسْرُوقٍ قَالَ عَتَّابُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ حَفْصٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ عَوْنٍ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ مُجَالِدٍ عَنْ عَامِرٍ عَنْ مَسْرُوقٍ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی ابْنِ مَسْعُودٍ فَقَالَ هَلْ حَدَّثَکُمْ نَبِیُّکُمْ صلی الله علیه و آله کَمْ یَکُونُ بَعْدَهُ مِنْ خَلِیفَةٍ فَقَالَ نَعَمْ مَا سَأَلَنِی عَنْهَا أَحَدٌ قَبْلَکَ وَ إِنَّکَ لَأَحْدَثُ الْقَوْمِ سِنّاً قَالَ یَکُونُ بَعْدِی عِدَّةُ نُقَبَاءِ مُوسَی (2).

«17»

ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنِ النُّعْمَانِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ نُعَیْمٍ الْوَاسِطِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سِنَانٍ الْقَطَّانِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو أُسَامَةَ عَنْ مُجَالِدٍ عَنْ عَامِرٍ عَنْ مَسْرُوقٍ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ هَلْ حَدَّثَکُمْ نَبِیُّکُمْ صلی الله علیه و آله کَمْ یَکُونُ بَعْدَهُ مِنَ الْخُلَفَاءِ قَالَ نَعَمْ وَ مَا سَأَلَنِی عَنْهُ أَحَدٌ قَبْلَکَ وَ إِنَّکَ لَأَحْدَثُ الْقَوْمِ سِنّاً نَعَمْ قَالَ یَکُونُ بَعْدِی عِدَّةُ نُقَبَاءِ مُوسَی علیه السلام (3).

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی أحمد بن عبدون عن محمد بن علی الکاتب عن محمد بن إبراهیم عن محمد بن عثمان بن علان عن عبد الله بن جعفر الرقی عن عیسی بن یونس (4) عن مجالد عن الشعبی عن مسروق: مثله و زاد فی آخره قال الله عز و جل- وَ بَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً(5).

«18»

نی، [الغیبة] للنعمانی محمد بن عثمان الدهنی عن عبد الله بن جعفر الرقی عن عیسی بن یونس عن مجالد بن سعید الشعبی (6) عن مسروق: مثله.

وَ رَوَاهُ جَمَاعَةٌ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی

ص: 233


1- أمالی الصدوق: 374.
2- الخصال 2: 72. و قد تکرر فی روایات الباب أن عدة الأئمّة و الخلفاء بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله عدة نقباء بنی إسرائیل قال اللّه تعالی: « وَ لَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ بَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً» ( المائدة: 12) و النقیب: شاهد القوم و ضمینهم و عریفهم و سیدهم.
3- الخصال 2: 72.
4- فی المصدر: عن عمیس بن یونس.
5- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 97.
6- کذا فی النسخ و المصدر، و الظاهر: عن مجالد عن الشعبی.

تا اینکه دوازده خلیفه که همگی از قریش هستند، حکومت کنند و بگذرند. سپس به منزل آن حضرت رفته و عرض کردم: بعد چه خواهد شد؟ فرمود: هرج و مرج.(1)

روایت25.

الخصال: جابر بن سمره ­گفت: به همراه پدرم بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شدم و آن حضرت فرمود: کار این اُمّت همچنان به سامان خواهد بود و بر دشمنش پیروز تا اینکه دوازده پادشاه (حکومت کنند و) بگذرند. سپس چیزی فرمود که آن را نشنیدم لذا از پدرم پرسیدم، وی گفت: فرمود: همگی آن­ها از قریش خواهند بود.(2)

روایت26.

الخصال: جابر بن سمره گفت: به همراه پدرم نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بودم، پس شنیدم که می­فرماید: پس از من دوازده امیر خواهد بود، سپس صدایش پایین آمد، پس از پدرم سؤال کردم، گفت: فرمود: همگی از قریش­اند. (3)

روایت27.

الغیبة طوسی: حصین بن عبدالرحمن و جمعی دیگر از راویان، جملگی از جابر بن سمره روایت کرده­اند که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پس از من دوازده امیر خواهد بود؛ لیکن حصین در حدیث خود گوید: سپس چیزی فرمود که آن را نفهمیدم. و یکی دیگر در ضمن نقل این حدیث گوید: پس از پدرم سؤال کردم، و یکی دیگر گفته: پس، از آن جماعت سؤال کردم، گفتند: فرمود: همگی از قریش خواهند بود.(4)

الغیبة طوسی: با همین اسناد از شعبی از جابر نظیر آن را روایت کرده است.(5)

روایت28.

الخصال: جابر بن سمره گوید:

ص: 236


1- . الخصال 2: 74 _73
2- . الخصال 2: 74 _ 73
3- . الخصال 2: 74
4- . الخصال 2: 74
5- . غیبة الطوسی: 96

شَیْبَةَ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ سَعِیدٍ الْأَشَجِّ وَ أَبِی کُرَیْبٍ وَ مَحْمُودِ بْنِ غَیْلَانَ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ إِبْرَاهِیمَ بْنِ سَعِیدٍ جَمِیعاً عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ مُجَالِدٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ مَسْرُوقٍ وَ عَنْ أَبِی کُرَیْبٍ وَ أَبِی سَعِیدٍ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنِ الْأَشْعَثِ عَنْ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَنْ مَسْرُوقٍ: مِثْلَهُ.

وَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ وَ أَبِی أَحْمَدَ وَ یُوسُفَ بْنِ مُوسَی الْعَطَّارِ وَ سُفْیَانَ بْنِ وَکِیعٍ عَنْ جَرِیرِ بْنِ أَسْعَدَ بْنِ سَوَّارٍ عَنْ عَامِرٍ الشَّعْبِیِّ عَنْ عَمِّهِ عَنْ قَیْسِ بْنِ عَبْدٍ قَالَ: جَاءَ أَعْرَابِیٌّ فَأَتَی عَبْدَ اللَّهِ بْنَ مَسْعُودٍ وَ أَصْحَابُهُ عِنْدَهُ فَقَالَ فِیکُمْ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ فَأَشَارُوا إِلَیْهِ قَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ قَدْ وَجَدْتَهُ فَمَا حَاجَتُکَ قَالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ شَیْ ءٍ إِنْ کُنْتَ سَمِعْتَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تُنْبِئُنَا بِهِ أَ حَدَّثَکُمْ نَبِیُّکُمْ کَمْ یَکُونُ بَعْدَهُ خَلِیفَةً(1) قَالَ مَا سَأَلَنِی عَنْ هَذَا أَحَدٌ مُنْذُ قَدِمْتُ الْعِرَاقَ نَعَمْ الْخُلَفَاءُ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً کَعِدَّةِ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ.

و عن سدد بن مستورد(2) عن حماد بن یزید عن مجالد عن الشعبی عن مسروق: مثله (3).

«19»

ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْیَشْکُرِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ عَمَّارٍ النَّیْشَابُورِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ سَعِیدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ أَشْرَعَ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ: جِئْتُ مَعَ أَبِی إِلَی الْمَسْجِدِ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله

یَخْطُبُ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ یَعْنِی أَمِیراً ثُمَّ خَفَضَ مِنْ صَوْتِهِ فَلَمْ أَدْرِ مَا یَقُولُ فَقُلْتُ لِأَبِی مَا قَالَ قَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (4).

«20»

ل، [الخصال] الْحَسَنُ بْنُ الْقَطَّانِ عَنْ طَاهِرِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْخَثْعَمِیِّ عَنْ أَبِی کُرَیْبٍ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَلَاءِ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی ابْنُ عُبَیْدٍ الطَّنَافِسِیُّ عَنْ سِمَاکِ بْنِ حَرْبٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: یَکُونُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَمِیراً ثُمَّ تَکَلَّمَ فَخَفِیَ عَلَیَّ مَا قَالَ فَسَأَلْتُ أَبِی مَا الَّذِی قَالَ فَقَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (5).

ص: 234


1- فی المصدر: کم یکون بعده من خلیفة.
2- فی المصدر و( ک): و عن مسدد بن مستورد.
3- الغیبة للنعمانیّ: 57 و 58.
4- الخصال 2: 73.
5- الخصال 2: 73.

از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که می­فرمود: پیوسته کار این اُمّت در برابر هرکس که در مقابل آن بایستد بالاست، تا اینکه حکومت دوازده خلیفه به پایان برسد. سپس کلمه­ای را آهسته گفت که نشنیدم، لذا از کسی که از من به پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیک­تر بود پرسیدم. گفت: فرمود: همه آن­ها از قریش هستند.(1)

روایت29.

الغیبة طوسی: جابر بن سمره گوید: مذکور است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: همچنان پیروان این دین در مقابل کسانی که در برابر ایشان بایستند یاری داده می­شوند تا حکومت دوازده خلیفه به پایان برسد. سپس مردم شروع به نشستن و برخاستن کردند و در همین حال پیامبر صلی الله علیه و آله چیزی فرمود که آن را نشنیدم، پس به پدرم یا برادرم گفتم، چه فرمود؟ گفت: فرمود: همگی از قریش هستند.(2)

با سند دیگری نیز آن را روایت کرده است.

روایت30.

الغیبة طوسی: عبدالله بن عمرگفت: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بعد از من دوازده خلیفه خواهد بود.(3)

روایت31.

الغیبة طوسی: ابوطفیل گفت: عبدالله بن عمر به من گفت: ای ابا طفیل، دوازده خلیفه از بنی­ کعب بن لؤی بشمار و بعد از آن جنگ و فتنه و کشتار خواهد بود.(4)

توضیح

جزری گوید: در حدیث عبدالله بن عمر آمده است: «اُعدد اثنی عشر من بنی­کعب بن الؤیّ ثم یکون النقف و النقاف» یعنی: دوازده خلیفه از کعب بن لؤی را بشمار و بعد از آن جنگ و کشتار خواهد بود. «النقف» خُرد کردن سر، یعنی اینکه

ص: 237


1- . الخصال 2: 24
2- . غیبة الطوسی: 96
3- . غیبة الطوسی: 96
4- . غیبة الطوسی: 96
«21»

ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ الْقُشَیْرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ سِمَاکِ بْنِ حَرْبٍ قَالَ سَمِعْتُ جَابِرَ بْنَ سَمُرَةَ یَقُولُ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: یَکُونُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَمِیراً وَ قَالَ کَلِمَةً لَمْ أَسْمَعْهَا فَقَالَ الْقَوْمُ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (1).

«22»

ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمَرْوَزِیِّ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ الْمَرْوَزِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ یَعْنِی ابْنَ الشَّقِیقِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ وَاقِدٍ عَنْ سِمَاکِ بْنِ حَرْبٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ: أَتَیْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَنْ یَنْقَضِیَ (2) حَتَّی یَمْلِکَ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً کُلُّهُمْ فَقَالَ کَلِمَةً خَفِیَّةً لَمْ أَفْهَمْهَا فَقُلْتُ لِأَبِی مَا قَالَ فَقَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (3).

«23»

ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعْدَانَ بْنِ سَهْلٍ الْیَشْکُرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ زُرَیْعٍ عَنِ ابْنِ عَوْنٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَزَالُ أَهْلُ هَذَا الدِّینِ عَزِیزاً مَنِیعاً یُنْصَرُونَ عَلَی مَنْ نَاوَاهُمْ إِلَی اثْنَیْ عَشَرَ خَلِیفَةً قَالَ ثُمَّ قَالَ کَلِمَةً أَصَمَّنِیهَا النَّاسُ (4) فَقُلْتُ لِأَبِی مَا کَلِمَةٌ أَصَمَّنِیهَا النَّاسُ قَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (5).

ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی حَاتِمٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْبَغَوِیِّ عَنِ ابْنِ عُلْبَةَ عَنِ أَبِی عَوْنٍ: مِثْلَهُ وَ زَادَ فِیهِ مَنِیعاً سَنِیّاً(6).

«24»

ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی حَاتِمٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ کُمَیْلٍ عَنْ زُهَیْرٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ خَیْثَمَةَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ قَیْسٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لَا تَزَالُ هَذِهِ الْأُمَّةُ مُسْتَقِیماً أَمْرُهَا ظَاهِرَةً عَلَی عَدُوِّهَا

ص: 235


1- الخصال 2: 73 و قد أورد الأخیرة فی العیون ایضا: 30.
2- فی المصدر: لن یقضی.
3- الخصال 2: 73 و قد أورد الأخیرة فی العیون ایضا: 30.
4- أی لم اسمعها لازدحام الناس و غوغائهم.
5- الخصال 2: 73.
6- الخصال 2: 74.

فتنه­ها و جنگ­ها بعد از آن­ها خواهد بود. تمام.(1)

مؤلف: اشاره­ای است به حوادث و فتنه­هایی که پس از حضرت قائم علیه السّلام اتفاق خواهد افتاد .

روایت32.

الغیبة طوسی: جابر بن سمره گفت: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: این دین همچنان پا برجا خواهد ماند و دشمنی دشمنان آسیبی به آن نخواهد زد تا دوازده خلیفه که همگی از قریش هستند، بپاخیزند.(2)

روایت33.

الخصال: جابر بن سمره گفت: به همراه پدرم در مسجد بودم و رسول خدا صلی الله علیه و آله سخن می­گفت، پس شنیدم که فرمود: پس از من دوازده تن خواهند بود، سپس صدایش آهسته شد و نفهمیدم چه فرمود، لذا به پدرم گفتم: چه فرمود؟ گفت: فرمود: همه آن­ها از قریش هستند.(3)

الخصال: سفیان بن حسین شبیه آن را روایت کرده و در روایت او عبارت «اثنا عشر خلیفه» هست.

روایت34.

عیون أخبار الرضا، الخصال: جابر بن سمره می­گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله ­فرمود: پس از من دوازده خلیفه خواهد بود، همگی از قریش. چون به خانه­اش برگشت نزد وی رفته و در حالی که با آن حضرت تنها بودم، عرض کردم: بعد چه می­شود؟ فرمود: هرج و مرج خواهد شد.(4)

ص: 238


1- . النهایۀ 4: 172
2- . غیبة الطوسی: 77 _76
3- . الخصال 2: 75 _74
4- . عیون الأخبار: 30. الخصال2: 75

حَتَّی یَمْضِیَ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ فَأَتَیْتُهُ فِی مَنْزِلِهِ قُلْتُ ثُمَّ یَکُونُ مَا ذَا قَالَ الْهَرْجُ (1).

«25»

ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی حَاتِمٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ یَزِیدَ بْنِ هَارُونَ عَنْ شَرِیکٍ عَنْ سِمَاکٍ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَیْرٍ وَ حُصَیْنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالُوا سَمِعْنَا جَابِرَ بْنَ سَمُرَةَ یَقُولُ: دَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ أَبِی فَقَالَ- لَا تَزَالُ هَذِهِ الْأُمَّةُ صَالِحاً أَمْرُهَا ظَاهِرَةً عَلَی عَدُوِّهَا حَتَّی یَمْضِیَ اثْنَا عَشَرَ مَلِکاً أَوْ قَالَ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً ثُمَّ قَالَ کَلِمَةً خَفِیَتْ عَلَیَّ فَسَأَلْتُ أَبِی فَقَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (2).

«26»

ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی حَاتِمٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو سَعِیدٍ الْأَشَجُّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکِ بْنِ زُبَیْدٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ زِیَادِ بْنِ عِلَاقَةَ وَ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عُمَیْرٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ کُنْتُ مَعَ أَبِی عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ: یَکُونُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَمِیراً ثُمَّ أَخْفَی صَوْتَهُ فَسَأَلْتُ أَبِی فَقَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (3).

«27»

ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْبَغَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْجَعْدِ عَنْ زُهَیْرٍ عَنْ سِمَاکِ بْنِ حَرْبٍ وَ زِیَادِ بْنِ عِلَاقَةَ وَ حُصَیْنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ کُلُّهُمْ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَکُونُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَمِیراً غَیْرَ أَنَّ حصین [حُصَیْناً] قَالَ فِی حَدِیثِهِ ثُمَّ تَکَلَّمَ بِشَیْ ءٍ لَمْ أَفْهَمْهُ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ فِی حَدِیثِهِ فَسَأَلْتُ أَبِی وَ قَالَ بَعْضُهُمْ فَسَأَلْتُ الْقَوْمَ فَقَالُوا قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (4).

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی أَحْمَدُ بْنُ عُبْدُونٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکَاتِبِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ بْنِ عَلَّانٍ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ أَبِی خَیْثَمَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْدٍ: مِثْلَهُ (5).

«28»

ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ خَشْرَمٍ عَنْ عِیسَی بْنِ یُونُسَ عَنْ عِمْرَانَ یَعْنِی ابْنَ سُلَیْمَانَ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ

ص: 236


1- الخصال 2: 73- 74.
2- الخصال 2: 73- 74.
3- الخصال 2: 74.
4- الخصال 2: 24.
5- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 95.

الغیبة طوسی: از علی بن جعد نظیر آن را روایت کرده است.(1)

روایت35.

الخصال: جابر بن سمره گفت: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: کار مردم پیوسته می­گذرد تا اینکه دوازده مرد بر ایشان ولایت داشته باشند؛ سپس چیزی فرمود که متوجه نشدم، پس به پدرم گفتم: چه فرمود؟ گفت: فرمود: همگی از قریش هستند.(2)

روایت36.

الخصال: جابر بن سمره از رسول خدا صلی الله علیه و آله آورده است که فرمود: این دین همچنان به صلاح خواهد بود و دشمن و بدخواه قادر به آسیب رساندن به آن نیست تا اینکه دوازده امیر که همگی از قریشند، بر آن حکومت کنند.(3)

روایت37.

الخصال: جابر بن سمره سوّائی گفت: نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بودم که فرمود: پس از من دوازده نفر این کار را به دست گیرند. گوید: پس مردم فریاد برآوردند و من نشنیدم که چه فرمود. پس به پدرم _ که در فاصله نزدیک­تری به رسول خدا قرار داشت _ گفتم: رسول خدا صلی الله علیه و آله چه فرمود؟ گفت: فرمود: همگی از قریش هستند و همگی نظیر و همتا ندارند.(4)

روایت38.

الخصال: عامر بن سعد گوید: نامه­ای توسط غلامم نافع برای جابر بن سمره فرستادم که در آن نوشته بودم: روایتی را که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده­ای، برای من بنویس. جواب آمد: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز جمعه، عصر همان روزی که «اسلمی» سنگسار شد، فرمود: این دین تا روز قیامت همچنان پابرجاست

ص: 239


1- . غیبة الطوسی: 95
2- . الخصال 2: 75
3- . الخصال 2: 75
4- . الخصال 2: 75

قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: لَا یَزَالُ أَمْرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ عَالِیاً عَلَی مَنْ نَاوَاهَا حَتَّی تَمْلِکَ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً ثُمَّ قَالَ کَلِمَةً خَفِیَّةً لَمْ أَفْهَمْهَا فَسَأَلْتُ مَنْ هُوَ أَقْرَبُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِنِّی فَقَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (1).

«29»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی أَحْمَدُ بْنُ عُبْدُونٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکَاتِبِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ أَبِی زَیْنَبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ بْنِ عَلَّانٍ عَنِ ابْنِ عَوْنٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ ذُکِرَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا یَزَالُ أَهْلُ هَذَا الدِّینِ یُنْصَرُونَ عَلَی مَنْ نَاوَاهُمْ إِلَی اثْنَیْ عَشَرَ خَلِیفَةً فَجَعَلَ النَّاسُ یَقُومُونَ وَ یَقْعُدُونَ وَ تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ لَمْ أَفْهَمْهَا فَقُلْتُ لِأَبِی أَوْ لِأَخِی أَیَّ شَیْ ءٍ قَالَ فَقَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (2).

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ أَحْمَرَ عَنِ ابْنِ عَوْنٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ جَابِرٍ: مِثْلَهُ (3).

«30»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی خَیْثَمَةَ عَنْ یَحْیَی بْنِ مَعِینٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّالِحِ عَنِ اللَّیْثِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ خَلَفِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ أَبِی هِلَالٍ عَنْ رَبِیعَةَ بْنِ سَیْفٍ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ شَقِیقٍ الْأَصْبَحِیِّ فَقَالَ سَمِعْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ یَکُونُ خَلْفِی اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً(4).

«31»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَحْمَدَ عَنْ عَفَّانَ وَ یَحْیَی بْنِ إِسْحَاقَ السَّالِحِینِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ (5) قَالَ: قَالَ لِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ یَا أَبَا الطُّفَیْلِ عُدَّ اثْنَیْ عَشَرَ مِنْ بَنِی کَعْبِ بْنِ لُؤَیٍّ ثُمَّ یَکُونُ النَّقْفُ وَ النِّقَافُ (6).

بیان

قال الجزری فی حدیث عبد الله بن عمر اعدد اثنی عشر من بنی کعب بن لؤی ثم یکون النقف و النقاف أی القتل و القتال و النقف هشم الرأس أی تهیج

ص: 237


1- الخصال 2: 24.
2- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 96.
3- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 96.
4- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 96.
5- کذا فی النسخ و المصدر، و الظاهر وقوع الخلط و الاشتباه فی سند الروایة.
6- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 96: و فیه: ثم یکون النفق و النفاق.

و در این مدت دوازده خلیفه بر شما حکومت خواهند کرد و همگی از قریشند.(1)

روایت39.

الخصال: سرح برمکی گوید: در کتاب است که در میان این اُمّت دوازده تن هستند و چون حکومت این عده تمام شود، اُمّت طغیان نموده، در روی زمین ستم کنند و به جنگ داخلی گرفتار آیند.(2)

روایت40.

الخصال: ابونجران گوید: ابوخالد به قید قسم برای من نقل کرد که این اُمّت تا زمانی که دوازده خلیفه که همه بر راه راست باشند، بر آن حکومت کنند و همه به دین حق رفتار نمایند، هلاک نشود.

روایت41.

الخصال: به مکحول گفته شد: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پس از من دوازده خلیفه خواهد بود؟ گفت آری، و به لفظ دیگری هم روایت کرد.(3)

روایت42.

الخصال: وهب بن منبّه نقل می­کند که (رسول خدا صلی الله علیه و آله) فرمود: پس از من دوازده خلیفه حکومت خواهند کرد و آن­گاه آشوب برپا می­شود و سپس چنین و چنان خواهد شد.(4)

روایت43.

عیون أخبار الرضا، الخصال: ابو بحر گوید: ابوخالد همسایه من بود و شنیدم که سوگند یاد می­کرد و می­گفت: این اُمّت هلاک نگردد مگر بعد از آنکه دوازده خلیفه بر آن حکومت کنند و همگی به راه راست رهبری کنند و به دین حق رفتار نمایند.(5)

روایت44.

عیون اخبار الرضا، الخصال: کعب الأحبار درباره خلفا گوید: آن­ها دوازده نفر هستند،

ص: 240


1- . الخصال 2: 75
2- . الخصال 2: 75
3- . الخصال 2: 76
4- . الخصال2: 76
5- . عیون الأخبار : 30 . الخصال 2: 475

الفتن و الحروب بعدهم انتهی (1).

أقول: إشارة إلی ما یحدث بعد القائم علیه السّلام من الفتن.

«32»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْمُقَدَّمِیِّ عَنْ عَاصِمِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مِقْدَامٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ قَطْرِ بْنِ خَلِیفَةَ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْوَالِبِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: لَا یَزَالُ هَذَا الدِّینُ ظَاهِراً لَا یَضُرُّهُ مَنْ نَاوَاهُ حَتَّی یَقُومَ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (2).

«33»

ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی حَاتِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سَلَمَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ النَیْشَابُورِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ مُیَسِّرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَیْقٍ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ حُسَیْنٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ أَشْرَعَ عَنْ عَامِرٍ الشَّعْبِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ کُنْتُ مَعَ أَبِی فِی الْمَسْجِدِ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَخْطُبُ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ: یَکُونُ مِنْ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ ثُمَّ خَفَضَ مِنْ صَوْتِهِ فَلَمْ أَدْرِ مَا یَقُولُ فَقُلْتُ لِأَبِی مَا قَالَ فَقَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (3).

ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ أَشْعَثَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یُوسُفَ بْنِ سَالِمٍ السُّلَمِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَیْقٍ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ حُسَیْنٍ: مِثْلَهُ وَ فِیهِ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً(4).

«34»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ل، [الخصال] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الْقَاضِی قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو یَعْلَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْجَعْدِ عَنْ زُهَیْرِ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنْ زِیَادِ بْنِ خَیْثَمَةَ عَنِ الْأَسْوَدِ بْنِ سَعِیدٍ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ سَمِعْتُ جَابِرَ بْنَ سَمُرَةَ یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: یَکُونُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی مَنْزِلِهِ أَتَیْتُهُ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَهُ فَقُلْتُ ثُمَّ یَکُونُ مَا ذَا قَالَ ثُمَّ یَکُونُ الْهَرْجُ (5).

ص: 238


1- النهایة 4: 172.
2- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 76 و 77.
3- الخصال 2: 74. اقول: و فی النسخ: عن عامر عن الشعبی( ب).
4- الخصال: 2: 74 و 75. أقول: و فی( ک) عبد اللّه بن رزین( ب).
5- عیون الأخبار: 30. الخصال 2: 75.

و همین که حکومتشان به پایان رسد و طبقه شایسته­ای روی کار آید، خداوند به آنان طول عمر خواهد داد زیرا خداوند به این اُمّت چنین وعده فرموده است، سپس آیه: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنکمُ ْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فیِ الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِم »،(1){خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد.} کعب در ادامه گوید: و خداوند با بنی­اسرائیل چنین کرد و دشوار نیست که این اُمّت روزی یا نصف روزی گرد هم آیند و با هم اتفاق داشته باشند و «وَ إِنَّ یَوْمًا عِندَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَة مِّمَّا تَعُدُّون »،(2)

در حقیقت، یک روز [از قیامت ] نزد پروردگارت مانند هزار سال است از آنچه می شمرید.}

روایت45.

الخصال: سمّاک گوید: شنیدم جابر بن سمره سوّائی گفت: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: پس از من دوازده امیر قیام کنند، سپس چیزی فرمود که من آن را نفهمیدم، از مردم پرسیدم، گفتند: فرمود: همه آنان از قریش خواهند بود.(3)

روایت46.

الخصال: جابر گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اُمّت من همچنان در پیشرفت خواهد بود تا اینکه دوران دوازده جانشین من بگذرد و همه آنان از قریش خواهند بود.(4)

روایت47.

کمال الدین، عیون اخبار الرضا، الخصال: سلمان فارسی رحمۀ الله علیه گفت: بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد گشتم و حسین علیه السّلام را بر روی زانوان آن حضرت دیدم و آن حضرت پیوسته بر دیدگان و دهان او بوسه زده و می­فرمود: تو سیّدی و پسر سیّد، تو امام فرزند امامی و پدر امامان (بعد از خود) هستی؛ تو حجّت و پسر حجّت و پدر نه حجّت دیگر هستی که از پشت تو هستند و نهمین آن­ها قائم ایشان است.(5)

الطرائف:

ص: 241


1- . نور/ 55
2- . عیون الأخبار : 31 _31، الخصال: 76 ، حج/ 47
3- . الخصال 2: 76
4- . الخصال 2: 76
5- . کمال الدین : 152، عیون الأخبار : 31 ، الخصال 2: 76

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی أَحْمَدُ بْنُ عُبْدُونٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الشُّجَاعِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ أَبِی زَیْنَبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ بْنِ عَلَّانٍ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ أَبِی خَیْثَمَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْجَعْدِ: مِثْلَهُ (1).

«35»

ل، [الخصال] حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الْقَاضِی قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو خَلِیفَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ بَشَّارٍ عَنْ سُفْیَانَ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ أَنَّهُ سَمِعَ جَابِرَ بْنَ سَمُرَةَ یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَزَالُ أَمْرُ النَّاسِ مَاضِیاً حَتَّی یَلِیَ عَلَیْهِمُ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ خَفِیَتْ عَلَیَّ فَقُلْتُ لِأَبِی مَا قَالَ فَقَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (2).

«36»

ل، [الخصال] حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الْقَاضِی عَنْ حَامِدِ بْنِ شُعَیْبٍ الْبَلْخِیِّ عَنْ بِشْرِ بْنِ الْوَلِیدِ الْکِنْدِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ یَحْیَی بْنِ طَلْحَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مَعْبَدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا یَزَالُ هَذَا الدِّینُ صَالِحاً لَا یَضُرُّهُ مَنْ عَادَاهُ أَوْ مَنَ نَاوَاهُ حَتَّی یَکُونَ اثْنَا عَشَرَ أَمِیراً کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (3).

«37»

ل، [الخصال] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو بَکْرِ بْنُ أَبِی دَاوُدَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ مُخَوَّلِ بْنِ ذَکْوَانَ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ سِیرِینَ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ السُّوَائِیِّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَلِی هَذَا الْأَمْرَ اثْنَا عَشَرَ قَالَ فَصَرَخَ النَّاسُ فَلَمْ أَسْمَعْ مَا قَالَ فَقُلْتُ لِأَبِی وَ کَانَ أَقْرَبَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنِّی فَقُلْتُ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ وَ کُلُّهُمْ لَا یُرَی مِثْلُهُ (4).

«38»

ل، [الخصال] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی یَعْلَی الْمَوْصِلِیِّ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ عَنْ حَاتِمِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْمُهَاجِرِ بْنِ مِسْمَارٍ عَنْ عَامِرِ بْنِ سَعْدٍ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ مَعَ غُلَامِی نَافِعٍ أَخْبِرْنِی بِشَیْ ءٍ سَمِعْتَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَتَبَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ یَوْمَ جُمُعَةٍ عَشِیَّةَ رَجْمِ الْأَسْلَمِیِّ- لَا یَزَالُ الدِّینُ قَائِماً حَتَّی تَقُومَ

ص: 239


1- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 95.
2- الخصال 2: 75. و أورد الأخیرة فی کمال الدین: 159.
3- الخصال 2: 75. و أورد الأخیرة فی کمال الدین: 159.
4- الخصال 2: 75. و أورد الأخیرة فی کمال الدین: 159.

ابان ابن ابی عیاش نظیر این روایت را از سلیم نقل کرده است.(1)

الکفایۀ: شیخ صدوق مانند آن را ذکر کرده است.(2)

روایت48.

کمال الدین، عیون اخبار الرضا، الخصال: علی علیه السّلام می­فرماید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مژده باد شما را، مژده باد شما را _ سه بار _ ، مَثَل اُمّت من همانند بارانی است که معلوم نیست آغازش بهتر است یا پایانش. مَثَل اُمّت من به باغی می­ماند که در یک سال جمعی و در سال دیگر جمعی دگر از آن می­خورند و ممکن است دریای بهره­مندی جمع آخر، پهناورتر از دیگر گروه­ها باشد، هم طول و عرضش بیشتر و هم ­عمق آن ژرف­تر باشد و میوای که از باغ بچینند نیکو­تر باشد؛ و چگونه اُمّتی که من آغازش باشم و دوازده نفر پس از من از نیک­بختان و خردمندان و نیز مسیح، عیسی بن مریم پایانش باشند، هلاک می­گردد؟! لیکن در میان آغاز و انجام، کسانی که نتیجه فتنه و آشوب هستند، هلاک خواهند شد، آنان از من نیستند و من نیز از آنان نیستم. (3)

توضیح

«تیح الهرج»: کسی که آماده آشوب و فساد شود. فیروزآبادی گوید: «تاح له الشیء، یتوح» : آماده و فراهم شد، مانند تاح/ یَتیح می­باشد، و «أتاحه الله فاُتیح»، (خدایش فراهم ساخت و فراهم شد). «المتیح» _ بر وزن «منبر» _ : کسی که در کاری دخالت می­کند که به وی مربوط نیست، یا : گرفتار بلایا می­شود.(4)

در بسیاری از نسخه­ها «نتج الهرج» به معنای کسی است که در زمان آشوب و هرج و مرج به دنیا می­آید؛ و شاید کنایه از فساد اصل و نَسَب باشد. در روایات به جای این دو کلمه، آن­گونه که خواهد آمد، «ثبج أعوج» ذکر شده است همان طور که به زودی با حرف ثاء و باء خواهد آمد. جزری گوید: در آن آمده است: «خیار اُمّتی أولها و آخرها، و بین ذلک ثبج أعوج لیس منک ولست منه»، (نیکان و خوبان اُمّت من آغاز و انجام آنند و میان آغاز و انجام کسانی هستند که نتیجه فتنه و آشوبند، نه تو از آنانی و نه آنان از تو!) «الثبج»: وسط،

ص: 242


1- . الطرائف: 44
2- . کفایۀ الأثر: 7
3- . کمال الدین : 157، عیون الأخبار : 31 ، الخصال 2: 77 _76
4- . القاموس المحیط 1: 217

السَّاعَةُ وَ یَکُونَ عَلَیْکُمُ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (1).

«39»

ل، [الخصال] أحمد بن الحسن القطان المعروف بابن عبدویه عن أبی بکر بن محمد بن قارن عن علی بن الحسن الهسنجانی عن سهل بن بکار عن حماد عن یعلی بن عطاء عن بحیر بن أبی عتبة عن سرح البرمکی قال: فی الکتاب أن هذه الأمة فیهم اثنا عشر فإذا وفت العدة طغوا و بغوا و کان بأسهم بینهم (2).

«40»

ل، [الخصال] بهذا الإسناد عن الهسنجانی عن سدیر عن یحیی بن أبی یونس عن ابن نجران: أن أبا الخلد حدثه و حلف له علیه أن لا تهلک هذه الأمة حتی یکون فیها اثنا عشر خلیفة کلهم یعمل بالهدی و دین الحق (3).

«41»

ل، [الخصال] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّائِغُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زِیَادٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ الطَّیَّانِ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ سُفْیَانَ عَنْ بُرْدٍ عَنْ مَکْحُولٍ أَنَّهُ قِیلَ لَهُ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَکُونُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً قَالَ نَعَمْ وَ ذَکَرَ لَفْظَةً أُخْرَی (4).

«42»

ل، [الخصال] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنِ ابْنِ مُبَارَکٍ عَنْ مَعْمَرٍ عَمَّنْ سَمِعَ وَهْبَ بْنَ مُنَبِّهٍ یَقُولُ: یَکُونُ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً ثُمَّ یَکُونُ الْهَرْجُ ثُمَّ یَکُونُ کَذَا ثُمَّ یَکُونُ کَذَا(5).

«43»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ل، [الخصال] بهذا الإسناد عن الحسن بن علی قال حدثنا شیخ ببغداد یقال له یحیی سقط عنی اسم أبیه عن عبد الله بن بکر السهمی عن حاتم بن أبی مغیرة عن أبی بحر قال: کان أبو الخالد جاری و سمعته یقول و یحلف علیه إن هذه الأمة لا تهلک حتی یکون (6) فیها اثنا عشر خلیفة کلهم یعمل بالهدی و دین الحق (7).

«44»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ل، [الخصال] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ عَمْرٍو عَنْ شُرَیْحِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ عَمْرٍو الْبَکَّائِیِّ عَنْ کَعْبِ الْأَحْبَارِ: قَالَ فِی الْخُلَفَاءِ هُمْ اثْنَا عَشَرَ فَإِذَا کَانَ

ص: 240


1- الخصال: 2: 75 و أورده مسلم فی صحیحه 6: 4.
2- الخصال: 2: 75 و أورده مسلم فی صحیحه 6: 4.
3- الخصال 2: 75 و 76.
4- الخصال 2: 76.
5- الخصال 2: 76.
6- فی الخصال: لا تهدی حتّی یکون اه.
7- عیون الأخبار: 30. و لم نجده فی الخصال.

میانه و به فاصله کتف تا کمر نیز گفته شود. پایان.(1)

روایت49.

الخصال: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به صحابه خود فرمود: به شب قدر ایمان داشته باشید که پس از من، به علی بی ابی طالب و یازده فرزندش تعلّق دارد.(2)

روایت50.

کمال الدین _ عیون أخبار الرضا: ابن عباس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله را شنیدم که فرمود: من و علی و حسن و حسین و نه تن از فرزندان حسین مطهّر و معصوم هستیم.(3)

روایت51.

کمال الدین، عیون اخبار الرضا: ابن عباس گوید: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: من سرور پیامبرانم و علی بن ابی طالب سیّد اوصیا و اولیای من دوازده نفرند که اوّلین آن­ها علی بن ابی طالب و آخرین آن­ها قائم آنان است.(4)

روایت52.

کمال الدین، عیون اخبار الرضا: علی علیه السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند فهم و علم و حکمت مرا به دوازده تن از اهل بیتم عطا فرموده است و آنان را از طینت من آفریده است؛ و وای بر کسانی که پس از من برایشان تکبّر ورزند و به خاطر دشمنی با آنان از من بگسلند، اینان را چه می­شود؟! خداوند شفاعت مرا نصیب آن­ها نکند!(5)

اختصاص: محمد بن معقل نظیر آن را روایت کرده است.(6)

ص: 243


1- . النهایۀ 1: 124
2- . الخصال 2: 79
3- . کمال الدین : 163 . عیون الأخبار : 38
4- . کمال الدین : 164 _163 . عیون الأخبار : 38
5- . کمال الدین : 164 . عیون الأخبار : 38
6- . الأختصاص : 208

عِنْدَ انْقِضَائِهِمْ وَ أَتَی طَبَقَةٌ صَالِحَةٌ مَدَّ اللَّهُ لَهُمْ فِی الْعُمُرِ کَذَلِکَ وَعَدَ اللَّهُ هَذِهِ الْأُمَّةَ ثُمَّ قَرَأَ- وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ (1) قَالَ وَ کَذَلِکَ فَعَلَ اللَّهُ بِبَنِی إِسْرَائِیلَ وَ لَیْسَ بِعَزِیزٍ أَنْ یَجْمَعَ هَذِهِ الْأُمَّةَ(2) یَوْماً أَوْ نِصْفَ یَوْمٍ- وَ إِنَّ یَوْماً عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ (3).

«45»

ل، [الخصال] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّائِغُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْقَصْرَانِیِّ عَنْ بِشْرِ بْنِ مُوسَی بْنِ صَالِحٍ عَنْ خَلَفِ بْنِ الْوَلِیدِ الْقَصْرِیِّ عَنْ إِسْرَائِیلَ عَنْ سِمَاکٍ قَالَ سَمِعْتُ جَابِرَ بْنَ سَمُرَةَ السُّوَائِیَّ یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: یَقُومُ مِنْ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَمِیراً ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ لَمْ أَفْهَمْهَا فَسَأَلْتُ الْقَوْمَ فَقَالُوا قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (4).

«46»

ل، [الخصال] عَنْهُ عَنِ الْقَصْرَانِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُکَتِّبِ بْنِ بُهْلُولٍ الْمَوْصِلِیِّ عَنْ غَسَّانَ بْنِ الرَّبِیعِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَامِرٍ الشَّعْبِیِّ عَنْ جَابِرٍ أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَزَالُ أَمْرُ أُمَّتِی ظَاهِراً حَتَّی یَمْضِیَ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (5).

«47»

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبَانِ بْنِ خَلَفٍ (6) عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ إِذَا الْحُسَیْنُ عَلَی فَخِذَیْهِ وَ هُوَ یُقَبِّلُ عَیْنَیْهِ وَ یَلْثِمُ فَاهُ (7) وَ هُوَ یَقُولُ أَنْتَ سَیِّدُ بْنُ سَیِّدٍ أَنْتَ إِمَامٌ ابْنُ إِمَامٍ أَبُو الْأَئِمَّةِ أَنْتَ حُجَّةٌ ابْنُ حُجَّةٍ أَبُو حُجَجٍ تِسْعَةٍ مِنْ صُلْبِکَ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ (8).

یف، [الطرائف] مِنْ مَنَاقِبِ الْخُوَارِزْمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَغْدَادِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ

ص: 241


1- النور: 55.
2- فی العیون: أن یجمع اللّه هذه الأمة. و فی الخصال: ان تجمع هذه الأمة.
3- عیون الأخبار: 30 و 31 الخصال: 76.
4- الخصال 2: 76.
5- الخصال 2: 76.
6- الصحیح کما فی الخصال و کمال الدین: أبان بن تغلب.
7- أی یقبله.
8- کمال الدین: 152. عیون الأخبار: 31. الخصال 2: 76.

روایت53.

کمال الدین، عیون اخبار الرضا: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چگونه اُمّتی که من و علی و یازده تن از فرزندان خردمندم اوّل آن باشیم و مسیح، عیسی بن مریم آخر آن باشد، هلاک می­گردد؟! آن­که هلاک می­شود از میانه اول و آخر است. کسی که من از او نیستم و او از من نیست.(1)

روایت54.

عیون اخبار الرضا: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: امامان از فرزندان حسینند، هر که از ایشان اطاعت کند تحقیقاً خدا را اطاعت کرده و آن­که نافرمانیشان کند، قطعاً خدا را معصیت کرده است؛ آن­ها عروۀ الوثقی (ریسمان محکم الهی) هستند و واسطه رسیدن به خدای عزّوجل.(2)

روایت55.

عیون اخبار الرضا: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل علیه السّلام، از جانب خدای عزّوجل به من خبر داد که: علی بن ابی طالب حجّت من بر خلق من و پاسدار دین من است، از صلب او امامانی بیرون می­آورم که فرمان مرا اجرا می­کنند و به راه من رهنمون می­شوند، به برکت وجود آن­ها بلا را از بندگان و کنیزکانم دفع نموده و به خاطر آن­ها رحمتم را نازل می­کنم.(3)

روایت56.

عیون اخبار الرضا: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هرکس دوست دارد آن نهال یاقوت سرخ را که خدای عزّوجل با دست خود کاشته، ببیند و به آن تمسّک جوید، باید ولایت علی علیه السّلام و امامانی که از نسل اویند را بپذیرد که ایشان بهترین و برگزیدگان خدایند و آنان از هر گناه و معصیّتی معصوم هستند.(4)

امالی صدوق: احمد بن علی بن ابراهیم از پدرش و او نیز از پدرش شبیه این روایت را ذکر کرده است.(5)

روایت57.

کمال الدین، عیون اخبار الرضا:

ص: 244


1- . کمال الدین: 164 . عیون الأخبار: 38
2- . عیون الأخبار : 220
3- . عیون الأخبار : 218
4- . عیون الأخبار: 219
5- . امالی صدوق: 347

مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَلِیِّ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ جَدِّهِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ سُلَیْمٍ: مِثْلَهُ (1).

نص، [کفایة الأثر] الصَّدُوقُ: مِثْلَهُ (2).

«48»

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ل، [الخصال] حَمْزَةُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَبْشِرُوا ثُمَّ أَبْشِرُوا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ إِنَّمَا مَثَلُ أُمَّتِی (3) کَمَثَلِ غَیْثٍ لَا یُدْرَی أَوَّلُهُ خَیْرٌ أَمْ آخِرُهُ إِنَّ مَثَلَ أُمَّتِی کَمَثَلِ حَدِیقَةٍ أُطْعِمَ مِنْهَا فَوْجٌ عَاماً ثُمَّ أُطْعِمَ مِنْهَا فَوْجٌ عَاماً لَعَلَّ آخِرَهَا فَوْجاً یَکُونُ أَعْرَضَهَا بَحْراً وَ أَعْمَقَهَا طُولًا وَ فَرْعاً وَ أَحْسَنَهَا جَنًی وَ کَیْفَ تَهْلِکُ أُمَّةٌ أَنَا أَوَّلُهَا وَ اثْنَا عَشَرَ مِنْ بَعْدِی مِنَ السُّعَدَاءِ وَ أُولُو الْأَلْبَابِ وَ الْمَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ آخِرُهَا وَ لَکِنْ یَهْلِکُ بَیْنَ ذَلِکَ تَیِّحُ الْهَرْجِ لَیْسُوا مِنِّی وَ لَسْتُ مِنْهُمْ (4).

بیان

تَیِّحُ الهرج أی من تهیأ للهرج و الفساد قال الفیروزآبادی تاح له الشی ء یتوح تهیأ کتاح یتیح و أتاحه الله فأتیح و المتیح کمنبر من یعرض فیما لا یعنیه أو یقع فی البلایا(5) و فی کثیر من النسخ نتج الهرج أی من ینتج فی زمان الهرج و یحتمل أن

یکون کنایة عن فساد النسب و الأصل و فی أخبار العامة مکان اللفظین ثبج أعوج کما سیأتی بالثاء المثلثة و الباء الموحدة بعده قال الجزری فیه خیار أمتی أولها و آخرها و بین ذلک ثبج أعوج لیس منک و لست منه (6) الثبج الوسط

ص: 242


1- الطرائف: 44.
2- کفایة الاثر: 7.
3- فی المصادر: انما مثل امتی.
4- کمال الدین: 157. عیون الأخبار: 31. الخصال 2: 76 و 77.
5- القاموس المحیط 1: 217.
6- کذا فی النسخ و المصدر، و الظاهر، لیس منی و لست منه.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: امامان بعد از من دوازده تن هستند، اولین آن­ها علی بن ابی طالب و آخرین آن­ها قائم است. اینان خلفا، اوصیا، اولیا و حجّت­های خدا بر اُمّت من پس از منند. اقرار کننده به آن­ها مؤمن و منکر آن­ها کافر است.(1)

روایت58.

کمال الدین، عیون اخبار الرضا: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون به معراج برده شدم، پروردگارم جلَّ جلاله به من وحی فرمود که یا محمّد، من با یک نظر که به زمین انداختم تو را از میان ساکنان آن برگزیدم و پیامبرت قرار دادم و نامی از نام­های خودم را برایت مشتق کردم، من «محمود» هستم و تو «محمّد»؛ پس نظری دیگر به زمین انداخته و از میان ساکنان آن «علی» را برگزیدم و او را وصیّ، جانشین، همسر دخترت فاطمه و پدر ذریّۀ تو قرار دادم و نامی از نام­های خودم را برای وی مشتق کردم، من «علیّ اعلی» هستم و او «علیّ»؛ و فاطمه و حسین و حسن را از نور شما قرار دادم، سپس ولایت ایشان را بر فرشتگان عرضه کردم، هر کدام از آن­ها پذیرفتند، از مقرّبانشان قرار دادم؛ ای محمّد، اگر بنده­ای آنقدر مرا عبادت کند که چون مَشکی خشکیده و کهنه گردد و آن­گاه در حالی نزد من بیاید که منکر ولایت شما باشد، نه او را در بهشتم سکونت خواهم داد و نه سایه عرشم را بر سرش خواهم افکند؛ ای محمّد، دوست داری ایشان را ببینی؟ عرض کرد: آری پروردگارم؛ پس خدای عزّوجل فرمود: سرت را بلند کن! پس سرم را بلند کردم. چون سر برداشتم، ناگاه با نور علی، فاطمه، حسن و حسین، علی بن حسین، محمد بن علی، جعفر بن محمّد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمّد بن علی، علی بن محمّد و حسن بن علی را دیدم که حجّت قائم چون ستاره­ای درخشان در وسط ایشان بود؛ گفتم: پروردگارا، ایشان چه کسانی هستند؟ فرمود: اینان امامان هستند و این همان قائمی است که حلال مرا حلال و حرام مرا حرام می­کند و به دست او از دشمنانم انتقام می­گیرم و او آسایش اولیاء من است. او همان کسی است که انتقام شیعیان تو را از ستمگران و منکران و کافران می­گیرد و موجب تشفّی دل آنان می­گردد و لات و عُزّی را سالم و تازه بیرون آورده و آتش می­زند و شیفتگی مردم در آن روزگار به این دو بت، بیشتر از شیفتگی بنی­اسرائیل به گوساله و سامری خواهد بود.(2)

ص: 245


1- . کمال الدین : 105 . عیون الأخبار : 35
2- . کمال الدین : 146. عیون الأخبار : 35 _34

و ما بین الکاهل إلی الظهر انتهی (1).

«49»

ل، [الخصال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْحَرِیشِ الرَّازِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَصْحَابِهِ: آمِنُوا بِلَیْلَةِ الْقَدْرِ إِنَّهَا تَکُونُ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ وُلْدِهِ الْأَحَدَ عَشَرَ بَعْدِی (2).

«50»

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْوَرَّاقُ عَنْ سَعْدٍ عَنِ النَّهْدِیِّ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَنَا وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ مُطَهَّرُونَ مَعْصُومُونَ (3).

«51»

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ الصَّقْرِ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ عَبَایَةَ بْنِ رِبْعِیٍّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَا سَیِّدُ النَّبِیِّینَ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ إِنَّ أَوْلِیَائِی (4) اثْنَا عَشَرَ أَوَّلُهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ (5).

«52»

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمْدَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَعْقِلٍ الْقِرْمِیسِینِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَصْرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مِهْزَمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اثْنَا عَشَرَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی أَعْطَاهُمُ اللَّهُ فَهْمِی وَ عِلْمِی وَ حِکْمَتِی وَ خَلَقَهُمْ مِنْ طِینَتِی وَ وَیْلٌ لِلْمُتَکَبِّرِینَ عَلَیْهِمْ بَعْدِی الْقَاطِعِینَ فِیهِمْ صِلَتِی مَا لَهُمْ لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِی (6).

ختص، [الإختصاص] مُحَمَّدُ بْنُ مَعْقِلٍ: مِثْلَهُ (7).

ص: 243


1- النهایة 1: 124.
2- الخصال 2: 79.
3- کمال الدین: 163. عیون الأخبار: 38.
4- فی المصدرین: و ان اوصیائی.
5- کمال الدین: 163 و 164. عیون الأخبار: 38.
6- کمال الدین: 164. عیون الأخبار: 38.
7- الاختصاص: 208.

کتاب المحتضر: حسن بن سلیمان با سند خود از شیخ مفید شبیه این روایت را نقل کرده است.(1)

روایت59.

الاحتجاج: از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت است که به علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: یا علی، جز پاکیزه­زاد تو را دوست ندارد و جز پلیدزاد تو را دشمن ندارد. و جز مؤمن با تو دوست نمی­شود و جز کافر با تو دشمن نگردد. پس عبدالله بن مسعود برخاسته و عرض کرد: یا رسول الله، اکنون خبیث الولادۀ و کافر را در زمان حیات شما با دشمن علی بودن، شناختیم. اکنون بفرمایید که پس از شما نشانه پلید زاد و کافر بودن کسی که با زبان اظهار مسلمانی کند ولی باطن خود را پوشیده دارد چیست؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای پسر مسعود، بی­شک علی بن ابی طالب پس از من امام و جانشین من بر شما، و پس از او حسن است و پس از حسن، حسین. پسران من امام و جانشین من بر شما پس از او هستند. سپس نُه تن از نسل حسین یکی پس از دیگری امامان شما و جانشینان من در میان شما هستند که نُهمین آن­ها قائم ایشان و قائم امامان من است که زمین را پس از پر شدن از ظلم و ستم، پر از عدل و داد می­کند؛ آن­ها را جز کسانی که پاکیزه زاد باشند، دوست نمی­دارد و جز پلیدزاده با آنان دشمنی نمی­ورزد؛ جز مؤمن از ایشان طرفداری نمی­کند و جز کافر با آنان به ستیز برنمی­خیزد؛ هرکس منکر یکی از آن­ها شود، مرا انکار کرده و آنکه مرا انکار کند، خدای عزّوجل را انکار کرده است، زیرا اطاعت ایشان اطاعت از من است و اطاعت من اطاعت خداست و نافرمانی ایشان نافرمانی من است و نافرمانی من نافرمانی خدای عزّوجل. ای پسر مسعود، برحذر باش از اینکه درباره آنچه گفتم در دل خود مشکلی بیابی که در این صورت کافر گردی که به عزّت پروردگارم سوگند، من نه اهل تکلّف هستم و نه اهل سخن گفتن از روی هوی و هوس درباره علی و امامانی که از فرزندان ایشانند. سپس در حالی که به سوی آسمان دست دراز کرده بود، فرمود: خداوندا، دوستدار جانشینان من و امامان اُمّتم بعد از من باش و دشمن دشمنان ایشان باش، یاوران آنان را نصرت عطا بفرما و خوار کنندگانشان را به خواری و مذلّت افکن و زمین را از یکی از آن­ها که حجّت قائم تو باشد، خالی مگذار، چه ظاهر باشد و مشهور و چه بیمناک و از دیده­ها پنهان! تا دین،

ص: 246


1- . کتاب المحتضر: 91 _90
«53»

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الطَّالَقَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ أَبِی الْمُثَنَّی النَّخَعِیِّ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: کَیْفَ تَهْلِکُ أُمَّةٌ أَنَا وَ عَلِیٌّ وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِی أُولُو الْأَلْبَابِ أَوَّلُهَا وَ الْمَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ آخِرُهَا وَ لَکِنْ یَهْلِکْ بَیْنَ ذَلِکَ مَنْ لَسْتُ مِنْهُ وَ لَیْسَ مِنِّی (1).

«54»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ مَنْ أَطَاعَهُمْ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاهُمْ فَقَدْ عَصَی اللَّهَ هُمُ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی وَ هُمُ الْوَسِیلَةُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (2).

«55»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَحْمَدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صلی الله علیه و آله قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السّلام عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ حُجَّتِی عَلَی خَلْقِی وَ دَیَّانُ دِینِی أُخْرِجُ مِنْ صُلْبِهِ أَئِمَّةً یَقُومُونَ بِأَمْرِی وَ یَدْعُونَ إِلَی سَبِیلِی بِهِمْ أَدْفَعُ الْبَلَاءَ عَنْ عِبَادِی وَ إِمَائِی وَ بِهِمْ أُنْزِلُ مِنْ رَحْمَتِی (3).

«56»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] مَاجِیلَوَیْهِ وَ أَحْمَدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ وَ ابْنُ نَاتَانَةَ جَمِیعاً عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ التَّمِیمِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی سَیِّدِی عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السّلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی قَضِیبِ الْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ الَّذِی غَرَسَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِیَدِهِ وَ یَکُونَ مُتَمَسِّکاً بِهِ فَلْیَتَوَلَّ عَلِیّاً علیه السّلام وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِهِ فَإِنَّهُمْ خِیَرَةُ اللَّهِ وَ صَفْوَتُهُ وَ هُمُ الْمَعْصُومُونَ مِنْ کُلِّ ذَنْبٍ وَ خَطِیئَةٍ(4).

لی، [الأمالی للصدوق] أَحْمَدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِیهِ: مِثْلَهُ (5).

«57»

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِ

ص: 244


1- کمال الدین: 164. عیون الأخبار: 38.
2- عیون الأخبار: 220.
3- عیون الأخبار: 218.
4- عیون الأخبار: 219.
5- أمالی الصدوق: 347.

حجّت و آیات تو را باطل نسازند. سپس در ادامه فرمود: ای پسر مسعود، من در همین محل مطالبی را برایتان گرد آوردم که هر آینه از آن­ها جدا گردید، هلاک شوید و اگر بدان تمسّک جویید نجات می­یابید؛ و السلام علی من اتّبع الهُدی.(1)

کمال الدین: طاالقانی با سندی از حسن بن علی، از پدران بزرگوارش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود... و سپس شبیه روایت قبلی را نقل کرده است.(2)

روایت60.

بصائر الدرجات: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدای تبارک و تعالی فرمود: از جمله اموری که حجّت مرا بر اشقیای اُمّت تو کامل می­کند آن است که کسانی ولایت علی و وصایت اوصیای بعد از وی را ترک کنند. زیرا سنّت تو و سنّت پیامبران پیش از تو در ایشان متجلی است و آنان پس از تو پاسداران علم منند. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل مرا از نام­های ایشان و نام­های پدرانشان آگاه کرده است.(3)

روایت61.

بصائر الدرجات: امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرکه خواهد حیات و مماتش چون من باشد و به بهشت پروردگارم که بهشت عَدن است و درختان آن را پروردگارم با دست خود کاشته است، وارد شود، باید ولایت علی بن ابی طالب را بپذیرد و با دوستدار او دوست و با دشمنانش دشمن باشد و بر اوصیای پس از او درود فرستد که آنان عترت من هستند و از گوشت و خون منند، و خداوند فهم و علم مرا به ایشان داده است. من از میان اُمّتم از آنانی که منکر فضل ایشان باشند و به خاطر دشمنی با آنان پیوند خود را با من بگسلند، به خدا شکایت می­برم. به خدا سوگند اینان پسر مرا خواهند کُشت، خداوند شفاعت مرا نصیب آنان نگرداند.(4)

روایت62.

بصائر الدرجات:

ص: 247


1- . الاحتجاج طبرسی: 43
2- . کمال الدین : 152
3- . بصائر الدرجات: 29
4- . بصائر الدرجات: 15 _14

عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَوَّلُهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ هُمْ خُلَفَائِی وَ أَوْصِیَائِی وَ أَوْلِیَائِی وَ حُجَجُ اللَّهِ عَلَی أُمَّتِی بَعْدِی الْمُقِرُّ بِهِمْ مُؤْمِنٌ وَ الْمُنْکِرُ لَهُمْ کَافِرٌ(1).

«58»

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الطَّالَقَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ بُنْدَارَ(2) عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ أَوْحَی إِلَیَّ رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی اطَّلَعْتُ إِلَی الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً فَاخْتَرْتُکَ مِنْهَا فَجَعَلْتُکَ نَبِیّاً وَ شَقَقْتُ لَکَ اسْماً مِنْ أَسْمَائِی (3) فَأَنَا الْمَحْمُودُ وَ أَنْتَ مُحَمَّدٌ ثُمَّ اطَّلَعْتُ الثَّانِیَةَ فَاخْتَرْتُ مِنْهَا عَلِیّاً وَ جَعَلْتُهُ وَصِیَّکَ وَ خَلِیفَتَکَ وَ زَوْجَ ابْنَتِکَ وَ أَبَا ذُرِّیَّتِکَ وَ شَقَقْتُ لَهُ اسْماً مِنْ أَسْمَائِی فَأَنَا الْعَلِیُّ الْأَعْلَی وَ هُوَ عَلِیٌّ وَ جَعَلْتُ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهم السّلام مِنْ نُورِکُمَا ثُمَّ عَرَضْتُ وَلَایَتَهُمْ عَلَی الْمَلَائِکَةِ فَمَنْ قَبِلَهَا کَانَ عِنْدِی مِنَ الْمُقَرَّبِینَ یَا مُحَمَّدُ لَوْ أَنَّ عَبْداً عَبَدَنِی حَتَّی یَنْقَطِعَ وَ یَصِیرَ کَالشَّنِّ الْبَالِی ثُمَّ أَتَانِی جَاحِداً لِوَلَایَتِهِمْ مَا أَسْکَنْتُهُ جَنَّتِی وَ لَا أَظْلَلْتُهُ تَحْتَ عَرْشِی یَا مُحَمَّدُ أَ تُحِبُّ أَنْ تَرَاهُمْ قُلْتُ نَعَمْ یَا رَبِّ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ ارْفَعْ رَأْسَکَ فَرَفَعْتُ رَأْسِی فَإِذَا أَنَا بِأَنْوَارِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ الْقَائِمِ فِی وَسَطِهِمْ کَأَنَّهُ کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ قُلْتُ یَا رَبِّ مَنْ هَؤُلَاءِ قَالَ هَؤُلَاءِ الْأَئِمَّةُ وَ هَذَا الْقَائِمُ الَّذِی یُحِلُّ حَلَالِی وَ یُحَرِّمُ حَرَامِی وَ بِهِ أَنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِی وَ هُوَ رَاحَةٌ لِأَوْلِیَائِی وَ هُوَ الَّذِی یَشْفِی قُلُوبَ شِیعَتِکَ مِنَ الظَّالِمِینَ وَ الْجَاحِدِینَ وَ الْکَافِرِینَ فَیُخْرِجُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی طَرِیَّیْنِ فَیُحْرِقُهُمَا فَلَفِتْنَةُ النَّاسِ بِهِمَا یَوْمَئِذٍ أَشَدُّ مِنْ فِتْنَةِ الْعِجْلِ وَ السَّامِرِیِ (4).

ص: 245


1- کمال الدین: 150. عیون الأخبار: 35.
2- فی( ک): عن أحمد بن مابنداد.
3- فی المصدرین: و شققت لک من اسمی اسما.
4- کمال الدین: 146. عیون الأخبار: 34 و 35.

امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرکس دوست داشته باشد حیات و مماتش چون من باشد و وارد بهشت عَدن که پروردگارم درختی از آن را به من وعده داده که با دست خود آن را کاشته و سپس به آن فرموده «باش!» و بلافاصله به وجود آمده است [و آن باغ خُلد است] شود، باید ولایت علی و اوصیای بعد از او را بپذیرد، زیرا ایشان شما را از مسیر هدایت خارج نکرده و به گمراهی نمی­کشانند.(1)

بصائرالدرجات: عبدالله بن محمّد از ابراهیم بن محمّد ثقفی از ابراهیم بن محمّد بن میمون شبیه آن را آورده است.(2)

روایت63.

بصائر الدرجات: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرکس بخواهد چون من زندگی کند و چون من بمیرد و وارد باغی شود که پروردگارم آن را به من وعده فرموده و در آن درختی است از درختان او که وی به دست خود کاشته و بهشت جاوید است، باید ولایت علی و ذریّه­اش را پس از وی بپذیرد، زیرا آن­ها شما را از هدایتی خارج و در ضلالتی وارد نخواهند کرد.(3)

روایت64.

بصائر الدرجات: امام رضا علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرکس خواهد حیات و مماتش چون من باشد و وارد باغی شود که پروردگارم آن را به من وعده فرموده، و در آن باغ درختی است که آن را با دست خود کاشته و آن­گاه به آن فرموده: باش! و شده است، باید ولایت علی بن ابی طالب و اوصیاء پس از او بپذیرد، زیرا آن­ها شما را از هدایتی خارج و در ضلالتی وارد نمی­سازند.(4)

بصائر الدرجات: عبدالله بن محمّد از ابراهیم بن محمّد از عبدالرحمن بن ابی هاشم نظیر آن را روایت کرده است.(5)

روایت65.

بصائر الدرجات: امام صادق علیه السّلام فرمود: مردم از فرموده رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره علی در روز غدیر خمّ غفلت کردند، همان­طور که از روزی که پیامبر صلی الله علیه و آله در مشربه اُمّ ابراهیم بود، غفلت ورزید­ند. در آن روز مردم به دیدار ایشان می­آمدند. پس علی علیه السّلام

ص: 248


1- . بصائر الدرجات : 15
2- . بصائر الدرجات: 15
3- . بصائر الدرجات: 15
4- . بصائر الدرجات: 15
5- . بصائر الدرجات : 15

کِتَابُ الْمُحْتَضَرِ، لِلْحَسَنِ بْنِ سُلَیْمَانَ مِنْ کِتَابِ السَّیِّدِ حَسَنِ بْنِ کَبْشٍ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْمُفِیدِ مَرْفُوعاً: مِثْلَهُ (1).

«59»

ج، [الإحتجاج] رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ قَالَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام یَا عَلِیُّ لَا یُحِبُّکَ إِلَّا مَنْ طَابَتْ وِلَادَتُهُ وَ لَا یُبْغِضُکَ إِلَّا مَنْ خَبُثَتْ وِلَادَتُهُ وَ لَا یُوَالِیکَ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا یُعَادِیکَ إِلَّا کَافِرٌ فَقَامَ إِلَیْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ عَرَفْنَا خَبِیثَ الْوِلَادَةِ(2) وَ الْکَافِرَ فِی حَیَاتِکَ بِبُغْضِ عَلِیٍّ وَ عَدَاوَتِهِ فَمَا عَلَامَةُ خَبِیثِ الْوِلَادَةِ(3) وَ الْکَافِرِ بَعْدَکَ إِذَا أَظْهَرَ الْإِسْلَامَ بِلِسَانِهِ وَ أَخْفَی مَکْنُونَ سَرِیرَتِهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ إِمَامُکُمْ بَعْدِی وَ خَلِیفَتِی عَلَیْکُمْ فَإِذَا مَضَی فَالْحَسَنُ ثُمَّ

الْحُسَیْنُ ابْنَایَ إِمَامُکُمْ بَعْدَهُ وَ خَلِیفَتِی عَلَیْکُمْ ثُمَّ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ أَئِمَّتُکُمْ وَ خُلَفَائِی عَلَیْکُمْ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ قَائِمُ أَئِمَّتِی (4) یَمْلَؤُهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً- لَا یُحِبُّهُمْ إِلَّا مَنْ طَابَتْ وِلَادَتُهُ وَ لَا یُبْغِضُهُمُ إِلَّا مَنْ خَبُثَتْ وِلَادَتُهُ وَ لَا یُوَالِیهِمْ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا یُعَادِیهِمْ إِلَّا کَافِرٌ مَنْ أَنْکَرَ وَاحِداً مِنْهُمْ فَقَدْ أَنْکَرَنِی وَ مَنْ أَنْکَرَنِی فَقَدْ أَنْکَرَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ جَحَدَ وَاحِداً مِنْهُمْ فَقَدْ جَحَدَنِی وَ مَنْ جَحَدَنِی فَقَدْ جَحَدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَنَّ طَاعَتَهُمْ طَاعَتِی وَ طَاعَتِی طَاعَةُ اللَّهِ وَ مَعْصِیَتَهُمْ مَعْصِیَتِی وَ مَعْصِیَتِی مَعْصِیَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِیَّاکَ أَنْ تَجِدَ فِی نَفْسِکَ حَرَجاً مِمَّا أَقْضِی فَتَکْفُرَ فَبِعِزَّةِ رَبِّی مَا أَنَا مُتَکَلِّفٌ وَ لَا نَاطِقٌ (5) عَنِ الْهَوَی فِی عَلِیٍّ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ ولدهم- [وُلْدِهِ] ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ رَافِعٌ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ- اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالَی خُلَفَائِی وَ أَئِمَّةَ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُمْ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُمْ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُمْ وَ لَا تُخْلِ الْأَرْضَ مِنْ قَائِمٍ مِنْهُمْ بِحُجَّتِکَ ظَاهِرٍ مَسْهُورٍ أَوْ خَافٍ مَغْمُورٍ لِئَلَّا یُبْطِلُوا دِینَکَ (6)

ص: 246


1- یوجد مثل الحدیث فی ص 90 و 91 من الکتاب، و فیه« و روی محمّد بن بابویه رحمه اللّه فی کتاب عیون الأخبار بإسناده عن أمیر المؤمنین علیه السلام» فالمعلوم أنّه اخذ الحدیث من کتاب العیون لا من کتاب السیّد حسن بن کبش.
2- فی المصدر: فقد عرفنا علامة خبث الولادة.
3- فی المصدر: فما علامة خبث الولادة.
4- فی المصدر: تاسعهم قائم امتی.
5- فی المصدر: و لا انا ناطق.
6- فی المصدر: إما ظاهرا مشهورا أو خائفا مغمورا، لئلا یبطل دینک.

خواست به رسول خدا صلی الله علیه و آله نزدیک شود امّا جایی نیافت و چون رسول خدا صلی الله علیه و آله مشاهده فرمود که حاضران برای علی علیه السّلام جا باز نمی­کنند، ندا کرد: ای مردم، برای علی جا باز کنید، سپس دست وی را گرفت و بر روی زمین، روی زیراندازی که خود روی آن نشسته بود، نشانده، سپس فرمود: ای مردم، اینان اهل بیت من هستند و در حالی که من هنوز زنده و در بین شما هستم، ایشان را سبک می­شمارید؟! به خدا سوگند که اگر من از دید شما نهان گردم، خداوند شما را زیر نظر دارد، یقین داشته باشید رحمت، آسودگی، رضوان، خوشرویی و بشارت، دوستی و محبّت از آنِ کسی است که امامت و ولایت علی علیه السّلام را بپذیرد، و گوش به فرمان او و اوصیای پس از وی باشد و در این صورت بر من فرض است که آنان را شفاعت کنم، چون پیروان من هستند و هرکس پیرو من باشد، از من است و این سنتی است که از ابراهیم به من رسیده است؛ چون من از ابراهیم هستم و ابراهیم از من است؛ دین او دین من است و دین من، دین او؛ و سنّتش سنّت من است و سنّت من سنّت اوست و فضل او از فضل من است و من افضل از او هستم، و فضل من برای وی فضیلت است و گواه بر درستی سخن من قول خدای عزّوجل است که فرمود: «ذُرِّیَّةَ بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ وَ اللَّهُ سمَِیعٌ عَلِیم»،{فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل ] بعضی دیگرند، و خداوند شنوای داناست.}(1)

روایت66.

بصائر الدرجات: امام باقر علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدای تبارک و تعالی گوید: از جمله نشانه­های کامل شدن حجّت من بر اشقیای اُمّت تو، ترک ولایت علی و برگزیدن ولایت کسانی است که از دشمنان خدا طرفداری و پشتیبانی کرده و منکر فضل و برتری علی علیه السّلام و اوصیای پس از اوست؛ زیرا فضل تو، فضل آن­هاست و نافرمانی تو نافرمانی آن­هاست. ایشان پس از تو، ائمه هدی هستند، روح تو در آنان جاری و روح آنان به امر پروردگارشان در شما جاری است؛ آنان عترت تو و از سرشت و طینت و گوشت و خون تو هستند. و خداوند سنت تو و سنن دیگر پیامبران را در ایشان جاری فرموده و آنان پاسداران علم من پس از تو هستند، بر من حق بود که ایشان را برگزینم و خالص گردانم و راضی و خوشنود به ولایتشان باشم. هرکس دوستشان بدارد و از آنان طرفداری کند و تسلیم فضیلت ایشان شود، نجات یابد. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل با نام­های ایشان و پدرانشان و دوستدارانشان و کسانی که تسلیم فضیلت ایشانند، نزد من آمد.(2)

روایت67.

کمال الدین:

ص: 249


1- . بصائر الدرجات : 15 . آل عمران/ 34
2- . بصائر الدرجات: 16 _15

وَ حُجَّتَکَ وَ بَیِّنَاتِکَ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله یَا ابْنَ مَسْعُودٍ قَدْ جَمَعْتُ لَکُمْ فِی مَقَامِی هَذَا مَا إِنْ فَارَقْتُمُوهُ هَلَکْتُمْ وَ إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِ نَجَوْتُمْ وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی (1).

ک، [إکمال الدین] الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّائِحِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (2).

«60»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنَّ مِنِ اسْتِکْمَالِ حُجَّتِی (3) عَلَی الْأَشْقِیَاءِ مِنْ أُمَّتِکَ مَنْ تَرَکَ وَلَایَةَ عَلِیٍّ وَ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِکَ فَإِنَّ فِیهِمْ سُنَّتَکَ وَ سُنَّةَ الْأَنْبِیَاءِ مِنْ قَبْلِکَ وَ هُمْ خُزَّانُ عِلْمِی مِنْ بَعْدِکَ (4) ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ أَنْبَأَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السّلام بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ (5).

«61»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَرَادَ أَنْ یَحْیَا حَیَاتِی وَ یَمُوتَ مِیتَتِی وَ یَدْخُلَ جَنَّةَ رَبِّی جَنَّةَ عَدْنٍ

غَرَسَهَا رَبِّی بِیَدِهِ فَلْیَتَوَلَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ لْیَتَوَلَّ وَلِیَّهُ وَ لْیُعَادِ عَدُوَّهُ وَ لْیُسَلِّمِ الْأَوْصِیَاءَ مِنْ بَعْدِهِ فَإِنَّهُمْ عِتْرَتِی مِنْ لَحْمِی وَ دَمِی أَعْطَاهُمُ اللَّهُ فَهْمِی وَ عِلْمِی إِلَی اللَّهِ أَشْکُو مِنْ أُمَّتِیَ الْمُنْکِرِینَ لِفَضْلِهِمْ وَ الْقَاطِعِینَ فِیهِمْ صِلَتِی (6) وَ ایْمُ اللَّهِ لَیَقْتُلُنَّ ابْنِی- لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِی (7).

«62»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْعَلَاءِ

ص: 247


1- الاحتجاج للطبرسیّ: 43.
2- کمال الدین: 152.
3- فی المصدر و( د): قال اللّه تبارک و تعالی: استکمال حجتی اه.
4- فی المصدر: و هم خزانی علی علمی من بعدک.
5- بصائر الدرجات: 29. و فیه: لقد أنبأنی.
6- فی المصدر: و القاطعین صلتی.
7- بصائر الدرجات: 14 و 15.

جابر بن عبدالله گفت: چون خدای عزّوجلّ آیه: «یَا أَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَطِیعُواْ اللَّهَ وَ أَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلیِ الْأَمْرِ مِنکم »،(1){ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید.} را بر پیامبرش نازل فرمود، عرض کردم: یا رسول الله، خدا و رسولش را می­شناسیم، «اولوالأمر» کیستند که خداوند اطاعت از آن­ها را قرین اطاعت از شما کرده است؟ فرمود: جابر، ایشان جانشینان من و ائمّه مسلمانان پس از من هستند؛ نخستین آن­ها علی بن ابی طالب، بعد حسن، سپس حسین، آن­گاه علی بن حسین، پس محمّد بن علی که در تورات به باقر شهرت دارد و تو ای جابر، او را خواهی دید، پس اگر وی را دیدی، سلام مرا به او برسان. بعد از وی صادق، جعفر بن محمّد است؛ سپس موسی بن جعفر، بعد علی بن موسی، آن­گاه محمّد بن علی، سپس علی بن محمّد، بعد از او حسن بن علی و آن­گاه همنام و هم­کنیه من حجّت خدا بر روی زمینش و بقیّۀ الله در میان بندگانش، فرزند حسن بن علی خواهد بود؛ همان کسی که خداوند متعال نام خود را به دست او در شرق و غرب عالم پرآوازه خواهد کرد؛ همان که از چشم شیعیان و دوستدارانش نهان خواهد شد و در زمان غیبتش همه در پذیرش امامتش استوار نخواهند ماند مگر کسانی که خداوند دل­هایشان را برای ایمان گشوده باشد. گوید: پس جابر گفت: یا رسول الله، آیا در دوران غیبت او شیعه از وی بهره­مند خواهد بود؟ فرمود: آری، به آن که مرا به نبوت مبعوث فرمود، شیعیان از وی بهره­مند خواهند شد و در غیبت وی به نور ولایتش روشن می­گردند همان­طور که مردم از نور خورشید بهره می­گیرند، هرچند که ابر آن را پوشانده باشد. ای جابر، این سخن مکنون سرّ خدا و گنجینه علم اوست، پس آن را پوشیده ­دار مگر از اهلش.

جابر انصاری گوید: بر علی بن حسین علیه السّلام وارد گشتم و در حالی که با وی گفتگو می­کردم، ناگاه محمّد بن علی باقر از نزد همسران آن حضرت بیرون آمد در حالی که نوجوانی بود و طُرّه­ای زیبا داشت. چون چشمم به وی افتاد،

ص: 250


1- . نساء/ 59

الْخَفَّافِ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَحْیَا حَیَاتِی وَ یَمُوتَ مَمَاتِی وَ یَدْخُلَ جَنَّةَ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدَنِی رَبِّی قَضِیبٌ مِنْ قُضْبَانِهِ غَرَسَهُ بِیَدِهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ کُنْ فَکَانَ وَ هِیَ جَنَّةُ الْخُلْدِ فَلْیَتَوَلَّ عَلِیّاً(1) وَ الْأَوْصِیَاءَ مِنْ بَعْدِهِ فَإِنَّهُمْ لَا یُخْرِجُونَکُمْ مِنَ الْهُدَی وَ لَا یُدْخِلُونَکُمْ فِی ضَلَالَةٍ(2).

یر، [بصائر الدرجات]: عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَیْمُونٍ: مِثْلَهُ (3).

«63»

یر، [بصائر الدرجات] :مُحَمَّدُ بْنُ یَعْلَی الْأَسْلَمِیُّ عَنْ عِمَادِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ زِیَادِ بْنِ مُطَرِّفٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَرَادَ أَنْ یَحْیَا حَیَاتِی وَ یَمُوتَ (4) مِیتَتِی وَ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ الَّتِی وَعَدَنِی رَبِّی وَ هُوَ قَضِیبٌ مِنْ قُضْبَانِهِ غَرَسَهُ بِیَدِهِ وَ هِیَ جَنَّةُ الْخُلْدِ فَلْیَتَوَلَّ عَلِیّاً وَ ذُرِّیَّتَهُ مِنْ بَعْدِهِ فَإِنَّهُمْ لَنْ یُخْرِجُوهُ مِنْ بَابِ هُدًی وَ لَنْ یُدْخِلُوهُ فِی بَابِ ضَلَالٍ (5).

«64»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ بَشَّارٍ(6) عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَحْیَا حَیَاتِی وَ یَمُوتَ مَمَاتِی وَ یَدْخُلَ جَنَّةَ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدَنِی رَبِّی قَضِیبٌ مِنْ قُضْبَانِهِ غَرَسَهُ بِیَدِهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ کُنْ فَکَانَ فَلْیَتَوَلَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ الْأَوْصِیَاءَ مِنْ بَعْدِهِ فَإِنَّهُمْ لَا یُخْرِجُونَکُمْ مِنْ هُدًی وَ لَا یُدْخِلُونَکُمْ فِی ضَلَالَةٍ(7).

یر، [بصائر الدرجات] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی هَاشِمٍ: مِثْلَهُ (8).

«65»

یر، [بصائر الدرجات] إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ مُحَمَّدٍ الْقُطْبِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام یَقُولُ: النَّاسُ غَفَلُوا قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عَلِیٍّ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ کَمَا غَفَلُوا یَوْمَ مَشْرَبَةِ أُمِّ إِبْرَاهِیمَ (9) أَتَاهُ النَّاسُ یَعُودُونَهُ فَجَاءَ عَلِیٌّ علیه السّلام لِیَدْنُوَ

ص: 248


1- فی المصدر و( د): فیتول علیّ بن أبی طالب.
2- بصائر الدرجات: 15.
3- بصائر الدرجات: 15.
4- فی المصدر: و یموت مماتی.
5- بصائر الدرجات: 15.
6- فی المصدر: عن الحسین بن یسار.
7- بصائر الدرجات: 15.
8- بصائر الدرجات: 15.
9- أی یوما کان النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی مشربة- و هی الغرفة- أم إبراهیم( ب).

تمام مفاصلم به لرزه افتاده و تمام موهای بدنم سیخ شدند. به وی نظری افکنده و گفتم: جوان، نزدیک بیا. چون جلو آمد، گفتم: برگرد! چون برگشت، گفتم: به پروردگار کعبه این شمایل، شمایل رسول خدا صلی الله علیه و آله است. سپس به وی نزدیک گشته و گفتم: نامت چیست جوان؟ فرمود: محمّد. گفتم: فرزند چه کسی؟ فرمود: فرزند علی بن حسین. گفتم: فرزندم، جانم فدای تو باد! پس تو باقر هستی؟! گفت: آری، پیام رسول خدا صلی الله علیه و آله را که برای من فرستاده، برسان. عرض کردم: مولای من، رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا بشارت داد که آن­قدر زنده خواهم ماند که شما را ملاقات کنم و به من فرمود: چون وی را دیدار کردی، سلام مرا به او برسان؛ پس رسول خدا صلی الله علیه و آله تو را سلام می­رساند. پاسخ فرمود: ای جابر، تا آسمان برافراشته و زمین پابرجاست، بر رسول خدا سلام و بر تو نیز ای جابر که سلام رسول خدا را رساندی. از آن پس جابر پیوسته نزد آن حضرت رفته و از وی دانش می­آموخت. پس محمّد بن علی علیهما السّلام از وی پرسشی فرمود. جابر عرض کرد: به خدا سوگند هرگز کاری را نمی­کنم که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را منع کرده باشد. زیرا آن حضرت به من اطلاع داده است که شما پس از وی امامان هادی از اهل بیت وی هستید که در کودکی بردبارترین مردم و در بزرگسالی داناترین ایشان هستید و فرمود: چیزی به ایشان نیاموزید که آنان از شما داناترند. پس ابوجعفر باقر علیه السّلام فرمود: رسول الله صلی الله علیه و آله راست گفته، به خدا سوگند من پاسخ سؤالی را که از شما کردم، بهتر از تو می­دانم و در کودکی حکمت و دانش داده شده­ام، و این همه ناشی از فضل و لطف خدا و رحمت او نسبت به ما اهل بیت است.(1)

الکفایۀ: احمد بن اسماعیل سلیمانی و ابو مفضّل شیبانی از محمّد بن همام نظیر این روایت را نقل کرده­اند.(2)

روایت68.

کمال الدین: امام صادق علیه السّلام از پدرانش علیه السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل از جانب پروردگار عزّت جلّ جلاله به من گفت: هرکس بداند که خدایی جز من نیست و یکتا و تنهایم و اینکه محمّد بنده و فرستاده من و علی بن ابی طالب خلیفه من و امامانی که از فرزندان اویند، حجّت­های منند، به رحمت خودم او را به بهشت وارد می­کنم؛ با عفو خودم از آتش نجاتش می­دهم؛

ص: 251


1- . کمال الدین 147 _146
2- . کفایۀ الأثر: 8 _7

مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمْ یَجِدْ مَکَاناً فَلَمَّا رَأَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُمْ لَا یُوَسِّعُونَ لِعَلِیٍّ نَادَی یَا مَعْشَرَ النَّاسِ فَرِّجُوا لِعَلِیٍّ ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِهِ فَقَعَدَ مَعَهُ فِرَاشَهُ ثُمَّ قَالَ یَا مَعْشَرَ النَّاسِ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی تَسْتَخِفُّونَ بِهِمْ وَ أَنَا حَیٌّ بَیْنَ ظَهْرَانَیْکُمْ أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ غِبْتُ عَنْکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یَغِیبُ عَنْکُمْ إِنَّ الرَّوْحَ وَ الرَّاحَةَ وَ الرِّضْوَانَ وَ الْبِشْرَ وَ الْبِشَارَةَ وَ الْحُبَّ وَ الْمَحَبَّةَ لِمَنِ ائْتَمَّ بِعَلِیٍّ وَ وَلَایَتِهِ وَ سَلَّمَ لَهُ وَ لِلْأَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِهِ حَقٌّ عَلَیَّ لَأُدْخِلَنَّهُمْ (1) فِی شَفَاعَتِی لِأَنَّهُمْ أَتْبَاعِی وَ مَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی مَثَلٌ جَرَی فِیَّ مِنْ إِبْرَاهِیمَ-(2) لِأَنِّی مِنْ إِبْرَاهِیمَ وَ إِبْرَاهِیمُ مِنِّی وَ دِینُهُ دِینِی وَ سُنَّتُهُ سُنَّتِی وَ فَضْلُهُ مِنْ فَضْلِی وَ أَنَا أَفْضَلُ مِنْهُ وَ فَضْلِی لَهُ فَضْلٌ تَصْدِیقُ قَوْلِی قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (3).

«66»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ إِنَّ مِنِ اسْتِکْمَالِ حُجَّتِی عَلَی الْأَشْقِیَاءِ مِنْ أُمَّتِکَ مَنْ تَرَکَ وَلَایَةَ عَلِیٍّ وَ اخْتَارَ وَلَایَةَ مَنْ وَالَی أَعْدَاءَهُ وَ أَنْکَرَ فَضْلَهُ وَ فَضْلَ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِهِ فَإِنَّ فَضْلَکَ فَضْلُهُمْ وَ حَقَّکَ حَقُّهُمْ وَ طَاعَتَکَ طَاعَتُهُمْ وَ مَعْصِیَتَکَ مَعْصِیَتُهُمْ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الْهُدَاةُ مِنْ بَعْدِکَ جَرَی فِیهِمْ رُوحُکَ وَ رُوحُهُمْ جَرَی فِیکَ مِنْ رَبِّهِمْ (4) وَ هُمْ عِتْرَتُکَ مِنْ طِینَتِکَ وَ لَحْمِکَ وَ دَمِکَ وَ قَدْ أَجْرَی اللَّهُ فِیهِمْ سُنَّتَکَ وَ سُنَّةَ الْأَنْبِیَاءِ قَبْلَکَ وَ هُمْ خُزَّانِی عَلَی عِلْمِی مِنْ بَعْدِکَ حَقّاً عَلَیَّ لَقَدِ اصْطَفَیْتُهُمْ وَ انْتَجَبْتُهُمْ وَ أَخْلَصْتُهُمْ وَ ارْتَضَیْتُهُمْ وَ نَجَا مَنْ أَحَبَّهُمْ وَ وَالاهُمْ وَ سَلَّمَ لِفَضْلِهِمْ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَقَدْ أَتَانِی جَبْرَئِیلُ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ أَحِبَّائِهِمْ وَ الْمُسَلِّمِینَ لِفَضْلِهِمْ (5).

«67»

ک، [إکمال الدین] غَیْرُ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ جَعْفَرٍ الْفَزَارِیِّ عَنِ الْحَسَنِ

ص: 249


1- فی المصدر: حقا لادخلنهم اه.
2- فی المصدر: مثل جری فیمن اتبع إبراهیم.
3- بصائر الدرجات: 15.
4- فی المصدر و( د) جری فیک من ربک.
5- بصائر الدرجات: 15 و 16.

اجازه می­دهم در جوار من باشد و نعمتم را بر وی تمام می­کنم؛ از خالصان و مخلصان خودم قرارش می­دهم، به گونه­ای که هرگاه مرا بخواند، اجابتش می­کنم و اگر حاجتی طلب کند، برآورده سازم و اگر خود چیزی نخواهد، من به او عطا می­کنم و اگر بدی کرد، بر او رحم می­آورم؛ اگر از من گریخت، به سوی خودم بازش می­خوانم و اگر بازگشت، او را می­پذیرم و اگر درِ خانه مرا زَنَد، به رویش بگشایم .

و هرکس شهادت ندهد که خدایی جز منِ یگانه نیست یا اینکه این شهادت را بدهد لیکن گواهی ندهد که محمّد بنده و فرستاده من است یا اینکه این را گواهی بدهد لیکن شهادت ندهد که علی بن ابی طالب خلیفه من است یا اینکه بدان گواهی ­دهد ولی شهادت ندهد که امامانی که از فرزندان ایشانند حجّت­های منند، بی­شک منکر نعمت من شده و عظمت مرا کوچک شمرده است و به آیات و کتب من کفر ورزیده است. چنین شخصی اگر قصد من کند، راهش ندهم واگر از من سؤال کند برآورده نسازم و اگر مرا صدا بزند، صدایش را نخواهم شنید و اگر مرا بخواند، دعایش را نخواهم شنید و اگر امیدی به من داشت، ناامیدش کنم و این کیفر او از جانب من است و من نسبت به بندگان ستمگر نیستم.

پس جابر بن عبدالله انصاری برخاسته و عرض کرد: یا رسول الله، امامانی که از فرزندان علی بن ابی طالبند، چه کسانی هستند؟ فرمود: حسن و حسین دو سرور جوانان اهل بهشت، سپس سیّد و سرور عابدان زمان خود، علی بن حسین، سپس باقر، محمّد بن علی که او را درک خواهی کرد. ای جابر، اگر وی را دیدی سلام مرا به ایشان برسان. پس از او جعفر بن محمّد صادق و سپس موسی بن جعفر کاظم، بعد از او علی بن موسی الرضا، سپس محمّد بن علی تقی، سپس علی بن محمّد هادی، سپس حسن بن علی زکیّ و بعد از او فرزندش آن قائم به حق، مهدی اُمّتم که زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد همان­طور که از پیش آکنده از ظلم و ستم شده باشد، ای جابر، اینان جانشینان، اوصیا، فرزندان و عترت من هستند؛ هرکس ایشان را اطاعت کند، مرا اطاعت نموده و هرکس آنان را نافرمانی کند، مرا نافرمانی کرده و آنکه منکر یکی از آنان گردد، مرا منکر شده است. خداوند به برکت وجود ایشان است که نمی­گذارد آسمان جز به اذن و اجازه­اش بر زمین افتد، و به سبب ایشان است که نمی­گذارد زمین به لرزه افتاده و مردم را در خود فرو برد.(1)

الکفایۀ: شبیه این روایت را از شیخ صدوق نقل کرده است.(2)

ص: 252


1- . کمال الدین : 150
2- . کفایۀ الأثر: 19

بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ(1) عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَرْثِ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ یَقُولُ لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی نَبِیِّهِ-(2) یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ (3) قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ عَرَفْنَا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَمَنْ أُولُو الْأَمْرِ الَّذِینَ قَرَنَ اللَّهُ طَاعَتَهُمْ بِطَاعَتِکَ قَالَ هُمْ خُلَفَائِی یَا جَابِرُ وَ أَئِمَّةُ الْمُسْلِمِینَ بَعْدِی أَوَّلُهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ثُمَّ الْحَسَنُ ثُمَّ الْحُسَیْنُ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْمَعْرُوفُ فِی التَّوْرَاةِ بِالْبَاقِرِ وَ سَتُدْرِکُهُ یَا جَابِرُ فَإِذَا لَقِیتَهُ فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ ثُمَّ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ ثُمَّ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ثُمَّ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ ثُمَّ سَمِیِّی وَ کَنِیِّی حُجَّةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ بَقِیَّتُهُ فِی عِبَادِهِ ابْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ ذَاکَ الَّذِی یَفْتَحُ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ عَلَی یَدَیْهِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا ذَاکَ الَّذِی یَغِیبُ عَنْ شِیعَتِهِ وَ أَوْلِیَائِهِ غَیْبَةً لَا یَثْبُتُ فِیهَا عَلَی الْقَوْلِ بِإِمَامَتِهِ إِلَّا مَنِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ قَالَ فَقَالَ جَابِرٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَهَلْ یَنْتَفِعُ الشِّیعَةُ بِهِ فِی غَیْبَتِهِ-(4) فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِی وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالنُّبُوَّةِ إِنَّهُمْ لَیَنْتَفِعُونَ بِهِ یَسْتَضِیئُونَ بِنُورِ وَلَایَتِهِ (5) فِی غَیْبَتِهِ کَانْتِفَاعِ النَّاسِ بِالشَّمْسِ وَ إِنْ جَلَّلَهَا السَّحَابُ (6) یَا جَابِرُ هَذَا مَکْنُونُ سِرِّ اللَّهِ (7) وَ مَخْزُونُ عِلْمِهِ فَاکْتُمْهُ إِلَّا عَنْ أَهْلِهِ.

قَالَ جَابِرٌ الْأَنْصَارِیُّ: فَدَخَلْتُ (8) عَلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام فَبَیْنَا أَنَا أُحَدِّثُهُ إِذْ خَرَجَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْبَاقِرُ مِنْ عِنْدِ نِسَائِهِ وَ عَلَی رَأْسِهِ ذُؤَابَةٌ(9) وَ هُوَ غُلَامٌ فَلَمَّا أَبْصَرْتُهُ

ص: 250


1- فی المصدر: عن الحسین بن محمّد بن حرث، عن سماعة.
2- فی المصدر: علی نبیه محمّد صلّی اللّه علیه و آله.
3- سورة النساء: 59.
4- فی المصدر: فهل یقع لشیعته الانتفاع به فی غیبته.
5- فی المصدر: انهم یستضیئون بنوره و ینتفعون بولایته.
6- جلل الشی ء: غطاه. و فی المصدر: و ان تجللها سحاب.
7- فی المصدر: هذا من مکنون سر اللّه.
8- فی المصدر: قال جابر بن یزید: فدخل جابر بن عبد الأنصاریّ. و کذا ساق الروایة سیاق الغائب الی قوله« فقال له جابر».
9- الذؤابة: الشعر فی مقدم الرأس.

الاحتجاج: علی بن ابی حمزه شبیه آن را روایت کرده است.(1)

روایت69.

کمال الدین: ابن نباته گوید: روزی امیرالمؤمنین علیه السّلام در حالی که دست فرزندش حسن علیه السّلام را در دست داشت، نزد ما آمده و فرمود: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که به همین شکل دست مرا در داشت فرمود: بهترینِ مردم و سروَر آن­ها پس از من، این برادر من است و او امام هر مسلمان و امیر هر مؤمنی است. بعد از وفات من، هان! آگاه باشید که او نیز مورد ستم واقع خواهد شد همان­طور که پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله من مورد ستم قرار گرفتم.

و بهترین مردم و سرور ایشان بعد از حسن، فرزندم حسین برادر اوست، او مقتول در سرزمین کرب ­و بلاست، هان که او و یارانش در روز قیامت از جمله سادات شهدا هستند؛ و پس از حسین نُه تن از صُلب او خلفای خدا بر روی زمین خواهند بود و حجّت­های او بر بندگانش و اُمنای او بر قرآنش، آنان ائمّه مسلمانان و پیشوای مؤمنان و سرور پارسایانند. نهمین آن­ها قائم خواهد بود که خداوند عزّوجل به وسیله او زمین را پس از تاریکی، مالامال از نور و پس از ظلم و ستم، سرشار از عدل و پس از جهل، آکنده از علم و دانش خواهد کرد. سوگند به آن که برادرم محمّد صلی الله علیه و آله را به نبوت مبعوث فرمود و مرا به امامت مختص گردانید، درباره این امر (امامت) از آسمان وحی بر زبان روح الامین جبرئیل علیه السّلام نازل گشته است؛ و از رسول خدا صلی الله علیه و آله در حضور من درباره امامان بعد از وی سؤال شد و به سؤال کننده فرمود: «وَ السَّمَاءِ ذَاتِ الْبرُُوج »،(2){سوگند به آسمانِ آکنده از برج.} تعداد آنان به تعداد ماه­ها خواهد بود. سوگند به پروردگار شب­ها و روزها و ماه­ها که تعداد آن­ها همانند تعداد ماه­هاست. پس آن پرسش­گر عرض کرد: اینان چه کسانی هستند یا رسول الله؟ پس رسول خدا صلی الله علیه و آله دستش را روی سر من گذاشته، سپس فرمود: این نخستین آن­هاست و آخرین آن­ها مهدی است. هرکه طرفدار آنان باشد، از من طرفداری کرده است و آنکه با ایشان به دشمنی برخیزد، با من دشمنی کرده است و کسی که دوستشان بدارد،

ص: 253


1- . احتجاج طبرسی: 43 _42
2- . بروج/1

ارْتَعَدَتْ فَرَائِصِی (1) وَ قَامَتْ کُلُّ شَعْرَةٍ عَلَی بَدَنِی وَ نَظَرْتُ إِلَیْهِ وَ قُلْتُ یَا غُلَامُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قُلْتُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ فَقُلْتُ شَمَائِلُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ ثُمَّ دَنَوْتُ مِنْهُ وَ قُلْتُ مَا اسْمُکَ یَا غُلَامُ قَالَ مُحَمَّدٌ قُلْتُ ابْنُ مَنْ قَالَ ابْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قُلْتُ یَابُنَیَّ فِدَاکَ نَفْسِی (2) فَأَنْتَ إِذاً الْبَاقِرُ فَقَالَ نَعَمْ فَأَبْلِغْنِی مَا حَمَّلَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ یَا مَوْلَایَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ بَشَّرَنِی بِالْبَقَاءِ إِلَی أَنْ أَلْقَاکَ فَقَالَ لِی إِذَا لَقِیتَهُ فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ- فَرَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السّلام یَا جَابِرُ وَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ مَا قَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ عَلَیْکَ یَا جَابِرُ کَمَا بَلَّغْتَ السَّلَامَ وَ کَانَ جَابِرٌ بَعْدَ ذَلِکَ یَخْتَلِفُ إِلَیْهِ وَ یَتَعَلَّمُ مِنْهُ فَسَأَلَهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام عَنْ شَیْ ءٍ فَقَالَ لَهُ جَابِرٌ وَ اللَّهِ لَا دَخَلْتُ فِی نَهْیِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَدْ أَخْبَرَنِی أَنَّکُمُ الْأَئِمَّةُ الْهُدَاةُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَحْلَمُ النَّاسِ صِغَاراً(3) وَ أَعْلَمُهُمْ کِبَاراً وَ قَالَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السّلام صَدَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْلَمُ مِنْکَ بِمَا سَأَلْتُکَ عَنْهُ وَ لَقَدْ أُوتِیتُ الْحُکْمَ صَبِیّاً کُلُّ ذَلِکَ بِفَضْلِ اللَّهِ عَلَیْنَا وَ رَحْمَتِهِ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (4).

نص، [کفایة الأثر] أَحْمَدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ السُّلَیْمَانِیُّ وَ أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ: مِثْلَهُ (5).

«68»

ک، [إکمال الدین] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: حَدَّثَنِی جَبْرَئِیلُ عَنْ رَبِّ الْعِزَّةِ جَلَّ جَلَالُهُ أَنَّهُ قَالَ مَنْ عَلِمَ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا وَحْدِی وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدِی وَ رَسُولِی وَ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ خَلِیفَتِی وَ أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِهِ حُجَجِی أَدْخَلْتُهُ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِی وَ نَجَّیْتُهُ (6) مِنَ النَّارِ بِعَفْوِی

ص: 251


1- الفریصة: اللحمة بین الجنب و الکتف او بین الثدی و الکتف ترعد عند الفزع، یقال: ارتعدت فریصته ای فزع فزعا شدیدا.
2- فی المصدر: فدتک نفسی.
3- فی المصدر: و احکم الناس صغارا.
4- کمال الدین: 146 و 147.
5- کفایة الاثر: 7 و 8.
6- فی المصدر: ادخله الجنة برحمتی، و انجیه اه.

مرا دوست داشته و آنکه از در کینه­توزی با آنان برآید، با من کینه­توزی کرده است، و هرکس انکارشان کند، مرا انکار کرده و آنکه ایشان را بشناسد، مرا شناخته است، خدای عزّوجل دین خود را به دست ایشان نگاه می­دارد و سرزمین خود را به آنان آباد می­کند و به بندگانش روزی می­دهد و به خاطر آنان از آسمان باران می­بارد و به برکت وجود ایشان نعمت­های زمین بیرون می­آیند؛ اینان اوصیا و خلفای من و ائمّه مسلمانان و مولا و سرور مؤمنانند.(1)

روایت70.

. کمال الدین: امام رضا علیه السّلام از پدرانش علیهم صلوات الله اجمعین: هرکس دوست داشته باشد که به دین من چنگ زند و پس از من بر کشتی نجات سوار شود، باید به علی بن ابی طالب اقتدا کند. با دشمنش دشمنی کند و با دوستدارش دوست باشد که او وصی و خلیفه من بر اُمّت من است، هم در حیاتم و هم پس از وفاتم، و او پس از من امام هر مسلمان و امیر هر مؤمنی است. قول او قول من، فرمانش فرمان من، نهی او نهی من، پیرو او پیرو من، یاورش یاور من و خوار دارنده­اش خوار دارنده من است. سپس فرمود: هر کس پس از من از علی جدا شود، روز قیامت مرا نخواهد دید و من نیز او را نخواهم دید و آنکه با علی از در مخالفت درآید، خداوند بهشت را بر وی حرام گرداند و در آتش جایش خواهد داد. و آن که علی را خوار دارد، در روزی که همه به حضور خدا خواهند رسید، خداوند خوارش خواهد نمود. و هرکس علی را یاری دهد، خداوند در روزی که با وی دیدار کند، یاریش نماید و به هنگام سؤال و جواب نکیر و منکر در قبر، حجتش را به وی القا می­نماید. سپس فرمود: حسن و حسین پس از پدرشان دو امام اُمّت من و دو سرور جوانان اهل بهشت هستند. مادرشان سرور زنان جهان و پدرشان سید اوصیاست؛ و از نسل حسین نه امام خواهد بود که نهمین آن­ها قائم خواهد بود که از فرزندان من است. اطاعت از ایشان اطاعت از من و نافرمانی­اش نافرمانی من خواهد بود. شکایت منکران فضیلت آن­ها را به خدا می­برم و نیز کسانی که از حرمت ایشان بکاهند و مرا برای یاری و انتقام گرفتن از منکران حق عترتم و امامان اُمّتم، خداوند بس است «وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُواْ أَیَّ مُنقَلَبٍ یَنقَلِبُونَ»،(2){وکسانی که ستم کرده اند به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت.}

ص: 254


1- . کمال الدین : 151 _ 150
2- . کمال الدین: 151 . شعراء/ 227

وَ أَبَحْتُ لَهُ جِوَارِی وَ أَوْجَبْتُ لَهُ کَرَامَتِی وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْهِ نِعْمَتِی وَ جَعَلْتُهُ مِنْ خَاصَّتِی وَ خَالِصَتِی إِنْ نَادَانِی لَبَّیْتُهُ وَ إِنْ دَعَانِی أَجَبْتُهُ وَ إِنْ سَأَلَنِی أَعْطَیْتُهُ وَ إِنْ سَکَتَ ابْتَدَأْتُهُ وَ إِنْ أَسَاءَ رَحِمْتُهُ وَ إِنْ فَرَّ مِنِّی دَعْوَتُهُ وَ إِنْ رَجَعَ إِلَیَّ قَبِلْتُهُ وَ إِنْ قَرَعَ بَابِی فَتَحْتُهُ (1) وَ مَنْ لَمْ یَشْهَدْ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا وَحْدِی أَوْ شَهِدَ وَ لَمْ یَشْهَدْ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدِی وَ رَسُولِی أَوْ شَهِدَ بِذَلِکَ وَ لَمْ یَشْهَدْ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ خَلِیفَتِی أَوْ شَهِدَ بِذَلِکَ وَ لَمْ یَشْهَدْ أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِهِ حُجَجِی فَقَدْ جَحَدَ نِعْمَتِی وَ صَغَّرَ عَظَمَتِی وَ کَفَّرَ بِآیَاتِی وَ کُتُبِی إِنْ قَصَدَنِی حَجَبْتُهُ وَ إِنْ سَأَلَنِی حَرَمْتُهُ وَ إِنْ نَادَانِی لَمْ أَسْمَعْ نِدَاءَهُ وَ إِنْ دَعَانِی لَمْ أَسْمَعْ دُعَاءَهُ (2) وَ إِنْ رَجَانِی خَیَّبْتُهُ وَ ذَلِکَ جَزَاؤُهُ مِنِّی وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ فَقَامَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنِ الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ ثُمَّ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ فِی زَمَانِهِ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ثُمَّ الْبَاقِرُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ سَتُدْرِکُهُ یَا جَابِرُ فَإِذَا أَدْرَکْتَهُ فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ ثُمَّ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ ثُمَّ الْکَاظِمُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ ثُمَّ الرِّضَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی

ثُمَّ التَّقِیُّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ثُمَّ الْهَادِی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ(3) ثُمَّ الزَّکِیُّ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ ثُمَّ ابْنُهُ الْقَائِمُ بِالْحَقِّ مَهْدِیُّ أُمَّتِی الَّذِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً(4) هَؤُلَاءِ یَا جَابِرُ خُلَفَائِی وَ أَوْصِیَائِی وَ أَوْلَادِی وَ عِتْرَتِی مَنْ أَطَاعَهُمْ فَقَدْ أَطَاعَنِی وَ مَنْ عَصَاهُمْ فَقَدْ عَصَانِی وَ مَنْ أَنْکَرَ وَاحِداً مِنْهُمْ (5) فَقَدْ أَنْکَرَنِی بِهِمْ یُمْسِکُ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ بِهِمْ یَحْفَظُ الْأَرْضَ أَنْ تَمِیدَ بِأَهْلِهَا(6).

نص، [کفایة الأثر] الصَّدُوقُ: مِثْلَهُ (7).

ص: 252


1- فی المصدر: فتحته له.
2- فی المصدر: لم استجب دعاءه.
3- فی المصدر: ثم النقی علیّ بن محمّد.
4- فی المصدر: یملأ الأرض قسطا و عدلا کما ملئت جورا و ظلما.
5- فی المصدر: و من انکرهم أو انکر واحدا منهم.
6- کمال الدین: 150. و مادت الأرض تمید أی تحرکت و اضطربت.
7- کفایة الاثر: 19.

روایت71.

کمال الدین: امام رضا از پدران بزرگوارش علیهم السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من سرور کسانی هستم که خدا آفرید، من از جبرئیل و اسرافیل و حاملان عرش و همه فرشتگان مقرّب و پیامبران مرسل خدا برترم. من صاحب شفاعت و حوض شریف کوثرم! من و علی پدران این اُمّت هستیم، هرکس ما را شناخت خدا را شناخته و آنکه ما را منکر شود خدای عزّوجل را انکار کرده است؛ و دو سبط این اُمّت و دو سرور جوانان اهل بهشت: حسن و حسین، از نسل علی هستند. و از فرزندان حسین نه امام خواهند بود که اطاعت آن­ها اطاعت من و نافرمانی ایشان نافرمانی من است که نهمین آن­ها قائم و مهدی ایشان است.(1)

مؤلف: برخی روایات را نیز در باب اخبار مظلومیت اهل بیت آن حضرت صلوات الله علیهِ و آله آورده­ایم.

روایت72.

کمال الدین: امام حسین علیه السّلام فرمود: من و برادرم بر جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد گشتیم، پس مرا روی زانوی چپ و برادرم حسن را روی زانوی راست نشاند و هر دوی ما را بوسیده و فرمود: پدرم فدای شما که دو امام و دو سبط هستید. خداوند شما را از من و از پدر و مادرتان برگزید و از صُلب تو ای حسین، نُه امام برگزیده که نهمین آن­ها قائم ایشان است، خواهد بود و جملگی به جهت فضل و منزلت، نزد خدای متعال یکسان و برابرند.(2)

توضیح

به نظر می­رسد ضمیر«هم» در «کُلّهم» به «التسعۀ» برمی­گردد، آن­گونه که از روایات برمی­آید، و این منافاتی با برتری امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین علیهما السّلام ندارد .

روایت73.

کمال الدین:

ص: 255


1- . کمال الدین: 152 _ 151
2- . کمال الدین : 157

ج، [الإحتجاج] عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ: مِثْلَهُ (1).

«69»

ک، [إکمال الدین] ابْنُ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ دَاوُدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَارُودِ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: خَرَجَ عَلَیْنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام ذَاتَ یَوْمٍ وَ یَدُهُ فِی یَدِ وَلَدِهِ الْحَسَنِ (2) وَ هُوَ یَقُولُ خَرَجَ عَلَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ وَ یَدِی فِی یَدِهِ هَکَذَا وَ هُوَ یَقُولُ خَیْرُ الْخَلْقِ بَعْدِی وَ سَیِّدُهُمْ أَخِی هَذَا وَ هُوَ إِمَامُ کُلِّ مُسْلِمٍ وَ أَمِیرُ کُلِّ مُؤْمِنٍ (3) بَعْدَ وَفَاتِی أَلَا وَ إِنِّی أَقُولُ إِنَّ خَیْرَ الْخَلْقِ بَعْدِی وَ سَیِّدَهُمْ ابْنِی هَذَا وَ هُوَ إِمَامُ کُلِّ مُسْلِمٍ وَ أَمِیرُ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدَ وَفَاتِی (4) أَلَا وَ إِنَّهُ سَیُظْلَمُ بَعْدِی کَمَا ظُلِمْتُ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَیْرُ الْخَلْقِ وَ سَیِّدُهُمْ بَعْدَ الْحَسَنِ ابْنِی أَخُوهُ الْحُسَیْنُ الْمَظْلُومُ بَعْدَ أَخِیهِ الْمَقْتُولُ فِی أَرْضِ کَرْبٍ وَ بَلَاءٍ أَلَا إِنَّهُ وَ أَصْحَابَهُ مِنْ سَادَاتِ الشُّهَدَاءِ(5) یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مِنْ بَعْدِ الْحُسَیْنِ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِهِ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ حُجَجُهُ عَلَی عِبَادِهِ وَ أُمَنَاؤُهُ عَلَی وَحْیِهِ وَ أَئِمَّةُ الْمُسْلِمِینَ وَ قَادَةُ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَادَاتُ الْمُتَّقِینَ تَاسِعُهُمُ الْقَائِمُ (6) الَّذِی یَمْلَأُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ الْأَرْضَ نُوراً بَعْدَ ظُلْمَتِهَا وَ عَدْلًا بَعْدَ جَوْرِهَا وَ عِلْماً بَعْدَ جَهْلِهَا وَ الَّذِی بَعَثَ أَخِی مُحَمَّداً بِالنُّبُوَّةِ وَ خَصَّنِی بِالْإِمَامَةِ(7) لَقَدْ نَزَلَ بِذَلِکَ الْوَحْیُ مِنَ السَّمَاءِ عَلَی لِسَانِ رُوحِ الْأَمِینِ جَبْرَئِیلَ علیه السّلام وَ لَقَدْ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَا عِنْدَهُ عَنِ الْأَئِمَّةِ بَعْدَهُ فَقَالَ لِلسَّائِلِ- وَ السَّماءِ ذاتِ الْبُرُوجِ إِنَّ عَدَدَهُمْ بِعَدَدِ الْبُرُوجِ وَ رَبِّ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ وَ الشُّهُورِ إِنَّ عَدَدَهُمْ (8) کَعِدَّةِ الشُّهُورِ

فَقَالَ السَّائِلُ فَمَنْ هُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَوَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ عَلَی رَأْسِی فَقَالَ أَوَّلُهُمْ هَذَا وَ آخِرُهُمُ الْمَهْدِیُّ مَنْ وَالاهُمْ فَقَدْ وَالانِی وَ مَنْ عَادَاهُمْ فَقَدْ عَادَانِی وَ مَنْ أَحَبَّهُمْ

ص: 253


1- الاحتجاج للطبرسیّ: 42 و 43.
2- فی المصدر: فی ید ابنه الحسن.
3- فی المصدر: و مولی کل مؤمن.
4- فی المصدر: امام کل مؤمن و مولی کل مؤمن.
5- فی المصدر: اما انه و أصحابه من سادة الشهداء.
6- فی المصدر: و سادة المتقین و تاسعهم القائم.
7- فی المصدر: و الذی بعث محمّدا اخی بالنبوة و اختصنی بالامامة.
8- فی المصدر: ان عدتهم.

مسروق گوید: از عبدالله بن مسعود پرسیدم: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله تو را از تعداد خلفای پس از خود آگاه نموده است؟ گفت: آری، دوازده نفر که همگی از قریشند.(1)

روایت74.

کمال الدین: امام صادق علیه السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدای عزّوجل از میان روزها روز جمعه، از میان ماه­ها ماه رمضان و از میان شب­ها شب قدر را برگزید و برتری داد و از میان پیامبران مرا برگزید و برتری داد و از من علی را برگزید و بر همه اوصیا برتری داد و از علی، حسن و حسین را برگزید، و از حسین اوصیا را از فرزندانش برگزید و آنان از قرآن در برابر تحریف غُلات و نسبت ناروای باطل گرایان و تأویل گمراهان دفاع می­کنند. نهمین آنان قائم ایشان است و او ظاهر و باطن آنان است.(2)

الغیبة نعمانی: از محمّد بن همام، از پدرش و حمیری با هم، از احمد بن هلال نظیر آن را نقل کرده است. (3)

توضیح

عبارت «و هو ظاهرهم» به معنای این است که آن حضرت بر دشمنانش غلبه می­کند و آنان را شکست می­دهد. و مفهوم عبارت «و هو باطنهم» آن است که آن حضرت مدتی از انظار پنهان گشته و غیبت می­کند.

روایت75.

کمال الدین: علی علیه السّلام:

ص: 256


1- . کمال الدین : 163
2- . کمال الدین : 164
3- . غیبة النعمانی: 32 _31

فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَهُمْ فَقَدْ أَبْغَضَنِی وَ مَنْ أَنْکَرَهُمْ فَقَدْ أَنْکَرَنِی وَ مَنْ عَرَفَهُمْ فَقَدْ عَرَفَنِی بِهِمْ یَحْفَظُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ دِینَهُ وَ بِهِمْ یَعْمُرُ بِلَادَهُ وَ بِهِمْ یَرْزُقُ عِبَادَهُ وَ بِهِمْ یَنْزِلُ الْقَطْرُ مِنَ السَّمَاءِ وَ بِهِمْ تَخْرُجُ بَرَکَاتُ الْأَرْضِ وَ هَؤُلَاءِ أَوْصِیَائِی وَ خُلَفَائِی وَ أَئِمَّةُ الْمُسْلِمِینَ وَ مَوَالِی الْمُؤْمِنِینَ (1).

«70»

ک، [إکمال الدین] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَسْتَمْسِکَ بِدِینِی (2) وَ یَرْکَبَ سَفِینَةَ النَّجَاةِ بَعْدِی فَلْیَقْتَدِ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ لْیُعَادِ عَدُوَّهُ وَ لْیُوَالِ وَلِیَّهُ فَإِنَّهُ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی عَلَی أُمَّتِی فِی حَیَاتِی وَ بَعْدَ وَفَاتِی وَ هُوَ إِمَامُ کُلِّ مُسْلِمٍ (3) وَ أَمِیرُ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی قَوْلُهُ قَوْلِی وَ أَمْرُهُ أَمْرِی وَ نَهْیُهُ نَهْیِی وَ تَابِعُهُ تَابِعِی وَ نَاصِرُهُ نَاصِرِی وَ خَاذِلُهُ خَاذِلِی ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله مَنْ فَارَقَ عَلِیّاً بَعْدِی لَمْ یَرَنِی وَ لَمْ أَرَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَنْ خَالَفَ عَلِیّاً حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ وَ جَعَلَ مَأْوَاهُ النَّارَ(4) وَ مَنْ خَذَلَ عَلِیّاً خَذَلَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْعَرْضِ عَلَیْهِ (5) وَ مَنْ نَصَرَ عَلِیّاً نَصَرَهُ اللَّهُ یَوْمَ یَلْقَاهُ وَ لَقَّنَهُ حُجَّتَهُ عِنْدَ الْمُسَاءَلَةِ(6) ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ إِمَامَا أُمَّتِی بَعْدَ أَبِیهِمَا وَ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ أُمُّهُمَا سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ أَبُوهُمَا سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ تِسْعَةُ أَئِمَّةٍ تَاسِعُهُمُ الْقَائِمُ مِنْ وُلْدِی طَاعَتُهُمْ طَاعَتِی وَ مَعْصِیَتُهُمْ مَعْصِیَتِی إِلَی اللَّهِ أَشْکُو الْمُنْکِرِینَ لِفَضْلِهِمْ وَ الْمُسْتَنْقِصِینَ لِحُرْمَتِهِمْ بَعْدِی-(7) وَ کَفی بِاللَّهِ وَلِیًّا وَ نَاصِراً لِعِتْرَتِی وَ أَئِمَّةِ أُمَّتِی وَ مُنْتَقِماً مِنَ الْجَاحِدِینَ لِحَقِّهِمْ- وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (8).

ص: 254


1- کمال الدین: 150 و 151.
2- فی المصدر: ان یتمسک بدینی.
3- فی المصدر: و هو أمیر کل مسلم.
4- فی المصدر: بعد ذلک: و بئس المصیر.
5- فی المصدر: یوم یعرض علیه.
6- أی عند سؤال النکیرین فی القبر. و فی المصدر: عند المنازلة ای عند النزول فی القبر.
7- فی المصدر: و المضیعین لحرمتهم بعدی.
8- کمال الدین: 151.

هیچ آیه­ای از قرآن بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل نگشته مگر اینکه آن را بر من خوانده و سپس املا فرموده باشد و من آن را با خطّ خود نوشته باشم؛ و تأویل، تفسیر آن، ناسخ و منسوخ آن و محکم و متشابه آن را به من آموخته باشد؛ و به درگاه خدای عزّوجل دعا فرمود که فهم و حفظ آن را به من بیاموزد، از آن پس هیچ آیه­ای از کتاب خدای عزّوجل را فراموش نکرده­ام و همچنین هیچ علمی را که رسول خدا صلی الله علیه و آله به من املا فرموده و آن را نوشته­ام؛ و هر علمی را از حلال و حرام، امر و نهی، آنچه گذشته و در آینده اتفاق خواهد افتاد، چه طاعت و چه معصیّت که خدای عزّوجل به وی تعلیم داد، آن را به من آموخت و من نیز آن را حفظ کردم و حتی یک حرف آن را فراموش نکردم. سپس دست خود را بر سینه­ام گذاشته، از خدای تبارک و تعالی خواست که قلب مرا از علم و فهم و حکمت و نور لبریز کند و چیزی از آن را فراموش نکنم و چیزی نماند که من یاد نگرفته باشم و آن را مکتوب نکرده باشم؛ پس گفتم: یا رسول الله، بیم فراموشی در آینده را دارم. فرمود: از هیچ­گونه فراموشی و جهل برتو نمی­ترسم و پروردگارم عزّوجل مرا خبر داد که دعای مرا در حق تو و آنان که شرکای تو هستند و پس از تو خواهند آمد، اجابت فرموده است. پس گفتم: یا رسول الله، شرکای من که پس از من می­آیند چه کسانی هستند؟ فرمود: کسانی هستند که خداوند عزّوجل آنان را قرین خود و من ساخته و فرموده است: «أَطِیعُواْ اللَّهَ وَ أَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلیِ الْأَمْرِ مِنکم »،(1){خدا

را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید.} گفتم: یا رسول الله، ایشان چه کسانی هستند؟ فرمود: آنان اوصیای من هستند تا اینکه بر سر حوض کوثر بر من وارد شوند. همه آن­ها در عین هادی بودن، مهتدی هستند. هرکس ایشان را تنها گذارد ضرری به ایشان نمی­رساند. آنان با قرآنند و قرآن با آنان، قرآن از ایشان جدا نمی­شود و آنان نیز از قرآن جدا نگردند. به واسطه ایشان اُمّت من نصرت داده می­شود و باران بر آن­ها می­بارد و بلا از ایشان دفع می­شود و دعاهایشان اجابت می­گردد.

پس گفتم: یا رسول الله، نام ایشان را برایم بگویید. فرمود: این فرزندم _ و دست بر سر حسن گذاشت _ بعد این فرزندم _ و دست بر سر حسین گذاشت _ بعد آن که او را علی می­نامند و در حیات تو زاده می­شود، سلام مرا به وی برسان! سپس تا دوازده امام کامل گردند. پس گفتم: پدر و مادرم فدایت شوند، نامشان را برایم بگویید، پس آن حضرت ایشان را یکی یکی نام برد و سپس فرمود: ای برادر بنی هلال، به خدا سوگند مهدی اُمّت محمّد که دنیا را پس از پر شدن از جور و ستم، پر از عدل و داد می­کند، در میان ایشان است. به خدا سوگند تحقیقاً من می­دانم چه کسانی میان رکن و مقام با وی بیعت می­کنند و نام پدران و قبیله­های ایشان را نیز می­دانم.(2)

ص: 257


1- . نساء/ 59
2- . کمال الدین : 167 _ 166
«71»

ک، [إکمال الدین] الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْخَالِدِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَا سَیِّدُ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ وَ أَنَا خَیْرٌ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ (1) وَ حَمَلَةِ الْعَرْشِ وَ

جَمِیعِ الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ الْمُرْسَلِینَ وَ أَنَا صَاحِبُ الشَّفَاعَةِ وَ الْحَوْضِ الشَّرِیفِ وَ أَنَا وَ عَلِیٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ مَنْ عَرَفَنَا فَقَدْ عَرَفَ اللَّهَ وَ مَنْ أَنْکَرَنَا فَقَدْ أَنْکَرَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنْ عَلِیٍّ سِبْطَا أُمَّتِی وَ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ أَئِمَّةٌ تِسْعَةٌ طَاعَتُهُمْ طَاعَتِی وَ مَعْصِیَتُهُمْ مَعْصِیَتِی تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ وَ مَهْدِیُّهُمْ (2).

أقول: أوردنا بعض الأخبار فی باب إخبار النبی بمظلومیة أهل بیته صلوات الله علیهم.

«72»

ک، [إکمال الدین] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ الْحُسَیْنِ صلی الله علیه و آله قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ أَخِی عَلَی جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَجْلَسَنِی عَلَی فَخِذِهِ الْأَیْسَرِ وَ أَجْلَسَ أَخِیَ الْحَسَنَ عَلَی فَخِذِهِ الْأَیْمَنِ (3) ثُمَّ قَبَّلَنَا وَ قَالَ بِأَبِی أَنْتُمَا مِنْ إِمَامَیْنِ سِبْطَیْنِ (4) اخْتَارَکُمَا اللَّهُ مِنِّی وَ مِنْ أَبِیکُمَا وَ مِنْ أُمِّکُمَا وَ اخْتَارَ مِنْ صُلْبِکَ یَا حُسَیْنُ تِسْعَةَ أَئِمَّةٍ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ وَ کُلُّهُمْ فِی الْفَضْلِ وَ الْمَنْزِلَةِ سَوَاءٌ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی (5).

بیان

الظاهر رجوع ضمیر کلهم إلی التسعة فلا ینافی فضل أمیر المؤمنین و الحسنین علیهم السّلام علیهم کما یظهر من بعض الأخبار.

«73»

ک، [إکمال الدین] مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ الْحَافِظُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْمُقْرِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ التنوسی (6) [السُّوسِیِ]

ص: 255


1- فی المصدر: من جبرئیل و میکائیل و اسرافیل.
2- کمال الدین: 151 و 152.
3- فی المصدر: علی فخذه الآخر.
4- فی المصدر: من امامین صالحین.
5- کمال الدین: 157. و فیه: و کلکم فی الفضل عند اللّه سواء.
6- فی المصدر: عن أحمد بن محمّد السوسی.

روایت76.

کامل الزیارات: امام باقر علیه السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به این «أنزَع» (کسی که موی دو طرف پیشانیش ریخته باشد) چنگ زنید که او صِدِّیق اکبر است و پیروان خود را هدایت می­کند. کسی که بر وی پیشی گیرد، از دین خدا خارج شده است و آنکه وی را فرو گذارد، خدایش نابود سازد و هرکس به وی چنگ زند به ریسمان خدا چنگ زده است و هر که ولایت وی را گردن نهد، خدایش هدایت کند و آنکه ولایت وی را ترک گوید، خدایش گمراه سازد، و دو سبط اُمّت من از اوست: حسن و حسین، که دو پسر من هستند، و از فرزندان حسین ائمّۀ هُدی مهدی قائم است. آنان را دوست بدارید و طرفدارشان باشید و دشمنانشان را به دوستی نگیرید که مغضوب پروردگارتان خواهید شد و در زندگی در دنیا خوار و ذلیل گردید. و آنکه افترا بندد، نومید گردد.(1)

روایت77.

الغیبة طوسی: علی علیه السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: هرکس دوست دارد خدای عزّوجل را با امنیت و پاکی دیدار کند و از فزع اکبر اندوهی نداشته باشد، باید ولایت تو را بپذیرد و ولایت دو فرزندنت حسن و حسین، علی بن حسین، محمّد بن علی، جعفر بن محمّد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمد، علی، حسن و سپس مهدی را که آخرین آن­هاست، بپذیرد. ای علی، در آخرالزمان قومی ولایت تو را می­پذیرند که مردم از ایشان نفرت دارند و اگر ایشان را دوست می­داشتند، برایشان بهتر بود، اگر می­دانستند. آنان تو و فرزندان تو را بر پدران، مادران، برادران، خواهران، عشیره­ها و خویشاوندهایشان مقدّم می­دارند، صلوات خدا بر آنان باد، بهترین صلوات. آنان زیر بیرق «حمد» محشور می­شوند، خداوند از بدی­های ایشان درگذرد و به سبب کارهایشان، درجات آنان را رفعت خواهد بخشید.(2)

مناقب ابن شهر آشوب: محمّد بن احمد بن عبیدالله هاشمی این روایت را تا «و هو خاتمهم» نقل کرده است.(3)

ص: 258


1- . کامل الزیارات: 52
2- . غیبة الطوسی: 98
3- . مناقب آل ابی طالب 1: 208

عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ أَبَانٍ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ جَابِرٍ عَنِ الشَّعْبِیِ (1) عَنْ مَسْرُوقٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (2) هَلْ أَخْبَرَکَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کَمْ بَعْدَهُ خَلِیفَةً قَالَ نَعَمْ اثْنَا عَشَرَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (3).

«74»

ک، [إکمال الدین] غَیْرُ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ غَزْوَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ اخْتَارَ مِنَ الْأَیَّامِ الْجُمُعَةَ وَ مِنَ الشُّهُورِ شَهْرَ رَمَضَانَ وَ مِنَ اللَّیَالِی لَیْلَةَ الْقَدْرِ وَ اخْتَارَنِی عَلَی جَمِیعِ الْأَنْبِیَاءِ وَ اخْتَارَ مِنِّی عَلِیّاً وَ فَضَّلَهُ عَلَی جَمِیعِ الْأَوْصِیَاءِ وَ

اخْتَارَ مِنْ عَلِیٍّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ اخْتَارَ مِنَ الْحُسَیْنِ الْأَوْصِیَاءَ مِنْ وُلْدِهِ یَنْفُونَ عَنِ التَّنْزِیلِ تَحْرِیفَ الْغَالِینَ وَ انْتِحَالَ الْمُبْطِلِینَ (4) وَ تَأْوِیلَ الْمُضِلِّینَ (5) تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ وَ هُوَ ظَاهِرُهُمْ وَ هُوَ بَاطِنُهُمْ (6).

نی، [الغیبة] للنعمانی مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ عَنْ أَبِیهِ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ: مِثْلَهُ (7).

بیان

قوله و هو ظاهرهم أی یظهر و یغلب علی الأعادی و هو باطنهم أی یبطن و یغیب عنهم زمانا.

«75»

ک، [إکمال الدین] الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ مَسْرُورٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نَصْرٍ عَنِ الْخَشَّابِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ بُهْلُولٍ (8) عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ قُرَّةَ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْمَدَائِنِیِ (9) عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام

ص: 256


1- فی المصدر: عن الشعبی، عن جابر.
2- یعنی عبد اللّه بن مسعود.
3- کمال الدین: 163.
4- أی الذین یدعون مقامهم و ینتسبون انفسهم الیهم و لیسوا منهم.
5- فی المصدر: و تأویل الضالین.
6- کمال الدین: 164.
7- الغیبة للنعمانیّ: 31 و 32.
8- فی المصدر: عن الحکم بن بهلول.
9- فی المصدر: عن ابی محمّد المدنیّ.

روایت78.

الغیبة طوسی: زید بن اسحاق از پدرش روایت کرده است: از ابو عیسی بن موسی پرسیدم: چه کسانی از تابعین را درک کردی؟ گفت: نمی­دانم چه می­گویی، لیکن در کوفه بودم و از شیخی در مسجد آنجا شنیدم که درباره نیک مردی سخن می­گفت. وی گفت: امیرالمؤمنین علیه السّلام گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: یا علی، امامان راشد و هدایت یافته از فرزندانت که حقوقشان غصب گردد، یازده امامند و تو خود نیز چنینی؛ و این حدیث مختصر است.(1)

روایت79.

الغیبة طوسی: امام باقر علیه السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی، من و یازده فرزندم و تو، ستون­های زمین هستیم _ قصدم بست­ها و کوه­های آن است _ ؛ خداوند به خاطر ما زمین را محکم و استوار ساخته تا به همراه ساکنانش پابرجا بماند و چون آن دوازده (امام) از فرزندانم بگذرند، زمین و هر که بر روی آن است در هم فرو روند و مهلتی نخواهند یافت.(2)

توضیح

فیروزآبادی گوید: «رزّت الجرادۀ تَرُزُّ و تَزِرُّ»: ملخ دُمش را در زمین فرو برد تا تخم­گذاری کند، مانند «أرزت». «رزّ الرجل»: آن مرد را [چاقو] زد. «رزّ الباب»: چفت در را درست کرد. «رزّ الشیء فی الشیء:» میخکوبش کرد.(3) و گوید: «ساخت الارض»: درهم کوبیده شد. پایان.(4)

و در برخی نسخه­ها با تقدیم راء معجمه بر مهمله آمده است. جزری گوید: در حدیثی از ابوذر در وصف علی علیه السّلام آمده است: «او _ علی علیه السّلام _ دانای جهان و تکیه­گاه آن است که قوام و بقای جهان بدوست» و اصل آن از «زرّالقلب» است یعنی استخوان کوچکی که قوام قلب به آن است. هروی این حدیث را از سلمان نقل کرده است.(5)

ص: 259


1- . غیبة الطوسی: 98
2- . غیبة الطوسی: 94
3- . القاموس المحیط 2: 276
4- . القاموس المحیط 1: 262
5- . النهایۀ 2: 124

یَقُولُ مَا نَزَلَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله آیَةٌ مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا أَقْرَأَنِیهَا وَ أَمْلَاهَا عَلَیَّ فَکَتَبْتُهَا بِخَطِّی وَ عَلَّمَنِی تَأْوِیلَهَا وَ تَفْسِیرَهَا وَ نَاسِخَهَا وَ مَنْسُوخَهَا وَ مُحْکَمَهَا وَ مُتَشَابِهَهَا وَ دَعَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُعَلِّمَنِی (1) فَهْمَهَا وَ حِفْظَهَا فَمَا نَسِیتُ آیَةً مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا عِلْماً أَمْلَاهُ عَلَیَّ فَکَتَبْتُهُ وَ مَا تَرَکَ شَیْئاً عَلَّمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ حَلَالٍ وَ لَا حَرَامٍ وَ لَا أَمْرٍ وَ لَا نَهْیٍ وَ مَا کَانَ أَوْ یَکُونُ مِنْ طَاعَةٍ أَوْ مَعْصِیَةٍ إِلَّا عَلَّمَنِیهِ وَ حَفِظْتُهُ (2) وَ لَمْ أَنْسَ مِنْهُ حَرْفاً وَاحِداً ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی صَدْرِی وَ دَعَا اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِأَنْ یَمْلَأَ قَلْبِی عِلْماً وَ فَهْماً وَ حِکْمَةً وَ نُوراً وَ لَمْ أَنْسَ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً وَ لَمْ یَفُتْنِی مِنْ ذَلِکَ شَیْ ءٌ لَمْ أَکْتُبْهُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ تَخَوَّفُ عَلَیَّ النِّسْیَانَ فِیمَا بَعْدُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَسْتُ أَتَخَوَّفُ عَلَیْکَ نِسْیَاناً وَ لَا جَهْلًا وَ قَدْ أَخْبَرَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ قَدِ اسْتَجَابَ لِی فِیکَ وَ فِی شُرَکَائِکَ (3) الَّذِینَ یَکُونُونَ مِنْ بَعْدِکَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ شُرَکَائِی مِنْ بَعْدِی قَالَ الَّذِینَ قَرَنَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِنَفْسِهِ وَ بِی فَقَالَ- أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ هُمْ فَقَالَ الْأَوْصِیَاءُ مِنِّی إِلَی أَنْ یَرِدُوا عَلَیَّ الْحَوْضَ کُلُّهُمْ هَادٍ مُهْتَدٍ(4) لَا یَضُرُّهُمْ مَنْ خَذَلَهُمْ هُمْ مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَعَهُمْ- لَا یُفَارِقُهُمْ وَ لَا یُفَارِقُونَهُ فَبِهِمْ تُنْصَرُ أُمَّتِی وَ بِهِمْ

یُمْطَرُونَ وَ بِهِمْ یُدْفَعُ عَنْهُمُ الْبَلَاءُ وَ بِهِمْ یُسْتَجَابُ دُعَاؤُهُمْ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ سَمِّهِمْ لِی فَقَالَ ابْنِی هَذَا وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِ الْحَسَنِ ثُمَّ ابْنِی هَذَا وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِ الْحُسَیْنِ ثُمَّ ابْنٌ لَهُ یُقَالُ لَهُ عَلِیٌّ سَیُولَدُ فِی حَیَاتِکَ فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ ثُمَّ تُکَمِّلُهُ اثْنَیْ عَشَرَ إِمَاماً فَقُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی فَسَمِّهِمْ لِی فَسَمَّاهُمْ رَجُلًا رَجُلًا فَقَالَ فِیهِمْ وَ اللَّهِ یَا أَخَا بَنِی هِلَالٍ مَهْدِیُّ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ(5) الَّذِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْرِفُ مَنْ یُبَایِعُهُ بَیْنَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ وَ أَعْرِفُ أَسْمَاءَ آبَائِهِمْ وَ قَبَائِلِهِمْ (6).

ص: 257


1- فی المصدر: الی أن یعلمنی.
2- فی المصدر: و حفظنیه.
3- اقول: فیه تصحیف، و الصحیح: و لکن اکتب لشرکائک اه( ب).
4- فی المصدر: کلهم هاد مهدیین.
5- فی المصدر: مهدی امتی« محمد» اه.
6- کمال الدین: 166 و 167.

مؤلف: شاید منظور از «سوخها» تزلزل و عدم انتظام آن و دگرگون شدن اوضاع آن (زمین) و هرچه هست، قبل از وقوع قیامت است. این روایت در اصول کافی(1) از محمّد بن یحیی با سندی از عمرو بن ثابت تا عبارت «انّی و اثنا عشر من ولدی ... الخ» روایت شده است؛ بنابراین فاطمه علیها السّلام از جمله آن دوازده تن به شمار آمده یا اینکه از باب تغلیب، لفظ«ولد» بر امیرالمؤمنین علیه السّلام اطلاق شده است؛ و عطف«انتَ» بر آن حضرت از قبیل عطف خاص بر عام به جهت تأکید و تشریف است، همانند عطف جبرئیل بر ملائکۀ.

و می­گویم: از این سند معلوم می­شود که نام«اشعری» در سند شیخ، تصحیف غضنفری است، خوب دقت کن!

روایت80.

الغیبة طوسی: امام صادق علیه السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیثی می­فرماید: خداوند از میان مردم پیامبران را برگزید و از میان پیامبران رسولان را برگزید و از میان رسولان مرا برگزید و علی را از من برگزید و از علی حسن و حسین را برگزید و از حسین اوصیا را برگزید که نهمین آن­ها قائم ایشان است و او ظاهر و باطن آنان است.(2)

روایت81.

الغیبة طوسی: امیرالمؤمنین علیه السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله در همان شب وفاتش به علی علیه السّلام فرمود: یا ابا الحسن،

ص: 260


1- . الکافی 1: 534
2- . غیبة الطوسی: 101 _ 100
«76»

مل، [کامل الزیارات] :جَمَاعَةُ مَشَایِخِی مِنْهُمْ أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ جَمِیعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ زَکَرِیَّا الْمُؤْمِنِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ زَیْدٍ مَوْلَی ابْنِ هُبَیْرَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خُذُوا بِحُجْزَةِ هَذَا الْأَنْزَعِ فَإِنَّهُ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ الْهَادِی لِمَنِ اتَّبَعَهُ مَنْ سَبَقَهُ مَرَقَ مِنْ دِینِ اللَّهِ (1) وَ مَنْ خَذَلَهُ مَحَقَهُ اللَّهُ وَ مَنِ اعْتَصَمَ بِهِ اعْتَصَمَ بِحَبْلِ اللَّهِ (2) وَ مَنْ أَخَذَ بِوَلَایَتِهِ هَدَاهُ اللَّهُ وَ مَنْ تَرَکَ وَلَایَتَهُ أَضَلَّهُ اللَّهُ وَ مِنْهُ سِبْطَا أُمَّتِی الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ هُمَا ابْنَایَ وَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ الْأَئِمَّةُ الْهُدَاةُ وَ الْقَائِمُ الْمَهْدِیُّ فَأَحِبُّوهُمْ وَ وَالُوهُمْ (3) وَ لَا تَتَّخِذُوا عَدُوَّهُمْ وَلِیجَةً مِنْ دُونِهِمْ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ ذِلَّةٌ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ قَدْ خابَ مَنِ افْتَری (4).

«77»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْهَاشِمِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَلْقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ آمِناً مُطَهَّراً- لَا یَحْزُنُهُ الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ فَلْیَتَوَلَّکَ وَ لْیَتَوَلَّ ابْنَیْکَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ وَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ وَ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی وَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ الْحَسَنَ ثُمَّ الْمَهْدِیَّ وَ هُوَ خَاتَمُهُمْ وَ لْیَکُونَنَّ فِی آخِرِ الزَّمَانِ قَوْمٌ یَتَوَلَّوْنَکَ یَا عَلِیُّ یَشْنَأُهُمُ (5) النَّاسُ وَ لَوْ أَحَبُّوهُمْ کَانَ خَیْراً لَهُمْ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ یُؤْثِرُونَکَ وَ وُلْدَکَ عَلَی الْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ وَ الْإِخْوَةِ وَ الْأَخَوَاتِ وَ عَلَی عَشَائِرِهِمْ وَ الْقَرَابَاتِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَفْضَلَ الصَّلَوَاتِ أُولَئِکَ یُحْشَرُونَ تَحْتَ لِوَاءِ الْحَمْدِ یَتَجَاوَزُ عَنْ سَیِّئَاتِهِمْ وَ یَرْفَعُ دَرَجَاتِهِمْ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ (6).

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْهَاشِمِیُّ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ هُوَ خَاتَمُهُمْ (7).

ص: 258


1- مرق من الدین: خرج منه بضلالة أو بدعة.
2- فی المصدر: و من اعتصم به فقد اعتصم باللّه.
3- فی المصدر: و توالوهم.
4- کامل الزیارات: 52.
5- شنأ الرجل: أبغضه مع عداوة و سوء خلق.
6- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 98.
7- مناقب آل أبی طالب 1: 208.

