سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.
عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعه لدرراخبارالائمةالاطهار تالیف محمدباقر المجلسی.
مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].
مشخصات ظاهری: ج - نمونه.
یادداشت: عربی.
یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].
یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).
یادداشت: کتابنامه.
مندرجات: ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-
موضوع: احادیث شیعه -- قرن 11ق
رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح
رده بندی دیویی: 297/212
شماره کتابشناسی ملی: 1680946
ص: 1
فس، تفسیر القمی ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ یَا مُحَمَّدُ قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ (1) یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ (2).
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السّلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی عَمَّ یَتَساءَلُونَ- عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ- الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ (3) قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مَا لِلَّهِ نَبَأٌ أَعْظَمُ مِنِّی وَ مَا لِلَّهِ آیَةٌ أَکْبَرُ مِنِّی وَ قَدْ عُرِضَ فَضْلِی عَلَی الْأُمَمِ الْمَاضِیَةِ عَلَی اخْتِلَافِ أَلْسِنَتِهَا فَلَمْ تُقِرَّ بِفَضْلِی (4).
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام مِثْلَهُ (5).
یر، بصائر الدرجات: أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ غَیْرِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِ
ترجمه بحارالانوار جلد 36: تاریخ امیرالمومنین علیه السلام - 2
مشخصات کتاب
سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.
عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده
عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.
مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -
مشخصات ظاهری : ج.
شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5
مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.-
ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر
رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی : 3348985
ص: 1
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ الشِّیعَةَ یَسْأَلُونَکَ عَنْ تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ عَمَّ یَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ قَالَ فَقَالَ ذَلِکَ إِلَیَّ إِنْ شِئْتُ أُخْبِرُهُمْ قَالَ فَقَالَ لَکِنِّی أُخْبِرُکَ بِتَفْسِیرِهَا قَالَ فَقُلْتُ عَمَّ یَتَساءَلُونَ قَالَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام یَقُولُ مَا لِلَّهِ آیَةٌ أَکْبَرُ مِنِّی وَ لَا لِلَّهِ مِنْ نَبَإٍ عَظِیمٍ أَعْظَمُ مِنِّی وَ لَقَدْ عُرِضَتْ وَلَایَتِی عَلَی الْأُمَمِ الْمَاضِیَةِ فَأَبَتْ أَنْ تَقْبَلَهَا قَالَ قُلْتُ لَهُ قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ- أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ (1) قَالَ هُوَ وَ اللَّهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام (2).
کا، [الکافی]: مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ: مِثْلَهُ (3).
کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَوْذَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فَقَالَ هُوَ عَلِیٌّ علیه السّلام لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیْسَ فِیهِ خِلَافٌ.
وَ ذَکَرَ صَاحِبُ کِتَابِ النُّخَبِ حَدِیثاً مُسْنَداً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُؤْمِنٍ الشِّیرَازِیِّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی السُّدِّیِّ فِی تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ قَالَ: أَقْبَلَ صَخْرُ بْنُ حَرْبٍ حَتَّی جَلَسَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذَا الْأَمْرُ بَعْدَکَ لَنَا أَمْ لِمَنْ فَقَالَ یَا صَخْرُ الْأَمْرُ مِنْ بَعْدِی لِمَنْ هُوَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَمَّ یَتَساءَلُونَ- عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ- الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ مِنْهُمُ الْمُصَدِّقُ بِوَلَایَتِهِ وَ خِلَافَتِهِ وَ مِنْهُمُ الْمُکَذِّبُ بِهِمَا ثُمَّ قَالَ- کَلَّا وَ هُوَ رَدٌّ عَلَیْهِمْ سَیَعْلَمُونَ خِلَافَتَهُ بَعْدَکَ أَنَّهَا حَقٌّ- ثُمَّ کَلَّا سَیَعْلَمُونَ یَقُولُ یَعْرِفُونَ وَلَایَتَهُ وَ خِلَافَتَهُ إِذْ یُسْأَلُونَ عَنْهَا فِی قُبُورِهِمْ فَلَا یَبْقَی مَیِّتٌ فِی شَرْقٍ وَ لَا فِی غَرْبٍ وَ لَا بَحْرٍ وَ لَا بَرٍّ إِلَّا وَ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ یَسْأَلَانِهِ عَنْ وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام بَعْدَ الْمَوْتِ یَقُولَانِ لِلْمَیِّتِ مَنْ رَبُّکَ وَ مَا دِینُکَ وَ مَنْ نَبِیُّکَ وَ مَنْ إِمَامُکَ.
وَ رُوِیَ أَیْضاً حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی عَلْقَمَةَ أَنَّهُ قَالَ: خَرَجَ یَوْمَ صِفِّینَ رَجُلٌ مِنْ عَسْکَرِ الشَّامِ وَ عَلَیْهِ سِلَاحٌ وَ فَوْقَهُ مُصْحَفٌ وَ هُوَ یَقْرَأُ- عَمَّ یَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ فَأَرَدْتُ الْبِرَازَ إِلَیْهِ (4) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام مَکَانَکَ وَ خَرَجَ بِنَفْسِهِ فَقَالَ لَهُ أَ تَعْرِفُ النَّبَأَ
ص: 2
ادامه کتاب تاریخ أمیر المؤمنین علیه السّلام 2
ادامه باب های آیات نازل شده در شأن أمیر المؤمنین علی علیه السّلام که دالالت بر فضیلت و إمامت او دارد
باب بیست و پنجم : امیر المؤمنین علیه السّلام «نَبأ عظیم» و «آیت کبری» است
روایات
روایت1.
تفسیر علی بن ابراهیم: سپس خداوند عزّوجل فرمود: یا محمّد: «قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیم »،(1){بگو:
«آن خبری بزرگ است} یعنی امیر المؤمنین علیه السّلام «أَنتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُون»{[که ] شما از آن روی برمی تابید.}(2)
روایت2.
تفسیر علی بن ابراهیم: امام رضا علیه السّلام در معنای آیات «عَمَّ یَتَسَائَلُونَ * عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ* الَّذِی هُمْ فِیهِ مخُْتَلِفُونَ»،(3){درباره چه چیز از یکدیگر می پرسند؟ از آن خبر بزرگ، که درباره آن با هم اختلاف دارند.}گوید: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: خداوند خبری عظیمتر و آیتی از من بزرگتر ندارد؛ او فضیلت و برتری مرا بر اُمّتهای گذشته با اختلاف زبان گفتارشان عرضه فرمود ولی آنان به فضل من اقرار نکردند.(4)
کنز جامع الفوائد: با سند خود، از امام صادق علیه السّلام مانند آن را روایت کرده است.(5)
روایت3.
بصائر الدرجات: ابوحمزه ثمالی گوید: به امام باقر علیه السّلام عرض کردم: قربانت گردم، شیعیان تفسیر آیات: «عَمَّ یَتَسَائَلُونَ* عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ» را از شما میپرسند. فرمود: این برعهده من است، اگر بخواهی آنان را آگاه خواهم ساخت، لیکن تفسیر آن را به تو خواهم گفت؛ گفتم تفسیر «عَمَّ یَتَسَائَلُونَ» چیست؟ فرمود: امیرالمؤمنین علیه السّلام میفرمود: خداوند آیتی بزرگتر و خبری عظیمتر از من ندارد. ولایت من بر تمام اُمّتهای پیشین عرضه شد ولی آنان از پذیرفتن آن خودداری کردند. عرض کردم: در مورد آیات: «قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیم* أَنتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُون»(6) چه میفرمایید؟ فرمود: به خدا سوگند او امیرالمؤمنین علیه السّلام است.(7)
کافی: محمد بن یحیی از احمد بن محمد، نظیر این روایت را آورده است.(8)
روایت4.
کنز جامع الفوائد: ابان بن تغلب گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد مصداق این آیه پرسیدم، فرمود: او علی علیه السّلام است. زیرا درباره رسول خدا صلی الله علیه و آله اختلافی نیست. و صاحب کتاب «النُّخَب» حدیثی را با سلسله سند از سدّی در تفسیر این آیه آورده که در آن گوید: صخر بن حرب آمد و نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله نشست و گفت: یا محمّد، بعد از شما رهبری مردم با ماست یا با دیگری؟ فرمود: ای صخر: رهبری مردم پس از من به کسی تعلّق دارد که منزلت او نسبت به من همچون هارون به موسی است. سپس خداوند این آیات را نازل فرمود: «عَمَّ یَتَسَائَلُونَ * عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ* الَّذِی هُمْ فِیهِ مخُْتَلِفُونَ» پس، عدهای ولایت و خلافت ایشان را تصدیق و گروهی تکذیب کردند؛ سپس فرمود: اما «نه!» خداوند در ردّ ایشان گفته است: «کلاََّ سَیَعْلَمُونَ* ثُمَّ کلاََّ سَیَعْلَمُونَ»،(9){نه
چنان است، به زودی خواهند دانست. باز هم نه چنان است، به زودی خواهند دانست.}«نَه!» ای پیامبر، آنها بعد از تو به حقانیّت خلافت او پی خواهند برد، زیرا در قبرهایشان مورد سؤال قرار خواهند گرفت و هیچ مردهای در شرق و غرب عالم یا در دریا و خشکی نخواهند ماند مگر اینکه منکر و نکیر درباره ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام وی را بازخواست کرده و مورد سؤال قرار دهند. آنها خطاب به مرده میگویند: پروردگار تو کیست؟ دین تو چیست؟ پیامبر تو کیست؟ امام تو کیست؟
نیز از علقمه روایت است که گفت: روزی در جنگ صفین مردی از سپاه شام غرق در سلاح و قرآنی بر سر در حالی که آیه: «عَمَّ یَتَسَاءَلُونَ * عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ» را میخواند، هماورد طلبید. خواستم به جنگ او بروم اما علی علیه السّلام به من فرمود: بایست! سپس خود به رویارویی آن مرد رفته و به وی فرمود: آیا میدانی مصداق نبأ
ص: 2
الْعَظِیمَ الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ قَالَ لَا فَقَالَ علیه السّلام أَنَا وَ اللَّهِ النَّبَأُ الْعَظِیمُ الَّذِی فِیهِ اخْتَلَفْتُمْ وَ عَلَی وَلَایَتِی تَنَازَعْتُمْ وَ عَنْ وَلَایَتِی رَجَعْتُمْ بَعْدَ مَا قَبِلْتُمْ وَ بِبَغْیِکُمْ هَلَکْتُمْ بَعْدَ مَا بِسَیْفِی نَجَوْتُمْ وَ یَوْمَ الْغَدِیرِ قَدْ عَلِمْتُمْ وَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَعْلَمُونَ مَا عَمِلْتُمْ ثُمَّ عَلَا بِسَیْفِهِ فَرَمَی بِرَأْسِهِ وَ یَدِهِ (1).
قب، [المناقب لابن شهرآشوب] تَفْسِیرُ الْقَطَّانِ عَنْ وَکِیعٍ عَنْ سُفْیَانَ عَنِ السُّدِّیِّ عَنْ عَبْدِ خَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام قَالَ: أَقْبَلَ صَخْرُ بْنُ حَرْبٍ إِلَی آخِرِ الْخَبَرَیْنِ وَ زَادَ فِی آخِرِ الْخَبَرِ الثَّانِی ثُمَّ قَالَ:
أَبَی اللَّهُ إِلَّا أَنَّ صِفِّینَ دَارُنَا***وَ دَارُکُمْ مَا لَاحَ فِی الْأُفُقِ کَوْکَبٌ
وَ حَتَّی تَمُوتُوا أَوْ نَمُوتَ وَ مَا لَنَا***وَ مَا لَکُمْ عَنْ حَوْمَةِ الْحَرْبِ مَهْرَبٌ:(2)
یف، [الطرائف] مُحَمَّدُ بْنُ مُؤْمِنٍ الشِّیرَازِیُّ عَنِ السُّدِّیِّ: مِثْلَ الْخَبَرِ السَّابِقِ (3).
کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] قب، [المناقب لابن شهرآشوب] رَوَی الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السّلام قَالَ وَ اللَّهِ أَنَا النَّبَأُ الْعَظِیمُ (4)- الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ- کَلَّا سَیَعْلَمُونَ ثُمَّ کَلَّا سَیَعْلَمُونَ حِینَ أَقِفُ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ أَقُولُ هَذَا لِی وَ هَذَا لَکِ (5).
قب، [المناقب لابن شهرآشوب] أَبُو الْمَضَا صَبِیحٌ عَنِ الرِّضَا علیه السّلام قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: مَا لِلَّهِ نَبَأٌ أَعْظَمُ مِنِّی.
وَ رُوِیَ: أَنَّهُ لَمَّا هَرَبَتِ الْجَمَاعَةُ یَوْمَ أُحُدٍ کَانَ عَلِیٌّ یَضْرِبُ قُدَّامَهُ صلی الله علیه و آله وَ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِ النَّبِیِّ وَ مِیکَائِیلُ عَنْ یُسَارِهِ فَنَزَلَ قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام یَقُولُ مَا لِلَّهِ آیَةٌ أَکْبَرُ مِنِّی (6).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] مُعَنْعَناً عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ عَمَّ یَتَساءَلُونَ فَقَالَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ أَنَا وَ اللَّهِ النَّبَأُ الْعَظِیمُ الَّذِی
ص: 3
عظیمی که مردم در مورد او اختلاف نظر دارند کیست؟ گفت: خیر! امام علیه السّلام فرمود: به خدا سوگند من هستم آن خبر عظیمی که دربارهاش به اختلاف افتادید و بر سر ولایتش به جنگ پرداختید و بعد از پذیرش ولایتش روی بر تافتید، و پس از نجات از شمشیرم با گناه خود هلاک گشتید؛ و در روز غدیر دانستید چه کردید و روز قیامت نیز در خواهید یافت که چه کردهاید؛ سپس شمشیر خود را بالا برد و با یک ضربت سر و دست از بدنش جدا کرد. (1)
روایت5.
مناقب ابن شهر آشوب: تفسیر قطّان: صخر بن حرب پا به عرصه میدان نهاد... و بقیه خبر نقل شده و در پایان خبر دوم افزوده است: (شعر)
خداوند چنین اراده فرمود که صفین، تا زمانی که در افق ستارهای بدرخشد، رزمگاه باشد؛ تا اینکه یا ما بمیریم یا شما بمیرید و ما و شما را گریزی از چرخش نایره جنگ نیست(2)
الطرائف: محمد بن مؤمن شیرازی از سدّی همانند خبر یاد شده را آورده است.(3)
روایت6.
کنز جامع الفوائد، مناقب ابن شهر آشوب: اصبغ بن نباته روایت کرد که علی علیه السّلام فرمود: به خدا سوگند آن خبر سترگی که در آن اختلاف دارند من هستم، نه چنان است! آنها خواهند دانست، باز هم نه چنان است، به زودی خواهند دانست؛ آنگاه که میان بهشت و دوزخ خواهم ایستاد و خواهم گفت: این فرد مال من و آن مال تو ای(جهنم)!(4)
روایت7.
مناقب ابن شهر آشوب: امام رضا علیه السّلام فرمود: علی علیه السّلام فرمود: خدا را «خبری» بزرگتر از من نیست. روایت است که چون روز اُحد آن جماعت پا به فرار گذاشتند، علی علیه السّلام از روبرو، جبرئیل از سمت راست و میکائیل از سمت چپ از رسول خدا صلی الله علیه و آله دفاع میکردند. در این حال آیه: «قُل نبأٌ عظیمٌ*أنتم عَنه مُعرضون» نازل شده و همزمان علی علیه السّلام میفرمود: خدا را آیتی بزرگتر از من نیست!(5)
روایت8.
تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام در معنای آیه: «عَمَّ یَتَسَائَلُون» میفرماید: امیرالمؤمنین علیه السّلام پیوسته به یارانش میفرمود: به خدا سوگند «نبأ عظیم»ی
ص: 3
اخْتَلَفَ فِیَ (1) جَمِیعُ الْأُمَمِ بِأَلْسِنَتِهَا وَ اللَّهِ مَا لِلَّهِ نَبَأٌ أَعْظَمُ مِنِّی وَ لَا لِلَّهِ آیَةٌ أَعْظَمُ مِنِّی (2).
کا، [الکافی] فِی خُطْبَةِ الْوَسِیلَةِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام وَ سَاقَ الْخُطْبَةَ إِلَی أَنْ قَالَ: أَلَا وَ إِنِّی فِیکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ کَهَارُونَ فِی آلِ فِرْعَوْنَ وَ کَبَابِ حِطَّةٍ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ کَسَفِینَةِ نُوحٍ فِی قَوْمِ نُوحٍ وَ إِنِّی النَّبَأُ الْعَظِیمُ وَ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ عَنْ قَلِیلٍ سَتَعْلَمُونَ مَا تُوعَدُونَ (3).
یب، [تهذیب الأحکام] فِی الدُّعَاءِ بَعْدَ صَلَاةِ الْغَدِیرِ: وَ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ الْحُجَّةُ الْعُظْمَی وَ آیَتُکَ الْکُبْرَی وَ النَّبَأُ الْعَظِیمُ الَّذِی هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (4).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِإِسْنَادِهِ عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السّلام یَا عَلِیُّ أَنْتَ حُجَّةُ اللَّهِ وَ أَنْتَ بَابُ اللَّهِ وَ أَنْتَ الطَّرِیقُ إِلَی اللَّهِ وَ أَنْتَ النَّبَأُ الْعَظِیمُ وَ أَنْتَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ وَ أَنْتَ الْمَثَلُ الْأَعْلَی الْخَبَرَ(5).
هذه الأخبار المرویة من طرق الخاصة و العامة دالة علی خلافته و إمامته و عظم شأنه صلوات الله علیه و لا یحتاج إلی بیان.
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَاهَانَ عَنْ نَصْرِ بْنِ اللَّیْثِ عَنْ مُخَوَّلٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی الزُّبَیْرِ الْمَکِّیِّ عَنْ جَابِرٍ
ص: 4
که تمام امّتها با زبانشان دربارهاش به اختلاف افتادند، من هستم، و هیچ خبر و آیتی بزرگتر و با عظمتتر از من نیست!(1)
روایت9.
کافی: در خطبه «وسیله» با سند خود از جابر، از امام باقر علیه السّلام روایت کرده و گفت: _ و خطبه را ادامه داد تا جایی که فرمود _ : آگاه باشید ای مردم که من در میان شما چون هارون در میان آل فرعون هستم، و چون «باب حِطّۀ» در میان بنیاسرائیل و چون کشتی نوح در میان قوم او هستم، و آن «نبأ عظیم» و آن «صدِّیق اکبر» من هستم و به زودی خواهید دانست چه وعده داده میشوید.(2)
روایت10.
التهذیب: در دعای بعد از نماز غدیر آمده است: و علی امیر مؤمنان حجّت بزرگ و نبأ سترگ توست که درباره او اختلاف میکنند.(3)
روایت11.
عیون اخبار الرضا: امام رضا علیه السّلام از پدران بزرگوارش روایت میکند که رسول خدا صَلی الله علیهِ وآله به علی علیه السّلام فرمود: ای علی، تو حجّت خدا، باب خدا، راه به سوی خدا، نَبَأ عظیم، صراط مستقیم و مَثَل اعلا هستی!(4)
توضیح
این اخبار که از طرق خاصّه و عامه روایت شدهاند دلیل بر خلافت، امامت و عظمت شأن امیرالمؤمنین علیه السّلام است و نیازی به توضیح بیشترندارند .
باب بیست و ششم : رسول خدا و امیرالمؤمنین صلوات الله علیهما والدین اُمّت هستند
روایات
روایت1.
امالی طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حقّ علی علیه السّلام بر این اُمّت همانند حق پدر بر فرزند است.(5)
ص: 4
الْأَنْصَارِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: حَقُّ عَلِیٍّ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ کَحَقِّ الْوَالِدِ عَلَی الْوَلَدِ(1).
أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ مِنَ الْجُزْءِ الْأَوَّلِ مِنْ کِتَابِ الْفِرْدَوْسِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرٍ: مِثْلَهُ.
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] أَبُو عَمْرٍو عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُحَمَّدِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَرْثَدٍ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: حَقُّ عَلِیٍّ عَلَی النَّاسِ حَقُّ الْوَالِدِ عَلَی وَلَدِهِ (2).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُحَمَّدِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَزْیَدٍ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: حَقُّ عَلِیٍّ عَلَی الْمُسْلِمِینَ کَحَقِّ الْوَالِدِ عَلَی وَلَدِهِ (3).
مع، [معانی الأخبار] أَبُو مُحَمَّدٍ عَمَّارُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِصْمَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الطَّبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ أَبِی الشَّوَارِبِ الْقُرَشِیِّ عَنِ ابْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ الطَّوِیلِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فِی الشَّهْرِ الَّذِی أُصِیبَ فِیهِ وَ هُوَ شَهْرُ رَمَضَانَ فَدَعَا ابْنَهُ الْحَسَنَ علیه السّلام ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ اعْلُ الْمِنْبَرَ فَاحْمَدِ اللَّهَ کَثِیراً وَ أَثْنِ عَلَیْهِ وَ اذْکُرْ جَدَّکَ رَسُولَ اللَّهِ بِأَحْسَنِ الذِّکْرِ وَ قُلْ لَعَنَ اللَّهُ وَلَداً عَقَّ أَبَوَیْهِ لَعَنَ اللَّهُ وَلَداً عَقَّ أَبَوَیْهِ لَعَنَ اللَّهُ وَلَداً عَقَّ أَبَوَیْهِ لَعَنَ اللَّهُ عَبْداً أَبَقَ عَنْ مَوَالِیهِ (4) لَعَنَ اللَّهُ غَنَماً ضَلَّتْ عَنِ الرَّاعِی وَ انْزِلْ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ خُطْبَتِهِ وَ نَزَلَ اجْتَمَعَ النَّاسُ إِلَیْهِ فَقَالُوا یَا ابْنَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ ابْنَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَبِّئْنَا فَقَالَ الْجَوَابُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام إِنِّی کُنْتُ مَعَ النَّبِیِّ فِی صَلَاةٍ صَلَّاهَا فَضَرَبَ بِیَدِهِ الْیُمْنَی إِلَی یَدِیَ الْیُمْنَی فَاجْتَذَبَهَا
ص: 5
مؤلف: ابن بطریق نظیر همین روایت را در جزء اول کتاب المستدرک خود از کتاب فردوس با سلسله سند خود از جابر آورده است.
روایت2.
امالی طوسی: علی علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حق علی علیه السّلام بر مردم همانند حق پدر بر فرزند خویش است.(1)
روایت3.
امالی طوسی: علی علیه السّلام فرمود: رسول خدا صَلی الله علیهِ وآله فرمود: حق علی علیه السّلام بر مسلمانان همانند حق پدر بر فرزند خویش است.(2)
روایت4.
معانی الاخبار: انس بن مالک گوید: نزد علی بن ابی طالب علیه السّلام بودم، در همان ماهی که ضربت خورد _ ماه رمضان _، پس فرزندش حسن علیه السّلام را صدا کرده و فرمود: ای ابومحمّد، از منبر بالا برو و خدا را حمد و سپاس بسیار بگو و از جدّت رسول خدا صلی الله علیه و آله به بهترین وجه یاد کن و بگو: خدا لعنت کند فرزندی را که از فرمان والدین خود سرپیچی کند، خدا لعنت کند فرزندی را که از فرمان والدین خود سرپیچی کند، خدا لعنت کند فرزندی را که از فرمان والدین خود سرپیچی کند! خدا لعنت کند بندهای را که از مولای خود بگریزد، خدا لعنت کند گلّهای را که چوپان خود را گم کند و از او دور افتد! سپس از منبر پایین بیا!
چون آن حضرت از خواندن خطبه فارغ گشت و از منبر پایین آمد، مردم گرد وی جمع گشته و گفتند: ای فرزند امیرالمؤمنین و ای فرزند دخت رسول خدا صلی الله علیه و آله، ما را از ماجرا آگاه کنید. فرمود: پاسخ را از امیرالمؤمنین بشنوید. پس أمیرمؤمنان علیه السّلام فرمود: در یکی از نمازها همراه رسول خدا صلی الله علیهِ و آله و سلَّم بودم که با دست راست خود دست راست مرا گرفته و به سمت خود کشیده،
ص: 5
فَضَمَّهَا إِلَی صَدْرِهِ ضَمّاً شَدِیداً ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ فَقُلْتُ لَبَّیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَنَا وَ أَنْتَ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ عَقَّنَا قُلْ آمِینَ قُلْتُ آمِینَ قَالَ (1) أَنَا وَ أَنْتَ مَوْلَیَا هَذِهِ الْأُمَّةِ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنَ أَبَقَ عَنَّا قُلْ آمِینَ قُلْتُ آمِینَ ثُمَّ قَالَ أَنَا وَ أَنْتَ رَاعِیَا هَذِهِ الْأُمَّةِ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنَ ضَلَّ عَنَّا قُلْ آمِینَ قُلْتُ آمِینَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ سَمِعْتُ قَائِلَیْنِ یَقُولَانِ مَعِی آمِینَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنِ الْقَائِلَانِ مَعِی آمِینَ قَالَ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ علیهما السلام (2).
فس، [تفسیر القمی] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ بِسْطَامَ بْنِ مُرَّةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ حَسَّانَ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعَبْدِیِّ عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ: أَنَّهُ سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی- أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ(3) فَقَالَ الْوَالِدَانِ اللَّذَانِ أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُمَا الشُّکْرَ هُمَا اللَّذَانِ وَلَدَا الْعِلْمَ وَ وَرَّثَا الْحُکْمَ وَ أَمَرَ النَّاسَ بِطَاعَتِهِمَا ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ فَمَصِیرُ الْعِبَادِ إِلَی اللَّهِ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ الْوَالِدَانُ ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ عَلَی ابْنِ حَنْتَمَةَ وَ صَاحِبِهِ فَقَالَ فِی الْخَاصِّ- وَ إِنْ جاهَداکَ عَلی أَنْ تُشْرِکَ بِی (4) یَقُولُ فِی الْوَصِیَّةِ وَ تَعْدِلُ عَمَّنْ أُمِرْتَ بِطَاعَتِهِ فَلا تُطِعْهُما وَ لَا تَسْمَعْ قَوْلَهُمَا ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ عَلَی الْوَالِدَیْنِ فَقَالَ وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً یَقُولُ عَرِّفِ النَّاسَ فَضْلَهُمَا وَ ادْعُ إِلَی سَبِیلِهِمَا وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ اتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَقَالَ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ إِلَیْنَا فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تَعْصُوا الْوَالِدَیْنِ فَإِنَّ رِضَاهُمَا رِضَا اللَّهِ وَ سَخَطَهُمَا سَخَطُ اللَّهِ (5).
قوله علیه السّلام و الدلیل علی ذلک الوالدان وجه الدلالة تذکیر اللفظ إذ التغلیب مجاز و الحقیقة أولی مع الإمکان و ابن حنتمة عمر و صاحبه أبو بکر قال
ص: 6
آن را به شدّت به سینه مبارک خود فشار داد و سپس فرمود: ای علی؛ عرض کردم: گوش به فرمانم یا رسول الله! فرمود: من و تو پدران این اُمّت هستیم، پس خدا لعنت کند کسی را که از ما سرپیچی کند، بگو آمین! گفتم: آمین! فرمود: من و تو مولای این اُمّت هستیم، پس خدا لعنت کند کسی را که از ما بگریزد! بگو: آمین؛ گفتم: آمین! سپس فرمود: من و تو سرپرست این اُمّت هستیم، خدا لعنت کند کسی را که خود را از سرپرستی ما خارج کند! بگو: آمین! گفتم: آمین. امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: چنین شنیدم که دو نفر دیگر با من«آمین» میگویند لذا به پیامبر صَلی الله علیهِ وآله عرض کردم: یا رسول الله، این دو نفر که با من آمین میگویند چه کسانی هستند؟ فرمود: جبرئیل و میکائیل علیهما السّلام هستند.(1)
روایت5.
تفسیر علی بن ابراهیم: اصبغ بن نباته از امیرالمؤمنین علیه السّلام درباره مفهوم آیه: «أَنِ اشْکُرلیِ وَ لِوَالِدَیْکَ إِلیَ َّ الْمَصِیرُ*وَ إِن جَاهَدَاکَ عَلیَ أَن تُشْرِکَ بیِ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَ صَاحِبْهُمَا فیِ الدُّنْیَا مَعْرُوفًا وَ اتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلیَ َّ ثُمَّ إِلیَ َّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ»،(2){[آری، به او سفارش کردیم ] که شکرگزارِ من و پدر و مادرت باش که بازگشت [همه ] به سوی من است. و اگر تو را وادارند تا درباره چیزی که تو را بدان دانشی نیست به من شرک ورزی، از آنان فرمان مبر، و [لی ] در دنیا به خوبی با آنان معاشرت کن، و راه کسی را پیروی کن که توبه کنان به سوی من بازمی گردد و [سرانجام ] بازگشت شما به سوی من است، و از [حقیقت ] آنچه انجام می دادید شما را با خبر خواهم کرد.} پرسید؛ فرمود: «والدینی که خداوند تشکر از آنها را واجب گردانیده کسانی هستند که عِلم را زادند و حکمت و دانش را به ارث گذاشتند؛ و مردم را به اطاعت از آنها أمر فرمود. اما «ِإلیَ َّ الْمَصِیر» بدین معناست که بازگشت بندگان به سوی خداست و دلیل این امر، کلمه «والدین» است. سپس قول را به ابن حنتمه (عمر) و دوست او (ابوبکر) عطف کرده و در مورد والدین به طور خاص فرمود: «وَ إِن جَاهَدَاکَ عَلیَ أَن تُشْرِکَ بیِ». اگر آن دو نفر تلاش کردند در دستور خدا به وصایت امیر مؤمنان شرک بورزی و از آنکه دستور یافتی اطاعتش کنی روی بگردانی و ایشان را اطاعت نکنی «فلا تطعهما» سخن ایشان را مشنو! آنگاه قول را متوجه والدین کرده و فرمود: و در دنیا به نیکی با آنان رفتار کن. میفرماید: مردم را از فضل آن دو آگاه کن و به راهشان دعوت کن که این سخن خداست آنجا که میفرماید: «وَ اتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلیَ َّ ثُمَّ إِلیَ َّ مَرْجِعُکُمْ» سپس فرمود: بازگشت شما به خدا و سپس به ماست؛ پس، از خدا بترسید و از پدر و مادر نافرمانی نکنید که رضای ایشان خشنودی خدا و خشم آنها خشم خداست.(3)
توضیح
این که آن حضرت علیه السّلام فرموده است: «و دلیل بر این امر والدین هستند»، وجه دلالت، مذکّر آوردن لفظ است، زیرا در این مورد «تغلیب» مجاز است و در صورت امکان، حقیقت اولیتر است؛ و «ابن حنتمه» عمر است و دوست او: ابوبکر.
ص: 6
الفیروزآبادی حنتمة بنت ذی الرمحین أم عمر بن الخطاب (1) قوله علیه السّلام فقال فی الخاص أی الخطاب مخصوص بالرسول صلی الله علیه و آله و لیس کالسابق عاما و إن کان الخطاب فی صاحبهما أیضا خاصا ففیه تجوز(2) و یحتمل العموم.
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرٌ الْفَزَارِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام وَ سَأَلَهُ جَابِرٌ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ- اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ قَالَ- رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (3).
فس، [تفسیر القمی]: النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ (4) قَالَ نَزَلَتْ وَ هُوَ أَبٌ لَهُمْ وَ هُوَ مَعْنَی أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ (5) فَجَعَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الْمُؤْمِنِینَ أَوْلَادَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَعَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبَاهُمْ (6) لِمَنْ لَمْ یَقْدِرْ أَنْ یَصُونَ نَفْسَهُ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ مَالٌ وَ لَیْسَ لَهُ عَلَی نَفْسِهِ وَلَایَةٌ فَجَعَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی نَبِیَّهُ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ (7) مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ هُوَ قَوْلُ رَسُولِ اللَّهُ بِغَدِیرِ خُمٍّ أَیُّهَا النَّاسُ أَ لَسْتُ أَوْلَی بِکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ قَالُوا بَلَی ثُمَّ أَوْجَبَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام مَا أَوْجَبَهُ لِنَفْسِهِ عَلَیْهِمْ مِنَ الْوَلَایَةِ فَقَالَ أَلَا مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ فَلَمَّا جَعَلَ اللَّهُ النَّبِیَّ أَبَا الْمُؤْمِنِینَ (8) أَلْزَمَهُ مَئُونَتَهُمْ وَ تَرْبِیَةَ أَیْتَامِهِمْ فَعِنْدَ ذَلِکَ صَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ ص (9) فَقَالَ مَنْ تَرَکَ مَالًا فَلِوَرَثَتِهِ وَ مَنْ تَرَکَ دَیْناً أَوْ ضَیَاعاً فَعَلَیَّ وَ إِلَیَّ فَأَلْزَمَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله لِلْمُؤْمِنِینَ مَا یُلْزِمُ الْوَالِدَ لِوَلَدِهِ وَ أَلْزَمَ الْمُؤْمِنِینَ مِنَ الطَّاعَةِ لَهُ مَا یُلْزِمُ الْوَلَدَ لِلْوَالِدِ فَکَذَلِکَ أَلْزَمَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام مَا أَلْزَمَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله
ص: 7
فیروزآبادی گوید: حنتمه بنت ذی الرُّمحَین _ صاحب دو نیزه _ مادر عمر بن خطّاب است.(1) قول او علیه السّلام: «فقال فی الخالص» یعنی خطاب مخصوص است به رسول خدا صلی الله علیهِ و آله و چون گذشته عام نیست هرچند روی سخن در «صاحبهما» نیز خاص است، اما در آن مجاز هست و احتمال عام بودن آن نیز میرود .
روایت6.
تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام در پاسخ به جابر پیرامون آیه: «اشْکُرلیِ وَ لِوَالِدَیْکَ» فرمود: منظور رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی بن ابی طالب علیه السّلام هستند.(2)
روایت7.
تفسیر علی بن ابراهیم: «النَّبیِ ُّ أَوْلیَ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتهُُم »،(3){پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند.} گوید: با توجه به این آیه و اینکه همسران پیامبر مادران مؤمنانند، خداوند متعال مؤمنان را فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله دانسته و رسول خدا صلی الله علیه و آله را پدر آنها قرار داده است؛ برای کسی که قادر به حفظ خود نیست و مال و منالی هم ندارد و ولایتی نیز بر خود ندارد، خداوند تبارک و تعالی پیامبرش را سزاوارتر از مؤمنان به خودشان قرار داده است و این سخن کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز غدیر خُم است که فرمود: ای مردم، آیا من از شما به خودتان سزاوارتر نیستم؟ گفتند: آری؛ سپس آن حضرت این فرض را که برای خود در نظر گرفته بود به امیرالمؤمنین علیه السّلام نیز اختصاص داد و ولایت علی علیه السّلام را همانند ولایت خود بر ایشان فرض و لازم نموده و فرمود: «الا مَن کُنتُ مولاه فَعلیٌّ مولاه». و چون پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السّلام را «پدر» مؤمنان قرار داد، بر او لازم میآید که یاریشان کند و ایتام آنان را پرورش دهد. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله بالای منبر رفته و فرمود: هر که مالی از خود بر جای نهد، به ورثه وی تعلّق دارد و هرکه بدهی یا عیالی بر جای نهد، متولّی تأمین زندگی آنها من هستم. بدین ترتیب، خداوند متعال تکلیف پدر مؤمنان بودن را بر دوش پیامبر صلی الله علیه و آله نهاد و از طرفی نیز مؤمنان را مکلّف به اطاعت از وی نمود، آنگونه که از پدر خود اطاعت میکنند، و رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السّلام را نیز چون خود پدر مؤمنان قرار داد تا اینکه این ولایت
ص: 7
مِنْ ذَلِکَ وَ بَعْدَهُ الْأَئِمَّةَ وَاحِداً وَاحِداً(1) وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هُمَا الْوَالِدَانِ قَوْلُهُ وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً(2) فَالْوَالِدَانِ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السّلام وَ کَانَ إِسْلَامُ عَامَّةِ الْیَهُودِ بِهَذَا السَّبَبِ لِأَنَّهُمْ أَمِنُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ وَ عِیَالاتِهِمْ (3).
قال الجزری من ترک ضیاعا فإلی الضیاع العیال و أصله مصدر ضاع یضیع ضیاعا فسمّی العیال بالمصدر کما تقول من مات و ترک فقرا أی فقراء و إن کسرت الضاد کان جمع ضائع کجائع و جِیاع (4).
فس، [تفسیر القمی]: قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً(5) قَالَ الْوَالِدَانِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (6).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ أَحَدُ الْوَالِدَیْنِ وَ عَلِیٌّ الْآخَرُ فَقُلْتُ أَیْنَ مَوْضِعُ ذَلِکَ فِی کِتَابِ اللَّهِ قَالَ قَرَأَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً(7).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرٌ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی بَصِیرٍ: مِثْلَهُ (8).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَحَدُ الْوَالِدَیْنِ وَ عَلِیٌّ الْآخَرُ وَ ذَکَرَ أَنَّهَا الْآیَةُ الَّتِی فِی النِّسَاءِ(9).
م، [تفسیر الإمام علیه السلام] قَالَ الْإِمَامُ علیه السّلام: وَ لَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً قَالَ رَسُولُ اللَّهِ
ص: 8
یکی پس از دیگری به امامان علیهم السلام منتقل گردد. و دلیل اینکه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السّلام پدران این اُمت هستند، آیهای است که میفرماید: «وَ اعْبُدُواْ اللَّهَ وَ لَا تُشرِْکُواْ بِهِ شَیًْئا وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا»،(1){و
خدا را بپرستید، و چیزی را با او شریک مگردانید و به پدر و مادر احسان کنید.} پس، «والدین» رسول خدا پیامبرصلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام هستند؛ امام صادق علیه السّلام در این رابطه میفرماید: اسلام آوردن عموم یهودیان به همین سبب بود زیرا آنها بر خود و خانوادههایشان ایمن گشتند.(2)
توضیح
جزری گوید: در«مَن ترکَ ضَیاعاً فإلیَّ»، «الضیاع»: عیال، خانواده، و اصل آن مصدر ضاعَ، یضیعُ، ضَیاعاً میباشد؛ و مصدر آن را «عیال» نامیدهاند، همان طوری که میگویی: «من ماتَ و ترکَ فقراً» و منظورت از «فقر»، «فقراء» باشد. و اگر حرف ضاد مکسور شود، جمع «ضائِع» خواهد بود، همانند: جائِع و جِیاع.(3)
روایت8.
تفسیر علی بن ابراهیم: «قُلْ تَعَالَوْاْ أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشرِْکُواْ بِهِ شَیًْا وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَنًا»(4)، بگو: «بیایید تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام کرده برای شما بخوانم: چیزی را با او شریک قرار مدهید و به پدر و مادر احسان کنید.}گوید: منظور از «والدین» رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السّلام هستند.(5)
روایت9.
تفسیر عیاشی: ابوبصیر از امام صادق علیه السّلام روایت میکند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله یکی از «والدین» و علی علیه السّلام دومی است. عرض کردم: در کجای قرآن آمده؟ فرمود: «وَ اعْبُدُواْ اللَّهَ وَ لَا تُشرِْکُواْ بِهِ شَیًْا وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا »(6)
تفسیر فرات: جعفر فزاری همانند این روایت را از ابوبصیر آورده است.(7)
روایت10.
تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السّلام در مورد آیه: «وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا» فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله یکی از دو پدر و علی علیه السّلام دومی است و فرمود: آیه مربوط به آن در سوره نساء است.(8)
روایت11.
تفسیر امام عسکری علیه السّلام: امام علیه السّلام میفرماید: خداوند متعال فرموده است: «وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَ بِذِی الْقُرْبی». پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
ص: 8
صلی الله علیه و آله أَفْضَلُ وَالِدَیْکُمْ وَ أَحَقُّهُمَا بِشُکْرِکُمْ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَنَا وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَحَقُّنَا عَلَیْهِمْ أَعْظَمُ مِنْ حَقِّ وَالِدَیْهِمْ (1) فَإِنَّا نُنْقِذُهُمْ إِنْ أَطَاعُونَا مِنَ النَّارِ إِلَی دَارِ الْقَرَارِ وَ نُلْحِقُهُمْ مِنَ الْعُبُودِیَّةِ بِخِیَارِ الْأَحْرَارِ وَ قَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السّلام أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ یُقِیمَانِ أَوَدَهُمْ (2) وَ یُنْقِذَانِهِمْ مِنَ الْعَذَابِ الدَّائِمِ إِنْ أَطَاعُوهُمَا وَ یُبِیحَانِهِمُ النَّعِیمَ الدَّائِمَ إِنْ وَافَقُوهُمَا وَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ فَطُوبَی لِمَنْ کَانَ بِحَقِّهِمَا عَارِفاً وَ لَهُمَا فِی کُلِّ أَحْوَالِهِ مُطِیعاً یَجْعَلُهُ اللَّهُ مِنْ أَفْضَلِ سُکَّانِ جِنَانِهِ وَ یُسْعِدُهُ بِکَرَامَاتِهِ وَ رِضْوَانِهِ وَ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام مَنْ عَرَفَ حَقَّ أَبَوَیْهِ الْأَفْضَلَیْنِ (3) مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما السّلام وَ أَطَاعَهُمَا حَقَّ الطَّاعَةِ قِیلَ لَهُ تَبَحْبَحْ (4) فِی أَیِّ الْجِنَانِ شِئْتَ (5) وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام إِنْ کَانَ الْأَبَوَانِ إِنَّمَا عَظُمَ حَقُّهُمَا عَلَی أَوْلَادِهِمَا لِإِحْسَانِهِمَا إِلَیْهِمْ فَإِحْسَانُ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما السّلام إِلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ فَهُمَا بِأَنْ
یَکُونَا أَبَوَیْهِمْ أَحَقُّ وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام مَنْ أَرَادَ أَنْ یَعْلَمَ کَیْفَ قَدْرُهُ عِنْدَ اللَّهِ فَلْیَنْظُرْ کَیْفَ قَدْرُ أَبَوَیْهِ الْأَفْضَلَیْنِ عِنْدَهُ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما السّلام وَ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام مَنْ رَعَی حَقَّ أَبَوَیْهِ الْأَفْضَلَیْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما السّلام لَمْ یَضُرَّهُ مَا ضَاعَ (6) مِنْ حَقِّ أَبَوَیْ نَفْسِهِ وَ سَائِرِ عِبَادِ اللَّهِ فَإِنَّهُمَا یُرْضِیَانِهِمَا بِسَعْیِهِمَا
ص: 9
افضل پدران شما که محقتر و سزاوارتر به سپاسگزاری شماست، محمد و علی صلوات الله علیهِما هستند. و علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرماید: من و علی بن ابی طالب دو پدر این اُمّت هستیم و حقّ ما بر آنها از حق والدین آنها بیشتر است، زیرا اگر از ما اطاعت کنند، از آتش نجاتشان میدهیم و به بهشت روانه میسازیم و از بردگی به بهترین آزادگی میرسانیم.
فاطمه سلام الله علیها فرمود: محمد و علی دو پدر این اُمّت هستند، کژیهای آنان را راست گردانند و اگر مطیع ایشان باشند، از عذاب دائم نجاتشان میدهند و اگر با آنان همراه گردند، به بهشت جاویدشان در میآورند.
حسن بن علی علیهما السّلام فرمود: محمد و علی دو پدر این اُمّتند، پس خوشا به حال کسی که نسبت به ایشان معرفت حاصل کرده و در همه حال مطیعشان باشد و در این صورت خداوند او را از بهترین ساکنان بهشت خود قرار میدهد و با عطایا و خشنودی خود آنان را به سعادت میرساند.
حسین بن علی علیهما السّلام فرمود: هرکس حق دو پدر برتر خود یعنی محمد و علی علیهما السّلام را بشناسد و از آنان به درستی اطاعت کند، به وی گفته میشود: در هر باغی که در بهشت میپسندی، مقیم شو.
علی بن حسین علیهما السّلام فرمود: اگر حق والدین بر فرزند به سبب احسان آنها در حق فرزندانشان باشد، اِحسان محمد و علی علیهما السّلام درباره این اُمّت بسیار بزرگتر و ارجمندتر است، به گونهای که سبب میشود این دو، پدرانِ محقتر به شمار آیند.
محمد بن علی علیهما السّلام فرمود: هرکس بخواهد بداند که چه منزلت و ارجی پیش خدا دارد، باید ببیند چگونه قدرشناس پدران برتر خود یعنی محمد و علی علیهما السّلام است.
جعفر بن محمّد علیهما السّلام فرمود: هرکس حق دو پدر برتر خود یعنی محمد و علی علیهما السّلام را رعایت کند، اگر در حق پدر و مادر نسبی خود و دیگر بندگان قصور کرده باشد، از این جهت زیانی به وی نمیرسد، زیرا آن دو، رضایت ایشان را برایش به دست میآورند.
ص: 9
وَ قَالَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السّلام یُعَظَّمُ (1) ثَوَابُ الصَّلَاةِ عَلَی قَدْرِ تَعْظِیمِ الْمُصَلِّی عَلَی أَبَوَیْهِ الْأَفْضَلَیْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما السّلام وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیهما السّلام أَ مَا یَکْرَهُ أَحَدُکُمْ أَنْ یُنْفَی عَنْ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ اللَّذَیْنِ وَلَدَاهُ قَالُوا بَلَی قَالَ فَلْیَجْتَهِدْ أَنْ لَا یُنْفَی عَنْ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ اللَّذَیْنِ هُمَا أَبَوَاهُ أَفْضَلَ مِنْ أَبَوَیْ نَفْسِهِ وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام إِذْ قَالَ رَجُلٌ بِحَضْرَتِهِ إِنِّی لَأُحِبُّ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً علیهما السّلام حَتَّی لَوْ قُطِّعْتُ إِرْباً إِرْباً أَوْ قُرِضْتُ (2) لَمْ أَزُلْ عَنْهُ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّعلیهما السلاملَا جَرَمَ أَنَّ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً علیهما السّلام یُعْطِیَانِکَ (3) مِنْ أَنْفُسِهِمَا مَا تُعْطِیهِمَا أَنْتَ مِنْ نَفْسِکَ إِنَّهُمَا لَیَسْتَدْعِیَانِ لَکَ فِی یَوْمِ فَصْلِ الْقَضَاءِ مَا لَا یَفِی مَا بَذَلْتَهُ لَهُمَا بِجُزْءٍ مِنْ مِائَةِ أَلْفِ أَلْفِ جُزْءٍ مِنْ ذَلِکَ وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام مَنْ لَمْ یَکُنْ وَالِدَا دِینِهِ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّعلیهما السلامأَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنْ وَالِدَیْ (4) نَسَبِهِ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی حِلٍّ وَ لَا حَرَامٍ وَ لَا قَلِیلٍ وَ لَا کَثِیرٍ(5) وَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السّلام مَنْ آثَرَ(6) طَاعَةَ أَبَوَیْ دِینِهِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ عَلَی طَاعَةِ أَبَوَیْ نَسَبِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَأُوثِرَنَّکَ کَمَا آثَرْتَنِی (7) وَ لَأُشَرِّفَنَّکَ بِحَضْرَةِ أَبَوَیْ دِینِکَ کَمَا شَرَّفْتَ نَفْسَکَ بِإِیثَارِ حُبِّهِمَا عَلَی حُبِّ أَبَوَیْ نَفْسِکَ (8) وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ ذِی الْقُرْبی فَهُمْ مِنْ قَرَابَاتِکَ مِنْ أَبِیکَ وَ أُمِّکَ قِیلَ لَکَ اعْرِفْ حَقَّهُمْ کَمَا أَخَذَ بِهِ الْعَهْدَ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَخَذَ عَلَیْکُمْ مَعَاشِرَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ بِمَعْرِفَةِ حَقِّ قَرَابَاتِ مُحَمَّدٍ الَّذِینَ هُمُ الْأَئِمَّةُ بَعْدَهُ وَ مَنْ یَلِیهِمْ بَعْدُ مِنْ خِیَارِ أَهْلِ دِینِهِمْ (9).
ص: 10
موسی بن جعفر علیهما السّلام فرمود: عظمت ثواب نماز بستگی به میزان تعظیم نمازگزار نسبت به دو پدر برتر خود محمد و علی علیهما السّلام دارد.
علی بن موسی الرضا علیهما السّلام فرمود: آیا ناپسند نمیدارید که از طرف پدر و مادری که شما را زادهاند رانده شوید؟ گفتند: بلی، به خدا سوگند ناراحت میشویم. فرمود: پس هریک از شما تلاش کند از جانب پدر و مادری که برتر از پدر و مادر نسبی او هستند، رانده نشود.
محمد بن علی علیهما السّلام در جواب کسی که به وی عرض کرد: من و محمّد و علی علیهما السّلام را چنان دوست میدارم که اگر مرا قطعه قطعه کنند دست از اظهار آن بر نمیدارم؛ فرمود: در این صورت قطعاً محمد و علی علیهِما السّلام از هیچ مساعدتی در حق تو دریغ نمیورزند و در روز قیامت محبت تو را هزار هزار برابر جبران میکنند.
علی بن محمد علیهما السّلام فرمود: هرکس پدر و مادر دینی خود یعنی محمد و علی صلوات الله علیهِما را ارجمندتر از پدر و مادر نسبی خود نداند، حلال و حرام خدا را هرچند اندک، به جا نیاورده است.
حسن بن علی علیهما السّلام فرمود: هرکس اطاعت از پدر و مادر دینی خود یعنی محمد و علی علیهِما السّلام را بر اطاعت از پدر و مادر نسبی خود مقدّم بدارد، خداوند عزّوجل به وی گوید: من نیز تو را بر دیگران مقدّم میدارم همانطور که مرا بر پدر و مادر خود مقدّم داشتی و همانطور که خود را با ایثار محبّت خویش، شرافت بخشیدی، من هم نزد والدین دینیات تو را عزّت و شرف میبخشم.
اما منظور من از «ذی القربی» خویشاوندان پدری و مادری تو هستند. این آیه به تو میگوید: حق آنها را بدان همانطور که از بنی اسرائیل و نیز از اُمّت محمد صلی الله علیه و آله پیمان گرفت که حق خویشاوندان محمّد صلی الله علیه و آله که امامان پس از وی و خوبان و صالحان این خاندان هستند را بدانند.(1)
ص: 10
قب، [المناقب لابن شهرآشوب] أَبَانُ بْنُ تَغْلِبَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السّلام: وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً قَالَ الْوَالِدَانُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ علیه السّلام.
سَلَّامٌ الْجُعْفِیُّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام وَ أَبَانُ بْنُ تَغْلِبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: نَزَلَتْ فِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام.
و روی مثل ذلک فی حدیث ابن جبلة.
وَ رَوَی أَبُو الْمَضَا صَبِیحٌ عَنِ الرِّضَا علیه السّلام قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: أَنَا وَ عَلِیٌّ الْوَالِدَانِ.
وَ رُوِیَ عَنْ بَعْضِ الْأَئِمَّةِ: فِی قَوْلِهِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ أَنَّهُ نَزَلَ فِیهِمَا.
النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: أَنَا وَ عَلِیٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ أَنَا وَ عَلِیٌّ مَوْلَیَا هَذِهِ الْأُمَّةِ.
وَ عَنْ بَعْضِ الْأَئِمَّةِ: لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ- وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ- وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ(1) قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ مَا وَلَدَ مِنَ الْأَئِمَّةِ.
الثَّعْلَبِیُّ فِی رَبِیعِ الْمُذَّکِّرِینَ وَ الْخَرْکُوشِیُّ فِی شَرَفِ النَّبِیِّ عَنْ عَمَّارٍ وَ جَابِرٍ وَ أَبِی أَیُّوبَ وَ فِی الْفِرْدَوْسِ عَنِ الدَّیْلَمِیِّ وَ فِی أَمَالِی الطُّوسِیِّ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَنَسٍ کُلُّهُمْ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: حَقُّ عَلِیٍّ عَلَی الْأُمَّةِ کَحَقِّ الْوَالِدِ عَلَی الْوَلَدِ.
وَ فِی کِتَابِ الْخَصَائِصِ عَنْ أَنَسٍ: حَقُّ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَی الْمُسْلِمِینَ کَحَقِّ الْوَالِدِ عَلَی الْوَلَدِ.
مُفْرَدَاتُ أَبِی الْقَاسِمِ الرَّاغِبِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: یَا عَلِیُّ أَنَا وَ أَنْتَ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ مِنْ حُقُوقِ الْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ أَنْ یَتَرَحَّمُوا عَلَیْهِمْ فِی الْأَوْقَاتِ لِیَکُونَ فِیهِمْ أَدَاءُ حُقُوقِهِمْ.
النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: أَنَا وَ عَلِیٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ(2) وَ لَحَقُّنَا عَلَیْهِمْ أَعْظَمُ مِنْ حَقِّ أَبَوَیْ وِلَادَتِهِمْ فَإِنَّا نُنْقِذُهُمْ إِنْ أَطَاعُونَا مِنَ النَّارِ إِلَی دَارِ الْقَرَارِ وَ نُلْحِقُهُمْ مِنَ الْعُبُودِیَّةِ بِخِیَارِ الْأَحْرَارِ قَالَ الْقَاضِی أَبُو بَکْرٍ أَحْمَدُ بْنُ کَامِلٍ یَعْنِی أَنَّ حَقَّ عَلِیٍّ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ أَنْ لَا یَعْصِیَهُ أَبَداً(3).
ص: 11
روایت12.
مناقب ابن شهر آشوب: امام صادق علیه السّلام فرمود: منظور از «والدین» در آیه: «وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا» رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیهما السّلام هستند.
سلام جعفی از امام باقر و ابان بن تغلب از امام صادق علیه السّلام: این آیه در مورد رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام نازل شده است. ابن جبله نیز این حدیث را روایت کرده است.
ابو المضاصبیح از امام رضا علیه السّلام روایت میکند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مقصود از «والدین» من و علی هستیم.
از برخی امامان علیه السّلام نقل است که آیه: «أن اشکُرلی و لِوالدیکَ» در شأن آن دو بزرگوار نازل شده است.
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من و علی پدران این اُمّت هستیم، من و علی اولیای این اُمّت هستیم.
یکی از أئمّه علیه السّلام در مورد: «لَا أُقْسِمُ بهَِذَا الْبَلَدِ*وَ أَنتَ حِلُّ بهَِذَا الْبَلَدِ*وَ وَالِدٍ وَ مَا وَلَدَ»،(1){سوگند
به این شهر، و حال آنکه تو در این شهر جای داری سوگند به پدری [چنان ] و آن کسی را که به وجود آورد.}فرمود: منظور امیرالمؤمنین و آنچه از امامان به وجود آورد، هستند .
ثعلبی در کتاب«ربیع المذکِّرین» و خرگوشی در کتاب «شرف النبیّ» با سندشان نقل کردهاند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حقّ علی بر اُمّت همانند حق پدر بر فرزند است.
در کتاب «الخصائص» از أنس: حقّ علی بن ابی طالب بر مسلمانان همانند حقّ پدر بر فرزند است.
در کتاب «مفردات» ابوالقاسم راغب از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل است که فرمود: ای علی، من و تو پدران این اُمّت هستیم، و از جمله حقوق پدران و مادران آن است که بر ایشان پیوسته و در همه اوقات ترحّم کنند، تا حقوقشان را ادا کرده باشند.
پیامبر صلی الله علیه و آله: من و علی پدران این اُمّت هستیم. و حقّ ما بر ایشان بیشتر از حق پدر و مادرانی است که آنان را به دنیا آوردهاند. زیرا اگر از ما فرمان برند، آنها را از آتش نجات میدهیم و به بهشت جاودان میبریم و ایشان را از بندگی به بهترین آزادگی میرسانیم. قاضی ابوبکر بن کامل گوید: معنای این سخن این است که حقّ علی علیه السّلام بر هر مسلمانی آن است که هرگز از فرمان وی سر نپیچد.(2)
ص: 11
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] سَعِیدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مَالِکٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی مَرْیَمَ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام فَسَأَلَهُ أَبَانُ بْنُ تَغْلِبَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ- اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً قَالَ هَذِهِ الْآیَةُ الَّتِی فِی النِّسَاءِ مَنِ الْوَالِدَانِ قَالَ جَعْفَرٌ علیه السّلام رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ هُمَا الْوَالِدَانِ (1).
کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ عَبَّاسٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ وَ عَلِیّاً هُمَا الْوَالِدَانِ.
قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سُلَیْمَانَ وَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام یَقُولُ: مِنَّا الَّذِی أُحِلَّ لَهُ الْخُمُسُ وَ مِنَّا الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ وَ مِنَّا الَّذِی صَدَّقَ بِهِ وَ لَنَا الْمَوَدَّةُ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ الْوَالِدَانِ وَ أَمَرَ اللَّهُ ذُرِّیَّتَهُمَا بِالشُّکْرِ لَهُمَا.
وَ قَالَ أَیْضاً حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ دُرُسْتَ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ مُخْتَارٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ فَقَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ عَلِیّاً أَحَدُ الْوَالِدَیْنِ اللَّذَیْنِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ قَالَ زُرَارَةُ فَکُنْتُ لَا أَدْرِی أَیَّةُ آیَةٍ هِیَ الَّتِی فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ أَوِ الَّتِی فِی لُقْمَانَ قَالَ فَقُضِیَ أَنْ حَجَجْتُ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام فَخَلَوْتُ بِهِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ حَدِیثٌ جَاءَ بِهِ عَبْدُ الْوَاحِدِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ أَیَّةُ آیَةٍ هِیَ الَّتِی فِی لُقْمَانَ أَوِ الَّتِی فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ الَّتِی فِی لُقْمَانَ (2).
لعل منشأ شک زرارة أن الراوی لعله ألحق الآیة من قبل نفسه أو أن زرارة بعد ما علم أن المراد الآیة التی فی لقمان ذکرها(3).
ص: 12
روایت13.
تفسیر فرات بن ابراهیم: ابو مریم گوید: نزد امام صادق علیه السّلام بودیم که ابان بن تغلب در مورد مصداق «والدین» در آیه: «وَ اعْبُدُواْ اللَّهَ وَ لَا تُشرِْکُواْ بِهِ شَیْئًا وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا» سؤال کرد. امام علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی بن ابی طالب علیه السّلام «واالدین» هستند.(1)
روایت14.
کنز جامع الفوائد: امام باقر علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام «والدین» هستند. و عبدالله بن سلیمان گوید: شنیدم که امام باقر علیه السّلام میفرماید: هر که خُمس بر وی حلال گشته، از ماست، آنکه سخن راست آورد، از ماست؛ و آنکه آن را تصدیق نمود از ماست و در کتاب خداوند عزّوجل، موّدت و مهرورزی مخصوص ماست و رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام «والدین» هستند و خداوند به ذرّیه آنها امر فرموده که سپاسگزار آن دو باشند.
روایت15.
کنز جامع الفوائد: زراره از عبدالواحد بن مختار نقل کرده که گفت: بر امام باقر علیه السّلام وارد شدم و ایشان فرمود: آیا ندانستی که یکی از «والدینی» که خداوند عزّوجل فرموده: «وَاشکُرلی و لِوالِدیکَ» علی علیه السّلام است؟! زراره گوید: من متوجه نشدم که منظور کدام آیه است، آیه سوره بنیاسرائیل یا سوره لقمان؟ پس قسمت شد و به حج رفتم و در آنجا به خدمت امام باقر علیه السّلام مشرّف گشته و به طور خصوصی با وی دیدار کرده و گفتم: قربانت گردم، عبدالواحد حدیثی را از شما برایمان آورد. فرمود: آری! عرض کردم: منظور آیه کدام سوره است؟ لقمان یا بنیاسرائیل؟ فرمود: آیهای که در سوره لقمان است.(2)
توضیح
شاید منشأ شکّ زراره آن باشد که راوی آیه را از خود به روایت ملحق کرده باشد یا اینکه بعد از دانستن زراره اینکه منظور آیه سوره لقمان است، آن را ذکر کرده باشد. (3)
ص: 12
کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ (1) رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلِیٍّ علیه السّلام.
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْحُسَیْنِ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ: أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام یَقُولُ: رَسُولُ اللَّهِ أَحَدُ الْوَالِدَیْنِ قَالَ قُلْتُ وَ الْآخَرُ قَالَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (2).
کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَوْذَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَصِیرَةَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ(3) قَالَ یَعْنِی عَلِیّاً وَ مَا وَلَدَ مِنَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام (4).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ مُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَا أَحَدُ الْوَالِدَیْنِ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الْآخَرُ وَ هُمَا عِنْدَ الْمَوْتِ یُعَایَنَانِ (5).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام یَقُولُ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا مَاتَ رَأَی رَسُولَ اللَّهِ وَ عَلِیّاً یَحْضُرَانِهِ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا أَحَدُ الْوَالِدَیْنِ وَ عَلِیٌّ الْآخَرُ قَالَ قُلْتُ وَ أَیُّ مَوْضِعٍ ذَلِکَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ قَالَ قَوْلُهُ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً(6).
