بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار المجلد 33

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعه لدرراخبارالائمة الاطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه -- قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

تتمة کتاب الفتن و المحن - 7

تتمة أبواب ما جری بعد قتل عثمان من الفتن و الوقائع و الحروب و غیرها

باب 13 باب شهادة عمار رضی الله عنه و ظهور بغی الفئة الباغیة بعد ما کان أبین من الشمس الضاحیة و شهادة غیره من أتباع الأئمة الهادیة

الأخبار

الفهرس

ترجمه بحارالانوار جلد 33: فتنه ها و محنت ها - 7

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

تتمة کتاب الفتن و المحن - 7

تتمة أبواب ما جری بعد قتل عثمان من الفتن و الوقائع و الحروب و غیرها

باب سیزدهم : شهادت عمار رضی الله عنه و ظهور گروه ستمگر بعد از اینکه از خورشید تابان امتناع ورزیدند و شهادت سایر پیروان ائمه هادی

روایات

فهرست

ص: 2

ص: 2

ص: 3

ص: 3

ص: 4

ص: 4

الموضوع/ الصفحه

الباب الثالث عشر باب شهادة عمار رضی اللّه عنه و ظهور بغی الفئة الباغیة بعد ما کان أبین من الشمس الضاحیة و شهادة غیره من أتباع الأئمة الهادیة 7

الباب الرابع عشر باب ما ظهر من إعجازه علیه السلام فی بلاد صفّین و سائر ما وقع فیها من النوادر 39

الباب الخامس عشر باب ما جری بین معاویة و عمرو بن العاص فی [التحامل علی] علیّ علیه السلام 49

الباب السادس عشر باب کتبه علیه السلام إلی معاویة و احتجاجاته علیه و مراسلاته إلیه و إلی أصحابه 57

الباب السابع عشر باب ما ورد فی معاویة و عمرو بن العاص و أولیائهما و قد مضی بعضها فی باب مثالب بنی أمیّة 161

الباب الثامن عشر باب ما جری بینه علیه السلام و بین عمرو بن العاص لعنه الله و بعض أحواله 221

الباب التاسع عشر باب نادر 233

الباب العشرون باب نوادر الاحتجاج علی معاویة 241

الباب الواحد و العشرون باب بدو قصّةالتحکیم و الحکمین و حکمهما بالجور رأی العین 297

الباب الثانی و العشرون باب إخبار النبیّ صّلی الّله علیه و آله بقتال الخوارج و کفرهم 325

الباب الثالث و العشرون باب قتال الخوارج و احتجاجاته صلوات اللّه علیه 343

الباب الرابع و العشرون باب سائر ما جری بینه و بین الخوارج سوی وقعة النهروان 405

الباب الخامس و العشرون باب إبطال مذهب الخوارج و احتجاجات الأئمة علیهم السلام و أصحابهم علیهم 421

ص: 5

الموضوع/ الصفحه

الباب الثالث عشر باب شهادة عمار رضی اللّه عنه و ظهور بغی الفئة الباغیة بعد ما کان أبین من الشمس الضاحیة و شهادة غیره من أتباع الأئمة الهادیة 7

الباب الرابع عشر باب ما ظهر من إعجازه علیه السلام فی بلاد صفّین و سائر ما وقع فیها من النوادر 39

الباب الخامس عشر باب ما جری بین معاویة و عمرو بن العاص فی [التحامل علی] علیّ علیه السلام 49

الباب السادس عشر باب کتبه علیه السلام إلی معاویة و احتجاجاته علیه و مراسلاته إلیه و إلی أصحابه 57

الباب السابع عشر باب ما ورد فی معاویة و عمرو بن العاص و أولیائهما و قد مضی بعضها فی باب مثالب بنی أمیّة 161

الباب الثامن عشر باب ما جری بینه علیه السلام و بین عمرو بن العاص لعنه الله و بعض أحواله 221

الباب التاسع عشر باب نادر 233

الباب العشرون باب نوادر الاحتجاج علی معاویة 241

الباب الواحد و العشرون باب بدو قصّةالتحکیم و الحکمین و حکمهما بالجور رأی العین 297

الباب الثانی و العشرون باب إخبار النبیّ صّلی الّله علیه و آله بقتال الخوارج و کفرهم 325

الباب الثالث و العشرون باب قتال الخوارج و احتجاجاته صلوات اللّه علیه 343

الباب الرابع و العشرون باب سائر ما جری بینه و بین الخوارج سوی وقعة النهروان 405

الباب الخامس و العشرون باب إبطال مذهب الخوارج و احتجاجات الأئمة علیهم السلام و أصحابهم علیهم 421

ص: 5

الباب السادس و العشرون باب ما جری بینه صلوات اللّه علیه و بین ابن الکواء و أضرابه لعنهم اللّه و حکم قتال الخوارج بعده علیه السلام 429

الباب السابع و العشرون باب ما ظهر من معجزاته بعد رجوعه صلوات اللّه علیه من قتال الخوارج 437

الباب الثامن و العشرون باب سیرة أمیر المؤمنین علیه السلام فی حروبه 441

الباب التاسع و العشرون باب کتب أمیر المؤمنین علیه السلام و وصایاه إلی عمّاله و أمراء أجناده 465

أبواب الأمور و الفتن الحادثة بعد الرجوع عن قتال الخوارج

الباب الثلاثون باب الفتن الحادثة بمصر و شهادة محمد بن أبی بکر و مالک الأشتر رضی الله عنهما و بعض فضائلهما و أحوالهما و عهود أمیر المؤمنین علیه السلام إلیها 533

ص: 6

الباب السادس و العشرون باب ما جری بینه صلوات اللّه علیه و بین ابن الکواء و أضرابه لعنهم اللّه و حکم قتال الخوارج بعده علیه السلام 429

الباب السابع و العشرون باب ما ظهر من معجزاته بعد رجوعه صلوات اللّه علیه من قتال الخوارج 437

الباب الثامن و العشرون باب سیرة أمیر المؤمنین علیه السلام فی حروبه 441

الباب التاسع و العشرون باب کتب أمیر المؤمنین علیه السلام و وصایاه إلی عمّاله و أمراء أجناده 465

أبواب الأمور و الفتن الحادثة بعد الرجوع عن قتال الخوارج

الباب الثلاثون باب الفتن الحادثة بمصر و شهادة محمد بن أبی بکر و مالک الأشتر رضی الله عنهما و بعض فضائلهما و أحوالهما و عهود أمیر المؤمنین علیه السلام إلیها 533

ص: 6

«364»

(1)ج، الإحتجاج رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ لَمَّا قُتِلَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ ارْتَعَدَتْ فَرَائِصُ خَلْقٍ کَثِیرٍ وَ قَالُوا قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَمَّارٌ تَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ فَدَخَلَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ عَلَی مُعَاوِیَةَ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ هَاجَ النَّاسُ وَ اضْطَرَبُوا قَالَ لِمَا ذَا قَالَ قُتِلَ عَمَّارٌ قَالَ فَمَا ذَا قَالَ أَ لَیْسَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ فَقَالَ لَهُ مُعَاوِیَةُ دُحِضْتَ فِی قَوْلِکَ أَ نَحْنُ قَتَلْنَاهُ إِنَّمَا قَتَلَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ لَمَّا أَلْقَاهُ بَیْنَ رِمَاحِنَا فَاتَّصَلَ ذَلِکَ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ فَإِذًا رَسُولُ اللَّهِ

ص: 7


1- 364- رواه الطبرسیّ رحمه اللّه فی آخر عنوان: «احتجاجه [أی] أمیر المؤمنین علیه السلام علی معاویة ...» من کتاب الاحتجاج: ج 1، ص 181.

روایت364.

احتجاج(1):

از امام صادق علیه السّلام روایت است که زمانی که عمار بن یاسر رحمه الله علیه کشته شد چهار ستون مردمان بسیاری لرزید و گفتند: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرموده است: «عمار را گروه ستمگر به قتل می رساند». عمرو بن عاص بر معاویه وارد شد و گفت: یا امیر مؤمنان مردم به هیجان آمده و بر آشفته اند. پرسید: چرا؟ پاسخ داد: عمار کشته شده است. گفت: که چه؟ گفت: آیا رسول الله صلّی الله علیه و آله نفرموده است: او را گروه ستمگر به قتل می رساند، معاویه به او گفت: در سخنت این ادعا را رد کردی، آیا ما او را به قتل رساندیم، او را فقط علی بن ابی طالب زمانی که وی را در میان نیزه های ما انداخت به قتل رسانده است، و آن را به علی بن ابی طالب علیه السّلام وصل کرد. پس عمرو گفت: بنابراین رسول الله

ص: 7


1- . طبرسی آن را در آخر عنوان: احتجاج امیر مؤمنان علیه السلام بر معاویه... از کتاب احتجاج 1: 181 روایت کرده است.

صلی الله علیه و آله هُوَ الَّذِی قَتَلَ حَمْزَةَ وَ أَلْقَاهُ بَیْنَ رِمَاحِ الْمُشْرِکِینَ.

«365»

(1)لی، الأمالی للصدوق ابْنُ مُوسَی عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ مَسْعُودٍ الْمُلَائِیِّ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ قَالَ: أَبْصَرَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَمْرٍو رَجُلَیْنِ یَخْتَصِمَانِ فِی رَأْسِ عَمَّارٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ یَقُولُ هَذَا أَنَا قَتَلْتُهُ وَ یَقُولُ هَذَا أَنَا قَتَلْتُهُ فَقَالَ ابْنُ عَمْرٍو یَخْتَصِمَانِ أَیُّهُمَا یَدْخُلُ النَّارَ أَوَّلًا ثُمَّ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ قَاتِلُهُ وَ سَالِبُهُ فِی النَّارِ فَبَلَغَ ذَلِکَ مُعَاوِیَةَ لَعَنَهُ اللَّهُ فَقَالَ مَا نَحْنُ قَتَلْنَاهُ وَ إِنَّمَا قَتَلَهُ مَنْ جَاءَ بِهِ قَالَ الصَّدُوقُ رَحِمَهُ اللَّهُ یَلْزَمُهُ عَلَی هَذَا أَنْ یَکُونَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَاتِلَ حَمْزَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ قَاتِلَ الشُّهَدَاءِ مَعَهُ لِأَنَّهُ صلی الله علیه و آله هُوَ الَّذِی جَاءَ بِهِمْ.

«366»

(2)لی، الأمالی للصدوق وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنْ سَعْدِ بْنِ أَوْسٍ عَنْ بِلَالِ بْنِ یَحْیَی الْعَبْسِیِّ قَالَ: لَمَّا قُتِلَ عُثْمَانُ (3)

ص: 8


1- 365- رواهما الشیخ الصدوق قدس اللّه نفسه فی الحدیث: 7 و 8 من المجلس: 63 من أمالیه ص 330.
2- 366- رواهما الشیخ الصدوق قدس اللّه نفسه فی الحدیث: 7 و 8 من المجلس: 63 من أمالیه ص 330.
3- هذا هو الصواب، و هاهنا وقع التصحیف فی مطبوعة الأمالی و ط الکمبانیّ من البحار، فصحف لفظ «عثمان» ب «عمار». و الدلیل علی التصحیف أن حذیفة رفع اللّه مقامه توفی قبل شهادة عمّار قدس اللّه نفسه نحوا من سنة فإنّه کان مریضا حینما بایع الناس أمیر المؤمنین علیه السلام بعد مهلک عثمان، و لما بلغه کتاب أمیر المؤمنین علیه السلام أمر فحمل إلی المسجد فخطب الناس و أخذ بیعة الامام منهم و أکد علیهم اللحوق به و نصرته و بقی إلی أیام خروج طلحة و الزبیر إلی البصرة و توفی بعده بقلیل، و ممّا یدلّ علی ذلک ما: رواه ابن عساکر فی ترجمة عمّار رضوان اللّه علیه من تاریخ دمشق: ج 11 ص 81 قال: أخبرنا أبو القاسم السمرقندی أنبأنا أبو القاسم بن البسری و أبو طاهر القصاری و أبو محمّد و أبو الغنائم ابنا علی و أبو الحسین العاصمی و أبو عبد اللّه النعالی قالوا: أنبأنا أبو عمر، أنبأنا أبو بکر، أنبأنا جدی أنبأنا الفضل بن دکین، أنبأنا عیسی- یعنی ابن عبد الرحمن السلمی- حدّثنی سیار أبو الحکم عن رجل قد سماه قال: قال بنو عبس لحذیفة: إن أمیر المؤمنین عثمان قد قتل فما تأمرنا؟ قال: الزموا عمارا. قالوا إن عمارا لا یفارق علیا!! قال: إن الحسد هو أهلک الحسد؛ و إنّما ینفرکم من عمّار قربه من علی؟! فو اللّه لعلی أفضل من عمّار أبعد ما التراب و السحاب و إن عمارا لمن الأخیار. و رواه أیضا الهیثمی فی کتاب مجمع الزوائد: ج 7 ص 243 و قال: رواه الطبرانی و رجاله ثقات. و رواه أیضا الحافظ ابن عساکر فی الحدیث: 1196 من ترجمة أمیر المؤمنین من تاریخ دمشق: ج 3 ص 177، ط 2 و ذکرنا له فی تعلیقه شواهد.

صلّی الله علیه و آله همان کسی است که حمزه را به قتل رسانید و او را بین نیزه های مشرکان انداخت .

روایت365.

امالی صدوق(1):

ابن موسی از اسدی، از نخعی، از ابراهیم بن حکم، از محمد بن فضیل، از مسعود ملایی از حبه عرنی گوید: عبدالله بن عمرو دو مرد را دید که بر سر، سر عمار با یکدیگر ستیز می کنند یکی می گفت: من او را کشتم و دیگری می گفت: من او را کشتم. پس ابن عمرو گفت: بر سر این ستیز می کنند که کدام یک از آن دو اول وارد جهنم شوند، سپس گفت: شنیدم که رسول الله صلّی الله علیه و آله می فرمود: قاتل و سلب کننده او در آتش است.

و این به معاویه رسید، پس گفت: ما او را نکشته ایم بلکه فقط کسی که او را آورده است وی را کشته است.

صدوق می گوید: بر این اساس لازم است که نبی صلّی الله علیه و آله قاتل حمزه رضی الله عنه و قاتل شهدای همراه او باشد، زیرا او کسی است که آنان را آورد.

روایت366.

امالی صدوق(2):

و با این اسناد از ابراهیم بن حکم، از عبیدالله بن موسی، از سعد بن اوس، از بلال بن یحیی عبسی گوید: زمانی که عثمان کشته شد

ص: 8


1- . شیخ صدوق این دو را در حدیث: (7 و 8) از مجلس: (63) از امالی ص 330 روایت کرده است.
2- . شیخ صدوق این دو را در حدیث: (7 و 8) از مجلس: (63) از امالی ص 330 روایت کرده است.

أَتَوْا حُذَیْفَةَ فَقَالُوا یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ قُتِلَ هَذَا الرَّجُلُ وَ قَدِ اخْتَلَفَ النَّاسُ فَمَا تَقُولُ قَالَ أَمَّا إِذَا أَتَیْتُمْ فَأَجْلِسُونِی قَالَ فَأَسْنَدُوهُ إِلَی صَدْرِ رَجُلٍ مِنْهُمْ فَقَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَبُو الْیَقْظَانِ عَلَی الْفِطْرَةِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ لَنْ یَدَعَهَا حَتَّی یَمُوتَ.

«367»

(1)ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْمُقْرِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عِیسَی بْنِ مِهْرَانَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ دُکَیْنٍ عَنْ مُوسَی بْنِ قَیْسٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ: سَمِعْتُ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ یَقُولُ عِنْدَ تَوَجُّهِهِ إِلَی صِفِّینَ اللَّهُمَّ لَوْ أَعْلَمُ أَنَّهُ أَرْضَی لَکَ أَنْ أَرْمِیَ بِنَفْسِی مِنْ فَوْقِ هَذَا الْجَبَلِ لَرَمَیْتُ بِهَا وَ لَوْ أَعْلَمُ أَنَّهُ أَرْضَی لَکَ أَنْ أُوقِدَ لِنَفْسِی نَاراً فَأُوقَعَ فِیهَا لَفَعَلْتُ وَ إِنِّی لَا أُقَاتِلُ الشَّامَ إِلَّا وَ أَنَا أُرِیدُ بِذَلِکَ وَجْهَکَ وَ أَنَا أَرْجُو أَنْ لَا تُخَیِّبَنِی وَ أَنَا

ص: 9


1- 367- رواه شیخ الطائفة فی الحدیث: 48 من الجزء 6 من أمالیه ص 180. و رواه أیضا أبو مخنف قال: حدّثنی عبد الملک بن أبی حرة الحنفیّ أن عمّار بن یاسر خرج إلی الناس فقال: اللّهمّ إنک تعلم أنی لو أعلم أن رضاک فی أن أقذف بنفسی فی هذا البحر لفعلته. اللّهمّ إنک تعلم أنی لو أعلم أن رضاک فی أن أضع ظبة سیفی فی صدری ثمّ انحنی علیه حتّی تخرج من ظهری لفعلت، و إنّی لا أعلم الیوم عملا هو أرضی لک من جهاد هؤلاء الفاسقین، و لو أعلم أن عملا من الاعمال هو أرضی لک منه لفعلته. هکذا رواه عنه الطبریّ فی عنوان: «مقتل عمار ...» من تاریخ الأمم و الملوک: ج 1، ص 3317، و فی ط ج 4 ص 26 و فی ط: ج 5 ص 38. و رواه أیضا محمّد بن عبد اللّه الاسکافی المعتزلی المتوفی 240 فی کتاب المعیار و الموازنة ص 136.

نزد حذیفه آمدند و گفتند: یا ابوعبدالله این مرد کشته شده و مردم دچار اختلاف شده اند، چه می گویی؟ گفت: حال که آمدید مرا بنشانید. گفت: او را به سینه مردی از آنان تکیه دادند. پس گفت: شنیدم که رسول الله صلّی الله علیه و آله می فرمود: ابو یقظان بر فطرت است، سه بار، هرگز آن را رها نمی­کند تا بمیرد.

روایت367.

امالی طوسی(1): حسین بن اسباط گوید: شنیدم که عمار بن یاسر رضی الله عنه به هنگام روی کردنش به صفین می گفت: بارخدا، اگر بدانم که برای تو پسندیده تر است که خود را از بالای این کوه بیاندازم قطعا می اندازم و اگر بدانم که برای تو پسندیده تر است که خود را در آتش بسوزانم قطعا در آن می انداختم و انجام می دادم و من با اهل شام نبرد نمی کنم مگر اینکه من به وسیله آن ذات تو را قصد می کنم و امیدوارم که مرا ناکام نکنی در حالی که ص: 9


1- . شیخ طائفه آن را در حدیث: (48) از جلد (6) از امالی­اش ص 180 روایت کرده است. و ابو مخنف نیز آن را روایت کرده است. و طبری نیز در عنوان (مقتل عمار...) از تاریخ الأمم و الملوک 1: 3317، و در ط ج4 ص 26 و در ط ج5 ص 38 روایت کرده است. و محمد بن عبدالله اسکافی معتزلی متوفی (240) نیز در کتاب المعیار و الموازنه ص 136 روایت کرده است.

أُرِیدُ وَجْهَکَ الْکَرِیمَ.

«368»

(1)ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الشَّحَّامِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی حَاتِمٍ عَنْ عُمَرَ الْأَوْدِیِّ عَنْ سُفْیَانَ عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ قَالَ: قَالَ عَمَّارٌ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ یَوْمَ صِفِّینَ ائْتُونِی بِشَرْبَةِ لَبَنٍ فَأُتِیَ فَشَرِبَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّ آخِرَ شَرْبَةٍ تَشْرَبُهَا مِنَ الدُّنْیَا شَرْبَةُ لَبَنٍ ثُمَّ تَقَدَّمَ فَقُتِلَ فَلَمَّا قُتِلَ أَخَذَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ بِسَیْفِهِ فَقَاتَلَ وَ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ یَقْتُلُ عَمَّاراً الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ وَ قَاتِلُهُ فِی النَّارِ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ مَا نَحْنُ قَتَلْنَاهُ إِنَّمَا قَتَلَهُ مَنْ جَاءَ بِهِ.

«369»

(2)یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ کَانَ عَمَّارٌ یَنْقُلُ اللَّبِنَ بِمَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَمْسَحُ التُّرَابَ عَنْ صَدْرِهِ وَ یَقُولُ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ.

«370»

(3)قب، المناقب لابن شهرآشوب: کثر أصحاب الحدیث علی شریک و طالبوه بأنه یحدثهم بقول النبی صلی الله علیه و آله تقتلک الفئة الباغیة فغضب و قال أ تدرون أن لا فخر لعلی أن یقتل معه عمار إنما الفخر لعمار أن یقتل مع علی علیه السلام.

«371»

(4)کش، رجال الکشی ابْنُ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ مَا تَقُولُ فِی عَمَّارٍ قَالَ رَحِمَ اللَّهُ عَمَّاراً کَرَّرَ هَذَا ثَلَاثاً قَاتَلَ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قُتِلَ

ص: 10


1- 368- رواه الشیخ الصدوق رفع اللّه مقامه فی کتاب قصص الأنبیاء، و لکن الکتاب لم یصل إلینا بعد.
2- 369- رواه القطب الراوندیّ رحمه اللّه فی کتاب الخرائج.
3- 370- رواه ابن شهر أشوب فی مناقب آل أبی طالب.
4- 371- رواه الکشّیّ رحمه اللّه فی ترجمة عمّار تحت الرقم: 3 من تلخیص رجاله ص 31.

من ذات کریم تو را قصد دارم.

روایت368.

قصص الانبیاء(1):

ابوبختری گوید: عمار رضی الله عنه روز صفین گفت: جرعه­ای شیر برایم بیاورید. آورده شد و نوشید، سپس گفت: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: آخرین نوشیدنی که از دنیا می نوشد شیر است. سپس پیش رفت و چون کشته شد، خزیمه بن ثابت شمشیرش را گرفت و نبرد کرد و گفت: شنیدم که رسول الله صلّی الله علیه و آله می فرمود: عمار را گروه ستمگر به قتل می رساند و قاتل او در آتش است و معاویه گفت: ما او را نکشتیم بلکه کسی که او را آورده است او را به قتل رسانده است.

روایت369.

خرائج(2):

از ام سلمه روایت شده است که وی گفت: عمار در مسجد رسول الله صلّی الله علیه و آله خشت جابه جا می کرد و رسول الله صلّی الله علیه و آله در حالی که خاک را از سینه او پاک می کرد می فرمود: تو را دسته ستمگر به قتل می رساند.

روایت370.

مناقب ابن شهر آشوب(3):

اصحاب حدیث بر سر شریک جمع شدند و از او خواستند که در خصوص این کلام نبی صلّی الله علیه و آله: «تو را دسته ستمگر به قتل می رساند» برایشان سخن بگوید، پس او برآشفت و گفت: آیا می دانید که برای علی افتخار نیست که عمار همراه او کشته شود، بلکه برای عمار افتخار است که به همراه علی علیه السّلام کشته شود .

روایت371.

رجال کشی(4):

حمران از امام باقر علیه السّلام گوید: به او عرض کردم: درباره عمار چه می گویی؟ سه مرتبه فرمود: خداوند عمار را رحمت کند و فرمود: همراه امیر مؤمنان علیه السّلام نبرد کرد و

ص: 10


1- . شیخ صدوق آن را در کتاب قصص الأنبیاء روایت کرده است اما کتاب هنوز به ما نرسیده است.
2- . قطب راوندی آن را در کتاب الخرائج روایت کرده است.
3- . ابن شهر آشوب آن را در مناقب آل ابی طالب روایت کرده است.
4- . کشی آن را در زندگی­نامه عمار ذیل شماره 3 از تلخیص رجالش ص 31 روایت کرده است.

شَهِیداً قَالَ قُلْتُ فِی نَفْسِی مَا تَکُونُ مَنْزِلَةٌ أَعْظَمَ مِنْ هَذِهِ الْمَنْزِلَةِ فَالْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ لَعَلَّکَ تَقُولُ مِثْلُ الثَّلَاثَةِ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ قَالَ قُلْتُ وَ مَا عِلْمُهُ أَنَّهُ یُقْتَلُ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ قَالَ إِنَّهُ لَمَّا رَأَی الْحَرْبَ لَا یَزْدَادُ إِلَّا شِدَّةً وَ الْقَتْلَ لَا یَزْدَادُ إِلَّا کَثْرَةً تَرَکَ الصَّفَّ وَ جَاءَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هُوَ هُوَ قَالَ ارْجِعْ إِلَی صَفِّکَ فَقَالَ لَهُ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ کُلَّ ذَلِکَ یَقُولُ لَهُ ارْجِعْ إِلَی صَفِّکَ فَلَمَّا أَنْ کَانَ فِی الثَّالِثَةِ قَالَ لَهُ نَعَمْ فَرَجَعَ إِلَی صَفِّهِ وَ هُوَ یَقُولُ

الْیَوْمَ أَلْقَی الْأَحِبَّةَ***مُحَمَّداً وَ حِزْبَهُ

بیان

الثلاثة سلمان و أبو ذر و مقداد رضی الله عنهم قوله هو هو أی هذا وقت الوعد الذی وعدت من الشهادة.

«372»

کش، رجال الکشی خَلَفُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ مَحْمُودٍ عَنْ هَاشِمِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی خَالِدٍ قَالَ سَمِعْتُ قَیْسَ بْنَ أَبِی حَازِمٍ قَالَ قَالَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ ادْفِنُونِی فِی ثِیَابِی فَإِنِّی مُخَاصِمٌ.

توضیح

أی إنی أرید أن أخاصم قاتلی عند الله فلا تسلبونی ثیابی لتکون لی شاهدا و حجة أو هو کنایة عن الشهادة بالحق فإنه یلزمه المخاصمة أی إنی شهید حقیقة و حکمه أن یدفن بثیابه.

«373»

کش، رجال الکشی خَلَفٌ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ عَنْ سُفْیَانَ عَنْ حَبِیبٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ قَالَ: أُتِیَ عَمَّارٌ یَوْمَئِذٍ بِلَبَنٍ فَضَحِکَ ثُمَّ قَالَ قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله آخِرُ شَرَابٍ تَشْرَبُهُ مِنَ الدُّنْیَا مَذْقَةٌ مِنْ لَبَنٍ حَتَّی تَمُوتَ فِی خَبَرٍ آخَرَ أَنَّهُ قَالَ آخِرُ زَادِکَ مِنَ الدُّنْیَا ضَیَاحٌ مِنْ لَبَنٍ.

ص: 11

شهید کشته شد، گوید: با خودم گفتم: منزلتی بزرگتر از این منزلت نیست، پس به من روی کرد و فرمود: شاید تو هم مانند آن سه مرتبه هیهات هیهات می گویی. ادامه داد عرض کردم: چگونه دانست که در آن روز کشته می شود؟ فرمود: او زمانی که دید جنگ شدیدتر و کشتار بیشتر می شود صف را ترک کرده و به سوی امیر مؤمنان آمد و فرمود: یا امیر مؤمنان، این همان است؟ فرمود: به صفت برگرد، آن را سه مرتبه به او گفت و در هر مرتبه امیر مؤمنان به او فرمود: به صفت برگرد و در مرتبه سوم به او گفت: بله، و به صفش برگشت در حالی که می گفت: امروز دوستان، محمد و یاران او را دیدار می­کنم.

توضیح

منظور از سه، سلمان، ابوذر و مقداد رضی الله عنه است، و این کلام او «این همان است» یعنی این، زمان وعده ای است که در خصوص شهادت وعده داده ای.

روایت372.

رجال کشی: عمار بن یاسر فرمود: مرا در لباسم دفن کنید که من مبارز هستم.

توضیح

یعنی من می خواهم که نزد خداوند علیه قاتلم اقامه دعوی کنم، پس لباسم را از من نگیرید تا شاهد و حجتی برای من باشد، یا اینکه آن کنایه از شهادت به حق است، زیرا لازمه آن نبرد است یعنی من حقیقتا شهید هستم و حکم او این است که با لباسش دفن شود.

روایت373.

رجال کشی: ابوبختری گوید: روزی برای عمار شیر آورده شد پس خندید و گفت: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: آخرین نوشیدنی که ازدنیا می خوری مخلوط شیر است تا اینکه می میری.

درخبر دیگری آمده است که فرمود: آخرین توشه تو از دنیا شیر آمیخته با آب است .

ص: 11

توضیح

المذقة بالفتح و الضم اللبن الممذوق أی المخلوط بالماء قال فی النهایة المذق المزج و الخلط یقال مذقت اللبن فهو مذیق إذا خلطته بالماء و المذقة الشربة من اللبن الممذوق و الضیاح بالفتح أیضا اللبن الرقیق الممزوج بالماء.

«374»

(1)کش، رجال الکشی خَلَفٌ عَنِ الْفَتْحِ بْنِ عَمْرٍو الْوَرَّاقِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ هَارُونَ عَنِ الْعَوَّامِ بْنِ حَوْشَبٍ عَنْ أَسْوَدَ بْنِ مَسْعَدَةَ عَنْ حَنْظَلَةَ بْنِ خُوَیْلِدٍ قَالَ: إِنِّی لَجَالِسٌ عِنْدَ مُعَاوِیَةَ إِذْ أَتَاهُ رَجُلَانِ یَخْتَصِمَانِ فِی رَأْسِ عَمَّارٍ یَقُولُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا أَنَا قَتَلْتُهُ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَمْرٍو لِیَطِبْ بِهِ أَحَدُکُمْ نَفْساً لِصَاحِبِهِ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ تَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ لَا تُغْنِی عَنَّا بِجُنُونِکَ یَا ابْنَ عَمْرٍو فَمَا بَالُکَ مَعَنَا قَالَ إِنِّی مَعَکُمْ وَ لَسْتُ أُقَاتِلُ إِنَّ أَبِی شَکَانِی إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ أَطِعْ أَبَاکَ مَا دَامَ حَیّاً وَ لَا تَعْصِهِ فَإِنِّی مَعَکُمْ وَ لَسْتُ أُقَاتِلُ.

بیان

قال فی النهایة یقال أغن عنی شرک أی اصرفه و کفه.

«375»

(2)کشف، کشف الغمة فِی هَذَا الْحَرْبِ قُتِلَ أَبُو الْیَقْظَانِ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ قَدْ تَظَاهَرَتِ الرِّوَایَاتُ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ جِلْدَةُ بَیْنِ عَیْنَیَّ تَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ.

وَ فِی صَحِیحِ مُسْلِمٍ (3)عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ

ص: 12


1- 374- نفس الهامش رقم 371.
2- 375- رواه الاربلی رحمه اللّه فی أواخر ما ذکره فی حرب صفّین من کتاب کشف الغمّة: ج 1، ص 258- 261 ط بیروت.
3- 3 رواه مسلم بأسانید فی الباب. 18 من کتاب الفتن و أشراط الساعة تحت الرقم: 2915 و ما بعده من صحیحه: ج 4 ص 2235. و رواه أیضا بأسانید النسائی فی الحدیث: 157 و ما بعده من کتاب خصائص أمیر المؤمنین علیه السلام و علقنا علیه أیضا عن مصادر کثیرة.

توضیح

المذقه با فتحه و ضمه یعنی شیر آمیخته با آب، در النهایه گوید: المذق یعنی مخلوط شدن، آمیختگی، زمانی که شیر را با آب مخلوط کنی مذقت اللبن گفته می شود و به آن شیر مذیق گویند. و المذقه یعنی نوشیدنی از شیر مخلوط. و ضیاح با فتحه نیز شیر رقیق آمیخته با آب است.

روایت374.

رجال کشی(1):

حنظله بن خویلد گوید: زمانی که دو مرد نزد معاویه آمدند که درباره سر عمار ستیز می کردند که هر یک از آنها می گفت من او را کشته ام، من نزد او نشسته بودم پس عبدالله بن عمرو گفت: یکی از شما از نظر جان بر دوستش نیکی می کند که من شنیدم که رسول الله صلّی الله علیه و آله می فرمود: او را گروه ستمگر به قتل می رساند.

پس معاویه گفت: ای ابن عمرو جنونت را از ما دور کن، خاطرت با ما نیست، گفتم من با شما هستم اما نبرد نمی کنم که پدرم نزد نبی صلّی الله علیه و آله از من گله کرده بود و رسول الله صلّی الله علیه و آله به من فرمود: ازپدرت تا زمانی که زنده است اطاعت کن و از او سرکشی نکن، پس من با شما هستم و مبارزه نمی کنم.

توضیح

در النهایه گوید: أغن عنّی شرّک گفته می شود: یعنی شرت را از من دور کن و بازدار.

روایت375.

کشف الغمّه(2):

در این جنگ ابویقظان عمار بن یاسر رضی الله عنه کشته شد و روایات زیادی وجود دارد که نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: عمار بن یاسر پوست بین دو چشم من است، او را دسته ستمگر به قتل می رساند.

و در صحیح مسلم(3)

از ام سلمه آمده است که رسول الله صلّی الله علیه و آله به

ص: 12


1- . کشی آن را در زندگی­نامه عمار ذیل شماره 3 از تلخیص رجالش ص 31 روایت کرده است.
2- . اربلی در اواخر مطالبی که درباره جنگ صفین از کتاب کشف الغمة 1: ص 258-261 چاپ بیروت ذکر کرد روایت کرده است.
3- . مسلم آن را با چند اسناد روایت کرده است در باب: (18) از کتاب الفتن و أشراط الساعة ذیل شماره (2915) و مابعد آن از صحیحش ج4: ص 3235. و نسایی نیز با اسنادهایی آن را روایت کرده است در حدیث: (157) و مابعد آن از کتاب خصائص امیر مؤمنان علیه السلام، و از مصادر بسیاری نیز بر آن افزودیم.

لِعَمَّارٍ یَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ.

قَالَ ابْنُ الْأَثِیرِ وَ خَرَجَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ عَلَی النَّاسِ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنِّی لَوْ أَعْلَمُ أَنَّ رِضَاکَ فِی أَنْ أَقْذِفَ بِنَفْسِی فِی هَذَا الْبَحْرِ لَفَعَلْتُهُ اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ لَوْ أَنِّی أَعْلَمُ أَنَّ رِضَاکَ فِی أَنْ أَضَعَ ظُبَةَ سَیْفِی فِی بَطْنِی ثُمَّ أَنْحَنِیَ عَلَیْهَا حَتَّی تَخْرُجَ مِنْ ظَهْرِی لَفَعَلْتُ وَ إِنِّی لَا أَعْلَمُ الْیَوْمَ عَمَلًا أَرْضَی لَکَ مِنْ جِهَادِ هَؤُلَاءِ الْفَاسِقِینَ وَ لَوْ أَعْلَمُ عَمَلًا هُوَ أَرْضَی لَکَ مِنْهُ لَفَعَلْتُهُ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَرَی قَوْماً لَیَضْرِبُنَّکُمْ ضَرْباً یَرْتَابُ مِنْهُ الْمُبْطِلُونَ وَ اللَّهِ لَوْ ضَرَبُونَا حَتَّی بَلَّغُونَا سَعَفَاتِ هَجَرَ لَعَلِمْنَا أَنَّا عَلَی الْحَقِّ وَ أَنَّهُمْ عَلَی الْبَاطِلِ (1)ثُمَّ قَالَ مَنْ یَبْتَغِی رِضْوَانَ رَبِّهِ فلا [لَا] یَرْجِعُ إِلَی مَالٍ وَ لَا وَلَدٍ فَأَتَاهُ عِصَابَةٌ فَقَالَ اقْصِدُوا بِنَا هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ الَّذِینَ یَطْلُبُونَ بِدَمِ عُثْمَانَ وَ اللَّهِ مَا أَرَادُوا الطَّلَبَ بِدَمِهِ وَ لَکِنَّهُمْ ذَاقُوا الدُّنْیَا وَ اسْتَحْقَبُوهَا وَ عَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ إِذَا لَزِمَهُمْ حَالَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مَا یَتَمَرَّغُونَ فِیهِ مِنْهَا وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ سَابِقَةٌ یَسْتَحِقُّونَ بِهَا طَاعَةَ النَّاسِ وَ الْوَلَایَةَ عَلَیْهِمْ فَخَدَعُوا أَتْبَاعَهُمْ بِأَنْ قَالُوا إِمَامُنَا قُتِلَ مَظْلُوماً لِیَکُونُوا بِذَلِکَ جَبَابِرَةً وَ مُلُوکاً فَبَلَغُوا مَا تَرَوْنَ وَ لَوْ لَا هَذِهِ الشُّبْهَةُ مَا تَبِعَهُمْ رَجُلَانِ مِنَ النَّاسِ اللَّهُمَّ إِنْ تَنْصُرْنَا فَطَالَ مَا نَصَرْتَ وَ إِنْ تَجْعَلْ لَهُمُ الْأَمْرَ فَادَّخِرْ لَهُمْ بِمَا أَحْدَثُوا فِی عِبَادِکَ الْعَذَابَ الْأَلِیمَ ثُمَّ مَضَی وَ مَعَهُ الْعِصَابَةُ فَکَانَ لَا یَمُرُّ بِوَادٍ مِنْ أَوْدِیَةِ صِفِّینَ إِلَّا تَبِعَهُ مَنْ کَانَ هُنَاکَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ جَاءَ إِلَی هَاشِمِ بْنِ عُتْبَةَ بْنِ أَبِی الْوَقَّاصِ وَ هُوَ الْمِرْقَالُ وَ کَانَ صَاحِبَ رَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا هَاشِمُ أَ عَوَراً وَ جُبْناً لَا خَیْرَ فِی أَعْوَرَ لَا یَغْشَی

ص: 13


1- 1 و رواه أیضا محمّد بن عبد اللّه الاسکافی المتوفی عام: 240 فی کتاب المعیار و الموازنة ص 136، ط 1.

عمار فرمود: تو را دسته ستمگر به قتل می رساند .

ابن اثیر گوید: و عمار بن یاسر ظاهر شد و گفت: بار خدایا تو می دانی که اگر بدانم که رضای تو در این است که خود را در این دریا بندازم قطعا آن را انجام می دهم، بار خدایا تو می دانی اگر بدانم رضای تو در این است که لبه شمشیرم را در شکمم بگذارم سپس بر روی آن خم شوم تا از پشتم خارج شود قطعا انجام می دهم و من امروز عملی پسندیده تر از نبرد با این فاسقان، برای تو نمی دانم و اگر عملی را بدانم که از این برای تو پسندیده تر است قطعا انجام می دهم، به خدا سوگند من قومی را می بینم که ضربه ای بر شما می زنند که باطل کنندگان از آن دچار تردید می شوند و به خدا سوگند اگر ما را بزنند به گونه ای که ما را به نخلستان­های هجر برسانند می دانیم که ما بر حق و آنان بر باطل هستند.(1)

سپس ادامه داد: هر که رضوان پروردگارش را خواستار است به سوی مال و فرزند باز نمی گردد.

پس گروهی نزد او آمدند. وی گفت: این گروهی که خواستار خون عثمان هستند ما را قصد کرده اند و به خدا سوگند قصدشان مطالبه خون او نیست، بلکه دنیا را چشیدند و خواستار کیسه کردن آن شدند و دریافتند که اگر حق با آنها همراه شود میان آنها و آنچه که از آن، در آن غوطه ور هستند مانع می شود و پیشینه ای ندارند که به خاطر آن مستحق اطاعت مردم و ولایت بر آنان باشند، پس پیروانشان را فریب دادند به این صورت که گفتند: امام ما مظلومانه کشته شد یا به وسیله آن جبار و حاکم شوند. پس به آنچه می بینید، رسیدند و اگر این شبهه، نبود دو تن از مردم نیز از آنان پیروی نمی کرد. بارخدایا اگر ما را یاری کردی پس یاری ات طولانی شود و اگر امر را برای آنان قرار دادی پس به خاطر آنچه که درباره بندگانت واقع ساختند، عذاب دردناک را برای آنان ذخیره کن.

سپس رفت درحالی که آن گروه همراه او بود و بر دشتی از دشت های صفین گذر نمی کرد مگر اینکه کسانی از اصحاب رسول الله صلّی الله علیه و آله که در آنجا بودند، دنبال او می آمدند. سپس نزد هاشم بن عقبه بن ابو وقاص آمد که همان مرقال و پرچمدار علی علیه السّلام بود. پس گفت: ای هاشم یک چشم و ترس؟ در یک چشمی که

ص: 13


1- . محمد بن عبدالله بن اسکافی متوفی (240) نیز آن را در کتاب المعیار و الموازنة ص 136، ط1 روایت کرده است.

النَّاسَ ارْکَبْ یَا هَاشِمُ فَرَکِبَ وَ مَضَی مَعَهُ وَ هُوَ یَقُولُ:

أَعْوَرُ یَبْغِی أَهْلَهُ مَحَلًّا***قَدْ عَالَجَ الْحَیَاةَ حَتَّی مَلَّا

وَ عَمَّارٌ یَقُولُ: تَقَدَّمْ یَا هَاشِمُ الْجَنَّةُ تَحْتَ ظِلَالِ السُّیُوفِ وَ الْمَوْتُ تَحْتَ أَطْرَافِ الْأَسَلِ وَ قَدْ فُتِّحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ زُیِّنَتِ الْحُورُ الْعِینُ

الْیَوْمَ أَلْقَی الْأَحِبَّةَ***مُحَمَّداً وَ حِزْبَهُ

وَ تَقَدَّمَ حَتَّی دَنَا مِنْ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ فَقَالَ یَا عَمْرُو بِعْتَ دِینَکَ بِمِصْرَ تَبّاً لَکَ تَبّاً لَکَ فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ أَطْلُبُ بِدَمِ عُثْمَانَ قَالَ لَهُ هَیْهَاتَ أَشْهَدُ عَلَی عِلْمِی فِیکَ أَنَّکَ لَا تَطْلُبُ بِشَیْ ءٍ مِنْ فِعْلِکَ وَجْهَ اللَّهِ تَعَالَی وَ إِنَّکَ إِنْ لَمْ تُقْتَلِ الْیَوْمَ تَمُتْ غَداً فَانْظُرْ إِذَا أُعْطِیَ النَّاسُ عَلَی قَدْرِ نِیَّاتِهِمْ مَا نِیَّتُکَ لِغَدٍ فَإِنَّکَ صَاحِبُ هَذِهِ الرَّایَةِ ثَلَاثاً مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هَذِهِ الرَّابِعَةُ مَا هِیَ بِأَبَرَّ وَ لَا أَتْقَی ثُمَّ قَاتَلَ عَمَّارٌ وَ لَمْ یَرْجِعْ وَ قُتِلَ قَالَ حَبَّةُ بْنُ جُوَیْنٍ الْعُرَنِیُّ قُلْتُ لِحُذَیْفَةَ بْنِ الْیَمَانِ حَدِّثْنَا فَإِنَّا نَخَافُ الْفِتَنَ فَقَالَ عَلَیْکُمْ بِالْفِئَةِ الَّتِی فِیهَا ابْنُ سُمَیَّةَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ یَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ النَّاکِبَةُ عَنِ الطَّرِیقِ وَ إِنَّ آخِرَ رِزْقِهِ ضَیَاحٌ مِنْ لَبَنٍ قَالَ حَبَّةُ فَشَهِدْتُهُ یَوْمَ قُتِلَ یَقُولُ ائْتُونِی بِآخِرِ رِزْقٍ لِی مِنَ الدُّنْیَا فَأُتِیَ بِضَیَاحٍ مِنْ لَبَنٍ فِی قَدَحٍ أُرْوِحَ بِحَلْقَةٍ حَمْرَاءَ فَمَا أَخْطَأَ حُذَیْفَةُ مِقْیَاسَ شَعْرَةٍ فَقَالَ:

الْیَوْمَ أَلْقَی الْأَحِبَّةَ***مُحَمَّداً وَ حِزْبَهُ

وَ قَالَ وَ اللَّهِ لَوْ ضَرَبُونَا حَتَّی بَلَّغُونَا سَعَفَاتِ هَجَرَ لَعَلِمْتُ أَنَّنَا عَلَی الْحَقِّ وَ أَنَّهُمْ عَلَی الْبَاطِلِ ثُمَّ قُتِلَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قِیلَ قَتَلَهُ أَبُو الْعَادِیَةِ وَ اجْتَزَّ رَأْسَهُ ابْنُ جوی السَّکْسَکِیُّ وَ کَانَ ذُو الْکَلَاعِ سَمِعَ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ وَ آخِرُ شَرْبَةٍ تَشْرَبُهَا ضَیَاحٌ مِنْ لَبَنٍ.

ص: 14

مردم را نپوشاند خیری نیست، سوار شو هاشم، پس سوار شد و همراه او رفت درحالی که می گفت:

- یک چشمی که برای خویشانش در پی مکانی است، زندگی را آزموده است تا اینکه ملول گشته است

و عمار می گوید: به پیش برو ای هاشم! بهشت زیر سایه شمشیران و مرگ زیر سایه سرنیزه ها است و درهای آسمان گشوده شد و حوریان آراسته شده اند، امروز دوستان محمد و یاران او را دیدار می­کنم.

پیش رفت تا اینکه به عمرو بن عاص نزدیک شد و گفت: ای عمرو، دینت را به شهری فروختی، هلاکت برتو باد، گفت: نه بلکه خواستار خون عثمان هستم، به او گفت: هیهات با شناختم به تو گواهی می دهم که تو با چیزی از عملت خواستار ذات خداوند متعال نیستی و اینکه تو اگر امروز کشته نشوی فردا می میری، پس بنگر زمانی که به مردم به میزان نیت هایشان عطا می شود، نیت تو برای فردا چیست که تو سه مرتبه در مقابل رسول اله صلّی الله علیه و آله صاحب این پرچم بودی و این چهارمی پاک تر و با تقواتر نیست، سپس با عمار نبرد کرد و او برنگشت و کشته شد.

حبّه بن جوین عرنی گوید: به حذیفه بن یمان گفتم: برای ما سخن بگو که ما از فتنه­ها بیم داریم. پاسخ داد: بر شماست [نبرد] با دسته ای که ابن سمیه در آن است زیرا رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: او را دسته­ای ستمگر منحرف شده از راه به قتل می رساند و آخرین روزی او شیر آمیخته با آب است.

حبّه گوید او را در روزی که کشته شد دیدم که می فرمود: آخرین روزی ام از دنیا را برایم بیاورید. پس شیر مخلوط با آب را در جامی بدبو با حلقه ای سرخ آوردند! پس حذیفه به اندازه تار مویی اشتباه نکرد که گفت:

امروز دوستان، محمد و یاران او را دیدار می­کنم.

و گفت: به خدا سوگند اگر ما را می زدند تا ما را به نخلستان­های هجر برسانند، قطعا می دانستم که ما بر حق و آنها بر باطل هستند سپس کشته شد. گفته شده او را ابو عادیه به قتل رساند و سرش را ابن جوی السلسکی جدا کرد و ذوالکلاع شنیده بود که عمرو بن عاص می گوید: رسول الله صلّی الله علیه و آله به عمار بن یاسر فرموده است: تو را دسته ستمگر به قتل می رساند و آخرین نوشیدنی که می نوشی شیر آمیخته با آب است.

ص: 14

وَ نُقِلْتُ مِنْ مَنَاقِبِ الْخُوارَزْمِیِّ (1)قَالَ: شَهِدَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ الْأَنْصَارِیُّ الْجَمَلَ وَ هُوَ لَا یَسُلُّ سَیْفاً وَ صِفِّینَ وَ قَالَ لَا أُصَلِّی أَبَداً خَلْفَ إِمَامٍ حَتَّی یُقْتَلَ عَمَّارٌ فَأَنْظُرَ مَنْ یَقْتُلُهُ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ تَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ قَالَ فَلَمَّا قُتِلَ عَمَّارٌ قَالَ خُزَیْمَةُ قَدْ حَانَتْ لِیَ الصَّلَاةُ ثُمَّ اقْتَرَبَ فَقَاتَلَ حَتَّی قُتِلَ وَ کَانَ الَّذِی قَتَلَ عَمَّاراً أَبُو عَادِیَةَ الْمُرِّیُّ طَعَنَهُ بِرُمْحٍ فَسَقَطَ وَ کَانَ یَوْمَئِذٍ یُقَاتِلُ وَ هُوَ ابْنُ أَرْبَعٍ وَ تِسْعِینَ سَنَةً فَلَمَّا وَقَعَ أَکَبَّ عَلَیْهِ رَجُلٌ فَاجْتَزَّ رَأْسَهُ فَأَقْبَلَا یَخْتَصِمَانِ کِلَاهُمَا یَقُولُ أَنَا قَتَلْتُهُ فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ اللَّهِ إِنْ یَخْتَصِمَانِ إِلَّا فِی النَّارِ فَسَمِعَهَا مُعَاوِیَةُ فَقَالَ لِعَمْرٍو وَ مَا رَأَیْتُ مِثْلَ مَا صَنَعْتَ قَوْمٌ بَذَلُوا أَنْفُسَهُمْ دُونَنَا تَقُولُ لَهُمَا إِنَّکُمَا تَخْتَصِمَانِ فِی النَّارِ فَقَالَ عَمْرٌو هُوَ وَ اللَّهِ ذَلِکَ وَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُهُ وَ لَوَدِدْتُ أَنِّی مِتُّ قَبْلَ هَذَا بِعِشْرِینَ سَنَةً.

وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: کُنَّا نُعَمِّرُ الْمَسْجِدَ وَ کُنَّا نَحْمِلُ لَبِنَةً لَبِنَةً وَ عَمَّارٌ لَبِنَتَیْنِ لَبِنَتَیْنِ فَرَآهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ یَنْفُضُ التُّرَابَ عَنْ رَأْسِ عَمَّارٍ وَ یَقُولُ یَا عَمَّارُ أَ لَا تَحْمِلُ کَمَا یَحْمِلُ أَصْحَابُکَ قَالَ إِنِّی أُرِیدُ الْأَجْرَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی قَالَ فَجَعَلَ یَنْفُضُ التُّرَابَ عَنْهُ وَ یَقُولُ وَیْحَکَ تَقْتُلُکَ

ص: 15


1- 1 رواه الخوارزمی بسنده عن البیهقیّ عن الحاکم فی الحدیث: 6 من الفصل 3 من الفصل 16 من کتاب مناقب أمیر المؤمنین علیه السلام ص 123. و رواه الحاکم فی مناقب عمار، و بسند آخر فی مناقب خزیمة بن ثابت ذی الشهادتین من کتاب مناقب الصحابة من المستدرک: ج 3 ص 385 و 397 و لم یصرح بصحة الحدیثین. و سند الحدیث ضعیف، و لا یظن بمثل خزیمة أن لا یبصر نور شمس الحق و الحقیقة علیّ بن أبی طالب، و یستدل علیه و یهتدی به بواسطة نور عمّار قدس اللّه نفسه، و لا تنافی بین عرفانه الحق أولا و بین جدیته فی محاربة المردة بعد شهادة عمّار إذ هذه شأن کل مؤمن و لا یختص به.

و از مناقب خوارزمی(1)

نقل کردم که وی گوید: خزیمه بن ثابت انصاری در جمل شرکت کرد و شمشیری نکشید و نیز در صفین و گفت: هرگز پشت سر امامی نماز نمی خوانم تا اینکه عمار کشته شود، پس می نگرم که چه کسی او را به قتل می رساند که از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: او را دسته ستمگر به قتل می رساند.

گوید: و چون عمار کشته شد خزیمه گفت: وقت نماز بر من فرا رسد، سپس نزدیک شد. پس نبرد کرد تا اینکه کشته شد.

و کسی که عمار را به قتل رساند ابوعادیه مرّی بود که او با نیزه به او ضربه زد پس افتاد و او در آن روز نبرد می کرد درحالی که 94 سال سن داشت و چون افتاد مردی مشغول او شد و سرش را جدا کرد و شروع به ستیز کردند و هر دو می گفتند من او را کشتم. پس عمرو بن عاص گفت: به خدا سوگند فقط بر سر آتش با یکدیگر ستیز می کنند. پس معاویه آن را شنید و به عمرو گفت: مانند این را ندیده ام گروهی غیر از ما جان خود را نثار کرده اند و تو به آن دو می گویی بر سر آتش ستیز می کنید. عمرو پاسخ داد: به خدا سوگند این همان است و تو آن را می دانی، دوست داشتم که بیست سال پیش می مردم.

و با اسناد از ابوسعید خدری گوید: در حال ساخت مسجد بودیم و ما آجرها را تک تک بلند می کردیم و عمار دو به دو، پس نبی صلّی الله علیه و آله او را دید و درحالی که خاک را از سر عمار تکان می داد فرمود: ای عمار آیا چنانکه یارانت حمل می کنند حمل نمی کنی؟ گفت: من از خداوند متعال اجر می خواهم. ادامه داد: خاک را از او تکان می داد و می فرمود: افسوس بر تو، تو را ص: 15


1- . خوارزمی آن را با سندش از بیهقی از حاکم در حدیث: (6) از فصل (3) از فصل (16) از کتاب منافب امیر مؤمنان علیه السلام ص 123 روایت کرده است. و الحاکم نیز آن را در مناقب عمار روایت کرده است، و با سندی دیگر در مناقب خزیمه بن ثابت ذی الشهادتین از کتاب مناقب الصحابة از المستدرک: ج3 ص 385 و 397 روایت کرده است و به صحت دو حدیث تصریح نکرده است. و سند این حدیث ضعیف است.

الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ تَدْعُوهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَدْعُونَکَ إِلَی النَّارِ وَ قَالَ عَمَّارٌ أَعُوذُ بِالرَّحْمَنِ أَظُنُّهُ قَالَ مِنَ الْفِتَنِ.

قال أحمد بن الحسین البیهقی و هذا صحیح علی شرط البخاری.

وَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ لِأَبِیهِ عَمْرٍو حِینَ قُتِلَ عَمَّارٌ أَ قَتَلْتُمْ عَمَّاراً وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا قَالَ فَقَالَ عَمْرٌو لِمُعَاوِیَةَ أَ تَسْمَعُ مَا یَقُولُ عَبْدُ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّمَا قَتَلَهُ مَنْ جَاءَ بِهِ وَ سَمِعَهُ أَهْلُ الشَّامِ فَقَالُوا إِنَّمَا قَتَلَهُ مَنْ جَاءَ بِهِ فَبَلَغَتْ عَلِیّاً علیه السلام فَقَالَ إِذاً یَکُونُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَاتِلَ حَمْزَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ لِأَنَّهُ جَاءَ بِهِ.

وَ نُقِلْتُ عَنْ مُسْنَدِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ (1)عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ قَالَ: إِنِّی لَأَسِیرُ مَعَ مُعَاوِیَةَ فِی مُنْصَرَفِهِ مِنْ صِفِّینَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ قَالَ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَمْرٍو یَا أَبَتِ أَ مَا سَمِعْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِعَمَّارٍ وَیْحَکَ یَا ابْنَ سُمَیَّةَ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ قَالَ فَقَالَ عَمْرٌو لِمُعَاوِیَةَ أَ لَا تَسْمَعُ مَا یَقُولُ هَذَا فَقَالَ مُعَاوِیَةُ مَا یَزَالُ یَأْتِینَا بِهَنَةٍ أَ نَحْنُ قَتَلْنَاهُ إِنَّمَا قَتَلَهُ الَّذِینَ جَاءُوا بِهِ.

وَ مِنْ مُسْنَدِ أَحْمَدَ أَیْضاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ بْنِ خُزَیْمَةَ بْنِ ثَابِتٍ قَالَ: مَا زَالَ جَدِّی کَافَأَ سِلَاحَهُ یَوْمَ الْجَمَلِ حَتَّی قُتِلَ عَمَّارٌ بِصِفِّینَ فَسَلَّ سَیْفَهُ فَقَاتَلَ حَتَّی قُتِلَ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ یَقْتُلُ عَمَّاراً الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ.

وَ مِنَ الْمُسْنَدِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ عَمَّاراً اسْتَأْذَنَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الطَّیِّبُ الْمُطَیَّبُ ائْذَنْ لَهُ.

وَ مِنَ الْمَنَاقِبِ (2)عَنْ عَلْقَمَةَ وَ الْأَسْوَدِ قَالا أَتَیْنَا أَبَا أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیَّ فَقُلْنَا

ص: 16


1- 1 و انظر مسند خزیمة بن ثابت من مسند أحمد: ج 5 ص 213، و باب مناقب عمّار من المستدرک: ج 3 ص 385.
2- 2 رواه الخوارزمی فی ح 9 من الفصل المتقدم الذکر من المناقب ص 124.

دسته ستمگری به قتل می رساند که تو آنان را به بهشت دعوت می کنی و آنها تو را به آتش، و عمار گوید: به رحمن پناه می برم –گمان می کنم گفت- از فتنه ها.

احمد بن حسین بیهقی گوید: و این بر اساس شرط بخاری صحیح است.

عبدالله بن عمرو بن عاص زمانی که عمار کشته شد به پدرش عمرو گفت: آیا عمار را کشتید درحالی که رسول الله صلّی الله علیه و آله آن سخن را فرموده است؟ پس عمرو به معاویه گفت: آیا می شنوی عبدالله چه می گوید. پس پاسخ داد: وی را فقط کسی کشته است که او را آورده است و اهل شام این سخن او را شنیدند، پس گفتند: او را کسی کشته است که وی را آورده است و این سخن به علی علیه السّلام رسید، پس فرمود: بنابراین نبی صلّی الله علیه و آله قاتل حمزه رضی الله عنه زیرا وی او را آورده است.

و از مسند احمد بن حنبل(1)

از عبدالله بن حارث نقل کردم که گوید: من به همراه معاویه در بازگشتش از صفین بین او و عمرو بن عاص حرکت می­کردم، ادامه داد: عبدالله بن عمرو گفت: پدر آیا نشنیدی که رسول الله صلّی الله علیه و آله به عمار می فرمود: افسوس ای پسر سمیه تو را دسته ستمگر به قتل می رساند؟ ادامه داد، عمرو به معاویه: آیا نمی شنوی این چه می گوید؟ معاویه گفت: پیوسته شگفتی به سوی ما می آید، آیا ما او را کشتیم؟ او را کسانی کشتند که آوردندش.

و نیز از مسند احمد، از محمد بن عماره بن خزیمه بن ثابت که گوید: جدم در روز جمل پیوسته سلاحش را بازگرفته بود تا اینکه عمار در صفین کشته شد پس شمشیرش را از نیام بیرون آورد و نبرد کرد تا اینکه کشته شد، گوید: از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: عمار را دسته ستمگر به قتل می رساند.

و از مسندی از علی علیه السّلام آمده است که عمار اجازه ورود بر نبی صلّی الله علیه و آله را خواست، پس فرمود: نیکزاد پاک است به او اجازه بده. و از مناقب(2)

از علقمه و اسود که گویند: نزد ابو ایوب انصاری آمدیم و

ص: 16


1- . مراجعه شود: مسند خزیمه بن ثابت از مسند احمد: ج5 ص 213، باب مناقب عمار از المستدرک: ج3 ص 385.
2- . خوارزمی آن را در ح9 از فصل از مناقب که بیانش گذشت در ص 124 روایت کرده است.

یَا أَبَا أَیُّوبَ إِنَّ اللَّهَ أَکْرَمَکَ بِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ أَوْحَی إِلَی رَاحِلَتِهِ فَبَرَکَتْ عَلَی بَابِکَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ضَیْفاً لَکَ فَضِیلَةٌ فَضَّلَکَ اللَّهُ بِهَا أَخْبِرْنَا عَنْ مَخْرَجِکَ مَعَ عَلِیٍّ قَالَ فَإِنِّی أُقْسِمُ لَکُمَا أَنَّهُ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ فِی هَذَا الْبَیْتِ الَّذِی أَنْتُمَا فِیهِ وَ لَیْسَ فِی الْبَیْتِ غَیْرُ رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ جَالِسٌ عَنْ یَمِینِهِ وَ أَنَا عَنْ یَسَارِهِ وَ أَنَسٌ قَائِمٌ بَیْنَ یَدَیْهِ إِذْ تَحَرَّکَ الْبَابُ فَقَالَ علیه السلام انْظُرْ مَنْ بِالْبَابِ فَخَرَجَ أَنَسٌ وَ قَالَ هَذَا عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ فَقَالَ افْتَحْ لِعَمَّارٍ الطَّیِّبِ الْمُطَیَّبِ فَفَتَحَ أَنَسٌ وَ دَخَلَ عَمَّارٌ فَسَلَّمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرَحَّبَ بِهِ وَ قَالَ إِنَّهُ سَتَکُونُ بَعْدِی فِی أُمَّتِی هَنَاتٌ حَتَّی یَخْتَلِفَ السَّیْفُ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ حَتَّی یَقْتُلَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ حَتَّی یَبْرَأَ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ فَإِذَا رَأَیْتَ ذَلِکَ فَعَلَیْکَ بِهَذَا الْأَصْلَعِ عَنْ یَمِینِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ إِنْ سَلَکَ النَّاسُ کُلُّهُمْ وَادِیاً وَ سَلَکَ عَلِیٌّ وَادِیاً فَاسْلُکْ وَادِیَ عَلِیٍّ وَ خَلِّ عَنِ النَّاسِ إِنَّ عَلِیّاً لَا یَرُدُّکَ عَنْ هُدًی وَ لَا یَدُلُّکَ عَلَی رَدًی یَا عَمَّارُ طَاعَةُ عَلِیٍّ طَاعَتِی وَ طَاعَتِی طَاعَةُ اللَّهِ.

توضیح

قوله علیه السلام جلدة بین عینی و فی بعض الروایات جلدة ما بین عینی و أنفی و علی التقدیرین کنایة عن غایة الاختصاص و شدة الاتصال.

و قال فی النهایة فی حدیث عمار لو ضربونا حتی یبلغوا بنا سعفات هجر السعفات جمع سعفة بالتحریک و هی أغصان النخیل و قیل إذا یبست سمیت سعفة فإذا کانت رطبة فهی شطبة و إنما خص هجر للمباعدة فی المسافة و لأنها موصوفة بکثرة النخل و هجر اسم بلد معروف بالبحرین.

و فی القاموس احتقبه و استحقبه ادخره و فی الصحاح احتقبه و استحقبه بمعنی أی احتمله و منه قیل احتقب فلان الإثم کأنه جمعه و احتقبه من خلفه.

و فی النهایة العوار بالفتح و قد یضم العیب و قیل إنهم یقولون للردی ء من کل شی ء من الأمور و الأخلاق أعور و کل عیب و خلل فی شی ء فهو عورة و الأسل محرکة الرماح قوله أظنه أی قال الخدری أظن أن عمارا قال

ص: 17

گفتیم: یا ابو ایوب خداوند تو را با نبی اش گرامی داشت آنگاه که به مرکب او وحی کرد پس او بر در خانه تو نشست و رسول الله صلّی الله علیه و آله مهمان تو بود، فضیلتی که خداوند با آن بر تو لطف کرد، از خروجت به همراه علی علیه السّلام به ما خبر بده؟ گفت: من بر شما سوگند یاد می کنم که رسول الله صلّی الله علیه و آله در این خانه ای که شما در آن هستید بود و در خانه غیر از رسول الله صلّی الله علیه و آله و علی علیه السّلام در سمت راست او نشسته، و من در سمت چپ او نشسته، و انس در مقابل او ایستاده بود، کسی نبود و در حرکت کرد، پس رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: ببین چه کسی بر در است. پس انس خارج شد و گفت: عمار بن یاسر است. فرمود: برای عمار نیک پاک در را بگشای. و انس در را گشود و عمار داخل شد و بر رسول الله صلّی الله علیه و آله سلام کرد. پس به او خوشامدگویی کرد و فرمود: بعد از من در امتم خدشه هایی خواهد بود به گونه ای که شمشیر بین آنان کشیده می شود و برخی از آنان دیگری را می کشند و برخی از برخی دیگر بیزار می شود. چون آن را دیدی بر توست توجه به این اصلع که در سمت راستم نشسته است یعنی علی بن ابوطالب علیه السّلام. اگر همه مردم راهی رفتند و علی راه دیگر، تو در راه علی برو و مردم را رها کن که علی تو را از هدایت باز نمی دارد و تو را بر هلاکت رهنمون نمی شود. ای عمار طاعت علی طاعت من، و طاعت من طاعت خداست.

توضیح

این کلام امام علیه السلام: «پوستی بین دو چشمم» در بعضی روایات «پوست مابین چشم و بینی ام» آمده است و بر اساس هر دو فرض کنایه از نهایت اختصاص و شدت پیوند است.

و در النهایه گوید: در حدیث عمار آمده است: «اگر ما را می زدند تا آنجا که ما را نخلستان­های هجر می رساندند» سعفات جمع سعفه با حرکت است و آن شاخه های نخل است و گفته شده: زمانی که خشک باشد سعفه نامیده می شود و چون مرطوب باشد شطبة نام دارد و «هجر» را فقط به جهت بعد در مسافت مختص کرده است و نیز به این دلیل که آنجا به فراوانی نخل معروف است «و هجر» اسم شهر معروفی در بحرین است.

و در قاموس: احتقبه و استحقبه یعنی آن را ذخیره کرد، و در صحاح: احتقبه و استحقبه به معنی آن را حمل کرد آمده است و از این ریشه گفته شده است: احتقب فلان الإثم گویی که او گناه را جمع کرده و خلف او آن را ذخیره کرده است.

و در النهایه آمده است: عوار با فتحه و گاه با ضمه یعنی عیب و گفته شده: آنها به هر پستی از هر چیزی از امور و اخلاق اعور می گویند و هر عیب و خللی در چیزی عورت خوانده می شود و الأسل در حالت متحرک یعنی نیزه. و این کلام او: « گمان می کنم» خدری گفته است یعنی گمان می کنم که عمار گفت:

ص: 17

أعوذ بالرحمن من الفتن.

و فی النهایة فیه ستکون هنات و هنات أی شرور و فساد یقال فی فلان هنات أی خصال شر و لا یقال فی الخیر و واحدها هنت و قد یجمع علی هنوات و قیل واحدها هنة تأنیث هن و هو کنایة عن کل اسم جنس.

«376»

(1)نص، کفایة الأثر أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَمَّارٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ وَ قَتَلَ عَلِیٌّ علیه السلام أَصْحَابَ الْأَلْوِیَةِ وَ فَرَّقَ جَمْعَهُمْ وَ قَتَلَ عَمْرَو بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْجُمَحِیَّ وَ قَتَلَ شَیْبَةَ بْنَ نَافِعٍ أَتَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ عَلِیّاً قَدْ جَاهَدَ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ فَقَالَ لِأَنَّهُ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ وَارِثُ عِلْمِی وَ قَاضِی دَیْنِی وَ مُنْجِزُ وَعْدِی وَ الْخَلِیفَةُ بَعْدِی وَ لَوْلَاهُ لَمْ یُعْرَفِ الْمُؤْمِنُ الْمَحْضُ بَعْدِی حَرْبُهُ حَرْبِی وَ حَرْبِی حَرْبُ اللَّهِ وَ سِلْمُهُ سِلْمِی وَ سِلْمِی سِلْمُ اللَّهِ أَلَا إِنَّهُ أَبُو سِبْطَیَّ وَ الْأَئِمَّةِ بَعْدِی مِنْ صُلْبِهِ یُخْرِجُ اللَّهُ تَعَالَی الْأَئِمَّةَ الرَّاشِدِینَ وَ مِنْهُمْ مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَقُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَذَا الْمَهْدِیُّ قَالَ یَا عَمَّارُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَهِدَ إِلَیَّ أَنَّهُ یُخْرِجُ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ أَئِمَّةً تِسْعَةً وَ التَّاسِعُ مِنْ وُلْدِهِ یَغِیبُ عَنْهُمْ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ یَکُونُ لَهُ غَیْبَةٌ طَوِیلَةٌ یَرْجِعُ عَنْهَا قَوْمٌ وَ یُثْبِتُ عَلَیْهَا آخَرُونَ فَإِذَا کَانَ فِی آخِرِ الزَّمَانِ یَخْرُجُ فَیَمْلَأُ الدُّنْیَا قِسْطاً وَ عَدْلًا وَ یُقَاتِلُ عَلَی التَّأْوِیلِ کَمَا قَاتَلْتُ عَلَی التَّنْزِیلِ وَ هُوَ سَمِیِّی وَ أَشْبَهُ النَّاسِ بِی یَا عَمَّارُ سَیَکُونُ بَعْدِی فِتْنَةٌ فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ فَاتَّبِعْ عَلِیّاً وَ حِزْبَهُ فَإِنَّهُ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُ

ص: 18


1- 376- رواه الخزاز رحمه اللّه فیما جاء عن عمّار فی الباب: 17 من کتاب کفایة الاثر، ص 120، ط 2.

از فتنه ها به رحمن پناه می برم.

و در النهایه آمده است: «ستکون هنات و هنات» یعنی شرور و فساد، گفته می شود: فی فلان هنات: یعنی او در خصلت های شر است و درباره خیر گفته نمی شود و واحد آن هنت است و گاه بر هنوات جمع بسته می شود و گفته شده واحد آن هنه است، تأنیثی از هنّ و آن کنایه از هر اسم جنس است.

روایت376.

الکفایه(1):

عمار گوید: در یکی از غزوات همراه رسول الله صلّی الله علیه و آله بودم و علی علیه السّلام پرچمداران را کشت و جمع آنان را پراکنده کرد و عمرو بن عبدالله جمحی، شیبة بن نافع را به هلاکت رساند، نزد رسول الله صلّی الله علیه و آله آمدم و عرض کردم: یا رسول الله علی علیه السّلام حق جهاد در راه خدا را به جای آورد، فرمود: زیرا او از من است و من از او هستم، او وارث علم من، قاضی دین من، عملی کننده وعده من و خلیفه بعد از من است و اگر او نبود بعد از من مؤمن حقیقی شناخته نمی شد. جنگ با او جنگ با من و جنگ با من جنگ با خداست و صلح او صلح من و صلح من صلح خداست. به هوش باش که او پدر سبطین و ائمه بعد از من است. خداوند متعال ائمه راشدین را از صلب او بیرون می آورد و از جمله آنان مهدی این امت است. عرض کردم: پدر و مادرم فدای تو یا رسول الله صلّی الله علیه و آله، این مهدی کیست؟ فرمود: ای عمار! خداوند تبارک و تعالی بر من عهد بسته است که از صلب حسین نه امام را بیرون می آورد و نهمین امام از فرزندان او از آنها غایب می شود و آن این سخن خداوند عزوجل است: «قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُکُمْ غَوْرًا فَمَن یَأْتِیکُم بِمَاء مَّعِینٍ» { بگو به من خبر دهید اگر آب [آشامیدنی] شما [به زمین] فرو رود چه کسی آب روان برایتان خواهد آورد} برای او غیبتی طولانی است، قومی از آن برمی گردند و قوم دیگر بر آن ثابت می مانند و چون آخرالزمان شود دنیا را از عدالت و عدل پر می کند و بر سر تأویل، نبرد می کند، چانکه من بر سر تنزیل نبرد کردم و او هم نام من و شبیه ترین مردم به من است.

ای عمار بعد از من فتنه ای خواهد بود و چون آن شد از علی و یاران او دنباله روی کن که او با حق و حق با اوست.

ص: 18


1- . الخزار آن را در اثنای آنچه که درباره عمار در باب: (17) از کتاب کفایة الأثر، ص 120، ط2 آمده روایت کرده است.

یَا عَمَّارُ إِنَّکَ سَتُقَاتِلُ بَعْدِی مَعَ عَلِیٍّ صِنْفَیْنِ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ ثُمَّ یَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَیْسَ ذَلِکَ عَلَی رِضَا اللَّهِ وَ رِضَاکَ قَالَ نَعَمْ عَلَی رِضَا اللَّهِ وَ رِضَایَ وَ یَکُونُ آخِرُ زَادِکَ شَرْبَةً مِنْ لَبَنٍ تَشْرَبُهُ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ صِفِّینَ خَرَجَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ أَ تَأْذَنُ لِی فِی الْقِتَالِ قَالَ مَهْلًا رَحِمَکَ اللَّهُ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ سَاعَةٍ أَعَادَ عَلَیْهِ الْکَلَامَ فَأَجَابَهُ بِمِثْلِهِ فَأَعَادَهُ ثَالِثاً فَبَکَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَنَظَرَ إِلَیْهِ عَمَّارٌ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی وَصَفَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَزَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَنْ بَغْلَتِهِ وَ عَانَقَ عَمَّاراً وَ وَدَّعَهُ ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا الْیَقْظَانِ جَزَاکَ اللَّهُ عَنِ اللَّهِ وَ عَنْ نَبِیِّکَ خَیْراً فَنِعْمَ الْأَخُ کُنْتَ وَ نِعْمَ الصَّاحِبُ کُنْتَ ثُمَّ بَکَی علیه السلام وَ بَکَی عَمَّارٌ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا تَبِعْتُکَ إِلَّا بِبَصِیرَةٍ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ یَوْمَ حُنَیْنٍ یَا عَمَّارُ سَتَکُونُ بَعْدِی فِتْنَةٌ فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ فَاتَّبِعْ عَلِیّاً وَ حِزْبَهُ فَإِنَّهُ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُ وَ سَتُقَاتِلُ بَعْدِیَ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ فَجَزَاکَ اللَّهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَنِ الْإِسْلَامِ أَفْضَلَ الْجَزَاءِ فَلَقَدْ أَدَّیْتَ وَ بَلَّغْتَ وَ نَصَحْتَ ثُمَّ رَکِبَ وَ رَکِبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ بَرَزَ إِلَی الْقِتَالِ ثُمَّ دَعَا بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ فَقِیلَ مَا مَعَنَا مَاءٌ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَأَسْقَاهُ شَرْبَةً مِنْ لَبَنٍ فَشَرِبَهُ ثُمَّ قَالَ هَکَذَا عَهِدَ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَکُونَ آخِرُ زَادِی مِنَ الدُّنْیَا شَرْبَةً مِنَ اللَّبَنِ ثُمَّ حَمَلَ عَلَی الْقَوْمِ فَقَتَلَ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ نَفْساً فَخَرَجَ إِلَیْهِ رَجُلَانِ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ فَطَعَنَاهُ فَقُتِلَ رَحِمَهُ اللَّهُ فَلَمَّا کَانَ اللَّیْلُ طَافَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فِی الْقَتْلَی فَوَجَدَ عَمَّاراً مُلْقًی فَجَعَلَ رَأْسَهُ عَلَی فَخِذِهِ ثُمَّ بَکَی علیه السلام وَ أَنْشَأَ یَقُولُ:

أَیَا مَوْتُ کَمْ هَذَا التَّفَرُّقُ عَنْوَةً***فَلَسْتَ تُبَقِّی لِی خَلِیلَ خَلِیلٍ

أَرَاکَ بَصِیراً بِالَّذِینَ أُحِبُّهُمْ***کَأَنَّکَ تَمْضِی نَحْوَهُمْ بِدَلِیلٍ

ص: 19

ای عمار تو بعد از من همراه علی با دسته ناکثان و قاسطان نبرد خواهی کرد، سپس دسته ستمگر تو را به قتل می رساند.

عرض کردم: یا رسول الله صلّی الله علیه و آله آیا آن مورد رضای خدا و تو نیست؟ فرمود: بله، مورد رضای خدا و من است و آخرین توشه تو شربتی از شیر است که می نوشی.

و چون روز صفین بود، عمار بن یاسر به سوی امیر مؤمنان علیه السّلام خارج شد و به او گفت: ای برادر رسول الله صلّی الله علیه و آله آیا اجازه نبرد به من می دهی؟ فرمود: خداوند تو را رحمت کند، تأمل کن. و بعد از ساعتی سخنش را بر او تکرار کرد و او نیز پاسخ قبل را به او داد و چون بار سوم کلامش را تکرار کرد امیر مؤمنان گریست و به عمار نگاه کرد، پس عمار گفت: یا امیر مؤمنان! امروز، همان روزی است که رسول الله صلّی الله علیه و آله برایم توصیف کرد. پس امیر مؤمنان از استرش پایین آمد و عمار را در آغوش گرفت و با او وداع کرد. سپس فرمود: یا ابویقظان! خداوند تو را از خدا و نبی ات جزای خیر دهد، بهترین برادر و بهترین همراه بودی. سپس امام گریست و عمار نیز گریه کرد و گفت: به خدا سوگند یا امیر مؤمنان جز از روی بصیرت از تو پیروی نکردم که من از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیدم که روز حنین می فرمود: ای عمار بعد از من فتنه ای خواهد بود و چون آن روز شد از علی و یاران او پیروی کن که او با حق و حق با اوست و بعد از من با ناکثین و قاسطین نبرد خواهی کرد. یا امیر مؤمنان خداوند درباره اسلام بهترین جزا را به تو دهاد که ادا کردی و ابلاغ کردی و خلوص ورزیدی، و سوار شد و امیر مؤمنان نیز سوار شد، سپس به سوی نبرد رفت.

پس جرعه ای آب طلب کرد، به او گفته شد: آبی همراهمان نیست، پس به سوی مردی از انصار رفت و او شربتی از شیر آمیخته با آب به او داد، آن را نوشید و سپس گفت: رسول الله صلّی الله علیه و آله این چنین به من عهد کرد که آخرین توشه ام از دنیا شربتی از شیر است.

سپس بر قوم حمله کرد و هجده تن را به هلاکت رساند، پس دو مرد از اهالی شام به سوی او خارج شدند و بر او ضربه زدند، پس کشته شد و چون شب شد امیر مؤمنان در میان کشته شدگان چرخید و عمار را افتاده یافت. پس سرش را بر روی پایش گذاشت و گریه کرد درحالی که می فرمود:

أیا الموت کم هذا التفرق عنوة فلست تبقی لی خلیل خلیل

أراک بصیراً بالذین أحبّهم کأنک تمضی نحوهم باللیل

ای مرگ چه خشن است این جدایی، پس برایم هیچ دوستی باقی نگذاشته ای.

تو را می بینم که بر کسانی که دوستشان دارم آگاهی، گویی که تو با راهنما به سوی آنان می روی.

ص: 19

بیان

الشعر فی الدیوان هکذا:

أَلَا أَیُّهَا الْمَوْتُ الَّذِی لَیْسَ تَارِکِی***أَرِحْنِی فَقَدْ أَفْنَیْتَ کُلَّ خَلِیلٍ

أَرَاکَ مُضِرّاً بِالَّذِینَ أُحِبُّهُمْ***کَأَنَّکَ تَنْحُو نَحْوَهُمْ بِدَلِیلٍ

وَ رَوَی الشَّارِحُ عَنِ ابْنِ أَعْثَمَ أَنَّ عَمَّاراً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ لَمَّا بَرَزَ یَوْمَ صِفِّینَ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ هَلْ مِنْ رَائِحٍ إِلَی اللَّهِ تَطْلُبُ الْجَنَّةَ تَحْتَ ظِلَالِ الْأَسِنَّةِ

الْیَوْمَ أَلْقَی الْأَحِبَّةَ مُحَمَّداً وَ حِزْبَهُ

فَطَعَنَهُ ابْنُ جَوْنٍ فِی صَدْرِهِ فَرَجَعَ وَ قَالَ اسْقُونِی شَرْبَةً مِنْ مَاءٍ فَأَتَاهُ رَاشِدٌ مَوْلَاهُ بِلَبَنٍ فَلَمَّا رَآهُ کَبَّرَ وَ قَالَ هَذَا مَا أَخْبَرَنِی بِهِ حَبِیبِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَنَّ آخِرَ زَادِی مِنَ الدُّنْیَا ضَیَاحٌ مِنْ لَبَنٍ فَلَمَّا شَرِبَ خَرَجَ مِنْ مَکَانِ الْجُرْحِ وَ سَقَطَ وَ تُوُفِّیَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَأَتَاهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ إِنَّ امْرَأً لَمْ یَدْخُلْ عَلَیْهِ مُصِیبَةٌ مِنْ قَتْلِ عَمَّارٍ فَمَا هُوَ فِی الْإِسْلَامِ مِنْ شَیْ ءٍ ثُمَّ صَلَّی عَلَیْهِ وَ قَرَأَ هَاتَیْنِ الْبَیْتَیْنِ.

«377»

(1)ختص، الإختصاص عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ نَصْرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی مِخْنَفٍ لُوطِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ صَالِحِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ قَالَ حَدَّثَنِی شَیْخٌ مِنْ أَسْلَمَ شَهِدَ صِفِّینَ مَعَ الْقَوْمِ قَالَ: وَ اللَّهِ إِنَّ النَّاسَ عَلَی سَکَنَاتِهِمْ فَمَا رَاعَنَا إِلَّا صَوْتُ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ حِینَ اعْتَدَلَتِ الشَّمْسُ أَوْ کَادَتْ تَعْتَدِلُ وَ هُوَ یَقُولُ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ رَائِحٌ إِلَی الْجَنَّةِ کَالظَّمْآنِ یَرَی الْمَاءَ مَا الْجَنَّةُ إِلَّا تَحْتَ أَطْرَافِ الْعَوَالِی

الْیَوْمَ أَلْقَی الْأَحِبَّةَ مُحَمَّداً وَ حِزْبَهُ

یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِینَ اصْدُقُوا اللَّهَ فِیهِمْ فَإِنَّهُمْ وَ اللَّهِ أَبْنَاءُ الْأَحْزَابِ دَخَلُوا فِی هَذَا الدِّینِ کَارِهِینَ حِینَ أَذَلَّتْهُمْ حَدُّ السُّیُوفِ وَ خَرَجُوا مِنْهُ طَائِعِینَ حَتَّی أَمْکَنَتْهُمُ الْفُرْصَةُ

ص: 20


1- 377- رواه یحیی بن الحسن بن البطریق رحمه اللّه فی الحدیث: 540 و توالیه فی أواسط الفصل: 36 من کتاب العمدة ص 168. و قد رواه مسلم بأسانید کثیرة فی الباب: 18 من کتاب الفتن و أشراط الساعة تحت الرقم: 2915 و ما بعده من صحیحه: ج 4 ص 2235 من الطبعة المرقمة. و قد رواه أیضا بأسانید کثیرة الحافظ النسائی تحت الرقم: 157 و ما بعده من کتاب خصائص أمیر المؤمنین علیه السلام ص 289 بیروت. و قد رواه الحافظ ابن عساکر علی وجه بدیع بأسانید کثیرة فی ترجمة عمّار من کتاب تاریخ دمشق: ج 11/ الورق ... من مخطوطة المکتبة الظاهریة.

توضیح

این شعر در دیوان اینگونه آمده است.

ألا أیها الموت الذی لیس تارکی أرحنی فقد أفنیت کلّ خلیل

أراک مضراً بالذین أحبّهم کأنک تنحو نحوهم بدلیل

ای مرگی که مرا ترک نمی کنی، راحتم کن که هر دوستی را نابود کرده ای.

تو را می بینم که بر کسانی که دوستشان دارم آسیب می سانی، گویی که تو با راهنمایی به سوی آنان می روی .

و شارح از ابن اعثم روایت کرد که عمار زمانی که روز صفین خارج شد گفت: ای مردم آیا قصدکننده ای به سوی خدا هست که امروز بهشت زیر سایه نیزه ها طلب می شود، دوستان، محمد و یاران او دیدار می­کنم.

پس ابن جون بر سینه او ضربه زد، او برگشت و گفت: جرعه ای آب به من بنوشانید، پس غلامش راشد برایش شیر آورد، چون آن را دید فخر ورزید و گفت: این چیزی است که محبوبم رسول الله صلّی الله علیه و آله به من خبر داده است که آخرین توشه ام از دنیا شیر آمیخته با آب است و چون نوشید از محل زخم بیرون آمد و افتاد و وفات کرد. پس علی علیه السّلام نزد او آمد و فرمود: إنا لله و إنا الیه راجعون، کسی که از کشته شدن عمار مصیبتی به او نرسد در اسلام ارزشی ندارد. سپس بر او درود فرستاد و این دو بیت را قرائت کرد.

روایت377.

کتاب الاختصاص(1):

عبدالرحمن بن عوف گوید: پیرمردی از اسلم که به همراه آن قوم در صفین شرکت کرده است برایم حدیث کرد و گفت: به خدا سوگند مردم بر سکون خود بودند و جز صدای عمار بن یاسر ما را به وحشت نیانداخت، آنگاه که خورشید معتدل شد یا اینکه نزدیک بود که معتدل شود، درحالی که می گفت: ای مردم کیست که مانند تشنه ای که آب می بیند به سوی بهشت برود ؟ بهشت فقط زیر نیزه های بلند است، امروز دوستان، محمد و یاران او را دیدار می­کنم.

ای جماعت مسلمانان خدا را درباره آنان تصدیق کنید، به خدا سوگند فرزندان احزاب به اکراه در این دین وارد شدند زیرا زمانی که تیزی شمشیرها آنان را خوار کرد و زمانی که فرصت برایشان مهیا شد، مطیعانه از آن خارج شدند.

ص: 20


1- . شیخ مفید آن را در حدیث: (26) از کتاب اختصاص ص 10، چاپ نجف روایت کرده است.

وَ کَانَ یَوْمَئِذٍ ابْنَ تِسْعِینَ سَنَةً قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا کَانَ إِلَّا الْإِلْجَامُ وَ الْإِسْرَاجُ وَ قَالَ عَمَّارٌ حِینَ نَظَرَ إِلَی رَایَةِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ إِنَّ هَذِهِ الرَّایَةَ قَدْ قَاتَلَتْنَا ثَلَاثَ عَرَکَاتٍ وَ مَا هِیَ بِأَرْشَدِهِنَّ ثُمَّ حَمَلَ وَ هُوَ یَقُولُ:

نَحْنُ ضَرَبْنَاکُمْ عَلَی تَنْزِیلِهِ*** فَالْیَوْمَ نَضْرِبُکُمْ عَلَی تَأْوِیلِهِ

ضَرْباً یُزِیلُ الْهَامَ عَنْ مَقِیلِهِ***وَ یُذْهِلُ الْخَلِیلَ عَنْ خَلِیلِهِ

أَوْ یَرْجِعَ الْحَقُّ إِلَی سَبِیلِهِ***یَا رَبِّ إِنِّی مُؤْمِنٌ بِقِیلِهِ

ثُمَّ اسْتَسْقَی عَمَّارٌ وَ اشْتَدَّ ظَمَاؤُهُ فَأَتَتْهُ امْرَأَةٌ طَوِیلَةُ الْیَدَیْنِ مَا أَدْرِی أَ عُسٌّ مَعَهَا أَمْ إِدَاوَةٌ فِیهَا ضَیَاحٌ مِنْ لَبَنٍ فَشَرِبَهُ وَ قَالَ الْجَنَّةُ تَحْتَ الْأَسِنَّةِ

الْیَوْمَ أَلْقَی الْأَحِبَّةَ مُحَمَّداً وَ حِزْبَهُ

وَ اللَّهِ لَوْ هَزَمُونَا حَتَّی یَبْلُغُوا بِنَا سَعَفَاتِ هَجَرَ لَعَلِمْنَا أَنَّا عَلَی الْحَقِّ وَ أَنَّهُمْ عَلَی الْبَاطِلِ ثُمَّ حَمَلَ وَ حَمَلَ عَلَیْهِ ابْنُ جُوَیْنٍ السَّکْسَکِیُّ وَ أَبُو الْعَادِیَةِ الْفَزَارِیُّ فَأَمَّا أَبُو الْعَادِیَةِ فَطَعَنَهُ وَ أَمَّا ابْنُ جُوَیْنٍ اجْتَزَّ رَأْسَهُ لَعَنَهُمَا اللَّهُ.

إیضاح

العالیة أعلی الرمح و الجمع العوالی و فی الصحاح لقیته عرکة بالتسکین أی مرة و لقیته عرکات أی مرات.

«378»

(1) مد، العمدة مِنْ صَحِیحِ مُسْلِمٍ بِأَسَانِیدَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ:

ص: 21


1- 378- رواه یحیی بن الحسن بن البطریق رحمه اللّه فی الحدیث: 540 و توالیه فی أواسط الفصل: 36 من کتاب العمدة ص 168. و قد رواه مسلم بأسانید کثیرة فی الباب: 18 من کتاب الفتن و أشراط الساعة تحت الرقم: 2915 و ما بعده من صحیحه: ج 4 ص 2235 من الطبعة المرقمة. و قد رواه أیضا بأسانید کثیرة الحافظ النسائی تحت الرقم: 157 و ما بعده من کتاب خصائص أمیر المؤمنین علیه السلام ص 289 بیروت. و قد رواه الحافظ ابن عساکر علی وجه بدیع بأسانید کثیرة فی ترجمة عمّار من کتاب تاریخ دمشق: ج 11/ الورق ... من مخطوطة المکتبة الظاهریة.

و در آن روز نود سال داشت، پس فرمود: به خدا سوگند جز لگام و زین بستن نبود.

و عمار زمانی که به پرچم عمرو بن عاص نگاه کرد گفت: این پرچم در سه معرکه با ما جنگیده است. این شدیدتر از آنها نیست، سپس حمله کرد درحالی که می گفت: نحن ضربناکم علی تنزیله فالیوم نضربکم علی تأویله

ضرباً یزیل الهام عن مقیله و یذهل الخلیل عن خلیله

أو یرجع الحق إلی سبیله یل ربّ إنّی مؤمن بقیله

ما بر سر تنزیل آن بر شما ضربه زدیم، و امروز بر سر تأویل آن بر شما ضربه می زنیم،

ضربه ای که سرها را از جای خود جدا می کند و دوست را از دوست باز می دارد.

یا حق را به راه خویش باز می گرداند، بارخدایا من به امیر آن مؤمن هستم.

سپس عمار طلب آب کرد و تشنگی اش شدت گرفت، پس زنی با دستانی بلند که نمی دانم آیا قدح همراه او بود یا پارچ با شیر آمیخته به آب، به سوی او آمد، پس آن را نوشید و گفت: بهشت زیر نیزه ها است، امروز دوستان، محمد و یاران او را دیدار می­کنم.

به خدا سوگند اگر ما را شکست بدهند تا اینکه ما را به نخل های خشکیده هجر برسانند، می دانستیم که ما بر حق و آنها باطل هستند.

سپس حمله کرد و ابن جوین السکسکی و ابو عادیه فزاری بر او یورش بردند و ابوعادیه بر او ضربه زد و این جوین سرش را جدا کرد، لعنت خدا بر آن دو باد.

توضیح

العالیه: بالاترین قسمت نیزه و جمع آن عوالی است و در صحاح آمده است: لقیته عرکة با سکون یعنی یک مرتبه و لقیته عرکات یعنی چند مرتبه با او روبرو شدم.

روایت378.

العمده(1):

از صحیح مسلم با اسنادی از ابوسعید خدری که گوید:

ص: 21


1- . یحیی بن حسن بن بطریق آن را در حدیث: (540) روایت کرده است و ادامه آن در اواسط فصل: (36) از کتاب العمده ص 168 آمده است. و مسلم نیز با اسنادهای بسیار در باب: (18) از کتاب الفتن و أشراط الساعة ذیل شماره: (2915) و مابعد آن از صحیحش: ج4 ص 2235 از چاپ شماره­دار روایت کرده است. حافظ نسایی نیز آن را با اسنادهای بسیاری ذیل شماره: (157) و مابعد آن را از کتاب خصائص امیرمؤمنان علیه السلام ص 289 بیروت روایت کرده است. و حافظ ابن عساکر آن را به وجهی بدیع با اسنادهای بسیار در زندگی­نامه عمار از کتاب تاریخ دمشق: ج11/ الورق ... از نسخه خطی مکتبة ظاهریه روایت کرده است.

أَخْبَرَنِی مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَمَّارٍ حِینَ جَعَلَ یَحْفِرُ الْخَنْدَقَ وَ جَعَلَ یَمْسَحُ رَأْسَهُ وَ یَقُولُ أَبْشِرْ ابْنَ سُمَیَّةَ یَقْتُلُکَ فِئَةٌ بَاغِیَةٌ.

وَ بِأَسَانِیدَ أَیْضاً عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لِعَمَّارٍ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ.

وَ بِسَنَدٍ آخَرَ عَنْهَا قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْتُلُ عَمَّاراً الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ.

وَ مِنَ الْجَمْعِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ لِلْحُمَیْدِیِّ الْحَدِیثُ السَّادِسَ عَشَرَ مِنْ إِفْرَادِ الْبُخَارِیِّ مِنَ الصَّحِیحِ عَنْ عِکْرِمَةَ قَالَ: قَالَ لِیَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ لِابْنِهِ عَلِیٍّ انْطَلِقَا إِلَی أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ وَ اسْمَعَا مِنْ حَدِیثِهِ فَانْطَلَقْنَا فَإِذَا هُوَ فِی حَائِطٍ لَهُ یُصْلِحُهُ فَأَخَذَ رِدَاءَهُ وَ احْتَبَی ثُمَّ أَنْشَأَ یُحَدِّثُنَا حَتَّی أَتَی عَلَی ذِکْرِ بِنَاءِ الْمَسْجِدِ فَقَالَ کُنَّا نَحْمِلُ لَبِنَةً لَبِنَةً وَ عَمَّارٌ اثْنَتَیْنِ اثْنَتَیْنِ فَرَآهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ یَنْفُضُ التُّرَابَ عَنْهُ وَ یَقُولُ وَیْحَ عَمَّارٍ یَدْعُوهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَدْعُونَهُ إِلَی النَّارِ وَ کَانَ یَقُولُ عَمَّارٌ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الْفِتَنِ.