قلم و دواتی بیاور، سپس وصیت خود را املا فرمود تا به اینجا رسید که: یا علی، پس از من دوازده امام خواهد بود و پس از ایشان دوازده نفر هدایت شده است. ای علی، تو اولین آن دوازده امامی؛ خداوند تو را در آسمان علیّ مرتضی، امیرالمؤمنین، صِدِّیق اکبر، فاروق اعظم، مأمون و مهدی نامیده است و تنها تو برازنده این نام­ها هستی.

ای علی، تو وصیّ من بر خاندانم هستی، چه زنده باشند و چه مرده و نیز وصیّ من بر زنانم هستی، هرکدام را که تو به همسری من باقی گذاری، در قیامت مرا ملاقات کند و هرکدام را که تو طلاق دهی، من هم از وی بیزارم. در قیامت نه او مرا خواهد دید و نه من او را خواهم دید. و پس از من، تو جانشین من در میان اُمّتم هستی. پس چون زمان وفاتت رسد، خلافت را به فرزندم حسن که بسیار نیکوکار و بسیار احسان کننده است بسپار، و چون وفات او نیز فرا رسد، باید آن را به فرزندم حسین زکیّ شهید مقتول بسپارد؛ و چون هنگام شهادت حسین فرا رسید، باید آن را به فرزندش سرور عابدان علیّ «ذوالثَّفَنات» (دارای پیشانی و زانوان پینه بسته بر اثر کثرت سجود) بسپارد؛ و چون او را وفات دررسد، باید آن را به فرزندش محمّد شکافتده دانش­ها بسپارد؛ و چون مرگ او دررسد، به فرزندش جعفر صادق بسپارد و چون وفات وی دررسد، آن را به فرندش موسی کاظم بسپارد؛ و چون مرگ وی دررسد آن را به فرزندش علیّ رضا بسپارد؛ و چون وفاتش سررسد آن را به فرزندش محمّد تقی بسپارد؛ و چون وفات او فرا رسد، به فرزندش علی ناصح واگذار کند؛ و چون وفات او نزدیک شد، به فرزندش حسن فاضل بسپارد؛ و چون وفات او فرارسد، آن را به فرزندش محمّد، پاسدار کیش آل محمّد بسپارد. این بود دوازده امام، و پس از آن­ها دوازده هدایت شده خواهد بود که باید آن را به فرزندش نخستین مقرّبین که سه نام دارد، یکی همنام من، دیگری همنام پدرم «عبدالله» و «احمد» و نام سوم«مهدی» است که نخستین مؤمنان اوست.(1)

روایت82.

الغیبة طوسی:

ص: 261


1- . غیبة الطوسی
«78»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْقُوهِسْتَانِیِّ عَنْ زَیْدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عِیسَی بْنَ مُوسَی (1) فَقُلْتُ لَهُ مَنْ أَدْرَکْتَ مِنَ التَّابِعِینَ فَقَالَ مَا أَدْرِی مَا تَقُولُ وَ لَکِنَّنِی (2) کُنْتُ بِالْکُوفَةِ فَسَمِعْتُ شَیْخاً فِی جَامِعِهَا یُحَدِّثُ عَنْ عَبْدٍ خَیْرٍ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ الْأَئِمَّةُ الرَّاشِدُونَ الْمَهْدِیُّونَ الْمَغْصُوبُونَ حُقُوقَهُمْ مِنْ وُلْدِکَ أَحَدَ عَشَرَ إِمَاماً وَ أَنْتَ وَ الْحَدِیثُ مُخْتَصَرٌ(3).

«79»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنِّی وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِی وَ أَنْتَ یَا عَلِیُّ رِزُّ الْأَرْضِ أَعْنِی أَوْتَادَهَا وَ جِبَالَهَا بِنَا أَوْتَدَ اللَّهُ الْأَرْضَ أَنْ تَسِیخَ بِأَهْلِهَا فَإِذَا ذَهَبَ الِاثْنَا عَشَرَ مِنْ وُلْدِی سَاخَتِ الْأَرْضُ بِأَهْلِهَا وَ لَمْ یُنْظَرُوا(4).

بیان

قال الفیروزآبادی رزت الجرادة ترز و ترز غرزت ذنبها فی الأرض لتبیض کأرزت و الرجل طعنه و الباب أصلح علیه الرزة و هی حدیدة یدخل فیها القفل و الشی ء فی الشی ء أثبته (5) و قال ساخت الأرض انخسفت انتهی (6) و فی بعض النسخ بتقدیم المعجمة علی المهملة قال الجزری فی حدیث أبی ذر قال یصف علیا علیه السّلام و إنه لعالم الأرض و زرها الذی تسکن إلیه قوامها و أصله من زر القلب و هو عظیم صغیر یکون قوام القلب به و أخرج الهروی هذا الحدیث عن سلمان (7).

ص: 259


1- فی المصدر: قال سألت ابی عیسی بن موسی.
2- فی المصدر: و لکنی.
3- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 98.
4- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 99.
5- القاموس المحیط 2: 176.
6- القاموس المحیط 1: 262.
7- النهایة 2: 124.

ابوسلمی چوپان رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: شبی که مرا به معراج بردند، شنیدم که خدای عزیز جلّ ثنائه می­فرماید: «ءَامَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ »،(1){پیامبر

[خدا] بدانچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ایمان آورده است.} گفتم: «وَالمُؤمِنُونَ»! فرمود: راست گفتی ای محمّد ، آیا برای اُمّتت جانشین تعیین کردی؟ گفتم: بهترین را؛ فرمود: علی بن ابی طالب؟ گفتم: آری پروردگارا! فرمود: یا محمّد، من نظری بر زمین افکندم و تو را از میان ساکنان آن برگزیدم و نام تو را از نام خودم مشتق نمودم، به گونه­ای که در جایی نام من برده نمی­شود مگر اینکه نام تو با من برده شود، پس«محمود » منم و تو «محمّد»؛ سپس دوباره نظری افکندم و علی را از آن برگزیدم و نامی از نام خودم برایش مشتق کردم، من «أعلی» هستم و او «علیّ»؛ ای محمّد، من، تو و علی، فاطمه، حسن و حسین را از شبحی از نور خودم آفریدم و ولایت شما را بر ساکنان آسمان­ها و زمین­ها عرضه کردم، پس هرکس آن را پذیرفت، نزد من از مؤمنان خواهد بود. و هر که آن را انکار نمود، نزد من از جمله کافران خواهد بود؛ ای محمّد، اگر بنده­ای از بندگان من مرا آنقدر عبادت کند که بُبِرَّد و جون مَشک خشکیده فرسوده شود و سپس در حالی نزد من آید که منکر ولایت شما باشد، تا به ولایت شما اقرار نکرده، او را نیامرزم؛ ای محمّد، دوست داری آنان را ببینی؟ گفتم: آری پروردگارا، پس فرمود: به سمت راست عرش برگرد، چون برگشتم ناگاه علی، فاطمه، حسن، حسین، علی، محمّد، جعفر، موسی، علی، محمد، علی، حسن و مهدی را در هاله­ای از نور در حالت قیام و مشغول نماز دیدم و مهدی در میانه ایشان بود که چون ستاره­ای از دُرّ می­درخشید. پس فرمود: ای محمّد، آنان حجّت­ها و این قیام کننده و خون خواه از عترت تو هستند؛ ای محمّد، به عزّت و جلالم سوگند، او حجّت واجبه برای اولیای من است و انتقام گیرنده از دشمنان من است.(2)

الطرائف: از کتاب اخطب خوارزم با سندی از ابوسلیمان، چوپان پیامبر صلی الله علیه و آله،

نظیر این روایت را آورده است.

ص: 262


1- . بقره/ 285
2- . غیبة الطوسی: 104 _103

أقول لعل سوخها کنایة عن تزلزلها و عدم انتظامها و تبدل أوضاعها و سائر ما یکون قبل قیام الساعة

وَ رَوَی هَذَا الْخَبَرَ فِی الْکَافِی (1) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْغَضَنْفَرِیِ (2) عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ إِلَی قَوْلِهِ (3): إِنِّی وَ اثْنَا عَشَرَ مِنْ وُلْدِی وَ أَنْتَ إِلَخْ.

فالاثنا عشر مع فاطمة علیها السّلام أو أطلق الولد علی أمیر المؤمنین علیه السّلام تغلیبا و عطف أنت علیه من قبیل عطف الخاص علی العام تأکیدا و تشریفا کعطف جبرئیل علی الملائکة.

و أقول یظهر من هذا السند أن الأشعری فی سند الشیخ تصحیف الغضنفری فتأمل.

«80»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ غَزْوَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَدِیثٍ لَهُ: إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ مِنَ النَّاسِ الْأَنْبِیَاءَ وَ اخْتَارَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ الرُّسُلَ وَ اخْتَارَنِی مِنَ الرُّسُلِ وَ اخْتَارَ مِنِّی عَلِیّاً وَ اخْتَارَ مِنْ عَلِیٍّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ اخْتَارَ مِنَ الْحُسَیْنِ الْأَوْصِیَاءَ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ وَ هُوَ ظَاهِرُهُمْ وَ بَاطِنُهُمْ (4).

«81»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنِ الْبَزَوْفَرِیِّ عَلِیِّ بْنِ سِنَانٍ الْمَوْصِلِیِّ الْعَدْلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْخَلِیلِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ الْمِصْرِیِّ عَنْ عَمِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ الْبَاقِرِ عَنْ أَبِیهِ ذِی الثَّفِنَاتِ (5) سَیِّدِ الْعَابِدِینَ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ الزَّکِیِّ الشَّهِیدِ عَنْ أَبِیهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی کَانَتْ فِیهَا وَفَاتُهُ لِعَلِیٍّ علیه السّلام یَا أَبَا الْحَسَنِ أَحْضِرْ صَحِیفَةً

ص: 260


1- راجع أصول الکافی 1: 534.
2- فی الکافی: عن ابی سعید العصفوری.
3- أی قال فی الکافی بدل قوله« انی و أحد عشر»:« انی و اثنی عشر».
4- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 100 و 101.
5- الثفنة من البعیر ما یقع علی الأرض من أعضائه إذا استناخ و غلظ کالرکبتین. و لعلّ وجه اطلاق« ذو الثفنات» علی السجّاد علیه السلام کثرة سجوده بحیث صار مواضع سجوده ذا ثفنة کما یأتی فی حالاته علیه السلام ان شاء اللّه.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نظیر این روایت را نقل فرموده است.(1)

روایت83.

کمال الدین: علی بن ابی طالب علیه السّلام: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: بهترین سخن، قول «لا إله إلّا الله» است و بهترین خلق، نخستین کسی است که قول «لا إله إلّا الله» را بر زبان جاری کرد. گفتند: یا رسول الله، چه کسی برای اولین بار«لا إله إلّا الله» گفت؟ فرمود: من بودم، آن­گاه که نوری در محضر خداوند جلّ جلاله بودم و او را به وحدانیّت می­خواندم و تسبیح و تکبیرش می­گفتم و تقدیس و تمجیدش می­نمودم و نور شاهدی از خودم به دنبالم بود. عرض شد: یا رسول الله، آن شاهدی که از خودت بود، کیست؟ فرمود: علی بن ابی طالب، برادر، صفیّ، وزیر، خلیفه، وصیّ و امام اُمّت من و صاحب حوض من و پرچمدار من. عرض شد: یا رسول الله، جانشین او کیست؟ فرمود: حسن و حسین، دو سرور جوانان اهل بهشت و سپس تا روز قیامت، امامانی که از فرزندان حسین هستند.(2)

روایت84.

کشف الیقین: ابن عباس: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: ای مردم، بدانید که خداوند را دری است که هرکس وارد آن شود، از آتش در امان می­ماند. پس ابوسعید خدری برخاست و عرض کرد: یا رسول الله، ما را به این در رهنمون شوید تا آن را بشناسیم. فرمود: آن در، علی بن ابی طالب، سرور اوصیا، امیرمؤمنان، برادر فرستاده پروردگار عالم و جانشین او بر همه مردم است؛ ای مردم، هرکس دوست دارد حجّتِ پس از مرا بشناسد، باید علی بن ابی طالب را بشناسد؛ ای مردم، هر که دوست دارد ولایت خدا را بپذیرد، به علی بن ابی طالب و امامانی

ص: 263


1- . تفسیر فرات: 5
2- . کمال الدین : 376

وَ دَوَاةً فَأَمْلَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَصِیَّتَهُ حَتَّی انْتَهَی إِلَی هَذَا الْمَوْضِعِ فَقَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّهُ سَیَکُونُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً وَ مِنْ بَعْدِهِمْ اثْنَا عَشَرَ مَهْدِیّاً فَأَنْتَ یَا عَلِیُّ أَوَّلُ الِاثْنَیْ عَشَرَ الْإِمَامِ سَمَّاکَ اللَّهُ فِی السَّمَاءِ(1) عَلِیّاً الْمُرْتَضَی وَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الصِّدِّیقَ الْأَکْبَرَ وَ الْفَارُوقَ الْأَعْظَمَ وَ الْمَأْمُونَ وَ الْمَهْدِیَّ فَلَا یُصْلِحُ هَذِهِ الْأَسْمَاءُ لِأَحَدٍ غَیْرَکَ یَا عَلِیُّ أَنْتَ وَصِیِّی عَلَی أَهْلِ بَیْتِی حَیِّهِمْ وَ مَیِّتِهِمْ وَ عَلَی نِسَائِی فَمَنْ ثَبَّتَّهَا لَقِیَتْنِی غَداً وَ مَنْ طَلَّقْتَهَا فَأَنَا بَرِی ءٌ مِنْهَا لَمْ تَرَنِی وَ لَمْ أَرَهَا فِی عَرْصَةِ الْقِیَامَةِ وَ أَنْتَ خَلِیفَتِی عَلَی أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی فَإِذَا حَضَرَتْکَ الْوَفَاةُ فَسَلِّمْهَا إِلَی ابْنِیَ الْحَسَنِ الْبَرِّ الْوَصُولِ (2) فَإِذَا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ فَلْیُسَلِّمْهَا إِلَی ابْنِیَ الْحُسَیْنِ الشَّهِیدِ الزَّکِیِّ الْمَقْتُولِ فَإِذَا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ فَلْیُسَلِّمْهَا إِلَی ابْنِهِ سَیِّدِ الْعَابِدِینَ ذِی الثَّفِنَاتِ عَلِیٍّ فَإِذَا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ فَلْیُسَلِّمْهَا إِلَی ابْنِهِ مُحَمَّدٍ بَاقِرِ الْعِلْمِ فَإِذَا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ فَلْیُسَلِّمْهَا إِلَی ابْنِهِ جَعْفَرٍ الصَّادِقِ فَإِذَا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ فَلْیُسَلِّمْهَا إِلَی ابْنِهِ مُوسَی الْکَاظِمِ فَإِذَا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ فَلْیُسَلِّمْهَا إِلَی ابْنِهِ عَلِیٍّ الرِّضَا فَإِذَا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ فَلْیُسَلِّمْهَا إِلَی ابْنِهِ مُحَمَّدٍ الثِّقَةِ التَّقِیِّ فَإِذَا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ فَلْیُسَلِّمْهَا إِلَی ابْنِهِ عَلِیٍّ النَّاصِحِ فَإِذَا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ فَلْیُسَلِّمْهَا إِلَی ابْنِهِ الْحَسَنِ الْفَاضِلِ فَإِذَا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ فَلْیُسَلِّمْهَا إِلَی ابْنِهِ مُحَمَّدٍ الْمُسْتَحْفَظِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ فَذَلِکَ اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً ثُمَّ یَکُونُ مِنْ بَعْدِهِ اثْنَا عَشَرَ مَهْدِیّاً فَلْیُسَلِّمْهَا(3) إِلَی ابْنِهِ أَوَّلِ الْمُقَرَّبِینَ لَهُ ثَلَاثَةُ أَسَامِیَ کَاسْمِی وَ اسْمِ أَبِی وَ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ وَ أَحْمَدُ وَ الِاسْمُ الثَّالِثُ الْمَهْدِیُّ هُوَ أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ (4).

«82»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الرَّازِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سِنَانٍ الْمَوْصِلِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْخَلِیلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَالِحٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الذُّبَالِ بْنِ مُسْلِمٍ (5) وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ یَزِیدَ بْنِ جَابِرٍ

ص: 261


1- فی المصدر و( د): سماک اللّه فی سمائه.
2- الوصول: الکثیر الاعطاء.
3- فی المصدر: فاذا حضرته الوفاة فلیسلمها اه.
4- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 104 و 105.
5- فی المصدر: عن الذمال بن مسلم،.

که از ذریّۀ من هستند، اقتدا کند که آن­ها گنجوران گنجینه عِلم منند.

پس جابر بن عبدالله انصاری رضی الله عنه برخاسته و عرض کرد: یا رسول الله، ائمّۀ چند نفرند؟ فرمود: ای جابر، خدا تو را رحمت کند که از من درباره تمام اسلام پرسیدی؟ آنان به تعداد ماه­ها هستند که در کتاب خدا از روزی که آسمانها و زمین را آفرید دوازده ماه است، به تعداد چشمه­هایی که موسی بن عمران با زدن عصایش بر زمین، از زمین جوشیدند، و تعدادشان برابر با نقبای بنی­اسرائیل است. خدای متعال می­فرماید: «وَ لَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ بَنیِ إِسرَْائِیلَ وَ بَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنیَ ْ عَشرََ نَقِیبًا»،(1){در

حقیقت، خدا از فرزندان اسرائیل پیمان گرفت. و از آنان دوازده سرکرده برانگیختیم .} بنابراین ای جابر، امامان دوازده تن هستند که نخستین آن­ها علی بن ابی طالب و آخرین آن­ها قائم است.(2)

کشف الیقین: در کتاب «الاستنصار»، محمّد بن علی کراجکی با سندی از ابراهیم بن هشام، شبیه این روایت نقل شده است.(3)

روایت85.

کشف الیقین: سلمان فارسی: روزی به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کردیم: یا رسول الله، خلیفه بعد شما کیست تا او را بشناسیم؟ به من فرمود: ای سلمان! ابوذر، مقداد و ابوایوب انصاری را نزد من بیاور _ در حالی که ام سَلَمه همسر پیامبر پشت در بود _ سپس به ما فرمود: گواه باشید و سخن مرا بفهمید که علی بن ابی طالب وصیّ، وارث و ادا کننده وام و برآورنده وعده­های من است. او فرق گذارنده بین حق و باطل و یعسوب (زنبور عسل نری که دیگر زنبورها از او پیروی کنند) مؤمنان و پیشوای مؤمنان روسفید غرقه در نور و کسی است که فردای قیامت پرچمدار ربّ­العالمین است. و پس از او دو پسرش هر دو امامند. سپس از نسل فرزندم حسین، نُه تن که جملگی هادی و مهدی­اند، تا قیامت امامت می­کنند؛ من از اینکه اُمّتم امامت برادرم را انکار کنند و بر علیه او همدست شوند و درباره وی ستم روا دارند و حقّش را از او بگیرند، به خدا شکایت می­برم.

ص: 264


1- . مائده / 12
2- . کشف الیقین: 60
3- . کشف الیقین : 132

عَنْ سَلَّامٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا سَلْمَی رَاعِیَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: سَمِعْتُ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ قَالَ الْعَزِیزُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ- آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ قُلْتُ وَ الْمُؤْمِنُونَ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ مَنْ خَلَّفْتَ لِأُمَّتِکَ قُلْتُ خَیْرَهَا قَالَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ قُلْتُ نَعَمْ یَا رَبِّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی اطَّلَعْتُ إِلَی الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً فَاخْتَرْتُکَ مِنْهَا فَشَقَقْتُ لَکَ اسْماً مِنْ أَسْمَائِی فَلَا أُذْکَرُ فِی مَوْضِعٍ إِلَّا وَ ذُکِرْتَ مَعِی فَأَنَا الْمَحْمُودُ وَ أَنْتَ مُحَمَّدٌ ثُمَّ اطَّلَعْتُ الثَّانِیَةَ فَاخْتَرْتُ مِنْهَا عَلِیّاً وَ شَقَقْتُ لَهُ اسْماً مِنْ أَسْمَائِی فَأَنَا الْأَعْلَی وَ هُوَ عَلِیٌّ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی خَلَقْتُکَ وَ خَلَقْتُ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ مِنْ شَبَحِ نُورٍ مِنْ نُورِی وَ عَرَضْتُ وَلَایَتَکُمْ عَلَی أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ فَمَنْ کَانَ قَبْلَهَا(1) کَانَ عِنْدِی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَنْ جَحَدَهَا کَانَ عِنْدِی مِنَ الْکَافِرِینَ یَا مُحَمَّدُ لَوْ أَنَّ عَبْداً مِنْ عِبَادِی عَبَدَنِی حَتَّی یَنْقَطِعَ وَ یَصِیرَ مِثْلَ الشَّنِّ الْبَالِی ثُمَّ أَتَانِی جَاحِداً بِوَلَایَتِکُمْ مَا غَفَرْتُ لَهُ حَتَّی یُقِرَّ بِوَلَایَتِکُمْ یَا مُحَمَّدُ أَ تُحِبُّ أَنْ تَرَاهُمْ قُلْتُ نَعَمْ یَا رَبِّ فَقَالَ الْتَفِتْ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ فَالْتَفَتُّ فَإِذَا أَنَا بِعَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ عَلِیٍّ وَ مُحَمَّدٍ وَ جَعْفَرٍ وَ مُوسَی وَ عَلِیٍّ وَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْمَهْدِیِّ فِی ضَحْضَاحٍ مِنْ نُورٍ قِیَامٌ یُصَلُّونَ وَ الْمَهْدِیُّ فِی وَسَطِهِمْ کَأَنَّهُ کَوْکَبٌ دُرِّیٌ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ هَؤُلَاءِ الْحُجَجُ وَ هَذَا الثَّائِرُ مِنْ عِتْرَتِکَ یَا مُحَمَّدُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی إِنَّهُ الْحُجَّةُ الْوَاجِبَةُ لِأَوْلِیَائِی وَ الْمُنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِی (2).

یف، [الطرائف]: مِنْ کِتَابِ أَخْطَبَ خُوَارِزْمَ عَنْ فَخْرِ الْقُضَاةِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَغْدَادِیِّ عَنِ الشَّرِیفِ أَبِی طَالِبٍ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ شَاذَانَ الْمَوْصِلِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ زَیْدِ بْنِ جَابِرٍ عَنْ سَلَامَةَ عَنْ أَبِی سُلَیْمَانَ رَاعِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مِثْلَهُ (3).

ص: 262


1- فی المصدر: فمن قبلها.
2- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 103 و 104.
3- الطرائف: 43 و 44.

سلمان گوید: عرض کردیم: یا رسول الله، آیا به راستی چنین خواهد شد؟! فرمود: آری، او مظلوم کشته خواهد شد، پس از اینکه وجودش را مالامال از غصّه کنند و در آن حال وی را شکیبا یابند. سلمان گوید: چون فاطمه علیها السّلام این سخنان را شنید سراسیمه و گریان آمد و از پشت پرده وارد شد، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی فرمود: دخترم، چه چیزی تو را به گریه انداخته است؟ گفت: سخنانی را که درباره عموزاده­ام و پسرانم فرمودی شنیدم. فرمود: تو نیز مورد ستم قرار خواهی گرفت و حقّت را از تو می­گیرند، و تو اولین کسی از اهل بیت هستی که پس از من، بعد از چهل روز به من ملحق می­شوی. ای فاطمه، من با هرکس با تو آشتی باشد، آشتی هستم و با هرکس که با تو از در جنگ درآید، در جنگم. تو را به خدا می­سپارم و به جبرئیل و صالح مؤمنان. سلمان گوید: عرض کردم: یا رسول الله، «صالح مؤمنان» کیست؟ فرمود: علی بن ابی طالب.(1)

روایت86.

مناقب ابن شهر آشوب: جابر جعفی در روایتی طولانی از امام باقرعلیه السّلام آورده است که آن حضرت درباره آیه: «فَقُلْنَا اضْرِب بِّعَصَاکَ الْحَجَرَ

فَانفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْنًا قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُنَاسٍ مَّشْرَبَهُم »،(2){گفتیم:

«با عصایت بر آن تخته سنگ بزن.» پس دوازده چشمه از آن جوشیدن گرفت، [به گونه ای که ] هر قبیله ای آبشخور خود را می دانست.} فرمود: قوم موسی وقتی از گرسنگی و تشنگی به موسی شکوه کردند، شنیدند که خداوند به موسی علیه السّلام چه فرمود. مؤمنان نیز نزد جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده و گفتند: یا رسول الله، پیشوایان پس از خودت را به ما معرّفی کنید. _ جابر جعفی گوید: _ امام باقر علیه السّلام سخن را به اینجا کشاند که خداوند به رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر میان علی و فاطمه پیوند ازدواج برقرار کنی، یازده امام از صلب علی آفریده خواهد شد که با خودِ علی دوازده امام خواهند بود، همگی هدایتگر اُمت تو خواهند بود که هر اُمّتی به یکی از ایشان هدایت یابند و همانند قوم موسی خواهند دانست که آبشخور آن­ها کدام است!

اصبغ بن نباته در روایتی از امیرالمؤمنین علیه السّلام آورده است که فرمود: «وَ السَّمَاءِ ذَاتِ الْبرُُوج »،(3){سوگند

به آسمانِ آکنده از برج.} تعداد ائمّه برابر برج­ها (ماه­ها) است و سوگند به پروردگار شب­ها و روزها و ماه­ها، تعداد آن­ها همانند تعداد ماه­هاست.(4)

ص: 265


1- . کشف الیقین: 189 _188
2- . بقره/ 60
3- . بروج/1
4- . مناقب آل ابی طالب1: 201 _202

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْأَحْمَسِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ یَحْیَی بْنِ یَعْلَی عَنْ إِسْرَائِیلَ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مِثْلَهُ (1).

«83»

ک، [إکمال الدین] الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: أَفْضَلُ الْکَلَامِ قَوْلُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَفْضَلُ الْخَلْقِ أَوَّلُ مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ أَوَّلُ مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ قَالَ أَنَا وَ أَنَا نُورٌ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ أُوَحِّدُهُ وَ أُسَبِّحُهُ وَ أُکَبِّرُهُ وَ أُقَدِّسُهُ وَ أُمَجِّدُهُ (2) وَ یَتْلُونِی نُورٌ شَاهِدٌ مِنِّی فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنِ الشَّاهِدُ مِنْکَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَخِی وَ صَفِیِّی وَ وَزِیرِی وَ خَلِیفَتِی وَ وَصِیِّی وَ إِمَامُ أُمَّتِی وَ صَاحِبُ حَوْضِی وَ حَامِلُ لِوَائِی فَقِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَنْ یَتْلُوهُ قَالَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ ثُمَّ الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(3).

«84»

شف، [کشف الیقین] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَاذَانَ مِنَ الْمِائَةِ الْحَدِیثِ الَّتِی جَمَعَهَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هِشَامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ (4) عَنِ الْأَصْبَغِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: مَعَاشِرَ النَّاسِ اعْلَمُوا أَنَّ لِلَّهِ بَاباً مَنْ دَخَلَهُ أَمِنَ مِنَ النَّارِ فَقَامَ إِلَیْهِ أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ اهْدِنَا إِلَی هَذَا الْبَابِ حَتَّی نَعْرِفَهُ قَالَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَخُو رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ خَلِیفَتُهُ عَلَی النَّاسِ أَجْمَعِینَ (5) مَعَاشِرَ النَّاسِ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَعْرِفَ الْحُجَّةَ بَعْدِی فَلْیَعْرِفْ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ مَعَاشِرَ النَّاسِ مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَتَوَلَّی وَلَایَةَ اللَّهِ فَلْیَقْتَدِ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ الْأَئِمَّةِ

ص: 263


1- تفسیر فرات: 5.
2- فی المصدر: و امجده و اقدسه.
3- کمال الدین: 376.
4- فی المصدر: عن سعید بن طریف. و الظاهر أنّه سهو لعدم روایته عن الأصبغ بن نباتة.
5- » بعد ذلک: معاشر الناس من أحبّ ان یستمسک بالعروة الوثقی لا انفصام لها فلیستمسک بولایة علیّ بن أبی طالب فانه ولایتی و طاعته طاعتی اه.

روایت87.

مناقب ابن شهر آشوب:

ص: 266

مِنْ ذُرِّیَّتِی فَإِنَّهُمْ خُزَّانُ عِلْمِی فَقَامَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا عِدَّةُ الْأَئِمَّةِ فَقَالَ یَا جَابِرُ سَأَلْتَنِی رَحِمَکَ اللَّهُ عَنِ الْإِسْلَامِ بِأَجْمَعِهِ عِدَّتُهُمْ عِدَّةُ الشُّهُورِ وَ هِیَ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ عِدَّتُهُمْ عِدَّةُ الْعُیُونِ (1) الَّتِی انْفَجَرَتْ لِمُوسَی بْنِ عِمْرَانَ علیه السّلام حِینَ ضَرَبَ بِعَصَاهُ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً وَ

عِدَّتُهُمْ عِدَّةُ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ بَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً(2)- فَالْأَئِمَّةُ یَا جَابِرُ أَوَّلُهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ (3).

شف، [کشف الیقین] مِنْ کِتَابِ الِاسْتِنْصَارِ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکَرَاجُکِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ شَاذَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هِشَامٍ: مِثْلَهُ (4).

«85»

شف، [کشف الیقین] مُحَمَّدُ بْنُ جَرِیرٍ الطَّبَرِیُّ عَنْ زرات (5) بْنِ یَعْلَی بْنِ أَحْمَدَ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ أَبِی قَتَادَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ قَالَ: قُلْنَا یَوْماً یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنِ الْخَلِیفَةُ بَعْدَکَ حَتَّی نَعْلَمَهُ قَالَ لِی یَا سَلْمَانُ أَدْخِلْ عَلَیَّ أَبَا ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادَ وَ أَبَا أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیَّ وَ أُمُّ سَلَمَةَ زَوْجَةُ النَّبِیِّ مِنْ وَرَاءِ الْبَابِ ثُمَّ قَالَ لَنَا اشْهَدُوا(6) وَ افْهَمُوا عَنِّی إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَصِیِّی وَ وَارِثِی وَ قَاضِی دَیْنِی وَ عِدَاتِی وَ هُوَ الْفَارُوقُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ هُوَ یَعْسُوبُ الْمُسْلِمِینَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ الْحَامِلُ غَداً لِوَاءَ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ هُوَ وَ وَلَدَاهُ مِنْ بَعْدِهِ ثُمَّ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ ابْنِی (7) أَئِمَّةٌ تِسْعَةٌ هُدَاةٌ مَهْدِیُّونَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ أَشْکُو إِلَی اللَّهِ جُحُودَ

ص: 264


1- فی المصدر: و عددهم عدد العیون.
2- سورة المائدة: 12.
3- الیقین: 60.
4- الیقین: 132. و یوجد الحدیث فی کتاب الاستنصار 20 و 21.
5- کذا فی النسخ، و لم نجده فیما عندنا من کتب التراجم.
6- فی المصدر و( د): ثم قال اشهدوا.
7- »: هو و ولده من بعده ثمّ من ولد الحسین ابنی.

جابر بن سمره گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دوازده امیر خواهند بود، سپس چیزی فرمود که نشنیدم، لذا پدرم گفت: فرمود: همه آن­ها از قریش هستند؛ و خطیب آن را در تاریخ خود آورده است.

فراوی با سندی مرا روایت کرد که جابر بن سمره گوید: به همراه پدرم بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد گشته و شنیدم فرمود: این کار پایانی ندارد تا اینکه دوازده خلیفه بر ایشان حکومت کنند. گوید: سپس چیزی فرمود که آن را نفهمیدم، پس به پدرم گفتم: چه فرمود؟ گفت: فرمود همگی از قریش هستند.

با همین اسناد، مسلم با سندی از جابر بن سمره روایت کرده که گفت: شنیدم که پیامبر صلی الله علیه و آله می­فرماید: همچنان کار مردم به درستی می­گذرد مادامی که دوازده مرد بر ایشان حکومت کنند، سپس کلامی فرمود که مفهوم آن بر من پوشیده بود، لذا از پدرم پرسیدم: رسول خدا صلی الله علیه و آله چه فرمود؟ گفت: فرمود: همه آن­ها از قریشند.

با همین اسناد، سمّاک از جابر بن سمره مانند آن را آورده، با این تفاوت که عبارت«لا یزال امر الناس ماضیاً» را ذکر نکرده است.

با همین اسناد، سمّاک بن حرب گوید: شنیدم جابر بن سمره می­گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: اسلام تا زمانی که دوازده خلیفه بر مردم حکومت کنند، پیوسته عزیز باقی خواهد ماند؛ سپس سخنی فرمود که آن را نفهمیدم، لذا از پدرم پرسیدم، گفت: فرمود: همه آن­ها از قریش هستند.

با همین اسناد، شعبی از جابر بن سمره روایت کرده که گفت: به همراه پدرم نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفتم و شنیدم که می­فرماید: این دین همچنان عزیز و آسیب ناپذیر باقی خواهد ماند تا اینکه دوازده خلیفه بگذرند، سپس سخنی فرمود که مردم نگذاشتند بشنوم، پس به پدرم گفتم: چه فرمود؟ گفت: فرمود: همگی از قریش هستند. سجستانی آن را در سنن خود آورده است.

ابن مسروق: نزد عبدالله بن مسعود نشسته بودیم که مردی از وی پرسید: ای ابو عبدالرحمن، آیا از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدید که پس از وی چند نفر بر این اُمّت حکومت خواهند کرد؟ ابن مسعود گفت: از زمانی که به عراق آمده­ام کسی این سؤال را از من نکرده است؛ آری، از رسول خدا صلی الله علیه و آله این سؤال را پرسیدم و او فرمود: دوازده تن، همانند نقبای بنی­اسرائیل. این روایت را ابن بطّه در کتاب «الإبانه» و احمد بن حنبل در مسند خود از ابن مسعود نقل کرده­اند و نیز عثمان بن شیبه، ابوسعید اشجّ، ابوکریب، محمود بن غیلان، علی بن محمّد، ابراهیم بن سعید، عبدالرحمن بن ابی حاتم، همگی آن را از ابواُسامه از مجالد، از شعبی روایت کرده­اند.

حصین بن عبدالله از جابر بن سمره: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: همچنان کار این اُمّت رو به اصلاح و پیشرفت خواهد بود تا زمانی که دوازده امیر از قریش بر ایشان حکومت دارند.

با هیمن اسناد از انس: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: دین اسلام همچنان پا برجا و برقرار خواهد بود تا زمانی که دوازده امیر از قریش بر ایشان حکومت دارند و چون بگذرند، ص: 267

أُمَّتِی لِأَخِی وَ تَظَاهُرَهُمْ عَلَیْهِ وَ ظُلْمَهُمْ لَهُ وَ أَخْذَهُمْ حَقَّهُ قَالَ فَقُلْنَا لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ یَکُونُ ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ یُقْتَلُ مَظْلُوماً مِنْ بَعْدِ أَنْ یُمْلَأَ غَیْظاً وَ یُوجَدُ عِنْدَ ذَلِکَ صَابِراً قَالَ فَلَمَّا سَمِعَتْ ذَلِکَ فَاطِمَةُ(1) أَقْبَلَتْ حَتَّی دَخَلَتْ مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ وَ هِیَ بَاکِیَةٌ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا یُبْکِیکِ یَا بُنَیَّةِ قَالَ سَمِعْتُکَ تَقُولُ فِی ابْنِ عَمِّی (2) وَ وُلْدِی مَا تَقُولُ قَالَ وَ أَنْتِ تُظْلَمِینَ وَ عَنْ حَقِّکِ تُدْفَعِینَ وَ أَنْتِ أَوَّلُ أَهْلِ بَیْتِی لُحُوقاً بِی بَعْدَ أَرْبَعِینَ یَا فَاطِمَةُ أَنَا سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَکِ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَکِ أَسْتَوْدِعُکِ اللَّهَ وَ جَبْرَئِیلَ وَ صَالِحَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (3).

«86»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب جَابِرٌ الْجُعْفِیُّ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السّلام فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ فِی قَوْلِهِ: فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُناسٍ مَشْرَبَهُمْ (4) الْآیَةَ فَقَالَ إِنَّ قَوْمَ مُوسَی لَمَّا شَکَوْا إِلَیْهِ الْجَدْبَ وَ الْعَطَشَ اسْتَسْقَوْا مُوسَی فَاسْتَسْقَی لَهُمْ (5) فَسَمِعْتَ مَا قَالَ اللَّهُ لَهُ وَ مِثْلُ ذَلِکَ جَاءَ الْمُؤْمِنُونَ إِلَی جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ تُعَرِّفُنَا مَنِ الْأَئِمَّةُ بَعْدَکَ فَقَالَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ فَإِنَّکَ إِذَا زَوَّجْتَ عَلِیّاً مِنْ فَاطِمَةَ خَلَقْتُ (6) مِنْهَا أَحَدَ عَشَرَ إِمَاماً مِنْ صُلْبِ عَلِیٍّ یَکُونُونَ مَعَ عَلِیٍّ اثْنَیْ عَشَرَ إِمَاماً کُلُّهُمْ هُدَاةٌ لِأُمَّتِکَ یَهْتَدُونَ بِهَا کُلُّ أُمَّةٍ بِإِمَامٍ مِنْهَا وَ یَعْلَمُونَ کَمَا عَلِمَ قَوْمُ مُوسَی مَشْرَبَهُمْ.

الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فِی خَبَرٍ: وَ لَقَدْ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَا عِنْدَهُ عَنِ الْأَئِمَّةِ فَقَالَ- وَ السَّماءِ ذاتِ الْبُرُوجِ (7) إِنَّ عَدَدَهُمْ بِعَدَدِ الْبُرُوجِ وَ رَبِّ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ وَ الشُّهُورِ عَدَدُهُمْ کَعِدَّةِ الشُّهُورِ(8).

ص: 265


1- فی المصدر: فلما سمعت ذلک فاطمة.
2- »: فی ابن عمک.
3- الیقین: 188 و 189.
4- سورة البقرة: 61.
5- فی المصدر و( م): فاستسقی لهم.
6- »: خلفت منها.
7- سورة البروج: 1.
8- مناقب آل أبی طالب 1: 200 و 201، و لیست الجملة الأخیرة فیه.

زمین و هرکه بر روی آن است درهم خواهد شکست.(1)

إعلام الوری: عبدالله بن اُمیّه نظیر آن را روایت کرده است.(2)

روایت88.

مناقب ابن شهر آشوب: جابر بن سمره: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: پس از من دوازده خلیفه، همگی از قریش حکومت خواهند کرد و سپس هرج و مرج خواهد شد.(3)

إعلام الوری: ابوبکر بن خیثمۀ مانند آن را آورده است.(4)

روایت89.

مناقب ابن شهر آشوب: ابن سمره: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: پیروان این دین همچنان بر دشمنانشان پیروزند تا زمانی که دوازده خلیفه از قریش بر ایشان حکومت کنند.(5)

إعلام الوری: سمّاک و زیاد و حصین شبیه این روایت را نقل کرده­اند.(6)

روایت90.

مناقب ابن شهر آشوب: ابوطفیل گوید: عبدالله بن عمر به من گفت: ای ابوطفیل، دوازده خلیفه بشمار و سپس جنگ و کشتار خواهد شد. و در روایت عبدالله بن ابی اوفی: سپس سرسام و بی­ثباتی خواهد شد.(7)

إعلام الوری: حمّاد بن سلمۀ مانند این روایت را آورده است.(8)

توضیح

فیروز آبادی گوید: «الدَوّارۀ» بر وزن «جَبّانَۀ»، پرگار و با ضم دال، دایره­ای شنی که وحوش پیرامون آن بچرخند؛ و به هر چیزی که حرکت نکند و نچرخد «دَوّاره» و «فَوَّارۀ» _ با فتح حرف اول آن دو _ گفته می­شود؛ اما اگر حرکت کند یا بچرخد، «دُوّارۀ» و «فُوّارۀ» ، با ضم حرف اول آن­ها خواهد بود.(9)

ص: 268


1- . مناقب آل ابی طالب 1: 206 _204
2- . اعلام الوری: 364
3- . مناقب آل ابی طالب1: 206
4- اعلام الوری: 364
5- . مناقب آل ابی طالب1: 206
6- . اعلام الوری: 364
7- . مناقب آل ابی طالب 1: 206
8- . اعلام الوری : 365
9- . القاموس المحیط2: 32
«87»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب حَدَّثَنَا جَمَاعَةٌ عَنِ الکشمهینی [الْکُشْمَیْهَنِیِ] عَنِ الْفِرَبْرِیِّ عَنِ الْبُخَارِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْمُثَنَّی قَالَ حَدَّثَنَا غُنْدَرٌ قَالَ حَدَّثَنَا شُعْبَةُ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ قَالَ سَمِعْتُ جَابِرَ بْنَ سَمُرَةَ قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: یَکُونُ اثْنَا عَشَرَ أَمِیراً فَقَالَ کَلِمَةً لَمْ أَسْمَعْهَا فَقَالَ أَبِی إِنَّهُ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.

وَ أَخْرَجَهُ الْخَطِیبُ فِی تَارِیخِهِ وَ حَدَّثَنِی الْفَرَاوِیُّ عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ الْفَارِسِیِّ عَنْ أَبِی أَحْمَدَ الْجَلُودِیِّ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الْفَقِیهِ عَنِ الْحَافِظِ مُسْلِمٍ عَنْ قُتَیْبَةَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ جَرِیرٍ عَنْ حُصَیْنٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ: دَخَلْتُ مَعَ أَبِی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا یَنْقَضِی حَتَّی یَمْضِیَ فِیهِمْ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً قَالَ ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلَامٍ خَفِیَ عَلَیَّ قَالَ فَقُلْتُ لِأَبِی مَا قَالَ قَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ مُسْلِمٌ وَ حَدَّثَنِی ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سُفْیَانَ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عُمَیْرٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: لَا یَزَالُ أَمْرُ النَّاسِ مَاضِیاً مَا وَلَّاهُمْ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ خَفِیَتْ عَلَیَّ فَسَأَلْتُ أَبِی مَا ذَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ مُسْلِمٌ وَ أَخْبَرَنَا قُتَیْبَةُ بْنُ سَعِیدٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَوَانَةَ عَنْ سِمَاکٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ لَمْ یَذْکُرْ لَا یَزَالُ أَمْرُ النَّاسِ مَاضِیاً.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ مُسْلِمٌ وَ حَدَّثَنَا هَدَّابُ بْنُ خَالِدٍ الْأَزْدِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا حَمَّادُ بْنُ سَلَمَةَ عَنْ سِمَاکِ بْنِ حَرْبٍ قَالَ سَمِعْتُ جَابِرَ بْنَ سَمُرَةَ یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: لَا یَزَالُ الْإِسْلَامُ عَزِیزاً إِلَی اثْنَیْ عَشَرَ خَلِیفَةً ثُمَّ قَالَ کَلِمَةً لَمْ أَفْهَمْهَا فَقُلْتُ لِأَبِی فَقَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ مُسْلِمٌ وَ حَدَّثَنِی نَضْرُ بْنُ عَلِیٍّ الْجَهْضَمِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا بُرَیْدُ بْنُ زُرَیْعٍ قَالَ حَدَّثَنَا ابْنُ نَمُوزَجٍ وَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ عُثْمَانَ النَّوْفَلِیُّ وَ اللَّفْظُ لَهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَزْهَرُ قَالَ حَدَّثَنَا ابْنُ عَوْنٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ: انْطَلَقْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَعِی أَبِی فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ- لَا یَزَالُ هَذَا الدِّینُ عَزِیزاً مَنِیعاً إِلَی اثْنَیْ عَشَرَ خَلِیفَةً فَقَالَ کَلِمَةً أَصَمَّنِیهَا النَّاسُ فَقُلْتُ لِأَبِی مَا قَالَ قَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.

ص: 266

روایت91.

مناقب آل ابی طالب: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از ما دوازده خلیفه خواهد بود که خداوند آنان را بر کسانی که با ایشان به ستیز برخیزد، پیروز گرداند و دشمنی دشمنان آسیبی به ایشان نمی­رساند...

از ابو طفیل نقل است که وی از ابن عمر، از خلفای بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیده و او گفته است: دوازده خلیفه؛ از بنی کعب.

و ابو مؤید مکّی خطیب خوارزم از کتاب «الأربعین» با سندی از حسین بن علی علیه السّلام برای من نوشت که آن حضرت فرمود: شنیدم پیامبر صلی الله علیه و آله می­فرماید: هر کس دوست دارد که حیات و مماتش چون من باشد و وارد بهشتی شود که خدا مرا وعده داده، باید ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام و ذرّیه پاک او پس از وی که ائمّه هدی و ستارگان آسمانند را بپذیرد، زیرا آن­ها شما را از دروازه هدایت به دروازه گمراهی نخواهد برد.

شعبی از جابر بن سمره روایت کرده که گفت: به همراه پدرم به مسجدالنبی آمدم و پیامبر صلی الله علیه و آله مشغول سخنرانی بود و شنیدم که فرمود: پس از من دوازده خلیفه خواهد بود، سپس صدایش پایین آمد و نشنیدم دیگر چه فرمود، پس به پدرم گفتم: چه فرمود؟ گفت: فرمود: همگی از قریش هستند.

ابن عباس: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هرکس دوست دارد که حیات و مماتش چون من باشد و در باغ عَدن که پروردگارم درخت آن را کاشته است اقامت کند، باید پس از من ولایت علی را بپذیرد و با دوستانش دوست باشد و به امامان بعد از من اقتدا کند که ایشان عترت من هستند و از طینت من آفریده و به آن­ها فهم و علم، روزی داده شده است؛ وای بر تکذیب کنندگان فضل ایشان از میان اُمّت من؛ همان کسانی که با دشمنی با ایشان، پیوند خود را با من بریده­اند. خداوند شفاعت مرا نصیب ایشان نگرداند!

احمد بن حنبل در مسند خود از جابر بن سمره این حدیث را از سی ­و چهار طریق که از جمله آن­ها می­توان به عامر بن سعد، سمّاک بن حرب، اسود بن سعید همدانی، عبدالملک بن عمیر، عامر شعبی و ابوخالد والبی اشاره کرده، به همان روشی که ما از صحیحین و غیر آن روایت کردیم، روایت کرده است.

عبدالله بن عمر:

ص: 269

أخرجه السجستانی فی السنن.

وَ حَدَّثَنِی أَبُو الْقَاسِمِ الشَّحَّامِیُّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْکَنْجَرُودِیِّ عَنْ أَبِی عَمْرٍو الْجَبْرِیِّ عَنِ أَبِی یَعْلَی الْمَوْصِلِیِّ فِی مُسْنَدِهِ عَنْ شَیْبَانَ بْنِ فَرُّوخَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ مُجَالِدٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ مَسْرُوقٍ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ فَسَأَلَهُ رَجُلٌ یَا بَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ هَلْ سَأَلْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَمْ یَمْلِکُ أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّةِ خَلْفَهُ فَقَالَ ابْنُ مَسْعُودٍ مَا سَأَلَنِی عَنْهَا أَحَدٌ مُنْذُ قَدِمْتُ الْعِرَاقَ قَبْلَکَ قَالَ (1) نَعَمْ فَسَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ اثْنَا عَشَرَ مِثْلَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ.

أَخْرَجَهُ ابْنُ بَطَّةَ فِی الْإِبَانَةِ وَ أَحْمَدُ فِی مُسْنَدِ ابْنِ مَسْعُودٍ(2) وَ قَدْ رَوَاهُ عُثْمَانُ بْنُ أَبِی شَیْبَةَ وَ أَبُو سَعِیدٍ الْأَشَجُّ وَ أَبُو کُرَیْبٍ وَ مَحْمُودُ بْنُ غَیْلَانَ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ سَعِیدٍ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِی حَاتِمٍ کُلُّهُمْ جَمِیعاً عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ مُجَالِدٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ وَ حَدَّثَنِی الْفَرَاوِیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ الْقَطِیعِیِ (3) عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَطَّةَ الْعُکْبَرِیِ (4) مُسْنَداً إِلَی الْإِبَانَةِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْجَعْدِ عَنْ زُهَیْرٍ عَنْ سِمَاکِ بْنِ حَرْبٍ وَ زِیَادِ بْنِ عِلَاقَةَ وَ حُصَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ کُلُّهُمْ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَکُونُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَمِیراً وَ تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ فَسَأَلْتُ أَبِی فَقَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ ابْنُ بَطَّةَ رَوَی الثَّوْرِیُّ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عُمَیْرٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لَا یَزَالُ أَمْرُ النَّاسِ صَالِحاً حَتَّی یَقُومَ اثْنَا عَشَرَ أَمِیراً مِنْ قُرَیْشٍ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی أُمَیَّةَ مَوْلَی مُجَاشِعٍ عَنْ یَزِیدَ الرَّقَاشِیِّ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لَا یَزَالُ هَذَا الدِّینُ قَائِماً إِلَی اثْنَیْ عَشَرَ مِنْ قُرَیْشٍ (5) فَإِذَا مَضَوْا

ص: 267


1- فی المصدر: ثم قال.
2- فی المصدر: و أحمد فی مسنده عن ابن مسعود.
3- فی المصدر: عن القطیفی.
4- فی المصدر: عن أبی عبد اللّه بن بطة العکبری.
5- فی المصدر: الی اثنی عشر أمیرا من قریش.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی، من بیم­دهنده اُمّت خود هستم و تو هادی آنی، و حسن پیشوای آن است و حسین راهبر آن، و علی بن حسین جامع آن است، و محمّد بن علی عارف آن، و جعفر بن محمّد کاتب آن است، و موسی بن جعفر حسابگر دوستان و دشمنان، و علی بن موسی عبور دهنده و نجات دهنده آن است و تعقیب کننده کینه­توزان آن و نزدیک کننده مؤمنان به آن است، و محمّد بن علی پیشوا و راهبر آن است، و علی بن محمّد پیش­برنده و عالم آن است، و حسن بن علی ندبه کننده و بخشنده آن است، و خلف قائم، جلوبرنده و به غایت­رساننده و شاهد آن است «إِنَّ فیِ ذَلِکَ لاََیَاتٍ لِّلْمُتَوَسِّمِین»،(1){به

یقین، در این [کیفر] برای هوشیاران عبرتهاست.} و عده­ای این روایت را از جابر بن عبدالله از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده­اند.

علی بن ابی طالب و جابر انصاری هر دو از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده­اند که فرمود: من شما را بر حوض عرضه می­کنم و تو ای علی! ساقی هستی و حسن دورکننده نااهلان، و حسین امرکننده، و علی بن حسین پیش­رونده به سوی آب، و محمّد بن علی توزیع کننده، و جعفر بن محمّد سوق دهنده، و موسی بن جعفر حسابگر دوستان و دشمنان و ذلیل کننده منافقان، و علی بن موسی زینت کننده مؤمنان، و محمّد بن علی تعیین کننده درجات اهل بهشت، و علی بن محمّد خطیب شیعیان و تزویج کننده شیعیان با حوریان بهشتی، و حسن بن علی چراغ اهل بهشت که از نورش بهره گیرند، و هادی مهدی شفاعت کننده آن­ها در روز قیامت است، جایی که خداوند در آنجا جز به کسانی که اراده فرماید و از ایشان راضی باشد، به کسی اجازه شفاعت نمی­دهد.(2)

ص: 270


1- . حجر/ 75
2- . مناقب آل ابی طالب1: 207 _206

سَاخَتِ الْأَرْضُ بِأَهْلِهَا(1).

عم، [إعلام الوری] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی أُمَیَّةَ: مِثْلَهُ (2).

«88»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ أَبِی خَیْثَمَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْجَعْدِ عَنْ زُهَیْرِ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنْ زِیَادِ بْنِ خَیْثَمَةَ عَنِ الْأَسْوَدِ بْنِ سَعِیدٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: یَکُونُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ ثُمَّ یَکُونُ الْهَرْجُ (3).

عم، [إعلام الوری] أَبُو بَکْرِ بْنُ أَبِی خَیْثَمَةَ: مِثْلَهُ (4).

«89»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ سِمَاکِ بْنِ حَرْبٍ وَ زِیَادِ بْنِ عِلَاقَةَ وَ حُصَیْنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ ابْنِ سَمُرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ قَالَ: لَا یَزَالُ أَهْلُ هَذَا الدِّینِ یُنْصَرُونَ عَلَی مَنْ نَاوَاهُمْ إِلَی اثْنَیْ عَشَرَ خَلِیفَةً کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (5).

عم، [إعلام الوری] عَنْ سِمَاکٍ وَ زِیَادٍ وَ حُصَیْنٍ: مِثْلَهُ (6).

«90»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب وَ حَدَّثَنِی عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ زُرَیْقٍ الْقَزَّازُ الْبَغْدَادِیُّ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ ثَابِتٍ الْخَطِیبِ فِی تَارِیخِ بَغْدَادَ قَالَ حَدَّثَ حَمَّادُ بْنُ سَلَمَةَ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ قَالَ: قَالَ لِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ یَا بَا طُفَیْلٍ اعْدُدْ اثْنَیْ عَشَرَ خَلِیفَةً بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ یَکُونُ بَعْدَهُ الْنَّقْفُ وَ النَّقَافُ وَ فِی رِوَایَةِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی أَوْفَی ثُمَّ یَکُونُ دَوَّارَةٌ(7).

عم، [إعلام الوری] حَمَّادُ بْنُ سَلَمَةَ: مِثْلَهُ (8).

بیان

قال الفیروزآبادی الدَّوَّارَةُ کَجَبَّانَةٍ الفرجار و بالضم مستدار رمل یدور حوله الوحش و یقال لکل ما لم یتحرک و لم یدر دوارة و فوارة بفتحهما فإذا تحرک أو دار فهو دوارة و فوارة بضمهما(9).

ص: 268


1- مناقب آل أبی طالب 1: 204 و 205 و 206.
2- إعلام الوری: 364. و فیه: عبد اللّه بن أمیّة.
3- مناقب آل أبی طالب 1: 206.
4- إعلام الوری: 364. و فیه: عبد اللّه بن أمیّة.
5- مناقب آل أبی طالب 1: 206.
6- إعلام الوری: 364. و فیه: عبد اللّه بن أمیّة.
7- مناقب آل أبی طالب 1: 206.
8- إعلام الوری: 365.
9- القاموس المحیط 2: 32.

الطرائف: با سندی از سعید بن بشیر نظیر این روایت را آورده است.(1)

روایت92.

مناقب ابن شهر آشوب: جابر انصاری گفت: یا رسول الله، در تورات چنین خواندم: «إلیا یقظوا شبّراً و شبیراً» اما نام­های ایشان را نشناختم؛ پس از حسین، اوصیا چند نفرند و نامشان چیست؟ فرمود: نُه تن از صُلب حسینند و مهدی از آن­هاست...(2)

مجالد از شعبی از مسروق از ابن مسعود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خلفای پس از من به تعداد نقبای بنی­اسرائیل، دوازده هستند.

هشام بن زید از انس: از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدم: یا رسول الله، حواریون شما چه کسانی هستند؟ فرمود: امامان بعد از من، دوازده امام و از صلب علی و فاطمه هستند؛ اینان حواریون و یاوران دین منند.

سلمان، ابوایوب، ابن مسعود، واثله، حذیفۀ بن اُسید، ابوقتاده و انس: از رسول خدا صلی الله علیه و آله سؤال شد: امامان بعد از شما چند نفرند؟ فرمود: به تعداد نقبای بنی­اسرائیل. و در روایت اعمش از حسین بن علی علیه السّلام آورده است که گفت: ای رسول خدا، مرا خبر کن که آیا بعد از شما پیامبری خواهد آمد؟ فرمود: خیر، من خاتم پیامبران هستم، لیکن پس از من امامانی عادل و به عدد نقبای بنی­اسرائیل خواهد بود....

و در روایت امام باقر علیه السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از اهل بیت من دوازده نقیب خواهند بود که فرشتگان با ایشان سخن گویند و آخرشان قائم بر حق است که زمین را پر از عدل و داد کند، در حالی که پیش از آن پر از ظلم و ستم شده باشد.(3)

روایت93.

مجالس شیخ مفید: امام باقر از پدرش از جدش علیهم السّلام:

ص: 271


1- . الطرائف: 44
2- . منافب آل ابی طالب 1: 210 _ 209
3- . مناقب آل ابی طالب 1: 213
«91»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب وَ مِمَّا رَوَاهُ أَبُو الْفَرَجِ مُحَمَّدُ بْنُ فَارِسَ الْغُورِیُّ الْمُحَدِّثُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَکُونُ مِنَّا اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً یَنْصُرُهُمُ اللَّهُ عَلَی مَنْ نَاوَاهُمْ وَ لَا یَضُرُّهُمْ مَنْ عَادَاهُمْ.

الْخَبَرَ

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ: أَنَّهُ سُئِلَ ابْنُ عُمَرَ عَنِ الْخُلَفَاءِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ اثْنَا عَشَرَ مِنْ بَنِی کَعْبٍ.

وَ کَاتَبَنِی أَبُو الْمُؤَیَّدِ الْمَکِّیِّ الْخَطِیبِ بِخُوارِزْمَ بِکِتَابِ الْأَرْبَعِینَ بِالْإِسْنَادِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَحْیَا حَیَاتِی وَ یَمُوتَ مِیتَتِی وَ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ الَّتِی وَعَدَنِی رَبِّی فَلْیَتَوَلَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ ذُرِّیَّتَهُ الطَّاهِرِینَ أَئِمَّةَ الْهُدَی وَ مَصَابِیحَ الدُّجَی مِنْ بَعْدِهِ فَإِنَّهُمْ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ (1) مِنْ بَابِ الْهُدَی إِلَی بَابِ الضَّلَالَةِ.

وَ حَدَّثَنِی أَبُو سَعِیدٍ عَبْدُ اللَّطِیفِ الْأَصْفَهَانِیُّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْحَدَّادِ عَنْ أَبِی نَعِیمٍ الْأَصْفَهَانِیِّ مُسْنَداً إِلَی حِلْیَتِهِ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ جِئْتُ مَعَ أَبِی إِلَی الْمَسْجِدِ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَخْطُبُ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ: یَکُونُ مِنْ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً ثُمَّ خَفَضَ صَوْتَهُ فَلَمْ أَدْرِ مَا یَقُولُ فَقُلْتُ لِأَبِی مَا یَقُولُ قَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.

وَ رَوَی بِإِسْنَادِهِ عَنِ السُّدِّیِّ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ وَ عَنْ شَرِیکٍ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ حَبِیبِ بْنِ ثَابِتٍ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَنْ زَیْدِ بْنْ أَرْقَمَ وَ عَنْ عِکْرِمَةَ وَ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلٍ کِلَیْهِمَا عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَحْیَا حَیَاتِی وَ یَمُوتَ مَمَاتِی وَ یَسْکُنَ جَنَّةَ عَدْنٍ الَّتِی غَرَسَهَا رَبِّی فَلْیُوَالِ عَلِیّاً مِنْ بَعْدِی وَ لْیُوَالِ وَلِیَّهُ وَ لْیَقْتَدِ بِالْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِی (2) فَإِنَّهُمْ عِتْرَتِی خُلِقُوا مِنْ طِینَتِی رُزِقُوا فَهْماً وَ عِلْماً وَیْلٌ لِلْمُکَذِّبِینَ بِفَضْلِهِمْ مِنْ أُمَّتِی الْقَاطِعِینَ فِیهِمْ صِلَتِی (3) لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِی.

وَ قَدْ رَوَی أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ فِی مُسْنَدِهِ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ بِأَرْبَعٍ وَ ثَلَاثِینَ طَرِیقاً مِنْهُمْ عَامِرُ بْنُ سَعْدٍ وَ سِمَاکُ بْنُ حَرْبٍ وَ الْأَسْوَدُ بْنُ سَعِیدٍ الْهَمْدَانِیُّ وَ عَبْدُ الْمَلِکِ بْنُ عُمَیْرٍ وَ عَامِرٌ

ص: 269


1- فی( د): لن یخرجوکم.
2- فی المصدر و( م): فلیقتد بالائمة من بعدی.
3- فی المصدر: القاطعین منهم صلتی.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی بن ابی طالب فرمود: یا علی، من و تو و دو پسرت حسن و حسین و نُه تن از فرزندان حسین ارکان دین و ستون­های اسلام هستیم؛ هرکس از ما پیروی کند نجات می­یابد و آنکه بازمانَد، گذرش به آتش است.(1)

روایت94.

الغیبة نعمانی: حسن بصری: جبرئیل نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمده و به وی گفت: ای محمّد، خدای عزّوجل به تو فرمان می­دهد که فاطمه را به زوجیّت برادرت علی در آوری. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السّلام را خواست و به وی فرمود: یا علی، من دخترم فاطمه، سرور زنان جهانیان و دوست داشتنی­ترین کسانم بعد از تو را به زوجیّت تو در آوردم، از شما دو سرور جوانان اهل بهشت زاده خواهند شد که پس از من مورد ستم واقع شده و غرقه به خون و بر روی زمین مقهور خواهند گشت، و نیز بزرگواران نورانی که خداوند به دست ایشان آتش ستم را خاموش ساخته و حق را زنده گرداند و باطل را می­میراند؛ تعدادشان به عدد ماه­های سال است و عیسی بن مریم علیه السّلام پشت سر آخرینِ آن­ها نماز خواهد گزارد.(2)

ابن عیّاش در کتاب «المقتضب» با سندی از حسن، نظیر این روایت را آورده است.(3)

روایت95.

الغیبة نعمانی: امام باقر از پدران بزرگوارش علیهم السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دوازده تن از اهل بیت من محدّث خواهند بود. پس مردی به نام عبدالله بن زید که برادر رضاعی علی بن حسین علیه السّلام بود، با حالتی ناباورانه گفت: سبحان الله، محدّث؟! پس امام باقر علیه السّلام به وی گفت:

ص: 272


1- . أمالی مفید: 127
2- . غیبة النعمانی: 27
3- . مقتضب الأثر: 34 _33

الشَّعْبِیُّ وَ أَبُو خَالِدٍ الْوَالِبِیُّ: مِثْلَ مَا رَوَیْنَا مِنَ الصَّحِیحَیْنِ وَ غَیْرِهِمَا.

عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَغَوِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْجَعْدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ وَهْبِ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ أَبِی قَبِیصَةَ شُرَیْحِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَنْبَرِیِّ عَنْ نَافِعٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: یَا عَلِیُّ أَنَا نَذِیرُ أُمَّتِی وَ إِنَّکَ هَادِیهَا(1) وَ الْحَسَنُ قَائِدُهَا وَ الْحُسَیْنُ سَائِقُهَا وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ جَامِعُهَا وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَارِفُهَا وَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ کَاتِبُهَا وَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ مُحْصِیهَا وَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی مُعَبِّرُهَا وَ مُنَجِّیهَا وَ طَارِدُ مُبْغِضِیهَا وَ مُدْنِی مُؤْمِنِیهَا وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ قَائِدُهَا وَ سَائِقُهَا وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ سَائِرُهَا وَ عَالِمُهَا وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ نَادِبُهَا وَ مُعْطِیهَا وَ الْقَائِمُ الْخَلَفُ سَاقِیهَا وَ نَاشِدُهَا وَ شَاهِدُهَا- إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ (2).

وَ قَدْ رَوَی ذَلِکَ جَمَاعَةٌ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الْأَعْمَشُ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ سَعِیدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ کِلَیْهِمَا عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَنَا وَارِدُکُمْ عَلَی الْحَوْضِ وَ أَنْتَ یَا عَلِیُّ السَّاقِی وَ الْحَسَنُ الذَّائِدُ(3) وَ الْحُسَیْنُ الْآمِرُ وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ الْفَارِطُ(4) وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ النَّاشِرُ وَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ السَّائِقُ وَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ مُحْصِی الْمُحِبِّینَ وَ الْمُبْغِضِینَ وَ قَامِعُ الْمُنَافِقِینَ (5) وَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی مُزَیِّنُ الْمُؤْمِنِینَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ مُنْزِلُ أَهْلِ الْجَنَّةِ فِی دَرَجَاتِهِمْ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ خَطِیبُ شِیعَتِهِمْ وَ مُزَوِّجُهُمُ الْحُورَ وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ سِرَاجُ أَهْلِ الْجَنَّةِ یَسْتَضِیئُونَ بِهِ وَ الْهَادِی الْمَهْدِیُّ شَفِیعُهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَیْثُ لَا یَأْذَنُ اللَّهُ إِلَّا لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضی (6).

یف، [الطرائف]: رَوَی أَخْطَبُ خُوارِزْمَ مُوَفَّقُ بْنُ أَحْمَدَ الْمَالِکِیُّ فِی کِتَابِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ أَبِی طَالِبٍ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ

ص: 270


1- فی المصدر و( د) و أنت هادیها.
2- فی المصدر: لآیات للمؤمنین.
3- ذاده: دفعه و طرده. و فی المصدر: رائدها.
4- فرط القوم: تقدمهم إلی الماء أو الکلاء.
5- قمعه: قهره و ذلّله.
6- مناقب آل أبی طالب 1: 206 و 207.

به خدا سوگند که پسر مادرت چنین بود، و منظورش علی بن حسین علیه السّلام بود.(1)

روایت96.

الغیبة نعمانی: سلیم بن قیس هلالی گفت: به علی علیه السّلام عرض کردم: من از سلمان، مقداد و ابوذر چیزهایی از تفسیر قرآن و روایاتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده­ام که با آنچه در اختیار مردم است، فرق می­کند، و از جانب شما نیز چیزهای زیادی از تفسیر قرآن و احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله در دست مردم دیده­ام که شما در مورد آن­ها با ایشان اختلاف نظر دارید و بر این باورید که همه آن­ها باطل و بیهوده­اند. آیا شما فکر می­کنید ایشان از روی عمد به رسول خدا صلی الله علیه و آله دروغ نسبت می­دهند و قرآن را تفسیر به رأی می­کنند؟ گوید: پس علی علیه السّلام به طرف من رو کرد و فرمود: سؤال کردی، اینک پاسخ را بشنو: آنچه در دست مردم است، آمیخته­ای از حق و باطل، راست و دروغ، ناسخ و منسوخ، خاص و عام، محکم و متشابه و محفوظات و توهمات است. در حیات رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز به وی دروغ بستند و ایشان در خطبه­ای چنین واکنش نشان دادند: ای مردم، دروغ پردازان بر علیه من بسیار شده­اند؛ هرکس از روی عمد به من نسبت دروغ دهد، منتظر جایگاهی در آتش برای خود باشد. و پس از رحلت وی نیز به او دروغ بستند. حدیث از چهار راه به دست شما رسیده و راه پنجمی ندارد:

اول: از مردی منافق متظاهر به ایمان و تنها به زبان مسلمان، نه از گناه دست برمی­دارد و نه از دروغ بستن به رسول خدا صلی الله علیه و آله به طور عمد ناراحت می­شود؛ و اگر مسلمانان می­دانستند که او منافق و دروغگو است، حدیثی را از وی نمی­پذیرفتند و باورش نمی­کردند، ولی آنان می­گفتند: این مرد با رسول خدا صلی الله علیه و آله همراه شد، وی را دید و سخنانش را شنید و دیگران بی­آنکه از ماهیت او خبر داشته باشند، از او حدیث نقل کردند و خداوند تو را از طریق توصیفی که از منافقان کرده، به حال آنان آگاه فرموده، گوید: «وَ إِذَا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسَامُهُمْ وَ إِن یَقُولُواْ تَسْمَعْ لِقَوْلهِِم»،(2){وچون آنان را ببینی، هیکلهایشان تو را به تعجّب وامی دارد، و چون سخن گویند به گفتارشان گوش فرا می دهی.} اینان پس از

ص: 273


1- . غیبة النعمانی: 31
2- . منافقون / 4

عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ شَاذَانَ الْمَوْصِلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَاسِمٍ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ مُوسَی بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنِ الْحَارِثِ وَ سَعِیدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْهُ علیه السّلام: مِثْلَهُ (1).

«92»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب جَابِرٌ الْأَنْصَارِیُّ قَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ وَجَدْتُ فِی التَّوْرَاةِ الیایقظوا(2) شبرا [شَبَّرَ] وَ شَبِیراً فَلَمْ أَعْرِفْ أَسَامِیَهُمْ فَکَمْ بَعْدَ الْحُسَیْنِ مِنَ الْأَوْصِیَاءِ وَ مَا أَسَامِیهِمْ فَقَالَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ وَ الْمَهْدِیُّ مِنْهُمْ.

الْخَبَرَ(3)

مُجَالِدٌ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ مَسْرُوقٍ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: الْخُلَفَاءُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ کَعِدَّةِ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ.

هِشَامُ بْنُ زَیْدٍ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: سَأَلْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مَنْ حَوَارِیُّکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ الْأَئِمَّةُ بَعْدِی (4) اثْنَا عَشَرَ مِنْ صُلْبِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ هُمْ حَوَارِیِّی وَ أَنْصَارُ دِینِی.

سَلْمَانُ وَ أَبُو أَیُّوبَ وَ ابْنُ مَسْعُودٍ وَ وَاثِلَةُ وَ حُذَیْفَةُ بْنُ أَسِیدٍ وَ أَبُو قَتَادَةَ وَ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ أَنَسٌ: أَنَّهُ سُئِلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کَمِ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِکَ قَالَ عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ.

وَ فِی حَدِیثِ الْأَعْمَشِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام قَالَ: فَأَخْبِرْنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ هَلْ یَکُونُ بَعْدَکَ نَبِیٌّ فَقَالَ لَا أَنَا خَاتَمُ النَّبِیِّینَ لَکِنْ یَکُونُ بَعْدِی أَئِمَّةٌ قَوَّامُونَ بِالْقِسْطِ بِعَدَدِ نُقْبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ.الْخَبَرَ

وَ فِی حَدِیثِ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مِنْ أَهْلِ بَیْتِی اثْنَا عَشَرَ نَقِیباً مُحَدَّثُونَ مُفَهَّمُونَ مِنْهُمُ الْقَائِمُ بِالْحَقِّ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً(5).

«93»

جا، [المجالس] للمفید الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السّلام قَالَ: قَالَ

ص: 271


1- الطرائف: 44.
2- فی المصدر: وجدت فی التوراة ایقطوا( ایقظوا خ ل) و لم یذکر فیه( الیا).
3- مناقب آل أبی طالب 1: 209 و 210.
4- فی المصدر: الأئمّة من بعدی.
5- مناقب آل أبی طالب 1: 213. و فیه کما ملئت جورا.

رسول خدا صلی الله علیه و آله ماندند و به پیشوایان گمراهی و ضلالت و دعوت کنندگان به آتش جهنم آن­قدر با دروغ و بهتان نزدیک شدند که آن­ها نیز کارها را به ایشان سپردند و آنان را بر گرده­های مردم حاکم کردند و به واسطه اینان دنیا را خوردند و می­دانیم که مردم با سلاطینند و دنیا، مگر کسی که خدا او را از لغزش باز داشته باشد. این بود یکی از آن چهار گروه.

دوم: مردی که چیزی از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده، اما درست آن را به خاطر نسپرده و تصورات و برداشت­های خود را با آن آمیخته است بی­آنکه قصد و تعمّدی در دروغ گفتن داشته باشد. او چنین روایتی را در اختیار دارد، به درستی آن باور دارد و خود به آن عمل می­نماید و برای دیگران نیز روایت می­کند و می­گوید: من آن را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده­ام. و اگر مسلمانان می­دانستند که این روایت، برداشت و تصوّر اوست، آن را نمی­پذیرفتند و اگر خود وی نیز بر این حقیقت آگاه می­شد، آن را رد می­کرد.

سوم: مردی که از پیامبر صلی الله علیه و آله فرمانی شنیده و بعداً بی­آنکه وی مطّلع گردد، از عمل به آن فرمان نهی شده است یا برعکس، شنیده است که پیامبر صلی الله علیه و آله چیزی را نهی فرمود ولی بعداً بی­آنکه وی از آن آگاه شود، آن نهی لغو گشته و عمل به آن دستور داده شده است. چنین شخصی منسوخ را حفظ کرده ولی از ناسخ بی­خبر است و اگر می­دانست که این حدیث منسوخ گشته، خود وی آن را رد می­کرد.

چهارم: مردی که نه به خدا دروغ بسته و نه به رسول او صلی الله علیه و آله، آن هم به خاطرت نفرت از دروغ و یا ترس از خدا و بزرگداشت رسول خدا صلی الله علیه و آله، و دچار توهّم و برداشت شخصی نیز نشده بلکه حدیث را درست فرا گرفته و آن را به همان شکل که شنیده، بی­کم و کاست روایت کرده است، آن هم با آگاهی از ناسخ و منسوخ و عمل به ناسخ و رد کردن منسوخ، آگاهی از امر و نهی رسول خدا صلی الله علیه و آله که شبیه ناسخ و منسوخ در قرآن است؛ و شناخت عام و خاص، محکم و متشابه، زیرا ممکن است کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله دارای دو وجه باشد: کلام عام و کلام خاص، درست مانند قرآن؛ خدای عزّوجل که در کتاب خود می­فرماید: «وَ مَا ءَاتَیکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نهََاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا»،(1){و آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت، بازایستید.} و کسی که نه می­داند و نه متوجه است که منظور خدای عزّوجل از این کلام چیست و نه می­داند

ص: 274


1- . حشر/ 7

رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام یَا عَلِیُّ أَنَا وَ أَنْتَ وَ ابْنَاکَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ أَرْکَانُ الدِّینِ وَ دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ مَنْ تَبِعَنَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنَّا فَإِلَی النَّارِ(1).

«94»

نی، [الغیبة] للنعمانی أَحْمَدُ بْنُ هَوْذَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنِ الْمُبَارَکِ بْنِ فَضَالَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ یَرْفَعُهُ قَالَ: أَتَی جَبْرَئِیلُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْمُرُکَ أَنْ تُزَوِّجَ فَاطِمَةَ مِنْ عَلِیٍّ أَخِیکَ فَأَرْسَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیٍّ علیه السّلام فَقَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ إِنِّی مُزَوِّجُکَ فَاطِمَةَ ابْنَتِی وَ سَیِّدَةَ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ (2) وَ أَحَبَّهُنَّ إِلَیَّ بَعْدَکَ وَ کَائِنٌ مِنْکُمَا سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ الشُّهَدَاءُ الْمُضَرَّجُونَ (3) الْمَقْهُورُونَ فِی الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِی وَ النُّجَبَاءُ الزَّاهِرُونَ (4) الَّذِینَ یُطْفِئُ اللَّهُ بِهِمُ الظُّلْمَ وَ یُحْیِی بِهِمُ الْحَقَّ وَ یُمِیتُ بِهِمُ الْبَاطِلَ عِدَّتُهُمْ عِدَّةُ أَشْهُرِ السَّنَةِ آخِرُهُمْ یُصَلِّی عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السّلام خَلْفَهُ (5).

کِتَابُ الْمُقْتَضَبِ لِابْنِ عَیَّاشٍ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَلَوِیَّةَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عِیسَی عَنْ دَاوُدَ بْنِ الزُّبَیْرِ وَ الْمُبَارَکِ بْنِ فَضَالَةَ عَنِ الْحَسَنِ: مِثْلَهُ (6).

«95»

نی، [الغیبة] للنعمانی أَبِی عُقْدَةَ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی یُوسُفَ عَنِ ابْنِ عَمْرٍو عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(7) عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مِنْ أَهْلِ بَیْتِی (8) اثْنَا عَشَرَ مُحَدَّثاً فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ زَیْدٍ وَ کَانَ أَخَا عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ مِنَ الرَّضَاعَةَ سُبْحَانَ اللَّهِ مُحَدَّثاً کَالْمُنْکِرِ لِذَلِکَ قَالَ

ص: 272


1- أمالی المفید: 127.
2- فی المصدر: ابنتی سیدة نساء العالمین.
3- ضرج الثوب بالدم: لطخه.
4- فی المصدر: و النجباء الزهر. و فی( ک): و النجباء الظاهرون.
5- الغیبة للنعمانیّ: 27.
6- مقتضب الاثر: 33 و 34.
7- فی المصدر: عن أبان بن عثمان، عن زرارة، عن أبی جعفر علیه السلام.
8- فی المصدر: ان من أهل بیتی.

مقصود رسول خدا صلی الله علیه و آله چیست. تمام صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین نبودند که چیزی را بپرسند و جواب آن را نیز بفهمند. کسانی بودند که سؤال می­کردند اما مفهوم جواب را در نمی­یافتند و درک نمی­کردند. این­ افراد دوست داشتند یک عرب بیابانی یا یک رهگذر بیاید و از رسول خدا صلی الله علیه و آله سؤالی بکند تا آنها بشنوند.

این من بودم که روزی یک بار به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله می­رسیدم و در شب یک بار دیگر، و از هر دری با هم سخن می­گفتیم و اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله می­دانستند که آن حضرت این اجازه را به کسی جز من نمی­داد و چه بسا پیامبر صلی الله علیه و آله بیش از این در خانه­ام به دیدار من می­آمد همان طور که اگر در یکی از خانه­ها به دیدارش می­رفتم، از همسرانش می­خواست ما را تنها بگذارند؛ لیکن هرگاه به خانه­ام می­آمد، اجازه نمی­داد فاطمه و هیچ کدام از فرزندانم خارج شوند. در این جلسات هرگاه از وی سؤالی نداشتم و ساکت بودم، خود سر سخن را با من باز می­کرد و به درگاه خدا دعا می­فرمود که آنچه را به من آموخته فراموش نکنم و آن را به بهترین وجه بفهمم، و از زمانی که در حق من چنین دعایی فرمود، هرگز چیزی را فراموش نکردم. من به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفتم: یا نبیّ الله، از زمانی که به درگاه خدا در حق من دعا فرموده­ای، مطلبی را که به من آموخته باشی، فراموش نکرده­ام پس چرا آن را اِملا نیز می­ فرمایید و امر می­کنید که آن را بنویسم؟ آیا از فراموش کردن بر من بیم دارید؟ فرمود: برادرم، بیم آن ندارم که فراموش کنی یا دچار جهل گردی، زیرا خدای عزّوجل مرا خبر کرده که دعای مرا در حق تو در شرکای تو که پس از تو خواهند آمد، اجابت فرموده است، شما این مطالب را برای آنان می­نویسی. گفتم: یا رسول الله، شرکای من چه کسانی هستند؟ فرمود: آنان که خداوند آنان را قرین خود و من ساخته و فرموده است: «یَاأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَطِیعُواْ اللَّهَ وَ أَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلیِ الْأَمْرِ مِنکم »،(1){ای

کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید.} و هرگاه در امری اختلاف نظر یافتید، آن را به کتاب خدا و سنت پیامبر و اولیای امر خود عرضه بدارید. گفتم: یا نبی الله، ایشان چه کسانی هستند؟ فرمود: آن­ها اوصیا هستند تا این که بر سر حوض من بر من وارد شوند. همه آن­ها راهنما و راهبر هستند. کسی که آنان را خوار کند، زیانی به آنان نمی­رساند.

ص: 275


1- . نساء/ 59

فَأَقْبَلَ عَلَیْهِ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السّلام فَقَالَ لَهُ أَمَا وَ اللَّهِ إِنَّ ابْنَ أُمِّکَ کَانَ کَذَلِکَ یَعْنِی عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام (1).

«96»

نی، [الغیبة] للنعمانی ابْنُ عُقْدَةَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ وَ عَبْدُ الْعَزِیزِ وَ عَبْدُ الْوَاحِدِ ابْنَا عَبْدِ اللَّهِ عَنْ رِجَالِهِمْ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ مُعَمَّرٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِعَلِیٍّ علیه السّلام إِنِّی سَمِعْتُ مِنْ سَلْمَانَ وَ مِنَ الْمِقْدَادِ وَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ أَشْیَاءَ مِنْ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ وَ مِنَ الْأَحَادِیثِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَیْرَ مَا فِی أَیْدِی النَّاسِ ثُمَّ سَمِعْتُ مِنْکَ تَصْدِیقاً لِمَا سَمِعْتُ مِنْهُمْ وَ رَأَیْتُ فِی أَیْدِی النَّاسِ أَشْیَاءَ کَثِیرَةً مِنْ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ وَ مِنَ الْأَحَادِیثِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْتُمْ تُخَالِفُونَهُمْ فِیهَا وَ تَزْعُمُونَ أَنَّ ذَلِکَ کَانَ کُلُّهُ بَاطِلًا أَ فَتَرَی أَنَّهُمْ یَکْذِبُونَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ مُتَعَمِّدِینَ وَ یُفَسِّرُونَ الْقُرْآنَ بِآرَائِهِمْ (2) قَالَ فَأَقْبَلَ عَلِیٌّ علیه السّلام عَلَیَّ وَ قَالَ قَدْ سَأَلْتَ فَافْهَمِ

الْجَوَابَ إِنَّ فِی أَیْدِی النَّاسِ حَقّاً وَ بَاطِلًا وَ صِدْقاً وَ کَذِباً وَ نَاسِخاً وَ مَنْسُوخاً وَ خَاصّاً وَ عَامّاً وَ مُحْکَماً وَ مُتَشَابِهاً وَ حِفْظاً وَ وَهَماً وَ قَدْ کُذِبَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی عَهْدِهِ حَتَّی قَامَ خَطِیباً فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ کَثُرَتْ عَلَیَّ الْکَذَّابَةُ فَمَنْ کَذَبَ عَلَیَّ مُتَعَمِّداً فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ ثُمَّ کُذِبَ عَلَیْهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ إِنَّمَا أَتَاکُمُ الْحَدِیثُ مِنْ أَرْبَعَةٍ(3) لَیْسَ لَهُمْ خَامِسٌ رَجُلٌ مُنَافِقٌ مُظْهِرٌ لِلْإِیمَانِ مُتَصَنِّعٌ لِلْإِسْلَامِ بِاللِّسَانِ- لَا یَتَأَثَّمُ وَ لَا یَتَحَرَّجُ (4) أَنْ یَکْذِبَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُتَعَمِّداً وَ لَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ (5) أَنَّهُ مُنَافِقٌ کَاذِبٌ مَا قَبِلُوا مِنْهُ وَ لَمْ یُصَدِّقُوهُ وَ لَکِنَّهُمْ قَالُوا هَذَا قَدْ صَحِبَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ رَآهُ وَ سَمِعَ مِنْهُ وَ أَخَذُوا عَنْهُ وَ هُمْ لَا یَعْرِفُونَ حَالَهُ وَ قَدْ أَخْبَرَکَ اللَّهُ عَنِ الْمُنَافِقِینَ بِمَا خَبَّرَکَ وَ وَصَفَهُمْ بِمَا وَصَفَهُمْ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ إِذا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسامُهُمْ وَ إِنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ (6) ثُمَّ بَقُوا

ص: 273


1- الغیبة للنعمانیّ: 31.
2- فی المصدر: برأیهم.
3- فی المصدر: و انما اتاک بالحدیث أربعة.
4- تأثم: کف عن الاثم. تحرج: تجنب عن الحرج أی الاثم.
5- فی المصدر: فلو علم المسلمون.
6- سورة المنافقون: 4.

آنان با قرآنند و قرآن با آنان، نه آنان از قرآن جدا می­شوند و نه قرآن از آنان جدا می­شود. اُمّت من به وسیله ایشان یاری می­شود و به برکت وجود آن­ها باران بر ایشان می­بارد و به خاطر دعاهای اجابت شده آنان است که بلا از ایشان دفع می­گردد. گفتم: یا رسول الله، آنان را برای من نام ببرید. فرمود: یکی از آن­ها این پسرم _ و دست بر روی سر حسن گذاشت _ است، و بعدی این پسرم _ و دست بر روی سر حسین گذاشت _ سپس فرزند او که همنام توست ای علی، بعد از و پسرش که محمّد بن علی نام دارد. سپس رو به حسین علیه السّلام کرده و فرمود: محمّد بن علی در حیات تو به دنیا خواهد آمد، سلام مرا به وی برسان، و سپس دوازده امام را کامل می­کنی. گفتم: یا نبی الله، نامشان را برای من بیان بفرمایید. پس آن حضرت آنان را یکی یکی نام برد و فرمود: به خدا سوگند ای برادر بنی هلال، یکی از آنان مهدی اُمّت محمّد صلوات الله علیه است، همان کسی که زمین را پس از پر شدن از ظلم و ستم، پر از عدل و داد خواهد کرد.(1)

مؤلف: در کتاب سلیم بن قیس هلالی نظیر این روایت را یافتم و در آخر آن افزوده است: به خدا سوگند من می­دانم چه کسانی میان رکن و مقام با وی بیعت می­کنند و نام یاران و قاتلان آنان را نیز می­دانم.

سلیم گوید: پس از شهادت امیرالمؤمنین علیه السّلام، حسن و حسین علیهما السّلام را در مدینه دیدم و این حدیث را برای ایشان نقل کردم که فرمودند: راست گفتی، پدرمان علی در حالی این حدیث را برای تو گفت که ما نشسته بودیم و ما همان­طور که پدرمان برای شما بدون ­کم ­و زیاد نقل کرد، آن را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده و حفظ کرده بودیم.

سلیم گوید: سپس علی بن حسین علیه السّلام را دیدم در حالی که فرزندش محمّد بن علی علیه السّلام در کنارش بود و این روایت را برای آن حضرت و آنچه را از پدر و عمو بزرگوارش شنیده بودم، از علی علیه السّلام نقل کردم. پس علی بن حسین علیه السّلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السّلام این روایت را از رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که بیمار بود، برای من که یک کودک بودم، روایت فرمود، و جدّم حسین نیز در حالی که بیمار بود آن را برای من نقل فرمود؛ والسّلام.

ابان گوید: پس همه این روایت را برای علی بن حسین علیه السّلام از سلیم نقل کردم، فرمود: سلیم راست گفت، و جابر بن عبدالله انصاری نیز نزد پسرم که کودک بود و به مکتب خانه رفت و آمد می­کرد، آمد و او را بوسید و سلام پیامبر صلی الله علیه و آله را به وی رساند. ابان گوید: پس از وفات علی بن حسین علیه السّلام به حج رفتم

ص: 276


1- . غیبة النعمانی: 37 _36

بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَقَرَّبُوا إِلَی أَئِمَّةِ الضَّلَالِ وَ الدُّعَاةِ إِلَی النَّارِ بِالزُّورِ وَ الْکَذِبِ وَ الْبُهْتَانِ حَتَّی وَلَّوْهُمُ الْأَعْمَالَ وَ حَکَّمُوهُمْ عَلَی رِقَابِ النَّاسِ (1) وَ أَکَلُوا بِهِمُ الدُّنْیَا وَ إِنَّمَا النَّاسُ مَعَ الْمُلُوکِ وَ الدُّنْیَا إِلَّا مَنْ عَصَمَ اللَّهُ فَهَذَا أَحَدُ الْأَرْبَعَةِ(2): وَ رَجُلٌ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَیْئاً لَمْ یَحْفَظْهُ عَلَی وَجْهِهِ فَأَوْهَمَ فِیهِ-(3) وَ لَمْ یَتَعَمَّدْهُ کَذِباً فَهُوَ فِی یَدَیْهِ یَقُولُ بِهِ وَ یَعْمَلُ بِهِ وَ یَرْوِیهِ وَ یَقُولُ أَنَا سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ أَنَّهُ وَهِمَ لَمْ یَقْبَلُوهُ وَ لَوْ عَلِمَ هُوَ أَنَّهُ وَهِمَ لَرَفَضَهُ وَ رَجُلٌ ثَالِثٌ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَیْئاً أَمَرَ بِهِ ثُمَّ نَهَی عَنْهُ وَ هُوَ لَا یَعْلَمُ أَوْ سَمِعَهُ نَهَی عَنْ شَیْ ءٍ ثُمَّ أَمَرَ بِهِ وَ هُوَ لَا یَعْلَمُ فَحَفِظَ الْمَنْسُوخَ ثُمَّ لَمْ یَحْفَظِ النَّاسِخَ وَ لَوْ عَلِمَ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضَهُ (4) وَ رَجُلٌ رَابِعٌ لَمْ یَکْذِبْ عَلَی اللَّهِ وَ لَا عَلَی رَسُولِهِ ص (5) مُبْغِضاً لِلْکَذِبِ (6) وَ خَوْفاً مِنَ اللَّهِ وَ تَعْظِیماً لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَتَوَهَّمْ بَلْ حَفِظَ الْحَدِیثَ کَمَا سَمِعَ عَلَی وَجْهِهِ فَجَاءَ بِهِ کَمَا سَمِعَهُ لَمْ یَزِدْ فِیهِ وَ لَمْ یَنْقُصْ مِنْهُ وَ عَلِمَ النَّاسِخَ مِنَ الْمَنْسُوخِ (7) فَعَمِلَ بِالنَّاسِخِ وَ رَفَضَ الْمَنْسُوخَ وَ أَمْرُ رَسُولِ اللَّهِ ص (8) وَ نَهْیُهُ مِثْلُ الْقُرْآنِ نَاسِخٌ وَ مَنْسُوخٌ وَ عَامٌّ وَ خَاصٌّ وَ مُحْکَمٌ وَ مُتَشَابِهٌ قَدْ کَانَ یَکُونُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْکَلَامُ لَهُ وَجْهَانِ کَلَامٌ عَامٌّ وَ کَلَامٌ خَاصٌّ مِثْلَ الْقُرْآنِ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ

جَلَّ فِی کِتَابِهِ- ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا(9) یَسْمَعُهُ مَنْ لَا یَعْرِفُ وَ لَمْ یَدْرِ مَا عَنَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا مَا عَنَی بِهِ

ص: 274


1- فی المصدر: و حملوهم علی رقاب الناس.
2- فی المصدر: فهو أحد الأربعة.
3- فی المصدر. فوهم فیه.
4- فی المصدر و( ک) بعد ذلک: و لو علم المسلمون- اذا سمعوا منه- أنه منسوخ لرفضوه.
5- فی المصدر: و لا علی رسول اللّه.
6- فی المصدر: بغضا للکذب.
7- فی المصدر: و حفظ الناسخ و المنسوخ.
8- فی المصدر: و ان امر رسول اللّه.
9- سورة الحشر: 7.

و با ابوجعفر محمّد بن علی علیهما السّلام ملاقات نموده و این حدیث را بی ­کم ­و­ کاست برایش نقل کردم، پس چشمانش پر از اشک گشته، سپس فرمود: سلیم راست گفت؛ او پس از قتل جدّم حسین علیه السّلام در حالی که کنار پدرم نشسته بودم، نزد من آمد و همین حدیث را عیناً برای من نقل کرد، پس پدرم به وی فرمود: راست گفتی، پدرم و عمویم این حدیث را از امیرالمؤمنین علیه السّلام برای تو روایت کرده و گفتند: راست گفتی، ما شاهد بودیم که این حدیث را برای تو گفت؛ سپس به وی گفتند که آن دو این حدیث را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده­اند.(1)

روایت97.

الغیبة نعمانی: علی علیه السّلام در سخنی طولانی به هنگام تفاخر مهاجرین و انصار به مناقب و فضایل خویش، به طلحه فرمود: ای طلحه، آیا شاهد نبودی که رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که استخوان کتف طلب کرد تا در آن چیزی نوشته شود که پس از وی اُمّت گمراه نگشته و دچار اختلاف نشوند و آن مرد آن سخن را بر زبان آورده و گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله دچار هذیان شده است، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به خشم آمده و آن را پی نگرفت؟ گفت: آری، من شاهد آن بودم. فرمود: چون شما بیرون رفتید، رسول خدا صلی الله علیه و آله آنچه را که می­خواست بر روی کتف بنویسد و مردم را بر آن گواه بگیرد، به من فرمود، و فرمود که جبرئیل وی را آگاه ساخته که بعد از او اُمّت دچار اختلاف و تفرقه خواهد شد. سپس صحیفه­ای طلبید و آنچه را می­خواست بر استخوان کتف بنویسد، به من املا فرمود ومن در آن صحیفه نوشتم و سه نفر را در این مورد شاهد گرفت: سلمان فارسی، ابوذر و مقداد. و پیشوایان هدایت را که مؤمنان ملزمند تا روز قیامت آنان را فرمان برند، نام برد و نام مرا اوّل همه قرار داد و سپس نام فرزندم حسن و پسرم حسین و نُه نفر از فرزندان فرزندم حسین را نام برد. اکنون ای اباذر و ای مقداد، آیا چنین است؟ آن دو گفتند: گواهی می­دهیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین کرد. پس طلحه گفت: به خدا سوگند از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که به ابوذر فرمود: تاکنون زمین کسی را بر روی خود برنداشته و آسمان بر کسی سایه نیفکنده است که راستگوتر و نیکوکارتر از ابوذر باشد. و من شهادت می­دهم که آن دو جز به حق گواهی نداده­اند و خودِ شما (علی علیه السّلام) نزد من از این دو راستگوتر و نیکوکارتر هستی.(2)

ص: 277


1- . کتاب سلیم بن قیس : 87 _83
2- . غیبة النعمانی: 39 _38

رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَیْسَ کُلُّ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یَسْأَلُهُ عَنِ الشَّیْ ءِ فَیَفْهَمُ وَ کَانَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْأَلُهُ وَ لَا یَسْتَفْهِمُ حَتَّی إِنَّهُمْ کَانُوا لَیُحِبُّونَ أَنْ یَجِی ءَ الْأَعْرَابِیُّ أَوِ الطَّارِی (1) فَیَسْأَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی یَسْمَعُوا وَ قَدْ کُنْتُ أَنَا أَدْخُلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلَّ یَوْمٍ دَخْلَةً وَ کُلَّ لَیْلَةٍ دَخْلَةً فَیُخْلِینِی فِیهَا(2) أَدُورُ مَعَهُ حَیْثُ دَارَ وَ قَدْ عَلِمَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ یَصْنَعُ ذَلِکَ بِأَحَدٍ غَیْرِی (3) فَرُبَّمَا کَانَ فِی بَیْتِی یَأْتِینِی رَسُولُ اللَّهِ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ فِی بَیْتِی وَ کُنْتُ إِذَا دَخَلْتُ عَلَیْهِ بِبَعْضِ مَنَازِلِهِ أَخْلَانِی (4) وَ أَقَامَ عَنِّی نِسَاءَهُ فَلَا یَبْقَی عِنْدَهُ غَیْرِی وَ إِذَا أَتَانِی لِلْخَلْوَةِ مَعِی فِی مَنْزِلِی لَمْ تَقُمْ عَنِّی فَاطِمَةُ وَ لَا أَحَدٌ مِنْ بَنِیَ (5) وَ کُنْتُ إِذَا ابْتَدَأْتُ أَجَابَنِی وَ إِذَا سَکَتُّ عَنْهُ وَ فَنِیَتْ مَسَائِلِی ابْتَدَأَنِی وَ دَعَا اللَّهَ أَنْ یَحْفَظَنِی وَ یُفَهِّمَنِی فَمَا نَسِیتُ شَیْئاً قَطُّ مُنْذُ دَعَا لِی وَ إِنِّی قُلْتُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا نَبِیَّ اللَّهِ إِنَّکَ مُنْذُ دَعَوْتَ اللَّهَ لِی بِمَا دَعَوْتَ لَمْ أَنْسَ مِمَّا تُعَلِّمُنِی شَیْئاً فَلِمَ تُمْلِیهِ عَلَیَّ وَ تَأْمُرُنِی بِکَتْبِهِ أَ تَتَخَوَّفُ عَلَیَّ النِّسْیَانَ فَقَالَ یَا أَخِی لَسْتُ أَتَخَوَّفُ عَلَیْکَ النِّسْیَانَ وَ لَا الْجَهْلَ وَ قَدْ أَخْبَرَنِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ قَدِ اسْتَجَابَ لِی فِیکَ وَ فِی شُرَکَائِکَ الَّذِینَ یَکُونُونَ مَعَکَ بَعْدَکَ (6) وَ إِنَّمَا تَکْتُبُهُ لَهُمْ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ شُرَکَائِی قَالَ الَّذِینَ قَرَنَهُمُ اللَّهُ بِنَفْسِهِ وَ بِی فَقَالَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ (7) فَإِنْ خِفْتُمْ تَنَازُعاً فِی شَیْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلَی أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ قُلْتُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ وَ مَنْ هُمْ قَالَ الْأَوْصِیَاءُ إِلَی أَنْ یَرِدُوا عَلَیَّ حَوْضِی کُلُّهُمْ هَادٍ مُهْتَدٍ لَا یَضُرُّهُمْ خِذْلَانُ

ص: 275


1- طری إلیه: أقبل.
2- الدخلة: المرة من الدخول. اخلاه و به و معه: اجتمع معه فی خلوة.
3- فی المصدر: باحد من الناس غیری.
4- فی المصدر: أخلانی و أخلی بی اه.
5- فی المصدر: من ابنی.
6- فی المصدر: یکونون من بعدک. و فی( ک): یکونون معک لک.
7- سورة النساء: 59. و ما ذکر بعدها منقول بالمعنی و أصله « فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَ الرَّسُولِ» .

روایت98.

الغیبة نعمانی: از سلیم بن قیس روایت کرده که علی علیه السّلام فرمود: روزی بر مردی گذشتم _ و نام وی را به من فرمود _ که به من گفت:

«مَثَل محمّد به درخت خرما می­ماند که در خاکروبه­ای روییده باشد». پس نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده و ماجرا را برای آن حضرت بیان کردم. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به خشم آمده و در حالی که خشمگین بود، بر منبر شد. انصار چون خشم رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدند، دست به شمشیر بردند، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جماعتی را چه می­شود که مرا نزد خویشاوندانم نکوهش می­کنند و این در حالی است که از من شنیده­اند که درباره آنان گفته­ام که خداوند آنان را برتری عطا فرموده و پلیدی را از آنان به طور اخصّ برداشته و پاکیزه­شان فرموده است؟! و این در حالی است که از من شنیده­اند که در برتری اهل بیتم و وصیّ­ام چه گفته­ام و آنچه را که موجب کرامت وصیّ من نزد خدا و ویژگی او و برتری وی شده است که پیش از همه اسلام آورده و در راه دین بلاها دیده و خود از خویشان و نزدیکان من است و او نزد من منزلت هارون از موسی را دارد، اما با این حال هنگامی که از کنار او می­گذرد چنین می­پندارد که من به نخلی می­مانم که در خاکروبه­ای روییده­ام؟! بدانید که خدا جهان را که آفرید، آن را دو دسته کرد و مرا جزء بهترین آن دو دسته قرار داد و هر دسته را به سه شعبه تقسیم فرمود و مرا در بهترینِ آن سه شعبه و قبیله­ها قرار داد، سپس این شعبه­ها و قبایل را خاندان­ها قرار داد و مرا در بهترین خاندان قرار داد تا آنکه چکیده و عصاره اهل بیت و عترتم و فرزندان پدرم، من شدم و همچنین برادرم علیّ بن ابی طالب؛ خداوند نگاهی بر مردم روی زمین انداخت و مرا از میانشان برگزید، سپس نگاه دیگری انداخت و برادر، وزیر و وارث، وصیّ، جانشین من در اُمّتم و ولیّ هر مؤمنی پس از من را برگزید. هرکس از وی طرفداری کند، خدا از او طرفداری خواهد کرد و آنکه او را دوست بدارد، خدایش دوست خواهد داشت و آنکه با وی دشمنی کند، خدا با او دشمن گردد. جز مؤمن او را دوست نمی­دارد و جز کافر با وی دشمنی نمی­کند، او پس از من ستون زمین و بند آهنین آن است، او کلمه تقوا او ریسمان محکم الهی است، می­ خواهند نور برادرم را خاموش کنند «ولی خداوند نمی­گذارد، تا نور خود را کامل کند»(1)

ای مردم، سخنان مرا حاضران به غایبان برسانند، خداوندا، تو بر آنان گواه باش! سپس خداوند نگاه سومی به زمین انداخت و از اهل بیتم برای بعد از وفاتم یازده امام برگزید که پس از برادرم یکی پس از دیگری

ص: 278


1- . وَ یَأْبیَ اللَّهُ إِلَّا أَن یُتِمَّ نُورَهُ (توبه/ 32)

مَنْ خَذَلَهُمْ هُمْ مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَعَهُمْ- لَا یُفَارِقُونَهُ وَ لَا یُفَارِقُهُمْ بِهِمْ تُنْصَرُ أُمَّتِی وَ یُمْطَرُونَ وَ یُدْفَعُ عَنْهُمْ بِمُسْتَجَابَاتِ دَعَوَاتِهِمْ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ سَمِّهِمْ لِی قَالَ ابْنِی هَذَا وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِ الْحَسَنِ ثُمَّ ابْنِی هَذَا وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِ الْحُسَیْنِ ثُمَّ ابْنٌ لَهُ

عَلِیٌّ اسْمُهُ اسْمُکَ یَا عَلِیُ (1) ثُمَّ ابْنٌ لَهُ اسْمُهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی الْحُسَیْنِ وَ قَالَ سَیُولَدُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ فِی حَیَاتِکَ فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ ثُمَّ تُکَمِّلُهُ اثْنَیْ عَشَرَ إِمَاماً قُلْتُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ سَمِّهِمْ لِی فَسَمَّاهُمْ رَجُلًا رَجُلًا مِنْهُمْ وَ اللَّهِ یَا أَخَا بَنِی هِلَالٍ (2) مَهْدِیُّ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ الَّذِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً(3).

أَقُولُ وَجَدْتُ فِی کِتَابِ سُلَیْمٍ: مِثْلَ مَا رَوَاهُ النُّعْمَانُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْرِفُ جَمِیعَ مَنْ یُبَایِعُهُ بَیْنَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ وَ أَعْرِفُ أَسْمَاءَ أَنْصَارِهِ وَ قَاتِلِیهِمْ (4) قَالَ سُلَیْمٌ ثُمَّ لَقِیتُ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا بِالْمَدِینَةِ بَعْدَ مَا قُتِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَحَدَّثْتُهُمَا بِهَذَا الْحَدِیثِ (5) فَقَالا صَدَقْتَ قَدْ حَدَّثَکَ أَبُونَا عَلِیٌّ بِهَذَا الْحَدِیثِ وَ نَحْنُ جُلُوسٌ وَ قَدْ حَفِظْنَا ذَلِکَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَمَا حَدَّثَکَ أَبُونَا سَوَاءً لَمْ یَزِدْ وَ لَمْ یَنْقُصْ قَالَ سُلَیْمٌ ثُمَّ لَقِیتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ وَ عِنْدَهُ ابْنُهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ فَحَدَّثْتُهُ بِمَا سَمِعْتُ مِنْ أَبِیهِ وَ عَمِّهِ وَ مَا سَمِعْتُ مِنْ عَلِیٍّ علیه السّلام فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام قَدْ أَقْرَأَنِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص (6) وَ هُوَ مَرِیضٌ وَ أَنَا صَبِیٌّ ثُمَّ قَالَ مُحَمَّدٌ علیه السّلام وَ قَدْ أَقْرَأَنِی جَدِّیَ الْحُسَیْنُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَرِیضٌ السَّلَامَ قَالَ أَبَانٌ فَحَدَّثْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام بِهَذَا کُلِّهِ عَنْ سُلَیْمٍ فَقَالَ صَدَقَ سُلَیْمٌ وَ قَدْ جَاءَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ إِلَی ابْنِی وَ هُوَ غُلَامٌ یَخْتَلِفُ إِلَی الْکِتَابِ فَقَبَّلَهُ وَ أَقْرَأَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله السَّلَامَ قَالَ أَبَانٌ فَلَمَّا مَضَی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ حَجَجْتُ فَلَقِیتُ

ص: 276


1- فی المصدر و( ت) و( م): ثم ابن له علی اسمک یا علی.
2- فی( ک): فقال: منهم و اللّه یا أخا بنی هلال اه.
3- الغیبة للنعمانیّ: 36 و 37.
4- فی المصدر: و أعرف أسماء الجمیع و قبائلهم.
5- فی المصدر: فحدثتهما بهذا الحدیث عن أبیهما.
6- فی المصدر: عن رسول اللّه.

خواهند آمد و هرگاه یکی از آنان را وفات در رسد، دیگری برخیزد. مَثَل ایشان در اهل بیت من به ستارگان آسمان مانَد که هرگاه ستاره­ای افول کرد، ستاره دیگری طلوع خواهد کرد. آنان پیشوایان راهنما و راهبرند، هرکس به آنان نیرنگی زند یا خوارشان دارد، آسیبی به ایشان نرساند، بلکه زیان ناشی از نیرنگ و خواری به خودشان باز می­گردد. آن­ها حجّت­های خدا بر روی زمین وی­ هستند و گواهان خدا بر خلقش. هرکه ایشان را اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده و آنکه از فرمانشان سرپیچی کند، از فرمان خدا سرپیچی کرده است. آن­ها با قرآنند و قرآن با ایشان، از یکدیگر جدا نمی­شوند تا اینکه بر سر حوض بر من وارد شوند و اوّلین امامان، علی و بهترینِ آن­هاست و پس از وی دو فرزندم حسن و حسین قرار دارند و سپس نُه تن از فرزندان حسین علیهم السّلام... و حدیث را تا آخر روایت کرده است.(1)

توضیح

جزری گوید: در مورد روایت عباس: «قال یا رسول الله إنّ قریشاً جعلوا مَثَلک مثل نخلۀ فی کبوۀ مِن الارض» شمر گوید: نشنیده­ایم

بگویند «کبوۀ» بلکه «الکبا» را شنیده­ایم و «الکبۀ» را که به معنی زباله و خاک و خاشاکی است که از جارو کردن به دست می­آید. دیگری گفته است: «الکبه»: اسم منقوصی است که اصل آن «کبوۀ» بر وزن «قلۀ» و «ثبۀ» می­باشد که در اصل «قلوۀ» و «ثبوۀ» بوده است. و به زمین بلند « کُبوۀ» گفته می­شود با ضم حرف اول. و زمخشری گوید: «الکبا»: الکناسه (زباله) و جمع آن «کِباء» است و «کبۀ» بر وزن «قلۀ» و شبیه آن «ظبۀ» است که همان معنی را هم دارند و اصل آن «کبوۀ» و در حدیث با عنایت به اصل آورده شده لیکن محدِّث کلمه را درست حرکت گذاری نکرده و «کبوۀ» را با فتح کاف آورده است که اگر روایت با آن درست باشد، باید آن را حمل بر مصدر مرّه کرد یعنی یک بار جارو کردن، و در حدیث آمده است که: جماعتی از انصار به وی گفتند: ما از قوم شما می­شنویم که: «أنّما مَثَل محمد کَمَثَل نخلۀ نبتت فی کِبا» با کسر کاف و مقصور بودن اسم به معنی مزبله و جمع آن «أکباء» است. پایان(2)

«السک»: در را با آهن محکم کردن و نوعی عطر است، اما معنای اول مناسب­تر است.

روایت99.

الغیبة نعمانی:

ص: 279


1- . غیبه النعمانی: 39 و 40
2- . النهایۀ 4 :6

أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السّلام فَحَدَّثْتُهُ بِهَذَا الْحَدِیثِ کُلِّهِ لَمْ أَتْرُکْ مِنْهُ حَرْفاً فَاغْرَوْرَقَتْ عَیْنَاهُ (1) ثُمَّ قَالَ صَدَقَ سُلَیْمٌ قَدْ أَتَانِی بَعْدَ قَتْلِ جَدِّیَ الْحُسَیْنِ علیه السّلام وَ أَنَا قَاعِدٌ عِنْدَ أَبِی فَحَدَّثَنِی بِهَذَا الْحَدِیثِ بِعَیْنِهِ فَقَالَ لَهُ أَبِی صَدَقْتَ قَدْ حَدَّثَکَ أَبِی وَ عَمِّی بِهَذَا الْحَدِیثِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَقَالا صَدَقْتَ قَدْ حَدَّثَکَ ذَلِکَ وَ نَحْنُ شُهُودٌ ثُمَّ حَدَّثَا أَنَّهُمَا سَمِعَاهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص (2).

«97»

نی، [الغیبة] للنعمانی بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ قَالَ حَدَّثَنَا مَعْمَرُ بْنُ رَاشِدٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السّلام قَالَ لِطَلْحَةَ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ عِنْدَ ذِکْرِ تَفَاخُرِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ بِمَنَاقِبِهِمْ وَ فَضَائِلِهِمْ یَا طَلْحَةُ أَ لَیْسَ قَدْ شَهِدْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ دَعَا بِالْکَتِفِ لِیَکْتُبَ فِیهَا مَا لَا تَضِلُّ الْأُمَّةُ بَعْدَهُ وَ لَا تَخْتَلِفُ فَقَالَ صَاحِبُکَ مَا قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَهْجُرُ فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ وَ تَرَکَهَا قَالَ بَلَی قَدْ شَهِدْتُهُ قَالَ فَإِنَّکُمْ لَمَّا خَرَجْتُمْ أَخْبَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالَّذِی أَرَادَ أَنْ یَکْتُبَ فِیهَا وَ یُشْهِدَ عَلَیْهِ الْعَامَّةَ وَ أَنَّ جَبْرَئِیلَ أَخْبَرَهُ بِأَنَّ اللَّهَ قَدْ عَلِمَ أَنَّ الْأُمَّةَ سَتَخْتَلِفُ وَ تَفْتَرِقُ ثُمَّ دَعَا بِصَحِیفَةٍ فَأَمْلَی عَلَیَّ مَا أَرَادَ أَنْ یَکْتُبَ بِالْکَتِفِ وَ أَشْهَدَ عَلَی ذَلِکَ ثَلَاثَةَ رَهْطٍ- سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ وَ أَبَا ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادَ وَ سَمَّی مَنْ یَکُونُ مِنْ أَئِمَّةِ الْهُدَی الَّذِینَ أَمَرَ الْمُؤْمِنِینَ بِطَاعَتِهِمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَسَمَّانِی أَوَّلَهُمْ ثُمَّ ابْنِی هَذَا حسن [حَسَناً] ثُمَّ ابْنِی هَذَا حسین [حُسَیْناً] ثُمَّ تِسْعَةً مِنِ ابْنِی هَذَا حُسَیْنٍ (3) کَذَلِکَ یَا بَا ذَرٍّ وَ أَنْتَ یَا مِقْدَادُ قَالا نَشْهَدُ بِذَلِکَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ طَلْحَةُ وَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعْتُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِأَبِی ذَرٍّ مَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ وَ لَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ ذَا لَهْجَةٍ أَصْدَقَ وَ لَا أَبَرَّ مِنْ أَبِی ذَرٍّ وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنَّهُمَا لَمْ یَشْهَدَا إِلَّا الْحَقَ (4) وَ أَنْتَ أَصْدَقُ وَ أَبَرُّ عِنْدِی مِنْهُمَا(5).

ص: 277


1- اغرورقت العین: دمعت کأنّها غرقت فی دمع.
2- کتاب سلیم بن قیس: 83- 87.
3- فی المصدر: من ولد ابنی هذا حسین.
4- : لم یشهد الا بالحق.
5- الغیبة للنعمانیّ: 38 و 39.

امام جعفر صادق علیه السّلام به حمران نگاه کرد و به گریه افتاده و سپس فرمود: ای حمران، از مردم در شگفت هستم که چگونه غفلت ورزیده یا فراموش کرده یا خود را به فراموشی زده و قول رسول خدا صلی الله علیه و آله را آن­گاه که در بستر بیماری افتاد و مردم به عیادتش آمده و به وی سلام می­کردند تا اینکه خانه پر شد از عیادت کننده­ها، در این هنگام علی علیه السّلام آمد و سلام کرد اما نتوانست راهی برای رفتن نزد پیامبرصلی الله علیه و آله بیاید و راه را برایش باز نکردند. چون رسول خدا صلی الله علیه و آله وضع را چنین دید، بالش خود را برداشته و فرمود: علی، نزد من بیا، و چون مردم چنین دیدند، به یکدیگر چسبیدند و راه را برای عبور وی باز کردند و رسول خدا صلی الله علیه و آله

وی را در کنار خود نشانده، سپس فرمود: ای مردم! من هنوز زنده­ام و شما با اهل بیت من چنین رفتار می­کنید، نمی­دانم پس از وفاتم با آنان چه خواهید کرد؟ به خدا سوگند که یک گام به اهل بیت من نزدیک نمی­شوید مگر اینکه یک منزلت به خدا نزدیک شده باشید و یک گام از ایشان دور نمی­شوید و روی از آنان بر نمی­گردانید مگر اینکه خداوند روی از شما بگرداند. سپس فرمود: ای مردم! گوش فرا دهید، آگاه باشید که خوشنودی خدا و رضوان و بهشت از آنِ کسی است که علی را دوست داشته باشد و ولایت وی را پذیرفته، امامت و فضل او و اوصیای او را بعد از خودش، گردن نهد؛ و بر پروردگار من حقّ است که دعای مرا درباره آنان اجابت فرماید. آنان دوازده وصیّ هستند و هرکس از من پیروی کند، از من است. من از ابراهیم هستم و ابراهیم از من و دین من دین اوست و دین او دین من، و نَسَب من نَسَب اوست و نَسَب او نَسَب من، فضل من فضل او و من از او برترم و افتخاری نیست. کلام مرا قول پروردگارم تصدیق می­فرماید که: «ذُرِّیَّةَ بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ وَ اللَّهُ سمَِیعٌ عَلِیم»،(1){فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل ] بعضی دیگرند، و خداوند شنوای داناست.}

روایت100.

الغیبة نعمانی: عبدالله بن عمر بن خطّاب: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند در شبی که را به معراج بردند به من وحی فرمود که: ای محمّد، چه کسی را جانشین خود در زمین کرده­ای؟ _ و خود بدان آگاه­تر بود _ عرض کردم: پروردگارا، برادرم! فرمود: یا محمّد، من با دقت نظری بر زمین افکندم

ص: 280


1- . غیبة النعمانی: 44 . آل عمران/ 34
«98»

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ مَعْمَرِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام: مَرَرْتُ یَوْماً بِرَجُلٍ سَمَّاهُ لِی فَقَالَ مَا مَثَلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله إِلَّا کَمَثَلِ نَخْلَةٍ نَبَتَتْ فِی کِبَاةٍ فَأَتَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَذَکَرْتُ ذَلِکَ لَهُ فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَرَجَ مُغْضَباً وَ أَتَی الْمِنْبَرَ فَفَرَغَتِ الْأَنْصَارُ(1) إِلَی السِّلَاحِ لَمَّا رَأَوْا مِنْ غَضَبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَمَا بَالُ أَقْوَامٍ یُعَیِّرُونِّی بِقَرَابَتِی وَ قَدْ سَمِعُونِی أَقُولُ فِیهِمْ مَا أَقُولُ مِنْ تَفْضِیلِ اللَّهِ إِیَّاهُمْ وَ مَا اخْتَصَّهُمْ بِهِ مِنْ إِذْهَابِ الرِّجْسِ عَنْهُمْ وَ تَطْهِیرِ اللَّهِ إِیَّاهُمْ وَ قَدْ سَمِعُوا مَا قُلْتُهُ فِی فَضْلِ أَهْلِ بَیْتِی وَ وَصِیِّی وَ مَا أَکْرَمَهُ اللَّهُ بِهِ وَ خَصَّهُ وَ فَضَّلَهُ مِنْ سَبْقِهِ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ بَلَائِهِ فِیهِ وَ قَرَابَتِهِ مِنِّی وَ أَنَّهُ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی ثُمَّ یَمُرُّ بِهِ فَزَعَمَ أَنَّ مَثَلِی فِی أَهْلِ بَیْتِی کَمَثَلِ نَخْلَةٍ نَبَتَتْ فِی أَصْلِ حَشٍ (2) أَلَا إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ خَلْقَهُ وَ فَرَّقَهُمْ فِرْقَتَیْنِ فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِ الْفِرْقَتَیْنِ وَ فَرَّقَ الْفِرْقَةَ ثَلَاثَ شُعَبٍ فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِهَا شَعْباً وَ خَیْرِهَا قَبِیلَةً ثُمَّ جَعَلَهُمْ بُیُوتاً فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِهَا بَیْتاً حَتَّی خَلَصْتُ فِی أَهْلِ بَیْتِی وَ عِتْرَتِی وَ بَنِی أَبِی أَنَا وَ أَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ نَظَرَ اللَّهُ إِلَی أَهْلِ الْأَرْضِ نَظْرَةً وَ اخْتَارَنِی مِنْهُمْ ثُمَّ نَظَرَ نَظْرَةً فَاخْتَارَ عَلِیّاً أَخِی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی وَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ وَلِیَّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی مَنْ وَالاهُ فَقَدْ وَالاهُ اللَّهُ وَ مَنْ أَحَبَّهُ أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ أَبْغَضَهُ أَبْغَضَهُ اللَّهُ لَا یُحِبُّهُ إِلَّا کُلُّ مُؤْمِنٍ وَ لَا یُبْغِضُهُ إِلَّا کُلُّ کَافِرٍ هُوَ زِرُّ الْأَرْضِ (3) بَعْدِی وَ سُکُّهَا وَ هُوَ کَلِمَةُ التَّقْوَی وَ عُرْوَةُ الْوُثْقَی-(4) یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِئُوا نُورَ أَخِی وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ أَیُّهَا النَّاسُ لِیُبَلِّغْ مَقَالَتِی شَاهِدُکُمْ غَائِبَکُمْ اللَّهُمَّ اشْهَدْ عَلَیْهِمْ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ نَظَرَ نَظْرَةً ثَالِثَةً فَاخْتَارَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی بَعْدِی وَ هُمْ خِیَارُ أُمَّتِی أَحَدَ عَشَرَ إِمَاماً بَعْدَ أَخِی وَاحِدٌ بَعْدَ

ص: 278


1- فرغ له و إلیه: قصده. و یحتمل أن یکون ففزعت.
2- الحش- مثلثة-: البستان، و یکنی به عن المخرج لانهم کانوا یقضون حوائجهم فی البساتین.
3- کذا فی النسخ و المصدر، و یمکن أن یکون بتقدیم المهملة، و قد سبق معنی الکلمتین ذیل الخبر التاسع و السبعین ص: 259.
4- فی المصدر: و عروة اللّه الوثقی.

و از میان مردمان آن تو را برگزیدم از این پس نام من برده نمی­شود مگر اینکه نام تو با من برده شود. من «محمود» هستم و تو «محمّد». سپس نگاه دقیق دیگری به زمین انداختم و از میان ساکنان آن علی بن ابی طالب وصیّ تو را برگزیدم. پس تو سیّد و سرور پیامبرانی و علی سیّد اوصیا. سپس نامی از نام­های خودم را برای وی مشتق کردم، پس من «اعلی» هستم و او «علیّ». ای محمّد! من علی، فاطمه، حسن، حسین و امامان را از یک نور آفریدم و آن­گاه ولایتشان را بر فرشتگان عرضه کردم، هرکس آن را پذیرفت، از مقرّبان شد و آنکه انکارش نمود، از کافران گشت. یا محمّد، آیا دوست داری ایشان را ببینی؟ عرض کردم: آری، فرمود: قدمی پیش بگذار، پس قدمی پیش گذاشتم، ناگاه علی بن ابی طالب، حسن، حسین، علی بن حسین، محمّد بن علی، جعفر بن محمّد، موسی بن جعفر، محمّد بن علی، علی بن محمّد، حسن بن علی و حجّت قائم را دیدم که همچون اختری درخشان در میان ایشان بود. پس گفتم: پروردگارا، اینان چه کسانی هستند؟ فرمود: اینان امامانند و او قائم است، حلال کننده حلال من و حرام کننده حرام من و از دشمنانم انتقام می­گیرد؛ ای محمّد، او را دوست بدار که من او را دوست می­دارم و هر که او را دوست بدارد، دوست می­دارم.(1)

روایت101.

الغیبة نعمانی: امیرالمؤمنین علیه السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: ای علی، امامان راشد هدایت شده معصوم از فرزندان تو یازده امام هستند و تو اولین امامی و آخرشان همنام من است. خروج می­کند و زمین را پس از اینکه از ظلم و ستم پرگشته باشد، از عدل و داد پر می­کند. ثروت او همچون خرمن انباشته خواهد بود و چون مردی نزد وی آید و گوید: یا مهدی، در حق من عطا کن، می­فرماید: بردار.(2)

روایت102.

الغیبة نعمانی:

ص: 281


1- . غیبة النعمانی: 45
2- . غیبة النعمانی: 45 _44

وَاحِدٍ کُلَّمَا هَلَکَ وَاحِدٌ قَامَ وَاحِدٌ مَثَلُهُمْ فِی أَهْلِ بَیْتِی کَمَثَلِ نُجُومِ السَّمَاءِ کُلَّمَا غَابَ نَجْمٌ طَلَعَ نَجْمٌ إِنَّهُمْ هُدَاةٌ مَهْدِیُّونَ- لَا یَضُرُّهُمْ کَیْدُ مَنْ کَادَهُمْ وَ لَا خِذْلَانُ مَنْ خَذَلَهُمْ بَلْ یَضُرُّ اللَّهُ بِذَلِکَ مَنْ کَادَهُمْ وَ خَذَلَهُمْ هُمْ حُجَجُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ شُهَدَاؤُهُ عَلَی خَلْقِهِ مَنْ أَطَاعَهُمْ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاهُمْ فَقَدْ عَصَی اللَّهَ هُمْ مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَعَهُمْ لَا یُفَارِقُهُمْ وَ لَا یُفَارِقُونَهُ حَتَّی یَرِدُوا عَلَیَّ حَوْضِی وَ أَوَّلُ الْأَئِمَّةِ عَلِیٌّ خَیْرُهُمْ ثُمَّ ابْنِی حَسَنٌ ثُمَّ ابْنِی حُسَیْنٌ ثُمَّ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیه السّلام وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ بِطُولِهِ (1).

إیضاح

قال الجزری فی حدیث العباس قال یا رسول الله إن قریشا جعلوا مثلک مثل نخلة فی کبوة من الأرض قال شمر لم نسمع الکبوة و لکنا سمعنا الکبا و الکبة و هی الکناسة و التراب الذی یکنس من البیت و قال غیره الکبة من الأسماء الناقصة أصلها کبوة مثل قلة و ثبة أصلهما قلوة و ثبوة و یقال للربوة کبوة بالضم و قال الزمخشری (2) الکبا الکناسة و جمعه أکباء و الکبة بوزن قلة و طبة نحوها(3) و أصلها کبوة و علی الأصل جاء الحدیث إلا أن المحدث لم یضبط الکلمة فجعلها کبوة بالفتح فإن صحت الروایة بها فوجهه أن تطلق الکبوة و هی المرة الواحد من الکسح علی الکساحة و الکناسة و منه الحدیث أن أناسا من الأنصار قالوا له إنا نسمع من قومک إنما مثل محمد کمثل نخلة نبتت فی کبا هی بالکسر و القصر الکناسة و جمعها أکباء انتهی (4) و السک أن تضبب الباب (5) بالحدید و نوع من الطیب و الأول أنسب.

«99»

نی، [الغیبة] للنعمانی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ یَعْقُوبَ (6) عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی قَیْسٍ

ص: 279


1- الغیبة للنعمانیّ: 39 و 40.
2- راجع الفائق 2: 393.
3- أی هی أیضا بمعنی الکناسة.
4- النهایة 4: 6.
5- أی تشدده.
6- فی المصدر: أحمد بن محمّد بن یعقوب.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: این دین پیوسته پا برجا خواهد ماند تا دوازده قَیِّم از قریش (حکومت کند). (1)

مؤلف: نعمانی حدیث دوازده امام را از جابر بن سمره و دیگران با اسنادهای فراوان آورده است که ما با ذکر مواردی از سایر کتاب­ها به حد کفایت، از ذکر آن­ها صرف نظر کردیم.

روایت103.

الکفایۀ: ابن مسعود: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: امامان پس از من دوازده است، همگی از قریش.(2)

مناقب ابن شهر آشوب: ابن معتمر نظیر آن را نقل کرده است.(3)

روایت104.

الکفایۀ: ابن مسعود: شنیدم رسول خدا می­فرماید: امامان پس از من دوازده است، نُه تن از صلب حسین و نهمین آن­ها مهدی ایشان است.(4)

مناقب ابن شهر آشوب: ابن سائب مانند آن را روایت کرده است.(5)

روایت105.

الکفایۀ: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدای تبارک و تعالی نظری بر زمین افکند و از میان ساکنان آن مرا برگزید و پیامبر قرار داد. سپس نگاه دوباره­ای انداخت و علی را برگزید و امامش گردانید؛ سپس به من فرمان داد او را برادر، وصیّ، خلیفه و وزیر خود قرار دهم؛ از این رو، علی از من است و من از علی؛ او شوی دختر من و پدر دو سبط من حسن و حسین است، آگاه باشید که خدای تبارک و تعالی من و ایشان را حجّت بر بندگانش قرار داده و از صُلب حسین امامانی قرار داده که کار مرا پی می­گیرند و وصیّت مرا پاس می­دارند. نهمین آن­ها قائم اهل

ص: 282


1- . غیبة النعمانی: 58
2- . کفایۀ الاثر: 4
3- . مناقب آل ابی طالب 1: 209
4- . کفایۀ الاثر: 4
5- . مناقب آل ابی طالی 1: 209

عَنْ جَعْفَرٍ الرُّمَّانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ عَبْدِ الْوَهَّابِ الثَّقَفِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام: أَنَّهُ نَظَرَ إِلَی حُمْرَانَ فَبَکَی ثُمَّ قَالَ یَا حُمْرَانُ عَجَباً لِلنَّاسِ کَیْفَ غَفَلُوا أَمْ نَسُوا أَمْ تَنَاسَوْا فَنَسُوا قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ حِینَ مَرِضَ فَأَتَاهُ النَّاسُ یَعُودُونَهُ وَ یُسَلِّمُونَ عَلَیْهِ حَتَّی إِذَا غَصَ (1) بِأَهْلِهِ الْبَیْتُ جَاءَ عَلِیٌّ علیه السّلام فَسَلَّمَ وَ لَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یَتَخَطَّاهُمْ إِلَیْهِ (2) وَ لَمْ یُوَسِّعُوا لَهُ فَلَمَّا رَأَی رَسُولُ اللَّهِ ذَلِکَ رَفَعَ مِخَدَّتَهُ وَ قَالَ إِلَیَّ یَا عَلِیُّ فَلَمَّا رَأَی النَّاسُ ذَلِکَ زَحَمَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ أَفْرَجُوا حَتَّی تَخَطَّاهُمْ وَ أَجْلَسَهُ رَسُولُ اللَّهِ إِلَی جَنْبِهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ هَذَا أَنْتُمْ تَفْعَلُونَ بِأَهْلِ بَیْتِی فِی حَیَاتِی مَا أَرَی فَکَیْفَ بَعْدَ وَفَاتِی وَ اللَّهِ لَا تَقْرُبُونَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی قُرْبَةً إِلَّا قَرُبْتُمْ مِنَ اللَّهِ مَنْزِلَةً وَ لَا تُبَاعِدُونَ خُطْوَةً وَ تُعْرِضُونَ عَنْهُمْ إِلَّا أَعْرَضَ اللَّهُ عَنْکُمْ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ اسْمَعُوا أَلَا إِنَّ الرِّضَی وَ الرِّضْوَانَ وَ الْجَنَّةَ(3) لِمَنْ أَحَبَّ عَلِیّاً وَ تَوَلَّاهُ وَ ائْتَمَّ بِهِ وَ بِفَضْلِهِ وَ أَوْصِیَائِهِ بَعْدَهُ وَ حَقٌّ عَلَی رَبِّی أَنْ یَسْتَجِیبَ لِی فِیهِمْ إِنَّهُمُ اثْنَا عَشَرَ وَصِیّاً وَ مَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی إِنِّی مِنْ إِبْرَاهِیمَ وَ إِبْرَاهِیمُ مِنِّی وَ دِینِی دِینُهُ وَ دِینُهُ دِینِی وَ نِسْبَتِی نِسْبَتُهُ وَ نِسْبَتُهُ نِسْبَتِی وَ فَضْلِی فَضْلُهُ وَ أَنَا أَفْضَلُ مِنْهُ وَ لَا فَخْرَ یُصَدِّقُ قَوْلِی قَوْلُ رَبِّی- ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (4).

«100»

نی، [الغیبة] للنعمانی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُثَنًّی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الرَّقِّیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عِیسَی (5) عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ علیهما السّلام عَنْ سَالِمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِیهِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَیَّ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی یَا مُحَمَّدُ مَنْ خَلَّفْتَ فِی الْأَرْضِ عَلَی أُمَّتِکَ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِذَلِکَ قُلْتُ یَا رَبِّ أَخِی قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی اطَّلَعْتُ (6) إِلَی

ص: 280


1- غص المکان بهم: امتلأ و ضاق علیهم.
2- تخطاه: تجاوزه و سبقه.
3- فی المصدر و( د): ألا إن الرضی لرضوان و الحب اه.
4- الغیبة للنعمانیّ: 44.
5- فی المصدر بعد ذلک: عن هشام بن عبد اللّه الدستوائی( الرستوانی خ ل).
6- »: قال: یا محمّد علیّ بن أبی طالب؟ قلت: نعم یا ربّ، قال: یا محمّد انی اطلعت اه.

بیت من و مهدی اُمّت من است، شبیه­ترین مردم به من به جهت شمایل، گفتار و کردار است. پس از وی غیبتی طولانی و حیرانی تاریکی خواهد بود، سپس کارش بالا می­گیرد و دین خدا را آشکار می­سازد و مؤیَّد به نصرت خدا و فرشتگان خدا می­گردد، پس زمین را همان­گونه که پر از ظلم و ستم گشته بود، پر از عدل و داد می­کند.(1)

روایت106.

الکفایه: ابن عباس: مردی یهودی به نام نعثل نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده و گفت: ای محمّد، چند چیز را که مدت­هاست فکر مرا به خود مشغول داشته از تو می­پرسم، اگر پاسخ دادی، به دست تو اسلام می­آورم. فرمود: بپرس ای ابوعماره! گفت: محمّد! پروردگارت را برای من توصیف کن. فرمود: خالق را نمی­توان جز با صفاتی که خود بدان­ها خویش را وصف فرموده، توصیف کرد. و چگونه توصیف شود خالقی که حواس از درکش عاجز و تصورات از دستیابی به وی ناتوان و خرد از تعیین حدّ و پایانی برای وی درمانده و دیدگان از احاطه به وی عاجزند؟ او فراتر از وصف توصیف کنندگان است، در عین دوری نزدیک و در عین نزدیکی دور است. آفریننده کیفیّت و چگونگی است لیکن خود در چگونگی نگنجد. أَینیّت را او به وجود آورده لیکن نمی­توان گفت که وی کجاست. او را نه «کَیف» است و نه «أین»، او آن­گونه که خود خویشتن را وصف فرموده، احد است و صمد و توصیف کنندگان قادر نیستند او را به تمام به وصف آورند، «لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُن لَّهُ کُفُوًا أَحَدُ» است.

گفت: راست گفتی ای محمّد، اکنون به من بگو، اینکه گفتی که «او یگانه­ای است که مانند ندارد» یعنی چه؟ مگر خدا یکی نیست و انسان نیز یکی است؟ در این صورت وحدانیّت او به وحدانیّت انسان شبیه است؟ فرمود: خدا واحد به معنای «احد» است و انسان واحدی است که معنای «ثنوی» دارد، جسم و عرض و بدن و روح. این تشبیه فقط در لفظ است و زمانی شباهت معنا پیدا می­کند که دو شیء شبیه به هم، از هر نظر شبیه به هم باشند نه فقط در لفظ. گفت:

ص: 283


1- . کفایۀ الاثر: 2

الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً فَاخْتَرْتُکَ مِنْهَا فَلَا أُذْکَرُ حَتَّی تُذْکَرَ مَعِی فَأَنَا الْمَحْمُودُ وَ أَنْتَ مُحَمَّدٌ ثُمَّ إِنِّی اطَّلَعْتُ إِلَی الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً أُخْرَی فَاخْتَرْتُ مِنْهَا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَصِیَّکَ (1) فَأَنْتَ سَیِّدُ الْأَنْبِیَاءِ وَ عَلِیٌّ سَیِّدُ الْأَوْصِیَاءِ ثُمَّ شَقَقْتُ لَهُ اسْماً مِنْ أَسْمَائِی فَأَنَا الْأَعْلَی وَ هُوَ عَلِیٌّ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی خَلَقْتُ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ نُورٍ وَاحِدٍ ثُمَّ عَرَضْتُ وَلَایَتَهُمْ عَلَی الْمَلَائِکَةِ فَمَنْ قَبِلَهَا کَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ وَ مَنْ جَحَدَهَا کَانَ مِنَ الْکَافِرِینَ یَا مُحَمَّدُ لَوْ أَنَّ عَبْداً مِنْ عِبَادِی عَبَدَنِی حَتَّی یَنْقَطِعَ ثُمَّ لَقِیَنِی جَاحِداً لِوَلَایَتِهِمْ أَدْخَلْتُهُ النَّارَ ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ أَ تُحِبُّ أَنْ تَرَاهُمْ فَقُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ تَقَدَّمْ أَمَامَکَ فَتَقَدَّمْتُ أَمَامِی فَإِذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ وَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ وَ الْحُجَّةُ الْقَائِمُ کَأَنَّهُ الْکَوْکَبُ الدُّرِّیُّ فِی وَسَطِهِمْ فَقُلْتُ یَا رَبِّ مَنْ هَؤُلَاءِ قَالَ هَؤُلَاءِ الْأَئِمَّةُ وَ هَذَا الْقَائِمُ مُحَلِّلٌ حَلَالِی وَ مُحَرِّمٌ حَرَامِی وَ یَنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِی یَا مُحَمَّدُ أَحْبِبْهُ فَإِنِّی أُحِبُّهُ وَ أُحِبُّ مَنْ یُحِبُّهُ (2).

«101»

نی، [الغیبة] للنعمانی مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ عِیسَی الْقُوهِسْتَانِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْحَاقَ الْأَنْمَاطِیِّ وَ کَانَ شَیْخاً نَفِیساً مِنْ إِخْوَانِنَا الْفَاضِلِینَ عَنْ بَدْرٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عِیسَی بْنِ مُوسَی وَ کَانَ رَجُلًا مَهِیباً قُلْتُ لَهُ: مَنْ أَدْرَکْتَ مِنَ التَّابِعِینَ فَقَالَ مَا أَدْرِی مَا تَقُولُ لِی وَ لَکِنِّی کُنْتُ بِالْکُوفَةِ فَسَمِعْتُ شَیْخاً فِی جَامِعِهَا یَتَحَدَّثُ عَنْ عَبْدِ خَیْرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَقُولُ قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ- الْأَئِمَّةُ الرَّاشِدُونَ الْمُهْتَدُونَ الْمَعْصُومُونَ مِنْ وُلْدِکَ أَحَدَ عَشَرَ إِمَاماً وَ أَنْتَ أَوَّلُهُمْ وَ

آخِرُهُمْ اسْمُهُ عَلَی اسْمِی یَخْرُجُ فَیَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً یَأْتِیهِ الرَّجُلُ وَ الْمَالُ کُدْسٌ (3) فَیَقُولُ یَا مَهْدِیُّ أَعْطِنِی فَیَقُولُ خُذْ(4).

«102»

نی، [الغیبة] للنعمانی بِالْإِسْنَادِ إِلَی عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ هَاشِمٍ الْبَزَّازِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُمَیَّةَ عَنْ

ص: 281


1- فی المصدر: فجعلته وصیک خ ل.
2- الغیبة للنعمانیّ: 45.
3- الکدس: الحب المحصود المجموع. ای یجمع عنده المال کما یجمع الحب المحصود.
4- الغیبة للنعمانیّ: 44 و 45.

راست گفتی ای محمّد، اکنون مرا از وصیّ خود خبر ده که کیست؟ زیرا هیچ پیامبری نبوده که وصیّ نداشته باشد و پیامبر ما موسی بن عمران یوشع بن نون را وصیّ خود گردانید. فرمود: آری، وصی و جانشینم پس از من علی بن ابی طالب است و پس از وی دو سبط من حسن و حسین خواهند بود و سپس نُه تن از صلب حسین که همگی امامانی نیکوکار خواهند بود. گفت: ای محمّد، ایشان را برای من نام ببر. فرمود: چون حسین بگذرد، پسرش علی است و چون علی بگذرد، پسرش محمّد است و چون محمّد بگذرد پسرش جعفر است، و چون جعفر بگذرد پسرش موسی است، و چون موسی بگذرد، پسرش علی است، و چون علی بگذرد، پسرش محمّد است و چون محمّد بگذرد، پسرش علی است و چون علی بگذرد پسرش حسن است، و چون حسن بگذرد، پس از وی پسرش حجۀ بن الحسن بن علی خواهد بود، و این دوازده امام به عدد نقبای بنی­اسرائیل هستند. گفت: جایگاه آن­ها در کجای بهشت است؟ فرمود: با من هستند و در مرتبه و منزلت من.