قد مرت الأخبار فی ذلک فی باب أسماء النبی صلی الله علیه و آله و فی کتاب الإمامة و تحقیقه أن للإنسان حیاة بدنیة بالروح الحیوانیة و حیاة أبدیة بالإیمان و العلم و الکمالات الروحانیة التی هی موجبة لفوزه بالسعادات الأبدیة و قد وصف الله تعالی فی مواضع من کتابه الکفار بأنهم أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ(7) و وصف أموات کمل المؤمنین
ص: 13
روایت16.
کنز جامع الفوائد: جابر گوید: از امام باقر علیه السّلام شنیدم که در مصداق آیه: «وَ وَصَّیْنَا الْانسَانَ بِوَالِدَیْهِ»،(1){و
انسان را درباره پدر و مادرش سفارش کردیم.} فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام هستند.
از بشیر دهّان نقل است که شنیده است امام صادق علیه السّلام میفرماید: رسول خدا صلی الله علیه و آله یکی از والدین است. عرض کردم: و آن دیگری؟ فرمود: او علی بن ابی طالب علیه السّلام است. (2)
روایت17.
کنز جامع الفوائد: از امام باقر علیه السّلام شنیدم که مفهوم آیه «وَ وَالِدٍ وَ مَا وَلَدَ» (3)
علی علیه السّلام و امامانی هستند که از نسل او به دنیا میآیند.(4)
روایت18.
تفسیر فرات: مُعَلَّی بن خنیس گوید: شنیدم که امام صادق علیه السّلام از نبی اکرم صلی الله علیه و آله روایت میکند که آن حضرت فرمود: من یکی از «والدین» هستم و دیگری علی بن ابی طالب علیه السّلام است و این دو به هنگام مرگ به نظر محتضران میآیند.
روایت19.
تفسیر فرات بن ابراهیم: ابو بصیر گوید: شنیدم که امام صادق علیه السّلام میفرماید: چون مرگ مؤمن فرا رسد، رسول خدا و علی علیه السّلام را بر بالین خود حاضر خواهد دید. و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: یکی از والدین من هستم و آن دیگری علی علیه السّلام است. عرض کردم: در کجای قرآن به این مطلب اشاره شده است؟ فرمود: آیه: «وَ اعْبُدُواْ اللَّهَ وَ لَا تُشرِْکُواْ بِهِ شَیًْئاً وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا»(5)
توضیح
در این مورد در باب «أسماء النبیّ صلی الله علیه و آله وسلَّم» و نیز در کتاب «الامامۀ» به تفصیل سخن رفته است و گزیده آن چنین است که انسان دارای یک حیات جسمانی با روح حیوانی و یک زندگی ابدی با ایمان و عِلم و کمالات روحانی است که به موجب آنها سعادت أبدی را به دست میآورد و خداوند متعال در چند جای قرآن کفّار را مردگانی دانسته است که فاقد حیات هستند هرچند به ظاهر زندهاند.(6)
همان طور که مردگانی از قبیل مؤمنان را زنده دانسته
ص: 13
بالحیاة کما قال الله تعالی وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً(1) و قال فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً(2) إلی غیر ذلک من الآیات و الأخبار و حق الوالدین فی النسب إنما یجب لمدخلیتهما فی الحیاة الأولی الفانیة لتربیة الإنسان فیما یقوی و یؤید تلک الحیاة و حق النبی و الأئمة صلوات الله علیهم أجمعین إنما یجب من الجهتین معا أما الأولی فلکونهم علة غائیة لإیجاد جمیع الخلق و بهم یبقون و بهم یرزقون و بهم یمطرون و بهم یدفع الله العذاب و بهم یسبب الله الأسباب و أما الثانیة التی هی الحیاة العظمی فبهدایتهم اهتدوا و من أنوارهم اقتبسوا و بینابیع علمهم أحیاهم الله حیاة طیبة لا یزول عنهم أبد الآبدین فثبت أنهم الآباء الحقیقیة الروحانیة التی یجب علی الخلق رعایة حقوقهم و الاحتراز عن عقوقهم صلوات الله علیهم أجمعین و قد مضی بعض تحقیقات ذلک فی أبواب کتاب الإمامة.
و قال الراغب الأصفهانی فی المفردات الأب الوالد و یسمی کل من کان سببا فی إیجاد شی ء أو إصلاحه أو ظهوره أبا و لذلک سمی (3) النبی صلی الله علیه و آله أبا المؤمنین قال الله تعالی النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ (4) و فی بعض القراءات و هو أب لهم.
وَ رُوِیَ: أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السّلام أَنَا وَ أَنْتَ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ.
و إلی هذا أشار بقوله کل سبب و نسب منقطع یوم القیامة إلا سببی و نسبی و قیل أبو الأضیاف لتفقده إیاهم و أبو الحرب لمهیجها و سمی العم مع الأب أبوین و کذلک الأم مع الأب و کذلک الجد مع الأب و سمی (5) معلم الإنسان أباه لما تقدم ذکره (6) و قد حمل
ص: 14
و فرموده است: «وَ لَا تحَْسَبنَ َّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتَاً»،(1){هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده اند، مرده مپندار.} همچنین فرموده است: «وَلنُحْیِیَنَّهُ حَیَوةً طَیِّبَةً»،(2){قطعاً
او را با زندگی پاکیزه ای، حیاتِ [حقیقی ] بخشیم.}و دیگر آیات و روایات . علّت وجوب حق والدین نَسَبی را در این دنیای فانی باید با مسئولیت تربیت فرزندان برای برخوردار شدن از زندگی خوب و مناسب در این دنیا دانست لیکن حقّ پیامبر و امامان صلوات الله علیهِم اجمعین هم مرتبط به زندگی این جهان و هم حیات اُخروی است. اما حق آنها در زندگی این جهانی بدان سبب است که علت غائی آفرینش مخلوقات، آنها هستند و بقایشان به بقای آنها مربوط است و به حرمت آنها روزی داده میشوند و به برکت وجود آنها باران میبارد و خداوند عذاب را به خاطر آنها از بقیه دفع میکند و خداوند به واسطه آنها گشایش در کارها را به وجود میآورد. اما حق آنان در زندگی آن جهانی آن است که مردم به راهنمایی ایشان هدایت یافتند و به انوار آنها راه راست را پیدا کردند و با چشمههای علم ایشان، خداوند حیات پاکیزهای نصیبشان ساخته که همیشه باقی و پا برجاست. بدین ترتیب ثابت میشود که پدران حقیقی روحانی که مردم باید حقوق آنان را رعایت کنند و از نافرمانیشان خودداری کنند، ایشان صلوات الله علیهِم اجمعین هستند که در کتاب «الامامۀ» به برخی بررسیها در این مورد اشاره کردیم.
راغب اصفهانی در کتاب المفردات مینویسد: الأب: پدر، و این لفظ بر کسی که موجب به وجود آمدن چیزی یا اصلاح یا ظهور آن شود اطلاق میگردد و به همین جهت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله را پدر مؤمنان نامیدهاند. خداوند متعال میفرماید: «النَّبیِ ُّ أَوْلیَ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتهُُمْ»،(3){پیامبر
به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند.} و در بعضی از قرائتها «وَ هُوَ أب لَهُم» نیز به آیه اضافه شده است.
روایت است که پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: من و تو پدران این اُمّت هستیم؛ و به همین نکته اشاره دارد سخن آن حضرت که میفرماید: در روز قیامت تمام خویشاوندیهای نسبی و سببی منقطع میشوند جز سبب و نَسَب من؛ و گفته شده: و به سبب اینکه بسیار مهماننواز بودهاند، «ابوالأضیاف» نامیده شدهاند و به دلیل گرم کردن میدان نبرد «ابوالحرب»ش مینامیدند. عمو و پدر را با هم نیز «والدین» گفتهاند؛ همینطور مادر با پدر و همچنین جدّ و پدر. معلّم انسان را به دلیل آنچه گفته شد، پدر او مینامند و مفهوم آیه: «إِنَّا وَجَدْنَا ءَابَاءَنَا عَلیَ أُمَّة»،(4){«ما
پدران خود را بر آیینی یافتیم.} را حمل
ص: 14
قوله عز و جل إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ(1) علی ذلک أی علماءنا الذین ربونا بالعلم بدلالة قوله تعالی إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا(2) و قیل فی قوله أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ (3) أنه عنی الأب الذی ولده و المعلم الذی علمه و فلان أبو بهیمة(4) أی یتفقدها تفقد الأب (5).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ ابْنِ یَزِیدَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السّلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی- وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً(6) قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِینُ (7).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا رَفَعُوهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ (8) قَالَ الْحَبْلُ مِنَ اللَّهِ کِتَابُ اللَّهِ وَ الْحَبْلُ مِنَ النَّاسِ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (9).
کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] رَوَی الْمُفِیدُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ الْغَیْبَةِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ جَالِساً فِی الْمَسْجِدِ وَ أَصْحَابُهُ حَوْلَهُ فَقَالَ لَهُمْ یَطْلُعُ عَلَیْکُمْ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ یَسْأَلُ عَمَّا یَعْنِیهِ (10) قَالَ
ص: 15
بر این معنا کردهاند یعنی اینکه«أباءنا» به معنای عالمانی که ما را با عِلم تربیت کردند؛ شمرده شود، به دلیل آیه: «إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَ کُبرََاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا»،(1){ما رؤسا و بزرگان خویش را اطاعت کردیم و ما را از راه به در کردند.} و نیز گفته شده منظور از آیه: «أَنِ اشْکُرْ لیِ وَ لِوَالِدَیْک»(2) پدری است که وی را به دنیا آورده و مُعلِّمی که او را آموزش داده است؛ زیرا در عرب اگر به کسی گفته شود: «ابو بَهیمه» (: پدر چهار پا) این مفهوم را میرساند که وی پدرانه از آن مراقبت میکند.(3)
باب بیست و هفتم : امیرالمؤمنین علیه السلام «حبل الله» و «عروۀ الوثقی» است که بدان چنگ زنند
روایات
روایت1.
تفسیر عیاشی: ابن یزید گوید: از موسی بن جعفر علیهما السّلام پرسیدم مصداق آیه: «وَ اعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا»،(4) {و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید.} کیست؟ فرمود: علی بن ابی طالب علیه السّلام ریسمان محکم خداست.(5)
روایت2.
تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام درباره مفهوم آیه: «إِلَّا بحَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِّنَ النَّاس»،(6){مگر
آنکه به پناه امان خدا و زینهار مردم روند} فرمود: «حبل من الله» قرآن است و «حبل من الناس» علی بن ابی طالب علیه السّلام!(7)
روایت3.
کنز جامع الفوائد، تأویل الآیات الظاهرة: علی بن حسین علیهما السّلام فرمود: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله در مسجد نشسته بود و صحابه نیز حضور داشتند. پیامبر به آنان فرمود: مردی از بهشتیان بر شما وارد میشود و سؤالی میکند که برایش اهمیّت بسیار دارد. گفت: مردی ص: 15
فَطَلَعَ عَلَیْنَا رَجُلٌ شَبِیهٌ بِرِجَالِ مِصْرَ فَتَقَدَّمَ وَ سَلَّمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَلَسَ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی سَمِعْتُ اللَّهَ یَقُولُ: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا فَمَا هَذَا الْحَبْلُ الَّذِی أَمَرَنَا اللَّهُ تَعَالَی بِالاعْتِصَامِ بِهِ وَ أَنْ لَا نَتَفَرَّقَ عَنْهُ قَالَ فَأَطْرَقَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَاعَةً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ أَشَارَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ قَالَ هَذَا حَبْلُ اللَّهِ الَّذِی مَنْ تَمَسَّکَ بِهِ عُصِمَ فِی دُنْیَاهُ وَ لَمْ یَضِلَّ فِی آخِرَتِهِ قَالَ فَوَثَبَ الرَّجُلُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ احْتَضَنَهُ مِنْ وَرَاءِ ظَهْرِهِ وَ هُوَ یَقُولُ اعْتَصَمْتُ بِحَبْلِ اللَّهِ وَ حَبْلِ رَسُولِهِ ثُمَّ قَالَ فَوَلَّی وَ خَرَجَ فَقَامَ رَجُلٌ مِنَ النَّاسِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَلْحِقُهُ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یَسْتَغْفِرَ لِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذاً تَجِدُهُ مَرْفِقاً قَالَ فَلَحِقَهُ الرَّجُلُ وَ هُوَ عُمَرُ وَ سَأَلَهُ أَنْ یَسْتَغْفِرَ لَهُ فَقَالَ هَلْ فَهِمْتَ مَا قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ وَ مَا قُلْتُ لَهُ قَالَ الرَّجُلُ نَعَمْ فَقَالَ لَهُ إِنْ کُنْتَ مُتَمَسِّکاً بِذَلِکَ الْحَبْلِ فَغَفَرَ اللَّهُ لَکَ وَ إِلَّا فَلَا غَفَرَ اللَّهُ لَکَ وَ تَرَکَهُ (1).
نی، [الغیبة] للنعمانی مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْخَیْبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ التَّیْمِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ: مِثْلَهُ (2).
أرفقه رفق به و نفعه.
قب، [المناقب لابن شهرآشوب] الْبَاقِرُ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ أَیْنَ ما ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ (3) کِتَابٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.
مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْعَنْبَرِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ سَأَلَهُ أَعْرَابِیٌّ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی- وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ فَوَضَعَهَا عَلَی کَتِفِ عَلِیٍّ فَقَالَ یَا أَعْرَابِیُّ هَذَا حَبْلُ اللَّهِ فَاعْتَصِمْ بِهِ فَدَارَ الْأَعْرَابِیُّ مِنْ خَلْفِ عَلِیٍّ وَ الْتَزَمَهُ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ أَنِّی اعْتَصَمْتُ بِحَبْلِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَلْیَنْظُرْ إِلَی هَذَا.
وَ رَوَی نَحْواً مِنْ ذَلِکَ الْبَاقِرُ وَ الصَّادِقُ علیهما السلام
سُفْیَانُ بْنُ عُیَیْنَةَ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ مَنْ یُسْلِمْ
ص: 16
بر ما نمایان شد که بیشتر به مردم مصر شباهت داشت. وی جلو آمده و به رسول خدا صلی الله علیه و آله
سلام داد و نشست و گفت: یا رسول الله، شنیدهام که خداوند میفرماید: «وَاعتَصموا بِحبل الله جمیعاً و لا تَفَرّقُوا»، این ریسمانی که خداوند به ما دستور داده به آن چنگ زنیم و از او دور نشویم چیست؟ پس رسول خدا صلی الله علیه و آله مدتی سر به زیر افکنده و سپس سر برداشته و با دست به علی بن ابی طالب علیه السّلام اشاره نموده و فرمود: این همان ریسمان الهی است که هر کس به او چنگ زند، در دنیا از ارتکاب گناه احتراز میجوید و در آخرت از جمله گمراهان نخواهد بود. پس آن مرد از پشت سر علی علیه السّلام را در آغوش کشیده و میگفت: من به ریسمان خدا و رسولش چنگ زدهام. سپس برخاست و از آنجا رفت. پس مردی از حاضران برخاست و عرض کرد: یا رسول الله، آیا به دنبالش بروم و از او بخواهم برایم استغفار کند؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله
فرمود: اگر نسبت به تو ارفاق کند! پس آن مرد _ که عمر بود _ در پی وی افتاد و از او خواست برایش استغفار کند. گفت: آیا فهمیدی رسول خدا به من چه گفت و من به او چه گفتم؟ گفت: بلی! پس به وی گفت: اگر متمسّک به آن ریسمان هستی، خدایت بیامرزد و اگر نیستی، خدایت نیامرزد! و رفت.(1)
روایت4.
الغیبة نعمانی: با سند خود از محمد بن حسین از پدرش از جدّش همین روایت را نقل کرده است.(2)
توضیح
«أرفقه»: با او مهربان شد و سودش رساند.
روایت5.
مناقب ابن شهر آشوب: امام باقر علیه السّلام در باب مصداق آیه: «ضرُِبَتْ عَلَیهِْمُ الذِّلَّةُ أَیْنَ مَا ثُقِفُواْ إِلَّا بحَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ»،(3){هر
کجا یافته شوند، به خواری دچار شده اند مگر آنکه به پناه امان خدا و زینهار مردم [روند]} میفرماید: «حَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ» کتاب از جانب خداست و «حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ» علی بن ابی طالب است.
مردی عرب و بادیه نشین از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره مصداق آیه «وَاعتَصموا بِحبل الله» پرسید؛ پیامبر صَلی الله علیه و آله دست خود را بر شانه علی علیه السلام نهاد و فرمود: ای عرب بادیه نشین! این همان حبل خداست، پس به او چنگ بزن. پس آن مرد عرب به پشت سر امام علی علیه السّلام رفته و او را در آغوش گرفته گفت: خداوندا، تو را گواه میگیرم که به ریسمان تو چنگ زدم. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر کسی دوست دارد مردی بهشتی را ببیند، به این مرد نگاه کند. از امام باقر و صادق علیهِما السّلام نیز روایتی شبیه به این مضمون نقل شده است.
انس بن مالک درباره مصداق آیه: «وَ مَن یُسْلِمْ
ص: 16
وَجْهَهُ إِلَی اللَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ (1) قَالَ نَزَلَ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام کَانَ أَوَّلَ مَنْ أَخْلَصَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ أَیْ مُؤْمِنٌ مُطِیعٌ- فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی قَوْلُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ إِلَی اللَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ وَ اللَّهِ مَا قُتِلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ إِلَّا عَلَیْهَا.
وَ رُوِیَ: فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی یَعْنِی وَلَایَةَ عَلِیٍّ علیه السّلام.
الرِّضَا علیه السّلام قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَتَمَسَّکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی فَلْیَتَمَسَّکْ بِحُبِّ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (2).
نی، [الغیبة] للنعمانی: بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: وَفَدَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَهْلُ الْیَمَنِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ وَصِیُّکَ قَالَ هُوَ الَّذِی أَمَرَکُمْ بِالاعْتِصَامِ بِهِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ بَیِّنْ لَنَا مَا هَذَا الْحَبْلُ فَقَالَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ فَالْحَبْلُ مِنَ اللَّهِ کِتَابُهُ وَ الْحَبْلُ مِنَ النَّاسِ وَصِیِّی فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ وَصِیُّکَ فَقَالَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ- أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ (3) فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا جَنْبُ اللَّهِ هَذَا فَقَالَ هُوَ الَّذِی یَقُولُ اللَّهُ فِیهِ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا(4) فَوَصِیِّی السَّبِیلُ (5) إِلَیَّ مِنْ بَعْدِی فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ بِالَّذِی بَعَثَکَ (6) أَرِنَاهُ فَقَدِ اشْتَقْنَا إِلَیْهِ فَقَالَ هُوَ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ آیَةً لِلْمُتَوَسِّمِینَ-(7) فَإِنْ نَظَرْتُمْ إِلَیْهِ نَظَرَ مَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ عَرَفْتُمْ أَنَّهُ وَصِیِّی کَمَا عَرَفْتُمْ أَنِّی نَبِیُّکُمْ فَتَخَلَّلُوا الصُّفُوفَ وَ تَصَفَّحُوا الْوُجُوهَ (8) فَمَنْ هَوَتْ إِلَیْهِ قُلُوبُکُمْ فَإِنَّهُ هُوَ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ (9) یَقُولُ: فَاجْعَلْ
ص: 17
وَجْهَهُ إِلیَ اللَّهِ وَ هُوَ محُْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی»،(1){و هر کس خود را _ در حالی که نیکوکار باشد _ تسلیم خدا کند، قطعاً در ریسمان استوارتری چنگ در زده.}گوید: این آیه در حق علی علیه السّلام نازل شده است؛ زیرا او نخستین کسی است که نیکوکارانه خود را تسلیم خدا کرد و به ریسمان استوار او چنگ زد. به خدا سوگند، علی علیه السّلام جز بر سر قول «لا إله ألّا الله» و «إلی الله عاقبۀ الأُمور» کشته نشد. و روایت شده است که «عروۀ الوثقی» ولایت علی علیه السّلام است.
امام رضا علیه السّلام میفرماید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرکس دوست داشته باشد به «عروۀ الوثقی» چنگ زند، به حُبّ علی علیه السّلام چنگ بزند.(2)
روایت6.
الغیبة نعمانی: جابر گوید: مردمانی از یمن به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیده و گفتند: یا رسول الله، وصیّ تو کیست؟ فرمود: او همان کسی است که خداوند دستور داده به وی چنگ زنید و فرمود: «وَاعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُوا». عرض کردند: برای ما روشن کنید که این ریسمان چیست؟ فرمود: آن ریسمان کلام خداست، آنجا که میفرماید: «إِلَّا بحَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ». «حَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ» قرآن است و«حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ» وصیّ بعد از من است. گفتند: یا رسول الله وصیّ تو کیست؟ فرمود: او همان کسی است که خداوند دربارهاش گفته است: «أَن تَقُولَ نَفْسٌ یَاحَسْرَتیَ عَلیَ مَا فَرَّطتُ فیِ جَنبِ الله»،(3){تاآنکه [مبادا] کسی بگوید: «دریغا بر آنچه در حضور خدا کوتاهی ورزیدم.}گفتند: یا رسول الله ، «جنب الله» چیست؟ فرمود: او کسی است که خداوند دربارهاش میفرماید: «یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلیَ یَدَیْهِ یَقُولُ یَلَیْتَنیِ اتخََّذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلاً»،(4){ستمکار
دستهای خود را می گَزد [و] می گوید: «ای کاش با پیامبر راهی برمی گرفتم.»}وصیّ من همان «سَبیل» است که به سوی من ختم میشود. گفتند: یا رسول الله، تو را به آنکه به حق مبعوثتان فرمود، او را به ما نشان دهید که مشتاق دیدنش گشتیم. فرمود: او همان کسی است که خداوند وی را آیتی برای جویندگان قرار داد، اگر با نگاه کسی که قلب بینا دارد و شاهدانه گوش فرا میدهد، در پی او باشید، در خواهید یافت که او وصیّ من است همانطور که دریافتید، من پیامبر شما هستم. پس به میان صف جمعیت مردم بروید و به سیمای آنها خیره شوید، و ببینید قلبتان به چه کس مایل است، وصیّ من اوست! زیرا خداوند عزّوجل میفرماید: «فَاجْعَلْ
ص: 17
أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ (1) إِلَیْهِ وَ إِلَی ذُرِّیَّتِهِ فَقَامُوا جَمِیعاً وَ تَخَلَّلُوا الصُّفُوفَ وَ أَخَذُوا بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ الْحَدِیثُ طَوِیلٌ اخْتَصَرْنَاهُ وَ سَیَأْتِی بِطُولِهِ إِنِ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (2).
کشف، [کشف الغمة] مِمَّا أَخْرَجَهُ الْعِزُّ الْمُحَدِّثُ الْحَنْبَلِیُّ: قَوْلُهُ تَعَالَی وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً قَالَ الْعِزُّ الْمُحَدِّثُ حَبْلُ اللَّهِ عَلِیٌّ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ علیهم السلام (3).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ سَلَّامِ بْنِ أَبِی عُرْوَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ أَیْنَ ما ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ قَالَ مَا یَقُولُ النَّاسُ فِیهَا قَالَ قُلْتُ یَقُولُونَ حَبْلٌ مِنَ اللَّهِ کِتَابُهُ وَ حَبْلٌ مِنَ النَّاسِ عَهْدُهُ الَّذِی عَهِدَ إِلَیْهِمْ قَالَ کَذَبُوا قَالَ قُلْتُ مَا تَقُولُ فِیهَا قَالَ فَقَالَ حَبْلٌ مِنَ اللَّهِ کِتَابُهُ وَ حَبْلٌ مِنَ النَّاسِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (4).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی حَفْصٍ الْأَعْشَی عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السّلام قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ فِی هَیْئَةِ أَعْرَابِیٍّ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مَا مَعْنَی- وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنَا نَبِیُّ اللَّهِ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ حَبْلُهُ فَخَرَجَ الْأَعْرَابِیُّ وَ هُوَ یَقُولُ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ اعْتَصَمْتُ بِحَبْلِهِ (5).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (6).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ الْبَجَلِیِّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السّلام: وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ الْحَبْلُ الَّذِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی- وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا فَمَنْ تَمَسَّکَ بِهِ کَانَ مُؤْمِناً وَ مَنْ تَرَکَهُ خَرَجَ مِنَ الْإِیمَانِ (7).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرٌ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام قَالَ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِسٌ
ص: 18
أَفِْئدَةً مِّنَ النَّاسِ تهَْوِی إِلَیهِْم »،{پس دلهای برخی از مردم را به سوی آنان گرایش ده.} یعنی متمایل به او و ذرّیه او میشوند. پس حاضران جملگی در میان جمع به جستجو پرداخته و دست علی علیه السّلام را گرفتند، و این حدیث طولانی است که آن را مختصر کردیم و تفصیل آن إن شاء الله تعالی به زودی آورده خواهد شد.(1)
روایت7.
کشف الغمّۀ: از جمله روایاتی که عزّ محدّث حنبلی استخراج کرده، آن است که گوید: منظور از«حبل الله» در آیه: «وَاعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا» علی و اهل بیت او علیهم السلام هستند.(2)
روایت8.
تفسیر فرات بن ابراهیم: أبان بن تغلب گوید: از امام باقر علیه السّلام پرسیدم: مفهوم آیه: «ضُرِبَت عَلَیهِْمُ الذِّلَّةُ أَیْنَ مَا ثُقِفُواْ إِلَّا بحَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ» چیست؟ فرمود: مردم (اهل تسنن) در این باره چه میگویند؟ عرض کردم: میگویند «حَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ» قرآن است و«حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ» عهد و پیمانی است که خدا از انسان گرفته است. فرمود: دروغ گفتند! عرض کردم: شما در این مورد چه می فرمایید؟ فرمود: «حَِبْلٍ مِّنَ اللَّهِ » قرآن است و«حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ» علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(3)
روایت9.
تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام از پدرش از جدّ بزرگوارش روایت کرده است که فرمود: مردی عرب به شکل بادیهنشینان نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: یا رسول الله، پدر و مادرم قربانت گردند، معنی: «وَاعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُوا» چیست؟ فرمود: من پیامبر خدا هستم و علی بن ابی طالب ریسمان اوست. پس آن مرد اعرابی از مجلس خارج شد در حالی که میگفت: به خدا و رسول او ایمان آوردم و به ریسمانش چنگ زدم.(4)
تفسیر فرات بن ابراهیم: محمد بن حسن بن ابراهیم با سند خود از ابن عباس نظیر این روایت را نقل کرده است.(5)
روایت10.
تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام فرمود: ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام همان ریسمانی است که خداوند در آیه: «وَاعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُوا» آن را بیان کرده است. پس هرکس به این ریسمان چنگ زند، مؤمن است و آنکه رهایش سازد، از دایره ایمان خارج شده است.(6)
روایت11.
تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان صحابه خود نشسته
ص: 18
فِی جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ إِذْ وَرَدَ عَلَیْهِ أَعْرَابِیٌّ فَبَرَکَ (1) بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی سَمِعْتُ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا فَهَذَا الْحَبْلُ الَّذِی أَمَرَنَا بِالاعْتِصَامِ بِهِ مَا هُوَ قَالَ فَضَرَبَ النَّبِیُّ یَدَهُ عَلَی کَتِفِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَقَالَ وَلَایَةُ هَذَا قَالَ فَقَامَ الْأَعْرَابِیُّ وَ ضَبَطَ بِکَفَّیْهِ إِصْبَعَیْهِ جَمِیعاً ثُمَّ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَعْتَصِمُ بِحَبْلِهِ قَالَ وَ شَدَّ أَصَابِعَهُ (2).
أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی حَفْصٍ الصَّائِغِ قَالَ: سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام یَقُولُ فِی قَوْلِهِ: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً قَالَ نَحْنُ حَبْلُ اللَّهِ.
مد، [العمدة] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ حَسَنِ بْنِ حُسَیْنٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَلِیٍّ الرَّبَعِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام قَالَ: نَحْنُ حَبْلُ اللَّهِ الَّذِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا(3).
(4) أقول: و رأیت فی أصل تفسیره أیضا.
الْخَصَائِصُ لِلسَّیِّدِ الرَّضِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عِیسَی الضَّرِیرِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السّلام قَالَ: خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَرَضِهِ الَّذِی مَاتَ فِیهِ فَقَالَ یَا مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ مَنْ حَضَرَ فِی یَوْمِی هَذَا وَ سَاعَتِی هَذِهِ مِنَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ لِیُبَلِّغْ شَاهِدُکُمْ غَائِبَکُمْ أَلَا إِنِّی خَلَّفْتُ فِیکُمْ کِتَابَ اللَّهِ فِیهِ النُّورُ وَ الْهُدَی وَ الْبَیَانُ لِمَا فَرَضَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْ شَیْ ءٍ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ حُجَّتِی وَ حُجَّةُ وَلِیِّی وَ خَلَّفْتُ فِیکُمُ الْعِلْمَ الْأَکْبَرَ عِلْمَ الدِّینِ وَ نُورَ الْهُدَی وَ ضِیَاءَهُ وَ هُوَ
ص: 19
بود که مردی از اعراب بادیه نشین وارد مجلس شد و در حضور پیامبر صلی الله علیه و آله نشسته و عرض کرد: یا رسول الله، شنیدهام که خداوند متعال در قرآن فرموده است: «وَاعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُوا»، این ریسمانی که دستور یافتهایم به آن چنگ زنیم چیست؟ پیامبر صلی الله علیه و آله دست بر شانه علی بن ابی طالب علیه السّلام گذاشته و فرمود: «ولایتِ» این آقاست. پس آن اعرابی با دو دست خود انگشتان دو دست علی علیه السّلام را محکم گرفته و گفت: «أشهَدُ أن لا إله إلّا الله و أشهدُ أنَّ محمّداً رسولُ الله و أعتَصِمُ بِحبلِهِ (و به ریسمان او چنگ میزنم)» این را گفت: و انگشتان خود را بست.(1)
مؤلف: ابن بطریق در المستدرک از ابو نعیم با سند خود از ابوحفص صائغ نقل میکند که گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که درباره آیه: «وَاعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا» فرمود: «حَبلِ الله» ما هستیم.(2)
روایت12.
العمدۀ: امام صادق علیه السّلام فرمود: آن «حَبلِ الله»ی که خداوند میفرماید: «وَاعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُوا» ما هستیم.
مؤلف
در تفسیر او نیز این روایت را دیدهام.
روایت13.
الخصائص: امام موسی بن جعفر علیهما السّلام از پدرش روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در همان بیماری که بدان از دنیا رفت، در خطبهای فرمود: ای گروه مهاجرین و انصار و هر که در این روز و در این ساعت از انس و جن صدای مرا میشنود؛ حاضران شما غایبان را آگاه سازند که من در میان شما کتاب خدا را به جا گذاشتم که در برگیرنده نور است و هدایت و احکامی که خداوند فرض نموده تا حجّت خدا و حجّت من و حجّت ولیّ من بر شما باشد. و عِلم اکبر را که همان علم دین و نور هدایت و درخشش اوست در میان شما به جا گذاشتم و او علی بن ابی طالب علیه السّلام است، همان ریسمان خداوندی که فرمود: «وَ اعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُواْ وَ اذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَینْ َ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَ کُنتُمْ عَلیَ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَکُم مِّنهَْا کَذَالِکَ یُبَینِ ُّ اللَّهُ لَکُمْ ءَایَاتِهِ لَعَلَّکمُ ْ تهَْتَدُونَ»،(3){و
همگی به ریسمان خدا چنگ زنید، و پراکنده نشوید و نعمت خدا را بر خود یاد کنید: آن گاه که دشمنان [یکدیگر] بودید، پس میان دلهای شما الفت انداخت، تا به لطف او برادران هم شدید و بر کنار پرتگاه آتش بودید که شما را از آن رهانید. این گونه، خداوند نشانه های خود را برای شما روشن می کند، باشد که شما راه یابید... تا پایان خطبهای طولانی}
روایت14.
تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام در معنای آیه: «لَا تَفَرَّقُواْ» فرمود: خداوند متعال میدانست که آنان پس از پیامبرشان دچار تفرقه و اختلاف خواهند شد، از این رو آنان را چون پیشینیان از تفرقه و اختلاف نهی فرمود و به ایشان فرمان داد تا بر ولایت آل محمّد گرد آیند و پراکنده نشوند.(4)
روایت15.
مناقب خوارزمی: رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: «عُروَۀ الوُثقی» تو هستی!(5)
روایت16.
مناقب ابن شاذان: امام رضا از پدرانش علیهِم صلوات الله اجمعین روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پس از من فتنهای تاریک واقع خواهد شد و کسی از آن نجات مییابد که به «عروۀ الوثقی» چنگ زند. گفته شد: عروۀ الوثقی چیست؟ فرمود: ولایت سید اوصیاست. گفته شد، سید اوصیا کیست؟ فرمود: امیرالمؤمنین! عرض شد: یا رسول الله، امیرالمؤمنین کیست؟ فرمود: او مولی و امام مسلمانان بعد از من است. عرض شد: یا رسول الله، مولای مسلمانان و امام آنها بعد از شما چه کسی است؟ فرمود: برادرم علی بن ابی طالب.
توضیح
بدان که حَبل (ریسمان) به هر چیزی گفته میشود که انسان برای رسیدن به هدف به آن چنگ میزند و از این مورد «حبل الأمان» است و بدان سبب این نام را به خود اختصاص داده که تمسک به آن موجب نجات است. خداوند متعال قرآن و عترت را به ریسمانی تشبیه کرده که برای رسیدن به رضای خدا و قُرب و ثواب او، به آن چنگ زده میشود. جزری در توصیف قرآن گوید: کتاب خدا و ریسمانی است که از آسمان به زمین امتداد یافته یعنی نور هدایت او؛ و عرب «نور ممتد» را به ریسمان و نخ تشبیه میکند. در حدیثی دیگر آمده است که او حبل الله المتین یعنی نور هدایت است؛ و گفته شده «حبل الله» به معنی پیمان و أمان نامه اوست که انسان را از عذاب در أمان میدارد. «حبل» به معنی عهد و میثاق نیز به کار رفته است .
طبرسی رحمۀ الله علیه گوید: «وَ اعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا» یعنی به وی چنگ زنید و تمسّک جویید. نیز گفته شده که به معنای پناه بردن به او از گزند دیگری است. در معنای «حبل الله» سخن بسیار است: یکی اینکه به معنی«قرآن» است.
ص: 20
عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ هُوَ حَبْلُ اللَّهِ- وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ إِلَی آخِرِ الْخُطْبَةِ بِطُولِهَا.
فس، [تفسیر القمی] فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ وَ لا تَفَرَّقُوا قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلِمَ أَنَّهُمْ سَیَتَفَرَّقُونَ (1) بَعْدَ نَبِیِّهِمْ وَ یَخْتَلِفُونَ فَنَهَاهُمْ عَنِ التَّفَرُّقِ کَمَا نَهَی مَنْ کَانَ قَبْلَهُمْ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَجْتَمِعُوا عَلَی وَلَایَةِ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السّلام وَ لَا یَتَفَرَّقُوا(2).
مَنَاقِبُ الْخُوَارَزْمِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی لَیْلَی قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السّلام أَنْتَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی (3).
مَنَاقِبُ ابْنِ شَاذَانَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: سَتَکُونُ بَعْدِی فِتْنَةٌ مُظْلِمَةٌ النَّاجِی مِنْهَا مَنْ تَمَسَّکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی قَالَ وَلَایَةُ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ قِیلَ وَ مَنْ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ مَوْلَی الْمُسْلِمِینَ وَ إِمَامُهُمْ بَعْدِی قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ مَوْلَی الْمُسْلِمِینَ وَ إِمَامُهُمْ بَعْدَکَ قَالَ أَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ.
اعلم أن الحبل یطلق علی کل ما یتوسل به إلی البغیة(4) و منه الحبل للأمان لأنه سبب النجاة فشبه الکتاب و العترة بالحبل الذی یتمسک به حتی یوصل إلی رضا الله و قربه و ثوابه و حبه قال الجزری فی صفة القرآن کتاب الله حبل ممدود من السماء إلی الأرض أی نور ممدود یعنی نور هداه و العرب یشبه النور الممتد بالحبل و الخیط و فی حدیث آخر و هو حبل الله المتین أی نور هداه و قیل عهده و أمانه الذی یؤمن من العذاب و الحبل العهد و المیثاق (5).
و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً أی تمسکوا به و قیل امتنعوا به من غیره و قیل فی معنی حبل الله أقوال أحدها أنه القرآن
ص: 20
دیگر اینکه «دین خدا و اسلام» است، معنای دیگر را ابان بن تغلب از امام صادق علیه السّلام روایت کرده که آن حضرت فرمود: «حبل الله»ی که در آیه : «وَ اعْتَصِمُواْ بحَِبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا» آمده، ما هستیم؛ اما بهتر است همه این معانی را درست بدانیم زیرا ابوسعید خدری از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: ای مردم، من دو ریسمان در میان شما بر جای گذاشتم که اگر به آنها تمسّک جویید پس از من هرگز گمراه نمیشوید، یکی از دیگری بزرگتر است و آن کتاب خداست که از آسمان تا زمین امتداد دارد و دیگری عترت و أهل بیت من است؛ بدانید که این دو از هم جدا نمیشوند تا اینکه بر سر حوض کوثر نزد من آیند. پایان! (1)
مؤلف: اکثر مفسّران واژه «حبل» را در آیه دیگر2 به معنی عهدها و سوگندها دانستهاند.(2)
باب بیست و هشتم : برخی آیات که درباره جهاد امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شده اند. علاوه بر آنچه در باب شجاعت ایشان خواهد آمد
روایات
روایت1.
تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام فرمود: آیه: «فَإِمَّا نَذْهَبنَ َّ بِکَ فَإِنَّا مِنهُْم مُّنتَقِمُون »،(3){پس
اگر ما تو را [از دنیا] ببریم، قطعاً از آنان انتقام می کشیم .} از نظر معنا بدین مضمون است:(4)ای
محمد، اگر ما تو را از مکه به مدینه ببریم، ما خود تو را در حالی به آن باز میگردانیم که به دست علی بن ابی طالب انتقام بگیریم.)
روایت2.
تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السّلام درباره معنای: «لِّیُنذِرَ بَأْسًا شَدِیدًا مِّن لَّدُنْه »،(5){تا
[گناهکاران را] از جانب خود به عذابی سخت بیم دهد.}میفرماید: «البأس الشدید» علی علیه السّلام است و او در کنار رسول خدا صلی الله علیه و آله با دشمنانش جنگید. این است معنای واقعی «لِّیُنذِرَ بَأْسًا شَدِیدًا مِّن لَّدُنْه».(6)
ص: 21
و ثانیها أنه دین الله و الإسلام (1)
وَ ثَالِثُهَا مَا رَوَاهُ أَبَانُ بْنُ تَغْلِبَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام قَالَ: نَحْنُ حَبْلُ اللَّهِ الَّذِی قَالَ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً.
و الأولی حمله علی الجمیع
وَ یُؤَیِّدُهُ (2) مَا رَوَاهُ أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ حَبْلَیْنِ إِنِ اتَّخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی أَحَدُهُمَا أَکْبَرُ مِنَ الْآخَرِ- کِتَابُ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ عِتْرَتِی أَهْلُ بَیْتِی أَلَا وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ.
انتهی (3).
أقول و فسر الأکثر الحبل فی الآیة الأخری (4) بالعهد و الأیمان.
فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ (5) یَا مُحَمَّدُ مِنْ مَکَّةَ إِلَی الْمَدِینَةِ- فَإِنَّا رَادُّوکَ إِلَیْهَا وَ مُنْتَقِمُونَ مِنْهُمْ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (6).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْبَرْقِیِّ عَمَّنْ رَوَاهُ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ (7) قَالَ الْبَأْسُ الشَّدِیدُ عَلِیٌّ علیه السّلام وَ هُوَ لَدُنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَاتَلَ مَعَهُ عَدُوَّهُ فَذَلِکَ قَوْلُهُ لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ (8).
ص: 21
توضیح
مرجع ضمیر در«لدنه» لفظ جلاله «الله» در آیه اول سوره است اما با این تأویل، مرجع این ضمیر«عبده» دانسته شده است .
روایت3.
کشف الغمّۀ: بخاری و مسلم(1) با استناد به حدیثی از ابوذر روایت میکنند که ابوذر سوگند یاد میکرد که آیه: «هَاذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُواْ فیِ رَبهِِّم »،(2){این
دو [گروه،] دشمنان یکدیگرند که درباره پروردگارشان با هم ستیزه می کنند.} در شأن علی، حمزه و عبیدة بن حارث که در روز بدر با مشرکان با عُتبه و شیبه پسران ربیعه و ولید بن عتبه جنگیدند، نازل شده است. این روایت را عزّ محدث حنبلی نیز استخراج کرده است.
توضیح
طبرسی گوید: گفته شده این آیه در شأن شش نفر از مؤمنان و کافران نازل شده است. این شش تن که در روز بدر به مصاف هم رفتند عبارت بودند از: حمزۀ بن عبدالمطلّب که عتبۀ بن ربیعه را به قتل رساند، علی بن ابی طالب که ولید بن عُتبه را کشت و عبیدۀ بن حارث بن عبدالمطلّب که شیبۀ بن ربیعه را به هلاکت رساند. بخاری در صحیح خود با این تأکید که ابوذر سوگند یاد میکرد که این آیه درباره اینها نازل گردیده، این روایت را از ابوذر و عطاء نقل کرده است.(3)
روایت4.
العمدۀ: صحیح بخاری با سند خود از علی بن ابی طالب علیه السّلام روایت میکند که فرمود: من اولین کسی هستم که در روز قیامت برای داد خواهی در محضر خدای رحمان حاضر خواهم شد. قیس گفت: آیه: «هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فی رَبِّهم» درباره چه کسانی نازل شده است؟ فرمود: درباره کسانی که در روز بدر با حریف مبارزه کردند، یعنی: علی، حمزه و عبیدۀ که با عتبه و شیبه پسران ربیعه و ولید بن عتبه نبرد کردند.
ثعلبی از قیس بن عباد از ابوذر شبیه روایت پیشین را آورده است.(4)
روایت5.
کشف الغمّۀ: ابن عباس در مورد آیه: «یَوْمَ لَا یخُْزِی
ص: 22
علی التفاسیر المشهورة الضمیر فی قوله مِنْ لَدُنْهُ راجع إلی الله تعالی و علی هذا التأویل راجع إلی قوله تعالی عَبْدِهِ (1).
کشف، [کشف الغمة] مِنْ سُورَةِ الْحَجِّ فِی الْبُخَارِیِّ وَ مُسْلِمٍ (2) مِنْ حَدِیثِ أَبِی ذَرٍّ: أَنَّهُ کَانَ یُقْسِمُ قَسَماً أَنَ هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ (3) نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ حَمْزَةَ وَ عُبَیْدَةَ بْنِ الْحَارِثِ الَّذِینَ بَارَزُوا الْمُشْرِکِینَ یَوْمَ بَدْرٍ- عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ ابْنَا رَبِیعَةَ وَ الْوَلِیدُ بْنُ عُتْبَةَ أَخْرَجَهُ الْعِزُّ الْمُحَدِّثُ الْحَنْبَلِیُ (4).
قال الطبرسی قیل نزلت فی ستة نفر من المؤمنین و الکفار تبارزوا یوم بدر و هم حمزة بن عبد المطلب قتل عتبة بن ربیعة و علی بن أبی طالب قتل الولید بن عتبة و عبیدة بن الحارث بن عبد المطلب قتل شیبة بن ربیعة عن أبی ذر الغفاری و عطاء و کان أبو ذر یقسم بالله تعالی أنها نزلت فیهم و رواه البخاری فی الصحیح (5).
مد، [العمدة] مِنْ صَحِیحِ الْبُخَارِیِ (6) عَنِ الْحَجَّاجِ بْنِ مِنْهَالٍ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی مَخْلَدٍ عَنْ قَیْسِ بْنِ عَبَّادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام قَالَ: أَنَا أَوَّلُ مَنْ یَجْثُو بَیْنَ یَدَیِ الرَّحْمَنِ لِلْخُصُومَةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ قَالَ قَیْسٌ وَ فِیهِمْ نَزَلَتْ هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ قَالَ هُمُ الَّذِینَ بَارَزُوا یَوْمَ بَدْرٍ عَلِیٌّ وَ حَمْزَةُ وَ عُبَیْدَةُ وَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ ابْنَا رَبِیعَةَ وَ الْوَلِیدُ بْنُ عُتْبَةَ.
وَ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ عَنْ قَیْسِ بْنِ عَبَّادٍ عَنْ أَبِی ذَرٍّ: مِثْلَ الْخَبَرِ السَّابِقِ (7).
کشف، [کشف الغمة] رَوَی أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یَوْمَ لا یُخْزِی
ص: 22
اللَّهُ النَّبیِ َّ وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مَعَهُ»،(1){در آن روز خدا پیامبر [خود] و کسانی را که با او ایمان آورده بودند خوار نمی گرداند.} گوید: اولین کسی که جامههای بهشت را بر وی میپوشانند، ابراهیم است، به خاطر خلیل خدا بودن؛ سپس محمد، به دلیل برگزیده خدا بودن سپس علی است که به بهشت هدایت میشود. سپس ابن عباس آیه یاد شده را تلاوت نمود و گفت: درباره علی و یارانش نازل شده است.(2)
نیز در باب آیه: «فَإِمَّا نَذْهَبنَ َّ بِکَ فَإِنَّا مِنهُْم مُّنتَقِمُون» از ابن عباس سؤال شد، گفت: منظور، انتقام گرفتن به دست علی علیه السّلام است.(3)
روایت6.
تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس در مورد آیه: «فَإِمَّا نَذْهَبنَ َّ بِکَ فَإِنَّا مِنهُْم مُّنتَقِمُون» گفت: منظور این است که به دست علی علیه السّلام انتقام میگیریم.(4)
مؤلف: ابن بطریق در المستدرک از ابونعیم با سند خود از زرّ بن حبیش از حذیفه شبیه این روایت را نقل کرد و از فضائل سمعانی از جابر همانند این روایت را آورده است.
مؤلف: علّامه _ رحمۀ الله علیهِ _ نظیر آن را آورده است.(5)
شیخ طبرسی _ قدس الله روحه _ گوید: حسن و قتاده گویند: خداوند در حق پیامبر خود لطف و کرامت عنایت فرمود که این نقمت را نشانش نداد و از دنیا بُرد و در زمان حیات مبارکش از اُمّت خود جز اموری که مورد روشنی چشم او بودند، چیزی ندید و پس از وفات او بود که نقمت و گرفتاری سخت در میان اُمّت وی افتاد و روایت است که خداوند به وی نشان داد که پس از مرگش چه اتفاقاتی خواهد افتاد از این رو پیوسته گرفته و ناراحت بود و هرگز لبخند نمیزد تا اینکه به لقای پروردگارش رفت.
جابر بن عبدالله انصاری گوید: من در حجۀ الوداع در منی، از هرکس به رسول خدا صلی الله علیه و آله نزدیکتر بودم که فرمود: نبینم پس از من مرتد شوید و کفر ورزید و گردن یکدیگر را بزنید. به خدا سوگند اگر چنین کنید مرا در سپاهی خواهید دید که با آن به جنگ میپردازید. سپس به پشت خود سر برگرداند و فرمود: یا اینکه با علی بجنگید _
ص: 23
اللَّهُ النَّبِیَّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ (1) قَالَ أَوَّلُ مَنْ یُکْسَی مِنْ حُلَلِ الْجَنَّةِ إِبْرَاهِیمُ لِخَلَّتِهِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ مُحَمَّدٌ لِأَنَّهُ صَفْوَةُ اللَّهِ ثُمَّ عَلِیٌّ یَزِفُ (2) إِلَی الْجِنَانِ ثُمَّ قَرَأَ ابْنُ عَبَّاسٍ الْآیَةَ وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام وَ أَصْحَابُهُ (3).
وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ قَالَ مُنْتَقِمُونَ بِعَلِیٍّ علیه السلام (4).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] أَبُو الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ عَنْ فُرَاتِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَکَمِ بْنِ ظُهَیْرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ السُّدِّیِّ عَنْ أَبِی مَالِکٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ قَالَ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (5).
أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زِرِّ بْنِ حُبَیْشٍ عَنْ حُذَیْفَةَ: مِثْلَهُ.
مِنْ فَضَائِلِ السَّمْعَانِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی زُبَیْرٍ عَنْ جَابِرٍ: مِثْلَهُ.
أَقُولُ:رَوَی الْعَلَّامَةُ رَحِمَهُ اللَّهُ: مِثْلَهُ (6).
وَ قَالَ الشَّیْخُ الطَّبْرِسِیُّ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ قَالَ الْحَسَنُ وَ قَتَادَةُ: إِنَّ اللَّهَ أَکْرَمَ نَبِیَّهُ بِأَنْ لَمْ یُرِهِ تِلْکَ النَّقِمَةَ وَ لَمْ یُرِ فِی أُمَّتِهِ إِلَّا مَا قَرَّتْ بِهِ عَیْنُهُ وَ قَدْ کَانَ بَعْدَهُ نَقِمَةٌ شَدِیدَةٌ- وَ قَدْ رُوِیَ: أَنَّهُ صلی الله علیه و آله أُرِیَ مَا یَلْقَی أُمَّتُهُ بَعْدَهُ فَمَا زَالَ مُنْقَبِضاً وَ لَمْ یَنْبَسِطْ ضَاحِکاً حَتَّی لَقِیَ اللَّهَ تَعَالَی.
وَ رَوَی جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ قَالَ: إِنِّی لَأَدْنَاهُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ بِمِنًی قَالَ لَا أُلْفِیَنَّکُمْ تَرْجِعُونَ بَعْدِی کُفَّاراً یَضْرِبُ بَعْضُکُمْ رِقَابَ بَعْضٍ وَ ایْمُ اللَّهِ لَئِنْ فَعَلْتُمُوهَا لَتَعْرِفُنَّنِی فِی الْکَتِیبَةِ الَّتِی تُضَارِبُکُمْ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی خَلْفِهِ فَقَالَ أَ وَ عَلِیٌّ أَ وَ
ص: 23
و سه بار این جمله را تکرار فرمود _ پس ما دیدیم جبرئیل به آن حضرت اشاره نمود و سپس آیه «فَإِمَّا نَذْهَبنَ َّ بِکَ فَإِنَّا مِنهُْم مُّنتَقِمُون»{ پس اگر ما تو را [از دنیا] ببریم، قطعاً از آنان انتقام می کشیم،} _ با علی بن ابی طالب _ نازل گردید.(1)
مؤلف: ابن بطریق در کتاب «العمدۀ» از ابن مغازلی با سندی از جابر نظیر این روایت را آورده و به آخر آن چنین افزوده است: «أَوْ نُرِیَنَّکَ الَّذِی وَعَدْنَاهُمْ فَإِنَّا عَلَیهْم مُّقْتَدِرُون »،(2){یا
[اگر] آنچه را به آنان وعده داده ایم به تو نشان دهیم حتماً ما بر آنان قدرت داریم.} سپس آیات: «قُل رَّبّ ِ إِمَّا تُرِیَنیّ ِ مَا یُوعَدُونَ*رَبّ ِ فَلَا تجَعَلْنیِ فیِ الْقَوْمِ الظَّالِمِین »،(3){بگو:
«پروردگارا، اگر آنچه را که [از عذاب ] به آنان وعده داده شده است به من نشان دهی، پروردگارا، پس مرا در میان قوم ستمکار قرار مده.»} نازل گردید. و بعد از آن آیه: «فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلیَ صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ* وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَّکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسَْئلُونَ»،(4){پس به آنچه به سوی تو وحی شده است چنگ دَرْزَنْ، که تو بر راهی راست قرار داری. و به راستی که [قرآن ] برای تو و برای قوم تو [مایه ] تذکّری است، و به زودی [در مورد آن ] پرسیده خواهید شد.} که در اصل این دو آیه چنین بودهاند: «فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ _ فی علیّ _ إِنَّکَ عَلیَ صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ _ و أن علیّاً لَعِلمُ لِلساعۀ _ وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَّکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسَْئلُونَ _ عن علی بن ابی طالب علیه السّلام _».(5)
ابونعیم در «منقبۀ المطهّرین» با سند خود از حذیفه روایت کرده است که منظور از «إِنَّامنتَقِمُون» یعنی: به دست علی علیه السّلام انتقام میگیریم .
روایت7.
تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس درباره شأن نزول آیه: «اِنَّ اللَّهَ یحُِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فیِ سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُم بُنْیَانٌ مَّرْصُوصٌ »،(6){در
حقیقت، خدا دوست دارد کسانی را که در راه او صف در صف، چنان که گویی بنایی ریخته شده از سُربند، جهاد می کنند.} گوید: این آیه درباره امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام حمزه، عبیدۀ، سهل بن حنیف، حارث بن صمّه و أبودجّانه نازل شده است.(7)
[کنز جامع الفوائد: با سند خود از ابن عباس نظیر این روایت را آورده است.](8)
ص: 24
عَلِیٌّ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَرَأَیْنَا أَنَّ جَبْرَئِیلَ غَمَزَهُ (1) فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی أَثَرِ ذَلِکَ- فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ- بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام انْتَهَی (2).
أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْعُمْدَةِ عَنِ ابْنِ الْمَغَازِلِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی عَنْ هِلَالِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام عَنْ جَابِرٍ: مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ- أَوْ نُرِیَنَّکَ الَّذِی وَعَدْناهُمْ فَإِنَّا عَلَیْهِمْ مُقْتَدِرُونَ (3) ثُمَّ نَزَلَتْ قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِیَنِّی ما یُوعَدُونَ- رَبِّ فَلا تَجْعَلْنِی فِی الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (4) ثُمَّ نَزَلَتْ فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ (5) فِی عَلِیٍ إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ إِنَّ عَلِیّاً لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ- وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (6).
وَ رَوَی أَبُو نُعَیْمٍ فِی مَنْقَبَةِ الْمُطَهَّرِینَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حُذَیْفَةَ: إِنَّا مُنْتَقِمُونَ یَعْنِی بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَکَمِ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ (7) نَزَلَتِ الْآیَةُ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ حَمْزَةَ وَ عُبَیْدَةَ وَ سَهْلِ بْنِ حُنَیْفٍ وَ الْحَارِثِ بْنِ صِمَّةَ وَ أَبِی دُجَانَةَ(8).
کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُبَیْدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ مَعاً عَنْ حُسَیْنِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ حَسَنِ بْنِ حُسَیْنٍ عَنْ حَیَّانَ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (9).
ص: 24
روایت8.
کنز جامع الفوائد: ضحاک گوید: از ابن عباس در باب آیه: «اِنَّ اللَّهَ یحُِبُّ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَ فیِ سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُم بُنْیَانٌ مَّرْصُوصٌ ٌٌٌ» پرسیدم و اینکه درباره چه کسانی است؟ گفت: علی بن ابی طالب علیه السّلام، حمزه شیر خدا و شیر رسول خدا، عبیدۀ بن حارث و مقداد بن اسود هستند.(1)
روایت9.
کنز جامع الفوائد: محمد بن عباس با سند خود از ابن عباس روایت کرده است که علی صلوات الله علیهِ چون برای جنگ صف میکشید، به بنایی ریخته شده از سرب میمانست و به گفته خداوند عمل میکرد، از این رو خداوند وی را ستود و کسی چون او مشرکان را از دم تیغ نگذراند.(2)
روایت10.
کنز جامع الفوائد: عبدالله بن مسعود آیه 25 سوره احزاب را چنین قرائت میکرد: «وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ _ بعلی _ وَ کاَنَ اللَّهُ قَوِیًّا عَزِیزًا»(3)
{و خدا [زحمت ] جنگ را از مؤمنان _ با بودن علی علیه السّلام _ برداشت، و خدا همواره نیرومند شکست ناپذیر است.}
روایت11.
کنز جامع الفوائد: ابوزیاد مطر گوید: عبدالله بن مسعود این آیه را همین طور قرائت میکرد. همچنین روایتی که ابو زیاد گوید، من این آیه را در مصحف ابن مسعود به همین شکل دیدم.(4)
روایت12.
کشف الغمّۀ: ابوبکر بن مردویه همانند این روایت را آورده است.(5)
ابونعیم در کتاب«ما نزل من القرآن فی علی» با سند خود از ابن مسعود آورده است که وی
ص: 25
کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَجَّاجِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ بِشْرِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الزُّبَیْرِ بْنِ عَدِیٍّ عَنِ الضَّحَّاکِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ قَالَ قُلْتُ لَهُ مَنْ هَؤُلَاءِ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ حَمْزَةُ أَسَدُ اللَّهِ وَ أَسَدُ رَسُولِهِ وَ عُبَیْدَةُ بْنُ الْحَارِثِ وَ مِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ(1).
کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ العزین [الْعَزِیزِ] بْنِ یَحْیَی عَنْ مَیْسَرَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فُضَیْلٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنِ الضَّحَّاکِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ إِذَا صَفَّ فِی الْقِتَالِ کَأَنَّهُ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ (2) یَتْبَعُ مَا قَالَ اللَّهُ فِیهِ فَمَدَحَهُ اللَّهُ وَ مَا قَتَلَ الْمُشْرِکِینَ کَقَتْلِهِ أَحَدٌ(3).
کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ فَضْلِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ زُبَیْدٍ النَّامِی عَنْ مُرَّةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ: أَنَّهُ کَانَ یَقْرَأُ وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ (4) بِعَلِیٍّ وَ کَانَ اللَّهُ قَوِیّاً عَزِیزاً(5).
وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُونُسَ عَنْ مُبَارَکٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ الْحِمَّانِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ مُعَلًّی الْأَسْلَمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارِ بْنِ زُرَیْقٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی زِیَادِ بْنِ مَطَرٍ قَالَ: کَانَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ یَقْرَأُ وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ بِعَلِیٍّ علیه السلام.
و روی أیضا عن محمد بن یونس عن مبارک عن یحیی بن عبد الحمید قال قال أبو زیاد هو فی مصحفه هکذا رأیتها(6).
کشف، [کشف الغمة] رَوَی أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ: مِثْلَهُ (7).
وَ رَوَی أَبُو نُعَیْمٍ فِی کِتَابِ مَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِی عَلِیٍّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ: أَنَّهُ
ص: 25
این آیه را به صورت «و کفی الله المؤمنینَ القتال _ بِعلیّ بن ابی طالب علیه السّلام _» قرائت میکرد.
مؤلف: ابن بطریق در المستدرک از حافظ ابو نعیم با سند خود از مُرّه از ابن مسعود شبیه این روایت را ثبت کرده است.
توضیح
علّامه _ رحمۀ الله علیهِ _ درباره قرائت ابن مسعود گوید: بِعلی بن ابی طالب علیه السّلام درست است.(1)
مؤلف: این آیه دلیل محکمی است مبنی بر اینکه علی علیه السّلام شجاعترین مرد اُمّت و یار و یاور مداوم رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده و این خود فضیلتی عظیم است که مانع مقدم کردن دیگری بر او در امر خلافت میشود.
روایت13.
العمدۀ: ثعلبی در تفسیر آیه: «وَ لَقَدْ کُنتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِن قَبْلِ أَن تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَیْتُمُوهُ وَ أَنتُمْ تَنظُرُون »،(2)
{و شما مرگ را پیش از آنکه با آن روبرو شوید، سخت آرزو می کردید پس، آن را دیدید و [هم چنان ] نگاه می کردید.} گوید: این آیه در روز جنگ اُحد نازل شد. در این روز علی بن ابی طالب علیه السّلام طلحه را که پرچم قریش را حمل میکرد، به قتل رساند، پس خداوند در این روز مسلمانان را پیروز گردانید. زبیر بن عوّام گوید: دیدم که هند و همراهانش پا به فرار گذاشته و در حالی که عورتهای خود را بیرون انداخته بودند تا علی علیه السّلام آنان را دنبال نکند، از کوه بالا میرفتند. دشمنان آرزو میکردند بمیرند اما در جنگ، با علی بن ابی طالب علیه السّلام روبرو نشوند.(3)
الطرائف: نظیر این روایت را از ثعلبی آورده است.(4)
مؤلف: سید بن طاوس _ رحمۀ الله علیهِ _ در کتاب «سعد السعود» مینویسد: در کتاب «ما نزل من القرآن فی اهل البیت علیه السّلام» نسخهای کهن که نام مؤلف آن هم ذکر نشده بود، چنین خواندم: شعبی گفت: هنگام بازگشت از جنگ اُحد علی علیه السّلام هشتاد زخم عمیق برداشته بود. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی بر وی وارد گشت که بر روی پوستینی نشسته بود. چون چشم پیامبرصلی الله علیه و آله به ایشان افتاد، بگریست و فرمود:
ص: 26
کَانَ یَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ- وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.
أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنِ الْحَافِظِ أَبِی نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُرَّةَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ: مِثْلَهُ.
قال العلامة رحمه الله فی قراءة ابن مسعود بعلی بن أبی طالب علیهما السلام(1) أقول یدل علی کونه أشجع الأمة و أنصرهم للرسول صلی الله علیه و آله و هذه فضیلة عظیمة تمنع تقدیم غیره علیه.