ثُمَّ ذَکَرَ الْخَبَرَ بِسَنَدٍ آخَرَ عَنْ عِکْرِمَةَ مِثْلَهُ ثم قال قال الحمیدی: و فی هذا الحدیث زیادة مشهورة لم یذکرها البخاری أصلا فی طریق هذا الحدیث و لعلها لم تقع إلیه أو وقعت فحذفها لغرض قصده (1)

وَ أَخْرَجَهُ أَبُو بَکْرٍ الْبَرْقَانِیُّ وَ أَبُو بَکْرٍ الْإِسْمَاعِیلِیُّ قَبْلَهُ وَ فِی هَذَا الْحَدِیثِ عِنْدَهُمَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: وَیْحَ عَمَّارٍ تَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ

ص: 22


1- 1 قصد البخاری علی ما هو المستفاد من مواضع عدیدة من کتبه هو إخفاء معالی أولیاء اللّه و فضائح الفئة الباغیة و إمامه معاویة!!! و الحدیث رواه مع بعض تلک الزیادة الحاکم النیسابوریّ و صححه و الذهبی فی کتاب قتال أهل البغی من المستدرک: ج 2 ص 14.

کسی که بهتر از من است به من خبر داد که رسول الله صلّی الله علیه و آله به عمار زمانی که حفر خندق را شروع کرد و درحالی که سرش را پاک می کرد، فرمود: بشارت باد پسر سمیه، تو را دسته ستمگر به قتل می رساند.

و نیز با اسنادهایی از ام سلمه آمده است که رسول الله صلّی الله علیه و آله به عمار فرمود: تو را دسته ستمگر به قتل می رساند. و با سند دیگر از او که می گوید: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: عمار را دسته ستمگر به قتل می رساند.

عکرمه گوید: ابن عباس به من و پسرش علی گفت: به سوی ابوسعید خدری بروید و به حدیث او گوش بسپارید، ما رفتیم و پس او را یافتیم که دیواری را تعمیر می کرد ردایش را گرفت و چهار زانو نشست، سپس شروع به سخن گفتن کرد تا اینکه به ذکر بنای مسجد رسید و گفت: ما آجرها را یک یک بلند می کردیم و عمار دوبه دو، پس نبی صلّی الله علیه و آله او را دید و درحالی که خاک را از او می تکاند فرمود: افسوس، عمار آنان را به بهشت دعوت می کند و آنها او را به آتش فرا می خوانند و عمار می گفت: از فتنه ها به خدا پناه می برم، سپس این خبر را مشابه آن با سند دیگری از عکرمه ذکر کرد.

سپس ادامه داد: حمیدی گوید و در این حدیث زیادت مشهوری است که بخاری در طریق این حدیث اصلا ذکر نکرده است و شاید آن زیادت برای او واقع نشده است یا اینکه واقع شده و بنا به غرضی آن را حذف کرده است.(1)

و ابوبکر برقانی و ابوبکر اسماعیلی قبل از او آن را استخراج کرده اند و در این حدیث نزد آن دو اینگونه است که رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: افسوس عمار را دسته ستمگر به قتل می رساند

ص: 22


1- . و حدیث را حاکم نیسابوری با اندکی زیادت روایت و تصحیح و ذهبی در کتاب قتال أهل البغی از المستدرک: ج2 ص 14 روایت کرده است.

وَ یَدْعُوهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَدْعُونَهُ إِلَی النَّارِ.

قال أبو مسعود الدمشقی فی کتابه: لم یذکر البخاری هذه الزیادة و هی فی حدیث عبد الله بن المختار و خالد بن عبد الله الواسطی و یزید بن زریع و محبوب بن الحسن و شعبة کلهم عن خالد الحذاء و روی إسحاق عن عبد الوهاب هکذا قال و أما حدیث عبد الوهاب الذی أخرجه البخاری من دون تلک الزیادة فلم یقع إلینا من غیر حدیث البخاری هذا آخر معنی ما قاله أبو مسعود أقول قال ابن الأثیر فی مادة ویح ویس (1)من کتاب النهایة فیه

قَالَ لِعَمَّارٍ وَیْحَ ابْنِ سُمَیَّةَ تَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ.

ویح کلمة ترحم و توجع تقال لمن وقع فی هلکة لا یستحقها و قد یقال بمعنی المدح و التعجب و هی منصوبة علی المصدر و قد ترفع و تضاف و لا تضاف یقال ویح زید و ویحا له و ویح له.

ثم قال و فیه قال لعمار ویس ابن سمیة و فی روایة یا ویس ابن سمیة ویس کلمة تقال لمن یرحم و یرفق به مثل ویح و حکمها حکمها.

«379»

(2)کش، رجال الکشی جَعْفَرُ بْنُ مَعْرُوفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَقْوَاماً یَزْعُمُونَ أَنَّ عَلِیّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ لَمْ یَکُنْ إِمَاماً حَتَّی أَشْهَرَ سَیْفَهُ قَالَ خَابَ إِذَنْ عَمَّارٌ وَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ وَ صَاحِبُکَ أَبُو عَمْرَةَ وَ قَدْ خَرَجَ یَوْمَئِذٍ صَائِماً بَیْنَ الْفِئَتَیْنِ بِأَسْهُمٍ فَرَمَی بِهَا قُرْبَی یَتَقَرَّبُ بِهَا إِلَی اللَّهِ حَتَّی قُتِلَ یَعْنِی عَمَّاراً.

بیان

لعل المعنی أنهم ما کانوا یعتقدون إمامته علیه السلام قبل أن

ص: 23


1- 1 و أیضا ذکر الحدیث فی مادة «بغی» من کتاب النهایة و فسره.
2- 379- الحدیث رواه الکشّیّ بزیادة فی أوله غیر مرتبطة بالمقام- فی أواسط ترجمة عمّار من رجاله ص 35 ط النجف.

و او آنها را به بهشت دعوت می کند و آنها او را به سوی آتش فرا می خوانند.

ابومسعود دمشقی در کتابش گوید: بخاری این زیادت را ذکر نکرده است و آن در حدیث عبدالله بن مختار، خالد بن عبدالله واسطی، یزید بن زریع، محبوب بن حسن و نیز گروهی موجود است که همه آنها از خالد حذّاء گرفته اند و اسحاق از عبدالوهاب چنین روایت کرده است.

راوی گوید: و اما حدیث عبدالوهاب که بخاری آن را بدون آن زیادت استخراج کرده است، از غیر حدیث بخاری به ما نرسیده است. این آخرین معنای چیزی است که ابومسعود گفته است.

می گویم: ابن اثیر در ریشه: «ویح- ویس»(1)

از کتاب النهایه گوید: در آن به عمار فرمود: «ویح ابن سمیه تقتله الفئة الباغیة» ویح کلمه ترحم و درد است که به کسی که در مهلکه ای که مستحق آن نیست افتاده است گفته می شود و گاه به معنی مدح و تعجب نیز گفته می شود و منصوب بر مصدریت است و گاه مرفوع می شود و با اضافه و بدون اضافه می آید، گفته می شود: ویح زید، ویحاً له و ویح له.

سپس گوید: و در آن به عمار فرمود: «ویس ابن سمیه» و در روایتی «یا ویس ابن سمیه». ویس کلمه ای است که برای کسی که بر او مهربانی و نرمی می شود گفته می شود، مانند «ویح» و حکم اش حکم آن است.

روایت379.

رجال کشی(2):

ابوعبدالله علیه السّلام فرمود: گروهی گمان می کنند که علی علیه السّلام امام نبود تا اینکه شمشیرش را نمایان کرد. ادامه داد: بنابراین عمار، خزیمه بن ثابت و دوستت ابوعمره، ناکام ماندند درحالی که در آن روز، روزه دار بین دو دسته با تیرهایی خارج شد و آن را در را تقرب به خداوند پرتاب کرد تا اینکه کشته شد یعنی عمار .

توضیح

شاید معنی این باشد که آنها قبل از اینکه شمشیرش

ص: 23


1- . و حدیث را در ریشه بغی از کتاب النهایه ذکر و تفسیر کرده است.
2- . این حدیث را کشی با اندکی زیادت در ابتدای آن که به مقام این حدیث نامربوط است در اواسط زندگی­نامه عمار از رجالش ص 35 چاپ نجف روایت کرده است.

یشهر سیفه فیکونوا من الخائبین بتلک العقیدة و لعل التخصیص لأنهم کانوا أعرف بهذا الوصف عند السائل من غیرهم و الظاهر أن الزاعمین هم الزیدیة المشترطون فی الإمامة الخروج بالسیف.

قوله علیه السلام صائما یمکن أن یکون صائما ابتداء ثم اضطر إلی شرب اللبن أو شربه تصدیقا لقول النبی صلی الله علیه و آله.

و قال السید الداماد قدس سره صائما أی قائما واقفا ثابتا للقتال من الصوم بمعنی القیام و الوقوف یقال صام الفرس صوما أی قام علی غیر اعتلاف و صام النهار صوما إذا قام قائم الظهیرة و اعتدل و الصوم رکود الریح و مصام الفرس و مصامته موقفه و الصوم أیضا الثبات و الدوام و السکون و ما صائم و دائم و قائم و ساکن بمعنی.

و الباء فی بأسهم للملابسة و المصاحبة أو خرج بین الفئتین و کان صائما بالصیام الشرعی و الباء أیضا للملابسة أو من الصوم بمعنی البیعة أی خرج مبایعا علی بذل المهجة فی سبیل الله أو خرج بین صفی الفئتین دامیا بأسهم من قولهم صام النعام أی رمی بذرقه و هو صومه فالباء للصلة أو الدعامة فقد جاء الصوم بهذه المعانی کلها فی الصحاح و أساس البلاغة و المعرب و المغرب و القاموس و النهایة انتهی.

أقول: قد مضی کثیر من أخبار هذا الباب فی باب فضائل عمار و فی باب مطاعن عثمان.

«380»

(1)کِتَابُ صِفِّینَ، لِنَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ وَ قَیْسِ بْنِ

ص: 24


1- 380- رواه نصر بن مزاحم فی أواسط الجزء 6 من کتاب صفّین ص 323- 359 ط مصر. و الحدیث الأول منه رواه ابن ماجة القزوینی فی باب فضل عمّار تحت الرقم: 146 فی مقدّمة سننه ج 1، ص 44، قال: حدّثنا عثمان بن أبی شیبة و علیّ بن محمّد؛ قالا: حدّثنا وکیع، حدّثنا سفیان، عن أبی إسحاق، عن هانئ بن هانئ ... ثمّ روی بسند آخر قریبا منه عن علیّ علیه السلام أنّه دخل علیه عمّار فقال: مرحبا بالطیب المطیب سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلم یقول: ملی ء عمارا إیمانا إلی مشاشه.

مشهور شود به امامت علی علیه السّلام معتقد بودند [نبودند] با آن عقیده از دسته شکست خوردگان بودند و شاید تخصیص به این علت باشد که آنها نزد سئوال­کننده نسبت به سایرین از این صفت آگاه تر بودند و ظاهر این است که مقصود از گمان کنندگان زیدیه ای که در امامت، خروج با شمشیر را شرط می دانند، باشد.

این سخن او: «صائماٌ» ممکن است که در ابتدا روزه دار بوده باشد، سپس مجبور به نوشیدن شیر شده باشد یا اینکه در تأیید کلام نبی صلّی الله علیه و آله آن را نوشیده باشد.

و سید داماد گوید: «صائماً» یعنی قائم واقف ثابت برای نبرد از ریشه صوم به معنی قیام و وقوف است، گفته می شود: صام الفرس صوماً یعنی اسب بدون چریدن ایستاد و صام النهار صوماً زمانی است که شاخص ظهر برپا می شود و نیم روز گردد و الصوم: یعنی سکون باد، و مصام الفرس و مصامته یعنی محل ایستادن اسب و الصوم همچنین ثبات، دوام و سکون است و صائم، دائم، قائم و ساکن به یک معنی نیستند.

و باء در «بأسهم» برای ملابست و همراهی است. یا اینکه درحالی که به روزه شرعی روزه دار بود بین دو گروه خارج شد، و باء نیز برای ملابست است یا اینکه از ریشه صوم به معنی بیعت است، یعنی خارج شد درحالی که تیرهایی پرتاب می­کرد که برگرفته از این کلام آنان است: صام النعام یعنی شترمرغ فضله انداخت و آن صوم اوست، پس باء برای صله یا دعامت است که صوم به همه این معانی در صحاح، اساس البلاغه، و المغرب و قاموس و النهایه آمده است پایان.

می گویم: بسیاری از اخبار این باب در باب فضائل عمار و باب مطاعن عثمان بیان شد.

روایت380.

کتاب صفین(1)

تألیف نصر بن مزاحم:

ص: 24


1- . نصر بن مزاحم آن را در اواسط جلد(6) از کتاب صفین ص 323-359 چاپ مصر روایت کرده است. و حدیث اول از آن را ابن ماجه قزوینی در باب فضیلت عمار ذیل رقم (146) در مقدمه سننش ج1، ص44 روایت کرده است.

الرَّبِیعِ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ هَانِئِ بْنِ هَانِئٍ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: جَاءَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ یَسْتَأْذِنُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ ائْذَنُوا لَهُ مَرْحَباً بِالطَّیِّبِ الْمُطَیَّبِ.

وَ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلٍ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حِینَ رَآهُمْ یَحْمِلُونَ الْحِجَارَةَ حِجَارَةَ الْمَسْجِدِ فَقَالَ مَا لَهُمْ وَ لِعَمَّارٍ یَدْعُوهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَدْعُونَهُ إِلَی النَّارِ وَ ذَاکَ دَأْبُ الْأَشْقِیَاءِ الْفُجَّارِ.

وَ عَنْ سُفْیَانَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ أَبِی عَمَّارٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شُرَحْبِیلَ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَقَدْ مُلِئَ عَمَّارٌ إِیمَاناً إِلَی مُشَاشِهِ.

وَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی رَبِیعَةَ الْإِیَادِیِّ عَنِ الْحَسَنِ عَنْ أَنَسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ الْجَنَّةَ لَتَشْتَاقُ إِلَی ثَلَاثَةٍ عَلِیٍّ وَ عَمَّارٍ وَ سَلْمَانَ.

وَ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ سِیَاهٍ عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ قَالَ: لَمَّا بُنِیَ الْمَسْجِدُ جَعَلَ عَمَّارٌ یَحْمِلُ حَجَرَیْنِ حَجَرَیْنِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَا الْیَقْظَانِ لَا تَشُقَّ عَلَی نَفْسِکَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی أُحِبُّ أَنْ أَعْمَلَ فِی هَذَا الْمَسْجِدِ قَالَ ثُمَّ مَسَحَ ظَهْرَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّکَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ.

وَ عَنْ حَفْصِ بْنِ عِمْرَانَ الْأَزْرَقِ الْبُرْجُمِیِّ عَنْ نَافِعِ بْنِ عُمَرَ الْجُمَحِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی مَلِیکَةَ قَالَ: قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ لِأَبِیهِ لَوْ لَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَ بِطَوَاعِیَتِکَ مَا سِرْتُ هَذَا الْمَسِیرَ أَ مَا سَمِعْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِعَمَّارٍ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ.

وَ عَنْ حَفْصِ بْنِ عِمْرَانَ الْبُرْجُمِیِّ عَنْ عَطَاءِ بْنِ السَّائِبِ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ قَالَ: أُصِیبَ أُوَیْسٌ الْقَرَنِیُّ مَعَ عَلِیٍّ بِصِفِّینَ.

ص: 25

علی علیه السّلام فرمود: عمار بن یاسر آمد و اذن ورود بر نبی صلّی الله علیه و آله را می خواست. فرمود: به او اجازه دهید، مرحبا بر پاک نیکو .

و از سفیان بن سعید، از سلمه بن کمیل، از مجاهد، از نبی صلّی الله علیه و آله زمانی که سنگ های مسجد را بلند می کردند فرمود: آنان و عمار را چه می شود که او آنان را به بهشت دعوت می کند و آنها او را به جهنم فرا می خوانند و این عادت نگون­بختان فاسق است. و یکی از اصحاب نبی صلّی الله علیه و آله که وی فرمود: عمار تا مغز استخوانش از ایمان آکنده است.

نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: بهشت مشتاق دیدار سه تن است: علی، عمار و سلمان.

حبیب بن ثابت گوید: زمانی که مسجد بنا شد عمار سنگ ها را دوبه دو بلند می کرد پس رسول الله صلّی الله علیه و آله به او فرمود: یا ابویقظان بر خود دشوار مکن. پاسخ گفت: یا رسول الله صلّی الله علیه و آله من دوست دارم که در این مسجد کار کنم. ادامه داد: سپس بر کمر او دست کشید و فرمود: تو از اهل بهشت هستی، تو را دسته ستمگر به قتل می رساند.

ابن ملیکه گوید: عبدالله بن عمرو بن عاص به پدرش گفت: اگر رسول الله صلّی الله علیه و آله به اطاعت از تو امر نکرده بود، این مسیر را طی نمی کردم. آیا نشنیدی که رسول الله صلّی الله علیه و آله به عمار می فرمود: تو را دسته ستمگر به قتل می رساند.

ابوبختری گوید: اویس قرنی همراه علی در صفین زخمی شد.

ص: 25

وَ عَنْ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ زَیْدِ بْنِ وَهْبٍ الْجُهَنِیِّ أَنَّ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ نَادَی یَوْمَئِذٍ أَیْنَ مَنْ یَبْغِی رِضْوَانَ رَبِّهِ وَ لَا یَئُوبُ إِلَی مَالٍ وَ لَا وَلَدٍ قَالَ فَأَتَتْهُ عِصَابَةٌ مِنَ النَّاسِ فَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ اقْصِدُوا بِنَا نَحْوَ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ الَّذِینَ یَبْغُونَ دَمَ عُثْمَانَ وَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ قُتِلَ مَظْلُوماً وَ اللَّهِ إِنْ کَانَ إِلَّا ظَالِماً لِنَفْسِهِ الْحَاکِمَ بِغَیْرِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَ دَفَعَ عَلِیٌّ الرَّایَةَ إِلَی هَاشِمِ بْنِ عُتْبَةَ وَ کَانَ عَلَیْهِ دِرْعَانِ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام کَهَیْئَةِ الْمَازِحِ أَیَا هَاشِمُ أَ مَا تَخْشَی عَلَی نَفْسِکَ أَنْ تَکُونَ أَعْوَرَ جَبَاناً قَالَ سَتَعْلَمُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ اللَّهِ لَأَلُفَّنَّ بَیْنَ جَمَاجِمِ الْقَوْمِ لَفَّ رَجُلٍ یَنْوِی الْآخِرَةَ فَأَخَذَ رُمْحاً فَهَزَّهُ فَانْکَسَرَ ثُمَّ أَخَذَ آخَرَ فَوَجَدَهُ جَاسِیاً فَأَلْقَاهُ ثُمَّ دَعَا بِرُمْحٍ لَیِّنٍ فَشَدَّ بِهِ لِوَاءَهُ وَ لَمَّا دَفَعَ عَلِیٌّ علیه السلام الرَّایَةَ إِلَی هَاشِمٍ قَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ بَکْرِ بْنِ وَائِلٍ مِنْ أَصْحَابِ هَاشِمٍ اقْدَمْ مَا لَکَ یَا هَاشِمُ قَدِ انْتَفَخَ سَحْرُکَ عَوْراً وَ جُبْناً قَالَ مَنْ هَذَا قَالُوا فُلَانٌ قَالَ أَهْلُهَا وَ خَیْرٌ مِنْهَا إِذَا رَأَیْتَنِی صُرِعْتُ فَخُذْهَا ثُمَّ قَالَ لِأَصْحَابِهِ شُدُّوا شُسُوعَ نِعَالِکُمْ وَ شُدُّوا أُزُرَکُمْ فَإِذَا رَأَیْتُمُونِی قَدْ هَزَزْتُ الرَّایَةَ ثَلَاثاً فَاعْلَمُوا أَنَّ أَحَداً مِنْکُمْ لَا یَسْبِقُنِی إِلَیْهَا ثُمَّ نَظَرَ هَاشِمٌ إِلَی عَسْکَرِ مُعَاوِیَةَ فَرَأَی جَمْعاً عَظِیماً فَقَالَ مَنْ أُولَئِکَ قَالُوا أَصْحَابُ ذِی الْکَلَاعِ ثُمَّ نَظَرَ فَرَأَی جُنْداً آخَرَ فَقَالَ مَنْ أُولَئِکَ قَالُوا جُنْدُ أَهْلِ الْمَدِینَةِ قُرَیْشٍ قَالَ قَوْمِی لَا حَاجَةَ لِی فِی قِتَالِهِمْ قَالَ مَنْ عِنْدَ هَذِهِ الْقُبَّةِ الْبَیْضَاءِ قِیلَ مُعَاوِیَةُ وَ جُنْدُهُ فَحَمَلَ حِینَئِذٍ یُرْقِلُ إِرْقَالًا.

وَ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ سِیَاهٍ عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ قَالَ: لَمَّا کَانَ قِتَالُ صِفِّینَ وَ الرَّایَةُ مَعَ هَاشِمٍ بْنِ عُتْبَةَ جَعَلَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ یَتَنَاوَلُهُ بِالرُّمْحِ وَ یَقُولُ اقْدَمْ یَا أَعْوَرُ لَا خَیْرَ فِی أَعْوَرَ لَا یَأْتِی الْفَزَعَ قَالَ فَجَعَلَ یَسْتَحْیِی مِنْ عَمَّارٍ وَ کَانَ عَالِماً بِالْحَرْبِ فَیَتَقَدَّمُ فَیَرْکُزُ الرَّایَةَ إِذَا

ص: 26

زید بن وهب جهنی گوید: عمار بن یاسر در آن روز ندا داد: کجاست کسی که خواستار رضوان پروردگارش است و به سوی مال و فرزند باز نمی گردد؟ ادامه داد پس گروهی از مردم نزد او آمدند، پس گفت: ای مردم با ما به سوی این قوم که خواستار خون عثمان هستند و گمان می کنند که او مظلومانه کشته شده است ببرید، به خدا سوگند غیر از ستمگر بر نفس حکم­کننده­اش به غیر آنچه که خدا نازل کرده است نبود .

و علی پرچم را به هاشم بن عتبه داد درحالی که دو زره بر او بود. پس علی علیه السّلام به مزاح به او فرمود: ای هاشم! از خود بیم نداری که یک­چشم ترسو باشی؟ گفتم: یا امیرمؤمنان خواهی دانست، به خدا سوگند بین جمجمه­های قوم می­پیچم همانند پیچیدن مردی که آخرت را نیت کرده است. پس نیزه ای گرفت و آن را تکان داد، پس شکست، سپس نیزه دیگری گرفت و آن را سخت دید، پس آن را انداخت و نیزه سبکی طلب کرد و پرچمش را به آن بست.

و زمانی که علی علیه السّلام پرچم را به هاشم داد، مردی از بکر بن وائل از دوستان هاشم به او گفت: پیش برو تو را چه می­شود ای هاشم رگ گردنت - ریه­ات - از نقص و ترس برآمده است. گفت: این کیست؟. گفتند: فلانی، گفت: اهل آن و بهتر از آن زمانی که دیدی افتادم، آن را بگیر. سپس به یارانش گفت: بندهای کفشتان را محکم کنید و دستارتان را محکم ببندید و چون مرا دیدید که پرچم را سه مرتبه حرکت دادم بدانید که یکی از شما به سوی آن بر من پیشی نگیرد. سپس هاشم به لشکر معاویه نگاه کرد و جمع عظیمی دید. گفت: اینان که هستند؟ گفتند: یاران ذوالکلاع. سپس نگاه کرد و لشکر دیگری دید. گفت: اینان که هستند. گفتند: لشکر اهل مدینه، قریش. گفت: قوم من، نیازی به نبرد با آنان ندارم. گفت: در این قبه سفید کیست؟ گفته شد معاویه و لشکر او. پس در این هنگام به سرعت حمله کرد.

حبیب بن ثابت گوید: زمانی که جنگ صفین بود و پرچم با هاشم بن عتبه بود، عمار بن یاسر او را با نیزه می­گرفت و می گفت: پیش برو ای اعور، در اعوری که وارد فزع نشود هیچ خیری نیست.

ادامه داد: پس از عمار شرم داشت و از جنگ آگاه بود، پس پیش رفت و پرچم را فرو برد،

ص: 26

سَامَتْ إِلَیْهِ الصُّفُوفُ قَالَ عَمَّارٌ أَقْدِمْ یَا أَعْوَرُ لَا خَیْرَ فِی أَعْوَرَ لَا یَأْتِی الْفَزَعَ فَجَعَلَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ یَقُولُ إِنِّی لَأَرَی لِصَاحِبِ الرَّایَةِ السَّوْدَاءِ عَمَلًا لَئِنْ دَامَ عَلَی هَذَا لَتَفْنَیَنَّ الْعَرَبُ الْیَوْمَ فَاقْتَتَلُوا قِتَالًا شَدِیداً وَ جَعَلَ عَمَّارٌ یَقُولُ صَبْراً عِبَادَ اللَّهِ الْجَنَّةُ فِی ظِلَالِ الْبِیضِ قَالَ وَ کَانَتْ عَلَامَةُ أَهْلِ الْعِرَاقِ بِصِفِّینَ الصُّوفَ الْأَبْیَضَ قَدْ جَعَلُوهُ فِی رُءُوسِهِمْ وَ عَلَی أَکْتَافِهِمْ وَ شِعَارُهُمْ یَا اللَّهُ یَا أَحَدُ یَا صَمَدُ یَا رَحِیمُ وَ کَانَتْ عَلَامَةُ أَهْلِ الشَّامِ خِرَقاً بِیضاً قَدْ جَعَلُوهَا عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ أَکْتَافِهِمْ وَ کَانَ شِعَارُهُمْ نَحْنُ عِبَادُ اللَّهِ حَقّاً یَا لَثَارَاتِ عُثْمَانَ قَالَ فَاجْتَلَدُوا بِالسُّیُوفِ وَ عُمُدِ الْحَدِیدِ فَمَا تَحَاجَزْنَا حَتَّی حَجَزَ بینا [بَیْنَنَا] سَوَادُ اللَّیْلِ وَ مَا یری [نَرَی] رَجُلًا مِنَّا وَ لَا مِنْهُمْ مُوَلِّیاً فَلَمَّا أَصْبَحُوا وَ ذَلِکَ الْیَوْمُ الثَّلَاثَاءُ خَرَجَ النَّاسُ إِلَی مَصَافِّهِمْ فَقَالَ أَبُو نُوحٍ فَکُنْتُ فِی خَیْلِ عَلِیٍّ علیه السلام فَإِذَا أَنَا بِرَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ یَقُولُ مَنْ یَدُلُّنِی عَلَی الْحِمْیَرِیِّ أَبِی نُوحٍ قَالَ قُلْتُ فَقَدْ وَجَدْتَهُ فَمَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا ذُو الْکَلَاعِ سِرْ إِلَیَّ فَقَالَ أَبُو نُوحٍ مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ أَسِیرَ إِلَیْکَ إِلَّا فِی کَتِیبَةٍ قَالَ ذُو الْکَلَاعِ سِرْ فَلَکَ ذِمَّةُ اللَّهِ وَ ذِمَّةُ رَسُولِهِ وَ ذِمَّةُ ذِی الْکَلَاعِ حَتَّی تَرْجِعَ إِلَی خَیْلِکَ فَإِنَّمَا أُرِیدُ بِذَلِکَ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ أَمْرٍ فِیکُمْ تَمَارَیْنَا فِیهِ فَسَارَا حَتَّی الْتَقَیَا فَقَالَ ذُو الْکَلَاعِ إِنَّمَا دَعَوْتُکَ أُحَدِّثُکَ حَدِیثاً حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ فِی إِمَارَةِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ قَالَ أَبُو نُوحٍ وَ مَا هُوَ قَالَ حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ یَلْتَقِی أَهْلُ الشَّامِ وَ أَهْلُ الْعِرَاقِ وَ فِی إِحْدَی الْکَتِیبَتَیْنِ الْحَقُّ وَ إِمَامُ الْهُدَی وَ مَعَهُ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ قَالَ أَبُو نُوحٍ لِعَمْرٍو [وَ] اللَّهِ إِنَّهُ لَفِینَا قَالَ أَ جَادٌّ هُوَ عَلَی قِتَالِنَا قَالَ أَبُو نُوحٍ نَعَمْ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ لَهُوَ أَشَدُّ عَلَی قِتَالِکُمْ مِنِّی فَقَالَ ذُو الْکَلَاعِ هَلْ تَسْتَطِیعُ أَنْ تَأْتِیَ مَعِی صَفَّ أَهْلِ الشَّامِ فَأَنَا لَکَ جَارٍ مِنْهُمْ حَتَّی تَلْقَی عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ فَتُخْبِرَهُ عَنْ عَمَّارٍ وَ جِدِّهِ فِی قِتَالِنَا لَعَلَّهُ

ص: 27

زمانی که صف ها به او امید داشتند، عمار گفت: پیش برو اعور، در اعوری که وارد فزع نشود هیچ خیری نیست.

پس عمرو بن عاص شروع کرد: من برای صاحب این پرچم سیاه عملی می بینم که اگر بر آن ادامه دهد، امروز عرب نابود می­شود، پس به شدت نبرد کردند.

و عمار می گفت: ای بندگان خدا صبر پیشه کنید، بهشت در سایه شمشیرهاست .

راوی ادامه داد: و علامت اهل عراق در صفین، پشم سفید بود که آن را در سر و بر روی شانه خود قرار داده بود و شعارشان یا الله، یا احد، یا صمد، یا رحیم بود.

و علامت اهل شام، تکه پارچه ای سفید بود که آن را بر روی سر و شانه های خود قرار داده بودند و شعارشان این بود، ای خونخواران عثمان، ما بندگان حقیقی خدا هستیم.

راوی ادامه داد: شمشیرها وستون های آهن بر یکدیگر ضربه زدند و باز ننشستیم تا اینکه تاریکی شب میانمان پرده انداخت و هیچ یک از ما و آنان پشت نکرد و چون صبح کردند درحالی که روز سه شنبه بود مردم به سوی صفوف خود رفتند و ابو نوح گفت: در سواران علی علیه السّلام بودم، پس با مردی از اهالی شام روبرو شدم که می گفت: چه کسی مرا به سوی حمیری ابو نوح راهنمایی می کند، ادامه داد: گفتم: او را یافته ای، تو کیستی؟ گفت: من ذوالکلاع هستم، به سوی من بیا، ابو نوح گفت: از اینکه جز در لشکر به سوی تو بیایم به خدا پناه می­برم. ذوالکلاع گفت: حرکت کن که عهد خدا، عهد رسولش و عهد ذوالکلاع برای توست تا به سوی سوارانت برگردی. فقط می خواهم درباره امری که درباره شما در آن مجادله کردیم از تو سؤال کنم.

پس حرکت کردند تا اینکه به یکدیگر رسیدند، پس ذوالکلاع گفت: از تو دعوت کردم تا فقط حدیثی برایت بگویم که عمرو بن عاص در امارت عمر بن خطاب برایمان گفت. ابو نوح گفت: آن چیست، گفت: عمرو بن عاص برایمان حدیث گفت که رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: اهل شام و اهل عراق با یکدیگر روبه رو می شوند درحالی که در یکی از دو لشکر حق و امام هدایت است و عمار بن یاسر همراه اوست، ابو نوح گفت: به جانم سوگند او در میان ماست، سؤال کرد: آیا او بر جنگ با ما مصمم است؟ ابو نوح گفت: بله و به پروردگار کعبه سوگند او از من بر نبرد با شما شدیدتر است.

ذوالکلاع گفت: آیا می توانی با من به صف اهل شام بیایی که من تو را در مقابل آنان پناه می دهم تا عمرو بن عاص را ببینی و به او از عمار و جدیتش در نبرد با ما خبر دهی، شاید بین این دو لشکر

ص: 27

یَکُونُ صُلْحاً بَیْنَ هَذَیْنِ الْجُنْدَیْنِ فَقَالَ لَهُ أَبُو نُوحٍ إِنَّکَ رَجُلٌ غَادِرٌ وَ أَنْتَ فِی قَوْمٍ غَدُورٍ وَ إِنْ لَمْ تَکُنْ تُرِیدُ الْغَدْرَ أَغْدَرُوکَ وَ إِنِّی أَنْ أَمُوتَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَدْخُلَ مَعَ مُعَاوِیَةَ وَ أَدْخُلَ فِی دِینِهِ وَ أَمْرِهِ فَقَالَ ذُو الْکَلَاعِ أَنَا جَارٍ لَکَ مِنْ ذَلِکَ أَنْ لَا تُقْتَلَ وَ لَا تُسْلَبَ وَ لَا تُکْرَهَ عَلَی بَیْعَةٍ وَ لَا تُحْبَسَ عَنْ جُنْدِکَ وَ إِنَّمَا هِیَ کَلِمَةٌ تُبْلِغُهَا عَمْراً لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یُصْلِحَ بَیْنَ هَذَیْنِ الْجُنْدَیْنِ وَ یَضَعَ عَنْهُمُ الْحَرْبَ وَ السِّلَاحَ فَسَارَ مَعَهُ حَتَّی أَتَی عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ وَ هُوَ عِنْدَ مُعَاوِیَةَ وَ حَوْلَهُ النَّاسُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَمْرٍو یُحَرِّضُ النَّاسَ فَلَمَّا وَقَفَا عَلَی الْقَوْمِ قَالَ ذُو الْکَلَاعِ لِعَمْرٍو یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ هَلْ لَکَ فِی رَجُلٍ نَاصِحٍ لَبِیبٍ شَفِیقٍ یُخْبِرُکَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ وَ لَا یَکْذِبُکَ قَالَ عَمْرٌو مَنْ هَذَا مَعَکَ قَالَ هَذَا ابْنُ عَمِّی وَ هُوَ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ فَقَالَ لَهُ عَمْرٌو إِنِّی لَأَرَی عَلَیْکَ سِیمَاءَ أَبِی تُرَابٍ قَالَ أَبُو نُوحٍ عَلَیَّ سِیمَاءُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَصْحَابِهِ وَ عَلَیْکَ سِیمَاءُ أَبِی جَهْلٍ وَ سِیمَاءُ فِرْعَوْنَ فَقَامَ أَبُو الْأَعْوَرِ فَسَلَّ سَیْفَهُ ثُمَّ قَالَ لَا أَرَی هَذَا الْکَذَّابَ یُشَاتِمُنَا بَیْنَ أَظْهُرِنَا وَ عَلَیْهِ سِیمَاءُ أَبِی تُرَابٍ فَقَالَ ذُو الْکَلَاعِ أُقْسِمُ بِاللَّهِ لَئِنْ بَسَطْتَ یَدَکَ إِلَیْهِ لَأَحْطِمَنَّ أَنْفَکَ بِالسَّیْفِ ابْنُ عَمِّی وَ جَارِی عَقَدْتُ لَهُ ذِمَّتِی وَ جِئْتُ بِهِ إِلَیْکُمْ لِیُخْبِرَکُمْ عَمَّا تَمَارَیْتُمْ فِیهِ فَقَالَ لَهُ عَمْرٌو أُذَکِّرُکَ بِاللَّهِ یَا أَبَا نُوحٍ إِلَّا مَا صَدَقْتَ أَ فِیکُمْ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ فَقَالَ لَهُ أَبُو نُوحٍ مَا أَنَا بِمُخْبِرِکَ عَنْهُ حَتَّی تُخْبِرَنِی لِمَ تَسْأَلُ عَنْهُ فَإِنَّ مَعَنَا مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَیْرَهُ وَ کُلُّهُمْ جَادٍّ عَلَی قِتَالِکُمْ قَالَ عَمْرٌو سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ عَمَّاراً تَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ وَ إِنَّهُ لَیْسَ یَنْبَغِی لِعَمَّارٍ أَنْ یُفَارِقَ الْحَقَّ وَ لَنْ تَأْکُلَ النَّارُ مِنْهُ شَیْئاً فَقَالَ أَبُو نُوحٍ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَفِینَا جَادٍّ عَلَی قِتَالِکُمْ فَقَالَ عَمْرٌو وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَجَادٌّ عَلَی قِتَالِنَا قَالَ نَعَمْ وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَقَدْ حَدَّثَنِی یَوْمَ الْجَمَلِ أَنَّا سَنَظْهَرُ عَلَیْهِمْ وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَمْسِ أَنْ لَوْ ضَرَبُونَا حَتَّی

ص: 28

صلحی باشد. ابونوح به او گفت: تو مرد فریبکاری هستی و در قوم فریبکاری هستی و اگر قصد فریبکاری نداشته باشی فریبت می دهند و من اگر بمیرم برایم پسندیده تر از این است که همراه معاویه در دین و امر او وارد شوم. ذوالکلاع گفت: من تو را از اینکه کشته شوی و گرفته شوی و بر بیعت مجبور شوی و از لشکرت باز داشته شوی، پناه می دهم. این فقط کلمه ای است که به عمرو می رسانی، شاید خداوند بین این دو لشکر را اصلاح کند و جنگ و سلاح را از آنان بازدارد.

پس همراه او رفت تا اینکه به عمرو بن عاص رسد درحالی که او نزد معاویه بود و اطرافش مردم جمع شده بودند و عبدالله بن عمرو مردم را تحریک می کرد، چون آن دو بر قوم ایستادند ذوالکلاع به عمرو گفت: ای ابو عبدالله آیا برای توست درباره مرد ناصح، خردمند و دلسوزی که از عمار بن یاسر به تو خبر می دهد و به تو دروغ نمی گوید؟ عمرو گفت: این کیست که با توست؟ گفت: این پسر عموی من و از اهالی کوفه است، عمرو به او گفت: من نشانه ابوتراب را بر تو می بینم؟ ابو نوح گفت: نشانه محمد و یاران او بر من است و بر تو نشانه ابوجهل و فرعون است.

پس ابواعور برخاست و شمشیر از نیام کشید، سپس گفت: می بینم این دروغگو در حضور ما، ما را شماتت می کنم، درحالی که بر او سیمای ابوتراب است. ذواکلاع گفت: به خدا سوگند اگر دستانت را به سوی او دراز کنی، بینی ات را با شمشیر خرد می کنم، او پسر عموی من و در پناه من است، برای او عهد بسته ام و او را به سوی شما آورده ام تا از آنچه که بر سر آن مجادله کرده اید به ما خبر دهد.

عمرو به او گفت: یا ابو نوح، خدا را به یادت می آورم که راست بگویی، آیا عمار بن یاسر در میان شماست؟ ابو نوح به او گفت: من از او به تو خبر نمی دهم تا بگویی چرا درباره او می پرسی؟ گفت: از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: عمار را دسته ستمگر می کشد و برای عمار شایسته نیست که از حق جدا شود و هرگز آتش چیزی از او را نخواهد بلعید.

ابو نوح گفت: لا إله إلا الله و الله اکبر، به خدا سوگند او در میان ماست و بر نبرد با شما مصمم است. پس عمرو گفت: به خدا سوگند او بر نبرد با ما مصمم است؟ گفت: بلی، به خداوندی که هیچ خدای جز او نیست سوگند روز جمل برایم سخن گفت که ما بر آنان غلبه خواهیم یافت و دیروز برایم سخن گفت که اگر ما را بزنند ص: 28

یَبْلُغُوا بِنَا سَعَفَاتِ هَجَرَ لَعَلِمْنَا أَنَّا عَلَی الْحَقِّ وَ أَنَّهُمْ عَلَی بَاطِلٍ وَ لَکَانَتْ قَتْلَانَا فِی الْجَنَّةِ وَ قَتْلَاهُمْ فِی النَّارِ فَقَالَ لَهُ عَمْرٌو هَلْ تَسْتَطِیعُ أَنْ تَجْمَعَ بَیْنَهُ وَ بَیْنِی قَالَ نَعَمْ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یُبْلِغَهُ أَصْحَابَهُ رَکِبَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ ابْنَاهُ وَ عُتْبَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ وَ ذُو الْکَلَاعِ وَ أَبُو الْأَعْوَرِ السُّلَمِیُّ وَ حَوْشَبٌ وَ الْوَلِیدُ بْنُ أَبِی مُعَیْطٍ فَانْطَلَقُوا حَتَّی أَتَوْا خُیُولَهُمْ وَ سَارَ أَبُو نُوحٍ وَ مَعَهُ شُرَحْبِیلُ بْنُ ذِی الْکَلَاعِ حَتَّی انْتَهَی إِلَی أَصْحَابِهِ فَذَهَبَ أَبُو نُوحٍ إِلَی عَمَّارٍ فَوَجَدَهُ قَاعِداً مَعَ أَصْحَابِهِ مَعَ ابْنَیْ بُدَیْلٍ وَ هَاشِمٍ وَ الْأَشْتَرِ وَ جَارِیَةِ بْنِ الْمُثَنَّی وَ خَالِدِ بْنِ الْمُعَمَّرِ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَجْلٍ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ فَقَالَ أَبُو نُوحٍ إِنَّهُ دَعَانِی ذُو الْکَلَاعِ وَ هُوَ ذُو رَحِمٍ فَذَکَرَ مَا جَرَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ وَ قَالَ أَخْبَرَنِی عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ أَنَّهُ سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ عَمَّارٌ تَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ فَقَالَ عَمَّارٌ صَدَقَ وَ لَیَضُرُّ بِهِ مَا سَمِعَ وَ لَا یَنْفَعُهُ فَقَالَ أَبُو نُوحٍ إِنَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَلْقَاکَ فَقَالَ عَمَّارٌ لِأَصْحَابِهِ ارْکَبُوا قَالَ وَ نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا بِعَمَّارٍ (1)فَسِرْنَا حَتَّی لَقِینَاهُمْ ثُمَّ بَعَثْنَا إِلَیْهِمْ فَارِساً مِنْ عَبْدِ الْقَیْسِ یُسَمَّی عَوْفَ بْنَ بِشْرٍ فَذَهَبَ حَتَّی کَانَ قَرِیباً مِنَ الْقَوْمِ ثُمَّ نَادَی أَیْنَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ قَالُوا هَاهُنَا فَأَخْبَرَهُ بِمَکَانِ عَمَّارٍ وَ خَیْلِهِ فَقَالَ عَمْرٌو فَلْیَسِرْ إِلَیْنَا فَقَالَ عَوْفٌ إِنِّی أَخَافُ غَدَرَاتِکَ ثُمَّ جَرَی بَیْنَهُمَا کَلِمَاتٌ تَرَکْتُهَا إِلَی أَنْ قَالَ أَقْبَلَ عَمَّارٌ مَعَ أَصْحَابِهِ فَتَوَاقَفَا فَقَالَ عَمْرٌو یَا أَبَا الْیَقْظَانِ أُذَکِّرُکَ اللَّهَ إِلَّا کَفَفْتَ سِلَاحَ أَهْلِ هَذَا الْعَسْکَرِ وَ حَقَنْتَ دِمَاءَهُمْ فَعَلَامَ تُقَاتِلُنَا أَ وَ لَسْنَا نَعْبُدُ إِلَهاً وَاحِداً وَ نُصَلِّی [إِلَی] قِبْلَتِکُمْ وَ نَدْعُو دَعَوْتَکُمْ وَ نَقْرَأُ کِتَابَکُمْ وَ نُؤْمِنُ بِرَسُولِکُمْ قَالَ الْحَمْدُ

ص: 29


1- 1 کذا فی ط الکمبانیّ من أصلی و فیه اختلال، فیحتمل أن یکون من خطأ الکتاب أو المطبعة، أو من جهة تلخیص المصنّف العلامة و إلیک نص کتاب صفّین ط مصر: ثمّ قال أبو نوح لعمار- و نحن اثنا عشر رجلا-: فإنه یرید أن یلقاک. فقال عمار لأصحابه: ارکبوا. فرکبوا و ساروا ثمّ بعثنا إلیهم فارسا من عبد القیس یسمی عوف بن بشر ..

به گونه ای که ما را به نخل های خشکیده هجر برسانند، قطعاً می دانیم که ما بر حق و آنها بر باطل هستند و کشتگان ما در بهشت و کشتگان آنها در آتش است.

پس عمرو به او گفت: آیا می توانی من و او را جمع کنی؟ گفت: بلی، پس زمانی که قصد کرد که او را به یارانش برساند، عمرو بن عاص، دو پسرش، عقبه بن ابوسفیان، ذوالکلاع، ابواعور سلمی، حوشب و ولید بن ابومعیط سوار شدند و حرکت کردند تا به سوارانشان رسیدند.

و ابو نوح درحالی که شرحبیل بن ذی الکلاع همراه او بود، حرکت کرد تا به یارانش رسید پس جاریه بن مثنی، خالد بن معمر، عبدالله بن حجل و عبدالله بن عباس نشسته بود یافت، پس ابو نوح گفت: ذوالکلاع که از خویشان من است مرا خواند و آنچه که بین او و آنان گذشته بود را ذکر کرد و گفت: عمرو بن عاص به من خبر داد که از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیده است که می فرمود: عمار را دسته ستمگر به قتل می رساند.

عمار گفت: راست گفته است و آنچه شنیده است به ضرر اوست و سودی برایش ندارد. ابو نوح گفت: او می خواهد که تو را ببیند. عمار به یارانش گفت: سوار شوید، ادامه داد: ما همرا عمار دوازده نفر بودیم، پس حرکت کردیم تا به آنان رسیدیم، سپس سواری از عبدالقیس که عوف بن بشر خوانده می شد را به سوی آنان فرستادیم او تا نزدیکی قوم رفت، سپس ندا داد عمرو بن عاص کجاست؟ گفتند: اینجاست او را از جای عمار و سوارانش آگاه کرد، عمرو گفت: به سوی ما بیاید، عوف گفت: از حیله های شما بیم دارم، سپس بین آنان سخنی گذشت که آن را رها کردم تا اینکه گفت:

عمار با اصحابش روی آورد و به یکدیگر رسیدند، پس عمرو گفت: یا ابویقظان، اگر سلاح اهل این ارتش را بازنگیری و خونشان را حفظ نکنی خدا را به یادت می آورم، چرا با ما جنگ می کنی؟ آیا ما یک خدا را نمی پرستیم و به قبله شما نماز نمی خوانیم و دعوت شما را دعوت نمی کنیم و کتاب شما را نمی خوانیم و به رسولتان ایمان نداریم؟ گفت: حمد از آن ص: 29

لِلَّهِ الَّذِی أَخْرَجَهَا مِنْ فِیکَ أَنَّهَا لِی وَ لِأَصْحَابِی الْقِبْلَةُ وَ الدِّینُ وَ عِبَادَةُ الرَّحْمَنِ وَ النَّبِیُّ وَ الْکِتَابُ مِنْ دُونِکَ وَ دُونِ أَصْحَابِکَ وَ جَعَلَکَ ضَالًّا مُضِلًّا لَا تَعْلَمُ هَادٍ أَنْتَ أَمْ ضَالٌّ وَ جَعَلَکَ أَعْمَی وَ سَأُخْبِرُکَ عَلَی مَا قَاتَلْتُکَ عَلَیْهِ أَنْتَ وَ أَصْحَابَکَ أَمَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ أُقَاتِلَ النَّاکِثِینَ فَفَعَلْتُ وَ أَمَرَنِی أَنْ أُقَاتِلَ الْقَاسِطِینَ فَأَنْتُمْ هُمْ وَ أَمَّا الْمَارِقُونَ فَمَا أَدْرِی أُدْرِکُهُمْ أَمْ لَا أَیُّهَا الْأَبْتَرُ أَ لَسْتَ تَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَلِیٍّ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ أَنَا مَوْلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ عَلِیٍّ بَعْدَهُ وَ لَیْسَ لَکَ مَوْلًی فَقَالَ لَهُ عَمْرٌو فَمَا تَرَی فِی قَتْلِ عُثْمَانَ قَالَ فَتَحَ لَکُمْ بَابَ کُلِّ سُوءٍ قَالَ عَمْرٌو فَعَلِیٌّ قَتَلَهُ قَالَ عَمَّارٌ بَلِ اللَّهُ رَبُّ عَلِیٍّ قَتَلَهُ وَ عَلِیٌّ مَعَهُ قَالَ عَمْرٌو أَ کُنْتَ فِیمَنْ قَتَلَهُ قَالَ أَنَا مَعَ مَنْ قَتَلَهُ وَ أَنَا الْیَوْمَ أُقَاتِلُ مَعَهُ قَالَ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُ قَالَ أَرَادَ أَنْ یُغَیِّرَ دِینَنَا فَقَتَلْنَاهُ قَالَ عَمْرٌو أَ لَا تَسْتَمِعُونَ قَدِ اعْتَرَفَ بِقَتْلِ إِمَامِکُمْ قَالَ عَمَّارٌ وَ قَدْ قَالَهَا فِرْعَوْنُ قَبْلَکَ أَ لا تَسْتَمِعُونَ فَقَامَ أَهْلُ الشَّامِ وَ لَهُمْ زَجَلٌ فَرَکِبُوا خُیُولَهُمْ وَ رَجَعُوا فَبَلَغَ مُعَاوِیَةَ مَا کَانَ بَیْنَهُمْ فَقَالَ لَهُ هَلَکَتِ الْعَرَبُ إِنْ أَخَذَتْهُمْ خِفَّةُ الْعَبْدِ الْأَسْوَدِ یَعْنِی عَمَّاراً وَ خَرَجَ عَمَّارٌ إِلَی الْقِتَالِ وَ صَفَّتِ الْخُیُولُ بَعْضُهَا لِبَعْضٍ وَ زَحَفَ النَّاسُ وَ عَلَی عَمَّارٍ دِرْعٌ وَ هُوَ یَقُولُ أَیُّهَا النَّاسُ الرَّوَاحُ إِلَی الْجَنَّةِ فَاقْتَتَلَ النَّاسُ قِتَالًا شَدِیداً لَمْ یَسْمَعِ النَّاسُ بِمِثْلِهِ وَ کَثُرَتِ الْقَتْلَی حَتَّی إِنْ کَانَ الرَّجُلُ لَیَشُدُّ طُنُبَ فُسْطَاطِهِ بِیَدِ الرَّجُلِ أَوْ بِرِجْلِهِ فَقَالَ الْأَشْعَثُ لَقَدْ رَأَیْتُ أَخْبِیَةَ صِفِّینَ وَ أَرْوِقَتَهُمْ وَ مَا مِنْهَا خِبَاءٌ وَ لَا رِوَاقٌ وَ لَا بِنَاءٌ وَ لَا فُسْطَاطٌ إِلَّا مَرْبُوطاً بِیَدِ رَجُلٍ أَوْ رِجْلِهِ وَ جَعَلَ أَبُو سَمَّاکٍ الْأَسَدِیُّ یَأْخُذُ إِدَاوَةً مِنْ مَاءٍ وَ شَفْرَةَ حَدِیدٍ فَیَطُوفُ فِی الْقَتْلَی فَإِذَا رَأَی رَجُلًا جَرِیحاً وَ بِهِ رَمَقٌ أَقْعَدَهُ وَ سَأَلَهُ مَنْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام

ص: 30

خدایی است که این سخنان را از زبان تو بیرون آورد، برای من و یاران من، قبله، دین، عبادت رحمن، نبی و کتابی غیر از تو و اصحاب توست، تو را گمراه گمراه کننده قرار داد که نمی دانی هدایتگر هستی یا گمراه، و تو را نابینا قرار داد، تو را از آنچه که بر سر آن با تو و یاران تو جنگ می کنم، آگاه می کنم، رسول الله صلّی الله علیه و آله به من امر کرد که با پیمان­شکنان جنگ کنم، پس انجام دادم و او به من امر کرد که با قاسطین جنگ کنم پس شما آنها هستید، اما مارقون، نمی دانم آنها را می بیننم یا نه.

ای ابتر آیا نمی دانی که رسول الله صلّی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: هر که من مولای او هستم، علی مولای اوست. بار خدا با هر کسی که با او دوستی کرد، دوستی کن و با هر کسی که با او دشمنی کرد دشمنی کن، و من مولای خدا، رسول او، و بعد از او علی هستم و برای تو مولایی نیست.

پس عمرو به او گفت: درباره قتل عثمان چه می گویی؟ گفت: دروازه هر بدی را برای شما گشوده است. عمرو گفت: پس علی او را کشته است؟ عمار گفت: بله، شاید علی او را کشته است و علی همراه او بود. عمرو پرسید: آیا در میان قاتلان او بودی؟ گفت: من با کسی هستم که او را کشت و امروز همراه او نبرد می کنم. گفت: چرا او را کشتید؟ گفت: قصد داشت دینمان را تغییر دهد، پس او را کشتیم.

عمرو گفت: آیا نمی شنوید که به قتل امامتان اعتراف کرد! عمار گفت: و قبل از تو فرعون آن را گفته است.

پس اهل شام گفتند و برای آنان سر و صدایی بود، پس بر اسب ها سوار شدند و بازگشتند و آنچه مابینشان بود به معاویه رسید، پس به او گفت: اگر خفت برده سیاه یعنی عمار آنان را گرفته است، عرب نابود شده است.

و عمار به قصد جنگ خارج شد و اسب ها در کنار یکدیگر صف بسته بودند و مردم پیش می رفتند و بر عمار زره ای بود درحالی که می گفت: ای مردم شتاب به سوی بهشت. پس مردم به شدت جنگیدند که مردم نظیر آن را نشنیده بودند و کشته شدگان زیاد شدند طوری که مرد برای اینکه بندهای چادرش را ببندد بر روی دست یا پای او بود. اشعث گوید: خیمه ها و چادرهای صفین را دیدم و هیچ خیمه، چادر، بناء و سایه بانی نبود مگر اینکه به دست و پای مردی بسته شده بود.

و ابوسماک اسدی ظرفی از آب و تیغه آهنی گرفت و در میان کشته شدگان می چرخید و چون مردی زخمی می دید که رمقی داشت او را می نشاند و از او می پرسید امیرمؤمنان کیست

ص: 30

فَإِنْ قَالَ عَلِیٌّ غَسَلَ عَنْهُ الدَّمَ وَ سَقَاهُ مِنَ الْمَاءِ وَ إِنْ سَکَتَ وَجَأَهُ بِسِکِّینٍ حَتَّی یَمُوتَ قَالَ فَکَانَ یُسَمَّی الْمُخَضْخِضَ.

وَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنِ الْأَحْنَفِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ: وَ اللَّهِ إِنِّی إِلَی جَانِبِ عَمَّارٍ فَتَقَدَّمْنَا حَتَّی إِذَا دَنَوْنَا مِنْ هَاشِمِ بْنِ عُتْبَةَ قَالَ لَهُ عَمَّارٌ احْمِلْ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی وَ نَظَرَ عَمَّارٌ إِلَی رِقَّةٍ فِی الْمَیْمَنَةِ فَقَالَ لَهُ هَاشِمٌ رَحِمَکَ اللَّهُ یَا عَمَّارُ إِنَّکَ رَجُلٌ تَأْخُذُکَ خِفَّةٌ فِی الْحَرْبِ وَ إِنِّی إِنَّمَا أَزْحَفُ بِاللِّوَاءِ زَحْفاً وَ أَرْجُو أَنْ أَنَالَ بِذَلِکَ حَاجَتِی وَ إِنِّی إِنْ خَفَفْتُ لَمْ آمَنِ الْهَلَکَةَ وَ قَدْ قَالَ مُعَاوِیَةُ لِعَمْرٍو وَیْحَکَ یَا عَمْرُو إِنَّ اللِّوَاءَ مَعَ هَاشِمٍ کَأَنَّهُ یُرْقِلُ بِهِ إِرْقَالًا وَ إِنْ زَحَفَ بِهِ زَحْفاً إِنَّهُ لَلْیَوْمُ الْأَطْوَلُ لِأَهْلِ الشَّامِ (1)فَلَمْ یَزَلْ بِهِ عَمَّارٌ حَتَّی حَمَلَ فَبَصُرَ بِهِ مُعَاوِیَةُ فَوَجَّهَ إِلَیْهِ جُمْلَةَ أَصْحَابِهِ وَ مَنْ بَرَزَ بِالنَّاسِ مِنْهُمْ فِی نَاحِیَتِهِ وَ کَانَ فِی ذَلِکَ الْجَمْعِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَمْرٍو وَ مَعَهُ سَیْفَانِ قَدْ تَقَلَّدَ بِوَاحِدٍ وَ هُوَ یَضْرِبُ بِالْآخَرِ وَ أَطَافَتْ بِهِ خَیْلُ عَلِیٍّ فَقَالَ عَمْرٌو یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ ابْنِی ابْنِی وَ کَانَ یَقُولُ مُعَاوِیَةُ اصْبِرْ اصْبِرْ فَإِنَّهُ لَا بَأْسَ عَلَیْهِ قَالَ عَمْرٌو لَوْ کَانَ یَزِیدُ إِذاً لَصَبَرْتَ وَ لَمْ یَزَلْ حُمَاةُ أَهْلِ الشَّامِ یَذُبُّونَ عَنْهُ حَتَّی نَجَا هَارِباً عَلَی فَرَسِهِ وَ مَنْ مَعَهُ وَ أُصِیبَ هَاشِمٌ فِی الْمَعْرِکَةِ قَالَ وَ قَالَ عَمَّارٌ حِینَ نَظَرَ إِلَی رَایَةِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ وَ اللَّهِ إِنَّ هَذِهِ الرَّایَةَ قَدْ قَاتَلْتُهَا ثَلَاثَ عَرَکَاتٍ وَ مَا هَذِهِ بِأَرْشَدِهِنَّ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ نَحْوَ رِوَایَةِ الْإِخْتِصَاصِ إِلَی قَوْلِهِ فَأَمَّا أَبُو الْعَادِیَةِ فَطَعَنَهُ وَ أَمَّا ابْنُ جُوَیْنٍ فَإِنَّهُ اجْتَزَّ رَأْسَهُ فَقَالَ ذُو الْکَلَاعِ لِعَمْرٍو وَیْحَکَ مَا هَذَا قَالَ عَمْرٌو إِنَّهُ سَیَرْجِعُ إِلَیْنَا وَ ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ یُصَابَ عَمَّارٌ فَأُصِیبَ عَمَّارٌ مَعَ عَلِیٍّ وَ أُصِیبَ ذُو الْکَلَاعِ مَعَ مُعَاوِیَةَ

ص: 31


1- 1 هذا هو الظاهر، و فی أصلی کان لفظ: «ان» فی قوله: «إن زحف به» مشطوبا، و کان فیه أیضا: للیوم أطول لأهل الشام». و فی کتاب صفّین ص 340: «و قد کان قال معاویة لعمرو: ویحک إن اللواء الیوم مع هاشم بن عتبة و قد کان من قبل یرقل به ...».

و اگر می گفت علی خون او را می شست و به او آب می نوشاند و اگر ساکت می شد با تیغ ضربه ای به او می زد تا بمیرد. ادامه داد: پس حرکت دهنده نامیده می شد.

احنف بن قیس گوید: به خدا سوگند، در کنار عمار بودم، پس پیش رفتیم تا به هاشم بن عتبه نزدیک شدیم. عمار به او گفت: پدر و مادرم فدای تو سوار شو، و عمار به رقّه ای - زمینی نرم - در جناح راست نگاه کرد. پس هاشم به او گفت: خداوند تو را رحمت کند ای عمار، تو مردی هستی که سبکی در جنگ تو را می گیرد و من فقط با پرچم پیشروی می­کنم و امیدوارم که با آن به حاجتم دست یابم و من اگر سبک باشم از هلاکت ایمن نیستم. و معاویه به عمرو گفت: وای بر تو ای عمرو، پرچم با هاشم است، او گویی با آن می دود و اگر با آن سینه خیز رود، امروز روز بلندی برای اهل شام است و پیوسته عمار با او بود تا حمله کرد، پس معاویه آن را دید و گروهی از یارانش و کسانی از آنان که در جانب او بر مردم آشکار شده بودند را به سوی او فرستاد. و در آن جمع عبدالله بن عمرو بود و همراه او دو شمشیر بود که یکی را به کمر بسته بود و با دیگری ضربه می زد و سواران علی دور او حلقه زدند، پس عمرو گفت: یا خدا یا رحمن پسرم پسرم، معاویه گفت: صبر کن صبر کن ایرادی بر او نیست، عمرو گفت: اگر یزید نیز بود صبر می کردی، و پیوسته حامیان اهل شام از او دفاع می کردند تا اینکه درحالی که بر روی اسبش می گریخت، به همراه یارانش نجات پیدا کرد و هاشم در معرکه زخمی شد.

راوی ادامه داد: عمار زمانی که به شمشیر عمرو بن عاص نگاه می کرد، گفت: به خدا سوگند سه مرتبه با این شمشیر نبرد کردم و این صحیح­ترین آنها نیست.

و حدیث را مشابه روایت الاختصاص تا این سخنش ادامه داد: اما ابوعادیه بر او ضربه زد و ابن جوین سرش را جدا کرد، پس ذوالکلاع به عمرو گفت: وای بر تو این چیست؟ عمرو گفت: آن به سوی ما باز خواهدگشت و آن قبل از این بود که عمار زخمی شود، پس عمار با علی زخمی شد و ذوالکلاع با معاویه.

ص: 31

فَقَالَ عَمْرٌو وَ اللَّهِ یَا مُعَاوِیَةُ مَا أَدْرِی بِقَتْلِ أَیِّهِمَا أَنَا أَشَدُّ فَرَحاً وَ اللَّهِ لَوْ بَقِیَ ذُو الْکَلَاعِ حَتَّی یُقْتَلَ عَمَّارٌ لَمَالَ بِعَامَّةِ قَوْمِهِ وَ لَأَفْسَدَ عَلَیْنَا جُنْدَنَا قَالَ فَکَانَ لَا یَزَالُ رَجُلٌ یَجِی ءُ فَیَقُولُ أَنَا قَتَلْتُ عَمَّاراً فَیَقُولُ لَهُ عَمْرٌو فَمَا سَمِعْتُمُوهُ یَقُولُ فَیَخْلِطُونَ حَتَّی أَقْبَلَ ابْنُ جُوَیْنٍ فَقَالَ أَنَا قَتَلْتُ عَمَّاراً فَقَالَ لَهُ عَمْرٌو فَمَا کَانَ آخِرَ مَنْطِقِهِ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ

الْیَوْمَ أَلْقَی الْأَحِبَّةَ مُحَمَّداً وَ حِزْبَهُ

فَقَالَ لَهُ عَمْرٌو صَدَقْتَ أَنْتَ صَاحِبُهُ أَمَا وَ اللَّهِ مَا ظَفِرْتَ بِذَلِکَ وَ لَکِنْ أَسْخَطْتَ رَبَّکَ (1)

وَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ السُّدِّیِّ عَنْ عَبْدِ خَیْرٍ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ: نَظَرْتُ إِلَی عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ رُمِیَ رَمْیَةً فَأُغْمِیَ عَلَیْهِ وَ لَمْ یُصَلِّ الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ وَ لَا الْمَغْرِبَ وَ لَا الْعِشَاءَ وَ لَا الْفَجْرَ ثُمَّ أَفَاقَ فَقَضَاهُنَّ جَمِیعاً یَبْدَأُ بِأَوَّلِ شَیْ ءٍ فَاتَهُ ثُمَّ الَّتِی تَلِیهَا.

وَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنِ السُّدِّیِّ عَنِ ابْنِ حُرَیْثٍ قَالَ: أَقْبَلَ غُلَامٌ لِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ اسْمُهُ رَاشِدٌ یَحْمِلُ شَرْبَةً مِنْ لَبَنٍ فَقَالَ عَمَّارٌ أَمَا إِنِّی سَمِعْتُ خَلِیلِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّ آخِرَ زَادِکَ مِنَ الدُّنْیَا شَرْبَةُ لَبَنٍ.

وَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنِ السُّدِّیِّ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ الْأَوْسَطِ قَالَ: احْتَجَّ رَجُلَانِ بِصِفِّینَ فِی سَلْبِ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ وَ فِی قَتْلِهِ فَأَتَیَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ فَقَالَ لَهُمَا وَیْحَکُمَا اخْرُجَا عَنِّی فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ وَلِعَتْ قُرَیْشٌ بِعَمَّارٍ مَا لَهُمْ وَ لِعَمَّارٍ یَدْعُوهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَدْعُونَهُ إِلَی النَّارِ قَاتِلُهُ وَ سَالِبُهُ فِی النَّارِ قَالَ فَبَلَغَنِی أَنَّ مُعَاوِیَةَ قَالَ إِنَّمَا قَتَلَهُ مَنْ أَخْرَجَهُ یَخْدَعُ بِذَلِکَ طَغَامَ أَهْلِ الشَّامِ.

وَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی الزُّبَیْرِ عَنْ حُذَیْفَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ ابْنَ سُمَیَّةَ لَمْ یُخَیَّرْ بَیْنَ أَمْرَیْنِ قَطُّ إِلَّا اخْتَارَ

ص: 32


1- 1 کذا فی الأصل المطبوع، و فی کتاب صفّین ط مصر، ص 342: «أما و اللّه ما ظفرت یداک ...».

عمرو گفت: به خدا سوگند ای معاویه نمی دانم از کشته شدن کدام یک از آن دو بیشتر خوشحال هستم. به خدا سوگند اگر ذوالکلاع بماند تا عمار کشته شود با همه قومش منصرف می شود و لشکرمان را بر ما تباه می کند.

ادامه داد: پی پیوسته مردی می آمد و می گفت: من عمار را کشتم، پس عمرو به او می گفت: از او چه شنیدید؟ پس مختلف گفتند، تا اینکه ابن جوین آمد و گفت: من عمار را کشتم، عمرو به او گفت: آخرین سخنش چه بود؟ گفت: شنیدم که می گفت: امروز دوستان، محمد و یاران او را دیدار می­کنم.

پس عمرو به او گفت: راست گفتی تو صاحب آن هستی، اما به خدا سوگند با آنچه که به آن دست یافتی، پروردگارت را به خشم آوردی.

عبد خیر همدانی گوید: به عمار بن یاسر نگاه کردم، تیر انداخت و بیهوش شد و نه ظهر و عصر خواند و نه مغرب و عشاء و فجر. سپس به هوش آمد و همه آنها را قضا کرد، با اولین نمازی که از دست داده بود شروع کرد، سپس نماز بعد از آن را به جای آورد.

ابن حریث گوید: غلام عمار بن یاسر که اسمش راشد است، درحالی که شربتی از شیر در دست داشت آمد، عمار گفت: به هوش باش که از دوستم رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: آخرین توشه تو از دنیا شربتی از شیر است.

یعقوب بن اوسط گوید: دو مرد در صفین بر سر گرفتن عمار بن یاسر و قتل او اقامه حجت کردند، پس نزد عبدالله بن عمرو بن عاص رفتند، پس به آن دو گفت: وای بر شما از من دور شوید که رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: قریش به عمار حرص دارد، آنها و عمار را چه می شود که او آنها را به بهشت دعوت می کند و آنها او را به آتش می خوانند، قاتل و سالب او در آتش است، ادامه داد: به من خبر رسید که معاویه گفت: او را کسی کشته است که وی را بیرون آورده است، و با این عوام شام را فریب می دهد .

رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: ابن سمیه هرگز بین دو امر مخیر نبوده است مگر اینکه

ص: 32

أَشَدَّهُمَا (1)

وَ فِی حَدِیثِ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ قَالَ: حَمَلَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ هُوَ یَقُولُ:

کَلَّا وَ رَبِّ الْبَیْتِ لَا أَبْرَحُ أَجِی*** حَتَّی أَمُوتَ أَوْ أَرَی مَا أَشْتَهِی

أَنَا مَعَ الْحَقِّ أُقَاتِلُ مَعَ عَلِیٍّ***صِهْرِ النَّبِیِّ ذِی الْأَمَانَاتِ الْوَفِیِّ

إِلَی آخِرِ الْأَبْیَاتِ قَالَ فَضَرَبُوا أَهْلَ الشَّامِ حَتَّی اضْطَرُّوهُمْ إِلَی الْفُرَاتِ قَالَ وَ مَشَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سُوَیْدٍ سَیِّدُ جُرَشَ إِلَی ذِی الْکَلَاعِ فَقَالَ لَهُ لِمَ جَمَعْتَ بَیْنَ الرَّجُلَیْنِ قَالَ لِحَدِیثٍ سَمِعْتُهُ مِنْ عَمْرٍو ذَکَرَ أَنَّهُ سَمِعَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَقُولُ لِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ فَخَرَجَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ الْعَبْسِیُّ وَ کَانَ مِنْ عُبَّادِ أَهْلِ زَمَانِهِ لَیْلًا فَأَصْبَحَ فِی عَسْکَرِ عَلِیٍّ علیه السلام فَحَدَّثَ النَّاسَ بِقَوْلِ عَمْرٍو فِی عَمَّارٍ فَلَمَّا سَمِعَ مُعَاوِیَةُ هَذَا الْقَوْلَ بَعَثَ إِلَی عَمْرٍو فَقَالَ أَفْسَدْتَ عَلَیَّ أَهْلَ الشَّامِ أَ کُلَّ مَا سَمِعْتَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَقُولُهُ فَقَالَ عَمْرٌو قُلْتُهَا وَ لَسْتُ وَ اللَّهِ أَعْلَمُ الْغَیْبَ وَ لَا أَدْرِی أَنَّ صِفِّینَ تَکُونُ وَ عَمَّارٌ خَصْمُنَا (2)وَ قَدْ رَوَیْتَ أَنْتَ فِیهِ مِثْلَ الَّذِی رَوَیْتُ فِیهِ فَاسْأَلْ أَهْلَ الشَّامِ فَغَضِبَ مُعَاوِیَةُ وَ تَنَمَّرَ لِعَمْرٍو وَ مَنَعَهُ خَیْرَهُ فَقَالَ عَمْرٌو لَا خَیْرَ لِی فِی جِوَارِ مُعَاوِیَةَ إِنْ تَجَلَّتْ هَذِهِ الْحَرْبُ عَنَّا وَ کَانَ عَمْرٌو حَمِیَّ الْأَنْفِ فَقَالَ فِی ذَلِکَ

ص: 33


1- 1 هذا هو الطاهر المذکور فی کتاب صفّین، و فی ط الکمبانیّ من کتاب البحار: «إلا اختار أشدهما».
2- 2 هذا هو الظاهر لمقتضی الحال و سیاق الکلام، و فی کتاب صفّین ط مصر، و شرح المختار: 124 من نهج البلاغة من ابن أبی الحدید: ج 2 ص 812 ط بیروت نقلا عن نصر بن مزاحم: «قلتها و لست أعلم الغیب و لا أدری أن صفّین تکون، قلتها و عمّار یومئذ لک ولی، و قد رویت أنت فیه مثل ...».

شدیدترین آن دو را اختیار کرده است.

و در حدیث عمر بن سعد گوید: عمار بن یاسر حمله کرد درحالی که می گفت:

- هرگز و به خداوند بیت سوگند پیوسته می­آیم - حمله می­کنم - تا بمیرم یا اینکه آنچه دوست دارم را ببینم.

- من با حق همراه هستم، همراه علی، داماد نبی صاحب وفادار امانت ها می جنگم.

تا پایان ابیات. راوی ادامه داد: اهل شام می زدند تا آنها را به سوی فرات پیش بردند.

ادامه داد: و عبدالله بن سوید سید جرش به سوی ذی الکلاع حرکت کرد و به او گفت: چرا آن دو مرد را جمع کردی؟ پاسخ داد: به دلیل حدیثی که از عمرو شنیدم که ذکر کرد که او از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیده است و آن اینکه او به عمار بن یاسر می فرمود: تو را دسته ستمگر به قتل می رساند.

پس عبدالله بن عمر عبسی که از عابدان مردم زمان خود بود، شبانه خارج شد و در لشکر علی علیه السّلام صبح کرد و سخن عمرو درباره عمار را برای مردم حدیث کرد، آنگاه که معاویه این سخن را شنید در پی عمرو فرستاد و گفت: اهل شام را بر من تباه کردی، آیا هرآنچه از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیده ای را می گویی؟ عمرو پاسخ داد، آن را گفتم درحالی­که به خدا سوگند از غیب خبر نداشتم و نمی دانستم که صفین رخ می دهد و عمار دشمن ما می شود و نیز تو درباره او مشابه آنچه که من روایت کرده ام را روایت کرده ای، از اهل شام بپرس. معاویه خشمگین شد و از دست وی برآشفت و خیرش را از او منع کرد. پس عمرو گفت: اگر این جنگ از ما نمایان شود برایم در جوار معاویه هیچ خیری نیست، عمرو سخن زور نمی­پذیرفت، پس درباره آن گفت:

ص: 33

تُعَاتِبُنِی أَنْ قُلْتُ شَیْئاً سَمِعْتُهُ***وَ قَدْ قُلْتَ لَوْ أَنْصَفْتَنِی مِثْلَهُ قَبْلِی

وَ مَا کَانَ لِی عِلْمٌ بِصِفِّینَ أَنَّهَا***تَکُونُ وَ عَمَّارٌ یَحُثُّ عَلَی قَتْلِی

فَلَوْ کَانَ لِی بِالْغَیْبِ عِلْمٌ کَتَمْتُهَا***وَ کَابَدْتُ أَقْوَاماً مَرَاجِلُهُمْ تَغْلِی

إِلَی آخِرِ الْأَبْیَاتِ ثُمَّ أَجَابَهُ مُعَاوِیَةُ بِأَبْیَاتٍ تَشْتَمِلُ عَلَی الِاعْتِذَارِ فَأَتَاهُ عَمْرٌو وَ أَعْتَبَهُ وَ صَارَ أَمْرُهُمَا وَاحِداً ثُمَّ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام دَعَا هَاشِمَ بْنَ عُتْبَةَ وَ مَعَهُ لِوَاؤُهُ وَ کَانَ أَعْوَرَ وَ قَالَ حَتَّی مَتَی تَأْکُلُ الْخُبْزَ وَ تَشْرَبُ الْمَاءَ فَقَالَ هَاشِمٌ لَأُجَهَّزَنَّ أَنْ لَا أَرْجِعَ إِلَیْکَ أَبَداً (1)قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنَّ بِإِزَائِکَ ذَا الْکَلَاعِ وَ عِنْدَهُ الْمَوْتُ الْأَحْمَرُ فَتَقَدَّمَ هَاشِمٌ وَ تَعَرَّضَ لَهُ صَاحِبُ لِوَاءِ ذِی الْکَلَاعِ فَاخْتَلَفَا طَعْنَتَیْنِ فَطَعَنَهُ هَاشِمٌ فَقَتَلَهُ وَ کَثُرَتِ الْقَتْلَی فَحَمَلَ ذُو الْکَلَاعِ فَاجْتَلَدَ النَّاسُ فَقُتِلَا جَمِیعاً وَ أَخَذَ ابْنُ هَاشِمٍ اللِّوَاءَ فَأُسِرَ أَسْراً فَأُتِیَ بِمُعَاوِیَةَ فَلَمَّا دَخَلَ عَلَیْهِ وَ عِنْدَهُ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَذَا الْمُخْتَالُ بْنُ الْمِرْقَالِ فَدُونَکَ الضَّبَّ اللَّاحِظَ (2)فَإِنَّ الْعَصَا مِنَ الْعُصَیَّةِ وَ إِنَّمَا تَلِدُ الْحَیَّةُ حَیَّةً وَ جَزَاءُ السَّیِّئَةِ سَیِّئَةٌ فَقَالَ لَهُ ابْنُ هَاشِمٍ مَا أَنَا بِأَوَّلِ رَجُلٍ خَذَلَهُ قَوْمُهُ وَ أَدْرَکَهُ یَوْمُهُ قَالَ مُعَاوِیَةُ تِلْکَ ضَغَائِنُ صِفِّینَ وَ مَا جَنَی عَلَیْکَ أَبُوکَ فَقَالَ عَمْرٌو یَا أَمِیرَ

ص: 34


1- 1 کذا فی أصلی و فی کتاب صفّین و شرح ابن أبی الحدید: «لاجهدن ...» و هو أظهر.
2- 2 کذا فی أصلی من طبع الکمبانیّ من کتاب بحار الأنوار، و هذا إیجاز و اختصار مخل، و إلیک لفظ نصر بن مزاحم فی آخر الجزء الخامس من کتاب صفّین ص 348 ط مصر: قال نصر: حدّثنا عمرو بن شمر قال: لما انقضی أمر صفّین و سلم الامر الحسن علیه السلام إلی معاویة [و] وفدت علیه الوفود، أشخص عبد اللّه بن هاشم إلیه أسیرا، فلما أدخل علیه مثل بین یدیه و عنده عمرو بن العاص فقال: یا أمیر المؤمنین هذا المختال ابن المرقال، فدونک الضب المضب المغتر المفتون؛ فإن العصی من العصیة ... و الضب: اللصوق بالأرض، و المضب: الذی یلزم الشی ء لا یفارقه.

تعاتبنی ان قلت شیئا سمعته و قد قلت لو أنصفتنی مثله قبلی

و ما کان لی علم بصفین انّها تکون و عمار یحثّ علی قتلی فلو کان لی بالغیب علم کتمتها و کایدت أقواما مراجلهم تغلی

مرا سرزنش می کنی که چیزی که شنیده ام را بر زبان آورده ام، و اگر انصاف کنی خود نیز پیش از من نظیر آن را گفته ای.

و من نمی دانستم که صفین رخ می دهد و عمار بر کشتن من ترغیب می کند.

و اگر من از غیب علم داشتم، آن را کتمان می کردم، و در برابر اقوامی که دیگ هایشان جوشان است مقاومت می کردم. تا پایان ابیات.

سپس معاویه با ابیاتی مشتمل بر طلب پوزش، به او پاسخ گفت، پس عمرو به سوی او آمد و او را ملامت کرد و امرشان متحد گردید.

سپس علی علیه السّلام، هاشم بن عقبه را درحالی که پرچم همراه او بود و یک چشم بود خواند و گفت: تا کی نان می خوری و آب می نوشی؟ هاشم گفت: تلاش می کنم که هرگز به سوی تو بازنگردم. علی علیه السّلام فرمود: در مقابل تو ذوالکلاع قرار دارد و مرگ سرخ نزد او است، پس هاشم پیش رفت و صاحب پرچم ذوالکلاع بر او ظاهر شد، دو ضربه بر یکدیگر رد و بدل کردند، هاشم بر او ضربه زد و او را کشت و تعداد کشته شدگان زیاد شد، و ذوالکلاع حمله کرد و مردم شمشیر زدند و هر دو کشته شدند.

و پسر هاشم پرچم را گرفت و اسیر شد، او را نزد معاویه بردند و چون بر او وارد شد درحالی که عمرو بن عاص کنار او بود، گفت: یا امیر مؤمنان این حیله گر پسر مرقال است، در برابر تو سوسمار است که نگاه می­کند، که عصا از عصا است و مار از مار زاده می شود و مجازات بدی، بدی است.

پسر هاشم گفت: من اولین مردی نیستم که قومش وی را رها کرده و روزگارش به سر آمده است. معاویه گفت: این، کینه های بازمانده از صفین است و پدرت بر تو جنایتی نکرده است. عمرو گفت:

ص: 34

الْمُؤْمِنِینَ أَمْکِنِّی مِنْهُ فَأَشْخَبَ أَوْدَاجَهُ عَلَی أَثْبَاجِهِ فَقَالَ لَهُ ابْنُ هَاشِمٍ أَ فَلَا کَانَ هَذَا یَا ابْنَ الْعَاصِ حِینَ أَدْعُوکَ إِلَی الْبِرَازِ وَ قَدِ ابْتَلَّتْ أَقْدَامُ الرِّجَالِ مِنْ نَقْعِ الْجِرْیَالِ (1)إِذْ تَضَایَقَتْ بِکَ الْمَسَالِکُ وَ أَشْرَفْتَ فِیهَا عَلَی الْمَهَالِکِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ لَا مَکَانُکَ مِنْهُ لَنَشَبَتْ لَکَ مِنِّی خَافِیَةٌ أَرْمِیکَ مِنْ خِلَالِهَا بِأَحَدَّ مِنْ وَقْعِ الْأَثَافِیِّ (2)فَإِنَّکَ لَا تَزَالُ تُکْثِرُ فِی دَهْشِکَ وَ تَخْبِطُ فِی مَرْسِکَ تَخَبُّطَ الْعَشْوَاءِ فِی اللَّیْلَةِ الْحَنْدَسِ الظَّلْمَاءِ قَالَ فَأَعْجَبَ مُعَاوِیَةَ مَا سَمِعَ مِنْ کَلَامِ ابْنِ هَاشِمٍ فَأَمَرَ بِهِ إِلَی السِّجْنِ وَ کَفَّ عَنْ قَتْلِهِ.

وَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنِ السُّدِّیِّ عَنْ عَبْدِ خَیْرٍ قَالَ: لَمَّا صُرِعَ هَاشِمٌ مَرَّ عَلَیْهِ رَجُلٌ وَ هُوَ صَرِیعٌ بَیْنَ الْقَتْلَی فَقَالَ لَهُ أَقْرِئْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ السَّلَامَ وَ رَحْمَةَ اللَّهِ وَ قُلْ لَهُ أَنْشُدُکَ اللَّهَ إِلَّا أَصْبَحْتَ وَ قَدْ رَبَطْتَ مَقَاوِدَ خَیْلِکَ بِأَرْجُلِ الْقَتْلَی فَإِنَّ الدَّبْرَةَ تُصْبِحُ غَداً لِمَنْ غَلَبَ عَلَی الْقَتْلَی (3)فَأَخْبَرَ الرَّجُلُ عَلِیّاً بِذَلِکَ فَسَارَ عَلِیٌّ علیه السلام فِی بَعْضِ اللَّیْلِ حَتَّی جَعَلَ الْقَتْلَی خَلْفَ ظَهْرِهِ وَ کَانَتِ الدَّبْرَةُ لَهُ عَلَیْهِمْ.

وَ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعْدٍ (4)عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ أَنَّ هَاشِمَ بْنَ عُتْبَةَ دَعَا فِی

ص: 35


1- 1 فی کتاب صفّین: من نقیع الجریال. و فی تاج العروس: «الجریال» بالکسر، صبغ أحمر و کما سیأتی عند بیان المصنّف.
2- 2 کذا فی أصلی و سیأتی قریبا عند بیان المصنّف تفسیره، و فی شرح ابن أبی الحدید: ج 2 ص 814: «الاشافی» قیل: هی جمع «إشفی» و هو مخصف الاسکاف. هذا هو الظاهر المذکور فی شرح المختار: 83 من نهج البلاغة من شرح ابن أبی الحدید: ج 2 ص 278، و فی ط الحدیث ببیروت: ج 2 ص 815.
3- 3 کذا فی أصلی، و فی کتاب صفّین ص 353: «نصر، عن عمرو بن شمر، عن رجل عن أبی سلمة ...».
4- 4 و فی شرح المختار: 124 من نهج البلاغة من شرح ابن أبی الحدید: ج 2 ص 817: «قال نصر: و حدّثنا عمر بن سعد عن الشعبی عن أبی سلمة ...». و القصة ذکرها أیضا الطبریّ فی تاریخه: ج 4 ص 30 و فی ط بیروت: ج 5 ص 42 قال: قال أبو مخنف: و حدّثنی أبو سلمة أن هاشم بن عتبة ...».

یا امیر مؤمنان به من فرصت بده تا شاهرگ هایش را به خاطر یاوه گویی هایش بیرون بکشم، پسر هاشم به او گفت: پسر عاص این [دلیری تو] زمانی که تو را به هماوردی می خواندم، آنگاه که پای مردان در باتلاق خون خیس می شد و راه ها بر تو تنگ آمد و در آستانه هلاکت بودی، نبود؟ به خدا سوگند اینک نیز اگر جایگاهت نسبت به او نبود تیری بیرون می­کشیدم و به سویت رها می کردم که تیزتر از سنگهای اجاق باشد، زیرا تو هنوز بر هوس خود می افزایی و بسان شب کور در شب تاریک ظلمانی، چسبیده به ریسمانت سرگردانی. راوی گوید: معاویه از شنیدن سخنان ابن هاشم در شگفت شد و به زندانی کردن و خودداری از کشتن وی امر کرد.

عبد خیر گوید: زمانی که هاشم بر زمین افتاد، مردی بر او گذر کرد و او درحالی که بین کشته شدگان به خاک افتاده بود به او می گفت: از جانب من به امیر مؤمنان علیه السّلام سلام و رحمت خدا را برسان و بگو: تو را به خدا سوگند می دهم که صبح نکنی مگر اینکه پای کشتگان را به دوال اسبابت بسته باشی، زیرا فردا تعیین سرنوشت جنگ با کسی است که کشتگان را جمع کرده باشد. آن مرد علی را از آن پیام باخبر کرد و علی علیه السّلام نیمه شب روانه شد و کشتگان را بر پشتش می نهاد و ابتکار عمل علیه دشمن با او بود.

عمرو بن سعد از مردی از ابو سلمه روایت کرد که هاشم بن عقبه

ص: 35

النَّاسِ عِنْدَ الْمَسَاءِ أَلَا مَنْ کَانَ یُرِیدُ اللَّهَ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ فَلْیُقْبِلْ إِلَیَّ فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ نَاسٌ فَشَدَّ فِی عِصَابَةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَلَی أَهْلِ الشَّامِ مِرَاراً فَلَیْسَ مِنْ وَجْهٍ یَحْمِلُ عَلَیْهِ إِلَّا صَبَرُوا لَهُ وَ قُوتِلَ فِیهِ قِتَالًا شَدِیداً فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ لَا یَهُولَنَّکُمْ مَا تَرَوْنَ مِنْ صَبْرِهِمْ فَوَ اللَّهِ مَا تَرَوْنَ مِنْهُمْ إِلَّا حَمِیَّةَ الْعَرَبِ وَ صَبْرَهَا تَحْتَ رَایَاتِهَا وَ عِنْدَ مَرَاکِزِهَا وَ إِنَّهُمْ لَعَلَی الضَّلَالِ وَ إِنَّکُمْ لَعَلَی الْحَقِّ یَا قَوْمِ اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ اجْتَمِعُوا وَ اصْبِرُوا وَ امْشُوا بِنَا إِلَی عَدُوِّنَا عَلَی تُؤَدَةٍ رُوَیْداً وَ اذْکُرُوا اللَّهَ وَ لَا یُسَلِّمَنَّ رَجُلٌ أَخَاهُ وَ لَا تُکْثِرُوا الِالْتِفَاتَ وَ اصْمِدُوا صَمْدَهُمْ وَ جَالِدُوهُمْ مُحْتَسِبِینَ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ بَیْنَنا وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ فَقَالَ أَبُو سَلَمَةَ فَمَضَی فِی عِصَابَةٍ مِنَ الْقُرَّاءِ فَقَاتَلَ قِتَالًا شَدِیداً هُوَ وَ أَصْحَابُهُ حَتَّی رَأَی بَعْضَ مَا یُسَرُّونَ بِهِ إِذْ خَرَجَ عَلَیْهِمْ فَتًی شَابٌّ وَ شَدَّ یَضْرِبُ بِسَیْفِهِ وَ یَلْعَنُ وَ یَشْتِمُ وَ یُکْثِرُ الْکَلَامَ فَقَالَ لَهُ هَاشِمٌ إِنَّ هَذَا الْکَلَامَ بَعْدَهُ الْخِصَامُ وَ إِنَّ هَذَا الْقِتَالَ بَعْدَهُ الْحِسَابُ فَاتَّقِ اللَّهَ فَإِنَّکَ رَاجِعٌ إِلَی رَبِّکَ فَسَائِلُکَ عَنْ هَذَا الْمَوْقِفِ وَ مَا أَرَدْتَ بِهِ قَالَ فَإِنِّی أُقَاتِلُکُمْ لِأَنَّ صَاحِبَکُمْ لَا یُصَلِّی کَمَا ذُکِرَ لِی وَ أَنَّکُمْ لَا تُصَلُّونَ وَ أُقَاتِلُکُمْ لِأَنَّ صَاحِبَکُمْ قَتَلَ خَلِیفَتَنَا وَ أَنْتُمْ وَازَرْتُمُوهُ عَلَی قَتْلِهِ فَقَالَ لَهُ هَاشِمٌ وَ مَا أَنْتَ وَ ابْنَ عَفَّانَ إِنَّمَا قَتَلَهُ أَصْحَابُ مُحَمَّدٍ وَ قُرَّاءُ النَّاسِ حِینَ أَحْدَثَ أَحْدَاثاً وَ خَالَفَ حُکْمَ الْکِتَابِ وَ أَصْحَابُ مُحَمَّدٍ هُمْ أَصْحَابُ الدِّینِ وَ أَوْلَی بِالنَّظَرِ فِی أُمُورِ الْمُسْلِمِینَ وَ مَا أَظُنُّ أَنَّ أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَا أَمْرَ هَذَا الدِّینِ عَنَاکَ طَرْفَةَ عَیْنٍ قَطُّ قَالَ الْفَتَی أَجَلْ وَ اللَّهِ لَا أَکْذِبُ فَإِنَّ الْکَذِبَ یَضُرُّ وَ لَا یَنْفَعُ وَ یَشِینُ وَ لَا یَزِینُ فَقَالَ لَهُ هَاشِمٌ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا عِلْمَ لَکَ بِهِ فَخَلِّهِ وَ أَهْلَ الْعِلْمِ بِهِ قَالَ أَظُنُّکَ وَ اللَّهِ قَدْ نَصَحْتَنِی فَقَالَ لَهُ هَاشِمٌ وَ أَمَّا قَوْلُکَ فَإِنَّ صَاحِبَنَا لَا یُصَلِّی فَهُوَ أَوَّلُ مَنْ صَلَّی لِلَّهِ مَعَ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ أَفْقَهُهُ فِی دِینِ اللَّهِ وَ أَوْلَاهُ بِرَسُولِ اللَّهِ وَ أَمَّا مَنْ تَرَی مَعَهُ فَکُلُّهُمْ قَارِئُ الْکِتَابِ لَا یَنَامُ اللَّیْلَ تَهَجُّداً فَلَا یَغْرُرْکَ عَنْ دِینِکَ الْأَشْقِیَاءُ الْمَغْرُورُونَ قَالَ الْفَتَی یَا عَبْدَ اللَّهِ إِنِّی لَأَظُنُّکَ امْرَأً صَالِحاً أَخْبِرْنِی هَلْ تَجِدُ لِی مِنْ تَوْبَةٍ قَالَ نَعَمْ تُبْ إِلَی اللَّهِ یَتُبْ عَلَیْکَ قَالَ فَذَهَبَ الْفَتَی رَاجِعاً فَقَالَ رَجُلٌ

ص: 36

به هنگام غروب مرا فراخواند و گفت: به هوش باشید، هرکس خدا و سرای آخرت را می خواهد باید به سوی من آید. پس گروهی به سوی من آید. گروهی به سوی او رفتند و او با گروهی از یاران خود چند مرتبه به شدت بر شامیان هجوم برد، ولی هیچ سمتی نبود که او بر آن حمله کند که آنان مقاومت نکنند و به شدت در آن نبرد کردند. او به یارانش گفت: این مقاومتی که می بینید شما را به هراس نیافکند به خدا سوگند آنچه که از آنها می بیند جز تعصب عربی و مقاومت زیر پرچم های آن و در پایگاه های آن نیست، درحالی که آنها به یقین گمراهند و قطعاً شما بر حق هستید. ای قوم شکیبا باشید و با هم پایمردی کنید و گرد­هم آیید و صبر پیشه کنید و آرام ما را به سوی دشمنانمان ببرید و خدا را یاد کنید و هیچ کسی از برادرش در امان نباشد و به این سو و آن سو ننگرید و مانند آنان پایداری کنید و برای ثواب بر آنان شمشیر بکشید تا خداوند میان ما داوری کند و بهترین داوران است.

ابوسلمه گوید: پس او با گروهی از قاریان پیش رفت و او و یارانش جنگ سختی کردند تا اینکه آنچه که با آن شاد می شوند را دیدند. در این هنگام جوانی به سوی آنان آمد که شمشیر می زد و نفرین و دشنام می داد و سخن بسیار می گفت .