گفت: گواهی می­دهم خدایی جز الله نیست و تو رسول خدایی و شهادت می­دهم آن­ها اوصیای بعد از شما هستند. من این­ها را در کتاب­های پیشین یافته بودم. و از جمله چیزهایی که موسی بن عمران به ما گفته این است که چون آخرالزمان شود، پیامبری پدید آید که وی را «احمد» نامند، او خاتم پیامبران است و پیامبری پس از وی نخواهد آمد. از صُلب او امامانی نیکوکار به عدد اسباط خواهد داشت. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای ابوعماره، آیا اسباط را می­شناسی؟ عرض کرد: آری یا رسول الله، آن­ها دوازده تن بودند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: و لاوی بن ارحیا از جمله ایشان بود. عرض کرد: او را می­شناسم یا رسول الله، او همانی است که سال­ها از چشم بنی­اسرائیل پنهان شد و سپس بازگشت و شریعت موسی را که کهنه و فرسوده شده بود، دوباره زنده کرد و با پادشاهی به نام «قرسطیا» جنگید و وی را به قتل رسانید. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: برای اُمّت من نیز اتفاقی که برای بنی­اسرائیل پیش آمد، به وقوع خواهد پیوست، کاملاً شبیه به هم و طابق النعل بالنعل و مو به مو، و دوازدهمین امام از فرزندان من نیز از دیده­ها نهان خواهد شد و بر اُمّت من زمانی خواهد آمد که از اسلام جز نامی و از قرآن جز خطی نخواهد ماند؛ آن­گاه خداوند به وی اجازه خروج می­دهد و او ص: 284

یَزِیدَ الرَّقَاشِیِّ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَنْ یَزَالَ هَذَا الْأَمْرُ قَائِماً إِلَی اثْنَیْ عَشَرَ قَیِّماً مِنْ قُرَیْشٍ (1).

أقول: قد أورد النعمانی حدیث الاثنی عشر عن جابر بن سمرة و غیره بأسانید جمة ترکنا إیرادها لکفایة ما أوردناه من سائر الکتب فی إثبات المطلوب.

«103»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ الْعُطَارِدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَّانِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْکَرِیمِ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ جَیْشِ بْنِ الْمُعْتَمِرِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (2).

قب، [المناقب]: لابن شهرآشوب ابْنُ الْمُعْتَمِرِ: مِثْلَهُ (3).

«104»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زُهَیْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ رُسْتُمٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ یَسَارٍ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ عَنْ عَطَاءِ بْنِ السَّائِبِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ وَ التَّاسِعُ مَهْدِیُّهُمْ (4).

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب ابْنُ السَّائِبِ: مِثْلَهُ (5).

«105»

نص، [کفایة الأثر] الصَّدُوقُ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اطَّلَعَ إِلَی الْأَرْضِ

اطِّلَاعَةً فَاخْتَارَنِی مِنْهَا فَجَعَلَنِی نَبِیّاً ثُمَّ اطَّلَعَ الثَّانِیَةَ فَاخْتَارَ مِنْهَا عَلِیّاً فَجَعَلَهُ إِمَاماً ثُمَّ أَمَرَنِی أَنْ أَتَّخِذَهُ أَخاً وَ وَصِیّاً وَ خَلِیفَةً وَ وَزِیراً- فَعَلِیٌّ مِنِّی وَ أَنَا مِنْ عَلِیٍّ وَ هُوَ زَوْجُ ابْنَتِی وَ أَبُو سِبْطَیَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَنِی وَ إِیَّاهُمْ حُجَجاً عَلَی عِبَادِهِ وَ جَعَلَ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ أَئِمَّةً یَقُومُونَ بِأَمْرِی (6) وَ یَحْفَظُونَ وَصِیَّتِی التَّاسِعُ مِنْهُمْ قَائِمُ أَهْلِ

ص: 282


1- الغیبة للنعمانیّ: 58.
2- کفایة الاثر، 4. و فیه: الأئمّة من بعدی اه.
3- مناقب آل أبی طالب 1: 209.
4- کفایة الاثر، 4. و فیه: الأئمّة من بعدی اه.
5- مناقب آل أبی طالب 1: 209.
6- فی المصدر: یقولون بأمری.

اسلام را آشکار ساخته، دین را دوباره زنده می­کند. سپس فرمود؛ خوشا به حال آنان که ایشان را دوست بدارند و خوشا به حال آنانکه به ایشان تمسّک جویند و وای بر دشمنان ایشان؛ پس نعثل برخاسته و در مقابل رسول خدا صلی الله علیه و آله ایستاده و این ابیات را قرائت کرد:

درود خداوند علیّ متعال، بر تو باد ای خیر البشر

تو آن پیامبر برگزیده­ای، و آن هاشمی صاحب افتخار

با تو هدایت یافته و به رشد رسیدیم، و به تو امید تحقق فرمان خدا را داریم

و به جمعی که آن­ها را دوازده امام نامیدی

خداوند علوّ منزلت را به ایشان عطا فرموده و نیز از هر پلیدی پاکشان ساخته است،

آنکه دوستدارشان باشد به یقین رستگار گشته و آنکه از ایشان روی گرداند، نومید گردد

آخرین ایشان تشنگان را سیراب می­کند، و او همان امام منتظر است

عترت برگزیده­ات از آنِ من، و کسانی که تابع آنچه امر شده هستند

هرکس از شما روی بگرداند، جای او اعماق جهنم خواهد بود.(1)

روایت107.

الکفایۀ: عبدالله بن عباس گوید: بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد گشتم در حالی که حسن بر روی شانه و حسین روی زانوی وی نشسته بودند و آن حضرت ایشان را غرق بوسه نموده و می­فرمود: خداوندا، دوست­دارانشان را دوست بدار و دشمنانشان را دشمن بدار! سپس فرمود: ای ابن عباس، گویی می­بینم که موی سپیدش از خون سرخش رنگین شده است. دعوت می­کند و پاسخ نمی­یابد. یاری می­طلبد و یاری نمی­شود. عرض کردم: یا رسول الله، چه کسی این کار می­کند؟ فرمود:

ص: 285


1- . کفایۀ الاثر: 3 _2

بَیْتِی وَ مَهْدِیُّ أُمَّتِی أَشْبَهُ النَّاسِ بِی فِی شَمَائِلِهِ وَ أَقْوَالِهِ وَ أَفْعَالِهِ لَیَظْهَرُ بعده [بَعْدَ](1) غَیْبَةٍ طَوِیلَةٍ وَ حَیْرَةٍ مُضِلَّةٍ فَیُعْلِی أَمْرَ اللَّهِ (2) وَ یُظْهِرُ دِینَ اللَّهِ وَ یُؤَیَّدُ بِنَصْرِ اللَّهِ وَ یُنْصَرُ بِمَلَائِکَةِ اللَّهِ فَیَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً(3).

«106»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُطَوَّقٍ (4) عَنِ الْمُغِیرَةِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُهَلَّبِ عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَدِمَ یَهُودِیٌّ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُقَالُ لَهُ نَعْثَلٌ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی أَسْأَلُکَ عَنْ أَشْیَاءَ تَلَجْلَجُ فِی صَدْرِی مُنْذُ حِینٍ فَإِنْ أَنْتَ أَجَبْتَنِی عَنْهَا أَسْلَمْتُ عَلَی یَدِکَ قَالَ سَلْ یَا أَبَا عُمَارَةَ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ صِفْ لِی رَبَّکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْخَالِقَ لَا یُوصَفُ إِلَّا بِمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ وَ کَیْفَ یُوصَفُ الْخَالِقُ الَّذِی تَعْجِزُ الْحَوَاسُّ أَنْ تُدْرِکَهُ وَ الْأَوْهَامُ أَنْ تَنَالَهُ وَ الْخَطَرَاتُ أَنْ تَحُدَّهُ وَ الْأَبْصَارُ الْإِحَاطَةَ بِهِ (5) جَلَّ عَمَّا یَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ نَأَی فِی قُرْبِهِ وَ قَرُبَ فِی نَأْیِهِ (6) کَیَّفَ الْکَیْفَ فَلَا یُقَالُ لَهُ کَیْفَ وَ أَیَّنَ الْأَیْنَ فَلَا یُقَالُ لَهُ أَیْنَ هُوَ مُنْقَطِعُ الْکَیْفُوفِیَّةِ وَ الْأَیْنُونِیَّةِ فَهُوَ الْأَحَدُ الصَّمَدُ(7) کَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ وَ الْوَاصِفُونَ لَا یَبْلُغُونَ نَعْتَهُ- لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِکَ إِنَّهُ وَاحِدٌ لَا شَبِیهَ لَهُ أَ لَیْسَ اللَّهُ وَاحِداً وَ الْإِنْسَانُ وَاحِداً(8) فَوَحْدَانِیَّتُهُ أَشْبَهَتْ وَحْدَانِیَّةَ الْإِنْسَانِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله اللَّهُ وَاحِدٌ وَاحِدِیُّ الْمَعْنَی وَ الْإِنْسَانُ وَاحِدٌ ثَنَوِیُّ الْمَعْنَی جِسْمٌ وَ عَرَضٌ وَ بَدَنٌ وَ رُوحٌ وَ إِنَّمَا التَّشْبِیهُ فِی الْمَعَانِی لَا غَیْرُ-(9)

ص: 283


1- فی المصدر: یظهر بعده.
2- »: فیعلن امر اللّه.
3- کفایة الاثر: 2.
4- فی المصدر: عن أحمد بن مطرف.
5- فی( ک): و الابصار عن الإحاطة به.
6- نأی نأیا: بعد.
7- فی المصدر: تنقطع الکیفوفیة فیه و الاینونیة، هو الاحد الصمد،.
8- فی المصدر: و الإنسان واحد.
9- أی لا یعتنی بصرف المشابهة اللفظیة و لا یحکم علیه، و انما التشبیه یکون بین شیئین إذا کان معناهما مشابها.

شروران اُمّتم، آنان را چه می­شود که خدا شفاعت مرا نصیبشان نکند! سپس فرمود: ای ابن عباس، هر کس از روی معرفت وی را زیارت کند، خداوند ثواب هزار حج تمتع و هزار عمره برایش خواهد نوشت. آگاه باش، هرکس او را زیارت کند، گویی مرا زیارت کرده است و هرکه مرا زیارت کند، گویی خدا را زیارت کرده و حق زائر بر خدا آن است که با آتش عذابش نکند، و دعا در زیر گنبد او اجابت می­شود و شفا در خاک و تربت او و دیگر امامانی که از فرزندان وی هستند، خواهد بود.

عرض کردم: یا رسول الله، چند امام پس از شما خواهد بود؟ فرمود: به تعداد حواریون عیسی و اسباط موسی و نقباء بنی­اسرائیل. عرض کردم: آن­ها چند تن بودند؟ فرمود: دوازده تن؛ امامان بعد از من نیز دوازده تن خواهند بود که نخستین آن­ها علی بن ابی طالب است، و پس از او دو سبط من حسن و حسین و پس از حسین پسرش علی، و چون علی فوت کند، پسرش محمّد، پس از او پسرش جعفر، پس از او پسرش موسی، پس از او پسرش علی، پس از او محمّد، پس از او پسرش علی، پس از او پسرش حسن و پس از او پسرش حضرت حجّت.

ابن عباس گوید: عرض کردم: یا رسول الله، هرگز این اسم­ها را نشنیده­ام! به من فرمود: ای پسر عباس، اینان امامان بعد از من هستند، هرچند از رسیدن به حقشان باز داشته شوند. امینند و معصوم، نجیب و برگزیده؛ ای ابن عباس، هرکس در حالی به قیامت درآید که حق آنان را شناخته باشد، دست او را گرفته، سپس وارد بهشتش می­کنم؛ ای ابن عباس، هرکس آنان را انکار کند یا یکی از ایشان را نپذیرد، گویی مرا انکار کرده است و نپذیرفته است، و هرکس مرا انکار کند و نپذیرد، گویی خدا را انکار کرده و نپذیرفته است. ای پسر عباس، مردم به راست یا چپ پراکنده خواهند شد و چون چنین شد، پیرو علی و حزب او باش که او پیوسته با حق است و حق هم با اوست، و این دو از هم جدا نگردند تا اینکه سر حوض بر من وارد شوند. ای پسر عباس، پذیرفتن ولایت ایشان پذیرفتن ولایت من است و ولایت من ولایت خدا؛ جنگ با ایشان جنگ با من است و جنگ با من، جنگ با خداست. صلح با ایشان، صلح با من است و صلح با من صلح با خداست؛ سپس فرمود: «یُرِیدُونَ لِیُطْفُِؤاْ نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکَافِرُون »،(1){می خواهند

نور خدا را با دهان خود خاموش کنند و حال آنکه خدا _ گر چه کافران را ناخوش افتد _ نور خود را کامل خواهد گردانید.}

روایت108.

قصص الانبیاء: ابن عباس: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: من و علی و حسن و حسین و نُه تن از فرزندان حسین، مطهَّر و معصوم هستیم.(2)

مناقب ابن شهر آشوب: از ابن نباته نظیر آن را روایت کرده است.


1- . کفایۀ الاثر: 3 . صف/ 8
2- . کفایۀ الاثر: 3

قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنْ وَصِیِّکَ مَنْ هُوَ فَمَا مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا وَ لَهُ وَصِیٌّ وَ إِنَّ نَبِیَّنَا مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ أَوْصَی إِلَی یُوشَعَ بْنِ نُونٍ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّ وَصِیِّی وَ الْخَلِیفَةَ مِنْ بَعْدِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ بَعْدَهُ سِبْطَایَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ تَتْلُوهُ (1) تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ قَالَ یَا مُحَمَّدُ فَسَمِّهِمْ لِی قَالَ نَعَمْ إِذَا مَضَی الْحُسَیْنُ فَابْنُهُ عَلِیٌّ فَإِذَا مَضَی عَلِیٌّ فَابْنُهُ مُحَمَّدٌ(2) فَإِذَا مَضَی مُحَمَّدٌ فَابْنُهُ جَعْفَرٌ فَإِذَا مَضَی جَعْفَرٌ فَابْنُهُ مُوسَی فَإِذَا مَضَی مُوسَی فَابْنُهُ عَلِیٌّ فَإِذَا مَضَی عَلِیٌّ فَابْنُهُ مُحَمَّدٌ فَإِذَا مَضَی مُحَمَّدٌ فَابْنُهُ عَلِیٌّ فَإِذَا مَضَی عَلِیٌّ فَابْنُهُ الْحَسَنُ فَإِذَا مَضَی الْحَسَنُ فَبَعْدَهُ ابْنُهُ الْحُجَّةُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ فَهَذِهِ اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً عَلَی عَدَدِ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَ فَأَیْنَ مَکَانُهُمْ فِی الْجَنَّةِ قَالَ مَعِی فِی دَرَجَتِی قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّهُمُ الْأَوْصِیَاءُ بَعْدَکَ وَ لَقَدْ وَجَدْتُ هَذَا فِی الْکُتُبِ الْمُقَدَّمَةِ(3) وَ فِیمَا عَهِدَ إِلَیْنَا مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ علیه السّلام أَنَّهُ إِذَا کَانَ آخِرُ الزَّمَانِ یَخْرُجُ نَبِیٌّ یُقَالُ لَهُ- أَحْمَدُ خَاتَمُ الْأَنْبِیَاءِ لَا نَبِیَّ بَعْدَهُ یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِهِ أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ عَدَدَ الْأَسْبَاطِ فَقَالَ یَا أَبَا عُمَارَةَ أَ تَعْرِفُ الْأَسْبَاطَ قَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُمْ کَانُوا اثْنَیْ عَشَرَ قَالَ فَإِنَّ فِیهِمْ لَاوَی بْنَ أرحیا قَالَ أَعْرِفُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ هُوَ الَّذِی غَابَ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ سِنِینَ ثُمَّ عَادَ فَأَظْهَرَ شَرِیعَتَهُ بَعْدَ انْدِرَاسِهَا(4) وَ قَاتَلَ مَعَ قرسطیا الْمَلِکِ (5) حَتَّی قَتَلَهُ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله کَائِنٌ فِی أُمَّتِی مَا کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ(6) وَ إِنَّ الثَّانِیَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِی یَغِیبُ حَتَّی لَا یُرَی وَ یَأْتِی عَلَی أُمَّتِی زَمَنٌ لَا یَبْقَی مِنَ الْإِسْلَامِ إِلَّا اسْمُهُ وَ لَا مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا رَسْمُهُ فَحِینَئِذٍ یَأْذَنُ اللَّهُ لَهُ بِالْخُرُوجِ

ص: 284


1- فی المصدر: تتلوهم.
2- فی المصدر: فاذا مضی فابنه محمّد و علی هذا السیاق ذکر باقر الأئمّة أیضا علیهم السلام.
3- فی المصدر: و لقد وجدت هذا فی الکتب المتقدمة.
4- فی المصدر: بعد دراستها.
5- »: مع فرسطبنا الملک.
6- قال فی النهایة( 3: 236): فی الحدیث« لترکبن سنن من کان قبلکم حذو القذة بالقذة» ای کما تقدر کل واحد منهما علی قدر صاحبتها و تقطع، یضرب مثلا للشیئین یستویان و لا یتفاوتان.

مناقب آل ابی طالب 1: 209

فَیُظْهِرُ الْإِسْلَامَ وَ یُجَدِّدُ الدِّینَ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله طُوبَی لِمَنْ أَحَبَّهُمْ وَ طُوبَی لِمَنْ تَمَسَّکَ بِهِمْ وَ الْوَیْلُ لِمُبْغِضِیهِمْ فَانْتَفَضَ (1) نَعْثَلٌ وَ قَامَ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنْشَأَ یَقُولُ:

صَلَّی الْعَلِیُّ ذُو الْعَلَا***عَلَیْکَ یَا خَیْرَ الْبَشَرِ

أَنْتَ النَّبِیُّ الْمُصْطَفَی***وَ الْهَاشِمِیُّ الْمُفْتَخَرُ

بِکَ اهْتَدَیْنَا رُشْدَنَا***وَ فِیکَ نَرْجُو مَا أَمَرَ(2)

وَ مَعْشَرٍ سَمَّیْتَهُمْ***أَئِمَّةً اثْنَیْ عَشَرَ

حَبَاهُمُ رَبُّ الْعُلَی(3) ***ثُمَّ صَفَاهُمْ مِنْ کَدَرٍ

قَدْ فَازَ مَنْ وَالاهُمُ***وَ خَابَ مَنْ عَفَا الْأَثَرَ(4)

آخِرُهُمْ یَشْفِی الظَّمَأَ***وَ هُوَ الْإِمَامُ الْمُنْتَظَرُ

عِتْرَتُکَ الْأَخْیَارُ لِی***وَ التَّابِعُونَ مَا أَمَرَ

مَنْ کَانَ عَنْکُمْ مُعْرِضاً***فَسَوْفَ یَصْلَی بِسَقَرَ(5)

«107»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زَکَرِیَّا(6) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدِ بْنِ الْهَیْثَمِ عَنِ الْأَجْلَحِ الْکِنْدِیِّ عَنْ أَفْلَحَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ عَنْ طَاوُسٍ الْیَمَانِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْحَسَنُ عَلَی عَاتِقِهِ وَ الْحُسَیْنُ عَلَی فَخِذِهِ یَلْثِمُهُمَا وَ یُقَبِّلُهُمَا وَ یَقُولُ- اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُمَا وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُمَا ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ کَأَنِّی بِهِ وَ قَدْ خُضِبَتْ شَیْبَتُهُ مِنْ دَمِهِ یَدْعُو فَلَا یُجَابُ وَ یَسْتَنْصِرُ فَلَا یُنْصَرُ قُلْتُ فَمَنْ یَفْعَلُ ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ

ص: 285


1- أی تحرک.
2- فی المصدر: بک اهتدانا ربّنا.
3- حباه الشی ء: اعطاه اباه بلا جزاء. حباه: حماه و منعه. و یمکن أن یقرأ« حیاهم» من التحیة.
4- أی صفح عنهم و ترک الاقتداء بهم.
5- کفایة الاثر: 2 و 3.
6- فی المصدر: عن الحسین بن علیّ بن زکریا.

سپس به سختی گریست، آن جماعت به وی گفتند: با آن منزلتی که نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله داری باز هم گریه می­کنی؟! در حالی که کسی منزلت تو را پیش رسول خدا صلی الله علیه و آله ندارد؟! پس به من گفت: ای عطا، به دو سبب گریه می­کنم: یکی از بیم از خدایی که از همه چیز باخبر است و دیگر مفارقت کسانی که دوستشان دارم. سپس آن جماعت متفرّق شدند و به من گفت: ای عطا، دست مرا بگیر و به حیاط خانه ببر. پس من و سعید دست او را گرفته و به حیاط خانه بردیم، آن­گاه دست ها را به سوی آسمان بلند کرده و گفت: خداوندا، به محمّد و آل محمّد صلی الله علیه و آله به تو تقرّب می­جویم و با ولایت بزرگ ما علی بن ابی طالب علیه السّلام به تو تقرّب می­جویم! و همچنان این دعا را تکرار می­کرد تا اینکه بر زمین افتاد. سپس ساعتی صبر کردیم و آن­گاه او را بلند کردیم و دریافتیم که از دنیا رفته است. خدایش رحمت کند.(1)

توضیح

«کمش» بروزن «کرم»: شتاب کرد.

روایت110.

الکفایۀ: ابوذر غفاری گوید: بر رسول خدا صلی الله علیه و آله در مرضی که از آن رحلت فرمود، وارد گشتم، ایشان فرمود: ای ابوذر، دخترم فاطمه را نزد من بیاور. _ گوید: _ پس برخاسته و نزد فاطمه علیها السّلام رفته و گفتم: ای سرور زنان، پدرتان شما را خواسته است. گوید: پس فاطمه علیها السّلام جلباب (چادر) خود را پوشیده و نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد. و چون وی را دیده به سختی گریست و رسول خدا صلی الله علیه و آله با گریه فاطمه علیها السلام به گریه افتاده، وی را در آغوش کشید، سپس فرمود: فاطمه، پدرت فدایت شود، گریه مکن که اولین کسی که به من ملحق شود، در حالی که مظلوم واقع شده و حقش غصب گشته، تو هستی؛ و پس از من کینه توزی و نفاق آشکار خواهد گشت و رونق و زیور دین برود. تو اولین کسی هستی که سر حوض بر من وارد می­شود، گفت: پدر جان، کجا شما را خواهم دید؟ فرمود: در کنار حوض کوثر در حالی که مشغول سیراب کردن شیعیان و دوستداران تو و دور کردن دشمنان و کینه­ورزان تو هستم. گفت: یا رسول الله، اگر تو را در کنار میزان نیافتم چه؟ فرمود: مرا در کنار پل صراط خواهی یافت در حالی که می­گویم: خداوندا، شیعه علی را به سلامت از صراط بگذران! ابوذر گوید: پس دل فاطمه علیها السّلام آرام گرفت؛ آن­گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله رو به من کرده و فرموده: ای ابوذر، او پاره تن من است، هرکس او را بیازارد،

ص: 288


1- . کفایۀ الأثر: 4 _3

شِرَارُ أُمَّتِی مَا لَهُمْ لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِی ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ مَنْ زَارَهُ عَارِفاً بِحَقِّهِ کُتِبَ لَهُ ثَوَابُ أَلْفِ حَجَّةٍ وَ أَلْفِ عُمْرَةٍ أَلَا وَ مَنْ زَارَهُ فَکَأَنَّمَا قَدْ زَارَنِی وَ مَنْ زَارَنِی فَکَأَنَّمَا قَدْ زَارَ اللَّهَ وَ حَقُّ الزَّائِرِ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا یُعَذِّبَهُ بِالنَّارِ وَ إِنَّ الْإِجَابَةَ تَحْتَ قُبَّتِهِ وَ الشِّفَاءَ فِی تُرْبَتِهِ وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِهِ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَکَمِ الْأَئِمَّةُ بَعْدَکَ قَالَ بِعَدَدِ حَوَارِیِّ عِیسَی وَ أَسْبَاطِ مُوسَی وَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَکَمْ کَانُوا قَالَ کَانُوا اثْنَیْ عَشَرَ وَ الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَوَّلُهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ بَعْدَهُ سِبْطَایَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ فَإِذَا انْقَضَی الْحُسَیْنُ فَابْنُهُ عَلِیٌّ فَإِذَا مَضَی عَلِیٌّ فَابْنُهُ مُحَمَّدٌ فَإِذَا انْقَضَی مُحَمَّدٌ فَابْنُهُ جَعْفَرٌ فَإِذَا انْقَضَی جَعْفَرٌ فَابْنُهُ مُوسَی فَإِذَا انْقَضَی مُوسَی فَابْنُهُ عَلِیٌّ فَإِذَا انْقَضَی عَلِیٌّ فَابْنُهُ مُحَمَّدٌ فَإِذَا انْقَضَی مُحَمَّدٌ فَابْنُهُ عَلِیٌّ فَإِذَا انْقَضَی عَلِیٌّ فَابْنُهُ الْحَسَنُ فَإِذَا انْقَضَی الْحَسَنُ فَابْنُهُ الْحُجَّةُ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَسَامِی مَا أَسْمَعُ بِهِمْ قَطُّ قَالَ لِی یَا ابْنَ عَبَّاسٍ هُمُ الْأَئِمَّةُ بَعْدِی وَ إِنِ قُهِرُوا أُمَنَاءُ مَعْصُومُونَ نُجَبَاءُ أَخْیَارُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ مَنْ أَتَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَارِفاً بِحَقِّهِمْ أَخَذْتُ بِیَدِهِ فَأُدْخِلُهُ الْجَنَّةَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ مَنْ أَنْکَرَهُمْ أَوْ رَدَّ وَاحِداً مِنْهُمْ فَکَأَنَّمَا قَدْ أَنْکَرَنِی وَ رَدَّنِی (1) وَ مَنْ أَنْکَرَنِی وَ رَدَّنِی فَکَأَنَّمَا أَنْکَرَ اللَّهَ وَ رَدَّهُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ سَوْفَ یَأْخُذُ النَّاسُ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَإِذَا کَانَ کَذَلِکَ فَاتَّبِعْ عَلِیّاً وَ حِزْبَهُ فَإِنَّهُ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُ وَ لَا یَفْتَرِقَانِ حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ وَلَایَتُهُمْ وَلَایَتِی وَ وَلَایَتِی وَلَایَةُ اللَّهِ وَ حَرْبُهُمْ حَرْبِی وَ حَرْبِی حَرْبُ اللَّهِ (2) وَ سِلْمُهُمْ سِلْمِی وَ سِلْمِی سِلْمُ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ- وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ (3).

«108»

ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] الصَّدُوقُ عَنِ الْوَرَّاقِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ النَّهْدِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ یَقُولُ أَنَا وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ مُطَهَّرُونَ مَعْصُومُونَ (4).

ص: 286


1- فی المصدر: أوردنی.
2- فی المصدر: و حزبهم حزبی و حزبی حزب اللّه.
3- کفایة الاثر: 3.
4- کفایة الاثر: 3.

مرا آزرده است. آگاه باش که او سرور زنان عالم است و همسرش سرور اوصیا و دو پسرش حسن و حسین دو سرور جوانان اهل بهشت­اند و آن دو امامند، چه وظایف امامت را به انجام برسانند و چه از آن باز داشته شوند، و پدرشان از آن دو بهتر است، و از صلب حسین نُه امام قائم به قسط خواهند بود، و مهدی این اُمّت از ماست. _ گوید:_ عرض کردم: یا رسول الله، امامان پس از شما چند نفرند؟ فرمود: به تعداد نقبای بنی­اسرائیل.(1)

توضیح

جوهری گوید: عبارت: «فی صدره علی حسیکۀ و حساکۀ» یعنی کینه و دشمنی. پایان (2)

و گفته می­شود: «سمل الثوب» یعنی پیراهن کهنه و فرسوده شد. منظور از «قاما أو قعدا» در فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله این است که چه به امر امامت قیام کنند و چه حق آنان غصب گشته و خانه­نشین شوند، باز هم امامند.

روایت111.

الکفایۀ: سلمان فارسی گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله در خطبه­ای که برای ما ایراد نمود، فرمود: ای مردم، به زودی از میان شما خواهم رفت و به عالم غیب رهسپار خواهم شد، شما را درباره عترتم سفارش به خیر می­کنم و از بدعت گذاری برحذر باشید که هر بدعتی ضلالت است و هر ضلالتی و صاحب آن در آتش­اند. ای مردم، پس از من هر که خورشید را از دست داد، به ماه تمسّک جوید و هر که ماه را از دست داد به فرقدین(دو ستاره خاص) تمسّک جوید، سخنم را می­گویم و از خدا برای خود و شما طلب بخشش دارم.

سلمان گوید: چون آن حضرت صلی الله علیه و آله از منبر پایین آمد، دنبالش رفتم تا اینکه به خانه عایشه رفت، پس نزد وی رفته و عرض کردم: پدر و مادرم فدایت یا رسول الله! شنیدم که فرمودی «هرکه خورشید را از دست داد، به ماه تمسّک جوید و هر که ماه را از دست داد به فرقدین تمسّک جوید و هر که فرقدین را از دست داد به ستارگان درخشان تمسّک جوید.» منظور از خورشید، ماه، فرقدین و ستاره­های درخشان چه کسانی هستند؟ فرمود: خورشید من هستم و ماه علی؛ اگر مرا از دست دادید؛ پس از من از علی پیروی کنید. اما فرقدین حسن و حسین هستند، و چون ماه را از دست دادید، از آن دو پیروی کنید، اما آن ستارگان درخشان نُه امامی هستند که از صُلب حسین

ص: 289


1- . کفایۀ الاثر: 6 _5
2- . الصحاح 4: 1579

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ: مِثْلَهُ (1).

«109»

نص، [کفایة الأثر] أَخْبَرَنَا الْقَاضِی أَبُو الْفَرَجِ الْمُعَافَا بْنُ زَکَرِیَّا الْبَغْدَادِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو سَلْمَانَ أَحْمَدُ بْنُ أَبِی هَرَاسَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ النَّهَاوَنْدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أُوَیْسٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ الْأَعْرَجِ عَنْ عَطَاءٍ قَالَ: دَخَلْنَا عَلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ وَ هُوَ عَلِیلٌ بِالطَّائِفِ فِی الْعِلَّةِ الَّتِی تُوُفِّیَ فِیهَا وَ نَحْنُ زُهَاءُ ثَلَاثِینَ رَجُلًا مِنْ شُیُوخِ الطَّائِفِ وَ قَدْ ضَعُفَ فَسَلَّمْنَا عَلَیْهِ وَ جَلَسْنَا فَقَالَ لِی یَا عَطَاءُ مَنِ الْقَوْمُ قُلْتُ یَا سَیِّدِی هُمْ شُیُوخُ هَذَا الْبَلَدِ مِنْهُمْ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَمَةَ بْنِ حَصْرَمٍ الطَّائِفِیُّ وَ عُمَارَةُ بْنُ أَبِی الْأَجْلَحِ وَ ثَابِتُ بْنُ مَالِکٍ فَمَا زِلْتُ أَعُدُّ لَهُ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ ثُمَّ تَقَدَّمُوا إِلَیْهِ فَقَالُوا یَا ابْنَ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّکَ رَأَیْتَ رَسُولَ اللَّهِ وَ سَمِعْتَ مِنْهُ مَا سَمِعْتَ فَأَخْبِرْنَا عَنِ اخْتِلَافِ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَقَوْمٌ قَدَّمُوا عَلِیّاً عَلَی غَیْرِهِ وَ قَوْمٌ جَعَلُوهُ بَعْدَ الثَّلَاثَةِ(2) قَالَ فَتَنَفَّسَ ابْنُ عَبَّاسٍ (3) فَقَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ- عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُ وَ هُوَ الْإِمَامُ وَ الْخَلِیفَةُ مِنْ بَعْدِی فَمَنْ تَمَسَّکَ بِهِ فَازَ وَ نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُ ضَلَّ وَ غَوَی یَلِی تَکْفِینِی وَ غُسْلِی وَ یَقْضِی دَیْنِی وَ أَبُو سِبْطَیَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ تَخْرُجُ الْأَئِمَّةُ التِّسْعَةُ وَ مِنْهَا مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَمَةَ(4) یَا ابْنَ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ فَهَلَّا کُنْتَ تُعَرِّفُنَا قَبْلَ هَذَا فَقَالَ قَدْ وَ اللَّهِ أَدَّیْتُ مَا سَمِعْتُ وَ نَصَحْتُ لَکُمْ وَ لکِنْ لا تُحِبُّونَ النَّاصِحِینَ ثُمَّ قَالَ اتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ

اللَّهِ تَقِیَّةَ مَنِ اعْتَبَرَ تَمْهِیداً وَ اتَّقَی فِی وَجَلٍ وَ کَمَّشَ فِی مَهَلٍ (5) وَ رَغِبَ فِی طَلَبٍ وَ رَهِبَ فِی هَرَبٍ فَاعْمَلُوا لِآخِرَتِکُمْ قَبْلَ حُلُولِ آجَالِکُمْ وَ تَمَسَّکُوا بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی مِنْ عِتْرَةِ نَبِیِّکُمْ فَإِنِّی سَمِعْتُهُ یَقُولُ مَنْ تَمَسَّکَ بِعِتْرَتِی مِنْ بَعْدِی کَانَ مِنَ الْفَائِزِینَ

ص: 287


1- مناقب آل أبی طالب 1: 209.
2- کذا فی( ک) و فی غیره من النسخ و المصدر: و قوم جعلوه بعد ثلاثة.
3- فی المصدر: فتنفس ابن عبّاس الصعداء.
4- فی المصدر: فقال له عبد اللّه بن سلمة.
5- أی اسرع فی الخیر، یقال: فلان ذو مهل أی ذو تقدم فی الخیر.

علیه السّلام هستند و نهمین آن­ها مهدی ایشان است؛ سپس فرمود آنها اوصیا و خلفای پس از من هستند، امامانی نیکوکار، به عدد اسباط یعقوب و حواریّون عیسی. عرض کردم: یا رسول الله، آنان را برای من نام ببرید. فرمود: نخستین آن­ها و سرورشان علی بن ابی طالب است و سپس دو سبط من و بعد از آن­ها زین العابدین علی بن حسین و پس از او محمّد بن علی شکافنده علم پیامبران، و جعفر بن محمّد، و پسرش آن فرو برنده خشم و همنام موسی بن عمران، و آنکه در دیار

غربت کشته می­شود. پس از او علی پسرش، سپس پسرش محمّد، و آن دو راستگو، علی و حسن، و حجّت قائم که به هنگام غیبت مردم انتظار ظهورش را می­کشند. اینان عترت منند، از خون و گوشت من، علمِشان علم من و حکمشان حُکم من. هرکس با آزردن آن­ها مرا بیازارد، خداوند از شفاعت من بی­بهره­اش سازد.(1)

روایت112.

سلمان فارسی گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: امامان پس از من به تعداد نقبای بنی­اسرائیل است که دوازده نقیب بودند. سپس دست بر کمر حسین علیه السّلام گذاشته و فرمود: نُه امام از آن­ها از صُلب این هستند و نهمین آن­ها مهدی ایشان است که جهان را بعد از اینکه پر از ظلم و ستم شده باشد، پر از عدل و داد خواهد کرد، پس وای بر دشمنان ایشان.(2)

مناقب ابن شهر آشوب: نظیر این روایت را از سلمان فارسی آورده است.(3)

روایت113.

الکفایۀ: ابوسعید خدری گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله به حسین علیه السّلام فرمود: تو امام پسر امام و برادر امامی. نُه تن از صُلب تو امامان نیکوکار خواهند بود و نهمین آنان قائم ایشان است.(4)

مناقب ابن شهر آشوب: شبیه این روایت را از عطیّه آورده است.

ص: 290


1- . کفایۀ الأثر: 6
2- . کفایۀ الأثر: 7
3- . مناقب آل ابی طالب 1: 209
4- . کفایۀ الاثر: 5 _4

ثُمَّ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً فَقَالَ لَهُ الْقَوْمُ أَ تَبْکِی وَ مَکَانُکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَانُکَ فَقَالَ لِی یَا عَطَاءُ إِنَّمَا أَبْکِی لِخَصْلَتَیْنِ هَوْلِ الْمُطَّلَعِ وَ فِرَاقِ الْأَحِبَّةِ ثُمَّ تَفَرَّقَ الْقَوْمُ عَنْهُ فَقَالَ لِی یَا عَطَاءُ خُذْ بِیَدِی وَ احْمِلْنِی إِلَی صَحْنِ الدَّارِ فَأَخَذْنَا بِیَدِهِ أَنَا وَ سَعِیدٌ وَ حَمَلْنَاهُ إِلَی صَحْنِ الدَّارِ ثُمَّ رَفَعَ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِوَلَایَةِ الشَّیْخِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَمَا زَالَ یُکَرِّرُهَا حَتَّی وَقَعَ إِلَی الْأَرْضِ فَصَبَرْنَا عَلَیْهِ سَاعَةً ثُمَّ أَقَمْنَاهُ فَإِذَا هُوَ مَیِّتٌ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ (1).

بیان

کمش ککرم أسرع.

«110»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْفَرَجِ الْمُعَافَا بْنُ زَکَرِیَّا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامِ بْنِ سُهَیْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُعَافًی السَّلْمَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زَاهِرٍ عَنْ عَبْدِ الْقُدُّوسِ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ جَیْشِ بْنِ الْمُعْتَمِرِ قَالَ قَالَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ: دَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَرَضِهِ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ فَقَالَ یَا أَبَا ذَرٍّ ایتِنِی بِابْنَتِی فَاطِمَةَ قَالَ فَقُمْتُ وَ دَخَلْتُ عَلَیْهَا وَ قُلْتُ یَا سَیِّدَةَ النِّسْوَانِ أَجِیبِی أَبَاکِ قَالَ فَلَبِسَتْ جِلْبَابَهَا(2) وَ خَرَجَتْ حَتَّی دَخَلَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا رَأَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله انْکَبَّتْ عَلَیْهِ وَ بَکَتْ وَ بَکَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِبُکَائِهَا وَ ضَمَّهَا إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا فَاطِمَةُ لَا تَبْکِی (3) فِدَاکِ أَبُوکِ فَأَنْتِ أَوَّلُ مَنْ تَلْحَقِینَ بِی مَظْلُومَةً مَغْصُوبَةً وَ سَوْفَ تَظْهَرُ بَعْدِی حَسِیکَةُ النِّفَاقِ وَ یَسْمُلُ جِلْبَابُ الدِّینِ أَنْتِ أَوَّلُ مَنْ یَرِدُ عَلَیَّ الْحَوْضَ قَالَتْ یَا أَبَتِ أَیْنَ أَلْقَاکَ قَالَ تلقانی [تَلْقَیْنِی] عِنْدَ الْحَوْضِ وَ أَنَا أَسْقِی شِیعَتَکِ وَ مُحِبِّیکِ وَ أَطْرُدُ أَعْدَاءَکِ وَ مُبْغِضِیکِ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَإِنْ لَمْ أَلْقَکَ عِنْدَ الْحَوْضِ قَالَ تلقانی [تَلْقَیْنِی] عِنْدَ الْمِیزَانِ قَالَتْ یَا أَبَتِ فَإِنْ لَمْ أَلْقَکَ عِنْدَ الْمِیزَانِ قَالَ تلقانی [تَلْقَیْنِی] عِنْدَ الصِّرَاطِ وَ أَنَا أَقُولُ سَلِّمْ سَلِّمْ (4) شِیعَةَ عَلِیٍّ قَالَ أَبُو ذَرٍّ فَسَکَنَ قَلْبُهَا ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّهَا بَضْعَةٌ مِنِّی فَمَنْ آذَاهَا فَقَدْ

ص: 288


1- کفایة الاثر: 3 و 4.
2- الجلباب: القمیص و الثوب الواسع.
3- فی المصدر: لا تبکین.
4- فی المصدر: و انا أقول: یا ربّ سلم سلم اه.

(1)

روایت114.

الکفایۀ: ابوسعید خدری گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: اهل بیت من امانِ اهل زمینند همان­طور که ستارگان امان اهل آسمانند .

عرض شد: یا رسول الله، آیا امامان بعد از شما، از اهل بیت خودتان هستند؟ فرمود: آری، امامان پس از من دوازده امامند که نُه امام از صُلب حسین هستند، امینند و معصوم، و مهدی این اُمّت از ماست، آگاه باشید که ایشان اهل بیت و عترت من هستند، از گوشت و خونم. گروهی را چه می­شود که با آزردنشان مرا آزار می­دهند؟ خداوند شفاعت مرا نصیبشان نگرداند!(2)

روایت115.

الکفایۀ: ابوسعید خدری گوید: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: امامان پس از من دوازده تن هستند، نُه امام از صُلب حسین و نهمین، قائم ایشان است، پس خوشا آنان که دوستشان بدارند و وای به کسانی که با آنان دشمنی ورزند.(3)

روایت116.

الکفایۀ: ابوسعید گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله به حسین می­فرماید: ای حسین، تو امام، پسر امام و برادر امامی و نُه تن از فرزندان تو امامان نیکو کردارند و نهمین آنان قائم ایشان است. عرض شد: یا رسول الله، امامان پس از شما چند تن هستند؟ فرمود: دوازده تن که نُه تن از صلب حسینند.(4)

ص: 291


1- مناقب آل ابی طالب 1: 209
2- . کفایۀ الاثر: 5
3- . کفایۀ الاثر: 5
4- . کفایۀ الاثر: 5

آذَانِی أَلَا إِنَّهَا سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ بَعْلَهَا سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ ابْنَیْهَا الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ إِنَّهُمَا إِمَامَانِ قَامَا أَوْ قَعَدَا وَ أَبُوهُمَا خَیْرٌ مِنْهُمَا وَ سَوْفَ یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ تِسْعَةٌ مِنَ الْأَئِمَّةِ(1) قَوَّامُونَ بِالْقِسْطِ وَ مِنَّا مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ قَالَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَکَمِ الْأَئِمَّةُ بَعْدَکَ قَالَ عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (2).

بیان

قال الجوهری قولهم فی صدره علی حسیکة و حساکة أی ضغن و عداوة انتهی (3) و یقال سمل الثوب أی خلق و بلی قوله صلی الله علیه و آله قاما أو قعدا أی سواء قاما بأمر الإمامة أو غصب حقهما و قعدا.

«111»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ وَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ لَاحِقٍ الْیَمَانِیِّ عَنْ إِدْرِیسَ بْنِ زِیَادٍ عَنْ إِسْرَائِیلَ بْنِ یُونُسَ بْنِ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنِ الْقَاسِمِ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ قَالَ: خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنِّی رَاحِلٌ عَنْکُمْ عَنْ قَرِیبٍ وَ مُنْطَلِقٌ إِلَی الْمَغِیبِ أُوصِیکُمْ فِی عِتْرَتِی خَیْراً وَ إِیَّاکُمْ وَ الْبِدَعَ فَإِنَّ کُلَّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ وَ کُلُّ ضَلَالَةٍ وَ أَهْلُهَا فِی النَّارِ مَعَاشِرَ النَّاسِ مَنِ افْتَقَدَ الشَّمْسَ فَلْیَتَمَسَّکْ بِالْقَمَرِ وَ مَنِ افْتَقَدَ الْقَمَرَ فَلْیَتَمَسَّکْ بِالْفَرْقَدَیْنِ وَ مَنِ افْتَقَدَ الْفَرْقَدَیْنِ فَلْیَتَمَسَّکْ بِالنُّجُومِ الزَّاهِرَةِ بَعْدِی أَقُولُ قَوْلِی وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِی وَ لَکُمْ قَالَ فَلَمَّا نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ(4) صلی الله علیه و آله تَبِعْتُهُ حَتَّی دَخَلَ بَیْتَ عَائِشَةَ فَدَخَلْتُ إِلَیْهِ (5) وَ قُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ سَمِعْتُکَ تَقُولُ إِذَا افْتَقَدْتُمُ الشَّمْسَ فَتَمَسَّکُوا بِالْقَمَرِ وَ إِذَا افْتَقَدْتُمُ الْقَمَرَ فَتَمَسَّکُوا بِالْفَرْقَدَیْنِ وَ إِذَا افْتَقَدْتُمُ الْفَرْقَدَیْنِ فَتَمَسَّکُوا بِالنُّجُومِ الزَّاهِرَةِ فَمَا الشَّمْسُ وَ مَا الْقَمَرُ وَ مَا الْفَرْقَدَانِ وَ مَا النُّجُومُ الزَّاهِرَةُ فَقَالَ أَمَّا الشَّمْسُ فَأَنَا وَ أَمَّا الْقَمَرُ فَعَلِیٌّ فَإِذَا افْتَقَدْتُمُونِی فَتَمَسَّکُوا بِهِ بَعْدِی وَ أَمَّا الْفَرْقَدَانِ فَالْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ فَإِذَا افْتَقَدْتُمُ الْقَمَرَ فَتَمَسَّکُوا بِهِمَا وَ أَمَّا النُّجُومُ الزَّاهِرَةُ فَالْأَئِمَّةُ التِّسْعَةُ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ

ص: 289


1- فی المصدر: و سوف یخرج اللّه من صلب الحسین امناء معصومین تسعة من الأئمّة.
2- کفایة الاثر: 5 و 6.
3- الصحاح ج: 4 ص: 1579.
4- فی المصدر: عن منبره.
5- فی المصدر: فدخلت علیه.

روایت117.

الکفایۀ: از ابوسعید خدری: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: امامان پس از من دوازده تن­ هستند، نُه تن از صُلب حسین و نهمین آن­ها قائم ایشان است. سپس فرمود: جز منافق با ما دشمنی نمی­ورزد.(1)

روایت118.

الکفایۀ: ابوسعید گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: امامان پس از من دوازده تن­اند، نُه تن از صُلب حسین و نهمین، قائم ایشان است.(2)

الکفایۀ: با سندی مانند این روایت را از ابوسعید آورده است با این تفاوت که عبارت پایانی آن چنین است: نهمین آنان قائم ایشان است.(3)

روایت119.

الکفایۀ: ابوسعید گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: خلفای پس از من دوازده است، نُه خلیفه از صُلب حسین و نهمین، قائم و مهدی ایشان است، پس خوشا بر دوستداران آنان و وای بر دشمنان آنان.

روایت120.

الکفایۀ:

ص: 292


1- . کفایۀ الاثر: 5
2- . کفایۀ الاثر: 5
3- . کفایۀ الاثر: 5

علیه السلام وَ التَّاسِعُ مَهْدِیُّهُمْ ثُمَّ قَالَ إِنَّهُمْ هُمُ الْأَوْصِیَاءُ وَ الْخُلَفَاءُ بَعْدِی- أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ عَدَدَ أَسْبَاطِ یَعْقُوبَ وَ حَوَارِیِّ عِیسَی قُلْتُ فَسَمِّهِمْ لِی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَوَّلُهُمْ وَ سَیِّدُهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ سِبْطَایَ وَ بَعْدَهُمَا زَیْنُ الْعَابِدِینَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ بَعْدَهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ بَاقِرُ عِلْمِ النَّبِیِّینَ وَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ(1) وَ ابْنُهُ الْکَاظِمُ سَمِیُّ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ وَ الَّذِی یُقْتَلُ بِأَرْضِ الْغُرْبَةِ عَلِیٌّ ابْنُهُ ثُمَّ ابْنُهُ مُحَمَّدٌ(2) وَ الصَّادِقَانِ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُجَّةُ الْقَائِمُ الْمُنْتَظَرُ فِی غَیْبَتِهِ فَإِنَّهُمْ عِتْرَتِی مِنْ دَمِی وَ لَحْمِی عِلْمُهُمْ عِلْمِی وَ حُکْمُهُمْ حُکْمِی مَنْ آذَانِی فِیهِمْ فَلَا أَنَالَهُ اللَّهُ تَعَالَی شَفَاعَتِی (3).

«112»

نص، [کفایة الأثر] عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَزَوْفَرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُوقٍ عَنْ خَالِدِ بْنِ إِلْیَاسَ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَنَانٍ عَنِ الصَّبَّاحِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی حَازِمٍ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِی بِعَدَدِ نُقْبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ کَانُوا اثْنَیْ عَشَرَ ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی صُلْبِ الْحُسَیْنِ علیه السّلام وَ قَالَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِهِ وَ التَّاسِعُ مَهْدِیُّهُمْ یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً فَالْوَیْلُ لِمُبْغِضِیهِمْ (4).

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَنْ سَلْمَانَ: مِثْلَهُ (5).

«113»

نص، [کفایة الأثر] عَبْدُ اللَّهِ الْحُسَیْنُ الْخُزَاعِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الصَّفْوَانِیِ (6) عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُقْرِی عَنْ أَسَدِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَکِیمٍ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الرَّاهِبِیِّ عَنِ الْحَجَّاجِ بْنِ أَرْطَاةَ عَنْ عَطِیَّةَ الْعَوْفِیِّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِلْحُسَیْنِ- علیه السّلام أَنْتَ الْإِمَامُ ابْنُ الْإِمَامِ وَ أَخُو الْإِمَامِ تِسْعَةٌ مِنْ

ص: 290


1- فی المصدر: و جعفر الصادق ابن محمّد.
2- فی المصدر: و الذی یقتل بأرض خراسان علی، ثمّ ابنه.
3- کفایة الاثر: 6.
4- کفایة الاثر: 7.
5- مناقب آل أبی طالب 1: 209.
6- فی المصدر: أبو عبد اللّه محمّد بن سعید بن علی الخزاعیّ، عن محمّد بن محمّد الصفوانی.

ابوسعید گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز صبح را با ما اقامه فرمود سپس رخسار با کرامت خود را به سوی ما کرده و فرمود: ای جماعت صحابه من، مَثَل اهل بیت من در میان شما به کشتی نوح و «باب حطّه» در میان قوم بنی­اسرائیل می­ماند. پس، بعد از من به اهل بیت من و امامان راشد از ذرّیه من تمسّک جویید که هرگز گمراه نخواهید شد. عرض شد: یا رسول الله، امامان پس از شما چند تن هستند؟ فرمود: دوازده امام از اهل بیت من، یا فرمود: از عترت من.(1)

روایت121.

الکفایۀ: ابوسعید گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: امامان دوازده تن­اند که نُه تن آنان از صُلب حسینند و مهدی از جمله ایشان است.(2)

روایت122.

الکفایۀ: ابوذر گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: هرکس من و اهل بیت مرا دوست بدارد، ما و او چنین خواهیم بود _ و به دو انگشت سبابه و میانی اشاره نمود _ سپس فرمود: برادرم بهترینِ اوصیاست و دو سبط من بهترینِ سبط­ها و خداوند تبارک و تعالی از صُلب حسین امامانی نیک­کردار بیرون خواهد آورد و مهدی این اُمّت از ماست. عرض کردم: یا رسول الله، بعد از شما چند امام خواهد بود؟ فرمود: به تعداد نقبای بنی­اسرائیل.(3)

روایت123.

الکفایۀ: ابوذر گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: امامان پس از من دوازده خواهد بود، نُه امام از صلب حسین و نهمین آن­ها قائم ایشان است. سپس فرمود: آگاه باشید که مَثَل آنان در میان شما به کشتی نوح می­ماند که هرکس سوار آن شد، نجات یافت و هرکه بازماند، غرق گردید و مانند «باب حطّه» در میان بنی­اسرائیل است.(4)

ص: 293


1- . کفایۀ الاثر: 5
2- . کفایۀ الاثر: 5
3- . کفایۀ الاثر: 5
4- . کفایۀ الاثر: 6

ص: 44

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَنْ عَطِیَّةَ: مِثْلَهُ (1).

«114»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَزَوْفَرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَلْخِیِّ عَنْ شَقِیقِ بْنِ أَحْمَدَ الْبَلْخِیِّ عَنْ سِمَاکٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَسْلَمَ (2) عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: أَهْلُ بَیْتِی أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ کَمَا أَنَّ النُّجُومَ أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاءِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَالْأَئِمَّةُ بَعْدَکَ (3) مِنْ أَهْلِ بَیْتِکَ قَالَ نَعَمْ الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ(4) تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ أُمَنَاءُ مَعْصُومُونَ وَ مِنَّا مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَلَا إِنَّهُمْ أَهْلُ بَیْتِی وَ عِتْرَتِی مِنْ لَحْمِی وَ دَمِی مَا بَالُ أَقْوَامٍ یُؤْذُونَنِی فِیهِمْ لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِی (5).

«115»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ سَلَمَةَ بْنِ قَیْسٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبَّاسٍ عَنْ أَبِی الْحَجَّافِ عَنْ عَطِیَّةَ الْعَوْفِیِّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ تِسْعَةٌ وَ التَّاسِعُ قَائِمُهُمْ فَطُوبَی لِمَنْ أَحَبَّهُمْ وَ الْوَیْلُ لِمَنْ أَبْغَضَهُمْ (6).

«116»

نص، [کفایة الأثر] عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ الطَّبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْبَجَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُشْهِرٍ(7) عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ أَبِی سُلَیْمَانَ عَنْ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِلْحُسَیْنِ یَا حُسَیْنُ أَنْتَ الْإِمَامُ ابْنُ الْإِمَامِ أَخُو الْإِمَامِ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِکَ أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَمِ الْأَئِمَّةُ بَعْدَکَ قَالَ اثْنَا عَشَرَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ (8).

ص: 291


1- مناقب آل أبی طالب 1: 209.
2- فی المصدر: عن یزید بن مسلم.
3- فی( ک): الأئمّة من بعدک.
4- فی المصدر: قال: نعم بعدی اثنا عشر اماما.
5- کفایة الاثر: 5. و فی( ک) اثنا عشر من ولد الحسین.
6- کفایة الاثر: 5. و فی( ک) اثنا عشر من ولد الحسین.
7- فی المصدر: علی بن مسهر.
8- کفایة الاثر: 5. و فی( ک) اثنا عشر من ولد الحسین.

مناقب ابن شهر آشوب: نظیر این روایت را از ابوذر آورده است.(1)

روایت124.

الفضائل، کتاب الروضۀ: ابوذر غفاری، مقداد و سلمان گویند: امیرالمؤمنین علیه السّلام به ما فرمود: روزی بر صهّاکی گذر کردم، پس به من گفت: مَثَل محمّد جز به نخلی نمی­ماند که در خاکروبه­ای روییده باشد! پس نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده و این ماجرا را برای آن حضرت بازگو کردم. رسول خدا صلی الله علیه و آله از شنیدن آن سخن به شدّت خشمگین گشته و با وجودی آکنده از خشم برخاست و بر منبر رفت که انصار به وحشت افتاده، با دیدن خشم وی لباس رزم بر تن کردند! سپس فرمود: برخی را چه می­شود که به اهل بیت من طعنه می­زنند در حالی که بسیار شنیده­اند که در فضیلت آنان چه گفته­ام و به آنچه خداوند ایشان را بدان مختص گردانیده؟ و فضیلت علی نزد خدا و کرامت و پیشگامی او در اسلام و امتحان­هایی که در راه اسلام از سر گذرانده و اینکه او از من به منزله هارون از موسی بوده، با این تفاوت که پس از من پیامبری نخواهد آمد! از سخن کسی آگاه شده­ام که گمان کرده مَثَل من نسبت به خاندانم به مانند نخلی است که در خاکروبه روییده باشد! آگاه باشید که خدای سبحانه و تعالی مردم را آفرید و به دو گروه تقسیم کرد، و مرا در بهترین تیره و بهترین قبیله قرار داد، سپس آن را خاندان­هایی قرار داد و مرا در بهترین خاندان جای داد تا اینکه تمام خوبی­ها در اهل بیت و عترت من و در دخترم و دو پسرم و برادرم علی بن ابی طالب جمع گردید.

آن­گاه خداوند زمین را از نظر گذرانید و مرا از ساکنان آن برگزید و بار دیگر در آن نگریست و از میان ساکنان آن برادر، عموزاده، وزیر، وارث، وصیّ من در اُمّتم و سرور و مولای هر زن و مرد مؤمنی بعد از مرا برگزید، پس هر که او را دوست بدارد، خدا را دوست داشته و آنکه با وی دشمنی ورزد با خدا دشمنی کرده است؛ هرکه او را دوست بدارد، خدا نیز او را دوست خواهد داشت و هرکه با وی دشمنی کند، به یقین خدا با او دشمنی خواهد کرد. جز مؤمن دوستش نمی­دارد و جز کافر با وی دشمنی نمی­کند. او زیور زمین و ساکنان آن است و او مصداق کلمه تقوا و ریسمان محکم خداست. سپس فرمود: «یُرِیدُونَ أَن یُطْفُِئواْ نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَ یَأْبیَ اللَّهُ إِلَّا أَن یُتِمَّ نُورَهُ »،(2){می خواهند

نور خدا را با سخنان خویش خاموش کنند، ولی خداوند نمی گذارد، تا نور خود را کامل کند.} ای مردم، حاضران سخن مرا به غایبان برسانند، خدایا تو نیز گواه بر آنان باش!

ص: 294


1- . مناقب آل ابی طالب 1: 209
2- . توبه /32
«117»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو عَلِیٍّ أَحْمَدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ السُّلَیْمَانِیُّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ (1) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الْکُوفِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ أَبِی حَازِمٍ الْمَدَنِیِّ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهُ: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ وَ التَّاسِعُ قَائِمُهُمْ ثُمَّ قَالَ لَا یُبْغِضُنَا إِلَّا مُنَافِقٌ (2).

«118»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی بَکْرٍ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ هِبَةِ اللَّهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَکْثَمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمَسْعُودِیِّ عَنْ کَثِیرٍ النَّوَّاءِ عَنْ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ وَ التَّاسِعُ قَائِمُهُمْ (3).

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ هَارُونَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَبْدِ الْحَمِیدِ(4) عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی الْأَسْوَدِ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ (5).

«119»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْحُسَیْنِ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ الْعَلَوِیِّ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عُبَیْدَةَ عَنْ إِیَاسِ بْنِ سَلَمَةَ بْنِ الْأَکْوَعِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا سَعِیدٍ یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: الْخُلَفَاءُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ وَ التَّاسِعُ قَائِمُهُمْ وَ مَهْدِیُّهُمْ فَطُوبَی لِمُحِبِّیهِمْ وَ الْوَیْلُ لِمُبْغِضِیهِمْ (6).

«120»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْدَةَ(7) عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنِ

ص: 292


1- فی المصدر: عن محمّد بن همام بن سهیل، عن ابی علی محمّد بن همام. و هو سهو فان محمّد بن همام بن سهیل هو أبو علیّ محمّد بن همام بعینه، و انه جلیل القدر ثقة، قال أبو محمّد هارون ابن موسی: قال أبو علیّ محمّد بن همام: کتب ابی الی ابی محمّد العسکریّ علیه السلام یعرفه انه ما صح له حمل یولد و یعرفه ان له حملا، و یسأله ان یدعو له تصحیحه و سلامته، و ان یجعله ذکرا نجیبا من موالیهم فوقع علی رأس الرقعة بخط یده: قد فعل ذلک. فصح الحمل ذکرا، قال هارون بن موسی: ارانی أبو علیّ بن همام الرقعة و الخط و کان محققا. جامع الرواة 2: 212.
2- کفایة الاثر: 5.
3- کفایة الاثر: 5.
4- کذا فی المصدر، و فی نسخ الکتاب: عن أبیه، عن عبد الحمید.
5- کفایة الاثر: 5.
6- کفایة الاثر: 5.
7- فی المصدر: علی بن الحسن بن محمّد بن منده.

خدای عزّوجل برای سومین بار نظری بر زمین افکند و از میان ایشان یازده امام برگزید و ایشان برگزیدگان اُمّت من هستند که پس از برادرم، یازده امامند؛ هرگاه یکی از ایشان را وفات در رسد، دیگری جای او را می­گیرد. ایشان در میان اُمّت من به ستاره­های آسمان می­مانند که هرگاه ستاره­ای نهان گردد، ستاره دیگری به جای آن خواهد درخشید. اینان امامان راهنما و هدایت یافته­اند که نه نیرنگ فریب­کاران زیانی به ایشان رساند و نه یاری نکردن آنان که دست از یاری ایشان بردارند. خدا لعنت کند کسانی را که ایشان را خوار دارند و خدا لعنت کند کسانی را که در حق آنان فریب و نیرنگ به کار برند؛ اینان حجّت­های خدا بر روی زمین و گواهان او بر مردمند، هرکس ایشان را اطاعت کند، به یقین خدا را اطاعت کرده است و آنکه از فرمانشان سر باز زند به راستی خدا را نافرمانی کرده است. آنان با قرآنند و قرآن با ایشان؛ از آن جدا نمی­شوند و قرآن نیز از ایشان جدا نگردد تا اینکه همگی در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند. اول آن­ها علی بن ابی طالب علیه السّلام است که بهترین و افضل ایشان است. سپس فرزندم حسن و بعد از او فرزندم حسین سپس فاطمه زهراست و نُه امام از فرزندان حسین علیهم صلوات الله اجمعین، بعد از ایشان جعفر بن ابی طالب و سپس عمویم حمزه بن عبدالمطلّب است. من بهترینِ پیامبران و فرستادگان خدایم و علی بهترینِ اوصیا از اهل بیت من است. علی بهترین اوصیاست و اهل بیت او بهترین خاندان از میان پیامبرانند، و دخترم فاطمه سرور زنان اهل بهشت در میان همه آفریدگان است .

ای مردم، آیا در حالی که امید شفاعتم برای دیگران می­رود، از شفاعت کردن اهل بیتم عاجزم؟ ای مردم، فردای قیامت هرکس در حالی که مؤمن بوده و به خدا شرک نورزیده به دیدار خدا شتابد، خدا را دیدار نمی­کند مگر اینکه وی را به بهشت وارد کند، هرچند گناهانش به اندازه خاک زمین باشد! ای مردم، من چنگ در حلقه درِ بهشت خواهم زد و آنگاه خدای عزّوجل بر من تجلّی خواهد کرد، پس در حضورش به سجده می­افتم، آن­گاه اذن شفاعتم می­دهد؛ در آن روز هیچ­کس را بر اهل بیتم مقدّم نخواهم داشت. ای مردم، اهل بیت مرا در حیات و بعد از وفاتم گرامی بدارید و بر دیگران برتری دهید. جایز نیست کسی به احترام کسی جز اهل بیت من از جای برخیزد! اکنون نسب مرا بگویید! راوی گوید: پس انصار در حالی که سلاح در دست داشتند برخاسته و عرض کردند: از خشم خدا و خشم رسول او به خدا پناه می­بریم. یا رسول الله، چه کسی شما را چنین در مورد اهل بیتت آزرده است تا گردنش را بزنیم؟

فرمود: نسب مرا چنین برشمارید: من محمّد بن عبدالمطلّب... تا نزار و سپس تا اسماعیل بن ابراهیم خلیل الله، سپس گذشت تا به نوح علیه السّلام رسید و آن­گاه فرمود: اهل بیت من از گِل و طینت آدم سرشته شده­اند و اهل نکاحند نه اهل زنا. از من بپرسید! به خدا سوگند هیچ مردی از من درباره خود سؤال نکند مگر اینکه او را آگاه کنم که کیست و پدرش چه کسی است. تا وی را آگاه سازم.

ص: 295

ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ أَبِی حَازِمٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ قَالَ: صَلَّی بِنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الصَّلَاةَ الْأُولَی ثُمَّ أَقْبَلَ بِوَجْهِهِ الْکَرِیمِ عَلَیْنَا فَقَالَ مَعَاشِرَ أَصْحَابِی إِنَّ مَثَلَ أَهْلِ بَیْتِی فِیکُمْ کَمَثَلِ سَفِینَةِ نُوحٍ وَ بَابِ حِطَّةٍ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَتَمَسَّکُوا بِأَهْلِ بَیْتِی بَعْدِی وَ الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ مِنْ ذُرِّیَّتِی فَإِنَّکُمْ لَنْ تَضِلُّوا أَبَداً فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَمِ الْأَئِمَّةُ بَعْدَکَ قَالَ اثْنَا عَشَرَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی أَوْ قَالَ مِنْ عِتْرَتِی (1).

«121»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الصَّفْوَانِیِّ عَنْ فَیْضِ بْنِ الْمُفَضَّلِ الْحَلَبِیِّ عَنْ مِسْعَرِ بْنِ کِدَامٍ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلٍ عَنْ أَبِی الصَّدِیقِ النَّاجِی عَنْ أَبِی سَعِیدٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ وَ الْمَهْدِیُّ مِنْهُمْ (2).

«122»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ رَبَاحٍ الْأَشْجَعِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ غَالِبِ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَمْرٍو الْبَجَلِیِّ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَنْ أَبِی الْحَارِثِ عَنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ أَحَبَّنِی وَ أَهْلَ بَیْتِی کُنَّا وَ هُوَ کَهَاتَیْنِ (3) وَ أَشَارَ بِالسَّبَّابَةِ وَ الْوُسْطَی ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله أَخِی خَیْرُ الْأَوْصِیَاءِ وَ سِبْطِی خَیْرُ الْأَسْبَاطِ وَ سَوْفَ یُخْرِجُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ أَئِمَّةً أبرار- [أَبْرَاراً] وَ مِنَّا مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ کَمِ الْأَئِمَّةُ بَعْدَکَ قَالَ عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (4).

«123»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْدَةَ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَزْدِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ زَیْدٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ عَنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا

عَشَرَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَلَا إِنَّ مَثَلَهُمْ فِیکُمْ مَثَلُ سَفِینَةِ نُوحٍ مَنْ رَکِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ وَ مَثَلُ بَابِ حِطَّةٍ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ (5).

ص: 293


1- کفایة الاثر: 5.
2- کفایة الاثر: 5.
3- فی المصدر: کنا نحن و هو کهاتین.
4- کفایة الاثر: 5.
5- کفایة الاثر: 6.

پس مردی برخاست و گفت: من که هستم یا رسول الله؟ فرمود: پدرت فلانی است که به او نسبت داده می­شوی. پس آن مرد خدا را شکر کرده، وی را ثنا گفت. سپس عرض کرد: به خدا اگر مرا به دیگری نسبت می­دادی می­پذیرفتم و تسلیم می­شدم. سپس مرد دیگری برخاسته گفت: پدر من کیست؟ فرمود: پدرت فلانی است _ غیر از شخصی که می­پنداشت پدر اوست _ راوی گوید: پس آن مرد از اسلام برگشت و مرتد شد. سپس در حالی که شدّت خشم بر رخسار پیامبر صلی الله علیه و آله آشکار شده بود، فرمود: چرا آن مردی که بر اهل بیت و برادر و وزیر و جانشینم پس از من و مولای هر مرد و زن مؤمنی خرده می­گیرد بر نمی­خیزد و از من درباره پدرش و اینکه اهل بهشت است یا جهنم، سؤال نمی­کند؟! در این هنگام عمر بر خود بیمناک شد و ترسید که رسول خدا خود سرسخن را گشوده و او را در میان مردم رسوا سازد، لذا گفت: از خشم رسول خدا به خدا پناه می­بریم، از ما درگذر که خداوند از تو درگذرد. خدا ما را فدای شما کند! ما را ببخشید! از لغزش ما درگذرید که خدایتان از لغزش نگاه دارد! عیب ما را بپوشانید، خدا عیبتان را بپوشاند! پس رسول خدا صلی الله علیه و آله را شرم آمد چیز دیگری بگوید، زیرا اهل حِلم و کرم و گذشت بود، سپس از منبر پایین آمد.(1)

روایت125.

الفضائل، کتاب الروضۀ: علی علیه السّلام: برادرم رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: هرکس دوست دارد خدای عزّوجل را در حالی دیدار کند که پذیرای وی باشد نه روی­گردان از او، ولایت (تو) علی علیه السّلام را بپذیرد؛ و هرکس خوش دارد که خدا را در حالی ملاقات کند که از وی خوشنود باشد، ولایت فرزندنت حسن را بپذیرد و هرکس دوست دارد خدا را در حالی دیدار کند که هیچ بیمی بر او نباشد، ولایت فرزندت حسین را بپذیرد؛ و هرکس دوست دارد خدا را در حالی دیدار کند که او گناهان وی را پاک کرده باشد، ولایت علی بن حسین سجّاد را بپذیرد؛ و آنکه دوست دارد خدای متعال را با چشم روشنی بیند، ولایت محمّد بن علی باقر را بپذیرد؛ و هرکه دوست دارد خدای متعال را در حالی ملاقات کند که نامه اعمالش به دست راست وی باشد، ولایت جعفر بن محمّد صادق را بپذیرد؛ و هر که دوست داشته باشد که خدا را در حالی دیدار کند که پاک و مطهّر شده باشد، ولایت موسی کاظم را بپذیرد؛ و هرکه دوست دارد خدا را خندان و بشارت یافته دیدار کند، ولایت علی بن موسی الرضا را بپذیرد؛ و هرکس دوست دارد خدا را در حالی دیدار کند که درجاتش رفعت یافته، بدیهای او تبدیل به حسنات شده باشند، ولایت محمّد جواد را پذیرا باشد؛ و آنکه دوست داشته باشد خدا را در حالی دیدار کند که وی را با آسان­گیری بازخواست کند، ولایت علی ­هادی را بپذیرد؛ و کسی که دوست داشته باشد خدا را در حالی دیدار کند که از جمله رستگاران باشد، ولایت حسن عسکری را پذیرا باشد؛ و آنکه دوست دارد خدا را در حالی ملاقات کند که ایمانش کامل و اسلامش نیکو شده باشد، باید ولایت حضرت حجّت صاحب الزمان منتظر را قبول کند، زیرا اینان ستارگان شب تارند و ائمّه هدی و سران پارسایانند؛ هرکس ایشان را دوست داشته و ولایتشان را گردن نهاده باشد، نزد خدای متعال ضامن بهشت او هستم.(2)

ص: 296


1- . الفضائل: 143 _ 141 . الروضه: 21
2- . الفضائل: 176 _175 . الروضۀ: 38

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَنْ أَبِی ذَرٍّ: مِثْلَهُ (1).

«124»

یل، [الفضائل] لابن شاذان فض (2)، [کتاب الروضة] عَنْ أَبِی قَیْسٍ یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ وَ الْمِقْدَادِ وَ سَلْمَانَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ قَالُوا: قَالَ لَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام إِنِّی مَرَرْتُ بِالصُّهَاکِیِّ یَوْماً(3) فَقَالَ لِی مَا مَثَلُ مُحَمَّدٍ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ إِلَّا کَمَثَلِ نَخْلَةٍ نَبَتَتْ فِی کُنَاسَةٍ قَالَ فَأَتَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَذَکَرْتُ لَهُ ذَلِکَ فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهُ غَضَباً شَدِیداً وَ قَامَ مُغْضَباً وَ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَفَزِعَتِ الْأَنْصَارُ وَ لَبِسُوا السِّلَاحَ لِمَا رَأَوْا مِنْ غَضَبِهِ ثُمَّ قَالَ مَا بَالُ أَقْوَامٍ یُعَیِّرُونَ أَهْلَ بَیْتِی وَ قَدْ سَمِعُونِی أَقُولُ فِی فَضْلِهِمْ مَا قُلْتُ (4) وَ خَصَصْتُهُمْ بِمَا خَصَّهُمُ اللَّهُ بِهِ وَ فَضْلُ عَلِیٍّ عِنْدَ اللَّهِ وَ کَرَامَتُهُ وَ سَبْقُهُ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ بَلَاؤُهُ وَ أَنَّهُ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی بَلَغَنِی قَوْلُ مَنْ زَعَمَ أَنَّ مَثَلِی فِی أَهْلِ بَیْتِی کَمَثَلِ نَخْلَةٍ نَبَتَتْ فِی کُنَاسَةٍ أَلَا إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی خَلَقَ خَلْقَهُ وَ فَرَّقَهُمْ فِرْقَتَیْنِ فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِهَا شَعْباً وَ خَیْرِهَا قَبِیلَةً ثُمَّ جَعَلَهَا بُیُوتاً فَجَعَلَنِی مِنْ خَیْرِهَا بَیْتاً حَتَّی حَصَلْتُ فِی أَهْلِ بَیْتِی وَ عِتْرَتِی وَ فِی بِنْتِی وَ ابنای [بَنِی أَبِی] [أَنَا] وَ أَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ اطَّلَعَ عَلَی الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً فَاخْتَارَنِی مِنْهَا ثُمَّ اطَّلَعَ ثَانِیَةً فَاخْتَارَ مِنْهَا أَخِی وَ ابْنَ عَمِّی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی وَ خَلِیفَتِی وَ وَصِیِّی فِی أُمَّتِی وَ مَوْلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ بَعْدِی فَمَنْ وَالاهُ فَقَدْ وَالَی اللَّهَ وَ مَنْ عَادَاهُ فَقَدْ عَادَی اللَّهَ وَ مَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَهُ اللَّهُ- لَا یُحِبُّهُ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا یُبْغِضُهُ إِلَّا کَافِرٌ هُوَ زِینَةُ الْأَرْضِ وَ مَنْ سَاکَنَهَا وَ هُوَ کَلِمَةُ التَّقْوَی وَ عُرْوَةُ اللَّهِ الْوُثْقَی ثُمَّ قَالَصلی الله علیه و آلهیُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ- وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ أَیُّهَا النَّاسُ لِیُبَلِّغْ مَقَالَتِی مِنْکُمُ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ (5)- اللَّهُمَّ اشْهَدْ عَلَیْهِمْ

ص: 294


1- مناقب آل أبی طالب 1: 209.
2- توجد اختلافات کثیرة لفظیة و جزئیة بین نسخ الکتاب و المصدرین و بینهما أیضا فی هذه الروایة و تالیها لا ینبغی الإشارة إلیها کما یظهر لمن راجعهما، فلا نشیر إلیها الا إذا کان رجحان فی البین.
3- فی الروضة: مررت یوما بابن الضحّاک.
4- فی الفضائل: أقول فی فضلهم ما أقول.
5- فی المصدرین: لیبلغ مقالتی الشاهد منکم الغائب.

روایت126.

إعلام الوری: سعد بن ابی وقّاص گوید: نامه­ای توسط غلامم نافع به جابر بن سمره نوشته و از وی خواستم مرا از حدیثی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده است، آگاه سازد. وی برای من چنین نوشت: شبِ روز جمعه­ای که اسلمی در آن سنگسار شد، از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: این دین تا روز قیامت همچنان برپاست و بر شما دوازده خلیفه که جملگی از قریش هستند، حکومت خواهند کرد. و نیز شنیدم که فرمود: پیشتاز شما برای ورود به حوض کوثر، من هستم. این روایت را مسلم در صحیح خود از ابوبکر بن ابی شیبه و قتیبۀ بن سعید نقل کرده است.(1)

مناقب ابن شهر آشوب: مسلم شبیه این روایت را نقل کرده؛ و ابویعلی موصلی آن را در المسند روایت کرده است.(2)

روایت127.

إعلام الوری: عامر بن سعید نامه­ای به ابن سمره عدویّ فرستاد و گفت: حدیثی را که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده­ای برای ما نقل کن. در جواب نوشت: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: این دین تا زمانی که دوازده خلیفه از قریش حکومت کنند پابرجا خواهد ماند، آن­گاه مدّعیان دروغین پیشاپیش روز رستاخیز سر بر خواهند آورد و آن پیشتاز بر حوض کوثر من هستم. مسلم از محمّد بن رافع آن را روایت کرده است.(3)

روایت128.

إعلام الوری:

ص: 297


1- . اعلام الوری: 362
2- . مناقب آل ابی طالب 1: 205
3- . اعلام الوری : 362

إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَظَرَ إِلَی الْأَرْضِ نَظْرَةً ثَالِثَةً فَاخْتَارَ مِنْهَا اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً(1) فَهُمْ خِیَارُ أُمَّتِی وَ هُمْ أَحَدَ عَشَرَ إِمَاماً بَعْدَ أَخِی کُلَّمَا قُبِضَ وَاحِدٌ قَامَ وَاحِدٌ کَمَثَلِ نُجُومِ السَّمَاءِ کُلَّمَا غَابَ نَجْمٌ طَلَعَ نَجْمٌ أَئِمَّةً هَادِینَ مَهْدِیِّینَ (2) لَا یَضُرُّهُمْ کَیْدُ مَنْ کَادَهُمْ وَ لَا

خِذْلَانُ مَنْ خَذَلَهُمْ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ خَذَلَهُمْ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ کَادَهُمْ (3) وَ هُمْ حُجَجُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ شُهَّادُهُ عَلَی خَلْقِهِ (4) مَنْ أَطَاعَهُمْ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاهُمْ فَقَدْ عَصَی اللَّهَ هُمْ مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَعَهُمْ- لَا یُفَارِقُونَهُ وَ لَا یُفَارِقُهُمْ حَتَّی یَرِدُوا عَلَیَّ الْحَوْضَ أَوَّلُهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ هُوَ خَیْرُهُمْ وَ أَفْضَلُهُمْ ثُمَّ ابْنِیَ الْحَسَنُ ثُمَّ الْحُسَیْنُ ثُمَّ فَاطِمَةُ الزَّهْرَاءُ وَ التِّسْعَةُ مِنْ أَوْلَادِ الْحُسَیْنِ علیه السّلام ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِمْ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ثُمَّ عَمِّی حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَنَا خَیْرُ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ عَلِیٌّ خَیْرُ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی- عَلِیٌّ خَیْرُ الْوَصِیِّینَ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ خَیْرُ بُیُوتِ النَّبِیِّینَ وَ ابْنَتِی فَاطِمَةُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فِی الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ أَیُّهَا النَّاسُ أَ تُرْجَی شَفَاعَتِی وَ أَعْجُزُ عَنْ أَهْلِ بَیْتِی أَیُّهَا النَّاسُ مَا مِنْ أَحَدٍ یَلْقَی اللَّهَ غَداً مُؤْمِناً لَا یُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً إِلَّا أَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ وَ لَوْ کَانَ ذُنُوبُهُ کَتُرَابِ الْأَرْضِ أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی آخِذٌ بِحَلْقَةِ بَابِ الْجَنَّةِ ثُمَّ یَتَجَلَّی لِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَسْجُدُ بَیْنَ یَدَیْهِ ثُمَّ یَأْذَنُ لِی فِی الشَّفَاعَةِ فَلَمْ أُوثِرْ عَلَی أَهْلِ بَیْتِی أَحَداً أَیُّهَا النَّاسُ عَظِّمُوا أَهْلَ بَیْتِی فِی حَیَاتِی وَ مَمَاتِی وَ أَکْرِمُوهُمْ وَ فَضِّلُوهُمْ- لَا یَحِلُّ لِأَحَدٍ أَنْ یَقُومَ لِأَحَدٍ غَیْرِ أَهْلِ بَیْتِی أَلَا فَانْسُبُونِی مَنْ أَنَا قَالَ فَقَامُوا إِلَیْهِ الْأَنْصَارُ وَ قَدْ أَخَذُوا بِأَیْدِیهِمُ السِّلَاحَ وَ قَالُوا نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ غَضَبِ اللَّهِ وَ غَضَبِ رَسُولِهِ أَخْبِرْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ آذَاکَ فِی أَهْلِ بَیْتِکَ حَتَّی نَضْرِبَ عُنُقَهُ قَالَ فَانْسُبُونِی أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ثُمَّ أَنْهَی النِّسْبَةَ إِلَی نِزَارٍ ثُمَّ مَضَی إِلَی إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ ثُمَّ مَضَی إِلَی نُوحٍ علیه السّلام ثُمَّ قَالَ- أَهْلُ بَیْتِی کَطِینَةِ آدَمَ علیه السّلام نِکَاحٌ غَیْرُ سِفَاحٍ سَلُونِی فَوَ اللَّهِ لَا یَسْأَلُنِی رَجُلٌ إِلَّا أَخْبَرْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ وَ عَنْ أَبِیهِ

ص: 295


1- فی المصدرین: فاختار منها أحد عشر اماما.
2- فی المصدرین: هم أئمة هادون مهدیون.
3- فی الفضائل: لعن اللّه من کادهم و من خذلهم.
4- فی الفضائل: و شهداؤه علی خلقه. و فی الروضة: و شهداء اللّه علی خلقه.

جابر بن سمره از پیامبرصلی الله علیه و آله روایت کرد که فرمود: پس از من دوازده امیر حکومت خواهند کرد... دیگر نفهمیدم چه فرمود. از حاضران پرسیدم، گفتند: فرمود: همگی از قریش خواهند بود. مسلم آن را از قتیبۀ روایت کرده است.(1)

روایت129.

إعلام الوری: جابر بن سمره گوید: به همراه علی علیه السّلام بر رسول خداصلی الله علیه و آله وارد شدم، آن حضرت به من فرمود: کار این دین در میان شما هرگز به پایان نرسد تا اینکه دوازده خلیفه بر شما حکومت کنند. سپس چیزی فرمود که آن را نشنیدم، از حاضران پرسیدم، گفتند: فرمود: همه آن­ها از قریش خواهند بود.(2)

روایت130.

إعلام الوری: جابر بن سمره: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: این دین را دشمنیِ دشمنان آسیب نمی­رساند تا اینکه حکمرانی دوازده خلیفه که همگی از قریش هستند، به پایان برسد.(3)

روایت131.

إعلام الوری: رسول خدا صلی الله علیه و آله: پیوسته کار اُمّت من رو به پیشرفت و صلاح است تا اینکه حکومت دوازده خلیفه که همگی از قریش هستند، به پایان برسد.(4)

روایت132.

إعلام الوری: مسروق گوید: نزد عبدالله بن مسعود بودیم که مردی از وی پرسید: آیا پیامبرتان صلی الله علیه و آله شما را از تعداد خلفای پس از خود آگاه کرده است؟ عبدالله گفت: آری، اما پیش از تو کسی این سؤال را از من نکرده بود، و تو جوان­ترین مردم هستی! شنیدم که آن حضرت فرمود: پس از من خلفا به عدد نقبای بنی­اسرائیل یعنی دوازده خلیفه خواهند بود و همگی از قریش.(5)

ص: 298


1- . اعلام الوری : 263 _ 262
2- . اعلام الوری: 263 _ 262
3- . اعلام الوری : 263 _362
4- . اعلام الوری: 363 _362
5- . اعلام الوری: 363 _362

فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ وَ قَالَ مَنْ أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَبُوکَ فُلَانٌ الَّذِی تُدْعَی إِلَیْهِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ لَوْ نَسَبْتَنِی إِلَی غَیْرِهِ لَرَضِیتُ وَ سَلَّمْتُ ثُمَّ قَالَ رَجُلٌ آخَرُ فَقَالَ مَنْ أَبِی فَقَالَ أَبُوکَ فُلَانٌ لِغَیْرِ أَبِیهِ الَّذِی یُدْعَی إِلَیْهِ قَالَ فَارْتَدَّ الرَّجُلُ عَنِ الْإِسْلَامِ ثُمَّ قَالَ وَ الْغَضَبُ ظَاهِرٌ فِی وَجْهِهِ مَا یَمْنَعُ هَذَا الرَّجُلَ الَّذِی یَعِیبُ أَهْلَ بَیْتِی وَ أَخِی وَ وَزِیرِی وَ خَلِیفَتِی مِنْ بَعْدِی وَ وَلِیَّ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ بَعْدِی أَنْ یَقُومَ یَسْأَلُنِی عَنْ أَبِیهِ وَ أَیْنَ هُوَ فِی جَنَّةٍ أَوْ نَارٍ قَالَ فَعِنْدَ ذَلِکَ خَشِیَ عُمَرُ عَلَی نَفْسِهِ أَنْ یَبْدَأَهُ رَسُولُ اللَّهِ فَیَفْضَحَهُ بَیْنَ النَّاسِ فَقَالَ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ غَضَبِ رَسُولِهِ اعْفُ عَنَّا یَعْفُ اللَّهُ عَنْکَ اصْفَحْ عَنَّا جَعَلَنَا اللَّهُ فِدَاکَ أَقِلْنَا أَقَالَکَ اللَّهُ اسْتُرْنَا سَتَرَکَ اللَّهُ فَاسْتَحْیَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَنَّهُ کَانَ أَهْلَ الْحِلْمِ وَ الْکَرَمِ وَ الْعَفْوِ ثُمَّ نَزَلَ عَنْ مِنْبَرِهِ ص (1).

«125»

یل، [الفضائل] لابن شاذان فض، [کتاب الروضة] بِالْإِسْنَادِ یَرْفَعُهُ إِلَی الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ: قَالَ لِی أَخِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَلْقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ مُقْبِلٌ عَلَیْهِ غَیْرُ مُعْرِضٍ عَنْهُ فَلْیَتَوَلَّ عَلِیّاً وَ مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَلْقَی اللَّهَ وَ هُوَ عَنْهُ رَاضٍ فَلْیَتَوَلَّ ابْنَکَ الْحَسَنَ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَلْقَی اللَّهَ وَ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِ فَلْیَتَوَلَّ ابْنَکَ الْحُسَیْنَ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَلْقَی اللَّهَ وَ قَدْ مُحِّصَ عَنْهُ ذُنُوبُهُ-(2) فَلْیَتَوَلَّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ السَّجَّادَ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَلْقَی اللَّهَ تَعَالَی قَرِیرَ الْعَیْنِ فَلْیَتَوَلَّ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ الْبَاقِرَ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَلْقَی اللَّهَ تَعَالَی وَ کِتَابُهُ بِیَمِینِهِ فَلْیَتَوَلَّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَلْقَی اللَّهَ تَعَالَی طَاهِراً مُطَهَّراً فَلْیَتَوَلَّ مُوسَی الْکَاظِمَ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَلْقَی اللَّهَ ضَاحِکاً مُسْتَبْشِراً فَلْیَتَوَلَّ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَلْقَی اللَّهَ وَ قَدْ رُفِعَتْ دَرَجَاتُهُ وَ بُدِّلَتْ سَیِّئَاتُهُ حَسَنَاتٍ فَلْیَتَوَلَّ مُحَمَّدَ [مُحَمَّداً] الْجَوَادَ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَلْقَی اللَّهَ وَ یُحَاسِبَهُ حِسَاباً یَسِیراً فَلْیَتَوَلَّ عَلِیّاً الْهَادِیَ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَلْقَی اللَّهَ وَ هُوَ مِنَ الْفَائِزِینَ فَلْیَتَوَلَّ الْحَسَنَ الْعَسْکَرِیَّ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَلْقَی اللَّهَ وَ قَدْ کَمُلَ إِیمَانُهُ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ فَلْیَتَوَلَّ الْحُجَّةَ صَاحِبَ الزَّمَانِ الْمُنْتَظَرَ فَهَؤُلَاءِ مَصَابِیحُ الدُّجَی وَ أَئِمَّةُ الْهُدَی وَ أَعْلَامُ التُّقَی مَنْ أَحَبَّهُمْ وَ تَوَلَّاهُمْ کُنْتُ ضَامِناً لَهُ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی بِالْجَنَّةِ(3).

ص: 296


1- الفضائل: 141- 143. الروضة: 21.
2- یقال: محص اللّه عنه ذنوبه أی نقصها و طهره منها.
3- الفضائل: 175 و 176. الروضة: 38.

شعبی نیز عین این روایت را از مسروق نقل کرده است.

ابواسامه نیز با سندی آن را از ابن مسعود روایت نموده است، همان طور که حمّاد بن زید با سندی از عبدالله آن را آورده و افزوده است: نزد عبدالله بن مسعود نشسته بودیم و او قرآن خواندن را به ما می­آموخت، پس مردی از وی پرسید: ای ابوعبدالرحمن، آیا از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدید که خلفای پس از وی چند نفرند؟ عبدالله به وی گفت: از زمانی که به عراق آمده­ام کسی این سؤال را از من نکرده بود؛ آری، از رسول خدا صلی الله علیه و آله در این مورد پرسیدم، فرمود: دوازده خلیفه، به تعداد نقبای بنی­اسرائیل.(1)

روایت133.

إعلام الوری: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پیوسته پیروان این دین بر دشمنانشان پیروز خواهند شد تا اینکه خلافت دوازده تن بر ایشان بگذرد. در این لحظه نشست و برخاست مردم باعث شد که بقیه سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را متوجه نشوم، لذا به پدر یا برادرم گفتم: رسول خدا صلی الله علیه و آله چه فرمود؟ گفت: فرمود: همگی از قریش هستند. فطر بن خلیفه مانند این روایت را از ابوخالد والبی از جابر بن سمره از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده است. (2)

روایت134.

إعلام الوری: عون بن ابی جحیفه از پدرش: در محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته بودم و عمویم نیز در مجلس بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کار اُمّت من پیوسته درست و نیکو خواهد بود تا اینکه حکومت دوازده خلیفه که جملگی از قریشند، به پایان برسد. نام ابوجحیفه، وهب بن عبدالله است.(3)

مناقب ابن شهر آشوب: شبیه این روایت را از سهل نقل کرده است.(4)

ص: 299


1- . اعلام الوری : 363 _362
2- . اعلام الوری: 363 _ 362
3- . إعلام الوری : 364
4- . مناقب آل ابی طالب 1: 206
«126»

عم، [إعلام الوری] فَمِمَّا جَاءَ مِنَ الْأَخْبَارِ الَّتِی نَقَلَهَا أَصْحَابُ الْحَدِیثِ غَیْرُ الْإِمَامِیَّةِ فِی ذَلِکَ وَ صَحَّحُوهَا مَا رَوَاهُ الْإِمَامُ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ أَحْمَدَ السَّمَرْقَنْدِیُّ مُحَدِّثُ خُرَاسَانَ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ الْمُسْتَغْفِرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحُسَیْنِ نَصْرُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْکِسَائِیُّ أَخْبَرَنَا أَبُو حَاتِمٍ جَبْرَئِیلُ بْنُ مَجَّاعٍ الْکِسَائِیُّ أَخْبَرَنَا قُتَیْبَةُ بْنُ سَعِیدٍ قَالَ وَ أَخْبَرَنَا أَبُو الْقَاسِمِ الْکَاتِبُ أَخْبَرَنَا أَبُو حَامِدٍ الصَّائِغُ أَخْبَرَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ الثَّقَفِیُّ حَدَّثَنَا قُتَیْبَةُ وَ أَخْبَرَنَا أَبُو سَلَمَةَ الْقَاضِی أَخْبَرَنَا أَبُو الْقَاسِمِ النَّسَوِیُّ أَخْبَرَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ النَّسَوِیُّ حَدَّثَنَا أَبُو بَکْرِ بْنُ أَبِی شَیْبَةَ قَالَ حَدَّثَنَا حَاتِمُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْمُهَاجِرِ بْنِ مِسْمَارٍ عَنْ عَامِرِ بْنِ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ مَعَ غُلَامِی نَافِعٍ أَنْ أَخْبِرْنِی بِشَیْ ءٍ سَمِعْتَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَتَبَ إِلَیَّ إِنِّی سَمِعْتُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ جُمُعَةٍ عَشِیَّةَ رَجْمِ الْأَسْلَمِیِّ یَقُولُ لَا یَزَالُ الدِّینُ قَائِماً حَتَّی تَقُومَ السَّاعَةُ وَ یَکُونَ عَلَیْکُمُ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (1) وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ أَنَا الْفَرَطُ عَلَی الْحَوْضِ.

رَوَاهُ مُسْلِمٌ فِی الصَّحِیحِ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ وَ قُتَیْبَةَ بْنِ سَعِیدٍ(2) قب، [المناقب] لابن شهرآشوب حَدَّثَنِی الْفَرَاوِیُّ عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ الْفَارِسِیِّ عَنْ أَبِی أَحْمَدَ الْجَلُودِیِّ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الْفَقِیهِ عَنْ مُسْلِمٍ: مِثْلَهُ وَ أَخْرَجَهُ أَبُو یَعْلَی الْمَوْصِلِیُّ فِی الْمُسْنَدِ(3).

«127»

عم، [إعلام الوری] قَالَ وَ أَخْبَرَنَا أَبُو الْقَاسِمِ الْکَاتِبُ أَخْبَرَنَا أَبُو حَامِدٍ الصَّائِغُ أَخْبَرَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ الثَّقَفِیُّ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ رَافِعٍ حَدَّثَنَا ابْنُ أَبِی فُدَیْکٍ أَخْبَرَنَا ابْنُ أَبِی ذِئْبٍ عَنْ مُهَاجِرِ بْنِ مِسْمَارٍ عَنْ عَامِرِ بْنِ سَعِیدٍ أَنَّهُ أَرْسَلَ إِلَی ابْنِ سَمُرَةَ الْعَدَوِیِّ فَقَالَ: حَدِّثْنَا حَدِیثاً سَمِعْتَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَتَبَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ- لَا یَزَالُ الدِّینُ قَائِماً حَتَّی یَکُونَ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً مِنْ قُرَیْشٍ ثُمَّ یَخْرُجُ کَذَّابُونَ بَیْنَ یَدَیِ السَّاعَةِ وَ أَنَا الْفَرَطُ عَلَی الْحَوْضِ رَوَاهُ مُسْلِمٌ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ رَافِعٍ (4).

«128»

وَ أَخْبَرَنَا عَبْدُ الْعَزِیزِ بْنُ أَحْمَدَ الْکَاتِبُ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَارِثِیُ

ص: 297


1- فی المصدر بعد ذلک: ثم یخرج کذابون بین یدی الساعة.
2- إعلام الوری: 362.
3- مناقب آل أبی طالب 1: 205.
4- إعلام الوری: 362.

روایت135.

إعلام الوری: عبدالله بن عمر: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: بعد از من دوازده خلیفه خواهد بود.(1)

مناقب ابن شهر آشوب: شبیه آن را از لیث روایت کرده است.(2)

روایت136.

إعلام الوری: ابن عباس: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله را وفات در رسیده بود پرسیدم: اگر آن حادثه­ای که از وقوعش به خدا پناه می­بریم بیفتد، خلافت به چه کسی می­رسد؟ پس آن حضرت به علی علیه السّلام اشاره کرده و فرمود: به این، زیرا او با حق است و حق با او، پس از او نیز یازده امام خواهد بود که طاعتشان همانند طاعت علی علیه السّلام فرض است.(3)

روایت137.

إعلام الوری: ابن مثنّی از پدرش روایت می­کند که گفت: از عایشه پرسیدم: پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله چند خلیفه خواهد بود؟ گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا باخبر فرمود که پس از وی دوازده خلیفه خواهد آمد. پرسیدم: نامشان چیست؟ گفت: نام­های ایشان با املای رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد من است. گفتم: آن را نشان دهید! لیکن عایشه امتناع ورزید.(4)

روایت138.

إعلام الوری:

ص: 300


1- . اعلام الوری: 365 _ 364
2- . منافب آل ابی طالب 1: 206
3- . اعلام الوری : 365
4- . اعلام الوری : 365

أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ الثَّقَفِیُّ حَدَّثَنَا قُتَیْبَةُ حَدَّثَنَا أَبُو عَوَانَةَ عَنْ سِمَاکٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَکُونُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَمِیراً فَلَمْ أَفْهَمْ مَا قَالَ (1) فَسَأَلْتُ الْقَوْمَ فَزَعَمُوا أَنَّهُ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ رَوَاهُ مُسْلِمٌ عَنْ قُتَیْبَةَ(2).

«129»

قَالَ وَ أَخْبَرَنَا أَبُو سَلَمَةَ الْقَاضِی حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ النَّسَوِیُّ أَخْبَرَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ النَّسَوِیُّ حَدَّثَنَا أَبُو الْحُصَیْنِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْیَرْبُوعِیُّ حَدَّثَنَا عَنْبَرٌ حَدَّثَنَا حُصَیْنٌ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ: دَخَلْتُ مَعَ أَبِی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِی إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَنْ یَنْقَضِیَ أَوْ لَنْ یَمْضِیَ حَتَّی یَکُونَ فِیکُمُ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً ثُمَّ قَالَ شَیْئاً لَمْ أَسْمَعْهُ فَسَأَلْتُهُمْ فَقَالُوا قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (3).

«130»

قَالَ وَ أَخْبَرَنَا أَبُو سَلَمَةَ الْقَاضِی أَخْبَرَنَا أَبُو الْقَاسِمِ النَّسَوِیُّ أَخْبَرَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ النَّسَوِیُّ حَدَّثَنَا أَبُو عُمَارَةَ حَدَّثَنَا الْفَضْلُ بْنُ مُوسَی عَنْ وَهْبٍ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْوَالِبِیِّ قَالَ سَمِعْتُ جَابِرَ بْنَ سَمُرَةَ یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: لَا یَضُرُّ هَذَا الدِّینَ مَنْ نَاوَاهُ حَتَّی تَقُومَ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (4).

«131»

قَالَ وَ أَخْبَرَنَا أَبُو سَلَمَةَ الْقَاضِی حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ النَّسَوِیُّ حَدَّثَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ النَّسَوِیُّ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ حُمَیْدٍ الْعَبْسِیُّ حَدَّثَنَا یُونُسُ بْنُ أَبِی یَعْقُوبَ عَنْ عَوْنِ بْنِ أَبِی جُحَیْفَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَزَالُ أَمْرُ أُمَّتِی صَالِحاً حَتَّی یَمْضِیَ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (5).

«132»

وَ مِمَّا ذَکَرَهُ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ فِی کِتَابِهِ قَالَ وَ مِنْ ذَلِکَ مَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ عُثْمَانَ الدُّهْنِیُّ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الرَّقِّیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عِیسَی بْنُ یُونُسَ عَنْ مُجَالِدٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ مَسْرُوقٍ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ أَ حَدَّثَکُمْ نَبِیُّکُمْ صلی الله علیه و آله کَمْ یَکُونُ بَعْدَهُ مِنَ الْخُلَفَاءِ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ نَعَمْ وَ مَا سَأَلَنِی عَنْهَا أَحَدٌ قَبْلَکَ وَ إِنَّکَ لَأَحْدَثُ الْقَوْمِ سِنّاً سَمِعْتُهُ صلی الله علیه و آله یَقُولُ یَکُونُ بَعْدِی مِنَ الْخُلَفَاءِ عِدَّةُ نُقَبَاءِ مُوسَی اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (6).

ص: 298


1- فی المصدر: و تکلم بکلمة فلم أفهم ما قال.
2- إعلام الوری: 362 و 363.
3- إعلام الوری: 362 و 363.
4- إعلام الوری: 362 و 363.
5- إعلام الوری: 362 و 363.
6- إعلام الوری: 362 و 363.

عبدالله بن عباس از پدرش روایت کرده که گفت: روزی نزد هارون الرشید بودم که سخن از مهدی به میان آمد و در مورد عدل او سخن به درازا کشید پس هارون گفت: گمان کردم درباره پدرم مهدی گفتگو می­کنید!! مرا از پدرش از جدش از ابن عباس از پدرش عباس بن عبدالمطلّب روایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی فرمود: عمو، دوازده خلیفه از فرزندان من حکومت خواهند کرد، سپس اتفاق­های ناخوشایند، سخت و بزرگ روی خواهد داد، آن­گاه مهدی که از فرزندان من است ظهور خواهد کرد و خداوند کار او را یک­شبه به سامان خواهد رساند و زمین را پس از اینکه از ظلم و ستم پر شده باشد، از عدل و داد پر خواهد کرد و تا زمانی که خداوند اراده فرماید حکومت خواهد نمود و سپس دجّال بر وی خروج خواهد کرد.(1)

مناقب ابن شهر آشوب: نظیر این روایت را از محمّد بن زکریا نقل کرده است.(2)

روایت139.

ارشاد القلوب: عبدالله بن عباس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدای تبارک و تعالی نظری بر زمین افکند و مرا از آن برگزید و پیامبر قرار داد. سپس نظری دوباره به زمین انداخت و علی را از آن برگزید و امامش قرار داد. سپس مرا فرمان داد که وی را برادر، وصیّ، جانشین و وزیر خود قرار دهم، از این رو علی از من است؛ او شوی دخترم و پدر دو سبط من حسن و حسین است. آگاه باشید که خداوند من و ایشان را حجت­های خود بر بندگانش قرار داده و از صُلب حسین فرزندانی را قرار داده که دین مرا به پا داشته و وصیّت مرا پاس خواهند داشت که نهمین آن­ها قائم ایشان است.(3)

روایت140.

أنس بن مالک گوید: من و ابوذر و سلمان و زید بن ثابت و زید بن ارقم نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم که حسن و حسین علیهما السّلام وارد شدند. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله ایشان را بوسید. سپس ابوذر برخاست و خود را به آن دو رسانده، دستشان را بوسید و نزد ما برگشت. ما مخفیانه به وی گفتیم: ای ابوذر، بزرگ مردی از اصحاب رسول خدایی، آن وقت چنین روی دست و پای دو کودک از بنی­هاشم می­افتی و دستشان را می­بوسی؟! گفت: آری، اگر شما نیز آنچه را که من از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره ایشان شنیده­ام می­شنیدید،

ص: 301


1- . اعلام الوری: 366 _ 365
2- . مناقب آل ابی طالب 1: 208 _207
3- . ارشاد القلوب: 272

وَ رَوَی عُثْمَانُ بْنُ أَبِی شَیْبَةَ وَ أَبُو سَعِیدٍ الْأَشَجُّ وَ أَبُو کُرَیْبٍ وَ مَحْمُودُ بْنُ غَیْلَانَ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ سَعِیدٍ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ(1) عَنْ مُجَالِدٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ مَسْرُوقٍ: مِثْلَ الْأَوَّلِ بِعَیْنِهِ.

وَ رَوَاهُ أَبُو أُسَامَةَ عَنْ أَشْعَثَ عَنْ عَامِرٍ الشَّعْبِیِّ عَنْ عَمِّهِ قَیْسِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ وَ رَوَاهُ حَمَّادُ بْنُ زَیْدٍ عَنْ مُجَالِدٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ مَسْرُوقٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ وَ زَادَ فِیهِ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً إلی [عِنْدَ] عَبْدِ اللَّهِ (2) یُقْرِئُنَا الْقُرْآنَ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ یَا بَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ هَلْ سَأَلْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ کَمْ یَمْلِکُ أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ خَلِیفَةٍ بَعْدَهُ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ مَا سَأَلَنِی عَنْهَا أَحَدٌ مُنْذُ قَدِمْتُ الْعِرَاقَ نَعَمْ سَأَلْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ اثْنَا عَشَرَ عِدَّةَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (3).

«133»

وَ رَوَاهُ سُلَیْمَانُ بْنُ أَحْمَرَ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَوْنٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا یَزَالُ أَهْلُ هَذَا الدِّینِ مَنْصُورُونَ عَلَی مَنْ نَاوَاهُمْ (4) إِلَی اثْنَیْ عَشَرَ خَلِیفَةً فَجَعَلَ النَّاسُ یَقُومُونَ وَ یَقْعُدُونَ وَ تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ لَمْ أَفْهَمْهَا فَقُلْتُ لِأَبِی أَوْ لِأَخِی أَیَّ شَیْ ءٍ قَالَ قَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.

وَ رَوَاهُ فِطْرُ بْنُ خَلِیفَةَ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْوَالِبِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مِثْلَهُ (5).

«134»

وَ رَوَاهُ سَهْلُ بْنُ حَمَّادٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ حَدَّثَنِی عَوْنُ بْنُ أَبِی جُحَیْفَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَمِّی جَالِسٌ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَزَالُ أَمْرُ أُمَّتِی صَالِحاً حَتَّی یَمْضِیَ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ اسْمُ أَبِی جُحَیْفَةَ وَهْبُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ (6).

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَنْ سَهْلٍ: مِثْلَهُ (7).

ص: 299


1- فی المصدر: جمیعا عن أبی أسامة.
2- »: عند عبد اللّه.
3- إعلام الوری: 363 و 364.
4- فی المصدر: ینصرون علی من ناواهم.
5- إعلام الوری: 364.
6- إعلام الوری: 364.
7- مناقب آل أبی طالب 1: 206.

بیشتر از کاری که من کردم می­کردید. گفتیم: ای ابوذر، درباره آن­ها از رسول خدا صلی الله علیه و آله چه شنیده­ای؟ گفت: شنیدم که آن حضرت به علی و آنها فرمود: ای علی، به خدا سوگند اگر مردی آن­قدر نماز بگزارد و روزه بگیرد که چون مشک کهنه و خشکیده گردد، آن همه نماز و روزه برایش سودی نخواهد داشت مگر این که همراه با دوست داشتن تو باشد؛ ای علی، هرکه با محبت شما به خدا توسل جوید، بر خدا حقّ است که او را باز نگرداند؛ ای علی، هرکه تو را دوست داشته باشد، به ریسمان محکم خدا چنگ زده است.

گوید: سپس ابوذر برخاست و بیرون رفت و ما جلوتر نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفتیم. پس عرض کردیم: یا رسول الله، ابوذر از شما چنین و چنان سخنانی را نقل کرده است. فرمود: ابوذر راست گفته است. به خدا سوگند، آسمان بر کسی سایه نیفکنده و زمین کسی را بر روی خود حمل نکرده که راستگوتر از ابوذر باشد. سپس فرمود: خدای تبارک و تعالی هفت هزار سال پیش از اینکه آدم را خلق کند، من و اهل بیت مرا از یک نور آفرید. سپس از صُلب او به اصلاب مردان پاک و زنان پاکدامن منتقل گشتیم. عرض کردم: یا رسول الله، در آنجا کجا بودید و به چه شکل و شمایل بودید؟ فرمود: اشباحی از نور و در زیر عرش قرار داشتیم و در آنجا خدا را تسبیح، تقدیس و ستایش می­کردیم.

سپس فرمود: چون مرا به معراج بردند و به سدرۀ المنتهی رسیدم، جبرئیل علیه السّلام با من وداع کرد. گفتم: محبوبم جبرئیل، در چنین جایی از من جدا می­شوی؟! گفت: من مجاز نیستم بیش از این بالا بیایم وگرنه بالهایم می­سوزد و مرا تا زمانی نامشخّص در نور افکنند. خداوند به من وحی فرمود که: ای محمّد، نظری بر زمین افکندم و تو را از آن برگزیده، پیامبرت قرار دادم، سپس نظری دیگر به آن انداخته و علی را از آن برگزیده، وی را وصیّ، وارث عِلم و پس از خودت جانشین تو قرار دادم، و از پشت شما آن ذرّیۀ طاهره و امامان معصوم را که خازنان علم من هستند، بیرون خواهم آورد که اگر به برکت وجود شما نبود، دنیا و آخرت و نیز بهشت و دوزخ را نمی­آفریدم؛ ای

ص: 302

«135»

عم، [إعلام الوری] وَ رَوَی اللَّیْثُ بْنُ سَعْدٍ عَنْ خَالِدِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ أَبِی هِلَالٍ عَنْ رَبِیعَةَ بْنِ سَیْفٍ قَالَ کُنَّا عِنْدَ شَقِیقٍ الْأَصْبَحِیِّ فَقَالَ سَمِعْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: تَکُونُ خَلْفِی اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً(1).

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَنِ اللَّیْثِ: مِثْلَهُ (2).

«136»

عم، [إعلام الوری] وَ مِمَّا ذَکَرَهُ الشَّیْخُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الدُّورْیَسْتِیِّ فِی کِتَابِهِ فِی الرَّدِّ عَلَی الزَّیْدِیَّةِ أَخْبَرَنِی أَبِی قَالَ أَخْبَرَنِی الشَّیْخُ أَبُو جَعْفَرِ بْنُ بَابَوَیْهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ الْأَسَدِیِّ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ عَبَایَةَ بْنِ رِبْعِیٍّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ حَضَرَتْهُ وَفَاتُهُ فَقُلْتُ إِذَا کَانَ مَا نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْهُ فَإِلَی مَنْ فَأَشَارَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السّلام فَقَالَ إِلَی هَذَا فَإِنَّهُ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُ ثُمَّ یَکُونُ مِنْ بَعْدِهِ أَحَدَ عَشَرَ إِمَاماً مُفْتَرَضَةً طَاعَتُهُمْ کَطَاعَتِهِ (3).

«137»

قَالَ وَ أَخْبَرَنِی الْمُفِیدُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ قَالَ أَخْبَرَنِی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ قَالَ حَدَّثَنِی حَمْزَةُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیُّ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ یَحْیَی الشَّحَّامُ حَدَّثَنَا أَبُو حَاتِمٍ مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِیسَ الْحَنْظَلِیُّ حَدَّثَنَا أَبُو بَکْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی غِیَاثٍ الْأَعْیَنُ حَدَّثَنَا سُوَیْدُ بْنُ سَعِیدٍ الْأَنْبَارِیُّ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ شردین الصَّنْعَانِیُّ عَنِ ابْنِ مُثَنًّی عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَائِشَةَ قَالَ: سَأَلْتُهَا کَمْ خَلِیفَةً یَکُونُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَتْ أَخْبَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ یَکُونُ بَعْدَهُ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً قَالَ فَقُلْتُ لَهَا مَنْ هُمْ فَقَالَتْ أَسْمَاؤُهُمْ عِنْدِی مَکْتُوبَةٌ بِإِمْلَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ لَهَا فَاعْرِضِیهِ فَأَبَتْ (4).

«138»

قَالَ وَ أَخْبَرَنِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ وَهْبَانَ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو بِشْرٍ أَحْمَدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَحْمَدَ الْعَمِّیُّ قَالَ أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ زَکَرِیَّا بْنِ دِینَارٍ الْغَلَابِیُّ حَدَّثَنَا

ص: 300


1- إعلام الوری: 364 و 465.
2- مناقب آل أبی طالب 1: 206.
3- إعلام الوری: 365. و فیه: طاعتهم کطاعتی.
4- إعلام الوری: 365.

محمّد، آیا دوست داری ایشان را ببینی؟ عرض کردم: آری، پروردگارا! پس مرا صدا زدند: ای محمّد، سرت را بلند کن. و چون سرم را بلند کردم، ناگاه انوار علی، حسن، حسین، علی بن حسین، محمّد بن علی، جعفر بن محمّد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمّد بن علی، علی بن محمّد، حسن بن علی و محمد بن حسن حجّت را دیدم که نور او از میان نور ایشان چنان می­درخشید که گویی ستاره­ای درخشان بود. پس عرض کردم: پروردگارا، اینان کیستند و این کیست؟ فرمود: ای محمّد، اینان امامان مطهّر بعد از تو و از پشت تو هستند و این همان حجّتی است که زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد و دل­های گروه مؤمنان را خُنک گرداند.

عرض کردیم: پدر و مادرهای ما فدایت شوند یا رسول الله، به راستی امر شگفتی بیان فرمودید! فرمود: و شگفت­تر از این آن است که قومی این سخن را می­ شنوند و بعد از اینکه خداوند هدایتشان فرموده بود، از دین خود برمی­گردند و مرا با آزردن آنان، آزار می­دهند! آن­ها را چه می­شود که چنین می­کنند، خدایشان از شفاعت من محروم سازد!(1)

توضیح

«زخّ به» یعنی راند و پرتاب کرد.

روایت141.

الکفایۀ: رسول خدا صلی الله علیه و آله: امامان پس از من دوازده است، به تعداد ماه­های سال، و مهدی این اُمّت از ماست. او را هیبت موسی، بهاء عیسی، حکم داود و صبر ایوب است. شیخ ابوعبدالله گوید: عبارت «عدد شهور الحول»، (به تعداد ماه­های سال) سخنی است غریب.(2)

روایت142.

الکفایۀ: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: امامان پس از من دوازده است.

ص: 303


1- . ارشاد القلوب: 274 _ 272
2- . کفایۀ الاثر: 6

سُلَیْمَانُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی قَالَ: کُنْتُ یَوْماً عِنْدَ الرَّشِیدِ فَذُکِرَ الْمَهْدِیُّ وَ مَا ذُکِرَ مِنْ عَدْلِهِ فَأُطْنِبَ فِی ذَلِکَ فَقَالَ الرَّشِیدُ إِنِّی أَحْسَبُکُمْ تَحْسَبُونَهُ أَبِی الْمَهْدِیَّ.

حَدَّثَنِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنْ أَبِیهِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لَهُ یَا عَمِّ یَمْلِکُ مِنْ وُلْدِی اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً ثُمَّ تَکُونُ أُمُورٌ کَرِیهَةٌ وَ شِدَّةٌ عَظِیمَةٌ(1) ثُمَّ یَخْرُجُ الْمَهْدِیُّ مِنْ وُلْدِی یُصْلِحُ اللَّهُ أَمْرَهُ فِی لَیْلَةٍ فَیَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ یَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یَخْرُجُ الدَّجَّالُ (2).

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا: مِثْلَهُ (3).

«139»

إِرْشَادُ الْقُلُوبِ، بِالْإِسْنَادِ إِلَی الْمُفِیدِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اطَّلَعَ إِلَی الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً فَاخْتَارَنِی مِنْهَا فَجَعَلَنِی نَبِیّاً ثُمَّ اطَّلَعَ ثَانِیَةً فَاخْتَارَ مِنْهَا عَلِیّاً علیه السّلام فَجَعَلَهُ إِمَاماً ثُمَّ أَمَرَنِی أَنْ أَتَّخِذَهُ أَخاً وَ وَصِیّاً وَ خَلِیفَةً وَ وَزِیراً فَعَلِیٌّ مِنِّی وَ هُوَ زَوْجُ ابْنَتِی وَ أَبُو سِبْطَیَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَنِی أنا و هم (4) [وَ إِیَّاهُمْ] حُجَجاً عَلَی عِبَادِهِ وَ جَعَلَ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ أَئِمَّةً یَقُومُونَ بِأَمْرِی وَ یَحْفَظُونَ وَصِیَّتِی التَّاسِعُ مِنْهُمْ قَائِمُهُمْ (5).

«140»

وَ عَنِ الشَّیْخِ الْمُفِیدِ یَرْفَعُهُ إِلَی أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: کُنْتُ أَنَا وَ أَبُو ذَرٍّ وَ سَلْمَانُ وَ زَیْدُ بْنُ ثَابِتٍ وَ زَیْدُ بْنُ أَرْقَمَ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ دَخَلَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السّلام فَقَبَّلَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَامَ أَبُو ذَرٍّ فَانْکَبَّ عَلَیْهِمَا وَ قَبَّلَ أَیْدِیَهُمَا ثُمَّ رَجَعَ فَقَعَدَ مَعَنَا فَقُلْنَا لَهُ سِرّاً یَا أَبَا ذَرٍّ أَنْتَ رَجُلٌ شَیْخٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَقُومُ إِلَی صَبِیَّیْنِ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَتَنْکَبُّ عَلَیْهِمَا وَ تُقَبِّلُ أَیْدِیَهُمَا فَقَالَ نَعَمْ لَوْ سَمِعْتُمْ مَا سَمِعْتُ فِیهِمَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 301


1- فی المصدر: امور کریهة و شدیدة عظیمة.
2- إعلام الوری: 365 و 366.
3- مناقب آل أبی طالب 1: 207 و 208.
4- فی المصدر: جعلنی و ایاهم.
5- إرشاد القلوب: 272.

سپس فرمود: جملگی از قریش، آن­گاه قائم ما خروج خواهد کرد و دل­های گروه مؤمنان را خنک گرداند. آگاه باشید که ایشان از شما داناترند، پس آنان را تعلیم ندهید. بدانید که آنان عترت منند، از گوشت و خون من، عده­ای را چه می­شود که با آزردن ایشان مرا می­آزارند؟ آن­ها را چه می­شود! خدایشان از شفاعت من بی­بهره سازد؟!(1)

روایت143.

الکفایۀ: سلمان فارسی گوید: در حالی بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد گشتم که حسن و حسین مشغول غذا خوردن بودند. پیامبر صلی الله علیه و آله گاهی لقمه­ای در دهان حسن می­گذاشت و گاه لقمه­ای را در دهان حسین علیهما السّلام قرار می­داد. و چون از غذا خوردن فارغ شدند، پیامبر صلی الله علیه و آله حسن را روی دوش خود گذاشت و حسین را روی زانوی خود قرار داد، سپس به من فرمود: ای سلمان، دوستشان داری؟ عرض کردم: یا رسول الله، با این جایگاهی که نزد شما دارند، چگونه دوستشان نداشته باشم؟! فرمود: ای سلمان، هرکس دوستشان بدارد، مرا دوست داشته است و هرکس مرا دوست بدارد، خدا را دوست داشته است؛ سپس دست خود را روی دوش حسین قرار داده و فرمود: این امام پسر امام است. نُه تن از پشت او امامانی درستکار، امین و معصوم هستند و نُهمین آن­ها قائم ایشان است.(2)

روایت144.

الکفایۀ: جابر بن عبدالله انصاری گوید: جندل بن جناده یهودی خیبری بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد گشته و گفت: یا محمّد، مرا از چیزی آگاه کن که به خدا تعلّق ندارد، و خدا از آن ندارد، و خدا از آن آگاهی ندارد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آنچه به خدا تعلق ندارد، شریک است، و آنچه خدا از آن ندارد ظلم بر بندگان است، اما آنچه از آن آگاهی ندارد، قول شما یهودیان است که «عزیر پسر خداست» و خدا آگاه است که پسری ندارد. پس جندل گفت: گواهی می­دهم که معبودی جز خدا نیست و شهادت می­دهم که تو فرستاده راستین خدایی!

ص: 304


1- . کفایۀ الاثر: 7 _6
2- . کفایۀ الاثر: 7

لَفَعَلْتُمْ بِهِمَا أَکْثَرَ مِمَّا فَعَلْتُ-(1) فَقُلْنَا وَ مَا ذَا سَمِعْتَ فِیهِمَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ یَا أَبَا ذَرٍّ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ لِعَلِیٍّ علیه السّلام وَ لَهُمَا یَا عَلِیُّ وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ رَجُلًا صَامَ وَ صَلَّی (2) حَتَّی یَصِیرَ کَالشَّنِّ الْبَالِی إِذاً مَا تَنْفَعُهُ صَلَاتُهُ وَ لَا صَوْمُهُ إِلَّا بِحُبِّکَ (3) یَا عَلِیُّ مَنْ تَوَسَّلَ إِلَی اللَّهِ بِحُبِّکُمْ فَحَقٌّ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا یَرُدَّهُ یَا عَلِیُّ مَنْ أَحَبَّکُمْ وَ تَمَسَّکَ بِکُمْ فَقَدْ تَمَسَّکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی قَالَ ثُمَّ قَامَ أَبُو ذَرٍّ وَ خَرَجَ وَ تَقَدَّمْنَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخْبَرَنَا أَبُو ذَرٍّ عَنْکَ بِکَیْتَ وَ کَیْتَ فَقَالَ صَدَقَ أَبُو ذَرٍّ وَ اللَّهِ مَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ وَ لَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ عَلَی ذِی لَهْجَةٍ أَصْدَقَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله خَلَقَنِیَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ أَهْلَ بَیْتِی مِنْ نُورٍ وَاحِدٍ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ بِسَبْعَةِ آلَافِ عَامٍ (4) ثُمَّ نَقَلَنَا مِنْ صُلْبِهِ إِلَی أَصْلَابِ الطَّاهِرِینَ وَ إِلَی أَرْحَامِ الْمُطَهَّرَاتِ (5) قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَیْنَ کُنْتُمْ وَ عَلَی أَیِّ مِثَالٍ کُنْتُمْ قَالَ کُنَّا أَشْبَاحاً مِنْ نُورٍ تَحْتَ الْعَرْشِ نُسَبِّحُ اللَّهَ وَ نُقَدِّسُهُ وَ نُمَجِّدُهُ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ وَ بَلَغْتُ سِدْرَةَ الْمُنْتَهَی وَدَّعَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السّلام قُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ حَبِیبِی (6) أَ فِی هَذَا الْمَکَانِ تُفَارِقُنِی فَقَالَ إِنِّی لَا أَجُوزُهُ فَتَحْتَرِقَ أَجْنِحَتِی ثُمَّ زُخَّ بِی فِی النُّورِ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیَّ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی اطَّلَعْتُ إِلَی الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً فَاخْتَرْتُکَ مِنْهَا فَجَعَلْتُکَ نَبِیّاً

ثُمَّ اطَّلَعْتُ اطِّلَاعَةً(7) فَاخْتَرْتُ مِنْهَا عَلِیّاً وَ جَعَلْتُهُ وَصِیَّکَ وَ وَارِثَ عِلْمِکَ وَ الْإِمَامَ بَعْدَکَ (8) وَ أُخْرِجُ مِنْ أَصْلَابِکُمَا الذُّرِّیَّةَ الطَّاهِرَةَ وَ الْأَئِمَّةَ الْمَعْصُومِینَ خُزَّانَ عِلْمِی فَلَوْلَاکُمْ مَا خَلَقْتُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةَ(9) وَ لَا الْجَنَّةَ وَ لَا النَّارَ یَا

ص: 302


1- فی المصدر: أکثر ممّا فعلت انا.
2- فی المصدر: صلی و صام.
3- فی المصدر: الا بحبکم.
4- فی المصدر: بعد ذلک: ثم نقلنا إلی صلب آدم.
5- فی المصدر: و الی ارحام الطاهرات.
6- فی المصدر: حبیبی جبرئیل.
7- فی المصدر: ثم اطلعت ثانیة.
8- فی المصدر: و جعلته وصیک و وارثک و وارث علمک و الامام من بعدک.
9- فی المصدر: ما خلقت الدنیا و لا الآخرة.

سپس گفت: یا رسول الله، شب گذشته موسی بن عمران علیه السّلام را در خواب دیدم که به من فرمود: ای جندل، بر دست محمّد اسلام بیاور و به اوصیای پس از وی تمسّک جوی. اکنون خداوند توفیق اسلام آوردن را نصیب من فرمود، اکنون بفرمایید اوصیا چه کسانی هستند تا پس از شما به ایشان تمسّک جویم؟ فرمود: ای جندل، اوصیای من پس از خودم به عدد نقبای بنی­اسرائیل است. عرض کرد: ایشان دوازده نقیب بودند، در تورات آن­ها را چنین یافتیم. فرمود: آری، امامان پس از من دوازده هستند. عرض کرد: یا رسول الله، آیا همه آن­ها در یک زمان خواهند بود؟ فرمود: خیر، هر یک جانشین دیگری می­شوند و تو فقط سه تن از ایشان را خواهی دید. عرض کرد: ایشان را برای من نام ببرید. فرمود: آری، تو سید اوصیا و وارث انبیا و پدر ائمّه، علی بن ابی طالب را پس از من درک خواهی کرد و بعد از او پسرش حسن و آن­گاه حسین؛ پس از به ایشان تمسّک جوی و جهل نادانان فریبت ندهد. و چون زمان تولّد پسرش علی بن حسین سیّد عابدان فرا رسد، عمر تو به پایان خواهد رسید و آخرین غذای تو از این جهان یک جرعه شیر خواهد بود. عرض کرد: یا رسول الله، در تورات نوشته­ای به مضمون «إلیا یقطوا شبّراً و شبیراً» یافتیم و متوجه نام­های ایشان نشدم. تعداد اوصیا بعد از حسین چند تن است و نامشان چیست؟ فرمود: نُه تن از صُلب حسینند و مهدی از جمله ایشان است. چون امامت حسین به سرآمد، پسرش علی جانشین وی خواهد شد و به «زین العابدین» ملقَّب خواهد شد؛ و چون دوره او بگذرد، پسرش باقر امام خواهد بود و چون عمر محمّد باقر به سرآید، این مسئولیت را پسرش جعفر که «صادق» نامیده می­شود، برعهده خواهد گرفت؛ پس از جعفر، پسرش موسی ملقّب به «کاظم» امامت را بر عهده خواهد گرفت؛ و پس از موسی پسرش علی معروف به «رضا» این مهم را برعهده خواهد گرفت؛ و پس از پایان مهلت رضا نوبت به پسرش محمّد که «زکیّ» نامیده می­شود، خواهد رسید؛ بعد از محمّد زکی پسرش علی معروف به «نقیّ» امام خواهد بود؛ و چون عمر علی نقی به سرآید، پسرش حسن ملقّب به «أمین» امام خواهد بود و بعد از وی امامشان از دید ایشان پنهان خواهد گشت.

عرض کرد: یا رسول الله، حسن است که از نظرشان نهان خواهد شد؟ فرمود: خیر، پسرش حجّت! عرض کرد: یا رسول الله، نامش کیست؟ فرمود: تا زمانی که خدایش آشکار کند، نامش برده نمی­شود.

جندل گفت: یا رسول الله، ما ذکر شما را در تورات دیده­ایم و موسی بن عمران ما را به شما و اوصیا پس از شما که از ذریّه شما هستند آشنا ساخته است. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله این آیه را تلاوت فرمود: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنکمُ ْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فیِ الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لهَُمْ دِینهَُمُ الَّذِی ارْتَضیَ لهَُمْ وَ لَیُبَدِّلَنهَُّم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنیِ لَا یُشْرِکُونَ بیِ شَیًْئا»،(1){خدا

به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند جانشین [خود] قرار داد، و آن دینی را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند، و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند، [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند.} پس جندل گفت: یا رسول الله، سبب ترس آنان چیست؟ فرمود: ای جندل، در زمان هریک از آنان حاکم جبّار و ستمگری است که معترض ایشان گشته و آزارش می­دهد، و اگر خداوند ظهور قائم ما را تعجیل فرماید، وی زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد، در حالی که از پیش از ظلم و ستم پر شده باشد. سپس فرمود: خوشا به حال صابران در زمان غیبت او، خوشا به حال آنان که پیرو راه آن­ها باشند، اینان همانند که خداوند در وصفشان فرموده: «الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلَوةَ وَ ممَِّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُون »،(2){آنان

که به غیب ایمان می آورند، و نماز را بر پا می دارند، و از آنچه به ایشان روزی داده ایم انفاق می کنند.} و :«أُوْلَئکَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ المُْفْلِحُون »،(3){اینانند

حزب خدا. آری، حزب خداست که رستگارانند.}

ابن الاسقع گوید: جندل بن جناده تا روزگار حسین بن علی علیهما السّلام زنده بود، سپس به طائف رفت؛ نعیم بن قیس مرا روایت کرده و گفت: در طائف بر وی وارد گشتم در حالی که بیمار بود. پس درخواست کرد کمی شیر برایش بیاورند و آن را نوشیده گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین به من خبر داد که آخرین بهره من از دنیا جرعه­ای شیر خواهد بود، سپس فوت کرد و در طائف در محلی که به «الکوراء» معروف است، به خاک سپرده شد.(4)

توضیح

بر کسی پوشیده نیست که میان گفته رسول خدا صلی الله علیه و آله: «چون زمان تولد پسرش علی بن حسین سید عابدان فرا رسد...» و سخن راوی که گفته است: «تا روزگار حسین بن علی علیهما السّلام زنده بود»، مباینت وجود دارد، زیرا تولد علی بن حسین علیه السّلام در اواخر عمر امیرالمؤمنین علیه السّلام اتفاق افتاد. بعید نیست که اصل خبر«چون وقت امامت فرزندش فرا رسد» بوده و کلمه «امامت» به «ولادت» تصحیف شده باشد. و می­توان عبارت «یقضی الله» را به معنایی غیر از مرگ تأویل کرد، مثلاً خروج از مدینه یا چیز دیگری از موانع رؤیت وی. احتمال تأویل­های دور دیگری نیز می­رود که آن­ها را به درک خوانندگان واگذار نموده و از ذکرشان خودداری کردیم.

روایت145.

الکفایۀ: جابر بن عبدالله انصاری:

ص: 306


1- . نور / 55
2- . بقره/3
3- . مجادله/ 22
4- . کفایۀ الاثر: 9و 8

مُحَمَّدُ أَ تُحِبُّ أَنْ تَرَاهُمْ قُلْتُ نَعَمْ یَا رَبِّ فَنُودِیتُ یَا مُحَمَّدُ ارْفَعْ رَأْسَکَ فَإِذَا أَنَا بِأَنْوَارِ عَلِیٍ (1) وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْحُجَّةِ یَتَلَأْلَأُ مِنْ بَیْنِهِمْ (2) کَأَنَّهُ کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ فَقُلْتُ یَا رَبِّ مَنْ هَذَا(3) قَالَ یَا مُحَمَّدُ هُمُ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِکَ الْمُطَهَّرُونَ مِنْ صُلْبِکَ وَ هَذَا الْحُجَّةُ الَّذِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا وَ یَشْفِی صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ قُلْنَا بِآبَائِنَا وَ أُمَّهَاتِنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ قُلْتَ عَجَباً فَقَالَ علیه السّلام وَ أَعْجَبُ مِنْ هَذَا قَوْمٌ یَسْمَعُونَ هَذَا الْکَلَامَ (4) ثُمَّ یَرْجِعُونَ إِلَی أَعْقَابِهِمْ بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَ یُؤْذُونَنِی فِیهِمْ مَا لَهُمْ لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِی (5).

بیان

زخ به أی دفع و رمی.

«141»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدِ بْنِ عَلِیٍّ الْخُزَاعِیُّ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ الْبَرْمَکِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ النَّخَعِیِّ عَنْ شُعَیْبِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ التَّیْمِیِ (6) عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَسَدِیِّ عَنِ الصَّبَّاحِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَازِمٍ عَنْ سَلْمَانَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ عَدَدَ شُهُورِ الْحَوْلِ وَ مِنَّا مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ لَهُ هَیْبَةُ مُوسَی وَ بَهَاءُ عِیسَی وَ حُکْمُ دَاوُدَ وَ صَبْرُ أَیُّوبَ قَالَ الشَّیْخُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ وَ هَذَا حَدِیثٌ غَرِیبٌ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله عَدَدَ شُهُورِ الْحَوْلِ (7).

«142»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ نَهِیکٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِصَامٍ السَّمِینِ عَنْ أَبِیهِ وَ عَمِّهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مَسْعُودٍ الْعَبْدِیِّ عَنْ عُلَیْمٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ

ص: 303


1- فی المصدر: فرفعت رأسی فإذا بانوار علی و فاطمة اه.
2- فی المصدر: یتلالا وجهه من بینهم.
3- فی المصدر: فقلت: یا ربّ و من هؤلاء و من هذا؟.
4- فی المصدر: و اعجب من هذا ان قوما یسمعون منی هذا الکلام.
5- إرشاد القلوب: 272- 274.
6- فی المصدر: التمیمی.
7- کفایة الاثر: 6.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به حسین علی علیهما السّلام فرمود: ای حسین، از پشت تو نُه امام زاده خواهد شد که مهدی این اُمّت از جمله آن­هاست. چون پدرت به شهادت رسید، پس از وی حسن امام است؛ بعد از او امام تو هستی؛ چون شهید گشتی پسرت علی است؛ چون علی از دنیا برود، پسرش محمّد؛ و چون محمّد از دنیا رفت، پسرش جعفر؛ چون جعفر فوت شود، پسرش موسی و چون موسی درگذرد، پسرش علی؛ چون علی از دنیا رفت، پسرش محمّد، و چون محمّد از دنیا رفت پسرش علی؛ و بعد از علی پسرش حسن؛ و پس از حسن پسرش حجّت است که جهان را پس از فراگیر شدن ظلم و ستم، از عدل و داد پر خواهد کرد.(1)

روایت146.

الکفایۀ: جابر بن عبدالله انصاری: رسول خدا صلی الله علیه و آله در بستر بیماری مرگ بود که فاطمه علیها السّلام بر بالای سر ایشان ایستاده و به سختی گریست به گونه­ای که صدای گریه­اش بالا گرفت. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله چشم خود را به سمت وی باز کرده و فرمود: محبوبم فاطمه، چرا گریه می­کنی؟ گفت: بیم آن دارم پس از تو تباه شوم. فرمود: محبوب من، گریه نکن که خداوند به ما اهل بیت هفت خصلت داده که به دیگری نداده و نخواهد داد: خاتم پیامبران و محبوب­ترین مخلوقات نزد خدای عزّوجل از ماست و آن من هستم پدر تو، و وصیّ ما بهترینِ اوصیا و محبوب­ترین اوصیا نزد خداست و او شوی توست؛ و شهید ما بهترین شهدا و محبوب­ترین آن­ها نزد خداست که او عموی توست؛ و آنکه دو بال دارد و به وسیله آن­ها در بهشت با فرشتگان پرواز می­کند، از ماست و او

ص: 307


1- . کفایۀ الأثر: 9

ثُمَّ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ ثُمَّ یَخْرُجُ قَائِمُنَا فَیَشْفِی (1) صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ أَلَا إِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ فَلَا تُعَلِّمُوهُمْ أَلَا إِنَّهُمْ عِتْرَتِی مِنْ لَحْمِی وَ دَمِی مَا بَالُ أَقْوَامٍ یُؤْذُونَنِی فِیهِمْ مَا لَهُمْ لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِی (2).

«143»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ الْحَجَّاجِ بْنِ مِنْهَالٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ عَطَاءِ بْنِ السَّائِبِ الثَّقَفِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عِنْدَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ یَتَغَذَّیَانِ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَضَعُ اللُّقْمَةَ تَارَةً فِی فَمِ الْحَسَنِ وَ تَارَةً فِی فَمِ الْحُسَیْنِ علیه السّلام فَلَمَّا فَرَغَا مِنَ الطَّعَامِ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْحَسَنَ عَلَی عَاتِقِهِ وَ الْحُسَیْنَ عَلَی فَخِذِهِ ثُمَّ قَالَ لِی یَا سَلْمَانُ أَ تُحِبُّهُمْ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ لَا أُحِبُّهُمْ وَ مَکَانُهُمْ مِنْکَ مَکَانُهُمْ قَالَ یَا سَلْمَانُ (3) مَنْ أَحَبَّهُمْ فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَحَبَّنِی فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی کَتِفِ الْحُسَیْنِ فَقَالَ إِنَّهُ الْإِمَامُ ابْنُ الْإِمَامِ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِهِ أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ أُمَنَاءُ مَعْصُومُونَ وَ التَّاسِعُ قَائِمُهُمْ (4).

«144»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ مُوسَی بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی بْنِ خَاقَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الشَّافِعِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادِ بْنِ مَاهَانَ الدَّبَّاغِ عَنْ عِیسَی بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ نَبْهَانَ عَنْ عِیسَی بْنِ یَقْظَانَ (5) عَنْ أَبِی سَعِیدٍ عَنْ مَکْحُولٍ عَنْ وَاثِلَةَ بْنِ الْأَسْقَعِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: دَخَلَ جَنْدَلُ بْنُ جُنَادَةَ الْیَهُودِیُّ مِنْ خَیْبَرَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَخْبِرْنِی عَمَّا لَیْسَ لِلَّهِ وَ عَمَّا لَیْسَ عِنْدَ اللَّهِ وَ عَمَّا لَا یَعْلَمُهُ اللَّهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَّا مَا لَیْسَ لِلَّهِ فَلَیْسَ لِلَّهِ شَرِیکٌ وَ أَمَّا مَا لَیْسَ عِنْدَ اللَّهِ فَلَیْسَ عِنْدَ اللَّهِ ظُلْمٌ لِلْعِبَادِ وَ أَمَّا مَا لَا یَعْلَمُهُ اللَّهُ فَذَلِکَ قَوْلُکُمْ یَا مَعْشَرَ الْیَهُودِ عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا یَعْلَمُ أَنَّ لَهُ وَلَداً فَقَالَ جَنْدَلٌ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ حَقّاً

ص: 304


1- فی المصدر: و یشف.
2- کفایة الاثر: 6 و 7.
3- فی المصدر: ثم قال لی یا سلمان.
4- کفایة الاثر: 7.
5- فی المصدر: عن عیسی بن یقطین.

پسرعموی توست؛ و دو سبط این اُمّت از ماست که حسن و حسین فرزندان تو هستند؛ خداوند از پشت حسین نُه امام امین و معصوم به وجود خواهد آورد؛ و مهدی این اُمّت از ماست؛ چون جهان گرفتار هرج و مرج شود و فتنه­ها آشکار گردد و راهزنی­ها بسیار گردد و مردم به یکدیگر شبیخون زنند و بزرگ بر کوچک رحم نکند و کوچک حرمت بزرگ­تر نگاه ندارد، آن­گاه خدای عزّوجل مهدی ما، نهمین امام از نسل حسین را می­فرستد و او دژهای گمراهی را درهم شکسته و دل­های غافلان را فتح می­کند. در آخرالزمان دین را همانند آغازش به پا می­دارد و جهان را پس از اینکه آکنده از ظلم و ستم گردیده باشد، از عدل و داد پر خواهد کرد. ای فاطمه، غم مخور و زاری مکن که خداوند به من مهربان­تر از تو و نسبت به تو مهربان­تر از من است و این به خاطر جایگاهی است که نزد من و در دلم داری؛ خداوند شویی برای تو برگزیده که به جهت اصل و نسب شریف­ترینِ خاندانِ توست و به جهت مقام و منزلت بزرگوارتر از همه و نسبت به رعیت مهربان­تر از همه و در رعایت مساوات و برابری دادگرتر از همه و در قضاوت کردن با بصیرت­تر از همه است؛ و از پروردگار عزّوجل خواسته­ام نخستین کسی باشی که از اهل بیتم به من می­پیوندی. بدان که تو پاره تن منی، پس هرکه تو را بیازارد، به یقین مرا آزرده است.