مد، [العمدة] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی: وَ لَقَدْ کُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَیْتُمُوهُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ (2) قَالَ نَزَلَتْ فِی یَوْمِ أُحُدٍ قَالَ فَقَتَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام طَلْحَةَ وَ هُوَ یَحْمِلُ لِوَاءَ قُرَیْشٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی نَصْرَهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ قَالَ الزُّبَیْرُ بْنُ الْعَوَّامِ فَرَأَیْتُ هِنْداً وَ صَوَاحِبَهَا هَارِبَاتٍ مُصْعِدَاتٍ فِی الْجَبَلِ بَادِیَاتٍ خرامهن (3) [خِدَامَهُنَ] فَکَانُوا یَتَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَلْقَوْا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (4).
یف، [الطرائف] عَنِ الثَّعْلَبِیِّ: مِثْلَهُ (5).
أَقُولُ: قَالَ السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ سَعْدِ السُّعُودِ رَأَیْتُ فِی کِتَابِ مَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِی أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السّلام مِنْ نُسْخَةٍ قَدِیمَةٍ وَ لَمْ یَذْکُرْ مُؤَلِّفَهُ مَا هَذَا لَفْظُهُ مُحَمَّدُ بْنُ عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ سُوَیْدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَقِیلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی عَمْرِو بْنِ الْعَلَا عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ: انْصَرَفَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام مِنْ وَقْعَةِ أُحُدٍ وَ بِهِ ثَمَانُونَ جِرَاحَةً تُدْخَلُ فِیهَا الْفَتَائِلُ فَدَخَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ ص (6) وَ هُوَ عَلَی نَطْعٍ (7) فَلَمَّا رَآهُ بَکَی وَ قَالَ
ص: 26
مردی که در راه خدا بدین حال و روز افتد، بر خداوند فرض است که با وی آن کند که شایسته او باشد. پس علی علیه السّلام در پاسخ آن حضرت _ که دوباره به گریه افتاده بود _ گفت: یا رسول الله، خداوند را سپاسگزارم که نگذاشت تنهایت بگذارم و یا اینکه بگریزم، اما در فکرم که چرا از نایل آمدن به فیض شهادت محروم شدهام؟! پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: إن شاء الله آن هم بعداً نصیبت خواهد شد. سپس فرمود: ابوسفیان پیغام داده است که وعده جنگ بعدی ما «حمراء الاسد»(1)خواهد بود. علی علیه السّلام عرض کرد: به خدا سوگند از جنگ با آنها سر باز نخواهم زد هرچند سوار بر دستان مردان به سوی میدان جنگ برده شوم، پس خداوند این آیه را نازل کرد: «وَ کَأَیِّن مِّن نَّبیِ ٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَمَا وَهَنُواْ لِمَا أَصَابهَُمْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ وَ مَا ضَعُفُواْ وَ مَا اسْتَکاَنُواْ وَ اللَّهُ یحُبُّ الصَّابرِین »،(2){و
چه بسیار پیامبرانی که همراه او توده های انبوه، کارزار کردند و در برابر آنچه در راه خدا بدیشان رسید، سستی نورزیدند و ناتوان نشدند و تسلیم [دشمن ] نگردیدند، و خداوند، شکیبایان را دوست دارد.}
باب بیست و نهم : امیرالمؤمنین علیه السلام «صالح المؤمنین» است
روایات
روایت1.
تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ إِن تَظَاهَرَا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبرِْیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ»،(3){و اگر علیه او به یکدیگر کمک کنید، در حقیقت، خدا خود سرپرست اوست، و جبرئیل و صالح مؤمنان [نیز یاور او هستند].} در این آیه مقصود از «صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» امیرالمؤمنین علیه السّلام است و فرشتگان نیز یاور امیرالمومنین در این کار (دفاع از پیامبرصلی الله علیه و آله) هستند. ابوبصیر گوید: از امام باقر علیه السّلام شنیدم که فرمود: مقصود از«صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» در این آیه علی علیه السّلام است.(4)
روایت2.
مناقب ابن شهر آشوب: ابن عباس گوید: حفصه در خانه عایشه پیامبرصلی الله علیه و آله را با ماریه قبطیه دید.
ص: 27
إِنَّ رَجُلًا یُصِیبُهُ هَذَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لَحَقٌّ عَلَی اللَّهِ أَنْ یَفْعَلَ بِهِ وَ یَفْعَلَ (1) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام مُجِیباً لَهُ وَ بَکَی ثَانِیَةً وَ أَمَّا أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَرَنِی وَلَّیْتُ عَنْکَ وَ لَا فَرَرْتُ وَ لَکِنِّی کَیْفَ حُرِمْتُ الشَّهَادَةَ فَقَالَ لَهُ إِنَّهَا مِنْ وَرَائِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی ثُمَّ
قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ أَبَا سُفْیَانَ قَدْ أَرْسَلَ یُوَعِّدُنَا وَ یَقُولُ مَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ حَمْرَاءُ الْأَسَدِ(2) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام لَا بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ- لَا أَرْجِعُ عَنْهُمْ وَ لَوْ حُمِلْتُ عَلَی أَیْدِی الرَّجُلِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ (3).
فس، [تفسیر القمی]: وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ (4) یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَعلیه السلاموَ الْمَلائِکَةُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام.
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ ابْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام یَقُولُ: إِنْ تَتُوبا إِلَی اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُما إِلَی قَوْلِهِ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٌّ علیه السلام (5).
قب، [المناقب لابن شهرآشوب] تَفْسِیرُ أَبِی یُوسُفَ یَعْقُوبَ بْنِ سُفْیَانَ النَّسَوِیِّ وَ الْکَلْبِیِّ وَ مُجَاهِدٍ وَ أَبِی صَالِحٍ وَ الْمَغْرِبِیِّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّهُ رَأَتْ حَفْصَةُ النَّبِیَّ فِی حُجْرَةِ عَائِشَةَ مَعَ مَارِیَةَ
ص: 27
پیامبرصلی الله علیه و آله به حفصه فرمود: آیا آنچه را دیدی کتمان میکنی؟ حفصه گفت: آری! پس برای اینکه دل او را خرسند کرده باشد، فرمود: از این پس ماریه بر من حرام است! اما حفصه عایشه را از ماجرا آگاه ساخت و به وی مژده داد که پیغمبر صلی الله علیه و آله ماریه را بر خود حرام کرده است، پس عایشه در این مورد با پیامبر صلی الله علیه و آله به گفتگو پرداخت و در پی آن، این آیات نازل شد: «وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبیِ ُّ إِلیَ بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِیثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَ أَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَن بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنبَأَکَ هَذَا قَالَ نَبَّأَنیِ َ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ*إِن تَتُوبَا إِلیَ اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُمَا وَ إِن تَظَاهَرَا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبرِْیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَلَائکَةُ بَعْدَ ذَلِکَ ظَهِیرٌا»،(1){و
چون پیامبر با یکی از همسرانش سخنی نهانی گفت، و همین که وی آن را [به زن دیگر] گزارش داد و خدا [پیامبر] را بر آن مطّلع گردانید [پیامبر] بخشی از آن را اظهار کرد و از بخشی [دیگر] اعراض نمود. پس چون [مطلب ] را به آن [زن ] خبر داد، وی گفت: «چه کسی این را به تو خبر داده؟» گفت: «مرا آن دانای آگاه خبر داده است.» اگر [شما دو زن ] به درگاه خدا توبه کنید [بهتر است ]، واقعاً دلهایتان انحراف پیدا کرده است. و اگر علیه او به یکدیگر کمک کنید، در حقیقت، خدا خود سرپرست اوست، و جبرئیل و صالح مؤمنان [نیز یاور اویند] و گذشته از این، فرشتگان [هم ] پشتیبان [او] خواهند بود.} ابن عباس گوید: به خدا سوگند که«صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» علی علیه السّلام است. خداوند در این آیه خود را پشتیبان علی علیه السّلام دانسته و نیز فرشتگان را پشتیبان وی شمرده است.
بخاری و ابویعلی موصلّی گویند: ابن عباس گفت: از عمر بن خطّاب از دو زنی که به یکدیگر کمک کرده بودند پرسیدم، گفت: حفصه و عایشه بودند.
سدّی با سند خود از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده است که فرمود: «صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» علی بن ابی طالب علیه السّلام است.
زید بن علی و الناصر للحق گویند: «وصَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» علی بن ابی طالب علیه السّلام است.
ابونعیم اصفهانی با سند از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که آن حضرت فرمود: پس از من علی دروازه هدایت، دعوت کننده به سوی پروردگار من و صالح مؤمنان است و: «وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِّمَّن دَعَا إِلیَ اللَّهِ وَ عَمِلَ صَالِحًا وَ قَالَ إِنَّنیِ مِنَ الْمُسْلِمِینَ»،(2){و
کیست خوشگفتارتر از آن کس که به سوی خدا دعوت نماید و کار نیک کند و گوید: «من [در برابر خدا] از تسلیم شدگانم».}
امیرالمؤمنین علیه السّلام بر بالای منبر فرمود: من برادر مصطفی خیر البَشَر هستم، بزرگ خاندان هاشم و آن خبر عظیمی که دست تقدیر آن را به جریان انداخته، و صالح مؤمنانم که آیهها و سورهها را به خود اختصاص داده است! و اگر ثابت شود که صالح المؤمنین اوست، اصلح بودنش نسبت به دیگران نیز ثابت است هم به جهت عرف و هم به جهت استعمال لفظ، آن سان که آنان میگویند: فلانی دانای قوم است و دلاور قبیلهاش، بدین معناست که در میان آنها از این دو جهت همتا ندارد.(3)
روایت3.
امالی صدوق: ابن عباس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای مردم، چه کسی از خداوند نیکو گفتارتر است؟ و چه کسی راستگوتر از خداست؟ ای مردم، پروردگار شما جلَّ جلالُه
ص: 28
الْقِبْطِیَّةِ قَالَ أَ تَکْتُمِینَ عَلَیَّ حَدِیثِی قَالَتْ نَعَمْ قَالَ فَإِنَّهَا عَلَیَّ حَرَامٌ لِیَطِیبَ قَلْبُهَا فَأَخْبَرَتْ عَائِشَةَ وَ بَشَّرَتْهَا مِنْ تَحْرِیمِ مَارِیَةَ فَکَلَّمَتْ عَائِشَةُ النَّبِیَّ فِی ذَلِکَ فَنَزَلَ وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلی بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً(1) إِلَی قَوْلِهِ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ اللَّهِ عَلِیٌّعلیه السلامیَقُولُ اللَّهُ وَ اللَّهُ حَسْبُهُ وَ الْمَلائِکَةُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ.
الْبُخَارِیُّ وَ أَبُو یَعْلَی الْمَوْصِلِیُّ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: سَأَلْتُ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ عَنِ الْمُتَظَاهِرَتَیْنِ قَالَ حَفْصَةُ وَ عَائِشَةُ.
السُّدِّیُّ عَنْ أَبِی مَالِکٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ أَبُو بَکْرٍ الْحَضْرَمِیُّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام وَ الثَّعْلَبِیِّ بِالْإِسْنَادِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السّلام وَ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.
زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ: وَ النَّاصِرُ لِلْحَقِ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.
وَ رَوَاهُ أَبُو نُعَیْمٍ الْأَصْفَهَانِیُّ بِالْإِسْنَادِ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّ عَلِیّاً بَابُ الْهُدَی بَعْدِی وَ الدَّاعِی إِلَی رَبِّی وَ هُوَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ- وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعا إِلَی اللَّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً(2) الْآیَةَ.
وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام عَلَی الْمِنْبَرِ: أَنَا أَخُو الْمُصْطَفَی خَیْرِ الْبَشَرِ مِنْ هَاشِمٍ سَنَامُهُ (3) الْأَکْبَرُ وَ نَبَأٌ عَظِیمٌ جَرَی بِهِ الْقَدَرُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ مَضَتْ بِهِ الْآیَاتُ وَ السُّوَرُ وَ إِذَا ثَبَتَ أَنَّهُ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ فَیَنْبَغِی کَوْنُهُ أَصْلَحَ مِنْ جَمِیعِهِمْ بِدَلَالَةِ العُرْفِ وَ الِاسْتِعْمَالِ کَقَوْلِهِمْ فُلَانٌ عَالِمُ قَوْمِهِ وَ شُجَاعُ قَبِیلَتِهِ (4).
لی، [الأمالی للصدوق] بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَعَاشِرَ النَّاسِ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ قِیلًا- وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِیثاً مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّ رَبَّکُمْ جَلَّ جَلَالُهُ
ص: 28
به من امر فرموده که علی را بزرگ، امام، خلیفه و وصیّ خودم بر شما قرار داده، او را وزیر خود گردانم؛ ای مردم، بدانید که علی بعد از من دروازه هدایت است و دعوت کننده به سوی پروردگارم و او صالح المؤمنین است...(1)
روایت4.
کشف الغمّۀ: عزّ حنبلی به نقل از قتاده در مصداق آیه: «فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبرِْیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» گوید: او علی علیه السّلام است. ابوبکر بن مردویه نیز با سند خود از اسماء بنت عمیس روایت میکند که گفت: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرمود: «صالح المؤمنین» علی بن ابی طالب علیه السّلام است. از ابن عباس نیز این روایت نقل شده است.(2)
روایت5.
کنز جامع الفوائد: محمد بن عبدالله بن ابی رافع گوید: در روز آخر حیات پیامبر صلی الله علیه و آله آن حضرت دچار اغما شد و سپس به هوش آمد و من در این حال گریان دست آن حضرت را میبوسیدم و میگفتم: یا رسول الله، پس از تو من و پدر و مادرم چه کنیم؟ پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: بعد از من خدا را دارید و وصیّ من صالح المؤمنین علیّ بن ابی طالب را دارید.(3)
روایت6.
کنز جامع الفوائد: عمّار بن یاسر گوید: شنیدم که علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا فراخواند و فرمود: میخواهی تو را مژدهای دهم؟ گفتم: بلی یا رسول الله و شما پیوسته بشارت به خیر میدهید. فرمود: خداوند آیهای درباره تو نازل کرده است. گفتم: آن آیه چیست یا رسول الله؟ فرمود: با جبرئیل قرین شدهای، و سپس آیه را قرائت فرمود: «... وَجِبرِْیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَلَائکَةُ بَعْدَ ذَالِکَ ظَهِیرٌا» و تو و فرزندان مؤمنِ تو «صالحین» هستید.(4)
روایت7.
کنز جامع الفوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله
ص: 29
أَمَرَنِی أَنْ أُقِیمَ (1) عَلِیّاً عَلَماً وَ إِمَاماً وَ خَلِیفَةً وَ وَصِیّاً وَ أَنْ أَتَّخِذَهُ وَزِیراً(2) مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّ عَلِیّاً بَابُ الْهُدَی بَعْدِی وَ الدَّاعِی إِلَی رَبِّی وَ هُوَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ الْخَبَرَ(3).
کشف، [کشف الغمة] الْعِزُّ الْمُحَدِّثُ الْحَنْبَلِیُّ: قَوْلُهُ تَعَالَی فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ مُجَاهِدٌ وَ هُوَ عَلِیٌّ علیه السّلام.
وَ رَوَی أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.
وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (4).
کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُخَوَّلِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْأَسْوَدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ قَالَ: لَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الَّذِی تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله
غُشِیَ عَلَیْهِ ثُمَّ أَفَاقَ وَ أَنَا أَبْکِی وَ أُقَبِّلُ یَدَیْهِ وَ أَقُولُ مَنْ لِی وَ لِوَالِدَیَّ بَعْدَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لَکَ اللَّهُ بَعْدِی وَ وَصِیِّی صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (5).
وَ قَالَ أَیْضاً حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ سَهْلٍ الْقَطَّانُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَلَوِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقَلَّا عَنْ سَعِیدِ بْنِ یَرْبُوعٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام یَقُولُ: دَعَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَ لَا أُبَشِّرُکَ قُلْتُ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا زِلْتَ مُبَشِّراً بِالْخَیْرِ قَالَ لَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکَ قُرْآناً قَالَ قُلْتُ وَ مَا هُوَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ قُرِنْتَ بِجَبْرَئِیلَ- وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَلائِکَةُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ فَأَنْتَ وَ الْمُؤْمِنُونَ مِنْ بَنِیکَ الصَّالِحُونَ (6).
وَ قَالَ أَیْضاً حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِی عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَرَّفَ أَصْحَابَهُ
ص: 29
دو بار امیرالمؤمنین علیه السلام را به صحابه معرّفی نموده است: یک بار به ایشان فرمود: آیا میدانید ولیّ شما پس از من کیست؟ گفتند: خدا و رسول به این أمر آگاهترند. فرمود: خداوند تبارک و تعالی فرموده است: «فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبرِْیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» و منظور وی امیرالمؤمنین است. او پس از من ولیّ شماست. و بار دوم در غدیر خُم بود که فرمود: «مَن کُنتُ مولاه فَهذا علیٌّ مولاه». از ابن عباس نیز نظیر این روایت را نقل کرده است.(1)
روایت8.
تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام در باب مصداق آیه: «إِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبرِْیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» فرمود: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام «صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» است. امام باقر علیه السّلام فرمود: چون این آیه نازل گشت، پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: ای علی، صالح مؤمنان تو هستی. مجاهد نیز همین روایت را نقل کرده. سالم گفت: در حق من دعایی بفرمایید. فرمود: خداوند تو را حیاتی چون حیات ما و مماتی چون ممات ما عنایت فرماید و تو را رهرو راه ما گرداند. سعید گوید: پس وی با زید بن علی علیه السّلام به شهادت رسید. ابن عباس نیز گوید: صالح المؤمنین علی و شیعیان او هستند. و اسماء بنت عمیس گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که در مورد مصداق این آیه فرمود: علی بن ابی طالب صالح المؤمنین است. سلام گوید، از خیثمه شنیدم که میگفت: از امام باقر علیه السّلام شنیدم که میفرمود: این آیه در حق علی علیه السّلام نازل شده است. سلام گوید: چون به حج رفتم امام باقر علیه السّلام را دیدم و سخن خیثمه را خدمتشان بازگو کردم، فرمود: خیثمه راست گفته است، من این روایت را برای او نقل کردهام. عرض کردم: خدا شما را رحمت کند، برای من دعا کنید! پس دعایی که را قبلاً نیز بیان شد، تکرار کرده و فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله علی و یاران او را دوبار به مردم شناسانده است: یک بار زمانی که فرمود: «مَن کُنتُ مولاه فَهذا علیٌّ مولاه» و بار دوم زمانی است که دست علی علیه السّلام را بلند کرده و فرمود: ای مردم، این صالح المؤمنین است.(2)
مؤلف: ابن بطریق در «المستدرک» از ابونعیم با سند خود از عبدالله بن جعفر از أسماء بنت عمیس روایت کرده که گفت: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله آیه: «فإِن تَظَاهَرَا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبرِْیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» را تلاوت نموده و فرمود: صالح المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام است.
الطرائف: ثعلبی و ابن مغازلی با اسنادهای خود نظیر این حدیث را آوردهاند.(3)
روایت9.
العمدۀ:
ص: 30
أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام مَرَّتَیْنِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ قَالَ لَهُمْ أَ تَدْرُونَ مَنْ وَلِیُّکُمْ بَعْدِی قَالُوا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ قَالَ- فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ هُوَ وَلِیُّکُمْ بَعْدِی وَ الْمَرَّةَ الثَّانِیَةَ فِی غَدِیرِ خُمٍّ حِینَ قَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ.
وَ رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (1).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] أَبُو الْقَاسِمِ الْحُسَیْنِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السّلام لَمَّا نَزَلَتِ الْآیَةُ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَنْتَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ.
وَ کَذَا قَالَ مُجَاهِدٌ وَ قَالَ سَالِمٌ: ادْعُ اللَّهَ لِی قَالَ أَحْیَاکَ اللَّهُ حَیَاتَنَا وَ أَمَاتَکَ مَمَاتَنَا وَ سَلَکَ بِکَ سُبُلَنَا قَالَ سَعِیدٌ فَقُتِلَ مَعَ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ.
وَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٌّ وَ أَشْیَاعُهُ.
وَ قَالَتْ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ فِی هَذِهِ الْآیَةِ- عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ.
وَ قَالَ سَلَّامٌ سَمِعْتُ خَیْثَمَةَ یَقُولُ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام یَقُولُ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ سَلَّامٌ فَحَجَجْتُ فَلَقِیتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام وَ ذَکَرْتُ لَهُ قَوْلَ خَیْثَمَةَ فَقَالَ صَدَقَ خَیْثَمَةُ أَنَا حَدَّثْتُهُ بِذَلِکَ قَالَ قُلْتُ لَهُ رَحِمَکَ اللَّهُ ادْعُ اللَّهَ لِی فَدَعَا کَمَا مَرَّ وَ قَالَ عَرَّفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً وَ أَصْحَابَهُ مَرَّتَیْنِ الْأُولَی قَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ وَ الْأُخْرَی أَخَذَ بِیَدِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ هَذَا صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ (2).
أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ قَالَتْ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ- وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.
یف، [الطرائف] الثَّعْلَبِیُّ وَ ابْنُ الْمَغَازِلِیِّ بِإِسْنَادِهِمَا: مِثْلَهُ (3).
مد، [العمدة] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ عَنِ ابْنِ فَتْحَوَیْهِ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْمُقْرِی عَنْ أَبِی
ص: 30
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «صالح المؤمنین» در این آیه علی بن ابی
طالب علیه السّلام است.
ابونعیم در کتاب «ما نزل من القرآن فی علی» با سند خود مینویسد: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «صالح المؤمنین» علی بن ابی طالب علیه السلام است. و حسب نظر سید مرتضی رحمه الله علیه، شیعه بر این أمر اجماع دارند.
توضیح
علّامه در«کشف الحق» خود این گونه آورده است: طبق اجماع مفسران و روایت جمهور راویان، «صالح المؤمنین» علی علیه السّلام است.(1)
طبرسی گوید: این روایت از طرق خاصّه و عامه نقل شده و در هر دو مکتب مصداق عبارت «صالح المؤمنین» علی علیه السّلام دانسته شده است. و این نظر مجاهد است. در کتاب شواهد التنزیل با سند نقل شده که امام باقر علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله دوبار علی علیه السلام را به صحابه خود معرّفی کرد: بار نخست زمانی بود که فرمود: «مَن کُنتُ مولاه فَهذا علیٌّ مولاه»؛ و بار دوم زمانی بود که این آیه نازل گردید و رسول خدا صلی الله علیه و آله دست علی را بلند کرده و فرمود: ای مردم، این صالح المؤمنین است. أسماء بنت عمیس گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: «صالح المؤمنین» علی بن ابی طالب علیه السّلام است. پایان(2)
حال که دانستی راویان خاصه و عامه از طرق گوناگون ثابت کردهاند که «صالح المؤمنین» امیرالمؤمنین علیه السّلام است و شیعه نیز حسب نظر سید مرتضی رحمه الله علیه در این خصوص اجماع نظر دارند، فضیلت و برتری وی از دو وجه ثابت شده است:
اول: وقتی خدا خود و جبرئیل را حامی رسول خدا میداند و به هنگامی که دیگران علیه او به یکدیگر کمک میکنند، اسم شخصی را میآورد، باید آن شخص قویترین مردم در نصرت رسول خدا صلی الله علیه و آله و دفاع از او باشد. مگر نمیبینید که اگر پادشاهی در معرض تهدید خصم واقع شود به آنان گوشزد میکند
ص: 31
الْقَاسِمِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ (1) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی قَوْلِهِ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.
وَ رَوَی أَبُو نُعَیْمٍ فِی کِتَابِ مَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِی عَلِیٍّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.و بإجماع الشیعة علی ذلک کما ادعاه السید المرتضی رحمه الله.
قال العلامة فی کشف الحق أجمع المفسرون و روی الجمهور أن صالح المؤمنین/ علی علیه السلام (2).
وَ قَالَ الطَّبْرِسِیُّ وَ وَرَدَتِ الرِّوَایَةُ مِنْ طَرِیقِ الْخَاصِّ وَ الْعَامِّ: أَنَّ الْمُرَادَ بِصَالِحِ الْمُؤْمِنِینَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ هُوَ قَوْلُ مُجَاهِدٍ.
وَ فِی کِتَابِ شَوَاهِدِ التَّنْزِیلِ بِالْإِسْنَادِ عَنْ سَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: لَقَدْ عَرَّفَ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیّاً أَصْحَابَهُ مَرَّتَیْنِ أَمَّا مَرَّةً فَحَیْثُ قَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ وَ أَمَّا الثَّانِیَةَ فَحَیْثُ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السّلام فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ هَذَا صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ.
وَ قَالَتْ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (3).
انتهی.
فإذا علمت بنقل الخاص و العام بالطرق المتعددة أن صالح المؤمنین فی الآیة هو أمیر المؤمنین علیه السّلام و بإجماع الشیعة علی ذلک کما ادعاه السید المرتضی رحمه الله فقد ثبت فضله بوجهین الأول أنه لیس یجوز أن یخبر الله أن ناصر رسوله صلی الله علیه و آله إذا وقع التظاهر علیه بعد ذکر نفسه و ذکر جبرئیل علیه السّلام إلا من کان أقوی الخلق نصرة لنبیه و أمنعهم جانبا فی الدفاع عنه أ لا تری أن أحد الملوک لو تهدد بعض أعدائه ممن ینازعه فی سلطانه فقال:
ص: 31
که پشتیبان و حامی من فلانی و فلانی هستند، پس خود را به زحمت نیندازید و در من طمع مکنید. و بدیهی است که این پادشاه فقط از کسانی نام خواهد برد که مشهور به یاوری، شجاعت، تأثیرگذاری و وفاداری مطلق به وی باشند و این خود ثابت میکند شجاعترین صحابه و یاورترین آنها برای پیامبر، کسی جز علی علیهِ السلام نبوده است.
دوم: اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را «صالح المؤمنین» میداند، دلیل بر آن است که وی از همه صحابه اصلحتر است زیرا وقتی یکی از ما میگوید: فلانی دانای قوم خود و پارسای شهر خویش است، از سخن او چنین برداشت میشود که داناتر و پارساتر از آنها در آنجا پیدا نمیشود. وقتی فضیلت علی علیه السّلام از طریق این دو وجه ثابت گردیده، عدم جواز مقدّم کردن دیگری بر وی نیز به دلیل قبح تفضیل مفضول اثبات شده است .
باب سی ام : سوره مائده /54
اشاره
درباره سخن خدای متعال: «یا أَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ مَن یَرْتَدَّ مِنکُمْ عَن دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتیِ اللَّهُ بِقَوْمٍ یحُِبهُُّمْ وَ یحُِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلیَ الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلیَ الْکَافِرِینَ یجَُاهِدُونَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ وَ لَا یخََافُونَ لَوْمَةَ لَائمٍ ذَالِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاءُ وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ»(1)
{ای کسانی که ایمان آورده اید، هر کس از شما از دین خود برگردد، به زودی خدا گروهی [دیگر] را می آورد که آنان را دوست می دارد و آنان [نیز] او را دوست دارند. [اینان ] با مؤمنان، فروتن، [و] بر کافران سرفرازند. در راه خدا جهاد می کنند و از سرزنش هیچ ملامتگری نمی ترسند. این فضل خداست. آن را به هر که بخواهد می دهد، و خدا گشایشگر داناست.}
روایات
روایت1.
العمدۀ: ثعلبی در مصداق آیه: «فَسَوْفَ یَأْتیِ اللَّهُ بِقَوْمٍ یحُِبهُُّمْ وَ یحُِبُّونَهُ» گوید: او علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(2)
مؤلف: علّامه قدّس الله روحه در «کشف الحق» از ثعلبی روایت میکند که گفت: این آیه درباره علی علیه السّلام نازل شده است و شیخ طبرسی اعلی الله مقامه گفته: گفته شده، منظور امیرالمؤمنین علی علیه السلام و یاران او هستند آنگاه که با ناکثین، قاسطین و مارقین جنگیدند. این روایت از عمّار و حذیفه و ابن عباس نیز روایت شده است همان طور که از امام باقر و امام صادق علیهِما السّلام نیز روایت گردیده است و این گفته تأیید میشود با سخن رسول خدا
ص: 32
لا تطمعوا فی و لا تحدثوا أنفسکم بمغالبتی فإن معی من أنصاری فلانا و فلانا فإنه لا یحسن أن یدخل فی کلامه إلا من هو الغایة فی النصرة و الشهرة بالشجاعة و حسن المدافعة و شدة معاونة ذلک السلطان فدل علی أنه أشجع الصحابة و أعونهم للرسول.
الثانی أن قوله صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ یدل علی أنه أصلح من جمیعهم بدلالة العرف و الاستعمال لأن أحدنا إذا قال فلان عالم قومه و زاهد أهل بلده لم یفهم من قوله إلا کونه أعلمهم و أزهدهم فإذا ثبت فضله بهذین الوجهین ثبت عدم جواز تقدیم غیره علیه لقبح تفضیل المفضول.
یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرِینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ »(1)
مد، [العمدة] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (2).
أقول: قال العلامة قدس الله روحه فی کشف الحق قال الثعلبی نزلت فی علی علیه السلام (3) و قال الشیخ الطبرسی أعلی الله مقامه قیل هم أمیر المؤمنین علیه السّلام و أصحابه حین قاتل من قاتله من الناکثین و القاسطین و المارقین و روی ذلک عن عمار و حذیفة و ابن عباس و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیه السلام
وَ یُؤَیِّدُ هَذَا الْقَوْلَ: أَنَّ النَّبِیَ
ص: 32
صلی الله علیه و آله که آن حضرت را بدین صفات که در آیه آمدهاند، وصف کرده است. از این رو _ بعد از اینکه پرچم داران پیشین به دلیل بزدلی و ترسو بودن یکی پس از دیگری شکست خورده بودند و پیامبر آن حضرت را برای فتح خیبر انتخاب کرده بود _ درباره ایشان فرمود: فردا پرچم را به دست مردی خواهم سپرد که خدا و رسولش را دوست میدارد و خدا و رسولش نیز او را دوست میدارند، دلاوری با صولت که حمله میکند و نمیگریزد و باز نمیگردد مگر اینکه خداوند نصرت و پیروزی را به دست وی رقم بزند. سپس پرچم را به علی علیه السّلام داد. اما توصیف ایشان به نرمی در برابر مؤمنان و سختگیری در برابر کافران و جهاد فی سبیل الله و نداشتن واهمه از ملامت هیچ ملامتگری در این راه، از جمله صفاتی هستند که گمان نکنم احدی در نسبت دادن آنها به علی علیه السّلام تردید داشته باشد. زیرا علی علیه السّلام در عمل ثابت کرده بود تا چه حد بر مشرکان سختگیر و بدون اغماض است و دلاوریهای آن حضرت در نصرت دین فراوان و شهره خاص و عام است آن سان که نرمی و ملایمت ایشان در برابر مؤمنان و برادران دینی بر کسی پوشیده نیست و آنچه این نکته را تأیید میکند هشداری است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به قریش میدهد که بعد از وی با علی علیه السّلام وارد جنگ نشوند، آنگاه که سهیل بن عمرو با جمعی از قریش نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمده و گفتند: یا محمد، بردگان ما گریخته و نزد شما آمدهاند، آنها را به ما باز گردانید. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای مردم قریش، از این عناد دست بردارید وگرنه خداوند مردی را بر شما مسلّط خواهد کرد که بر سر تأویل قرآن با شما خواهد جنگید همانطور که من بر سر نزول آن با شما جنگیدم. پس یکی از صحابه عرض کرد: این مرد کیست یا رسول الله؟ ابوبکر است؟ فرمود: نه، آن مردی است که در اتاق مشغول تعمیر نعلین است _ و علی علیه السّلام در اتاق مشغول وصله کردن نعلین پیامبر صلی الله علیه و آله بود _ از علی علیه السّلام نقل است که در جنگ بصره فرمود: به خدا سوگند تا به امروز با کسانی که مصداق این آیه هستند کسی نجنگیده، و سپس آیه را تلاوت نمود. سپس از ثعلبی حدیث حوض را نقل میکند که نشانه مرتد شدن صحابه است.(1)
مؤلف: مطلبی را که در کتاب «الفِتَن» با اسنادهای متعدد از جابر انصاری، ابوسعید خدری، از ابن عباس و دیگران آوردهام، مؤید و تأکید کننده این مطلب هستند. جابر گوید: در یوم الفتح رسول خدا صلی الله علیه و آله خطابهای ایراد نموده و در آن فرمود: ای مردم، نبینم بعد از من از دین برگردید و گردن یکدیگر را بزنید و اگر چنین کنید، مرا در سپاهی خواهید یافت که با شمشیر شما را میزنم _ سپس نگاهش را به سمت راست خود انداخته و مردم گفتند: گویا جبرئیل چیزی را به وی تلقین میکند _ پس فرمود: این جبرئیل است که میگوید: یا اینکه علی علیه السّلام شما را میزند.
مؤلف: ناصبیگری و عداوت فخر رازی، این سردسته ناصبیان، را به گفتن سخنانی خرافی
ص: 33
صلی الله علیه و آله وَصَفَهُ بِهَذِهِ الصِّفَاتِ الْمَذْکُورَةِ فِی الْآیَةِ فَقَالَ فِیهِ وَ قَدْ نَدَبَهُ (1) لِفَتْحِ خَیْبَرَ بَعْدَ أَنْ رَدَّ عَنْهَا حَامِلُ الرَّایَةِ إِلَیْهِ مَرَّةً بَعْدَ أُخْرَی وَ هُوَ یُجَبِّنُ النَّاسَ وَ یُجَبِّنُونَهُ لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ کَرَّاراً غَیْرَ فَرَّارٍ- لَا یَرْجِعُ حَتَّی یَفْتَحَ اللَّهُ عَلَی یَدَیْهِ ثُمَّ أَعْطَاهَا إِیَّاهُ.
و أما الوصف باللین علی أهل الإیمان و الشدة علی الکفار و الجهاد فی سبیل الله مع أنه لا یخاف فیه لومة لائم فمما لا یمکن أحدا دفع علی عن استحقاق ذلک لما ظهر من شدته علی أهل الشرک و الکفر و نکایته فیهم و مقاماته المشهورة فی تشیید الملة و نصرة الدین و الرأفة بالمؤمنین
وَ یُؤَکِّدُ ذَلِکَ (2): إِنْذَارُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُرَیْشاً بِقِتَالِ عَلِیٍّ علیه السّلام لَهُمْ مِنْ بَعْدِهِ حَیْثُ جَاءَ سُهَیْلُ بْنُ عَمْرٍو فِی جَمَاعَةٍ مِنْهُمْ فَقَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ أَرِقَّاءَنَا لَحِقُوا بِکَ فَارْدُدْهُمْ عَلَیْنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَتَنْتَهُنَّ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ أَوْ لَیَبْعَثَنَّ اللَّهُ عَلَیْکُمْ رَجُلًا یَضْرِبُکُمْ عَلَی تَأْوِیلِ الْقُرْآنِ کَمَا ضَرَبْتُکُمْ عَلَی تَنْزِیلِهِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ مَنْ هُوَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَبُو بَکْرٍ قَالَ لَا وَ لَکِنَّهُ خَاصِفُ النَّعْلِ (3) فِی الْحُجْرَةِ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السّلام یَخْصِفُ نَعْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
وَ رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام: أَنَّهُ قَالَ یَوْمَ الْبَصْرَةِ وَ اللَّهِ مَا قُوتِلَ أَهْلُ هَذِهِ الْآیَةِ حَتَّی الْیَوْمَ وَ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ.
ثم روی عن الثعلبی حدیث الحوض الدال علی ارتداد الصحابة انتهی (4).
أقول:وَ یُؤَیِّدُهُ أَیْضاً مَا أَوْرَدْتُهُ فِی کِتَابِ الْفِتَنِ بِأَسَانِیدَ جَمَّةٍ عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ وَ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ وَ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ غَیْرِهِمْ وَ اللَّفْظُ لِجَابِرٍ قَالَ: قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْفَتْحِ خَطِیباً فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ لَا أَعْرِفَنَّکُمْ تَرْجِعُونَ بَعْدِی کُفَّاراً یَضْرِبُ بَعْضُکُمْ رِقَابَ بَعْضٍ وَ لَئِنْ فَعَلْتُمْ ذَلِکَ لَتَعْرِفُنَّنِی فِی کَتِیبَةٍ أَضْرِبُکُمْ بِالسَّیْفِ ثُمَّ الْتَفَتَ عَنْ یَمِینِهِ فَقَالَ النَّاسُ لَقَّنَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السّلام شَیْئاً فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذَا جَبْرَئِیلُ علیه السّلام یَقُولُ أَوْ عَلِیٌّ.
أقول: دعا النصب و العناد الرازی (5) إمام النواصب فی هذا المقام إلی خرافات و
ص: 33
و جاهلانه در این مورد کشانده که هیچ خارجی و بیسوادی آنها را بیان نمیکند و با این کار خود و امامش را رسوا ساخته است که به دلیل روشنی بطلان ادّعای او، از ذکر آن اعراض کردیم و کلام او را فاقد ارزش پرداختن به آن دانستیم، زیرا کتاب ما ارزشمندتر از آن است که چنین هذیانهایی در آن آورده شود. لیکن مؤلف کتاب «احقاق االحقّ»(1)
و دیگران به نقد سخن او پرداختهاند. بر کسی پوشیده نیست که آنچه در این آیه هست جملگی دلیل قاطع بر رفعت منزلت و عُلّو جایگاه و توصیف او به عنوان مُحِب و محبوب خدا و مجاهد در راه او هستند. بر اساس این آیه، علی علیه السلام از ملامت هیچ ملامتگری باک نداشت، با مؤمنان مهربان و با کافران سختگیر بود؛ و اینکه خداوند در پایان آیه میفرماید: «ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاءُ» نشانه تعظیم و بزرگداشت این صفات است، پس همانطور که در کتاب «الفتن» آوردهایم، چگونه کسی که از این صفات برخوردار است، مستحقّ خلافت نیست اما آنکه متّصف به ضد این صفات است استحقاق خلافت را دارد؟!
باب سی و یکم :سوره توبه / 19
اشاره
درباره سخن خدای متعال: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَوُونَ عِندَ اللَّهِ
وَ اللَّهُ لَا یهَْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ»(2)
{آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می کند؟ [نه، این دو] نزد خدا یکسان نیستند، و خدا بیدادگران را هدایت نخواهد کرد.}
روایات
روایت1.
تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام فرمود: این آیه در حق علی و عباس و شیبه نازل شده است. عباس گفت: من از شما برتر هستم زیرا سقایت حجّاج را بر عهده دارم. شیبه گفت: برتر من هستم که کلید داری کعبه را در دست دارم.. و علی علیه السّلام فرمود: من افضل
ص: 34
جهالات لا یبوح بها(1) خارجی و لا أمی و لقد فضح نفسه و إمامه و لظهور بطلانها أعرضنا عنها صفحا و طوینا عنها کشحا(2) فإن کتابنا أجل من أن یذکر فیه أمثال تلک الهذیانات و لقد تعرض لها صاحب إحقاق الحق (3) و غیره و لا یخفی ما فی هذه الآیة من الدلالة علی رفعة شأنه و علو مکانه و وصفه بکونه محبا و محبوبا لربه و مجاهدا فی سبیله علی الجزم و الیقین بحیث لا یبالی بلوم اللائمین و رحمته علی المؤمنین و صولته علی الکافرین و تعقیب جمیع ذلک بقوله ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ تعظیما لشأن تلک الصفات و تفخیما لها فکیف لا یستحق الخلافة و الإمامة من هذه صفاته و یستحقهما من اتصف بأضدادها کما أوضحناه فی کتاب الفتن.
کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ »(4)
فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ الْعَبَّاسِ وَ شَیْبَةَ قَالَ الْعَبَّاسُ أَنَا أَفْضَلُ لِأَنَّ سِقَایَةَ الْحَاجِّ بِیَدِی وَ قَالَ شَیْبَةُ أَنَا أَفْضَلُ لِأَنَّ حِجَابَةَ الْبَیْتِ بِیَدِی (5) وَ قَالَ عَلِیٌّ أَنَا أَفْضَلُ فَإِنِّی
ص: 34
از شما هستم زیرا قبل از شما ایمان آورده، مهاجرت نموده و جهاد کردهام. و در نهایت راضی شدند رسول خدا صلی الله علیه و آله میان ایشان داوری کند. پس خداوند این آیهها را نازل فرمود: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَووُنَ عِندَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا یهَْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ* الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالهِِمْ وَ أَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللَّهِ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْفَائزُونَ* یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُم بِرَحْمَةٍ مِّنْهُ وَ رِضْوَانٍ وَ جَنَّاتٍ لهَُّمْ فِیهَا نَعِیمٌ مُّقِیمٌ* خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ»،(1){آیا
سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می کند؟ [نه، این دو] نزد خدا یکسان نیستند، و خدا بیدادگران را هدایت نخواهد کرد. کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته اند نزد خدا مقامی هر چه والاتر دارند و اینان همان رستگارانند.پروردگارشان آنان را از جانب خود، به رحمت و خشنودی و باغهایی [در بهشت ] که در آنها نعمتهایی پایدار دارند، مژده می دهد. جاودانه در آنها خواهند بود، در حقیقت، خداست که نزد او پاداشی بزرگ است.}
در روایت ابوالجارود از امام باقر علیه السّلام آمده است: این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است.
خداوند پس از آیه «کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَوُنَ» [و اینکه برخی از آنها درجه برتری دارند] «عِندَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا یهَْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» به توصیف علی بن ابی طالب علیه السّلام پرداخته و فرموده است: «الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالهِِمْ وَ أَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللَّهِ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْفَائزُونَ»(2)سپس
به توصیف آنچه علی علیه السّلام از آن نزد او برخوردار است پرداخته و میفرماید: «یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُم بِرَحْمَةٍ مِّنْهُ وَ رِضْوَانٍ وَ جَنَّاتٍ لهَُّمْ فِیهَا نَعِیمٌ مُّقِیمٌ* خَلِدِینَ فِیهَا أَبَدًا إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ» (3)
روایت2.
کشف الغمّۀ: از جمله روایاتی که عزّ محدّث حنبلی استخراج نموده، روایتی است در شأن نزول آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ...» گوید: این آیه در پی نزاع عباس و علی علیه السّلام که در آن عباس گفته بود: گرچه شما در ایمان و هجرت بر ما پیشی گرفتهاید، لیکن سقایت حجّاج و تعمیر مسجدالحرام بر عهده ما بوده است، نازل شد.(4)
مؤلف: از ابوبکر بن مردویه نیز روایت شده که این آیه در حق امیرالمؤمنین علیه السّلام نازل شده است.(5)
روایت3.
کافی: یکی از صادقین علیهما السّلام فرموده است که آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ ...» درباره حمزه، علی، جعفر، عباس و شیبه نازل شده است. آنها به سقایت حاجیان و کلیدداری کعبه به هم فخر فروشی میکردند که خداوند عزّوجل آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ» را نازل فرمود و
ص: 35
آمَنْتُ قَبْلَکُمَا ثُمَّ هَاجَرْتُ وَ جَاهَدْتُ فَرَضُوا بِرَسُولِ اللَّهِ ص (1) فَأَنْزَلَ اللَّهُ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ.
وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام قَوْلُهُ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ وَ إِنَّ مِنْهُمْ أَعْظَمَ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ ثُمَّ وَصَفَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَقَالَ- الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ (2) ثُمَّ
وَصَفَ مَا لِعَلِیٍّ علیه السّلام عِنْدَهُ فَقَالَ یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ- خالِدِینَ فِیها أَبَداً إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ (3).
کشف، [کشف الغمة] مِمَّا أَخْرَجَهُ الْعِزُّ الْمُحَدِّثُ الْحَنْبَلِیُّ: قَوْلُهُ تَعَالَی أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الْآیَةَ نَزَلَتْ فِی مُلَاحَاةِ(4) الْعَبَّاسِ وَ عَلِیٍّ علیه السّلام قَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ لَئِنْ سَبَقْتُمُونَا بِالْإِیمَانِ وَ الْهِجْرَةِ فَقَدْ کُنَّا نَسْقِی الْحَجِیجَ وَ نُعَمِّرُ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ فَنَزَلَتْ (5).
أقول: و روی عن أبی بکر بن مردویه أیضا نزولها فیه علیه السلام (6).
کا، [الکافی] أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِ الْآیَةَ نَزَلَتْ فِی حَمْزَةَ وَ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرٍ وَ الْعَبَّاسِ وَ شَیْبَةَ إِنَّهُمْ فَخَرُوا بِالسِّقَایَةِ وَ الْحِجَابَةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ
ص: 35
علی علیه السّلام و حمزه و جعفر کسانی بودند که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و در راه خدا جهاد کرده بودند و خداوند اینان را با عباس و شیبه یکی و برابر ندانسته است بلکه این سه نفر را بر آن دو برتری داده است.(1)
تفسیر عیاشی: این روایت را با سه سند از ابوبصیر نقل کرده است.(2)
روایت4.
تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس گوید: شیبۀ بن عبدالدار و عباس بن عبدالمطلّب باهم به تفاخر پرداخته، شیبه گفت: کلیدهای کعبه در دست ماست، هرگاه اراده کنیم درهای آن را باز میکنیم یا میبندیم، از این رو ما پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله بهترین مردم هستیم؛ و عباس گفت: مقام سقایۀ الحاج و عمارت مسجدالحرام را ما در اختیار داریم، پس بهترین مردم بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله ما هستیم. در این حال امیرالمؤمنین علیه السّلام بر ایشان گذشت و آن دو خواستند فخری به وی بفروشند، لذا گفتند: یا اباالحسن، شما را از بهترین مردم پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله آگاه کنیم؟ فرمود: آماده شنیدن هستم. پس شیبه گفت: کلیدهای کعبه در دست ماست، هرگاه اراده کنیم آن را باز میکنیم یا میبندیم. پس، بهترین مردم پس از پیامبر صلی الله علیه و آله ما هستیم. پس عباس گفت: ما نیز منصب سقایۀ الحاج و عمارت مسجدالحرام را در اختیار داریم، بهترین مردم بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله ماییم. پس امیرالمؤمنین علیه السّلام به ایشان فرمود: میخواهید کسی را به شما معرفی کنم که بهتر از هر دوی شماست؟ گفتند: او کیست؟! فرمود: همو که گردن شما را زد و به زور وارد اسلام نمود. گفتند او کیست؟ فرمود: من! پس عباس برخاست و خشمگین نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفته و ماجرا را برای آن حضرت بازگو نمود. اما رسول خدا صلی الله علیه و آله سکوت فرمود و چیزی نگفت؛ در این حال بود که جبرئیل علیه السّلام نزد وی آمده و گفت: یا محمّد، خداوند تو را سلام میرساند و میگوید: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَووُنَ عِندَ اللَّهِ». پس رسول خدا صلی الله علیه و آله عباس را نزد خود خوانده و آیه را برایش تلاوت فرموده و گفت: عموجان، برخیز و برو، این خدای رحمان است که دارد بین تو و علی بن ابی طالب قضاوت میکند!(3)
ص: 36
وَ کَانَ عَلِیٌّ وَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ بِثَلَاثَةِ أَسَانِیدَ: مِثْلَهُ (2).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] قُدَامَةُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْبَجَلِیُّ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: افْتَخَرَ شَیْبَةُ بْنُ عَبْدِ الدَّارِ وَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَ شَیْبَةُ فِی أَیْدِینَا مَفَاتِیحُ الْکَعْبَةِ نَفْتَحُهَا إِذَا شِئْنَا وَ نُغْلِقُهَا إِذَا شِئْنَا فَنَحْنُ خَیْرُ النَّاسِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ وَ قَالَ الْعَبَّاسُ فِی أَیْدِینَا سِقَایَةُ الْحَاجِّ وَ عِمَارَةُ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ (3) فَنَحْنُ خَیْرُ النَّاسِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ إِذْ مَرَّ عَلَیْهِمْ (4) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَأَرَادَا أَنْ یَفْتَخِرَا فَقَالا لَهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَ نُخْبِرُکَ بِخَیْرِ النَّاسِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ هَا أَنَا ذَا فَقَالَ شَیْبَةُ فِی أَیْدِینَا مَفَاتِیحُ الْکَعْبَةِ نَفْتَحُهَا إِذَا شِئْنَا وَ نُغْلِقُهَا إِذَا شِئْنَا فَنَحْنُ خَیْرُ النَّاسِ بَعْدَ النَّبِیِّ وَ قَالَ الْعَبَّاسُ فِی أَیْدِینَا سِقَایَةُ الْحَاجِّ وَ عِمَارَةُ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ
فَنَحْنُ خَیْرُ النَّاسِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ لَهُمَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام أَ لَا أَدُلُّکُمَا عَلَی مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنْکُمَا قَالا لَهُ وَ مَنْ هُوَ قَالَ الَّذِی صَرَفَ رَقَبَتَکُمَا(5) حَتَّی أَدْخَلَکُمَا فِی الْإِسْلَامِ قَهْراً قَالا وَ مَنْ هُوَ قَالَ أَنَا فَقَامَ الْعَبَّاسُ مُغْضَباً حَتَّی أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ أَخْبَرَهُ بِمَقَالَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَلَمْ یَرُدَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله شَیْئاً فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السّلام فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ فَدَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْعَبَّاسَ فَقَرَأَ عَلَیْهِ الْآیَةَ وَ قَالَ یَا عَمِّ قُمْ فَاخْرُجْ هَذَا الرَّحْمَنُ (6) یُخَاصِمُکَ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (7).
ص: 36
تفسیر فرات بن ابراهیم: با سند خود از حارث أعور شیبه این روایت را آورده است.
روایت5.
تفسیر فرات بن ابراهیم: عباس گفت: من عموی پیامبرم و منصب سقایۀ الحاج با من است، من از علی برترم. و عثمان بن طلحه _ یا شیبه _ گفت: من از علی برترم، پس این آیه نازل شد.(1)
روایت6.
تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام از پدر بزرگوارش روایت کرده است که فرمود: چون خداوند مکه را بر دست رسول خدا صلی الله علیه و آله فتح فرمود، منصب سقایت را به عبّاس داد و پردهداری را به عثمان بن طلحه و چیزی به علی علیه السّلام نداد. پس به علی علیه السّلام گفتند: رسول خدا صلی الله علیه و آله سقایت را به عباس و پردهداری را به عثمان بن طلحه داد و تو را بیبهره گذاشت! فرمود: از کاری که رسول خدا صلی الله علیه و آله انجام داد، بسیار خرسند و خوشنودم؟! آنگاه خداوند متعال این آیه را نازل فرمود.(2)
مؤلف: ابن بطریق نزول این آیه را در شأن علی علیه السّلام در کتاب «العمدۀ» خود با اسانید متعدد از تفسیر ثعلبی و نیز از کتاب «الجمع بین الصحاح الستّه» آورده است.
و در کتاب «المستدرک» از ابونعیم و او از مجاهد آورده است که گفت: آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ
لَا یَسْتَووُنَ عِندَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا یهَْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» درباره علی علیه السّلام و عباس نازل شده است. و با سند خود از ضحاک از ابن عباس نقل کرده که گفت: این آیه در شأن علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است. و با سندی از شعبی گوید: علی، عباس و شیبه در مورد مناصب سقایت و کلیدداری کعبه سخن میگفتند که خداوند متعال آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَووُنَ عِندَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا یهَْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ* الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالهِِمْ وَ أَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللَّهِ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْفَائزُونَ* یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُم بِرَحْمَةٍ مِّنْهُ وَ رِضْوَانٍ وَ جَنَّاتٍ لهَُّمْ فِیهَا نَعِیمٌ مُّقِیمٌ* خَلِدِینَ فِیهَا أَبَدًا إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ* یَاأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَتَّخِذُواْ ءَابَاءَکُمْ وَ إِخْوَانَکُمْ أَوْلِیَاءَ إِنِ اسْتَحَبُّواْ الْکُفْرَ عَلیَ الْایمَانِ وَ مَن یَتَوَلَّهُم مِّنکُمْ فَأُوْلَئکَ هُمُ الظَّالِمُونَ* قُلْ إِن کاَنَ ءَابَاؤُکُمْ وَ أَبْنَاؤُکُمْ وَ إِخْوَانُکُمْ وَ أَزْوَاجُکمُ ْ وَ عَشِیرَتُکمُ ْ وَ أَمْوَالٌ اقْترََفْتُمُوهَا وَ تجَِارَةٌ تخَْشَوْنَ کَسَادَهَا وَ مَسَاکِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَیْکُم مِّنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهَادٍ فیِ سَبِیلِهِ فَترََبَّصُواْ حَتیَ یَأْتیِ َ اللَّهُ بِأَمْرِهِ» {آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می کند؟ [نه، این دو] نزد خدا یکسان نیستند، و خدا بیدادگران را هدایت نخواهد کرد. کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته اند نزد خدا مقامی هر چه والاتر دارند و اینان همان رستگارانند. پروردگارشان آنان را از جانب خود، به رحمت و خشنودی و باغهایی [در بهشت ] که در آنها نعمتهایی پایدار دارند، مژده می دهد. جاودانه در آنها خواهند بود، در حقیقت، خداست که نزد او پاداشی بزرگ است. ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر پدرانتان و برادرانتان کفر را بر ایمان ترجیح دهند [آنان را] به دوستی مگیرید، و هر کس از میان شما آنان را به دوستی گیرد، آنان همان ستمکارانند. بگو: «اگر پدران و پسران و برادران و زنان و خاندان شما و اموالی که گرد آورده اید و تجارتی که از کسادش بیمناکید و سراهایی را که خوش می دارید، نزد شما از خدا و پیامبرش و جهاد در راه وی دوست داشتنی تر است، پس منتظر باشید تا خدا فرمانش را [به اجرا در] آورد.»} را نازل فرمود.(حتّی یأتی بأمره: تا اینکه مکه فتح شود و مهاجرت قطع گردد.)
روایت7.
الطرائف: در کتاب «الجمع بین الصحاح السّتۀ» به نقل از صحیح نسائی از محمد بن کعب قرظی آمده است: میان شیبۀ بن ابی طلحه و مردی دیگر _ که نامش را برده _ و علی بن ابی طالب علیه السّلام مفاخرهای درگرفت؛
ص: 37
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] مُحَمَّدُ بْنُ عُبَیْدٍ الْجُعْفِیُّ مُعَنْعَناً عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ: مِثْلَهُ (1).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ الْخَیَّاطُ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ سِیرِینَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ جَعْفَرٍ الْأَحْمَسِیِّ مُعَنْعَناً عَنِ السُّدِّیِّ قَالا: قَالَ عَبَّاسٌ أَنَا عَمُّ مُحَمَّدٍ وَ أَنَا صَاحِبُ سِقَایَةِ الْحَاجِّ وَ أَنَا أَفْضَلُ مِنْ عَلِیٍّ وَ قَالَ عُثْمَانُ بْنُ طَلْحَةَ أَوْ شَیْبَةُ أَنَا أَفْضَلُ مِنْ عَلِیٍّ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ(2).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الزُّهْرِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السّلام قَالَ: لَمَّا فَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ أَعْطَی الْعَبَّاسَ السِّقَایَةَ وَ أَعْطَی عُثْمَانَ بْنَ طَلْحَةَ الْحِجَابَةَ وَ لَمْ یُعْطِ عَلِیّاً شَیْئاً فَقِیلَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام إِنَّ النَّبِیَّ أَعْطَی الْعَبَّاسَ السِّقَایَةَ وَ أَعْطَی عُثْمَانَ بْنَ طَلْحَةَ الْحِجَابَةَ وَ لَمْ یُعْطِکَ شَیْئاً قَالَ فَقَالَ مَا أَرْضَانِی بِمَا فَعَلَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ (3) تَعَالَی هَذِهِ الْآیَةَ(4).
أقول: روی ابن بطریق نزول الآیة فیه علیه السّلام فی العمدة(5) بأسانید جمة من تفسیر الثعلبی و من الجمع بین الصحاح الستة.
وَ رُوِیَ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ: نَزَلَتْ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِ الْآیَةَ فِی عَلِیٍّ وَ الْعَبَّاسِ.
وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الضَّحَّاکِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.
وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ: تَکَلَّمَ عَلِیٌّ وَ الْعَبَّاسُ وَ شَیْبَةُ فِی السِّقَایَةِ وَ السِّدَانَةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی أَ جَعَلْتُمْ إِلَی قَوْلِهِ حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ حَتَّی یَفْتَحَ مَکَّةَ فَتَنْقَطِعَ الْهِجْرَةُ.
یف، [الطرائف] فِی الْجَمْعِ بَیْنَ الصِّحَاحِ السِّتَّةِ مِنْ صَحِیحِ النَّسَائِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ الْقُرَظِیِّ قَالَ: افْتَخَرَ شَیْبَةُ بْنُ أَبِی طَلْحَةَ(6) وَ رَجُلٌ ذَکَرَ اسْمَهُ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام
ص: 37
پس شیبۀ بن ابی طلحه گفت: کلید کعبه در اختیار من است، اگر بخواهم درون کعبه بیتوته میکنم؛ آن مرد نیز گفت: منصب سقایت به من تعلّق دارد، اگر بخواهم شبها در مسجدالحرام میخوابم؛ و علی علیه السّلام فرمود: متوجّه نمیشوم چه میگویید! اما میدانم که من قبل از همه رو به قبله نماز خواندم، من یک مجاهد هستم. پس خداوند آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ...» را نازل فرمود. ثعلبی نیز این روایت را آورده و در تفسیر این آیه را از حسن و شعبی و محمد بن کعب قرظی نقل کرده همان طور که ابن مغازلی نیز آن را از اسماعیل بن عامر و از عبدالله بن عبیدۀ بریدی روایت کرده است.(1)
توضیح
شاید علّت عدم ذکر نام عباس توسط سیّد، بیم از خلفای بنی عباس بوده که خلفای زمان وی بودهاند. سیوطی در «الدر المنثور» این روایت را از ابن جریر با سندی از محمد بن کعب نقل کرده و به صراحت از عباس نام برده است. و نیز گفت: ابن مردویه از ابن عباس روایت نموده که این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام و عباس نازل شده است. ابن ابی حاتم و ابوالشیخ از شعبی نقل کرده که گفته: علی و عباس و شیبه در منصب سقایت و کلیدداری کعبه باهم مفاخره کردند که خداوند آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَووُنَ عِندَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا یهَْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» را نازل فرمود. عبدالرزّاق، ابی شیبه، ابن جریر، ابن منذر، ابن ابی حاتم و ابوالشیخ از شعبی روایت کردهاند که گفت: این آیه درباره عباس و علی علیه السّلام نازل شد آنگاه که راجع به این موضوع گفتگو میکردند.
ابن مردویه از شعبی: میان علی علیه السّلام و عباس منازعهای درگرفت، پس عباس به علی علیه السّلام گفت: من عموی پیامبرم و تو پسرعموی او؛ من منصب سقایۀ الحاج و عمارت مسجدالحرام را نیز برعهده دارم... که خداوند این آیه را نازل فرمود. عبدالرزّاق از حسن نقل میکند که گوید: این آیه درباره علی، عباس، عثمان و شیبه آنگاه که در این مورد گفتگو میکردند، نازل شده است. ابونعیم در کتاب «فضائل الصحابه» و ابن عساکر از أنس نقل میکند: عباس و شیبه با هم به فخرفروشی پرداختند، پس عباس گفت: شرافت من بیش از توست، من عموی رسول خدا صلی الله علیه و آله هستم و برخوردار از منصب سقایة الحاج! شیبه گفت: شرافت من بیش از توست، زیرا من أمین خدا بر خانه و گنجینههای او هستم؛ خداوند مرا امانت دار دانسته نه تو را! در این حال علی علیه السّلام بر ایشان وارد شد و آن دو ایشان را از ماجرا آگاه ساختند. پس علی علیه السّلام فرمود: شرافت من بیش از هر دوی شماست، من اولین مؤمن، مهاجر و مجاهد هستم. پس هر سه نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفته و ایشان را از موضوع آگاه کردند. اما رسول خدا صلی الله علیه و آله سکوت فرمود و پاسخی به ایشان نداد و آنها نیز از نزد وی رفتند؛ چند روز بعد وحی بر ایشان نازل گشت و هر سه را احضار نموده، آیه: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ...» را تا آخر ده آیه بر ایشان تلاوت فرمود.(2)
ص: 38
فَقَالَ شَیْبَةُ بْنُ أَبِی طَلْحَةَ مَعِی مِفْتَاحُ الْبَیْتِ وَ لَوْ أَشَاءُ بِتُّ فِیهِ وَ قَالَ ذَلِکَ الرَّجُلُ أَنَا صَاحِبُ السِّقَایَةِ(1) وَ لَوْ أَشَاءَ بِتُّ فِی الْمَسْجِدِ وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام مَا أَدْرِی مَا تَقُولَانِ لَقَدْ صَلَّیْتُ إِلَی الْقِبْلَةِ قَبْلَ النَّاسِ وَ أَنَا صَاحِبُ الْجِهَادِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی- أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِ.
