بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار المجلد 32

ترجمه بحارالانوار جلد 32: فتنه ها و محنت ها - 5

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 9786007150665 ؛ ج.1 : 9786007150672 ؛ ج.2 : 9786007150689 ؛ ج.3 : 9786007150696 ؛ ج.4 9786007150702 : ؛ ج.5 9786007150719 : ؛ ج.6 9786007150726 : ؛ ج.7 9786007150733 : ؛ ج.8 : 9786007150740 ؛ ج.10 9786007150764 : ؛ ج.11 9786007150832 : ؛ ج.12 9786007150665 : ؛ ج.13 9786007150856 : ؛ ج.14 9786007150863 : ؛ ج.15 9786007150870 : ؛ ج.16:9786007150887 ؛ ج.17:9786007150894 ؛ ج.18: 9786007150900 ؛ ج.19:9786007150917 ؛ ج.20:9786007150924 ؛ ج.21: 9786007150931 ؛ ج.22:9786007150948 ؛ ج.23:9786007150955

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل. ج.2. کتاب توحید. ج.3. کتاب عدل و معاد. ج.4. کتاب احتجاج و مناظره. ج. 5. تاریخ پیامبران. ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله. ج.7. کتاب امامت. ج.8. تاریخ امیرالمومنین. ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام. ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام. ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام. ج.12. کتاب آسمان و جهان 1. ج.13. آسمان و جهان 2. ج.14. کتاب ایمان و کفر. ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر. ج.16. کتاب مواعظ و حکم. ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت. ج.18. کتاب ادعیه. ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه. ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 8 و 10 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ادامه کتاب فتنه ها و محنتها - 5

ص: 1

ص: 2

ص: 2

ص: 3

ص: 3

الموضوع/ الصفحه

الباب الأول باب بیعة أمیر المؤمنین علیه السلام و ما جری بعدها من نکث الناکثین إلی غزوة الجمل 5

الباب الثانی باب احتجاج أم سلمة رضی الله عنها علی عائشة و منعها عن الخروج 149

الباب الثالث باب ورودالبصرة و وقعة الجمل و ما وقع فیها من الاحتجاج 171

الباب الرابع باب احتجاجه علیه السلام علی أهل البصرة و غیرهم بعد انقضاء الحرب و خطبه علیه السلام عند ذلک 221

الباب الخامس باب أحوال عائشة بعد الجمل 265

الباب السادس باب نهی اللّه تعالی و رسوله صّلی الّله علیه و آله عائشة عن مقاتلة علی علیه السلام و إخبار النبیّ صّلی الّله علیه و آله إیّاها بذلک 277

الباب السابع باب أمر الله و رسوله بقتال الناکثین و القاسطین و المارقین و کلّ من قاتل علیاً صلوات اللّه علیه و فی بیان عقاب الناکثین 289

الباب الثامن باب حکم من حارب علیّاً أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه 319

الباب التاسع باب احتجاجات الأئمة علیهم السلام و أصحابهم علی الذین أنکروا علی أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه حروبه 343

الباب العاشر باب خروجه صلوات اللّه علیه من البصرة و قدومه الکوفة إلی خروجه إلی الشام 351

الباب الحادی عشر باب بغی معاویة و امتناع أمیر المؤمنین صلوات الله علیه عن تأمیره و توجّهه إلی الشام للقائه إلی ابتداء غزوات صفین 365

الباب الثانی عشر باب جمل ما وقع بصفین من المحاربات و الاحتجاجات إلی التحکیم 447

ص: 4

باب اول: بیعت با امیر مومنان علی علیه السلام و اتفاقات پس از آن، از عهد شکنی ناکثین تا جنگ جمل.....

باب دوم: احتجاج ام سلمه رضی الله عنها بر عایشه و منع او از خروج بر علی علیه السلام.....

باب سوم: ورود به بصره و جنگ جمل و احتجاجات رخ داده در آن.....

باب چهارم: احتجاج امیرالمومنین علیه السلام بر مردم بصره و سایر مردم پس از اتمام جنگ و خطبه­های او در این زمان.....

باب پنجم: عایشه پس از جنگ جمل.....

باب ششم: منع عایشه از سوی خداوند و پیامبر صلی الله علیه و آله از جنگ با علی علیه السلام و خبر دادن پیامبر به وی در مورد این حادثه.....

باب هفتم: دستور خداوند و رسولش برای جنگ با ناکثین، قاسطین، مارقین و هرکسی که با علی علیه السلام بجنگد و بیان عواقب بیعت شکنان.....

باب هشتم: حکم کسانی­که با علی علیه السلام وارد جنگ شده­اند..... باب نهم: احتجاجات ائمه علیهم السلام و یارانشان بر کسانی که جنگ­های امیرالمومنین علی علیه السلام را بر ایشان عیب گرفتند.....

باب دهم: خروج امیرالمومنین علیه السلام از بصره و ورود به کوفه تا خروج به سوی شام.....

باب یازدهم: نافرمانی و سرکشی معاویه و امتناع امیرالمومنین علیه السلام از نصب وی به عنوان والی و حرکت وی به شام برای رویارویی با معاویه تا آغاز جنگ های صفین.....

باب دوازدهم: کلیاتی از رویدادهای صفین، از درگیری­ها و احتجاجات تا حکمیّت..... ابواب ماجراهای پس از قتل عثمان

فتنه­ها، حوادث، جنگ­ها و...

ص: 4

أبواب ما جری بعد قتل عثمان من الفتن و الوقائع و الحروب و غیرها

باب اول : بیعت با امیر مومنان علی علیه السلام و اتفاقات پس از آن، از عهد شکنی ناکثین تا جنگ جمل

روایات

روایت1.

می­گویم: ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه می­نویسد: امام علی علیه السلام روزی که زبیر با او بیعت کرد، خطاب به او فرمود: من بیم آن دارم که عهد­شکنی کرده و بیعت خود را نقض کنی!؟ او گفت: نترس من هرگز چنین نخواهم کرد. امام فرمود: آیا در این مورد حاضری خدا را کفیل و ضامن خود قرار دهی؟ جواب داد: بله در این مورد خداوند کفیل من است.

زمانی­که مردم با علی علیه السلام بیعت کردند، وی طی نامه­ای به معاویه نوشت: اما بعد، مردم بدون مشورت با من عثمان را به قتل رساندند اما پس از مشورت و گفتگو با هم، با من بیعت کردند. زمانی­که نامه­ام به تو رسید با من بیعت کن و از نزد خود، اشراف شام را برای بیعت نزد من بفرست.

هنگامی­که فرستاده امام نزد معاویه آمده و نامه را برای او خواند، وی نامه­ای را توسط شخصی از قبیله بنی عبس به زبیر بن عوام فرستاد. در این نامه آمده بود:

به نام خداوند بخشنده مهربان، به بنده خدا، امیرمومنان زبیر از معاویه بن ابوسفیان، درود بر شما، اما بعد، من از مردم شام برای تو بیعت گرفته­ام آنان هم اجابت کرده و به عنوان بیعت سوگند یاد کرده­اند، پس کوفه و بصره را اختیار کن مبادا پسر ابوطالب از تو پیشی گیرد.

ص: 5

هَذَیْنِ الْمِصْرَیْنِ وَ قَدْ بَایَعْتُ لِطَلْحَةَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ مِنْ بَعْدِکَ فَأَظْهِرَا الطَّلَبَ بِدَمِ عُثْمَانَ وَ ادْعُوَا النَّاسَ إِلَی ذَلِکَ وَ لْیَکُنْ مِنْکُمَا الْجِدُّ وَ التَّشْمِیرُ أَظْهَرَکُمَا اللَّهُ وَ خَذَلَ مُنَاوِئَکُمَا فَلَمَّا وَصَلَ هَذَا الْکِتَابُ إِلَی الزُّبَیْرِ سُرَّ بِهِ وَ أَعْلَمَ بِهِ طَلْحَةَ وَ أَقْرَأَهُ إِیَّاهُ فَلَمْ یَشُکَّا فِی النُّصْحِ لَهُمَا مِنْ قِبَلِ مُعَاوِیَةَ وَ أَجْمَعَا عِنْدَ ذَلِکَ عَلَی خِلَافِ عَلِیٍّ قَالَ وَ جَاءَ الزُّبَیْرُ وَ طَلْحَةُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام بَعْدَ الْبَیْعَةِ لَهُ بِأَیَّامٍ فَقَالا لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ رَأَیْتَ مَا کُنَّا فِیهِ مِنَ الْجَفْوَةِ فِی وَلَایَةِ عُثْمَانَ کُلِّهَا وَ عَلِمْتَ أَنَّ رَأْیَ عُثْمَانَ کَانَ فِی بَنِی أُمَیَّةَ وَ قَدْ وَلَّاکَ اللَّهُ الْخِلَافَةَ مِنْ بَعْدِهِ فَوَلِّنَا بَعْضَ أَعْمَالِکَ فَقَالَ لَهُمَا ارْضَیَا بِقِسْمِ اللَّهِ لَکُمَا حَتَّی أَرَی رَأْیِی وَ اعْلَمَا أَنِّی لَا أُشْرِکُ فِی أَمَانَتِی إِلَّا مَنْ أَرْضَی بِدِینِهِ وَ أَمَانَتِهِ مِنْ أَصْحَابِی وَ مَنْ قَدْ عَرَفْتُ دَخِیلَهُ فَانْصَرَفَا عَنْهُ وَ قَدْ دَخَلَهُمَا الْیَأْسُ فَاسْتَأْذَنَاهُ فِی الْعُمْرَةِ وَ رُوِیَ أَنَّهُمَا طَلَبَا مِنْهُ أَنْ یُوَلِّیَهُمَا الْمِصْرَیْنِ الْبَصْرَةَ وَ الْکُوفَةَ فَقَالَ حَتَّی أَنْظُرَ ثُمَّ لَمْ یُوَلِّهِمَا فَأَتَیَاهُ فَاسْتَأْذَنَاهُ لِلْعُمْرَةِ فَقَالَ مَا الْعُمْرَةَ تُرِیدَانِ فَحَلَفَا لَهُ بِاللَّهِ مَا الْخِلَافَ عَلَیْهِ وَ لَا نَکْثَ بَیْعَتِهِ یُرِیدَانِ وَ مَا رَأْیُهُمَا غَیْرَ الْعُمْرَةِ قَالَ لَهُمَا فَأَعِیدَا الْبَیْعَةَ لِی ثَانِیاً فَأَعادَاهَا بِأَشَدِّ مَا یَکُونُ مِنَ الْأَیْمَانِ وَ الْمَوَاثِیقِ فَأَذِنَ لَهُمَا فَلَمَّا خَرَجَا مِنْ عِنْدِهِ قَالَ لِمَنْ کَانَ حَاضِراً وَ اللَّهِ لَا تَرَوْنَهُمَا إِلَّا فِی فِئَةٍ یَقْتَتِلَانِ فِیهَا قَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَمُرْ بِرَدِّهِمَا عَلَیْکَ قَالَ لِیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْراً کانَ مَفْعُولًا فَلَمَّا خَرَجَا إِلَی مَکَّةَ لَمْ یَلْقَیَا أَحَداً إِلَّا وَ قَالا لَهُ لَیْسَ لِعَلِیٍّ فِی أَعْنَاقِنَا بَیْعَةٌ وَ إِنَّمَا بَایَعْنَاهُ مُکْرَهَیْنِ فَبَلَغَ عَلِیّاً قَوْلُهُمَا فَقَالَ أَبْعَدَهُمَا اللَّهُ وَ أَغْرَبَ دَارَهُمَا أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمْتُ أَنَّهُمَا سَیَقْتُلَانِ أَنْفُسَهُمَا أَخْبَثَ مَقْتَلٍ وَ یَأْتِیَانِ مَنْ وَرَدَا عَلَیْهِ بِأَشْأَمِ یَوْمٍ وَ اللَّهِ مَا الْعُمْرَةَ یُرِیدَانِ وَ لَقَدْ أَتَیَانِی بِوَجْهِی فَاجِرَیْنِ وَ رَجَعَا بِوَجْهِی غَادِرَیْنِ نَاکِثَیْنِ وَ اللَّهِ لَا یَلْقَیَانَنِی بَعْدَ الْیَوْمِ إِلَّا فِی کَتِیبَةٍ خَشْنَاءَ یَقْتُلَانِ فِیهَا أَنْفُسَهُمَا فَبُعْداً لَهُمَا وَ سُحْقاً.

ص: 6

در صورت از دست دادن این دو شهر دیگر چیزی نخواهی داشت. پس از تو نیز از مردم برای طلحه بن عبیدالله بیعت گرفته­ام. لذا به خون­خواهی عثمان قیام کرده و مردم را نیز بدان فرا بخوانید باید آستین بالا زده و جدیّت به خرج دهید خداوند شما را یاری فرماید و مخالفان شما را خوار کند.

زمانی که این نامه به زبیر رسید، وی از بابت آن مسرور گشت و طلحه را نسبت به مضمون آن آگاه ساخت و برای او خواند. آن­دو در مورد نصیحت معاویه نسبت به خود تردیدی نکردند لذا بنای مخالفت با امام علی علیه السلام را گذاشتند.

ابن ابی­الحدید می­گوید: طلحه و زبیر چند روز پس از بیعت نزد امام آمده و گفتند: ای امیر مومنان از تبعیض­هایی که در زمان خلافت عثمان بر ما گذشت آگاهی داری. عثمان به بنی امیه بیشتر تمایل داشت اکنون که خداوند خلافت را در دستان شما قرار داده است زمام برخی امور را به ما بسپار. امام پاسخ داد: به قسمت الهی راضی باشید تا ببینم چه می­شود و بدانید من در امانت خلافت از اصحاب خود کسی را شریک می­کنم که نسبت به دین­داری و امانت­داری او رضایت داشته باشم و باطن وی را خوب بشناسم، از این رو آنان از نزد امام خارج شدند در حالی که ناراحت و مأیوس بودند، پس از امام برای انجام عمره کسب اجازه کردند.

روایت شده است که آنان از امام درخواست ولایت بصره و کوفه را کردند که امام فرمود: تا ببینیم چه می­شود. امام این دو منطقه را به آنان واگذار نکرد لذا آمدند و اجازه خواستند تا برای ادای عمره به مکه بروند. امام به آنان فرمود: شما قصد انجام عمره ندارید. آنان به خداوند سوگند یاد کردند که قصد مخالفت و بیعت­شکنی نداشته و صرفاً قصد بجای آوردن عمره را دارند. امام فرمود: پس بیعت خود را دوباره تجدید کنید. آن­دو نیز به محکم­ترین صورت ممکن قسم یاد کردند سپس امام اجازه عمره داد.

زمانی که طلحه و زبیر از نزد امام خارج شدند، وی خطاب به افرادی که در آنجا حاضر بودند فرمود: آن­دو یقیناً دست به سلاح خواهند برد. حاضران گفتند: یا امیرمومنان دستور دهید آنان را بازگردانند. امام فرمود: آنچه را که خداوند تقدیر کند اتفاق خواهد افتاد.

زمانی که آنان به سوی مکه به­راه افتادند، به هر کسی که برخورد می­کردند می­گفتند: علی بر گردن ما هیچ حق بیعتی ندارد. ما از روی اکراه بیعت کرده بودیم .

امام پس از شنیدن این سخن آنان فرمود: خدا آنان را هلاک گرداند و خانه­شان دور باد. به خدا قسم دانستم که آنان خود را به بدترین صورت ممکن به کشتن خواهند داد و پیروان خود را به فجیع­ترین روز خواهند انداخت. به خدا قسم آنان قصد انجام عمره ندارند آنان ظالمانه نزد من آمدند و وقتی مرا ترک کردند بیعت خود را ناجوان­مردانه شکسته بودند. پس از این مرا فقط در صورت لشکری تا دندان مسلّح خواهند دید که خود را در آن به کشتن خواهند داد، پس هلاک شوند و نابود گردند. (1)

ص: 6

روایت2.

(1) ابن اثیر در کتاب الکامل فی التاریخ می­نویسد: پس از کشته شدن عثمان، صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله از مهاجرین و انصار از جمله طلحه و زبیر، نزد امام علیه السلام آمدند و گفتند: مردم باید امامی داشته باشند. امام فرمود: در این امر نیازی به من نیست شما هر کسی را که انتخاب کنید مورد رضایت من نیز می­باشد. آنان گفتند: ما غیر از تو کسی را انتخاب نمی­کنیم. رفت و آمد زیادی کردند و در نهایت خطاب به امام گفتند: ما کسی را سزاوارتر از تو که دارای سابقه طولانی­تر در اسلام و حق قرابت بیشتری با پیامبر صلی الله علیه و آله داشته باشد سراغ نداریم. امام فرمود: اصرار نکنید من اگر وزیر باشم بهتر از آن است که امیر باشم. گفتند: به خدا سوگند تا با تو بیعت نکنیم کار دیگری انجام نخواهیم داد. امام فرمود: پس (بیعت) فقط باید در مسجد صورت گیرد. بیعت با من نباید مخفیانه بلکه باید در مسجد انجام گیرد. امام در این هنگام در منزل خود بود و نیز گفته شده است که در باغ بنی عمرو بن مبذول بوده است. لذا به سمت مسجد حرکت کرد در حالی که یک شلوار و پیراهن به تن و عمامه­ای از جنس خزّ به سر داشت و کفش خود را به دست گرفته و بر عصا تکیه زده بود، پس مردم با ایشان بیعت کردند.

از میان مردم اولین کسی که بیعت کرد طلحه بن عبید الله بود. حبیب بن ذؤیب نگاهی کرد و گفت: انا لله و انا الیه راجعون (ما از خدایم و بسوی او بازمی­ گردیم) اولین دستی که برای بیعت دراز شد، دست شَل است این امر به سرانجام نخواهد رسید. سپس زبیر بیعت کرد. امام به آن­دو فرمود: اگر دوست دارید با من بیعت کنید و اگر دوست دارید من با شما بیعت کنم. آنان پاسخ دادند: ما با تو بیعت می­کنیم. آنان بعداً گفتند: ما از ترس جان خود بیعت کردیم چون می­دانستیم او با ما بیعت نمی­کند. آن­دو چهار ماه پس از بیعت به مکه گریختند.

پس از بیعت طلحه و زبیر، مردم نیز بیعت نمودند.

سعد بن ابی وقاص را آوردند. امام فرمود: بیعت کن. او گفت: قبل از مردم بیعت نمی­کنم اما به خدا قسم از جانب من برای تو خوف و خطری نیز نخواهد بود. امام فرمود: رهایش کنید. پسر عمر را آوردند و گفتند: بیعت کن. وی گفت: تا مردم بیعت نکنند من بیعت نمی­کنم. امام فرمود: کفیلی بیاور او گفت: کفیلی ندارم. مالک اشتر به امام گفت:

ص: 7

دَعْنِی أَضْرِبْ عُنُقَهُ قَالَ دَعُوهُ أَنَا کَفِیلُهُ إِنَّکَ مَا عَلِمْتُ لَسَیِّئُ الْخُلُقِ صَغِیراً وَ کَبِیراً وَ بَایَعَتِ الْأَنْصَارُ إِلَّا نَفَراً یَسِیراً مِنْهُمْ حَسَّانُ بْنُ ثَابِتٍ وَ کَعْبُ بْنُ مَالِکٍ وَ سَلَمَةُ بْنُ مَخْلَدٍ وَ أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مَسْلَمَةَ وَ النُّعْمَانُ بْنُ بَشِیرٍ وَ زَیْدُ بْنُ ثَابِتٍ وَ کَعْبُ بْنُ مَالِکٍ وَ رَافِعُ بْنُ خَدِیجٍ وَ فَضَالَةُ بْنُ عُبَیْدٍ وَ کَعْبُ بْنُ عُجْرَةَ وَ کَانُوا عُثْمَانِیَّةً فَأَمَّا النُّعْمَانُ بْنُ بَشِیرٍ فَإِنَّهُ أَخَذَ أَصَابِعَ نَائِلَةَ امْرَأَةِ عُثْمَانَ الَّتِی قُطِعَتْ وَ قَمِیصَ عُثْمَانَ الَّذِی قُتِلَ فِیهِ وَ هَرَبَ بِهِ فَلَحِقَ بِالشَّامِ فَکَانَ مُعَاوِیَةُ یُعَلِّقُ قَمِیصَ عُثْمَانَ وَ فِیهِ الْأَصَابِعُ فَإِذَا رَأَوْا ذَلِکَ أَهْلُ الشَّامِ ازْدَادُوا غَیْظاً وَ جَدُّوا فِی أَمْرِهِمْ وَ رُوِیَ أَنَّهُمْ لَمَّا أَتَوْا عَلِیّاً لِیُبَایِعُوهُ قَالَ دَعُونِی وَ الْتَمِسُوا غَیْرِی فَإِنَّا مُسْتَقْبِلُونَ أَمْراً لَهُ وُجُوهٌ وَ لَهُ أَلْوَانٌ لَا تَقُومُ لَهُ الْقُلُوبُ وَ لَا تَثْبُتُ عَلَیْهِ الْعُقُولُ (1) فَقَالُوا نَنْشُدُکَ اللَّهَ أَ لَا تَرَی مَا نَحْنُ فِیهِ أَ لَا تَرَی الْإِسْلَامَ أَ لَا تَرَی الْفِتْنَةَ أَ لَا تَخَافُ اللَّهَ فَقَالَ قَدْ أَجَبْتُکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنِّی إِنْ أَجَبْتُکُمْ أَرْکَبُ بِکُمْ مَا أَعْلَمُ فَإِنْ تَرَکْتُمُونِی فَإِنَّمَا أَنَا کَأَحَدِکُمْ إِلَّا أَنِّی مِنْ أَسْمَعِکُمْ وَ أَطْوَعِکُمْ لِمَنْ وَلَّیْتُمُوهُ ثُمَّ افْتَرَقُوا عَلَی ذَلِکَ وَ اتَّعَدُوا الْغَدَ فَلَمَّا أَصْبَحُوا یَوْمَ الْبَیْعَةِ وَ هُوَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ حَضَرَ النَّاسُ الْمَسْجِدَ وَ جَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ عَنْ مَلَإٍ وَ إِذْنٍ إِنَّ هَذَا أَمْرُکُمْ لَیْسَ لِأَحَدٍ فِیهِ حَقٌّ إِلَّا مَنْ أَمَّرْتُمْ وَ قَدِ افْتَرَقْنَا بِالْأَمْسِ عَلَی أَمْرٍ وَ کُنْتُ کَارِهاً لِأَمْرِکُمْ فَأَبَیْتُمْ إِلَّا أَنْ أَکُونَ عَلَیْکُمْ أَلَا وَ إِنَّهُ لَیْسَ لِی دُونَکُمْ إِلَّا مَفَاتِیحُ مَا لَکُمْ مَعِی وَ لَیْسَ لِی أَنْ آخُذَ دِرْهَماً دُونَکُمْ فَإِنْ شِئْتُمْ قَعَدْتُ لَکُمْ وَ إِلَّا فَلَا آخُذُ عَلَی أَحَدٍ فَقَالُوا نَحْنُ عَلَی مَا فَارَقْنَاکَ عَلَیْهِ بِالْأَمْسِ فَقَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ

ص: 8

اجازه دهید سرش را از تنش جدا کنم.

امام فرمود: رهایش کنید من کفیل او، من برای شخص بد اخلاق، کوچک و بزرگ نمی شناسم. انصار بیعت کردند بغیر از هشت نفر که عثمانی بودند این افراد عبارت بودند از حسان بن ثابت، کعب بن مالک، سلمه بن مخلد، ابو سعید خدری، محمد بن مسلمه، نعمان بن بشیر، زید بن ثابت، کعب بن مالک، رافع بن خدیج، فضالة بن عبید و کعب بن عجره.

اما نعمان بن بشیر با انگشتان بریده شده نائله زن عثمان و پیراهن وی که در آن کشته شده بود، عازم شام شد. معاویه پیراهن عثمان را در حالی که انگشتان نائله در آن بود آویزان می­کرد. این موضوع سبب افزایش خشم و جدی­تر شدن مردم شام شد.

و نقل شده است، زمانی که مردم برای بیعت آمدند، امام فرمود: مرا رها کنید و به دنبال شخص دیگری باشید، زیرا ما به استقبال حوادث و اموری می رویم که رنگارنگ و فتنه آمیز است، و چهره های گوناگون دارد، حوادثی که دل ها بر آن استوار و عقل ها بر آن پایدار نمی ماند.

مردم گفتند: تو را به خدا، آیا اوضاع ما را نمی­بینی؟ آیا اسلام را نمی­بینی؟ آیا فتنه ها را نمی­بینی؟ آیا از خدا نمی­ترسی؟ امام فرمود: پذیرفتم، [اما با این حال] بدانید اگر دعوت شما را بپذیرم، بر اساس آنچه که می دانم با شما رفتار می کنم، اما اگر مرا رها کنید چون یکی از شما هستم که حتی از شنواترین و مطیع ترین شما نسبت به رئیس حکومت خواهم بود.

مردم متفرق شدند و قرار گذاشتند فردا جمع شوند. وقتی روز بیعت یعنی جمعه فرا رسید مردم در مسجد جمع شدند. امام آمد و بالای منبر رفته و فرمود: ای مردم از اشراف و اقوام مختلف، این امر خلافتتان از آن شماست و غیر از آن شخصی که خود شما امور آن را بر عهده وی نهادید، هیچ کس دیگری صاحب اختیار نیست. دیروز در مورد خلافت با هم اختلاف نظر داشتیم که من برای عهده­داری آن کراهت داشتم. اما شما اصرار داشتید که من ولایت شما را به دست گیرم. آگاه باشید که من در مقابل شما غیر از کلیدهای آنچه­ که به من سپرده­اید، ندارم و من حق ندارم که درهمی بیشتر از شما برای خود بردارم. اگر بخواهید خلافت را رها می­کنم و گرنه برای کسی چیزی بیشتر اختصاص نخواهم داد. مردم گفتند: ما همچنان بر خلافت تو اصرار داریم. فرمود: خداوندا، شاهد باش.

ص: 8

وَ بُویِعَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِخَمْسٍ بَقِینَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ سَنَةَ خَمْسٍ وَ ثَلَاثِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ أَوَّلُ خُطْبَةٍ خَطَبَهَا عَلِیٌّ علیه السلام حِینَ اسْتُخْلِفَ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ کِتَاباً هَادِیاً بَیَّنَ فِیهِ الْخَیْرَ وَ الشَّرَّ فَخُذُوا بِالْخَیْرِ وَ دَعُوا الشَّرَّ الْفَرَائِضَ أَدُّوهَا إِلَی اللَّهِ تُؤَدِّکُمْ إِلَی الْجَنَّةِ إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ حُرُمَاتٍ غَیْرَ مَجْهُولَةٍ وَ فَضَّلَ حُرْمَةَ الْمُسْلِمِ عَلَی الْحُرَمِ کُلِّهَا وَ شَدَّ بِالْإِخْلَاصِ وَ التَّوْحِیدِ حُقُوقَ الْمُسْلِمِینَ فَالْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ إِلَّا بِالْحَقِّ وَ لَا یَحِلُّ أَذَی امْرِئٍ مُسْلِمٍ إِلَّا بِمَا یَجِبُ بَادِرُوا أَمْرَ الْعَامَّةِ وَ خَاصَّةَ أَحَدِکُمْ [وَ هُوَ] الْمَوْتُ فَإِنَّ النَّاسَ أَمَامَکُمْ وَ إِنَّمَا خَلْفَکُمُ السَّاعَةُ تَحْدُوکُمْ تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا فَإِنَّمَا یَنْتَظِرُ النَّاسُ بِآخِرِکُمْ اتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ فِی عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ إِنَّکُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّی عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ لَا تَعْصُوهُ فَإِذَا رَأَیْتُمُ الْخَیْرَ فَخُذُوهُ وَ إِذَا رَأَیْتُمُ الشَّرَّ فَدَعُوهُ (1).

بیعت در روز جمعه پنج روز مانده به پایان ماه ذی­حجه سال سی و پنج هجری واقع شد. اولین خطبه­ای که ایشان در دوران خلافتش ایراد فرمود پس از حمد خداوند متعال و ثنای او بشرح ذیل است:

خداوند بزرگ کتابی هدایت گر فرستاد، نیکی و بدی، خیر و شر را آشکارا در آن بیان فرمود. پس راه نیکی در پیش گیرید و از شر و بدی پرهیز کنید، فرائض را ادا نمایید تا خداوند شما را به بهشت برساند. خداوند چیزهایی را حرام کرده که ناشناخته نیست، و چیزهایی را حلال کرده که از عیب خالی است. و در این میان حرمت مسلمان را بر هر حرمتی برتری بخشید و حفظ حقوق مسلمانان را به وسیله اخلاص و توحید استوار کرد. پس مسلمان کسی است که مسلمانان از زبان و دست او آزاری نبینند، مگر آنجا که حق باشد، و آزار مسلمان روا نیست جز در آنچه که واجب باشد. به سوی مرگ که همگانی است، و فرد فرد شما را از آن گریزی نیست بشتابید، همانا مردم در پیش روی شما می روند، و قیامت از پشت سر، شما را می خواند. سبکبار شوید تا به قافله برسید، که پیش رفتگان در انتظار باز ماندگانند .

از خدا در مورد بندگان و شهرهایش بترسید، و تقوا پیشه کنید زیرا شما در پیشگاه خداوند، حتی از شهرها و خانه ها و حیوانات بازخواست می شوید. خدا را اطاعت کنید و از فرمان خدا سرباز مدارید، اگر خیری دیدید برگزینید، و اگر شر و بدی دیدید از آن دوری کنید.(1)

روایت3.

(2) ارشاد: خاصه و عامه و ابوعبیده معمر بن المثنی و سایرین از طریق افرادی که دشمنان شیعه روایت آنها را پذیرفته اند، از امیر مومنان علی علیه السلام نقل کرده­اند که امام پس از بیعت مردم با وی که پس از کشته شدن عثمان صورت گرفت، اولین خطبه خود را این چنین ایراد فرمود: اما بعد، مهربانی نکند کسی بر دیگری جز اینکه بر خود کند، سرگرم و مشغول شد کسی که بهشت و جهنم در پیش روی اوست. سپس آن حضرت بندگان خدا را به چند گروه تقسیم می­کند : کوشش کننده پویا، و خواهانی که امیدوار است و آن کس که کوتاهی در انجام فرامین الهی کند و جایگاهش دوزخ است، این سه دسته، و دو دسته دیگرند که: یکی فرشته ای است که با بال خود پرواز می­کند، و دیگر پیغمبری که خداوند در همه احوال دستگیر اوست، و ششمین ندارد. هر که ادعای باطل کرد هلاک شد، و هر که در میان حق دیگران در آمد نابود گشت،

ص: 9

الْیَمِینُ وَ الشِّمَالُ مَضَلَّةٌ وَ الْوُسْطَی الْجَادَّةُ مَنْهَجٌ عَلَیْهِ بَاقِی الْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ آثَارِ النُّبُوَّةِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی دَاوَی هَذِهِ الْأُمَّةَ بِدَوَاءَیْنِ السَّوْطِ وَ السَّیْفِ لَا هَوَادَةَ عِنْدَ الْإِمَامِ فِیهِمَا فَاسْتَتِرُوا بِبُیُوتِکُمْ وَ أَصْلِحُوا فِیمَا بَیْنَکُمْ وَ التَّوْبَةُ مِنْ وَرَائِکُمْ مَنْ أَبْدَی صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَکَ قَدْ کَانَتْ أُمُورٌ لَمْ تَکُونُوا عِنْدِی فِیهَا مَعْذُورِینَ أَمَا إِنِّی لَوْ أَشَاءُ أَنْ أَقُولَ لَقُلْتُ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ سَبَقَ الرَّجُلَانِ وَ قَامَ الثَّالِثُ کَالْغُرَابِ هِمَّتُهُ بَطْنُهُ وَیْلَهُ [وَیْحَهُ] لَوْ قُصَّ جَنَاحَاهُ وَ قُطِعَ رَأْسُهُ کَانَ خَیْراً لَهُ انْظُرُوا فَإِنْ أَنْکَرْتُمْ فَأَنْکِرُوا وَ إِنْ عَرَفْتُمْ فَبَادِرُوا [فَآزِرُوا] حَقٌّ وَ بَاطِلٌ وَ لِکُلٍّ أَهْلٌ وَ لَئِنْ أَمِرَ الْبَاطِلُ فَلَقَدِیماً فَعَلَ وَ لَئِنْ قَلَّ الْحَقُّ فَلَرُبَّمَا وَ لَعَلَّ وَ قَلَّمَا أَدْبَرَ شَیْ ءٌ فَأَقْبَلَ وَ لَئِنْ رَجَعَتْ إِلَیْکُمْ أُمُورُکُمْ [نُفُوسُکُمْ] إِنَّکُمْ لَسُعَدَاءُ وَ إِنِّی لَأَخْشَی أَنْ تَکُونُوا فِی فَتْرَةٍ وَ مَا عَلَیَّ إِلَّا الِاجْتِهَادُ أَلَا وَ إِنَّ أَبْرَارَ عِتْرَتِی وَ أَطَایِبَ أَرُومَتِی أَحْلَمُ النَّاسِ صِغَاراً وَ أَعْلَمُ النَّاسِ کِبَاراً أَلَا وَ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ مِنْ عِلْمِ اللَّهِ عَلِمْنَا وَ بِحُکْمِ اللَّهِ حَکَمْنَا وَ بِقَوْلِ صَادِقٍ أَخَذْنَا مِنْ قَوْلِ صَادِقٍ سَمِعْنَا فَإِنْ تَتَّبِعُوا آثَارَنَا تَهْتَدُوا بِبَصَائِرِنَا وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلُوا یُهْلِکْکُمُ اللَّهُ بِأَیْدِینَا مَعَنَا رَایَةُ الْحَقِّ مَنْ تَبِعَهَا لَحِقَ وَ مَنْ تَأَخَّرَ عَنْهَا غَرِقَ أَلَا وَ بِنَا تُدْرَکُ تِرَةُ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ بِنَا تُخْلَعُ رِبْقَةُ الذُّلِّ مِنْ أَعْنَاقِکُمْ وَ بِنَا فَتَحَ اللَّهُ لَا بِکُمْ وَ بِنَا یَخْتِمُ لَا بِکُمْ.

راست و چپ گمراه کننده است، و راه وسط راه حق است، که کتاب باقیمانده و سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و آثار نبوت بر آن راه (شاهد و گواه) است، به راستی خدای تعالی دردهای این امت را با دو دارو درمان کرده: یکی تازیانه، و دیگری شمشیر، که نزد امام در آن دو مماشات و مدارا کردن نیست. پس در خانه های خود پنهان شوید و گرفتاری های خود را اصلاح کنید، و توبه دنبال شما است. کسی که یک­جانبه حق را آشکار کند هلاک شود. در زمان گذشته کارهایی انجام شد که شما نزد من در آنها معذور نیستید. آگاه باشید اگر من بخواهم گفتنی ها را بگویم می­گویم: خدا از خطاهای گذشته درگذرد، آن دو مرد (ابوبکر و عمر) پیشی گرفته و گذشتند، و سومی (یعنی عثمان) بپا خاست مانند کلاغ که همّ و غمّش شکمش بود، وای بر او اگر هر دو بالش کنده می شد و سرش جدا می شد برای او بهتر بود، بنگرید اگر نادرست پندارید، (سخنان مرا) آن را انکار کنید، و اگر (بدرستی) می­شناسید پس دست از (لجاج) بردارید، حق و باطلی (در کار) است، و برای هر یک (از آن دو) أهل (و خاندانی) است، پس اگر باطل بسیار باشد (شگفت نیست، زیرا) از قدیم هم بسیار بوده که مرتکب می شدند، و اگر حق کم باشد امید است بسیار گردد و کم است که چیزی برود و دوباره رو آورد و اگر امور شما به شما بازگردد شما سعادتمند خواهید شد، و من می­ترسم که شما (مانند مردم جاهلیت) در زمان فترت باشید و بر من نیست جز کوشش کردن (در اصلاح امور و اندرز دادن).

آگاه باشید که نیکان عترت من، و پاکان خاندان من در کودکی بردبارترین مردمان هستند، و در بزرگی داناترین ایشانند، آگاه باشید ما خاندانی هستیم که دانش ما از دانش خدا است و حکم کردن ما به حکم خدا است، و در گفتار راست می­گوییم. پس اگر پیروی از آثار ما کنید به بینایی­های ما هدایت می­شوید، و اگر (پیروی) نکنید خداوند شما را بدست ما نابود خواهد کرد. پرچم حق (و حقیقت) با ماست، هر کس پیرویش کند به حق گرائیده و هر کس از آن باز ماند (در دریای سرگردانی و گمراهی) غرق شود، آگاه باشید که بوسیله ما بازخواست خون هر مؤمنی خواهد شد، و به سبب ما ریسمان خواری و ذلت از گردن­های شما کنده و دور می­شود، و بوسیله ما خدا (کارها را) گشود نه با شما، و به سبب ما (کارها) پایان پذیرد نه با شما.

روایت4.

می­گویم در نهج البلاغه چنین آمده: آن کس که بهشت و دوزخ را پیش روی خود دارد، در تلاش است. برخی از مردم به سرعت به سوی حق پیش می روند، که اهل نجاتند،

ص: 10

وَ طَالِبٌ بَطِی ءٌ رَجَا وَ مُقَصِّرٌ فِی النَّارِ هَوَی الْیَمِینُ وَ الشِّمَالُ مَضَلَّةٌ وَ الطَّرِیقُ الْوُسْطَی هِیَ الْجَادَّةُ عَلَیْهَا بَاقِی الْکِتَابِ وَ آثَارُ النُّبُوَّةِ وَ مِنْهَا مَنْفَذُ السُّنَّةِ وَ إِلَیْهَا مَصِیرُ الْعَاقِبَةِ هَلَکَ مَنِ ادَّعَی وَ خابَ مَنِ افْتَری مَنْ أَبْدَی صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَکَ عِنْدَ جَهَلَةِ النَّاسِ وَ کَفَی بِالْمَرْءِ جَهْلًا أَنْ لَا یَعْرِفَ قَدْرَهُ لَا یَهْلِکُ عَلَی التَّقْوَی سِنْخُ أَصْلٍ وَ لَا یَظْمَأُ عَلَیْهَا زَرْعُ [حَرْثُ] قَوْمٍ فَاسْتَتِرُوا بِبُیُوتِکُمْ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ وَ التَّوْبَةُ مِنْ وَرَائِکُمْ فَلَا یَحْمَدْ حَامِدٌ إِلَّا رَبَّهُ وَ لَا یَلُمْ لَائِمٌ إِلَّا نَفْسَهُ.

و بعضی به کندی می روند و امیدوارند، و دیگری کوتاهی می کند و در آتش جهنّم گرفتار است. چپ و راست گمراهی، و راه میانه، جادّه مستقیم الهی است که قرآن و آثار نبوّت، آن را سفارش می کند، و گذرگاه سنّت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است و سرانجام، بازگشت همه بدان سو می باشد. ادّعا کننده باطل نابود شد، و دروغگو زیان کرد، هر کس با حق در افتاد هلاک گردید. نادانی انسان همین بس که قدر خویش نشناسد. آن چه بر أساس تقوا پایه گذاری شود، نابود نگردد. کشتزاری که با تقوا آبیاری شود، تشنگی ندارد. مردم به خانه های خود روی آورید، مسائل میان خود را اصلاح کنید، توبه و بازگشت پس از زشتی ها میسّر است. جز پروردگار خود، دیگری را ستایش نکنید و جز خویشتن خویش دیگری را سرزنش ننمایید.

روایت5.

(1) ابن ابی الحدید به نقل از کتاب البیان و التبیان جاحظ و او نیز به نقل از ابو عبیده معمر بن المثنی می­نویسد: اولین خطبه­ای که امیرالمومنین علیه السلام در مدینه پس از عهده­دار شدن حکومت ایراد کرد پس از ستایش خداوند و درود فرستادن بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آگاه باشید که رعایت نمی­کند...». این خطبه تا «ما علینا إلا الإجتهاد» ادامه می­یابد. جاحظ در ادامه به نقل از ابو عبیده می­گوید: در روایتی از امام صادق علیه السلام به نقل از پدران خود چنین آمده است: «بدانید ابرار عترت من...». تا کلام ایشان که فرمود: «امور به ما ختم می­شود نه به شما».

ابن ابی الحدید می­گوید: فرمود: «لایرعینّ» یعنی باقی نمی­گذارند گفته می­شود: أرعیت یعنی باقی گذاشتم. می­گوید: هرکس بر مردم باقی می­گذارد در واقع برای خود باقی می­گذارد. «الهوادة» رفاقت و صلح که اصل آن بمعنای نرمی و آسانی است. «التهوید»: به آرامی راه رفتن. «آزرت زیداً» یعنی زید را کمک کردم. «الترة»: فرد طاق . «الربقة»: طنابی که به گردن گوسفندان می­بندند. «ردی»: هلاک شد از ماده «الردی» مانند «عمی» (کور شد) از ماده «العمی» (کوری) و «شجی» (گلوگیر شد) از ماده «الشجی» (گلوگیری).

ص: 11

و قوله شغل من الجنة و النار أمامه یرید به أن من کانت هاتان الداران أمامه لفی شغل عن أمور الدنیا إن کان رشیدا.

و قوله ساع مجتهد إلی قوله لا سادس کلام تقدیره المکلفون علی خمسة أقسام ساع مجتهد و طالب راج و مقصر هالک ثم قال ثلاثة أی فهو ثلاثة أقسام و هذا ینظر إلی قوله تعالی ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ثم ذکر القسمین الرابع و الخامس فقال هما ملک طار بجناحیه و نبی أخذ الله بیده یرید عصمة هذین النوعین من القبیح ثم قال لا سادس أی لم یبق فی المکلفین قسم سادس.

و قوله هلک من ادعی یرید هلک من ادعی و کذب لا بد من تقدیر ذلک لأن الدعوی یعم الصدق و الکذب و کأنه یقول هلک من ادعی الإمامة و ردی من اقتحمها و ولجها من غیر استحقاق لأن کلامه فی هذه الخطبة کله کنایات عن الإمامة لا عن غیرها.

و قوله الیمین و الشمال مضلة مثال لأن السالک الطریق المنهج اللاحب ناج و العادل عنها یمینا و شمالا معرض للخطر.

و قوله صلی الله علیه و آله کالغراب یعنی فی الحرص و الجشع و الغراب یقع علی الجیفة و یقع علی التمرة و علی الحبة و فی المثل أشجع من غراب و أحرص من غراب.

و قوله ویحه لو قص یرید لو کان قتل أو مات قبل أن یتلبس بالخلافة لکان خیرا له من أن یعیش و یدخل فیها.

ثم قال لهم افکروا فیما قد قلت فإن کان منکرا فأنکروه و إن کان حقا فأعینوا علیه.

و قوله استتروا فی بیوتکم نهی لهم عن العصبیة و الاجتماع و التحزب فقد کان قوم بعد قتل عثمان تکلموا فی قتله من شیعة بنی أمیة بالمدینة.

ص: 12

و منظور از: «آن کس که بهشت و دوزخ را پیش روی خود دارد، در تلاش است» آنست که کسی که این دو خانه در برابرش قرار داشته اگر رشید و بالغ باشد امور دنیا او را مشغول نمی سازد .

و فرمود: «ساع مجتهد» تا «لا سادس»: تقدیر این کلام اینست که افراد مکلف پنج دسته­اند. گروهی تلاشگر، گروهی خواهان و امیدوار و گروهی سست که به هلاکت می­رسند سپس می­فرماید «سه گروهند» این کلام ایشان اشاره دارد به آیه 32 سوره مبارکه فاطر: «سپس این کتاب را به آن بندگان خود که [آنان را] برگزیده بودیم، به میراث دادیم پس برخی از آنان بر خود ستمکارند و برخی از ایشان میانه رو، و برخی از آنان در کارهای نیک به فرمان خدا پیشگامند».

سپس به بیان دو گروه دیگر یعنی گروههای چهارم و پنجم می­پردازند: این دو گروه عبارتند از فرشته­ای که به پرواز در می­آید و پیامبری که خداوند دست او را می­گیرد. منظور عصمت این دو گروه از زشتیهاست. سپس فرمود: «لا سادس» یعنی گروه ششمی در میان افراد مکلف وجود ندارد.

فرمود: «هلک من إدعی» هر کس مدعی شود هلاک می­گردد. منظور کسی است که ادعای دروغ بکند. در تقدیر بودن لفظ «دروغ» ضروری است چون ادعا هم شامل «دروغ» است و هم شامل «راست». گویی که فرموده باشد: هلاک می­گردد کسی که ادعای امامت کند و هلاک می­شود کسی که بدان یورش آورد (به چنگ آورد) بدون آنکه حق وی باشد چون فرمایشات ایشان در این خطبه همگی اشاره به امامت دارد و لا غیر.

و فرمود: «الیمین و الشمال مظلة» مثال است از کسی که در راه مستقیم راه برود به مقصد می­رسد اما کسی که به چپ و یا راست منحرف شود در معرض خطر خواهد بود.

و فرمود: «کالغراب»: هماند کلاغ: یعنی در حرص و طمع چون کلاغ بر روی لاشه و خرما و دانه و... می­نشیند در مثل وجود دارد که گفته می­شود شجاع­تر­ از کلاغ، طمع­کارتر از کلاغ.

فرمود: « ویحه لو قصّ...» منظور آنست که اگر قبل از پوشیدن ردای خلافت کشته شود و یا بمیرد برای او بهتر از آنست که این منصب را بدست گیرد.

سپس به آنان فرمود: در مورد آنچه که گفتم فکر کنید اگر موضوع ناخوشایندی بود آن را رد کنید و اگر حق بود برای تحقق آن یاری کنید .

و فرمود: «استتروا فی بیوتکم»: در خانه­هایتان پنهان شوید: برای نهی آنان از عصبیت و تجمع و تحزب است. گروهی از طرفداران بنی امیه در مدینه پس از قتل عثمان در باره کشته شدن وی صحبت می­کردند.

ص: 12

و أما قوله قد کانت أمور فمراده أمر عثمان و تقدیمه فی الخلافة علیه.

و من الناس من یحمل ذلک علی خلافة الشیخین أیضا و یبعد عندی أن یکون أراده لأن المدة قد کانت طالت و لم یبق من یعاتبه (1) و لسنا نمنع من أن یکون فی کلامه الکثیر من التوجد و التألم لصرف الخلافة بعد وفاة رسول الله صلی الله علیه و آله عنه و إنما کلامنا الآن فی هذه اللفظات التی فی هذه الخطبة علی أن قوله سبق الرجلان و الاقتصار علی ذلک فیه کفایة فی انحرافه عنهما.

و أما قوله حق و باطل إلی آخر الفصل فمعناه کل أمر إما حق و إما باطل و لکل واحد من هذین أهل و ما زال أهل الباطل أکثر من أهل الحق و لئن کان الحق قلیلا فربما کثر و لعله ینتصر أهله ثم قال علی سبیل التضجر بنفسه و قلما أدبر شی ء فأقبل استبعد علیه السلام أن تعود دولة قوم بعد زوالها عنهم.

ثم قال و لئن رجعت إلیکم أمورکم أی إن ساعدنی الوقت و تمکنت من أن أحکم فیکم بحکم الله تعالی و رسوله و عادت إلیکم أیام شبیهة بأیام رسول الله صلی الله علیه و آله و سیرة مماثلة لسیرته فی أصحابه إنکم لسعداء ثم قال و إنی لأخشی أن تکونوا فی فترة الفترة هی الأزمنة التی بین الأنبیاء إذا انقطعت الرسل فیها فیقول علیه السلام إنی لأخشی أن لا أتمکن من الحکم بکتاب الله تعالی فیکم فتکونوا کالأمم الذین فی أزمنة الفترة لا یرجعون إلی نبی یشافههم بالشرائع و الأحکام و کأنه علیه السلام قد کان یعلم أن الأمر سیضطرب علیه (2).

ص: 13

فرمود: «قد کانت امور» منظور عثمان و عهده­داری خلافت توسط اوست. برخی افراد این نکته را به دوران خلافت خلیفه اول و دوم مربوط می­دانند اما من آن را بعید می­دانم [که نظر امام این باشد] چون مدت زمان زیاد بوده است و کسی از آن دوران باقی نمانده بود که او را مورد سرزنش قرار دهد. و این را هم رد نمی­کنم که سخن ایشان بخاطر غصب خلافت و انحراف آن پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله دارای تألم و حزن باشد. اما اکنون صحبت ما درباره الفاظی است که در این خطبه آمده است وجود عبارت «سبق الرجلان» و اکتفای به آن، کافی است که اشاره کند به اینکه راه عثمان از دو نفر قبل از خود انحراف داشته است.

اما کلام وی که فرمود: «حق و باطلی هست» تا آخر فصل یعنی اینکه هر چیزی یا حق است یا باطل و هریک از این­دو طرفدارانی دارند. هنوز هم اهل باطل بیش از اهل حق هستند. هرچند اهل حق اندکند چه بسا زیاد گردند و شاید هم اهل حق پیروز شده و چیره گردند. و از باب ناآرامی فرمود: «و قلّ ما أدبر شیء فأقبل»: آنچه رفت بندرت باز می­گردد. امام علیه السلام بازگشت دولت و حکومت را پس از زوال آن بعید دانسته­اند.

سپس فرمود: «ولئن رجعت الیکم امرکم»: اگر امور شما به شما بازگشت: یعنی اگر زمانه مرا یاری کند و اگر توانستم در میان شما به حکم خدا و رسولش حکومت کنم و روزگاری همچون دوران پیامبر و سیره­ای همانند سیره وی در میان اصحابش به شما بازگردد، خوشبخت خواهید بود.

سپس فرمود: «و إنی لأخشی أن تکونوا فی فترة»: ومن می­ترسم در فترتی باشید: منظور از «فترة» دورانی است که مابین نزول انبیاء قرار داشته است که انزال رسل در آن نبوده است لذا امام می­فرماید: من می­ترسم که نتوانم طبق حکم کتاب خداوند در میان شما حکومت کنم و شما همانند امتهایی شوید که به پیامبری مراجعه نمی­کردند تا آنان را به شرایع و احکام رهنمون سازد. گویی امام می­دانست که اوضاع علیه او بی­ثبات خواهد شد.

ص: 13

ثم قال و ما علینا إلا الاجتهاد یقول أنا أعمل بما یجب علی من الاجتهاد فی القیام بالشریعة و عزل ولاة السوء عن المسلمین فإن تم ما أریده فذاک و إلا کنت قد أعذرت.

و أما التتمة المرویة عن جعفر بن محمد علیهما السلام فواضحة الألفاظ و قوله فی آخرها و بنا یختم لا بکم إشارة إلی المهدی علیه السلام الذی یظهر فی آخر الزمان من ولد فاطمة علیها السلام.

سپس فرمود: «وما علیّ الا الاجتهاد» می­فرماید: من کاری را که بر من واجب است انجام می­دهم یعنی برپاداشتن شریعت و عزل والیان سوء از مسلمانان؛ اگر آنچه من می­خواهم صورت پذیرفت که هیچ، وگرنه عذر خود را خواسته­ام.

اما تتمه روایت شده از جعفر بن محمد علیهما السلام، الفاظ آن واضح است و سخن او در آخر آن: «و بنا یختم لا بکم» اشاره به مهدی علیه السلام است که از نسل فاطمه سلام الله علیها است و در آخر الزمان ظهور می­کند.

روایت6.

(1) می­گویم: ابن میثم رحمة الله علیه همه این خطبه را این­گونه نقل کرده است: سپاس خدایی را که شایسته­ترین ستوده­گان برای ستایش و والاترین آنها در عظمت است. او خداوندی واحد و بی­نیاز است که ستونهای عرش را استوار ساخت و با نور خود، به خورشید روشنایی داد و به متین­ترین صورت ممکن کائنات را خلق کرد. او خدایی است که حیات را به پا داشت و همه موجودات در برابر عظمت او حقیر گردیدند. گواهی می­دهم که خدایی جز الله نیست. او تنها و بی­شریک است. گواهی می­دهم که محمد صلی الله علیه و آله، بنده و فرستاده اوست که وی را با نوری درخشان و پرتوی تابناک فرستاد. پیامبری که از نظر شأن، گرامی­ترین و از نظر نژاد، شریف­ترین انسان است. هیچ مسلمانی یا کافری برای مظلمه ای به او درنیاویخت، بلکه ستم می دید (و گذشت می کرد). اما بعد: اولین کسی که در زمین طغیان کرد، عناق، دختر آدم بود که بیست انگشت و دو ناخن شبیه به داس داشت و جایگاه نشستن او یک جریب از زمین بود. خداوند شیری شبیه به فیل و گرگی شبیه به شتر و کرکسی مانند الاغ را برای نابودی او فرستاد. این شخص در خلقت نخستین بود که خداوند وی را هلاک کرد. خداوند انسان­های سرکش را در بهترین حالتشان نابود ساخت. خداوند، فرعون و هامان و قارون را به خاطر گناهانشان به هلاکت رساند. هان، شما اکنون در وضعیت نزول همان بلاهایی هستید که در هنگام بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله در آن بودید. قسم به خداوندی که پیامبر را به حق بر انگیخت، شما در هم آمیخته شده و غربال خواهید شد تا اینکه زیر و رو شوید، آنان که سابقه ای در اسلام داشتند، و تاکنون منزوی بودند، بر سر کار می آیند، و آنها که به ناحق، پیشی گرفتند، عقب زده خواهند شد.

ص: 14

کَانُوا سَبَقُوا وَ اللَّهِ مَا کَتَمْتُ وَشْمَةً وَ لَا کَذَبْتُ کِذْبَةً وَ لَقَدْ نُبِّئْتُ بِهَذَا الْیَوْمِ وَ هَذَا الْمَقَامِ أَلَا وَ إِنَّ الْخَطَایَا خَیْلٌ شُمُسٌ حُمِلَ عَلَیْهَا أَهْلُهَا وَ خُلِعَتْ لُجُمُهَا فَتَقَحَّمَتْ بِهِمْ فِی النَّارِ فَ هُمْ فِیها کالِحُونَ أَلَا وَ إِنَّ التَّقْوَی مَطَایَا ذُلُلٌ حُمِلَ عَلَیْهَا أَهْلُهَا فَسَارَتْ بِهِمْ تَأَوُّداً حَتَّی إِذَا جَاءُوا ظِلًّا ظَلِیلًا فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِینَ أَلَا وَ قَدْ سَبَقَنِی إِلَی هَذَا الْأَمْرِ مَنْ لَمْ أُشْرِکْهُ فِیهِ وَ مَنْ لَیْسَتْ لَهُ مِنْهُ تَوْبَةٌ إِلَّا بِنَبِیٍّ مَبْعُوثٍ وَ لَا نَبِیَّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَشْفَی مِنْهُ عَلی شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فِی نارِ جَهَنَّمَ أَیُّهَا النَّاسُ کِتَابَ اللَّهِ وَ سُنَّةَ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله لَا یُرْعِی مُرْعٍ إِلَّا عَلَی نَفْسِهِ شُغِلَ مَنِ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ أَمَامَهُ سَاعٍ نَجَا وَ طَالِبٌ یَرْجُو وَ مُقَصِّرٌ فِی النَّارِ وَ لِکُلٍّ أَهْلٌ وَ لَئِنْ أَمِرَ الْبَاطِلُ فَقَدِیماً فَعَلَ وَ لَئِنْ قَلَّ الْحَقُّ لَرُبَّمَا وَ لَعَلَّ وَ لَقَلَّمَا أَدْبَرَ شَیْ ءٌ فَأَقْبَلَ وَ لَئِنْ رُدَّ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ إِنَّکُمْ لَسُعَدَاءُ وَ مَا عَلَیْنَا إِلَّا الْجَهْدُ قَدْ کَانَتْ أُمُورٌ مَضَتْ مِلْتُمْ فِیهَا مَیْلَةً کُنْتُمْ عِنْدِی فِیهَا غَیْرَ مَحْمُودِی الرَّأْیِ وَ لَوْ أَشَاءُ أَنْ أَقُولَ لَقُلْتُ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ سَبَقَ الرَّجُلَانِ وَ قَامَ الثَّالِثُ کَالْغُرَابِ هَمُّهُ بَطْنُهُ وَیْلَهُ لَوْ قُصَّ جَنَاحَاهُ وَ قُطِعَ رَأْسُهُ کَانَ خَیْراً لَهُ شُغِلَ مَنِ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ أَمَامَهُ سَاعٍ مُجْتَهِدٌ وَ طَالِبٌ یَرْجُو وَ مُقَصِّرٌ فِی النَّارِ ثَلَاثَةٌ وَ اثْنَانِ خَمْسَةٌ لَیْسَ فِیهِمْ سَادِسٌ وَ مَلَکٌ طَارَ بِجَنَاحَیْهِ وَ نَبِیٌّ أَخَذَ اللَّهُ بِضَبْعَیْهِ هَلَکَ مَنِ ادَّعَی وَ خابَ مَنِ افْتَری الْیَمِینُ وَ الشِّمَالُ مَضَلَّةٌ وَ وَسَطُ الطَّرِیقِ الْمَنْهَجُ عَلَیْهِ بَاقِی الْکِتَابِ وَ آثَارُ النُّبُوَّةِ

ص: 15

به خدا قسم چیزی را ناگفته نگذاشتم و دروغ هم نگفتم. خبر این روز و این جایگاه را قبلاً به من داده­اند. هان، اشتباهات همانند اسبان سرکش و لجوج و افسار گسیخته­ای هستند که اهل اشتباه را با خود می­بَرند و در آتش جهنم می­افکنند که «هُمْ فِیها کالِحُونَ»(1) {آنان در دوزخ چهره ای (زشت و) عبوس دارند}. هان، تقوا همانند مرکب رام است که اهل تقوا بر آن سوار شده و به وادی آسایش و هدایت رهنمون می­شود که «قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدین»(2) {نگهبانان آن به ایشان گویند: «سلام بر شما، خوش آمدید، در آن درآیید [و] جاودانه [بمانید].} هان، قبلاً کسی عهده­دار ولایت مردم بود که من در آن با او شریک نبودم و توبه او در این امر پذیرفته نخواهد شد مگر به وسیله پیامبری که از جانب خدا مبعوث شده باشد در حالی که بعد از حضرت محمد صلوات الله علیه و آله، پیامبری نخواهد بود که نجاتبخش تر از او از آتش جهنم باشد؟. ای مردم کتاب خدا و سنّت پیامبر را هیچ کس جز مطابق نفس خود رعایت نمی کند. آن کس که بهشت و دوزخ را پیش روی خود دارد، در تلاش است. برخی از مردم به سرعت به سوی حق پیش می روند، که اهل نجاتند و بعضی به کندی می روند و امیدوارند و دیگری کوتاهی می کند و در آتش جهنّم گرفتار است. هر یک از اینها اهلی دارد. اگر باطل طرفدار فراوان دارد از قدیم چنین بوده است و اگر اهل حق اندک است امید است بسیار گردد و کم اتّفاق می افتد که آنچه که رفته باز گردد. اگر اختیار شما را در امر خلافت به شما برگردانند شما از نیکبختان خواهید بود و بر ما چیزی جز تلاش نیست. کارهایی در گذشته اتّفاق افتاد که شما در آن میل داشتید و در نزد من رأی شما پسندیده نبود و اگر من بخواهم گفتنیها را بگویم می­گویم: خدا از گناه شما بگذرد. آن دو نفر روزگارشان گذشت و سوّمی به جای آنها نشست که مانند کلاغ، همه تلاشش برای شکم خود بود. وای بر او، اگر بالهایش قطع می گردید و سرش بریده می شد به نفعش بود. آن کس که بهشت و دوزخ را پیش روی خود دارد، در تلاش است. سپس آن حضرت بندگان خدا را به چند گروه تقسیم می­کند : تلاش کننده موفّق و خواهان امیدوار (به بهشت می روند) و کوتاهی کننده از فرمان خدا به جهنّم می رود. این سه گروه که با این دو گروه می شوند پنج گروه که ششمی وجود ندارد: فرشتگان پرواز کننده و پیامبری که خدا زیر بازویش را گرفته (و او را از خلق برگزیده و از گناه حفظ کرده). آن که ادّعای باطل کرد هلاک شد و آن که افترا بست ضرر کرد. به چپ و راست رفتن گمراهی است و راه حقیقی راه وسط است. و بر همین راه وسط رفتن، کتاب خدا و دستورات پیامبر استوار است.

ص: 15

أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ جَعَلَ أَدَبَ هَذِهِ الْأُمَّةِ بِالسَّوْطِ وَ السَّیْفِ لَیْسَ عِنْدَ إِمَامٍ فِیهِمَا هَوَادَةٌ فَاسْتَتِرُوا بِبُیُوتِکُمْ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ وَ التَّوْبَةُ مِنْ وَرَائِکُمْ مَنْ أَبْدَی صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَکَ أَلَا وَ إِنَّ کُلَّ قَطِیعَةٍ أَقْطَعَهَا عُثْمَانُ أَوْ مَالٍ أَخَذَهُ مِنْ بَیْتِ مَالِ الْمُسْلِمِینَ فَهُوَ مَرْدُودٌ عَلَیْهِمْ فِی بَیْتِ مَالِهِمْ وَ لَوْ وَجَدْتُهُ قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النِّسَاءُ وَ فُرِّقَ فِی الْبُلْدَانِ فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ یَسَعْهُ الْحَقُّ فَالْبَاطِلُ أَضْیَقُ عَلَیْهِ أَقُولُ قَوْلِی هَذَا وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِی وَ لَکُمْ.

آگاه باشید که خداوند تربیت این امّت را تازیانه و شمشیر قرار داده است، هیچ امامی در این موضوع کوتاهی نمی کند. در خانه های خود بمانید و رابطه بین خود را اصلاح کنید، توبه در پشت سر شماست. هر کس رو در روی حق بایستد هلاک می شود. بدانید هر قطعه زمینی که عثمان بخشیده باشد و آنچه از بیت المال گرفته باشد، به بیت المال برمی گردد. اگر مالی را بیابم که مَهر زنان شده و یا به سرزمینهای دور بخشیده شده باشد به بیت المال برمی گردانم زیرا اگر حق، سبب گشایش امور نشود باطل هرگز سبب گشایش نخواهد شد. این سخن من است و برای شما و خود طلب آمرزش می کنم.

روایت1.

(1) ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه به نقل از ابوجعفر إسکافی می نویسد: پس از قتل عثمان زمانی که صحابه در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر موضوع امامت و رهبری امت جمع شده بودند، ابوهیثم بن تیهان، رفاعه بن رافع، مالک بن العجلان، ابو ایوب انصاری و عماربن یاسر به امام علیه السلام اشاره کرده و فضائل و سابقه و جهاد و قرابت وی را با پیامبر صلی الله علیه و آله برشمردند. مردم نیز آن را تأیید کردند. هر کدام از آنان برخاسته و در فضیلت امام علیه السلام سخنرانی کرد. برخی از آنان امام را بر مردم زمانه خود و برخی دیگر بر همه مسلمانان برتر دانستند.

سپس مردم با امام بیعت کردند. امام در روز دوم پس از بیعت یعنی روز شنبه 11 روز مانده به پایان ذی الحجه، به منبر رفته و ابتدا پس از حمد و ثنای خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله صلوات فرستاد. سپس نعمت های الهی بر مسلمانان را مورد اشاره قرار داد. وی مردم را به بی رغبتی به دنیا و رغبت به آخرت تشویق نمود. سپس فرمود: اما بعد، وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله رحلت فرمود، مردم ابوبکر را به جانشینی او انتخاب کردند. ابوبکر نیز عمر را به جای خود برگزید. عمر هم به شیوه خود عمل کرد و هنگام مرگ، انتخاب خلیفه را به شورای شش نفری سپرد.

ص: 16

فَأَفْضَی الْأَمْرُ مِنْهُمْ إِلَی عُثْمَانَ فَعَمِلَ مَا أَنْکَرْتُمْ وَ عَرَفْتُمْ ثُمَّ حُصِرَ وَ قُتِلَ ثُمَّ جِئْتُمُونِی فَطَلَبْتُمْ إِلَیَّ وَ إِنَّمَا أَنَا رَجُلٌ مِنْکُمْ لِی مَا لَکُمْ وَ عَلَیَّ مَا عَلَیْکُمْ وَ قَدْ فَتَحَ اللَّهُ الْبَابَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ أَهْلِ الْقِبْلَةِ فَأَقْبَلَتِ الْفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ وَ لَا یَحْمِلُ هَذَا الْأَمْرَ إِلَّا أَهْلُ الصَّبْرِ وَ الْبَصَرِ وَ الْعِلْمِ بِمَوَاقِعِ الْأَمْرِ وَ إِنِّی حَامِلُکُمْ عَلَی مَنْهَجِ نَبِیِّکُمْ صلی الله علیه و آله وَ مُنَفِّذٌ فِیکُمْ مَا أُمِرْتُ بِهِ إِنِ استقتم [اسْتَقَمْتُمْ لِی وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ أَلَا إِنَّ مَوْضِعِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ وَفَاتِهِ کَمَوْضِعِی مِنْهُ أَیَّامَ حَیَاتِهِ فَامْضُوا لِمَا تُؤْمَرُونَ بِهِ وَ قِفُوا عِنْدَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ وَ لَا تَعْجَلُوا فِی أَمْرٍ حَتَّی نُبَیِّنَهُ لَکُمْ فَإِنَّ لَنَا عَنْ کُلِّ أَمْرٍ مُنْکَرٍ تُنْکِرُونَهُ عُذْراً أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ عَالِمٌ مِنْ فَوْقِ سَمَائِهِ وَ عَرْشِهِ أَنِّی کُنْتُ کَارِهاً لِلْوَلَایَةِ عَلَی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله حَتَّی اجْتَمَعَ رَأْیُکُمْ عَلَی ذَلِکَ لِأَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَیُّمَا وَالٍ وَلِیَ الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِی أُقِیمَ عَلَی حَدِّ الصِّرَاطِ وَ نَشَرَتِ الْمَلَائِکَةُ صَحِیفَتَهُ فَإِنْ کَانَ عَادِلًا أَنْجَاهُ اللَّهُ بِعَدْلِهِ وَ إِنْ کَانَ جَائِراً انْتَقَضَ بِهِ الصِّرَاطُ حَتَّی تَتَزَایَلَ مَفَاصِلُهُ ثُمَّ یَهْوِی إِلَی النَّارِ فَیَکُونُ أَوَّلُ مَا یَتَّقِیهَا بِهِ أَنْفَهُ وَ حُرَّ وَجْهِهِ وَ لَکِنِّی لَمَّا اجْتَمَعَ رَأْیُکُمْ لَمَا یَسَعُنِی تَرْکُکُمْ ثُمَّ الْتَفَتَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَقَالَ أَلَا لَا یَقُولَنَّ رِجَالٌ مِنْکُمْ غَداً قَدْ غَمَرَتْهُمُ الدُّنْیَا فَاتَّخَذُوا الْعَقَارَ وَ فَجَّرُوا الْأَنْهَارَ وَ رَکِبُوا الْخُیُولَ الْفَارِهَةَ وَ اتَّخَذُوا الْوَصَائِفَ الرُّوقَةَ فَصَارَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ عَاراً وَ شَنَاراً إِذَا مَا مَنَعْتُهُمْ مَا کَانُوا یَخُوضُونَ فِیهِ وَ أَصَرْتُهُمْ إِلَی حُقُوقِهِمُ الَّتِی یَعْلَمُونَ فَیَنْقِمُونَ ذَلِکَ وَ یَسْتَنْکِرُونَ وَ یَقُولُونَ حَرَمَنَا ابْنُ أَبِی طَالِبٍ حُقُوقَنَا أَلَا وَ أَیُّمَا رَجُلٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَرَی أَنَّ الْفَضْلَ لَهُ عَلَی مَنْ سِوَاهُ لِصُحْبَتِهِ فَإِنَّ لَهُ الْفَضْلَ النَّیِّرَ غَداً عِنْدَ اللَّهِ وَ ثَوَابُهُ وَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ وَ أَیُّمَا رَجُلٍ اسْتَجَابَ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ فَصَدَّقَ مِلَّتَنَا وَ دَخَلَ فِی دِینِنَا وَ اسْتَقْبَلَ قِبْلَتَنَا فَقَدِ اسْتَوْجَبَ حُقُوقَ الْإِسْلَامِ وَ حُدُودَهُ فَأَنْتُمْ عِبَادُ اللَّهِ وَ الْمَالُ مَالُ اللَّهِ یُقْسَمُ بَیْنَکُمْ بِالسَّوِیَّةِ لَا فَضْلَ فِیهِ لِأَحَدٍ عَلَی

ص: 17

آنان نیز عثمان را انتخاب کردند. او نیز به روشی عمل کرد که مورد قبول شما نبود لذا وی محاصره شد و کشته شد. سپس به سراغ من آمدید و از من خواستید که خلافت را به دست گیرم در حالی که من هم شخصی مثل شما بودم و هر آنچه بر شما می­گذشت بر من نیز می­گذشت. خداوند میان شما و اهل مکه بابی را گشود و فتنه­ها همانند تاریکی شب هجوم آوردند که به غیر از اهل صبر و بصیرت و عالم به امر خلافت، کسی راه راست را نمی­توانست پیدا کند. من شما را در راه و روش پیامبرتان پیش خواهم برد و در میان شما، آنچه را که بدان امر شده­ام اجرا خواهم کرد، در صورتی که پایداری داشته باشم (داشته باشید). و خداوند یاری رسان است. بدانید که مواضع من نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله و روش او پس از رحلت آن حضرت، همانند قبل از رحلت اوست. پس دستوراتی را که ابلاغ می­کنم اجرا کنید و از آنچه نهی می­شوید دست بردارید. در کاری شتاب نکنید تا برای شما تبیین کنیم. هر کاری ممکن است مورد خوشایند شما نباشد و عذر بیاورید. بدانید که خداوند از ورای آسمان و عرش خود، عالم است که من برای به دست گرفتن حکومت بر امّت محمد صلی الله علیه و آله راغب نبودم تا اینکه شما جمع شده و بر آن متفق شدید چون از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: هر کس پس از من عهده­دار حکومت گردد بر سر پل صراط قرار می گیرد و ملائکه الهی نامه اعمال او را می گشایند، اگر عادل باشد خداوند وی را به خاطر عدالتش نجات خواهد داد و اگر ظالم باشد، صراط کار او را یکسره خواهد کرد تا اینکه مفاصلش از یکدیگر جدا گردد سپس وارد آتش جهنم شود و اولین قسمت از بدن او که خواهد سوخت، بینی و صورت اوست. اما وقتی باهم، هم عقیده شدید، من قادر نبودم شما را ترک کنم (و خلافت را نپذیرم). سپس آن ­حضرت روی به سمت چپ و راست کرده و فرمود: مبادا فردا شخصی از شما که غرق دنیاست و برای خود اموال بر گرفته و نهرها ساخته و سوار مرکبهای زیبا شده و غلامان زیبارو برای خود برگزیده­ که برایش ننگ است، هنگامی­که من چنین شخصی را از آنچه که در آن غوطه­ور شده بازداشتم و حقّش را به وی دادم حق را منکر شود و بگوید که علی بن ابی طالب حقوق ما را پایمال کرد. هر کسی از مهاجرین و انصارِ رسول خدا صلی الله علیه و آله، که فکر می­کند برتر از دیگران است (اما سکوت کند) فضیلت نورانی شامل حال او شده و نزد خداوند دارای اجر و پاداش خواهد بود. هر کسی که خداوند و پیامبر صلی الله علیه و آله را تصدیق کرده و اجابت نمود و در دین ما وارد گشت و روی به قبله ما نهاد، مستحق آن شده که حقوق و حدود اسلام بر وی جاری شود. شما بندگان خدا هستید و اموال، اموال الهی است که در میان شما به طور مساوی تقسیم می­گردد در این مورد هیچ کسی بر دیگری برتری ندارد.