جابر گوید: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله رحلت فرمودند، دو تن از صحابه نزد فاطمه علیها السّلام رفته و گفتند: چگونه­ای ای دخت گرامی رسول خدا صلی الله علیه و آله؟ فرمود: راستش را به من بگویید، آیا از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده­اید که فرمود: فاطمه پاره تن من است، هر که او را بیازارد، مرا آزرده است؟ آن دو گفتند: آری به خدا، ما این کلام را از وی شنیده­ایم. پس دست­ها را به آسمان بلند کرده و فرمود: بارالها، من تو را گواه می­گیرم که این دو مرا آزردند و حقّم را غصب کردند، سپس از آن دو رو برگردانده و دیگر با ایشان سخن نگفت. وی پس رحلت پدرشان هفتاد و پنج روز در قید حیات بودند و سپس خداوند او را به پدر بزرگوارش ملحق گردانید.(1)

توضیح

آن دو مرد ابوبکر و عمر بودند و این داستان در شرح زندگی نامه فاطمه علیها السّلام خواهد آمد.

روایت147.

الکفایۀ: جابر بن عبدالله انصاری گوید: در خانه اُمّ سَلَمه در محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله بودم که خداوند آیه:

ص: 308


1- . کفایۀ الاثر: 9

ثُمَّ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی رَأَیْتُ الْبَارِحَةَ(1) فِی النَّوْمِ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ علیه السّلام فَقَالَ لِی یَا جَنْدَلُ أَسْلِمْ عَلَی یَدِ مُحَمَّدٍ وَ اسْتَمْسِکْ بِالْأَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِهِ فَقَدْ أَسْلَمْتُ وَ رَزَقَنِیَ اللَّهُ ذَلِکَ فَأَخْبِرْنِی مَا الْأَوْصِیَاءُ(2) بَعْدَکَ لِأَتَمَسَّکَ بِهِمْ فَقَالَ یَا جَنْدَلُ أَوْصِیَائِی مِنْ

بَعْدِی بِعَدَدِ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُمْ کَانُوا اثْنَیْ عَشَرَ هَکَذَا وَجَدْنَا فِی التَّوْرَاةِ قَالَ نَعَمْ الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کُلُّهُمْ فِی زَمَنٍ وَاحِدٍ قَالَ لَا وَ لَکِنْ خَلَفٌ بَعْدَ خَلَفٍ فَإِنَّکَ لَنْ تُدْرِکَ مِنْهُمْ إِلَّا ثَلَاثَةً قَالَ فَسَمِّهِمْ لِی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ إِنَّکَ تُدْرِکُ سَیِّدَ الْأَوْصِیَاءِ وَ وَارِثَ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَبَا الْأَئِمَّةِ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ بَعْدِی ثُمَّ ابْنَهُ الْحَسَنَ ثُمَّ الْحُسَیْنَ فَاسْتَمْسِکْ بِهِمْ مِنْ بَعْدِی وَ لَا یَغُرَّنَّکَ جَهْلُ الْجَاهِلِینَ فَإِذَا کَانَتْ وَقْتُ وِلَادَةِ ابْنِهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ سَیِّدِ الْعَابِدِینَ یَقْضِی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ یَکُونُ آخِرُ زَادِکَ مِنَ الدُّنْیَا شَرْبَةً مِنْ لَبَنٍ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَکَذَا وَجَدْتُ فِی التَّوْرَاةِ- الیایقطوا شَبَّراً وَ شَبِیراً فَلَمْ أَعْرِفْ أَسَامِیَهُمْ فَکَمْ بَعْدَ الْحُسَیْنِ مِنَ الْأَوْصِیَاءِ وَ مَا أَسَامِیهِمْ فَقَالَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ وَ الْمَهْدِیُّ مِنْهُمْ فَإِذَا انْقَضَتْ مُدَّةُ الْحُسَیْنِ قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ عَلِیٌّ ابْنُهُ وَ یُلَقَّبُ بِزَیْنِ الْعَابِدِینَ فَإِذَا انْقَضَتْ مُدَّةُ عَلِیٍّ قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ ابْنُهُ یُدْعَی بِالْبَاقِرِ فَإِذَا انْقَضَتْ مُدَّةُ مُحَمَّدٍ قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ جَعْفَرٌ وَ یُدْعَی بِالصَّادِقِ فَإِذَا انْقَضَتْ مُدَّةُ جَعْفَرٍ قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ مُوسَی وَ یُدْعَی بِالْکَاظِمِ ثُمَّ إِذَا انْتَهَتْ مُدَّةُ مُوسَی قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ ابْنُهُ عَلِیٌّ وَ یُدْعَی بِالرِّضَا فَإِذَا انْقَضَتْ مُدَّةُ عَلِیٍّ قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ ابْنُهُ مُحَمَّدٌ یُدْعَی بِالزَّکِیِّ فَإِذَا انْقَضَتْ مُدَّةُ مُحَمَّدٍ قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ عَلِیٌّ ابْنُهُ وَ یُدْعَی بِالنَّقِیِّ فَإِذَا انْقَضَتْ مُدَّةُ عَلِیٍّ قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ الْحَسَنُ ابْنُهُ یُدْعَی بِالْأَمِینِ ثُمَّ یَغِیبُ عَنْهُمْ إِمَامُهُمْ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هُوَ الْحَسَنُ یَغِیبُ عَنْهُمْ قَالَ لَا وَ لَکِنِ ابْنُهُ الْحُجَّةُ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا اسْمُهُ قَالَ لَا یُسَمَّی حَتَّی یُظْهِرَهُ اللَّهُ قَالَ جَنْدَلٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ وَجَدْنَا ذِکْرَکُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَ قَدْ بَشَّرَنَا مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ بِکَ وَ بِالْأَوْصِیَاءِ بَعْدَکَ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ

ص: 305


1- البارح و البارحة: اقرب لیلة مضت.
2- الصحیح کما فی المصدر: فأخبرنی بالأوصیاء.

«إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکمُ ْ تَطْهِیرًا»،(1){خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.} را نازل فرمود. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله حسن، حسین و فاطمه را طلبید و آنان را در مقابل خود نشاند و سپس علی را فراخواند، وی را پشت سر خود جای داده، آن­گاه فرمود: خداوندا، اینان اهل بیت من هستند، پس پلیدی را از ایشان ببر و پاک و پاکیزه­شان گردان! اُمّ سَلَمه عرض کرد: یا رسول الله، آیا من هم از ایشان هستم؟ فرمود: فرجام تو نیکوست. پس عرض کردم: یا رسول الله، خداوند این عترت مطهّر و این ذریّه مبارک را با زدودن پلیدی از ایشان، گرامی و مکّرم داشته است. فرمود: ای جابر، چون عترت منند، از گوشت و خونم، برادرم که سید اوصیاست، دو سبط من که بهترین سبط­هایند، دخترم که سرور زنان جهان است و مهدی از ماست؛ عرض کردم: یا رسول الله، مهدی کیست؟ فرمود: نُه تن از امامان نیکوکردار از پشت حسینند و نُهمین آنان قائم ایشان است که جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد بعد از اینکه پر از ظلم و ستم شده باشد. او بر تأویل قرآن می­جنگد همان­طور که من به سبب نزول آن جنگیدم(2).

روایت148.

الکفایۀ: جابر بن عبدالله انصاری: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مهدی از فرزندان من است، نامش نام من، کُنیه­اش کُنیه من و شبیه­ترین مردم به من به جهت آفرینش و اخلاق است. او را غیبت و حیرتی خواهد بود که اُمّت­ها در آن گمراه گردند؛ سپس چون شهاب ثاقب ظهور نموده، جهان را پر از عدل و داد خواهد نمود پس از آنکه از ظلم و ستم پر شده باشد.(3)

روایت149.

الکفایۀ: انس بن مالک گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره حواریون عیسی علیه السّلام پرسیدم، فرمود؟ ایشان از برگزیدگان و بهترین پیروان وی و دوازده تن بودند که خود را وقف نصرت خدا و پیامبر او کرده بودند. نه گمراهی و تکبّر در ایشان بود و نه سستی و ضعف و دودلی؛ آنان از روی بصیرت و آگاهی و اخلاص با جدّیت و تحمل رنج و سختی وی را یاری می­کردند. عرض کردم: یا رسول الله، حواریون شما چه کسانی هستند؟ فرمود: امامان پس از من، دوازده تن از صُلب علی و فاطمه­اند. آنان حواریون من و یاوران دین من هستند(4) که سلام خدا بر ایشان باد.

ص: 309


1- . احزاب/ 33
2- . کفایۀ الاثر: 9
3- . کفایۀ الاثر: 10 _9
4- . کفایۀ الاثر: 10

وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً(1) فَقَالَ جَنْدَلٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا خَوْفُهُمْ قَالَ یَا جَنْدَلُ فِی زَمَنِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ جَبَّارٌ یَعْتَرِیهِ وَ یُؤْذِیهِ فَإِذَا عَجَّلَ اللَّهُ خُرُوجَ قَائِمِنَا یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله طُوبَی لِلصَّابِرِینَ فِی غَیْبَتِهِ طُوبَی لِلْمُقِیمِینَ عَلَی مَحَجَّتِهِمْ (2) أُولَئِکَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ قَالَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ (3) وَ قَالَ أُولئِکَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (4) قَالَ ابْنُ الْأَسْقَعِ ثُمَّ عَاشَ جَنْدَلُ بْنُ جُنَادَةَ إِلَی أَیَّامِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام ثُمَّ خَرَجَ إِلَی الطَّائِفِ فَحَدَّثَنِی نَعِیمُ بْنُ أَبِی قَیْسٍ قَالَ دَخَلْتُ عَلَیْهِ بِالطَّائِفِ وَ هُوَ عَلِیلٌ ثُمَّ إِنَّهُ دَعَا بِشَرْبَةٍ مِنْ لَبَنٍ فَشَرِبَهُ وَ قَالَ هَکَذَا عَهِدَ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ یَکُونُ آخِرُ زَادِی مِنَ الدُّنْیَا شَرْبَةً مِنْ لَبَنٍ ثُمَّ مَاتَ وَ دُفِنَ بِالطَّائِفِ فِی الْمَوْضِعِ الْمَعْرُوفِ بِالْکَوْرَاءِ(5).

بیان

لا یخفی ما فیه من التنافی ظاهرا بین قوله صلی الله علیه و آله فإذا کانت وقت ولادة ابنه و قول الراوی ثم عاش إلی أیام الحسین فإن ولادة علی بن الحسین کان فی أواخر أیام أمیر المؤمنین علیه السّلام و لا یبعد أن یکون فی الخبر فإذا کانت وقت إمامة ابنه فصحف و یمکن أن یئول قوله یقضی الله بأن یکون المراد القضاء بغیر الموت کالخروج من المدینة و غیر ذلک من موانع رؤیته و یحتمل تأویلات أخر بعیدة ترکناها لأفهام الناظرین.

«145»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مَنْدَةَ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ

ص: 306


1- سورة النور: 55.
2- المحجة: جادة الطریق أی وسطه.
3- سورة البقرة: 3.
4- سورة المجادلة: 22.
5- کفایة الاثر: 8 و 9.

توضیح

«مکمّشین»: با شتاب [«کمَّشهُ تکمیشاً»: او را به عجله انداخت. «الحادیُ»: در راندن جدیّت به خرج داد. «تکمَّشَ»: شتاب کرد، مانند«اِنکمش». «من صلب علی» یعنی اکثر ایشان یا از باب غلبه.]

روایت150.

الکفایۀ: انس بن مالک: نماز صبح را رسول خدا صلی الله علیه و آله با ما اقامه نمود و سپس رو به ما کرده و فرمود: یاران، هرکس اهل بیت مرا دوست بدارد، با ما محشور می­گردد، و هرکه به اوصیای من بعد از من تمسّک جوید: به عروۀ الوثقی چنگ زده است. پس ابوذر برخاسته و عرض کرد: بعد از شما چند امام خواهد بود؟ فرمود: به تعداد نقبای بنی­اسرائیل. عرض کرد: همه از اهل بیت شما هستند؟ فرمود: همه از اهل بیت من هستند و نُه تن از ایشان از صلب حسینند و مهدی یکی از آن­هاست.(1)

روایت151.

انس بن مالک: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون مرا به معراج بردند، دیدم که بر پایه عرش نوشته­اند: لا إله إلّا الله، محمّد رسول الله صلی الله علیه و آله، او را به علی یاری و نصرت دادم. و دوازده نام را دیدم که با نور نوشته شده بودند و عبارت بودند از : علی بن ابی طالب، دو سبط من و پس از آن­ها نُه نام: علی، علی، علی _ سه بار _ محمّد، محمّد _ دوبار _ جعفر، موسی، حسن و حجّت که در میان آنان می­درخشد. عرض کردم: پروردگارا، این نام­ها به چه کسانی تعلّق دارد؟ پس پروردگارم جلّ جلاله ندا فرمود: ای محمّد، اینان اوصیا و از ذریّۀ تو هستند. به سبب ایشان پاداش می­دهم و مجازات می­کنم.(2)

روایت152.

الکفایۀ: انس بن مالک: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص: 310


1- . کفایۀ الاثر: 10
2- . کفایۀ الاثر: 11 _10

یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ وَ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ جَمِیعاً عَنْ عَلْقَمَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام وَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ وَهْبَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْهَمَدَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ الْحَضْرَمِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَهْلٍ الْخَیَّاطِ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السّلام عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام یَا حُسَیْنُ یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِکَ تِسْعَةُ أَئِمَّةٍ مِنْهُمْ مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَإِذَا اسْتُشْهِدَ أَبُوکَ فَالْحَسَنُ بَعْدَهُ فَإِذَا سُمَّ الْحَسَنُ (1) فَأَنْتَ فَإِذَا اسْتُشْهِدْتَ فَعَلِیٌّ ابْنُکَ فَإِذَا مَضَی عَلِیٌّ فَمُحَمَّدٌ ابْنُهُ فَإِذَا مَضَی مُحَمَّدٌ فَجَعْفَرٌ ابْنُهُ فَإِذَا مَضَی جَعْفَرٌ فَمُوسَی ابْنُهُ فَإِذَا مَضَی مُوسَی فَعَلِیٌّ ابْنُهُ فَإِذَا مَضَی عَلِیٌّ فَمُحَمَّدٌ ابْنُهُ فَإِذَا مَضَی مُحَمَّدٌ فَعَلِیٌّ ابْنُهُ فَإِذَا مَضَی عَلِیٌّ فَالْحَسَنُ ابْنُهُ ثُمَّ الْحُجَّةُ بَعْدَ الْحَسَنِ یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً(2).

«146»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ غَالِبٍ الْأَزْدِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍ (3) عَنْ عَبْدِ الْوَهَّابِ بْنِ هَمَّامٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی شَیْبَةَ عَنْ شَرِیکٍ عَنِ الرُّکَیْنِ بْنِ الرَّبِیعِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ فِی الشَّکَاةِ(4) الَّتِی قُبِضَ فِیهَا فَإِذَا فَاطِمَةُ عِنْدَ رَأْسِهِ قَالَ فَبَکَتْ حَتَّی ارْتَفَعَ صَوْتُهَا فَرَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله طَرْفَهُ إِلَیْهَا فَقَالَ حَبِیبَتِی فَاطِمَةُ مَا الَّذِی یُبْکِیکِ قَالَتْ أَخْشَی الضَّیْعَةَ مِنْ بَعْدِکَ قَالَ یَا حَبِیبَتِی لَا تَبْکِیِنَّ فَنَحْنُ أَهْلُ بَیْتٍ قَدْ أَعْطَانَا اللَّهُ سَبْعَ خِصَالٍ لَمْ یُعْطِهَا أَحَداً قَبْلَنَا وَ لَا یُعْطِیهَا أَحَداً بَعْدَنَا مِنَّا خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ أَحَبُّ الْمَخْلُوقِینَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ أَنَا أَبُوکِ وَ وَصِیُّنَا(5) خَیْرُ الْأَوْصِیَاءِ وَ أَحَبُّهُمْ إِلَی اللَّهِ وَ هُوَ بَعْلُکِ وَ شَهِیدُنَا خَیْرُ الشُّهَدَاءِ وَ أَحَبُّهُمْ إِلَی اللَّهِ وَ هُوَ عَمُّکِ وَ مِنَّا مَنْ لَهُ جَنَاحَانِ فِی الْجَنَّةِ یَطِیرُ بِهِمَا مَعَ الْمَلَائِکَةِ وَ هُوَ

ص: 307


1- أی صار مسموما.
2- کفایة الاثر: 9.
3- فی المصدر: عن الحسن السمعانیّ. و فی هامش( ک): معافی خ ل.
4- الشکاة: المرض.
5- فی المصدر: و وصیی.

فرمود: اوصیای پیامبران کسانی هستند که پس از ایشان وام آنان را ادا نموده و وعده­هایی را که داده­اند، به جا می­آورند و برای دفاع از سنّت ایشان می­جنگند؛ سپس رو به علی علیه السّلام کرده و فرمود: تو وصیّ و برادر من در دنیا و آخرتی، وام مرا ادا می­کنی، وعده­هایم را عملی می­سازی، و برای دفاع از سنت من می­جنگی، بر سر تأویل قرآن می­جنگی همان­طور که من بر سر تنزیل آن جنگیدم. پس من بهترینِ پیامبران و تو بهترینِ اوصیا و دو سبط من بهترینِ اسباط هستند و از صُلب ایشان نُه امام مطهّر معصوم دادگسترند؛ و امامان پس از من به تعداد نقبای بنی­اسرائیل و حواریون عیسی هستند، آنان عترت من و از گوشت و خون من هستند.(1)

روایت153.

الکفایۀ: انس بن مالک: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: امامان پس از من دوازده تن هستند. سپس صدایش را پایین آورد و شنیدم که فرمود: همگی از قریش هستند.(2)

روایت154.

الکفایۀ: انس گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: امامان پس از من دوازده تن هستند، سپس صدایش کم شد و شنیدم که می­فرماید: همه آن­ها از قریش هستند.(3)

روایت155.

کفایۀ الاثر: انس بن مالک گفت: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: امامان پس از من دوازده تن هستند؛ عرض شد: یا رسول الله، ائمّۀ پس از شما چند تن هستند؟ فرمود: به عدد نقبای بنی­اسرائیل.(4)

مناقب ابن شهر آشوب: شبیه این روایت را از انس نقل کرده است.(5)

ص: 311


1- . کفایۀ الاثر: 11
2- .کفایۀ الاثر: 11
3- . کفایۀ الاثر: 11
4- . کفایۀ الاثر: 11
5- . مناقب آل ابی طالب 1: 21

ابْنُ عَمِّکِ وَ مِنَّا سِبْطَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ هُمَا ابْنَاکِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ سَوْفَ یُخْرِجُ اللَّهُ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ تِسْعَةً مِنَ الْأَئِمَّةِ أُمَنَاءُ مَعْصُومُونَ (1) وَ مِنَّا مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ إِذَا صَارَتِ الدُّنْیَا هَرْجاً وَ مَرْجاً وَ تَظَاهَرَتِ الْفِتَنُ وَ تَقَطَّعَتِ السُّبُلُ وَ أَغَارَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ فَلَا کَبِیرٌ یَرْحَمُ صَغِیراً وَ لَا صَغِیرٌ یُوَقِّرُ کَبِیراً فَیَبْعَثُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ ذَلِکَ مَهْدِیَّنَا التَّاسِعَ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ یَفْتَحُ حُصُونَ الضَّلَالَةِ وَ قُلُوباً غَفْلَاءَ(2) یَقُومُ بِالدِّینِ فِی آخِرِ الزَّمَانِ کَمَا قُمْتُ بِهِ فِی أَوَّلِ الزَّمَانِ وَ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً یَا فَاطِمَةُ لَا تَحْزَنِی وَ لَا تَبْکِی فَإِنَّ اللَّهَ أَرْحَمُ مِنِّی بِکِ وَ أَرْأَفُ عَلَیْکِ مِنِّی وَ ذَلِکِ لِمَکَانِکِ مِنِّی وَ مَوْضِعِکِ مِنْ قَلْبِی وَ زَوَّجَکِ اللَّهُ زَوْجاً هُوَ أَشْرَفُ أَهْلِ بَیْتِکِ حَسَباً وَ أَکْرَمُهُمْ مَنْصَباً وَ أَرْحَمُهُمْ بِالرَّعِیَّةِ وَ أَعْدَلُهُمْ بِالسَّوِیَّةِ وَ أَبْصَرُهُمْ بِالْقَضِیَّةِ وَ قَدْ سَأَلْتُ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ تَکُونِی أَوَّلَ مَنْ یَلْحَقُنِی (3) مِنْ أَهْلِ بَیْتِی أَلَا إِنَّکِ بَضْعَةٌ مِنِّی فَمَنْ آذَاکِ فَقَدْ آذَانِی قَالَ جَابِرٌ فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ دَخَلَ إِلَیْهَا رَجُلَانِ مِنَ الصَّحَابَةِ فَقَالا لَهَا کَیْفَ أَصْبَحْتِ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَتْ اصْدُقَانِی (4) هَلْ سَمِعْتُمَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ- فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی فَمَنْ آذَاهَا فَقَدْ آذَانِی قَالا نَعَمْ وَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعْنَا ذَلِکَ مِنْهُ فَرَفَعَتْ یَدَیْهَا إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَتْ- اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ أَنَّهُمَا قَدْ آذَیَانِی وَ غَصَبَا حَقِّی ثُمَّ أَعْرَضَتْ عَنْهُمَا فَلَمْ تُکَلِّمْهُمَا بَعْدَ ذَلِکَ وَ عَاشَتْ بَعْدَ أَبِیهَا خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ یَوْماً حَتَّی أَلْحَقَهَا اللَّهُ بِهِ (5).

بیان

الرجلان أبو بکر و عمر و ستأتی هذه القصة فی أحوال فاطمة علیها السّلام.

«147»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ متوله عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْقَاضِی الْجِعَابِیِّ عَنْ نَصْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ زَیْدِ بْنِ الْحَسَنِ الْأَنْمَاطِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السّلام عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَةَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ

ص: 308


1- کذا فی( ک) و فی غیره من النسخ و کذا المصدر: و هما ابناک الحسن و الحسین، و تسعة من الأئمّة معصومون.
2- فی المصدر: یفتح حصون الضلالة و قلاعها.
3- فی المصدر: اول من یلحق بی.
4- صدقه بالحدیث: أنبأه بالصدق.
5- کفایة الاثر: 9.

روایت156.

الکفایۀ: حفصه بنت سیرین: انس بن مالک به من گفت: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ائمّۀ پس از من دوازده تن هستند، سپس صدایش پایین آمد و شنیدم که فرمود: همه از قریش هستند.(1)

روایت157.

الکفایۀ: ابوهریره: به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کردم: هر پیامبری یک وصی و دو سبط دارد، وصی و دو سبط شما چه کسانی هستند؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله

سکوت فرمود و پاسخی به من نداد. پس اندوهگین از آنجا رفتم، و چون ظهر شد فرمود: نزدیک بیا ای ابوهریرۀ. سپس در حالی که شروع کردم به گفتن: «از خشم خدا و رسولش به خدا پناه می­برم» به وی نزدیک گشتم؛ سپس فرمود: خداوند چهار هزار پیامبر فرستاد و آن­ها چهار هزار وصی و هشت هزار سبط داشتند، قسم به آنکه جان من در دست اوست، بی­شک من بهترینِ پیامبرانم و وصیّ من بهترینِ اوصیاست و دو سبط من بهترین اسباط هستند. سپس فرمود: دو سبط من بهترینِ اسباط هستند: حسن و حسین دو سبط این اُمّتند؛ و اسباط از فرزندان یعقوب و دوازده سبط بودند و امامان پس از من دوازده مرد از اهل بیت من هستند، نخستین آن­ها علی و وسط آن­ها محمّد و آخرین آن­ها نیز محمّد است، و او مهدی این اُمّت است، کسی که عیسی پشت سر وی نماز می­خواند؛ آگاه باشید که هرکه به ایشان تمسّک جوید، به ریسمان خدا تمسّک جسته و هرکه از آن­ها دست بدارد، از ریسمان خدا دست برداشته است.(2)

روایت158.

الکفایۀ: ابوهریره: من و ابوبکر، عمر، فضل بن عباس، زید بن حارثه و عبدالله بن

ص: 312


1- . کفایۀ الاثر: 11
2- . کفایۀ الاثر: 11

إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً(1) فَدَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِالْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ فَاطِمَةَ وَ أَجْلَسَهُمْ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ دَعَا عَلِیّاً علیه السّلام فَأَجْلَسَهُ خَلْفَ ظَهْرِهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیراً قَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ وَ أَنَا مَعَهُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَنْتِ عَلَی خَیْرٍ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ أَکْرَمَ اللَّهُ هَذِهِ الْعِتْرَةَ الطَّاهِرَةَ وَ الذُّرِّیَّةَ الْمُبَارَکَةَ بِذَهَابِ الرِّجْسِ عَنْهُمْ قَالَ یَا جَابِرُ لِأَنَّهُمْ عِتْرَتِی مِنْ لَحْمِی وَ دَمِی فَأَخِی سَیِّدُ الْأَوْصِیَاءِ وَ ابْنَایَ خَیْرُ الْأَسْبَاطِ وَ ابْنَتِی سَیِّدَةُ النِّسْوَانِ وَ مِنَّا الْمَهْدِیُّ

قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنِ الْمَهْدِیُّ قَالَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ وَ التَّاسِعُ قَائِمُهُمْ یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا یُقَاتِلُ عَلَی التَّأْوِیلِ کَمَا قَاتَلْتُ عَلَی التَّنْزِیلِ (2).

«148»

نص، [کفایة الأثر] الصَّدُوقُ عَنِ ابْنِ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْمَهْدِیُّ مِنْ وُلْدِی اسْمُهُ اسْمِی وَ کُنْیَتُهُ کُنْیَتِی أَشْبَهُ النَّاسِ بِی خَلْقاً وَ خُلْقاً یَکُونُ لَهُ غَیْبَةٌ وَ حَیْرَةٌ تَضِلُّ فِیهَا الْأُمَمُ ثُمَّ یُقْبِلُ کَالشِّهَابِ الثَّاقِبِ یَمْلَؤُهَا عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً(3).

«149»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ عَنْ رَجَاءِ بْنِ یَحْیَی الْعَبَرْتَائِیِّ الْکَاتِبِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَلَّادٍ الْبَاهِلِیِّ عَنْ مُعَاذِ بْنِ مُعَاذٍ عَنِ ابْنِ عَوْنٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ حَوَارِیِّ عِیسَی فَقَالَ کَانُوا مِنْ صَفْوَتِهِ وَ خِیَرَتِهِ وَ کَانُوا اثْنَیْ عَشَرَ مُجَرَّدِینَ مُکَمَّشِینَ فِی نُصْرَةِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ- لَا زَهْوَ(4) فِیهِمْ وَ لَا ضَعْفَ وَ لَا شَکَّ کَانُوا یَنْصُرُونَهُ عَلَی بَصِیرَةٍ وَ نَفَاذٍ وَ جِدٍّ وَ عَنَاءٍ قُلْتُ فَمَنْ حَوَارِیُّکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ مِنْ صُلْبِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ هُمْ حَوَارِیِّی وَ أَنْصَارُ دِینِی (5) عَلَیْهِمْ مِنَ اللَّهِ التَّحِیَّةُ وَ السَّلَامُ.

ص: 309


1- سورة الأحزاب: 33.
2- کفایة الاثر: 9.
3- کفایة الاثر: 9 و 10.
4- الزهو: التیه و الکبر. الباطل و الکذب. الظلم.
5- کفایة الاثر: 10 و فیه: هم حواریی و أنصاری.

مسعود در محضر پیامبر صلی الله علیه و آله بودیم که حسین بن علی علیه السّلام وارد شد، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله او را گرفته و بوسید سپس فرمود: «حُزُقَّۀ حُزُقَّۀ، تَرَقَّ عَینَ بَقَّۀ!»،(کوچولو، کوچولو، بیا بالا چشم پشه!) آن­گاه دهانش را بوسیده و فرمود: خداوندا، من او را دوست می­دارم، تو نیز او را دوست بدار و دوستدارش را نیز دوست بدار! ای حسین، تو امام پسر امامی و پدر امامانی، نُه تن از فرزندان تو امامان نیکو کردارند .

پس عبدالله بن مسعود عرض کرد: این امامانی که فرمودی در صُلب حسین هستند، کدامند؟ پیامبر مدتی سکوت کرده سپس سر برداشت و فرمود: ای عبدالله، سؤال بزرگی کردی، اما من تو را آگاه می­کنم که از پشت این پسرم _ دست روی شانه حسین علیه السّلام گذاشت _ فرزندی به دنیا خواهد که همنام نیای خود«علی» علیه السّلام است و او را«عابد» و «نور الزّهّاد» نامند، و خداوند از صلب علی فرزندی به وجود خواهد آورد که نامش همنام من و شبیه­ترین مردم به من است، علم را به خوبی می­شکافد، سخن به حق می­گوید، امر به درستی کردار می­کند و از صُلب او کلمه حق و زبان صدق بیرون می­آید. ابن مسعود به وی عرض کرد: نامش چیست یا رسول الله؟ فرمود: وی را جعفر نامند، کسی که در گفتار و کردارش صادق است، کسی که هر که وی را طعنه زند، مرا طعنه زده باشد، و آنکه در مقابلش بایستد، در مقابل من ایستاده است. سپس حسّان بن ثابت وارد شد و شعری در مدح رسول خدا صلی الله علیه و آله خواند و دنباله سخن قطع شد.

چون فردا شد، رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز را با ما اقامه فرمود، سپس به خانه عایشه رفت. من و علی بن ابی طالب و عبدالله بن عباس نیز با وی وارد خانه گشتیم. عادت رسول خدا صلی الله علیه و آله این بود که اگر کسی از وی پرسشی می­کرد، پاسخ می­فرمود و اگر سؤالی نمی­کرد، خود باب گفتگو را باز می­کرد. لذا من عرض کردم: یا رسول الله، پدر و مادرم فدایتان باد، مرا از بقیه خلفا که از صُلب حسین هستند آگاه می­کنید؟ فرمود: آری ابوهریرۀ؛ و خداوند از صلب جعفر مولودی پاک و پاکیزه، گندمگون و چهار شانه بیرون می­آورد که همنام موسی بن عمران است، سپس فرمود: از پشت موسی فرزندش علی زاده می­شود که او را رضا نامند. او خاستگاه علم است و کانِ حِلم؛ سپس فرمود: پدرم فدای او باد که در سرزمین غربت کشته می­شود؛ از صُلب علی پسرش محمّد ستوده زاده می­شود که خوش خُلق­ترین و نیکو منظرترین مردم است؛ و از صُلب محمّد فرزندش علی زاده می­شود که پاکیزه اصل و نسب و راست گفتار است؛ و از صُلب علی، حسن فرخنده پی، آن طاهر سخن­گوی از جانب خدا متولد می­شود که پدر حجّت خداست؛ و خداوند از صُلب حسن، قائم ما اهل بیت متولد می­گردد که زمین را پر از عدل و داد می­کند. همان­طور که از قبل پر از ظلم و ستم شده باشد، او هیبت موسی و حُکم داود و بهاء

ص: 313

إیضاح

مکمشین أی مسرعین و کمشه تکمیشا أعجله و الحادی جد فی السوق و تکمش أسرع کانکمش من صلب علی أی أکثرهم أو تغلیبا.

«150»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو عَبْدِ اللَّهِ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَیَّاشٍ الْجَوْهَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الصَّفْوَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَمَةَ(1) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحِمْصِیِّ عَنِ ابْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ سِیرِینَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: صَلَّی بِنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَاةَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْنَا وَ قَالَ مَعَاشِرَ أَصْحَابِی مَنْ أَحَبَّ أَهْلَ بَیْتِی حُشِرَ مَعَنَا وَ مَنِ اسْتَمْسَکَ بِأَوْصِیَائی مِنْ بَعْدِی فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی فَقَامَ إِلَیْهِ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَمِ الْأَئِمَّةُ بَعْدَکَ قَالَ عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ کُلُّهُمْ مِنْ أَهْلِ بَیْتِکَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ علیه السّلام وَ الْمَهْدِیُّ مِنْهُمْ (2).

«151»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الشَّیْبَانِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَحْیَی الْعَبَرْتَائِیِّ الْکَاتِبِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَشَّارٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ هِشَامِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ رَأَیْتُ عَلَی سَاقِ الْعَرْشِ مَکْتُوباً- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیَّدْتُهُ بِعَلِیٍّ وَ نَصَرْتُهُ بِهِ وَ رَأَیْتُ اثْنَیْ عَشَرَ اسْماً مَکْتُوباً بِالنُّورِ فَهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ سِبْطَایَ وَ بَعْدَهُمَا تِسْعَةُ أَسْمَاءَ- عَلِیٌّ عَلِیٌّ عَلِیٌّ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ مُحَمَّدٌ وَ مُحَمَّدٌ مَرَّتَیْنِ وَ

جَعْفَرٌ وَ مُوسَی وَ الْحَسَنُ وَ الْحُجَّةُ یَتَلَأْلَأُ مِنْ بَیْنِهِمْ فَقُلْتُ یَا رَبِّ أَسَامِی مَنْ هَؤُلَاءِ فَنَادَی رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ یَا مُحَمَّدُ هُمُ الْأَوْصِیَاءُ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ بِهِمْ أُثِیبُ وَ بِهِمْ أُعَاقِبُ (3).

«152»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ مُوسَی بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی بْنِ خَاقَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْفَضْلِ بْنِ الرَّبِیعِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ عَنْ یَزِیدَ بْنِ هَارُونَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَوْنٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ سِیرِینَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 310


1- فی المصدر: عن عبد اللّه بن مسلمة.
2- کفایة الاثر: 10.
3- کفایة الاثر: 10 و 11. و فیه: فنادانی ربی جلّ جلاله: هم الأوصیاء من ذریتک بهم اثیب و اعاقب.

عیسی را دارد، سپس آن حضرت صلی الله علیه و آله این آیه را تلاوت فرمود: «ذُرِّیَّةَ

بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ وَ اللَّهُ سمَِیعٌ عَلِیم »،{فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل ] بعضی دیگرند، و خداوند شنوای داناست .}

پس علی بن ابی طالب علیه السّلام به وی گفت: پدر و مادرم فدای تو باد یا رسول الله، این اشخاصی که نام بردید که هستند؟ فرمود: یا علی، نام اوصیای بعد از تو و عترت طاهره و ذریّۀ مبارکه بودند. سپس فرمود: سوگند به آن که جان محمّد در دست اوست، اگر مردی هزار سال خدا را میان رکن و مقام عبادت کند و سپس در حالی نزد من آید که منکر ولایت ایشان باشد، قطعاً خداوند او را با صورت در آتش خواهد افکند، هرکس می­خواهد باشد. ابوعلی محمّد بن همام گوید: از کار ابوهریرۀ در شگفتم که خود چنین احادیثی را روایت می­کند اما فضایل اهل بیت علیهم السّلام را انکار می­نماید!(1)

توضیح

جزری ضمن نقل این روایت، آن را چنین آورده است: «رسول خدا صلی الله علیه و آله حسن و حسین را بازی می­داد در حالی که می­فرمود: حُزُقَّۀ حُزُقَّۀ، تَرَقَّ

عَینَ بَقَّۀ؛ سپس آن کودک از بدن پیامبر صلی الله علیه و آله بالا رفت تا اینکه دو پایش بر روی سینه آن حضرت قرار گرفت.»

الحزقّۀ: لاغر و ناتوانی که قدم­های کوتاه بردارد. کوتاه قد و برآمده شکم نیز گفته شده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله این بیت را از باب بازی و شوخی و انس برای حسین علیه السّلام می­خواند. ترقّ: بالا برو. عین بقّۀ: پشه چشم، کنایه از ریز و کوچک بودن چشم.«حزقّۀ» به عنوان خبر برای مبتدای محذوف مرفوع است، به اعتبار اینکه «انت حزقّۀ» بوده است.«حزقّۀ» دوم نیز همانند«حزقّۀ» اول است یا اینکه خبر مکرر است. کسانی که حزقّۀ را بدون تنوین آورده­اند، آن را منادا گرفته و جمله را «یا حزقّۀ» دانسته­اند و همانند «عین بقۀ» حرف ندا را از اوّل آن حذف کرده­اند و این کاربرد شاذ است و شبیه جمله «اطرق کری» می­باشد که اطرق یا کری بوده است. زیرا حرف ندا فقط از منادای علم مضموم و منادای مضاف قابل حذف است.](2)

روایت159.

الکفایه: ابوهریره: رسول خدا صلی الله علیه و آله در خطبه­ای که برای ما می­خواند، فرمود: ای مردم، هرکه خواستار آن باشد که حیات و مماتی چون من داشته باشد، پس باید ولایت علی بن ابی طالب و باقی امامان پس از او را بپذیرد. عرض شد: یا رسول الله، امامان پس از شما چند تن هستند؟ فرمود:

ص: 314


1- . کفایۀ الاثر: 12 _11
2- . النهایۀ 1: 223

یَقُولُ: أَوْصِیَاءُ الْأَنْبِیَاءِ الَّذِینَ یَقُومُونَ بَعْدَهُمْ (1) بِقَضَاءِ دُیُونِهِمْ وَ إِنْجَازِ عِدَاتِهِمْ وَ یُقَاتِلُونَ عَلَی سُنَّتِهِمْ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السّلام فَقَالَ أَنْتَ وَصِیِّی وَ أَخِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ تَقْضِی دَیْنِی وَ تُنْجِزُ عِدَاتِی وَ تُقَاتِلُ عَلَی سُنَّتِی تُقَاتِلُ عَلَی التَّأْوِیلِ کَمَا قَاتَلْتُ عَلَی تَنْزِیلِهِ فَأَنَا خَیْرُ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْأَوْصِیَاءِ وَ سِبْطَایَ خَیْرُ الْأَسْبَاطِ وَ مِنْ صُلْبِهِمَا تَخْرُجُ الْأَئِمَّةُ التِّسْعَةُ مُطَهَّرُونَ مَعْصُومُونَ قَوَّامُونَ بِالْقِسْطِ وَ الْأَئِمَّةُ بَعْدِی عَلَی عَدَدِ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ حَوَارِیِّ عِیسَی وَ هُمْ عِتْرَتِی مِنْ لَحْمِی وَ دَمِی (2).

«153»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْدَةَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ صَدَقَةَ الرَّقِّیِّ بِمِصْرَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَلَّادٍ الْبَاهِلِیِّ عَنْ مُعَاذِ بْنِ مُعَاذٍ عَنْ أَبِی عَوْنٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ ثُمَّ أَخْفَی صَوْتَهُ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (3).

«154»

نص، [کفایة الأثر] الْقَاضِی أَبُو الْفَرَجِ الْمُعَافَا بْنُ زَکَرِیَّا الْبَغْدَادِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ الْقَاضِی السِّنَانِیِّ عَنْ أَبِی بَکْرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَرَفَةَ الطَّائِیِّ الْحِمْصِیِّ عَنِ الْعَبَرْتَائِیِّ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ عَاصِمٍ عَنْ أَبِی الْعَالِیَةِ عَنْ أَنَسٍ قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ ثُمَّ أَخْفَی صَوْتَهُ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (4).

«155»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِی طَالِبِ بْنِ زَیْدٍ السَّرْوَانِیِّ الْعَدْلِ عَنْ حُمَیْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الرَّمْلِیِّ بِالْبَصْرَةِ عَنْ شَبَانَةَ بْنِ سَوَّارٍ(5) عَنْ شُعْبَةَ عَنْ قَتَادَةَ عَنِ الْحَسَنِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَکَمِ الْأَئِمَّةُ بَعْدَکَ قَالَ عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (6).

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَنْ أَنَسٍ: مِثْلَهُ (7).

ص: 311


1- فی المصدر: من بعدهم.
2- کفایة الاثر: 11.
3- کفایة الاثر: 11.
4- کفایة الاثر: 11.
5- فی المصدر: عن سیابة بن سوار.
6- کفایة الاثر: 11.
7- مناقب آل أبی طالب 1: 21.

به عدد اسباط.(1)

روایت160.

الکفایۀ: ابوهریره گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره قول خدای عزّوجل: «وَ جَعَلَهَا کلَِمَةَ بَاقِیَةً فیِ عَقِبِهِ »،(2){و او آن را در پی خود سخنی جاویدان کرد.} پرسیدم، فرمود: امامت را در نسل حسین علیه السّلام قرار داد که نُه تن از امامان از صُلب او هستند و مهدی این اُمّت از جمله ایشان است. سپس فرمود: اگر مردی میان رکن و مقام به عبادت مشغول باشد سپس خدا در حالی دیدار کند که با اهل بیت من دشمن باشد، به جهنم می­رود.(3)

توضیح

جزری گوید: هر ایستاده­ای که پاهایش صاف باشد را «صافن» گویند.(4)

روایت161.

الکفایۀ: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من دو شیء گران­سنگ در میان شما بر جای می­نهم: یکی از آن­ها کتاب خدای عزّوجل است که هرکس از آن پیروی کند، بر هدایت و هرکه ترکش کند، در گمراهی است. بعد از آن اهل بیت من است که در مورد رفتار با اهل بیت من خدا را به یادتان می­آورم _ و سه بار آن را تکرار فرمود _ . پس به ابوهریرۀ گفتم: اهل بیت او چه کسانی هستند؟ همسران ایشان؟ گفت: خیر، اهل بیت و خاندان او که عبارتند از امامان دوازده­گانه، همان­هایی که خداوند آنان را در آیه: «وَ جَعَلَهَا کلَِمَةَ بَاقِیَةً فیِ عَقِبِهِ » یاد کرده است.(5)

روایت162.

الکفایۀ: ابوهریره گوید: بر رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی وارد شدم که آیه: «إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَ لِکلُ ِّ قَوْمٍ هَاد»،(6){تو

فقط هشداردهنده ای، و برای هر قومی رهبری است.} نازل شده بود. پس آن حضرت آیه را بر ما قرائت نموده سپس فرمود: آن«منذر» من هستم، آیا می­دانید هادی (رهبر) کیست؟ عرض کردیم: خیر، نمی­دانیم یا رسول الله. فرمود: همانی است که دارد کفش را پینه می­زند. پس همه گردن­ها را دراز کردند تا بینند چه کسی مشغول پینه زدن

ص: 315


1- . کفایۀ الاثر: 12
2- . زخرف/ 28
3- . کفایۀ الاثر: 12
4- . التهایۀ 2: 267
5- . کفایۀ الاثر: 12
6- . رعد/ 7
«156»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ متولة عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَهْرَوَیْهِ الْقَزْوِینِیِّ عَنْ حَامِدِ بْنِ أَبِی حَامِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبَّاسِ بْنِ طَالِبٍ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَاصِمٍ الْأَحْوَلِ عَنْ حَفْصَةَ بِنْتِ سِیرِینَ قَالَتْ قَالَ لِی أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ ثُمَّ أَخْفَی صَوْتَهُ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (1).

«157»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ هَاشِمِ بْنِ مَالِکٍ الْخُزَاعِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْفَرَجِ الرِّیَاحِیِّ عَنْ شَرْجِیلِ بْنِ أَبِی عَوْنٍ عَنْ یَزِیدَ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنْ سَعِیدٍ الْمعبری عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: قُلْتُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ لِکُلِّ نَبِیٍّ وَصِیّاً وَ سِبْطَیْنِ فَمَنْ وَصِیُّکَ وَ سِبْطَاکَ فَسَکَتَ وَ لَمْ یَرُدَّ عَلَیَّ الْجَوَابَ فَانْصَرَفْتُ حَزِیناً فَلَمَّا حَانَ الظُّهْرُ قَالَ ادْنُ یَا أَبَا هُرَیْرَةَ فَجَعَلْتُ أَدْنُو وَ أَقُولُ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ غَضَبِ اللَّهِ وَ غَضَبِ رَسُولِهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ أَرْبَعَةَ آلَافِ نَبِیٍّ وَ کَانَ لَهُمْ أَرْبَعَةُ آلَافِ وَصِیٍّ وَ ثَمَانِیَةُ آلَافِ سِبْطٍ فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَأَنَا خَیْرُ النَّبِیِّینَ وَ وَصِیِّی خَیْرُ الْوَصِیِّینَ وَ إِنَّ سِبْطَیَّ خَیْرُ الْأَسْبَاطِ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله سِبْطِی خَیْرُ الْأَسْبَاطِ(2)- الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ سِبْطَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ إِنَّ الْأَسْبَاطَ کَانُوا مِنْ وُلْدِ یَعْقُوبَ وَ کَانُوا اثْنَیْ عَشَرَ رَجُلًا وَ إِنَّ الْأَئِمَّةَ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَیْتِی- عَلِیٌّ أَوَّلُهُمْ وَ أَوْسَطُهُمْ مُحَمَّدٌ وَ آخِرُهُمْ مُحَمَّدٌ وَ هُوَ(3) مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ الَّذِی یُصَلِّی عِیسَی خَلْفَهُ أَلَا إِنَّ مَنْ تَمَسَّکَ بِهِمْ بَعْدِی فَقَدْ تَمَسَّکَ بِحَبْلِ اللَّهِ وَ مَنْ تَخَلَّی مِنْهُمْ فَقَدْ تَخَلَّی مِنْ حَبْلِ اللَّهِ (4).

«158»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الشَّیْبَانِیُّ وَ الْقَاضِی أَبُو الْفَرَجِ الْمُعَافَا بْنُ زَکَرِیَّا الْبَغْدَادِیُّ وَ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الرَّازِیُّ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامِ بْنِ سُهَیْلٍ الْکَاتِبِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ الْعَمِّیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عُمَرَ عَنْ شُعْبَةَ بْنِ سَعِیدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَعْرَجِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ الْفَضْلُ بْنُ الْعَبَّاسِ وَ زَیْدُ بْنُ حَارِثَةَ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ

ص: 312


1- کفایة الاثر: 11.
2- الصحیح کما فی المصدر: سبطای خیر الاسباط.
3- لیست کلمة« هو» فی المصدر.
4- کفایة الاثر: 11.

کفش است که ناگاه علی علیه السّلام از یکی از اتاق­ها بیرون آمد، در حالی که کفش رسول خدا صلی الله علیه و آله را در دست داشت. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بدانید و آگاه باشید که او از جانب من ابلاغ می­کند و امام بعد از من و همسر دخترم و پدر دو سبطم است؛ پس ما اهل بیتی هستیم که خداوند پلیدی را از ما زدوده و از آلودگی پاک گرادنیده است. او پس از من بر سر تأویل قرآن خواهد جنگید همان­طور که من بر سر نزول آن جنگیدم. او امام و پدر امامان نورانی است. عرض شد: یا رسول الله، امامان پس از شما چند تن هستند؟ فرمود: به شمار نقبای بنی­اسرائیل، و مهدی این اُمّت از ماست که زمین را پر از عدل و داد می­کند همان­طور که از پیش پر از ظلم و ستم شده بود، زمین هرگز از آن­ها خالی نمی­شود وگرنه ساکنانش را فرو می­برد.(1)

روایت163.

الکفایۀ: ابوهریره: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: صدقه بر من و اهل بیت من حلال نیست. عرض کردیم: یا رسول الله، اهل بیت شما چه کسانی هستند؟ فرمود: اهل بیت من، عترت من و از گوشت و خون منند، آن­ها امامان پس از من هستند، به تعداد نقبای بنی­اسرائیل.(2)

روایت164.

الکفایۀ: عمر بن خطاب: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: امامان پس از من دوازده تن هستند، سپس صدایش را پایین آورد و شنیدم که فرمود: همه از قریش هستند. ابوالمفضّل گوید: این روایت غریبی است که جز حسن بن علی بن زکریای بصری با این سند آن را روایت نکرده است، و من آن را در بخارا در روز چهارشنبه که مصادف با روز عاشورا بود، نوشتم. او از اهل حدیث بود [اما در حدیث«ثقه» است] و در فضایل اهل بیت بسیار روایت می­کرد.(3)

ص: 316


1- . کفایۀ الاثر: 12
2- . کفایۀ الاثر : 12
3- . کفایۀ الاثر: 13 _12

مَسْعُودٍ إِذ دَخَلَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام فَأَخَذَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قَبَّلَهُ ثُمَّ قَالَ حُزُقَّةٌ حُزُقَّةٌ تَرَقَّ عَیْنَ بَقَّةَ وَ وَضَعَ فَمَهُ عَلَی فَمِهِ وَ قَالَ- اللَّهُمَّ إِنِّی أُحِبُّهُ فَأَحِبَّهُ وَ أَحِبَّ مَنْ یُحِبُّهُ یَا حُسَیْنُ أَنْتَ الْإِمَامُ ابْنُ الْإِمَامِ أَبُو الْأَئِمَّةِ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِکَ أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ

مَسْعُودٍ مَا هَؤُلَاءِ الْأَئِمَّةُ الَّذِینَ ذَکَرْتَهُمْ فِی صُلْبِ الْحُسَیْنِ فَأَطْرَقَ مَلِیّاً(1) ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ سَأَلْتَ عَظِیماً وَ لَکِنِّی أُخْبِرُکَ أَنَّ ابْنِی هَذَا وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی کَتِفِ الْحُسَیْنِ علیه السّلام یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِهِ وَلَدٌ مُبَارَکٌ سَمِیُّ جَدِّهِ عَلِیٍّ علیه السّلام یُسَمَّی الْعَابِدَ وَ نُورَ الزُّهَّادِ وَ یُخْرِجُ اللَّهُ مِنْ صُلْبِ عَلِیٍّ وَلَداً اسْمُهُ اسْمِی وَ أَشْبَهُ النَّاسِ بِی یَبْقُرُ الْعِلْمَ بَقْراً وَ یَنْطِقُ بِالْحَقِّ وَ یَأْمُرُ بِالصَّوَابِ وَ یُخْرِجُ اللَّهُ مِنْ صُلْبِهِ کَلِمَةَ الْحَقِّ وَ لِسَانَ الصِّدْقِ فَقَالَ لَهُ ابْنُ مَسْعُودٍ فَمَا اسْمُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ یُقَالُ لَهُ جَعْفَرٌ صَادِقٌ فِی قَوْلِهِ وَ فِعْلِهِ الطَّاعِنُ عَلَیْهِ کَالطَّاعِنِ عَلَیَّ وَ الرَّادُّ عَلَیْهِ کَالرَّادِّ عَلَیَّ ثُمَّ دَخَلَ حَسَّانُ بْنُ ثَابِتٍ وَ أَنْشَدَ فِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شِعْراً وَ انْقَطَعَ الْحَدِیثُ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ صَلَّی بِنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ دَخَلَ بَیْتَ عَائِشَةَ وَ دَخَلْنَا مَعَهُ أَنَا وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله مِنْ دَأْبِهِ إِذَا سُئِلَ أَجَابَ وَ إِذَا لَمْ یُسْأَلْ ابْتَدَأَ فَقُلْتُ لَهُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَا تُخْبِرُنِی بِبَاقِی الْخُلَفَاءِ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ قَالَ نَعَمْ یَا أَبَا هُرَیْرَةَ وَ یُخْرِجُ اللَّهُ مِنْ صُلْبِ جَعْفَرٍ مَوْلُوداً نَقِیّاً طَاهِراً أَسْمَرَ رَبْعَةً(2) سَمِیَّ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ ثُمَّ قَالَ لَهُ ابْنُ عَبَّاسٍ ثُمَّ مَنْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِ مُوسَی عَلِیٌّ ابْنُهُ یُدْعَی بِالرِّضَا مَوْضِعُ الْعِلْمِ وَ مَعْدِنُ الْحِلْمِ ثُمَّ قَالَ علیه السّلام بِأَبِی الْمَقْتُولِ فِی أَرْضِ الْغُرْبَةِ وَ یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِ عَلِیٍّ ابْنُهُ مُحَمَّدٌ الْمَحْمُودُ أَطْهَرُ النَّاسِ (3) خَلْقاً وَ أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً وَ یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِ مُحَمَّدٍ عَلِیٌّ ابْنُهُ طَاهِرُ الْحَسَبِ صَادِقُ اللَّهْجَةِ وَ یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِ عَلِیٍّ الْحَسَنُ الْمَیْمُونُ النَّقِیُّ الطَّاهِرُ النَّاطِقُ عَنِ اللَّهِ وَ أَبُو حُجَّةِ اللَّهِ وَ یُخْرِجُ اللَّهُ مِنْ صُلْبِ الْحَسَنِ قَائِمَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ یَمْلَؤُهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً لَهُ هَیْبَةُ مُوسَی وَ حُکْمُ دَاوُدَ وَ بَهَاءُ

ص: 313


1- اطرق: سکت و لم یتکلم. ارخی عینیه ینظر الی الأرض. و الملی: الطویل من الزمان.
2- الاسمر: من کان لونه بین السواد و البیاض الربعة: الوسیط القامة.
3- فی المصدر: اطهرهم خلقا.

مناقب ابن شهر آشوب: مفضّل بن حصین مانند آن را نقل کرده است.(1)

روایت165.

الکفایۀ: عمر بن خطاب گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای مردم، من پیشتاز شما در حضور بر سر حوض کوثر هستم و شما حتماً بر سر حوض بر من وارد خواهید شد، حوضی که پهن­تر از فاصله میان صنعا تا بُصری می­باشد، حوضی که به تعداد ستارگان جام نقره­ای دارد و چون به کنار حوض آیید من درباره ثقلین از شما خواهم پرسید، پس به هوش باشید که پس از من باید چه برخوردی با این دو داشته باشید. ثقل و دستاویز بزرگ­تر قرآن است که یک طرف آن در دست خدا و طرف دیگر آن در دست شماست، پس به آن تمسّک جویید و چنگ زنید و در آن تغییر و تبدیل به وجود نیاورید، و آن دیگر، عترت من است اهل بیتم، و خدای آگاه و مهربان مرا آگاه ساخته است که این دو از هم جدا نخواهند شد تا اینکه در کنار حوض کوثر نزد من آیند. عرض کردم: یا رسول الله، عترت شما کیست؟ فرمود: اهل بیت من از اولاد علی و فاطمه و حسن و حسین و نُه تن از صُلب حسین که امامان نیکوکردارند، اینان عترت من هستند، از گوشت و خونم.(2)

روایت166.

الکفایۀ: عثمان بن عفّان گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: امامان پس از من دوازده تن هستند، نُه تن از صُلب حسین و مهدی این اُمّت از ماست. هرکس پس از من به آنان تمسّک جوید، به راستی که به ریسمان خدا چنگ زده است و آن کس که ایشان را فرو گذارد، خدا را فرو گزارده است.(3)

روایت167.

الکفایۀ: زید بن ثابت گوید:

ص: 318


1- . مناقب آل ابی طالب 1: 210
2- . کفایۀ الاثر: 13
3- . کفایۀ الاثر: 13

عِیسَی ثُمَّ تَلَا صلی الله علیه و آله ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ فَقَالَ لَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ ذَکَرْتَهُمْ قَالَ یَا عَلِیُّ أَسَامِی الْأَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِکَ وَ الْعِتْرَةُ الطَّاهِرَةُ وَ الذُّرِّیَّةُ الْمُبَارَکَةُ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لَوْ أَنَّ رَجُلًا عَبَدَ اللَّهَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ أَلْفَ عَامٍ مَا بَیْنَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ ثُمَّ أَتَانِی جَاحِداً لِوَلَایَتِهِمْ لَأَکَبَّهُ اللَّهُ فِی النَّارِ کَائِناً مَنْ کَانَ.

قال أبو علی محمد بن همام العجب من أبی هریرة أنه یروی مثل هذه الأخبار ثم ینکر فضائل أهل البیت علیه السلام (1).

بیان

قال الجزری فیه أنه کان یرقص الحسن أو الحسین و یقول حزقة حزقة ترق عین بقة فترقی الغلام حتی وضع قدمیه علی صدره الحزقة الضعیف المقارب الخطو من ضعفه (2) و قیل القصیر العظیم البطن فذکرها له علی سبیل المداعبة(3) و التأنیس له و ترق بمعنی اصعد و عین بقة کنایة عن صغر العین و حزقة مرفوع علی خبر مبتدإ محذوف تقدیره أنت حزقة و حزقة الثانی

کذلک أو أنه خبر مکرر و من لم ینون حزقة أراد یا حزقة فحذف حرف النداء کعین بقة و هی فی الشذوذ کقولهم أطرق کری لأن حرف النداء إنما یحذف من العلم المضموم و المضاف (4).

«159»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ وَهْبَانَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِیُّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَزَوْفَرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْلَمَةَ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ مُکْرَمٍ عَنْ عَبْدِ الْوَهَّابِ الثَّقَفِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی صَالِحٍ السَّمَّانِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَحْیَا حَیَاتِی وَ یَمُوتَ مِیتَتِی فَلْیَتَوَلَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ الْبَقِیَّةَ الْأَئِمَّةَ مِنْ بَعْدِهِ (5) فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَکَمِ الْأَئِمَّةُ بَعْدَکَ فَقَالَ

ص: 314


1- کفایة الاثر 11 و 12.
2- فی المصدر: الضعیف المتقارب الخطو من ضعفه.
3- المداعبة: الممازحة.
4- النهایة 1: 223.
5- فی المصدر: و بقیة الأئمّة من بعده.

حسن و حسین علیهما السّلام بیمار شدند و پیامبر صلی الله علیه و آله به عیادتشان رفت. پس آنان را در آغوش گرفته و بوسید، سپس دست­ها را به آسمان بلند کرده و فرمود: خدایا، ای پروردگار آسمان­های هفت­گانه و هر آنچه سایه افکند، و پروردگار بادها و آنچه پراکنده سازند، خدایا، ای پروردگار همه چیز، تو اوّلی و هیچ چیز پیش از تو نبوده و باطن تویی و جز تو چیزی نیست. تو پروردگار جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و خدای ابراهیم و اسحاق و یعقوب هستی. من از تو می­خواهم لباس عافیت بر تن این دو بپوشانی و ایشان را در کنف لطف و عنایت خود بگیری و هر بدی ناخوشایندی را با رحمت خودت از آنان دور سازی! سپس دست بر شانه حسن گذاشته و فرمود: تو امام و پسر ولیّ خدایی، و دست بر پشت حسین گذاشته و فرمود: نُه تن از امامان ابرار از صُلب تو هستند و نهمین آن­ها قائم ایشان است، هرکس به شما و به امامانی که از ذریّه شما هستند تمسّک جوید، روز قیامت با ما خواهد بود، و در بهشت با ما و در درجه ما خواهد بود. راوی گوید: آن دو با دعای رسول خدا صلی الله علیه و آله از بیماری شفا یافتند. (1)

روایت168.

الکفایۀ: زید بن ثابت گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: علی بن ابی طالب پیشوای نیکان و قاتل فاجران است. هرکس علی یاورش باشد غالب است و آنکه علی تنهایش گزارد به خواری و ذلّت دچار گردد. کسی که در علی شک کند در اسلام شک کرده است. و بهترین کسی که بعد از خود برجای می­گذارم علی و بهترین یاران من علی است، گوشت او گوشت من است و خونش خون من. او پدر دو سبط من است و از پشت حسین نُه امام دیگر متولد می­شوند که مهدی این اُمّت از جمله ایشان است.(2)

روایت169.

الکفایۀ: زید بن ثابت گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دنیا به پایان نخواهد رسید مگر اینکه مردی از صُلب حسین علیه السّلام زمام امور دنیا را در دست گرفته و آن را پر از عدل و داد کند، حال آنکه پیش از او پر از ظلم و ستم گشته باشد. عرض کردیم: او کیست یا رسول الله؟ فرمود: نهمین امام از صلب حسین است. و با سند خود آورده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حُبّ ما

ص: 318


1- . کفایۀ الاثر: 13
2- . کفایۀ الاثر: 13

عَدَدَ الْأَسْبَاطِ(1).

«160»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو عَبْدِ اللَّهِ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدٍ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مُکْرَمٍ عَنِ الطَّیَالِسِیِّ أَبِی الْوَلِیدِ عَنْ أَبِی زِیَادٍ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ ذَکْوَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَعْرَجِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ (2) قَالَ جَعَلَ الْإِمَامَةَ فِی عَقِبِ الْحُسَیْنِ یُخْرِجُ مِنْ صُلْبِهِ تِسْعَةً مِنَ الْأَئِمَّةِ وَ مِنْهُمْ مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله لَوْ أَنَّ رَجُلًا صَفَنَ بَیْنَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ ثُمَّ لَقِیَ اللَّهَ مُبْغِضاً لِأَهْلِ بَیْتِی دَخَلَ النَّارَ(3).

بیان

قال الجزری کل صاف قدمیه قائما فهو صافن (4).

«161»

نص، [کفایة الأثر] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ أَحَدُهُمَا کِتَابُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنِ اتَّبَعَهُ کَانَ عَلَی الْهُدَی وَ مَنْ تَرَکَهُ کَانَ عَلَی الضَّلَالَةِ ثُمَّ أَهْلُ بَیْتِی أُذَکِّرُکُمُ اللَّهَ فِی أَهْلِ بَیْتِی قَالَهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَقُلْتُ لِأَبِی هُرَیْرَةَ فَمَنْ أَهْلُ بَیْتِهِ نِسَاؤُهُ قَالَ لَا- أَهْلُ بَیْتِهِ أَصْلُهُ وَ عَصَبَتُهُ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الِاثْنَا عَشَرَ الَّذِینَ ذَکَرَهُمُ اللَّهُ فِی قَوْلِهِ وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ (5).

«162»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ التَّمِیمِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ الْغَزَّالِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ تَیْمٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مَهْدِیٍّ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ صَالِحٍ عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ بْنِ قَاسِمٍ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ- إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ(6) فَقَرَأَهَا عَلَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ أَنَا الْمُنْذِرُ(7) أَ تَعْرِفُونَ الْهَادِیَ قُلْنَا لَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ هُوَ خَاصِفُ النَّعْلِ (8) فَطُوِّلَتِ

ص: 315


1- کفایة الاثر: 12.
2- سورة الزخرف: 28.
3- کفایة الاثر: 12.
4- النهایة 2: 267.
5- کفایة الاثر: 12.
6- سورة الرعد: 7.
7- فی المصدر: انما انا المنذر.
8- خصف النعل: اطبق علیها مثلها و خرزها بالمخصف.

ایمان است و دشمنی با ما نفاق.(1)

روایت170.

الکفایۀ: زید بن ثابت گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای مردم، آیا بگویم که بهترینِ مردم به جهت پدربزرگ و مادربزرگ کیست؟ عرض کردیم: آری، یا رسول الله، فرمود: حسن و حسین­، که پدربزرگ آن­ها من هستم، سیّدالمرسلین و مادربزرگشان خدیجه، سرور زنان اهل بهشت. آیا به شما بگویم بهترین مردم به جهت پدر و مادر کیست؟ عرض کردیم: آری، یا رسول الله. فرمود حسن و حسین، پدرشان علی بن ابی طالب و مادرشان فاطمه سرور زنان جهان است؛ آیا بگویم بهترینِ مردم به جهت عمو و عمّه کیست؟ عرض کردیم: آری، یا رسول الله؛ فرمود: حسن و حسین، عمویشان جعفر طیّار بن ابی طالب و عمه آن­ها اُم هانی دخت ابوطالب؛ آیا به شما بگویم بهترینِ مردم به جهت دایی و خاله کیست؟ عرض کردیم، آری، یا رسول الله؛ فرمود: حسن و حسین، دایی ایشان قاسم فرزند رسول خدا و خاله آنها زینب دختر رسول خداست. [سپس چشمان آن حضرت پر از اشک گردیده و] فرمود: لعنت خدا و فرشتگان و همه مردم بر قاتل آن­ها باد! و از صُلب حسین امامانی نیک کردار، امین و معصوم، قیام کنندگان به قسط به وجود خواهد آمد، و مهدی این اُمّت که عیسی بن مریم پشت سر وی نماز می­خواند، از ماست. عرض کردیم: یا رسول الله، او کیست؟ فرمود: او نهمین امام نیکوکردار از صُلب حسین و مهدی آن­هاست، جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد همان­طور که پیش از او پر از ظلم و ستم شده باشد.(2)

روایت171.

الکفایۀ: زید بن ارقم گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: امام و خلیفه پس از من تو هستی، و این دو پسرت سروران جوانان اهل بهشت و نُه تن دیگر از پشت حسین، امام معصومند و قائم ما اهل بیت در میان ایشان است؛ سپس فرمود: در روز قیامت جز ما کسی سواره نیست و ما چهار نفریم. پس مردی از انصار برخاست و عرض کرد: پدر و مادرم فدای تو باد یا رسول الله، آن چهار نفر چه کسانی هستند؟ فرمود: من سوار بر«دابَۀ الله»، بُراق سوارم و برادرم صالح بر «ناقۀ الله» که پی شد، سوار است و عمویم حمزه بر ناقۀ من عَضباء سوار است

ص: 319


1- . کفایۀ الاثر: 13
2- . الکفایۀ الاثر: 13

الْأَعْنَاقُ إِذْ خَرَجَ عَلَیْنَا عَلِیٌّ علیه السّلام مِنْ بَعْضِ الْحُجَرِ وَ بِیَدِهِ نَعْلُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَلَا إِنَّهُ الْمُبَلِّغُ عَنِّی وَ الْإِمَامُ بَعْدِی وَ زَوْجُ ابْنَتِی وَ أَبُو سِبْطَیَّ فَنَحْنُ أَهْلُ بَیْتٍ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنَّا الرِّجْسَ وَ طَهَّرَنَا مِنَ الدَّنَسِ یُقَاتِلُ بَعْدِی عَلَی التَّأْوِیلِ کَمَا قَاتَلْتُ عَلَی التَّنْزِیلِ (1) هُوَ الْإِمَامُ أَبُو الْأَئِمَّةِ الزُّهْرِ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ کَمِ الْأَئِمَّةُ بَعْدَکَ قَالَ اثْنَا عَشَرَ عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ مِنَّا مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ یَمْلَأُ اللَّهُ بِهِ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً- لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْهُمْ إِلَّا سَاخَتْ بِأَهْلِهَا(2).

«163»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی مُقَاتِلٍ عَنْ زَکَرِیَّا عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ مِسْکِینِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الصَّدَقَةَ لَا تَحِلُّ لِی وَ لَا لِأَهْلِ بَیْتِی فَقُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ أَهْلُ بَیْتِکَ قَالَ أَهْلُ بَیْتِی عِتْرَتِی مِنْ لَحْمِی وَ دَمِی هُمُ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِی عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (3).

«164»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زَکَرِیَّا الْعَدَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَلَاءِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ صَبِیحٍ الْیَشْکُرِیِّ عَنْ شَرِیکِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ شَبِیبِ بْنِ عَرْقَدَةَ(4) عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ حُصَیْنٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: الْأَئِمَةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ ثُمَّ أَخْفَی صَوْتَهُ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.

قال أبو المفضل هذا حدیث غریب لا أعرفه إلا عن الحسن بن علی بن زکریا البصری بهذا الإسناد و کتبت عنه ببخاری یوم الأربعاء و کان یوم العاشور و کان من أصحاب الحدیث إلا أنه ثقة فی الحدیث و کثیرا ما کان یروی من فضائل أهل البیت علیه السلام (5).

ص: 316


1- الظاهر أنّه إشارة الی أنّه علیه السلام و کذا سائر الأئمّة مأمورون بالباطن لا بالظاهر کما هو شأن النبیّ، و یؤیده محاربة علیّ علیه السلام مع الخوارج و غیرهم مع انهم کانوا مقرین بظاهر الإسلام.
2- کفایة الاثر: 12.
3- کفایة الاثر: 12.
4- فی المصدر: عن شبیب بن فرقد.
5- کفایة الاثر: 12 و 13.

و برادرم علی بر شتری از شتران بهشتی سوار و «لواء الحمد» را در دست گرفته ندا در می­دهد: لا إله إلّا الله، محمّد رسول الله؛ و کسانی که آنجا هستند می­گویند: این، جز یک فرشته مقرّب یا پیامبری مرسل یا حامل لوای عرش نیست، اما فرشته­ای از درون عرش به آنان می­گوید: ای جماعت آدمیان، این یک فرشته مقرّب نیست، پیامبر مرسل هم نیست، حامل لوای عرش هم نیست، او آن صدِّیق اکبر و فاروق اعظم، علی بن ابی طالب است.(1)

روایت172.

الکفایۀ: زید بن ارقم: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: تو سیّد اوصیا و دو پسرت دو سرور جوانان اهل بهشتند و خدای عزّوجل از صُلب حسین آن نُه امام را بیرون می­آورد و چون من بمیرم، کینه­های دل قومی بر تو آشکارگردد و تو را از رسیدن به حقّت منع می­کنند و از تو روی برمی­گردانند. و با اسناد خود از ابن ارقم روایت کرده که گفت: در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله منافقان را فقط از روی کینه­ای که نسبت به علی بن ابی طالب علیه السّلام و فرزندانش داشتند، می­شناختیم.(2)

روایت173.

الکفایۀ: زید بن ارقم: رسول خدا صلی الله علیه و آله خطبه­ای برای ما ایراد فرمود و پس از حمد و ثنای پروردگار فرمود: بندگان خدا، شما را به ترس از خدایی که نمی­توان از وی بی­نیاز بود سفارش می­کنم، زیرا هرکس خواستار تقوا باشد، از دنیا روی­گردان می­شود؛ و بدانید که مرگ راهی است پیش روی همه جهانیان و منزلگاه باقی ماندگان است، ماندگان را بر گیرد؛ و به هم پیوستن فراریان از مرگ او را درمانده نکند که دنیا سرای فنا و نابود کردن هر لذت و زایل­کننده هر نعمتی است و هر سرور و شادمانی را از هم می­پاشد؛ دنیا دار فناست و بر اهلش رخت بر بستن از آن مقدّر شده است، هرچند در کام شیرین و در نظرِ طالب آن سبز و خرّم آید؛ پس، با بهترین توشه از آن کوچ کنید که خدایتان رحمت کند و بیش از حد کفایت از آن نخواهید

ص: 320


1- . الکفایۀ الاثر: 14 _13
2- . کفایۀ الاثر: 14 _13

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب الْمُفَضَّلُ بْنُ حُصَیْنٍ: مِثْلَهُ (1).

«165»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْدَةَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی بْنِ مَنْصُورٍ الْهَاشِمِیِّ عَنْ عَمِّهِ عِیسَی بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی ثَابِتٍ الْمَدَنِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ أَبِی حَازِمٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی فَرَطٌ لَکُمْ وَ إِنَّکُمْ وَارِدُونَ عَلَیَّ الْحَوْضَ حَوْضاً أَعْرَضَ مِمَّا بَیْنَ صَنْعَاءَ وَ بُصْرَی-(2) فِیهِ قِدْحَانٌ عَدَدَ النُّجُومِ مِنْ فِضَّةٍ وَ إِنِّی سَائِلُکُمْ حِینَ تَرِدُونَ عَلَیَّ عَنِ الثَّقَلَیْنِ فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونِّی فِیهِمَا السَّبَبُ الْأَکْبَرُ کِتَابُ اللَّهِ طَرَفُهُ بِیَدِ اللَّهِ وَ طَرَفُهُ بِأَیْدِیکُمْ فَاسْتَمْسِکُوا بِهِ وَ لَا تُبَدِّلُوا وَ عِتْرَتِی أَهْلُ بَیْتِی فَإِنَّهُ قَدْ نَبَّأَنِیَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ أَنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ عِتْرَتُکَ قَالَ أَهْلُ بَیْتِی مِنْ وُلْدِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ و الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ هُمْ عِتْرَتِی مِنْ لَحْمِی وَ دَمِی (3).

«166»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَزَوْفَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی بْنِ الْفَضْلِ الْأَنْمَاطِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَضْلٍ عَنْ أَبِی عَائِشَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ قَالَ قَالَ أَبِی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ وَ مِنَّا مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ مَنْ تَمَسَّکَ مِنْ بَعْدِی بِهِمْ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِحَبْلِ اللَّهِ وَ مَنْ تَخَلَّی (4) مِنْهُمْ فَقَدْ تَخَلَّی مِنَ اللَّهِ (5).

«167»

نص، [کفایة الأثر] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْجَوْهَرِیُّ عَنْ أَبِی ذُرْعَةَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْمَیْمُونِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عُمَرَ بْنِ سَعِیدٍ الْمُقْرِی عَنْ شَرِیکٍ

ص: 317


1- مناقب آل أبی طالب 1: 210.
2- فی المصدر: حوضا عرضه ممّا بین صنعا و بصری. و صنعاء اسم لموضعین أحدهما بالیمن و هی العظمی، و الأخری بدمشق. و بصری- بالضم و القصر- أیضا فی موضعین إحداهما بالشام و هی التی وصل إلیها النبیّ صلّی اللّه علیه و آله للتجارة، و الأخری من قری بغداد.
3- کفایة الاثر: 13.
4- تخلی منه و عنه: ترکه.
5- کفایة الاثر: 13.

و چشمان خود را به چیزهایی که خوشگذرانان از آن­ها بهره گیرند ندوزید. آگاه باشید که دنیا دگرگون گشته و پشت کرده و رفتنش نزدیک شده و خبر از جدایی می­دهد؛ آگاه باشید که آخرت در حاال آمدن و روی آوردن است و شما را از آمدن خود آگاه نموده است. ای مردم، گویی می­بینم که در کنار حوض کوثرم و جمعی از شما بر من وارد می­شوند و گروهی را عقب می­رانند، و من می­گویم: پروردگارا، آنان از من و اُمّت من هستند؟! گویند: آیا هیچ می­دانی که اینان پس از تو چه کردند؟! به خدا سوگند، اندکی پس از رفتن تو رفتار پدران خود را در پیش گرفتند. ای مردم، شما را درباره عترتم و اهل بیتم به نیکی سفارش می­کنم، چون ایشان پیوسته با حقند و حق با ایشان. بعد از من، پیشوایان و امامان هدایت یافته و اُمنای معصوم، ایشانند. پس عبدالله بن عباس برخاست و عرض کرد: یا رسول الله، امامان پس از شما چند تن هستند؟ فرمود: به تعداد نقبای بنی­اسرائیل و حواریّون عیسی، نُه تن از ایشان از صُلب حسینند و مهدی این اُمّت از جمله ایشان است.(1)

روایت174.

الکفایۀ: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون مرا به معراج بردند، نوشته­ای از نور بر پایه عرش دیدم که: لا إلا إلّا الله محمّد رسول الله؛ او را به علیّ مؤیَّد کردم و به علیّ نصرتش دادم. و نیز دیدم نوشته شده: علیّاً علیّاً علیّاً _ سه بار _ [و پس از آن الحسن و الحسین] و محمّداً و محمّداً و جعفراً و موسی و الحسن و الحُجّۀ. هر دوازده نام با نور نوشته شده بودند. پس عرض کردم؛ پروردگارا، این نام­هایی را که قرین نام من ساخته­ای به چه کسانی تعلّق دارد؟ ندا آمد: ای محمّد، اینان امامان پس از تو و بهترین­ها از ذریّۀ تو هستند.(2)

مناقب ابن شهر آشوب: شبیه این روایت را از ابو امامه نقل کرده است.(3)

روایت175.

الکفایۀ:

ص: 321


1- . کفایۀ الاثر: 14
2- . کفایۀ الاثر: 14
3- . مناقب آل ابی طالب 1: 210

عَنْ رُکَیْنِ بْنِ الرَّبِیعِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ قَالَ: مَرِضَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السّلام فَعَادَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخَذَهُمَا وَ قَبَّلَهُمَا ثُمَّ رَفَعَ یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ اللَّهُمَّ رَبَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ مَا أَظَلَّتْ وَ رَبَّ الرِّیَاحِ وَ مَا ذَرَتْ اللَّهُمَّ رَبَّ کُلِّ شَیْ ءٍ أَنْتَ الْأَوَّلُ فَلَا شَیْ ءَ قَبْلَکَ وَ أَنْتَ الْبَاطِنُ فَلَا شَیْ ءَ دُونَکَ وَ رَبَّ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ وَ إِلَهَ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ

أَسْأَلُکَ أَنْ تَمُنَّ عَلَیْهِمَا بِعَافِیَتِکَ وَ تَجْعَلَهُمَا تَحْتَ کَنَفِکَ وَ حِرْزِکَ (1) وَ أَنْ تَصْرِفَ عَنْهُمَا السُّوءَ وَ الْمَحْذُورَ بِرَحْمَتِکَ ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی کَتِفِ الْحَسَنِ فَقَالَ أَنْتَ الْإِمَامُ وَ ابْنُ وَلِیِّ اللَّهِ وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی صُلْبِ الْحُسَیْنِ فَقَالَ أَنْتَ الْإِمَامُ وَ أَبُو الْأَئِمَّةِ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِکَ أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ وَ التَّاسِعُ قَائِمُهُمْ مَنْ تَمَسَّکَ بِکُمْ وَ بِالْأَئِمَّةِ مِنْ ذُرِّیَّتِکُمْ کَانَ مَعَنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ کَانَ مَعَنَا فِی الْجَنَّةِ فِی دَرَجَاتِنَا قَالَ فَبَرَءَا مِنْ علتها [عِلَّتِهِمَا] بِدُعَاءِ رَسُولِ اللَّهِ ص (2).

«168»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُطَّلِبِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ مُوسَی بْنِ إِسْحَاقَ الْهَاشِمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ الْغَنَوِیِّ عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ عَنْ زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَائِدُ الْبَرَرَةِ وَ قَاتِلُ الْفَجَرَةِ مَنْصُورٌ مَنْ نَصَرَهُ مَخْذُولٌ مَنْ خَذَلَهُ الشَّاکُّ فِی عَلِیٍّ هُوَ الشَّاکُّ فِی الْإِسْلَامِ وَ خَیْرُ مَنْ أُخَلِّفُ بَعْدِی وَ خَیْرُ أَصْحَابِی عَلِیٌّ لَحْمُهُ لَحْمِی وَ دَمُهُ دَمِی وَ أَبُو سِبْطَیَّ وَ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ یَخْرُجُ الْأَئِمَّةُ التِّسْعَةُ وَ مِنْهُمْ مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ(3).

«169»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُطَّلِبِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فَیْضِ بْنِ فَیَّاضٍ الْعِجْلِیِّ السَّارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرُّکَیْنِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: لَا یَذْهَبُ الدُّنْیَا حَتَّی یَقُومَ بِأَمْرِ أُمَّتِی رَجُلٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ علیه السّلام یَمْلَؤُهَا عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً قُلْنَا مَنْ هُوَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ هُوَ الْإِمَامُ التَّاسِعُ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ.

وَ بِإِسْنَادِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: حُبُّنَا

ص: 318


1- الکنف: الحرز و الرحمة. و الحرز: الموضع الحصین.
2- کفایة الاثر: 13.
3- کفایة الاثر: 13.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: امامان پس از من دوازده تن هستند، همگی از قریش، نُه تن آنان از صُلب حسین و مهدی یکی از ایشان است.(1)

روایت176.

الکفایۀ: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: تا قائم به حق از میان ما قیام نکند، قیامت فرا نخواهد رسید و آن هنگامی است که خداوند عزّوجل اجازه فرماید. پس هر که از وی پیروی کرد، رستگار شود و آنکه از وی بازماند، هلاک گردد. پس خدا را ای بندگان خدا! به سوی او بشتابید هر چند ناچار شوید از روی یخ بگذرید! که خلیفه خدا اوست. عرض کردیم: یا رسول الله، قائم شما چه زمانی قیام خواهد نمود؟ فرمود: آنگاه که هرج و مرج دنیا را فراگیرد، و او نهمین امام از صُلب حسین علیه السّلام است.(2)

روایت177.

الکفایۀ: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حُبّ من و حُبّ اهل بیت من در هفت جای بسیار هولناک سودمند است: هنگام جان دادن، در قبر، در رستاخیز، نزد کتاب، هنگام بازخواست، در کنار میزان و هنگام عبور از پل صراط؛ پس هرکس مرا و اهل بیت مرا دوست بدارد و بعد از من به ایشان تمسّک جوید، ما در روز قیامت شفیعان وی خواهیم بود. عرض شد: یا رسول الله، چگونه به ایشان تمسّک جوییم؟ فرمود: امامان پس از من دوازده تن­اند، هرکس آنان را دوست بدارد و به آنان اقتدا کند، رستگار گشته و نجات می­یابد و هرکس آنان را رها کند، گمراه و سرکش گشته است.(3)

روایت178.

الکفایۀ: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ایمان

ص: 322


1- . کفایۀ الاثر: 14
2- . کفایۀ الاثر: 14
3- . کفایۀ الاثر: 14

إِیمَانٌ وَ بُغْضُنَا نِفَاقٌ (1).

«170»

نص، [کفایة الأثر] الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الرَّازِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالَوَیْهِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ سُلَیْمَانَ الْبَصْرِیِّ عَنْ شَرِیکٍ عَنِ الرُّکَیْنِ بْنِ الرَّبِیعِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَعَاشِرَ النَّاسِ أَ لَا أَدُلُّکُمْ عَلَی خَیْرِ النَّاسِ جَدّاً وَ جَدَّةً قُلْنَا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ أَنَا جَدُّهُمَا سَیِّدُ الْمُرْسَلِینَ وَ جَدَّتُهُمَا خَدِیجَةُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ أَ لَا أَدُلُّکُمْ عَلَی خَیْرِ النَّاسِ أَباً وَ أُمّاً قُلْنَا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ أَبُوهُمَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ أُمُّهُمَا فَاطِمَةُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ أَ لَا أَدُلُّکُمْ عَلَی خَیْرِ النَّاسِ عَمّاً وَ عَمَّةً قُلْنَا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ عَمُّهُمَا جَعْفَرٌ

الطَّیَّارُ ابْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ عَمَّتُهُمَا أُمُّ هَانِئٍ بِنْتُ أَبِی طَالِبٍ (2) أَیُّهَا النَّاسُ أَ لَا أَدُلُّکُمْ عَلَی خَیْرِ النَّاسِ خَالًا وَ خَالَةً قُلْنَا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ خَالُهُمَا الْقَاسِمُ بْنُ رَسُولِ اللَّهِ وَ خَالَتُهُمَا زَیْنَبُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ دَمَعَتْ عَیْنَا رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ- عَلَی قَاتِلِهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ إِنَّهُ لَیَخْرُجُ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ أُمَنَاءُ مَعْصُومُونَ قَوَّامُونَ بِالْقِسْطِ وَ مِنَّا مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ الَّذِی یُصَلِّی عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ خَلْفَهُ قُلْنَا مَنْ هُوَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ هُوَ التَّاسِعُ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ- أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ وَ التَّاسِعُ مَهْدِیُّهُمْ یَمْلَأُ الدُّنْیَا قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً(3).

«171»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْخُزَاعِیِّ عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ الْبَرْمَکِیِّ عَنْ مَنْدَلِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِعَلِیٍّ علیه السّلام أَنْتَ الْإِمَامُ وَ الْخَلِیفَةُ بَعْدِی وَ ابْنَاکَ هَذَانِ إِمَامَانِ وَ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ أَئِمَّةٌ مَعْصُومُونَ وَ مِنْهُمْ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ لَیْسَ فِی الْقِیَامَةِ رَاکِبٌ غَیْرُنَا وَ نَحْنُ أَرْبَعَةٌ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ هُمْ قَالَ أَنَا عَلَی دَابَّةِ اللَّهِ الْبُرَاقِ وَ أَخِی صَالِحٌ عَلَی نَاقَةِ اللَّهِ الَّتِی عُقِرَتْ (4) وَ عَمِّی حَمْزَةُ عَلَی نَاقَتِیَ الْعَضْبَاءِ

ص: 319


1- کفایة الاثر: 13.
2- فی المصدر: اخت علیّ بن أبی طالب.
3- کفایة الاثر: 13.
4- عقر الإبل او الناقة: قطع قوائمها بالسیف.

جز با محبت ما اهل بیت کامل نگردد و خدای تبارک و تعالی با من عهد بسته است که جز مؤمن پارسا ما را دوست ندارد و جز منافق شقی با ما دشمنی نورزد، پس خوشا به حال آنکه به من و ائمۀ اطهار از ذریّه من تمسّک جوید. عرض شد: یا رسول الله، امامان پس از شما چند تن هستند؟ فرمود: به تعداد نقبای بنی­اسرائیل.(1)

روایت179.

الکفایۀ: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون مرا به معراج بردند و به سدرۀ المنتهی رسیدم، خداوند جلّ و جلاله مرا مورد خطاب قرار داده و فرمود: یا محمّد، عرض کردم: لبیک سیّدی! فرمود: من پیامبری را نفرستاده­ام مگر اینکه پس از مرگش وصیّ او کارهای وی را بر عهده گیرد. پس علی بن ابی طالب را امام و وصیّ پس از خودت قرار ده، زیرا من شما دو تا را از یک نور آفریده­ام و امامان هدایت­گر را از نور شما دو نفر خلق کرده­ام؛ ای محمّد، آیا دوست داری آنان را ببینی؟ عرض کردم: آری، پروردگارا. فرمود: سرت را بلند کن، و چون سرم را بلند کردم ناگاه چشمم به انوار امامان پس از خودم افتاد که دوازده نور بودند، عرض کردم: پروردگارا، این انوار به چه کسانی تعلق دارد؟ فرمود: امامان بعد از تو که امین و معصومند.(2)

روایت180.

الکفایۀ: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اهل بیت مرا به مثابه سر از بدن و چشم از سر قرار دهید و می­دانید که سر جز با چشم راه خویش را نمی­یابد، پس بعد از من به ایشان اقتدا کنید تا گمراه نشوید. از امامان پرسیدیم، فرمود: امامان من از عترت من _ یا فرمود: از اهل بیت من _ به عدد نقبای بنی­اسرائیل هستند.(3)

روایت181.

الکفایۀ: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: سرور پیامبران منم و علی سیّد اوصیاست و دو سبط من بهترین اسباطند؛ و امامان معصوم از ما هستند، از صُلب حسین، و مهدی این اُمّت از ماست. پس مردی اعرابی برخاست و پرسید: یا رسول الله، عدد امامان بعد از شما چند تن است؟

ص: 323


1- . کفایۀ الاثر: 15
2- . کفایۀ الاثر: 15
3- . کفایۀ الاثر: 15

وَ أَخِی عَلِیٌّ عَلَی نَاقَةٍ مِنْ نُوقِ الْجَنَّةِ وَ بِیَدِهِ لِوَاءُ الْحَمْدِ یُنَادِی لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَیَقُولُ الْآدَمِیُّونَ مَا هَذَا إِلَّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ حَامِلُ عَرْشٍ فَیُجِیبُهُمْ مَلَکٌ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ یَا مَعْشَرَ الْآدَمِیِّینَ لَیْسَ هَذَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ (1) وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا حَامِلُ عَرْشٍ هَذَا الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ الْفَارُوقُ الْأَعْظَمُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (2).

«172»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَزَوْفَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قرضة عَنْ شَرِیکٍ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ زَیْدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام أَنْتَ سَیِّدُ الْأَوْصِیَاءِ وَ ابْنَاکَ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ یُخْرِجُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْأَئِمَّةَ التِّسْعَةَ فَإِذَا مِتُّ ظَهَرَتْ لَکَ الضَّغَائِنُ فِی صُدُورِ قَوْمٍ وَ یَمْنَعُونَکَ حَقَّکَ وَ یَتَمَالَوْنَ عَلَیْکَ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ قَالَ: مَا کُنَّا نَعْرِفُ الْمُنَافِقِینَ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا بِبُغْضِهِمْ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ وُلْدَهُ (3).

«173»

نص، [کفایة الأثر] الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ هَارُونَ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَدَقَةَ الرَّقِّیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ زَاهِرِ بْنِ الْمُسَیَّبِ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی الْأَسْوَدِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی الضُّحَی عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ قَالَ: خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ بَعْدَ مَا حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ أُوصِیکُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَی اللَّهِ الَّذِی لَا یَسْتَغْنِی عَنْهُ الْعِبَادُ فَإِنَّ مَنْ رَغِبَ بِالتَّقْوَی زَهِدَ فِی الدُّنْیَا(4) وَ اعْلَمُوا أَنَّ الْمَوْتَ سَبِیلُ الْعَالَمِینَ وَ مَصِیرُ الْبَاقِینَ یَخْتَطِفُ الْمُقِیمِینَ (5) وَ لَا یُعْجِزُهُ لَحَاقُ الْهَارِبِینَ یَهْدِمُ کُلَّ لَذَّةٍ وَ یُزِیلُ کُلَّ نِعْمَةٍ وَ یَقْشَعُ (6) کُلَّ بَهْجَةٍ وَ الدُّنْیَا دَارُ الْفَنَاءِ وَ لِأَهْلِهَا مِنْهَا الْجَلَاءُ وَ هِیَ حُلْوَةٌ خَضِرَةٌ قَدْ تَحَلَّتْ لِلطَّالِبِ فَارْتَحِلُوا عَنْهَا رَحِمَکُمُ اللَّهُ بِخَیْرِ مَا یَحْضُرُکُمْ مِنَ الزَّادِ وَ لَا تَطْلُبُوا

ص: 320


1- کذا فی النسخ و المصدر.
2- کفایة الاثر: 13 و 14.
3- کفایة الاثر: 14.
4- فی المصدر و( د): هدی فی الدنیا.
5- أی یجتذبهم.
6- أی یفرق. و البهجة: الحسن. النضارة. السرور او ظهور الفرح.

فرمود: به عدد اسباط و حواریّون عیسی و نقبای بنی­اسرائیل.(1)

روایت182.

الکفایۀ: از عبد قیس روایت کرده­اند که: چون روز جمل شد، علی بن ابی طالب بیرون آمده و در وسط دو سپاه ایستاد، در حالی که کجاوه عایشه را مردان بنی­ضبه احاطه کرده بودند. پس فرمود: طلحه و زبیر کجایند؟ پس زبیر از صف سپاه بیرون آمد و تا نزدیک علی علیه السّلام پیش رفت. علی علیه السّلام به وی فرمود: ای زبیر، چه چیزی تو را وادار به این کار کرده است؟ گفت: خونخواهی عثمان. فرمود: خدا از میان ما دو نفر آن کسی را که دستش آلوده به خون عثمان است. بکشد. آیا به خاطر داری روزی را که در قبیله بنی­بیاضه بودیم و رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که به تو تکیه داده بود از ما استقبال فرمود و من به تو لبخند زدم و تو نیز به من لبخند زده و سپس گفتی: یا رسول الله، علی دست از فخرفروشی بر نمی­دارد و آن حضرت فرمود: او اهل فخر فروشی نیست و این تو هستی که روزی با وی خواهی جنگید در حالی که در حق وی ستم می­کنی؟! زبیر گفت: آری، به خاطر دارم، اما چگونه برگردم؟ این کار عین ننگ است! امام علیه السّلام فرمود: با همین عار برگرد تا عار و آتش هر دو گریبانگیرت نشده است. گفت: چگونه به آتش در افتم در حالی که رسول خدا گواهی به بهشتی بودن من داده است؟ امام فرمود: کی؟ زبیر گفت: سعید بن یزید را شنیدم که به عثمان بن عفّان در خلافتش گفت که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده است که: ده تن در بهشتند. فرمود: این ده تن چه کسانی هستند؟ گفت: ابوبکر، عمر، عثمان، من، طلحه و تا نُه نفر را شمرد. امام فرمود: دهمین نفر کیست؟ زبیر گفت: تو! امام فرمود: اینک تو بر بهشتی بودن من گواهی دادی اما من منکر بهشتی بودن تو و یارانت هستم، زیرا محبوبم رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرموده است که هفت تن از کسانی که نام بردی در تابوتی از آتش در پایین­ترین نقطه جهنم یعنی درک اسفل قرار دارند. بر روی آن تابوت صخره­ای است که چون خدای عزّوجل خواهد دوزخیان را عذاب کند، آن صخره برداشته می­شود. پس زبیر در حالی که این ابیات را می­خواند، برگشت:

علی از امری سخن گفت که بدان آگاهم و عمرِ پدر تو از دیرباز در کار خیر و نیکو سپری گشته است پس گفتم: ای ابا الحسن، به همین مقدار که امروز ملامتم کردی بسنده کن، که همین مقداری که امروز گفتی مرا کفایت می­کند

من ننگ را بر آتش افروخته ترجیح دادم، کجا انسانی آفریده از گِل توان تحمل آتش را دارد؟!

ص: 324


1- . کفایۀ الاثر: 15

مِنْهَا أَکْثَرَ مِنَ الْبَلَاغِ (1) وَ لَا تَمُدُّوا عَیْنَکُمْ فِیهَا إِلَی مَا مُتِّعَ بِهِ الْمُتْرَفُونَ أَلَا إِنَّ الدُّنْیَا قَدْ تَنَکَّرَتْ وَ أَدْبَرَتْ وَ احْلَوْلَتْ (2) وَ آذَنَتْ بِوَدَاعٍ أَلَا وَ إِنَّ الْآخِرَةَ قَدْ حَلَّتْ وَ أَقْبَلَتْ بِاطِّلَاعٍ مَعَاشِرَ النَّاسِ کَأَنِّی عَلَی الْحَوْضِ انْظُرُوا مَا یَرِدُ عَلَیَّ مِنْکُمْ وَ سَیُؤَخَّرُ أُنَاسٌ دُونِی فَأَقُولُ یَا رَبِّ مِنِّی وَ مِنْ أُمَّتِی فَیُقَالُ هَلْ شَعَرْتَ بِمَا عَمِلُوا بَعْدَکَ وَ اللَّهِ مَا بَرِحُوا بَعْدَکَ یَرْجِعُونَ عَلَی أَعْقَابِهِمْ مَعَاشِرَ النَّاسِ أُوصِیکُمْ فِی عِتْرَتِی وَ أَهْلِ بَیْتِی خَیْراً فَإِنَّهُمْ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُمْ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الرَّاشِدُونَ بَعْدِی وَ الْأُمَنَاءُ الْمَعْصُومُونَ فَقَامَ إِلَیْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَمِ الْأَئِمَّةُ بَعْدَکَ قَالَ عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ حَوَارِیِّ عِیسَی تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ وَ مِنْهُمْ مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ(3).

«174»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الْأَجْلَحِ الْکِنْدِیِّ عَنْ أَبِی أُمَامَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ رَأَیْتُ مَکْتُوباً عَلَی سَاقِ الْعَرْشِ بِالنُّورِ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ أَیَّدْتُهُ بِعَلِیٍّ وَ نَصَرْتُهُ بِعَلِیٍّ وَ رَأَیْتُ عَلِیّاً عَلِیّاً عَلِیّاً ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ بَعْدَهُ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ مُحَمَّداً وَ مُحَمَّداً وَ جَعْفَراً وَ مُوسَی وَ الْحَسَنَ وَ الْحُجَّةَ(4) اثْنَیْ عَشَرَ اسْماً مَکْتُوباً بِالنُّورِ فَقُلْتُ یَا رَبِّ أَسَامِی مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ قَرَنْتَهُمْ بِی فَنُودِیتُ یَا مُحَمَّدُ هُمُ الْأَئِمَّةُ بَعْدَکَ وَ الْأَخْیَارُ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ (5).

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَنْ أَبِی أُمَامَةَ: مِثْلَهُ (6).

«175»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الصَّفْوَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یُونُسَ

ص: 321


1- البلاغ: الکفایة.
2- الصحیح کما فی المصدر:« اخلولقت» و اخلولق الثوب: بلی. و الدار: خربت.
3- کفایة الاثر: 14.
4- فی المصدر: رأیت علیا علیا علیا و محمّدا محمّدا محمّدا و جعفرا و موسی و الحسن و الحجة و علی أی فلا یخلو عن اضطراب و الصحیح ما فی المناقب و هو: و نصرته بعلی، ثمّ بعده الحسن و الحسین، و رأیت علیا علیا علیا، و رأیت محمّدا محمّدا- مرتین- و جعفرا و موسی و الحسن و الحجة.
5- کفایة الاثر: 14.
6- مناقب آل أبی طالب 1: 210.

امروز، من از سرکشی به هدایت باز می­گردم، و از سخت­گیری در کینه توزی و دشمنی، به نرمی می­گرایم.

سپس علی علیه السّلام به بنی­ضبّه حمله برد و چنان جمع آن­ها را از هم پاشید که گویی بر خاکستری در روزی پر از گردباد، تندبادی وزیده باشد. سپس آن زن (عایشه) را به قصر بنی­خلف بردند و آن­گاه علی، حسن و حسین علیهم السّلام، عمّار، زید، و ابوایوب خالد بن زید انصاری وارد شهر شدند و ابوایّوب مهمان یکی از هاشمیان شد. پس حدود سی نفر از مشایخ بصره را گرد آورده، نزد وی رفته و سلام کردیم و گفتیم: تو با رسول خدا صلی الله علیه و آله در جنگ­های بدر و اُحُد شرکت کردی و با مشرکان جنگیدی، ولی اکنون آمده­ای و با مسلمانان می­جنگی؟! گفت: به خدا سوگند از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که به من گفت: پس از من، تو به همراه علی بن ابی طالب با ناکثین (پیمان شکنان)، قاسطین (از حق برگشتگان) و مارقین (خوارج) خواهی جنگید. گفتیم: تو را به خدا سوگند آن را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده­ای؟ گفت: به خدا سوگند آن را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده­ام، گفتیم: با ما درباره علی سخن بگو که پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد وی چه گفته است؟ گفت: آن حضرت فرمود: علی با حق است و حق با علی، امام و خلیفه پس از من اوست، بر سر تأویل قرآن خواهد جنگید همان­طور که من بر سر نزول آن جنگیدم، و دو پسرش حسن و حسین دو سبط من در میان این اُمّت، امام هستند، چه بجنگند و چه صلح کنند و پدرشان بهتر از آن دو است و امامان پس از حسین نُه تن و از صُلب حسین هستند و قائم که در آخرالزمان قیام می­کند، آن­گونه من در اوّل آن قیام کردم، از جمله ایشان است و دژهای گمراهی را او می­گشاید .

گفتیم: این نُه تن چه کسانی هستند؟ گفت: امامان بعد از حسین هستند، یکی پس از دیگری. گفتیم: پیامبر صلی الله علیه و آله تعداد امامان را تا چند امام برشمرده است؟ گفت: دوازده امام. گفتیم: آیا ایشان را برایتان نام برده است؟ گفت: آری، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون مرا به معراج بردند به پایه عرش نگاه کردم و دیدم بر روی آن با نور نوشته شده: «لا إلا إلّا الله محمّد رسول الله»، او را به علی مؤیَّد نموده و به علی نصرت دادم. و دیدم که پس از نام علی، یازده نام دیگر با نور چنین نوشته شده است: الحسن، الحسین، علیّاً علیّاً علیّاً، محمّداً محمّداً، جعفراً، موسی الحسن و الحجّۀ. عرض کردم: خداوندا، ای مولای من، اینان چه کسانی هستند که آنان را گرامی داشته و نامشان را قرین نام خود فرموده­ای؟ ندا آمد: ای محمّد، اینان اوصیا و امامان

ص: 325

عَنْ إِسْرَائِیلَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی أُمَامَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ وَ الْمَهْدِیُّ مِنْهُمْ (1).

«176»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ وَهْبَانَ الْبَصْرِیُّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَزَوْفَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ مَیْمُونِ بْنِ أَبِی ثُوَیْرَةَ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنْ أَبِی سُلَیْمَانَ الضَّبِّیِّ عَنْ أَبِی أُمَامَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّی یَقُومَ قَائِمُ الْحَقِّ مِنَّا وَ ذَلِکَ حِینَ یَأْذَنُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَنْ تَبِعَهُ نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُ هَلَکَ فَاللَّهَ اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ ائْتُوهُ وَ لَوْ عَلَی الثَّلْجِ فَإِنَّهُ خَلِیفَةُ اللَّهِ قُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَتَی یَقُومُ قَائِمُکُمْ قَالَ إِذَا صَارَتِ الدُّنْیَا هَرْجاً وَ مَرْجاً وَ هُوَ التَّاسِعُ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ علیه السلام (2).

«177»

نص، [کفایة الأثر] الْقَاضِی أَبُو الْفَرَجِ الْمُعَافَا بْنُ زَکَرِیَّا عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ الْقَاضِی عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْحَاقَ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَرْوَانَ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنْ شَدَّادِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی عَیْلَةَ عَنْ وَاثِلَةَ بْنِ الْأَسْقَعِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: حُبِّی وَ حُبُّ أَهْلِ بَیْتِی نَافِعٌ فِی سَبْعَةِ مَوَاطِنَ أَهْوَالُهُنَّ عَظِیمَةٌ عِنْدَ الْوَفَاةِ وَ الْقَبْرِ وَ عِنْدَ النُّشُورِ وَ عِنْدَ الْکِتَابِ وَ عِنْدَ الْحِسَابِ وَ عِنْدَ الْمِیزَانِ وَ عِنْدَ الصِّرَاطِ فَمَنْ أَحَبَّنِی وَ أَحَبَّ أَهْلَ بَیْتِی وَ اسْتَمْسَکَ بِهِمْ مِنْ بَعْدِی فَنَحْنُ شُفَعَاؤُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَکَیْفَ الِاسْتِمْسَاکُ بِهِمْ قَالَ إِنَّ الْأَئِمَّةَ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ فَمَنْ أَحَبَّهُمْ وَ اقْتَدَی بِهِمْ فَازَ وَ نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُمْ ضَلَّ وَ غَوَی (3).

«178»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الرَّازِیِّ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی أَحْمَدَ الطُّوسِیِّ المشطوی وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُقْرِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نَجِیٍّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ خِرَامِ بْنِ نَجِیٍّ الشَّامِیِّ عَنْ عُتْبَةَ بْنِ تَیِّهَانَ السُّلَمِیِّ عَنْ مَکْحُولٍ عَنْ وَاثِلَةَ بْنِ الْأَسْقَعِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَتِمُّ الْإِیمَانُ

ص: 322


1- کفایة الاثر: 14.
2- کفایة الاثر: 14.
3- کفایة الاثر: 14 و 15.

پس از تو هستند، خوشا به حال دوستداران و وای به حال دشمنانشان!

گفتیم: بنی هاشم چه بهره­ای از این ماجرا دارند؟ گفت: شنیدم که آن حضرت فرمود: شما پس از من، از جمله به استضعاف کشیده شدگان خواهید بود. عرض کردم: قاسطین و ناکثین و مارقین چه کسانی هستند؟ فرمود: ناکثین کسانی هستند که با آن­ها جنگیده­ایم و با قاسطین خواهیم جنگید؛ اما مارقین، به خدا سوگند آن­ها را نمی­شناسم جز این که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می­فرماید: در راه­ها، در جویبارها. گفتیم: درباره بهترین حدیثی که از رسول خدا شنیده­ای برای ما بگو. گفت: شنیدم که فرمود: مَثَل مؤمن نزد خدا به فرشته مقرّب می­ماند. و مؤمن نزد ما مقامی ارجمندتر دارد و هیچ چیزی نزد خدا دوست داشتنی­تر از مرد و زن مؤمنی نیست که توبه کرده باشند. گفتیم: بیشتر بگو خدایت رحمت کناد! گفت: بلی، شنیدم که فرمود: هرکس مخلصانه بگوید: «لا إلا إلّا الله» بهشت از آنِ اوست. گفتیم: خدایت رحمت کند بیشتر بگو! گفت: آری، شنیدم که فرمود: هرکه مسلمان شد مکر و خدعه نکند زیرا از جبرئیل علیه السّلام شنیدم که گفت: اهل مکر و خدعه در آتش است .

گفتیم: خدا از جانب پیامبر و اسلام تو را پاداش خیر دهد.(1)

توضیح

«أنَّی» با فتح. و «یَقوم» به صیغه غایب، یعنی اینکه: کسی که از گِل آفریده شده باشد، چگونه آن را تاب می­آورد؟ «الکین»: خضوع، نرمی و درست­تر آن «اللِّین» است که در اکثر نسخه­ها چنین آمده است.

روایت183.

الکفایۀ: عمّار گوید: در یکی از غزوه­های رسول خدا صلی الله علیه و آله همراه وی بودم که علی علیه السّلام پرچم­داران سپاه دشمن را کشته و جمع آنان را از هم پاشید و عمروبن عبدالله جمحی و شیبۀ بن نافع را به قتل رساند. من نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده و عرض کردم: یا رسول الله، علی به راستی در راه خدا جهادی جانانه کرد. فرمود: چون علی از من است و من از او، و او وارث علم من و ادا کننده بدهی من و بر آورنده وعده­هایم پس از من است، و اگر او نبود، کسی پس از من مؤمن مخلص را نمی­شناخت. جنگیدن با او جنگیدن با من است و جنگیدن با من محاربه با خداست؛ و صلح با او، صلح با من است و صلحِ با من صلح با خداست؛ او پدر دو سبط من و امامان پس از من است، از صلب او خداوند امامان هدایت­گر را بیرون می­آورد و مهدی این اُمّت از جمله آن­هاست.

ص: 326


1- . کفایۀ الاثر: 16 _15

إِلَّا بِمَحَبَّتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَهِدَ إِلَیَّ أَنَّهُ لَا یُحِبُّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ إِلَّا مُؤْمِنٌ تَقِیٌّ وَ لَا یُبْغِضُنَا إِلَّا مُنَافِقٌ شَقِیٌّ فَطُوبَی لِمَنْ تَمَسَّکَ بِی وَ بِالْأَئِمَّةِ الْأَطْهَارِ مِنْ ذُرِّیَّتِی فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَکَمِ الْأَئِمَّةُ بَعْدَکَ قَالَ عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (1).

«179»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ سَهْلٍ الدَّقَّاقِ الدُّورِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَارِثِ الْمَرْوَزِیِّ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ عَاصِمٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ یَزِیدَ عَنْ مَکْحُولٍ عَنْ وَاثِلَةَ بْنِ الْأَسْقَعِ یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ وَ بَلَغْتُ سِدْرَةَ الْمُنْتَهَی نَادَانِی جَلَّ جَلَالُهُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ قُلْتُ لَبَّیْکَ سَیِّدِی قَالَ إِنِّی مَا أَرْسَلْتُ نَبِیّاً فَانْقَضَتْ أَیَّامُهُ إِلَّا أَقَامَ بِالْأَمْرِ مِنْ بَعْدِهِ وَصِیَّهُ فَاجْعَلْ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ الْإِمَامَ وَ الْوَصِیَّ بَعْدَکَ فَإِنِّی خَلَقْتُکُمَا مِنْ نُورٍ وَاحِدٍ وَ خَلَقْتُ الْأَئِمَّةَ الرَّاشِدِینَ مِنْ أَنْوَارِکُمَا أَ تُحِبُّ أَنْ تَرَاهُمْ یَا مُحَمَّدُ قُلْتُ نَعَمْ یَا رَبِّ قَالَ ارْفَعْ رَأْسَکَ فَرَفَعْتُ رَأْسِی فَإِذَا أَنَا بِأَنْوَارِ الْأَئِمَّةِ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ نُوراً قُلْتُ یَا رَبِّ أَنْوَارُ مَنْ هِیَ قَالَ أَنْوَارُ الْأَئِمَّةِ بَعْدَکَ أُمَنَاءُ مَعْصُومُونَ (2).

«180»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَزَوْفَرِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْحَاقَ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عِیسَی بْنِ یُونُسَ عَنْ ثَوْرٍ یَعْنِی ابْنَ یَزِیدَ عَنْ خَالِدِ بْنِ سَعْدَانَ عَنْ وَاثِلَةَ بْنِ الْأَسْقَعِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنْزِلُوا أَهْلَ بَیْتِی بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ بِمَنْزِلَةِ الْعَیْنَیْنِ مِنَ الرَّأْسِ وَ إِنَّ الرَّأْسَ لَا یَهْتَدِی إِلَّا بِالْعَیْنِ اقْتَدُوا بِهِمْ مِنْ بَعْدِی لَنْ تَضِلُّوا فَسَأَلْنَا عَنِ الْأَئِمَّةِ فَقَالَ الْأَئِمَّةُ بَعْدِی مِنْ عِتْرَتِی أَوْ قَالَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (3).

«181»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ حَیْدَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنْ یُوسُفَ بْنِ السُّخْتِ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ إِیَاسٍ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْأَکْوَعِ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: أَنَا سَیِّدُ الْأَنْبِیَاءِ وَ عَلِیٌّ سَیِّدُ الْأَوْصِیَاءِ وَ سِبْطَایَ خَیْرُ الْأَسْبَاطِ وَ مِنَّا الْأَئِمَّةُ الْمَعْصُومُونَ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ وَ مِنَّا مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَقَامَ إِلَیْهِ أَعْرَابِیٌّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَمِ الْأَئِمَّةُ

ص: 323


1- کفایة الاثر: 15.
2- کفایة الاثر: 15.
3- کفایة الاثر: 15.

پس عرض کردم: پدر و مادرم فدایت یا رسول الله، این مهدی کیست؟ فرمود: ای عمّار، خدای تبارک و تعالی با من عهد بسته که از صُلب حسین نُه امام به وجود آورد و نهمین آن­ها از دید مردم غایب می­شود که خدای عزّوجل در آیه: «قُلْ أَ رَءَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُکمُ ْ غَوْرًا فَمَن یَأْتِیکمُ بِمَاءٍ مَّعِینِ»،(1){بگو:

«به من خبر دهید، اگر آب [آشامیدنی ] شما [به زمین ] فرو رود، چه کسی آب روان برایتان خواهد آورد؟».}به همین مطلب اشاره دارد. او را غیبتی طولانی است و همین باعث می­شود که عده­ای از عقیده به او باز گردند و عده­ای دیگر استوار بمانند؛ و چون آخر الزمان آید، ظهور کرده و جهان را که پر از ظلم و ستم شده، پر از عدل و داد می­کند، و بر تأویل قرآن می­جنگد همان­طور که من بر تنزیل آن جنگیدم. او همنام و شبیه­ترین مردم به من است. ای عمّار، پس از من فتنه­ای خواهد افتاد، اگر چنین شد، پیرو علی و حزب او باش که او با حق است و حق با او. ای عمّار، پس از من تو به همراه علی با دو گروه خواهی جنگید: پیمان شکنان و ستمکاران، و گروه سرکش تو را به قتل خواهد رساند. عرض کردم: یا رسول الله، آیا این اتفاق به خاطر رضای خدا و رضای شما خواهد بود؟ فرمود: آری، همراه با خوشنودی خدا و من خواهد بود و آخرین خوراک تو جرعه­ای شیر خواهد بود.

چون جنگ صفین فرا رسید، عمّار بن یاسر نزد امیرالمؤمنین علیه السّلام رفته و گفت: ای برادر رسول خدا، آیا مرا اجازه جنگ می­دهی؟ فرمود: آرام باش خدایت رحمت کند. ساعتی بعد همین درخواست را مطرح کرد و همان پاسخ را شنید و چون بار سوّم آن را تکرار نمود، امیرالمؤمنین علیه السّلام به گریه افتاد. پس عمّار به وی نگریسته و گفت: یا امیرالمؤمنین، امروز همان روزی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را برای من توصیف فرموده است. امیرالمؤمنین علیه السّلام از استر خود پیاده شد و عمّار را در آغوش گرفت و با وی وداع کرده و فرمود: ای ابا یقظان، خدایت از طرف پیامبر و اسلام جزای خیر عنایت فرماید، چه خوب برادری بودی و چه نیک یار و همراهی. سپس آن حضرت گریست و عمّار نیز گریست و گفت: به خدا سوگند یا امیرالمؤمنین، جز از روی بصیرت و آگاهی از تو پیروی نکردم، زیرا در روز خیبر رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: ای عمّار، پس از من فتنه­ای روی خواهد داد، اگر چنین شد، از علی پیروی کن که او با حق است و حق با او، و فرمود که پس از وی تو با ناکثین و قاسطین خواهی جنگید. پس یا امیرالمؤمنین، خداوند از جانب اسلام تو را بهترین پاداش عطا فرماید! به راستی که به تکلیف خود عمل کردی، رسالت خدا را ابلاغ فرمودی و نصیحت نمودی. سپس بر مرکب سوار شد و امیرالمؤمنین علیه السّلام نیز سوار گردید و چون سوار شد

ص: 327


1- . ملک / 30

بَعْدَکَ قَالَ عَدَدَ الْأَسْبَاطِ وَ حَوَارِیِّ عِیسَی وَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (1).

«182»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ وَ الْمُعَافَا بْنُ زَکَرِیَّا وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الرَّازِیُّ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مَنِیعٍ عَنْ یَزِیدَ بْنِ هَارُونَ قَالَ حَدَّثَنَا مَشِیخَتُنَا وَ عُلَمَاؤُنَا عَنْ عَبْدِ الْقَیْسِ قَالُوا: لَمَّا کَانَ یَوْمُ الْجَمَلِ خَرَجَ

عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ حَتَّی وَقَفَ بَیْنَ الصَّفَّیْنِ وَ قَدْ أَحَاطَتْ بِالْهَوْدَجِ بَنُو ضَبَّةَ فَنَادَی أَیْنَ طَلْحَةُ وَ أَیْنَ الزُّبَیْرُ فَبَرَزَ لَهُ الزُّبَیْرُ فَخَرَجَا حَتَّی الْتَقَیَا بَیْنَ الصَّفَّیْنِ فَقَالَ یَا زُبَیْرُ مَا الَّذِی حَمَلَکَ عَلَی هَذَا قَالَ الطَّلَبُ بِدَمِ عُثْمَانَ قَالَ- قَاتَلَ اللَّهُ أَوْلَانَا بِدَمِ عُثْمَانَ أَ مَا تَذْکُرُ یَوْماً کُنَّا فِی بَنِی بَیَاضَةَ فَاسْتَقْبَلَنَا رَسُولُ اللَّهِ وَ هُوَ مُتَّکٍ عَلَیْکَ فَضَحِکْتُ إِلَیْکَ (2) وَ ضَحِکْتَ إِلَیَّ فَقُلْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ عَلِیّاً لَا یَتْرُکُ زَهْوَهُ (3) فَقَالَ مَا بِهِ زَهْوٌ وَ لَکِنَّکَ لَتُقَاتِلُهُ یَوْماً وَ أَنْتَ ظَالِمٌ لَهُ قَالَ نَعَمْ وَ لَکِنْ کَیْفَ أَرْجِعُ الْآنَ إِنَّهُ لَهُوَ الْعَارُ قَالَ ارْجِعْ بِالْعَارِ قَبْلَ أَنْ یَجْتَمِعَ عَلَیْکَ الْعَارُ وَ النَّارُ قَالَ کَیْفَ أَدْخُلُ النَّارَ وَ قَدْ شَهِدَ لِی رَسُولُ اللَّهِ بِالْجَنَّةِ قَالَ مَتَی قَالَ سَمِعْتُ سَعِیدَ بْنَ یَزِیدَ یُحَدِّثُ عُثْمَانَ بْنَ عَفَّانَ فِی خِلَافَتِهِ أَنَّهُ سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ عَشَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ قَالَ وَ مَنِ الْعَشَرَةُ قَالَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ وَ أَنَا وَ طَلْحَةُ حَتَّی عَدَّ تِسْعَةً قَالَ فَمَنِ الْعَاشِرُ قَالَ أَنْتَ قَالَ أَمَّا أَنْتَ شَهِدْتَ لِی بِالْجَنَّةِ وَ أَمَّا أَنَا فَلَکَ وَ لِأَصْحَابِکَ مِنَ الْجَاحِدِینَ وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی حَبِیبِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّ سَبْعَةً مِمَّنْ ذَکَرْتَهُمْ فِی تَابُوتٍ مِنْ نَارٍ فِی أَسْفَلِ دَرْکٍ مِنَ الْجَحِیمِ عَلَی ذَلِکَ التَّابُوتِ صَخْرَةٌ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَذَابَ أَهْلِ الْجَحِیمِ رُفِعَتْ تِلْکَ الصَّخْرَةُ قَالَ فَرَجَعَ الزُّبَیْرُ وَ هُوَ یَقُولُ:

نَادَی عَلِیٌّ بِأَمْرٍ لَسْتُ أَجْهَلُهُ***قَدْ کَانَ عَمْرَ أَبِیکَ الْحَقَّ مُذْ حِینٍ (4)

فَقُلْتُ حَسْبُکَ مِنْ لُؤْمِی أَبَا حَسَنٍ***فَبَعْضُ مَا قُلْتَهُ الْیَوْمَ یَکْفِینِی (5)

اخْتَرْتُ عَاراً عَلَی نَارٍ مُؤَجَّجَةٍ***أَنَّی یَقُومُ بِهَا خَلْقٌ مِنَ الطِّینِ؟

ص: 324


1- کفایة الاثر: 15.
2- فی المصدر: فاستقبلنا رسول اللّه فسلمت علیه فضحکت إلیک اه.
3- الزهو: الفخر.
4- فی المصدر: قد کان عمر أبیک الخیر مذ حین.
5- فان بعض الذی قد قلت یکفینی. خ ل.

کمی آب خواست، گفتند: آب به همراه نداریم، پس مردی از انصار کاسه­ای شیر برای وی آورد و آن را نوشید، سپس گفت: این همان چیزی بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا وعده داده بود که آخرین خوراک من جرعه­ای شیر خواهد بود؛ سپس به سپاه معاویه حمله برد و هشت نفر را به قتل رساند، آن­گاه دو نفر از شامیان به وی حمله برده با نیزه وی را مورد اصابت قرار داده و به شهادت رساندند که خدایش رحمت کند. و چون شب فرا رسید، امیرالمؤمنین علیه السّلام در میان کشتگان به جستجو پرداخت، عمّار را در میان ایشان یافت، پس سر وی را بر روی زانو نهاده و در حالی که می­گریست این ابیات را زمزمه فرمود:

هان ای مرگ که رهایم نمی­سازی، راحتم کن که همه دوستان را بردی

پندارم می­دانی چه کسانی را دوست می­دارم، از این روست که گویی با راهنما می­آیی.(1)

روایت184.

الکفایۀ: عمّار یاسر: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله را هنگام وفات فرا رسید، علی علیه السّلام را خواست و زمان زیادی طول کشید تا پنهانی، گفتنی­های محرمانه را با وی در میان قرار دهد؛ سپس فرمود: ای علی، تو وصیّ و وارث من هستی. خداوند علم و فهم مرا به تو عطا فرموده است. چون من از دنیا بروم، کینه­هایی که مردم از تو در دل دارند، آشکار نموده و حق تو را غصب خواهند کرد؛ با شنیدن این سخن فاطمه گریست و حسن و حسین صلوات الله علیهم اجمعین نیز به گریه افتادند، لذا پیامبر صلی الله علیه و آله به فاطمه فرمود: ای سرور زنان، گریه­ات به خاطر چیست؟ گفت: پدرجان، پس از تو، بیم تنهایی و تباهی دارم. فرمود: فاطمه جان، بشارت باد تو را که از اهل بیت من اولین کسی هستی که به من ملحق می­شوی، گریه و زاری مکن و اندوه مخور که تو سرور زنان اهل بهشتی و پدرت سرور پیامبران است و پسر عمویت بهترینِ اوصیا و دو پسرت سرور جوانان اهل بهشتند و خداوند از پشت حسین نُه امام خارج کند که همگی مطهّر و معصوم هستند و مهدی این اُمّت از ماست.(2)...

الخ

روایت185.

الکفایۀ: رسول خدا

ص: 328


1- . کفایۀ الاثر: 17 _16
2- . کفایۀ الاثر: 17 _16

فَالْیَوْمَ أَرْجِعُ مِنْ غَیٍّ إِلَی رُشْدٍ***وَ مِنْ مُغَالَظَةِ الْبَغْضَا إِلَی اللِّینِ (1)

ثُمَّ حَمَلَ عَلِیٌّ علیه السّلام عَلَی بَنِی ضَبَّةَ فَمَا رَأَیْتُهُمْ إِلَّا کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ ثُمَّ أُخِذَتِ الْمَرْأَةُ فَحُمِلَتْ إِلَی قَصْرِ بَنِی خَلَفٍ فَدَخَلَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ عَمَّارٌ وَ زَیْدٌ وَ أَبُو أَیُّوبَ خَالِدُ بْنُ زَیْدٍ الْأَنْصَارِیُّ وَ نَزَلَ أَبُو أَیُّوبَ فِی بَعْضِ دُورِ الْهَاشِمِیِّینَ فَجَمَعْنَا إِلَیْهِ ثَلَاثِینَ نَفْساً مِنْ شُیُوخِ الْبَصْرَةِ فَدَخَلْنَا إِلَیْهِ وَ سَلَّمْنَا عَلَیْهِ وَ قُلْنَا إِنَّکَ قَاتَلْتَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِبَدْرٍ وَ أُحُدٍ الْمُشْرِکِینَ وَ الْآنَ جِئْتَ تُقَاتِلُ الْمُسْلِمِینَ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعْتُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّکَ تُقَاتِلُ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ بَعْدِی مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع-(2) قُلْنَا اللَّهَ إِنَّکَ سَمِعْتَ ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهَ لَقَدْ سَمِعْتُ یَقُولُ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُلْنَا فَحَدِّثْنَا بِشَیْ ءٍ سَمِعْتَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عَلِیٍّ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُ وَ هُوَ الْإِمَامُ وَ

الْخَلِیفَةُ بَعْدِی یُقَاتِلُ عَلَی التَّأْوِیلِ کَمَا قَاتَلْتُ عَلَی التَّنْزِیلِ وَ ابْنَاهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ سِبْطَایَ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ إِمَامَانِ قَامَا أَوْ قَعَدَا وَ أَبُوهُمَا خَیْرٌ مِنْهُمَا وَ الْأَئِمَّةُ بَعْدَ الْحُسَیْنِ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِهِ وَ مِنْهُمُ الْقَائِمُ الَّذِی یَقُومُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ کَمَا قُمْتُ فِی أَوَّلِهِ یَفْتَحُ حُصُونَ الضَّلَالَةِ قُلْنَا وَ ذَلِکَ التِّسْعَةُ مَنْ هُمْ (3) قَالَ هُمُ الْأَئِمَّةُ بَعْدَ الْحُسَیْنِ خَلَفٌ بَعْدَ خَلَفٍ قُلْنَا فَکَمْ عَهِدَ إِلَیْکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَکُونَ بَعْدَهُ مِنَ الْأَئِمَّةِ قَالَ اثْنَا عَشَرَ قُلْنَا فَهَلْ سَمَّاهُمْ لَکَ قَالَ نَعَمْ إِنَّهُ قَالَ صلی الله علیه و آله لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ نَظَرْتُ إِلَی سَاقِ الْعَرْشِ (4) فَإِذَا هُوَ مَکْتُوبٌ بِالنُّورِ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ أَیَّدْتُهُ بِعَلِیٍّ وَ نَصَرْتُهُ بِعَلِیٍّ وَ رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ اسْماً مَکْتُوباً بِالنُّورِ عَلَی سَاقِ الْعَرْشِ بَعْدَ عَلِیٍّ- الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ عَلِیّاً عَلِیّاً عَلِیّاً وَ مُحَمَّداً مُحَمَّداً وَ جَعْفَراً وَ مُوسَی وَ الْحَسَنَ وَ الْحُجَّةَ قُلْتُ إِلَهِی وَ سَیِّدِی مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ أَکْرَمْتَهُمْ وَ قَرَنْتَ أَسْمَاءَهُمْ بِاسْمِکَ فَنُودِیتُ یَا مُحَمَّدُ هُمُ الْأَوْصِیَاءُ بَعْدَکَ وَ الْأَئِمَّةُ

ص: 325


1- فی المصدر: الی اللین.
2- فی المصدر: یقول لعلی: انک تقاتل الناکثین و القاسطین و المارقین و قال لی: انک تقاتلهم مع علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
3- فی المصدر و( د): قلنا فهذه التسعة من هم؟.
4- فی المصدر و( د): نظرت علی ساق العرش.

صلی الله علیه و آله بر بالای منبر خویش فرمود: ای مردم، من پیش آهنگ شما در رفتن کنار حوض کوثرم و شما نیز بر آن وارد خواهید شد، حوضی پهن­تر از فاصله صنعا تا بُصری، به تعداد ستارگان جام­های نقره­ای در آن است و چون آنجا آیید، من درباره ثقلین از شما بازخواست خواهم کرد، پس دقت کنید پس از من با آنان چگونه رفتاری خواهید داشت. ثقل اکبر کتاب خداست که یک طرف آن در دست خدا و طرف دیگر آن در دست شماست. پس به آن چنگ زنید که هرگز گمراه نشوید و آیات آن را جابه­جا نکنید؛ و ثقل دوم، عترتم، اهل بیت من است و خداوند لطیف خبیر مرا آگاه ساخته که این دو از هم جدا نشوند تا اینکه در کنار حوض کوثر نزد من آیند. ای مردم، گویی می­بینم که در کنار حوض هستم و منتظرم که کدامتان بر من وارد می­شوید، و برخی کسان را از کنار حوض می­رانند و خواهم گفت: پروردگارا، از من و از اُمّت من؟! گفته خواهد شد: یا محمّد، آیا دانستی چه کردند؟ آن­ها پس از تو بلافاصله از دین برگشتند. سپس فرمود: شما را سفارش می­کنم با عترت من به نیکی رفتار کنید _ و سه بار آن را تکرار نمود، یا اینکه فرمود: با اهل بیت من _ در این هنگام سلمان عرض کرد: یا رسول الله، آیا ما را از امامان پس از خودتان آگاه می­فرمایید؟ آیا از عترت شما هستند؟ فرمود: آری، امامان پس از من از عترت من هستند، به تعداد نقبای بنی­اسرائیل که نُه تن از ایشان از صلب حسین هستند و خداوند علم و فهم مرا به ایشان عطا فرموده است، پس چیزی به ایشان نیاموزید که آنان از شما داناترند، بلکه از ایشان پیروی کنید که آنان با حق اند و حق با آنان است.(1)

روایت186.

الکفایۀ: رسول خدا صلی الله علیه و آله در پاسخ به پرسش سلمان درباره امامان، فرمود: امامان پس از من به تعداد نقبای بنی­اسرائیل هستند، نُه تن از صُلب حسینند و مهدی این اُمّت از ماست، آگاه باشید که ایشان با حق هستند و حق همراه ایشان است، پس بنگرید پس از من با آنان چگونه رفتار خواهید کرد.(2)

روایت187.

الکفایۀ:

ص: 329


1- . کفایۀ الاثر: 17
2- . کفایۀ الاثر: 17

فَطُوبَی لِمُحِبِّیهِمْ وَ الْوَیْلُ لِمُبْغِضِیهِمْ قُلْنَا فَمَا لِبَنِی هَاشِمٍ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ أَنْتُمُ الْمُسْتَضْعَفُونَ بَعْدِی قُلْتُ فَمَنِ الْقَاسِطُونَ وَ النَّاکِثُونَ وَ الْمَارِقُونَ قَالَ النَّاکِثُونَ الَّذِینَ قَاتَلْنَاهُمْ وَ سَوْفَ نُقَاتِلُ الْقَاسِطِینَ وَ أَمَّا الْمَارِقِینَ (1) فَإِنِّی وَ اللَّهِ لَا أَعْرِفُهُمْ غَیْرَ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ فِی الطُّرُقَاتِ بِالنَّهْرَوَانَاتِ قُلْنَا فَحَدِّثْنَا بِأَحْسَنِ مَا سَمِعْتَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ مَثَلُ الْمُؤْمِنِ عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ عِنْدَ اللَّهِ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ وَ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ مُؤْمِنٍ تَائِبٍ وَ مُؤْمِنَةٍ تَائِبَةٍ قُلْنَا زِدْنَا یَرْحَمُکَ اللَّهُ قَالَ نَعَمْ سَمِعْتُهُ صلی الله علیه و آله یَقُولُ- لَا یَتِمُّ الْإِیمَانُ إِلَّا بِوَلَایَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ قُلْنَا زِدْنَا یَرْحَمُکَ اللَّهُ قَالَ نَعَمْ سَمِعْتُهُ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُخْلِصاً فَلَهُ الْجَنَّةُ قُلْنَا زِدْنَا یَرْحَمُکَ اللَّهُ قَالَ نَعَمْ سَمِعْتُهُ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ کَانَ مُسْلِماً فَلَا یَمْکُرُ وَ لَا یَخْدَعُ فَإِنِّی سَمِعْتُ جَبْرَئِیلَ علیه السّلام یَقُولُ الْمَکْرُ وَ الْخَدِیعَةُ فِی النَّارِ قُلْنَا جَزَاکَ اللَّهُ عَنْ نَبِیِّکَ وَ عَنِ الْإِسْلَامِ خَیْراً(2).

بیان

أنی بالفتح و یقوم علی الغیبة أی کیف یطیقها من خلق من الطین و الکین الخضوع و الذلة و الأصوب اللین کما فی أکثر النسخ.

«183»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَمَّارٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ وَ قَتَلَ عَلِیٌّ علیه السّلام أَصْحَابَ الْأَلْوِیَةِ وَ فَرَقَّ جَمْعَهُمْ وَ قَتَلَ عَمْرَو بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْجُمَحِیَّ وَ قَتَلَ شَیْبَةَ بْنَ نَافِعٍ أَتَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ عَلِیّاً قَدْ جَاهَدَ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ فَقَالَ لِأَنَّهُ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ وَ إِنَّهُ وَارِثُ عِلْمِی وَ قَاضِی دَیْنِی وَ مُنْجِزُ وَعْدِی وَ الْخَلِیفَةُ بَعْدِی وَ لَوْلَاهُ لَمْ یُعْرَفِ الْمُؤْمِنُ الْمَحْضُ بَعْدِی حَرْبُهُ حَرْبِی وَ حَرْبِی حَرْبُ اللَّهِ وَ سِلْمُهُ سِلْمِی وَ سِلْمِی سِلْمُ اللَّهِ أَلَا إِنَّهُ أَبُو سِبْطَیَّ وَ الْأَئِمَّةُ بَعْدِی مِنْ صُلْبِهِ یُخْرِجُ اللَّهُ تَعَالَی الْأَئِمَّةَ الرَّاشِدِینَ وَ مِنْهُمْ مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ

ص: 326


1- فی المصدر و( د): و سوف نقاتل القاسطین و المارقین اه.
2- کفایة الاثر: 15 و 16.

حذیفۀ بن اُسید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله بر بالای منبر در پاسخ به سؤالی درباره تعداد ائمّۀ، _ اما راوی نگفته سؤال کننده سلمان بوده است _ فرمود: امامان پس از من به تعداد نقبای بنی­اسرائیل هستند. آگاه باشید که آن­ها با حق هستند و حق با آن­ها.(1)

توضیح

ابوجحیفه با جیم مضموم و حاء مهمله و مفتوح، همان وهب بن عبدالله سوائی با ضم سین مهمله و تخفیف واو و همزه­ای که پس از الف می­آید است.

روایت188.

الکفایۀ: رسول خدا صلی الله علیه و آله طی خطبه­ای فرمود: ای مردم، من به زودی از دنیا می­روم و عازم عالم غیب هستم، شما را درباره عترتم سفارش به خیر می­کنم. پس سلمان فارسی برخاسته و عرض کرد: یا رسول الله، مگر امامان بعد از شما، از عترت شما نیستند؟ فرمود: آری، امامان پس از من عترتم هستند، تعدادشان همانند نقبای بنی­اسرائیل است، نُه تن ایشان از صُلب حسینند و مهدی این اُمّت از ماست، پس هرکس به ایشان تمسّک جوید، به ریسمان خدا چنگ زده است، چیزی به ایشان نیاموزید که آن­ها از شما داناترند، بلکه از آنان پیروی کنید که پیوسته با حق هستند و حق با آن­هاست تا زمانی که در کنار حوض کوثر نزد من آیند.(2)

روایت189.

الکفایۀ: رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: تو وارث علم من و پس از من جانشین منی. پس از من به مردم آنچه را که نمی­دانند، می­آموزی؛ و تو پدر دو سبط منی و شوهر دخترم، و عترت، امامان معصوم از ذرّیۀ شما هستند. پس سلمان درباره تعداد امامان از وی پرسید، فرمود:

ص: 330


1- . کفایۀ الاثر: 17
2- . کفایۀ الاثر: 18 _17

فَقُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَذَا الْمَهْدِیُّ قَالَ یَا عَمَّارُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَهِدَ إِلَیَّ أَنَّهُ یُخْرِجُ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ أَئِمَّةً تِسْعَةً وَ التَّاسِعُ مِنْ وُلْدِهِ یَغِیبُ عَنْهُمْ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ (1) یَکُونُ لَهُ غَیْبَةٌ طَوِیلَةٌ یَرْجِعُ عَنْهَا قَوْمٌ وَ یَثْبُتُ عَلَیْهَا آخَرُونَ فَإِذَا کَانَ فِی آخِرِ الزَّمَانِ یَخْرُجُ فَیَمْلَأُ الدُّنْیَا قِسْطاً وَ عَدْلًا وَ یُقَاتِلُ عَلَی التَّأْوِیلِ کَمَا قَاتَلْتُ عَلَی التَّنْزِیلِ وَ هُوَ سَمِیِّی وَ أَشْبَهُ النَّاسِ بِی یَا عَمَّارُ سَیَکُونُ بَعْدِی فِتْنَةٌ فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ فَاتَّبِعْ عَلِیّاً وَ حِزْبَهُ فَإِنَّهُ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُ (2) یَا عَمَّارُ إِنَّکَ سَتُقَاتِلُ بَعْدِی مَعَ عَلِیٍّ صِنْفَیْنِ- النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ(3) قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَیْسَ ذَلِکَ عَلَی رِضَا اللَّهِ وَ رِضَاکَ قَالَ نَعَمْ عَلَی رِضَا اللَّهِ وَ رِضَایَ وَ یَکُونُ آخِرُ زَادِکَ شَرْبَةً مِنْ لَبَنٍ تَشْرَبُهُ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ صِفِّینَ خَرَجَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَقَالَ لَهُ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ أَ تَأْذَنُ لِی فِی الْقِتَالِ فَقَالَ مَهْلًا رَحِمَکَ اللَّهُ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ سَاعَةٍ أَعَادَ عَلَیْهِ الْکَلَامَ فَأَجَابَهُ بِمِثْلِهِ فَأَعَادَ عَلَیْهِ ثَالِثاً فَبَکَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَنَظَرَ إِلَیْهِ- عَمَّارٌ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی وَصَفَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَزَلَ (4) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام عَنْ بَغْلَتِهِ وَ عَانَقَ عَمَّاراً وَ وَدَّعَهُ وَ قَالَ یَا أَبَا الْیَقْظَانِ جَزَاکَ اللَّهُ عَنْ نَبِیِّکَ وَ عَنِ الْإِسْلَامِ خَیْراً-(5) فَنِعْمَ الْأَخُ کُنْتَ وَ نِعْمَ الصَّاحِبُ کُنْتَ ثُمَّ بَکَی علیه السّلام وَ بَکَی عَمَّارٌ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا اتَّبَعْتُکَ إِلَّا بِبَصِیرَةٍ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ یَقُولُ یَوْمَ خَیْبَرَ(6) یَا عَمَّارُ سَتَکُونُ بَعْدِی فِتْنَةٌ فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ فَاتَّبِعْ عَلِیّاً وَ حِزْبَهُ فَإِنَّهُ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُ وَ إِنَّکَ سَتُقَاتِلُ بَعْدِیَ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ فَجَزَاکَ اللَّهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَنِ الْإِسْلَامِ أَفْضَلَ الْجَزَاءِ لَقَدْ أَدَّیْتَ وَ أَبْلَغْتَ وَ نَصَحْتَ ثُمَّ رَکِبَ وَ رَکِبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ بَرَزَ إِلَی الْقِتَالِ

ص: 327


1- سورة الملک: 30.
2- من هنا إلی آخر الروایة قد سقط عن( ت) و( د).
3- فی المصدر: ثم یقتلک الفئة الباغیة.
4- فی المصدر: وصفه لی رسول اللّه، فنزل اه.
5- فی المصدر: جزاک اللّه عن اللّه و عن نبیک خیرا.
6- فی المصدر: یوم حنین.

به تعداد نقبای بنی­اسرائیل هستند.(1)

الکفایۀ: علی بن محمّد بن حسن با سندی از عمران بن حصین شبیه این روایت را نقل کرده است.(2)

روایت190.

الکفایۀ: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: یا علی، تو نزد من منزلت­ هارون از موسی را داری جز اینکه پس از من پیامبری نخواهد بود. وام مرا ادا می­کنی، وعده­های مرا به جا می­آوری و پس از من بر سر تأویل قرآن می­جنگی همان­طور که من بر سر تنزیل آن جنگیدم؛ ای علی، دوست داشتن تو ایمان است و دشمنی با تو نفاق، و خداوند خبیر لطیف مرا خبر داد که نُه تن از امامان از پشت حسین خواهند بود، همگی معصوم و مطهَّر، و مهدی این اُمّت یکی از ایشان است؛ در آخر الزمان دین را به پا می­دارد همان­طور که من در اول زمان آن را به پا داشتم.(3)

روایت191.