وَ رَوَاهُ الثَّعْلَبِیُّ کَذَلِکَ فِی تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ عَنِ الْحَسَنِ وَ الشَّعْبِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ الْقُرَظِیِّ وَ رَوَاهُ ابْنُ الْمَغَازِلِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُبَیْدَةَ الْبُرَیْدِیِ (2)
لَعَلَّ السَّیِّدُ اتَّقَی فِی عَدَمِ التَّصْرِیحِ بِذِکْرِ الْعَبَّاسِ مِنْ خُلَفَاءِ زَمَانِهِ- وَ رَوَاهُ السُّیُوطِیُّ فِی الدُّرِّ الْمَنْثُورِ عَنْ أَبِی جَرِیرٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ مِثْلَهُ مُصَرِّحاً بِاسْمِ الْعَبَّاسِ وَ قَالَ أَخْرَجَ ابْنُ مَرْدَوَیْهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ الْعَبَّاسِ.
وَ أَخْرَجَ ابْنُ أَبِی حَاتِمٍ وَ أَبُو الشَّیْخِ عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ: تَفَاخَرَ عَلِیٌّ وَ الْعَبَّاسُ وَ شَیْبَةُ فِی السِّقَایَةِ وَ الْحِجَابَةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِ الْآیَةَ.
وَ أَخْرَجَ عَبْدُ الرَّزَّاقِ وَ ابْنُ أَبِی شَیْبَةَ وَ ابْنُ جَرِیرٍ وَ ابْنُ الْمُنْذِرِ وَ ابْنُ أَبِی حَاتِمٍ وَ أَبُو الشَّیْخِ عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی الْعَبَّاسِ وَ عَلِیٍّ علیه السّلام تَکَلَّمَا فِی ذَلِکَ.
وَ أَخْرَجَ ابْنُ مَرْدَوَیْهِ عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ: کَانَ بَیْنَ عَلِیٍّ وَ الْعَبَّاسِ مُنَازَعَةٌ فَقَالَ الْعَبَّاسُ لِعَلِیٍّ علیه السّلام أَنَا عَمُّ النَّبِیِّ وَ أَنْتَ ابْنُ عَمِّهِ وَ إِلَیَّ سِقَایَةُ الْحَاجِّ وَ عِمَارَةُ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ.
وَ أَخْرَجَ عَبْدُ الرَّزَّاقِ عَنِ الْحَسَنِ قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ الْعَبَّاسِ وَ عُثْمَانَ وَ شَیْبَةَ(3) تَکَلَّمُوا فِی ذَلِکَ.
وَ أَخْرَجَ أَبُو نُعَیْمٍ فِی فَضَائِلِ الصَّحَابَةِ وَ ابْنُ عَسَاکِرَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: قَعَدَ الْعَبَّاسُ وَ شَیْبَةُ یَفْتَخِرَانِ فَقَالَ الْعَبَّاسُ أَنَا أَشْرَفُ مِنْکَ أَنَا عَمُّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَاقِی الْحَاجِّ فَقَالَ شَیْبَةُ أَنَا أَشْرَفُ مِنْکَ أَنَا أَمِینُ اللَّهِ عَلَی بَیْتِهِ وَ خَزَائِنِهِ فَلَا ائْتَمَنَکَ کَمَا ائْتَمَنَنِی فَاطَّلَعَ عَلَیْهِمَا عَلِیٌّ علیه السّلام فَأَخْبَرَاهُ بِمَا قَالا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام أَنَا أَشْرَفُ مِنْکُمَا أَنَا أَوَّلُ مَنْ آمَنَ وَ هَاجَرَ وَ جَاهَدَ فَانْطَلَقُوا ثَلَاثَتُهُمْ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرُوهُ فَمَا أَجَابَهُمْ بِشَیْ ءٍ فَانْصَرَفُوا فَنَزَلَ عَلَیْهِ الْوَحْیُ بَعْدَ أَیَّامٍ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِمْ فَقَرَأَ عَلَیْهِمْ- أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِ إِلَی آخِرِ الْعَشْرِ(4).
ص: 38
[مؤلف: صاحب جامع الاصول از صحیح نسائی شبیه حدیث اول را با ذکر نام عباس، آورده است با این تفاوت که این عبارت را به سخن علی علیه السّلام افزوده است: «من شش ماه پیش از مردم به سوی کعبه نماز خواندهام» تا آخر روایت .
مؤلف کتاب «الفصول المهمّۀ» از «اسباب النزول» واحدی شبیه روایت ابونعیم(1) را نقل کرده است، و در «فرائد السمطین» ماجرا را مفصّلتر نقل کرده تا آنجا که گوید: علی علیه السّلام فرمود: من اشرف از شما دو نفر هستم، من اولین مرد این اُمّت هستم که به وعده و وعیدهای خداوند ایمان آورده، هجرت نموده و جهاد کردم. پس هر سه نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفته و ماجرای خود را برای ایشان نقل کردند. اما رسول خدا صلی الله علیه و آله پاسخی به آنان نداد تا اینکه چند روز بعد وحی بر ایشان نازل گردید. سپس در پی هر سه نفر فرستاد و آیه را بر ایشان خواند.
شیخ در مجالس خود از ابوذر روایت میکند که علی علیه السّلام در روز برگزاری شورای انتخاب خلیفه سوم این آیه را بر حاضران قرائت کرد و همه حاضران در آن شورا تأیید کردند که این آیه درباره وی نازل شده است.
ابونعیم نیز در کتاب «ما نزل من القرآن فی علیّ علیه السّلام» از عامر روایت کرده که گفت: این آیه درباره علی علیه السلام و عباس نازل شده است. ابن عباس نیز گوید: درباره علی علیه السّلام نازل شده است. و با سند خود از شعبی این روایت را تا آنجا که گوید «تا مهاجرت قطع گردد» را ثبت کرده است.]
شیخ طبرسی _ رحمۀ الله علیهِ _ از حسن، شعبی و محمد بن کعب قرظی گوید: این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام و عباس بن عبدالمطلّب و شیبۀ بن ابی طلحه نازل شده است.
حاکم ابوالقاسم حسکانی با سند خود از ابن بریده از پدرش روایت کرده: شیبۀ و عباس مشغول مفاخره بودند که علی بن ابی طالب علیه السّلام بر ایشان گذشته و فرمود: به چه مفاخره میکنید؟ عباس گفت: فضایلی که به من داده شده، به کسی داده نشده است: سقایت حاجیان! شیبه نیز گفت: عمارت مسجدالحرام نیز به من داده شده است! پس علی علیه السّلام فرمود: از شما شرمندهام! لیکن با وجود کمی سن و سالم از فضایلی برخوردار شدهام که به شما داده نشده است. گفتند: چه فضیلتهایی به شما داده شده است؟ فرمود: آنقدر با شمشیر بر فرقتان کوبیدم تا به خدا و رسولش ایمان آوردید! پس عباس خشمگین و دامن کشان با شتاب خود را به رسول خدا صلی الله علیه و آله رسانده و گفت: میدانید علی به من چه گفت؟ فرمود: علی را پیش من بیاورید. چون علی علیه السّلام را آوردند، فرمود:
ص: 39
وَ أَقُولُ: رَوَی صَاحِبُ جَامِعِ الْأُصُولِ مِنْ صَحِیحِ النَّسَائِیِّ: نَحْوَ الْحَدِیثِ الْأَوَّلِ مُصَرِّحاً بِاسْمِ الْعَبَّاسِ إِلَّا أَنَّ فِیهِ صَلَّیْتُ إِلَی الْکَعْبَةِ سِتَّةَ أَشْهُرٍ قَبْلَ النَّاسِ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ.
وَ رَوَی صَاحِبُ الْفُصُولِ الْمُهِمَّةِ عَنِ الْوَاحِدِیِّ فِی أَسْبَابِ النُّزُولِ: مِثْلَ رِوَایَةِ أَبِی نُعَیْمٍ (1).
وَ رَوَی فِی فَرَائِدِ السِّمْطَیْنِ أَبْسَطَ مِنْ ذَلِکَ إِلَی أَنْ قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: أَنَا أَشْرَفُ مِنْکُمَا أَنَا أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِالْوَعِیدِ مِنْ ذُکُورِ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ هَاجَرَ وَ جَاهَدَ فَانْطَلَقُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِفَخْرِهِ فَمَا أَجَابَهُمْ بِشَیْ ءٍ فَنَزَلَ الْوَحْیُ بَعْدَ أَیَّامٍ فَأَرْسَلَ إِلَی الثَّلَاثَةِ فَأَتَوْهُ فَقَرَأَ عَلَیْهِمُ الْآیَةَ.
وَ رَوَی الشَّیْخُ فِی مَجَالِسِهِ عَنْ أَبِی ذَرٍّ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السّلام ذَکَرَ یَوْمَ الشُّورَی نُزُولَ الْآیَةِ فِیهِ فَأَقَرُّوا بِهِ.
وَ رَوَی أَبُو نُعَیْمٍ فِی کِتَابِ مَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام عَنْ عَامِرٍ قَالَ: نَزَلَتِ الْآیَةُ فِی عَلِیٍّ وَ الْعَبَّاسِ وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام.
و بإسناده عن الشعبی: مثل ما مر إلی قوله فتنقطع الهجرة:
و قال الشیخ الطبرسی رحمه الله: نزلت فی علی بن أبی طالب علیهما السّلام و العباس بن عبد المطلب و شیبة بن أبی طلحة(2)- عن الحسن و الشعبی و محمد بن کعب القرظی.
وَ رَوَی الْحَاکِمُ أَبُو الْقَاسِمِ الْحَسْکَانِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ بُرَیْدَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: بَیْنَا شَیْبَةُ وَ الْعَبَّاسُ یَتَفَاخَرَانِ إِذْ مَرَّ بِهِمَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَقَالَ بِمَا ذَا تَتَفَاخَرَانِ فَقَالَ الْعَبَّاسُ لَقَدْ أُوتِیتُ مِنَ الْفَضْلِ مَا لَمْ یُؤْتَ أَحَدٌ سِقَایَةَ الْحَاجِّ وَ قَالَ شَیْبَةُ أُوتِیتُ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَقَالَ علیه السّلام اسْتَحْیَیْتُ لَکُمَا فَقَدْ أُوتِیتُ عَلَی صِغَرِی مَا لَمْ تُؤْتَیَا فَقَالا وَ مَا أُوتِیتَ یَا عَلِیُّ قَالَ ضَرَبْتُ خَرَاطِیمَکُمَا
بِالسَّیْفِ حَتَّی آمَنْتُمَا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَقَامَ الْعَبَّاسُ مُغْضَباً یَجُرُّ ذَیْلَهُ (3) حَتَّی دَخَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ أَ مَا تَرَی إِلَی مَا اسْتَقْبَلَنِی (4) بِهِ عَلِیٌّ فَقَالَ صلی الله علیه و آله ادْعُوا لِی عَلِیّاً فَدُعِیَ لَهُ فَقَالَ مَا حَمَلَکَ عَلَی مَا
ص: 39
چرا رو در روی عمویت قرار گرفتهای؟ گفت: یا رسول الله، با حق او را مغلوب کردهام، هر که خواهد خشمگین شود و هرکه خواهد خشنود گردد. پس جبرئیل نازل گشته و گفت: یا محمّد، پروردگارت تو را سلام میرساند و میگوید: این آیه را بر ایشان بخوان: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الحَْاجّ ِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ جَاهَدَ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَووُنَ عِندَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا یهَْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» پس عباس گفت: ما که راضی و خوشنود شدیم _ و این را سه بار تکرار کرد _ . (1)
مؤلف: نزول این آیه در حق امیرالمؤمنین علیه السّلام مورد اجماع مفسران گذشته و متعصّبان متأخّری نظیر بیضاوی، زمخشری، رازی و دیگران است و اخبار مربوط به آن در باب ذکر شجاعت ایشان علیه السّلام خواهد آمد و این آیه نشانه این است که معیار فضیلت و افتخار، ایمان و جهاد است و شکی نیست که آن حضرت آنطور که خواهد آمد، در این مجال از دیگر صحابه پیشتازتر است، از این رو به دلیل قبح تفضیل مفضول بر دیگران، آنگونه که خردمندان و دانایان بدان گواهی میدهند، به امامت و خلافت مقدّمتر است .
باب سی و دوم : سوره بقره / 207
اشاره
درباره سخن خدای متعال: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَئُوفُ
بِالْعِبَاد»(2)
{و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد، و خدا نسبت به [این ] بندگان مهربان است.}
روایات
روایت1.
تفسیر علی بن ابراهیم: آیه: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ» در شأن امیرالمؤمنین علیه السّلام نازل شده است و معنای «یَشْرِی نَفْسَهُ»: یبذل نفسه (از جان خود میگذرد) است.
روایت2.
کشف الغمّۀ: از جمله روایاتی که شیخ ما عزّ محّدث حنبلی موصلی در آیه: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ» استخراج نموده این است که این آیه درباره علی علیه السّلام و لیلۀ المبیت نازل گردیده که آن حضرت در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله خوابید. ابوبکر بن مردویه نیز این روایت را آورده همان طور که ابن أثیر نیز آن را در کتاب خود «الإنصاف» که شامل تلفیقی از تفاسیر «کشاف» و «الکاشف» است، ذکر نموده و گفته است که این آیه درباره علی علیه السّلام نازل گردیده، زمانی که در مکه رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السّلام را در بستر خود قرار داد و خود اقدام به مهاجرت نمود تا پس از وی علی علیه السّلام امانات مردم را به صاحبانشان باز گرداند؛ و خداوند ص: 40
اسْتَقْبَلْتَ بِهِ عَمَّکَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صَدَمْتُهُ (1) بِالْحَقِّ فَمَنْ شَاءَ فَلْیَغْضَبْ وَ مَنْ شَاءَ فَلْیَرْضَ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السّلام وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّکَ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ اتْلُ عَلَیْهِمْ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِ الْآیَةَ فَقَالَ الْعَبَّاسُ إِنَّا قَدْ رَضِینَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (2).
أقول: نزولها فی أمیر المؤمنین علیه السّلام مما أجمع علیه عامة المفسرین من المتقدمین و متعصبی المتأخرین کالبیضاوی و الزمخشری و الرازی و غیرهم (3) و سیأتی الأخبار فیه فی باب شجاعته علیه السّلام و یدل علی أن مناط الفضل و الفخر الإیمان و الجهاد و لا ریب فی سبقه علیه السّلام فیهما علی سائر الصحابة کما سیأتی تفصیلهما فهو أولی بالإمامة و الخلافة لقبح تفضیل المفضول کما یشهد به ألباب ذوی العقول.
فس، [تفسیر القمی]: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ قَالَ ذَاکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ مَعْنَی یَشْرِی نَفْسَهُ أَیْ یَبْذُلُ (5).
کشف، [کشف الغمة] مِمَّا أَخْرَجَهُ شَیْخُنَا الْعِزُّ الْمُحَدِّثُ الْحَنْبَلِیُّ الْمَوْصِلِیُّ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ نَزَلَتْ فِی مَبِیتِ عَلِیٍّ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: وَ رَوَاهُ أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ أَیْضاً وَ ذَکَرَ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی کِتَابِهِ کِتَابِ الْإِنْصَافِ الَّذِی جَمَعَ فِیهِ بَیْنَ الْکَاشِفِ وَ الْکَشَّافِ: أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام وَ ذَلِکَ حِینَ هَاجَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ تَرَکَ عَلِیّاً فِی بَیْتِهِ بِمَکَّةَ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَنَامَ عَلَی فِرَاشِهِ لِیُوصِلَ إِذَا أَصْبَحَ وَدَائِعَ النَّاسِ إِلَیْهِمْ وَ قَالَ اللَّهُ
ص: 40
عزّوجل به جبرئیل و میکائیل فرمود: من میان شما دو تا عقد اُخّوت بستم و عُمر یکی از شما را بیش از دیگری قرار میدهم. اکنون بگویید کدام یک از شما دوست دارد عمر آن یکی بیشتر باشد؟ اما هر دوی آنها عمر طولانیتر را برای خود خواستند، از این رو به ایشان وحی فرمود: چه میشد اگر همانند علی بن ابی طالب میبودید؟ من میان او و پیامبر عقد اُخوّت بستم اما او با خوابیدن در بستر پیامبر جان خود را فدای وی کرد! نزد او فرود آیید و در مقابل دشمنانش از وی محافظت کنید. پس آن دو به زمین آمده، جبرئیل علیه السّلام بالای سر علی و میکائیل علیه السّلام پایین پای علی علیه السّلام به نگهبانی ایستادند در حالی که جبرئیل میگفت: بَخٍّ بَخٍّ (1)ای
پسر ابوطالب. چه کسی چون توست که خداوند با او به فرشتگان فخر بفروشد.(2)
الطرائف، العمدۀ: عین این روایت را از ثعلبی نقل کردهاند.(3)
روایت3.
تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس: این آیه در شأن علی بن ابی طالب نازل شد آنگاه که در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله خوابید؛ وقتی که مشرکان قصد کشتن او را داشتند،.(4)
مؤلف: ابن بطریق در «المستدرک» از ابونعیم با سند خود از ابن عباس، مانند این حدیث را نقل کرده است.
روایت4.
الطرائف: احمد بن حنبل در مسند خود ضمن حدیثی طولانی که آن را از عمر بن میمون نقل میکند، مینویسد: طبق آیه: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی...» علی جان خود را برای رضای خدا معامله نمود. او لباس پیامبر را بر تن کرد و در بستر وی خوابید. راوی گوید: مشرکان گمان میکردند این پیامبرصلی الله علیه و آله است که در بستر خوابیده.. سپس درباره وی گوید: پس علی علیه السلام شروع به پرتاب کردن سنگ نمود آنگونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله سنگ پرتاب میکرد و بر خود میپیچید در حالی که سرش را زیر ملافه کرده بود و آن را بیرون نمیآورد تا اینکه صبح شد و ملافه را از سر خود کنار زد. چون دریافتند که او رسول خدا صلی الله علیه و آله نیست به وی گفتند: وقتی رفیقت در بستر میخوابید و او را با سنگ میزدیم، تکان نمیخورد. باید میفهمیدیم اینکه در بستر خوابیده،
ص: 41
عَزَّ وَ جَلَّ لِجَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ إِنِّی قَدْ آخَیْتُ بَیْنَکُمَا وَ جَعَلْتُ عُمُرَ أَحَدِکُمَا أَطْوَلَ مِنْ عُمُرِ الْآخَرِ فَأَیُّکُمَا یُؤْثِرُ أَخَاهُ (1) فَاخْتَارَ کُلٌّ مِنْهُمَا الْحَیَاةَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِمَا أَلَّا کُنْتُمَا مِثْلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ آخَیْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ فَبَاتَ عَلَی فِرَاشِهِ یَفْدِیهِ بِنَفْسِهِ وَ یُؤْثِرُهُ بِالْحَیَاةِ اهْبِطَا إِلَیْهِ فَاحْفَظَاهُ مِنْ عَدُوِّهِ فَنَزَلَا إِلَیْهِ فَحَفِظَاهُ- جَبْرَئِیلُ علیه السّلام عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیکَائِیلُ علیه السّلام عِنْدَ رِجْلَیْهِ وَ جَبْرَئِیلُ یَقُولُ بَخْ بَخْ (2) یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ مَنْ مِثْلُکَ وَ قَدْ بَاهَی اللَّهُ بِکَ الْمَلَائِکَةَ(3).
یف، [الطرائف] مد، [العمدة] عَنِ الثَّعْلَبِیِّ: مِثْلَهُ (4).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عُبَیْدُ بْنُ کَثِیرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ یُونُسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُضَیْلٍ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ قَالَ نَزَلَ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام حِینَ بَاتَ (5) عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ طَلَبَهُ الْمُشْرِکُونَ (6).
أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ.
یف، [الطرائف] أَحْمَدُ فِی مُسْنَدِهِ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ یَرْوِیهِ عَنْ عُمَرَ بْنِ مَیْمُونٍ: فِی قَوْلِهِ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی الْآیَةَ قَالَ وَ شَرَی عَلِیٌّ نَفْسَهُ (7) لَبِسَ ثَوْبَ رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ نَامَ مَکَانَهُ قَالَ وَ کَانَ الْمُشْرِکُونَ یَتَوَهَّمُونَ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ فِیهِ وَ جَعَلَ عَلِیٌّ یُرْمَی بِالْحِجَارَةِ کَمَا یُرْمَی نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَتَضَوَّرُ قَدْ لَفَّ رَأْسَهُ بِالثَّوْبِ لَا یُخْرِجُهُ حَتَّی أَصْبَحَ ثُمَّ کَشَفَ رَأْسَهُ فَقَالُوا لَمَّا کَانَ صَاحِبُکَ کُلَّمَا نَرْمِیهِ بِالْحِجَارَةِ فَلَا یَتَضَوَّرُ قَدِ
ص: 41
او نیست.(1)
العمدۀ: با سندی که به ابن عباس ختم میشود، شبیه آن را آورده است.(2)
توضیح
جزری گوید: در آن آمده است: وی بر زنی وارد شد که از شدّت تب به خود میپیچید و ناله میکرد و پیوسته از پشت به روی شکم میغلتید. (تتضوَّر: تَتَلَوَّی و تصیح و تنقلب ظهر البطن)؛ و گفته شده است: تتضوَّر: تُظهر الضّور به معنی «ضَرّ» (زیان)، گفته میشود: ضارَهُ، یَضورهُ و یضیره.(3)
روایت5.
العمدۀ: ثعلبی گوید: ابن عباس گفت: آیه: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ» درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است، زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه ابوبکر از دست مشرکان به غار ثور رفت و علی علیه السّلام در بستر او خوابید.(4)
روایت6.
مناقب ابن شهر آشوب: آیه: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ» آنگاه که علی علیه السّلام در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله خوابید، در شأن وی نازل گردید. این روایت توسط ابراهیم ثقفی و فلکی طوسی با اسنادی که به حکم، سدّی، ابومالک و ابن عباس میرسد نقل شده همان طور که توسط ابوالمفضّل شیبانی از امام زین العابدین علیه السّلام روایت گشته و نیز حسن بصری از ابن عباس و سدّی و معبد آورده است که این آیه میان مکه و مدینه درباره علی علیه السّلام نازل گشت، آنگاه که در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله خوابید.
در «فضائل الصحابه» از عبدالملک عکبری و از أبوالمظفّر سمعانی با سندهای خود از علی بن حسین علیه السّلام آوردهاند که آن حضرت گفت: نخستین کسی که خود را به خدا فروخت، علی بن ابی طالب علیه السّلام بود.
ص: 42
اسْتَنْکَرْنَا ذَلِکَ (1).
مد، [العمدة] بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی عَوَانَةَ عَنْ أَبِی بَلَحٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ مَیْمُونٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (2).
قال الجزری فیه إنه دخل علی امرأة و هی تتضور من شدة الحمی أی تتلوی و تصیح (3) و تنقلب ظهر البطن و قیل تتضور تظهر الضور بمعنی الضر یقال ضاره یضوره و یضیره (4).
مد، [العمدة] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَائِنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ النَّصِیبِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ صَالِحٍ السَّبِیعِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ فَرْقَدٍ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ ظُهَیْرٍ عَنِ السُّدِّیِّ: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ قَالَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ حِینَ هَرَبَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنَ الْمُشْرِکِینَ إِلَی الْغَارِ مَعَ أَبِی بَکْرٍ وَ نَامَ عَلِیٌّ عَلَی فِرَاشِهِ (5).
قب، المناقب لابن شهرآشوب نَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَی- وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام حِینَ بَاتَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ.
رَوَاهُ إِبْرَاهِیمُ الثَّقَفِیُّ وَ الْفَلَکِیُّ الطُّوسِیُّ بِالْإِسْنَادِ عَنِ الْحَکَمِ عَنِ السُّدِّیِّ وَ عَنْ أَبِی مَالِکٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ رَوَاهُ أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زَیْنِ الْعَابِدِینَ علیه السّلام وَ عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ عَنْ أَنَسٍ وَ عَنْ أَبِی زَیْدٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أَبِی عَمْرِو بْنِ الْعَلَاءِ وَ رَوَاهُ الثَّعْلَبِیُّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ السُّدِّیِّ وَ مَعْبَدٍ: أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ لَمَّا بَاتَ عَلِیٌّ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
فَضَائِلُ الصَّحَابَةِ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ الْعُکْبَرِیِّ وَ عَنْ أَبِی الْمُظَفَّرِ السَّمْعَانِیِّ بِإِسْنَادِهِمَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام قَالَ: أَوَّلُ مَنْ شَرَی نَفْسَهُ لِلَّهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام کَانَ
ص: 42
مشرکان در پی دستیابی به پیامبر صلی الله علیه و آله بودند که شب هنگام از رختخواب بیرون آمده به همراه ابوبکر از شهر خارج شد و علی در بستر وی خوابید. و چون مشرکان آمدند، علی علیه السّلام را در بستر وی یافتند و نتوانستند به پیامبر صلی الله علیه و آله دست پیدا بکنند.
ثعلبی در تفسیر خود، ابن عقب در کتاب «ملحمه» خود، ابوالسعادات در «فضائل العشرۀ» و غزّالی در«کیمیای سعادت» از ابویقظان و جمعی از راویان شیعه از قبیل ابن بابویه، ابن شاذان، کلینی، طوسی، ابن عقده، برقی، ابن فیاض، عبدلی و صفوانی و ثقفی با سند خود از ابن عباس، ابو رافع و هند بن ابی هاله روایت کردهاند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند به جبرئیل و میکائیل چنین وحی فرمود: من میان شما عقد اُخوّت بستم و عمر یکی را بیش از دیگری مقرر کردم، اکنون بگویید کدام یک از شما به نفع دیگری ایثار میکند و عمر کوتاهتر را برمیگزیند؟ هیچ یک حاضر نشد در حق دیگری ایثار کند و مرگ زودتر را برگزیند. پس خداوند به آن دو وحی فرمود که چه میشد اگر مانند ولیّ خودم علی بن ابی طالب میبودید؟ میان او و فرستادهام محمد عقد اُخوّت بستم و او حاضر شد زندگی خودش را فدای او کند، از این رو در بستر وی خوابید تا با به خطر انداختن جان خود، جان وی را نجات دهد. حال همگی به زمین فرود آیید و او را در برابر دشمنانش محافظت کنید. پس جبرئیل به زمین آمده، بالای سر وی ایستاد و میکائیل پایین پای او مستقر شد و جبرئیل پیوسته میگفت: خوشا به حال تو ای پسر ابوطالب که فرشتگان به وجود تو افتخار میکنند! پس خداوند آیه: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ» (1)را نازل کرد.
روایت7.
الخصائص: ابن کوّاء به امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: وقتی خداوند از ابوبکر یاد کرده و فرمود: «ثانیِ َ اثْنَینْ ِ إِذْ هُمَا فیِ الْغَارِ إِذْ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تحَْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا»،(2){و او نفر دوم از دو تن بود، آن گاه که در غار [ثَور] بودند، وقتی به همراه خود می گفت: «اندوه مدار که خدا با ماست».} تو کجا بودی؟ أمیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: وای بر تو ابن کوّاء! آن زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله بُرد خود را بر روی من انداخته و من در بستر وی خوابیده بودم که مردان قریش با گرزهای خاردار خود به من حمله آوردند لیکن پیامبر صلی الله علیه و آله را نیافتند چون آن حضرت توانسته بود با این ترفند از خانه خارج شود؛ لذا به من حملهور شدند و آنقدر با چوبهایشان مرا زدند که تمام بدنم زخمی و کبود شد، سپس قصد جانم را کردند که یکی از ایشان گفت:
ص: 43
الْمُشْرِکُونَ یَطْلُبُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَامَ مِنْ فِرَاشِهِ وَ انْطَلَقَ هُوَ وَ أَبُو بَکْرٍ وَ اضْطَجَعَ عَلِیٌّ علیه السّلام عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَاءَ الْمُشْرِکُونَ فَوَجَدُوا عَلِیّاً علیه السّلام وَ لَمْ یَجِدُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
الثَّعْلَبِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ وَ ابْنُ عَقِبٍ فِی مَلْحَمَتِهِ وَ أَبُو السَّعَادَاتِ فِی فَضَائِلِ الْعَشَرَةِ وَ الْغَزَّالِیُّ فِی الْإِحْیَاءِ وَ فِی کِیمِیَاءِ السَّعَادَةِ أَیْضاً بِرِوَایَاتِهِمْ عَنْ أَبِی الْیَقْظَانِ وَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا وَ مَنْ یَنْتَمِی إِلَیْنَا نَحْوَ ابْنِ بَابَوَیْهِ وَ ابْنِ شَاذَانَ وَ الْکُلَیْنِیِّ وَ الطُّوسِیِّ وَ ابْنِ عُقْدَةَ وَ الْبَرْقِیِّ وَ ابْنِ فَیَّاضٍ وَ الْعَبْدَلِیِّ وَ الصَّفْوَانِیِّ وَ الثَّقَفِیِّ بِأَسَانِیدِهِمْ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ أَبِی رَافِعٍ وَ هِنْدِ بْنِ أَبِی هَالَةَ أَنَّهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَوْحَی اللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ أَنِّی آخَیْتُ بَیْنَکُمَا وَ جَعَلْتُ عُمُرَ أَحَدِکُمَا أَطْوَلَ مِنْ عُمُرِ صَاحِبِهِ فَأَیُّکُمَا یُؤْثِرُ أَخَاهُ فَکِلَاهُمَا کَرِهَا الْمَوْتَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِمَا أَلَّا کُنْتُمَا مِثْلَ وَلِیِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ آخَیْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ نَبِیِّی فَآثَرَهُ بِالْحَیَاةِ عَلَی
نَفْسِهِ ثُمَّ ظَلَّ أَوْ رَقَدَ(1) عَلَی فِرَاشِهِ یَقِیهِ بِمُهْجَتِهِ اهْبِطَا إِلَی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَاحْفَظَاهُ مِنْ عَدُوِّهِ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ فَجَلَسَ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیکَائِیلُ عِنْدَ رِجْلَیْهِ وَ جَعَلَ جَبْرَئِیلُ یَقُولُ بَخْ بَخْ مَنْ مِثْلُکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ اللَّهُ یُبَاهِی بِکَ الْمَلَائِکَةَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ (2).
الْخَصَائِصُ، لِلسَّیِّدِ الرَّضِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ قَالَ: قَالَ ابْنُ الْکَوَّاءِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام أَیْنَ کُنْتَ حَیْثُ ذَکَرَ اللَّهُ نَبِیَّهُ وَ أَبَا بِکْرٍ ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَیْلَکَ یَا ابْنَ الْکَوَّاءِ کُنْتُ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ طَرَحَ عَلَیَّ بُرْدَهُ فَأَقْبَلَتْ قُرَیْشٌ مَعَ کُلِّ رَجُلٍ مِنْهُمْ هِرَاوَةٌ فِیهَا شَوْکُهَا(3) فَلَمْ یُبْصِرُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ خَرَجَ فَأَقْبَلُوا عَلَیَّ یَضْرِبُونِّی بِمَا فِی أَیْدِیهِمْ فَتَنَفَّطَ جَسَدِی وَ صَارَ مِثْلَ الْبَیْضِ (4) ثُمَّ انْطَلَقُوا یُرِیدُونَ قَتْلِی فَقَالَ بَعْضُهُمْ
ص: 43
امشب او را نکشید زیرا بعداً به او خواهیم پرداخت، اکنون محمد را پیش از آنکه از چنگ ما خارج شود، دریابید. لذا مرا با [زنجیر]آهن بسته و در اتاقی حبس کرده و در اتاق را قفل زدند و بدین ترتیب خیالشان از بابت من آسوده گشت و آنگاه در پی پیامبر صلی الله علیه و آله رفتند. در این هنگام صدایی از گوشه خانه شنیدم که میگفت: یا علی! پس درد بدنم آرام گرفت و ورمها خوابیده و از بین رفتند. سپس صدای دیگری شنیدم که میگفت: یا علی! که ناگاه متوجه بُریده شدن آهنی شدم که به پایم بسته بودند. آنگاه صدای دیگری به گوشم رسید که میگفت: یا علی! که ناگهان شاهد افتادن در اتاق بر اثر فرو ریختن آوار بالای آن شدم و بدین ترتیب در باز شد و من بیرون رفتم و این در حالی بود که آنها پیرزنی را پشت در گذاشته بودند که چشم از در بر نمیداشت و خواب نداشت، اما وقتی من از کنار او رد شدم، چنان به خواب سنگینی رفته بود که متوجه چیزی نمیشد.]
توضیح
اخبار مربوط به نزول این آیه درباره امیرالمؤمنین در باب هجرت گذشت و به هنگام پرداختن به باب پیشتاز بودن ایشان در هجرت نیز به آنها خواهیم پرداخت.
علّامه در «کشف الحق»(1) نظیر روایتی که صاحب «الانصاف» از ثعلبی نقل کرده، آورده است و این روایت را در تفسیر او نیز یافتیم. شیخ طبرسی(2)
از سدّی از ابن عباس مانند آن را آورده. فخر رازی (3)و نظام الدین نیشابوری (4)گفتهاند
که این آیه در حق علی علیه السّلام نازل شده است. طبرسی _ رحمه الله _ گوید: عکرمه گفت: درباره ابوذر غفاری و صهیب بن سنان نازل گشت و این کار بدان جهت بود که خانواده ابوجهل او را گرفتند لیکن وی توانست از دست ایشان بگریزد و نزد پیامبرصلی الله علیه و آله رود. صهیب را نیز مشرکان از خانواده انس گرفتند و وی توانست با دادن فدیه، خود را از دست آنها برهاند و مهاجرت کند. فخر رازی و نیشابوری از سعید بن مسیّب نیز نزول آیه را درباره صهیب نقل کردهاند.
با نقل سخن بزرگان مفسران و راویان حدیث از شیعه
ص: 44
لَا تَقْتُلُوهُ اللَّیْلَةَ وَ لَکِنْ أَخِّرُوهُ وَ اطْلُبُوا مُحَمَّداً قَالَ فَأَوْثَقُونِی بِالْحَدِیدِ(1) وَ جَعَلُونِی فِی بَیْتٍ وَ اسْتَوْثَقُوا مِنِّی وَ مِنَ الْبَابِ بِقُفْلٍ (2) فَبَیْنَا أَنَا کَذَلِکَ إِذْ سَمِعْتُ صَوْتاً مِنْ جَانِبِ الْبَیْتِ یَقُولُ یَا عَلِیُّ فَسَکَنَ الْوَجَعُ الَّذِی کُنْتُ أَجِدُهُ وَ ذَهَبَ الْوَرَمُ الَّذِی کَانَ فِی جَسَدِی ثُمَّ سَمِعْتُ صَوْتاً آخَرَ یَقُولُ یَا عَلِیُّ فَإِذَا الَّذِی فِی رِجْلِی قَدْ تَقَطَّعَ ثُمَّ سَمِعْتُ صَوْتاً آخَرَ یَقُولُ یَا عَلِیُّ فَإِذَا الْبَابُ قَدْ تَسَاقَطَ مَا عَلَیْهِ وَ فُتِحَ فَقُمْتُ وَ خَرَجْتُ وَ قَدْ کَانُوا جَاءُوا بِعَجُوزٍ کَمْهَاءَ(3)- لَا تُبْصِرُ وَ لَا تَنَامُ تَحْرُسُ الْبَابَ فَخَرَجْتُ عَلَیْهَا وَ هِیَ لَا تَعْقِلُ مِنَ النَّوْمِ.
قد مرت الأخبار فی نزول تلک الآیة فی أمیر المؤمنین علیه السّلام فی باب الهجرة و سیأتی فی باب سبق هجرته علیه السّلام أیضا.
و روی العلامة فی کشف الحق (4) مثل ما رواه صاحب الإنصاف عن الثعلبی و وجدته فی أصل تفسیره أیضا و روی الشیخ الطبرسی (5) عن السدی عن ابن عباس مثله و روی الفخر الرازی (6) و نظام الدین النیسابوری (7) أنها نزلت فی علی علیه السّلام و قال الطبرسی رحمه الله و قال عکرمة نزلت فی أبی ذر الغفاری و صهیب بن سنان لأن أهل أبی ذر أخذوا أبا ذر فانفلت (8) منهم فقدم علی النبی صلی الله علیه و آله و أما صهیب فإنه أخذه المشرکون من أهله فافتدی منهم بماله ثم خرج مهاجرا و روی الفخر و النیسابوری (9) عن سعید بن المسیب نزوله فی صهیب أیضا.
و لا یخفی علی المنصف أن بعد نقل أعاظم المفسرین و المحدثین من الإمامیة و
ص: 44
و مخالفان مبنی بر اینکه این آیه در شأن علی علیه السّلام نازل گشته، پنهان داشتن این حقیقت توسط اندکی از متأخّران نظیر زمخشری و بیضاوی فاقد ارزش و اعتناست. اینان از شدّت تعصّب حتی انتساب آیه به ابوذر را به دلیل علاقهای که به امیرالمؤمنین علیه السّلام داشت پنهان کرده و مدعی شدند در شأن صهیب نازل شده است و این در حالی است که خود آنها لفظ «شراء» را «بَیع» (فروش) معنی کرده و گفتهاند که فدیه دادن به معنای«ایثار جان» نیست بلکه به معنای «خرید جان» است، در حالی که کاربرد لفظ «شراء» به معنای «بیع» پرکاربردتر از «شراء» به معنای«خرید» است و در قرآن لفظ «شراء» فقط در معنای «بیع» به کار رفته است؛ مانند: «وَ شَرَوْهُ بِثَمَنِ بخَْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ»،(1){و
او را به بهای ناچیزی _ چند درهم _ فروختند} و «وَ لَبِئْسَ مَا شَرَوْاْ بِهِ أَنفُسَهُمْ»،(2){وه
که چه بد بود آنچه به جان خریدند!} و : «فَلْیُقَاتِلْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یَشرُْونَ الْحَیَوةَ الدُّنْیَا بِالاَْخِرَةِ»،(3){پس، باید کسانی که زندگی دنیا را به آخرت سودا می کنند در راه خدا بجنگند.} و در مقام مدح نیز «بیع نفس» و ایثار جان در راه جلب خشنودی خدا مناسبتر است تا خرید و نجات آن؛ زیرا همه این کار را میکنند. و اگر به راویان حدیث نیز توجه کنیم، خواهیم دید که عکرمه یکی از خوارج است و دشمن علی علیه السلام و سعید بن مسیّب که فردی مخالف اهل بیت علیهم السلام بود، تا آنجا که بعداً توضیح خواهیم داد، حاضر نشد بر جنازه علی بن حسین علیه السّلام نماز بخواند، از این رو این دو، راویان بیطرفی نیستند و روایتشان فاقد ارزش و اعتبار است، بالأخص که با روایات فراوان و متواتر در تعارض است.
در ضمن، علی علیه السّلام این آیه را در مقام استدلال برای اثبات امامت خود آورده است زیرا صفت جان نثاری در راه خدا و رسول او فضیلتی بسیار بزرگ است که نظیری برای آن یافت نمیشود، چون نثار جان در راه خدا عالیترین درجه کمال است از این رو خداوند متعال اسماعیل علیه السّلام را که تسلیم اراده خدا گشته و حاضر شده بود در راه خدا به دست ابراهیم خلیل قربانی شود، ستایش فرموده است؛ اما در اینجا علی علیه السّلام آماده کشته شدن به دست صد شمشیر به دست دشمنان شد و هیچ یک از صحابه از چنین فضیلتی برخوردار نیستند. از این رو، علی علیه السّلام احقّ به امامت است زیرا تفضیل مفضول عقلاً زشت و ناپسند است و گفته جبرئیل علیه السّلام به علی علیه السّلام که «هیچ کس چون تو نیست» مؤید این باور است زیرا این سخن بدان معناست که در دنیا و یا دست کم در میان صحابه پیامبرصلی الله علیه و آله ، علی علیه السّلام مانند ندارد و با اثبات فضیلت او بر اقران، امامت او با توجه به آنچه گذشت نیز بر ایشان اثبات میگردد.
نکته: شیخ مفید _ قدس الله روحه _ در کتاب «الفصول المهمه» آورده است: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله بر آن شد که خود را از دید قریش پنهان کرده و از دست آنها از بیم جان به شعب ابی طالب بگریزد، با ابوطالب _ رحمه الله _ به مشورت پرداخت
ص: 45
المخالفین أنها نزلت فی علی علیه السّلام لا عبرة بإخفاء حثالة(1) من متعصبی المتأخرین کالزمخشری و البیضاوی (2) و اقتصارهم علی روایة نزولها فی صهیب و ترکهم أبا ذر أیضا لحبه لأمیر المؤمنین علیه السّلام مع أنهم فسروا الشراء بالبیع و إعطاء المال فدیة لیس بیعا للنفس بل اشتراء لها و الشراء بمعنی البیع أکثر استعمالا لا سیما فی القرآن بل لم یرد فیه إلا بهذا المعنی کقوله تعالی وَ شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَراهِمَ مَعْدُودَةٍ(3) و قوله تعالی لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ (4) و قوله عز و جل فَلْیُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ(5) و أیضا الأنسب بمقام المدح بیع النفس و بذلها فی طلب رضا الله تعالی لا اشتراؤها و استنقاذها و استخلاصها فإن ذلک یفعله کل أحد مع أن راویها عکرمة و هو من الخوارج و سعید بن المسیب و کان منحرفا عن أهل البیت علیهم السّلام حتی أنه لم یصل علی علی بن الحسین علیهما السّلام کما سیأتی فلا عبرة بروایتهما سیما فیما إذا عارضت الأخبار الکثیرة المعتبرة: ثم إنه استدل بها علی إمامته علیه السّلام لأن هذه الخلة الحمیدة فضیلة جزیلة عظیمة لا یساویها فضل لأن بذل النفس فی رضا الله تعالی أعلی درجات الکمال و قد مدح الله تعالی ذبیحه بتسلمه للقتل بید خلیله علیه السّلام و هذا علی قد استسلم للقتل تحت مائة سیف من سیوف الأعادی و لیس لسائر الصحابة مثل تلک الفضیلة فهو أحق بالإمامة لأن تفضیل المفضول قبیح عقلا و أیضا یدل علیها قول جبرئیل علیه السّلام له من مثلک فإنه یدل علی انتفاء مثل له فی العالم و لا أقل فی أصحاب النبی صلی الله علیه و آله فإذا ثبت فضله علیهم ثبتت إمامته بما مر من التقریر.
فائدة: قَالَ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی کِتَابِ الْفُصُولِ: لَمَّا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الِاخْتِفَاءَ مِنْ قُرَیْشٍ وَ الْهَرَبَ مِنْهُمْ إِلَی الشِّعْبِ لِخَوْفِهِ عَلَی نَفْسِهِ اسْتَشَارَ أَبَا طَالِبٍ
ص: 45
و ابوطالب نیز وی را تشویق به انجام این کار کرد. سپس ابوطالب به امیرالمؤمنین علیه السّلام پیشنهاد کرد در بستر پیامبر بخوابد تا با جان خود وی را در مقابل دشمن محافظت کند و علی علیه السّلام این پیشنهاد را پذیرفت. پس چون شب فرا رسید و مردم به خواب رفتند، ابوطالب با امیرالمؤمنین علیه السّلام به خانه پیامبرصلی الله علیه و آله
آمد و او را ااز خواب بیدار نمودند و علی علیه السّلام در بستر وی خوابید، در حالی که میگفت: پدرجان، به گمانم کشته خواهم شد!! پس ابوطالب این اشعار را سرود: شکیبا باش فرزندم که صبر به خردورزی نزدیکتر است، زیرا پایان کار هر زندهای گورستان است؛
ما تو را پیشمرگ آن نجیبِ نجیبزاده کردیم، در حالی که میدانیم این بلایی بسیار سخت است؛
برای پیش مرگ آن عزیزترین که اصل و نسبی درخشان و دستی گشاده و پرتوان دارد؛
اگر مرگ به سوی تو روی آورد، تیرها پیاپی میبارند، که برخی از آنها به هدف میخورد و برخی دیگر به خطا میرود؛
هر زندهای هر چند عمر دراز یابد، در نهایت بهره خویش را از این تیرها دریافت خواهد کرد.
پس امیرالمرمنین علیه السّلام این اشعار را سرود و فرمود:
آیا مرا به شکیبایی در یاری احمد فرمان میدهی؟ به خدا سوگند سخنم از روی بیتابی نبود؛
لیکن دوست دارم یاری مرا ببینی و بدانی که من پیوسته گوش به فرمان توأم؛
و نیز تلاش مرا برای رضای خدا در یاری احمد، که پیام آور هدایت است و در کودکی و جوانی ستوده است، ببینی.
امیرالمؤمنین صلوات الله علیهِ پس از این اظهار تسلیم و اطاعت فرمود:
من با جان خود خطر را از بهترین انسانی که بر زمین گام نهاده و طواف خانه خدا کرده و حجر الأسود را لمس نموده، دور کردم؛
رسول خدای مردم، آنگاه که در حق او مکر ورزیدند لیکن خداوند کریم وی را از مکر آنها مصون داشت؛
همچنان با آنان مدارا میکردم و آنان مراقبم بودند در حالی که خود را آماده کشته شدن و اسارت کرده بودم؛
و رسول خدا در شِعب، در پناه خدا و حفظ او در امنیت به سر برد .
ص: 46
رَحِمَهُ اللَّهُ (1) فَأَشَارَ بِهِ عَلَیْهِ ثُمَّ تَقَدَّمَ أَبُو طَالِبٍ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام أَنْ یَضْطَجِعَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِیُوقِیَهُ (2) بِنَفْسِهِ فَأَجَابَهُ إِلَی ذَلِکَ فَلَمَّا نَامَتِ الْعُیُونُ جَاءَ أَبُو طَالِبٍ وَ مَعَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَأَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اضْطَجَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام مَکَانَهُ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَا أَبَتَاهْ إِنِّی مَقْتُولٌ فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ:
اصْبِرَنْ یَا بُنَیَّ فَالصَّبْرُ أَحْجَی***کُلُّ حَیٍّ مَصِیرُهُ لِشُعُوبٍ
قَدْ بَذَلْنَاکَ وَ الْبَلَاءُ شَدِیدٌ***لِفَدَاءِ النَّجِیبِ وَ ابْنِ النَّجِیبِ
لِفَدَاءِ الْأَعَزِّ(3) ذِی الْحَسَبِ الثَّا***قِبِوَ الْبَاعِ وَ الْفَنَاءِ الرَّحِیبِ (4)
إِنْ تُصِبْکَ الْمَنُونُ فَالنَّبْلُ تَتْرَی(5)***فَمُصِیبٌ مِنْهَا وَ غَیْرُ مُصِیبٍ
کُلُّ حَیٍّ وَ إِنْ تَمَلَّی بِعَیْشٍ (6)***آخِذٌ مِنْ سِهَامِهَا بِنَصِیبٍ
قَالَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام:
أَ تَأْمُرُنِی بِالصَّبْرِ فِی نَصْرِ أَحْمَدَ***فَوَ اللَّهِ مَا قُلْتُ الَّذِی قُلْتُ جَازِعاً
وَ لَکِنَّنِی أَحْبَبْتُ أَنْ تَرَ نُصْرَتِی (7)***وَ تَعْلَمَ أَنِّی لَمْ أَزَلْ لَکَ طَائِعاً
وَ سَعْیِی لِوَجْهِ اللَّهِ فِی نَصْرِ أَحْمَدَ***نَبِیِّ الْهُدَی الْمَحْمُودِ طِفْلًا وَ یَافِعاً(8)
وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بَعْدَ تَسْلِیمِهِ ذَلِکَ:
وَقَیْتُ بِنَفْسِی خَیْرَ مَنْ وَطِئَ الْحَصَی***وَ مَنْ طَافَ بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ وَ بِالْحِجْرِ
رَسُولَ إِلَهِ الْخَلْقِ إِذْ مَکَرُوا بِهِ***فَنَجَّاهُ ذُو الطَّوْلِ الْکَرِیمُ مِنَ الْمَکْرِ
وَ بِتُّ أُرَاعِیهِمْ وَ هُمْ یُثْبِتُونَنِی***وَ قَدْ صَبَرَتْ نَفْسِی عَلَی الْقَتْلِ وَ الْأَسْرِ
وَ بَاتَ رَسُولُ اللَّهِ فِی الشِّعْبِ آمِناً***وَ ذَلِکَ فِی حِفْظِ الْإِلَهِ وَ فِی سَتْرٍ
ص: 46
قصد من از این کار آن بود که خود را وقف خدا کنم، و نیّت کردم تا دم مرگ چنین باشم.
سپس شیخ مفید _ رحمه الله _ گوید: اکثر روایات که در این خصوص وارد شده، به لیلۀ المبیت تعلّق دارد که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن شب به غار ثور رفته در حالی که امیرالمؤمنین علیه السّلام در بستر وی خوابیده بود. و با این روایتی که من درباره بیتوته آن حضرت در بستر پیامبرصلی الله علیه و آله و رفتن رسول خدا صلی الله علیه و آله به شعب ابی طالب یافتم، این احتمال را تقویت میکند که علی علیه السّلام دو بار در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله خوابید و در بیتوته و در بستر پیامبر خوابیدن آن حضرت، برای مخالفان وی از چند وجه حجّتهایی را مطرح میکند:
یکی اینکه ادعا میکنند که: امیرالمؤمنین علیه السلام پنج یا هفت یا نُه ساله بود که به رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان آورد تا بدین ترتیب فضیلت پیشتازی وی را در ایمان آوردن به پیامبرصلی الله علیه و آله باطل کنند و بگویند: ایمان آوردن او در این سن و سال ناشی از معرفت، شناخت و یقین نبوده است بلکه بیشتر جنبه تلقین داشته است.
اگر به راستی علی علیه السّلام در این سن و سالی که میگویند ایمان آورده، چگونه توانسته است با آن جثّه کوچک در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله بخوابد و مشرکان شب تا صبح او را زیر نظر داشته باشند و متوجه کوچکی اندام وی در بستر نگردند؟ اینکه آنها نتوانستهاند تشخیص دهند که آن شب کودکی در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله خوابیده، نشان میدهد که حضرت علی علیه السّلام در آن زمان جوانی بالغ و از نظر جسمی در قد و قواره یک مرد کامل بوده است. این مطلب را تنها به جهت اطلاع آوردم وگرنه دلایل بسیاری وجود دارد که صحّت و درستی ایمان و فضیلت آن حضرت و اینکه ایمان او جز از روی معرفت و آگاهی نبوده را ثابت میکنند.
یکی از دلایل داستان حضرت اسماعیل علیه السّلام در قرآن است که چگونه وی بر ذبح شدن توسط پدرش ابراهیم علیه السّلام شکیبایی به خرج داده، به خاطر این عمل مورد ستایش خداوند قرار گرفته تا آنجا که میفرماید: «إِنَّ هَذَا لهَُوَ الْبَلَاء الْمُبِین »،(1){راستی
که این همان آزمایش آشکار بود.} و رسول خدا صلی الله علیه و آله در مقام افتخار به پدرانش فرمود: «أنا ابنُ الذّبیحین» (من پسر آن دو قربانی _ اسماعیل و عبدالله _ هستم!) و داستان قربانی شدن عبدالله داستان مشهوری است که ذکر آن موجب اطاله کلام میشود و سیره نویسان به خوبی میدانند که عبدالله قرار بود قربانی شود اما عبدالمطلّب صد شتر سرخ را به جای وی قربانی کرد. و اگر آنگونه که خداوند در مورد رنج و مشقّت اسماعیل از ذبح شدن به دست پدر خبر داده،
ص: 47
أَرَدْتُ بِهِ نَصْرَ الْإِلَهِ تَبَتُّلًا(1)***وَ أَضْمَرْتُهُ حَتَّی أُوَسَّدَ فِی قَبْرِی
ثم قال الشیخ رحمه الله و أکثر الأخبار جاءت بمبیت أمیر المؤمنین علیه السّلام علی فراش رسول الله فی لیلة مضی رسول الله إلی الغار و هذا الخبر وجدته فی لیلة مضیه إلی الشعب و یمکن أن یکون قد بات علیه السّلام مرتین علی فراش الرسول و فی مبیته علیه السّلام حجج علی أهل الخلاف من وجوه شتی.
أحدها قولهم إن أمیر المؤمنین علیه السّلام آمن برسول الله صلی الله علیه و آله و هو ابن خمس سنین أو سبع سنین أو تسع سنین لیبطلوا بذلک فضیلة إیمانه و یقولوا إنه وقع منه علی سبیل التلقین دون المعرفة و الیقین إذ لو کانت سنه عند دعوة رسول الله صلی الله علیه و آله علی ما ذکروا له لم یکن أمره یلتبس عند مبیته علی الفراش و یشتبه برسول الله حتی یتوهم القوم أنه هو یترصدونه إلی وقت السحر لأن جسم الطفل لا یلتبس بجسم الرجل الکامل فلما التبس علی قریش الأمر فی ذلک حتی ظنوا أن علیا علیه السّلام رسول الله صلی الله علیه و آله بائتا علی حاله فی مکانه و کان هذا أول الدعوة و ابتداءها و عند مضیه إلی الشعب دل علی أن أمیر المؤمنین علیا علیه السّلام کان عند إجابته للرسول بالغا کاملا فی صورة الرجال و مثلهم فی الجسم أو یقاربهم (2) و إن کانت الحجج علی صحة إیمانه و فضیلته و أنه لم یقع إلا بالمعرفة لا یفتقر إلی ذکر هذا و إنما أوردناه استظهارا.
و منها أن الله تعالی قص علینا فی محکم کتابه قصة إسماعیل علیه السّلام فی تعبده بالصبر علی ذبح أبیه إبراهیم علیه السّلام ثم مدحه بذلک و عظمه و قال إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ (3)
وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: فِی افْتِخَارِهِ بِآبَائِهِ أَنَا ابْنُ الذَّبِیحَیْنِ یَعْنِی إِسْمَاعِیلَ وَ عَبْدَ اللَّهِ.
و لعبد الله فی الذبح قصة مشهورة یطول شرحها یعرفها أهل السیر و إن أباه عبد المطلب فداه بمائة ناقة حمراء و إذا کان ما خبر الله (4) به من محنة إسماعیل بالذبح یدل علی أجل
ص: 47
دلیل بر عالیترین فضیلت و منقبت برای آن حضرت است، لازم میآید که نگاهی به بیتوته امیرالمؤمنین علیه السّلام در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله بیندازیم و ببینیم این عمل علی علیه السّلام تا چه حد با عمل اسماعیل علیه السّلام برابری دارد؟ اگر این دقّت صورت پذیرد، در خواهیم یافت که به حسب ظاهر از آن برتر است؛ زیرا ابراهیم به فرزندش اسماعیل گفت: «إِنیّ ِ أَرَی فیِ الْمَنَامِ أَنیّ ِ أَذْبحَُکَ فَانظُرْ مَا ذَا تَرَی
قَالَ یَاأَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنیِ إِن شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابرِِینَ»،(1){من
در خواب [چنین ] می بینم که تو را سر می بُرَم، پس ببین چه به نظرت می آید؟» گفت: «ای پدر من! آنچه را مأموری بکن. ان شاء اللَّه مرا از شکیبایان خواهی یافت.} و اسماعیل تسلیم این رنج شد با اینکه میدانست که پدر چقدر به فرزندش مهر میورزد و او را دوست میدارد و این کار برای او چقدر دشوار و رنج آور است و پیش از آن هیچ پدری با فرزند خود چنین نکرده و احتمالاً بعد از آن نیز کسی چنان نخواهد کرد. این مسأله این گمان را در ذهن اسماعیل تقویت میکرد که پدرش در معرض امتحانی دشوار و فرمانبرداری و عزم بر انجام دستور خداوند قرار گرفته است و با انجام این کار، تمام خوف و نگرانی او برطرف گشته و تعادل و سلامتی خود را به دست خواهدآورد. ابوطالب نیز امیرالمؤمنین علیه السّلام را امر به خوابیدن در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله نمود تا با این کار جان خود را فدای وی کند و این در حالی بود که ابوطالب پیامبر نبود تا اطاعت از فرمانش واجب باشد و در این مورد، همانند ابراهیم علیه السّلام به وی از جانب خدا وحی نشده بود تا دستور او به فرزندش مستند به وحی باشد.
از طرف دیگر، علی علیه السّلام میدانست قریش سختگیرترین، خشنترین و سنگدلترین مردم نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند، و هر عاقلی میداند که تسلیم شدن در برابر دشمن معاند و کینهتوزی که در پی شفای درون خویش است، اما جز با توسل به قویترین خدعهها و غدر و نیرنگ و افراط در آزار رساندن به اشکال مختلف درد، قادر به رسیدن به هدف خود نیست، با تسلیم شدن در برابر فرمان ولیّ مُحِب و مشفق و دلسوز که احتمال میرود دلسوزی مانع از آسیب رساندن به فرزندش گردد، تفاوت دارد. و این آسیب نرساندن، یا همراه با توسل و مراجعه به درگاه خدای عزّوجل و اطاعت از ذات اقدس باری تعالی صورت میگیرد یا از طریق ارتکاب معصیت و نافرمانی برای کسانی که جایز الخطا هستند، تحقّق مییابد یا اینکه این دستور را از سوی وی، حمل بر امتحان کرده و ایهام در کلام نموده که پیشتر گفتیم، تا خواسته وی از امتحان برایش برآورده شود. و همانطور که بیان شد، از آنجا که رنج امیرالمؤمنین علیه السلام به مراتب بزرگتر از رنج اسماعیل علیه السّلام بوده است، ثابت میگردد که فضیلتی که علی علیه السّلام
ص: 48
فضیلة و أفخر منقبة احتجنا أن ننظر فی حال مبیت أمیر المؤمنین علیه السّلام علی الفراش و هل یقارب ذلک أو یساویه فوجدناه یزید فی الظاهر علیه و ذلک أن إبراهیم علیه السّلام قال لابنه إسماعیل إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ (1) فاستسلم لهذه المحنة مع علمه بإشفاق الوالد علی الولد و رأفته به و رحمته له و أن هذا الفعل لا یکاد یقع من الوالد بولده بل لم یقع فیما مضی (2) و لم یتوهم فیما یستقبل و کان هذا الأمر(3) یقوی فی ظن إسماعیل أن المقال من أبیه خرج مخرج الامتحان له فی الطاعة دون تحقیق العزم (4) علی إیقاع الفعل فیزول کثیر من الخوف معه و ترجی السلامة عنده و أمیر المؤمنین علیه السّلام دعاه أبو طالب إلی المبیت علی فراش الرسول صلی الله علیه و آله و فدائه بنفسه و لیس له من الطاعة علیه ما للأنبیاء علیهم السّلام علی البشر و لم یأمره بذلک عن وحی من الله عز و جل کما أمر إبراهیم علیه السّلام ابنه و أسند أمره إلی الوحی.
و مع علم أمیر المؤمنین علیه السّلام أن قریشا أغلظ الناس علی رسول الله صلی الله علیه و آله و أقساهم قلبا و ما یعرفه کل عاقل من الفرق بین الاستسلام للعدو المناصب و المبغض المعاند الذی یرید أن یشفی نفسه و لا یبلغ الغایة فی شفائها إلا بنهایة التنکیل و غایة الأذی بضروب الآلام و بین الاستسلام للولی المحب و الوالد المشفق الذی یغلب فی الظن أن إشفاقه یحول بینه و بین إیقاعه الضرر بولده إما مع الطاعة لله عز و جل بالمسألة و المراجعة أو بارتکاب المعصیة ممن یجوز علیه ارتکاب المعاصی أو یحمل ذلک منه علی ما قدمناه من الاختبار و التوریة فی الکلام لیصح له مطلوبه من الامتحان و إذا کان محنة أمیر المؤمنین علیه السّلام أعظم من محنة إسماعیل بما کشفناه ثبت أن الفضیلة التی حصل بها أمیر المؤمنین علیه السلام (5)
ص: 48
از آن برخوردار بوده بسیار عظیم بوده و بر فضایلی که دیگر صحابه و نیز اهل بیت علیه السّلام به آن دست یافتهاند، برتری دارد و بدین ترتیب بطلان گفته هرکس از علمای عامه و معتزلیان ناصبی که قصد مفاضله میان آن حضرت و ابوبکر را دارند روشن و آشکار میگردد زیرا فضایل امیرالمؤمنین حتی از فضایل پیامبران صلوات الله علیهِم برتر است.
شاید کسی پس از شنیدن این سخن بگوید: چگونه توانستید ادّعا کنید که رنج و مشقّت علی علیه السّلام در لیله المبیت دشوارتر از رنج و مشقّت اسماعیل علیه السّلام بوده است درحالی که نزد شما اسماعیل یک پیامبر است و علی علیه السلام یک وصی و جایز نیست کسی که پیغمبر نیست افضل از یکی از انبیاء دانسته شود؟!
پاسخ ما به چنین سخنی این است که: سختتر بودن رنج و مشقّت علی علیه السّلام نسبت به اسماعیل علیه السّلام مفهوم برتری علی علیه السّلام بر اسماعیل را نمیرساند، زیرا گرچه علی علیه السّلام در این قضیه به فضیلتی دست یافت که هیچ پیامبری بدان دست نیافته، اما پیامبران را فضایل دیگری است که برای امیرالمؤمنین علیه السّلام حاصل نشدهاند تا موجب برتری ایشان بر پیامبران گردد یا اینکه آنان را در یک مرتبه برابر قرار دهد. اما اگر در موردی خاص، فضیلت امیر مؤمنان بر پیامبری آشکار بود، لازم است آن را پذیرفته و به آن اعتراف کنیم و به مخالفت برنخیزیم و از این بابت همانند مردم عوام نادان دچار هراس نگردیم. در تفضیل سید اوصیا و امام پارسایان و برادر رسول رب العالمین و سید مرسلین و نفس رسول خدا صلی الله علیه و آله، به تصریح قرآن و یاور آن حضرت در دفاع از دین و پدر ذرّیه رسول خدا صلی الله علیه و آله یعنی أئمّه راشدین میامین بر برخی از پیامبران پیشین، امری است که عقل آن را محال میداند لیکن سنّت منعی در آن نمیبیند و قیاس مردودش نمیداند و اجماع باطلش نمیخواند، زیرا شیعیان او این باور را از امامانی که ذرّیه وی هستند نقل میکنند و تنها کسانی که مخالف این نظر و باورند، ناصبیانی هستند که کمر به دشمنی وی بستهاند و عدهای عوام الناس و مستضعفانی از پیروان ایشان که چشم بسته از ایشان تبعیّت میکنند و این مخالفت مانع از قائل بودن به آن نمیشود.