ص: 17

أَحَدٍ وَ لِلْمُتَّقِینَ عِنْدَ اللَّهِ غَداً أَحْسَنُ الْجَزَاءِ وَ أَفْضَلُ الثَّوَابِ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ الدُّنْیَا لِلْمُتَّقِینَ أَجْراً [جَزَاءً] وَ لَا ثَوَاباً وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ وَ إِذَا کَانَ غَداً إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَاغْدُوا عَلَیْنَا فَإِنَّ عِنْدَنَا مَالًا نَقْسِمُهُ فِیکُمْ وَ لَا یَتَخَلَّفَنَّ أَحَدٌ مِنْکُمْ عَرَبِیٌّ وَ لَا عَجَمِیٌّ کَانَ مِنْ أَهْلِ الْعَطَاءِ أَوْ لَمْ یَکُنْ إِلَّا حَضَرَ إِذَا کَانَ مُسْلِماً حُرّاً أَقُولُ قَوْلِی هَذَا وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الْعَظِیمَ لِی وَ لَکُمْ ثُمَّ نَزَلَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ وَ کَانَ هَذَا أَوَّلَ مَا أَنْکَرُوهُ مِنْ کَلَامِهِ علیه السلام وَ أَوْرَثَهُمُ الضِّغْنَ عَلَیْهِ وَ کَرِهُوا عَطَاءَهُ وَ قَسْمَهُ بِالسَّوِیَّةِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ غَدَا وَ غَدَا النَّاسُ لِقَبْضِ الْمَالِ فَقَالَ لِعُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ کَاتِبِهِ ابْدَأْ بِالْمُهَاجِرِینَ فَنَادِهِمْ وَ أَعْطِ کُلَّ رَجُلٍ مِمَّنْ حَضَرَ ثَلَاثَةَ دَنَانِیرَ ثُمَّ ثَنِّ بِالْأَنْصَارِ فَافْعَلْ مَعَهُمْ مِثْلَ ذَلِکَ وَ مَنْ یَحْضُرْ مِنَ النَّاسِ کُلِّهِمُ الْأَحْمَرِ وَ الْأَسْوَدِ فَاصْنَعْ بِهِ مِثْلَ ذَلِکَ فَقَالَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَذَا غُلَامِی بِالْأَمْسِ وَ قَدْ أَعْتَقْتُهُ الْیَوْمَ فَقَالَ نُعْطِیهِ کَمَا نُعْطِیکَ فَأَعْطَی کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا ثَلَاثَةَ دَنَانِیرَ وَ لَمْ یُفَضِّلْ أَحَداً عَلَی أَحَدٍ وَ تَخَلَّفَ عَنْ هَذَا الْقَسْمِ یَوْمَئِذٍ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ وَ سَعِیدُ بْنُ الْعَاصِ وَ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ وَ رِجَالٌ مِنْ قُرَیْشٍ وَ غَیْرِهَا قَالَ وَ سَمِعَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی رَافِعٍ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الزُّبَیْرِ یَقُولُ لِأَبِیهِ وَ طَلْحَةَ وَ مَرْوَانَ وَ سَعِیداً مَا خَفِیَ عَلَیْنَا أَمْسِ مِنْ کَلَامِ عَلِیٍّ مَا یُرِیدُ فَقَالَ سَعِیدُ بْنُ الْعَاصِ وَ الْتَفَتَ إِلَی زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ إِیَّاکِ أَعْنِی وَ اسْمَعِی یَا جَارَةِ فَقَالَ ابْنُ أَبِی رَافِعٍ لِسَعِیدٍ وَ ابْنِ الزُّبَیْرِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ ثُمَّ إِنَّ ابْنَ أَبِی رَافِعٍ أَخْبَرَ عَلِیّاً علیه السلام بِذَلِکَ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنْ بَقِیتُ وَ سَلِمْتُ لَهُمْ لَأُقِیمَنَّهُمْ عَلَی الْمَحَجَّةِ الْبَیْضَاءِ وَ الطَّرِیقِ الْوَاضِحِ قَاتَلَ اللَّهُ ابْنَ

ص: 18

فردای قیامت اهل تقوا از فضیلت بیشتری نزد خداوند برخوردارند. خداوند در دنیا برای اهل تقوا پاداش و ثواب قرار نداده است و آنچه نزد اوست برای نیکوکاران بهتر است. انشاالله فردا نزد ما بیایید تا اموالی را که نزد ماست در میان شما تقسیم کنیم. هیچ شخص عرب و عجم فردا جا نماند. همه مسلمانان چه افراد مستحق و چه غیر مستحق که آزاد است، فردا حاضر شوند. این سخن من است و از درگاه خداوند طلب استغفار می­کنم. سپس از منبر پایین آمد.

ابوجعفر می گوید: این اولین سخن امام بود که مورد خوشایند آنان واقع نشد و سبب شد از امام کینه به دل بگیرند و تقسیم بیت المال را به طور مساوی رد نمایند.

و چون فردا شد و مردمان برای دریافت سهم خود مراجعه نمودند، امام به کاتب خود، عبیدالله بن ابی رافع دستور داد که از مهاجرین آغاز کند. فرمود که آنان را صدا بزن و به هر شخص سه دینار بده. سپس انصار را فرا بخون و با آنان نیز چنین کن، با همه مردم چه سیاه و چه سرخ نیز به همان صورت رفتار کن.

سهل بن حنیف گفت: ای امیرالمؤمنین این شخص دیروز غلام من بود که امروز وی را آزاد کرده ام. امام فرمود: به او همانند تو سهم می دهیم سپس به هر یک از آنان سه دینار داد و هیچ کس را بر دیگری برتری نداد.

در این روز در تقسیم مال، طلحه و زبیر و عبدالله بن عمر و سعیدبن العاص و مروان بن حکم و چند تن از قریش و سایرین حاضر نشدند. ابوجعفر می گوید: عبدالله بن ابی رافع از عبدالله بن زبیر شنید که به پدر خود و طلحه و مروان و سعید می گوید: آن بخش از سخنان علی که دیروز برای ما نامفهوم بود امروز آشکار شد. سعیدبن العاص رو به زیدبن ثابت کرد و گفت: به در می­گویم تا دیوار بشنود!

ابن ابی رافع به سعید و عبدالله بن زبیر گفت: خداوند در قرآن می فرماید: «وَ لکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِّ کارِهُون»(1) «اما اکثر آنان از حق نا خرسند هستند». سپس ابن ابی رافع خبر را به امام علیه السلام رساند. امام فرمود: به خدا سوگند اگر زنده ماندم و به سلامت بودم آنان را به راه راست و روشن رهنمون خواهم ساخت. خدا پسر عاص را هلاک کند،

ص: 18

الْعَاصِ لَقَدْ عَرَفَ مِنْ کَلَامِی وَ نَظَرِی إِلَیْهِ أَمْسِ أَنِّی أُرِیدُهُ وَ أَصْحَابَهُ مِمَّنْ هَلَکَ فِیمَنْ هَلَکَ قَالَ فَبَیْنَا النَّاسُ فِی الْمَسْجِدِ بَعْدَ الصُّبْحِ إِذْ طَلَعَ الزُّبَیْرُ وَ طَلْحَةُ فَجَلَسَا نَاحِیَةً عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ طَلَعَ مَرْوَانُ وَ سَعِیدٌ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ فَجَلَسُوا إِلَیْهِمَا ثُمَّ جَاءَ قَوْمٌ مِنْ قُرَیْشٍ فَانْضَمُّوا إِلَیْهِمْ فَتَحَدَّثُوا نَجِیّاً سَاعَةً ثُمَّ قَامَ الْوَلِیدُ بْنُ عُقْبَةَ فَجَاءَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّکَ قَدْ وَتَرْتَنَا جَمِیعاً أَمَّا أَنَا فَقَتَلْتَ أَبِی یَوْمَ بَدْرٍ صَبْراً وَ خَذَلْتَ أَخِی یَوْمَ الدَّارِ بِالْأَمْسِ وَ أَمَّا سَعِیدٌ فَقَتَلْتَ أَبَاهُ یَوْمَ بَدْرٍ فِی الْحَرْبِ وَ کَانَ ثَوْرَ قُرَیْشٍ وَ أَمَّا مَرْوَانُ فَسَخَّفْتَ أَبَاهُ عِنْدَ عُثْمَانَ إِذْ ضَمَّهُ إِلَیْهِ وَ نَحْنُ إِخْوَتُکَ وَ نُظَرَاؤُکَ مِنْ بَنِی عَبْدِ مَنَافٍ وَ نَحْنُ نُبَایِعُکَ الْیَوْمَ عَلَی أَنْ تَضَعَ عَنَّا مَا أَصَبْنَاهُ مِنَ الْمَالِ فِی أَیَّامِ عُثْمَانَ وَ أَنْ تَقْتُلَ قَتَلَتَهُ وَ إِنَّا إِنْ خِفْنَاکَ تَرَکْتَنَا وَ الْتَحَقْنَا بِالشَّامِ فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَمَّا مَا ذَکَرْتُمْ مِنْ وَتْرِی إِیَّاکُمْ فَالْحَقُّ وَتَرَکُمْ وَ أَمَّا وَضْعِی عَنْکُمْ مَا أَصَبْتُمْ فَلَیْسَ لِی أَنْ أَضَعَ حَقَّ اللَّهِ عَنْکُمْ وَ لَا عَنْ غَیْرِکُمْ وَ أَمَّا قَتْلِی قَتَلَةَ عُثْمَانَ فَلَوْ لَزِمَنِی قَتْلُهُمُ الْیَوْمَ لَقَتَلْتُهُمْ أَمْسِ وَ لَکِنْ لَکُمْ عَلَیَّ إِنْ خِفْتُمُونِی أَنْ أُؤَمِّنَکُمْ وَ إِنْ خِفْتُکُمْ أَنْ أُسَیِّرَکُمْ فَقَامَ الْوَلِیدُ إِلَی أَصْحَابِهِ فَحَدَّثَهُمْ وَ افْتَرَقُوا عَلَی إِظْهَارِ الْعَدَاوَةِ وَ إِشَاعَةِ الْخِلَافِ فَلَمَّا ظَهَرَ ذَلِکَ مِنْ أَمْرِهِمْ قَالَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ لِأَصْحَابِهِ قُومُوا بِنَا إِلَی هَؤُلَاءِ النَّفَرِ مِنْ إِخْوَانِکُمْ فَإِنَّهُ قَدْ بَلَغَنَا عَنْهُمْ وَ رَأَیْنَا مِنْهُمْ مَا نَکْرَهُ مِنَ الْخِلَافِ وَ الطَّعْنِ عَلَی إِمَامِهِمْ وَ قَدْ دَخَلَ أَهْلُ الْجَفَاءِ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الزُّبَیْرِ وَ الْأَعْسَرِ الْعَاقِّ یَعْنِی طَلْحَةَ فَقَامَ أَبُو الْهَیْثَمِ وَ عَمَّارٌ وَ أَبُو أَیُّوبَ وَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ وَ جَمَاعَةٌ مَعَهُمْ فَدَخَلُوا عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ انْظُرْ فِی أَمْرِکَ وَ عَاتِبْ قَوْمَکَ هَذَا الْحَیَّ مِنْ قُرَیْشٍ فَإِنَّهُمْ قَدْ نَقَضُوا عَهْدَکَ وَ أَخْلَفُوا وَعْدَکَ وَ قَدْ دَعَوْنَا فِی السِّرِّ إِلَی

ص: 19

او دانست که مقصودم از کسانی که هلاک می شوند او اطرافیانش می باشند.

راوی می­گوید: مردم پس از طلوع آفتاب در مسجد بودند که زبیر و طلحه وارد شده و در محلی دور از علی علیه السلام نشستند. سپس مروان و سعید و عبدالله بن زبیر وارد شده و نزد آن دو نشستند. گروه دیگری از قریش وارد شده و به جمع آنان ملحق شدند.

لحظاتی با هم به نجوا صحبت کردند سپس ولید بن عقبه نزد امام آمد و گفت: ای ابا حسن، تو به همه ما بدی کردی (و حق ما را ناقص دادی)، تو پدر مرا در جنگ بدر کشتی و دیروز برادرم را در یوم­الدار خوار نمودی. پدر سعید را هم که نام آور قریش بود در جنگ بدر از پای درآوردی. پدر مروان را که عثمان به خود نزدیک ساخته بود بی ارزش نمودی در حالی که ما برادران و همتایان تو از خاندان عبدمناف هستیم. ما امروز با تو بیعت می نماییم که از پس گرفتن هر آنچه در زمان عثمان به ما رسیده است درگذری و قاتلان او را بکشی. و اگر ما بیم آن داشته باشیم که ما را رها کنی، به شام خواهیم رفت.

امام علیه السلام فرمود: اما اینکه گفتید به شما بدی کرده ام، بدانید که حق به شما بدی کرده است، اما اینکه از دارایی هایی که قبلا گرفته اید درگذرم، من حق ندارم حق­الله را نه از شما و نه از غیر شما فروگذارم. اما در مورد کشتن قاتلان عثمان، اگر امروز بر من واجب بود که قاتلان او را بکشم، یقیناً دیروز این کار را می کردم. اما حق شما بر من آن است که اگر از من بهراسید به شما امان بدهم و اگر از شما هراسیدم شما را راهی کنم.

ولید برخاست و نزد دوستان خود رفت و با آنان صحبت کرد. آنان با اظهار دشمنی و مخالفت خود، متفرق شدند.

وقتی چنین کردند، عماربن یاسر به اصحاب خود گفت: برخیزید تا پیش آنان برویم، عمل آنان را خود مشاهده کردیم و دیدیم که چگونه اقدام به مخالفت با امام و سرزنش ایشان نمودند در حالی که ظالمان در میان آنان و زبیر و اعسر دشوار عاق شده یعنی طلحه نفوذ کرده اند.

ابراهیم، عمار، ابوایوب و سهل بن حنیف و گروهی دیگر به همراه آنان نزد امام رفتند و گفتند: ای امیرالمؤمنین، در کار خود بیندیش، این قریشیان را ملامت کن چون با تو عهدشکنی کرده و خُلف وعده نموده اند. به طور محرمانه از ما خواستند

ص: 19

رَفْضِکَ هَدَاکَ اللَّهُ لِرُشْدِکَ وَ ذَاکَ لِأَنَّهُمْ کَرِهُوا الْأُسْوَةَ وَ فَقَدُوا الْأَثَرَةَ وَ لَمَّا آسَیْتَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْأَعَاجِمِ أَنْکَرُوا وَ اسْتَشَارُوا عَدُوَّکَ وَ عَظَّمُوهُ وَ أَظْهَرُوا الطَّلَبَ بِدَمِ عُثْمَانَ فُرْقَةً لِلْجَمَاعَةِ وَ تَأَلُّفاً لِأَهْلِ الضَّلَالَةِ فَرَأْیَکَ فَخَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ صَعِدَ الْمِنْبَرَ مُرْتَدِیاً بِطَاقٍ مُؤْتَزِراً بِبُرْدٍ قِطْرِیٍّ مُتَقَلِّداً سَیْفاً مُتَوَکِّئاً عَلَی قَوْسٍ فَقَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّا نَحْمَدُ اللَّهَ رَبَّنَا وَ إِلَهَنَا وَ وَلِیَّنَا وَ وَلِیَّ النِّعَمِ عَلَیْنَا الَّذِی أَصْبَحَتْ نِعَمُهُ عَلَیْنَا ظَاهِرَةً وَ بَاطِنَةً امْتِنَاناً مِنْهُ بِغَیْرِ حَوْلٍ مِنَّا وَ لَا قُوَّةٍ لِیَبْلُوَنَا أَ نَشْکُرُ أَمْ نَکْفُرُ فَمَنْ شَکَرَ زَادَهُ وَ مَنْ کَفَرَ عَذَّبَهُ فَأَفْضَلُ النَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ مَنْزِلَةً وَ أَقْرَبُهُمْ مِنَ اللَّهِ وَسِیلَةً أَطْوَعُهُمْ لِأَمْرِهِ وَ أَعْمَلُهُمْ بِطَاعَتِهِ وَ أَتْبَعُهُمْ لِسُنَّةِ رَسُولِهِ وَ أَحْیَاهُمْ لِکِتَابِهِ لَیْسَ لِأَحَدٍ عِنْدَنَا فَضْلٌ إِلَّا بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ طَاعَةِ الرَّسُولِ هَذَا کِتَابُ اللَّهِ بَیْنَ أَظْهُرِنَا وَ عَهْدُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سِیرَتُهُ فِینَا لَا یَجْهَلُ ذَلِکَ إِلَّا جَاهِلٌ عَانِدٌ عَنِ الْحَقِّ مُنْکِرٌ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ ثُمَّ صَاحَ بِأَعْلَی صَوْتِهِ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ* فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْکافِرِینَ ثُمَّ قَالَ یَا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ أَ تَمُنُّونَ عَلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ بِإِسْلَامِکُمْ بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإِیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ ثُمَّ قَالَ أَنَا أَبُو الْحَسَنِ وَ کَانَ یَقُولُهَا إِذَا غَضِبَ ثُمَّ قَالَ أَلَا إِنَّ هَذِهِ الدُّنْیَا الَّتِی أَصْبَحْتُمْ تَتَمَنَّوْنَهَا وَ تَرْغَبُونَ فِیهَا وَ أَصْبَحَتْ تُغْضِبُکُمْ وَ تُرْضِیکُمْ لَیْسَتْ بِدَارِکُمْ وَ لَا مَنْزِلِکُمُ الَّذِی خُلِقْتُمْ لَهُ فَلَا تَغُرَّنَّکُمْ فَقَدْ حُذِّرْتُمُوهَا وَ اسْتَتِمُّوا نِعَمَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ لِأَنْفُسِکُمْ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ وَ الذُّلِّ لِحُکْمِهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ فَأَمَّا هَذَا الْفَیْ ءُ فَلَیْسَ لِأَحَدٍ عَلَی أَحَدٍ فِیهِ أَثَرَةٌ فَقَدْ فَرَغَ اللَّهُ مِنْ قِسْمَتِهِ فَهُوَ مَالُ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ عِبَادُ اللَّهِ الْمُسْلِمُونَ وَ هَذَا کِتَابُ اللَّهِ بِهِ أَقْرَرْنَا وَ لَهُ أَسْلَمْنَا وَ عَهْدُ نَبِیِّنَا

ص: 20

تا از تو که خداوند در مسیر صحیح قرارت داده روی برگردانیم. چرا که آنان از اسوه و الگو روی برگردانده اند و خودخواهی پیشه کرده اند. به علت اینکه بین آنان و غیر عرب مساوات برقرار می کنی، تو را منکر شده اند و با بزرگ داشتن دشمنت با وی در مورد تو مشورت می کنند. آنها علناً خونخواه عثمان شده اند تا بین جماعت تفرقه افکنده و اهل ضلالت را متحد نمایند و در پایان نظر، نظر توست.»

امیر المؤمنین علیه السلام از خانه بیرون آمد و در حالی که لباس یکسره ای پوشیده و عبای قطری بر دوش افکنده بود و شمشیرش را بسته و بر کمانش تکیه داشت به مسجد داخل شد و به بالای منبر رفت و فرمود: اما بعد، ما خداوند و پروردگار و مولا و ولی نعمت خود را سپاس می­گزاریم که نعمت­های آشکار و پنهان با دست توانای او بر ما نازل شده که بر ما احسان نماید بدون آن که توانی بر بر این نعم داشته باشیم و تا ما را بیازماید که آیا شکرگزاریم یا کفران می­ورزیم. هر کس که شکر نعمت کند، خداوند بر او می­افزاید و کسی که کفران نعمت کند عذابش می­دهد. با فضیلت­ترین و مقرّب­ترین مردم نزد خداوند، مطیع­ترین آنان به امر الهی است که بیش از سایرین در اطات الهی بکوشد و از سنّت نبوی پیروی کرده و قوانین قرآن را احیاء نماید. در نزد ما، برتری افراد صرفاً منوط به اطاعت از اوامر خداوند و پیامبر صلی الله علیه و آله است. این قرآن در دستان ماست و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله و سیره او در میان ماست که غیر از شخص جاهل و معاند که از حق روی­گردان است کسی آن­را انکار نمی­کند. خداوند تعالی می­فرماید: «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ خَبیر»(1) «ای مردم، ما شما را از مرد و زنی آفریدیم، و شما را ملّت ملّت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایی متقابل حاصل کنید. در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست. بی تردید، خداوند دانای آگاه است.»

سپس با صدای بلند فرمود: « أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ»(2)

«خداوند و پیامبر را اطاعت کنید.» و اگر روی برگرداندید خداوند کافران را دوست ندارد. سپس فرمود: ای مهاجرین و انصار، آیا با دین خود بر خدا و رسولش منّت می گذارید در حالی که خداوند بر شما منت نهاده «بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإِیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ»{بلکه [این] خداست که با هدایت کردن شما به ایمان، بر شما منّت می گذارد} و شما را به وادی ایمان هدایت نموده است البته اگر راستگو باشید. سپس فرمود: من ابوالحسن هستم و در حالی که بسیار خشمگین بود ادامه داد: این دنیایی که آرزوی بدست آوردن آن­را دارید و سبب غضب و رضایت شما شده­ است، خانه و منزلگاه شما نیست و برای آن آفریده نشده­اید. به شما نسبت به فریب­های آن هشدار داده شده است پس شما را نفریبد. با صبر بر طاعت الهی و گردن نهادن به احکام خدا جلّ ثناه، نعمت­های خداوند را بر خود تمام کنید. اما در این غنیمت، هیچ کسی بر دیگری مقدّم نیست، خداوند متعال حکم به تقسیم آن داده است. مال، مال الهی است و شما بندگان مسلمان خداوندید و این کتاب خداست که بدان اعتراف کرده و اسلام آوردیم و عهد و پیمان پیامبرمان در دستان ماست.

ص: 20

بَیْنَ أَظْهُرِنَا فَمَنْ لَمْ یَرْضَ بِهِ فَلْیَتَوَلَّ کَیْفَ شَاءَ فَإِنَّ الْعَامِلَ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ الْحَاکِمَ بِحُکْمِ اللَّهِ لَا وَحْشَةَ عَلَیْهِ ثُمَّ نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ بَعَثَ بِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حِسْلٍ الْقُرَشِیِّ (1) إِلَی طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ وَ هُمَا فِی نَاحِیَةِ الْمَسْجِدِ فَأَتَیَاهُمَا فَدَعَوَاهُمَا فَقَامَا حَتَّی جَلَسَا إِلَیْهِ علیه السلام فَقَالَ لَهُمَا نَشَدْتُکُمَا اللَّهَ هَلْ جِئْتُمَانِی طَائِعَیْنِ لِلْبَیْعَةِ وَ دَعَوْتُمَانِی إِلَیْهَا وَ أَنَا کَارِهٌ لَهَا قَالا نَعَمْ فَقَالَ غَیْرَ مُجْبَرَیْنِ وَ لَا مَقْسُورَیْنِ فَأَسْلَمْتُمَا لِی بَیْعَتَکُمَا وَ أَعْطَیْتُمَانِی عَهْدَکُمَا قَالا نَعَمْ قَالَ فَمَا دَعَاکُمَا بَعْدُ إِلَی مَا أَرَی قَالا أَعْطَیْنَاکَ بَیْعَتَنَا عَلَی أَنْ لَا تَقْضِیَ فِی الْأُمُورِ وَ لَا تَقْطَعَهَا دُونَنَا وَ أَنْ تَسْتَشِیرَنَا فِی کُلِّ أَمْرٍ وَ لَا تَسْتَبِدَّ بِذَلِکَ عَلَیْنَا وَ لَنَا مِنَ الْفَضْلِ عَلَی غَیْرِنَا مَا قَدْ عَلِمْتَ فَأَنْتَ تَقْسِمُ الْقِسْمَ وَ تَقْطَعُ الْأَمْرَ وَ تُمْضِی الْحُکْمَ بِغَیْرِ مُشَاوَرَتِنَا وَ لَا عِلْمِنَا فَقَالَ لَقَدْ نَقَمْتُمَا یَسِیراً وَ أَرْجَأْتُمَا کَثِیراً فَاسْتَغْفِرَا اللَّهَ یَغْفِرْ لَکُمَا أَلَا تُخْبِرَانِنِی أَ دَفَعْتُکُمَا عَنْ حَقٍّ وَجَبَ لَکُمَا فَظَلَمْتُکُمَا إِیَّاهُ قَالا مَعَاذَ اللَّهِ قَالَ فَهَلِ اسْتَأْثَرْتُ مِنْ هَذَا الْمَالِ لِنَفْسِی بِشَیْ ءٍ قَالا مَعَاذَ اللَّهِ قَالَ أَ فَوَقَعَ حُکْمٌ أَوْ حَقٌّ لِأَحَدٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَجَهِلْتُهُ أَوْ ضَعُفْتُ عَنْهُ قَالا مَعَاذَ اللَّهِ قَالَ فَمَا الَّذِی کَرِهْتُمَا مِنْ أَمْرِی حَتَّی رَأَیْتُمَا خِلَافِی قَالا خِلَافَکَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ فِی الْقَسْمِ إِنَّکَ جَعَلْتَ حَقَّنَا فِی الْقَسْمِ کَحَقِّ غَیْرِنَا وَ سَوَّیْتَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ مَنْ لَا یُمَاثِلُنَا فِیمَا أَفَاءَ اللَّهُ تَعَالَی بِأَسْیَافِنَا وَ رِمَاحِنَا وَ أَوْجَفْنَا عَلَیْهِ بِخَیْلِنَا وَ رَجِلِنَا وَ ظَهَرَتْ عَلَیْهِ دَعَوْتُنَا وَ أَخَذْنَاهُ قَسْراً وَ قَهْراً مِمَّنْ لَا یَرَی الْإِسْلَامَ إِلَّا کَرْهاً فَقَالَ علیه السلام أَمَّا مَا ذَکَرْتُمُوهُ مِنَ الِاسْتِشَارَةِ بِکُمَا فَوَ اللَّهِ مَا کَانَتْ لِی فِی الْوَلَایَةِ رَغْبَةٌ وَ لَکِنَّکُمْ دَعَوْتُمُونِی إِلَیْهَا وَ جَعَلْتُمُونِی عَلَیْهَا فَخِفْتُ أَنْ أَرُدَّکُمْ فَتَخْتَلِفَ الْأُمَّةُ فَلَمَّا أَفْضَتْ إِلَیَّ نَظَرْتُ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ رَسُولِهِ فَأَمْضَیْتُ مَا

ص: 21

پس هر کس که بدان راضی نیست، به هر گونه­ای که می­خواهد عمل نماید. هر کس که از خدا اطاعت کند و به حکم خدا حکومت نماید، هراسی بر او نیست.

سپس از منبر پایین آمد، دو رکعت نماز به جای آورد. امام، عماربن یاسر و عبدالرحمان بن حسل القرشی را به سراغ طلحه و زبیر فرستاد. آن دو در گوشه ای از مسجد بودند. آنان طلحه و زبیر را صدا کردند، تا اینکه نزد امام آمدند و نشستند. امام خطاب به طلحه و زبیر فرمود: شما را به خدا، آیا به میل خود برای بیعت کردن با من، به سراغ من نیامدید و و مرا به آن فرا نخواندید؟ و آیا من نسبت به آن کراهت نداشتم؟ گفتند: بله. فرمود: و شما بدون اجبار و زور با من بیعت کرده و پیمان بستید. گفتند: بله. فرمود: پس چرا چنین می­کنید؟ گفتند: ما با تو بیعت کردیم که بدون ما به اداره امور نپردازی و در هر کاری با ما مشورت نمایی و در این کار با ما مستبدانه رفتار نکنی. تو می دانی که ما در مقایسه با دیگران دارای برتری و حق تقدم هستیم. تو بدون مشورت با ما و بدون اطلاع ما اقدام به تقسیم بیت­المال، صدور فرمان و حکم می­کنی. فرمود: شما نسبت به چیزی اندک خشم گرفته­اید و فراوان را واگذاشتید. به درگاه خداوند استغفار کنید تا از شما درگذرد. آیا شما دو نفر به من نمی­گویید که آیا حق مسلّم شما را پایمال کرده و به شما ظلم کرده­ام؟ گفتند: پناه بر خدا. فرمود: آیا از این مال، چیزی را به خودم اختصاص داده­ام؟ گفتند: پناه بر خدا. فرمود: آیا حکم یا حقی برای کسی از مسلمین بوده است که من آن را ندانسته­ام یا در آن ناتوان بوده­ام؟ گفتند: پناه بر خدا. فرمود: پس در مورد کدامیک از اقدامات من ناخرسند هستید تا آنجا که سر به مخالفت برداشته­اید؟ گفتند: مغایرت شیوه تو و عمر بن خطاب در تقسیم بیت­المال. تو حق ما را همانند حق دیگران قرار داده­ای و بین ما و افرادی که هم شأن ما نیستند در تقسیم فیء که با شمشیر و نیزه ما و تاخت و تاز اسبان ما و گامهای ما بدست آمده و آن­را با زور و قدرت از غیر مسلمانان گرفته­ایم، یکسان عمل می­کنی.

فرمود: اما در مورد مشورت با شما باید بگویم که به خدا قسم من رغبتی برای خلافت نداشتم اما این شما بودید که مرا بدان فرا خواندید و وادار به پذیرش آن کردید. ترسیدم دست رد به سینه شما بزنم و امت اسلامی دچار تفرقه شوند. پس از پذیرش خلافت به کتاب خداوند و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله نگاه کردم و از چیزی که در آن یافتم پیروی کردم

ص: 21

دَلَّانِی عَلَیْهِ وَ اتَّبَعْتُهُ وَ لَمْ أَحْتَجْ إِلَی رَأْیِکُمَا فِیهِ وَ لَا رَأْیِ غَیْرِکُمَا وَ لَوْ وَقَعَ حُکْمٌ لَیْسَ فِی کِتَابِ اللَّهِ بَیَانُهُ وَ لَا فِی السُّنَّةِ بُرْهَانُهُ وَ احْتِیجَ إِلَی الْمُشَاوَرَةِ فِیهِ لَشَاوَرْتُکُمَا فِیهِ وَ أَمَّا الْقَسْمُ وَ الْأُسْوَةُ فَإِنَّ ذَلِکَ أَمْرٌ لَمْ أَحْکُمْ فِیهِ بَادِئَ بَدْءٍ قَدْ وَجَدْتُ أَنَا وَ أَنْتُمَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَحْکُمُ بِذَلِکَ وَ کِتَابُ اللَّهِ نَاطِقٌ بِهِ وَ هُوَ الْکِتَابُ الَّذِی لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ وَ أَمَّا قَوْلُکُمَا جَعَلْتَ فَیْئَنَا وَ مَا أَفَاءَتْهُ سُیُوفُنَا وَ رِمَاحُنَا سَوَاءً بَیْنَنَا وَ بَیْنَ غَیْرِنَا فَقَدِیماً سَبَقَ إِلَی الْإِسْلَامِ قَوْمٌ وَ نَصَرُوهُ بِسُیُوفِهِمْ وَ رِمَاحِهِمْ فَلَمْ یُفَضِّلْهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1) فِی الْقَسْمِ وَ لَا آثَرَهُمْ بِالسَّبْقِ وَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مُوَفٍّ السَّابِقَ وَ الْمُجَاهِدَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْمَالَهُمْ وَ لَیْسَ لَکُمَا وَ اللَّهِ عِنْدِی وَ لَا لِغَیْرِکُمَا إِلَّا هَذَا أَخَذَ اللَّهُ بِقُلُوبِنَا وَ قُلُوبِکُمْ إِلَی الْحَقِّ وَ أَلْهَمَنَا وَ إِیَّاکُمُ الصَّبْرَ ثُمَّ قَالَ رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً رَأَی حَقّاً فَأَعَانَ عَلَیْهِ وَ رَأَی جَوْراً فَرَدَّهُ وَ کَانَ عَوْناً لِلْحَقِّ عَلَی مَنْ خَالَفَهُ (2).

قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فَإِنْ قُلْتَ فَإِنَّ أَبَا بَکْرٍ قَسَمَ بِالسَّوَاءِ وَ لَمْ یُنْکِرُوا ذَلِکَ کَمَا أَنْکَرُوهُ أَیَّامَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قُلْتُ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ قَسَمَ مُحْتَذِیاً لِقَسْمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا وُلِّیَ عُمَرُ الْخِلَافَةَ وَ نَفَّلَ قَوْماً عَلَی قَوْمٍ أَلِفُوا ذَلِکَ (3) وَ نَسُوا تِلْکَ الْقِسْمَةَ الْأُولَی وَ طَالَتْ أَیَّامُ عُمَرَ وَ أُشْرِبَتْ قُلُوبُهُمْ حُبَّ الْمَالِ

ص: 22

لذا نیازی به رأی و نظر شما و دیگران نیست. اگر حکمی حادث شود که تبیین آن در قرآن و براهین آن در سنّت نبوی نباشد و نیاز به مشورت با شما باشد، با شما مشورت خواهم کرد. اما در مورد تقسیم بیت­المال و الگو قرار دادن باید گفت که من در این مورد از خود شیوه­ای ابداع نکرده­ام من و شما، شیوه رسول خدا صلی الله علیه و آله را مشاهده کرده­ایم و این کتاب خدا که «لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِید»(1) {از پیش روی آن و از پشت سرش باطل به سویش نمی آید وحی­ای است از حکیمی ستوده} بدان حکم می­کند. اما اینکه گفتید: «بین ما و دیگران در آنچه که با شمشیرها و نیزه­های ما بدست آمده یکسان عمل کرده­ای» باید گفت که قبلاً نیز افرادی در گرویدن به اسلام و یاری دین خدا با شمشیر و نیزه سابقه بیشتری داشته­اند اما پیامبر صلی الله علیه و آله آنان را در تقسیم اموال بیت­المال به خاطر این تقدم زمانی، به دیگران مقدّم نفرمود و خداوند سبحان به افرادی که نسبت به دیگران سابقه بشتری دارند و جهاد می­کنند در روز قیامت اجر و پاداش عنایت خواهد کرد. برای شما و غیر شما در نزد من غیر از این چیز دیگری نیست. خداوند قلوب ما و شما را به حق هدایت کند و به ما و شما صبر و بردباری عنایت فرماید. سپس فرمود: خداوند رحمت کند کسی را که حقّی را ببیند و آن را حمایت کند و ظلمی را ببیند و با آن مبارزه نماید و مخالف ظلم را پشتیبانی کند .

ابن ابی الحدید می گوید: اگر گفته شود که ابوبکر نیز اموال بیت المال را به طور مساوی تقسیم می کرد اما مردم آنچنان که در زمان علی علیه السلام ناراضی بودند، اعتراض نمی کردند، باید بگویم: ابوبکر طبق حق السهمی که پیامبر صلی الله علیه و آله تقسیم می کرد، اقدام به توزیع بیت المال می­نمود. هنگامی که عمر خلافت را به دست گرفت گروهی را برتری داد و آنان نیز بدان انس گرفتند و دوران قبل از آن را دیگر فراموش کردند. دوره حکومت عمر طول کشید و مردم به حبّ دنیا و کثرت اموال آلوده شدند

ص: 22

وَ کَثْرَةَ الْعَطَاءِ وَ أَمَّا الَّذِینَ اهْتَضَمُوا فَقَنِعُوا وَ مَرَنُوا عَلَی الْقَنَاعَةِ فَلَمَّا وُلِّیَ عُثْمَانُ أَجْرَی الْأَمْرَ عَلَی مَا کَانَ عُمَرُ یُجْرِیهِ فَازْدَادَ وُثُوقُ الْعَوَامِّ بِذَلِکَ وَ مَنْ أَلِفَ أَمْراً شَقَّ عَلَیْهِ فِرَاقُهُ فَلَمَّا وُلِّیَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَرَادَ أَنْ یَرُدَّ الْأَمْرَ إِلَی مَا کَانَ فِی أَیَّامِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ نُسِیَ ذَلِکَ وَ رُفِضَ وَ تَخَلَّلَ بَیْنَ الزَّمَانَیْنِ اثْنَتَانِ وَ عِشْرُونَ سَنَةً فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْکَرُوهُ وَ أَکْبَرُوهُ حَتَّی حَدَثَ مَا حَدَثَ وَ لِلَّهِ أَمْرٌ هُوَ بَالِغُهُ.

افرادی هم که از عواید کمتری برخوردار بودند قناعت کرده و با اوضاع کنار می آمدند. زمانی که عثمان به خلافت رسید شیوه عمر را ادامه داد و توانست اعتماد عوام را جلب کند و کسی که به چیزی انس بگیرد، جدا شدن از آن برایش سخت خواهد بود. وقتی امام علی علیه السلام خلافت را به دست گرفت، درصدد برآمد تا اوضاع را به شرایط زمان پیامبر صلی الله علیه و آله که فراموش شده بود و دیگر مورد پذیرش نبود، بازگرداند در حالی که 22 سال از آن دوره سپری شد بود. این امر بر عده ای سخت آمد و ناراضی شدند و واکنش نشان دادند تا اینکه حوادث پس از آن اتفاق افتاد و خداوند همه کارها را به انجام می­رساند.

توضیح

فرمود: «کنت کارها: بی میل بودم» یعنی طبیعتاً هرچند آن را از نظر شرعی دوست داشته باشم و یا قبل از درخواست شما به علت عدم تحقق شرایط، تمایلی نداشتم و منظور از والی، والی ناحق است که به غیر فرامین الهی عمل می کند. طبق وجه اول، علت بی میلی طبیعتاً به خاطر سختی انجام امر الهی در آن است و طبق وجه دوم: علت آوردن برای عدم اقبال قبل از تحقق شرایط بوده است چرا که در این هنگام، ولایت، ولایت جور می بود.

جوهری می گوید: راقنی الشیء: یعنی خوشم آمد. از آن جمله است که گویند: غلمان روقة و جوار روقة: پسران و دختران نیکو و خوشایند.

و شاید مفعول «قول» حذف شده باشد و یا آنکه «حرمنا» باشد و سخن ایشان «یقولون» تأکید برای قول اول است.

جوهری می گوید: «طاق» نوعی لباس بدون یقه است و القطر: نوعی لباس و عبا را گویند .

روایت8.

(1) ابن ابی الحدید همچنین به نقل از طبری و سایرین می نویسد که مردم به قصد بیعت به سمت امام هجوم آوردند اما امام رد می نمود و می فرمود: مرا رها کنید و به دنبال شخص دیگری باشید، زیرا ما به استقبال حوادث و اموری می رویم که رنگارنگ و فتنه آمیز است، و چهره های گوناگون دارد و دل ها بر این بیعت ثابت و عقل ها بر این پیمان استوار نمی ماند.

ص: 23

قَالُوا لَهُ نَنْشُدُکَ اللَّهَ أَ لَا تَرَی الْفِتْنَةَ أَ لَا تَرَی إِلَی مَا حَدَثَ فِی الْإِسْلَامِ أَ لَا تَخَافُ اللَّهَ فَقَالَ قَدْ أَجَبْتُکُمْ لِمَا أَرَی مِنْکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنِّی إِنْ أَجَبْتُکُمْ رَکِبْتُ بِکُمْ مَا أَعْلَمُ وَ إِنْ تَرَکْتُمُونِی فَإِنَّمَا أَنَا کَأَحَدِکُمْ بَلْ أَنَا أَسْمَعُکُمْ وَ أَطْوَعُکُمْ لِمَنْ وَلَّیْتُمُوهُ أَمْرَکُمْ فَقَالُوا مَا نَحْنُ بِمُفَارِقِیکَ حَتَّی نُبَایِعَکَ قَالَ إِنْ کَانَ لَا بُدَّ مِنْ ذَلِکَ فَفِی الْمَسْجِدِ إِنَّ بَیْعَتِی لَا تَکُونُ خَفِیّاً وَ لَا تَکُونُ إِلَّا عَنْ رِضَا الْمُسْلِمِینَ وَ فِی مَلَإٍ وَ جَمَاعَةٍ فَقَامَ وَ النَّاسُ حَوْلَهُ فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ انْثَالَ عَلَیْهِ الْمُسْلِمُونَ فَبَایَعُوهُ وَ فِیهِمْ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ قَالَ وَ رَوَی أَبُو عُثْمَانَ الْجَاحِظُ (1) قَالَ أَرْسَلَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام قَبْلَ خُرُوجِهِمَا إِلَی مَکَّةَ مَعَ مُحَمَّدِ بْنِ طَلْحَةَ وَ قَالا لَا تَقُلْ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ قُلْ لَهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ لَقَدْ فَالَ فِیکَ رَأْیُنَا وَ خَابَ ظَنُّنَا أَصْلَحْنَا لَکَ الْأَمْرَ وَ وَطَّدْنَا لَکَ الْإِمْرَةَ وَ أَجْلَبْنَا عَلَی عُثْمَانَ حَتَّی قُتِلَ فَلَمَّا طَلَبَکَ النَّاسُ لِأَمْرِهِمْ جِئْنَاکَ وَ أَسْرَعْنَا إِلَیْکَ وَ بَایَعْنَاکَ وَ قُدْنَا إِلَیْکَ أَعْنَاقَ الْعَرَبِ وَ وَطِئَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ أَعْقَابَنَا فِی بَیْعَتِکَ حَتَّی إِذَا مَلَکْتَ عِنَانَکَ اسْتَبْدَدْتَ بِرَأْیِکَ عَنَّا وَ رَفَضْتَنَا رَفْضَ التَّرِیکَةِ وَ مَلَّکْتَ أَمْرَکَ الْأَشْتَرَ وَ حَکِیمَ بْنَ جَبَلَةَ وَ غَیْرَهُمَا مِنَ الْأَعْرَابِ وَ نُزَّاعِ الْأَمْصَارِ فَکُنَّا فِیمَا رَجَوْنَاهُ مِنْکَ کَمَا قَالَ الْأَوَّلُ:

فَکُنْتُ کَمُهْرِیقِ الَّذِی فِی سِقَائِهِ***لِرَقْرَاقِ آلٍ فَوْقَ رَابِیَةٍ صَلْدٍ

فَلَمَّا جَاءَهُ مُحَمَّدُ بْنُ طَلْحَةَ وَ أَبْلَغَهُ ذَلِکَ قَالَ علیه السلام اذْهَبْ إِلَیْهِمَا فَقُلْ لَهُمَا فَمَا الَّذِی یُرْضِیکُمَا فَذَهَبَ وَ جَاءَ وَ قَالَ إِنَّهُمَا یَقُولَانِ وَلِّ أَحَدَنَا الْبَصْرَةَ وَ الْآخَرَ الْکُوفَةَ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنِّی لَا آمَنُهُمَا وَ هُمَا عِنْدِی بِالْمَدِینَةِ فَکَیْفَ آمَنُهُمَا وَ قَدْ وَلَّیْتُهُمَا الْعِرَاقَیْنِ اذْهَبْ إِلَیْهِمَا فَقُلْ أَیُّهَا الشَّیْخَانِ احْذَرَا مِنَ اللَّهِ وَ نَبِیِّهِ عَلَی أُمَّتِهِ وَ لَا تَبْغِیَا لِلْمُسْلِمِینَ غَائِلَةً وَ کَیْداً وَ قَدْ سَمِعْتُمَا قَوْلَ اللَّهِ تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ

ص: 24

مردم گفتند: تو را به خدا سوگند می­دهیم، آیا فتنه را نمی­بینی؟ آیا نمی­بینی چه بر سر اسلام آمده؟ آیا از خدا نمی­ترسی؟ امام فرمود: دعوت شما را به خاطر آنچه از شما می بینم پذیرفتم اما بدانید اگر دعوت شما را بپذیرم، بر اساس آنچه که می دانم با شما رفتار می کنم، اگر مرا رها کنید چون یکی از شما هستم که شاید شنواتر، و مطیع تر از شما نسبت به رئیس حکومت باشم. مردم گفتند: ما تا با تو بیعت نکنیم تو را رها نمی­کنیم. فرمود: اگر قرار است بیعت صورت گیرد پس باید در مسجد اتفاق بیفتد. بیعت با من نباید مخفیانه و بدون رضایت مسلمانان باشد بلکه باید در ملأ عام باشد. سپس برخاست و در حالی که مردم ایشان را احاطه کرده بودند وارد مسجد شد و مسلمانان از جمله طلحه و زبیر با امام بیعت کردند. ابن ابی الحدید می گوید: ابوعثمان جاحظ می نویسد: (1)

طلحه و زبیر قبل از خروج به سمت مکه، محمد بن طلحه را نزد علی علیه السلام فرستادند و گفتند: به او امیرالمؤمنین نگو بلکه بگو یا ابا الحسن، نظر و اعتقاد ما نسبت به تو نادرست بوده است. ما زمینه را برای تو مهیا کردیم و حکومت را برای تو استوار نمودیم. عرصه را بر عثمان تنگ کردیم تا اینکه کشته شد.

زمانی که مردم از تو خواستند عهده دار حکومت گردی، ما هم به سرعت نزد تو آمده و بیعت نموده و همه عرب ها را وادار به بیعت کردیم. مهاجران و انصار به دنبال ما بیعت کردند. وقتی حکومت را به دست آوردی روی برگرداندی و مستبدانه از ما روی تاختی و همانند افراد مطرود ما را ترک کردی و امور را به مالک اشتر و حکیم بن جبله و سایر بادیه نشینان و اهالی سایر بلاد سپردی حال آنکه ما توقع داشتیم چنان که اولی گفت:

همانند ظرف آبی بودم که بر روی تپه خشک به طور یکسان آب می ریزد.

امام علیه السلام پس از شنیدن این پیام توسط محمدبن طلحه فرمود: به نزد آن دو برو و بگو: چه چیزی شما را راضی می کند. وی رفت و آمد و گفت: آنان می گویند یکی از ما را به عنوان والی بصره و دیگری را به عنوان والی کوفه منصوب کن. امام فرمود: به خدا سوگند من از آن دو که در نزد من در مدینه هستند احساس امنیت نمی کنم حال چگونه آنان را والی بصره و کوفه قرار دهم و احساس امنیت کنم. به نزد آنان برو و بگو: از خدا و پیامبرش به خاطر امتش بیم داشته باشید و در آفریدن غائله ای برای مسلمانان طغیان نکنید این سخن خداوند را شنیده اید که «تِلْکَ الدَّارُ

ص: 24

نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ فَقَامَ مُحَمَّدُ بْنُ طَلْحَةَ فَأَتَاهُمَا وَ لَمْ یَعُدْ إِلَیْهِ وَ تَأَخَّرَا عَنْهُ أَیَّاماً ثُمَّ جَاءَاهُ فَاسْتَأْذَنَاهُ فِی الْخُرُوجِ إِلَی مَکَّةَ لِلْعُمْرَةِ فَأَذِنَ لَهُمَا بَعْدَ أَنْ أَحْلَفَهُمَا أَنْ لَا یَنْقُضَا بَیْعَتَهُ وَ لَا یَغْدِرَا بِهِ وَ لَا یَشُقَّا عَصَا الْمُسْلِمِینَ وَ لَا یُوقِعَا الْفُرْقَةَ بَیْنَهُمْ وَ أَنْ یَعُودَا بَعْدَ الْعُمْرَةِ إِلَی بُیُوتِهِمَا بِالْمَدِینَةِ فَحَلَفَا عَلَی ذَلِکَ کُلِّهِ ثُمَّ خَرَجَا فَفَعَلَا مَا فَعَلَا قَالَ وَ لَمَّا خَرَجَا قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ وَ اللَّهِ مَا یُرِیدَانِ الْعُمْرَةَ وَ إِنَّمَا یُرِیدَانِ الْغَدْرَةَ فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً (1).

وَ رُوِیَ عَنِ الطَّبَرِیِّ (2)

أَنَّهُ لَمَّا بَایَعَ النَّاسُ عَلِیّاً أَتَی الزُّبَیْرَ فَاسْتَأْذَنَ عَلَیْهِ قَالَ أَبُو حَبِیبَةَ (3) مَوْلَی الزُّبَیْرِ فَأَعْلَمْتُهُ بِهِ فَسَلَّ السَّیْفَ وَ وَضَعَهُ تَحْتَ فِرَاشِهِ وَ قَالَ ائْذَنْ لَهُ فَأَذِنْتُ لَهُ فَدَخَلَ فَسَلَّمَ وَ هُوَ وَاقِفٌ ثُمَّ خَرَجَ فَقَالَ الزُّبَیْرُ لَقَدْ دَخَلَ لِأَمْرٍ مَا قَضَاهُ قُمْ مَقَامَهُ وَ انْظُرْ هَلْ تَرَی مِنَ السَّیْفِ شَیْئاً فَقُمْتُ فِی مَقَامِهِ فَرَأَیْتُ ذُبَابَ السَّیْفِ فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ ذَاکَ.

الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِین»(1) «آن سرای آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که در زمین خواستار برتری و فساد نیستند، و فرجام [خوش] از آنِ پرهیزگاران است».

محمدبن طلحه برخاست و نزد آن دو آمد و دیگر نزد امام بازنگشت، پس از چند روز آن دو نزد امام آمدند و به بهانه انجام عمره، برای خروج از مدینه به سمت مکه از امام اجازه خواستند. امام پس از اینکه از آنان سوگند گرفت که بیعت شکنی و نافرمانی نکنند و اتحاد مسلمانان را به هم نزنند و تفرقه ایجاد نکنند و پس از عمره به خانه های خود در مدینه بازگردند اجازه دادند. اما آنان به مکه رفته و نیات خود را عملی ساختند.

ابن ابی الحدید می گوید: وقتی خارج شدند، امام علیه السلام به اصحاب خود فرمود: به خدا قسم قصد انجام عمره ندارند بلکه قصد پیمان شکنی دارند «فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیما»(2) «و هر کس پیمان شکند برای خود شکسته و هر کس به عهد خود وفادار باشد، خداوند به او پاداش بزرگی عطا خواهد کرد»

از طبری نقل شده که: (3)

وقتی مردم با علی علیه السلام بیعت کردند آن­حضرت نزد زبیر آمد و اجازه ورود خواست. ابو حبیبه غلام زبیر می­گوید: وی را با خبر کردم. او شمشیر خود را از نیام خارج کرده و زیر زیرانداز خود قرار داد و گفت: اجازه ورود بده. من اجازه ورود دادم. وارد شد و در حالی­که ایستاده بود سلام کرد سپس خارج شد. زبیر گفت: برای کاری وارد شد که آن را انجام نداد، برخیز و جای او بایست و ببین آیا چیزی از شمشیر را می­بینی؟. برخاستم و دُم شمشیر را دیدم و به وی اطلاع دادم و او آن­ جمله را گفت.

روایت9.

(4) امالی شیخ طوسی:

ص: 25

وَ قَالَ ابْنُ عُقْدَةَ وَ حَدَّثَنَاهُ الْقَاسِمُ بْنُ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیُّ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ النَّعْجَةِ عَنْ أَبِی سُهَیْلِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَوْسِ بْنِ الْحَدَثَانِ قَالَ: لَمَّا وُلِّیَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَسْرَعَ النَّاسُ إِلَی بَیْعَتِهِ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ جَمَاعَةُ النَّاسِ لَمْ یَتَخَلَّفْ عَنْهُ مِنْ أَهْلِ الْفَضْلِ إِلَّا نَفَرٌ یَسِیرٌ خَذَلُوا وَ بَایَعَ النَّاسُ وَ کَانَ عُثْمَانُ قَدْ عَوَّدَ قُرَیْشاً وَ الصَّحَابَةَ کُلَّهُمْ وَ صُبَّتْ عَلَیْهِمُ الدُّنْیَا صَبّاً وَ آثَرَ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ خَصَّ أَهْلَ بَیْتِهِ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ وَ جَعَلَ لَهُمُ الْبِلَادَ وَ خَوَّلَهُمُ الْعِبَادَ فَأَظْهَرُوا فِی الْأَرْضِ فَسَاداً وَ حَمَلَ أَهْلَ الْجَاهِلِیَّةِ وَ الْمُؤَلَّفَةَ قُلُوبُهُمْ عَلَی رِقَابِ النَّاسِ حَتَّی غَلَبُوهُ عَلَی أَمْرِهِ فَأَنْکَرَ النَّاسُ مَا رَأَوْا مِنْ ذَلِکَ فَعَاتَبُوهُ فَلَمْ یُعْتِبْهُمْ وَ رَاجَعُوهُ فَلَمْ یَسْمَعْ مِنْهُمْ وَ حَمَلَهُمْ عَلَی رِقَابِ النَّاسِ حَتَّی انْتَهَی إِلَی أَنْ ضَرَبَ بَعْضاً وَ نَفَی بَعْضاً وَ حَرَمَ بَعْضاً فَرَأَی أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَدْفَعُوهُ وَ قَالُوا إِنَّمَا بَایَعْنَاهُ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْعَمَلِ بِهِمَا فَحَیْثُ لَمْ یَفْعَلْ ذَلِکَ لَمْ تَکُنْ لَهُ عَلَیْهِمْ طَاعَةٌ فَافْتَرَقَ النَّاسُ فِی أَمْرِهِ عَلَی خَاذِلٍ وَ قَاتِلٍ فَأَمَّا مَنْ قَاتَلَ فَرَأَی أَنَّهُ حَیْثُ خَالَفَ الْکِتَابَ وَ السُّنَّةَ وَ اسْتَأْثَرَ بِالْفَیْ ءِ وَ اسْتَعْمَلَ مَنْ لَا یَسْتَأْهِلُ رَأَوْا أَنَّ جِهَادَهُ جِهَادٌ وَ أَمَّا مَنْ خَذَلَهُ فَإِنَّهُ رَأَی أَنَّهُ یَسْتَحِقُّ الْخِذْلَانَ وَ لَمْ یَسْتَوْجِبِ النُّصْرَةَ بِتَرْکِ أَمْرِ اللَّهِ حَتَّی قُتِلَ وَ اجْتَمَعُوا عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَبَایَعُوهُ فَقَامَ وَ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی قَدْ کُنْتُ کَارِهاً لِهَذِهِ الْوِلَایَةِ یَعْلَمُ اللَّهُ فِی سَمَاوَاتِهِ وَ فَوْقَ عَرْشِهِ عَلَی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله حَتَّی اجْتَمَعْتُمْ عَلَی ذَلِکَ فَدَخَلْتُ فِیهِ وَ ذَلِکَ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَیُّمَا وَالٍ وَلِیَ أَمْرَ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی أُقِیمَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی حَدِّ الصِّرَاطِ وَ نَشَرَتِ الْمَلَائِکَةُ صَحِیفَتَهُ فَإِنْ نَجَا فَبِعَدْلِهِ وَ إِنْ جَارَ انْتَقَضَ بِهِ الصِّرَاطُ انْتِقَاضَةً تُزِیلُ مَا بَیْنَ مَفَاصِلِهِ حَتَّی یَکُونَ بَیْنَ کُلِّ عُضْوٍ وَ عُضْوٍ مِنْ أَعْضَائِهِ مَسِیرَةُ مِائَةِ عَامٍ یَخْرِقُ بِهِ الصِّرَاطَ فَأَوَّلُ مَا

ص: 26

زمانی که امام علی بن ابی­طالب علیه السلام عهده دار خلافت شد، مهاجرین و انصار و همه مردم به منظور بیعت به سوی امام شتافتند و کسی از اهل فضل از بیعت او سرباز نزد مگر تعدادی اندک که او را یاری نکردند؛ و مردم بیعت کردند.

عثمان قریش و همه صحابه را به دنیا عادت داده بود و برخی را بر برخی دیگر مقدم می داشت به ویژه نزدیکان خود را که از بنی امیه بودند به امارت بلاد اسلامی گمارد آنان نیز اقدام به فساد کردند، و اهل جاهلیت و افرادی که جزء مؤلفة قلوبهم بودند را بر مردم مسلط نمود تا آنجا که دیگر قدرتی برای اداره حکومت نداشت. این امر مردم را خوش نیامد لذا شروع به سرزنش وی نمودند اما او توجهی نکرد، به او مراجعه کردند ولی سخن مردم را نشنیده گرفت. تسلط آنان بر مردم ادامه داشت تا اینکه منجر به برخورد با بعضی ها و تبعید برخی دیگر و محروم نمودن برخی دیگر شد. اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله صلاح را در طرد وی دیدند و گفتند: ما فقط طبق کتاب خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و عمل بدان با وی بیعت کرده بودیم حال که او بدان عمل نمی کند دیگر هیچ حق اطاعتی از او بر گردن ما نیست. مردم درباره او چند دسته شدند گروهی تصمیم به عدم یاری او و گروهی دیگر تصمیم به قتل وی گرفتند.

افرادی که تصمیم به قتل او گرفتند بر این باور بودند که وی با کتاب خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله مخالفت کرده و فیء را به خود اختصاص داده و افرادی را به حکومت گمارده که شایسته نبوده­اند. لذا دیدند که مبارزه با او جهاد است.

اما گروهی که قصد عدم یاری او را کردند این گونه حجت آوردند که وی امر الهی را ترک کرده است، تا این که عثمان کشته شد و مردم با جمع شدن به دور امام علی علیه السلام با ایشان بیعت نمودند. امام برخاست، حمد و ثنای خدا را آن­گونه که سزاوار است به جای آورد و سپس بر محمد و خاندان او درود فرستاد و فرمود:

اما بعد، خداوند خود از ورای عرش و آسمانها می­داند که من نسبت به پذیرش خلافت بر امت محمد صلی الله علیه و آله بی رغبت بودم تا اینکه بر این نکته اتفاق کردید و من پذیرفتم. من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: هر کسی که پس از من عهده­دار حکومت بر امت من شود، بر پل صراط حاضر شود و فرشتگان نامه عمل او را حاضر می­کنند اگر عدالت ورزد نجات می­یابد و اگر ظلم کرده باشد از پل صراط لغزیده و اعضای بدنش از هم خواهد گسیخت به طوری که صد سال میان هر یک از اعضای بدن وی فاصله باشد. اولین قسمت

ص: 26

یَلْقَی بِهِ النَّارَ أَنْفُهُ وَ حُرُّ وَجْهِهِ وَ لَکِنِّی لَمَّا اجْتَمَعْتُمْ عَلَیَّ نَظَرْتُ فَلَمْ یَسَعْنِی رَدُّکُمْ حَیْثُ اجْتَمَعْتُمْ أَقُولُ مَا سَمِعْتُمْ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِی وَ لَکُمْ فَقَامَ إِلَیْهِ النَّاسُ فَبَایَعُوهُ فَأَوَّلُ مَنْ قَامَ فَبَایَعَهُ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ ثُمَّ قَامَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ سَائِرُ النَّاسِ حَتَّی بَایَعَهُ النَّاسُ وَ کَانَ الَّذِی یَأْخُذُ عَلَیْهِمُ الْبَیْعَةَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ هُمَا یَقُولَانِ نُبَایِعُکُمْ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنْ لَمْ نَفِ لَکُمْ فَلَا طَاعَةَ لَنَا عَلَیْکُمْ وَ لَا بَیْعَةَ فِی أَعْنَاقِکُمْ وَ الْقُرْآنُ إِمَامُنَا وَ إِمَامُکُمْ ثُمَّ الْتَفَتَ عَلِیٌّ علیه السلام عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ هُوَ یَقُولُ أَلَا لَا یَقُولَنَّ رِجَالٌ مِنْکُمْ غَداً قَدْ غَمَرَتْهُمُ الدُّنْیَا فَاتَّخَذُوا الْعَقَارَ وَ فَجَّرُوا الْأَنْهَارَ وَ رَکِبُوا الْخُیُولَ الْفَارِهَةَ وَ اتَّخَذُوا الْوَصَائِفَ الرُّوقَةَ فَصَارَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ عَاراً وَ شَنَاراً إِنْ لَمْ یَغْفِرْ لَهُمُ الْغَفَّارُ إِذَا مُنِعُوا مَا کَانُوا فِیهِ وَ صُیِّرُوا إِلَی حُقُوقِهِمْ الَّتِی یَعْلَمُونَ یَقُولُونَ حَرَمَنَا ابْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ ظَلَمَنَا حُقُوقَنَا وَ نَسْتَعِینُ بِاللَّهِ وَ نَسْتَغْفِرُهُ وَ أَمَّا مَنْ کَانَ لَهُ فَضْلٌ وَ سَابِقَةٌ مِنْکُمْ فَإِنَّمَا أَجْرُهُ فِیهِ عَلَی اللَّهِ فَمَنِ اسْتَجَابَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ دَخَلَ فِی دِینِنَا وَ اسْتَقْبَلَ قِبْلَتَنَا وَ أَکَلَ ذَبِیحَتَنَا فَقَدِ اسْتَوْجَبَ حُقُوقَ الْإِسْلَامِ وَ حُدُودَهُ فَأَنْتُمْ أَیُّهَا النَّاسُ عِبَادُ اللَّهِ الْمُسْلِمُونَ وَ الْمَالُ مَالُ اللَّهِ یُقْسَمُ بَیْنَکُمْ بِالسَّوِیَّةِ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ عَلَی أَحَدٍ فَضْلٌ إِلَّا بِالتَّقْوَی وَ لِلْمُتَّقِینَ عِنْدَ اللَّهِ خَیْرُ الْجَزَاءِ وَ أَفْضَلُ الثَّوَابِ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ الدُّنْیَا لِلْمُتَّقِینَ جَزَاءً وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ وَ إِذَا کَانَ غَداً فَاغْدُوا فَإِنَّ عِنْدَنَا مَالًا اجْتَمَعَ فَلَا یَتَخَلَّفَنَّ أَحَدٌ کَانَ فِی عَطَاءٍ أَوْ لَمْ یَکُنْ إِذَا کَانَ مُسْلِماً حُرّاً احْضُرُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ فَاجْتَمَعُوا مِنَ الْغَدِ وَ لَمْ یَتَخَلَّفْ عَنْهُ أَحَدٌ فَقَسَمَ بَیْنَهُمْ ثَلَاثَةَ دَنَانِیرَ لِکُلِّ إِنْسَانٍ الشَّرِیفِ وَ الْوَضِیعِ وَ الْأَحْمَرِ وَ الْأَسْوَدِ وَ لَمْ یُفَضِّلْ أَحَداً وَ لَمْ یَتَخَلَّفْ عَنْهُ أَحَدٌ إِلَّا هَؤُلَاءِ الرَّهْطُ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ وَ سَعِیدُ بْنُ الْعَاصِ وَ مَرْوَانُ بْنُ حَکَمٍ وَ نَاسٌ مَعَهُمْ

ص: 27

از بدن او که به آتش وارد می­شود، بینی و صورت او خواهد بود. اما وقتی شما در مورد من به اتفاق نظر رسیدید. دیدم نمی­توانم درخواست شما را رد کنم. این سخن من بود و از خدا طلب مغفرت می­کنم. مردم برخاسته و با ایشان بیعت کردند. اولین کسانی که بیعت کردند، طلحه و زبیر بودند. سپس مهاجرین و انصار برخاستند و بقیه مردم بیعت نمودند. عماربن یاسر و ابوهیثم بن تیهان برای امام بیعت می گرفتند، آن دو می گفتند: برای طاعت خداوند و پیروی از سنت پیامبر صلی الله علیه و آله با شما بیعت می کنیم، اگر به بیعت خود وفادار نبودیم شما هیچ حق طاعتی بر گردن ما ندارید و هیچ بیعتی بر ذمه شما نخواهد بود در حالی که قرآن هم مقابل ما و شماست.

امام علی علیه السلام که بر بالای منبر بود از سمت چپ و راست سر برگرداند و فرمود: فردا شخصی از شما که غرق دنیاست و برای خود اموال بر گرفته و نهرها ساخته و سوار مرکبهای زیبا شده و غلامان زیبارو برای خود برگزیده­ که اگر خدا چنین شخصی را نیامرزید برایش ننگ است، هنگامی که از آنچه که بدان دست یافته محروم گردید و به حقوقی که مستحق آن هستند رسیدند نگوید که علی بن ابی طالب حقوق ما را پایمال کرد. از خدا استعانت می­جوییم و از او طلب مغفرت می­کنیم و اما کسی که دارای فضیلت و سابقه است اجر و ثواب او با خداست. و کسی که خدا و پیامبر او را اجابت کرده و در دین ما وارد گشت و روی به قبله ما نهاد و از ذبح ما تناول نمود، مستحق آن شده که حقوق و حدود اسلام بر وی جاری شود. ای مردم، شما بندگان خدا هستید و اموال، اموال الهی است که در میان شما به طور مساوی تقسیم می­گردد در این مورد هیچ کسی بر دیگری برتری ندارد جز به تقوا. اهل تقوا از فضیلت بیشتری نزد خداوند برخوردارند. خداوند در دنیا برای اهل تقوا پاداش و ثواب قرار نداده است و آنچه نزد اوست برای نیکوکاران بهتر است. فردا نزد ما بیایید تا اموالی را که نزد ماست در میان شما تقسیم کنیم. هیچ کسی جا نماند. همه مسلمانان آزاد چه افراد مستحق و چه غیر مستحق فردا حاضر شوند.

فردای آن روز مردم گرد آمدند و کسی غایب نبود. امام به هر کس چه دارای مقام و چه فرد عادی، چه سیاه و چه سفید، سه دینار داد و کسی را بر دیگری ترجیح نداد. افرادی که غایب بودند فقط عبارت بودند از: طلحه، زبیر، عبدالله بن عمر و سعیدبن العاص و مروان بن حکم و افراد طرفدار آنان.

ص: 27

فَسَمِعَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی رَافِعٍ وَ هُوَ کَاتِبُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الزُّبَیْرِ وَ هُوَ یَقُولُ لِلزُّبَیْرِ وَ طَلْحَةَ وَ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ لَقَدِ الْتَفَتُّ إِلَی زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ فَقُلْتُ لَهُ إِیَّاکِ أَعْنِی وَ اسْمَعِی یَا جَارَةِ فَقَالَ لَهُ عُبَیْدُ اللَّهِ یَا سَعِیدَ بْنَ الْعَاصِ وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الزُّبَیْرِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ أَکْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ قَالَ عُبَیْدُ اللَّهِ فَأَخْبَرْتُ عَلِیّاً فَقَالَ لَئِنْ سَلِمْتُ لَأَحْمِلَنَّهُمْ عَلَی الطَّرِیقِ قَاتَلَ اللَّهُ ابْنَ الْعَاصِ لَقَدْ عَلِمَ فِی کَلَامِی أَنِّی أُرِیدُهُ وَ أَصْحَابَهُ بِکَلَامِی وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ قَالَ مَالِکُ بْنُ أَوْسٍ وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَکْثَرَ مَا یَسْکُنُ الْقَنَاةَ فَبَیْنَا نَحْنُ فِی الْمَسْجِدِ بَعْدَ الصُّبْحِ إِذْ طَلَعَ الزُّبَیْرُ وَ طَلْحَةُ فَجَلَسَا نَاحِیَةً عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ طَلَعَ مَرْوَانُ وَ سَعِیدٌ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ وَ الْمِسْوَرُ بْنُ مَخْرَمَةَ فَجَلَسُوا وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام جَعَلَ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ عَلَی الْخَیْلِ فَقَالَ لِأَبِی الْهَیْثَمِ بْنِ التَّیِّهَانِ وَ لِخَالِدِ بْنِ زَیْدٍ أَبِی أَیُّوبَ وَ لِأَبِی حَیَّةَ وَ لِرِفَاعَةَ بْنِ رَافِعٍ فِی رِجَالٍ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُومُوا إِلَی هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ فَإِنَّهُ بَلَغَنَا عَنْهُمْ مَا نَکْرَهُ مِنْ خِلَافَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِمَامِهِمْ وَ الطَّعْنِ عَلَیْهِ وَ قَدْ دَخَلَ مَعَهُمْ قَوْمٌ مِنْ أَهْلِ الْجَفَاءِ وَ الْعَدَاوَةِ فَإِنَّهُمْ سَیَحْمِلُونَهُمْ عَلَی مَا لَیْسَ مِنْ رَأْیِهِمْ فَقَالَ فَقَامُوا وَ قُمْنَا مَعَهُمْ حَتَّی جَلَسُوا إِلَیْهِمْ فَتَکَلَّمَ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ فَقَالَ إِنَّ لَکُمْ لَقِدَماً فِی الْإِسْلَامِ وَ سَابِقَةً وَ قَرَابَةً مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَدْ بَلَغَنَا عَنْکُمْ طَعْنٌ وَ سَخَطٌ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنْ یَکُنْ أَمْرٌ لَکُمَا خَاصَّةً فَعَاتِبَا ابْنَ عَمَّتِکُمَا وَ إِمَامَکُمَا وَ إِنْ کَانَ نَصِیحَةً لِلْمُسْلِمِینَ فَلَا تُؤَخِّرَاهُ عَنْهُ وَ نَحْنُ عَوْنٌ لَکُمَا فَقَدْ عَلِمْتُمَا أَنَّ بَنِی أُمَیَّةَ لَنْ تَنْصَحَکُمَا أَبَداً وَ قَدْ عَرَفْتُمَا وَ قَالَ أَحْمَدُ عَرَفْتُمْ عَدَاوَتَهُمْ لَکُمَا وَ قَدْ شَرِکْتُمَا فِی دَمِ عُثْمَانَ وَ مَالَأْتُمَا فَسَکَتَ الزُّبَیْرُ وَ تَکَلَّمَ طَلْحَةُ فَقَالَ افْرُغُوا جَمِیعاً مِمَّا تَقُولُونَ فَإِنِّی قَدْ عَرَفْتُ أَنَّ فِی کُلِّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ خُطْبَةً فَتَکَلَّمَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ أَنْتُمَا صَاحِبَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ

ص: 28

عبیدالله بن ابی رافع که کاتب علی علیه السلام بود از عبدالله بن زبیر شنید که به پدر خود و طلحه و مروان و سعید می گوید: رو به زید بن ثابت کردم و گفتم: به در می­گویم تا دیوار بشنود!