الکفایۀ: حذیفۀ بن یمان گوید: پس از اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز را اقامه فرمود، رخسار کریم خود را به سوی ما برگردانده و فرمود: ای جماعت صحابه من، شما را به ترس از خدا و عمل به فرمانش سفارش می­کنم، زیرا هرکس بدان عمل کند رستگار شده و غنیمت حاصل کرده، موفّق گشته است، و آنکه ترکش کند پشیمان خواهد گشت؛ پس با پارسایی، در امان ماندن از وحشت­های روز قیامت را به دست آورید. گویا مرا (به آن دنیا) فرا می­خوانند و من اجابت می­کنم، و من دو شیء گرانبها در میان شما بر جای می­گذارم: کتاب خدا و عترتم، (اهل بیتم)، تا زمانی که به این دو چنگ زده باشید، هرگز گمراه نمی­شوید و هرکس پس از من به عترتم تمسّک جوید، از رستگاران خواهد بود و آنکه از ایشان باز مانَد، از هلاک شدگان خواهد بود. عرض کردم: یا رسول الله، چگونه کسی را به جانشینی خود برمی­گزینی؟ فرمود: شبیه آنکه موسی بن عمران جانشین خود کرد. عرض کردم: منظورتان وصیّ او یوشع بن نون است؟ فرمود: وصی

ص: 331


1- . کفایۀ الاثر: 18
2- . کفایۀ الاثر: 18
3- . کفایۀ الاثر: 18

ثُمَّ إِنَّهُ دَعَا بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ فَقِیلَ مَا مَعَنَا مَاءٌ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَأَسْقَاهُ شَرْبَةً مِنْ لَبَنٍ فَشَرِبَهُ ثُمَّ قَالَ هَکَذَا عَهِدَ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَکُونَ آخِرُ زَادِی شَرْبَةً مِنْ لَبَنٍ (1) ثُمَّ حَمَلَ عَلَی الْقَوْمِ فَقَتَلَ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ نَفْساً فَخَرَجَ إِلَیْهِ رَجُلَانِ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ

فَطَعَنَاهُ وَ قُتِلَ رَحِمَهُ اللَّهُ فَلَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلِ (2) طَافَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فِی الْقَتْلَی فَوَجَدَ عَمَّاراً مُلْقًی بَیْنَ الْقَتْلَی فَجَعَلَ رَأْسَهُ عَلَی فَخِذِهِ ثُمَّ بَکَی علیه السّلام وَ أَنْشَأَ یَقُولُ:

أَلَا أَیُّهَا الْمَوْتُ الَّذِی لَسْتَ تَارِکِی***أَرِحْنِی فَقَدْ أَفْنَیْتَ کُلَّ خَلِیلٍ

أَرَاکَ بَصِیراً بِالَّذِینَ أُحِبُّهُمْ***کَأَنَّکَ تَأْتِی نَحْوَهُمْ بِدَلِیلِ (3)

«184»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَعْمَرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ مُوسَی بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ هِلَالٍ عَنْ أَسْلَمَ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَنْ عَمَّارٍ قَالَ: لَمَّا حَضَرَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْوَفَاةُ دَعَا بِعَلِیٍّ علیه السّلام فَسَارَّهُ (4) طَوِیلًا ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ أَنْتَ وَصِیِّی وَ وَارِثِی قَدْ أَعْطَاکَ اللَّهُ عِلْمِی وَ فَهْمِی فَإِذَا مِتُّ ظَهَرَتْ لَکَ ضَغَائِنُ فِی صُدُورِ قَوْمٍ وَ غُصِبْتَ عَلَی حَقِّکَ فَبَکَتْ فَاطِمَةُ وَ بَکَی الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السّلام فَقَالَ لِفَاطِمَةَ یَا سَیِّدَةَ النِّسْوَانِ مِمَّ بُکَاؤُکِ قَالَتْ یَا أَبَتِ أَخْشَی الضَّیْعَةَ بَعْدَکَ قَالَ أَبْشِرِی یَا فَاطِمَةُ فَإِنَّکِ أَوَّلُ مَنْ تَلْحَقُنِی مِنْ أَهْلِ بَیْتِی فَلَا تَبْکِی وَ لَا تَحْزَنِی فَإِنَّکِ سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَبَاکِ سَیِّدُ الْأَنْبِیَاءِ وَ ابْنُ عَمِّکِ خَیْرُ الْأَوْصِیَاءِ(5) وَ ابْنَاکِ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ یُخْرِجُ اللَّهُ الْأَئِمَّةَ التِّسْعَةَ مُطَهَّرُونَ مَعْصُومُونَ وَ مِنَّا مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ الْخَبَرَ(6).

«185»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ وَهْبَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْجِعَابِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شَیْبَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ یَحْیَی بْنِ خَلَفٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ خَرَّبُوذَ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ أَسِیدٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ

ص: 328


1- فی المصدر: آخر زادی من الدنیا شربة من اللبن.
2- فی المصدر: فلما کان اللیل.
3- کفایة الاثر: 16 و 17. و فیه: کانک تنحو نحوهم بدلیل.
4- أی کلمة بسر.
5- فی المصدر: سید الأوصیاء.
6- کفایة الاثر: 16 و 17. و فیه: کانک تنحو نحوهم بدلیل.

و جانشین من پس از من علی بن ابی طالب است، همان که رهبر نیکوکاران و قاتل کافران است. هرکه او یاورش باشد نصرت یافته و هرکه او ترکش کند خوار و ذلیل می­شود.

عرض کردم: یا رسول الله، پس از تو چندین امام خواهد بود؟ فرمود: به تعداد نقبای بنی­اسرائیل که نُه امام از آن­ها از صُلب حسین هستند و خداوند علم و فهم مرا به ایشان عطا فرموده و آنان پاسداران علم خدایند و معادن وحی او. عرض کردم: یا رسول الله، پس برای فرزندان حسن چه می­ماند؟ فرمود: خدای تبارک و تعالی امامان را از ذریّۀ و نسل حسین قرار داده و فرموده: «وَ جَعَلَهَا کلَِمَةَ بَاقِیَةً فیِ عَقِبِهِ »،(1)

او آن را در پی خود سخنی جاویدان کرد.} عرض کردم: یا رسول الله، نام آن­ها را برایم می­گویید؟ فرمود:آری، آنگاه که مرا به معراج بردند و به پایه عرش نظر کردم، دیدم که با نور نوشته شده: «لا إله إلّا الله محمّد رسولُ اللهِ» او را مؤیَّد به علی و نصرت یافته به او کردم؛ و نورهای حسن، حسین و فاطمه را دیدم، و در سه جا نوشته شده بود: علیّاً علیّاً علیّاً، محمّداً محمّداً، موسی، الحسن و الحجّۀ که نام «الحجّۀ» در میانشان چون ستاره­ای درخشان نورافشانی می­کرد. پس عرض کردم: پروردگارا، اینانی که نامشان را قرین نام خودتان کردید کیستند؟ فرمود: یا محمّد، آن­ها اوصیا و امامان پس از تو هستند، آنان را از طینت تو آفریدم؛ خوشا به حال کسانی که آنان را دوست بدارد و وای بر کسانی که با ایشان دشمنی کند. به خاطر آن­ها ابر را امر به باریدن می­کنم و به محبت آن­ها پاداش داده یا کیفر می­دهم. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله دست­ها را به دعا برداشت و شنیدم که فرمود: خدایا، علم و فقه را در نسل من، فرزندان من و فرزندان فرزندان من قرار بده!(2)

روایت192.

الکفایۀ: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: امامان پس از من به عدد نقبای بنی­اسرائیل و حواریّون عیسی علیه السّلام هستند.(3)

الکفایۀ:

ص: 332


1- . زخرف/ 28
2- . کفایۀ الاثر: 18
3- . کفایۀ الاثر: 18

اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ عَلَی مِنْبَرِهِ: مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنِّی فَرَطُکُمْ وَ أَنْتُمْ وَارِدُونَ عَلَیَّ الْحَوْضَ حَوْضاً أَعْرَضَ مَا بَیْنَ بُصْرَی وَ صَنْعَاءَ فِیهِ عَدَدَ النُّجُومِ قِدْحَانٌ مِنْ فِضَّةٍ وَ إِنِّی سَائِلُکُمْ حِینَ تَرِدُونَ عَلَیَّ عَنِ الثَّقَلَیْنِ فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونِّی فِیهِمَا الثَّقَلُ الْأَکْبَرُ کِتَابُ اللَّهِ سَبَبٌ طَرَفُهُ بِیَدِ اللَّهِ (1) وَ طَرَفُهُ بِأَیْدِیکُمْ فَاسْتَمْسِکُوا بِهِ لَنْ تَضِلُّوا وَ لَا تُبَدِّلُوا وَ عِتْرَتِی أَهْلُ بَیْتِی (2) فَإِنَّهُ قَدْ نَبَّأَنِیَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ أَنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ مَعَاشِرَ النَّاسِ کَأَنِّی عَلَی الْحَوْضِ أَنْتَظِرُ مَنْ یَرِدُ عَلَیَّ مِنْکُمْ وَ سَوْفَ یُؤَخَّرُ أُنَاسٌ مِنْ

دُونِی فَأَقُولُ یَا رَبِّ مِنِّی وَ مِنْ أُمَّتِی فَیُقَالُ یَا مُحَمَّدُ هَلْ شَعَرْتَ بِمَا عَمِلُوا إِنَّهُمْ مَا بَرِحُوا بَعْدَکَ یَرْجِعُونَ عَلَی أَعْقَابِهِمْ ثُمَّ قَالَ أُوصِیکُمْ فِی عِتْرَتِی خَیْراً ثَلَاثاً أَوْ قَالَ فِی أَهْلِ بَیْتِی فَقَامَ إِلَیْهِ سَلْمَانُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَا تُخْبِرُنِی عَنِ الْأَئِمَّةِ بَعْدَکَ أَ إِنَّهُمْ مِنْ عِتْرَتِکَ (3) فَقَالَ نَعَمْ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِی مِنْ عِتْرَتِی عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ أَعْطَاهُمُ اللَّهُ عِلْمِی وَ فَهْمِی فَلَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ فَاتَّبِعُوهُمْ فَإِنَّهُمْ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُمْ (4).

«186»

نص، [کفایة الأثر] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْأَسَدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بِشْرٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْهَیْثَمِ عَنْ هِشَامِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ صَدَقَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ هِشَامٍ عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ أَسِیدٍ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ وَ سَأَلَهُ سَلْمَانُ عَنِ الْأَئِمَّةِ فَقَالَ الْأَئِمَّةُ بَعْدِی عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ وَ مِنَّا مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَلَا إِنَّهُمْ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُمْ فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونِّی فِیهِمْ.

«187»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْقَاضِی مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ ثَابِتٍ الْقَیْسِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی عُمَارَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ أَبِی عُمَارَةَ عَنْ حَبَشِیِ

ص: 329


1- فی المصدر: بیدی اللّه.
2- فی المصدر و( د) و لا تبدلوا فی عترتی أهل بیتی.
3- کذا فی( ک) و فی غیره من النسخ و کذا المصدر: أ ما هم من عترتک؟.
4- کفایة الاثر: 17.

محمّد بن عبدالله بن مطلّب شیبانی با سندی از ابو قتاده شبیه این روایت را نقل کرده است.(1)

الکفایۀ: علی بن حسن رازی با سندی از ابوقتاده نظیر آن را روایت کرده است.(2)

روایت193.

الکفایۀ: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چگونه اُمّتی که اولش من باشم و پس از من دوازده امام بر آنان حکومت کنند، هلاک می­گردد؟! و تنها فرزندان فتنه و هرج و مرج با وجود این دو هلاک می­شوند که نه من از آنان هستم و نه آنان از من هستند.(3)

الکفایۀ: ابو مفضّل شیبانی با سندی از ابوقتاده نظیر این روایت را نقل کرده است.

روایت194.

الکفایۀ: علی علیه السّلام گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: امامان پس از من دوازده تن هستند، اوّل آن­ها علی بن ابی طالب و آخرشان قائم است، آنان خلفا و اوصیای من و حجّت­های خدا بر اُمّت من پس از من هستند. کسی که ایشان را قبول داشته باشد مؤمن و آنکه آنان را انکار کند کافر است.(4)

روایت195.

الکفایۀ:

ص: 333


1- . کفایۀ الاثر: 19
2- . کفایۀ الاثر: 19
3- . کفایۀ الاثر: 19
4- . کفایۀ الاثر: 19

بْنِ مُعَاذٍ عَنْ مُسْلِمٍ قَالَ حَدَّثَنِی حَکِیمُ بْنُ جُبَیْرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ أَبِی جُحَیْفَةَ وَهْبٍ السُّوَائِیِّ عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ أَسِیدٍ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ سَأَلُوهُ عَنِ الْأَئِمَّةِ إِلَّا أَنَّهُ لَمْ یَقُلْ سَلْمَانُ (1) فَقَالَ الْأَئِمَّةُ بَعْدِی بِعَدَدِ نُقْبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَلَا إِنَّهُمْ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُمْ (2).

بیان

أبو جحیفة بالجیم المضمومة ثم الحاء المهملة المفتوحة هو وهب بن عبد الله السوائی بضم السین المهملة و تخفیف الواو و بهمزة بعد الألف.

«188»

نص، [کفایة الأثر] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ الْعُطَارِدِیِّ عَنْ جَدِّهِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ الْعُطَارِدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الرَّقَاشِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سُلَیْمَانَ الضُّبَعِیِّ عَنْ یَزِیدَ الرِّشْکِ وَ یُقَالُ قَیْسٌ عَنْ مُطَرِّفِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ حُصَیْنٍ قَالَ: خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنِّی رَاحِلٌ عَنْ قَرِیبٍ وَ مُنْطَلِقٌ إِلَی الْمَغِیبِ أُوصِیکُمْ فِی عِتْرَتِی خَیْراً فَقَامَ إِلَیْهِ سَلْمَانُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَیْسَ الْأَئِمَّةُ بَعْدَکَ مِنْ عِتْرَتِکَ فَقَالَ نَعَمْ الْأَئِمَّةُ بَعْدِی مِنْ عِتْرَتِی

بِعَدَدِ نُقْبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ وَ مِنَّا مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَمَنْ تَمَسَّکَ بِهِمْ فَقَدْ تَمَسَّکَ بِحَبْلِ اللَّهِ- لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ وَ اتَّبِعُوهُمْ فَإِنَّهُمْ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُمْ حَتَّی یَرِدُوا عَلَیَّ الْحَوْضَ (3).

«189»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُطَّلِبِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أُسَیْدٍ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ عَبْدِ الْوَهَّابِ بْنِ عِیسَی الْمَرْوَزِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَلَوِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ نجیج [نَجِیحٍ] عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ خَرُورٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ سَمِعْتُ عِمْرَانَ بْنَ حُصَیْنٍ یَقُولُ: سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِعَلِیٍّ أَنْتَ وَارِثُ عِلْمِی وَ أَنْتَ الْإِمَامُ وَ الْخَلِیفَةُ بَعْدِی تُعَلِّمُ النَّاسَ بَعْدِی مَا لَا یَعْلَمُونَ وَ أَنْتَ أَبُو سِبْطَیَّ وَ زَوْجُ ابْنَتِی وَ مِنْ ذُرِّیَّتِکُمُ الْعِتْرَةُ الْأَئِمَّةُ الْمَعْصُومُونَ فَسَأَلَهُ سَلْمَانُ عَنِ الْأَئِمَّةِ فَقَالَ

ص: 330


1- فی المصدر: لم یکن سلمان.
2- کفایة الاثر: 17.
3- کفایة الاثر: 17 و 18.

علی علیه السّلام گوید: نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله در خانه امّ سَلمه بودم که جمعی از صحابه ایشان از جمله، سلمان، ابوذر، مقداد و عبدالرحمن بن عوف وارد شدند. پس سلمان عرض کرد: یا رسول الله، هر پیامبری یک وصی و دو سبط دارد. وصی و دو سبط شما چه کسانی هستند. رسول خدا صلی الله علیه و آله ساعتی به فکر فرو رفته و سپس فرمود: ای سلمان، خداوند چهار هزار نبی فرستاده که چهار هزار وصی و هشت هزار سبط داشتند، سوگند به کسی که جانم در دست اوست، به یقین من بهترینِ انبیا و وصیّ من بهترین اوصیا و دو سبط من بهترینِ اسباط هستند.

سپس فرمود: ای سلمان، آیا می­دانی وصیّ آدم که بود؟ عرض کرد: خدا و رسولش بدین امر آگاه­ترند. فرمود: ای ابا عبدالله، من تو را از این امر آگاه می­کنم. آدم پسرش شیث را وصیّ خود کرد و شیث پسرش شبان؛ شبان پسرش مخلث، مخلث محوق را وصی خود کرد، محوق غثمیشا را؛ غثمیشا اُخنوخ (همان ادریس نبی علیه السّلام است) را، ادریس ناخورا را ، ناخورا نوح را، نوح سام را، سام عثامر را، عثامر برعشاثا را، برعشاثا یافث را، یافث برّه را، برّه حفسیّه را، حفسیّه عمران را، عمران ابراهیم خلیل را، ابراهیم پسرش اسماعیل را، اسماعیل اسحاق را، اسحاق یعقوب را، یعقوب یوسف را، یوسف برثیا را، برثیا شعیب را، شعیب موسی بن عمران را، موسی یوشع بن نون را، یوشع بن نون داود را، داود سلیمان را، سلیمان آصف بن برخیا را، آصف زکریّا را، زکریّا عیسی بن مریم را، عیسی بن مریم شمعون بن حمّون الصفا را، شمعون یحیی بن زکریا را، یحیی منذر را، منذر سلمۀ را، سلمۀ برده را وصی خود کرد و من نیز وصایت را به علی بن ابی طالب می­سپارم.

علی علیه السّلام فرمود: عرض کردم: یا رسول الله، آیا در میان ایشان انبیا و اوصیای دیگری هم بوده است؟ فرمود: آری،

ص: 334

عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (1).

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ حَیْدَرِ بْنِ نُعَیْمٍ السَّمَرْقَنْدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ بَکَّارٍ الضَّبِّیِّ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْهُذَلِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الشَّامِیِّ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ حُصَیْنٍ: وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ (2).

«190»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ وَهْبَانَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِیُّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَزَوْفَرِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ یَحْیَی الْجَلُودِیِّ بِالْبَصْرَةِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا الْغَلَابِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی بْنِ زَیْدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ الْغَفَّارِ عَنْ أَبِی نُصَیْرَةَ عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ زَیْدِ بْنِ جزعان [جُدْعَانَ] عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ مَالِکٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَا عَلِیُّ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی تَقْضِی دَیْنِی وَ تُنْجِزُ عِدَتِی وَ تُقَاتِلُ بَعْدِی عَلَی التَّأْوِیلِ کَمَا قَاتَلْتُ عَلَی التَّنْزِیلِ یَا عَلِیُّ حُبُّکَ إِیمَانٌ وَ بُغْضُکَ نِفَاقٌ وَ لَقَدْ نَبَّأَنِیَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ أَنَّهُ یُخْرِجُ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ تِسْعَةً مِنَ الْأَئِمَّةِ مَعْصُومُونَ مُطَهَّرُونَ وَ مِنْهُمْ مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ الَّذِی یَقُومُ بِالدِّینِ فِی آخِرِ الزَّمَانِ کَمَا قُمْتُ بِهِ فِی أَوَّلِهِ (3).

«191»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عِیسَی بْنِ الْقُرَادَ الْکَبِیرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ السُّکَّرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَاصِمٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هَارُونَ الْکَرْخِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَزِیدَ بْنِ سَلَامَةَ عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ الْیَمَانِ قَالَ: صَلَّی بِنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ أَقْبَلَ بِوَجْهِهِ الْکَرِیمِ عَلَیْنَا فَقَالَ مَعَاشِرَ أَصْحَابِی أُوصِیکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ الْعَمَلِ بِطَاعَتِهِ فَمَنْ عَمِلَ بِهَا فَازَ وَ غَنِمَ وَ أَنْجَحَ وَ مَنْ تَرَکَهَا حَلَّتْ بِهِ النَّدَامَةُ فَالْتَمِسُوا بِالتَّقْوَی السَّلَامَةَ مِنْ أَهْوَالِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَکَأَنِّی أُدْعَی فَأُجِیبُ وَ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ- کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا وَ مَنْ تَمَسَّکَ بِعِتْرَتِی مِنْ بَعْدِی کَانَ مِنَ

الْفَائِزِینَ وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُمْ کَانَ مِنَ الْهَالِکِینَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ عَلَی مَنْ تُخَلِّفُنَا قَالَ عَلَی مَنْ خَلَّفَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ قَوْمَهُ قُلْتُ عَلَی وَصِیِّهِ یُوشَعَ بْنِ نُونٍ قَالَ فَإِنَّ وَصِیِّی وَ

ص: 331


1- کفایة الاثر: 18.
2- کفایة الاثر: 18.
3- کفایة الاثر: 18.

بیشتر از آنکه به شمار آید؛ سپس فرمود: و من آن را به تو می­سپارم ای علی و تو آن را به پسرت حسن و حسن به برادرش حسین و حسین به فرزندش علی و علی به فرزندش محمّد و محمّد به فرزندش جعفر و جعفر به فرزندش موسی و موسی به فرزندش علی و علی به فرزندش محمّد و محمّد به فرزندش علی و علی به فرزندش حسن و حسن به فرزندش قائم می­سپارد؛ سپس امام قائم تا زمانی که خدا اراده فرماید، از دیدها غایب خواهد شد و ایشان دو غیبت خواهد داشت که یکی از آن­ها طولانی­تر است.

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله رو به ما کرده و با صدای بلند فرمود: بپرهیزید از آن زمانی که مردمان پنجمین فرزند از هفتمین فرزند مرا نیابند. علی علیه السّلام گوید: عرض کردم: پس از غیبت او چه می­شود؟ فرمود: او صبر می­کند تا اینکه خداوند وی را اجازه خروج دهد، آنگاه از سرزمین یمن از روستایی به نام «کرعۀ» خروج کند در حالی که عمامه­ای بر سر، زرهی بر تن و ذوالفقار، شمشیر من را به کمر بسته باشد، در این حال یکی فریاد می­زند: این مهدی خلیفۀ الله است، از او پیروی کنید تا زمین را پر از عدل و داد کند، همان­طور که از پیش پر از ظلم و ستم شده است. این اتفاق زمانی خواهد افتاد که دنیا را هرج و مرج فرا گرفته باشد و هرکس به دیگری شبیخون می­زند، نه بزرگ بر کوچک رحم آوَرَد و نه زورمند بر ضعیف رحم کند؛ در این هنگام است که خداوند وی را اجازه خروج می­دهد.(1)

روایت196.

الکفایۀ: علی علیه السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: وصیّ بر اموات اهل بیت من تو هستی و نیز خلیفه من بر زندگانِ اُمّتم. جنگ تو جنگ من است و صلح تو صلح من. تو امامی و پدر امامان، یازده امام مطهّر و معصوم از صُلب تو، و مهدی که جهان را پر از عدل و داد می­کند، یکی از ایشان است، پس وای بر دشمن شما!

ای علی، اگر مردی سنگی را دوست داشته باشد، خداوند او را با آن محشور می­کند، و بی­شک دوستدار تو و شیعه تو و دوستدار امامان بعد از تو که اولاد تواند با تو محشور می­شوند، و تو در درجات رفیع با من خواهی بود و تو تقسیم کننده بهشت

ص: 335


1- . کفایۀ الاثر: 20 _19

خَلِیفَتِی مِنْ بَعْدِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَائِدُ الْبَرَرَةِ وَ قَاتِلُ الْکَفَرَةِ مَنْصُورٌ مَنْ نَصَرَهُ مَخْذُولٌ مَنْ خَذَلَهُ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَکَمْ یَکُونُ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِکَ قَالَ عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ أَعْطَاهُمُ اللَّهُ عِلْمِی وَ فَهْمِی وَ هُمْ خُزَّانُ عِلْمِ اللَّهِ وَ مَعَادِنُ وَحْیِهِ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا لِأَوْلَادِ الْحَسَنِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ الْإِمَامَةَ فِی عَقِبِ الْحُسَیْنِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ (1) قُلْتُ أَ فَلَا تُسَمِّیهِمْ لِی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ إِنَّهُ لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ وَ نَظَرْتُ إِلَی سَاقِ الْعَرْشِ فَرَأَیْتُ مَکْتُوباً بِالنُّورِ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ أَیَّدْتُهُ بِعَلِیٍّ وَ نَصَرْتُهُ بِهِ وَ رَأَیْتُ أَنْوَارَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ فَاطِمَةَ وَ رَأَیْتُ فِی ثَلَاثَةِ مَوَاضِعَ عَلِیّاً عَلِیّاً عَلِیّاً وَ مُحَمَّداً مُحَمَّداً وَ جَعْفَراً وَ مُوسَی وَ الْحَسَنَ وَ الْحُجَّةَ یَتَلَأْلَأُ مِنْ بَیْنِهِمْ کَأَنَّهُ کَوْکَبٌ دُرِّیٌ فَقُلْتُ یَا رَبِّ مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ قَرَنْتَ أَسْمَاءَهُمْ بِاسْمِکَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّهُمُ الْأَوْصِیَاءُ وَ الْأَئِمَّةُ بَعْدَکَ خَلَقْتَهُمْ مِنْ طِینَتِکَ فَطُوبَی لِمَنْ أَحَبَّهُمْ وَ الْوَیْلُ لِمَنْ أَبْغَضَهُمْ وَ بِهِمْ أُنْزِلُ الْغَیْثَ-(2) وَ بِهِمْ أُثِیبُ وَ أُعَاقِبُ ثُمَّ رَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ دَعَا بِدَعَوَاتٍ فَسَمِعْتُهُ فِیمَا یَقُولُ- اللَّهُمَّ اجْعَلِ الْعِلْمَ وَ الْفِقْهَ فِی عَقِبِی وَ عَقِبِ عَقِبِی وَ فِی زَرْعِی وَ زَرْعِ زَرْعِی (3).

«192»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْجِعَابِیِّ عَنْ وَضَّاحِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی بَلْحٍ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ مُوسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُقْرِی عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ عَمْرِو بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ أَبِی قَتَادَةَ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی بِعَدَدِ نُقْبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ حَوَارِیِّ عِیسَی (4).

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَارَةَ الثَّقَفِیِّ عَنْ عَامِرِ بْنِ عُلْوَانَ قَالَ حَدَّثَنِی جَدِّی لِأَبِی أَوْ قَالَ جَدِّی لِأُمِّی عَنْ یَحْیَی بْنِ

ص: 332


1- سورة الزخرف: 28.
2- فی المصدر: فبهم انزل الغیث.
3- کفایة الاثر: 18، و الزرع: الولد.
4- کفایة الاثر: 18 و 19.

و دوزخی، دوستدارانت را به بهشت و دشمنانت را به جهنم می­فرستی.(1)

روایت197.

الکفایۀ: علی علیه السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هیچ خانه­ای نیست که همنام پیامبری در آن باشد مگر اینکه خداوند فرشته­ای را بر آنان موکَّل کند که راهمنایشان باشد. و از میان امامان که از ذرّیه تواند، کسانی هستند که همنام منند و یکی همنام موسی بن عمران است و امامان پس از من به عدد نقبای بنی­اسرائیل هستند که خداوند علم و فهم مرا به ایشان عطا فرموده است. هرکس با ایشان مخالفت کند، با من مخالفت کرده و هرکه ولایت ایشان را نپذیرد و انکار کند، ولایت مرا رد کرده و انکار نموده است و آنکه دوستشان بدارد، از جمله رستگاران روز قیامت خواهد بود.(2)

روایت198.

الکفایۀ: علی علیه السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اُمّت من به هفتاد و سه فرقه تقسیم خواهند شد که یک فرقه از آنها نجات می­یابند و بقیه هلاک گردند. نجات یافتگان کسانی هستند که به ولایت شما تمسّک جسته و از عمل شما شعله برگرفته و به رأی خود عمل نکرده باشند، اینان هستند که باکی بر ایشان نیست. پس درباره امامان پرسیدم، فرمود: به عدد نقبای بنی­اسرائیل هستند.(3)

روایت199.

الکفایۀ: علی علیه السّلام: در خانه اُمّ سَلَمه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد گشتم در حالی که این آیه بر آن حضرت نازل شده بود: «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکمُ ْ تَطْهِیرًا»،(4){خدافقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.} پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی، این آیه درباره تو و سپس دو پسرت حسن و حسین و بعد از حسین پسرش علی و پس از علی پسرش جعفر و پس از جعفر پسرش موسی

ص: 336


1- . کفایۀ الاثر: 20
2- . کفایۀ الاثر: 21
3- . کفایۀ الاثر: 21
4- . احزاب / 33

حَبَشِیٍّ الْکِنْدِیِّ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ حَبِیبِ بْنِ بَشَّارٍ عَنْ حَرِیزِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی قَتَادَةَ: وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ (1).

نص، [کفایة الأثر]: عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ الرَّازِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِیِ (2) عَنْ عَلِیِّ بْنِ زَیْدِ بْنِ جزعان [جُدْعَانَ] عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ عَنْ أَبِی قَتَادَةَ: وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ (3).

«193»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ وَهْبَانَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِیُّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَزَوْفَرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ تَمَّامٍ الْکُوفِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی بُرْدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ یَعْلَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنْ یَحْیَی بْنِ مُنْقِذٍ عَنْ أَبِی قَتَادَةَ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: کَیْفَ تَهْلِکُ أُمَّةٌ أَنَا أَوَّلُهَا وَ اثْنَا عَشَرَ مِنْ بَعْدِی أَئِمَّتُهَا إِنَّمَا یَهْلِکُ فِیمَا بَیْنَ ذَلِکَ نُتْجُ الْهَرْجِ لَسْتُ مِنْهُمْ وَ لَا هُمْ مِنِّی (4).

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ هَدِیَّةَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی نُوحٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُهَاجِرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ خَالِدٍ الدِّمَشْقِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ یَحْیَی الْخَشَبِیِّ عَنْ صَدَقَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ هَاشِمٍ عَنْ أَبِی قَتَادَةَ: وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ (5).

«194»

نص، [کفایة الأثر] الصَّدُوقُ عَنِ الدَّقَّاقِ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَوَّلُهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ هُمْ خُلَفَائِی وَ أَوْصِیَائِی وَ أَوْلِیَائِی وَ حُجَجُ اللَّهِ عَلَی أُمَّتِی بَعْدِی الْمُقِرُّ بِهِمْ مُؤْمِنٌ وَ الْمُنْکِرُ بِهِمْ کَافِرٌ(6).

«195»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الْبَاغَنْدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمَیْدٍ الرَّازِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ نَصْرِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ هَارُونُ وَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ

ص: 333


1- کفایة الاثر: 19.
2- فی المصدر و( د) علی بن الحسن الداری، عن محمّد بن سعید بن جعفر العلوی اه.
3- کفایة الاثر: 19.
4- کفایة الاثر: 19.
5- کفایة الاثر: 19.
6- کفایة الاثر: 19.

و پس از موسی پسرش علی و پس از علی پسرش محمّد و پس از محمّد پسرش علی و پس از علی پسرش حسن و پس از حسن پسرش حجّت؛ نام ایشان را به همین ترتیب بر پایه عرش نوشته یافتم، سپس از خدای عزّوجل درباره آن­ها پرسیدم، فرمود: ای محمّد، اینان امامان پس از تو هستند، پاکند و معصوم و دشمنانشان ملعونند.(1)

روایت200.

الکفایۀ: امیرالمؤمنین علیه السّلام: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدای تبارک و تعالی می­فرماید: من به یقین هر رعیتی را که از پیشوایی غیر از امامی که از جانب ما باشد اطاعت کند، عذاب خواهم داد گرچه آن شخص ذاتاً آدم خوبی باشد، و من به همه آن مردمانی که از امام عادل ما اطاعت کرده­اند، از روی عقیده و رضایت رحم خواهم نمود گرچه آدم­های خوبی هم نباشند؛ سپس فرمود: ای علی، امام و جانشین پس از من تویی، جنگ تو جنگ من است و صلح تو صلح من، و تو پدر دو سبط و شوی دختر منی، و ائمّه اطهار از ذریّه تو هستند؛ من سرور پیامبرانم و تو سرور اوصیا و من و تو از یک شجره هستیم که اگر به خاطر ما نبود، خداوند بهشت و دوزخ را نمی­آفرید و پیامبران و فرشتگان را نیز خلق نمی­کرد.

امام علیه السّلام گوید: عرض کردم: یا رسول الله، با این توصیف ما برتریم یا فرشتگان؟ فرمود: ای علی، ما بهترین خلیفه خدا بر روی زمین هستیم و برتر از فرشتگان مقرّب و چگونه برتر از آنان نباشیم در حالی که در شناخت خدا و توحید او بر ایشان پیشی گرفته­ایم؛ آنان به واسطه ما به شناخت خدا رهنمون شدند و به واسطه ما او را پرستش کردند و به واسطه ما به راه معرفۀ الله هدایت شدند؛ ای علی، تو از منی و من از تو، و تو برادر و وزیر منی؛ پس چون از دنیا بروم، کینه­هایی که در سینه­های قومی نهفته است، آشکار گردد و پس از من فتنه­ای کور و بلایی بسیار سخت خواهد بود که در آن همه دوستی­ها و خویشاوندی­ها از بین برود و این همان زمانی است که شیعیان تو پنجمین فرزند از هفتمین فرزند تو را نیابند و برای فقدانش اهل زمین و آسمان اندوهگین شوند و چه بسیار خواهند بود مردان و زنان مؤمنی که از فقدان او متأسف و سرگردان خواهند بود.

سپس مدتی سر به زیر افکنده و به فکر فرو رفت و آن­گاه سر برداشته و فرمود: پدر و مادرم فدای آنکه همنام من، شبیه من و شبیه موسی

ص: 337


1- . کفایۀ الاثر: 21

مُوسَی بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ یُونُسَ الْخُزَاعِیِّ عَنْ هُشَیْمِ بْنِ بَشِیرٍ الْوَاسِطِیِّ عَنْ أَبِی الْمِقْدَامِ شُرَیْحِ بْنِ هَانِئٍ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْجِعَابِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَبِیبٍ النَّیْشَابُورِیِّ عَنْ یَزِیدَ بْنِ أَبِی زِیَادٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: کُنْتُ عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَةَ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ مِنْهُمْ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ فَقَالَ لَهُ سَلْمَانُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ لِکُلِّ نَبِیٍّ وَصِیّاً وَ سِبْطَیْنِ فَمَنْ وَصِیُّکَ وَ سِبْطَاکَ فَأَطْرَقَ سَاعَةً ثُمَّ قَالَ یَا سَلْمَانُ إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ أَرْبَعَةَ آلَافِ نَبِیٍّ وَ کَانَ لَهُمْ أَرْبَعَةُ آلَافِ وَصِیٍّ وَ ثَمَانِیَةُ آلَافِ سِبْطٍ فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَأَنَا خَیْرُ الْأَنْبِیَاءِ وَ وَصِیِّی خَیْرُ الْأَوْصِیَاءِ وَ سِبْطَایَ خَیْرُ الْأَسْبَاطِ ثُمَّ

قَالَ یَا سَلْمَانُ أَ تَعْرِفُ مَنْ کَانَ وَصِیُّ آدَمَ فَقَالَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنِّی أُعَرِّفُکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَأَنْتَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ إِنَّ آدَمَ أَوْصَی إِلَی ابْنِهِ شِیثٍ وَ أَوْصَی شِیثٌ إِلَی ابْنِهِ شَبَّانَ وَ أَوْصَی شَبَّانُ إِلَی ابْنِهِ مخلث [مجلث] وَ أَوْصَی مخلث [مجلث] إِلَی محوق وَ أَوْصَی محوق إِلَی غثمیشا وَ أَوْصَی غثمیشا إِلَی أَخْنُوخَ وَ هُوَ إِدْرِیسُ النَّبِیُّ وَ أَوْصَی إِدْرِیسُ إِلَی ناخورا وَ أَوْصَی ناخورا إِلَی نُوحٍ وَ أَوْصَی نُوحٌ إِلَی ابْنِهِ سَامٍ وَ أَوْصَی سَامٌ إِلَی عَثَامِرَ وَ أَوْصَی عَثَامِرُ إِلَی برعشاثا وَ أَوْصَی برعشاثا إِلَی یَافِثَ وَ أَوْصَی یَافِثُ إِلَی بَرَّةَ وَ أَوْصَی بَرَّةُ إِلَی حفسیة وَ أَوْصَی حفسیة إِلَی عِمْرَانَ وَ أَوْصَی عِمْرَانُ إِلَی إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ وَ أَوْصَی إِبْرَاهِیمُ إِلَی ابْنِهِ إِسْمَاعِیلَ وَ أَوْصَی إِسْمَاعِیلُ إِلَی إِسْحَاقَ وَ أَوْصَی إِسْحَاقُ إِلَی یَعْقُوبَ وَ أَوْصَی یَعْقُوبُ إِلَی یُوسُفَ وَ أَوْصَی یُوسُفُ إِلَی بَرْثِیَا وَ أَوْصَی بَرْثِیَا إِلَی شُعَیْبٍ وَ أَوْصَی شُعَیْبٌ إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ وَ أَوْصَی مُوسَی إِلَی یُوشَعَ بْنِ نُونٍ وَ أَوْصَی یُوشَعُ بْنُ نُونٍ إِلَی دَاوُدَ وَ أَوْصَی دَاوُدُ إِلَی سُلَیْمَانَ وَ أَوْصَی سُلَیْمَانُ إِلَی آصَفَ بْنِ بَرْخِیَا وَ أَوْصَی آصَفُ إِلَی زَکَرِیَّا وَ أَوْصَی زَکَرِیَّا إِلَی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ أَوْصَی عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ إِلَی شَمْعُونَ بْنِ حَمُّونَ الصَّفَا وَ أَوْصَی شَمْعُونُ إِلَی یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا وَ أَوْصَی یَحْیَی إِلَی مُنْذِرٍ وَ أَوْصَی مُنْذِرٌ إِلَی سَلَمَةَ وَ أَوْصَی سَلَمَةُ إِلَی بُرْدَةَ وَ أَوْصَی إِلَیَّ بُرْدَةُ وَ أَنَا أَدْفَعُهَا إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَهَلْ بَیْنَهُمْ أَنْبِیَاءُ وَ أَوْصِیَاءُ أُخَرُ قَالَ نَعَمْ

ص: 334

بن عمران است، و بر تن او گریبان­هایی _ یا اینکه فرمود: جامه­هایی _ از نور است که از پرتو قدس روشن شود. گویی آن­ها را می­بینم که نومیدترین مردمانند تا آنکه ندایی از دور به گوش رسد که دور و نزدیک هر دو آن را یکسان شنوند و این ندا، ندای رحمت بر مؤمنین و عذاب بر کافرین است. عرض کردم: آن چه ندایی است؟ فرمود: سه بانگ در ماه رجب است که نخستین آن این است: آگاه باشید که لعنت خدا بر ستمگران است. و بانگ دوم این است: وه چه نزدیک گشت قیامت! سوم اینکه در این هنگام هیکلی آشکار را همراه با سپیده خورشید ببینند که فریاد می­زند: بدانید و آگاه باشید! خداوند فلان بن فلان و نسب او را تا علی علیه السّلام بر می­شمارد، را برانگیخت که در برانگیختنش نابودی ستمگران است، پس در این هنگام فرج حاصل گردد و خداوند سینه­های ایشان را شفا خواهد داد. و غم را از دلهایشان بزداید. عرض کردم: یا رسول الله، پس از من چند امام خواهد بود؟ فرمود: امامان پس از حسین، نُه امام هستند و نهمین ایشان قائم آن­هاست.(1)

روایت201.

الکفایۀ: حسن بن علی علیهما السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله خطبه­ای برای ما خواند و پس حمد و ستایش خدا فرمود: ای مردم، گویا به رفتن از این دنیا دعوت شده­ام و این دعوت را اجابت کرده­ام، و من در میان شما دو ثقل گران بر جای می­نهم: کتاب خدا و عترتم، اهل بیتم، تا زمانی که به این دو تمسّک جویید، هرگز گمراه نمی­شوید؛ پس، از ایشان فرا گیرید و چیزی به آنان نیاموزید که آن­ها از شما عالم­ترند و زمین از وجودشان خالی نخواهد ماند و اگر چنین شود، زمین با هرچه بر روی آن است درهم فرو رود؛ سپس فرمود: خداوندا، من می­دانم که علم از بین رفتنی

ص: 338


1- . کفایۀ الأثر: 21

أَکْثَرُ مِنْ أَنْ تُحْصَی ثُمَّ قَالَ وَ أَنَا أَدْفَعُهَا إِلَیْکَ یَا عَلِیُّ وَ أَنْتَ تَدْفَعُهَا إِلَی ابْنِکَ الْحَسَنِ وَ الْحَسَنُ یَدْفَعُهَا إِلَی أَخِیهِ الْحُسَیْنِ وَ الْحُسَیْنُ یَدْفَعُهَا إِلَی ابْنِهِ عَلِیٍّ وَ عَلِیٌّ یَدْفَعُهَا إِلَی ابْنِهِ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدٌ یَدْفَعُهَا إِلَی ابْنِهِ جَعْفَرٍ وَ جَعْفَرٌ یَدْفَعُهَا إِلَی ابْنِهِ مُوسَی وَ مُوسَی یَدْفَعُهَا إِلَی ابْنِهِ عَلِیٍّ وَ عَلِیٌّ یَدْفَعُهَا إِلَی ابْنِهِ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدٌ یَدْفَعُهَا إِلَی ابْنِهِ عَلِیٍّ وَ عَلِیٌّ یَدْفَعُهَا إِلَی ابْنِهِ الْحَسَنِ وَ الْحَسَنُ یَدْفَعُهَا إِلَی ابْنِهِ الْقَائِمِ ثُمَّ یَغِیبُ عَنْهُمْ إِمَامُهُمْ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ تَکُونُ لَهُ غَیْبَتَانِ إِحْدَاهُمَا أَطْوَلُ مِنَ الْأُخْرَی ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ رَافِعاً صَوْتَهُ الْحَذَرَ الْحَذَرَ إِذَا فُقِدَ الْخَامِسُ مِنْ وُلْدِ السَّابِعِ مِنْ وُلْدِی قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا یَکُونُ فِی هَذِهِ الْغِیبَةِ حَالُهُ قَالَ یَصْبِرُ حَتَّی یَأْذَنَ اللَّهُ لَهُ بِالْخُرُوجِ فَیَخْرُجُ مِنَ الْیَمَنِ مِنْ قَرْیَةٍ یُقَالُ لَهَا کَرْعَةُ عَلَی رَأْسِهِ عِمَامَةٌ مُتَدَرِّعٌ بِدِرْعِی مُتَقَلِّدٌ بِسَیْفِی ذِی الْفَقَارِ وَ مُنَادٍ یُنَادِی هَذَا الْمَهْدِیُّ خَلِیفَةُ اللَّهِ فَاتَّبِعُوهُ یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً(1) وَ ذَلِکَ عِنْدَ مَا تَصِیرُ الدُّنْیَا هَرْجاً وَ مَرْجاً وَ یُغَارُ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ (2) فَلَا الْکَبِیرُ یَرْحَمُ الصَّغِیرَ وَ لَا الْقَوِیُّ یَرْحَمُ الضَّعِیفَ فَحِینَئِذٍ یَأْذَنُ اللَّهُ لَهُ بِالْخُرُوجِ (3).

«196»

نص، [کفایة الأثر] الْمُعَافَا بْنُ زَکَرِیَّا عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُتْبَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْخُرَاسَانِیِّ عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْتَ الْوَصِیُّ عَلَی الْأَمْوَاتِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی وَ الْخَلِیفَةُ عَلَی الْأَحْیَاءِ مِنْ أُمَّتِی حَرْبُکَ حَرْبِی وَ سِلْمُکَ سِلْمِی أَنْتَ الْإِمَامُ أَبُو الْأَئِمَّةِ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ صُلْبِکَ أَئِمَّةٌ مُطَهَّرُونَ مَعْصُومُونَ وَ مِنْهُمُ الْمَهْدِیُّ الَّذِی یَمْلَأُ الدُّنْیَا قِسْطاً وَ عَدْلًا فَالْوَیْلُ لِمُبْغِضِکُمْ یَا عَلِیُّ لَوْ أَنَّ رَجُلًا أَحَبَّ فِی اللَّهِ حَجَراً لَحَشَرَهُ اللَّهُ مَعَهُ وَ إِنَّ مُحِبَّکَ وَ شِیعَتَکَ وَ مُحِبِّی أَوْلَادِکَ الْأَئِمَّةِ بَعْدَکَ یُحْشَرُونَ مَعَکَ وَ أَنْتَ مَعِی فِی الدَّرَجَاتِ الْعُلَی وَ أَنْتَ قَسِیمُ الْجَنَّةِ

ص: 335


1- فی المصدر: کما ملئت جورا و ظلما.
2- کذا فی النسخ و المصدر؛ و الصحیح: یغیر بعضهم علی بعض. أی یهجم فتأمل.
3- کفایة الاثر: 19 و 20.

و قطع شدنی نیست و تو زمین خود را از حجّتی بر خلقت که به تو تعلّق دارد خالی نمی­گذاری که ظاهر است اما اطاعت نمی­شود، یا غایب است و ناشناس تا حجت تو باطل نگردد و اولیای تو پس از اینکه هدایتشان کردی، گمراه نشوند، اینانند که به جهت عدد اندک لیکن به جهت قدر و منزلت نزد خدا بزرگند.

چون از منبر پایین آمد، عرض کردم: یا رسول الله، مگر حجّت بر تمام خلق، شما نیستید؟ فرمود: ای حسن، خداوند می­فرماید: «إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ

وَ لِکلُ ِّ قَوْمٍ هَاد»(1)،

{تو فقط هشداردهنده ای، و برای هر قومی رهبری است.} آن «منذر» و هشدار دهنده من هستم و علی هادی و راهنما است. عرض کردم: یا رسول الله، این که فرمودی زمین از حجّت خالی نمی­ماند به چه معنی است؟ فرمود: آری، امام و حجّت پس از من علی است و پس از او حجّت و امام تو هستی و پس از تو حجّت و امام، حسین است و خداوند لطیف خبیر مرا آگاه فرموده است که از صُلب حسین فرزندی به نام علی زاده خواهد شد که همنام جدّ خویش علی علیه السّلام است و چون حسین از دنیا برود، پسرش علی عهده­دار امامت پس از او خواهد بود و او حجّت و امام است و از صُلب علی پسری همنام من زاده شود که شبیه­ترین مردم به من است، عِلم او علم من و حکمتش حکمت من است و پس از پدرش حجّت و امام اوست، و از صُلب او فرزندی زاده شود که جعفرش نامند که راستگوترین مردم به جهت قول و فعل است؛ پس از پدرش، امام و حجّت اوست. و خدای متعال از صُلب جعفر فرزندی همنام موسی بن عمران خارج خواهد کرد که متعبّدترین مردم خواهد بود، بعد از پدرش حجّت و امام اوست، و خداوند از صُلب موسی فرزندی درآورد که وی را «علی» نامند که معدن علم خدا و جایگاه حکمت اوست، پس از پدرش حجّت و امام اوست؛ و خداوند از صُلب علی مولودی خواهد آورد که «محمّد»ش خوانند که پس از پدرش امام و حجّت است؛ و خدای متعال از صُلب محمّد فرزندی به دنیا خواهد آورد که وی را «علی» نامند که امام و حجّت پس از پدرش اوست؛ و خداوند متعال از صُلب علی مولودی به دنیا آورد که وی را «حسن» نامند که پس از پدرش امام و حجّت اوست؛ و خدای متعال از صُلب حسن حجِّت قائم و امام زمان خود و نجات دهنده دوستداران خویش را به عرصه هستی خواهد آورد. سپس آن­قدر از دیده­ها نهان خواهد شد که عده­ای از وی برخواهند گشت و عده­ای دیگر همچنان در عقیده به او استوار و پابرجا خواهند ماند: «وَ یَقُولُونَ مَتیَ هَذَا الْوَعْدُ إِن کُنتُمْ صَادِقِین»(2)

{و می گویند: «اگر راست می گویید، این وعده چه وقت است؟».}

ص: 339


1- . رعد / 7
2- . یونس / 48

وَ النَّارِ تُدْخِلُ مُحِبِّیکَ الْجَنَّةَ وَ مُبْغِضِیکَ النَّارَ(1).

«197»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَزَوْفَرِیِّ عَنْ یَعْلَی بْنِ عَبَّادٍ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ سَعْدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ سَعْدِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مِنْ أَهْلِ بَیْتٍ فِیهِمْ مَنِ اسْمُهُ اسْمُ نَبِیٍّ إِلَّا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِمْ مَلَکاً یُسَدِّدُهُمْ وَ إِنَّ مِنَ الْأَئِمَّةِ بَعْدِی مِنْ ذُرِّیَّتِکَ مَنِ اسْمُهُ اسْمِی وَ مَنْ هُوَ سَمِیُّ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ وَ إِنَّ الْأَئِمَّةَ بَعْدِی بِعَدَدِ نُقْبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (2) أَعْطَاهُمُ اللَّهُ عِلْمِی وَ فَهْمِی فَمَنْ خَالَفَهُمْ فَقَدْ خَالَفَنِی وَ مَنْ رَدَّهُمْ وَ أَنْکَرَهُمْ فَقَدْ رَدَّنِی وَ أَنْکَرَنِی وَ مَنْ أَحَبَّهُمْ فِی اللَّهِ فَهُوَ مِنَ الْفَائِزِینَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(3).

«198»

نص، [کفایة الأثر] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الصَّفْوَانِیِّ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّخَارِیِّ عَنْ أَبِی یَحْیَی التَّیْمِیِّ عَنْ یَحْیَی الْبَکَّاءِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: سَتَفْتَرِقُ أُمَّتِی عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً مِنْهَا فِرْقَةٌ نَاجِیَةٌ وَ الْبَاقُونَ هَالِکُونَ (4) فَالنَّاجُونَ الَّذِینَ یَتَمَسَّکُونَ بِوَلَایَتِکُمْ وَ یَقْتَبِسُونَ مِنْ عِلْمِکُمْ وَ لَا یَعْمَلُونَ بِرَأْیِهِمْ فَأُولَئِکَ مَا عَلَیْهِمْ مِنْ سَبِیلٍ فَسَأَلْتُ عَنِ الْأَئِمَّةِ فَقَالَ عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (5).

«199»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ مُوسَی الْهَاشِمِیِّ بِسُرَّمَنْ رَأَی قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَةَ وَ قَدْ نَزَلَتْ عَلَیْهِ هَذِهِ الْآیَةُ- إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً(6) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ هَذِهِ الْآیَةُ نَزَلَتْ فِیکَ وَ فِی سِبْطَیَّ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِکَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ کَمِ الْأَئِمَّةُ بَعْدَکَ قَالَ أَنْتَ یَا عَلِیُّ ثُمَّ ابْنَاکَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ بَعْدَ الْحُسَیْنِ عَلِیٌّ ابْنُهُ وَ بَعْدَ عَلِیٍّ مُحَمَّدٌ ابْنُهُ وَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ جَعْفَرٌ ابْنُهُ وَ بَعْدَ جَعْفَرٍ مُوسَی ابْنُهُ

ص: 336


1- کفایة الاثر: 20. و فیه: تدخل محبک الجنة و مبغضک النار.
2- فی المصدر و( د): کعدد نقباء بنی إسرائیل.
3- کفایة الاثر: 21.
4- فی المصدر: و الباقون الهالکون.
5- کفایة الاثر: 21.
6- سورة الأحزاب: 33.

اما اگر فقط یک روز از عمر دنیا باقی مانده باشد، خداوند آن روز را آن­قدر طولانی خواهد فرمود که قائم ما ظهور کرده و جهان را پر از عدل و داد کند همان­طور که از پیش پر از ظلم و ستم گشته بود؛ بنابراین، زمین هرگز از وجود شما خالی نخواهد شد. خداوند علم و فهم مرا به شما عطا فرموده و از خداوند تبارک و تعالی خواستم که علم و فقه را در ذریّه من و ذریّه ذریّه من و فرزندان و فرزندانِ فرزندانِ من قرار دهد.(1)

روایت202.

الکفایۀ: حسن بن علی علیهما السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: امر خلافت را پس از من دوازده امام بر عهده خواهند گرفت که نُه تنِ ایشان از صُلب حسین­ هستند که خداوند علم و فهم مرا به آنان عطا فرموده است، چرا برخی با آزردنشان مرا آزار می­دهند؟ خداوند شفاعت مرا نصیب آنان نگرداند!(2)

روایت203.

الکفایۀ: حسن بن علی علیهما السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: امامان بعد از من به عدد نقبای بنی­اسرائیل و حواریّون عیسی علیه السّلام هستند؛ هرکس ایشان را دوست بدارد مؤمن و آنکه با آنان دشمنی ورزد منافق است؛ آن­ها حجّت­های خدا بر خلقش و بزرگانش در میان مردم هستند.(3)

روایت204.

الکفایۀ: حسن بن علی علیهما السّلام: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: تو وارث علم من و کانِ حکمت من و امام پس از منی، و چون شهید گشتی، پسرت حسن، و چون حسن شهید شود پسرت حسین و چون پسرت حسین شهید شود پسرش علی و به دنبال حسین نُه تن از صُلب حسین، امامان طاهر هستند. عرض کردم: یا رسول الله، نامشان چیست؟ فرمود: علی، محمّد، جعفر، موسی، علی، محمّد، علی، حسن و مهدی که از صُلب حسین است و خداوند به دست او زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد همان­طور که از پیش پر از ظلم و ستم گشته بود.(4)

ص: 340


1- . کفایۀ الاثر: 21
2- . کفایۀ الاثر: 21
3- . کفایۀ الاثر: 21
4- . کفایۀ الاثر: 22

وَ بَعْدَ مُوسَی عَلِیٌّ ابْنُهُ وَ بَعْدَ عَلِیٍّ مُحَمَّدٌ ابْنُهُ وَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ عَلِیٌّ ابْنُهُ وَ بَعْدَ عَلِیٍّ الْحَسَنُ ابْنُهُ وَ بَعْدَ الْحَسَنِ ابْنُهُ الْحُجَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحَسَنِ هَکَذَا وَجَدْتُ أَسَامِیَهُمْ مَکْتُوبَةً عَلَی سَاقِ الْعَرْشِ فَسَأَلْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ هُمُ الْأَئِمَّةُ بَعْدَکَ مُطَهَّرُونَ مَعْصُومُونَ وَ أَعْدَاؤُهُمْ مَلْعُونُونَ (1).

«200»

نص، [کفایة الأثر] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُوقٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَبِیبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ السَّهْمِیِّ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَأُعَذِّبَنَّ کُلَّ رَعِیَّةٍ دَانَتْ (2) بِطَاعَةِ إِمَامٍ لَیْسَ مِنِّی وَ إِنْ کَانَتِ الرَّعِیَّةُ فِی نَفْسِهَا بَرَّةً وَ لَأَرْحَمَنَّ کُلَّ رَعِیَّةٍ دَانَتْ بِإِمَامٍ عَادِلٍ مِنِّی وَ إِنْ کَانَتِ الرَّعِیَّةُ فِی نَفْسِهَا غَیْرَ بَرَّةٍ وَ لَا تَقِیَّةٍ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ أَنْتَ الْإِمَامُ وَ الْخَلِیفَةُ بَعْدِی حَرْبُکَ حَرْبِی وَ سِلْمُکَ سِلْمِی وَ أَنْتَ أَبُو سِبْطَیَّ وَ زَوْجُ ابْنَتِی وَ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ الْأَئِمَّةُ الْمُطَهَّرُونَ فَأَنَا سَیِّدُ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَنْتَ سَیِّدُ الْأَوْصِیَاءِ وَ أَنَا وَ أَنْتَ مِنْ شَجَرَةٍ وَاحِدَةٍ وَ لَوْلَانَا لَمْ یَخْلُقِ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ لَا النَّارَ وَ لَا الْأَنْبِیَاءَ وَ لَا الْمَلَائِکَةَ قَالَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَنَحْنُ أَفْضَلُ أَمِ الْمَلَائِکَةُ قَالَ یَا عَلِیُّ نَحْنُ خَیْرُ خَلِیقَةِ اللَّهِ عَلَی بَسِیطِ الْأَرْضِ وَ خَیْرٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ وَ کَیْفَ لَا نَکُونُ خَیْراً مِنْهُمْ وَ قَدْ سَبَقْنَاهُمْ إِلَی مَعْرِفَةِ اللَّهِ وَ تَوْحِیدِهِ فَبِنَا عَرَفُوا اللَّهَ وَ بِنَا عَبَدُوا اللَّهَ وَ بِنَا اهْتَدَوُا السَّبِیلَ إِلَی مَعْرِفَةِ اللَّهِ یَا عَلِیُّ أَنْتَ مِنِّی وَ أَنَا مِنْکَ وَ أَنْتَ أَخِی وَ وَزِیرِی فَإِذَا مِتُّ ظَهَرَتْ لَکَ ضَغَائِنُ فِی صُدُورِ قَوْمٍ وَ سَتَکُونُ بَعْدِی فِتْنَةٌ صَمَّاءُ صَیْلَمٌ (3) یَسْقُطُ فِیهَا کُلُّ وَلِیجَةٍ وَ بِطَانَةٍ وَ ذَلِکَ عِنْدَ فِقْدَانِ شِیعَتِکَ الْخَامِسَ مِنْ وُلْدِ السَّابِعِ مِنْ وُلْدِکَ تَحْزَنُ لِفَقْدِهِ أَهْلُ الْأَرْضِ وَ السَّمَاءِ فَکَمْ مِنْ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ مُتَأَسِّفٍ مُتَلَهِّفٍ حَیْرَانَ عِنْدَ فَقْدِهِ ثُمَّ أَطْرَقَ مَلِیّاً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ قَالَ بِأَبِی وَ أُمِّی سَمِیِّی وَ شَبِیهِی وَ شَبِیهُ مُوسَی

ص: 337


1- کفایة الاثر: 21.
2- دان دینا: اتخذ لنفسه دینا و تعبد به.
3- أی داهیة شدیدة. وقعة صیلمة: مستأصلة.

روایت205.

الکفایۀ: حسن بن علی صلوات الله علیهما: از جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره امامان پرسیدم، فرمود: امامان پس از من به تعداد نقبای بنی­اسرائیل، دوازده تن خواهند بود که خداوند علم و فهم مرا به ایشان عطا فرموده و ای حسن، تو از آنان هستی. عرض کردم: یا رسول الله، پس قائم ما اهل بیت چه موقع خروج خواهد کرد؟ فرمود: مَثَل او مثل رستاخیز است، این مطلب بر آسمان­ها و زمین گران آمده و به طور ناگهانی بر شما فرود می­آید.(1)

روایت206.

الکفایۀ: حسین بن علی علیهما السّلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده که آن حضرت فرمود: جبرئیل علیه السّلام مرا خبر داد که چون خداوند نام محمّد را بر پایه عرش نوشت، عرض کردم: پروردگارا، می­بینم که این نام که در سراپرده عرش نوشته شد ارجمندترین بندگانت نزد توست؟! آن­گاه خدای عزّوجل دوازده شبح بدن­های بی­روح را در میان زمین و آسمان به وی نشان داد. عرض کرد: پروردگارا، تو را به حق اینان سوگند می­دهم که ایشان را به من معرّفی فرمایید. فرمود: این نور علی بن ابی طالب و این نور حسن و این نور حسین و این نور علی بن حسین و این نور محمّد بن علی و این نور جعفر بن محمّد و این نور موسی بن جعفر و این نور علی بن موسی و این نور محمّد بن علی و این نور علی بن محمّد و این نور حسن بن علی و این نور حجّت قائم منتظر است. گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله پیوسته می­فرمود: کسی نیست که به وسیله اینان به خدای متعال تقرّب جوید مگر اینکه خداوند او را از آتش برهاند. (2)

روایت207.

الکفایۀ: حسین بن علی علیه السّلام در مسجد النبی و در حیات پدرش علی علیه السّلام فرمود: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: نخستین چیزی که خدای عزّوجل آفرید

ص: 341


1- . کفایۀ الاثر: 23 _22
2- . کفایۀ الاثر: 23

بْنِ عِمْرَانَ عَلَیْهِ جُیُوبُ النُّورِ أَوْ قَالَ جَلَابِیبُ النُّورِ یَتَوَقَّدُ(1) مِنْ شُعَاعِ الْقُدْسِ کَأَنِّی بِهِمْ آیِسٌ مَا کَانُوا-(2) نُودِیَ بِنِدَاءٍ یَسْمَعُهُ مِنَ الْبُعْدِ کَمَا یَسْمَعُهُ مِنَ الْقُرْبِ یَکُونُ رَحْمَةً عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ عَذَاباً عَلَی الْمُنَافِقِینَ قُلْتُ وَ مَا ذَلِکَ النِّدَاءُ قَالَ ثَلَاثَةُ أَصْوَاتٍ فِی رَجَبٍ أَوَّلُهَا أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ وَ الثَّانِی أَزِفَتِ الْآزِفَةُ وَ الثَّالِثُ یَرَوْنَ بَدَناً بَارِزاً مَعَ قَرْنِ الشَّمْسِ (3) یُنَادِی أَلَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ حَتَّی یَنْسُبَهُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السّلام فِیهِ هَلَاکُ الظَّالِمِینَ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَأْتِی الْفَرَجُ وَ یَشْفِی اللَّهُ صُدُورَهُمْ- وَ یُذْهِبْ غَیْظَ قُلُوبِهِمْ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَکَمْ یَکُونُ بَعْدِی مِنَ الْأَئِمَّةِ قَالَ بَعْدَ الْحُسَیْنِ تِسْعَةٌ التَّاسِعُ قَائِمُهُمْ (4).

«201»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُتْبَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحِمَّصِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الْغَطْفَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یُوسُفَ الْحِمَّصِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُکَّاشَةَ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَسَنِ بْنِ حَسَنٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام قَالَ: خَطَبَنَا(5) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً فَقَالَ بَعْدَ مَا حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ مَعَاشِرَ النَّاسِ کَأَنِّی أُدْعَی فَأُجِیبُ وَ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ- کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا فَتَعَلَّمُوا مِنْهُمْ وَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ- لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْهُمْ وَ لَوْ خَلَتْ إِذاً لَسَاخَتْ بِأَهْلِهَا ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعْلَمُ أَنَّ الْعِلْمَ لَا یَبِیدُ(6) وَ لَا یَنْقَطِعُ وَ أَنَّکَ لَا تُخْلِی أَرْضَکَ مِنْ حُجَّةٍ لَکَ عَلَی خَلْقِکَ ظَاهِرٍ لَیْسَ بِالْمُطَاعِ أَوْ خَائِفٍ مَغْمُورٍ-(7)

ص: 338


1- الجیب من القمیص: طوقه. و الجلباب- بسکون اللام و تخفیف الباء، او کسر اللام و تشدید الباء- القمیص أو الثوب الواسع و یتوقد ای یشتعل.
2- فی المصدر: کأنی بهم آیس من کانوا و فی( ت) آنس ظ.
3- قرن الشمس: اول ما یبدو منه.
4- کفایة الاثر: 21.
5- فی المصدر و( د): قال خطب.
6- باد: هلک. بادت الشمس بیودا: غابت.
7- المغمور: المجهول الخامل الذکر.

حجاب­های خویش بود و در حواشی آن نوشت: «لا إله إلّا الله محمد رسول الله علیّ وصیّه»؛ سپس عرش را آفرید و بر ستون­های آن نوشت: «لا إله إلّا الله محمّد رسول الله علیّ وصیّه»؛ سپس زمین­ها را آفرید و بر گوشه گوشه آن­ها همین عبارات را نوشت، پس هر که گمان می­برد پیامبر صلی الله علیه و آله را دوست می­دارد اما وصیّ او را دوست نداشته باشد، دروغ گفته است و کسی که گمان برد پیامبر را شناخته اما علی را نشناخته باشد، کافر است؛ سپس فرمود: آگاه باشید که اهل بیت من برای شما امان به ارمغان می­آورند. پس به خاطر من دوستشان داشته باشید و به آنان تمسّک جویید تا هرگز گمراه نشوید؛ عرض شد: ای پیامبر خدا، اهل بیت شما چه کسانی هستند؟ فرمود: علی و دو سبط من و نُه تن از فرزندان حسین، امامانی نیکوکردار و امین و معصومند؛ آگاه باشید که ایشان اهل بیت منند و عترت من، از گوشت و خون من.(1)

توضیح

«الأطوار»: حیاط­ها، مرزها، کوهها. و در برخی نسخه­ها با دال آمده که به معنی کوههاست.

روایت208.

الکفایۀ: حسین بن علی علیهما السّلام: مردی عرب به قصد اسلام آوردن نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد، در حالی که سوسماری را که در بیابان شکار کرده بود، با خود داشت و در آستین جا داده بود. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله شروع کرد به توضیح درباره دین اسلام، اما آن مرد عرب گفت: ای محمّد، تا این سوسمار به تو ایمان نیاورد، من ایمان نمی­آورم! سپس آن حیوان را بر زمین انداخت؛ سوسمار به سمت در مسجد شروع به گریختن نمود که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای سوسمار، من کیستم؟! گفت: محمد بن عبدالله بن عبدالمطلّب بن هاشم بن عبد مناف. فرمود: ای سوسمار، چه کسی را پرستش می­کنی؟ گفت: الله را پرستش می­کنم که دانه را شکافت و انسان را آفرید، ابراهیم را به دوستی گرفت، با موسی سخن گفت و تو را ای محمّد به نبوّت برگزید؛ آن مرد عرب با دیدن این صحنه گفت: گواهی می­دهم خدایی جز الله نیست و تو به راستی فرستاده خدایی؛ اکنون یا رسول الله، به من بفرمایید آیا پس از تو پیامبری خواهد بود؟ فرمود: خیر، من خاتم پیامبرانم، لیکن

ص: 342


1- . کفایۀ الاثر: 23

لِکَیْلَا یَبْطُلَ حُجَّتُکَ وَ لَا یَضِلَّ أَوْلِیَاؤُکَ بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَهُمْ أُولَئِکَ الْأَقَلُّونَ عَدَداً الْأَعْظَمُونَ قَدْراً عِنْدَ اللَّهِ فَلَمَّا نَزَلَ عَنْ مِنْبَرِهِ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ مَا أَنْتَ الْحُجَّةُ عَلَی الْخَلْقِ کُلِّهِمْ قَالَ یَا حَسَنُ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ(1) فَأَنَا الْمُنْذِرُ وَ عَلِیٌّ الْهَادِی قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَوْلُکَ إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو مِنْ حُجَّةٍ قَالَ نَعَمْ عَلِیٌّ هُوَ الْإِمَامُ (2) وَ الْحُجَّةُ بَعْدِی وَ أَنْتَ الْحُجَّةُ وَ الْإِمَامُ بَعْدَهُ وَ الْحُسَیْنُ هُوَ الْإِمَامُ (3) وَ الْحُجَّةُ بَعْدَکَ وَ لَقَدْ نَبَّأَنِی اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ أَنَّهُ یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ وَلَدٌ یُقَالُ لَهُ عَلِیٌّ سَمِیُّ جَدِّهِ عَلِیٍّ فَإِذَا مَضَی الْحُسَیْنُ قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ عَلِیٌّ ابْنُهُ (4) وَ هُوَ الْحُجَّةُ وَ الْإِمَامُ وَ یُخْرِجُ اللَّهُ مِنْ صُلْبِ عَلِیٍّ وَلَداً سَمِیِّی وَ أَشْبَهُ النَّاسِ بِی عِلْمُهُ عِلْمِی وَ حُکْمُهُ حُکْمِی وَ هُوَ الْإِمَامُ وَ الْحُجَّةُ بَعْدَ أَبِیهِ وَ یُخْرِجُ اللَّهُ مِنْ صُلْبِهِ مَوْلُوداً(5) یُقَالُ لَهُ جَعْفَرٌ أَصْدَقُ النَّاسِ قَوْلًا وَ فِعْلًا وَ هُوَ الْإِمَامُ وَ الْحُجَّةُ بَعْدَ أَبِیهِ وَ یُخْرِجُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ صُلْبِ جَعْفَرٍ مَوْلُوداً سَمِیُّ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ أَشَدُّ النَّاسِ تَعَبُّداً فَهُوَ الْإِمَامُ وَ الْحُجَّةُ بَعْدَ أَبِیهِ وَ یُخْرِجُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ صُلْبِ مُوسَی وَلَداً یُقَالُ عَلِیٌّ مَعْدِنُ عِلْمِ اللَّهِ وَ مَوْضِعُ حُکْمِهِ (6) فَهُوَ الْإِمَامُ وَ الْحُجَّةُ بَعْدَ أَبِیهِ وَ یُخْرِجُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ صُلْبِ عَلِیٍّ مَوْلُوداً یُقَالُ لَهُ مُحَمَّدٌ فَهُوَ الْإِمَامُ وَ الْحُجَّةُ بَعْدَ أَبِیهِ وَ یُخْرِجُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ صُلْبِ مُحَمَّدٍ مَوْلُوداً یُقَالُ لَهُ عَلِیٌّ فَهُوَ الْإِمَامُ وَ الْحُجَّةُ بَعْدَ أَبِیهِ وَ یُخْرِجُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ صُلْبِ عَلِیٍّ مَوْلُوداً یُقَالُ لَهُ الْحَسَنُ فَهُوَ الْإِمَامُ وَ الْحُجَّةُ بَعْدَ أَبِیهِ وَ یُخْرِجُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ صُلْبِ الْحَسَنِ الْحُجَّةَ الْقَائِمَ إِمَامَ زَمَانِهِ وَ مُنْقِذَ أَوْلِیَائِهِ یَغِیبُ حَتَّی لَا یُرَی یَرْجِعُ عَنْ أَمْرِهِ قَوْمٌ وَ یَثْبُتُ عَلَیْهِ آخَرُونَ- وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ

ص: 339


1- سورة الرعد: 7.
2- فی المصدر و( د): نعم هو الامام اه.
3- فی المصدر و( د): و الحسین الامام اه.
4- فی المصدر و( د): قام بالامر علی ابنه.
5- فی المصدر: و یخرج من صلبه مولود.
6- فی المصدر: و موضع حکمته.

پس از من امامانی از ذرِیّه من خواهند بود که قیام به قسط می­کنند و به شمار نقبای بنی­اسرائیل هستند، نخستین آن­ها علی بن ابی طالب است که امام و جانشین من خواهد بود و نُه تن دیگر از صُلب این _ و دست روی سینه من گذاشت _ خواهند بود و نهمین آن­ها قائم است که در آخر الزمان دین را به پا می­دارد همان­طور که در اول زمان من آن را به پا داشتم. گوید: پس آن مرد اعرابی این ابیات را سرود:

هان ای رسول خدا! یقیناً که تو راستگو هستی، برکت خدا بر تو باد که چه فرخنده راهبر و راهنمایی هستی

این دین حنیف را آیین ما قرار دادی، پس از آن که همچون خران سرکش شده بودیم

پس ای بهترین برانگیخته و بهترین فرستاده به سوی انس و جن، دعوتت را لبیک می­گویم

پس در زندگی و مرگ در میان مردم مبارک هستی، و در کودکی و در دوره بالندگی نیز مبارک بوده­ای.

گوید: پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای برادر بنی­سلیم، آیا مالی داری؟ عرض کرد: سوگند به آنکه تو را به نبوّت کرامت بخشید و به رسالت مخصوص گردانید، در چهار هزار خانواده بنی سلیم کسی فقیرتر از من نیست. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله شتری به وی بخشید و آن مرد به میان قوم خود بازگشت و ماجرا را برای آنان بازگفت. گفتند: این مرد اعرابی به طمع ناقه اسلام آورده است. سپس یکی از اعراب بدوی به طمع به دست آوردن شتر مسلمان شد و تمام روز را در صُفّه ماند بی­آنکه چیزی بخورد. چون فردا آمد، نزد پیامبر صلی الله علیه و آله رفته و این گونه سرود:

ای کسی که هرگز بی­او نمانیم، می­دانیم که تو به راستی رسول خدایی

و دین تو، اسلام، دینی است که آن را بزرگ می­داریم، از اسلام چیزی برای خوردن می­خواهیم

تو هم دین حق را آورده­ای و هم چیزی که ما بخوریم!

رسول خدا صلی الله علیه و آله لبخندی زد و فرمود: یا علی، حاجت این اعرابی را بر آورده کن. پس علی علیه السّلام وی را به خانه فاطمه علیها السّلام برده و از غذا سیرش نمود و شتری و تو بره­ای پر از خرما به وی عطا فرمود.(1)

روایت209.

الکفایۀ:

ص: 343


1- . کفایۀ الاثر: 23

وَ لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ الْیَوْمَ حَتَّی یَخْرُجَ قَائِمُنَا فَیَمْلَؤُهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً فَلَا یَخْلُو الْأَرْضُ مِنْکُمْ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عِلْمِی وَ فَهْمِی وَ لَقَدْ دَعَوْتُ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ یَجْعَلَ الْعِلْمَ وَ الْفِقْهَ فِی عَقِبِی وَ عَقِبِ عَقِبِی وَ مِنْ زَرْعِی وَ زَرْعِ زَرْعِی (1).

«202»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُتْبَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحِمْصِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ یَحْیَی الصُّوفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ ثَابِتٍ عَنْ زِرِّ بْنِ حُبَیْشٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ یَمْلِکُهُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ أَعْطَاهُمُ اللَّهُ عِلْمِی وَ فَهْمِی مَا لِقَوْمٍ یُؤْذُونَنِی فِیهِمْ لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِی (2).

«203»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرٍ عَنْ سُلَیْمَانَ الطَّائِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الْکُوفِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَخِیهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی بِعَدَدِ نُقْبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ حَوَارِیِّ عِیسَی مَنْ أَحَبَّهُمْ فَهُوَ مُؤْمِنٌ وَ مَنْ أَبْغَضَهُمُ فَهُوَ مُنَافِقٌ هُمْ حُجَجُ اللَّهِ فِی خَلْقِهِ وَ أَعْلَامُهُ فِی بَرِیَّتِهِ (3).

«204»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْهَاشِمِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّوْرِیِّ عَنْ سُفْیَانَ عَنْ أَبِی الْحَجَّافِ دَاوُدَ بْنِ أَبِی عَوْفٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِعَلِیٍّ علیه السّلام أَنْتَ وَارِثُ عِلْمِی وَ مَعْدِنُ حُکْمِی وَ الْإِمَامُ بَعْدِی فَإِذَا اسْتُشْهِدْتَ فَابْنُکَ الْحَسَنُ فَإِذَا اسْتُشْهِدَ الْحَسَنُ فَابْنُکَ الْحُسَیْنُ فَإِذَا اسْتُشْهِدَ الْحُسَیْنُ فَابْنُهُ عَلِیٌّ یَتْلُوهُ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ أَئِمَّةٌ أَطْهَارٌ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا أَسْمَاؤُهُمْ قَالَ عَلِیٌّ وَ مُحَمَّدٌ وَ جَعْفَرٌ وَ مُوسَی وَ عَلِیٌ وَ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْمَهْدِیُّ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ یَمْلَأُ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً(4).

ص: 340


1- کفایة الاثر: 21.
2- کفایة الاثر: 21.
3- کفایة الاثر: 21.
4- کفایة الاثر: 22.

حسین بن علی علیه السّلام: چون خدای تبارک و تعالی آیه: «وَ أُوْلُواْ الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلیَ بِبَعْضٍ فیِ کِتَابِ الله »،(1)

خویشاوندان [طبقِ ] کتاب خدا، بعضی [نسبت ] به بعضی اولویّت دارند.»} را نازل فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره تأویل آن پرسیدم، فرمود: به خدا سوگند، منظور آیه کسی جز شما نیست، خویشاوندان شما هستید؛ پس چون من بمیرم، پدرت محق­تر از هرکسی به جانشینی من است و چون پدرت درگذرد، برادرت حسن سزاوار جانشینی اوست و چون حسن درگذرد، تو سزاوار به جانشینی وی هستی؛ عرض کردم: یا رسول الله، پس از من چه کسی سزاوار و شایسته آن است که جای من باشد؟ فرمود: پسرت علی از هرکس دیگر سزاوارتر به جانشینی توست و چون بگذرد، فرزندش محمّد شایسته­تر به جانشینی اوست؛ پس چون بگذرد، محمّد، پسرش و پس از محمّد پسرش جعفر شایستگی جانشینی او را دارد؛ و چون جعفر بگذرد، موسی بر دیگران مقدم­تر است و پس از موسی پسرش علی مقدّم­تر از دیگران است؛ و چون علی بگذرد، فرزندش محمّد پس از او اولی­تر است؛ و چون محمّد بگذرد پسرش علی پس از او اولی­تر است و چون علی بگذرد، پسرش حسن پس از وی به آن اولی­تر است؛ و چون حسن بگذرد، غیبت اتفاق خواهد افتاد، در زمان نهمین امام از فرزندانت. این نُه امام از صُلب تو هستند، خداوند علم و فهم مرا به ایشان داده و آن­ها از طینت من آفریده شده­اند؛ چرا قومی با آزردن آن­ها مرا آزار می­دهند؟! خداوند آنان را از شفاعت من بی­بهره سازد!

روایت210.

الکفایۀ: حسین بن علی علیه السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله ضمن بشارت­هایی که به من داد، فرمود: ای حسین، تو سیّدی و پسر سیّد و پدر سادات هستی، نُه تن از فرزندان تو امامانی از صُلب تو هستند، امامانی نیکوکردار و نهمین آنان مهدی ایشان است، او جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد و در آخر الزمان قیام خواهد کرد همان­طور که من در اول زمان قیام کردم.

ص: 344


1- . انفال/ 73 . احزاب/ 6
«205»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ عُتْبَةَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ عُمَرَ الرَّاسِبِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْمُحَمَّدِیِّ عَنْ أَبِی روج [رَوْحِ] بْنِ فَرْوَةَ بْنِ الْفَرَجِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُنْذِرِ بْنِ الجیفرة [حَیْفَرَ] قَالَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا: سَأَلْتُ جَدِّی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الْأَئِمَّةِ بَعْدَهُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله الْأَئِمَّةُ بَعْدِی عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ اثْنَا عَشَرَ أَعْطَاهُمُ اللَّهُ عِلْمِی وَ فَهْمِی وَ أَنْتَ

مِنْهُمْ یَا حَسَنُ (1) قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَتَی یَخْرُجُ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ قَالَ إِنَّمَا مَثَلُهُ کَمَثَلِ السَّاعَةِ- ثَقُلَتْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا تَأْتِیکُمْ إِلَّا بَغْتَةً(2).

«206»

نص، [کفایة الأثر] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُنْبُوذٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حُمْدُونٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حُکَیْمٍ الْأَوْدِیِّ عَنْ شَرِیکٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعْدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السّلام لَمَّا أَثْبَتَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اسْمَ مُحَمَّدٍ فِی سَاقِ الْعَرْشِ قُلْتُ یَا رَبِّ هَذَا الِاسْمَ الْمَکْتُوبَ فِی سُرَادِقِ الْعَرْشِ أَرَی أَعَزَّ خَلَقِکَ عَلَیْکَ قَالَ فَأَرَاهُ اللَّهُ اثْنَیْ عَشَرَ أَشْبَاحاً أَبْدَاناً بِلَا أَرْوَاحٍ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ فَقَالَ یَا رَبِّ بِحَقِّهِمْ عَلَیْکَ إِلَّا أَخْبَرْتَنِی مَنْ هُمْ (3) فَقَالَ هَذَا نُورُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ هَذَا نُورُ الْحَسَنِ وَ هَذَا نُورُ الْحُسَیْنِ وَ هَذَا نُورُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ هَذَا نُورُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ هَذَا نُورُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ هَذَا نُورُ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ هَذَا نُورُ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی وَ هَذَا نُورُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ هَذَا نُورُ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ هَذَا نُورُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ هَذَا نُورُ الْحُجَّةِ الْقَائِمِ الْمُنْتَظَرِ قَالَ فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَا أَحَدٌ یَتَقَرَّبُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَؤُلَاءِ الْقَوْمِ إِلَّا أَعْتَقَ اللَّهُ رَقَبَتَهُ مِنَ النَّارِ(4).

«207»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرٍ الطَّائِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدَانَ عَنْ سَهْلِ بْنِ صَیْفِیٍّ عَنْ مُوسَی بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ قَالَ: سَمِعْتُ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیه السّلام یَقُولُ فِی مَسْجِدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ ذَلِکَ فِی حَیَاةِ أَبِیهِ عَلِیٍّ علیه السّلام سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَوَّلُ مَا خَلَقَ

ص: 341


1- فی المصدر و( د): و أنت یا حسن.
2- کفایة الاثر: 22 و 23.
3- فی المصدر: الا اخبرتنی عنهم.
4- کفایة الاثر: 23.

روایت211.

الکفایۀ: حسین بن علی علیهما السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: من از مؤمنان به خودشان سزاوارترم و پس از من تو ای علی، از مؤمنان به خودشان سزاوارتری و پس از تو، حسن از مؤمنان به خودشان سزاوارتر است و پس از حسن، حسین از مؤمنان به خودشان اولی­تر است و پس از او علی از مؤمنان به خودشان اولی­تر است و پس از او محمّد از مؤمنان به خودشان اولی­تر است و بعد از او جعفر از مؤمنان به خودشان اولی­تر است و پس از او موسی از مؤمنان به خودشان اولی­تر است و بعد از او علی از مؤمنان به خودشان اولی­تر است و بعد از او محمّد از مؤمنان به خودشان اولی­تر است و پس از او علی از مؤمنان به خودشان اولی­تر است و بعد از او حجه بن الحسن از مؤمنان به خودشان اولی­تر است، همگی امامان نیکوکردارند، آن­ها با حق هستند و حق با ایشان.(1)

روایت212.

الکفایۀ: حسین بن علی علیهما السّلام: در حالی بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شدم که متفکّر و غمگین بود، پس عرض کردم: یا رسول الله، چرا فکرتان مشغول است؟ فرمود: فرزندم، جبرئیل نزد من آمده و گفت: یا رسول الله، خدای علیّ اعلی تو را سلام داده و به تو می­گوید: دوره نبوّتت را به پایان رسانده­ای و عمرت به پایان رسیده است، پس آن نام اعظم و میراث علم و آثار علم نبوّت را به علی بن ابی طالب بسپار که من زمین را خالی از عالِمی که طاعت و ولایت من بدو شناخته شود، نمی­گذارم و من عِلم نبوّت از غیب را از ذریّه تو قطع نمی­کنم همان طور که آن را از ذزیّه دیگر پیامبرانی که میان تو و پدرت آدم قرار دارند، قطع نکردم. عرض کردم: یا رسول الله چه کسی پس از تو رهبری این اُمّت را بر عهده خواهد گرفت؟ فرمود: پدرت علی بن ابی طالب که برادر و جانشین من است، و پس از او به حسن و بعد از حسن به تو می­رسد و سپس به نُه تن که همگی از صُلب تو هستند، می­رسد؛ یعنی به دوازده امام می­رسد، سپس قائم ما قیام می­کند و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد

ص: 345


1- . کفایۀ الاثر: 24

اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حُجُبُهُ فَکَتَبَ عَلَی حَوَاشِیهَا- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ وَصِیُّهُ ثُمَّ خَلَقَ الْعَرْشَ فَکَتَبَ عَلَی أَرْکَانِهِ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ وَصِیُّهُ ثُمَّ خَلَقَ الْأَرَضِینَ فَکَتَبَ عَلَی أَطْوَارِهَا- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ وَصِیُّهُ ثُمَّ خَلَقَ اللَّوْحَ فَکَتَبَ عَلَی حُدُودِهِ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ وَصِیُّهُ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُحِبُّ النَّبِیَّ وَ لَا یُحِبُّ الْوَصِیَّ فَقَدْ کَذَبَ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یَعْرِفُ النَّبِیَّ وَ لَا یَعْرِفُ الْوَصِیَّ فَقَدْ کَفَرَ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله أَلَا إِنَّ أَهْلَ بَیْتِی أَمَانٌ لَکُمْ فَأَحِبُّوهُمْ بِحُبِّی وَ تَمَسَّکُوا بِهِمْ لَنْ تَضِلُّوا قِیلَ فَمَنْ أَهْلُ بَیْتِکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ قَالَ عَلِیٌّ وَ سِبْطَایَ وَ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ أُمَنَاءُ مَعْصُومُونَ أَلَا إِنَّهُمْ أَهْلُ بَیْتِی وَ عِتْرَتِی مِنْ لَحْمِی وَ دَمِی (1).

بیان

الأطوار الأفنیة و الحدود و الجبال و فی بعض النسخ بالدال أی جبالها.

«208»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُوسَوِیِّ الْقَاضِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُثَنَّی عَنْ جَرِیرِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ الضَّبِّیِّ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ یَزِیدَ السَّمَّانِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام قَالَ: دَخَلَ أَعْرَابِیٌّ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُرِیدُ الْإِسْلَامَ وَ مَعَهُ ضَبٌ (2) قَدِ اصْطَادَهُ فِی الْبَرِّیَّةِ وَ جَعَلَهُ فِی کُمِّهِ فَجَعَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَعْرِضُ عَلَیْهِ الْإِسْلَامَ فَقَالَ- لَا أُومِنُ بِکَ یَا مُحَمَّدُ أَوْ یُؤْمِنَ بِکَ هَذَا الضَّبُّ وَ رَمَی الضَّبَّ عَنْ کُمِّهِ فَخَرَجَ الضَّبُّ مِنَ الْمَسْجِدِ یَهْرُبُ (3) فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا ضَبُّ مَنْ أَنَا قَالَ أَنْتَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ هَاشِمِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ قَالَ یَا ضَبُّ مَنْ تَعْبُدُ قَالَ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ وَ اتَّخَذَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلًا وَ نَاجَی مُوسَی کَلِیماً وَ اصْطَفَاکَ یَا مُحَمَّدُ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ حَقّاً فَأَخْبِرْنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ هَلْ یَکُونُ بَعْدَکَ نَبِیٌّ قَالَ لَا أَنَا خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ لَکِنْ یَکُونُ

ص: 342


1- کفایة الاثر: 23.
2- الضب: حیوان من الزحافات شبیه بالحرذون ذنبه کثیر العقد. یقال له بالفارسیة: « سوسمار».
3- فی المصدر: هربا.

همان­طور که از قبل پر از ظلم و ستم شده بود و با این کار دل­های گروه مؤمنان از شیعیانش را تشفّی خاطر بخشد.(1)

روایت213.

الکفایۀ: شدّاد بن اوس گفت: چون جنگ جمل پیش آمد، با خود گفتم: نه با علی خواهم بود نه ضد او. و نیمی از روز را از جنگیدن خودداری کردم و چون شب فرا رسید خداوند در دلم انداخت که همراه علی وارد جنگ شوم. پس به همراه آن حضرت جنگیدم تا کار آن­گونه که خداوند مقدّر فرموده بود، به پایان رسید. سپس عازم مدینه شده و نزد اُمّ سَلَمه رفتم. اُمّ سَلَمه گفت: از کجا می­آیی؟ گفتم: از بصره. گفت: با کدام گروه بودی؟ گفتم: ای مادر مؤمنان، من نیمی از روز را نجنگیدم، اما خدای عزّوجل در دلم انداخت که در دفاع از علی وارد جنگ شوم. گفت: خوب کاری کردی، من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: هرکس با علی بجنگد با من جنگیده است و آنکه با من بجنگد، با خدا جنگیده است.

گفتم: پس صلاح می­دانی که به سپاه وی بپیوندم؟ گفت: آری، به خدا سوگند علی با حقّ است و حق با علی؛ به خدا سوگند اُمّت محمّد صلی الله علیه و آله از انصاف به دور شدند و آن کس را که خدا و رسولش او را کنار زده بودند، جلو انداخته و آن کس را که خدای متعال و رسول مقدّم داشتند، کنار زدند؛ آن­ها همسران خود را در خانه­هایشان گذاردند و همسر رسول خدا را به جنگ کشاندند؛ به خدا سوگند از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: اُمّت من دچار جدایی و پشت به هم کردن خواهد شد، پس هرگاه با هم اجتماع کردند، با آنان باشید و چون متفرّق شدند، با گروه میانه (اهل بیت) باشید، و مواظب اهل بیت من باشید؛ اگر آن­ها با کسی جنگیدند، شما نیز در کنار آن­ها باشید و اگر با کسی صلح کردند، شما نیز با وی صلح کنید؛ اگر از امری دوری جستند، شما نیز دوری گزینید که پیوسته حق با اینان است و اینان با حق هستند. گفتم: اهل بیت او که باید به آنان تمسّک جوییم چه کسانی هستند؟ گفت: آن­ها امامان پس از وی هستند همان­طور که خود فرموده: «به عدد نقبای بنی­اسرائیلند: علی و دو سبط من و نُه تن از صُلب حسین» و اهل بیت او پاکیزه­اند و معصوم. گفتم: انّا لله و إنا إلیه راجعون! با این حساب مردم هلاک شده­اند! گفت: «کلُ ُّ حِزْبِ

ص: 346


1- . کفایۀ الاثر: 24

بَعْدِی أَئِمَّةٌ مِنْ ذُرِّیَّتِی قَوَّامُونَ بِالْقِسْطِ کَعَدَدِ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَوَّلُهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ هُوَ الْإِمَامُ وَ الْخَلِیفَةُ بَعْدِی وَ تِسْعَةٌ مِنَ الْأَئِمَّةِ مِنْ صُلْبِ هَذَا وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی صَدْرِی وَ الْقَائِمُ تَاسِعُهُمْ یَقُومُ بِالدِّینِ فِی آخِرِ الزَّمَانِ کَمَا قُمْتُ فِی أَوَّلِهِ قَالَ فَأَنْشَأَ الْأَعْرَابِیُّ یَقُولُ:

أَلَا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّکَ صَادِقٌ***فَبُورِکْتَ مَهْدِیّاً وَ بُورِکْتَ هَادِیاً

شَرَعْتَ لَنَا الدِّینَ الْحَنِیفِیَّ بَعْدَ مَا***غَدَوْنَا کَأَمْثَالِ الحمیر الطَّوَاغِیَا(1)

فَیَا خَیْرَ مَبْعُوثٍ وَ یَا خَیْرَ مُرْسَلٍ***إِلَی الْإِنْسِ ثُمَّ الْجِنِّ لَبَّیْکَ دَاعِیاً

فَبُورِکْتَ فِی الْأَقْوَامِ حَیّاً وَ مَیِّتاً***وَ بُورِکْتَ مَوْلُوداً وَ بُورِکْتَ نَاشِئاً

قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَخَا بَنِی سُلَیْمٍ هَلْ لَکَ مَالٌ قَالَ وَ الَّذِی أَکْرَمَکَ بِالنُّبُوَّةِ وَ خَصَّکَ بِالرِّسَالَةِ إِنَّ أَرْبَعَةَ آلَافِ بَیْتٍ مِنْ بَنِی سُلَیْمٍ مَا فِیهِمْ أَفْقَرُ مِنِّی فَحَمَلَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلَی نَاقَةٍ-(2) فَرَجَعَ إِلَی قَوْمِهِ فَأَخْبَرَهُمْ بِذَلِکَ قَالُوا فَأَسْلَمَ الْأَعْرَابِیُّ طَمَعاً فِی النَّاقَةِ فَبَقِیَ یَوْمَهُ فِی الصُّفَّةِ لَمْ یَأْکُلْ شَیْئاً فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ تَقَدَّمَ (3) إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ:

یَا أَیُّهَا الْمَرْءُ الَّذِی لَا نَعْدَمُهُ***أَنْتَ رَسُولُ اللَّهِ حَقّاً نَعْلَمُهُ

وَ دِینُکَ الْإِسْلَامُ دِیناً نُعْظِمُهُ***نَبْغِی مِنَ الْإِسْلَامِ شَیْئاً نَقْضَمُهُ (4)-

قَدْ جِئْتَ بِالْحَقِّ وَ شَیْئاً تُطْعِمُهُ (5)

فَتَبَسَّمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا عَلِیُّ أَعْطِ الْأَعْرَابِیَّ حَاجَتَهُ فَحَمَلَهُ عَلِیٌّ علیه السّلام إِلَی مَنْزِلِ فَاطِمَةَ وَ أَشْبَعَهُ وَ أَعْطَاهُ نَاقَةً وَ جُلَّةَ تَمْرٍ(6).

«209»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُطَّلِبِ الشَّیْبَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ

ص: 343


1- فی المصدر و( د): عبدنا کامثال الحمیر الطواغیا.
2- فی المصدر: علی ناقته.
3- فی المصدر: فقدم.
4- فی المصدر: نبغی مع الإسلام شیئا نقضمه. قضم الشی ء: کسره بأطراف أسنانه و أکله.
5- فی المصدر: نطعمه.
6- کفایة الاثر: 23.

بِمَا لَدَیهِْمْ فَرِحُونَ»،(1){هر

دسته ای به آنچه نزدشان بود، دل خوش کردند.}

روایت214.

الکفایۀ: ام سلمه گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره قول خدای سبحان: «فَأُوْلَئکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِْم مِّنَ النَّبِیِّنَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشهَُّدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُوْلَئکَ رَفِیقًا»،(2) {در زمره کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته [یعنی ] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگانند و آنان چه نیکو همدمانند.} فرمود: «الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِْم مِّنَ النَّبِیِّنَ» من هستم، «وَ الصِّدِّیقِینَ» علی بن ابی طالب است؛ «الشهَُّدَاء» حسن و حسین هستند؛ «الصَّالِحِینَ» حمزه است؛ «وَ حَسُنَ أُوْلَئکَ رَفِیقًا» دوازده امام پس از من هستند.(3)

روایت215.

الکفایۀ: أم سلمه: رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرمود: امامان پس از من دوازده تن به تعداد نقبای بنی­اسرائیل­اند و نُه تن ایشان از صُلب حسین­اند که خداوند علم و فهم مرا به ایشان داده، پس وای بر دشمنانشان!(4)

روایت216.

الکفایۀ: اُم سلمه: رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: یا علی، همانا خداوند تبارک و تعالی مهر و محبت مساکین و مستضعفین روی زمین را به تو عطا فرموده و تو برادری ایشان را پذیرفتی و آنان تو را به عنوان امام خود پذیرفتند؛ پس خوشا به حال تو و آنکه تو را دوست می­دارد و وای بر کسی که با تو دشمنی ورزد و به تو دروغ گوید؛ ای علی، من شهر علم هستم و تو دروازه آنی و جز از در، نمی­توان وارد شهر شد؛ ای علی، دوستداران تو کسانی هستند که توبه می­کنند و بر توبه خود ثابت قدم می­مانند و ولایتمداران تو ژولیده موی کهنه­پوشند (کسانی که توجهی به زخاف دنیا ندارند) که اگر به خدا سوگند یاد

ص: 347


1- . روم / 32
2- . نساء / 69
3- . کفایۀ الاثر: 25 _24
4- . کفایۀ الاثر: 25 _24

الدِّینَوَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ الْمِصْرِیِ (1) عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْغِفَارِیِّ عَنْ حَرِیزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَذَّاءِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام: لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی هَذِهِ الْآیَةَ- وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ (2) سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ تَأْوِیلِهَا فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا عَنَی بِهَا غَیْرَکُمْ وَ أَنْتُمْ أُولُو الْأَرْحَامِ فَإِذَا مِتُّ فَأَبُوکَ عَلِیٌّ أَوْلَی بِی وَ بِمَکَانِی فَإِذَا مَضَی أَبُوکَ فَأَخُوکَ الْحَسَنُ أَوْلَی بِهِ فَإِذَا مَضَی الْحَسَنُ فَأَنْتَ أَوْلَی بِهِ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَنْ بَعْدِی أَوْلَی بِی فَقَالَ ابْنُکَ عَلِیٌّ أَوْلَی بِکَ مِنْ بَعْدِکَ فَإِذَا مَضَی فَابْنُهُ مُحَمَّدٌ أَوْلَی بِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَإِذَا مَضَی مُحَمَّدٌ فَابْنُهُ جَعْفَرٌ أَوْلَی بِهِ بِمَکَانِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَإِذَا مَضَی جَعْفَرٌ فَابْنُهُ مُوسَی أَوْلَی بِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَإِذَا مَضَی مُوسَی فَابْنُهُ عَلِیٌّ أَوْلَی بِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَإِذَا مَضَی عَلِیٌّ فَابْنُهُ مُحَمَّدٌ أَوْلَی بِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَإِذَا مَضَی مُحَمَّدٌ فَابْنُهُ عَلِیٌّ أَوْلَی بِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَإِذَا مَضَی عَلِیٌّ فَابْنُهُ الْحَسَنُ أَوْلَی بِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَإِذَا مَضَی الْحَسَنُ وَقَعَتِ الْغَیْبَةُ فِی التَّاسِعِ مِنْ وُلْدِکَ فَهَذِهِ الْأَئِمَّةُ التِّسْعَةُ مِنْ صُلْبِکَ أَعْطَاهُمُ اللَّهُ عِلْمِی وَ فَهْمِی طِینَتُهُمْ مِنْ طِینَتِی مَا لِقَوْمٍ یُؤْذُونَنِی فِیهِمْ لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِی (3).

«210»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَکَمِ الْکُوفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْوَلِیدِ الْبَجَلِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُحَمَّدِیِّ عَنْ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السّلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ فِیمَا بَشَّرَنِی بِهِ (4) یَا حُسَیْنُ أَنْتَ السَّیِّدُ ابْنُ السَّیِّدِ أَبُو السَّادَةِ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِکَ

أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ وَ التَّاسِعُ قَائِمُهُمْ أَنْتَ الْإِمَامُ ابْنُ الْإِمَامِ أَبُو الْأَئِمَّةِ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِکَ أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ وَ التَّاسِعُ مَهْدِیُّهُمْ یَمْلَأُ الدُّنْیَا قِسْطاً وَ عَدْلًا یَقُومُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ کَمَا قُمْتُ فِی أَوَّلِهِ (5).

ص: 344


1- فی المصدر: عن محمّد بن العباس المقری.
2- سورة الأنفال: 75 سورة الأحزاب: 6.
3- کفایة الاثر: 23 و 24.
4- فی المصدر: فیما یبشرنی به.
5- کفایة الاثر: 24.

کنند، به آن پایبند خواهند بود؛ ای علی، برادران تو در چهار جا خوشحالند: هنگام جان دادن که من و تو در کنارشان حضور داریم، و هنگام سؤال و جواب در قبرهایشان، و آن­گاه که برانگیخته می­شوند و در کنار پل صراط؛ ای علی، شیعیانت را بشارت ده که خداوند از آن­ها راضی و خوشنود است و آن­ها نیز از اینکه تو رهبر و ولیّ ایشانی راضی و خوشنودند؛ ای علی، تو مولای مؤمنانی و رهبر مؤمنانِ پیشانی سفید غرقه در نوری، و تو پدر دو سبط منی و پدر نُه امامی که از صُلب حسینند، و مهدی این اُمّت از ماست؛ ای علی، شیعیان تو برگزیده­اند و اگر تو و شیعیانت نبودید، دینی برای خدا برپا نمی­شد.(1)

روایت217.

الکفایۀ: اُم سَلمه: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون مرا به معراج بردند، نظر انداخته و دیدم بر عرش نوشته شده: «هیچ خدایی جز الله نیست، محمّد رسول خداست، او را مؤیَّد به علی کرده و به علی نصرتش دادم؛ و انوار علی، فاطمه، حسن، حسین، علی بن حسین، محمّد بن علی، جعفر بن محمّد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمّد بن علی، علی بن محمّد، حسن بن علی و نور حجّت را دیدم که در میان آن انوار به سان ستاره­ای درخشان، پرتوافشانی می­کرد. پس عرض کردم: پروردگارا، این کیست و آنها کیانند؟ ندا آمد: یا محمّد، این نور علی و فاطمه است، و این نور دو سبط تو حسن و حسین است، و این انوار متعلق به امامان پس از تو از صُلب حسینند، پاکیزه­اند و معصوم و این آن حجّتی است که دنیا پر از عدل و داد می­کند.(2)

روایت218.

الکفایۀ: عایشه گوید: غرفه­ای داشتیم که هرگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله می­خواست جبرئیل را ملاقات کند، آنجا با وی دیدار می­فرمود. یک بار رسول خدا صلی الله علیه و آله با وی در آنجا دیدار کرد و به من امر فرمود که کسی برای دیدنش بالا نرود. اما بدون اینکه ما متوجه شویم، حسین بن علی علیه السّلام ناگهان وارد آنجا شد،

ص: 348


1- . کفایۀ الاثر: 25
2- . کفایۀ الاثر : 26 _25
«211»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ النَّحْوِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ السُّکَّرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَطَاءٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السّلام أَنَا أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْهُمْ بِأَنْفُسِهِمْ ثُمَّ أَنْتَ یَا عَلِیُ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ثُمَّ بَعْدَکَ الْحَسَنُ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ بَعْدَهُ الْحُسَیْنُ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ثُمَّ بَعْدَهُ عَلِیٌ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ثُمَّ بَعْدَهُ مُحَمَّدٌ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ بَعْدَهُ جَعْفَرٌ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ثُمَّ بَعْدَهُ مُوسَی أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ثُمَّ بَعْدَهُ عَلِیٌ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ثُمَّ بَعْدَهُ مُحَمَّدٌ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ثُمَّ بَعْدَهُ عَلِیٌ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ثُمَّ بَعْدَهُ الْحَسَنُ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ الْحُجَّةُ بْنُ الْحَسَنِ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ- أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ هُمْ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُمْ (1).

«212»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَکَمِ الْکُوفِیِّ بِبَغْدَادَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ حَمْدَانَ الحصیبی [الْحُضَیْنِیِ] عَنْ عُثْمَانَ بْنِ سَعِیدٍ الْعَمْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْحَسَنِیِّ عَنْ خَلَفِ بْنِ الْمُفَلَّسِ عَنْ نُعَیْمِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنِ الْکَابُلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السّلام قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مُتَفَکِّرٌ مَغْمُومٌ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لِی أَرَاکَ مُتَفَکِّراً فَقَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّ الرُّوحَ الْأَمِینَ قَدْ أَتَانِی فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ الْعَلِیُّ الْأَعْلَی یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ إِنَّکَ قَدْ قَضَیْتَ نُبُوَّتَکَ وَ اسْتَکْمَلْتَ أَیَّامَکَ فَاجْعَلِ الِاسْمَ الْأَکْبَرَ وَ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةِ عِنْدَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَإِنِّی لَا أَتْرُکُ الْأَرْضَ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ تُعْرَفُ بِهِ طَاعَتِی وَ تُعْرَفُ بِهِ وَلَایَتِی فَإِنِّی لَمْ أَقْطَعْ عِلْمَ النُّبُوَّةِ مِنَ الْغَیْبِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ کَمَا لَمْ أَقْطَعْهَا مِنْ ذُرِّیَّاتِ الْأَنْبِیَاءِ الَّذِینَ کَانُوا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ أَبِیکَ آدَمَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَنْ یَمْلِکُ هَذَا الْأَمْرَ بَعْدَکَ قَالَ أَبُوکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَخِی وَ خَلِیفَتِی وَ یَمْلِکُ بَعْدَ عَلِیٍّ الْحَسَنُ ثُمَّ تَمْلِکُهُ أَنْتَ وَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِکَ یَمْلِکُهُ اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً ثُمَّ یَقُومُ قَائِمُنَا یَمْلَأُ الدُّنْیَا قِسْطاً

ص: 345


1- کفایة الاثر: 24.

پس جبرئیل گفت: این کیست؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پسرم، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله او را روی زانوی خود نشاند. جبرئیل گفت: اما او کشته خواهد شد! رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چه کسی او را خواهد کشت؟ گفت: اُمّت تو؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اُمّت من او را می­کُشد؟! گفت: آری، و اگر بخواهی می­گویم در چه سرزمینی کشته خواهد شد و سپس به سرزمین طف در عراق اشاره کرده، دست برد و مشتی خاک سرخ از آن برداشت و به پیامبر صلی الله علیه و آله نشان داده و گفت: این بخشی از خاک قتلگاه اوست! پس رسول خدا صلی الله علیه و آله بگریست اما جبرئیل گفت: گریه مکن، خداوند بر دست قائم شما اهل بیت، انتقام او را خواهد گرفت.

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: محبوب من جبرئیل، قائم ما اهل بیت کیست؟ گفت: او نهمین امام از فرزندان حسین علیه السّلام است و پروردگارم جلّ­جلاله مرا چنین خبر داده است. از صُلب حسین فرزندی آفریده و او را نزد خود علی نامیده، خاضع و خاشع برای خداست، سپس از صُلب علی پسرش را بیرون آورد او را نزد خود محمّد نامیده و او فروتن برای خدا و ساجد است، و از صُلب محمّد فرزندش بیرون آورد و او را نزد خود جعفر نام نهاد، و او گوینده­ای از خدای تعالی و راستگو درباره اوست، و از صُلب او فرزندش را بیرون آورد و نزد خود وی را موسی نامیده، و اوست اعتماد کننده بر خدا و دوست دارنده او، و از صُلب او فرزندش را بیرون آورد و او را نزد خود علی نامید، و اوست راضی به خدای تعالی و دعوت کننده به سوی او، و از صُلب او فرزندش را خارج کند و او را نزد خود محمّد نامید، و اوست ترغیب کننده درباره خداوند و دفاع کننده از حرم او، و از صُلب او فرزندش را خارج کند و او را نزد خود علی نامید، و او بی­نیاز شونده به خدا و ولی اوست، سپس از صُلب او فرزندش را بیرون آورد و او را نزد خود حسن نام نهاد، و او مؤمن به خداست و به سوی او راهنمایی می­کند، و از صُلب او کلمه حق، زبان راستگو و آشکار کننده حق و حجّت خدا بر خلق را بیرون آورد، او را غیبتی است طولانی و خدا به دست او اسلام و مسلمانان را پیروز گرداند و کفر و کافران را محو و نابود نماید.

ابو مفضّل گوید: موسی بن محمّد بن ابراهیم گفت: پدرم مرا روایت کرد که گفت: ابوسلمه به من گفت: من بر عایشه وارد گشته و او را غمگین یافتم، لذا گفتم: چه چیزی تو را اندوهگین کرده است یا ام المؤمنین؟ گفت: مرگ پیامبر و آشکار گشتن کینه­توزی­ها و دشمنی­ها. سپس گفت: سمره! آن نامه را برایم بیاور. پس آن کنیز نامه را نزد وی آورد و مدتی در آن خیره شده سپس گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله سخنی راست فرمود. گفتم: چه سخنی ای مادر مؤمنان؟ گفت: اخبار و داستانهایی هستند که از پیامبر شنیده و نوشته­ام. گفتم: چه می­شود آنچه را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده­ای برای من بازگو کنید؟ گفت: بلی، محبوبم رسول خدا صلی الله علیه و آله با من سخن گفته و فرمود: هرکس در مدتی

ص: 349

وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً یَشْفِی صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ مِنْ شِیعَتِهِ (1).

«213»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْدَةَ عَنْ زَیْدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْخَزَّازِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْعَبَّاسِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ عَفَّانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنْ شَدَّادِ بْنِ أَوْسٍ قَالَ: لَمَّا کَانَ یَوْمُ الْجَمَلِ

قُلْتُ لَا أَکُونُ مَعَ عَلِیٍّ وَ لَا أَکُونُ عَلَیْهِ وَ تَوَقَّفْتُ عَلَی الْقِتَالِ إِلَی انْتِصَافِ النَّهَارِ فَلَمَّا کَانَ قُرْبَ اللَّیْلِ أَلْقَی اللَّهُ فِی قَلْبِی أَنْ أُقَاتِلَ مَعَ عَلِیٍّ فَقَاتَلْتُ مَعَهُ حَتَّی کَانَ مِنْ أَمْرِهِ مَا کَانَ ثُمَّ إِنِّی أَتَیْتُ الْمَدِینَةَ فَدَخَلْتُ عَلَی أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ قُلْتُ مِنَ الْبَصْرَةِ قَالَتْ مَعَ أَیِّ الْفَرِیقَیْنِ کُنْتَ قُلْتُ یَا أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی تَوَقَّفْتُ عِنْدَ الْقِتَالِ (2) إِلَی انْتِصَافِ النَّهَارِ فَأَلْقَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قَلْبِی أَنْ أُقَاتِلَ مَعَ عَلِیٍّ قَالَتْ نِعْمَ مَا عَمِلْتَ لَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ حَارَبَ عَلِیّاً فَقَدْ حَارَبَنِی وَ مَنْ حَارَبَنِی حَارَبَ اللَّهَ قُلْتُ أَ فَتَرَیْنَ أَنَّ الْحَقَّ مَعَ عَلِیٍّ قَالَتْ إِی وَ اللَّهِ عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُ وَ اللَّهِ مَا أَنْصَفَتْ أُمَّةُ مُحَمَّدٍ(3) نَبِیَّهُمْ إِذَا قَدَّمُوا مَنْ أَخَّرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَسُولُهُ وَ أَخَّرُوا مَنْ قَدَّمَهُ اللَّهُ تَعَالَی وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّهُمْ صَانُوا حَلَائِلَهُمْ فِی بُیُوتِهِمْ وَ أَبْرَزُوا حَلِیلَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْقِتَالِ وَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ لِأُمَّتِی فُرْقَةً وَ خُلْعَةً فَجَامِعُوهَا إِذَا اجْتَمَعَتْ فَإِذَا افْتَرَقَتْ فَکُونُوا مِنَ النَّمَطِ(4) الْأَوْسَطِ ثُمَّ ارْقُبُوا أَهْلَ بَیْتِی فَإِنْ حَارَبُوا فَحَارِبُوا وَ إِنْ سَالَمُوا فَسَالِمُوا وَ إِنْ زَالُوا(5) فَزُولُوا مَعَهُمْ حَیْثُ زَالُوا فَإِنَّ الْحَقَّ مَعَهُمْ حَیْثُ کَانُوا قُلْتُ فَمَنْ أَهْلُ بَیْتِهِ الَّذِینَ أَمَرَنَا بِالتَّمَسُّکِ بِهِمْ قَالَتْ هُمُ الْأَئِمَّةُ بَعْدَهُ کَمَا قَالَ عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ عَلِیٌّ وَ سِبْطَایَ وَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ هُمُ الْمُطَهَّرُونَ وَ الْأَئِمَّةُ الْمَعْصُومُونَ قُلْتُ إِنَّا لِلَّهِ (6) هَلَکَ النَّاسُ إِذاً قَالَتْ کُلُّ حِزْبٍ

ص: 346


1- کفایة الاثر: 24.
2- فی المصدر: عن القتال.
3- فی المصدر: ما انصفوا امة محمد.
4- النمط: الطریقة و المذهب.
5- أی تنحوا عن الامر.
6- فی المصدر: أما و اللّه.

که از عمرش باقی مانده کار نیکو کند، خداوند گناهان قبل و بعد او را می­آمرزد؛ و هرکس در مدتی که از عمرش باقی مانده بدی کند، درباره گذشته و آینده­اش بازخواست می­شود. سپس گفتم: یا امّ­المؤمنین، آیا پیامبر به شما نفرمود که پس از او چند خلیفه خواهد بود؟ گفت: آری، و نامه را پیچیده گفت: ای ابا سلمه، غرفه­ای داشتیم... و تمام روایت را همان­طور که گذشت، بیان کرد. من برگ سفیدی بیرون آورده و این خبر را نوشتم و او از حفظ آن را با همین الفاظ بر من املا کرده، سپس گفت: ای ابا سلمۀ، تا من زنده­ام، این حدیث را پوشیده­ دار و از زبان من روایت مکن و من نیز آن را نهان داشتم تا اینکه پس از فوت او، علی علیه السّلام مرا طلبیده و فرمود: حدیثی را که عایشه به تو دیکته کرده، به من نشان بده! عرض کردم: چه حدیثی یا امیرالمؤمنین؟ فرمود: همانی که نام اوصیای پس از من در آن نوشته شده. پس آن را درآورده و برای آن حضرت خواندم تا اینکه همه مطالب آن را شنید.(1)

توضیح

«الحسکات»: دشمنی­ها؛ گفته می­شود: «فی نفسه علیه حسکۀ»: کینه او را به دل دارد. «المشربۀ» (با فتح میم و راء): اتاق، غرفه، سکّو یا صُفّه.

الکفایۀ: ابو مفضّل با سندی این روایت را از قتاده از ابوسلمه نقل کرده است.(2)

الکفایۀ: ابو مفضّل با سندی دیگر همین روایت را از جابر از ابوسلمه آورده است. (3)

روایت219.

الکفایۀ:

ص: 350


1- . کفایۀ الاثر: 25
2- . کفایۀ الاثر: 26
3- . کفایۀ الاثر: 26

بِمَا لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ (1).

«214»

نص، [کفایة الأثر] الْمُعَافَا بْنُ زَکَرِیَّا عَنْ أَبِی سُلَیْمَانَ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی هَرَاسَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ النَّهَاوَنْدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ عَنْ حَرِیزٍ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ عُتَیْبَةَ عَنْ قَیْسِ بْنِ أَبِی حَازِمٍ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ قَوْلِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی- فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً(2) قَالَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ أَنَا- وَ الصِّدِّیقِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ- وَ الشُّهَداءِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الصَّالِحِینَ حَمْزَةُ- وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً الْأَئِمَّةُ الِاثْنَا عَشَرَ بَعْدِی (3).

«215»

نص، [کفایة الأثر] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ ابْنِ أَخِی طَاهِرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ شَبِیبٍ عَنِ الْقَعْنَبِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْلِمٍ

الْمَدِینِیِّ عَنْ أَبِی الْأَسْوَدِ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَتْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ أَعْطَاهُمُ اللَّهُ عِلْمِی وَ فَهْمِی فَالْوَیْلُ لِمُبْغِضِیهِمْ (4).

«216»

نص، [کفایة الأثر] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَتْ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِعَلِیٍّ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَهَبَ لَکَ حُبَّ الْمَسَاکِینِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ فَرَضِیتَ بِهِمْ إِخْوَاناً وَ رَضُوا بِکَ إِمَاماً فَطُوبَی لَکَ وَ لِمَنْ أَحَبَّکَ وَ صَدَّقَ فِیکَ وَ وَیْلٌ لِمَنْ أَبْغَضَکَ وَ کَذَّبَ عَلَیْکَ یَا عَلِیُّ أَنَا الْمَدِینَةُ وَ أَنْتَ بَابُهَا وَ مَا تُؤْتَی الْمَدِینَةُ إِلَّا مِنْ بَابِهَا یَا عَلِیُّ أَهْلُ مَوَدَّتِکَ کُلُّ أَوَّابٍ حَفِیظٍ(5) وَ أَهْلُ وَلَایَتِکَ کُلُّ أَشْعَثَ ذِی طِمْرَیْنِ (6) لَوْ أَقْسَمَ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَأَبَرَّ

ص: 347


1- کفایة الاثر: 24.
2- سورة النساء: 69.
3- کفایة الاثر: 24.
4- کفایة الاثر: 24 و 25.
5- الاواب: التائب، و المراد بالحفیظ من یحفظ علی توبته إذا تاب و لا یعود علی المعصیة أو الحفیظ لما أمر اللّه تعالی به.
6- الاشعث: من کان شعره مغبرا متلبدا. و الطمر: الثوب البالی. و هذان کنایتان عن عدم التوغل فی الزخارف الدنیویة.

فاطمه علیها السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از تولد فرزندم حسین نزد من آمد. نوزاد را که در پارچه­ای زرد رنگ پیچیده شده بود، به آن حضرت دادم و او آن پارچه زرد را کنار گذاشت و پارچه سفیدی برداشت و دور نوزاد پیچید، سپس فرمود: او را بگیر فاطمه که او امام است و پدر امامان، نُه امام نیکوکردار که نهمین آن­ها قائم ایشان است.(1)

روایت220.

الکفایۀ: ابوذر گوید: شنیدم که فاطمه سلام الله علیها می­گفت: از پدرم درباره آیه: «وَ عَلیَ الْأَعْرَافِ رِجَالٌ یَعْرِفُونَ کُلَّا بِسِیمَاهُمْ»،(2)

بر اعراف، مردانی هستند که هر یک [از آن دو دسته ] را از سیمایشان می شناسند.} پرسیدم، فرمود: آنان امامان پس از من هستند: علی و دو سبط من و نُه تن دیگر از صُلب حسین. مردان اعراف اینان هستند، کسی وارد بهشت نمی­شود مگر اینکه آن­ها را بشناسد و آن­ها نیز او را بشناسند. و کسی به جهنم نمی­رود مگر کسی که ایشان را انکار کند و ایشان نیز او را انکار نمایند. خدا را جز با شناخت و معرفت ایشان نمی­توان شناخت.(3)

مناقب ابن شهر آشوب: شبیه این روایت را از حضرت فاطمه علیها السّلام آورده است.(4)

روایت221.

الکفایۀ: سهل بن سعد انصاری گفت: از فاطمه دخت رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره امامان پرسیدم، فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام می­فرمود: یا علی، خلیفه و امام پس از من تو هستی و تو از مسلمانان به خودشان اولی­تری، و چون از دنیا بروی، پسرت حسن از مؤمنان به خودشان اولی­تر است، و چون او از دنیا برود، حسین از مؤمنان به خودشان اولی­تر است، و چون بگذرد، پسرش علی از مؤمنان به خودشان اولی­تر است، و چون وفات کند، پسرش محمّد از مؤمنان به خودشان اولی­تر است، و چون از دنیا برود پسرش جعفر از مؤمنان به خودشان اولی­تر است، و چون جعفر از دنیا برود،

ص: 351


1- . کفایۀ الاثر: 26
2- . اعراف/ 46
3- . کفایۀ الاثر: 26
4- . مناقب آل ابی طالب1: 210

قَسَمَهُ یَا عَلِیُّ إِخْوَانُکَ فِی أَرْبَعَةِ أَمَاکِنَ فَرِحُونَ عِنْدَ خُرُوجِ أَنْفُسِهِمْ وَ أَنَا وَ أَنْتَ شَاهِدُهُمْ وَ عِنْدَ الْمُسَاءَلَةِ فِی قُبُورِهِمْ وَ عِنْدَ الْعَرْضِ وَ عِنْدَ الصِّرَاطِ یَا عَلِیُّ حَرْبُکَ حَرْبِی وَ حَرْبِی حَرْبُ اللَّهِ مَنْ سَالَمَکَ فَقَدْ سَالَمَنِی وَ مَنْ سَالَمَنِی فَقَدْ سَالَمَ اللَّهَ یَا عَلِیُّ بَشِّرْ شِیعَتَکَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ رَضِیَ عَنْهُمْ وَ رَضُوا بِکَ لَهُمْ قَائِداً وَ رَضُوا بِکَ وَلِیّاً یَا عَلِیُّ أَنْتَ مَوْلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ أَنْتَ أَبُو سِبْطَیَّ وَ أَبُو الْأَئِمَّةِ التِّسْعَةِ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ وَ مِنَّا مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ یَا عَلِیُّ شِیعَتُکَ الْمُنْتَجَبُونَ وَ لَوْ لَا أَنْتَ وَ شِیعَتُکَ مَا قَامَ لِلَّهِ دِینٌ (1).

«217»

نص، [کفایة الأثر] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ الْعَیَّاشِیُّ عَنْ جَدِّهِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمَخْزُومِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَاشِمِ بْنِ الْبَرِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ التَّمِیمِیِّ عَنْ أَبِی ثَابِتٍ مَوْلَی أَبِی ذَرٍّ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ نَظَرْتُ فَإِذَا مَکْتُوبٌ عَلَی الْعَرْشِ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ أَیَّدْتُهُ بِعَلِیٍّ وَ نَصَرْتُهُ بِعَلِیٍّ وَ رَأَیْتُ أَنْوَارَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ أَنْوَارَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ رَأَیْتُ نُورَ الْحُجَّةِ یَتَلَأْلَأُ مِنْ بَیْنِهِمْ کَأَنَّهُ کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ فَقُلْتُ یَا رَبِّ مَنْ هَذَا وَ مَنْ هَؤُلَاءِ فَنُودِیتُ یَا مُحَمَّدُ هَذَا نُورُ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ هَذَا نُورُ سِبْطَیْکَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ هَذِهِ أَنْوَارُ الْأَئِمَّةِ بَعْدَکَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ مُطَهَّرُونَ مَعْصُومُونَ وَ هَذَا الْحُجَّةُ الَّذِی یَمْلَأُ الدُّنْیَا قِسْطاً وَ عَدْلًا(2).

«218»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ الزَّیَّاتِ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ الْوَاقِدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ مُوسَی بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ: کَانَ لَنَا مَشْرَبَةٌ(3) وَ کَانَ النَّبِیُّ إِذَا أَرَادَ لِقَاءَ جَبْرَئِیلَ علیه السّلام لَقِیَهُ فِیهَا فَلَقِیَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّةً فِیهَا وَ أَمَرَنِی أَنْ لَا یَصْعَدَ إِلَیْهِ أَحَدٌ فَدَخَلَ عَلَیْهِ- الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام وَ لَمْ نَعْلَمْ حَتَّی غَشَاهَا-(4)

ص: 348


1- کفایة الاثر: 25.
2- کفایة الاثر: 25 و 26 و فیه و کذا( م): الذی یملا الأرض قسطا و عدلا.
3- سیأتی معناه فی البیان.
4- غشا فلانا: أتاه و فی المصدر: و لم یعلم حتّی غشاها.

پسرش موسی از مؤمنان به خودشان اولی­تر است، و چون موسی بگذرد، پسرش علی از مؤمنان به خودشان اولی­تر است، و چون علی از دنیا برود، پسرش محمّد از مؤمنان به خودشان اولی­تر است، و چون محمّد از دنیا برود، پسرش علی از مؤمنان به خودشان اولی­تر است، و چون علی از دنیا برود، پسرش حسن از مؤمنان به خودشان اولی­تر است، و چون حسن از دنیا برود، قائم مهدی از مؤمنان به خودشان اولی­تر است؛ خداوند مشارق زمین و مغارب آن را بر دست وی می­گشاید؛ آنان امامان حق و زبان­های راستگو هستند، هر که ایشان را یاری کند نصرت یافته است و آنکه آنان را تنها گذارد، به خواری و ذلّت افتد.(1)

الکفایۀ: جابر بن عبدالله انصاری گوید: در حالی بر فاطمه دخت رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد گشتم که لوحی از زمّرد سبز در دست داشت، و سپس عین روایت را ذکر می­کند.3

روایت222.

الکفایۀ: حسین بن علی علیه السّلام: مادرم فاطمه علیها السّلام به من فرمود: چون تو را به دنیا آوردم، رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد من آمد و من تو را که در پارچه زرد پیچیده بودم، به وی دادم. آن حضرت پارچه زرد به کناری افکند و پارچه­ای سفید برداشت و تو را در آن پیچید و در گوش راستت اذان و در گوش چپت اقامه گفت، سپس فرمود: فاطمه، او را بگیر که ابوالائمّه است، نُه تن از فرندانش امامان نیکو کردارند و نهمین ایشان مهدی آنان است.1

روایت223.

الکفایۀ: سهل ساعدی: از فاطمه صلوات الله علیها درباره امامان پرسیدم، فرمود: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: امامان پس از من به عدد نقبای بنی­اسرائیل هستند.(2)

روایت224.

الکفایۀ: محمود بن لبید گوید: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله رحلت فرمود، فاطمه علیها السّلام پیوسته بر سر قبور شهدا رفته

ص: 352


1- . کفایۀ الاثر: 26
2- . کفایۀ الاثر: 26

فَقَالَ جَبْرَئِیلُ مَنْ هَذَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ابْنِی فَأَخَذَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَأَجْلَسَهُ عَلَی فَخِذِهِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ أَمَا إِنَّهُ سَیُقْتَلُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ یَقْتُلُهُ قَالَ أُمَّتُکَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أُمَّتِی تَقْتُلُهُ قَالَ نَعَمْ وَ إِنْ شِئْتَ أَخْبَرْتُکَ بِالْأَرْضِ الَّتِی یُقْتَلُ فِیهَا فَأَشَارَ جَبْرَئِیلُ إِلَی الطَّفِّ بِالْعِرَاقِ وَ أَخَذَ عَنْهُ تُرْبَةً حَمْرَاءَ فَأَرَاهُ إِیَّاهَا فَقَالَ هَذِهِ مِنْ تُرْبَةِ مَصْرَعِهِ (1) فَبَکَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ- لَا تَبْکِ فَسَوْفَ یَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُمْ بِقَائِمِکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ وَ مَنْ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ قَالَ هُوَ التَّاسِعُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیه السّلام کَذَا أَخْبَرَنِی رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ أَنَّهُ سَیَخْلُقُ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ وَلَداً وَ سَمَّاهُ عِنْدَهُ عَلِیّاً خَاضِعٌ لِلَّهِ خَاشِعٌ ثُمَّ یُخْرِجُ مِنْ صُلْبِ عَلِیٍّ ابْنَهُ وَ سَمَّاهُ عِنْدَهُ مُحَمَّداً قَانِتاً لِلَّهِ سَاجِداً(2) ثُمَّ یُخْرِجُ مِنْ صُلْبِ مُحَمَّدٍ ابْنَهُ وَ سَمَّاهُ عِنْدَهُ جَعْفَراً نَاطِقٌ عَنِ اللَّهِ صَادِقٌ فِی اللَّهِ وَ یُخْرِجُ اللَّهُ مِنْ صُلْبِهِ ابْنَهُ وَ سَمَّاهُ عِنْدَهُ مُوسَی وَاثِقٌ بِاللَّهِ مُحِبٌّ فِی اللَّهِ وَ یُخْرِجُ اللَّهُ مِنْ صُلْبِهِ ابْنَهُ وَ سَمَّاهُ عِنْدَهُ عَلِیّاً الرَّاضِیَ بِاللَّهِ وَ الدَّاعِیَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یُخْرِجُ مِنْ صُلْبِهِ ابْنَهُ وَ سَمَّاهُ عِنْدَهُ مُحَمَّداً الْمُرَغِّبَ فِی اللَّهِ وَ الذَّابَّ عَنْ حَرَمِ اللَّهِ وَ یُخْرِجُ مِنْ صُلْبِهِ ابْنَهُ وَ سَمَّاهُ عِنْدَهُ عَلِیّاً الْمُکَتَفِیَ بِاللَّهِ وَ الْوَلِیَّ لِلَّهِ ثُمَّ یُخْرِجُ مِنْ صُلْبِهِ ابْنَهُ وَ سَمَّاهُ الْحَسَنَ مُؤْمِنٌ بِاللَّهِ مُرْشِدٌ إِلَی اللَّهِ وَ یُخْرِجُ مِنْ صُلْبِهِ کَلِمَةَ الْحَقِّ وَ لِسَانَ الصِّدْقِ وَ مُظْهِرَ الْحَقِّ حُجَّةَ اللَّهِ عَلَی بَرِیَّتِهِ لَهُ غَیْبَةٌ طَوِیلَةٌ یُظْهِرُ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ وَ یَخْسِفُ بِهِ الْکُفْرَ وَ أَهْلَهُ.

قَالَ أَبُو الْمُفَضَّلِ قَالَ مُوسَی بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ حَدَّثَنِی أَبِی أَنَّهُ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو سَلَمَةَ إِنِّی دَخَلْتُ عَلَی عَائِشَةَ وَ هِیَ حَزِینَةٌ فَقُلْتُ مَا یَحْزُنُکَ یَا أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ قَالَتْ فُقِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ تَظَاهَرَتِ الْحَسَکَاتُ ثُمَّ قَالَتْ یَا سَمُرَةُ ایتِینِی بِالْکِتَابِ فَحَمَلَتِ الْجَارِیَةُ إِلَیْهَا کِتَاباً فَفَتَحَتْ وَ نَظَرَتْ فِیهِ طَوِیلًا ثُمَّ قَالَتْ صَدَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ مَا ذَا یَا أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَتْ أَخْبَارٌ وَ قِصَصٌ کَتَبْتُهُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُلْتُ فَهَلَّا تُحَدِّثِینِی بِشَیْ ءٍ سَمِعْتِهِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَتْ نَعَمْ حَدَّثَنِی حَبِیبِی رَسُولُ اللَّهِ قَالَ مَنْ أَحْسَنَ

ص: 349


1- الصرع الطرح علی الأرض. و المراد من المصرع هنا: المقتل.
2- فی المصدر: قانت للّه ساجد.

و بر سر قبر حمزه می­گریست. روزی بر سر قبر حمزه حاضر شدم و ایشان را آنجا در حال گریستن یافتم. صبر کردم تا آرام گرفت سپس نزد وی رفته، سلام داده و عرض کردم: ای سرور زنان، به خدا سوگند از گریه­ات بند دلم پاره شد. فرمود: ای ابا عمرو، حق دارم گریه کنم، من داغ بهترین پدر یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیده­ام، ای وای که چقدر مشتاق دیدار رسول خدا هستم! سپس این بیت را انشاد فرمود:

اگر کسی از دنیا برود یادش کمتر می­شود، و یاد پدرم از زمانی که فوت کرده، به خدا سوگند بیشتر شده است.

عرض کردم: بانوی من، سؤالی در سینه دارم که مدت­هاست آرام و قرار را از من گرفته است. فرمود: بپرس. عرض کردم: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله قبل از رحلت صراحتاً علی علیه السّلام را به امامت منصوب نمود؟ فرمود: شگفتا! مگر روز غدیر خُم را فراموش کرده­اید؟! عرض کردم: آن ماجرا اتفاق افتاد و منکر آن نیستم لیکن مرا از خبری آگاه کنید که به شما گفته شده باشد. فرمود: خدا را گواه می­گیرم که خود شنیدم آن حضرت می­فرمود: علی بهترین کسی است که او را در میان شما به جانشینی خود برمی­گزینم، او پس از من امام و خلیفه است و دو سبط من نیز و نُه تن از صلب حسین امامان نیکو کردارند، چنانچه از ایشان پیروی کنید، آنان را هدایتگر و راهنما خواهید یافت و اگر با ایشان از در مخالفت در آیید، اختلاف تا روز قیامت در میان شما خواهد ماند. عرض کردم: بانوی من، پس چرا از حقّ خود دفاع نکرد؟ فرمود: ای ابا عمرو، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مَثَل امام به کعبه می­ماند، به سوی آن می­آیند و او به سوی کسی نمی­رود. _ یا اینکه فرمود: مَثَل علی _ سپس فرمود: به خدا سوگند اگر حق را به اهلش واگذار می­کردند و از عترت پیامبرش تبعیّت می­کردند، هیچ­گاه دو نفر درباره خدا با هم اختلاف نمی­کردند و پشت در پشت و نسل اندر نسل این امر در اهل بیت دست به دست می­شد تا اینکه قائم ما از فرزندان حسین ظهور کند. لیکن آنها کسی را که خدا کنار زده بود بر سر کار آوردند و آنکه را خدا مقدّم داشته بود کنار زدند. آن­ها به محض رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله و به خاک سپردن وی، هر که را که خود خواستند بر سر کار آوردند و عمل به رأی کردند؛ خدایشان بکشد، مگر نشنیده­اند که خداوند می­فرماید: «وَ رَبُّکَ یخَْلُقُ مَا یَشَاءُ وَ یخَْتَارُ مَا کَانَ لهَُمُ الخِْیرََةُ »،(1){و پروردگار تو هر چه را بخواهد می آفریند و برمی گزیند، و آنان اختیاری ندارند.}؟ شنیدند، لیکن آن­ها مصداق قول خدای سبحان هستند که فرمود: «فَإِنهََّا لَا تَعْمَی الْأَبْصَارُ وَ لَکِن تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتیِ فیِ الصُّدُورِ»،(2){در حقیقت، چشمها کور نیست لیکن دلهایی که در سینه هاست کور است.}

ص: 353


1- . قصص/ 68
2- . الحج/ 46

فِیمَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِهِ غَفَرَ اللَّهُ لِمَا مَضَی وَ مَا بَقِیَ وَ مَنْ أَسَاءَ فِیمَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِهِ أُخِذَ فِیمَا مَضَی وَ فِیمَا بَقِیَ ثُمَّ قُلْتُ یَا أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ هَلْ عَهِدَ إِلَیْکُمْ نَبِیُّکُمْ کَمْ یَکُونُ مِنْ بَعْدِهِ مِنَ الْخُلَفَاءِ فَأَطْبَقَتِ الْکِتَابَ ثُمَّ قَالَتْ نَعَمْ وَ فَتَحَتِ الْکِتَابَ وَ قَالَتْ یَا أَبَا سَلَمَةَ کَانَتْ لَنَا مَشْرَبَةٌ وَ ذَکَرَتِ الْحَدِیثَ فَأَخْرَجْتُ الْبَیَاضَ وَ کَتَبْتُ هَذَا الْخَبَرَ فَأَمْلَتْ عَلَیَّ حِفْظاً وَ لَفْظاً ثُمَّ قَالَتْ اکْتُمْهُ عَلَیَّ یَا بَا سَلَمَةَ مَا دُمْتُ حَیَّةً فَکَتَمْتُ عَلَیْهَا فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ مُضِیِّهَا دَعَانِی عَلِیٌّ علیه السّلام فَقَالَ أَرِنِی الْخَبَرَ الَّذِی أَمْلَتْ عَلَیْکَ عَائِشَةُ قُلْتُ وَ مَا الْخَبَرُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ الَّذِی فِیهِ أَسْمَاءُ الْأَوْصِیَاءِ بَعْدِی فَأَخْرَجْتُهُ إِلَیْهِ حَتَّی سَمِعَهُ (1).

بیان

الحسکات العداوات یقال فی نفسه علیه حسیکة أی عداوة و حقد و المشربة بفتح المیم و فتح الراء و قد تضم الغرفة و الصفة.

نص، [کفایة الأثر]: أَبُو الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَزْیَدِ بْنِ أَبِی الْأَزْهَرِ الْبُوشَنْجِیِّ النَّحْوِیِّ قَالَ أَبُو الْمُفَضَّلِ وَ حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ زَکَرِیَّا الْبَصْرِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الرَّمْلِیِّ بِالْبَصْرَةِ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی الثَّلْجِ عَنْ شَبَابَةَ بْنِ سَوَّارٍ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ قَتَادَةَ عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ: وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ (2).

نص، [کفایة الأثر]: عَنْهُ عَنِ الْبُوشَنْجِیِّ عَنْ أَبِی کُرَیْبٍ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَلَاءِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ صَبِیحٍ السُّکَّرِیِّ عَنْ أَبِی بِشْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُنْکَدِرِ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ: وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ.

وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْقِرْمِیسِینِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَشَّارٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ هِشَامِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ عَنْ عَائِشَةَ: وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ.

وَ عَنْهُ وَ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ بْنِ کِشْمَرْدَ عَنْ خَلَّادِ بْنِ أَشْیَمَ أَبِی بَکْرٍ(3) عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُبَیْلٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ جَابِرٍ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ: وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ (4).

«219»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ النِّیلِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَقِیلٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِی خَالِدٍ عَمْرِو بْنِ

ص: 350


1- کفایة الاثر: 25.
2- کفایة الاثر: 26.
3- فی( د) و هامش( ک): عن خلّاد بن اشیم الکر و فی( ت) عن جلاد بن اشیم الکر.
4- کفایة الاثر: 26.

هیهات! آن­ها آرزوهای خود را در دنیا گسترش داده و مرگ را به فراموشی سپردند، پس بدا به حالشان و اعمالشان تباه باد! پروردگارا! از فساد کارها پس از درستی آن­ها به تو پناه می­بریم.(1)

توضیح

«الجدث»: گور. «المجدوث»: حفر شده. جزری گوید: «نعوذ بالله من الحور بعد الکور»: یعنی کاستی پس از فزونی؛ نیز گفته شده: فساد امور ما پس از درستی آن؛ و گفته­اند: عدول از جماعت پس از اینکه با آن­ها بودیم، و اصل آن بازکردن عمامه پس از بستن آن است.(2)

روایت225.

الکفایۀ: علقمۀ بن قیس گوید: امیرالمؤمنین علیه السّلام بر منبر کوفه خطبه لؤلؤه را برای مردم ایراد فرمود و از جمله سخنانی که در پایان خطبه آورد، این است: آگاه باشید که من به زودی از میان شما می­روم و به عالم غیب سفر می­کنم، پس چشم به راه فتنه اُموی، حکومت خسروی و میراندن آنچه را که خداوند زنده گردانید و زنده کردن آنچه را که خداوند میرانید، باشید و خانه­هایتان را عبادتگاه خود قرار داده و بر بلایی عظیم و مصیبتی سخت، شکیبا باشید چنانکه گویی دندان روی زغال گداخته چوب درخت گز گذاشته­اید، و خدا را بسیار یاد کنید که یاد او بزرگ­تر از هر چیزی است، اگر دانسته باشید.