پس اگر کسی مدّعی شود که رنج و مشقّت اسماعیل علیه السّلام ارجمندتر از رنج و مشقّت امیرالمؤمنین علیه السّلام بوده است و این ادّعا را چنین مستدل کند که علی علیه السّلام میدانست قریش طالب او نیستند و نیّتی برای کشتن وی ندارند و هدفشان
ص: 49
ترجح علی کل فضیلة لأحد من الصحابة(1) و أهل البیت علیهم السّلام و بطل قول من رام (2) المفاضلة بینه و بین أبی بکر من العامة و المعتزلة الناصبة له علیه السّلام إذ قد حصل له علیه السّلام فضل یزید علی الفضل الحاصل للأنبیاء علیهم السّلام.
و لعل قائلا یقول عند سماع هذا فکیف یسوغ لکم ما ادعیتموه فی هذه المحنة و هو تعظیمها علی محنة إسماعیل علیه السّلام و ذاک نبی و هذا عندکم وصی (3) و لیس یجوز أن یکون من لیس بنبی أفضل من أحد من الأنبیاء علیهم السّلام فإنه یقال له لیس فی تفضیلنا هذه
المحنة علی محنة إسماعیل علیه السّلام تفضیل لأمیر المؤمنین علیه السّلام علی أحد من الأنبیاء و ذلک أن علیا و إن حصل له فضل لم یحزه نبی فیما مضی فإن الذی حاز به الأنبیاء علیهم السّلام من الفضل الذی لم یحصل منه شی ء لأمیر المؤمنین علیه السّلام یوجب فضلهم علیه و یمنع من المساواة بینه و بینهم أو تفضیله علیهم کما بیناه و بعد فإن الحجة إذا قامت علی فضل أمیر المؤمنین علیه السّلام علی نبی من الأنبیاء و لاح (4) علی ذلک البرهان وجب علینا القول به و ترک الخلاف فیه و لم یوحشنا منه خلاف العامة الجهال (5) و لیس فی تفضیل سید الوصیین و إمام المتقین و أخی رسول رب العالمین سید المرسلین و نفسه بحکم التنزیل و ناصره فی الدین و أبی ذریته الأئمة الراشدین المیامین علی بعض الأنبیاء المتقدمین أمر یحیله العقل و لا یمنع منه السنة و لا یرده القیاس و لا یبطله الإجماع إذ علیه جمهور شیعته و قد نقلوا ذلک عن الأئمة من ذریته و إذا لم یکن فیه إلا خلاف الناصبة له أو المستضعفین ممن یتولاه لم یمنع من القول به.
فإن قال قائل إن محنة إسماعیل أجل قدرا من محنة أمیر المؤمنین علیه السّلام و ذلک أن أمیر المؤمنین قد کان عالما بأن قریشا إنما ترید غیره و لیس غرضها قتله و إنما قصدها
ص: 49
دستیابی به رسول خدا صلی الله علیه و آله است نه کسی دیگر، از این رو مطمئن بود که جان سالم به در خواهد برد، اما اسماعیل علیه السّلام یقین داشت که ذبح خواهد شد اما با این وجود تسلیم اراده وحی گردید، و از این جهت میان این دو تفاوت بسیار است.
در پاسخ گفته میشود: گرچه امیرالمؤمنین علیه السّلام میدانست قریش فقط در پی کشتن پیامبر صلی الله علیه و آله است، اما از طرف دیگر میدانست که قریش نسبت به کسی که این فرصت را از دست آنها گرفته، چه واکنش شدید و خشمگینانهای نشان خواهند داد و چه رفتاری با آنکه مانع وصولشان به هدفشان گردیده، خواهند کرد. کسی که با خلق چنین صحنهای آنها را به اشتباه انداخته و با این کار خود امیدشان را تبدیل به یأس کرده است! آنها قطعاً با وی به مراتب با شدت و غلظت بیشتری نسبت به پیامبرصلی الله علیه و آله رفتار میکردند، چون علی علیه السلام باعث سرخوردگی آنها شده بود و از شدّت خشم دست به هر کاری میزدند؛ بنابراین، ترس علی علیه السّلام از قریش در چنین حالتی بیشتر از ترس رسول خدا صلی الله علیه و آله از آنها بوده است. همان طور که علی علیه السّلام یقین داشته که آنها در آسیب رساندن به وی درنگ نخواهند کرد لیکن چنین حالتی در رسول خدا صلی الله علیه و آله نبوده است. اینها اموری بدیهی هستند که کسی در آنها اختلاف ندارد. زیرا این احتمال دور از ذهن نبود که اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله را به چنگ میآوردند، دلهای ایشان به سبب قرابتی که با آن حضرت داشتند، نرم گردد و در قتل او درنگ نموده، رفتار غالب با مغلوب را با وی در پیش گیرند و بر وی رحم آورند و همین باعث نرم شدن دلها و فروکش کردن خشم و آرامش روانی آنها گردد. اما زمانی که دریابند شکار از تله گریخته و عامل ناکامی آنها در رسیدن به هدفشان نیز معلوم باشد که علی علیه السّلام است، انگیزه آنها برای آسیب رساندن به وی چند برابر میشود و آنگونه که توضیح داده شد، بلا و رنج بسیار سختی پیش آمد، سختتر از مشقّت اسماعیل علیه السّلام.
اسماعیل علیه السّلام میدانست که فرزندکشی میان پیامبران و صالحان پدیدهای مرسوم و رایج نبوده است و در گذشته چنین عملی به عنوان یک عبادت شیوع نداشته، لذا به وی دلداری میداد که این فقط یک امتحان است و اگر چنین نبود، قطعاً به دلیل تعارض با حکمت، زیر بار آن نمیرفت یا اینکه حداقل احتمال میداد که درخواست پدر فقط درخواستی به حسب ظاهر است و آنچه پیش خواهد آمد خلاف ظاهر سخن باشد، یا اینکه تفسیر رؤیای ابراهیم خلاف برداشت حقیقی آن اتفاق افتد یا اینکه خداوند متعال کاری کند که پدرش از تصمیم خود برگردد، یا اینکه مسألهای پیش بیاید که مانع از وقوع این اتفاق شود و تردیدی نیست که قطعاً به ذهن اسماعیل علیه السّلام خطور کرده است که ممکن است خداوند وی را با قربانی کردن یا فدیه دادن، از ذبح شدن معاف کند و اگر چنین فکری به خاطرش نمیرسید، مجوّزی بود که زیر بار پذیرفتن این امر نرود زیرا اگر چنین فکری به ذهن او خطور نکرده بود، از خداوند سبحان حکیم آنچه صادر گشت، صادر نمیشد.(1)
ص: 50
لرسول الله صلی الله علیه و آله دونه فکان علی ثقة من السلامة و إسماعیل علیه السّلام کان متحققا لحلول الذبح به من حیث امتثل الأمر الذی نزل به الوحی فشتان بین الأمرین.
قیل له إن أمیر المؤمنین علیه السّلام و إن کان عالما بأن قریشا إنما تقصد رسول الله دونه فقد کان یعلم بظاهر الحال و ما یوجب غالب الظن من العادة الجاریة بشدة غیظ قریش علی من فوتهم غرضهم فی مطلبهم و من حال بینهم و بین مرادهم من عدوهم و من لبس علیهم الأمر حتی ضلت حیلتهم و خابت آمالهم إنهم یعاملونه بأضعاف ما کان فی أنفسهم أن یعاملوا به صاحبه لتزاید حنقهم (1) و حقدهم و اعتراء الغضب لهم فکان الخوف منهم عند هذه الحال أشد من خوف الرسول صلی الله علیه و آله و الیأس من رجوعهم عن إیقاع الضرر به أقوی من یأس النبی صلی الله علیه و آله و هذا هو المعروف الذی لا یختلف فیه اثنان لأنه قد کان یجوز منهم عند ظفرهم بالنبی صلی الله علیه و آله أن تلین قلوبهم له و یتعطفوا بالنسب و الرحم التی بینهم و بینه و یلحقهم من الرقة علیه ما یلحق الظافر بالمظفور به فتبرد قلوبهم و یقل غیظهم و تسکن نفوسهم و إذا فقدوا المأمول من الظفر به و عرفوا وجه الحیلة علیهم فی فوتهم غرضهم و علموا أنه بعلی علیه السّلام تم ذلک ازدادت الدواعی لهم إلی الإضرار به و توفرت علیه فکانت البلیة أعظم علی ما شرحناه.
و علی أن إسماعیل علیه السّلام قد کان یعلم أن قتل الوالد لولده لم تجر به عادة من الأنبیاء و الصالحین و لا وردت به فیما مضی عبادة فکان یقوی فی نفسه أنه علی ما قدمناه من الاختبار و لو لم یقع له ذلک لجوز نسخه لغرض توجبه الحکمة أو کان یجوز أن یکون فی باطن الکلام خلاف ما فی ظاهره أو یکون تفسیر المنام بضد حقیقته أو یحول الله تعالی بین أبیه و بین مراده
بالاخترام أو شغل یعوقه عنه و لا محالة أنه قد خطر بباله ما فعله الله تعالی من فدائه و إعفائه من الذبح و لو لم یخطر ذلک بباله لکان مجوزا عنده إذ لو لم یجز فی عقله لما وقع من الحکیم سبحانه (2)
ص: 50
اسماعیل علیه السّلام یقین داشت که صادر کننده حکم ذبح او و مجری این دستور، هر دو مشفق و مهربان هستند اما در مقابل، علی علیه السّلام نیز یقین داشت که دشمن بسیار سنگدل و کینهتوز است و احتمال عدول وی از آسیب رساندن صفر است و فضیلت یکی از این دو حالت بر دیگری، بر هیچ خردمندی پوشیده نیست.(1)
باب سی و سوم
اشاره
درباره سخن خدای متعال «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی»(2) و این سخن «وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ»(3) و این سخن « هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِین »(4)
{بگو: «این است راه من، که من و هر کس (پیروی ام) کرد با بینایی به سوی خدا دعوت می کنیم. }
{ای پیامبر، خدا و کسانی از مؤمنان که پیرو تواند تو را بس است .}
{[یاری ] خدا برای تو بس است. همو بود که تو را با یاری خود و مؤمنان نیرومند گردانید.}
روایات
روایت1.
تفسیر قمی: در روایت ابو جارود از امام باقر صلوات الله علیهِ در آیه: «قُلْ هَذِهِ سَبِیلیِ أَدْعُواْ إِلیَ اللَّهِ عَلیَ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنیِ» ضمیر«ی»
رسول خدا صلی الله علیه و آله و «اتّبع» علی بن ابی طالب علیه السّلام و آل محمّد صَلی الله علیهم اجمعین هستند.
علی بن ابراهیم گوید: پدرم از علی بن أسباط نقل کرده که گفت: به امام هادی علیه السّلام عرض کردم: سرورم، مردم به دلیل کمی سن و سالت منکر امامت شما میشوند، فرمود: چرا باید این را برای من یک نقص بدانند؟ به خدا سوگند که ذات اقدس خداوندی به پیامبرش صلی الله علیه و آله فرمود: «قُلْ هَذِهِ سَبِیلیِ أَدْعُواْ إِلیَ اللَّهِ عَلیَ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنیِ» [یعنی خودش] و کسی جز علی علیه السّلام که نوجوانی نُه ساله بود از وی پیروی نکرد و من هم نُه سالهام.(5)
روایت2.
مناقب ابن شهر آشوب: امام باقر علیهِ السّلام فرمود: مصداق آیه: «قُلْ هَذِهِ سَبِیلیِ أَدْعُواْ إِلیَ اللَّهِ عَلیَ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنیِ» علی بن ابی طالب و در روایتی دیگر «آل محمد» علیهم السلام ذکر شده است.(6)
روایت3.
کشف الغمّۀ: از جمله روایاتی که عزّ محدّث حنبلی استخراج نموده آن است که که مصداق آیه: «یَا أیهَُّا النَّبیِ
ص: 51
و علی أنه (1) متی تیقن الفعل تیقنه من مشفق رحیم و إذا تیقنه أمیر المؤمنین علیه السّلام تیقنه من عدو قاس حقود فکان الفصل بین الأمرین لا خفاء به علی ذوی العقول (2).
(3) و قوله وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ و قوله تعالی هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ
فس، [تفسیر القمی]: فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: فِی قَوْلِهِ قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی یَعْنِی نَفْسَهُ وَ مَنْ تَبِعَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ آلُ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ.
قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السّلام یَا سَیِّدِی إِنَّ النَّاسَ یُنْکِرُونَ عَلَیْکَ حَدَاثَةَ سِنِّکَ قَالَ وَ مَا یُنْکِرُونَ عَلَیَّ مِنْ ذَلِکَ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ قَالَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی یَعْنِی نَفْسَهُ فَمَا اتَّبَعَهُ غَیْرُ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ کَانَ ابْنَ تِسْعِ سِنِینَ وَ أَنَا ابْنُ تِسْعِ سِنِینَ (4).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب أَبُو حَمْزَةَ وَ زُرَارَةُ بْنُ أَعْیَنَ أَنَّ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.
وَ فِی رِوَایَةٍ: وَ آلُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام (5).
کشف، [کشف الغمة] مِمَّا أَخْرَجَهُ الْعِزُّ الْمُحَدِّثُ الْحَنْبَلِیُّ: قَوْلُهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّبِیُ
ص: 51
ُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِین» علی بن ابی طالب علیه السّلام که سرآمد و گل سر سبد مؤمنان است، میباشد. و ابن مردویه نیز مصداق این آیه را علی علیه السّلام دانسته و امام باقر علیه السّلام فرموده: علی و آل محمّد صلوات الله علیهم هستند.(1)
روایت4.
تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السّلام فرمود: مصداق آیه «قُلْ هَذِهِ سَبِیلیِ أَدْعُواْ إِلیَ اللَّهِ عَلیَ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنیِ» اختصاصاً علی بن ابی طالب علیه السّلام است؛ و اگر جز این فرموده باشد، از شفاعت محمد علیهِ و آله السّلام محروم گردم! و نیز از امام باقر علیه السّلام نقل میکند که مصداق آیه: «قُلْ هَذِهِ سَبِیلیِ أَدْعُواْ إِلیَ اللَّهِ عَلیَ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنیِ» علی علیه السّلام است؛ سپس افزود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: علی علیه السّلام و اوصیای پس از وی هستند.(2)
روایت5.
تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام نقل میکند که فرمود: مشمول شفاعت جدّم نباشم اگر آیه: «قُلْ هَذِهِ سَبِیلیِ أَدْعُواْ إِلیَ اللَّهِ عَلیَ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنیِ» اختصاصاً درباره علی علیه السّلام نازل نشده باشد.(3)
تفسیر فرات: با سند دیگری نیز این روایت را از امام باقر علیه السّلام نقل کرده است .
روایت6.
تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام درباره مصداق آیه: «قُلْ هَذِهِ سَبِیلیِ أَدْعُواْ إِلیَ اللَّهِ عَلیَ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنیِ» فرمود: منظور از «مَنِ اتَّبَعَنی» علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(4)
روایت7.
کنز جامع الفوائد: امام صادق از پدرش علیهِما السّلام نقل میکند که فرمود: آیه «یَاأَیهَُّا النَّبیِ ُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِین» درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است.(5)
مؤلف: ابن بطریق در «المستدرک» از ابونعیم شبیه این حدیث را آورده سپس گوید: در مصداق آیه: «هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِین» با روایتی از حافظ ابونعیم و او از ابو هریره نقل کرده که گفت: بر عرش
ص: 52
حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ رَأْسُ الْمُؤْمِنِینَ.
وَ عَنِ ابْنِ مَرْدَوَیْهِ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی قَالَ عَلِیٌّ.
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: عَلِیٌّ وَ آلُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السّلام: قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی قَالَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام خَاصَّةً وَ إِلَّا فَلَا أَصَابَنِی شَفَاعَةُ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ.
وَ عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: قَوْلُهُ قُلْ هذِهِ سَبِیلِی الْآیَةَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام وَ زَادَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیٌّ وَ الْأَوْصِیَاءُ مِنْ بَعْدِهِ (2).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] سَعِیدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مَالِکٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: لَمْ یَنَلْنِی شَفَاعَةُ جَدِّی إِنْ لَمْ تَکُنْ هَذِهِ الْآیَةُ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ خَاصَّةً- قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا الْآیَةَ(3).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ بَزِیعٍ مُعَنْعَناً عَنْهُ علیه السّلام: مِثْلَهُ (4).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرٌ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی قَالَ مَنِ اتَّبَعَنِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (5).
کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة: قَوْلُهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رَوَی أَبُو نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (6).
أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ: مِثْلَهُ ثُمَّ قَالَ قَوْلُهُ تَعَالَی: هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ.
الْحَافِظُ أَبُو نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: مَکْتُوبٌ
ص: 52
نوشته شده است: «لا إله إلّا الله وحده لا شریک له، محمّد عبدی و رسولی أیّدتُهُ بعلیّ بن ابی طالب»، (خدایی جز الله نیست، یکی است و هیچ انبازی ندارد، محمد بنده و فرستاده من است که وی را به علی بن ابی طالب تقویت کردم.)
روایت8.
کنز جامع الفوائد: ابونعیم در «حلیۀ الأولیاء» با سند خود از ابو هریره از پیامبرصلی الله علیه و آله شبیه این روایت را نقل کرده و در پایان افزوده است: منظور آیه: «هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ»، علی بن ابی طالب علیه السّلام است.
این روایت را حدیثی به نقل از شیخ ابوجعفر طوسی با سندی از ابوالحمراء خادم رسول خدا صلی الله علیه و آله تأیید میکند که گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون به معراج برده شدم، بر پایه عرش دیدم نوشته بودند: خدایی جز الله نیست. محمد فرستاده و برگزیده من از میان آفریدگان من است که او را به علی تقویت کرده و به او نصرتش دادم.
مؤلف: ثعلبی در تفسیر خود روایت اخیر را از ابن جبیر از ابوالحمراء آورده است.
توضیح
علّامه نیز در کشف الحق از ابوهریره آن را نقل نموده است و سیوطی در تفسیر الدّر المنثور با سند خود از ابوهریره آورده است که:
بر پایه عرش نوشته شده: «لا إله إلّا أنا وحدی لا شریک لی، محمد عبدی و رسولی، أیّدتُه بعلیّ.» و این نوشته مفهوم آیه: «ُهوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِین» را میرساند. پایان
مؤلف: این روایات دلیل بر فضل عظیم آن حضرت است که نامش به عنوان یکی از نخستین مخلوقات بر عرش نوشته شده باشد و اینکه خداوند او را یاور پیامبر صلی الله علیه و آله
قرار داده، همان طور که نشان میدهد علی علیه السّلام بیش از دیگر مسلمانان پیامبر صلی الله علیه و آله را تأیید و یاری فرموده، به گونهای که مختصّ به این صفت شده است و چنین اموری با تقدیم دیگری بر وی در امامت منافات دارد، همان طور که این حقیقت بر هرکس که پرده تعصّب و حماقت را از پیش چشمان خود بردارد، پوشیده نمیماند. اما درباره آیه: «یَاأَیهَُّا النَّبیِ ُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِین» علّامه _ قدّس الله روحه _ گوید: جمهور محدّثان اهل سنت روایت کردهاند که درباره علی علیه السّلام نازل شده است(1). مراد از متابعت در این آیه، متابعت و پیروی کامل و در همه امور است
ص: 53
عَلَی الْعَرْشِ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ- مُحَمَّدٌ عَبْدِی وَ رَسُولِی أَیَّدْتُهُ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ.
کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة أَبُو نُعَیْمٍ فِی حِلْیَةِ الْأَوْلِیَاءِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ السَّائِبِ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ- هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ یَعْنِی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام.
وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ أَبُو جَعْفَرٍ الطُّوسِیُّ عَنْ أَبِی نَصْرٍ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ عَنْ أَبِی الْحَمْرَاءِ خَادِمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ رَأَیْتُ عَلَی سَاقِ الْعَرْشِ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولِی وَ صَفِیِّی مِنْ خَلْقِی أَیَّدْتُهُ بِعَلِیٍّ وَ نَصَرْتُهُ بِهِ (1).
أَقُولُ: رَوَی الثَّعْلَبِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ الْخَبَرَ الْأَخِیرَ عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ عَنْ أَبِی الْحَمْرَاءِ: مِثْلَهُ سَوَاءً.
رَوَاهُ الْعَلَّامَةُ أَیْضاً فِی کَشْفِ الْحَقِ (2) عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ وَ رَوَی السُّیُوطِیُّ فِی الدُّرِّ الْمَنْثُورِ عَنِ ابْنِ عَسَاکِرَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ وَ قَالَ: مَکْتُوبٌ عَلَی الْعَرْشِ- لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا وَحْدِی لَا شَرِیکَ لِی مُحَمَّدٌ عَبْدِی وَ رَسُولِی أَیَّدْتُهُ بِعَلِیٍّ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ انْتَهَی (3).
أقول: هذه الأخبار تدل علی فضل عظیم له حیث کتب اسمه علی العرش فی أول الخلق و وصف بأن الله تعالی جعله مؤیدا للنبی صلی الله علیه و آله و تدل علی أنه کان أکثر تأییدا و إعانة للنبی صلی الله علیه و آله من جمیع المسلمین حیث خص بذلک و کل هذه ینافی تقدیم غیره علیه فی الإمامة کما لا یخفی علی من کشف عن عینه غطاء العصبیة و الغباوة و أما قوله تعالی یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فقال العلامة قدس الله روحه روی الجمهور أنها نزلت فی علی علیه السلام (4) فالمراد بالمتابعة المتابعة التامة فی جمیع الأشیاء
ص: 53
و روشن است که هیچ کس چون علی علیه السّلام از پیامبر صلی الله علیه و آله تبعیت نکرده است. او، قبل و بیش از همه صحابه از پیامبر صلی الله علیه و آله پیروی نموده و این نظر مورد اتفّاق همه است.
آیات الهی که درباره غزوههای آن حضرت نازل گشته، این تبعیت و نصرت را کاملاً آشکار مینمایند و نشان میدهند که در تمام این غزوهها پیروزی بر دستان علی علیه السّلام محقق گردیده و در آینده به تفصیل در این مورد سخن خواهد آمد. علی علیه السّلام را همین شرافت بس و مخالفانش را نیز همین دلیل بس که خداوند وی را در نصرت رسول خدا صلی الله علیه و آله در ردیف خود دانسته و خود و علی علیه السّلام را برای رسولش کافی دانسته است. و شگفتا که چگونه برکسی که از چنین منزلتی برخوردار است توطئه میکنند و شخصی را بر کسی مقدّم میکنند که با شمشیرش دین را برقرار نموده و ارکان آن را استوار گردانیده است و جمله «وَ مَنِ اتَّبَعَنی» دال بر متابعت کامل آن حضرت از رسول اکرم صلی الله علیه و آله است و اوست که از روی بصیرت به پیروی از راه پیامبر صلی الله علیه و آله دعوت نموده و مستحق جانشینی و خلافت آن حضرت است همان طور که دلیل محکمی بر امامت وی نیز هست.
روایت9.
کتاب«منقبة المطّهرین» حافظ ابونعیم با سندی از امام صادق علیه السّلام و او از پدر بزرگوارش روایت فرموده: آیه «یَاأَیهَُّا النَّبیِ ُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِین» درباره علی علیه السّلام نازل شده است. محمد بن عمر نیز با سند خود همین روایت را از جعفر از پدر بزرگوارش علیهِما السّلام نقل کرده است.
و با سند خود از کلبی از ابوصالح از ابوهریره آورده است که گفت: بر عرش نوشتهاند: «لا إله إلّا الله وحده لا شریک لَهُ، محمّد عبدی و رسولی، أیّدتُهُ بعلیّ بن ابی طالب». و این معنا در آیه: «هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِین» روشن است که مقصود علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(1)
روایت10.
التهذیب: با اسناد خود از امام صادق علیه السّلام دعای پس از نماز غدیر را آورده که در آن گفته میشود: «ربّنا آمَنّا واتّبعنا مولانا و ولیّنا و هادینا و داعینا ....»، خدایا ایمان آوردیم و پیروی کردیم از مولای ما و ولی ما و هادی ما و دعوتکننده ما و همه مردم و صراط مستقیم تو و حجت تو و سبیل تو که دعوتکننده به سوی توست، او و کسانی که از او پیروی کردند با بصیرت هستند؛ و منزه است خداوند از آنچه به ولایت او شرک میورزند و با گرفتن دوستانی به جز او الحاد میورزند... تا آخر دعا» در همین معناست.(2)
توضیح
شاید ضمیر منصوب در «وَ مَنِ اتَّبَعَه» به موصول(3) و ضمیر مستتر
ص: 54
و ظاهر أنه لم یتبعه أحد کذلک إلا علی علیه السّلام فإنه تبعه قبل کل أحد و أکثر من جمیع الصحابة باتفاق الکل.
و قد ظهرت آثار ما أخبر الله تعالی به فی غزواته فإنه کان فی جمیعها الظفر علی یدیه کما سیأتی بیانه و کفی بهذا شرفا و للمخالفین مرغما حیث عادله الله بنفسه فی نصرة النبی صلی الله علیه و آله و إعانته و أنهما حسبه و کیف یتأمر أحد علی من هذا شأنه و کیف
یتقدم أحد علی من بسیفه قام الدین و ثبتت أرکانه و کذا قوله تعالی وَ مَنِ اتَّبَعَنِی یدل علی أن المتابعة الکاملة مختصة به علیه السّلام و أنه الداعی إلی سبیل الرسول علی بصیرة و المستحق لذلک دون غیره و هذا أدل علی إمامته مما سبق.
کِتَابُ (1) مَنْقَبَةِ الْمُطَهَّرِینَ، لِلْحَافِظِ أَبِی نُعَیْمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَفْصٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی- یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام.
وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنِ الْقَاسِمِ وَ عَبْدِ اللَّهِ ابْنَیِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِیهِمَا عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السّلام: مِثْلَهُ.
وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: مَکْتُوبٌ عَلَی الْعَرْشِ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ- مُحَمَّدٌ عَبْدِی وَ رَسُولِی أَیَّدْتُهُ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ فِی کِتَابِهِ- هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (2).
یب، [تهذیب الأحکام] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السّلام فِی الدُّعَاءِ بَعْدَ صَلَاةِ الْغَدِیرِ: رَبَّنَا آمَنَّا وَ اتَّبَعْنَا مَوْلَانَا وَ وَلِیَّنَا وَ هَادِیَنَا وَ دَاعِیَنَا وَ دَاعِیَ الْأَنَامِ وَ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ السَّوِیَّ وَ حُجَّتَکَ وَ سَبِیلَکَ الدَّاعِیَ إِلَیْکَ عَلَی بَصِیرَةٍ هُوَ وَ مَنِ اتَّبَعَهُ وَ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ بِوَلَایَتِهِ وَ بِمَا یُلْحِدُونَ بِاتِّخَاذِ الْوَلَائِجِ دُونَهُ إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ(3).
مرفوع به «السبیل» یا «الداعی» برگردد که در این صورت موافق روایات گذشته خواهد بود. و ممکن است مراد از«[من] اتّبعه» دیگر امامان علیهم السلام باشد که در این صورت تماماً به الفاظ آیه منطبق خواهد بود؛ یا اینکه مراد از مولانا و ولیّنا رسول خدا صلی الله علیه و آله باشد که این دو مورد بعید به نظر میرسد .
باب سی و چهارم
روایات
روایت1.
کنز جامع الفوائد: جابر گوید: به امام باقر علیه السّلام عرض کردم: آیه: «لَّقَدْ رَضیِ َ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبَایِعُونَکَ تحَْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فیِ قُلُوبهِِمْ فَأَنزَلَ السَّکِینَةَ عَلَیهِْمْ وَ أَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِیبًا»(1){به
راستی خدا هنگامی که مؤمنان، زیر آن درخت با تو بیعت می کردند از آنان خشنود شد، و آنچه در دلهایشان بود بازشناخت و بر آنان آرامش فرو فرستاد و پیروزی نزدیکی به آنها پاداش داد.} شامل چند نفر است؟ فرمود: 2200. عرض کردم: آیا علی علیه السّلام نیز ضمن ایشان بود؟ فرمود: آری، علی علیه السّلام سید و شریف ایشان بود.
حسن بن حسن دیلمی از مالک بن عبدالله روایت کرده است که گفت: به مولایم رضا علیه السّلام عرض کردم، آیه: «لَّقَدْ رَضیِ َ اللَّهُ عَنِ ...» و نیز آیه «وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوَی» به چه معناست؟ فرمود: ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام است و مفهوم آن این است که ملتزمان به آن شیعیان وی هستند زیرا آنها هم«شایستهتر به آن هستند و هم لیاقت و شایستگی آن را دارند».(2)
روایت2.
امالی طوسی: امام باقر از پدران بزرگوارش علیهم السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند از من پیمانی گرفت. عرض کردم: پروردگارا، آن را برای من روشن فرما. فرمود: بشنو! عرض کردم: گوشم به شماست! فرمود: یا محمّد، پس از تو، پرچم هدایت و امام اولیای من و نور هر کس که مرا اطاعت کند «علی» است. او همان کلمهای است که خداوند پارسایان را به آن ملزم گردانیده، پس هر که او را دوست بدارد،
ص: 55
المرفوع إلی السبیل أو الداعی فیوافق الأخبار السابقة و یمکن أن یکون المراد من من اتبعه سائر الأئمة علیهم السّلام فلا یکون منطبقا علی لفظ الآیة بتمامها أو یکون المراد بقوله مولانا و ولینا الرسول صلی الله علیه و آله لکنهما بعیدان.
کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْوَاسِطِیِّ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ یَحْیَی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَمَّارٍ الدُّهْنِیِّ عَنْ أَبِی الزُّبَیْرِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ الْآیَةَ کَمْ کَانُوا قَالَ أَلْفاً وَ مِائَتَیْنِ قُلْتُ هَلْ کَانَ فِیهِمْ عَلِیٌّ علیه السّلام قَالَ نَعَمْ عَلِیٌّ سَیِّدُهُمْ وَ شَرِیفُهُمْ.
وَ رَوَی الْحَسَنُ بْنُ أَبِی الْحَسَنِ الدَّیْلَمِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ رِجَالِهِ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قُلْتُ لِمَوْلَایَ الرِّضَا علیه السّلام قَوْلُهُ- لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ (1) وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوی (2) قَالَ هِیَ وَلَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَالْمَعْنَی أَنَّ الْمُلْزَمِینَ بِهَا شِیعَتُهُ کَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَ أَهْلَهَا(3).
ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْمُظَفَّرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَلْخِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنْ عِیسَی عَنْ مُخَوَّلِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْأَسْوَدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیَّ عَهْداً فَقُلْتُ رَبِّ بَیِّنْهُ لِی قَالَ اسْمَعْ قُلْتُ سَمِعْتُ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ عَلِیّاً رَایَةُ الْهُدَی بَعْدَکَ وَ إِمَامُ أَوْلِیَائِی وَ نُورُ مَنْ أَطَاعَنِی وَ هُوَ الْکَلِمَةُ الَّتِی أَلْزَمَهَا اللَّهُ تَعَالَی الْمُتَّقِینَ فَمَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ
ص: 55
مرا دوست داشته است و هرکه با وی دشمنی کند با من دشمنی کرده است. پس او را به این معنا بشارت ده!(1)
مؤلف: ابن بطریق در المستدرک از جزء اول کتاب «حلیۀ الأولیاء» ابونعیم با اسناد به سلام جعفی از ابوبرده آورده است که گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند عهدی درباره علی علیه السّلام از من خواست. گفتم: پروردگارا، آن را برایم روشن فرما. فرمود: بشنو! گفتم: گوشم به شماست. فرمود: علی رایت هدایت است و پیشوای اولیای من، و نور هرکس که مرا فرمان بَرَد؛ او همان کلمهای است که پارسایان را ملزم به آن کردم. هرکس او را دوست بدارد، مرا دوست داشته و آنکه با وی دشمنی ورزد، با من به دشمنی برخاسته است. این معنا را به وی بشارت ده! و چون علی علیه السّلام آمد، پیامبر صلی الله علیه و آله وی را بشارت داد. پس علی علیه السّلام گفت: یا رسول الله، من بنده خدا هستم و مطیع اراده او. اگر مرا عذاب کند، مرا به گناهم عذاب کرده و اگر آنچه مرا بدان بشارت فرمودی در حق من روا دارد، نشانه لطف و کرم اوست و او خود بدین صفات سزاوارتر از من است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خداوندا، قلبش را جلا ده و آن را رویشگاه ایمان قرار ده. پس خداوند فرمود: چنین کردم! سپس پیامبر فرمود: خداوند به من الهام فرموده است که او را به آزمونی دچار خواهد نمود که هیچ یک از صحابه من بدان دچار نشده باشند. لذا عرض کردم: پروردگارا، او برادر و یار من است؟! فرمود: این امری است که ناگزیر واقع خواهد شد و او آزمایش خواهد شد و دیگران نیز به وسیله او مورد آزمایش قرار خواهند گرفت.
روایت3.
العمدۀ: ابن عباس گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره کلماتی که آدم علیه السّلام از پروردگارش دریافت نمود و توبه او پذیرفته شد. پرسیده شد؛ فرمود: خدا را به محمّد، علی، فاطمه، حسن و حسین سوگند داد که توبه او را بپذیرد و او نیز پذیرفت.(2)
مؤلف: در باب «اینکه ایشان علیه السلام کلمات الله هستند» اخبار زیادی در این خصوص گذشت .
ص: 56
أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنِی فَبَشِّرْهُ بِذَلِکَ (1).
أَقُولُ: رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ مِنَ الْجُزْءِ الْأَوَّلِ مِنْ کِتَابِ حِلْیَةِ الْأَوْلِیَاءِ لِأَبِی نُعَیْمٍ بِالْإِسْنَادِ عَنْ سَلَّامٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی بُرْدَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیَّ فِی عَلِیٍّ عَهْداً فَقُلْتُ یَا رَبِّ بَیِّنْهُ لِی فَقَالَ اسْمَعْ فَقُلْتُ سَمِعْتُ فَقَالَ إِنَّ عَلِیّاً رَایَةُ الْهُدَی وَ إِمَامُ أَوْلِیَائِی وَ نُورُ مَنْ أَطَاعَنِی وَ هُوَ الْکَلِمَةُ الَّتِی أَلْزَمْتُهَا الْمُتَّقِینَ مَنْ أَحَبَّهُ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنِی فَبَشِّرْهُ بِذَلِکَ فَجَاءَ عَلِیٌّ فَبَشَّرَهُ بِذَلِکَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ فِی قَبْضَتِهِ فَإِنْ یُعَذِّبْنِی فَبِذَنْبِی وَ إِنْ یُتِمَّ الَّذِی بَشَّرَنِی بِهِ فَاللَّهُ أَوْلَی بِی قَالَ قُلْتُ اللَّهُمَّ أَجْلِ قَلْبَهُ (2) وَ اجْعَلْ رَبِیعَهُ الْإِیمَانَ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی قَدْ فَعَلْتُ بِهِ ذَلِکَ ثُمَّ إِنَّهُ رَفَعَ إِلَیَّ أَنَّهُ سَیَخُصُّهُ مِنَ الْبَلَاءِ بِشَیْ ءٍ لَمْ یَخُصَّ بِهِ أَحَداً مِنْ أَصْحَابِی فَقُلْتُ یَا رَبِّ أَخِی وَ صَاحِبِی فَقَالَ تَعَالَی إِنَّ هَذَا شَیْ ءٌ قَدْ سَبَقَ إِنَّهُ مُبْتَلًی وَ مُبْتَلًی بِهِ.
مد، [العمدة] بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ الْمَغَازِلِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ خَلَفٍ عَنِ الْحُسَیْنِ الْأَشْقَرِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: سُئِلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنِ الْکَلِمَاتِ الَّتِی تَلَقَّاهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ- فَتابَ عَلَیْهِ قَالَ سَأَلَهُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ إِلَّا مَا تُبْتَ عَلَیَّ فَتَابَ عَلَیْهِ (3).
أقول: قد سبق کثیر من الأخبار فی ذلک فی باب أنهم کلمات الله علیهم السّلام.
ص: 56
باب سی و پنجم
اشاره
درباره سخن خدای متعال «وَ جَعَلْنَا لهَُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِیًّا»(1) و این سخن «وَ اجْعَل لیّ ِ لِسَانَ صِدْقٍ فیِ الاَْخِرِین»(2) و این سخن «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْق » (3)
{و ذکر خیر بلندی برایشان قرار دادیم.}
{و برای من در [میان ] آیندگان آوازه نیکو گذار.}
{و به کسانی که ایمان آورده اند مژده ده که برای آنان نزد پروردگارشان سابقه نیک است}
روایات
روایت1.
تفسیر علی بن ابراهیم: منظور از «وَ جَعَلْنَا لهَُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِیًّا» امیرالمؤمنین علیه السّلام است. این حدیث را پدرم از امام حسن عسکری علیه السّلام برایم نقل کرد.(4)
روایت2.
تفسیر علی بن ابراهیم: علی بن ابراهیم در مصداق آیه: «وَ اجْعَل لی ِ لِسَانَ صِدْقٍ فیِ الاَْخِرِین» گوید: او امیرالمؤمنین علیه السّلام است.(5)
روایت3.
کنز جامع الفوائد: یونس بن عبدالرحمان گوید: به ابوالحسن رضا علیه السّلام عرض کردم: جمعی از من خواستهاند نام امیرالمؤمنین علیه السّلام را در قرآن به آنها نشان دهم؛ پس به ایشان گفتم: نام آن حضرت در آیه: «وَ جَعَلْنَا لهَُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِیًّا» آمده است. فرمود: راست گفتی؛ او چنین است. مؤلف کتاب گوید: معنای «لسان صدق» آن است که برای ایشان پسری صاحب زبان، یعنی راستگو قرار دادیم. و هر صاحب سخنی که راست بگوید، او صادق است و صادق معصوم است و او علی بن ابی طالب علیه السّلام است. (6)
روایت4.
کشف الغمّۀ: ابن مردویه درباره مصداق آیه: «وَ اجْعَل لیّ ِ لِسَانَ صِدْقٍ فیِ الاَْخِرِین» از عبدالله بن جعفر بن محمّد علیه السّلام روایت کرده است که آن حضرت فرمود: او علی بن ابی طالب علیه السّلام است؛ ولایت وی به ابراهیم
ص: 57
و قوله تعالی وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ و قوله وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ (1)
فس، [تفسیر القمی]: وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیًّا یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام حَدَّثَنِی بِذَلِکَ أَبِی عَنِ الْإِمَامِ الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام (2).
فس، [تفسیر القمی] قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ: فِی قَوْلِهِ وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ قَالَ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (3).
کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنِ السَّیَّارِیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السّلام إِنَّ قَوْماً طَالَبُونِی بِاسْمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقُلْتُ لَهُمْ مِنْ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیًّا فَقَالَ صَدَقْتَ هُوَ هَکَذَا قَالَ مُؤَلِّفَهُ وَ مَعْنَی قَوْلِهِ لِسانَ صِدْقٍ أَیْ جَعَلْنَا لَهُمْ وَلَداً ذَا لِسَانٍ أَیْ قَوْلِ صِدْقٍ وَ کُلُّ ذِی قَوْلِ صِدْقٍ فَهُوَ صَادِقٌ وَ الصَّادِقُ مَعْصُومٌ وَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (4).
کشف، [کشف الغمة] ابْنُ مَرْدَوَیْهِ: فِی قَوْلِهِ وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام قَالَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام عُرِضَتْ وَلَایَتُهُ عَلَی إِبْرَاهِیمَ
ص: 57
علیه السّلام عرضه شد، پس گفت: خدایا او را در نسل من قرار ده! و خداوند نیز چنین کرد.(1)
توضیح
علامه نیز آن را از طریق آنها نقل کرده است؛ (2) و اکثر مفسّران این کار را حمل بر ذکر جمیل کردهاند؛ و نیشابوری و دیگران گفتهاند: گفته میشود که ابراهیم علیه السّلام از پروردگار خود خواست در آخر الزمان از نسل او یک دعوت کننده به دین او قرار دهد و آن شخص محمد صلی الله علیه و آله است.(3)
مؤلف: بنابراین، بعید نیست که مقصود امیرالمؤمنین علیه السّلام باشد که علی علیه السّلام موجب شرف و ذکر جمیل ابراهیم علیه السّلام است و شرف و فضل جلیل او بر کسی پوشیده نیست و خداوند هر که را خواهد به راه راست هدایت فرماید.
روایت5.
کشف الغمّۀ: ابن مردویه از امام صادق علیه السّلام در باب شأن نزول آیه: «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْق» روایت کرده است که آن حضرت فرمود: این آیه درباره ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است.(4)
توضیح
علّامه نیز آن را از طریق ایشان(5)
نقل کرده است. کلینی نیز مصداق آیه را «ولایت» دانسته است،(6) و ظاهراً معنای آیه این است که مراد از ایمان، تصدیق ولایت با ایمان کامل داشتن که ولایت هم ضمن آن است، میباشد؛ و احتمالاً معنا چنین باشد: «قَدَمَ صِدْق»: ولایت. یعنی اینکه این اعتقاد نزد خداوند ذخیره میشود و روز قیامت برای ایشان سودمند خواهد بود.
طبرسی _ قدّس سرّه _ گوید: از آنجا که سعی و پیشتازی و سبقت با قَدَم است، سعی جمیل و پیشینه را «قدم» نامیدهاند، همانطور که نعمت را «ید» و «باع» دانستهاند؛ و اضافه شدن آن به «صدق» دلیل بر فزونی فضیلت است و او از پیشتازان بزرگ است.(7)
سپس در بیان معنای آن گوید: «قَدَمَ صِدْق» به معنای «پاداش نیکو و جایگاه رفیع» است که به خاطر اعمالشان به آنها داده خواهد شد؛ و گفته شده است: سعادت و خوشبختی در ذکر اوّل است؛ و گفتهاند: معنای «قَدَمَ صِدْق» شفاعت محمّد صلی الله علیه و آله در روز قیامت است و این معنا از ابوسعید خدری از امام صادق علیه السّلام روایت شده است.(8)
ص: 58
علیه السلام فَقَالَ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ مِنْ ذُرِّیَّتِی فَفَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ (1).
رواه العلامة من طریقهم أیضا(2) و حمله أکثر المفسرین علی الذکر الجمیل
وَ قَالَ النَّیْسَابُورِیُّ وَ غَیْرُهُ وَ قِیلَ: سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یَجْعَلَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ فِی آخِرِ الزَّمَانِ دَاعِیاً إِلَی مِلَّتِهِ وَ هُوَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله (3).
أقول :فعلی هذا لا استبعاد فی حمله علی علی علیه السّلام فإنه سبب لشرفه و ذکره بالجمیع و لا یخفی ما فیه من الفضل و الشرف الجلیل و الله یهدی من یشاء إلی سواء السبیل.
کشف، [کشف الغمة] ابْنُ مَرْدَوَیْهِ: قَوْلُهُ تَعَالَی وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ- عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ نَزَلَتْ فِی وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (4).
رواه العلامة أیضا من طرقهم (5) و روی الکلینی أیضا أنه الولایة(6) و الظاهر أن معناه أن المراد بالإیمان التصدیق بالولایة أو الإیمان الکامل المشتمل علیها و یحتمل أن یکون المعنی أن قوله قَدَمَ صِدْقٍ هو الولایة أی مذخور هذا عند ربهم ینفعهم فی القیامة.
و قال الطبرسی قدس سره لما کان السعی و السبق بالقدم سمیت المسعاة الجمیلة و السابقة قدما کما سمیت النعمة یدا و باعا و إضافته إلی صدق دلیل علی زیادة فضل و أنه من السوابق العظیمة(7) ثم قال فی بیان معناه أی أجرا حسنا و منزلة رفیعة بما قدموا من أعمالهم و قیل السعادة فی الذکر الأول و قیل إن معنی قَدَمَ صِدْقٍ شفاعة محمد صلی الله علیه و آله یوم القیامة عن أبی سعید الخدری و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام (8).
ص: 58
روایت6.
تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام در معنای آیه: «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِندَ رَبهِِّم» فرمود: منظور «ولایت» است. (1)
روایت7.
تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام در معنای آیه: «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِندَ رَبهِِّم» فرمود: او رسول خدا صلی الله علیه و آله است.
روایت8.
بیان التنزیل ابن شهر آشوب: امام صادق علیه السّلام در آیه: «وَ جَعَلْنَا لهَُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِیًّا» فرمود: منظور علی أمیرالمؤمنین علیه السّلام است .
باب سی و ششم : آیاتی که درباره انفاق و ایثار امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شدهاند
روایات
روایت1.
کنز جامع الفوائد: از ابوهریره روایت شده که گفت: مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و از گرسنگی به وی شکوه کرد. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله کسی را به خانههای همسران خود فرستاد تا شاید غذایی بیابد. اما آنها پیغام دادند که چیزی جز آب ندارند. پس آن حضرت فرمود: امشب چه کسی این مرد را مهمان میکند. علی بن ابی طالب علیه السّلام گفت: من، یا رسول الله. پس نزد فاطمه علیها السّلام آمده و وی را از ماجرا آگاه ساخت. فاطمه علیها السّلام گفت: جز غذای کودکان چیزی نداریم، اما آن را به مهمان ایثار خواهیم کرد. امام علیه السّلام فرمود: کودکان را بخوابان و چراغ را خاموش کن. چون صبح شد، علی علیه السّلام نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت و دریافت که آیه: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلیَ أَنفُسِهِمْ وَ لَوْ کاَنَ بهِِمْ خَصَاصَةٌ
وَ مَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئکَ هُمُ الْمُفْلِحُون»،(2){آنها را بر خودشان مقدّم می دارند. و هرکس از خسّت نفس خود مصون ماند، ایشانند که رستگارانند.} در حق وی نازل شده است.
روایت2.
کنز جامع الفوائد: امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلیَ أَنفُسِهِمْ وَ لَوْ کاَنَ بهِِمْ خَصَاصَةٌ» فرمود: روزی که علی علیه السّلام و فاطمه علیها السّلام نزد هم بودند، فاطمه علیها السّلام به وی گفت: یا علی،
ص: 59
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ یُونُسَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ قَالَ الْوَلَایَةُ(1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ قَالَ هُوَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2).
بَیَانُ التَّنْزِیلِ، لِابْنِ شَهْرَآشُوبَ أَبُو بَصِیرٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السّلام: وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیًّا یَعْنِی عَلِیّاً أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام.
کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ سَهْلِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَمْرٍو الدِّهْقَانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ کُلَیْبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: إِنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَشَکَا إِلَیْهِ الْجُوعَ فَبَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی بُیُوتِ أَزْوَاجِهِ فَقُلْنَ مَا عِنْدَنَا إِلَّا الْمَاءُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَنْ لِهَذَا الرَّجُلِ اللَّیْلَةَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَتَی فَاطِمَةَ علیها السّلام فَأَعْلَمَهَا فَقَالَتْ مَا عِنْدَنَا إِلَّا قُوتُ الصِّبْیَةِ وَ لَکِنَّا نُؤْثِرُ بِهِ ضَیْفَنَا فَقَالَ علیه السّلام نَوِّمِی الصِّبْیَةَ وَ أَطْفِئِی السِّرَاجَ فَلَمَّا أَصْبَحَ غَدَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ الْآیَةَ(3).
وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ کُلَیْبِ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ قَالَ بَیْنَمَا عَلِیٌّ علیه السّلام عِنْدَ فَاطِمَةَ علیها السّلام إِذْ قَالَتْ لَهُ یَا عَلِیُ
ص: 59
نزد پدرم برو و از وی چیزی برای ما بخواه. فرمود: چنین خواهم کرد. پس نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و پیامبر صلی الله علیه و آله یک دینار به وی داد و به او فرمود: ای علی! برو و با این مبلغ برای خانوادهات غذا تهیه کن. علی علیه السلام از نزد پیامبر بیرون آمد و با مقداد بن اسود ملاقات نمود و تا مدتی که خدا میخواست با هم به سخن پرداختند و مقداد حاجت خود را به علی علیه السلام بیان کرد. علی علیه السّلام آن دینار را به او داد و به مسجد رفت و در آنجا سر بر زمین گذاشت و به خواب رفت. از آن طرف، هرچه رسول خدا صلی الله علیه و آله منتظر وی ماند، برنگشت، لذا خود به مسجد آمده و علی علیه السّلام را در آنجا خفته یافت و او را تکان داد تا بیدار شد و نشست. سپس فرمود: چه کردی یا علی؟ گفت: ای رسول خدا! چون از پیش شما خارج شدم، مقداد بن اسود را دیدم و از حال و روز نامساعد خود برایم گفت؛ من هم آن دینار را به او دادم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل مرا از این ماجرا آگاه کرده بود و درباره تو آیهای نازل کرده که این است: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلیَ أَنفُسِهِمْ وَ لَوْ کاَنَ بهِِمْ خَصَاصَةٌ وَ مَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئکَ هُمُ الْمُفْلِحُون»(1)
روایت3.
کنز جامع الفوائد: امام باقر علیه السّلام فرمود: مقداری مال و زیورآلات را به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله آوردند و صحابه آن حضرت نیز حضور داشتند. پیامبر آن را تا به آخر میان ایشان تقسیم نمود به طوری که دیگر نه زیوری ماند و نه دیناری. چون از این کار فارغ گشت، مردی از فقرای مهاجرین که موقع تقسیم اموال غایب بود، آمد. وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله وی را دید، فرمود: کدام یک از شما سهم خود را به وی ایثار میکند؟ علی علیه السّلام سخن پیامبر را شنید و فرمود: سهم مرا به وی بدهید! پس پیامبر صلی الله علیه و آله سهم علی علیه السّلام را گرفته و به آن مرد داده و فرمود: یا علی، خداوند تو را پیشی گیرنده در کار خیر و بسیار سخاوتمند در ایثار مال قرار داده است. تو یعسوب مؤمنانی و مال یعسوب ستمگران، و ستمگران کسانی هستند که به تو حسادت میورزند و در حق تو ستم میورزند و پس از من تو را از رسیدن به حقّت باز میدارند.(2)
روایت4.
کنز جامع الفوائد: امام باقر علیه السّلام فرمود: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان صحابه خود نشسته بودند که علی علیه السّلام با جامهای کهنه و پاره که بخشی از بدن او را نشان میداد، بر ایشان وارد گشت و در نزدیکی پیامبر صلی الله علیه و آله نشست.
ص: 60
اذْهَبْ إِلَی أَبِی فَابْغِنَا(1) مِنْهُ شَیْئاً فَقَالَ نَعَمْ فَأَتَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَعْطَاهُ دِینَاراً وَ قَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ اذْهَبْ فَابْتَعْ بِهِ لِأَهْلِکَ طَعَاماً فَخَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ فَلَقِیَهُ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ فَقَامَا مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَقُومَا وَ ذَکَرَ لَهُ حَاجَتَهُ فَأَعْطَاهُ الدِّینَارَ وَ انْطَلَقَ إِلَی الْمَسْجِدِ فَوَضَعَ رَأْسَهُ فَنَامَ فَانْتَظَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمْ یَأْتِ ثُمَّ انْتَظَرَهُ فَلَمْ یَأْتِ فَخَرَجَ یَدُورُ فِی الْمَسْجِدِ فَإِذَا هُوَ بِعَلِیٍّ علیه السّلام نَائِمٌ فِی الْمَسْجِدِ فَحَرَّکَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَعَدَ فَقَالَ یَا عَلِیُّ مَا صَنَعْتَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ خَرَجْتُ مِنْ عِنْدِکَ فَلَقِیتُ الْمِقْدَادَ بْنَ الْأَسْوَدِ فَذَکَرَ لِی مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَذْکُرَ فَأَعْطَیْتُهُ الدِّینَارَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَا إِنَّ جَبْرَئِیلَ قَدْ أَنْبَأَنِی بِذَلِکَ وَ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکَ کِتَاباً وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ الْآیَةَ(2).
کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ ثَابِتٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: أُتِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَالٍ وَ حُلَلٍ وَ أَصْحَابُهُ حَوْلَهُ جُلُوسٌ فَقَسَّمَهُ عَلَیْهِمْ حَتَّی لَمْ تَبْقَ مِنْهُ حُلَّةٌ وَ لَا دِینَارٌ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْهُ جَاءَ رَجُلٌ مِنْ فُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِینَ وَ کَانَ غَائِباً فَلَمَّا رَآهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَیُّکُمْ یُعْطِی هَذَا نَصِیبَهُ وَ یُؤْثِرُهُ عَلَی نَفْسِهِ فَسَمِعَهُ عَلِیٌّ علیه السّلام فَقَالَ نَصِیبِی فَأَعْطَاهُ إِیَّاهُ فَأَخَذَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَعْطَاهُ الرَّجُلَ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَکَ سَبَّاقاً لِلْخَیْرِ سَخَّاءً بِنَفْسِکَ عَنِ الْمَالِ أَنْتَ یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَالُ یَعْسُوبُ الظَّلَمَةِ وَ الظَّلَمَةُ هُمُ الَّذِینَ یَحْسُدُونَکَ وَ یَبْغُونَ عَلَیْکَ وَ یَمْنَعُونَکَ حَقَّکَ بَعْدِی (3).
وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِساً ذَاتَ یَوْمٍ وَ أَصْحَابُهُ جُلُوسٌ حَوْلَهُ فَجَاءَ عَلِیٌّ علیه السّلام وَ عَلَیْهِ سَمِلٌ ثَوْبٌ مُنْخَرِقٌ عَنْ بَعْضِ جَسَدِهِ فَجَلَسَ قَرِیباً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ
ص: 60
رسول خدا صلی الله علیه و آله مدتی به وی خیره شده و سپس این آیه را تلاوت فرمود: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلیَ أَنفُسِهِمْ وَ لَوْ کاَنَ بهِِمْ خَصَاصَةٌ وَ مَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئکَ هُمُ الْمُفْلِحُون» (1)سپس
رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: تو سرآمد، سرور و امام کسانی هستی که این آیه درباره آنها نازل شده است. سپس ادامه داد: یا علی، جامهای را که به تو دادم تا بپوشی کجاست؟ گفت: یا رسول الله، یکی از صحابه شما نزد من آمد و از برهنگی خود و خانوادهاش شکوه کرد؛ پس دلم به رحم آمده آن جامه را به وی ایثار کردم و میدانم که خداوند بهتر از آن را بر من خواهد پوشاند. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: راست گفتی؛ هم اینک جبرئیل با من سخن گفت که خداوند به جای آن در بهشت جامهای از دیبای سبز در نظر گرفته که با یاقوت و زبرجد تزیین گشته است. پس چه نیکو پاداشی است پاداش پروردگارت به سبب سخاوت نفس و طبع بلند تو و صبر کردنت بر این جامه کهنه پاره؛ پس بشارت باد تو را ای علی! پس علی علیه السّلام خرسند و خوشحال از خبری که رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی داده بود، آنجا را ترک کرد.(2)
توضیح
فیروزآبادی گوید: «سمل الثّوب»: جامه بسیار کهنه شد. سملۀ و سَمَل بر وزن کتف، امیر و صبور. و گفت: «صَنفۀ الثوب» بر وزن فرحۀ و صِنفۀ و صِنفتۀ _ با کسر صاد _ حاشیه لباس از هر طرف، یا حاشیه لباس از طرفی که چین نداشته باشد یا حاشیه جامه از طرفی که چین داشته باشد.]
روایت5.
تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام در شأن نزول آیه: «وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ ...»،(3){و
مَثَل [صدقات ] کسانی که اموال خویش را برای طلب خشنودی خدا و استواری روحشان انفاق می کنند...} فرمود: این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است.(4)
روایت6.
کشف الغمّۀ: از جمله روایاتی که عزّ محدّث حنبلی نقل کرده، روایتی است در شأن نزول آیه: «الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ سِرًّا وَ عَلَانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لَا هُمْ یَحْزَنُون »،(5){کسانی
که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا، انفاق می کنند، پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند.} گوید: علی علیه السّلام فقط چهار درهم داشت، پس یک درهم آن را شب هنگام صدقه داد و یک درهم دیگر را روز و یک درهم را نهانی صدقه داد و درهم دیگر را آشکارا؛ پس این آیه در شأن وی نازل گردید.(6)
ابن مردویه مشابه آن را از ابن عباس نقل کرده است.(7)
تفسیر فرات بن ابراهیم:
ص: 61
الَّذِینَ نَزَلَتْ فِیهِمْ هَذِهِ الْآیَةُ وَ سَیِّدُهُمْ وَ إِمَامُهُمْ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیْنَ حُلَّتُکَ الَّتِی کَسَوْتُکَهَا یَا عَلِیُّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ بَعْضَ أَصْحَابِکَ أَتَانِی یَشْکُو عراه [عُرْیَهُ] وَ عُرْیَ أَهْلِ بَیْتِهِ فَرَحِمْتُهُ فَآثَرْتُهُ بِهَا عَلَی نَفْسِی وَ عَرَفْتُ أَنَّ اللَّهَ سَیَکْسُونِی خَیْراً مِنْهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَدَقْتَ أَمَا إِنَّ جَبْرَئِیلَ قَدْ أَتَانِی یُحَدِّثُنِی أَنَّ اللَّهَ اتَّخَذَ لَکَ مَکَانَهَا فِی الْجَنَّةِ حُلَّةً خَضْرَاءَ مِنِ إِسْتَبْرَقٍ وَ صِنْفَتُهَا مِنْ یَاقُوتٍ وَ زَبَرْجَدٍ فَنِعْمَ الْجَوَازُ جَوَازُ رَبِّکَ بِسَخَاوَةِ نَفْسِکَ وَ صَبْرِکَ عَلَی سَمْلَتِکَ هَذِهِ الْمُنْخَرِقَةِ فَأَبْشِرْ یَا عَلِیُّ فَانْصَرَفَ عَلِیٌّ علیه السّلام فَرِحاً مُسْتَبْشِراً بِمَا أَخْبَرَهُ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).
قال الفیروزآبادی سمل الثوب أخلق فهو ثوب أسمال و سملة و سمل محرکتین و ککتف و أمیر و صبور و قال صنفة الثوب کفرحة و صنفه و صنفته بکسرهما حاشیته أی جانب کان أو جانبه الذی لا هدب له أو الذی فیه الهدب.
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: قَوْلُهُ تَعَالَی مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ (2) قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (3).
کشف، [کشف الغمة] مما أخرجه العز المحدث الحنبلی: قوله تعالی الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (4) قال کان عند علی علیه السّلام أربعة دراهم لا یملک غیرها فتصدق بدرهم لیلا و بدرهم نهارا و بدرهم سرا و بدرهم علانیة فنزلت (5).
وَ رَوَاهُ ابْنُ مَرْدَوَیْهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (6).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرٌ الْفَزَارِیُّ عَنْ عَبَّادٍ عَنْ نَضْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ
ص: 61
جعفر فرازی با سندی از ابن عباس شبیه این روایت را نقل کرده است.(1)
العمدۀ: با سند خود از ثعلبی، از مجاهد از ابن عباس نظیر آن را روایت کرده است.(2)
مؤلف: ابن بطریق در «المستدرک» خود از ابونعیم با اسناد خود از ابن عباس شبیه این روایت را آورده است. حافظ ابونعیم گوید: یحیی بن یمان و یحیی بن ضریس از عبدالوهاب از پدرش بدون ذکر ابن عباس آن را نقل کردهاند. حافظ گوید: احمد بن علی با اسناد به عبدالوهاب آن را از پدرش روایت کرده است. (3)
الطرائف: ثعلبی و ابن مغازلی نظیر این روایت را از ابن عباس آوردهاند. (4)
تفسیر فرات بن ابراهیم: حسین بن حکم با سندی از ابن عباس شبیه این روایت را نقل کرده با این تفاوت که به جای درهم، «دینار» گفته است.(5)
روایت7.
تفسیر فرات بن ابراهیم: عبدالرحمان سلمی گفت: من چهار منقبت از علی بن ابی طالب علیه السّلام را از حفظ دارم و چیزی جز حسد مانع از آن نیست که آنها را بر زبان جاری کنم. به وی گفته شد: آن چهار منقبت کدامند؟ پس وی گفت: آیه «الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم...»(6)
زمانی نازل شد که او چهار درهم بیش نداشت؛ پس یک درهم را شب هنگام، درهمی دیگر را روز هنگام، درهم سوم را در نهان و درهم دیگر را آشکارا صدقه داد. (7)
توضیح
نزول این آیه در شأن امیرالمؤمنین صلوات الله علیهِ را طبرسی _ رحمۀ الله _ زمخشری و دیگر مفسران از ابن عباس روایت کردهاند؛ سیوطی در تفسیر«الدّر
ص: 62
أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (1).