ابن ابی رافع به سعید و عبدالله بن زبیر گفت: خداوند در قرآن می فرماید: «وَ أَکْثَرَهمْ لِلْحَقِّ کارِهُون»(1) {اما اکثر آنان از حق نا خرسند هستند}. ابن ابی رافع می­گوید: خبر را به امام علیه السلام رساندم. امام فرمود: به خدا سوگند اگر زنده ماندم و به سلامت بودم آنان را به راه راست و روشن رهنمون خواهم ساخت. خدا پسر عاص را هلاک کند وی دانست که از سخنان خویش او و اصحابش را اراده کرده ام .

اما استعانت باید از خدا جست. مالک بن اوس گفت: علی علیه السلام پس از صبح بیشتر اوقات کنار جوی آب می­نشست و ما در مسجد بودیم. در این هنگام زبیر و طلحه آمدند و به دور از علی علیه السلام نشستند. سپس مروان و سعید و عبدالله بن زبیر و مسور بن مخرمه آمدند و نشستند. امام علیه السلام عمار بن یاسر را مأمور اسبان قرار داده بود، عمار به ابوهیثم بن تیهان وخالد بن زید و ابوحیه و رفاعه بن رافع که از اصحاب رسول صلی الله علیه و آله بودند گفت: برخیزید و به سمت آن افراد بشتابید چرا که اعلام مخالفت با امیرمؤمنان و امام خود کرده­اند و او را سرزنش نموده اند و افرادی ظالم و دشمن بر آنها وارد شده اند که به زودی آنها را بر امری که رأی و نظر آنها نیست وادار می کنند. پس عمار بن یاسر گفت: برخیزید و به همراه آنان برخاستیم. آنان پیش آن افراد رفته و با هم نشستند. ابوهیثم بن تیهان شروع به صحبت کرد و گفت: شما در اسلام دارای سابقه هستید و از نزدیکان امیرالمؤمنین می باشید. سرزنش و خشم شما نسبت به امام را می بینیم. اگر موضوع به شخص شما مربوط می شود پس پسرعمو و امام خود را سرزنش کنید و اگر مربوط به نصیحت برای مسلمانان است پس آن را به تأخیر نیندازید (و ایشان را از آن آگاه سازید) و ما در این باره حامی شما هستیم. شما می دانید که بنی امیه هیچ گاه شما را نصیحت نخواهد کرد. راوی از وی نقل می­کند: عداوت آنها نسبت به خودتان را فهمیده اید که شما ریختن خون عثمان دست داشته و کمک کرده­اید. زبیر سکوت کرد. طلحه لب به سخن گشود و گفت: این صحبت را رها کنید من فهمیده ام که هر کدام از شما حرفی برای گفتن دارید.

عمار بن یاسر شروع به صحبت کرد. ابتدا حمد و ثنای خداوند را به جای آورد و بر پیامبر صلی الله علیه و آله درود فرستاد و گفت: شما دو نفر صحابه رسول خدا هستید.

ص: 28

أَعْطَیْتُمَا إِمَامَکُمَا للطاعة [الطَّاعَةَ] وَ الْمُنَاصَحَةَ وَ الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ عَلَی الْعَمَلِ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ طَاعَةِ رَسُولِهِ وَ أَنْ یَجْعَلَ کِتَابَ اللَّهِ قَالَ أَحْمَدُ وَ جَعَلَ کِتَابَ اللَّهِ إِمَاماً فَفِیمَ السَّخَطُ وَ الْغَضَبُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَغَضَبُ الرِّجَالِ لِلْحَقِّ انْصُرَا نَصَرَکُمَا اللَّهُ فَتَکَلَّمَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ فَقَالَ لَقَدْ تَهَذَّرْتَ یَا أَبَا الْیَقْظَانِ فَقَالَ لَهُ عَمَّارٌ مَا لَکَ تَتَعَلَّقُ فِی مِثْلِ هَذَا یَا أَعْبَسُ ثُمَّ أَمَرَ بِهِ فَأُخْرِجَ فَقَامَ الزُّبَیْرُ فَقَالَ عَجَّلْتَ یَا أَبَا الْیَقْظَانِ عَلَی ابْنِ أَخِیکَ رَحِمَکَ اللَّهُ فَقَالَ عَمَّارٌ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أَنْشُدُکَ اللَّهَ أَنْ تَسْمَعَ قَوْلَ مَنْ رَأَیْتَ فَإِنَّکُمْ مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ لَمْ یَهْلِکْ مَنْ هَلَکَ مِنْکُمْ حَتَّی اسْتَدْخَلَ فِی أَمْرِهِ الْمُؤَلَّفَةَ قُلُوبُهُمْ فَقَالَ الزُّبَیْرُ مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ نَسْمَعَ مِنْهُمْ فَقَالَ عَمَّارٌ وَ اللَّهِ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ لَوْ لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ إِلَّا خَالَفَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام لَمَا خَالَفْتُهُ وَ لَا زَالَتْ یَدِی مَعَ یَدِهِ وَ ذَلِکَ لِأَنَّ عَلِیّاً لَمْ یَزَلْ مَعَ الْحَقِّ مُنْذُ بَعَثَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله فَإِنِّی أَشْهَدُ أَنَّهُ لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنَّ یُفَضِّلَ عَلَیْهِ أَحَداً فَاجْتَمَعَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ أَبُو الْهَیْثَمِ وَ رِفَاعَةُ وَ أَبُو أَیُّوبَ وَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ فَتَشَاوَرُوا أَنْ یَرْکَبُوا إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِالْقَنَاةِ فَیُخْبِرُوهُ بِخَبَرِ الْقَوْمِ فَرَکِبُوا إِلَیْهِ فَأَخْبَرُوهُ بِاجْتِمَاعِ الْقَوْمِ وَ مَا هُمْ فِیهِ مِنْ إِظْهَارِ الشَّکْوَی وَ التَّعْظِیمِ لِقَتْلِ عُثْمَانَ وَ قَالَ لَهُ أَبُو الْهَیْثَمِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ انْظُرْ فِی هَذَا الْأَمْرِ فَرَکِبَ بَغْلَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ دَخَلَ الْمَدِینَةَ وَ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ اجْتَمَعَ أَهْلُ الْخَیْرِ وَ الْفَضْلِ مِنَ الصَّحَابَةِ وَ الْمُهَاجِرِینَ فَقَالُوا لِعَلِیٍّ علیه السلام إِنَّهُمْ قَدْ کَرِهُوا الْأُسْوَةَ وَ طَلَبُوا الْأَثَرَةَ وَ سَخِطُوا لِذَلِکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَیْسَ لِأَحَدٍ فَضْلٌ فِی هَذَا الْمَالِ هَذَا کِتَابُ اللَّهِ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ وَ نَبِیُّکُمْ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ سِیرَتُهُ ثُمَّ صَاحَ بِأَعْلَی صَوْتِهِ یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ أَ تَمُنُّونَ عَلَیَّ بِإِسْلَامِکُمْ بَلْ لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ الْمَنُّ عَلَیْکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ وَ قَالَ أَحْمَدُ أَ تَمُنُّونَ عَلَی اللَّهِ (1) بِإِسْلَامِکُمْ أَنَا أَبُو الْحَسَنِ الْقَرْمُ

ص: 29

شما با امام خود جهت اطاعت و نصیحت و عهد و میثاق بر اطاعت خدا و رسولش و این که کتاب خدا احمد گفت: قرار دادن کتاب خدا را امام قرار دهد دست بیعت داده اید، پس چرا بر علی بن ابی طالب (علیه السلام) خشم و غضب گرفته اید؟ خشم مردان باید برای حق باشد. یاری کنید تا خداوند شما را یاری فرماید .

عبدالله بن زبیر گفت ای ابایقظان سخن بیهوده گفتی، عمار به او گفت: چه شده که این گونه سخن می گویی ای روی در هم کشیده! سپس دستور داد که او را خارج کنند. زبیر برخاست گفت: ابایقظان خدا رحمتت کند در مورد برادرزده ات عجله کردی، عمار گفت: ای اباعبدالله تو را به خدا سوگند می­دهم که سخن کسی را که دیدی بشنوی. شما گروه مهاجرین! کسی از شما هلاک نگردید مگر اینکه مؤلفه قلوبهم را در کار خویش داخل کرد.

زبیر گفت: پناه بر خدا که از آنان چیزی بشنویم. عمار گفت: ابا عبدالله، به خدا قسم اگر همه با علی مخالفت کنند، من با او مخالفت نمی­کنم و من دست از دست او رها نمی کنم چرا که علی همچنان از زمان بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله تاکنون همواره با حق است و من شهادت می دهم که هیچ کس نمی تواند شخصی را بر او برتری دهد.

عماربن یاسر، ابوهیثم، رفاعه و ابوایوب و سهل بن حنیف با هم گفت وگو و مشورت کردند که نزد امام علیه السلام در قنات رفته و ایشان را در جریان گفت وگوی خود با طلحه و زبیر و طرفدارانشان و شکایت آنها و بزرگ کردن قتل عثمان قرار دهند. ابوهیثم گفت: ای امیرالمؤمنین به این موضوع رسیدگی کنید. امام سوار مرکب پیامبر صلی الله علیه و آله شده و وارد مدینه شد و بالای منبر رفت. پس از حمد و ثنای خداوند توسط امام در این جلسه که فضلا و بزرگان صحابه پیامبر و مهاجرین در آن حضور داشتند، به امام گفتند: آنان نمونه و الگو را رد کرده و خواستار حق بیشتری برای خود هستند لذا خشمناک شدند.

امام علی علیه السلام فرمود: در این اموال کسی نسبت به بقیه ارجحیت ندارد. این کتاب خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله در میان ما و شماست. سپس با صدای بلند فرمود: ای انصار، آیا با دین خود بر من منّت می­گذارید. در حالی­که منّت نهادن بر شما، حقّ خدا و پیامبر اوست اگر راستگو باشید. احمد گفت: آیا با دین خود بر خدا منّت می­گذارید . من ابوالحسن قَرْم عالِم هستم.

ص: 29

وَ نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ وَ جَلَسَ نَاحِیَةَ الْمَسْجِدِ وَ بَعَثَ إِلَی طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ فَدَعَاهُمَا ثُمَّ قَالَ لَهُمَا أَ لَمْ تَأْتِیَانِی وَ تُبَایِعَانِی طَائِعَیْنِ غَیْرَ مُکْرَهَیْنِ فَمَا أَنْکَرْتُمْ أَ جَوْرٌ فِی حُکْمٍ أَوِ اسْتِیثَارٌ فِی فَیْ ءٍ قَالا لَا قَالَ أَوْ فِی أَمْرٍ دَعَوْتُمَانِی إِلَیْهِ مِنْ أَمْرِ الْمُسْلِمِینَ فَقَصَّرْتُ عَنْهُ قَالا مَعَاذَ اللَّهِ قَالَ فَمَا الَّذِی کَرِهْتُمَا مِنْ أَمْرِی حَتَّی رَأَیْتُمَا خِلَافِی قَالا خِلَافَکَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ فِی الْقَسْمِ وَ انْتِقَاصِنَا حَقَّنَا مِنَ الْفَیْ ءِ جَعَلْتَ حَظَّنَا فِی الْإِسْلَامِ کَحَظِّ غَیْرِنَا فِیمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَیْنَا بِسُیُوفِنَا مِمَّنْ هُوَ لَنَا فَیْ ءٌ فَسَوَّیْتَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ وَ أُشْهِدُ مَنْ حَضَرَ عَلَیْهِمَا أَمَّا مَا ذَکَرْتُمَا مِنَ الِاسْتِیثَارِ (1) فَوَ اللَّهِ مَا کَانَتْ لِی فِی الْوِلَایَةِ رَغْبَةٌ وَ لَا لِی فِیهَا مَحَبَّةٌ وَ لَکِنَّکُمْ دَعَوْتُمُونِی إِلَیْهَا وَ حَمَلْتُمُونِی عَلَیْهَا فَکَرِهْتُ خِلَافَکُمْ فَلَمَّا أَفْضَتْ إِلَیَّ نَظَرْتُ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ مَا وَضَعَ وَ أَمَرَ فِیهِ بِالْحُکْمِ وَ قَسَمَ وَ سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَمْضَیْتُهُ وَ لَمْ أَحْتَجْ فِیهِ إِلَی رَأْیِکُمَا وَ دُخُولِکُمَا مَعِی وَ لَا غَیْرِکُمَا وَ لَمْ یَقَعْ أَمْرٌ جَهِلْتُهُ فَأَتَقَوَّی فِیهِ بِرَأْیِکُمَا وَ مَشُورَتِکُمَا وَ لَوْ کَانَ ذَلِکَ لَمْ أَرْغَبْ عَنْکُمَا وَ لَا عَنْ غَیْرِکُمَا إِذَا لَمْ یَکُنْ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ لَا فِی سُنَّةِ نَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله فَأَمَّا مَا کَانَ فَلَا یُحْتَاجُ فِیهِ إِلَی أَحَدٍ وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتُمَا مِنْ أَمْرِ الْأُسْوَةِ فَإِنَّ ذَلِکَ أَمْرٌ لَمْ أَحْکُمْ أَنَا فِیهِ وَ وَجَدْتُ أَنَا وَ أَنْتُمَا قَدْ جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله مِنْ کِتَابِ اللَّهِ فَلَمْ أَحْتَجْ فِیهِ إِلَیْکُمَا قَدْ فَرَغَ مِنْ قَسْمِهِ کِتَابُ اللَّهِ الَّذِی لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ وَ أَمَّا قَوْلُکُمَا جَعَلْتَنَا فِیهِ کَمَنْ ضَرَبْنَاهُ بِأَسْیَافِنَا وَ أَفَاءَ اللَّهُ عَلَیْنَا وَ قَدْ سَبَقَ رِجَالٌ رِجَالًا فَلَمْ یَضُرَّهُمْ وَ لَمْ یَسْتَأْثِرْهُمْ عَلَیْهِمْ مَنْ سَبَقَهُمْ، لَمْ یَضُرَّهُمْ حِینَ

ص: 30

امام سپس از منبر پایین آمده، در گوشه ای از مسجد نشست و به دنبال طلحه و زبیر فرستاد. امام آنان را صدا کرده و فرمود: مگر نه این است که با اختیار و نه از روی اکراه بیعت کردید؟ چرا مخالفت می ورزید، آیا در حکم دادنی ظلم کرده ام یا آنکه مالی را از بیت المال به خود اختصاص داده ام؟ گفتند: نه، امام فرمود: آیا در امور مسلمانان از من چیزی خواسته اید که من کوتاهی کرده باشم؟ آن­دو گفتند: پناه بر خدا. امام فرمود: پس چه چیز باعث شده که همه چیز را رد کرده و با من مخالفت کنید؟ آن دو گفتند: شیوه ای که در تقسیم بیت المال اتخاذ کرده ای شیوه ای که برخلاف شیوه عمربن خطاب بود و پایمال کردن حق ما از فیء سهم ما را همانند دیگران قرار داده و این در حالی است که فیء با شمشیرهای ما به دست آمده است. بین ما و دیگران یکسان عمل می کنی. امام فرمود: خدا بزرگتر از آن است که وصف شود. خداوندا من تو را و حاضران را بر این دو نفر شاهد می­گیرم. اما در مورد برتری دادن شما بر دیگران باید گفت: من برای بدست آوردن خلافت رغبتی نداشتم و آن­را دوست نمی­دارم. اما این شما بودید که مرا بدان فرا خواندید و مجبور به قبول آن کردید. من نیز دوست نداشتم که بین شما اختلاف بیفتد. وقتی خلافت به عهده من گذاشته شد، نگاهی به کتاب خدا و قوانین و احکام آن و شیوه تقسیم پیامبر صلی الله علیه و آله و سنّت او کردم و بر اساس آنها اقدام نمودم و نیازی به مشورت با شما در امور و شراکت شما و حتی دیگران، ندیدم. امری نیز حادث نشده که در آن به نظر و مشورت شما نیاز داشته باشم. اگر چنین کاری پیش آمد و حکم آن در قرآن و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله موجود نبود، از شما و حتی دیگران روی­گردان نخواهم بود. اما در آنچه تاکنون اتفاق افتاده است، نیازی به مشورت با هیچ کسی نبوده است.

اما در مورد موضوع الگو قرار دادن عمر که مطرح کردید، باید گفت: این امری است که من در مورد آن حکم نکرده­ام. من و شما دو نفر خود دیده­ایم که آن­ را محمد صلی الله علیه و آله از کتاب خداوند مطرح نموده است. لذا در آن نیازی به شما ندارم. کتاب خدا که «لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِید»(1) {از پیش روی آن و از پشت سرش باطل به سویش نمی آید وحی [نامه] ای است از حکیمی ستوده} است این قسمت کردن را مقرّر داشته است.

اما اینکه گفته­اید: «تو ما را همانند افرادی که با آنان جنگیده­ایم قرار داده­ای در حالیکه خداوند فیء را به دست ما حاصل کرده است» باید بگویم: مردانی در گذشته نسبت به مردانی دیگر دارای سابقه بیشتری بوده­اند در حالی­که او رسول خدا به آنان ضرر نرساند و افرادی را که بر آنان سبقت داشتند بر ایشان ترجیح نداد؛

ص: 30

اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَ اللَّهِ مَا لَکُمْ وَ لَا لِغَیْرِکُمْ إِلَّا ذَلِکَ أَلْهَمَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمُ الصَّبْرَ عَلَیْهِ فَذَهَبَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ یَتَکَلَّمُ فَأَمَرَ بِهِ فَوُجِئَتْ عُنُقُهُ وَ أُخْرِجَ مِنَ الْمَسْجِدِ فَخَرَجَ وَ هُوَ یَصِیحُ وَ یَقُولُ ارْدُدْ إِلَیْهِ بَیْعَتَهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَسْتُ مُخْرِجَکُمَا مِنْ أَمْرٍ دَخَلْتُمَا فِیهِ وَ لَا مُدْخِلَکُمَا فِی أَمْرٍ خَرَجْتُمَا مِنْهُ فَقَامَا عَنْهُ وَ قَالا أَمَا إِنَّهُ لَیْسَ عِنْدَنَا أَمْرٌ إِلَّا الْوَفَاءُ قَالَ فَقَالَ علیه السلام رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً رَأَی حَقّاً فَأَعَانَ عَلَیْهِ أَوْ رَأَی جَوْراً فَرَدَّهُ وَ کَانَ عَوْناً لِلْحَقِّ عَلَی مَنْ خَالَفَهُ (1).

آنگاه که این افراد دارای سابقه کمتر دعوت الهی را اجابت کردند، ضرری متوجه آنان نشد. به خدا قسم جز این برای شما و دیگران حق دیگری نیست، خداوند به ما و شما بر این امر صبر عطا فرماید.

عبدالله بن زبیر شروع به صحبت ­کرد. امام دستور داد و ضربه ای به گردن او زدند و او را از مسجد بیرون انداختند، در حالی که وی فریاد می زد و می گفت: بیعت او را به او باز گردان. امام علیه السلام فرمود: من شما را از آنچه که بدان داخل شده اید خارج نمی کنم و همچنین در هر آنچه که از آن خارج شده اید داخل نمی نمایم. آن دو برخاستند و گفتند: اما ما کاری غیر از وفاداری انجام نمی دهیم. امام فرمود: خدا رحمت کند بنده ای را که حقی را ببیند و آن را یاری کند و یا ستمی را ببیند و بدان واکنش نشان دهد. و در مقابل کسی که مخالف حق است، پشتیبان حق باشد.

توضیح

«یخرق به الصراط» راه به آن شکافته می­شود، یعنی به حساب سال هایی که صراط با آنها پیموده می شود.

در النهایه آمده است: «قناة» یک وادی از وادی های مدینه است که در آن کشت و کار وجود دارد. امام علی علیه السلام فرمود: من ابوحسن قرم هستم. یعنی دارای رأی برتر هستم. قرم به شتر نر و بزرگ گویند یعنی من در مقایسه با آنان همانند شتر فحل نر در دسته شتران هستم .

خطابی می گوید: در بیشتر روایات «القوم» آمده یعنی با واو که فاقد معنی است صورت صحیح آن همان با راء (القُرْم) است یعنی کسی که در معرفت و تجربه سرآمد است.

روایت10.

کافیه: (1)

ابو بشیر عائذی گفت: هنگام کشته شدن عثمان، من در مدینه بودم. مهاجرین از جمله طلحه و زبیر نزد علی علیه السلام آمدند و گفتند: ای ابوالحسن بیا تا با تو بیعت کنیم. فرمود: برای این کار، نیازی به من نیست. هر کسی را که شما انتخاب کنید، مورد پذیرش من نیز می­باشد. گفتند: ما غیر از تو کسی را انتخاب نمی­کنیم. پس از قتل عثمان، آنان برای بیعت نزد علی علیه السلام زیاد رفت و آمد کردند. ص: 31

ص: 31

روایت11.

ابو اروی می گوید: غیر از آنچه که چشمان دیده و گوش هایم شنیده نمی گویم. زمانی که مردم برای بیعت با امام در بیت المال گرد آمدند امام به طلحه فرمود: دستانت را بده تا با تو بیعت کنم. طلحه جواب داد: تو از من برای بیعت سزاوارتری چرا که مردم در اطراف تو گرد آمده اند نه در اطراف من. امام فرمود: به خدا غیر از تو از کسی نمی ترسم. طلحه گفت: نترس عهدشکنی از طرف من صورت نخواهد گرفت. سپس بیعت کرد، مردم نیز بعد از او بیعت نمودند.

روایت12.

یحیی بن سلمه از پدر خود نقل می کند که ابن عباس گفت: قسم به کسی که خدایی جز او نیست، اولین کسی که به عنوان بیعت با علی علیه السلام دست داد طلحه بن عبیدالله بود.

روایت13.

محمدبن عیسی می گوید: طلحه و زبیر با علی علیه السلام بر روی منبر پیامبر صلی الله علیه و آله و با اختیار خود و نه با اکراه، بیعت نمودند.

روایت14.

عبدالله بن حکیم به نقل از امام سجاد علیه السلام می گوید: طلحه و زبیر با علی علیه السلام بیعت کردند.

روایت15.

حسن بن مبارک می گوید: طلحه و زبیر چند روز پس از بیعت نزد امام علیه السلام آمدند و گفتند: ای امیرالمؤمنین شما از زیادی خرج مدینه و کثرت تعداد اعضای خانواده ما خبر داری. آنچه به ما می دهی برای ما کافی نیست. امام فرمود: می خواهید چه بکنم؟ گفتند: از اموال بیت المال به اندازه ای که ما را کفایت کند به ما بده. امام فرمود: از مردم بپرسید در صورتی که حاضر بودند از حق خود به شما بدهند من خواهم داد. گفتند: چنین درخواستی را از مردم نخواهیم کرد چرا که درخواست ما را رد خواهند کرد! فرمود: به خدا قسم من سزاوارترم که چنین نکنم. آنان روی برگرداندند و رفتند.

روایت16.

عمرو بن شمر به نقل از امام باقر علیه السلام می گوید: طلحه و زبیر نزد امام آمدند و برای انجام عمره اجازه خواستند. امام به آن دو فرمود: شما یا قصد رفتن به شام را دارید یا بصره؟ گفتند: خدا ما را ببخشد، نیتی غیر از عمره نداریم.

روایت17.

حسین بن مبارک گوید: امام علیه السلام از آن دو عهد و قول و شدیدترین قسم ممکن را که می شود از کسی گرفت، ستاند که سر به مخالفت برندارند و بیعت شکنی نکنند

ص: 32

ینکثا و لا یتوجها وجها غیر العمرة حتی یرجعا إلیها فأعطیاه ذلک من أنفسهما ثم أذن لهما فخرجا.

و اقدامی غیر از عمره انجام ندهند و به مدینه بازگردند. این قول ها را از طرف خودشان دادند و امام به آنان اذن خروج داد.

روایت18.

ام راشد کنیز ام هانی می گوید: طلحه و زبیر نزد علی علیه السلام رفته و خواستار به جای آوردن عمره شدند. امام به آنان اجازه داد. وقتی پشت کرده و از نزد امام خارج شدند، من شنیدم که آن دو می گفتند:

نه به خدا سوگند با قلب خود با او بیعت نکردیم بلکه بادستان خود بیعت نمودیم. وی می گوید: این خبر را به گوش امام رساندم. که فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیما»(1) {در حقیقت، کسانی که با تو بیعت می کنند، جز این نیست که با خدا بیعت می کنند دست خدا بالای دستهای آنان است. پس هر که پیمان شکنی کند، تنها به زیان خود پیمان می شکند، و هر که بر آنچه با خدا عهد بسته وفادار بماند، به زودی خدا پاداشی بزرگ به او می بخشد}

روایت19.

(2) ارشاد: به گفته شعبی از سخنان آن حضرت هنگامی که عبدالله بن عمرو سعد بن ابی وقاص و محمد بن مسلمه و حسان بن ثابت و اسامة بن زید از بیعت سر باز زدند، این است که امام پس از به جای آوردن حمد و ثنای خداوند فرمود: ای مردم، شما با من طبق آنچه که با خلفای پیشین بیعت کرده بودید، بیعت کرده­اید. قبل از بیعت کردن مردم دارای اختیار هستند اما وقتی بیعت کردند دیگر اختیاری از خود ندارند. امام باید پایداری داشته و مردم تسلیم او شوند. این بیعت عمومی است و هر کس از آن روی برگرداند، از دین اسلام روی برگردانده است و از شخصی که اهل اسلام نیست پیروی نموده است. بیعت شما با من بیعت سست نبوده است. کار من و شما یکی نیست. من شما را برای خدا و شما مرا برای خود می­خواهید. قسم به خدا که من به دشمنان نصیحت می­کنم و در مورد مظلومان منصفانه رفتار می­کنم. از سعد و ابن مسلمه و اسامه و عبدالله و حسان بن ثابت اخباری ناخوشایند به من رسیده و میان من و آنان حقّ داور است.

ص: 33

توضیح

«وانما الخیار» یعنی به زعم شما و طبق آنچه شما در مورد بیعت نمودن ادعا می کنید. «لم تکن بیعتکم إیای فلتة» تعریض به بیعت با ابوبکر است.

روایت20.

(1)

مناقب: در جمل انساب الاشراف آمده که شعبی در خبری گفت: چون عثمان کشته شد مردم به امام علی علیه السلام رو آوردند تا با ایشان بیعت کنند. مردم به امام گفتند با تو بیعت می کنیم و دست امام را باز کردند تا بیعت کنند امام دست خود را بست، مردم آن را باز کردند. امام دست خود را گره کرد، تا این که سرانجام مردم بیعت نمودند. (2)

در سایر کتب تاریخ آمده است: اولین کسی که بیعت نمود طلحه بن عبیدالله بود. انگشتان طلحه در جنگ احد مجروح شده بود. هنگامی که او بیعت کرد یک اعرابی او را دید و گفت: اولین دستی که بیعت کرد، دست شلی بود این امر به سرانجام نخواهد رسید. سپس مردم در مسجد بیعت کردند .

نقل شده که این مرد، عبیدبن ذؤیب بوده که گفته است: دست شل و بیعتی که سرانجامی ندارد. منظور البرقی در این بیت، همین بوده است:

همگان از خیانت آنان آگاه شدند. چون اولین دستی که برای بیعت دراز شد دست شلی بود.

روایت21.

جبله بن سحیم از پدر خود نقل می کند: زمانی که مردم با علی علیه السلام بیعت کردند، مغیره بن شعبه نزد امام آمد و گفت: می­دانی خلیفه قبل از تو، معاویه را والی شام قرار داد و تو نیز او را به این سمت منصوب کن تا یکپارچگی اسلام حفظ شود و سپس اگر (سرکشی) او برایت آشکار شد او را عزل کن. امام فرمود: آیا تو تضمین می کنی که من آنقدر عمر کنم که پس از نصب او به ولایت، او را عزل کنم؟ گفت: نه. فرمود: خداوند از منصوب کردن وی بر دو نفر مسلمان به یک شب تاریک سؤال نخواهد کرد؟ «وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُدا»(3){من آن نیستم که گمراهگران را همکار خود بگیرم}.

روایت22.

زمانی که مردم با علی علیه السلام بیعت کردند خزیمه بن ثابت شعر ذیل را سرود:

ص: 34

إذا نحن بایعنا علیا فحسبنا***أبو حسن مما نخاف من الفتن

وجدناه أولی الناس بالناس إنه***أطب قریش بالکتاب و بالسنن

و إن قریشا لا تشق غباره***إذا ما جری یوما علی ضمر البدن

ففیه الذی فیهم من الخیر کله***و ما فیهم مثل الذی فیه من حسن

وصی رسول الله من دون أهله***و فارسه قد کان فی سالف الزمن

و أول من صلی من الناس کلهم***سوی خیرة النسوان و الله ذی المنن

و صاحب کبش القوم فی کل وقعة***یکون لها نفس الشجاع لدی الذقن

فذاک الذی تثنی الخناصر باسمه*** إمامهم حتی أغیب بی [فی] الکفن

و قال أبو العباس أحمد بن عطیة:

رأیت علیا خیر من وطئ الحصا***و أکرم خلق الله من بعد أحمد

وصی رسول المرتضی و ابن عمه***و فارسه المشهور فی کل مشهد

تخیره الرحمن من خیر أسرة***لأطهر مولود و أطیب مولد

إذا نحن بایعنا علیا فحسبنا*** ببیعته بعد النبی محمد

وقتی که ما با علی بیعت کردیم، ابوحسن ما را در ترس از فتنه ها کفایت می کند.

ما او را سزاوارترین شخص برای حکومت یافتیم او عالم ترین شخص به قرآن و سنت نبوی است.

قریش حتی نمی توانند به گرد پای او برسند اگر روزی بر شتران لاغر و چابک سوار شوند.

هر خیری که در همه آنان وجود دارد به طور یکجا در علی هست و آن حسنی که امام دارد هیچ یک از آنان ندارند.

تنها وصی پیامبر صلی الله علیه و آله در آل اوست و چابک سوار پیامبر در زمان های گذشته اوست .

در میان مردم او اولین کسی بود که نماز را بپا داشت، به جز بهترین زنان، و خداوند صاحب منت است.

و او قهرمان قوم در هر واقعه ای بوده که در آن واقعه از شدت و هول، جان شجاعان به لب می رسیده است.

اوست کسی که انگشتان کوچک برای او خم می­شود و به او اشاره می­کند و امام همه است و من بر این باورم تا زمانی که در کفن پنهان می­شوم.

ابوالعباس احمد بن عطیه می گوید:

علی را بهترین کس یافتم که قدم بر روی عالم نهاده او بهترین انسان ها پس از پیامبر است.

او وصی و پسرعمو و چابک سوار مشهور پیامبر صلی الله علیه و آله در همه عرصه ها بوده است.

خداوند او را از میان بهترین خانواده ها برگزیده است او پاک ترین مولود و پاک ترین محل تولد را داشته است.

وقتی با او بیعت کردیم، بیعت با او پس از پیامبر صلی الله علیه و آله ما را کفایت می کند.

توضیح

«اطب قریش» یعنی داناترین آنان. رجل طب: به فتح یعنی مرد عالم. «تکون لها» به خاطر شدت جنگ، «نفس الشجاع» و روح او از ترس آن «عندالذقن» در آستانه خارج شدن از بدن.

می گویم: در توضیح اعمال عید نوروز از مصلی بن خنیس خواهد آمد که امام صادق علیه السلام فرمود: دومین بیعت با امام علیه السلام روز نوروز بوده است.

روایت23.

(1)

نهج البلاغه: از سخنان آن حضرت هنگامی که پس از قتل عثمان می­خواستند با ایشان بیعت کنند: مرا رها کنید و در پی شخص دیگری باشید. زیرا ما به استقبال حوادث و اموری می رویم که رنگارنگ و فتنه آمیز است، و چهره های گوناگون دارد و دل ها بر این بیعت ثابت و عقل ها بر این پیمان استوار نمی ماند، چهره افق حقیقت را (در دوران خلافت سه خلیفه) ابرهای تیره فساد گرفته، و راه مستقیم حق ناشناخته ماند.

ص: 35

وَ اعْلَمُوا أَنِّی إِنْ أَجَبْتُکُمْ رَکِبْتُ بِکُمْ مَا أَعْلَمُ وَ لَمْ أُصْغِ إِلَی قَوْلِ الْقَائِلِ وَ عَتْبِ الْعَاتِبِ وَ إِنْ تَرَکْتُمُونِی فَأَنَا کَأَحَدِکُمْ وَ لَعَلِّی أَسْمَعُکُمْ وَ أَطْوَعُکُمْ لِمَنْ وَلَّیْتُمُوهُ أَمْرَکُمْ وَ أَنَا لَکُمْ وَزِیراً خَیْرٌ لَکُمْ مِنِّی أَمِیراً.

آگاه باشید، اگر دعوت شما را بپذیرم، بر أساس آنچه که می دانم با شما رفتار می کنم و به گفتار این و آن، و سرزنش سرزنش کنندگان گوش فرا نمی دهم. اگر مرا رها کنید چون یکی از شما هستم که شاید شنواتر، و مطیع تر از شما نسبت به رییس حکومت باشم، در حالی که من وزیر و مشاورتان باشم بهتر است که امیر و رهبر شما گردم.

توضیح

مخاطبان این سخنان، افرادی بودند که پس از قتل عثمان خواستار بیعت بودند. زمانی که مردم سیره نبوی را فراموش کرده و به اقدامات خلفای ستمگر از جمله ترجیح دادن رؤسا و اشراف به دیگران به منظور سامان دادن به امور خود عادت کرده بودند، و اکثر کسانی که از عثمان به خاطر عمل نادرست وی در تقسیم اموال خشم گرفتند از امام علیه السلام نیز توقع داشتند که باز هم آنان را نسبت به دیگران ترجیح دهد و این گونه بود که طلحه و زبیر دو روز پس از بیعت، پیمان شکستند و به علت رعایت مساوات در تقسیم اموال بر او خشم گرفتند و گفتند: تو ما را با عجم، مساوی قرار داده ای. همچنین عبدالله بن عمر و سعیدبن عاص و مروان و امثال آنان این گونه تقسیم اموال را نپذیرفتند. این افراد همان کسانی بودند که پس از قتل عثمان خواستار بیعت با امام شدند که امام به آنان فرمود: «مرا رها کنید، به دنبال کسی غیر از من باشید.» تا حجت را بر آنان تمام کند و به آنان بفهماند که ما به استقبال حوادث و اموری می رویم که رنگارنگ و فتنه آمیز است و آنان بر آن صبر نمی­کنند و او بعد از بیعت به طمع­های آنان در امر حکومت، پاسخ مثبت نمی­گوید و به گفتار گوینده و سرزنش ملامت­گر توجهی نمی­کند، بلکه آنان را بر راه راست استوار می­گرداند و آنان را در مسیر سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله هدایت می­کند.

فرمود: «افق ها تیره و تار شده است» یعنی با ابر سنت های بدعت گذاران و مخفی شدن خورشید حقیقت زیر ابر اهل شبیه به باطل. المحجة: راه و جاده. تنکّرها: تغییر آنها و پنهان شدن آنها. فرمود: «رکبت بکم: شما را سوار می کنم. و «ترکهم إیاه: ترک کردن امام از سوی مردم» یعنی عدم فرمانبری آنان از امام و انتخاب شخص دیگری برای بیعت تا زمانی که شرایط خلافت به علت عدم وجود حامی و پشتیبان فراهم نباشد، همانند سخن وی در خطبه شقشقیه: «اگر حضور فراوان بیعت کنندگان نبود، و یاران حجت را بر من تمام نمی کردند، مهار شتر خلافت را بر کوهان آن انداخته، رهایش می ساختم».

و منظور بازداشتن آنان از بیعت واجب نیست بلکه (این قول امام) برای اتمام حجت و ابطال ادعای آنان مبنی بر اجباری و از روی اکراه بودن بیعت بوده است همان گونه که طلحه و زبیر پس از پیمان شکنی ادعا نمودند. به علاوه که انسان نسبت به آنچه از آن منع می شود حریص تر می گردد و طبع انسان از آنچه که بدان سوق داده می شود فراری است و «وزیر» کسی است که از حکومت فقط وظیفه تدبیر امور را به عهده دارد.

ص: 36

و قال ابن أبی الحدید (1) کما هو دأبه أن یأتی بالحق ثم عنه یحید هذا الکلام یحمله أصحابنا علی ظاهره و یقولون إنه علیه السلام لم یکن منصوصا علیه بالإمامة و إن کان أولی الناس بها لأنه لو کان منصوصا علیه لما جاز أن یقول دعونی و التمسوا غیری.

ثم ذکر تأویل الإمامیة منه أن یسیر فیهم بسیرة الخلفاء و یفضل بعضهم علی بعض فی العطاء أو بأن الکلام خرج مخرج التضجر و التسخط لأفعال الذین عدلوا عنه علیه السلام قبل ذلک للأغراض الدنیویة أو بأنه خرج مخرج التهکم کقوله تعالی ذُقْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ أی بزعمک ثم قال و اعلم أن ما ذکروه لیس ببعید لو دل علیه دلیل فأما إذا لم یدل علیه دلیل فلا یجوز صرف اللفظ عن ظاهره.

و لا یخفی علی اللبیب أنه بعد الإغماض عن الأدلة القاهرة و النصوص المتواترة لا فرق بین المذهبین فی وجوب التأویل و لا یستقیم الحمل علی ظاهره إلا علی القول بأن إمامته علیه السلام کانت مرجوحة و أن کونه وزیرا أولی من کونه أمیرا و هو ینافی القول بالتفضیل الذی قال به فإنه علیه السلام إذا کان أحق الإمامة و بطل تفضیل المفضول علی ما هو الحق و اختاره أیضا کیف یجوز للناس أن یعدلوا عنه إلی غیره و کیف یجوز له علیه السلام أن یأمر الناس بترکه و العدول عنه إلی غیره مع عدم ضرورة تدعو إلی ترک الإمامة و مع وجود الضرورة کما جاز ترک الإمامة الواجبة بالدلیل جاز ترک الإمامة المنصوص علیها فالتأویل واجب علی التقدیرین و لا نعلم أحدا قال بتفضیل غیره علیه و رجحان العدول إلی أحد سواه فی ذلک الزمان.

ص: 37

ابن ابی الحدید بر اساس شیوه خود که حق را ذکر می کند و سپس از آن کناره گیری می کند می گوید: (1)

طرفداران ما این کلام را حمل بر ظاهر آن کرده و می گویند: نصب ایشان به امامت، نصب براساس نص صریح نیست هرچند که سزاوارترین مردم نسبت به امر خلافت است چرا که اگر نصب ایشان بنا بر نص صریح می بود جایز نبود بگوید: مرا رها کنید و سراغ شخص دیگری بروید.

ابن ابی الحدید سپس تأویل این سخن امام را نزد امامیه (شیعیان) بیان می کند: (این مخالفت اولیه امیرالمؤمنین علیه السلام از قبول خلافت به آن دلیل بوده است که) مردم از ایشان درخواست کرده بودند که بر منوال خلفاء بر آنان امامت و رهبری کند و در تقسیم اموال برخی را بر برخی دیگر برتری دهد، یا آنکه باید این سخن را حمل کرد بر اظهار ناراحتی و خشم از اعمال کسانی که پیش از آن به خاطر مقاصد دنیوی از امام علیه السلام روی گرداندند، یا آنکه کلام به شیوه تمسخر است مانند این آیه «ذق انک انت العزیز الکریم» یعنی به زعم تو .

سپس ابن ابی الحدید می گوید: «و بدان، آنچه که ذکر کرده اند و در صورت دلالت دلیل بر آن، بعید نمی باشد و در صورتی که دلیلی بر آن دلالت نکند، جایز نیست که لفظ از ظاهر آن عدول کند».

برای افراد عاقل مخفی نیست که پس از چشم پوشی از ادله محکم و نصوص متواتره، در وجوب تأویل، فرقی بین دو مذهب نیست وصحیح نیست که این کلام حمل بر ظاهر شود مگر اینکه گفته شود که امامت امام علیه السلام مرجوح بوده است و وزیر بودن ایشان اولی از امیر بودن اوست و این موضوع با قول به تفضیلی که ابن ابی الحدید گفته است منافات دارد، زیرا امام اگر محق ترین و شایسته ترین فرد برای امامت باشد و تفضیل مفضول بر آنچه که حق است، باطل باشد و او نیز آن را اختیار کرده است، چگونه برای مردم جایز است از او روی برگردانده و دیگری را انتخاب کنند و برای امام چگونه جایز است که مردم را به رها کردن آن حضرت و صرفنظر کردن از وی و انتخاب شخص دیگری امر کند با آنکه ضرورتی وجود ندارد که ترک امامت را ایجاب کند، و نیز با وجود ضرورت، همان طور که اگر ترک امامتِ واجب با وجود دلایل، جایز باشد، ترک امامت با نص صریح هم جایز خواهد بود. پس به هر دو تقدیر، تأویل واجب است و کسی را سراغ نداریم که قائل به تفضیل شخص دیگری بر امام باشد و عدول به کسی غیر از او را در آن زمان ترجیح بدهد.

ص: 37

علی أن الظاهر للمتأمل فی أجزاء الکلام حیث علل الأمر بالتماس الغیر باستقبال أمر لا تقوم له القلوب و تنکر المحجة و أنه إن أجابهم حملهم علی الحق هو أن السبب فی ذلک المانع دون عدم النص و أنه لم یکن متعینا للإمامة أو لم یکن أحق و أولی به و نحو ذلک و لعل الوجه فی قوله علیه السلام لعلی أسمعکم و أطوعکم هو أنه إذا تولی الغیر أمر الإمامة و لم تتم الشرائط فی خلافته علیه السلام لم یکن لیعدل عن مقتضی التقیة بخلاف سائر الناس حیث یجوز الخطأ علیهم.

و أما قوله فأنا لکم وزیرا خیر لکم منی أمیرا فلعل المراد بالخیریة فیه موافقة الغرض أو سهولة الحال فی الدنیا فإنه علیه السلام علی تقدیر الإمامة و بسط الید لا یجب علیه العمل بمحض الحق و هو یصعب علی النفوس و لا یحصل به آمال الطامعین بخلاف ما إذا کان وزیرا فإن الوزیر یشیر بالرأی مع تجویز التأثیر فی الأمیر و عدم الخوف و نحوه من شرائط الأمر بالمعروف و لعل الأمیر الذی یولونه الأمر یری فی کثیر من الأمور ما یطابق آمال القوم و یوافق أطماعهم و لا یعمل بما یشیر به الوزیر فیکون وزارته أوفق لمقصود القوم فالحاصل أن ما قصدتموه من بیعتی لا یتم لکم و وزارتی أوفق لغرضکم و الغرض إتمام الحجة کما عرفت.

با توجه به این که اگر کسی در اجزای کلام اندیشه کند بر او آشکار خواهد شد که دلیل اینکه امام فرمود «به دنبال شخص دیگری باشید» به علّت آن بوده است که اموری پیش می­آمده که قلب­ها به آن تن نمی­دادند و استوار نمی­ماندند و حق را انکار می­کردند، و اگر وی عهده­دار امر خلافت می­شد، آنان را در مسیر حق سوق می­داد و سبب این خودداری، وجود مانع بوده است نه این که نص و تصریح وجود نداشته باشد و ایشان برای خلافت تعیین نشده باشد یا این که ایشان سزاوارتر نبوده است و مانند آن؛ و شاید وجه این که آن حضرت علیه السلام فرمود: «شاید من شنونده­ترین و مطیع­ترین فرد در میان شما باشم» این باشد که اگر شخص دیگری خلیفه شود و شرایط برای خلافت آن حضرت مهیّا نباشد، وی از مقتضای تقیه عدول نمی­کرد بر خلاف سایر مردم که ممکن است خطا و اشتباهی در این مساله از آنان سر بزند.

اما اینکه فرمود: «من اگر وزیر باشم بهتر از آن است که امیر باشم»: شاید منظور از بهتر بودن، موافقت غرض و یا سهولت حال در دنیا باشد یعنی آن حضرت اگر امیر باشد و همه اختیارات در دست او باشد، نمی­تواند جز به حق محض عمل نماید و تحمل آن برای مردم سخت و دشوار است و جلوی برآورده شدن آرزوی طمع­کاران را می­گیرد. اما در صورت وزیر بودن، این­گونه نیست چون وزیر در امور، مشورت ارائه می­کند به علاوه که امکان تأثیر وزیر در امیر هست و همچنین به خاطر مهیا بودن شرائط امر به معروف مانند عدم خوف و غیر آن. و شاید امیری که به او ولایت می­دهند در بسیاری از موارد طبق آمال آن قوم و طبق طمع­های آنان حکومت کند و به سخن وزیر وقعی ­ننهد، پس وزارت او برای آن قوم مناسب­تر است. نتیجه آنکه: آنچه که با بیعت کردن با من به دنبال آن هستید، حاصل نخواهد شد و وزیر بودن من با امیال شما بیشتر سنخیت دارد. همان­طور که قبلاً گفته شد، غرض اتمام حجت است.

روایت24.

(1)

امالی شیخ طوسی: زمانی که امیرالمؤمنین علیه السلام پس از بیعت وارد بیت المال شد، فرمود تا اموالی که قبلاً جمع آوری شده آوردند. به هر یک از مردم که در آنجا بودند سه دینار داد. سهل بن حنیف برخاست و گفت: ای امیرالمؤمنین این غلام من بود که او را آزاد کردم. پس به او سه دینار داد همان طور که به سهل بن حنیف سه دینار داد.

ص: 38

روایت25.

(1) نهج البلاغه: در خطبه­ای فرمود: طلوع کننده ای آشکار شد و درخشنده ای درخشید و آشکار شونده ای آشکار گردید. آن که از راه حق منحرف شد به راه راست بازگشت، خداوند گروهی را به گروهی تبدیل و روزی را برابر روزی قرار داد و ما همانند مانده در خشکسالان که در انتظار بارانند، انتظار چنین روزی را می کشیدیم. امامان دین، از طرف خدا، تدبیر کنندگان امور مردم و کارگزاران آگاه بندگانند. کسی به بهشت نمی رود جز آن که آنان را شناخته، و آنان او را بشناسند و کسی در جهنّم سرنگون نگردد جز آن که منکر آنان باشد و امامان دین هم وی را نپذیرند. خدای متعال شما را به اسلام اختصاص داد و برای اسلام برگزید. زیرا اسلام نامی از سلامت است، و فراهم کننده کرامت جامعه می باشد، راه روشن آن را خدا برگزید و حجّت های آن را روشن گردانید. اسلام ظاهرش علم، و باطنش حکمت است، نو آوری های آن پایان نگیرد و شگفتی هایش تمام نمی شود. در اسلام برکات و خیرات همانند سرزمین های پر گیاه در اوّل بهاران فراوان است و چراغهای روشنی بخش تاریکی ها فراوان دارد، که درِ نیکی ها جز با کلیدهای اسلام باز نشود، و تاریکی ها را جز با چراغ های آن روشنایی نمی توان بخشید، مرزهایش محفوظ، و چراگاه هایش را خود نگهبان است، هر درمان خواهی را درمان، و هر بی نیازی طلبی را کافی است.

توضیح

گفته شده است که این خطبه پس از قتل عثمان و انتقال خلافت به ایشان ایراد شده است و ممکن است مراد از طلوع طالع در این خطبه، ظهور امارت و خلافت ایشان باشد. و با «لموع اللامع» اشاره می کند به ظهور و تحقق امر خلافت که حق ایشان بوده است و نیز تلألو انوار عدالت با رسیدن حاکمیت به ایشان؛ و منظور از (لوح اللائح) اشاره دارد به جنگ ها و فتنه هایی که پس از عهده داری خلافت پدید می­آید.

و گفته شده است که مراد از همه آنها یکی است و احتمال دارد که مراد درخشندگی چیزی باشد که درخشان بوده است، چرا که خلافت حقیقتاً برای ایشان بود، به عبارت دیگر خلافتی که حقیقتاً در ایشان طلوع کرده بود، به طور ظاهری در ایشان ظهور کرد. فرمود: «و اعتدل مائل» یعنی منحرف راست گردید، منظور خلافت است که از مواضع اصلی خود یعنی ارکان دین مبین منحرف شده بود.

شاید «انتظار الغیر» کنایه است از علم به وقوع آن و یا رضایت به تقدیر الهی در مورد آن و مراد از «الغیر» اتفاقات پیش از آن، از کشته شدن عثمان و انتقال امر خلافت به ایشان و یا جنگ ها و حوادثی که قرار بود اتفاق بیفتد است که اولی مناسب تر است .

سخن ایشان: «قوام الله». یعنی در پی تحقق منافع مردم می باشند. قیم منزل یعنی تدبیرکننده آن.

ص: 39

المدبر له و العرفاء جمع عریف و هو القیم بأمور القبیلة و الجماعة یلی أمورهم و یتعرف الأمیر منه أحوالهم فعیل بمعنی فاعل إلا من عرفهم أی بالإمامة و عرفوه أی بالتشیع و الولایة و منکرهم من لم یعرفهم و لم یقر بما أتوا به من ضروریات الدین فهو منکر لهم.

قوله علیه السلام لأنه اسم سلامة أی الإسلام مشتق من السلامة و قال الجوهری جماع الشی ء بالکسر جمعه یقال الخمر جماع الإثم و المرابیع الأمطار التی تجی ء فی أول الربیع فیکون سببا لظهور الکلإ و یقال أحمیت المکان أی جعلته حمی.

قال ابن أبی الحدید أحماه أی جعله عرضة لأن یحمی أی عرض الله سبحانه حماه و محارمه لأن یجتنب و أرعی مرعاه لأن یرعی أی مکن من الانتفاع بمواعظه لأنه خاطبنا بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ و یمکن أن یقال المعنی جعل له حرمات و نهی عن انتهاکها أو ارتکاب نواهیه و تعدی حدوده و رخصا أباح للناس التمتع بها.

أو المراد بقوله علیه السلام قد أحمی حماه منع المغیرین من تغییر قواعده و بقوله أرعی مرعاه مکن المطیعین من طاعته التی هی الأغذیة الروحانیة للصالحین کما أن النبات غذاء للبهائم.

العرفا، جمع عریف است و منظور مسئول تدبیر امور قبیله و گروه است که امور ایشان را بر عهده می گیرد و احوال و اوضاع آنها را می شناسد. و (در عریف) فعیل به معنای فاعل است. «اِلامن عرفهم: مگر کسی که آنها را بشناسد» یعنی به عنوان امام؛ «و عرفوه: و ائمه او را بشناسند»: یعنی به تشیع و ولایت، و منکرشان کسی است که آنان را نمی شناسد و به آنچه که آورده است یعنی ضروریات دین، منکر است.

و سخن ایشان: «لأنه اسم سلامه» چون آن اسم سلامت است، یعنی اسلام که از سلامت مشتق شده است. جوهری می گوید: «جماع الشیء» با کسره، جمع کردن آن است.گفته می شود: خمر جمع کردن گناه است. المرابیع: باران هایی که در اول بهار می بارد و سبب رویش گیاهان است. گفته می شود «أحمیتُ المکان» یعنی آن را قرق کرده و مورد حفاظت قرار دادم.

ابن ابی الحدید می گوید: «أحماء» یعنی آن را در معرض قرار داد تا از آن کناره گیری شود، یعنی خداوند سبحان محارمش را در معرض قرار داد تا از آن دوری شود و أرعی مرعاه لأن یرعی یعنی این امکان را داد که از مواعظ وی سود برده شود چون ما را با زبان عربی مبین مورد خطاب قرار داد.

و ممکن است گفته شود که معنی این است که برای آن حریم هایی قرار داده و از تجاوز به آن نهی کرد یا ارتکاب نواهی و تعدی به حدود آن و همچنین رخصت های داده و اجازه داده مردم از آن بهرمند شوند.

و یا مراد از «قد أحمی حماه» این است که تغییر دهندگان را از تغییر پایه های آن منع کرد. «أرعی مرعاه: ورود به چراگاه های آن را آزاد کرد» یعنی اطاعت کنندگان را قادر ساخت از او اطاعت کنند اطاعتی که غذای روح صالحان است همانند علف که غذای چهارپایان می باشد .

روایت26.

(1)

نهج البلاغه: خداوند بزرگ کتابی هدایت گر فرستاد، نیکی و بدی، خیر و شر را آشکارا در آن بیان فرمود. پس راه نیکی در پیش گیرید، که هدایت شوید و از شر و بدی پرهیز کنید تا در راه راست قرار گیرید. واجبات، واجبات، در انجام واجبات کوتاهی نکنید تا شما را به بهشت رساند، همانا خداوند چیزهایی را حرام کرده که ناشناخته نیست، و چیزهایی را حلال کرده که از عیب خالی است، و در این میان حرمت مسلمان را بر هر حرمتی برتری بخشید و حفظ حقوق مسلمانان را به وسیله اخلاص و توحید استوار کرد. مسلمان کسی است که از مسلمانان از زبان و دست او آزاری نبینند، مگر آنجا که حق باشد، و آزار مسلمان روا نیست جز در آنچه که واجب باشد.

ص: 40

بَادِرُوا أَمْرَ الْعَامَّةِ وَ خَاصَّةَ أَحَدِکُمْ وَ هُوَ الْمَوْتُ فَإِنَّ النَّاسَ أَمَامَکُمْ وَ إِنَّ السَّاعَةَ تَحْدُوکُمْ مِنْ خَلْفِکُمْ تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا فَإِنَّمَا یُنْتَظَرُ بِأَوَّلِکُمْ آخِرُکُمْ اتَّقُوا اللَّهَ فِی عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ فَإِنَّکُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّی عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ لَا تَعْصُوهُ وَ إِذَا رَأَیْتُمُ الْخَیْرَ فَخُذُوا بِهِ وَ إِذَا رَأَیْتُمُ الشَّرَّ فَأَعْرِضُوا عَنْهُ.

به سوی مرگ که همگانی است، و فرد فرد شما را از آن گریزی نیست بشتابید، همانا مردم در پیش روی شما می روند، و قیامت از پشت سر، شما را می خواند. سبکبار شوید تا به قافله برسید، که پیش رفتگان در انتظار باز ماندگانند. از خدا در مورد بندگان و شهرهایش بترسید، و تقوا پیشه کنید زیرا شما در پیشگاه خداوند، حتی از شهرها و خانه ها و حیوانات بازخواست می شوید. خدا را اطاعت کنید و از فرمان خدا سرباز مدارید، اگر خیری دیدید برگزینید، و اگر شر و بدی دیدید از آن دوری کنید.

توضیح

واصدفوا یعنی از راهش اعراض کنید. قصد: عدالت است. علت منصوب بودن «فرائض» باب اغراء است.

فرمود: «و شّد بالاخلاص» یعنی ارتباط حقوق به آن یعنی بر مخلصان موحد محافظت از حقوق مسلمانان واجب است. فرمود: «و خاصة احدکم»: ابن ابی الحدید می گوید: منظور «مرگ» است هرچند شامل همه حیوانات می شود اما در مورد هر حیوانی دارای خصوصیت و کیفیت مختلف با سایر حیوانات است «فإن الناس امامکم، مردم در برابر شما هستند» یعنی در مرگ از شما سبقت گرفته اند و در برخی از نسخه ها «الباس» آمده یعنی با «باء» که منظور فتنه است که شما را فرا می خواند. «الحداء» راندن شتر و آواز برای آن. «تخففّوا» یعنی با قناعت کردن از دنیا به اندک و ترک حرص بر دنیا و ترک ارتکاب گناهان خود را سبکبال کنید. چرا که مسافر سبک بار سزاوارتر است از سایر مسافران برای ملحق شدن به دوستان و نجات یافتن. «انما ینتظر» یعنی منتظر رستاخیز و محشر.

روایت27.

(1)

تفسیر قمی: امیرالمؤمنین علیه السلام پنج روز پس از بیعت مردم با ایشان خطبه ای ایراد کرده و فرمود: بدانید که هر حقی، طالبی و هر خونی، خونخواهی دارد، و طالب حق، همچون انتقام گیرنده خون های ماست، و حاکمی که درباره خودش حکم می دهد همان عادلی است که انصاف می ورزد و همان حاکمی است که ستم نمی کند و او خداوند واحد قهّار است.

ص: 41

وَ اعْلَمُوا أَنَّ عَلَی کُلِّ شَارِعِ بِدْعَةٍ وِزْرَهُ وَ وِزْرَ کُلِّ مُقْتَدٍ بِهِ مِنْ بَعْدِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَ مِنْ أَوْزَارِ الْعَامِلِینَ شَیْئاً وَ سَیَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنَ الظَّلَمَةِ مأکل [مَأْکَلًا] بِمَأْکَلٍ وَ مشرب [مَشْرَباً] بِمَشْرَبٍ مِنْ لُقَمِ الْعَلْقَمِ وَ مَشَارِبِ الصَّبِرِ الْأَدْهَمِ فَلْیَشْرَبُوا الصُّلْبَ مِنَ الرَّاحِ السَّمَّ المذاف [الْمُدَافَ وَ لْیَلْبَسُوا دِثَارَ الْخَوْفِ دَهْراً طَوِیلًا وَ لَهُمْ بِکُلِّ مَا أَتَوْا وَ عَمِلُوا مِنْ أَفَارِیقِ الصَّبِرِ الْأَدْهَمِ فَوْقَ مَا أَتَوْا وَ عَمِلُوا أَمَا إِنَّهُ لَمْ یَبْقَ إِلَّا الزَّمْهَرِیرُ مِنْ شِتَائِهِمْ وَ مَا لَهُمْ مِنَ الصَّیْفِ إِلَّا رَقْدَةٌ وَ یَحْبِسُهُمْ و مَا تَوَازَرُوا وَ جَمَعُوا عَلَی ظُهُورِهِمْ مِنَ الْآثَامِ فَیَا مَطَایَا الْخَطَایَا وَ یَا زَوْرَ الزَّوْرِ وَ أَوْزَارَ الْآثَامِ مَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا اسْمَعُوا وَ اعْقِلُوا وَ تُوبُوا وَ ابْکُوا عَلَی أَنْفُسِکُمْ فَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ فَأُقْسِمُ ثُمَّ أُقْسِمُ لَتَحْمِلَنَّهَا بَنُو أُمَیَّةَ مِنْ بَعْدِی وَ لَیَعْرِفُنَّهَا فِی دَارِ غَیْرِهِمْ عَمَّا قَلِیلٍ فَلَا یُبَعِّدُ اللَّهُ إِلَّا مَنْ ظَلَمَ وَ عَلَی الْبَادِی یَعْنِی الْأَوَّلَ مَا سَهَّلَ لَهُمْ مِنْ سَبِیلِ الْخَطَایَا مِثْلُ أَوْزَارِهِمْ وَ أَوْزَارِ کُلِّ مَنْ عَمِلَ بِوِزْرِهِمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ أَلا ساءَ ما یَزِرُونَ

و بدانید که گناه هر بدعت­گذار و همه افرادی که پس از او به وی اقتدا می­کنند تا روز قیامت بر گردن اوست بدون اینکه از گناه عمل کنندگان چیزی کاسته شود. خداوند از ظالمان، در برابر خوردنی به وسیله خوردنی و در برابر نوشیدنی با نوشیدنی انتقام خواهد گرفت، با لقمه های تلخ و عصاره های بدمزه سیاه رنگ، و به آنان سمّی مهلک نوشانده و لباسی از ترس به مدت طولانی خواهد پوشاند. و برای آنان به خاطر هر آنچه انجام داده اند، مشک هایی مملو از نوشیدنی های سیاه رنگ تلخ است، و این عذاب مافوق آن چیزی است که عمل کرده­اند. از زمستانشان فقط سرمای سوزان و از تابستانشان فقط گرمای شدید نصیبشان خواهد شد و آنان را حبس می کند و آنان کمکی نخواهند داشت در حالی­که باری از گناهان را بر پشت خود انباشته­اند. چه مرکبهایی که گناهان ظالمان را حمل می­کنند و چه گناهانی و چه گنهکارانی!. بشنوید، تعقّل کنید، توبه نمایید و بر خود گریه کنید و «سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُون»(1) { کسانی که ستم کرده اند به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت}. قسم می­خورم و باز قسم می­خورم که پس از من بنی امیّه خلافت را بدست خواهند گرفت و در اندک زمانی آن را در خانه غیر خودشان خواهند دید. خداوند فقط کسی را که ظلم کرده دور می­گرداند و و گناه آنان و همه عمل کنندگان تا روز قیامت متوجه شروع کننده این راه یعنی اولین کسی است که زمینه را برای آنان فراهم کرد. «وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ أَلا ساءَ ما یَزِرُون»(2) «و (آنها باید) بخشی از بار گناهان کسانی را که ندانسته آنان را گمراه می کنند (بردارند). آگاه باشید، چه بد باری را می کشند.»

توضیح

«والطالب کقیام الثائر» حق طلبی انسان همانند قیام شخص خونخواه است، به عبارت دیگر طالب حق، همچون قیام کننده برای خونخواهی ماست. «الثأر» با همزه، به معنای خون و خونخواهی و طلب کردن قاتل خویشاوندت است. «الثائر» به گفته فیروزآبادی کسی که آرام و قرار ندارد تا اینکه انتقام بگیرد.

«الحاکم فی حق نفسه»: شاید معنی آن این باشد که در کشتن ما، حقی بر ما و حقی بر خداوند خواهد بود چرا که حجت و ولی او را کشته­اند. قائم، حق ما را خواهد گرفت و خداوند عادل در حق خودش قضاوت خواهد کرد.

«أن علی کل شارع بدعة وزره: گناه هر بدعت گذاری بر عهده خود اوست»: «شرع لهم» بر وزن «منع» یعنی سنت گذاری. و قول ایشان: «وزره» اسم اِنّ و خبر آن ظرف مقدم، یعنی بدعت­گذار هم گناه بدعت خودش و هم گناه پیروان خود را به دوش می­کشد. «من لقم العلقم» لقم جمع لقمه است و العلقم: حنظل که گیاه تلخی است و یا هر چیز تلخ. «الأدیم»: سیاه. فلیشربوا الصلب: یعنی شدید غلیظ زیرا نوشیدن آن سخت­تر است. یا تصحیف «صئب» با همزه است. گفته می شود صئب من الشراب بر وزن فرح، هنگامی که بسیار بنوشد تا آن که از آن پُر شود.

«الصّبَب»: با «باء» با حرکت حروف، به معنی مصبوب یعنی ریخته شده. «الراح» یعنی شراب که در اینجا برای تمسخر است. الّدوف: مخلوط شدن و خیس شدن با آب و مانند آن. فیروزآبادی: الفرقه: مشک پر است که نمی­توان آن را مخض زدن دوغ کرد تا این که جدا شود، همچنین به معنای گروهی از مردم و جمع آن فِرَق است و جمع الجمع آن: أفاریق.

ص: 42

إلا الزمهریر من شتائهم أی لم یبق من شدائد الدنیا إلا ما أصابهم من تلک الشدة و لیس لهم فی ذلک أجر إلا رقدة بالهاء أی إلا نومة و فی بعض النسخ بالفاء مع الضمیر و الرفد بالکسر العطاء و بالکسر و الفتح القدح الضخم و الحاصل أنه لم یبق لهم من راحة الدنیا إلا راحة قلیلة ذهبت عنهم و یحبسهم ما توازروا أی یحبسهم یوم القیامة أوزارهم و فی بعض النسخ و ما توازروا أی یحبسهم الله و یا زور الزور قال فی القاموس الزورة الناقة التی تنظر بمؤخر عینها لشدتها و لعل فی بعض الفقرات تصحیفات.

«إلا الزمهریر من شتائهم»: یعنی از سختی های دنیا چیزی باقی نماند مگر آنچه آنان بدان دچار شدند و در این میان از اجر و پاداش بهره مند نشدند. «اِلا رقدة» با هاء یعنی به غیر از خواب. در برخی از نسخه ها: با فاء و ضمیر ذکر شده است. الرفد با کسره: عطا و بخشش و با کسره و فتح: قدح بزرگ. و نتیجه اینکه از راحتی دنیا برای آنان غیر از راحتی اندکی باقی نمانده که آن هم از بین رفت. «ویحسبهم ما توازرو»: یعنی بار سنگینشان آنان را در روز قیامت حبس می کند. در برخی از نسخه ها: «و ما توازروا» خدا آنان را حبس می­کند «و یا زور الزور» در القاموس گفته شده است: الزورة: شتری که از قسمت انتهایی چشمانش نگاه می کند برای شدت آن، و شاید در برخی از پاراگراف ها تصحیف باشد.

روایت28.

(1)

ارشاد: امیر المؤمنین علیه السّلام در مدینه برای مردم خطبه خواند و پس از حمد و ثنای پروردگار متعال فرمود: خدای تعالی هیچ گاه گردنکشان روزگار را نابود نکرده مگر پس از مهلت دادن و آسودگی، و شکستگی استخوان هیچ یک از امتهای گذشته را اصلاح نکرده مگر پس از تنگی و بلاء. ای مردم در برابر آنچه از سختی­ها بدان رو آورده اید، و گرفتاریهای بزرگی که از زمان پشت سر گذارده اید عبرت است، ولی هر که دل دارد خردمند نیست، و هر گوش داری شنوا نیست. هر کس که با چشم نگاه می­کند بینا نیست. آگاه باشید ای بندگان خدا، خوب بنگرید در آنچه برای شما مفید است. سپس بنگرید به خانه­های فراخِ آن کس که خداوند او را در قبال عواقب کردارش هلاک ساخت، و به روش فرعونیان زندگی می­کردند دارای باغها و چشمه ها و کشت زارها و مقامی بس بزرگ بودند، پس اینها همه میدان عبرتی برای مردمان کنجکاو و با فراست است. آن راه آشکار ثابتی است که هر کس در آن پا نهد او را از نابودیِ بدنبال خوشی و ناز و نعمت بیم دهد، و آسودگی خیال و شادکامی انسان را بازگرداند و آن کس از شما که شکیبائی ورزد سرانجام نیک دارد و سرانجام کارها از آن خداست. پس وای بحال خردمندان! چگونه به گذرگاه سیلها رحل اقامت افکنده اند و چیزی را که ایمن از زوال نیست به خود می­بندند، وای به حال این امتی که از جاده راست منحرف گشته و از درک کمالات و رشد خود باز مانده است. از را پیامبر خود پیروی نمی­کنند و دنبال کردار وصی پیامبر نمی­روند، و بغیب (یعنی خدا و قیامت) ایمان نمی­آورند، از زشتی خودداری نمی­کنند و چگونه (خودداری کنند)

ص: 43

وَ مَفْزَعُهُمْ فِی الْمُبْهَمَاتِ إِلَی قُلُوبِهِمْ وَ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ إِمَامُ نَفْسِهِ أَخَذَ مِنْهَا فِیمَا یَرَی بِعُرًی ثِقَاتٍ لَا یَأْلُونَ قَصْداً وَ لَنْ یَزْدَادُوا إِلَّا بُعْداً لِشِدَّةِ أُنْسِ بَعْضِهِمْ بِبَعْضِهِمْ وَ تَصْدِیقِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً حِیَاداً کُلُّ ذَلِکَ عَمَّا وَرَّثَ الرَّسُولُ وَ نُفُوراً عَمَّا أُدِّیَ إِلَیْهِ مِنْ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ الْعَلِیمِ الْخَبِیرِ فَهُمْ أَهْلُ عَشَوَاتٍ وَ کُهُوفُ شُبُهَاتٍ قَادَةُ حَیْرَةٍ وَ رِیبَةٍ مِمَّنْ وُکِّلَ إِلَی نَفْسِهِ فَاغْرَوْرَقَ فِی الْأَضَالِیلِ هَذَا وَ قَدْ ضَمِنَ اللَّهُ قَصْدَ السَّبِیلِ لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ إِنَّ اللَّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیمٌ فَیَا مَا أَشْبَهَهَا مِنْ أُمَّةٍ صَدَرَتْ عَنْ وَلَائِهَا وَ رَغِبَتْ عَنْ رُعَاتِهَا وَ یَا أَسَفاً أَسَفاً یَکْلِمُ الْقَلْبَ وَ یُدْمِنُ الْکَرْبَ مِنْ فَعَلَاتِ شِیعَتِنَا بَعْدَ مَهْلِکِی عَلَی قُرْبِ مَوَدَّتِهَا وَ تَأَشُّبِ أُلْفَتِهَا کَیْفَ یَقْتُلُ بَعْضُهَا بَعْضاً وَ تَحَوَّلَ أُلْفَتُهَا بُغْضاً فَلِلَّهِ الْأُسْرَةُ الْمُتَزَحْزِحَةُ غَداً عَنِ الْأَصْلِ الْمُخَیِّمَةُ بِالْفَرْعِ الْمُؤَمِّلَةُ الْفَتْحَ مِنْ غَیْرِ جِهَتِهِ الْمُتَوَکِّفَةُ الرَّوْحَ مِنْ غَیْرِ مَطْلَعِهِ کُلُّ حِزْبٍ مِنْهُمْ مُعْتَصِمٌ بِغُصْنٍ آخِذٌ بِهِ أَیْنَمَا مَالَ الْغُصْنُ مَالَ مَعَهُ مَعَ أَنَّ اللَّهَ وَ لَهُ الْحَمْدُ سَیَجْمَعُهُمْ کَقَزَعِ الْخَرِیفِ وَ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُمْ وَ یَجْعَلُهُمْ رُکَاماً کَرُکَامِ السَّحَابِ یَفْتَحُ اللَّهُ لَهُمْ أَبْوَاباً یَسِیلُونَ مِنْ مُسْتَشَارِهِمْ إِلَیْهَا کَسَیْلِ الْعَرِمِ حَیْثُ لَمْ تَسْلَمْ عَلَیْهِ قَارَةٌ وَ لَمْ تَمْنَعْ مِنْهُ أَکَمَةٌ وَ لَمْ یَرُدَّ رُکْنُ طَوْدٍ سَنَنَهِ یَغْرِسُهُمُ اللَّهُ فِی بُطُونِ أَوْدِیَةٍ یُسْلِکُهُمْ یَنابِیعَ فِی الْأَرْضِ یَنْفِی بِهِمْ عَنْ حُرُمَاتِ قَوْمٍ وَ یُمَکِّنُ لَهُمْ فِی دِیَارِ قَوْمٍ لِکَیْ لَا یَغْتَصِبُوا مَا غَصَبُوا یُضَعْضِعُ اللَّهُ بِهِمْ رُکْناً وَ یَنْقُضُ بِهِمْ عَلَی الْجَنْدَلِ مِنْ إِرَمَ وَ یَمْلَأُ مِنْهُمْ بُطْنَانَ الزَّیْتُونِ

ص: 44

در صورتی که در کارهای نامعلوم پناهگاهشان دلهای خودشان است و هر یک از ایشان امام و پیشوای خودش می­باشد (و چنین می­پندارد) که در آنچه به­ نظرش رسیده بندهای محکم و استواری را گرفته است. (به زعم خودشان) در انجام خیرات و طلب را درست کوتاهی نمی کنند، (اما به خاطر نادانی شان) جز دوری (از راه حق) بر چیزی نمی­افزایند، و این (دوری از حق) به خاطر شدت انس و خو گرفتن به همدیگر و تصدیق یکدیگر است و همه اینها برای کنار رفتن و دوری گزیدن از آن چیزی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به یادگار گذاشته است و برای گریختن از آنچه آفریدگار آسمانها و زمینها، خداوند دانا و آگاه به آن پیامبر گرامی فرو فرستاده است. پس اینانند گمراهان بی بصیرت، و پناهگاه های شبهه، و سرداران شک و حیرت هر کسی هستند که بخود واگذار شود، پس در گرداب گمراهی­ها غرق شود.