هاشم به او گفت: در پی این سخن دادرسی و در پی این جنگ حسابرسی است، از خدا بترس که تو به سوی پروردگارت باز می گردی و او درباره این موضع و آنچه از آن قصد کرده ای از تو می پرسد. جوان گفت: من به این دلیل با شما پیکار می کنم که چنانکه برایم گفته اند مولای شما نماز نمی گزارد و شما نیز نماز نمی گزارید و نیز به این دلیل که مولای شما خلیفه ما را کشته است و شما در کشتن او به وی کمک کرده اید! هاشم به او گفت: تو را با پسر عفان چه کار؟ او را یاران محمد، قاریان مردم، پس از بدعت هایی که ایجاد کرد و با حکم کتاب مخالفت ورزید، کشته اند و یاران محمد همان اهل دین هستند و در اندیشیدن به امور مسلمانان شایسته ترند و نمی پندارم که امر این امت و امر این دین لحظه ای به تو مانده باشد؟ جوان گفت: آری به خدا سوگند دروغ نمی گویم که دروغ زیان می رساند و سودی ندارد، زشتی آورد و آراسته نکند. پس هاشم به او گفت: این امری است که تو از آن آگاهی نداری، پس آن را به آگاهان به آن بسپار. گفت: به خدا سوگند گمان می کنم که اندرز می دهی، پس هاشم به او گفت: اما اینکه گفتی مولای ما نماز نمی خواند، او اولین کسی است که با رسول الله صلّی الله علیه و آله نماز خواند و آگاه ترین فرد در دین خدا، و نزدیک ترین آنان به رسول الله صلّی الله علیه و آله است و این کسانی که همراه او می بینی، همه از قاریان قرآن هستند که شب ها از روی عبادت چشم برهم نمی دهند، پس این تیره بختان فریب خورده، تو را در دینت نفریبند.

جوان گفت: ای بنده خدا، تو را فردی صالح می پندارم، به من بگو آیا راه توبه ای برای من می بینی؟ گفت: بلی، به درگاه خدا توبه کن که توبه ات را بپذیرد. راوی گوید: جوان به قصد بازگشت حرکت کرد، مردی ص: 36

مِنْ أَهْلِ الشَّامِ خَدَعَکَ الْعِرَاقِیُّ قَالَ لَا وَ لَکِنْ نَصَحَنِی وَ قَاتَلَ هَاشِمٌ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ قِتَالًا شَدِیداً حَتَّی قَتَلَ تِسْعَةَ نَفَرٍ أَوْ عَشَرَةً وَ حَمَلَ عَلَیْهِ الْحَارِثُ بْنُ الْمُنْذِرِ فَطَعَنَهُ فَسَقَطَ وَ بَعَثَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام أَنْ قَدِّمْ لِوَاءَکَ فَقَالَ لِلرَّسُولِ انْظُرْ إِلَی بَطْنِی فَإِذَا هُوَ قَدِ انْشَقَّ فَأَخَذَ الرَّایَةَ رَجُلٌ مِنْ بَکْرِ بْنِ وَائِلٍ وَ رَفَعَ هَاشِمٌ رَأْسَهُ فَإِذَا هُوَ بِعُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ قَتِیلًا إِلَی جَانِبِهِ فَجَثَا حَتَّی دَنَا مِنْهُ فَعَضَّ عَلَی ثَدْیِهِ حَتَّی تَبَیَّنَتْ فِیهِ أَنْیَابُهُ ثُمَّ مَاتَ هَاشِمٌ وَ هُوَ عَلَی صَدْرِ عُبَیْدِ اللَّهِ وَ ضُرِبَ الْبَکْرِیُّ فَوَقَعَ فَأَبْصَرَ عُبَیْدَ اللَّهِ فَعَضَّ عَلَی ثَدْیِهِ الْآخَرِ وَ مَاتَ أَیْضاً فَوُجِدَا جَمِیعاً مَاتَا عَلَی صَدْرِ عُبَیْدِ اللَّهِ وَ لَمَّا قُتِلَ هَاشِمٌ جَزِعَ النَّاسُ عَلَیْهِ جَزَعاً شَدِیداً وَ أُصِیبَ مَعَهُ عِصَابَةٌ مِنْ أَسْلَمَ مِنَ الْقُرَّاءِ فَمَرَّ عَلَیْهِمْ عَلِیٌّ علیه السلام وَ هُمْ قَتْلَی حَوْلَهُ فَقَالَ:

جَزَی اللَّهُ خَیْراً عُصْبَةً أَسْلَمِیَّةً *** صَبَاحَ الْوُجُوهِ صُرِعُوا حَوْلَ هَاشِمٍ

یَزِیدُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بِشْرٌ وَ مَعْبَدٌ *** وَ سُفْیَانُ وَ ابْنَا هَاشِمٍ ذِی الْمَکَارِمِ

وَ عُرْوَةُ لَا یَبْعُدُ ثَنَاهُ وَ ذِکْرُهُ *** إِذَا اخْتَرَطَ الْبِیضُ الْخِفَافُ الصَّوَارِمُ

ثُمَّ قَامَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ هَاشِمٍ وَ أَخَذَ الرَّایَةَ ثُمَّ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ فَأَمَرَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام بِالْغُدُوِّ إِلَی الْقَوْمِ فَغَادَاهُمْ إِلَی الْقِتَالِ فَانْهَزَمَ أَهْلُ الشَّامِ وَ قَدْ غَلَبَ أَهْلُ الْعِرَاقِ عَلَی قَتْلَی أَهْلِ حِمْصٍ وَ غَلَبَ أَهْلُ الشَّامِ عَلَی قَتْلَی أَهْلِ الْعَالِیَةِ وَ انْهَزَمَ عُتْبَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ حَتَّی أَتَی الشَّامَ ثُمَّ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام أَمَرَ مُنَادِیَهُ فَنَادَی فِی النَّاسِ أَنِ اخْرُجُوا إِلَی مَصَافِّکُمْ فَخَرَجَ النَّاسُ إِلَی مَصَافِّهِمْ وَ اقْتَتَلَ النَّاسُ إِلَی قَرِیبٍ مِنْ ثُلُثِ اللَّیْلِ.

بیان

قال الجوهری الإرقال ضرب من الجنب و ناقة مرقل و مرقال إذا کانت کثیرة الإرقال و المرقال لقب هاشم بن عتبة الزهری لأن علیا علیه السلام دفع إلیه الرایة یوم صفین فکان یرقل بها إرقالا قوله سامت إلیه الصفوف فی

ص: 37

از شامیان به او گفت: آن عراقی فریبت داد، گفت: نه بلکه اندرزم داد.

هاشم و یارانش پیکاری سخت کردند تا اینکه نه یا ده نفر را کشت و حارث بن منذر بر او حمله کرد و بر او ضربتی زد که او افتاد و علی علیه السّلام به سوی او فرستاد که پرچمت را پیش ببر، پس او به فرستاده گفت: به شکمم نگاه کن، چون نگریست شکمش را دریده دید، پس مردی از بکر بن وائل پرچم را گرفت و هاشم سرش را بلند کرد و عبیدالله بن عمر بن خطاب را در کنارش کشته دید، پس سینه خیز رفت تا اینکه به او نزدیک شد، پس چندان دندان بر سینه او فشرد که تا اینکه دندان هایش در پیکر او فرورفت، سپس هاشم درحالی که بر روی سینه عبیدالله بن عمر بود، جان سپرد. و آن مرد بکری ضربت خورد و بر زمین افتاد و عبیدالله را دید، پس بر سمت دیگر سینه او دندان فشرد و او نیز جان سپرد و هر دو را بر سینه عبیدالله مرده یافتند.

چون هاشم کشته شد، مردم بر او بی تابی بسیار کردند و گروهی از قاریان اسلم نیز از پا درآمدند، پس علی علیه السّلام بر آنان که در اطرافش کشته شده بودند گذشت و فرمود:

خداوند گروه اسلمیان را جزای خیردهد که با چهره های تابناک پیرامون هاشم به خاک افتاده شده اند.

یزید، عبدالله، بشر، معبد، سفیان و دو پسر صاحب فضیلت هاشم

و گروهی بهم­تافته ای که اگر روزی تیغ های برّان هم در نیام رود، ستایش و یاد آنان از خاطره ها نرود.

سپس عبدالله بن هاشم برخاست و پرچم را گرفت.

سپس راوی حدیث را تا این سخن او ادامه داد: پس علی علیه السّلام آنان را به حرکت زودهنگام به سوی آن قوم امر کرد، و سپیده دم برای نبرد نزد آنان رفت و اهل شام شکست خوردند و عراقیان کشتگان حمص را جمع کردند و شامیان کشتگان عالیه را و عقبه بن ابوسفیان عقب نشینی کرد تا به شام رسد.

سپس علی علیه السّلام به منادی اش امر کرد، پس او در میان مردم ندا داد که به سوی مصاف خود بیرون بیایید، پس مردم به سمت صفوف خود بیرون آمدند و تا نزدیکی پاس سوم شوم پیکار کردند.

توضیح

جوهری گوید: ارقال نوعی یورتمه است و ناقه مرقل و مرقال، زمانی گفته می شود که شتر بسیار یورتمه رود، و مرقال لقب هاشم بن عقبه زهری است، زیرا علی علیه السّلام در روز صفین پرچم را به او داد و او با آن با حالت دویدن می رفت. این سخن او «سامت إلیه الصفوف» در

ص: 37

أکثر النسخ بالسین المهملة من قولهم سامت الإبل و الریح إذا مرت و استمرت أو من قولهم سامت الطیر علی الشی ء أی حامت و دامت و فی بعضها بالمعجمة من شاممته أی قاربته قوله فدونک الضب شبهه بالضب لبیان کثرة حقده و شدة عداوته قال الجوهری فی المثل أعق من ضب لأنه ربما أکل حسوله و الضب الحقد تقول أضب فلان علی غل فی قلبه أی أضمره و رجل خب ضب أی جربز مراوغ و قال فی المثل العصا من العصیة أی بعض الأمر من بعض و قال الزمخشری فی المستقصی العصا من العصیة هی فرس جزیمة و العصیة أمها یضرب فی مناسبة الشی ء سنخه و کانتا کریمتین و یروی العصا من العصیة و الأفعی بنت حیة و المعنی أن العود الکبیر ینشأ من الصغیر الذی غرس أولا یضرب للشی ء الجلیل الذی یکون فی بدئه حقیرا انتهی.

و الثبج بالتحریک ما بین الکاهل إلی الظهر و قال الجوهری النقع محبس الماء و کذلک ما اجتمع فی البئر منه و المنقع الموضع یستنقع فیه الماء و استنقع الماء فی الغدیر أی اجتمع و ثبت و استنقع الشی ء فی الماء علی ما لم یسم فاعله و قال الجریال صبغ أحمر عن الأصمعی و جریال الذهب حمرته و الجریال الخمر و جربال الخمر لونها و هنا کنایة عن الدم قوله بأحد من وقع الأثافی لعل المراد بالأثافی هنا السمة التی تکوی بها قال الجوهری المثفاة سمة کالأثافی و فی الأثافی مثل آخر مشهور قال فی المستقصی فی الأمثال رماه الله بثالثة الأثافی یعمد إلی قطعة من الجبل فیضم إلیها حجران ثم ینصب علیها القدر و المراد بثالثتها تلک القطعة و هی مثل لأکبر الشر و أفظعه و قیل معناه أنه رماه بالأثافی أثفیة بعد أثفیة حتی رماه الله بالثالثة فلم یبق غایة و المراد أنه رماه بالشر کله قوله تکثر فی دهشک أی تکثر الکلام فی تحیرک و خوفک و فی بعض النسخ بالسین المهملة و هو النبت لم یبق علیه لون الخضرة و المکان السهل لیس برمل و لا تراب و المرسة الحبل و الجمع مرس و فی بعض الروایات تکثر فی هوسک و تخبط فی دهسک و تنشب فی مرسک و الهوس شدة الأکل و السوق اللین و المشی الذی یعتمد فیه صاحبه علی الأرض و الإفساد و الدوران أو بالتحریک طرف من الجنون.

ص: 38

اغلب نسخه ها با سین است که برگرفته از این کلام عرب است: سامت الإبل و الریح زمانی که گذشت و استمرار داشت یا برگرفته از این کلام آنان است: سامت الطیر علی الشئ یعنی پرنده دور چیزی بچرخد و بر آن تدوام داشته باشد. و در بعضی نسخه ها با شین است یعنی به او نزدیک شدم. این سخن او «فدونک الضّب» او را برای بیان کینه زیاد و شدت دشمنی به سوسمار تشبیه کرده است. جوهری گوید: در مثل است: اعقّ من ضبّ، زیرا گاه او آنچه اطراف اوست را می خورد و الضب یعنی کینه، می گویی: أضب فلان علی غلّ فی قلبه یعنی فلانی کینه ای را در دلش پنهان کرد و رجل ضبّ یعنی مرد شیاد حیله گر. و گوید: در مثل است: العصا من العصیه و العصیه أمّها، و در تناسب چیزی با شبیه خود و نیکو بودن هر دو مثل زده می شود و روایت می شود: العصا من العصیّه و الأفعی بنت حیّة و معنی این است که چوب بزرگ از چوب کوچکی که در ابتدا کاشته شده است، نشأت می گیرد و برای شئ باارزشی که در ابتدا ناچیز است مثال زده می شود. پایان.

والثّبج با حرکت قسمت مابین دوش تا کمر است. و جوهری گوید: النقع یعنی مرداب و نیز آبی که در چاه جمع شود و المنقع جایی است که آب در آن حبس می شود و استنقع الماء فی الغدیر یعنی آب در برکه جمع شد و راکد ماند و استنقع الشئ فی الماء بر اساس مبنی للمجهول است. و گوید: الجریال یعنی رنگ قرمز، این از اصمعی است و جریال الذهب یعنی سرخی طلا و الجریال به معنی شراب نیز می باشد و جریال االخمر یعنی رنگ شراب و در اینجا کنایه از خون است. این سخن او «بأحّد من وقع الأثافی» شاید مقصود از أثافی در اینجا نشانه ای باشد که با آن داغ می شود. جوهری گوید: المثفاة نشانه ای مانند اثافی است و درباره اثافی مثل مشهور دیگری است که در المستقصی گفته است: در امثال است «رماه الله بثالثة الأثافی» به تکه سنگی از کوه تکیه می شود و دو سنگ دیگر به آن اضافه می شود، سپس دیگ بر روی آن قرار می گیرد و منظور از سومین آن، آن قطعه است و این مثلی است برای بزرگ­ترین و فظیع ترین شر و گفته شده معنایش این است که او را سه پایه زد، پایه ای بعد از پایه دیگر تا اینکه خداوند او را با پایه سوم زد و پس غایتی نماند و مقصود این است که او را با همه شر و بدی زد. و این سخن او: «تکثر من دهشک» یعنی سخن درباره سرگردانی و ترست را زیاد می کنی و در بعضی نسخه ها با سین آمده است که آن گیاهی است که رنگ سبز بر آن نمانده است. و المکان السمل جایی است که نه شن است و نه خاک، و المرسة یعنی ریسمان و جمع آن مرس است. و در بعضی روایات آمده است: تکثر فی هوسک و تخبط دهسک و تنشب فی مرسک. و هوس شدت خوردن و کشیدن نرم و رفتنی است که صاحب آن در آن بر زمین تکیه می کند و تباه کردن و دوران یا با حرکت است یعنی نوعی از جنون است .

ص: 38

باب 14 باب ما ظهر من إعجازه علیه السلام فی بلاد صفین و سائر ما وقع فیها من النوادر

الأخبار

«381»

(1)لی، الأمالی للصدوق مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ الْفِرْیَابِیِّ عَنْ سُفْیَانَ عَنِ الْأَوْزَاعِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی کَثِیرٍ عَنْ حَبِیبِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: لَمَّا دَخَلَ بِنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام إِلَی بِلَادِ صِفِّینَ نَزَلَ بِقَرْیَةٍ یُقَالُ لَهَا صَنْدَوْدَاءُ ثُمَّ أَمَرَنَا فَعَبَرْنَا عَنْهَا ثُمَّ عَرَّسَ بِنَا فِی أَرْضٍ بَلْقَعٍ فَقَامَ إِلَیْهِ مَالِکُ بْنُ الْحَارِثِ الْأَشْتَرُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ تُنْزِلُ النَّاسَ عَلَی غَیْرِ مَاءٍ فَقَالَ یَا مَالِکُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ سَیَسْقِینَا فِی هَذَا الْمَکَانِ مَاءً أَعْذَبَ مِنَ الشَّهْدِ وَ أَلْیَنَ مِنَ الزُّبْدِ الزُّلَالِ وَ أَبْرَدَ مِنَ الثَّلْجِ وَ أَصْفَی مِنَ الْیَاقُوتِ فَتَعَجَّبْنَا وَ لَا عَجَبَ مِنْ قَوْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ أَقْبَلَ یَجُرُّ رِدَاءَهُ وَ بِیَدِهِ سَیْفُهُ حَتَّی وَقَفَ عَلَی أَرْضٍ بَلْقَعٍ فَقَالَ یَا مَالِکُ احْتَفِرْ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ فَقَالَ مَالِکٌ فَاحْتَفَرْنَا فَإِذَا نَحْنُ بِصَخْرَةٍ سَوْدَاءَ عَظِیمَةٍ فِیهَا حَلْقَةٌ تَبْرُقُ کَاللُّجَیْنِ فَقَالَ لَنَا رُومُوهَا فَرُمْنَاهَا بِأَجْمَعِنَا وَ نَحْنُ مِائَةُ رَجُلٍ فَلَمْ نَسْتَطِعْ أَنْ نُزِیلَهَا عَنْ مَوْضِعِهَا فَدَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام رَافِعاً یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ یَدْعُو وَ هُوَ یَقُولُ:

ص: 39


1- 381- رواه الشیخ الصدوق رفع اللّه مقامه فی الحدیث: 14 من المجلس: 34 من أمالیه ص 155.

باب چهاردهم : اعجازهای امام علیه السلام که در بلاد صفین ظاهر شد و سایر نوادری که در آن رخ داد

روایات

روایت381.

امالی صدوق(1):

حبیب بن جهم گوید: چون علی بن ابی طالب علیه السلام ما را ببلاد صفین می­برد در دهی بنام صندودا منزل کرد سپس به ما دستور داد پس از آن ده گذشتیم و ما را در بیابان بی­آب فرود آورد. مالک بن حارث اشتر به سوی او برخاست و گفت: یا امیر المؤمنین مردم را در محل بی­آب منزل می­دهی؟ فرمود ای مالک براستی خدای عز و جل بزودی در اینجا ما را از آبی سیراب کند که شیرین­تر از شکر و نرم­تر از کره صاف و سردتر از برف است و زلالتر از یاقوت است، ما تعجب کردیم ولی گفتار امیر المؤمنین تعجبی نداشت، سپس روی کرد درحالی­که رداء از دوش برداشته و شمشیر بدست داشت و آمد سر یک تیکه زمین لخت ایستاد و به مالک گفت با همراهانت اینجا را بکنید مالک گوید: آنجا را کندیم و سنگ سیاه بزرگ دارای حلقه سیمگونی نمایان شد فرمود آن را دور کنید. همگی که صد مرد بدان چسبیدیم و نتوانستیم آن را از جای خود حرکت دهیم امیر المؤمنین نزدیک آمد و دست به دعا برداشت و درحالی­که می­فرمود

ص: 39


1- . شیخ صدوق در حدیث (14) از مجلس: (34) از امالی­اش ص 155 روایت کرده است.

طاب طاب مربا بما لم طبیوثا بوثه شتمیا کوبا جاحا نوثا تودیثا برحوثا (1)آمِینَ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ رَبَّ مُوسَی وَ هَارُونَ ثُمَّ اجْتَذَبَهَا فَرَمَاهَا عَنِ الْعَیْنِ أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً قَالَ مَالِکُ بْنُ الْحَارِثِ الْأَشْتَرُ فَظَهَرَ لَنَا مَاءٌ أَعْذَبُ مِنَ الشَّهْدِ وَ أَبْرَدُ مِنَ الثَّلْجِ وَ أَصْفَی مِنَ الْیَاقُوتِ فَشَرِبْنَا وَ سُقِینَا ثُمَّ رَدَّ الصَّخْرَةَ وَ أَمَرَنَا أَنْ نَحْثُوَ عَلَیْهَا التُّرَابَ ثُمَّ ارْتَحَلَ وَ سِرْنَا فَمَا سِرْنَا إِلَّا غَیْرَ بَعِیدٍ قَالَ مَنْ مِنْکُمْ یَعْرِفُ مَوْضِعَ الْعَیْنِ فَقُلْنَا کُلُّنَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَرَجَعْنَا فَطَلَبْنَا الْعَیْنَ فَخَفِیَ مَکَانُهَا عَلَیْنَا أَشَدَّ خَفَاءٍ فَظَنَنَّا أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَدْ رَهِقَهُ الْعَطَشُ فَأَوْمَأْنَا بِأَطْرَافِنَا فَإِذَا نَحْنُ بِصَوْمَعَةِ رَاهِبٍ فَدَنَوْنَا مِنْهَا فَإِذَا نَحْنُ بِرَاهِبٍ قَدْ سَقَطَتْ حَاجِبَاهُ عَلَی عَیْنَیْهِ مِنَ الْکِبَرِ فَقُلْنَا یَا رَاهِبُ أَ عِنْدَکَ مَاءٌ نَسْقِی مِنْهُ صَاحِبَنَا قَالَ عِنْدِی مَاءٌ قَدِ اسْتَعْذَبْتُهُ مُنْذُ یَوْمَیْنِ فَأَنْزَلَ إِلَیْنَا مَاءً مُرّاً خَشِناً فَقُلْنَا هَذَا قَدِ اسْتَعْذَبْتَهُ مُنْذُ یَوْمَیْنِ فَکَیْفَ وَ لَوْ شَرِبْتَ مِنَ الْمَاءِ الَّذِی سَقَانَا مِنْهُ صَاحِبُنَا وَ حَدَّثْنَاهُ بِالْأَمْرِ فَقَالَ صَاحِبُکُمْ هَذَا نَبِیٌّ قُلْنَا لَا وَ لَکِنَّهُ وَصِیُّ نَبِیٍّ فَنَزَلَ إِلَیْنَا بَعْدَ وَحْشَتِهِ مِنَّا وَ قَالَ انْطَلِقُوا بِی إِلَی صَاحِبِکُمْ فَانْطَلَقْنَا بِهِ فَلَمَّا بَصُرَ بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ شَمْعُونُ قَالَ الرَّاهِبُ نَعَمْ شَمْعُونُ هَذَا اسْمٌ سَمَّتْنِی بِهِ أُمِّی مَا اطَّلَعَ عَلَیْهِ أَحَدٌ إِلَّا اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ثُمَّ أَنْتَ فَکَیْفَ عَرَفْتَهُ فَأَتِمَّ حَتَّی أُتِمَّهُ لَکَ قَالَ وَ مَا تَشَاءُ یَا شَمْعُونُ قَالَ هَذَا الْعَیْنَ وَ اسْمَهُ قَالَ هَذَا الْعَیْنُ رَاحُومَا وَ هُوَ مِنَ الْجَنَّةِ شَرِبَ مِنْهُ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ وَصِیّاً وَ أَنَا آخِرُ الْوَصِیِّینَ شَرِبْتُ مِنْهُ قَالَ الرَّاهِبُ هَکَذَا وَجَدْتُ فِی جَمِیعِ کُتُبِ الْإِنْجِیلِ وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ رَحَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الرَّاهِبُ یَقْدُمُهُ حَتَّی نَزَلَ بِصِفِّینَ وَ نَزَلَ مَعَهُ بِعَابِدَیْنِ وَ الْتَقَی الصَّفَّانِ فَکَانَ أَوَّلُ مَنْ أَصَابَتْهُ الشَّهَادَةُ الرَّاهِبَ فَنَزَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ عَیْنَاهُ تَهْمِلَانِ وَ هُوَ یَقُولُ الْمَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ الرَّاهِبُ مَعَنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ رَفِیقِی فِی الْجَنَّةِ.

بیان

البلقع و البلقعة الأرض القفر التی لا ماء بها.

ص: 40


1- 1 کذا.

«طاب طاب مر بما لم طیبوثا بوثة شتمیا کوبا جاحا نوثا تودیثا برحوثا آمین آمین رب العالمین رب موسی و هرون» و آن را کشید و از جا کند و چهل ذراع دور انداخت .

مالک بن حارث اشتر گوید: و چشمه آبی شیرین­تر از عسل و خنک­تر از برف و پاکتر از یاقوت برای ما پدیدار شد از آن نوشیدیم و آب برداشتیم و سپس سنگ را روی آن نهاد و بما دستور داد خاک بر آن انباشتیم.

و از آنجا کوچ کرد و اندکی رفتیم گفت کدام یک از شما جای چشمه را می­داند؟ گفتیم یا امیر المؤمنین همه می­دانیم برگشتیم و هر چه جستجو کردیم جای آن را ندانستیم، گمان کردیم امیر المؤمنین بسیار تشنه است و باطراف نگریستیم و صومعه راهبی عیان شد، نزدیک آن رفتیم راهبی بود که از پیری ابروانش بر چشمانش افتاده بود، گفتیم ای راهب آبی داری که بمولای خود بنوشانیم گفت آبی دارم که دو روز است آن را خوشگوار کردم آبی برای ما آورد تلخ و بدمزه ، گفتیم این آبی است که از دو روز پیش خوشگوار کردی؟ کاش از آن آبی نوشیده بودی که سرور ما بما داد و داستان آن را برایش باز گفتیم ، گفت این سرور شما پیغمبر است گفتیم: نه، وصی پیغمبر است. پس از آنکه از ما وحشت داشت نزد ما فرود آمد و گفت مرا نزد سرور خود ببرید او را بردیم چون امیر المؤمنین او را دید فرمود شمعون، راهب گفت آری من شمعونم و مادرم مرا بدان نامیده و جز خدا کسی آن را نمی­دانست و تو هم دانستی از کجا دانستی؟ اکنون نشانه امامت را تکمیل کن تا من هم ایمان خود را به تو تکمیل کنم. فرمود: ای شمعون چه می­خواهی؟ گفت داستان این چشمه و نامش را، فرمود این چشمه «راحوما» نام دارد و از بهشت است و سیصد و سیزده وصی از آن نوشیده­اند و من آخر اوصیائی هستم که از آن نوشیدم راهب گفت در همه کتابهای انجیل چنین دیده­ام و گواهی می­دهم که معبود حقی جز خدا نیست و محمد رسول خداست و تو وصی محمدی و امیر المؤمنین کوچید و آن راهب همراه او کوچید تا به صفین رسید و در عابدین نزول کرد وقتی دو لشکر بهم رسیدند اولین کسی بود که شربت شهادت نوشید امیر المؤمنین بالینش آمد و اشک از دیدگانش سرازیر بود و می­فرمود هر فرد با کسی که او را دوست دارد، راهب در روز قیامت در بهشت رفیق من است .

توضیح

البلقع و البلقعه: زمینی خالی بدون آب است .

ص: 40

«382»

(1)یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ زَاذَانَ وَ جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالُوا کُنَّا مَعَهُ بِصِفِّینَ فَلَمَّا أَنْ صَافَّ مُعَاوِیَةُ أَتَاهُ رَجُلٌ مِنْ مَیْمَنَتِهِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فِی مَیْمَنَتِکَ خَلَلٌ فَقَالَ ارْجِعْ إِلَی مُقَامِکَ فَرَجَعَ ثُمَّ أَقْبَلَ ثَانِیَةً فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فِی مَیْمَنَتِکَ خَلَلٌ فَقَالَ ارْجِعْ إِلَی مُقَامِکَ فَرَجَعَ ثُمَّ أَتَاهُ ثَالِثَةً کَأَنَّ الْأَرْضَ لَا تَحْمِلُهُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فِی مَیْمَنَتِکَ خَلَلٌ فَقَالَ علیه السلام قِفْ فَوَقَفَ فَقَالَ علیه السلام عَلَیَّ بِمَالِکٍ الْأَشْتَرِ فَأَتَاهُ مَالِکٌ فَقَالَ علیه السلام یَا مَالِکُ قَالَ لَبَّیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ تَرَی مَیْسَرَةَ مُعَاوِیَةَ قَالَ نَعَمْ قَالَ تَرَی صَاحِبَ الْفَرَسِ الْمُعَلَّمِ قَالَ نَعَمْ قَالَ الَّذِی عَلَیْهِ الْقَبَاءُ الْأَحْمَرُ قَالَ نَعَمْ قَالَ انْطَلِقْ فَأْتِنِی بِرَأْسِهِ فَخَرَجَ مَالِکٌ فَدَنَا مِنْهُ وَ ضَرَبَهُ فَسَقَطَ رَأْسُهُ ثُمَّ تَنَاوَلَهُ فَأَقْبَلَ بِهِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَأَلْقَاهُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَأَقْبَلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی الرَّجُلِ فَقَالَ نَشَدْتُکَ اللَّهَ هَلْ کُنْتَ إِذْ نَظَرْتَ إِلَی هَذَا فَرَأَیْتَهُ وَ حُلِیَّهُ وَ هُوَ مَلَأَ قَلْبَکَ فَرَأَیْتَ الْخَلَلَ فِی أَصْحَابِکَ قَالَ اللَّهُمَّ نَعَمْ فَأَقْبَلَ عَلِیٌّ عَلَیْنَا وَ نَحْنُ حَوْلَهُ فَقَالَ أَخْبَرَنِی بِهَذَا وَ اللَّهِ رَسُولُ اللَّهِ أَ فَتَرَوْنَهُ بَقِیَ بَعْدَ هَذَا شَیْ ءٌ ثُمَّ قَالَ لِلرَّجُلِ ارْجِعْ إِلَی مُقَامِکَ.

«383»

(2)یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ عَقِیصَا قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام نُرِیدُ صِفِّینَ فَمَرَرْنَا بِکَرْبَلَاءَ فَقَالَ هَذَا مَوْضِعُ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ أَصْحَابِهِ ثُمَّ سِرْنَا حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی رَاهِبٍ فِی صَوْمَعَتِهِ وَ تَقَطَّعَ النَّاسُ مِنَ الْعَطَشِ وَ شَکَوْا إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام ذَلِکَ وَ أَنَّهُ قَدْ أَخَذَ بِهِمْ طَرِیقاً لَا مَاءَ فِیهِ مِنَ الْبَرِّ

ص: 41


1- 382- و رواه الراوندیّ فی الخرائج ص 170. و ربما یشیر إلی هذا الحدیث ما رواه الطبریّ قبل عنوان: «خبر هاشم بن عتبة ...» من تاریخه: ج 4 ص 29، و فی ط: ج 5 ص 42.
2- 383- و رواه الراوندیّ فی الخرائج ص 199؛ أما التالیین فغیر موجودین فیه. و قریبا منه رواه نصر بن مزاحم «عن عبد العزیز بن سیاه، عن حبیب بن أبی ثابت، عن أبی سعید التیمی [دینار] المعروف بعقیصا ...» کما فی أوائل الجزء الثالث من کتاب صفّین، ص 145، ط مصر. و قریبا منه رواه بسند آخر فی ص 147. و رواه أیضا الاسکافی المتوفی عام: 240 فی کتاب المغیار و الموازنة، ص 134، ط 1. و رواه أیضا الخوارزمی فی الفصل: 3 من الفصل 16 من مناقبه، ص 167، ط النجف.

روایت382.

الخرائج(1):

از زاذان و جمعی از یاران امیر مؤمنان علیه السّلام روایت است که گویند: همراه او در صفین بودیم و زمانی که معاویه صف­آرایی کرد مردی از جناح راستش آمد و گفت: یا امیر مؤمنان در جناح راستت خللی است. فرمود: به جای خویش بازگرد، پس او برگشت، سپس بار دیگر آمد و گفت: یا امیر مؤمنان در جناح راستت خللی است، فرمود: به جای خویش بازگرد، پس او برگشت، سپس برای بار سوم نزد او آمد، گویی که زمین او را حمل نمی کرد، پس گفت یا امیر مؤمنان در جناح راستت خللی است، پس امام فرمود: بایست، و او ایستاد، پس فرمود: مالک اشتر نزد من بیاید، پس مالک آمد، امام فرمود: ای مالک، مالک گفت: گوش به فرمانم امیرمؤمنان، فرمود: جناح چپ معاویه را می­بینی، پاسخ داد: آری، فرمود: صاحب اسب نشان دار را می بینی، گفت: آری، فرمود: برو و سر او را برایم بیاور، مالک خارج شد و به او نزدیک شد و بر او ضربتی زد، پس سرش بر زمین افتاد. آن را گرفت و با آن به سوی امیرمؤمنان آمد و آن را در مقابل او گذاشت، پس علی علیه السّلام به آن مرد روی کرد و فرمود: خدا را سوگند می دهم زمانی که به او نگاه می کردی و او و جامه اش را می دیدی درحالی که دل تو را پر کردهه بود، در یاران خلل می دیدی؟ گفت: بارخدایا آری، پس علی به ما روی کرد و درحالی که دور او بودیم فرمود: به خدا سوگند رسول الله صلّی الله علیه و آله این را به من خبر داده بود، آیا به نظرتان غیر از این چیزی مانده است؟ سپس به مرد فرمود: به جای خویش بازگرد.

روایت383.

خرائج(2):

از ابوسعید عقیصا روایت است که گوید: همراه علی علیه السّلام به قصد صفین از کربلا گذر کردیم، پس فرمود: این محل حسین و یاران اوست. سپس حرکت کردیم تا به راهبی در صومعه ای رسیدیم و مردم از شدت تشنگی از پا درآمدند و از آن و اینکه راهی در بیابان بر آنان در پیش گرفته است که آب ندارد و راه فرات را

ص: 41


1- . راوندی آن را در الخرائج ص 170 روایت کرده است.
2- . راوندی در الخرائج: 199 روایت کرده است. اما دو روایت بعد در آن موجود نیست و نزدیک به آن را نصر بن مزاحم در اوائل جلد سوم از کتاب صفین: 145، چاپ مصر روایت کرده است، و نزدیک به آن را با سندی دیگر در ص 147 روایت کرده است. اسکافی متوفی (240) نیز آن را در کتاب المعیار و الموازنه: 134، چاپ اول روایت کرده است. خوارزمی نیز آن را در فصل (3) از فصل (16) از مناقبش ص 167، چاپ نجف روایت کرده است.

وَ تَرَکَ طَرِیقَ الْفُرَاتِ فَدَنَا مِنَ الرَّاهِبِ فَهَتَفَ بِهِ وَ أَشْرَفَ إِلَیْهِ قَالَ أَ قُرْبَ صَوْمَعَتِکَ مَاءٌ قَالَ لَا فَثَنَّی رَأْسَ بَغْلَتِهِ فَنَزَلَ فِی مَوْضِعٍ فِیهِ رَمْلٌ وَ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یَحْفِرُوا الرَّمْلَ فَحَفَرُوا فَأَصَابُوا تَحْتَهُ صَخْرَةً بَیْضَاءَ فَاجْتَمَعَ ثَلَاثُمِائَةِ رَجُلٍ فَلَمْ یُحَرِّکُوهَا فَقَالَ علیه السلام تَنَحَّوْا فَإِنِّی صَاحِبُهَا ثُمَّ أَدْخَلَ یَدَهُ الْیُمْنَی تَحْتَ الصَّخْرَةِ فَقَلَعَهَا مِنْ مَوْضِعِهَا حَتَّی رَآهَا النَّاسُ عَلَی کَفِّهِ فَوَضَعَهَا نَاحِیَةً فَإِذَا تَحْتَهَا عَیْنُ مَاءٍ أَرَقُّ مِنَ الزُّلَالِ وَ أَعْذَبُ مِنَ الْفُرَاتِ فَشَرِبَ النَّاسُ وَ اسْتَقَوْا وَ تَزَوَّدُوا ثُمَّ رَدَّ الصَّخْرَةَ إِلَی مَوْضِعِهَا وَ جَعَلَ الرَّمْلَ کَمَا کَانَ وَ جَاءَ الرَّاهِبُ فَأَسْلَمَ وَ قَالَ إِنَّ أَبِی أَخْبَرَنِی عَنْ جَدِّهِ وَ کَانَ مِنْ حَوَارِیِّ عِیسَی أَنَّ تَحْتَ هَذَا الرَّمْلِ عَیْنُ مَاءٍ وَ أَنَّهُ لَا یَسْتَنْبِطُهَا إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ وَ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام أَ تَأْذَنُ لِی أَنْ أَصْحَبَکَ فِی وَجْهِکَ هَذَا قَالَ علیه السلام الْزَمْنِی وَ دَعَا لَهُ فَفَعَلَ فَلَمَّا کَانَ لَیْلَةُ الْهَرِیرِ قُتِلَ الرَّاهِبُ فَدَفَنَهُ بِیَدِهِ وَ قَالَ علیه السلام لَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ إِلَی مَنْزِلِهِ فِی الْجَنَّةِ وَ دَرَجَتِهِ الَّتِی أَکْرَمَهُ اللَّهُ بِهَا.

«384»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا طَالَ الْمُقَامُ بِصِفِّینَ شَکَوْا إِلَیْهِ نَفَادَ الزَّادِ وَ الْعَلَفِ بِحَیْثُ لَمْ یَجِدْ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِهِ شَیْئاً یُؤْکَلُ فَقَالَ علیه السلام طِیبُوا نَفْساً فَإِنَّ غَداً یَصِلُ إِلَیْکُمْ مَا یَکْفِیکُمْ فَلَمَّا أَصْبَحُوا وَ تَقَاضَوْهُ صَعِدَ علیه السلام عَلَی تَلٍّ کَانَ هُنَاکَ وَ دَعَا بِدُعَاءٍ سَأَلَ اللَّهَ أَنْ یُطْعِمَهُمْ وَ یَعْلِفَ دَوَابَّهُمْ ثُمَّ نَزَلَ وَ رَجَعَ إِلَی مَکَانِهِ فَمَا اسْتَقَرَّ إِلَّا وَ قَدْ أَقْبَلَتِ الْعِیرُ بَعْدَ الْعِیرِ عَلَیْهَا اللُّحْمَانُ وَ التَّمْرُ وَ الدَّقِیقُ وَ الْمِیَرُ بِحَیْثُ امْتَلَأَتْ بِهَا الْبَرَارِی وَ فَرَّغَ أَصْحَابُ الْجِمَالِ جَمِیعَ الْأَحْمَالِ مِنَ الْأَطْعِمَةِ وَ جَمِیعَ مَا مَعَهُمْ مِنْ عَلَفِ الدَّوَابِّ وَ غَیْرِهَا مِنَ الثِّیَابِ وَ جِلَالِ الدَّوَابِّ وَ جَمِیعَ مَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ حَتَّی الْخَیْطَ وَ الْمِخْیَطَ ثُمَّ انْصَرَفُوا وَ لَمْ یَدْرِ أَحَدٌ مِنْ أَیِّ الْبِقَاعِ وَرَدُوا مِنَ الْإِنْسِ أَمْ مِنَ الْجِنِّ وَ تَعَجَّبَ النَّاسُ مِنْ ذَلِکَ.

«385»

یج، الخرائج و الجرائح رَوَی عَلِیُّ بْنُ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یُرِیدُ صِفِّینَ فَلَمَّا عَبَرَ الْفُرَاتَ وَ قَرُبَ مِنَ الْجَبَلِ وَ حَضَرَ وَقْتُ صَلَاةِ الْعَصْرِ أَمْعَنَ بَعِیداً ثُمَّ تَوَضَّأَ فَأَذَّنَ فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ الْأَذَانِ انْفَلَقَ الْجَبَلُ عَنْ هَامَةٍ بَیْضَاءَ وَ لِحْیَةٍ وَ وَجْهٍ أَبْیَضَ فَقَالَ

ص: 42

رها کرده است نزد علی علیه السّلام شکایت کردند، پس به راهب نزدیک شد و او را صدا کرد و به او نگریست و فرمود: آیا نزدیکی صومعه ات آبی یافت می شود؟ گفت: خیر، پس سر استرش را خم کرد و در جایی شنی فرود آمد و بر مردم امر کرد که شن را حفر کنند، پس آنان کندند و در زیر آن به تخته سنی سفید رسیدند و سیصد مرد جمع شدند، اما نتوانستند آن را حرکت بدهند، پس امام علیه السّلام فرمود: کنار بروید که من صاحب آن هستم، پس دست راستش را زیر آن سنگ فرو کرد و آن را از جایش کند، طوری که مردم آن را بر کف دست او دیدند. آن را گوشه ای گذاشت و زیر آن چشمه آبی رقیق تر از زلال و شیرین تر از فرات بود. پس مردم نوشیدند و سیراب شدند و از آن توشه برگرفتند، سپس امام علیه السّلام صخره را به محل آن بازگرداند و شن را چنانکه بود قرار داد و راهب آمد و اسلام آورد و گفت: پدرم از جدش که از حواریون عیسی بود به من خبر داده است که زیر این شن چشمه آبی است و جز نبی یا وصی نبی آن را بیرون نمی آورد و به علی علیه السّلام گفت: آیا به من اجازه می دهی که در این مسیرت همراهی ات کنم، فرمود: همراه شو، و برای او دعا کرد، پس او چنین کرد و چون شب هریر شد راهب کشته شد و امام او را با دست خود دفن کرد و فرمود: گویی من به او و به جایگاه او در بهشت و درجه ای که خداوند او را به آن گرامی داشته است، می نگرم.

روایت384.

خرائج: روایت است زمانی که اقامت در صفین طولانی شد، از پایان گرفتن آذوقه و علف به او شکایت کردند، طوری که هیچ یک از یارانش چیزی نمی یافتند که بخورند، پس امام علیه السّلام فرمود: آسوده باشید که فردا چیزی که برای شما کافی باشد، به شما می رسد و چون صبح کردند، آن را تقاضا کردند، پس امام علیه السّلام بر روی تپه ای که آنجا بود بالا رفت و با دعایی از خداوند طلب کرد که آنان را اطعام کند و به چهارپایانشان علف دهد، سپس پایین آمد و به مکان خویش بازگشت و هنوز مستقر نشده بود که کاروانی در پی کاروان رسید که بر آنها گوشت، خرما، آرد و آذوقه بود به گونه ای که بیابان­ها از آنها پر شد و صاحبان شترها همه بارها اعم از طعام و تمامی آنچه که از علف چارپایان و جز آن از لباس، جل چارپایان با آنان بود و جمیع آنچه که به آن نیاز داشتند، حتی نخ و سوزن را خالی کردند، سپس رفتند و کسی ندانست از چه سرزمینی وارد شدند، انسان بودند یا جن و مردم از آن در شگفت شدند.

روایت385.

خرائج:امام صادق علیه السلام فرمود: امیر مؤمنان به قصد صفین خارج شد و چون از فرات عبور کرد و به کوه نزدیک شد و وقت نماز عصر رسید، حضرت به مکان دوری رفت و اذان گفت، چون از گفتن اذان فارغ شد مردی با سر و روی سپید به سوی کوه روی آورد و گفت :

ص: 42

السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ مَرْحَباً بِوَصِیِّ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ قَائِدِ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَخِی شَمْعُونَ بْنَ حَمُّونَ الصَّفَا وَصِیَّ رُوحِ الْقُدُسِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ کَیْفَ حَالُکَ قَالَ بِخَیْرٍ یَرْحَمُکَ اللَّهُ أَنَا مُنْتَظِرٌ نُزُولَ رُوحِ الْقُدُسِ فَاصْبِرْ یَا أَخِی عَلَی مَا أَنْتَ عَلَیْهِ مِنَ الْأَذَی فَاصْبِرْ یَا أَخِی حَتَّی تَلْقَی الْحَبِیبَ غَداً فَلَمْ أَعْلَمْ أَحَداً أَحْسَنَ بَلَاءً فِی اللَّهِ مِنْکُمْ وَ لَا أَعْظَمَ ثَوَاباً وَ لَا أَرْفَعَ مَکَاناً وَ قَدْ رَأَیْتُ مَا لَقِیَ أَصْحَابُکَ بِالْأَمْسِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَإِنَّهُمْ نُشِرُوا بِالْمَنَاشِیرِ وَ صُلِبُوا عَلَی الْخُشُبِ فَلَوْ تَعْلَمُ تِلْکَ الْوُجُوهُ الْمَارِقَةُ الْمُفَارِقَةُ لَکَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ لَهَا مِنْ عَذَابِ النَّارِ وَ السَّخَطِ وَ النَّکَالِ لَأَقْصَرَتْ وَ لَوْ تَعْلَمُ هَذِهِ الْوُجُوهُ الْمُتَمَنِّیَةُ بِکَ مَا لَهَا مِنَ الثَّوَابِ فِی طَاعَتِکَ لَتَمَنَّتْ أَنْ تُقْرَضَ بِالْمَقَارِیضِ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ قَالَ وَ الْتَأَمَ عَلَیْهِ الْجَبَلُ وَ خَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی الْقِتَالِ فَسَأَلَهُ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ مَالِکٌ الْأَشْتَرُ وَ هَاشِمُ بْنُ عُتْبَةَ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ وَ أَبُو أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیُّ وَ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ الْأَنْصَارِیُّ وَ عَمْرُو بْنُ الْحَمِقِ الْخُزَاعِیُّ وَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ عَنِ الرَّجُلِ فَأَخْبَرَهُمْ أَنَّهُ شَمْعُونُ بْنُ حَمُّونَ الصَّفَا وَ کَانُوا قَدْ سَمِعُوا کَلَامَهُمَا فَازْدَادُوا بَصِیرَةً فِی الْمُجَاهَدَةِ مَعَهُ وَ قَالَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ وَ أَبُو أَیُّوبَ بِأُمَّهَاتِنَا وَ آبَائِنَا نَفْدِیکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَوَ اللَّهِ لَنَنْصُرَنَّکَ کَمَا نَصَرْنَا أَخَاکَ رَسُولَ اللَّهِ وَ اللَّهِ مَا تَأَخَّرَ عَنْکَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ إِلَّا شَقِیٌّ فَدَعَا لَهُمَا بِالْخَیْرِ.

«386»

(1)جا، المجالس للمفید عَلِیُّ بْنُ بِلَالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنِ الثَّقَفِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ [بْنِ] یَسَارٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مِلْحٍ عَنْ عَبْدِ الْوَهَّابِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی صَادِقٍ عَنْ مُزَاحِمِ بْنِ عَبْدِ الْوَارِثِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ شُعَیْبِ بْنِ وَاقِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ قَیْسٍ مَوْلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مِثْلَهُ.

«387»

(2)شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ جُنْدَبٍ قَالَ: لَمَّا أَقْبَلَ النَّاسُ مَعَ أَمِیرِ

ص: 43


1- ٣٨٦ - رواه الشیخ المفید قدس سره فی المجلس: (١٢) من أمالیه ص ١٠٥.
2- 387- رواه العیّاشیّ رحمه اللّه فی تفسیر الآیة: 91 من سورة التوبة من تفسیره: ج 2 ص 103. و رواه عنه السیّد البحرانیّ فی تفسیر الآیة الکریمة من تفسیر البرهان: ج 2 ص 150، ط 2. و رواه أیضا الطبریّ عن أبی مخنف عن عبد الرحمن بن جندب، عن أبیه فی أواخر حوادث سنة 37 من تاریخه: ج 1، ص 3345، و فی ط: ج 4 ص 43، و فی ط الحدیث ببیروت: ج 5 ص 60. و تقدم أیضا بسند آخر عن کتاب صفّین فی أواسط الباب: 12 تحت الرقم: 334 ص 506 ط الکمبانیّ. و بعض کلام أمیر المؤمنین المذکور فیه رواه السیّد الرضیّ فی المختار: 42 و ما بعده من قصار نهج البلاغة. و رواه أیضا الشیخ الطوسیّ بسند آخر فی الحدیث 2 من المجلس 9 من الجزء الثانی من أمالیه.

سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو باد، آفرین بر وصیّ خاتم پیامبران و پیشوای سپید رویان و سیّد اوصیاء. امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: سلام بر تو برادرم شمعون بن حمون صفا و وصی روح القدس عیسی بن مریم حالت چطور است؟ عرض کرد: خوب است، رحمت خدا بر تو باد من منتظر نزول روح القدس هستم، برادرم صبور باش بر آزاری که می­بینی صبور باش تا فردا با حبیب دیدار کنی که من کسی را که امتحان و گرفتاریش در راه خدای عزّ و جلّ بیشتر و پاداشش نکوتر و مقام و منزلتش نزد خدا بالاتر از تو باشد سراغ ندارم. برادرم ! آنچه که یارانت دیروز از بنی اسرائیل کشیدند را دیده­ای با ارّه دو نیمشان می­کردند، و بچهار میخ می­کشیدند و اگر این چهره­های بدبخت و زشت می­دانستند آن عذاب و عاقبت شومی را که در جنگ با تو در انتظار آنهاست هر آینه در این کار کوتاه می­آمدند و اگر این چهره­های سفید و نورانی می­دانستند آن پاداشی را که در طاعت تو برایشان آماده گشته هر آینه دوست می­داشتند که با قیچی ریز ریز شوند، درود و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. سپس از جایی که بود غایب شد و علی علیه السلام به سوی پیکار خارج شد.

عمّار بن یاسر، مالک اشتر، هاشم بن عتبه بن ابو وقّاص، ابو ایّوب انصاری، قیس بن سعد انصاری و عمرو بن حمق خزاعی و عبادة بن صامت درباره ان مرد از او سؤال کردند. حضرت فرمود: او شمعون بن حمون صفا است، و سخن آن دو را شنیده بودند پس بصیرتشان در جهاد همراه او زیاد شد. و عباده بن صامت و ابو ایوب عرض کردند: پدر و مادرمان فدای تو یا امیر مؤمنان بخدا سوگند ما به همان صورت که برادرت رسول خدا صلّی الله علیه و آله را یاری دادیم تو را یاری خواهیم داد، و هیچ یک از مهاجرین و انصار جز آن کس که شقی و بدبخت است از تو سر پیچی نکند. پس او برای آنان دعای خیر نمود.

روایت386.

مجالس مفید(1):

علی بن بلال، از علی بن عبدالله اصفهانی، از ثقفی، از اسماعیل بن یسار، از عبدالله بن ملح، از عبدالوهاب بن ابراهیم، از ابوصادق، از مزاحم بن عبدالوارث، از محمد بن زکریا، از شعیب بن واقد، از محمد بن سهل، از پدرش، از قیس، غلام علی بن ابی طالب علیه السّلام مشابه آن را آورده است.

روایت387.

تفسیر عیاشی(2):

عبدالرحمن بن جندب گوید: زمانی که مردم به همراه

ص: 43


1- . شیخ مفید در مجلس(12) از امالی­اش ص 105 روایت کرد.
2- . عیاشی آن را در تفسیر آیه 91 از سوره توبه از تفسیرش: ج2، ص 103 روایت کرده است. و سید بحرانی آن را از او در تفسیر آیه کریمه از تفسیر برهان: ج2، 150، چاپ2 روایت کرده است. طبری نیز آن را در اواخر حوادث سال 37 از تاریخش: ج1، ص3345، و در ط: ج4 ص43، و در چاپ جدید بیروت: ج5 ص 60 روایت کرده است. و با سند دیگرش از کتاب صفین در اواسط باب: 12 ذیل شماره 334 ص 506 چاپ کمپانی ذکر شد. و بخشی از کلام مذکور امام در آن را سید رضی در مختار 42 و مابعد آن از قصار نهج البلاغه روایت کرده است. و شیخ طوسی نیز آن را با سندی دیگر در حدیث 2 از مجلس 9 از جلد دوم از امالی­اش روایت کرده است.

الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ صِفِّینَ أَقْبَلْنَا مَعَهُ فَأَخَذَ طَرِیقاً غَیْرَ طَرِیقِنَا الَّذِی أَقْبَلْنَا فِیهِ حَتَّی إِذَا جُزْنَا النُّخَیْلَةَ وَ رَأَیْنَا أَبْیَاتَ الْکُوفَةِ إِذَا شَیْخٌ جَالِسٌ فِی ظِلِّ بَیْتٍ عَلَی وَجْهِهِ أَثَرُ الْمَرَضِ فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ نَحْنُ مَعَهُ حَتَّی سَلَّمَ عَلَیْهِ وَ سَلَّمْنَا مَعَهُ فَرَدَّ رَدّاً حَسَناً فَظَنَنَّا أَنَّهُ قَدْ عَرَفَهُ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا لِی أَرَی وَجْهَکَ مُنْکَسِراً مُصْفَارّاً فَمِمَّ ذَاکَ أَ مِنْ مَرَضٍ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ لَعَلَّکَ کَرِهْتَهُ فَقَالَ مَا أُحِبُّ أَنَّهُ یَعْتَرِینِی وَ لَکِنْ أَحْتَسِبُ الْخَیْرَ فِیمَا أَصَابَنِی (1)قَالَ فَأَبْشِرْ بِرَحْمَةِ اللَّهِ وَ غُفْرَانِ ذَنْبِکَ فَمَنْ أَنْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ قَالَ أَنَا صَالِحُ بْنُ سُلَیْمٍ قَالَ مِمَّنْ قَالَ أَمَّا الْأَصْلُ فَمِنْ سَلَامَانِ بْنِ طَیٍّ وَ أَمَّا الْجِوَارُ وَ الدَّعْوَةُ فَمِنْ بَنِی سُلَیْمِ بْنِ مَنْصُورٍ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا أَحْسَنَ اسْمَکَ وَ اسْمَ أَبِیکَ وَ اسْمَ أَجْدَادِکَ وَ اسْمَ مَنِ اعْتَزَیْتَ إِلَیْهِ فَهَلْ شَهِدْتَ مَعَنَا غَزَاتَنَا هَذِهِ فَقَالَ لَا وَ لَقَدْ أَرَدْتُهَا وَ لَکِنْ مَا تَرَی فِیَّ مِنْ لَجَبِ الْحُمَّی خَذَلَنِی عَنْهَا فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ لَیْسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَی

ص: 44


1- 1 کذا فی أصلی، و فی تاریخ الطبریّ: «قال ما أحبّ أنّه بغیری. قال: أ لیس احتسابا للخیر فیما أصابک منه؟ قال: بلی. قال: فابشر برحمة ربک ...». و قریبا منه رواه الاسکافی المتوفی عام: 240 فی کتاب المعیار ص 192، ط 1.

امیرمؤمنان علیه السّلام از صفین آمدند، ما همراه او راهی غیر از راهی که از آن آمدیم درپیش گرفتیم، تا اینکه از نخیله گذشتیم و خانه های کوفه را دیدیم، با پیرمردی روبه رو شدیم که در سایه خانه ای نشسته و بر صورتش اثر بیماری بود پس امیرمؤمنان به او روی کرد و ما نیز همراه او بودیم، بر او سلام کرد و ما نیز همراه او سلام دادیم و آن مرد به نیکویی پاسخ داد، پس گمان کردیم که وی را شناخته است، پس امیرمؤمنان علیه السّلام به او گفت: چه می شود که چهره ات را شکسته و زردرنگ می بینم، از چیست؟ آیا از بیماری است؟ پاسخ داد: آری، پرسید: شاید از آن اکراه داری؟ گفت: دوست دارم که مرا رها کند، اما گمان می کنم خیر در چیزی است که به من رسیده است. گفت: رحمت خدا و آمرزش گناهت را به تو بشارت می دهم، تو کیستی ای بنده خدا؟ گفت: من صالح بن سلیم هستم. فرمود: از کیستی؟ پاسخ داد: اصلم از سلامان بن طی است اما جوار و دعوت از بنی سلیم بن منصور است. پس امیرمؤمنان علیه السّلام فرمود: چه نیکوست نامت و نام پدرت و نام اجدادت و نام کسی که به او افتخار کردی، آیا با ما در این نبردمان شرکت کردی؟ گفت: خیر، خواستم اما این فشار تبی که بر من می بینی مرا از آن بازداشت، پس امیرمؤمنان علیه السّلام فرمود: «لَّیْسَ عَلَی الضُّعَفَاء وَلاَ عَلَی

ص: 44

الْمَرْضی وَ لا عَلَی الَّذِینَ لا یَجِدُونَ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ مِنْ سُورَةِ الْبَرَاءَةِ ثُمَّ قَالَ فَخَبِّرْنِی مَا قَوْلُ النَّاسِ فِیمَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَ أَهْلِ الشَّامِ قَالَ مِنْهُمُ الْمَسْرُورُ وَ الْمَحْبُورُ فِیمَا کَانَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُمْ وَ هُمْ أَغَشُّ النَّاسِ لَکَ فَقَالَ لَهُ صَدَقْتَ قَالَ وَ مِنْهُمُ الْکَاسِفُ الْآسِفُ (1)لِمَا کَانَ مِنْ ذَلِکَ وَ أُولَئِکَ نُصَحَاءُ النَّاسِ لَکَ فَقَالَ لَهُ صَدَقْتَ جَعَلَ اللَّهُ مَا کَانَ مِنْ شَکْوَاکَ حَطّاً لِسَیِّئَاتِکَ فَإِنَّ الْمَرَضَ لَا أَجْرَ فِیهِ وَ لَکِنْ لَا یَدَعُ عَلَی الْعَبْدِ ذَنْباً إِلَّا حَطَّهُ وَ إِنَّمَا الْأَجْرُ فِی الْقَوْلِ بِاللِّسَانِ وَ الْعَمَلِ بِالْیَدِ وَ الرِّجْلِ وَ إِنَّ اللَّهَ لَیُدْخِلُ بِصِدْقِ النِّیَّةِ وَ السَّرِیرَةِ الصَّالِحَةِ عَالَماً جَمّاً مِنْ عِبَادِهِ الْجَنَّةَ.

بیان

قال الجوهری حبرنی هذا الأمر أی سرنی و قال رجل کاسف البال أی سیئ الحال و کاسف الوجه أی عابس و الجم الکثیر.

«388»

(2)یل، الفضائل لابن شاذان فض، کتاب الروضة بِالْإِسْنَادِ یَرْفَعُهُ إِلَی عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: لَمَّا سَارَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام إِلَی صِفِّینَ وَقَفَ بِالْفُرَاتِ وَ قَالَ لِأَصْحَابِهِ أَیْنَ الْمَخَاضُ فَقَالُوا أَنْتَ أَعْلَمُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ امْضِ إِلَی هَذَا التَّلِّ وَ نَادِ یَا جلند [جُلَنْدَی] أَیْنَ الْمَخَاضُ قَالَ فَصَارَ حَتَّی وصلت تل [وَصَلَ إِلَی التَّلِ] وَ نَادَی یَا جلند [جُلَنْدَی] فَأَجَابَهُ مِنْ تَحْتِ الْأَرْضِ خَلْقٌ کَثِیرٌ قَالَ فَبُهِتَ وَ لَمْ یَعْلَمْ مَا یَصْنَعُ فَأَتَی إِلَی الْإِمَامِ وَ قَالَ یَا مَوْلَایَ جَاوَبَنِی خَلْقٌ کَثِیرٌ فَقَالَ یَا قَنْبَرُ امْضِ وَ قُلْ یَا جلند [جُلَنْدَی] بْنَ کِرْکِرَ أَیْنَ الْمَخَاضُ قَالَ فَکَلَّمَهُ وَاحِدٌ وَ قَالَ وَیْلَکُمْ مَنْ عَرَفَ اسْمِی وَ اسْمَ أَبِی وَ أَنَا فِی هَذَا الْمَکَانِ وَ قَدْ بَقِیَ قِحْفُ رَأْسِی عَظْمَ نَخِرٍ رَمِیمٍ وَ لِی ثَلَاثُ آلَافِ سَنَةٍ مَا یَعْلَمُ الْمَخَاضَ هُوَ وَ اللَّهِ أَعْلَمُ مِنِّی یَا وَیْلَکُمْ مَا أَعْمَی قُلُوبَکُمْ وَ أَضْعَفَ نُفُوسَکُمْ وَیْلَکُمْ امْضُوا إِلَیْهِ وَ اتَّبِعُوهُ فَأَیْنَ خَاضَ خُوضُوا مَعَهُ فَإِنَّهُ أَشْرَفُ الْخَلْقِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

ص: 45


1- 1 هذا هو الصواب المذکور فی تفسیر البرهان، و فی ط الکمبانیّ من البحار: «العاصف ...».
2- 388- الفضائل لشاذان بن جبرائیل ط النجف ص 14. مع مغایرات غیر یسیرة فی اللفظ، هذا و مؤلّفه مجهول الهویة.

الْمَرْضَی وَلاَ عَلَی الَّذِینَ لاَ یَجِدُونَ مَا یُنفِقُونَ» {بر ناتوانان و بر بیماران و بر کسانی که چیزی نمی یابند [تا در راه جهاد ] خرج کنند} تا پایان آیه. سپس فرمود: به من بگو سخن مردم درباره آنچه که مابین ما و اهل شام بود چیست؟ گفت: برخی از آنها از آنچه که مابین شما و آنان بود، شاد و خرسندند و آنان فریبکارترین مردم نسبت به تو هستند. امام فرمود: راست گفتی، ادامه داد و برخی از آنها به خاطر آنچه که بود اندوهگین و متأسف هستند و اینان ناصحان مردم هستند، امام علیه السّلام به او فرمود: راست گفتی، خدا آنچه که از آن شکایت داری (بیماری) را موجب کاستن گناهانت قرار داد. در بیماری پاداشی نیست، اما هیچ گناهی بر بنده نمی گذارد مگر اینکه آن را از بین می برد و همانا پاداش در گفتار به زبان و کردار با دست ها و قدم هاست و خداوند به خاطر نیت راست و درون پاک، هرکس از بندگانش را که بخواهد وارد بهشت می کند.

توضیح

جوهری گوید: حبرنی هذا الأمر یعنی این مسأله مرا شاد کرد و گوید: رجل کاسف البال یعنی مرد بدحال و کاسف الوجه یعنی عبوس، والجمّ یعنی بسیار.

روایت388.

فضائل و الروضه(1): با اسنادی که به عمار بن یاسر نسبت می دهد، گوید: زمانی که امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السّلام به سوی صفین حرکت کرد، بر فرات ایستاد و به یارانش گفت: مخاض کجاست؟ گفتند: تو آگاه تری ای امیرمؤمنان، پس به یکی از یارانش گفت: به سوی این تپه برو و ندا بده ای صخره مخاض کجاست؟ راوی ادامه داد: پس او رفت تا به تپه رسید و ندا داد ای صخره، پس از زیر زمین به او پاسخ داد: خلقتی فراوان. گفت: پس او مبهوت شد و ندانست چه باید انجام دهد، پس نزد امام علیه السّلام آمد و گفت: ای مولای من! خلقی فراوان پاسخ دادند. پس امام فرمود: ای قنبر برو و بگو: ای جلند بن کرکر مخاض کجاست؟ گفت: چون به او گفت خشمگین شد و گفت: وای بر شما چه کسی اسم مرا و اسم پدرم را می داند درحالی که من در این مکان هستم و پوست سرم، استخوان کرم خورده پوسیده­ای باقی مانده است و سه هزار سال دارم، نمی­دانم مخاض کجاست؟ او به خدا سوگند از من آگاه تر است، وای بر شما چه نابیناست دل های شما و چه ضعیف است نفسهایتان، وای بر شما! به سوی او بروید و از او دنباله روی کنید و هرجا وارد شد، همراه او وارد شوید که او شریف ترین مردم بعد از رسول الله صلّی الله علیه و آله است.

ص: 45


1- . الفضائل شاذان بن جبرئیل، چاپ نجف ص 14
بیان

مخاض الماء الموضع الذی یجوز الناس فیه مشاة و رکبانا.

«389»

(1)یل، الفضائل لابن شاذان فض، کتاب الروضة بِالْإِسْنَادِ یَرْفَعُهُ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: أَقْبَلْنَا مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مِنْ صِفِّینَ فَعَطِشَ الْجَیْشُ وَ لَمْ یَکُنْ بِتِلْکَ الْأَرْضِ مَاءٌ فَشَکَوْا ذَلِکَ إِلَی وَارِثِ عِلْمِ النُّبُوَّةِ فَجَعَلَ یَدُورُ فِی تِلْکَ الْأَرْضِ إِلَی أَنِ اسْتَبْطَنَ الْبَرَّ فَرَأَی صَخْرَةً عَظِیمَةً فَوَقَفَ عَلَیْهَا وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الصَّخْرَةُ فَقَالَتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ عِلْمِ النُّبُوَّةِ فَقَالَ لَهَا أَیْنَ الْمَاءُ قَالَ تَحْتِی یَا وَصِیَّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالَ فَأَخْبَرَ النَّاسَ بِمَا قَالَتِ الصَّخْرَةُ لَهُ قَالَ فَانْکَبُّوا إِلَیْهَا بِمِائَةِ نَفَرٍ فَعَجَزُوا أَنْ یُحَرِّکُوهَا فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ علیه السلام إِلَیْکُمْ عَنْهَا ثُمَّ إِنَّهُ علیه السلام وَقَفَ عَلَیْهَا وَ حَرَّکَ شَفَتَیْهِ وَ دَفَعَهَا بِیَدِهِ فَانْقَلَبَتْ کَلَمْحِ الْبَصَرِ وَ إِذَا تَحْتَهَا عَیْنُ مَاءٍ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ أَبْرَدُ مِنَ الثَّلْجِ فَسَقَوُا الْمُسْلِمِینَ وَ سَقَوْا خُیُولَهُمْ وَ أَکْثَرُوا مِنَ الْمَاءِ ثُمَّ إِنَّهُ علیه السلام أَقْبَلَ إِلَی الصَّخْرَةِ وَ قَالَ لَهَا عُودِی إِلَی مَوْضِعِکِ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَجَعَلَتْ تَدُورُ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ کَالْکُرَةِ فِی الْمَیْدَانِ حَتَّی أَطْبَقَتْ عَلَی الْعَیْنِ ثُمَّ رَجَعُوا وَ رَحَلُوا عَنْهَا.

«390»

(2)یج، الخرائج و الجرائح عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا فَرَغَ عَلِیٌّ علیه السلام مِنْ صِفِّینَ وَقَفَ عَلَی شَاطِئِ الْفُرَاتِ وَ قَالَ أَیُّهَا الْوَادِی مَنْ أَنَا فَاضْطَرَبَ وَ تَشَقَّقَتْ أَمْوَاجُهُ وَ قَدْ نَظَرَ النَّاسُ فَسَمِعُوا مِنَ الْفُرَاتِ صَوْتاً أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّ عَلِیّاً أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ.

«391»

(3)یج، الخرائج و الجرائح عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ السَّکْسَکِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام لَمَّا قَدِمَ مِنْ صِفِّینَ وَقَفَ عَلَی شَاطِئِ الْفُرَاتِ ثُمَّ انْتَزَعَ سَهْماً مِنْ کِنَانَتِهِ ثُمَّ أَخْرَجَ مِنْهَا قَضِیباً أَصْفَرَ فَضَرَبَ بِهِ الْفُرَاتَ وَ قَالَ

ص: 46


1- 389- لم أجد فی الفضائل روایة بهذا النصّ إلّا أنّه فی ص 107 ذکر ما یقرب منه.
2- 390- رواه القطب الدین الراوندیّ رحمه اللّه فی کتاب الخرائج.
3- 391- رواهما قطب الدین الراوندیّ فی کتاب الخرائج. و رواه مسندا الشیخ منتجب الدین رحمه اللّه فی الحکایة الأولی من خاتمة أربعینه ص 75.

توضیح

مخاض آب: جایی است که مردم پیاده و سواره در آن مُجاز هستند.

روایت389.

فضائل، روضه(1): با اسنادی که به ابن عباس نسبت می دهد، گوید: همراه علی بن ابی طالب علیه السّلام از صفین برگشتیم، لشکر تشنه شد و در آن سرزمین آبی نبود، پس نزد وارث علم نبوت از آن شکایت کردند، و او شروع به چرخیدن در آن سرزمین کرد تا اینکه وارد صحرا شد، پس صخره بزرگی دید، بر روی آن ایستاد و فرمود: سلام بر تو ای صخره، صخره گفت: سلام بر تو ای وارث علم نبوت، امام فرمود: آب کجاست؟ پاسخ داد: در زیر من است ای وصی محمد. راوی ادامه داد: امام مردم از آنچه که صخره گفت باخبر کرد، ادامه داد: با صد نفر مشغول آن شدند، اما نتوانستند آن را حرکت دهند، در این هنگام علی علیه السّلام فرمود: از آن دور شوید، سپس بر آن ایستاد و با لبش آن را تکان داد و با دستش حرکت داد، پس مانند پلک برهم زدن غلتید و در زیر آن چشمه آبی بود که از عسل شیرین تر و از برف سردتر بود، مسلمانان و اسبان از آن نوشیدند و در آب زیاده­روی کردند، سپس امام علیه السّلام به سوی صخره رفت و به او گفت: به مکان خویش بازگرد. ابن عباس گوید: پس مانند توپی در میدان شروع به دوران در زمین کرد تا اینکه بر روی چشمه واقع شد، سپس برگشتند و از آنجا سفر کردند.

روایت390.

خرائج(2):

صادق علیه السّلام فرمود: زمانی که علی علیه السّلام از صفین فارغ شد، بر ساحل فرات ایستاد و فرمود: ای وادی، من کیستم؟ پس او برآشفت و امواجش شکافته شد، درحالی که مردم نگاه می کردند و از فرات صدای أشهد أن لا إله إلا الله و أشهد أن محمداً رسول الله و أن علیاً امیرالمؤمنین حجه الله علی خلقه را شنیدند.

روایت391.

خرائج(3):

امام صادق علیه السّلام از پدرش فرمود: علی علیه السّلام زمانی که از صفین آمد، بر ساحل فرات ایستاد، سپس تیری از تیردانش جدا کرد و تیری زردرنگ از آن رها کرد و با آن بر فرات زد و فرمود:

ص: 46


1- . در الفضائل روایتی با این متن نیافتم ولی در ص 107 چیزی نزدیک به آن را روایت کرده است.
2- . قطب الدین راوندی آن را در کتاب الخرائج روایت کرده است.
3- . قطب الدین راوندی آن دو را در کتاب الخرائج روایت کرده است.

انْفَجِرِی فَانْفَجَرَتْ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً کُلُّ عَیْنٍ کَالطَّوْدِ وَ النَّاسُ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلَامٍ لَمْ یَفْهَمُوهُ فَأَقْبَلَتِ الْحِیتَانُ رَافِعَةً رُءُوسَهَا بِالتَّهْلِیلِ وَ التَّکْبِیرِ وَ قَالَتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ فِی أَرْضِهِ وَ یَا عَیْنَ اللَّهِ فِی عِبَادِهِ خَذَلَکَ قَوْمُکَ بِصِفِّینَ کَمَا خَذَلَ هَارُونَ بْنَ عِمْرَانَ قَوْمُهُ فَقَالَ لَهُمْ أَ سَمِعْتُمْ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَهَذِهِ آیَةٌ لِی عَلَیْکُمْ وَ قَدْ أَشْهَدْتُکُمْ عَلَیْهِ.

«392»

(1)یج، الخرائج و الجرائح عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ زَیْدٍ قَالَ: کُنْتُ حَاجّاً إِلَی بَیْتِ اللَّهِ فَبَیْنَا أَنَا فِی الطَّوَافِ إِذْ رَأَیْتُ جَارِیَتَیْنِ عِنْدَ الرُّکْنِ الْیَمَانِیِّ تَقُولُ إِحْدَاهُمَا لِلْأُخْرَی لَا وَ حَقِّ الْمُنْتَجَبِ لِلْوَصِیَّةِ وَ الْقَاسِمِ بِالسَّوِیَّةِ وَ الْعَادِلِ فِی الْقَضِیَّةِ بَعْلِ فَاطِمَةَ الزَّکِیَّةِ الرَّضِیَّةِ الْمَرْضِیَّةِ مَا کَانَ کَذَا فَقُلْتُ مَنْ هَذَا الْمَنْعُوتُ فَقَالَتْ هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام عَلَمُ الْأَعْلَامِ وَ بَابُ الْأَحْکَامِ قَسِیمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ رَبَّانِیُّ الْأُمَّةِ قُلْتُ مِنْ أَیْنَ تَعْرِفِینَهُ قَالَتْ کَیْفَ لَا أَعْرِفُهُ وَ قَدْ قُتِلَ أَبِی بَیْنَ یَدَیْهِ بِصِفِّینَ وَ لَقَدْ دَخَلَ عَلَی أُمِّی لَمَّا رَجَعَ فَقَالَ یَا أُمَّ الْأَیْتَامِ کَیْفَ أَصْبَحْتِ قَالَتْ بِخَیْرٍ ثُمَّ أَخْرَجَتْنِی وَ أُخْتِی هَذِهِ إِلَیْهِ وَ کَانَ قَدْ رَکِبَتْنِی مِنَ الْجُدَرِیِّ مَا ذَهَبَ بِهِ بَصَرِی فَلَمَّا نَظَرَ علیه السلام إِلَیَّ تَأَوَّهَ وَ قَالَ:

مَا إِنْ تَأَوَّهْتُ مِنْ شَیْ ءٍ رُزِئْتُ بِهِ***کَمَا تَأَوَّهْتُ لِلْأَطْفَالِ فِی الصِّغَرِ

قَدْ مَاتَ وَالِدُهُمْ مَنْ کَانَ یَکْفُلُهُمْ***فِی النَّائِبَاتِ وَ فِی الْأَسْفَارِ وَ الْحَضَرِ

ثُمَّ أَمَرَّ یَدَهُ الْمُبَارَکَةَ عَلَی وَجْهِی فَانْفَتَحَتْ عَیْنِی لِوَقْتِی وَ سَاعَتِی فَوَ اللَّهِ إِنِّی لَأَنْظُرُ إِلَی الْجَمَلِ الشَّارِدِ فِی اللَّیْلَةِ الْمُظْلِمَةِ بِبَرَکَتِهِ علیه السلام.

ص: 47


1- 392- رواهما قطب الدین الراوندیّ فی کتاب الخرائج. و رواه مسندا الشیخ منتجب الدین رحمه اللّه فی الحکایة الأولی من خاتمة أربعینه ص 75.

بجوش، پس دوازده چشمه جوشیدن گرفت که هر چشمه مانند کوه بود و مردم درحال نگریستن به او بودند، سپس سخنی گفت که آن را نمی فهمیدند، پس دو نهنگی که سرشان را با تهلیل و تکبیر بلند کرده بودند، روی آوردند و گفتند: سلام بر تو ای حجت خدا بر خلقش در زمین و ای چشم خدا در میان بندگانش، قومت تو را در صفین رها کردند چنان که هارون بن عمران را قومش رها کردند. پس به آنان فرمود: آیا شنیدید؟ گفتند: بلی، فرمود: پس این آیتی برای من بر شماست و من شما را بر آن شاهد گرفته ام.

روایت392.

خرائج(1):

عبدالواحد بن زید گوید: در حج بیت الله بودم و درحالیکه در طواف بود دو دخترک را کنار رکن یمانی دیدم که یکی از آنها به دیگری میگفت: نه و حق برگزیده برای وصیت، و تقسیم­کننده با برابری، عادل در قضاوت، همسر فاطمه پاک راضیه مرضیه چنین نبود. گفتم کسی که وصفش کردی کیست؟ گفت: امیرمؤمنان علی بن ابوطالب علیه السّلام شناس شناسان، دروازه احکام، قسیم بهشت و آتش و ربّانی امت است، گفتم: او را از کجا میشناسی؟ گفت: چگونه او را نشناسم درحالیکه پدرم در صفین در حضور او کشته شد و زمانیکه بازگشت بر مادرم وارد شد و فرمود ای مادر یتیمان چگونه هستی؟ مادرم پاسخ داد: خوبم سپس مرا و این خواهرم را به سوی او بیرون برد، درحالیکه به میزانی آبله بر من غالب شده بود که بیناییام را گرفته بود پس چون امام به من نظر کرد آه کشید و فرمود:

اگر از آن چیزی که به آن گرفتار شدم، چنانکه برای کودکان آه کشیدهام، آه نکشیدهام.

پدرشان وفات کرده است کیست که در حوادث، و در سفر و حضر آنان را کفالت کند.

سپس دست مبارکش را بر صورتم کشید و در آن ساعت و لحظه چشمانم گشوده شد، و به خدا سوگند به برکت او در شب تاریک شتر رمیده را میبینم

ص: 47


1- . قطب الدین راوندی آن دو را در کتاب الخرائج روایت کرده است. و شیخ منتجب الدین راوندی نیز آن را در حکایت اول از پایان حکایت اربعین ص 75 روایت کرده است.

ص: 48

ص: 48

باب 15 باب ما جری بین معاویة و عمرو بن العاص فی [التحامل علی] علی علیه السلام

الأخبار

«393»

(1)لی، الأمالی للصدوق الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ عَدِیٍّ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ یُونُسَ بْنِ أَبِی إِسْحَاقَ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الصَّقْرِ عَنْ عَدِیِّ بْنِ أَرْطَاةَ قَالَ: قَالَ مُعَاوِیَةُ یَوْماً لِعَمْرِو بْنِ الْعَاصِ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أَیُّنَا أَدْهَی قَالَ عَمْرٌو أَنَا لِلْبَدِیهَةِ وَ أَنْتَ لِلرَّوِیَّةِ قَالَ مُعَاوِیَةُ قَضَیْتَ لِی عَلَی نَفْسِکَ وَ أَنَا أَدْهَی مِنْکَ فِی الْبَدِیهَةِ قَالَ عَمْرٌو فَأَیْنَ کَانَ دَهَاؤُکَ یَوْمَ رَفَعْتُ الْمَصَاحِفَ قَالَ بِهَا غَلَبْتَنِی یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أَ فَلَا أَسْأَلُکَ عَنْ شَیْ ءٍ تَصْدُقُنِی فِیهِ قَالَ وَ اللَّهِ إِنَّ الْکَذِبَ لَقَبِیحٌ فَاسْأَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ أَصْدُقْکَ فَقَالَ هَلْ غَشَشْتَنِی مُنْذُ نَصَحْتَنِی قَالَ لَا قَالَ بَلَی وَ اللَّهِ لَقَدْ غَشَشْتَنِی أَمَا إِنِّی لَا أَقُولُ فِی کُلِّ الْمَوَاطِنِ وَ لَکِنْ فِی مَوْطِنٍ وَاحِدٍ قَالَ وَ أَیُّ مَوْطِنٍ قَالَ یَوْمَ دَعَانِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ لِلْمُبَارَزَةِ فَاسْتَشَرْتُکَ فَقُلْتُ مَا تَرَی یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَقُلْتَ کُفْوٌ کَرِیمٌ فَأَشَرْتَ عَلَیَّ بِمُبَارَزَتِهِ وَ أَنْتَ تَعْلَمُ مَنْ هُوَ فَعَلِمْتُ أَنَّکَ غَشَشْتَنِی قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ دَعَاکَ رَجُلٌ إِلَی مُبَارَزَةٍ عَظِیمُ الشَّرَفِ جَلِیلُ الْخَطَرِ وَ کُنْتَ مِنْ مُبَارَزَتِهِ

ص: 49


1- 393- رواه الشیخ الصدوق رحمه اللّه فی الحدیث: 5 من المجلس: 17 من أمالیه ص 69.

.

باب پانزدهم : آنچه که در ستم بر علی علیه السّلام بین معاویه و عمرو بن عاص گذشت

روایات

روایت393.

امالی صدوق(1):

یک روز معاویه به عمرو عاص گفت:

ای ابا عبد اللّه کدام ما زیرکتریم؟ عمرو گفت: من مرد بدیهه هستم و تو مرد اندیشه. معاویه گفت به نفع من قضاوت کردی و من در بدیهه هم از تو زیرکترم. عمرو گفت: این زیرکی تو روز بالا بردن قرآنها کجا بود؟ گفت: تو در آن بر من غلبه کردی و اکنون می­خواهم از تو چیزی بپرسم و در جواب با من راست بگو. گفت: بخدا دروغ زشت است هر چه خواهی بپرس که با تو راست گویم. معاویه گفت: از روزی که با من همراه شدی به من دغلی کردی یا نه؟ گفت: نه. گفت بخدا سوگند به من دغل کرده­ای، نمی­گویم در همه میدان­ها ولی در یک میدان. گفت: کدام میدان؟ گفت: روزی که علی بن ابی طالب مرا به میدان خود طلبید با تو مشورت کردم و گفتم چه رأی می­دهی؟ گفتی همآوردت کریم است و بمن نظر دادی که بمیدان او بروم و تو او را بخوبی می­شناختی و من دانستم که با من دغلی کردی. گفت: ای امیر المؤمنین مردی عظیم الشرف و بلند مقام تو را بمبارزه دعوت کرده بود و

ص: 49


1- . شیخ صدوق آن را در حدیث 5 از مجلس 17 از امالی­اش ص 69 روایت کرده است.

عَلَی إِحْدَی الحسنین [الْحُسْنَیَیْنِ] إِمَّا أَنْ تَقْتُلَهُ فَتَکُونَ قَدْ قَتَلْتَ قِتَالَ الْأَقْرَانِ وَ تَزْدَادُ بِهِ شَرَفاً إِلَی شَرَفِکَ وَ تَخْلُو بِمُلْکِکَ وَ إِمَّا أَنْ تَعْجَلَ إِلَی مُرَافَقَةِ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً قَالَ مُعَاوِیَةُ هَذِهِ شَرٌّ مِنَ الْأُولَی وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنِّی لَوْ قَتَلْتُهُ دَخَلْتُ النَّارَ وَ لَوْ قَتَلَنِی دَخَلْتُ النَّارَ قَالَ لَهُ عَمْرٌو فَمَا حَمَلَکَ عَلَی قِتَالِهِ قَالَ الْمُلْکُ عَقِیمٌ وَ لَنْ یَسْمَعَهَا مِنِّی أَحَدٌ بَعْدَکَ.

«394»

(1)ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: اسْتَأْذَنَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ عَلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ فَلَمَّا دَخَلَ عَلَیْهِ اسْتَضْحَکَ مُعَاوِیَةُ فَقَالَ لَهُ عَمْرٌو مَا أَضْحَکَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَدَامَ اللَّهُ سُرُورَکَ قَالَ ذَکَرْتُ ابْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ قَدْ غَشِیَکَ بِسَیْفِهِ فَاتَّقَیْتَهُ وَ وَلَّیْتَ فَقَالَ أَ تَشْمَتُ بِی یَا مُعَاوِیَةُ فَأَعْجَبُ مِنْ هَذَا یَوْمٌ دَعَاکَ إِلَی الْبِرَازِ فَالْتَمَعَ لَوْنُکَ وَ أَطَّتْ أَضْلَاعُکَ وَ انْتَفَخَ سَحْرُکَ وَ اللَّهِ لَوْ بَارَزْتَهُ لَأَوْجَعَ قَذَالَکَ وَ أَیْتَمَ عِیَالَکَ وَ بَزَّکَ سُلْطَانَکَ وَ أَنْشَأَ عَمْرٌو یَقُولُ:

مُعَاوِیَ لَا تُشْمِتْ بِفَارِسِ بُهْمَةٍ***لَقِیَ فَارِساً لَا تَعْتَلِیهِ الْفَوَارِسُ

مُعَاوِیَ لَوْ أَبْصَرْتَ فِی الْحَرْبِ مُقْبِلًا***أَبَا حَسَنٍ تَهْوِی عَلَیْکَ الْوَسَاوِسُ

وَ أَیْقَنْتَ أَنَّ الْمَوْتَ حَقٌّ وَ أَنَّهُ*** لِنَفْسِکَ إِنْ لَمْ تُمْعِنِ الرَّکْضَ خَالِسٌ

دَعَاکَ فَصُمَّتْ دُونَهُ الْأُذُنُ إِذْ دَعَا***وَ نَفْسُکَ قَدْ ضَاقَتْ عَلَیْهَا الْأَمَالِسُ

أَ تُشْمِتُ بِی أَنْ نَالَنِی حَدُّ رُمْحِهِ***وَ عَضَّضَنِی نَابٌ مِنَ الْحَرْبِ نَاهِسٌ

فَأَیُّ امْرِئٍ لَاقَاهُ لَمْ یَلْقَ شِلْوَهُ***بِمُعْتَرَکٍ تُسْفَی عَلَیْهِ الرَّوَامِسُ

أَبَی اللَّهُ إِلَّا أَنَّهُ لَیْثُ غَابَةٍ***أَبُو أَشْبُلٍ تُهْدَی إِلَیْهِ الْفَرَائِسُ

فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ فَأَرْهِجْ عَجَاجَةً***وَ إِلَّا فَتِلْکَ التُّرَّهَاتُ الْبَسَابِسُ

فَقَالَ مُعَاوِیَةُ مَهْلًا یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ وَ لَا کُلَّ هَذَا قَالَ أَنْتَ اسْتَدْعَیْتَهُ.

بیان

استضحک لعله مبالغة فی الضحک أو أراد أن یضحک عمرا

ص: 50


1- 394- رواه شیخ الطائفة فی الحدیث: 30 من الجزء 5 من أمالیه: ج 1 ص 134.

یکی از دو سرانجام خوش را داشتی یا او را می­کشتی و پهلوانی میکردی و شرف بر شرفت می­افزود و در سلطنت خود بی­رقیب می­شدی و یا به همراهی شهیدان و صالحان که چه خوب رفیقانند می­شتافتی. معاویه گفت این از اولی بدتر است بخدا من می­دانستم که اگر او را بکشم بدوزخ می­روم و اگر هم مرا بکشد بدوزخ می­روم. عمرو گفت: پس چه باعث بود که با او بجنگی؟ گفت ملک عقیم است و نباید این سخن را از من جز تو کسی بشنود.

روایت394.

امالی طوسی(1):

مفید از محمد بن عمران، از محمد بن اسحاق از ولید بن محمد بن اسحاق از پدرش گوید:

عمرو بن عاص اذن ورود بر معاویه بن ابوسفیان را خواست و چون بر او وارد شد معاویه بر او خندید، عمرو به او گفت: ای امیرمؤمنان خداوند شادیات را پایدار کند چه چیزی تو را به خنده آورده است؟ گفت: پسر ابوطالب به خاطرم آمد درحالیکه با شمشیرش به سوی تو آمد و پس ترسیدی و پشت کردی. گفت: ای معاویه بر من شاد میشوی؟ آیا عجیبتر از اینکه روزی تو را به هماوردی خواند پس رنگت دگرگون شد و چهار ستونت به لرزه درآمد و رگهای گردنت باد کرد به خدا سوگند اگر او هماورد میشدی پس سرت را به درد میآورد، فرزندانت را یتیم میکرد و برسلطنتت غالب میشد و سرود:

ای معاویه با سوارکاری که با همت با سواری روبرو شد که سواران بر او برتری ندارند شاد نباش.

ای معاویه اگر در جنگ ابوالحسن را روی کننده دیدی وسوسهها بر تو سقوط میکنند.

و یقین مییابی که مرگ حق است و گر چه بسیار خوب به دویدن بپردازی تو را میرباید.

تو را فرا میخواند و گوش بر غیر او خاموش است آنگاه که صدا کند و صحراهای خشک بر جانت تنگ میشود.

آیا مرا شمامتت میکنی که لبه نیزه او مرا دربرگرفت و دندان گزنده­ای از جنگ بر من فرو رفت.

پس کیست که با او دیدار کند و با عضو جدا­شده خود در معرکه­ای که بادهای سهمگین بر آن می­وزد روبهرو نشود .

خدا خواست که او شیر بیشه، پدر شیربچه­گان باشد که شکارها بهسوی او هدایت میشوند.

پس تو اگر در شک بودی، گرد و غبار جنگ به پا کن و در غیر اینصورت آنها مزخرفاتی باطل است.

معاویه گفت: فرصت بده ای ابوعبدالله، نیازی به این همه نبود!، گفت: تو آن را خواستی.

توضیح

استحضک شاید مبالغهای در خنده باشد یا خواسته است که عمرو را به خنده آورد،

ص: 50


1- . شیخ طائفه آن را در حدیث 30 از جلد 5 از امالی­اش: ج1 ص 134 روایت کرده است.

و التمع لونه ذهب و تغیر و أط الرجل و نحوه یئط أطیطا صوت و یقال للجبان انتفخ سحرک أی رئتک و بزه سلبه.

و قال الجوهری البهمة بالضم الفارس الذی لا یدری من أین یؤتی من شدة بأسه و یقال أیضا للجیش بهمة و منه قولهم فلان فارس بهمة و لیث غابة.

و فی القاموس الإملیس و بهاء الفلاة لیس بها نبات و الجمع أمالیس و أمالس شاذ و قال نهس اللحم کمنع و سمع أخذ بمقدم أسنانه و نتفه و قال الشلو بالکسر العضو و الجسد من کل شی ء کالشلا و کل مسلوح أکل منه شی ء و بقیت منه بقیة و قال الروامس الریاح الدوافن للآبار و قال أرهج أثار الغبار و قال العجاج الغبار و قال الترهة کقبرة الباطل و قال الترهات البسابس و بالإضافة الباطل.

«395»

(1)کشف، کشف الغمة: لَمَّا عَزَمَ مُعَاوِیَةُ عَلَی قِتَالِ عَلِیٍّ علیه السلام شَاوَرَ فِیهِ ثِقَاتِهِ وَ أَهْلَ وُدِّهِ فَقَالُوا هَذَا أَمْرٌ عَظِیمٌ لَا یَتِمُّ إِلَّا بِعَمْرِو بْنِ الْعَاصِ فَإِنَّهُ قَرِیعُ زَمَانِهِ فِی الدَّهَاءِ وَ الْمَکْرِ وَ قُلُوبُ أَهْلِ الشَّامِ مَائِلَةٌ إِلَیْهِ وَ هُوَ یَخْدَعُ وَ لَا یُخْدَعُ فَقَالَ صَدَقْتُمْ وَ لَکِنَّهُ یُحِبُّ عَلِیّاً فَأَخَافُ أَنْ یَمْتَنِعَ فَقَالُوا رَغِّبْهُ بِالْمَالِ وَ أَعْطِهِ مِصْرَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مِنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ خَلِیفَةِ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ إِمَامِ الْمُسْلِمِینَ وَ خَلِیفَةِ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ ذِی النُّورَیْنِ خَتَنِ الْمُصْطَفَی عَلَی ابْنَتَیْهِ وَ صَاحِبِ جَیْشِ الْعُسْرَةِ وَ بِئْرِ رُومَةَ الْمَعْدُومِ النَّاصِرِ الْکَثِیرِ الْخَاذِلِ الْمَحْصُورِ فِی مَنْزِلِهِ الْمَقْتُولِ عَطَشاً وَ ظُلْماً فِی مِحْرَابِهِ الْمُعَذَّبِ بِأَسْیَافِ الْفَسَقَةِ إِلَی عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ صَاحِبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ثِقَتِهِ وَ أَمِیرِ عَسْکَرِهِ بِذَاتِ السَّلَاسِلِ الْمُعَظَّمِ رَأْیُهُ الْمُفَخَّمِ تَدْبِیرُهُ أَمَّا بَعْدُ فَلَنْ یَخْفَی عَلَیْکَ احْتِرَاقُ قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ وَ فَجْعَتُهُمْ بِقَتْلِ عُثْمَانَ وَ مَا ارْتَکَبَهُ جَارُهُ بَغْیاً وَ حَسَداً وَ امْتِنَاعُهُ عَنْ نُصْرَتِهِ وَ خِذْلَانُهُ إِیَّاهُ حَتَّی قُتِلَ فِی مِحْرَابِهِ فَیَا لَهَا

ص: 51


1- 395- ذکره الاربلی رحمه اللّه فیما ساقه من قضایا صفّین فی أواسط قضایاها من کتاب کشف الغمّة: ج 1، ص 254.

التمع لونه یعنی رنگش رفت و دگرگون شد. اطّ الرجل و مانند آن یئط اطیطاٌ: یعنی صدا داد. و به ترسو گفته میشود: انتفح سحرک یعنی ریهات باد کرد. و بزّه: یعنی آن را گرفت و ربود.

جوهری گوید: البهمة با ضمّه: سواری است که به خاطر شدت قدرتش فهمیده نمیشود از کجا حمله می­کند و به لشکر نیز بهمه گفته میشود و از این است کلام عرب: فلانی اسب­سواری بهمة و شیر جنگل از آن است.

و در قاموس آمده است: إملیس و بهاء دشت خالی از گیاه است و جمع آن امالیس است و امالس شاذ است. و گوید: نهس اللحم بر وزن منع و سمع: گرفتن گوشت با دندانهای پیشین و کندن آن است و گوید: شلو با کسره: عضو جسد از هر چیزی است مانند شلا، و هر رها­شده­ای

است که بخشی از او خورده شود و بقیه آن باقی مانده است. گوید: الروامس بادهای دفن­کننده چاههاست. و گوید: أرهج: یعنی غبار بر پا کرد. و عجاج یعنی غبار، و الترهة بر وزن قبّرة یعنی باطل و گوید: الترهات البسابس و با اضافه یعنی باطل.

روایت395.