سپس فرمود: و شهری میان رودهای دجله، دجیل و فرات ساخته می­شود که آن را «الزّوراء» نامند و چون آن را ساخته شده با گچ و آجر ببینید و آراسته به طلا و نقره و لاجورد آب داده و مرمر و رخام و درهای ساخته شده از عاج و آبنوس و چادرها و گنبدها و پرده­های گوناگون، در حالی که با چوب ساج، عرعر و صنوبر و زاج سفید بالا آمده و قصرها در آن برافراشته شود و سلاطین بنی شیصبان بر آن حکومت کنند که

ص: 354


1- . کفایۀ الاثر: 27 _26
2- . النهایۀ1: 269

خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَمَّتِهِ زَیْنَبَ بِنْتِ عَلِیٍ (1) عَنْ فَاطِمَةَ علیها السّلام قَالَتْ: دَخَلَ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ وِلَادَةِ ابْنِیَ الْحُسَیْنِ فَنَاوَلْتُهُ إِیَّاهُ فِی خِرْقَةٍ صَفْرَاءَ فَرَمَی بِهَا وَ أَخَذَ خِرْقَةً بَیْضَاءَ فَلَفَّهُ فِیهَا ثُمَّ قَالَ خُذِیهِ یَا فَاطِمَةُ فَإِنَّهُ الْإِمَامُ وَ أَبُو الْأَئِمَّةِ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِهِ أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ وَ التَّاسِعُ قَائِمُهُمْ (2).

«220»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ شَیْبَانَ الْقَزْوِینِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْعَبْدِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَعْدِ بْنِ مَسْرُوقٍ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ هِلَالِ بْنِ أَسْلَمَ الْمَکِّیِّ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ سَمِعْتُ فَاطِمَةَ علیها السّلام تَقُولُ: سَأَلْتُ أَبِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی- وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ (3) قَالَ هُمُ الْأَئِمَّةُ بَعْدِی عَلِیٌّ وَ سِبْطَایَ وَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ هُمْ رِجَالُ الْأَعْرَافِ- لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ یَعْرِفُهُمْ وَ یَعْرِفُونَهُ وَ لَا یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْکَرَهُمْ وَ یُنْکِرُونَهُ- لَا یُعْرَفُ اللَّهُ تَعَالَی إِلَّا بِسَبِیلِ مَعْرِفَتِهِمْ (4).

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَنْ فَاطِمَةَ علیها السّلام: مِثْلَهُ (5).

«221»

نص، [کفایة الأثر] الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْفَزَارِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّالِحِ کَاتِبِ اللَّیْثِ عَنْ رُشْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یُوسُفَ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ فَاطِمَةَ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ علیهما السّلام عَنِ الْأَئِمَّةِ فَقَالَتْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِعَلِیٍّ علیه السّلام یَا عَلِیُّ أَنْتَ الْإِمَامُ وَ الْخَلِیفَةُ بَعْدِی وَ أَنْتَ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَیْتَ فَابْنُکَ الْحَسَنُ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَی الْحَسَنُ فَالْحُسَیْنُ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَی الْحُسَیْنُ فَابْنُهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَی عَلِیٌّ فَابْنُهُ مُحَمَّدٌ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَی مُحَمَّدٌ فَابْنُهُ جَعْفَرٌ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَی جَعْفَرٌ فَابْنُهُ مُوسَی أَوْلی

ص: 351


1- کذا فی( ک) و فیه وهم، و الصحیح: عن زید بن علیّ. عن أبیه علیّ بن الحسین. عن عمته زینب. او کما فی غیره من النسخ و کذا المصدر: عن زید بن علیّ بن الحسین عن عمته زینب.
2- کفایة الاثر: 26.
3- سورة الأعراف: 46.
4- کفایة الاثر: 26.
5- مناقب آل أبی طالب 1: 210.

بیست و چهار نفرند به تعداد سال­های کدید(منطقه­ای در حجاز) یعنی: سفّاح، مقلاص، جموع، هذوع، مظفّر، مؤنث، نزار، کبش، مهتور، عیار، مصطلم، مستصعب، علام، رهبانی، خلیع، سیّار، مترف، کدید، اکتَب، مسرف، اکلب، وسیم، صیلام و عینوق. و گنبد خاکی در بیابان سرخ ساخته می­شود و پس از آن قائم بر حق در میان اقلیم نقاب از چهره برداشته و همانند ماه تابان میان ستارگان درخشان، پرتو افشانی می­کند.

بدانید و آگاه باشید که خروج وی ده نشانه دارد: ظهور ستاره دنباله­دار و نزدیک شدن آن به ستاره حادی است. در این هنگام هرج و مرج و آشوب بر همه جا حاکم است و این­ها نشانه­های حصول گشایش­اند. و به فاصله علامتی تا علامت دیگر شگفتی­ها روی دهد، و چون علامت­های ده­گانه کامل شدند، آن­گاه آن ماه درخشان ظهور خواهد فرمود و کلمه اخلاص (لا إله إلّا الله) که نشانه توحید خداست، کامل می­گردد .

پس مردی به نام عامر بن کثیر برخاست و عرض کرد: یا امیرالمؤمنین، شما ما را از ائمّه کفر و خلفای باطل آگاه فرمودید، اکنون ما را از امامان بر حق و زبان­های راستگو که پس از خودتان می­آیند آگاه کنید. فرمود: آری، این عهدی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله با من بسته که پس از وی دوازده امام خواهد بود که نُه تن از آنان از صُلب حسین خواهند بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون مرا به معراج بردند، به پایه عرش نظر کرده و دیدم که بر روی آن نوشته شده است: «خدایی جز الله نیست، محمّد فرستاده خداست، او را به علیّ مؤیَّد کردم و به علی نصرتش دادم.» و دوازده نور دیدم، پس عرض کردم: پروردگارا، این انوار به چه کسانی تعلّق دارند؟ ندا آمد: ای محمّد، این انوار نورهای امامان از ذریّه تو هستند. عرض کردم: یا رسول الله، آن­ها را برای من نام می­برید؟ فرمود: تو امام و خلیفه پس از من هستی، وام مرا ادا می­کنی و وعده­های مرا عملی می­سازی، پس از تو، دو پسرت حسن و حسین و بعد از حسین فرزندش علی «زین العابدین» و پس از علی فرزندش محمّد معروف به «باقر» و پس از محمّد، پسرش جعفر معروف به «صادق»، پس از جعفر فرزندش موسی معروف به «کاظم»،

ص: 355

بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَی مُوسَی فَابْنُهُ عَلِیٌ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَی عَلِیٌّ فَابْنُهُ مُحَمَّدٌ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَی مُحَمَّدٌ فَابْنُهُ عَلِیٌ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَی عَلِیٌّ فَابْنُهُ الْحَسَنُ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَی الْحَسَنُ فَالْقَائِمُ الْمَهْدِیُ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَفْتَحُ اللَّهُ بِهِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا فَهُمْ أَئِمَّةُ الْحَقِّ وَ أَلْسِنَةُ الصِّدْقِ مَنْصُورٌ مَنْ نَصَرَهُمْ مَخْذُولٌ مَنْ خَذَلَهُمْ (1).

نص، [کفایة الأثر]: عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْکُوفِیِّ عَنْ مَیْسَرَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقُرَشِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ صَاحِبِ الْوَاقِدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْوَاقِدِیِّ عَنْ أَبِی هَارُونَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فِی یَدِهَا لَوْحٌ مِنْ زُمُرُّدٍ أَخْضَرَ وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ (2).

«222»

نص، [کفایة الأثر]: عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ قَابُوسَ الْقُمِّیِّ بِقُمَّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السّلام قَالَ: قَالَتْ لِی أُمِّی فَاطِمَةُ علیها السّلام لَمَّا وَلَدْتُکَ دَخَلَ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَاوَلْتُکَ إِیَّاهُ فِی خِرْقَةٍ صَفْرَاءَ فَرَمَی بِهَا وَ أَخَذَ خِرْقَةً بَیْضَاءَ لَفَّکَ بِهَا وَ أَذَّنَ فِی أُذُنِکَ الْأَیْمَنِ وَ أَقَامَ فِی الْأَیْسَرِ ثُمَّ قَالَ یَا فَاطِمَةُ خُذِیهِ فَإِنَّهُ أَبُو الْأَئِمَّةِ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِهِ أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ وَ التَّاسِعُ مَهْدِیُّهُمْ (3).

«223»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُطَّلِبِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ النَّصِیبِیِّ عَنْ أَبِی الْعَیْنَاءِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْمُهَیْمِنِ عَنْ عَبَّاسِ بْنِ سَهْلٍ السَّاعِدِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا عَنِ الْأَئِمَّةِ علیهم السّلام فَقَالَتْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: الْأَئِمَّةُ بَعْدِی عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (4).

«224»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الضَّحَّاکِ عَنْ هِشَامِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَاصِمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ مَحْمُودِ بْنِ لَبِیدٍ قَالَ: لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَتْ فَاطِمَةُ علیها السّلام تَأْتِی قُبُورَ الشُّهَدَاءِ وَ

ص: 352


1- کفایة الاثر: 26.
2- کفایة الاثر: 26.
3- کفایة الاثر: 26.
4- کفایة الاثر: 26. و فیه: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یقول اه.

پس از موسی فرزندش علی معروف به«رضا»، پس از علی فرزندش محمّد معروف به «زکیّ»، پس از محمّد فرزندش علی معروف به «نقیّ»، پس از وی فرزندش حسن معروف به «امین» و آن­گاه نوبت قائم خواهد رسید که از نسل حسین است، نامش همنام من و شبیه­ترین مردم به من است. وی زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد همان­طور که از پیش پر از ظلم و ستم شده باشد.

آن مرد عرض کرد: پس آن قوم را چه شد که این کلام را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدند اما علی­رغم اینکه از نظر اصل و نسب و رابطه خویشاوندی با پیامبر و فهم کتاب و سنّت بر آنان برتری دارید، شما را از خلافت کنار زدند؟ فرمود: قصد اینان برکندن میخهای حرم، دریدن پرده و حرمت ماه­های حرام در میان قبایل ریشه­دار و در مقابل چشمان مردم با پندارهای دروغین و کارهای مفسده­انگیز به وسیله همدستان ستمکار، در شهرهای تاریک از طریق بستن بهتان­های مخرّب و دل­های ویران است؛ از این رو از کسانی مدد جستند که قادر به دریدن پرده­های پاک و درهم شکستن خلفای مخلص خدا و چراغی را که همه می­شناختند، باشند. و خود بلور چراغدان را از بین ببرند و انسان هایی که مصداق راه­های هدایت و برگزیدگان خدای واحد قهارند و حاملان باطن قرآنند، نابود کنند، پس وای بر ایشان از آتش بزرگ و از مجازات خدای بزرگ. چه بد مردمانی هستند آنان که جایگاه مرا کاستند و سعی کردند بر دین خدا سرپوش نهند؛ پس اگر آزمایش­های بلا از ما برداشته شود، آن­ها را به پذیرش حق محض وادار می کنیم، وگرنه تأسف بر گروه فاسقین مخور.

توضیح

« الشیصبان»: نام شیطان است و اینکه از ایشان با این نام یاد فرموده، چون هماره شریک شیطان بودند] و مشهور آن است که تعداد خلفای بنی­عباس سی و هفت خلیفه بودند، و شاید آن حضرت علیه السّلام فقط کسانی را نام برده که حکومت مستقر و طولانی داشته­اند، نه کسانی که حکومتی متزلزل و زودگذر داشتند نظیر: امین، منتصر، مستعین، معتز و امثال آنان.

الکدید: یا کنایه از المعتز است و مراد از «سنی» سال­های عمر او باشد که بیست و چهار سال بود، که در این صورت شمارش او عکس ترتیب خواهد بود، یا کنایه­ای از المقتدر خلیفه عباسی و سال­های خلافت او که بیست و چهار سال و یازده ماه و هجده روز بود، می­باشد و او هجدهمین خلیفه عباسی بود، در شمارش نیز«الکدید» هجدهمین است و «المتّقی» نیز

ص: 356

تَأْتِی قَبْرَ حَمْزَةَ وَ تَبْکِی هُنَاکَ فَلَمَّا کَانَ فِی بَعْضِ الْأَیَّامِ أَتَیْتُ قَبْرَ حَمْزَةَ فَوَجَدْتُهَا علیها السّلام تَبْکِی هُنَاکَ فَأَمْهَلْتُهَا حَتَّی سَکَنَتْ فَأَتَیْتُهَا وَ سَلَّمْتُ عَلَیْهَا وَ قُلْتُ یَا سَیِّدَةَ النِّسْوَانِ قَدْ وَ اللَّهِ قَطَعْتِ نِیَاطَ(1) قَلْبِی مِنْ بُکَائِکِ فَقَالَتْ یَا بَا عُمَرَ وَ لَحَقٌّ لِیَ الْبُکَاءُ فَلَقَدْ أُصِبْتُ بِخَیْرِ الْآبَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَا شَوْقَاهْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ أَنْشَأَتْ علیها السّلام تَقُولُ:

إِذَا مَاتَ یَوْماً مَیِّتٌ قَلَّ ذِکْرُهُ***وَ ذِکْرُ أَبِی مُذْ مَاتَ وَ اللَّهِ أَکْثَرُ

قُلْتُ: یَا سَیِّدَتِی إِنِّی سَائِلُکِ عَنْ مَسْأَلَةٍ تَتَلَجْلَجُ فِی صَدْرِی قَالَتْ سَلْ قُلْتُ هَلْ نَصَّ رَسُولُ اللَّهِ قَبْلَ وَفَاتِهِ عَلَی عَلِیٍّ بِالْإِمَامَةِ قَالَتْ وَا عَجَبَا أَ نَسِیتُمْ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ قُلْتُ قَدْ کَانَ ذَلِکَ وَ لَکِنْ أَخْبِرِینِی بِمَا أُشِیرَ إِلَیْکِ قَالَتْ أُشْهِدُ اللَّهَ تَعَالَی لَقَدْ سَمِعْتُهُ یَقُولُ- عَلِیٌّ خَیْرُ مَنْ أُخَلِّفُهُ فِیکُمْ وَ هُوَ الْإِمَامُ وَ الْخَلِیفَةُ بَعْدِی وَ سِبْطَایَ وَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ لَئِنِ اتَّبَعْتُمُوهُمْ وَجَدْتُمُوهُمْ هَادِینَ مَهْدِیِّینَ وَ لَئِنْ خَالَفْتُمُوهُمْ لَیَکُونُ الِاخْتِلَافُ فِیکُمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قُلْتُ یَا سَیِّدَتِی فَمَا بَالُهُ قَعَدَ عَنْ حَقِّهِ قَالَتْ یَا بَا عُمَرَ لَقَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَثَلُ الْإِمَامِ مَثَلُ الْکَعْبَةِ إِذْ تُؤْتَی وَ لَا تَأْتِی أَوْ قَالَتْ مَثَلُ عَلِیٍّ ثُمَّ قَالَتْ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ تَرَکُوا الْحَقَّ عَلَی أَهْلِهِ وَ اتَّبَعُوا عِتْرَةَ نَبِیِّهِ (2) لَمَا اخْتَلَفَ فِی اللَّهِ اثْنَانِ وَ لَوَرِثَهَا سَلَفٌ عَنْ سَلَفٍ وَ خَلَفٌ بَعْدَ خَلَفٍ حَتَّی یَقُومَ قَائِمُنَا التَّاسِعُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ وَ لَکِنْ قَدَّمُوا مَنْ أَخَّرَهُ اللَّهُ وَ أَخَّرُوا مَنْ قَدَّمَهُ اللَّهُ حَتَّی إِذَا أَلْحَدُوا الْمَبْعُوثَ وَ أَوْدَعُوهُ الْجَدَثَ الْمَجْدُوثَ (3) اخْتَارُوا بِشَهْوَتِهِمْ وَ عَمِلُوا بِآرَائِهِمْ تَبّاً لَهُمْ (4) أَ وَ لَمْ یَسْمَعُوا اللَّهَ یَقُولُ- وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ(5) بَلْ سَمِعُوا وَ لَکِنَّهُمْ کَمَا قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ- فَإِنَّها لا تَعْمَی الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ(6)

ص: 353


1- النیاط: عرق غلیظ متصل بالقلب فإذا قطع مات صاحبه.
2- فی المصدر: و اتبعوا عترة نبیهم.
3- »: حتی إذا الحدّ المبعوث و أودعه الجدث المجدوث.
4- أی الزمهم اللّه خسرانا و هلاکا.
5- سورة القصص: 48.
6- » الحجّ: 46.

خلافتش چهارده سال و چند ماه بود، لذا احتمال دارد همان­طور که گذشت، با توجه به سقوط زود هنگام عده­ای از خلفا پیش از او به دلیل ناتوان بودن، اشاره­ای به او باشد[ و در برخی نسخه­ها جمله«علی عدد سنیّ الملک» یعنی به تعداد سال­های حکومت و سلطنت­شان، آن را از قلم انداخته و ذکر نکرده است، و در روایات این خطبه اختلاف­های بسیار وجود دارد.]

روایت226.

الکفایۀ: جابر گوید: به امام باقر علیه السّلام عرض کردم: ای فرزند رسول خدا، جمعی برآنند که خدای تبارک و تعالی امامت را در نسل حسن و حسین قرار داده است، فرمود: به خدا سوگند دروغ گفتند، مگر نشنیده­اند که خدای متعال فرموده است: «وَ جَعَلَهَا کلَِمَةَ بَاقِیَةً فیِ عَقِبِهِ »،{و او آن را در پی خود سخنی جاویدان کرد.} با توجه به این آیه، آیا آن را در نسلی غیر از نسل حسین علیه السّلام قرار داده است؟ سپس فرمود: ای جابر، تنها کسانی امام هستند که رسول خدا صلی الله علیه و آله به امامت آنان تصریح فرمود، همان کسانی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون مرا به معراج بردند، نام­های ایشان را بر پایه عرش با نور نوشته یافتم که دوازده نام بودند، از جمله: علی و دو سبط او، علی، محمّد، جعفر، موسی، علی، محمّد، علی، حسن و حجّت قائم. اینان امامان برگزیده و طاهر از اهل بیت هستند. به خدا سوگند هرکس غیر از ما ادّعای امامت کند، خداوند تبارک و تعالی او را با ابلیس و سربازانش محشور می­کند. سپس آن حضرت علیه السّلام آهی کشیده و فرمود: خداوند حق این اُمّت را رعایت نکند که آن­ها حق پیامبرشان را رعایت نکردند. به خدا سوگند اگر حق را به اهلش واگذار کرده بودند، هیچ دو نفری درباره خدا با یکدیگر دچار اختلاف نمی­شدند سپس این اشعار را انشاد فرمود:

یهودیان به خاطر دوست داشتن پیامبرشان، از دشواری­های حوادث روزگار در امان ماندند

لیکن مؤمنان به سبب دوستی آل محمّد، در افق­ها به آتش افکنده می­شوند.

عرض کردم: سرورم، آیا امامت از آن شما نیست؟ فرمود: بلی، هست! عرض کردم: چرا از حق خودتان صرف­نظر کردید در حالی که خدای تبارک و تعالی می­فرماید: «وَ جَاهِدُواْ فیِ اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاکُم »،(1)

در راه خدا چنان که حق جهاد [در راه ] اوست جهاد کنید، اوست که شما را [برای خود] برگزیده. } فرموده:

ص: 357


1- . حج/ 78

هَیْهَاتَ بَسَطُوا فِی الدُّنْیَا آمَالَهُمْ وَ نَسُوا آجَالَهُمْ، فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ أَعُوذُ بِکَ یَا رَبِّ مِنَ الْحَوْرِ بَعْدَ الْکَوْرِ(1).

بیان

الجدث القبر و المجدوث المحفور قال الجزری فیه نعوذ بالله من الحور بعد الکور أی من النقصان بعد الزیادة و قیل من فساد أمورنا بعد صلاحها و قیل من الرجوع عن الجماعة بعد أن کنا منهم و أصله من نقض العمامة بعد لفها(2).

«225»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْکُوفِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ حَبِیبٍ عَنْ شَرِیکٍ عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ النَّخَعِیِّ عَنْ عَلْقَمَةَ بْنِ قَیْسٍ قَالَ: خَطَبَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام عَلَی مِنْبَرِ الْکُوفَةِ خُطْبَةَ اللُّؤْلُؤَةِ(3) فَقَالَ فِیمَا قَالَ فِی آخِرِهَا أَلَا وَ إِنِّی ظَاعِنٌ عَنْ قَرِیبٍ (4) وَ مُنْطَلِقٌ إِلَی الْمَغِیبِ فَارْتَقِبُوا الْفِتْنَةَ الْأُمَوِیَّةَ وَ الْمَمْلَکَةَ الْکَسْرَوِیَّةَ وَ إِمَاتَةَ مَا أَحْیَاهُ اللَّهُ وَ إِحْیَاءَ مَا أَمَاتَهُ اللَّهُ وَ اتَّخِذُوا صَوَامِعَکُمْ

بُیُوتَکُمْ وَ عَضُّوا عَلَی مِثْلِ جَمْرِ الْغَضَا(5) وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً فَذِکْرُهُ أَکْبَرُ لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ثُمَّ قَالَ وَ تُبْنَی مَدِینَةٌ یُقَالُ لَهَا الزَّوْرَاءُ بَیْنَ دِجْلَةَ وَ دُجَیْلٍ وَ الْفُرَاتِ فَلَوْ رَأَیْتُمُوهَا مُشَیَّدَةً بِالْجِصِّ وَ الْآجُرِّ وَ مُزَخْرَفَةً بِالذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ اللَّازْوَرْدِ الْمُسْتَسْقَی وَ الْمَرْمَرِ وَ الرُّخَامِ وَ أَبْوَابِ الْعَاجِ وَ الْآبْنُوسِ وَ الْخِیَمِ وَ الْقِبَابِ وَ السِّتَارَاتِ وَ قَدْ عُلِیَتْ (6) بِالسَّاجِ وَ الْعَرْعَرِ وَ الصَّنَوْبَرِ وَ الشَّبِ (7) وَ شُیِّدَتْ بِالْقُصُورِ وَ تَوَالَتْ عَلَیْهَا مُلُوکُ بَنِی الشَّیْصَبَانِ أَرْبَعَةٌ وَ

ص: 354


1- کفایة الاثر: 26 و 27.
2- النهایة 1: 269.
3- لم تذکر هذه الخطبة فی نهج البلاغة، و سمعت بعض أساتذتی یقول انها مذکورة فی مشارق الانوار للشیخ رجب البرسی. لکنی تفحصت ما عندی من نسخته و لم اجدها فیها، و لعلها مذکورة فی غیره.
4- ظعن: سار و ارتحل.
5- عض به و علیه: امسکه بأسنانه. و الغضا: شجر من الاثل خشبه من أصلب الخشب و جمره یبقی زمنا طویلا لا ینطفئ. ای اصبروا علی بلیة عظیمة و داهیة شدیدة الصبر علیها کعض جمر الغضا.
6- فی المصدر: و قد حلیت.
7- الساج: شجر عظیم صلب الخشب( معرب کاج) و العرعر: شجر یشبه السرو. لا ساق له و ینبت فی الجبال. و الصنوبر: شجر لا یزال مخضرا و هو رفیع الورق.

پس چرا امیرالمؤمنین از حق خود صرف نظر فرمود، آن­گاه که یاوری نیافت؟ مگر نشنیده­ای خدای متعال ضمن داستان لوط فرموده است: «قَالَ لَوْ أَنَّ لیِ بِکُمْ قُوَّةً أَوْ ءَاوِی إِلیَ رُکْنٍ شَدِیدٍ»،(1){[لوط]

گفت: «کاش برای مقابله با شما قدرتی داشتم یا به تکیه گاهی استوار پناه می جستم.»} و در داستانی از نوح می­فرماید: «فَدَعَا رَبَّهُ أنّی مَغْلُوبٌ فَانتَصِر»،(2){تا

پروردگارش را خواند که: «من مغلوب شدم به داد من برس!»} و در داستان موسی علیه السّلام می­فرماید: «رَبّ ِ إِنیّ ِ لَا أَمْلِکُ إِلَّا نَفْسیِ وَ أَخِی فَافْرُقْ بَیْنَنَا وَ بَینْ َ الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ»،(3){«پروردگارا!

من جز اختیار شخص خود و برادرم را ندارم، پس میان ما و میان این قوم نافرمان جدایی بینداز.} وقتی پیامبر چنین حالی داشته باشد، وصیّ معذورتر است؛ ای جابر، امام به کعبه می­ماند، مردم به وی روی می­آورند نه اینکه او به مردم روی آورد.(4)

روایت227.

الکفایۀ: ابان بن تغلب گوید: از امام باقر علیه السّلام درباره امامان پرسیدم، فرمود: به خدا سوگند، این عهد و پیمانی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله با ما داشته که امامان پس از وی دوازده تن هستند، نُه تن ایشان از صُلب حسین، و مهدی که دین را در آخر الزمان به پا می­دارد از ماست، هرکس ما را دوست بدارد، او را از قبرش با ما محشور می­کنند و هر کس با ما دشمنی ورزد یا ما را رد کند یا یکی از ما را رد کند، از گورش یکسره به آتش روانه می­شود «وَ قَدْ خَابَ مَنِ افْترََی »،(5)

هر که دروغ بندد نومید می گردد.»}

روایت228.

عبدالغفّار بن قاسم گوید: بر مولایم امام باقر علیه السّلام وارد گشتم در حالی که جمعی از یاران آن حضرت در محضر ایشان بودند؛ سخن از اسلام به میان آمد؛ عرض کردم: سرورم، کدام اسلام بهتر است؟ فرمود: اسلام کسی که مسلمانان از دست و زبانش آسوده باشند. عرض کردم: کدام اخلاق نیکوتر است؟ فرمود: صبر و سخاوتمندی. عرض کردم: ایمان کدام مؤمن کامل­تر است؟ فرمود: خوش­ خُلق ترین آنان. عرض کردم: کدام جهاد بهتر است؟ فرمود: جهاد کسی که اسبش پی­ گردد و خونش ریخته شود. عرض کردم: کدام نماز نیکوتر است؟ فرمود: نمازی که قنوت آن طولانی­تر است. عرض کردم: کدام صدقه با فضیلت­تر است؟ فرمود:

ص: 358


1- . هود/ 80
2- . قمر/ 10
3- . مائده/ 25
4- . کفایۀ الاثر: 33 _32
5- . کفایۀ الاثر: 32. طه / 61

عِشْرُونَ مَلَکاً عَلَی عَدَدِ سِنِی الْکَدِیدِ فِیهِمُ السَّفَّاحُ وَ الْمِقْلَاصُ وَ الْجَمُوحُ وَ الْهَذُوعُ (1) وَ الْمُظَفَّرُ وَ الْمُؤَنَّثُ وَ النَّزَارُ وَ الْکَبْشُ وَ الْمَهْتُورُ وَ الْعَیَّارُ(2) وَ الْمُصْطَلَمُ وَ الْمُسْتَصْعَبُ (3) وَ الْعَلَّامُ وَ الرَّهْبَانِیُّ وَ الْخَلِیعُ وَ السَّیَّارُ وَ الْمُتْرَفُ وَ الْکَدِیدُ وَ الْأَکْتَبُ وَ الْمُسْرِفُ (4) وَ الْأَکْلَبُ وَ الْوَسِیمُ وَ الصَّیْلَامُ وَ الْعَیْنُوقُ (5) وَ تُعْمَلُ الْقُبَّةُ الْغَبْرَاءُ ذَاتُ الْقُلَاةِ الْحَمْرَاءِ(6) وَ فِی عَقِبِهَا قَائِمُ الْحَقِّ یُسْفِرُ عَنْ وَجْهِهِ بَیْنَ أَجْنِحَةِ الْأَقَالِیمِ-(7) کَالْقَمَرِ الْمُضِی ءِ بَیْنَ الْکَوَاکِبِ الدُّرِّیَّةِ أَلَا وَ إِنَّ لِخُرُوجِهِ عَلَامَاتٍ عَشَرَةً أَوَّلُهَا طُلُوعُ الْکَوْکَبِ ذِی الذَّنَبِ وَ یُقَارِبُ مِنَ الْحَادِی وَ یَقَعُ فِیهِ هَرْجٌ وَ مَرْجٌ وَ شَغَبٌ وَ تِلْکَ عَلَامَاتُ الْخِصْبِ وَ مِنَ الْعَلَامَةِ إِلَی الْعَلَامَةِ عَجَبٌ فَإِذَا انْقَضَتِ الْعَلَامَاتُ الْعَشَرَةُ إِذْ ذَاکَ یَظْهَرُ مِنَّا الْقَمَرُ الْأَزْهَرُ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ الْإِخْلَاصِ لِلَّهِ عَلَی التَّوْحِیدِ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ عَامِرُ بْنُ کَثِیرٍ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَقَدْ أَخْبَرْتَنَا عَنْ أَئِمَّةِ الْکُفْرِ وَ خُلَفَاءِ الْبَاطِلِ فَأَخْبِرْنَا عَنْ أَئِمَّةِ الْحَقِّ وَ أَلْسِنَةِ الصِّدْقِ بَعْدَکَ قَالَ نَعَمْ إِنَّهُ لَعَهْدٌ عَهِدَهُ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ هَذَا الْأَمْرَ یَمْلِکُهُ اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ وَ لَقَدْ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ نَظَرْتُ إِلَی سَاقِ الْعَرْشِ فَإِذَا مَکْتُوبٌ عَلَیْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ أَیَّدْتُهُ بِعَلِیٍّ وَ نَصَرْتُهُ بِعَلِیٍّ وَ رَأَیْتُ اثْنَیْ عَشَرَ نُوراً فَقُلْتُ یَا رَبِّ أَنْوَارُ مَنْ هَذِهِ فَنُودِیتُ یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ أَنْوَارُ الْأَئِمَّةِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ فَلَا تُسَمِّیهِمْ لِی قَالَ نَعَمْ أَنْتَ الْإِمَامُ وَ الْخَلِیفَةُ بَعْدِی تَقْضِی دَیْنِی وَ تُنْجِزُ عِدَاتِی وَ بَعْدَکَ ابْنَاکَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ بَعْدَ الْحُسَیْنِ ابْنُهُ عَلِیٌّ زَیْنُ الْعَابِدِینَ وَ بَعْدَ عَلِیٍّ ابْنُهُ مُحَمَّدٌ یُدْعَی بِالْبَاقِرِ وَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ ابْنُهُ جَعْفَرٌ یُدْعَی بِالصَّادِقِ وَ بَعْدَ جَعْفَرٍ ابْنُهُ مُوسَی یُدْعَی بِالْکَاظِمِ

ص: 355


1- فی المصدر: و الخدوع.
2- فی المصدر: و العیسار. و فی( د): و العتار.
3- فی المصدر: و المستعصب.
4- فی المصدر و( د): و المترف.
5- فی المصدرین: و الظلام و العیوق و فی( د) و الضلام.
6- فی المصدر و( د): ذات الفلاة الحمراء.
7- أسفر: کشف و أسفر الصبح: أضاء و فی المصدر و( د): بین الأقالیم.

اینکه از آنچه خدای عزّوجل بر تو حرام کرده دور گردی. عرض کردم: سرورم، درباره ورود بر سلطان چه می­فرمایید؟ فرمود: این کار را به صلاح تو نمی­دانم. عرض کردم: شاید به شام سفری داشته باشم و نزد ابراهیم بن ولید بروم. فرمود: ای عبدالغفّار، ورود تو بر سلطان سه انگیزه می­تواند داشته باشد: حبّ دنیا، فراموش کردن مرگ، کم بودن خوشنودی به آنچه خداوند قسمت کرده باشد. عرض کردم: ای فرزند پیامبر، من مردی عیال­وارم و برای کسب منفعت، برای تجارت به آنجا می­روم، در این مورد چه می­فرمایید؟ فرمود: یا عبدالغفّار، من تو را امر به ترک دنیا نمی­کنم بلکه تو را به ترک گناه فرمان می­دهم، زیرا ترک دنیا یک فضیلت است و ترک گناه فریضه، و تو به اقامه فریضه محتاج­تری تا کسب فضیلت.

راوی گوید: پس، بر دست و پای آن حضرت بوسه زده و عرض کردم: پدر و مادرم فدای تو باد ای فرزند رسول خدا، به راستی علم راستین را جز نزد شما نمی­توانیم بیابیم، و مرا سن و سال بالا رفته و استخوانم ناتوان گشته و وضعیت شما را به گونه­ای نمی­بینم که موجب مسرّتم گردد، تنها چیزی که در شما دیده می­شود و اکنون نیز می­بینم این است که پیوسته کشته و آواره و وحشت­زده بوده­اید و من مدت­هاست که منتظر قیام قائم هستم و با خود می­گویم: امروز یا فردا ظهور می­کند. فرمود: ای عبدالغفّار، قائم ما هفتمین فرزند از فرزندان من است و اکنون زمان ظهور وی نیست و پدرم از پدرش از پدرانش مرا روایت فرمود که: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: امامان پس از من دوازده تن هستند به تعداد نقبای بنی­اسرائیل، نُه تن ایشان از صُلب حسین علیه السّلام خواهند بود و نهمین آن­ها قائم ایشان است که در آخر الزمان قیام کرده، زمین را پر از عدل و داد می­کند حال آنکه از پیش پر از ظلم و ستم شده باشد. عرض کردم: اگر چنین است که می­فرمایید، امام پس از شما کیست یا ابن رسول الله؟ فرمود: جعفر، او سرور پسران من و پدر ائمّه است، و در گفتار و کردارش صادق است؛ ای عبدالجبار، پرسشی بس بزرگ کردی و سزاوار جوابی. سپس فرمود: آگاه باشید که کلید دانش پرسش است. سپس این بیت را خواند:

درمان کوری کثرت پرسش است و بلکه، سکوت بر جهل، کوری به تمام معنای کلمه است.

روایت229.

کتاب الاختصاص: امام صادق علیه السّلام فرمود: سلمان فارسی رحمۀ الله

ص: 359

وَ بَعْدَ مُوسَی ابْنُهُ عَلِیٌّ یُدْعَی بِالرِّضَا وَ بَعْدَ عَلِیٍّ ابْنُهُ مُحَمَّدٌ یُدْعَی بِالزَّکِیِّ وَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ ابْنُهُ عَلِیٌّ یُدْعَی بِالنَّقِیِّ وَ بَعْدَهُ ابْنُهُ الْحَسَنُ یُدْعَی بِالْأَمِینِ وَ الْقَائِمُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ سَمِیِّی وَ أَشْبَهُ النَّاسِ بِی یَمْلَؤُهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً: قَالَ الرَّجُلُ فَمَا بَالُ قَوْمٍ وَعَوْا ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ دَفَعُوکُمْ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ نَسَباً وَ نَوْطاً(1) بِالنَّبِیِّ وَ فَهْماً بِالْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ قَالَ علیه السّلام أَرَادُوا قَلْعَ أَوْتَادِ الْحَرَمِ وَ هَتْکَ سُتُورِ الْأَشْهُرِ الْحُرُمِ مِنْ بُطُونِ الْبُطُونِ وَ نُورِ نَوَاظِرِ الْعُیُونِ بِالظُّنُونِ الْکَاذِبَةِ وَ الْأَعْمَالِ الْبَائِرَةِ(2) بِالْأَعْوَانِ الْجَائِرَةِ فِی الْبُلْدَانِ الْمُظْلِمَةِ بِالْبُهْتَانِ الْمُهْلِکَةِ بِالْقُلُوبِ الْخَرِبَةِ(3) فَرَامُوا هَتْکَ السُّتُورِ الزَّکِیَّةِ وَ کَسْرَ إنیة [آنِیَةِ] اللَّهِ النَّقِیَّةِ وَ مِشْکَاةٍ یَعْرِفُهَا الْجَمِیعُ وَ عَیْنِ الزُّجَاجَةِ وَ مِشْکَاةِ الْمِصْبَاحِ وَ سُبُلِ الرَّشَادِ وَ خِیَرَةِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ حَمَلَةِ بُطُونِ الْقُرْآنِ فَالْوَیْلُ لَهُمْ مِنْ طَمْطَامِ النَّارِ(4) وَ مِنْ رَبٍّ کَبِیرٍ مُتَعَالٍ بِئْسَ الْقَوْمُ مَنْ خَفَضَنِی وَ حَاوَلُوا الْإِدْهَانَ فِی دِینِ اللَّهِ فَإِنْ یُرْفَعْ عَنَّا مِحَنُ الْبَلْوَی حَمَلْنَاهُمْ مِنَ الْحَقِّ عَلَی مَحْضِهِ وَ إِنْ یَکُنِ الْأُخْرَی فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ (5).

بیان

الشیصبان اسم الشیطان و إنما عبر عنهم بذلک لأنهم کانوا شرک شیطان و المشهور أن عدد خلفاء بنی العباس کان سبعة و ثلاثین و لعله علیه السّلام إنما عد منهم من استقر ملکه و امتد لا من تزلزل سلطانه و ذهب ملکه سریعا کالأمین و المنتصر و المستعین و المعتز و أمثالهم و الکدید إما کنایة عن المعتز فالمراد بسنیه أعوام عمره فإن عمره حین مات کان أربعا و عشرین سنة فیکون ما ذکره علیه السّلام عند العد علی خلاف الترتیب أو کنایة عن المقتدر و یکون المراد بسنیه مدة خلافته و کانت أربعا و عشرین سنة و أحد عشر شهرا و ثمانیة عشر یوما و کان ثامن عشرهم و فی العد أیضا الکدید هو الثامن عشر و المتقی أیضا کانت

ص: 356


1- النوط: العلقة. و لیست هذه الکلمة فی المصدر.
2- البائر: الفاسد الهالک.
3- فی المصدر و( د): بالبهتان المهلکة الخربة.
4- طمطام النار: وسطها.
5- کفایة الاثر: 28 و 29.

علیه گفت: حسین بن علی صلوات الله علیهما را در آغوش پیامبر صلی الله علیه و آله دیدم، در حالی که آن حضرت بر چشمانش بوسه می­زد و لب­های وی را می­ مکید و در همان حال می­فرمود: تو سیّد فرزند سیّد و پدر ساداتی، تو حجّت فرزند حجّت و پدر حجّت­های خدایی، تو امام، فرزند امام و پدر نُه امام هستی که از صُلب تواند، نهمین آن­ها قائم ایشان است.(1)

روایت230.

الکفایۀ: زید بن علی: نزد پدرم علی بن حسین علیهما السّلام بودم که جابر بن عبدالله انصاری بر ایشان وارد گشت و همچنان با وی گفتگو می­کرد که برادرم محمّد از یکی از اتاق­ها بیرون آمد و جابر به وی خیره گشته، سپس برخاست و نزد وی رفته، گفت: پسر جان، بیا! و چون آمد، گفت: بچرخ! و چون چرخید، جابر گفت: شمایلت همانند شمایل رسول خدا صلی الله علیه و آله است، نامت چیست؟ فرمود: محمّد. عرض کرد: فرزند چه کسی؟ فرمود: فرزند علی بن حسین بن علیّ بن ابی طالب علیهم السّلام. عرض کرد: پس«باقر» تو هستی! سپس سر و دست وی را غرق در بوسه کرده آن­گاه عرض کرد: ای محمّد، رسول خدا صلی الله علیه و آله تو را سلام می­رساند. فرمود: بهترین سلام و صلوات بر رسول خدا و خاندان او باد و بر تو نیز سلام خدا باد ای جابر که سلام پیامبر صلی الله علیه و آله را به من رساندی. سپس به مصلّای خود بازگشت. آن­گاه جابر با پدرم مشغول گفتگو شده، می­گفت: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: اگر فرزندم باقر را دیدی، سلام مرا به وی برسان، او همنام من و شبیه­ترین مردم به من است، عِلم او علم من و حکمت او حکمت من و هفت تن از فرزندان او امین و معصومند و امامانی نیکوکردار، و هفتمین آن­ها مهدی ایشان است که دنیا را از عدل و داد پر می­کند همان­طور که از پیش از ظلم و ستم پر شده باشد. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله آیه: «وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَ أَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیرَْاتِ وَ إِقَامَ الصَّلَوةِ وَ إِیتَاءَ الزَّکَوةِ وَ کاَنُواْ لَنَا عَابِدِینَ»،(2)

آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می کردند، و به ایشان انجام دادن کارهای نیک و برپاداشتن نماز و دادن زکات را وحی کردیم و آنان پرستنده ما بودند.} را تلاوت فرمود .

روایت231.

الکفایۀ: زید بن علی گفت: پدرم علی بن حسین

ص: 360


1- . الاختصاص : 208 _207
2- . کفایۀ الاثر: 40. انبیاء/ 73

مدة خلافته أربعا و عشرین سنة و أشهرا فیحتمل أن یکون إشارة إلیه بناء علی سقوط جماعة قبله لعدم تمکنهم کما مر و فی بعض النسخ علی عدد سنی الملک أی علی عدد سنی ملکهم و سلطنتهم أهملها و لم یذکرها و فی روایات هذه الخطبة اختلافات کثیرة.

«226»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحُسَیْنِیِّ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْمُنْعِمِ الصَّیْدَاوِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ قَوْماً یَقُولُونَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ الْإِمَامَةَ فِی عَقِبِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ قَالَ کَذَبُوا وَ اللَّهِ أَ وَ لَمْ یَسْمَعُوا اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ یَقُولُ- وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ (1) فَهَلْ جَعَلَهَا إِلَّا

فِی عَقِبِ الْحُسَیْنِ علیه السّلام ثُمَّ قَالَ یَا جَابِرُ إِنَّ الْأَئِمَّةَ هُمُ الَّذِینَ نَصَّ عَلَیْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْإِمَامَةِ وَ هُمُ الَّذِینَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ وَجَدْتُ أَسَامِیَهُمْ مَکْتُوبَةً عَلَی سَاقِ الْعَرْشِ بِالنُّورِ اثْنَیْ عَشَرَ اسْماً مِنْهُمْ عَلِیٌّ وَ سِبْطَاهُ وَ عَلِیٌّ وَ مُحَمَّدٌ وَ جَعْفَرٌ وَ مُوسَی وَ عَلِیٌّ وَ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُجَّةُ الْقَائِمُ فَهَذِهِ الْأَئِمَّةُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ الصَّفْوَةِ وَ الطَّهَارَةِ وَ اللَّهِ مَا یَدَّعِیهِ (2) أَحَدٌ غَیْرُنَا إِلَّا حَشَرَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَعَ إِبْلِیسَ وَ جُنُودِهِ ثُمَّ تَنَفَّسَ علیه السلام (3) وَ قَالَ لَا رَعَی اللَّهُ حَقَّ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَإِنَّهَا لَمْ تَرْعَ حَقَّ نَبِیِّهَا أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ تَرَکُوا الْحَقَّ عَلَی أَهْلِهِ لَمَا اخْتَلَفَ فِی اللَّهِ تَعَالَی اثْنَانِ ثُمَّ أَنْشَأَ علیه السّلام یَقُولُ:

إِنَّ الْیَهُودَ لِحُبِّهِمْ لِنَبِیِّهِمْ***أَمِنُوا بَوَائِقَ حَادِثِ الْأَزْمَانِ (4)

وَ الْمُؤْمِنُونَ بِحُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ***یُرْمَوْنَ فِی الْآفَاقِ بِالنِّیرَانِ

قُلْتُ: یَا سَیِّدِی أَ لَیْسَ هَذَا الْأَمْرُ لَکُمْ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَلِمَ قَعَدْتُمْ عَنْ حَقِّکُمْ وَ دَعْوَاکُمْ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی- وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباکُمْ (5) قَالَ:

ص: 357


1- سورة الزخرف: 28.
2- فی المصدر: و اللّه لا یدعیه.
3- فی المصدر: ثم تنفس علیه السلام الصعداء.
4- البوائق جمع البائقة: الداهیة و الشر. یقال: رفعت عنک بائقة فلان أی غائلته و شره.
5- سورة الحجّ: 78.

مرا از پدرش حسین بن علی صلوات الله علیم اجمعین روایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای حسین، امام فرزند امام تویی، نُه تن از فرزندان تو امین و معصومند و نهمین آنان مهدی ایشان است، پس خوشا به حال آنکه ایشان را دوست بدارد و وای بر آنکه با ایشان دشمنی کند.(1)

روایت232.

کنز جامع الفوائد: سلمان فارسی گوید: در حالی به حضور فاطمه زهرا سلام الله علیها رسیدم که حسن و حسین پیش چشم ایشان به بازی مشغول بودند و از دیدنشان بسیار خوشحال گشتم. بیش از چند لحظه از آمدنم نگذشته بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز آمدند، پس عرض کردم: یا رسول الله، مرا از فضیلت این دو آگاه کنید تا محبّت آن­ها در دل من بیشتر شود. فرمود: ای سلمان، شبی که مرا به معراج بردند، جبرئیل را در آسمان­ها و باغ­های آن دیدم و در این حال در کاخ­ها و مرغزارهای آن می­گشتم که ناگاه بویی خوش به مشامم رسید و از خوشبویی آن شگفت­زده شده، به جبرئیل گفتم: ای محبوب من، این بویی که بر دیگر بوهای بهشت غلبه کرده، بوی چیست؟ گفت: یا محمّد، این بوی خوش سیبی است که خداوند آن را سیصد هزار سال پیش آفریده و ما نمی­دانیم قصد وی از آفرینش این سیب چیست؟ در همین حال جمعی از فرشتگان را دیدم که آن سیب را آورده و به من گفتند: ای محمّد، خدای متعال تو را سلام و درود فرستاده و این سبب را به تو هدیه داده است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: من آن سیب را گرفته و زیر بال جبرئیل گذاشتم، و چون به زمین آمدم، آن سیب را خوردم و خداوند آب آن را در پشت من قرار داد. و چون با خدیجه دخت خویلد نزدیکی کردم، او از نطفه­ای که از آن آب به وجود آمده بود، به فاطمه باردار شد؛ سپس خداوند به من وحی فرمود که به زودی حوری­ای در هیأت انسان برای تو زاده می­شود. پس این نور را با آن نور ترویج کن: یعنی فاطمه را به همسری علی درآور که من در آسمان او را به همسری علی در آورده­ام و یک پنجم زمین را مهر او قرار داده­ام؛ و از آن دو، ذریّه­ای پاک به وجود خواهد آمد و آن­ها _ دو چراغ بهشتی _ حسن و حسین هستند و از صُلب حسین امامانی متولّد می­گردند که کشته شده و تنها و خوار داشته می­شوند، پس وای بر قاتل آن­ها و کسانی که ایشان را خوار می­دارند.(2)

روایت233.

العمدۀ:

ص: 361


1- . کفایۀ الاثر: 40
2- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی

فَمَا بَالُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام قَعَدَ عَنْ حَقِّهِ حَیْثُ لَمْ یَجِدْ نَاصِراً أَ وَ لَمْ تَسْمَعِ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ فِی قِصَّةِ لُوطٍ- قالَ لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّةً أَوْ آوِی إِلی رُکْنٍ شَدِیدٍ(1) وَ یَقُولُ فِی حِکَایَةٍ عَنْ نُوحٍ- فَدَعا رَبَّهُ أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ(2) وَ یَقُولُ فِی قِصَّةِ مُوسَی- رَبِّ إِنِّی لا أَمْلِکُ إِلَّا نَفْسِی وَ أَخِی فَافْرُقْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ (3) فَإِذَا کَانَ النَّبِیُّ هَکَذَا فَالْوَصِیُّ أَعْذَرُ یَا جَابِرُ مَثَلُ الْإِمَامِ مَثَلُ الْکَعْبَةِ إِذْ یُؤْتَی وَ لَا یَأْتِی (4).

«227»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْمُنْعِمِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السّلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْأَئِمَّةِ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَعَهْدٌ عَهِدَهُ إِلَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ الْأَئِمَّةَ بَعْدَهُ اثْنَا

عَشَرَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ وَ مِنَّا الْمَهْدِیُّ الَّذِی یُقِیمُ الدِّینَ فِی آخِرِ الزَّمَانِ مَنْ أَحَبَّنَا حُشِرَ مِنْ حُفْرَتِهِ مَعَنَا وَ مَنْ أَبْغَضَنَا أَوْ رَدَّنَا أَوْ رَدَّ وَاحِداً مِنَّا حُشِرَ مِنْ حُفْرَتِهِ إِلَی النَّارِ وَ قَدْ خابَ مَنِ افْتَری (5).

«228»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْکُوفِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَوْذَةَ بْنِ أَبِی هَرَاسَةَ أَبِی سُلَیْمَانَ الْبَاهِلِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ النَّهَاوَنْدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ عَبْدِ الْغَفَّارِ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی مَوْلَایَ الْبَاقِرِ علیه السّلام وَ عِنْدَهُ أُنَاسٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فَجَرَی ذِکْرُ الْإِسْلَامِ قُلْتُ یَا سَیِّدِی فَأَیُّ الْإِسْلَامِ أَفْضَلُ قَالَ مَنْ سَلِمَ الْمُؤْمِنُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ قُلْتُ فَأَیُّ الْأَخْلَاقِ أَفْضَلُ قَالَ الصَّبْرُ وَ السَّمَاحَةُ قُلْتُ فَأَیُّ الْمُؤْمِنِینَ أَکْمَلُ إِیمَاناً قَالَ أَحْسَنُهُمْ خُلْقاً قُلْتُ فَأَیُّ الْجِهَادِ أَفْضَلُ قَالَ مَنْ عُقِرَ جَوَادُهُ وَ أُهْرِیقَ دَمُهُ (6) قُلْتُ فَأَیُّ الصَّلَاةِ أَفْضَلُ قَالَ طُولُ الْقُنُوتِ قُلْتُ فَأَیُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ قَالَ

ص: 358


1- سورة هود: 80.
2- سورة القمر: 10.
3- سورة المائدة: 25.
4- کفایة الاثر: 32 و 33.
5- کفایة الاثر: 32.
6- عقر جواده أی قطعت قوائمه. و هراق الماء یهریقه- بفتح الهاء علی وزن دحرجه یدحرجه- صبه، و اصله أراقه یریقه أبدلت الهمزة هاء کذا فی المنجد فتأمل.

جابر بن سمره: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پس از من دوازده امیر حکومت خواهند کرد، سپس چیزی فرمود که آن را نشنیدم، پدرم گفت: فرمود: همه آن­ها از قریشند. در روایت شعبه چنین است اما در روایت عیینه آورده است: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: تا زمانی که ولایت دوازده امام بر مردم جریان دارد، کار مردم در مسیر درست حرکت می­کند، سپس پیامبر کلامی فرمود که آن را نشنیدم، لذا از پدرم پرسیدم: رسول خدا صلی الله علیه و آله چه فرمود؟ پدرم گفت: فرمود: همگی از قریش هستند. و با اسنادی دیگر گوید: و در روایت مسلم از حدیث عامر بن سعد بن ابی وقّاص آورده است که گفت: نامه­ای را توسط غلامم نافع به جابر بن سمره نوشته و از او خواستم مرا از کلامی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده، آگاه کند و او برای من چنین نوشت: در روز جمعه­ای و پس از سنگسار «اسلمی» از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: دین اسلام پیوسته تا قیام قیامت پابرجاست و دوازده خلیفه بر مسلمانان حکومت خواهند کرد که همگی از قریش هستند. و باز از ایشان شنیدم که فرمود: گروهی از مسلمانان کاخ سفید را که خانه خسرو _ یا خاندان خسرو _ است را فتح خواهند کرد؛ و شنیدم که فرمود: پیشاپیش قیامت دروغگویانی ظهور خواهند کرد که باید از آنان حذر کنید؛ و شنیدم که فرمود: اگر خداوند به یکی از شما خیری مرحمت فرمود، نخست از خود و خانواده­اش شروع کند؛ و شنیدم که فرمود: آن پیشتاز بر کنار حوض کوثر، من هستم.

و در روایت مسلم باز هم از عامر شعبی از جابر بن سمره آورده است: در حالی که پدرم با من بود، شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: پیوسته کار این دین با عزّت و نفوذ­ناپذیری پیش می­رود تا اینکه دوازده خلیفه بر ایشان حکومت کنند، سپس کلامی فرمود که نشنیدم، لذا به پدرم گفتم: چه فرمود؟ گفت: فرمود: همگی از قریش­اند.

و در روایت سمّاک از جابر بن سمره نقل شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پیوسته اسلام عزیز خواهد بود، تا زمانی که دوازده خلیفه بر آن حکومت دارند، سپس مانند آن را ذکر کرده است. (1)

ص: 362


1- . العمدۀ: 219 _218

أَنْ تَهْجُرَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْکَ قُلْتُ یَا سَیِّدِی فَمَا تَقُولُ فِی الدُّخُولِ عَلَی السُّلْطَانِ قَالَ لَا أَرَی لَکَ ذَلِکَ (1) قُلْتُ إِنِّی رُبَّمَا سَافَرْتُ إِلَی الشَّامِ فَأَدْخُلُ عَلَی إِبْرَاهِیمَ الْوَلِیدِ قَالَ یَا عَبْدَ الْغَفَّارِ إِنَّ دُخُولَکَ عَلَی السُّلْطَانِ یَدْعُو إِلَی ثَلَاثَةِ أَشْیَاءَ مَحَبَّةِ الدُّنْیَا وَ نِسْیَانِ الْمَوْتِ وَ قِلَّةِ الرِّضَی بِمَا قَسَمَ اللَّهُ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَإِنِّی ذُو عَیْلَةٍ وَ أَتَّجِرُ إِلَی ذَلِکَ الْمَکَانِ لِجَرِّ الْمَنْفَعَةِ فَمَا تَرَی فِی ذَلِکَ قَالَ یَا عَبْدَ الْغَفَّارِ إِنِّی لَسْتُ آمُرُکَ بِتَرْکِ الدُّنْیَا بَلْ آمُرُکَ بِتَرْکِ الذُّنُوبِ فَتَرْکُ الدُّنْیَا فَضِیلَةٌ وَ تَرْکُ الذُّنُوبِ فَرِیضَةٌ وَ أَنْتَ إِلَی إِقَامَةِ الْفَرِیضَةِ أَحْوَجُ مِنْکَ إِلَی اکْتِسَابِ الْفَضِیلَةِ قَالَ فَقَبَّلْتُ یَدَهُ وَ رِجْلَهُ وَ قُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا نَجِدُ الْعِلْمَ الصَّحِیحَ إِلَّا عِنْدَکُمْ وَ إِنِّی قَدْ کَبِرَتْ سِنِّی وَ دَقَّ عَظْمِی وَ لَا أَرَی فِیکُمْ مَا أُسِرُّ بِهِ أَرَاکُمْ مُقَتَّلِینَ مُشَرَّدِینَ (2) خَائِفِینَ وَ إِنِّی أَقَمْتُ عَلَی قَائِمِکُمْ مُنْذُ حِینٍ أَقُولُ یَخْرُجُ الْیَوْمَ أَوْ غَداً قَالَ یَا عَبْدَ الْغَفَّارِ إِنَّ قَائِمَنَا علیه السّلام هُوَ السَّابِعُ مِنْ وُلْدِی وَ لَیْسَ هُوَ أَوَانَ ظُهُورِهِ وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ إِنَّ الْأَئِمَّةَ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ علیه السّلام وَ التَّاسِعُ قَائِمُهُمْ یَخْرُجُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ فَیَمْلَؤُهَا عَدْلًا بَعْدَ مَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً-(3) قُلْتُ فَإِنْ کَانَ هَذَا کَائِنٌ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَإِلَی مَنْ بَعْدَکَ قَالَ إِلَی جَعْفَرٍ وَ هُوَ سَیِّدُ أَوْلَادِی وَ أَبُو الْأَئِمَّةِ صَادِقٌ فِی قَوْلِهِ وَ فِعْلِهِ وَ لَقَدْ سَأَلْتَ عَظِیماً یَا عَبْدَ الْغَفَّارِ وَ إِنَّکَ لَأَهْلُ الْإِجَابَةِ ثُمَّ قَالَ علیه السّلام أَلَا إِنَّ مِفْتَاحَ الْعِلْمِ السُّؤَالُ وَ أَنْشَأَ یَقُولُ:

شِفَاءُ الْعَمَی طُولُ السُّؤَالِ وَ إِنَّمَا***تَمَامُ الْعَمَی طُولُ السُّکُوتِ عَلَی الْجَهْلِ (4)

«229»

ختص، [الإختصاص] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْعَلَوِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السّلام قَالَ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَحْمَةُ اللَّهِ

ص: 359


1- فی المصدر لا أری ذلک.
2- شرده: طرده.
3- فی المصدر: بعد ما ملئت جورا و ظلما.
4- کفایة الاثر: 32 و 33.

مؤلف: آن گاه از کتاب «الجمع بین الصحاح الستّۀ» رزین العبدری از سنن داود سجستانی از عامر بن سعد از جابر، شبیه روایتی که گذشت را نقل کرده است؛ و از جابر نظیر هر دو حدیث را آورده، سپس گوید: و از مناقب فقیه ابن المغازلی درباره قول خدای متعال: «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَوةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فیِ زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ کَأَنهََّا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِن شَجَرَةٍ مُّبَارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لَّا شَرْقِیَّةٍ وَ لَا غَرْبِیَّةٍ یَکاَدُ زَیْتهَُا یُضیِ ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ عَلیَ نُورٍ یهَْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَن یَشَاءُ وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَ اللَّهُ بِکلُ ِّ شیَ ْءٍ عَلِیمٌ»،(1){خدا نور آسمانها و زمین است. مَثَلِ نور او چون چراغدانی است که در آن چراغی، و آن چراغ در شیشه ای است. آن شیشه گویی اختری درخشان است که از درخت خجسته زیتونی که نه شرقی است و نه غربی، افروخته می شود. نزدیک است که روغنش _ هر چند بدان آتشی نرسیده باشد _ روشنی بخشد. روشنی بر روی روشنی است. خدا هر که را بخواهد با نور خویش هدایت می کند، و این مثلها را خدا برای مردم می زند و خدا به هر چیزی داناست.} گوید: احمد بن عبدالوهاب با سندش از علی بن جعفر روایت کرد که گفت: از امام موسی بن جعفر علیه السّلام درباره قول خدای عزّوجل: «کَمِشْکَوةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ» پرسیدم، فرمود: «کَمِشْکَوةٍ» فاطمه، «مِصْبَاحٌ» حسن علیه السلام است و درباره «الزُّجَاجَةُ کَأَنهَّا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ» گوید: فاطمه در میان زنان جهان ستاره درخشانی بود، منظور از«یُوقَدُ مِن شَجَرَةٍ مُّبَارَکَةٍ» حضرت ابراهیم علیه السّلام می­باشد که مصداق شجره مبارکه است، «لَّا شَرْقِیَّةٍ وَ لَا غَرْبِیَّةٍ» یعنی نه یهودی و نه نصرانی؛ «یَکاَدُ زَیْتهَُا یُضیِ ء» گوید: یعنی اینکه نزدیک است علم از آن به نطق درآید و سخن بگوید، «وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ عَلیَ نُورٍ» گوید: یعنی امام پشت سر امام، «یهَْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَن یَشَاءُ» گوید: خدای عزّوجل هر که را خواهد به سوی ولایت ما هدایت می­فرماید.(2)

مؤلف: اخبار و روایات دیگری را در خصوص دوازده امام در متن آورده که به دلیل احتراز از تکرار و اطناب، آن­ها را نیاوردیم.

در «المستدرک» از کتاب «حلیۀ الاولیاء» ابونعیم از شعبی از ابن سمره روایت کرده که گفت: به همراه پدرم به مسجد آمدم در حالی که رسول خدا صلی الله علیه و آله خطبه می­خواند. گوید: شنیدم آن حضرت فرمود: پس از من دوازده خلیفه خواهد بود، سپس صدای ایشان پایین آمد و نفهمیدم دیگر چه فرمود، لذا به پدرم گفتم: چه می­فرماید؟ گفت: می­فرماید: همه از قریش هستند. گوید: نظیر این حدیث را عمر بن عبدالله بن رزین از سفیان نقل کرده است. ابونعیم گوید: جماعتی نیز آن را از شعبی نقل کرده­اند. و از جزء دوم کتاب «الفردوس» ابن شیرویه از ابن سمره از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده که آن حضرت فرمود: همچنان کار این اُمّت برقرار است تا اینکه حکومت دوازده امیر بر ایشان به پایان رسد که جملگی از قریش هستند.(3)

ص: 363


1- . نور / 35
2- . العمدۀ: 220 _219
3- . المستدرک، نسخه خطی

عَلَیْهِ: رَأَیْتُ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا فِی حَجْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یُقَبِّلُ عَیْنَیْهِ وَ یَلْثِمُ شَفَتَیْهِ وَ یَقُولُ أَنْتَ سَیِّدٌ ابْنُ سَیِّدٍ أَبُو سَادَةٍ أَنْتَ حُجَّةٌ ابْنُ حُجَّةٍ أَبُو حُجَجٍ أَنْتَ الْإِمَامُ ابْنُ الْإِمَامِ أَبُو الْأَئِمَّةِ التِّسْعَةِ مِنْ صُلْبِکَ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ (1).

«230»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَاحِدِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعُرَنِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ یَعْلَی عَنْ عُمَرَ بْنِ مُوسَی عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ فَبَیْنَمَا هُوَ یُحَدِّثُهُ إِذْ خَرَجَ أَخِی مُحَمَّدٌ مِنْ بَعْضِ الْحُجَرِ فَأَشْخَصَ جَابِرٌ بِبَصَرِهِ نَحْوَهُ (2) ثُمَّ قَامَ إِلَیْهِ فَقَالَ یَا غُلَامُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ فَقَالَ شَمَائِلُ کَشَمَائِلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا اسْمُکَ یَا غُلَامُ قَالَ مُحَمَّدٌ قَالَ ابْنُ مَنْ قَالَ: ابْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السّلام قَالَ أَنْتَ إِذاً الْبَاقِرُ(3) قَالَ فَانْکَبَّ عَلَیْهِ وَ قَبَّلَ رَأْسَهُ وَ یَدَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُقْرِئُکَ السَّلَامَ قَالَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَفْضَلُ السَّلَامِ وَ عَلَیْکَ یَا جَابِرُ بِمَا أَبْلَغْتَ السَّلَامَ ثُمَّ عَادَ إِلَی مُصَلَّاهُ فَأَقْبَلَ یُحَدِّثُ أَبِی وَ یَقُولُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِی یَوْماً یَا جَابِرُ إِذَا أَدْرَکْتَ وَلَدِیَ الْبَاقِرَ فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ فَإِنَّهُ سَمِیِّی وَ أَشْبَهُ النَّاسِ بِی عِلْمُهُ عِلْمِی وَ حُکْمُهُ حُکْمِی وَ سَبْعَةٌ مِنْ وُلْدِهِ أُمَنَاءُ مَعْصُومُونَ أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ وَ السَّابِعُ مَهْدِیُّهُمُ الَّذِی یَمْلَأُ الدُّنْیَا قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدِینَ (4).

«231»

نص، [کفایة الأثر] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْخُزَاعِیُّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ نَجِیحٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنِ الْمَسْعُودِیِّ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْفَزَارِیِّ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْوَاسِطِیِّ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ

ص: 360


1- الاختصاص: 207 و 208.
2- أی فتح عینیه فلم یطرف.
3- فی المصدر: إذا أنت الباقر؟.
4- کفایة الاثر 40 و الآیة فی سورة الأنبیاء: 73.

مؤلف: و سید بن طاوس در «الطرائف» این روایت را از کتاب­های مذکور و دیگر کتب نقل کرده، سپس گوید: نوشته­ای از ابو عبدالله محمّد بن عبدالله بن عیّاش به نام «کتاب مقتضب الاثر فی امامۀ الاثنی عشر» دیدم که بالغ بر چهل برگ است که نویسنده در آن روایاتی از پیامبر صلی الله علیه و آله در باب امامت دوازده تن از قریش نقل کردده است و نیز کتابی به نام تاریخ اهل بیت من، آل رسول الله صلی الله علیه و آله» را دیدم که از رجال مذاهب اربعه روایتی از نضر بن علی جهضمی نقل شده است که در برگیرنده نام دوازده امام است، و نیز کتاب دیگری از رجال مذاهب اربعه و راویان ایشان دیده­ام به نام «تاریخ موالید و وفاۀ اهل البیت علیهم السّلام و أینَ دُفنوا» که در آن روایتی از ابن خشاب حنبلی نحوی دیده می­شود که شامل ذکر نام دوازده امام و جلب نظرها به سوی ایشان است؛ و در کتاب­ها و تصنیفات و روایات ایشان احادیث دیگری دیده­ام که در همه آن­ها به حقانیّت شیعه گواهی داده شده و اینکه دوازده امام دارند و نام آن­ها علیهم السّلام را یک به یک برده­اند که به دلیل احتراز از اطاله کلام از نقل آن­ها اجتناب می­کنیم. پایان(1)

مؤلف: چون اصحاب ما این احادیث منقول از کتاب­های صحاح عامه را ثبت و نقل کرده­اند که این روایات در نسخه­های جدید این کتاب­ها، یا به دلیل اختلاف نسخه­ها تفاوت دارند یا از روی عناد حذف شده­اند، مایلم در این باب برخی از این روایات را از کتاب­های اصلی آن­ها نقل کنم و از آنجا که کتاب «جامع الاصول» ابن اثیر تمام این کتاب را در خود جمع کرده است، ترجیح دادم روایات را از این کتاب نقل کنم. وی از صحیح بخاری، مسلم، ترمذی و سنن ابو داود، از جابر بن عبدالله نقل می­کند: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: پس از من دوازده امیر حکومت خواهند کرد، سپس چیزی فرمود که آن را نشنیدم، پدرم گفت: او فرمود: همگی از قریش هستند. و در روایتی دیگر فرمود: همچنان کار مردم به خوبی می­گذرد تا زمانی که دوازده مرد بر ایشان حکومت داشته باشند، سپس پیامبر صلی الله علیه و آله سخنی فرمود که مفهوم آن بر من پوشیده ماند، لذا از پدرم پرسیدم: رسول خدا صلی الله علیه و آله چه فرمود؟ گفت: فرمود: همگی از قریش هستند.

ص: 364


1- . الطرائف: 43

عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا حُسَیْنُ أَنْتَ الْإِمَامُ ابْنُ الْإِمَامِ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِکَ أُمَنَاءُ مَعْصُومُونَ وَ التَّاسِعُ مَهْدِیُّهُمْ فَطُوبَی لِمَنْ أَحَبَّهُمْ وَ الْوَیْلُ لِمَنْ أَبْغَضَهُمْ (1).

«232»

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة رَوَی الشَّیْخُ أَبُو جَعْفَرٍ الطُّوسِیُّ عَنْ رِجَالِهِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ ذَکَرَهُ فِی کِتَابِ مَسَائِلِ الْبُلْدَانِ یَرْفَعُهُ إِلَی سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی فَاطِمَةَ علیها السّلام وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ یَلْعَبَانِ بَیْنَ یَدَیْهَا فَفَرِحَتْ بِهِمَا(2) فَرَحاً شَدِیداً فَلَمْ أَلْبَثْ حَتَّی دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخْبِرْنِی بِفَضِیلَةِ هَؤُلَاءِ لِأَزْدَادَ لَهُمْ حُبّاً فَقَالَ یَا سَلْمَانُ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ إِذْ رَأَیْتُ جَبْرَئِیلَ فِی سَمَاوَاتِهِ وَ جِنَانِهِ فَبَیْنَمَا أَنَا أَدُورُ قُصُورَهَا وَ بَسَاتِینَهَا وَ مَقَاصِرَهَا إِذْ شَمِمْتُ رَائِحَةً طَیِّبَةً فَأَعْجَبَتْنِی تِلْکَ الرَّائِحَةُ فَقُلْتُ یَا حَبِیبِی مَا هَذِهِ الرَّائِحَةُ الَّتِی غَلَبَتْ عَلَی رَوَائِحِ الْجَنَّةِ کُلِّهَا فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ تُفَّاحَةٌ خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِیَدِهِ مُنْذُ ثَلَاثِمِائَةِ أَلْفِ عَامٍ مَا نَدْرِی مَا یُرِیدُ بِهَا فَبَیْنَا أَنَا کَذَلِکَ إِذْ رَأَیْتُ مَلَائِکَةً وَ مَعَهُمْ تِلْکَ التُّفَّاحَةُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ رَبُّنَا السَّلَامُ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ قَدْ أَتْحَفَکَ بِهَذِهِ التُّفَّاحَةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخَذْتُ تِلْکَ التُّفَّاحَةَ فَوَضَعْتُهَا تَحْتَ جَنَاحِ جَبْرَئِیلَ فَلَمَّا هَبَطَ [بِی] إِلَی الْأَرْضِ أَکَلْتُ تِلْکَ التُّفَّاحَةَ فَجَمَعَ اللَّهُ مَاءَهَا فِی ظَهْرِی فَغَشِیتُ خَدِیجَةَ بِنْتَ خُوَیْلِدٍ فَحَمَلَتْ بِفَاطِمَةَ مِنْ مَاءِ التُّفَّاحَةِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیَّ أَنْ قَدْ وُلِدَ لَکَ حَوْرَاءُ إِنْسِیَّةٌ فَزَوِّجِ النُّورَ مِنَ النُّورِ النُّورُ فَاطِمَةُ مِنْ نُورِ عَلِیٍّ فَإِنِّی قَدْ زَوَّجْتُهَا فِی السَّمَاءِ وَ جَعَلْتُ خُمُسَ الْأَرْضِ (3) مَهْرَهَا وَ یُسْتَخْرَجُ فِیمَا بَیْنَهُمَا ذُرِّیَّةٌ طَیِّبَةٌ وَ هُمَا سِرَاجَا الْجَنَّةِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ أَئِمَّةٌ یُقْتَلُونَ وَ یُخْذَلُونَ فَالْوَیْلُ لِقَاتِلِهِمْ وَ خَاذِلِهِمْ (4).

«233»

مد، [العمدة] مِنَ الْجَمْعِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ لِلْحُمَیْدِیِّ الْحَدِیثُ الثَّانِی مِنَ الْمُتَّفَقِ عَلَیْهِ

ص: 361


1- کفایة الاثر: 40.
2- فی المصدر: ففرحت بها.
3- فی المصدر و( د) جعلت حسن الأرض.
4- کنز جامع الفوائد مخطوط.

در روایتی دیگر: وی گفت: به همراه پدرم بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شدم و شنیدم که فرمود: این دین همچنان پابرجاست تا اینکه دوران دوازده خلیفه به پایان برسد. پس پیامبر چیزی فرمود که معنای آن را در نیافتم، لذا به پدرم گفتم: چه فرمود؟ گفت: فرمود: همگی از قریش هستند. و در روایتی دیگر: اسلام پیوسته عزیز و قوی باقی خواهد ماند تا اینکه حکومت دوازده خلیفه به پایان برسد، سپس مانند آن را ذکر کرده است .

و در روایت ترمذی آمده است: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: پس از من دوازده امیر حکومت خواهند کرد، سپس سخنی فرمود که نشنیدم، لذا از مردی که کنارم نشسته بود پرسیدم، گفت: فرمود: همگی از قریش هستند.

و در روایت ابن داود گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: این دین پیوسته پا برجا خواهد بود تا اینکه حکومت دوازده خلیفه بر آن که مورد اجماع اُمّت هستند، پایان پذیرد؛ سپس بقیه سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را نفهمیدم، پس به پدرم گفتم: چه می­فرماید؟ گفت: فرمود: همگی از قریش هستند. و در روایتی دیگر فرمود: پیوسته این دین قوی باقی خواهد ماند تا اینکه حکومت دوازده خلیفه بر مردم پایان پذیرد. گوید: پس مردم تکبیر گفته و سر و صدای بسیار کردند، سپس پیامبر سخنی فرمود که مفهوم نبود و سپس بقیه روایت را نقل کرده است. و در روایتی دیگر: حدیث را نقل کرده و افزوده: پس چون به خانه­اش برگشت، مردمی از قریش نزد وی رفته و عرض کردند، بعد از آن چه خواهد شد؟ فرمود: از آن پس هرج و مرج خواهد بود.

مطالبی را که از کتاب«جامع الاصول» آوردم، تمام شد. و اخبار نص بر امامت ایشان در باب فضیلت آنان بر ملائکه بیان گردید و در باب متونی که بر ظهور قائم علیه السّلام دلالت دارند، و باب ولادت حسنین علیهما السّلام خواهند آمد. و اجازه دهید این باب را با ذکر برخی روایات منقول از طرف مخالفان، درباره مهدی علیه السّلام که اضافه بر احادیثی هستند که در کتاب«الغیبۀ» خواهم آورد، به پایان می­بریم، زیرا آن حضرت خاتم امامان دوازده­گانه علیهم صلوات الله اجمعین است و تعداد آن با وی کامل می­شود.

ابن بطریق در کتاب «العمدۀ» با اسناد آن به صحیح مسلم از زهیر بن حرب و علیّ بن حجر _ و لفظ از زهیر است _ از اسماعیل بن ابراهیم از جریری از ابونصرۀ از جابر بن عبدالله که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در پایان کار اُمّت من خلیفه­ای خواهد بود که مال را چون توده­های خاک روی هم انباشته خواهد کرد و آن را

ص: 365

مِنْ مُسْلِمٍ وَ الْبُخَارِیِّ مِنْ مُسْنَدِ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: یَکُونُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَمِیراً فَقَالَ کَلِمَةً لَمْ أَسْمَعْهَا فَقَالَ أَبِی إِنَّهُ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.

کَذَا فِی حَدِیثِ شُعْبَةَ وَ فِی حَدِیثِ عُیَیْنَةَ(1) قَالَ: لَا یَزَالُ أَمْرُ النَّاسِ مَاضِیاً مَا وَلَّاهُمُ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا ثُمَّ تَکَلَّمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِکَلِمَةٍ خَفِیَتْ عَلَیَّ فَسَأَلْتُ أَبِی مَا ذَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.

وَ بِالْإِسْنَادِ قَالَ وَ فِی رِوَایَةِ مُسْلِمٍ مِنْ حَدِیثِ عَامِرِ بْنِ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ مَعَ غُلَامِی نَافِعٍ أَنْ أَخْبِرْنِی بِشَیْ ءٍ سَمِعْتَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَتَبَ إِلَیَّ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ یَوْمَ جُمُعَةٍ عَشِیَّةَ رَجْمِ الْأَسْلَمِیِّ قَالَ- لَا یَزَالُ الدِّینُ قَائِماً حَتَّی تَقُومَ السَّاعَةُ وَ یَکُونَ عَلَیْهِمُ (2) اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.

وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: عُصْبَةٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ یَفْتَحُونَ الْبَیْتَ الْأَبْیَضَ (3)- بَیْتَ کِسْرَی أَوْ آلِ کِسْرَی وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ بَیْنَ یَدَیِ السَّاعَةِ کَذَّابِینَ فَاحْذَرُوهُمْ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِذَا أَعْطَی اللَّهُ أَحَدَکُمْ خَیْراً فَلْیَبْدَأْ بِنَفْسِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ أَنَا الْفَرَطُ عَلَی الْحَوْضِ.

وَ فِی رِوَایَةِ مُسْلِمٍ أَیْضاً عَنْ عَامِرٍ الشَّعْبِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَعِی أَبِی یَقُولُ: لَا یَزَالُ هَذَا الدِّینُ عَزِیزاً مَنِیعاً إِلَی اثْنَیْ عَشَرَ خَلِیفَةً فَقَالَ کَلِمَةً أَصَمَّنِیهَا النَّاسُ (4) فَقُلْتُ لِأَبِی مَا قَالَ فَقَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.

وَ فِی رِوَایَتِهِ أَیْضاً عَنْ حُصَیْنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ: دَخَلْتُ مَعَ أَبِی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا یَزَالُ عَزِیزاً(5) حَتَّی یَمْضِیَ فِیهِمُ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً قَالَ ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلَامٍ خَفِیَ عَلَیَّ فَقُلْتُ لِأَبِی مَا قَالَ فَقَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.

وَ فِی حَدِیثِ سِمَاکٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا یَزَالُ الْإِسْلَامُ عَزِیزاً إِلَی اثْنَیْ عَشَرَ خَلِیفَةً ثُمَّ ذَکَرَ مِثْلَهُ (6).

ص: 362


1- فی المصدر: و فی حدیث ابن عیینة.
2- فی المصدر: و یکون علیکم.
3- فی المصدر: یفتتحون البیت الابیض.
4- فی المصدر: اصمتها الناس.
5- فی المصدر: لا یزال عزیزا منیعا.
6- العمدة: 218 و 219.

به سبب زیاد بودن، نمی­شمارد.(1)

مؤلف: شبیه این روایت را به سه سند از مسلم و جابر(2)

و از ثعلبی در تفسیرش درباره آیه: «إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ فیِ الحَْیَوةِ الدُّنْیَا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهَاد»،(3){در حقیقت، ما فرستادگان خود و کسانی را که گرویده اند، در زندگی دنیا و روزی که گواهان برپای می ایستند قطعاً یاری می کنیم. } نقل کرده است و فتنه دجال را ذکر نموده و سپس گوید: با سندهای یاد شده، مقاتل گوید: گفتند: یا رسول الله، چگونه در آن روزهای کوتاه نماز بخوانیم؟ فرمود: آن موقع نیز مثل حالا که روزها دراز است، می­توانید

نمازتان را بخوانید و اینکه جایی در زمین نمی­ماند مگر اینکه دجّال بر آن گام نهاده و آن را تحت سلطه خود در آورد مگر مکه و مدینه که از هر مسیری که بخواهد وارد آن­ها شود، با فرشتگانی شمشیر به دست مواجه خواهد شد، تا اینکه در سرزمینی نمکزار در تقاطع سبخه فرود آید. سپس مدینه ساکنان خود را سه بار خواهد لرزاند و هیچ زن و مرد منافقی در شهر نیست مگر اینکه به وی ملحق شود و بدین ترتیب مدینه از لوث وجود منافقان پاک گردد همان­طور که کوره آتش زنگار را از آهن می­زداید. آن روز را روز خلاص نامند؛ امّ شریک عرض کرد: یا رسول الله: در آن روز مردم کجا هستند؟ فرمود: در بیت المقدّس، او خارج می­شود تا اینکه آنان را محاصره می­کند و امام مردم در آن روزگار مرد صالحی است که به وی گفته می­شود نماز صبح را اقامه کنید، چون تکبیر گوید و مشغول نماز گردد، عیسی بن مریم وارد می­شود و چون نظر آن مرد بر وی افتد، گام پس نهد تا عیسی امامت جماعت را بر عهده گیرد، لیکن عیسی پیش آمده و دست خود را بر میان شانه وی گذاشته و می­گوید: امامت را تو بر عهده بگیر که نماز برای تو برپا شده، پس عیسی پشت سر وی نماز می­خواند و سپس گوید: در را بگشایید، پس در را می­گشایند.(4)

توضیح

مؤلف: آنچه از تفسیر ثعلبی در سیاق داستان دجّال در اختیار داریم چنین است: دوره تاخت و تاز او چهل روز است، گاهی یک روز آن معادل یکسال و روز دیگر از آن، کمتر از آن. گاه یک روز آن معادل یک ­ماه و روز دیگر کمتر از آن، گاه یک روز آن معادل یک جمعه است و

ص: 366


1- . العمدۀ: 220
2- . العمدۀ: 221
3- . مؤمن/ 51
4- . العمدۀ: 223 _222

أَقُولُ: ثُمَّ رَوَی مِنَ الْجَمْعِ بَیْنَ الصِّحَاحِ السِّتَّةِ لِرَزِینٍ الْعَبْدَرِیِّ مِنْ سُنَنِ دَاوُدَ السِّجِسْتَانِیِّ عَنْ عَامِرِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ جَابِرٍ مِثْلَ مَا تَقَدَّمَ وَ عَنْ جَابِرٍ: مِثْلَ الْحَدِیثَیْنِ الْأَخِیرَیْنِ.

ثُمَّ قَالَ وَ مِنْ مَنَاقِبِ الْفَقِیهِ ابْنِ الْمَغَازِلِیِّ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی کَمِشْکاةٍ فِیها مِصْباحٌ (1) قَالَ أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ الْوَهَّابِ (2) عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَوْذَبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْخَلِیلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی مَحْمُودٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی مَعْرُوفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السّلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ«کَمِشْکاةٍ فِیها مِصْباحٌ» قَالَ الْمِشْکَاةُ فَاطِمَةُ وَ الْمِصْبَاحُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ- الزُّجاجَةُ کَأَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌ قَالَ کَانَتْ فَاطِمَةُ کَوْکَباً دُرِّیّاً مِنْ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ- یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَکَةٍ الشَّجَرَةُ الْمُبَارَکَةُ إِبْرَاهِیمُ- لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ لَا یَهُودِیَّةٍ وَ لَا نَصْرَانِیَّةٍ- یَکادُ زَیْتُها

یُضِی ءُ قَالَ یَکَادُ الْعِلْمُ یَنْطِقُ مِنْهَا- وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلی نُورٍ قَالَ إِمَامٌ بَعْدَ إِمَامٍ-(3) یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ قَالَ یَهْدِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِوَلَایَتِنَا مَنْ یَشَاءُ(4).

أقول: أورد أخبارا أخر فی النص علی الاثنی عشر ترکناها احترازا عن الإکثار و التکرار

وَ رَوَی فِی الْمُسْتَدْرَکِ مِنْ کِتَابِ حِلْیَةِ الْأَوْلِیَاءِ لِأَبِی نُعَیْمٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنِ ابْنِ سَمُرَةَ قَالَ: جِئْتُ مَعَ أَبِی إِلَی الْمَسْجِدِ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَخْطُبُ قَالَ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ یَکُونُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً ثُمَّ خَفَضَ صَوْتَهُ فَلَمْ أَدْرِ مَا یَقُولُ فَقُلْتُ لِأَبِی مَا یَقُولُ قَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.

قَالَ وَ رَوَی هَذَا الْحَدِیثَ عُمَرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ سُفْیَانَ: مِثْلَهُ.

قَالَ أَبُو نُعَیْمٍ وَ رَوَاهُ عَنِ الشَّعْبِیِّ جَمَاعَةٌ وَ مِنَ الْجُزْءِ الثَّانِی مِنْ کِتَابِ الْفِرْدَوْسِ لِابْنِ شِیرَوَیْهِ عَنِ ابْنِ سَمُرَةَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا یَزَالُ هَذَا الْأَمْرُ قَائِماً حَتَّی یَمْضِیَ فِیهِمُ اثْنَا عَشَرَ أَمِیراً کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (5).

ص: 363


1- سورة النور: 35.
2- فی المصدر: أحمد بن محمّد بن عبد الوهاب.
3- »: قال منها امام بعد امام.
4- العمدة: 219 و 220.
5- المستدرک مخطوط.

روز دیگر کمتر از آن، گاه یک روز آن به اندازه یک روز معمولی و روز دیگر کمتر از آن است و در آخرین روزهای حکومتش روزها آن­قدر کوتاه خواهد شد که شخصی وارد شهر می­شود و هنوز از دروازه دیگر بیرون نشده که خورشید غروب می­کند. عرض کرد: یا رسول الله، با این اوضاع چگونه نماز می­خوانیم؟... تا آخر روایت.

«الوطیب»: گویا نام مکانی باشد، در بعضی نسخه­ها «الطیوب» ثبت شده و در کتاب«النهایۀ»: «الکیر»: _ با کسر کاف _ کوره آهنگر که از گِل ساخته شده باشد. و گفته­اند: دم آهنگری است و آنی که ساخته شده «کور» است و حدیث: «المدینۀ کالکیر تنفی خبثها و تنصع طیبها(1)».(

مدینه به کوره آهنگری می­ماند، پلیدی را از خود دور می­سازد و خلوص خود را آشکار می­سازد.) در همین معناست.

سپس گوید: و ثعلبی در تفسیر سخن خدا «حمعسق» گوید: سین، سنای (نور) مهدی است، قاف، قدرت عیسی به هنگامی است که از آسمان به زمین می­آید و نصاری را به قتل رسانده، صومعه­ها را ویران می­سازد. _ گوید: _ و ثعلبی از سهل بن محمّد مروزی از جدّش ابوالحسن محمودی، از محمّد بن عمران از هدیّۀ بن عبدالوهاب از سعید بن عبدالحمید، از عبدالله بن زیاد از عکرمۀ بن عمّار از اسحاق بن عبدالله بن ابی طلحه از انس بن مالک روایت کرده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ما فرزندان عبدالمطلّب سروران اهل بهشتیم، من و حمزه و جعفر و علی و حسن و حسین و مهدی! _ گوید: _ و در تفسیر قول خدای متعال: «إِذْ أَوَی الْفِتْیَةُ إِلیَ الْکَهْفِ»،(2){آن

گاه که جوانان به سوی غار پناه جستند.} گوید: هرکدام در جای خود به خواب رفتند تا آخر الزمان که مهدی علیه السّلام ظهور کند. گویند: حضرت مهدی علیه السّلام به آنان سلام کرده و خداوند عزّوجل آنان را برای وی زنده می­گرداند، سپس بار دیگر به خواب می­روند و تا روز قیامت بیدار نگردند. و از کتاب«الجمع بین الصحیحین» حمیدی و «الجمع بین الصحاح الستّۀ» رزین عبدری با اسنادهایی از ابوهریره روایت کرده­اند که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چگونه خواهید بود آنگاه که پسر مریم از آسمان در میان شما نازل گردد، در حالی که امامی از خود دارید؟ و از کتاب «الجمع بین الصحاح الستّۀ» از «صحیح نسائی» با اسناد خود از مسعده از جعفر از پدرش، از جدّش علیه السّلام که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بشارت باد شما را، بشارت باد شما را، اُمّت من به باران می­مانند که نمی­توان فهمید آغازش خوب است یا پایانش؟ یا باغی که یک سال جمعی را با آن طعام کنند و سال دیگر جمعی دیگر را با آن اطعام کنند که ممکن است آخرین گروه آنان چون دریا گسترده­تر و از نظر طول و شاخه عمیق­تر و از نظر چیدن میوه بهتر باشند. و چگونه این اُمّت هلاک شود در حالی که من نخستین آن­ها هستم و دوازده نفر نیکان و صاحبان خرد به اضافه مسیح بن مریم آخرین آنهایند؛ ولی در این میان، گروهی منحرف، هلاک خواهند شد، آنان از من نیستند و من از آن­ها نیستم.(3)

ص: 367


1- . النهایۀ 4 : 42 _41
2- . کهف/ 10
3- . العمدۀ: 234 _ 233

أقول: و روی السید بن طاوس فی الطرائف هذه الأخبار من الکتب المذکورة و غیرها ثم قال و قد رأیت تصنیفا لأبی عبد الله محمد بن عبد الله بن عیاش اسمه کتاب مقتضب الأثر فی إمامة الاثنی عشر و هو نحو من أربعین ورقة یذکر فیها أحادیث عن نبیهم محمد صلی الله علیه و آله بإمامة الاثنی عشر من قریش (1) و رأیت أیضا کتاب تصنیف رجال الأربعة المذاهب و رواتهم اسم تصنیف المذکور تاریخ أهل البیت من آل رسول الله صلی الله علیه و آله روایة نضر بن علی الجهضمی یتضمن تسمیة الاثنی عشر من آل محمد المشار إلیهم و رأیت أیضا کتابا آخر من تصنیف رجال الأربعة المذاهب و رواتهم ترجمة الکتاب تاریخ موالید و وفاة أهل البیت علیهم السّلام و أین دفنوا روایة ابن الخشاب الحنبلی النحوی یتضمن تسمیة الاثنی عشر المشار إلیهم و التنبیه علیهم و رأیت فی کتبهم و تصانیفهم و روایتهم غیر ذلک مما یطول تعداده تتضمن الشهادة للفرقة الشیعة بتعیین أئمتهم الاثنی عشر و أسمائهم علیهم السّلام انتهی (2).

أقول: لما أورد أصحابنا تلک الأحادیث المنقولة من صحاح العامة فی کتبهم و قد لا یوجد فی أصولهم الموجودة الآن بعض تلک الأخبار أو فیها مخالفة إما لاختلاف النسخ أو لحذف بعضها عنادا(3) فأحببت أن أخرج بعض أخبار هذا الباب من أصل کتبهم و لما کان جامع الأصول لابن الأثیر أثبت زبرهم بأجمعها(4) آثرت الإیراد منه

فَرُوِیَ مِنْ صَحِیحِ الْبُخَارِیِّ وَ مُسْلِمٍ وَ التِّرْمِذِیِّ وَ سُنَنِ أَبِی دَاوُدَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (5) قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: یَکُونُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَمِیراً فَقَالَ کَلِمَةً لَمْ أَسْمَعْهَا فَقَالَ أَبِی إِنَّهُ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.

وَ فِی رِوَایَةٍ قَالَ: لَا یَزَالُ أَمْرُ النَّاسِ مَاضِیاً مَا وَلَّاهُمُ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا ثُمَّ تَکَلَّمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِکَلِمَةٍ خَفِیَتْ عَلَیَّ فَسَأَلْتُ أَبِی مَا ذَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ (6).

ص: 364


1- فی المصدر: من قریش باسمائهم.
2- الطرائف: 43.
3- اذا کان الحال فی زمن العلّامة المجلسیّ کذلک فکیف یکون فی زماننا هذا؟
4- فی( د) اضبط زبرهم و اجمعها. و الزبر: الکتب.
5- الصحیح کما فی( د) عن جابر بن سمرة.
6- فی( د) بعد ذلک: هذه روایة البخاری و مسلم، و فی روایة اخری لمسلم قال: انطلقت الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و معی أبی فسمعته یقول: لا یزال هذا الدین عزیزا منیعا إلی اثنی عشر خلیفة، فقال کلمة أصمنیها الناس، فقلت لابی: ما قال؟ قال قال: کلهم من قریش.

مؤلف: ابن بطریق در تأویل قول پیامبر صلی الله علیه و آله که فرمود: «و المسیح آخرها» گوید: از آنجا که نزول عیسی علیه السّلام بعد از ظهور کار مهدی علیه السّلام است، در مرتبه بعد از او قرار دارد نه اینکه پس از حضرت قائم علیه السّلام او باقی بماند، زیرا زمین هرگز خالی از امام نمی­ماند.(1)

مؤلف: و از کتاب«الجمع بین الصحاح الستّۀ» از «صحیح ابو داود» و «صحیح ترمذی» با اسناد آن دو، علی علیه السّلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده­اند که: اگر از عمر دنیا یک روز بیشتر باقی نمانده باشد، یقیناً خداوند مردی از اهل بیت مرا برخواهد انگیخت که زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد پس از اینکه از پیش پر از ستم شده باشد؛ و از اُمّ سلمه روایت کرده که گفت: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مهدی از عترت من و از فرزندان فاطمه است. و از ابوسعید خدری نقل کرده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مهدی از من است، او پیشانی بلند است و وسط بینی وی کمی برآمدگی دارد؛ زمین را از عدل و داد پر می­کند بعد از اینکه از ظلم و ستم پر شده باشد. و هفت سال حکومت می­کند. [گفت: و برخی از راویان نُه سال گفته­اند]؛ و از ابو اسحاق: علی علیه السّلام _ ضمن نگاه کردن به فرزندش حسین _ فرمود: این فرزندم حسین سرور شماست، چنان که پیامبر او را نام نهاده و از صُلب او مردی بیرون خواهد آمد که همنام پیامبر شماست، او به جهت شکل و شمایل شبیه پیامبرتان است لیکن به جهت اخلاق شبیه او نیست،(2) زمین را از عدل پرمی­کند. و از صحیح نسائی از انس از پیامبر صلی الله علیه و آله آورده است که فرمود: اُمّتی که من اولش باشم و مهدی میانه و مسیح آخر آن، هرگز هلاک نخواهد شد.(3)

مؤلف: و ابن بطریق نیز در المستدرک از کتاب «حلیۀ» ابونعیم از زرّین حبیش از ابن مسعود آورده است که: رسول خدا صلی الله علیه و آله

فرمود: دنیا از بین نمی­رود مگر اینکه مردی از اهل بیت من که نامش همنام من است، بر آن حکومت کند. و نیز از او از ابراهیم بن محمّد بن حنفیّه، از پدرش

ص: 368


1- . این حاصل کلام ابن بطریق بود← العمدۀ: 228 _ 227
2- . و در توجیه گفته خود گوید: این بهترین کنایه­ای است از انتقام مهدی علیه السّلام از کافران و ستمگران، زیرا خداوند پیامبر صَلی الله علیهِ و آله را رحمۀ للعالمین فرستاد و مهدی علیه السّلام برای انتقام گرفتن از دشمنان خدای متعال ظهور می­فرماید، از این رو علی رغم شباهت در خَلق میان آن دو، در خُلق متفاوت خواهند بود. (العمدۀ: 227)
3- . العمدۀ: 225 _224

وَ أُخْرَی أَنَّهُ قَالَ: دَخَلْتُ مَعَ أَبِی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا یَنْقَضِی حَتَّی یَمْضِیَ فِیهِ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً قَالَ ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ خَفِیَ عَلَیَّ فَقُلْتُ لِأَبِی مَا قَالَ قَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.

وَ فِی أُخْرَی: لَا یَزَالُ الْإِسْلَامُ عَزِیزاً إِلَی اثْنَیْ عَشَرَ خَلِیفَةً ثُمَّ ذَکَرَ مِثْلَهُ.

وَ فِی رِوَایَةِ التِّرْمِذِیِّ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: یَکُونُ مِنْ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أُمَرَاءُ ثُمَّ تَکَلَّمَ بِشَیْ ءٍ لَمْ أَفْهَمْهُ فَسَأَلْتُ الَّذِی یَلِینِی فَقَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی دَاوُدَ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: لَا یَزَالُ هَذَا الدِّینُ قَائِماً حَتَّی یَکُونَ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً کُلُّهُمْ تَجْتَمِعُ عَلَیْهِ الْأُمَّةُ فَسَمِعْتُ کَلَاماً مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَمْ أَفْهَمْهُ فَقُلْتُ لِأَبِی مَا یَقُولُ قَالَ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.

وَ فِی أُخْرَی قَالَ: لَا یَزَالُ هَذَا الدِّینُ عَزِیزاً إِلَی اثْنَیْ عَشَرَ خَلِیفَةً قَالَ فَکَبَّرَ النَّاسُ وَ ضَجُّوا ثُمَّ قَالَ کَلِمَةً خَفِیَّةً وَ ذَکَرَ الْحَدِیث.

وَ فِی أُخْرَی بِهَذَا الْحَدِیثِ وَ زَادَ: فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی مَنْزِلِهِ أَمَّهُ قُرَیْشٌ (1) فَقَالُوا ثُمَّ یَکُونُ مَا ذَا قَالَ ثُمَّ یَکُونُ الْهَرْجُ (2).

انتهی ما أخرجته من جامع الأصول من أصله و قد مرت أخبار النصوص فی باب فضلهم علی الملائکة و ستأتی فی أبواب النصوص علی القائم علیه السّلام و باب ولادة الحسنین علیهما السّلام و لنختم الباب بذکر بعض الأخبار التی أوردها المخالفون فی المهدی علیه السّلام زائدا علی ما سنورده فی کتاب الغیبة لکونه علیه السّلام خاتم الأئمة الاثنی عشر علیهم السّلام و به یتم عددهم.

رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْعُمْدَةِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی صَحِیحِ مُسْلِمٍ عَنْ زُهَیْرِ بْنِ حَرْبٍ وَ عَلِیِّ بْنِ حُجْرٍ وَ اللَّفْظُ لِزُهَیْرٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْجَرِیرِیِّ عَنْ أَبِی نُصْرَةَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَکُونُ فِی آخِرِ أُمَّتِی خَلِیفَةٌ یَحْثِی الْمَالَ حَثْیاً

ص: 365


1- فی( د) اتته فریس.
2- توجد روایة واحدة فی تیسیر الوصول عن جابر بن سمرة فی النصّ علی الأئمّة الاثنی عشر راجع 2: 32 و 33.

از علی بن ابی طالب علیه السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مهدی از ما اهل بیت است، خداوند کار او را یک شبه هموار کند _ یا اینکه فرمود، در دو روز_ . نیز از او از مسعود بن سعد جعفی از جابر از امام باقر علیه السّلام روایت کرده که فرمود: خداوند در دل شیعیان ما وحشت می­اندازد و چون قائم ما قیام و مهدی ما ظهور فرمود، هر مردی جسورتر از شیر و نافذتر از نیزه خواهد شد. نیز از کتاب «الفردوس» از انس از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: ما خاندان عبدالمطلّب سادات اهل بهشت هستیم، من و علی و حمزه و جعفر و حسن و حسین و مهدی علیهم صلوات الله اجمعین. نیز از او با دو سند از ابوسعید آورده است که: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مهدی در اُمّت من خواهد بود، گرچه عمر حکومتش کوتاه است و هفت یا هشت یا نُه سال می­باشد، لیکن در زمان او اُمّت من در چنان نعمتی به سر خواهند برد که هرگز از چنان نعمتی برخوردار نبوده باشند، نیکوکار و بدکارشان، «از آسمان بر ایشان باران پی در پی فرستد» و زمین چیزی از گیاه خود را از آنها دریغ نخواهد کرد و طلا و نقره چون خرمن روی هم انباشته خواهد بود، به گونه­ای که هر مردی بیاید و از او چیزی خواهد، تا آنجا که توان بردنش را دارد، دامنش را از طلا و نقره پرمی­کند. و از او، ابن عمر روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مهدی در حالی ظهور می­فرماید که فرشته بالای سر او ندا در می­دهد که: این مهدی است، پس، از وی پیروی کنید.

و از کتاب «فضائل الصحابه» سمعانی با اسنادش از ابوهارون عبدی، از ابوسعید خدری روایت کرده که گفت: فاطمه علیها السّلام بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد گردید و چون حالت ضعف وی را مشاهده نمود، بغضش ترکید و چنان گریست که اشک بر گونه­هایش جاری گشت. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی فرمود: چه چیزی تو را به گریه واداشته فاطمه؟ گفت: یا رسول الله، بیم تباه شدن پس از شما را دارم. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی فرمود: فاطمه، آیا نمی­دانی که خداوند متعال نظری بر زمین افکند و از میان ساکنانش پدرت را برگزید و به نبوّت مبعوث فرمود، سپس نظری دوباره به آن انداخت و از میان ساکنان آن شوهرت علی را برگزید و به من فرمان داد تا تو را به همسری وی در آورم؟ شوی تو به جهت حِلم و بردباری از همه مسلمانان بزرگ­تر و به جهت عِلم از همه عالم­تر و به جهت اسلام از همه پیشتازتر است؛ من تو را به همسری او در نیاوردم بلکه خداوند تو را به زوجیّت وی در آورد. راوی گوید: پس فاطمه علیها السّلام لبخندی زد و شادمانی در رخسارش هویدا گشت. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله

فرمود: فاطمه، به ما اهل بیت هفت خصلت داده شده که خداوند آن­ها را نه به پیشینیان داده و نه به آیندگان خواهد داد: پیامبر ما بهترینِ پیامبران است که پدر توست، و وصیّ ما بهترینِ اوصیاست که شوی توست، و شهید ما بهترینِ شهداست که عموی پدرت حمزه است، و آنکه دو بال دارد و در بهشت با آن­ها به هر کجا که بخواهد پرواز می­کند، جعفر

ص: 369

لَا یَعُدُّهُ عَدّاً(1).

أَقُولُ: رَوَی مِثْلَهُ عَنْ مُسْلِمٍ بِثَلَاثِ أَسَانِیدَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ وَ جَابِرٍ(2) وَ رَوَی عَنِ الثَّعْلَبِیِّ: فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ(3) وَ ذَکَرَ فِتْنَةَ الدَّجَّالِ ثُمَّ قَالَ بِالْإِسْنَادِ الْمُقَدَّمِ قَالَ مُقَاتِلٌ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَکَیْفَ نُصَلِّی فِی تِلْکَ الْأَیَّامِ الْقِصَارِ قَالَ تَقْدِرُونَ فِیهَا کَمَا تَقْدِرُونَ فِی هَذِهِ الْأَیَّامِ الطِّوَالِ ثُمَّ تُصَلُّونَ وَ إِنَّهُ لَا یَبْقَی شَیْ ءٌ مِنَ الْأَرْضِ (4) إِلَّا وَطِئَهُ وَ غَلَبَ عَلَیْهِ إِلَّا مَکَّةُ وَ الْمَدِینَةُ فَإِنَّهُ لَا یَأْتِیهَا مِنْ نَقْبٍ مِنْ أَنْقَابِهِمَا إِلَّا لقیته [لَقِیَهُ] مَلَکٌ یُصْلِتُ بِالسَّیْفِ (5) حَتَّی یَنْزِلَ الْوَطِیبَ الْأَحْمَرَ عِنْدَ مُنْقَطَعِ السَّبَخَةِ(6) ثُمَّ تَرْجُفُ الْمَدِینَةُ بِأَهْلِهَا ثَلَاثَ رَجَفَاتٍ فَلَا یَبْقَی فِیهَا مُنَافِقٌ وَ لَا مُنَافِقَةٌ إِلَّا خَرَجَ إِلَیْهِ فَتَنْفِی الْمَدِینَةُ یَوْمَئِذٍ الْخَبَثَ کَمَا یَنْفِی الْکِیرُ خَبَثَ الْحَدِیدِ یُدْعَی ذَلِکَ یَوْمَ الْخَلَاصِ قَالَتْ أُمُّ شَرِیکٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَیْنَ النَّاسُ یَوْمَئِذٍ قَالَ بِبَیْتِ الْمَقْدِسِ یَخْرُجُ حَتَّی یحاصوهم (7) [یُحَاصِرَهُمْ] وَ إِمَامُ النَّاسِ یَوْمَئِذٍ رَجُلٌ صَالِحٌ فَیُقَالُ لَهُ صَلِّ الصُّبْحَ فَإِذَا کَبَّرَ وَ دَخَلَ فِی الصَّلَاةِ نَظَرَ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ فَإِذَا رَآهُ الرَّجُلُ عَرَفَهُ فَرَجَعَ یَمْشِی الْقَهْقَرَی فَیَتَقَدَّمُ عِیسَی فَیَضَعُ یَدَهُ بَیْنَ کَتِفَیْهِ وَ یَقُولُ صَلِّ إِنَّمَا أُقِیمَتْ لَکَ الصَّلَاةُ فَیُصَلِّی عِیسَی وَرَاءَهُ ثُمَّ یَقُولُ افْتَحُوا الْبَابَ فَیَفْتَحُونَ الْبَابَ (8).

بیان

أقول: فیما عندنا من تفسیر الثعلبی فی سیاق قصة الدجال و أن أیامه أربعین یوما فیوم کالسنة و یوم دون ذلک و یوم کالشهر و یوم دون ذلک و یوم کالجمعة و

ص: 366


1- العمدة: 220. و الحثی: ما غرف بالید من التراب و غیره. ای یکون المال عنده کالتراب فیحثیه و یعطیه من غیر عد.
2- العمدة: 221.
3- سورة المؤمن: 51.
4- فی المصدر: فی الأرض.
5- اصلت السیف: أجرده من غمده. و فی المصدر: مصلت بالسیف.
6- السبخة: ارض ذات نز و ملح. و فی المصدر: حتی ینزل الطریب الأحمر عند مجتمع السیول عند منقطع السبخة.
7- فی المصدر: حتی یحاصرهم.
8- العمدة: 222 و 223.

است که از ماست؛ و دو سبط این اُمّت که پسران تو حسن و حسینند، از ما هستند و مهدی این اُمّت از ماست.

ابو هارون عبدی گوید: در ایّام حج با وهب بن منبّه دیدار کرده و این حدیث را بر وی عرضه داشتم، وهب به من گفت: ای ابوهارون، چون قوم موسی بن عمران به فتنه افتاده و گوساله­پرست شدند، این کار بر موسی گران آمده و عرض کرد: پروردگارا، در غیاب من قوم مرا امتحان کردی؟ خداوند فرمود: ای موسی، اُمّت­های پیامبران پیش از شما جملگی مورد امتحان و آزمایش قرار گرفته­اند و اُمّت­های پیامبران بعد از تو نیز پس از فقدان پیامبرانشان آزموده خواهند شد. موسی عرض کرد: اُمّت احمد نیز آزموده خواهند شد، با آن همه خیر و فضلی که به ایشان داده­ای و به اُمّت­های دیگری که در تورات آمده­اند، نداده­ای؟! پس خداوند به موسی علیه السّلام وحی فرمود که اُمّت محمّد صلی الله علیه و آله پس از احمد دچار فتنه­ای عظیم خواهند شد و کار به جایی خواهد رسید که یکدیگر را پرستش خواهند کرد تا آنجا که به هلاکت افتاده و منکر آنچه پیامبرشان به ایشان فرمان داده می­شوند، سپس خداوند کار آنان را به دست مردی از ذریّه احمد اصلاح فرماید؛ پس موسی عرض کرد: پروردگارا، آن مرد را از ذریّه من قرار دهید. فرمود: ای موسی، او از ذریّۀ احمد و عترت اوست، کار مردم را بدو اصلاح می­کنم و او مهدی است. سپس گوید: یحیی بن حسن بن بطریق _ یعنی خودش _ در ذکر مناقب مهدی علیه السّلام فصلی مستقل در نظر گرفته و آن را «کشف المخفی فی مناقب المهدی» نام نهاده که شامل یکصد و ده طریق از طرق صحاح و حسان است، و اینکه عیسی علیه السّلام پشت سر آن حضرت نماز می­خواند. همه این روایات اختصاصاً از طرق جمهور خواهد بود .

مؤلف: حسین بن مسعود فرّاء در کتاب «المصابیح» از پنج طریق مهدی علیه السّلام را ذکر نموده و از طریق ابوسعید خدری، ابن مسعود و امّ سلمۀ وی را وصف کرده است. ابن شیرویه در «الفردوس» و در نسخه­ای که آن را در اختیار داریم، از طرق دیگری سوای آنچه ما در گذشته آورده­ایم، روایاتی راجع به مهدی علیه السّلام آورده، لیکن آنچه نقل شد، کفایت می­کند. والله الموَّفق!

روایت234.

الاختصاص: ابن عباس: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: یاد خدای عزّوجل عبادت است، و یاد من عبادت است، و یاد علی عبادت است و یاد امامانی که فرزندان اویند، عبادت است. سوگند به آنکه مرا به نبوّت مبعوث فرمود

ص: 370

یوم دون ذلک و یوم کالیوم و یوم دون ذلک و آخر أیامه یصبح الرجل بباب المدینة فلا یبلغ بابها الآخر حتی تغرب الشمس قال یا رسول الله فکیف نصلی إلی آخر الخبر و الوطیب کأنه اسم موضع و فی بعض النسخ الطیوب و فی النهایة الکیر بالکسر

کیر الحداد و هو المبنی من الطین و قیل الزق الذی ینفخ به النار و المبنی الکور و منه الحدیث المدینة کالکیر تنفی خبثها و تنصع طیبها(1).

ثم قال و قال الثعلبی فی تفسیر قوله تعالی حم عسق سین سناء المهدی ق قوة عیسی حین ینزل فیقتل النصاری و یخرب البیع قال

وَ رَوَی الثَّعْلَبِیُّ عَنْ سَهْلِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمَرْوَزِیِّ عَنْ جَدِّهِ أَبِی الْحَسَنِ الْمَحْمُودِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ عَنْ هَدِیَّةَ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عِکْرِمَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی طَلْحَةَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: نَحْنُ وُلْدُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ سَادَةُ أَهْلِ الْجَنَّةِ أَنَا وَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الْمَهْدِیُّ.

قال و ذکر فی تفسیر قوله تعالی إِذْ أَوَی الْفِتْیَةُ إِلَی الْکَهْفِ (2) قال و أخذوا مضاجعهم فصاروا إلی رقدتهم إلی آخر الزمان عند خروج المهدی علیه السّلام یقال إن المهدی یسلم علیهم فیحییهم الله عز و جل له ثم یرجعون إلی رقدتهم فلا یقومون إلی یوم القیامة

وَ رُوِیَ مِنَ الْجَمْعِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ لِلْحُمَیْدِیِّ وَ الْجَمْعِ بَیْنَ الصِّحَاحِ السِّتَّةِ لِرَزِینٍ الْعَبْدَرِیِّ بِأَسَانِیدَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: کَیْفَ أَنْتُمْ إِذَا نَزَلَ ابْنُ مَرْیَمَ فِیکُمْ وَ إِمَامُکُمْ مِنْکُمْ.

وَ مِنَ الْجَمْعِ بَیْنَ الصِّحَاحِ السِّتَّةِ مِنْ صَحِیحِ النَّسَائِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مَسْعَدَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السّلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَبْشِرُوا أَبْشِرُوا إِنَّمَا أُمَّتِی کَالْغَیْثِ لَا یُدْرَی آخِرُهُ خَیْرٌ أَمْ أَوَّلُهُ أَوْ حَدِیقَةٍ(3) أُطْعِمَ مِنْهَا فَوْجٌ عَاماً ثُمَّ أُطْعِمَ مِنْهَا فَوْجٌ عَاماً لَعَلَّ آخِرَهَا فَوْجاً یَکُونُ أَعْرَضَهَا عَرْضاً وَ أَعْمَقَهَا عُمْقاً وَ أَحْسَنَهَا حُسْناً کَیْفَ تَهْلِکُ أُمَّةٌ أَنَا أَوَّلُهَا وَ الْمَهْدِیُّ أَوْسَطُهَا وَ الْمَسِیحُ آخِرُهَا وَ لَکِنْ بَیْنَ ذَلِکَ ثَبَجٌ أَعْوَجُ لَیْسُوا مِنِّی وَ لَسْتُ مِنْهُمْ (4).

ص: 367


1- النهایة 4: 41 و 42. و نصع الشی ء: کان خالصا.
2- سورة الکهف: 10.
3- فی المصدر: او کحدیقة.
4- العمدة: 223 و 234. و الثبج: الوسط.

و بهترین مخلوقات قرار داد، وصیّ من بی­شک بهترینِ اوصیاست و او حجّت خدا بر بندگان خدا و خلیفه او بر خَلق اوست؛ پس از من، ائمّه هدی که از فرزندان اویند این منصب را دارند؛ به برکت وجود آن­ها خداوند عذاب را از زمینیان برگیرد و مانع فرو یختن آسمان بر روی زمین بی­اذن و اجازه او گردد و به برکت وجود آن­هاست که خداوند نمی­گذارد کوه­ها مردم را بجنبانند؛ و بر خلق باران نازل می­فرماید و گیاه می­رویاند. اینان به راستی اولیای خدایند و جانشینان راستین منند، تعدادشان به تعداد ماه­های سال و شمار نقبای موسی بن عمران است، سپس این آیه را تلاوت نمود: «وَ السَّمَاءِ ذَاتِ الْبرُُوج »،(1){سوگند

به آسمانِ آکنده از برج.} و فرمود: ای ابن عباس، نیک تدبّر می­کنی؟ خداوند به آسمان آکنده از برج سوگند یاد می­کند، یعنی آسمان و برج­هایش؟! عرض کردم: این­ها به چه معنی هستند؟ فرمود: منظور از آسمان من هستم و منظور از بروج، امامان پس از من هستند که نخستین آن­ها علی و آخرین آن­ها مهدی صلوات الله علیهم اجمعین هستند.(2)

مؤلف: احمد بن محمّد بن عیاش با سندی از عبدالله بن ابی اوفی آورده است که: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پس از من دوازده خلیفه از قریش خواهد بود. فتنه­ای سخت واقع می­شود. راوی گوید، گفتم تو خود آن را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدی؟ گفت: آری، من خود آن را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم، و در آن روز پدرم یک جامه کلاه­دار از خز پوشیده بود.(3)

حسن بن احمد بن سعید مالکی با سندی از عمرو بن عاص روایت کرده که گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: پشت سر من دوازده خلیفه خواهد بود. برخی از راویان گفته­اند: نام آن­ها مشخص شده و ما از آن­ها با کنیه نام بردیم. و ربیعه

ص: 371


1- . البروج/ 1
2- . الاختصاص: 224
3- . مقتضب الاثر: 7

أقول: أول ابن بطریق قوله صلی الله علیه و آله و المسیح آخرها بأنه لما کان نزوله بعد ظهور أمر المهدی علیه السّلام فهو بعده و یکون آخرا بهذا المعنی لا أنه یبقی بعد القائم علیه السّلام فإن الأرض لا تبقی بغیر إمام (1).

أقول: وَ رَوَی مِنَ الْجَمْعِ بَیْنَ الصِّحَاحِ السِّتَّةِ مِنْ صَحِیحِ أَبِی دَاوُدَ وَ صَحِیحِ التِّرْمِذِیِّ بِإِسْنَادِهِمَا عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدَّهْرِ إِلَّا واحدا(2) [یَوْمٌ وَاحِدٌ] لَبَعَثَ اللَّهُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً.

وَ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ یَقُولُ: الْمَهْدِیُّ مِنْ عِتْرَتِی مِنْ وُلْدِ فَاطِمَةَ.

وَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْمَهْدِیُّ مِنِّی وَ هُوَ أَجْلَی الْجَبْهَةِ أَقْنَی الْأَنْفِ (3) یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً یَمْلِکُ سَبْعَ سِنِینَ قَالَ وَ قَالَ بَعْضُ الرُّوَاةِ تِسْعَ سِنِینَ.

وَ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام وَ نَظَرَ إِلَی ابْنِهِ الْحُسَیْنِ فَقَالَ إِنَّ ابْنِی هَذَا سَیِّدٌ کَمَا سَمَّاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَیَخْرُجُ مِنْ صُلْبِهِ رَجُلٌ یُسَمَّی بِاسْمِ نَبِیِّکُمْ یُشْبِهُهُ فِی الْخَلْقِ وَ لَا یُشْبِهُهُ فِی الْخُلُقِ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا.

وَ مِنْ صَحِیحِ النَّسَائِیِّ عَنْ أَنَسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَنْ تَهْلِکَ أُمَّةٌ أَنَا أَوَّلُهَا وَ مَهْدِیُّهَا وَسَطُهَا وَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ آخِرُهَا(4).

أَقُولُ: وَ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ أَیْضاً فِی الْمُسْتَدْرَکِ مِنْ کِتَابِ الْحِلْیَةِ لِأَبِی نُعَیْمٍ عَنْ زِرِّ بْنِ حُبَیْشٍ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَذْهَبُ الدُّنْیَا حَتَّی یَمْلِکَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یُوَاطِئُ (5) اسْمُهُ اسْمِی.

وَ مِنْهُ أَیْضاً عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ عَنْ أَبِیهِ

ص: 368


1- و هذا محصل کلام ابن بطریق راجع العمدة: 227 و 228.
2- فی المصدر: لو لم یبق من الدنیا الا یوم.
3- قنی الانف: ارتفع وسط قصبته و ضاق منخراه.
4- العمدة: 224 و 225، و قال فی تأویل قوله:« یشبهه فی الخلق و لا یشبهه فی الخلق»: هذا من أحس الکنایات عن انتقام المهدی ممن کفر و ظلم، لان النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بعث رحمة للعالمین کما ذکر اللّه سبحانه فی کتابه العزیز، و المهدی علیه السلام یظهر نقمة من اعداء اللّه تعالی، فتفاوت الخلقان مع استواء الخلقین. لانه شبیه له فی الجسمیة مخالف له فی الفعلیة( العمدة: 227).
5- واطأ فلانا: وافقه و ساهمه.

بن سیف از قومی نام برده که اثری از آن در دیگر روایات نیافتیم. ابن عیّاش گوید: اگر از طرف رسول خدا صلی الله علیه و آله نصّی برای کسانی که بعد از پیامبر خدا در جای حضرتش نشینند وارد شده باشد، مصداق آن را نه در بنی­امیّه می­بینم که تعداد خلفای آنان بیش از دوازده خلیفه بود و نه در کسانی که پس از آن­ها آمدند که تعداد آن­ها نیز بیش از دوازده بود و هیچ فرقه­ای از فرقه­های اُمّت قائل به این عدد نیست جز فرقه امامیه و این نشان می­دهد که این دوازده امامان مربوط، خود آن­ها هستند.(1)

از عبدالله بن اسحاق خراسانی با سندی از سلمان نقل است: در محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم و حسین بن علی علیه السّلام روی زانوی وی نشسته بود. پس پیامبر صلی الله علیه و آله به چهره وی خیره گشته و فرمود: یا ابا عبدالله، تو سیّدی از ساداتی و تو امام فرزند امامی و برادر امام، پدر نُه امامی که نهمین آن­ها قائم ایشان است و اعلم، احکم و افضل ایشان است.(2)

محمّد بن عثمان با سندی از جابر انصاری آورده است که: رسول خدا صلی الله علیه و آله

فرمود: خداوند از میان روزها، روز جمعه را برگزید و از شب­ها شب قدر و از ماه­ها، ماه رمضان؛ و من و علی را برگزید و از علی حسن و حسین را برگزید و از حسین حجّت جهانیان را برگزید که نهمین آن­ها قائم ایشان، اعلم و احکم آنان است.(3)

و از احمد بن محمّد بن یحیی عطّار با سندی از امام صادق علیه السّلام از پدرانش علیهم السّلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند از میان روزها جمعه، از ماه­ها رمضان و از شب­ها شب قدر را برگزید. و از میان مردم پیامبران را برگزید و از میان پیامبران، رسولان را برگزید و مرا از میان رسولان برگزید و از من علی را برگزید و از علی حسن

ص: 372


1- . مقتضب الاثر: 8 _7
2- . مقتضب الاثر: 11
3- . مقتضب الاثر: 12 _11

عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْمَهْدِیُّ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ یُصْلِحُهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی لَیْلَةٍ أَوْ قَالَ فِی یَوْمَیْنِ.

وَ مِنْهُ أَیْضاً عَنْ مَسْعُودِ بْنِ سَعْدٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ یُلْقِی فِی قُلُوبِ شِیعَتِنَا الرُّعْبَ فَإِذَا قَامَ قَائِمُنَا وَ ظَهَرَ مَهْدِیُّنَا کَانَ الرَّجُلُ أَجْرَأَ مِنْ لَیْثٍ وَ أَمْضَی مِنْ سِنَانٍ.

وَ رَوَی أَیْضاً مِنْ کِتَابِ الْفِرْدَوْسِ عَنْ أَنَسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّا مَعْشَرَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ سَادَاتُ أَهْلِ الْجَنَّةِ أَنَا وَ عَلِیٌّ وَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الْمَهْدِیُّ علیهم السّلام.

وَ مِنْهُ أَیْضاً بِسَنَدَیْنِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَکُونُ الْمَهْدِیُّ فِی أُمَّتِی فَإِنْ قَصُرَ عُمُرُهُ فَسَبْعٌ وَ إِلَّا فَثَمَانٍ أَوْ تِسْعٌ تَتَنَعَّمُ أُمَّتِی فِی زَمَانِهِ تَنَعُّماً لَمْ یَتَنَعَّمْ مِثْلَهُ قَطُّ-(1) الْبَرُّ مِنْهُمْ وَ الْفَاجِرُ یُرْسَلُ السَّمَاءُ عَلَیْهِمْ مِدْرَاراً وَ لَا تَحْبِسُ الْأَرْضُ شَیْئاً مِنْ نَبَاتِهَا وَ یَکُونُ الْمَالُ کُدُوساً(2) یَأْتِیهِ الرَّجُلُ فَیَسْأَلُهُ فَیَحْثِی لَهُ فِی ثَوْبِهِ مَا اسْتَطَاعَ أَنْ یَحْمِلَهُ.

وَ مِنْهُ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَخْرُجُ الْمَهْدِیُّ وَ عَلَی رَأْسِهِ مَلَکٌ یُنَادِی إِنَّ هَذَا الْمَهْدِیُّ فَاتَّبِعُوهُ.

وَ رُوِیَ مِنْ کِتَابِ فَضَائِلِ الصَّحَابَةِ لِلسَّمْعَانِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: دَخَلَتْ فَاطِمَةُ علیها السّلام عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا رَأَتْ مَا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الضَّعْفِ خَنَقَتْهَا الْعَبْرَةُ حَتَّی جَرَی دَمْعُهَا عَلَی خَدِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا یُبْکِیکِ یَا فَاطِمَةُ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخْشَی الضَّیْعَةَ مِنْ بَعْدِکَ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا فَاطِمَةُ أَ مَا عَلِمْتِ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی اطَّلَعَ إِلَی أَهْلِ الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً فَاخْتَارَ مِنْهُمْ أَبَاکِ فَبَعَثَهُ رَسُولًا ثُمَّ اطَّلَعَ ثَانِیَةً فَاخْتَارَ مِنْهُمْ بَعْلَکِ فَأَمَرَنِی أَنْ أُزَوِّجَکِ مِنْهُ فَزَوْجُکِ مِنْ أَعْظَمِ الْمُسْلِمِینَ حِلْماً وَ أَکْثَرِهِمْ عِلْماً وَ أَقْدَمِهِمْ سِلْماً مَا أَنَا زَوَّجْتُکِ وَ لَکِنَّ اللَّهَ زَوَّجَکِ مِنْهُ قَالَ فَضَحِکَتْ فَاطِمَةُ فَاسْتَبْشَرَتْ ثُمَّ قَالَ یَا فَاطِمَةُ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ أُعْطِینَا سَبْعَ خِصَالٍ لَمْ یُعْطَهَا أَحَدٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ لَا یُدْرِکُهَا أَحَدٌ مِنَ الْآخِرِینَ نَبِیُّنَا خَیْرُ الْأَنْبِیَاءِ وَ هُوَ أَبُوکِ وَ وَصِیُّنَا خَیْرُ الْأَوْصِیَاءِ وَ هُوَ بَعْلُکِ وَ شَهِیدُنَا خَیْرُ الشُّهَدَاءِ وَ هُوَ عَمُّ أَبِیکِ حَمْزَةُ وَ مِنَّا مَنْ لَهُ جَنَاحَانِ یَطِیرُ بِهِمَا فِی الْجَنَّةِ حَیْثُ یَشَاءُ وَ هُوَ جَعْفَرٌ وَ

ص: 369


1- فی( د): لم یتنعموا مثله قط.
2- الکدس: الحب المحصود المجموع.

و حسین را برگزید و از حسین اوصیا را برگزید که قرآن را از تحریف­های گمراهان و دستبرد باطل گرایان و تأویل نادانان پاک می­کند. نهمین آنان ظاهر، باطن، قائم و افضل ایشان است.(1)

باب چهل و دوم : تصریحات امیرالمؤمنین بر امامت ائمه علیهم السلام

روایات

روایت1.

قرب الاسناد: علی علیه السّلام: در میان فرزندان من همواره کسی هست که از او در امان باشند.(2)

روایت2.

عیون اخبار الرضا: حسین بن علی علیه السّلام: از امیرالمؤمنین علیه السّلام درباره مفهوم کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله : «إنِّی مُخَلِّفٌ فیکم الثقلین کتابَ الله و عترتی» سؤال شد که «عترت» چه کسانی هستند؟ فرمود: من هستم و حسن و حسین و نُه امام از صُلب حسین، نهمین آنان مهدی و قائم ایشان است که نه آن­ها از کتاب خدا جدا می­شوند و نه قرآن از آن­ها جدا می­شود تا اینکه بر رسول خدا در کنار حوض کوثر وارد شوند.(3)

روایت3.

الخصال: امام جواد علیه السّلام: امیرالمؤمنین علیه السّلام به ابن عباس فرمود: هر سال یک شب قدر دارد و در آن شب امر یک سال مقدّر می­شود و آن امر را پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله والیانی هست. ابن عباس عرض کرد: ایشان چه کسانی هستند؟ فرمود: من و یازده فرزند از صُلب من، امامانی که فرشتگان با ایشان سخن می­گویند.

ص: 373


1- . مقتضب الاثر: 12
2- . قرب الإسناد: 12
3- . عیون اخبار الرضا: 34

مِنَّا سِبْطَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ هُمَا ابْنَاکِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ مِنَّا مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ.

قال أبو هارون العبدی فلقیت وهب بن منبه أیام الموسم فعرضت علیه هذا الحدیث فقال لی وهب یا با هارون إن موسی بن عمران لما فتن قومه و اتخذوا العجل کبر علی موسی علیه السّلام فقال یا رب فتنت قومی حیث غبت عنهم قال الله یا موسی إن کل من کان قبلک من الأنبیاء افتتن قومهم و کذلک من هو کائن بعدک من الأنبیاء تفتتن أمتهم (1) إذا فقدوا نبیهم قال موسی و أمة أحمد أیضا مفتونون و قد أعطیتهم من الفضل و الخیر ما لم تعطه من کان قبله فی التوراة فأوحی الله تعالی إلی موسی علیه السّلام أن أمة محمد صلی الله علیه و آله ستصیبهم فتنة عظیمة من بعد أحمد حتی یعبد بعضهم بعضا و یبرأ بعضهم من بعض حتی یصیبهم النکال و حتی یجحدوا ما أمرهم به نبیهم ثم یصلح الله أمرهم برجل من ذریة أحمد فقال موسی یا رب اجعله من ذریتی فقال یا موسی إنه من ذریة أحمد و عترته أصلح به أمر الناس و هو المهدی ثم قال و قد ذکر یحیی بن الحسن بن بطریق یعنی نفسه فی مناقب المهدی علیه السّلام فصلا مفردا و سماه بکشف المخفی فی مناقب المهدی یشتمل علی مائة طریق و عشر طرق من الصحاح و الحسان و أن عیسی علیه السّلام یصلی خلفه کل ذلک من طرق الجمهور خاصة(2).

أقول: روی الحسین بن مسعود الفراء فی کتاب المصابیح بخمسة طرق ذکر المهدی علیه السّلام و وصفه عن أبی سعید الخدری و ابن مسعود و أم سلمة و روی ابن شیرویه فی الفردوس فیما عندنا من کتابه بطرق أخری سوی ما أوردناه سابقا و فیما ذکرناه کفایة و الله الموفق.

«234»

ختص، [الإختصاص] الصَّدُوقُ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَنْ عَمِّهِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ذِکْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِبَادَةٌ وَ ذِکْرِی عِبَادَةٌ وَ ذِکْرُ عَلِیٍّ عِبَادَةٌ وَ ذِکْرُ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ عِبَادَةٌ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالنُّبُوَّةِ وَ جَعَلَنِی

ص: 370


1- فی( د) مفتتن امتهم.
2- المستدرک مخطوط و لم نظفر بنسخته.

کمال الدین: ابن ولید از محمّد عطّار از سهل بن عیسی از حسن بن عباس شبیه آن را روایت کرده است.(1)

الغیبة طوسی: جمعی از تلعکبریّ از اسدی از سهل از حسن بن عباس نظیر آن را روایت کرده­اند.(2)

روایت4.

کمال الدین، عیون اخبار الرضا: جعفر بن محمّد علیه السّلام: یک یهودی نزد امیرالمؤمنین علیه السّلام آمده و از وی درباره مسائلی پرسش­هایی کرده و گفت: به من بگویید که این اُمّت چند امام هدایتگر دارد که یاری نکردن گمراهان، ضرری به ایشان نمی­رساند؟ فرمود: دوازده امام. عرض کرد: راست گفتی به خدا، این را هارون با خط خود و املای موسی نوشته است... الخ(3)

الاحتجاج: صالح بن عقبه مانند آن را نقل کرده است.(4)

روایت5.

کمال الدین: امام صادق علیه السّلام: چون پس از ابوبکر، مردم با عمر بیعت کردند، مردی از جوانان یهود نزد وی به مسجدالحرام رفت و در حالی که مردم عمر را احاطه کرده بودند، سلامش داده و گفت: یا امیرالمؤمنین، مرا به آگاه­ترین شما به خدا و رسول او و کتاب و سنّتش راهنمایی کنید. پس عمر با دست علی علیه السّلام را نشان داده و گفت: این است. پس آن مرد نزد علی علیه السّلام رفته و پرسید: آیا تو چنینی؟ فرمود: آری! عرض کرد: من از شما سه چیز و سه چیز

ص: 374


1- . کمال الدین: 178
2- . غیبة الطوسی: 100
3- . کمال الدین: 176 . عیون اخبار الرضا: 32 _31
4- . احتجاج طبرسی: 121

خَیْرَ الْبَرِّیَّةِ إِنَّ وَصِیِّی لَأَفْضَلُ الْأَوْصِیَاءِ وَ إِنَّهُ لَحُجَّةُ اللَّهِ عَلَی عِبَادِهِ وَ خَلِیفَتُهُ عَلَی خَلْقِهِ وَ مِنْ وُلْدِهِ الْأَئِمَّةُ الْهُدَاةُ بَعْدِی بِهِمْ یَحْبِسُ اللَّهُ الْعَذَابَ عَنْ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ بِهِمْ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ بِهِمْ یُمْسِکُ الْجِبَالَ أَنْ تَمِیدَ بِهِمْ وَ بِهِمْ یَسْقِی خَلْقَهُ الْغَیْثَ وَ بِهِمْ یُخْرِجُ النَّبَاتَ أُولَئِکَ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ حَقّاً وَ خُلَفَائِی صِدْقاً عِدَّتُهُمْ عِدَّةُ الشُّهُورِ وَ هِیَ اثْنا عَشَرَ شَهْراً وَ عِدَّتُهُمْ عِدَّةُ نُقَبَاءِ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ ثُمَّ تَلَا صلی الله علیه و آله هَذِهِ الْآیَةَ وَ السَّماءِ ذاتِ الْبُرُوجِ ثُمَّ قَالَ أَ تُقَدِّرُ(1) یَا ابْنَ عَبَّاسٍ أَنَّ اللَّهَ یُقْسِمُ بِالسَّمَاءِ ذَاتِ الْبُرُوجِ وَ یَعْنِی بِهِ السَّمَاءَ وَ بُرُوجَهَا قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا ذَاکَ قَالَ أَمَّا السَّمَاءُ فَأَنَا وَ أَمَّا الْبُرُوجُ فَالْأَئِمَّةُ بَعْدِی أَوَّلُهُمْ عَلِیٌّ وَ آخِرُهُمُ الْمَهْدِیُّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ (2).

أَقُولُ (3) رَوَی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَیَّاشٍ فِی مُقْتَضَبِ الْأَثَرِ فِی النَّصِّ عَلَی الِاثْنَیْ عَشَرَ کَثِیراً مِنَ الْأَخْبَارِ الْمُتَقَدِّمَةِ بِأَسَانِیدَ تَرَکْنَاهَا حَذَراً مِنَ التَّکْرَارِ وَ الْإِکْثَارِ وَ أَوْرَدْنَا بَعْضَهَا فِی بَابِ الرَّجْعَةِ وَ رَوَی عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُسْتَوْرِدٍ عَنْ مُخَوَّلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَکْرٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ خُضَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی أَوْفَی قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَکُونُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً مِنْ قُرَیْشٍ ثُمَّ تَکُونُ فِتْنَةٌ دَوَّارَةٌ قَالَ قُلْتُ أَنْتَ سَمِعْتَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ نَعَمْ سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ وَ إِنَّ عَلَی أَبِی یَوْمَئِذٍ بُرْنُسُ خَزٍّ(4).

وَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ سَعِیدٍ الْمَالِکِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سَعِیدٍ الْمَالِکِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ الصُّوفِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ مَعِینٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ لَیْثِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ خَالِدِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ أَبِی هِلَالٍ (5) عَنْ رَبِیعَةَ بْنِ سَیْفٍ قَالَ کُنَّا عِنْدَ سَیْفٍ الْأَصْمَعِیِّ فَقَالَ سَمِعْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: یَکُونُ خَلْفِی اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً.قال بعض الرواة هم مسمون کنینا عن أسمائهم و ذکر ربیعة

ص: 371


1- قدر الامر: دبره.
2- الاختصاص.
3- من هنا إلی آخر الباب یوجد فی( ک) و( د) فقط.
4- مقتضب الاثر: 7. و فیه: و ان علی عبد اللّه بن أبی أوفی برنس خز.
5- فی المصدر: عن سعد بن أبی هلال.

و یک چیز می­پرسم. امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: چرا نمی­گویی هفت سؤال دارم؟ آن یهودی به وی گفت: اول درباره سه چیز از شما سؤال می­کنم، اگر پاسخ درست دریافت کردم بقیه سؤال­ها را مطرح می­کنم و اگر پاسختان درست نبود، سؤال دیگری نخواهم پرسید. امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: اگر پرسیدی و جواب یافتی، توان فهم جواب را داری؟ _ و این جوان از علمای یهود و احبار آنان بود و نقل می­کردند که از فرزندان هارون بن عمران برادر حضرت موسی علیه السّلام است _ گفت: آری! پس امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: تو را به خدایی که جز او خدایی نیست، اگر تو را پاسخ صحیح و حق گفتم، اسلام می­آوری و دین یهود را رها می­ کنی؟ آن یهودی برای وی سوگند یاد کرده و گفت: جز برای اسلام آوردن نیامده­ام. امام فرمود: ای هارونی، هرچه می­خواهی بپرس، پاسخ خواهی گرفت.

عرض کرد: مرا از نخستین درختی که روی زمین رویید و از اوّلین چشمه­ای که بر روی زمین جوشید و از اوّلین سنگی که بر روی زمین گذاشته شد آگاه کنید!

امیرالمؤمنین علیه االسّلام فرمود: اما درباره نخستین درخت روییده بر روی زمین، یهود بر این باورند که درخت زیتون است و دروغ می­گویند بلکه درخت عجوۀ (نوعی خرما) است که آدم آن را از بهشت با خود آورد و در زمین کاشت و اصل همه نخل­ها به آن برمی­گردد. اما نخستین چشمه­ای

ص: 375

بن سیف قوما لم نجدهم فی غیر روایته قال ابن عیاش فإذا کان هذه العدة منصوص علیها لم یوجد(1) فی القائمین بعد رسول الله صلی الله علیه و آله لا فی بنی أمیة لأن عدة خلفاء بنی أمیة تزید علی الاثنی عشر و لا فی القائمین من بعدهم إلا زائدة علیهم و لم تدع فرقة من فرق الأمة هذه العدة فی أئمتها غیر الإمامیة دل ذلک علی أن أئمتهم المعنیون بها(2).

وَ رَوَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِسْحَاقَ الْخُرَاسَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبَیْدِ بْنِ نَاصِحٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ آدَمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ شَهْرِ بْنِ حَوْشَبٍ عَنْ سَلْمَانَ قَالَ: کُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام عَلَی فَخِذِهِ إِذْ تَفَرَّسَ فِی وَجْهِهِ (3) وَ قَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أَنْتَ سَیِّدٌ مِنْ سَادَةٍ وَ أَنْتَ إِمَامٌ ابْنُ إِمَامٍ أَخُو إِمَامٍ أَبُو أَئِمَّةٍ تِسْعَةٍ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ إِمَامُهُمْ أَعْلَمُهُمْ أَحْکَمُهُمْ أَفْضَلُهُمْ (4).

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِسْحَاقَ الْقَاضِی عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ حَرْبٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ دِینَارٍ عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ مِنَ الْأَیَّامِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ مِنَ اللَّیَالِی لَیْلَةَ الْقَدْرِ وَ مِنَ الشُّهُورِ شَهْرَ رَمَضَانَ وَ اخْتَارَنِی وَ عَلِیّاً وَ اخْتَارَ مِنْ عَلِیٍّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ اخْتَارَ مِنَ الْحُسَیْنِ حُجَّةَ الْعَالَمِینَ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ أَعْلَمُهُمْ أَحْکَمُهُمْ (5).

وَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ سَنَةَ أَرْبَعٍ وَ مِائَتَیْنِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ غَزْوَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ مِنَ الْأَیَّامِ الْجُمُعَةَ وَ مِنَ الشُّهُورِ شَهْرَ رَمَضَانَ وَ مِنَ اللَّیَالِی لَیْلَةَ الْقَدْرِ وَ اخْتَارَ مِنَ النَّاسِ الْأَنْبِیَاءَ وَ اخْتَارَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ الرُّسُلَ وَ اخْتَارَنِی مِنَ الرُّسُلِ وَ اخْتَارَ مِنِّی عَلِیّاً وَ اخْتَارَ مِنْ عَلِیٍّ الْحَسَنَ

ص: 372


1- فی المصدر: فاذا کان هذه العدة المنصوصة علیها لم توجد.
2- مقتضب الاثر: 7 و 8.
3- تفرس فیه: نظر و ثبت نظره فیه.
4- مقتضب الاثر: 11.
5- مقتضب الاثر: 11 و 12.

که در زمین جوشید، یهود بر این باورند که این چشمه همان چشمه­ای است که در بیت­المقدّس و زیر سنگ است و دروغ گفتند، بلکه این چشمه، چشمه آب حیات است که هرکس از آب آن نوشید، زندگی جاوید یافت و حضرت خضر علیه السّلام پیش از ذوالقرنین آن را جست و یافت و از آن نوشید، لیکن ذوالقرنین نتوانست آن را پیدا کند. اما سخن تو درباره نخستین سنگی که بر روی زمین نهاده شد که کدام سنگ است؟ یهود بر این باورند که آن سنگ همان سنگی است که در بیت­المقدس است و دروغ می­گویند، بلکه آن سنگ حجرالاسود است که آدم آن را با خود از بهشت آورد و در رُکن کعبه قرار داد و مردم آن را لمس می­کنند. این سنگ نخست سفیدتر از برف بود و به سبب گناهان بنی­آدم سیاه شد.