و خداوند بر خود واجب کرده که راه راست را بنمایاند «لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ إِنَّ اللَّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیم»(1) {تا هلاک شود آنکه هلاک شده (و کفر ورزیده) از روی بینش، و زنده گردد آنکه زنده شده است (و ایمان آورده) است از روی بینش، و همانا خداوند شنونده و دانا است}، پس ای مردم، چه اندازه شبیه هستند این گروه به آن امتی که از زمامداران حقیقی خود جلوگیری کرده و از صاحب اختیاران واقعی خود به کناره گرفته­اند. و ای بسا افسوس که دل ریش شود و اندوه همیشگی گردد از کردارهای شیعیان پس از رفتن من در حالی که از نزدیکی (زمان) ایشان به دوستی یکدیگر و آمیزش و الفت (اندک زمانی نگذرد) که چگونه برخی از ایشان برخی را بکشند، و این دوستی و همدمی به دشمنی و کینه تبدیل گردد، پس با خداست سرانجام گروهی که در این میان اساس و ریشه را از دست داده، و رحل اقامت و تمسک را به در خانه فرع و شاخه افکنند، آنان که آرزومند فتح و پیروزی هستند نه از راه آن، و چشم به راه شادی و رحمت دوخته­اند و نه از برآمدنگاه آن، هر گروهی از ایشان به شاخه­ای چنگ زنند، و به هر سو آن شاخه میل کند آنان نیز بدنبالش به همان سو روند.

با این که خدایی که سپاس سزاوار اوست بزودی آنان را چون پاره ابرهای پائیزی گرد آورد، و میان ایشان طرح دوستی و الفت اندازد، و همانند ابرهای متراکم اینان را متراکم و انبوه سازد و درهایی را برای ایشان بگشاید، از جایگاههای خود همانند سیل خروشان بیرون ریزند همان­گونه که هیچ تپه از آن سیل آسوده نماند، و هیچ جای بلندی جلوگیر آن نشود، و هیچ دامنه کوهی آن سیل را منحرف نکند. خداوند ایشان را در میان شکم دره ها می­پروراند و مانند چشمه ها در زمین روان سازد، بوسیله اینان از حریم­های گروهی جلوگیری کند و ایشان را در شهرهای گروهی می­گمارد تا آنچه را آنان بزور گرفته اند، واپس گیرند. ویران و منهدم سازد بوسیله ایشان رکنی را، و بشکند بدست ایشان سنگهای پیچیده ارم را و پر می­کند از ایشان گودیهای زیتون را. سوگند به آن که دانه را شکافت و انسان را آفرید که هر آینه آب شود آنچه در دست های ایشان است پس از پابرجاشدن شان در شهرها و بزرگی کردن بر بندگان چنان قیر و سرب در آتش آب شود و امید است خدای تعالی شیعیان مرا پس از جدائی و پراکندگی برای بدترین روز این گروه گرد آورد، و برای هیچ کس نیست که در کارها چیزی را برای خدا اختیار کند (این قسمت از روایت در بحار ناقص و نامفهوم نقل شده است)

ص: 44

الْخِیَرَةُ بَلْ لِلَّهِ الْخِیَرَةُ وَ الْأَمْرُ جَمِیعاً (1).

بلکه اختیار کارها همگی از آن خداست.

توضیح

سخن امام علیه السلام: «إلی عرصات من قد أباده الله» «به سرزمین های کسانی که خداوند آنهارا از بین برده است: یعنی بنگرید به سرزمین هایی که خداوند اهل آنها را به خاطر عملشان همانند خلفای سه­گانه به ویژه عثمان نابود کرده است.

«فها هی: پس هان این است»، یعنی سرزمین­های اینان، همه میدان عبرتی برای مردم بافراست و متفکران در دنیا و عواقبش و عبرت گیرندگان از آن است.

«اِنها لسبیل مقیم»: آثار آنها باقی مانده است یعنی آثار کشور و منازلشان بر سر راهتان است که هر صبح و شب آنها را مشاهده می کنید. این آثار برای هر کسی که آنها را ببیند به زبان حال عبرت آمیز هشدار می دهد که این عرصه­های ویران و خرابی که مشاهده می کنید اهالی آن قبلاً شاد و مسرور بودند.

«الحبور» مانند سرور، هم از نظر لفظ و هم از نظر معنا. «استضافوا» یعنی طلب ضیافت کردند یا آن را پذیرفتند، از کسی که از نیرنگ و فریبش امنیتی و آسایشی نیست و او دنیا است.

«ویسأ لهذه الامه» فیروزآبادی در القاموس می گوید: ویس کلمه ای است که در موضع رأفت و مهربانی کردن با بچه به کار می رود. الویس یعنی فقر.

در برخی از نسخه ها: «و یا لهذه الامة» یعنی: ای قوم از آنها تعجب کنید. «لایألون قصدا» در انجام خیرات کوتاهی نمی کنند یا در طلب راه درست و میانه به زعم ایشان، اما به خاطر نادانی شان فقط دورتر می­شوند.

در برخی نسخه ها: «لا یأتون» آمده که صحیح تر است. «و قدضمن الله» اشاره است به این کلام الهی «و علی الله قصد السبیل»

«فیا ما اشبهها»: یعنی ای قوم، این امت چقد شبیه فلان امت است. به علت صدور چنین اعمالی از آنان، از تصریح خودداری کرده است و تعریض زده است.

ظاهرتر آن است که در الکافی است: «و آنان چقدر به چهارپایانی شباهت دارند که فاقد چوپان هستند»، در الصحاح: تأشَبَ القوم: یعنی در هم آمیختند همچنین گفته می شود: فلانی آمد در حالی که با فلان شخص درهم آمیخته بود

ص: 45

إلیه أی انضم إلیه و قال تزحزح تنحی و قال خیم بالمکان أی أقام و التوکف الترقب و الانتظار و الحاصل أنهم تفرقوا عن أئمة الحق و لم ینصروهم و تعلقوا بالأغصان و الفروع التی لا ینفع التعلق بها کمختار و أبی مسلم و زید و یحیی و إبراهیم و أمثالهم. (1) قوله علیه السلام سیجمعهم إشارة إلی اجتماعهم علی أبی مسلم لدفع بنی أمیة و الآنک بضم النون الأسرب.

قوله علیه السلام و لعل الله یجمع شیعتی إشارة إلی ظهور القائم علیه السلام و قد مر و سیأتی مزید توضیح للخطبة عند إیرادها بسند آخر.

یعنی همراه او آمد.

و فرمود: تزحزح: کناره گیری کرد و فرمود: خیم بالمکان: یعنی اقامت کرد، خیمه زد. التوکف: مترصد شدن و منتظر شدن و نتیجه اینکه: آنها از کنار امامان حق پراکنده شدند و آنان را یاری نکردند، بلکه به شاخه ها و درختان آویزان شدند که البته سودی هم نکردند مثل: مختار، ابومسلم و زید و یحیی و ابراهیم و امثالهم.

فرمود: «سیجمعهم: آنان را جمع خواهد کرد» اشاره دارد به گرد آمدن آنان در اطراف ابومسلم برای دفع بنی امیه. الآنک با ضمه نون یعنی: سرب.

فرمود: «و لعل الله یجمع شیعتی: امید است که خدا شیعیانم را جمع کنند» اشاره دارد به ظهور امام زمان (عج) همان طور که گذشت. توضیحات بیشتر در مورد این خطبه هنگام ذکرآن با سند دیگر خواهد آمد .

روایت29.

(1)

الغیبة نعمانی: امام علی علیه السلام پس از قتل عثمان که مردم با وی بیعت کردند، بر منبر رفته و خطبه ای ایراد کرد و فرمود: آگاه باشید، تیره روزی ها و آزمایش ها، همانند زمان بعثت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بار دیگر به شما روی آورد. سوگند به خدایی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را به حق مبعوث کرد، سخت آزمایش می شوید، غربال و زیر و رو خواهید شد، تا آن که پایین به بالا، و بالا به پایین رود، آنان که سابقه ای در اسلام داشتند، و تاکنون منزوی بودند، بر سر کار می آیند، و آنها که به ناحق، پیشی گرفتند، عقب زده خواهند شد. به خدا سوگند، کلمه ای از حق را نپوشاندم و هیچ دروغی نگفته ام و از پیش به این مقام خلافت و چنین روزی خبر داده شده­ام.

ص: 46

روایت30.

(1) نهج البلاغه: آن چه می گویم به عهده می گیرم و خود به آن پایبندم. کسی که عبرت ها برای او آشکار شود و از عذاب آن پند گیرد، تقوا و خویشتن داری او را از سقوط در شبهات نگه می دارد. آگاه باشید، تیره روزی ها و آزمایش ها، همانند زمان بعثت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بار دیگر به شما روی آورد. سوگند به خدایی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را به حق مبعوث کرد، سخت آزمایش می شوید، چون دانه ای که در غربال ریزند (این قسمت اخیر به اشتباه در بحار نقل نشده است)، یا غذایی که در دیگ گذارند به هم خواهید ریخت، زیر و رو خواهید شد، تا آن که پایین به بالا، و بالا به پایین رود، آنان که سابقه ای در اسلام داشتند، و تاکنون منزوی بودند، بر سر کار می آیند، و آنها که به ناحق، پیشی گرفتند، عقب زده خواهند شد. به خدا سوگند، کلمه ای از حق را نپوشاندم، هیچ گاه دروغی نگفته ام، به این مقام خلافت و چنین روزی خبر داده شدم. آگاه باشید همانا گناهان چون مرکب های بد رفتارند که سواران خود (گناهکاران) را عنان رها شده در آتش دوزخ می اندازند. اما تقوا، چونان مرکب های فرمانبرداری هستند که سواران خود را، عنان بر دست، وارد بهشت جاویدان می کنند. حقّ و باطل همیشه در پیکارند، و برای هر کدام طرفدارانی است، اگر باطل پیروز شود، جای شگفتی نیست، از دیر باز چنین بوده، و اگر طرفداران حق اندکند، چه بسا روزی فراوان گردند و پیروز شوند، امّا کمتر اتّفاق می افتد که چیز رفته باز گردد.

توضیح

الزعیم یعنی الکفیل. «أن من صرحت» یعنی آشکار شد. المثلات: یعنی عقوبات. قحم فی الامر: یعنی خود را در آن انداخت. الشبهات: آنکه حق بودن و دروغین بودن آن با هم مشتبه شده باشد و گفته شده است: منظور ایشان از شبهات امور فانی می باشد که حق بودن و ثابت بودن و ماندگاریشان مورد توهم است. تفسیر بقیه کلام در باب شکایت ایشان علیه السلام گذشت.

ص: 47

روایت31.

(1)

نهج­البلاغه: امام علیه السلام در جواب طلحه و زبیر که گفته بودند: با تو بیعت می کنیم به شرط این که ما شریک تو در امر خلافت باشیم، فرمود: «نه، ولی در قدرت و یاری دادن شریک، و در ناتوانی و سختی کمک باشید».

توضیح

ابن ابی الحدید می گوید: یعنی هنگامی که پایه های اسلام توسط من قوت یافت شما هم تقویت کنید. استعانت در اینجا یعنی ظفر و پیروزی. «عونان علی العجز و الاود» یعنی کجی.

ابن میثم (ره) می گوید: یعنی بر رفع آنچه که عارض می­شود از آن دو، یا حال وجود آن دو، زیرا «علی» بر حال دلالت دارد.

ابن ابی الحدید نقل می کند که امام علیه السلام در جواب آن­ دو فرمود: اما مشارکت در خلافت، چگونه چنین چیزی امکان دارد. آیا صحیح است که تدبیر امور مردم را دو امام انجام دهند؟ وای بر تو، آیا دو شمشیر در یک غلاف جای می گیرد؟

روایت32.

(2)

نهج ­البلاغه: از سخنان وی زمانی که در مورد توزیع مساوی بیت المال مورد سرزنش قرار گرفت: آیا به من دستور می دهید برای پیروزی خود، از جور و ستم در باره امّت اسلامی که بر آنها ولایت دارم، استفاده کنم. به خدا سوگند، تا عمر دارم، و شب و روز برقرار است، و ستارگان از پی هم طلوع و غروب می کنند، هرگز چنین کاری نخواهم کرد اگر این اموال از خودم بود به گونه ای مساوی در میان مردم تقسیم می کردم تا چه رسد که مال برای خودشان است، بلکه مال، مال خداست؛ آگاه باشید بخشیدن مال به آنها که استحقاق ندارند، زیاده روی و اسراف است، ممکن است در دنیا مقام بخشنده آن را بالا برد، امّا در آخرت پست خواهد کرد، در میان مردم ممکن است گرامی اش بدارند، امّا در پیشگاه خدا خوار و ذلیل است. کسی مالش را در راهی که خدا اجازه نفرمود

ص: 48

فِی غَیْرِ حَقِّهِ وَ عِنْدَ غَیْرِ أَهْلِهِ إِلَّا حَرَمَهُ اللَّهُ شُکْرَهُمْ وَ کَانَ لِغَیْرِهِ وُدُّهُمْ فَإِنْ زَلَّتْ بِهِ النَّعْلُ یَوْماً فَاحْتَاجَ إِلَی مَعُونَتِهِمْ فَشَرُّ خَدِینٍ وَ أَلْأَمُ خَلِیلٍ.

مصرف نکرد و به غیر اهل آن نپرداخت جز آن که خدا او را از سپاس آنان محروم فرمود و دوستی آنها را متوجّه دیگری ساخت، پس اگر روزی بلغزد و محتاج کمک آنان گردد، بدترین رفیق و سرزنش کننده ترین دوست خواهند بود.

توضیح

کلام ایشان: «أتامرونی: آیا مرا امر می کنید»، در اصل «تأمروننی» بوده است که نون اول ساکن شده و در نون بعدی ادغام گردیده است. «لا أطور به» یعنی هرگز بدان نزدیک نمی شوم و پیرامون آن نمی گردم. و فیروزآبادی در القاموس می گوید: السَمَر با حرکت حروف یعنی شب و صحبت در شب «و ما افعله ما سمر السمیر» مادامی که شب و روز در پی هم می آیند. «ما أم نجم»: یعنی قصد کرد و پیشی گرفت چون ستارگان همچنان در پی همدیگر می آیند و حتماً باید تقدم و تأخر داشته باشند. همچنان برخی، برخی دیگر را تعقیب می کنند. «فإن زلّت به النعل» یعنی اگر لغزید و فقیر شد. الخدین: دوست.

روایت33.

(1) نهج البلاغه: بیعت شما مردم با من ناگهانی و با بی­تدبیری نبود، و کار من و شما یکسان نیست، من شما را برای خدا می خواهم و شما مرا برای خود می خواهید. ای مردم برای اصلاح خودتان مرا یاری کنید. به خدا سوگند که داد ستمدیده را از ظالم ستمگر بستانم، و مهار ستمگر را بگیرم و به آبشخور حق وارد سازم، گر چه تمایل نداشته باشد.

توضیح

الفلته: کاری که با بی تدبیری و بدون فکر صورت گیرد. گریز است به بیعت با ابوبکر همان طور که عامه از عمر نقل کرده اند که گفت: بیعت با ابوبکر بی تدبیری بوده است خدا مسلمانان را از شرّ این اقدام محافظ نماید. هر کس دوباره چنین کاری کرد، او را بکشید .

فرمود: انی اریدکم: من شما را می خواهم: خطاب به صحابه غیرخواص است و معنی آن اینکه: من از شما می خواهم که به خاطر خدا از من اطاعت کنید در حالی که شما می خواهید به خاطر منافع دنیوی از من اطاعت کنید.

جوهری می گوید: خزمت البعیر بالخزامة: خزامه حلقه ای است که در بینی شتر قرار می­دهند. این حلقه ای است از مو که افسار را به آن می بندند.

ص: 49

روایت34.

(1)

نهج البلاغه: کلام آن حضرت خطاب به طلحه و زبیر، پس از بیعت با وی. آن دو امام را به خاطر اینکه با آنان مشورت نکرده و در امور خلافت جایگاهی برای آنان قائل نیست، مورد ملامت قرار دادند. فرمود:

به اندک چیزی خشمناک شدید، و خوبی های فراوان را از یاد بردید ممکن است به من خبر دهید که کدام حقّی را از شما باز داشته ام یا کدام سهم را برای خود برداشته ام. و بر شما ستم کردم و کدام شکایت حقّی پیش من آورده شده که ضعف نشان دادم و کدام فرمان الهی را آگاه نبوده و راه آن را به اشتباه پیموده ام؟. به خدا سوگند، من به خلافت رغبتی نداشته، و به ولایت بر شما علاقه ای نشان نمی دادم، و این شما بودید که مرا به آن دعوت کردید، و آن را بر من تحمیل کردید. روزی که خلافت به من رسید در قرآن نظر افکندم، هر دستوری که داده، و هر فرمانی که فرموده پیروی کردم، به راه و رسم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم اقتدا کردم. پس هیچ نیازی به حکم و رأی شما و دیگران ندارم، هنوز چیزی پیش نیامده که حکم آن را ندانم، و نیاز به مشورت شما و دیگر برادران مسلمان داشته باشم، اگر چنین بود از شما و دیگران روی گردان نبودم. و امّا اعتراض شما که چرا با همه به تساوی رفتار کردم: این روشی نبود که به رأی خود، و یا با خواسته دل خود انجام داده باشم، بلکه من و شما این گونه رفتار را از دستور العمل های پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آموختیم، که چه حکمی آورد و چگونه آن را اجرا فرمود. پس در تقسیمی که خدا به آن فرمان داد به شما نیازی نداشتم. سوگند به خدا، که برای شما و غیر شما نزد من حقّی نیست تا از آن پوزش بخواهم. خداوند قلب های شما و ما را به سوی حق هدایت فرماید و شکیبایی و استقامت را به ما و شما الهام کند. خدا رحمت کند آن کس را که حقّی را بنگرد و یاری کند، یا ستمی مشاهده کرده آن را نابود سازد، و حق را یاری داده تا به صاحبش باز گردد.

توضیح

ابن اثیر در النهایه می گوید: «نقم فلان»: یعنی بیزاری او را به حد خشم رساند.

ابن ابی الحدید می گوید: در مورد موضوعی ناچیز مرا سخت مورد سرزنش قرار دادید و موضوعات بسیاری

ص: 50

لیس لکما و لا لغیرکما فیه مطعن فلم تذکراه فهلا اغتفرتما الیسیر للکثیر و لیس هذا اعترافا بأن ما نقماه موضع الطعن و العیب و لکنه علی جهة الاحتجاج.

و قال ابن میثم أشار بالیسیر الذی نقماه إلی ترک مشورتهما و تسویتهما لغیرهما فی العطاء فإنه و إن کان عندهما صعبا فهو لکونه غیر حق فی غایة السهولة و الکثیر الذی أرجآه ما أخراه من حقه و لم یؤتیاه إیاه.

و قیل یحتمل أن یرید أن الذی أبدیاه و نقماه بعض ما فی أنفسهما و قد دل ذلک علی أن فی أنفسهما أشیاء کثیرة لم یظهراه و الاستیثار الانفراد بالشی ء و دفع الحق عنهما أعم من أن یصیر إلیه علیه السلام أو إلی غیره أو لم یصر إلی أحد بل بقی بحاله فی بیت المال و الاستیثار علیهما به هو أن یأخذ حقهما لنفسه و جهل الحکم أن یکون الله قد حکم بحرمة شی ء فأحله الإمام و جهل الباب أن یصیب فی الحکم و یخطئ فی الاستدلال أو یکون جهل الحکم بمعنی التحیر فیه و أن لا یعلم کیف یحکم و الخطأ فی الباب أن یحکم بخلاف الواقع و الإربة بالکسر الحاجة و الأسوة بالضم و الکسر القدوة أی أسوتکما بغیرکما فی العطاء و یقال للأمر الذی لا یحتاج إلی تکمیل مفروغ منه و العتبی الرجوع من الذنب و الإساءة.

را که شما و غیر شما را در آن راه طعنه­ای نیست رها کرده­اید و متعرض آن نمی شوید. چرا از امور ناچیز برای امور مهم و زیاد چشم پوشی نکردید؟ و این اعتراف به اینکه آنچه که آن دو بر آن خشم گرفتند، شایسته طعن و سرزنش باشد نیست بلکه از جهت احتجاج بر آنان می باشد.

ابن میثم می گوید: منظور امام از «یسیر» (امور آسان و ناچیز) سرزنش های طلحه و زبیر به علت مشورت نکردن امام با آنها و دریافت مساوی از بیت المال در مقایسه با دیگران است. با توجه به اینکه این ادعای آنان ناحق است هرچند برای آنان سخت و گران است اما در نهایت آسانی است و «کثیر» آن چیزی است که آن دو از حق امام به تأخیر انداختند و از دادن آن به امام خودداری کردند.

و گفته شده است: احتمال دارد که منظور امام این بوده باشد، که آنچه آن دو بروز داده و بدان خشم گرفتند، برخی از مسائلی باشد که در دل داشته اند و این نشان می­دهد که چیزهای زیادی در دل آنها هست که اظهار نکردند. «الاستیثار»: اختصاص دادن چیزی را به خود و ندادن حق آنهاست، اعم از این که آن چیز را به خود اختصاص دهد یا آن را به دیگری (غیر از صاحبان حق) بدهد یا آنکه به کسی ندهد و آن را در بیت المال نگه دارد. «الاستیثار علیهما به»: یعنی حق آن دو را خود بگیرد، و منظور از «جهل الحکم» آن است که خداوند به حرمت چیزی حکم کرده باشد اما امام آن را حلال دانسته باشند، و «جهل الباب» آن است که به حکم صحیح برسد اما در استدلال خطا کرده باشد، یا ممکن منظور از «جهل الحکم» تحیر در آن باشد و این که نداند چگونه حکم نماید و مراد از «الخطأ فی الباب» حکم کردن خلاف واقع باشد. «الإربة»: به کسر، حاجت و نیاز، «الأسوة»: به ضم و کسر، پیشوا، مقصود اقتدا کردن شما دو نفر در بخشش بیت المال به غیر خودتان است، و به امری که نیاز به تکمیل نداشته باشد «مفروغ منه» می گویند، «العتبی»: اعتراف به گناه و اشتباه.

روایت35.

(1) نهج البلاغه: در توصیف بیعت برای خلافت: دست مرا برای بیعت می گشودید و من می بستم، شما آن را به سوی خود می کشیدید و من آن را می گرفتم. سپس همانند شتران تشنه که به طرف آبشخور هجوم می آورند بر من هجوم آوردید، تا آن که بند کفشم پاره شد، و عبا از دوشم افتاد، و افراد ناتوان پایمال گردیدند. آنچنان مردم در بیعت با من خشنود بودند که خردسالان شادمان، و پیران برای بیعت کردن، لرزان به راه افتادند، و بیماران بر دوش خویشان سوار، و دختران جوان، بی نقاب به صحنه آمدند.

ص: 51

توضیح

تداککتم: یعنی ازدحام کردید ازدحام شدیدی که همدیگر را له نمودید. الدک: له کردن. الهیم: عطش و تشنگی، جوهری می گوید: الهدجان: راه رفتن انسان پیر. هدج الظلیم: شترمرغ نر وقتی که با لرزش راه برود. حسرت: صورت خود را باز کرد تا اینکه در جمع بیعت حضور یابد. الکعاب با فتحه: طبق آنچه که ابن اثیر در النهایه می گوید: زنی که سینه اش رشد کرده و در حال تبدیل شدن به پستان است. در این حال آن را کاعب گویند و جمع آن کواعب است.

روایت36.

(1) نهج البلاغه: از کلام امام علیه السلام که در آن منظورش زبیر است: می پندارد با دست بیعت کرد نه با دل، پس به بیعت با من اقرار کرده ولی مدّعی انکار بیعت با قلب است، بر او لازم است بر این ادّعا دلیل روشنی بیاورد، یا به بیعت گذشته باز گردد.

توضیح

الولیجه: باطن و امری که پنهان و مکتوم می شود.

ابن ابی الحدید می گوید: زبیر می گفت: با دستم بیعت کردم نه با دلم. گاهی ادعا می­کرد که مجبور به بیعت شده و گاهی دیگر مدعی می شد که در بیعت توریه کرده است!! لذا امام علیه السلام فرمود: پس از اقرار، هیچ ادعایی بدون دلیل و برهان قابل پذیرش نیست.

روایت37.

(2) نهج البلاغه: چون رعد خروشیدند و چون برق درخشیدند، اما کاری از پیش نبردند و سر انجام سست گردیدند ولی ما این گونه نیستیم، تا عمل نکنیم، رعد و برقی نداریم، و تا نباریم سیل جاری نمی سازیم.

توضیح

گفته می شود: اَرعد الرجل و ابرق: تهدید کرد. فرمود: حتی نوقع: شاید معنی این باشد که ما تهدید نمی کنیم مگر اینکه بدانیم آن را عملی خواهیم کرد. حتی نمطر: اگر بر دشمن فرود بیاییم، آن هنگام دیگر دشمنانم را هم بوسیله این حمله تهدید می کنیم.

روایت38.

نهج البلاغه: آگاه باشید که شیطان حزب خود را جمع کرده، و سواره و پیاده های لشکر خود را فراخوانده است امّا من آگاهی لازم به امور را دارم، نه حق را از خود پوشیده داشتم، و نه حق بر من پوشیده مانده است. سوگند به خدا، گردابی برای آنان به وجود آورم که جز من کسی نتواند آن را چاره سازد، آنها که در آن غرق شوند، هرگز نتوانند بیرون آیند، و آنان که بگریزند، خیال بازگشت نکنند.

ص: 52

توضیح

ابن میثم می گوید: این فصل با خطبه ای که امام پس از عهدشکنی طلحه و زبیر ایراد کرده اند، ترکیب شده، و منظم نیست. الرجل جمع راجل است.

ابن ابی الحدید در مورد کلام امام علیه السلام «لأفرطن» می گوید: برخی همزه را مفتوح نقل کرده اند و اصل آن «فَرَط» ثلاثی مجرد است. گفته می شود «فَرَط القومَ»: بَر قوم پیشی گرفت و «رَجل فُرِط» کسی را گویند که بر کاروان پیشی می گیرد تا به چاه آب برسد و طنابها و دلوها را برایشان آماده کند. و کلام ایشان که فرمودند: «أنا فرطکم علی الحوض» یعنی من از شما برای رسیدن به حوض پیشی می­گیرم از این باب است. و تقدیر آن چنین است که «لأفرطن لهم اِلی حوض» که حرف جر حذف شده و فعل با خودش متعدی شده است. مانند آنکه خداوند می فرماید: «واختار موسی قومه». و لام موجود در «لهم» یا برای تقویت است مانند «یؤمن للمؤمنین» یعنی «یؤمن المؤمنین» و یا برای تعلیل است یعنی لاجلهم «به منظور آنان، به خاطر آنان».

برخی دیگر «لافرطن» را با همزه مضموم نقل کرده اند. بنا به قول آنها: أفرط المزاده: یعنی ظرف آب را پر کرد. «الماتح» با تاء: یعنی آب کشنده. (بنا به قول آنان) «متح یمتح» با فتحه و «المایح» با یاء یعنی کسی که به چاه رفته و دلو را پر از آب می کند و گفت: (معنای کلام او) «أنا ماتحه: من ماتح آن هستم» یعنی من به آن آگاهم. همانطور که هر کس «ادعای شناخت خانه را دارد» می گوید: من بنا کننده این خانه هستم. نتیجه اینکه «من حوض­های جنگی را برای آنان پر می کنم که عادت و تخصص من است، و یا از آنان برای رسیدن به حوض­های جنگی پیشی می­گیرم که من نسبت بدان کارآزموده و باتجربه ام. «اذا وردوها لایصدرون عنها»: اگر وارد آن شوند، از آن خارج نمی گردند: یعنی کشته شدن آنان و نابود کردن خودشان و هر کس که از آن فرار کند دیگر بدان بازنمی گردد.

روایت39.

(1) نهج البلاغه: آگاه باشید، که شیطان حزب و یارانش را بسیج کرده و سپاه خود را از هر سو فراهم آورده است، تا بار دیگر ستم را به جای خود نشاند و باطل به جایگاه خویش پایدار شود. سوگند به خدا ناکثین هیچ گناهی از من سراغ ندارند و انصاف را بین من و خودشان رعایت نکردند. آنها حقّی را می طلبند

ص: 53

حَقّاً هُمْ تَرَکُوهُ وَ دَماً هُمْ سَفَکُوهُ فَلَئِنْ کُنْتُ شَرِیکَهُمْ فِیهِ فَإِنَّ لَهُمْ لَنَصِیبَهُمْ مِنْهُ وَ لَئِنْ کَانُوا وَلُوهُ دُونِی فَمَا التَّبِعَةُ إِلَّا عِنْدَهُمْ وَ إِنَّ أَعْظَمَ حُجَّتِهِمْ لَعَلَی أَنْفُسِهِمْ یَرْتَضِعُونَ أُمّاً قَدْ فَطَمَتْ وَ یُحْیُونَ بِدْعَةً قَدْ أُمِیتَتْ یَا خَیْبَةَ الدَّاعِی مَنْ دَعَا وَ إِلَی مَا أُجِیبَ وَ إِنِّی لَرَاضٍ بِحُجَّةِ اللَّهِ تَعَالَی عَلَیْهِمْ (1) وَ عِلْمِهِ فِیهِمْ فَإِنْ أَبَوْا أَعْطَیْتُهُمْ حَدَّ السَّیْفِ وَ کَفَی بِهِ شَافِیاً مِنَ الْبَاطِلِ وَ نَاصِراً لِلْحَقِّ وَ مِنَ الْعَجَبِ بَعْثُهُمْ إِلَیَّ أَنْ أَبْرُزَ لِلطِّعَانِ وَ أَنْ أَصْبِرَ لِلْجِلَادِ هَبِلَتْهُمُ الْهَبُولُ لَقَدْ کُنْتُ وَ مَا أُهَدَّدُ بِالْحَرْبِ وَ لَا أُرْهَبُ بِالضَّرْبِ وَ إِنِّی لَعَلَی یَقِینٍ مِنْ رَبِّی وَ غَیْرِ شُبْهَةٍ مِنْ دِینِی.

که خود ترک کردند و انتقام خونی را می خواهند که خود ریختند. اگر شریک آنها بودم، پس آنها نیز در این خونریزی سهم دارند، و اگر تنها خودشان خون عثمان را ریختند پس کیفر مخصوص آنهاست. مهم ترین دلیل آنها به زیان خودشان است. می خواهند از پستان مادری شیر بدوشند که خشکیده، بدعتی را زنده می کنند که مدّت ها است مرده، آه چه دعوت کننده زیانکاری! دعوت کننده کیست؟ و به چه چیز اجابت می شود؟. من به کتاب خدا و فرمانش در باره ناکثین خشنودم. امّا اگر از آن سرباز زدند با شمشیر تیز پاسخ آنها را خواهم داد، که او برای درمان باطل و یاری دادن حق کافی است. شگفتا از من خواستند به میدان نبرد آیم و برابر نیزه های آنان قرار گیرم و ضربت های شمشیر آنها را تحمّل کنم، گریه کنندگان بر آنها بگریند تا کنون کسی مرا از جنگ نترسانده و از ضربت شمشیر نهراسانده است، من به پروردگار خویش یقین داشته و در دین خود شک و تردیدی ندارم.

توضیح

فرمود: «قد ذمر» هم به صورت مشدد و هم غیرمشدد نقل شده است و اصل آن یعنی تحریک و ترغیب کردن است. «الجلب» گروهی از مردم و یا غیر آن که گرد آیند و تجمع کنند. فرمود: «لیعود الجور اِلی اوطانه: تا ستم به وطن خود بازگردد» به صورت «لیعود الجور اِلی قطابه» نیز نقل شده است قطاب به ترکیب خمر با آب گفته می شود یعنی ستم همانند گذشته با عدالت آمیخته گردد و نیز ممکن منظور از قطاب، «قطاب الجیب» و آن محل ورود سر در لباس است، یعنی: ستم به لباس خود بازگردد. النّصاب: اصل. الذی انکروه: چیزی که انکارمی کردند: یعنی قتل عثمان. النصف با کسره: اسم از مصدر انصاف. فرمود: «یرتضعون أمّا از مادری شیر می خورند» یعنی چیزی را می خواهند که زمان آن سپری شده است چون وقتی که مادر کودک را از شیر می گیرد، دیگر دوره شیردهی وی پایان می یابد و شاید منظور آن است که خونخواهی عثمان بیهوده و بی فایده است.

ص: 54

و قال ابن میثم استعار لفظة الأم للخلافة فبیت المال لبنها و المسلمون أولادها المرتضعون و کنی بارتضاعهم لها عن طلبهم منه علیه السلام من الصلاة و التفضیلات مثل ما کان عثمان یصلهم و کونها قد فطمت عن منعه علیه السلام و قوله یحیون بدعة قد أمیتت إشارة إلی ذلک التفضیل فیکون بمنزلة التأکید للقرینة السابقة.و یحتمل أن یکون المراد بالأم التی قد فطمت ما کان عادتهم فی الجاهلیة من الحمیة و الغضب و إثارة الفتن و بفطامها اندراسها بالإسلام فیکون ما بعده کالتفسیر له.

و النداء فی قوله یا خیبة الداعی کالنداء فی قوله تعالی یا حَسْرَةً عَلَی الْعِبادِ أی یا خیبة احضری فهذا أوانک و الداعی هو أحد الثلاثة طلحة و الزبیر و عائشة ثم قال علی سبیل الاستحقار لهم من دعا و إلی ما أجیب أی أحقر بقوم دعاهم هذا الداعی و أقبح بالأمر الذی أجابوه إلیه فما أفحشه و أرذله.

و قال الجوهری هبلته أمه بکسر الباء أی ثکلته و الهبول من النساء الثکول.

قوله علیه السلام لقد کنت قال ابن أبی الحدید أی ما زلت لا أهدد بالحرب و الواو زائدة و هذه کلمة فصیحة کثیرا ما یستعملها العرب و قد ورد فی القرآن العزیز کان بمعنی ما زال فی قوله وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً

ابن میثم می گوید: امام لفظ «مادر» را برای خلافت استناد کردند که بیت المال شیر اوست و مسلمانان کودکان شیرخوار آن و کنایه آوردن از شیرخوارگی آنها درخواست اموال از امام بوده است، اموالی مثل پاداش­ها و عطایای بیشتر، همان گونه که در زمان عثمان دریافت می کردند و منظور از خشک شدن پستان، منع امام علیه السلام از این اموال و عطایای زیاد است. فرمود: «یحیون بدعه قد أمیتت»: «در پی احیای بدعتی هستند که مرده است». اشاره به همان تبعض هاست. این عبارت به قرینه، تأکیدی برای عبارت پیشین است. و احتمال دارد منظور از «مادر» که کودک خود را از شیر گرفته است، عادات جاهلی آنان مثل غیرت، غضب و فتنه انگیزی باشد و منظور از فطام آنها، از بین رفتن آنها با آمدن اسلام باشد. پس ما بعد آن در حکم تفسیر این عبارت می باشد. ندای به کار رفته در کلام ایشان: «یا خیبة الداعی»: همانند ندا در آیه شریفه، «یا حسرة علی العباد» است یعنی: ای خیبه (شکست، خسران) حاضر شو که الان وقت توست. «والداعی» یکی از سه نفر طلحه، زبیر، عایشه است. سپس به عنوان تحقیر فرمودند: «چه کسی فراخواند و به چه پاسخ داده شد» یعنی من قومی را که این داعی فراخواند تحقیر می کنم و موضوعی را که بدان لبیک گفته شد تقبیح می کنم. چه امر بی­ارزش و پستی بوده است.

جوهری می گوید: «هبلته امه»: با باء مکسور یعنی مادرش بی اولاد باد. زن هبول: یعنی زن فرزند از دست داده. فرمود: «لقد کنت» ابن ابی الحدید گوید: یعنی همچنان تهدید به جنگ نمی کنم. و واو زائده است و این از عبارات فصیحی است که معمولاً عرب مورد استفاده قرار می دهد. در قرآن کریم «کان» به معنای «مازال» آمده است: و کان الله علیماً حکیما.

روایت40.

(1)

می گویم: ابن میثم (ره) پس از ذکر این فرازها می گوید: اکثر این فصل از خطبه ای است که ذکر کردیم که امام علیه السلام این خطبه را زمانی ایراد فرمودند که خبردار شدند طلحه و زبیر بیعت شکسته اند،

ص: 55

بَیْعَتَهُ وَ فِیهِ زِیَادَةٌ وَ نُقْصَانٌ وَ نَحْنُ نُورِدُهَا بِتَمَامِهَا وَ هِیَ بَعْدَ حَمْدِ اللَّهِ وَ الثَّنَاءِ عَلَیْهِ وَ الصَّلَاةِ عَلَی رَسُولِهِ- أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ افْتَرَضَ الْجِهَادَ فَعَظَّمَهُ وَ جَعَلَهُ نُصْرَتَهُ وَ نَاصِرَهُ وَ اللَّهِ مَا صَلَحَتْ دِینٌ وَ لَا دُنْیَا إِلَّا بِهِ وَ قَدْ جَمَعَ الشَّیْطَانُ حِزْبَهُ وَ اسْتَجْلَبَ خَیْلَهُ وَ مَنْ أَطَاعَهُ لِیَعُودَ لَهُ دِینُهُ وَ سُنَّتُهُ وَ [خُدَعُهُ وَ قَدْ رَأَیْتُ أُمُوراً قَدْ تَمَخَّضَتْ وَ اللَّهِ مَا أَنْکَرُوا عَلَیَّ مُنْکَراً وَ لَا جَعَلُوا بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ نَصَفاً وَ إِنَّهُمْ لَیَطْلُبُونَ حَقّاً تَرَکُوهُ وَ دَماً سَفَکُوهُ فَإِنْ کُنْتُ شَرِیکَهُمْ فِیهِ فَإِنَّ لَهُمْ لَنَصِیبَهُمْ مِنْهُ وَ إِنْ کَانُوا لَوَلُوهُ دُونِی فَمَا الطَّلِبَةُ إِلَّا قِبَلَهُمْ وَ إِنَّ أَوَّلَ عَدْلِهِمْ لَعَلَی أَنْفُسِهِمْ وَ لَا أَعْتَذِرُ مِمَّا فَعَلْتُ وَ لَا أَتَبَرَّأُ مِمَّا صَنَعْتُ وَ إِنَّ مَعِی لَبَصِیرَتِی مَا لَبَسْتُ وَ لَا لُبِسَ عَلَیَّ وَ إِنَّهَا لَلْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ فِیهَا الْحَمُّ وَ الْحُمَّةُ طَالَتْ جَلَبَتُهَا وَ انْکَفَّتْ جُونَتُهَا لَیَعُودَنَّ الْبَاطِلُ إِلَی نِصَابِهِ یَا خَیْبَةَ الدَّاعِی لَوْ قِیلَ مَا أَنْکَرَ مِنْ ذَلِکَ وَ مَا إِمَامُهُ وَ فِیمَنْ سُنَنُهُ [وَ فِیمَا سُنَّتُهُ وَ اللَّهِ إِذاً لَزَاحَ الْبَاطِلُ عَنْ نِصَابِهِ وَ انْقَطَعَ لِسَانُهُ وَ مَا أَظُنُّ الطَّرِیقَ لَهُ فِیهِ وَاضِحٌ حَیْثُ نَهَجَ وَ اللَّهِ مَا تَابَ مَنْ قَتَلُوهُ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ لَا تَنَصَّلَ عَنْ خَطِیئَتِهِ وَ مَا اعْتَذَرَ إِلَیْهِمْ فَعَذَّرُوهُ وَ لَا دَعَا فَنَصَرُوهُ وَ ایْمُ اللَّهِ لَأُفْرِطَنَّ لَهُمْ حَوْضاً أَنَا مَاتِحُهُ لَا یَصْدُرُونَ عَنْهُ بِرِیٍّ وَ لَا یَعُبُّونَ حُسْوَةً أَبَداً وَ إِنَّهَا لَطَیِّبَةٌ نَفْسِی بِحُجَّةِ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ عِلْمِهِ فِیهِمْ وَ إِنِّی دَاعِیهِمْ فَمُعَذِّرٌ إِلَیْهِمْ فَإِنْ تَابُوا وَ قَبِلُوا وَ أَجَابُوا وَ أَنَابُوا فَالتَّوْبَةُ مَبْذُولَةٌ وَ الْحَقُّ مَقْبُولٌ وَ لَیْسَ عَلَیَّ کَفِیلٌ وَ إِنْ أَبَوْا أَعْطَیْتُهُمْ حَدَّ السَّیْفِ وَ کَفَی بِهِ شَافِیاً مِنْ بَاطِلٍ وَ نَاصِراً لِمُؤْمِنٍ وَ مَعَ کُلِّ صَحِیفَةٍ شَاهِدُهَا وَ کَاتِبُهَا وَ اللَّهِ إِنَّ الزُّبَیْرَ وَ طَلْحَةَ وَ عَائِشَةَ لَیَعْلَمُونَ أَنِّی عَلَی الْحَقِّ وَ هُمْ مُبْطِلُونَ.

و قال رحمه الله تمخضت تحرکت و التبعة ما یلحق الإنسان من درک و الحم بفتح و تشدید المیم بقیة الألیة التی أذیبت و أخذ دهنها و الحمة

ص: 56

این خطبه ممکن است کم و زیاد شده باشد که ما همه آن را می آوریم. امام علیه السلام پس از حمد و ثنای خداوند و صلوات بر پیامبر اشاره فرمود:

مردم! خداوند جهاد را واجب کرد و آن را بزرگ شمرد و یاری دهنده دینش قرار داد. سوگند به خدا دنیا و دین اصلاح نمی شود مگر با جهاد. شیطان جمعیّت خود را گرد آورده و لشکر و همه کسانی را که از او پیروی می کنند فراهم آورده است تا مرام و روش و نیرنگهای خود را بازگرداند و تجدید کند، من حرکتهایی را می بینم.

سوگند به خدا طلحه و زبیر از هیچ کار ناپسندی در باره من دریغ نورزیدند و میان من و خود به انصاف رفتار نکردند، آنها طالب حقّی هستند که خود بدان عمل نکرده اند و از من قصاص خونی را می خواهند که خود ریخته اند، بر فرض که من شریک آنها در قتل عثمان باشم باز سهم آنها به عهده خودشان است. و اگر آنها به تنهایی عثمان را کشته باشند قصاص از آنها باید مطالبه شود. اوّلین نتیجه عدالت­خواهی آنها بر علیه خودشان است. من از آنچه که انجام داده ام عذر نمی خواهم و از خود دور نمی کنم زیرا با یقین کاری را انجام می دهم، نه اشتباه می کنم و نه کسی می تواند من را به اشتباه بیندازد. آنها (طلحه و زبیر و ایادیشان) گروه سرکش و یاغی اند. اراذل و اوباش اطراف آنها را گرفته و سر و صدا راه انداخته اند، تاریکی و گمراهی اطراف آنها را گرفته تا باطل را به جایگاه اوّلش برگردانند. آه چه دعوت کننده زیانکاری! اگر گفته شود که چه چیز را انکار کرد و امامش کیست و از چه کسی پیروی می کند، به خدا قسم آن زمان باطل رسوا می شود و زبانش قطع می گردد و گمان نمی برم راه روشنی را در پیش داشته باشد. به خدا سوگند کسی را که کشته اند پیش از مرگ از گناهانش توبه نکرد و از خطاهایش پوزش نخواست و از شورشیان عذرخواهی نکرد تا بپذیرند و از آنها یاری نخواست تا یاریش کنند. سوگند به خدا، گردابی برای آنان به وجود آورم که جز من کسی نتواند آن را چاره سازد، از آنها که در آن افتاده اند کسی را نجات نیابد و از آن سودی نبرند. من به حجّتهای الهی و علم او در باره آنها راضیم. من آنها را به حقّ دعوت می کنم و عذرخواهیشان را می پذیرم پس اگر باز گردند و توبه کنند و حرف حق را بپذیرند و در پیشگاه خدا زاری کنند توبه قابل پذیرفتن است و از جانب من مزاحمتی نخواهد بود، و اگر امتناع ورزند تیزی شمشیر را بر آنها قرار خواهم داد، و خداوند برای درمان باطل و یاری اهل ایمان کفایت می کند و همراه هر نامه عملی، شاهد بر آن و نویسنده آن نیز هست. به خدا سوگند زبیر و طلحه و عایشه می دانند که حق با من است و آنها بر باطلند.

ابن میثم رحمه الله می گوید: تمخضت: حرکت کرد. والتَّبِعَه: عاقبت بد انسان. الحمّ: با حاء مفتوح و میم مشدّد: باقیمانده دمبه که پس از ذوب شدن روغن آن گرفته شود. والحمه:

ص: 56

السواد و هما استعارتان لأراذل الناس و عوامهم لمشابهتهم حم الألیة و ما أسود منها فی قلة المنفعة و الخیر و الجلبة الأصوات و جونتها بالضم سوادها و انکفت و استکفت أی استدارت و زاح و انزاح تنحی و تنصل من الذنب تبرأ منه و العب الشرب من غیر مص و الحسوة بضم الحاء قدر ما یحسی مرة واحدة و الجلاد المضاربة بالسیف و الهبول الثکلی و الهبل الثکل.

و اعلم أنه علیه السلام نبه أولا علی فضل الجهاد لأن غرضه استنفارهم لقتال أهل البصرة و قوله و قد رأیت أمورا إشارة إلی تعیین ما یستنفرهم إلیه و هو ما یحس به من مخالفة القوم و أهبتهم لقتاله و قوله و الله ما أنکروا إشارة إلی بطلان ما ادعوه منکرا و نسبوه إلیه من قتل عثمان و السکوت عن النکیر علی قاتلیه فأنکر أولا إنکارهم علیه تخلفه عن عثمان الذی زعموا أنه منکر و لما لم یکن منکرا کان ذلک الإنکار علیه هو المنکر.

و قوله و إنهم لیطلبون إشارة إلی طلبهم لدم عثمان مع کونهم شرکاء فیه.

روی الطبری فی تاریخه (1)

أن علیا کان فی ماله بخیبر لما أراد الناس حصر عثمان فقدم المدینة و الناس مجتمعون علی طلحة فی داره فبعث عثمان إلیه یشکو أمر طلحة فقال أنا أکفیکه فانطلق إلی دار طلحة و هی مملوءة بالناس فقال له یا طلحة ما هذا الأمر الذی صنعت بعثمان فقال طلحة یا أبا الحسن أبعد أن مس الحزام الطبیین.

فانصرف علی علیه السلام إلی بیت المال فأمر بفتحه فلم یجدوا المفتاح فکسر الباب و فرق ما فیه علی الناس فانصرفوا من عند طلحة حتی بقی وحده فسر عثمان بذلک و جاء طلحة إلی عثمان فقال له یا أمیر المؤمنین إنی أردت

ص: 57

سیاهی. و این دو استعاره هستند برای مردم رذل و عوام، به علت تشابه آنان به دنبه ذوب شده و سیاهی آن به علت عدم وجود سود و منفعت و خیر در آن. الجبله: صداها و جونتها با ضمه: سیاهی آن. انکفت و استکفت: دور زدن، گردیدن. زاح و انزاح: کناره گیری کردن، دور کردن. تنصل من الذنب: از گناه دوری جست. العبّ: نوشیدن پی در پی، سر کشیدن. الحسوه باء مضموم: یک جرعه. الجلاد: با شمشیر به هم ضربه زدن. الهبول: زن داغدار و بچه مرده. الهبل: داغداری .

و بدانید که امام علیه السلام ابتدا به فضیلت جهاد توجه دارد چون هدف ایشان بسیج مردم برای جنگ با اهل بصره بوده است و فرمود: «و قد رأیت اموراً» «اموری را مشاهده کردم»: اشاره به تعیین چیزی است که به سوی آن بسیجشان می­کند و آن احساسی است که نسبت به مخالفت آن قوم و آماده شدن ایشان برای جنگ با وی دارد و کلام وی: «به خدا انکار نکردند» اشاره دارد به بطلان آنچه که منکرانه ادعا کردند و آن را به امام نسبت دادند یعنی قتل عثمان و سکوت در برابر زشتی کار قاتلانش. امام ابتدا این تفکر آنان علیه امام را که فکر می کردند کناره­گیری او از عثمان منکر و ناپسند است محکوم کرد و وقتی ثابت شد که این کار ناپسند نبود، همین انکار علیه او منکر می­شود همین ناپسند دانستن، ناپسند می­شود .

و فرمود: «انهم لیطلبون: آنان می خواهند»، اشاره به خونخواهی عثمان از سوی آنان است هرچند دست خودشان به خون او آلوده بوده است.

طبری در تاریخ خود نقل کرده (1)

که امام علیه السلام در زمین های خود در خیبر بودند زمانی که مردم خواستند عثمان را محاصره کنند. پس امام به مدینه آمد. مردم در خانه طلحه جمع شده بودند. عثمان به دنبال امام فرستاد و از موضوع طلحه شکوه کرد. امام فرمود: من او را کفایت می­کنم. سپس عازم خانه که مردم در آن تجمع کرده بودند شد. امام فرمود: ای طلحه این چه کاری است که با عثمان کرده ای؟ طلحه گفت: ای ابالحسن «بترس از اینکه کمربند به پوست برسد».

امام علیه السلام به سمت بیت المال حرکت کرد. دستور داد که در آن را باز کنند. کلید را پیدا نکردند. درب را شکستند. اموال موجود را بین مردم تقسیم کردند. مردم از اطراف طلحه متفرق شدند و او تنها ماند. عثمان از این کار خوشحال شد. طلحه نزد عثمان آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین من خواستم

ص: 57

أمرا فحال الله بینی و بینه و قد جئتک تائبا فقال و الله ما جئت تائبا و لکن جئت مغلوبا الله حسیبک یا طلحة.

و

روی الطبری أیضا أنه کان لعثمان علی طلحة خمسون ألفا فقال له طلحة یوما قد تهیأ مالک فاقبضه فقال هو لک معونة علی مروتک فلما حصر عثمان قال علی علیه السلام لطلحة أنشدک الله إلا کففت عن عثمان فقال لا و الله حتی تعطی بنو أمیة الحق من أنفسها (1) فکان علی بعد ذلک یقول لحا الله ابن الصعبة أعطاه عثمان مثل ما أعطاه و فعل به ما فعل.

و روی أن الزبیر لما برز لعلی علیه السلام یوم الجمل قال له ما حملک یا أبا عبد الله علی ما صنعت قال أطلب بدم عثمان فقال له أنت و طلحة ولیتماه و إنما توبتک من ذلک أن تقدم نفسک و تسلمها إلی ورثته.

و بالجملة فدخولهم فی قتل عثمان ظاهر.

قوله علیه السلام و إن أول عدلهم أی إن العدل الذی یزعمون أنهم یقیمونه فی الدم المطلوب ینبغی أن یصنعوه أولا علی أنفسهم.

قوله و لا أعتذر أی الاعتذار الذی فعلته فی وقت قتل عثمان لم یکن علی وجه تقصیر فی الذی یوجب الاعتذار و التبرؤ منه.

و قوله علیه السلام طالت جلبتها کنایة عما ظهر من القوم من تهدیدهم و توعدهم بالقتال و انکفت جونتها أی استدار سوادها و اجتمع کنایة عن تجمع جماعتهم لما یقصدون.

و قوله علیه السلام لیعودن توعد لهم بعود ما کانوا علیه من الباطل فی الجاهلیة و استنفار إلی القتال.

ص: 58

کاری بکنم که خداوند اجازه نداد. من توبه کردم. عثمان گفت: به خدا قسم که توبه نکردی بلکه در این توطئه شکست خورده ای که خدا جوابت را بدهد حسابت را برسد .

همچنین طبری نقل کرده است که عثمان پنجاه هزار سکه از طلحه طلبکار بود روزی طلحه به او گفت: قرضت آماده است آن را بگیر. عثمان گفت: به خاطر جوانمردی تو، آن را به تو هدیه می کنم. زمانی که عثمان محاصره شد، امام علیه السلام به طلحه گفت: تو را به خدا قسم می­دهم دست از عثمان برداری. طلحه گفت: نه به خدا تا اینکه بنی امیه حق را از خودشان بدهند. (1)

امام علیه السلام بعد از آن می­فرمود: خدا طلحه را لعنت کند عثمان همه چیزبه او داد اما او کار خودش را کرد.

و نقل شده است که وقتی زبیر در جنگ جمل مقابل امام علیه السلام ایستاد به او گفت: چه چیز باعث شد این اقدام را انجام دهی؟ گفت: خونخواهی عثمان. امام فرمود: تو و طلحه به او پشت کردید. توبه و جبران این اقدامتان آن است که خود را تسلیم بازماندگان او بکنید.

خلاصه اینکه مشارکت آنان در قتل عثمان آشکار است.

فرمود: «اِن اوّل عدلهم» یعنی عدالتی که آنان می پندارند با خونخواهی در پی برقراری و تحقق این عدالت هستند شاسته است این عدالت را اول در مورد خودشان محقق و پیاده کنند.

فرمود: «ولا اعتذر» عذرخواهی نمی کنم: یعنی عذرخواهی که در زمان قتل عثمان انجام دادم از روی کوتاهی درباره چیزی که نیاز به عذرخواهی و برائت جستن از آن داشته باشد نبوده است.

فرمود: «طالت جلبتها» سر و صدا طولانی شد: کنایه از مردمی که اقدام به تهدید و دادن وعید در مورد جنگ کردند. «انکفت جونتها»: سیاهی آن بازگشت. «اجتمع» کنایه از تجمع گروهی از مردم برای موضوعی که مد نظرشان است.

فرمود: «لیعودن» تهدید کردن وی به بازگشت ایشان به اقدامات باطلی که در زمان جاهلیت انجام می دادند و برای بسیج کردن به سوی جنگ است.

ص: 58

و قوله علیه السلام یا خیبة الداعی خرج مخرج التعجب من عظم خیبة الدعاء إلی قتاله و من دعا و إلی ما أجیب استفهام علی سبیل الاستحقار للمدعوین لقتاله و المناصرین إذ کانوا عوام الناس و رعاعهم و للمدعو إلیه و هو الباطل الذی دعوا لنصرته.

و قوله لو قیل إلی قوله و انقطع لسانه متصلة معناه و لو سأل سائل مجادلا لهؤلاء الدعاة إلی الباطل عما أنکروه من أمری و عن إمامهم الذی به یقتدون و فیمن سنتهم التی إلیها یرجعون لشهد لسان حالهم بأنی أنا إمامهم و فی سنتهم فانزاح باطلهم الذی أتوا به و انقطع لسانه علی الاستعارة أو بحذف المضاف أی لسان صاحبه.

و قوله و ما أظن عطف علی قوله و انقطع لسانه و واضح مبتدأ و فیه خبره و الجملة فی محل النصب مفعول ثان لأظن أی ما أظن لو سأل السائل عن ذاک أن الطریق الذی یرتکبه المجیب له فیه مجال بین و مسلک واضح حیث سلک بل کیف توجه فی الجواب انقطع و قوله و الله ما تاب إلی قوله فنصروه إشارة إلی عثمان و ذم لهم من جهة طلبهم بدم من اعتذر إلیهم قبل موته فلم یعذروه و دعاهم إلی نصرته فی حصاره فلم ینصروه مع تمکنهم من ذلک.

و قوله و لا یعبون حسوة کنایة عن عدم تمکینه لهم من هذا الأمر أو شی ء منه.

و قوله و إنها لطیبة نفسی بحجة الله علیهم نفسی منصوب بدلا من الضمیر المتصل بأن أو بإضمار فعل تفسیر له و حجة الله إشارة إلی الأوامر الصادرة بقتل الفئة الباغیة کقوله تعالی فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی أی إنی راض بقیام حجة الله علیهم و علمه بما یصنعون.

و قوله و لیس علی کفیل أی لا أحتاج فیما أبذله لهم من الصفح و الأمان علی تقدیر إنابتهم إلی ضامن و شافیا و ناصرا منصوبان علی التمیز.

ص: 59

و فرمود: «یاخیبة الداعی»: چه مدعی ناکامی: به این دلیل از اسلوب تعجب استفاده شده تا از عظمت ناکامی در دعوت به جنگ با وی حکایت کند. «و من دعا و إلی ما أجیب» و چه کسی فراخواند و به چه چیزی جواب داده شده. استفهام به قصد تحقیر افردی است که به جنگ با امام دعوت شدند و یاوران، چون عوام الناس بودند و رعایای ایشان؛ و نیز تحقیر آنچه به آن دعوت شدند و آن باطلی است که به یاری آن فراخوانده شدند.

و فرمود: «لو قیل» اگر گفته شود: تا عبارت «وانقطع لسانه» معنای آن متصل است به این معنا که: اگر شخصی در مقام مجادله از این دعوت کنندگان به باطل درباره اینکه خلافت و امر مرا را انکار می کنند و درباره امامشان که به او اقتدا می کنند و نیز در مورد سنت آنان که به آن مراجعه می کنند سؤال شود، زبانشان اقرار خواهد کرد که من امامشان هستم و به سنت عمل می کنم، پس باطلی که آوردند خود به خود از بین می­رود. «وانقطع لسانه» استعاره است یا به حذف مضاف یعنی زبان صاحبش.

و فرمود: «و ما اظن»: فکر نمی کنم، عطف است به «وانقطع لسانه» و «واضح» مبتدا و «فیه» خبر آن است و جمله در محل نصب است چون مفعول دوم فعل «اظن» می باشد یعنی اگر سؤال کننده ای درباره آن بپرسد گمان نمی­کنم راهی که جواب دهنده اتخاذ کند راهی روشن و مسلکی واضح باشد، بلکه هر طور که جواب بدهد زبانش بند می­آید.

و فرمود: «والله ما تاب» تا «و نصروه» اشاره به عثمان و ذم آنان دارد از جهت اینکه خونخواه او شدند عثمانی که قبل از کشته شدن از آنان عذر خواست اما آنان نپذیرفتند و از آنان خواست تا در محاصره به یاری اش بشتابند اما کمکی به وی نکردند هرچند توانایی آن را داشتند.

و فرمود: «ولا یعبون حسوة»: یعنی جرعه­ای پر نکردند؛ کنایه است از عدم تمکین او بر آنان در این امر یا بخشی از این امر. و فرمود: «و انها لطیبة نفسی بحجة الله علیهم: نفسی منصوب و بدل از ضمیر متصل به اِن و یا به اضمار فعل می باشد که تفسیر آن است. «حجة الله» اشاره به اوامر صادره به قتل گروه طغیانگر دارد مانند آیه «قاتلو التی تبغی» یعنی من به اقامه حدود الهی بر آنها و علم او به اقدام آنها راضی هستم .

و فرمود: «ولیس علی کفیل»: من کفیلی ندارم: یعنی در امان دادن و بخشیدن آنان به فرض توبه کردن آنان، نیازی به ضامن و کفیل ندارم. «شافیاً و ناصراً»، تمیز و منصوب هستند.

ص: 59

و قوله و مع کل صحیفة الواو للحال أی إنهم إن لم یرجعوا أعطیتهم حد السیف و الملائکة الکرام الکاتبون یکتب کل منهم أعمال من وکل به فی صحیفته و یشهد بها فی محفل القیامة انتهی.

قوله أی ابن میثم رحمه الله من اعتذر إلیهم الظاهر أنه حمل الکلام علی الاستفهام الإنکاری و یحتمل وجها آخر بأن یکون المراد نفی توبته و تنصله و اعتذاره و دعوته فیستحق النصرة لکن ما ذکره أوفق بالأخبار و الضمیر فی أنها یحتمل أن یکون للقصة.

و فرمود: «و مع کل صحیفه»: واو حالیه است یعنی آنها اگر بازنگردند با آنها می جنگم و فرشتگان کرام الکاتبین اعمال آنها را خواهند نوشت و با آنها در روز قیامت بر علیه شان شهادت داده خواهد شد.

سخن ابن میثم: «من اعتذر الیهم»: «هر کس که از آنان عذرخواهی کند» ظاهراً کلام را بر استفهام انکاری حمل کرده است. احتمال دیگری هم هست و آن نفی توبه و پوزش و عذر خواستن از گناهان و دعوت به کمک عثمان است تا این که مستحق یاری باشد. اما آنچه ذکر کرده است با اخبار، سازگاری بیشتری دارد و ضمیر در «اَنّها» ممکن است ضمیر قصه باشد.

روایت41.

می گویم: ابن ابی الحدید می گوید: (1) ابومخنف نقل می کند: زمانی که فرستادگان امام علیه السلام از نزد طلحه و زبیر و عایشه بازگشتند، خبر از اعلام جنگ آنان دادند، امام برخاست و پس از حمد و ثنای پروردگار و صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

ای مردم، من منتظر این قوم ماندم تا پیمان خود را رعایت کنند و یا از کرده خود بازگردند. من آنان را به خاطر پیمان شکنی، مؤاخذه و طغیانگریشان را برایشان گوشزد کردم. اما اجابت نکرده و برای من پیغام فرستاده­اند که برای جنگ آماده شوم. نفس تو آرزوهای باطل و غرور را به تو وعده داده است. گریه کنندگان بر آنان بگریند. هیچ وقت کسی نتوانسته مرا با جنگ تهدید کند و با ضربه­ای بترساند. هر که به قوم قاره تیر انداخت آنان را نصف کرد (متفرق ساخت). پس همانند برق بدرخشند و مانند رعد بخروشند. آنان مرا از قدیم می­شناسند و از صولت من آگاهی دارند. من ابو الحسن هستم که شمشیر مشرکان را شکستم و جمعشان را به پراکندگی مبدّل ساختم. دشمن من امروز بر همان نیّت آنان است. من به وعده­های نصرت و تأییدی که خدایم به من داده یقین دارم. من به کار خود یقین دارم و در دین خود هیچ شبهه­ای ندارم. ای مردم، از مرگ گریزی برای افرادی که در جنگ مقاومت می­کنند و یا از آن فرار می­کنند نیست.

ص: 60

وَ لَا مَحِیصٌ مَنْ لَمْ یُقْتَلْ مَاتَ وَ إِنَّ أَفْضَلَ الْمَوْتِ الْقَتْلُ وَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ لَأَلْفُ ضَرْبَةٍ بِالسَّیْفِ أَهْوَنُ مِنْ مَوْتَةٍ وَاحِدَةٍ عَلَی الْفِرَاشِ اللَّهُمَّ إِنَّ طَلْحَةَ نَکَثَ بَیْعَتِی وَ أَلَّبَ عَلَی عُثْمَانَ حَتَّی قَتَلَهُ ثُمَّ عَضَهَنِی بِهِ وَ رَمَانِی اللَّهُمَّ فَلَا تُمْهِلْهُ اللَّهُمَّ إِنَّ الزُّبَیْرَ قَطَعَ رَحِمِی وَ نَکَثَ بَیْعَتِی وَ ظَاهَرَ عَلَیَّ عَدُوِّی فَاکْفِنِیهِ الْیَوْمَ بِمَا شِئْتَ.

چاره­ و راه فراری در برابر مرگ نیست. کسی هم که کشته نشود، به مرگ طبیعی خواهد مُرد. بهترین نوع مرگ، کشته شدن است. قسم به کسی که جان علی در دست اوست، هزاران ضربه شمشیر بر پیکر من، آسان­تر از یک­بار مردن در رختخواب است. خداوندا، طلحه بیعت مرا شکست و مردم را علیه عثمان شوراند تا اینکه او را کشت و سپس آن­را به دروغ به من نسبت داد. خدایا لحظه­ای امانش نده. خداوندا، زبیر پیمان خویشاوندی مرا قطع نمود و بیعت مرا شکست و دشمنان مرا در مقابل من قرار داد. خدایا هر گونه که خود می­خواهی با او رفتار کن.

روایت42.

ابن ابی الحدید می گوید: ابوحسن مدائنی از عبدالله بن جناده نقل می کند: از حجاز عازم عراق بودم در ابتدای خلافت علی علیه السلام. پس بر مکه گذر کردم و اعمال عمره را به جای آوردم سپس به مدینه رفتم. وارد مسجد النبی صلی الله علیه و آله شدم. وقت اذان بود مردم جمع شده بودند. امام علی علیه السلام در حالی که شمشیر به کمر بسته بود بر بالای منبر رفت. همه چشم ها به او خیره شده بودند. پس از حمد و ثنای پروردگار و صلوات بر رسول او فرمود:

اما بعد، زمانی­که خداوند، پیامبر خود را از دنیای فانی به دیار باقی بُرد، گفتیم که از میان مردم، ما خانواده و ورّاث و عترت و اولیاء او هستیم نه دیگران. کسی با ما بر سر خلافت نزاع نکند و چشم طمع به حقّ ما نداشته باشد. امّا این قوم با شتاب بر ما ظلم کرده و حکومت پیامبر را که حق ما بود، غصب کردند و حقّ ما در اختیار دیگران قرار گرفت و همانند چهارپایانی شدیم که حتی افراد ضعیف نیز با چشم طمع به ما نگریستند. افراد ذلیل نیز خود را بر ما عزیز و بزرگوار جلوه دادند. چشمان ما بر این حادثه گریان شد و سینه­ها به درد آمد و جان­ها به جزع افتادند. به خدا قسم، اگر ترس از تفرقه میان مسلمانان و بازگشت کفر و تضعیف دین نبود، به گونه­ای دیگر با آنان رفتار می­کردیم. لذا حکومت را افرادی به دست گرفتند که در خیر رساندن به مردم کوتاهی نکردند. سپس ای مردم مرا از خانه­ام بیرون کشیدید و با من بیعت کردید علی­رغم آنکه برای پذیرش آن اکراه داشتم و با تیزبینی قلوب بسیاری از شما را مشاهده کردم. این دو نفر نیز جزء اولین افرادی بودند که با من بیعت کردند که خود از آن اطلاع دارید. اما بیعت شکستند و خیانت کردند و به همراه عایشه، عازم بصره شدند تا میان شما تفرقه و سستی حاکم شود. خداوندا، آنان را به خاطر عملشان سخت کیفر بده و روزی خوش نصیبشان نکن و از گناهانشان در نگذر و لحظه­ای امانشان نده. آنان خواهان حقّی هستند که ترکَش کرده و خواهان خونی هستند که خود ریخته­اند.

ص: 61

اللَّهُمَّ إِنِّی اقْتَضَیْتُکَ وَعْدَکَ فَإِنَّکَ قُلْتَ وَ قَوْلُکَ الْحَقُّ لِمَنْ بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ اللَّهُمَّ فَأَنْجِزْ لِی مَوْعِدِی وَ لَا تَکِلْنِی إِلَی نَفْسِی إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ* ثُمَّ نَزَلَ.

خداوندا من از تو می خواهم که وعده ات را محقق سازی که خود فرموده­ای که هر کس مورد ظلم واقع شود خداوند او را یاری می­کند. خداوندا، آنچه را که وعده فرموده ای انجام بده و مرا به خودم واگذار مکن و تو به همه چیز توانایی. سپس از منبر پایین آمد.

روایت43.

و کلبی روایت می­کند: زمانی که امام علی علیه السلام عزم بصره کرد برخاست و برای مردم سخنرانی کرد. پس از حمد و ثنای خداوند و صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

وقتی که پیامبر صلی الله علیه و آله رحلت فرمود، قریش حق مارا که ما در مقایسه با هر کس دیگر بدان سزاوارتر بودیم، غصب نمود. من دیدم که صبر کردن بر آن بهتر از ایجاد تفرقه در میان مسلمانان و ریخته شدن خون آنان است چون مردم تازه مسلمان هستند که کوچک­ترین عاملی باعث فساد در دینشان می­گردد. افرادی عهده­دار حکومت شدند که در تلاش برای امور مردم کوتاهی نکردند و سپس به سوی دنیای دیگر رخت بر بستند. این خداوند است که تشخیص می­دهد آیا از گناهان آنان بکاهد و درگذرد یا نه. طلحه و زبیر را چه شده است؟ که یک سال و حتی یک ماه هم صبر نکردند و طغیان کرده و در مورد امری که خداوند برای آنان قرار نداده بود با من به منازعه پرداختند در حالی­که با میل و رغبت و نه از روی اجبار، با من بیعت کرده بودند. آنان قصد نوشیدن شیر از مادری را دارند که شیر دادنش سپری شده و در پی احیای بدعتی هستند که مرده است. آیا آنان فکر می­کنند که خوانخواه عثمان هستند؟ به خدا قسم که عامل قتل عثمان در میان آنان و نزد آنان است. بزرگترین حجت آنان علیه خودشان است و من به حجت خدا بر علیه آنان و علم او نسبت به آنها راضی­ام. اگر توبه کرده و دست از کار خود بردارند این شانسی است که باید آن را غنیمت شمارند و اگر سرپیچی نمایند، با آنان با زبان شمشیر سخن خواهم گفت و خداوند برای نصرت حق کافی و نجات دهنده از باطل است. سپس از منبر پایین آمد.

روایت44.