کشف الغمّه(1): زمانیکه معاویه بر جنگ با علی علیه السّلام تصمیم گرفت در خصوص آن با معتمدان و دوستان خود مشورت کرد پس به او گفتند: این کار بزرگی است جز با عمرو بن عاص صورت نمیگیرد که او در زیرکی و مگر یگانه روزگار است و دلهای شامیان هواخواه است، نیرنگ میزند و نیرنگ نمیخورد. معاویه گفت: راست میگویید اما او دوست­دار علی است میترسم امتناع کند، گفتند: او را با پول ترغیب کن و مصر را به او ببخش پس برای او نوشت: از معاویه پسر ابوسفیان جانشین عثمان بن عفان امام مسلمانان و جانشین فرستاده پروردگار جهانیان ذوالنورین داماد مصطفی با دو دخترش، و صاحب لشکر عسره، و بئر روحه، از بین رفته، یاری­کننده بسیار، حصر شده در منزل خویش، کشته شده از روی عطش و ظلم در محراب خویش، تعذیب شده با شمشیر فاسقان به عمرو بن عاص صحابی رسولالله، معتمد و امیر لشکر او در ذات السلاسل، بزرگ­رأی، و صاحب تدبیر فخیم، اما بعد سوختن دل مؤمنان و درد آنان از قتل عثمان از تو پوشیده نیست، و آنچه که همسایه او از روی ستم و حسد انجام داد، امتناع او از یاری وی و ترک کردن وی تا اینکه در محراب خویش کشته شود بر تو پوشیده نیست، شگفتا از

ص: 51


1- . اربلی در اثنای آنچه که از قضایای صفین ذکر کرده است از کتاب کشف الغمه: ج1، ص254 روایت کرده است.

مُصِیبَةً عَمَّتِ النَّاسَ وَ فَرَضَتْ عَلَیْهِمْ طَلَبَ دَمِهِ مِنْ قَتَلَتِهِ وَ أَنَا أَدْعُوکَ إِلَی الْحَظِّ الْأَجْزَلِ مِنَ الثَّوَابِ وَ النَّصِیبِ الْأَوْفَرِ مِنْ حُسْنِ الْمَآبِ بِقِتَالِ مَنْ آوَی قَتَلَةَ عُثْمَانَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ مِنْ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ صَاحِبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ وَصَلَ کِتَابُکَ فَقَرَأْتُهُ وَ فَهِمْتُهُ فَأَمَّا مَا دَعَوْتَنِی إِلَیْهِ مِنْ قِتَالِ عَلِیٍّ فَقَدْ دَعَوْتَنِی وَ اللَّهِ إِلَی خَلْعِ رِبْقَةِ الْإِسْلَامِ مِنْ عُنُقِی وَ التَّهَوُّرِ فِی الضَّلَالَةِ مَعَکَ وَ إِعَانَتِی إِیَّاکَ عَلَی الْبَاطِلِ وَ اخْتَرَاطِ السَّیْفِ فِی وَجْهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ هُوَ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَصِیُّهُ وَ وَارِثُهُ وَ قَاضِی دَیْنِهِ وَ مُنْجِزُ وَعْدِهِ وَ زَوْجُ ابْنَتِهِ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ أَبُو السِّبْطَیْنِ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّکَ خَلِیفَةُ عُثْمَانَ صَدَقْتَ وَ لَکِنْ تَبَیَّنَ الْیَوْمَ عَزْلُکَ مِنْ خِلَافَتِهِ وَ قَدْ بُویِعَ لِغَیْرِهِ فَزَالَتْ خِلَافَتُکَ وَ أَمَّا مَا عَظَّمْتَنِی بِهِ وَ نَسَبْتَنِی إِلَیْهِ مِنْ صُحْبَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنِّی صَاحِبُ جَیْشِهِ فَلَا أَغْتَرُّ بِالتَّزْکِیَةِ وَ لَا أَمِیلُ بِهَا عَنِ الْمِلَّةِ وَ أَمَّا مَا نَسَبْتَ أَبَا الْحَسَنِ أَخَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَصِیَّهُ إِلَی الْبَغْیِ وَ الْحَسَدِ لِعُثْمَانَ وَ سَمَّیْتَ الصَّحَابَةَ فَسَقَةً وَ زَعَمْتَ أَنَّهُ أَشْلَاهُمْ عَلَی قَتْلِهِ فَهَذَا کَذِبٌ وَ غَوَایَةٌ وَیْحَکَ یَا مُعَاوِیَةُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ بَذَلَ نَفْسَهُ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَاتَ عَلَی فِرَاشِهِ وَ هُوَ صَاحِبُ السَّبْقِ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ الْهِجْرَةِ وَ قَالَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هُوَ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ وَ هُوَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ قَالَ فِیهِ یَوْمَ الْغَدِیرِ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ وَ قَالَ فِیهِ یَوْمَ خَیْبَرَ لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ

ص: 52

مصیبتی که مردم را فرا گرفت و خونخواهی از قاتلان او را بر آنان واجب ساخت و من تو را به بهره وافر از ثواب و نصیب فراوان از حسن عاقبت با نبرد با کسی که به قاتلان عثمان پناه داد، فرا میخوانم.

و عمرو بن عاص برایش نوشت: از عمرو بن عاص صحابی رسول الله صلّی الله علیه و آله به معاویه پسر ابوسفیان، اما بعد نامهات به من رسد، آن را خواندم و فهمیدم، اما آنچه که در خصوص جنگ با علی مرا به آن فرا خواندهای، به خدا سوگند مرا به خلع کمند اسلام از گردنم و نابودی در گمراهی همراه تو و یاری کردن تو بر باطل و کشیدن شمشیر بر روی علی بن ابی طالب علیه السّلام دعوت کردهای در حالیکه او برادر، وصی، وارث رسولالله، قاضی دین او، عملی­کننده وعده او، همسر دختر او سرور زنان هر دو جهان و پدر سبطین سرور جوانان بهشت است.

و اما این کلام تو: که تو جانشین عثمان هستی، راست گفتهای اما امروز عزل تو از جانشینی او روشن شد و برای غیر او بیعت شدهاست پس خلافتت از بین رفت، اما آنچه که مرا با آن بزرگ کردهای و در خصوص همراهی با رسولالله صلّی الله علیه و آله به من نسبت دادهای اینکه من صاحب لشکر او هستم، من با تزکیه اغفال نمیشوم و با آن از دین منحرف نمیشوم .

اما در خصوص آنچه که ابوالحسن برادر و وصی رسولالله را به ستم و حسد به عثمان نسبت دادی و صحابه را فاسق نامیدی و گمان کردی که او آنان را بر قتل او برانگیخت، دروغ و نیرنگ است.

وای بر تو معاویه آیا ندیدی که ابوالحسن جانش را در مقابل رسولالله نثار کرد و بر بستر او خفت و او پیشتاز بهسوی اسلام و هجرت است و رسولالله صلّی الله علیه و آله درباره او فرمود: او از من است و من از او هستم و او از من به منزله هارون از موسی است با این تفاوت که بعد من هیچ نبیای نیست.

و در روز غدیر درباره او فرمود: هر که من مولای او هستم پس این علی مولای اوست بارخدایا با هر که او را دوست داشت دوستی کن و با هر که با او دشمنی کرد دشمنی کن و هر که او را یاری کرد یاریاش کن و هر که او را رها کرد رهایش کن.

و در روز خیبر درباره او فرمود: فردا پرچم را به مردی میدهم که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش نیز او را دوست دارند.

ص: 52

وَ قَالَ فِیهِ یَوْمَ الطَّیْرِ اللَّهُمَّ ائْتِنِی بِأَحَبِّ خَلْقِکَ إِلَیْکَ فَلَمَّا دَخَلَ قَالَ وَ إِلَیَّ وَ إِلَیَّ وَ قَالَ فِیهِ یَوْمَ النَّضِیرِ عَلِیٌّ إِمَامُ الْبَرَرَةِ وَ قَاتِلُ الْفَجَرَةِ مَنْصُورٌ مَنْ نَصَرَهُ مَخْذُولٌ مَنْ خَذَلَهُ وَ قَالَ فِیهِ عَلِیٌّ وَلِیُّکُمْ بَعْدِی وَ أَکَّدَ الْقَوْلَ عَلَیَّ وَ عَلَیْکَ وَ عَلَی جَمِیعِ الْمُسْلِمِینَ وَ قَالَ إِنِّی مُخْلِفٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی وَ قَالَ أَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا وَ قَدْ عَلِمْتَ یَا مُعَاوِیَةُ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْآیَاتِ الْمَتْلُوَّاتِ فِی فَضَائِلِهِ الَّتِی لَا یَشْرَکُهُ فِیهَا أَحَدٌ کَقَوْلِهِ تَعَالَی یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ کَقَوْلِهِ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ کَقَوْلِهِ أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ وَ کَقَوْلِهِ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ وَ کَقَوْلِهِ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مَا تَرْضَی أَنْ یَکُونَ سِلْمُکَ سِلْمِی وَ حَرْبُکَ حَرْبِی وَ تَکُونَ أَخِی وَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا أَبَا الْحَسَنِ مَنْ أَحَبَّکَ فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَکَ فَقَدْ أَبْغَضَنِی وَ مَنْ أَحَبَّکَ أَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ مَنْ أَبْغَضَکَ أَدْخَلَهُ اللَّهُ النَّارَ وَ کِتَابُکَ یَا مُعَاوِیَةُ الَّذِی هَذَا جَوَابُهُ لَیْسَ مِمَّا یَنْخَدِعُ بِهِ مَنْ لَهُ عَقْلٌ وَ دِینٌ وَ السَّلَامُ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ یُعْرِضُ عَلَیْهِ الْأَمْوَالَ وَ الْوِلَایَاتِ وَ کَتَبَ فِی آخِرِ کِتَابِهِ

جَهِلْتَ وَ لَمْ تَعْلَمْ مَحَلَّکَ عِنْدَنَا***فَأَرْسَلْتَ شَیْئاً مِنْ خِطَابٍ وَ مَا تَدْرِی

فَثِقْ بِالَّذِی عِنْدِی لَکَ الْیَوْمَ آنِفاً***مِنَ الْعِزِّ وَ الْإِکْرَامِ وَ الْجَاهِ وَ النَّصْرِ

فَأَکْتُبُ عَهْداً تَرْتَضِیهِ مُؤَکَّداً***وَ أَشْفَعُهُ بِالْبَذْلِ مِنِّی وَ بِالْبِرِّ

فَکَتَبَ إِلَیْهِ عَمْرٌو بِأَبْیَاتٍ لَیْسَ بِالشِّعْرِ الْجَیِّدِ یَطْلُبُ فِیهَا مِصْرَ (1)وَ أَوَّلُهَا:

ص: 53


1- 1 هذا کان مؤخرا فی أصلی فقدمناه لکونه أوفق، و القصة ذکرها الخوارزمی حرفیة فی الفصل الثالث من الفصل 16 من مناقب أمیر المؤمنین علیه السلام ص 129.

و در روز طیر درباره او فرمود: بارالها محبوبترین خلقت نزد تو را بهسوی من بیاور پس چون وارد شد فرمود: و بهسوی من و بهسوی من.

و در روز نضیر درباره او فرمود: علی امام پارسایان و قاتل فاجران است هر که او را یاری کرد یاری شده است و هر که او را رها کرد رها شده است.

و درباره او فرمود: علی ولی شما بعد از من است و بر سخنش تأکید کرد: بر من، بر تو و بر تمامی مسلمانان و فرمود: من ثقلین را در میان شما بازمیگذارم: کتاب خدا و عترتم و فرمود: من شهر علم و علی دروازه آن است.

و ای معاویه آیات متوالیای که خداوند درباره فضائل بینظیر او نازل فرمود را دیدی مانند این کلام خداوند متعال«یُوفُونَ بِالنَّذْرِ» {[همان بندگانی که] به نذر خود وفا می کردند} و نیز این کلامش: «إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ» {ولی شما تنها خدا و پیامبر اوست} و مانند این کلامش: «أَفَمَن کَانَ عَلَی بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ وَیَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ» { آیا کسی که از جانب پروردگارش بر حجتی روشن است و شاهدی از [خویشان] او پیرو آن است} و مانند این کلامش: «رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ» {رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ} و «قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی» { بگو به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم مگر دوستی درباره خویشاوندان}.

و رسولالله صلّی الله علیه و آله فرمود: آیا خوشنود نیستی که صلح تو، صلح با من و جنگ تو جنگ من است و برادر و ولی من در دنیا و آخرت هستی، ای ابوالحسن هر که تو را دوست بدارد مرا دوست داشته است و هر که با تو دشمنی کند با من دشمنی کرده است و هر که تو را دوست بدارد خداوند او را وارد بهشت میکند و هر که با تو دشمنی کند خداوند او را در آتش داخل میکند.

و نامه تو ای معاویه، پاسخش این است کسی عقل و دین دارد بهوسیله آن فریب نمیخورد و السلام.

پس معاویه درحالیکه اموال و ولایات را به او عرضه میکند برایش نوشت و در پایان نامهاش نوشت:

- ناآگاه هستی و جایگاهت نزد ما را نمیدانی، پس چیزی از خطاب و آنچه که میدانی برایت فرستادم.

- پس به آنچه که امروز نزد من به تو نزدیک است از عزت، اکرام، جاه و پیروزی اطمینان کن.

- و عهدی مینویسم که به تأکید از آن خوشنود میشوی و آن را با بخشش و نیکی از جانب خود دو چندان میکنم.

و عمرو ابیاتی که شعر نیکویی نیست برایش نوشت که در آن مصر را از او طلب میکرد و آغاز آن چنین است:

ص: 53

أَبَی الْقَلْبُ مِنِّی أَنْ أُخَادَعَ بِالْمَکْرِ*** بِقَتْلِ ابْنِ عَفَّانَ أُجَرُّ إِلَی الْکُفْرِ

فَکَتَبَ لَهُ مُعَاوِیَةُ بِذَلِکَ وَ أَنْفَذَهُ إِلَیْهِ فَفَکَّرَ عَمْرٌو وَ لَمْ یَدْرِ مَا یَصْنَعُ وَ ذَهَبَ عَنْهُ النَّوْمُ فَقَالَ:

تَطَاوَلَ لَیْلِی بِالْهُمُومِ الطَّوَارِقِ***وَ صَافَحْتُ مِنْ دَهْرِی وُجُوهَ الْبَوَائِقِ

أَ أَخْدَعُهُ وَ الْخَدْعُ مِنِّی سَجِیَّةٌ***أَمْ أُعْطِیهِ مِنْ نَفْسِی نَصِیحَةَ وَامِقٍ

أَمْ أَقْعُدُ فِی بَیْتِی وَ فِی ذَاکَ رَاحَةٌ*** لِشَیْخٍ یَخَافُ الْمَوْتَ فِی کُلِّ شَارِقٍ

فَلَمَّا أَصْبَحَ دَعَا مَوْلَاهُ وَرْدَانَ وَ کَانَ عَاقِلًا فَشَاوَرَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ وَرْدَانُ إِنَّ مَعَ عَلِیٍّ آخِرَةً وَ لَا دُنْیَا مَعَهُ وَ هِیَ الَّتِی تَبْقَی لَکَ وَ تَبْقَی فِیهَا وَ إِنَّ مَعَ مُعَاوِیَةَ دُنْیَا وَ لَا آخِرَةَ مَعَهُ وَ هِیَ الَّتِی لَا تَبْقَی عَلَی أَحَدٍ فَاخْتَرْ مَا شِئْتَ فَتَبَسَّمَ عَمْرٌو وَ قَالَ:

یَا قَاتَلَ اللَّهُ وَرْدَاناً وَ فِطْنَتَهُ***لَقَدْ أَصَابَ الَّذِی فِی الْقَلْبِ وَرْدَانُ

لَمَّا تَعَرَّضَتِ الدُّنْیَا عَرَضْتُ لَهَا***بِحِرْصِ نَفْسِی وَ فِی الْأَطْبَاعِ إِدْهَانٌ

نَفْسٌ تَعُفُّ وَ أُخْرَی الْحِرْصُ یَغْلِبُهَا***وَ الْمَرْءُ یَأْکُلُ نَتْناً وَ هُوَ غَرْثَانٌ

أَمَّا عَلِیٌّ فَدِینٌ لَیْسَ یَشْرَکُهُ***دُنْیَا وَ ذَاکَ لَهُ دُنْیَا وَ سُلْطَانٌ

فَاخْتَرْتُ مِنْ طَمَعِی دُنْیَا عَلَی بَصَرِی***وَ مَا مَعِی بِالَّذِی أَخْتَارُ بُرْهَانٌ

إِنِّی لَأَعْرِفُ مَا فِیهَا وَ أُبْصِرُهُ***وَ فِیَّ أَیْضاً لِمَا أَهْوَاهُ أَلْوَانٌ

لَکِنَّ نَفْسِی تُحِبُّ الْعَیْشَ فِی شَرَفٍ***وَ لَیْسَ یَرْضَی بِذُلِّ الْعَیْشِ إِنْسَانٌ

ثُمَّ إِنَّ عَمْراً رَحَلَ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَمَنَعَهُ ابْنُهُ عَبْدُ اللَّهِ وَ وَرْدَانُ فَلَمْ یَمْتَنِعْ فَلَمَّا بَلَغَ مَفْرِقَ الطَّرِیقَیْنِ الشَّامِ وَ الْعِرَاقِ قَالَ لَهُ وَرْدَانُ طَرِیقُ الْعِرَاقِ طَرِیقُ الْآخِرَةِ وَ طَرِیقُ الشَّامِ طَرِیقُ الدُّنْیَا فَأَیَّهُمَا تَسْلُکُ قَالَ طَرِیقَ الشَّامِ.

تَوْضِیحٌ

قَالَ الْجَوْهَرِیُّ الْقَرِیعُ الْفَحْلُ وَ السَّیِّدُ یُقَالُ فُلَانٌ قَرِیعُ دَهْرِهِ وَ قَرِیعُکَ الَّذِی یُقَارِعُکَ.

ص: 54

- قلبم مانع از آن میشود که با مکر به مرگ ابن عفان نیرنگ کنم که با آن به کفر کشانده شوم.

پس آن را معاویه برایش نوشت و برایش امضا کرد پس معاویه اندیشید و ندانست چه کند و خواب از او زائل شد پس نوشت: - شبم با غمهای ناگهانی به درازا کشید و با اقسام مصیبتها روبهرو شدم.

- آیا بر او نیرنگ کنم و نیرنگ از جانب من خصلتی است یا اینکه نصیحتی دوستانه از جانب خود به او بکنم.

- یا اینکه در منزل خویش بنشینم که برای پیرمردی که در هر روز (که خورشید طلوع می­کند) از مرگ بیم دارد، راحتی است.

و چون صبح کرد غلامش وردان را که انسان عاقلی بود صدا کرد و درباره آن با او مشورت کرد، وردان گفت: علی آخرت است و دنیائی با او نیست، و آخرت است که برای تو میماند و با معاویه دنیاست و آخرتی همراه نیست آن است که برای کسی نمیماند؛ پس هر کدام را خواستی انتخاب کن. عمرو تبسمی کرد و گفت:

- خداوند وردان و زیرکی او را بکشد، که وردان آنچه که در دل است را بیان کرد.

- زمانی که دنیا روی آورد با حرص نفسم خود را در معرض آن قرار دادم و در سرشتها، دورویی و نفاق است.

- نفسی عفت پیشه میکند و بر دیگری حرص چیره میشود و انسان درحالیکه گرسنه است گندیده را می­خورد.

- اما علی، دینی است که دنیا با آن درنمیآمیزد و آن دنیا و سلطنت اوست.

- پس من با وجود آگاهیام از روی طمع، دنیا را انتخاب کردم، و با آنچه که اختیار کردم برهانی همراه من نیست.

- من آنچه - عاقبتی - که در آن است را میدانم و از آن آگاهم ولی تمایلات من و خواسته­های من نیز انواعی دارد .

- اما نفس من زندگی در شرافت را دوست دارد ولی انسان به ذلت زندگی، راضی نمیشود .

پس عمرو بهسوی معاویه حرکت کرد و پسرش عبدالله و وردان او را منع کردند اما او امتناع نکرد و چون به دو راهی شام و عراق رسید وردان به او گفت: راه عراق راه آخرت و راه شام راه دنیاست کدام را طی میکنی؟ گفت: راه شام را.

توضیح

جوهری گوید: قریع یعنی آقا و سرور، «فلان قریع دهره و قریعک الذی یقارعک»: فلانی سرور روزگار خویش است و هماورد توست در سروری کردن.

ص: 54

وَ قَالَ فِی النِّهَایَةِ فِیهِ ذِکْرُ بِئْرِ رُومَةَ هِیَ بِضَمِّ الرَّاءِ اسْمُ بِئْرٍ بِالْمَدِینَةِ اشْتَرَاهَا عُثْمَانُ وَ سَبَّلَهَا وَ فِی الْقَامُوسِ أَشْلَی دَابَّتَهُ أَرَاهَا الْمِخْلَاةَ لِتَأْتِیَهُ وَ النَّاقَةَ دَعَاهَا لِلْحَلْبِ وَ الْوَامِقُ الْمُحِبُّ وَ الشَّارِقُ الشَّمْسُ وَ شَرِقَتِ الشَّمْسُ طَلَعَتْ وَ الْغَرْثَانُ الْجَائِعُ.

«396»

(1)نهج، نهج البلاغة وَ لَمْ یُبَایِعْ حَتَّی شَرَطَ أَنْ یُؤْتِیَهُ عَلَی الْبَیْعَةِ ثَمَناً فَلَا ظَفِرَتْ یَدُ الْمُبَایِعِ وَ خَزِیَتْ أَمَانَةُ الْمُبْتَاعِ فَخُذُوا لِلْحَرْبِ أُهْبَتَهَا وَ أَعِدُّوا لَهَا عُدَّتَهَا فَقَدْ شَبَّ لَظَاهَا وَ عَلَا سَنَاهَا وَ اسْتَشْعِرُوا الصَّبْرَ فَإِنَّهُ أَدْعَی إِلَی النَّصْرِ.

بیان

قوله علیه السلام و لم یبایع قال الشارحون إشارة إلی ما اشتهر من أن أمیر المؤمنین علیه السلام لما نزل بالکوفة بعد فراغه من البصرة کتب إلی معاویة کتابا یدعوه إلی البیعة فدعا قوما من أهل الشام إلی الطلب بدم عثمان فأجابوه و أشار إلیه أخوه بالاستعانة بعمرو بن العاص فلما قدم علیه و عرف حاجته إلیه تباعد عنه و جعل یمدح علیا علیه السلام فی وجهه حتی رضی معاویة أن یعطیه المصر فبایعه فذلک معنی قوله علیه السلام أن یؤتیه علی البیعة ثمنا ثم أردف ذلک بالدعاء علی البائع لدینه و هو عمرو بعدم الظفر فی الحرب أو بالثمن أو بشی ء مما یأمله و ألحقه بالتوبیخ للمبتاع و هو معاویة بذکر هوان أمانته علیه و هی بلاد المسلمین و أموالهم.

و یحتمل أن یکون إسناد الخزی إلی الأمانة إسنادا مجازیا.

و ذهب بعض الشارحین إلی أن المراد بالبائع معاویة و بالمبتاع عمرو و هو ضعیف لأن الثمن إذا کان مصرا فالمبتاع هو معاویة کذا ذکره ابن میثم.

و قال ابن أبی الحدید فی أکثر النسخ فلا ظفرت ید المبایع بمیم المفاعلة و الظاهر ما رویناه.

ص: 55


1- 396- رواه السیّد الرضیّ رفع اللّه مقامه فی ذیل المختار: 26 من نهج البلاغة.

در النهایه آمده است: در آن بئر رومه بیان شده است که با ضمه راء اسم چاهی در مدینه است که عثمان آن را خرید و وقف کرد و در قاموس آمده است: أشلا دابّته یعنی توبره را به چهارپایش نشان داد تا به سمت او بیاید، و أشلا الناقه: یعنی شتر را برای دوشیدن شیر صدا کرد. وامق یعنی: عاشق؛ و الشارق یعنی خورشید، و شرقتالشمس یعنی خورشید طلوع کرد و غرثان یعنی گرسنه.

روایت396.

نهجالبلاغه(1): بیعت نکرد مگر اینکه قیمت بیعت خویش را از او گرفت پس دست بیعت­فروش خوار و عهد و پیمان خریدار رسوا باد، پس اکنون ساز جنگ را ساز کنید و برای پیکار با دشمن آماده شوید که تنور جنگ روشن شده و شعله آن بالا گرفته و شکیبایی را شعار خود سازید که صبر در جنگ سبب پیروزی است.

توضیح

این سخن امام علیه السّلام: «و بیعت نکرد» شارحان میگویند: اشارهای است به آنچه که مشهور شد که امیرمؤمنان علیه السّلام زمانیکه بعد از فراغت از بصره وارد کوفه شد برای معاویه نامهای نوشت که در آن او را به بیعت دعوت کرد پس او جمعی از شامیان را به خونخواهی عثمان دعوت کرد و آنان او را اجابت کردند و برادرش او را رهنمایی کرد که از عمرو بن عاص کمک بگیرد و چون بر او وارد شد با او بیعت کرد و این معنای این کلام امام است: که قیمت بیعتش را به او بپردازید، سپس آن را با نفرین بر دین­فروش یعنی عمرو به عدم پیروزی در جنگ یا با قیمت یا با چیزی از آنچه که آرزو دارد همراه کرده است و نکوهش خریدار یعنی معاویه را با ذکر خواری امانتش بر او که همان بلاد مسلمانان و اموال آن است، به او ملحق کرده است.

و محتمل است که اسناد رسوایی به امانت از نوع اسناد مجازی باشد.

و برخی از شراح بر این هستند که مقصود از فروشنده معاویه و منظور از خریدار عمرو است و این ضعیف است زیرا قیمت اگر مصر باشد، خریدار همان معاویه است، ابن میثم چنین ذکر کردهاست.

و ابن ابوالحدید گوید در اغلب نسخهها «فلا ظفرت ید المبایع» با میم مفاعله است و خوب چیزی است که ما ذکر کردیم.

ص: 55


1- . سید رضی آن را در ذیل مختار 26 از نهج البلاغه روایت کرده است.

قوله علیه السلام فقد شب لظاها أی أوقدت نارها و أثیرت و روی بالبناء للفاعل أی ارتفع لهبها و السنا بالقصر الضوء.

أقول

قال ابن أبی الحدید روی ابن قتیبة فی کتاب عیون الأخبار(1)قال رأی عمرو بن العاص معاویة یوما فضحک فقال مم تضحک یا أمیر المؤمنین أضحک الله سنک قال أضحک من حضور ذهنک حین إبدائک سوأتک یوم ابن أبی طالب علیهما السلام و الله لقد وجدته منانا و لو شاء أن یقتلک لقتلک فقال عمرو یا أمیر المؤمنین أما و الله إنی لعن یمینک حین دعاک إلی البراز فاحولت عیناک و انتفخ سحرک و بدا منک ما أکره ذکره فمن نفسک أضحک أو فدع

ص: 56


1- 1- رواه ابن أبی الحدید فی شرح المختار: 68 من نهج البلاغة فی عنوان: «أخبار الجبناء و نوادرهم» من شرحه: ج 2 ص 333. و الحدیث ذکره ابن قتیبة فی أواسط کتاب الحرب من کتاب عیون الأخبار: ج 1، ص 169، ط بیروت.

و این کلام امام علیه السّلام «فقد شبّ لظاها» یعنی آتشش برافروخته و روشن شده است و یا بنای فاعل نیز روایت شدهاست یعنی شعلهاش بالا گرفت. و سنا بهصورت مقصور یعنی روشنایی.

میگویم

ابن ابی الحدید گوید: ابن قتیبه در کتاب عیون الاخبار(1) گوید: عمرو بن عاص روزی معاویه را دید که میخندد پس گفت: یا امیرمؤمنان خداوند لبانت را متبسم سازد از چه میخندی. پاسخ داد: از حضور ذهنت زمانیکه در روز ابن ابوطالب بدیات را به او نمایان کردی میخندم به خدا سوگند او مهربان بود اگر میخواست تو را بکشد قطعاٌ میکشت، عمرو گفت: یا امیرمؤمنان به خدا سوگند زمانیکه تو را به هماوردی خواند در جانب راست تو بودم، چشمانت چپ شد و رگ گردنت باد کرد و حالتی از تو نمایان شد که دوست ندارم ذکر کنم پس یا به خود بخند یا رها کن .

ص: 56


1- . ابن ابی الحدید آن را در شرح مختار 68 از نهج البلاغه در عنوان: (اخبار جبناء و نوادرهم) از شرحش: ج2 ص 333 روایت کرده است. و حدیث را ابن قتیبه در اواسط کتاب جنگ از کتاب عیون الأخبار: ج1، ص 169، چاپ بیروت روایت کرده است.

باب 16 باب کتبه علیه السلام إلی معاویة و احتجاجاته علیه و مراسلاته إلیه و إلی أصحابه

الأخبار

«397»

(1)نهج، نهج البلاغة ج، الإحتجاج احْتِجَاجُهُ علیه السلام عَلَی مُعَاوِیَةَ فِی جَوَابِ کِتَابٍ کَتَبَهُ إِلَیْهِ وَ فِی غَیْرِهِ مِنَ الْمَوَاضِعِ وَ هُوَ مِنْ أَحْسَنِ الْحِجَاجِ وَ أَصْوَبِهِ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِی (2)کِتَابُکَ تَذْکُرُ اصْطِفَاءَ اللَّهِ تَعَالَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله لِدِینِهِ وَ تَأْیِیدَهُ إِیَّاهُ بِمَنْ أَیَّدَهُ مِنْ أَصْحَابِهِ فَلَقَدْ خَبَّأَ لَنَا الدَّهْرُ مِنْکَ عَجَباً إِذْ طَفِقْتَ تُخْبِرُنَا بِبَلَاءِ اللَّهِ عِنْدَنَا وَ نِعْمَتِهِ عَلَیْنَا فِی نَبِیِّنَا فَکُنْتَ فِی ذَلِکَ کَنَاقِلِ التَّمْرِ إِلَی هَجَرَ أَوْ دَاعِی مُسَدِّدِهِ إِلَی النِّضَالِ

ص: 57


1- 397- رواه السیّد الرضیّ رحمه اللّه فی المختار: 28 من باب الکتب من نهج البلاغة. و رواه الطبرسیّ رضی اللّه عنه فی عنوان «احتجاجه علی معاویة ...» من کتاب الاحتجاج ص 176.
2- 2 کذا فی طبع الکمبانیّ من البحار و بهامشه و فی النهج و الاحتجاج: فقد أتانی. و فیهما: تذکر فیه.

باب شانزدهم : نامهها و احتحاجات امام علیه السّلام بر معاویه و مکاتبات او با وی و یارانش

روایات

روایت397.

نهجالبلاغه(1): احتجاج اامام علیه السلام بر معوایه درجواب نامه­ای که برای وی نوشت –و در مواردی غیر از آن- و یکی از نیکوترین و صحیح­ترین حجت­آوران است.

پس از یاد خدا و درود نامه شما رسید، که در آن نوشتید، خداوند محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را برای دینش برگزید، و با یارانش او را تأیید کرد، راستی روزگار چه چیزهای شگفتی از تو بر ما آشکار کرده است تو می خواهی ما را از آنچه خداوند به ما عنایت فرمود، آگاه کنی و از نعمت وجود پیامبر با خبرمان سازی داستان تو داستان کسی را ماند که خرما به سرزمین پر خرمای هجر برد یا استاد خود را به مسابقه دعوت کند.

ص: 57


1- . سید رضی آن را در مختار: 28 از بخش نامه­ها از نهج البلاغه روایت کرده است. و طبرسی نیز آن را در عنوان «احتجاجش بر معاویه...» از کتاب الاحتجاج ص 176 روایت کرده است.

وَ زَعَمْتَ أَنَّ أَفْضَلَ النَّاسِ فِی الْإِسْلَامِ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ فَذَکَرْتَ أَمْراً إِنْ تَمَّ اعْتَزَلَکَ کُلُّهُ وَ إِنْ نَقَصَ لَمْ یَلْحَقْکَ ثَلْمُهُ وَ مَا أَنْتَ وَ الْفَاضِلَ وَ الْمَفْضُولَ وَ السَّائِسَ وَ الْمَسُوسَ وَ مَا لِلطُّلَقَاءِ وَ أَبْنَاءِ الطُّلَقَاءِ وَ التَّمْیِیزَ بَیْنَ الْمُهَاجِرِینَ الْأَوَّلِینَ وَ تَرْتِیبَ دَرَجَاتِهِمْ وَ تَعْرِیفَ طَبَقَاتِهِمْ هَیْهَاتَ لَقَدْ حَنَّ قِدْحٌ لَیْسَ مِنْهَا فَطَفِقَ یَحْکُمُ فِیهَا مَنْ عَلَیْهِ الْحُکْمُ لَهَا أَ لَا تَرْبَعُ أَیُّهَا الْإِنْسَانُ عَلَی ظَلْعِکَ وَ تَعْرِفُ قُصُورَ ذَرْعِکَ وَ تَتَأَخَّرُ حَیْثُ أَخَّرَکَ الْقَدَرُ فَمَا عَلَیْکَ غَلَبَةُ الْمَغْلُوبِ وَ لَا لَکَ ظَفَرُ الظَّافِرِ وَ إِنَّکَ لَذَهَّابٌ فِی التِّیهِ رَوَّاغٌ عَنِ الْقَصْدِ أَ لَا تَرَی غَیْرَ مُخْبِرٍ لَکَ وَ لَکِنْ بِنِعْمَةِ اللَّهِ أُحَدِّثُ أَنَّ قَوْماً اسْتُشْهِدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ لِکُلٍّ فَضْلٌ حَتَّی إِذَا اسْتُشْهِدَ شَهِیدُنَا قِیلَ سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ وَ خَصَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِسَبْعِینَ تَکْبِیرَةً عِنْدَ صَلَاتِهِ عَلَیْهِ أَ وَ لَا تَرَی أَنَّ قَوْماً قُطِّعَتْ أَیْدِیهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لِکُلٍّ فَضْلٌ حَتَّی إِذَا فُعِلَ بِوَاحِدِنَا کَمَا فُعِلَ بِوَاحِدِهِمْ قِیلَ الطَّیَّارُ فِی الْجَنَّةِ وَ ذُو الْجَنَاحَیْنِ وَ لَوْ لَا مَا نَهَی اللَّهُ عَنْهُ مِنْ تَزْکِیَةِ الْمَرْءِ نَفْسَهُ لَذَکَرَ ذَاکِرٌ فَضَائِلَ جَمَّةً تَعْرِفُهَا قُلُوبُ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَا تَمُجُّهَا آذَانُ السَّامِعِینَ فَدَعْ عَنْکَ مَنْ مَالَتْ بِهِ الرَّمِیَّةُ فَإِنَّا صَنَائِعُ رَبِّنَا وَ النَّاسُ بَعْدُ صَنَائِعُ لَنَا لَمْ یَمْنَعْنَا قَدِیمُ عِزِّنَا وَ عَادِیُّ طَوْلِنَا عَلَی قَوْمِکَ أَنْ خَلَطْنَاکُمْ بِأَنْفُسِنَا فَنَکَحْنَا وَ أَنْکَحْنَا فِعْلَ الْأَکْفَاءِ وَ لَسْتُمْ هُنَاکَ وَ أَنَّی یَکُونُ ذَلِکَ کَذَلِکَ وَ مِنَّا النَّبِیُّ وَ مِنْکُمُ الْمُکَذِّبُ وَ مِنَّا أَسَدُ اللَّهِ وَ مِنْکُمْ أَسَدُ الْأَحْلَافِ وَ مِنَّا سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ مِنْکُمْ صِبْیَةُ النَّارِ وَ مِنَّا خَیْرُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ مِنْکُمْ حَمَّالَةُ الْحَطَبِ فِی کَثِیرٍ مِمَّا لَنَا وَ عَلَیْکُمْ فَإِسْلَامُنَا مَا قَدْ سُمِعَ وَ جَاهِلِیَّتُکُمْ مَا لَا تُدْفَعُ (1)وَ کِتَابُ اللَّهِ یَجْمَعُ لَنَا مَا شَذَّ عَنَّا وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ

ص: 58


1- 1 و فی النهج: و جاهلیتنا. و فی النهج و الاحتجاج: لا تدفع.

و پنداشتی که برترین انسان ها در اسلام فلان کس، و فلان شخص است چیزی را یاد آورده ای که اگر اثبات شود هیچ ارتباطی به تو ندارد، و اگر دروغ هم باشد به تو مربوط نمی شود، تو را با انسانهای برتر و غیر برتر، سیاستمدار و غیر سیاستمدار چه کار است اسیران آزاد شده و فرزندانشان را چه رسد به تشخیص امتیازات میان مهاجران نخستین، و ترتیب درجات، و شناسایی منزلت و مقام آنان هرگز خود را در چیزی قرار می دهی که از آن بیگانه ای، حال کار بدین جا کشید که محکوم حاکم باشد.

ای مرد چرا بر سر جایت نمی نشینی و کوتاهی کردن هایت را به یاد نمی آوری و به منزلت عقب مانده ات باز نمی گردی برتری ضعیفان، و پیروزی پیروزمندان در اسلام با تو چه ارتباطی دارد تو همواره در بیابان گمراهی سرگردان، و از راه راست روی گردانی.

آنچه می گویم برای آگاهاندن تو نیست، بلکه برای یاد آوری نعمت های خدا می گویم «آیا نمی بینی جمعی از مهاجر و انصار در راه خدا به شهادت رسیدند و هر کدام دارای فضیلتی بودند امّا آنگاه که شهید ما حمزه شربت شهادت نوشید، او را سیّد الشهداء خواندند، و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در نماز بر پیکر او بجای پنج تکبیر، هفتاد تکبیر گفت.

آیا نمی بینی گروهی که دستشان در جهاد قطع شد، و هر کدام فضیلتی داشتند، امّا چون بر یکی از ما ضربتی وارد شد و دستش قطع گردید، طیّارش خواندند که با دو بال در آسمان بهشت پرواز می کند.

و اگر خدا نهی نمی فرمود که مرد خود را بستاید، فضائل فراوانی را بر می شمردم، که دل های آگاه مؤمنان آن را شناخته، و گوش های شنوندگان با آن آشناست، معاویه دست از این ادّعاها بردار، که تیرت به خطا رفته است، همانا ما، دست پرورده و ساخته پروردگار خویشیم، و مردم تربیت شدگان و پرورده های مایند.اینکه با شما طرح خویشاوندی ریختم، ما از طایفه شما همسر گرفتیم، و شما از طایفه ما همسر انتخاب کردید، و برابر با شما رفتار کردیم، عزّت گذشته، و فضیلت پیشین را از ما باز نمی دارد.

شما چگونه با ما برابرید که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از ماست، و دروغگوی رسوا از شما، حمزه شیر خدا - اسد اللّه - از ماست، و ابو سفیان، - اسد الاحلاف - از شما، دو سیّد جوانان اهل بهشت از ما، و کودکان در آتش افکنده شده از شما، و بهترین زنان جهان از ما، و زن هیزم کش دوزخیان از شما، از ما این همه فضیلت ها، و از شما آن همه رسوایی هاست .

اسلام ما را همه شنیده، و شرافت ما را همه دیده اند، و کتاب خدا برای ما فراهم آورد آنچه را به ما نرسیده که خدای سبحان فرمود: {و خویشاوندان نسبت به یکدیگر [از دیگران] در کتاب خدا سزاوارترند} و خدای سبحان فرمود: ص: 58

وَ قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ فَنَحْنُ مَرَّةً أَوْلَی بِالْقَرَابَةِ وَ تَارَةً أَوْلَی بِالطَّاعَةِ وَ لَمَّا احْتَجَّ الْمُهَاجِرُونَ عَلَی الْأَنْصَارِ یَوْمَ السَّقِیفَةِ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَجُوا عَلَیْهِمْ فَإِنْ یَکُنِ الْفَلَجُ بِهِ فَالْحَقُّ لَنَا دُونَکُمْ وَ إِنْ یَکُنْ بِغَیْرِهِ فَالْأَنْصَارُ عَلَی دَعْوَاهُمْ وَ زَعَمْتَ أَنِّی لِکُلِّ الْخُلَفَاءِ حَسَدْتُ وَ عَلَی کُلِّهِمْ بَغَیْتُ فَإِنْ یَکُنْ ذَلِکَ کَذَلِکَ فَلَیْسَ الْجِنَایَةُ عَلَیْکَ فَیَکُونَ الْعُذْرُ إِلَیْکَ

وَ تِلْکَ شَکَاةٌ ظَاهِرٌ عَنْکَ عَارُهَا

وَ قُلْتَ إِنِّی کُنْتُ أُقَادُ کَمَا یُقَادُ الْجَمَلُ الْمَخْشُوشُ حَتَّی أُبَایِعَ وَ لَعَمْرُ اللَّهِ لَقَدْ أَرَدْتَ أَنْ تَذُمَّ فَمَدَحْتَ وَ أَنْ تَفْضَحَ فَافْتَضَحْتَ وَ مَا عَلَی الْمُسْلِمِ مِنْ غَضَاضَةٍ فِی أَنْ یَکُونَ مَظْلُوماً مَا لَمْ یَکُنْ شَاکّاً فِی دِینِهِ وَ لَا مُرْتَاباً بِیَقِینِهِ وَ هَذِهِ حُجَّتِی إِلَی غَیْرِکَ قَصْدُهَا وَ لَکِنِّی أَطْلَقْتُ لَکَ مِنْهَا بِقَدْرِ مَا سَنَحَ مِنْ ذِکْرِهَا ثُمَّ ذَکَرْتَ مَا کَانَ مِنْ أَمْرِی وَ أَمْرِ عُثْمَانَ فَلَکَ أَنْ تُجَابَ عَنْ هَذِهِ لِرَحِمِکَ مِنْهُ فَأَیُّنَا کَانَ أَعْدَی لَهُ وَ أَهْدَی إِلَی مَقَاتِلِهِ أَ مَنْ بَذَلَ لَهُ نُصْرَتَهُ فَاسْتَقْعَدَهُ وَ اسْتَکَفَّهُ أَمْ مَنِ اسْتَنْصَرَهُ فَتَرَاخَی عَنْهُ وَ بَثَّ الْمَنُونَ إِلَیْهِ حَتَّی أَتَی قَدَرُهُ عَلَیْهِ کَلَّا وَ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمَ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنْکُمْ وَ الْقائِلِینَ لِإِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إِلَیْنا وَ لا یَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِیلًا (1)وَ مَا کُنْتُ لِأَعْتَذِرَ مِنْ أَنِّی کُنْتُ أَنْقِمُ عَلَیْهِ أَحْدَاثاً فَإِنْ کَانَ الذَّنْبُ إِلَیْهِ إِرْشَادِی وَ هِدَایَتِی لَهُ فَرُبَّ مَلُومٍ لَا ذَنْبَ لَهُ

وَ قَدْ یَسْتَفِیدُ الظِّنَّةَ الْمُتَنَصِّحُ

وَ مَا أَرَدْتُ إِلَّا الْإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَ ما تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ

ص: 59


1- 1 اقتباس من الآیة 18 من سورة الأحزاب 33، و فیها: «قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ». و ما یأتی بعد سطرین اقتباس من الآیة 88/ هود.

{در حقیقت نزدیکترین مردم به ابراهیم همان کسانی هستند که او را پیروی کرده اند و [نیز] این پیامبر و کسانی که [به آیین او] ایمان آورده اند و خدا سرور مؤمنان است.}

پس ما یک بار به خاطر خویشاوندی با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و بار دیگر به خاطر اطاعت از خدا، به خلافت سزاوارتریم.

و آنگاه که مهاجرین در روز سقیفه با انصار گفتگو و اختلاف داشتند، تنها با ذکر خویشاوندی با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بر آنان پیروز گردیدند، اگر این دلیل برتری است پس حق با ماست نه با شما، و اگر دلیل دیگری داشتند ادّعای انصار به جای خود باقی است.

معاویه، تو پنداری که بر تمام خلفا حسد ورزیده ام و بر همه آنها شوریده ام اگر چنین شده باشد جنایتی بر تو نرفته که از تو عذر خواهی کنم.

«و آن شکوه هایی است که ننگ آن دامنگیر تو نیست»

و گفته ای که مرا چونان شتر مهار کرده به سوی بیعت می کشاندند. سوگند به خدا خواستی نکوهش کنی، امّا ستودی، خواستی رسوا سازی که خود را رسوا کرده ای، مسلمان را چه باک که مظلوم واقع شود، ما دام که در دین خود تردید نداشته، و در یقین خود شک نکند، این دلیل را آورده ام حتّی برای غیر تو که پند گیرند، و آن را کوتاه آوردم به مقداری که از خاطرم گذشت.

سپس کار مرا با عثمان به یاد آوردی، تو باید پاسخ دهی که از خویشاوندان او می باشی راستی کدام یک از ما دشمنی اش با عثمان بیشتر بود و راه را برای کشندگانش فراهم آورد آن کس که به او یاری رساند، و از او خواست به جایش بنشیند، و به کار مردم رسد یا آن که از او یاری خواست و دریغ کرد و به انتظار نشست تا مرگش فرا رسد نه، هرگز، به خدا سوگند: خداوند باز دارندگان از جنگ را در میان شما می شناسد، و آنان را که برادران خود را به سوی خویش می خوانند، و جز لحظه های کوتاهی در نبرد حاضر نمی شوند(1) من ادّعا ندارم که در مورد بدعت های عثمان، بر او عیب نمی گرفتم، نکوهش می کردم و از آن عذر خواه نیستم، اگر گناه من ارشاد و هدایت اوست، بسیارند کسانی که ملامت شوند و بی گناهند.

«و بسیارند ناصحانی که در پند و اندرز دادن مورد تهمت قرار گیرند.»

من قصدی جز اصلاح تا نهایت توانایی خود ندارم، و موفّقیت من تنها به لطف خداست، و توفیقات را جز از خدا نمی خواهم، بر او توکّل می کنم و به سوی او باز می گردم.

ص: 59


1- . اقتباسی است از آیه 18 از سوره احزاب و در آن آمده است: «قد یعلم الله المعقوفین». آنچه که بعد از دو سطر می­آید اقتباسی است از آیه 88/هود.

وَ ذَکَرْتَ أَنَّهُ لَیْسَ لِی وَ لِأَصْحَابِی عِنْدَکَ إِلَّا السَّیْفُ فَلَقَدْ أَضْحَکْتَ بَعْدَ اسْتِعْبَارٍ مَتَی أَلْفَیْتَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَنِ الْأَعْدَاءِ نَاکِلِینَ وَ بِالسُّیُوفِ مُخَوَّفِینَ

فَالْبَثْ قَلِیلًا یَلْحَقِ الْهَیْجَا حَمَلٌ

فَسَیَطْلُبُکَ مَنْ تَطْلُبُ وَ یَقْرُبُ مِنْکَ مَا تَسْتَبْعِدُ وَ أَنَا مُرْقِلٌ نَحْوَکَ فِی جَحْفَلٍ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ التَّابِعِینَ بِإِحْسَانٍ شَدِیدٍ زِحَامُهُمْ سَاطِعٍ قَتَامُهُمْ مُتَسَرْبِلِینَ سَرَابِیلَ الْمَوْتِ أَحَبُّ اللِّقَاءِ إِلَیْهِمْ لِقَاءُ رَبِّهِمْ قَدْ صَحِبَتْهُمْ ذُرِّیَّةٌ بَدْرِیَّةٌ وَ سُیُوفٌ هَاشِمِیَّةٌ قَدْ عَرَفْتَ مَوَاقِعَ نِصَالِهَا فِی أَخِیکَ وَ خَالِکَ وَ جَدِّکَ وَ أَهْلِکَ وَ ما هِیَ مِنَ الظَّالِمِینَ بِبَعِیدٍ.

بیان

قال ابن أبی الحدید (1)بعد إیراد هذا الکتاب سألت النقیب أبا جعفر یحیی بن أبی زید قلت أری هذا الجواب منطبقا علی کتاب معاویة الذی بعثه مع أبی مسلم الخولانی إلی علی علیه السلام فإن کان هذا هو الجواب فالجواب الذی ذکره أرباب السیرة و أورده نصر بن مزاحم فی کتاب صفین إذن غیر صحیح و إن کان ذاک الجواب فهذا الجواب إذن غیر صحیح و لا ثابت.

فقال لی بل کلاهما ثابت مروی و کلاهما کلام أمیر المؤمنین علیه السلام و ألفاظه ثم أمرنی أن أکتب ما یملیه علی فکتبته.

قال رحمه الله کان معاویة یتسقط علیا علیه السلام و یبغی علیه ما عساه أن یذکره من حال أبی بکر و عمر و أنهما غصباه حقه و لا یزال یکیده بالکتاب یکتبه و الرسالة یبعثها یطلب غرته لینفث بما فی صدره من حال أبی بکر و عمر إما مکاتبة أو مراسلة فیجعل ذلک حجة علیه عند أهل الشام و یضیفه إلی ما قدره فی أنفسهم من ذنوبه کما زعم فکان غمصه عندهم بأنه قتل عثمان أو مالأ علی قتله و أنه قتل طلحة و الزبیر و أسر عائشة و أراق دماء أهل البصرة

ص: 60


1- 1 ذکره ابن أبی الحدید فی شرح الکتاب و هو المختار: 28 من باب الکتب من نهج البلاغة.

نوشته ای که نزد تو برای من و یاران من چیزی جز شمشیر نیست در اوج گریه انسان را به خنده وا می داری فرزندان عبد المطلب را در کجا دیدی که پشت به دشمن کنند و از شمشیر بهراسند.

پس کمی صبر کن که هماورد تو به میدان آید.

آن را که می جویی به زودی تو را پیدا خواهد کرد، و آنچه را که از آن می گریزی در نزدیکی خود خواهی یافت، و من در میان سپاهی بزرگ، از مهاجران و انصار و تابعان، به سرعت به سوی تو خواهم آمد، لشکریانی که جمعشان به هم فشرده، و به هنگام حرکت، غبارشان آسمان را تیره و تار می کند. کسانی که لباس شهادت بر تن، و ملاقات دوست داشتنی آنان ملاقات با پروردگار است، همراه آنان فرزندانی از دلاوران بدر، و شمشیرهای هاشمیان می آیند که خوب می دانی لبه تیز آن بر پیکر برادر و دایی و جدّ و خاندانت چه کرد، می آیند.

و آن عذاب از ستمگران چندان دور نیست»

توضیح

ابن ابی الحدید(1) بعد از ذکر این نامه گوید: از نقیب ابوجعفر یحیی بن ابوزید سؤال کردم و گفتم این جواب را با نامهای از معاویه که به همراه مسلم خولانی برای علی علیه السّلام نوشت مطابق میبینم پس اگر این همان جواب باشد پس پاسخی که اصحاب سیره ذکر کردهاند و نصر بن مزاحم نیز در کتاب صفین آورده است ناصحیح است و اگر آن، پاسخ باشد پس این پاسخ ناصحیح است و ثابت نیست.

او پاسخ داد: بله هر دو ثابت و مروری است و هر دو کلام امیرمؤمنان و الفاظ اوست سپس به من امر کرد که آنچه املا میکند بنویسم پس نوشتم، گفت:

معاویه درباره علی علیه السّلام خبر گردآوری میکرد و آنچه که امید داشت که از حال ابوبکر و عمر اینکه آن دو حق او را غصب کردهاند را جستوجو میکرد و پیوسته با نامهای که مینگاشت و نامهای که برای او ارسال میکرد بر او نیرنگ میزد درحالیکه خواستار غفلت او بود تا آنچه که در خصوص احوال ابوبکر و عمر در سینه داشت را در مکاتبه یا مبادله رسول آشکار کند تا آنرا نزد شامیان حجتی علیه او قرار دهد و آن را به گناهانی که به گمان خود در آنان ایجاد کرده بود اضافه کند و او را نزد آنان تحقیر میکرد به اینکه او عثمان را کشته و یا در قتل او همدستی کردهاست یا اینکه او طلحه و زبیر را کشته و عایشه را اسیر کرده و خون اهل بصره را ریخته است

ص: 60


1- . ابن ابی الحدید آن را در شرح نامه که مختار 28 از بخش نامه­های نهج البلاغه است ذکر کرده است.

و بقیت خصلة واحدة و هو أن یثبت عندهم أنه یبرأ من أبی بکر و عمر و ینسبهما إلی الظلم و مخالفة الرسول فی أمر الخلافة و أنهما وثبا علیها غلبة و غصباه إیاها فکانت هذه تکون الطامة الکبری و لیست مقتصرة علی إفساد أهل الشام علیه بل و أهل العراق الذین هم جنده و بطانته و أنصاره لأنهم کانوا یعتقدون إمامة الشیخین إلا القلیل الشاذ من خواص الشیعة.

فلما کتب ذلک الکتاب مع أبی مسلم الخولانی قصد أن یغضب علیا و یحرجه و یحوجه إذا قرأ ذکر أبی بکر و أنه أفضل المسلمین إلی أن یرهن خطه فی الجواب بکلمة تقتضی طعنا فی أبی بکر فکان الجواب مجمجما (1)غیر بین لیس فیه تصریح بالتظلیم لهما و لا التصریح ببراءتهما و تارة یترحم علیهما و تارة یقول أخذا حقی و قد ترکته لهما.

فأشار عمرو بن العاص علی معاویة أن یکتب کتابا ثانیا مناسبا للکتاب الأول لیستفزا فیه علیا علیه السلام و یستخفاه و یحمله الغضب منه أن یکتب کلاما یتعلقان به فی تقبیح حاله و تهجین مذهبه و قال له عمرو إن علیا علیه السلام رجل نزق تیاه ما استطعمت (2)منه الکلام بمثل تقریظ أبی بکر و عمر فاکتب إلیه ثانیا فکتب کتابا أنفذه إلیه مع أبی أمامة الباهلی و هو من الصحابة بعد أن عزم علی بعثه مع أبی الدرداء و نسخة الکتاب.

من عبد الله معاویة بن أبی سفیان إلی علی بن أبی طالب أما بعد فإن الله تعالی جده اصطفی محمدا صلی الله علیه و آله لرسالته و اختصه بوحیه و تأدیة شریعته فأنقذ به من العمایة و هدی به من الغوایة ثم قبضه إلیه رشیدا حمیدا قد

ص: 61


1- 1 قال الفیروزآبادی: «الجمجمة» أن لا یبین کلامه و إخفاء الشی ء فی الصدر. منه رحمه اللّه- و جمجم عن الامر: لم یقدم علیه.
2- 2 النزق: الخفة فی کل أمر. العجلة فی جهل و حمق. و التیاه: کثیر التیه و هو الکبر. و قال المجلسیّ علی ما فی هامش بحار الأنوار ط الکمبانیّ: «الاستطعام» هنا استخراج الکلام. قال الجوهریّ: «استطعمه» سأله أن یطعمه، و فی الحدیث: إن استطعمکم الامام فأطعموه. انتهی. و فی بعض النسخ بتقدیم المیم علی العین و لعله تصحیف.

و فقط یک خصلت باقیمانده است و آن اینکه برای آنان اثبات کند که او از ابوبکر و عمر بیزاری میجوید و آن دو را به ظلم و مخالفت با رسول در امر خلافت نسبت میدهد و اینکه آن دو با غلبه بر او جهیدهاند و آن را از او غصب کردهاند پس این طامه کبری است و منحصر به بیزار کردن شامیان از او نیست بلکه بیزار کردن شامیان که لشکریان و همراهان و یاران او هستند نیز میباشد زیرا آنها جز گروهی اندک از خواص شیعه به امامت شیخین معتقد بودند.

و زمانیکه آن کتاب را همراه ابومسلم خولانی فرستاد قصدش این بود که علی را به خشم آورد و او را در مضیقه و تنگنا قرار دهد، زمانیکه ذکر ابوبکر و اینکه او برترین مسلمانان بود را قرائت کرد، در پاسخ سخنی که مقتضی طعن در ابوبکر باشد را بنگارد پس جواب مبهم و غیر صریح بود و در آن نه به ظالم دانستن آن دو تصریح شده بود و نه به بی­گناهی آنان و گاه برای آنان طلب رحمت میکرد و گاه میفرمود: حقم را گرفتند و آن را برای آنان رها کردم .

پس عمرو بن عاص به معاویه اشاره کرد که نامه دومی که مناسب با نامه اول باشد بنویسد تا در آن علی را تحریک کنند و دچار هیجان کنند و خشم از آن او را بر این وادارد که کلامی که در تقبیح حال او و تحقیر مذهب او در پی آن هستند را بنویسد. و عمرو به او گفت: علی مردی عجول و سردرگم است و هر کلامی نظیر ستایش ابوبکر و عمر توانستی دوباره برایش بنویس. پس معاویه نامهای نگاشت که بعد از اینکه تصمیم گرفت با ابودرداء بفرستد او را همراه ابوامامه باهلی که از صحابه است فرستاد و نسخه نامه این است:

از بنده خدا معاویه بن ابوسفیان به علی بن ابوطالب. اما بعد، خداوند تعالی محمد را برای رسالتش برگزید و او را به وحیاش و ادای شریعتش مخصوص گردانید و به وسیله او از جهالت نجات داد و از گمراهی هدایت کرد سپس او را رشید قابل ستایش که

ص: 61

بلغ الشرع و محق الشرک و أخمد نار الإفک فأحسن الله جزاءه و ضاعف علیه نعمه و آلاءه.

ثم إن الله سبحانه اختص محمدا صلی الله علیه و آله بأصحاب أیدوه و آزروه و نصروه و کانوا کما قال الله سبحانه لهم أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ فکان أفضلهم مرتبة و أعلاهم عند الله و المسلمین منزلة الخلیفة الأول الذی جمع الکلمة و لم الدعوة و قاتل أهل الردة ثم الخلیفة الثانی الذی فتح الفتوح و مصر الأمصار و أذل رقاب المشرکین ثم الخلیفة الثالث المظلوم الذی نشر الملة و طبق الآفاق بالکلمة الحنیفیة.

فلما استوثق الإسلام و ضرب بجرانه عدوت علیه فبغیته الغوائل و نصبت له المکاید و ضربت له بطن الأمر و ظهره و دسست علیه و أغریت به و قعدت حیث استنصرک عن نصرته و سألک أن تدرکه قبل أن یمزق فما أدرکته.

و ما یوم المسلمین منک بواحد لقد حسدت أبا بکر و التویت علیه و رمت إفساد أمره و قعدت فی بیتک عنه و استغویت عصابة من الناس حتی تأخروا عن بیعته.

ثم کرهت خلافة عمر و حسدته و استطلت مدته و سررت بقتله و أظهرت الشماتة بمصابه حتی إنک حاولت قتل ولده لأنه قتل قاتل أبیه.

ثم لم تکن أشد حسدا منک لابن عمک عثمان نشرت مقابحه و طویت محاسنه و طعنت فی فقهه ثم فی دینه ثم فی سیرته ثم فی عقله و أغریت به السفهاء من أصحابک و شیعتک حتی قتلوه بمحضر منک لا تدفع عنه بلسان و لا ید.

و ما من هؤلاء إلا من بغیت علیه و تلکأت فی بیعته حتی حملت إلیه قهرا تساق بخزائم الاقتسار (1)کما یساق الفحل المخشوش ثم نهضت الآن

ص: 62


1- 1 و «الخزائم» جمع «الخزیمة» و خزمت البعیر بالخزامة و هی حلقة من شعر تجعل فی وتر أنفه یشد بها الزمام. و «الاقتسار» الاکراه علی الامر. منه رحمه اللّه.

شرع را تبلیغ، شرک را نابود و آتش دروغ را خاموش کرده است به سوی خود گرفت پس خداوند جزای او را نیک گرداند و نعمت و برکات خویش را بر او دو چندان کند.

سپس خداوند سبحان محمد را به یارانی مخصوص گردانید که او را تأیید، یاری و نصرت کردند و چنان بودند که خداوند متعال به آنان فرمود: « أَشِدَّاء عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاء بَیْنَهُمْ» {بر کافران سختگیر [و] با همدیگر مهربانند} و برترین و بلند مرتبهترین آنان نزد خدا و مسلمانان خلیفه اول بود که اتحاد ایجاد کرد و دعوت را دوباره به دست گرفت و با اهل رده پیکار کرد، سپس خلیفه دوم است که فتوحات را آغاز کرد و شهرها را آباد کرد و مشرکان را خوار کرد سپس خلیفه سوم مظلوم که دین را ترویج کرد و آفاق را با کلمه یکتا پرستی پر کرد.

و زمانیکه اسلام استقرار یافت و ثبات پیدا کرد بر او دشمنی کردی و برای او مصیبت­ها خواستی و نیرنگها بر او بر پا کردی و از هر جیزی علیه او سود جستی و برای او دسیسه چیدی و او را تحریک کردی و زمانی که از تو طلب یاری کرد از یاریاش بازنشستی و از تو درخواست کرد که قبل از اینکه دریده شود کمکش کنی اما چنین نکردی .

و مصیبت مسلمانان از دست تو، یکی دوتا نیست، بر ابوبکر حسادت کردی و بر او پیچیدی و تباه کردن امر او را هدف کردی و در خانهات از او بازنشستی گروهی از مردم را فریفتی تا اینکه از بیعت او تأخیر کردند.

سپس از خلافت عمر بیزاری جستی و بر او حسادت کردی و مدتش را به درازا کشاندی و به کشته شدنش شاد شدی و شادی از مصیبت او را نمایان ساختی حتی در کشتن پسرش به این دلیل که قاتل پدرش را کشته است تلاش کردی.

سپس شدیدترین حسادت را برای پسر عمویت عثمان به خرج دادی، بدیهای او را ترویج کردی و نیکیهایش را پنهان کردی و در فقه، دین، سیره سپس در عقلش طعنه زدی و کمخردان اصحاب و پیروانت را علیه او تحریک کردی تا اینکه او را در حضور تو کشتند درحالیکه نه با دست و نه با زبان از او دفاع نکردی.

و کسی از اینان نیست مگر کسی که بر او ستم کردی و در بیعتش درنگ کردی تا اینکه به اجبار بر آن واداشته شدی و چنانکه اسبی پوزه­بسته برده میشود با زمامهای اکراه سوق داده شدی سپس اینک

ص: 62

تطلب الخلافة و قتلة عثمان خلصاؤک و سجراؤک (1)و المحدقون بک و تلک من أمانی النفوس و ضلالات الأهواء.

فدع اللجاج و العنت جانبا و ادفع إلینا قتلة عثمان و أعد الأمر شوری بین المسلمین لیتفقوا علی من هو لله رضا فلا بیعة لک فی أعناقها و لا طاعة لک علینا و لا عتبی لک عندنا و لیس لک و لأصحابک عندی إلا السیف و الذی لا إله إلا هو لأطلبن قتلة عثمان أین کانوا و حیث کانوا حتی أقتلهم أو تلحق روحی بالله.

فأما ما لا تزال تمت به من سابقتک و جهادک (2)فإنی وجدت الله سبحانه یقول یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلامَکُمْ بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإِیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ و لو نظرت فی حال نفسک لوجدتها أشد الأنفس امتنانا علی الله بعملها و إذا کان الامتنان علی السائل یبطل أجر الصدقة فالامتنان علی الله یبطل أجر الجهاد و یجعله ک صَفْوانٍ عَلَیْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْداً لا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِمَّا کَسَبُوا وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ قال النقیب أبو جعفر فلما وصل هذا الکتاب إلی علی علیه السلام مع أبی أمامة الباهلی کلم أبا أمامة بنحو مما کلم به أبا مسلم الخولانی و کتب معه هذا الجواب.

قال النقیب و فی کتاب معاویة هذا ذکر لفظة الجمل المخشوش أو الفحل المخشوش لا فی الکتاب الواصل مع أبی مسلم و لیس فی ذلک هذه اللفظة و إنما فیه حسدت الخلفاء و بغیت علیهم عرفنا ذلک من نظرک الشزر و قولک

ص: 63


1- 1 و السجیر الخلیل و الصفی، ج: سجراء، ذکره الفیروزآبادی و فی بعض النسخ: «سمراؤک» جمع «السمیر» و هو المحدث باللیل. منه رحمه اللّه.
2- 2 قال الجوهریّ: «المت» المد و التوسل بقرابة، و «الماتة» الحرمة و الوسیلة، تقول: فلان یمت بالملک بقرابة. انتهی. و فی بعض النسخ: تمن بالنون. منه رحمه اللّه. أقول: و فی المطبوع من شرح النهج: «تمن» کما هو المتناسب مع الآیة.

در طلب خلافت به پاخواستهای درحالیکه مخلصان و یاران و اطرافیانت قاتلان عثمان هستند و آن آرزوهای نفسها و گمراهیهای هواهاست.

پس لجاجت وسختی را کنار بگذار و قاتلان عثمان را به ما تحویل بده و امر را از روی مشورت بین مسلمانان از سر بگیر تا بر این که چه کسی مورد رضایت خداست توافق کنند و نه برای تو بیعتی بر گردن ماست و نه طاعت از تو بر ماست و نه عتابی نزد ما برای توست و برای تو و اصحاب تو جز شمشیر چیزی نزد من نیست، و به خدایی که غیر از او خدایی نیست سوگند قاتلان عثمان را هر جا و هر­گونه که باشند میجویم تا آنان را بکشم یا روحم به خدا ملحق شود.

و اما در خصوص آنچه که پیوسته در خصوص پیشینه و جهادت به خود منسوب میکنی، من دیدم که خداوند سبحان میفرماید: « یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُل لَّا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلَامَکُم بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمَانِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ» {از اینکه اسلام آورده اند بر تو منت می نهند بگو بر من از اسلام آوردنتان منت مگذارید بلکه [این] خداست که با هدایت کردن شما به ایمان بر شما منت می گذارد اگر راستگو باشید} و اگر در حال خود بنگری آن را منتگذارترین نفس بر خدا به خاطر عملش میابی و زمانیکه منت بر سائل اجر صدقه را از بین میبرد منت بر خدا نیز اجر جهاد را زائل میکند و آن را اینگونه قرار میدهد: «صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْدًا لاَّ یَقْدِرُونَ عَلَی شَیْءٍ مِّمَّا کَسَبُواْ وَاللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ» {و مَثَل ]صدقات[ کسانی که اموال خویش را برای طلب خشنودی خدا و استواری روحشان انفاق می کنند، همچون مَثَلِ باغی است که بر فراز پشته ای قرار دارد ]که اگر[ رگباری بر آن برسد، دوچندان محصول برآورد، و اگر رگباری هم بر آن نرسد، باران ریزی ]برای آن بس است[، و خداوند به آنچه انجام می دهید بیناست}

نقیب ابوجعفر گوید: زمانیکه این نامه همراه ابوامامه باهلی به علی علیه السّلام رسید آنگونه که ابومسلم خولانی صحبت کرده بود با او سخن گفت و با او این پاسخ را نوشت.

نقیب ادامه داد: و در این نامه معاویه لفظ الجمل المخشوش یا الفحل المخشوش ذکر شده است نه در نامه واصله با ابومسلم و در آن این لفظ نیست بلکه در آن آمده است «بر خلفا حسد ورزیدی و بر آنان ستم کردی و همه این مطالب را از نگاههای خشمآلود، گفتارهای

ص: 63

الهجر و تنفسک الصعداء و إبطاؤک عن الخلفاء قال و إنما کثیر من الناس لا یعرفون الکتابین و المشهور عندهم کتاب أبی مسلم فیجعلون هذه اللفظة فیه و الصحیح أنها فی کتاب أبی أمامة أ لا تراها عادت فی الجواب و لو کانت فی کتاب أبی مسلم لعادت فی جوابه.

انتهی کلام النقیب أبی جعفر أقول إنما أوردت هذا الکتاب علی کاتبه و مملیه أشد العذاب لیتضح الجواب و لیظهر لکل عاقل کفر هذا المنافق المرتاب.

قوله علیه السلام فلقد خبأ لنا الدهر قال فی النهایة خبأت الشی ء خبئا إذا أخفیته و الخب ء کل شی ء غائب مستور و لعل المعنی أن الدهر أخفی لنا من أحوالک شیئا عجبا لم نکن نظن ذلک حتی ظهر منک.

و یحتمل أن یکون علی سبیل التجرید أی أنت أعجب الأشیاء فی الدهر کنت مخفیا فظهرت من قبیل لقینی منه أسد: قال ابن میثم و وجه العجب أنه أخبر أهل بیت النبی صلی الله علیه و آله بحاله و ما أنعم الله به علیه مع علمهم البالغ بحاله و کونهم أولی بالإخبار عنها و ضرب له فی ذلک مثلین و أصل المثل الأول أن رجلا قدم من هجر إلی البصرة بمال اشتری به شیئا للربح فلم یجد فیها أکسد من التمر فاشتری بماله تمرا و حمله إلی هجر و ادخره فی البیوت ینتظر به السعر فلم یزدد إلا رخصا حتی فسد جمیعه و تلف ما له فضرب مثلا لمن یحمل الشی ء إلی معدنه لینتفع به فیه و هجر معروفة بکثرة التمر حتی أنه ربما یبلغ سعر خمسین جلة بدینار و وزن الجلة مائة رطل فذلک خمسة آلاف رطل و لم یسمع ذلک فی غیرها من البلاد.

و الثانی أنه شبهه بداعی مسدده و أستاده فی الرمی إلی المراماة و مسدده أولی بأن یدعوه إلی ذلک.

قوله علیه السلام إن تم اعتزلک کله أی تباعد عنک و المعنی ذکرت أمرا إن تم لم ینفعک و إن نقص لم یضرک بل لا تعلق له بک أصلا و الثلمة

ص: 64

نامربوط و نفسهای دردناک و کندی کردنت درباره خلفا فهمیدم» ادامه داد: بسیاری از مردم دو نامه را نمیشناسند و مشهور نزد آنان نامه ابومسلم است و این لفظ را در آن قرار میدهند و صحیح این است که آن در نامه ابوامامه است آیا نمیبینی که در پاسخ تکرار شده است و اگر در نامه ابومسلم در پاسخ او تکرار میشد.

کام نقیب ابوجعفر پایان گرفت میگویم: فقط به این نامه را بر نویسنده و املا­کننده آن با شدیدترین عذاب وارد کردم تا جواب روشن گردد و کفر این منافق مرتاب برای هر عاقلی آشکار گردد.

و درباره این کلام امام علیه السلام «فلقد خبّا لنا الدهر» در النهایه گوید: خبأت الشئ خبأ زمانی است که چیزی را پنهان کنی و الخب هر چیزی غایب پنهان را گویند. و شاید معنا این باشد که روزگار از احوال تو چیزهای عجیبی برای ما پنهان کرده است که گمان نمیکردیم تا اینکه از تو آشکار شد و محتمل است که به سبیل تجرید باشد یعنی تو عجیبترین چیزها در روزگار هستی که پنهان بودی پس آشکار شدی که از قبیل لقینی منه اسد است.

ابن میثم گویم: وجه شگفتی این است که او اهل بیت نبی را با وجود علم وافرشان به حال او، و اولی بودن آنان به خبر دادن از آنها با آن بر او نعمت داده بود آگاه کرد و در این باره دو مثل برای او زده شدهاست و اصل مثل او این است که مردی از هجر با پولی که با آن چیزی برای سود بخرد به بصره آمد و در آن چیزی بیرونقتر از خرما ندید پس با پولش خرما خرید آن را به هجر برد و در خانهها ذخیره کرد، درحالیکه منتظر قیمت بود که جز بر ارزانی نیافزود تا اینکه همه آنها فاسد شد و مالش از بین رفت پس برای کسی که چیزی را به معدن آن میبرد تا با آن در آنجا سود کند و هجر به فراوانی خرما معروف است طوری که شاید قیمت پنجاه جلّه از آن به یک دینار برسد و وزن یک جله صد رطل است پس آن پنج هزار رطل است و این در سایر بلاد شنیده نشده است.

و دوم اینکه او را به کسی که استادش در پرتاب را به مسابقه تیراندازی فرا می­خواند تشبیه کرده است درحالی­که مربی­اش به این اولی است که او را به آن دعوت کند.

و این کلام او «إن تمّ اعتزلک کله» یعنی از تو دور است و معنی این است چیزی را یادآوری کردهای که اگر اثبات شود فایدهای برای تو ندارد و اگر هم دروغ باشد ضرری برایت ندارد یعنی اصلا ارتباطی به تو ندارد. و الثلمة:

ص: 64

الخلل فی الحائط و غیره و السیاسة القیام علی الشی ء بما یصلحه و لیس فی هذا الکلام شهادة منه علیه السلام علی فضل الخلفاء لما عرفت من المصلحة فی هذا الإجمال.

و قال فی النهایة أصل الحنین ترجیع الناقة صوتها أثر ولدها و منه کتاب علی علیه السلام إلی معاویة و أما قولک کیت و کیت فقد حن قدح لیس منها هو مثل یضرب لرجل ینتمی إلی نسب لیس منه أو یدعی ما لیس منه فی شی ء و القدح بالکسر أحد سهام المیسر فإذا کان من غیر جوهر أخواته ثم حرکها المفیض بها خرج له صوت یخالف أصواتها یعرف به.

قال الزمخشری فی المستقصی القداح التی یضرب بها تکون من نبع فربما ضاع منها قدح فنحیت علی مثاله من غرب أو غیره آخر بالعجلة فإذا احتک معها صوت صوتا لا یشابه أصواتها فیقال ذلک ثم ضربه عمر لعقبة بن أبی معیط حین أمر النبی صلی الله علیه و آله بضرب عنقه یوم بدر فقال اقتل من بین قریش أراد عمر أنک لست من قریش.

و قیل فی بنی الحنان و هم بطن من بلحرث إن جدهم ألقی قدحا فی قداح قوم یضربون بالمسیر و کان یضرب لهم رجل أعمی فلما وقع قدحه فی یده قال حن قدح لیس منها فلقب الحنان لذلک یضرب لمنتحل نسبا أو فضلا انتهی.

قوله علیه السلام یحکم فیها أی فی هذه القصة أو القضیة من کان الحکم لها علیه لا له.

و یجوز إرجاع الضمیر إلی الطبقات.

و قال ابن میثم یضرب لمن یحکم علی قوم و فیهم و هو من أراد لهم و لیس للحکم بأهل بل هم أولی منه به.

و قال الجوهری یقال اربع علی نفسک و اربع علی ظلعک أی ارفق بنفسک و کف یقال ظلعت الأرض بأهلها أی ضاقت بهم من کثرتهم و یقال

ص: 65

خلل در دیوار یا جز آن. السیاسه: یعنی پرداختن به امری با آنچه که آن را اصلاح میکند و در این کلام شهادتی از امام علیه السّلام بر فضیلت خلفاء وجود ندارد به دلیل آنچه که از مصلحت در این اختصار دریافتی: و در النهایه گوید: اصل حنین ترجیع صدای شتر مادینه به دنبال بچهاش است و از آن نامه علی علیه السّلام به معاویه است: «[و اما قولک کیت و کیت فقد] حنّ قدح لیس فیها» و این مثلی است برای مردی که به نسبی که از آن نیست منسوب میشود یا آنچه که ارتباطی به او ندارد را ادعا میکند. القدح با کسره: یکی از تیرهای قمار است که اگر از غیر از جوهر سایر تیرها باشد و برنده آن، آن را حرکت دهد صدایی از آن خارج میشود که با اصوات سایر آنها تفاوت دارد و با آن شناخته میشود.

زمخشری در المستقصی گوید: قداحی که به آن مثل زده میشود از چوب درخت خدنگ است فربّما ضاع منها قدح پس بر اساس مشابه غربی یا غیر آن تیر دیگری را با عجله تراشیده شده است پس چون با آنها برخورد کند صدایی دارد که شبیه صدای آنها نیست. پس این گفته میشود سپس عمر آن را برای عقبه بن ابومعیط مثال زد زمانیکه نبی به گردن زدن او در روز بدر امر کرد پس گفت: «اقتل من بین قریش» منظور عمر این بود که تو از قریش نیستی.

و درباره بنی حنان که شاخه­ای از «بلحرث» هستند گفته شده است که جد آنان قدحی در قدحهای قومی انداخت که به میسر مشغول بودند و مردی نابینا برای آنان میزد و زمانیکه قدح او در دست آن مرد افتاد گفت: حنّ قدح لیس منها پس لقب حنان به این جهت به کسی که از نظر نسب یا فضیلت دروغ میبندد مثال زده میشود. پایان

و این کلام او: «یحکم فیها» یعنی درباره این قصه یا قضیه کسی که حکم برای آن علیه او باشد نه برای او، حکم میکند.

و ارجاع ضمیر به طبقات جایز است.

و ابن میثم گوید: برای کسی است که بر قومی و در میان آنان داوی میکند درحالیکه او از اراذل آنان است و شایسته حکم کردن نیست بلکه آنها از او برای آن مناسبتر هستند.

جوهری گوید: گفته میشود: اربع علی نفسک و اربع علی ظلعک یعنی با خودت نرمخو باش و خودداری کن - اندازه خودت را نگهدار -. گفته میشود: ظلعت الأرض بأهلها یعنی زمین از کثرت اهالی­اش بر آنان تنگ شد. و گفته میشود:

ص: 65

ارق علی ظلعک أی اربع علی نفسک و لا تحمل علیها أکثر مما تطیق.

و قال فی النهایة فیه أنه لا یربع علی ظلعک الظلع بالسکون العرج و المعنی لا یقیم علیک فی حال ضعفک و ربع فی المکان إذا أقام به.

و فی الصحاح أصل الذراع هو بسط الید و یقال ضقت بالأمر ذرعا إذا لم تطقه و لم تقو علیه.

و قال ابن میثم قوله علیه السلام حیث أخره القدر إشارة إلی مرتبته النازلة التی جری القدر بها أن تکون نازلة عن مراتب السابقین و قد أمره بالتأخر فیها و الوقوف عندها.

قوله علیه السلام فی التیه أی فی الضلال و التحیر أو فی التکبر.

قال فی النهایة تاه یتیه تیها إذا تحیر و ضل و إذا تکبر و الرواغ المیال.

و القصد المعتدل الذی لا یمیل إلی طرفی الإفراط و التفریط.

قوله علیه السلام غیر مخبر أی أتکلم بکلامی هذا لا لإخباری إیاک بل للتحدث بنعمته سبحانه إما لأن معاویة غیر قابل للخطاب و الإخبار بهذا الکلام و المقام مقام تحقیره أو لأنه کان عالما به أو لأنه یتراءی من مثل هذا الکلام و إخبار الخصم به المفاخرة بذکر تلک الفضائل فدفع ذلک التوهم بقوله لکن بنعمة الله أحدث و ما بعد لکن بهذا الاحتمال أنسب و إن کان قوله علیه السلام لک بالأول ألصق.

قوله علیه السلام قیل سید الشهداء قال ابن أبی الحدید أی فی حیاة النبی صلی الله علیه و آله لأن علیا علیه السلام مات شهیدا و لا خلاف فی أنه أفضل من حمزة و جعفر و غیرهما بل هو سید المسلمین (1)

ص: 66


1- 1 هذا تلخیص کلام ابن أبی الحدید، و إلیک نص کلامه حرفیا فی شرح الکلام فی ج 4 ص 608 ط الحدیث ببیروت قال: المراد هاهنا [من قوله: ] «سید الشهداء» حمزة رضی اللّه عنه. و ینبغی أن یحمل قول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فیه: «إنّه سید الشهداء» علی أنّه سید الشهداء فی حیاة النبیّ [لا عموم الشهداء] لأن علیّا علیه السلام مات شهیدا، و لا یجوز أن یقال: حمزة سیده، بل هو سیّد المسلمین کلهم و لا خلاف بین أصحابنا أنّه أفضل من حمزة و جعفر رضی اللّه عنهما ...

ارق علی ظلعک یعنی اندازه خودت را نگهدار و بیش از توانش بر او حمل نکن .

و در النهایه گوید در آن است: «إنه لایربع علی ظلعک» الظلع با سکون: یعنی: لَنگ بودن و معنی این است در حالت ضعفت بر تو مقیم نمیشود. و ربع فی المکان یعنی در آن اقامت کرد.

و در صحاح آمده است: اصل ذراع باز بودن دست است و گفته میشود: ضقت بالأمر ذرعاً زمانیکه آن را نتوانی و قادر به آن نباشی.

و ابن میثم گوید: این سخن او «حیث أخّره القدر» اشارهای است به جایگاه پایین او که تقدیر بر آن جاری شده است که از جایگاه پیشینیان پایینتر باشد و به تأخیر در آن و وقوف در آن بر او امر کرده است.

و این کلام او: «فی القیه» یعنی در ضلالت و گمراهی یا در تکبّر.

در النهایه گوید: تاه یتیه تیهاً زمانی است که متحیر و گمراه شود یا تکبر بورزد. الرواغ: منحرف و القصد میانهرویی که به افراط و تفریط نمیگراید.

این سخن امام علیه السّلام: «غیر مخبر» یعنی این کلامم را نه برای خبر دادن به تو بلکه برای سخن از نعمت خداوند متعال بر زبان میآورم یا به این دلیل که معاویه شایسته خطاب و خبر دادن با این سخن نیست مقام مقام تحیر اوست یا به این دلیل که او از آن آگاه است یا به این سبب که از امثال این کلام و خبر دادن دشمن با آن فخر فروشی به ذکر آن فضائل به نظر میآید پس با این کلام: «بلکه برای یادآوری نعمتهای خدا می گویم» آن توهم را رد کرد و عبارت بعد از لکن با این احتمال مناسبتر است گرچه «لک» در کلام او به عبارت اول پیوستهتر است.

واین کلام او «قیل سیّد الشهداء» ابن ابی الحدید گوید: یعنی در زندگی نبی صلّی الله علیه و آله زیرا علی علیه السّلام شهید از دنیا رفت و هیچ اختلافی در این نیست که او از حمزه، جعفر و سایرین برتر و بلکه سرور مسلمانان است.(1)

ص: 66


1- . این تلخیصی کلام ابن ابی الحدید است .

قوله بسبعین تکبیرة قال ابن میثم أی فی أربع عشرة صلاة و ذلک أنه کلما کبر علیه خمسا حضرت جماعة أخری من الملائکة فصلی بهم علیه أیضا و ذلک من خصائص حمزة رضی الله عنه.

قوله علیه السلام لذکر ذاکر یعنی نفسه و إنما نکره و لم یأت بالألف و اللام و لم ینسبه إلی نفسه لئلا یصرح بتزکیة نفسه و استعار لفظ المج لکراهیة النفس لبعض ما یکرر سماعه و إعراضها عنه فإنها تصیر کالقاذف له من الأذن کما یقذف الماج الماء من فیه کذا قیل و الظاهر أنه کنایة عن أنها لوضوحها لا یمکن لأحد إنکارها فغیر المؤمنین و إن ثقل علیهم سماعها فلا یمکنهم إنکارها.

قوله علیه السلام فدع عنک إلخ الرمیة الصید یرمی یقال بئس الرمیة الأرنب أی بئس الشی ء مما یرمی الأرنب و المعنی دع ذکر من مال إلی الدنیا و أمالته إلیها و أمالته عن الطریق المستقیم فإن شأن الصید الخروج عن الطریق و هی إشارة إلی الخلفاء و الکلام فی بیان التفاضل سابقا و لاحقا.

و قال ابن أبی الحدید هذه إشارة إلی عثمان لا إلی أبی بکر و عمر و هذا مما لا یُسْمِنُ وَ لا یُغْنِی مِنْ جُوعٍ مع أن المذکور فی کتاب معاویة لم یکن عثمان وحده کما عرفت.

و قال ابن میثم رحمه الله أی فدع عنک أصحاب الأغراض الفاسدة و لا تلتفت إلی ما یقولون فی حقنا کعمرو بن العاص و یحتمل أن یکون الإشارة إلی نفسه علی طریقة قولهم إیاک أعنی و اسمعی یا جارة.

و استعار لفظ الرمیة و کنی بها عن الأمور التی تقصدها النفوس و ترمیها بقصودها انتهی.

و لا یخفی بعده و أبعد منه ما ذکره الکیدری حیث قال أراد أنه مطعون فی نسبه و حسبه و أنه أزاله عن مقام التفاخر و التنافر مطاعن شهرت فیه انتهی.

ص: 67

درباره این کلام او «بسبعین تکبیره» ابن میثم گوید هفتاد تکبیر در چهارده نماز و آن به این سبب که هر بار که بر او پنج تکبیر میگفت جماعت دیگری از ملائکه حاضر شدند پس بر آنان نیز امامت کرد و این از ویژگیهای حمزه رضی الله عنه است.

و این کلام او «لذکر ذاکر» یعنی خودش، و فقط به این جهت که به تزکیه نفسش تصریح ننماید نکره آورده و الف و لام وارد نکرده و به خود نسبت نداده است. و لفظ «المجّ» را به جهت کراهت نفس از بعضی از آنچه که شنیدنش تکرار شده است و اعراضش از آن استعاره کرده است که آن مانند پرتاب­کننده آن از گوش میشود چنانکه تف­کننده آب را از دهانش بیرون میریزد، چنین گفته شده است. و خوب این است که آن کنایهای است از اینکه انکار آن فضائل به جهت وضوحش برای کسی امکان پذیر نیست پس غیر مؤمنان گرچه شنیدنش برایشان سنگین باشد امکان انکارش را ندارد.

و این کلام امام: «فدع عنک» تا پایان عبارت: الرمیه: صیدی که به سوی آن تیر انداخته میشود. گفته میشود: بئس الرمیه الأرنب یعنی بدترین چیزی که به سویش تیراندازی میشود خرگوش است و معنا این است: از ذکر کسی که به دنیا گرایید و دنیا او را به سوی خود کشانید و او از راه مستقیم منحرف کرد دست بکش که شأن شکار خارج شدن از راه است و این اشارهای است به خلفاء و سخن در بیان برتری از نظر پیش و پس بودن.

و ابن ابی الحدید گوید: «این اشارهای است به عثمان نه ابوبکر و عمر» و این از مواردی است که نه فربه میکند و نه از گرسنگی بینیاز میکند علاوه بر اینکه آنچه که در نامه معاویه ذکر شده است فقط عثمان نبوده است چنانکه دانستی.

و ابن میثم گوید: یعنی صاحبان اغراض فاسد مانند عمرو بن عاص را از خود دور کن و به آنچه که در خصوص حق ما میگویند توجه نکن و محتمل است که مقصود اشاره به خود او باشد به طریقه این کلام آنان: به در میگویم که دیوار بشنود.

و لفظ «رمیه» را استعاره آورده است و با آن از اموری که نفسها قصد میکند و با قصدشان به سوی آن تیراندازی میکنند کنایه آورده است پایان .

بعید بودن این نظر پوشیده نیست و بعیدتر از آن چیزی است که کیدری ذکر کرده است آنجا که گوید: قصدش این بوده است که او در نسب و حسبش خدشهدار است و عیوبی که درباره او مشهور شده است او را از مقام تفاخر و تنافر زائل کرده است پایان.

ص: 67

و کأنه حمل الرمیة علی السهام المرمیة.

قوله علیه السلام فإنا صنائع ربنا هذا کلام مشتمل علی أسرار عجیبة من غرائب شأنهم التی تعجز عنها العقول و لنتکلم علی ما یمکننا إظهاره و الخوض فیه فنقول صنیعة الملک من یصطنعه و یرفع قدره و منه قوله تعالی وَ اصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی أی اخترتک و أخذتک صنیعتی لتنصرف عن إرادتی و محبتی فالمعنی أنه لیس لأحد من البشر علینا نعمة بل الله تعالی أنعم علینا فلیس بیننا و بینه واسطة و الناس بأسرهم صنائعنا فنحن الوسائط بینهم و بین الله سبحانه.

و یحتمل أن یرید بالناس بعض الناس أی المختار من الناس نصطنعه و نرفع قدره.

و قال ابن أبی الحدید هذا مقام جلیل ظاهره ما سمعت و باطنه أنهم عبید الله و الناس عبیدهم.

و قال ابن میثم لفظ الصنائع فی الموضعین مجاز من قبیل إطلاق اسم المقبول علی القابل و الحال علی المحل یقال فلان صنیعة فلان إذا اختصه لموضع نعمته و النعمة الجزیلة التی اختصهم الله بها هی نعمة الرسالة و ما یستلزمه من الشرف و الفضل حتی کان الناس عیالاتهم فیها.

قوله علیه السلام و عادی طولنا قال الجوهری عاد قبیلة و هم قوم هود علیه السلام و شی ء عادی أی قدیم کأنه منسوب إلی عاد.

و قال ابن أبی الحدید الطول الفضل و قال الأفعال الجمیلة کما تکون عادیة بطول المدة تکون عادیة بکثرة المناقب و المآثر و المفاخر و إن کانت المدة قصیرة و لا یراد بالقدیم قدیم الزمان بل من قولهم لفلان قدیم أثر أی سابقة حسنة و إنما جعلنا اللفظ مجازا لأن بنی هاشم و بنی أمیة لم یفترقا فی الشرف إلا منذ نشأ هاشم بن عبد مناف ثم لم تکن المدة بین نشإ هاشم و إظهار محمد صلی الله علیه و آله الدعوة إلا نحو تسعین سنة انتهی.

ص: 68

گویی او رمیه را بر تیر پرتاب شده حمل کرده است.

این کلام امام علیه السّلام: «ما دست پرورده وساخته پروردگار خویشیم» کلامی مشتمل بر اسراری شگفت از عجائب شأن آنان است که عقلها از آن عاجز هستند و با براساس آنچه که بیان و تعمق در آن بر ایمان امکانپذیر است سخن میگویم و میگویم: صنیعة الملک کسی است که فرمانروا او را ساخت و منزلتش را رفعت بخشید و این کلام خداوند از آن است «وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی» {و تو را برای خود پروردم} یعنی تو را اختیار کردم و ساخته خویش برگرفتم تا از اراده و محبت من منصرف شوی پس معنی این است که بر هیچ یک از بشر نعمتی بر ما نیست بلکه خداوند متعال بر ما نعمت بخشید و بین ما و او واسطهای نیست و تمامی مردم مخلوق او هستند و ما واسطه بین آنها و خداوند سبحان هستیم.

و محتمل است که مقصودش از مردم برخی از مردم باشد یعنی گزیدهای از مردم که برمیگزینیم و منزلتشان را بالا میبریم.

ابن ابی الحدید گوید: این، جایگاه ارزشمندی است ظاهر آن چیزی است که شنیدی و باطنش این است که آنها بندگان خدا و مردم بندگان آنان هستند.

ابن میثم گوید: لفظ صنائع در دو مورد مجاز از نوع اطلاق اسم مقبول بر قابل و حال بر محلّ است فلانی دست پرورده فلانی است زمانی گفته میشود که او را به جایگاه نعمت خویش مختص گرداند. و نعمت وافری که خداوند آنها را به آن مختص گردانید نعمت رسالت و آنچه که از شرف و فضیلت مستلزم آن است میباشد گویی که مردم در آن سربار آنان هستند.

و این کلام او علیه السّلام: «و عادی طولنا» جوهری گوید: «عاد» نام قبیلهای است که همان قوم هود علیه السّلام هستند و شئ عادّی یعنی قدیمی گویی که منسوب به عاد است .

و ابن ابی الحدید گوید: طول: یعنی فضل و نعمت. و گوید: افعال نیک چنانکه به طول مدت عادی است به کثرت مناقب، تأثیرات و مفاخر نیز عادی است و گرچه مدت نیز کوتاه باشد و مقصود از قدیم، قدیم زمانی نیست بلکه برگرفته از این کلام آن است که لفلان قدیم أثر یعنی فلانی پیشینه نیکویی دارد. و لفظ را به این دلیل مجاز قرار دادیم که بنی هاشم و بنی امیه در شرف و برتری جدا نبودند مگر از زمانیکه هاشم بن عبد مناف رشد یافت سپس مدت بین نشأت هاشم و اظهار دعوت توسط محمد جز حدود نود سال نبوده است پایان.

ص: 68

و أقول: قد ظهر لک مما سبق أن بنی أمیة لم یکن لهم نسب صحیح لیشارکوا فی الحسب آباءه مع أن قدیم عزهم لم ینحصر فی النسب بل أنوارهم علیهم السلام أول المخلوقات و من بدء خلق أنوارهم إلی خلق أجسادهم و ظهور آثارهم کانوا معروفین بالعز و الشرف و الکمالات فی الأرضین و السماوات (1)یخبر بفضلهم کل سلف خلفا و رفع الله ذکرهم فی کل أمة عزا و شرفا.