عرض کرد: اکنون مرا خبر دهید که این اُمّت را چند امام هادی و مهدی­اند و خذلان دیگران ایشان را زیانی نرساند. و مرا از جایگاه محمّد در بهشت خبر دهید و این که از اُمّت او چه کسانی در بهشت با وی هستند؟

امام علیه السّلام فرمود: اما سخن تو که، این اُمّت چند امام هادی و مهدی دارد که خذلان خاذلان به ایشان زیانی نرساند؟ پاسخ این است که این اُمّت دوازده امام هادی و مهدی دارند که خذلان خاذلان به آنها زیانی نمی­رساند. گفتی: جایگاه محمّد در کجای بهشت است؟ در بهترین و شریف­ترین مکان یعنی بهشت عدن! اما اینکه از اُمّت وی چه کسانی با او هستند؟ همراهان او در آنجا همان دوازده امام بر حق هستند .

جوان گفت: راست گفتی، به خدایی که جز او خدایی نیست، آنچه را که گفتی نوشته شده و نزد من است و این نوشته با دست­خط هارون و املای موسی است. گفت: مرا خبر ده که وصیّ محمّد صلی الله علیه و آله پس از وی چند سال زندگی می­کند و اینکه آیا به مرگ طبیعی می­میرد یا کشته می­شود؟ امام علیه السّلام فرمود: وای بر تو ای یهودی، وصیّ محمّد من هستم. پس از وی سی سال زندگی می­کنم بدون یک روز کم و زیاد، آن­گاه خداوند شقی­ترین مردم و برادر پی کننده ناقه ثمود را برمی­انگیزد و با شمشیر ضربتی بر فرق من وارد می­کند که موی صورت مرا از خون آن خضاب خواهد کرد؛ سپس امام علیه السّلام به سختی گریست. راوی گوید: پس آن جوان جامه بر تن دریده و فریاد می­زد: «اشهد ان لا إله إلّا الله و اشهد انّ محمّداً رسول الله» و اینکه تو وصیّ رسول خدا صلی الله علیه و آله هستی!

ابوجعفر عبدی با سندی گوید: یهودیان مدینه اعتراف می­کردند که این جوان داناترین آن­هاست و پیش از او، پدرش نیز چنین جایگاهی داشته است.(1)

ص: 376


1- . کمال الدین :174 _173

وَ الْحُسَیْنَ وَ اخْتَارَ مِنَ الْحُسَیْنِ الْأَوْصِیَاءَ یَنْفُونَ عَنِ التَّنْزِیلِ تَحْرِیفَ الضَّالِّینَ وَ انْتِحَالَ الْمُبْطِلِینَ وَ تَأْوِیلَ الْجَاهِلِینَ (1) تَاسِعُهُمْ بَاطِنُهُمْ ظَاهِرُهُمْ قَائِمُهُمْ وَ هُوَ أَفْضَلُهُمْ (2).

باب 42 نص أمیر المؤمنین صلوات الله علیه علیهم،علیهم السلام

الأخبار

«1»

ب، [قرب الإسناد]: مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْغِفَارِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السّلام قَالَ: لَا یَزَالُ فِی وُلْدِی مَأْمُونٌ مَأْمُونٌ (3).

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السّلام قَالَ: سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام عَنْ مَعْنَی قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی مَنِ الْعِتْرَةُ فَقَالَ أَنَا وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الْأَئِمَّةُ التِّسْعَةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ تَاسِعُهُمْ مَهْدِیُّهُمْ وَ قَائِمُهُمْ- لَا یُفَارِقُونَ کِتَابَ اللَّهِ وَ لَا یُفَارِقُهُمْ حَتَّی یَرِدُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَوْضَهُ (4).

«3»

ل، [الخصال]: ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْحَرِیشِ الرَّازِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السّلام: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام قَالَ لِابْنِ عَبَّاسٍ إِنَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ فِی کُلِّ سَنَةٍ وَ إِنَّهُ یَتَنَزَّلُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ أَمْرُ السَّنَةِ وَ لِذَلِکَ الْأَمْرِ وُلَاةٌ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ مَنْ هُمْ قَالَ أَنَا وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ صُلْبِی أَئِمَّةٌ مُحَدَّثُونَ (5).

ص: 373


1- فی المصدر: و تأول الجاهلین.
2- مقتضب الاثر: 12.
3- قرب الإسناد: 12.
4- عیون الأخبار: 34.
5- الخصال 2: 79.

توضیح

درباره قول امیرالمؤمنین علیه السّلام: «لا أزید یوماً» می­گویم: این سخن اشکال دارد، زیرا وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله در ماه صفر بود و شهادت حضرت امیر در ماه رمضان اتفاق افتاد و فاصله این دو حادثه چند روزی کمتر از پنج ماه بوده است، با این حال چگونه کلام آن حضرت علیه السّلام که فرمود: «لا أزید یوماً و لا أنقص یوماً» درست از آب در می­آید؟ و می­توان توجیه کرد که منظور از سی سال، به صورت تقریبی است و اینکه فرموده: «لا أزید یوماً» یعنی اینکه روزی که قرار است این اتفاق بیفتد، حتی یک روز پس و پیش نخواهد شد. یا گفته شود: این سخن مبنی بر عرفی است که میان اهل حساب متداول است که کمتر از نیم سال را به حساب نمی­آورند و بیشتر از آن را می­گویند. برای مثال بیست و نُه سال و نیم و سی سال و نیم را سی سال می­گویند و از جمله مصداق­های عرفی آن است، یعنی چنین عددی را نه بیشتر از سی سال و نه کمتر از آن به شمار می­آورند بلکه زمانی این کسورات را به شمار می­آورند که خیلی بیشتر یا خیلی کمتر باشند و در غیر این صورت آن­ها را حساب نمی­کنند. و آن­گونه که خواهد آمد، در جمله «لا یزید یوماً و لا ینقص یوماً» هر دو ضمیر یا به «ثلاثین» برمی­گردند یا به «وصیِّ» مانند کلام خدای تعالی: «لَا یَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَ لَا یَسْتَقْدِمُون »،(1){نه [می توانند] ساعتی آن را پس اندازند و نه پیش.} این توضیح بازگشت هر دو ضمیر را به«وصی» تأیید می­کند و اگر احتمال اول را درست بدانیم، مرجع آن­ها «الله» خواهد بود.(2)

«الکستیج» _ با ضم کاف _ : نخی است ضخیم که افراد ذمّی، بالاتر از محل زنّار، از روی لباس به کمر می­بندند و معرب «کستی» است.(3)

روایت6.

کمال الدین: ابوطفیل گفت: در تشییع جنازه ابوبکر در همان روزی که درگذشت حاضر بودم و نیز در مجلسی که با عمر بیعت شد نیز حضور داشتم. علی علیه السّلام در گوشه­ای نشسته بود که جوانی یهودی که جامه­های نیکو برتن داشت و از فرزندان هارون علیه السّلام بود وارد شد و جلو آمد تا اینکه بالای سر عمر ایستاد و گفت: یا امیرالمؤمنین، آیا تو آگاه­ترین اُمّت به کتابشان و کار پیامبرشان هستی؟ راوی گوید: پس عمر سرش را به زیر انداخت و چیزی نگفت. جوان گفت: با تو هستم؟ و سپس بار دیگر سؤال را بر وی مطرح کرد. عمر گفت: این کار چه ربطی به تو دارد؟ گفت: در پی چیزی برای خود هستم،

ص: 377


1- . اعراف/ 34 . یونس/ 49. نحل / 61
2- . یعنی اینکه خداوند متعال سی سال را نه یک روز کم می­کند نه زیاد.
3- . القاموس 1: 205

ک، [إکمال الدین]: ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ سَهْلٍ وَ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ: مِثْلَهُ (1).

غط، [الغیبة]: للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (2).

«4»

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام قَالَ: أَتَی یَهُودِیٌّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ سَأَلَهُ عَنْ مَسَائِلَ فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ أَخْبِرْنِی کَمْ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ إِمَامٍ هُدًی لَا یَضُرُّهُمْ مَنْ خَذَلَهُمْ (3) قَالَ اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً قَالَ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَبِخَطِّ هَارُونَ وَ إِمْلَاءِ مُوسَی الْخَبَرَ(4).

ج، [الإحتجاج] صَالِحُ بْنُ عُقْبَةَ: مِثْلَهُ (5).

«5»

ک، [إکمال الدین] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ جَمِیعاً عَنِ الْبَرْقِیِّ وَ ابْنِ یَزِیدَ وَ ابْنِ هَاشِمٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَیْمَنَ بْنِ مُحْرِزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی یَحْیَی الْمَدَنِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: لَمَّا بَایَعَ النَّاسُ عُمَرَ بَعْدَ مَوْتِ أَبِی بَکْرٍ أَتَاهُ رَجُلٌ مِنْ شَبَابِ الْیَهُودِ وَ هُوَ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ النَّاسُ حَوْلَهُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ دُلَّنِی عَلَی أَعْلَمِکُمْ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ بِکِتَابِهِ وَ بِسُنَّتِهِ فَأَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی عَلِیٍّ علیه السّلام فَقَالَ هَذَا فَتَحَوَّلَ الرَّجُلُ إِلَی عِنْدِ عَلِیٍّ علیه السلام (6) فَسَأَلَهُ أَنْتَ کَذَلِکَ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ إِنِّی أَسْأَلُکَ عَنْ ثَلَاثٍ وَ ثَلَاثٍ (7) وَ وَاحِدَةٍ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام أَ فَلَا قُلْتَ عَنْ سَبْعٍ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ لَهُ (8) إِنَّمَا أَسْأَلُکَ عَنْ ثَلَاثٍ فَإِنْ أَصَبْتَ فِیهِنَّ سَأَلْتُکَ عَنْ ثَلَاثٍ

ص: 374


1- کمال الدین: 178.
2- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 100،.
3- فی العیون: لا یضرهم خذلان من خذلهم.
4- کمال الدین: 176. العیون: 31 و 32. و توجد الروایة فی الخصال أیضا راجع ج 2: 77.
5- الاحتجاج للطبرسیّ: 121.
6- فی المصدر: فتحول الرجل الی علیّ علیه السلام.
7- فی المصدر: عن ثلاثة و ثلاثة. و کذا فیما یأتی.
8- فی المصدر: فقال الیهودی: لا، اه.

در دین خود شک کرده­ام. عمر گفت: برو نزد آن جوان تا به خواسته­ات برسی. جوان یهودی گفت: او کیست؟ گفت علیّ بن ابی طالب، پسرعمّ رسول خدا و پدر حسن و حسین دو سبط رسول خدا و همسر فاطمه دخت رسول خدا صلی الله علیه و آله. پس آن یهودی نزد علی علیه السّلام آمده و عرض کرد: آیا شما چنین هستید که عمر گفت؟ فرمود: آری! عرض کرد: من می­خواهم سه و سه و یک سؤال از شما بپرسم. راوی گوید: علی علیه السّلام لبخندی زده، سپس فرمود: ای یهودی، چرا نگفتی هفت سؤال دارم؟ عرض کرد: سه سؤال می­پرسم، اگر پاسخ آن­ها را دانستی بقیه را می­پرسم، و اگر پاسخ آن­ها را ندانستی، خواهم دانست که علمی ندارید. پس علی علیه السّلام فرمود: من نیز تو را به آن خدایی که تو را اینجا فرستاده سوگند می­دهم که آیا اگر پرسش­هایت را پاسخ گفتم، دین خودت را رها کرده و پیرو دین من می­گردی؟ گفت: جز برای این کار اینجا نیامده­ام. فرمود: پس بپرس.

عرض کرد: مرا از نخستین قطره خونی که بر زمین چکید آگاه کن که کدام قطره بود؟ و از اوّلین چشمه­ای که بر روی زمین جوشید، کدام چشمه بود؟ و نخستین چیزی که بر روی زمین لرزید چه بود؟

پس امیرالمؤمنین به پرسشهای وی پاسخ داده و فرمود: سه سؤال دیگر را بگو. عرض کرد: پس از محمّد چند امام عادل خواهد بود؟ و در کدام بهشت جای دارد؟ و در آنجا چه کسانی با وی ساکن هستند؟ فرمود: ای یهودی، جانشینان محمد صلی الله علیه و آله دوازده امام عادل هستند که خذلان هیچ خاذلی ضرری به آنان نمی­رساند و از مخالفت مخالفان هراس به خود راه نمی­دهند، آن­ها در دین از کوه­های استوار بر روی زمین، استوارترند؛ و سکونت­گاه محمد صلی الله علیه و آله در بهشت، جنّت عدن است و همنشینان او دوازده امام عادل هستند. عرض کرد: به خدایی که معبودی جز او نیست راست گفتی و من آن­ها را در کتاب پدرم هارون دیده­ام، کتابی که هارون با دست­خط خود و املای عمویم موسی نوشته است.

ص: 378

بَعْدَهُنَّ وَ إِنْ لَمْ تُصِبْ لَمْ أَسْأَلْکَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام أَخْبِرْنِی إِنْ أَجَبْتُکَ بِالصَّوَابِ وَ الْحَقِّ تَعْرِفُ ذَلِکَ وَ کَانَ الْفَتَی مِنْ عُلَمَاءِ الْیَهُودِ وَ أَحْبَارِهَا یَرَوْنَ أَنَّهُ مِنْ وُلْدِ هَارُونَ بْنِ عِمْرَانَ أَخِی مُوسَی علیه السّلام قَالَ نَعَمْ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام بِاللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِنْ أَجَبْتُکَ بِالْحَقِّ وَ الصَّوَابِ لَتُسْلِمَنَّ وَ لَتَدَعَنَّ الْیَهُودِیَّةَ فَحَلَفَ لَهُ الْیَهُودِیُ (1) وَ قَالَ لَهُ مَا جِئْتُکَ إِلَّا مُرْتَاداً لِدِینِ الْإِسْلَامِ (2) فَقَالَ یَا هَارُونِیُّ سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ تُخْبَرْ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ شَجَرَةٍ نَبَتَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ (3) وَ عَنْ أَوَّلِ عَیْنٍ نَبَعَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ وَ عَنْ أَوَّلِ حَجَرٍ وُضِعَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (4) أَمَّا سُؤَالُکَ عَنْ أَوَّلِ شَجَرَةٍ نَبَتَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَإِنَّ الْیَهُودَ یَزْعُمُونَ أَنَّهَا الزَّیْتُونُ وَ کَذَبُوا وَ إِنَّمَا هِیَ النَّخْلَةُ مِنَ الْعَجْوَةِ(5) هَبَطَ بِهَا آدَمُ علیه السّلام مَعَهُ مِنَ الْجَنَّةِ فَغَرَسَهَا وَ أَصْلُ النَّخْلِ کُلِّهِ مِنْهَا وَ أَمَّا قَوْلُکَ عَنْ أَوَّلِ عَیْنٍ نَبَعَتْ (6) عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَإِنَّ الْیَهُودَ یَزْعُمُونَ أَنَّهَا الْعَیْنُ الَّتِی بِبَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ تَحْتَ

الْحَجَرِ(7) وَ کَذَبُوا هِیَ عَیْنُ الْحَیَوَانِ الَّتِی مَا انْتَهَی إِلَیْهَا أَحَدٌ إِلَّا حَیِیَ (8) وَ کَانَ الْخَضِرُ علیه السّلام عَلَی مُقَدِّمَةِ ذِی الْقَرْنَیْنِ علیه السّلام فَطَلَبَ عَیْنَ الْحَیَاةِ(9) فَوَجَدَهَا الْخَضِرُ علیه السّلام وَ شَرِبَ مِنْهَا وَ لَمْ یَجِدْهَا ذُو الْقَرْنَیْنِ وَ أَمَّا قَوْلُکَ عَنْ أَوَّلِ حَجَرٍ(10)

ص: 375


1- فی المصدر: فحلف الیهودی.
2- ارتاد الشی ء: طلبه. و فی المصدر: الا أرید الإسلام.
3- فی المصدر: نبتت علی الأرض.
4- فی المصدر: فقال له أمیر المؤمنین.
5- قال فی النهایة( 3: 71): و فیه« العجوة من الجنة» قد تکرر ذکرها فی الحدیث، و هو نوع من تمر المدینة أکبر من الصیحانی یضرب الی السواد، من غرس النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.
6- فی المصدر: و أمّا قولک: اول عین نبقت.
7- فی المصدر: ببیت المقدس تحت الحجر.
8- فی المصدر: هی عین الحیوان التی انتهی موسی و فتاه إلیها، فغسل فیها السمکة المالحة فحییت، و لیس من میت یصیب ذلک الماء الا حیی اه.
9- فی المصدر: یطلب عین الحیاة.
10- فی المصدر: و أمّا قولک: أول حجر.

سپس عرض کرد: آن یک سؤال را هم پاسخ داده و بفرمایید وصی محمّد چند سال پس از وی زندگی می­کند و اینکه آیا به مرگ طبیعی از دنیا می­رود یا کشته می­شود؟ فرمود: ای هارونی، سی سال پس از پیامبر زندگانی خواهد کرد، نه یک روز کمتر و نه یک روز بیشتر، آن­گاه ضربتی به اینجای _ فرق آن حضرت _ وی زده می­شود، و این از این(محاسن از خون سر) رنگین می­گردد. پس آن یهودی فریادی زد و کمربندی را که به نشانه یهودی بودن بر میان بسته بود، پاره کرد و گفت: اشهد ان لا إله إلّا الله وحده لا شریک له و انَّ محمّداً عبده و رسوله _ صلی الله علیه و آله _ و اینکه تو همان وصی­ای هستی که سزاوار است برتر باشی و کسی بر تو برتری نیابد و بزرگ و ارجمندت بشمارند و به استضعافت نکشانند .

راوی گوید: سپس آن حضرت وی را به خانه برده و معالم دین را به وی آموخت.(1)

إعلام الوری: از کلینی از عده­ای از یاران وی از احمد بن محمّد بن خالد از پدرش نظیر این روایت را تا «مرا از نخستین قطره خونی که بر زمین چکید آگاه کن که کدام قطره بود؟ و از اوّلین چشمه­ای که بر روی زمین جوشید، کدام چشمه بود؟ و نخستین چیزی که بر روی زمین لرزید چه بود؟ فرمود: هارونی، امّا شما بر این باورید که نخستین قطره خونی که بر زمین چکید زمانی بود که یکی از فرزندان آدم برادرش را به قتل رسانید و این درست نیست بلکه زمانی بود که حوّا دچار عادت ماهانه گشت و پیش از آنکه دو پسرش را به دنیا بیاورد؛ و اما شما بر این باورید که نخستین چشمه­ای که بر روی زمین جوشید، چشمه­ای است که در بیت­المقدس است و این باور درست نیست، بلکه آن چشمه همان چشمه­ای است که موسی و جوان همراهش بر سر آن ایستادند، در حالی که ماهی نمک سود به همراه داشتند و ماهی آن­ها در چشمه افتاد و زنده شد. و خاصیت این چشمه آن است که هر مرده­ای در آن افتد، زنده گردد؛ و امّا شما بر این باورید که نخستین درختی که بر روی زمین رویید، درختی بود که کشتی نوح را از آن ساختند و این باور درست نیست، بلکه درختی است که از بهشت نازل گشت که درخت«عجوۀ» است و همه انواع نخل از آن منشعب شده­اند. عرض کرد: به خدایی که معبودی جز او نیست، راست گفتی و من این­ها را در کتاب پدرم هارون یافته­ام که آن را با دست­خط خود

ص: 379


1- . کمال الدین: 175 _174

وُضِعَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَإِنَّ الْیَهُودَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ الْحَجَرُ الَّذِی بِبَیْتِ الْمَقْدِسِ (1) وَ کَذَبُوا إِنَّمَا هُوَ الْحَجَرُ الْأَسْوَدُ هَبَطَ بِهِ آدَمُ مَعَهُ مِنَ الْجَنَّةِ فَوَضَعَهُ فِی الرُّکْنِ (2) وَ النَّاسُ یَسْتَلِمُونَهُ وَ کَانَ أَشَدَّ بَیَاضاً مِنَ الثَّلْجِ فَاسْوَدَّ مِنْ خَطَایَا بَنِی آدَمَ قَالَ: فَأَخْبِرْنِی کَمْ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ إِمَامٍ هُدًی هَادِینَ مَهْدِیِّینَ لَا یَضُرُّهُمْ خِذْلَانُ مَنْ خَذَلَهُمْ وَ أَخْبِرْنِی أَیْنَ مَنْزِلُ مُحَمَّدٍ مِنَ الْجَنَّةِ(3) وَ مَنْ مَعَهُ مِنْ أُمَّتِهِ فِی الْجَنَّةِ قَالَ لَهُ أَمَّا قَوْلُکَ (4) کَمْ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ إِمَامٍ هُدًی (5) هَادِینَ مَهْدِیِّینَ لَا یَضُرُّهُمْ خِذْلَانُ مَنْ خَذَلَهُمْ فَإِنَّ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ اثْنَیْ عَشَرَ إِمَاماً هَادِینَ مَهْدِیِّینَ- لَا یَضُرُّهُمْ خِذْلَانُ مَنْ خَذَلَهُمْ وَ أَمَّا قَوْلُکَ أَیْنَ مَنْزِلُ مُحَمَّدٍ فِی الْجَنَّةِ فَفِی أَشْرَفِهَا وَ أَفْضَلِهَا جَنَّةِ عَدْنٍ وَ أَمَّا قَوْلُکَ وَ مَنْ مَعَ مُحَمَّدٍ مِنْ أُمَّتِهِ (6) فِی الْجَنَّةِ فَهَؤُلَاءِ الِاثْنَا عَشَرَ أَئِمَّةُ الْهُدَی قَالَ الْفَتَی صَدَقْتَ فَوَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِنَّهُ لَمَکْتُوبٌ عِنْدِی بِإِمْلَاءِ مُوسَی وَ خَطِّ هَارُونَ علیه السّلام بِیَدِهِ قَالَ أَخْبِرْنِی کَمْ یَعِیشُ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بَعْدَهُ وَ هَلْ یَمُوتُ مَوْتاً أَوْ یُقْتَلُ قَتْلًا فَقَالَ علیه السّلام لَهُ وَیْحَکَ یَا یَهُودِیُ (7) أَنَا وَصِیُّ مُحَمَّدٍ أَعِیشُ بَعْدَهُ ثَلَاثِینَ سَنَةً لَا أَزِیدُ یَوْماً وَ لَا أَنْقُصُ یَوْماً ثُمَّ یُبْعَثُ أَشْقَاهَا شَقِیقُ عَاقِرِ نَاقَةِ ثَمُودَ فَیَضْرِبُنِی ضَرْبَةً فِی فَرْقِی فَیُخْضَبُ مِنْهَا لِحْیَتِی (8) ثُمَّ بَکَی علیه السّلام بُکَاءً شَدِیداً قَالَ فَصَرَخَ الْفَتَی وَ قَطَعَ کُسْتِیجَهُ وَ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّکَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الْعَبْدِیُّ یَرْفَعُهُ قَالَ هَذَا الرَّجُلُ الْیَهُودِیُّ أَقَرَّ لَهُ مَنْ بِالْمَدِینَةِ أَنَّهُ أَعْلَمُهُمْ وَ کَانَ أَبُوهُ کَذَلِکَ فِیهِمْ (9).

ص: 376


1- فی المصدر: فی بیت المقدس.
2- فی المصدر: علی الرکن.
3- فی المصدر: فی الجنة.
4- فی المصدر: قال اما قولک.
5- لیست فی المصدر: کلمة« هدی».
6- فی المصدر: و من معه من امته.
7- فی المصدر: یا هارونی.
8- فی المصدر: ثم ینبعث اشقاها أشقی من عاقر ناقة ثمود، فیضربنی ضربة هاهنا فی مفرقی فیخضب منه لحیتی.
9- کمال الدین: 173 و 174. و فیه: و أن أباه کان کذلک فیهم.

و املای عمویم موسی علیه السّلام نوشته است. سپس فرمود: سه سؤال دیگر را بگو، و از اینجا به بعد عین روایت را تا آخر نقل کرده است.(1)

مؤلف: در کافی نیز با همین سند(2)

این روایت نقل شده امّا پرسش­ها بدون جواب هستند و شاید طبرسی آن را از کتاب دیگری از کلینی یا شخصی دیگر گرفته باشد .

روایت7.

کمال الدین: امام صادق علیه السّلام: یک یهودی نزد عمر آمد و پرسش­هایی از وی کرد، عمر او را نزد علی علیه السّلام فرستاد. پس علی علیه السّلام به وی فرمود: بپرس! عرض کرد: پس از پیامبرتان چند امام عادل خواهد بود؟ و محمد در کدام بهشت جای دارد؟ و چه کسانی در بهشت او با وی هستند؟ علی علیه السّلام به وی فرمود: ای هارونی، محمد صلی الله علیه و آله پس از خود دوازده امام عادل دارد که خذلان هیچ خاذلی زیانی به ایشان نمی­رساند و از مخالفت مخالفان هراسی به خود راه نمی­دهند. در دین خدا از کوه­های استوار، استوارترند. جایگاه محمّد صلی الله علیه و آله در بهشت عدن است و کسانی که با وی اقامت می­کنند همان دوازده امام هستند. پس آن مرد اسلام آورده و عرض کرد: شما به این مجلس سزاوارترید تا این فرد، شما کسی هستید که بر همه فائق می­آیید و کسی بر شما فائق نمی­آید و از همه بالاتری و کسی بالاتر از تو نمی­تواند باشد.(3)

روایت8.

الغیبة طوسی: ابوسعید خدری گوید: هنگام مرگ ابوبکر من آنجا بودم که عمر را جانشین خود نمود. در این هنگام مردی یهودی از بزرگان یثرب که یهودیان مدینه بر این باور بودند که او اعلم زمان خود است، نزد عمر آمده به وی گفت: ای عمر، من به قصد مسلمان شدن نزد تو آمده­ام، به شرط اینکه پرسش­های مرا پاسخ دهی که تو اعلم پیروان این کتاب و این سنّت هستی و هر چیزی که بخواهم درباره آن سؤال کنم.

ص: 380


1- . اعلام الوری: 368 _ 367
2- . الکافی 1: 530 _529
3- . کمال الدین : 175
بیان

قوله علیه السّلام لا أزید یوما أقول فیه إشکال لأن وفاة الرسول صلی الله علیه و آله کان فی صفر و شهادته علیه السّلام فی شهر رمضان و کان ما بینهما ثلاثین سنة إلا خمسة أشهر و أیاما فکیف یستقیم قوله علیه السّلام لا أزید یوما و لا أنقص یوما و یمکن دفعه بأن مبنی الثلاثین علی التقریب و قوله لا أزید یوما أی علی الموعد الذی وعدت لذلک و أعلمه و الغرض أن لشهادتی وقتا معینا لا یتقدم و لا یتأخر أو یقال الکلام مبنی علی ما هو المعروف عند أهل الحساب من أنهم یسقطون ما هو أقل من النصف و یکلمون بما هو أزید منه فکل حد بین تسع و عشرین و نصف و بین ثلاثین و نصف من جملة مصداقاته العرفیة فلا یکون شی ء منهما زائدا علی ثلاثین سنة عرفیة و لا ناقصا عنها أصلا و إنما یحکم بالزیادة و النقصان إذا کان خارجا عن الحدین و لیس فلیس و فیما سیأتی لا یزید یوما و لا ینقص یوما فالضمیران إما راجعان إلی الثلاثین أو إلی الوصی نظیر قوله تعالی لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ (1) و هذا الخبر یؤید الأخیر و علی الوجه الأول یحتمل إرجاعهما إلی الله تعالی (2) و الکستیج بالضم خیط غلیظ یشده الذمی فوق ثیابه دون الزنار معرب کستی (3).

«6»

ک، [إکمال الدین]: مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْهَیْثَمِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ حَیَّانَ السَّرَّاجِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ الْغَسَّانِیِّ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ قَالَ: شَهِدْتُ جِنَازَةَ أَبِی بَکْرٍ یَوْمَ مَاتَ وَ شَهِدْتُ عُمَرَ یَوْمَ بُویِعَ (4) وَ عَلِیٌّ علیه السّلام جَالِسٌ نَاحِیَةً إِذْ أَقْبَلَ غُلَامٌ یَهُودِیٌّ عَلَیْهِ ثِیَابٌ حِسَانٌ وَ هُوَ مِنْ وُلْدِ هَارُونَ علیه السّلام حَتَّی قَامَ عَلَی رَأْسِ عُمَرَ(5) فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْتَ أَعْلَمُ هَذِهِ الْأُمَّةِ بِکِتَابِهِمْ (6) وَ أَمْرِ نَبِیِّهِمْ قَالَ فَطَأْطَأَ عُمَرُ رَأْسَهُ فَقَالَ إِیَّاکَ أَعْنِی وَ أَعَادَ عَلَیْهِ الْقَوْلَ فَقَالَ عُمَرُ مَا ذَاکَ (7) قَالَ إِنِّی جِئْتُکَ مُرْتَاداً لِنَفْسِی

ص: 377


1- الأعراف: 34. یونس: 49. النحل: 61.
2- أی لا یزید اللّه تعالی فی الثلاثین و لا ینقص عنه یوما.
3- قاله فی القاموس 1: 205.
4- فی المصدر: حین بویع.
5- فی المصدر: حتی وقف علی رأس عمر.
6- فی المصدر: بدینهم.
7- فی المصدر: فقال له عمر: ما شأنک و ما ذاک فقال اه.

عمر گفت: من چنین جایگاهی ندارم لیکن تو را نزد کسی راهنمایی می­کنم که اعلم اُمّت ما به کتاب و سنّت و هر آنچه بخواهی از وی بپرسی؛ و او آن مرد است _ و با دست به علی علیه السّلام اشاره کرد _ پس آن یهودی به وی گفت: اگر آن مرد چنین است که می­گویی، چرا با تو بیعت می­کنند در حالی که او داناتر از همه شماست؟ پس عمر به وی پرخاش کرده، او را از خود راند. سپس آن یهودی برخاست و نزد علی علیه السّلام رفته و عرض کرد: آیا شما چنان هستید که عمر گفت؟ فرمود: عمر چه گفته است؟ پس امام را آگاه نموده و عرض کرد: اگر چنان هستید که عمر گفت، از شما پرسش­هایی می­کنم و می­خواهم بدانم کسی از میان شما پاسخ آن­ها را می­داند، تا یقین کنم که شما طبق ادّعایتان بهترین اُمّت­ها هستید و أعلم اُمّتهایید و راستگویید، و در این صورت دین اسلام شما را خواهم پذیرفت؟ امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: آری، من چنانم که عمر به تو گفت، هرچه می­خواهی بپرس که إن شاء الله تو را از پاسخ آن­ها آگاه می­کنم.

گفت: مرا از سه و سه و یک آگاه کن! علی علیه السّلام به وی فرمود: ای مرد یهودی، چرا نمی­گویی: پاسخ هفت سؤال مرا بده؟ آن یهودی گفت: اگر شما پاسخ سه سؤال مرا دادی، سه سؤال دیگر را می­پرسم وگرنه، دیگر سؤالی نخواهم کرد. و اگر پاسخ هر هفت سؤال مرا دادی، پی خواهم برد که اعلم اهل زمین و افضل آن­ها و اولی ترین آن­ها به رهبری مردم هستید. پس امام علیه السّلام فرمود: ای مرد یهودی، هرچه می­خواهی بپرس! عرض کرد: به من بگویید نخستین سنگی که بر روی زمین گذاشته شد کدام سنگ است؟ و اوّلین درختی که بر روی زمین کاشته شد کدام درخت است؟ و نخستین چشمه­ای که بر روی زمین جوشید، کدام چشمه است؟ پس امیرالمؤمنین سؤالات وی را پاسخ فرمود. سپس آن مرد یهودی به وی عرض کرد: حال بفرمایید که این اُمّت چند امام راهبر و راهنما دارد؟ و مرا خبر کن که پیامبرتان محمّد در کجای بهشت اقامت دارد؟ و مرا آگاه کن چه کسانی در بهشت همراه او هستند؟ پس امیرالمؤمنین علیه السّلام به وی فرمود: این اُمّت دوازده امام راهنما از فرزندان پیامبرشان دارد که ایشان از من هستند؛ و اما جایگاه پیامبر ما در بهشت، در بهترین و شریف­ترین جایگاه آن که بهشت عدن است، می­باشد و اما کسانی که با او در آنجا سکونت دارند، همان دوازده امامند که از فرزندان وی هستند و مادر ایشان و مادر مادرشان و ذریّه ایشان کسی با آن­ها در آن جایگاه شریک نیست.(1)

إعلام الوری: از کلینی نظیر آن را روایت کرده است.(2)

ص: 381


1- . غیبة الطوسی: 107 _106
2- . اعلام الوری : 367

شَاکّاً فِی دِینِی فَقَالَ دُونَکَ هَذَا الشَّابَّ قَالَ وَ مَنْ هَذَا الشَّابُّ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (1) ابْنُ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَبُو الْحَسَنِ (2) وَ الْحُسَیْنِ ابْنَیْ رَسُولِ اللَّهِ وَ زَوْجُ فَاطِمَةَ(3) ابْنَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَقْبَلَ الْیَهُودِیُّ عَلَی عَلِیٍّ علیه السّلام فَقَالَ کَذَا أَنْتَ قَالَ نَعَمْ-(4) فَقَالَ

إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ ثَلَاثٍ وَ ثَلَاثٍ وَ وَاحِدَةٍ قَالَ فَتَبَسَّمَ عَلِیٌّ علیه السّلام ثُمَّ قَالَ یَا یَهُودِیُّ مَا مَنَعَکَ (5) أَنْ تَقُولَ سَبْعاً قَالَ أَسْأَلُکَ عَنْ ثَلَاثٍ فَإِنْ عَلِمْتَهُنَّ سَأَلْتُکَ عَمَّا بَعْدَهُنَّ وَ إِنْ لَمْ تَعْلَمْهُنَّ عَلِمْتُ أَنَّهُ لَیْسَ لَکَ عِلْمٌ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام فَإِنِّی أَسْأَلُکَ بِالْإِلَهِ الَّذِی بَعَثَکَ (6) إِنْ أَنَا أَجَبْتُکَ عَنْ کُلِّ مَا تُرِیدُ لَتَدَعَنَّ دِینَکَ وَ لَتَدْخُلَنَّ فِی دِینِی فَقَالَ مَا جِئْتُ إِلَّا لِذَلِکَ قَالَ فَسَلْ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ قَطْرَةِ دَمٍ قَطَرَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَیُّ قَطْرَةٍ هِیَ وَ أَوَّلِ عَیْنٍ فَاضَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَیُّ عَیْنٍ هِیَ وَ أَوَّلِ شَیْ ءٍ اهْتَزَّ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَیُّ شَیْ ءٍ هُوَ فَأَجَابَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ الثَّلَاثِ الْأُخْرَی عَنْ مُحَمَّدٍ کَمْ بَعْدَهُ مِنْ إِمَامٍ عَادِلٍ وَ فِی أَیِّ جَنَّةٍ یَکُونُ وَ مَنِ السَّاکِنُ مَعَهُ فِی جَنَّتِهِ قَالَ یَا یَهُودِیُ (7) إِنَّ لِمُحَمَّدٍ مِنَ الْخُلَفَاءِ اثْنَیْ عَشَرَ إِمَاماً عَدْلًا- لَا یَضُرُّهُمْ مَنْ خَذَلَهُمْ (8) وَ لَا یَسْتَوْحِشُونَ لِخِلَافِ مَنْ خَالَفَهُمْ وَ إِنَّهُمْ أَثْبَتُ فِی الدِّینِ (9) مِنَ الْجِبَالِ الرَّوَاسِی فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّ مَسْکَنَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی جَنَّةِ عَدَنٍ مَعَهُ أُولَئِکَ الِاثْنَا عَشَرَ إِمَاماً الْعُدُولُ-(10) قَالَ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِنِّی لَأَجِدُهَا فِی کُتُبِ أَبِی هَارُونَ کَتَبَهُ بِیَدِهِ وَ إِمْلَاءِ عَمِّی مُوسَی (11)

ص: 378


1- فی المصدر: قال هذا علیّ بن أبی طالب.
2- فی المصدر: و هو أبو الحسن.
3- فی المصدر: و هذا زوج فاطمة.
4- فی المصدر: فقال: کذلک أنت؟ فقال: نعم.
5- فی المصدر: ثم قال: یا هارونی ما یمنعک.
6- فی المصدر: بالاله الذی تعبده.
7- فی المصدر: یا هارونی.
8- فی المصدر: لا یضرهم خذلان من خذلهم.
9- فی المصدر: و انهم ارسب فی الدین.
10- فی نسخة من المصدر: مع اولئک الاثنی عشر الأئمّة العدل.
11- فی المصدر: و أملاه عمی موسی.

توضیح

قول آن حضرت: «این اُمّت دوازده امام راهنما از فرزندان پیامبرشان دارند» اشکالی را به ذهن متبادر می­کند که امیرالمؤمنین علیه السّلام از جمله ذریّه نیست و پاسخ به این اشکال از چند وجه امکان پذیر است:

اول: چون پرسش­گر از وفور علم آن حضرت علیه السّلام اطلاع یافته و آن همه آثار امامت و وصایت را در ایشان دید، دریافت او نخستین اوصیاست و سؤال او درباره بقیه اوصیا بود و بنابراین، مراد از «دوازده» ، بقیه و تکمله اوصیاست، غیر از علی علیه السّلام.

دوم: اینکه اطلاق لفظ«ذریّۀ» بر ایشان از باب غلبه بود، که مجازی شایع است.

سوم: اینکه لفظ«ذریّۀ» برای «عترت» استعاره شده باشد و مقصود از آن، اعم از ولایت حقیقی و مجازی است، زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله پدر همه اُمّت بود بالاخص نسبت به امیرالمؤمنین علیه السّلام که مربی و معلم وی بود، و علاقه مجاز در اینجا بسیار است.

چهارم: اینکه عبارت «من ذریّۀ نبیّها» خبر برای مبتدای محذوف باشد، یعنی «بقیّتهم من الذریّۀ» یا: «هُم من الذریّۀ.» یعنی صنعت استخدام در ضمیر را قائل شویم و ضمیر را مجازاً به اغلب برگردانیم و اکثر این وجوه در آیه«من ذریتۀ» جاری است و نیز لفظ «امُّهم» یعنی حضرت فاطمه علیها السّلام و: «وجّدتهم» یعنی خدیجه علیها السّلام و نیز جمله «و هُم منِّی» بنابر وجه اول و چهارم، آشکار است و بنابر دو وجه دیگر، ممکن است که در کلمه «من»، مجبور به کاربرد مجازی بشویم که عینیت را نیز شامل می­شود. یا اینکه گفته شود ضمیر«هم» مطلقاً به «الذریّۀ» بر می­گردد که اشاره به این است که تمام ذریّۀ پیامبر از جمله فرزندان ایشان هستند همان­طور که آن حضرت در این مورد فرمود:

«هو ابو وَلَدیَّ»، (او پدر دو فرزند است.) یا اینکه معنای آن چنین باشد: از من آغاز کنید، یعنی اینکه اوّلین امام من هستم.

مؤلف: در باب احتجاجات آن حضرت صلوات الله علیه با یهودیان روایات بسیاری را در این مورد آورده­ایم و نیز در باب «ما ورد من المعضلات علی الائمّۀ بعد الرسول صلی الله علیه و آله»، ( سختی­هایی که بر ائمّه پس از پیامبر صلی الله علیه و آله گذشت.)

روایت9.

کتاب المقتضب: ابوطفیل: شنیدم که علی علیه السّلام می­فرماید: در شب قدر هر سال اموری بر اوصیای رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از وی نازل می­شود. به وی عرض شد: یا امیرالمؤمنین، این اوصیا چه کسانی هستند؟ فرمود: من و یازده تن از صلب من که اماماند و فرشتگان با ایشان سخن می­گویند. معروف گوید: پس به ابو عبدالله غلام ابن عباس در مکه

ص: 382

قَالَ: أَخْبِرْنِی عَنِ الْوَاحِدَةِ أَخْبِرْنِی عَنْ وَصِیِّ مُحَمَّدٍ کَمْ یَعِیشُ بَعْدَهُ وَ هَلْ یَمُوتُ مَوْتاً أَوْ یُقْتَلُ قَتْلًا(1) فَقَالَ یَا هَارُونِیُّ یَعِیشُ بَعْدَهُ ثَلَاثِینَ سَنَةً لَا یَزِیدُ یَوْماً وَ لَا یَنْقُصُ یَوْماً ثُمَّ یُضْرَبُ هَاهُنَا(2) یَعْنِی قَرْنَهُ فَتُخْضَبُ هَذِهِ مِنْ هَذَا فَصَاحَ الْهَارُونِیُ (3) وَ قَطَعَ کُسْتِیجَهُ وَ هُوَ یَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّکَ وَصِیُّهُ الَّذِی (4) یَنْبَغِی أَنْ تَفُوقَ وَ لَا تُفَاقَ وَ أَنْ تُعَظَّمَ وَ لَا تُسْتَضْعَفَ قَالَ ثُمَّ مَضَی بِهِ علیه السّلام إِلَی مَنْزِلِهِ فَعَلَّمَهُ مَعَالِمَ الدِّینِ (5).

عم، [إعلام الوری]: عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِیهِ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ قَطْرَةٍ قَطَرَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَیُّ قَطْرَةٍ هِیَ وَ أَوَّلِ عَیْنٍ فَاضَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَیُّ عَیْنٍ هِیَ وَ أَوَّلِ شَجَرٍ(6) اهْتَزَّ عَلَی وَجْهِ

الْأَرْضِ أَیُّ شَجَرٍ هُوَ(7) فَقَالَ یَا هَارُونِیُّ أَمَّا أَنْتُمْ فَتَقُولُونَ أَوَّلُ قَطْرَةٍ قَطَرَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ حَیْثُ قَتَلَ أَحَدُ ابْنَیْ آدَمَ صَاحِبَهُ وَ لَیْسَ کَذَلِکَ وَ لَکِنَّهُ حَیْثُ طَمِثَتْ حَوَّاءُ وَ قَبْلَ أَنْ تَلِدَ ابْنَیْهَا وَ أَمَّا أَنْتُمْ فَتَقُولُونَ أَوَّلُ عَیْنٍ فَاضَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ الْعَیْنُ الَّتِی بِبَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ لَیْسَ هُوَ کَذَلِکَ وَ لَکِنَّهَا عَیْنُ الْحَیَاةِ الَّتِی وَقَفَ عَلَیْهَا مُوسَی وَ فَتَاهُ وَ مَعَهُمَا النُّونُ الْمَالِحُ فَسَقَطَ فِیهَا فَحَیِیَ وَ هَذَا الْمَاءُ لَا یُصِیبُ مَیِّتاً إِلَّا حَیِیَ وَ أَمَّا أَنْتُمْ فَتَقُولُونَ أَوَّلُ شَجَرٍ اهْتَزَّ(8) عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ الشَّجَرَةُ الَّتِی کَانَتْ مِنْهَا سَفِینَةُ نُوحٍ وَ لَیْسَ هُوَ کَذَلِکَ وَ لَکِنَّهَا النَّخْلَةُ الَّتِی أُهْبِطَتْ مِنَ الْجَنَّةِ وَ هِیَ الْعَجْوَةُ وَ مِنْهَا تَفَرَّعَ کُلُّ مَا تَرَی مِنْ أَنْوَاعِ النَّخْلِ فَقَالَ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِنِّی لَأَجِدُ هَذَا فِی کُتُبِ أَبِی هَارُونَ کِتَابَتُهُ بِیَدِهِ

ص: 379


1- فی المصدر: و هل یموت أو یقتل.
2- فی المصدر: ثم یضرب ضربة هاهنا.
3- فی المصدر: قال فصاح الهارونی.
4- لیست کلمة« الذی» فی المصدر.
5- کمال الدین: 174 و 175.
6- فی المصدر: و أول شجرة.
7- فی المصدر: أی شجرة هی؟.
8- فی المصدر و( د) أول شجرة اهتزت.

ملاقات کردم و این حدیث را برای وی نقل کردم، گفت: شنیدم که ابن عباس این حدیث را روایت کرده و چنین می­خواند: «و ما أرسلنا مِن قبلک مِن نبیٍّ و لا رسولٍ و لا محدّث» و می­گفت: به خدا سوگند، فرشتگان با ایشان سخن می­گویند.(1)

باب چهل و سوم : تصریحات امام حسن و امام حسین بر امامت ائمه علیهم السلام

روایات

روایت1.

الکفایۀ: حسن بن علی علیهما السّلام فرمود: امامان پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله دوازده تن هستند، از صُلب برادرم حسین، و مهدی این اُمّت از جمله ایشان است.(2)

روایت2.

الکفایۀ: زین العابدین علیه السّلام: حسن بن علی علیه السّلام فرمود: امامان [پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله] به تعداد نقبای بنی­اسرائیل هستند و مهدی این اُمّت از ماست.(3)

روایت3.

الکفایۀ: سلیمان قصری گوید: از حسن بن علی علیه السّلام درباره ائمّه پرسیدم، فرمود: به تعداد ماه­های سالند.(4)

روایت4.

الکفایۀ:

ص: 383


1- . المقتضب: 34
2- . کفایۀ الاثر: 30 _29
3- . کفایۀ الاثر: 30
4- . کفایۀ الاثر: 30

وَ إِمْلَاءِ عَمِّی مُوسَی علیه السّلام ثُمَّ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ الثَّلَاثِ الْأُخَرِ وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(1).

أقول: و روی فی الکافی أیضا بهذا السند(2) لکن الجوابات ساقطة کما فی روایة الصدوق و لعل الطبرسی ألحقها من کتاب آخر للکلینی أو غیره.

«7»

ک، [إکمال الدین]: أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ أَبِی یَحْیَی الْمَدَنِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: جَاءَ یَهُودِیٌّ إِلَی عُمَرَ فَسَأَلَهُ (3) عَنْ مَسَائِلَ فَأَرْشَدَهُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام (4) فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السّلام سَلْ قَالَ أَخْبِرْنِی کَمْ بَعْدَ نَبِیِّکُمْ مِنْ إِمَامٍ عَدْلٍ وَ فِی أَیِّ جَنَّةٍ هُوَ وَ مَنْ یَسْکُنُ مَعَهُ فِی جَنَّتِهِ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السّلام یَا هَارُونِیُّ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بَعْدَهُ اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً عَدْلًا- لَا یَضُرُّهُمْ خِذْلَانُ مَنْ خَذَلَهُمْ وَ لَا یَسْتَوْحِشُونَ خِلَافَ مَنْ خَالَفَهُمْ أَثْبَتُ فِی دِینِ اللَّهِ مِنَ الْجِبَالِ الرَّوَاسِی وَ مَنْزِلُ مُحَمَّدٍ فِی جَنَّةِ عَدْنٍ وَ الَّذِینَ یَسْکُنُونَ مَعَهُ هَؤُلَاءِ الِاثْنَا عَشَرَ فَأَسْلَمَ الرَّجُلُ وَ قَالَ أَنْتَ أَوْلَی بِهَذَا الْمَجْلِسِ مِنْ هَذَا أَنْتَ الَّذِی تَفُوقُ وَ لَا تُفَاقُ وَ تَعْلُو وَ لَا تُعْلَی (5).

«8»

غط، [الغیبة]: للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی یَحْیَی الْمَدَنِیِّ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: کُنْتُ حَاضِراً لَمَّا هَلَکَ أَبُو بَکْرٍ وَ اسْتُخْلِفَ عُمَرُ أَقْبَلَ یَهُودِیٌّ مِنْ عُظَمَاءِ یَثْرِبَ یَزْعُمُ یَهُودُ الْمَدِینَةِ أَنَّهُ أَعْلَمُ أَهْلِ

زَمَانِهِ حَتَّی دُفِعَ إِلَی عُمَرَ(6) فَقَالَ لَهُ یَا عُمَرُ إِنِّی جِئْتُکَ أُرِیدُ الْإِسْلَامَ فَإِنْ أَخْبَرْتَنِی (7) عَمَّا أَسْأَلُکَ عَنْهُ فَأَنْتَ أَعْلَمُ أَصْحَابِ هَذَا الْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ جَمِیعِ مَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَ عَنْهُ قَالَ

ص: 380


1- إعلام الوری: 367 و 368.
2- راجع أصول الکافی 1: 529 و 530.
3- فی المصدر: یسأله.
4- »: فأرشده الی علیّ علیه السلام لیسأله.
5- کمال الدین: 175.
6- فی المصدر: حتی رفع الی عمر.
7- فی المصدر: و( د) فان خبرتنی.

مردی از حسین بن علی علیه السّلام درباره تعداد امامان پرسید، فرمود: به عدد نقبای بنی­اسرائیل هستند، نُه تن از آنان از میان فرزندان من هستند که آخرین ایشان قائم است؛ و از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: بشارت باد شما را _ سه بار _ که مَثَل اهل بیت من به باغی مانَد که یک سال فوجی از آن اطعام شوند و سال دیگر فوج دیگری از آن اطعام گردند؛ شاید دسته دوم از باغی همچون دریا عمیق­تر و به جهت طول و فرع گسترده­تر و به جهت میوه مرغوب­تر برخوردار شوند و چگونه اُمّتی که اوّل آن من باشم و پس از من در پایان آن دوازده تن از نیکان سعادتمند و خردمند و مسیح پسر مریم باشند، هلاک گردند؟ لیکن در این میان، زادگان آشوب هرج و مرج هلاک گردند که نه آنها از منند نه من از ایشانم.(1)

روایت5.

الکفایۀ: یحیی بن نعمان گوید: در محضر حسین علیه السّلام بودم که مردی عرب چهره پوشیده و سیه چرده به حضور ایشان رسیده و سلام کرد و امام سلام وی را پاسخ فرمود. آن­گاه عرض کرد: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله، پرسشی دارم. امام فرمود: بپرس. عرض کرد: فاصله میان ایمان تا یقین چقدر است؟ فرمود: چهار انگشت. عرض کرد: فاصله آسمان تا زمین چقدر است؟ فرمود: به اندازه یک دعای اجابت شده. عرض کرد: فاصله مشرق تا مغرب چقدر است؟ فرمود: به اندازه یک روز حرکت خورشید. عرض کرد: عزّت انسان در چیست؟ فرمود: بی­نیازی از مردم. عرض کرد: قبیح­ترین چیز چیست؟ فرمود: فسق از پیر، تندخویی از سلطان و دروغ از کسی که صاحب اصل و نسب است، بخل ورزیدن در عین بی­نیازی و حرص در عالِم، قبیح است. عرض کرد: راست گفتی ای فرزند رسول خدا، اینک مرا از تعداد ائمّه پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله آگاه کنید؟ فرمود: دوازده امام به عدد نقبای بنی­اسرائیل؛ عرض کرد ایشان را با نام به من معرفی کنید؛ راوی گوید: پس حسین علیه السّلام سر به زیر انداخته و به فکر فرو رفت، سپس

ص: 384


1- . کفایۀ الاثر: 30

فَقَالَ عُمَرُ(1) إِنِّی لَسْتُ هُنَاکَ لَکِنِّی أُرْشِدُکَ إِلَی مَنْ هُوَ أَعْلَمُ أُمَّتِنَا بِالْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ جَمِیعِ مَا قَدْ تَسْأَلُ عَنْهُ (2) وَ هُوَ ذَاکَ وَ أَوْمَأَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السّلام فَقَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ یَا عُمَرُ إِنْ کَانَ هَذَا کَمَا تَقُولُ فَمَا لَکَ وَ بَیْعَةَ النَّاسِ وَ إِنَّمَا ذَاکَ أَعْلَمُکُمْ فَزَبَرَهُ عُمَرُ(3) ثُمَّ إِنَّ الْیَهُودِیَّ قَامَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السّلام فَقَالَ أَنْتَ کَمَا ذَکَرَ عُمَرُ فَقَالَ وَ مَا قَالَ عُمَرُ فَأَخْبَرَهُ قَالَ فَإِنْ کُنْتَ کَمَا قَالَ عُمَرُ سَأَلْتُکَ عَنْ أَشْیَاءَ أُرِیدُ أَنْ أَعْلَمَ هَلْ یَعْلَمُهَا أَحَدٌ مِنْکُمْ فَأَعْلَمَ أَنَّکُمْ فِی دَعْوَاکُمْ خَیْرُ الْأُمَمِ وَ أَعْلَمُهَا صَادِقُونَ وَ مَعَ ذَلِکَ أَدْخُلُ فِی دِینِکُمُ الْإِسْلَامِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام نَعَمْ أَنَا کَمَا ذَکَرَ لَکَ عُمَرُ سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ أُخْبِرْکَ عَنْهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ ثَلَاثَةٍ وَ ثَلَاثَةٍ وَ وَاحِدَةٍ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السّلام یَا یَهُودِیٌّ لِمَ لَمْ تَقُلْ أَخْبِرْنِی عَنْ سَبْعٍ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ إِنَّکَ إِنْ أَخْبَرْتَنِی بِالثَّلَاثِ سَأَلْتُکَ عَنِ الثَّلَاثِ وَ إِلَّا کَفَفْتُ وَ إِنْ أَجَبْتَنِی فِی هَذِهِ السَّبْعِ فَأَنْتَ أَعْلَمُ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ أَفْضَلُهُمْ وَ أَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ فَقَالَ سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ یَا یَهُودِیُّ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ حَجَرٍ وُضِعَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ وَ أَوَّلِ شَجَرَةٍ غُرِسَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ وَ أَوَّلِ عَیْنٍ نَبَعَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَأَخْبَرَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام ثُمَّ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَأَخْبِرْنِی عَنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ کَمْ لَهَا مِنْ إِمَامِ هُدًی وَ أَخْبِرْنِی عَنْ نَبِیِّکُمْ مُحَمَّدٍ أَیْنَ مَنْزِلُهُ فِی الْجَنَّةِ وَ أَخْبِرْنِی مَنْ مَعَهُ فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام إِنَّ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ اثْنَیْ عَشَرَ إِمَامَ هُدًی مِنْ ذُرِّیَّةِ نَبِیِّهَا وَ هُمْ مِنِّی وَ أَمَّا مَنْزِلُ نَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله فِی الْجَنَّةِ فَهِیَ أَفْضَلُهَا وَ أَشْرَفُهَا جَنَّةُ عَدْنٍ وَ أَمَّا مَنْ مَعَهُ فِی مَنْزِلِهِ مِنْهَا فَهَؤُلَاءِ الِاثْنَا عَشَرَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ وَ أُمُّهُمْ وَ جَدَّتُهُمْ أُمُّ أُمِّهِمْ وَ ذَرَارِیُّهُمْ لَا یَشْرَکُهُمْ فِیهَا أَحَدٌ(4).

عم، [إعلام الوری] عَنِ الْکُلَیْنِیِّ: مِثْلَهُ (5).

ص: 381


1- فی المصدر: فقال له عمر.
2- فی المصدر: و جمیع ما قد یسأل عنه.
3- زبره عن الامر: منعه و نهاه عنه. و السائل: انتهره.
4- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 106 و 107.
5- إعلام الوری: 367.

سر برداشته و فرمود: آری، تو را آگاه می­کنم ای برادر عرب، تحقیقاً امام و خلیفه پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله، پدرم امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام است و سپس حسن و من و نهُ تن از فرزندان من که عبارتند از: علی پسرم، پس از او پسرش محمّد، پس از او پسرش جعفر، پس از او پسرش موسی، پس از او پسرش علی، پس از او پسرش محمّد، پس از او پسرش علی، پس از او پسرش حسن و پس از او جانشینش مهدی. او نهمین امام از فرزندان من است که دین را در آخرالزمان به پا می­دارد. راوی گوید: پس آن مرد عرب در حالی که این ابیات را می­خواند، برخاست: پیامبر دست بر پیشانی خویش کشید، گونه­هایش به زیبایی می­درخشید

پدر و مادرش از نجیب­زادگان قریشند و پدربزرگش بهترین پدر بزرگ­ها.(1)

روایت6.

عیون اخبار الرضا: حسین بن علی بن ابی طالب علیهما السّلام: دوازده امام هدایت یافته از ما هستند و نخستین آن­ها امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب و آخرین آن­ها نهمین فرزند من است، و او قائم به حق است، زمین را زنده می­کند پس از اینکه مرده باشد، و خداوند دین حق را به دست او آشکار می­سازد، هر چند کافران را خوش نیاید. او را غیبتی است که باعث می­شود قومی درباره او به تردید افتاده و برخی دیگر همچنان بر باور خود استوار باشند، از این رو آزار داده می­شوند و به آنان گویند: «مَتیَ هَذَا الْوَعْدُ إِن کُنتُمْ صَادِقِین»،(2){«اگر

راست می گویید، این وعده چه وقت است؟»} لیکن هر کس در غیبت آن حضرت در برابر آزارها و تکذیب­ها شکیبا باشد، در حکم کسی است که در رکاب رسول خدا صلی الله علیه و آله با شمشیر جهاد می­کند.(3)

مقتضب الاثر: به نقل از همدانی نظیر این روایت را نقل می­کند.(4)

ص: 385


1- . کفایۀ الاثر: 31
2- . یونس/ 48
3- . عیون الاخبار : 40
4- . مقتضب الأثر: 27-28
بیان

(1) قوله علیه السّلام من ذریة نبیها أقول یخطر بالبال فی حل الإشکال الوارد علیه من عدم کون أمیر المؤمنین من الذریة وجوه.

الأول أن السائل لما علم بوفور علمه علیه السّلام و ما شاهد من آثار الإمامة و الوصایة فیه أنه أول الأوصیاء علیه السّلام فکان سؤاله عن التتمة فالمراد بالاثنی عشر تتمتهم و تکملتهم غیره علیهم السّلام.

الثانی أن یکون إطلاق الذریة علیه للتغلیب و هو مجاز شائع.

الثالث أن استعیر لفظ الذریة للعترة و یرید بها ما یعم الولادة الحقیقیة و المجازیة فإن النبی صلی الله علیه و آله کان والد جمیع الأمة لا سیما بالنسبة إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام فإنه کان مربیه و معلمه و علاقة المجاز هنا کثیرة.

الرابع أن یکون من ذریة نبیها خبر مبتدإ محذوف أی بقیتهم من الذریة أو هم من الذریة بارتکاب استخدام فی الضمیر بإرجاع الضمیر إلی الأغلب تجوزا و أکثر تلک الوجوه یجری فی قوله من ذریته و کذا قوله أمهم یعنی فاطمة و جدتهم یعنی خدیجة علیها السّلام و قوله و هم منی علی الأول و الرابع ظاهر و علی الوجهین الأخیرین یمکن أن ترتکب تجوز فی کلمة من بما یشمل العینیة أیضا أو یقال ضمیر هم راجع إلی الذریة مطلقا إشارة إلی أن جمیع ذریة النبی من ولده کما قال النبی صلی الله علیه و آله فیه هو أبو ولدی أو المعنی ابتدءوا منی أی أنا أولهم.

أقول: قد أوردنا کثیرا من الأخبار فی ذلک فی باب احتجاجاته صلوات الله علیه علی الیهود و باب ما ورد من المعضلات علی الأئمة بعد الرسول صلی الله علیه و آله.

«9»

کِتَابُ الْمُقْتَضَبِ، لِابْنِ عَیَّاشٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الْقَطَّانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ غَالِبٍ الضَّبِّیِّ عَنْ هِلَالِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ حَیَّانَ بْنِ أَبِی بِشْرٍ عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السّلام یَقُولُ: لَیْلَةُ الْقَدْرِ فِی کُلِّ سَنَةٍ یَنْزِلُ فِیهِ عَلَی الْوُصَاةِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا یَنْزِلُ قِیلَ لَهُ وَ مَنِ الْوُصَاةُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ أَنَا وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ صُلْبِی هُمُ الْأَئِمَّةُ الْمُحَدَّثُونَ قَالَ مَعْرُوفٌ فَلَقِیتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مَوْلَی ابْنِ عَبَّاسٍ بِمَکَّةَ-(2)

ص: 382


1- هذا البیان یوجد فی( ک) و( د) فقط.
2- فی المصدر: فی مکّة.

باب چهل و چهارم : تصریحات امام سجاد بر امامت ائمه علیهم السلام

روایات

روایت1.

الاحتجاج: ابوخالد کابلی گوید: بر مولایم علی بن حسین زین العابدین علیهما السّلام وارد گشته و عرض کردم: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله، مرا از کسانی باخبر کنید که خداوند محبت و اطاعت از ایشان را فرض کرده و بر بندگانش واجب گردانیده که پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله به آنان اقتدا کند. پس به من فرمود: یا کنکر، اولوالامر همان کسانی هستند که خداوند آنان را پیشوای مردم قرار داده و اطاعت از ایشان را واجب گردانید و عبارتند از: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام، سپس حسن و بعد از او حسین دو فرزند علی بن ابی طالب، آن­گاه این امر به ما منتقل شد. سپس آن حضرت سکوت فرمود. به وی عرض کردم: سرورم، از امیرالمؤمنین علیه السّلام برای ما روایت شده که آن حضرت فرمود: زمین از حجت خدا بر بندگانش خالی نمی­ماند، حجّت و امام بعد از شما کیست؟ فرمود: فرزندم محمّد و نامش در تورات باقر است، وی علم را می­شکافد شکافتنی! او حجّت و امام پس از من است و پس از محمّد، پسرش جعفر که در آسمان نامش صادق است. پس به وی عرض کردم: سرورم: چگونه نام او «صادق» شد در حالی که همه شما صادق هستید؟ فرمود: مرا پدرم از پدرش علیهما السلام روایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر فرزندم جعفر بن محمّد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب به دنیا آمد، او را «صادق» بنامید، زیرا پنجمین فرزند او که جعفر نام دارد، گستاخانه بر خدا دروغ بسته و مدّعی امامت می­شود و نام او نزد خدا «جعفر کذاب» است که بر خدا دروغ بسته است؛ کسی که دعوی چیزی می­کند

که سزاوار آن نیست؛ کسی که با پدرش مخالفت می­کند و نسبت به برادرش حسادت می­ورزد؛ همان کسی که به هنگام غیبت ولیّ خدا، راز خدا را فاش می­کند.

سپس علی بن حسین به سختی گریست و آنگاه فرمود: گویی جعفر کذّاب را می­بینم که طاغوت زمانش را وادار می­کند تا در امر ولیّ خدا که در حفظ و پناه خداست و موکّل بر حرم پدرش می­باشد، تفتیش کند، به خاطر جهلی که نسبت به ولادت او و حرصی که به کشتن وی دارد، چنانچه به او دسترسی پیدا کند؛ و نیز طمعی که به میراث او دارد تا آن را به ناحق غصب نماید.

ابوخالد گوید: پس به وی عرض کردم: ای فرزند رسول خدا، آیا به راستی چنین چیزی اتفاق می­افتد؟ فرمود: آری به پروردگارم سوگند که این اتفاق در صحیفه­ای که نزد ماست نوشته شده، صحیفه­ای که در آن رنج­هایی که بعد از رسول خدا بر ما می­رود جملگی مکتوب است.

ص: 386

فَحَدَّثْتُهُ بِهَذَا الْحَدِیثِ فَقَالَ سَمِعْتُ ابْنَ عَبَّاسٍ یُحَدِّثُ بِذَلِکَ وَ یَقْرَأُ- وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ نَبِیٍّ وَ لَا رَسُولٍ وَ لَا مُحَدَّثٍ وَ قَالَ هُمْ وَ اللَّهِ الْمُحَدَّثُونَ (1).

باب 43 نصوص الحسنین علیهما السلام علیهم،علیهم السلام

الأخبار

«1»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْجِعَابِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ وَاقِدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی ضَمْرَةَ عَنْ عَبَایَةَ عَنِ الْأَصْبَغِ قَالَ سَمِعْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السّلام یَقُولُ: الْأَئِمَّةُ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اثْنَا عَشَرَ- [تِسْعَةٌ] مِنْ صُلْبِ أَخِی الْحُسَیْنِ وَ مِنْهُمْ مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ(2).

«2»

نص، [کفایة الأثر] الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ الْفَزَارِیِّ عَنِ الْحُصَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ فُرَاتِ بْنِ أَحْنَفَ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ الْجُعْفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ علیهم السّلام قَالَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام: قَالَ الْأَئِمَّةُ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ مِنَّا مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ(3).

«3»

نص، [کفایة الأثر] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَزَوْفَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی زِیَادٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ أَرْقَمَ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ سُلَیْمَانَ الْقَصْرِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السّلام عَنِ الْأَئِمَّةِ فَقَالَ عَدَدَ شُهُورِ الْحَوْلِ (4).

«4»

نص، [کفایة الأثر] الْمُعَافَا بْنُ زَکَرِیَّا عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِیهِ

ص: 383


1- المقتضب: 34.
2- کفایة الاثر: 29 و 30.
3- کفایة الاثر: 30.
4- کفایة الاثر: 30.

ابوخالد گوید: عرض کردم: ای فرزند رسول خدا، از آن پس چه خواهد شد؟ فرمود: سپس غیبت دوازدهمین ولیّ خدا از اوصیای رسول خدا صلی الله علیه و آله و امامان پس از وی به طول خواهد انجامید. ای ابا خالد، مردم زمانه غیبت آن حضرت که امامت وی را پذیرفته باشند و نیز منتظران ظهورش، از مردمان دیگر روزگاران برترند، زیرا خداوند متعال عقل و فهم و معرفتی به ایشان عطا فرموده که غیبت نزد آنان به منزله مشاهده است، و آنان را در آن روزگار به سان مجاهدان در رکاب رسول خدا صلی الله علیه و آله که با شمشیر به جهاد برخاسته­اند، قرار داده است. آنان مخلصان حقیقی و شیعیان راستین ما و از دعوت کنندگان به دین خدا در نهان و آشکار هستند. و نیز فرمود: انتظار فرج خود بزرگترین فرج است.(1)

کمال الدین: علی بن عبدالله با سندی که به کابلی می­رسد، نظیر این روایت را آورده، سپس گوید: این حدیث را ابن موسی و السنانی و الوّراق و همگی از محمّد کوفی از عبدالعظیم حسنی از صفوان از ابراهیم بن ابی زیاد، از ثمالی از کابلی از علی بن حسین علیه السّلام برای ما روایت کرده­اند .

شیخ صدوق گوید: ذکر ماجرای جعفر کذاب از طرف زین العابدین علیه السّلام دلیل بر این است که وی از اتفاقاتی که قرار بوده در آینده بیفتد، آگاه بوده است. و نظیر آن را از ابوالحسن علی بن محمّد عسکری علیه السّلام روایت کرده­اند که آن حضرت از تولّد جعفر خوشحال نگشت و آن حضرت به ما خبر داد که وی جمع زیادی را گمراه خواهد کرد و همه این امور دلیل بر امامت آن حضرت هستند و هیچ دلیلی بر امامت یک فرد بالاتر از این نیست که وی از اتفاقات آینده خبر دهد همان طور که

ص: 387


1- . احتجاج طبرسی: 173

عَنْ جَعْدَةَ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ یَعْقُوبَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ جَعْدَةَ بْنِ هُبَیْرَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: وَ سَأَلَهُ رَجُلٌ عَنِ الْأَئِمَّةِ فَقَالَ عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِی آخِرُهُمُ الْقَائِمُ وَ لَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَبْشِرُوا ثُمَّ أَبْشِرُوا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ إِنَّمَا مَثَلُ أَهْلِ بَیْتِی کَمَثَلِ حَدِیقَةٍ أُطْعِمَ مِنْهَا فَوْجٌ عَاماً ثُمَّ أُطْعِمَ مِنْهَا فَوْجٌ عَاماً آخِرُهَا(1) فَوْجاً یَکُونُ أَعْرَضَهَا بَحْراً(2) وَ أَعْمَقَهَا طُولًا وَ فَرْعاً وَ أَحْسَنَهَا جَنًی وَ کَیْفَ تَهْلِکُ أُمَّةٌ أَنَا أَوَّلُهَا وَ اثْنَا عَشَرَ مِنْ بَعْدِی مِنَ السُّعَدَاءِ أُولِی الْأَلْبَابِ وَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ آخِرُهَا وَ لَکِنْ یَهْلِکُ فِیمَا بَیْنَ ذَلِکَ ثَبَجُ الْهَرْجِ لَیْسُوا مِنِّی وَ لَسْتُ مِنْهُمْ (3).

«5»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَحْمُودٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الذُّهْلِیِّ عَنْ أَبِی حَفْصٍ الْأَعْشَی عَنْ عَنْبَسَةَ بْنِ الْأَزْهَرِ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَقِیلٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ نُعْمَانَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الْحُسَیْنِ علیه السّلام إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ

مِنَ الْعَرَبِ مُتَلَثِّماً(4) أَسْمَرُ شَدِیدُ السُّمْرَةِ(5) فَسَلَّمَ فَرَدَّ عَلَیْهِ الْحُسَیْنُ علیه السّلام فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَسْأَلَةٌ فَقَالَ هَاتِ قَالَ کَمْ بَیْنَ الْإِیمَانِ وَ الْیَقِینِ قَالَ أَرْبَعُ أَصَابِعَ قَالَ کَیْفَ قَالَ الْإِیمَانُ مَا سَمِعْنَاهُ وَ الْیَقِینُ مَا رَأَیْنَاهُ وَ بَیْنَ السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ أَرْبَعُ أَصَابِعَ قَالَ فَکَمْ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ قَالَ دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَةٌ قَالَ فَکَمْ بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ قَالَ مَسِیرَةُ یَوْمٍ لِلشَّمْسِ قَالَ فَمَا عِزُّ الْمَرْءِ قَالَ اسْتِغْنَاؤُهُ عَنِ النَّاسِ قَالَ فَمَا أَقْبَحُ شَیْ ءٍ قَالَ الْفِسْقُ فِی الشَّیْخِ قَبِیحٌ وَ الْحِدَّةُ فِی السُّلْطَانِ قَبِیحَةٌ وَ الْکَذِبُ فِی ذِی الْحَسَبِ قَبِیحٌ وَ الْبُخْلُ فِی ذِی الْغَنَاءِ وَ الْحِرْصُ فِی الْعَالِمِ قَالَ صَدَقْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ عَدَدِ الْأَئِمَّةِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ اثْنَا عَشَرَ عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَ فَسَمِّهِمْ لِی قَالَ (6) فَأَطْرَقَ الْحُسَیْنُ علیه السّلام ثُمَ

ص: 384


1- کذا فی( ک) و فی غیره من النسخ و کذا المصدر: ثم اطعم منها فوجا عاما إلی آخرها. و علی أی لا یخلو عن اضطراب، و الظاهر: لعل آخرها.
2- فی المصدر: یکون اعرضها سجرا. و سجر الماء النهر: ملاه. و سجر البحر: فاض.
3- کفایة الاثر: 30.
4- لیست کلمة« متلثما» فی المصدر.
5- السمرة: لون بین السواد و البیاض.
6- لیست کلمة« قال» فی المصدر.

در مورد عیسی بن مریم علیه السّلام نیز پیشگوییهای وی دلیل بر نبوت آن حضرت بود، زیرا ایشان مردم را خبر می­داد که چه می­خورند و چه در خانه­های خود خواهند اندوخت. نیز همانند پیامبر صلی الله علیه و آله که ابوسفیان را از آنچه در دلش بود، خبر داد. ابوسفیان هنگامی که با پای خود آمد و تسلیم پیغمبر صلی الله علیه و آله شد، با خود گفت: چه کسی کاری را که من کرده­ام، کرده است؟ با پای خود آمدم و دست در دست وی گذاشتم و تسلیم شدم؛ مگر من همان ابوسفیانی نیستم که سپاهیانی از احابیش و کنانه برای جنگ با او فراهم می­کردم و به مصافش می­رفتم و می­جنگیدم تا بلکه او را از میان بردارم! اما به محض اینکه این فکر از ذهن ابوسفیان خطور کرد، پیامبر صلی الله علیه و آله فریاد زد: ای ابوسفیان! آن موقع هم خداوند رسوایت می­کرد. و این خود، همانند دلیل نبوّت عیسی علیه السّلام، دلیل بر نبوّت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است. از ائمّه نیز چنین اخبار و پیشگویی­هایی رسیده که همگی دالّ بر این است که مردم راهنمایی شوند که ایشان از جانب خداوند تبارک و تعالی امام واجب الاطاعه هستند.(1)

روایت2.

الکفایۀ: ابوخالد کابلی گوید: بر علی بن حسین علیهما السّلام وارد شدم، در حالی که آن حضرت در محراب خود نشسته بود. پس نشستم تا اینکه آن حضرت در حالیکه دست بر محاسن خویش می­کشید، با صورت به طرف من برگشت. پس عرض کردم: مولای من، مرا آگاه کنید که پس از شما چند امام خواهد بود؟ فرمود: هشت امام. عرض کردم: چرا هشت؟ فرمود: چون تعداد امامان پس از رسول خدا دوازده است به تعداد اسباط. سه تن از دنیا رفته­اند و من چهارمی هستم و هشت تن دیگر از فرزندان من امامانی نیکوکردار خواهند بود، هرکس ما را دوست بدارد و به فرمان ما عمل کند، در بهشت برین با ما خواهد بود و آنکه با ما دشمنی ورزد و ولایت ما را نپذیرد یا یکی از ما را نپذیرد، او کافر به خدا و آیات اوست.(2)

روایت3.

الکفایۀ:

ص: 388


1- . کمال الدین : 186 _ 184
2- . کفایۀ الاثر: 31

رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ نَعَمْ أُخْبِرُکَ یَا أَخَا الْعَرَبِ إِنَّ الْإِمَامَ وَ الْخَلِیفَةَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ الْحَسَنُ وَ أَنَا وَ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِی مِنْهُمْ عَلِیٌّ ابْنِی وَ بَعْدَهُ مُحَمَّدٌ ابْنُهُ وَ بَعْدَهُ جَعْفَرٌ ابْنُهُ وَ بَعْدَهُ مُوسَی ابْنُهُ وَ بَعْدَهُ عَلِیٌّ ابْنُهُ وَ بَعْدَهُ مُحَمَّدٌ ابْنُهُ وَ بَعْدَهُ عَلِیٌّ ابْنُهُ وَ بَعْدَهُ الْحَسَنُ ابْنُهُ وَ بَعْدَهُ الْخَلَفُ الْمَهْدِیُّ هُوَ التَّاسِعُ مِنْ وُلْدِی یَقُومُ بِالدِّینِ فِی آخِرِ الزَّمَانِ قَالَ فَقَامَ الْأَعْرَابِیُّ وَ هُوَ یَقُولُ:

مَسَحَ النَّبِیُّ جَبِینَهُ***فَلَهُ بَرِیقٌ فِی الْخُدُودِ

أَبَوَاهُ مِنْ أَعْلَی قُرَیْشٍ***وَ جَدُّهُ خَیْرُ الْجُدُودِ(1)

«6»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَرَوِیِّ عَنْ وَکِیعٍ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَلِیطٍ قَالَ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام: مِنَّا اثْنَا عَشَرَ مَهْدِیّاً أَوَّلُهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ آخِرُهُمُ التَّاسِعُ مِنْ وُلْدِی وَ هُوَ الْقَائِمُ بِالْحَقِّ یُحْیِی اللَّهُ تَعَالَی بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ یُظْهِرُ بِهِ دِیْنَ الْحَقِ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ لَهُ غَیْبَةٌ یَرْتَدُّ فِیهَا قَوْمٌ وَ یَثْبُتُ عَلَی الدِّینِ فِیهَا آخَرُونَ فَیُؤْذَوْنَ وَ یُقَالُ لَهُمْ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ أَمَا إِنَّ الصَّابِرَ فِی غَیْبَتِهِ عَلَی الْأَذَی وَ التَّکْذِیبِ بِمَنْزِلَةِ الْمُجَاهِدِ بِالسَّیْفِ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2).

مُقْتَضَبُ الْأَثَرِ، لِابْنِ عَیَّاشٍ عَنِ الْهَمْدَانِیِّ: مِثْلَهُ (3).

ص: 385


1- کفایة الاثر: 31.
2- عیون الأخبار: 40.
3- ص 27 و 28.

علی بن حسین علیه السّلام همواره می­فرمود: «پسرم باقر را نزد من بیاورید»، به فرزندم «باقر» گفتم، و منظور آن حضرت از «باقر»، محمّد بود. پس عرض کردم: پدرجان، چرا وی را «باقر» نامیده­اند؟ گوید: امام علیه السّلام لبخندی زد و پیش از آن ندیده بودم لبخند بزند، سپس سجده­ای طولانی به جا آورد و شنیدم که در سجده خود می­فرمود: «خداوندا، ای مولای من، تو را به خاطر نعمت­هایی که بر ما اهل بیت روا داشته­ای، ستایش می­کنیم.» و این عبارت را بارها تکرار می­فرمود. سپس فرمود: فرزندم، امامت در میان فرزندان ایشان است تا اینکه قائم ما علیه السّلام ظهور کند و دنیا را پر از عدل و داد نماید. [همان­طور که از پیش پراز ظلم و ستم شده باشد.] و او امام است و پدر ائمّه، کانِ حلم و بردباری است و موضع عِلم و دانش؛ شکافنده علم است و به خدا سوگند شبیه­ترین مردم به رسول خدا صلی الله علیه و آله. عرض کردم: امامان پس از وی چند تن هستند؟ فرمود: هفت امام و مهدی که دین را در آخر الزمان به پا می­دارد، از جمله ایشان است.(1)

روایت4.

الکفایۀ: زید بن علی بن حسین گوید: در حالی که پدرم با جمعی از یاران خود بود، مردی برخاست و عرض کرد: ای فرزند رسول خدا، آیا پیامبرتان به شما فرموده است که پس از وی چند امام خواهد بود؟ فرمود: آری، دوازده امام، به عدد نقبای بنی­اسرائیل.(2)

روایت5.

الکفایۀ: حسین بن علی بن حسین علیهم السّلام گوید: مردی از پدرم علیه السّلام درباره ائمّه پرسید. فرمود: دوازده امام، هفت امام از صُلب این و دستش را روی شانه برادرم محمّد گذاشت.(3)

ص: 389


1- . کفایۀ الاثر: 31
2- . کفایۀ الاثر: 31
3- . کفایۀ الاثر: 32 _31

باب 44 نص علی بن الحسین صلوات الله علیهما علیهم،علیهم السلام

الأخبار

«1»

ج، [الإحتجاج] عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْکَابُلِیِ (1) قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی سَیِّدِی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ علیهما السّلام فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبِرْنِی بِالَّذِینَ فَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَهُمْ وَ مَوَدَّتَهُمْ وَ أَوْجَبَ عَلَی عِبَادِهِ (2) الِاقْتِدَاءَ بِهِمْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِی یَا کَنْکَرُ إِنَّ أُوْلِی الْأَمْرِ الَّذِینَ جَعَلَهُمُ اللَّهُ أَئِمَّةً لِلنَّاسِ وَ أَوْجَبَ عَلَیْهِمْ طَاعَتَهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ثُمَّ الْحَسَنُ ثُمَّ الْحُسَیْنُ ابْنَا عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ثُمَّ انْتَهَی الْأَمْرُ إِلَیْنَا ثُمَّ سَکَتَ فَقُلْتُ لَهُ یَا سَیِّدِی رُوِیَ لَنَا عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام أَنَّهُ قَالَ- لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ حُجَّةٍ لِلَّهِ عَلَی عِبَادِهِ فَمَنِ الْحُجَّةُ وَ الْإِمَامُ بَعْدَکَ فَقَالَ ابْنِی مُحَمَّدٌ وَ اسْمُهُ فِی التَّوْرَاةِ بَاقِرٌ یَبْقُرُ الْعِلْمَ بَقْراً هُوَ الْحُجَّةُ وَ الْإِمَامُ بَعْدِی وَ مِنْ بَعْدِ مُحَمَّدٍ ابْنُهُ جَعْفَرٌ وَ اسْمُهُ عِنْدَ أَهْلِ السَّمَاءِ الصَّادِقُ فَقُلْتُ لَهُ یَا سَیِّدِی کَیْفَ صَارَ اسْمُهُ الصَّادِقَ وَ کُلُّکُمْ صَادِقُونَ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِذَا وُلِدَ ابْنِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَسَمُّوهُ الصَّادِقَ فَإِنَّ الْخَامِسَ الَّذِی (3) مِنْ وُلْدِهِ الَّذِی اسْمُهُ جَعْفَرٌ یَدَّعِی الْإِمَامَةَ اجْتِرَاءً عَلَی اللَّهِ وَ کَذِباً عَلَیْهِ فَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ جَعْفَرٌ الْکَذَّابُ الْمُفْتَرِی عَلَی اللَّهِ الْمُدَّعِی لِمَا لَیْسَ لَهُ بِأَهْلٍ الْمُخَالِفُ عَلَی أَبِیهِ وَ الْحَاسِدُ لِأَخِیهِ ذَلِکَ الَّذِی یَکْشِفُ سِرَّ اللَّهِ عِنْدَ غَیْبَةِ وَلِیِّ اللَّهِ ثُمَّ بَکَی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بُکَاءً شَدِیداً ثُمَّ قَالَ کَأَنِّی بِجَعْفَرٍ الْکَذَّابِ وَ قَدْ حَمَلَ طَاغِیَةَ زَمَانِهِ عَلَی تَفْتِیشِ أَمْرِ وَلِیِّ اللَّهِ وَ الْمُغَیَّبِ فِی حِفْظِ اللَّهِ وَ التَّوْکِیلِ بِحَرَمِ أَبِیهِ جَهْلًا مِنْهُ بِوِلَادَتِهِ وَ حِرْصاً عَلَی قَتْلِهِ إِنْ ظَفِرَ بِهِ وَ طَمَعاً فِی مِیرَاثِ أَبِیهِ (4) حَتَّی یَأْخُذَهُ بِغَیْرِ حَقِّهِ

ص: 386


1- اسمه« کنکر» و قیل وردان.
2- فی المصدر: و اوجب علی خلقه.
3- لیست کلمة« الذی» فی المصدر.
4- فی المصدر: و حرصا علی قتله ان ظفر به طمعا فی میراث أبیه.

باب چهل و پنجم : تصریحات امام باقر بر امامت ائمه علیهم السلام

روایات

روایت1.

الکفایه: امام باقر علیه السّلام: تعداد ائمّه پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله به عدد نقبای بنی­اسرائیل است و نقبا دوازده تن بودند. رستگار کسی است که ایشان را دوست بدارد و هلاک شده کسی است که با آنان دشمنی ورزد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: چون مرا به معراج بردند، نظری انداخته و دیدم که بر پایه عرش نوشته شده: «لا إله إلّا الله محمّد رسول الله، او را به علی مؤیَّد ساختیم و به علی نصرتش دادیم.» و در جاهایی چنین دیدم: «علیاً علیاً علیاً و محمّداً محمّداً و جعفراً و موسی و الحسن و الحسن و الحسین و الحجّۀ» و چون این نام­ها را شمردم آن­ها را دوازده تن یافتم، پس گفتم: پروردگارا، این نام­هایی را که می­بینم به چه کسانی تعلّق دارد؟ فرمود: یا محمّد، این نور وصیّ و دو سبط توست و این انوار امامانی هستند که از ذرّیه ایشان است؛ به سبب آن­ها ثواب می­دهم و به سبب آن­ها بازخواست می­کنم.(1)

روایت2.

الکفایۀ: کمیت بن ابی مستهل گوید: بر سرورم ابو جعفر محمّد بن علی باقر علیه السّلام وارد گشته و عرض کردم: ای فرزند رسول خدا، من ابیاتی را درباره شما گفته­ام، آیا اجازه می­فرمایید آن­ها را بخوانم؟ فرمود: ولی ما در «ایّام البیض» قرار داریم، عرض کردم: اختصاصاً درباره شما هستند.(2) فرمود: بیاور! پس چنین گفتم:

روزگار مرا خنداند و گریاند، و روزگار پیوسته پستی و بلندی­ها دارد آن نُه تن که در واقعه طف ناجوانمردانه کشته شدند، ص: 390


1- . کفایۀ الاثر: 32
2- . از این کلام چنین استنباط می­شود که سرودن شعر در ایام البیض کراهت دارد مگر اینکه موضوع شعر، اهل بیت علیهم السّلام باشد.

قَالَ أَبُو خَالِدٍ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَإِنَّ ذَلِکَ لَکَائِنٌ قَالَ (1) إِی وَ رَبِّی إِنَّ ذَلِکَ لَمَکْتُوبٌ (2) عِنْدَنَا فِی الصَّحِیفَةِ الَّتِی فِیهَا ذِکْرُ الْمِحَنِ الَّتِی تَجْرِی عَلَیْنَا بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ أَبُو خَالِدٍ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ یَکُونُ مَا ذَا قَالَ ثُمَّ تَمْتَدُّ الْغَیْبَةُ بِوَلِیِّ اللَّهِ الثَّانِی عَشَرَ مِنْ أَوْصِیَاءِ رَسُولِ اللَّهِ وَ الْأَئِمَّةِ بَعْدَهُ یَا بَا خَالِدٍ إِنَّ أَهْلَ زَمَانِ غَیْبَتِهِ وَ الْقَائِلِینَ بِإِمَامَتِهِ وَ الْمُنْتَظِرِینَ لِظُهُورِهِ علیه السّلام أَفْضَلُ مِنْ أَهْلِ کُلِّ زَمَانٍ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ أَعْطَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ وَ الْأَفْهَامِ وَ الْمَعْرِفَةِ مَا صَارَتْ بِهِ الْغَیْبَةُ عَنْهُمْ بِمَنْزِلَةِ الْمُشَاهَدَةِ وَ

جَعَلَهُمْ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ بِمَنْزِلَةِ الْمُجَاهِدِینَ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالسَّیْفِ أُولَئِکَ الْمُخْلَصُونَ حَقّاً وَ شِیعَتُنَا صِدْقاً وَ الدُّعَاةُ إِلَی دِینِ اللَّهِ سِرّاً وَ جَهْراً وَ قَالَ علیه السّلام انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنْ أَعْظَمِ الْفَرَجِ (3).

ک (4)، [إکمال الدین] عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی زِیَادٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنِ الْکَابُلِیِّ: مِثْلَهُ.

ثم قال حدثنا بهذا الحدیث ابن موسی و السنانی و الوراق جمیعا عن محمد الکوفی عن عبد العظیم الحسنی عن صفوان عن إبراهیم بن أبی زیاد عن الثمالی عن الکابلی عن علی بن الحسین علیهما السّلام: قال الصدوق ذکر زین العابدین علیه السّلام جعفر الکذاب (5) دلالة فی إخباره بما یقع منه و قد روی مثل ذلک (6) عن أبی الحسن علی بن محمد العسکری علیهما السّلام أنه لم یسر به لما ولد و أنه أخبرنا بأنه سیضل خلقا کثیرا و کل ذلک دلالة له علیه السّلام فإنه لا دلالة له علی الإمامة(7) أعظم من الإخبار بما یکون قبل أن یکون کما کان مثل ذلک

ص: 387


1- فی المصدر: و ان ذلک لکائن؟ فقال اه.
2- فی المصدر: انه لمکتوب.
3- الاحتجاج للطبرسیّ: 173.
4- فی( ک): نص. و هو سهو و لا توجد الروایة فی کفایة الاثر.
5- فی المصدر: لجعفر الکذاب.
6- فی المصدر: و قد نقل مثل ذلک.
7- فی المصدر: و ذلک دلالة له علیه السلام أیضا لانه لا دلالة علی الإمامة اه.

و اکنون جملگی کفن­پوش شده­اند.

پس امام باقر علیه السّلام گریست و ابو عبدالله صادق علیه السّلام نیز گریست و صدای گریه کنیزکی در پشت پرده را شنیدم و چون به این ابیات رسیدم:

و شش تن که کسی در فضیلت ایشان نرسد، فرزندان عقیلند، بهترین سواران،

سپس مولای ایشان علی است، که یادشان اندوه مرا تازه کرده است.

امام باقر علیه السّلام گریست، سپس فرمود: هیچ مردی نیست که از ما یاد کند یا چون از ما یاد شد، قطره اشکی از چشمانش هرچند به اندازه بال یک پشه جاری شود مگر اینکه خداوند برای وی خانه­ای در بهشت بنا کند، و آن قطره اشک را میان او و آتش جهنم حجاب قرار دهد. و چون به این ابیات رسیدم:

کیست که به سبب آنچه به شما رسید خرسند و شادمان باشد، یا اینکه روزی از این بابت شما را شماتت کند؟

زیرا شما پس از عزّت خوار شدید، از این رو چون ستمی بر من روا داشته شود

برای همدردی با شما _ آن را از خود دفع نمی­کنم _ تا درک کنم شما چه کشیده­اید.

امام دستم را گرفت و فرمود: خدایا، گناهان گذشته و آینده کمیت را بیامرز! و چون این بیت را خواندم:

کی و چه وقت حق در میان شما برقرار خواهد شد، و مهدی شما چه وقت قیام خواهد کرد؟

فرمود: به زودی إن شاء الله، به زودی! سپس فرمود: ای ابا مستهل، قائم ما نهمین امام از فرزندان حسین علیه السّلام است، زیرا تعداد امامان پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله دوازده است و دوازدهمین ایشان قائم است. عرض کردم: سرورم، این دوازده امام چه کسانی هستند؟ فرمود: نخستینِ آن­ها علی بن ابی طالب علیه السّلام است و پس از او حسن و حسین علیهما السّلام قرار دارند و پس از حسین، علی بن حسین علیه السّلام و سپس من و پس از من این _ و دستش را روی شانه جعفر قرار دارد _ . عرض کردم: بعد از ایشان کیست؟ فرمود: فرزندش موسی، و پس از موسی فرزندش علی و پس از علی فرزندش محمّد و پس از محمّد فرزندش علی و پس از علی فرزندش حسن که پدر قائم است، همان که ظهور نموده و جهان را پر از عدل و داد می­کند [حال آنکه از پیش پر از ظلم و ستم شده باشد] و دل شیعیان ما را شاد خواهد کرد و موجب تشفّی خاطر آن­ها خواهد شد. عرض کردم: ای فرزند رسول خدا، پس کی ظهور خواهند کرد؟ فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله در این مورد سؤال شد، فرمود: مَثَل وی به قیامت مانَد که ناگاه سررسد.(1)

ص: 391


1- . کفایۀ الأثر: 33

دلالة لعیسی ابن مریم علیه السّلام علی نبوته إذ أنبأ الناس بما یأکلون و ما یدخرون فی بیوتهم و کما کان النبی صلی الله علیه و آله حین قال أبو سفیان فی نفسه من فعل مثل ما فعلت جئت فدفعت یدی فی یده إلا کنت أجمع علیه الجموع (1) من الأحابیش برکابه (2) و کنت ألقاه بهم لعلی کنت أدفعه فناداه النبی صلی الله علیه و آله من خیمته إذا کان الله یخزیک یا أبا سفیان و ذلک دلالة له علیه السّلام کدلالة عیسی ابن مریم علیه السّلام و کل من أخبر من الأئمة علیهم السّلام بمثل ذلک (3) فهی دلالة تدل الناس علی أنه إمام مفترض الطاعة من الله تبارک و تعالی (4).

«2»

نص، [کفایة الأثر] الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ حَمْدَانَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْحَسَنیِّ عَنْ خَالِدِ بْنِ الْمُفَلَّسِ عَنْ نُعَیْمِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْکَابُلِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام وَ هُوَ جَالِسٌ فِی مِحْرَابِهِ فَجَلَسْتُ حَتَّی انْثَنَی (5) وَ أَقْبَلَ عَلَیَّ بِوَجْهِهِ یَمْسَحُ یَدَهُ عَلَی لِحْیَتِهِ فَقُلْتُ یَا مَوْلَایَ أَخْبِرْنِی کَمْ یَکُونُ الْأَئِمَّةُ بَعْدَکَ قَالَ علیه السّلام ثَمَانِیَةٌ قُلْتُ وَ کَیْفَ ذَاکَ قَالَ علیه السّلام لِأَنَّ الْأَئِمَّةَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً

عَدَدَ الْأَسْبَاطِ ثَلَاثَةٌ مِنَ الْمَاضِینَ أَنَا الرَّابِعُ (6) وَ ثَمَانِیَةٌ مِنْ وُلْدِی أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ مَنْ أَحَبَّنَا وَ عَمِلَ بِأَمْرِنَا کَانَ مَعَنَا فِی السَّنَامِ الْأَعْلَی وَ مَنْ أَبْغَضَنَا وَ رَدَّنَا أَوْ رَدَّ وَاحِداً مِنَّا فَهُوَ کَافِرٌ بِاللَّهِ وَ آیَاتِهِ (7).

«3»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ عَمِّهِ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ

ص: 388


1- فی هامش( ک) الزنج ص.
2- فی المصدر: من الاحابیش و کنانة.
3- فی المصدر: و کان من اخبار الأئمّة بمثل ذلک.
4- کمال الدین: 184- 186.
5- أی انعطف.
6- فی المصدر: و أنا الرابع.
7- کفایة الاثر: 31.

روایت3.

الخصال: امام باقر علیه السّلام فرمود: پس از حسین بن علی علیه السّلام نُه امام خواهد بود که نهمین ایشان قائم آنان است.(1)

الغیبة طوسی: جماعتی، از عده­­ای از اصحاب ما، از کلینی، از علی از پدرش علیهما السّلام شبیه آن را روایت کرده است.(2)

روایت4.

عیون اخبار الرضا، الخصال: امام باقر علیه السّلام فرمود: خدای عزّوجل محمّد را برای جن و انس فرستاد و پس از وی دوازده وصی قرار داد که برخی دوره امامتشان سپری گشته و برخی دیگر هنوز نیامده­اند و برای هر وصی­ایّ سنّتی جاری شد و اوصیایی که پس از محمّد صلی الله علیه و آله می­آیند، بر سنّت اوصیای عیسی علیه السّلام هستند که دوازده تن بودند و امیرالمؤمنین علیه السّلام بر سنّت شخص مسیح علیه السّلام بود.(3)

کمال الدین: ابوحمزه ثمالی نظیر این روایت را نقل کرده است.(4)

الغیبة طوسی: محمد بن فضیل شبیه این روایت را آورده است.(5)

توضیح

اینکه حضرت علی علیه السّلام بر سنّت مسیح باشد، اشاره­ای است به آنچه گذشته، مبنی بر اینکه اُمّت درباره وی به سه فرقه تقسیم می­شوند. اما سنت­ هایی که درباره هر یک از آنان جاری گشته، سنت­هایی هستند که هرکدام از ایشان به یکی از آن­ها شهرت داشته­اند و به حَسَب احوال زمانه­اش بر وی غلبه نموده است. برای مثال، در یکی صفت عبادت غالب آمده و دیگری به نشر علوم مختلف مشغول بوده و اموری از این قبیل.

روایت5.

عیون اخبار الرضا، الخصال: امام باقر علیه السّلام فرمود: ما دوازده امام هستیم؛ حسن و حسین از آنان جمله­اند و بقیه امامان فرزندان حسین علیه السّلام هستند.(6)

ص: 392


1- . الخصال 2: 44
2- . غیبة الطوسی: 100
3- . العیون: 33 . الخصال 2: 78
4- . کمال الدین: 188 _ 187
5- . غیبة الطوسی: 100
6- . العیون: 33 . الخصال 2: 78

عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام قَالَ: کَانَ یَقُولُ علیه السّلام ادْعُوا لِی ابْنِیَ الْبَاقِرَ وَ قُلْتُ لِابْنِیَ الْبَاقِرِ یَعْنِی مُحَمَّداً فَقُلْتُ لَهُ یَا أَبَتِ وَ لِمَ سَمَّیْتَهُ الْبَاقِرَ قَالَ فَتَبَسَّمَ وَ مَا رَأَیْتُهُ یَتَبَسَّمُ قَبْلَ ذَلِکَ ثُمَّ سَجَدَ لِلَّهِ تَعَالَی طَوِیلًا فَسَمِعْتُهُ علیه السّلام یَقُولُ فِی سُجُودِهِ- اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ سَیِّدِی عَلَی مَا أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَیْنَا أَهْلَ الْبَیْتِ یُعِیدُ ذَلِکَ مِرَاراً ثُمَّ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّ الْإِمَامَةَ فِی وُلْدِهِ إِلَی أَنْ یَقُومَ قَائِمُنَا علیه السّلام فَیَمْلَؤُهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً وَ إِنَّهُ الْإِمَامُ وَ أَبُو الْأَئِمَّةِ مَعْدِنُ الْحِلْمِ وَ مَوْضِعُ الْعِلْمِ یَبْقُرُهُ بَقْراً وَ اللَّهِ لَهُوَ أَشْبَهُ النَّاسِ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ فَکَمِ الْأَئِمَّةُ بَعْدَهُ قَالَ سَبْعَةٌ وَ مِنْهُمُ الْمَهْدِیُّ الَّذِی یَقُومُ بِالدِّینِ فِی آخِرِ الزَّمَانِ (1).

«4»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْحَاقَ إِجَازَةً أَرْسَلَهَا إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ سُلَیْمَانَ (2) عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ الْبَلَوِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَلَاءِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام قَالَ: بَیْنَا أَبِی مَعَ بَعْضِ أَصْحَابِهِ إِذْ قَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هَلْ عَهِدَ إِلَیْکُمْ نَبِیُّکُمْ کَمْ یَکُونُ بَعْدَهُ أَئِمَّةً قَالَ نَعَمْ اثْنَا عَشَرَ عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (3).

«5»

نص، [کفایة الأثر] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْخَدِیجِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ الْفَزَارِیِّ الْأَشْقَرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَثِیرٍ بَیَّاعِ الْهَرَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْفَزَارِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهم السّلام قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَبِی علیه السّلام عَنِ الْأَئِمَّةِ فَقَالَ اثْنَا عَشَرَ سَبْعَةٌ مِنْ صُلْبِ هَذَا وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی کَتِفِ أَخِی مُحَمَّدٍ(4).

ص: 389


1- کفایة الاثر: 31.
2- فی المصدر: و( د): اجازة أرسلها الی مع محمّد بن أحمد بن سلیمان.
3- کفایة الاثر: 31.
4- کفایة الاثر: 31 و 32.

روایت6.

عیون اخبار الرضا، الخصال: امام باقر علیه السّلام می­فرماید: دوازده امام از آل محمّد، همگی طرف سخن فرشتگان بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند و علی بن ابی طالب علیه السّلام از ایشان است.

روایت7.

عیون اخبار الرضا، الخصال: سماعه گوید: من و ابوبصیر و محمّد بن عمران غلام ابوجعفر باقر علیه السّلام در خانه­اش گرد آمده بودیم که محمّد بن عمران گفت: شنیدم امام صادق علیه السّلام می­فرماید: ما دوازده امام هستیم که به ما الهام می­شود. پس ابوبصیر به وی گفت: تو را به خدا سوگند می­دهم، آیا این حدیث را از امام صادق علیه السّلام شنیده­ای؟ و یکی یا دو بار او را بدین شکل سوگند داد و او سوگند یاد کرد که آن را از وی شنیده است. ابوبصیر گفت: امّا من این حدیث را از امام باقر علیه السّلام شنیده­ام.(1)

روایت8.

الغیبة طوسی: امام باقر علیه السّلام ­فرمود: آن دوازده امام از آل محمّد که جملگی الهام شونده­اند، فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و فرزندان علی بن ابی طالب علیه السّلام هستند. زیرا رسول خدا و علی، پدران ایشان صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین هستند.(2)

روایت9.

الغیبة نعمانی: ابوحمزه ثمالی گوید: روزی در محضر ابوجعفر محمّد باقر علیه السّلام بودم، و چون حاضران مجلس را ترک گفتند، به من فرمود: ای ابوحمزه، آنچه نزد خدا حتمی است و تبدیلی در آن راه ندارد، قیام قائم ماست، پس هر که در آنچه من می­گویم شک کند، در حالی که کافر شده و منکر وی گشته، خدا را ملاقات می­کند؛ سپس

ص: 393


1- . العیون: 24 . الخصال 2: 80 _79
2- . غیبة الطوسی: 106

باب 45 نصوص الباقر صلوات الله علیه علیهم،علیهم السلام

الأخبار

«1»

نص، [کفایة الأثر] الْمُعَافَا بْنُ زَکَرِیَّا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَزْیَدَ الْأَزْهَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکِ بْنِ الْأَبْرَدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُضَیْلٍ عَنْ غَالِبٍ الْجُهَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السّلام قَالَ: إِنَّ الْأَئِمَّةَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَعَدَدِ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ کَانُوا اثْنَیْ عَشَرَ الْفَائِزُ مَنْ وَالاهُمْ وَ الْهَالِکُ مَنْ عَادَاهُمْ وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ نَظَرْتُ فَإِذَا عَلَی سَاقِ الْعَرْشِ مَکْتُوبٌ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ أَیَّدْتُهُ بِعَلِیٍّ وَ نَصَرْتُهُ بِعَلِیٍّ وَ رَأَیْتُ فِی مَوَاضِعَ عَلِیّاً عَلِیّاً عَلِیّاً وَ مُحَمَّداً مُحَمَّداً وَ جَعْفَراً وَ مُوسَی وَ الْحَسَنَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ الْحُجَّةَ(1) فَعَدَدْتُهُمْ فَإِذَا هُمْ اثْنَا عَشَرَ فَقُلْتُ یَا رَبِّ مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ أَرَاهُمْ قَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذَا نُورُ وَصِیِّکَ وَ سِبْطَیْکَ وَ هَذِهِ أَنْوَارُ الْأَئِمَّةِ مِنْ ذُرِّیَّتِهِمْ بِهِمْ أُثِیبُ وَ بِهِمْ أُعَاقِبُ (2).

«2»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ نَهِیکٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ الْوَرْدِ بْنِ کُمَیْتٍ عَنْ أَبِیهِ الْکُمَیْتِ بْنِ أَبِی الْمُسْتَهِلِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی سَیِّدِی أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ علیهما السّلام فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی قَدْ قُلْتُ فِیکُمْ أَبْیَاتاً أَ فَتَأْذَنُ لِی فِی إِنْشَادِهَا فَقَالَ إِنَّهَا أَیَّامُ الْبِیضِ قُلْتُ فَهُوَ فِیکُمْ خَاصَّةً قَالَ هَاتِ (3) فَأَنْشَأْتُ أَقُولُ:

أَضْحَکَنِی الدَّهْرُ وَ أَبْکَانِی***وَ الدَّهْرُ ذُو صَرْفٍ وَ أَلْوَانٍ (4)

ص: 390


1- لعل الراوی ذکر هذا الترتیب.
2- کفایة الاثر: 32.
3- یستفاد من هذا کراهیة انشاد الشعر فی أیّام البیض الا ما کان فیهم علیهم السلام.
4- صرف الدهر و صروفه، نوائبه و حدثانه أو المراد بالصرف: التغییر.

فرمود: پدرو مادرم فدای آن که همنام من است و کنیه مرا دارد و هفتمین امام پس از من است؛ پدرم فدای او باد که زمین را از عدل و داد پر می­کند همان­طور که از پیش پر از ظلم و ستم شده باشد. و فرمود: ای ابوحمزه، هر که وی را درک کند و مطیع فرمان وی نگردد، از محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام اطاعت نکرده است و خداوند بهشت را بر وی حرام کرده و جایگاهش در آتش است و جایگاه ستمگران چه بد جایگاهی است؛ و شکر خدا کلامی واضح­تر، روشن­تر و درخشان­تر از این برای کسی که خداوند هدایتش فرموده و در حق وی احسان نمود، وجود دارد و آن قول خدای متعال است که در محکم کتاب وی آمده و فرموده: «إِنَّ عِدَّةَ الشهُُّورِ عِندَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شهَْرًا فیِ کِتَابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ مِنهَْا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ فَلَا تَظْلِمُواْ فِیهِنَّ أَنفُسَکُمْ»(1){در

حقیقت، شماره ماه ها نزد خدا، از روزی که آسمانها و زمین را آفریده، در کتاب [علمِ ] خدا، دوازده ماه است از این [دوازده ماه ]، چهار ماه، [ماهِ ] حرام است. این است آیین استوار، پس در این [چهار ماه ] بر خود ستم مکنید.} و شناسایی ماه­ها مانند محرم و صفر و ربیع و ماه­هایی که در پی آن می­آیند و نیز ماه­های حرام: رجب، ذی قعدۀ، ذی حجّۀ و محرم؛ دین استوار خدا نیست، زیرا یهود و نصاری و مجوس و سایر ملت­ها و همگی منافقان و مخالفان این ماه­ها را می­شناسد و از آن­ها با نام­هایشان یاد می­کنند، بلکه مقصود از این ماه­ها ائمّه علیهم السّلام هستند که دین خدا را به پا می­دارند و مقصود از یکی از ماه­های حرام، امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام است که خداوند نامی از نام­های خود که «علی» باشد را برای وی مشتق گردانید، همان طور که برای رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز نامی از نام­های خود که «محمود» باشد، مشتق گردانید و نام سه تن از فرزندان وی «علی» است که عبارتند از: علی بن حسین، علی بن موسی الرضا و علی بن محمّد؛ از این رو، این اسم که از نام خدای متعال مشتق گردیده، دارای حرمت شده است.(2)

کنز جامع الفوائد: شیخ مفید در کتاب«الغیبۀ» شبیه این روایت را از علی بن حسین علیه السّلام آورده است.(3)

توضیح

علّت اینکه «شهور»(ماه­ها) را کنایه از ایشان آورده آن است که آسمان به برکت وجود آن­ها می­چرخد و ارکان آن استقرار یافته است، و به برکت وجود آن­ها سال­ها و زمان­ها جریان پیدا کرده­اند، و به برکت وجود آن­ها عالم امکان از نظم برخوردار می­شود؛ لذا این نام به دلیل این مناسبت­ها برای ایشان در بطن قرآن استعاره گرفته شده است. و نیز به دلیل مشهوریت آنها بین اهل زمانه به «شهور» نامیده شده­اند. و نیز به این دلیل که انوار

ص: 394


1- . توبه / 36
2- . غیبة النعمانی : 42 _41
3- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . بحرانی نیز آن را در تفسیر برهان آورده است. 2: 122

لِتِسْعَةٍ بِالطَّفِّ قَدْ غُودِرُوا***صَارُوا جَمِیعاً رَهْنَ أَکْفَانٍ

فَبَکَی علیه السّلام وَ بَکَی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام وَ سَمِعْتُ جَارِیَةً تَبْکِی مِنْ وَرَاءِ الْخِبَاءِ فَلَمَّا بَلَغْتُ إِلَی قَوْلِی:

وَ سِتَّةٌ لَا یُتَجَازَی بِهِمْ***بَنُو عَقِیلٍ خَیْرُ فُرْسَانٍ

ثُمَّ عَلِیُّ الْخَیْرِ مَوْلَاهُمْ***ذِکْرُهُمْ هَیَّجَ أَحْزَانِی

فَبَکَی ثُمَّ قَالَ علیه السّلام مَا مِنْ رَجُلٍ ذَکَرَنَا أَوْ ذُکِرْنَا عِنْدَهُ یَخْرُجُ مِنْ عَیْنَیْهِ مَاءٌ وَ لَوْ مِثْلُ جَنَاحِ الْبَعُوضَةِ إِلَّا بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ وَ جَعَلَ ذَلِکَ الدَّمْعَ حِجَاباً بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّارِ فَلَمَّا بَلَغْتُ إِلَی قَوْلِی:

مَنْ کَانَ مَسْرُوراً بِمَا مَسَّکُمْ***أَوْ شَامِتاً یَوْماً مِنَ الْآنِ

فَقَدْ ذَلَلْتُمْ بَعْدَ عِزٍّ فَمَا***أَدْفَعُ ضَیْماً حِینَ یَغْشَانِی (1)

أَخَذَ بِیَدِی ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْکُمَیْتِ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ فَلَمَّا بَلَغْتُ إِلَی قَوْلِی:

مَتَی یَقُومُ الْحَقُّ فِیکُمْ مَتَی***یَقُومُ مَهْدِیُّکُمُ الثَّانِی

قَالَ سَرِیعاً إِنْ شَاءَ اللَّهُ سَرِیعاً ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا الْمُسْتَهِلِّ إِنَّ قَائِمَنَا هُوَ التَّاسِعُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیه السّلام لِأَنَّ الْأَئِمَّةَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اثْنَا عَشَرَ الثَّانِی عَشَرَ هُوَ الْقَائِمُ علیه السّلام قُلْتُ یَا سَیِّدِی فَمَنْ هَؤُلَاءِ الِاثْنَا عَشَرَ قَالَ أَوَّلُهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ بَعْدَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السّلام وَ بَعْدَ الْحُسَیْنِ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام وَ أَنَا ثُمَّ بَعْدِی هَذَا وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی کَتِفِ جَعْفَرٍ قُلْتُ فَمَنْ بَعْدَ هَذَا قَالَ ابْنُهُ مُوسَی وَ بَعْدَ مُوسَی ابْنُهُ عَلِیٌّ وَ بَعْدَ عَلِیٍّ ابْنُهُ مُحَمَّدٌ وَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ ابْنُهُ عَلِیٌّ وَ بَعْدَ عَلِیٍّ ابْنُهُ الْحَسَنُ وَ هُوَ أَبُو الْقَائِمِ الَّذِی یَخْرُجُ فَیَمْلَأُ الدُّنْیَا قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً وَ یَشْفِی صُدُورَ شِیعَتِنَا قُلْتُ فَمَتَی یَخْرُجُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ لَقَدْ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّمَا مَثَلُهُ کَمَثَلِ السَّاعَةِ لا تَأْتِیکُمْ إِلَّا بَغْتَةً(2).

ص: 391


1- الضیم: الظلم. أی لا أدفع الظلم عن نفسی حین یغشانی و قد أراکم مظلومین.
2- کفایة الاثر: 33.

آنها بر ممکنات پرتو افکنده و علومشان بر خلق به حَسَب استعداد و قابلیت­هایشان درخشان است، از این رو به جهت تفاوت افاضه نور، به هلال و ماه تشبیه شده­اند. لذا از دیدگاه مخالفان، آن­ها همچون محاق(1)­اند و از دید کوته فکران به هلال شب اول یا دوم ماه مانند هستند و از نظر اصحاب یقین به ماه شب چهارده (بدر) می­مانند، ولی به هرحال انوار ایشان از خورشید عالم وجود و فرستاده خداوند سلطان معبود برگرفته شده است و همه انوار از نورالانوار اقتباس شده­اند.

روایت10.

الغیبة نعمانی: امام باقر علیه السّلام فرمود: پس از حسین بن علی علیه السّلام نُه امام خواهد بود و نهمین آن­ها قائم ایشان است.(2)

روایت11.

الغیبة نعمانی: امام باقر علیه السّلام می­فرماید: دوازده امام الهام گرفته از ماست، هفتمین فرزند من قائم است. پس ابوبصیر برخاسته و عرض کرد: من گواهی می­دهم که _ از چهل سال پیش از این _ این کلام را از ابوجعفر علیه السّلام شنیده­ام.(3)

ص: 395


1- . هلال پایان ماه قمری که ماه به کلی در آن دیده نمی­شود.
2- . غیبة النعمانی: 46 _45
3- . غیبة النعمانی: 47 _46
«3»

ل، [الخصال]: أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ غَزْوَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: تَکُونُ تِسْعَةُ أَئِمَّةٍ بَعْدَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ (1).

غط، [الغیبة]:للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ: مِثْلَهُ (2).

«4»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ل، [الخصال]: أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ وَ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ مَعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْسَلَ مُحَمَّداً إِلَی الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ جَعَلَ مِنْ بَعْدِهِ اثْنَیْ عَشَرَ وَصِیّاً مِنْهُمْ مَنْ سَبَقَ وَ مِنْهُمْ مَنْ بَقِیَ وَ کُلُّ وَصِیٍّ جَرَتْ بِهِ سُنَّةٌ وَ الْأَوْصِیَاءُ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَلَی سُنَّةِ أَوْصِیَاءِ عِیسَی علیه السّلام وَ کَانُوا اثْنَیْ عَشَرَ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام عَلَی سُنَّةِ الْمَسِیحِ (3).

ک، [إکمال الدین]: أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ: مِثْلَهُ (4).

غط، [الغیبة]: للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ: مِثْلَهُ (5).

بیان

کونه علیه السّلام علی سنة المسیح إشارة إلی ما مر من أن الأمة تفترق فیه ثلاث فرق و أما السنن التی جرت فی کل منهم فهن ما اشتهر بواحدة منهن کل منهم و غلبت علیه بحسب أحوال أهل زمانه فمنهم من غلبت علیه العبادة و منهم من اشتغل بنشر العلوم إلی غیر ذلک.

«5»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ل، [الخصال] ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام یَقُولُ: نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً مِنْهُمْ حَسَنٌ وَ حُسَیْنٌ (6) ثُمَّ الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام (7).

ص: 392


1- الخصال 2: 44.
2- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 100.
3- العیون: 33. الخصال 2: 78.
4- کمال الدین: 187 و 188.
5- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 100.
6- فی العیون: منهم الحسن و الحسین.
7- العیون: 33. الخصال 2: 78.

باب چهل و ششم : تصریحات امام صادق بر امامت ائمه علیهم السلام

روایات

روایت1.

قرب الإسناد: صفوان جمّال گفت: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: «اشهد ان لا إله إلّا الله وحدهُ لا شریک له» پس گفتم: گواهی می­دهم که محمّد رسول خدا، حجّت خدا بر خلق خدا بود و پس از وی امیرالمؤمنین علیه السّلام حجّت خدا بر خلق او بود. _ آن حضرت علیه السّلام فرمود: خدایت رحمت کناد! _ سپس حسن بن علی علیهما السّلام حجّت خدا بود _ فرمود: خدایت رحمت کناد! _ پس از وی حسین بن علی علیهما السّلام حجّت خدا بر خلق بود _ فرمود: خدایت رحمت کناد! _ سپس علی بن حسین علیه السّلام حجّت خدا بر خلق او بود و محمّد بن علی حجّت خدا بر خلق او بود و شما حجّت خدا بر خلق وی هستید. پس فرمود: خدایت رحمت کناد!(1)

روایت2.

کمال الدین، عیون اخبار الرضا: ابن بهلول گفت: عبدالله بن ابی هذیل در پاسخ من که پرسیده بودم امامت در چه کسی واجب است و نشانه­های آن شخصی که امامت در او واجب گردد، چیست؟ گفت: دلیل بر آن و برهان بر مؤمنان و آنکه قائم به امور مسلمانان و ناطق به قرآن و عالِم به احکام است، یعنی برادر پیامبر خدا و جانشین او بر اُمّتش و وصیّ وی بر ایشان، و ولیّ او که برای وی منزلت هارون از موسی را دارد، آنکه اطاعت از وی فرض است آن­گونه خدای عزّوجل می­فرماید: «یَا أَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَطِیعُواْ اللَّهَ وَ أَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلیِ الْأَمْرِ مِنکم »،(2){ای

کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید.} آنکه خدای عزّوجل در وصفش چنین فرموده:

ص: 396


1- . قرب الاسناد: 30
2- . نساء/ 59
«6»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ل، [الخصال]: مَاجِیلَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ رِبَاطٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام یَقُولُ: اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً(1) مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ کُلُّهُمْ مُحَدَّثُونَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام مِنْهُمْ (2).

«7»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ل، [الخصال]: مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ کُنْتُ أَنَا وَ أَبُو بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عِمْرَانَ مَوْلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام فِی مَنْزِلِهِ فَقَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عِمْرَانَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام یَقُولُ: نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ مُحَدَّثاً فَقَالَ لَهُ أَبُو بَصِیرٍ بِاللَّهِ لَقَدْ سَمِعْتَ ذَلِکَ مِنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام فَحَلَّفَهُ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَیْنِ فَحَلَفَ أَنَّهُ سَمِعَهُ قَالَ أَبُو بَصِیرٍ(3) لَکِنِّی سَمِعْتُهُ مِنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام (4).

«8»

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی الْخَشَّابِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ رِبَاطٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام یَقُولُ: الِاثْنَا عَشَرَ الْإِمَامُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ کُلُّهُمْ مُحَدَّثٌ (5) وُلْدُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وُلْدُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍعلیه السلامفَرَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ هُمَا الْوَالِدَانِ علیهما السلام (6).

«9»

نی، [الغیبة] للنعمانی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الرَّازِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ فُضَیْلٍ الرَّسَّانِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدٍ الْبَاقِرِ علیه السّلام ذَاتَ یَوْمٍ فَلَمَّا تَفَرَّقَ مَنْ کَانَ عِنْدَهُ قَالَ لِی یَا بَا حَمْزَةَ مِنَ الْمَحْتُومِ الَّذِی لَا تَبْدِیلَ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ قِیَامُ قَائِمِنَا فَمَنْ شَکَّ فِیمَا أَقُولُ لَقِیَ اللَّهَ وَ هُوَ بِهِ کَافِرٌ وَ لَهُ جَاحِدٌ ثُمَ

ص: 393


1- فی العیون: نحن اثنا عشر اماما.
2- العیون: 24. الخصال: 2: 79 و 80.
3- فی العیون: فقال أبو بصیر له.
4- العیون: 33. الخصال 2: 78.
5- فی المصدر: کلهم هم المحدّثون( محدث خ ل).
6- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 106.

«إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَوةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکَوةَ وَ هُمْ رَاکِعُون»،(1){ولیّ شما، تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند: همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند.} آن کسی که مردم به پذیرفتن ولایتش دعوت گشته­اند و امامتش در روز غدیر خم به فرموده پیامبرصلی الله علیه و آله از جانب خدای عزّوجل ثابت گردیده، آن­گاه که فرمود: آیا من سزاوارتر از شما به خودتان نیستم؟ عرض کردند: آری! فرمود: هرکس من مولای او هستم پس علی مولای اوست. بارخدایا، دوستدار کسی باش که او را دوست می­دارد و دشمن کسی باش که با وی از در دشمنی درآید و آنکه او را یاری نماید، یاری فرما و هرکه وی را خوار دارد، خوار و ذلیل بدار و مددکار کسی باش که وی را مدد رسانَد. _ این شخص که اوصافش بیان شد _ علی بن ابی طالب علیه السّلام امیرمؤمنان و امام پارسایان، زمامدار سفیدرویان، برترین اوصیا و بهترین تمام مخلوقات بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله است. و پس از وی حسن بن علی سپس حسین علیهما السّلام دو سبط رسول خدا صلی الله علیه و آله و دو فرزند بهترین زنان هستند. آن­گاه علی بن حسین سپس محمّد بن علی، آن­گاه جعفر بن محمّد، پس از او موسی بن جعفر، آن­گاه علی بن موسی، سپس محمّد بن علی و بعد علی بن محمّد و دیگری حسن بن علی، آن­گاه محمّد بن الحسن علیهم صلوات الله اجمعین است که تا به امروز یکی پس از دیگری امام و پیشوا هستند. ایشان عترت رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده که به وصیّت و امامت شناخته شده­اند و هیچ­گاه زمین در هیچ دوره و زمانی، لحظه­ای از وجود آنان خالی نبوده است. ایشان ریسمان محکم، امامان راهنما و حجّت­های خدا بر اهل دنیا هستند تا اینکه خداوند زمین و هرچه در آن است را به ارث بَرَد؛ و هرکه با آنان از در مخالفت درآید، هم خود گمراه است و هم دیگران را گمراه نموده و تارک و واگذارنده حقّ و هدایت است. ایشان مفسّران قرآنند و سخن­گویان از جانب رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند. هرکس بمیرد و آنان را به امامت نشناسد، بر عهد جاهلیت مرده است، آیینشان پارسایی، پاکدامنی، راستی، صلاح، ادای امانت به صاحب آن، چه نیکوکار باشد و چه بدکار، سجده طولانی، شب زنده داری، پرهیز از محرمات، انتظار فرج توأم با شکیبایی، خوش رفتاری با مردم و نیک­منشی با همسایه است. آن­گاه تمیم بن بهلول گفت: ابومعاویه از اعمش از جعفر بن محمّد علیه السّلام نظیر همین روایت را در باب امامت برایم نقل کرده است.(2)

ص: 397


1- . مائده/ 55
2- . کمال الدین: 194 _193. عیون الاخبار: 33 _32

قَالَ بِأَبِی وَ أُمِّی الْمُسَمَّی بِاسْمِی وَ الْمُکَنَّی بِکُنْیَتِی السَّابِعُ مِنْ بَعْدِی بِأَبِی مَنْ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً وَ قَالَ (1) یَا بَا حَمْزَةَ مَنْ أَدْرَکَهُ فَلَمْ یُسَلِّمْ لَهُ فَمَا سَلَّمَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ قَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النَّارُ وَ بِئْسَ مَثْوَی الظَّالِمِینَ وَ أَوْضَحُ مِنْ هَذَا بِحَمْدِ اللَّهِ وَ أَنْوَرُ وَ أَبْیَنُ وَ أَزْهَرُ لِمَنْ هَدَاهُ اللَّهُ وَ أَحْسَنَ إِلَیْهِ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ- إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ فَلا تَظْلِمُوا فِیهِنَّ أَنْفُسَکُمْ (2) وَ مَعْرِفَةُ الشُّهُورِ الْمُحَرَّمُ وَ صَفَرٌ وَ رَبِیعٌ وَ مَا بَعْدَهُ وَ الْحُرُمُ مِنْهَا وَ هِیَ جُمَادَی وَ ذُو الْقَعْدَةِ وَ ذُو الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ- لَا یَکُونُ دِیناً قَیِّماً لِأَنَّ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسَ وَ سَائِرَ الْمِلَلِ وَ النَّاسِ جَمِیعاً مِنَ الْمُنَافِقِینَ وَ الْمُخَالِفِینَ یَعْرِفُونَ هَذِهِ الشُّهُورَ وَ یَعُدُّونَهَا بِأَسْمَائِهِمْ وَ إِنَّمَا هُمُ الْأَئِمَّةُ علیهم السّلام الْقَوَّامُونَ بِدِینِ اللَّهِ وَ الْحُرُمُ مِنْهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام الَّذِی اشْتَقَّ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ اسْماً مِنِ اسْمِهِ الْعَلِیِّ کَمَا اشْتَقَّ لِرَسُولِ اللَّهِ صلّی اللّه علیه و آله (3) اسْماً مِنِ اسْمِهِ الْمَحْمُودِ وَ ثَلَاثَةٌ مِنْ وُلْدِهِ أَسْمَاؤُهُمْ عَلِیٌّ- عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ فَصَارَ لِهَذَا الِاسْمِ الْمُشْتَقِّ مِنِ اسْمِ اللَّهِ تَعَالَی حُرْمَةٌ بِهِ (4).

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة: رَوَی الشَّیْخُ الْمُفِیدُ فِی کِتَابِ الْغَیْبَةِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ: مِثْلَهُ (5).

بیان

إنما کنی عنهم بالشهور لأن بهم دارت السماوات و استقرت الأرکان و بوجودهم جرت الأعوام و الأزمان و ببرکتهم ینتظم نظام عالم الإمکان فاستعیر لهم هذا الاسم بتلک المناسبات فی بطن القرآن و أیضا لاشتهارهم بین أهل الدهور سموا بالشهور و أیضا لکون أنوارهم فائضة علی الممکنات و علومهم مشرقة علی الخلق بقدر الاستعدادات و القابلیات فأشبهوا الأهلة و الشهور فی اختلاف إفاضة النور فبالنظر إلی بصائر

ص: 394


1- فی المصدر: ثم قال،.
2- سورة التوبة: 36.
3- فی المصدر و( د): کما اشتق لرسوله صلّی اللّه علیه و آله.
4- الغیبة للنعمانیّ: 41 و 42.
5- کنز جامع الفوائد مخطوط، و أورده البحرانیّ فی البرهان 2: 122.

روایت3.

کمال الدین: سماعۀ بن مهران گوید: من و ابوبصیر و محمّد بن عمران غلام ابوجعفر در خانه­ای در مکه بودیم که محمّد بن عمران گفت: شنیدم امام صادق علیه السّلام فرمود: ما دوازده امام هدایت شده هستیم. پس ابوبصیر به وی گفت: تو را به خدا سوگند می­دهم که آیا این حدیث را از امام صادق علیه السّلام شنیده­ای؟ و او یک یا دو بار سوگند یاد کرد که این روایت را از وی شنیده است. پس ابوبصیر گفت: لیکن من این حدیث را از امام باقر علیه السّلام شنیده­ام.(1)

کمال الدین: ابن ولید از صفّار از عبدالله بن صلت از عثمان بن عیسی از سماعۀ بن مهران نظیر این حدیث را آورده است.(2)

کمال الدین: طالقانی از ابن عقده از سهل بن عبدالله از عثمان بن عیسی مانند آن را نقل کرده است.(3)

روایت4.

کمال الدین: امام صادق علیه السّلام فرمود: دوازده امام هدایت شده از ما هستند.(4)

روایت5.

کمال الدین: امام صادق علیه السّلام فرمود: پس از حسین نُه امام خواهد بود که نهمین آنان قائم ایشان است.(5)

روایت6.

الغیبة نعمانی: مفضّل بن عمر گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره این آیه سؤال کردم: «بَلْ کَذَّبُواْ بِالسَّاعَةِ وَ أَعْتَدْنَا لِمَن کَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِیرًا»،(6){[نه!]

بلکه [آنها] رستاخیز را دروغ خواندند، و برای هر کس که رستاخیز را دروغ خوانَد آتشِ سوزان آماده کرده ایم. }

ص: 398


1- . کمال الدین: 192
2- . کمال الدین: 192
3- . کمال الدین : 194
4- . کمال الدین : 194
5- . کمال الدین: 200
6- . فرقان / 11

المخالفین کالمحاق (1) و بالنظر إلی القاصرین کالأهلة و بالنظر إلی أصحاب الیقین کالبدور و علی کل حال فأنوارهم مقتبسة من شمس عالم الوجود و رسول الملک المعبود و کل الأنوار مقتبسة من نور الأنوار(2).

«10»

نی، [الغیبة] للنعمانی الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ غَزْوَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السّلام قَالَ: یَکُونُ تِسْعَةُ أَئِمَّةٍ بَعْدَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ (3).

«11»

نی، [الغیبة] للنعمانی مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ قَالَ کُنْتُ مَعَ أَبِی بَصِیرٍ وَ مَعَنَا مَوْلًی لِأَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السّلام فَقَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام یَقُولُ: مِنَّا اثْنَا عَشَرَ مُحَدَّثاً السَّابِعُ مِنْ وُلْدِیَ الْقَائِمُ فَقَامَ إِلَیْهِ أَبُو بَصِیرٍ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنِّی سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام یَقُولُ مُنْذُ أَرْبَعِینَ سَنَةً قَبْلُ هَذَا الْکَلَامَ (4).

ص: 395


1- المحاق: آخر الشهر القمری فلا تظهر القمر فیه اصلا.
2- أقول: بل الحق الصحیح ان« الشهر» فی اللغة یأتی بمعنی العالم أیضا حقیقة و صریح الآیة ان عدة العلماء عند اللّه اثنا عشر عالما فی کتاب اللّه موجودین یوم خلق السماوات و الأرض شاهدین لخلقتها. و ذلک لان اللفظ إذا کان مشترکا فی معنیین مثلا و لم یکن فی الکلام ما یخصها بأحد المعنیین یلزم الحیرة فی تعیین المراد و سقوط الکلام عن حدّ البلاغة لکنها فی کلام البشر حیث لا یکون متوجها الا الی وجه واحد و لقوله تعالی « ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ» ( اللّهمّ الا فی المکتوبات اللغزیة و نظائرها) و أمّا فی کلام الحکیم تعالی الذی لا یشغله شأن عن شأن فیجب الاخذ بکلا المعنیین و الحکم بالإطلاق و الا فیلغو کلامه عزّ و جلّ. و اما ظهور الکلمة فی معنی الهلال او ما بین الهلالین فهو للبسطاء الذین لم یحیطوا بکلام العرب و لم یعرفوا بعد أن الشهر بمعنی الهلال و بمعنی ما بین الهلالین و بمعنی العالم. فالآیة مطلقة فی کلا المعنیین و قد ظهر لعامة الناس المعنی الأول عند نزولها و قراءة النبیّ( ص) لها حیث قرأها فی جماعة من العرب کان رؤساؤهم من قریش یکبسون السنة فیزیدون فی کل عام ثالث شهرا و یجعلونها ثلاثة عشر شهرا فرد اللّه علیهم بالآیة بأن شهور السنة لا یزید و لا ینقص عن اثنی عشر شهرا و قد مر بعض الکلام فیه فی ج 35 ص: 39 و اما المعنی الثانی فقد بطن عن عامة الناس حیث سیق أذهانهم الی المعنی الأول و لم یتفحصوا عن معنی آخر و انما عرفها الخاصّة بهدایة من أهل البیت و إذا دققت النظر فی تفسیر الأئمّة و تاویلهم لای القرآن عرفت. أن شطرا منها من ذاک الباب الذی ینفتح منه الف باب. ( المحتجّ بکتاب اللّه علی الناصب).
3- الغیبة للنعمانیّ: 45 و 46.
4- الغیبة للنعمانیّ: 46 و 47. و فیه: یقوله منذ أربعین سنة.

به من فرمود: خداوند سال را دوازده ماه آفرید و شب را دوازده ساعت قرار داد و روز را دوازده ساعت قرار داد و دوازده الهام شونده از ما هستند و امیرالمؤمنین علیه السّلام ساعتی از این ساعت­ها بود.(1)

روایت7.

الغیبة نعمانی: امام جعفر صادق علیه السلام می­فرمود: یازده امام الهام شونده از ماست.(2)

روایت8.

الغیبة نعمانی: امام باقر علیه السّلام می­فرماید: شب دوازده ساعت است، روز دوازده ساعت، ماه­ها دوازده ماه، ائمّه دوازده امام، و نقبا دوازده نقیب و علی ساعتی از دوازده ساعت است؛ و این قول خدای عزّوجل است که: «وَ أَعْتَدْنَا لِمَن کَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِیرًا»،(3)

برای هر کس که رستاخیز را دروغ خوانَد آتشِ سوزان آماده کرده ایم }.

روایت9.

الغیبة نعمانی: زید شحّام گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: حسن افضل است یا حسین؟ فرمود: یقیناً فضل اولین ما به آخرین ما می­رسد و فضل آخرین ما به اولین ما می­رسد و هر کدام از فضلی برخوردارند. عرض کردم: قربانت گردم، مبسوط­تر پاسخ بفرمایید که جز به قصد دانستن نیامده­ام. فرمود: ما از یک درخت هستیم و خداوند ما را از یک طینت آفریده است. فضل ما از خداست و علم ما از خداست و ما اُمنای خدا بر خلق او و دعوت کننده به دین اوییم، و حاجبان میان او و خلقش هستیم. ای زید، بیشتر بگویم؟ عرض کردم: آری! فرمود: خلقت ما، عِلم ما و فضل ما یکی است و جملگی ما نزد خدای عزّوجل یکی هستیم. پس عرض کردم: مرا از شمارتان آگاه کنید. فرمود: ما دوازده تن هستیم _ این چنین _ پیرامون عرش پروردگارمان عزّوجلّ

ص: 399


1- . غیبة النعمانی: 40
2- . غیبة النعمانی: 40
3- . غیبة النعمانی: 40 . فرقان / 11

باب 46 ما ورد من النصوص عن الصادق علیه السلام علیهم،صلی الله علیهم أجمعین

الأخبار

«1»

ب، [قرب الإسناد] السِّنْدِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ ثُمَّ قُلْتُ لَهُ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ حُجَّةَ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ ثُمَّ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ کَانَ حُجَّةَ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ فَقَالَ علیه السّلام رَحِمَکَ اللَّهُ ثُمَّ کَانَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام وَ کَانَ حُجَّةَ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ فَقَالَ علیه السّلام رَحِمَکَ اللَّهُ ثُمَّ کَانَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام وَ کَانَ

حُجَّةَ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ فَقَالَ علیه السّلام رَحِمَکَ اللَّهُ ثُمَّ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام وَ کَانَ حُجَّةَ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ کَانَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ حُجَّةَ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ (1) وَ أَنْتَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ فَقَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ (2).

«2»

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ قَالَ: حَدَّثَنِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی الْهُذَیْلِ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْإِمَامَةِ فِیمَنْ تَجِبُ وَ مَا عَلَامَةُ مَنْ تَجِبُ لَهُ الْإِمَامَةُ(3) فَقَالَ إِنَّ الدَّلِیلَ عَلَی ذَلِکَ وَ الْحُجَّةَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْقَائِمَ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ وَ النَّاطِقَ بِالْقُرْآنِ وَ الْعَالِمَ بِالْأَحْکَامِ أَخُو نَبِیِّ اللَّهِ وَ خَلِیفَتُهُ عَلَی أُمَّتِهِ وَ وَصِیُّهُ عَلَیْهِمُ وَ وَلِیُّهُ الَّذِی کَانَ مِنْهُ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی الْمَفْرُوضُ الطَّاعَةِ بِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ (4) الْمَوْصُوفُ بِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ-(5) إِنَّما

ص: 396


1- فی المصدر: ثم کان محمّد بن علی و کان حجة اللّه علی خلقه.
2- قرب الإسناد: 30.
3- فی کمال الدین و ما علامات من تجب له الإمامة.
4- سورة النساء: 59.
5- فی کمال الدین: فقال عزّ و جلّ.

از ابتدای خلقت بوده­ایم، اوّلین ما محمّد، میانه ما محمّد و آخرین ما محمّد است.(1)

روایت10.

الغیبة نعمانی: داود بن کثیر گوید: در مدینه بر امام صادق علیه السّلام وارد گشتم، پس آن حضرت به من فرمود: ای داود، چه چیزی باعث گردیده دیر نزد ما بیایی؟ عرض کردم: مسأله­ای که در کوفه پیش آمد. فرمود: چه کسی را در کوفه به جا گذاردی؟ عرض کردم: قربانت گردم، عمویت زید را در کوفه سوار بر اسبی شمشیر حمایل کرده بر جای گذاشتم که با صدای بلند ندا در می­داد که: از من بپرسید، پیش از اینکه مرا از دست دهید، از من بپرسید که در درون سینه من علم بسیار است، من ناسخ و منسوخ را می­شناسم و مثانی و قرآن عظیم را شناخته­ام، و نشانه میان خدا و شما من هستم. پس امام صادق علیه السّلام به من فرمود: ای داود، به چه راه­هایی کشانده شد­ه­ای؟! سپس صدا زد: ای سماعۀ بن مهران، سبد رطب را برای من بیاور! چون آورد، آن حضرت یک دانه رطب برداشت و آن را خورد، سپس هسته­اش را از دهان به در آورد و در زمین کاشت. پس آن هسته ریشه دوانید، رویید، شکوفه کرده و خوشه داد. آن­گاه امام دست برد و خرمای نارسی از خوشه چید و آن را دو نیم کرد و برگه سفیدی از درون آن بیرون آورد و آن را باز فرموده، به من داد و فرمود: بخوان! دیدم در سطر اول نوشته شده: «لا إله إلّا الله محمّد رسول الله» و در سطر دوم آمد: «إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّم»(2) {در حقیقت، شماره ماه ها نزد خدا، از روزی که آسمانها و زمین را آفریده، در کتاب [علمِ ] خدا، دوازده ماه است از این [دوازده ماه ]، چهار ماه، [ماهِ ] حرام است. این است آیین استوار، پس در این [چهار ماه ] بر خود ستم مکنید، و همگی با مشرکان بجنگید، چنان که آنان همگی با شما می جنگند، و بدانید که خدا با پرهیزگاران است}: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب، حسن بن علی، حسین بن علی، علی بن حسین، محمّد بن علی، جعفر بن محمّد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمّد بن علی، علی بن محمّد، حسن بن علی، خلف حجّت. سپس فرمود: ای داود، آیا می­دانی این نوشته از کی در این دانه خرما نوشته شده؟ عرض کردم: خدا و رسول او آگاه­ترند و شما نیز، فرمود: دو هزار سال پیش از آفرینش آدم.(3)

ص: 400


1- . غیبة النعمانی: 41 _40
2- . توبه / 36
3- . غیبة النعمانی: 42

وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ (1) الْمَدْعُوُّ إِلَیْهِ بِالْوَلَایَةِ الْمُثْبَتُ لَهُ الْإِمَامَةُ- یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ بِقَوْلِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَ لَسْتُ أَوْلَی بِکُمْ مِنْکُمْ بِأَنْفُسِکُمْ قَالُوا بَلَی قَالَ فَمَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ (2)- اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ وَ أَعِنْ مَنْ أَعَانَهُ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (3) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ أَفْضَلُ الْوَصِیِّینَ وَ خَیْرُ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَعْدَهُ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ ثُمَّ الْحُسَیْنُ علیهما السّلام سِبْطَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ابْنَا خِیَرَةِ النِّسْوَانِ (4) ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍ (5) ثُمَّ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ ثُمَّ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ثُمَّ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ علیهما السّلام إِلَی یَوْمِنَا هَذَا وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ وَ هُمْ عِتْرَةُ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله الْمَعْرُوفُونَ بِالْوَصِیَّةِ وَ الْإِمَامَةِ- لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ حُجَّةٍ مِنْهُمْ فِی کُلِّ عَصْرٍ وَ زَمَانٍ وَ فِی کُلِّ وَقْتٍ وَ أَوَانٍ وَ هُمُ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی (6) وَ أَئِمَّةُ الْهُدَی وَ الْحُجَّةُ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیَا إِلَی أَنْ یَرِثَ اللَّهُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَیْهَا وَ کُلُّ مَنْ خَالَفَهُمْ ضَالٌّ مُضِلٌّ تَارِکٌ لِلْحَقِّ وَ الْهُدَی وَ هُمُ الْمُعَبِّرُونَ عَنِ الْقُرْآنِ وَ النَّاطِقُونَ عَنِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله مَنْ مَاتَ وَ

لَا یَعْرِفُهُمْ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً(7) وَ دِینُهُمُ الْوَرَعُ وَ الْعِفَّةُ وَ الصِّدْقُ وَ الصَّلَاحُ وَ الِاجْتِهَادُ وَ أَدَاءُ الْأَمَانَةِ إِلَی الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ طُولُ السُّجُودِ وَ قِیَامُ اللَّیْلِ وَ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ وَ انْتِظَارُ الْفَرَجِ بِالصَّبْرِ وَ حُسْنُ الصُّحْبَةِ وَ حُسْنُ الْجِوَارِ.