ابومخنف از زید بن صوحان نقل می کند: علی علیه السلام را در ذی قار دیدم که عمامه سیاه رنگی به سر داشت و ردایی سبز و گشاد به خود پیچیده بود در خطبه ای به مردم می فرمود: خداوند را در هر کاری و در هر حالی و در صبح و شام سپاس می­گزاریم. گواهی می­دهم که خدایی جز الله نیست و محمد صلی الله علیه و آله، بنده و فرستاده اوست که وی را به عنوان رحمتی برای بندگان و زندگانی برای زمین مبعوث کرد. زمانی او را فرستاد که که زمین را فتنه در بر گرفته و ارکان آن در لرزه بود و شیطان عبادت می­شد. ابلیس که دشمن خداست در عقائد اهل زمین رسوخ کرده بود که خداوند به وسیله محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب صلی الله علیه و آله آتش آن را خاموش و

ص: 62

وَ أَخْمَدَ بِهِ شِرَارَهَا وَ نَزَعَ بِهِ أَوْتَادَهَا وَ أَقَامَ بِهِ مَیْلَهَا إِمَامَ الْهُدَی وَ النَّبِیَّ الْمُصْطَفَی صلی الله علیه و آله فَلَقَدْ صَدَعَ بِمَا أَمَرَهُ بِهِ وَ بَلَّغَ رِسَالاتِ رَبِّهِ فَأَصْلَحَ اللَّهُ بِهِ ذَاتَ الْبَیْنِ وَ آمَنَ بِهِ السُّبُلَ وَ حَقَنَ بِهِ الدِّمَاءَ وَ أَلَّفَ بِهِ بَیْنَ ذَوِی الضَّغَائِنِ الْوَاغِرَةِ فِی الصُّدُورِ حَتَّی أَتَاهُ الْیَقِینُ ثُمَّ قَبَضَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ حَمِیداً ثُمَّ اسْتَخْلَفَ النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ فَلَمْ یَأْلُ جُهْدَهُ ثُمَّ اسْتَخْلَفَ أَبُو بَکْرٍ عُمَرَ فَلَمْ یَأْلُ جُهْدَهُ ثُمَّ اسْتَخْلَفَ النَّاسُ عُثْمَانَ فَنَالَ مِنْکُمْ وَ نِلْتُمْ مِنْهُ حَتَّی إِذَا کَانَ مِنْ أَمْرِهِ مَا کَانَ أَتَیْتُمُونِی لِتُبَایِعُونِی فَقُلْتُ لَا حَاجَةَ فِی ذَلِکَ وَ دَخَلْتُ مَنْزِلِی فَاسْتَخْرَجْتُمُونِی فَقَبَضْتُ یَدِی فَبَسَطْتُمُوهَا وَ تَدَاکَکْتُمْ عَلَیَّ حَتَّی ظَنَنْتُ أَنَّکُمْ قَاتِلِیَّ وَ أَنَّ بَعْضَکُمْ قَاتِلُ بَعْضٍ فَبَایَعْتُمُونِی وَ أَنَا غَیْرُ مَسْرُورٍ بِذَلِکَ وَ لَا جَذِلٌ وَ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَنِّی کُنْتُ کَارِهاً لِلْحُکُومَةِ بَیْنَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَقَدْ سَمِعْتُهُ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَا مِنْ وَالٍ یَلِی شَیْئاً مِنْ أَمْرِ أُمَّتِی إِلَّا أُتِیَ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَغْلُولَةً یَدَاهُ إِلَی عُنُقِهِ عَلَی رُءُوسِ الْخَلَائِقِ ثُمَّ یُنْشَرُ کِتَابُهُ فَإِنْ کَانَ عَادِلًا نَجَا وَ إِنْ کَانَ جَائِراً هَوَی حَتَّی اجْتَمَعَ عَلَیَّ مَلَأُکُمْ وَ بَایَعَنِی طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ وَ أَنَا أَعْرِفُ الْغَدْرَ فِی أَوْجُهِهِمَا وَ النَّکْثَ فِی أَعْیُنِهِمَا ثُمَّ اسْتَأْذَنَانِی فِی الْعُمْرَةِ فَأَعْلَمْتُهُمَا أَنْ لَیْسَا الْعُمْرَةَ یُرِیدَانِ فَسَارَا إِلَی مَکَّةَ وَ اسْتَخَفَّا عَائِشَةَ وَ خَدَعَاهَا وَ شَخَصَ مَعَهُمَا أَبْنَاءُ الطُّلَقَاءِ فَقَدِمُوا الْبَصْرَةَ فَقَتَلُوا بِهَا الْمُسْلِمِینَ وَ فَعَلُوا الْمُنْکَرَ وَ یَا عَجَباً لِاسْتِقَامَتِهِمَا لِأَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ بَغْیِهِمَا عَلَیَّ وَ هُمَا یَعْلَمَانِ أَنِّی لَسْتُ دُونَ أَحَدِهِمَا وَ لَوْ شِئْتُ أَنْ أَقُولَ لَقُلْتُ وَ لَقَدْ کَانَ مُعَاوِیَةُ کَتَبَ إِلَیْهِمَا مِنَ الشَّامِ کِتَاباً یَخْدَعُهُمَا فِیهِ فَکَتَمَاهُ عَنِّی وَ خَرَجَا یُوهِمَانِ الطَّغَامَ وَ الْأَعْرَابَ أَنَّهُمَا یَطْلُبَانِ بِدَمِ عُثْمَانَ وَ اللَّهِ مَا أَنْکَرَا عَلَیَّ مُنْکَراً وَ لَا جَعَلَا بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ نَصَفاً وَ إِنَّ دَمَ عُثْمَانَ لَمَعْصُوبٌ بِهِمَا وَ مَطْلُوبٌ مِنْهُمَا یَا خَیْبَةَ الدَّاعِی إِلَامَ دَعَا وَ بِمَا ذَا أُجِیبَ وَ اللَّهِ إِنَّهُمَا لَعَلَی ضَلَالَةٍ صَمَّاءَ وَ جَهَالَةٍ عَمْیَاءَ وَ إِنَّ الشَّیْطَانَ قَدْ ذَمَّرَ لَهُمَا حِزْبَهُ وَ اسْتَجْلَبَ مِنْهُمَا خَیْلَهُ وَ رَجِلَهُ لِیُعِیدَ الْجَوْرَ إِلَی أَوْطَانِهِ وَ یَرُدَّ الْبَاطِلَ إِلَی نِصَابِهِ

ص: 63

شعله­های آنرا سرد کرد. میخهای آن­را برکَند و به جای آن امام هدایت­گر و پیامبر برگزیده صلی الله علیه و آله را جایگزین فرمود. او نیز آنچه را که خداوند امر فرموده بود تبیین کرده و رسالت پروردگارش را به انجام رساند. خداوند به وسیله وی تفرقه­ها را از بین برد و زمین را امن گرداند، جلوی خونریزیها را گرفت و کینه­های موجود در سینه­ها را به انس و الفت تبدیل کرد تا اینکه یقین برای او حاصل شد و خداوند حمید وی را به سوی خود عروج داد. سپس مردم ابوبکر را به جای او به خلافت برگزیدند. وی در این امر کوتاهی نکرد. ابوبکر نیز عمر را به جانشینی خود گمارد و او نیز کوتاهی نکرد.

سپس مردم عثمان را به خلافت انتخاب کردند. سپس او بر شما دست یازید و شما به او دست یازیدید. تا اینکه حادثه­ای که از آن آگاهید برای وی اتفاق افتاد. شما به سراغ من آمدید تا با من بیعت کنید. من گفتم: در این امر نیازی به من نیست و وارد منزل خود شدم. شما مرا بیرون آوردید و من دست خود را بستم اما شما آن­را باز کردید. چنان به من هجوم آوردید که گمان کردم قصد کشتن مرا دارید و برخی از شما در صدد کشتن برخی دیگر هستند. تا اینکه شما با من بیعت کردید اما من به آن شادمان نبودم. خداوند سبحان خود می­داند که من نسبت به حکومت بر امت محمد صلی الله علیه و آله اکراه داشتم. من از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: هر کسی که عهده­دار حکومت بر امت من پس از من گردد، در روز قیامت او را نزد مردم حاضر خواهند کرد در حالی­که دستانش بر گردنش بسته شده کارنامه اش را بررسی می کنند. اگر عادل بوده رها می شود و اگر ستمگر بوده است زبون و بدبخت می شود. سپس سران شما نزد من آمدند و طلحه و زبیر با من بیعت کردند در حالی که خیانت و مکر را در چهره ها و پیمان شکنی را در چشمهای ایشان می دیدم. آنگاه آن دو از من برای عمره گزاردن اجازه خواستند و به آنان گفتم که قصد انجام عمره ندارید و چون به مکه رسیدند، حرمت عایشه را رعایت نکردند و او را فریب دادند و فرزندان بردگان آزاد شده به همراه آن دو به راه افتادند و به بصره رفتند و در آنجا مسلمانان را کشتند و کارهای بسیار زشت مرتکب شدند.

و جای بسی شگفتی است که آن دو در بیعت خود با ابوبکر و عمر پایداری کردند و بر من ستم روا داشتند و حال آنکه هر دو می دانند که من کمتر از آن دو نیستم و اگر می خواستم چیزهایی بگویم، می گفتم. معاویه هم از شام برای طلحه و زبیر نامه ای نوشته و آن دو را فریب داده است و آن را از من پوشیده داشتند و خروج کردند و برای افراد فرومایه و بادیه نشین چنین توهمی پیش آورده­اند که خونخواه عثمان هستند. به خدا سوگند امر منکری را متوجه من نکرده­اند و بین من و آنان انصاف به خرج نداده­اند. خون عثمان بر گردن آن دو می باشد و باید از آن دو خونخواهی شود.

چه مدعی ناکامی! به چه چیزی فراخواند و به چه چیزی اجابت شده؟! به خدا سوگند که آن دو در گمراهی و نادانی کور و کر افتاده اند و شیطان گروه خود را برای آنان آماده ساخته و سواران و پیادگان خویش را از آنان برگرفته تا ستم و باطل را برگرداند و جایگزین کند.

ص: 63

ثُمَّ رَفَعَ یَدَیْهِ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ قَطَعَانِی وَ ظَلَمَانِی وَ أَلَّبَا عَلَیَّ وَ نَکَثَا بَیْعَتِی فَاحْلُلْ مَا عَقَدَا وَ انْکُثْ مَا أَبْرَمَا وَ لَا تَغْفِرْ لَهُمَا أَبَداً وَ أَرِهِمَا الْمَسَاءَةَ فِیمَا عَمِلَا وَ أَمَّلَا قَالَ أَبُو مِخْنَفٍ فَقَامَ إِلَیْهِ الْأَشْتَرُ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَنَّ عَلَیْنَا فَأَفْضَلَ وَ أَحْسَنَ إِلَیْنَا فَأَجْمَلَ قَدْ سَمِعْنَا کَلَامَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَقَدْ أَصَبْتَ وَ وُفِّقْتَ وَ أَنْتَ ابْنُ عَمِّ نَبِیِّنَا وَ صِهْرُهُ وَ وَصِیُّهُ وَ أَوَّلُ مُصَدِّقٍ بِهِ وَ مُصَلٍّ مَعَهُ شَهِدْتَ مَشَاهِدَهُ کُلَّهَا فَکَانَ لَکَ الْفَضْلُ فِیهَا عَلَی جَمِیعِ الْأُمَّةِ فَمَنِ اتَّبَعَکَ أَصَابَ حَظَّهُ وَ اسْتَبْشَرَ بِفَلْجِهِ وَ مَنْ عَصَاکَ وَ رَغِبَ عَنْکَ فَإِلَی أُمِّهِ الْهَاوِیَةِ لَعَمْرِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا أَمْرُ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ وَ عَائِشَةَ عَلَیْنَا بِمُخِیلٍ وَ لَقَدْ دَخَلَ الرَّجُلَانِ فِیمَا دَخَلَا فِیهِ وَ فَارَقَا عَلَی غَیْرِ حَدَثٍ أَحْدَثْتَ وَ لَا جَوْرٍ صَنَعْتَ فَإِنْ زَعَمَا أَنَّهُمَا یَطْلُبَانِ بِدَمِ عُثْمَانَ فَلْیُقِیدَا مِنْ أَنْفُسِهِمَا فَإِنَّهُمَا أَوَّلُ مَنْ أَلَّبَ عَلَیْهِ وَ أَغْرَی النَّاسَ بِدَمِهِ وَ أُشْهِدُ اللَّهَ لَئِنْ لَمْ یَدْخُلَا فِیمَا خَرَجَا مِنْهُ لَنُلْحِقَنَّهُمَا بِعُثْمَانَ فَإِنَّ سُیُوفَنَا فِی عوائقنا [عَوَاتِقِنَا] وَ قُلُوبَنَا فِی صُدُورِنَا وَ نَحْنُ الْیَوْمَ کَمَا کُنَّا أَمْسِ ثُمَّ قَعَدَ.

در این هنگام دستهای خود را بلند کرد و فرمود: خداوندا! طلحه و زبیر از من بریدند و بر من ستم کردند و مردم را علیه من شوراندند و بیعت مرا شکستند. خدایا! خودت گرهی را که آنان زده اند بگشا و آنچه را پیوسته و استوار کرده اند از هم گسیخته کن و هرگز آن دو را مورد آمرزش قرار نده و سرانجام بد را به خاطر آنچه کرده اند و به آن امید بسته اند به ایشان نشان بده.

ابو مخنف می­گوید: مالک اشتر برخاست و گفت: سپاس خدایی را که بر ما منّت نهاد، و بر ما به فضل و نیکی برخورد کرد. ای امیر المومنین، سخن راست و بجا گفتی چرا که تو پس عمّ پیامبر ما و داماد و وصیّ او هستی که اولین تصدیق کننده پیامبر و اولین نمازگزار به همراه او بودی. تو شاهد همه حوادث بوده­ای. لذا در مقایسه با همه امّت، برتری و فضیلت با توست. از میان امت مسلمان هر کسی که از تو پیروی کند به سعادت و نیکبختی خود می­رسد و کسی که از تو روی گرداند، خود را به آتش دوزخ افکنده است. ای امیر المؤمنین قسم به جان خودم، موضوع طلحه و زبیر و عایشه کار مشکلی نیست و برای ما پیچیده و دشوار نمی باشد. آن دو نخست با اختیار خود بیعت کردند و سپس بدون اینکه بدعتی گذاشته باشی و یا ستمی کرده باشی، از ما جدا شدند. اگر می پندارند که خونخواه عثمان هستند باید از خودشان قصاص کنند چون آنان اولین افرادی بودند که مردم را علیه او تحریک کردند. خدا را گواه می گیرم که اگر آن­دو به این بیعت که از آن خارج شده­اند برنگردند، آنان را نیز به عثمان ملحق خواهیم کرد. شمشیرهای ما بر گردن­های ما و قلب­های ما در سینه­های ماست وما امروز بر همان اعتقادیم که دیروز بودیم. سپس نشست.

توضیح

«ارعوی عن القبیح» یعنی دست کشیدن. جوهری می گوید: «القاره» نام قبیله ای است آنان را به این علت به این نام خوانده اند که در برابر خواسته ابن شداخ مبنی بر پراکندن آنان در قبیله بنی کنانه با هم متحد شدند آنان در تیراندازی ماهر بودند. در مثل وجود دارد که قبیله القاره هر که را هدف بگیرد نصف می کند. جوهری می گوید: «نکیتُ فی العدو» یعنی در میان دشمن جنگیدم و زخمی کردم. و می گوید: «عَضَهَه عَضْهاً: یعنی به او بهتان زد. و می گوید: التنزّی: جستن و شتافتن. در برخی نسخه ها: «اذا انبری» یعنی اعتراض کرد که صحیح تر است. و «السوقه»: بر خلاف پادشاهی عوام جماعت . کلام ایشان: «لم یألوا الناس خیراً» در خیر رساندن به مردم کوتاهی نکردند: در این سخن تقیه و مصلحت اندیشی وجود دارد .

جوهری می گوید: اَلا یالوا (از باب دعا): یعنی کوتاهی کرد. (فلان لایالوک نصحاً): یعنی فلانی

در نصیحت تو کوتاهی نمی کند.

جوهری می گوید: فراء درباره آیه «أخذة رابیة» می گوید: یعنی زیادتر، مانند قول تو: أربیتُ: هنگامی که بیش از آنچه به تو

بدهند، بگیری. و می گوید: الفواق: به فاصله زمانی بین دو بار شیر دوشیدن گفته می شود، پس از آن که شیر را می دوشند، اجازه می دهند تا بچه شتر از شیر مادرش تغذیه کند تا آن که شیر او زیاد شود، سپس دوباره او را می دوشند و گفته می شود: «ما اقام عنده الا فواقا»: تنها به اندازه یک فواق نزد او ماند. کلام ایشان: «لمن بغی علیه» یعنی: خداوند متعال در حق کسی که مورد طغیان واقع شده گفته است: «لینصرنّه الله» خدا او را یاری می کند. در آیه شریفه چنین آمده: «و من عاقب بمثل ما عوقب به

ص: 64

بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ و الوطب بالفتح الزقّ الذی یکون فیه السمن و اللبن.

و المراد بالخَلَق إما قدم اللبن و مضی زمان علیه أو خلق الزقّ فإنه یفسد اللبن و أعظم بها للتعجب أی ما أعظمها و الجذل بالتحریک الفرح لمعصوب بهما أی مشدود علیهما.

ثم بغی علیه لینصرنّه الله» {و هر کسی به آن اندازه که عقوبت دیده، عقوبت کند سپس بر او ظلم شود حتماً خداوند او را یاری خواهد کرد} الوطب بافتحه: مَشکی که در آن کره و شیر وجود داشته باشد.

مراد از «الخلق» یا کهنه بودن شیر است یا مشک که در هر دو صورت به فاسد بودن شیر منجر می شود. «اعظم بها»: برای تعجب یعنی چه بزرگ است. «الجذل»: با حرکت حروف: شادی. «لمعصوب بهما»: بر آن دو بسته می باشد.

روایت45.

(1)

نهج البلاغه: از نامه های آن حضرت به ابوموسی اشعری والی امام در کوفه. زمانی که به ایشان خبر رسید که وی از پیوستن مردم به لشگر اسلام برای جنگ جمل جلوگیری کرده است:

از بنده خدا علی امیر مؤمنان به عبد اللّه بن قیس، پس از ستایش پروردگار و درود سخنی از تو به من رسیده که هم به سود، و هم به زیان تو است، چون فرستاده من پیش تو آید. دامن همّت به کمر زن، کمرت را برای جنگ محکم ببند، و از سوراخ خود بیرون آی، و مردم را برای جنگ بسیج کن. اگر حق را در من دیدی بپذیر، و اگر دو دل ماندی کناره گیر. به خدا سوگند هر جا که باشی تو را بیاورند و به حال خویش رها نکنند، تا اینکه کره تو با شیرت و جامد تو با مایعت آمیخته گردد، و در کنار زدنت از حکومت شتاب کنند، چنانکه از پیش روی خود همانگونه بترسی که از پشت سرت هراسناکی. حوادث جاری کشور آنچنان آسان نیست که تو فکر می کنی، بلکه حادثه بسیار بزرگی است که باید بر مرکبش سوار شد، و سختی های آن را هموار کرد، و پیمودن راه های سخت و کوهستانی آن را آسان کرد، پس فکرت را به کار گیر، و مالک کار خویش باش، و سهم و بهره ات را بردار، اگر همراهی با ما را خوش نداری کناره گیر، بی آن که آسوده باشی یا رستگار شوی، که سزاوار است تو در خواب باشی و دیگران مسئولیّت های تو را بر آورند، خوابی نگویند فلانی کجاست؟ به خدا سوگند این راه حق است و به دست مرد حق انجام می گیرد، و باکی ندارم که خدا نشناسان چه می کنند. با درود.

توضیح

«هو لک و علیک»: ابن ابی الحدید می گوید: ابوموسی اشعری به مردم کوفه می گفت: علی امام حق است و بیعت با او درست است اما جایز نیست به همراه او با مسلمانان جنگید. تمام.

می گویم: اینکه این سخن به نفع و یا بر علیه ابوموسی باشد به علت آن است که این سخن شامل حق و باطل است. حق به نفع وی و باطل به ضرر اوست و یا اینکه ظاهر سخن را عوام می پسندند و باطن آن حجت علیه او می باشد.

ص: 65

الإقرار بصحة البیعة لا مجال للأمر بالمخالفة أو ظن أن هذا الکلام ینفعه و فی الواقع یضره أو ینفعه فی الدنیا و یضره فی العقبی.

و الأمر برفع الذیل و شد المئزر کنایتان عن الاهتمام فی الأمر و الخروج من الجحر استهانة به حیث جعله ثعلبا أو ضبعا و الجُحْر بالضم کل شی ء تحفره السباع و الهوام لأنفسها قوله علیه السلام فإن حققت أی أمرک مبنی علی الشک فإن حققت لزوم طاعتی فانفذ أی فسر حتی تقدم علی و إن أقمت علی الشک فاعتزل العمل أو إن أنکرت الطاعة فأظهر إنکارک و اعمل بمقتضاه.

و الخاثر اللبن الغلیظ و الزبد خلاصة اللبن و صفوته یقال للرجل إذا ضرب حتی أثخن ضرب حتی خلط زبده بخاثره و ذائبه بجامده کأنه خلط ما رق و لطف من أخلاطه بما کثف و غلظ منها و هذا مثل و معناه لیفسدن حالک و لیضطربن ما هو الآن منتظم من أمرک و القعدة بالکسر هیئة القعود کالحلبة و الرکبة.

قوله و تحذر من أمامک قیل کنایة عن غایة الخوف و إنما جعل علیه السلام الحذر من خلف أصلا فی التشبیه لکون الإنسان من وراءه أشد خوفا و قیل حتی تخاف من الدنیا کما تخاف من الآخرة و یحتمل أن یکون المعنی حتی تحذر من هذا الأمر الذی أقبلت إلیه و أقدمت علیه و هو تثبیط الناس عن الجهاد کما تحذر مما خلفته وراء ظهرک و لم تقدم علیه و هو الجهاد.

و قال ابن أبی الحدید أی یأتیکم أهل البصرة مع طلحة و نأتیکم بأهل المدینة و الحجاز فیجتمع علیکم سیفان من أمامکم و من خلفکم.

و قال فی قوله علیه السلام و ما بالهوینا أی لیست هذه الداهیة بالشی ء الهین الذی ترجو اندفاعه بسهولة فإن قصد الجیوش الکوفة من کلا الجانبین أمر صعب المرام فإنه لیرکبن أهل الحجاز و أهل البصرة هذا الأمر المستصعب لأنا نحن نطلب أن نملک الکوفة و أهل البصرة کذلک فیجتمع علیها الفریقان.

ص: 66

چون وقتی او به صحت بیعت با امام اقرار می کند دیگر جایی برای مخالفت وجود ندارد و یا اینکه گمان کرده این سخن به نفع اوست اما در واقع به ضرر اوست یا در دنیا به نفع او و در آخرت به ضرر اوست.

دستور به «دامن جمع کردن و محکم بستن کمر» کنایه است از همت به خرج دادن و خروج از لانه، تحقیر اوست زیرا از وی یک روباه یا کفتار ساخته است. «الحُجر» با ضمه به هر چیزی گفته می شود که درندگان در آن برای خود لانه ایجاد کنند.

کلام ایشان: «فان حققت»، «اگر به حق رسیدی» یعنی تو در حال شک و تردید هستی اگر به این حقیقت رسیدی که از من اطاعت کنی، پس این کار را بکن یعنی حرکت کن تا به من ملحق شوی. و اگر همچنان بر شک خود باقی بودی از کار کناره گیری کن یا اگر اطاعت را منکر شدی، انکار خود را آشکارا بگو و براساس آن عمل کن .

«الخاثر»: شیر غلیظ. «الزبد»: کَره. اگر مرد مَشک بزند گفته می شود: »مشک زد تا اینکه کره با شیر و کره با دوغ مخلوط شد.» گویی که وی بخش روان و مایع را با بخش غلیظ مخلوط کرد که این مَثلی است و معنای آن این است که «تو را فاسد خواهند کرد و امور سامان یافته و منظم تو را به هم خواهند ریخت». «القعده»: باکسره: طرز نشستن مثلاً دوزانو و چهار زانو.

فرمود: «و تحذر من امامک»: و از پیش رویت می ترسی. گفته شده است که این عبارت کنایه از نهایت ترس می باشد. در این تشبیه ایشان ترس از پشت سر را اصل قرار داده، چرا که انسان از آنچه در پشتش قرار دارد بیشتر می رسد، از این رو گفته شده است: تا همان طور که از آخرت ترس دارد، از دنیا نیز بترسد و احتمال دارد بدین معنا نیز باشد که از این موضوعی که بدان روی آورده ای یعنی منع کردن مردم از جهاد، بترسی همان طور که از آنچه که در پشت سر نهادی یعنی «جهاد» ترس داری.

ابن ابی الحدید می گوید: یعنی مردم بصره با طلحه به سوی شما می آیند و ما با مردم مدینه و حجاز می­آییم و دو گروه شمشیر به دست در پشت شما و مقابل شما صف آرایی خواهند کرد.

و کلام ایشان: «ما بالهوینا»: یعنی این مصیبت چیز آسانی نیست که انتظار داشته باشی از بین بردن آن راحت باشد. امر سختی به نظر می رسد که سپاه کوفه بخواهد از دو طرف قصد دفاع و جنگیدن داشته باشد. این سپاه با سپاه حجاز و بصره روبرو خواهد شد. این موضوع سختی است چون هم ما می خواهیم بر کوفه مسلط شویم و هم سپاه بصره. لذا این دو بر سر کوفه نزاع می­کنند.

ص: 66

و قال ابن الأثیر فی النهایة الهون الرفق و اللین و التثبت و الهوینا تصغیر الهونی تأنیث الأهون.

و قوله فاعقل عقلک یحتمل المصدر و قیل هو مفعول به و خذ نصیبک و حظک أی من طاعة الإمام و ثواب الله و قیل أی لا تتجاوز إلی ما لیس لک فإن کرهت فتنح أی عن العمل فإنی قد عزلتک إلی غیر رحب أی سعة بل یضیق علیک الأمر بعده و قال فی النهایة بالحری أن یکون کذا أی جدیر.

و قال ابن أبی الحدید أی جدیر أن تکفی هذه المئونة التی دعیت إلیها و أنت نائم أی لست معدودا عندنا و عند الناس من الرجال الذین یفتقر الحرب و التدبیرات إلیهم فسیغنی الله عنک و لا یقال أین فلان.

ابن اثیر در «النهایه» می گوید: الهون: همراهی و نرمی و آرامش. «الهوینا»: تصغیر «الهونی» و تأنیث «الأهون» است.

و فرمود ایشان: «فأعقل عقلک»: احتمالاً مصدر است و گفته شده است که مفعول به می باشد «و خذ نصیبک و حظّک»: نصیب و سهم خود را بردار یعنی از اطاعت امام و ثواب خداوند. و گفته شده است: یعنی به هر آنچه که مال تو نیست دست اندازی مکن. «فإن کرهت فتنح»: «اگر مورد خوشایند تو نبود، رها کن» یعنی از کار و منصب کناره بگیر و من تو را عزل نمودم. «إلی غیر رحب»: یعنی بدون آنکه آسوده باشی چون پس از این اقدام، بر تو سخت خواهد آمد. ابن اثیر در النهایه می گوید: «بالحری أن یکون...» یعنی شایسته است که چنان باشد.

ابن ابی الحدید می گوید: یعنی شایسته است به این مقدار توشه که به آن خوانده شدی بسنده کنی «أنت نائم»: تو در خواب باشی. یعنی تو از آن افرادی نیستی که جنگ به تو نیازمند و محتاج باشد. خدا از تو بی نیاز می کند و در جنگ گفته نخواهد شد: فلانی کجاست.

روایت46.

(1)

نهج البلاغه: از نامه های آن حضرت به برخی از امیران سپاه خود: اگر دشمنان اسلام به سایه اطاعت باز گردند پس همان است که دوست داریم، و اگر کارشان به جدایی و نافرمانی کشید با کمک فرمانبرداران با مخالفان نبرد کن، و از آنان که فرمان می برند برای سرکوب آنها که از یاری تو سرباز می زنند مدد بگیر، زیرا آن کس که از جنگ کراهت دارد بهتر است که شرکت نداشته باشد، و شرکت نکردنش از یاری دادن اجباری بهتر است.

توضیح

ابن میثم می گوید: نقل شده است، آن امیری که امام این نامه را به وی نوشت عثمان بن حنیف والی بصره بوده است. این نامه زمانی ارسال شده است که اصحاب جمل به این شهر رسیده و قصد جنگ داشتند. عثمان نامه ای به امام نوشت و ایشان را از اوضاع سپاه باخبر ساخت امام نیز نامه مذکور را به وی ارسال کردند.

«وان توافت الامور»: یعنی اگر همچنان مقدّرها و اسباب نگونبختی و عصیان بر آنان نازل شود و گفته می شود: «نهد القوم إلی عدوهم» یعنی در برابر دشمن پایدار شدند و شروع به جنگ با او کردند.

ص: 67

و تقاعس أبطأ و تأخر و المتکاره من یظهر الکراهة و لا یطیع بقلبه و النهوض القیام.

«تقاعس»: سستی و تأخیر کرد. «المتکاره»: کسی که کراهت خود را آشکار نماید و با قلبش اطاعت نکند. «النهوض»: برخاستن.

روایت47.

(1)

نهج البلاغه: نامه آن حضرت به مردم کوفه زمانی که در مسیر خود از مدینه به بصره از کنار این شهر عبور می کرد: پس از یاد خدا و درود؛ من از جایگاه خود، مدینه بیرون آمدم، یا ستمکارم یا ستم دیده، یا سرکشی کردم یا از فرمانم سرباز زدند. من خدا را به یاد کسی می آورم که این نامه به دست او رسد، تا به سوی من کوچ کند: اگر مرا نیکوکار یافت یاری کند، و اگر گناهکار بودم مرا به حق بازگرداند.

توضیح

«لمّا نفر» با تشدید به معنی «الا» یعنی در همه حال به یاد او می آورم به غیر از حالت گریختن مانند اینکه بگویند: از تو پرسیدم وقتی که انجام دادی. و در برخی نسخه ها بدون تشدید ذکر شده است و کلمه «ما» زائده است مانند آیه «لمّا علیها حافظ» که با تشدید و بدون تشدید قرائت شده است. استعتاب، طلب اعتراف است یعنی: رجوع.

روایت48.

(2)

امالی شیخ طوسی: عبدالرحمن بن ابی عمره انصاری می گوید: رسول اکرم صلّی الله علیه و آله مرا «عبدالرحمن» نامید.

عبدالرحمن گفت: زمانی که خبر خروج طلحه و زبیر به امام علیه السلام رسید، امام شروع به ایراد خطبه نمود. ابتدا خداوند را حمد و سپاس گفت و بر محمد و آل محمد درود فرستاده و فرمود:

ص: 68

أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِی مَسِیرُ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ وَ اسْتِخْفَافُهُمَا حَبِیسَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اسْتِفْزَازُهُمَا أَبْنَاءَ الطُّلَقَاءِ وَ تَلْبِیسُهُمَا عَلَی النَّاسِ بِدَمِ عُثْمَانَ وَ هُمَا أَلَّبَا عَلَیْهِ وَ فَعَلَا بِهِ الْأَفَاعِیلَ وَ خَرَجَا لِیَضْرِبَا النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ اللَّهُمَّ فَاکْفِ الْمُسْلِمِینَ مَئُونَتَهُمَا وَ اجْزِهِمَا الْجَوَازِیَ وَ حَضَّ النَّاسَ عَلَی الْخُرُوجِ فِی طَلَبِهِمَا فَقَامَ إِلَیْهِ أَبُو مَسْعُودٍ عُقْبَةُ بْنُ عَمْرٍو فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ الَّذِی یَفُوتُکَ مِنَ الصَّلَاةِ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَجْلِسُکَ فِیمَا بَیْنَ قَبْرِهِ وَ مِنْبَرِهِ أَعْظَمُ مِمَّا تَرْجُو مِنَ الشَّامِ وَ الْعِرَاقِ فَإِنْ کُنْتَ إِنَّمَا تَسِیرُ لِحَرْبٍ فَقَدْ أَقَامَ عُمَرُ وَ کَفَاهُ سَعْدٌ زَحْفَ الْقَادِسِیَّةِ وَ کَفَاهُ حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ زَحْفَ نَهَاوَنْدَ وَ کَفَاهُ أَبُو مُوسَی زَحْفَ تُسْتَرَ وَ کَفَاهُ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ زَحْفَ الشَّامِ فَإِنْ کُنْتَ سَائِراً فَخَلِّفْ عِنْدَنَا شِقَّةً مِنْکَ نَرْعَاهُ فِیکَ وَ نَذْکُرُکَ بِهِ ثُمَّ قَالَ أَبُو مَسْعُودٍ:

بَکَتِ الْأَرْضُ وَ السَّمَاءُ عَلَی الشَّاخِصِ***مِنَّا یُرِیدُ أَهْلَ الْعِرَاقِ

یَا وَزِیرَ النَّبِیِّ قَدْ عَظُمَ الْخَطْبُ***وَ طَعْمُ الْفِرَاقِ مُرُّ الْمَذَاقِ

وَ إِذَا الْقَوْمُ خَاصَمُوکَ فَقَوْمٌ***نَاکِسُو الطَّرْفِ خَاضِعُو الْأَعْنَاقِ

لَا یَقُولُونَ إِذْ تَقُولُ وَ إِنْ*** قُلْتَ فَقَوْلُ الْمُبَرِّزِ السِّبَاقِ

فَعُیُونُ الحجار [الْحِجَازِ] تَذْرِفُ بِالدَّمْعِ***وَ تِلْکَ الْقُلُوبُ عِنْدَ التَّرَاقِی

فَعَلَیْکَ السَّلَامُ مَا ذَرَّتْ بِهِ الشَّمْسُ***وَ لَاحَ السَّرَابُ بِالرَّقْرَاقِ

فَقَالَ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا عَلَی الْأَرْضِ أَحَدٌ أَحَبَّ إِلَیْنَا أَنْ یُقِیمَ فِینَا مِنْکَ لِأَنَّکَ نَجْمُنَا الَّذِی نَهْتَدِی بِهِ وَ مَفْزَعُنَا الَّذِی نَصِیرُ إِلَیْهِ وَ إِنْ فَقَدْنَاکَ لَتُظْلِمَنَّ أَرْضُنَا وَ سَمَاؤُنَا وَ لَکِنْ وَ اللَّهِ لَوْ خَلَّیْتَ مُعَاوِیَةَ لِلْمَکْرِ لَیَرُومَنَّ مِصْرَ وَ لَیُفْسِدَنَّ الْیَمَنَ وَ لَیَطْمَعَنَّ فِی الْعِرَاقِ وَ مَعَهُ قَوْمٌ یَمَانِیُّونَ قَدْ أُشْرِبُوا قَتْلَ عُثْمَانَ وَ قَدِ اکْتَفَوْا بِالظَّنِّ عَنِ الْعِلْمِ وَ بِالشَّکِّ عَنِ الْیَقِینِ وَ بِالْهَوَی عَنِ الْخَیْرِ فَسِرْ بِأَهْلِ الْحِجَازِ وَ أَهْلِ الْعِرَاقِ ثُمَّ ارْمِهِ بِأَمْرٍ یَضِیقُ فِیهِ خِنَاقُهُ وَ یَقْصُرُ لَهُ مِنْ نَفَسِهِ فَقَالَ أَحْسَنْتَ وَ اللَّهِ یَا قَیْسُ وَ أَجْمَلْتَ.

وَ کَتَبَتْ أُمُّ الْفَضْلِ بِنْتُ الْحَارِثِ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام تُخْبِرُهُ بِمَسِیرِ عَائِشَةَ

ص: 69

اما بعد، خبر خروج این دو مرد، تعرض به شأن همسر پیامبر صلی الله علیه و آله و تحریک فرزندان بردگان آزاد شده و فریب مردم به بهانه خونخواهی عثمان و نیز تحریک مردم توسط آنان به من رسید. مطلع شدم که دست به اقداماتی زده­اند و برای ایجاد تفرقه در میان مردم، خروج کرده­اند. خداوندا، مسلمانان را از شرّ آنان در امان بدار و آنان را سخت کیفر بده. مردم را برای رویارویی با آن دو تشویق نما.

ابومسعود عقبه بن عمرو برخاست و گفت: ای امیرالمؤمنین! آنچه از (ثواب) خواندن نماز در مسجد رسول الله صلّی الله علیه و آله و نشستن در بین قبر و منبر ایشان (به خاطر نبودن در مدینه) از تو فوت می شود، بسیار بیشتر از چیزی است که از رفتن به شام و عراق بدان امید داری. اگر برای جنگ با آنان می­شتابی پس عمر نیز بپا خاست تصمیم به جنگ گرفت ، (اما خود در جنگ حاضر نشد و) سعد، لشگر قادسیه را برایش کفایت کرد و حذیفه بن یمان لشگر نهاوند را کفایت کرد، ابوموسی لشگر شوشتر را کفایت کرد و خالد بن ولید لشگر شام را کفایت کرد. (اما با این حال) اگر باز قصد جنگ داری، افرادی را از خود نزد ما بگمار تا به خاطر تو آنان را سرپرستی کنیم و با آنان تو را محافظت نماییم. سپس ابومسعود گفت:

آسمان و زمین بر برترین شخص ما گریه کرد که به دنبال اهل عراق است.

ای وزیر پیامبر، مصیبت بزرگ است و طعم فراق بسیار تلخ است.

اگر قوم با تو به جنگ برخاستند، قوم دیگری چشم فروبسته و گردن نهادند.

وقتی تو چیزی می­گویی سخن نمی­گویند و اگر حرفی بزنی قول تو گفتار شخص برجسته و پیشی گیرنده است.

چشم های حجّار سنگ تراش اشک می ریزد و آن دلها به گلو رسیده­اند.

سلام بر تو تا زمانی که خورشید می تابد و سراب می­درخشد.

قیس بن سعد گفت: ای امیرالمؤمنین هیچ کس در دنیا به اندازه تو برای ما دوست داشتنی نیست چون که تو ستاره ما هستی که بدان هدایت می شویم و پناه مایی که به او پناه می بریم اگر تو را از دست بدهیم آسمان و زمین ما تاریک می­شود. اما به خدا اگر معاویه را با حیله هایش رها کنی قصد مصر خواهد کرد، یمن را به فساد خواهد کشید و در عراق طمع خواهد ورزید در حالی که قومی یمانی که در قتل عثمان دست داشته اند که همراه معاویه اند.

آنان یقین و علم را رها کرده و به شک و تردید اکتفا کرده­اند. آنان خیر را رها کرده و هوا و هوس را برگزیده اند، لذا با سپاهیانی از مردم حجاز و عراق به سمت او رفته و گلوی او را بفشار تا خفه شود. سپس امام فرمود: احسنت ای قیس و به اجمال گفتی.

ام الفضل بنت الحارث به امام علیه السلام نامه نوشته و ایشان را در جریان حرکت عایشه،

ص: 69

وَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ فَأَزْمَعَ الْمَسِیرَ فَبَلَغَهُ تَثَاقُلُ سَعْدٍ وَ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْلَمَةَ فَقَالَ سَعْدٌ لَا أَشْهَرُ سَیْفاً حَتَّی یُعْرَفَ الْمُؤْمِنُ مِنَ الْکَافِرِ وَ قَالَ أُسَامَةُ لَا أُقَاتِلُ رَجُلًا یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَوْ کُنْتَ فِی زُبْیَةِ الْأَسَدِ لَدَخَلْتُ فِیهِ مَعَکَ (1) وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ مَسْلَمَةَ أَعْطَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَیْفاً وَ قَالَ إِذَا اخْتَلَفَ الْمُسْلِمُونَ فَاضْرِبْ بِهِ عَرْضَ أُحُدٍ وَ الْزَمْ بَیْتَکَ وَ تَخَلَّفَ عَنْهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ فَقَالَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ دَعِ الْقَوْمَ أَمَّا عَبْدُ اللَّهِ فَضَعِیفٌ وَ أَمَّا سَعْدٌ فَحَسُودٌ وَ أَمَّا مُحَمَّدُ بْنُ مَسْلَمَةَ فَذَنْبُکَ إِلَیْهِ أَنَّکَ قَتَلْتَ بِأَخِیهِ مَرْحَباً ثُمَّ قَالَ عَمَّارٌ لِمُحَمَّدِ بْنِ مَسْلَمَةَ أَ مَا تُقَاتِلُ الْمُحَارِبِینَ فَوَ اللَّهِ لَوْ مَالَ عَلِیٌّ جَانِباً لَمِلْتُ مَعَ عَلِیٍّ وَ قَالَ کَعْبُ بْنُ مَالِکٍ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّهُ بَلَغَکَ عَنَّا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ مَا لَوْ کَانَ غَیْرُنَا لَمْ یَقُمْ مَعَکَ وَ اللَّهِ مَا کُلُّ مَا رَأَیْنَا حَلَالًا حَلَالٌ وَ لَا کُلُّ مَا رَأَیْنَا حَرَاماً حَرَامٌ وَ فِی النَّاسِ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ بِعُذْرِ عُثْمَانَ مِمَّنْ قَتَلَهُ وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِحَالِنَا مِنَّا فَإِنْ کَانَ قُتِلَ ظَالِماً قَبِلْنَا قَوْلَکَ وَ إِنْ کَانَ قُتِلَ مَظْلُوماً فَاقْبَلْ قَوْلَنَا فَإِنْ وَکَلْتَنَا فِیهِ إِلَی شُبْهَةٍ فَعَجَبٌ لِیَقِینِنَا وَ شَکِّکَ وَ قَدْ قُلْتَ لَنَا عِنْدِی نَقْضُ مَا اجْتَمَعُوا عَلَیْهِ وَ فَصْلُ مَا اخْتَلَفُوا فِیهِ وَ قَالَ

کَانَ أَوْلَی أَهْلِ الْمَدِینَةِ بِالنَّصْرِ***عَلِیٌّ وَ آلُ عَبْدِ مَنَافٍ

لِلَّذِی فِی یَدَیْهِ مِنْ حَرَمِ اللَّهِ***وَ قُرْبِ الْوَلَاءِ بَعْدَ التَّصَافِی

ص: 70

طلحه و زبیر قرار داد. پس عزم حرکت کرد و خبر تعلل سعد و اسامه بن زید و محمد بن مسلمه به او رسید. سعد گفت: تا مؤمن از کافر بازشناخته نشوند شمشیر نخواهم کشید. اسامه گفت: من با کسی که «لا اله الا الله» می گوید نمی جنگم و اگر در لانه شیر هم باشم با تو در دهان او وارد می شوم.

محمد بن مسلمه گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله شمشیری به من داد و فرمود: اگر مسلمانان با هم اختلاف کردند این شمشیر را به پهنای کوه احد بزن و در خانه خود بمان.

عبدالله بن عمر به او ملحق نشد.

عمار بن یاسر گفت: این قوم را به حال خود واگذار. عبدالله ضعیف است. سعد هم حسود می باشد. اما در مورد محمد بن مسلمه، گناه تو این است که برادر او را کشته ای.

عمار به محمد بن مسلمه گفت: آیا با محاربین نمی جنگی؟ به خدا قسم اگر علی به هر طرف رود من نیز به همراه او خواهم بود.

کعب بن مالک گفت: ای امیرالمؤمنین، امور و (نصرت هایی) از ما انصار به تو رسیده است که اگر کسی غیر از ما بود تو را همراهی نمی کرد؟ به خدا سوگند هر آنچه که ما حلال می دانیم، حلال نیست. و هر آنچه که ما حرام می دانیم حرام نمی باشد. در میان قاتلان عثمان، کسانی هستند که از عذر او آگاه بودند و (این در حالی است که) تو از خود ما به اوضاع ما آگاه تری (یعنی تو می دانستی که عثمان معذور است و نیز قاتل او را می شناسی) پس اگر عثمان ظالم بوده و کشته شده، ما سخن تو را قبول می کنیم و اگر مظلومانه کشته شده است، پس سخن ما را قبول کن و اگر در این باره ما را به تردید واگذاری پس باید در یقین ما و تردید تو شک نمود. تو خود به ما گفتی: نقیضِ آن چیزی که آنان درباره اش متفق القولند و نیز فصل الخطاب آنچه که درباره اش اختلاف نظر دارند نزد من است. سپس گفت:

قسم به کسی که حرم الهی در دست اوست، پس از ارادت و محبت و دوستی،

سزاوارترین شخص در مدینه برای نصرت و یاری (عثمان)، علی و خاندان عبد مناف بودند .

ص: 70

وَ کَانَ کَعْبُ بْنُ مَالِکٍ مِنْ شِیعَةِ عُثْمَانَ وَ قَامَ الْأَشْتَرُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَکَلَّمَهُ بِکَلَامٍ یَحُضُّهُ عَلَی أَهْلِ الْوُقُوفِ فَکَرِهَ ذَلِکَ عَلِیٌّ علیه السلام حَتَّی شَکَاهُ وَ کَانَ مِنْ رَأْیِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنْ لَا یَذْکُرَهُمْ بِشَیْ ءٍ فَقَالَ الْأَشْتَرُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّا وَ إِنْ لَمْ نَکُنْ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَإِنَّا فِیهِمْ وَ هَذِهِ بَیْعَةٌ عَامَّةٌ وَ الْخَارِجُ مِنْهَا عَاصٍ وَ الْمُبْطِئُ عَنْهَا مُقَصِّرٌ وَ إِنَّ أَدَبَهُمُ الْیَوْمَ بِاللِّسَانِ وَ غَداً بِالسَّیْفِ وَ مَا مَنْ ثَقُلَ عَنْکَ کَمَنْ خَفَّ مَعَکَ وَ إِنَّمَا أَرَادَکَ الْقَوْمُ لِأَنْفُسِهِمْ فَأَرِدْهُمْ لِنَفْسِکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا مَالِکُ دَعْنِی وَ أَقْبَلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَیْهِمْ فَقَالَ أَ رَأَیْتُمْ لَوْ أَنَّ مَنْ بَایَعَ أَبَا بَکْرٍ أَوْ عُمَرَ أَوْ عُثْمَانَ ثُمَّ نَکَثَ بَیْعَتَهُ أَ کُنْتُمْ تَسْتَحِلُّونَ قِتَالَهُمْ قَالُوا نَعَمْ قَالَ وَ کَیْفَ تَحَرَّجُونَ مِنَ الْقِتَالِ مَعِی وَ قَدْ بَایَعْتُمُونِی قَالُوا إِنَّا لَا نَزْعُمُ أَنَّکَ مُخْطِئٌ وَ أَنَّهُ لَا یَحِلُّ لَکَ قِتَالُ مَنْ بَایَعَکَ ثُمَّ نَکَثَ بَیْعَتَکَ وَ لَکِنْ نَشُکُّ فِی قِتَالِ أَهْلِ الصَّلَاةِ فَقَالَ الْأَشْتَرُ دَعْنِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أُوقِعْ بِهَؤُلَاءِ الَّذِینَ یَتَخَلَّفُونَ عَنْکَ فَقَالَ لَهُ کُفَّ عَنِّی فَانْصَرَفَ الْأَشْتَرُ وَ هُوَ مُغْضَبٌ ثُمَّ إِنَّ قَیْسَ بْنَ سَعْدٍ لَقِیَ مَالِکاً الْأَشْتَرَ فِی نَفَرٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ قَیْسٌ لِلْأَشْتَرِ یَا مَالِکُ کُلَّمَا ضَاقَ صَدْرُکَ بِشَیْ ءٍ أَخْرَجْتَهُ وَ کُلَّمَا اسْتَبْطَأْتَ أَمْراً اسْتَعْجَلْتَهُ إِنَّ أَدَبَ الصَّبْرِ التَّسْلِیمُ وَ أَدَبَ الْعَجَلَةِ الْأَنَاةُ وَ إِنَّ شَرَّ الْقَوْلِ مَا ضَاهَی الْعَیْبَ وَ شَرَّ الرَّأْیِ مَا ضَاهَی التُّهَمَةَ فَإِذَا ابْتُلِیتَ فَاسْأَلْ وَ إِذَا أُمِرْتَ فَأَطِعْ وَ لَا تَسْأَلْ قَبْلَ الْبَلَاءِ وَ لَا تَکَلَّفْ قَبْلَ أَنْ یَنْزِلَ الْأَمْرُ فَإِنَّ فِی أَنْفُسِنَا مَا فِی نَفْسِکَ فَلَا تَشُقَّ عَلَی صَاحِبِکَ فَغَضِبَ الْأَشْتَرُ ثُمَّ إِنَّ الْأَنْصَارَ مَشَوْا إِلَی الْأَشْتَرِ فِی ذَلِکَ فَرَضَّوْهُ مِنْ غَضَبِهِ فَرَضِیَ فَلَمَّا هَمَّ عَلِیٌّ علیه السلام بِالشُّخُوصِ قَامَ أَبُو أَیُّوبَ خَالِدُ بْنُ زَیْدِ صَاحِبُ مَنْزِلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنْ أَقَمْتَ بِهَذِهِ الْبَلْدَةِ فَإِنَّهَا مُهَاجَرُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بِهَا قَبْرُهُ وَ مِنْبَرُهُ فَإِنِ

ص: 71

کعب بن مالک از پیروان عثمان بود.

مالک اشتر برخاست و به امام سخنانی علیه کسانی که از همراهی امام در جنگ سر باز زده اند گفت. صحبت های او، برای امام ناخوشایند بود به طوری که شکایت او را برانگیخت چون نظر امام این بود که از آنان هیچ سخنی به میان نیاید. مالک اشتر گفت: ما هر چند از مهاجرین و انصار نبودیم، اما در میان آنان هستیم و این بیعت، یک بیعت عمومی است که هر طغیانگر و هر کسی که درباره آن سستی و کوتاهی کند، از آن خارج است. امروز باید آنان را با زبان و فردا با شمشیر ادب کرد و کسی که از بیعت با تو سر باز زند همانند کسی که در بیعت خود تزلزل نشان می دهد نیست. این قوم تو را برای خود خواستند تو نیز آنان را برای خود بخواه. امام فرمود: ای مالک مرا به حال خودم واگذار.

امام به سوی آنان پیش آمد و فرمود: مگر نه این است که جنگ با افرادی را که با ابوبکر، عمر و عثمان، بیعت می کردند و سپس بیعت خود را می شکستند، مجاز نمی دانستید؟ گفتند: بله. فرمود: پس چگونه در مورد جنگ با آنان شک می کنید در حالی که با من بیعت کرده اید؟ گفتند: ما فکر نمی کنیم که تو اشتباه می کنی و نیز تردیدی نداریم که با افرادی که با تو بیعت کرده و سپس پیمان شکنی کرده اند باید جنگید، اما تردید ما در مورد جنگ با مسلمانان است.

مالک اشتر گفت: ای امیرالمؤمنین اجازه بده کار این افرادی را که اهمیتی به سخنان تو قائل نیستند، یکسره کنم. امام به وی فرمود: رهایم کن. مالک در حالی که خشمناک بود، بازگشت.

سپس قیس بن سعد همراه تعدادی از مهاجرین و انصار با مالک ملاقات کرد و به او گفت: ای مالک هرگاه سینه ات به تنگ می آید آن را بیرون می ریزی و هر گاه که نیاز بود حوصله به خرج دهی، عجله نمودی. در صبر باید تسلیم بود و هنگام عجله نمودن باید حلم و بردباری پیشه کرد. بدترین سخنان آن است که شبیه عیب و بدترین اندیشه ها آن است که همانند تهمت باشد. اگر مورد امتحان و آزمایش قرار گرفتی، سؤال کن و اگر به تو دستوری داده شد، اطاعت کن و قبل از امتحان و آزمایش چیزی را درخواست مکن و پیش از آنکه دستور صادر شود خود را به رنج و سختی نینداز. آنچه که تو را آزار می دهد ما را نیز می آزارد. عرصه را بر مولای خود تنگ نکن. مالک عصبانی شد سپس مهاجرین و انصار نزد او رفتند و وی را آرام کردند. زمانی که امام علیه السلام قصد خروج از مدینه را نمود، ابو ایوب انصاری نزد او رفت و گفت: ای امیرالمؤمنین، (نیکوست که در این شهر (مدینه) اقامت کنی، چرا که در این صورت شما در شهری هستی که پیامبر صلی الله علیه و آله به آن مهاجرت نمودند و قبر و منبر ایشان در این شهر می باشد،

ص: 71

اسْتَقَامَتْ لَکَ الْعَرَبُ کُنْتَ کَمَنْ کَانَ قَبْلَکَ وَ إِنْ وُکِلْتَ إِلَی الْمَسِیرِ فَقَدْ أَعْذَرْتَ فَأَجَابَهُ علیه السلام بِعُذْرِهِ فِی الْمَسِیرِ ثُمَّ خَرَجَ لَمَّا سَمِعَ تَوَجُّهَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ إِلَی الْبَصْرَةِ وَ تَمَکَّثَ حَتَّی عَظُمَ جَیْشُهُ وَ أَغَذَّ السَّیْرَ فِی طَلَبِهِمْ فَجَعَلُوا لَا یَرْتَحِلُونَ مِنْ مَنْزِلٍ إِلَّا نَزَلَهُ (1) حَتَّی نَزَلَ بِذِی قَارٍ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَیَحْزُنُنِی أَنْ أَدْخُلَ عَلَی هَؤُلَاءِ فِی قِلَّةِ مَنْ مَعِی فَأَرْسَلَ إِلَی الْکُوفَةِ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ وَ قَیْسَ بْنَ سَعْدٍ وَ کَتَبَ إِلَیْهِمْ کِتَاباً فَقَدِمُوا الْکُوفَةَ فَخَطَبَ النَّاسَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ ذَکَرَ عَلِیّاً وَ سَابِقَتَهُ فِی الْإِسْلَامِ وَ بَیْعَةَ النَّاسِ لَهُ وَ خِلَافَ مَنْ خَالَفَهُ ثُمَّ أَمَرَ بِکِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام فَقُرِئَ عَلَیْهِمْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أُخْبِرُکُمْ عَنْ أَمْرِ عُثْمَانَ حَتَّی یَکُونَ سَمْعُهُ عِیَانَهُ إِنَّ النَّاسَ طَعَنُوا عَلَیْهِ وَ کُنْتُ رَجُلًا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ أُکْثِرُ اسْتِعْتَابَهُ وَ أُقِلُّ عَیْبَهُ وَ کَانَ هَذَانِ الرَّجُلَانِ أَهْوَنُ سَیْرِهِمَا فِیهِ الْوَجِیفُ وَ قَدْ کَانَ مِنْ أَمْرِ عَائِشَةَ فَلْتَةٌ عَلَی غَضَبٍ فَأُتِیحَ لَهُ قَوْمٌ فَقَتَلُوهُ ثُمَّ إِنَّ النَّاسَ بَایَعُونِی غَیْرَ مُسْتَکْرَهِینَ وَ کَانَ هَذَانِ الرَّجُلَانِ أَوَّلَ مَنْ فَعَلَ عَلَی مَا بُویِعَ عَلَیْهِ مَنْ کَانَ قَبْلِی ثُمَّ إِنَّهُمَا اسْتَأْذَنَانِی فِی الْعُمْرَةِ وَ لَیْسَا یُرِیدَانِهَا فَنَقَضَا الْعَهْدَ وَ آذَنَا بِحَرْبٍ وَ أَخْرَجَا عَائِشَةَ مِنْ بَیْتِهَا لِیَتَّخِذَانِهَا فِئَةً وَ قَدْ سَارَا إِلَی الْبَصْرَةِ اخْتِیَاراً لَهَا وَ قَدْ سِرْتُ إِلَیْکُمْ اخْتِیَاراً لَکُمْ وَ لَعَمْرِی مَا إِیَّایَ تُجِیبُونَ مَا تُجِیبُونَ إِلَّا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَنْ أُقَاتِلَهُمْ وَ فِی نَفْسِی مِنْهُمْ حَاجَةٌ وَ قَدْ بَعَثْتُ إِلَیْکُمْ بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ وَ قَیْسِ بْنِ سَعْدٍ

ص: 72

پس اگر زمانی که در این شهر هستی این عرب ها از تو حمایت می کنند، وضعیت تو همانند خلفای پیشین خواهد بود و اگر تو را تنها گذارند و تو مجبور به رفتن از این شهر شوی، در آن صورت معذور هستی.

امام علیه السلام در پاسخ به ابو ایوب انصاری به مجبور بودنش در خارج شدن از شهر پرداخت.

امام پس از آگاهی یافتن از عزیمت طلحه و زبیر به سمت بصره، از مدینه خارج شد. اما کمی تأخیر کرد تا تعداد سپاهیان افزایش یابد. امام برای رسیدن به سپاه ناکثین سریع حرکت کرد تا آنجا که آنها بار سفر از منزلی نمی بستند مگر آنکه بلافاصله حضرت در آن منزل سکنی می گزید. امام در ذی قار، توقف نمود و فرمود: به خدا قسم به علت اندک بودن سپاهیانم، می ترسم بر این قوم یورش برم لذا حسن بن علی علیه السلام و عمار بن یاسر و قیس بن سعد را به همراه نامه ای به سمت کوفه روانه ساخت. آنان به کوفه آمده و حسن بن علی علیه السلام به ایراد سخنرانی برای مردم پرداخت. وی خداوند را حمد و سپاس گفته و به ذکر فضائل امام علی علیه السلام و سابقه وی در اسلام و بیعت مردم و پیمان شکنی عده ای پرداخت سپس دستور داد نامه امام علیه السلام برای مردم قرائت شود. در این نامه آمده بود:

به نام خداوند بخشنده مهربان. اما بعد، شما را از کار عثمان چنان آگاهی دهم که شنیدن آن چونان دیدن باشد، مردم بر عثمان عیب گرفتند، و من تنها یکی از مهاجران بودم که او را زیاد توصیه کرده و کمتر بر او عیب نهادم. امّا طلحه و زبیر، آسان ترین کارشان آن بود که بر او یورش برند، عایشه نیز ناگهان بر او خشم گرفت، عدّه ای به تنگ آمده او را کشتند، سپس مردم بدون اکراه و اجبار، با من بیعت کردند .

این دو نفر اولین کسانی بودند که بر اساس آنچه که قبلاً با خلفای پیشین بیعت کرده بودند، با من نیز بیعت نمودند. سپس از من اجازه خواستند تا عمره بجای آورند در حالی­که قصد انجام عمره نداشتند. پس عهد شکستند و اعلام جنگ کردند. عایشه را از خانه­اش خارج کرده تا گروهی را تشکیل دهند. آنان به سمت بصره آمدند تا آن را در اختیار بگیرند و من به سوی شما آمدم تا شما را در اختیار گیرم. به جانم سوگند که اگر اجابت کنید مرا اجابت نکرده­اید بلکه خدا و پیامبرش را لبیک گفته­اید. من به خاطر خودم و نیازم به آنان، با آنان نمی­جنگم. من، حسن بن علی و عمّار بن یاسر و قیس بن سعد

ص: 72

مُسْتَنْفِرِینَ فَکُونُوا عِنْدَ ظَنِّی بِکُمْ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ (1) فَلَمَّا قُرِئَ الْکِتَابُ عَلَی النَّاسِ قَامَ خُطَبَاءُ الْکُوفَةِ شُرَیْحُ بْنُ هَانِی وَ غَیْرُهُ فَقَالُوا وَ اللَّهِ لَقَدْ أَرَدْنَا أَنْ نَرْکَبَ إِلَی الْمَدِینَةِ حَتَّی نَعْلَمَ عِلْمَ عُثْمَانَ فَقَدْ أَنْبَأَنَا اللَّهُ بِهِ فِی بُیُوتِنَا ثُمَّ بَذَلُوا السَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ وَ قَالُوا رَضِینَا بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ نُطِیعُ أَمْرَهُ وَ لَا نَتَخَلَّفُ عَنْ دَعْوَتِهِ وَ اللَّهِ لَوْ لَمْ یَسْتَنْصِرْنَا لَنَصَرْنَاهُ سَمْعاً وَ طَاعَةً فَلَمَّا سَمِعَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام ذَلِکَ قَامَ خَطِیباً فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ کَانَ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ مَا تَکْفِیکُمْ جُمْلَتُهُ وَ قَدْ أَتَیْنَاکُمْ مُسْتَنْفِرِینَ لَکُمْ لِأَنَّکُمْ جَبْهَةُ الْأَمْصَارِ وَ رُؤَسَاءُ الْعَرَبِ وَ قَدْ کَانَ مِنْ نَقْضِ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ بَیْعَتَهُمَا وَ خُرُوجِهِمَا بِعَائِشَةَ مَا قَدْ بَلَغَکُمْ وَ هُوَ ضَعْفُ النِّسَاءِ وَ ضَعْفُ رَأْیِهِنَّ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّساءِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ لَمْ یَنْصُرْهُ أَحَدٌ لَرَجَوْتُ أَنْ یَکُونَ لَهُ فِیمَنْ أَقْبَلَ مَعَهُ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ مَنْ یَبْعَثُ اللَّهُ لَهُ مِنْ نُجَبَاءِ النَّاسِ کِفَایَةٌ فَانْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ ثُمَّ جَلَسَ وَ قَامَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ فَقَالَ یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ إِنْ کَانَتْ غَابَتْ عَنْکُمْ أَبْدَانُنَا فَقَدِ انْتَهَتْ إِلَیْکُمْ أُمُورُنَا إِنَّ قَاتِلِی عُثْمَانَ لَا یَعْتَذِرُونَ إِلَی النَّاسِ وَ قَدْ جَعَلُوا کِتَابَ اللَّهِ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مُحَاجِّیهِمْ أَحْیَا مَنْ أَحْیَا وَ قَتَلَ مَنْ قَتَلَ وَ إِنَّ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ أَوَّلُ مَنْ طَعَنَ وَ آخِرُ مَنْ أَمَرَ ثُمَّ بَایَعَا أَوَّلَ مَنْ بَایَعَ فَلَمَّا أَخْطَأَهُمَا مَا أَمَّلَا نَکَثَا بَیْعَتَهُمَا عَلَی غَیْرِ حَدَثٍ کَانَ وَ هَذَا ابْنُ الرَّسُولِ یَسْتَنْفِرُکُمْ فِی الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَانْصُرُوا یَنْصُرْکُمُ اللَّهُ وَ قَامَ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَوِ اسْتَقْبَلْنَا بِهِ الشُّورَی لَکَانَ عَلِیٌّ أَحَقَّ النَّاسِ بِهِ فِی سَابِقَتِهِ وَ هِجْرَتِهِ وَ عِلْمِهِ وَ کَانَ قِتَالُ مَنْ أَبَی ذَلِکَ حَلَالًا وَ کَیْفَ وَ الْحُجَّةُ قَامَتْ عَلَی طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ وَ قَدْ بَایَعَاهُ وَ خَلَعَاهُ حَسَداً

ص: 73

را به سوی شما فرستادم تا شما را بسیج کنند. پس همان­طور که گمان می­کردم به درخواست من لبیک بگویید. و هیچ توان و قدرتی نیست جز از آن خداوند.

زمانی که نامه، برای مردم خوانده شد، خطبای کوفه همانند شریح بن هانی و سایرین برخاستند و گفتند: به خدا سوگند، ما می خواستیم عازم مدینه شویم تا از ماجرای قتل عثمان باخبر شویم که خداوند در خانه خودمان، ما را آگاه ساخت. آنان سپس اطاعت کرده و گفتند: ما به امیرالمؤمنین راضی شدیم و امر او را اطاعت نموده و خواسته او را رد نمی کنیم. به خدا اگر او هم ما را یاری نکند، ما او را یاری کرده و اطاعت می کنیم. وقتی حسن بن علی علیه السلام این را شنید برخاست سخنرانی کرد و فرمود: ای مردم، نامه امام برای اتمام حجت کافی بود ما آمده ایم که شما را تشویق کنیم چون شما پیشانی شهرها و رؤسای عرب می باشید. پیمان شکنی طلحه و زبیر و خروج آنان بر امام به همراه عایشه به اطلاع شما رسید که این از سستی زنان و ضعف تفکر آنان است. خداوند می فرماید «الرجال قوامون علی النساء» {زنان قوّام بر زنان هستند} به خدا قسم اگر کسی هم او را یاری نکند بسیار امیدوارم که مهاجرین و انصار و شریف زادگان با او باشند و برای او کافی باشند. پس یاری کنید تا خداوند شما را یاری نماید. سپس نشست. عمار بن یاسر برخاست و گفت: ای مردم کوفه، اگرچه ما در میان شما حضور نداشتیم، اما اخبار امور ما به شما رسید. قاتلان عثمان از مردم عذرخواهی نمی کنند و کتاب خدا را میان خود و مخالفانشان قرار داده اند! (و خداوند بر اساس این کتاب) مردمان زنده کرد و کشت. طلحه و زبیر اولین کسانی بودند که مذمت عثمان را آغاز کرده و آخرین نفری بودند که دستور قتل او را صادر نمودند. سپس به عنوان اولین نفر بیعت کردند و به آنچه که آرزو داشتند نرسیدند لذا پیمان شکستند. و این فرزند پیامبرتان است که در میان مهاجرین و انصار شما را فرامی خواند. او را یاری کنید تا خدا شما را یاری کند.

سپس قیس بن سعد برخاست، حمد و ثنای خداوند را به جای آورد و گفت: ای مردم اگر در مورد این موضوع به مشورت بنشینم خواهیم دید که علی با توجه به سابقه­اش در اسلام و هجرت و علم، شایسته ترین مردم به امر خلافت است و جنگ با هر کسی که از آن تخلف کند حلال است. چگونه است که حجت بر طلحه و زبیر تمام است اما آنان از روی حسادت پس از بیعت، عهدشکنی کرده اند.

ص: 73

فَقَامَ خُطَبَاؤُهُمْ فَأَسْرَعُوا الرَّدَّ بِالْإِجَابَةِ فَقَالَ النَّجَاشِیُّ فِی ذَلِکَ:

رَضِینَا بِقَسْمِ اللَّهِ إِذْ کَانَ قَسْمُنَا***عَلِیٌّ وَ أَبْنَاءُ النَّبِیِّ مُحَمَّدٍ

وَ قُلْنَا لَهُ أَهْلًا وَ سَهْلًا وَ مَرْحَباً***نُقَبِّلُ یَدَیْهِ مِنْ هَوًی وَ تَوَدُّدٍ

فَمُرْنَا بِمَا تَرْضَی نُجِبْکَ إِلَی الرِّضَا***بِصَمِّ الْعَوَالِی وَ الصَّفِیحِ الْمُهَنَّدِ

وَ تَسْوِیدِ مَنْ سَوَّدْتَ غَیْرَ مَدَافِعَ***وَ إِنْ کَانَ مَنْ سَوَّدْتَ غَیْرَ مُسَوَّدٍ

فَإِنْ نِلْتَ مَا تَهْوَی فَذَاکَ نُرِیدُهُ***وَ إِنْ تَخْطَ مَا تَهْوَی فَغَیْرُ تَعَمُّدٍ

وَ قَالَ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ حِینَ أَجَابَ أَهْلُ الْکُوفَةِ:

جَزَی اللَّهُ أَهْلَ الْکُوفَةِ الْیَوْمَ نُصْرَةً***أَجَابُوا وَ لَمْ یَأْتُوا بِخِذْلَانِ مَنْ خَذَلَ

وَ قَالُوا عَلِیٌّ خَیْرُ حَافٍ وَ نَاعِلٍ***رَضِینَا بِهِ مِنْ نَاقِضِ الْعَهْدِ مِنْ بَدَلٍ

هُمَا أَبْرَزَا زَوْجَ النَّبِیِّ تَعَمُّداً***یَسُوقُ بِهَا الْحَادِی الْمُنِیخُ عَلَی جَمَلٍ

فَمَا هَکَذَا کَانَتْ وُصَاةُ نَبِیِّکُمْ***وَ مَا هَکَذَا الْإِنْصَافُ أَعْظَمَ بِذَا الْمَثَلِ

فَهَلْ بَعْدَ هَذَا مِنْ مَقَالٍ لِقَائِلٍ*** إِلَّا قَبَّحَ اللَّهُ الْأَمَانِیَّ وَ الْعِلَلَ

فَلَمَّا فَرَغَ الْخُطَبَاءُ وَ أَجَابَ النَّاسُ قَامَ أَبُو مُوسَی فَخَطَبَ النَّاسَ وَ أَمَرَهُمْ بِوَضْعِ السِّلَاحِ وَ الْکَفِّ عَنِ الْقِتَالِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ عَلَیْنَا دِمَاءَنَا وَ أَمْوَالَنَا فَقَالَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ ... وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیماً وَ قَالَ وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ.

هذا تمام الحدیث.

خطبای کوفیان برخاستند و بلافاصله پاسخ دادند.

نجاشی در این باره گفت:

اگر قسمت ما علی و فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله باشد ما بدان راضی هستیم.

ما به او خوشامد گفتیم و استقبال کردیم، دستان او را از روی محبت بوسیدیم.

هر آنچه تو را راضی می کند، به ما دستور بده تا از روی رضایت و با شمشیر برهنه و زبانی ساکت، اجابت کنیم.

و نیز با بزرگ داشتن هر بی دفاعی که تو او را بزرگ داشته ای، هر چند که آن کس خود شخصی والا مقام نباشد.

هر آنچه تو بخواهی، ما نیز آن را می خواهیم و اگر خطایی بکنی حتماً از روی تعمد نبوده است.

قیس بن سعد در پاسخ به اجابت مردم کوفه گفت:

خداوند امروز به مردم کوفه را نصرت عطا فرماید که اجابت کردند و خوار ننمودند .

و گفتند: علی بهترین پابرهنگان و مردم است بدو راضی شدیم و از پیمان شکنان روی گردان گشتیم.

آن دو (طلحه و زبیر) همسر پیامبر را پیش انداختند و از روی عمد وی را سوار بر شتر پیش راندند.

وصیت پیامبرتان این نبود و این گونه رفتار انصاف نبود.

آیا پس از این جایی برای

سخن باقی می ماند. خداوند روی افراد بلندپرواز و بهانه جو را زشت گرداند.

وقتی سخنرانان، سخنان

خود را به پایان بردند و مردم نیز اجابت کردند، ابوموسی برخاست و سخنرانی کرد

و از مردم خواست سلاح بر زمین گذاشته و به جنگ نروند. سپس گفت: اما بعد،

خداوند، خون و اموال ما را بر ما حرام کرده سپس فرموده است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ

آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ … وَ لا تَقْتُلُوا

أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیما»(1) {ای کسانی که ایمان

آورده اید، اموال همدیگر را به ناروا مخورید... و خودتان را نکشید، زیرا خدا

همواره با شما مهربان است.} و نیز فرمود: «وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً

مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها»(2) {و هر کس مومنی را از روی

عمد به قتل برساند، سزای او جهنم است که در آن جاودان خواهد بود.} ای اهل

کوفه.

آن دو (طلحه و زبیر) همسر پیامبر را پیش انداختند و از روی عمد وی را سوار بر شتر پیش راندند.

وصیت پیامبرتان این نبود و این گونه رفتار انصاف نبود.

آیا پس از این جایی برای سخن باقی می ماند. خداوند روی افراد بلندپرواز و بهانه جو را زشت گرداند .