و قوله علیه السلام فعل الأکفاء منصوب علی المصدر بفعل مقدر المکذب أبو سفیان و قیل أبو جهل و أسد الله حمزة رضی الله عنه و أرضاه و أسد الأحلاف هو أسد بن عبد العزی و قال فی القاموس الحلف بالکسر العهد بین القوم و الصداقة و الصدیق یحلف لصاحبه أن لا یغدر به و الجمع أحلاف. و الأحلاف فی قول زهیر أسد و غطفان لأنهم تحالفوا علی

ص: 69


1- 1 و ینبغی لنا هاهنا أن نشیر إلی نموذج ممّا أشار إلیه المصنّف العلامة من طریق أهل السنة فنقول: روی أحمد فی الحدیث: 251 من باب فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام من کتاب الفضائل ص 178، ط 1، قال: حدّثنا الحسن، قال: حدّثنا أحمد بن المقدام العجلیّ قال: حدّثنا الفضیل بن عیاض، قال: حدّثنا ثور بن یزید، عن خالد بن معدان، عن زاذان: عن سلمان قال: سمعت حبیبی رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلم یقول: کنت أنا و علی نورا بین یدی اللّه عزّ و جلّ قبل أن یخلق اللّه آدم بأربعة عشر ألف عام، فلما خلق اللّه آدم قسم ذلک النور جزءین فجزء أنا و جزء علی. و للحدیث مصادر کثیرة یقف علیها الباحث فی تعلیق الحدیث، و فی الحدیث: 186 و تعلیقه من ترجمة أمیر المؤمنین علیه السلام من تاریخ دمشق: ج 1، ص 151، ط 2. و رواه أیضا ابن أبی الحدید فی شرح المختار: 154 من نهج البلاغة من شرحه: ج 9 ص 171، ط مصر، و فی ط الحدیث ببیروت: ج 3 ص 252 قال: رواه أحمد فی مسند سلمان من کتاب المسند [ج 5 ص 437] و ذکره [أیضا] صاحب الفردوس و زاد فیه: ثم انتقلنا حتّی صرنا فی عبد المطلب فکان لی النبوّة و لعلی الوصیة.

و میگویم: از آنچه گذشت روشن شد که بنی امیه نسب صحیحی نداشتند تا در حسب اجدادشان مشارکت جویند. علاوه بر اینکه عزت دیرینشان منحصر در نسب نبوده است بلکه انوار آنان علیه السّلام اولین مخلوقات بوده است و از لحظه آغاز آفرینش انوارشان تا خلق تنهایشان و ظهور آثارشان معروف به عزت، شرف و کمالات در آسمانها و زمینها بودند که هر سلفی، خلف خویش را از فضیلت آنان آگاه می­کرد و خداوند یاد آنان را در هر امتی از نظر عزت و شرف ترفیع بخشید.

و این کلام امام علیه السّلام: «فعل الأکفاء» منصوب بر مصدر به فعل مقدر است «المکذّب» ابوسفیان، و گفته شده ابوجهل است. «أسد الله» حمزه رضی الله عنه و أرضاه است و «وأسد الأحلاف» أسد بن عبد العزّی است و در قاموس گوید: الحلف با کسره عهد و پیمان بین مردم و رفاقت است و صدیق برای دوستش پیمان میبندد که به او خیانت نکند و جمع آن احلاف است. و احلاف در این سخن زهیر: أسد و غطفان لأنهم تحالفوا علی

ص: 69

التناصر و الأحلاف قوم من ثقیف و فی قریش ست قبائل عبد الدار و کعب و جمح و سهم و مخزوم و عدی لأنهم لما أرادت بنو عبد مناف أخذ ما فی أیدی عبد الدار من الحجابة و السقایة و أبت عبد الدار عقد کل قوم علی أمرهم حلفا مؤکدا علی أن لا یتخاذلوا فأخرجت بنو عبد مناف جفنة مملوءة طیبا فوضعتها لأحلافهم و هم أسد و زهرة و تیم عند الکعبة فغمسوا أیدیهم فیها و تعاهدوا و تعاقدت بنو عبد الدار و حلفاؤها حلفا آخر مؤکدا فسموا الأحلاف انتهی و نحوه قال فی النهایة إلا أنه قال بعد قوله فغمسوا أیدیهم فیها و تعاقدوا فسموا المطیبین.

و صبیة النار إشارة إلی الکلمة التی قالها النبی صلی الله علیه و آله لعقبة بن أبی معیط حین قتله صبرا یوم بدر و قال کالمستعطف له صلی الله علیه و آله من للصبیة یا محمد قال النار.

و حَمَّالَةَ الْحَطَبِ هی أم جمیل بنت حرب بن أمیة امرأة أبی لهب.

و قوله علیه السلام فی کثیر متعلق بمحذوف أی هذا الذی ذکرنا داخل فی کثیر مما یتضمن ما ینفعنا و یضرکم.

قوله علیه السلام و جاهلیتنا أی شرفنا و فضلنا فی الجاهلیة لا یدفعه أحد و فی بعض النسخ و جاهلیتکم و لعله أظهر.

و وجه الاستدلال بالآیة الأولی ظاهر لأنه علیه السلام کان أولی الأرحام برسول الله صلی الله علیه و آله و أقربهم إلیه و کذا الثانیة لأنه کان أقرب الخلق إلی اتباع رسول الله صلی الله علیه و آله و أول من آمن به و صدقه.

و قال الجوهری الفلج الظفر و الفوز و قد فلج الرجل علی خصمه یفلج فلجا و الاسم الفلج بالضم.

قوله علیه السلام و تلک شکاة قال الجوهری یقال هذا أمر ظاهر عنک عاره أی زائل قال الشاعر:

و عیرها الواشون إنی أحبها***و تلک شکاة ظاهر عنک عارها

ص: 70

التناصر آمده است و احلاف قومی از ثقیف است و در قریش شش قبیله است: عبدالدار، کعب، جمح، سهم، مخزوم و عدی، زیرا آنان زمانیکه پسران عبد مناف خواستند که پرده­داری و سقایی را از عبدالدار بگیرند و عبدالدار ممانعت کرد هر قومی بر امر آنان پیمان بست با تأکید بر اینکه یکدیگر را رها نکنند پس قبیله بنی عبد مناف خمره پر از عطر را بیرون آورد و آن را برای همپیمانشان یعنی اسد، زهره و تیم کنار کعبه گذاشت پس دست خویش را در آن فرو بردند و با یکدیگر پیمان بستند. و قبیله عبدالدار و همپیمانانشان پیمان مؤکد دیگری بستند پس احلاف نامیده شدند پایان، و در النهایه نیز مشابه این را گفته است با این تفاوت که بعد از این کلام او «پس دستان خویش را در آن فرو بردند و عهد بستند» آورده است پس مطیبون نامیده شدند.

«وصبیة النار» اشارهای است به کلامی که نبی صلّی الله علیه و آله به عقبه بن ابو معیط فرمود آنگاه که او را با صبر در روز بدر کشت پس ملتمسانه به او گفت: برای صبیه کیست ای محمد؟ فرمود: آتش.

و «حماله الحطب» ام جمیل دختر حرب ابن امیّه زن ابولهب است.

و این کلام امام علیه السّلام: «فی کثیر» متعلق به محذوف است یعنی این نکتهای که بیان کردیم در بسیاری از آنچه که متضمن نفع ما و ضرر شماست، داخل است.

و این کلام امام علیه السّلام: «و جاهلیتنا» یعنی شرف و برتری ما در دوره جاهلیت را کسی رد نمیکند و در بعضی نسخهها «و جاهلیتکم» آمده است و شاید این بهتر باشد.

و وجه استدلال به آیه نخست روشن است زیرا امام علیه السّلام برترین خویشاوندان به رسولالله و نزدیکترین آنها به اوست و آیه دوم نیز چنین است زیرا او نزدیکترین مردم به پیروی از رسولالله صلّی الله علیه و آله و اولین کسی که به او ایمان آورد و وی را تأیید کرد میباشد.

جوهری گوید: الفلج یعنی پیروزی و کامیابی و قد فلج الرجل علی خصمه یفلج فلجاً (مرد بر دشمن خود پیروز شد) و اسم آن فلج با ضمه است.

و این کلام امام علیه السّلام: «و تلک شکاة» جوهری گوید: گفته میشود: هذا امر ظاهر عنک عاره یعنی این امری است که عیبش از تو زائل است شاعر گوید:

سخن چینان بر او عیب گرفتند که من او را دوست دارم و آن شکوههایی است که ننگ آن دامنگیر تو نیست.

ص: 70

و قال شکوت فلانا شکاة إذا أخبرت بسوء فعله.

و قال ابن میثم البیت لأبی ذویب و هو مثل یضرب لمن ینکر أمرا لیس منه فی شی ء و لا یلزمه دفعه.

و الخشاش بالکسر الذی یدخل فی عظم أنف البعیر و خششت البعیر إذا جعلت فی أنفه الخشاش و الغضاضة بالفتح المذلة و المنقصة.

قوله علیه السلام و هذه حجتی إلی غیرک لعل المعنی لست أنت المقصود بها لحقارتک کقوله علیه السلام غیر مخبر لک أو لعلمی بأنک لا تقبل حججی و لا تؤمن بها أو لأنک عالم بها و لا فائدة فی إخبار العالم بل قصدی بذکرها إلی غیرک من السامعین لعله یؤمن بها من أنکرها و یطمئن بها قلب من آمن بها.

و قال ابن میثم أی لست أنت المقصود بها إذ لست من هذا الأمر فی شی ء بل القصد منها غیرک أی الذین ظلموا و إنما ذکرت منها بقدر ما دعت الحاجة إلیه و سنح لی أن أذکره فی جوابک.

قوله علیه السلام فلک أن تجاب أی هذه لیست مثل السابقة التی لم یکن لک السؤال فیها لأنک من بنی أمیة و بینک و بینه رحم.

و قوله علیه السلام فأینا ابتداء تقریر الجواب: و الأعدی من العداوة أو من العدوان و الأول أصوب و أهدی إلی مقاتله أی لوجوه قتله و مواضعه من الآراء و الحیل أم من بذل أراد به نفسه المقدسة فإنه لما اشتد الحصار علی عثمان بعث علیه السلام إلیه و عرض علیه نصرته فقال عثمان لا أحتاج إلی نصرتک و لکن اقعد و کف شرک و ذلک لأن عثمان کان متهما له علیه السلام بالدخول فی أمره و أراد علیه السلام بقوله من استنصره معاویة و ذلک أنه بعث عثمان حال حصاره إلی الشام مستصرخا بمعاویة فلم یزل یتراخی عنه و یؤخر الخروج إلی أن قتل لطمعه فی الأمر و ذکر القدر و نسبة القتل إلیه هاهنا مناسب لتبریه من دمه و البث

ص: 71

و گوید: شکوت فلاناً شکاة زمانیاست که او را به بدی عملش آگاه کنی .

و ابن میثم گوید: شعر از ابو ذؤیب است و آن مثلی است که برای کسی زده میشود که امری که ارتباطی به او ندارد و رد کردنش بر او لازم نیست را انکار میکند.

و الخشاش با کسره چیزی است که در استخوان بینی شتر وارد می شود و خششت البعیر زمانی گفته میشود که در بینی او خشاش بگذاری. الغضاضه با فتحه یعنی ذلت و نقص.

این کلام امام علیه السّلام: «و هذه حجّتی إلی غیرک» شاید معنی این است که تو به جهت حقارتت مقصود آن نیستی. مانند این کلام امام علیه السّلام: «غیر مخبر لک» یا به جهت آگاهی­ام از اینکه تو دلیل مرا نمیپذیری و به آن ایمان نمیآوری یا به این دلیل که تو از آن آگاهی و در خبر دادن آگاه فائدهای نیست، بلکه قصدم از ذکر آن، برای شنوندگانی غیر از توست شاید کسی که آن را انکار کرده است به آن ایمان بیاورد و کسی که به آن ایمان آورده است دلش با آن آرام بگیرد.

ابن میثم گوید: یعنی تو مقصود آن حجت نیستی زیرا تو در این مسأله اهمیتی نداری بلکه قصد از آن غیر توست یعنی کسانی که ظلم کردند و از آن فقط به میزان مورد نیاز و مقداری که از خاطرم گذشت که در جواب تو ذکر کنم را بیان کردم.

و این کلام امام علیه السّلام: «فلک أن تجاب» یعنی این مانند نامه پیشین نیست که در آن سؤال نبود زیرا تو از بنی امیه هستی و میان تو و او نسبت خویشاوندی است و این کلام امام علیه السّلام: «فأیّنا» ابتدای تقریر جواب است.

«و الأعدی»: از ریشه عدوات یا عدوان است و مورد اول صحیحتر است «و أهدی إلی مقاتله» یعنی به وجوه قتل او و مواضع او در مقابل آراء و حیلهها «أم من بذل» مقصودش از آن وجود مقدس خویش است زیرا زمانیکه محاصره بر عثمان شدید شد امام علیه السّلام بهسوی او فرستاد و یاریاش را بر او عرضه کرد اما عثمان پاسخ داد: نیازی به یاری تو ندارم اما بنشین و شرت را بازدار و آن به این دلیل است که عثمان امام علیه السّلام را به دخالت در امر خویش متهم کرده بود و امام علیه السّلام مقصودش از این کلامش «من استنصره» معاویه بود زیرا عثمان به هنگام محاصرهاش به کمک­خواهی از معاویه بهسوی شام فرستد و او پیوسته از آن سستی کرد و به جهت طمعش در امر، خروج را تا قتل او به تأخیر انداخت. و مرگ و نسبت قتل به او در اینجا به مبرا بودنش از خون او مناسب است و البثّ: یعنی

ص: 71

النشر و المنون الدهر و المنیة أی نشر إلیه نوائب الدهر و أسباب المنیة و قوله علیه السلام و الله لقد علم الله اقتباس من قوله تعالی قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنْکُمْ قال الطبرسی رحمه الله هم الذین کانوا یعوقون غیرهم عن الجهاد مع رسول الله صلی الله علیه و آله و التعویق التثبیط وَ الْقائِلِینَ لِإِخْوانِهِمْ یعنی الیهود قالوا لإخوانهم المنافقین هَلُمَّ إِلَیْنا أی تعالوا و أقبلوا إلینا و دعوا محمدا صلی الله علیه و آله و قیل القائلون هم المنافقون قالوا لإخوانهم من ضعفة المسلمین لا تحاربوا و خلوا محمدا صلی الله علیه و آله فإنا نخاف علیکم الهلاک وَ لا یَأْتُونَ الْبَأْسَ أی لا یحضرون القتال و البأس الحرب و أصله الشدة إِلَّا قَلِیلًا إلا کارهین یکون قلوبهم مع المشرکین.

و لعل الغرض من الاقتباس أنه سبحانه عاب المعوقین و القائلین فالمتراخی مقصر علی تقدیر وجوب الحضور کما زعمته.

و یحتمل أن یکون غرضه واقعا تعویقه عن نصره علیه السلام و إن أوهم ظاهره نصر عثمان.

و قال الجوهری نقمت علی الرجل أنقم بالکسر إذا عتبت علیه.

و قال ابن میثم

فی قوله علیه السلام فرب ملوم لا ذنب له.

و أنا ذلک الملوم و هو مثل لأکثم بن صیفی یضرب لمن قد ظهر للناس منه أمر أنکروه علیه و هم لا یعرفون حجته و عذره فیه و قوله و قد یستفید إلخ یضرب مثلا لمن یبالغ فی النصیحة حتی یتهم أنه غاش و صدر البیت

و کم سقت فی آثارکم من نصیحة

و قال فی الصحاح و القاموس المتنصح من تشبه بالنصحاء و هذا المعنی و إن کان محتملا فی کلامه علیه السلام علی وجه بعید لکن الظاهر أنه لیس غرضا للشاعر و الظاهر ما ذکره الخلیل فی العین حیث قال التنصح کثرة النصیحة قال أکثم بن صیفی إیاکم و کثرة التنصح فإنه یورث التهمة انتهی و الظنة التهمة.

ص: 72

نشر و گسترش، المنون: روزگار و مرگ یعنی حوادث روزگار و اسباب مرگ به سوی او گسترش یافت. و این کلام امام علیه السّلام «و الله لقد علم الله» اقتباسی است از این کلام خداوند متعال «قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنکُمْ» و طبرسی گوید: آنان کسانی هستند که سایرین را از جهاد همراه رسولالله به تأخیر میاندازند و تعویق یعنی به تأخیر انداختن «والقائلین لإخوانهم» یعنی یهودیان که به برادران مناق خود گفتند «هلمّ إلینا» یعنی بیایید و بهسوی ما روی کنید و محمد را رها کنید. و گفته شده: قائلون همان منافقان هستند که به برادران خود از میان مسلمانان ضعیف گفتند: پیکار نکنید و محمد را رها کنید که ما بر شما بیم هلاکت داریم. «و لا یأتون البأس» یعنی در نبرد حاضر نمیشوند. «البأس» یعنی نبرد و اصل آن شدت است. «الا قلیلاً» مگر با اکراه درحالیکه دلهایشان با مشرکان است.

و شاید غرض از این اقتباس این باشد که خداوند سبحان به تأخیر اندازندگان و قائلان را نکوهش کرد پس کاهل بر اساس تقدیر وجوب حضور چنانکه پنداشتم مقصر است.

و محتمل است که غرضش واقعاً بازداشتن او از یاری امام علیه السّلام باشد گر چه ظاهر آن یاری عثمان را به ذهن میآورد.

و جوهری گوید: نقمت علی الرجل أنقم با کسره زمانی است که او را ملامت کنی.

و ابن میثم درباره این کلام امام علیه السّلام: «فربّ ملوم لاذنب له» گوید من همان ملامت­شونده هستم و این مثلی برای اکثم بن صیفی است که برای کسی آورده میشود که از جانب او امری برای مردم آشکار شده است که آن را بر او ناپسند میشمارند درحالیکه آنها حجت و عذر او در آن را نمیدانند و این کلام او «قد یستفید» تا پایان آخر برای کسی مثل زده میشود که در نصیحت زیاده­روی میکند تا اینکه به فریب متهم میشود و ابتدای بیت این است:

و کم سقت فی آثارکم من نصیحة

و در صحاح و قاموس گوید: متنصح کسی است که از ناصحان تقلید کند و این معنی گرچه در کلام امام به وجهی بعید محتمل است اما خوب این است که آن غرض شاعر نیست و خوب چیزی است که خلیل در العین ذکر کرده است آنجا که گوید: التنصّح کثرت نصیحت است، اکثم بن صیفی گوید: از کثرت تنصح بر حذر باشید که آن تهمت را بهدنبال دارد پایان. الظنّه یعنی تهمت.

ص: 72

قوله علیه السلام فلقد أضحکت بعد استعبار قال الجوهری عبرت عینه و استعبرت أی دمعت و العبران الباکی.

و قال ابن میثم أی أتیت بشی ء عجیب بالغ فی الغرابة فإن الضحک بعد البکاء إنما یکون لتعجب بالغ و ذلک کالمثل فی معرض الاستهزاء به.

و قیل معناه لقد أضحکت من سمع منک هذا تعجبا بعد بکائه علی الدین لتصرفک فیه و ألفیت الشی ء وجدته قوله علیه السلام فالبث قلیلا قال ابن میثم مثل یضرب للوعید بالحرب و أصله أن حمل بن بدر رجل من قشیر أغیر علی إبل له فی الجاهلیة فی حرب داحس و الغبراء فاستنقذها و قال:

لبث قلیلا یلحق الهیجاء حمل***ما أحسن الموت إذ الموت نزل

و قیل أصله أن مالک بن زهیر توعد حمل بن بدر فقال حمل لبث قلیلا البیت فأرسل مثلا ثم أتی و قتل مالکا فظفر أخوه قیس بن زهیر به و بأخیه حذیفة فقتلهما و قال:

شفیت النفس من حمل بن بدر***و سیفی من حذیفة قد شفانی

و قال الزمخشری فی المستقصی تمام البیت:

ما أحسن الموت إذا حان الأجل

و قال قالوا فی حمل هو اسم رجل شجاع یستظهر به فی الحرب و لا یبعد أن یراد به حمل بن بدر صاحب الغبراء یضربه من ناصره وراءه انتهی.

ثم اعلم أن حملا فی بعض النسخ بالحاء المهملة و فی بعضها بالجیم.

و قال الفیروزآبادی أرقل أسرع و الإرقال ضرب من الخبب و الجحفل بتقدیم الجیم علی الحاء الجیش و القتام الغبار و سطع الغبار و الرائحة و الصبح ارتفع و السربال القمیص و سرابیل الموت إنما کنایة عن الدروع و الأحوال و الهیئات التی وطنوا نفوسهم علی القتل فیها فکأنها أکفانهم

ص: 73

این کلام امام علیه السّلام: «فلقد أضحکت بعد الاستعبار» جوهری گوید: عبرت عینه و استعبرت یعنی اشک ریخت و العبران: یعنی گریان.

ابن میثم گوید: یعنی چیز شگفت بسیاری عجیبی آوردم زیرا خنده بعد از گریه فقط برای تعجب فراوان است و آن در خصوص معرض استهزاء بودن به مانند مثل است.

و گفته شده: معنایش این است شنونده این سخن را از روی تعجب به خنده واداشتی بعد از گریستنش بر دین به جهت برخورد تو در آن. و ألفیت الشیء یعنی آن را یافتم. و این کلام امام علیه السّلام: «فالبث قلیلاً» ابن میثم گوید: مثلی است که برای تهدید به جنگ زده میشود و اصل آن این است که حمل بن بدر که مردی از قشیر است بر شتری که از آن او بود در جاهلیت در جنگ دابس و غبراء حمیت کرد و او را نجات داد و گفت:

اندکی صبر کن که هماورد تو به میدان آید، چه نیکوست مرگ، آنگاه که مرگ فرود آید.

و گفته شده: اصل آن این است که مالک بن زهیر حمل بن بدر را تهدید کردید پس حمل گفت: لبّث قلیلاً و ادامه بیت. پس به عنوان مثال رایج شد سپس آمد و مالک را کشت و برادرش قیس بن زهیر به او و برادرش حذیفه دست یافت و آن دو را به قتل رساند و گفت: عطش جانم را از حمل بن بدر فرونشاندم، و شمشیرم عطش مرا از حذیفه فرو نشاند.

زمخشری در مستقصی گوید:

چه نیکوست مرگ آنگاه که هنگامه اجل رسد.

و گوید: درباره حمل گفتند: آن اسم مرد شجاعی است که در جنگ از او طلب یاری میشد و بعید نیست که مقصود از آن حمل بن بدر صاحب غبراء باشد کسی که افراد پشت سرش به او کمک کند این مثل را میآورد. پایان.

بدان که حمل در بعضی نسخهها با حاء و در بعضی از آنها با جیم است.

فیروز آبادی گوید: أرقل یعنی شتاب کرد و ارقال نوعی یورتمه است. و جحفل یعنی لشکر، القتام یعنی غبار، و سطع الغبار و الرائحه و الصبح یعنی بالا آمد، السربال یعنی پیراهن، و «سرابیل الموت» فقط کنایه از زرهها، احوال و هیأتهایی است که نفس خود را برای کشته­شدن در آن آماده کردهاند گویی که آنها کفنهای آنان است.

ص: 73

و قوله علیه السلام ذریة بدریة أی أولاد البدریین.

و قد مر أن أخاه أی معاویة حنظلة و خاله الولید و جده عتبة أبو أمه.

«398»

(1)ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی عَنْ هِشَامٍ عَنْ أَبِی مِخْنَفٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَاصِمٍ عَنْ جَبْرِ بْنِ نَوْفٍ قَالَ: لَمَّا أَرَادَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی الشَّامِ اجْتَمَعَ إِلَیْهِ وُجُوهُ أَصْحَابِهِ فَقَالُوا لَوْ کَتَبْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی مُعَاوِیَةَ وَ أَصْحَابِهِ قَبْلَ مَسِیرِنَا إِلَیْهِمْ کِتَاباً تَدْعُوهُمْ إِلَی الْحَقِّ وَ تَأْمُرُهُمْ بِمَا لَهُمْ فِیهِ مِنَ الْحَظِّ کَانَتِ الْحُجَّةُ تَزْدَادُ عَلَیْهِمْ قُوَّةً فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِعُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ کَاتِبِهِ اکْتُبْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ وَ مَنْ قِبَلَهُ مِنَ النَّاسِ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکُمُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ لِلَّهِ عِبَاداً آمَنُوا بِالتَّنْزِیلِ وَ عَرَفُوا التَّأْوِیلَ وَ فَقُهُوا فِی الدِّینِ وَ بَیَّنَ اللَّهُ فَضْلَهُمْ فِی الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ وَ أَنْتَ یَا مُعَاوِیَةُ وَ أَبُوکَ وَ أَهْلُکَ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ أَعْدَاءُ الرَّسُولِ مُکَذِّبُونَ بِالْکِتَابِ مُجْتَمِعُونَ عَلَی حَرْبِ الْمُسْلِمِینَ مَنْ لَقِیتَهُمْ مِنْهُمْ حَبَسْتُمُوهُ أَوْ عَذَّبْتُمُوهُ أَوْ قَتَلْتُمُوهُ حَتَّی إِذَا أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَی إِعْزَازَ دِینِهِ وَ إِظْهَارَ رَسُولِهِ دَخَلَتِ الْعَرَبُ فِی دِینِهِ أَفْوَاجاً وَ أَسْلَمَتْ هَذِهِ الْأُمَّةُ طَوْعاً وَ کَرْهاً فَکُنْتُمْ مِمَّنْ دَخَلَ فِی هَذَا الدِّینِ إِمَّا رَغْبَةً وَ إِمَّا رَهْبَةً فَلَیْسَ یَنْبَغِی لَکُمْ أَنْ تُنَازِعُوا أَهْلَ السَّبْقِ وَ مَنْ فَازَ بِالْفَضْلِ فَإِنَّهُ مَنْ نَازَعَهُ مِنْکُمْ فَبِحَوْبٍ وَ ظُلْمٍ فَلَا یَنْبَغِی لِمَنْ کَانَ لَهُ قَلْبٌ أَنْ یَجْهَلَ قَدْرَهُ وَ لَا یَعْدُوَ طَوْرَهُ وَ لَا یَشْفِیَ نَفْسَهُ بِالْتِمَاسِ مَا لَیْسَ لَهُ

ص: 74


1- 398- رواهما الشیخ الطوسیّ رفع اللّه مقامه فی الحدیث: 10 و الحدیث: 37 من الجزء 7 و 8 من أمالیه ص 115 و 135. و الحدیث الأول قد تقدم عن کتاب صفّین فی أواخر الباب: 11 ص 481 ط الکمبانیّ. و لیلاحظ المختار: 78 و ما حوله من باب الکتب من کتاب نهج السعادة: ج 4 ص 216 ط 1.

و این کلام امام علیه السّلام: «ذریة بدریة» یعنی فرزندان بدریان.

و بیان شد که برادر معاویه حنظه، داییاش ولید و جدش عتبه بن ابو أمّه است.

روایت398.

امالی طوسی(1):

جبر بن نوف گوید: زمانی که امیرمؤمنان علیه السّلام حرکت به سوی شام را قصد کرد یاران سرشناسش دور او حلقه زدند و گفتند: ای امیرمؤمنان اگر قبل از حرکتمان بهسوی آنان، نامهای برای معاویه و یارانش مینوشنی که در آن، آنان را به حق دعوت میکردی و آنان را به بهرهای که در آن است امر میکردی حجت بر آنان شدیدتر میشد، پس امیرمؤمنان علیه السّلام به کاتبش عبیدالله بن ابورافع فرمود بنویس:

بسم الله الرحمن الرحیم از بنده خدا امیرمؤمنان علی به معاویه بن ابوسفیان و افرادی که از جانب او گماشته شدهاند، سلام بر شما، من نزد شما خدایی را ستایش میکنم که خدایی جز او نیست، اما بعد به راستی برای خداوند بندگانی است که به تنزیل ایمان دارند و تفسیر آن را شناخته و دانش دین را آموختهاند و خداوند برتری آنان را در قرآن حکیم بیان فرموده است و ای معاویه تو، پدرت و خانوادهات در آن روزگار با دشمن پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله بودید قرآن را دروغ میشمردید و بر جنگ با مسلمانان با خویش پیمان بسته بودید، به هر کدام از ایشان دست مییافتید به زندانش میافکندید یا شکنجهاش میکردید یا او را میکشتید تا اینکه خداوند اراده کرد دین خود را پیروز کند و پیامبر خویش را آشکار نماید، آنگاه عرب گروه گروه به دین او درآمدند و این امت خواه و ناخواه اسلام آوردند پس کسی را که از سابقهای چون سابقه آنان و فضیلتی چون فضایل آنان بهرهای نبرده است سزاوار نیست با آنان بستیزید پس هر که از میان شما با او نزاع کند گناه و ستم کرده است. و هر که از عقل بهرهای برده است سزاوار نیست که اندازه خود را نداند و از خود فراتر رود و خود را به درخواست چیزی که حق او نیست بیازارد.

ص: 74


1- . شیخ طوسی آن دو را در حدیث 10: (37) از جلد (7 و 8) از امالی­اش ص 115 و 135 روایت کرده است.

إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِهَذَا الْأَمْرِ قَدِیماً وَ حَدِیثاً أَقْرَبُهُمْ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَعْلَمُهُمْ بِالْکِتَابِ وَ أَقْدَمُهُمْ فِی الدِّینِ وَ أَفْضَلُهُمْ جِهَاداً وَ أَوَّلُهُمْ إِیمَاناً وَ أَشَدُّهُمْ اطِّلَاعاً بِمَا تَجْهَلُهُ الرَّعِیَّةُ عَنْ أَمْرِهَا فَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ لِتُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ وَ اعْلَمُوا أَنَّ خِیَارَ عِبَادِ اللَّهِ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ بِمَا یَعْلَمُونَ وَ أَنَّ شَرَّهُمُ الْجُهَلَاءُ الَّذِینَ یُنَازِعُونَ بِالْجَهْلِ أَهْلَ الْعِلْمِ أَلَا وَ إِنِّی أَدْعُوکُمْ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ حَقْنِ دِمَاءِ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَإِنْ قَبِلْتُمْ أَصَبْتُمْ رُشْدَکُمْ وَ هُدِیتُمْ لَحْظَکُمْ وَ إِنْ أَبَیْتُمْ إِلَّا الْفُرْقَةَ وَ شَقَّ عَصَا هَذِهِ الْأُمَّةِ لَمْ تَزْدَادُوا مِنَ اللَّهِ إِلَّا بُعْداً وَ لَمْ یَزْدَدْ عَلَیْکُمْ إِلَّا سَخَطاً وَ السَّلَامُ قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّهُ:

لَیْسَ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَمْرٍو عِتَابٌ***غَیْرَ طَعْنِ الْکُلَی وَ حَزِّ الرِّقَابِ

فَلَمَّا وَقَفَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی جَوَابِهِ بِذَلِکَ قَالَ إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ.

بیان

الحز بالحاء المهملة و بالجیم المعجمة القطع.

«399»

(1)ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْکَاتِبِ عَنِ الْأَجْلَحِ عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ یَزِیدَ الْحِمَّانِیِّ قَالَ: کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام إِلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ إِلَیْنَا کِتَابَهُ وَ لَمْ یَدَعْنَا فِی شُبْهَةٍ وَ لَا عُذْرَ لِمَنْ رَکِبَ ذَنْباً بِجَهَالَةٍ وَ التَّوْبَةُ مَبْسُوطَةٌ وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری وَ أَنْتَ مِمَّنْ شَرَعَ الْخِلَافَ مُتَمَادِیاً فِی غَمْرَةِ الْأَمَلِ مُخْتَلِفَ السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ رَغْبَةً فِی الْعَاجِلِ وَ تَکْذِیباً بَعْدُ فِی الْآجِلِ وَ کَأَنَّکَ قَدْ تَذَکَّرْتَ مَا مَضَی مِنْکَ فَلَمْ تَجِدْ إِلَی الرُّجُوعِ سَبِیلًا وَ کَتَبَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ إِلَی عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الَّذِی أَعْجَبَکَ مِمَّا بَارَیْتَ مِنَ الدُّنْیَا وَ وَثِقْتَ بِهِ مِنْهَا مُنْقَلَبٌ عَنْکَ فَلَا تَطْمَئِنَّ إِلَی الدُّنْیَا

ص: 75


1- 399- رواهما الشیخ الطوسیّ رفع اللّه مقامه فی الحدیث: 10 و الحدیث: 37 من الجزء 7 و 8 من أمالیه ص 115 و 135. و الحدیث الأول قد تقدم عن کتاب صفّین فی أواخر الباب: 11 ص 481 ط الکمبانیّ. و لیلاحظ المختار: 78 و ما حوله من باب الکتب من کتاب نهج السعادة: ج 4 ص 216 ط 1.

پس شایستهترین افراد به این امر از قدیم و جدید کسی است که از همه آنان به رسولالله صلّی الله علیه و آله نزدیکتر بوده و از به قرآن آشناتر و در دین قدیمیتر و در جهاد برتر و اولین آنان در ایمان و آگاهترین آنها به آنچه که عامه مردم در خصوص امر خویش از آن ناآگاه هستند میباشد، پس از خدایی که به سوی او باز میگردید بپرهیزید و حق را با باطل درنیامیزید، تا به وسیله آن حق را تکذیب کنید بدانید که بهترین بندگان خدا آنانند که به آنچه میدانند عمل میکنند و بدترین ایشان نادانانی هستند که جاهلانه با اهل علم میستیزند. به هوش باشید که من شما را به کتاب خدا و سنت پیامبرش صلّی الله علیه و آله و جلوگیری از ریختن خون این امت فرا میخوانم پس اگر پذیرفتید راه رستگاری خود را یافته و به نصیب خویش رهنمون شدهاید و اگر سرباز زدید و جز تفرقه و پراکندگی میان امت را نخواستید در آن صورت جز بر دوری خود از خدا نیفزودهاید و خداوند نیز هرگز جز بر خشم خود نسبت به شما نخواهد افزود و السلام. و معاویه برایش نوشت: اما بعد براستی میان من و عمرو گفتگویی جز دریدن جگرها و زدن گردنها نیست.

پس امیرمؤمنان علیه السّلام زمانیکه بر این جواب او را خواند فرمود: «إِنَّکَ لَا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَن یَشَاء وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ {در حقیقت تو هر که را دوست داری نمی توانی راهنمایی کنی لیکن خداست که هر که را بخواهد راهنمایی می کند و او به راه یافتگان داناتر است}

توضیح

«الحز» با حاء و جیم یعنی قطع کردن.

روایت399.

امام طوسی(1):

یزید حمانی گوید: امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السّلام برای معاویه بن ابوسفیان نوشت: اما بعد خداوند کتابش را بهسوی ما فرستاد و ما را در شبهه رها نکرد، و برای کسی که جاهلانه بر مرکب گناه سوار شود هیچ عذری نیست و در توبه گشوده است و هیچ بار­بردارندهای بار دیگری را برنمیدارد و تو از کسانی هستی که اختلاف را بنا نهاد و در طغیان امید در پیدا و پنهان، اصرار کرد تا زودرس - دنیا - را به دست آورد و دراز مدت - آخرا - را تکذیب کند، و گویی که تو آنچه از تو سر زد را به یاد آوردهای و برای بازگشت راهی نیافتهای.

و امام علیه السّلام برای عمرو بن عاص نوشت: از بنده خدا علی امیرمؤمنان به عمرو بن عاص. اما بعد آنچه که از دنیا دیدهای تو را شیفته کرده است و به آنچه که از دنیا به آن اطمینان کردهای بر تو دگرگون خواهد شد پس به دنیا اطمینان نکن

ص: 75


1- . شیخ طوسی آن دو را در حدیث 10 و حدیث 37 از جلد (7 و 8) از امالی­اش ص 115 و 135 روایت کرده است. و حدیث نخست از کتاب صفین در اواخر باب: 11 ص 481 چاپ کمپانی بیان شد. و مختار(78) و نامه­های نزدیک به آن از بخش نامه­های کتاب نهج السعادة: ج4 ص 216 چاپ اول ملاحظه شود.

فَإِنَّهَا غَرَّارَةٌ وَ لَوِ اعْتَبَرْتَ بِمَا مَضَی حَذَرْتَ مَا بَقِیَ وَ انْتَفَعْتَ مِنْهَا بِمَا وُعِظْتَ بِهِ وَ لَکِنَّکَ تَبِعْتَ هَوَاکَ وَ آثَرْتَهُ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمْ تُؤْثِرْ عَلَی مَا دَعَوْنَاکَ إِلَیْهِ غَیْرَهُ لِأَنَّا أَعْظَمُ رَجَاءً وَ أَوْلَی بِالْحُجَّةِ وَ السَّلَامُ وَ کَتَبَ علیه السلام إِلَی أُمَرَاءِ الْأَجْنَادِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ إِلَی أَصْحَابِ الْمَسَالِحِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ حَقّاً عَلَی الْوَالِی أَنْ لَا یُغَیِّرَهُ عَنْ رَعِیَّتِهِ فَضْلٌ نَالَهُ وَ لَا مَرْتَبَةٌ اخْتَصَّ بِهَا وَ أَنْ یَزِیدَهُ مَا قَسَمَ اللَّهُ لَهُ دُنُوّاً مِنْ عِبَادِهِ وَ عَطْفاً عَلَیْهِمْ أَلَا وَ إِنَّ لَکُمْ عِنْدِی أَنْ لَا أَحْجُبَنَّ دُونَکُمْ سِرّاً إِلَّا فِی حَرْبٍ وَ لَا أَطْوِیَ دُونَکُمْ أَمْراً إِلَّا فِی حُکْمٍ وَ لَا أُؤَخِّرَ لَکُمْ حَقّاً عَنْ مَحَلِّهِ وَ أَنْ تَکُونُوا عِنْدِی فِی الْحَقِّ سَوَاءً فَإِذَا فَعَلْتُ ذَلِکَ وَجَبَتْ لِی عَلَیْکُمُ الْبَیْعَةُ وَ لَزِمَتْکُمُ الطَّاعَةُ وَ أَنْ لَا تَنْکُصُوا عَنْ دَعْوَةٍ وَ لَا تُفَرِّطُوا فِی صَلَاحٍ وَ أَنْ تَخُوضُوا الْغَمَرَاتِ إِلَی الْحَقِّ فَإِنْ أَنْتُمْ لَمْ تَسْمَعُوا لِی عَلَی ذَلِکَ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ أَهْوَنَ عَلَیَّ مِمَّنْ خَالَفَنِی فِیهِ ثُمَّ أُحِلُّ لَکُمْ فِیهِ عُقُوبَتَهُ وَ لَا تَجِدُوا عِنْدِی فِیهَا رُخْصَةً فَخُذُوا هَذَا مِنْ أُمَرَائِکُمْ وَ أَعْطُوا مِنْ أَنْفُسِکُمْ هَذَا یَصْلُحْ أَمْرُکُمْ وَ السَّلَامُ.

بیان

قال الجوهری فلان یباری فلانا أی یعارضه و یفعل مثل فعله و فلان یباری الریح سخاء أی یعارضها خیرا و برکة.

أقول: و سیأتی الکتاب الأخیر بروایة النهج بتغییر ما.

«400»

(1)نهج، نهج البلاغة: وَ مِنْ کِتَابٍ لَهُ علیه السلام إِلَی مُعَاوِیَةَ- أَنَّهُ بَایَعَنِی الْقَوْمُ الَّذِینَ بَایَعُوا أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ عَلَی مَا بَایَعُوهُمْ عَلَیْهِ فَلَمْ یَکُنْ لِلشَّاهِدِ أَنْ یَخْتَارَ وَ لَا لِلْغَائِبِ أَنْ یَرُدَّ وَ إِنَّمَا الشُّورَی لِلْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَإِنِ اجْتَمَعُوا عَلَی

ص: 76


1- 400- رواه السیّد الرضیّ قدس اللّه نفسه فی المختار: 6 من الباب الثانی من نهج البلاغة.

که آن فریبکار است و اگر از آنچه گذشته است عبرت میگرفتی در آنچه مانده است حذر پیشه می­کردی و از آنچه که با آن تو را اندرز میدهد بهره میگرفتی؛ اما تو از هوای نفس خویش پیروی کردی و آن را ترجیح دادی و اگر چنین نبود بر آنچه که تو را به سوی آن دعوت کردیم غیر آن را ترجیح نمیدادی زیرا ما امیدوارانهتر و برای حجت سزاوارتر هستیم والسلام.

و امام علیه السّلام برای فرماندهان لشکرها نوشت: از بنده خدا امیرمؤمنان علی به صاحبان مسالح:

از بنده خدا، علی بن ابی طالب، امیر مؤمنان به نیروهای مسلّح و مرز داران کشور پس از یاد خدا و درود همانا بر زمامدار واجب است که اگر اموالی به دست آورد، یا نعمتی مخصوص او شد، دچار دگرگونی نشود، و با آن اموال و نعمتها، بیشتر به بندگان خدا نزدیک گردد و به برادرانش مهربانی بیشتری روا دارد. آگاه باشید حق شما بر من آن است که جز اسرار جنگی هیچ رازی را از شما پنهان ندارم، و کاری را جز حکم شرع، بدون مشورت با شما انجام ندهم، و در پرداخت حق شما کوتاهی نکرده و در وقت تعیین شده آن بپردازم، و با همه شما به گونه­ای مساوی رفتار کنم. پس وقتی من مسئولیّتهای یاد شده را انجام دهم، بر خداست که نعمتهای خود را بر شما ارزانی دارد، و اطاعت من بر شما لازم است، و نباید از فرمان من سرپیچی کنید، و در انجام آنچه صلاح است سستی ورزید، و برای رسیدن به حق تلاش کنید، حال اگر شما پایداری نکنید، خوارترین افراد نزد من انسان کج رفتار است، که او را به سختی کیفر خواهم داد، و هیچ راه فراری نخواهد داشت، پس دستور العملهای ضروری را از فرماندهانتان دریافت داشته، و از فرماندهان خود در آنچه که خدا امور شما را اصلاح می­کند، اطاعت کنید، با درود.

توضیح

جوهری گوید: فلان یباری فلاناً یعنی فلانی با فلانی معارضه میکند و مانند او را انجام میدهد و فلان یباری الریح سخاء یعنی در خیر و برکت با باد مسابقه میدهد.

میگویم و نامه اخیر با تغییری اندک به روایت نهجالبلاغه خواهد آمد.

روایت400.

نهجالبلاغه(1):

از نامه امام علیه السّلام به معاویه: همانا کسانی با من بیعت کرده اند که با ابا بکر و عمر و عثمان، با همان شرایط بیعت کردند، پس آن که در بیعت حضور داشت نمی تواند خلیفه ای دیگر انتخاب کند، و آن کس که غایب بود نمی تواند بیعت مردم را نپذیرد. همانا شورای مسلمین از آن مهاجرین و انصار است، پس اگر بر امامت

ص: 76


1- . سید رضی آن را در مختار 6 از باب دوم نهج البلاغه روایت کرده است.

رَجُلٍ وَ سَمَّوْهُ إِمَاماً کَانَ ذَلِکَ لِلَّهِ رِضًی فَإِنْ خَرَجَ مِنْ أَمْرِهِمْ خَارِجٌ بِطَعْنٍ أَوْ بِدْعَةٍ رَدُّوهُ إِلَی مَا خَرَجَ مِنْهُ فَإِنْ أَبَی قَاتَلُوهُ عَلَی اتِّبَاعِهِ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَلَّاهُ اللَّهُ مَا تَوَلَّی وَ لَعَمْرِی یَا مُعَاوِیَةُ لَئِنْ نَظَرْتَ بِعَقْلِکَ دُونَ هَوَاکَ لَتَجِدُنِی أَبْرَأَ النَّاسِ مِنْ دَمِ عُثْمَانَ وَ لَتَعْلَمَنَّ أَنِّی کُنْتُ فِی عُزْلَةٍ عَنْهُ إِلَّا أَنْ تَتَجَنَّی فَتَجَنَّ مَا بَدَا لَکَ وَ السَّلَامُ.

تنبیه

لعل هذا منه علیه السلام إلزام لمعاویة بالإجماع الذی أثبتوا به خلافة أبی بکر و عمر و عثمان و عدم تمسکه علیه السلام بالنص لعدم التفاتهم إلیه فی أول العهد مع عدم تطاول الأیام فکیف مع بعد العهد و قوله علیه السلام إنما الشوری إلخ أی الشوری الذی تعتقدونه و تحتجون به و لا حاجة إلی حمل الکلام علی التقیة کما نقله ابن أبی الحدید من أصحابنا الإمامیة قوله علیه السلام کان ذلک لله رضا أی بزعمهم و العزلة الاسم من الاعتزال و التجنی أن یدعی علیک ذنب لم تفعله.

و قال ابن میثم رحمه الله هذا الفصل من کتاب کتبه إلی معاویة مع جریر بن عبد الله البجلی حین نزعه من همدان و صدره أما بعد فإن بیعتی یا معاویة لزمتک و أنت بالشام لأنه بایعنی القوم.

ثم یتلو قوله و ولاه الله ما تولی تمام الآیة.

و یتصل بها أن قال و إن طلحة و الزبیر بایعانی ثم نقضا بیعتی و کان نقضهما کردتهما فجاهدتهما علی ذلک حَتَّی جاءَ الْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَ هُمْ کارِهُونَ فادخل یا معاویة فیما دخل فیه المسلمون فإن أحب الأمور إلی فیک العافیة إلا أن تتعرض للبلاء فإن تعرضت له قاتلتک و استعنت بالله علیک.

و قد أکثرت فی قتلة عثمان فادخل فیما دخل فیه الناس ثم حاکم القوم إلی أحملک و إیاهم علی کتاب الله.

و أما هاتیک التی تریدها فهی خدعة الصبی عن اللبن.

ص: 77

کسی گرد آمدند، و او را امام خود خواندند، خشنودی خدا هم در آن است، حال اگر کسی کار آنان را نکوهش کند یا بدعتی پدید آورد، او را به جایگاه بیعت قانونی باز می گردانند، اگر سرباز زد با او پیکار می کنند، زیرا که به راه مسلمانان در نیامده، خدا هم او را در گمراهی اش رها می کند.

به جانم سوگند ای معاویه اگر دور از هوای نفس، به دیده عقل بنگری، خواهی دید که من نسبت به خون عثمان پاک ترین افرادم، و می دانی که من از آن ماجرا دور بوده ام، جز اینکه از راه خیانت مرا متّهم کنی، و حق آشکاری را بپوشانی. با درود.

تنبیه

شاید این از جانب امام علیه السّلام الزامی برای معاویه بر اجماعی که بهوسیله آن خلافت ابوبکر، عمر و عثمان را اثبات کردند باشد و عدم تمسک امام به نص به جهت عدم اعتنای آنها به آن در اول دوره با وجود عدم فاصله زمانی باشد پس بعد از گذشت زمان چگونه خواهد بود. و این سخن امام علیه السّلام «انما الشوری» تا پایان یعنی شورایی که به آن اعتماد دارید و آن را حجت میدانید، و نیازی به حمل کلام بر تقیه نیست آنگونه که ابن ابی الحدید از اصحاب امامیه ما نقل کرده است. «خشنودی خدا هم در آن است» یعنی به گمان آنان، و عزلة اسمی از اعتزال است و تجنّی این است که گناهی که مرتکب نشدهای را بر تو ادعا کند.

ابن میثم گوید: این بخشی از نامهای است که امام با جریر بن عبدالله بحلّی زمانیکه او را از همدان عزل کرد برای معاویه نوشت و ابتدای آن این است: اما بعد ای معاویه بیعت من بر تو لازم شد درحالیکه تو در شام هستی زیرا کسانی با من بیعت کردهاند... سپس آیه و ولاه الله ما تولی را قرائت میکند. و در پی آن میفرماید: «طلحه و زبیر با من بیعت کردند سپس بیعتم را شکستند و شکستن پیمانشان مانند بازگشتشان بود پس با آن دو بر سر آن جهاد کردم تا اینکه حق آمد و امر خدا آشکار شد درحالیکه آنها اکراه داشتند پس ای معاویه در آنچه که مسلمانان در آن وارد شدند داخل شود که محبوبترین امور برای من در مورد تو عافیت است مگر اینکه در معرض مصیبت قرار بگیری که اگر چنین شوی با تو پیکار میکنم و علیه تو از خدا طلب یاری میکنم.

و درباره قاتلان عثمان زیاده کردی پس در آنچه که مردم در آن داخل شدند داخل شو سپس آن گروه را نزد من به محاکمه بیاور تا من تو و آنان را بر کتاب خدا وارد کنم اما آنچه که تو میخواهی فریب دادن کودک درباره شیر است.

ص: 77

ثم یتصل به قوله و لعمری إلی قوله ما بدا لک ثم یتصل به و اعلم أنک من الطلقاء الذین لا تحل لهم الخلافة و لا یعرض فیهم الشوری و قد أرسلت إلیک و إلی من قبلک جریر بن عبد الله و هو من أهل الإیمان و الهجرة فبایع و لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ

وَ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ کَتَبَ مُعَاوِیَةُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمَّا بَعْدُ فَلَوْ کُنْتَ عَلَی مَا کَانَ عَلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ إِذَنْ مَا قَاتَلْتُکَ وَ لَا اسْتَحْلَلْتُ ذَلِکَ وَ لَکِنَّهُ إِنَّمَا أَفْسَدَ عَلَیْکَ بَیْعَتِی خَطِیئَتُکَ فِی عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَ إِنَّمَا کَانَ أَهْلُ الْحِجَازِ الْحُکَّامَ عَلَی النَّاسِ حِینَ کَانَ الْحَقُّ فِیهِمْ فَلَمَّا تَرَکُوهُ صَارَ أَهْلُ الشَّامِ الْحُکَّامَ عَلَی أَهْلِ الْحِجَازِ وَ غَیْرِهِمْ مِنَ النَّاسِ وَ لَعَمْرِی مَا حُجَّتُکَ عَلَی أَهْلِ الشَّامِ کَحُجَّتِکَ عَلَی أَهْلِ الْبَصْرَةِ وَ لَا حُجَّتُکَ عَلَیَّ کَحُجَّتِکَ عَلَی طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ لِأَنَّ أَهْلَ الْبَصْرَةِ قَدْ کَانُوا بَایَعُوکَ وَ لَمْ یُبَایِعْکَ أَهْلُ الشَّامِ وَ إِنَّ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ بَایَعَاکَ وَ لَمْ أُبَایِعْکَ وَ أَمَّا فَضْلُکَ فِی الْإِسْلَامِ وَ قَرَابَتُکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَوْضِعُکَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَلَسْتُ أَدْفَعُهُ وَ السَّلَامُ فَکَتَبَ علیه السلام فِی جَوَابِهِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ صَخْرٍ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّهُ أَتَانِی کِتَابُکَ کِتَابُ امْرِئٍ لَیْسَ لَهُ بَصَرٌ یَهْدِیهِ وَ لَا قَائِدٌ یُرْشِدُهُ قَدْ دَعَاهُ الْهَوَی فَأَجَابَهُ وَ قَادَهُ الضَّلَالُ فَاتَّبَعَهُ فَهَجَرَ لَاغِطاً وَ ضَلَّ خَابِطاً زَعَمْتَ أَنَّهُ إِنَّمَا أَفْسَدَ عَلَیَّ بَیْعَتَکَ خَطِیئَتِی فِی عُثْمَانَ وَ لَعَمْرِی مَا کُنْتُ إِلَّا رَجُلًا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ أَوْرَدْتُ کَمَا أَوْرَدُوا وَ أَصْدَرْتُ کَمَا أَصْدَرُوا وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیَجْعَلَهُمْ عَلَی ضَلَالٍ وَ لَا یَضْرِبَهُمْ بِعَمًی وَ أَمَّا مَا زَعَمْتَ أَنَّ أَهْلَ الشَّامِ الْحُکَّامُ عَلَی أَهْلِ الْحِجَازِ فَهَاتِ رَجُلَیْنِ مِنْ قُرَیْشِ الشَّامِ یُقْبَلَانِ فِی الشُّورَی أَوْ تَحِلُّ لَهُمَا الْخِلَافَةُ فَإِنْ زَعَمْتَ ذَلِکَ کَذَّبَکَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ إِلَّا فَأَنَا آتِیکَ بِهِمَا مِنْ قُرَیْشِ الْحِجَازِ وَ أَمَّا مَا مَیَّزْتَ بَیْنَ أَهْلِ الشَّامِ وَ أَهْلِ الْبَصْرَةِ وَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ فَلَعَمْرِی مَا الْأَمْرُ فِی ذَلِکَ إِلَّا وَاحِدٌ لِأَنَّهَا بَیْعَةٌ عَامَّةٌ وَاحِدَةٌ لَا یُثَنَّی فِیهَا النَّظَرُ وَ لَا

ص: 78

سپس این کلام امام علیه السّلام «ولعمری» تا این سخنش: «مابدا لک» به آن وصل میشود و سپس به آن وصل میشود: «واعلم أنک من الطلقاء..» بدان که تو از اسیران آزاد­شده هستی، کسانی که خلافت بر آنان جایز نیست و شوری در میان آنان مطرح نمیشود و به سوی تو و به سوی کسی که از جانب تو بود جریر بن عبدالله که از اهل ایمان و هجرت است ارسال کردم پس بیعت کن و هیچ قدرتی نیست جز با خدا.

و راوی ادامه داد: و معاویه برای امیرمؤمنان علیه السّلام نوشت: از معاویه بن ابوسفیان به علی بن ابی طالب: اما بعد اگر بر آنچه که ابوبکر و عمر بودند میبودی پس با تو جنگ نمیکردم و آن را بر تو جایز نمیدانستم اما اشتباه تو درباره عثمان بن عفان بیعت من بر تو را تباه کرد و اهل حجاز آنگاه که حق در میان آنان بود حکام بر مردم بودند و زمانی که حق را ترک کردند اهل شام حکام حجازیان و سایر مردم شدند و به جانم سوگند حجت تو بر شامیان مانند حجت تو بر اهل بصره نیست و نه حجت تو بر من مانند حجت تو بر طلحه و زبیر است زیرا اهل بصره با تو بیعت کرده بودند و شامیان تو را بیعت نکردند و طلحه و زبیر با تو بیعت کردند و من با تو بیعت نکردهام.

و اما برتری تو در اسلام و نزدیکیات به رسول الله صلّی الله علیه و آله و موقعیت در بنی هاشم را رد نمیکنم و السلام.

امام علیه السّلام در پاسخ او نوشت: از بنده خدا علی امیرمؤمنان به معاویه بن صخر. اما بعد. نامهات به من رسید نامه مردی که نه دیدهای دارد که او را رهنمون شود و نه پیشوائی که او را به راه رستگاری کشاند، بلکه مردی است که هوا و هوس او را فراخوانده است و او اجابتش کرده است و گمراهی او را رهبری کرده است و او از آن تبعیت کرده است پس هیاهو کنان دوری گزید و نابخردانه گمراه شد، پنداشتی که اشتباه من درباره عثمان بیعت با مرا بر تو تباه کرده است، به جانم سوگند جز مانند مردی از مهاجرین نبودی چنانکه آنان وارد شدند وارد شدی و چنانکه آنان خارج شدند خارج شدی و خدا بر آن نبود که آنان را بر گمراهی قرار دهد و با ضلالت بزند.

اما در خصوص آنچه که گمان کردی که اهل شام حاکم بر اهل حجاز هستند، دو مرد از قریش شام را بیاورد که در شورا پذیرفته باشند یا خلافت بر آنان جایز باشد، اگر آن را گمان کنی مهاجران و انصار تو را تکذیب میکنند و در غیر اینصورت من آن را از قریش حجاز برایت می آورم.

اما در مورد آنچه که بین شامیان و اهل بصره و طلحه و زبیر تمایز قائل شدی، به خدا سوگند امر درباره آن یکی است زیرا بیعت عام واحد است و در آن نظر دوباره وجود ندارد و اختیار از

ص: 78

یُسْتَأْنَفُ فِیهَا الْخِیَارُ وَ الْخَارِجُ مِنْهَا طَاعِنٌ وَ الْمُرَوِّی فِیهَا مُدَاهِنٌ وَ أَمَّا فَضْلِی فِی الْإِسْلَامِ وَ قَرَابَتِی مِنَ الرَّسُولِ وَ شَرَفِی فِی بَنِی هَاشِمٍ فَلَوِ اسْتَطَعْتَ دَفْعَهُ لَفَعَلْتَ وَ السَّلَامُ فَلَمَّا وَصَلَ هَذَا الْکِتَابُ إِلَی مُعَاوِیَةَ کَتَبَ إِلَیْهِ أَمَّا بَعْدُ فَاتَّقِ اللَّهَ یَا عَلِیُّ وَ دَعِ الْحَسَدَ فَإِنَّهُ طَالَ مَا لَمْ یَنْتَفِعْ بِهِ أَهْلُهُ وَ لَا تُفْسِدْ سَابِقَةَ قَدِیمِکَ بِشَرٍّ مِنْ حَدِیثِکَ فَإِنَّ الْأَعْمَالَ بِخَوَاتِیمِهَا وَ لَا تُلْحِدَنَّ بِبَاطِلٍ فِی حَقِّ مَنْ لَا حَقَّ لَکَ فِی حَقِّهِ فَإِنَّکَ إِنْ تَفْعَلْ ذَلِکَ لَا تُضْلِلْ إِلَّا نَفْسَکَ وَ لَا تَمْحَقْ إِلَّا عَمَلَکَ وَ لَعَمْرِی إِنَّ مَا مَضَی لَکَ مِنَ السَّوَابِقِ الْحَسَنَةِ لَحَقِیقَةٌ أَنْ تَرُدَّکَ وَ تَرْدَعَکَ عَمَّا اجْتَرَأْتَ عَلَیْهِ مِنْ سَفْکِ الدِّمَاءِ وَ إِجْلَاءِ أَهْلِ الْحَقِّ عَنِ الْحِلِّ وَ الْحَرَامِ فَاقْرَأْ سُورَةَ الْفَلَقِ وَ تَعَوَّذْ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ وَ مِنْ شَرِّ نَفْسِکَ الْحَاسِدِ إِذا حَسَدَ قَفَلَ اللَّهُ بِقَلْبِکَ وَ أَخَذَ بِنَاصِیَتِکَ وَ عَجَّلَ تَوْفِیقَکَ فَإِنِّی أَسْعَدُ النَّاسِ بِذَلِکَ وَ السَّلَامُ فَکَتَبَ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ أَتَتْنِی مِنْکَ مَوْعِظَةٌ مُوَصَّلَةٌ وَ رِسَالَةٌ مُحَبَّرَةٌ نَمَّقْتَهَا بِضَلَالِکَ وَ أَمْضَیْتَهَا بِسُوءِ رَأْیِکَ وَ کِتَابٌ لَیْسَ بِبَعِیدِ الشَّبَهِ مِنْکَ حَمَلَکَ عَلَی الْوُثُوبِ عَلَی مَا لَیْسَ لَکَ فِیهِ حَقٌّ وَ لَوْ لَا عِلْمِی بِکَ وَ مَا قَدْ سَبَقَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیکَ مِمَّا لَا مَرَدَّ لَهُ دُونَ إِنْفَاذِهِ إِذَنْ لَوَعَظْتُکَ وَ لَکِنْ عِظَتِی لَا تَنْفَعُ مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ کَلِمَةُ الْعَذَابِ وَ لَمْ یَخَفِ الْعِقَابَ وَ لَا یَرْجُو لِلَّهِ وَقاراً وَ لَمْ یَخَفْ لَهُ حِذَاراً فَشَأْنَکَ وَ مَا أَنْتَ عَلَیْهِ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ الْحَیْرَةِ وَ الْجَهَالَةِ تَجِدِ اللَّهَ فِی ذَلِکَ بِالْمِرْصَادِ مِنْ دُنْیَاکَ الْمُنْقَطِعَةِ وَ تَمَنِّیکَ الْأَبَاطِیلَ وَ قَدْ عَلِمْتَ مَا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِیکَ وَ فِی أُمِّکَ وَ أَبِیکَ وَ السَّلَامُ (1)

بیان

أقول: قد روی السید رضی الله عنه فی النهج بعض الکتابین

ص: 79


1- 1 رواه ابن میثم رحمه اللّه فی شرحه علی المختار: 7 من باب کتب أمیر المؤمنین من نهج البلاغة: ج 4 ص 356 ط الحدیث بطهران. و لیلاحظ المختار: 45 و 99 من باب کتب أمیر المؤمنین علیه السلام من کتاب نهج السعادة: ج 4 ص 94 و 266 ط 1.

سر گرفته نمیشود و خارج شونده از آن نکوهشگر است و شک­کننده در آن فریبکار است.

اما در خصوص برتریام در اسلام و نزدیکیام با رسولالله و شرفم در بنی هاشم اگر رد کردن آن را در توان داشتی قطعاً چنین میکردی و السلام.

و زمانیکه این نامه به معاویه رسید نوشت:

اما بعد. ای علی از خدا بترس و حسادت را رها کن که آن به میزانی به درازا کشیده است که اهل آن از آن سود نبردهاند و پیشینه قدیمت را بهوسیله شری از روزگار جدیدت تباه نکن که اعمال به عاقبت آنها سنجیده میشود و در حق کسیکه در حق او حقی برای تو نیست با باطل منحرف نشود که تو اگر آن را انجام دهی جز خود را گمراه نکردهای و جز عملت را ضایع نساختهای، به جانم سوگند سوابق نیکویی که از تو بوده است حقیقتی است که تو را از آنچه که در خصوص ریختن خونها و راندن اهل حق از حلال و حرام دور میکند و باز میدارد. پس سوره فلق را قرائت کن و از شر آنچه که آفرید و از شر نفس حسودت آنگاه که حسادت ورزید به خدا پناه ببر، خداوند دلت را سامان بخشد، تو را به چنگ بگیرد و توفیقت را تعجیل فرماید که من سعادتمندترین مردم به آن خواهم بود والسلام.

پس امام علیه السّلام نوشت: اما بعد پند و اندرزی بههم پیوسته، نامهای زینت داده شده از جانب تو به من رسید که آن را با گمراهیات آراستهای و با بد­اندیشی­ات آن را امضا کردهای و نامهای که بیشباهت به هجوم بر جهیدن بر آنچه که در آن حقی برای تو نمیباشد نیست، و اگر آگاهی به تو و به آنچه که از جانب رسولالله صلّی الله علیه و آله درباره تو نبود که اجرای آن را بازگشتی نیست، قطعاً تو را اندرز میدادم، اما اندرز من برای کسی که کلمه عذاب بر او واجب شده است و از عقوبت نمیترسد و کورکورانه به خدا امید ندارد، و از روی حذر از او بیم ندارد سودی ندارد. پس شأن تو و آنچه که تو از گمراهی، حیرت و نادانی بر آن هستی، خدا را در کمین دنیای منقطع و آرزوهای باطل خویش مییابی درحالیکه آنچه که نبی صلّی الله علیه و آله درباره تو و مادر و پدرت گفته است را دریافتهای و السلام.(1)

توضیح

میگویم: سیدرضی الله عنه در نهجالبلاغه بخشی از دو نامهای

ص: 79


1- . ابن میثم آن را در شرح بر مختار 7 از بخش نامه­های امیر مؤمنان از کتاب نهج البلاغه: ج4ف ص 356 چاپ جدید تهران روایت کرده است. مختار 45 و 99 از بخش نامه­های امیر مؤمنان از کتاب نهج السعاده: ج4 ص 94 و 266، چاپ اول ملاحظه شود.

الذین أوردهما ابن میثم و خلطهما (1)

قوله علیه السلام فهجر أی هذی و اللغط بالتحریک الصوت و الجلبة ذکره الجوهری و قال خبط البعیر فهو خابط إذا مشی ضالا فخبط بیدیه کل ما یلقاه و لا یتوقی شیئا و خبطه ضربه بالید و منه قیل خبط عشواء أی الناقة التی فی بصرها ضعف.

قوله علیه السلام طاعن قال ابن میثم أی فی صحتها فهو طاعن فی دین الله فیجب قتاله حتی یرجع إلیها و رویت فی الأمر نظرت فیه و فکرت أی الشاک فیها مداهن و المداهنة نوع من النفاق.

قوله علیه السلام موصلة قال ابن أبی الحدید أی مجموعة الألفاظ من هاهنا و هاهنا و ذلک عیب فی الکتابة و الخطابة و قال حبرت الشی ء تحبیرا حسنته و زینته أی المزینة الألفاظ یشیر علیه السلام إلی أنه قد کان یظهر علیها أثر التکلف و التصنع.

و قال الجوهری نمق الکتاب ینمقه بالضم أی کتبه و نمقه تنمیقا زینه بالکتابة.

وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ النَّهْجِ (2)کَتَبَ مُعَاوِیَةُ فِی أَثْنَاءِ حَرْبِ صِفِّینَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ عَبْدِ اللَّهِ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ وَ إِنِّی أُحَذِّرُکَ اللَّهَ أَنْ تُحْبِطَ عَمَلَکَ وَ سَابِقَتَکَ بِشَقِّ عَصَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ تَفْرِیقِ جَمَاعَتِهَا فَاتَّقِ اللَّهَ وَ اذْکُرْ مَوْقِفَ الْقِیَامَةِ وَ اقْلَعْ عَمَّا أَسْرَفْتَ فِیهِ مِنَ

ص: 80


1- 1 قد روی السیّد الرضیّ قریبا ممّا رواه عنه ابن میثم ثانیا، فی المختار: 7 من الباب الثانی من نهج البلاغة.
2- 2 فی شرح المختار 7 من باب الکتب، ج 14، ص 42، ط مصر، قال: و هذا الکتاب کتبه علی علیه السلام جوابا عن کتاب کتبه معاویة إلیه فی أثناء حرب صفّین بل فی أواخرها.

که ابن میثم آورده است را ذکر کرده و ان دو را در هم آمیخته است.(1)

این سخن امام علیه السّلام: «هجر» یعنی هذیان گفت. و اللغظ با حرکت یعنی سر و صدا و هیاهو جوهری این را گفته است و گوید: خبط البعیر فهو خابط زمانی است که کورکورانه برود و دستانش را در هر آنچه برخورد میکند فرو کند و از چیزی پرهیز نکند: و خبطه یعنی او را با دست زد و از این ریشه گفته شدهاست: خبط عشواء یعنی شتری که در بیناییاش ضعف دارد .

این کلام امام علیه السّلام «طاعن» ابن میثم گوید: یعنی در صحت آن، و او معترض به دین خداست پس جنگ با او واجب است تا به آن باز گردد. و روّیت فی الأمر: یعنی در آن نگریستم و فکر کردم یعنی شک کننده در آن منافق است، المداهنه نوعی نفاق است.

این کلام او: «موصلة» ابن ابی الحدید گوید یعنی مجموعه الفاظی از اینجا و آنجا که این در کتابت و خطابه عیب است و گوید: حبرت الشئ تحبیراً: یعنی آن را نیکو کردم و زینته یعنی آن را با کتابت زینت دادم.

و ابن ابی الحدید در شرح نهجالبلاغه(2)

گوید: معاویه در اثنای جنگ صفین برای امیرمؤمنان علیه السّلام نوشت: از بنده خدا معاویه بن ابوسفیان به علی بن ابی طالب: اما بعد، خداوند متعال در کتابت محکمش میفرماید: وَلَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَإِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَلَتَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ { و قطعا به تو و به کسانی که پیش از تو بودند وحی شده است اگر شرک ورزی حتما کردارت تباه و مسلما از زیانکاران خواهی شد} و من تو را بر حذر میدارم از اینکه با ایجاد تفرقه بین این امت و پراکنده کردن جمع ما کردار و پیشینهات را تباه کنی، از خدا بترس و روز قیامت را به یاد آور و از آنچه که در خصوص

ص: 80


1- . سید رضی نزدیک به آنچه را که ابن میثم از او روایت کرده است در مختار 7 از باب دوم نهج البلاغه روایت کرده است.
2- . شرح مختار 7 از بخش نامه­ها، ج14، ص 42 چاپ مصر

الْخَوْضِ فِی دِمَاءِ الْمُسْلِمِینَ وَ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَوْ تَمَالَأَ أَهْلُ صَنْعَاءَ وَ عَدَنٍ عَلَی قَتْلِ رَجُلٍ وَاحِدٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ لَأَکَبَّهُمُ اللَّهُ عَلَی مَنَاخِرِهِمْ فِی النَّارِ فَکَیْفَ یَکُونُ حَالُ مَنْ قَتَلَ أَعْلَامَ الْمُسْلِمِینَ وَ سَادَاتِ الْمُهَاجِرِینَ بَلْهَ مَا طَحَنَتْ رَحَی حَرْبِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرْآنِ وَ ذَوِی الْعِبَادَةِ وَ الْإِیمَانِ مِنْ شَیْخٍ کَبِیرٍ وَ شَابٍّ غَرِیرٍ کُلُّهُمْ بِاللَّهِ تَعَالَی مُؤْمِنٌ وَ لَهُ مُخْلِصٌ وَ بِرَسُولِهِ مُقِرٌّ عَارِفٌ فَإِنْ کُنْتَ أَبَا حَسَنٍ إِنَّمَا تُحَارِبُ عَلَی الْإِمْرَةِ وَ الْخِلَافَةِ فَلَعَمْرِی لَوْ صَحَّتْ خِلَافَتُکَ لَکُنْتَ قَرِیباً مِنْ أَنْ تُعْذَرَ فِی حَرْبِ الْمُسْلِمِینَ وَ لَکِنَّهَا لَمْ تَصِحَّ لَکَ وَ أَنَّی بِصِحَّتِهَا وَ أَهْلُ الشَّامِ لَمْ یَدْخُلُوا فِیهَا وَ لَمْ یَرْتَضُوا بِهَا فَخِفِ اللَّهَ وَ سَطَوَاتِهِ وَ اتَّقِ بَأْسَ اللَّهِ وَ نَکَالَهُ وَ اغْمِدْ سَیْفَکَ عَنِ النَّاسِ فَقَدْ وَ اللَّهِ أَکَلَتْهُمُ الْحَرْبُ فَلَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ إِلَّا کَالثَّمَدِ فِی قَرَارَةِ الْغَدِیرِ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ فَکَتَبَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَیْهِ جَوَاباً عَنْ کِتَابِهِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ أَتَتْنِی مِنْکَ مَوْعِظَةٌ مُوَصَّلَةٌ وَ رِسَالَةٌ مُحَبَّرَةٌ نَمَّقْتَهَا بِضَلَالِکَ وَ أَمْضَیْتَهَا بِسُوءِ رَأْیِکَ وَ کِتَابُ امْرِئٍ لَیْسَ لَهُ بَصَرٌ یَهْدِیهِ وَ لَا قَائِدٌ یُرْشِدُهُ دَعَاهُ الْهَوَی فَأَجَابَهُ وَ قَادَهُ الضَّلَالُ فَاتَّبَعَهُ فَهَجَرَ لَاغِطاً وَ ضَلَّ خَابِطاً فَأَمَّا أَمْرُکَ لِی بِالتَّقْوَی فَأَرْجُو أَنْ أَکُونَ مِنْ أَهْلِهَا وَ أَسْتَعِیذُ بِاللَّهِ مِنْ أَنْ أَکُونَ مِنَ الَّذِینَ إِذَا أُمِرُوا بِهَا أَخَذَتْهُمُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ وَ أَمَّا تَحْذِیرُکَ إِیَّایَ أَنْ یَحْبَطَ عَمَلِی وَ سَابِقَتِی فِی الْإِسْلَامِ فَلَعَمْرِی لَوْ کُنْتُ الْبَاغِیَ عَلَیْکَ لَکَانَ لَکَ أَنْ تُحَذِّرَنِی ذَلِکَ وَ لَکِنِّی وَجَدْتُ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِی ءَ إِلی أَمْرِ اللَّهِ فَنَظَرْنَا إِلَی الْفِئَتَیْنِ فَأَمَّا الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ فَوَجَدْنَاهَا الْفِئَةَ الَّتِی أَنْتَ فِیهَا لِأَنَّ بَیْعَتِی بِالْمَدِینَةِ لَزِمَتْکَ وَ أَنْتَ بِالشَّامِ کَمَا لَزِمَتْکَ بَیْعَةُ عُثْمَانَ بِالْمَدِینَةِ وَ أَنْتَ أَمِیرٌ لِعُمَرَ عَلَی الشَّامِ وَ کَمَا لَزِمَتْ یَزِیدَ أَخَاکَ بَیْعَةُ عُمَرَ بِالْمَدِینَةِ وَ هُوَ أَمِیرٌ لِأَبِی بَکْرٍ عَلَی الشَّامِ وَ أَمَّا شَقُّ عَصَا هَذِهِ الْأُمَّةِ فَأَنَا أَحَقُّ أَنْ أَنْهَاکَ عَنْهُ

ص: 81

فرو رفتن در خون مسلمانان زیادهروی کردی جدا شو که من از رسولالله صلّی الله علیه و آله شنیدم که میفرمود: زمانیکه اهل صنعاء و عدن بر قتل مردی از مسلمانان متحد شدند خداوند آنان را بر روی صورتشان بر آتش خم کرد پس حال کسیکه برجستگان مسلمانان و سادات مهاجران را کشته است چگونه است، بگذرم از آنچه که آسیاب جنگ او از اهالی قرآن و صاحبان عبادت و ایمان از پیر مردی مسن، و جوانی بیتجربه که همگی به خداوند متعال مؤمن، برای او مخلص و به رسول او معترف و آگاه بودند نابود کرد. پس ای ابوالحسن اگر فقط بر سر امارت و خلافت نبرد میکردی به جانم سوگند اگر خلافتت صحیح بود نزدیک بود که در جنگ مسلمانان صاحب عذر باشی اما خلافت برای تو سزاوار نیست و کجاست صحت آن درحالی­که اهل شام در آن وارد نشدهاند و به آن خشنود نگشتهاند پس از خدا و اقتدار او بترس و از قدرت خدا و هشدار او بپرهیز و شمشیرت را از مردم برکش که به خدا سوگند جنگ آنان را خورده است و جز آبی اندک در عمق برکه چیزی از آنان باقی نمانده است والله المستعان.

پس علی علیه السّلام در پاسخ به نامه او نوشت: از بنده خدا علی امیرمؤمنان به معاویه بن ابوسفیان، اما بعد اندرزی بههم پیوسته، نامه زینت داده شدهای از جانب تو به من رسید که آن را با گمراهیات نوشته و با بد­­رأییات امضا کردهای، و نامه مردی که دیدهای ندارد که او را رهنمون شود و نه پیشوایی که او را به رستگاری بکشاند، مردی که هوی و هوس او را فراخوانده است و او اجابتش کرده است و ضلالت او را رهنمایی کرده و او از آن پیروی کرده است پس هیاهو کنان هذیان گفت و کورکورانه گمراه شد.

اما در خصوص امر کردنت مرا به تقوا، امید دارم که از اهل آن باشم و از اینکه از جمله کسانی باشم که زمانیکه به آن امر میشود عزت آنان را به گناه میکشاند، به خدا پناه میبرم.

و اما در خصوص هشدارت به من که کردار و پیشهام در اسلام تباه شود، به جانم سوگند اگر ستمگر بر تو بود برای تو جایز بود که مرا از آن بر حذر بداری اما من دیدم که خداوند متعال میفرماید: «فَقَاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِیءَ إِلَی أَمْرِ اللَّهِ» {با آن [طایفه ای] که تعدی می کند بجنگید تا به فرمان خدا بازگردد} پس به دو گروه نگریستیم، و گروه ستمگر را گروهی که تو در آن هستی یافتیم زیرا بیعتم در مدینه درحالیکه تو در شام هستی بر تو لازم شد چنانکه بیعت با عثمان در مدینه درحالیکه تو امیر عمر بر شام بودی بر تو لازم شد و چنانکه بیعت با عمر در مدینه بر برادرت یزید درحالیکه امیر ابوبکر بر شام بود لازم شد.

اما در خصوص ایجاد تفرقه در این امت، من سزاوارتر هستم که تو را از آن نهی کنم.

ص: 81

فَأَمَّا تَخْوِیفُکَ لِی مِنْ قَتْلِ أَهْلِ الْبَغْیِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَنِی بِقِتَالِهِمْ وَ قَتْلِهِمْ وَ قَالَ لِأَصْحَابِهِ إِنَّ فِیکُمْ مَنْ یُقَاتِلُ عَلَی تَأْوِیلِ الْقُرْآنِ کَمَا قَاتَلْتُ عَلَی تَنْزِیلِهِ وَ أَشَارَ إِلَیَّ وَ أَنَا أَوْلَی مَنِ اتَّبَعَ أَمْرَهُ (1)وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ بَیْعَتِی لَمْ تَصِحَّ لِأَنَّ أَهْلَ الشَّامِ لَمْ یَدْخُلُوا فِیهَا فَإِنَّمَا هِیَ بَیْعَةٌ وَاحِدَةٌ تَلْزَمُ الْحَاضِرَ وَ الْغَائِبَ لَا یُسْتَثْنَی فِیهَا النَّظَرُ وَ لَا یُسْتَأْنَفُ فِیهَا الْخِیَارُ وَ الْخَارِجُ مِنْهَا طَاعِنٌ وَ الْمُرَوِّی فِیهَا مُدَاهِنٌ فَارْبَعْ عَلَی ظَلْعِکَ وَ انْزِعْ سِرْبَالَ غَیِّکَ وَ اتْرُکْ مَا لَا جَدْوَی لَهُ عَلَیْکَ فَإِنَّهُ لَیْسَ لَکَ عِنْدِی إِلَّا السَّیْفُ حَتَّی تَفِی ءَ إِلی أَمْرِ اللَّهِ صَاغِراً وَ تَدْخُلَ فِی الْبَیْعَةِ رَاغِماً وَ السَّلَامُ.

بیان

قال الجوهری بله کلمة مبنیة علی الفتح مثل کیف و معناها دع و یقال معناها سوی و فی الحدیث أعددت لعبادی الصالحین ما لا عین رأت و لا أذن سمعت و لا خطر علی قلب بشر بله ما اطلعتهم علیه.

(2)

«398»

وَ قَالَ ابْنُ مِیثَمٍ کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی مُعَاوِیَةَ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِی کِتَابُکَ تَذْکُرُ مُشَاغَبَتِی وَ تَسْتَقْبِحُ مُوَارَبَتِی وَ تَزْعُمُنِی مُتَجَبِّراً وَ عَنْ حَقِّ اللّهِ مُقَصِّراً فَسُبْحَانَ اللَّهِ کَیْفَ تَسْتَجِیزُ الْغِیبَةَ وَ تَسْتَحْسِنُ الْعَضِیهَةَ إِنِّی لَمْ أُشَاغِبْ إِلَّا فِی أَمْرٍ بِمَعْرُوفٍ أَوْ نَهْیٍ عَنْ مُنْکَرٍ وَ لَمْ أَتَجَبَّرْ إِلَّا عَلَی بَاغٍ مَارِقٍ أَوْ مُلْحِدٍ مُنَافِقٍ وَ لَمْ آخُذْ فِی ذَلِکَ إِلَّا بِقَوْلِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ وَ أَمَّا التَّقْصِیرُ فِی حَقِّ اللَّهِ فَمَعَاذَ اللَّهِ وَ إِنَّمَا الْمُقَصِّرُ فِی حَقِّ اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ مَنْ

ص: 82


1- 1 و الحدیث متواتر معنی أو مستفیض مقطوع الصدور و قد رواه جمع کثیر من حفاظ أهل السنة منهم النسائی فی الحدیث 154 من کتاب خصائص علیّ علیه السلام بتحقیقنا و قد علقناه علیه عن مصادر کثیرة. و رواه ابن عساکر بأسانید جمة تحت الرقم 1178 و توالیه من ترجمة أمیر المؤمنین من تاریخ دمشق ج 3، ص 163، ط 2 من تحقیقنا.
2- 2 ....

و در خصوص بیم دادنت به من در خصوص کشتن اهل ستم، رسولالله صلّی الله علیه و آله مرا به جنگ و کشتن آنان امر فرمود و درحالیکه به من اشاره نمود به اصحابش فرمود: «براستی در میان شما کسی است که بر سر تأویل قرآن پیکار میکند چنانکه من بر سر تنزیل آن پیکار کردم.» و من سزاوارترین کسی هستم که از امر او پیروی شد(1)،

اما این کلامت که گفتی: بیعتم صحیح نیست زیرا اهل شام در آن داخل نشدهاند، آن بیعت واحدی است که بر حاضر و غایب لازم است و نظر در آن تجدید نمیشود و اختیار در آن از سر گرفته نمیشود و خارج شونده از آن مخالف است و تردید کننده در آن منافق است پس بر خود رحم کن، پیراهن گمراهیات را بکن و آنچه که فایدهای برایت ندارد را رها کن من چیزی جز شمشیر برایت ندارم تا اینکه حقیرانه به فرمان خدا بازگردی یا اینکه به اجبار در بیعت وارد شوی و السلام.

توضیح

جوهری گوید «بله» کلمهای مبنی بر فتح بر وزن کیف و به معنی رها کن میباشد و گفته میشود معنای آن غیر است و در حدیث آمده است: برای بندگان صالحم چیزی مهیا کردهام که نه چشمی دیده و نه گوشی شنیده و نه بر قلب بشری خطور کرده است، بگذر از آنچه که آنان را بر آن آگاه کردم.

روایت398.

و ابن میثم گوید(2):

امیرمؤمنان علیه السّلام نامهای برای معاویه نوشت: اما بعد نامهات به من رسید که فتنهانگیزیام را یاد می­کند و دورنگیام را زشت می پنداشت و مرا متکبر و کوتاهی­ورزنده از حق خدا میپنداشت منزه است خدای سبحان چگونه غیبت را جایز و بهتان را نیکو میدانی من جز در امر به معروف ونهی از منکر آشوب نکردهام و جز بر ستمگر گمراه یا ملحد منافق قدرت­نمایی نکردهام و در آنها نیز جز به کلام خداوند سبحان تمسک نجستهام: «لَا تَجِدُ قَوْمًا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ کَانُوا آبَاءهُمْ أَوْ أَبْنَاءهُمْ» {قومی را نیابی که به خدا و روز بازپسین ایمان داشته باشند [و] کسانی را که با خدا و رسولش مخالفت کرده اند هر چند پدرانشان یا پسرانشان باشند دوست بدارند}.

اما در خصوص کوتاهی در حق خدا، به خدا پناه میبرم، کوتاهی­کننده در حق خداوند تنها کسی است که از حقوق تأکید­شده ص: 82


1- . این حدیث از نظر معنا متواتر یا مستفیض مقطوع الصدور است و جمع زیادی از حافظان اهل سنت از جمله نسایی در حدیث 154 از کتاب خصائص علی علیه السلام آن را روایت کرده اند. و ابن عساکر نیز آن را با اسنادهای فراوان ذیل شماره 1178 و مابعد آن از زندگی­نامه امیر مؤمنان از تاریخ دمشق ج3، ص 163، چاپ دوم با تحقیق ما روایت کرده است.
2- . کمال الدین بن میثم آن را در شرحش بر مختار 30 از بخش نامه­های نهج البلاغه: ج4، ص448، چاپ 3 ذکر کرده است.

عَطَّلَ الْحُقُوقَ الْمُؤَکَّدَةَ وَ رَکِنَ إِلَی الْأَهْوَاءِ الْمُبْتَدَعَةِ وَ أَخْلَدَ إِلَی الضَّلَالَةِ الْمُحَیِّرَةِ وَ مِنَ الْعَجَبِ أَنْ تَصِفَ یَا مُعَاوِیَةُ الْإِحْسَانَ وَ تُخَالِفَ الْبُرْهَانَ وَ تَنْکُثَ الْوَثَائِقَ الَّتِی هِیَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ طَلِبَةٌ وَ عَلَی عِبَادِهِ حُجَّةٌ مَعَ نَبْذِ الْإِسْلَامِ وَ تَضْیِیعِ الْأَحْکَامِ وَ طَمْسِ الْأَعْلَامِ وَ الْجَرْیِ فِی الْهَوَی وَ التَّهَوُّسِ فِی الرَّدَی فَاتَّقِ اللَّهَ فِیمَا لَدَیْکَ وَ انْظُرْ فِی حَقِّهِ عَلَیْکَ وَ ارْجِعْ إِلَی مَعْرِفَةِ مَا لَا تُعْذَرُ بِجَهَالَتِهِ فَإِنَّ لِلطَّاعَةِ أَعْلَاماً وَاضِحَةً وَ سُبُلًا نَیِّرَةً وَ مَحَجَّةً نَهْجَةً وَ غَایَةً مُطَّلَبَةً یَرِدُهَا الْأَکْیَاسُ وَ تُخَالِفُهَا الْأَنْکَاسُ مَنْ نَکَبَ عَنْهَا جَارَ عَنِ الْحَقِّ وَ خَبَطَ فِی التِّیهِ وَ غَیَّرَ اللَّهُ نِعْمَتَهُ وَ أَحَلَّ بِهِ نَقِمَتَهُ فَنَفْسَکَ نَفْسَکَ فَقَدْ بَیَّنَ اللَّهُ لَکَ سَبِیلَکَ وَ حَیْثُ تَنَاهَتْ بِکَ أُمُورُکَ فَقَدْ أَجْرَیْتَ إِلَی غَایَةِ خُسْرٍ وَ مَحَلَّةِ کُفْرٍ وَ إِنَّ نَفْسَکَ قَدْ أَوْحَلَتْکَ شَرّاً وَ أَقْحَمَتْکَ غَیّاً وَ أَوْرَدَتْکَ الْمَهَالِکَ وَ أَوْعَرَتْ عَلَیْکَ الْمَسَالِکَ وَ مِنْ ذَلِکَ الْکِتَابُ وَ إِنَّ لِلنَّاسِ جَمَاعَةً یَدُ اللَّهِ عَلَیْهَا وَ غَضَبُ اللَّهِ عَلَی مَنْ خَالَفَهَا فَنَفْسَکَ نَفْسَکَ قَبْلَ حُلُولِ رَمْسِکَ فَإِنَّکَ إِلَی اللَّهِ رَاجِعٌ وَ إِلَی حَشْرِهِ مُهْطِعٌ وَ سَیَبْهَظُکَ کَرْبُهُ وَ یَحُلُّ بِکَ غَمُّهُ فِی یَوْمِ لَا یُغْنِی النَّادِمَ نَدَمُهُ وَ لَا یُقْبَلُ مِنَ الْمُعْتَذِرِ عُذْرُهُ یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ.

«399»

(1)

نهج، نهج البلاغة فَاتَّقِ اللَّهَ فِیمَا لَدَیْکَ إِلَی قَوْلِهِ وَ أَوْعَرَتْ عَلَیْکَ الْمَسَالِکُ.

توضیح

قال الفیروزآبادی الشغب تهییج الشر کالتشغیب و شغبهم و بهم و علیهم کمنع و فرح هیج الشر علیهم و شاغبه شاره و قال المواربة المداهاة و المخاتلة و فی أکثر النسخ موازرتی أی موازرتی علیک و العضیهة الإفک و البهتان و رکن إلیه کعلم مال و أخلدت إلی فلان أی رکنت إلیه و أخلد بالمکان أقام و الطمس إخفاء الأثر.

و قال الجوهری الهوس الطوفان باللیل و الهوس شدة الأکل و الهوس السوق اللین یقال هست الإبل فهاست أی ترعی و تسیر و الهوس

ص: 83


1- 399- رواه السیّد الرضیّ رحمه اللّه فی المختار: 30 من الباب الثانی من نهج البلاغة.

مانع شود و به هواهای بدعتگونه اعتماد کند و در ضلالت حیران کننده جاودان باشد.

شگفت است ای معاویه که احسان را وصف میکنی و خود با برهان مخالفت میکنی و پیمانهایی که درخواست خداست و بر بندگانش حجت است را نقض میکنی و علاوه بر آن اسلام را فرو نهاده، احکام را ضایع کرده و نشانهها را محو کرده و بر هوا و هوس حرکت کرده و در هلاکت دچار وهم شدهای پس نسبت به آنچه در اختیار داری از خدا بترس و در حقوق الهی که بر تو واجب است اندیشه کن، و به شناخت چیزی همت کن که در ناآگاهی از آن معذور نخواهی بود، همانا اطاعت خدا نشانههای آشکار و راههای روشن و راهی میانه و همیشه گشوده و پایانی دلپسند دارد که زیرکان به آن راه یابند و فاسدان از آن به انحراف روند. کسی که از دین سرباز زند، از حق رویگردان شده، و در وادی حیرت سرگردان خواهد گشت که خدا نعمت خود را از او گرفته و بلاهایش را بر او نازل میکند. معاویه! اینک به خود آی، و به خود بپرداز! زیرا خداوند راه و سرانجام امور تو را روشن کرده است، اما تو همچنان بهسوی زیانکاری و جایگاه کفرورزی حرکت میکنی خواستههای دل تو را به بدیها کشانده و در پرتگاه گمراهی قرار داده است و تو را در هلاکت انداخته و راههای نجات را بر روی تو بسته است.

و از آن نامه است: و برای مردم گروهی است که دست خدا بر آنان است و خشم خدا بر کسی است که با آنان مخالفت کند. پس قبل از ورود در آرامگاهت به خود آی که تو بهسوی خدا باز میگردی و بهسوی حشر او در حرکتی و اندوه آن بر تو سنگین خواهد بود و در روزی که پشیمانی سودی برای پشیمان ندارد و عذر عذرخواه پذیرفته نیست و هیچ مولایی برای بندهای فایدهای ندارد و یاری نمیشود غم آن بر تو نازل خواهد شد .

روایت399.

نهجالبلاغه(1):

از عبارت «نسبت به آنچه در اختیار داری از خدا بترس» تا این کلام او «راههای نجات را بر روی تو بسته است» آمده است.

توضیح

فیروز آبادی گوید: شغب: برانگیختن شرّ است مانند تشغیب و شغبهم و بهم و علیهم بر وزن منع و فرح یعنی شر را علیه آنان برانگیخت. و شاغبه یعنی: شارّه، و گوید: مواربه یعنی نفاق و فریب دادن. و در اغلب نسخهها: «موازرتی» آمده است یعنی یاری رساندم علیه تو، العضیهه یعنی، دروغ و بهتان، و رکن إلیه بر وزن علم یعنی گرایش یافت و أخلدت إلی فلان یعنی به آن تکیه کرد و أخلدت بالمکان: یعنی در آن اقامت کرد و طمس: یعنی پنهان کردن نشانه.

جوهری گوید: هوس طوفان شبانه و شدت خوردن و کشیدن آرام است. هست الإبل و هاست گفته میشود یعنی میچرد و حرکت میکند و هوس

ص: 83


1- . سید رضی آن را در مختار 30 از بخش دوم نهج البلاغه روایت کرده است.

بالتحریک طرف من الجنون.

قوله علیه السلام فیما لدیک أی من مال المسلمین و فیئهم أو فی نعمة علیک و معرفة ما لا یعذر بجهالته معرفة الإمام و طاعته و الأعلام الأئمة أو الأدلة و النهج الطریق الواضح.

و المطلبة النسخ المصححة متفقة علی تشدید الطاء قال الجوهری طلبت الشی ء طلبا و کذا اطلبته علی افتعلته و التطلب الطلب مرة بعد أخری انتهی و المعنی غایة من شأنها أن تطلب و یطلبها العقلاء و یکشف عنه قوله علیه السلام یردها الأکیاس.

و قرأ ابن أبی الحدید بتخفیف الطاء و قال أی مساعفة لطالبها یقال طلب فلان منی کذا فاطلبته أی أسعفته به.

و الأنکاس جمع نکس بالکسر و هو الرجل الضعیف ذکره الجوهری و الجزری و قال ابن أبی الحدید و ابن میثم الدنی من الرجال و نکب عن الطریق عدل و الخبط المشی علی غیر استقامة قوله علیه السلام تناهت بک یقال تناهی أی بلغ و الباء للتعدیة أی بین الله لک سبیلک و غایتک التی توصلک إلیها أعمالک أو المعنی قف حیث تناهت بک أمورک کقولهم حیث أنت و قولهم مکانک فلا یکون معطوفا و لا متصلا بقوله فقد بین الله لک سبیلک.

قوله علیه السلام فقد أجریت هو من إجراء الخیل للمسابقة و قال فی الصحاح وحل الرجل وقع فی الوحل و أوحله غیره و الاقتحام الدخول فی الأمر بشدة و یقال جبل وعر و مطلب وعر أی صعب حزن و الرمس بالفتح القبر و المهطع المسرع و بهظه الأمر أثقله.

«400»

(1)وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ وَ ابْنُ مِیثَمٍ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَتَبَ إِلَی

ص: 84


1- 400- رواه ابن أبی الحدید و ابن میثم فی شرحیهما علی المختار: 32 من الباب الثانی من کتاب نهج البلاغة.

با حرکت نوعی از جنون است.

و این سخن امام علیه السّلام: «آنچه در اختیار داری» یعنی از اموال مسلمانان و غنائم آنان یا در نعمت بر تو. و شناخت آنچه که در ناآگاهی از آن معذور نخواهی بود شناخت امام و اطاعت از اوست. و اعلام: ائمه یا ادله است و نهج یعنی راه روشن.