ثُمَّ قَالَ تَمِیمُ بْنُ بُهْلُولٍ حَدَّثَنِی أَبُو مُعَاوِیَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام فِی الْإِمَامَةِ: مِثْلَهُ سَوَاءً(8).

ص: 397


1- سورة المائدة: 55.
2- فی العیون: فهذا علی مولاه.
3- فی کمال الدین: و أعز من أطاعه ذاک علیّ بن أبی طالب اه.
4- فی العیون: و ابنا خیرة النسوان أجمعین.
5- فی العیون: ثم محمّد بن علی الباقر.
6- فی کمال الدین: و انهم العروة الوثقی.
7- فی العیون: من مات و لم یعرفهم مات میتة الجاهلیة.
8- کمال الدین: 193 و 194. عیون الأخبار: 32 و 33.

کنز جامع الفوائد: از کتاب غیبت شیخ مفید از سلامه نظیر آن را نقل کرده است.(1)

توضیح

به حَسَب ظاهر این صفحه، دو هزار سال قبل از آفرینش آدم نوشته شده بوده و خداوند برای اظهار معجزه آن حضرت، در آن ساعت آن را در آن دانه خرمای نارس قرار داده است.

روایت11.

الغیبة نعمانی: داود بن کثیر رقّی گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: قربانت گردم: مرا از قول خدای عزّوجل خبر دهید که فرمود: «وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُوْلَئکَ الْمُقَرَّبُون »،(2)

سبقت گیرندگان مقدّمند، آنانند همان مقرّبانِ [خدا].} فرمود: خداوند متعال این کلام را روزی که ذرات انسان­ها را خلق کرد، بیان فرموده است؛ دو هزار سال قبل از آنکه آنان را در این عالَم خلق نماید! عرض کردم: این مفهوم را برایم بیشتر باز کنید. فرمود: آن­گاه که اراده خدای عزّوجل بر آن تعلّق گرفت که مخلوقات را بیافریند، ایشان را از گِل خلق نمود و برای آنان آتشی برافروخت و به آنان فرمان داد که: درون آتش شوید! و اولین کسانی که وارد آن آتش گردیدند، محمّد صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین و حسن و حسین علیهم السّلام و نُه تن از نسل حسین که امام بعد از امام بودند، صلوات الله علیهم اجمعین، سپس شیعیان ایشان را به دنبال آن­ها به درون آن آتش فرستاد و به خدا سوگند، «سابقون» آنانند.(3)

روایت12.

الغیبة نعمانی: ابراهیم کرخی گوید: در حالی بر ابوعبدالله جعفر بن محمّد صادق علیه السّلام وارد شدم که پدرم در محضر ایشان نشسته بود. در این هنگام ابوالحسن موسی که هنوز نوجوان بود، وارد مجلس شد. پس برخاسته نزد وی رفته و او را بوسیده و نشستم. پس امام صادق علیه السّلام به من فرمود: ای ابراهیم، ایشان پس از من امام توست که اقوامی درباره وی به هلاکت افتند و اقوام دیگری به سعادت می­رسند. پس خداوند قاتلش را لعنت کند و عذاب روحش را مضاعف گرداند؛ و خداوند از صُلب او بهترین اهل زمین را در زمان مقرر بیرون خواهد آورد که همنام جد خود امیرالمؤمنین علیه السّلام است و وارث علم، احکام و قضاوت­های اوست، او معدن امامت و سرآمد حکمت خواهد بود. و جبّار ظالم بنی فلان، پس از طرایف و شگفتی­ها که از وی سرزند، از روی حسادت او را خواهد کشت، ولی خداوند کار خویش را به سرانجام رسانَد هرچند مشرکان را ناخوش آید و خداوند بقیه دوازده امام مهدی را از صُلب وی بیرون آورد که خداوند ایشان را مخصوص به کرامت خود فرموده و در بارگاه قدس خویش جای داده و آنکه منتظر دوازدهمین ایشان باشد، به مانند کسی است که در رکاب رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص: 401


1- . کنز جامع الفوائد، نسخه خطی . تفسیر برهان 2: 123
2- . واقعه/ 11 _10
3- . غیبة النعمانی: 43
«3»

ک، [إکمال الدین]: مَاجِیلَوَیْهِ وَ ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ وَ الصَّفَّارِ مَعاً عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: کُنْتُ أَنَا وَ أَبُو بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عِمْرَانَ مَوْلَی أَبِی جَعْفَرٍ بِمَنْزِلٍ بِمَکَّةَ(1) فَقَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عِمْرَانَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام یَقُولُ نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ مَهْدِیّاً فَقَالَ لَهُ أَبُو بَصِیرٍ تَاللَّهِ لَقَدْ سَمِعْتَ ذَلِکَ مِنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام فَحَلَفَ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَیْنِ أَنَّهُ سَمِعَ ذَلِکَ مِنْهُ فَقَالَ أَبُو بَصِیرٍ لَکِنِّی سَمِعْتُهُ مِنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام (2).

ک، [إکمال الدین]: ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ: مِثْلَهُ (3).

ک، [إکمال الدین]: الطَّالَقَانِیُّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ سَهْلِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی: مِثْلَهُ (4).

«4»

ک، [إکمال الدین]: الطَّالَقَانِیُّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْعَاصِمِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ وُهَیْبٍ عَنْ ذَرِیحٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام أَنَّهُ قَالَ: مِنَّا اثْنَا عَشَرَ مَهْدِیّاً(5).

«5»

ک، [إکمال الدین]: الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ کُلْثُومٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الدَّقَّاقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی قَتَادَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ غَزْوَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: یَکُونُ بَعْدَ الْحُسَیْنِ تِسْعَةُ أَئِمَّةٍ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ (6).

«6»

نی، [الغیبة] للنعمانی: عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ رِیَاحٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی-(7) بَلْ کَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ وَ أَعْتَدْنا لِمَنْ کَذَّبَ

ص: 398


1- فی المصدر: فی منزل بمکّة.
2- کمال الدین: 192. و فیه: فقال أبو بصیر: تاللّه لقد سمعت من ابی جعفر علیه السلام بمثل هذا الحدیث.
3- کمال الدین: 192.
4- کمال الدین: 194.
5- کمال الدین: 194.
6- کمال الدین: 200.
7- فی المصدر: ما معنی قول اللّه عزّ و جلّ.

شمشیر برکشیده و از آن حضرت دفاع کرده باشد. در این هنگام مردی از طرفداران بنی­اُمیّه وارد گردیده و گفتگو متوقف شد. از آن پس، یازده بار دیگر نزد امام صادق علیه السّلام آمدم که بقیه مطلب را بشنوم لیکن موفق نشدم، تا اینکه سال بعد دوباره به محضر ایشان شرفیاب شدم و آن حضرت نشسته بود و به من فرمود: ای ابراهیم، [دوازدهمین امام] پس از سختی و مشقت و بلایی طولانی و ترس و وحشت و گرسنگی، اندوه شیعیان را برطرف می­سازد، خوشا به حال کسی که آن زمان را دریابد. ای ابراهیم، همین مقدار تو را کافی است. ابراهیم گوید: آن سال به چیزی دلچسب­تر از آنچه از آن حضرت شنیدم و موجب روشنی چشمانم گردیده بود، نرسیدم.(1)

روایت13.

الغیبة نعمانی: کرام گوید: با خود سوگند یاد کردم که هرگز روزها لب به غذا نزنم تا اینکه قائم آل محمّد ظهور کند. پس بر امام صادق علیه السّلام وارد گشته و به وی عرض کردم: مردی از شیعیان شما سوگند یاد کرده که هرگز روزها لب به غذا نزند تا اینکه قائم آل محمّد صلی الله علیه و آله ظهور فرماید. امام فرمود: روزه باش ای کرام! اما در ایّام عید فطر و قربان و سه روز ایّام تشریق و روزهایی که مسافر هستی، روزه مگیر زیرا چون حسین علیه السّلام به شهادت رسید، آسمان­ها و زمین و هرکه در آن­ها بود و نیز فرشتگان، همه ناله سر داده و گفتند: پروردگارا، آیا به ما اجازه می­فرمایید این بندگان را از روی زمین ریشه کن کنیم؟ که اینان حریم و حرمت تو را شکستند و حرام تو را حلال کردند و برگزیده تو را به قتل رساندند، پس خدای متعال به آنان وحی فرمود که: ای فرشتگان و ای آسمان و زمین من، آرام باشید. آن­گاه یکی از پرده­ها را کنار زد، ناگهان در پس آن پرده محمّد صلی الله علیه و آله و دوازده وصی او نمایان شدند، پس خداوند از میان آنان دست یکی را گرفته و فرمود: ای فرشتگان من و ای آسمان و زمینم، انتقام آنان را به دست این شخص خواهم گرفت و این گفته را سه بار تکرار نمود.

در روایت محمّد بن یعقوب کلینی آمده است: با این از آنان انتقام می­گیرم هرچند مدت­ها بعد باشد.(2)

روایت14.

رجال کشّی: نوح بن ابراهیم محاربی گوید: ائمّه را برای امام صادق علیه السّلام وصف نموده و گفتم: گواهی می­دهم که خدایی جز الله نیست و هیچ شریک و انبازی ندارد و اینکه محمّد بنده و فرستاده اوست و

ص: 402


1- . غیبة النعمانی: 44 _43
2- . غیبة النعمانی : 46

بِالسَّاعَةِ سَعِیراً(1) قَالَ لِی إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّنَةَ اثْنَیْ عَشَرَ شَهْراً وَ جَعَلَ اللَّیْلَ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ سَاعَةً وَ جَعَلَ النَّهَارَ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ سَاعَةً وَ مِنَّا اثْنَا عَشَرَ مُحَدَّثاً وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سَاعَةً مِنْ تِلْکَ السَّاعَاتِ (2).

«7»

نی، [الغیبة] للنعمانی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ عَنْ ثَابِتِ بْنِ شُرَیْحٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام یَقُولُ: مِنَّا اثْنَا عَشَرَ مُحَدَّثاً(3).

«8»

نی، [الغیبة] للنعمانی عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْقُرَشِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی السَّائِبِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام: اللَّیْلُ اثْنَتَا عَشْرَةَ سَاعَةً وَ النَّهَارُ اثْنَتَا عَشْرَةَ سَاعَةً وَ الشُّهُورُ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً وَ الْأَئِمَّةُ اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً وَ النُّقَبَاءُ اثْنَا عَشَرَ نَقِیباً وَ إِنَّ عَلِیّاً سَاعَةٌ مِنِ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ سَاعَةً وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ أَعْتَدْنا لِمَنْ کَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِیراً(4).

«9»

نی، [الغیبة] للنعمانی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الرَّازِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الرَّازِیُّ وَ حَدَّثَنَا بِهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْکُوفِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام أَیُّمَا أَفْضَلُ الْحَسَنُ أَمِ الْحُسَیْنُ قَالَ إِنَّ فَضْلَ أَوَّلِنَا یَلْحَقُ فَضْلَ آخِرِنَا وَ فَضْلَ آخِرِنَا یَلْحَقُ فَضْلَ أَوَّلِنَا فَکُلٌّ لَهُ فَضْلٌ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ (5) جُعِلْتُ فِدَاکَ وَسِّعْ عَلَیَّ فِی الْجَوَابِ وَ اللَّهِ مَا أَسْأَلُکَ إِلَّا مُرْتَاداً فَقَالَ نَحْنُ مِنْ شَجَرَةٍ بَرَأَنَا اللَّهُ مِنْ طِینَةٍ وَاحِدَةٍ فَضْلُنَا مِنَ اللَّهِ وَ عِلْمُنَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ نَحْنُ أُمَنَاءُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ الدُّعَاةُ إِلَی دِینِهِ وَ الْحُجَّابُ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ أَزِیدُکَ یَا زَیْدُ قُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ خَلْقُنَا وَاحِدٌ وَ عِلْمُنَا وَاحِدٌ وَ فَضْلُنَا وَاحِدٌ وَ کُلُّنَا وَاحِدٌ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقُلْتُ أَخْبِرْنِی بِعِدَّتِکُمْ فَقَالَ نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ هَکَذَا حَوْلَ عَرْشِ رَبِّنَا جَلَّ وَ عَزَّ

ص: 399


1- سورة الفرقان: 11.
2- الغیبة للنعمانیّ: 40. و قد ذکر فی المصدر صدر الآیة أیضا کما سبق فی الروایة السادسة.
3- الغیبة للنعمانیّ: 40. و قد ذکر فی المصدر صدر الآیة أیضا کما سبق فی الروایة السادسة.
4- الغیبة للنعمانیّ: 40. و قد ذکر فی المصدر صدر الآیة أیضا کما سبق فی الروایة السادسة.
5- فی المصدر: قلت له.

علی امام است و پس از وی حسن و آن­گاه حسین، سپس علی بن حسین، بعد از وی محمّد بن علی و آن­گاه شما، جملگی امام هستید. فرمود: خدایت رحمت کند، سپس در ادامه فرمود: با پارسایی، راستگویی، ادای امانت، عفّت شکم و پاکدامنی، تقوای الهی را پیشه کنید.(1)

روایت15.

الکفایۀ: یونس بن ظبیان گوید: بر امام صادق علیه السّلام وارد گشتم در حالی که جمعی در محضر ایشان بودند و درباره خدا سخن می­گفتند و شنیدم یکی از ایشان می­گفت: خداوند صورتی است مانند دیگر صورت­ها و دیگری گفت: دو دست دارد! و دلیل این سخن خود را آیه«بِیَدَیَّ أَسْتَکْبرَْت »،(2){با

دو دستم آفریدم، آیا تکبّر ورزیدی؟} ذکر می­کرد، و دیگری خداوند را به جوانی در حدود سی ساله تشبیه کرده، عرض کرد: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله! در این مورد چه می­گویید؟ راوی گوید: امام صادق علیه السّلام که تکیه داده بود، از آن حالت درآمده و درست نشسته و فرمود: خدایا العفو العفو! و در ادامه فرمود: ای یونس: آنکه گمان بَرَد خداوند صورتی چون دیگر صورت­هاست، تحقیقاً شرک ورزیده است، و آنکه بر این باور است که خداوند همانند دیگر مخلوقات دست و پا دارد، کافر است و شهادت وی را قبول نکنید و از ذبیحه وی نخورید؛ خداوند پاک و منزّه و برتر از آن است که واصفان وی را به مخلوقات تشبیه کنند، زیرا وجه الله، پیامبران و اولیای اویند و اینکه خداوند فرموده: «خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبرَْتَ»، منظور از «ید»، ید قدرت است، همان طور که در جای دیگر می­فرماید: «وَ أَیَّدَکُم بِنَصْرِهِ»،(3){خدا شما را به یاری خود نیرومند گردانید}. پس هرکس فکر کند خداوند درون چیزی قرار دارد یا بر روی چیز قرار گرفته یا از چیزی به چیز دیگر دگرگون می­شود یا اینکه نقصان و خللی در او حاصل می­شود یا اینکه فضایی با وی پر می­گردد، او را به برخوردار بودن از صفت مخلوقات توصیف کرده است و این در حالی است که خداوند خالق هرچیز است، به هیچ وجه نتوان او را با چیزی قیاس کرد و به مردم تشبیه نمود. نه جایی از او خالی است و نه مکانی را اشغال کرده است، در عین دوری نزدیک است و در عین نزدیکی، دور. او الله است و پروردگار ما که هیچ خدایی جز او نیست، پس هرکس طالب خداست و وی را دوست دارد و وی را چنین توصیف نماید، او از موحّدان خواهد بود، و هرکه او را دوست بدارد لیکن به شکل دیگری وی را وصف نماید، خداوند از او بیزار است و ما نیز از او بیزاریم.

سپس فرمود: یقیناً خردمندان با تفکّر و اندیشه کردن، دوستی و محبت خدا را به دست آورند و چون دل­ها محبّت خدا را دریافت، از آن نور روشن می­شود، در نتیجه لطف به سراغ وی آید و چون خاستگاه لطف گردید

ص: 403


1- . رجال کشی: 263
2- . ص/ 75
3- . أنفال/ 26

فِی مُبْتَدَإِ خَلْقِنَا أَوَّلُنَا مُحَمَّدٌ وَ أَوْسَطُنَا مُحَمَّدٌ وَ آخِرُنَا مُحَمَّدٌ(1).

«10»

نی، [الغیبة] للنعمانی سَلَامَةُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ الْمَعْرُوفِ بِالْحَاجِی عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الْعَلَوِیِّ الْعَبَّاسِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی عَنْ دَاوُدَ بْنِ کَثِیرٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام الْمَدِینَةَ(2) فَقَالَ لِی مَا الَّذِی أَبْطَأَ بِکَ یَا دَاوُدُ عَنَّا فَقُلْتُ حَاجَةٌ عَرَضَتْ بِالْکُوفَةِ فَقَالَ مَنْ خَلَّفْتَ بِهَا فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ خَلَّفْتُ بِهَا عَمَّکَ زَیْداً تَرَکْتُهُ رَاکِباً عَلَی فَرَسٍ مُتَقَلِّداً سَیْفاً یُنَادِی بِأَعْلَی صَوْتِهِ سَلُونِی سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی فِی جَوَانِحِی (3) عِلْمٌ جَمٌّ قَدْ عَرَفْتُ النَّاسِخَ مِنَ الْمَنْسُوخِ وَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ وَ إِنِّی الْعَلَمُ بَیْنَ اللَّهِ وَ بَیْنَکُمْ فَقَالَ لِی یَا دَاوُدُ لَقَدْ ذَهَبَتْ بِکَ الْمَذَاهِبُ ثُمَّ نَادَی یَا سَمَاعَةَ بْنَ مِهْرَانَ ایتِنِی بِسَلَّةِ الرُّطَبِ فَأَتَاهُ بِسَلَّةٍ فِیهَا رُطَبٌ فَتَنَاوَلَ مِنْهَا رُطَبَةً فَأَکَلَهَا وَ اسْتَخْرَجَ النَّوَاةَ مِنْ فَمِهِ فَغَرَسَهَا فِی أَرْضٍ-(4) فَفَلَقَتْ وَ أَنْبَتَتْ وَ أَطْلَعَتْ وَ أَعْذَقَتْ (5) فَضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی بُسْرَةٍ مِنْ عِذْقٍ فَشَقَّهَا وَ اسْتَخْرَجَ مِنْهَا رِقّاً أَبْیَضَ فَفَضَّهُ (6) وَ دَفَعَهُ إِلَیَّ وَ قَالَ اقْرَأْهُ فَقَرَأْتُهُ وَ إِذَا فِیهِ سَطْرَانِ السَّطْرُ الْأَوَّلُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الثَّانِی إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ- الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ- مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ- عَلِیُّ بْنُ مُوسَی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ- الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْخَلَفُ الْحُجَّةُ ثُمَّ قَالَ علیه السّلام یَا دَاوُدُ أَ تَدْرِی مَتَی کُتِبَ هَذَا فِی هَذَا قُلْتُ اللَّهُ أَعْلَمُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنْتُمْ قَالَ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ آدَمَ بِأَلْفَیْ عَامٍ (7).

ص: 400


1- الغیبة للنعمانیّ: 40 و 41.
2- فی المصدر: دخلت علی أبی عبد اللّه جعفر بن محمّد علیه السلام بالمدینة.
3- فی المصدر: فبین جوانحی.
4- فی المصدر: من فیه فغرسها فی الأرض.
5- أعذقت النخل: صار ذا عذق و العذق الغصن.
6- فض ختم الکتاب و الختم عن الکتاب کسره و فتحه.
7- الغیبة للنعمانیّ: 42.

از اهل فوائد شود و چون از جمله اهل فوائد شد، سخن حکیمانه گوید، از این رو زیرک و با کیاست گردد و چون اهل کیاست شد، با قدرت عمل کند و چون عملش توام با قدرت گردد، در هفت طبقه آسمان نفوذ نماید و آن­گاه که چنین جایگاهی یافت، در لطف و حکمت و بیان سیر کند و چون به این منزلت رسد، میل و محبّت خود را در آفریدگار خویش قرار دهد و اگر چنین کند، به بزرگترین منزلت­ها دست یافته است و آن­گاه خدا را با چشم دل می­بیند و حکمت را نه از راهی که حکما آن را به دست آورده­اند، به دست خواهد آورد و عِلم را نه از راهی که علما آن را کسب کرده­اند، کسب خواهد کرد و صدق را نه از راهی که صِدّیقان به دست آورده­اند، به دست خواهد آورد؛ حکیمان حکمت را با سکوت حاصل کرده­اند و علما علم را از راه طلب به دست آورده­اند و صدّیقان صدق را با خشوع و کثرت عبادت به ارث برده­اند. پس هرکس این راه را در پیش گیرد، یا سقوط می­کند یا رفعت می­یاید که بیشتر مردمان سقوط کرده­اند و دیگر بالا نیامده­اند، زیرا حق خدا را رعایت نکرده­اند و هرکس بدانچه فرمان یافته عمل نکند، خدا را آن­گونه که بایسته است، نشناخته و آن­گونه که سزاوار است، خدا را دوست نداشته است؛ پس نماز و روزه و روایات و علومشان تو را به اشتباه نیندازد و فریب ندهد که خران گریزپا ایشانند. سپس فرمود: ای یونس، چون علم ناب و درست خواستی، نزد ما اهل بیت است، زیرا علم میراث ماست و شرح حکمت و داوری به ما داده شده است. عرض کردم: ای فرزند رسول خدا، آیا هر که از اهل بیت باشد، همان را که شما از فرزندان علی و فاطمه علیهما السّلام به ارث برده­اید، به ارث برده است؟ فرمود: جز دوازده امام کسی آن را به ارث نبرده است. عرض کردم: ای فرزند رسول خدا، نام ایشان را برای من بگویید! فرمود: نخستین آن­ها علی بن ابی طالب است و پس از او حسن و حسین و پس از وی علی بن حسین و بعد از او محمّد باقر، آن­گاه خودِ من و پس از من پسرم موسی و بعد از موسی پسرش علی و پس از علی پسرش محمّد و پس از محمّد پسرش علی و پس از علی پسرش حسن

ص: 404

کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة: مِنْ کِتَابِ الْغَیْبَةِ لِلشَّیْخِ الْمُفِیدِ عَنْ سَلَامَةَ: مِثْلَهُ (1).

بیان

الظاهر أن هذا الرق کان مکتوبا قبل آدم بألفی عام فجعله الله لإظهار إعجازه علیه السّلام بین تلک البسرة فی هذه الساعة.

«11»

نی، [الغیبة] للنعمانی: عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الرَّازِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ کَثِیرٍ الرَّقِّیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام جُعِلْتُ فِدَاکَ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ (2) قَالَ نَطَقَ اللَّهُ بِهَذَا(3) یَوْمَ ذَرَأَ الْخَلْقَ فِی الْمِیثَاقِ وَ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ الْخَلْقَ بِأَلْفَیْ عَامٍ فَقُلْتُ

فَسِّرْ لِی ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ الْخَلْقَ خَلَقَهُمْ مِنْ طِینٍ وَ رَفَعَ لَهُمْ نَاراً فَقَالَ ادْخُلُوهَا فَکَانَ أَوَّلَ مَنْ دَخَلَهَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السّلام وَ تِسْعَةٌ مِنَ الْأَئِمَّةِ إِمَامٌ بَعْدَ إِمَامٍ ثُمَّ أَتْبَعَهُمْ بِشِیعَتِهِمْ فَهُمْ وَ اللَّهِ السَّابِقُونَ (4).

«12»

نی، [الغیبة] للنعمانی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ هِشَامٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ الْکَرْخِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام وَ أَبِی عِنْدَهُ جَالِسٌ إِذْ دَخَلَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی وَ هُوَ غُلَامٌ فَقُمْتُ إِلَیْهِ فَقَبَّلْتُهُ وَ جَلَسْتُ فَقَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام یَا إِبْرَاهِیمُ أَمَا إِنَّهُ صَاحِبُکَ مِنْ بَعْدِی أَمَا لَیَهْلِکَنَّ فِیهِ أَقْوَامٌ وَ یَسْعَدُ آخَرُونَ- فَلَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ وَ ضَاعَفَ عَلَی رُوحِهِ الْعَذَابَ أَمَا لَیُخْرِجَنَّ اللَّهُ مِنْ صُلْبِهِ خَیْرَ أَهْلِ الْأَرْضِ فِی زَمَانِهِ سَمِیَّ جَدِّهِ وَ وَارِثَ عِلْمِهِ وَ أَحْکَامِهِ وَ قَضَایَاهُ وَ مَعْدِنَ الْإِمَامَةِ وَ رَأْسَ الْحِکْمَةِ یَقْتُلُهُ جَبَّارُ بَنِی فُلَانٍ بَعْدَ عَجَائِبَ طَرِیفَةٍ حَسَداً لَهُ وَ لَکِنَ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ وَ یُخْرِجُ اللَّهُ مِنْ صُلْبِهِ تَکْمِلَةَ اثْنَیْ عَشَرَ إِمَاماً مَهْدِیّاً اخْتَصَّهُمُ اللَّهُ بِکَرَامَتِهِ وَ أَحَلَّهُمْ دَارَ قُدْسِهِ الْمُنْتَظِرُ لِلثَّانِی عَشَرَ مِنْهُمْ (5) کَالشَّاهِرِ سَیْفَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ بَلْ کَالشَّاهِرِ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ ص (6)

ص: 401


1- مخطوط. و أورده فی البرهان 2: 123.
2- سورة الواقعة: 10 و 11.
3- فی المصدر: نطق اللّه بها.
4- الغیبة للنعمانیّ: 43.
5- فی( م) و( د) المقر للثانی عشر منهم اه.
6- فی المصدر: المنتظر الثانی عشر: الشاهر سیفه بین یدیه کان کالشاهر سیفه بین یدی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله اه.

و بعد از حسن فرزندش حضرت حجّت است، صلوات الله علیهم. خداوند ما را برگزیده و پاکیزه گردانیده و آنچه را که به جهانیان نداده، به ما عطا فرموده است.

پس عرض کردم: ای فرزند رسول خدا، دیروز عبدالله بن سعد نزد شما آمده بود و همین سؤال مرا از شما پرسیده بود، لیکن پاسخ شما به ایشان، خلاف پاسخی بود که به من داده­اید؟ فرمود: ای یونس، هر انسانی ظرفیّتی و هر زمانی اقتضای سخنی را دارد و تو شایسته جوابی بودی که شنیدی، پس آنچه را که شنیدی از نااهل پوشیده دار. والسّلام!

ابومحمّد با سندی از شعیب آورده است که گفت: نزد امام صادق علیه السّلام بودم که یونس به حضور ایشان رسیده و از وی پرسید. سپس حدیث را نقل کرده با این تفاوت که در ادامه پاسخ به یونس که: «اگر خواهان علم صحیح باشید، آن نزد ماست»، می­فرماید: «ما همان اهل ذکریم که خدای متعال فرموده: «فَسَْلُواْ أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ»،(1){پس

اگر نمی دانید، از پژوهندگان کتابهای آسمانی جویا شوید.}.»

توضیح

در جمله «فمن أخذه بهذه السیرۀ» که در برخی نسخه­ها «فمن أخذه بهذه المسیرۀ» آمده، ضمیر هم می­تواند به «الله» برگردد و هم به حکمت، علم یا صدق. و مقصود از این «سیرۀ» یا «مسیرۀ» طلب حکمت با سکوت است و عِلم را با جستجو و صدق را با عبادت. و بعید نیست که جمله در اصل«فَمَن أخَذَ هذه المسیرۀ» باشد و احتمال دارد حاصل معنا این باشد که«اگر انسان عبادات را با تأمّل و تفکّر درباره خالقش انجام دهد و اینکه برای چه هدفی آفریده شده و اینکه چه چیزی را باید به دست آورد و از چه راهی و از چه بابی بر خدا وارد گردد و اینکه کدام عمل او را به خدا نزدیک کرده و او را به رستگاری می­رساند تا خالصانه و با یقین وارد عمل شده و چنین عملی او را به مقام محبّت می­رساند و در این مقام، خداوند درهای حکمت را به روی وی می­گشاید و الطاف خاص خود را بر قلب او سرازیر می­کند. اما اگر حکمت را با سکوت صرف طالب باشد و علم را با جستجوی صرف، بی­آنکه درباره کسی که از او علم و صدق را با عبادت طلب می­کند و بی­آنکه به چیزی که او را نجات می­دهد فکر کند، چنین شخصی ممکن است به راه نجاتی

ص: 405


1- . کفایۀ الاثر: 35 _34 . نحل/ 43

یَذُبُّ عَنْهُ وَ دَخَلَ رَجُلٌ مِنْ مَوَالِی بَنِی أُمَیَّةَ فَانْقَطَعَ الْکَلَامُ فَعُدْتُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام إِحْدَی عَشْرَةَ مَرَّةً أُرِیدُ أَنْ یَسْتَتِمَّ الْکَلَامَ فَمَا قَدَرْتُ عَلَی ذَلِکَ فَلَمَّا کَانَ قَابِلُ السَّنَةِ الثَّانِیَةِ دَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ هُوَ جَالِسٌ فَقَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ هُوَ الْمُفَرِّجُ لِلْکَرْبِ عَنْ شِیعَتِهِ بَعْدَ ضَنْکٍ شَدِیدٍ(1) وَ بَلَاءٍ طَوِیلٍ وَ جُوعٍ وَ خَوْفٍ فَطُوبَی لِمَنْ أَدْرَکَ ذَلِکَ الزَّمَانَ حَسْبُکَ یَا إِبْرَاهِیمُ قَالَ فَمَا رَجَعْتُ بِشَیْ ءٍ أَسَرَّ إِلَیَّ مِنْ هَذَا لِقَلْبِی وَ لَا أَقَرَّ لِعَیْنِی (2).

«13»

نی، [الغیبة] للنعمانی الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ شَمُّونٍ (3) عَنِ الْأَصَمِّ عَنْ کَرَّامٍ قَالَ: حَلَفْتُ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَ نَفْسِی أَنْ لَا آکُلَ طَعَاماً بِنَهَارٍ(4) أَبَداً حَتَّی یَقُومَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام فَقُلْتُ لَهُ رَجُلٌ مِنْ شِیعَتِکَ جَعَلَ لِلَّهِ عَلَیْهِ أَلَّا یَأْکُلَ طَعَاماً بِالنَّهَارِ أَبَداً حَتَّی یَقُومَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ صُمْ یَا کَرَّامُ وَ لَا تَصُمِ الْعِیدَیْنِ وَ لَا ثَلَاثَةَ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ وَ لَا إِذَا کُنْتَ مُسَافِراً فَإِنَّ الْحُسَیْنَ علیه السّلام لَمَّا قُتِلَ عَجَّتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ عَلَیْهَا(5) وَ قَالُوا یَا رَبَّنَا أَ تَأْذَنُ لَنَا فِی

هَلَاکِ الْخَلْقِ حَتَّی نَجُدَّهُمْ مِنْ جَدِیدِ الْأَرْضِ (6) بِمَا اسْتَحَلُّوا حُرْمَتَکَ وَ قَتَلُوا صَفْوَتَکَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِمْ یَا مَلَائِکَتِی وَ یَا سَمَائِی وَ یَا أَرْضِی اسْکُنُوا ثُمَّ کَشَفَ حِجَاباً مِنَ الْحُجُبِ فَإِذَا خَلْفَهُ مُحَمَّدٌ وَ اثْنَا عَشَرَ وَصِیّاً لَهُ فَأَخَذَ بِیَدِ فُلَانٍ مِنْ بَیْنِهِمْ وَ قَالَ یَا مَلَائِکَتِی وَ یَا سَمَاوَاتِی وَ یَا أَرْضِی بِهَذَا أَنْتَصِرُ مِنْهُمْ قَالَهَا ثَلَاثاً.

وَ جَاءَ فِی غَیْرِ رِوَایَةِ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیِّ: بِهَذَا أَنْتَصِرُ مِنْهُمْ وَ لَوْ بَعْدَ حِینٍ (7).

«14»

کش، [رجال الکشی] جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ نُوحِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْمُحَارِبِیِّ قَالَ: وَصَفْتُ الْأَئِمَّةَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام فَقُلْتُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ

ص: 402


1- الضنک: الضیق من کل شی ء.
2- الغیبة للنعمانیّ: 43 و 44.
3- کذا فی النسخ، و فی المصدر: عن سهل، عن محمّد بن الحسن بن میمون اه.
4- کنایة عن الصوم.
5- فی المصدر بعد ذلک: و الملائکة.
6- جد الشی ء: قطعه. و قال فی النهایة( 1: 147): جدید الأرض أی وجهها. و فی المصدر: حتی نجذهم من جدید الأرض. و هو أیضا بمعنی القطع.
7- الغیبة للنعمانیّ: 46.

دست یافته و به نوعی سعادت برسد و عکس آن نیز صادق است یعنی اینکه ممکن است از راه هلاک و نابودی سر در آورد و در نادانی­ها حیران و سرگردان بماند و استمرار در مسیر، فقط او را از رسیدن به کمالات بیشتر باز ­دارد؛ و تحقق این نکته آخری بیشتر از نکته اولی است و تحقیق این امر خود مقام دیگری را می­طلبد. و این روایت در برگیرنده بسیاری از حقایق ربانی و اسرار الهی است که هرکس خداوند قلب او را به نور ایمان روشن کرده باشد، از آن بهره­مند می­شود. و توفیق دهنده خداست و باید بر او توکّل کرد.

روایت16.

الکفایۀ: هشام بن سالم گوید: در محضر جعفر بن محمّد صادق علیه السّلام بودم که معاویۀ بن وهب و عبدالملک بن اعین بر وی وارد گشتند، پس معاویۀ بن وهب عرض کرد: ای فرزند رسول خدا، حدیثی که می­گوید رسول خدا صلی الله علیه و آله پروردگارش را دیده، چیست و او را به چه صورتی دیده است؟ و نیز درباره حدیثی که آن را نقل می­کنند مبنی بر اینکه مؤمنان در بهشت پروردگارشان را می­بینند، آن­ها وی را به چه صورتی می­بینند؟ امام علیه السّلام تبسّمی نموده، سپس فرمود: ای معاویه، مردی که هفتاد سال یا هشتاد سال از عمرش بگذرد و در این مدت در ملک خدا زندگی کند و از نعمت­های الهی بهره­مند گردد ولی آنطور که باید و شاید خدا را نشناسد، زشت و ناپسند است! پس فرمود: ای معاویه، بدان که محمّد صلی الله علیه و آله پروردگار تبارک و تعالی را با چشم سر ندیده است و رؤیت بر دو وجه صورت می­گیرد: رؤیت با دل و رؤیت با چشم. پس هر که مقصودش مشاهده با قلب بوده، درست گفته و آنکه مرادش رؤیت با چشم بوده، به اشتباه رفته است و به خدا و آیات او کفر ورزیده، زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هرکس خدا را به مخلوقاتش تشبیه کند، کفر ورزیده است» و مرا پدرم از پدرش حسین بن علی علیه السّلام روایت کرده که فرمود: از امیرالمؤمنین سؤال شد که: ای برادر رسول خدا، آیا پروردگارت را دیده­ای؟ فرمود: مگر می­شود کسی را که ندیده­ام پرستش کنم؟ او را نمی­توان با چشم سر و به صورت مجسّم دید، بلکه دل وی را به حقیقت ایمان می­بیند، و اگر مؤمن پروردگارش را با چشم سر ببیند، پس هر کس که مجاز به داشتن چشم و دیده شدن باشد، او مخلوق است و مخلوق به خالق نیاز دارد. بنابراین تو خدا را حادث و مخلوق قرار داده­ای و هر که خدا را به مخلوق تشبیه کند، برای خدا شریک قائل گشته و وای به حالشان! مگر نشنیده­اند که خداوند متعال می­فرماید: «لَّا تُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الخَْبِیر»(1){چشمها

او را درنمی یابند و اوست که دیدگان را درمی یابد، و او لطیفِ آگاه است.} و: «لَن تَرَانیِ وَ لَکِنِ انظُرْ إِلیَ الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانیِ

فَلَمَّا تجََلیَ رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا»(2){هرگز مرا نخواهی دید، لیکن به کوه بنگر پس اگر بر جای خود قرار گرفت به زودی مرا خواهی دید.» پس چون پروردگارش به کوه جلوه نمود، آن را ریز ریز ساخت.}

ص: 406


1- . انعام / 103
2- . اعراف / 143

وَ أَنَّ عَلِیّاً إِمَامٌ ثُمَّ الْحَسَنُ ثُمَّ الْحُسَیْنُ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ثُمَّ أَنْتَ فَقَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ اتَّقُوا اللَّهَ عَلَیْکُمْ بِالْوَرَعِ وَ صِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ وَ عِفَّةِ الْبَطْنِ وَ الْفَرْجِ (1).

«15»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ الْعَبْدِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ کَثِیرٍ الرَّقِّیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی دَخَلْتُ عَلَی مَالِکٍ وَ أَصْحَابِهِ وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ یَتَکَلَّمُونَ فِی اللَّهِ فَسَمِعْتُ بَعْضَهُمْ یَقُولُ إِنَّ لِلَّهِ وَجْهاً کَالْوُجُوهِ وَ بَعْضُهُمْ یَقُولُ لَهُ یَدَانِ وَ احْتَجُّوا لِذَلِکَ بِقَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ (2) وَ بَعْضُهُمْ یَقُولُ هُوَ کَالشَّابِّ مِنْ أَبْنَاءِ ثَلَاثِینَ سَنَةً فَمَا عِنْدَکَ فِی هَذَا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ وَ کَانَ مُتَّکِئاً فَاسْتَوَی جَالِساً وَ قَالَ اللَّهُمَّ عَفْوَکَ عَفْوَکَ ثُمَّ قَالَ یَا یُونُسُ مَنْ زَعَمَ أَنَّ لِلَّهِ وَجْهاً کَالْوُجُوهِ فَقَدْ أَشْرَکَ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ لِلَّهِ جَوَارِحَ کَجَوَارِحِ الْمَخْلُوقِینَ فَهُوَ کَافِرٌ بِاللَّهِ وَ لَا تَقْبَلُوا شَهَادَتَهُ وَ لَا تَأْکُلُوا ذَبِیحَتَهُ تَعَالَی اللَّهُ عَمَّا یَصِفُهُ الْمُشَبِّهُونَ بِصِفَةِ الْمَخْلُوقِینَ فَوَجْهُ اللَّهِ أَنْبِیَاؤُهُ وَ أَوْلِیَاؤُهُ وَ قَوْلُهُ خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ فَالْیَدُ الْقُدْرَةُ کَقَوْلِهِ تَعَالَی وَ أَیَّدَکُمْ بِنَصْرِهِ (3) فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ فِی شَیْ ءٍ أَوْ عَلَی شَیْ ءٍ أَوْ یُحَوَّلُ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَی شَیْ ءٍ أَوْ یَخْلُو مِنْهُ شَیْ ءٌ أَوْ یَشْغَلُ بِهِ شَیْ ءٌ فَقَدْ وَصَفَهُ بِصِفَةِ الْمَخْلُوقِینَ وَ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ لَا یُقَاسُ بِالْقِیَاسِ وَ لَا یُشَبَّهُ بِالنَّاسِ- لَا یَخْلُو مِنْهُ مَکَانٌ وَ لَا یَشْغَلُ بِهِ مَکَانٌ قَرِیبٌ فِی بُعْدِهِ بَعِیدٌ فِی قُرْبِهِ ذَلِکَ اللَّهُ رَبُّنَا لَا إِلَهَ غَیْرُهُ فَمَنْ أَرَادَ اللَّهَ وَ أَحَبَّهُ وَ وَصَفَهُ بِهَذِهِ الصِّفَةِ(4) فَهُوَ مِنَ الْمُوَحِّدِینَ وَ مَنْ أَحَبَّهُ وَ

وَصَفَهُ بِغَیْرِ هَذِهِ الصِّفَةِ فَاللَّهُ مِنْهُ بَرِی ءٌ وَ نَحْنُ مِنْهُ بُرَآءُ ثُمَّ قَالَ علیه السّلام إِنَّ أُولِی الْأَلْبَابِ الَّذِینَ عَمِلُوا بِالْفِکْرَةِ حَتَّی وَرِثُوا مِنْهُ حُبَّ اللَّهِ فَإِنَّ حُبَّ اللَّهِ إِذَا وَرِثَهُ الْقَلْبُ وَ اسْتَضَاءَ بِهِ أَسْرَعَ إِلَیْهِ اللُّطْفُ فَإِذَا نَزَلَ [مَنْزِلَةَ] اللُّطْفِ (5) صَارَ مِنْ

ص: 403


1- رجال الکشّیّ: 263.
2- سورة ص: 75.
3- سورة الأنفال 26.
4- فی المصدر و( د) فمن أراد اللّه و أحبه بهذه الصفة.
5- فی المصدر: فان حبّ اللّه إذا ورثه القلب استضاء به و أسرع إلیه اللطف، فإذا نزل اللطف اه.

و آن نوری که از خدا بر کوه تابید، به مانند نوری بود که از سوراخ سوزنی بتابد، ولی از درخشش آن زمین زیر و رو شد و کوه­ها صاف گردید و موسی بی­حرکت با صورت بر روی زمین افتاد، یعنی مُرد، و به هوش آمد و بیدار شد و جانش به بدنش بازگشت، عرض کرد: تو منزّهی و من به درگاهت توبه می­کنم از اینکه گفته باشم یا تصوّر کرده باشم که تو قابل دیدن هستی، و به معرفتی که از تو داشتم برگشتم که دیده­ها تو را نمی­بینند: «وَ أنا اوّل المؤمنین»، (و من نخستین ایمان آورندگانم) و نخستین اقرار کنندگان به اینکه تو می­بینی و دیده نمی­شوی و تو در منظر اعلی هستی.

سپس فرمود: بهترین فرایض و واجب­ترین آن­ها بر انسان، شناخت پروردگار است و اقرار به عبودیت برای وی و تحدید این معرفت به گونه­ای که بداند معبودی جز او نیست و شبیه و مانندی ندارد و بداند که او قدیم، ثابت و موجود است، اما نه دست نیافتنی. توصیف وی مقدور است، بی­آنکه شبیه و مانندی داشته باشد و اوست شنوا و بینا؛ و پس از آن، معرفت و شناخت پیامبر صلی الله علیه و آله است و شهادت دادن به نبوّت او و کمترین معرفت رسول، اقرار به نبوّت اوست و اینکه هر چه از اوامر و نواهی و آیات قرآنی که آورده، از جانب خدای عزّوجلّ است، و پس از آن، معرفت امامی است که همان صفات پیامبر صلی الله علیه و آله را داشته باشد و لازم باشد در همه حال، چه سختی باشد و چه آسانی، به وی اقتدا کرد و کمترین معرفت امام آن است که باور کنی او همتا و عدل نبی است _ البته به جز مرتبه نبوّت _ و وارث او و اینکه اطاعت او، اطاعت خدا و رسول خدا است؛ و در همه امور تسلیم او بودن و بازگرداندن امور به او و تمسک به قول او. و بداند که امام پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله، علی بن ابی طالب علیه السّلام و پس از وی حسن، سپس حسین، بعد علی بن حسین، آن­گاه محمّد بن علی، سپس خودِ من، بعد از من پسرم موسی و پس از وی پسرش علی و بعد از علی پسرش محمّد و بعد از محمّد فرزندش علی و بعد از علی فرزندش حسن و آن­گاه حضرت حجّت که فرزند حسن است، علیهم صلوات الله اجمعین.

سپس فرمود: ای معاویه! در این کار برای تو اصلی قرار دادم که به آن عمل کنی و اگر بر آنچه بیان داشتی از دنیا می­رفتی، بدترین حالت را داشتی؛ پس سخن کسی که گمان می­برد خدای متعال را با چشم می­بیند، تو را فریب ندهد و فرمود: این­ها شگفت­انگیزتر از این نیز گفته­اند. آیا پدرم آدم را به کار ناشایست نسبت ندادند؟ آیا به ابراهیم علیه السّلام نسبت­ها ندادند؟ آیا به حضرت داود نسبت کشتن پرنده را ندادند؟

ص: 407

أَهْلِ الْفَوَائِدِ فَإِذَا صَارَ مِنْ أَهْلِ الْفَوَائِدِ تَکَلَّمَ بِالْحِکْمَةِ فَصَارَ صَاحِبَ فِطْنَةٍ(1) فَإِذَا نَزَلَ مَنْزِلَةَ الْفِطْنَةِ عَمِلَ فِی الْقُدْرَةِ فَإِذَا عَمِلَ فِی الْقُدْرَةِ عَرَفَ الْأَطْبَاقَ السَّبْعَةَ فَإِذَا بَلَغَ هَذِهِ الْمَنْزِلَةَ صَارَ یَتَقَلَّبُ فِی فِکْرِهِ (2) بِلُطْفٍ وَ حِکْمَةٍ وَ بَیَانٍ فَإِذَا بَلَغَ هَذِهِ الْمَنْزِلَةَ جَعَلَ شَهْوَتَهُ وَ مَحَبَّتَهُ فِی خَالِقِهِ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ نَزَلَ الْمَنْزِلَةَ الْکُبْرَی فَعَایَنَ (3) رَبَّهُ فِی قَلْبِهِ وَ وَرِثَ الْحِکْمَةَ بِغَیْرِ مَا وَرِثَهُ الْحُکَمَاءُ وَ وَرِثَ الْعِلْمَ بِغَیْرِ مَا وَرِثَهُ الْعُلَمَاءُ وَ وَرِثَ الصِّدْقَ بِغَیْرِ مَا وَرِثَهُ الصِّدِّیقُونَ إِنَّ الْحُکَمَاءَ وَرِثُوا الْحِکْمَةَ بِالصَّمْتِ وَ إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرِثُوا الْعِلْمَ بِالطَّلَبِ وَ إِنَّ الصِّدِّیقِینَ وَرِثُوا الصِّدْقَ بِالْخُشُوعِ وَ طُولِ الْعِبَادَةِ فَمَنْ أَخَذَهُ بِهَذِهِ السِّیرَةِ إِمَّا أَنْ یَسْفُلَ وَ إِمَّا أَنْ یُرْفَعَ وَ أَکْثَرُهُمُ الَّذِی یَسْفُلُ وَ لَا یُرْفَعُ (4) إِذْ لَمْ یَرْعَ حَقَّ اللَّهِ وَ لَمْ یَعْمَلْ بِمَا أُمِرَ بِهِ فَهَذِهِ صِفَةُ مَنْ لَمْ یَعْرِفِ اللَّهَ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ وَ لَمْ یُحِبَّهُ حَقَّ مَحَبَّتِهِ فَلَا یَغُرَّنَّکَ (5) صَلَاتُهُمْ وَ صِیَامُهُمْ وَ رِوَایَاتُهُمْ وَ عُلُومُهُمْ فَإِنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ ثُمَّ قَالَ یَا یُونُسُ إِذَا أَرَدْتَ الْعِلْمَ الصَّحِیحَ فَعِنْدَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَإِنَّا وَرِثْنَاهُ (6) وَ أُوتِینَا شَرْحَ الْحِکْمَةِ وَ فَصْلَ الْخِطَابِ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ کُلُّ مَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الْبَیْتِ وَرِثَ کَمَا وَرِثَتْهُمْ مَنْ کَانَ مِنْ وُلْدِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ علیهما السّلام فَقَالَ مَا وَرِثَهُ إِلَّا الْأَئِمَّةُ الِاثْنَا عَشَرَ قُلْتُ سَمِّهِمْ لِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ أَوَّلُهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ بَعْدَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ بَعْدَهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ بَعْدَهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْبَاقِرُ ثُمَّ أَنَا وَ بَعْدِی مُوسَی وَلَدِی وَ بَعْدَ مُوسَی عَلِیٌّ ابْنُهُ وَ بَعْدَ عَلِیٍّ مُحَمَّدٌ ابْنُهُ (7) وَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ عَلِیٌّ ابْنُهُ وَ بَعْدَ عَلِیٍّ الْحَسَنُ ابْنُهُ

ص: 404


1- فی المصدر: فاذا تکلم بالحکمة صار صاحب فطنة.
2- کذا فی( ک) و( ت) و فی غیره من النسخ و کذا المصدر: فی ذکر.
3- فی المصدر: تعاین.
4- فی المصدر: و لم یرفع.
5- فی المصدر: فلا تغرنک.
6- فی المصدر فانا ورثنا.
7- فی المصدر ابنه محمد.

آیا به یوسف صدیق داستان زلیخا و آن نسبت­ها را ندادند؟ مگر به موسی علیه السّلام نسبت قتل ندادند؟ مگر به رسول خدا در ماجرای زید نسب­های ناروا ندادند؟ آیا در حدیث قطیفه نسبت­های ناروا به علی بن ابی طالب ندادند؟ آن­ها با این کارهایشان قصد توبیخ اسلام را داشتند تا به عقب برگردند، خدا چشمانشان را کور کند همان­طور که دل­هایشان را کور کرده: خداوند از آنچه می­گویند، بسیار برتر است. (1)

توضیح

در «وصعقت الجبال» استعاره یا تجوّز در اسناد هست، و در برخی نسخه­ها «وصفصفت» آمده که به معنای با خاک یکسان شدن است، یا : از بقیه جدا افتادن. در قاموس آمده: الصفصف: زمین صاف و هموار و: صفصف: تنها در آن راه رفت.](2)

روایت17.

الکفایۀ: مسعدۀ گوید: در محضر امام صادق علیه السّلام بودم که پیرمردی سالخورده با پشتی خمیده و تکیه داده بر عصا وارد شد و سلام کرد. امام صادق علیه السّلام سلام وی را پاسخ گفت. سپس آن پیرمرد عرض کرد: ای فرزند رسول خدا، دستتان را به من دهید تا آن را ببوسم، امام نیز دست خود را به وی داد و او آن را بوسید. پیرمرد به گریه افتاد. پس امام فرمود: سبب گریه­ات چیست پیرمرد؟ گفت: قربانت گردم ای فرزند رسول خدا، صد سال است منتظر ظهور قائم شما هستم، پیوسته با خود می­گویم که این ماه، این سال ظهور می­فرماید، اینک سنّم بالا رفته و استخوانم سست گشته و اجلم نزدیک شده، بی­آنکه آن­گونه که دوست دارم باشید. می­بینم شما را به قتل می­رسانند، آواره می­سازند و دشمنانتان را می­بینم که بال در آورده و پرواز می­کنند، پس چگونه گریه نکنم؟ پس چشمان امام صادق علیه السّلام غرق اشک گردید و آن­گاه فرمود: ای پیرمرد، خداوند تو را آن­قدر عمر دهد تا اینکه قائم ما را ببینی و با ما در درجات اعلی باشی، اما اگر اجلت فرا رسید، در روز قیامت با ثقل محمد صلی الله علیه و آله که ما هستیم محشور خواهی شد که خود ایشان صلی الله علیه و آله فرموده است: «من دو شیء گران­ سنگ در میان شما بر جای می­گذارم، پس به آن دو چنگ زنید، هرگز گمراه نمی­شوید: کتاب خدا و عترت من اهل بیتم.» پیرمرد عرض کرد: با شنیدن این خبر خیالم راحت شد و دیگر باکی ندارم.(3)

سپس فرمود: ای شیخ، بدان که قائم ما از صُلب حسن زاده می­شود و حسن از صُلب

ص: 408


1- . کفایۀ الاثر: 35
2- . القاموس : 163
3- . کفایۀ الاثر: 36 _35

وَ بَعْدَ الْحَسَنِ الْحُجَّةُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ اصْطَفَانَا اللَّهُ وَ طَهَّرَنَا وَ آتَانَا(1) مَا لَمْ یُؤْتِ أَحَداً مِنَ الْعَالَمِینَ ثُمَّ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سَعْدٍ دَخَلَ عَلَیْکَ بِالْأَمْسِ فَسَأَلَکَ عَمَّا سَأَلْتُکَ فَأَجَبْتَهُ بِخِلَافِ هَذَا فَقَالَ یَا یُونُسُ کُلُّ امْرِئٍ وَ مَا یَحْتَمِلُهُ وَ لِکُلِّ وَقْتٍ حَدِیثُهُ (2) وَ إِنَّکَ لَأَهْلٌ لِمَا سَأَلْتَ فَاکْتُمْهُ إِلَّا عَنْ أَهْلِهِ وَ السَّلَامُ.

قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ وَ حَدَّثَنِی أَبُو الْعَبَّاسِ بْنُ عُقْدَةَ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ أُخْتِ شُعَیْبٍ الْعَقَرْقُوفِیِّ عَنْ خَالِهِ شُعَیْبٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الصَّادِقِ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ یُونُسُ فَسَأَلَهُ وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ إِلَّا أَنَّهُ یَقُولُ فِی حَدِیثِ شُعَیْبٍ عِنْدَ قَوْلِهِ لِیُونُسَ إِذَا أَرَدْتَ الْعِلْمَ الصَّحِیحَ فَعِنْدَنَا فَنَحْنُ أَهْلُ الذِّکْرِ الَّذِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی- فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (3).

بیان

قوله فمن أخذه بهذه السیرة و فی بعض النسخ فمن أخذه بهذه المسیرة فالضمیر راجع إلی الله أو إلی کل واحد من الحکمة و العلم و الصدق و المراد بهذه السیرة أو المسیرة طلب الحکمة بالصمت و العلم بالطلب و الصدق بالعبادة و لا یبعد أن یکون فی الأصل فمن أخذ هذه المسیرة و لعل حاصل المعنی أن الإنسان إذا عمل الطاعات مع التفکر و أعمل فکرته فی خالقه و فیما خلق له و فیما یجب علیه تحصیله و فی السبیل الذی ینبغی له أن یحصل ذلک منه و فی الباب الذی یجب أن یأتی الله منه و فی العمل الذی یوجب قربه و یورث نجاته فیعمل بعد ذلک خالصا علی یقین فذلک یوصله إلی درجة المحبة و یفتح الله علیه به أبواب الحکمة و یفیض علی قلبه من ألطافه الخاصة و أما إذا طلب الحکمة بمحض الصمت و العلم بمحض الطلب من غیر أن یتفکر فیمن یطلب منه العلم و الصدق بالعبادة من غیر أن یتفکر فیما ینجیه منها فمثل هذا قد یتفق له سبیل النجاة

ص: 405


1- کذا فی( ک) و فی غیره من النسخ و کذا المصدر: و اوتینا.
2- فی المصدر: و لکل وقت جریته.
3- کفایة الاثر: 34 و 35. و الآیة فی سورة النحل: 43 و الأنبیاء: 7.

علی و علی از صُلب محمّد زاده می­شود و محمّد از صُلب علی و علی از صُلب این پسرم _ و به موسی علیه السّلام اشاره فرمود _ و این پسرم از صُلب من زاده شده و ما دوازده امام هستیم، همگی معصوم و مطهّر! پیرمرد عرض کرد: سرورم، آیا برخی از شما افضل از دیگری است؟ فرمود: خیر، همه ما از این جهت برابریم لیکن برخی از ما اعلم از دیگری است. سپس فرمود: ای پیرمرد، به خدا سوگند اگر از عمر دنیا یک روز بیشتر باقی نماند، خداوند آن روز را آنقدر طولانی خواهد فرمود تا اینکه قائم ما اهل بیت ظهور کند، لیکن در این میان شیعیان ما در زمان غیبت او به فتنه­ای گرفتار خواهند آمد و دچار سرگردانی خواهند شد، در آنجاست که خداوند مخلصان را ثابت قدم خواهد فرمود. خداوندا آنان را بر این کار یاری فرما!(1)

توضیح

پوشیده نماند که این روایت خلاف روایات بسیاری است که در این موضوع وارد گردیده و اینکه ائمّه علیهم السّلام در علم و لزوم اطاعت از ایشان برابرند و امیرالمؤمنین و حسن و حسین علیهم السّلام، جایگاه و فضیلت خود را دارند. احتمال دارد مفهوم بر راوی مشتبه شده از این رو آن را به صورت معکوس نقل کرده است و می­شود توجیه کرد که مقصود، اعلم بودن برخی از آن­ها در دیگری در بعضی احوال است، یعنی پیش از امامت دیگری و کمال یافتن علم او . بعید هم نیست مبنی بر بداء باشد، زیرا حکم بدائی به امام زمان می­رسد و به ائمّه پیش از او نمی­رسید. گرچه در حدیث آمده که این علم بر ارواح پیش از او عرضه می­شود تا هیچ امامی اعلم­تر از امام دیگر نباشد. لیکن امام صادق علیه السّلام به آن پیرمرد درست گفته که خود آن حضرت در طول حیات آن پیرمرد، از همه اعلم­تر بوده است. و خداوند متعال و حجّت­های او علیهم السّلام از حقایق احوالشان باخبرترند.

روایت18.

الکفایۀ: علقمۀ بن محمّد حضرمی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده که آن حضرت فرمود: ائمّه دوازده تن هستند. عرض کردم: ای فرزند رسول خدا، نامشان را برای من بیان فرمایید. فرمود: از میان گذشتگان علی بن ابی طالب، حسن و حسین، علی بن حسین، محمّد بن علی علیهم السّلام و اکنون من هستم. عرض کردم، پس از شما امامت به چه کسی می­رسد؟ فرمود: من به موسی وصیت کرده­ام و پس از من امام اوست. عرض کردم: پس از موسی امام کیست؟ فرمود: فرزندش علی معروف به رضا در سرزمین غربت به خاک سپرده می­شود، در خراسان. بعد از علی پسرش محمّد امام است و بعد از محمّد پسرش علی و بعد از علی پسرش حسن و بعد از حسن پسرش

ص: 409


1- . کفایۀ الاثر: 36 _35

فیرفع إلی بعض السعادات و قد یتفق له طریق الهلاک فیتحیر فی الجهالات و لا یزیده کثرة السیر إلا بعدا عن الکمالات و هذا الأخیر إلیه أقرب من الأول و لتحقیق ذلک مقام آخر و هذا الخبر مشتمل علی کثیر من الحقائق الربانیة و الأسرار الإلهیة ینتفع بها من نور الله قلبه بنور الإیمان و الله الموفق و علیه التکلان.

«16»

نص، [کفایة الأثر]: الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ مُعَاوِیَةُ بْنُ وَهْبٍ وَ عَبْدُ الْمَلِکِ بْنُ أَعْیَنَ فَقَالَ لَهُ مُعَاوِیَةُ بْنُ وَهْبٍ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِی الْخَبَرِ الَّذِی رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأَی رَبَّهُ عَلَی أَیِّ صُورَةٍ رَآهُ وَ عَنِ الْحَدِیثِ الَّذِی رَوَوْهُ أَنَّ الْمُؤْمِنِینَ یَرَوْنَ رَبَّهُمْ فِی الْجَنَّةِ عَلَی أَیِّ صُورَةٍ یَرَوْنَهُ فَتَبَسَّمَ علیه السّلام ثُمَّ قَالَ یَا مُعَاوِیَةُ مَا أَقْبَحَ بِالرَّجُلِ یَأْتِی عَلَیْهِ سَبْعُونَ سَنَةً أَوْ ثَمَانُونَ سَنَةً یَعِیشُ فِی مُلْکِ اللَّهِ وَ یَأْکُلُ مِنْ نِعَمِهِ ثُمَ (1) لَا یَعْرِفُ اللَّهَ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ ثُمَّ قَالَ علیه السّلام یَا مُعَاوِیَةُ إِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله لَمْ یَرَ الرَّبَّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِمُشَاهَدَةِ الْعِیَانِ وَ إِنَّ الرُّؤْیَةَ عَلَی وَجْهَیْنِ رُؤْیَةُ الْقَلْبِ وَ رُؤْیَةُ الْبَصَرِ فَمَنْ عَنَی بِرُؤْیَةِ الْقَلْبِ فَهُوَ مُصِیبٌ وَ مَنْ عَنَی بِرُؤْیَةِ الْبَصَرِ فَقَدْ کَفَرَ بِاللَّهِ وَ بِآیَاتِهِ لِقَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ شَبَّهَ اللَّهَ بِخَلْقِهِ فَقَدْ کَفَرَ وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام قَالَ سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَقِیلَ لَهُ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ هَلْ رَأَیْتَ رَبَّکَ فَقَالَ وَ کَیْفَ أَعْبُدُ مَنْ لَمْ أَرَهُ لَمْ تَرَهُ الْعُیُونُ بِمُشَاهَدَةِ الْعِیَانِ وَ لَکِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ وَ إِذَا کَانَ الْمُؤْمِنُ یَرَی رَبَّهُ بِمُشَاهَدَةِ الْبَصَرِ فَإِنَّ کُلَّ مَنْ جَازَ عَلَیْهِ الْبَصَرُ وَ الرُّؤْیَةُ فَهُوَ مَخْلُوقٌ وَ لَا بُدَّ لِلْمَخْلُوقِ مِنَ الْخَالِقِ فَقَدْ جَعَلْتَهُ إِذاً مُحْدَثاً مَخْلُوقاً وَ مَنْ شَبَّهَهُ بِخَلْقِهِ فَقَدِ اتَّخَذَ مَعَ

اللَّهِ شَرِیکاً وَیْلَهُمْ أَ وَ لَمْ یَسْمَعُوا قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَی-(2) لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ(3) وَ قَوْلَهُ لَنْ تَرانِی وَ لکِنِ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ فَسَوْفَ تَرانِی فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا(4)

ص: 406


1- لیست کلمة ثمّ فی المصدر.
2- فی المصدر: یقول اللّه تعالی.
3- سورة الأنعام: 103.
4- سورة الأعراف: 143.

مهدی علیهم صلوات الله اجمعین.

سپس فرمود: پدرم از پدرش از جدش از علی صلوات الله علیهم روایت کرد که: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی، چون قائم ما ظهور کند، سیصد و سیزده تن به عدد مردان بدر پیرامون او گِرد می­آیند و چون زمان خروج آن حضرت فرا رسد، شمشیری که در نیام دارد وی را ندا دهد که: برخیز ای ولی خدا و دشمنان خدا را بکش!(1)

باب چهل و هفتم : تصریحات امام کاظم و امامان پس از ایشان بر امامت ائمه علیهم السلام

روایات

روایت1.

الغیبة نعمانی: زیاد قندی گوید: امام موسی بن جعفر علیهما السّلام فرمود: خدای عزّوجل خانه­ای از نور دارد که پایه­های آن را چهار رکن قرار داد. و بر آن چهار اسم نوشت: «تبارک، سبحان، الحمد و الله» سپس از این چهار نام چهار نام دیگر آفرید و از آن چهار نام، چهار اسم دیگر و آن­گاه خدای جلّ و عزّ فرمود: «إِنَّ عِدَّةَ الشهُُّورِ عِندَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شهَْرًا»،(2){در

حقیقت، شماره ماه ها نزد خدا، از روزی که آسمانها و زمین را آفرید، دوازده ماه است.}

توضیح

این خبر مانند اخباری است که در باب اسماء از کتاب «توحید» گذشت و همانند آن­ها فهمشان مشکل و پیچیده است و مناسب آن بود که این خبر نیز در آنجا آورده شود ولی علّت اینکه آن را در اینجا آوردیم آن است که به قرینه خبرهای دیگری که در تفسیر این آیه رسیده، به حسب ظاهر، مقصود آن بوده که بر تعداد ائمّه علیهم السّلام مطابقت داده شود و در همان حال به صورت رمز

ص: 410


1- . کفایۀ الاثر: 36
2- . غیبة النعمانی: 43 _42 . توبه/ 36

وَ إِنَّمَا طَلَعَ مِنْ نُورِهِ عَلَی الْجَبَلِ کَضَوْءٍ یَخْرُجُ مِنْ سَمِّ الْخِیَاطِ فَدُکَّتِ الْأَرْضُ وَ صَعِقَتِ (1) الْجِبَالُ وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً أَیْ مَیِّتاً- فَلَمَّا أَفاقَ وَ رُدَّ عَلَیْهِ رُوحُهُ قالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ مِنْ قَوْلِ مَنْ زَعَمَ أَنَّکَ تُرَی وَ رَجَعْتُ إِلَی مَعْرِفَتِی بِکَ أَنَّ الْأَبْصَارَ لَا تُدْرِکُکَ- وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَوَّلُ الْمُقِرِّینَ بِأَنَّکَ تَرَی وَ لَا تُرَی وَ أَنْتَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلَی ثُمَّ قَالَ علیه السّلام إِنَّ أَفْضَلَ الْفَرَائِضِ وَ أَوْجَبَهَا عَلَی الْإِنْسَانِ مَعْرِفَةُ الرَّبِّ وَ الْإِقْرَارُ لَهُ بِالْعُبُودِیَّةِ وَ حَدُّ الْمَعْرِفَةِ أَنْ یَعْرِفَ أَنَّهُ لَا إِلَهَ غَیْرُهُ وَ لَا شَبِیهَ لَهُ وَ لَا نَظِیرَ لَهُ وَ أَنْ یَعْرِفَ أَنَّهُ قَدِیمٌ مُثْبَتٌ مَوْجُودٌ غَیْرُ فَقِیدٍ مَوْصُوفٌ مِنْ غَیْرِ شَبِیهٍ وَ لَا مَثِیلٍ- لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ وَ بَعْدَهُ مَعْرِفَةُ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله وَ الشَّهَادَةُ لَهُ بِالنُّبُوَّةِ وَ أَدْنَی مَعْرِفَةِ الرَّسُولِ الْإِقْرَارُ بِنُبُوَّتِهِ وَ أَنَّ مَا أَتَی بِهِ مِنْ کِتَابٍ أَوْ أَمْرٍ أَوْ نَهْیٍ فَذَلِکَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بَعْدَهُ مَعْرِفَةُ الْإِمَامِ الَّذِی بِهِ یَأْتَمُّ بِنَعْتِهِ (2) وَ صِفَتِهِ وَ اسْمِهِ فِی حَالِ الْعُسْرِ وَ الْیُسْرِ وَ أَدْنَی مَعْرِفَةِ الْإِمَامِ أَنَّهُ عِدْلُ النَّبِیِّ إِلَّا دَرَجَةَ النُّبُوَّةِ وَ وَارِثُهُ وَ أَنَّ طَاعَتَهُ طَاعَةُ اللَّهِ وَ طَاعَةُ رَسُولِ اللَّهِ وَ التَّسْلِیمُ لَهُ فِی کُلِّ أَمْرٍ وَ الرَّدُّ إِلَیْهِ وَ الْأَخْذُ بِقَوْلِهِ وَ یَعْلَمُ أَنَّ الْإِمَامَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ بَعْدَهُ الْحَسَنُ ثُمَّ الْحُسَیْنُ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ثُمَّ أَنَا ثُمَّ بَعْدِی مُوسَی ابْنِی وَ بَعْدَهُ عَلِیٌّ ابْنُهُ وَ بَعْدَ عَلِیٍ (3) مُحَمَّدٌ ابْنُهُ وَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ(4) عَلِیٌّ ابْنُهُ وَ بَعْدَ عَلِیٍّ الْحَسَنُ ابْنُهُ وَ الْحُجَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحَسَنِ ثُمَّ قَالَ یَا مُعَاوِیَةُ جَعَلْتُ لَکَ أَصْلًا فِی هَذَا فَاعْمَلْ عَلَیْهِ فَلَوْ کُنْتَ تَمُوتُ عَلَی مَا کُنْتَ عَلَیْهِ لَکَانَ حَالُکَ أَسْوَأَ الْأَحْوَالِ فَلَا یَغُرَّنَّکَ قَوْلُ مَنْ زَعَمَ (5) أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُرَی بِالْبَصَرِ قَالَ وَ قَدْ قَالُوا أَعْجَبَ مِنْ هَذَا أَ وَ لَمْ یَنْسُبُوا أَبِی (6) آدَمَ إِلَی الْمَکْرُوهِ أَ وَ لَمْ یَنْسُبُوا إِبْرَاهِیمَ إِلَی مَا نَسَبُوهُ أَ وَ لَمْ یَنْسُبُوا دَاوُدَ علیه السّلام إِلَی مَا نَسَبُوهُ مِنْ حَدِیثِ الطَّیْرِ؟

ص: 407


1- فی المصدر: ضعضعت خ ل أی انهدمت.
2- متعلق بقوله معرفة.
3- فی المصدر: و بعده.
4- فی المصدر: و بعده.
5- فی المصدر: من یزعم.
6- کذا فی( ک) و( ت) و لیست کلمة أبی فی غیرهما من النسخ و المصدر.

گونه بیان گردیده و از متشابهات است که معنای آن را جز خدای متعال و راسخان در علم، کسی نمی­داند.

البته این امکان وجود دارد که گفته ­شود احتمالاً برخی اسماء الهی دلالت بر ذات دارند و برخی دلالت بر صفات ذات دارند و برخی دیگر دلالت بر تنزیه ذات از نقص دارند، همان طور که بعضی دلالت بر صفات فعل دارند. با این وصف، «الله» دلالت بر ذات دارد، «الحمد» بر کسی دلالت دارد که سزاوار حمد باشد و برای بیان صفات کمالیه ذات است، و «سبحان» بر صفات تنزیه دلالت دارد و «تبارک» که از «برکت» به معنی رشد و نموّ مشتق شده، بر صفات فعل دلالت دارد؛ یا اینکه می­توان گفت: «تبارک» مشتق از برکت است و مفهوم ثبات را می­رساند و دلالت بر صفات دارد و «حمد» به معنای ستایش است و چون نعمت­های اختیاری قابل ستایش هستند، پس حمد بر صفات فعل دلالت دارد.

و از این اسم­ها که گفته شد، چهار اسم منشعب می­شود. اسمی که از اسم ذات منشعب می­شود آن است که دلالت بر وحدانیت ذات می­کند، از این رو خداوند در سوره توحید از «الله» نامی را ذکر فرموده که دالّ بر یگانگی باشد، لذا فرموده: «قُل هُو الله احد» و از «احد» اسم«صمد» متفرّع می­شود و از آنجا که قدرت کامله مستلزم علم کامل است، لذا از «قدیر» نام «علیم» منشعب می­گردد و بقیّه صفات در حقیقت به این صفت برمی­گردند. البته احتمال عکس این مطلب نیز وجود دارد یعنی اینکه گفته شود: قدرت از علم منشعب می­شود که این معنا بر متأمّل پوشیده نیست. اما آنچه بر تنزیه دلالت دارد، نخست نام «سبّوح» است که بر تنزیه ذات دلالت دارد وسپس «قُدّوس» است که تنزیه صفات را می­رساند. اما صفات فعل، نخست نام «خالق» از آن منشعب می­شود و چون خلق کردن مستلزم روزی دادن و تربیت کردن است، اسم«رازق» و «ربّ» از آن متفرّع می­گردد. و از آنجا که این صفات کمالیه موجب بعثت انبیا و نصب حجّت­های خداست، خانه­ای را برای نبوت و خانه­ای را برای امامت ساخت پس خانه نور که همان خانه امامت است، همان­گونه که در آیه نور ذکر شده، بر این پایه­ها استوار است. یا اینکه گفته ­شود: چون خدای متعال ائمّه را به صفات خودش آراسته و آنان را مظهر آیات جلال خویش فرموده و ایشان را اسماء­الله و کلمات­الله خوانده، پس آنان متخلّق به اخلاق الهی هستند و خانه نورشان و بیت کمالشان بر این پایه­ها استوار است.

البته بسط سخن در این مقوله کار را به جایی می­کشاند که ممکن است عقول و اذهان توان فهم و درک و تحمّل آن را نداشته باشند و قلم را نیز یارای ثبت و نگارش آن نباشد. این بود مختصری از آنچه در حل این روایت به خاطرم رسید و الله ولیّ التوفیق والهدایه.

ص: 411

أَ وَ لَمْ یَنْسُبُوا یُوسُفَ الصِّدِّیقَ إِلَی مَا نَسَبُوهُ مِنْ حَدِیثِ زَلِیخَا أَ وَ لَمْ یَنْسُبُوا مُوسَی علیه السّلام إِلَی مَا نَسَبُوهُ مِنَ الْقَتْلِ أَ وَ لَمْ یَنْسُبُوا رَسُولَ اللَّهِ إِلَی مَا نَسَبُوهُ مِنْ حَدِیثِ زَیْدٍ أَ وَ لَمْ یَنْسُبُوا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام إِلَی مَا نَسَبُوهُ مِنْ حَدِیثِ الْقَطِیفَةِ إِنَّهُمْ أَرَادُوا بِذَلِکَ تَوْبِیخَ الْإِسْلَامِ لِیَرْجِعُوا عَلَی أَعْقَابِهِمْ- أَعْمَی اللَّهُ أَبْصَارَهُمْ کَمَا أَعْمَی قُلُوبَهُمْ تَعَالَی اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً(1).

بیان

و صعقت الجبال فیه استعارة أو تجوز فی الإسناد و فی بعض النسخ و صفصفت أی استوت بالأرض أو انفردت عن أهلها فی القاموس الصفصف المستوی من الأرض و صفصف سار وحده فیه (2).

«17»

نص، [کفایة الأثر] أَحْمَدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الصَّادِقِ علیه السّلام إِذْ أَتَاهُ شَیْخٌ کَبِیرٌ قَدِ انْحَنَی مُتَّکِئاً عَلَی عَصَاهُ فَسَلَّمَ فَرَدَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام الْجَوَابَ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ نَاوِلْنِی یَدَکَ أُقَبِّلْهَا فَأَعْطَاهُ یَدَهُ فَقَبَّلَهَا ثُمَّ بَکَی فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام مَا یُبْکِیکَ یَا شَیْخُ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَقَمْتُ عَلَی قَائِمِکُمْ مُنْذُ مِائَةِ سَنَةٍ أَقُولُ هَذَا الشَّهْرَ وَ هَذِهِ السَّنَةَ وَ قَدْ کَبِرَتْ سِنِّی وَ دَقَّ عَظْمِی (3) وَ اقْتَرَبَ أَجَلِی وَ لَا أَرَی فِیکُمْ مَا أُحِبُ (4) أَرَاکُمْ مُقَتَّلِینَ مُشَرَّدِینَ وَ أَرَی عَدُوَّکُمْ یَطِیرُونَ بِالْأَجْنِحَةِ فَکَیْفَ لَا أَبْکِی فَدَمَعَتْ عَیْنَا أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام ثُمَّ قَالَ یَا شَیْخُ إِنَّ اللَّهَ أَبْقَاکَ حَتَّی تَرَی قَائِمَنَا کُنْتَ مَعَنَا فِی السَّنَامِ الْأَعْلَی وَ إِنْ حَلَّتْ بِکَ الْمَنِیَّةُ جِئْتَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَعَ ثَقَلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ ثَقَلُهُ فَقَدْ قَالَ صلی الله علیه و آله إِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ فَتَمَسَّکُوا بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا- کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی فَقَالَ الشَّیْخُ لَا أُبَالِی بَعْدَ مَا سَمِعْتُ هَذَا الْخَبَرَ ثُمَّ قَالَ یَا شَیْخُ اعْلَمْ أَنَّ قَائِمَنَا یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِ الْحَسَنِ وَ الْحَسَنُ یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِ

ص: 408


1- کفایة الاثر: 35.
2- القاموس 3: 163.
3- فی المصدر: ورق عظمی.
4- فی المصدر: و أری فیکم ما لا أحبّ.

روایت2.

الکفایۀ: عبدالعظیم حسنی گوید: بر مولایم علی بن محمّد علیهما السّلام وارد گشتم و چون مرا دید، به من فرمود: خوش آمدی ای ابو القاسم، تو به راستی از دوستان حقیقی ما هستی. عرض کردم: ای فرزند رسول خدا، من می­خواهم دین خود را بر تو عرضه دارم تا اگر مورد تأیید شما بود، بر آن استوار بمانم تا اینکه با همین عقیده به دیدار خدای عزّوجل بروم. فرمود: بگو، ای ابا القاسم. عرض کردم: من می­گویم: خداوند تبارک و تعالی یکی است و هیچ شبیه و مانندی ندارد، از حدّین خارج است: حدّ إبطال و حدّ تشبیه، و اینکه نه جسم است و نه صورت، نه عَرَض است و نه جوهر، بلکه اوست که اجسام را جسمیّت داده و صورت­ها را تصویر فرموده، او خالق اعراض و جواهر و پروردگار همه اشیا و مالک و به وجود آوردنده و آفریننده کاینات است. و محمّد بنده و فرستاده او، خاتم پیامبران است و هیچ پیامبری پس از وی تا روز قیامت نیاید و شریعت او خاتمه شرایع است، و تا روز قیامت هیچ شریعت دیگری نخواهد آمد. و می­گویم : امام، خلیفه و ولیّ امر بعد از پیامبر، امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام است، سپس حسن و آن­گاه حسین، بعد علی بن حسین، پس محمّد بن علی و بعد از وی جعفر بن محمّد و آن­گاه موسی بن جعفر و بعد از او علی بن موسی سپس محمّد بن علی و بعد از او شما هستی مولای من! فرمود: و پس از من پسرم حسن است و مردم پس از او با خلف و جانشینش چه خواهند کرد؟! _ گوید: _ عرض کردم: مگر ماجرای جانشین حسن از چه قرار است؟ فرمود: برای اینکه مردم او را نخواهند دید و بردن نامش نیز جایز نیست تا آن­گاه که خروج کند و زمین را از عدل و داد پرسازد همان­طور که از پیش پر از ظلم و ستم شده باشد. گوید: پس عرض کردم: اقرار آورده و می­گویم: دوستدار آن­ها دوستداران خدایند و دشمنان ایشان دشمنان خدا، و اطاعت از ایشان اطاعت از خداست و نافرمانی ایشان معصیت خداست؛ و می­گویم: معراج حقّ است و سؤال قبر حق است، بهشت حق است و جهنّم حق، صراط حق است و میزان حق و اینکه قیامت بی­تردید خواهد آمد و خداوند خفتگان در گور را بر خواهد انگیخت .

و می­گویم: فرایض واجبِ پس از فریضه ولایت، نماز است و زکات، روزه، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر. پس امام علی بن محمّد نقی علیه السّلام فرمود: ای ابوالقاسم:

ص: 412

عَلِیٍّ وَ عَلِیٌّ یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدٌ یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِ عَلِیٍّ وَ عَلِیٌّ یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِ ابْنِی هَذَا وَ أَشَارَ إِلَی مُوسَی علیه السّلام وَ هَذَا خَرَجَ مِنْ صُلْبِی وَ نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ کُلُّنَا مَعْصُومُونَ مُطَهَّرُونَ فَقَالَ الشَّیْخُ یَا سَیِّدِی بَعْضُکُمْ أَفْضَلُ مِنْ بَعْضٍ قَالَ لَا نَحْنُ فِی الْفَضْلِ سَوَاءٌ وَ لَکِنَّ بَعْضَنَا أَعْلَمُ مِنْ بَعْضٍ ثُمَّ قَالَ علیه السّلام یَا شَیْخُ وَ اللَّهِ لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ حَتَّی یَخْرُجَ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ أَلَا إِنَّ شِیعَتَنَا یَقَعُونَ فِی فِتْنَةٍ وَ حَیْرَةٍ فِی غَیْبَتِهِ هُنَاکَ یُثْبِتُ اللَّهُ عَلَی هُدَاهُ الْمُخْلَصِینَ اللَّهُمَّ أَعِنْهُمْ عَلَی ذَلِکَ (1).

بیان

لا یخفی أن هذا الخبر مخالف لما دلت علیه الأخبار الکثیرة من کونهم فی العلم و الطاعة سواء و لأمیر المؤمنین و الحسن و الحسین علیهم السّلام فضلهم و لا یبعد أن یکون اشتبه علی الراوی فعکس و یمکن توجیهه بأن یکون المراد أعلمیة بعضهم من بعض

فی بعض الأحوال أی قبل إمامة الآخر و استکمال علمه و لا یبعد أن یکون مبنیا علی البداء فإن الحکم البدائی یصل إلی إمام الزمان و لم یکن وصل إلی من قبله و إن ورد فی الخبر أنه یعرض علی أرواح من تقدمه من الأئمة لئلا یکون بعضهم أعلم من بعض لکن یصدق علیه أنه أعلم ممن کان قبله فی حیاته و الله تعالی یعلم و حججه علیهم السّلام حقائق أحوالهم.

«18»

نص، [کفایة الأثر] أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ وَ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ جَمِیعاً عَنْ عَلْقَمَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السّلام قَالَ: الْأَئِمَّةُ اثْنَا عَشَرَ قُلْتُ (2) یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَسَمِّهِمْ لِی قَالَ علیه السّلام مِنَ الْمَاضِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ثُمَّ أَنَا قُلْتُ فَمَنْ بَعْدَکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ إِنِّی أَوْصَیْتُ إِلَی وَلَدِی مُوسَی وَ هُوَ الْإِمَامُ بَعْدِی قُلْتُ فَمَنْ بَعْدَ مُوسَی قَالَ عَلِیٌّ ابْنُهُ یُدْعَی الرِّضَا یُدْفَنُ فِی أَرْضِ الْغُرْبَةِ مِنْ خُرَاسَانَ ثُمَّ بَعْدَ عَلِیٍّ ابْنُهُ مُحَمَّدٌ وَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ عَلِیٌّ ابْنُهُ وَ بَعْدَ عَلِیٍّ الْحَسَنُ ابْنُهُ

ص: 409


1- کفایة الاثر: 35: و 36.
2- فی المصدر: قال قلت.

به خدا سوگند این دین، همان دین خداست که برای بندگانش پسندیده، پس، بر آن استوار باش که خداوند تو را بر آن در دنیا و آخرت ثابت قدم بدارد.(1)

روایت3.

الکفایۀ: صقر بن ابی دُلَف گوید: چون متوکّل مولایمان ابا الحسن هادی علیه السّلام را به سامرا برد، به آنجا رفتم تا خبری از وی بگیرم. گوید: پس حاجب متوکّل مرا که دید اشاره کرد نزد وی بروم، سپس گفت: ای صقر، کارت چیست؟ گفتم: خیر است استاد! گفت: بنشین. در همین حال افکار گوناگون وجودم را فراگرفت و با خود گفتم: اشتباه کردم آمدم! گوید: چون مردم از پیرامون او متفرّق شدند، گفت: چه کاره­ای و در پی چه آمده­ای؟ گفتم: به دنبال کار خیری آمده بودم؛ پس گفت: شاید آمده­ای خبری از مولایت بگیری؟! به وی گفتم: مگر مولای من کیست؟ مولایم امیرالمؤمنین است! گفت: ساکت شو، مولای تو همان است که بر حقّ است. از من پروا مکن که من هم بر کیش تو هستم. گفتم: الحُمدلله؛ گفت: آیا دوست داری وی را ببینی؟ گفتم: آری! گفت: بنشین تا نامه­رسان از نزد وی خارج شود. گوید: پس نشستم و چون نامه­رسان بیرون رفت، به غلامش گفت: دست صقر را بگیر و به حجره­ای ببر که آن علوی در آن زندانی است و آن دو را تنها بگذار. گوید: پس مرا وارد آن حجره کرد و به اتاقی اشاره نمود. چون وارد آن اتاق شدم، آن حضرت علیه السّلام را دیدم که بر روی حصیری در کنار قبری که حفر شده بود، نشسته بود. گوید: پس بر وی سلام کردم و او پاسخ فرمود: سپس امر به نشستن فرمود و من هم نشستم. سپس فرمود: ای صقر، چه چیزی باعث شد که اینجا بیایی؟ عرض کردم: سرورم، آمدم خبری از شما بگیرم. _ گوید: _ پس به قبر نگاه کرده و گریستم. امام نگاهی به من انداخته و فرمود: ای صقر، نگران مباش که این­ها آسیبی به ما نخواهند زد. عرض کردم: خدا را شکر، سپس گفتم: سرورم، از رسول خدا صلی الله علیه و آله حدیثی روایت می­شود که معنای آن را نمی­دانم. فرمود: کدام حدیث؟ عرض کردم: اینکه می­فرماید: «لا تُعادوا الأیام فَتُعادیکم»، (با روزها دشمنی نکنید که با شما دشمنی خواهند کرد.) مفهوم این حدیث چیست؟ فرمود: آری، روزها ما هستیم، تا آسمان­ها و زمین برپاست؛ شنبه، نام رسول خدا صلی الله علیه و آله است، یکشنبه امیرالمؤمنین علیه السّلام، دوشنبه حسن و حسین و سه­شنبه

ص: 413


1- . کفایۀ الاثر: 38

وَ الْمَهْدِیُّ مِنْ وُلْدِ الْحَسَنِ علیه السّلام ثُمَّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ إِنَّ قَائِمَنَا إِذَا خَرَجَ یَجْتَمِعُ إِلَیْهِ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا عَدَدَ رِجَالِ بَدْرٍ فَإِذَا حَانَ وَقْتُ خُرُوجِهِ یَکُونُ لَهُ سَیْفٌ مَغْمُودٌ نَادَاهُ السَّیْفُ قُمْ یَا وَلِیَّ اللَّهِ فَاقْتُلْ أَعْدَاءَ اللَّهِ (1).

باب 47 نصوص موسی بن جعفر و سائر الأئمة صلوات الله علیهم،علیهم،سلام الله علیهم أجمعین

الأخبار

«1»

نی، [الغیبة] للنعمانی سَلَامَةُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّیَّارِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هُلَیْلٍ قَالَ وَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْجُبَّائِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ أُمَیَّةَ بِنْتِ مَیْمُونٍ الشَّعِیرِیِّ عَنْ زِیَادٍ الْقَنْدِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا إِبْرَاهِیمَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام یَقُولُ: إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بَیْتاً(2) مِنْ نُورٍ جَعَلَ قَوَائِمَهُ أَرْبَعَ أَرْکَانٍ (3) أَرْبَعَةَ أَسْمَاءٍ تَبَارَکَ وَ سُبْحَانَ وَ الْحَمْدُ وَ اللَّهُ ثُمَّ خَلَقَ أَرْبَعَةً مِنْ أَرْبَعَةٍ وَ مِنْ أَرْبَعَةٍ أَرْبَعَةً ثُمَّ قَالَ جَلَّ وَ عَزَّ- إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً(4).

بیان

هذا الخبر شبیه بما مر فی باب الأسماء من کتاب التوحید(5) و مضارع له فی الإشکال و الإعضال و کان المناسب ذکره هناک و إنما أوردناه هاهنا لأن الظاهر بقرینة الأخبار الأخر الواردة فی تفسیر الآیة أن الغرض تطبیقه علی عدد الأئمة و هو من الرموز

ص: 410


1- کفایة الاثر: 36.
2- فی المصدر: ان اللّه عزّ و جلّ خلق بیتا اه.
3- فی المصدر و( ت): أربعة ارکان.
4- الغیبة للنعمانیّ: 42 و 43- و الآیة فی سورة التوبة: 36.
5- راجع الجزء الرابع: 166 و 167.

علی بن حسین، امام باقر و امام صادق هستند، چهارشنبه موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمّد بن علی و من هستیم، پنج شنبه فرزندم و جمعه فرزند فرزندم می­باشد و حق­جویان گرد شمع وجود او جمع می­شوند، و او همان کسی است که جهان را پر از عدل و داد می­کند همان­طور که از پیش پر از ظلم و ستم شده باشد. این بود معنی حدیث «با روزها دشمنی نکنید تا با شما در آخرت دشمنی نکنند» سپس فرمود: خداحافظی کن و برو که بر تو ایمن نیستم.(1)

توضیح

جزری گوید: در آن است: «ابن مسعود بر وی سلام کرد در حالی وی مشغول نماز بود و پاسخ سلام او را نداد، گوید: تمام افکار و حوادث گذشته ناگاه به سراغم آمد، یعنی دچار غم و اندوه شدم. مقصود وی آن است که غم­های گذشته و تازه­اش به همدیگر رسیدند و عرصه را بر وی تنگ کردند. گفته شده: معنای آن چنین است: مغلوب افکار احوال گذشته و حال خود شدم که چرا پاسخ سلام مرا نداد». پایان. «الوحی»: اشاره.

مؤلف: بسیاری از احادیث عامیانه را یافته­ایم که بر امامان علیهم السّلام عرضه شده و آن­ها تصریح نمی­کنند که این احادیث جعلی هستند بلکه به تأویل آن متناسب با حق می­پردازند و ممکن است این حدیث هم از آن جمله احادیث باشد البته باید دانست که احادیث معصومان علیه السّلام همانند قرآن ظاهر و باطن دارند. والله أعلم! (2)

باب چهل و هشتم : تصریح حضرت خضر بر امامت ائمه علیهم السلام و برخی نوادر

روایات

روایت1.

کمال الدین، عیون اخبار الرضا: امام جواد علیه السّلام فرمود: روزی امیرالمؤمنین علیه السّلام به همراه حسن بن علی علیه السّلام و سلمان فارسی رحمۀ الله علیه،

ص: 414


1- . کفایۀ الاثر: 38
2- . النهایۀ 3: 235

و المتشابهات التی لا یعلمها إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ و یمکن أن یقال علی وجه الاحتمال أن أسماءه تعالی منها ما یدل علی الذات و منها ما یدل علی صفات الذات و منها ما یدل علی التنزیه و منها ما یدل علی صفات الفعل فالله یدل علی الذات و الحمد علی ما یستحق علیه الحمد من الصفات الکمالیة الذاتیة و سبحان علی الصفات التنزیهیة و تبارک لکونه من البرکة و النماء علی صفات الفعل أو تبارک علی صفات الذات لکونه من البروک و الثبات و الحمد علی صفات الفعل لکونه علی النعم الاختیاریة.

و یتشعب منها أربعة لأنه یتشعب من اسم الذات ما یدل علی توحیده و عدم التکثر فیه و لذا بدأ الله تعالی به بعد الله فقال قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ و یتشعب من الأحد الصمد لأن کونه غنیا عما سواه و کون ما سواه محتاجا إلیه من لوازم أحدیته و تفرده بذلک و لذا ثنی به فی سورة التوحید بعد ذکر الأحد.

و أما صفات الذات فیتشعب أولا منها القدیر و لما کانت القدرة الکاملة یستلزم العلم الکامل تشعب منه العلیم و سائر صفات الذات ترجع إلیهما عند التحقیق و یحتمل العکس أیضا بأن یقال یتشعب القدرة من العلم کما لا یخفی علی المتأمل.

و أما ما یدل علی التنزیه فیتشعب منها أولا السبوح الدال علی تنزیه الذات ثم القدوس الدال علی تنزیه الصفات.

و أما صفات الفعل فیتشعب منها أولا الخالق و لما کان الخلق مستلزما للرزق أو التربیة تشعب منه ثانیا الرازق أو الرب و لما کانت تلک الصفات الکمالیة دعت إلی بعثة الأنبیاء و نصب الحجج علیهم السلام (1) فبیت النور الذی هو بیت الإمامة کما بین فی آیة النور مبنیة علی تلک القوائم أو أنه تعالی لما حلاهم بصفاته و جعلهم مظهر آیات جلاله و عبر عنهم بأسمائه و کلماته فهم متخلقون بأخلاق الرحمن و بیت نورهم و کمالهم مبنی علی تلک الأرکان و بسط القول فیه یفضی إلی ما لا تقبله العقول و الأذهان و لا یجری فی تحریره الأقلام بالبنان فهذا جملة مما خطر بالبال فی حل هذه الروایة و الله ولی التوفیق و الهدایة.

ص: 411


1- أقول: هاهنا سقط و هو: بنی بیتا للنبوة و بیتا للإمامة اه( ب).

در حالی که امیرالمؤمنین بر دست سلمان تکیه داده بود، به مسجد الحرام آمدند که مردی خوش منظر و خوش ظاهر پیش آمده و به امیرالمؤمنین علیه السّلام سلام داد و امام سلام وی را پاسخ گفت و آن مرد نشسته و عرض کرد: یا امیرالمؤمنین، سه مسأله را از شما می­پرسم، اگر به آن­ها پاسخ درست دادی، درخواهم یافت که این قوم در کار تو مرتکب اشتباهی شده­اند که در دنیا و آخرت باعث رسوایی ایشان خواهد بود و چه در این دنیا و چه در آن دنیا در امان نخواهند بود. و اگر پاسخ درستی دریافت نکنم، خواهم فهمید که هر دو از یک سنخ هستید و فرقی با هم ندارید. امام علیه السّلام فرمود: هرچه می­خواهی بپرس. عرض کرد: مرا آگاه کنید که چون مرد به خواب رود، جانش به کجا رود؟ و یک مرد چگونه به خاطر می­آورد و دچار فراموشی می­شود؟ و اینکه چگونه انسان به عموها و دایی­ها شباهت پیدا می­کند؟

پس امیرالمؤمنین علیه السّلام رو به طرف ابومحمّد حسن بن علی علیه السّلام کرده و فرمود: ای ابو محمّد، پرسش­های وی را پاسخ ده! امام حسن علیه السّلام فرمود: اما اینکه پرسیدی وقتی انسان می­خوابد روحش به کجا می­رود؟ بدان که روح به باد تعلّق دارد و باد به هوا تعلّق دارد، تا آن وقت که به خواب رفته برای بیدار شدن حرکت کند، پس اگر خداوند عزّوجل اجازه داد که روح به صاحبش برگردد، آن باد، روح را جذب و باد هوا را جذب کرده و بدین ترتیب روح به بدن صاحبش بر می­گردد. و اگر خدای عزّوجل اجازه ندهد که آن روح به صاحبش برگردد، هوا باد را جذب و باد روح را جذب نموده و دیگر به صاحبش برنمی­گردد تا اینکه در روز قیامت مبعوث شود.

امّا آنچه را که درمورد یادآوری فراموشی پرسیدی، بدان که قلب انسان در حُقّه(جعبه)ای قرار دارد و بر روی آن حُقّه طبقی قرار دارد که چون انسان بر محمّد و آل محمّد صلوات کاملی فرستد، آن طبق از روی حُقّه برداشته می­شود و قلب نورانی گردد و انسان آنچه را فراموش کرده، به خاطر آوَرَد. امّا اگر انسان بر محمّد و آل محمّد صلوات نفرستد، یا اینکه صلوات ناقص بفرستد، آن طبق بر روی حُقّه باقی می­ماند و قلب در تاریکی مانده و انسان دچار فراموشی می­گردد.

امّا آنچه را که درباره شباهت نوزاد به عموها و دایی­ها پرسیدی؟ پاسخ آن است که چون مردی با همسرش گرد آید و با قلبی آرام و اعصابی آرام و اندامی غیر مضطرب و پریشان،

ص: 415

«2»

نص، [کفایة الأثر]: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنِ الدَّقَّاقِ وَ الْوَرَّاقِ مَعاً عَنِ الصُّوفِیِّ عَنِ الرُّویَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی سَیِّدِی عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام فَلَمَّا بَصُرَ بِی (1) قَالَ لِی مَرْحَباً بِکَ یَا أَبَا الْقَاسِمِ أَنْتَ وَلِیُّنَا حَقّاً فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی

أُرِیدُ أَنْ أَعْرِضَ عَلَیْکَ دِینِی فَإِنْ کَانَ مَرْضِیّاً ثَبَتُّ عَلَیْهِ حَتَّی أَلْقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ هَاتِ یَا أَبَا الْقَاسِمِ فَقُلْتُ إِنِّی أَقُولُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَاحِدٌ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ خَارِجٌ مِنَ الْحَدَّیْنِ حَدِّ الْإِبْطَالِ وَ حَدِّ التَّشْبِیهِ وَ إِنَّهُ لَیْسَ بِجِسْمٍ وَ لَا صُورَةٍ وَ لَا عَرَضٍ وَ لَا جَوْهَرٍ بَلْ هُوَ مُجَسِّمُ الْأَجْسَامِ وَ مُصَوِّرُ الصُّوَرِ وَ خَالِقُ الْأَعْرَاضِ وَ الْجَوَاهِرِ وَ رَبُّ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ مَالِکُهُ وَ جَاعِلُهُ وَ مُحْدِثُهُ وَ إِنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ لَا نَبِیَّ بَعْدَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ إِنَّ شَرِیعَتَهُ خَاتِمَةُ الشَّرَائِعِ وَ لَا شَرِیعَةَ بَعْدَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(2) وَ أَقُولُ إِنَّ الْإِمَامَ وَ الْخَلِیفَةَ وَ وَلِیَّ الْأَمْرِ بَعْدَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام ثُمَّ الْحَسَنُ ثُمَّ الْحُسَیْنُ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ثُمَّ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ ثُمَّ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ثُمَّ أَنْتَ یَا مَوْلَایَ فَقَالَ علیه السّلام وَ مِنْ بَعْدِیَ الْحَسَنُ ابْنِی فَکَیْفَ لِلنَّاسِ بِالْخَلَفِ مِنْ بَعْدِهِ (3) قَالَ فَقُلْتُ وَ کَیْفَ ذَلِکَ یَا مَوْلَایَ قَالَ لِأَنَّهُ لَا یُرَی شَخْصُهُ وَ لَا یَحِلُّ ذِکْرُهُ بِاسْمِهِ حَتَّی یَخْرُجَ فَیَمْلَأَ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً قَالَ فَقُلْتُ أَقْرَرْتُ وَ أَقُولُ إِنَّ وَلِیَّهُمْ وَلِیُّ اللَّهِ وَ عَدُوَّهُمْ عَدُوُّ اللَّهِ وَ طَاعَتَهُمْ طَاعَةُ اللَّهِ وَ مَعْصِیَتَهُمْ مَعْصِیَةُ اللَّهِ وَ أَقُولُ إِنَّ الْمِعْرَاجَ حَقٌّ وَ الْمُسَاءَلَةَ فِی الْقَبْرِ حَقٌّ وَ إِنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ وَ النَّارَ حَقٌّ وَ الصِّرَاطَ حَقٌّ وَ الْمِیزَانَ حَقٌّ- وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَ أَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ وَ أَقُولُ إِنَّ الْفَرَائِضَ الْوَاجِبَةَ بَعْدَ الْوَلَایَةِ الصَّلَاةُ وَ الزَّکَاةُ وَ الصَّوْمُ (4) وَ الْحَجُّ وَ الْجِهَادُ وَ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام یَا أَبَا الْقَاسِمِ هَذَا

ص: 412


1- فی المصدر: فلما نظرنی. و فی( م) و( د): فلما بصرنی.
2- لیست هذه الجملة فی المصدر و لا فی( ت) و( د).
3- فی المصدر: فی الخلف من بعده.
4- فی( د) و الصوم و الزکاة.

نزدیکی کند، آن نطفه­ای که در درون رحم جای می­گیرد، نوزادی شبیه پدر و مادرش خواهد بود. اما اگر مرد با قلبی ناآرام و اعصابی پریشان و بدنی مضطرب نزد همسرش آید، آن نطفه به حالت اضطراب و پریشانی بر روی یکی از رگ­ها می­افتد، اگر این رگ اعمام باشد، نوزاد شبیه عموهایش خواهد بود و اگر بر روی رگی از رگهای دایی­ها بیفتد، نوزاد به دایی­هایش شباهت خواهد داشت.

پس آن مرد گفت: گواهی می­دهم که خدایی جز الله نیست و پیوسته همین گواهی را خواهم داد و گواهی می­دهم که محمّد رسول خدا است و پیوسته همین گواهی را خواهم داد و گواهی می­دهم که شما وصیّ رسول خدا صلی الله علیه و آله و قائم به حجّت وی هستید. پس به امیرالمؤمنین علیه السّلام اشاره نموده و گفت _ و پیوسته همین گواهی را خواهم داد و گواهی می­دهم که شما وصیّ و قائم به حجّت وی هستید _ و به [ابو محمّد] حسن علیه السّلام اشاره نمود _ و شهادت می­دهم که حسین بن علی علیه السّلام وصیّ پدر خویش و قائم به حجّت او پس از شماست، و گواهی می­دهم که علی بن حسین علیه السّلام قائم به امر حسین علیه السّلام پس از وی است و گواهی می­دهم بر اینکه محمّد بن علی علیه السّلام قائم به امر علی بن حسین علیه السّلام پس از وی است و گواهی می­دهم بر اینکه جعفر بن محمّد علیه السّلام قائم به امر محمّد بن علی علیه السّلام پس از وی است و شهادت می­دهم بر اینکه موسی علیه السّلام قائم بر کار جعفر بن محمّد پس از وی است و گواهی می­دهم که علی بن موسی علیه السّلام قائم بر امر موسی بن جعفر است و گواهی می­دهم بر اینکه محمّد بن علی قائم به امر علی بن موسی است و گواهی می­دهم بر اینکه علی بن محمّد قائم به امر محمّد بن علی است و گواهی می­دهم بر اینکه حسن بن علی علیه السّلام قائم به امر علی بن محمّد است و بر مردی از فرزندان حسن بن علی علیه السّلام گواهی می­دهم که نه می­توان نامش را برد و نه کنیه­اش را تا اینکه کارش برملا گشته، جهان را پر از عدل و داد کند همان­طور که از پیش از ظلم و ستم پرگشته باشد. او قائم به امر حسین بن علی است. و السّلام علیک یا امیرالمؤمنین و رحمۀ الله و برکاته. سپس برخاسته و رفت.

پس امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: ای ابا محمّد، به دنبالش برو و ببین به کجا می­رود. پس امام حسن علیه السّلام به دنبالش رفت. گوید: چون پا را از مسجد بیرون گذاشت، متوجه نشدم به کدام سمت سرزمین خدای عزّوجل رهسپار شد. پس نزد امیرالمؤمنین علیه السّلام بازگشته و وی را از ماجرا آگاه ساختم. امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: یا ابا محمّد، او را می­شناسی؟ عرض کردم: خدا و رسول و امیرالمؤمنین به امر آگاه­ترند. پس فرمود: او خضر علیه السّلام بود.(1)

ص: 416


1- . کمال الدین : 183و 181 . عیون الاخبار : 40 _39

وَ اللَّهِ دِینُ اللَّهِ الَّذِی ارْتَضَاهُ لِعِبَادِهِ فَاثْبُتْ عَلَیْهِ- ثَبَّتَکَ اللَّهُ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ(1).

«3»

نص، [کفایة الأثر] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ منویة [مَتَّوَیْهِ] عَنِ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الْمَوْصِلِیِّ عَنِ الصَّقْرِ بْنِ أَبِی دُلَفَ قَالَ: لَمَّا حَمَلَ الْمُتَوَکِّلُ سَیِّدَنَا أَبَا الْحَسَنِ علیه السّلام جِئْتُ أَسْأَلُ عَنْ خَبَرِهِ قَالَ فَنَظَرَ إِلَیَّ حَاجِبُ الْمُتَوَکِّلِ (2) فَأَمَرَ أَنْ أُدْخَلَ إِلَیْهِ فَقَالَ یَا صَقْرُ مَا شَأْنُکَ فَقُلْتُ خَیْرٌ أَیُّهَا الْأُسْتَاذُ فَقَالَ اقْعُدْ قَالَ الصَّقْرُ فَأَخَذَنِی مَا تَقَدَّمَ وَ مَا تَأَخَّرَ فَقُلْتُ أَخْطَأْتُ فِی الْمَجِی ءِ قَالَ فَوَحَی النَّاسَ عَنْهُ (3) ثُمَّ قَالَ مَا شَأْنُکَ وَ فِیمَ جِئْتَ قُلْتُ بِخَیْرٍ مَا فَقَالَ لَعَلَّکَ جِئْتَ تَسْأَلُ عَنْ خَبَرِ مَوْلَاکَ فَقُلْتُ لَهُ وَ مَنْ مَوْلَایَ مَوْلَایَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ اسْکُتْ مَوْلَاکَ هُوَ الْحَقُّ فَلَا تَحْتَشِمْنِی فَإِنِّی عَلَی مَذْهَبِکَ فَقُلْتُ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَقَالَ تُحِبُّ أَنْ تَرَاهُ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ اجْلِسْ حَتَّی یَخْرُجَ صَاحِبُ الْبَرِیدِ قَالَ فَجَلَسْتُ فَلَمَّا خَرَجَ قَالَ لِغُلَامِهِ خُذْ بِیَدِ الصَّقْرِ فَأَدْخِلْهُ إِلَی الْحُجْرَةِ الَّتِی فِیهَا الْعَلَوِیُّ الْمَحْبُوسُ وَ خَلِّ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ قَالَ فَأَدْخَلَنِی إِلَی الْحُجْرَةِ وَ أَوْمَأَ إِلَی بَیْتٍ (4) فَدَخَلْتُ فَإِذَا هُوَ علیه السّلام جَالِسٌ عَلَی صَدْرِ

حَصِیرٍ وَ بِحِذَاهُ قَبْرٌ مَحْفُورٌ قَالَ فَسَلَّمْتُ فَرَدَّ عَلَیَّ السَّلَامَ ثُمَّ أَمَرَنِی بِالْجُلُوسِ فَجَلَسْتُ ثُمَّ قَالَ یَا صَقْرُ مَا أَتَی بِکَ قُلْتُ سَیِّدِی جِئْتُ أَتَعَرَّفُ خَبَرَکَ-(5) قَالَ ثُمَّ نَظَرْتُ إِلَی الْقَبْرِ فَبَکَیْتُ فَنَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ یَا صَقْرُ لَا عَلَیْکَ لَنْ یَصِلُوا إِلَیْنَا بِسُوءٍ فَقُلْتُ الْحَمْدُ لِلَّهِ ثُمَّ قُلْتُ یَا سَیِّدِی حَدِیثٌ یُرْوَی عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَا أَعْرِفُ مَعْنَاهُ فَقَالَ وَ مَا هُوَ قُلْتُ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله لَا تُعَادُوا الْأَیَّامَ فَتُعَادِیَکُمْ مَا مَعْنَاهُ فَقَالَ نَعَمْ الْأَیَّامُ نَحْنُ مَا قَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ- فَالسَّبْتُ اسْمُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْأَحَدُ اسْمُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ الِاثْنَیْنِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الثَّلَاثَاءُ

ص: 413


1- کفایة الاثر: 38.
2- فی المصدر: صاحب المتوکل.
3- فی المصدر: ففرق الناس عنه.
4- فی المصدر: و اوتیت الی بیت.
5- فی( ک): أ تعرف خطرک.

الغیبة طوسی: جماعتی از گروهی از یاران ما از کلینی از عده­ای از یاران ما از برقی شبیه آن را روایت کرده­اند.(1)

علل الشرائع: پدرم از سعد از برقی از داود بن قاسم مانند آن را نقل کرده است.(2)

الاحتجاج: داود بن قاسم شبیه آن را آورده است.(3)

المحاسن: پدرم از داود بن قاسم مانند آن را روایت کرده است.(4)

الغیبة نعمانی: عبدالواحد بن عبدالله بن یونس موصلی از محمّد بن جعفر از برقی مانند آن را آورده است.(5)

تفسیر علی بن ابراهیم: پدرم همین حدیث را از برقی با اندکی تغییر نقل کرده و من آن را در باب «النفس و احوالها» با شرح آورده­ام.(6)

روایت2.

عیون اخبار الرضا: علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: در حالی که به همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله در یکی از راه­های مدینه می­رفتیم، با پیرمردی روبرو شدیم که موی صورت انبوهی داشت و پهن شانه بود، پس به رسول خدا صلی الله علیه و آله سلام داد. رسول خدا صلی الله علیه و آله سلام وی را پاسخ گفته و به وی خوش­آمد گفت. سپس برگشت و به من گفت: سلام بر تو ای خلیفه چهارم و رحمۀ الله و برکاته! یا رسول الله، مگر چنین نیست؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله در پاسخ وی فرمود: آری! و چون آن مرد برفت، عرض کردم: یا رسول الله، این پیرمرد به من چه گفت؟ و تأیید شما برای چه بود؟ فرمود: تو بحمدالله همین­طور خواهی شد، خداوند عزّوجل در کتاب خود می­فرماید «إِنیّ ِ جَاعِلٌ فیِ الْأَرْضِ خَلِیفَةً فَاحْکُم بَینْ َ النَّاسِ بِالحَْق »،(7){من

در زمین جانشینی خواهم گماشت» پس میان مردم به حقّ داوری کن. } و خلیفه­ای که بر زمین قرار داده شده، حضرت آدم علیه السّلام است و باز خدای عزّوجل فرمود: «یَادَاوُدُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فیِ الْأَرْضِ فَاحْکُم بَینْ َ النَّاسِ بِالحَْق»،(8){ای داوود، ما تو را در زمین خلیفه [و جانشین ] گردانیدیم پس میان مردم به حقّ داوری کن .} پس او دومی است و نیز خدای عزّوجل حکایتی از موسی آورده آن­گاه به هارون گفت: «اخْلُفْنیِ فیِ قَوْمِی وَ أَصْلِح »،(9)

{ گفت: «در میان قوم من جانشینم باش، و [کار آنان را] اصلاح کن} و او

ص: 417


1- . غیبة الطوسی: 108 _107
2- . علل الشرائع: 44 _ 43
3- . در نسخه چاپی یافت نشد اما در اعلام الوری ص: 383 _ 382 آمده است.
4- . المحاسن: 333 _332
5- . غیبة النعمانی: 28 _27
6- . تفسیر قمی: 578
7- . بقره/ 30
8- . ص/ 26
9- . اعراف/ 142

عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهم السّلام وَ الْأَرْبِعَاءُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ وَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ أَنَا وَ الْخَمِیسُ ابْنِیَ الْحَسَنُ وَ الْجُمُعَةُ ابْنُ ابْنِی وَ إِلَیْهِ یَجْتَمِعُ (1) عِصَابَةُ الْحَقِّ وَ هُوَ الَّذِی یَمْلَؤُهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً وَ هَذَا مَعْنَی الْأَیَّامِ فَلَا تُعَادُوهُمْ فِی الدُّنْیَا فَیُعَادُوکُمْ فِی الْآخِرَةِ ثُمَّ قَالَ علیه السّلام وَدِّعْ فَلَا آمَنُ عَلَیْکَ (2).

بیان

قال الجزری فیه إن ابن مسعود سلم علیه و هو یصلی و لم یرد علیه قال فأخذنی ما قدم و ما حدث أی الحزن و الکأبة یرید أنه عاودته أحزانه القدیمة و اتصلت بالحدیثة و قیل معناه غلب علی التفکر فی أحوالی القدیمة و الحدیثة أیها کان سببا لترک رده السلام علی انتهی (3) و الوحی الإشارة.

أقول: وجدنا کثیرا من الأخبار العامیة تعرض علی الأئمة علیهم السّلام و هم لا یصرحون بکونها موضوعة تقیة بل یؤولونها علی ما یوافق الحق و یمکن أن یکون هذا الخبر أیضا کذلک مع أن لأخبارهم أیضا ظهرا و بطنا کالقرآن و الله یعلم.

باب 48 نص الخضر علیه السلام،علیهم،صلوات الله علیهم و بعض النوادر

الأخبار

«1»

ک، [إکمال الدین] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ جَمِیعاً عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْقَاسِمِ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الثَّانِی (4) قَالَ: أَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ذَاتَ یَوْمٍ وَ مَعَهُ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام وَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ

ص: 414


1- فی المصدر: تجمع.
2- کفایة الاثر: 38.
3- النهایة 3: 235.
4- فی العیون: محمّد بن علی الباقر. و هو سهو فان داود بن القاسم من أصحاب الجواد و العسکریین علیهم السلام، راجع جامع الرواة 1: 307.

هارون است آن­گاه که موسی علیه السّلام او را در میان قومش جانشین خود کرد، بنابراین خلیفه سوم هارون است. و خدای عزّوجل فرمود: «وَ أَذَانٌ مِّنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلیَ النَّاسِ یَوْمَ الحَْجّ ِ الْأَکْبر»،(1)

[این آیات ] اعلامی است از جانب خدا و پیامبرش به مردم در روز حجّ اکبر.} و مبلّغ از جانب خدا و رسول او تو بودی و تو وصیّ و وزیر و پرداخت کننده وام و به جای آورنده عهد و پیمان من هستی، و تو نزد من منزلت هارون از موسی را داری، با این تفاوت که پس از من هیچ پیامبری نخواهد آمد. بنابراین، همان­طور که این پیرمرد به تو سلام داد، چهارمین خلیفه­ای. آیا به راستی او را نشناختی؟ عرض کردم، خیر. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: او برادرت خضر علیه السّلام بود. پس بدان!(2)

روایت3.

المقتضب: ابراهیم بن ابی سمال گوید: در میان «الغابه» و «دومۀ الجندل» در میان کوه­ها و شنزارها در شبی تاریک از سفر شام برمی­گشتیم که صدای هاتفی از یکی از آن کوه­ها به گوشم رسید که می­گفت: (شعر)

آن کسی را صدا بزن که مزارش خوشبو است و در سرزمین خوش آرمیده است، احمدی را که به حق برانگیخته شده و خدایش بر او درود فرستاده

و بر کسی که در فضل بعد از او قرار دارد و مختص به فضیلت است، و بر دو سبط ایشان، آن مسموم شده و آن که آن چنان به قتل رسید!

و بر آن نُه تن از ایشان که پاک­نژادند و پاکیزه اصل و نسب، آنان مناره­های حقّ برای مردمند، آن­گاه که خلق رو به گمراهی روند

آنان را ندا بزن که ای حجّت­های خدای بر همه عالم ، ای کلمات تامّه خدا که صدق و عدل با ایشان تمام شده است.(3)

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

ص: 418


1- . توبه/ 3
2- . عیون الاخبار: 183
3- . المقتضب: 57 _56

وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام مُتَّکِئٌ عَلَی یَدِ سَلْمَانَ فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِذْ أَقْبَلَ رَجُلٌ حَسَنُ الْهَیْئَةِ وَ اللِّبَاسِ فَسَلَّمَ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَرَدَّ عَلَیْهِ السَّلَامَ فَجَلَسَ ثُمَّ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَسْأَلُکَ عَنْ ثَلَاثِ مَسَائِلَ إِنْ أَخْبَرْتَنِی بِهِنَّ عَلِمْتُ أَنَّ الْقَوْمَ رَکِبُوا مِنْ أَمْرِکَ مَا أَقْضِی عَلَیْهِمْ أَنَّهُمْ لَیْسُوا بِمَأْمُونِینَ فِی دُنْیَاهُمْ وَ لَا فِی آخِرَتِهِمْ وَ إِنْ تَکُنِ الْأُخْرَی عَلِمْتُ أَنَّکَ وَ هُمْ شَرَعٌ سَوَاءٌ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام سَلْنِی عَمَّا بَدَا لَکَ فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ الرَّجُلِ إِذَا نَامَ أَیْنَ تَذْهَبُ رُوحُهُ وَ عَنِ الرَّجُلِ کَیْفَ یَذْکُرُ وَ یَنْسَی وَ عَنِ الرَّجُلِ کَیْفَ یُشْبِهُ وَلَدُهُ الْأَعْمَامَ وَ الْأَخْوَالَ فَالْتَفَتَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام فَقَالَ یَا بَا مُحَمَّدٍ أَجِبْهُ فَقَالَ علیه السّلام أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ أَمْرِ الْإِنْسَانِ إِذَا نَامَ أَیْنَ تَذْهَبُ رُوحُهُ فَإِنَّ رُوحَهُ مُتَعَلِّقَةٌ بِالرِّیحِ وَ الرِّیحَ مُتَعَلِّقَةٌ بِالْهَوَاءِ إِلَی وَقْتِ مَا یَتَحَرَّکُ صَاحِبُهَا لِلْیَقَظَةِ فَإِنْ أَذِنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِرَدِّ تِلْکَ الرُّوحِ عَلَی صَاحِبِهَا جَذَبَتْ تِلْکَ الرِّیحَ الرُّوحُ (1) وَ جَذَبَتْ تِلْکَ الرِّیحُ الْهَوَاءَ فَرَجَعَتِ الرُّوحُ وَ أُسْکِنَتْ فِی بَدَنِ صَاحِبِهَا وَ إِنْ لَمْ یَأْذَنِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِرَدِّ تِلْکَ الرُّوحِ عَلَی صَاحِبِهَا جَذَبَ الْهَوَاءُ الرِّیحَ فَجَذَبَتِ الرِّیحُ الرُّوحَ فَلَمْ تُرَدَّ عَلَی صَاحِبِهَا إِلَی وَقْتِ مَا یُبْعَثُ وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ أَمْرِ الذُّکْرِ وَ النِّسْیَانِ فَإِنَّ قَلْبَ الرَّجُلِ فِی حُقٍّ وَ عَلَی الْحُقِّ طَبَقٌ فَإِنْ صَلَّی الرَّجُلُ عِنْدَ ذَلِکَ عَلَی مُحَمَّدٍ صَلَاةً تَامَّةً انکشفت [انْکَشَفَ] ذَلِکَ الطَّبَقُ عَنْ ذَلِکَ الْحُقِّ فَأَضَاءَ الْقَلْبُ وَ ذَکَرَ الرَّجُلُ مَا کَانَ نَسِیَ وَ إِنْ هُوَ لَمْ یُصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أَوْ نَقَصَ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَیْهِمْ انْطَبَقَ ذَلِکَ الطَّبَقُ عَلَی ذَلِکَ الْحُقِّ فَأَظْلَمَ الْقَلْبُ وَ نَسِیَ الرَّجُلُ مَا کَانَ ذَکَرَهُ وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ أَمْرِ الْمَوْلُودِ الَّذِی یُشْبِهُ أَعْمَامَهُ وَ أَخْوَالَهُ فَإِنَّ الرَّجُلَ إِذَا أَتَی أَهْلَهُ فَجَامَعَهَا بِقَلْبٍ سَاکِنٍ وَ عُرُوقٍ هَادِئَةٍ(2) وَ بَدَنٍ غَیْرِ مُضْطَرِبٍ فَاسْتَکَنَتْ (3) تِلْکَ النُّطْفَةُ فِی جَوْفِ الرَّحِمِ خَرَجَ الْوَلَدُ یُشْبِهُ أَبَاهُ وَ أُمَّهُ وَ إِنْ هُوَ أَتَاهَا بِقَلْبٍ غَیْرِ سَاکِنٍ وَ عُرُوقٍ

ص: 415


1- فی کمال الدین: جذبت تلک الروح الریح.
2- أی ساکنة.
3- فی کمال الدین: و انسکبت. أی انصبت.

مراجع التصحیح و التخریج و التعلیق

اشاره

«1»

«2»

«3»

«4»

ص: 419

غَیْرِ هَادِئَةٍ وَ بَدَنٍ مُضْطَرِبٍ اضْطَرَبَتِ النُّطْفَةُ فَوَقَعَتْ فِی حَالِ اضْطِرَابِهَا عَلَی بَعْضِ الْعُرُوقِ فَإِنْ وَقَعَتْ عَلَی عِرْقٍ مِنْ عُرُوقِ الْأَعْمَامِ أَشْبَهَ الْوَلَدُ أَعْمَامَهُ وَ إِنْ وَقَعَتْ عَلَی عِرْقٍ مِنْ عُرُوقِ الْأَخْوَالِ أَشْبَهَ الْوَلَدُ أَخْوَالَهُ فَقَالَ الرَّجُلُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَمْ أَزَلْ أَشْهَدُ بِهَا وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ لَمْ أَزَلْ أَشْهَدُ بِذَلِکَ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ (1) وَ الْقَائِمُ بِحُجَّتِهِ وَ أَشَارَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ لَمْ أَزَلْ أَشْهَدُ بِهَا وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ وَصِیُّهُ وَ الْقَائِمُ بِحُجَّتِهِ وَ أَشَارَ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ علیه السّلام وَ أَشْهَدُ أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السّلام وَصِیُّ أَبِیکَ وَ الْقَائِمُ بِحُجَّتِهِ بَعْدَکَ وَ أَشْهَدُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام (2) أَنَّهُ الْقَائِمُ بِأَمْرِ الْحُسَیْنِ علیه السّلام بَعْدَهُ وَ أَشْهَدُ عَلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام أَنَّهُ الْقَائِمُ بِأَمْرِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ (3) وَ أَشْهَدُ عَلَی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام أَنَّهُ الْقَائِمُ بِأَمْرِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ أَشْهَدُ عَلَی

مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السّلام أَنَّهُ الْقَائِمُ بِأَمْرِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام وَ أَشْهَدُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی علیهما السّلام أَنَّهُ الْقَائِمُ بِأَمْرِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ أَشْهَدُ عَلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ أَنَّهُ الْقَائِمُ بِأَمْرِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی وَ أَشْهَدُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ أَنَّهُ الْقَائِمُ بِأَمْرِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ أَشْهَدُ عَلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السّلام أَنَّهُ الْقَائِمُ بِأَمْرِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ أَشْهَدُ عَلَی رَجُلٍ مِنْ وُلْدِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام لَا یُسَمَّی وَ لَا یُکَنَّی (4) حَتَّی یَظْهَرَ أَمْرُهُ فَیَمْلَأَهَا عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً أَنَّهُ الْقَائِمُ بِأَمْرِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ ثُمَّ قَامَ فَمَضَی فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام یَا بَا مُحَمَّدٍ اتَّبِعْهُ فَانْظُرْ أَیْنَ یَقْصِدُ فَخَرَجَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام فِی أَثَرِهِ قَالَ فَمَا کَانَ إِلَّا أَنْ وَضَعَ رِجْلَهُ خَارِجَ الْمَسْجِدِ(5) فَمَا دَرَیْتُ أَیْنَ أَخَذَ مِنْ أَرْضِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَجَعْتُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَأَعْلَمْتُهُ فَقَالَ یَا بَا مُحَمَّدٍ أَ تَعْرِفُهُ فَقُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَعْلَمُ فَقَالَ هُوَ الْخَضِرُ علیه السلام (6).

ص: 416


1- فی العیون و( د): وصی رسوله.
2- فی العیون و( د): و أشهد أن علیّ بن الحسین علیه السلام.
3- فی العیون و( د): بأمر علیّ بن الحسین بعده.
4- فی العیون و( د): لا یکنی و لا یسمی.
5- فی العیون: خارجا من المسجد.
6- کمال الدین: 181- 183. عیون الأخبار: 39 و 40.

«5»

ص: 420

غط، [الغیبة] للشیخ الطوسی: جَمَاعَةٌ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ: مِثْلَهُ (1).

ع، [علل الشرائع]: أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْقَاسِمِ: مِثْلَهُ (2).

ج، [الإحتجاج]: دَاوُدُ بْنُ الْقَاسِمِ: مِثْلَهُ (3).

سن، [المحاسن]: أَبِی عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْقَاسِمِ: مِثْلَهُ (4).

نی، [الغیبة]: للنعمانی عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یُونُسَ الْمَوْصِلِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ: مِثْلَهُ (5).

فس، [تفسیر القمی]: أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ مُرْسَلًا: مِثْلَهُ بِأَدْنَی تَغْیِیرٍ فَقَدْ أَوْرَدْتُهُ فِی بَابِ النَّفْسِ وَ أَحْوَالِهَا مَعَ شَرْحِهِ (6).

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ النَّسَوِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْفَضْلِ الْبَلْخِیِّ عَنْ خَالِهِ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السّلام قَالَ: بَیْنَمَا أَنَا أَمْشِی مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی بَعْضِ طُرُقَاتِ الْمَدِینَةِ إِذْ لَقِیَنَا شَیْخٌ طُوَالٌ کَثُّ اللِّحْیَةِ بَعِیدُ مَا بَیْنَ الْمَنْکِبَیْنِ فَسَلَّمَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ رَحَّبَ بِهِ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَابِعَ

الْخُلَفَاءِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَ لَیْسَ کَذَلِکَ هُوَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَلَی ثُمَّ مَضَی فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَذَا الَّذِی قَالَ لِی هَذَا الشَّیْخُ وَ تَصْدِیقُکَ لَهُ قَالَ أَنْتَ کَذَلِکَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فِی کِتَابِهِ- إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً(7) وَ الْخَلِیفَةُ الْمَجْعُولُ فِیهَا آدَمُ علیه السّلام وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ- یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِ (8) فَهُوَ الثَّانِی وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ حِکَایَةً عَنْ مُوسَی علیه السّلام حِینَ قَالَ لِهَارُونَ- اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ (9) فَهُوَ

ص: 417


1- الغیبة للشیخ الطوسیّ: 107 و 108.
2- علل الشرائع: 43 و 44.
3- لم نظفر به فی الاحتجاج المطبوع. و الروایة مذکورة فی إعلام الوری أیضا: 382 و 383.
4- المحاسن: 332 و 333.
5- الغیبة للنعمانیّ: 27 و 28.
6- تفسیر القمّیّ: 578.
7- سورة البقرة: 30.
8- سورة ص: 26.
9- سورة الأعراف: 142.

ص: 421

هَارُونُ إِذَا اسْتَخْلَفَهُ مُوسَی علیه السّلام فِی قَوْمِهِ وَ هُوَ الثَّالِثُ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ(1) فَکُنْتَ أَنْتَ الْمُبَلِّغَ عَنِ اللَّهِ وَ عَنْ رَسُولِهِ وَ أَنْتَ وَصِیِّی وَ وَزِیرِی وَ قَاضِی دَیْنِی وَ الْمُؤَدِّی عَنِّی وَ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی فَأَنْتَ رَابِعُ الْخُلَفَاءِ کَمَا سَلَّمَ عَلَیْکَ الشَّیْخُ أَ وَ لَا تَدْرِی مَنْ هُوَ قُلْتُ لَا قَالَ ذَاکَ أَخُوکَ الْخَضِرُ علیه السّلام فَاعْلَمْ (2).

«3»

کتاب المقتضب، لابن عیاش عن علی بن السری عن عمه عن إبراهیم بن أبی سمال قال: و سمعته یحدث به جماعة من أهل الکوفة فی مسجد السهلة فیهم جعفر بن بشیر البجلی و محمد بن سنان الزاهری و غیرهم قال کنت أسیر بین الغابة و دومة الجندل-(3) مرجعنا من الشام فی لیلة مسدفة بین جبال و رمال فسمعت هاتفا من بعض تلک الجبال و هو یقول:

ناد من طیبة مثواه و فی طیبة حلا***أحمد المبعوث بالحق علیه الله صلی

و علی التالی له فی الفضل و المخصوص فضلا***و علی سبطیهما المسموم و المقتول قتلا

و علی التسعة منهم محتدا طابوا و أصلا***هم منار الحق للخلق إذا ما الخلق ضلا

نادهم یا حجج الله علی العالم کلا***کلمات الله تمت بهم صدقا و عدلا(4).

إلی هنا انتهی الجزء السادس و الثلاثون من کتاب بحار الأنوار من هذه الطبعة النفیسة و هو الجزء الثانی من المجلد التاسع فی تاریخ أمیر المؤمنین صلوات الله علیه حسب تجزئة المصنف أعلی الله مقامه یحوی زهاء ستمائة و خمسین حدیثا فی أربعة و

عشرین بابا غیر ما حوی من المباحث العلمیة و الکلامیة و لقد بذلنا الجهد عند طبعها فی التصحیح مقابلة و بالغنا فی التحقیق مطالعة فخرج بعون الله و مشیته نقیا من الأغلاط إلا نزرا زهیدا زاغ عنه البصر و حسر عنه النظر.

محمد باقر البهبودی من لجنة التحقیق و التصحیح لدار الکتب الإسلامیّة

ص: 418


1- سورة التوبة: 3.
2- عیون الأخبار: 183.
3- الغابة موضع قرب المدینة من ناحیة الشام. و دومة الجندل أیضا من اعمال المدینة علی سبعة مراحل من دمشق بینها و بین المدینة.
4- المقتضب: 56 و 57.

ص: 422

مراجع التصحیح و التخریج و التعلیق

اشاره

بسم اللّه الرحمن الرحیم

الحمد للّه ربّ العالمین و الصلاة و السلام علی سیّدنا محمّد و آله الطاهرین و لعنة اللّه علی أعدائهم أجمعین.

و بعد: فإنّ اللّه المنّان قد وفّقنا لتصحیح هذا الجزء و هو الجزء الثانی من أجزاء المجلّد التاسع من الأصل و الجزء السادس و الثلاثون حسب تجزءتنا من کتاب بحار الأنوار و تخریج أحادیثه و مقابلتها علی ما بأیدینا من المصادر و بذلنا فی ذلک غایة جهدنا علی ما یراه المطالع البصیر و قد راجعنا فی تصحیح الکتاب و تحقیقه و مقابلته نسخاً مطبوعة و مخطوطة إلیک تفصیلها:

«1»

النسخة المطبوعة بطهران فی سنة 1307 بأمر الواصل إلی رحمة اللّه و غفرانه الحاجّ محمّد حسن الشهیر ب «کمپانیّ» و رمزنا إلی هذه النسخة ب (ک) و هی تزید علی جمیع النسخ التی عندنا کما أشار إلیه العلّامة الفقید الحاجّ میرزا محمّد القمیّ المتصدّی لتصحیحها فی خاتمة الکتاب، فجعلنا الزیادات التی وقفنا علیها بین معقوفین هکذا [...] و ربّما أشرنا إلیها فی ذیل الصفحات.

«2»

النسخة المطبوعة بتبریز فی سنة 1297 بأمر الفقید السعید الحاجّ إبراهیم التبریزیّ و رمزنا إلیها ب (ت).

«3»

نسخة کاملة مخطوطة بخطّ النسخ الجیّد علی قطع کبیر تاریخ کتابتها 1280 و رمزنا إلیها ب (م).

«4»

نسخة مخطوطة أخری بخطّ النسخ أیضاً علی قطع کبیر و قد سقط منها من أواسط الباب 99: «باب زهده علیه السلام و تقواه» و رمزنا إلیها ب (ح).

ص: 419

فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب

ص: 424

«5»

نسخة مخطوطة أخری بخطّ النسخ أیضاً علی قطع متوسط و هذه الأخیرة أصحّها و أتقنها و فی هامش صحیفة منها خطّ المؤلّف قدسّ سرّه و تصریحه بسماعه إیّاها فی سنة 1109 و لکنّها أیضاً ناقصة من أواسط الباب 97: «باب ما علّمه الرسول صّلی الّله علیه و آله عند وفاته» و رمزنا إلیها ب (د).

و هذه النسخ الثلاث المخطوطة لمکتبة العالم البارع الأستاذ السیّد جلال الدین الأرمویّ الشهیر بالمحدّث لا زال موفّقاً لمرضاة اللّه.

و قد اعتمدنا فی تخریج أحادیث الکتاب و ما نقلناه المصنّف فی بیاناته أو ما علّقناه و ذیّلناه فی فهم غرائب ألفاظه و مشکلاته علی کتب أوعزنا إلیها فی المجلّد الخامس و الثلاثون لا نطیل الکلام بذکرها هنا فمن أرادها فلیرجع هناک.

فنسأل الله التوفیق لإنجاز هذا المشروع و نرجو من فضله أن یجعله ذخرا لنا لیوم تشخص فیه الأبصار. جمادی الأولی 1380

یحیی العابدیّ الزنجانیّ السیّد کاظم الموسوی المیامویّ

من لجنة التحقیق و التصحیح لدار الکتب الإسلامیّة

ص: 420

رموز الکتاب

ص: 425

تصویر

ص: 421

تصویر

ص: 422

فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب

الموضوع/ الصفحه

باب 25 أنه علیه السلام النبأ العظیم و الآیة الکبری 1- 4

باب 26 فی أن الوالدین رسول الله و أمیر المؤمنین صلوات الله علیهما 4- 15

باب 27 فی أنه صلوات اللّه علیه حبل اللّه و العروة الوثقی و أنّه مستمسک بها 15- 21

باب 28 فی بعض ما نزل فی جهاده علیه السلام زائدا علی ما سیأتی فی باب شجاعته علیه السلام 21- 27

باب 29 فی أنّه صلوات اللّه علیه صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ 27- 32

باب 30 فی قوله تعالی مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرِینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ 32- 34

باب 31 فی قوله عز و جل أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ 34- 40

باب 32 فی قوله تعالی وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ 40- 51

باب 33 فی قوله تعالی قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی و قوله وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ و قوله تعالی هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ 51- 55

باب 34 فی أنّه علیه السلام کلمة الله و أنّه نزل فیه لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ الآیة 55- 56

ص: 423

باب 35 فی قوله تعالی وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیًّا و قوله تعالی وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ و قوله وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ 57- 59

باب 36 فی ما نزل فیه علیه السلام للإنفاق و الإیثار 59- 63

باب 37 فی أنّه علیه السلام المؤذّن بین الجنّة و النار و صاحب الأعراف و سائر ما یدلّ علی رفعة درجاته علیه السلام فی الآخرة 63- 73

باب 38 فی قوله تعالی وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ 76- 79

باب 39 فی سائر الآیات النازلة فی شأنه علیه السلام 79- 192

أبواب النصوص علی أمیر المؤمنین و النصوص علی الأئمة الاثنی عشر علیه السلام

باب 40 فی نصوص اللّه علیهم من خبر اللوح و الخواتیم و ما نصّ به علیهم فی الکتب السالفة 192- 225

باب 41 فی نصوص الرسول صّلی الّله علیه و آله علیهم علیهم السلام 226- 373

باب 42 فی نصّ أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه علیهم علیهم السلام 373- 383

باب 43 فی نصوص الحسنین علیهما السلام علیهم علیهم السلام 383- 385

باب 44 فی نصّ علیّ بن الحسین صلوات اللّه علیهما علیهم علیهم السلام 386- 389

باب 45 فی نصوص الباقر صلوات اللّه علیه علیهم علیهم السلام 390- 395

باب 46 فی ما ورد من النصوص عن الصادق علیه السلام علیهم صلّی اللّه علیهم أجمعین 396- 410

باب 47 فی نصوص موسی بن جعفر و سائر الأئمّة صلوات اللّه علیهم علیهم سلام الله علیهم أجمعین 410- 414

باب 48 فی نصّ الخضر علیهم صلوات اللّه علیهم و بعض النوادر 414- 418

ص: 424

رموز الکتاب

ب: لقرب الإسناد.

بشا: لبشارة المصطفی.

تم: لفلاح السائل.

ثو: لثواب الأعمال.

ج: للإحتجاج.

جا: لمجالس المفید.

جش: لفهرست النجاشیّ.

جع: لجامع الأخبار.

جم: لجمال الأسبوع.

جُنة: للجُنة.

حة: لفرحة الغریّ.

ختص: لکتاب الإختصاص.

خص: لمنتخب البصائر.

د: للعَدَد.

سر: للسرائر.

سن: للمحاسن.

شا: للإرشاد.

شف: لکشف الیقین.

شی: لتفسیر العیاشیّ

ص: لقصص الأنبیاء.

صا: للإستبصار.

صبا: لمصباح الزائر.

صح: لصحیفة الرضا علیه السلام.

ضا: لفقه الرضا علیه السلام.

ضوء: لضوء الشهاب.

ضه: لروضة الواعظین.

ط: للصراط المستقیم.

طا: لأمان الأخطار.

طب: لطبّ الأئمة.

ع: لعلل الشرائع.

عا: لدعائم الإسلام.

عد: للعقائد.

عدة: للعُدة.

عم: لإعلام الوری.

عین: للعیون و المحاسن.

غر: للغرر و الدرر.

غط: لغیبة الشیخ.

غو: لغوالی اللئالی.

ف: لتحف العقول.

فتح: لفتح الأبواب.

فر: لتفسیر فرات بن إبراهیم.

فس: لتفسیر علیّ بن إبراهیم.

فض: لکتاب الروضة.

ق: للکتاب العتیق الغرویّ

قب: لمناقب ابن شهر آشوب.

قبس: لقبس المصباح.

قضا: لقضاء الحقوق.

قل: لإقبال الأعمال.

قیة: للدُروع.

ک: لإکمال الدین.

کا: للکافی.

کش: لرجال الکشیّ.

کشف: لکشف الغمّة.

کف: لمصباح الکفعمیّ.

کنز: لکنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا.

ل: للخصال.

لد: للبلد الأمین.

لی: لأمالی الصدوق.

م: لتفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام.

ما: لأمالی الطوسیّ.

محص: للتمحیص.

مد: للعُمدة.

مص: لمصباح الشریعة.

مصبا: للمصباحین.

مع: لمعانی الأخبار.

مکا: لمکارم الأخلاق.

مل: لکامل الزیارة.

منها: للمنهاج.

مهج: لمهج الدعوات.

ن: لعیون أخبار الرضا علیه السلام.

نبه: لتنبیه الخاطر.

نجم: لکتاب النجوم.

نص: للکفایة.

نهج: لنهج البلاغة.

نی: لغیبة النعمانیّ.

هد: للهدایة.

یب: للتهذیب.

یج: للخرائج.

ید: للتوحید.

یر: لبصائر الدرجات.

یف: للطرائف.

یل: للفضائل.

ین: لکتابی الحسین بن سعید او لکتابه و النوادر.

یه: لمن لا یحضره الفقیه.

ص: 425

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109