مد، [العمدة] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (2).
أَقُولُ وَ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْمُسْتَدْرَکِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ الْوَهَّابِ بْنِ مُجَاهِدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ.
قال الحافظ و رواه یحیی بن یمان و یحیی بن ضریس عن عبد الوهاب عن أبیه و لم یذکر ابن عباس قال الحافظ و حدثنا أحمد بن علی بالإسناد إلی عبد الوهاب عن أبیه (3).
یف، [الطرائف] رَوَی الثَّعْلَبِیُّ وَ ابْنُ الْمَغَازِلِیِّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (4).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَکَمِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ حَنَانِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ ذَکَرَ بَدَلَ الدَّرَاهِمِ الدَّنَانِیرَ(5).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ فِرَاسَةَ عَنْ مِسْعَرِ بْنِ کِدَامٍ عَنْ عَطَاءِ بْنِ السَّائِبِ عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ السُّلَمِیِّ قَالَ: إِنِّی لَأَحْفَظُ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام أَرْبَعَ مَنَاقِبَ مَا یَمْنَعُنِی أَنْ أَذْکُرَهَا إِلَّا الْحَسَدُ قَالَ فَقِیلَ لَهُ اذْکُرْهَا قَالَ فَقَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ(6) ذَاتَ یَوْمٍ- الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً قَالَ وَ مَا کَانَ یَمْلِکُ یَوْمَهُ ذَلِکَ إِلَّا أَرْبَعَةَ دَرَاهِمَ فَأَعْطَی دِرْهَماً بِاللَّیْلِ وَ دِرْهَماً بِالنَّهَارِ وَ دِرْهَماً بِالسِّرِّ وَ دِرْهَماً بِالْعَلَانِیَةِ(7).
رَوَی نُزُولَ هَذِهِ الْآیَةِ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بِهَذِهِ الْجِهَةِ الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ الزَّمَخْشَرِیُ (8) وَ سَائِرُ الْمُفَسِّرِینَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ قَالَ السُّیُوطِیُّ فِی الدُّرِّ
ص: 62
المنثور» گوید: عبدالرّزاق با سندی که به ابن عباس میرسد روایت کرده است که گفت: این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است. وی چهار درهم داشت که یکی را شب، دیگری را روز، سومی را در نهان و چهارمی را آشکارا صدقه داد. ابن ابی شیبه و ابن ابی حاتم از عوف شبیه آن را نقل کردهاند. طبرسی گوید: این روایت همانی است که از طریق امام باقر و امام صادق علیهِما السّلام روایت شده است.
این آیه دلیل بر فضیلت و فضل آن حضرت در سخاوتمندی است که از شریفترین مکارم اخلاقی است؛ و خداوند این عمل او را به بهترین وجه قبول فرموده است و این آیه را در حق وی نازل کرده و او را در آن از ایمان آورندگان به روز قیامت به شمار آورده، آنگونه که در آن روز هیچ بیم و اندوهی متوجه او نیست، و این خود از صفات اولیا و اصفیاست. او با این صفات و امثال آنها استحقاق برتری بر دیگر صحابه را یافته است و قبح مقدّم داشتن دیگری بر وی بدان سبب است که دیگری در برخورداری از چنین فضیلتهایی چون او نیست و در این صفات نظیر ندارد؛ و اگر فرض کنیم آنها از بعضی از این صفات برخوردار بودهاند، در برخوردار بودن آن حضرت علیه السّلام از همه این صفات با هم، هیچ شک و تردیدی نیست.
مؤلف: در این زمینه، در باب سخاوت آن حضرت علیه السّلام، روایات بسیاری خواهد آمد .
باب سی و هفتم : امیرالمؤمنین علیه السلام بانگ دهنده میان بهشت و دوزخ و صاحب اعراف است. و دیگر اموری که دلیل بر رفعت درجات وی در آخرت است
روایات
روایت1.
تفسیر علی بن ابراهیم: «فَأَذَّنَ مُؤَذِّنُ بَیْنهَُمْ أَن لَّعْنَةُ اللَّهِ عَلیَ الظَّالِمِینَ»،(1)
ص: 63
الْمَنْثُورِ أَخْرَجَ عَبْدُ الرَّزَّاقِ وَ عَبْدُ بْنُ حُمَیْدٍ(1) وَ ابْنُ الْمُنْذِرِ وَ ابْنُ أَبِی حَاتِمٍ وَ الطَّبَرَانِیُّ وَ ابْنُ عَسَاکِرَ مِنْ طَرِیقِ عَبْدِ الْوَهَّابِ بْنِ مُجَاهِدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام کَانَتْ لَهُ أَرْبَعَةُ دَرَاهِمَ فَأَنْفَقَ بِاللَّیْلِ دِرْهَماً وَ بِالنَّهَارِ دِرْهَماً سِرّاً وَ عَلَانِیَةً(2).
وَ أَخْرَجَ ابْنُ أَبِی شَیْبَةَ وَ ابْنُ أَبِی حَاتِمٍ عَنْ عَوْفٍ: مِثْلَهُ (3).
و قال الطبرسی و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیهما السلام (4).
فهذه الآیة تدل علی فضله علیه السّلام فی السخاء الذی هو من أشرف مکارم الأخلاق و أن الله قد قبل ذلک منه بأحسن القبول و أنزلها فیه و وصفه بأنه من الآمنین یوم القیامة بحیث لا یعتریه شی ء من الخوف و الحزن یوم القیامة و هذه من صفات الأولیاء و الأصفیاء فبذلک و أمثاله استحق التفضیل علی سائر الصحابة و قبح تقدیم غیره علیه لخلوهم عن أمثال تلک الفضائل و لو فرض اتصافهم ببعضها فلا شک فی اختصاصه علیه السّلام باستجماعها.
و أقول: سیأتی کثیر من الأخبار فی ذلک فی باب سخائه علیه السّلام.
فس، [تفسیر القمی]: فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ (5)
ص: 63
{پس بانگ دهنده ای میان آنان بانگ درمی دهد که: «لعنت خدا بر ستمکاران باد.»} موسی بن جعفر علیه السّلام فرمود: «بانگ دهنده» امیرالمؤمنین علیه السّلام است که در آن روز چنان بانگی برآورد که همه خلایق بشنوند.(1)
روایت2.
مناقب ابن شهر آشوب: امام باقر و امام صادق علیهِما السّلام در خصوص شأن نزول آیه «فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیَئتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ قِیلَ هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تَدَّعُون »،(2){آن
گاه که آن [لحظه موعود] را نزدیک ببینند، چهره های کسانی که کافر شده اند در هم رود، و گفته شود: «این است همان چیزی که آن را فرا می خواندید!»} میفرمایند: این آیه درباره علی علیه السّلام در روز قیامت نازل شده است. در آن روز کافران روسیاه میشوند و چون جایگاه علی علیه السّلام را نزد خدا ببینند، به سبب قصوری که درباره ولایت علی علیه السّلام کردهاند، دستهای خود را میگزند.(3)
روایت3.
کشف الغمّۀ: از جمله روایاتی که حافظ ابوبکر بن مردویه از جابر بن عبدالله نقل کرده، یکی این است: در محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم و صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله درباره بهشت به گفتگو پرداختند، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اولین کسی که وارد بهشت میشود، علی بن ابی طالب علیه السّلام است. ابودجانه انصاری عرض کرد: یا رسول الله، به ما فرموده بودید که بهشت تا زمانی که تو وارد آن نشده باشی بر پیامبران حرام است و تا اُمّت تو وارد آن نگردند، بر دیگر اُمّتها حرام است! فرمود: آری ابودجانه، آیا نمیدانی خداوند را پرچمی از نور و ستونی از یاقوت است که بر روی آن ستون نور نوشته شده است: «لا إله إلّا الله مُحمّد رَسُولُ الله»، آل محمّد بهترین مردمانند، پرچمدار پیشوای قیامت است، و همزمان دست بر روی علی بن ابی طالب علیه السّلام گذاشت. راوی گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله با این سخنان علی علیه السّلام را خوشحال نمود. او به پیامبر گفت: خداوندی را سپاس میگویم که ما را به شما کرامت و شرافت بخشید؛ پیامبر صلی الله علیه و آله به وی فرمود: بشارت باد تو را ای علی که هیچ بندهای نیست که مهر تو را در دل داشته باشد مگر اینکه خداوند وی را در روز قیامت با ما محشور کند، سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله آیه: «فیِ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُّقْتَدِر»،(4){در
قرارگاه صدق، نزد پادشاهی توانایند.} را تلاوت فرمود.
ص: 64
أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السّلام قَالَ الْمُؤَذِّنُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام یُؤَذِّنُ أَذَاناً یُسْمِعُ الْخَلَائِقَ (1).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب الْبَاقِرُ وَ الصَّادِقُ علیهما السّلام: فِی قَوْلِهِ فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً(2) نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ ذَلِکَ لَمَّا رَأَوْا عَلِیّاً فِی الْقِیَامَةِ(3) اسْوَدَّتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ لَمَّا رَأَوْا مَنْزِلَتَهُ وَ مَکَانَهُ مِنَ اللَّهِ أَکَلُوا أَکُفَّهُمْ عَلَی مَا فَرَّطُوا فِی وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام (4).
کشف، [کشف الغمة] مِمَّا أَوْرَدَهُ الْحَافِظُ أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَذَاکَرَ أَصْحَابُهُ الْجَنَّةَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ أَوَّلَ أَهْلِ الْجَنَّةِ دُخُولًا إِلَیْهَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام قَالَ أَبُو دُجَانَةَ الْأَنْصَارِیُّ یَا رَسُولَ اللَّهُ أَخْبَرْتَنَا أَنَّ الْجَنَّةَ مُحَرَّمَةٌ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ حَتَّی تَدْخُلَهَا(5) وَ عَلَی الْأُمَمِ حَتَّی تَدْخُلَهَا أُمَّتُکَ قَالَ بَلَی یَا أَبَا دُجَانَةَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ لِلَّهِ لِوَاءً مِنْ نُورٍ وَ عَمُوداً مِنْ یَاقُوتٍ مَکْتُوبٌ عَلَی ذَلِکَ النُّورِ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ (6)- آلُ مُحَمَّدٍ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ صَاحِبُ اللِّوَاءِ إِمَامُ الْقِیَامَةِ وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام قَالَ فَسَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِذَلِکَ عَلِیّاً علیه السّلام فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی کَرَّمَنَا وَ شَرَّفَنَا بِکَ فَقَالَ لَهُ أَبْشِرْ یَا عَلِیُّ مَا مِنْ عَبْدٍ یَنْتَحِلُ مَوَدَّتَکَ إِلَّا بَعَثَهُ اللَّهُ مَعَنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثُمَّ قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ(7).
کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة: مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ یَحْیَی عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حَمْزَةَ عَنْ جَابِرٍ: مِثْلَهُ (8).
ص: 64
کنز جامع الفواید: شیخ طوسی رحمه الله نیز با سند خود از جابر بن عبدالله روایت کرده است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: ای علی، هرکس تو را دوست بدارد و ولایتت را بپذیرد، خداوند او را در بهشت با ما جای میدهد، و سپس این آیه را تلاوت فرمود: «إِنَّ المُْتَّقِینَ فیِ جَنَّاتٍ وَ نهََرٍ* فیِ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُّقْتَدِرِ»،(1){در
حقیقت، مردم پرهیزگار در میان باغها و نهرها،در قرارگاه صدق، نزد پادشاهی توانایند.}
مؤلف: علّامه رحمه الله شبیه این روایت را در «کشف الحقّ» آورده است.(2)
روایت4.
کشف الغمّۀ: ابن مردویه درباره آیه: «طُوبیَ لَهُمْ وَ حُسْنُ مََاب »(3){خوشا
به حالشان، و خوش سرانجامی دارند.} از ابن سیرین نقل میکند که «طوبی» نام درختی است در بهشت که تنه آن در خانه علی علیه السّلام است و خانهای در بهشت نیست که شاخهای از این درخت در آن نباشد.
امام باقر علیه السّلام درباره مصداق آیه: «فأذّن مؤذّن بینَهُم» فرمود: او علی علیه السّلام است.(4)
مؤلف: علّامه نظیر این دو روایت را نقل کرده(5)
که از نظر گذشت و اخبار و روایات درباره آن خواهد آمد بالاخص در کتاب معاد؛ برای نشان دادن فضیلت آن حضرت و داشتن شایستگی و استحقاق تقدّم بر آن نادان لئیم و آن ستمکار بیرگ و ریشه کافی است و خداوند هر که را خواهد به راه راست هدایت فرماید.
روایت5.
کنز جامع الفوائد: امام باقر علیه السّلام در مصداق آیه: «فَأَمَّا مَنْ أُوتیِ َ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَءُواْ کِتَابِیَه»،(6){امّا کسی که کارنامه اش به دست راستش داده شود، گوید: «بیایید و کتابم را بخوانید».} فرمود: این آیه درباره علی علیه السّلام نازل گردید و سپس مَثَلی شد که برای اهل ایمان میزنند.(7)
روایت6.
کنز جامع الفوائد: امام صادق علیه السّلام در باب مصداق آیه:
ص: 65
وَ رَوَی الشَّیْخُ الطُّوسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السّلام یَا عَلِیُّ مَنْ أَحَبَّکَ وَ تَوَلَّاکَ أَسْکَنَهُ اللَّهُ مَعَنَا فِی الْجَنَّةِ ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ- فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ(1).
أَقُولُ رَوَی الْعَلَّامَةُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کَشْفِ الْحَقِّ: نَحْوَهُ (2).
ابْنُ مَرْدَوَیْهِ: قَوْلُهُ تَعَالَی طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ (3) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِیرِینَ قَالَ هِیَ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِی حُجْرَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ لَیْسَ فِی الْجَنَّةِ حُجْرَةٌ إِلَّا وَ فِیهَا غُصْنٌ مِنْ أَغْصَانِهَا قَوْلُهُ تَعَالَی فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ هُوَ عَلِیٌّ علیه السلام (4).
أقول: روی العلامة مثل الخبرین (5) و قد مر و سیأتی الأخبار فیهما لا سیما فی کتاب المعاد و کفی بهذین له فضلا و استحقاقا للتقدیم علی الجاهل اللئیم و العتل الزنیم (6) وَ اللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ.
کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُحَمَّدِیِّ عَنْ کَثِیرِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ الْآیَةَ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام وَ جَرَتْ لِأَهْلِ الْإِیمَانِ مَثَلًا(7).
کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ
ص: 65
«فَأَمَّا مَنْ أُوتیِ َ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَءُواْ کِتَابِیَه» فرمود: این امیرالمؤمنین علیه السّلام است.(1)
روایت7.
کنز جامع الفوائد: عبایة بن ربعی گوید: هنگامی که علی علیه السّلام بر جمعی از قریش میگذشت، میگفتند: نگاه کنید، این همان کسی است که محمد او را برگزیده و از میان خانوادهاش او را بر دیگران مقدّم داشته، و سپس به یکدیگر چشمک میزدند. پس خداوند این آیه را نازل فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُواْ کاَنُواْ مِنَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ یَضْحَکُونَ* وَ إِذَا مَرُّواْ بهِِمْ یَتَغَامَزُونَ* وَ إِذَا انقَلَبُواْ إِلیَ أَهْلِهِمُ انقَلَبُواْ فَکِهِینَ* وَ إِذَا رَأَوْهُمْ قَالُواْ إِنَّ هَؤُلَاءِ لَضَالُّونَ* وَ مَا أُرْسِلُواْ عَلَیهِْمْ حَافِظِینَ * فَالْیَوْمَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُون »،(2){[آری،
در دنیا] کسانی که گناه می کردند، آنان را که ایمان آورده بودند به ریشخند می گرفتند. و چون بر ایشان می گذشتند، اشاره چشم و ابرو با هم ردّ و بدل می کردند. و هنگامی که نزد خانواده [های ] خود بازمی گشتند، به شوخ طبعی می پرداختند. و چون مؤمنان را می دیدند، می گفتند: «اینها [جماعتی ] گمراهند.» و حال آنکه آنان برای بازرسی [کار] شان فرستاده نشده بودند. و [لی ] امروز، مؤمنانند که بر کافران خنده می زنند.}
روایت8.
کنز جامع الفوائد: مجاهد گفته: عدهای از قریشیان در حیاط کعبه مینشستند و به صحابه پیامبرصلی الله علیه و آله اشاره کرده و ایشان را مورد تمسخر قرار میدادند. روزی علی علیه السّلام به همراه تعدادی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله بر آنان گذشتند و مورد ریشخند و تمسخر آنان قرار گرفتند. آنها به یکدیگر چشمک زده و گفتند: این برادر محمد است!! پس خداوند این آیات را نازل فرمود. چون روز قیامت فرا رسد، علی علیه السّلام و آنان که با او هستند وارد بهشت میگردند و بر این کافران مسلّط گشته، به آنان نگاه کرده و خندهکنان ایشان را مورد تمسخر قرار میدهند، و منظور خداوند از آیه: «فَالْیَوْمَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُون» همین است.
بهترین تأویلی که از این آیه به عمل آمده، تأویلی است که محمد بن قاسم از پدرش با سندی از ثمالی نقل کرده که علی بن حسین علیه السّلام فرمود: چون روز قیامت شود، دو تخت آراسته و فاخر از بهشت آورده و بر لبه جهنم قرار داده میشوند. سپس علی علیه السّلام آمده و بر روی آنها مینشیند. و چون نشست، میخندد؛ و چون خندید، جهنّم زیرورو میگردد. سپس آن دو بیرون آورده میشوند در حضور علی علیه السّلام قرار داده میشوند و میگویند: یا امیرالمؤمنین، یا وصیّ رسول الله، آیا به ما رحم نمیکنی؟ آیا نزد پروردگارت برای ما شفاعت نمیکنی؟ راوی گوید: پس علی علیه السّلام به آنان خندیده و برخاسته
ص: 66
فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ (1) قَالَ هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (2).
کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حُصَیْنِ بْنِ مُخَارِقٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مِیثَمٍ عَنْ عَبَایَةَ بْنِ رِبْعِیٍّ عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام: أَنَّهُ کَانَ یَمُرُّ بِالنَّفَرِ مِنْ قُرَیْشٍ فَیَقُولُونَ انْظُرُوا إِلَی هَذَا الَّذِی اصْطَفَاهُ مُحَمَّدٌ وَ اخْتَارَهُ مِنْ بَیْنِ أَهْلِهِ وَ یَتَغَامَزُونَ (3) فَنَزَلَ إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ (4) الْآیَاتِ.
وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَاسِطِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ: إِنَّ نَفَراً مِنْ قُرَیْشٍ کَانُوا مِنَ الَّذِینَ یَقْعُدُونَ بِفِنَاءِ الْکَعْبَةِ فَیَتَغَامَزُونَ بِأَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَسْخَرُونَ بِهِمْ فَمَرَّ بِهِمْ یَوْماً عَلِیٌّ علیه السّلام فِی نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَضَحِکُوا مِنْهُمْ وَ تَغَامَزُوا عَلَیْهِمْ وَ قَالُوا هَذَا أَخُو مُحَمَّدٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی هَذِهِ الْآیَاتِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أُدْخِلَ عَلِیٌّ علیه السّلام وَ مَنْ کَانَ مَعَهُ الْجَنَّةَ فَأَشْرَفُوا عَلَی هَؤُلَاءِ الْکُفَّارِ وَ نَظَرُوا إِلَیْهِمْ فَسَخِرُوا مِنْهُمْ وَ ضَحِکُوا وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ.
وَ أَحْسَنُ مَا قِیلَ فِی هَذَا التَّأْوِیلِ مَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِیهِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السّلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أُخْرِجَتْ أَرِیکَتَانِ (5) مِنَ الْجَنَّةِ فَبُسِطَتَا عَلَی شَفِیرِ(6) جَهَنَّمَ ثُمَّ یَجِی ءُ عَلِیٌّ علیه السّلام حَتَّی یَقْعُدَ عَلَیْهِمَا فَإِذَا قَعَدَ ضَحِکَ وَ إِذَا
ضَحِکَ انْقَلَبَتْ جَهَنَّمُ فَصَارَ عَالِیهَا سَافِلَهَا ثُمَّ یُخْرَجَانِ فَیُوقَفَانِ بَیْنَ یَدَیْهِ فَیَقُولَانِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَا وَصِیَّ رَسُولِ اللَّهِ أَ لَا تَرْحَمُنَا أَ لَا تَشْفَعُ لَنَا عِنْدَ رَبِّکَ قَالَ فَیَضْحَکُ مِنْهُمَا ثُمَّ یَقُومُ
ص: 66
وارد بهشت میشود و آن دو تخت برداشته و به جای خود بازگردانده میشوند و مقصود از آیات: «فَالْیَوْمَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُون...» همین است.(1)
روایت9.
کنز جامع الفوائد: ابوبصیر از امام صادق علیه السّلام روایت کرده و گوید: از آن حضرت درباره آیه: «فَأَمَّا مَنْ أُوتیِ َ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ» پرسیدم، فرمود: منظور علی علیه السّلام و شیعیان او هستند که نامه اعمالشان را به دست راستشان خواهند داد.(2)
روایت10.
کنز جامع الفوائد: امام رضا از پدران بزرگوارش علیهم السّلام درباره آیه: «فَأَمَّا مَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ* فَهُوَ فیِ عِیشَةٍ رَّاضِیَةٍ* وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ* فَأُمُّهُ هَاوِیَةٌ»،(3){امّا
هر که سنجیده هایش سنگین برآید، پس وی در زندگی خوشی خواهد بود! و امّا هر که سنجیده هایش سَبُک برآید، پس جایش «هاویه» باشد.} روایت فرمود: آیات: «فَأَمَّا مَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ* فَهُوَ فیِ عِیشَةٍ رَّاضِیَةٍ» درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام و آیات: «وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ* فَأُمُّهُ هَاوِیَةٌ» درباره آن سه نفر است.(4)
روایت11.
تفسیر فرات بن ابراهیم: داود بن سرحان گفت: از امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیَئتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ قِیلَ هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تَدَّعُون »،(5){و آن گاه که آن [لحظه موعود] را نزدیک ببینند، چهره های کسانی که کافر شده اند در هم رود، و گفته شود: «این است همان چیزی که آن را فرا می خواندید!»} پرسیدم؛ فرمود: درباره امیرالمؤمنین علیه السّلام است که چون جایگاه و منزلت او را نزد خدا ببینند، به خاطر قصوری که در پذیرش ولایت او داشتهاند، دستان خود را میگزند. و فرمود: چون پرچم حمد که هر فرشته مقرّب و نبیّ مرسلی در زیر آن قرار دارد، به محمد صلی الله علیه و آله داده شود، وی آن را به دست امیرالمؤمنین علیه السّلام میسپارد و در اینجا چهرههای کسانی که کافر شدهاند درهم رود و گفته شود: این است همان چیزی که آن را فرا میخواندید؟! مغیره گوید: از امام باقر علیه السّلام شنیدم که میفرمود: چون امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام را در کنار حوض کوثر با رسول خدا صلی الله علیه و آله ببینند، چهرههای کسانی که کافر شدهاند درهم رود.(6)
ص: 67
فَیَدْخُلُ وَ تُرْفَعُ الْأَرِیکَتَانِ وَ یُعَادَانِ إِلَی مَوْضِعِهِمَا فَذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا الْآیَاتِ (1).
کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَقَالَ هُوَ عَلِیٌّ وَ شِیعَتُهُ یُؤْتَوْنَ کِتَابَهُمْ بِأَیْمَانِهِمْ (2).
کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَاصِمٍ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَهُوَ فِی عِیشَةٍ راضِیَةٍ(3) قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُمُّهُ هاوِیَةٌ(4) قَالَ نَزَلَتْ فِی الثَّلَاثَةِ(5).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] أَبُو الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ قَالَ: سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السّلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی- فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ (6) قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام إِذَا رَأَوْا مَنْزِلَتَهُ وَ مَکَانَهُ مِنَ اللَّهِ أَکَلُوا أَکُفَّهُمْ عَلَی مَا فَرَّطُوا فِی وَلَایَتِهِ وَ قَالَ إِذَا رَأَوْا صُورَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام یَوْمَ الْقِیَامَةِ سِیئَتْ (7) وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قَالَ إِذَا دُفِعَ (8) لِوَاءُ الْحَمْدِ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله تَحْتَهُ کُلُّ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ وَ نَبِیٍّ مُرْسَلٍ (9) حَتَّی یَدْفَعَهُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ وَ قَالَ مُغِیرَةُ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام یَقُولُ لَمَّا رَأَوْا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام عِنْدَ الْحَوْضِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آلهزُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا(10).
ص: 67
روایت12.
کنز جامع الفوائد: أعمش درباره آیه: «فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیَئتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ قِیلَ هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تَدَّعُون» گفته: این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است.(1)
روایت13.
کنز جامع الفوائد: أعمش درباره آیه: «فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیَئتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ قِیلَ هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تَدَّعُون» گفت: چون جایگاه و قرب منزلت علی بن ابی طالب علیه السّلام را به پیامبر صلی الله علیه و آله دیدند، چهره کسانی که کافر شده بودند، درهم رفت.(2)
روایت14.
کنز جامع الفوائد: فضیل بن یسار از امام باقر علیه السّلام روایت کرده و گوید: آن حضرت آیه: «فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیَئتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ قِیلَ هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تَدَّعُون» را تلاوت نمود و سپس فرمود: میدانی چه دیدند؟ به خدا، علی علیه السلام را با رسول الله صلی الله علیه و آله و نزدیکی علی را به او دیدند و «گفته شد: این است همان چیزی که آن را فرا میخواندید؟!» یعنی اینکه خود را امیرالمؤمنین میخواندند. ای فضیل، بدان که کسی جز امیرالمؤمنین علیه السّلام از این افتخار برخوردار نبوده و تا به امروز جز مفتریان دروغگو کسی از میان مردم چنین ادّعایی نکرده است.](3)
توضیح
مفسران گویند: «فَلَمَّا رَأَوْهُ» یعنی وعده عذاب را «زُلْفَةً» یعنی در نزدیک خود «سِیَئتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُواْ» یعنی غم و افسردگی بر رخسارشان با دیدن عذاب آشکار شد «وَ قِیلَ هَذَا الَّذِی کُنتُم بِهِ تَدَّعُون» یعنی خواهان آن بودید و شتاب میورزیدید، دعای دروغین میخواندید یا مدّعی میشدید که هیچ بعثتی صورت نگرفته است، پس این یک ادّعاست.
طبرسی رحمۀ الله گوید: حاکم ابوالقاسم حسکانی با اِسنادهای صحیح از شریک از أعمش روایت کرده است که گفت: چون جایگاه و قرب منزلت علی بن ابی طالب علیه السّلام را نزد خداوند دیدند، چهرههای کسانی که کفر ورزیدند، درهم رفت.
از امام باقر علیه السّلام روایت است که فرمود: چون بر جایگاه و منزلت علی علیه السّلام نزد پیامبرصلی الله علیه و آله آگاه شدند، رخسار
ص: 68
مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُغِیرَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَامِرٍ عَنْ شَرِیکٍ عَنِ الْأَعْمَشِ: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (1).
کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ یَحْیَی عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْأَشْقَرِ عَنْ رَبِیعَةَ الْخَیَّاطِ عَنْ شَرِیکٍ عَنِ الْأَعْمَشِ: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ الْآیَةَ قَالَ لَمَّا رَأَوْا مَا لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِنَ الْقُرْبِ وَ الْمَنْزِلَةِ سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا(2).
کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا الْآیَةَ ثُمَّ قَالَ أَ تَدْرِی مَا رَأَوْا رَأَوْا وَ اللَّهِ عَلِیّاً مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَرَّبَهُ مِنْهُ وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ أَیْ یَتَسَمَّوْنَ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ یَا فُضَیْلُ لَمْ یَتَسَمَّ بِهَذَا أَحَدٌ غَیْرُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام إِلَّا مُفْتَرٍ کَذَّابٌ إِلَی یَوْمِ النَّاسِ هَذَا(3).
قال المفسرون فَلَمَّا رَأَوْهُ أی الوعد بالعذاب زُلْفَةً ذا زلفة أی قرب منهم سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا بأن علیها الکأبة و ساءتها رؤیة العذاب وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ تطلبون و تستعجلون تفتعلون من الدعاء أو تدعون أن لا بعث فهو من الدعوی.
و قال الطبرسی رحمه الله روی الحاکم أبو القاسم الحسکانی بالأسانید الصحیحة عن شریک عن الأعمش قال: لما رأوا ما لعلی بن أبی طالب علیهما السّلام عند الله من الزلفی سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا.
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: فَلَمَّا رَأَوْا مَکَانَ عَلِیٍّ علیه السّلام مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله سِیئَتْ وُجُوهُ
ص: 68
کسانی که کفر ورزیدند، درهم شد؛ یعنی کسانی که فضیلت او را تکذیب کردند.(1)
روایت15.
تفسیر فرات بن ابراهیم: ابن عباس درباره آیه: «إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُواْ کاَنُواْ مِنَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ یَضْحَکُون»،(2){[آری،
در دنیا] کسانی که گناه می کردند، آنان را که ایمان آورده بودند به ریشخند می گرفتند.} گوید: او حارث بن قیس و جمعی از همپالکیهای او هستند. هرگاه امیرالمؤمنین علیه السّلام از کنار ایشان میگذشت، میگفتند: این را بنگرید که محمد او را از میان اهل بیتش برگزیده و انتخاب کرده است... و با چنین سخنانی آن حضرت را مورد تمسخر قرار میدادند. چون روز قیامت آید، خداوند میان بهشت و دوزخ دری بگشاید در حالی که امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام بر تختی تکیه زده و به ایشان میفرماید: دوست دارید به بهشت بیایید؟ و چون بیایند، در را به روی آنان میبندد و با این کار آنان را مورد تمسخر قرار داده و به ایشان میخندد. خداوند متعال در همین معنا فرموده است: «فَالْیَوْمَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ* عَلیَ الْأَرَائکِ یَنظُرُونَ* هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ مَا کاَنُواْ یَفْعَلُون »،(3){و [لی ] امروز، مؤمنانند که بر کافران خنده می زنند. بر تختها [ی خود نشسته ]، نظاره می کنند. [تا ببینند] آیا کافران به پاداش آنچه می کردند رسیده اند؟}
روایت16.
کنز الکراجکی: امام صادق علیه السّلام فرمود: چون روز قیامت آید، جمعی سوار بر مرکبهایی از نور پیش میآیند و با صدای بلند ندا در میدهند: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشَاء»،(4){«سپاس
خدایی را که وعده اش را بر ما راست گردانید و سرزمین [بهشت ] را به ما میراث داد، از هر جای آن باغ [پهناور] که بخواهیم جای می گزینیم.»} پس خلایق با دیدن آنها گویند، گروه پیامبرانند، اما ناگاه صدای خدای عزّوجل را میشنوند که: ایشان شیعیان علی بن ابی طالب علیه السّلام هستند. اینان برگزیدگان من از میان بندگانم هستند و از میان مردمِ من بهترین هستند. سپس خلایق میگویند: خداوندا، ای سرور و مولای ما، اینان چنین منزلتی را چگونه یافتند؟ ناگاه از جانب خدا پاسخ میآید: با انگشتر به دست راست کردنشان، پنجاه و یک رکعت نماز خواندنشان، اطعام مسکین کردنشان، سجده بر خاک کردنشان و بسم الله الرحمن الرحیم را در نماز با صدای بلند گفتنشان.
روایت17.
الطرائف: ابن عباس درباره آیه: «الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ طُوبیَ لَهُمْ وَ حُسْنُ مََاب »،(5){کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، خوشا به حالشان، و خوش سرانجامی دارند.} گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «طوبی» نام درختی است که تنه آن در خانه علی و شاخهای از آن در خانه هر مؤمنی است. و ص: 69
الَّذِینَ کَفَرُوا یَعْنِی الَّذِینَ کَذَّبُوا بِفَضْلِهِ (1).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] أَبُو الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی- إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ (2) قَالَ فَهُوَ حَارِثُ بْنُ قَیْسٍ وَ أُنَاسٌ مَعَهُ کَانُوا إِذَا مَرَّ عَلَیْهِمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام قَالُوا انْظُرُوا إِلَی هَذَا الَّذِی اصْطَفَاهُ
مُحَمَّدٌ وَ اخْتَارَهُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ کَانُوا یَسْخَرُونَ مِنْهُ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ فُتِحَ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ بَابٌ فَأَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام عَلَی الْأَرِیکَةِ مُتَّکِئٌ فَیَقُولُ هَلْ لَکُمْ (3) فَإِذَا جَاءُوا سُدَّ بَیْنَهُمُ الْبَابُ فَهُوَ کَذَلِکَ یَسْخَرُ مِنْهُمْ وَ یَضْحَکُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ- عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ- هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ (4).
کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، بِإِسْنَادِهِ مَرْفُوعاً إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یُقْبِلُ قَوْمٌ عَلَی نَجَائِبَ مِنْ نُورٍ یُنَادُونَ بِأَعْلَی أَصْوَاتِهِمْ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا أَرْضَهُ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشاءُ قَالَ فَتَقُولُ الْخَلَائِقُ هَذِهِ زُمْرَةُ الْأَنْبِیَاءِ فَإِذَا النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَؤُلَاءِ شِیعَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَهُمْ صَفْوَتِی مِنْ عِبَادِی وَ خِیَرَتِی مِنْ بَرِیَّتِی فَتَقُولُ الْخَلَائِقُ إِلَهَنَا وَ سَیِّدَنَا بِمَا نَالُوا هَذِهِ الدَّرَجَةَ فَإِذَا النِّدَاءُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی بِتَخَتُّمِهِمْ فِی الْیَمِینِ وَ صَلَاتِهِمْ إِحْدَی وَ خَمْسِینَ وَ إِطْعَامِهِمُ الْمِسْکِینَ وَ تَعْفِیرِهِمُ الْجَبِینَ وَ جَهْرِهِمْ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ (5).
یف، [الطرائف] الثَّعْلَبِیُّ رَفَعَهُ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله طُوبَی شَجَرَةٌ أَصْلُهَا فِی دَارِ عَلِیٍّ وَ فِی دَارِ کُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْهَا غُصْنٌ
ص: 69
گفت: «طُوبیَ لَهُمْ وَ حُسْنُ مََاب » یعنی عاقبت به خیری؛ و در روایتی دیگر با سندی از پیامبر صلی الله علیه و آله
آورده است که چون درباره این آیه از وی سؤال شد، فرمود: «طوبی» نام درختی است که تنه آن در خانه من و شاخ و برگ آن بر بهشتیان سایه افکنده است. عرض شد: یا رسول الله، قبلاً از شما در این مورد پرسیده بودیم و فرموده بودید که درختی است بهشتی که تنه آن در خانه علی و شاخ و برگ آن در خانه بهشتیان است؟! فرمود: چون خانه من و او یکی است و در یکجا قرار دارد. ابن مغازلی در کتاب خود شبیه این روایت را نقل کرده است! (1)
العمدۀ: با سند خود از ثعلبی از ابن عباس شبیه روایت اوّل را آورده است.
و از ابوصالح از امام باقر علیه السّلام مانند حدیث دوم را نقل کرده است.(2)
روایت18.
کشف الغمّۀ: ابن مردویه درباره آیه: «فَأَمَّا مَنْ أُوتیِ َ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ »،(3){امّا
کسی که کارنامه اش به دست راستش داده شود.} گوید: ابن عباس گفت: او علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(4)
مؤلف: علّامه آن را در «کشف الحق» (5)روایت کرده و در مورد آیه: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ مِنهُْم مَّغْفِرَةً وَ أَجْرًا عَظِیمَا»،(6){خدا
به کسانی از آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، آمرزش و پاداش بزرگی وعده داده است.} از ابن عباس آورده است که گفت: جمعی از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدند که این آیه درباره چه کسی نازل شده است؟ فرمود: چون روز قیامت شود، پرچمی از نور سفید
ص: 70
فَقَالَ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ یَعْنِی حُسْنَ مَرْجِعٍ.
وَ رَوَی فِی حَدِیثٍ آخَرَ بِإِسْنَادِهِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْآیَةِ فَقَالَ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِی دَارِی وَ فَرْعُهَا عَلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ سَأَلْنَاکَ عَنْهَا فَقُلْتَ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِی دَارِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ فَرْعُهَا عَلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ ثُمَّ سَأَلْنَاکَ عَنْهَا فَقُلْتَ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِی دَارِی وَ فَرْعُهَا عَلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقَالَ لِأَنَّ دَارِی وَ دَارَ عَلِیٍّ غَداً وَاحِدَةٌ فِی مَکَانٍ وَاحِدٍ.
وَ رَوَی ابْنُ الْمَغَازِلِیِّ فِی کِتَابِهِ: نَحْوَ هَذَا(1).
مد، [العمدة]: بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ(2) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الدِّهْقَانِ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَصَّاصِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ حَسَنِ بْنِ حُسَیْنٍ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَ الْحَدِیثِ الْأَوَّلِ.
وَ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَوَادٍ عَنْ جَنْدَلِ بْنِ وَالِقٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أُمَیَّةَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ: مِثْلَ الْحَدِیثِ الثَّانِی (3).
کشف، [کشف الغمة] ابْنُ مَرْدَوَیْهِ: قَوْلُهُ تَعَالَی فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ (4) قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (5).
أَقُولُ: رَوَاهُ الْعَلَّامَةُ فِی کَشْفِ الْحَقِ (6) وَ رَوَی: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً(7) عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ سَأَلَ قَوْمٌ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فِیمَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ قَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ عُقِدَ لِوَاءٌ مِنْ نُورٍ أَبْیَضَ
ص: 70
برافراشته میشود و منادی ندا در میدهد: سرور مؤمنان و کسانی که پس از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله به وی ایمان آوردند، برخیزید. پس علی بن ابی طالب علیه السّلام برمیخیزد و پرچمی که از نور سفید است به وی داده میشود و این در حالی است که تمام پیشتازان نخستین از مهاجران و انصار بیآنکه شخص دیگری در میان ایشان باشد، در اطراف علی علیه السّلام نشستهاند. علی علیه السّلام بر منبری که از نور خداوند عزیز ساخته شده مینشیند و یکایک حاضران به حضور وی آورده میشوند و او پاداش و نور او را به وی میدهد، تا آخرین نفر. سپس به آنان گفته میشود: اینک خصوصیات خود و جایگاهتان را در بهشت شناختید، پروردگارتان میگوید: نزد من پاداش و آمرزشی بزرگ دارید، یعنی بهشت! پس علی علیه السّلام برخاسته، در حالی که مردم زیر پرچم وی قرار دارند و با وی برمیخیزند تا اینکه آن حضرت ایشان را به بهشت وارد میکند و دوباره به منبر خود باز میگردد و همچنان مؤمنان بر وی عرضه میشوند و او سهم خود را از ایشان به بهشت میبرد و جمعی را برای جهنّم بر جای میگذارد؛ و این است معنای قول خدای عزّوجل: «وَ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ کَذَّبُواْ بَِایَاتِنَا أُوْلَئکَ أَصحَْابُ الجَْحِیم »(1){و
کسانی که کفر ورزیده و آیات ما را تکذیب کرده اند، آنان همدمان آتشند.} یعنی کسانی که پیشتاز و اهل ولایت بودهاند. و مقصود از بخش دوم آیه، کسانی است که به ولایت علی علیه السّلام کفر ورزیده و آن را تکذیب نمودند. و ولایت علی علیه السّلام حقی است که بر همه جهانیان فرض است.
مؤلف: مؤلف «احقاق الحق» گوید: این روایت در «شواهد التنزیل» حاکم ابوالقاسم حسکانی موجود است.(2)
روایت19.
تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ یَقُولُ الْکاَفِرُ یَالَیْتَنیِ کُنتُ تُرَابَا»(3){و
کافر گوید: «کاش من خاک بودم.»} یعنی ای کاش من یک علوی بودم، زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله شخصاً کنیه ابوتراب را به امیرالمؤمنین علیه السّلام داد.(4)
روایت20.
کنز جامع الفوائد:
ص: 71
وَ نَادَی مُنَادٍ لِیَقُمْ سَیِّدُ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَعَهُ الَّذِینَ آمَنُوا بَعْدَ بَعْثِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1) فَیَقُومُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام فَیُعْطَی اللِّوَاءَ مِنَ النُّورِ الْأَبْیَضِ بِیَدِهِ وَ تَحْتَهُ جَمِیعُ السَّابِقِینَ الْأَوَّلِینَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ- لَا یُخَالِطُهُمْ غَیْرُهُمْ یَجْلِسُ (2) عَلَی مِنْبَرٍ مِنْ نُورِ رَبِّ الْعِزَّةِ وَ یُعْرَضُ الْجَمِیعُ عَلَیْهِ رَجُلًا رَجُلًا فَیُعْطَی أَجْرَهُ وَ نُورَهُ فَإِذَا أَتَی عَلَی آخِرِهِمْ قِیلَ لَهُمْ قَدْ عَرَفْتُمْ صِفَتَکُمْ وَ مَنَازِلَکُمْ فِی الْجَنَّةِ إِنَّ رَبَّکُمْ یَقُولُ إِنَّ لَکُمْ عِنْدِی مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً یَعْنِی الْجَنَّةَ فَیَقُومُ عَلِیٌّ وَ الْقَوْمُ تَحْتَ لِوَائِهِ مَعَهُمْ حَتَّی یَدْخُلَ بِهِمُ الْجَنَّةَ ثُمَّ یَرْجِعُ إِلَی مِنْبَرِهِ فَلَا یَزَالُ إِلَی أَنْ یُعْرَضَ عَلَیْهِ جَمِیعُ الْمُؤْمِنِینَ فَیَأْخُذُ نَصِیبَهُ مِنْهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَتْرُکُ أَقْوَاماً عَلَی النَّارِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ (3) یَعْنِی السَّابِقِینَ وَ أَهْلَ الْوَلَایَةِ(4) لَهُ- وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ (5) یَعْنِی بِالْوَلَایَةِ بِحَقِّ عَلِیٍّ وَ حَقُّهُ وَاجِبٌ عَلَی الْعَالَمِینَ (6).
أقول: قال صاحب إحقاق الحق الروایة موجودة فی شواهد التنزیل للحاکم أبی القاسم الحسکانی (7).
فس، [تفسیر القمی]: وَ یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً(8) أَیْ عَلَوِیّاً وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَنَّی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَبَا تُرَابٍ (9).
کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة رَوَی الْحَسَنُ بْنُ أَبِی الْحَسَنِ الدَّیْلَمِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ رِجَالِهِ عَنْ جَابِرِ
ص: 71
امام صادق علیه السّلام در معنای آیه: «وَ جَاءَتْ کلُ ُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائقٌ وَ شهَِید»،(1){و
هر کسی می آید [در حالی که ] با او سوق دهنده و گواهی دهنده ای است .} فرموده است: «سائق» امیرالمؤمنین علیه السّلام است و «شهید» رسول خدا صلی الله علیه و آله
است.(2)
روایت21.
کشف الغمّۀ: ابوبکر بن مردویه با اسناد خود از ابوهریره روایت کرده که گفت: علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: یا رسول الله، کدام یک از ما نزد شما محبوبتریم، من یا فاطمه؟ فرمود: فاطمه محبوبتر از تو نزد من است و تو عزیزتر از او پیش من هستی و گویی تو را میبینم که بر کنار حوض کوثر نشستهای و مردم را از اطراف دور میسازی و اینکه به تعداد ستارگان آسمان آبریز در کنار آن قرار دارد و تو، حسن، حسین، فاطمه، عقیل و جعفر برادروار بر تختهایی روبروی هم نشستهاید. تو و شیعه تو با من در بهشت قرار دارید. سپس پیامبرصلی الله علیه و آله این آیه را تلاوت فرمود: «وَ نَزَعْنَا مَا فیِ صُدُورِهِم مِّنْ غِلّ ٍ إِخْوَانًا عَلیَ سُرُرٍ مُّتَقَابِلِین»،(3){و
آنچه کینه [و شایبه های نفسانی ] در سینه های آنان است برکَنیم، برادرانه بر تختهایی روبروی یکدیگر نشسته اند.} هیچکدام به پشت سر دیگری را نگاه نمیکنند!(4)
روایت22.
تفسیر فرات بن ابراهیم: عبدالله بن ابی أوفی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله
به علی علیه السّلام فرمود: ای علی، تا در قصر من در بهشت با من هستی، با فاطمه دخترم که همسر تو در دنیا و آخرت است خواهی بود و تو رفیق و همراه من هستی؛ سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله آیه: «وَ نَزَعْنَا مَا فیِ صُدُورِهِم مِّنْ غِلّ ٍ إِخْوَانًا عَلیَ سُرُرٍ مُّتَقَابِلِین»(5) را تلاوت فرمود. و «إِخْوَانًا عَلیَ سُرُرٍ مُّتَقَابِلِین » به معنای کسانی است که برای خدا یکدیگر را دوست میدارند و به هم نگاه میکنند.(6)
مؤلف: علّامه، رفع الله مقامه، در معنی آیه: «إِخْوَانًا عَلیَ سُرُرٍ مُّتَقَابِلِین» گوید: در مسند احمد بن حنبل آمده است که این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است و نظیر این روایت از ابوهریره نیز نقل شده است.(7)
روایت23.
کنز جامع الفوائد: از محمد بن حمران روایت است که گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «أَلْقِیَا فیِ جَهَنَّمَ کلُ َّ کَفَّارٍ عَنِید»،(8){[به
آن دو فرشته خطاب می شود:] «هر کافر سرسختی را در جهنّم فروافکنید} پرسیدم، فرمود: چون روز قیامت آید، محمد و علی صلوات الله علیهِما بر صراط میایستند و هیچ کس نمیتواند از پل صراط عبور کند مگر اینکه با خود «برائت» همراه داشته باشد. عرض کردم: «برائت» چیست؟ فرمود:
ص: 72
بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ(1) قَالَ السَّائِقُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ الشَّهِیدُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
کشف، [کشف الغمة] رَوَی أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام یَا رَسُولَ اللَّهِ (2) أَیُّمَا أَحَبُّ إِلَیْکَ أَنَا أَمْ فَاطِمَةُ قَالَ فَاطِمَةُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْکَ وَ أَنْتَ أَعَزُّ عَلَیَّ مِنْهَا وَ کَأَنِّی بِکَ وَ أَنْتَ عَلَی حَوْضِی تَذُودُ عَنْهُ النَّاسَ وَ إِنَّ عَلَیْهِ لَأَبَارِیقَ مِثْلَ عَدَدِ نُجُومِ السَّمَاءِ وَ أَنْتَ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ فَاطِمَةُ وَ عَقِیلٌ وَ جَعْفَرٌ فِی الْجَنَّةِ إِخْوَاناً عَلَی سُرُرٍ مُتَقَابِلِینَ أَنْتَ مَعِی وَ شِیعَتُکَ فِی الْجَنَّةِ ثُمَّ قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ- لَا یَنْظُرُ أَحَدُهُمْ فِی قَفَا صَاحِبِه (3).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ زَکَرِیَّا مُعَنْعَناً عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی أَوْفَی قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السّلام یَا عَلِیُّ أَنْتَ مَعِی فِی قَصْرِی فِی الْجَنَّةِ مَعَ فَاطِمَةَ بِنْتِی وَ هِیَ زَوْجَتُکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ أَنْتَ رَفِیقِی ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ (4) الْمُتَحَابِّینَ فِی اللَّهِ یَنْظُرُ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ (5).
أَقُولُ: قَالَ الْعَلَّامَةُ رَفَعَ اللَّهُ مَقَامَهُ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ فِی مُسْنَدِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ: أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام.
وَ رَوَی أَیْضاً عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ: مِثْلَهُ سَوَاءً(6).
کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة رُوِیَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی- أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ(7) فَقَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وَقَفَ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا عَلَی الصِّرَاطِ فَلَا یَجُوزُ عَلَیْهِ إِلَّا مَنْ کَانَ مَعَهُ بَرَاءَةٌ قُلْتُ وَ مَا بَرَاءَةٌ قَالَ:
ص: 72
ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام و پیشوایان از فرزندان وی است؛ و در آنجا یک منادی ندا در میدهد: ای محمد، ای علی، هر کافر سرسخت و لجبازی نسبت به علی بن ابی طالب علیه السّلام را در جهنم فرو کنید.(1)
روایت24.
کنز جامع الفوائد: عبدالله بن مسعود روایت کرده و گوید: بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد گشته و سلام کرده و گفتم: یا رسول الله، حق را آنگونه که عیان باشد و بتوان آن را دید، به من نشان بدهید. فرمود: ای پسر مسعود، وارد اتاق شو و بنگر چه میبینی؟! گوید: پس وارد اتاق شدم و علی بن ابی طالب علیه السّلام را در حال رکوع و سجود دیدم به گونهای که در رکوع و سجود خشوع ورزیده و میگفت: خدایا، تو را به حق پیامبرت سوگند میدهم که از گناه شیعیان گناهکار من بگذری! چون بیرون آمدم تا رسول خدا صلی الله علیه و آله را از آنچه دیدهام باخبر کنم، او را نیز خاشعانه در حال رکوع و سجود یافتم و میفرمود: خدایا، تو را به حق علی، ولیّ خودت سوگند میدهم که از گناه اُمّت من درگذری. با دیدن این صحنه، وحشتی بر من چیره شد و ترسیدم. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله
نماز خود را مختصر کرده و به من فرمود: ای پسر مسعود، بعد از ایمان کافر شدن؟! عرض کردم: به جان خودت سوگند یا رسول الله، چنین نیست! چون به علی علیه السّلام نگاه کردم، دیدم خداوند را به مقام و منزلت شما سوگند میدهد و چون شما را نگاه کردم، دیدم خدا را به مقام و منزلت علی علیه السّلام قَسَم میدهید؛ این است که اکنون نمیدانم کدام یک از شما نزد خداوند مقام و منزلتی والاتر دارد و وجیهتر هستید؟! فرمود: ای پسر مسعود، خداوند من و علی و حسن و حسین را از نور قداست خود آفرید، و چون اراده فرمود خلق را بیافریند، نور مرا شکافت و از آن آسمانها و زمین را آفرید؛ پس به خدا سوگند که منزلت من از آسمانها و زمین ارجمندتر است. و نور علی را شکافت و از آن عرش و کرسی را آفرید، و به خدا سوگند، علی ارجمندتر از عرش و کرسی است. و نور حسن را شکافت و از آن حوریان و فرشتگان را آفرید؛ و به خدا سوگند، حسن از حوریان و فرشتگان ارجمندتر است. و نور حسین را شکافت و از آن لوح و قلم را آفرید، و به خدا سوگند حسین از لوح و قلم ارجمندتر است؛ و از این پس بود که مشارق و مغارب عالم، تاریک گشت.
پس فرشتگان فریاد برآورده و گفتند: ای خدای ما و ای سرور ما، تو را به حق اشباحی که آفریدهای سوگند میدهیم که ما را از این تاریکی نجات دهی. در این هنگام خداوند کلامی دیگر فرمود و از آن روحی آفرید و نور آن روح را حمل کرد و خداوند حضرت زهرا، فاطمه سلام الله علیها را خلق فرمود و او را در مقابل عرش قرار داد، پس مشارق و مغارب به نور او روشن و درخشان گردید و به همین دلیل«زهراء» نامیده شد. ای پسر مسعود، چون روز قیامت شود، خداوند عزّوجل به من و علی گوید:
ص: 73
وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ وَ یُنَادِی مُنَادٍ یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (1).
وَ رُوِیَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَلَّمْتُ وَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَرِنِی الْحَقَّ أَنْظُرْ إِلَیْهِ بَیَاناً فَقَالَ یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لِجِ الْمِخْدَعَ (2) فَانْظُرْ مَا ذَا تَرَی قَالَ فَدَخَلْتُ فَإِذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام رَاکِعاً وَ سَاجِداً وَ هُوَ یَخْشَعُ فِی رُکُوعِهِ وَ سُجُودِهِ وَ یَقُولُ- اللَّهُمَّ بِحَقِّ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ إِلَّا مَا غَفَرْتَ لِلْمُذْنِبِینَ مِنْ شِیعَتِی فَخَرَجْتُ لِأُخْبِرَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِذَلِکَ فَوَجَدْتُهُ رَاکِعاً وَ سَاجِداً وَ هُوَ یَخْشَعُ فِی رُکُوعِهِ وَ سُجُودِهِ وَ یَقُولُ- اللَّهُمَّ بِحَقِّ عَلِیٍّ وَلِیِّکَ إِلَّا مَا غَفَرْتَ لِلْمُذْنِبِینَ مِنْ أُمَّتِی فَأَخَذَنِی الْهَلَعُ (3) فَأَوْجَزَ صلی الله علیه و آله فِی صَلَاتِهِ وَ قَالَ یَا ابْنَ مَسْعُودٍ أَ کُفْراً بَعْدَ إِیمَانٍ فَقُلْتُ لَا وَ عَیْشِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ غَیْرَ أَنِّی نَظَرْتُ إِلَی عَلِیٍّ وَ هُوَ یَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَی بِجَاهِکَ وَ نَظَرْتُ إِلَیْکَ وَ أَنْتَ تَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَی بِجَاهِهِ فَلَا أَعْلَمُ أَیُّکُمَا أَوْجَهُ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی مِنَ الْآخَرِ فَقَالَ یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَنِی وَ خَلَقَ عَلِیّاً وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ مِنْ نُورِ قُدْسِهِ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یُنْشِئَ خَلْقَهُ فَتَقَ نُورِی وَ خَلَقَ مِنْهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنَا وَ اللَّهِ أَجَلُّ مِنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ فَتَقَ نُورَ عَلِیٍّ وَ خَلَقَ مِنْهُ الْعَرْشَ وَ الْکُرْسِیَّ وَ عَلِیٌّ وَ اللَّهِ أَجَلُّ مِنَ الْعَرْشِ وَ الْکُرْسِیِّ وَ فَتَقَ نُورَ الْحَسَنِ وَ خَلَقَ مِنْهُ الْحُورَ الْعِینَ وَ الْمَلَائِکَةَ وَ الْحَسَنُ وَ اللَّهِ أَجَلُّ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ فَتَقَ نُورَ الْحُسَیْنِ وَ خَلَقَ مِنْهُ اللَّوْحَ وَ الْقَلَمَ وَ الْحُسَیْنُ وَ اللَّهِ أَجَلُّ مِنَ اللَّوْحِ وَ الْقَلَمِ فَعِنْدَ ذَلِکَ أَظْلَمَتِ الْمَشَارِقُ وَ الْمَغَارِبُ فَضَجَّتِ الْمَلَائِکَةُ وَ نَادَتْ إِلَهَنَا وَ سَیِّدَنَا بِحَقِّ الْأَشْبَاحِ الَّتِی خَلَقْتَهَا إِلَّا مَا فَرَّجْتَ عَنَّا هَذِهِ الظُّلْمَةَ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَکَلَّمَ اللَّهُ بِکَلِمَةٍ أُخْرَی فَخَلَقَ مِنْهَا رُوحاً فَاحْتَمَلَ النُّورُ الرُّوحَ فَخَلَقَ مِنْهُ الزَّهْرَاءَ فَاطِمَةَ فَأَقَامَهَا أَمَامَ الْعَرْشِ فَأَزْهَرَتِ الْمَشَارِقُ وَ الْمَغَارِبُ فَلِأَجْلِ ذَلِکَ سُمِّیَتِ الزَّهْرَاءَ یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِی وَ لِعَلِیٍ
ص: 73
هر که را دوست میدارید وارد بهشت کنید و آنکه را منفور و دشمن میدارید در دوزخ افکنید، و دلیل بر این سخن آیه: «أَلْقِیَا فیِ جَهَنَّمَ کلُ َّ کَفَّارٍ عَنِید» است. عرض کردم: یا رسول الله، «کَفَّارٍ عَنِید» کیست؟ فرمود: «کفّار» کسی است که به نبوّت من کفر ورزید و «عنید» کسی است که با علی بن ابی طالب به ستیز و عناد برخاسته باشد.(1)
روایت25.
تفسیر فرات بن ابراهیم: عبایۀ بن ربعی درباره مخاطبان آیه: «أَلْقِیَا فیِ جَهَنَّمَ کلُ َّ کَفَّارٍ عَنِید» گوید: پیامبرصلی الله علیه و آله و علی بن ابی طالب هستند.(2)
روایت26.
تفسیر فرات بن ابراهیم: علی بن ابی طالب علیه السّلام درباره آیه: «أَلْقِیَا فیِ جَهَنَّمَ کلُ َّ کَفَّارٍ عَنِید» فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون خداوند در روز قیامت مردم را در یک مکان جمع کند، آن روز من و تو در سمت راست عرش خواهیم بود و خداوند به من و تو میگوید که هرکس را با شما دو نفر دشمنی ورزیده و با شما مخالفت کرده و تکذیبتان نموده، در آتش فرو کنید.(3)
روایت27.
تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق از پدران بزرگوارش علیهم السلام روایت کرده است که: چون روز قیامت شود، یک منادی از دل عرش ندا در میدهد: یا محمّد، یا علی، هر کافر لجوج و سرسختی را در جهنّم فرو افکنید. پس آن دو هستند که کافران عناد ورز را در آتش میاندازند.(4)
روایت28.
تفسیر فرات بن ابراهیم: حسن بن راشد گوید: در دوران خلافت مهدی عباسی شریک قاضی به من گفت: ای ابوعلی، میخواهم حدیثی را برای تو بخوانم که با آن تبرک بجویم، مشروط به اینکه تا من زنده هستم آن را بر کسی نخوانی. گفتم: تو مردی صاحب منزلت و وجاهت در میان مردم هستی پس مترس و هرچه میخواهی بگو. گفت:
ص: 74
أَدْخِلَا الْجَنَّةَ مَنْ أَحْبَبْتُمَا وَ أَلْقِیَا فِی النَّارِ مَنْ أَبْغَضْتُمَا وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنِ الْکَفَّارُ الْعَنِیدُ قَالَ الْکَفَّارُ مَنْ کَفَرَ بِنُبُوَّتِی وَ الْعَنِیدُ مَنْ عَانَدَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ (1).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] أَبُو الْقَاسِمِ الْحَسَنِیُّ عَنْ فُرَاتِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ بَزِیعٍ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَالِمٍ الْفَرَّاءِ عَنْ قَطْرٍ عَنْ مُوسَی بْنِ طَرِیفٍ عَنْ عَبَایَةَ بْنِ رِبْعِیٍّ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (2).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مِهْرَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ قَالَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا جَمَعَ النَّاسَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ کُنْتُ أَنَا وَ أَنْتَ (3) یَوْمَئِذٍ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ فَقَالَ لِی وَ لَکَ فَأَلْقِیَا(4) مَنْ أَبْغَضَکُمَا وَ خَالَفَکُمَا وَ کَذَّبَکُمَا فِی النَّارِ(5).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَزِیدٍ الْبَاهِلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَجَّالِ السُّلَمِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نَادَی مُنَادٍ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ- یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ أَلْقِیَا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ فَهُمَا الْمُلْقِیَانِ فِی النَّارِ(6).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ مُعَنْعَناً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ قَالَ: قَالَ لِی شَرِیکٌ الْقَاضِی أَیَّامَ الْمَهْدِیِّ یَا بَا عَلِیٍّ أُرِیدُ أَنْ أُحَدِّثَکَ بِحَدِیثٍ أُوثِرُکَ (7) بِهِ عَلَی أَنْ تَجْعَلَ اللَّهَ عَلَیْکَ أَنْ لَا تُحَدِّثَ بِهِ حَتَّی أَمُوتَ قَالَ قُلْتُ أَنْتَ امْرُؤٌ(8) تُحَدِّثُ بِمَا شِئْتَ قَالَ کُنْتُ
ص: 74
پشت در خانه أعمش بودم و جمعی از محدّثان نیز آنجا بودند. پس أعمش در را باز نموده، نگاهی به ایشان افکنده، سپس در را بست و بازگشت. پس آنان رفتند و من تنها ماندم. و چون أعمش از خانه بیرون آمد، مرا دید و گفت: تو اینجا هستی؟ اگر میدانستم تو را به خانه دعوت میکردم یا اینکه خود بیرون میآمدم. سپس به من گفت: میدانی چرا امروز در راهرو رفت و آمد میکردم؟ گفتم: خیر، نمیدانم گفت: داشتم آیهای از قرآن را تلاوت میکردم. گفتم: کدام آیه؟ گفت: آیهای که میگوید: « _ یا محمد یا علی _ أَلْقِیَا فیِ جَهَنَّمَ کلُ َّ کَفَّارٍ عَنِید». گفتم: آیا به همین شکل که گفتی نازل شده است؟ گفت: آری، به آنکه محمد را به نبوّت مبعوث فرمود، آیه به همین شکل نازل شده است.(1)
روایت29.