و «المطلبه» نسخههای تصحیح شده بر تشدید طاء اتفاق دارند، جوهری گوید: طلبت الشئ طلباً و همچنین اطّلبته بر وزن افتعله و التطّلب: طلب پیدرپی است پایان. و این کلام امام «زیرکان به آن راه یابند» آن را روشن میسازد.

و ابن ابی الحدید با تخفیف طاء خوانده است و گوید: یعنی یاری رساندن به طالب آن، گفته می­شود طلب فلان منّی کذا فأطلبته یعنی او را یاری کردم.

و الأنکاس جمع نکس با کسره است و آن مردی ضعیف است جوهری و جزری این را ذکر کردهاند. و ابن ابی الحدید و ابن میثم گویند: مرد پست. و نکبت عن الطریق یعنی از راه منحرف شدم. الخبط یعنی راه رفتن بدون استواری. و این کلام امام علیه السّلام «تناهت بک» گفته میشود: تناهی یعنی رسید و باء برای تعدیه است یعنی خداوند راهت را و هدفت را که اعمالت تو را به آن میرساند برایت روشن کرده است یا معنی این است هر جا که امورت تو را به آن رسانید بایست مانند این سخن عرب: حیث أنت، یا مکانک، پس معطوف و یا متصل به این کلام او نیست: فقد بیّن الله لک سبیلک.

و این کلام او «فقد أجریت» از حرکت دادن اسب برای مسابقه است. و در صحاح گوید: و حل الرجلّ یعنی مرد در باتلاق افتاد یا اینکه دیگری او را در باتلاق انداخت. اقتحام یعنی داخل شدن در امری با شدت و سختی. و گفته میشود: جبل وعر و مطلب وعر یعنی دشوار اندوهناک. الرمس با فتحه یعنی قبر، مهطع یعنی شتابان و بهظه الأمر یعنی بر او سنگین شد.

روایت400.

ابن ابی الحدید(1) و ابن میثم روایت کردند که امیرمؤمنان علیه السّلام برای ص: 84


1- . ابن ابی الحدید آن را به توالی در شرحش بر مختار 32 از بخش نامه­های نهج البلاغه: ج16، ص 133 چاپ جدید مصر، و در چاپ جدید بیروت: ج4 ص768 روایت کرده است.

مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الدُّنْیَا دَارُ تِجَارَةٍ رِبْحُهَا أَوْ خُسْرُهَا الْآخِرَةُ فَالسَّعِیدُ مَنْ کَانَتْ بِضَاعَتُهُ فِیهَا الْأَعْمَالَ الصَّالِحَةَ وَ مَنْ رَأَی الدُّنْیَا بِعَیْنِهَا وَ قَدَّرَهَا بِقَدْرِهَا وَ إِنِّی لَأَعِظُکَ مَعَ عِلْمِی بِسَابِقِ الْعِلْمِ فِیکَ مِمَّا لَا مَرَدَّ لَهُ دُونَ نَفَاذِهِ وَ لَکِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَخَذَ عَلَی الْعُلَمَاءِ أَنْ یُؤَدُّوا الْأَمَانَةَ وَ أَنْ یَنْصِحُوا الْغَوِیَّ وَ الرَّشِیدَ فَاتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تَکُنْ مِمَّنْ لَا یَرْجُو لِلَّهِ وَقاراً وَ مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ کَلِمَةُ الْعَذَابِ فَإِنَّ اللَّهَ بِالْمِرْصَادِ وَ إِنَّ دُنْیَاکَ سَتُدْبِرُ عَنْکَ وَ سَتَعُودُ حَسْرَةً عَلَیْکَ فَانْتَبِهْ مِنَ الْغَیِّ وَ الضَّلَالِ عَلَی کِبَرِ سِنِّکَ وَ فَنَاءِ عُمُرِکَ فَإِنَّ حَالَکَ الْیَوْمَ کَحَالِ الثَّوْبِ الْمَهِیلِ الَّذِی لَا یَصْلُحُ مِنْ جَانِبٍ إِلَّا فَسُدَ مِنْ آخَرَ وَ قَدْ أَرْدَیْتَ جِیلًا مِنَ النَّاسِ کَثِیراً خَدَعْتَهُمْ بِغَیِّکَ وَ أَلْقَیْتَهُمْ فِی مَوْجِ بَحْرِکَ تَغْشَاهُمُ الظُّلُمَاتُ وَ تَتَلَاطَمُ بِهِمُ الشُّبُهَاتُ فَجَارُوا عَنْ وِجْهَتِهِمْ وَ نَکَصُوا عَلَی أَعْقَابِهِمْ وَ تَوَلَّوْا عَلَی أَدْبَارِهِمْ وَ عَوَّلُوا عَلَی أَحْسَابِهِمْ إِلَّا مَنْ فَاءَ مِنْ أَهْلِ الْبَصَائِرِ فَإِنَّهُمْ فَارَقُوکَ بَعْدَ مَعْرِفَتِکَ وَ هَرَبُوا إِلَی اللَّهِ مِنْ مُوَازَرَتِکَ إِذْ حَمَلْتَهُمْ عَلَی الصَّعْبِ وَ عَدَلْتَ بِهِمْ عَنِ الْقَصْدِ فَاتَّقِ اللَّهَ یَا مُعَاوِیَةُ فِی نَفْسِکَ وَ جَاذِبِ الشَّیْطَانَ قِیَادَکَ فَإِنَّ الدُّنْیَا مُنْقَطِعَةٌ عَنْکَ وَ الْآخِرَةَ قَرِیبٌ مِنْکَ وَ السَّلَامُ

«401»

(1)قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْمَدَائِنِیُّ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ مِنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ وَقَفْتُ عَلَی کِتَابِکَ وَ قَدْ أَبَیْتَ عَلَی الْغَیِّ إِلَّا تَمَادِیاً (2)وَ إِنِّی لَعَالِمٌ أَنَّ الَّذِی یَدْعُوکَ إِلَی ذَاکَ مَصْرَعُکَ الَّذِی لَا بُدَّ لَکَ مِنْهُ وَ إِنْ کُنْتَ مُوَائِلًا فَازْدَدْ غَیّاً إِلَی غَیِّکَ فَطَالَ مَا خَفَّ عَقْلُکَ وَ مَنَّیْتَ نَفْسَکَ مَا لَیْسَ لَکَ وَ الْتَوَیْتَ عَلَی مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنْکَ ثُمَّ کَانَتِ الْعَافِیَةُ لِغَیْرِکَ وَ احْتَمَلْتَ الْوِزْرَ بِمَا أَحَاطَ بِکَ مِنْ خَطِیئَتِکَ وَ السَّلَامُ

ص: 85


1- 401- رواه ابن أبی الحدید- مع التوالی- فی شرحه علی المختار: 32 من باب کتب نهج البلاغة: ج 16، ص 133، ط الحدیث بمصر، و فی ط الحدیث ببیروت: ج 4 ص 768.
2- 2 هذا هو الظاهر من السیاق و فی شرح نهج البلاغة ط مصر: علی الفتن. و فی ط الکمبانیّ: علی الغین.

معاویه بن ابوسفیان نوشت: اما بعد دنیا سرای تجارتی است که سود یا زیان آن آخرت است پس سعادتمند کسی است که متاعش در آن اعمال صالح باشد و کسی باشد که دنیا را دقیق و اندازه آن را به میزان آن اندازه گرفت، و من با وجود آگاهیام با آگاهی پیشین درباره تو که اجرای آن را بازگشتی نیست تو را اندرز میدهم، اما خداوند متعال از علما پیمان گرفته است که امانت را ادا کنند و گمراه و راه یافته را نصیحت کنند. پس از خدا بترس و از جمله کسانی نباش که کورکورانه به خدا امید ندارد و کلمه عذاب بر او سزاوار شده است که خداوند در کمین است و دنیایت بر تو پشت خواهد کرد و حسرت به سویت خواهد آمد پس با بزرگی سن و از بین رفتن عمرت از گمراهی و ضلالت به هوش آی که حال امروز تو مانند حالت لباس پوسیده­ای است که از یک جانب اصلاح نمیشود مگر اینکه از سمت دیگر خراب شود و گروهی بسیار از مردم را به هلاکت کشاندی، و با گمراهی خود فریبشان دادی، و در موج سرکش دریای جهالت خود غرقشان کردی، که تاریکی ها آنان را فرا گرفت، و در امواج انواع شبهات غوطه ور گردیدند، که از راه حق به بیراهه افتادند، و به دوران جاهلیت گذشتگانشان روی آوردند، و به ویژگی های جاهلی خاندانشان نازیدند، جز اندکی از آگاهان که مسیر خود را تغییر دادند، و پس از آن که تو را شناختند از تو جدا شدند، و از یاری کردن تو به سوی خدا گریختند، زیرا تو آنان را به کار دشواری وا داشتی، و از راه راست منحرفشان ساختی.ای معاویه در کارهای خود از خدا بترس، و اختیارت را از کف شیطان در آور، که دنیا از تو بریده و آخرت به تو نزدیک شده است.

روایت401.

ابن ابی الحدید گوید: ابوالحسن علی بن محمد مدائنی گوید: پس معاویه برای او نوشت: از معاویه پسر ابوسفیان به علی بن ابی طالب اما بعد نامهات را قرائت کردم و از بر گمراهی خویش ثابت و پایدار می­مانم و من میدانم چیزی که تو را به آن فرامیخواند قتلگاه توست که از آن گریزی برای تو نیست و اگر پناهنده بودی پس بر گمراهیات بیافزای و مدت زمانی است که عقلت سبک شده است و خود را به چیزی امیدوار کردهای که از آن تو نیست و با کسی که بهتر از توست درگیر شدهای پس عافیت برای غیر تو است و بار گناهی که تو را احاطه کرده است بر دوش می­کشی. والسلام.

ص: 85

قَالَ فَکَتَبَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَیْهِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مَا أَتَیْتَ بِهِ مِنْ ضَلَالِکَ لَیْسَ بِبَعِیدِ الشَّبَهِ مِمَّا أَتَی بِهِ أَهْلُکَ وَ قَوْمُکَ الَّذِینَ حَمَلَهُمُ الْکُفْرُ وَ تَمَنِّی الْأَبَاطِیلِ عَلَی حَسَدِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله حَتَّی صُرِعُوا مَصَارِعَهُمْ حَیْثُ عَلِمْتَ لَمْ یَمْنَعُوا حَرِیماً وَ لَمْ یَدْفَعُوا عَظِیماً وَ أَنَا صَاحِبُهُمْ فِی تِلْکَ الْمَوَاطِنِ الصَّالِی بِحَرْبِهِمْ وَ الْفَالُّ لِحَدِّهِمْ وَ الْقَاتِلُ لِرُءُوسِهِمْ وَ رُءُوسِ الضَّلَالَةِ وَ الْمُتْبِعُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ خَلَفَهُمْ بِسَلَفِهِمْ فَبِئْسَ الْخَلَفُ خَلَفٌ اتَّبَعَ سَلَفاً وَ مَحَلُّهُ مَحَطَّةُ النَّارِ وَ السَّلَامُ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ طَالَ فِی الْغَیِّ مَا اسْتَمْرَرْتَ إِدْرَاجَکَ کَمَا طَالَ مَا تَمَادَی عَنِ الْحَرْبِ نُکُوصُکَ وَ إِبْطَاؤُکَ تَتَوَعَّدُ وَعِیدَ الْأَسَدِ وَ تَرُوغُ رَوَغَانَ الثَّعْلَبِ فَحَتَّامَ تَحِیدُ عَنِ اللِّقَاءِ وَ مُبَاشَرَةِ اللُّیُوثِ الضَّارِیَةِ وَ الْأَفَاعِی الْمُقَاتِلَةِ فَلَا تَسْتَبْعِدَنَّهَا فَکُلُّ مَا هُوَ آتٍ قَرِیبٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ السَّلَامُ قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَمَا أَعْجَبَ مَا یَأْتِینِی مِنْکَ وَ مَا أَعْلَمَنِی بِمَا أَنْتَ صَائِرٌ إِلَیْهِ وَ لَیْسَ إِبْطَائِی عَنْکَ إِلَّا تَرَقُّباً لِمَا أَنْتَ لَهُ مُکَذِّبٌ وَ أَنَا لَهُ مُصَدِّقُ وَ کَأَنِّی بِکَ غَداً تَضِجُّ مِنَ الْحَرْبِ ضَجِیجَ الْجِمَالِ مِنَ الْأَثْقَالِ وَ سَتَدْعُونِی أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ إِلَی کِتَابٍ تُعَظِّمُونَهُ بِأَلْسِنَتِکُمْ وَ تَجْحَدُونَهُ بِقُلُوبِکُمْ وَ السَّلَامُ قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ أَمَّا بَعْدُ فَدَعْنِی مِنْ أَسَاطِیرِکَ وَ اکْفُفْ عَنِّی مِنْ أَحَادِیثِکَ وَ أَقْصِرْ عَنْ تَقَوُّلِکَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ افْتِرَائِکَ مِنَ الْکَذِبِ مَا لَمْ یَقُلْ وَ غُرُورِ مَنْ مَعَکَ وَ الْخِدَاعِ لَهُمْ فَقَدِ اسْتَغْوَیْتَهُمْ وَ یُوشِکُ أَمْرُکَ أَنْ یَنْکَشِفَ لَهُمْ فَیَعْتَزِلُوکَ وَ یَعْلَمُوا أَنَّ مَا جِئْتَ بِهِ بَاطِلٌ مُضْمَحِلٌّ وَ السَّلَامُ قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَطَالَ مَا دَعَوْتَ أَنْتَ وَ أَوْلِیَاؤُکَ أَوْلِیَاءُ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ الْحَقَّ أَسَاطِیرَ الْأَوَّلِینَ وَ نَبَذْتُمُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ وَ جَهَدْتُمْ فِی إِطْفَاءِ نُورِ اللَّهِ بِأَیْدِیکُمْ وَ أَفْوَاهِکُمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ

ص: 86

راوی گوید: پس علی علیه السّلام برای معاویه نوشت: اما بعد ضلالتی که از خود نمایان ساختی بی­شباهت به آنچه که خانواده و خویشاوندانت انجام دادند نیست کسانی که کفر و تمنای آرزوهای باطل آنان را بر حسادت بر محمد برانگیخت با اینکه در قتلگاه خویش به خاک افتادند. طوری­که دریافتی از حریمی منع نکردند و عظیمی را دفع نکردند درحالیکه من در آن مواضع صاحب آنان بود که در آتش جنگشان وارد شده و تیزی شمشیرشان را شکسته و قاتل سر آنان و سرهای ضلالت هستم و ان شاء الله خلف آنان را به سلفشان پیوند میزنم و چه بد خلفی است خلفی که از سلفی پیروی کند که جایگاهش منزلگاه آتش است والسلام.

پس معاویه برای او نوشت: اما بعد استمرارت در گمراهی به درازا کشید چنانکه کنار کشیدنت از جنگ و کندیات به درازا کشید، بسان تهدید شیر تهدید میکنی و بسان روباه گرد طعمه میگردی تا کی از روبهرو شدن با شیرهای درنده و افعیهای جنگجو سرباز میزنی؟ آن را بعید نپندار که هر آنچه آمدنی است نزدیک است ان شاء الله والسلام .

راوی گوید: علی علیه السّلام برای او نوشت: اما بعد آنچه که از سوی تو به من میرسد مرا به شگفتی وا میدارد، و من چه نیک آگاهم از آنچه که تو به سوی آن در حرکت هستی. و کندیام از تو جز از روی انتظار برای آنچه که تو درباره آن مکذب و من صادق هستم نیست و من تو را می­بینم که فردا بسان شترانی که از سنگینی بارها ناله برمی­آورند از جنگ ناله سرمی­دهی و تو و یارانت مرا بهسوی کتابی دعوت خواهید کرد که آن را با زبانتان بزرگ میدارید و با دلهایتان انکارش میکنید و السلام.

راوی گوید: معاویه برایش نوشت: اما بعد اساطیرت را از من برگیر و سخنانت را از من بازدار و شایعه­پراکنی درباره رسولالله و افترائت از روی دروغ آنچه که نگفته است و فریب دادن همراهانت و نیرنگ آنان را رها کن که آنان را گمراه کردهای و نزدیک است که امرت برای آنان برملا شود پس تو را رها میکنند و میدانند که آنچه که آوردهای باطل و نابود شدنی است والسلام.

راوی گوید: پس علی علیه السّلام برای او نوشت: اما بعد دیری است که تو و یارانت یاران شیطان راندهشده را دعوت کردید، و حق اساطیر اولینها را پشت سر خویش رها کردید و در خاموش کردن نور خدا با دست و زبانتان تلاش کردید و خداوند نورش را کامل خواهد کرد گرچه کافران ناخوش دارند.

ص: 86

وَ لَعَمْرِی لَیُتِمَّنَّ النُّورَ عَلَی کُرْهِکَ وَ لَیُنْفِذَنَّ الْعِلْمَ بِصَغَارِکَ وَ لَتُجَازَیَنَّ بِعَمَلِکَ فَعِثْ فِی دُنْیَاکَ الْمُنْقَطِعَةِ عَنْکَ مَا طَابَ لَکَ فَکَأَنَّکَ بِأَجَلِکَ قَدِ انْقَضَی وَ عَمَلِکَ قَدْ هَوَی ثُمَّ تَصِیرُ إِلَی لَظَی لَمْ یَظْلِمْکَ اللَّهُ شَیْئاً وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ أَمَّا بَعْدُ فَمَا أَعْظَمَ الرَّیْنَ عَلَی قَلْبِکَ وَ الْغِطَاءَ عَلَی بَصَرِکَ الشَّرُّ مِنْ شِیمَتِکَ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ بِرِوَایَةٍ أُخْرَی قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مَسَاوِیَکَ مَعَ عِلْمِ اللَّهِ فِیکَ حَالَتْ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ أَنْ یَصْلُحَ أَمْرُکَ أَوْ أَنْ یَرْعَوِیَ قَلْبُکَ یَا ابْنَ الصَّخْرِ اللَّعِینِ زَعَمْتَ أَنْ یَزِنَ الْجِبَالُ حِلْمَکَ وَ یَفْصِلَ بَیْنَ أَهْلِ الشَّکِّ عِلْمُکَ وَ أَنْتَ الْجِلْفُ الْمُنَافِقُ الْأَغْلَفُ الْقَلْبِ الْقَلِیلُ الْعَقْلِ الْجَبَانُ الرَّذْلُ فَإِنْ کُنْتَ صَادِقاً فِیمَا تَسْطُرُ وَ یُعِینُکَ عَلَیْهِ أَخُو بَنِی سَهْمٍ فَدَعِ النَّاسَ جَانِباً وَ ابْرُزْ لِمَا دَعَوْتَنِی إِلَیْهِ مِنَ الْحَرْبِ وَ الصَّبْرِ عَلَی الضَّرْبِ وَ أَعْفِ الْفَرِیقَیْنِ مِنَ الْقِتَالِ لِتَعْلَمَ أَیُّنَا الْمَرِینُ عَلَی قَلْبِهِ الْمُغَطَّی عَلَی بَصَرِهِ فَأَنَا أَبُو الْحَسَنِ قَاتِلُ جَدِّکَ وَ أَخِیکَ وَ خَالِکَ وَ مَا أَنْتَ مِنْهُمْ بِبَعِیدٍ وَ السَّلَامُ.

إیضاح

أقول: روی السید رضی الله عنه فی النهج الکتاب الأول من قوله علیه السلام و أردیت جیلا إلی آخر هذا الکتاب. (1)قوله علیه السلام و من رأی عطف علی من کانت أی السعید من یری الدنیا بعینها أی یعرفها بحقیقتها أو یراها بالعین التی بها تعرف و هی عین البصیرة و یعلم ما هی علیه من التغیر و الزوال و إنها خلقت لغیرها لیقدرها بمقدارها و یجعلها فی نظره لما خلقت له.

قوله علیه السلام ممن لا یرجو لِلَّهِ وَقاراً أی لا یتوقع لله عظمة فیعبده

ص: 87


1- 1 أی الکتاب الأول الذی مر هاهنا تحت الرقم: 400 الذی رواه المصنّف عن ابن أبی الحدید و ابن میثم رواه الرضی تحت الرقم: 32 من الباب الثانی من نهج البلاغة.

و به جانم سوگند قطعاً نور با وجود اکراه تو کامل خواهد شد و علم به حقارت تو اجرا خواهد شد و به خاطر کردارت مجازات خواهی شد پس در دنیای بریده از تو هرچه برایت نیکو است فساد کن که تو مهلتت به پایان رسیده و کردارت سقوط کرده است سپس بهسوی آتشی میروی که خداوند اندکی بر تو ظلم نکرده است و پروردگارت بر بندگان ستمکار نیست.

راوی گوید: معاویه برای او نوشت: اما بعد، چه بزرگ است چرک بر قلبت و پوششی بر دیدهات، شر از خصلت توست تا پایان آنچه که با روایت دیگری بیان شد.

گوید: علی علیه السّلام برای او نوشت: اما بعد بدیهای تو با وجود علم خدا در تو و بین تو و اصلاح امرت یا توبه قلبت مانع شده است ای پسر لعنت شده صخر! گمان کردی که خردت با کوه سنجیده میشود و علمت اهل شک را از یکدیگر جدا میکند. درحالیکه تو مردی خشن منافق، با دلی بسته، کم عقل ترسوی بزدل هستی، پس اگر در آنچه مینگاری و برادران بنی سهم در آن یاریات میکنند صادق هستی مردم را کنار بنه و به سوی آنچه که در خصوص جنگ و صبر بر ضربت دعوتت کردم خارج شو و دو گروه را از جنگ معاف کن تا بدانی کدام یک از ما قلبش چرکین و دیدهاش پوشیده است که من ابوالحسن قاتل جدت، برادر و دائیات هستم و تو خیلی از آنها دور نیستی والسلام.

توضیح

میگویم: سیدرضی الله عنه نامه اول را از این کلام او «و أردیت جیلاً»تا پایان نامه در نهجالبلاغه روایت کرده است.(1)

این کلام امام علیه السّلام : «و من رأی» عطفی است بر «من کانت» یعنی سعادتمند کسیاست که ذات دنیا را میخواهد یعنی دنیا را با حقیقت آن میشناسد یا آن را با چشمی که بهوسیله آن شناخته میشود یعنی چشم بصیرت، میبیند و از دگرگونی و زوالی که دنیا بر آن بگیرد و آن را در گناهش برای آنچه که به خاطر آن آفریده شده است قرار دهد.

و این کلام او علیه السّلام: «ممن لا یرجو وقاراً» یعنی برای خداوند عظمتی انتظار ندارد که او عبادت کند

ص: 87


1- . یعنی نامه اول که در اینجا ذیل شماره (400) نامه­ای است که مصنف از ابن ابی الحدید و ابن میثم روایت کرده است، سید رضی آن را ذیل شماره 32 از بخش دوم نهج البلاغه روایت کرده است.

و یطیعه و الوقار الاسم من التوقیر و هو التعظیم.

و قیل الرجاء هاهنا بمعنی الخوف و المهیل المتداعی فی التمزق و منه رمل مهیل أی ینهال و یسیل و أردیت أی أهلکت و الجیل الصنف و روی بالباء الموحدة و هو الخلق و تغشاهم أی تأتیهم و تحیط بهم و حاروا عدلوا و تحیروا و نکصوا أی رجعوا و عولوا علی أحسابهم أی اعتمدوا علی نخوة الجاهلیة و تعصبهم و رجعوا عن الدین إلا من فاء أی رجع و الموازرة المعاونة و الصعب مقابله الذلول کنایة عن الباطل لاقتحامه بصاحبه فی المهالک و القیاد بالکسر حبل یقاد به الدابة و وائل منه علی فاعل طلب النجاة ذکره الجوهری و قال صلیت اللحم و غیره أصلیه صلیا إذا شویته و یقال أیضا صلیت الرجل نارا إذا أدخلته النار و جعلته یصلاها و صلی فلان النار بالکسر احترق و صلی بالأمر قاسی حره و شدته و قال فللت الجیش هزمته و یقال فله فانفل أی کسره فانکسر.

قوله علیه السلام و محله محطه الضمیر الأول راجع إلی الخلف و الثانی إلی السلف و النار بدل أو عطف بیان لقوله محطه و لعل الأصوب محله و محطه فالضمیران للسلف و درج الرجل مشی و أدرجت الکتاب طویته و قولهم خل درج الضب أی طریقه و الجمع الأدراج و راغ مال قوله علیه السلام لما أنت به مکذب أی ما أخبرنی به النبی صلی الله علیه و آله من وقت الحرب و شرائطه أو إتمام الحجة و اتباع أمره تعالی فی ذلک و نزول الملائکة للنصرة و بکل ذلک کان لعنه الله مکذبا قوله علیه السلام فعث من عاث یعیث إذا أفسد و فی بعض النسخ فعش.

أقول: قال ابن أبی الحدید بعد إیراد تلک الکتب قلت و أعجب و أطرف ما جاء به الدهر و إن کانت عجائبه و بدائعه جمة أن یفضی الأمر بعلی علیه السلام إلی أن یصیر معاویة ندا له و نظیرا مماثلا یتعارضان الکتاب و الجواب و یتساویان فیما یواجه به أحدهما صاحبه و لا یقول له علی علیه السلام کلمة إلا قال له مثلها و أخشن منها فلیت محمدا صلی الله علیه و آله کان

ص: 88

و اطاعت نماید و وقار اسمی از توقیر یعنی تعظیم است.

و گفته شده رجاء در اینجا به معنی خوف است. المهیل یعنی رو به زوال و پاره شدن و رمل مهیل از آن است یعنی شنی که فرو میریزد و جاری میشود، أردیت یعنی هلاک کردی، الجیل یعنی طبقه، گروه و با باء نیز روایت شده است که به معنی مردم است. تغشاهم یعنی به سوی آنان میآید و آنان را احاطه میکند. حاروا یعنی منحرف و سرگردان شدند. نکصوا یعنی بازگشتند، عوّلوا علی احسابهم، یعنی بر غرور جاهلیت و تعصب خویش بازگشتند و از دین برگشتند. إلا من فاء یعنی بازگشت، الموازه معاونت و یاری رساندن. الصعب مقابل رام است کنایه از باطل به جهت وارد کردن صاحبش در مهلکهها. قیاد با کسره ریسمانی است که بهوسیله آن چهارپا هدایت میشود. واءل منه بر مبنای فاعل طلب نجات است جوهری این را ذکر کرده است و گوید: صلیت اللحم و غیره أصلیه صلیاً زمانی است که آن را بپزی و نیز زمانیکه مردی را داخل آتش کنی و جعلته یصلاها گفته میشود: صلیت الرجل ناراً. و صلی فلان النار با کسره یعنی: سوخت و صلی بالأمر یعنی از حرارت و شدت آن رنج برد. و گوید: فللت الجیش یعنی لشکر را شکست دادم. و فلّه فانفلّ گفته میشود یعنی آن را شکستم پس شکسته شد.

و این سخن امام علیه السّلام «و محلّه محطّه» ضمیر اول به خلف و ضمیر دوم به سلف باز میگردد و نار بدل یا عطف بیان برای «محلّه» است و شاید صحیحتر محلّه و محطّه باشد که در اینصورت هر دو ضمیر به سلف باز میگردد. و درج الرجل: یعنی گام برداشت و أدرجت الکتاب: یعنی کتاب را بستم و این کلام عرب: خل درج الضب یعنی راه سوسمار و جمع آن أدراج است. و راغ یعنی گرایش یافت. و این سخن امام علیه السّلام «لما أنت به مکذّب» یعنی آنچه که نبی صلّی الله علیه و آله در خصوص وقت جنگ و شرایط آن یا اتمام حجت و دنباله­روی از فرمان خداوند متعال درباره آن و نزول ملائکه برای یاری به من خبر داده بود که او که نفرین خدا بر او باد همه آنان را تکذیب میکرد. این کلام او «فعث» از ریشه عاث یعوث است زمانی فساد کند و در برخی نسخهها «فعش» آمده است.

میگویم: ابن ابی الحدید بعد از این نامه گوید: گفتم چه شگفت و عجیب است آنچه که روزگار آورد.- گرچه عجایب و شگفتیهای آن فراوان است - که کار علی علیه السّلام به جایی برسد که معاویه برای او شبیه، نظیر و مشابهی شود که در نامه و پاسخ با یکدیگر اختلاف دارند و در آنچه که یکی از آن دو دیگری را با آن مواجه میکند برابر هستند و علی علیه السّلام به او کلمهای نمیگوید مگر اینکه او مثل آن و خشنتر از آن را به او میگوید کاش محمد

ص: 88

مشاهد ذلک لیری عیانا لا خبرا أن الدعوة التی قام بها و قاسی أعظم المشاق فی تحملها و کابد الأهوال فی الذب عنها و ضرب بالسیوف علیها لما مهد دولتها و شید أرکانها و ملأ الآفاق بها خلصت صفوا عفوا لأعدائه الذین کذبوه لما دعا إلیها و أخرجوه عن أوطانه لما حض علیها و أدموا وجهه و قتلوا عمه و أهله فکأنه کان یسعی لهم و یدأب لراحتهم کما قال أبو سفیان فی أیام عثمان و قد مر بقبر حمزة فضربه برجله و قال یا أبا عمارة إن الأمر الذی اجتلدنا علیه بالسیف أمس فی ید غلماننا الیوم یتلعبون به ثم آل الأمر إلی أن یفاخر معاویة علیا کما یتفاخر الأکفاء و النظراء.

(1)

«402»

وَ قَالَ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ (2)کَتَبَ مُعَاوِیَةُ إِلَیْهِ علیه السلام مِنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّا بَنِی عَبْدِ مَنَافٍ لَمْ نَزَلْ نَنْزِعُ مِنْ قَلِیبٍ وَاحِدٍ وَ نَجْرِی فِی حَلْبَةٍ وَاحِدَةٍ وَ لَیْسَ لِبَعْضِنَا عَلَی بَعْضٍ فَضْلٌ وَ لَا لِقَائِمِنَا عَلَی قَاعِدِنَا فَخْرٌ کَلِمَتُنَا مُؤْتَلِفَةٌ وَ أُلْفَتُنَا جَامِعَةٌ وَ دَارُنَا وَاحِدَةٌ وَ یَجْمَعُنَا کَرَمُ الْعِرْقِ وَ یَحْوِینَا شَرَفُ الْفَخَارِ وَ یَحْنُو قَوِیُّنَا عَلَی ضَعِیفِنَا وَ یُوَاسِی غَنِیُّنَا فَقِیرَنَا قَدْ خَلَصَتْ قُلُوبُنَا مِنْ دَغَلِ الْحَسَدِ وَ طَهُرَتْ أَنْفُسُنَا مِنْ خُبْثِ السَّجِیَّةِ فَلَمْ نَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّی کَانَ مِنْکَ مِنَ الْإِدْهَانِ فِی أَمْرِ ابْنِ عَمِّکَ وَ الْحَسَدِ لَهُ وَ تَضْرِیبِ النَّاسِ عَلَیْهِ حَتَّی قُتِلَ بِمَشْهَدٍ مِنْکَ لَا تَدْفَعُ عَنْهُ بِلِسَانٍ وَ لَا یَدٍ فَلَیْتَکَ أَظْهَرْتَ نَصْرَهُ حَیْثُ أَشْهَرْتَ خَتْرَهُ فَکُنْتَ کَالْمُتَعَلِّقِ بَیْنَ النَّاسِ بِعُذْرٍ وَ إِنْ ضَعُفَ وَ الْمُتَبَرِّئِ مِنْ دَمِهِ بِدَفْعٍ وَ إِنْ وَهَنَ وَ لَکِنَّکَ جَلَسْتَ فِی دَارِکَ تَدُسُّ إِلَیْهِ الدَّوَاهِیَ وَ تُرْسِلُ عَلَیْهِ الْأَفَاعِیَ حَتَّی إِذَا قَضَیْتَ وَطْرَکَ مِنْهُ أَظْهَرْتَ شَمَاتَةً وَ أَبْدَیْتَ طَلَاقَةً وَ حَسَرْتَ

ص: 89


1- 1 و قد ذکر ابن أبی الحدید بعده أبیاتا حسنة یعجبنی أن أذکر منها و هی: إذا عیر الطائی بالبخل مادر***و قرع قسا بالفهاهة باقل و قال السهی للشمس: أنت خفیة***و قال الدجی: یا صبح لونک حائل و فاخرت الأرض السماء سفاهة***و کاثرت الشهب الحصا و الجنادل فیا موت زر إن الحیاة ذمیمة***و یا نفس جدی إن دهرک هازل
2- .2 ذکره ابن أبی الحدید فی شرح المختار 64 من باب کتب نهج البلاغة: ج 5 ص 178، ط الحدیث ببیروت.

شاهد آن بود تا به عیان نه به خبر ببیند که دعوتی که به آن پرداخت و در راه آن بزرگترین مشقتها را تحمل کرد و در دفاع از آن وحشتها تجربه کرد و در راه آن شمشیر کشید اینک زمانیکه دولت آن را مهیا کرد و ارکانش را برپا ساخت و آن را در آفاق گسترش داد آسان و بیدغدغه برای دشمنانش که زمانیکه آنان را به این دعوت فراخواند او را تکذیب کردند و زمانیکه بر آن برانگیخت او را از وطنش بیرون راندند و چهرهاش را خونین کردند و عمویش و خانوادهاش را کشتند خالص شده است گویی او برای آنان تلاش میکرد و برای راحتی آنان پایداری میکرد چنانکه ابوسفیان در دوره عثمان در حالیکه بر قبر حمزه میگذشت با پا بر آن زد و گفت: یا ابا عماره امری که دیروز بر سر آن شمشیر کشیدیم امروز در دست جوانان ماست و با آن سرگرم هستند سپس کار به جایی رسید که معاویه بر علی مباهات میکند چنانکه همتایان و نظیران بر یکدیگر مباهات میورزند.

روایت402.

و درجایی دیگر(1) گوید: معاویه برای امام علیه السّلام نوشت: از معاویه پسر ابوسفیان به علی بن ابی طالب اما بعد ما پسران عبد مناف هنوز از یک چاه می­گیریم و در یک مسیر واحد حرکت میکنیم و نه یکی از ما بر دیگری برتری دارد و نه ایستاده ما بر نشسته ما فخری دارد، کلمه ما مؤتلف است و الفت ما جامع و خانه ما یکی است، اصالت ریشه ما را جمع میکند و شرف افتخار ما را در بر میگیرد و قویمان بر ضعیفمان دلسوزی میکند و غنیمان از فقیرمان حمایت میکند، دلهای ما از فساد حسد صاف و جانهایمان از پلیدی خصائل پاک شده است و پیوسته چنان بودیم تا اینکه دورویی تو در خصوص پسر عمویت، حسادت بر او، تحریک مردم علیه او از تو پیش آمد تا اینکه او در حضور تو کشته شد درحالیکه نه با زبان و نه با دست از او دفاع نکردی کاش آنگونه که نابکاری او را مشهور کردی یاری به او را نیز نمایان میکردی، که در این صورت در میان مردم صاحب عذری هرچند ضعیف، و مبرا از خون او با دفع هرچند سست، بودی، اما تو در خانه خویش نشستی درحالیکه برای او مصیبتها دسیسه کردی و افعیان را بهسوی او فرستادی تا اینکه به مقصود خود از او رسیدی شادی و شادمانی نمایان کردی و ص: 89


1- . ابن ابی الحدید در شرح مختار 64 از بخش نامه­های نهج البلاغه: ج5 ص 178، چاپ جدید بیروت ذکر کرده است.

لِلْأَمْرِ عَنْ سَاعِدِکَ وَ شَمَّرْتَ عَنْ سَاقِکَ وَ دَعَوْتَ إِلَی نَفْسِکَ وَ أَکْرَهْتَ أَعْیَانَ الْمُسْلِمِینَ عَلَی بَیْعَتِکَ ثُمَّ کَانَ مِنْکَ بَعْدَ مَا کَانَ مِنْ قَتْلِکَ شَیْخَیِ الْمُسْلِمِینَ أَبِی مُحَمَّدٍ طَلْحَةَ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الزُّبَیْرَ وَ هُمَا مِنَ الْمَوْعُودِینَ بِالْجَنَّةِ وَ الْمُبَشَّرُ قَاتِلُ أَحَدِهِمَا بِنَارِ الْآخِرَةِ هَذَا إِلَی تَشْرِیدِکَ بِأُمِّ الْمُؤْمِنِینَ عَائِشَةَ وَ إِحْلَالِهَا مَحَلَّ الْهَوَانِ مُبْتَذِلَةً بَیْنَ أَیْدِی الْأَعْرَابِ وَ فَسَقَةِ أَهْلِ الْکُوفَةِ فَمِنْ بَیْنِ مُنْتَهِرٍ لَهَا وَ بَیْنَ شَامِتٍ بِهَا وَ بَیْنَ سَاخِرٍ مِنْهَا أَ تَرَی ابْنَ عَمِّکَ کَانَ بِهَذَا لَوْ رَآهُ رَاضِیاً أَمْ کَانَ یَکُونُ عَلَیْکَ سَاخِطاً وَ لَکَ عَنْهُ زَاجِراً أَنْ تُؤْذِیَ فِی أَهْلِهِ وَ تُشَرِّدَ بِحَلِیلَتِهِ وَ تَسْفِکَ دِمَاءَ أَهْلِ مِلَّتِهِ ثُمَّ تَرْکُکَ دَارَ الْهِجْرَةِ الَّتِی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْهَا إِنَّ الْمَدِینَةَ لَتَنْفِی خَبَثَهَا کَمَا یَنْفِی الْکِیرُ خَبَثَ الْحَدِیدِ فَلَعَمْرِی لَقَدْ صَحَّ وَعْدُهُ وَ صَدَقَ قَوْلُهُ وَ لَقَدْ نَفَتْ خَبَثَهَا وَ طَرَدَتْ مِنْهَا مَنْ لَیْسَ بِأَهْلٍ أَنْ یَسْتَوْطِنَهَا فَأَقَمْتَ بَیْنَ الْمِصْرَیْنِ وَ بَعُدْتَ عَنْ بَرَکَةِ الْحَرَمَیْنِ وَ رَضِیتَ بِالْکُوفَةِ بَدَلًا مِنَ الْمَدِینَةِ وَ بِمُجَاوَرَةِ الْخَوَرْنَقِ وَ الْحَیْرَةِ عِوَضاً عَنْ مُجَاوَرَةِ قَبْرِ خَاتَمِ النُّبُوَّةِ وَ مِنْ قَبْلِ ذَلِکَ مَا عَنَیْتَ خَلِیفَتَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیَّامَ حَیَاتِهِمَا فَقَعَدْتَ عَنْهُمَا وَ الْتَوَیْتَ عَلَیْهِمَا وَ امْتَنَعْتَ مِنْ بَیْعَتِهِمَا وَ رُمْتَ أَمْراً لَمْ یَرَکَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ أَهْلًا وَ رَقِیتَ سُلَّماً وَعْراً وَ حَاوَلْتَ مَقَاماً دَحْضاً وَ ادَّعَیْتَ مَا لَمْ تَجِدْ عَلَیْهِ نَاصِراً وَ لَعَمْرِی لَوْ وُلِّیتَهَا حِینَئِذٍ لَمَا ازْدَدْتَ إِلَّا فَسَاداً وَ اضْطِرَاباً وَ لَا أَعْقَبَتْ وَلَایَتُکَهَا إِلَّا انْتِشَاراً وَ ارْتِدَاداً لِأَنَّکَ الشَّامِخُ بِأَنْفِهِ الذَّاهِبُ بِنَفْسِهِ الْمُسْتَطِیلُ عَلَی النَّاسِ بِلِسَانِهِ وَ یَدِهِ وَ هَا أَنَا السَّائِرُ إِلَیْکَ فِی جَمْعٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ تَحُفُّهُمْ سُیُوفٌ شَامِیَّةٌ وَ رِمَاحٌ قَحْطَانِیَّةٌ حَتَّی یُحَاکِمُوکَ إِلَی اللَّهِ فَانْظُرْ لِنَفْسِکَ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ ادْفَعْ إِلَیَّ قَتَلَةَ عُثْمَانَ فَإِنَّهُمْ خَاصَّتُکَ وَ خُلَصَاؤُکَ وَ الْمُحْدِقُونَ بِکَ فَإِنْ أَبَیْتَ إِلَّا سُلُوکَ سَبِیلِ اللَّجَاجِ وَ الْإِصْرَارَ عَلَی الْغَیِّ وَ الضَّلَالِ فَاعْلَمْ أَنَّ هَذِهِ الْآیَةَ نَزَلَتْ فِیکَ وَ فِی أَهْلِ الْعِرَاقِ مَعَکَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ: فَأَجَابَ عَلِیٌّ علیه السلام کِتَابَهُ بِمَا رَوَاهُ السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی النَّهْجِ

ص: 90

آستین بالا زدی و دست بهکار شدی و بهسوی خود دعوت کردی و سرشناسان مسلمانان را بر بیعتت واداشتی.

پس از آن آنچه که در خصوص قتل دو شیخ مسلمانان ابومحمد طلحه و ابوعبدالله زبیر از تو رخ داد درحالیکه آن دو از وعده داده­شدگان به بهشت و مبشر قاتل یکی از آن دو به آتش آخرت بود، علاوه بر آن، آواره کردن امالمؤمنین عایشه و قرار دادن او در جایگاه خواری در حالت مبتذل مقابل بادیه­نشینان و فاسقان اهل کوفه، که برخی از آنان او را سرزنش میکردند، برخی شماتت و برخی تمسخر.

براستی پسر عمویت اگر این را میدید به این راضی بود یا اینکه بر تو خشم میگرفت و تو را مانع میشد که خانوادهاش را آزار برسانی همسرش را آواره کنی و خون اهل دینش را بریزی.

سپس ترک کردن سرای هجرتی که رسولالله صلّی الله علیه و آله درباره آن فرموده بود «مدینه پلیدی خود را دفع میکند چنانکه دم آهنگری خبث آهن را دور میکند» به جانم سوگند وعده او صحیح و سخنش راست است و پلیدیاش را نفی کرده و کسی که شایسته این نیست که در آن وطن گیرد را از خود طرد کرده است پس بین دو شهر اقامت کردی و از برکت حرمین دور شدی و به جای مدینه به کوفه و به جای هم­جواری با قبر خاتم نبوت به مجاورت با خورنق و حیره راضی شدی.

و پیش از آن نیز دو خلیفه رسولالله را در طول حیاتشان آزار دادی و از آنها بازنشستی و بر آن دو پیچیدی و از بیعت با آنان امتناع کردی و امری را قصد کردی که خداوند متعال تو را شایسته آن ندیده است و از پلکانی ناهنجار بالا رفتی و بیهوده برای جایگاهی تلاش کردی و آنچه که برای آن یاریگری نیافتی را مدعی شدی. به جانم سوگند اگر آن را سرپرستی میکردی اینک جز بر فساد و آشفتگی نمیافزودی و ولایتت جز پراکندگی و ارتداد چیزی به دنبال نداشت زیرا تو خودپسند نابود­کننده خود، گستاخ بر مردم با زبان و دست هستی، و اینک این من هستم که در جمعی از مهاجران و انصار درحالیکه شمشیرهای شامی و نیزههای قحطانی آنان را پوشانده است بهسوی تو در حرکت هستم تا تو را در محضر خدا به محاکمه ببرند پس به خودت و به مسلمانان بنگر و قاتلان عثمان را به من تحویل بده که آنان خواص و برگزیدگان حلقهزنندگان دور تو هستند پس اگر ممانعت بورزی و جز راه لجاجت و پافشاری بر گمراهی و ضلالت را نپیمایی بدان که این آیه درباره تو و عراقیان همراه تو نازل شدهاست: «وَضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَرْیَةً کَانَتْ آمِنَةً مُّطْمَئِنَّةً یَأْتِیهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِّن کُلِّ مَکَانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللّهِ فَأَذَاقَهَا اللّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا کَانُواْ یَصْنَعُونَ» {و خدا شهری را م ث ل زده است که امن و امان بود [و] روزیش از هر سو فراوان میرسید پس [ساکنانش] نعمتهای خدا را ناسپاسی کردند و خدا هم به سزای آنچه انجام میدادند طعم گرسنگی و هراس را به [مردم] آن چشانید}

پس علی علیه السّلام نامه او را با آنچه که سید در نهجالبلاغه

ص: 90

وَ الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی الْإِحْتِجَاجِ (1)وَ اللَّفْظُ لِلسَّیِّدِ قَالَ وَ مِنْ کِتَابٍ لَهُ علیه السلام إِلَی مُعَاوِیَةَ جَوَاباً عَنْ کِتَابٍ مِنْهُ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّا کُنَّا نَحْنُ وَ أَنْتُمْ عَلَی مَا ذَکَرْتَ مِنَ الْأُلْفَةِ وَ الْجَمَاعَةِ فَفَرَّقَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ أَمْسِ أَنَّا آمَنَّا وَ کَفَرْتُمْ وَ الْیَوْمَ أَنَّا اسْتَقَمْنَا وَ فُتِنْتُمْ وَ مَا أَسْلَمَ مُسْلِمُکُمْ إِلَّا کَرْهاً وَ بَعْدَ أَنْ کَانَ أَنْفُ الْإِسْلَامِ کُلُّهُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِزْباً وَ ذَکَرْتَ أَنِّی قَتَلْتُ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ وَ شَرَّدْتُ بِعَائِشَةَ وَ نَزَلْتُ بَیْنَ الْمِصْرَیْنِ وَ ذَلِکَ أَمْرٌ غِبْتَ عَنْهُ فَلَا الْجِنَایَةُ عَلَیْکَ وَ لَا الْعُذْرُ فِیهِ إِلَیْکَ وَ ذَکَرْتَ أَنَّکَ زَائِرِی فِی الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ قَدِ انْقَطَعَتِ الْهِجْرَةُ یَوْمَ أُسِرَ أَخُوکَ فَإِنْ کَانَ فِیکَ عَجَلٌ فَاسْتَرْفِهْ فَإِنِّی إِنْ أَزُرْکَ فَذَلِکَ جَدِیرٌ أَنْ یَکُونَ اللَّهُ إِنَّمَا بَعَثَنِی لِلنَّقِمَةِ مِنْکَ وَ إِنْ تَزُرْنِی فَکَمَا قَالَ أَخُو بَنِی أَسَدٍ:

مُسْتَقْبِلِینَ رِیَاحَ الصَّیْفِ تَضْرِبُهُمْ*** بِحَاصِبٍ بَیْنَ أَغْوَارٍ وَ جُلْمُودٍ

وَ عِنْدِیَ السَّیْفُ الَّذِی أَعْضَضْتُهُ بِجَدِّکَ وَ خَالِکَ وَ أَخِیکَ فِی مَقَامٍ وَاحِدٍ وَ إِنَّکَ وَ اللَّهِ مَا عَلِمْتُ الْأَغْلَفُ الْقَلْبِ الْمُقَارِبُ الْعَقْلِ وَ الْأَوْلَی أَنْ یُقَالَ لَکَ إِنَّکَ رَقِیتَ سُلَّماً أَطْلَعَکَ مَطْلِعَ سَوْءٍ عَلَیْکَ لَا لَکَ لِأَنَّکَ نَشَدْتَ غَیْرَ ضَالَّتِکَ وَ رَعَیْتَ غَیْرَ سَائِمَتِکَ وَ طَلَبْتَ أَمْراً لَسْتَ مِنْ أَهْلِهِ وَ لَا فِی مَعْدِنِهِ فَمَا أَبْعَدَ قَوْلَکَ مِنْ فِعْلِکَ وَ قَرِیبٌ مَا أَشْبَهْتَ مِنْ أَعْمَامٍ وَ أَخْوَالٍ حَمَلَتْهُمُ الشَّقَاوَةُ وَ تَمَنِّی الْبَاطِلِ عَلَی الْجُحُودِ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَصُرِعُوا مَصَارِعَهُمْ حَیْثُ عَلِمْتَ لَمْ یَدْفَعُوا عَظِیماً وَ لَمْ یَمْنَعُوا حَرِیماً بِوَقْعِ سُیُوفٍ مَا خَلَا مِنْهَا الْوَغَی وَ لَمْ تُمَاشِهَا الْهُوَیْنَا وَ قَدْ أَکْثَرْتَ فِی قَتَلَةِ عُثْمَانَ فَادْخُلْ فِیمَا دَخَلَ فِیهِ النَّاسُ ثُمَّ حَاکِمِ الْقَوْمَ إِلَیَّ أَحْمِلْکَ وَ إِیَّاهُمْ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ أَمَّا تِلْکَ الَّتِی تُرِیدُ فَإِنَّهَا خُدْعَةُ الصَّبِیِّ عَنِ

ص: 91


1- 1 رواه السیّد رفع اللّه مقامه فی المختار: 64 من باب کتب أمیر المؤمنین علیه السلام من نهج البلاغة. و رواه الطبرسیّ قدّس سرّه فی الکتاب الثانی ممّا أورده فی عنوان: «احتجاج علی علیه السلام علی معاویة ...» من کتاب الاحتجاج: ج 1 ص 179، ط بیروت.

و طبرسی در احتجاج(1) روایت کردهاند پاسخ گفت: لفظ از سید است که گوید: و از نامه امام علیه السّلام برای معاویه در پاسخ به نامهای از او:پس از یاد خدا و درود چنانکه یاد آور شدی، ما و شما دوست بودیم و هم خویشاوند، امّا دیروز میان ما و شما بدان جهت جدایی افتاد که ما ایمان آوردیم و شما کافر شدید، و امروز ما در اسلام استوار ماندیم، و شما آزمایش گردیدید، اسلام آوردگان شما با ناخوشنودی، آنهم زمانی به اسلام روی آوردند که بزرگان عرب تسلیم رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شدند، و در گروه او قرار گرفتند.

در نامه ات نوشتی که طلحه و زبیر را کشته، و عایشه را تبعید کرده ام، و در کوفه و بصره منزل گزیدم، این امور ربطی به تو ندارد، و لازم نیست از تو عذر بخواهد .

و نوشتی که با گروهی از مهاجران و انصار به نبرد من می آیی، هجرت از روزی که برادرت »یزید« در فتح مکّه اسیر شد پایان یافت، پس اگر در ملاقات با من شتاب داری، دست نگهدار، زیرا اگر من به دیدار تو بیایم سزاوارتر است، که خدا مرا به سوی تو فرستاده تا از تو انتقام گیرم، و اگر تو با من دیدار کنی چنان است که شاعر اسدی گفت: «تندباد تابستانی سخت می وزد و آنها را با سنگ ریزه ها، و در میان غبار و تخته سنگ ها، در هم می کوبند«

و در نزد من همان شمشیری است که در جنگ بدر بر پیکر جدّ و دایی و برادرت زدم.به خدا سوگند، می دانم تو مردی بی خرد و دل تاریک هستی بهتر است در باره تو گفته شود از نردبانی بالا رفته ای که تو را به پرتگاه خطرناکی کشانده، و نه تنها سودی برای تو نداشته، که زیانبار است، زیرا تو غیر گمشده خود را می جویی، و غیر گلّه خود را می چرانی.منصبی را می خواهی که سزاوار آن نبوده، و در شأن تو نیست، چقدر گفتار تو با کردارت فاصله دارد چقدر به عموها و دایی های کافرت شباهت داری شقاوت و آرزوی باطل آنها را به انکار نبوّت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم وا داشت، و چنانکه می دانی در گورهای خود غلتیدند، نه در برابر مرگ توانستند دفاع کنند، و نه آنگونه که سزاوار بود از حریمی حمایت، و نه در برابر زخم شمشیرها خود را حفظ کردند، که شمشیرها در میدان جنگ فراوان، و سستی در برابر آن شایسته نیست.

تو در باره کشندگان عثمان فراوان حرف زدی، ابتدا چون دیگر مسلمانان با من بیعت کن، سپس در باره آنان از من داوری بطلب، که شما و مسلمانان را به پذیرفتن دستورات قرآن وادارم، امّا آنچه را که تو می خواهی، چنان است که به هنگام گرفتن کودک از ص: 91


1- . سید آن را در مختار 64 از بخش نامه­های امیر مؤمنان علیه السلام از نهج البلاغه روایت کرده است. و طبرسی آن را در کتاب دوم از آنچه که در عنوان: «احتجاج علی علیه السلام بر معاویه...» از کتاب احتجاج: ج1: 179، چاپ بیروت روایت کرده است.

اللَّبَنِ فِی أَوَّلِ الْفِصَالِ وَ السَّلَامُ لِأَهْلِهِ.

تبیین

قوله علیه السلام کنا نحن و أنتم أی قبل البعثة أنا استقمنا أی علی منهاج الحق و بعد أن کان أنف الإسلام کله لرسول الله صلی الله علیه و آله حزبا فی أکثر النسخ بالزاء بعد الحاء المهملة المکسورة و فی بعضها بالراء المهملة بعد الحاء المفتوحة و کذلک کان فی نسخة ابن أبی الحدید قال أی بعد أن کان أنف الإسلام محاربا لرسول الله صلی الله علیه و آله و أنف کل شی ء أوله و کان أبو سفیان و أهله من بنی عبد شمس من أشد الناس علی رسول الله صلی الله علیه و آله فی أول الهجرة إلی فتح مکة انتهی.

و الأظهر ما فی أکثر النسخ کما کان فی نسخة ابن میثم قال أی بعد أن اشتد الإسلام و صار للرسول صلی الله علیه و آله حزب قوی من الأشراف و استعار لفظ الأنف لهم باعتبار کونهم أعزاء أهله انتهی أو باعتبار أنهم مقدمون علی غیرهم فإنهم السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ فیکون هذا الکلام کالدلیل علی کون إسلامهم عن کره و إجبار فلا علیک فی الاحتجاج فلا الجنایة علیک و هو أظهر.

و قال ابن أبی الحدید أجمل علیه السلام فی الجواب و الجواب المفصل أن طلحة و الزبیر قتلا أنفسهما ببیعتهما و نکثهما و لو استقاما علی الطریقة لسلما و من قتله الحق فدمه هدر.

و أما الوعد لهما بالجنة فمشروط بسلامة العاقبة و الکلام فی سلامتها.

و أما قوله بشر قاتل ابن صفیة بالنار فقد اختلف فیه فقال قوم من علماء الحدیث و أرباب السیرة هو کلام علی غیر مرفوع و قوم منهم جعلوه مرفوعا و علی کل حال فهو حق لأن ابن جرموز قتله مولیا خارجا من الصف و قاتل من هذه حاله فاسق مستحق للنار.

و أما عائشة فأی ذنب لأمیر المؤمنین علیه السلام فی ذلک و لو أقامت فی

ص: 92

شیر، او را بفریبند، سلام بر آنان که سزاوار سلامند.

توضیح

این کلام امام علیه السّلام: ما و شما بودیم یعنی قبل از بعثت. «ما استوار ماندیم» یعنی بر راه حق. «بعد أن کان أنف الاسلام کلّه لرسولالله خرباً» حزب در اغلب نسخهها با زاء بعد از حاء مکسور آمده است و در بعضی نسخهها با راء بعد از حاء مفتوح آمده است و در نسخه ابن ابی الحدید نیز چنین است گوید: یعنی بعد از اینکه بزرگان عرب محاربی برای رسولالله بودند. و أنف هر چیزی اول آن است و ابوسفیان و خویشان او از بنی عبد شمس شدیدترین مردم بر رسولالله در ابتدای هجرت تا فتح مکه بودند پایان.

و بهتر چیزی است که در اغلب نسخهها آمده است چنانکه در نسخه ابن میثم نیز آمده است. گوید: یعنی بعد از اینکه اسلام شدت گرفت و برای رسولالله صلّی الله علیه و آله حزبی قوی از اشراف تشکیل شد. و لفظ أنف را به اعتبار اینکه بزرگان خانواده خود بودند برای آنان استعاره گرفته است. پایان. یا به اعتبار اینکه آنان بر سایرین پیشتاز بودند. زیرا آنان پیشتازان نخست از میان مهاجران و انصار بودند، پس این کلام مانند دلیلی است بر اجبار بودن اسلام آوردن آنان. فلا علیک در الاحتجاج فلا الجنایه علیک آمده است و این بهتر است.

ابن ابی الحدید گوید امام علیه السّلام در جواب به صورت اجمالی آورده است و جواب مفصل این است که طلحه و زبیر خودشان را با بیعت و نقضشان کشتند و اگر بر راه استوار میماندند سالم میماندند و کسی که کشتنش حق است خونش هدر رفته است.

اما در خصوص وعده بهشت به آن دو، این امر به سلامت عافیت مشروط است و سخن در مورد سلامت آن است.

و اما این سخن او: قاتل ابن صفیه را به آتش بشارت ده، درباره آن اختلاف وجود دارد، گروهی از عالمان حدیث و اصحاب سیره گویند این کلام غیر مرفوع علی است و گروهی از آنها آن را مرفوع قرار دادهاند و در هر صورت آن صحیح است زیرا ابن جرموز او را درحالیکه رویگردان و خارج از صف بود کشت و قاتل کسیکه وضعیتش چنین است فاسق مستحق آتش است.

و اما این سخن او: قاتل ابن صفیه را به آتش بشارت ده، در مورد آن اختلاف وجود دارد گروهی از عالمان حدیث و اصحاب سیره گویند: این کلام غیر­مرفوع علی علیه السلام است و گروهی از آنان آن را مرفوع قرار داده­اند و در هر صورت، آن حق است زیرا ابن جرموز او را در حالی­که روی­گردان و خارج از صف بود کشت و قاتل کسی که وضعیتش چنین است فاسق مستحق آتش است .

و اما در خصوص عایشه، در مورد آن چهگناهی برای امیرمؤمنان علیه السّلام است که در

ص: 92

منزلها لم تبتذل بین الأعراب و أهل الکوفة.

علی أن علیا علیه السلام أکرمها و صانها و عظم من شأنها و لو کانت فعلت بعمر ما فعلت به ثم ظفر بها لقتلها و مزقها إربا إربا و لکن علیا علیه السلام کان حلیما کریما.

و أما قوله لو عاش رسول الله صلی الله علیه و آله إلی آخره فلعلی علیه السلام أن یقلب الکلام علیه و یقول أ فتراه لو عاش أ کان رضی لحلیلته أن تؤذی أخاه و وصیه.

و أیضا أ تراه لو عاش أ کان رضی لک یا ابن أبی سفیان أن تنازع علیا الخلافة و تفرق جماعة هذه الأمة.

و أیضا أ تراه لو عاش أ کان رضی لطلحة و الزبیر أن یبایعا ثم ینکثا لا بسبب بل قالوا جئنا نطلب الدراهم فقد قیل لنا إن بالبصرة مالا کثیرا.

فأما قوله ثم ترکک دار الهجرة فلا عیب علیه إذا انتقضت علیه أطراف الإسلام بالبغی و الفساد أن یخرج من المدینة إلیها و یهذب أهلها و لیس کل من خرج من المدینة کان خبیثا فقد خرج عنها عمر مرارا إلی الشام.

ثم لعلی علیه السلام أن یقول و أنت یا معاویة قد نفتک المدینة أیضا فأنت إذن خبیث و کذلک طلحة و الزبیر و عائشة الذین تتعصب لهم و تحتج علی الناس بهم.

و قد خرج عن المدینة الصالحون کابن مسعود و أبی ذر و غیرهما و ماتوا فی بلاد نائیة عنها.

و أما قوله بعدت عن برکة الحرمین فکلام إقناعی ضعیف و الواجب علی الإمام أن یقدم الأهم فالأهم من مصالح الإسلام و تقدیم قتال أهل البغی علی المقام فی الحرمین أولی.

و أما ما ذکره من خذلان عثمان و شماتته به و إکراه الناس علی البیعة فکله

ص: 93

منزل خویش اقامت میکرد بین بادیه نشینان و اهالی کوفه مبتذل نمیشد.

بر این اساس که علی علیه السّلام او را گرامی داشت، محافظت کرد و شأن او را بزرگ داشت اگر او آنچه که در مورد علی علیه السّلام انجام داد را در مورد عمر انجام میداد قطعاً او را میکشت و او را تکه­تکه میکرد اما علی علیه السّلام بردبار بخشنده بود.

اما این سخن او: اگر رسولالله صلّی الله علیه و آله زندگی میکرد تا پایان، برای علی است که این کلام را بر او برگرداند و بگوید: راستی اگر او زنده بود آیا میپسندید که همسرش برادر و وصیاش را آزار دهد.

و نیز به نظرت اگر او زنده بود آیا برای تو ای ابوسفیان میپسندید که بر سر خلافت با علی نزاع کنی و جمع این امت را پراکنده کنی.

و نیز به نظرت آیا اگر او زنده بود میپسندید که طلحه و زبیر بیعت کنند سپس بیسبب نقض کنند بلکه گفتند: ما به قصد درهم آمدیم به ما گفته شده در بصره اموال فراوانی است.

اما این کلام او «سپس ترک سرای هجرت توسط تو» عیبی بر او نیست که آنگاه که نواحی اسلام با ستم و فساد بر او پایان گرفت از مدینه به قصد آن نواحی خارج شود و اهالی آن را تهذیب کند و هر کسی که از مدینه خارج شود خبیث نیست که عمر بارها بهسوی شام از آن خارج شد.

پس برای علی علیه السّلام سزاوار است که بگوید: و تو ای معاویه مدینه تو را نیز نفی کرده است پس تو نیز خبیث هستی و چنین است طلحه، زبیر و عایشه که بر آنان تعصب میورزی و آنان را به عنوان حجت بر مردم عرضه میداری.

و صالحانی چون ابن مسعود، ابوذر و سایرین از مدینه خارج شده و در بلادی دور از آن وفات کردهاند .

اما این کلام او: از برکت حرمین دور شدی، کلام اقناعی ضعیفی است و بر امام واجب است که اهم را مقدم بدارد و اهم از مصالح اسلام و مقدم داشتن پیکار با اهل ستم بر اقامت در حرمین اولی است.

و اما آنچه که در خصوص رها کردن عثمان و شادیاش بر او و اجبار مردم بر بیعت با او ذکر کرده است همگی

ص: 93

دعوی و الأمر بخلافها.

و أما قوله التویت علی أبی بکر و عمر و قعدت عنهما و حاولت الخلافة فإن علیا علیه السلام لم یکن یجحد ذلک و لا ینکره و لا ریب أنه کان یدعی الأمر بعد وفاة رسول الله صلی الله علیه و آله لنفسه علی الجملة إما للنص کما تقوله الشیعة أو لأمر آخر کما یقوله أصحابنا.

فأما قوله لو ولیتها حینئذ لفسد الأمر و اضطرب الإسلام فهذا علم غیب لا یعلمه إلا الله و لعله لو ولیها حینئذ لاستقام الأمر فإنه ما وقع الاضطراب عند ولایته بعد عثمان إلا لأن أمره هان عندهم بتأخره عن الخلافة و تقدیم غیره علیه فصغر شأنه فی النفوس و قرر من تقدمه فی قلوب الناس أنه لا یصلح لها کل الصلوح و لو کان ولیها ابتداء و هو علی تلک الجلالة التی کان علیها أیام حیاة رسول الله صلی الله علیه و آله و تلک المنزلة الرفیعة و الاختصاص الذی کان له لکان الأمر غیر الذی رأیناه.

و أما قوله لأنک الشامخ (1)فقد أسرف فی وصفه بما وصفه به و لا شک أنه علیه السلام کان عنده زهو و لکن لا هکذا و کان علیه السلام مع زهوه ألطف الناس خلقا انتهی کلامه.

و أقول علی أصولنا لا یستحق الملعون الجواب بما قد ظهر من کفره و نفاقه من کل باب و هو علیه السلام کان أعلم بما یأتی به من الحق و الصواب و لا ریب أن الحق یئوب معه حیث آب.

قوله و قد انقطعت الهجرة قال ابن میثم لما أوهم کلامه أنه من المهاجرین أکذبه بقوله و قد انقطعت الهجرة یوم أسر أبوک أی حین الفتح و ذلک أن معاویة و أباه و جماعة من أهله إنما أظهروا الإسلام بعد الفتح و

قد قال صلی الله علیه و آله لا هجرة بعد الفتح.

و سمی علیه السلام أخذ العباس لأبی سفیان إلی رسول الله صلی الله علیه و آله غیر مختار و عرضه علی القتل أسرا.

و روی یوم أسر أخوک و قد کان أسر أخوه عمرو بن أبی سفیان یوم

ص: 94


1- 1 هذا هو الصواب المذکور فی شرح ابن أبی الحدید. و فی ط الکمبانیّ من البحار: لافک التابة.

ادعاست و حقیقت غیر از آن است.

و اما این کلام او: «بر ابوبکر و عمر پیچیدی و از آن دو بازنشستی و برای خلافت تلاش کردی» علی علیه السّلام آن را نفی و انکار نکرد و شکی نیست که بعد از وفات رسولالله صلّی الله علیه و آله در مجموع خلافت را برای خود ادعا میکرد یا به دلیل وجود نص چنانکه شیعه میگوید یا به دلیل امری دیگر چنانکه اصحاب ما میگوید.

و این سخن او «اگر خلافت را بر عهده میگرفتی امر تباه میشد» علم غیبی است که جز خدا از آن آگاه نیست و شاید اگر در آن زمان او آن را سرپرستی میکرد امر استوار میشد زیرا آشفتگی در ولایت او بعد از عثمان فقط به این دلیل رخ داد که خلافت او نزد آنان به جهت تأخیرش از خلافت و مقدم کردن غیر او بر او، خوار شد پس شأنش در نفوس کوچک شد و کسی که در دلهای مردم بر او مقدم شد ثابت کرد که ما بهطور کامل شایسته آن نیستم. و اگر در ابتدا درحالیکه بر همان جلالتی که در دوره زندگی رسول الله صلّی الله علیه و آله و آن منزلت والا و اختصاصی که از آن او بود، میبود آن را بر عهده میگرفت مسأله غیر از چیزی که ما دیدیم میبود.

و این سخن او: «تو خود پسند...» در وصف او به آن توضیحات زیاده­روی کرده است و شکی نیست که امام علیه السّلام در نظر او خودپسند بود ولی نه اینگونه، و امام علیه السّلام با وجود خودپسندیاش خوشاخلاقترین مردم بود پایان کلام او.

میگویم براساس اصول ما ملعون با آنچه که از کفر و نفاقش در همه موارد روشن شده است مستحق پاسخ نیست ولی امام علیه السّلام به آنچه که از حق و درست انجام میداد آگاهتر بود و شکی نیست که حق هرجا که او برگردد همراه او برمیگردد.

این سخن او «وقد اتفطعت الهجرة» ابن میثم گوید: زمانیکه سخن او این را بهگمان آورد که او از مهاجران است، امام آن را با این کلامش تکذیب کرد «هجرت از روزی که پدرت اسیر شد پایان گرفت» یعنی زمان فتح، و آن به این صورت که معاویه، پدرش و جمعی از خویشانش بعد از فتح فقط اظهار اسلام کردند و نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: بعد از فتح هیچ هجرتی نیست. و امام علیه السّلام گرفتن ابوسفیان توسط عباس و بردنش به سوی رسول الله «بهصورت اجباری» و در معرض مرگ قرار دادن او را اسارت نامیدهاست.

و روایت شدهاست «روزی که برادرت اسیر شد» و برادرش عمرو بن ابوسفیان در روز

ص: 94

بدر فعلی هذه الروایة یکون الکلام فی معرض التذکرة له بأن من شأنه و شأن أهله أن یؤسروا و لا یسلموا فکیف یدعون مع ذلک الهجرة فإن الهجرة بهذا الاعتبار منقطعة عنهم و لا یکون یوم أسر ظرفا لانقطاع الهجرة لأن الهجرة إنما انقطعت بعد الفتح انتهی و لا یخفی ما فیه من التکلف و البعد.

و قال ابن أبی الحدید یوم أسر أخوک یعنی یزید بن أبی سفیان أسر یوم الفتح فی باب الخندمة و کان خرج فی نفر من قریش یحاربون و یمنعون من دخول مکة فقتل منهم قوم و أسر یزید بن أبی سفیان أسره خالد بن الولید فخلصه أبو سفیان منه و أدخله داره فآمن

لأن رسول الله صلی الله علیه و آله قال من دخل دار أبی سفیان فهو آمن.

قوله فاسترفه أی اطلب الرفاهیة علی نفسک فی ذلک فإنک إنما تستعجل إلی ما یضرک أو لا ترهق نفسک بالعجل فإنی أزورک إن لم تزرنی فکما قال أخو بنی أسد.

قال ابن أبی الحدید کنت أسمع قدیما أن هذا البیت من شعر بشر بن أبی خازم الأسدی و الآن فقد تصفحت شعره فلم أجده و لا وقفت بعد علی قائله.

و ریح حاصب تحمل الحصباء و هی صغار الحصا و إذا کانت بین أغوار و هی ما سفل من الأرض و کانت مع ذاک ریح صیف کانت أعظم مشقة و أشد ضررا علی من تلاقیه.

فأما قوله و جلمود یمکن أن یکون عطفا علی حاصب و أن یکون عطفا علی أغوار أی بین أغوار من الأرض و حرة و ذلک أشد لأذاها لما تکتسبه الحرة من لفح السموم و وهجها و الوجه الأول ألیق انتهی.

و قال الجوهری الجلمد و الجلمود الصخر و قال أعضضته بسیفی أی ضربته به و عض الرجل بصاحبه یعض عضیضا أی لزمه.

و قال ابن أبی الحدید أعضضته أی جعلته معضوضا برءوس أهلک به و أکثر ما یأتی أفعلت أن تجعله فاعلا و هنا من المقلوب أی عضضت رءوس أهلک به.

ص: 95

بدر اسیر شده بود و براساس این روایت کلام در موضع یادآوری برای اوست به این که کسی شأن وی و شأن خانواده وی این است که اسیر شوند و اسلام نیاورند چگونه با وجود آن ادعای هجرت میکنند پس به این اعتبار هجرت از آنها پایان یافته است و «یوم أسر» ظرفی برای انقطاع الهجره نیست زیرا هجرت بعد از فتح پایان یافته است. پایان و تکلیف و بعدی که در این است پوشیده نیست.

ابن ابی الحدید گوید: «روزی که برادرت اسیر شد» یعنی یزید بن ابوسفیان در روز فتح در باب الخندمه اسیر شد که در گروهی از قریش برای پیکار و جلوگیری از ورود به مکه خارج شده بود که تعدادی از آنان کشته شد و یزید بن ابوسفیان اسیر شد و او را خالد بن ولید اسیر کرد و ابوسفیان او را از وی خلاصی بخشید و وارد خانهاش کرد پس امان یافت زیرا رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که وارد خانه ابوسفیان شود در امان است.

این کلام او «فاسترفه» یعنی طلب رفاه و آسایش بر خودت درباره آن، زیرا تو برای آنچه که به تو آسیب میرساند شتاب داری یا اینکه خود را با شتاب خسته نکن که اگر تو مرا نبینی من تو را میبینم پس چنان است که شاعر اسدی گفت .

ابن ابی الحدید گوید: در قدیم شنیده بودم که این بیت از شعر بشر بن ابو خازم اسدی است و الآن شعر او را ورق زدم اما آن را نیافتم و بر گوینده آن نیز دسترسی نیافتم.

«و ریح حاصب» بر حصباء حمل میشود که شن ریز است و «اذا کانت بین اغوار» اغوار زمین پست است و همراه آن باد تابستانی است که بر کسی که با آن مواجه شود دشوارتر و زیانآورتر است.

و این کلام او «و جلمود» ممکن است که عطف بر حاصب باشد یا اینکه عطف بر اغوار باشد یعنی بین اغواری از زمین و حرّه و آن به دلیل آزار ناشی از آنچه که حرّه از سوزش سموم و تابش آن کسب میکند شدیدتر است و وجه اول مناسبتر است. پایان.

جوهری گوید: الجلمد و جلمود یعنی صخره. گوید: أعضضته بسیفی یعنی او را با شمشیرم زدم وعض الرجل بصاحبه یعضّ عضیضاً یعنی با او همراه شد.

و ابن ابی الحدید گوید: أعضضته یعنی جعلته معضوضا برؤوس أهلک به. و اغلب آنچه که بر وزن افعلت میآید این است که او را فاعل قرار بدهی و در اینجا مقلوب است یعنی عضضت رؤوس اهلک به - سرهای خانواده­ات را با آن زدم - .

ص: 95

و قال ابن میثم قوله عضضته یروی بالضاد المعجمة أی جعلته عاضا لهم و ألزمته بهم و یروی أغصصته بالغین المعجمة و الصادین المهملتین تقول أغصصت السیف بفلان أی جعلته یغص به المضروب هو الذی یغص بالسیف أی لا یکاد یسیغه.

و قد مر مرارا أن مراده علیه السلام من قوله الجد جد معاویة عتبة بن ربیعة و الخال الولید و الأخ حنظلة قتلهم علیه السلام یوم بدر.

قوله علیه السلام ما علمت کلمة ما موصولة و هی بصلتها خبر أن و الأغلف بیان للموصول.

و یحتمل أن یکون المعنی ما دمت علمتک و اطلعت علیک وجدتک کذلک.

و قیل ما مصدریة و الأغلف القلب من لا بصیرة له کان قلبه فی غلاف و المقارب العقل فی أکثر النسخ بصیغة الفاعل و کذا صححه الشارحان.

و قال الجوهری شی ء مقارب بکسر الراء بین الجید و الردی ء و لا نقل مقارب بفتح الراء.

و فی بعض النسخ المصححة بالفتح فیحتمل أن یکون بالمعنی المذکور أیضا.

و قال فی القاموس شی ء مقارب بکسر الراء بین الجید و الردی ء أو دین مقارب بالکسر و متاع مقارب بالفتح انتهی.

أو أرید به العقل الذی قاربه الشیطان و مسه أی أنت الذی تخبطه الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ قوله و الأولی أن یقال لک جواب لقوله و رقیت سلما و فی القاموس طلع الجبل علاه کطلع بالکسر علیک لا لک أی هذا المطلع أو الارتقاء وبال علیک غیر نافع لک ما أبعد قولک أی دعواک أنک أمیر المؤمنین و خلیفة المسلمین من فعلک و هو الخروج باغیا علی الإمام المفترض الطاعة و شق عصا المسلمین مع ما ترتکبه من المنکرات و الفسوق کلبس الحریر و المنسوج بالذهب و غیر ذلک کما ذکره ابن أبی الحدید و قریب ما أشبهت ما مصدریة أی قریب شبهک بأعمامک و أخوالک من بنی أمیة

ص: 96

و ابن میثم گوید: این کلام او: « عضضته» با ضاد روایت میشود یعنی او را گزنده آنان قرار دادم و او را با آنان همراه کردم و «أغصصته» با غین و دو صاد روایت شده است، میگویی: أغصصت السیف بفلان یعنی گذاشتم که او بهوسیله شمشیرم گلوگیر شود و مضروب کسی است که با شمشیر گلوگیر میشود یعنی نزدیک است که آن را ببلعد.

و به دفعات بیان شد که مقصود امام از این کلامش: «الجدّ» جد معاویه عتبه بن ربیعه و منظور از دایی ولید و منظور از برادر حنظله است که امام آنان را در روز بدر به هلاکت رسانید.

این کلام امام: «ما عملت» کلمه ما موصوله است و به همراه صلهاش خبر «إن» است و أغلف بیانی برای موصول است .

و محتمل است که معنی این باشد که مادامی که تو را شناختم و بر تو آگاهی یافتم تو را چنین یافتم.

و گفته شد: «ما» مصدریه است و الاغلف القلب کسی است که بصیرت ندارد گویی که قلبش در غلاف باشد «المقارب العقل» در اغلب نسخهها به صیغه فاعل است و دو شارح آن را چنین صحیح داشتهاند.

جوهری گوید: شئ مقارب با کسره راء: بین خوب و پست است و مقارب را با فتحه راء نگو.

و در بعضی نسخههای تصحیح شده با فتحه آمده است و ممکن است که باز هم به معنای مذکور باشد.

در قاموس گوید: شی مقارب با کسره راء: ما بین خوب و پست است یا دین مقارب با کسره و متاع مقارب با فتحه است پایان.

یا اینکه مقصود از آن عقلی است که شیطان به آن نزدیک شده و با آن تماس گرفته است یعنی تو کسی هستی که شیطان با تماس او برخورد کرده است. این سخن او: «و بهتر است درباره تو گفته شود» جوابی برای این سخن او «و از نردبانی بالا رفتهای» است و در قاموس آمده: طلع الجبل یعنی از کوه بالا رفت بر وزن طلع با کسره. «علیک لا لک» یعنی این بالا رفتن و ارتقاء باری بر توست و برای تو مفید نیست. «ما أبعد قولک» یعنی این ادعای تو که امیرمؤمنان وخلیفه مؤمنان هستی چقدر از کردارت یعنی خروجت از روی ستم علیه امامی که اطاعتش واجب است و پراکنده کردن اتحاد مسلمانان به همراه آنچه که در خصوص منکرات و فسق مانند پوشیدن حریر، زربفت و جز آن مرتکب میشوی، دور است. ابن ابی الحدید چنین ذکر کردهاست. «و قریب ما أشبهت» ما مصدریه است یعنی شباهتت به عموها و داییهایت از بنی امیه،

ص: 96

الذین حاربوا رسول الله صلی الله علیه و آله بوقع سیوف متعلق بصرعوا و ما خلا صفة لسیوف و الوغی بالتحریک الجلبة و الأصوات و منه قیل للحرب وغی لما فیها من الصوت و الجلبة و لم تماشها الهوینا أی لم یلحق ضربنا و وقعها هون و لا سهولة و لم یجر معها و روی و لم یتماسها بالسین المهملة أی لم یخالطها شی ء من ذلک و الهوینا موصوفها محذوفة کالضربة و الحالة و نحوها.

و أما تلک التی ترید أی طلبک قتلة عثمان.

«403»

(1)وَ قَالَ ابْنُ مِیثَمٍ وَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی مُعَاوِیَةَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الدُّنْیَا حُلْوَةٌ خُضْرَةٌ ذَاتُ زِینَةٍ وَ بَهْجَةٍ لَمْ یُصَبْ إِلَیْهَا أَحَدٌ إِلَّا وَ شَغَلَتْهُ بِزِینَتِهَا عَمَّا هُوَ أَنْفَعُ لَهُ مِنْهَا وَ بِالْآخِرَةِ أُمِرْنَا وَ عَلَیْهَا حُثِثْنَا فَدَعْ یَا مُعَاوِیَةُ مَا یَفْنَی وَ اعْمَلْ لِمَا یَبْقَی وَ احْذَرِ الْمَوْتَ الَّذِی إِلَیْهِ مَصِیرُکَ وَ الْحِسَابَ الَّذِی إِلَیْهِ عَاقِبَتُکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَیْراً حَالَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَا یَکْرَهُ وَ وَفَّقَهُ لِطَاعَتِهِ وَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ شَرّاً أَغْرَاهُ بِالدُّنْیَا وَ أَنْسَاهُ الْآخِرَةَ وَ بَسَطَ لَهُ أَمَلَهُ وَ عَاقَهُ عَمَّا فِیهِ صَلَاحُهُ وَ قَدْ وَصَلَنِی کِتَابُکَ فَوَجَدْتُکَ تَرْمِی غَیْرَ غَرَضِکَ وَ تُنْشِدُ غَیْرَ ضَالَّتِکَ وَ تَخْبِطُ فِی عَمَایَةٍ وَ تَتِیهُ فِی ضَلَالَةٍ وَ تَعْتَصِمُ بِغَیْرِ حُجَّةٍ وَ تَلُوذُ بِأَضْعَفِ شُبْهَةٍ فَأَمَّا سُؤَالُکَ إِلَیَّ الْمُتَارَکَةَ وَ الْإِقْرَارَ لَکَ عَلَی الشَّامِ فَلَوْ کُنْتُ فَاعِلًا ذَلِکَ الْیَوْمَ لَفَعَلْتُهُ أَمْسِ وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ عُمَرَ وَلَّاکَهَا فَقَدْ عَزَلَ عُمَرُ مَنْ کَانَ وَلَّاهُ صَاحِبُهُ وَ عَزَلَ عُثْمَانُ مَنْ کَانَ عُمَرُ وَلَّاهُ وَ لَمْ یُنْصَبْ لِلنَّاسِ إِمَامٌ إِلَّا لِیَرَی مِنْ صَلَاحِ الْأُمَّةِ مَا قَدْ کَانَ ظَهَرَ لِمَنْ کَانَ قَبْلَهُ أَوْ خَفِیَ عَنْهُمْ غَیُّهُ وَ الْأَمْرُ یَحْدُثُ بَعْدَ الْأَمْرِ وَ لِکُلِ

ص: 97


1- 403- رویاه فی شرح المختار: 37 من الباب الثانی من نهج البلاغة من شرحیهما.

کسانی که با رسولالله صلّی الله علیه و آله محاربه کردند نزدیک است. «بوقع سیوف» متعلق به فعل صرعوا است. «ما خلا» صفتی برای سیوف است «الوغی» با حرکت یعنی غوغا و هیاهو، و از آن ریشه به جنگ وغی گفته می­شود به دلیل سر و صدا و هیاهویی که در آن است. «لم تماشها الهوینا» یعنی ضربه ما با سستی و ضعف ملحق نشد با آن همراه نشد، «و لم یتماسها» باسین روایت شده است یعنی چیزی از آن با آن درنیامیخته است. «و الهوینا» صفتی است که موصوفش محذوف است از قبیل ضربه، حالت و مانند آن.

و اما آنچه که میخواهی یعنی درخواست کردن قاتلان عثمان.

روایت403.

و ابن میثم و ابن ابی الحدید(1)

گویند: امیرمؤمنان برای معاویه نوشت.

اما بعد، دنیا زیبای سرسبز دارای زینت و شکوهی است که کسی گرفتار آن نشد مگر اینکه با زینتش او را از آنچه که برایش سودمندتر از آن است غافل کرد، و ما به آخرت امر شدیم و بر آن تشویق شدیم پس ای معاویه آنچه که فانی است را رها کن و برای باقی کار کن و از مرگی که بازگشت بهسوی آن است بر حذر باش و از حسابی که عاقبتت آن است. و بدان که خداوند زمانیکه برای بندهای خیری اراده میکند میان او و آن، چیزی که از آن اکراه دارد جدایی میاندازد و به او توفیق طاعت میبخشد و زمانیکه برای بندهای شری اراده کند او را با دنیا فریب میدهد و آخرت را از ذهن او به فراموشی میسپارد و امیدش را برای او وسعت میبخشد و او را از آنچه که صلاحش از آن است باز میدارد.

نامهات به من رسید پس دیدم که تو غیر از هدفت را قصد کرده و غیر از گمشدهای را طلب میکنی و در جهالت کورکورانه میروی و در ضلالت سرگردانی و به غیر برهان چنگ میزنی و به ضعیفترین شبهه پناه میبری.

اما درخواستت از در خصوص من متارکه و واگذار کردن شام به تو، اگر امروز فاعل این عمل بودم قطعاً دیروز آن را انجام میدادم. و اما این سخنت که عمر ولایت آن را به تو داد، عمر کسی که رفیقش به او ولایت داده بود را عزل کرد و عثمان کسی که عمر ولایت داده بود را عزل کرده و برای مردم امامی منصوب نکرد مگر اینکه آنچه که برای فرد پیش از او بود ظاهر شده بود را به صلاح امت ببیند یا اینکه گمراهیاش از آن پنهان بوده باشد و امری بعد از امر دیگر رخ میدهد و برای هر

ص: 97


1- . آن را در شرح مختار 37 از بخش دوم از نهج البلاغه از شرحشان روایت کرده­اند.

وَالٍ رَأْیٌ وَ اجْتِهَادٌ فَسُبْحَانَ اللَّهِ مَا أَشَدَّ لُزُومَکَ لِلْأَهْوَاءِ الْمُبْتَدَعَةِ وَ الْحَیْرَةِ الْمُتَّبَعَةِ مَعَ تَضْیِیعِ الْحَقَائِقِ وَ اطِّرَاحِ الْوَثَائِقِ الَّتِی هِیَ لِلَّهِ طَلِبَةٌ وَ عَلَی عِبَادِهِ حُجَّةٌ فَأَمَّا إِکْثَارُکَ الْحِجَاجَ فِی عُثْمَانَ وَ قَتَلَتِهِ فَإِنَّکَ إِنَّمَا نَصَرْتَ عُثْمَانَ حَیْثُ کَانَ النَّصْرُ لَکَ وَ خَذَلْتَهُ حَیْثُ کَانَ النَّصْرُ لَهُ وَ السَّلَامُ.

«404»

(1)

ج، الإحتجاج مِنْ کِتَابٍ لَهُ علیه السلام فَسُبْحَانَ اللَّهِ إِلَی قَوْلِهِ وَ السَّلَامُ.

بیان

الحقائق هی ما یحق للرجل أن یحمیه کما یقال حامی الحقیقة و قیل هی الأمور التی ینبغی أن یعتقدها من خلافته علیه السلام و وجوب طاعته و وثائق الله عهوده المطلوبة له و هی علی عباده حجة یوم القیامة.

و قال ابن أبی الحدید (2)و أما قوله علیه السلام إنما نصرت عثمان إلخ فقد روی البلاذری أنه لما أرسل عثمان إلی معاویة یستمده بعث یزید بن أسد القسری جد خالد بن عبد الله أمیر العراق و قال إذا أتیت ذا خشب فأقم بها و لا تتجاوزها و لا تقل الشاهد یری ما لا یری الغائب فإنی أنا الشاهد و أنت الغائب.

قال فأقام القسری بذی خشب حتی قتل عثمان فاستقدمه حینئذ معاویة فعاد إلی الشام بالجیش الذی کان أرسل معه و إنما صنع ذلک معاویة لیقتل عثمان فیدعو إلی نفسه.

ص: 98


1- 404- رواه الطبرسیّ رحمه اللّه فی أواخر عنوان: «احتجاجه علیه السلام علی معاویة فی جواب کتبه إلیه ...» من کتاب الاحتجاج: ج 1، ص 180. و الظاهر أنّه سقط من نسخة الکمبانیّ من بحار الأنوار لفظة «نهج» إذ من البعید أنه خفی علی المصنّف کون الکلام مذکورا تحت الرقم: 37 من باب الکتب من نهج البلاغة.
2- 2 ذکره فی شرح المختار: 37 من نهج البلاغة من شرحه: ج 4 ص 785 ط الحدیث ببیروت.

والی عقیده و اجتهادی است .

خدای را سپاس معاویه چه سخت به هوس های بدعت زا، و سرگردانی پایدار، وابسته ای حقیقت ها را تباه کرده، و پیمان ها را شکسته ای، پیمان هایی که خواسته خدا و حجّت خدا بر بندگان او بود. امّا جواب پرگویی تو نسبت به عثمان و کشندگان او آن است که:تو عثمان را هنگامی یاری دادی که انتظار پیروزی او را داشتی، و آنگاه که یاری تو به سود او بود او را خوار گذاشتی.با درود.

روایت404.

احتجاج(1):

از نامه امام علیه السّلام: از «سبحان الله» تا این کلام او «والسلام» را آورده است.

توضیح

حقائق همان است که برای مرد سزاوار است که از آن حمایت کند چنانکه حامی الحقیقه گفته میشود.

و گفته شده: اموری است که شایسته است که در مورد خلافت امام علیه السّلام و وجوب طاعت او به آن معتقد باشد. وثائق الله: پیمانهای طلب شده خدا و آنها در روز قیامت حجتی بر بندگان اوست.

ابن ابی الحدید(2)

گوید: و اما این کلام امام علیه السّلام: «انما نصرت عثمان» تا پایان آن، بلاذری روایت کرده است که زمانیکه عثمان به قصد کمکخواهی بهسوی معاویه فرستاد یزید بن اسد قسری جد خالد بن عبدالله امیر عراق را فرستاد و گفت: زمانیکه به ذاخشب رسیدی در آنجا اقامت کن و از آن گذر نکن و نگو که شاهد آنچه که غائب نمیبیند را میبیند که من شاهد هستم و تو غائب.

راوی ادامه داد: قسری در ذاخشب اقامت کرد تا اینکه عثمان کشته شد پس معاویه از او خواست که وارد شود پس با لشکری که همراه او فرستاده بود به شام بازگشت و معاویه فقط به این دلیل چنین کرد که عثمان کشته شود او مردم را بهسوی خود دعوت کند.

ص: 98


1- . طبرسی آن را در اواخر عنوان: «احتجاج امام علیه السلام بر معاویه در جوابی که برای او نوشت...» از کتاب احتجاج: ج1، ص 180 روایت کرده است. ظاهر این است که از نسخه کمپانی از بحار الانوار لفظ «نهج» افتاده است زیرا بعید است که بر مصنف پوشیده باشد که این کلام ذیل شماره 37 از بخش نامه­های نهج البلاغه مذکور است.
2- . آن را در شرح مختار: (37) از نهج البلاغه از شرحش: ج4 ص785 چاپ جدید بیروت ذکر کرده است.

و کتب معاویة إلی ابن عباس عند صلح الحسن علیه السلام کتابا یدعوه فیه إلی بیعته و یقول له فیه و لعمری لو قتلتک بعثمان رجوت أن یکون ذلک لله رضا و أن یکون رأیا صوابا فإنک من الساعین علیه و الخاذلین له و السافکین دمه و ما جری بینی و بینک صلح فیمنعک منی و لا بیدک أمان.

فکتب إلیه ابن عباس جوابا طویلا یقول فیه و أما قولک إنی من الساعین علی عثمان و الخاذلین له و السافکین دمه فأقسم بالله لأنت المتربص بعثمان و المحب لهلاکه و الحابس الناس قبلک عنه علی بصیرة من أمره و لقد أتاک کتابه و صریخه یستغیث بک و یستصرخ فما حفلت حتی بعثت به معذرا بأخرة و أنت تعلم أنهم لن یدرکوه حتی یقتل فقتل کما کنت أردت ثم علمت بعد ذلک أن الناس لن یعدلوا بیننا و بینک فطفقت تنعی عثمان و تلزمنا دمه و تقول قتل عثمان مظلوما فإن یک قتل مظلوما فأنت أظلم الظالمین ثم لم تزل مصوبا و مصعدا و جاثما و رابضا تستغوی الجهال و تنازعنا حقنا بالسفهاء حتی أدرکت ما طلبت وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ (1)

بیان

بعثت به أی بالجیش أو الصریخ معذرا بالتشدید و هو المقصر و من یبدی عذرا و لیس بمحق بأخرة أی بتأخیر و تسویف أو آخرا حیث لا ینفع قال الجوهری بعته بأخرة بکسر الخاء و قصر الألف أی بنسئة و جاء فلان بأخرة بفتح الخاء أی أخیرا.

و فی النهایة فیه فصعد فی النظر و صوبه أی نظر إلی أعلای و أسفلی یتأملنی انتهی.

و جثم الطائر تلبد بالأرض و ربوض الغنم و الکلب مثل بروک الإبل و جثوم الطیر فتارة شبهه بالطیور الخاطفة و تارة بالکلاب الضاریة الصائدة.

«405»

(2)وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ رَوَی نَصْرُ بْنُ مُزَاحِمٍ أَنَّهُ کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ

ص: 99


1- 1 اقتباس من الآیة: 111 من سورة الأنبیاء.
2- 405- رواه ابن أبی الحدید تاما- و ابن میثم ناقصا- فی شرح المختار: 10 من الباب الثانی من نهج البلاغة من شرحیهما: ج 4 ص 528 ط الحدیث ببیروت، و فی شرح کمال الدین ابن میثم: ج 4 ص 371. و رواه نصر بن مزاحم رحمه اللّه فی أواسط الجزء الثانی من کتاب صفّین ص 108، ط مصر. و رویناه عنه و عن مصدر آخر تحت الرقم: 91- 92 من باب کتب أمیر المؤمنین علیه السلام من کتاب نهج السعادة: ج 4 ص 246.

و معاویه به هنگام صلح حسن علیه السّلام نامهای برای ابن عباس نوشت که او را در آن به بیعت با خود دعوت میکند و به او میگوید: به جانم سوگند اگر در قصاص عثمان می­کشتمت امید دارم که آن مورد رضای خدا و عقیده درستی باشد که تو از تلاشکنندگان علیه او، تلاش­کنندگان علیه او، رها کنندگان او و ریزندگان خون او هستی ما آنچه که ما بین من و تو گذشت اصلاح شده است پس تو را از من باز میدارد و در دستت امان نیست.