وقتی سخنرانان، سخنان خود را به پایان بردند و مردم نیز اجابت کردند، ابوموسی برخاست و سخنرانی کرد و از مردم خواست سلاح بر زمین گذاشته و به جنگ نروند. سپس گفت: اما بعد، خداوند، خون و اموال ما را بر ما حرام کرده سپس فرموده است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ … وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیما» {ای کسانی که ایمان آورده اید، اموال همدیگر را به ناروا مخورید... و خودتان را نکشید، زیرا خدا همواره با شما مهربان است.} و نیز فرمود: «وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها» {و هر کس مومنی را از روی عمد به قتل برساند، سزای او جهنم است که در آن جاودان خواهد بود.} ای اهل کوفه.

این تمام سخن بود:این تمام سخن بود:

توضیح

«شقة الثوب و العصا»: با کسره، تکه ای مستطیلی از لباس یا چوب و عصا و شاید کنایه است از اولاد. ترقرق: جنبید، ترقرق الشیء: درخشید. ترقرق الشمس: خورشید به گونه­ای شد که گویا در حال گردش است. فرمود: «فی نفسی منهم حاجة: در خود به آنان احساس نیاز می کنم»: یعنی آنان را مسلمان نمی دانم و انتظار بازگشت آنان را ندارم. عالیة الرمح: آنچه که در نیزه فرو رود و تا ثلث آن را پوشش دهد. الصحیفة: شمشیر پهن. المهند: شمشیری که از آهن هندی ساخته شده باشد.

ص: 74

روایت49.

(1)

نهج البلاغه: از فرمایشات امام علی علیه السلام به عبدالله بن عباس در هنگام فرستادن وی به سوی زبیر برای وفاداری به بیعت و اطاعت از امام، قبل از جنگ جمل: با طلحه دیدار نکن زیرا در برخورد با طلحه، او را مثل گاو وحشی می یابی که شاخش را تابیده و آماده نبرد است، سوار بر مرکب سرکش می شود و می گوید، رام است. بلکه با زبیر دیدار کن که نرم تر است. به او بگو، پسر دایی تو می گوید: در حجاز مرا شناختی، و در عراق مرا نمی شناسی. چه شد که از پیمان خود باز گشتی.

سیدرضی می گوید: جمله کوتاه «فماعدا مما بدا: چه شد که از پیمان خود بازگشتی؟» برای اولین بار از امام شنیده شده است.

توضیح

«یستفیئه» یعنی خواستار بازگشتن آن شد. «اِن تلقه تجده: اگر او را ملاقات کنی وی را می بینی که...» در نقل دیگری آمده «اِن تلفه تلفه»: با فاء یعنی «تجده: می یابی او را». «عاقصاً» یعنی شاخ هایش به داخل گوشش خم شده است. گفته می شود: «عقص شعره»: موی خود را بافت و تابید و «الأعقص» بزی که شاخش به سمت عقب تاب خورده باشد و «عاقصاً» یا مفعول به دوم فعل «تجده» و یا حال برای «الثور» است. «یرکب الصعب» یعنی امور سخت را آسان می پندارد. «العریکه» یعنی طبیعت و سرشت.

تعبیر به «ابن خال: پسر دایی» همانند سخن موسی به هارون است که گفت «ابن أم» یعنی از روی دلجویی با یادآوری نسبت و قرابت.

فرمود: «فما عدا مما بدا»: ابن ابی الحدید می گوید: معنی این کلام اینکه «چه چیز تو را از آنچه که از تو سر زده بود باز داشت» چه چیز مانع شد تا از من اطاعت نکنی پس از آنکه اطاعت خود را اظهار کرده بودی. «مِن» در اینجا به معنی «عن» است که در کلام عرب زیاد آمده است و حذف ضمیر مفعول در کلام عرب بسیار است.

راوندی می گوید: این سخن دو معنی دارد: 1 چه چیز مانع شد تا بر بیعت خود که قبلاً اظهار کرده بودی، پایبند نباشی؟ 2 چه چیزی مانع تو از اخذ به آنچه برای انسان آشکار می گردد شد.

ص: 75

للإنسان و یکون المفعول الأول لعدا محذوفا یدل علیه الکلام أی ما عداک یرید ما منعک عما کان بدا لک من نصرتی.

و قال ابن میثم أقول هذه الوجوه و إن احتملت أن تکون تفسیرا إلا أن فی کل منها عدولا عن الظاهر و الحق أن یقال إن عدا بمعنی جاوز و من لبیان الجنس و المراد ما الذی جاوز لک عن بیعتی مما بدا لک بعدها من الأمور التی ظهرت لک و تبقی الألفاظ علی أوضاعها الأصلیة مع استقامة المعنی و حسنه.

وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُ ابْنَ عَبَّاسٍ عَنْ تِلْکَ الرِّسَالَةِ فَقَالَ بَعَثَنِی فَأَتَیْتُ الزُّبَیْرَ فَقُلْتُ لَهُ فَقَالَ إِنِّی أُرِیدُ مَا تُرِیدُ کَأَنَّهُ یَقُولُ الْمُلْکَ وَ لَمْ یَزِدْنِی عَلَی ذَلِکَ فَرَجَعْتُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَأَخْبَرْتُهُ.

مفعول اولِ «عدا» محذوف است که سیاق کلام بدان اشاره دارد. یعنی «ما عداک» یعنی «ما منعک عما کان بدا لک من نصرتی: چه چیزی از آنچه به نظرت آمد یعنی حمایت تو از من، مانع شد؟»

ابن میثم می گوید: هر یک از این وجوه هر چند احتمال دارد تفسیری از این سخن باشند اما در همه آنها از ظاهر و حقیقت عدول شده است. مثلاً «عدا» یعنی «جاوز: تجاوز کرد و گذشت»، «من» برای بیان جنس بوده و معنای آن این است که: «چه چیزی بر تو گذشت که پس از آنکه با من بیعت کرده بودی این مسائل را بروز دادی؟» که الفاظ بر اصل خود باقی مانده اند و در عین حال شیوایی و زیبایی معنا حفظ شده است.

از امام صادق علیه السلام به نقل از جد ایشان روایت شده است که فرمود: از ابن عباس در مورد آن نامه پرسیدم که پاسخ داد: امام مرا نزد زبیر فرستاد و من پیغام را به وی ابلاغ کردم. او گفت: آنچه را که تو می خواهی، من می خواهم. گویی که گفته باشد: حکومت و فرمانروایی. چیز دیگری نگفت من نیز نزد امام بازگشتم و خبر را به او دادم.

روایت50.

(1)

نهج­البلاغه: از فرمایشات امام هنگام خروج برای جنگ با مردم بصره می باشد. عبدالله بن عباس می گوید: در ذی قار نزد امام رفتم. وی کفش خود را پینه می زد. به من فرمود: این کفش چقدر ارزش دارد؟ گفتم: هیچ. فرمود: به خدا سوگند این کفش برای من از حکومت بر شما ارزشمندتر است. اما بر آنم که حق را به پا داشته و باطل را دفع نمایم، سپس خارج شده و برای مردم خطبه ذیل را ایراد فرمود: خداوند هنگامی محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را مبعوث فرمود که هیچ کس از عرب، کتاب آسمانی نداشت، و ادّعای پیامبری نمی کرد. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مردم جاهلی را تا به جایگاه کرامت انسانی پیش برد و به رستگاری رساند، که سر نیزه هایشان کندی نپذیرفت و پیروز شدند و جامعه آنان استحکام گرفت. به خدا سوگند من از پیشتازان لشکر اسلام بودم تا آنجا که صفوف کفر و شرک تار و مار شد. هرگز ناتوان نشدم و نترسیدم. هم اکنون نیز همان راه را می روم. پرده باطل را می شکافم تا حق را از پهلوی آن بیرون آورم. مرا با قریش چه کار. به خدا سوگند، آن روز که کافر بودند با آنها جنگیدم، و هم اکنون که فریب خورده اند، با آنها مبارزه می کنم. دیروز با آنها زندگی می کردم و امروز نیز گرفتار آنها می باشم.

ص: 76

توضیح

«ذی قار» مکانی در نزدیکی بصره. «حتی بوّأهم»: تا اینکه آنها را در محل خود سکنی دهد. یعنی آنان را آنقدر با شمشیر اسلام می زند تا به بدان برساند .

ابن میثم می گوید: منظور از «قناة: نیزه» قدرت، غلبه و دولت است که از باب اطلاق سبب بر مسبب مجاز قرار داده شده است. نیزه یا «پشت» سبب و عامل قدرت و غلبه است. «الصفاة»: سنگ دارای سطحی نرم و صاف. یعنی قبل از اسلام با توجه به دزدی و راهزنی و غارت و... دارای ثبات وضعیت و احوال نبوده اند.

«ان کنت لفی ساقتها: اگر ساربان آنان باشم» «ساقة» جمع «سائق» است مانند «حاکة» که جمع «حائک» می باشد که برای آخرین فردی که در انتهای کاروان و ارتش حرکت می کند استفاده می شود. امام اوضاع جاهلیت را به گله بزرگ شتران و یا لشگری که عازم جبهه جنگ است تشبیه نمود و فرمود: من آنها را می رانم و آنها در مقابل من حرکت می کنند و حتی یکی از آنها باقی نمی ماند. «لمثلها» یعنی مانند آن اوضاع و شرایط که با آنان در آن شرایط یعنی زمان پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داشتم. «فلأنقبن» که در برخی از نسخه ها «لأبقرن الباطل حتی أخرج الحق من خاصرته: باطل را می شکافم تا حق را از میان آن درآورم» ذکر شده است. امام علیه السلام باطل را به حیوانی تشبیه کرده است که گوهر باارزشی را بلعیده است لذا نیاز است شکم آن شکافته شود تا آن گوهر بیرون آورده شود. در نسخه ابن ابی الحدید پس از «صاحبهم الیوم» چنین آمده است: به خدا سوگند قریش فقط به این دلیل از ما انتقام می گیرد (بر ما سخت می گیرد) که خداوند ما را بر آنان برتری داد و ما آنان را تحت سلطه خود درآوردیم، به قول شاعر:

به جان خودم قسم، هر روز صبح از شیر صاف نوشیدی و سرشیر و خرمای بی­هسته و لذیذ خوردی.

این ما بودیم که به تو بزرگی عطا کردیم در حالی­که تو بزرگ نبودی و ما در اطراف تو اسب و نیزه قرار دادیم از تو نگهبانی کردیم

می گویم: «المقشره»: خرمایی که هسته آن را درآورده باشند. «البجر» با ضمه: کار بزرگ، شگفت آور و شاید اینجا کنایه است از کثرت یا نیکویی و یا لطافت و احتمال دارد در محل مفعول مطلق قرار گرفته باشد گفته می شود: «بجر» مانند «فرح» که فرد دارای این حالت را «بَجِر» گویند: یعنی «شکم او از شیر و آب پر شد و دیگر ننوشید». «تَبَجّرالنبیذ» یعنی در نوشیدن شراب اصرار ورزید، و می گویند: «کثیرٌ بجیرٌ» که بر اساس قاعده «اتباع» است. والجُرد: جمع «أجرد» و به معنای اسبی که دارای موهایی لَخت و کوتاه است که مدح می باشد. «السمر» جمع «أسمر» و به معنی نیزه است.

ص: 77

روایت51.

(1)

نهج­البلاغه: از فرمایشات امام علیه السلام در معرفی طلحه و زبیر:

به خدا سوگند (طلحه و زبیر) و پیروانشان، نه منکری در کارهای من سراغ دارند که برابر آن بایستند و نه میان من و خودشان راه انصاف پیمودند. آنها حقّی را می طلبند که خود ترک کرده اند، و انتقام خونی را می خواهند که خود ریخته اند. اگر من در ریختن این خون شریکشان بودم آنها نیز از آن سهمی دارند، و اگر خودشان تنها این خون را ریخته اند، باید از خود انتقام بگیرند. اولین مرحله عدالت آن که خود را محکوم کنند، آگاهی و حقیقت بینی، با من همراه است، نه حق را از خود پوشیده داشته ام و نه بر من پوشیده بود، ناکثین (اصحاب جمل) گروهی سرکش و ستمگرند، خشم و کینه و زهر عقرب و شبهاتی چون شب ظلمانی در دلهایشان وجود دارد. در حالی که حقیقت پدیدار و باطل ریشه کن شده و زبانش از حرکت بر ضد حق درمانده است.

و از آن است:

به خدا سوگند، حوضی برایشان پر از آب نمایم که تنها خود بتوانم آبش را بیرون کشم به گونه ای که از آب آن سیراب برنگردند و پس از آن از هیچ گودالی آب ننوشند. (شما مردم) برای بیعت کردن، به سوی من روی آوردید، همانند مادران تازه زاییده که به طرف بچّه های خود می شتابند.و پیاپی فریاد کشیدید، بیعت بیعت. من دستان خویش بستم، اما شما به اصرار آن را گشودید، من از دست دراز کردن، سرباز زدم، و شما دستم را کشیدید. خدایا طلحه و زبیر پیوند مرا گسستند، بر من ستم کرده و بیعت مرا شکستند، و مردم را برای جنگ با من شوراندند، خدایا آنچه را بستند تو بگشای و آنچه را محکم رشته اند پایدار مفرما، و آرزوهایی که برای آن تلاش می کنند بر باد بده. من پیش از جنگ از آنها خواستم تا باز گردند، و تا هنگام آغاز نبرد انتظارشان را می کشیدم، لکن آنها به نعمت پشت پا زدند و بر سینه عافیت دست رد گذاردند.

توضیح

«النِصِف» با کسره و به صورت متحرک: انصاف و عدالت یعنی انصاف و یا حکمی که از انصاف برخوردار باشد و گفته می شود: «ولی أمراً» یعنی «امری را برعهده گرفت و قصد انجام آن کرد». «الطلبه» با کسره لام: «هر آن چیزی که خواسته شود.» ابن اثیر در «النهایه» می گوید: «لبست الامر» با فتحه یعنی «برخی امور با هم مخلوط شدند» و شاید هم به خاطر تکثیر با تشدید است.

ابن ابی الحدید می گوید: «الحماء» «گِل سیاه» و «حمه العقرب»: «سمّ عقرب» یعنی این گروه گمراه و فاسد هستند. «الحما» یعنی با الف مقصوره هم نقل شده است که کنایه است از «زبیر»

ص: 78

لأن کل من کان نسیب الرجل فهم الأحماء واحدهم حما مثل قفا و أقفاء و ما کان نسیب المرأة فهم الأختان فأما الأصهار فیجمع الجهتین و کان الزبیر ابن عمة رسول الله ص

و قد کان النبی صلی الله علیه و آله أعلم علیا بأن فئة تبغی علیه فی أیام خلافته فیها بعض زوجاته و بعض أحمائه.

فکنی علیه السلام عن الزوجة بالحمة و هی سم للعقرب و الحماء یضرب مثلا لغیر الطیب الغیر الصافی.

و قال ابن میثم المغدفة الخفیة و أصله المرأة تغدف وجهها أی تستره و روی المغذفة بکسر الذال من أغذف أی أظلم و هی إشارة إلی شبهتهم فی الطلب بدم عثمان و قد زاح الباطل أی بعد و ذهب عن نصابه أی مرکزه و مقره و الشغب بالتسکین تهییج الشر و قد یحرک و العب الشرب بلا مص و الحسی ماء کامن فی رمل یحفر عنه فیستخرج و یکون باردا عذبا (1) و هذه کنایة عن الحرب و الهیجاء و تهدید بهما و ما یتعقبهما من القتل و الهلاک.

و قال الجوهری العوذ حدیثات النتائج من الظباء و الخیل و الإبل واحدها عائد مثل حائل و حول و ذلک إذا ولدت عشرة أیام أو خمسة عشر یوما ثم هی مطفل.

و فی القاموس المطفل کمحسن ذات الطفل من الأنس و الوحش و الجمع مطافیل.

و قیل إن فی الجمع بین الوصفین تجوز و علی ما فی القاموس لا یحتاج إلی ذلک و ألَّبا بتشدید اللام من التألیب و هو التحریض قوله و استثبتهما استفعال من ثاب یثوب إذا رجع أی طلبت منهما أن یرجعا و روی بالتاء المثناة من التوبة و استأنیت أی انتظرت من الإناءة فغمطا بالکسر أی حقرا.

ص: 79

چون کسانی که با مَرد نسبت داشته باشند «أحما» خوانده می شود که مفرد آن «حما» می باشد. مثل «قفا و اقفاء» و کسانی که با زن نسبت داشته باشند «أختان» خوانده می شوند. اما «أصهار» و «دامادها» هر دو طرف زن و مرد را با هم جمع می­کند برای هر دو به کار می­رود . زبیر پسرعمه پیامبر صلی الله علیه و آله بود. پیامبر صلی الله علیه و آله امام علی علیه السلام را نسبت به وجود گروهی که در زمان خلافت وی دست به طغیان خواهند زد، آگاه ساخته بودند که یکی از همسران و یکی از خویشاوندان پیامبر صلی الله علیه و آله در آن دخیل خواهند بود. امام علیه السلام از همسر با «الحمة» یاد کرده که به معنای سمّ عقرب است و «الحماء» مَثلی است که برای چیز نامطلوب و ناخالص.

ابن میثم می گوید: «المغدفه»: «پنهان و خفا» و اصل آن این است که زن چهره خود را پنهان می دارد یعنی مخفی داشته و می پوشاند. این کلمه را «المغذفه» یعنی با کسره ذال از ماده «أغذف» نقل کرده اند به معنای «ظلم کرد»، و آن اشاره ای است به مشکوک بودن آنان در خونخواهی عثمان اشاره می نماید. «وقد زاح الباطل»: یعنی باطل رفت و دور شد. «عَن نصابه»: یعنی از مرکز و محل خود. «الشغب»: با سکون « تحریک کردن شرارت» که ممکن است متحرک هم باشد نه فقط ساکن. «العب»: نوشیدن بدون مَکش سرکشیدن . «الحسی»: آبی که در شنزار فرو رفته باشد و پس از کندن زمین استخراج می شود. این آب خنک و گواراست، و این کنایه است از جنگ و درگیری و تهدید به آنها و نیز پیامدهای آن مثل قتل و کشتار.

جوهری می گوید: «العوذ»: حیوانات تازه به دنیا آمده از آهو، اسب، شتر و... و مفرد آن: «عائذ». مثل: «حائل و حول» و این در حالتی است که ده یا پانزده روز از تولد کُره های این حیوانات بگذرد که هنوز شیر خواره اند.

در القاموس «مطفل» بر وزن «محسِن» به صاحبِ شیرخواره چه انسان و چه حیوانات وحشی اطلاق شده و جمع آن بر وزن «مطافیل» آمده است و نیز گفته شده است که جمع بین این دو وصف مجاز است. اما طبق آنچه که در القاموس آمده نیازی به این کار نیست. «البّا» با تشدید «لام» از باب «تألیب» به معنی «تحریک و تحریض» است. «استثبتهما»: باب استفعال از ماده «ثاب، یثوب: بازگشت» یعنی «از آنان خواستم که بازگردند». با «تاء» به معنی توبه نیز نقل شده است. «استانیت» یعنی «منتظر شدم» از ریشه «الإناة: درنگ کردن». «فغمطا»: با کسره یعنی تحقیر کردند.

ص: 79

روایت52.

(1)

نهج البلاغه: خطبه امام علیه السلام در توصیف مردم بصره: هر کدام از طلحه و زبیر، امیدوار است که حکومت را به دست آورد و دیده به آن دوخته و رفیق خود را به حساب نمی آورد. آن­دو، نه رشته ای الهی را چنگ زدند و نه با وسیله ای به خدا روی آوردند. هر کدام از رفیق خود کینه ای به دل دارد که به زودی پرده از روی آن کنار خواهد رفت. به خدا سوگند اگر به آنچه می خواهند برسند، این جان آن را می گیرد و آن، این را از پای در می آورد، هم اکنون گروهی سرکش و نافرمان (ناکثین) به پا خاسته اند، پس خدا جویان حسابگر کجایند؟ سنّت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بر ایشان بیان گردید و اخبار امروز را به آنان گفته اند، در حالی که برای هر گمراهی علّتی و برای هر عهد شکنی بهانه ای جود دارد. سوگند به خدا من آن کس نیستم که صدای گریه و بر سر و سینه زدن برای مرده، و ندای فرشته مرگ را بشنود و عبرت نگیرد .

توضیح

«کل واحد منهما»: یعنی طلحه و زبیر. «لایمتّان»: ابن اثیر در النهایه می گوید: المتّ: توسل و نیز توصل رسیدن به حرمت، خویشاوندی و یا مانند آن. و نیز می گوید: «السبب» در اصل طنابی که با آن به آب چاه می رسند. سپس استعاره شده برای هر چیزی که به وسیله آن به چیزی برسند. مانند آیه «تقطعت بهم الأسباب» یعنی «وصل و مودّت ها». «الضّب»: کینه و غضب و ظاهراً ضمیر مجروری در «قناعه» که هر کدام از طلحه و زبیر برمی گردد. «باء» در «به» سببیّه است. و ضمیر به «الضّب» برمی گردد. «یکشف قناعه»: آنچه که به وسیله آن پوشانده شده است برداشته می شود و حالش به خاطر حقد و کینه و بغضش آشکار می گردد. «أین المحتسبون»: آنان که در راه خدا کار کرده و طالب أجر هستند. و نیز گفته می شود: «احتسب علیه» یعنی «انکار و رد کرد». تقدیم خبر: منظور خبر دادن پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد جنگ با ناکثین، قاسطین و مارقین است. ضمیر در «لهم»: در هر دو جا به «محتسبون» بازمی گردد و یا به «الفئة البالغیة» که علت گمراهی آنان آن­گونه که گفته می شود طغیان، حسد و بهانه ایشان در بیعت شکنی، خونخواهی عثمان بوده است.

ص: 80

عثمان کما قیل أو المعنی أن لکل ضلالة غالبا علة و لکل ناکث شبهة بخلاف هؤلاء فإنهم یعدلون عن الحق مع وضوحه بغیر عذر و شبهة.

و مستمع اللدم الضبع و اللدم هو صوت الحجر یضرب به الأرض أو حیلة یفعلها الصائد عند باب جحرها فتنام و لا تتحرک حتی یجعل الحبل فی عرقوبها فیخرجها و المعنی لا أغتر و لا أغفل عن کید الأعداء فاستمع الناعی بقتل طائفة من المسلمین و یحضر الباکی علی قتلاهم فلا أحاربهم حتی یحیطوا بی.

و قیل لا أکون کمن یسمع الضرب و البکاء ثم لا یصدق حتی یجی ء لمشاهدة الحال.

و قال الجوهری اللدم ضرب المرأة صدرها و عضدیها فی النیاحة.

و یا معنی این گونه می تواند باشد که غالبا هر ضلالت و گمراهی: دارای علتی است و هر پیمان شکنی، شبهه و بهانه ای دارد برخلاف اینان که از حق با همه روشنی آن، منحرف می­شوند با وجود اینکه هیچ عذر و شبهه ای ندارند. «مستمع اللدم»: کفتار و «اللدم»: صدای سنگ که به زمین کوبیده شود و یا صدایی که صیاد به عنوان حیله و تله آن را در مقابل در لانه کفتار ایجاد می کند که این حیوان با شنیدن آن به خواب می رود و حرکتی نمی کند. شکارچی طناب را به پاهای او بسته و از لانه بیرون می کشد و معنا این گونه است که «من از حیله دشمن غفلت نمی کنم تا شاهد عزا و سوگواری ناشی از کشته شدن گروهی از مسلمانان باشم، پس با آنان نجنگم مگر اینکه مرا احاطه و محاصره کنند».

و گفته شده است: «همانند کسی نیستم که صدای نوحه و ماتم را بشنود و باور نکند مگر اینکه آمده و اوضاع را با چشم خود مشاهده کند». جوهری می گوید: «اللدم»: یعنی ضربه زدن زن به سینه و دو بازوی خود در عزا و ماتم .

روایت53.

(1)

نهج البلاغه: خطبه امام علی علیه السلام در هنگام عزیمت سپاهیان به جنگ جمل و شهر بصره: خداوند پیامبری راهنما را با کتابی گویا، و دستوری استوار بر انگیخت. هلاک نشود جز کسی که تبهکار است و بدانید که بدعت ها به رنگ حق در آمده و هلاک کننده اند، مگر خداوند ما را از آنها حفظ فرماید و همانا حکومت الهی حافظ امور شماست، بنابر این زمام امور خود را بی آن که نفاق ورزید یا کراهتی داشته باشید به دست امام خود سپارید. به خدا سوگند اگر در پیروی از حکومت و امام، اخلاص نداشته باشید، خدا دولت اسلام را از شما خواهد گرفت که هرگز به شما باز نخواهد گردانید و در دست دیگران قرار خواهد داد. ناکثین عهد شکن به جهت نارضایتی از حکومت من به یکدیگر پیوستند و من تا آنجا که برای وحدت اجتماعی شما احساس خطر نکنم صبر خواهم کرد. زیرا آنان اگر برای اجرای مقاصدشان فرصت پیدا کنند، نظام جامعه اسلامی متزلزل می شود. آنها از روی حسادت بر کسی که خداوند حکومت را به او بخشیده است به طلب دنیا برخاسته اند. می خواهند کار را به گذشته باز گردانند. حقّی که شما به گردن ما دارید، عمل کردن به کتاب خدا (قرآن)، و سنّت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و قیام به حق و بر پاداشتن سنّت اوست.

ص: 81

توضیح

«أمر قائم»: یعنی امری باقی و حکمی غیرمنسوخ. و گفته شده: «امر مستقیم و بدون کجی و انحراف». «لایهلک عنه»: یعنی انسان روی گردان از آن. «الا هالک»: یعنی کسی که به نهایت هلاکت رسیده. «المشبهات»: با فتحه یعنی: چیزی که به سنت شباهت دارد اما جزء آن نیست و یا با کسره یعنی: آنچه که امر را بر مردم مشتبه می سازد.

فرمود: «اِلا ما حفظ الله»: مستثنی کردن برخی از متعلقات هلاکت یعنی «آن در هر حالی هلاک است مگر اینکه خداوند آن را از ارتکاب به کجی ها حفظ کند» و یا اینکه «هر کسی غیر از کسانی که خداوند آنان را محافظت کند». اینجا «ما» به معنی «مَنْ» است. «اِنّ فی سلطان الله»: یا «دین خدا» یا «حجت خدا» یا «امام» یعنی طاعت او. «غیرملومه»: یعنی «با اخلاص، که نسبت نفاق و ریا نمی توان به آن داد.» و در برخی نسخه ها که بر وزن «تفعیل» آمده برای مبالغه است. و «غیرملویه» نقل شده است یعنی «غیرمعوّجه»: صاف و مستقیم، از لوّیتُ العود: هنگامی که چوب را خم کنم.

«حتی یأرز»: منقبض شده، بپیوندد و جمع گردد. «اِن هولاء»: منظور طلحه، زبیر و عایشه است. «قد تمالؤا»: یعنی به هم کمک کردند، همکاری و اجتماع کردند. «الفیاله»: ضعف یعنی: اگر بر ضعف نظر خود باقی ماندند (نظم) مسلمین را از بین می برند. «الفیء»: رجوع و بازگشت. «فأرادو رَدَّ الامور»: یعنی قصد برگرداندن امر خلافت از امام را کردند همانطور که در آغاز از ایشان گرفتند. «النعش»: سربلند کردن و احیا کردن. دو ضمیر در «حقه و سنته» به «رسول» بازمی گردد.

روایت54.

(1)

نهج البلاغه: سخنرانی امام درباره افرادی که برای جنگ با وی به بصره رفتند:

ص: 82

علیه السلام فَقَدِمُوا عَلَی عُمَّالِی وَ خُزَّانِ بَیْتِ مَالِ الْمُسْلِمِینَ الَّذِی فِی یَدَیَّ وَ عَلَی أَهْلِ مِصْرٍ کُلُّهُمْ فِی طَاعَتِی وَ عَلَی بَیْعَتِی فَشَتَّتُوا کَلِمَتَهُمْ وَ أَفْسَدُوا عَلَی جَمَاعَتِهِمْ وَ وَثَبُوا عَلَی شِیعَتِی فَقَتَلُوا طَائفَةً منْهُمْ غَدْراً وَ طَائِفَةٌ عَضُّوا عَلَی أَسْیَافِهِمْ فَضَارَبُوا حَتَّی لَقُوا اللَّهَ صَادِقِینَ.

بر کارگزاران و خزانه داران بیت المال مسلمانان که در فرمان من بودند، و بر مردم شهری که تمامی آنها بر اطاعت من، و وفاداری در بیعت با من وحدت داشتند، هجوم آوردند، آنان را از هم پراکندند، و به زیان من، در میانشان اختلاف افکندند، و بر شیعیان من تاختند، گروهی را با نیرنگ کشتند، و گروهی دست بر شمشیر فشرده با دشمن جنگیدند تا صادقانه خدا را ملاقات کردند.

توضیح

«شتّته»: آن را پراکنده کرد. ابن اثیر در «النهایه» می گوید: «العضّ» در اصل یعنی: همراهی و پیوستگی. «عضّ علیه عضاً و عضیضاً»: «به او پیوست» یعنی گروهی از شیعیان دست به شمشیرشان بردند و نقل شده است: «طائفه» به صورت منصوب یعنی طائفه ای را کشتند که دارای چنان مشخصاتی بودند.

روایت55.

(1) نهج البلاغه: در آستانه جنگ جمل، گروهی از اعراب، مردی را جهت آگاهی از حقیقت و دانستن علل مبارزه امام علیه السّلام با ناکثین به نمایندگی نزد حضرت فرستادند. امام به گونه ای با آن شخص صحبت کرد که حقیقت را دریافت. آنگاه به او فرمود: بیعت کن. وی گفت: من نماینده گروهی هستم و قبل از مراجعه به آنان به هیچ کاری اقدام نمی کنم. فرمود: اگر آنها تو را می فرستادند که محل ریزش باران را بیابی، سپس به سوی آنان باز می گشتی و از گیاه و سبزه و آب خبر می دادی، اگر مخالفت می کردند و به سرزمین های خشک و بی آب روی می آوردند تو چه می کردی؟ گفت: آنها را رها می کردم و به سوی آب و گیاه می رفتم، امام فرمود: پس دستت را برای بیعت کردن بگشای. مرد گفت: سوگند به خدا به هنگام روشن شدن حق، توانایی مخالفت نداشتم و با امام علیه السّلام بیعت کردم.

آن مرد کلیب جرمی نام داشت.

ص: 83

توضیح

المجادب: محل­های قحط­زده بی آب وعلف .

روایت56.

(1) نهج البلاغه: نامه به مردم کوفه به هنگام حرکت از مدینه به طرف بصره: از بنده خدا، علی امیر مؤمنان، به مردم کوفه، که در میان انصار پایه ای ارزشمند، و در عرب مقامی والا دارند، اما بعد، شما را از کار عثمان چنان آگاهی دهم که شنیدن آن چونان دیدن باشد، مردم بر عثمان عیب گرفتند، و من تنها کسی از مهاجران بودم که او را به جلب رضایت مردم واداشته، و کمتر به سرزنش او زبان گشودم. امّا طلحه و زبیر، آسان ترین کارشان آن بود که بر او یورش برند، و او را برنجانند، و ناتوانش سازند. عایشه نیز ناگهان بر او خشم گرفت، عدّه ای به تنگ آمده او را کشتند، آنگاه مردم بدون اکراه و اجبار، با من بیعت کردند. آگاه باشید سرای هجرت (مدینه) از اهلش خالی گشته، و اهلش از آن دور شدند. دیگ حوادث آشوب به جوش آمده و فتنه ها بر پایه های خود ایستاده است. پس به سوی فرمانده خود بشتابید، و در جهاد با دشمن بر یکدیگر پیشی گیرید، به خواست خداوند.

روایت57.

(2) نامه آن حضرت به پیمان شکنان پس از فتح بصره: خداوند شما مردم کوفه را از سوی اهل بیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پاداش نیکو دهد، بهترین پاداشی که به بندگان فرمانبردار، و سپاسگزاران نعمتش عطا می فرماید، زیرا شما دعوت ما را شنیدید و اطاعت کردید، به جنگ فرا خوانده شدید و بسیج گشتید .

توضیح

«أکثر استعتابه»: طلب خشنودی و بازگشت به آنچه که مردم به وسیله آن از وی راضی شوند را زیاد کرد. «أقل عتابه»: کم کرد نکوهش و عتاب او را از روی مؤاخذه یا به علت عدم نفع و یا به علت مصلحت. «الوجیف»: راهپیمایی سریع. «فلتة غضب»: خشم غافلگیرانه و سریع؛ و نتیجه آنکه: این سه نفر در میان مردم از همه بیشتر نسبت به امام علیه السلام خشم و کینه داشتند. «فأتیح له»: فراهم شد. «جاشت»: جوشید. «المرجل»: دیگ مسی. «دارالهجرة»: شهر مدینه و منظور آگاه ساختن آنان مبنی بر اضطراب اوضاع مدینه و مردم آن در هنگام آگاهی یافتن آنان از حرکت سپاهیان به سمت بصره برای فرونشاندن آتش فتنه است.

ص: 84

می گویم

ابن میثم می گوید: نخستین نامه نهج البلاغه مربوط به زمانی است که امام در مسیر حرکت خود به سمت بصره در کنار چشمه ای گوارا فرود آمده و آن را نوشته و توسط امام حسن علیه السلام و عماربن یاسر ارسال کرد.

روایت58.

(1) ابن ابی الحدید به نقل از عبدالرحمن بن یسار می نویسد: زمانی که امام علی علیه السلام در مسیر خود به سوی بصره، در منطقه «ربذه» اتراق نمود این نامه را که اولین نامه نهج البلاغه است، توسط محمد بن جعفر بن ابیطالب و محمد بن ابوبکر به سمت مردم کوفه فرستاد. در آخر این نامه چنین افزود:

شما برای برادری من و نصرت دین کفایت می­کنید پس «انْفِرُوا خِفافاً وَ ثِقالًا وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّه»(2) «سبکبار و گرانبار، بسیج شوید و با مال و جانتان در راه خدا جهاد کنید» شاید که رستگار شوید.

روایت59.

ابومخنف به نقل از عبدالله بن جناده می گوید: زمانی که امام علیه السلام در «ربذه» اتراق نمود، هاشم بن عقبه بن ابی وقاص را نزد ابوموسی اشعری والی کوفه فرستاد تا مردم را به یاری وی فراخواند. در این نامه آمده بود:

از بنده خدا علی امیرالمؤمنین به عبدالله بن قیس، اما بعد: من هاشم بن عتبه را نزد تو فرستادم تا مسلمانان را برای رویارویی با قومی که با من بیعت شکنی کرده اند و پیروان مرا کشته و در اسلام این حادثه عظیم را رقم زده اند، روانه سازی .

زمانی که او نزد تو آمد مردم را به همراه او نزد من بفرست. ولایت کوفه را من به تو واگذار نکرده ام و تو را در این منصب نیز تصدیق و تأیید نکرده ام مگر اینکه در راه حق و کمک به من در این راستا پشتیبان من باشی. با درود.

ص: 85

روایت60.

محمدبن اسحاق نقل می کند: زمانی که محمدبن جعفر و محمدبن ابوبکر به کوفه آمدند، مردم را برای یاری امام بسیج کردند اما ابوموسی اشعری مانع شد. آن دو نزد امام بازگشتند و ایشان را از ماجرا باخبر کردند.

روایت61.

ابومخنف روایت می کند: هاشم بن عتبه زمانی که به کوفه آمد ابوموسی را فراخواند و گفت: از آنچه امام برای تو نوشته اطاعت کن. ابوموسی اِبا کرد و با فرستادن اشخاصی نزد هاشم وعده هایی به وی داد. هاشم طی نامه ای امام را از امتناع وی باخبر کرد و اینکه وی ضمن اظهار کینه، با درخواست آن حضرت مخالفت نموده و وی را به زندان و قتل تهدید کرده است!! محل بن خلیفه به همراه نامه، نزد امام آمد و پس از عرض سلام، گفت: سپاس خداوندی را که حق را به صاحب آن برگرداند. و در محل خود قرار داد. قومی آن را انکار کردند. به خدا سوگند آنان نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله را منکر شدند و سپس با او به پیکار و مبارزه برخاستند. خداوند جواب مکر آنان را با کشتن شان داد و بدی ها را بر آنان عارض ساخت. به خدا قسم، ای امیرالمؤمنین در هر جایی جهت محافظت از رسول خدا در میان اهل بیتش، به همراه تو با آنان خواهیم جنگید اگر دشمن اهل بیت باشند. امام علیه السلام از وی استقبال نموده و فرمود: خیر است. امام سپس وی را کنار خود نشانده و نامه را خواند و درباره مردم و ابوموسی از وی پرسید. او جواب داد: به او اعتماد ندارم و اگر در مخالفت با تو، کسی را پیدا کند، نمی توان از او احساس امنیت کرد. امام فرمود: به خدا قسم قصد برکناری او را داشتم. مالک اشتر نزد من آمد و صحبت از ابقای وی در منصبش و رضایت اهل کوفه از وی کرد که من هم وی را ابقا کردم. ابومخنف می گوید: پس از رسیدن مُحل بن خلیفه به ربذه، امام علیه السلام عبدالله بن عباس و محمدبن ابوبکر را نزد ابوموسی فرستاد. در نامه ای که آنان به وی بردند آمده بود: از بنده خدا علی امیرالمؤمنین به عبدالله بن قیس: ای پسر بافنده و ای کسی که آلت پدر خود را به دندان گرفته­ای! قسم به خدا که، خداوند تو را اهل حکومت قرار نداده و تو را از آن بی نصیب نموده است و تو را از رد امر من و افترا بستن به من منع خواهد نمود. من، ابن عبّاس و محمد بن ابوبکر رابه سوی تو فرستادم. تو کوفه و مردم آن­را به آن­دو واگذار کن و با خواری و ذلّت از مقام خود کناره بگیر. اگر عمل کردی که کردی و گرنه به آن­دو دستور داده­ام که عادلانه پیمان را نقض نمایند و با تو برخورد کنند. خداوند توطئه خائنان را هدایت نمی­کند. اگر چنین شود نزد تو خواهند آمد و تو را قطعه قطعه خواهند کرد. و درود بر کسی که شکر نعمت را بجای آورد و به بیعت وفادار باشد و به قصد عافیت عمل نماید. ابومخنف می گوید: هنگامی که ابن عباس و محمد بن ابوبکر در رسیدن به نزد امام تأخیر کردند و وقتی امام از اقدامات آن دو اطلاعی نداشت، از ربذه حرکت کرده و در ذی قار توقف نمود. راوی می­گوید: وقتی در ذی­قار توقف کرد، پسر خود، حسن و عمار بن یاسر و زید بن صوحان و قیس بن سعد بن عباده را به همراه نامه ای، عازم کوفه کرد. این افراد در قادسیه به مردمی که عازم جبهه امام بودند برخوردند. آنان پس از ورود به کوفه نامه را بر مردم خواندند که به شرح ذیل بود:

از بنده خدا علی امیرالمؤمنین به مسلمانان کوفه. اما بعد: من (جهت مبارزه با پیمان شکنان) خروج کرده­ام. در این مورد یا ظالم هستم و یا اینکه بر من ظلمی شده است. یا طغیان نموده ام و یا اینکه مورد طغیان واقع شده ام. به خدا قسم می دهم مردی را که این نامه من به او برسد که به سوی من بشتابد، اگر مورد ظلم واقع شده ام مرا یاری کند و اگر ظلم کرده ام خواستار عذرخواهی من شود. با درود.

ابومخنف می گوید: زمانی که امام حسن علیه السلام و عمار وارد کوفه شدند، مردم به دور آنان تجمع کردند. امام حسن علیه السلام جهت بسیج نمودن مردم سخنرانی کرد. ابتدا حمد خداوند را به جا آورد و بر پیامبر صلی الله علیه و آله درود فرستاد و سپس فرمود:

ای مردم، ما نزد شما آمده­ایم تا شما را به خداوند و قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و برای پیوستن به فقیه ترینِ مسلمانان و عادل ترین و برترین و وفادارترین شخص فرا بخوانیم و می­خواهیم که با او بیعت کنید. او کسی است که قرآن و سنّت نبوی از ذکر او غافل نبوده­اند. کسی از او به پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیک تر نیست چرا که خداوند از دو طریق او را به پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیک کرده است. نزدیکی و قرابت در دین و نزدیکی و نسبت خویشاوندی. کسی که در هر کار نیکی از مردم پیشی گرفت، زمانی­که مردم از یاری پیامبر صلی الله علیه و آله دست کشیده بودند بودند، خداوند پیامبرش را به وسیله او کفایت نمود. او به پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیک می شد و مردم از ایشان دور می شدند. و با وی نماز می خواند در حالی که مردم مشرک بودند. همراه او پیکار می کرد در حالی که مردم شکست خورده بودند، همراه او می جنگید در حالی که مردم از هوی و هوس پیروی می کردند، زمانی­که مردم پیامبر را تکذیب می­کردند، او آن حضرت را تصدیق و تأیید می نمود. هیچ پرچمی از او عقب ننشیند، و کسی در حسن سابقه با او برابری نکند. وی از شما یاری می طلبد و شما را به حق دعوت می کند. می خواهد با او همراه شوید برای نصرت و یاری او علیه افرادی که بیعت با او را شکستند و یاران صالح او را کشتند و افرادش را مُثله و بیت المالش را غارت کردند. پس به سوی او بروید خدا شما را رحمت کند. امر به معروف و نهی از منکر کنید و مانند صالحان در خدمت وی حاضر شوید.

ابومخنف به نقل از جابر بن یزید و او از تمیم بن حذیم می­گوید: حسن بن علی علیه السلام و عمار بن یاسر نزد ما آمدند و مردم را به سوی علی علیه السلام دعوت می کردند. نامه ای از آن حضرت آورده بودند وقتی خواندن نامه تمام شد حسن علیه السلام برخاست. ایشان تازه جوان بودند که ای کاش من در شأن و سن و سال همانند او بودم. مردم چشمان خود را به او دوخته بودند و می گفتند: خدایا، سخنان پسر دختر پیامبرمان راست باشد، سپس حسن علیه السلام دست خود را به چوبدستی که در اختیار داشت گرفت چون به علت بیماری بدان تکیه زده بود. او فرمود:

سپاس خدای بزرگ، جبار، یکتا، قهار، بلندمرتبه و متعال را، از سوی همه مردم، چه آنانی که سخن را پوشیده داشتند و چه آنان که آن را آشکار کردند و چه افرادی که در روز راه می پیمایند و در شب می آرامند. او را به خاطر حُسن ابتلائات و نعمت های آشکار و به خاطر همه راحتی هایی که دوست می داریم و یا سختی هایی که ناخوشایند می پنداریم، سپاس می گویم. و گواهی می دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست. او تنهاست و شریکی ندارد. و گواهی می دهم که محمد صلی الله علیه و آله بنده و فرستاده اوست. خداوند با نبوت پیامبرش بر ما منّت نهاد و او را به این امر برگزیده و بر وی وحی نازل نمود. خداوند پیامبر صلی الله علیه و آله را بر همه بندگان خود برتری داده و وی را به سوی آدمیان و جنّییان هنگامی فرستاد که آنان بت می پرستیدند و از شیطان فرمان می بردند و با خدای رحمان سر ناسازگاری داشتند. پس خداوند به او و خاندانش درود فرستد و به وی بهتر از آنچه که به سایر انبیا پاداش داده، جزای خیر عطا فرماید. اما بعد: من غیر از آنچه که می دانید به شما چیزی نمی گویم. امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب که خداوند او را یاری کرده و پیروز فرماید مرا به سوی شما فرستاد تا شما را به راه صحیح و عمل به قرآن و جهاد در راه خدا فرا بخوانم. هر چند هم اکنون این کار را ناخوشایند می پندارید اما دارای عواقب بلندمدت خوبی برای شماست. ان شاءالله.

شما می دانید که علی به تنهایی همراه با پیامبر صلی الله علیه و آله نماز گزارد. هنگامی که به ایشان ایمان آورد، ده سال داشت و پس از آن نیز به همراه پیامبر شاهد تمامی حوادث و ماجراهای ایشان بوده است. همه تلاشش برای جلب رضایت الهی و اطاعت از پیامبر و پیروی از سنت حسنه او در اسلام بوده که اخبار آن نیز به شما رسیده است. پیامبر صلی الله علیه و آله تا زمانی که علی چشمان ایشان را با دستان خویش بر هم گمارد و جان به جان آفرین تسلیم کرد، از او راضی بود. امیرالمؤمنین به کمک ملائکه، پیامبر صلی الله علیه و آله را غسل داد. «فضل» پسرعمویش آب می آورد و سپس او را در قبر قرار داد. پیامبر به او در مورد پرداخت دیونش و انجام وعده هایش و سایر چیزهایی که خداوند بر گردن وی نهاده بود وصیت کرد. به خدا قسم علی علیه السلام مردم را به سوی خود فرا نخواند بلکه این مردم بودند که بر او هجوم آوردند همانند شتران تشنه که بر چشمه آب هجوم برده و ازدحام می­کنند. آنان از روی طوع و رغبت با امام بیعت کردند و سپس گروهی بیعت خود را شکستند بدون آنکه او بدعتی را گذاشته باشد و بدون آنکه اقدام خلافی صورت داده که موجبات بروز حسد و خروج بر وی را فراهم کرده باشد. پس ای بندگان خدا تقوای الهی داشته و با جدیت و صبر و استعانت از درگاه خداوند به سوی آنچه امیرالمؤمنین شما را بدان فراخوانده، بشتابید. خداوند ما و شما را از لغزش ها به دور دارد همان­گونه که اولیاء و اهل طاعتش را دور داشته است. خداوند به ما و شما تقوا الهام کند و ما و شما را در جهاد با دشمنانش یاری فرماید. برای خود و شما از خداوند متعال مغفرت طلب می کنم.

سپس به رحبه رفت و خانه ای را برای پدر خود امیرالمؤمنین علیه السلام مهیا نمود.

جابر می­گوید: به تمیم گفتم: این جوان چگونه توان گفتن چنین سخنانی را که برایم نقل کردی دارد؟ گفت: من تنها برخی از سخنانش را حفظ کردم و آنچه را که فروگذاردم بیش از این بود.

ابومخنف می گوید: پس از اتمام خطبه حسن علیه السلام، عمار برخاست و برای مرم سخنرانی کرده و آنان را برای پیوستن به لشگر امام علیه السلام تشویق نمود. ابوموسی پس از شنیدن سخنان آن دو، بر بالای منبر رفت و گفت: سپاس خداوند را که ما را به واسطه پیامبر صلی الله علیه و آله گرامی داشت و اتحاد ما را پس از تفرقه برگرداند و ما پس از آنکه در میان هم، به همدیگر کینه داشتیم، دوستدار یکدیگر قرار داد و خون و مالمان را بر همدیگر حرام گردانید. خداوند سبحان می فرماید: «در میان خود اموالتان را به باطل نخورید.» و نیز فرمود: «و هر کس عمداً مؤمنی را بکشد، جزایش جهنم است». پس ای بندگان خدا، از خدا پروا داشته و سلاح خود را بر زمین بگذارید و از جنگ با برادرانتان دست بردارید... تا آخر سخنان نحس او که نیاوردنش از آوردنش بهتر است که این سخنان پرده از کفر و نفاق گوینده اش کنار می زند.

ابومخنف می گوید: زمانی که اخبار اختلاف مردم کوفه به علی علیه السلام رسید، وی مالک اشتر را عازم کوفه ساخت. اما مردم وی را با ذلّت بیرون راندند .

ابومخنف در ادامه می گوید: زمانی که امام علی علیه السلام در ذی قار توقف نمود، عایشه طی نامه ای به حفصه نوشت: باید تو را آگاه کنم که علی در ذی قار توقف نموده و با شنیدن تعداد و اتحاد ما، ترس بر وی حاکم شده و در این شهر اقامت گزیده است. وی هم اکنون به اسب بوری شبیه است که اگر پیش برود قربانی می شود و اگر عقب نشیند ذبح می گردد. حفصه کنیزان خود را فراخواند تا آواز بخوانند و به دف زدن مشغول شوند. وی به آنان دستور داد تا در آواز خود بگویند: چه خبر است چه خبر است؟ علی در سفر خود همانند اسب بوری است که اگر پیش رود قربانی می شود و اگر عقب نشیند ذبح می گردد. (1)

و دخترانِ بردگان آزاد شده بر حفصه وارد می شدند و نزد او تجمع می کردند تا به این آواز و غنا گوش فرا دهند. این خبر به گوش ام کلثوم دختر امام علی علیه السلام رسید لذا چادر به سر کرد و همراه زنانی به صورت ناشناس بر او وارد شد و سپس حجاب از چهره کنار زد. وقتی حفصه او را شناخت خجالت کشید و گفت: انا لله و انا الیه راجعون. ام کلثوم گفت: اگر امروز شما بر وی خروج کرده اید از پیش نیز بر برادر او پیامبر صلی الله علیه و آله خروج کرده بودید در حالی که وحی الهی در خانه های شما نازل شده بود. حفصه گفت: تمام کن، خدا تو را رحمت کند، سپس دستور داد نامه را پاره کردند و بعد از خداوند طلب مغفرت کرد.

سهل ابن حنیف در این باره گفت:

ما مردان را از جنگ با مردان معذور دار. زنان را چه به فحش دادن.

آیا آنچه که کرده­ایم ما را بس نیست؟ برای تو بهتر است که آن حجاب را هتک نکنی.

عایشه امروز از خانه خود خروج کرده که پارس کردن سگها گناهش را به یادش آورد.

تا اینکه نامه اعمال منحوسش را به وی دهند که سراسر زشتی در آن ثبت شده است .

می گویم: «الأیر»: آلت مرد. ابن اثیر در النهایه آورده است: «من تعزّی بعزاء الجاهلیة فأعضوه بِهَن أبیه و لاتکنوا»: «هر کس به شیوه جاهلیت عزاداری کند بگویید آلت پدرش را به دندان بگیرد و به کنایه نگویید» یعنی به او بگویید: «آلت پدرت را به دندان بگیر» و به جای «الهن» به کنایه «الأیر» نگویید تا بداند کارش زشت است و ادب شود. و همچنین در مورد ماده «أیر»، در حدیثی از امام علی علیه السلام است که می فرماید: «مَن یطل ایر ابیه ینطق به» این ضرب المثلی است در مورد کسی که برادرانش زیاد باشند پشت وی به آنان گرم گردد. و شاید در اینجا معنا این است که وی به سنت پدر کافر خود متمسک شده و جهالت و عصبیت و عیوب و قلت اعوان و انصار و پَستی همواره همراه اوست.

روایت62.

شیخ مفید در «الکافیه» داستان حفصه را با دو سند دیگر همانند آنچه گذشت نقل کرده است.

روایت63.

الکافیة: آورده اند که امام علی علیه السلام زمانی که در ربذه بود، پس از شنیدن خبر طلحه و زبیر مبنی بر قتل حکیم بن جبله و چند تن از شیعیان و شلاق زدن عثمان بن حنیف و کشتن سبابجه توسط آن دو، بر جوال­ها ایستاد و فرمود:

خبر مهم و در عین حال زشتی به ما رسیده است و آن اینکه طلحه و زبیر وارد بصره شده و بر کارگزار من هجوم آورده و وی را به شدیدترین صورت کتک زده اند و وی را نیمه جان رها کرده اند. آن دو، بنده شایسته خدا، یعنی حکیم بن جبله را به همراه چند نفر دیگر از مسلمانان که همچنان بر بیعت خود باقی بودند به قتل رساندند و نیز السبابجه را که حافظ بیت المال بود، عده ای را پس از اسارت کردن و عده ای را پس از امان دادن به وی، کشتند. مردم به شدت گریستند. امام علیه السلام دستان خود را بلند نموده و دعا کرد و فرمود: خداوندا طلحه و زبیر را همان گونه که یک ظالم و فاجر و طغیانگر را جزا می دهی، جزا بده.

روایت64.

(2) نهج البلاغه: خطبه امام علی علیه السلام در مورد اصحاب جمل: طلحه و زبیر و یارانشان خروج کردند و همسر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را به همراه خود می کشیدند. همانند کنیزی را که به بازار برده فروشان می برند، به بصره روی آوردند. در حالی که همسران خود را پشت پرده نگه داشته، امّا پرده نشین حرم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را در برابر دیدگان خود و دیگران قرار دادند. لشکری را گرد آوردند که همه آنها به اطاعت من گردن نهاده، و بدون اکراه، و با رضایت کامل با من بیعت کرده بودند، پس از ورود به بصره، به فرماندار من و خزانه داران بیت المال مسلمین و به مردم بصره حمله کردند، گروهی از آنان را در اسارت باشکنجه و گروه دیگر را با حیله کشتند. به خدا سوگند، اگر جز به یک نفر دست نمی یافتند و او را عمداً بدون گناه می کشتند کشتار همه آنها برای من حلال بود، زیرا همگان حضور داشتند و انکار نکردند، و از مظلوم با دست و زبان دفاع نکردند،

ص: 92

یَا عَاضَّ أَیْرِ أَبِیهِ فَوَ اللَّهِ إِنْ کُنْتُ لَأَرَی أَنَّ بَعْدَکَ (1) مِنْ هَذَا الْأَمْرِ الَّذِی لَمْ یَجْعَلْکَ اللَّهُ لَهُ أَهْلًا وَ لَا جَعَلَ لَکَ فِیهِ نَصِیباً سَیَمْنَعُکَ مِنْ رَدِّ أَمْرِی وَ الِافْتِرَاءِ عَلَیَّ وَ قَدْ بَعَثْتُ إِلَیْکَ ابْنَ عَبَّاسٍ وَ ابْنَ أَبِی بَکْرٍ فَخَلِّهِمَا وَ الْمِصْرَ وَ أَهْلَهُ وَ اعْتَزِلْ عَمَلَنَا مَذْؤُماً مَدْحُوراً فَإِنْ فَعَلْتَ وَ إِلَّا فَإِنِّی قَدْ أَمَرْتُهُمَا أَنْ یُنَابِذَاکَ عَلَی سَوَاءٍ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی کَیْدَ الْخائِنِینَ فَإِذَا ظَهَرَا عَلَیْکَ قَطَعَاکَ إِرْباً إِرْباً وَ السَّلَامُ عَلَی مَنْ شَکَرَ النِّعْمَةَ وَ وَفَی بِالْبَیْعَةِ وَ عَمِلَ بِرَجَاءِ الْعَافِیَةِ قَالَ أَبُو مِخْنَفٍ فَلَمَّا أَبْطَأَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ ابْنُ أَبِی بَکْرٍ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام وَ لَمْ یَدْرِ مَا صَنَعَا رَحَلَ عَنِ الرَّبَذَةِ إِلَی ذِی قَارٍ فَنَزَلَهَا قَالَ فَلَمَّا نَزَلَ ذَا قَارٍ بَعَثَ إِلَی الْکُوفَةِ الْحَسَنَ ابْنَهُ علیه السلام وَ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ وَ زَیْدَ بْنَ صُوحَانَ وَ قَیْسَ بْنَ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ وَ مَعَهُمْ کِتَابٌ إِلَی أَهْلِ الْکُوفَةِ فَأَقْبَلُوا حَتَّی کَانُوا بِالْقَادِسِیَّةِ فَتَلَقَّاهُمُ النَّاسُ فَلَمَّا دَخَلُوا الْکُوفَةَ قَرَءُوا کِتَابَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی مَنْ بِالْکُوفَةِ مِنَ الْمُسْلِمِینَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی خَرَجْتُ مَخْرَجِی هَذَا إِمَّا ظَالِماً وَ إِمَّا مَظْلُوماً وَ إِمَّا بَاغِیاً وَ إِمَّا مَبْغِیّاً عَلَیَّ فَأَنْشُدُ اللَّهَ رَجُلًا بَلَغَهُ کِتَابِی هَذَا إِلَّا نَفَرَ إِلَیَّ فَإِنْ کُنْتُ مَظْلُوماً أَعَانَنِی وَ إِنْ کُنْتُ ظَالِماً اسْتَعْتَبَنِی وَ السَّلَامُ قَالَ فَلَمَّا دَخَلَ الْحَسَنُ علیه السلام وَ عَمَّارٌ الْکُوفَةَ اجْتَمَعَ إِلَیْهِمَا النَّاسُ فَقَامَ الْحَسَنُ فَاسْتَقَرَّ فَاسْتَنْفَرَ النَّاسَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ صَلَّی عَلَی رَسُولِهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا جِئْنَاکُمْ نَدْعُوکُمْ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَی کِتَابِهِ وَ سُنَّةِ رَسُولِهِ وَ إِلَی أَفْقَهِ مَنْ تَفَقَّهَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ أَعْدَلِ مَنْ تُعَدِّلُونَ وَ أَفْضَلِ مَنْ تُفَضِّلُونَ وَ أَوْفَی مَنْ

ص: 87

چه رسد به اینکه ناکثین به تعداد لشکریان خود از مردم بی دفاع بصره قتل عام کردند.

توضیح

«الحرمة» آنچه که تجاوز بدان ممنوع است در اینجا مراد «همسر» است مانند پرده­نشین. ضمیر در «حبسا» به طلحه و زبیر برمی گردد. فرمایش امام علیه السلام: «صبرا» یعنی پس از اسارت و «عذراً» یعنی پس از امان دادن. فرمود: «جرّه» یعنی جذبش کرد یا از الجریرة گناه است. در القاموس آمده است: الجّر: جذب. الجریرة: گناه. جرّ علی نفسه و غیره جریرة یجرّها (با ضمه و فتحه) جرّا.

ابن میثم می­گوید: (1)

اگر گفته شود مفهوم این سخن، تعلیل جواز کشتن آن لشگر توسط آن حضرت علیه السلام است چون انکار منکر نکردند، پس آیا قتال با کسی که منکر را انکار نکرده جایز است؟ باید گفت که ابن ابی الحدید بدان چنین پاسخ می دهد و می گوید: جنگ با آنان مجاز است چون آنان چنین قتالی را مباح می شمردند همانند کسی که زنا و شرابخواری را مباح می داند.

راوندی رحمة الله علیه پاسخ می دهد: «جایز بودن» کشتن آنان به علت این است که عموم آیه ذیل شامل حال آنان شده است «إِنَّما جَزاءُ الَّذینَ یُحارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَساداً أَنْ یُقَتَّلُوا»(2){سزای کسانی که با خدا و پیامبر او می جنگند و در زمین به فساد می کوشند، جز این نیست که کشته شوند}. و آنان با رسول خدا صلی الله علیه و آله طبق فرمایش آن حضرت، جنگ نمودند که فرمود: ای علی جنگ با تو جنگ با من است. آنان در زمین به دنبال فساد بودند.

ابن ابی الحدید به این جواب اشکال وارد کرده است که: اشکال در علت آوردن به عدم انکار منکر است و دلیل آوردن بر عموم آیه نیز سودی ندارد.

می­گویم: جواب دوم متین تر است و جواب اول، ضعیف است چون اگر چه قتل کسی که ضرورت دینی را مباح می­داند واجب است، اما همه آنچه که آنان انجام دادند مثل قتل و خروج، با تأویل توجیه صورت پذیرفت، هر چند آن تأویلات معلوم الفساد بود. پس فرق بین اعتقاد به حلال بودن خمر و زنا و بین اعتقاد اینان که معتقد بودند کاری را که انجام دادند مباح است معلوم شد.

ص: 93

تُبَایِعُونَ مَنْ لَمْ یُعْیِهِ الْقُرْآنُ وَ لَمْ تُجَهِّلْهُ السُّنَّةُ وَ لَمْ تَقْعُدْ بِهِ السَّابِقَةُ إِلَی مَنْ قَرَّبَهُ اللَّهُ إِلَی رَسُولِهِ قَرَابَتَیْنِ قَرَابَةَ الدِّینِ وَ قَرَابَةَ الرَّحِمِ إِلَی مَنْ سَبَقَ النَّاسَ إِلَی کُلِّ مَأْثُرَةٍ إِلَی مَنْ کَفَی اللَّهُ بِهِ رَسُولَهُ وَ النَّاسُ مُتَخَاذِلُونَ فَقَرُبَ مِنْهُ وَ هُمْ مُتَبَاعِدُونَ وَ صَلَّی مَعَهُ وَ هُمْ مُشْرِکُونَ وَ قَاتَلَ مَعَهُ وَ هُمْ مُنْهَزِمُونَ وَ بَارَزَ مَعَهُ وَ هُمْ مجمحون [مُحْجِمُونَ وَ صَدَّقَهُ وَ هُمْ مُکَذِّبُونَ إِلَی مَنْ لَمْ تُرَدَّ لَهُ رَایَةٌ وَ لَا تُکَافِئْ لَهُ سَابِقَةٌ وَ هُوَ یَسْأَلُکُمُ النَّصْرَ وَ یَدْعُوکُمْ إِلَی الْحَقِّ وَ یَسْأَلُکُمْ بِالْمَسِیرِ إِلَیْهِ لِتُوَازِرُوهُ وَ تَنْصُرُوهُ عَلَی قَوْمٍ نَکَثُوا بَیْعَتَهُ وَ قَتَلُوا أَهْلَ الصَّلَاحِ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ مَثَّلُوا بِعُمَّالِهِ وَ انْتَهَبُوا بَیْتَ مَالِهِ فَاشْخَصُوا إِلَیْهِ رَحِمَکُمُ اللَّهُ فَمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ احْضُرُوا بِمَا یَحْضُرُ بِهِ من الصَّالِحُونَ- قَالَ أَبُو مِخْنَفٍ وَ حَدَّثَنِی جَابِرُ بْنُ یَزِیدَ عَنْ تَمِیمِ بْنِ حِذْیَمٍ قَالَ: قَدِمَ عَلَیْنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ یَسْتَنْفِرَانِ النَّاسَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ مَعَهُمَا کِتَابُهُ فَلَمَّا فَرَغَا مِنْ کِتَابِهِ قَامَ الْحَسَنُ وَ هُوَ فَتًی حَدَثٌ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَرْثِی لَهُ مِنْ حَدَاثَةَ سِنِّهِ وَ صُعُوبَةِ مَقَامِهِ فَرَمَاهُ النَّاسُ بِأَبْصَارِهِمْ وَ هُمْ یَقُولُونَ اللَّهُمَّ سَدِّدْ مَنْطِقَ ابْنِ بِنْتِ نَبِیِّنَا فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی عَمُودٍ یَتَسَانَدُ إِلَیْهِ وَ کَانَ عَلِیلًا مِنْ شَکْوَی بِهِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْعَزِیزِ الْجَبَّارِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ الْکَبِیرِ الْمُتَعَالِ سَواءٌ مِنْکُمْ مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَ مَنْ جَهَرَ بِهِ وَ مَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ بِاللَّیْلِ وَ سارِبٌ بِالنَّهارِ أَحْمَدُهُ عَلَی حُسْنِ الْبَلَاءِ وَ تَظَاهُرِ النَّعْمَاءِ وَ عَلَی مَا أَحْبَبْنَا وَ کَرِهْنَا مِنْ شِدَّةٍ وَ رَخَاءٍ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ امْتَنَّ عَلَیْنَا بِنُبُوَّتِهِ وَ اخْتَصَّهُ بِرِسَالَتِهِ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ وَحْیَهُ وَ اصْطَفَاهُ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِهِ وَ أَرْسَلَهُ إِلَی الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ حِینَ عُبِدَتِ الْأَوْثَانُ وَ أُطِیعَ الشَّیْطَانُ وَ جُحِدَ الرَّحْمَنُ فَصَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ جَزَاهُ أَفْضَلَ مَا جَزَی الْمُرْسَلِینَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی لَا أَقُولُ لَکُمْ إِلَّا مَا تَعْرِفُونَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ أَرْشَدَ اللَّهُ أَمْرَهُ وَ أَعَزَّ نَصْرَهُ بَعَثَنِی إِلَیْکُمْ یَدْعُوکُمْ إِلَی الصَّوَابِ وَ إِلَی الْعَمَلِ

ص: 88

اما اعتراض به جواب دوم نیز ضعیف است چون می توانست بگوید: در صورتی که کشتن مسلمانی از برخی افراد سپاه سر زند و بقیه با وجود حاضر بودن در آنجا و توانایی بر انکار آنها، از نفی آن سر باز زنند، این قرینه ای است دال بر رضایت همه آنها به قتل، و با قاتل در این امر شراکت دارند خصوصاً اگر به مجالست و همراهی با قاتل و متحد بودن این افراد با قاتل شهرت داشته باشند، چون افراد لشگر با هم متحد هستند. و نیز خروج این افراد بر امام، در حکم محاربت با خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و در جهت تلاش برای فساد در زمین بوده است و این عین مقتضای آیه است. پایان خلاصه کلام او.

اعتراض وی به جواب را این گونه هم می شود پاسخ داد که: این افراد مدعی شبهه ای بودند که شبهه محتملی نبوده است چون آنان پس از بیعت، داوطلبانه بر امام خروج کردند همان گونه که خود امام فرمود؛ با این که وجود احتمال برای ایشان کفایت می کند. پس تأمل کن.

می توان به اصل سؤال این گونه پاسخ داد: علت آوردن، به منظور عدم انکار منکر به طور مطلق نبوده است، بلکه به علت عدم انکار آنان نسبت به این منکر خاص بوده است، یعنی قتل یکی از مسلمانانی که با امام برای خروج بر ایشان علیه السلام همکاری کرده است. شاید این برداشت از این سخن امام علیه السلام معلوم می­شود: کشتار همه آنان برای من حلال بود.

سخن راوندی را می توان به آن حمل کرد. اما آنچه که وی در آخر در مورد جایز بودن قتل فرد راضی به کشتن آن شخص گفته است باید گفت: چنانچه حکم را به طور کلی اراده کرده باشد، بدون اشکال نخواهد بود اما اگر منظور وی این مورد خاص بوده باشد، صحیح است.

بر جواب ابن ابی الحدید نیز همان اشکالی وارد است که بر جواب راوندی وارد کردم به این که اشکال در تعلیل به عدم انکار منکر است نه در حلال شمردن قتل؛ و اگر فرض شود در کلام امام علیه السلام آمده است که فرمود: «منظور این است که زیرا در حال حلال شمردن این کار حاضر بودند و انکار نکردند» راوندی هم می تواند بگوید: «منظور این است که زیرا به عنوان محارب حاضر شدند».

اگر جواب دهد که حضور با عدم انکار یعنی «حلال شمردن»، بطلان این جواب آشکار خواهد بود. با این وجود راوندی می تواند بگوید: حضور در سپاهی که یکی از افراد آن یکی از یاران امام را کشته اند، به این دلیل که آن سپاه از طرفداران او قاتل هستند با توجه به عدم انکار و منع، محاربه با خدا و رسول اکرم صلی الله علیه و آله است؛ و شکی وجود ندارد که مانحن­فیه چنین است.

ص: 94

بِالْکِتَابِ وَ الْجِهَادِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ إِنْ کَانَ فِی عَاجِلِ ذَاکَ مَا تَکْرَهُونَ فَإِنَّ فِی آجِلِهِ مَا تُحِبُّونَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ عَلِیّاً صَلَّی مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَحْدَهُ وَ أَنَّهُ یَوْمَ صَدَّقَ بِهِ لَفِی عَاشِرَةٍ مِنْ سِنِّهِ ثُمَّ شَهِدَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ جَمِیعَ مَشَاهِدِهِ وَ کَانَ مِنِ اجْتِهَادِهِ فِی مَرْضَاةِ اللَّهِ وَ طَاعَةِ رَسُولِهِ وَ آثَارِهِ الْحَسَنَةِ فِی الْإِسْلَامِ مَا قَدْ بَلَغَکُمْ وَ لَمْ یَزَلْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَاضِیاً عَنْهُ حَتَّی غَمَّضَهُ بِیَدِهِ وَ غَسَّلَهُ وَحْدَهُ وَ الْمَلَائِکَةُ أَعْوَانُهُ وَ الْفَضْلُ ابْنُ عَمِّهِ یَنْقُلُ إِلَیْهِ الْمَاءَ ثُمَّ أَدْخَلَهُ حُفْرَتَهُ وَ أَوْصَاهُ بِقَضَاءِ دَیْنِهِ وَ عِدَاتِهِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِنْ مَنِّ اللَّهِ عَلَیْهِ ثُمَّ وَ اللَّهِ مَا دَعَاهُمْ إِلَی نَفْسِهِ وَ لَقَدْ تَدَاکَّ النَّاسُ عَلَیْهِ تَدَاکَّ الْإِبِلِ الْهِیمِ عِنْدَ وُرُودِهَا فَبَایَعُوهُ طَائِعِینَ ثُمَّ نَکَثَ مِنْهُمْ نَاکِثُونَ بِلَا حَدَثٍ أَحْدَثَهُ وَ لَا خِلَافٍ أَتَاهُ حَسَداً لَهُ وَ بَغْیاً عَلَیْهِ فَعَلَیْکُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ الْجِدِّ وَ الصَّبْرِ وَ الِاسْتِعَانَةِ بِاللَّهِ وَ الْخُفُوفِ إِلَی مَا دَعَاکُمْ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَصَمَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ بِمَا عَصَمَ بِهِ أَوْلِیَاءَهُ وَ أَهْلَ طَاعَتِهِ وَ أَلْهَمَنَا وَ إِیَّاکُمْ تَقْوَاهُ وَ أَعَانَنَا وَ إِیَّاکُمْ عَلَی جِهَادِ أَعْدَائِهِ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الْعَظِیمَ لِی وَ لَکُمْ ثُمَّ مَضَی إِلَی الرَّحْبَةِ فَهَیَّأَ مَنْزِلًا لِأَبِیهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ جَابِرٌ فَقُلْتُ لِتَمِیمٍ کَیْفَ أَطَاقَ هَذَا الْغُلَامُ مَا قَدْ قَصَصْتَهُ مِنْ کَلَامِهِ فَقَالَ وَ مَا سَقَطَ عَنِّی مِنْ قَوْلِهِ أَکْثَرُ وَ لَقَدْ حَفِظْتُ بَعْضَ مَا سَمِعْتُ قَالَ أَبُو مِخْنَفٍ وَ لَمَّا فَرَغَ الْحَسَنُ علیه السلام مِنْ خُطْبَتِهِ قَامَ عَمَّارٌ وَ خَطَبَ النَّاسَ وَ اسْتَنْفَرَهُمْ فَلَمَّا سَمِعَ أَبُو مُوسَی خُطْبَتَهُمَا صَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَکْرَمَنَا بِمُحَمَّدٍ فَجَمَعَنَا بَعْدَ الْفُرْقَةِ وَ جَعَلَنَا إِخْوَاناً مُتَحَابِّینَ بَعْدَ الْعَدَاوَةِ وَ حَرَّمَ عَلَیْنَا دِمَاءَنَا وَ أَمْوَالَنَا قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ وَ قَالَ تَعَالَی وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ وَ ضَعُوا أَسْلِحَتَکُمْ وَ کُفُّوا عَنْ قِتَالِ إِخْوَانِکُمْ

ص: 89

روایت65.