تفسیر فرات بن ابراهیم: صباح مزنی گفت: ما نزد حسن بن صالح رفت و آمد میکردیم و او قرآن میخواند. و چون از تلاوت قرآن فارغ میگشت، سؤالاتی از وی میشد و چون از پاسخ دادن به پرسشها فارغ گشت، جوانی برخاست و گفت: درباره مصداق آیه: «أَلْقِیَا فیِ جَهَنَّمَ کلُ َّ کَفَّارٍ عَنِید» چه میگویی؟ وی مدتی سر به زیر افکند سپس گفت: از «عنید» پرسیدی؟ گفت: خیر، از «ألقیا» پرسیدم. پس حسن دوباره سر به زیر افکنده به فکر فرو رفت سپس گفت: چون روز قیامت شود، رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السّلام بر لبه جهنّم میایستند و هرگاه یکی از شیعیان او از آنجا گذر کند، خواهد گفت: این مال من است و این مال تو! حسن بن صالح نیز آن را از أعمش نقل کرده است.(2)
توضیح
مضمون روایت را با اسانید آن در کتاب معاد ذکر کردهایم. و شیخ ابوعلی طبرسی نیز در مجمع البیان آن را روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون روز قیامت آید، خداوند متعال به من و علی میفرماید: هر که با شما دشمنی ورزیده در آتش افکنید و هرکه شما را دوست میداشت به بهشت در آورید، و این مصداق آیه: «أَلْقِیَا فیِ جَهَنَّمَ کلُ َّ کَفَّارٍ عَنِید» است.(3)
وی رحمۀ الله علیه گوید:
ص: 75
عَلَی بَابِ الْأَعْمَشِ وَ عَلَیْهِ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِ الْحَدِیثِ قَالَ فَفَتَحَ الْأَعْمَشُ الْبَابَ فَنَظَرَ إِلَیْهِمْ ثُمَّ رَجَعَ وَ أَغْلَقَ الْبَابَ فَانْصَرَفُوا وَ بَقِیتُ أَنَا فَخَرَجَ فَرَآنِی فَقَالَ أَنْتَ هَاهُنَا لَوْ عَلِمْتُ لَأَدْخَلْتُکَ أَوْ خَرَجْتُ إِلَیْکَ قَالَ ثُمَّ قَالَ لِی أَ تَدْرِی مَا کَانَ تَرَدُّدِی فِی الدِّهْلِیزِ
هَذَا الْیَوْمَ فَقُلْتُ لَا قَالَ إِنِّی ذَکَرْتُ آیَةً فِی کِتَابِ اللَّهِ قُلْتُ مَا هِیَ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ أَلْقِیَا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ قَالَ قُلْتُ وَ هَکَذَا نَزَلَتْ قَالَ فَقَالَ إِی وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالنُّبُوَّةِ لَهَکَذَا نَزَلَتْ (1).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الزُّهْرِیُّ عَنْ صَبَّاحٍ الْمُزَنِیِّ قَالَ: کُنَّا نَأْتِی الْحَسَنَ بْنَ صَالِحٍ وَ کَانَ یَقْرَأُ الْقُرْآنَ فَإِذَا فَرَغَ مِنَ الْقُرْآنِ سَأَلَهُ (2) أَصْحَابُ الْمَسَائِلِ حَتَّی إِذَا فَرَغُوا قَامَ إِلَیْهِ شَابٌّ فَقَالَ لَهُ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ- أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ فَمَکَثَ یَنْکُتُ (3) فِی الْأَرْضِ طَوِیلًا ثُمَّ قَالَ عَنِ الْعَنِیدِ تَسْأَلُنِی قَالَ لَا أَسْأَلُکَ عَنْ أَلْقِیا قَالَ فَمَکَثَ الْحَسَنُ سَاعَةً یَنْکُتُ فِی الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یَقُومُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام عَلَی شَفِیرِ جَهَنَّمَ فَلَا یَمُرُّ بِهِ أَحَدٌ مِنْ شِیعَتِهِ إِلَّا قَالَ هَذَا لِی وَ هَذَا لَکِ.
و ذکره: الحسن بن صالح عن الأعمش (4)
أوردنا مضمون الخبر بأسانید فی کتاب المعاد. وَ رَوَی الشَّیْخُ أَبُو عَلِیٍّ الطَّبْرِسِیُّ فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الْحَسْکَانِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْأَعْمَشِ أَنَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْمُتَوَکِّلِ النَّاجِی عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی لِی وَ لِعَلِیٍّ أَلْقِیَا فِی النَّارِ مَنْ أَبْغَضَکُمَا وَ أَدْخِلَا فِی الْجَنَّةِ مَنْ أَحَبَّکُمَا وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ(5).
و قال رحمه الله قیل فیه أقوال:
ص: 75
در این مورد گفتهها آمده است:
یکی اینکه عرب به همان شکل که به یک نفر دستور میدهد، به دو و بیش از دو نفر نیز دستور میدهد. و علّت این امر را چنین بیان کردهاند که کمترین افراد همراه یک شخص که در میان شتران یا گوسفندان خویش است، دو نفرند، همان طور که همراهی در سفر حداقل با سه نفر امکان میپذیرد، از این رو کلامی که در مورد یکی از آنها نافذ باشد، در مورد بقیه نیز نافذ است، مگر نمیبینی که شعرا غالباً شعر خود را با «یا صاحِبَیَّ» و «یا خلیلیَّ» آغاز میکنند؟
دوم، لفظ را به صیغه تثنیه آورده تا بر کثرت دلالت کند؛ همانطور که به جای اینکه بگویند «ألقِ ألقِ»، میگویند «ألقیا» تا با آوردن ضمیری که بر مثنی دلالت دارد، مفهوم تکرار فعل را برسانند و این امر به دلیل پیوستگی شدید فاعل به فعل صورت میپذیرد و چنان است که اگر یکی از دو فاعل فعل را تکرار کند، گویی دومی نیز فعل را تکرار کرده است. و کلام امرؤالقیس در«قفانبکِ» حمل بر این معنا شده است ،یعنی اینکه گویی قصد وی از «قفا»، «قِف قِف» بوده است.
سوم اینکه مسأله «سائق» و «شهید» را در بر میگیرد .
چهارم اینکه قصد او نون خفیفه بوده است و گویی لفظ «ألقین» بوده و حکم وصل بر وقف جاری گشته و نون تبدیل به الف شده است. پایان(1)
قاضی بیضاوی افزوده که ممکن است سخن خطاب به دو فرشته از فرشتههای موکّل بر آتش باشند.
مؤلف: پوشیده نیست که آنچه در این روایات معتبر و بسیار فراوان بیان گردید، آنقدر روشن هستند که نیازی به توجه به این وجوهی که مذکور افتادند و مستند به روایت و حدیثی هم نیستند، وجود ندارد .
باب سی و هشتم : سوره صافات/ 24
اشاره
درباره سخن خدای متعال: «وَ قِفُوهُمْ إِنهَُّم مَّسُْولُون»(2)
{و بازداشتشان نمایید که آنها مسئولند.}
روایات
روایت1.
معانی الأخبار: پیامبرصلی الله علیه و آله درباره آیه «وَ قِفُوهُمْ إِنهَُّم مَّسُْئولُون » فرمود:
ص: 76
أحدها أن العرب تأمر الواحد و القوم بما تأمر به الاثنین و یروی (1) أن ذلک منهم لأجل أن أدنی أعوان الرجل فی إبله و غنمه اثنان و کذلک الرفقة أدنی ما تکون ثلاثة فجری کلام الواحد علی صاحبیه أ لا تری أن الشعراء أکثر شی ء قیلا یا صاحبی و یا خلیلی.
الثانی أنه إنما ثنی لیدل علی التکثیر کأنه قال ألق ألق فثنی الضمیر لیدل علی تکریر الفعل و هذا لشدة ارتباط الفاعل بالفعل حتی إذا کرر أحدهما فکأن الثانی کرر و حمل علیه قول إمرئ القیس قفا نبک کأنه قال قف قف.
الثالث أن الأمر یتناول السائق و الشهید.
الرابع أنه یرید النون الخفیفة فکأنه کان ألقین فأجری الوصل مجری الوقف فأبدل من النون ألفا انتهی (2).
و زاد البیضاوی أن یکون خطابا إلی ملکین من خزنة النار(3).
أقول: لا یخفی أن ما ورد فی تلک الأخبار المعتبرة المستفیضة أظهر لفظا و معنی من جمیع تلک الوجوه التی لم تستند إلی روایة و خبر.
مع، [معانی الأخبار] مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ الْحَافِظُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْعُمَرِ الْعُمَرِیِّ عَنْ عِصَامِ بْنِ طَلِیقٍ عَنْ أَبِی هَارُونَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله:
ص: 76
آیه مربوط به ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام است و اینکه آنها با وی چه کردند، بعد از اینکه خداوند ایشان را از طریق پیامبر آگاه گردانید که خلیفه و جانشین پیامبر بعد از وی، اوست!(1)
روایت2.
تفسیر علی بن ابراهیم: گوید: آیه: «وَ قِفُوهُمْ إِنهَُّم مَّسُْئولُون» درباره ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام است.(2)
روایت3.
عیون أخبار الرضا: امام رضا از پدران بزرگوارش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره کلام عزّوجل: «وَ قِفُوهُمْ إِنهَُّم مَّسُْئولُون» فرمود: این پرسش درباره ولایت علی علیه السّلام است.(3)
روایت4.
عیون أخبار الرضا: حسین بن علی علیه السّلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: منزلت ابوبکر نزد من به مانند گوش است، و منزلت عمر نزد من به مانند چشم است و جایگاه عثمان نزد من چون جایگاه قلب است. چون فردا شد، در حالی که امیرالمؤمنین علیه السّلام با ابوبکر، عمر و عثمان نیز حضور داشتند نزد وی رفته و عرض کردم: پدر جان، دیروز سخنانی در جایگاه ابوبکر نزد خودتان بیان فرمودید، منظور شما چه بود؟ فرمود: آری، و سپس به آنان اشاره نموده و ادامه داد:آنان گوش، چشم و دل هستند، و از آنها درباره وصی من، این (اشاره به علی علیه السّلام) سؤال خواهد شد؛ خداوند عزّوجل میفرماید: «إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ کلُ ُّ أُوْلَئکَ کاَنَ عَنْهُ مَسُْئولاً»،(4){زیرا
گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد.}
آنگاه فرمود: به عزت و شکوه پروردگارم، براستی که همه امت مرا در روز رستاخیز بازخواهند داشت و از ولایت او خواهند پرسید، و این مصداق آیه ای است که میفرماید: «و بازداشتشان نمایید که آنها مسئولند.»
توضیح
شاید مقصود آن حضرت از تأویل باطن آیه این باشد که آنها به جهت اینکه بسیار خود را به پیامبر نزدیک میکردند، قطعاً به کرّات سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله را درباره علی علیه السّلام شنیده، دیده و به خاطر سپرده باشند از این رو اگر حجت بر بقیه تمام باشد، بر ایشان که به مثابه سمع، بصر و فؤاد هستند، أتَمّ است و به همین دلیل است که در آیه مذکور را از ایشان نام برده شده است هرچند خطاب آیه متوجه همه مکلّفان است.
روایت5.
العمدۀ: ابن عباس درباره آیه: «وَ قِفُوهُمْ
ص: 77
فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ قَالَ عَنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام مَا صَنَعُوا فِی أَمْرِهِ وَ قَدْ أَعْلَمَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ الْخَلِیفَةُ بَعْدَ رَسُولِهِ (1).
فس، [تفسیر القمی]: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ قَالَ عَنْ وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (2).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ قَالَ عَنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام (3).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَبَا بَکْرٍ مِنِّی لَبِمَنْزِلَةِ(4) السَّمْعِ وَ إِنَّ عُمَرَ مِنِّی لَبِمَنْزِلَةِ الْبَصَرِ وَ إِنَّ عُثْمَانَ مِنِّی لَبِمَنْزِلَةِ الْفُؤَادِ فَلَمَّا(5) کَانَ مِنَ الْغَدِ دَخَلْتُ إِلَیْهِ وَ عِنْدَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ فَقُلْتُ لَهُ یَا أَبَتِ سَمِعْتُکَ تَقُولُ
فِی أَصْحَابِکَ هَؤُلَاءِ قَوْلًا فَمَا هُوَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله نَعَمْ ثُمَّ أَشَارَ إِلَیْهِمْ فَقَالَ هُمُ السَّمْعُ وَ الْبَصَرُ وَ الْفُؤَادُ وَ سَیُسْأَلُوَن عَنْ وَصِیِّی هَذَا وَ أَشَارَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السّلام ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا(6) ثُمَّ قَالَ وَ عِزَّةِ رَبِّی إِنَّ جَمِیعَ أُمَّتِی لَمُوقَفُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَسْئُولُونَ عَنْ وَلَایَتِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (7).
لعل مراده فی تأویل بطن الآیة أنهم لشدة خلطتهم ظاهرا و اطلاعهم علی ما أبداه فی أمیر المؤمنین علیه السّلام بمنزلة السمع و البصر و الفؤاد فتکون الحجة علیهم أتم و لذا خصوا بالذکر فی تلک الآیة مع عموم السؤال لجمیع المکلفین.
مد، [العمدة] أَبُو نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ قِفُوهُمْ
ص: 77
إِنهَُّم مَّسُْئولُون» گفت: درباره ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام میپرسند.(1)
الطرائف: ابن شیرویه در «الفردوس» روایتی مانند آن را از ابوسعید خدری آورده است.
کشف الغمّۀ: عزّ محدّث حنبلی از ابوسعید خدری، و ابوبکر بن مردویه در«المناقب» روایتی نظیر آن را از ابن عباس آورده است.(2)
تفسیر فرات بن ابراهیم: حسین بن حکم و عبید بن کثیر با سند خود از ابن عباس شبیه این روایت را نقل کرده است.(3)
توضیح
طبرسی رحمۀ الله از ابوسعید خدری و از سعید بن جبیر از ابن عباس نظیر این روایت را از کتاب ابوالقاسم حسکانی نقل کرده است.(4)
علّامه رحمۀ الله در کشف الحق گوید: جمهور راویان اهل سنت از ابن عباس و ابوسعید خدری از پیامبرصلی الله علیه و آله روایت کردهاند که فرمود: درباره ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام میپرسند.(5)
ابن حجر در کتاب «الصواعق» از دیلمی و واحدی روایت کرده است که: دیلمی از ابوسعید خدری روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره آیه «وَ قِفُوهُمْ إِنهَُّم مَّسُْئولُون » فرموده است: یعنی در برابر ولایت علی و اهل بیت علیهم السّلام مسئول هستند؛ و گویی منظور واحدی نیز همین باشد زیرا گفته است آیه: «وَ قِفُوهُمْ إِنهَُّم مَّسُْئولُون» یعنی مسئول در برابر ولایت علی و اهل بیت علیهم السّلام؛ زیرا خداوند متعال به پیامبر _ صلی الله علیه و آله _ خود امر فرمود: به مردم بفهماند که بابت تبلیغ رسالت پاداشی درخواست نمیکند مگر دل بستن به محبت خویشاوندان آن حضرت و معنای این کلام آن است که از ایشان سؤال میشود، آیا حق موالات را آنگونه که پیامبر صلی الله علیه و آله سفارش فرمود، درباره آنان به جا آوردند یا اینکه آن را تباه ساخته و توجهی بدان ننمودند که در این صورت باید پاسخگو باشند و تبعات آن را بپذیرند. پایان(6)
ص: 78
إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ قَالَ عَنْ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (1).
یف، [الطرائف] ابْنُ شِیرَوَیْهِ فِی الْفِرْدَوْسِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ: مِثْلَهُ.
کشف، [کشف الغمة] الْعِزُّ الْمُحَدِّثُ الْحَنْبَلِیُّ عَنِ الْخُدْرِیِّ وَ أَبُو بَکْرِ بْنُ مَرْدَوَیْهِ فِی الْمَنَاقِبِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (2).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَکَمِ وَ عُبَیْدُ بْنُ کَثِیرٍ بِإِسْنَادِهِمَا إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ: مِثْلَهُ (3).
رَوَی الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ وَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ مِنْ کِتَابِ الْحَاکِمِ أَبِی الْقَاسِمِ الْحَسْکَانِیِّ: مِثْلَهُ (4).
قَالَ الْعَلَّامَةُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کَشْفِ الْحَقِّ رَوَی الْجُمْهُورُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: عَنْ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (5).
وَ رَوَی ابْنُ حَجَرٍ فِی صَوَاعِقِهِ عَنِ الدَّیْلَمِیِّ وَ الْوَاحِدِیِّ قَالَ وَ أَخْرَجَ الدَّیْلَمِیُّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ عَنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام.
وَ کَانَ هَذَا مُرَادَ الْوَاحِدِیِّ بِقَوْلِهِ: رُوِیَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ أَیْ عَنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ وَ أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السّلام لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله أَنْ یُعَرِّفَ الْخَلْقَ أَنَّهُ لَا یَسْأَلُ عَنْ تَبْلِیغِ الرِّسَالَةِ أَجْراً(6) إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی وَ الْمَعْنَی أَنَّهُمْ یُسْأَلُونَ هَلْ وَالَوْهُمْ حَقَّ الْمُوَالاةِ کَمَا أَوْصَاهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَمْ أَضَاعُوهَا وَ أَهْمَلُوهَا فَتَکُونَ عَلَیْهِمُ الْمُطَالَبَةُ وَ التَّبِعَةُ انْتَهَی (7).
ص: 78
مؤلف: از این برداشت برای اثبات امامت آن حضرت علیه السّلام استفاده شده است. زیرا این چنین ولایتی که مسئولیتآور بوده و بابت آن از میان دیگر عقائد و اعمال، انسان را نگاه میدارند و بازخواست میکنند، بیانگر آن است که بزرگترین رکن ایمان، اعتقاد به امامت و خلافت آن حضرت علیه السّلام است؛ و نیز وجوب پذیرفتن این ولایت گران سنگ که در روز قیامت بابت آن انسان را مورد بازخواست قرار میدهند، دلیل بر فضل و فضیلت علی علیه السّلام بر دیگر صحابه است و میدانیم که تفضیل مفضول عقلاً امری زشت و ناپسند است و تاکنون بارها درباره ولایت سخن گفتهایم.
و میگویم: این اخبار را روایتی مورد تأیید قرار میدهد که حافظ ابونعیم در کتاب منقبۀ المطهرین با سندی از نافع بن حارث از ابو برده نقل کرده که گفت: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که پیرامون وی گرد آمده بودیم، فرمود: قَسَم به آن که جانم در دست اوست هیچ بندهای در روز قیامت قدم از قدم بر نمیدارد مگر اینکه درباره چهار چیز از او سؤال شود و بابت آنها بازخواست گردد: از عمرش و اینکه چگونه آن را به پایان رسانده، از جسمش و اینکه بر سر آن چه آورده؟ از مالش و اینکه آن را چگونه خرج کرده؟ و از محبّت ما اهل بیت؟ پس عمر گفت: یا رسول الله: نشانه پایبند بودن به محبت شما بعد از رحلتتان چیست؟ پس پیامبر صلی الله علیه و آله دست بر سر علی بن ابی طالب علیه السّلام _ که در کنارش بود _ گذاشته و فرمود: نشانه دوست داشتن ما بعد از وفاتمان، دوست داشتن این است. و با سندی دیگر از عبدالله بن بریدۀ از پدرش شبیه این روایت را نقل کرده است و در پایان آن گوید: دوست داشتنِ این _ و دست خود را بر روی شانه علی علیه السّلام گذاشت _ است؛ سپس فرمود: هرکه او را دوست بدارد، ما را دوست داشته و آنکه با وی دشمنی ورزد، با ما دشمنی ورزیده است .
باب سی و نهم : دیگر آیاتی که در شأن امیر المؤمنین علیه السلام نازل شدهاند
روایات
روایت1.
تفسیر علی بن ابراهیم: آیه «مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِرَبِّهِمْ أَعْمَالُهُمْ کَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فیِ یَوْمٍ عَاصِفٍ لَّا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُواْ عَلیَ شیَ ْءٍ ذَلِکَ هُوَ الضَّلَالُ الْبَعِیدُ»،(1){مَثَل
کسانی که به پروردگار خود کافر شدند، کردارهایشان به خاکستری می ماند که بادی تند در روزی طوفانی بر آن بوزد: از آنچه به دست آورده اند هیچ [بهره ای ] نمی توانند بُرد. این است همان گمراهیِ دور و دراز.} این مفهوم را میرساند که هرکس به ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام اقرار نکند، عمل او همانند خاکستری که باد آن را ببرد، باطل میشود.(2)
روایت2.
تفسیر علی بن ابراهیم:
ص: 79
أقول: استدل به علی إمامته علیه السّلام بأن هذه الولایة التی خص السؤال و التوقیف بها فی القیامة من بین سائر العقائد و الأعمال لیس إلا ما هو من أعظم أرکان الإیمان و هو الاعتقاد بإمامته و خلافته علیه السّلام و أیضا لزوم هذه الولایة العظیمة التی یسأل عنها فی القیامة یدل علی فضیلة عظیمة له من بین الصحابة و تفضیل المفضول قبیح عقلا و قد مر الکلام فی الولایة مرارا.
و أقول: یُؤَیِّدُ الْأَخْبَارَ الْمُتَقَدِّمَةَ مَا رَوَاهُ الْحَافِظُ أَبُو نُعَیْمٍ فِی کِتَابِ مَنْقَبَةِ الْمُطَهَّرِینَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ نَافِعِ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ أَبِی بُرْدَةَ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ وَ نَحْنُ حَوْلَهُ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ- لَا تَزُولُ قَدَمَا عَبْدٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی یُسْأَلَ عَنْ أَرْبَعٍ عَنْ عُمُرِهِ فِیمَا أَفْنَاهُ وَ عَنْ جَسَدِهِ فِیمَا أَبْلَاهُ وَ عَنْ مَالِهِ مِمَّا کَسَبَهُ وَ فِیمَا أَنْفَقَهُ وَ عَنْ حُبِّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ عُمَرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا آیَةُ حُبِّکُمْ مِنْ بَعْدِکَ قَالَ فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام وَ هُوَ إِلَی جَنْبِهِ فَقَالَ آیَةُ حُبِّنَا مِنْ بَعْدِی حُبُّ هَذَا.
وَ رَوَی بِإِسْنَادٍ آخَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُرَیْدَةَ عَنْ أَبِیهِ: نَحْوَهُ وَ قَالَ فِی آخِرِهِ حُبُّ هَذَا وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی کَتِفِ عَلِیٍّ علیه السّلام ثُمَّ قَالَ مَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ أَحَبَّنَا وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنَا(1).
فس، [تفسیر القمی]: مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ (2) قَالَ مَنْ لَمْ یُقِرَّ بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام بَطَلَ عَمَلُهُ مِثْلُ الرَّمَادِ الَّذِی تَجِی ءُ الرِّیحُ فَتَحْمِلُهُ (3).
فس، [تفسیر القمی] :الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی السَّفَاتِجِ عَنْ
ص: 79
امام صادق علیه السّلام در معنای آیه: «وَ إِذَا تُتْلیَ عَلَیْهِمْ ءَایَاتُنَا بَیِّنَاتٍ قَالَ الَّذِینَ لَا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا ائْتِ بِقُرْءَانٍ غَیرِْ هَذَا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ مَا یَکُونُ لیِ أَنْ أُبَدِّلَهُ مِن تِلْقَای نَفْسیِ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا یُوحَی إِلیَ َّ إِنیّ ِ أَخَافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبیّ ِ عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ»،(1){و
چون آیات روشنِ ما بر آنان خوانده شود، آنان که به دیدار ما امید ندارند می گویند: «قرآن دیگری جز این بیاور، یا آن را عوض کن.» بگو: «مرا نرسد که آن را از پیش خود عوض کنم. جز آنچه را که به من وحی می شود پیروی نمی کنم. اگر پروردگارم را نافرمانی کنم، از عذاب روزی بزرگ می ترسم.»} فرمود: مقصود از این آیه امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام است و عبارت «قُلْ مَا یَکُونُ لیِ أَنْ أُبَدِّلَهُ مِن تِلْقَای نَفْسیِ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا یُوحَی إِلیَ» یعنی من نمیتوانم امامت و ولایت علی بن ابی طالب را خودسرانه به کسی بدهم بلکه من پیرو وحیای هستم که بر من نازل میشود.
توضیح
این روایت محتمل دو وجه است: وجه اول آن است که در تأویل آن ضمیر «ﻪ » در «بدّله» به امیرالمؤمنین علیه السّلام برگردد، یعنی: قرآنی بیاور که صفتها و ستایشها و فضایل و اوصاف او در آن نباشد، یا: خودسرانه آن را عوض کن و چیز دیگری را به جای او قرارده. وجه دوم آن است که ضمیر نیز به قرآن نیز برگردد، در این صورت معنا چنین میشود: این قرآن را کناری بگذار و قرآن دیگری بیاور که مشتمل بر فضایل علی علیه السّلام نبوده و تصریح به خلافت و امامت وی درآن نشده باشد؛ یا اینکه اینگونه مطالب را از این قرآن حذف کن. وجه اول از نظر روایت آشکارتر و وجه دوم از نظر آیه آشکارتر است.
روایت3.
تفسیر علی بن ابراهیم: «فَلَعَلَّکَ تَارِکُ بَعْضَ مَا یُوحَی إِلَیْکَ وَ ضَائقُ بِهِ صَدْرُکَ أَن یَقُولُواْ لَوْ لَا أُنزِلَ عَلَیْهِ کَنزٌ أَوْ جَاءَ مَعَهُ مَلَکٌ إِنَّمَا أَنتَ نَذِیرٌ وَ اللَّهُ عَلیَ کلُ ِّ شیَ ْءٍ وَکِیل »،(2){و
مبادا تو برخی از آنچه را که به سویت وحی می شود ترک گویی و سینه ات بدان تنگ گردد که می گویند: «چرا گنجی بر او فرو فرستاده نشده یا فرشته ای با او نیامده است؟» تو فقط هشداردهنده ای، و خدا بر هر چیزی نگهبان است.}
امام صادق علیه السّلام فرمود: سبب نزول این آیه آن است که روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله از خانه بیرون آمده و به علی علیه السّلام فرمود: ای علی، از خدا خواستم که تو را وزیر من قرار دهد و او چنین کرد و از وی خواستم که تو را وصیّ من قرار دهد و چنین کرد و از وی خواستم که تو را خلیفه و جانشین من در اُُمّتم قرار دهد و او چنین کرد. پس مردی از صحابه گفت: به خدا سوگند که یک صاع خرما در کاسهای کهنه و کوچک نزد من دوست داشتنیتر از آنی است که محمد از پروردگارش درخواست کرده است! چه میشد که از وی درخواست میکرد که فرشتهای را به یاریش بفرستد یا ثروتی به وی دهد تا برای غلبه بر فقر خود از آن مدد جوید؟! به خدا سوگند که او هرگز علی را به حق یا باطلی دعوت نکرد مگر اینکه علی او را اجابت نمود! پس خداوند آیه: «فَلَعَلَّکَ تَارِکُ بَعْضَ مَا یُوحَی إِلَیْکَ » را نازل فرمود.
ص: 80
أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ (1) یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَ یَعْنِی فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (2).
الخبر یحتمل وجهین الأول أن یکون علی تأویله علیه السّلام ضمیر بدله راجعا إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام أی ائت بقرآن لا یشمل علی نعوته علیه السّلام و أوصافه و فضائله أو بدله من قبل نفسک و اجعل مکانه غیره الثانی أن یکون الضمیر راجعا إلی القرآن أیضا أی ارفع هذا القرآن رأسا و ائتنا بقرآن آخر لا یکون مشتملا علی فضائله و النصوص علیه أو بدل من هذا القرآن ما یشتمل علی تلک الأمور و الأول أظهر فی الخبر و الثانی فی الآیة.
فس، [تفسیر القمی]: فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُکَ أَنْ یَقُولُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ جاءَ مَعَهُ مَلَکٌ إِنَّما أَنْتَ نَذِیرٌ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکِیلٌ (3) فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ عُمَارَةَ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام أَنَّهُ قَالَ سَبَبُ نُزُولِ هَذِهِ الْآیَةِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ ذَاتَ یَوْمٍ فَقَالَ لِعَلِیٍّ علیه السّلام یَا عَلِیُّ إِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ اللَّیْلَةَ أَنْ یَجْعَلَکَ وَزِیرِی فَفَعَلَ وَ سَأَلْتُهُ أَنْ یَجْعَلَکَ وَصِیِّی فَفَعَلَ وَ سَأَلْتُهُ أَنْ یَجْعَلَکَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی فَفَعَلَ فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ (4) وَ اللَّهِ لَصَاعٌ مِنْ تَمْرٍ فِی شَنٍ (5) بَالٍ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا سَأَلَ مُحَمَّدٌ رَبَّهُ أَلَّا سَأَلَهُ مَلَکاً یَعْضُدُهُ أَوْ مَالًا یَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی فَاقَتِهِ (6) فَوَ اللَّهِ مَا دَعَا عَلِیّاً قَطُّ إِلَی حَقٍّ أَوْ إِلَی بَاطِلٍ (7) إِلَّا أَجَابَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ الْآیَةَ
ص: 80
در آیه: «أَمْ یَقُولُونَ افْترََئهُ قُلْ فَأْتُواْ بِعَشْرِ سُوَرٍ مِّثْلِهِ مُفْترََیَاتٍ وَادْعُواْ مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن کُنتُمْ صَادِقِین»،(1){یا
می گویند: «این [قرآن ] را به دروغ ساخته است.» بگو: «اگر راست می گویید، ده سوره برساخته شده مانند آن بیاورید و غیر از خدا هر که را می توانید فرا خوانید.»} منظور این است که آنها میگفتند: خداوند او (پیامبرصلی الله علیه و آله ) را به ولایت علی علیه السّلام امر نکرد بلکه او این ادعا را از خود میکند. لذا خداوند متعال فرمود: «فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُواْ لَکُمْ فَاعْلَمُواْ أَنَّمَا أُنزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ»،(2){پس
اگر شما را اجابت نکردند، بدانید که آنچه نازل شده است به علم خداست.} یعنی اینکه ولایت علی علیه السّلام از جانب خداست.(3)
توضیح
منظور از «او هرگز علی را به حق یا باطلی دعوت نکرد» آن است که علی علیه السّلام کاملاً مطیع و تحت امر رسول خدا صلی الله علیه و آله بود ، از این رو پیامبر صلی الله علیه و آله آن خواستهها را از خداوند برای وی طلب نمود؛ یا اینکه معنای عبارت آن است که به دلیل اطاعت کامل وی از پیامبر، بیآنکه چنین درخواستهایی شده باشد، یا وحی در این باره نازل شده باشد، این نسبتها به وی داده شده است؛ یا اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله نیازی نداشت که چنین درخواستهایی برای وی بکند، زیرا علی علیه السّلام کاملاً مطیع و گوش به فرمان وی بود و اگر آن حضرت از وی میخواست وصیّ وی باشد، او میپذیرفت؛ و به نظر میرسد، برداشت میانی درستتر باشد .
روایت4.
تفسیر علی بن ابراهیم: «إِنَّمَا یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ وَ لَیُبَیِّننَ َّ لَکمُ ْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَا کُنتُمْ فِیهِ تخَْتَلِفُونَ»،(4){جز این نیست که خدا شما را بدین وسیله می آزماید و روز قیامت در آنچه اختلاف می کردید، قطعاً برای شما توضیح خواهد داد.} منظور از عبارت «إِنَّمَا یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ» علی بن ابی طالب علیه السّلام است که خداوند شما را به قبول ولایت وی امتحان میکند. و «قطعاً در روز قیامت در آنچه اختلاف میکردید، برای شما توضیح خواهد داد.»(5)
توضیح
ضمیر به «عهد الله» بر میگردد که در روایات به «ولایت» تفسیر شده است.
روایت5.
تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ إِن کَادُواْ لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ لِتَفْترَِیَ عَلَیْنَا غَیرَْهُ وَ إِذًا لاَّتخََّذُوکَ خَلِیلاً»،(6){و
چیزی نمانده بود که تو را از آنچه به سوی تو وحی کرده ایم گمراه کنند تا غیر از آن را بر ما ببندی و در آن صورت تو را به دوستی خود بگیرند.} منظور از«غیره» در این آیه امیرالمؤمنین علیه السّلام است که اگر دیگری را به جای وی میگماردی، قطعاً تو را به دوستی بر میگزیدند.(7)
روایت6.
تفسیر علی بن ابراهیم: «مَن جَاءَ بِالحَْسَنَةِ فَلَهُ عَشرُْ أَمْثَالِهَا وَ مَن جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلَا یجُْزَی إِلَّا مِثْلَهَا وَ هُمْ لَا یُظْلَمُونَ»،(8){هر
کس کار نیکی بیاورد، ده برابر آن [پاداش ] خواهد داشت، و هر کس کار بدی بیاورد، جز مانند آن جزا نیابد و بر آنان ستم نرود.} گوید: به خدا سوگند «الحسنه» در این آیه ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام و «السیّئۀ» پیروی از دشمنان آن حضرت است.
ص: 81
قَوْلُهُ أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (1) یَعْنِی قَوْلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَأْمُرْهُ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ إِنَّمَا یَقُولُ مِنْ عِنْدِهِ فِیهِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ أَیْ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السّلام مِنْ عِنْدِ اللَّهِ (2).
قوله ما دعا علیا أی لما کان علی علیه السّلام کثیر الانقیاد و الإطاعة له صلی الله علیه و آله سأل الله له تلک الأمور أو أنه افتری له هذه الأشیاء لکثرة انقیاده من غیر سؤال و وحی أو أنه ما کان یحتاج إلی سؤال تلک الأمور له لأنه یطیعه فی کل ما یأمره به فلو أمره بالوصایة کان یفعلها و الأوسط أظهر.
فس، [تفسیر القمی]: إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ (3) یَعْنِی بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السّلام یَخْتَبِرُکُمْ وَ لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ ما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ (4).
الضمیر راجع إلی عهد الله المفسر بالولایة فی الأخبار.
فس، [تفسیر القمی]: وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ (5) یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَعلیه السلاموَ إِذاً لَاتَّخَذُوکَ خَلِیلًا أَیْ صَدِیقاً لَوْ أَقَمْتَ غَیْرَهُ (6).
فس، [تفسیر القمی]: مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ- وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ(7) قَالَ الْحَسَنَةُ وَ اللَّهِ وَلَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ السَّیِّئَةُ وَ اللَّهِ اتِّبَاعُ أَعْدَائِهِ (8).
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ
ص: 81
امام صادق علیه السّلام فرمود: عبارت «مَن جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلَا یجُْزَی إِلَّا مِثْلَهَا» برای عامه مسلمانان است و «الحسنۀ» ولایت است. پس هرکس کار نیکی انجام دهد، خداوند ده برابر آن را برایش مینویسد. اما اگر ولایت را نپذیرفته باشد، عملی از وی پذیرفته نمیشود و «وَ مَا لَهُ فیِ الاَْخِرَةِ مِنْ خَلَاق »،(1){و حال آنکه برای او در آخرت نصیبی نیست. }
روایت7.
تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْوَاءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَن فِیهِنَّ»،(2){و
اگر حق از هوسهای آنها پیروی می کرد، قطعاً آسمانها و زمین و هر که در آنهاست تباه می شد.} گوید: «حق» رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السّلام هستند و دلیل بر این امر آیه «قَدْ جَاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقّ ِ مِن رَّبِّکُم»،(3){ای
مردم، آن پیامبر [موعود]، حقیقت را از سوی پروردگارتان برای شما آورده است .} و منظور از«حق» در این آیه، ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام است. و «وَ یَسْتَنبُِونَکَ أَحَقٌّ هُوَ قُلْ إِی وَ رَبیّ ِ إِنَّهُ لَحَقٌّ وَ مَا أَنتُم بِمُعْجِزِین»،(4){و
از تو خبر می گیرند: «آیا آن راست است؟» بگو: «آری! سوگند به پروردگارم که آن قطعاً راست است، و شما نمی توانید [خدا را] درمانده کنید.»} یعنی: ای محمّد، مردم مکه درباره علی علیه السّلام از تو میپرسند که آیا او بر حق، یعنی امام است؟ «بگو: آری به پروردگارم سوگند که او بر حق است»، (5)یعنی«امام»
است، و نظیر این شواهد بسیار است. و دلیل بر اینکه «حق»، رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السّلام هستند، سخن خداوند عزّوجل است که میفرماید: «اگر پیروی کنند» رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السّلام از قریش، «قطعاً آسمانها و زمین و هر که در آنهاست تباه میگردند» و تباهی و فساد آسمان آن است که نبارد و فساد و تباهی زمین آن است که گیاه نرویاند و اگر آسمان و زمین چنین شوند، فساد و تباهی مردم را در پی دارد.(6)
توضیح
منظور از «و الدلیل علی أنّ الحقّ» آن است که روایتی که در تفسیر این آیه آورده شده، دلیل بر این امر است. و احتمال دارد که عبارت «وَ لو اتّبع» تفسیر آیه باشد بدون توجه به ما قبل آن و چنین پیداست که تحریفی از طرف نسخهبرداران صورت گرفته است.
ص: 82
بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها(1) قَالَ هِیَ لِلْمُسْلِمِینَ عَامَّةً وَ الْحَسَنَةُ الْوَلَایَةُ فَمَنْ عَمِلَ مِنْ حَسَنَةٍ کَتَبَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ عَشْراً فَإِنْ لَمْ یَکُنْ وَلَایَةٌ دَفَعَ عَنْهُ (2) بِمَا عَمِلَ مِنْ حَسَنَةٍ فِی الدُّنْیَا- وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ (3).
فس، [تفسیر القمی]: وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَ (4) قَالَ الْحَقُّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی- قَدْ جاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّکُمْ (5) یَعْنِی وَلَایَةَ(6) أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَعلیه السلاموَ یَسْتَنْبِئُونَکَ (7) یَا مُحَمَّدُ أَهْلُ مَکَّةَ فِی عَلِیٍّ- أَ حَقٌّ هُوَ أَیْ إِمَامٌ قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌ أَیْ إِمَامٌ (8) وَ مِثْلُهُ کَثِیرٌ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ الْحَقَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لَوِ اتَّبَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام قُرَیْشاً- لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَ فَفَسَادُ السَّمَاءِ إِذَا لَمْ تَمْطُرْ وَ فَسَادُ الْأَرْضِ إِذَا لَمْ تَنْبُتْ وَ فَسَادُ النَّاسِ فِی ذَلِکَ (9).
قوله و الدلیل علی أن الحق أی الخبر الذی ورد فی تفسیر هذه الآیة أیضا دلیل علی ذلک و یحتمل أن یکون قوله وَ لَوِ اتَّبَعَ تفسیر الآیة منفصلا عما قبله و الظاهر أن فیه تحریفا من النساخ.
ص: 82
روایت8.
تفسیر علی بن ابراهیم: «لَقَدْ جِئْنَاکمُ بِالحَْقّ ِ وَ لَکِنَّ أَکْثرََکُمْ لِلْحَقّ ِ کَارِهُونَ* أَمْ أَبْرَمُواْ أَمْرًا فَإِنَّا مُبرِْمُونَ* أَمْ یحَْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نجَْوَیهُم بَلیَ وَ رُسُلُنَا لَدَیهِْمْ یَکْتُبُون »،(1){قطعاً
حقیقت را برایتان آوردیم، لیکن بیشتر شما حقیقت را خوش نداشتید. یا در کاری ابرام ورزیده اند؟ ما [نیز] ابرام می ورزیم. آیا می پندارند که ما راز آنها و نجوایشان را نمی شنویم؟ چرا، و فرشتگان ما پیش آنان [حاضرند و] ثبت می کنند.} منظور از «لَقَدْ جِئْنَاکمُ بِالحَْقّ ِ» ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام است «اما بیشترشان حقیقت را خوش نمیدارند» و دلیل بر اینکه «حقّ» همان ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام است، آیه: «وَ قُلِ الْحَقُّ مِن رَّبِّکمُ ْ فَمَن شَاءَ فَلْیُؤْمِن وَ مَن شَاءَ فَلْیَکْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِینَ نَارًا أَحَاطَ بهِِمْ سُرَادِقُهَا وَ إِن یَسْتَغِیثُواْ یُغَاثُواْ بِمَاءٍ کاَلْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَ سَاءَتْ مُرْتَفَقًا»،(2){و
بگو: «حق از پروردگارتان [رسیده ] است. پس هر که بخواهد بگرود و هر که بخواهد انکار کند، که ما برای ستمگران آتشی آماده کرده ایم که سراپرده هایش آنان را در بر می گیرد، و اگر فریادرسی جویند، به آبی چون مس گداخته که چهره ها را بریان می کند یاری می شوند. وه! چه بد شرابی و چه زشت جایگاهی است.»} است که منظور از «حق» در آن ولایت علی علیه السّلام است، «پس هر که خواهد ایمان بیاورد و هر که خواهد کفر ورزد که ما برای ستم کنندگان» به آل محمّد در گرفتن حقشان از آنها «آتش» را آماده کردهایم و سپس به دنبال آن آیه نخست را یاد کرده است و اینکه آنها در کعبه پیمان بستند که اجازه ندهند خلافت رسول خدا صلی الله علیه و آله به اهل بیت وی داده شود، لذا میفرماید: «أَمْ أَبْرَمُواْ أَمْرًا فَإِنَّا مُبرِْمُونَ* أَمْ یحَْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نجَْوَئهُم بَلیَ وَ رُسُلُنَا لَدَیهِْمْ یَکْتُبُون»(3) .
روایت9.
تفسیر علی بن ابراهیم: «شَرَعَ لَکُم مِّنَ الدِّینِ مَا وَصیَ بِهِ نُوحًا وَ الَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَ مَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسیَ وَ عِیسیَ أَنْ أَقِیمُواْ الدِّینَ وَ لَا تَتَفَرَّقُواْ فِیهِ کَبرَُ عَلیَ الْمُشْرِکِینَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یجَْتَبیِ إِلَیْهِ مَن یَشَاءُ وَ یهَْدِی إِلَیْهِ مَن یُنِیبُ* وَ مَا تَفَرَّقُواْ إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیَا بَیْنهَُمْ وَ لَوْ لَا کلَِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ إِلیَ أَجَلٍ مُّسَمًّی لَّقُضیِ َ بَیْنهَُمْ وَ إِنَّ الَّذِینَ أُورِثُواْ الْکِتَابَ مِن بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍ ّ مِّنْهُ مُرِیبٍ* فَلِذَلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَ لَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَ قُلْ ءَامَنتُ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِن کِتَابٍ وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنَا وَ رَبُّکُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَ لَکُمْ أَعْمَالُکُمْ لَاحُجَّةَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ یجَْمَعُ بَیْنَنَا وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ»،(4){از [احکامِ ] دین، آنچه را که به نوح درباره آن سفارش کرد، برای شما تشریع کرد و آنچه را به تو وحی کردیم و آنچه را که درباره آن به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نمودیم که: «دین را برپا دارید و در آن تفرقه اندازی مکنید.» بر مشرکان آنچه که ایشان را به سوی آن فرا می خوانی، گران می آید. خدا هر که را بخواهد، به سوی خود برمی گزیند، و هر که را که از در توبه درآید، به سوی خود راه می نماید. و فقط پس از آنکه علم برایشان آمد، راه تفرقه پیمودند [آن هم ] به صرف حسد [و برتری جویی ] میان همدیگر. و اگر سخنی [دایر بر تأخیر عذاب ] از جانب پروردگارت تا زمانی معیّن، پیشی نگرفته بود، قطعاً میانشان داوری شده بود. و کسانی که بعد از آنان کتاب [تورات ] را میراث یافتند واقعاً درباره او در تردیدی سخت [دچار] اند. بنا بر این به دعوت پرداز، و همان گونه که مأموری ایستادگی کن، و هوسهای آنان را پیروی مکن و بگو: «به هر کتابی که خدا نازل کرده است ایمان آوردم و مأمور شدم که میان شما عدالت کنم خدا پروردگار ما و پروردگار شماست اعمال ما از آنِ ما و اعمال شما از آنِ شماست میان ما و شما خصومتی نیست خدا میان ما را جمع می کند، و فرجام به سوی اوست.}
خطاب آیه: «شَرَعَ لَکُم مِّنَ الدِّینِ» محمد صلی الله علیه و آله است. «مَا وَصیَ بِهِ نُوحًا وَ الَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ»، «از احکام دین، آنچه را که به نوح درباره آن سفارش کرد «ای محمد» و آنچه را درباره آن به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نمودیم که دین را به پا دارید» یعنی دین(توحید) را بیاموزید و اقامه نماز و دادن زکات و روزه گرفتن ماه رمضان و حج خانه خدا و سنن و احکامی که در کتابها وارد شده و اقرار به ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام «و در آن تفرقه اندازی مکنید» یعنی در آن باهم اختلاف نورزید
ص: 83
فس، [تفسیر القمی]: لَقَدْ جِئْناکُمْ بِالْحَقِ (1) یَعْنِی بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ لکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ وَ الدَّلِیلُ (2) عَلَی أَنَّ الْحَقَّ وَلَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام قَوْلُهُ- وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ (3) یَعْنِی وَلَایَةَ عَلِیٍّ علیه السلام فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنا
لِلظَّالِمِینَ آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ (4) ناراً ثُمَّ ذَکَرَ عَلَی أَثَرِ هَذَا(5) خَبَرَهُمْ وَ مَا تَعَاهَدُوا عَلَیْهِ فِی الْکَعْبَةِ أَنْ لَا یَرُدُّوا الْأَمْرَ فِی أَهْلِ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ (6) إِلَی قَوْلِهِ لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ (7).
فس، [تفسیر القمی]: شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ (8) مُخَاطَبَةً لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ما وَصَّی بِهِ نُوحاً وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ- وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسی أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ أَیْ تَعَلَّمُوا الدِّینَ یَعْنِی التَّوْحِیدَ وَ إِقَامَ الصَّلَاةِ وَ إِیتَاءَ الزَّکَاةِ وَ صَوْمَ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ حِجَّ الْبَیْتِ وَ السُّنَنَ وَ الْأَحْکَامَ الَّتِی فِی الْکُتُبِ وَ الْإِقْرَارَ بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ أَیْ لَا تَخْتَلِفُوا فِیهِ- کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ مِنْ ذِکْرِ هَذِهِ الشَّرَائِعِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ أَیْ یَخْتَارُ- وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ یُنِیبُ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الَّذِینَ اجْتَبَاهُمُ اللَّهُ وَ اخْتَارَهُمْ (9) قَالَ وَ ما تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ قَالَ لَمْ یَتَفَرَّقُوا بِجَهْلٍ وَ لَکِنَّهُمْ تَفَرَّقُوا لَمَّا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ وَ عَرَفُوهُ فَحَسَدَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ بَغَی بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ لَمَّا رَأَوْا مِنْ تَفَاضِیلِ (10) أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام بِأَمْرِ اللَّهِ فَتَفَرَّقُوا فِی الْمَذَاهِبِ وَ أَخَذُوا
ص: 83
زیرا «بر مشرکان آنچه را که ایشان را به سوی آن فرا میخوانی، گران میآید» یعنی گفتن این احکام بر آنها گران میآید. سپس فرمود: «خدا هر که را بخواهد به سوی خود بر میگزیند» انتخاب میکند «و هر که را از در توبه درآید، به سوی خود راه مینماید.» و اینان امامان علیهم السلام هستند که خداوند ایشان را برگزیده و انتخاب نموده است. سپس میفرماید: «و فقط پس از آنکه علم بر ایشان آمد، راه تفرقه پیمودند، آن هم به صرف حسد و برتری جویی میان همدیگر» گوید: آنها از روی جهل متفرّق نشدند بلکه زمانی دچار تفرقه شدند که علم پیدا کردند و او را شناختند و از این رو به یکدیگر حسد ورزیدند و چون برتری امیرالمؤمنین علیه السّلام را به امر خداوند دیدند، دچار تفرقه گشته و پیرو مذاهب مختلف شدند و در پی نظرها و هواهای نفسانی خود رفتند. سپس خداوند عزّوجل میفرماید: «اگر سخنی دایر بر تأخیر عذاب از جانب پروردگارت تا زمانی معیّن، پیشی نگرفته بود، قطعاً میانشان داوری شده بود.» گوید: یعنی اینکه اگر نبود اینکه خداوند از پیش همه چیز را مقدّر کرده بود، میان ایشان قضاوت میفرمود و مهلتشان نداده، هلاکشان مینمود، اما کار آنها را تا زمانی معیّن و مقدّر به تأخیر انداخت «و کسانی بعد از آنان کتاب تورات را میراث یافتند، واقعاً درباره او در تردید سخت دچارند» و این کنایه از کسانی است که دستور پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را نادیده گرفته و سرپیچی کردند، سپس فرمود: «بنابراین، به دعوت پرداز، و همانگونه که مأموری ایستادگی کن» یعنی به خاطر این امور و به خاطر دینی که ذکر آن رفت و نیز موالات امیرالمؤمنین علیه السّلام، هم دعوت کن و هم آنگونه که دستور یافتی، ایستادگی کن.
امام صادق علیه السّلام فرمود: مراد از «أَقِیمُواْ الدِّینَ» امام است و «وَ لَا تَتَفَرَّقُواْ فِیهِ» کنایه از امیرالمؤمنین علیه السّلام است .
سپس فرمود: «کَبرَُ عَلیَ الْمُشْرِکِینَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ» یعنی: موضوع ولایت علی علیه السّلام و«اللَّهُ یجَْتَبیِ إِلَیْهِ مَن یَشَاءُ» {خدا هر که را بخواهد به سوی خود برمیگزیند.} کنایه از علی علیه السّلام است و«یهَْدِی إِلَیْهِ مَن یُنِیبُ»، {و هرکه را از در توبه به در آید، به سوی خود راه مینماید.} سپس فرمود: «بنابراین، به دعوت پرداز همان گونه که مأموری، ایستادگی کن» یعنی در طرفداری از امیرالمؤمنین علیه السّلام «و هوسهای آنان را پیروی مکن» یعنی درباره ولایت علی علیه السّلام به خواستههای آنان توجه مکن «و بگو: به هر کتابی که خدا نازل کرده است ایمان آوردم و مأمور شدم که میان شما عدالت کنم؛ خدا پروردگار ما و پروردگار شماست؛ اعمال ما از آنِ ما و اعمال شما از آنِ شماست، میان ما و شما خصومتی نیست، خدا میان ما را جمع میکند و فرجام به سوی اوست».
سپس خداوند عزّوجل فرماید: «وَ الَّذِینَ یحَُاجُّونَ فیِ اللَّهِ مِن بَعْدِ مَا اسْتُجِیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ دَاحِضَةٌ عِندَ رَبهِِّمْ وَ عَلَیهِْمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ* اللَّهُ الَّذِی أَنزَلَ الْکِتَابَ بِالحَْقّ ِ وَ الْمِیزَانَ وَ مَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِیبٌ»،(1){و
کسانی که درباره خدا پس از اجابت [دعوت ] او به مجادله می پردازند، حجّتشان پیش پروردگارشان باطل است، و خشمی [از خدا] برایشان است و برای آنان عذابی سخت خواهد بود. خدا همان کسی است که کتاب و وسیله سنجش را به حق فرود آورد، و تو چه می دانی! شاید رستاخیز نزدیک باشد.}. «وَ الَّذِینَ یحَُاجُّونَ فیِ اللَّهِ» یعنی خداوند، پس از اینکه اراده فرمود پیامبرانی را به سوی آنان بفرستد و پیامبران و کتابهای آسمانی به سویشان فرستاده، اعتراض کردند و ادیان و محتوای کتابهای آنان را تغییر داده و عوض کردند و در روز قیامت نیز برای عمل خود برای خدا اقامه حجّت میکنند که در آن روز «حُجَّتُهُمْ دَاحِضَةٌ» یعنی حجت آنها باطل است «نزد پروردگارشان و خشمی از خدا برایشان است و برای آنان عذابی سخت خواهد بود».
سپس فرمود: «اللَّهُ الَّذِی أَنزَلَ الْکِتَابَ بِالحَْقّ ِ وَ الْمِیزَانَ» گوید: «میزان» امیرالمؤمنین علیه السّلام است. و دلیل بر این امر آیه «وَ السَّمَاءَ رَفَعَهَا وَ وَضَعَ الْمِیزَان »،(2){و
آسمان را برافراشت و ترازو را گذاشت}. گوید: «میزان»
ص: 84
بِالْآرَاءِ وَ الْأَهْوَاءِ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ قَالَ لَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ قَدْ قَدَّرَ ذَلِکَ أَنْ یَکُونَ فِی التَّقْدِیرِ الْأَوَّلِ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ إِذَا اخْتَلَفُوا وَ أَهْلَکَهُمْ وَ لَمْ یُنْظِرْهُمْ وَ لَکِنْ أَخَّرَهُمْ إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی الْمَقْدُورِ- وَ إِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ کِنَایَةٌ عَنِ الَّذِینَ نَقَضُوا أَمْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ فَلِذلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ یَعْنِی لِهَذِهِ الْأُمُورِ وَ الدِّینِ الَّذِی تَقَدَّمَ ذِکْرُهُ وَ مُوَالاةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ.
قَالَ: فَحَدَّثَنِی أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ قَالَ الْإِمَامَ- وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ کِنَایَةٌ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام ثُمَّ قَالَ کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ مِنْ أَمْرِ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ کِنَایَةٌ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ یُنِیبُ ثُمَّ قَالَ- فَلِذلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ یَعْنِی إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع-(1) وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ فِیهِ وَ قُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ کِتابٍ وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنا وَ رَبُّکُمْ إِلَی قَوْلِهِ وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ الَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ (2) أَیْ یَحْتَجُّونَ عَلَی اللَّهِ بَعْدَ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْهِمُ الرُّسُلَ فَبَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِمُ الرُّسُلَ وَ الْکُتُبَ
فَغَیَّرُوا وَ بَدَّلُوا ثُمَّ یَحْتَجُّونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی اللَّهِ فَ حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ أَیْ بَاطِلَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ الَّذِی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِیزانَ قَالَ الْمِیزَانُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ فِی سُورَةِ الرَّحْمَنِ- وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِیزانَ (3) قَالَ
ص: 84
یعنی امام علیه السّلام است.(1)
توضیح
منظور از «المقدور» تفسیر مسمّی به «مقَدَّر» است، یا معنی این است که «تا زمانی که مشخص شده و اندازه آن ذکر شده است».
این که گفته است: «کنایة عن امیرالمؤمنین علیه السّلام» بدین معناست که ضمیر«ﻪ» در «فیه» به او برمیگردد یا به دینی که مقصود از آن خودِ اوست؛ و این دو احتمال در مورد «الیه» در هر دو موضع صدق میکنند؛ احتمال سومی هم هست و آن اینکه ضمیر به موصول «ما» در «ما تدعوهم» برگردد. اما اینکه گفته است «کنایۀ عن علی علیه السّلام» منظور مسأله «ولایت» آن حضرت است. قول او: «یعنی امیرالمؤمنین» یا برای توضیح «ذلک» است اگر صله برای «دعوة» باشد، یا صله برای متعلّق مقدّر دعوة است، اگر تعلیل باشد، یعنی: «به خاطر آن تفرقه یا کتاب یا علمی که به تو داده شده، به ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام دعوت کن!»
از طرفی دیگر، بدان که برخی مفسّران در این آیه «میزان» را به معنی «شرع» و برخی دیگر به معنی «عدل» و برخی هم میزان معروف _ ترازو _ گرفته و تفسیر کردهاند.
روایت10.
تفسیر علی بن ابراهیم: «إِنَّ الَّذِینَ قَالُواْ رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُواْ فَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لَا هُمْ یحَْزَنُون»،(2){حقّقاً
کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداست» سپس ایستادگی کردند، بیمی بر آنان نیست و غمگین نخواهند شد.}
گوید: منظور این است که «بر ولایت» امیرالمؤمنین علیه السّلام استقامت ورزیدند.»(3)
روایت11.
تفسیر علی بن ابراهیم: «أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَل لَّا یُؤْمِنُونَ* فَلْیَأْتُواْ بحَِدِیثٍ مِّثْلِهِ إِن کاَنُواْ صَدِقِین »(4){یا
می گویند: «آن را بربافته.» [نه،] بلکه باور ندارند. پس اگر راست می گویند، سخنی مثل آن بیاورند. } منظور از «أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ» امیرالمؤمنین علیه السّلام است و «بَل لَّا یُؤْمِنُونَ » بدان معناست که پیامبر ولایت علی علیه السّلام را از خود نیافته و وی را خودسرانه به امامت و خلافت منصوب نکرده است.
سپس گوید: «فَلْیَأْتُواْ بحَِدِیثٍ مِّثْلِهِ» یعنی مردی چون او «را از جانب خدا بیاورند، اگر راست میگویند»(5)
توضیح
تَقَوَّلَهُ: آنچه درباره امیرالمؤمنین علیه السّلام میگوید و آیاتی را که درباره وی میخواند، از خودِ اوست. و منظور علی بن ابراهیم از عبارت «أی رجل مثله»، «یعنی درباره مردی چون اوست» و حاصل کلام اینکه اگر آنها راست میگویند مردی را انتخاب کنند که در کمال چون او باشد و سپس مانند این آیات در آن اختلاف کنند، و اگر عاجز و ناتوان شدند، پس باید بدانند که حق او است،
ص: 85
یَعْنِی الْإِمَامَ علیه السلام (1).
قوله المقدور تفسیر للمسمی بالمقدر أو المعنی إلی أجل سمی و ذکر مقدره.
قوله کنایة عن أمیر المؤمنین علیه السّلام أی ضمیر فیه راجع إلیه أو إلی الدین الذی هو المقصود منه و الاحتمالان جاریان فی ضمیر إلیه فی الموضعین و یحتمل فیهما ثالث و هو إرجاعه إلی الموصول فی قوله ما تَدْعُوهُمْ فقوله کنایة عن علی أی عن أمر ولایته قوله یعنی إلی أمیر المؤمنین إما بیان لذلک إن کان صلة للدعوة أو لمتعلق الدعوة المقدر إن کان تعلیلا أی لأجل ذلک التفرق أو الکتاب أو العلم الذی أوتیته فادع إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام.
ثم اعلم أن بعض المفسرین فسروا المیزان هنا بالشرع و بعضهم بالعدل و بعضهم بالمیزان المعهود(2).
فس، [تفسیر القمی]: إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (3) قَالَ اسْتَقَامُوا عَلَی وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (4).
فس، [تفسیر القمی]: أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ (5) یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَلْ لا یُؤْمِنُونَ أَنَّهُ لَمْ یَتَقَوَّلْهُ وَ لَمْ یُقِمْهُ بِرَأْیِهِ ثُمَّ قَالَ فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ أَیْ رَجُلٍ مِثْلِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنْ کانُوا صادِقِینَ (6).
تَقَوَّلَهُ أی ما یقول فی أمیر المؤمنین علیه السّلام و یقرأ من الآیات فیه اختلقه من عند نفسه قوله أی رجل مثله أی فی رجل مثله و الحاصل أنهم إن کانوا صادقین فلیختاروا رجلا یکون مثله فی الکمال و لیختلقوا فیه مثل تلک الآیات فإذا عجزوا عنهما
ص: 85
و آنچه درباره وی نازل گشته از جانب خداست.
روایت12.
تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام در معنای آیات: «مَا ضَلَّ صَاحِبُکمُ ْ وَ مَا غَوَی* وَ مَا یَنطِقُ عَنِ الهَْوَی* إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَی * عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَی * ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَی * وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلیَ* ثمُ َّ دَنَا فَتَدَلیَ * فَکاَنَ قَابَ قَوْسَینْ ِ أَوْ أَدْنیَ * فَأَوْحَی إِلیَ عَبْدِهِ مَا أَوْحَی * مَا کَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَی* أَ فَتُمَارُونَهُ عَلیَ مَا یَرَی»(1){[که ] یار شما نه گمراه شده و نه در نادانی مانده و از سر هوس سخن نمی گوید. این سخن به جز وحیی که وحی می شود نیست. آن را [فرشته ] شدید القوی به او فرا آموخت، [سروش ] نیرومندی که [مسلّط] درایستاد. در حالی که او در افق اعلی بود سپس نزدیک آمد و نزدیکتر شد، تا [فاصله اش ] به قدرِ [طول ] دو [انتهای ] کمان یا نزدیکتر شد آن گاه به بنده اش آنچه را باید وحی کند، وحی فرمود.آنچه را دل دید انکار [ش ] نکرد. آیا در آنچه دیده است با او جدال می کنید؟ } فرمود: «مَا ضَلَّ صَاحِبُکمُ ْ وَ مَا غَوَی» یعنی: او _ پیامبرصلی الله علیه و آله _ درباره علی علیه السّلام گمراه نشده و در نادانی نمانده است و آنچه درباره وی فرموده از طریق وحی دریافت کرده است. سپس میفرماید: «عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَی» آنگاه به وی اجازه داده که به معراج رود و گفت: «ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَی وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلیَ ثمُ َّ دَنَا فَتَدَلیَ فَکاَنَ قَابَ قَوْسَینْ ِ أَوْ أَدْنیَ » یعنی اینکه فاصله میان کلام خدا تا گوش فرا دادن محمّد صلی الله علیه و آله فاصله بین زه کمان تا چوب کمان بود که «فَأَوْحَی إِلیَ عَبْدِهِ مَا أَوْحَی ». از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره محتوای این وحی سؤال شد، فرمود: به من وحی شد که علی علیه السّلام سید و سرور مؤمنان، امام پارسایان و پیشوای نیک مردان نورانی (غرّ المحجّلین) و اولین خلیفه و جانشین برای خاتم پیامبران است. پس از آن قوم در این مورد به گفتگو پرداخته و گفتند: این سخن از جانب خداست یا رسول او؟ پس خداوند _ که نامش گرامی باد _ به پیامبر خود فرمود: به ایشان بگو: «مَا کَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَی» سپس همین معنا را با لفظی دیگر تکرار نموده و فرمود: «أَ فَتُمَارُونَهُ عَلیَ مَا یَرَی » سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله به ایشان گفت: درباره او دستوری جز این یافتهام، دستور یافتهام که او را به عنوان امام مردم منصوب کرده و به آنان بگویم: این ولیِّ شما بعد از من است، او به یک کشتی به هنگام راه افتادن سیل میماند که هرکس وارد آن گردد نجات مییابد و هرکس از آن خارج شود غرق میگردد.(2)
روایت13.
