بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار المجلد 31

ترجمه بحارالانوار جلد 31: فتنه ها و محنت ها - 4

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

اشاره

ص: 2

ص: 2

ص: 3

ص: 3

ص: 4

ص: 4

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: (ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ)، قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا یَجْتَمِعُ حُبُّنَا وَ حُبُّ عَدُوِّنَا فِی جَوْفِ إِنْسَانٍ، إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَجْعَلْ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ، فَیُحِبُّ بِهَذَا وَ یُبْغِضُ بِهَذَا، فَأَمَّا مُحِبُّنَا فَیُخْلِصُ الْحُبَّ لَنَا کَمَا یَخْلُصُ الذَّهَبُ بِالنَّارِ لَا کَدَرَ فِیهِ، فَمَنْ أَرَادَ أَنْ یَعْلَمَ حُبَّنَا فَلْیَمْتَحِنْ قَلْبَهُ، فَإِنْ شَارَکَهُ فِی حُبِّنَا حُبَّ عَدُوِّنَا فَلَیْسَ مِنَّا وَ لَسْنَا مِنْهُ، وَ اللَّهُ عَدُوُّهُمْ وَ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ اللَّهُ عَدُوٌّ لِلْکَافِرِینَ. (1)

ص: 5

بسم الله الرحمن الرحیم

از ابا جعفر علیه السلام درباره این آیه «ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ» {خداوند برای هیچ مردی در درونش دو دل ننهاده است} روایت است که: علی بن ابیطالب علیه السلام فرمود: محبت به ما با دوستی با دشمنمان در دل یک انسان گرد نمی آید، همانا خداوند در درون هیچ انسانی دو قلب ننهاده است، تا با یکی دوست داشته باشد و با دیگری کینه جویی کند. اما دوستدار ما محبتی خالص به ما دارد چونان طلایی که به آتش خالص گردد و بی شائبه باشد و هر که خواهد بداند محب ما هست یا خیر، دلش را بیازماید، پس اگر جز محبت ما، محبت به دشمنمان نیز در آن باشد، او را با ما پیوندی نیست و ما را با او رابطه ای نیست و خداوند دشمن ایشان است و جبرئیل و میکائیل و خداوند دشمن کافران است. (1)

ص: 5

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ، عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: لَیْسَ النَّاصِبُ مَنْ نَصَبَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ، لِأَنَّکَ لَا تَجِدُ رَجُلًا یَقُولُ: أَنَا أُبْغِضُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ، وَ لَکِنَّ النَّاصِبَ مَنْ نَصَبَ لَکُمْ وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّکُمْ تَتَوَلَّوْنَّا وَ أَنَّکُمْ مِنْ شِیعَتِنَا(1)

ص: 6

ابا عبدالله علیه السلام: ناصبی (دشمن توطئه گر) کسی نیست که علیه ما اهل بیت با توطئه گری، دشمنی نماید، چرا که هیچ انسانی را نخواهی یافت که بگوید: من به محمد و آل محمد کینه دارم، بلکه ناصب کسی است که می داند شما پیرو ما هستید و شیعه ما می باشید و با این حال علیه شما دشمنی و توطئه چینی می کند. (1)

ص: 6

ادامه بابها ی کتاب فقنه ها و محنت ها - 4

ادامه باب بیست و سوم؛ شروح معایب عمر و استدلال به آنها بر علیه مخافین

طعن چهاردهم؛ در بیان اینکه او بدعتهای بسیاری در دین وارد کرده است

از جمله: نماز تراویح

چرا که این نماز بدعت(1)

است، زیرا روایت شده است از: پیامبر صلی الله علیه و آله: ای مردمان! همانا نماز نافله به جماعت در شب ماه رمضان بدعت است(2)

و نماز چاشتگاه هم بدعت است، هان پس در شب ماه رمضان به جماعت نماز نافله بر پا نکنید و نماز وقت چاشتگاه نخوانید، چرا که اندک بنا بر سنت برتر است از بسیار بنا بر بدعت. هان که هر بدعتی گمراهی است و هر گمراهی راه به آتش دارد. (3)

و روایت شده که عمر در شب ماه رمضان از خانه برون رفت و در مسجد چراغهای روشن را دید و پرسید: چیست این چراغها؟ گفتند مردم برای نماز نافله اختیاری گرد آمده اند و او گفت: بدعت است و نیک بدعتی است! (4)

و روایت شده که امیر المومنین علیه السلام آنگاه که در کوفه نزد وی گرد آمدند و از وی خواستند