(1) نهج البلاغه: در باره طلحة بن عبیدالله: تا بوده ام مرا از جنگ نترسانده، و از ضربت شمشیر نهراسانده اند، من به وعده پیروزی که پروردگارم داده است استوارم. به خدا سوگند، طلحه، برای خونخواهی عثمان شورش نکرد، جز اینکه می ترسید خون عثمان از او مطالبه شود، زیرا او خود متّهم به قتل عثمان است، که در میان مردم از او حریص تر بر قتل عثمان یافت نمی شد. برای اینکه مردم را دچار شک و تردید کند، دست به اینگونه ادّعاهای دروغین زد. سوگند به خدا، لازم بود طلحه، نسبت به عثمان یکی از سه راه حل را انجام می داد که نداد: اگر پسر عفّان ستمکار بود چنانکه طلحه می اندیشید، سزاوار بود با قاتلان عثمان همکاری می کرد، و از یاران عثمان دوری می گزید، یا اگر عثمان مظلوم بود می بایست از کشته شدن او جلوگیری می کرد و نسبت به کارهای عثمان عذرهای موجّه و عموم پسندی را طرح می کرد (تا خشم مردم فرو نشیند) و اگر نسبت به امور عثمان شک و تردید داشت خوب بود که از مردم خشمگین کناره می گرفت و به انزوا پناه برده و مردم را با عثمان وا می گذاشت. امّا او هیچ کدام از سه راه حل را انجام نداد، و به کاری دست زد که دلیل روشنی برای انجام آن نداشت، و عذرهایی آورد که مردم پسند نیست.

توضیح

کلام امام علیه السلام: «قدکنتُ» ابن ابی الحدید می گوید «کان» در اینجا تامه است و واو پس از آن حالیه است یعنی اینکه از زمانی که آفریده شدم این صفت را داشتم. این واو می تواند زائده نیز باشد که «کان» ناقصه خواهد بود و خبر آن «ما أهدّد» می باشد. «و تجّرد فی الأرض»: در زمین تلاش کرد. این نظر جوهری است.

ابن اثیر در کتاب النهایه در باب ماده «جلب» حدیثی از امام علی علیه السلام نقل کرده است که: «أراد اَن یغالط بما أجلب فیه: خواست او را در مورد آنچه که مورد اجماع است، به اشتباه اندازد». گفته می شود: اجلبوا علیه: زمانی که اجماع کرده و هم نظر شوند. أجلبه: یعنی او را کمک نمود. أجلب علیه: زمانی که با وی همدم شده و وی را برانگیزد. جوهری می گوید: «لبست علیه الأمر» ألبس: مشتبه شدن و فرمود اَعذر: یعنی دارای عذر شد.

ص: 95

إِلَی آخِرَ خُطْبَتِهِ الْمَلْعُونَةِ الَّتِی تَرْکُهَا أَوْلَی مِنْ ذِکْرِهَا وَ تُنَادِی بِکُفْرِ صَاحِبِهَا وَ نِفَاقِهِ قَالَ فَلَمَّا أَتَتِ الْأَخْبَارُ عَلِیّاً بِاخْتِلَافِ النَّاسِ بِالْکُوفَةِ بَعَثَ الْأَشْتَرَ إِلَیْهَا فَأَخْرَجَهُ مِنْهَا صَاغِراً قَالَ أَبُو مِخْنَفٍ وَ لَمَّا نَزَلَ عَلِیٌّ علیه السلام ذَا قَارٍ کَتَبَتْ عَائِشَةُ إِلَی حَفْصَةَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أُخْبِرُکِ أَنَّ عَلِیّاً قَدْ نَزَلَ ذَا قَارٍ وَ أَقَامَ بِهَا مَرْعُوباً خَائِفاً لِمَا بَلَغَهُ مِنْ عِدَّتِنَا وَ جَمَاعَتِنَا فَهُوَ بِمَنْزِلَةِ الْأَشْقَرِ إِنْ تَقَدَّمَ عُقِرَ وَ إِنْ تَأَخَّرَ نُحِرَ فَدَعَتْ حَفْصَةُ جَوَارِیَ لَهَا یَتَغَنَّیْنَ وَ یَضْرِبْنَ بِالدُّفُوفِ فَأَمَرَتْهُنَّ أَنْ یَقُلْنَ فِی غِنَائِهِنَّ مَا الْخَبَرُ مَا الْخَبَرُ عَلِیٌّ فِی السَّفَرِ کَالْفَرَسِ الْأَشْقَرِ إِنْ تَقَدَّمَ عُقِرَ وَ إِنْ تَأَخَّرَ نُحِرَ- (1) وَ جَعَلَتْ بَنَاتُ الطُّلَقَاءِ یَدْخُلْنَ عَلَی حَفْصَةَ وَ یَجْتَمِعْنَ لِسَمَاعِ ذَلِکَ الْغِنَاءِ فَبَلَغَ أُمَّ کُلْثُومٍ بِنْتَ عَلِیٍّ علیه السلام ذَلِکَ فَلَبِسَتْ جَلَابِیبَهَا وَ دَخَلَتْ عَلَیْهِنَّ فِی نِسْوَةٍ مُتَنَکِّرَاتٍ ثُمَّ أَسْفَرَتْ عَنْ وَجْهِهَا فَلَمَّا عَرَفَتْهَا حَفْصَةُ خَجِلَتْ وَ اسْتَرْجَعَتْ فَقَالَتْ أُمُّ کُلْثُومٍ لَئِنْ تَظَاهَرْتُمَا عَلَیْهِ الْیَوْمَ لَقَدْ تَظَاهَرْتُمَا عَلَی أَخِیهِ مِنْ قَبْلُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیکُمَا مَا أَنْزَلَ (2) فَقَالَتْ حَفْصَةُ کُفِّی رَحِمَکِ اللَّهُ وَ أَمَرَتْ

ص: 90

ابن اثیر در النهایه می گوید: «فما نهنهها شیء دون العرش»: یعنی آن را منع نکرد و از رسیدن بدان باز نداشت. «الرکود»: سکون و ثبات.

روایت66.

(1) نهج البلاغه: امام علیه السلام وقتی به شهر بصره رسید خواست انس بن مالک را به سوی طلحه و زبیر بفرستد تا آنچه از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در باره آنان شنیده یادشان آورد، انس، سر باز زد و گفت من آن سخن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را فراموش کرده­ام. امام فرمود: اگر دروغ می گویی خداوند تو را به بیماری برص (سفیدی روشن) دچار کند که عمّامه آن را نپوشاند. پس از نفرین امام، انس به بیماری برص در سر و صورت دچار شد، که همواره نقاب می زد.

روایت67.

(2)

احتجاج: احتجاج علی علیه السلام با ناکثین، در خطبه ای که هنگام پیمان شکنی آنان ایراد گردید، فرمود: زمانی که خداوند صاحب جلالت و شکوه، خلائق را آفرید و بهترین شخص از میان مردم را به عنوان پیامبر برای آنان برگزید و کتاب خود را بر او فرو فرستاد و دین خود را تشریع فرمود و واجبات دینی را اعمال نمود، خداوند با شکوه، آیه (خداوند، پیامبر و اولی الامر خود را اطاعت کنید) را در مورد ما نازل کرد که اهل بیت مخصوص پیامبریم و کس دیگری نیست. اما شما پشت کرده، بازگشتید و عهد خود را شکستید و بیعت را نقض نمودید در حالی که خداوند ضرری نمی بیند و خداوند امر می کند که امر خلافت را به خدا، پیامبر و اولیاء امر خود واگذارید اما شما ابتدا بدان اقرار کردید اما با آن مخالفت نمودید و در حالی که خداوند می فرماید (به عهد من وفادار باشید تا به عهدتان وادار باشم و از من بترسید).

خداوند به تبیین صاحبان کتاب و حکمت و ایمان و آل ابراهیم برای مردم پرداخت، اما آنان حسادت ورزیدند. در حالی که خداوند این چنین نازل کرد که «أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَ کَفی بِجَهَنَّمَ سَعِیراً»(3) «آیا مردم نسبت به آنچه که خداوند از فضل خود به آنان داده است حسادت می ورزند ما به خاندان ابراهیم، کتاب و حکمت و فرمانروایی گسترده ای را عطا کردیم. برخی از مردم بدان ایمان آورده و برخی دیگر روی برگرداندند و آتش جهنم آنان را کافی است». آل ابراهیم، ما هستیم. مردم به ما حسادت ورزیدند همان طور که نسبت به پدران ما کینه ورز بودند.

ص: 96

بِالْکِتَابِ فَمُزِّقَ وَ اسْتَغْفَرَتِ اللَّهَ- (1) فَقَالَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ فِی ذَلِکَ:

عَذَرْنَا الرِّجَالَ بِحَرْبِ الرِّجَالِ***فَمَا لِلنِّسَاءِ وَ مَا لِلسِّبَابِ

أَ مَا حَسْبُنَا مَا أَتَیْنَا بِهِ***لَکَ الْخَیْرُ مِنْ هَتْکِ ذَاکَ الْحِجَابِ

وَ مَخْرَجُهَا الْیَوْمَ مِنْ بَیْتِهَا ***یُعَرِّفُهَا الذَّنْبَ نَبْحُ الْکِلَابِ

إِلَی أَنْ أَتَاهَا کِتَابٌ لَهَا*** مَشُومٌ فَیَا قُبْحَ ذَاکَ الْکِتَابِ

أقول: الأیر الذکر و قال ابن الأثیر فی النهایة و فیه

من تعزی بعزاء الجاهلیة فأعضوه بهن أبیه و لا تکنوا.

أی فقولوا له اعضض بأیر أبیک و لا تکنوا بالأیر عن الهن تنکیرا له و تأدیبا.

و أیضا قال فی مادة أیر فی

حدیث علی علیه السلام من یطل أیر أبیه ینطق به.

هذا مثل ضربه أی من کثرت إخوته اشتد ظهره بهم انتهی.

و لعل المعنی هنا أخذه بسنة أبیه الکافر و لزومه بجهله و عصبیته و معایبه أو قلة أعوانه و أنصاره و دناءته

ص: 91

شیطان اولین کسی بود که نسبت به آدم علیه السلام که خداوند عزوجل وی را با دست خویش آفرید و از روح خود در او دمیده بود و ملائکه خود را به سجده بر وی واداشته و اسماء الهی را به آن آموخته و او را بر جهانیان برگزیده بود، حسادت ورزید. لذا از گمراهان گردید. سپس قابیل نسبت به هابیل حسادت ورزید، پس او را کشت و از فاسقان گردید. قوم نوح علیه السلام به وی حسادت ورزیدند و گفتند: «ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یَأْکُلُ مِمَّا تَأْکُلُونَ مِنْهُ وَ یَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَکُمْ إِنَّکُمْ إِذاً لَخاسِرُون»(1) «او هم فقط یک انسان است. همانند شما، او هم از آنچه که شما می خورید، می خورد و از آنچه که شما می نوشید، می نوشد و اگر شما از بشری مثل خود اطاعت کنید، زیانکار خواهید بود».

این فقط خداست که حق انتخاب و برگزیدن دارد و هر که را بخواهد بر می­گزیند و رحمتش را به هر کس که تشخیص دهد، شامل می کند. خداوند علم و حکمت را به هر کسی که خود بخواهد، اعطا می کند.

سپس به پیامبر ما صلی الله علیه و آله حسادت ورزیدند در حالی که ما اهل بیت او هستیم که خداوند پلیدی ها را از ما دور ساخته است. ما همانند پدران خود مورد حسادت واقع شدیم. خداوند عزوجل می فرماید: «إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِی»(2) «سزاوارترین و نزدیک ترین مردم به ابراهیم، افرادی هستند که از او پیروی کردند و این پیامبر است». سپس فرمود: «وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّه»(3) «خویشاوندان در کتاب خداوند، برخی به برخی دیگر اولی­ترند». و ما نزدیک ترین مردم به ابراهیم هستیم. ما از او ارث برده ایم. ما خویشان او هستیم که کعبه را از وی به ارث بردیم و ما خاندان ابراهیم هستیم پس آیا از تفکر ابراهیمی روی برمی گردانید؟ در حالی که خداوند فرمود:« فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی»(4) «هر کس از من پیروی کند، از من است». ای مردم شما را به سوی خداوند و پیامبر و کتابش و ولی امر و وصی و وارث پیامبر فرامی خوانم. پس ما را اجابت کنید و از آل ابراهیم پیروی کرده و به ما اقتدا کنید چرا که این امر بر ما واجب است. قلوب مردم هوای ما را دارد که این دعوت ابراهیم علیه السلام است که فرمود: « فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِم»(5) «خدایا، قلوب مردم را شیفته آنان ساز». آیا نه این است که بر ما، به دلیل اینکه به خدا ایمان آوردیم و وحی بر ما نازل شده خشم گرفتید؟ اتحاد خود را از دست ندهید و گرنه گمراه می شوید و خداوند بر شما گواه است. من شما را انذار کرده و فراخواندم و راهنمایی کردم، حال اختیار با شماست.

روایت68.

(6)

احتجاج طبرسی: از ابن عباس رحمة الله علیه نقل شده است که گفت: نزد امام علی علیه السلام نشسته بودم

ص: 97

که طلحه و زبیر وارد شده و از امام برای به جای آوردن عمره اذن خواست. امام ابتدا اجازه نداد و فرمود: شما عمره را به جای آورده اید. آنان دوباره اذن خواستند که امام اجازه داد. سپس امام روی به من کرده فرمود: به خدا قسم که قصد انجام عمره ندارند. گفتم: پس به آنان اجازه نده، سپس به آن دو فرمود: به خدا قسم شما قصد انجام عمره ندارید. شما فقط می خواهید بیعت بشکنید و گروهی را از من جدا کنید!!. آن­دو سپس سوگند یاد کردند، که امام راضی به اذن دادن شد. سپس امام روی به من کرد و فرمود: به خدا قسم قصد عمره ندارند. گفتم: پس چرا اجازه دادی؟ فرمود: نزد من به خدا، سوگند یاد کردند. ابن عباس می گوید: آن­دو روانه مکه شدند و نزد عایشه رفتند. آنقدر نزد او ماندند تا اینکه او را علیه امام شوراندند.

روایت69.

(1)

ارشاد و احتجاج: از علی علیه السلام روایت شده که هنگام عزیمت طلحه و زبیر به مکه و همداستان شدن با عایشه برای ایجاد شورش علیه امام علیه السلام، وی پس از حمد و ثنای خداوند فرمود:

اما بعد: خداوند عزّوجل محمّد صلی الله علیه و آله را به سوی همه مردم فرستاد و او را رحمت برای همه جهانیان قرار داد. او نیز فرمان خداوند را عملی کرده و رسالت را ابلاغ نمود. خداوند به وسیله وی، بین مردمِ پراکنده، اتفاق و اتحاد ایجاد کرد و شکاف میان مردم را از بین برد و راه ها را امن کرد و جلوی خونریزی ها را گرفت و میان افراد کینه توز، الفت ایجاد نمود و حسادت ها و پلیدی ها را از دل ها و سینه­ها خارج ساخت. سپس خداوند روح آن حضرت را به سوی خود برد، در حالی که در باره سرانجام آنچه رساندن (احکام) بآن میانجامید کوتاهی نفرموده بود، و آنچه کوتاهی در رساندن آن بخاطر میانه روی بود پیرامون آن نگشت و آن را نرساند. پس از رحلت او در امر خلافت، اختلاف و منازعه پدید آمد ابتدا ابوبکر و سپس عمر و عثمان خلافت را به دست گرفتند. پس از سپری شدن دوران وی شما به سوی من آمدید و گفتید: با تو بیعت می کنیم. گفتم: چنین نمی کنم. گفتید: باید انجام دهی. گفتم: نه، و دست خود را بستم اما شما آن را گشودید و به جدال پرداختید و دستم را به سوی خود کشیدید. بر من فشار آوردید همانند فشار آوردن شتران در هنگام ورود به چشمه آب حتی فکر کردم که قصد هلاکت ساختن من و همدیگر را دارید. دست خود را گشودم

ص: 98

قَدْ قَتَلُوا مِنَ الْمُسْلِمِینَ مِثْلَ الْعِدَّةِ الَّتِی دَخَلُوا بِهَا عَلَیْهِمْ.

و با اختیار خود بیعت کردید. اولین کسانی که بیعت کردند طلحه و زبیر بودند که با رغبت و نه از روی اکراه بیعت نمودند اما چند نگذشت که از من برای انجام عمره اجازه خواستند. اما خدا می داند که آن دو قصد خیانت داشتند. لذا بیعت آنان را تجدید کردم تا بر علیه امت اسلامی دست به طغیان نزنند لذا قول دادند اما به من وفا نکردند و بیعت مرا شکستند و نقض کردند. چه عجیب است فرمانبرداری آنان از ابوبکر و عمر و مخالفتشان با من، در حالی که من کمتر از آن­دو نیستم. اگر بخواهم بگویم خواهم گفت: خدایا بر آنان به دلیل آنچه انجام دادند خشم بگیر و مرا بر آن دو پیروز گردان.

توضیح

«اللم»: اصلاح و جمع نمودن. «الإحن» مانند «عِنَب» جمع «إحنه» با کسره به معنای کینه. و گفته می شود: «فی صدره علیّ وغر با سکون »: یعنی در سینه­اش علیه من، کینه­ و عداوت و برافروخته بودن از خشم است که مصدر آن با حرکت حروف وَغَر است. فرمود: «ولو شئت أن أقول لقلت»: اگر می­خواستم بگویم می­گفتم. کنایه رساتر از تصریح است در ذم آن دو نفر و کفر آنان .

روایت70.

(1)

احتجاج: امام علیه السلام در لابه لای خطبه دیگری فرمود: این طلحه و زبیر از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و خاندان رسالت نیستند. آنان زمانی که دیدند خداوند پس از دوره ای، حق ما را به ما بازگرداند نتوانستند یک سال و حتی یک ماه تحمل کنند و در پی تبعیت از شیوه های قبلی برآمدند تا حق مرا از بین ببرند و درمیان صفوف مسلمانان تفرقه ایجاد کنند. سپس آن دو را نفرین فرمود.

روایت71.

(2)

امالی شیخ طوسی: زمانی که فرستادگان امام علیه السلام از نزد طلحه

ص: 99

و أما الاعتراض علی الجواب الثانی فضعیف أیضا لأن له أن یقول إن قتل المسلم إذا صدر عن بعض الجیش و لم ینکر الباقون مع تمکنهم و حضورهم کان ذلک قرینة علی الرضا من جمیعهم و الراضی بالقتل شریک القاتل خصوصا إذا کان معروفا بصحبته و الاتحاد به لاتحاد بعض الجیش ببعض و کان خروج ذلک الجیش علی الإمام محاربة لله و لرسوله صلی الله علیه و آله و سعیا فی الأرض بالفساد و ذلک عین مقتضی الآیة انتهی ملخص کلامه.

و یمکن أن یجاب عن اعتراضه علی الجواب بأن هؤلاء کانوا مدعین لشبهة لم تکن شبهة محتملة لأنهم خرجوا علی الإمام بعد البیعة طائعین غیر مکرهین کما ذکره علیه السلام مع أن الاحتمال کاف له فتأمل.

و یمکن الجواب عن أصل السؤال بأن التعلیل لیس بعدم إنکار المنکر مطلقا بل بعدم إنکار هؤلاء لهذا المنکر الخاص أی قتل واحد من المسلمین المعاونین للإمام علیه السلام بالخروج علیه و ربما یشعر بذلک قوله علیه السلام لحل لی قتل ذلک الجیش.

و یمکن حمل کلام الراوندی علی ذلک و أما ما ذکره أخیرا من جواز قتل الراضی بالقتل فإن أراد الحکم کلیا فلا یخفی إشکاله و إن أراد فی هذه المادة الخاصة فصحیح.

و یرد علی جواب ابن أبی الحدید مثل ما أورده هو علی الراوندی رحمه الله بأن الإشکال إنما هو فی التعلیل بعدم إنکار المنکر لا فی استحلال القتل و لو قدر فی کلامه علیه السلام کأن یقول المراد إذ حضروه مستحلین فلم ینکروا لأمکن للراوندی أن یقول إذ حضروه محاربین.

و لو أجاب بأن الحضور مع عدم الإنکار هو الاستحلال فبطلانه ظاهر مع أن للراوندی رحمه الله أن یقول الحضور فی جیش قد قتل بعضهم أحدا من أتباع الإمام من حیث إنه من شیعته مع عدم الإنکار و الدفع محاربة لله و لرسوله صلی الله علیه و آله و لا ریب أنه کذلک.

ص: 94

و زبیر و عایشه بازگشتند خبر از جنگ طلبی آنان دادند. امام علیه السلام برخاست خداوند را ستود و بر محمد و آل محمد درود فرستاد و فرمود:

ای مردم، من این قوم را تحت نظر قرار دادم که از کار زشت خود بازگردند. من آنان را به علت بیعت شکنی سرزنش کردم و طغیانشان را گوشزد کردم اما نپذیرفتند. آنان به من پیغام فرستادند که خود را برای جنگ آماده سازم در حالی­که نفْسَت به تو با خبرهای باطل و دروغ وعده داده است. مادرشان به عزایشان بنشیند. نمی توان مرا با جنگ تهدید کرد من از جنگ فرار نمی کنم. من به نصرت، پیروزی و تأییداتی که خدایم وعده داده یقین دارم. من به خدایم اعتماد دارم و تردیدی در حقانیت خود ندارم. ای مردم مرگ، انسان را چه در حال سکون و چه در حال فرار از آن، در خواهد یافت و گریزی از آن وجود ندارد. هر کسی کشته نشود به ناچار خواهد مُرد. بهترین نوع مرگ کشته شدن است. قسم به کسی که جان پسر ابوطالب به دستان اوست، هزار ضربه شمشیر برای من آسان تر از مرگ در رختخواب است. شگفتا از طلحه که به خونخواهی عثمان مردم را تحریک کرده است. زمانی که عثمان کشته شد با میل و رغبت با من دست بیعت داد و سپس بیعت شکنی کرد. ظالمانه عزای عثمان سر داد و برای انتقام خون او به سراغ من آمد. به خدا قسم، طلحه در مورد عثمان باید یکی از سه اقدام ذیل را انجام می داد که چنین نکرد: اگر عثمان ظالم بود همان گونه که در هنگام محاصره او و تحریک مردم علیه وی می پنداشت، می بایست به قاتلان او کمک می کرد و از حامیان وی فاصله می گرفت و اگر عثمان مظلوم بود می بایست به حمایت از او برمی خاست و اگر در حقانیت و عدم حقانیت عثمان شک و تردید داشت می بایست به خانه او می رفت و مردم را برای کوتاه آمدن از کار خود فرامی خواند. اما وی هیچ کدام از اقدامات مذکور را انجام نداد. او کسی بود که بیش از یک بار با من دست بیعت داد و مجدداً بیعت شکنی کرد. خدایا او را به سزای کارش برسان و مهلتش نده.

اما زبیر او رحم و قرابت مرا قطع نمود و بیعت مرا نقض کرد و جنگ به راه انداخت در حالی که می دانست بر من ظلم کرده است. خدایا به هر طریقی که خود می خواهی با او رفتار کن.

ص: 100

روایت72.

(1) مجالس شیخ مفید، امالی شیخ طوسی: امام باقر علیه السلام از پدرشان و ایشان از جدشان نقل کردند که فرمود: زمانی که امام علی علیه السلام از مدینه به سوی پیمان شکنان در بصره عازم شد، در ربذه توقف نمود. پس از آنکه از آن منطقه نیز حرکت کرد با عبدالله بن خلیفه طائی در منطقه «قائد» فرود آمدند. عبدالله به امام گفت: سپاس خداوند را که حق را به اهلش بازگرداند و آن را در جایگاه خود مستقر ساخت، خواه قومی از این امر بیزار باشند یا از آن خشنود باشند. به خدا سوگند آنان از محمد صلی الله علیه و آله رویگردان شدند و با او به جنگ برخاستند. خداوند نیز نیرنگ آنان را به بیخ گلویشان خودشان بازگرداند و گرفتاری مصیبت را بر آنان نهاد. به خدا قسم به همراه تو با مخالفان دین پیامبر، در هر مکانی که لازم باشد می جنگیم. امیرالمؤمنین از او استقبال کرد و وی را در کنار خود نشاند. وی یار و حامی امام علیه السلام شد. امام شروع به سؤال در باره مردم کرد تا رسید به ابوموسی اشعری، و او گفت: به خدا سوگند! من به او اطمینان ندارم و از معارضت او علیه تو، در صورتی که افرادی به عنوان حامی و پشتیبان پیدا کند بیم دارم.

علی علیه السلام فرمود: به خدا سوگند نزد من امین و خیرخواه نبود ولی کسانی که پیش از من زمامدار بودند دلباخته او بودند و او را به ولایت و امارت بر مردم گماردند. خواستم او را عزل کنم. مالک اشتر از من خواست وی را بر ولایت باقی گذارم. لذا از روی اکراه وی را باقی گذاشتم و پس از آن باز تصمیم بر عزلش گرفتم.

. راوی می گوید: امام علیه السلام با عبدالله مشغول صحبت بود که جمع کثیری از سمت کوه های

ص: 101

ذا عذر و فی النهایة فما نهنهها شی ء دون العرش أی ما منعها و کفها عن الوصول إلیه و الرکود السکون و الثبات.

طیء نمایان شدند. امام علیه السلام فرمود: ببینید آنان چه کسانی هستند؟ عده ای اسب سوار رفتند و پس از اندکی خبر آوردند که اینان اهالی قبیله طیء هستند که گوسفند و شتر و اسب به عنوان هدیه آورده اند و برخی از آنان می خواهند در رکاب شما با دشمن بجنگند. امام علیه السلام فرمود: خداوند به قبیله طیء جزای خیر عنایت فرماید. «وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیما»(1) {خداوند مجاهدان را بر افرادی که بر جهاد پشت کرده اند برتری داده است} وقتی این افراد نزد امام رسیدند بر او سلام کردند. عبدالله بن خلیفه می گوید: با دیدن این افراد و حُسن هیأت آنان خوشحال شدم، لب به سخن گشوده و بر حقانیت امام اقرار کردند. به خدا سوگند هیچ سخنوری را به فصاحت سخنور آنان ندیده بودم.

عُدی بن حاتم طائی برخاست. پس از حمد و ثنای خداوند گفت: اما بعد، من در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله، اسلام آورده بودم و در زمان حیات وی نیز زکات پرداخته بودم. پس از پیامبر با اهل رده مرتد شدگان پس از پیامبر و کسانی که ادعای پیامبری کردند جنگ کردم و هدفم از این اقدام کسب پاداش الهی بود و ثواب هر کسی که کار نیکو بکند و تقوا داشته باشد، با خداست. به ما خبر آوردند که مردانی از اهالی مکه بیعت تو را شکسته اند و ظالمانه به مخالفت با تو برخاسته اند لذا ما به سوی تو آمده­ایم تا به حق تو را یاری کنیم. ما در اختیار تو هستیم هر آنچه دوست داری به ما فرمان بده، سپس شعر ذیل را سرود.

ما قبلاً نیز دین خدا را یاری کرده ایم تو با حق نزد ما آمده ای پس تو را هم یاری می کنیم .

حمایت و یاری ما تو را از تمامی مردمان کفایت می کند، تو در میان مردم سزاوارترین فرد برای حمایت کردن هستی.

امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «خداوند از جانب اسلام و اهل آن بشما قبیله جزای خیر دهد، شما به دلخواه خود مسلمان شدید، و با مرتدّان جنگیدید، و آهنگ یاری رساندن به مسلمین را در خاطر داشتید». سعید بن عبید بختری از بنی بختر برخاست و عرض کرد: ای امیر مؤمنان پاره ای از مردم می توانند آنچه در دل دارند بر زبان برانند، و پاره ای نمی توانند، آنچه در خود می یابند با زبان بیان کنند، پس اگر در این باره تکلّف ورزند به زحمت افتند، و اگر از آنچه در دل دارند لب فرو بندند اندوه و دلتنگی آنان را به شدت رنج می دهد، و به خدا سوگند که من نمی توانم آنچه در دل دارم با زبانم برای شما بازگو کنم، و لیکن به خدا سوگند می کوشم تا برای شما باز گویم و خداوند صاحب اختیار توفیق است. امّا من همانا در پنهان و آشکار خیر خواه و دلسوز توام، و در کنار تو در هر جبهه ای به پیکار می پردازم، و آنچنان حق را از آن تو می دانم که چنان حقّی را نه برای خلفای پیش از تو و نه برای احدی از معاصرین تو امروزه اعتقاد ندارم، و این به خاطر برتری تو در اسلام و خویشاوندی نزدیک تو با رسول خداست، و هرگز از تو دست بر نمی دارم تا پیروز شوی یا در حضورت بشهادت رسم.

ص: 102

وَ أَوَّلُ مَنْ حُسِدَ آدَمُ الَّذِی خَلَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِیَدِهِ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ وَ أَسْجَدَ لَهُ مَلَائِکَتَهُ وَ عَلَّمَهُ الْأَسْمَاءَ وَ اصْطَفَاهُ عَلَی الْعَالَمِینَ فَحَسَدَهُ الشَّیْطَانُ فَکانَ مِنَ الْغاوِینَ ثُمَّ حَسَدَ قَابِیلُ هَابِیلَ فَقَتَلَهُ فَکَانَ مِنَ الْخاسِرِینَ وَ نُوحٌ علیه السلام حَسَدَهُ قَوْمُهُ فَقَالُوا ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یَأْکُلُ مِمَّا تَأْکُلُونَ مِنْهُ وَ یَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَکُمْ إِنَّکُمْ إِذاً لَخاسِرُونَ وَ لِلَّهِ الْخِیَرَةُ یَخْتَارُ مَنْ یَشَاءُ وَ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ یُؤْتِی الْحِکْمَةَ وَ الْعِلْمَ مَنْ یَشَاءُ ثُمَّ حَسَدُوا نَبِیَّنَا صلی الله علیه و آله أَلَا وَ نَحْنُ أَهْلُ الْبَیْتِ الَّذِینَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنَّا الرِّجْسَ وَ نَحْنُ الْمَحْسُودُونَ کَمَا حُسِدَ آبَاؤُنَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ قَالَ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ فَنَحْنُ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْرَاهِیمَ وَ نَحْنُ وَرِثْنَاهُ وَ نَحْنُ أُولُو الْأَرْحَامِ الَّذِینَ وَرِثْنَا الْکَعْبَةَ وَ نَحْنُ آلُ إِبْرَاهِیمَ أَ فَتَرْغَبُونَ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی یَا قَوْمِ أَدْعُوکُمْ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَی رَسُولِهِ وَ إِلَی کِتَابِهِ وَ إِلَی وَلِیِّ أَمْرِهِ وَ إِلَی وَصِیِّهِ وَ إِلَی وَارِثِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَاسْتَجِیبُوا لَنَا وَ اتَّبِعُوا آلَ إِبْرَاهِیمَ وَ اقْتَدُوا بِنَا فَإِنَّ ذَلِکَ لَنَا آلَ إِبْرَاهِیمَ فَرْضاً وَاجِباً وَ الْأَفْئِدَةُ مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْنَا وَ ذَلِکَ دَعْوَةُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام حَیْثُ قَالَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ فَهَلْ نَقَمْتُمْ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ مَا أُنْزِلَ عَلَیْنَا وَ لَا تَتَفَرَّقُوا فَتَضِلُّوا وَ اللَّهُ شَهِیدٌ عَلَیْکُمْ وَ قَدْ أَنْذَرْتُکُمْ وَ دَعَوْتُکُمْ وَ أَرْشَدْتُکُمْ ثُمَّ أَنْتُمْ وَ مَا تَخْتَارُونَهُ.

امیر المؤمنین علیه السلام باو فرمود: «خدا تو را رحمت کند، همانا زبانت آنچه در دل داشتی برای ما باز گفت: و از خداوند خواهانیم که سلامتی روزیت کند، و بهشت را بتو پاداش دهد». تنی چند دیگر سخن گفتند و من جز سخن این دو مرد را بخاطر نسپردم.

سپس امیر المؤمنین علیه السلام کوچ کرد و ششصد مرد از آنان بدنبال آن حضرت روان شدند تا به «ذی قار» رسید و در میان هزار و سیصد مرد بدان جا فرود آمد .

روایت73.

(1)

امالی شیخ طوسی به نقل از طارق بن شهاب: زمانی که امام علی علیه السلام در ربذه توقف نمود، از علت آمدنش سؤال کردم. گفته شد: طلحه و زبیر و عایشه سر به مخالفت با امام برداشته اند و عازم بصره شده اند. امام به قصد آنان حرکت کرده است. به سوی امام حرکت کردم. آن حضرت نماز ظهر و عصر را به جای آورد. پس از اتمام نماز، حسن بن علی علیهما السلام به سوی امام رفته نزد وی نشست و گریست و گفت: ای امیرالمؤمنین، من نمی توانم با تو سخن بگویم و به گریه ادامه داد. امام علیه السلام به وی فرمود: ای پسرم گریه نکن، سخن بگو و همانند دختران گریه مکن. حسن بن علی علیه السلام عرضه داشت:

این مردم عثمان را محاصره کردند و از وی خواسته­هایی داشتند. حال یا آنان ظالم بوده­اند و یا عثمان به آنان ظلم کرده بود. من از تو خواستم که از مردم کناره بگیری و به مکه بروی تا به آنچه می­خواهند برسند و بعد سراغ تو بیایند. به خدا قسم اگر در لانه سوسمار هم می­بودی باز این قوم عرب به سرعت پیش تو می آمدند و از آن بیرون می­آوردند.

ص: 103

عَلِیٍّ علیه السلام حِینَ دَخَلَ عَلَیْهِ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ فَاسْتَأْذَنَاهُ فِی الْعُمْرَةِ فَأَبَی أَنْ یَأْذَنَ لَهُمَا وَ قَدْ قَالَ قَدِ اعْتَمَرْتُمَا فَأَعَادَا عَلَیْهِ الْکَلَامَ فَأَذِنَ لَهُمَا ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا یُرِیدَانِ الْعُمْرَةَ قُلْتُ فَلَا تَأْذَنْ لَهُمَا فَرَدَّهُمَا ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ مَا تُرِیدَانِ الْعُمْرَةَ وَ مَا تُرِیدَانِ إِلَّا نَکْثاً لِبَیْعَتِکُمَا وَ إِلَّا فُرْقَةً لِأُمَّتِکُمَا فَحَلَفَا لَهُ فَأَذِنَ لَهُمَا ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا یُرِیدَانِ الْعُمْرَةَ قُلْتُ فَلِمَ أَذِنْتَ لَهُمَا قَالَ حَلَفَا لِی بِاللَّهِ قَالَ فَخَرَجَا إِلَی مَکَّةَ فَدَخَلَا عَلَی عَائِشَةَ فَلَمْ یَزَالا بِهَا حَتَّی أَخْرَجَاهَا.

پس از بیعت مردم با تو، طلحه و زبیر با تو سر به مخالفت برداشتند. من از تو خواستم که در پی آنان نباشی و به حال خودشان رهایشان کنی، اگر که امت اسلامی بر کار آنان رضایت داشتند که هیچ و اگر در مورد آن اختلاف داشتند، تو به آنچه خداوند مقدّر می­فرماید راضی باش. و من امروز از تو می­خواهم که به عراق نروی تا مبادا بر سر هیچ کشته شوی.

امیرالمومنین علیه السلام فرمود: امّا اینکه گفتی «عثمان محاصره شد» این موضوع چه ارتباطی به من دارد در حالی­که من هیچ دخالتی در محاصره کردن او نداشتم. اما اینکه گفتی «به مکه برو» من مردی نیستم که به خاطر او حرمت مکه حلال شمرده شود. و اینکه گفتی «به عراق نرو و طلحه و زبیر را رها کن»، به خدا قسم من همانند کفتار نیستم که منتظر بماند تا شکارچی به وی نزدیک شود و با طناب دست و پای او را ببندند سپس رگ پشت پای او را قطع کرده و از لانه­اش خارج سازد و او را قطعه قطعه نماید. امّا ای پسرم، پدر تو همواره با یاری انسان حق طلب، بر سر آن کس می کوبد که از حق روی گردان است و با یاری فرمانبرِ مطیع، نافرمان اهل تردید را درهم می شکند، تا آن روز که دوران زندگانی­اش به سر آید. پس سوگند به خدا، پدرت همواره از حق خویش محروم مانده و از هنگام وفات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تا امروز حق مرا از من باز داشته و به دیگری اختصاص دادند.

هر وقت طارق بن شهاب این روایت را نقل می­کرد، می­گریست.

روایت74.

(1)

مجالس شیخ مفید و امالی شیخ طوسی: شیخ مفید به نقل از منهال بن عمرو می نویسد: که فردی از قبیله بنی تمیم به من گفت:

ص: 104

فَبَایَعْتُمُونِی مُخْتَارِینَ وَ بَایَعَنِی فِی أَوَّلِکُمْ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ طَائِعَیْنِ غَیْرَ مُکْرَهَیْنِ ثُمَّ لَمْ یَلْبَثَا أَنِ اسْتَأْذَنَانِی فِی الْعُمْرَةِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَنَّهُمَا أَرَادَا الْغَدْرَةَ فَجَدَّدْتُ عَلَیْهِمَا الْعَهْدَ فِی الطَّاعَةِ وَ أَنْ لَا یَبْغِیَا الْأُمَّةَ الْغَوَائِلَ فَعَاهَدَانِی ثُمَّ لَمْ یَفِیَا لِی وَ نَکَثَا بَیْعَتِی وَ نَقَضَا عَهْدِی فَعَجَباً لَهُمَا مِنِ انْقِیَادِهِمَا لِأَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ خِلَافِهِمَا لِی وَ لَسْتُ بِدُونِ أَحَدِ الرَّجُلَیْنِ وَ لَوْ شِئْتُ أَنْ أَقُولَ لَقُلْتُ اللَّهُمَّ اغْضَبْ عَلَیْهِمَا بِمَا صَنَعَا وَ أَظْفِرْنِی بِهِمَا.

با علی بن ابیطالب علیه السلام در ذی قار بودیم و گمان داشتیم که امروز از روی زمین برچیده و ربوده می گردیم (یعنی دشمنان بر ما پیروز می شوند و ما را می بلعند)، و از آن حضرت شنیدم که می فرمود: به خدا سوگند این فرقه را از دم تیغ خواهم گذراند و این دو مرد یعنی طلحه و زبیر را خواهم کشت و لشگریانشان را درهم خواهم کوبید. این مرد تمیمی می گوید: نزد عبدالله بن عباس آمدم و گفتم: آیا پسرعمویت را نمی بینی که چه می گوید؟. گفت: عجله نکن. باید منتظر بود تا ببینم چه پیش می آید سپس گفت: چون کار بصریان رسید به آنجا که رسید، گفتم: نمی بینم پسرعمویت را جز آنکه در سخنش راست گفته است. گفت: وای بر تو، ما با اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله چنین می گفتیم که آن حضرت هشتاد امر را به علی علیه السلام واگذار نمود در حالی که یکی از آنها را به فرد دیگری واگذار نکرد و شاید این موضوع هم یکی از آن امور باشد.

روایت75.

(1)

الخصال شیخ صدوق: امام علی علیه السلام در پاسخ یک فرد یهودی در رابطه با ویژگی های اوصیاء فرمود: ای برادر یهودی، اما مورد پنجم، پیروان من وقتی در مورد آن (مقام و اموال) بی نصیب ماندند، یک زن را علیه من تحریک کردند. در حالی که من ولی امر و خلیفه او بودم. این قوم، آن زن را سوار بر شتر کرده و بر بنه های خود بستند و در بیابانهای مخوف و دشت های وسیع گردانیدند، تا اینکه سگ های حوأب بر وی پارس کردند. آنان چندین بار در موارد مختلفی پشیمان شدند. آنان را گروهی از مردم همراهی می کردند که برای بار دوم بعد از بیعت اولشان در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله با من بیعت کرده بودند. تا اینکه مردم شهری که دستانی کوتاه، ریش هایی دراز داشته و کم عقل و سست رأی بودند، آمدند. آنان بادیه نشین و دریانورد بودند. این زن، آنان را وادار به قلع و قمع با شمشیرها و نیزه های خود کرد در حالی که هیچ گونه اطلاعی از اوضاع نداشتند.

من در کار آن ها میان دو مشکل واقع شدم؛ اگر دست روی دست می گذاشتم از اقدامات خود برنمی گشتند و اگر دست به اقدام می زدم در حقیقت اقدام به کاری کرده بودم (جنگ) که از آن کراهت داشتم. لذا شروع کردم به ارائه حجت و هشدار و انذار و از آن زن خواستم که به خانه خود بازگردد و از آن گروه درخواست کردم که به بیعت خود با من وفادار باشند و دست از پیمان شکنی بردارند و هرچه می توانستم برای آنان انجام دادم، برخی از آنان تأملی کرده و بازگشتند. برخی امور را متذکر شدم

ص: 105

وَ الزُّبَیْرِ وَ عَائِشَةَ یُؤْذِنُونَهُ بِالْحَرْبِ قَامَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی قَدْ رَاقَبْتُ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ کَیْمَا یَرْعَوُوا وَ یَرْجِعُوا وَ قَدْ وَبَّخْتُهُمْ بِنَکْثِهِمْ وَ عَرَّفْتُهُمْ بَغْیَهُمْ فَلَیْسُوا یَسْتَجِیبُونَ أَلَا وَ قَدْ بَعَثُوا إِلَیَّ أَنْ أَبْرُزَ لِلطِّعَانِ وَ أَصْبِرَ لِلْجِلَادِ فَإِنَّمَا مَنَّتْکَ نَفْسُکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْأَبَاطِیلِ هَبِلَتْهُمُ الْهَبُولُ قَدْ کُنْتُ وَ مَا أُهَدَّدُ بِالْحَرْبِ وَ لَا أُرْهَبُ بِالضَّرْبِ وَ أَنَا عَلَی مَا وَعَدَنِی رَبِّی مِنَ النَّصْرِ وَ التَّأْیِیدِ وَ الظَّفَرِ وَ إِنِّی لَعَلَی یَقِینٍ مِنْ رَبِّی وَ فِی غَیْرِ شُبْهَةٍ مِنْ أَمْرِی أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الْمَوْتَ لَا یَفُوتُهُ الْمُقِیمُ وَ لَا یُعْجِزُهُ الْهَارِبُ لَیْسَ عَنِ الْمَوْتِ مَحِیصٌ مَنْ لَمْ یُقْتَلْ یَمُتْ (1) إِنَّ أَفْضَلَ الْمَوْتِ الْقَتْلُ وَ الَّذِی نَفْسُ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ بِیَدِهِ لَأَلْفُ ضَرْبَةٍ بِالسَّیْفِ لَأَهْوَنُ عَلَیَّ مِنْ مَوْتٍ عَلَی فِرَاشٍ یَا عَجَباً لِطَلْحَةَ أَلَّبَ عَلَی ابْنِ عَفَّانَ حَتَّی إِذَا قُتِلَ أَعْطَانِی صَفْقَةَ یَمِینِهِ طَائِعاً ثُمَّ نَکَثَ بَیْعَتِی وَ طَفِقَ یَنْعَی ابْنَ عَفَّانَ ظَالِماً وَ جَاءَ یَطْلُبُنِی یَزْعُمُ بِدَمِهِ وَ اللَّهِ مَا صَنَعَ فِی أَمْرِ عُثْمَانَ وَاحِدَةً مِنْ ثَلَاثٍ لَئِنْ کَانَ ابْنُ عَفَّانَ ظَالِماً کَمَا کَانَ یَزْعُمُ حِینَ حَصَرَهُ وَ أَلَّبَ عَلَیْهِ إِنَّهُ کَانَ لَیَنْبَغِی أَنْ یُؤَازِرَ قَاتِلِیهِ وَ أَنْ یُنَابِذَ نَاصِرِیهِ وَ إِنْ کَانَ فِی تِلْکَ الْحَالِ مَظْلُوماً إِنَّهُ لَیَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ مَعَهُ وَ إِنْ کَانَ فِی شَکٍّ مِنَ الْخَصْلَتَیْنِ لَقَدْ کَانَ یَنْبَغِی أَنْ یَعْتَزِلَهُ وَ یَلْزَمَ بَیْتَهُ وَ یَدَعَ النَّاسَ جَانِباً فَمَا فَعَلَ مِنْ هَذِهِ الْخِصَالِ وَاحِدَةً وَ هَا هُوَ ذَا قَدْ أَعْطَانِی صَفْقَةَ یَمِینِهِ غَیْرَ مَرَّةٍ ثُمَّ نَکَثَ بَیْعَتَهُ اللَّهُمَّ فَخُذْهُ وَ لَا تُمْهِلْهُ أَلَا وَ إِنَّ الزُّبَیْرَ قَطَعَ رَحِمِی وَ قَرَابَتِی وَ نَکَثَ بَیْعَتِی وَ نَصَبَ لِیَ الْحَرْبَ وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّهُ ظَالِمٌ لِی اللَّهُمَّ فَاکْفِنِیهِ بِمَ شِئْتَ.

ص: 100

اما گروهی از آنان فقط جهالت و لجبازی و گمراهی از خود نشان دادند. زمانی که از فرمانبری سر باز زدند، به جنگشان رفتم اما شکست خوردند و با پشیمانی پا به فرار گذاشتند و نابود شدند. من خودم را به چیزی وادار نمودم که چاره ای جز آن نبود و من که این کار را کردم و سرانجام آن را اظهار نمودم، نتوانستم مانند بار نخست خودداری کنم و دیدم که اگر خودداری کنم آنان را در طمعی که در دست یافتن به اطراف کشور اسلامی و در ریختن خون ها و قتل رعیت و حاکم کردن زنانی که در هر حال ناقص العقل و اندک بهره اند، کمک کرده ام و این همان عادت زردپوستان (مردم روم) و پادشاهان سبأ و امت های پیشین بود و در نتیجه به جایی می رسیدم که اول و آخر آن را بد می دانستم و کار آن زن و سپاهش را رها نمودم که آنچه را که توصیف کردم میان دو گروه از مردم انجام بدهند و به آنان هجوم نبردم مگر پس از آنکه کارها را پس و پیش کردم و درنگ نمودم و بازگشتم و به آنان پیام فرستادم و نزدشان رفتم و عذر آنها را خواستم و تهدیدشان کردم و من به آن قوم هر گونه فرصتی را که می خواستند دادم و حتی فرصت هایی که نمی خواستند به آنان عرضه کردم و چون جز جنگ چیزی را نخواستند، من نیز اقدام به آن نمودم و خداوند بر من و آنان آنچه را که اراده کرده بود پیش آورد و خداوند بر کارهایی که من در باره آنان انجام دادم گواه بود.

روایت76.

(1) تفسیر قمی: امام باقر علیه السلام فرمود: آیه «وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیاط»(2) «و در بهشت درنمی آیند مگر آنکه شتر در سوراخ سوزن داخل شود.» درباره طلحه و زبیر نازل شده است و منظور از «جمل» شتر آنان است.

روایت77.

(3) تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در رابطه با «و ضرب الله مثلاً» می­گوید: خداوند درباره آن دو (همسر پیامبر) مثل می آورد و می فرماید: «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَیْنِ فَخانَتاهُما»(4) {خدا برای کسانی که کفر ورزیده اند، زن نوح و زن لوط را مَثَل آورده [که] هر دو در نکاح دو بنده از بندگان شایسته ما بودند و به آنها خیانت کردند} فرمود: به خدا قسم منظور آیه از «فخانتاهما» چیزی غیر از فحشا نیست.

ص: 106

توضیح

منظور از «فلان» طلحه است، هرچند این روایت است ولی نادر و مخالف با برخی از مبانی است و اگر هم به نظر برسد در وجدان خبیث طلحه چنین چیزی وجود داشته باشد، وقوع چنین چیزی­هایی از نظر عقلی و نقلی و عرفی و عادت، بعید به نظر می رسد، لذا عدم ذکر امثال وی شایسته­تر است.

روایت78.

(1)

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر خود می گوید: امام علی علیه السلام در نامه ای به شیعیان خود، خروج عایشه به بصره و بزرگی اشتباه طلحه و زبیر را متذکر شده و می فرماید: چه گناهی بزرگ تر از اینکه آن­دو، همسر پیامبر صلی الله علیه و آله را از خانه خود خارج کردند و حجابی را که خداوند بر وی واجب کرده بود دریدند اما ناموس های خود را در خانه های خود در امان داشتند. آن­دو نه در مورد خداوند و نه در مورد پیامبر صلی الله علیه و آله انصاف را رعایت نکردند. در کتاب خدا سه ویژگی ذکر شده است که ضرر آن به خود مردم باز می گردد: طغیان و مکر و پیمان شکنی؛ «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّما بَغْیُکُمْ عَلی أَنْفُسِکُمْ»(2) «ای مردم طغیان شما گریبان خودتان را می­گیرد3 و « فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ»(3) «هر کس پیمان بشکند بر علیه خود شکسته است» و «وَ لا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ»(4) «نیرنگ بد فقط گریبان اهل خود را می­گیرد»، آن­دو بر ما طغیان کردند. بیعت مرا شکستند و بر من حیله کردند.

روایت79.

(5) تفسیر قمی: زمانی که خداوند متعال آیه «النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ»(6) «پیامبر به مومنان از خودشان اولویت دارد و زنان او همانند مادران مومنان هستند.» را نازل کرد و زنان پیامبر را بر مسلمانان حرام نمود، طلحه عصبانی شد و گفت: محمد صلی الله علیه و آله زنان خود را بر ما حرام کرد اما خود با زنان ما حق ازدواج دارد. اگر خداوند محمد را از دنیا ببرد، ما در میان خلاخیل خلخالها زنان او خواهیم دوید همچنان که او در میان خلخالهای زنان ما دوید. لذا خداوند آیه «وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِکُمْ کانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیماً»(7) « و شما حق ندارید رسول خدا را برنجانید، و مطلقاً [نباید] زنانش را پس از [مرگ] او به نکاح خود درآورید، چرا که این [کار] نزد خدا همواره [گناهی] بزرگ است. » تا آیه «إِنْ تُبْدُوا شَیْئاً أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً»(8) « اگر چیزی را فاش کنید یا آن را پنهان دارید قطعاً خدا به هر چیزی داناست» را نازل فرمود .

ص: 107

طَیِ ءٍ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام انْظُرُوا مَا هَذَا السَّوَادُ وَ قَدْ ذَهَبَتِ الْخَیْلُ تَرْکُضُ فَلَمْ تَلْبَثْ أَنْ رَجَعَتْ فَقِیلَ هَذِهِ طَیِ ءٌ قَدْ جَاءَتْکَ تَسُوقُ الْغَنَمَ وَ الْإِبِلَ وَ الْخَیْلَ فَمِنْهُمْ مَنْ جَاءَکَ بِهَدَایَاهُ وَ کَرَامَتِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یُرِیدُ النُّفُوذَ مَعَکَ إِلَی عَدُوِّکَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام جَزَی اللَّهُ طَیّاً خَیْراً وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَیْهِ سَلَّمُوا عَلَیْهِ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ خَلِیفَةَ فَسَرَّنِی وَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ مِنْ جَمَاعَتِهِمْ وَ حُسْنِ هَیْئَتِهِمْ وَ تَکَلَّمُوا فَأَقَرُّوا وَ اللَّهِ لِعَیْنِی مَا رَأَیْتُ خَطِیباً أَبْلَغَ مِنْ خَطِیبِهِمْ وَ قَامَ عَدِیُّ بْنُ حَاتِمٍ الطَّائِیُّ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی کُنْتُ أَسْلَمْتُ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَدَّیْتُ الزَّکَاةَ عَلَی عَهْدِهِ وَ قَاتَلْتُ أَهْلَ الرِّدَّةِ مِنْ بَعْدِهِ أَرَدْتُ بِذَلِکَ مَا عِنْدَ اللَّهِ وَ عَلَی اللَّهِ ثَوَابُ مَنْ أَحْسَنَ وَ اتَّقَی وَ قَدْ بَلَغَنَا أَنَّ رِجَالًا مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ نَکَثُوا بَیْعَتَکَ وَ خَالَفُوا عَلَیْکَ ظَالِمِینَ فَأَتَیْنَاکَ لِنَنْصُرَکَ بِالْحَقِّ فَنَحْنُ بَیْنَ یَدَیْکَ فَمُرْنَا بِمَا أَحْبَبْتَ ثُمَّ أَنْشَأَ یَقُولُ:

فَنَحْنُ نَصَرْنَا اللَّهَ مِنْ قَبْلِ ذَاکُمْ ***وَ أَنْتَ بِحَقٍّ جِئْتَنَا فَسَنَنْصُرُ

سَنَکْفِیکَ دُونَ النَّاسِ طُرّاً بِنَصْرِنَا*** وَ أَنْتَ بِهِ مِنْ سَائِرِ النَّاسِ أَجْدَرُ

فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام جَزَاکُمُ اللَّهُ مِنْ حَیٍّ عَنِ الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ خَیْراً فَقَدْ أَسْلَمْتُمْ طَائِعِینَ وَ قَاتَلْتُمُ الْمُرْتَدِّینَ وَ نَوَیْتُمْ نَصْرَ الْمُسْلِمِینَ وَ قَامَ سَعِیدُ بْنُ عُبَیْدٍ الْبَخْتَرِیُّ مِنْ بَنِی بَخْتَرٍ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقْدِرُ أَنْ یُعَبِّرَ بِلِسَانِهِ عَمَّا فِی قَلْبِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَا یَقْدِرُ أَنْ یُبَیِّنَ مَا یَجِدُهُ فِی نَفْسِهِ بِلِسَانِهِ فَإِنْ تَکَلَّفَ ذَلِکَ شَقَّ عَلَیْهِ وَ إِنْ سَکَتَ عَمَّا فِی قَلْبِهِ بَرَّحَ بِهِ الْهَمُّ وَ الْبَرَمُ وَ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا کُلُّ مَا فِی نَفْسِی أَقْدِرُ أَنْ أُؤَدِّیَهُ إِلَیْکَ بِلِسَانِی وَ لَکِنْ وَ اللَّهِ لَأَجْهَدَنَّ عَلَی أَنْ أُبَیِّنَ لَکَ وَ اللَّهُ وَلِیُّ التَّوْفِیقِ أَمَّا أَنَا فَإِنِّی نَاصِحٌ لَکَ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ وَ مُقَاتِلٌ مَعَکَ الْأَعْدَاءَ فِی کُلِّ مَوْطِنٍ وَ أَرَی لَکَ مِنَ الْحَقِّ مَا لَمْ أَکُنْ أَرَاهُ لِمَنْ کَانَ قَبْلَکَ وَ لَا لِأَحَدٍ الْیَوْمَ مِنْ أَهْلِ زَمَانِکَ لِفَضِیلَتِکَ فِی الْإِسْلَامِ وَ قَرَابَتِکَ مِنَ الرَّسُولِ وَ لَنْ أُفَارِقَکَ أَبَداً حَتَّی تَظْفَرَ أَوْ أَمُوتَ بَیْنَ یَدَیْکَ

ص: 102

روایت80.

(1)

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: زبیر همواره از ما اهل بیت بود تا اینکه فرزندش بزرگ شد و او را از اعتقاد خود دور کرد.

روایت81.

(2)

بصائر الدرجات: عایشه گفت: دشمن ترین شخص به او (علی علیه السلام) را نزد من بیاورید تا به سوی او بفرستم. راوی می گوید: او را آوردند. عایشه سر خود را بلند کرد و به آن مرد گفت: عداوت تو نسبت به این مرد چقدر است؟ گفت: بسیار زیاد به طوری که از خدای خود می خواهم که او و یارانش وسط من بودند و شمشیری به من زده می­شد تا خون بر شمشیر پیشی گیرد. عایشه گفت: تو به درد این کار می­خوری!. این نامه مرا به وی برسان چه در صورتی که در حال حرکت باشد و چه توقف کرده باشد. اما اگر دیدی در حال حرکت است و بر قاطر پیامبر صلی الله علیه و آله سوار شده و بر کمان خود تکیه کرده و تیردان خود را بر پالان مرکبش آویخته و یارانش در پشت سر او همانند پرندگان انبوه به صف هستند این نامه را به او بده. اگر برای تو غذا و نوشیدنی آورد چیزی از آن نخور چون در آن سِحر و جادو وجود دارد. راوی می گوید: نزد علی رسیدم. وی سوار بر مرکب بود. نامه را دادم. آن­را را گشود و خواند و سپس فرمود: به محل استراحت ما برو و غذا و نوشیدنی بخور تا جواب نامه را بنویسیم. گفت: به خدا سوگند چنین نخواهم کرد. راوی می گوید: آن مرد بداخلاقی کرد و یاران امام به وی خیره شدند. سپس امام فرمود: سؤالی می پرسم، او جواب داد: بله. امام پرسید: پاسخ می دهی؟ گفت: بله. امام فرمود: تو را به خدا آیا عایشه گفت: فردی را که بیشترین کینه را نسبت به این مرد در سینه دارد نزد من آورید و سپس آوردند و او به تو گفت: کینه تو نسبت به این مرد چقدر است؟ و تو گفتی: خیلی زیاد و از خدایم می خواهم که او اصحابش وسط من بودند

ص: 108

فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَرْحَمُکَ اللَّهُ فَقَدْ أَدَّی لِسَانُکَ مَا یَجِدُ ضَمِیرُکَ لَنَا (1) وَ نَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَکَ الْعَافِیَةَ وَ یُثِیبَکَ الْجَنَّةَ وَ تَکَلَّمَ نَفَرٌ مِنْهُمْ فَمَا حَفِظْتُ غَیْرَ کَلَامِ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ ثُمَّ ارْتَحَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ اتَّبَعَهُ مِنْهُمْ سِتُّمِائَةِ رَجُلٍ حَتَّی نَزَلَ ذَا قَارٍ فَنَزَلَهَا فِی أَلْفٍ وَ ثَلَاثِمِائَةِ رَجُلٍ.

و شمشیری به من زده می­شد تا خون بر شمشیر پیشی گیرد؟ پاسخ داد: خدایا، بله. فرمود: تو را به خدا، آیا عایشه به تو گفت: این نامه ام را ببر و به او بده چه در حال حرکت باشد و چه در حال توقف، اما اگر دیدی در حال حرکت است او را می­بینی که سوار بر قاطر رسول صلی الله علیه و آله است و بر کمان خود تکیه زده و تیردان را بر پالان مرکب آویخته و یارانش در پشت سر وی همانند پرندگان انبوه به صف هستند؟ پاسخ داد: خدایا، بله. فرمود: تو را به خدا، آیا به تو گفت که اگر غذا و نوشیدنی نزد تو آورد چیزی از آن نخور چون در آن سِحر و جادو وجود دارد؟ پاسخ داد: خدایا، بله. فرمود: پس حالا پیام مرا به وی می رسانی؟ گفت: خدایا، بله. من در حالی نزد تو آمدم که منفورتر از تو بر روی زمین برایم نبود اما هم اکنون بر روی زمین هیچ کس دوست داشتنی تر از تو برای من وجود ندارد پس هر چه می خواهی به من امر کن. فرمود: این نامه مرا به او برسان و بگو: از خداوند و پیامبر صلی الله علیه و آله که دستور داده بودند در خانه بمانی، اطاعت نکردی و در میان لشگریان حاضر شدی. به طلحه و زبیر نیز بگو: از خداوند و رسول اکرم صلی الله علیه و آله اطاعت نکردید چون محارم خود را در خانه هایتان گذاشتید و ناموس پیامبر صلی الله علیه و آله را مجبور به خروج کردید.

راوی می گوید: این مرد با نامه امام نزد عایشه آمد و نامه را سمتش پرت کرد و سخن وی را هم انتقال داد و سپس نزد امام بازگشت و در جنگ صفین در رکاب امام علیه السلام کشته شد. عایشه گفت: هر کسی را که ما به سوی او فرستادیم، او را فاسد کرد و بر علیه ما مصمم نمود.

روایت82.

(1)

در خرائج و جرائح، علی بن نعمان و محمد بن سنان همانند آن را نقل کرده اند.

روایت83.

(2)

در مناقب، ابن شهر آشوب همانند آن­را از علی بن نعمان و محمد بن یسار آورده است.

توضیح

سخن آن مرد: «فضُربت....» به صورت مبنی بر مجهول، حاصل اینکه وی آرزو می کند که آنان به وسط او بسته شده باشند و ضربه ای به او زده شود که منجر به هلاکت آنها و خود وی گردد!! «سبق السیف الدم: شمشیر بر خون پیشی گرفت» کنایه است از سرعت نفوذ و قدرت ضربه .

روایت84.

(3)

خرائج: از امام باقر علیه السلام نقل شده که: روزی رسول اکرم صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام که در حال صحبت با زبیر بود، برخورد. پیامبر خطاب به زبیر فرمود:

ص: 109

ثُمَّ خَالَفَکَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ فَسَأَلْتُکَ أَنْ لَا تَتْبَعَهُمَا وَ تَدَعَهُمَا فَإِنِ اجْتَمَعَتِ الْأُمَّةُ فَذَاکَ وَ إِنِ اخْتَلَفَتْ رَضِیتَ بِمَا قَسَمَ اللَّهُ وَ أَنَا الْیَوْمَ أَسْأَلُکَ أَنْ لَا تَقْدَمَ الْعِرَاقَ وَ أَذْکُرَکَ بِاللَّهِ أَنْ لَا تُقْتَلَ بِمَضِیعَةٍ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ عُثْمَانَ حُصِرَ فَمَا ذَاکَ وَ مَا عَلَیَّ مِنْهُ وَ قَدْ کُنْتُ بِمَعْزِلٍ عَنْ حَصْرِهِ وَ أَمَّا قَوْلُکَ ائْتِ مَکَّةَ فَوَ اللَّهِ مَا کُنْتُ لِأَکُونَ الرَّجُلَ الَّذِی یُسْتَحَلُّ بِهِ مَکَّةُ وَ أَمَّا قَوْلُکَ اعْتَزِلِ الْعِرَاقَ وَ دَعْ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ فَوَ اللَّهِ مَا کُنْتُ لِأَکُونَ کَالضَّبُعِ تَنْتَظِرُ حَتَّی یَدْخُلَ عَلَیْهَا طَالِبُهَا فَیَضَعَ الْحَبْلَ فِی رِجْلِهَا حَتَّی یَقْطَعَ عُرْقُوبَهَا ثُمَّ یُخْرِجَهَا فَیُمَزِّقَهَا إِرْباً إِرْباً وَ لَکِنَّ أَبَاکَ یَا بُنَیَّ یَضْرِبُ بِالْمُقْبِلِ إِلَی الْحَقِّ الْمُدْبِرَ عَنْهُ وَ بِالسَّامِعِ الْمُطِیعِ الْعَاصِیَ الْمُخَالِفَ أَبَداً حَتَّی یَأْتِیَ عَلَیَّ یَوْمِی فَوَ اللَّهِ مَا زَالَ أَبُوکَ مَدْفُوعاً عَنْ حَقِّهِ مُسْتَأْثَراً عَلَیْهِ مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله حَتَّی یَوْمِ النَّاسِ هَذَا فَکَانَ طَارِقُ بْنُ شِهَابٍ أَیَّ وَقْتٍ حَدَّثَ بِهَذَا الْحَدِیثِ بَکَی.

به او چه می گویی، به خدا قسم تو اولین فرد از میان عرب هستی که بیعت او را نقض خواهی کرد.

روایت85.

(1)

خرائج: عیسی بن عبدالله به نقل از امام باقر علیه السلام می گوید: زمانی که امام علی علیه السلام عهده دار خلافت شد، به ابوهیثم بن تیهان و عماربن یاسر و عبیدالله بن ابی رافع دستور داد: مردم را جمع کنید سپس ببینید در بیت المال چه چیزی وجود دارد سپس آن را در بین آنان به طور مساوی تقسیم کنید. آنان سهم هر فرد را سه دینار اعلام کردند. امام دستور پرداخت آن را صادر فرمود. عیسی بن عبدالله می گوید: امام سپس بیل و سبد خود را برداشت و عازم چاه ملک که در آن کار می کرد، شد. مردم سهم خود را گرفتند تا اینکه نوبت به طلحه و زبیر و عبدالله بن عمر رسید. آنان سهم خود را با دست خود گرفتند و گفتند: این را خود می دهید یا از سوی دوست خود (امام علی علیه السلام)؟ پاسخ دادند: این دستور اوست، ما فقط به دستور او عمل می کنیم. گفتند: برای دیدار با او برای ما اجازه بگیرید. گفتند: نیازی به اجازه نیست، او الان در چاه ملک مشغول کار است. آن سه، سوار چارپایان خود شدند و نزد امام آمدند. امام در زیر آفتاب به همراه کارگر خود مشغول کار بود. گفتند: آفتاب سوزناک است بیا زیر سایه برویم. باهم به زیر سایه ای رفتند. به امام گفتند: ما با پیامبر صلی الله علیه و آله، خویشاوند و در اسلام و جهاد دارای سابقه هستیم تو همانند دیگران به ما سهم داده ای. نه عمر و نه عثمان این گونه به ما سهم نمی داد بلکه ما را به بقیه مردم برتری می دادند. امام فرمود: کدام یک نزد شما برتر بود ابوبکر یا عمر؟ گفتند: ابوبکر. فرمود: این همان شیوه تقسیم ابوبکر است وگرنه ابوبکر و غیر آن را واگذارید و این کتاب خداست بنگرید در آن حقی برای شما ذکر شده بردارید. طلحه و زبیر گفتند: پس سابقه ما در دین؟ فرمود: سابقه شما بیشتر از سابقه من است؟ گفتند: نه. گفتند: خویشاوندی ما با پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آیا خویشاوندی شما نزدیک تر از خویشاوندی من با پیامبر است؟ گفتند: نه. گفتند: جهاد ما؟ فرمود: آیا جهاد شما بالاتر از جهاد من است؟ گفتند: نه. فرمود: به خدا من و این کارگرم در بیت المال به طور مساوی سهم داریم. گفتند: آیا اجازه می دهی عمره به جای آوریم؟ فرمود: شما قصد انجام عمره ندارید. من به نیّت و اقدام شما آگاهی دارم.

ص: 110

کُنَّا مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بِذِی قَارٍ وَ نَحْنُ نَرَی أَنَّا سَنُخْتَطَفُ فِی یَوْمِنَا فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ وَ اللَّهِ لَنَظْهَرَنَّ عَلَی هَذِهِ الْفِرْقَةِ وَ لَنَقْتُلَنَّ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ یَعْنِی طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ وَ لَنَسْتَبِیحَنَّ عَسْکَرَهُمَا قَالَ التَّمِیمِیُّ فَأَتَیْتُ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ فَقُلْتُ أَ مَا تَرَی إِلَی ابْنِ عَمِّکَ وَ مَا یَقُولُ فَقَالَ لَا تَعْجَلْ حَتَّی نَنْظُرَ مَا یَکُونُ قَالَ فَلَمَّا کَانَ مِنْ أَمْرِ الْبَصْرَةِ مَا کَانَ أَتَیْتُهُ فَقُلْتُ لَا أَرَی ابْنَ عَمِّکَ إِلَّا قَدْ صَدَقَ فَقَالَ وَیْحَکَ إِنَّا کُنَّا نَتَحَدَّثُ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَهِدَ إِلَیْهِ ثَمَانِینَ عَهْداً لَمْ یَعْهَدْ شَیْئاً مِنْهَا إِلَی أَحَدٍ غَیْرِهِ فَلَعَلَّ هَذَا مِمَّا عَهِدَ إِلَیْهِ.

هر کجا می خواهید بروید. وقتی قصد خروج کردند، امام فرمود: هر کس بیعت خود را نقض کند بر علیه خود نقض کرده است.

روایت86.

(1)

ارشاد: از سخنان امام علی علیه السلام که پس از حمد و ستایش خداوند فرمود:

اما بعد، زمانی که خداوند، پیامبر خود را قبض روح کرد، گفتیم: ما اهل بیت خانواده، وارثان و انصار او و محق ترین افراد به خلافت او هستیم و کسی با ما در مورد خلافت و حکومت او مناقشه نمی کند. در این حال منافقان برخاسته و خلافت پیامبر صلی الله علیه و آله را از ما سلب کردند و به شخصی غیر از ما واگذار نمودند که به خدا قسم چشم ها و قلب ها به این وضع ما می گریند و سینه ها به تنگ آمد، و جان ها ضجّه می زنند. به خدا سوگند اگر ترس از اختلاف و تفرقه میان مسلمانان و بازگشت آنان به کفر نبود و این که دین برگردد، تا حد توان خود برای تغییر اقدام می کردیم. و الان شما و این دو مرد (طلحه و زبیر) با من از روی رغبت بیعت کرده اید

ص: 111

فَلَمْ یَزْدَادُوا إِلَّا جَهْلًا وَ تَمَادِیاً وَ غَیّاً فَلَمَّا أَبَوْا إِلَّا هِیَ رَکِبْتُهَا مِنْهُمْ فَکَانَتْ عَلَیْهِمُ الدَّبْرَةُ وَ بِهِمُ الْهَزِیمَةُ وَ لَهُمُ الْحَسْرَةُ وَ فِیهِمُ الْفَنَاءُ وَ الْقَتْلُ وَ حَمَلْتُ نَفْسِی عَلَی الَّتِی لَمْ أَجِدْ مِنْهَا بُدّاً وَ لَمْ یَسَعْنِی إِذْ فَعَلْتُ ذَلِکَ وَ أَظْهَرْتُهُ آخِراً مِثْلُ الَّذِی وَسِعَنِی مِنْهُ أَوَّلًا مِنَ الْإِغْضَاءِ وَ الْإِمْسَاکِ وَ رَأَیْتُنِی إِنْ أَمْسَکْتُ کُنْتُ مُعِیناً لَهُمْ عَلَیَّ بِإِمْسَاکِی عَلَی مَا صَارُوا إِلَیْهِ وَ طَمِعُوا فِیهِ مِنْ تَنَاوُلِ الْأَطْرَافِ وَ سَفْکِ الدِّمَاءِ وَ قَتْلِ الرَّعِیَّةِ وَ تَحْکِیمِ النِّسَاءِ النَّوَاقِصِ الْعُقُولِ وَ الْحُظُوظِ عَلَی کُلِّ حَالٍ کَعَادَةِ بَنِی الْأَصْفَرِ وَ مَنْ مَضَی مِنْ مُلُوکِ سَبَإٍ وَ الْأُمَمِ الْخَالِیَةِ فَأَصِیرُ إِلَی مَا کَرِهْتُ أَوَّلًا وَ آخِراً وَ قَدْ أَهْمَلْتُ الْمَرْأَةَ وَ جُنْدَهَا یَفْعَلُونَ مَا وَصَفْتُ بَیْنَ الْفَرِیقَیْنِ مِنَ النَّاسِ وَ لَمْ أَهْجَمْ عَلَی الْأَمْرِ إِلَّا بَعْدَ مَا قَدَّمْتُ وَ أَخَّرْتُ وَ تَأَنَّیْتُ وَ رَاجَعْتُ وَ أَرْسَلْتُ وَ سَافَرْتُ [وَ شَافَهْتُ و أَعْذَرْتُ وَ أَنْذَرْتُ وَ أَعْطَیْتُ الْقَوْمَ کُلَّ شَیْ ءٍ الْتَمَسُوهُ بَعْدَ أَنْ عَرَضْتُ عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْ ءٍ لَمْ یَلْتَمِسُوهُ فَلَمَّا أَبَوْا إِلَّا تِلْکَ أَقْدَمْتُ عَلَیْهَا فَبَلَغَ اللَّهُ بِی وَ بِهِمْ مَا أَرَادَ وَ کَانَ لِی عَلَیْهِمْ بِمَا کَانَ مِنِّی إِلَیْهِمْ شَهِیداً.