پس ابن عباس جوابی طولانی برای او نوشت که در آن میگوید: و اما در خصوص این سخنت که من از تلاشکنندگان علیه عثمان، رها کنندگان و ریزندگان خون او هستم، به خدا سوگند که تو در کمین عثمان و دوستدار هلاکت او بودی و مردم را در بصره از امر او بازداشته بودی و نامه و فریاد کمکخواهی او به تو رسید که در آن از تو طلب یاری و استغاثه میکرد پس اعتنا نکردی -تا اینکه کسی را با بهانه تأخیر به سوی او فرستادی- و تو میدانی که آنها تا کشته شدن او به وی نمی­رسند پس چنانکه خواسته بودی کشته شد سپس بعد از آن دریافتی که مردم ما و تو را برابر نمیدانند پس به عزای عثمان نشستی و خون او را بر ما لازم کردی و گفتی: عثمان مظلومانه کشته شد که اگر او مظلومانه کشته شده باشد تو ظالمترین ظالمان هستی سپس درحالیکه بالا و پایین میرفتی و بسان پرنده شکاری سگان بر زمین مینشستی پیوسته نادانان را گمراه کردی و با کمخردان بر سر حقمان با ما نزاع کردی تا اینکه به آنچه میخواستی دست یافتی. «وَإِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَّکُمْ وَمَتَاعٌ إِلَی حِینٍ» {و نمی دانم شاید آن برای شما آزمایشی و تا چند گاهی [وسیله] برخورداری باشد}(1)

توضیح

بعثت به یعنی لشکر را، یا فریادرس را، «معذّرا» با تشدید است یعنی کوتاهیکننده و کسی که عذری میآورد و محق نیست. «بأخره» یعنی با تأخیر و تعویق یا آخراً طوریکه فایده ندارد، جوهری گوید: بعته بأخره با کسره خاء و قصر الف یعنی نسیه فروختم و جاء فلان بأخره با فتحه خاء یعنی در آخر آمد.

در النهایه درباره آن آمده است: «فصعّد فی النظر و صوّبه» یعنی به درحالیکه در من تأمل میکرد مرا برانداز کرد. پایان.

جثم الطائر: یعنی پرنده به زمین چسبید، و ربوض گوسفند و سگ مانند بروک شتر و جثوم پرنده است و گاهی او را به پرنده شکاری و گاه به سگ درنده شکاری تشبیه کرده است.

روایت405.

ابن ابی الحدید گوید(2): نصر بن مزاحم روایت کرد که امیرمؤمنان

ص: 99


1- . اقتباسی است از آیه 111 از سوره انبیاء.
2- . ابن ابی الحدید آن را به صورت کامل و ابن میثم به صورت ناقص در شرح مختار 10 از بخش دوم نهج البلاغه از شرحشان: ج4 ص 528 چاپ جدید بیروت، و در شرح کمال الدین ابن میثم: ج4، ص371 روایت کرده است. و نصر بن مزاحم آن را در اواسط جلد دوم از کتاب صفین ص 108، چاپ مصر روایت کرده استو و ما آن را از او و منبعی دیگر ذیل شماره: (91-92) از بخش نامه­های امیر مؤمنان از کتاب نهج السعادة: ج4 ص 246 روایت کردیم.

علیه السلام إِلَی مُعَاوِیَةَ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ سَلَامٌ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکَ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّکَ قَدْ رَأَیْتَ مُرُورَ الدُّنْیَا وَ انْقِضَاءَهَا وَ تَصَرُّمَهَا وَ تَصَرُّفَهَا بِأَهْلِهَا فِیمَا مَضَی مِنْهَا وَ خَیْرُ مَا اکْتَسَبْتَ مِمَّا بَقِیَ مِنَ الدُّنْیَا مَا أَصَابَ الْعِبَادُ الصَّالِحُونَ فِیمَا مَضَی مِنْهَا مِنَ التَّقْوَی وَ مَنْ یَقِسِ الدُّنْیَا بِالْآخِرَةِ یَجِدْ بَیْنَهُمَا بَوْناً بَعِیداً وَ اعْلَمْ یَا مُعَاوِیَةُ أَنَّکَ قَدِ ادَّعَیْتَ أَمْراً لَسْتَ مِنْ أَهْلِهِ لَا فِی الْقَدِیمِ وَ لَا فِی الْحَدِیثِ وَ لَا فِی الْبَقِیَّةِ وَ لَسْتَ تَقُولُ فِیهِ بِأَمْرٍ بَیِّنٍ یُعْرَفُ لَهُ أَثَرٌ وَ لَا عَلَیْکَ مِنْهُ شَاهِدٌ وَ لَسْتَ مُتَعَلِّقاً بِآیَةٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ وَ لَا عَهْدٍ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ فَکَیْفَ أَنْتَ صَانِعٌ إِذَا تَقَشَّعَتْ عَنْکَ غَیَابَةُ مَا أَنْتَ فِیهِ مِنْ دُنْیَا قَدْ فُتِنْتَ بِزِینَتِهَا وَ رَکَنْتَ إِلَی لَذَّتِهَا وَ خَلَّا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عَدُوِّکَ فِیهَا عَدُوٌّ کَلِبٌ مُضِلٌّ جَاهِدٌ مَلِیحٌ مُلِحٌّ مَعَ مَا قَدْ ثَبَتَ فِی نَفْسِکَ مِنْ حُبِّهَا دَعَتْکَ فَأَجَبْتَهَا وَ قَادَتْکَ فَاتَّبَعْتَهَا وَ أَمَرَتْکَ فَأَطَعْتَهَا فَاقْعَسْ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ وَ خُذْ أُهْبَةَ الْحِسَابِ فَإِنَّهُ یُوشِکُ أَنْ یَقِفَکَ وَاقِفٌ عَلَی مَا لَا یَجُنُّکَ بِهِ مِجَنٌّ وَ مَتَی کُنْتُمْ یَا مُعَاوِیَةُ سَاسَةَ الرَّعِیَّةِ أَوْ وُلَاةً لِأَمْرِ هَذِهِ الْأُمَّةِ بِلَا قَدَمٍ حَسَنٍ وَ لَا شَرَفٍ تَلِیدٍ عَلَی قَوْمِکُمْ فَاسْتَیْقِظْ مِنْ سِنَتِکَ وَ ارْجِعْ إِلَی خَالِقِکَ وَ شَمِّرْ لِمَا سَیَنْزِلُ بِکَ وَ لَا تُمَکِّنْ عَدُوَّکَ الشَّیْطَانَ مِنْ بُغْیَتِهِ فِیکَ مَعَ أَنِّی أَعْرِفُ أَنَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ صَادِقَانِ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ لُزُومِ سَابِقِ الشَّقَاءِ وَ إِنْ لَا تَفْعَلْ فَإِنِّی أُعْلِمُکَ مَا أَغْفَلْتَ مِنْ نَفْسِکَ إِنَّکَ مُتْرَفٌ قَدْ أَخَذَ مِنْکَ الشَّیْطَانُ مَأْخَذَهُ فَجَرَی مِنْکَ مَجْرَی الدَّمِ فِی الْعُرُوقِ وَ لَسْتَ مِنْ أَئِمَّةِ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَا مِنْ رُعَاتِهَا وَ اعْلَمْ أَنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَوْ کَانَ إِلَی النَّاسِ أَوْ بِأَیْدِیهِمْ لَحَسَدُونَاهُ وَ لَامْتَنُّوا عَلَیْنَا بِهِ

ص: 100

علیه السّلام برای معاویه نوشت: از بنده خدا علی امیرمؤمنان به معاویه پسر ابوسفیان سلام بر کسی که از هدایت پیروی کرد، من در حضور شما خدایی که جز او خدایی نیست را حمد میگویم، اما بعد تو گذر دنیا، پایان یافتن، گذشتن و برخورد آن با اهل خویش در آنچه که از آن سپری شد را دیدهای و بهترین چیزی که در باقیمانده دنیا کسب می­کنی چیزی است که بندگان صالح در روزگار گذشته دنیا از تقوی بهدست آوردهاند. و هر که دنیا و آخرت را قیاس کند میان آن دو فاصله بسیار می­یابد. معاویه بدان که تو امری را که نه در دیروز، نه در امروز و نه پس از این شایسته آن نیستی ادعا کردهای و درباره آن امر روشنی که بیانگر نشانهای باشد نمیگویی و نه از آن شاهدی بر توست، و نه به آیهای از کتاب خدا و عهدی از رسولالله مربوط هستی. چه خواهی کرد آنگاه که تاریکی از آنچه که در خصوص دنیا بر آن هستی برافتد، دنیایی که به زینتش فریفته شده­ای، به لذتش تکیه کرده­ای و در آن، میان تو و دشمنت فاصله انداخت، دشمنی سگ­صفت، گمراه کننده، تلاشگر، ملیح، اصرار کننده، به همراه عشقی که از آن در تو ثابت شده است؛ تو را فراخواند و اجابتش کردی، رهبریات کرد پس پیرویاش کردی، به تو فرمان داد پس اطاعتش کردی، پس از این امر کناره بگیر و آماده حساب باش که به زودی متوقف­کننده­ای تو را بر آنچه که هیچ سپری در برابر آن حفظ نخواهد کردی متوقف میسازد.

ای معاویه شما بدون سابقه نیکو و شرف دیرین بر قومتان کی رهبر رعیت و سرپرست امر این امت بودهاید، از خوابت بیدار شو و بهسوی خالقت بازگرد و برای آنچه که بر تو نازل خواهد شد آماده باش و به دشمنت شیطان فرصت ستم بر خود را نده، با وجود آنکه میدانم که خدا و رسولش صادق هستند - پناه میبرم به خدا از ملازمت پیشینههای شقاوت - و اگر چنین نکنی من تو را از آنچه که در مورد خودت از آن غافل هستی آگاه میکنم، که تو صاحب نعمتی هستی که شیطان به جایگاه خویش در تو دست یافته است و بسان خون در رگ در وجودت جاری شده است درحالیکه از پیشوایان و سرپرستان این امت نیستی.

و بدان که این امر اگر بر عهده مردم یا بهدست آنان بود قطعاً بر ما حسادت میکردند و ما را بر آن قدرت نمی­دادند

ص: 100

وَ لَکِنَّهُ قَضَاءٌ مِمَّنْ مَنَحَنَاهُ وَ اخْتَصَّنَا بِهِ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ الصَّادِقِ الْمُصَدَّقِ لَا أَفْلَحَ مَنْ شَکَّ بَعْدَ الْعِرْفَانِ وَ الْبَیِّنَةِ رَبِّ احْکُمْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ عَدُوِّنَا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ قَالَ نَصْرٌ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مُعَاوِیَةُ بِالْجَوَابِ مِنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمَّا بَعْدُ فَدَعِ الْحَسَدَ فَإِنَّکَ طَالَ مَا لَمْ تَنْتَفِعْ بِهِ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ بِرِوَایَةِ ابْنِ مِیثَمٍ رَحِمَهُ اللَّهُ.

أَقُولُ وَجَدْتُ فِی کِتَابِ صِفِّینَ لِنَصْرٍ مِثْلَهُ (1)وَ رَوَی ابْنُ مِیثَمٍ رَحِمَهُ اللَّهُ کِتَابَهُ علیه السلام نَحْواً مِمَّا مَرَّ (2)

«406»

(3)وَ ذَکَرَ السَّیِّدُ الرَّضِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی النَّهْجِ بَعْضَهُ فَلْنَذْکُرْهُ لِلِاخْتِلَافِ الْکَثِیرِ بَیْنَهُمَا قَالَ وَ مِنْ کِتَابٍ لَهُ علیه السلام إِلَیْهِ أَیْضاً وَ کَیْفَ أَنْتَ صَانِعٌ إِذَا تَکَشَّفَتْ عَنْکَ جَلَابِیبُ مَا أَنْتَ فِیهِ مِنْ دُنْیَا قَدْ تَبَهَّجَتْ بِزِینَتِهَا وَ خَدَعَتْ بِلَذَّتِهَا دَعَتْکَ فَأَجَبْتَهَا وَ قَادَتْکَ فَاتَّبَعْتَهَا وَ أَمَرَتْکَ فَأَطَعْتَهَا وَ إِنَّهُ یُوشِکُ أَنْ یَقِفَکَ وَاقِفٌ عَلَی مَا لَا یُنْجِیکَ مِنْهُ مِجَنٌّ فَاقْعَسْ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ وَ خُذْ أُهْبَةَ الْحِسَابِ وَ شَمِّرْ لِمَا قَدْ نَزَلَ بِکَ وَ لَا تُمَکِّنِ الْغُوَاةَ مِنْ سَمْعِکَ وَ إِنْ لَا تَفْعَلْ أُعْلِمْکَ مَا أَغْفَلْتَ مِنْ نَفْسِکَ فَإِنَّکَ مُتْرَفٌ قَدْ أَخَذَ الشَّیْطَانُ مِنْکَ مَأْخَذَهُ وَ بَلَغَ فِیکَ أَمَلَهُ وَ جَرَی مِنْکَ مَجْرَی الرُّوحِ وَ الدَّمِ وَ مَتَی کُنْتُمْ یَا مُعَاوِیَةُ سَاسَةَ الرَّعِیَّةِ وَ وُلَاةَ أَمْرِ الْأُمَّةِ بِغَیْرِ قَدَمٍ سَابِقٍ وَ لَا شَرَفٍ بَاسِقٍ وَ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ لَوَازِمِ سَابِقِ الشَّقَاءِ وَ أُحَذِّرُکَ أَنْ تَکُونَ مُتَمَادِیاً فِی غِرَّةِ الْأُمْنِیِّةِ مُخْتَلِفَ الْعَلَانِیَةِ وَ السَّرِیرَةِ وَ قَدْ دَعَوْتَ إِلَی الْحَرْبِ فَدَعِ النَّاسَ جَانِباً وَ اخْرُجْ إِلَیَّ وَ أَعْفِ الْفَرِیقَیْنِ عَنِ الْقِتَالِ لِتَعْلَمَ أَیُّنَا الْمَرِینُ عَلَی قَلْبِهِ وَ الْمُغَطَّی عَلَی بَصَرِهِ فَأَنَا أَبُو الْحَسَنِ قَاتِلُ جَدِّکَ

ص: 101


1- 1 تقدم أن نصر بن مزاحم رحمه اللّه رواه فی أواسط الجزء الثانی من کتاب صفّین ص 108 ط مصر.
2- 2 تقدم أن کمال الدین ابن میثم رواه فی شرح المختار: 10 من الباب الثانی من نهج البلاغة من شرحه: ج 4 ص 371.
3- 406- رواه السیّد رحمه اللّه فی المختار: 10 من الباب الثانی من نهج البلاغة.

اما آن تقدیری از جانب کسی است که آن را بر ما عطا کرد و بر زبان نبی صادق تأیید­شدهاش ما را به آن مختص گردید و کسی که بعد از شناخت و دلیل روشن تردید کند رستگار نمیشود، بار خدایا میان ما و دشمن با حق داوری کن که تو بهترین داوران هستی.

نصر گوید: پس معاویه در جواب او نوشت: از معاویه پسر ابوسفیان به علی بن ابی طالب اما بعد، حسادت را رها کن که آنچه که از آن سود نمیبری را به درازا کشاندهای.

تا پایان آنچه که ابن میثم رضی الله عنه بیان شد.

میگویم: در کتاب صفین نصر مشابه آن را یافتم.(1)

و ابن میثم(رحمه الله علیه) نامهای از امام علیه السّلام تقریباً مشابه آنچه که بیان شد را روایت کرد.(2)

روایت406.

سید رضی(3)

در نهجالبلاغه بخشی از آن را ذکر کرده است که بهدلیل اختلاف زیاد بین این دو نامه ذکر میکنم. گوید: و نامه دیگر امام علیه السّلام برای او: چه خواهی کرد، آنگاه که جامه های رنگین تو کنار رود، جامه هایی که به زیباییهای دنیا زینت شده است دنیا تو را با خوشی های خود فریب داده، تو را به سوی خود خواند، و تو به دعوت آن پاسخ دادی، فرمانت داد و اطاعت کردی.همانا به زودی تو را وارد میدان خطرناکی می کند که هیچ سپر نگهدارنده ای نجاتت نمی دهد.

ای معاویه از این کار دست بکش، و آماده حساب باش، و آماده حوادثی باش که به سراغ تو می آید.به گمراهان فرو مایه، گوش مسپار اگر چنین نکنی به تو اعلام می دارم که در غفلت زدگی قرار گرفته ای، همانا تو ناز پرورده ای هستی که شیطان بر تو حکومت می کند، و با تو به آرزوهایش می رسد، و چون روح و خون در سراسر وجودت جریان دارد.

معاویه از چه زمانی شما زمامداران امّت و فرمانده هان ملّت بودید نه سابقه درخشانی در دین، و نه شرافت والایی در خانواده دارید.پناه به خدا می برم از گرفتار شدن به دشمنی های ریشه دار تو را می ترسانم از اینکه به دنبال آرزوها تلاش کنی، و آشکار و نهانت یکسان نباشد.

معاویه مرا به جنگ خوانده ای، اگر راست می گویی مردم را بگذار و به جنگ من بیا، و دو لشکر را از کشتار باز دار، تا بدانی پرده تاریک بر دل کدام یک از ما کشیده، و دیده چه کس پوشیده است من ابو الحسن، کشنده جدّ

ص: 101


1- . بیان شد که نصر بن مزاحم آن را در اواسط جلد دوم از کتاب صفین ص 108، چاپ مصر روایت کرده است.
2- . بیان شد که کمال الدین ابن میثم آن را در شرح مختار 10 از بخش دوم نهج البلاغه از شرحش، ج4، ص 371 روایت کرده است.
3- . سید آن را در مختار 10 از بخش دوم نهج البلاغه روایت کرده است.

وَ خَالِکَ وَ أَخِیکَ شَدْخاً یَوْمَ بَدْرٍ وَ ذَلِکَ السَّیْفُ مَعِی وَ بِذَلِکَ الْقَلْبِ أَلْقَی عَدُوِّی مَا اسْتَبْدَلْتُ دِیناً وَ لَا اسْتَحْدَثْتُ نَبِیّاً وَ إِنِّی لَعَلَی الْمِنْهَاجِ الَّذِی تَرَکْتُمُوهُ طَائِعِینَ وَ دَخَلْتُمْ فِیهِ مُکْرَهِینَ وَ زَعَمْتَ أَنَّکَ جِئْتَ ثَائِراً بِعُثْمَانَ وَ لَقَدْ عَلِمْتَ حَیْثُ وَقَعَ دَمُ عُثْمَانَ فَاطْلُبْهُ مِنْ هُنَاکَ إِنْ کُنْتَ طَالِباً فَکَأَنِّی قَدْ رَأَیْتُکَ تَضِجُّ مِنَ الْحَرْبِ إِذَا عَضَّتْکَ ضَجِیجَ الْجِمَالِ بِالْأَثْقَالِ وَ کَأَنِّی بِجَمَاعَتِکَ تَدْعُونِی جَزَعاً مِنَ الضَّرْبِ الْمُتَتَابِعِ وَ الْقَضَاءِ الْوَاقِعِ وَ مَصَارِعَ بَعْدَ مَصَارِعَ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ هِیَ کَافِرَةٌ جَاحِدَةٌ أَوْ مُبَایِعَةٌ حَائِدَةٌ.

بیان

و إنی أحمد إلیک الله أی أحمد الله منهیا إلیک قال فی النهایة فی کتابه علیه الصلاة و السلام أما بعد فإنی أحمد إلیک الله أی أحمده معک فأقام إلی مقام مع و قیل معناه أحمد إلیک نعمة الله بتحدیثک إیاها.

و قال الجوهری قشعت الریح السحاب أی کشفته فانقشع و تقشع و أقشع أیضا.

و فی القاموس غیابة کل شی ء سترک منه و منه غیابات الجب و غیبان الشجر.

و الجلابیب جمع جلباب و هی الملحفة فی الأصل فاستعیر لغیرها من الثیاب.

قوله علیه السلام قد تبهجت أی صار ذات بهجة و حسن أو تکلفت البهجة.

و قال الجوهری ألاح بسیفه لمع به و ألاحه أهلکه.

قوله أن یقفک واقف وقف جاء لازما و متعدیا و استعمل هنا متعدیا و یقال أیضا وقفه علی ذنبه أی أطلعه علیه و الواقف هو الرب تعالی عند الحساب أو هو علیه السلام فی الدنیا أو عند مخاصمة القیامة و قیل أی الموت و المجن بکسر المیم و فتح الجیم الترس و التلید القدیم و قعس عن الأمر تأخر عنه و الأهبة بالضم الاستعداد لما قد نزل بک أی الابتلاء بسوء العاقبة أو الحرب أو الموت أو القتل و ما بعده تنزیلا لما لا بد من وقوعه منزلة الواقع و تقول أغفلت الشی ء إذا

ص: 102

و دایی و برادر تو در روز نبرد بدر، می باشم که سر آنان را شکافتم، امروز همان شمشیر با من است، و با همان قلب با دشمنانم ملاقات می کنم، نه بدعتی در دین گذاشته، و نه پیامبر جدیدی برگزیده ام، من بر همان راه راست الهی قرار دارم که شما با اختیار رهایش کرده، و با اکراه پذیرفته بودید؛ خیال کردی به خونخواهی عثمان آمده ای در حالی که می دانی خون او به دست چه کسانی ریخته شده است.

اگر راست می گویی از آنها مطالبه کن همانا من تو را در جنگ می نگرم که چونان شتران زیر بار سنگین مانده، فریاد و ناله سر می دهی، و می بینم که لشکریانت با بی صبری از ضربات پیاپی شمشیرها، و بلاهای سخت، و بر خاک افتادن مداوم تن ها، مرا به کتاب خدا می خوانند در حالی که لشکریان تو، کافر و بیعت کنندگان پیمان شکنند

توضیح

و إنی احمد إلیک الله یعنی درحالیکه پایان سخنم به تو میرسد خدا را حمد میگویم. در النهایه گوید: در نامه امام علیه السّلام آمده است: اما بعد فأنی احمد الیک الله یعنی همراه تو حمد میگویم پس إلی در مقام مع واقع شده است. گفته شده معنایش این است: نعمت خدا را با به واداشتن تو به بیان آن نعمت، نزد تو حمد میگویم.

جوهری گوید: قشعت الریح الحساب یعنی باد ابرها را نمایان کرد و در مقابل برای ابر انقشع و تقشع بهکار میرود و أقشع نیز چنین است.

در قاموس آمده است: غیابة هر چیزی محل پنهان تو از آن است و غیابات الجب و غیبان الشجر از آن است.

و جلابیت جمع جلباب است که همان ملحفه است و در اصل بر غیر آن در خصوص لباس استعاره گرفته شده است.

این کلام امام علیه السّلام «قد تبهّجت» یعنی صاحب شکوه و زیبایی شد یا تظاهر به شکوه کرد.

و جوهری گوید: ألاح بسیفه یعنی با شمشیرش درخشید، و ألاحه یعنی او را هلاک کرد.

و این کلام او: «أن یقفک واقف» وقف به صورت لازم و متعدی آمده است و در اینجا متعدی بهکار رفته است و وقفه علی ذنبه نیز گفته میشود یعنی او را بر گناهش مطلع کرد و واقف خداوند متعال در هنگامه حساب است یا خداوند متعال در دنیا یا به هنگام مخاصمه قیامت است و گفته شده مرگ است. «المجنّ» با کسره میم و فتحه جیم یعنی سپر و تلید یعنی قدیمی. و قعس عن الامر: یعنی از آن بازنشست. الأهبه با ضمه آمادگی برای آنچه که بر تو نازل خواهد شد یا مبتلا شدن به سوء عاقبت یا جنگ یا مرگ یا قتل است، و عبارت بعد از آن آوردن آنچه که واجب الوقوع است به منزله وقوع یافته است. و اغفلت الشئ میگویی زمانی که آن را با وجود یادآوری برای تو

ص: 102

ترکته علی ذکر منک و تغافلت عنه و مفعول أغفلت ضمیر ما و من نفسک بیان ذلک الضمیر و تفسیر له.

کذا ذکره ابن میثم و قیل الظرف متعلق بالإغفال علی تضمین معنی الصرف و الإبعاد.

و الأظهر عندی أن من للتبعیض و هو حال عن الضمیر أی من صفات نفسک و أحوالها و أترفته النعمة أطغته.

قوله علیه السلام مأخذه أی تناولک تناوله الکامل المعروف أو أخذ منک الموضع الذی یمکنه و ینفعه أخذه و یروی بالجمع.

و قال الفیروزآبادی فی مادة سوس من کتاب القاموس سست الرعیة سیاسة أمرتها و نهیتها.

و سابق الشقاء ما سبق فی القضاء و التمادی تفاعل من المدی و هو الغایة و الغرة الغفلة و الأمنیة طمع النفس.

و قال الجوهری الرین الطبع و الدنس یقال ران علی قلبه ذنبه غلب و الشدخ کسر الشی ء الأجوف.

قوله علیه السلام و لقد علمت حیث وقع أی إن کنت تطلب ثارک عند من أجلب و حاصر فالذی فعل ذلک طلحة و الزبیر فاطلب ثارک من بنی تیم و بنی أسد بن عبد العزی و إن کنت تطلبه ممن خذل فاطلبه من نفسک فإنک خذلته و کنت قادرا علی أن تمده بالرجال فخذلته و قعدت عنه بعد أن استغاث بک.

کذا ذکره ابن أبی الحدید و الضجیج الصیاح عند المکروه و المشقة و الجزع أی کأنی شاهد لجزعک من الحرب إذا عضتک الحرب و أصل العض اللزوم و منه العض بالأسنان أی إذا لزمتک و أثرت فیک شدتها تضج کما یضج الجمل بثقل حمله و مصارع بعد مصارع أی من سقوط علی الأرض بعد سقوط و هی کافرة أی جماعتک و الکافرة الجاحدة أصحابه الذین لم یبایعوا و المبایعة الحائدة هم الذین بایعوه ثم عدلوا إلیه من قولهم حاد

ص: 103

ترک کنی. و تظاهر به غفلت از آن بکنی و مفعول أغفلت ضمیر «ما» است و «من نفسک» بیانی و تفسیری برای آن ضمیر است.

ابن میثم چنین ذکر کرده است. و گفته شده: ظرف متعلق به اغفال براساس تضمین معنای رویگرداندن و دور کردن است.

و بهتر در نظر من این است که «من» تبعیضیه باشد و آن حالی برای ضمیر باشد یعنی از صفات و احوالات نفس تو. أترفته النعمه: یعنی نعمت او را سرکش کرد.

این کلام امام علیه السّلام: «مأخذه» یعنی تو را به صورت کامل و معروف دربر گرفت یعنی جایگاهی که برایش ممکن بود و گرفتنش برایش نافع بود از تو گرفت و به صورت جمع نیز روایت میشود.

و فیروز آبادی در ریشه «سوس» از کتاب قاموس گوید سُستُ الرعیه سیاسةً: یعنی رعیت را امر و نهی کردم.

و سابق الشقاء یعنی آنچه که در قضا گذشت. و تمادی باب تفاعل از ریشه مدی یعنی غایت، است. الغرّه یعنی غفلت و الأمنیه: طمع و آرزوی نفس.

جوهری گوید: الرین یعنی سرشت و آلودگی. و گفته میشود: ران علی قلبه ذنبه: یعنی گناهش بر قلب او چیره شد.

و و شدخ یعنی شکستن شئ تو­خالی.

این کلام او علیه السّلام: و لقد علمت حیث وقع یعنی اگر به دنبال انتقامت از کسی که او را گرفت و محاصره کرد هستی پس کسی که آن را انجام داد طلحه و زبیر است پس انتقامت را از بنی تمیم و بنی اسد بن عبد العزّی طلب کن و اگر آن را از کسی که او را رها کرد طلب میکنی آن را از خودت طلب کن که تو او را رها کردی که درحالی که قادر بودی او را با مردانت یاری کنی او را رها کردی و از او بازنشستی بعد از اینکه از تو طلب یاری کرد.

ابن ابی الحدید چنین ذکر کرده است. و ضجیج: فریاد به هنگام امر ناپسند و مشقت و جزع است یعنی گویی من شاهد جزع تو از جنگ هستم آنگاه که جنگ تو را به دندان گرفت. و اصل عضّ لزوم و همراهی است. و عض بالاسنان از این ریشه است یعنی دندان با تو همراه شد و شدتش را در تو تأثیرگذار کرد. فریاد میزنی چنانکه شتر از سنگینی بارش ناله برمیآورد. «و مصارع بعد مصارع» یعنی از سقوط بر زمین در پی سقوط دیگر «و هی کافره» یعنی جماعت تو کافر است و کافره یعنی انکار کننده، و منظور یاران اوست که بیعت نکردند. و المبایعه الحائده همان کسانی هستند که با او بیعت کردند سپس بهسوی او برگشتند. که برگرفته از این کلام عرب است: حاد

ص: 103

عن الشی ء إذا عدل و مال و هذا من إخباره علیه السلام بالغائبات و هو من المعجزات الباهرات.

«407»

(1)وَ قَالَ ابْنُ مِیثَمٍ رَحِمَهُ اللَّهُ رُوِیَ أَنَّ مُعَاوِیَةَ اسْتَشَارَ بِعَمْرِو بْنِ الْعَاصِ فِی أَنْ یَکْتُبَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام کِتَاباً یَسْأَلُهُ فِیهِ لِصُلْحٍ فَضَحِکَ عَمْرٌو وَ قَالَ أَیْنَ أَنْتَ یَا مُعَاوِیَةُ مِنْ خُدْعَةِ عَلِیٍّ قَالَ أَ لَسْنَا بَنِی عَبْدِ مَنَافٍ قَالَ بَلَی وَ لَکِنْ لَهُمُ النُّبُوَّةُ دُونَکَ وَ إِنْ شِئْتَ أَنْ تَکْتُبَ فَاکْتُبْ فَکَتَبَ مُعَاوِیَةُ إِلَیْهِ مَعَ رَجُلٍ مِنَ السَّکَاسِکِ یُقَالُ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُقْبَةَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أَظُنُّکَ لَوْ عَلِمْتَ أَنَّ الْحَرْبَ تَبْلُغُ بِنَا وَ بِکَ مَا بَلَغَتْ وَ عَلِمْنَا لَمْ یَجْنِهَا بَعْضُنَا عَلَی بَعْضٍ وَ إِنَّا وَ إِنْ کُنَّا قَدْ غُلِبْنَا عَلَی عُقُولِنَا فَقَدْ بَقِیَ لَنَا مِنْهَا مَا نَنْدَمُ بِهِ عَلَی مَا مَضَی وَ نُصْلِحُ مَا بَقِیَ وَ قَدْ کُنْتُ سَأَلْتُکَ الشَّامَ عَلَی أَنْ لَا یَلْزَمَنِی لَکَ طَاعَةٌ وَ لَا بَیْعَةٌ فَأَبَیْتَ ذَلِکَ عَلَیَّ فَأَعْطَانِی اللَّهُ مَا مَنَعْتَ وَ أَنَا أَدْعُوکَ الْیَوْمَ إِلَی مَا دَعَوْتُکَ إِلَیْهِ أَمْسِ فَإِنَّکَ لَا تَرْجُو مِنَ الْبَقَاءِ إِلَّا مَا أَرْجُو وَ لَا أَخَافُ مِنَ الْقَتْلِ إِلَّا مَا تَخَافُ وَ قَدْ وَ اللَّهِ رَقَّتِ الْأَجْنَادُ وَ ذَهَبَتِ الرِّجَالُ وَ أَکَلَتِ الْحَرْبُ الْعَرَبَ إِلَّا حُشَاشَاتِ أَنْفُسٍ بَقِیَتْ وَ إِنَّا فِی الْحَرْبِ وَ الرِّجَالَ سَوَاءٌ وَ نَحْنُ بَنُو عَبْدِ مَنَافٍ وَ لَیْسَ لِبَعْضِنَا عَلَی بَعْضٍ فَضْلٌ إِلَّا فَضْلٌ لَا یُسْتَذَلُّ بِهِ عَزِیزٌ وَ لَا یُسْتَرَقُّ بِهِ حُرٌّ وَ السَّلَامُ فَلَمَّا قَرَأَ عَلِیٌّ علیه السلام کِتَابَهُ تَعَجَّبَ مِنْهُ وَ مِنْ کِتَابِهِ ثُمَّ دَعَا عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ أَبِی رَافِعٍ کَاتِبَهُ وَ قَالَ لَهُ اکْتُبْ إِلَیْهِ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ جَاءَنِی کِتَابُکَ تَذْکُرُ أَنَّکَ لَوْ عَلِمْتَ وَ عَلِمْنَا أَنَّ الْحَرْبَ تَبْلُغُ بِنَا وَ بِکَ مَا بَلَغَتْ لَمْ یَجْنِهَا بَعْضُنَا عَلَی بَعْضٍ وَ إِنَّا وَ إِیَّاکَ فِی غَایَةٍ لَمْ نَبْلُغْهَا بَعْدُ وَ إِنِّی لَوْ قُتِلْتُ فِی ذَاتِ اللَّهِ وَ حَیِیتُ ثُمَّ قُتِلْتُ ثُمَّ حَیِیتُ سَبْعِینَ مَرَّةً لَمْ أَرْجِعْ عَنِ الشِّدَّةِ فِی ذَاتِ اللَّهِ وَ الْجِهَادِ لِأَعْدَاءِ اللَّهِ

ص: 104


1- 407- رواه کمال الدین ابن میثم و ابن أبی الحدید فی شرح المختار: 17 من نهج البلاغة من شرحیهما: ج 4 ص 389 و 556 ط بیروت. و قد تقدم عن المصنّف العلامة فی أواخر الباب: 12 ص 520 من طبع الکمبانیّ نقل الکتاب عن مصدر آخر.

عن الشئ آنگاه که عدول کند و منحرف شود. و این از خبر دادن امام علیه السّلام از امور غائب است و این از معجزات مبهوت­کننده است.

روایت407.

و ابن میثم(1) گوید: روایت است که معاویه با عمرو بن عاص مشورت کرد که برای علی علیه السّلام نامهای بنویسد و در آن درخواست صلح کند. پس عمرو خندید و گفت: معاویه کجائی از نیرنگ علی. معاویه گفت: آیا ما فرزندان عبد مناف نیستیم؟ پاسخ داد: آری اما آنان نبوت دارند و تو نداری و اگر خواستی بنویسی بنویس، پس معاویه با مردی از سکاسک که عبد الله بن عقبه خوانده میشد برای علی علیه السّلام نوشت: اما بعد من گمان میکنم اگر تو میدانستی که جنگ بر ما و تو به جایی که رسیده است میرسد و اگر میدانستم یکی از ما بر دیگری جنایت نکرده است و ما گرچه بر عقل خود چیرگی یافتهایم، اینک از آن چیزی مانده است که به وسیله آن بر گذشته پشیمان میشویم و آنچه که مانده است را اصلاح میکنیم و از تو شام را درخواست کرده بودم تا طاعت و بیعت بر من لازم نیاید اما آن را بر من منع کردی پس خداوند آنچه که تو منع کردی را به من عطا فرمود و من امروز تو را به آنچه که دیروز دعوتت کردم دعوت میکنم که به همان قدر که من امید دارم به زنده ماندن امیدواری، و به همان میزانی که از مرگ میترسم که تو میترسی و به خدا سوگند که جنگ سپاهیان را خسته، مردان را نابود و عرب را خورده است و نفسهای واپسین ماندهاست و ما و مردان در جنگ برابر هستیم و ما فرزندان عبد مناف هستیم و یکی از ما بر دیگری برتری ندارد جز برتریای که عزیز بهوسیله آن ذلیل نمیشود و آزاده بهوسیله آن به بردگی گرفته نمیشود. والسلام.

زمانیکه علی علیه السّلام نامه او را قرائت کرد از او و نامهاش تعجب نمود پس کاتبش عبدالله بن ابی رافع را فراخواند و به او گفت: برای او بنویس:

اما بعد نامهات به من رسید یادآور شدهای که اگر تو و ما میدانستیم که جنگ ما و تو را بهجائی که رسیدهاست میرساند یکی از ما بر دیگری خیانت نمیکرد، و ما و تو در هدفی هستیم که هنوز به آن نرسیدهایم و من اگر در راه خدا کشته شوم و زندگی کنم و هفتاد مرتبه دیگر کشته شوم زندگی کنم از سختی در راه ذات خدا و جهاد با دشمنان خدا بازنمیگردم.

ص: 104


1- . کمال الدین ابن میثم و ابن ابی الحدید آن را در شرح مختار: 17 از نهج البلاغه از شرحشان: ج4، ص389 و 556 چاپ بیروت روایت کرده­اند. و نقل این نامه از منبعی دیکر از علامه مصنف نیز در اواخر باب 12 ص 520 از چاپ کمپانی بیان شد.

وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّهُ قَدْ بَقِیَ مِنْ عُقُولِنَا مَا نَنْدَمُ بِهِ عَلَی مَا مَضَی فَإِنِّی مَا نَقَضْتُ عَقْلِی وَ لَا نَدِمْتُ عَلَی فِعْلِی وَ أَمَّا طَلَبُکَ إِلَیَّ الشَّامَ فَإِنِّی لَمْ أَکُنْ لِأُعْطِیَکَ الْیَوْمَ مَا مَنَعْتُکَ أَمْسِ وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ الْحَرْبَ قَدْ أَکَلَتِ الْعَرَبَ إِلَّا حُشَاشَةَ أَنْفُسٍ بَقِیَتْ أَلَا وَ مَنْ أَکَلَهُ الْحَقُّ فَإِلَی الْجَنَّةِ وَ مَنْ أَکَلَهُ الْبَاطِلُ فَإِلَی النَّارِ وَ أَمَّا اسْتِوَاؤُنَا فِی الْخَوْفِ وَ الرَّجَاءِ فَلَسْتَ بِأَمْضَی عَلَی الشَّکِّ مِنِّی عَلَی الْیَقِینِ وَ لَیْسَ أَهْلُ الشَّامِ بِأَحْرَصَ عَلَی الدُّنْیَا مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ عَلَی الْآخِرَةِ وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّا بَنُو عَبْدِ مَنَافٍ لَیْسَ لِبَعْضِنَا عَلَی بَعْضٍ فَضْلٌ فَلَعَمْرِی إِنَّا بَنُو أَبٍ وَاحِدٍ وَ لَکِنْ لَیْسَ أُمَیَّةُ کَهَاشِمٍ وَ لَا حَرْبٌ کَعَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ لَا أَبُو سُفْیَانَ کَأَبِی طَالِبٍ وَ لَا الْمُهَاجِرُ کَالطَّلِیقِ وَ لَا الصَّرِیحُ کَاللَّصِیقِ وَ لَا الْمُحِقُّ کَالْمُبْطِلِ وَ لَا الْمُؤْمِنُ کَالْمُدْغِلِ وَ لَبِئْسَ الْخَلَفُ خَلَفٌ یَتْبَعُ سَلَفاً هَوَی فِی نَارِ جَهَنَّمَ وَ فِی أَیْدِینَا بَعْدُ فَضْلُ النُّبُوَّةِ الَّتِی أَذْلَلْنَا بِهَا الْعَزِیزَ وَ نَعَشْنَا بِهَا الذَّلِیلَ وَ لَمَّا أَدْخَلَ اللَّهُ الْعَرَبَ فِی دِینِهِ أَفْوَاجاً وَ أَسْلَمَتْ لَهُ هَذِهِ الْأُمَّةُ طَوْعاً وَ کَرْهاً کُنْتُمْ مِمَّنْ دَخَلَ فِی الدِّینِ إِمَّا رَغْبَةً وَ إِمَّا رَهْبَةً عَلَی حِینَ فَازَ أَهْلُ السَّبْقِ بِسَبْقِهِمْ وَ ذَهَبَ الْمُهَاجِرُونَ الْأَوَّلُونَ بِفَضْلِهِمْ فَلَا تَجْعَلَنَّ لِلشَّیْطَانِ فِیکَ نَصِیباً وَ لَا عَلَی نَفْسِکَ سَبِیلًا وَ السَّلَامُ.

توضیح

أقول: روی الکتاب و الجواب ابن أبی الحدید و بعض الجواب السید رضی الله عنه فی النهج (1)و أنا جمعت بین الروایات.

قال ابن أبی الحدید یقال طلب إلی فلان کذا و التقدیر طلب کذا راغبا

ص: 105


1- 1 رواه السیّد الرضیّ رفع اللّه مقامه فی المختار: 17 من باب کتب أمیر المؤمنین من نهج البلاغة. و قد تقدم عن المصنّف العلامة نقل الکتابین عن کتاب صفّین ص 471 ط مصر. و قد ذکرناه عن مصادر فی المختار: 101 من باب کتب نهج السعادة: ج 4 ص 268 ط 1.

و اما این سخنت که از خرد ما اندکی مانده است که به وسیله آن بر گذشته ندامت میورزیم، من عقلم را کم نکرده، و بر کردارم پشیمان نیستم. اینکه خواستی شام را به تو واگذارم، همانا من چیزی را که دیروز از تو باز داشتم، امروز به تو نخواهم بخشید.

و امّا در مورد سخن تو که »جنگ، عرب را جز اندکی، به کام خویش فرو برده است« آگاه باش، آن کس که بر حق بود، جایگاهش بهشت، و آن که بر راه باطل بود در آتش است .

امّا اینکه ادّعای تساوی در جنگ و نفرات جهادگر را کرده ای، بدان، که رشد تو در شک به درجه کمال من در یقین نرسیده است، و اهل شام بر دنیا حریص تر از اهل عراق به آخرت نیستند.

و اینکه ادّعا کردی ما همه فرزندان عبد مناف هستیم و برخی از ما برخی دیگر برتری ندارد، به جانم سوگند ما فرزندان یک پدر هستیم امّا جدّ شما امیّه چونان جدّ ما هاشم، و حرب همانند عبد المطلّب، و ابو سفیان مانند ابو طالب نخواهند بود، هرگز ارزش مهاجران چون اسیران آزاد شده نیست، و حلال زاده همانند حرام زاده نمی باشد، و آن که بر حق است با آن که بر باطل است را نمی توان مقایسه کرد، و مؤمن چون مفسد نخواهد بود، و چه زشتند آنان که پدران گذشته خود را در ورود به آتش پیروی کنند.از همه که بگذریم، فضیلت نبوّت در اختیار ماست که با آن عزیزان را ذلیل، و خوار شدگان را بزرگ کردیم، و آنگاه که خداوند امّت عرب را فوج فوج به دین اسلام در آورد، و این امّت برابر دین اسلام یا از روی اختیار یا اجبار تسلیم شد، شما خاندان ابو سفیان، یا برای دنیا و یا از روی ترس در دین اسلام وارد شدید، و این هنگامی بود که نخستین اسلام آورندگان بر همه پیشی گرفتند، و مهاجران نخستین ارزش خود را باز یافتند، پس ای معاویه شیطان را از خویش بهره مند، و او را بر جان خویش راه مده.با درود.

توضیح

میگویم: ابن ابی الحدید نامه و پاسخ آن، و سید رضی الله عنه بخشی از پاسخ را در نهجالبلاغه(1) روایت کردهاند و من بین روایات را جمع بستم.

ابن ابی الحدید گوید: گفته میشود: طلب إلیّ فلان کذا و تقدیر این است طلب کذا راغباً

ص: 105


1- . سید رضی آن را در مختار 17 از بخش نامه­های امیرمؤمنان در نهج البلاغه روایت کرده است. نقل این دو نامه از نامه­ای از کتاب صفین ص 417 چاپ مصر از علامه مصنف بیان شد. و آن را از منابعی در مختار 101 از بخش نامه­های نهج السعادة: ج4 ص 268 چاپ اول ذکر کردیم.

إلی فلان و الحشاشات جمع حشاشة و هی بقیة الروح فی المریض.

قوله علیه السلام فلست بأمضی قال ابن میثم أی بل أنا أمضی لأنی علی بصیرة و یقین و حینئذ تبطل المساواة التی ادعاها معاویة انتهی.

و أقول: لعله لما کان غرضه لعنه الله تخویفه علیه السلام ببقیة الجنود و الرجال لکی یرتدع علیه السلام عن الحرب أجابه علیه السلام بأنک إذا لم تنزع عن الحرب مع شکک فی حصول ما تطلبه من الدنیا فکیف أترک أنا الحرب مع یقینی بما أطلبه من الآخرة.

و فی النهج و أما قولک إنا بنو عبد مناف فکذلک نحن و لکن لیس أمیة کهاشم و قال ابن أبی الحدید الترتیب یقتضی أن یجعل هاشما بإزاء عبد شمس لأنه أخوه فی قعدد (1)و کلاهما ولد عبد مناف لصلبه و أن یکون أمیة بإزاء عبد المطلب و أن یکون حرب بإزاء أبی طالب و أبو سفیان بإزاء أمیر المؤمنین علیه السلام و لما کان فی صفین بإزاء معاویة جعل هاشما بإزاء أمیة بن عبد شمس.

و لم یقل و لا أنا کأنت لأنه قبیح أن یقال ذلک کما لا یقال السیف أمضی من العصا بل قبیح به أن یقولها مع أحد من المسلمین کافة نعم قد یقولها لا تصریحا بل تعریضا لأنه یرفع نفسه عن أن یقیسها بأحد و هاهنا قد عرض بذلک فی قوله و لا المهاجر کالطلیق لأن معاویة کان من الطلقاء لأن کل من دخل علیه رسول الله صلی الله علیه و آله فی فتح مکة عنوة بالسیف فملکه ثم من علیه عن إسلام أو عن غیر إسلام فهو من الطلقاء فممن لم یسلم کصفوان بن أمیة و من أسلم ظاهرا کمعاویة بن أبی سفیان و کذلک کل من أسر فی الحرب ثم أطلق بفداء أو بغیر فداء فهو طلیق.

و أما قوله و لا الصریح کاللصیق أی الصریح فی الإسلام الذی أسلم

ص: 106


1- 1 کذا فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، و فسر بقریب الآباء من الجد الأکبر و فی ط الکمبانیّ من البحار: «فی تعدّده».

إلی فلان. و حشاشات جمع حشاشه است یعنی نفسهای آخر مریض .

این کلام اامام علیه السّلام: «فلست بأمضی» ابن میثم گوید: یعنی بلکه من قاطعتر هستم زیرا بصیرت و یقین دارم و در این حالت مساواتی که معاویه ادعا کرده بود باطل میشود، پایان.

و میگویم: شاید غرض معاویه لعنه الله ترساندن امام علیه السّلام از بقیه سپاهیان و مردان بوده باشد تا امام علیه السّلام از جنگ ممانعت ورزد پس امام علیه السّلام اینگونه به او پاسخ داد که تو زمانیکه با وجود تردیدت در دستیابی به آنچه که از دنیا طلب میکنی از جنگ دست نمیکشی من چگونه با وجود یقینم به آنچه که از آخرت طلب میکنم، جنگ را رها کنم.

و در نهجالبلاغه آمدهاست: «و اینکه ادعا کردی ما همه فرزندان عبد مناف هستیم آری چنین است اما جد شما امیه چونان جدّ ما هاشم نیست.» ابن ابی الحدید گوید: ترتیب اقتضا میکند که هاشم را در مقابل عبد شمس قرار دهد زیرا او در قعدد برادر اوست و هر دو فرزند عبد مناف از صلب او هستند و نیز اینکه امیه در مقابل عبدالمطّلب قرار بگیرد و حرب در مقابل ابوطالب و ابوسفیان در مقابل امیرمؤمنان علیه السّلام قرار بگیرد و اما از آنجا که در صفین در مقابل معاویه بود هاشم را در مقابل امیه پسر عبدشمس قرار داد.

و نفرمودهاست و نه من مانند تو هستم زیرا قبیح است که این جمله گفته شود چنانکه گفته نمیشود: شمشیر از عصا برندهتر است بلکه حتی قبیح است آن را با یکی از تمامی مسلمانان بگوید کرده اسبله این را میگوید ولی نه با صراحت بلکه با کنایه زیرا او خود را بالاتر از این میبرد که خویشتن را با کسی مقایسه کند و در اینجا با این سخنش به آن کنایه زده است: «و نه مهاجر مانند اسیران آزاد شده است» زیرا معاویه از اسیران آزاد­شده بود، از آنجا که هر کسی که رسولالله صلّی الله علیه و آله در فتح مکه به زور شمشیر بر او وارد شد و سپس از روی اسلام یا غیر اسلام او را تصاحب کرد پس از اسیران آزاد­شده بود و کسانی که اسلام نیاوردهاند مانند صفوان بن امیه، و کسانی که ظاهراً اسلام آوردند مانند معاویه بن ابی سفیان و همچنین هر کسی که در جنگ اسیر شده سپس با فدیه و غیر فدیه آزاد شدند، اسیر آزاد­شده هستند .

و این سخنش که لاالصریح کاللصیق یعنی صریح در اسلام، کسی که از روی

ص: 106

اعتقادا و إخلاصا لیس کاللصیق الذی أسلم خوفا من السیف أو رغبة فی الدنیا انتهی ملخص کلامه.

و الظاهر أن قوله کاللصیق إشارة إلی ما هو المشهور فی نسب معاویة کما سیأتی و قد بسط الکلام فی ذلک فی موضع آخر من هذا الشرح و تجاهل هنا حفظا لناموس معاویة.

و قد ذکر بعض علمائنا فی رسالة فی الإمامة أن أمیة لم یکن من صلب عبد شمس و إنما هو عبد من الروم فاستلحقه عبد شمس و نسبه إلی نفسه و کانت العرب فی الجاهلیة إذا کان لأحدهم عبد و أراد أن ینسبه إلی نفسه أعتقه و زوجه کریمة من العرب فیلحق بنسبه قال و بمثل ذلک نسب الْعَوَّامُ أبو الزبیر إلی خویلد فبنو أمیة قاطبة لیسوا من قریش و إنما لحقوا و لصقوا بهم قال و یصدق ذلک قول أمیر المؤمنین علیه السلام جوابا عن کتابه و ادعائه إنا بنو عبد مناف لیس المهاجر کالطلیق و لا الصریح کاللصیق و لم یستطع معاویة إنکار ذلک انتهی.

و قال فی النهایة المدغل أی المنافق من أدغلت فی هذا الأمر إذا أدخلت فیه ما یفسده و قال هوی یهوی هویا إذا هبط و قال نعشه الله ینعشه نعشا إذا رفعه.

قوله علیه السلام علی حین قال ابن أبی الحدید قال قوم من النحاة حین هنا مبنی علی الفتح و قال قوم منصوب لإضافته إلی الفعل.

قوله علیه السلام لا تجعلن أی لا تستمر علی تلک الحال و إلا فقد کان للشیطان فیک أوفر نصیب.

و قال ابن أبی الحدید ذکر نصر بن مزاحم فی کتاب صفین (1)أن هذا الکتاب کتبه علی علیه السلام إلی معاویة قبل لیلة الهریر بیومین أو ثلاثة ثم قال فلما أتی معاویة کتاب علی علیه السلام کتمه عمرو بن العاص أیاما ثم

ص: 107


1- 1 ذکره ابن أبی الحدید فی شرح المختار: 17 من الباب الثانی من نهج البلاغة. و ذکره نصر فی أواخر الجزء 7 من کتاب صفّین ص 471.

اعتقاد و خلوص اسلام آورد مانند لصیقی که از ترس شمشیر یا تمایل به دنیا اسلام آورد نیست پایان خلاصه کلام او. و خوب این است که لصیق در کلام او اشارهای است به آنچه که در خصوص نسب معاویه مشهور است چنانکه بهزودی خواهد آمد و شارح در جایی دیگر از این شرح سخن در خصوص آن را بسط داده است و ما در اینجا بهجهت حفظ اسرار معاویه آن را فرو نهادیم.

و برخی از علمای ما در رسالهای در امامت ذکر کردهاند که امیه از صلب عبد شمس نبوده است بلکه او بردهای از روم بود که عبد شمس او را به خود ملحق ساخت و به خود منسوب کرد و عرب در جاهلیت زمانیکه بردهای داشت و میخواست که او را به خود منسوب کند او را آزاد میکرد و زنی اصیل از عرب را به همسری او درآورد پس او به نسب وی ملحق میشد. گوید عوام ابو زبیر اینگونه به خولید منسوب شد، پس تمامی بنی امیه از قریش نیستند بلکه به آنها ملحق شده و پیوستهاند. گوید: و این کلام امیرمؤمنان علیه السّلام در پاسخ به نامه و این ادعایش که ما همه فرزندان عبد مناف هستیم: «ارزش مهاجران مانند اسرای آزاد­شده نیست و صریح مانند لصیق نیست» آن را تأیید میکند و معاویه نتوانست آن را انکار کند پایان.

در النهایه گوید: المدغل یعنی منافق از ریشه ادغلت فی هذا الأمر آنگاه که چیزی که موجب فساد آن میشود را در آن وارد کنی. و گوید: هوی یهوی هویاً زمانیاست که سقوط کند. و گوید: نعشه الله ینعشه نعشاً زمانیاست که خداوند او را رفعت ببخشد.

و این کلام امام علیه السّلام: «علی حین» ابن ابی الحدید گوید: گروهی از نحویان گوید «حین» در اینجا مبنی بر فتح است و گروهی گویند: بهجهت اضافه شدنش به فعل منصوب است. و این کلام امام علیه السّلام: «لاتجعلنّ» یعنی بر آن حالت استمرار نداشته باش که در غیر این صورت شیطان نصیبی وافر از تو خواهد داشت .

و ابن ابی الحدید گوید: نصر بن مزاحم در کتاب صفین(1) ذکر کرده است که این نامه را علی علیه السّلام دو یا سه شب قبل از هریر برای معاویه نوشته است سپس گوید: زمانیکه نامه علی علیه السّلام به معاویه رسید چند روز نامه را از عمرو بن عاص مخفی نگه داشت سپس

ص: 107


1- . ابن ابی الحدید آن را در شرح مختار 17 از بخش دوم نهج البلاغه ذکر کرده است. و نصر آن را در اواخر جلد 7 از کتاب صفین ص 471 ذکر کرده است.

دعاه فأقرأه إیاه فشمت به عمرو و لم یکن أحد من قریش أشد إعظاما لعلی من عمرو بن العاص منذ یوم لقیه و صفح عنه.

«408»

(1)وَ قَالَ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ رَوَی نَصْرُ بْنُ مُزَاحِمٍ فِی کِتَابِ صِفِّینَ عَنْ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ أَبِی رَوْقٍ قَالَ: جَاءَ أَبُو مُسْلِمٍ الْخَوْلَانِیُّ فِی نَاسٍ مِنْ قُرَّاءِ أَهْلِ الشَّامِ إِلَی مُعَاوِیَةَ قَبْلَ مَسِیرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی صِفِّینَ فَقَالُوا لَهُ یَا مُعَاوِیَةُ عَلَامَ تُقَاتِلُ عَلِیّاً علیه السلام وَ لَیْسَ لَکَ مِثْلُ صُحْبَتِهِ وَ لَا مِثْلُ هِجْرَتِهِ وَ لَا قَرَابَتِهِ وَ لَا سَابِقَتِهِ فَقَالَ إِنِّی لَا أَدَّعِی أَنَّ لِی فِی الْإِسْلَامِ مِثْلَ صُحْبَتِهِ وَ لَا مِثْلَ هِجْرَتِهِ وَ لَا قَرَابَتِهِ وَ لَکِنْ خَبِّرُونِی عَنْکُمْ أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ عُثْمَانَ قُتِلَ مَظْلُوماً قَالُوا بَلَی قَالَ فَلْیَدْفَعْ إِلَیْنَا قَتَلَتَهُ لِنَقْتُلَهُمْ بِهِ وَ لَا قِتَالَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُ قَالُوا فَاکْتُبْ إِلَیْهِ کِتَاباً یَأْتِهِ بِهِ بَعْضُنَا فَکَتَبَ مُعَاوِیَةُ مَعَ أَبِی مُسْلِمٍ الْخَوْلَانِیِّ مِنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ سَلَامٌ عَلَیْکَ فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکَ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ اصْطَفَی مُحَمَّداً بِعِلْمِهِ وَ جَعَلَهُ الْأَمِینَ عَلَی وَحْیِهِ وَ الرَّسُولَ إِلَی خَلْقِهِ وَ اجْتَبَی لَهُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ أَعْوَاناً أَیَّدَهُ اللَّهُ بِهِمْ فَکَانُوا فِی مَنَازِلِهِمْ عِنْدَهُ عَلَی قَدْرِ فَضَائِلِهِمْ فِی الْإِسْلَامِ فَکَانَ أَفْضَلُهُمْ فِی الْإِسْلَامِ وَ أَنْصَحُهُمْ لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ الْخَلِیفَةَ مِنْ بَعْدِهِ ثُمَّ خَلِیفَةَ خَلِیفَتِهِ مِنْ بَعْدِ خَلِیفَتِهِ ثُمَّ الثَّالِثَ الْخَلِیفَةَ الْمَظْلُومَ عُثْمَانَ فَکُلَّهُمْ حَسَدْتَ وَ عَلَی کُلِّهِمْ بَغَیْتَ عَرَفْنَا ذَلِکَ فِی نَظَرِکَ الشَّزْرِ وَ قَوْلِکَ الْهَجْرِ فِی تَنَفُّسِکَ الصُّعَدَاءِ وَ فِی إِبْطَائِکَ عَنِ الْخُلَفَاءِ تُقَادُ إِلَی کُلٍّ مِنْهُمْ کَمَا یُقَادُ الْفَحْلُ الْمَخْشُوشُ حَتَّی تُبَایِعَ وَ أَنْتَ کَارِهٌ

ص: 108


1- 408- رواه نصر بن مزاحم بن بشار فی آخر الجزء الثانی من أصل عبد الوهاب من کتاب صفین ص 85 ط مصر. و رواه عنه ابن أبی الحدید فی شرح المختار: 9 من الباب الثانی من نهج البلاغة من شرحه: ج 15، ص 73 ط مصر، و فی ط بیروت: ج 4 ص 519. و للکلام شواهد و مصادر یجد الباحث کثیرا منها فی المختار: 70 من باب کتب أمیر المؤمنین علیه السلام من نهج السعادة: ج 4 ص 170، ط 1.

او را فرا خواند و نامه را برایش قرائت کرد و عمرو او را سرزنش کرد و از آن روز که علی با عمرو روبهرو شده و از خون او گذشته بود هیچ یک از قریشیان در بزرگداشت جدیتر از عمرو نبودند.

روایت408.

و درجایی(1)

دیگر گوید: نصر بن مزاحم در کتاب صفین از عمرو بن سعد از ابی روق روایت کرد: ابومسلم خولانی در جمع گروهی از قاریان شامی قبل از حرکت امیرمؤمنان علیه السّلام به سوی صفین نزد معاویه آمدند و گفتند: ای معاویه بر سر چه با علی علیه السّلام پیکار میکنی در حالیکه تو نظیر همراهی، هجرت، قرابت و سابقه او را نداری؟ پاسخ داد: من مدعی نیستم که در اسلام نظیر همراهی او، هجرت و قرابت او را دارم، اما شما به من بگویید آیا نمیدانید که عثمان مظلومانه کشته شده است؟ گفتند: آری، گفت: پس او باید قاتلان او را به ما بسپارد تا آنان را به خاطر او به قتل برسانیم و جنگی میان ما و او نباشد، گفتند: پس نامهای برای او بنویس تا یکی از ما، آن را برای او ببرد.

پس معاویه نامه­ای نوشت و بههمراه ابومسلم خولانی فرستاد: بسم الله الرحمن الرحیم. از معاویه بن ابی سفیان به علی بن ابی طالب. سلام بر تو، من نزد تو خداوند را که جز او خدایی نیست ستایش کنم.

اما بعد، همانا خداوند به دانایی خویش محمد را برگزید و او را امین وحی و فرستاده خود نزد آفریدگانش قرار داد، و از مسلمانان یارانی برای او برگزید او را بهوسیله ایشان حمایت کرد و هر یک از ایشان به اندازه مراتب و فضایل خود در اسلام نزد او پایگاههایی داشتند. برترین ایشان در اسلام و خیراندیشترین آنها در راه خدا و برای پیامبرش بعد از او بود و خلیفه جانشین او و سومی، خلیفه مظلوم عثمان بود، که تو بر همه ایشان رشک بردی و با همه گردنکشی کردی، و ما آن عصیان را در نگاه خشمآلود و گفتار ناهنجار و آههایی که از دل برمیکشیدی و در تأخیر تو از (بیعت با) آن خلفا دریافتیم که بهسان کشاندن هیون فحلی حلقه در بینی کشانده میشدی، تا با اکراه با ایشان بیعت میکردی.

ص: 108


1- . نصر بن مزاحم بن بشار آن را در آخر جلد دوم از اصل عبدالوهاب از کتاب صفین ص 85 چاپ مصر روایت کرده است. و ابن ابی الحدید آن را در شرح مختار 9 از بخش دوم نهج البلاغه از شرحش: ج 15، ص 73 چاپ مصر، و در چاپ بیروت: ج4 ص519. و برای این کلام شواهد و منابعی است که محقق بسیاری از انها را پیدا کرده است از جمله: مختار 70 از بخش نامه­های امیر مؤمنان علیه السلام از نهج السعادة: ج4 ص 170، چاپ اول.

ثُمَّ لَمْ تَکُنْ لِأَحَدٍ مِنْهُمْ بِأَعْظَمَ حَسَداً مِنْکَ لِابْنِ عَمِّکَ عُثْمَانَ وَ کَانَ أَحَقَّهُمْ أَنْ لَا تَفْعَلَ ذَلِکَ بِهِ فِی قَرَابَتِهِ وَ صِهْرِهِ فَقَطَعْتَ رَحِمَهُ وَ قَبَّحْتَ مَحَاسِنَهُ وَ أَلَّبْتَ النَّاسَ عَلَیْهِ وَ بَطَنْتَ وَ ظَهَرْتَ حَتَّی ضَرَبْتَ إِلَیْهِ آبَاطَ الْإِبِلِ وَ قَیَّدْتَ إِلَیْهِ الْخَیْلَ الْعِرَابَ وَ حُمِلَ عَلَیْهِ السِّلَاحُ فِی حَرَمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُتِلَ مَعَکَ فِی الْمَحَلَّةِ وَ أَنْتَ تَسْمَعُ فِی دَارِهِ الْهَائِعَةَ لَا تَرْدَعُ الظَّنَّ وَ التُّهَمَةَ عَنْ نَفْسِکَ فِیهِ بِقَوْلٍ وَ لَا عَمَلٍ وَ أُقْسِمُ قَسَماً صَادِقاً لَوْ قُمْتَ فِیمَا کَانَ مِنْ أَمْرِهِ مَقَاماً وَاحِداً تُنَهْنِهُ النَّاسَ عَنْهُ مَا عَدَلَ بِکَ مَنْ قِبَلَنَا مِنَ النَّاسِ أَحَداً وَ لَمُحِیَ ذَلِکَ عِنْدَهُمْ مَا کَانُوا یَعْرِفُونَکَ بِهِ مِنَ الْمُجَانَبَةِ لِعُثْمَانَ وَ الْبَغْیِ عَلَیْهِ وَ أُخْرَی أَنْتَ بِهَا عِنْدَ أَنْصَارِ عُثْمَانَ ظَنِینٌ إِیوَاؤُکَ قَتَلَةَ عُثْمَانَ فَهُمْ عَضُدُکَ وَ أَنْصَارُکَ وَ یَدُکَ وَ بِطَانَتُکَ وَ قَدْ ذُکِرَ لِی أَنَّکَ تَتَنَصَّلُ مِنْ دَمِهِ فَإِنْ کُنْتَ صَادِقاً أَمْکِنَّا مِنْ قَتَلَتِهِ لِنَقْتُلَهُمْ بِهِ وَ نَحْنُ مِنْ أَسْرَعِ النَّاسِ إِلَیْکَ وَ إِلَّا فَإِنَّهُ لَیْسَ لَکَ وَ لِأَصْحَابِکَ إِلَّا السَّیْفُ وَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَنَطْلُبَنَّ قَتَلَةَ عُثْمَانَ فِی الْجِبَالِ وَ الرِّمَالِ وَ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ حَتَّی یَقْتُلَهُمُ اللَّهُ أَوْ لتحلفن [لَتَلْحَقَنَ] أَرْوَاحُنَا بِاللَّهِ وَ السَّلَامُ قَالَ نَصْرٌ فَلَمَّا قَدِمَ أَبُو مُسْلِمٍ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِهَذَا الْکِتَابِ قَامَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّکَ قَدْ قُمْتَ بِأَمْرٍ وُلِّیتَهُ وَ وَ اللَّهِ مَا أُحِبُّ أَنَّهُ لِغَیْرِکَ إِنْ أَعْطَیْتَ الْحَقَّ مِنْ نَفْسِکَ أَنَّ عُثْمَانَ قُتِلَ مُسْلِماً مُحَرَّماً مَظْلُوماً فَادْفَعْ إِلَیْنَا قَتَلَتَهُ وَ أَنْتَ أَمِیرُنَا فَإِنْ خَالَفَکَ مِنَ النَّاسِ أَحَدٌ کَانَتْ أَیْدِینَا لَکَ نَاصِرَةً وَ أَلْسِنَتُنَا لَکَ شَاهِدَةً وَ کُنْتَ ذَا عُذْرٍ وَ حُجَّةٍ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام اغْدُ عَلَیَّ غَداً فَخُذْ جَوَابَ کِتَابِکَ فَانْصَرَفَ ثُمَّ رَجَعَ مِنْ غَدٍ لِیَأْخُذَ کِتَابَهُ فَوَجَدَ النَّاسَ قَدْ بَلَغَهُمُ الَّذِی جَاءَ فِیهِ فَلَبِسَتِ الشِّیعَةُ أَسْلِحَتَهَا ثُمَّ غَدَوْا فَمَلَئُوا الْمَسْجِدَ فَنَادَوْا کُلُّنَا قَتَلَ عُثْمَانَ وَ أَکْثَرُوا مِنَ النِّدَاءِ بِذَلِکَ وَ أَذِنَ لِأَبِی مُسْلِمٍ فَدَخَلَ فَدَفَعَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام جَوَابَ کِتَابِ مُعَاوِیَةَ فَقَالَ أَبُو مُسْلِمٍ لَقَدْ رَأَیْتُ قَوْماً مَا لَکَ مَعَهُمْ أَمْرٌ قَالَ وَ مَا ذَاکَ قَالَ بَلَغَ الْقَوْمَ أَنَّکَ تُرِیدُ أَنْ تَدْفَعَ إِلَیْنَا قَتَلَةَ عُثْمَانَ فَضَجُّوا وَ اجْتَمَعُوا وَ لَبِسُوا السِّلَاحَ وَ زَعَمُوا أَنَّهُمْ کُلَّهُمْ قَتَلَةُ عُثْمَانَ فَقَالَ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا أَرَدْتُ أَنْ أَدْفَعَهُمْ

ص: 109

پس از بیعت به هیچیک از آنان بیش از پسر عمّت، عثمان حسد نمیبردی، درحالیکه او به سبب خویشاوندی و دامادیش بیش از آنان استحقاق داشت که با وی چنان نکنی، با او قطع رحم کردی و نکوییهایش را زشت شمردی و مردم را بر ضدش برانگیختی و نهان شدی و چهره نمودی، تا آنکه گروهی بر تو تاختند و سپاهی همدست بر ضدش نظام یافت و در حرم پیامبر خدا اسلحه به رویش کشیدند و در کنار تو، در یک محله، او را کشتند و تو بانگ و فریاد را از سرای او میشنیدی ولی به گفتار یا کردار خود هیچ دستی نجنباندی که شک و تهمت از خویشتن دور کنی. صادقانه سوگند میخورم، اگر در ماجرای او موضعی میگرفتی و حتی یکبار کاری میکردی که گزند مردم را از او بازداری، یک تن از ما هم تو را متهم نمیساخت و مردم مخالفت و گردنکشیهای تو را بر ضد عثمان از یاد میبردند.

گذشته از این هواداران عثمان از آن رو بر تو بد­گمانند که تو قاتلان عثمان را پناه دادهای و اینک همانان یاران و دستیاران، و دست و بازو، و نزدیکان و رازداران تو هستند. به من گفتهاند که تو خود را از خون او بری میدانی، اگر راست میگویی دست ما را بر قاتلانش گشادهدار تا ایشان را بکشیم، آنگاه (برای بیعت با تو) ما شتابندهترین بهسوی تو خواهیم بود و گر نه تو و یارانت را جز شمشیر نسزد. سوگند به خداوندی که خدایی جز او نیست. ما در کوه و صحرا و بیابان و دریا در پی قاتلان بتازیم تا خداوند ایشان را بکشد یا جانهای ما به خداوند پیوندد. والسلام .

نصر ادامه داد: زمانیکه ابومسلم با این نامه نزد علی علیه السّلام آمد، برخواست و خدا را حمد و ثنا گفت سپس فرمود: اما بعد تو به امری پرداختی و برعهده گرفتی که به خدا سوگند که دوست نداشتم برای غیر تو باشد اگر منصفانه بنگری عثمان مسلمان حرام مظلومانه کشته شد پس قاتلان او را به ما بسپار. تو امیر ما هستی و اگر یکی از مردم با تو مخالفت کند دستان ما یاریگر تو و زبان ما شاهد تو است و تو صاحب عذر و حجت بودی.

پس علی علیه السّلام فرمود: فردا نزد من بیا و پاسخ نامهات را بگیر. پس او رفت و فردا بازگشت تا نامهاش را بگیرد پس دید که آنچه که او به خاطر آن آمده است به مردم رسیده است. پس شیعیان سلاح بستند سپس رفتند و مسجد را پر کردند و همگی فریاد زدند که همه ما قاتلان عثمان هستیم و این ندا را بسیار برآوردند و به ابومسلم اجازه داد پس داخل شد و علی علیه السّلام جواب نامه معاویه را به او داد.

ابومسلم گفت: مردمی را دیدم که تو با آنان کاری نداری. فرمود: کدام؟ گفت: به مردم رسیده است که تو میخواهی قاتلان عثمان را به ما تحویل دهی پس برآشفته شده، جمع شده و سلاح بستهاند و میپندارند که همه آنها قاتلان عثمان هستند. پس علی علیه السّلام فرمود: به خدا سوگند لحظهای قصد نکردم که آنان را

ص: 109

إِلَیْکُمْ طَرْفَةَ عَیْنٍ قَطُّ لَقَدْ ضَرَبْتُ هَذَا الْأَمْرَ أَنْفَهُ وَ عَیْنَهُ فَمَا رَأَیْتُهُ یَنْبَغِی لِی أَنْ أَدْفَعَهُمْ إِلَیْکَ وَ لَا إِلَی غَیْرِکَ فَخَرَجَ أَبُو مُسْلِمٍ بِالْکِتَابِ وَ هُوَ یَقُولُ الْآنَ طَابَ الضِّرَابُ وَ کَانَ جَوَابُ عَلِیٍّ علیه السلام مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ أَخَا خَوْلَانَ قَدِمَ عَلَیَّ بِکِتَابٍ مِنْکَ تَذْکُرُ فِیهِ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ بِهِ عَلَیْهِ مِنَ الْهُدَی وَ الْوَحْیِ فَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَ الْوَعْدَ وَ أَیَّدَهُ بِالنَّصْرِ وَ مَکَّنَ لَهُ فِی الْبِلَادِ وَ أَظْهَرَ عَلَی أَهْلِ الْعَدَاوَةِ وَ الشَّنَآنِ مِنْ قَوْمِهِ الَّذِینَ وَثَبُوا عَلَیْهِ وَ شَنَفُوا لَهُ وَ أَظْهَرُوا تَکْذِیبَهُ وَ بَارَزُوهُ بِالْعَدَاوَةِ وَ ظَاهَرُوا عَلَی إِخْرَاجِهِ وَ عَلَی إِخْرَاجِ أَصْحَابِهِ وَ أَهْلِهِ وَ أَلَّبُوا عَلَیْهِ الْعَرَبَ وَ جَامَعُوهُمْ عَلَی حَرْبِهِ وَ جَهَدُوا فِی أَمْرِهِ کُلَّ الْجَهْدِ وَ قَلَّبُوا لَهُ الْأُمُورَ حَتَّی جاءَ الْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَ هُمْ کارِهُونَ فَکَانَ أَشَدُّ النَّاسِ عَلَیْهِ تَأْلِیباً وَ تَحْرِیضاً أُسْرَتَهُ وَ الْأَدْنَی فَالْأَدْنَی مِنْ قَوْمِهِ إِلَّا مَنْ عَصَمَهُ اللَّهُ مِنْهُمْ یَا ابْنَ هِنْدٍ فَلَقَدْ خَبَّأَ لَنَا الدَّهْرُ مِنْکَ عَجَباً وَ لَقَدْ قَدِمْتَ فَأَفْحَشْتَ إِذْ طَفِقْتَ تُخْبِرُنَا عَنْ بَلَاءِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ فِینَا فَکُنْتَ فِی ذَلِکَ کَجَالِبِ التَّمْرِ إِلَی هَجَرَ أَوْ کَدَاعِی مُسَدِّدِهِ إِلَی النِّضَالِ وَ ذَکَرْتَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی اجْتَبَی لَهُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ أَعْوَاناً أَیَّدَهُ اللَّهُ بِهِمْ فَکَانُوا فِی مَنَازِلِهِمْ عِنْدَهُ عَلَی قَدْرِ فَضَائِلِهِمْ فِی الْإِسْلَامِ فَکَانَ أَفْضَلُهُمْ کَمَا زَعَمْتَ فِی الْإِسْلَامِ وَ أَنْصَحُهُمْ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ الْخَلِیفَةَ الصِّدِّیقَ وَ خَلِیفَةَ الْخَلِیفَةِ الْفَارُوقَ وَ لَعَمْرِی ذَکَرْتَ أَمْراً إِنْ تَمَّ اعْتَزَلَکَ کُلُّهُ وَ إِنْ نَقَصَ لَمْ یَلْحَقْکَ ثَلْمُهُ (1)وَ مَا أَنْتَ وَ الصِّدِّیقَ فَالصِّدِّیقُ مَنْ صَدَّقَ بِحَقِّنَا وَ أَبْطَلَ بَاطِلَ عَدُوِّنَا وَ مَا أَنْتَ وَ الْفَارُوقَ فَالْفَارُوقُ مَنْ فَرَّقَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ أَعْدَائِنَا (2)

ص: 110


1- 1 الثلم: النقص و الخلال.
2- 2 کذا فی طبع الکمبانیّ من أصلی، و من عدم وجود الکلام علی هذا النسق فی جمیع المصادر فی رسالة معاویة، و عدم وجود هذه القطعة بهذه الخصوصیة فی مصدری المصنّف- کتاب صفّین و شرح ابن أبی الحدید- و غیرهما یتبین جلیا أن هاهنا زید فی جواب أمیر المؤمنین علیه السلام ما لیس منه؛ و لأجل التوضیح نسوق حرفیا لفظی کتاب صفّین و شرح ابن أبی الحدید، و هذا نصهما: و ذکرت أن اللّه تعالی اجتبی له من المسلمین أعوانا أیده اللّه بهم فکانوا فی منازلهم عنده علی قدر فضائلهم فی الإسلام فکان أفضلهم- زعمت- فی الإسلام و أنصحهم للّه و لرسوله الخلیفة و خلیفة الخلیفة ... و لفظتا «تعالی» و اللام فی قوله «و لرسوله» من شرح النهج فقط. و فی بدایة حرب صفّین تحت الرقم 359 من ترجمة أمیر المؤمنین علیه السلام من کتاب أنساب الاشراف: ج 1 ص 366 من المخطوطة، و فی ط 1: ج 2 ص 279 ما هذا لفظه: و ذکرت أن اللّه جل ثناؤه و تبارکت أسماؤه، اختار له من المؤمنین أعوانا أیده بهم فکانوا فی منازلهم عنده علی قدم [قدر «خ»] فضائلهم فی الإسلام فکان أفضلهم خلیفته و خلیفة خلیفته من بعده، و لعمری إن مکانهما ...». و فی کتاب العسجدة فی الخلفاء تحت الرقم 11 منه من العقد الفرید: ج 3 ص 107، ط 2 ما هذا نصه: و ذکرت أن اللّه اختار [له] من المسلمین أعوانا أیده بهم فکانوا فی منازلهم عنده علی قدر فضائلهم فی الإسلام فکان أفضلهم- بزعمک- فی الإسلام و أنصحهم للّه و لرسوله الخلیفة و خلیفة الخلیفة ... فظهر ممّا ذکرناه أن ما ذکرها هنا فی أصلی المطبوع غیر موجود فی مصدره المأخوذ منه و لا فی غیره من المصادر القدیمة فلا اعتبار له. و علی فرض ثبوت مصدر معتبر له أیضا لا یدلّ علی مدح لأنّه حکایة کلام لمعاویة مقرونة بالرد.

به شما تحویل دهم من در این باب نیک نگریسته و جوانب آن را سنجیدهام و صلاح نمیدانم که ایشان را نه به تو و نه به دیگری تسلیم کنم. پس ابومسلم با نامه خارج شد درحالیکه میگفت: جنگ هم اکنون خوش است.

و جواب علی علیه السّلام چنین بود: از بنده خدا علی امیر مؤمنان به معاویه پسر ابوسفیان: پاسخ علی علیه السلام: از بنده خدا علی، امیرمؤمنان به معاویه بن ابی سفیان. اما بعد، آن مرد خولانی نامه تو را آورد که در آن محمد صلی الله علیه و آله و سلم را یاد کرده و از نعمتی که خداوند، از هدایت و وحی، بدو بخشیده سخن گفته بودی، سپاس خدای را که وعده او را راست آورد و پیروزی را برایش به کمال رساند و دستش را بر کشورها گشود و بر دشمنان و بدگویان چیرهاش کرد، او را بر کسانی از قوم خودش که بر او تاختند و کینه ورزیدند و درغگویش خواندند و دشمنیها نشان دادند و بر بیرون راندن او و یاران و خویشانش همدست شدند و عرب را بر ضدش برانگیختند و برای پیکار با او بسیج کردند و در کارش با نهایت سرسختی پای فشردند و عرصه را بر او تنگ ساختند، غالب فرمود و امر خدا، درحالیکه بر همه آنان ناگوار بود، پیروز برآمد، درحالیکه پافشارترین مردم در تحریک بر ضد او همان خاندان خود وی بودند و از قوم او آن که بدو نزدیکتر بود بیشتر لجاجت میکرد مگر آن کس که خداوند معصومش نگه داشته بود.

ای پسر هند بهراستی روزگار نکته شگفتی را درباره تو از ما پنهان داشته بود، اینک تو خود آن را بروز دادی و رسوایی فزودی، آنجا که آغاز کردی تا نعمت خدای تعالی را در حق پیامبر خود صلی الله علیه و سلم و در مورد ما به خود ما خبر دهی، و چونان کسی گشتی که خرما به هجر برد، یا کسیکه استاد تیراندازی خود را به مسابقه بخواند.

و یاد کردی که خداوند از مسلمانان یاورانی برای او برگزید و بهوسیله ایشان یاریش داد و آنان را به اندازه فضایلشان در اسلام، نزد او پایگاههایی بود و ادعا کردی برتر از همه ایشان در اسلام و نیکخواهترین آنان نسبت به خدا و پیامبرش، آن خلیفه صدیق و جانشین آن خلیفه فاروق بودهاند، به جان خودم امری را ذکر کردی که اگر همه آن از تو دور شود و کاسته شود خللی به تو نمی­رسد، تو را چه به صدیق؟ که صدیق کسی است که حق ما را تصدیق کرد و باطل دشمنمان را باطل کرد! و تو را چه به فاروق که؟ که فاروق کسی است که میان ما و دشمنمان جدایی انداخت.

ص: 110

وَ ذَکَرْتَ أَنَّ عُثْمَانَ کَانَ فِی الْفَضْلِ تَالِیَا فَإِنْ یَکُنْ عُثْمَانُ مُحْسِناً فَسَیَجْزِیهِ اللَّهُ بِإِحْسَانِهِ وَ إِنْ یَکُنْ مُسِیئاً فَسَیَلْقَی رَبّاً غَفُوراً لَا یَتَعَاظَمُهُ ذَنْبٌ أَنْ یَغْفِرَهُ وَ لَعَمْرِی إِنِّی لَأَرْجُو إِذَا أَعْطَی اللَّهُ النَّاسَ عَلَی قَدْرِ فَضَائِلِهِمْ فِی الْإِسْلَامِ وَ نَصِیحَتِهِمْ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ أَنْ یَکُونَ نَصِیبُنَا فِی ذَلِکَ الْأَوْفَرَ إِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله لَمَّا دَعَا إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ التَّوْحِیدِ لَهُ کُنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ صَدَّقَهُ فِیمَا جَاءَ بِهِ فَلَبِثْنَا أَحْوَالًا کَامِلَةً مُجَرَّمَةً تَامَّةً وَ مَا یَعْبُدُ اللَّهَ فِی رَبْعٍ سَاکِنٍ مِنَ الْعَرَبِ غَیْرُنَا فَأَرَادَ قَوْمُنَا قَتْلَ نَبِیِّنَا وَ اجْتِیَاحَ أَصْلِنَا وَ هَمُّوا بِنَا الْهُمُومَ وَ فَعَلُوا بِنَا الْأَفَاعِیلَ

ص: 111

و نوشتی که عثمان در فضل، سومین فرد بود. اگر عثمان نیکوکار بوده خدا در برابر نیکیش به او پاداش خواهد داد و اگر بدکار بوده پروردگار بسیار آمرزندهای را خواهد دید که بزرگی هیچ گناهی بیش از گستردگی و شمول بخشش و آمرزش او نیست.

به جانم سوگند، مرا امید چنان است که آنگاه که خداوند به مردم به اندازه فضایلشان در اسلام و نیکخواهی ایشان نسبت به خود و پیامبر خود نصیبی عطا فرماید، سهم ما بیشتر باشد .

همانا وقتی محمد صلی الله علیه و آله مردم را به ایمان به خدا و یکتا­پرستی دعوت کرد ما اهل بیت نخستین کسانی بودیم که به او ایمان آوردیم و آنچه آورده بود تصدیق کردیم و سالها بر همان اعتقاد بودیم، در صورتیکه در ترجمه اشکال دارد///////////

ربع مسکون هیچیک از اعراب، جز ما ایمان نیاورده بودند، پس قوم قریش خواستند پیامبرمان را بکشند و ریشه ما را برکنند و بار اندوهها را بر دلمان نهند و کارهای ناروا با ما کردند

ص: 111

وَ مَنَعُونَا الْمِیرَةَ وَ أَمْسَکُوا عَنَّا الْعَذْبَ وَ أَحْلَسُونَا الْخَوْفَ وَ جَعَلُوا عَلَیْنَا الْإِرْصَادَ وَ الْعُیُونَ وَ اضْطَرُّونَا إِلَی جَبَلٍ وَعِرٍ وَ أَوْقَدُوا لَنَا نَارَ الْحَرْبِ وَ کَتَبُوا عَلَیْنَا بَیْنَهُمْ کِتَاباً لَا یُؤَاکِلُونَنَا وَ لَا یُشَارِبُونَنَا وَ لَا یُنَاکِحُونَنَا وَ لَا یُبَایِعُونَنَا وَ لَا نَأْمَنُ فِیهِمْ حَتَّی نَدْفَعَ إِلَیْهِمْ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَیَقْتُلُوهُ وَ یُمَثِّلُوا بِهِ فَلَمْ نَکُنْ نَأْمَنُ فِیهِمْ إِلَّا مِنْ مَوْسِمٍ إِلَی مَوْسِمٍ فَعَزَمَ اللَّهُ لَنَا عَلَی مَنْعِهِ وَ الذَّبَّ عَنْ حَوْزَتِهِ وَ الرَّمْیَاءَ مِنْ وَرَاءِ جَمْرَتِهِ (1)وَ الْقِیَامَ بِأَسْیَافِنَا دُونَهُ فِی سَاعَاتِ الْخَوْفِ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فَمُؤْمِنُنَا یَرْجُو بِذَلِکَ الثَّوَابَ وَ کَافِرُنَا یُحَامِی بِهِ عَنِ الْأَصْلِ وَ أَمَّا مَنْ أَسْلَمَ مِنْ قُرَیْشٍ بَعْدُ فَإِنَّهُمْ مِمَّا نَحْنُ فِیهِ أَخْلِیَاءُ فَمِنْهُمُ الْحَلِیفُ الْمَمْنُوعُ وَ مِنْهُمْ ذُو الْعَشِیرَةِ الَّتِی تُدَافِعُ عَنْهُ فَلَا یَبْغِیهِ أَحَدٌ مِثْلَ مَا بَغَانَا بِهِ قَوْمُنَا مِنَ التَّلَفِ فَهُمْ مِنَ الْقَتْلِ بِمَکَانِ نَجْوَةٍ وَ أَمْنٍ فَکَانَ ذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَکُونَ ثُمَّ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی رَسُولَهُ بِالْهِجْرَةِ وَ أَذِنَ لَهُ بَعْدَ ذَلِکَ فِی قِتَالِ الْمُشْرِکِینَ فَکَانَ إِذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ وَ دُعِیَتْ نَزَالِ أَقَامَ أَهْلَ بَیْتِهِ فَاسْتَقْدَمُوا فَوَقَی أَصْحَابَهُ بِهِمْ حَدَّ الْأَسِنَّةِ وَ السُّیُوفِ فَقُتِلَ عُبَیْدَةُ یَوْمَ بَدْرٍ وَ حَمْزَةُ یَوْمَ أُحُدٍ وَ جَعْفَرٌ وَ زَیْدٌ یَوْمَ مُؤْتَةَ وَ أَرَادَ مَنْ لَوْ شِئْتُ ذَکَرْتُ اسْمَهُ مِثْلَ الَّذِی أَرَادُوا مِنَ الشَّهَادَةِ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله غَیْرَ مَرَّةٍ إِلَّا أَنَّ آجَالَهُمْ عُجِّلَتْ وَ مَنِیَّتَهُ أُخِّرَتْ وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْإِحْسَانِ إِلَیْهِمْ وَ الْمِنَّةُ عَلَیْهِمْ بِمَا قَدْ أَسْلَفُوا مِنَ الصَّالِحَاتِ فَمَا سَمِعْتُ بِأَحَدٍ وَ لَا رَأَیْتُهُ هُوَ أَنْصَحُ لِلَّهِ فِی طَاعَةِ رَسُولِهِ وَ لَا أَطْوَعُ لِنَبِیِّهِ فِی طَاعَةِ رَبِّهِ وَ لَا أَصْبَرُ عَلَی اللَّأْوَاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ وَ مَوَاطِنَ الْمَکْرُوهِ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِنْ هَؤُلَاءِ النَّفَرِ الَّذِینَ سَمَّیْتُ لَکَ وَ فِی الْمُهَاجِرِینَ خَیْرٌ کَثِیرٌ تَعْرِفُهُ جَزَاهُمُ اللَّهُ خَیْراً بِأَحْسَنِ أَعْمَالِهِمْ وَ ذَکَرْتَ حَسَدِیَ الْخُلَفَاءَ وَ إِبْطَائِی عَنْهُمْ وَ بَغْیِی عَلَیْهِمْ فَأَمَّا الْبَغْیُ عَلَیْهِمْ فَمَعَاذَ اللَّهِ أَنْ یَکُونَ

ص: 112


1- 1 کذا فی أصلی، و فی کتاب صفّین ط مصر، و شرح المختار 9 من کتب نهج البلاغة لابن أبی الحدید: «و الرمی من وراء حرمته ...» و لکن قال عند الشرح: و یروی: و الرمیاء.

و ما را از خوراکی گوارا و نوشیدن جرعهای زلال باز داشتند و بیم و ترس را به ما ارزانی داشتند و بر ما دیدهبانان و جاسوسان گماشتند و ما را به رفتن بر کوهساری سخت و ناهموار ناگزیر کردند و آتش جنگ را بر (ضد) ما برافروختند و میان خود پیمانی نوشتند که با ما نخورند و نیاشامند و همسری و خرید و فروش نکنند و دست به دستمان نسایند و امانمان ندهند مگر آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را به ایشان سپاریم تا او را بکشند و بدو مثل زنند (که عبرت دیگران باشد) و ما از ایشان جز از موسم حجی تا موسمی دیگر امان نداشتیم. پس خداوند ما را بر حمایت از او، دفاع از حریم و نگهداشت حرمت او و نگهبانی از او، با شمشیرهای خود، در تمام ساعات هولناک شبانهروز مصمم داشت، مؤمن ما از این پایمردی امید ثواب داشت و کافرمان نیز به سبب خویشی و ریشه دودمانی خود از او حمایت میکرد.

اما دیگر قریشیان که اسلام آورده بودند چنان بیم و هراسی که ما داشتیم، نداشتند زیرا یا به سبب همپیمانی، ریختن خونشان ممنوع بود یا عشیره و قومشان از آنان دفاع میکردند. و به هیچکس چنان گزندی که از سوی قوممان متوجه ما بود نرسید، چه آنان از کشته شدن نجات یافته و در امان بودند. این امری بود که خدا خواسته بود چنان باشد.

سپس به پیامبر خود فرمان هجرت داد و از آن پس به وی اجازه داد با مشرکان بجنگد. چون نبرد سخت میشد و تکاوران را به میدان میخواندند، اهل بیت او بهپا میخاستند و وی ایشان را جلو میانداخت و دیگر یاران خود را، در پناه ایشان که سپر بلا شده بودند، در برابر تندی پیکانها و تیزی شمشیرها حمایت میکرد، پس عبیده در جنگ بدر، و حمزه در جنگ احد و جعفر و زید در جنگ موته کشته شدند.

و کسیکه اگر میخواستم نامش را ذکر میکردم آرزومند شهادت در راه خدا بود، همچون شهادتی که ایشان در رکاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، چندین بار پذیرا بودند و بدان نایل آمدند، جز آنکه مهلت آنان زودتر فرا رسید و مرگ این یک به تأخیر افتاد. و خدا ایشان را غریق احسان خویش کرد و به سبب اعمال صالحانهای که از پیش تقدیم داشتند بر ایشان منت نهاد. و هرگز نشنیدم و ندیدم که در میان آنان کسی خدا را در فرمانبرداری از پیامبر او، نیکخواهتر، و پیامبرش را در فرمانبرداری از خدا گوش به فرمانتر، و در محنت و سختی و به گاه شدت خطر بردبارتر، و در جایگاههای ناگواربه همراهی با پیامبر صلی الله علیه و آله از آنان که برای تو نام بردم شکیباتر بوده باشد. مهاجران را نیکوییهای بسیار بود که میدانیم، خداوند بسی بهتر از اعمال نیک آنان بدیشان پاداش دهاد.

تو از رشک بردن من بر خلفا و تأخیرم از آنها و گردنکشی من بر ضد ایشان سخن گفتی. اما درباره گردنکشی، پناه بر خدا اگر هرگز چنان بوده باشد،

ص: 112

وَ أَمَّا الْإِبْطَاءُ عَنْهُمْ وَ الْکَرَاهِیَةُ لِأَمْرِهِمْ فَلَسْتُ أَعْتَذِرُ إِلَی النَّاسِ مِنْ ذَلِکَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ لَمَّا قَبَضَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَتْ قُرَیْشٌ مِنَّا أَمِیرٌ وَ قَالَتِ الْأَنْصَارُ مِنَّا أَمِیرٌ فَقَالَتْ قُرَیْشٌ مِنَّا مُحَمَّدٌ فَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْأَمْرِ فَعَرَفَتْ ذَلِکَ الْأَنْصَارُ فَسَلَّمَتْ لَهُمُ الْوِلَایَةَ وَ السُّلْطَانَ فَإِذَا اسْتَحَقُّوهَا بِمُحَمَّدٍ دُونَ الْأَنْصَارِ فَإِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِمُحَمَّدٍ أَحَقُّ بِهِ مِنْهُمْ وَ إِلَّا فَإِنَّ الْأَنْصَارَ أَعْظَمُ الْعَرَبِ فِیهَا نَصِیباً فَلَا أَدْرِی أَصْحَابِی سَلِمُوا مِنْ أَنْ یَکُونُوا حَقِّی أَخَذُوا أَوِ الْأَنْصَارُ ظُلِمُوا بَلْ عَرَفْتَ أَنَّ حَقِّی هُوَ الْمَأْخُوذُ وَ قَدْ تَرَکْتُهُ لَهُمْ تَجَاوَزَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ أَمْرِ عُثْمَانَ وَ قَطِیعَتِی رَحِمَهُ وَ تَأْلِیبِی عَلَیْهِ فَإِنَّ عُثْمَانَ عَمِلَ مَا قَدْ بَلَغَکَ فَصَنَعَ النَّاسُ بِهِ مَا رَأَیْتَ وَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ أَنِّی قَدْ کُنْتُ فِی عُزْلَةٍ عَنْهُ إِلَّا أَنْ تَتَجَنَّی فَتَجَنَّ مَا بَدَا لَکَ وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ أَمْرِ قَتَلَةِ عُثْمَانَ فَإِنِّی نَظَرْتُ فِی هَذَا الْأَمْرِ وَ ضَرَبْتُ أَنْفَهُ وَ عَیْنَهُ فَلَمْ أَرَ دَفْعَهُمْ إِلَیْکَ وَ لَا إِلَی غَیْرِکَ وَ لَعَمْرِی لَئِنْ لَمْ تَنْزِعْ عَنْ غَیِّکَ وَ شِقَاقِکَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ عَنْ قَلِیلٍ یَطْلُبُونَکَ لَا یُکَلِّفُونَکَ أَنْ تَطْلُبَهُمْ فِی بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ وَ لَا سَهْلٍ وَ لَا جَبَلٍ وَ قَدْ کَانَ أَبُوکَ قَدْ أَتَانِی حِینَ وَلَّی النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ أَنْتَ أَحَقُّ بِمَقَامِ مُحَمَّدٍ وَ أَوْلَی النَّاسِ بِهَذَا الْأَمْرِ وَ أَنَا زَعِیمٌ لَکَ بِذَلِکَ عَلَی مَنْ خَالَفَ عَلَیْکَ ابْسُطْ یَدَکَ أُبَایِعْکَ فَلَمْ أَفْعَلْ وَ أَنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ أَبَاکَ قَدْ کَانَ قَالَ ذَلِکَ وَ أَرَادَهُ حَتَّی کُنْتُ أَنَا الَّذِی أَبَیْتُ عَلَیْهِ لِقُرْبِ عَهْدِ النَّاسِ بِالْکُفْرِ وَ مَخَافَةِ الْفُرْقَةِ بَیْنَ أَهْلِ الْإِسْلَامِ فَأَبُوکَ کَانَ أَعْرَفَ بِحَقِّی مِنْکَ فَإِنْ تَعْرِفْ مِنْ حَقِّی مَا کَانَ أَبُوکَ یَعْرِفُ تُصِبْ رُشْدَکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَسَیُغْنِی اللَّهُ عَنْکَ وَ السَّلَامُ.