تفسیر علی بن ابراهیم: گوید: آیه: «الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ صَدُّواْ عَن سَبِیلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمَالَهُم »(3){کسانی که کفر ورزیدند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند، [خدا] اعمال آنان را تباه خواهد کرد.} درباره، آن دسته از صحابه به رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل گردید که پس از رحلت آن حضرت از دین برگشته و مرتد شدند و حق اهل بیت علیهم السلام را غضب نمودند و مانع خلافت امیرالمؤمنین علیه السّلام و ولایت دیگر امامان علیهم السلام گشتند؛ «أَضَلَّ أَعْمَالَهُم» یعنی اعمال نیک پیشین آنها از قبیل نصرت رسول خدا صلی الله علیه و آله و شرکت در جهاد، باطل شده است.(4)
روایت14.
تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام فرمود: آیه «وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ ءَامَنُواْ بِمَا نُزِّلَ عَلیَ محَُمَّدٍ وَ هُوَ الحَْقُّ مِن رَّبهِِّمْ کَفَّرَ عَنهُْمْ سَیَِّئاتهِِمْ وَ أَصْلَحَ بَالهَُم »(5){و آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند و به آنچه بر محمّد (ص) نازل آمده گرویده اند _ [که ] آن خود حقّ [و] از جانب پروردگارشان است
ص: 86
فلیعلموا أنه الحق و ما نزل فیه هو من عند الله.
فس، [تفسیر القمی] أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبَّاسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی (1) یَقُولُ مَا ضَلَّ فِی عَلِیٍّ وَ مَا غَوَی- وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی وَ مَا کَانَ مَا قَالَ فِیهِ إِلَّا بِالْوَحْیِ الَّذِی أُوحِیَ إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی ثُمَّ أَذِنَ لَهُ فَوَفَدَ(2) إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی- ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی کَانَ بَیْنَ لَفْظِهِ وَ بَیْنَ سَمَاعِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله کَمَا بَیْنَ وَتَرِ الْقَوْسِ وَ عُودِهَا- فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی فَسُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ ذَلِکَ الْوَحْیِ فَقَالَ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّ عَلِیّاً سَیِّدُ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ أَوَّلُ خَلِیفَةٍ یَسْتَخْلِفُهُ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ فَدَخَلَ الْقَوْمُ فِی الْکَلَامِ فَقَالُوا أَ مِنَ اللَّهِ أَوْ مِنْ رَسُولِهِ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ لِرَسُولِهِ قُلْ لَهُمْ- ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی ثُمَّ رَدَّهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ- أَ فَتُمارُونَهُ عَلی ما یَری ثُمَّ قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ أُمِرْتُ فِیهِ بِغَیْرِ هَذَا أُمِرْتُ أَنْ أَنْصِبَهُ لِلنَّاسِ فَأَقُولَ لَهُمْ هَذَا وَلِیُّکُمْ مِنْ بَعْدِی وَ هُوَ بِمَنْزِلَةِ السَّفِینَةِ یَوْمَ الْغَرَقِ مَنْ دَخَلَ فِیهَا نَجَا وَ مَنْ خَرَجَ مِنْهَا غَرِقَ (3).
فس، [تفسیر القمی]: الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ (4) نَزَلَتْ فِی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الَّذِینَ ارْتَدُّوا بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ غَصَبُوا أَهْلَ بَیْتِهِ حَقَّهُمْ وَ صَدُّوا عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَلَایَةِ الْأَئِمَّةِ علیهما السلام أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ أَیْ أَبْطَلَ مَا کَانَ تَقَدَّمَ مِنْهُمْ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْجِهَادِ وَ النُّصْرَةِ(5).
فس، [تفسیر القمی] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی بِإِسْنَادِهِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَ آمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَی مُحَمَّدٍ(6) فِی عَلِیٍ
ص: 86
_ [خدا نیز] بدیهایشان را زدود و حال [و روز] شان را بهبود بخشید.} در اصل چنین نازل شده است«وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ ءَامَنُواْ بِمَا نُزِّلَ عَلیَ محَُمَّدٍ _ فی علیّ _ وَ هُوَ الحَْقُّ مِن رَّبهِِّمْ کَفَّرَ عَنهُْمْ سَیَِّئاتهِِمْ وَ أَصْلَحَ بَالهَُم ». علی بن ابراهیم نیز درباره آیه: «وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ » گوید: این آیه درباره ابوذر، سلمان، عمّار و مقداد نازل شده است، زیرا اینان پیمان نشکستند و «به آنچه بر محمّد نازل گردید ایمان آوردند» یعنی در پذیرش ولایتی که خداوند نازل فرمود و«هوالحق من ربهم» یعنی امیرالمؤمنین صلوات الله علیهِ، ثابت قدم ماندند. و«خداوند بدیهایشان را زدود و حال و روزشان را بهبود بخشید». سپس به ذکر اعمال آنها پرداخته گوید: «این بدان سبب است که آنان که کفر ورزیدند، از باطل پیروی کردند» و اینان کسانی هستند که پیرو دشمنان امیرالمؤمنین علیه السّلام بودند، و «کسانی که ایمان آوردند، از همان حق _ که از جانب پروردگارشان است _ پیروی کردند».
گوید: امام صادق علیه السّلام فرمود: در سوره محمّد آیهای درباره ما هست و آیهای درباره دشمن ما و دلیل بر این گفته آیه: «کَذَالِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثَالَهُمْ فَإِذَا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُواْ فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتیَّ إِذَا أَثخَْنتُمُوهُمْ فَشُدُّواْ الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنَّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِدَاءً حَتیَ تَضَعَ الحَْرْبُ أَوْزَارَهَا ذَالِکَ وَ لَوْ یَشَاءُ اللَّهُ لاَنتَصَرَ مِنهُْم »(1){این گونه خدا برای [بیداری ] مردم مثالهایشان را می زند. پس چون با کسانی که کفر ورزیده اند برخورد کنید، گردنها [یشان ] را بزنید. تا چون آنان را [در کشتار] از پای درآوردید، پس [اسیران را] استوار در بند کشید سپس یا [بر آنان ] منّت نهید [و آزادشان کنید] و یا فدیه [و عوض از ایشان بگیرید]، تا در جنگ، اسلحه بر زمین گذاشته شود. این است [دستور خدا] و اگر خدا می خواست، از ایشان انتقام می کشید}پس این شمشیری است برای مشرکان غیر عرب، زندیقان و کسانی که اهل کتاب نیستند از قبیل آتشپرستان و ستارهپرستان. در عبارت «فَإِذَا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُواْ فَضَرْبَ الرِّقَابِ» خطاب متوجه جماعت است و معنا متوجه رسول خدا صلی الله علیه و آله و امام پس از اوست.«وَ الَّذِینَ قُتِلُواْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ فَلَن یُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ* سَیهَْدِیهِمْ وَ یُصْلِحُ بَالهَُمْ* وَ یُدْخِلُهُمُ الجَْنَّةَ عَرَّفَهَا لهَُمْ»(2){و کسانی که در راه خدا کشته شده اند، هرگز کارهایشان را ضایع نمی کند. به زودی آنان را راه می نماید و حالشان را نیکو می گرداند. و در بهشتی که برای آنان وصف کرده، آنان را درمی آورد}یعنی آنچه به آنان وعده داده و برای آنان ذخیره کرده است «تا برخی از شما را به وسیله برخی دیگر بیازماید.»(3)
سپس امیرالمؤمنین علیه السّلام را مورد خطاب قرار داده و فرموده: «یَاأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِن تَنصُرُواْ اللَّهَ یَنصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدَامَکم »(4){ای
کسانی که ایمان آورده اید، اگر خدا را یاری کنید یاریتان می کند و گامهایتان را استوار می دارد} سپس فرمود: «وَ الَّذِینَ کَفَرُواْ فَتَعْسًا لهَُّمْ وَ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ ذَالِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُواْ مَا أَنزَلَ اللَّهُ» فی علی(ع) «فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ»،(5){و
کسانی که کفر ورزیدند، نگونساری بر آنان باد و [خدا] اعمالشان را بر باد داد. *این بدان سبب است که آنان آنچه را خدا نازل کرده است خوش نداشتند، و [خدا نیز] کارهایشان را باطل کرد.}
امام باقر علیه السّلام فرمود: جبرئیل بر محمّد صلی الله علیه و آله نازل گشت و این آیه را به همین شکل با خود آورد: «ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُواْ مَا أَنزَلَ اللَّهُ _ [فی علیّ، ألّا أنّهُ کَشِطَ الإسمُ] _ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ»{این بدان سبب است که آنان آنچه را خدا نازل کرده است _ [درباره علی علیه السّلام اما نام او خط زده شد] _ پس خدا نیز کارهایشان را باطل کرد.}
ص: 87
هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ کَفَّرَ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَ أَصْلَحَ بَالَهُمْ کَذَا نَزَلَتْ.
وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ: وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ نَزَلَتْ فِی أَبِی ذَرٍّ وَ سَلْمَانَ وَ عَمَّارٍ وَ الْمِقْدَادِ لَمْ یَنْقُضُوا الْعَهْدَ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلی مُحَمَّدٍ أَیْ ثَبَتُوا عَلَی الْوَلَایَةِ الَّتِی أَنْزَلَهَا اللَّهُ- وَ هُوَ الْحَقُ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ- مِنْ رَبِّهِمْ
کَفَّرَ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ أَصْلَحَ بالَهُمْ أَیْ حَالَهُمْ ثُمَّ ذَکَرَ أَعْمَالَهُمْ فَقَالَ ذلِکَ بِأَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ وَ هُمُ الَّذِینَ اتَّبَعُوا أَعْدَاءَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام(1) وَ أَنَّ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ.
قَالَ وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: فِی سُورَةِ مُحَمَّدٍ آیَةٌ فِینَا وَ آیَةٌ فِی عَدُوِّنَا وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثالَهُمْ- فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ إِلَی قَوْلِهِ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ فَهَذَا السَّیْفُ الَّذِی هُوَ عَلَی مُشْرِکِی الْعَجَمِ (2) مِنَ الزَّنَادِقَةِ وَ مَنْ لَیْسَ مَعَهُ الْکِتَابُ مِنْ عَبَدَةِ النِّیرَانِ وَ الْکَوَاکِبِ وَ قَوْلُهُ فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ فَالْمُخَاطَبَةُ لِلْجَمَاعَةِ وَ الْمَعْنَی لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْإِمَامِ بَعْدَهُ (3)- وَ الَّذِینَ قَاتَلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَلَنْ یُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ- سَیَهْدِیهِمْ وَ یُصْلِحُ بالَهُمْ وَ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَها لَهُمْ أَیْ وَعَدَهَا إِیَّاهُمْ وَ ادَّخَرَهَا لَهُمْ (4)- لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ أَیْ یَخْتَبِرَ ثُمَّ خَاطَبَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فِی عَلِیٍّ- فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ.
حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْکَرِیمِ بْنُ عَبْدِ الرَّحِیمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِهَذِهِ الْآیَةِ هَکَذَا- ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی عَلِیٍّ إِلَّا أَنَّهُ کُشِطَ الِاسْمُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ
ص: 87
علی بن ابراهیم درباره آیه: «أَ فَلَمْ یَسِیرُواْ فیِ الْأَرْضِ فَیَنظُرُواْ کَیْفَ کاَنَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِم »(1){مگر
در زمین نگشته اند، تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنها بودند به کجا انجامیده است؟} گوید: یعنی مگر در سرگذشت اُمّتهای گذشته ننگریستهاند؟ و دنباله آیه: «دَمَّرَ اللَّهُ عَلَیهِْمْ » {خدا زیر و زبرشان کرد.} یعنی آنان را هلاک کرده و عذاب نمود. سپس فرمود: «وَ لِلْکَافِرِینَ»{برای کافران} یعنی کسانی که کفر ورزیدند و آنچه را که خداوند درباره علی علیه السّلام نازل فرمود، خوش نداشتند «أَمْثَالُها»{نظایر همین کیفرها در پیش است.} یعنی سرنوشت اینان در مواجه شدن با هلاک و عذاب، نظیر سرنوشت اُمّتهای گذشته است. سپس به ذکر مؤمنانی پرداخته که بر امامت امیرالمؤمنین علیه السّلام ثابت قدمند و گوید: «ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلیَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ أَنَّ الْکَافِرِینَ لَا مَوْلیَ لهَُم»(2){چرا که خدا سرپرست کسانی است که ایمان آورده اند، ولی کافران را سرپرست [و یاری ] نیست.} سپس از مؤمنان یاد کرده گوید: «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ _ یعنی بولایۀ علی علیه السلام _ جَنَّاتٍ تجَْرِی مِن تحَْتهَِا الْأَنهَْارُ وَ الَّذِینَ کَفَرُواْ _ اعدائه _ یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکلُُونَ کَمَا تَأْکلُ ُ الْأَنْعَامُ _ یعنی أکلاً کثیراً _ وَ النَّارُ مَثْوًی لهَُّمْ» (3){خدا
کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، _ یعنی با پذیرفتن علی علیه السّلام _ در باغهایی که از زیرِ [درختانِ ] آنها نهرها روان است درمی آورد، و [حال آنکه ] کسانی که کافر شده اند _ دشمنان او _ [در ظاهر] بهره می برند و همان گونه که چارپایان می خورند، میخورند _ یعنی بسیار میخورند _ و [لی ] جایگاه آنها آتش است.} گوید: معنی آیه: «وَ کَأَیِّن مِّن قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِّن قَرْیَتِکَ الَّتیِ أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْنَاهُمْ فَلَا نَاصِرَ لهَُمْ»،(4){و بسا شهرها که نیرومندتر از آن شهری بود که تو را [از خود] بیرون راند، که ما هلاکشان کردیم و برای آنها یار [و یاوری ] نبود} این است که: کسانی را که از اُمّتهای پیشین هلاک کردیم از مردمان شهر شما یعنی مکه، که تو رابیرون کردند، و هیچ یاوری به داد آنها نرسید. «أَ فَمَن کاَنَ عَلیَ بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ _ یعنی امیرالمؤمنین علیه السّلام _ کَمَن زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ _ یعنی الذین غصبوه _ وَ اتَّبَعُواْ أَهْوَاءَهُم»(5){آیا کسی که بر حجّتی از جانب پروردگار خویش است _ منظور امیرالمؤمنین علیه السّلام است _ چون کسی است که بدی کردارش برای او زیبا جلوه داده شده _ منظور کسانی است که حق او را غضب کردند _ و هوسهای خود را پیروی کرده اند؟} سپس برای اولیا و دشمنانش مَثَلی زده و به أولیای خود فرموده: «مَّثَلُ الجَْنَّةِ الَّتیِ وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیهَا أَنهَْارٌ مِّن مَّاءٍ غَیرِْ ءَاسِنٍ وَ أَنهَْارٌ مِّن لَّبنَ ٍ لَّمْ یَتَغَیرَّْ طَعْمُهُ وَ أَنهَْارٌ مِّنْ خَمْرٍ لَّذَّةٍ لِّلشَّارِبِینَ _ أی خمرۀ، إذا تناولها ولی الله و حد رائحۀ المسک فیها _ وَ أَنهَْارٌ مِّنْ عَسَلٍ مُّصَفًّی وَ لهَُمْ فِیهَا مِن کلُ ِّ الثَّمَرَاتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِّن رَّبهِِّمْ» ثمّ ضرب لأعدائه مثلاً فقال: «کَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فیِ النَّارِ وَ سُقُواْ مَاءً حَمِیمًا فَقَطَّعَ أَمْعَاءَهُم»، (6)
{مَثَلِ بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده [چون باغی است که ] در آن نهرهایی است از آبی که [رنگ و بو و طعمش ] برنگشته و جویهایی از شیری که مزه اش دگرگون نشود و رودهایی از باده ای که برای نوشندگان لذّتی است _ یعنی شرابی است که اگر ولیِّ خدا آن را بنوشد، بوی آن را بوی مشک خواهد یافت _ و جویبارهایی از انگبینِ ناب. و در آنجا از هر گونه میوه برای آنان [فراهم ] است و [از همه بالاتر] آمرزش پروردگار آنهاست.} سپس برای دشمنانش مَثَلی زده و فرموده:{[آیا چنین کسی در چنین باغی دل انگیز] مانند کسی است که جاودانه در آتش است و آبی جوشان به خوردشان داده می شود [تا] روده هایشان را از هم فروپاشد؟} گوید: منظور این است که: کسی که در این بهشتی است که وصف آن رفت، همانند کسی نیست که در آتش است؛ آن سان که دشمن خدا، چون ولیّ او نیست .
توضیح
«وَ الَّذِینَ قاتِلُواْ » أکثر قُرّاء آن را به همین شکل خواندهاند اما حفص و گروهی دیگر «قتلوا » خواندهاند.«عَرَّفها لَهُم» گفته شده یعنی آن را برای ایشان پاکیزه و طاهر گردانید یا اینکه، آن را برای ایشان توضیح داد به گونهای که هرکدام جایگاه خود را بداند آنگونه به آن راه یابد
ص: 88
قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ: فِی قَوْلِهِ أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ أَیْ أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی أَخْبَارِ الْأُمَمِ الْمَاضِیَةِ وَ قَوْلِهِ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ أَیْ أَهْلَکَهُمْ وَ عَذَّبَهُمْ ثُمَّ قَالَ وَ لِلْکافِرِینَ یَعْنِی الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَرِهُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی عَلِیٍّ- أَمْثالُها أَیْ لَهُمْ مِثْلُ مَا کَانَ لِلْأُمَمِ الْمَاضِیَةِ مِنَ الْعَذَابِ وَ الْهَلَاکِ ثُمَّ ذَکَرَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ ثَبَتُوا عَلَی إِمَامَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فَقَالَ- ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْکافِرِینَ لا مَوْلی لَهُمْ ثُمَّ ذَکَرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ- إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ یَعْنِی بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَعْدَاؤُهُ یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ یَعْنِی أَکْلًا کَثِیراً- وَ النَّارُ مَثْویً لَهُمْ قَالَ وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتِی أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ قَالَ إِنَّ الَّذِینَ أَهْلَکْنَاهُمْ مِنَ الْأُمَمِ السَّالِفَةِ کَانُوا أَشَدَّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ یَعْنِی أَهْلَ مَکَّةَ الَّذِینَ أَخْرَجُوکَ مِنْهَا فَلَمْ یَکُنْ لَهُمْ نَاصِرٌ- أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ یَعْنِی الَّذِینَ غَصَبُوهُ- وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ ثُمَّ ضَرَبَ لِأَوْلِیَائِهِ وَ أَعْدَائِهِ مَثَلًا فَقَالَ لِأَوْلِیَائِهِ مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ إِلَی قَوْلِهِ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ أَیْ خَمْرَةٍ(1) إِذَا تَنَاوَلَهَا وَلِیُّ
اللَّهِ وَجَدَ رَائِحَةَ الْمِسْکِ فِیهَا وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی وَ لَهُمْ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ ثُمَّ ضَرَبَ لِأَعْدَائِهِ مَثَلًا فَقَالَ- کَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِی النَّارِ وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ قَالَ لَیْسَ مَنْ هُوَ فِی هَذِهِ الْجَنَّةِ الْمَوْصُوفَةِ کَمَنْ هُوَ فِی هَذِهِ النَّارِ کَمَا أَنَّ لَیْسَ عَدُوُّ اللَّهِ کَوَلِیِّهِ (2).
که گویی از بدو خلقت ساکن آن بوده است، یا اینکه آن را برای ایشان مرزبندی کرد به گونهای که هرکدام باغی ویژه داشته باشد.«فَتَعْسًا لهَُّمْ» یعنی نگونساری و انحطاط بر آنان باد. اینکه گفته: «ألّا أنّهُ کَشِطَ الإسمُ» یعنی اینکه آن نام حذف شد و محو گردید. در قاموس آمده است: الکشط: روپوشی را از روی چیزی برداشتن،(1) و«انکشط الرّوع: وحشت و دلهره زایل شد. «یعنی بولایۀ علی علیه السلام» یعنی به ولایت او إیمان آوردند. «یعنی أکلاً کثیراً»: گفته شده به معنای غافل بودن از فرجام کار است.«غَیرِْ ءَاسِنٍ»: طعم و بوی آن متغیّر است.«کَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فیها» : احتمالاً به معنای: آیا مَثَل اهل بهشت همانند کسی است که جاودان است؟ یا، آیا مَثَل بهشت به ما مَثَل پاداش کسی میماند که جاودان است؟
روایت15.
تفسیر علی بن ابراهیم: «أَ فَرَءَیْتَ مَنِ اتخََّذَ إِلَاهَهُ هَوَئهُ ...»{پس آیا دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده} گوید: این آیه درباره قریش نازل شده است که هرگاه به چیزی علاقهمند میشدند، آن را پرستش میکردند «وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلیَ عِلْمٍ» یعنی، خداوند آنان را به جهت آگاه بودن از رفتاری که درباره امیرالمؤمنین علیه السّلام پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله داشتهاند و ناشی از پیروی از هوای نفس و خودسریشان بوده که با رفتار خود خلافت و امامت را از امیرالمؤمنین علیه السّلام به دیگری منتقل کردند و حال آنکه دوبار از ایشان درباره خلافت آن حضرت از ایشان پیمان گرفته شده بود، شکنجه میکند؛ و گفته وی که آیه: «وَاتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَئهُ» درباره قریش نازل گشته، و پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز درباره آن دسته از صحابه وی که حق امیرالمؤمنین علیه السّلام را غصب کرده و با پیروی از هوای نفس پیشوای دیگری برای خود برگزیدند، جاری است و دلیل بر این گفته، آیه: «وَ مَن یَقُلْ مِنهُْمْ إِنیّ ِ إِلهٌ مِّن دُونِهِ »(2){و
هر کس از آنان بگوید: «من [نیز] جز او خدایی هستم} است. گوید: منظور کسی است که گمان کرد پیشوای مردم است اما پیشوا نبود.(3)
روایت16.
تفسیر علی بن ابراهیم: منظور از آیه 15 سوره جن: «وَ أَمَّا الْقَاسِطُونَ فَکاَنُواْ لِجَهَنَّمَ حَطَبًا* وَ أن لو اسْتَقَامُواْ عَلیَ الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنَاهُم مَّاءً غَدَقًا* لِّنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ مَن یُعْرِضْ عَن ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذَابًا صَعَدًا* وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُواْ مَعَ اللَّهِ أَحَدًا* وَ أَنَّهُ لمََّا قَامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ کاَدُواْ یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَدًا* قُلْ إِنَّمَا أَدْعُواْ رَبیّ ِ وَ لَا أُشْرِکُ بِهِ أَحَدًا* قُلْ إِنیّ ِ لَا أَمْلِکُ لَکمُ ْ ضَرًّا وَ لَا رَشَدًا* قُلْ إِنیّ ِ لَن یجُِیرَنیِ مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِن دُونِهِ مُلْتَحَدًا* إِلَّا بَلَاغًا مِّنَ اللَّهِ وَ رِسَالَاتِهِ وَ مَن یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا»،(4){ولی منحرفان، هیزم جهنّم خواهند بود. و اگر [مردم ] در راه درست، پایداری ورزند، قطعاً آب گوارایی بدیشان نوشانیم. تا در این باره آنان را بیازماییم، و هر کس از یاد پروردگار خود دل بگرداند، وی را در قید عذابی [روز] افزون درآورد. و مساجد ویژه خداست، پس هیچ کس را با خدا مخوانید. و همین که «بنده خدا» برخاست تا او را بخواند، چیزی نمانده بود که بر سر وی فرو افتند. بگو: «من تنها پروردگار خود را می خوانم و کسی را با او شریک نمی گردانم.» بگو: «من برای شما اختیار زیان و هدایتی را ندارم.» بگو: «هرگز کسی مرا در برابر خدا پناه نمی دهد و هرگز پناهگاهی غیر از او نمی یابم. [وظیفه من ] تنها ابلاغی از خدا و [رساندن ] پیامهای اوست.» و هر کس خدا و پیامبرش را نافرمانی کند قطعاً آتش دوزخ برای اوست و جاودانه در آن خواهند ماند.} معاویه و یاران او لعنت خدا بر ایشان باد، است. و «الطریقه» در «وَ ان لو اسْتَقَامُواْ عَلیَ الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنَاهُم مَّاءً غَدَقًا» ولایت علی علیه السّلام است. «لِّنَفْتِنَهُمْ فِیهِ»: قتل حسین علیه السّلام است.«وَ مَن یُعْرِضْ عَن ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذَابًا صَعَدًا* وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُواْ مَعَ اللَّهِ أَحَدًا» بدین معنی است که امام از آل محمد صلی الله علیه و آله است، پس از غیر آنها امام بر نگزینید.
ص: 89
یهتدی إلیه کأنه کان ساکنه مذ خلق أو حددها لهم بحیث یکون لکل منهم جنة مفروزة(1) فَتَعْساً لَهُمْ أی عثورا و انحطاطا قوله إلا أنه کشط الاسم أی أزیل و أذهب فی القاموس الکشط رفعک شیئا عن شی ء قد غشاه (2) و انکشط الروع ذهب یعنی بولایة علی علیه السّلام أی آمنوا بها یعنی أکلا کثیرا و قیل غافلین عن العاقبة غَیْرِ آسِنٍ أی متغیر طعمه و ریحه کَمَنْ هُوَ خالِدٌ فیها تقدیر الکلام (3) أ مثل أهل الجنة کمثل من هو خالد أو أ مثل الجنة کمثل جزاء من هو خالد.
فس، [تفسیر القمی]: أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ (4) قَالَ نَزَلَتْ فِی قُرَیْشٍ کُلَّمَا هَوُوا شَیْئاً عَبَدُوهُ- وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ أَیْ عَذَّبَهُ عَلَی عِلْمٍ مِنْهُ فِیمَا ارْتَکَبُوا مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ جَرَی ذَلِکَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِمَّا فَعَلُوهُ بَعْدَهُ بِأَهْوَائِهِمْ وَ آرَائِهِمْ وَ أَزَالُوا الْخِلَافَةَ وَ الْإِمَامَةَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام بَعْدَ أَخْذِ الْمِیثَاقِ عَلَیْهِمْ مَرَّتَیْنِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ قَوْلُهُ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ نَزَلَتْ فِی قُرَیْشٍ وَ جَرَتْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَصْحَابِهِ الَّذِینَ غَصَبُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام وَ اتَّخَذُوا إِمَاماً بِأَهْوَائِهِمْ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ مَنْ یَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّی إِلهٌ مِنْ دُونِهِ (5) قَالَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ إِمَامٌ وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ (6).
فس، [تفسیر القمی]: قَوْلُهُ وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَکانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً(7)- مُعَاوِیَةُ وَ أَصْحَابُهُ عَلَیْهِمْ لَعَائِنُ اللَّهِ- وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً الطَّرِیقَةُ الْوَلَایَةُ لِعَلِیٍّ علیه السلام لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ قَتْلَ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ مَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذاباً صَعَداً- وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً إِنَّ الْإِمَامَ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السّلام فَلَا تَتَّخِذُوا مِنْ غَیْرِهِمْ إِمَاماً(8)
ص: 89
«وَ أَنَّهُ لمََّا قَامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ» یعنی محمد صلی الله علیه و آله است که آنها را به قبول ولایت فرا میخواند. «کاَدُواْ » منظور قریش است «أن یَکُونُوا عَلَیْهِ لِبَدًا» علیهِ او به یکدیگر کمک میکنند. گوید: «قُلْ إِنَّمَا أَدْعُواْ رَبیّ ِ » یعنی، بگو: این فرمان خداست که من «برای شما اختیار زیان و هدایتی ندارم» اگر از ولایت او روی برگردانید «قُلْ إِنیّ ِ لَن یجُِیرَنیِ مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ» اگر آنچه را بدان دستور یافتهاید، کتمان کنید «وَ لَنْ أَجِدَ مِن دُونِهِ مُلْتَحَدًا» یعنی پناه جز او نمییابم «إِلَّا بَلَاغًا مِّنَ اللَّهِ» آنچه را که خداوند در مورد ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام به من ابلاغ فرموده، به شما ابلاغ میکنم «وَ مَن یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ » در ولایت علی علیه السّلام «فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَلِدِینَ فِیهَا أَبَدًا».
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی، تو تقسیم کننده آتش هستی. خواهی گفت: این برای من و این برای تو؛ گفتند: ای محمّد، اینکه ما را بدان درباره علی و آتش وعده میدهی، کی اتفّاق خواهد افتاد؟ پس خداوند آیه: «حَتیَّ إِذَا رَأَوْاْ مَا یُوعَدُونَ» یعنی مرگ و قیامت «فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ نَاصِرًا وَ أَقَلُّ عَدَدًا»(1){[باش ] تا آنچه را وعده داده می شوند ببینند، آن گاه دریابند که یاورِ چه کسی ضعیف تر و کدام یک شماره اش کمتر است.} یعنی فلانی و فلانی و فلانی و معاویه و عمرو بنعاص و کینهتوزان از قریش کسانیاند که یاورشان ضعیفتر و شمارشان کمتر است. گفتند: ای محمد! این کی خواهد بود؟ خداوند به محمد صلی الله علیه و آله فرمود: «قُلْ إِنْ أَدْرِی أَقَرِیبٌ مَّا تُوعَدُونَ أَمْ یجَْعَلُ لَهُ رَبیّ ِ أَمَدًا»،(2){بگو: «نمی دانم آنچه را که وعده داده شده اید نزدیک است یا پروردگارم برای آن زمانی نهاده است؟»} گفت: «امداً» به معنای «أَجَلاً» است. «عَالِمُ الْغَیْبِ فَلَا یُظْهِرُ عَلیَ غَیْبِهِ أَحَدًا*إِلَّا مَنِ ارْتَضیَ مِن رَّسُولٍ»(3){دانای نهان است، و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند، جز پیامبری را که از او خشنود باشد.} یعنی علیّ مرتضی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و او از وی است؛ خداوند میفرماید: «فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِن بَینْ ِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا»،(4){که
[در این صورت ] برای او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانی بر خواهد گماشت.}گوید: در قلبش علم و در پشت سرش نگهبانان است، او را آموزش میدهد و علم را به درون او میافکند و خداوند او را به طریق الهام تعلیم میدهد؛ و «رصد» تعلیمی است که از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله میبیند تا «لِّیَعْلَمَ أَن قَدْ أَبْلَغُواْ رِسَالَاتِ رَبهِِّمْ وَ أَحَاطَ بِمَا لَدَیهِْمْ وَ أَحْصیَ کلُ َّ شیَ ْءٍ عَدَدَا»،(5){تا
معلوم بدارد که پیامهای پروردگار خود را رسانیده اند و [خدا] بدانچه نزد ایشان است احاطه دارد و هر چیزی را به عدد شماره کرده است.} یعنی هرچه بوده و هست، از روزی که خدا آدم را آفرید تا قیام قیامت، آن را میداند؛ چه فتنه باشد، چه فرو رفتن در زمین یا پرتاب شدن یا اُمّتهایی که از پیش هلاک گشته و یا در آینده هلاک خواهند شد، و چه تعداد پیشوای ظالم و عادل آمده و خواهد آمد، همه را با نام و نسب میشناسد و میداند که به مرگ طبیعی میمیرند یا کشته میشوند، و چه بسا امامانی که تنها گذاشته شده و این تنهایی آنها را زیانی نمیرساند و چه بسا امامانی یاری داده شدند بیآنکه این یاری رساندن یاوران سودی برای آنها داشته باشد.
امام باقر علیه السّلام در مفهوم آیه: «وَ مَن یُعْرِضْ عَن ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذَابًا صَعَدًا»،(6){و
هر که از ذکر و یاد (عبادت و بندگی) پروردگارش روی بگرداند، خدای تعالی او را در عذاب و شکنجه سخت درآورد.} فرمود:
ص: 90
وَ أَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ یَعْنِی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله یَدْعُوهُمْ إِلَی الْوَلَایَةِ-(1) کادُوا قُرَیْشٌ یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً یَتَعَاوَوْنَ عَلَیْهِ قَالَ قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّی قُلْ إِنَّمَا أَمَرَ رَبِّی فَ لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لا رَشَداً إِنْ تَوَلَّیْتُمْ عَنْ وَلَایَتِهِ- قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ إِنْ کَتَمْتُ مَا أُمِرْتُ بِهِ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً یَعْنِی مَأْوًی- إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ أُبَلِّغُکُمْ مَا أَمَرَنِیَ اللَّهُ بِهِ مِنْ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فِی وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَنْتَ قَسِیمُ النَّارِ تَقُولُ هَذَا لِی وَ هَذَا لَکِ قَالُوا فَمَتَی یَکُونُ مَا تَعِدُنَا یَا مُحَمَّدُ مِنْ أَمْرِ عَلِیٍّ وَ النَّارِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ یَعْنِی الْمَوْتَ وَ الْقِیَامَةَ- فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً یُعْنَی فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ مُعَاوِیَةُ وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ أَصْحَابُ الضَّغَائِنِ مِنْ قُرَیْشٍ مَنْ أَضْعَفُ نَاصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً قَالُوا فَمَتَی یَکُونُ هَذَا یَا مُحَمَّدُ قَالَ اللَّهُ لِمُحَمَّدٍصلی الله علیه و آلهقُلْ إِنْ أَدْرِی أَ قَرِیبٌ ما تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَداً قَالَ أَجَلًا عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً- إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ یُعْنَی عَلِیٌّ الْمُرْتَضَی مِنَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مِنْهُ قَالَ اللَّهُ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً قَالَ فِی قَلْبِهِ الْعِلْمُ وَ مِنْ خَلْفِهِ الرَّصَدُ یُعَلِّمُهُ وَ یَزُقُّهُ الْعِلْمَ زَقّاً وَ یُعَلِّمُهُ اللَّهُ إِلْهَاماً وَ الرَّصَدُ التَّعْلِیمُ مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِیَعْلَمَ النَّبِیُّ أَنْ قَدْ أَبْلَغَ رِسَالاتِ رَبِّهِ وَ أَحَاطَ عَلِیٌّ بِمَا لَدَی الرَّسُولِ مِنَ الْعِلْمِ- وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ مُنْذُ یَوْمَ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ مِنْ فِتْنَةٍ أَوْ زَلْزَلَةٍ أَوْ خَسْفٍ أَوْ قَذْفٍ أَوْ أُمَّةٍ هَلَکَتْ فِیمَا مَضَی أَوْ تَهْلِکُ فِیمَا بَقِیَ وَ کَمْ مِنْ إِمَامٍ جَائِرٍ أَوْ عَادِلٍ یَعْرِفُهُ بِاسْمِهِ وَ نَسَبِهِ وَ مَنْ یَمُوتُ مَوْتاً أَوْ یُقْتَلُ قَتْلًا وَ کَمْ مِنْ إِمَامٍ مَخْذُولٍ لَا یَضُرُّهُ خِذْلَانُ مَنْ خَذَلَهُ وَ کَمْ مِنْ إِمَامٍ مَنْصُورٍ لَا یَنْفَعُهُ نُصْرَةُ مَنَ نَصَرَهُ.
وَ عَنْهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ (2) وَ مَنْ یُعْرِضْ إِلَی آخِرِهِ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْمَدَائِنِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی هَارُونُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَلِیِ
ص: 90
ابن عباس روایت کرده است که «ذِکْرِ رَبِّهِ» در «وَ مَن یُعْرِضْ عَن ذِکْرِ رَبِّهِ» ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(1)
توضیح
الغدق: بسیار، آب فراوان، و همانطور که امام صادق علیه السّلام فرموده و بیان شد، کنایه از فراخی معیشت یا کثرت علم و دانش و حکمت است. قوله تعالی: «صعداً» به معنای مشقّتی است که فراتر از تحمّل شکنجه شونده بوده و وی را مغلوب کند؛ پیش از این در کتاب«الامامۀ»، تأویل«المساجد» بیان گردید. یعنی «محمّد» گویا آن را حمل بر حذف و ایصال نموده، یعنی آنگونه که در مجمع البیان آمده،(2)
به سوی وی دعوت میکرد و از وی میخواست کلمه «لا إله إلّا الله» را بر زبان جاری کند و به سوی وی دعوت میفرمود و قرآن تلاوت میکرد. در قاموس: «تعاووا علیهِ»: اجتماع کردند(3)
و قاضی بیضاوی گوید: «کادوا»: نزدیک بود اجنّه بر سر او «لبداً» یعنی انباشته شوند از شدت ازدحام آنها بر سر ایشان به خاطر تعجبی که در عبادت او و تلاوت قرآنش دیده بودند. یا، نزدیک بود انس و جن برای باطل کردن کار او، دست به دست هم دهند. و «لُبَد» جمع «لُبدَۀ» و به معنای انباشته شدن روی هم است.(4)[قول او: «قل إنّما أمر ربّی» توضیحی برای حاصل معناست یعنی، از آنجا که دعوت من به سوی خدا و به فرمان او بوده و شریکی برای وی قائل نشدهام و هرگز وی را نافرمانی نکردهام و کار خود و شما را به او واگذار کردهام، و میدانم مرا بر شما پیروز میگرداند. قاضی بیضاوی در معنای«ملتحداً» گوید: به معنای «منحرفاً» یا «پناه آورنده» است. «إن أدری»: نمیدانم.«أمداً»: مهلت و زمانی که به طول بینجامید. فلایُظهر:آگاه نمیکند من رسول: توضیح برای«مَن» است] گوید: «فإنّه یسلک من بین یدیه»: یعنی از مقابل مرتضی. «من خلفه رصداً»: نگهبانانی از فرشتگان که او را در مقابل ربوده شدن توسط شیاطین و افسونهای آنان محافظت کنند.«لیعلم أن قد أبلغوا»: تا پیامبری که به وی وحی شده بداند که جبرئیل و فرشتگانی که با وحی نازل شدهاند، پیام خود را ابلاغ کردهاند؛ یا: تا خدا بداند که انبیا رسالت را ابلاغ کردند، بدین معنا که: «علم» او که موجود هست به «رسالت ربِّهم» تعلّق پیدا کند «همان طور که این رسالتها از تغییر و تحریف مصون هستند». «احاط بما لدیهم»: یعنی به آنچه از علم نزد پیامبران است احاطه دارد. «أحصی کل شیءٍ عدداً»: یعنی حتی شمار قطرههای باران و دانههای شن را میداند. پایان(5)
مؤلف: حسب تأویل آن حضرت صلی الله علیه و آله «من رسول» صله برای «ارتضاء» یا حال از موصول است.] و ظاهراً در قرائت آنها (ائمه) علیهم السلام این گونه آمده: «لیعلم أن قد أبلغ رسالات ربّه» یعنی«علی علیه السّلام» و احتمال دارد بخش آخر تفسیر آیه باشد،
ص: 91
بْنِ غُرَابٍ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ: وَ مَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ قَالَ ذِکْرُ رَبِّهِ وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (1).
الغدق الکثیر و الماء الکثیر کنایة عن سعة المعاش أو وفور العلم و الحکمة کما مر عن الصادق علیه السّلام قوله تعالی صَعَداً أی شاقا یعلو المعذب و یغلبه و قد مضی تأویل المساجد فی کتاب الإمامة یعنی محمد کأنه حمله علی الحذف و الإیصال أی یدعو إلیه کما قال فی مجمع البیان (2) یدعوه بقول لا إله إلا الله و یدعو إلیه و یقرأ القرآن و فی القاموس تعاووا علیه اجتمعوا(3) و قال البیضاوی فی قوله کادُوا کاد الجن یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً أی متراکمین من ازدحامهم علیه تعجبا مما رأوا من عبادته و سمعوا من قراءته أو کاد الإنس و الجن یکونون علیه مجتمعین لإبطال أمره و هو جمع لبدة و هی ما تلبد بعضه علی بعض (4) قوله قل إنما أمر ربی بیان لحاصل المعنی أی لما کان دعوتی إلی الله و بأمره و لم أشرک به أحدا و لم أخالفه فیما أمرنی به فوضت أمری و أمرکم إلیه و أعلم أنه ینصرنی علیکم و قال البیضاوی فی قوله مُلْتَحَداً منحرفا أو ملتجأ إِنْ أَدْرِی ما أدری أمدا غایة تطول مدتها فلا یظهر فلا یطلع من رسول بیان لمن قال فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ أی من بین یدی المرتضی وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً حرسا من الملائکة یحرسونه من اختطاف (5) الشیاطین و تخالیطهم لیعلم أن قد أبلغوا أی لیعلم النبی الموحی إلیه أن قد أبلغ جبرئیل و الملائکة النازلون بالوحی أو لیعلم الله أن قد أبلغ الأنبیاء بمعنی لیتعلق العلم به موجودا رسالات ربهم کما هی محروسة من التغییر و أحاط بما لدیهم بما عند الرسل وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً حتی القطر و الرمل انتهی (6).
أقول: علی تأویله علیه السلام مِنْ رَسُولٍ صلة للارتضاء أو حال من الموصول
ص: 91
بدین معنا که این آیه درباره وی نازل شده است، و صیغه جمع برای تفخیم یا پیوستن ائمّه علیهم السلام به آن حضرت باشد. قول او: «إلی آخره»: یعنی تا پایان آنچه به زودی درباره روایت ابن عباس میآید.
روایت17.
الخصال: عبدالرحمن بن ابی لیلی گفت: هشتاد آیه خالص در کتاب خدای عزّوجل در شأن علی علیه السّلام نازل شده است و هیچ کس در برخورداری از این فضیلت با وی شریک نیست.(1)
توضیح
«صفواً»: خالص
روایت18.
الخصال: مجاهد گوید: هفتاد آیه درباره علی علیه السلام نازل گشته است که احدی در این فضیلت با وی شریک نبوده است.(2)
روایت19.
تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا لِیُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَاءُوکَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا» .«فَلَا وَ رَبِّکَ لَا یُؤْمِنُونَ حَتیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لَا یجَِدُواْ فیِ أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا»،(3){ما
هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر آنکه به توفیق الهی از او اطاعت کنند. و اگر آنان وقتی به خود ستم کرده بودند، پیش تو می آمدند و از خدا آمرزش می خواستند و پیامبر [نیز] برای آنان طلب آمرزش می کرد، قطعاً خدا را توبه پذیرِ مهربان می یافتند. ولی چنین نیست، به پروردگارت قَسَم که ایمان نمی آورند، مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند سپس از حکمی که کرده ای در دلهایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند، و کاملًا سرِ تسلیم فرود آورند.} مرا پدرم از ابن ابی عمیر از ابن اُذینه از زرارۀ از امام باقر علیه السّلام روایت کرد که آن حضرت این آیات را بدین صورت قرائت فرمود آیه: «وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَاءُوکَ _ یا علی _ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا» به همین شکل نازل شده است. سپس درباره آیه بعد فرمود: «فَلَا وَ رَبِّکَ لَا یُؤْمِنُونَ حَتیَ یُحَکِّمُوکَ _ یا علی _ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ» یعنی درباره آنچه با هم پیمان بستند و توافق کردند که با توبه مخالفت برخاسته و حقّ تو را غصب کردند «ثُمَّ لَا یجَِدُواْ فیِ أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ علیهِم» یا مُحَمَّد عَلَی لِسانِک َ مِن وِلاِیَتِهِ «وَ یُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا» لِعِلیِّ علیه السّلام.(4)
روایت20.
تفسیر علی بن ابراهیم: امام جواد علیه السّلام درباره آیه: «یَاأیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ»(5){ای
کسانی که ایمان آورده اید، به قراردادها [ی خود] وفا کنید.} فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله
ص: 92
و الظاهر أنه کان فی قراءتهم علیهم السّلام لیعلم أن قد أبلغ رسالات ربه أی علی علیه السّلام و یحتمل أن یکون تفسیرا للآیة بأنها نزلت فیه علیه السّلام و صیغة الجمع للتفخیم أو لانضمام الأئمة علیهم السّلام معه قوله إلی آخره أی إلی آخر ما سیأتی فی روایة ابن عباس.
ل، [الخصال] الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَلَمَةَ عَنْ زَیْدِ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام ثَمَانُونَ آیَةً صَفْواً فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا شَرِکَهُ فِیهَا أَحَدٌ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ(1).
صفوا أی خالصا.
ل، [الخصال] الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِّ عَنِ الْمُغِیرَةِ بْنِ مُحَمَّدٍ(2) عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ بَلِیدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ لَیْثٍ عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ: نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ علیه السّلام سَبْعُونَ آیَةً مَا شَرِکَهُ فِی فَضْلِهَا أَحَدٌ(3).
فس، [تفسیر القمی]: وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ (4).
فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ یَا عَلِیُّ- فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً هَکَذَا نَزَلَتْ ثُمَّ قَالَ فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ یَا عَلِیُّ- فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ یَعْنِی فِیمَا تَعَاهَدُوا وَ تَعَاقَدُوا عَلَیْهِ بَیْنَهُمْ مِنْ خِلَافِکَ وَ غَصْبِکَ- ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ عَلَیْهِمْ یَا مُحَمَّدُ عَلَی لِسَانِکَ مِنْ وَلَایَتِهِ- وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً لِعَلِیٍّ علیه السلام (5).
در ده موضع از ایشان برای خلافت علی علیه السّلام پیمان گرفت و سپس خداوند این آیه را نازل کرد: «یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ»، عقود و پیمانهایی را که برای امیرالمؤمنین علیه السّلام با شما بستم.(1)
روایت21.
تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام فرمود: آیه: «لکِنِ اللَّهُ یَشهَْدُ بِمَا أَنزَلَ إِلَیْکَ _ فی علی _ أَنزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَ الْمَلَئکَةُ یَشهَْدُونَ وَ کَفَی بِاللَّهِ شهَِیدًا»(2){لیکن
خدا به [حقانیّت ] آنچه بر تو نازل کرده است گواهی می دهد _ درباره علی _ [او] آن را به علم خویش نازل کرده است و فرشتگان [نیز] گواهی می دهند. و کافی است خدا گواه باشد}همان طور که آن حضرت آیات 168و 169 سوره نساء را بدین صورت قرائت فرمودند: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ ظَلَمُواْ لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لَا لِیهَْدِیَهُمْ طَرِیقًا* إِلَّا طَرِیقَ جَهَنَّمَ خَلِدِینَ فِیهَا أَبَدًا وَ کاَنَ ذَالِکَ عَلیَ اللَّهِ یَسِیرًا»(3)
{کسانی که کفر ورزیدند و ستم کردند، خدا بر آن نیست که آنان را بیامرزد و به راهی هدایت کند، مگر راه جهنّم، که همیشه در آن جاودانند و این [کار] برای خدا آسان است.}
روایت22.
تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام فرمود: آیه: «وَ الله رَبِّنَا مَا کُنَّا مُشْرِکِین »،(4){به
خدا، پروردگارمان سوگند که ما مشرک نبودیم.} در اصل چنین است: «وَ الله رَبِّنَا مَا کُنَّا مُشْرِکِین _ بِوِلایۀِ علیٍّ علیه السّلام _ ».(5)
روایت23.
تفسیر علی بن ابراهیم: «أُوْلَئکَ الَّذِینَ ءَاتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ وَ الحُْکمْ َ وَ النُّبُوَّةَ فَإِن یَکْفُرْ بهَِا هَؤُلَاءِ فَقَدْ وَکلَّْنَا بهَِا قَوْمًا لَّیْسُواْ بهَِا بِکَافِرِین»،(6){آنان
کسانی بودند که کتاب و داوری و نبوت بدیشان دادیم و اگر اینان [مشرکان ] بدان کفر ورزند، بی گمان، گروهی [دیگر] را بر آن گماریم که بدان کافر نباشند.} منظور از «هَؤُلَاءِ» در این آیه صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله ، قریش و هرکه بیعت امیرالمؤمنین علیه السّلام را انکار کرده است. و مقصود از _فَقَدْ وَکلَّْنَا بهَِا قَوْمًا لَّیْسُواْ بهَِا بِکَافِرِین» شیعیان امیرالمؤمنین علیه السّلام است.(7)
روایت24.
تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُکِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ کُلّ ِ شیَ ْء»،(8){پس چون آنچه را که بدان پند داده شده بودند فراموش کردند، درهای هر چیزی [از نعمتها] را بر آنان گشودیم.} فرمود: «فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُکِّرُواْ بِهِ» یعنی: چون ولایت علی علیه السّلام را که به پذیرش آن دستور یافته بودند، ترک نمودند، «فَتَحْنَا عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ کُلّ ِ شیَ ْء» یعنی دوستی که آنها در این دنیا دارند
ص: 93
لِعَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فِی الْخِلَافَةِ فِی عَشَرَةِ مَوَاطِنَ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ الَّتِی عُقِدَتْ عَلَیْکُمْ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (1).
فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: إِنَّمَا نَزَلَتْ لکِنِ اللَّهُ یَشْهَدُ بِما أَنْزَلَ إِلَیْکَ فِی عَلِیٍّ- أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَ الْمَلائِکَةُ یَشْهَدُونَ وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً(2) وَ قَرَأَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ظَلَمُوا آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لَا لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقاً- إِلَّا طَرِیقَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیراً(3).
فس، [تفسیر القمی] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ ابْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِهِ وَ اللَّهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ (4) بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام (5).
فس، [تفسیر القمی]: أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ(6) یَعْنِی أَصْحَابَهُ وَ قُرَیْشاً وَ مَنْ أَنْکَرُوا بَیْعَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْماً لَیْسُوا بِها بِکافِرِینَ یَعْنِی شِیعَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (7).
فس، [تفسیر القمی] جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السّلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلِّ شَیْ ءٍ(8) قَالَ أَمَّا قَوْلُهُ فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ یَعْنِی فَلَمَّا تَرَکُوا وَلَایَةَ عَلِیٍّ وَ قَدْ أُمِرُوا بِهِ- فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلِّ شَیْ ءٍ یَعْنِی دَوْلَتَهُمْ فِی
ص: 93
و نعمتهایی که برای آنها در آن گسترده است.(1)
روایت25.
تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام فرمود: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله به معراج برده شد و خداوند درباره علی علیه السّلام و شرف و عظمت جایگاه او نزد خدا آنچه را که میبایست وحی فرمود و آن حضرت وارد بیتالمعمور گردید و پیامبران را نزد وی گرد آورد و آنان پشت سر او نماز خواندند، آنچه را که خداوند درباره علی علیه السّلام به وی وحی کرده بود، بر او بسیار بزرگ آمد،(2)
خداوند این آیه را نازل کرد: «فَإِن کُنتَ فیِ شَکٍ ّ مِّمَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ فَسَْئلِ الَّذِینَ یَقْرَءُونَ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکَ لَقَدْ جَاءَکَ الْحَقُّ مِن رَّبِّکَ فَلَا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْترَِینَ* وَ لَا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُواْ بَِایَاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخَاسِرِین »،(3) {و اگر از آنچه به سوی تو نازل کرده ایم در تردیدی، از کسانی که پیش از تو کتاب [آسمانی ] می خواندند بپرس. قطعاً حقّ از جانب پروردگارت به سوی تو آمده است. پس زنهار از تردیدکنندگان مباش. و از کسانی که آیات ما را دروغ پنداشتند مباش، که از زیانکاران خواهی بود.} و منظور از «الَّذِینَ یَقْرَُونَ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکَ» پیامبران است که در کتابهای آنان نیز آنچه را در فضیلت علی علیه السلام در قرآن آوردیم، ذکر کردهایم. سپس امام صادق علیه السّلام فرمود: به خدا سوگند که آن حضرت نه در این مورد تردیدی به خود راه داد و نه پرسشی کرد.(4)
روایت26.
تفسیر علی بن ابراهیم: «أَلَا إِنهَُّمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُواْ مِنْهُ أَلَا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیَابَهُمْ یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَ مَا یُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَلِیمُ بِذَاتِ الصُّدُور»،(5){آگاه
باشید که آنان دل می گردانند [و می کوشند] تا [راز خود را] از او نهفته دارند. آگاه باشید آن گاه که آنان جامه هایشان را بر سر می کشند [خدا] آنچه را نهفته و آنچه را آشکار می دارند، می داند، زیرا او به اسرار سینه ها داناست.} میگوید: آنها کینه علی علیه السّلام را در دلهایشان نهان میدارند؛ و رسول خدا صلی الله علیه و آله
فرمود: نشانه منافق بودن، کینه علی علیه السّلام را در دل داشتن است؛ جماعتی بودند که در حضور پیامبرصلی الله علیه و آله نسبت به علی علیه السّلام اظهار محبت میکردند اما کینه وی را به دل داشتند، از این رو خداوند میفرماید: «أَلَا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیَابَهُمْ» زیرا هرگاه پیامبر صلی الله علیه و آله چیزی در فضیلت علی علیه السّلام میفرمود یا آیهای که خداوند درباره وی نازل کرده، تلاوت مینمود، جامههای خود را تکان داده سپس از جا برخاسته و میرفتند؛ از این رو خداوند درباره برخاستنشان میفرماید: «یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَ مَا یُعْلِنُونَ» و در ادامه میفرماید: «إِنَّهُ عَلِیمُ
بِذَاتِ الصُّدُور»(6)
توضیح
«استغشاء» به معنای «جامه تکان دادن» در لغت متداول نیست و شاید در اصل«تَغَطّوا ثیابهم» بوده که تصحیف گشته است.
ص: 94
الدُّنْیَا وَ مَا بُسِطَ لَهُمْ فِیهَا(1).
فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ الرَّاشِدِیِّ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِرَسُولِ اللَّهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ فِی عَلِیٍ (2) مَا أَوْحَی مِنْ شَرَفِهِ وَ مِنْ عِظَمِهِ عِنْدَ اللَّهِ وَ رُدَّ إِلَی الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ وَ جَمَعَ لَهُ النَّبِیِّینَ وَ صَلَّوْا خَلْفَهُ عَرَضَ فِی نَفْسِ رَسُولِ اللَّهِ مِنْ عِظَمِ مَا أُوحِیَ إِلَیْهِ فِی عَلِیٍّ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ (3) یَعْنِی الْأَنْبِیَاءَ فَقَدْ أَنْزَلْنَا عَلَیْهِمْ فِی کُتُبِهِمْ مِنْ فَضْلِهِ مَا أَنْزَلْنَا فِی کِتَابِکَ- لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ- وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السّلام فَوَ اللَّهِ مَا شَکَّ وَ مَا سَأَلَ (4).
فس، [تفسیر القمی]: أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُوا مِنْهُ (5) یَقُولُ یَکْتُمُونَ مَا فِی صُدُورِهِمْ مِنْ بُغْضِ عَلِیٍّ علیه السّلام وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ آیَةَ الْمُنَافِقِ بُغْضُ عَلِیٍّ علیه السّلام فَکَانَ قَوْمٌ یُظْهِرُونَ الْمَوَدَّةَ لِعَلِیٍّ عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ یُسِرُّونَ بُغْضَهُ فَقَالَ أَلا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیابَهُمْ فَإِنَّهُ کَانَ إِذَا حَدَّثَ بِشَیْ ءٍ مِنْ فَضْلِ عَلِیٍّ علیه السّلام أَوْ تَلَا عَلَیْهِمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ نَفَضُوا ثِیَابَهُمْ ثُمَّ قَامُوا یَقُولُ اللَّهُ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ حِینَ قَامُوا- إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ(6).
الاستغشاء بمعنی النفض غیر معهود فی اللغة و لعله کان تغطوا ثیابهم فصحف.
ص: 94
روایت27.
بصائر الدرجات: امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَک »،(1){آیا
برای تو سینه ات را نگشاده ایم؟} فرمود: منظور شرح صدر رسول خدا صلی الله علیه و آله به ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام است.(2)
روایت28.
بصائر الدرجات: امام باقر علیه السّلام درباره آیات: «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ* عَلیَ قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنذِرِینَ* بِلِسَانٍ عَرَبیِ ٍّ مُّبِینٍ»،(3){«روح
الامین» آن را بر دلت نازل کرد، تا از [جمله ] هشداردهندگان باشی به زبان عربی روشن.} فرمود: مقصود ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام است که جبرئیل بر قلب پیامبرصلی الله علیه و آله نازل کرده است.(4)
روایت29.
بصائر الدرجات: سالم بن محمّد گوید: به امام باقرعلیه السّلام عرض کردم: مرا از «ولایت» خبر دهید که آیا جبرئیل از جانب رب العالمین در روز غدیر نازل نمود؟ آن حضرت آیات: «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ* عَلیَ قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنذِرِینَ و إنّه فی زبر الأولین» {«روح الامین» آن را بر دلت نازل کرد، تا از [جمله ] هشداردهندگان باشی. به زبان عربی روشن، و [وصفِ ] آن در کتابهای پیشینیان آمده است.} را تلاوت نمود و سپس فرمود: این آیات درباره ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام نازل شدهاند.(5)
روایت30.
بصائر الدرجات: امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «یَاأَهْلَ الْکِتَابِ لَسْتُمْ عَلیَ شیَ ْءٍ حَتیَ تُقِیمُواْ التَّوْرَئةَ وَ الْانجِیلَ وَ مَا أُنزِلَ إِلَیْکُم مِّن رَّبِّکُمْ وَ لَیزَِیدَنَّ کَثِیرًا مِّنهُْم مَّا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ طُغْیَانًا وَ کُفْرًا»،(6){بگو:
«ای اهل کتاب، تا [هنگامی که ] به تورات و انجیل و آنچه از پروردگارتان به سوی شما نازل شده است عمل نکرده اید بر هیچ [آیین بر حقّی ] نیستید.» و قطعاً آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، بر طغیان و کفر بسیاری از آنان خواهد افزود.} فرمود: این آیه درباره ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام نازل شده است.(7)
روایت31.
بصائر الدرجات: عبدالله نجاشی
ص: 95
یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ (1) قَالَ فَقَالَ بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (2).
یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ سَلَمَةَ الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ- عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ- بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ (3) قَالَ هِیَ الْوَلَایَةُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (4).
یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ سَالِمٍ أَبِی مُحَمَّدٍ(5) قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام أَخْبِرْنِی عَنِ الْوَلَایَةِ أَ نَزَلَ بِهَا جَبْرَئِیلُ مِنْ عِنْدِ رَبِّ الْعَالَمِینَ یَوْمَ الْغَدِیرِ فَقَالَ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ- عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ- بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ- وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ قَالَ هِیَ الْوَلَایَةُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (6).
یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی وَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ حُجْرِ بْنِ زَائِدَةَ عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یا أَهْلَ الْکِتابِ لَسْتُمْ عَلی شَیْ ءٍ حَتَّی تُقِیمُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لَیَزِیدَنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیاناً وَ کُفْراً(7) قَالَ هِیَ وَلَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (8).
یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ
ص: 95
گفت: از امام صادق علیه السّلام درباره آیه: «فَلَا وَ رَبِّکَ لَا یُؤْمِنُونَ حَتیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لَا یجَِدُواْ فیِ أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا»،(1){ولی
چنین نیست، به پروردگارت قَسَم که ایمان نمی آورند، مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند سپس از حکمی که کرده ای در دلهایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند، و کاملًا سرِ تسلیم فرود آورند.} پرسیدم، فرمود: منظور علی علیه السّلام است.(2)
روایت32.
الطرائف، کشف الیقین: از ابن مسعود روایت شده که گفت: خلافت در قرآن برای سه نفر مقرر شده است: برای آدم علیه السّلام آنگاه که خداوند میفرماید: «وَ إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَائکَةِ إِنیّ ِ جَاعِلٌ فیِ الْأَرْضِ خَلِیفَة»،(3){و
چون پروردگار تو به فرشتگان گفت: «من در زمین جانشینی خواهم گماشت». } یعنی: من جانشینی در زمین که آدم علیه السّلام باشد، آفریدم. و دوّمین خلیفه در قرآن مربوط به داود علیه السّلام است که آنجا که خداوند میفرماید: «یَادَاوُدُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فیِ الْأَرْض »،(4){ای
داوود، ما تو را در زمین خلیفه [و جانشین ] گردانیدیم } و منظور از «الأرض» سرزمین بیت المقدس است؛ و خلیفه سوم امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام است به دلیل آیهای که در آن به ذکر نور پرداخته و میفرماید: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنکمُ ْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَات »(5){خدا
به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند.} در این آیه مقصود از «الَّذِینَ ْ عَمِلُواْ الصَّالِحَات » علی بن ابی طالب علیه السّلام است. و منظور از «کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ» آدم و داود علیهِما السّلام است. و مقصود از «لَیُبَدِّلَنهَُّم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ» مردم مکه است که در«مدینه» امنیت یافتند تا «مرا به یگانگی بشناسند» و شریک برای من قائل نشوند