و (خلافت را به من) واگذار نموده اید. آن دو سپس در خواست امارت بر بصره را کردند تا اتحاد شما را برهم زده و در میان شما اختلاف افکنند. خدایا، به خاطر این نیرنگ و سوء نیت در مورد امت مسلمان، آنان را به سزای عملشان برسان. سپس فرمود: خدا شما را رحمت کند که قصد پیکار با این دو پیمان شکن ظالم و طغیانگر دارید، قبل از آنکه دیر بشود، عازم شوید.

می گویم: این مطلب را با سندی متصل و به همراه اضافاتی در باب شکایت امام علیه السلام به نقل از کتاب أمالی شیخ مفید آورده ایم .

روایت87.

این مطلب را شیخ مفید نیز در کتاب الکافیه با سندی به نقل از امام باقر علیه السلام از پدر بزرگوارشان چنین آورده است: امّ فضل دختر حارث طی نامه ای خروج طلحه و زبیر و عایشه از مکه را به همراه جمعی از مردم به امام علی علیه السلام گزارش داد. پس از قرائت نامه توسط امام، محمدبن ابوبکر گفت: در روز قیامت، کسانی که وارد این معرکه شدند و سپس خارج گشتند راه نجاتی نخواهند داشت. سپس از مسجد رسول اکرم صلی الله علیه و آله، ندای اذن نماز جماعت برخاست. مردم به سمت مسجد به راه افتادند. امام علیه السلام نیز عازم مسجد شد. وی پس از حمد و ستایش خداوند فرمودند: اما بعد، زمانی که خداوند تبارک و تعالی، پیامبر خود را به جوار خویش برد، [....] تا پایان آنچه که در کتاب ارشاد آورده است.

روایت88.

(1)

ارشاد: زمانی که خبر خروج عایشه، طلحه و زبیر از مکه به سمت بصره به به امیرالمؤمنین علیه السلام رسید، امام پس از حمد و ستایش پروردگار فرمود:

ص: 112

عایشه به سمت بصره به راه افتاد. طلحه و زبیر هر یک به تنهایی مدعی خلافت هستند. طلحه فقط به این علت که پسرعموی عایشه است ادعای خلافت دارد و زبیر نیز به علت اینکه داماد پدر اوست. به خدا قسم اگر هر کدام از آن دو در برآوردن نیّت خود موفق شوند طلحه، گردن زبیر را و زبیر گردن طلحه را خواهد زد و این حکومت عرصه منازعه آنان است. به خدا قسم می دانم که عایشه در حالی کینه جویی می کند و در حالی خروج کرده و عازم بصره است که جز به معصیت الهی عمل نمی کند و در نهایت خود و همراهانش را به ورطه ای خواهد کشاند که یک سوم آنان کشته می شوند، یک سوم آنان فرار می کنند و یک سوم دیگر از اعتقادات خود بازخواهند گشت. به خدا قسم، طلحه و زبیر می دانند که اشتباه می کنند و نسبت به آنچه که جهالت به خرج می دهند، آگاهند. چه بسیارند انسان­های آگاهی که جهالت آنها را به کام مرگ می کشاند و آگاهی و علمشان به آنان سودی نمی رساند .

به خدا قسم سگ های «حوأب» برای عایشه پارس کردند اما آیا کسی عبرت گرفت و آیا کسی تفکری کرد. گروهی طغیانگر قیام کردند، پس نیکوکاران کجایند.

روایت89.

(1)

شیخ مفید همچنین در الکافیه آن را آورده و در پایان، متن ذیل را بر آن افزوده است: مرا چه به قریش. به خدا قسم همه آنان را کافر به قتل می­رسانم و گمراه می کُشم. من دیروز، رفیق و دوست آنان بودم. ما هیچ گناهی در مورد ایشان نداریم جز این که بر آنان برتری داده شده­ایم و آنان را در این خِیر خود (دین اسلام) وارد ساختیم. به خدا قسم باطل، ترک نخواهد شد مگر آن که حق از دل آن بیرون کشیده شود ان شاءالله؛ قریش باید از دست من بسیار ضجّه بزند.

روایت90.

(2)

ارشاد: هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام عازم بصره بود، در ربذه توقف کرد. آخرین گروه هایی که از حج بازمی گشتند جمع شدند تا بیاناتی را از امام بشنوند. امام علیه السلام در خیمه خود بود. ابن عباس می گوید: نزد او آمدم. در حال وصله زدن کفش های خود بود، گفتم: نیاز ما به سامان بخشیدن به اوضاع بیش از کاری است که انجام می دهی. با من سخنی نگفت تا اینکه وصله زدن را تمام کرد و آن­را در کنار لنگه دیگر کفش قرار داد و به من فرمود: برایشان قیمت بگذار. گفتم: ارزشی ندارند. فرمود: با این حال قیمت بگذار! گفتم: کمتر از یک درهم می ارزند.

ص: 113

فرمود: به خدا سوگند، این یک جفت کفش برای من محبوب تر از خلافت است مگر آنکه که بدان حق را برپا دارم و باطل را محو نمایم. گفتم: حاجیان جمع شدند تا سخنان تو را بشنوند. به من اجازه بده تا با آنان سخن بگویم اگر خوب بود، از طرف تو باشد و اگر غیر از آن بود از طرف خود من. فرمود: نه، من خودم سخن می گویم. سپس دست بر سینه ام گذاشت، دستان امام محکم بودند، سینه ام به درد آمد. سپس برخاست. پیراهنش را گرفتم و گفتم: تو را به خدا و خویشاوندی سوگند می­دهم. فرمود: مرا قسم مده!، سپس خارج شد. مردم گرد او جمع شدند. امام علیه السلام پس از حمد و ستایش پروردگار فرمود: «ای مردم خدای عز و جل پیامبرش محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را بر انگیخت وقتی که در میان عرب کسی نبود که [بتواند] کتابی بخواند و دعوی نبوت کند و او مردم را به سوی راههای نجاتشان پیش برد. به خدا سوگند در این راه پایم نلغزید و آن را تغییر ندادم و عوض نکردم و خیانت نکردم تا آن که عرب دو پهلوی آن را به دست گرفت. مرا با قریش چه کار است؟! به خدا سوگند وقتی کافر بودند با آنها جنگیدم و اینک که گمراه مغرور هستنند نیز باید با آنان بجنگم و این کار من بنا به وصیت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم است. به خدا سوگند باطل را خواهم درید تا حق از درون شکمش خارج شود.

قریش در پی انتقام از ما نیست مگر به جهت آن که خدای عز و جل ما را از میان آنها برگزید و ما آنها را در خیر خود داخل وارد ساختیم». سپس فرمود:

به جان خودم قسم، نوشیدن شیر صاف و خالص را ادامه دادی و با سرشیر، خرمای بی­هسته و لذیذ خوردی.

این ما بودیم که به تو بزرگی عطا کردیم در حالی­که تو بزرگ نبودی و ما در اطراف تو اسب و نیزه قرار دادیم از تو نگهبانی کردیم

روایت91.

(1)

ارشاد: زمانی که امام علی علیه السلام در ذی قار توقف نمود از همه کسانی که نزد او می آمدند بیعت گرفت آنگاه سخن گفت و بسیار حمد و ستایش پروردگار و صلوات بر محمد صلی الله علیه و آله را بجای آورد و سپس فرمود:

حوادثی رخ داد و ما در حالی که خار در چشم داشتیم به علت تسلیم شدن در برابر امر الهی که قصد امتحان ما را داشت و به امید ثواب الهی، بر آن صبر کردیم. صبر کردن بر آن بهتر از آن بود که در میان مسلمانان تفرقه و خونریزی روی دهد.

ص: 114

ضُرِبْتُ ضَرْبَةً بِالسَّیْفِ یَسْبِقُ السَّیْفُ الدَّمَ قَالَ اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ فَنَشَدْتُکَ اللَّهَ أَ قَالَتْ لَکَ اذْهَبْ بِکِتَابِی هَذَا فَادْفَعْهُ إِلَیْهِ ظَاعِناً کَانَ أَوْ مُقِیماً أَمَا إِنَّکَ إِنْ رَأَیْتَهُ ظَاعِناً رَأَیْتَهُ رَاکِباً عَلَی بَغْلَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُتَنَکِّباً قَوْسَهُ مُعَلِّقاً کِنَانَتَهُ بِقَرَبُوسِ سَرْجِهِ وَ أَصْحَابُهُ خَلْفَهُ کَأَنَّهُمْ طَیْرٌ صَوَافُّ فَقَالَ اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ فَنَشَدْتُکَ بِاللَّهِ هَلْ قَالَتْ لَکَ إِنْ عَرَضَ عَلَیْکَ طَعَامَهُ وَ شَرَابَهُ فَلَا تَنَاوَلَنَّ مِنْهُ شَیْئاً فَإِنَّ فِیهِ السِّحْرَ قَالَ اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ فَمُبَلِّغٌ أَنْتَ عَنِّی قَالَ اللَّهُمَّ نَعَمْ فَإِنِّی قَدْ أَتَیْتُکَ وَ مَا فِی الْأَرْضِ خَلْقٌ أَبْغَضَ إِلَیَّ مِنْکَ وَ أَنَا السَّاعَةَ مَا فِی الْأَرْضِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْکَ فَمُرْنِی بِمَا شِئْتَ قَالَ ارْجِعْ إِلَیْهَا بِکِتَابِی هَذَا وَ قُلْ لَهَا مَا أَطَعْتِ اللَّهَ وَ لَا رَسُولَهُ حَیْثُ أَمَرَکِ اللَّهُ بِلُزُومِ بَیْتِکِ فَخَرَجْتِ تُرَدِّدِینَ فِی الْعَسَاکِرِ وَ قُلْ لَهُمَا مَا أَطَعْتُمَا اللَّهَ وَ لَا رَسُولَهُ حَیْثُ خَلَّفْتُمْ حَلَائِلَکُمْ فِی بُیُوتِکُمْ وَ أَخْرَجْتُمْ حَلِیلَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَجَاءَ بِکِتَابِهِ حَتَّی طَرَحَهُ إِلَیْهَا وَ أَبْلَغَهَا مَقَالَتَهُ ثُمَّ رَجَعَ إِلَیْهِ فَأُصِیبَ بِصِفِّینَ فَقَالَتْ عَائِشَةُ مَا نَبْعَثُ إِلَیْهِ بِأَحَدٍ إِلَّا أَفْسَدَهُ عَلَیْنَا.

ما اهل بیت و عترت پیامبر صلی الله علیه و آله و شایسته ترین افراد نسبت به رسالت و معدن کرامتی هستیم که خداوند بر این امت ارزانی داشته است. طلحه و زبیر از اهل بیت و ذریّه پیامبر صلی الله علیه و آله نیستند. زمانی که آن دو دیدند خداوند حق ما را پس از مدتی به ما بازگرداند، به مدت یک سال و حتی یک ماه کامل، صبر نکردند و پا جای پای گذشتگان نهادند تا حق مرا پایمال و مسلمانان را از اطراف من پراکنده کنند. سپس طلحه و زبیر را نفرین کرد.

توضیح

سخن امام علیه السلام: «علی ذاک» یعنی: با وجود آن که ارزشی برای آن کفشها قائل نیستی برایشان قیمت بگذار. «نشدتک الله» شاید علت سوگند دادن وی آن است که اجازه سخنرانی به وی بدهد چون فکر می­کرد مصلحت در آن است. جوهری می گوید: المحض: شیر خالص که چه در صورت تلخ بودن و چه در صورت شیرین بودن با آب مخلوط نشده باشد. و فرمود: الجرد: مکان بی علف، و فرمود: السمرة: با ضم میم: درخت صمغ. و جمع آن سمر و سمرات و أسمر است.

روایت92.

(1)

ارشاد: عبدالحمید بن عمران عجلی می گوید: زمانی که مردم کوفه با امیرالمؤمنین علیه السلام در ذی قار دیدار کردند، از وی استقبال کرده گفتند: سپاس خدایی را که ما را به همجواری تو برگزید و ما را با یاری کردن تو گرامی داشت. امام علی علیه السلام برخاست پس از ستایش و حمد خداوند فرمود:

ای مردم کوفه، شما از گرامی ترین مسلمانان، میانه روترین آنان در هدایت به دین و عادل ترین آنها در روش هستید که بالاترین سهم را در اسلام داشته و اصیل ترین و باریشه ترین مردم در میان عرب هستید که بالاترین محبت را نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیه السلام او در دل دارید. به این دلیل به سوی شما آمدم که پس از خدا به شما اعتماد دارم. این اعتماد من به علت کارهایی است که پس از پیمان شکنی طلحه و زبیر و سرپیچی آنان از اطاعت من و روی آوردن به عایشه برای فتنه انگیزی و خارج نمودن وی از خانه خود و آوردن به بصره، انجام داده اید. آنان اوباش و اراذل بصره را بگمراهی انداختند، هرچند به من خبر رسیده است که برخی از مردم صاحب فضل و مؤمن از این اقدام آنان کناره گرفتند و اقدامات طلحه و زبیر را تقبیح کرده اند. سپس امام سکوت کرد.

ص: 115

مَا تَقُولُ لَهُ فَوَ اللَّهِ لَتَکُونَنَّ أَوَّلَ الْعَرَبِ تَنْکُثُ بَیْعَتَهُ.

مردم کوفه گفتند: برای رویارویی با دشمنت، ما یار و پشتیبان تو هستیم حتی اگر ما را به مقابله با چندین برابر تعداد آنان نیز بفرستی ما در آن خیر می­بینیم .

سپس امام علیه­السلام با قدردانی، برای آنان دعا کرده و فرمود: ای مسلمانان دانستید که طلحه و زبیر با میل و رغبت خود با من بیعت کردند. سپس از من برای انجام عمره اجازه خواستند و من اجازه دادم اما آن­دو به بصره رفتند و مسلمانان را کشتند و اعمال زشت را مرتکب شدند. خدایا آن­دو پیوند مرا گسستند بر من ظلم کرده و بیعت مرا شکستند و مردم را برای جنگ با من شوراندند. خدایا آنچه را بستند تو بگشا و آنچه را محکم رشته اند پایدار مفرما و در آنچه برای آن تلاش می کنند بدی نصیب شان کن.

توضیح

«الطغام»: با فتحه، به مردمان سفله گفته می­شود که جمع و مفرد آن یکی است. «الغوغاء»: جراد بعد از دباء نوعی ملخ که نمی­پرد است و به همین خاطر غوغاء نامیده شده است. الغاغة من الناس: فراوانی و اختلاط از هر قوم و نژاد. این قول جوهری است.

روایت93.

(1) ارشاد: از فرمایشات امام علی علیه السلام پس از عزیمت از ذی­قار به سمت بصره: امام پس از حمد و ستایش خداوند و صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اما بعد، خداوند تعالی جهاد را واجب و با عظمت شمرده و آن را مایه نصرت خود قرار داد. به خدا سوگند اصلاح دین و دنیا فقط در گرو آن است. شیطان پیروان و یاران خود را گرد آورده است. شیطان با چهره آنان پدیدار گشته و فریب­کاری می­کند. مردم را در این باره به شبهه انداخته، در صورتی که جریان ها آشکار شده و از پرده های فریبنده (شیطانی) بیرون آمده است. به خدا سوگند بر کارهای من ایرادی نگرفته اند، و میان من و خود انصاف را حاکم قرار نداده اند. اینان از من حقی را می­خواهند که خود بدان پشت کرده­اند و از من انتقام خونی را می­خواهند بگیرند که خود ریخته اند و اگر من هم در این حادثه نقش داشته­ام آنان نیز در این حادثه سهیم­اند و اگر خود به تنهائی این کار را انجام داده اند پس بازخواست آن نزد خودشان است (باید از خود آنها باز خواست شود). بزرگترین برهان آنان به­ زیان خودشان می باشد. من بر پایه بینائی و بصیرت اقدام می­کنم و چیزی بر من مشتبه و پوشیده نیست. اینان همان سرکشانند که گمان می شود در آنها افراد اصلی صحابه و نزدیکان پیامبر وجود دارند، این گروه همانند شتری است که سکون آن طولانی شده است و از آن دوشیده اند، می خواهند از پستانی بنوشند که از شیر خالی شده و بیعتی که متروک مانده (بیعت با عثمان) احیا کنند و می خواهند بدین وسیله دوباره گمراهی را حاکم کنند. به خاطر آنچه انجام داده­ام پوزش نمی خواهم و از آنچه انجام داده­ام بیزاری نمی جویم.

ص: 116

وَ شَأْنَکُمْ فَاذْهَبَا حَیْثُ شِئْتُمَا فَلَمَّا وَلَّیَا قَالَ فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ.

پس نومیدی باد بر کسی که مرا به جنگ فرا می­خواند. اگر به او گفته شود: طرف دعوت تو کیست؟ و به چه کسی پاسخ دعوت داده ای؟ و امام تو کیست و روش او چیست؟ آنگاه است که باطل از جای خود کنده شود و زبانش از گفتار باز ماند و به خدا سوگند برای آنان حوضی را پر کنم که خود آب آن را بکشم (میدان نبردی تهیه دیده که آنها را نابود سازم) بدانسان که از آن بیرون نیایند، و پس از این هرگز سیراب نشوند، و من به حجت خدا بر ایشان و عذر او در باره اینان راضی هستم، زیرا آنها را براه حق دعوت کردم و عذر من پذیرفته است، پس اگر بازگشت کرده پذیرفتند، بازگشت و توبه آنان پذیرفته خواهد شد. کفر ایشان زیانی بخداوند نرساند و اگر توبه نکرده و سرباز زنند برندگی شمشیر را به آنان حواله می کنم که خداوند برای بهبودی از باطل کفایت کند و شخص با ایمان را یاری دهد.

توضیح

سخن امام علیه السلام: « فیها اللحم و اللحمة»: گوشت هر چیز یعنی مغز و اصل آن. «اللحمة» با ضمه: یعنی قرابت. یعنی برخی افراد را مردم صحابه راستین و اصیل پیامبر صلی الله علیه و آله میدانند. برخی هم هستند که ادعای خویشاوندی با آن حضرت را می­کنند مثل زبیر. در برخی نسخه­ها «الحمأ» و «الحمة» آمده است. چنان که گذشت. «قد طالت هینتها»: الهینة: همراهی و سکون. امام این گروه و فتنه­انگیزی آنان را به شتری تشبیه کرده که مدت زیادی در مکانی توقف داشته و اجازه دوشیدن خود را داده است، کنایه از استمرار فتنه و رسوخ آن در اهل جهالت. در برخی نسخه­ها «هلبتها» آمده است. الجوهری می­گوید: الهلبه یعنی قسمت ضخیم موی دم حیوان. هلبة الزمان یعنی سختی زمان .

روایت94.

(1) مناقب ابن شهر آشوب: خبر کشته شدن عثمان و بیعت مردم با امام علی علیه السلام در «سرف» به عایشه رسید لذا عازم مکه شد و مترصد اوضاع. طلحه و زبیر و عبدالله بن عامر بن کریز نیز به مکه رفتند. آنان تصمیم گرفتند با علی علیه السلام بجنگند لذا عبدالله بن عمر را بعنوان خلیفه برگزیدند. وی گفت: آیا قصد دارید مرا در دستان و دندان علی گرفتار کنید سپس یعلی بن منبه که از یمن آمده بود نزد آنان رفت و شصت هزار دینار به آنان قرض داد. عایشه از ام سلمه خواست تا به آنان ملحق شود اما او نپذیرفت. عایشه این درخواست را با حفصه مطرح نمود که او قبول کرد سپس با اولین گروه خروج کرد.

ولید بن عتبه نوشت:

ص: 117

وَ مِنْکُمْ وَ الْإِیثَارِ ثُمَّ نَهَضَا یُرِیدَانِ الْبَصْرَةَ لِیُفَرِّقَا جَمَاعَتَکُمْ وَ یُلْقِیَا بَأْسَکُمْ بَیْنَکُمْ اللَّهُمَّ فَخُذْهُمَا لِغِشِّهِمَا لِهَذِهِ الْأُمَّةِ وَ سُوءِ نَظَرِهِمَا لِلْعَامَّةِ ثُمَّ قَالَ انْفِرُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ فِی طَلَبِ هَذَیْنِ النَّاکِثَیْنِ الْقَاسِطَیْنِ الْبَاغِیَیْنِ قَبْلَ أَنْ یَفُوتَ تَدَارُکُ مَا جَنَیَاهُ.

أقول: قد أوردناه بسند متصل مع زیادة فی باب شکایته علیه السلام نقلا عن کتاب جا.

ای بنی هاشم سلاح پسر خواهرتان را بازگردانید و آن را بذل و بخشش نکنید چون عطایای او حلال نیستند.

و همچنین هنگامی­که امام علی علیه السلام پیروز شد، ولید شعر ذیل را سرود:

ای مردم خبردار شدم که برادرتان زبیر خیانت کرد.

و طلحه نیز او را همراهی کرد و یعلی بن منبه نیز در میان افرادی بود که خروج کردند.

امیرالمومنین علیه السلام سرود:

آشوب ها دامن ملت را می گیرد در حالی که آبگاه­هایی است و دنبال آن فتنه ها از حوادث آغاز آن مشروب و تقویت می گردد.

آشوبهائی است که به میدان هر ملتی فرود آمد و مردان عدالت پیشه و مخلص آنها را فرا می خواند.

سپس عایشه به حَوأب رسید. حَوأب نام چشمه­ای است که به حَوأب بنت کلیب بن وبره منسوب است. سگهای آنجا به او پارس کردند وی گفت: انا لله و انا الیه راجعون ( همه از خداییم و همه بسوی او باز می­گردیم) مرا بازگردانید. اعثم در الفتوح، المارودی در اعلام النبوة، شیرویه در الفردوس، ابو یعلی در المسند، ابن مردویه در فضائل امیرالمومنین، الموفق در الاربعین و نیز شعبه و الشعبی و سالم بن ابی الجعد در احادیث خود و بلاذری و طبری در تاریخ خود آورده­اند که هنگامی­که عایشه صدای پارس کردن سگها را شنید گفت: نام این چشمه چیست؟ گفتند: حَوأب. او گفت: انا لله و انا الیه راجعون. من خودم از پیامبر صلی الله علیه و آله در حضور همسرانش شنیدم که فرمود: ای کاش می­دانستم که سگهای حواَب به کدامیک از شما پارس خواهند کرد.

در روایتی که مارودی نقل کرده این­گونه آمده است که: ای کاش می­دانستم که کدامیک از شما سوار بر شتر نر پر مو خواهد شد و خروج نموده و سگهای حواَب برای وی پارس خواهند کرد در راست و چپ او افراد زیادی کشته شده اما او در آستانه مرگ نجات خواهد یافت.

زمانی که آنان به «خُرَیبه» رسیدند عثمان بن حنیف بسوی آنان حرکت کرد و با آنان درگیر شد. آنان درخواست کردند که با عثمان صلح کنند لذا پیمانی را بین خود نوشتند با این مضمون که ریاست دارالاماره و بیت المال و مسجد از آن عثمان باشد تا اینکه امام علی علیه السلام به آنان رسید. طلحه در خفا به یارانش گفت: به خدا قسم اگر پای علی به بصره برسد گردن همه ما زده خواهد شد. لذا در تاریکی شب به سوی عثمان آمدند وی در مسجد در حال ادای فریضه عشاء برای مردم بود. پنجاه نفر از مردم را کشتند و قصد اسارات او را کردند لذا موهای او را کَندند و وی را پس از تراشیدن سرش، زندانی کردند.

ص: 118

قَدْ سَارَتْ عَائِشَةُ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ کُلٌّ مِنْهُمَا یَدَّعِی الْخِلَافَةَ دُونَ صَاحِبِهِ وَ لَا یَدَّعِی طَلْحَةُ الْخِلَافَةَ إِلَّا أَنَّهُ ابْنُ عَمِّ عَائِشَةَ وَ لَا یَدَّعِیهَا الزُّبَیْرُ إِلَّا أَنَّهُ صِهْرُ أَبِیهَا وَ اللَّهِ لَئِنْ ظَفِرَا بِمَا یُرِیدَانِ لَیَضْرِبَنَّ الزُّبَیْرُ عُنُقَ طَلْحَةَ وَ لَیَضْرِبَنَّ طَلْحَةُ عُنُقَ الزُّبَیْرِ یُنَازِعُ هَذَا عَلَی الْمُلْکِ هَذَا وَ لَقَدْ عَلِمْتُ وَ اللَّهِ أَنَّ الرَّاکِبَةُ الْجَمَلَ لَا تَحُلُّ عُقْدَةً وَ لَا تَسِیرُ عَقَبَةً وَ لَا تَنْزِلُ مَنْزِلَةً إِلَّا إِلَی مَعْصِیَةِ اللَّهِ حَتَّی تُورِدَ نَفْسَهَا وَ مَنْ مَعَهَا مَوْرِداً یُقْتَلُ ثُلُثُهُمْ وَ یَهْرُبُ ثُلُثُهُمْ وَ یَرْجِعُ ثُلُثُهُمْ وَ اللَّهِ إِنَّ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ لَیَعْلَمَانِ أَنَّهُمَا مُخْطِئَانِ وَ مَا یَجْهَلَانِ وَ لَرُبَّ عَالِمٍ قَتَلَهُ جَهْلُهُ وَ عِلْمُهُ مَعَهُ لَا یَنْفَعُهُ وَ اللَّهِ لَتَنْبَحَنَّهَا کِلَابُ الْحَوْأَبِ فَهَلْ یَعْتَبِرُ مُعْتَبِرٌ وَ یَتَفَکَّرُ مُتَفَکِّرٌ لَقَدْ قَامَتِ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ فَأَیْنَ الْمُحْسِنُونَ.

این خبر به گوش سهل بن حنیف رسید وی طی نامه­ای به طلحه و زبیر نوشت: به خدا قسم اگر او را آزاد نکنید با مردم به سوی شما حرکت خواهم کرد. آنان عثمان را آزاد کردند. سپس طلحه و زبیر، عبدالله بن زبیر را به همراه گروهی عازم بیت المال کردند. عبدالله، ابو سالمه الزطی را به همراه پنجاه نفر به قتل رساند. عایشه با ارسال پیکی نزد احنف وی را به پیوستن به خود دعوت نمود اما او نپذیرفت و به همراه شش هزار نفر از بصره عازم بیابانی در دو فرسخی این شهر شد .

علی به سهل بن حنیف در مدینه و قثم بن عباس در مکه دستور عزیمت صادر کرد و خود به همراه شش هزار نفر بسمت ربذه و از آنجا بسوی ذی­قار حرکت نمود و حسن و عمار را عازم کوفه کرد و به مردم کوفه چنین نوشت: از بنده خدا و ولی او علی امیرالمومنین به مردم کوفه، جبهه انصار و سرآمد قوم عرب؛ سپس کشته شدن عثمان بن عفان و اقدامات طلحه و زبیر و عایشه را متذکر شد و فرمود: آگاه باشید مدینه مردم را یک پارچه بیرون راند و مردم نیز برای سرکوبی آشوب از او فاصله گرفتند. دیگر حوادث آشوب به جوش آمد و فتنه ها بر پایه های خود ایستاد. پس به سوی فرمانده خود بشتابید، و در جهاد با دشمن بر یکدیگر پیشی گیرید.

هنگامی که حسن علیه السلام و عمار به کوفه رسیدند ابوموسی اشعری گفت: ای مردم کوفه، از خدا بترسید «خود را نکشید خداوند به شما مهربان است» و «هرکس مومنی را عمدا به قتل برساند...ادامه آیه». عمار او را ساکت نمود. ابوموسی گفت این نامه عایشه است که به من دستور داده که مردم کوفه تا زمان رسیدن صلاح خود، آرام بنشینند و نه بر علیه ما و نه به نفع ما اقدام نکنند.

عمار گفت: خداوند متعال به وی دستور خانه­نشینی داده اما او قیام کرده است. خداوند به ما نیز فرمان دفع فتنه داده است حال باید سکوت کرد؟. زید بن صوحان و مالک اشتر به همراه یاران خود برخاستند و ابوموسی را تهدید نمودند در این حال زید بن صوحان آیه «أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُون» {آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟} و آیات پس از آن را قرائت کرد. سپس گفت: ای مردم همگی به سوی امیرالمومنین حرکت کنید و با پایمردی حق را دریابید. عمار گفت: این [علی] پسر عموی رسول خداست که شما را برای یاری خود در جنگ می طلبد پس در این مساله از او اطاعت کنید.

ص: 119

قَالَ وَ اللَّهِ لَهُمَا أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَمْرِکُمْ هَذَا إِلَّا أَنْ أُقِیمَ حَقّاً أَوْ أَدْفَعَ بَاطِلًا قُلْتُ إِنَّ الْحَاجَّ اجْتَمَعُوا لِیَسْمَعُوا مِنْ کَلَامِکَ فَتَأْذَنُ لِی أَنْ أَتَکَلَّمَ فَإِنْ کَانَ حَسَناً کَانَ مِنْکَ وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ ذَلِکَ کَانَ مِنِّی قَالَ لَا أَنَا أَتَکَلَّمُ ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی صَدْرِی وَ کَانَ شَثْنَ الْکَفَّیْنِ فَآلَمَنِی ثُمَّ قَامَ فَأَخَذْتُ بِثَوْبِهِ وَ قُلْتُ نَشَدْتُکَ اللَّهَ وَ الرَّحِمَ قَالَ لَا تَنْشُدْنِی ثُمَّ خَرَجَ فَاجْتَمَعُوا عَلَیْهِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ لَیْسَ فِی الْعَرَبِ أَحَدٌ یَقْرَأُ کِتَاباً وَ لَا یَدَّعِی نُبُوَّةً فَسَاقَ النَّاسَ إِلَی مَنْجَاتِهِمْ أَمَ وَ اللَّهِ مَا زِلْتُ فِی سَاقَتِهَا مَا غَیَّرْتُ وَ لَا بَدَّلْتُ وَ لَا خُنْتُ حَتَّی تَوَلَّتْ بِحَذَافِیرِهَا مَا لِی وَ لِقُرَیْشٍ أَمَ وَ اللَّهِ لَقَدْ قَاتَلْتُهُمْ کَافِرِینَ وَ لَأُقَاتِلَنَّهُمْ مَفْتُونِینَ وَ إِنَّ مَسِیرِی هَذَا عَنْ عَهْدٍ إِلَیَّ فِیهِ أَمَ وَ اللَّهِ لَأَبْقُرَنَّ الْبَاطِلَ حَتَّی یَخْرُجَ الْحَقُّ مِنْ خَاصِرَتِهِ مَا تَنْقِمُ مِنَّا قُرَیْشٌ إِلَّا أَنَّ اللَّهَ اخْتَارَنَا عَلَیْهِمْ فَأَدْخَلْنَاهُمْ فِی حَیِّزِنَا [فِی خَیْرِنَا] وَ أَنْشَدَ-

أَدَمْتَ لَعَمْرِی شُرْبَکَ الْمَحْضَ خَالِصاً***وَ أَکْلَکَ بِالزُّبْدِ الْمُقَشَّرَةِ التَّمْرَا

وَ نَحْنُ وَهَبْنَاکَ الْعَلَاءَ وَ لَمْ تَکُنْ***عَلِیّاً وَ حُطْنَا حَوْلَکَ الْجُرْدَ وَ السُّمْرَا

حسن بن علی علیهما السلام طی سخنانی فرمود: درخواست ما را اجابت کرده و ما را در این واقعه که در آن قرار گرفته­ایم یاری نمایید.

قعقاع بن عمرو، هند بن عمرو، هیثم بن شهاب، زید بن صوحان، مسیب بن نجبه، یزید بن قیس، حجر بن عدی، ابن مخدوج و مالک اشتر در روز سوم به همراه نُه هزار نفر از کوفه خارج شدند. علی علیه السلام در فاصله یک فرسخی شهر از آنان استقبال کرد و در سخنانی فرمود: درود بر شما مردم کوفه و گروه مسلمین و مرکز دین. همچنین سه هزار نفر از شیعیان علی از بصره عازم سپاه وی شدند. احنف به وی پیام فرستاد که اگر بخواهی با دویست سواره نظام به سوی تو می­آیم و اگر بخواهی بنی سعد را از کارزار برحذر می­دارم دارم تا بدین طریق خطر شش هزار شمشیر را خنثی می­کنم امام ترجیح دادند او بنی سعد را از همراهی ناکثین منصرف کند...

اعثم در الفتوح می­نویسد: امیرالمومنین علیه السلام خطاب به طلحه و زبیر نوشت:

پس از یاد خدا و درود، شما می دانید که من برای حکومت در پی مردم نرفته، تا آنان به سوی من آمدند، و من قول بیعت نداده تا آن که آنان برخلاف میلم با من بیعت کردند، و شما دو نفر از کسانی بودید که مرا خواستند و بیعت کردند. سپس فرمود: اگر در آغاز بیعت کنار می رفتید (و بیعت نمی کردید) آسان تر بود که بیعت کنید و سپس به بهانه سرباز زنید.

بلاذری می­گوید: زمانی که سخن طلحه و زبیر که گفته بودند ما با اکراه و با زور شمشیر با او بیعت کردیم به علی رسید، وی فرمود: خداوند آنان را در دورترین نقطه و در سوزان­ترین آتش جهنم سکنی دهد. (1)

اعثم می­گوید: امام خطاب به عایشه نوشت: اما بعد: تو با تخطی از امر خداوند عزوجل و رسولش محمد صلی الله علیه و آله، برای طلب چیزی که برای تو واجب نیست خروج کردی و پنداشتی که در میان مسلمانان به اصلاح می­پردازی. بگو زنان را چه به فرماندهی نظامیان و اصلاح میان مردم؟!

ص: 120

نَحْنُ أَهْلُ الْبَیْتِ وَ عِتْرَةُ الرَّسُولِ وَ أَحَقُّ الْخَلْقِ بِسُلْطَانِ الرِّسَالَةِ وَ مَعْدِنُ الْکَرَامَةِ الَّتِی ابْتَدَأَ اللَّهُ بِهَا هَذِهِ الْأُمَّةَ وَ هَذَا طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ لَیْسَا مِنْ أَهْلِ النُّبُوَّةِ وَ لَا مِنْ ذُرِّیَّةِ الرَّسُولِ حِینَ رَأَیَا أَنَّ اللَّهَ قَدْ رَدَّ عَلَیْنَا حَقَّنَا بَعْدَ أَعْصُرٍ لَمْ یَصْبِرَا حَوْلًا وَاحِداً وَ لَا شَهْراً کَامِلًا حَتَّی وَثَبَا عَلَی دَأْبِ الْمَاضِینَ قَبْلَهُمَا لِیَذْهَبَا بِحَقِّی وَ یُفَرِّقَا جَمَاعَةَ الْمُسْلِمِینَ عَنِّی ثُمَّ دَعَا علیه السلام عَلَیْهِمَا.

تو آن­گونه که پنداشتی طالب خون عثمان شده­ای حال آنکه عثمان از بنی امیه بود و تو از بنی تمیم بن مُرّه. قسم به جانم، آنچه که تو را در معرض بلاء قرار داد و تو را وادار به تعصب کرد گناهی بالاتر از گناه قاتلان عثمان است. به خشم نیامدی مگر آن که تو را به خشم واداشتند و به هیجان نیامدی مگر آن که تو را به هیجان آوردند. پس ای عایشه! از خدا بترس و به خانه­ات بازگرد و حجاب خود را بر سر کن. (1) عایشه گفت: کار از موعظه گذشته است، هر طور که می­خواهی قضاوت کن ما از تو اطاعت نخواهیم کرد.

حبیب بن یساف انصاری سرود:

اباحسن هر کس را که در خواب بود بیدار کردی و چنین نیست که هر که به حق خوانده شود تبعیت کند.

مردانی با تو بیعت کردند اما با شیوه تو مخالفت نمودند و گام در راه گمراهی گذاشتند و تباه کردند.

طلحه در راه ضلالت بود و زبیر همراه او. آنچه را که خدا دفع نکند نتوان دفع نمود.

ادعای آنان مبنی بر قتل عثمان دروغ است آنان خودشان وی را کشتند. خدعه­گر خود خدعه می­کند.

ابن کوّاء و قیس بن عبّاد از امیرالمومنین در باره جنگ با طلحه و زبیر پرسیدند که امام فرمود: آن ­دو در حجاز با من بیعت کردند و در عراق مرا از خلافت خلع نمودند و من به علت بیعت شکنی جنگ با آنان را حلال شمردم.

در تاریخ طبری و بلاذری آمدن طلحه و زبیر به بصره قبل از آمدن حسن بن علی (علیهما السلام) ذکر شده است که وی فرمود: ای خدای منزه! آیا در میان این قوم افراد عاقلی وجود نداشت تا بگوید که به خدا قسم غیر از شما کسی عثمان را نکشته است.

ص: 121

فَقَالَ أَهْلُ الْکُوفَةِ نَحْنُ أَنْصَارُکَ وَ أَعْوَانُکَ عَلَی عَدُوِّکَ وَ لَوْ دَعَوْتَنَا إِلَی أَضْعَافِهِمْ مِنَ النَّاسِ احْتَسَبْنَا فِی ذَلِکَ الْخَیْرَ وَ رَجَوْنَاهُ فَدَعَا لَهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِمْ ثُمَّ قَالَ لَقَدْ عَلِمْتُمْ مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ أَنَّ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ بَایَعَانِی طَائِعَیْنِ غَیْرَ مُکْرَهَیْنِ رَاغِبَیْنِ ثُمَّ اسْتَأْذَنَانِی فِی الْعُمْرَةِ فَأَذِنْتُ لَهُمَا فَسَارَا إِلَی الْبَصْرَةِ فَقَتَلَا الْمُسْلِمِینَ وَ فَعَلَا الْمُنْکَرَ اللَّهُمَّ إِنَّهُمَا قَطَعَانِی وَ ظَلَمَانِی وَ جَنَیَانِی وَ نَکَثَا بَیْعَتِی وَ أَلَّبَا النَّاسَ عَلَیَّ فَاحْلُلْ مَا عَقَدَا وَ لَا تُحْکِمْ مَا أَبْرَمَا وَ أَرِهِمَا الْمَسَاءَةَ فِیمَا عَمِلَا.

تاریخ طبری: یونس نحوی می­گوید: در باره آنچه که میان علی و طلحه و زبیر روی داده اندیشیدم. اگر آن­دو راست بگویند که علی قاتل عثمان است پس عثمان به هلاکت رسیده است و اگر دروغ بگویند خودشان به هلاکت رسیده­اند. به روایت تاریخ طبری مردی از بنی سعد شعر زیر را سرود: نوامیس خود را در خانه­هایتان محفوظ داشتید اما مادر خود را پیش فرستادید. قسم به جانم این کم انصافی است.

به او امر کردی که در خانه بماند اما وی با سرعت صحراها را در نوردید.

فرزندانش در مقابل او با تیر و نیزه و شمشیر می­جنگیدند

امیرالمومنین، زید بن صوحان و عبدالله بن عباس را فرستاد و ایشان عایشه را موعظه کرده و تهدید نمودند.

در کتاب رامش افزای به نقل از عایشه آمده است: من تحمل شنیدن حجتهای علی را ندارم. ابن عباس گفت: تو تحمل شنیدن حجتهای مخلوق خدا را نداری پس چگونه طاقت شنیدن حجتهای خداوند خالق را خواهی داشت.

روایت95.

(1)

تفسیر عیاشی: جعفر بن مروان می­گوید: پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله، زبیر شمشیر از نیام کشید و گفت تا زمانی که با علی بیعت نکنم شمشیر خود را در غلاف نخواهم کرد. اما سپس شمشیر کشید و با علی جنگید او از جمله کسانی بود که ایمانش عاریتی بود و در روشنایی آن طی طریق می­کرد اما خداوند این نور را از وی گرفت.

روایت96.

(2)

تفسیر عیاشی: سعید بن ابی اصبغ از امام صادق علیه السلام در باره «مستَقَر» و «مستودَع» پرسید که امام در پاسخ فرمود: «مستقر» در رحِم است و «مستودَع» در صلب. انسان ممکن است مستودع الایمان باشد و سپس این ایمان از او گرفته شود. زبیر در نور ایمان گام برمی­داشت تا اینکه رسول خدا رحلت کرد وی شمشیر کشید و گفت جز علی با کسی بیعت نمی­کنیم.

ص: 122

فَیَا خَیْبَةً لِلدَّاعِی وَ مَنْ دَعَا لَوْ قِیلَ لَهُ إِلَی مَنْ دَعْوَتُکَ وَ إِلَی مَنْ أَجَبْتَ وَ مَنْ إِمَامُکَ وَ مَا سُنَّتُهُ إِذاً لَزَاحَ الْبَاطِلُ عَنْ مَقَامِهِ وَ لَصَمَتَ لِسَانُهُ فَمَا نَطَقَ وَ ایْمُ اللَّهِ لَأُفْرِطَنَّ لَهُمْ حَوْضاً أَنَا مَاتِحُهُ وَ لَا یَصْدُرُونَ عَنْهُ وَ لَا یَلْقَوْنَ بَعْدَهُ رِیّاً أَبَداً وَ إِنِّی لَرَاضٍ بِحُجَّةِ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ عُذْرِهِ فِیهِمْ إِذْ أَنَا دَاعِیهِمْ فَمُعَذِّرٌ إِلَیْهِمْ فَإِنْ تَابُوا وَ أَقْبَلُوا فَالتَّوْبَةُ مَبْذُولَةٌ وَ الْحَقُّ مَقْبُولٌ وَ لَیْسَ عَلَی اللَّهِ کُفْرَانٌ وَ إِنْ أَبَوْا أَعْطَیْتُهُمْ حَدَّ السَّیْفِ فَکَفَی بِهِ شَافِیاً مِنْ بَاطِلٍ وَ نَاصِراً لِمُؤْمِنٍ.

روایت97.

(1)

مناقب ابن شهر آشوب: عمار و ابن عباس گویند: زمانی که علی علیه السلام بر منبر رفت به ما فرمود: برخیزید و در میان صفوف مردم شوید و فریاد بزنید: آیا کسی هست که با اکراه بیعت کرده باشد. مردم از هر مکانی فریاد برآوردند که: خداوندا ما راضی هستیم و تسلیم شدیم و از پیامبر تو و پسر عموی او اطاعت کردیم. سپس امام فرمود: ای عمار برخیز و عازم بیت المال شو و به هر نفر از مردم سه دینار بده. به من نیز سه دینار بده. عمار و ابوهیثم به همراه گروهی از مسلمانان عازم بیت المال شدند. امیرالمومنین علیه السلام به مسجد قبا رفت و در آن نماز گزارد.

آنان متوجه شدند که اموال موجود بیت المال سیصد هزار دینار است و تعداد مسلمین صد هزار نفر. عمار گفت به خدا قسم، حق از سوی خدا به سوی شما آمده است. به خدا قسم علم به میزان اموال و تعداد مردم چیزی جز یک نشانه نیست که به خاطر همین نشانه، اطاعت شما از این مرد، واجب است.

طلحه و زبیر و عقیل زیر بار پذیرش آن نرفتند.

روایت98.

(2)

تفسیر عیاشی: زراره به نقل از یکی از آن دو [امام باقر یا امام صادق علیهما السلام]: گفتم زبیر در جنگ بدر حاضر بود؟ فرمود: بله اما در جنگ جمل فرار کرد؛ اگر با مؤمنین می­جنگید به خاطر این جنگ، هلاک می گشت، هر چند پیش از آن با کفار جنگیده بود، «پس همانا بازگشتی به خشم خدا کرده» هنگامی که پا به فرار گذاشت.

روایت99.

(3)

تفسیر عیاشی: به نقل از اسماعیل بن سری: گفته می­شود که آیه 25 سوره انفال: «وأتّقوا فِتْنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً..» {و از فتنه ای که تنها به ستمکاران شما نمی رسد بترسید..} در باره گروه طلحه و زبیر نازل شده است.

ص: 123

بَنِی هَاشِمٍ رُدُّوا سِلَاحَ ابْنِ أُخْتِکُمْ***وَ لَا تَهِبُوهُ لَا تَحِلُّ مَوَاهِبُهُ

وَ أَیْضاً أَنْشَأَ الْوَلِیدُ لَمَّا ظَفَرَ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام:

أَلَا أَیُّهَا النَّاسُ عِنْدِی الْخَبَرُ***بِأَنَّ الزُّبَیْرَ أَخَاکُمْ غَدَرَ

وَ طَلْحَةَ أَیْضاً حَذَا فِعْلَهُ***وَ یَعْلَی بْنَ مُنَبِّهٍ فِیمَنْ نَفَرَ

فَأَنْشَأَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَبْیَاتاً مِنْهَا:

فِتَنٌ تَحُلُّ بِهِمْ وَ هُنَّ شَوَارِعُ***تُسْقَی أَوَاخِرُهَا بِکَأْسِ الْأُوَلِ

فِتَنٌ إِذَا نَزَلَتْ بِسَاحَةِ أُمَّةٍ***أَذِنَتْ بِعَدْلٍ بَیْنَهُمْ مُتَنَفِّلٍ

فَقَدِمَتْ عَائِشَةُ إِلَی الْحَوْأَبِ وَ هُوَ مَاءٌ نُسِبَ إِلَی الْحَوْأَبِ بِنْتِ کُلَیْبِ بْنِ وَبَرَةَ فَصَاحَتْ کِلَابُهَا فَقَالَتْ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ رُدُّونِی وَ ذَکَرَ الْأَعْثَمُ فِی الْفُتُوحِ وَ الْمَاوَرْدِیُّ فِی أَعْلَامِ النُّبُوَّةِ وَ شِیرَوَیْهِ فِی الْفِرْدَوْسِ وَ أَبُو یَعْلَی فِی الْمُسْنَدِ وَ ابْنُ مَرْدَوَیْهِ فِی فَضَائِلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُوَفَّقُ فِی الْأَرْبَعِینَ وَ شُعْبَةُ وَ الشَّعْبِیُّ وَ سَالِمُ بْنُ أَبِی الْجَعْدِ فِی أَحَادِیثِهِمْ وَ الْبَلاذُرِیُّ وَ الطَّبَرِیُّ فِی تَارِیخَیْهِمَا أَنَّ عَائِشَةَ لَمَّا سَمِعَتْ نُبَاحَ الْکِلَابِ قَالَتْ أَیُّ مَاءٍ هَذَا فَقَالُوا الْحَوْأَبُ قَالَتْ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ إِنِّی لَهِیَهْ قَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ وَ عِنْدَهُ نِسَاؤُهُ یَقُولُ لَیْتَ شِعْرِی أَیَّتُکُنَّ تَنْبَحُهَا کِلَابُ الْحَوْأَبِ وَ فِی رِوَایَةِ الْمَاوَرْدِیِّ أَیَّتُکُنَّ صَاحِبَةُ الْجَمَلِ الْأَدْبَبِ تَخْرُجُ فَتَنْبَحُهَا کِلَابُ الْحَوْأَبِ یُقْتَلُ مِنْ یَمِینِهَا وَ یَسَارِهَا قَتْلَی کَثِیرَةٌ تَنْجُو بَعْدَ مَا کَادَتْ تُقْتَلُ فَلَمَّا نَزَلَتِ الْخُرَیْبَةَ قَصَدَهُمْ عُثْمَانُ بْنُ حُنَیْفٍ وَ حَارَبَهُمْ فَتَدَاعَوْا إِلَی الصُّلْحِ فَکَتَبُوا بَیْنَهُمْ کِتَاباً أَنَّ لِعُثْمَانَ دَارَ الْإِمَارَةِ وَ بَیْتَ الْمَالِ وَ الْمَسْجِدَ إِلَی أَنْ یَصِلَ إِلَیْهِمْ عَلِیٌّ فَقَالَ طَلْحَةُ لِأَصْحَابِهِ فِی السِّرِّ وَ اللَّهِ لَئِنْ قَدِمَ عَلِیٌّ الْبَصْرَةَ لَنُؤْخَذَنَّ بِأَعْنَاقِنَا فَأَتَوْا عَلَی عُثْمَانَ بَیَاتاً فِی لَیْلَةٍ ظَلْمَاءَ وَ هُوَ یُصَلِّی بِالنَّاسِ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ وَ قَتَلُوا مِنْهُمْ خَمْسِینَ رَجُلًا وَ اسْتَأْسَرُوهُ وَ نَتَفُوا شَعْرَهُ وَ حَلَقُوا رَأْسَهُ وَ حَبَسُوهُ

ص: 118

روایت100.

(1) مجالس شیخ مفید: ابوعثمان موذن بنی افصی می­گوید از امیرالمومنین علیه السلام شنیدم که وقتی طلحه و زبیر برای جنگ با او خارج شدند فرمود: دلیل من برای جنگ با طلحه و زبیر این است که آنان با میل و رغبت و نه از روی اکراه با من بیعت کردند اما بی دلیل بیعت خود را شکستند. سپس این آیه را تلاوت فرمود: «وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فی دینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ» {و اگر سوگندهای خود را پس از پیمان خویش شکستند و شما را در دینتان طعن زدند، پس با پیشوایان کفر بجنگید، چرا که آنان را هیچ پیمانی نیست، باشد که [از پیمان شکنی] باز ایستند}.

روایت101.

(2)مجالس شیخ مفید: ابو سهل بن مالک به نقل از پدرش می­گوید: هنگام عزیمت علی بن ابیطالب علیه السلام از مدینه به سمت بصره من نزد مغیره بن شعبه بودم که عمار بن یاسر رضی الله عنه آمد. عمار به مغیره گفت: ای مغیره آیا می­خواهی به خداوند عزوجل ملحق شوی؟ او گفت: چگونه؟ عمار پاسخ داد: این درخواست را اجابت کن که در این­ صورت هم اجر پیشینیان و سرور آیندگان می­شوی.

ص: 124

فَبَلَغَ ذَلِکَ سَهْلَ بْنَ حُنَیْفٍ فَکَتَبَ إِلَیْهِمَا أُعْطِی اللَّهَ عَهْداً لَئِنْ لَمْ تُخِلُّوا سَبِیلَهُ لَأَبْلُغَنَّ مِنْ أَقْرَبِ النَّاسِ إِلَیْکُمَا فَأَطْلَقُوهُ ثُمَّ بَعَثَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الزُّبَیْرِ فِی جَمَاعَةٍ إِلَی بَیْتِ الْمَالِ فَقَتَلَ أَبَا سَالِمَةَ الزُّطِّیَّ فِی خَمْسِینَ رَجُلًا وَ بَعَثَتْ عَائِشَةُ إِلَی أَحْنَفَ تَدْعُوهُ فَأَبَی وَ اعْتَزَلَ بِالْجَلْحَاءِ مِنَ الْبَصْرَةِ فِی فَرْسَخَیْنِ وَ هُوَ فِی سِتَّةِ آلَافٍ فَأَمَّرَ عَلِیٌّ سَهْلَ بْنَ حُنَیْفٍ عَلَی الْمَدِینَةِ وَ قُثَمَ بْنَ الْعَبَّاسِ عَلَی مَکَّةَ وَ خَرَجَ فِی سِتَّةِ آلَافٍ إِلَی الرَّبَذَةِ وَ مِنْهَا إِلَی ذِی قَارٍ وَ أَرْسَلَ الْحَسَنَ وَ عَمَّاراً إِلَی الْکُوفَةِ وَ کَتَبَ إِلَیْهِمْ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ وَ وَلِیِّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی أَهْلِ الْکُوفَةِ جَبْهَةِ الْأَنْصَارِ وَ سَنَامِ الْعَرَبِ ثُمَّ ذَکَرَ فِیهِ قَتْلَ عُثْمَانَ وَ فِعْلَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ وَ عَائِشَةَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ دَارَ الْهِجْرَةِ قَدْ قَلَعَتْ بِأَهْلِهَا وَ قَلَعُوا بِهَا وَ جَاشَتْ جَیْشَ الْمِرْجَلِ وَ قَامَتِ الْفِتْنَةُ عَلَی الْقُطْبِ فَأَسْرِعُوا إِلَی أَمِیرِکُمْ وَ بَادِرُوا عَدُوَّکُمْ فَلَمَّا بَلَغَا الْکُوفَةَ قَالَ أَبُو مُوسَی الْأَشْعَرِیُّ یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیماً وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً الْآیَةَ فَسَکَّنَهُ عَمَّارٌ فَقَالَ أَبُو مُوسَی هَذَا کِتَابُ عَائِشَةَ تَأْمُرُنِی أَنْ تَکُفَّ أَهْلَ الْکُوفَةِ فَلَا تَکُونَنَّ لَنَا وَ لَا عَلَیْنَا لِیَصِلَ إِلَیْهِمْ صَلَاحُهُمْ فَقَالَ عَمَّارٌ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَهَا بِالْجُلُوسِ فَقَامَتْ وَ أَمَرَنَا بِالْقِیَامِ لِنَدْفَعَ الْفِتْنَةَ فَنَجْلِسُ فَقَامَ زَیْدُ بْنَ صُوحَانَ وَ مَالِکٌ الْأَشْتَرُ فِی أَصْحَابِهِمَا وَ تَهَدَّدُوهُ فَلَمَّا أَصْبَحُوا قَامَ زَیْدُ بْنَ صُوحَانَ وَ قَرَأَ الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ الْآیَاتِ ثُمَّ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ سِیرُوا إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ انْفِرُوا إِلَیْهِ أَجْمَعِینَ تصببوا [تُصِیبُوا] الْحَقَّ رَاشِدِینَ ثُمَّ قَالَ عَمَّارٌ هَذَا ابْنُ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ یَسْتَنْفِرُکُمْ فَأَطِیعُوهُ فِی کَلَامٍ لَهُ

ص: 119

مغیره به او گفت: شاید هم بهتر از آن ای ابا یقظان. عمار گفت: آن چیست؟ مغیره گفت: اینکه وارد خانه­های خود شده و در آن را ببندیم تا اینکه آبها از آسیاب بیفتد و با بصیرت خارج شویم و مانند کسی نباشیم که از چاله درآید و در چاه بیفتد.

عمار به او گفت: هیهات هیهات! آیا جهالت پس از آگاهی و کوری پس از بینایی؟ اما به این سخن من گوش بده، به خدا قسم مرا نمی­بینی مگر در میان گروه نخستی که به دستور امیرالمومنین به این جهاد می­شتابند خواهی دید.

گفت: پس امیرالمؤمنین علیه السلام بر ایشان وارد شد و فرمود: ای ابا یقظان این مرد یک چشم به تو چه می گوید؟ به خدا قسم او همواره حق را با باطل در می­آمیزد و با آن می­پوشاند و به بخشهایی از دین که موافق با دنیا باشد متمسک می­شود. وای بر تو ای مغیره! این دعوتی است که هرکس اجابت کند وارد بهشت می­شود. مغیره گفت: ای امیرالمومنین! تو راست می­گویی اگر با تو نباشم بر علیه تو هم نخواهم بود.

روایت102.

(1) رجال کَشّی: نقل شده است که عایشه از بصره نامه­ای به زید بن صوحان در کوفه با مضمون زیر نوشت: از عایشه همسر پیامبر صلی الله علیه و آله به پسر مخلص خود زید بن صوحان، اما بعد؛ به محض رسیدن این نامه من به تو، در خانه خود بمان و مردم را از یاری علی بن ابیطالب دور بدار تا فرمانم به تو برسد.

وقتی زید نامه او را خواند گفت: به او دستوری داده شده و به ما دستوری دیگر، اما او فرمان داده شده به ما را اجرا کرده است و به ما امر کرده که دستوری را که به او داده شده ما اجرا کنیم؛ به او دستور داده شده که در خانه بماند و به ما دستور داده شده که به جنگ بپردازیم تا فتنه­ای در میان نباشد و السلام.

روایت103.

(2) کشف الغمة: از جنگهای امام علی علیه السلام جنگ جمل است. پیمان شکنان در مقابل امام صف آرایی کردند

ص: 125

وَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ صلوات الله علیهما أَجِیبُوا دَعَوْتَنَا وَ أَعِینُونَا عَلَی مَا بُلِینَا بِهِ فِی کَلَامٍ لَهُ فَخَرَجَ قَعْقَاعُ بْنُ عَمْرٍو وَ هِنْدُ بْنُ عَمْرٍو وَ هَیْثَمُ بْنُ شِهَابٍ وَ زَیْدُ بْنَ صُوحَانَ وَ الْمُسَیَّبُ بْنُ نَجَبَةَ وَ یَزِیدُ بْنُ قَیْسٍ وَ حُجْرُ بْنُ عَدِیٍّ وَ ابْنُ مَخْدُوجٍ وَ الْأَشْتَرُ یَوْمَ الثَّالِثِ فِی تِسْعَةِ آلَافٍ فَاسْتَقْبَلَهُمْ عَلِیٌّ عَلَی فَرْسَخٍ وَ قَالَ مَرْحَباً بِکُمْ أَهْلَ الْکُوفَةِ وَ فِئَةَ الْإِسْلَامِ وَ مَرْکَزَ الدِّینِ فِی کَلَامٍ لَهُ وَ خَرَجَ إِلَی عَلِیٍّ مِنْ شِیعَتِهِ مِنْ أَهْلِ الْبَصْرَةِ مِنْ ربیعته [رَبِیعَةَ] ثَلَاثَةُ آلَافِ رَجُلٍ وَ بَعَثَ الْأَحْنَفُ إِلَیْهِ إِنْ شِئْتَ أَتَیْتُکَ فِی مِائَتَیْ فَارِسٍ فَکُنْتُ مَعَکَ وَ إِنْ شِئْتَ اعْتَزَلْتُ بِبَنِی سَعْدٍ فَکَفَفْتُ عَنْکَ سِتَّةَ آلَافِ سَیْفٍ فَاخْتَارَ علیه السلام اعْتِزَالَهُ..

الْأَعْثَمُ فِی الْفُتُوحِ أَنَّهُ کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَیْهِمَا أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی لَمْ أُرِدِ النَّاسَ حَتَّی أَرَادُونِی وَ لَمْ أُبَایِعْهُمْ حَتَّی أَکْرَهُونِی وَ أَنْتُمَا مِمَّنْ أَرَادَ بَیْعَتِی ثُمَّ قَالَ علیه السلام بَعْدَ کَلَامٍ وَ دَفْعُکُمَا هَذَا الْأَمْرَ قَبْلَ أَنْ تَدْخُلَا فِیهِ کَانَ أَوْسَعَ لَکُمَا مِنْ خُرُوجِکُمَا مِنْهُ بَعْدَ إِقْرَارِکُمَا.

الْبَلَاذُرِیُّ لَمَّا بَلَغَ عَلِیّاً قَوْلُهُمَا مَا بَایَعْنَاهُ إِلَّا مُکْرَهَیْنِ تَحْتَ السَّیْفِ قَالَ أَبْعَدَهُمَا اللَّهُ أَقْصَی دَارٍ وَ أَحَرَّ نَارٍ (1).

الْأَعْثَمُ وَ کَتَبَ إِلَی عَائِشَةَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّکِ خَرَجْتِ مِنْ بَیْتِکِ عَاصِیَةً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِرَسُولِهِ مُحَمَّدٍ تَطْلُبِینَ أَمْراً کَانَ عَنْکِ مَوْضُوعاً ثُمَّ تَزْعُمِینَ أَنَّکِ تُرِیدِینَ الْإِصْلَاحَ بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ فَخَبِّرِینِی مَا لِلنِّسَاءِ وَ قَوْدِ الْعَسَاکِرِ وَ الْإِصْلَاحِ بَیْنَ النَّاسِ

ص: 120

و بیعت خود را با او نقض نمودند و عهد شکستند و ناجوانمردی به خرج دادند و بر او خروج کردند، و مردم را با خود متفق کرده و بیعت با وی را بی ارزش دانستند، و دل بر فتنه انگیزی و محاربه امیر المؤمنین علیه السلام نهادند لذا بعلت خروج آنان از حکم الهی امیر المؤمنین چاره را در جنگ با آنان دید.

طلحه و زبیر نخستین کسانی بودند که با امام بیعت کردند و سپس دیگران به شکستن و نقض آن تشویق نمودند. آن­دو عایشه را شوراندند و طرفداران خود را جمع نموده و بجانب بصره براه افتادند. دام های فتنه را برای امام گشودند و لشکری را جمع آورده با اسباب جنگ به بهانه خونخواهی عثمان در صدد جنگ با امیر المؤمنین بر آمدند در حالی که می­دانستند امام علیه السلام نه قاتل عثمان بود و نه دستور قتل وی را داده بود.

و عجیب­ آنکه عایشه پیش از این در مدینه مردم را به کشتن عثمان تحریک و ترغیب می­نمود و می گفت: این پیر خرفت را بکشید خدا او را بکشد که او سنت رسول را به فراموشی سپرده در حالی که هنوز جامه او کهنه نشده است. پیش از آنکه عثمان کشته شود او از مدینه به قصد مکه خارج شد و پس از کشته شدن او قصد بازگشت به مدینه را کرد اما در راه شنید عثمان کشته شده است و مردم با امیر المؤمنین علیه السلام بیعت کرده اند از این رو بسیار خشمگین شد، به سوی مکه بازگشت و گفت: خونخواه عثمان خواهم بود. به او گفته شد: ای ام المؤمنین تو دستور قتل او را می­دادی و حال این­گونه سخن می­گویی! گفت او را در آن­ وقت که من می­گفتم نکشتند تا اینکه توبه کرد و همانند نقره مذاب مجدداً به اصل خود بازگشت و سپس او را کشتند.

طلحه و زبیر به طور پنهانی از مدینه خارج شدند و در مکه به عایشه ملحق شدند و او را با خود به بصره بردند.

امیر المؤمنین علیه السلام به قصد رویارویی با آنان از مدینه حرکت کرد. وقتی به نزدیکی بصره رسید نامه­ای به طلحه و زبیر با مضمون زیر نوشت:

پس از یاد خدا و درود شما می دانید گر چه پنهان می دارید که من برای حکومت در پی مردم نرفته، تا آنان به سوی من آمدند، و من با آنان بیعت نکرده تا آن که آنان مرا مجبور به بیعت کردند، و شما دو نفر از کسانی بودید که مرا خواستند و بیعت کردند. شما دو نفر با من نه از روی ترس قدرتی مسلّط بود، و نه به خاطر متاعی که پیشکش شما کرده باشم. اگر شما دو نفر از روی میل و انتخاب بیعت کردید تا دیر نشده (از راهی که در پیش گرفته اید) باز گردید، و در پیشگاه خدا توبه کنید. و اگر در با اکراه بیعت کردید، به اظهار طاعت و پنهان داشتن گناه پیمان شکنی راه بازخواست از خودتان را به روی من گشودید.

و تو ای زبیر شهسوار قریش و تو ای طلحه ریش سفید مهاجرین و اگر در آغاز بیعت کنار می رفتید (و بیعت نمی کردید) آسان تر بود که بیعت کنید و سپس به بهانه سرباز زنید.

ص: 126

وَ طَلَبْتِ کَمَا زَعَمْتِ بِدَمِ عُثْمَانَ وَ عُثْمَانُ رَجُلٌ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ وَ أَنْتِ امْرَأَةٌ مِنْ بَنِی تَیْمِ بْنِ مُرَّةَ وَ لَعَمْرِی إِنَّ الَّذِی عَرَضَکِ لِلْبَلَاءِ وَ حَمَلَکِ عَلَی الْعَصَبِیَّةِ لَأَعْظَمُ إِلَیْکِ ذَنْباً مِنْ قَتَلَةِ عُثْمَانَ وَ مَا غَضِبْتِ حَتَّی أَغْضَبْتِ وَ لَا هِجْتِ حَتَّی هَیَّجْتِ فَاتَّقِی اللَّهَ یَا عَائِشَةُ وَ ارْجِعِی إِلَی مَنْزِلِکِ وَ أَسْبِلِی عَلَیْکِ سِتْرَکِ (1) وَ قَالَتْ عَائِشَةُ قَدْ جَلَّ الْأَمْرُ عَنِ الْخِطَابِ احْکُمْ کَمَا تُرِیدُ فَلَنْ نَدْخُلَ فِی طَاعَتِکَ فَأَنْشَأَ حبیب [خُبَیْبُ] بْنُ یَسَافٍ الْأَنْصَارِیُّ:

أَبَا حَسَنٍ أَیْقَظْتَ مَنْ کَانَ نَائِماً***وَ مَا کَانَ مَنْ یُدْعَی (2) إِلَی الْحَقِّ یَتْبَعُ

وَ إِنَّ رِجَالًا بَایَعُوکَ وَ خَالَفُوا***هَوَاکَ وَ أَجْرَوْا فِی الضَّلَالِ وَ ضَیَّعُوا

وَ طَلْحَةُ فِیهَا وَ الزُّبَیْرُ قَرِینُهُ***وَ لَیْسَ لِمَا لَا یَدْفَعُ اللَّهُ مَدْفَعٌ

وَ ذِکْرُهُمْ قَتْلَ ابْنِ عَفَّانَ خُدْعَةٌ***هُمْ قَتَلُوهُ وَ الْمُخَادِعُ یُخْدَعُ

وَ سَأَلَ ابْنُ الْکَوَّاءِ وَ قَیْسُ بْنُ عَبَّادٍ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَنْ قِتَالِ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ فَقَالَ إِنَّهُمَا بَایَعَانِی بِالْحِجَازِ وَ خَلَعَانِی بِالْعِرَاقِ فَاسْتَحْلَلْتُ قِتَالَهُمَا لِنَکْثِهِمَا بَیْعَتِی.

تَارِیخَیِ الطَّبَرِیِّ وَ الْبَلاذُرِیِّ أَنَّهُ ذَکَرَ مَجِی ءَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ إِلَی الْبَصْرَةِ قَبْلَ الْحَسَنِ (3) فَقَالَ یَا سُبْحَانَ اللَّهِ أَ مَا کَانَ لِلْقَوْمِ عُقُولٌ أَنْ یَقُولُوا وَ اللَّهِ مَا قَتَلَهُ غَیْرُکُمْ.

ص: 121

اما در مورد اینکه می­گویید من قاتل عثمان هستم، پس بیایید بین من و شما از اهل مدینه کسانی که از من و شما کناره گرفته اند قضاوت کنند، سپس هر کدام به اندازه جرمی که در آن حادثه داشته، مسؤولیّت آن را پذیرا باشد. عثمان فرزندانی دارد اگر او مظلومانه کشته شده است آن­طور که شما می­گویید آنان اولیاء دم او هستند. شما دو نفر از مهاجرین که با من بیعت کردید و پیمان شکستید و مادر خود را از خانه­اش که خداوند به ماندن در آن امر کرده بود خارج کردید و خداوند برای شما کافی است. و السلام.

امام علیه السلام خطاب به عایشه نوشت: اما بعد: تو با تخطی از امر خداوند عزوجل و رسولش محمد صلی الله علیه و آله برای طلب چیزی که برای تو واجب نیست خروج کردی و پنداشتی که در میان مسلمانان به اصلاح می­پردازی. بگو زنان را چه به فرماندهی نظامیان. تو آن­گونه که پنداشتی طالب خون عثمان شده­ای حال آنکه عثمان از بنی امیه بود و تو زنی از بنی تمیم بن مُرّه هستی. قسم به جانم گناه تو که متعصبانه راهی سرزمینهای مختلف شده­ای بالاتر از گناه قاتلان عثمان است. به خشم نیامدی مگر آن که تو را به خشم واداشتند و به هیجان نیامدی مگر آن که تو را به هیجان آوردند. ای عایشه از خدا بترس و به خانه­ات بازگرد و حجاب خود را بر سر کن. عایشه جواب داد: کار از سرزنش گذشته است ما از تو اطاعت نخواهیم کرد هر طور که می­خواهی قضاوت کن والسلام.

روایت104.

(1) تفسیر فرات: ابوالطفیل گفت: از امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علی السلام شنیدم که می گفت: صحابه پیامبر که سخنان آن حضرت را حفظ کرده بودند و عایشه بنت ابوبکر می­دانند که پیامبر اصحاب جمل و اصحاب خوارج را لعن کرده است. «وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیاط»{و در بهشت درنمی آیند مگر آنکه شتر در سوراخ سوزن داخل شود.}

ص: 127

تاریخ الطبری قال یونس النحوی: فکرت فی أمر علی و طلحة و الزبیر إن کانا صادقین أن علیا قتل عثمان فعثمان هالک و إن کذبا علیه فهما هالکان:

تاریخ الطبری قال رجل من بنی سعد:

صنتم حلائلکم و قدتم أمکم***هذا لعمری قلة الإنصاف

أمرت بجر ذیولها فی بیتها*** فهوت تشق البید بالإیجاف

عرضا یقاتل دونها أبناؤها*** بالنبل و الخطی و الأسیاف

و أنفذ أمیر المؤمنین زید بن صوحان و عبد الله بن عباس فوعظاها و خوفاها.

وَ فِی کِتَابِ رامش افزای أَنَّهَا قَالَتْ لَا طَاقَةَ لِی بِحُجَجِ عَلِیٍّ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ لَا طَاقَةَ لَکِ بِحُجَجِ الْمَخْلُوقِ فَکَیْفَ طَاقَتُکِ بِحُجَجِ الْخَالِقِ.

روایت105.

(1) اصول کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: طلحه و زبیر مردی از طایفه عبد القیس را که خداش نام داشت خدمت امیر المؤمنین صلوات اللَّه علیه فرستادند و به او گفتند: ما ترا به سوی مردی می