توضیح

وجدت الکتاب و الجواب فی أصل کتاب نصر (1)

ص: 113


1- 1 تقدم أنّه رواه نصر بن مزاحم فی أواسط الجزء الثانی- أواخر الجزء الثانی من أصل عبد الوهاب- من کتاب صفّین ص 85 و فی ط: ص 112.

و اما تأخیر من در موافقت با ایشان و ناخوشایندی از کار آنان، من در این مورد از کسی پوزش نمیخواهم، زیرا چون خداوند، که یادش شکوهمند است، جان پاک پیامبرش صلی الله علیه و سلم را باز گرفت، قریش گفتند: امیر از ما باید، و انصار گفتند: امیر از ما باشد. سپس قریش گفتند: محمد، پیامبر خدا صلی الله علیه و سلم از ما است پس ما بدین ولایت و فرماندهی سزاوارتریم.

و بر اثر آن انصار این حق را برای آنها شناختند و ولایت و سلطنت را به ایشان سپردند. اگر آنان حق خود را به مناسبت پیوندی بیش از انصار با محمد صلی الله علیه و آله و سلم مطالبه میکردند، در واقع نزدیکترین مردم به محمد صلی الله علیه سزاوارتر از همه آنها بود. و گرنه انصار را در میان عرب نصیبی بیشتر در حکومت بود. (به هر تقدیر) نمیدانم آیا صحابه در این مورد که حق مرا گرفتهاند (خطایی نکردهاند) و از این عیب منزه و سالمند؟یا انصار ستم کردهاند؟ [بلکه] فقط این را دانستم و دیدم آنچه سلب شده همان حق من است، و آن را به خدا واگذاشتم که از ایشان درگذرد.

اما آنچه از کار عثمان و اینکه من پیوند خویشاوندی خود را با او گسستم یاد کردی و از تحریکات من بر ضد او سخن گفتی، به راستی عثمان آنچه را خبرش نیز به تو رسیده خود کرد، و مردم [از آن] ماجرایی ساختند که دیده و شنیدهای. من به کلی از آن ماجرا بر کنار بودم، مگر آنکه بخواهی تهمت بندی، پس هر چه خواهی و تو را بایسته است تهمت بزن.

اما آنچه درباره قاتلان عثمان نوشتی، من در این باب نیک نگریسته و جوانب آن را سنجیدهام و صلاح نمیدانم که ایشان را نه به تو و نه به دیگری تسلیم کنم.

به جان خودم، سوگند میخورم که اگر تو از گمراهی و جداطلبی خود باز نایستی به زودی خواهی دید که آنان خود، تو را میجویند، و این بار گران را که تو حتی در بیابان، نه در دریا و کوه و دشت، به دنبال ایشان بگردی از شانهات بر میدارند.

هنگامی که مردم ابوبکر را به سرپرستی خویش میگرفتند، پدرت نزد من آمد و گفت: پس از محمد صلی الله علیه و آله و سلم تو سزاوارترین کس به این کار هستی و من در این زمینه رهبری مقاومت در برابر هر کس را به مخالفت با تو پردازد بر عهده گیرم. دستت را فراز آر تا با تو بیعت کنم. و من چنان نکردم. و تو خود دانی که پدرت چنین گفت و چنین میخواست، و این من بودم که امتناع کردم زیرا مردم به روزگار کفر نزدیک بودند و من از ایجاد تفرقه بین مسلمانان بیم داشتم. پس پدرت بیش از تو به حق من آگاه بود و اگر تو نیز همان قدر که پدرت حقم را میشناخت، حق مرا بشناسی راه درست را یافتهای و اگر چنین نکنی خداوند (مرا) از تو بینیازی دهد. والسلام.

توضیح

نامه و پاسخ آن را در اصل کتاب نصر یافتم.(1)

ص: 113


1- . بیان شد که نصر بن مزاحم آن را در اواسط جلد دوم -اواخر جلد دوم از اصل عبدالوهاب- از کتاب صفین ص 85 و در چاپ: ص112 روایت کرده است.

و قال فی القاموس شزره و إلیه یشزره نظر منه فی أحد شقیه أو هو نظر فیه إعراض أو نظر الغضبان بمؤخر العین أو النظر عن یمین و شمال.

و قال فی النهایة الخشاش عوید یجعل فی أنف البعیر یشد به الزمام لیکون أسرع لانقیاده و منه حدیث جابر فانقادت معه الشجرة کالبعیر المخشوش هو الذی جعل فی أنفه الخشاش انتهی.

و ضرب آباط الإبل کنایة عن رکوبها و السیر علیها و إیجافها و الهائعة الصوت تفزع منه و تخافه من عدو و نهنهه عن الأمر زجره و تنصل إلیه من الجنایة خرج و تبرأ.

و فی النهایة شنفوا له أی أبغضوه و قال الجوهری ألبت الجیش جمعته و تألبوا تجمعوا و التألیب التحریض و هو الحث علی القتال و قال هجر اسم بلد و فی المثل کمبضع التمر إلی هجر و قال فی بضع أبضعت الشی ء و استبضعته أی جعلته بضاعة و فی المثل کمستبضع تمر إلی هجر و ذلک أن هجر معدن التمر.

قوله علیه السلام أو کداعی مسدده أی کمن یدعو من یعلمه الرمی إلی المناضلة أی المراماة قال الجوهری التسدید التوفیق للسداد و هو الصواب و القصد من القول و العمل إلی أن قال و قد استد الشی ء أی استقام و قال:

أعلمه الرمایة کل یوم***فلما استد ساعده رمانی

و قال حول مجرم و سنة مجرمة أی تامة انتهی و الاجتیاح الاستیصال.

قوله علیه السلام و منعونا المیرة و أمسکوا عنا العذب و فی النهج و منعونا العذب و قال ابن أبی الحدید العذب هنا العیش العذب لا الماء العذب علی أنه قد نقل أنهم منعوا أیام الحصار فی شعب بنی هاشم من الماء العذب.

قوله علیه السلام و أحلسونا الخوف أی ألزموناه و الحلس کساء رقیق

ص: 114

در قاموس گوید: شزره و إلیه یشزره: در یکی از دو طرف او نگریست یا نگاهی که در آن اعراض باشد یا نگاه فرد خشمگین با گوشه چشم یا نگاه از راست و چپ.

در النهایه گوید: خشخاش چوب کوچکی است که در بینی شتر قرار داده میشود و زمام به آن بسته میشود تا برای کشیدنش سریعتر باشد و این حدیث جابر از آن است «فانقادت معه الشجرة کالبعیر المخشوش» و مخشوش شتری است که در بینیاش خشخاش گذاشتهاند. پایان.

و ضرب آباط الإبل کنایه از سوار شدن بر شتر و حرکت بر روی آن و به هیجان آوردن آن است و الهائعة صدایی است که از آن میترسی و میهراسی از سوی دشمن. و نهنهه عن الأمر: او را از کاری بازداشت. و تنصلّ إلیه من الجنایه یعنی خارج شد و تبری حسبت.

و در النهایه آمده است: شنفوا له یعنی با او دشمنی کنید. و جوهری گوید: ألّبت الجیش یعنی لشکر را جمع کردم و تألّبوا یعنی جمع شدند. و التألیب یعنی تحریض که همان تحریک بر جنگ است. و گوید هجر اسم شهری است و در مثل آمده است کمبضع التمر إلی هجر. و درباره بضع گفته است: أبضعت الشئ و استبضعته یعنی آن را متاعی قرار دادم. و در مثل آمده است: کمستبضع تمر إلی هجر. و آن به این سبب که هجر منبع خرماست. و این کلام امام علیه السّلام کداعی مسدّده یعنی مانند کسی که، معلم تیراندازی خود را به مبارزه یعنی تیراندازی دعوت میکند. جوهری گوید: تسدید یعنی توفیق سداد که همان درست و هدف از قول و عمل است تا اینکه گوید: قد استّد الشئ یعنی استوار شد. و گوید.

هر روز به او تیراندازی میآموزم، پس زمانیکه بازوانش قدرت یافت مرا هدف تیر خود ساخت.

و گوید: حوم مجرّم و سنة مجرمة یعنی سال کامل. پایان. اجتیاح یعنی: نابودی. و این کلام امام که «و منعونا المیرة و أمسکوا عنّا العذاب» و در نهجالبلاغه «و منعونا العذب» و ابن ابی الحدید گوید: عذب در اینجا زندگی شیرین است نه آب شیرین بر این اساس که نقل شده که آنها در ایام محاصره در دره بنی هاشم از آب شیرین منع شدهاند.

و این کلام امام علیه السّلام «و أحلسونا الخوف» یعنی ترس را ملازم ما کردند. و الحلس: پوشش نازکی است که

ص: 114

یکون تحت برذعة البعیر و أحلاس البیوت ما یبسط تحت حر الثیاب و لما کان حلس البعیر و حلس البیت ملازما لهما قال و أحلسونا الخوف.

قوله علیه السلام إلی جبل وعر أی غلیظ حزن یصعب الصعود إلیه و هذا مثل ضربه لصعوبة مقامهم و یحتمل الحقیقة لأن الشعب الذی حصروا فیه مضیق بین جبلین.

و فی النهج فعزم الله لنا عن الذب عن حوزته و الرمی من وراء حرمته مؤمننا یبغی بذلک الأجر قوله علیه السلام فعزم الله لنا أی وفقنا لذلک و جعلنا عازمین و قیل أراد لنا الإرادة اللازمة منه و اختار لنا أن نذب عن حوزة الإسلام و حوزة الملک بیضته و الذب المنع و الدفع و الحرمة ما لا یحل انتهاکه و الرمی من وراء الحرمة کنایة عن المحافظة و المحاماة.

و الوراء إما بمعنی الأمام أو کنایة عن الحمایة الخفیة أو لأن الوراء مظنة أن یؤتی منه غفلة و الضمیران فی حوزته و حرمته راجعان إلی النبی صلی الله علیه و آله أو إلی الله تعالی فإن حرمته حرمة الله و رمیا بکسر الراء و المیم المشددة و تشدید الیاء مبالغة فی الرمی قال الجوهری و کانت بینهم رمیا ثم صاروا إلی حجیزی و قال الجمرة کل قبیل انضموا فصاروا یدا واحدة و لم یخالفوا غیرهم فهی جمرة قوله علیه السلام یحامی عن الأصل أی یدافع عن محمد صلی الله علیه و آله حمیة و محافظة علی النسب.

و فی النهج بعد ذلک و من أسلم من قریش خلو مما نحن فیه بحلف یمنعه أو عشیرة تقوم دونه فهو من القتل بمکان أمن و کان رسول الله صلی الله علیه و آله إذا احمر البأس و أحجم الناس قدم أهل بیته فوقی بهم أصحابه حر السیوف و الأسنة فقتل عبیدة بن الحرث یوم بدر و قتل حمزة یوم أحد و قتل جعفر یوم مؤتة و أراد من لو شئت ذکرت اسمه مثل الذی أرادوا من الشهادة و لکن آجالهم عجلت و منیته أخرت.

و قال ابن میثم الواو فی قوله و من أسلم للحال أی و الحال أن من أسلم من قریش عدا بنی هاشم و بنی عبد المطلب خالین مما نحن فیه من

ص: 115

زیر پالان شتر است. و أحلاس البیوت: فرشی که زیر حرارت پیراهن­ها پهن میشود و از آنجا که حلس شتر و حلس بیت با آنها ملازم و همراه است فرموده است و أحلسونا الخوف - ترس با ما همراه بود -.

این کلام امام علیه السّلام: «إلی جبل وعر» یعنی کوه خشن ناهنجار که صعود به آن دشوار است و این مثلی است که برای دشواری اقامت آنان زده میشود، حقیقت نیز محتمل است زیرا درهای که در آن محصور بودند بین دو کوه قرار داشت.

و در نهج البلاغه آمده است: «فعزم الله لنا علی الذب عن حوزته و الرمی من وراء حرمته مؤمننا یبغی بذلک الأجر» «عزم الله لنا» یعنی خداوند ما را به آن توفیق داد و ما را مصمم بر آن قرار داد. و گفته شده: اراده لازم از آن را برای ما اراده کرد و برای ما برگزید که از قلمرو اسلام دفاع کنیم، و حوزه الملک یعنی دایره آن. و الذبّ یعنی منع و دفع کردن و الحرمة: آنچه که هتکش جایز نیست. و الرمی من وراء الحرمة کنایه از محافظت و حمایت است.

و الوراء به معنای جلو یا کنایه از حمایت پنهانی است یا به این دلیل که از پشت سر گمان غفلت میرود. و هر دو ضمیر در «حوزته و حرمته» به نبی صلّی الله علیه و آله یا به خدای متعال برمیگردد زیرا حرمت او حرمت خداست. و «رمیاً» با کسره راء و میم مشدده و تشدید یاء مبالغه در رمی است جوهری گوید: کانت بینهم رمیاً ثم صارو إلی حجّیزی. و گوید: الجمرة: هر قبیلهای که منضم شدند و دستی واحد شدند و با دیگران مخالفت نکردند. این کلام امام علیه السّلام یحامی عن الأصل یعنی از محمد صلّی الله علیه و آله از روی تعصب و محافظت بر نسب دفاع میکند .

و در نهج البلاغه بعد از آن آمده است: و هر که از قریشان اسلام آورد از آنچه که ما در آن هستیم به سبب پیمانی که او را منع میکند یا عشیرهای که مانع او میشود عاری است ، پس او از قتل ایمن است. و رسولالله صلّی الله علیه و آله هرگاه که آتش جنگ شعلهور میشد و مردم شانه خالی میکردند، اهل بیتش را مقدم میداشت و اصحابش را به وسیله آنان از تیزی شمشیرها و نیزهها حفظ میکرد پس عبیده بن حرث در روز بدر، و حمزه روز احد، جعفر روز مؤته کشته شدند و منظورش این است اگر کسی خواست نامش را ذکر کنم مانند چیری است که از شهادت اراده کردند اما اجلشان تعجیل کرد و مرگ آن کس به تأخیر افتاد.

ابن میثم گوید: واو در این کلام او: «و من أسلم» حالیه است یعنی و حال آنکه هر که غیر از فرزندان هاشم و عبدالمطلب از قریش اسلام آوردند از

ص: 115

البلاء آمنین من الخوف أو القتل فمنهم من کان له حلف و عهد مع المشرکین یمنعه و منهم من کان له عشیرة تحفظه.

قوله علیه السلام إذا احمر البأس قال السید الرضی (1)فی النهج هذا کنایة عن اشتداد الأمر و قد قیل فی ذلک أقوال أحسنها أنه شبه حمی الحرب بالنار التی تجمع الحرارة و الحمرة بفعلها و لونها.

و مما یؤید ذلک قول النبی صلی الله علیه و آله الآن حمی الوطیس و الوطیس مستوقد النار.

و أحجم الناس أی نکصوا و تأخروا و أراد بقوله من لو شئت ذکرت اسمه نفسه علیه السلام.

أقول: ذکر الرضی رضی الله عنه هکذا المکتوب بإسقاط کثیر و زاد فی آخره بعض الفقرات من مکتوب آخر سیأتی فی محله و رواه ابن میثم أیضا نحوا مما روینا عن ابن أبی الحدید و وجدناه فی مواضع أخر فجمعنا بین الروایات.

«409»

(2)نهج، نهج البلاغة وَ مِنْ کِتَابٍ لَهُ علیه السلام إِلَی مُعَاوِیَةَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ جَعَلَ الدُّنْیَا لِمَا بَعْدَهَا وَ ابْتَلَی فِیهَا أَهْلَهَا لِیَعْلَمَ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَ لَسْنَا لِلدُّنْیَا خُلِقْنَا وَ لَا بِالسَّعْیِ فِیهَا أُمِرْنَا وَ إِنَّمَا وُضِعْنَا فِیهَا لِنُبْتَلَی بِهَا وَ قَدِ ابْتَلَانِی بِکَ وَ ابْتَلَاکَ بِی فَجَعَلَ أَحَدَنَا حُجَّةً عَلَی الْآخَرِ فَعَدَوْتَ عَلَی طَلَبِ الدُّنْیَا بِتَأْوِیلِ الْقُرْآنِ فَطَلَبْتَنِی بِمَا لَمْ تَجْنِ یَدِی وَ لَا لِسَانِی وَ عَصَبْتَهُ أَنْتَ وَ أَهْلُ الشَّامِ بِی وَ أَلَّبَ عَالِمُکُمْ جَاهِلَکُمْ وَ قَائِمُکُمْ قَاعِدَکُمْ فَاتَّقِ اللَّهَ فِی نَفْسِکَ

ص: 116


1- 1 ذکره رحمه اللّه فی ذیل المختار الأخیر من غریب کلام أمیر المؤمنین علیه السلام قبل المختار: 261 من الباب الثالث من نهج البلاغة، و ما نقله المصنّف هنا معنی کلام السیّد و لیس بنص کلامه فی جمیع الفقرات.
2- 409- رواه السیّد الرضیّ رضی اللّه عنه فی المختار: 55 من باب کتب أمیر المؤمنین علیه السلام فی نهج البلاغة.

بلایی که ما در آن هستیم دور و از ترس یا مرگ ایمن هستند، که برخی از آنان پیمان و عهدی با مشرکان دارند که آن را از او دفع میکند یا عشیرهای دارد که او را حفظ میکند.

و این کلام او: «اذا احمّر البأس» سید رضی(1)

در نهج البلاغه گوید کنایه از شدت گرفتن امر است و دوباره آن اقوالی گفته شده است که بهترین آن این است که دفاع عرب را به آتش تشبیه کرده است که حرارت و قرمزی را با عمل و رنگش جمع کرده است.

و از مواردی که آن را تأیید میکند این کلام نبی صلّی الله علیه و آله است الآن حمی الوطیس و وطیس یعنی تنور و أحجم الناس یعنی مردم عقب نشستند و تأخیر کردند. و منظورش از این کلام «من لو شئت ذکرت اسمه» خود امام علیه السّلام است .

میگویم: رضی این نامه را با حذف بسیار ذکر کرده است و در پایان آن برخی فقرات از نامهای دیگر را افزوده است که در محل آن خواهد آمد و ابن میثم نیز آن را شبیه به آنچه که از ابن ابی الحدید روایت کردیم روایت کرده است و آن را در مواضعی دیگر یافتیم و روایات را با هم جمع بستیم.

روایت409.

نهج البلاغه(2): نامه دیگری از امام علیه السلام به معاویه: پس از یاد خدا و درود همانا خداوند سبحان دنیا را برای آخرت قرار داده، و مردم را در دنیا به آزمایش گذاشت، تا روشن شود کدام یک نیکوکارتر است.ما را برای دنیا نیافریده اند، و تنها برای دنیا به تلاش فرمان داده نشدیم، به دنیا آمدیم تا در آن آزمایش گردیم.و همانا خداوند مرا به تو، و تو را با من آزمود، و یکی از ما را بر دیگری حجّت قرار داد. تو با تفسیر دروغین قرآن به دنیا روی آوردی، و چیزی از من درخواست می کنی که دست و زبانم هرگز به آن نیالود. - قتل عثمان- تو و مردم شام، آن دروغ را ساختید و به من تهمت زدید تا آگاهان شما مردم ناآگاه را، و ایستادگان شما زمینگیر شدگان را بر ضدّ من تحریک کنند.معاویه از خدا بترس،

ص: 116


1- . سید آن را ذیل مختار آخر از کلام غریب امیر مؤممنان علیه السلام قبل از مختار (261) از باب سوم از نهج البلاغه ذکر کرده است، و آنچه که مصنف در اینجه نقل کرده است معنای کلام سید است و در همه فقرات نص کلام او نیست.
2- . سید رضی آن را در مختار: 55 از بخش نامه­های امیر مؤمنان علیه السلام در نهج البلاغه روایت کرده است.

وَ نَازِعِ الشَّیْطَانَ قِیَادَکَ وَ اصْرِفْ إِلَی الْآخِرَةِ وَجْهَکَ فَهِیَ طَرِیقُنَا وَ طَرِیقُکَ وَ احْذَرْ أَنْ یُصِیبَکَ اللَّهُ مِنْهُ بِعَاجِلِ قَارِعَةٍ تَمَسُّ الْأَصْلَ وَ تَقْطَعُ الدَّابِرَ فَإِنِّی أُولِی بِاللَّهِ أَلِیَّةً غَیْرَ فَاجِرَةٍ لَئِنْ جَمَعَتْنِی وَ إِیَّاکَ جَوَامِعُ الْأَقْدَارِ لَا أَزَالُ بِبَاحَتِکَ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ بَیْنَنا وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ.

توضیح

قوله علیه السلام بالسعی فیها أی لها و فی تحصیلها و قیل أی ما أمرنا بالسعی فیها لها و قد ابتلانی بک أی بأن أمرنی بنهیک عن المنکر و الجهاد معک و ابتلاک بی بأن فرض علیک طاعتی فجعل أحدنا أی نفسه علیه السلام و فی الإجمال أنواع البلاغة کما لا یخفی فعدوت علی طلب الدنیا أی وثبت علیها و اختلستها و قیل علی هاهنا متعلقة بمحذوف دل علیه الکلام أی تعدیت و ظلمت مصرا علی طلب الدنیا و تأویل القرآن ما کان یموه به معاویة علی أهل الشام و یقول لهم أنا ولی عثمان و قال تعالی مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً ثم یعدهم الظفر و الدولة علی أهل العراق بقوله تعالی فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کانَ مَنْصُوراً و عصبته أی ألزمتنیه کما تلزم العصابة و قال الفیروزآبادی العصب الشد و ألب عالمکم التألیب التحریض.

و قال ابن میثم أی عالمکم بحالی و قائمکم بجهادی و منازعتی (1)

قوله علیه السلام فی نفسک أی فی أمرها أو بینک و بین الله.

و القیاد ما یقاد به الدابة و منازعته جذبه و عدم الانقیاد له.

و احذر أن یصیبک الله منه قال ابن أبی الحدید الضمیر فی منه راجع إلی الله تعالی و من لابتداء الغایة.

ص: 117


1- 1 فی الکلام اختلال، و فی شرح نهج البلاغة لابن میثم رحمه اللّه: «و أراد [علیه السلام] ألب علیکم عالمکم بحالی جاهلکم به، و قائمکم فی حربی قاعدکم عنه».

و با شیطانی که مهار تو را می کشد، مبارزه کن، و به سوی آخرت که راه من و تو است باز گرد، و بترس از خدا که به زودی با بلایی کوبنده ریشه ات را بر کند، و نسل تو را بر اندازد. همانا برای تو به خدا سوگند می خورم، سوگندی که بر آن وفا دارم، اگر روزگار من و تو را در یک جا گرد آورد، هم چنان بر سر راه تو خواهم ماند: تا خدا میان ما داوری کند و او بهترین داوران است.

توضیح

این کلام امام علیه السّلام «بالسعی فیها» یعنی برای آن و در به دست آوردن آن. و گفته شده: یعنی ما به تلاش در آن به خاطر آن امر نشدیم. و مرا به تو آزموده است یعنی به اینکه مرا به نهی کردن تو از منکر و جهاد با تو امر کرده است. و تو را با من آزمود به اینکه طاعت مرا بر تو واجب کرده است و «یکی از ما را قرار داد» یعنی خود امام علیه السّلام. و در اختصار چنانکه روشن است اقسام بلاغت وجود دارد، فعدوت علی طلب الدنیا: یعنی بر دنیا جهیدی و آن را ربودی .

و گفته شده «علی» در اینجا متعلق به محذوفی است که کلام بر آن دلالت دارد یعنی مصرّانه در طلب دنیا، ظلم و ستم کردی. و تأویل قرآن چیزی بود که معاویه به دروغ بر مردم شام عرضه میکرد و به آنان میگفت: من ولی عثمان هستم و خداوند متعال فرمود: «وَمَن قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِیِّهِ سُلْطَانًا» {و هر کس مظلوم کشته شود به سرپرست وی قدرتی داده ایم} سپس پیروزی و غلبه بر عراقیان را با این کلامش: «فَلاَ یُسْرِف فِّی الْقَتْلِ إِنَّهُ کَانَ مَنْصُورًا»{پس [او] نباید در قتل زیاده روی کند زیرا او [از طرف شرع] یاری شده است} به آنان وعده میداد و عصبته یعنی آن را برخود ملزم کردم چنانکه پیشانی­بند لازم میشود. و فیروز آبادی گوید: العصب یعنی بستن. وألّب عالمکم التألیب یعنی تحریک کردن.

و ابن میثم گوید: یعنی آگاه شما از حال من و قائم شما به جهاد و نزاع با من. و این کلام امام علیه السّلام «فی نفسک» یعنی در امر نفست یا بین خود و خدا. و قیاد: چیزی است که چهارپا بهوسیله آن کشیده میشود. و منازعة یعنی کشیدن و عدم پیروی از او «و احذر أن یصیبک الله منک» ابن ابی الحدید گوید: ضمیر در منه به خداوند متعال برمیگردد و «من» برای ابتدای غایت است.

ص: 117

و قال القطب الراوندی أی من البهتان الذی أتیته و من للتعلیل أی من أجله و هو بعید و قال الفیروزآبادی القارعة الشدیدة من شدائد الدهر و هی الداهیة یقال قرعتهم قوارع الدهر.

تمس الأصل قال ابن أبی الحدید أی تقطعه و منه ماء ممسوس أی یقطع الغلة انتهی.

و فیه نظر إذ المس بمعنی القطع لم یذکره أحد من أهل اللغة و أما الماء الممسوس فهو الماء بین العذب و المالح کما ذکره الجوهری أو الذی نالته الأیدی کما ذکره الخلیل فی العین و الفیروزآبادی أو الماء الذی یمس الغلة فیشفیها و کل ما شفی الغلیل و العذب الصافی کما ذکره هو.

و الظاهر أنه من المس بالمعنی المعروف أی احذر داهیة تصیب أصلک کما یقال أصابه داء أو بلاء فیکون أصابه الأصل کنایة عن الاستیصال کالفقرة التالیة و الدابر العقب و النسل و التابع و آخر کل شی ء فإنی أولی أی أحلف و الاسم منه الألیة جوامع الأقدار قال ابن أبی الحدید من إضافة الصفة إلی الموصوف للتأکید و قال باحة الدار وسطها حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ بَیْنَنا أی بالظفر و النصر.

«410»

(1)نهج، نهج البلاغة وَ مِنْ کِتَابٍ لَهُ علیه السلام إِلَی مُعَاوِیَةَ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ آنَ لَکَ أَنْ تَنْتَفِعَ بِاللَّمْحِ الْبَاصِرِ مِنْ عِیَانِ الْأُمُورِ فَقَدْ سَلَکْتَ مَدَارِجَ أَسْلَافِکَ بِادِّعَائِکَ الْأَبَاطِیلَ وَ اقْتِحَامِکَ غُرُورَ الْمَیْنِ وَ الْأَکَاذِیبِ وَ بِانْتِحَالِکَ مَا قَدْ عَلَا عَنْکَ وَ ابْتِزَازِکَ لِمَا اخْتُزِنَ دُونَکَ فِرَاراً مِنَ الْحَقِّ وَ جُحُوداً لِمَا هُوَ أَلْزَمُ لَکَ مِنْ لَحْمِکَ وَ دَمِکَ مِمَّا قَدْ وَعَاهُ سَمْعُکَ وَ مُلِئَ بِهِ صَدْرُکَ فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلالُ وَ بَعْدَ الْبَیَانِ إِلَّا اللَّبْسُ فَاحْذَرِ الشُّبْهَةَ وَ اشْتِمَالَهَا عَلَی لُبْسَتِهَا فَإِنَّ الْفِتْنَةَ طَالَ مَا أَغْدَفَتْ جَلَابِیبَهَا

ص: 118


1- 410- رواه السیّد الرضیّ رفع اللّه مقامه فی المختار: 65 من الباب الثانی من نهج البلاغة.

و قطب راوندی گوید: یعنی از بهتانی که آوردی و «من» برای تعلیل است یعنی به خاطر آن و این بعید است. و فیروز آبادی گوید: القارعة: شدیدی از شدائد روزگار است که همان فاجعه است و گفته میشود مصیبتهای روزگار بر آن ضربه زد.

«تمسّ الأصل» ابن ابی الحدید گوید: یعنی آن را قطع میکند و ماء مسوس از آن است یعنی تشنگی سوزان را قطع میکند پایان.

و در آن نکتهای است زیرا هیچیک از اهل لغت مسّ را به معنی قطع کردن ذکر نکرده است و ماء مسوس نیز آبی بین شیرین و شور است آنگونه که جوهری کرده است یا هر کسی که به آن دست یافته می­شود چنانکه خلیل در العین و فیروز آبادی این را ذکر کردهاند یا آبی است که با غلیان مواجه می­شود و آن را برطرف میسازد و هر آنچه که تشنگی سوزان را برطرف میکند و آب صاف چنانکه از او ذکر کرده است. و خوب این است که آن از ریشه مس به معنی معروف باشد یعنی از اینکه مصیبتی به اصلت برسد بر حذر باش، چنانکه گفته میشود: أصابه داء او بلاء که در این صورت رسیدن به اصل کنایه از ویران کردن است چنانکه در فقره بعد آمده است. الدابر: عقب، نسل، دنباله و آخر هر چیز. «فانی أولی» یعنی سوگند میخورم و اسم آن الألیه است. «جوامع الأقدار» ابن ابی الحدید گوید: از نوع اضافه صفت به مصوف به جهت تأکید است. و گوید: باحه الدار یعنی وسط حیاط، «حتی یحکم الله بیننا» یعنی با پیروزی و یاری.

روایت410.

نهجالبلاغه(1): نامه­ای از امام علیه السلام به معاویه: پس از یاد خدا و درود معاویه وقت آن رسیده است که از حقائق آشکار پند گیری، تو با ادّعاهای باطل همان راه پدرانت را می پیمایی، خود را در دروغ و فریب افکندی، و خود را به آنچه برتر از شأن تو است نسبت می دهی، و به چیزی دست دراز می کنی که از تو باز داشته اند، و به تو نخواهد رسید.این همه را برای فرار کردن از حق، و انکار آنچه را که از گوشت و خون تو لازم تر است، انجام می دهی، حقایقی که گوش تو آنها را شنیده و از آنها آگاهی داری، آیا پس از روشن شدن راه حق، جز گمراهی آشکار چیز دیگری یافت خواهد شد و آیا پس از بیان حق، جز اشتباه کاری وجود خواهد داشت از شبهه و حق پوشی بپرهیز، فتنه ها دیر زمانی است که پرده های سیاه خود را گسترانده،

ص: 118


1- . سید رضی آن را در مختار: 65 از بخش دوم نهج البلاغه روایت کرده است.

وَ أَغْشَتِ الْأَبْصَارَ ظُلْمَتُهَا وَ قَدْ أَتَانِی کِتَابٌ مِنْکَ ذُو أَفَانِینَ مِنَ الْقَوْلِ ضَعُفَتْ قُوَاهَا عَنِ السِّلْمِ وَ أَسَاطِیرَ لَمْ یَحُکْهَا مِنْکَ عِلْمٌ وَ لَا حِلْمٌ أَصْبَحْتَ مِنْهَا کَالْخَائِضِ فِی الدَّهَاسِ وَ الْخَابِطِ فِی الدِّیمَاسِ وَ تَرَقَّیْتَ إِلَی مَرْقَبَةٍ بَعِیدَةِ الْمَرَامِ نَازِحَةِ الْأَعْلَامِ یَقْصُرُ دُونَهَا الْأَنُوقُ وَ یُحَاذَی بِهَا الْعَیُّوقُ وَ حَاشَ لِلَّهِ أَنْ تَلِیَ لِلْمُسْلِمِینَ بَعْدِی صَدَراً أَوْ وِرْداً أَوْ أُجْرِیَ لَکَ عَلَی أَحَدٍ مِنْهُمْ عَقْداً أَوْ عَهْداً فَمِنَ الْآنَ فَتَدَارَکْ نَفْسَکَ وَ انْظُرْ لَهَا فَإِنَّکَ إِنْ فَرَّطْتَ حَتَّی یَنْهَدَ إِلَیْکَ عِبَادُ اللَّهِ أُرْتِجَتْ عَلَیْکَ الْأُمُورُ وَ مُنِعْتَ أَمْراً هُوَ مِنْکَ الْیَوْمَ مَقْبُولٌ وَ السَّلَامُ.

بیان

قال ابن أبی الحدید هذا الکتاب هو جواب کتاب وصل من معاویة إلیه بعد قتل علی علیه السلام الخوارج و فیه تلویح بما کان یقوله من قبل أن رسول الله صلی الله علیه و آله وعدنی بقتال طائفة أخری غیر أصحاب الجمل و صفین و إنه سماهم المارقین فلما واقفهم فی النهروان و قتلهم فی یوم واحد و هم عشرة آلاف فارس أحب أن یذکر معاویة بما کان یقوله من قبل و یعد به أصحابه و خواصه فقال له قد آن لک أی قرب و حان أن تنتفع بما عاینت و شاهدت معاینة من صدق القول الذی کنت أقوله للناس و یبلغک و تستهزئ به و قال یقال قد رأیته لمحا باصرا أی نظرا بتحدیق شدید و مخرجه مخرج رجل لابن و تامر أی ذو لبن و تمر فمعنی باصر أی ذو بصر و عیان الأمور معاینتها أی قرب أن تنتفع بما تعلمه یقینا من استحقاقی للخلافة و براءتی من کل شبهة.

و قال ابن میثم وصف اللمح بالباصر مبالغة فی الإبصار کقولهم لیل ألیل و المدرج المسلک و قال ابن أبی الحدید الأباطیل جمع باطل علی غیر القیاس و إقحامک أی إلقائک نفسک بلا رویة فی غرور المین و هو الکذب و بانتحالک أی ادعائک کذبا ما قد علا عنک أی لم تبلغه و لست أهلا له

ص: 119

و دیده هایی را کور کرده است.

نامه ای از تو به دست من رسید که در سخن پردازی از هر جهت آراسته، امّا از صلح و دوستی نشانه ای نداشت، و آکنده از افسانه هایی بود که هیچ نشانی از دانش و بردباری در آن به چشم نمی خورد.در نوشتن این نامه کسی را مانی که پای در گل فرو رفته، و در بیغوله ها سرگردان است، مقامی را می طلبی که از قدر و ارزش تو والاتر است، و هیچ عقابی را توان پرواز بر فراز آن نیست و چون ستاره دور دست «عیّوق» از تو دور است.

پناه بر خدا که پس از من ولایت مسلمانان را بر عهده گیری، و سود و زیان آن را بپذیری، یا برای تو با یکی از مسلمانان پیمانی یا قراردادی را امضا کنم.از هم اکنون خود را دریاب، و چاره ای بیندیش، که اگر کوتاهی کنی، و برای در هم کوبیدنت بندگان خدا برخیزند، درهای نجات بروی تو بسته خواهد شد، و آنچه را که امروز از تو می پذیرند فردا نخواهند پذیرفت، با درود.

توضیح

ابن ابی الحدید گوید: این نامه جواب نامهای است که بعد از اینکه علی علیه السّلام خوارج را کشت از جانب معاویه به او رسید و در آن اشارهای است به آنچه که از این قبیل میگوید که رسولالله صلّی الله علیه و آله جنگ با گروه دیگری غیر از اصحاب جمل و صفین را به من وعده کرده است وی آنان را مارقین نامیده است پس زمانیکه در نهروان آن را متوقف کرد و در یک روز آنان را که ده هزار سوار بودند به هلاکت رساند دوست داشت آنچه که از قبل میگفت و به یاران و خواصش وعده میداد برای معاویه یادآوری کند پس به او فرمود: وقت آن شده و فرا رسیده ای معاویه که از آنچه دیدم و شاهد بودم بهرهمند شودی در خصوص راستی سخنی که به مردم میگفتم و به تو میرسید و تو آن را به تمسخر میگرفتی. و ادامه داد: گفته میشود: قد رأیته لمحاً باصراً یعنی نگاهی با خیرگی بسیار، و مخرجه مخرج رجل تامر و لابن یعنی مرد صاحب شیر و خرما پس معنی باصر صاحب بینایی است، و عیان الأمور یعنی بررسی امور، یعنی وقت آن شده است که از آنچه که در خصوص استحقاق من برای خلافت و مبرا بودنم از هر شبههای به یقین میدانی بهرهمند شودی.

و ابن میثم گوید: وصف کردن لمح به باصر مبالغهای در دیدن است مانند این کلام عرب: لیل ألیل. و المدرج یعنی مسلک، و ابن ابی الحدید گوید: اباطیل جمع غیر قیاسی باطل است. إقحامک یعنی انداختن تو توسط خودت بدون تأمل و فکر در فریب دروغ، و مین یعنی کذب، و بانتحالک یعنی ادعای دروغین تو، ما قد علا عنک یعنی آنچه که به آن نرسیدهای و شایسته آن نیستی.

ص: 119

و ابتزازک أی استلابک لما اختزن دونک أی منعک الله منه من إمرة المسلمین و بیت مالهم من قولهم اختزن المال أی أحرزه فرارا أی فعلت ذلک کله فرارا من الحق لما هو ألزم لک یعنی من فرض طاعتی علیک.

قال ابن میثم لأنهما دائما فی التغیر و التبدل بخلاف وجوب الطاعة فإنه أمر لازم انتهی.

و یمکن أن یقال لأنک تفارقهما و لا تفارقه و الظاهر أن ذلک مجاز عن شدة اللزوم مما قد وعاه سمعک أی من النص و کلمة ما فی ما ذا استفهامیة أو نافیة علی لبستها فی بعض النسخ بالضم و فی بعضها بالکسر قال فی النهایة اللبسة بالکسر الهیئة و الحالة و قال ابن أبی الحدید اللبسة بالضم یقال فی الأمر لبسة أی اشتباه و لیس بواضح و یجوز أن یکون اشتمالها مصدرا مضافا إلی معاویة أی اشتمالک إیاها علی اللبسة أی ادراعک إیاها و تقمصک بها علی ما فیها من الإبهام و الاشتباه و یجوز أن یکون مصدرا مضافا إلی ضمیر الشبهة فقط أی احذر الشبهة و احتوائها علی اللبسة التی فیها.

و قال أغدفت المرأة قناعها أی أرسلته علی وجهها و أغشت الأبصار أی جعلتها غشاء و سترا للأبصار و فی بعض النسخ بالعین المهملة و هو سوء البصر باللیل أو العمی فالظلمة مرفوعة بالفاعلیة.

ذو أفانین أی أسالیب مختلفة لا یناسب بعضها بعضا.

ضعفت قواها عن السلم قال ابن میثم أی لیس لها قوة أن یوجب صلحا.

و قال ابن أبی الحدید أی عن الإسلام أی لم تصدر تلک الأفانین المختلفة عن مسلم و کان کتب إلیه أن یفرده بالشام و أن یولیه العهد من بعده و أن لا یکلفه الحضور عنده و قرأ أبو عمرو ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً و قال لیس المعنی بهذا الصلح بل الإسلام و الإیمان لا غیر.

و قال الأساطیر الأباطیل واحدها أسطورة و إسطارة بالکسر و حوک الکلام صنعته و نظمه و الحلم العقل أو الأناة.

ص: 120

وابتزازک یعنی ربودن تو، لما اختزن دونک یعنی آنچه که خداوند متعال در خصوص سلطه بر مسلمانان و بیتالمال آنان از تو بازداشته است، که برگرفته از این کلام عرب است: اختزن المال یعنی مال را نگه داشت. «فراراً» یعنی همه آنها را برای فرار از حق انجام دادی «لما هو ألزم منک» یعنی در خصوص فرض اطاعت از من بر تو .

ابن میثم گوید: زیرا آن دو برخلاف وجوب طاعت دائماً در تغییر و دگرگونی بودند پس این امری لازم است پایان.

و ممکن است که گفته شود: زیرا تو از آن دو دوری میکنی و او را ترک نمیکنی و خوب این است که آن مجاز از شدت لزوم است. «مما قد وعاه سمعک» یعنی از نص، و کلمه ما در «ماذا» استفهامی یا نافیه است. «علی لبستها» در بعضی نسخهها با ضمه و در بعضی دیگر با کسره است، در النهایه گوید: اللبسة با کسره هیأت و حالت است و ابن ابی الحدید گوید: اللبسه با ضمه است در گفته میشود می الأمر لبسه یعنی در این مسأله اشتباهی است و واضح نیست. و جایز است که اشتمال آن مصدری مضاف به معاویه باشد یعنی اشتمالک ایاها علی اللبسة یعنی آن را بسان زره بپوشی و چون جامه بر تن کنی با وجود ابهام اشتباهی که درباره آن است و جایز است که فقط مصدری مضاف به ضمیر شبهه باشد یعنی از شبهه و شمولیت آن بر ابهامی که در آن است بر حذر باش.

و گوید: أغدقت المرأه قناعها یعنی روبندش را بر روی صورتش انداخت. و أغشت الابصار یعنی آن را پوشش و غشایی برای چشمها قرار دادم، و در بعضی نسخهها با عین است که ضعف چشم در شب یا بینایی است پس ظلمة بهعنوان فاعل مرفوع است.

«ذوالأفانین» یعنی شیوههای گوناگونی که بخشی از آنها با بخشی دیگر تناسب ندارد.

«ضعفت قواها عن السلم» ابن میثم گوید: یعنی قدرتی ندارد که صلح را واجب کند.

ابن ابی الحدیدگوید: یعنی از اسلام یعنی آن شگردهای مختلف از هیچ مسلمانی بروز نکرده است و معاویه برای او نوشته بود که شام را به او منحصر سازد و او را به ولایت عهدی بعد از خود منصوب کند و وی را بهحضور در کنار خود مکلف نکند و ابوعمرو قرائت کرد: «ادْخُلُواْ فِی السِّلْمِ کَآفَّةً» {همگی به اطاعت [خدا] درآیید} و گوید: مقصود از آن صلح نیست بلکه اسلام و ایمان است نه چیز دیگر .

و گوید: اساطیر یعنی باطلها و واحد آن اسطوره و اسطاره با کسره است، و حوک الکلام یعنی سخن­پردازی و نظم آن، الحلم: عقل یا تأمل.

ص: 120

و قال ابن میثم لأن الکتاب کان فیه خشونة و تهور و ذلک ینافی الحلم و ینافی غرضه من الصلح.

و قال الجوهری الدهس و الدهاس مثل اللبث و اللباث المکان السهل اللین لا یبلغ أن یکون رملا و لیس هو بتراب و لا طین و لونه الدهسة.

و قال الدیماس السرب المظلم تحت الأرض و السرب البیت فی الأرض تقول السرب الوحشی فی سربه و الغرض عدم استقامة القول و المرقبة الموضع العالی أی دعوی الخلافة و المرام المقصد و بعده کنایة عن الرفعة و نزوح الأعلام کنایة عن صعوبة الوصول إلیها و فی الصحاح نزحت الدار نزوحا بعدت و قال الأنوق علی فعول طائر و هو الرحمة و فی المثل أغر من بیض الأنوق لأنها تحرزه فلا تکاد یظفر بها لأن أوکارها فی رءوس الجبال و الأماکن البعیدة و هی تحمق مع ذلک انتهی.

قوله علیه السلام و حاش لله أصله حاشا لله أی معاذ الله و هو فعل ماض علی صیغة المفاعلة مأخوذ من الحشی أی الناحیة و فاعله أن تلی و قال الزجاج حاش لله براءة لله.

و الصدر بالتحریک رجوع الشاربة عن الماء کالورد بالکسر الإشراف علی الماء.

قوله علیه السلام فتدارک نفسک أی تدبر آخر أمرک و قوله علیه السلام حتی أی ینهض قوله علیه السلام أرتجت علیک أی أغلقت.

«411»

(1)نهج، نهج البلاغة وَ مِنْ کِتَابِهِ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی عَلَی التَّرَدُّدِ فِی جَوَابِکَ وَ الِاسْتِمَاعِ إِلَی کِتَابِکَ لَمُوَهِّنٌ رَأْیِی وَ مُخَطِّئٌ فِرَاسَتِی وَ إِنَّکَ إِذْ تُحَاوِلُنِی الْأُمُورَ وَ تُرَاجِعُنِی السُّطُورَ کَالْمُسْتَثْقِلِ النَّائِمِ تَکْذِبُهُ أَحْلَامُهُ أَوِ الْمُتَحَیِّرِ الْقَائِمِ بَهَظَهُ مَقَامُهُ (2)لَا یَدْرِی أَ لَهُ مَا یَأْتِی أَمْ عَلَیْهِ

ص: 121


1- 411- رواه السیّد الرضیّ رفع اللّه مقامه فی المختار: 72 من باب کتب نهج البلاغة ..
2- 2 کذا فی النسخة المطبوعة من ط الکمبانیّ من البحار، و فیما عندی من نسخ المطبوعة من نهج البلاغة: «یبهظه».

ابن میثم گوید: زیرا در نامه خشونت و تهور بود که این با خرد و با هدفش در خصوص صلح منافات دارد.

جوهری گوید: الدّهس و الدّهاس مانند اللبث و اللباث است یعنی مکان فراخ نرم که به حد شن بودن نمیرسد و نه خاک است و نه گل و رنگش خاکستری است.

و گوید: الدیماس: سرب تاریک در زیر زمین است و سرب همان خانه در زمین است میگویی: السرب الوحشی فی سربه و مقصود عدم استواری سخن است. المرقبه: مکانی مرتفع یعنی ادعای خلافت است. المرام یعنی مقصد و عبارت بعد از آن کنایه از رفعت است. و نزوح الأعلام کنایه از دشواری دستیابی به آن است. و در صحاح آمده است: نزحت الدار نزوحاً: یعنی دور شد. و گوید: الأنوق بر وزن فعول پرندهای است و آن کرکس است و در مثل آمده است: اعزّ من بیض الأنوق زیرا این پرنده تخمش را محافظت میکند و تقریباً به آن دستیافته نمیشود زیرا لانه آن در نوک کوهها و اماکن دور است و آن با این وجود حماقت میکند. پایان.

این کلام او «و حاش لله» اصل آن حاشا لله است یعنی پناه بر خدا و آن فعل ماضی برصیغه مفاعله برگرفته از «حشی» یعنی ناحیه است و فاعل آن «أن تلی» است و زجاج گوید: حاش لله یعنی برای خدا برائت است.

و الصدر با حرکت: بازگشت نوشنده از آب است بر وزن ورد با کسره که اشراف بر آب است.

این سخن امام علیه السّلام «فتدارک نفسک» یعنی در پایان کارت تدبیر کن. و این کلام او «حتی ینهد» یعنی تا برخیزد. و این کلام وی «ارتجّت علیک» یعنی بر تو بسته شد .

روایت411.

نهج البلاغه(1): و از نامه­های امام علیه السلام: پس از یاد خدا و درود من با پاسخ های پیاپی به نامه هایت، و شنیدن مطالب نوشته هایت، رأی خود را سست، و زیرکی خود را به خطا نسبت می دهم، و همانا تو که مدام خواسته هایی از من داری و نامه های فراوان می نویسی، به کسی مانی که به خواب سنگینی فرو رفته، و خواب های دروغینش او را تکذیب می کند، یا چون سرگردانی هستی که ایستادن طولانی بر او دشوار می باشد، و نمی داند.آیا آینده به سود او یا به زیانش خواهد بود

ص: 121


1- . سید رضی آن را در مختار 72 از بخش نامه­های نهج البلاغه روایت کرده است.

وَ لَسْتَ بِهِ غَیْرَ أَنَّهُ بِکَ شَبِیهٌ وَ أُقْسِمُ بِاللَّهِ إِنَّهُ لَوْ لَا بَعْضُ الِاسْتِبْقَاءِ لَوَصَلَتْ إِلَیْکَ مِنِّی نَوَازِعُ تَقْرَعُ الْعَظْمَ وَ تَهْلِسُ اللَّحْمَ وَ اعْلَمْ أَنَّ الشَّیْطَانَ قَدْ ثَبَّطَکَ عَنْ أَنْ تُرَاجِعَ أَحْسَنَ أُمُورِکَ وَ تَأْذَنَ لِمَقَالِ نَصِیحَتِکَ وَ السَّلَامُ.

بیان

قوله علیه السلام فإنی علی التردد قال ابن أبی الحدید لیس معناه التوقف بل التردد و التکرار أی أنا لائم نفسی علی أنی أکرر تارة بعد تارة أجوبتک عما تکتبه و أجعلک نظیرا لی أکتب و تجیبنی و تکتب و أجیبک و إنما کان ینبغی أن یکون جواب مثلک السکوت.

قوله علیه السلام لموهن رأیی أی أعده واهنا ضعیفا و الغرض المبالغة فی عدم استحقاقه للجواب و إلا فلم یکن فعله علیه السلام إلا حقا و صوابا.

قوله علیه السلام و إنک إذ تحاولنی الأمور الظاهر من کلام الشارحین أنهما حملا المحاولة علی معنی القصد و الإرادة و حینئذ یحتاج إلی تقدیر حرف الجر.

و یحتمل أن یکون مفاعلة من حال بمعنی حجز و منع أی تمانعنی الأمور و تراجعنی السطور أی بالسطور کالمستثقل النائم قال ابن أبی الحدید أی کالنائم یری أحلاما کاذبة أو کمن قام بین یدی سلطان أو بین قوم عقلاء لیعتذر عن أمر أو لیخطب لأمر فی نفسه قد بهظه مقامه ذلک أی أثقله فهو لا یدری هل ینطق بکلام هو له أم علیه فیتحیر انتهی.

و فی قوله علیه السلام إنه بک شبیه إیذان بأن معاویة أقوی فی ذلک و یقال استبقیت من الشی ء أی ترکت بعضه و استبقاه أی استحیاه و یحتمل أن یکون من أبقیت علیه أی رحمته نوازع تقرع العظم قال ابن أبی الحدید روی نوازع جمع نازعة أی جاذبة قالعة و یروی قوارع بالقاف و الراء و یروی تهلس اللحم تلهس بتقدیم اللام فأما تهلس بکسر اللام فالمعنی تذیبه حتی یصیر کبدن به الهلاس و هو السل و أما تلهس فهو بمعنی تلحس

ص: 122

گرچه تو آن کس نیستی امّا به تو شباهت دارد.به خدا سوگند اگر پرهیز از خونریزی در مهلت تعیین شده نبود، ضربه کوبنده ای دریافت می کردی که استخوان را خرد، و گوشت را بریزاند، معاویه بدان که شیطان تو را نمی گذارد تا به نیکوترین کارت بپردازی، و اندرزی که به سود تو است بشنوی.درود بر آنان که سزاوار درودند.

توضیح

این کلام او«فإنی علی التردد» ابن ابی الحدید گوید: معنایش توقف نیست، بلکه تردد و تکرار است، یعنی من نفسم را ملامت می کنم که گاه گاه پاسخ دادن به نامه های تو را تکرار می کنم و تو را همتای خود قرار می دهم، می نویسم و تو جواب مرا می دهی و تو می نویسی و من جوابت را می دهم. بلکه شایسته بود که جواب چون تویی سکوت باشد، این کلام او علیه السّلام: « الموهن رأیی» یعنی آن را سست ضعیف به حساب می آورم و غرض مبالغه کردن در عدم استحقاق او برای جواب است وگرنه عمل او جز حق و درست نبوده است. و این کلام او « إنک اذ تحاولنی الأمور» ظاهر کلام شارحین این است که آن محاولت را بر معنی قصد و اراده حمل کرده اند و در این صورت به تقدیر گرفتن حرف جر نیاز دارد.

و محتمل است که مفاعله از ریشه حال به معنی مانع شد، باشد یعنی امور مرا مانع می شود و تراجعنی السطور یعنی با سطرها، ابن ابی الحدید درباره کالمستثقل النائم گوید: یعنی مانند خفته، خواب های دروغ می بیند یا مانند کسی که در حضور سلطان یا در میان جمع عقلا برخاسته است تا از امری طلب پوزش کند یا برای امری با خود سخن بگوید «قد بهظه مقامه ذلک» یعنی بر او سنگینی کرده است، پس او نمی داند سخنی که می گوید به نفع اوست یا ضرر او، سردرگم می شود. پایان.

و درباره این کلام او « إنه بک شبیه» خبری است از اینکه معاویه در آن قوی تر است، و گفته می شود: استبقیت من الشئ یعنی قسمتی از آن را رها کردم و استبقاه یعنی او را زنده نگه داشت و محتمل است که از ریشه أبقیت علیه، یعنی بر او حکم کردم باشد. «نوازع تقرع العظم» ابن ابی الحدید گوید: روایت شده که نوازع جمع نازعة است یعنی جذب کننده برکننده و «قوارع» نیز روایت می شود، و «تهلس اللحم»، «تلهس» با تقدیم لام روایت می شود، و تهلس با کسره لام، یعنی آن را ذوب می کند تا مانند بدنی که سل دارد، شود. و تلهس به معنی تلحس است

ص: 122

أبدلت الحاء هاء و هو من لحست کذا بلسانی بالکسر ألحسته أی تأتی علی اللحم حتی تلحسه لحسا لأن الشی ء إنما یلحس إذا ذهب و بقی أثره.

و یروی و تنهس بالنون و السین المهملة و النهس و النهش بالمهملة و المعجمة هو أخذ اللحم بمقدم الأسنان.

و أما بعض الاستبقاء الذی أشار إلیه فقال ابن میثم لو لا بعض المصالح لوصلت إلیک منی قوارع و أراد شدائد الحرب.

و قال ابن أبی الحدید الإمامیة تقول إن النبی صلی الله علیه و آله فوض إلیه أمر نسائه بعد موته و جعل إلیه أن یقطع عصمة أیتهن شاء إذا رأی ذلک و له من الصحابة جماعة یشهدون له بذلک فقد کان قادرا علی أن یقطع عصمة أم حبیبة و یبیح نکاحها للرجال عقوبة لها و لمعاویة فإنها کانت تبغض علیا علیه السلام کما یبغضه أخوها و لو فعل ذلک لانتهس لحمه و قد رووا عن رجالهم أنه تهدد عائشة بضرب من ذلک قال و أما أصحابنا فیقولون قد کان معه من الصحابة قوم کثیرون

سمعوا من رسول الله صلی الله علیه و آله یلعن معاویة بعد إسلامه و یقول إنه منافق کافر و إنه من أهل النار.

و الأخبار فی ذلک مشهورة فلو شاء أن یحمل إلی أهل الشام خطوطهم و شهاداتهم بذلک و أسمعهم قوله مشافهة لفعل و لکن رأی العدول عن ذلک مصلحة لأمر یعلمه هو علیه السلام.

و قال أبو زید البصری إنما أبقی علیه لأنه خاف أن یفعل معاویة کفعله علیه السلام فیقول لعمرو بن العاص و حبیب بن مسلمة و بسر بن أرطاة و أمثالهم ارووا أنتم عن النبی صلی الله علیه و آله أنه کان یقول فی علی علیه السلام أمثال ذلک انتهی.

و قال الجوهری ثبطه عن الأمر تثبیطا شغله عنه و قال أذن له إذنا استمع.

«412»

(1)وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ مِنْ کِتَابِ أَبِی الْعَبَّاسِ یَعْقُوبَ بْنِ أَبِی أَحْمَدَ

ص: 123


1- 412- رواه ابن أبی الحدید فی شرح المختار: 10 من باب کتاب أمیر المؤمنین علیه السلام من نهج البلاغة: ج 4 ص 525 ط الحدیث ببیروت.

که حاء به هاء تبدیل شده است و از ریشه لحست کذا بلسانی با کسره است، یعنی ألحسته که به معنی بر گوشت می رسی تا آن را بلیسی است، زیرا شئ زمانی لیسیده می شود که از بین برود و اثرش باقی بماند.

و «تنهس» نیز روایت می شود و النهس و النهش گرفتن گوشت با دندان های پیشین است.

و بعض الاستبقاء که به آن اشاره نموده است، ابن میثم گوید: اگر برخی از مصالح نبود قطعاً مصیبت هایی از جانب من به تو می رسید و مقصودش شداید جنگ است.

ابن ابی الحدید گوید: امامیه می گوید: نبی صلّی الله علیه و آله امور مربوط به زنانش، بعد از وفاتش را به او تفویض نمود، به او سپرد که عصمت هریک از آنان را اگر به نظرش رسید، قطع کند و جماعتی از صحابه است که در این خصوص برای او شهادت می دهد، پس او قادر بود که عصمت ام­حبیبه را در مجازاتی برای او و معاویه قطع کند و نکاحش را برای مردان مباح بشمارد، زیرا او بر علی علیه السّلام دشمنی می کرد، چنانکه برادرش چنین کرد و اگر چنین می کرد، گوشت او دریده می شد و از مردانشان روایت کرده اند که عائشه را به نوعی از آن تهدید کرده است. اما اصحاب ما می گویند: جمع زیادی از صحابه همراه او بودند که از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیدند که معاویه را بعد از اسلام آوردنش نفرین می کرد و می فرمود: او منافق کافر است و او از اهل آتش است و اخبار در این باره مشهور است. پس اگر می خواست که نوشته­ها و شهادت آنان بر آن را بر اهل شام نقل کند و سخن او را به صورت شفاهی به گوش آنان برساند، قطعا انجام می داد، اما عدل از آن را مصلحی برای امری که خود امام علیه السّلام می داند، دید.

ابو زید بصیری گوید: بر او رها کرد، زیرا امام علیه السّلام ترسید که معاویه نیز مانند عمل او را انجام دهد و به عمرو بن عاص، حبیب بن مسلمه، بسر بن ارطأه و امثال آنان بگوید: شما نیز از نبی صلّی الله علیه و آله روایت کنید که درباره علیه السّلام امثال آن را می فرمود. پایان

و جوهری گوید: ثبّطه عن الأمر تثبیطاً، یعنی او را از آن مشغول و سرگرم کرد. و گوید: أذن له أذناً: یعنی شنید.

روایت412.

ابن ابی الحدید(1)

از کتاب ابوعباس یعقوب بن احمد

ص: 123


1- . ابن ابی الحدید آن را در شرح مختار 10 از بخش نامه امیر مؤمنان علیه السلام در نهج البلاغه: ج4، ص 525 چاپ جدید بیروت روایت کرده است.

الصَّیْمَرِیِّ أَنَّ مُعَاوِیَةَ کَتَبَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّکَ الْمَطْبُوعُ عَلَی قَلْبِکَ الْمُغَطَّی عَلَی بَصَرِکَ الشَّرُّ مِنْ شِیمَتِکَ وَ الْعُتُوُّ مِنْ خَلِیقَتِکَ فَشَمِّرْ لِلْحَرْبِ وَ اصْبِرْ لِلضَّرْبِ فَوَ اللَّهِ لَیَرْجِعَنَّ الْأَمْرُ إِلَی مَا عَلِمْتَ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ أَخْطَأَکَ مَا تَمَنَّی وَ هَوَی قَلْبُکَ فِیمَا هَوَی فَارْبَعْ عَلَی ظَلْعِکَ وَ قِسْ شِبْرَکَ بِفَتْرِکَ تَعْلَمْ أَیْنَ حَالُکَ مِنْ حَالِ مَنْ یَزِنُ الْجِبَالَ حِلْمُهُ وَ یَفْصِلُ بَیْنَ أَهْلِ الشَّکِّ عِلْمُهُ وَ السَّلَامُ فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ یَا ابْنَ الصَّخْرِ یَا ابْنَ اللَّعِینِ یَزِنُ الْجِبَالَ فِیمَا زَعَمْتَ حِلْمُکَ وَ یَفْصِلُ بَیْنَ أَهْلِ الْجَهْلِ عِلْمُکَ وَ أَنْتَ الْجَاهِلُ الْقَلِیلُ الْفِقْهِ الْمُتَفَاوِتُ الْعَقْلِ الشَّارِدُ عَنِ الدِّینِ وَ قُلْتَ فَشَمِّرْ لِلْحَرْبِ وَ اصْبِرْ لِلضَّرْبِ فَإِنْ کُنْتَ صَادِقاً فِیمَا تَزْعُمُ وَ یُعِینُکَ عَلَیْهِ ابْنُ النَّابِغَةِ فَدَعِ النَّاسَ جَانِباً وَ أَعْفِ الْفَرِیقَیْنِ مِنَ الْقِتَالِ وَ ابْرُزْ إِلَیَّ لِتَعْلَمَ أَیُّنَا الْمَرِینُ عَلَی قَلْبِهِ الْمُغَطَّی عَلَی بَصَرِهِ فَأَنَا أَبُو الْحَسَنِ حَقّاً قَاتِلُ أَخِیکَ وَ خَالِکَ وَ جَدِّکَ شَدْخاً یَوْمَ بَدْرٍ وَ ذَلِکَ السَّیْفُ بِیَدِی وَ بِذَلِکَ الْقَلْبِ أَلْقَی عَدُوِّی.

ثم قال الشدخ کسر الشی ء الأجوف یقال شدخت رأسه فانشدخ.

و هؤلاء الثلاثة حنظلة بن أبی سفیان و الولید بن عتبة و أبوه عتبة بن ربیعة فحنظلة أخوه و الولید خاله و عتبة جده و قد قتلوا فی غزاة بدر.

«413»

(1)أَمَّا بَعْدُ فَمَا أَعْجَبَ مَا یَأْتِینِی مِنْکَ وَ مَا أَعْلَمَنِی بِمَنْزِلَتِکَ الَّتِی أَنْتَ إِلَیْهَا صَائِرٌ وَ نَحْوَهَا سَائِرٌ وَ لَیْسَ إِبْطَائِی عَنْکَ إِلَّا لِوَقْتٍ أَنَا بِهِ مُصَدِّقٌ وَ أَنْتَ بِهِ مُکَذِّبٌ فَکَأَنِّی أَرَاکَ وَ أَنْتَ تَضِجُّ مِنَ الْحَرْبِ وَ إِخْوَانُکَ یَدْعُونَنِی خَوْفاً مِنَ السَّیْفِ

ص: 124


1- 413- رواه أیضا فی شرح المختار المتقدم الذکر، قال: و قد رأیت له [علیه السلام] ذکر هذا المعنی فی کتاب غیر هذا، و هو: «أما بعد فما أعجب ما یأتینی منک».

صیمری روایت کرد که معاویه لعنه الله برای امیرمؤمنان علیه السّلام نوشت که: اما بعد تو قلبت ممهور، دیده ات پوشیده است، شر از خصلت تو و سرکشی از اخلاق توست، پس برای جنگ آماده باش و بر ضربه صبور باش. به خدا سوگند امر قطعاً به آنچه که دانستی، برمی گردد و عاقبت از آن پرهیزکاران است، دریغا دریغا، آنچه که دلت آن را تمنا کرد و چیزهایی که دوست داشت تو را به اشتباه انداخت؛ پایت را به اندازه گلیمت دراز کن، اندازه خود را نگهدار! می فهمی حال تو کجا و حال کسی که بردباری اش را کوه ها زینت می­بخشند و علمش میان اهل شک جدائی می اندازد، کجا!. والسلام.

پس امیرمؤمنان علیه السّلام برای او نوشت: اما بعد ای پسر لعین که به گمان خود بردباری ات با کوه ها سنجیده می شود و عملت بین اهل جهالت، جدائی می اندازد، درحالی که تو جاهل کم دانش، صاحب خردی متفاوت و منحرف از دین هستی .

و گفتم: آستین را برای جنگ بالا بزن و برای جنگ بردبار باش!، اگر در ادعایت راست می گویی و ابن نابغه تو را بر آن یاری می­دهد، مردم را بگذار و دو لشکر را از کشتار باز دار و به جنگ من بیا، تا بدانی پرده تاریک بر دل کدام یک از ما کشیده، و دیده چه کس پوشیده است. من ابو الحسن، کشنده جدّ و دایی و برادر تو در روز نبرد بدر، می باشم که سر آنان را شکافتم، امروز همان شمشیر با من است، و با همان قلب با دشمنانم ملاقات می کنم.

سپس گوید: الشدخ: شکافتن شی میان­تهی. گفته می شود: شدخت رأسه فانشدخ (سرش را شکستم، پس شکسته شد) و این سه نفر حنظله بن ابوسفیان، ولید بن عتبه، و پدرش عتبه بن ربیعه، حنظله برادر او، ولید دایی اش و عتبه جد اوست که همگی در غزوه بدر کشته شدند.

روایت413.

اما بعد چه شگفت است، آنچه از سوی تو به من می رسد و آنچه که مرا به جایگاهی که تو به سوی آن می روی و به سمت آن در حرکت هستی، آگاه کرد و کندی ام از تو فقط برای وقتی است که من تأیید کننده آن هستم و تو تکذیب کننده آن هستی. همانا من تو را در جنگ می نگرم که فریاد و ناله سر می دهی و برادرانت از ترس شمشیر، مرا به ص: 124

إِلَی کِتَابٍ هُمْ بِهِ کَافِرُونَ وَ لَهُ جَاحِدُونَ ثُمَّ قَالَ وَ مِنْ کِتَابٍ لَهُ علیه السلام إِلَی مُعَاوِیَةَ.

«414»

(1)قَالَ: وَ کَتَبَ أَیْضاً علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَطَالَ مَا دَعَوْتَ أَنْتَ وَ أَوْلِیَاؤُکَ أَوْلِیَاءُ الشَّیْطَانِ الْحَقَّ أَسَاطِیرَ وَ نَبَذْتُمُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ وَ حَاوَلْتُمْ إِطْفَاءَهُ بِأَفْوَاهِکُمْ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ وَ لَعَمْرِی لَیُنْفِذَنَّ الْعِلْمَ فِیکَ وَ لَیُتِمَّنَّ النُّورَ بِصِغَرِکَ وَ قَمْأَتِکَ وَ لَتُخْسَأَنَّ طَرِیداً مَدْحُوراً أَوْ قَتِیلًا مَثْبُوراً وَ لَتُجْزَیَنَّ بِعَمَلِکَ حَیْثُ لَا نَاصِرَ لَکَ وَ لَا مصرح [مُصْرِخَ] عِنْدَکَ وَ قَدْ أَسْهَبْتَ فِی ذِکْرِ عُثْمَانَ وَ لَعَمْرِی مَا قَتَلَهُ غَیْرُکَ وَ لَا خَذَلَهُ سِوَاکَ وَ لَقَدْ تَرَبَّصْتَ بِهِ الدَّوَائِرَ وَ تَمَنَّیْتَ لَهُ الْأَمَانِیَّ طَمَعاً فِیمَا ظَهَرَ مِنْکَ وَ دَلَّ عَلَیْهِ فِعْلُکَ وَ إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ أَلْحَقَکَ بِهِ عَلَی أَعْظَمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ أَکْبَرَ مِنْ خَطِیئَتِهِ فَأَنَا ابْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ صَاحِبُ السَّیْفِ وَ إِنَّ قَائِمَهُ لَفِی یَدِی وَ قَدْ عَلِمْتَ مَنْ قَتَلْتُ بِهِ مِنْ صَنَادِیدِ بَنِی عَبْدِ شَمْسٍ وَ فَرَاعِنَةِ بَنِی سَهْمٍ وَ جُمَحَ وَ مَخْزُومٍ وَ أَیْتَمْتُ أَبْنَاءَهُمْ وَ أَیَّمْتُ نِسَاءَهُمْ وَ أُذَکِّرُکَ مَا لَسْتَ لَهُ نَاسِیاً یَوْمَ قَتَلْتُ أَخَاکَ حَنْظَلَةَ وَ جَرَرْتُ بِرِجْلِهِ إِلَی الْقَلِیبِ وَ أَسَرْتُ أَخَاکَ عَمْراً فَجَعَلْتُ عُنُقَهُ بَیْنَ سَاقَیْهِ رِبَاطاً وَ طَلَبْتُکَ فَفَرَرْتَ وَ لَکَ حُصَاصٌ فَلَوْ لَا أَنِّی لَا أُتْبِعُ فَارّاً لَجَعَلْتُکَ ثَالِثَهُمَا وَ أَنَا أُولِی لَکَ بِاللَّهِ أَلِیَّةَ بَرَّةٍ غَیْرِ فَاجِرَةٍ لَئِنْ جَمَعَتْنِی وَ إِیَّاکَ جَوَامِعُ الْأَقْدَارِ لَأَتْرُکَنَّکَ مَثَلًا یَتَمَثَّلُ بِهِ النَّاسُ أَبَداً وَ لَأُجَعْجِعَنَّ بِکَ فِی مَنَاخِکَ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ وَ لَئِنْ أَنْسَأَ اللَّهُ فِی أَجَلِی قَلِیلًا لَأُغْزِیَنَّکَ سَرَاةَ الْمُسْلِمِینَ وَ لَأَنْهَدَنَّ إِلَیْکَ فِی جَحْفَلٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ ثُمَّ لَا أَقْبَلُ لَکَ مَعْذِرَةً وَ لَا شَفَاعَةً وَ لَا أُجِیبُکَ

ص: 125


1- 414- ذکره فی شرح المختار السالف الذکر قال: و وقفت له علیه السلام علی کتاب آخر إلی معاویة یذکر فیه هذا المعنی أوله: «أما بعد فطالما دعوت أنت و أولیاؤک ...».

کتابی دعوت می کنند که آنان کافر و منکر آن هستند.(1)

سپس گوید: و از نامه امام علیه السّلام برای معاویه، گوید: و نیز نوشت:

روایت414.

(2)

اما بعد دیرهنگامی است که تو و دوستانت، دوستان شیطان واقعی اساطیر را دعوت کرده اید، و آن را پشت سر خویش انداخته اید و با زبان هایتان تلاش کردید که آن را خاموش کنید: {خداوند نمی گذارد تا نور خود را کامل کند هر چند کافران را خوش نیاید} و به جانم سوگند به یقین علم در تو اجرا خواهد شد و نور با حقارت تو کامل خواهد شد و مطرود رانده­شده یا مقتول هلاک شده رانده خواهی شد و به خاطر عملت مجازات خواهی شد، به گونه ای که نه یاری گری برای توست و نه توضیح دهنده ای نزد توست .

و در ذکر عثمان زیاده روی کردی و به جانم سوگند، جز تو کسی او را نکشت و جز تو کسی او را رها نکرد، و به وسیله او در کمین دوائر نشستی و برای او آرزوها تمنا کردی، در طمع به آنچه که از تو نمایان شد و عملت بر آن دلالت نمود و من امیدورام که به خاطر گناهی بزرگتر از گناه او و فراتر از اشتباه او، تو را به او ملحق کنم، که من پسر عبدالطلب صاحب شمشیر هستم و قبضه آن در دست من است و می دانی چه کسانی از دلاوران بنی عبدالشمس و فرعون های بنی سهم، مخزوم را کشته ام و پسرانشان را یتیم و زنانشان را بیوه کرده ام و آنچه که فراموش نکرده ای را برایت یادآوری می کنم. در روزی که برادرت حنظله را کشتم و پایش را به چاه کشاندم و برادرت عمرو را اسیر کردم و گردنش را بین دو ساقش بستم و تو را طلب کردم، پس فرار کردی و برای تو بهره ای است و اگر خودداری­ام از تعقیب فراری نبو، قطعاً تو را سومین آنان قرار می دادم و من به خدا سوگند یاد می کنم، سوگند راستین غیر فاسق که اگر تقدیر، من و تو را جمع کند، تو را به مثلی تبدیل می کنم که مردم برای همیشه به آن مثل بزنند و تو را در اقامتگاهت فریاد می زنم تا خداوند بین من و تو داوری کند که او بهترین داوران است.

اگر خداوند اجلم را به تأخیر می انداخت، قطعاً سران مسلمانان را علیه تو تحریک می کردم و در لشکری از مهاجرین و انصار به سویت می­آیم سپس نه عذری برایت می پذیرفتم و نه شفاعتی و

ص: 125


1- . آن را در شرح مختار پیشین روایت کرده است
2- . آن را در شرح مختار پیشین روایت کرده است.

إِلَی طَلَبٍ وَ سُؤَالٍ وَ لَتَرْجِعَنَّ إِلَی تَحَیُّرِکَ وَ تَرَدُّدِکَ وَ تَلَدُّدِکَ فَقَدْ شَاهَدْتَ وَ أَبْصَرْتَ وَ رَأَیْتَ سُحُبَ الْمَوْتِ کَیْفَ هَطَلَتْ عَلَیْکَ بِصَیِّبِهَا حَتَّی اعْتَصَمْتَ بِکِتَابٍ أَنْتَ وَ أَبُوکَ أَوَّلُ مَنْ کَفَرَ بِهِ وَ کَذَّبَ بِنُزُولِهِ وَ لَقَدْ کُنْتُ تَفَرَّسْتُهَا وَ آذَنْتُکَ أَنْتَ فَاعِلُهَا وَ قَدْ مَضَی مِنْهَا مَا مَضَی وَ انْقَضَی مِنْ کَیْدِکَ فِیهَا مَا انْقَضَی وَ أَنَا سَائِرٌ نَحْوَکَ عَلَی أَثَرِ هَذَا الْکِتَابِ فَاخْتَرْ لِنَفْسِکَ وَ انْظُرْ لَهَا وَ تَدَارَکْهَا فَإِنَّکَ إِنْ فَرَّطْتَ وَ اسْتَمْرَرْتَ عَلَی غَیِّکَ وَ غُلَوَائِکَ حَتَّی یَنْهَدَ إِلَیْکَ عِبَادُ اللَّهِ أُرْتِجَتْ عَلَیْکَ الْأُمُورُ وَ مُنِعْتَ أَمْراً هُوَ الْیَوْمَ مِنْکَ مَقْبُولٌ یَا ابْنَ حَرْبٍ إِنَّ لَجَاجَکَ فِی مُنَازَعَةِ الْأَمْرِ أَهْلَهُ مِنْ سِفَاهِ الرَّأْیِ فَلَا یَطْمَعَنَّکَ أَهْلُ الضَّلَالِ وَ لَا یُوبِقَنَّکَ سَفَهُ رَأْیِ الْجُهَّالِ فَوَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ لَئِنْ بَرَقَتْ فِی وَجْهِکَ بَارِقَةٌ مِنْ ذِی الْفَقَارِ لَتَصْعَقَنَّ صَعْقَةً لَا تُفِیقُ مِنْهَا حَتَّی یُنْفَخَ فِی الصُّورِ النَّفْخَةَ الَّتِی یَئِسْتَ مِنْهَا کَما یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ.

توضیح

قال ابن الأثیر فی النهایة فی حدیث أبی هریرة إذا سمع الشیطان الأذان ولی و له حصاص الحصاص شدة العدو و حدته و قیل هو أن یمصع بذنبه و یصر بأذنیه و یعدو و قیل هو الضراط و قال جعجع القوم إذا أناخوا بالجعجاع و هی الأرض الجعجاع أیضا الموضع الضیق الخشن و منه کتاب عبید الله بن زیاد و جعجع بحسین و أصحابه أی ضیق علیهم المکان.

و قال فی القاموس الجعجاع الأرض عامة و الحرب و مناخ سوء لا یقر فیه صاحبه و الفحل الشدید الرغاء و الجعجعة صوت الرحی و نحر الجزور و أصوات الجمال إذا اجتمعت و بروک البعیر و تبریکه و الحبس و القعود علی غیر طمأنینة و تجعجع ضرب بنفسه الأرض من وجع.

و فی النهایة السری النفیس الشریف و قیل السخی ذو المروءة و الجمع سراة بالفتح علی غیر قیاس و تضم السین.

و فی قوله علیه السلام لأغزینک کأنه علی الحذف و الإیصال و فی

ص: 126

به طلب و درخواستی پاسخ نمی دادم و به تحیر، تردید و بهتت باز می گشتی و می دید، شاهد بود و نظاره می کردی که چگونه ابر مرگ بارانش را بر تو فرو می ریخت تا به کتابی چنگ بزنی که تو و پدرت اولین کسی هستید که به آن کفر ورزیدید و نزولش را تکذیب کردید و تو به آن خیره شده بودی و اعلام کردی که تو انجام دهنده آن هستی، درخصوص آن آنچه گذشت، گذشت و آنچه از نیرنگ تو در خصوص آن سپری شد، سپری شد و من به دنبال این نامه به سوی تو در حرکت هستم. پس برای نفست انتخاب کن و به آن نظر کن و آن را مهیا کن، که تو اگر زیاده روی کردی و به گمراهی و تجاوزت از حد ادامه دادی، تا اینکه بندگان خدا به سوی تو بیایند، امور بر تو بسته می شود و از امری که امروز از تو مقبول است، منع می شوی .

ای پسر حرب، لجاجت تو در نزاع بر سر امر با اهل آن از سفاهت اندیشه است، پس اهل ضلالت تو را به طمع نیافکند و سفاهت اندیشه نادانان، تو را نابود نکند. به کسی که جان علی در دست اوست قسم، اگر در سیمای تو بارقه ای از ذی العقار بدرخشد، دچار صاعقه می شوی، صاعقه ای که از آن به هوش نمی آیی تا در صور دمیده شود، دمیدنی که از آن ناامیده شده ای، چنانکه کفار از اهل قبور ناامید شده اند.

توضیح

ابن اثیر در النهایه گوید: در حدیث ابو هریره آمده است: «اذا سمع الشیطان الاذان ولیّ و له حصاص» الحصاص یعنی شدت دویدن و سرعت آن. و گفته شده این است که دمش را تکان دهد و گوشش را تیز کند و بدود، و گفته شده آن باد شکم است. و جعجع القوم گوید زمانیکه در عجعاج اقامت کند و عجعاج زمین است و نیز مکان تنگ خشن است. و نامه عبیدالله بن زیاد از آن است: و جعجع بحسین و اصحابه یعنی مکان بر آنان تنگ شد.

و در قاموس گوید: جعجاج: در معنای عام زمین و جنگ است. اقامتگاه بدی است که صاحبانش در آن آرام نمیگیرد. فعل یعنی شدید الرغاء. الجعجعه: صدای آسیاب و گلوی قربانی و صدای شتران آنگاه که جمع میشوند. و نشستن شتر، نشاندن او و حبس و نشستن بدون اطمینان است. تجعجع: خود را به زمین زد از ریشه وجع است.

در النهایه آمده است: السرّی: نمیس شریف. گفتهشده: سخاوتمند جوانمرد و جمع آن سراة است با فتحه به بدون قیاس و سین ضمه نیز میگیرد.

و این کلام او «لأغرینّک» گویی بر اساس حذف و وصل است و در

ص: 126

بعض النسخ بالزای من أغزاه إذا حمله علی الغزو.

و فی القاموس الجحفل کجعفر الجیش الکثیر.

قوله علیه السلام فقد شاهدت یدل علی أنه کان الکتاب بعد الرجوع عن صفین عند إرادة العود إلیه و الغلواء بضم الغین و فتح اللام و قد تسکن الغلو و شرة الشباب و أوله.

و قال الجوهری أرتجت الباب أغلقته و أرتج علی القارئ علی ما لم یسم فاعله إذا لم یقدر علی القراءة کأنه أطبق علیه کما یرتج الباب و لا تقل ارتج علیه بالتشدید.

«415»

(1)کَنْزُ الْفَوَائِدِ لِلْکَرَاجُکِیِّ، نُسْخَةُ کِتَابِ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الْهَوَی یُضِلُّ مَنِ اتَّبَعَهُ وَ الْحِرْصَ یُتْعِبُ الطَّالِبَ الْمَحْرُومَ وَ أَحْمَدُ الْعَاقِبَتَیْنِ مَا هُدِیَ إِلَی سَبِیلٍ وَ مِنَ الْعَجَبِ الْعَجِیبِ ذَامٌّ مَادِحٌ أَوْ زَاهِدٌ رَاغِبٌ وَ مُتَوَکِّلٌ حَرِیصٌ کَلَاماً ضَرَبْتُهُ لَکَ مَثَلًا لِتَدَبَّرَ حِکْمَتَهُ بِجَمْعِ الْفَهْمِ وَ مُبَایَنَةِ الْهَوَی وَ مُنَاصَحَةِ النَّفْسِ فَلَعَمْرِی یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ لَوْ لَا الرَّحِمُ الَّتِی عَطَفَتْنِی عَلَیْکَ وَ السَّابِقَةُ الَّتِی سَلَفَتْ لَکَ لَقَدْ کَانَ اخْتَطَفَکَ بَعْضُ عُقْبَانِ أَهْلِ الشَّامِ فَصَعِدَ بِکَ فِی الْهَوَاءِ ثُمَّ قَذَفَکَ عَلَی دَکَادِکِ شَوَامِخِ الْأَبْصَارِ فَأُلْفِیتَ کَسَحِیقِ الْفِهْرِ عَلَی مِسَنِّ الصَّلَابَةِ لَا یَجِدُ الذَّرُّ فِیکَ مُرْتَقًی وَ لَقَدْ عَزَمْتُ عَزْمَةَ مَنْ لَا تَعْطِفُهُ رِقَّةٌ إِنْ لَا تَذَرْ وَ لَا تُبَایِنْ مَا قَرَّبْتَ بِهِ أَمَلَکَ وَ طَالَ لَهُ طَلَبُکَ لَأُورِدَنَّکَ مَوْرِداً تَسْتَمِرُّ مَدَاقُّهُ إِنْ فَسُحَ لَکَ فِی الْحَیَاةِ بَلْ نَظُنُّکَ قَبْلَ ذَلِکَ مِنَ الْهَالِکِینَ وَ بِئْسَ الرَّأْیُ رَأْیٌ یُورِدُ أَهْلَهُ الْمَهَالِکَ وَ یُمَنِّیهِمُ الْعَطَبَ إِلَی حِینَ لَاتَ مَنَاصٍ وَ قَدْ قُذِفَ بِالْحَقِّ عَلَی الْبَاطِلِ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَ هُمْ

ص: 127


1- 415- رواه- و ما بعده- العلامة الکراجکیّ رحمه اللّه فی الفصل الثالث من الرسالة من الثالثة کتاب کنز الفوائد: ج 2 ص 201 ط 1. و رویناه عنه فی المختار: 157 من باب الکتب من نهج السعادة: ج 5 ص 290.

بعضی نسخهها با زاء از ریشه أغزاه آمده است یعنی زمانیکه او را بر نبرد وادار کنی.

و در قاموس آمده است: الجحفل بر وزن جعفر: ارتش انبوه است.

این کلام او: «فقد شاهدت» بر این دلالت دارد که نامه بعد از رجعت از صفین و به هنگام قصد بازگشت به آن است و الغلواء با ضمه و فتحه لام سکون آن یعنی غلو و شره الشباب و أوّل آن .

و جوهری گوید: ارتجت الباب یعنی در را بستم. و أرتج علی القاری بدون آوردن فاعل یعنی قادر بر قرائت نبود گویی که بر او بسته شده است چنانکه در بسته میشود و أرتجّ علیه با تشدید نیز کم نیست.

روایت415.

کنز الفوائد کراجکی(1):

نسخه نامه معاویه بن ابوسفیان به امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السّلام: اما بعد هوا و هوس، پیروش را گمراه و حرص، طالب محرومش را خسته میکند و ستودهترین عاقبتها چیزی است که به سوی راه هدایت کند و از شگفتی بسیار است خدمت کننده ستایشگر یا زاهد راغب و توکلکننده حریص، کلامی را برایت مثال زدم تا با جمع فهم، مخالفت با هوا و خلوص نفس در حکمتش تأمل کنی به جانم سوگند ای پسر ابوطالب اگر نبود خویشاوندیای که مرا بر تو مهربان کرده است و اگر نبود سابقهای که از تو گذشته است قطعاً یکی از عقابهای اهالی شام تو را ربوده بود و تو را در هوا بالا برده و بر تپههای بلند پرتاب کرده بود پس تو را بسان لهشده زیر سنگ بر سنگ چاقو تیزکن میدیدم که هیچ ذره بههم پیوستهای در تو نیست و بسان کسی که هیچ شفقتی او را بر سر رحم نمی­آورد تصمیم گرفتم اگر آنچه که امیدت به آن را نزدیک کرده­ای و تقاضایت بر آن به درازا کشید را رها نکنی و کنار ننهی تو را در آبشخوری وارد می­کنم که اگر مجال زندگی بیابی آن را به استمرار طعم آن را می­چشی، بلکه پیش از آن تو را از هلاک­شدگان می­پنداشتیم. و بدترین اندیشه اندیشه­ای است که صاحبش را در مهلکه­ها وارد می­کند و هلاکت را برایش آرزو می­کند تا زمانی که هیچ گریزی نیست، با حق باطل دور شد و امر خدا آشکار شد درحالی­که آنها

ص: 127


1- . آن و مابعد آن را علامه کراجکی در فصل سوم از رساله از رساله سوم کتاب کنز الفوائد: ج2 ص 201 چاپ اول روایت کرده است. آن را از او مختار: 157 از بخش نامه­های نهج البلاغه: ج5 ص 290 روایت کردیم.

کارِهُونَ وَ لِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ وَ الْمِنَّةُ الظَّاهِرَةُ وَ السَّلَامُ جَوَابُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ عَلَیْهِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ إِلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ أَتَانِی کِتَابُکَ بِتَنْوِیقِ الْمَقَالِ وَ ضَرْبِ الْأَمْثَالِ وَ انْتِحَالِ الْأَعْمَالِ تَصِفُ الْحِکْمَةَ وَ لَسْتَ مِنْ أَهْلِهَا وَ تَذْکُرُ التَّقْوَی وَ أَنْتَ عَلَی ضِدِّهَا قَدِ اتَّبَعْتَ هَوَاکَ فَحَادَ بِکَ عَنِ الْمَحَجَّةِ وَ لَحِجَ بِکَ عَنْ سَوَاءِ السَّبِیلِ فَأَنْتَ تَسْحَبُ أَذْیَالَ لَذَّاتِ الْفِتَنِ وَ تَخْبِطُ فِی زَهْرَةِ الدُّنْیَا کَأَنَّکَ لَسْتَ تُوقِنُ بِأَوْبَةِ الْبَعْثِ وَ لَا بِرَجْعَةِ الْمُنْقَلَبِ قَدْ عَقَدْتَ التَّاجَ وَ لَبِسْتَ الْخَزَّ وَ افْتَرَشْتَ الدِّیبَاجَ سُنَّةً هِرَقْلِیَّةً وَ مُلْکاً فَارِسِیّاً ثُمَّ لَمْ یَقْنَعْکَ ذَلِکَ حَتَّی یَبْلُغُنِی أَنَّکَ تَعْقِدُ الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِکَ لِغَیْرِکَ فَیَمْلِکُ دُونَکَ وَ تُحَاسِبُ دُونَهُ وَ لَعَمْرِی لَئِنْ فَعَلْتَ ذَلِکَ فَمَا وَرِثَتِ الضَّلَالَةُ عَنْ کَلَالَةٍ وَ إِنَّکَ لَابْنُ مَنْ کَانَ یَبْغِی عَلَی أَهْلِ الدِّینِ وَ یَحْسُدُ الْمُسْلِمِینَ وَ ذَکَرْتَ رَحِماً عَطَفَتْکَ عَلَیَّ فَأُقْسِمُ بِاللَّهِ الْأَعَزِّ الْأَجَلِّ أَنْ لَوْ نَازَعَکَ هَذَا الْأَمْرَ فِی حَیَاتِکَ مَنْ أَنْتَ تَمْهَدُهُ لَهُ بَعْدَ وَفَاتِکَ لَقَطَعْتَ حَبْلَهُ وَ لَبَتَتَّ أَسْبَابَهُ وَ أَمَّا تَهْدِیدُکَ لِی بِالْمَشَارِبِ الْوَبِیئَةِ وَ الْمَوَارِدِ الْمُهْلِکَةِ فَأَنَا عَبْدُ اللَّهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَبْرِزْ إِلَیَّ صَفْحَتَکَ کَلَّا وَ رَبِّ الْبَیْتِ مَا أَنْتَ أَبِی عُذْرٍ عِنْدَ الْقِتَالِ وَ لَا عِنْدَ مُنَافَحَةِ الْأَبْطَالِ وَ کَأَنِّی بِکَ لَوْ شَهِدْتَ الْحَرْبَ وَ قَدْ قَامَتْ عَلَی سَاقٍ وَ کَشَرَتْ عَنْ مَنْظَرٍ کَرِیهٍ وَ الْأَرْوَاحُ تُخْتَطَفُ اخْتِطَافَ الْبَازِیِّ زَغَبَ الْقَطَا لَصِرْتَ کَالْمُولَهَةِ الْحَیْرَانَةِ تَضْرِبُهَا الْعَبْرَةُ بِالصَّدَمَةِ لَا تَعْرِفُ أَعْلَی الْوَادِی عَنْ أَسْفَلِهِ فَدَعْ عَنْکَ مَا لَسْتَ مِنْ أَهْلِهِ فَإِنَّ وَقْعَ الْحُسَامِ غَیْرُ تَشْقِیقِ الْکَلَامِ فَکَمْ عَسْکَرٍ قَدْ شَهِدْتُهُ وَ قَرْنٍ نَازَلْتُهُ وَ رَأَیْتُ اصْطِکَاکَ قُرَیْشٍ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَنْتَ وَ أَبُوکَ وَ مَنْ هُوَ أَعْلَی مِنْکُمَا لِی تَبَعٌ وَ أَنْتَ الْیَوْمَ تُهَدِّدُنِی

ص: 128

اکراه داشتند و حجت رسا و لطف آشکار از آن خداست. با درود.

پاسخ امیرمؤمنان علیه السّلام: از بنده خدا امیرمؤمنان علی بن ابی طالب به معاویه بن ابوسفیان .

اما بعد نامهات همراه آراستن کلام، آوردن مثال، و انتحال اعمال به من رسید، حکمت را توصیف میکنی درحالیکه از اهل آن نیستی و تقوا را ذکر میکنی درحالیکه بر ضد آن هستی، از هوایت پیروی کردی پس تو را از مقصد منحرف کرد و از راه راست دور کرد، پس تو دامن لذتهای فتنهها را میکشی و در درخشش دنیا نابخردانه پیش میروی گویی که به بازگشت بعث و رجعت به بازگشتگاه یقین نداری تاج بستهای و خز بر تن کردهای و بسان سنت هرقلی - پادشاهان روم - و فرمانروایان پارس دیباج فرش کردهای سپس آن تو را قانع نکرد تا اینکه به من رسید که تو امر را بعد از خود برای دیگری منعقد کردی پس فرمانروایی را او می­کند و حسابش را تو پس می­دهی! و به جانم سوگند. اگر چنین کنی ضلالت را از پیشینیان ارث برده­ای و تو پسر کسی هستی که بر اهل دین ستم میکند و بر مسلمانان حسد میورزد.

و خویشاوندی را ذکر کردی که تو را بر من مهربان کرده است، به خداوند اعز اجل قسم میخورم که تو اگر در زندگیات بر سر این امر با کسیکه بعد از وفاتت برای او مهیا میکنی نزاع کنی قطعاً ریسمان آن را قطع کرده و اسباب آن را بریدهای.

اما در خصوص تهدید من به آبشخورهای مسموم و هلاکت­بار، من بنده خدا علی بن ابی طالب تو را به نبرد میخوانم به پروردگار کعبه قسم هرگز بههنگام نبرد و بههنگام مبارزه با قهرمانان، صاحب عذر نیستی. گویی من تو را در می­بینم که زمانی که جنگ فرا برسد و برپا شود و چهره کریه خود را نمایان سازد و ارواح بسان ربودن باز، ربوده شوند و مرغ سنگخواره کرک بریزد مانند شتر مشتاق حیرانی که تضربها العبرة بالصدمه بالای وادی را از پایین آن تشخیص نمی­دهد. آنچه که اهل آن نیستی را از رها کن که ضربه شمشیر غیر از شکاف سخن است چه لش