ص: 7

یَنْصَبَ لَهُ (1) إِمَاماً یُصَلِّی بِهِمْ نَافِلَةَ شَهْرِ رَمَضَانَ، زَجَرَهُمْ وَ عَرَّفَهُمْ أَنَّ ذَلِکَ خِلَافُ السُّنَّةِ، فَتَرَکُوهُ وَ اجْتَمَعُوا لِأَنْفُسِهِمْ وَ قَدَّمُوا بَعْضَهُمْ، فَبَعَثَ إِلَیْهِمُ الْحَسَنَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَدَخَلَ عَلَیْهِمُ الْمَسْجِدَ وَ مَعَهُ الدِّرَّةُ، فَلَمَّا رَأَوْهُ تَبَادَرُوا الْأَبْوَابَ وَ صَاحُوا:

وَا عُمَرَاهْ؟!.

هذه الروایات أوردها السیّد رحمه اللّه فی الشافی (2)و حاصل الاستدلال أنّ التراویح کانت بدعة جماعتها، بل أصلها، و(3) وضعها و أمر بها عمر و کلّ بدعة حرام، أمّا الأولی فلاعترافه بکونه بدعة کما مرّ.

و روی عنه صاحب النهایة (4) و غیره (5) من علمائهم.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (6) وَ مُسْلِمٌ (7) فِی صَحِیحِهِمَا، وَ صَاحِبُ جَامِعِ الْأُصُولِ (8) عَنْ أَبِی سَلَمَةَ أَنَّهُ سَأَلَ عَائِشَةَ: کَیْفَ کَانَتْ صَلَاةُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فِی رَمَضَانَ؟. فَقَالَتْ (9): مَا کَانَ (10) یَزِیدُ فِی رَمَضَانَ وَ لَا فِی غَیْرِهَا عَلَی إِحْدَی عَشْرَةَ رَکْعَةً، یُصَلِّی أَرْبَعاً فَلَا تَسْأَلُ عَنْ حُسْنِهِنَّ وَ طُولِهِنَّ، ثُمَّ یُصَلِّی أَرْبَعاً فَلَا تَسْأَلُ (11) عَنْ حُسْنِهِنَّ وَ طُولِهِنَّ، ثُمَّ یُصَلِّی ثَلَاثاً (12)، فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَ تَنَامُ قَبْلَ أَنْ

ص: 8

که برایشان امامی تعیین کند که نافله ماه رمضان را پیشنمازشان گردد، او ایشان را به تندی بازداشت و به ایشان فهماند که این خلاف سنت است و آنان وی را رها کرده و برای خود تجمع کرده و یکی از خودشان را پیشنماز کردند پس امام علیه السلام، حسن علیه السلام را نزد ایشان فرستاد و او تازیانه به دست، در مسجد بر ایشان وارد شد و آنان چون وی را دیدند بسوی درها دویدند و فریاد زدند: واعُمراه! (ای فریاد حسرت ما بر تباهی عمر!)

این روایتها را سید رحمه الله در الشافی(1)

آورده و حاصل استدلال اینکه نماز تراویح به جماعت بدعت است بلکه در اصل و وضع نمودن آن و عمر بود که به آن دستور داد و هر بدعتی حرام است و اما به جماعت بدعت بودن آن، بخاطر اعتراف خود عمر به بدعت بودن آن، چنانکه گذشت، می باشد و مولف النهایة(2)

و دیگر(3)

علمای اهل سنت این قضیه را از عمر روایت کرده اند.

بخاری(4)

و مسلم(5)

در صحیح هر دو ایشان و مولف جامع الاصول(6)

از ابی سلمة روایت می کنند که وی از عایشه پرسید: نماز رسول خدا صلی الله علیه در رمضان چگونه بود؟ وی گفت: نه در ماه رمضان و نه غیر آن، بیشتر از یازده رکعت نافله نمی خواند. چهار رکعت نماز می گزارد و چه حاجت که از حُسن و طول آن بپرسی، سپس چهار رکعت دیگر می خواند و چه حاجت که از حُسن و طول آن بپرسی و آنگاه سه رکعت می خواند. گفتم ای رسول خدا آیا پیش از آنکه نماز وتر بخوانی، می خوابی؟

ص: 8

تُوتِرَ؟. قَالَ: یَا عَائِشَةُ! إِنَّ عَیْنَیَّ تَنَامَانِ وَ لَا یَنَامُ قَلْبِی.

وَ رَوَی مُسْلِمٌ (1) وَ صَاحِبُ الْجَامِعِ (2) أَیْضاً، عَنْ أَبِی سَلَمَةَ، قَالَ: أَتَیْتُ عَائِشَةَ، فَقُلْتُ: أَیْ أُمَّةِ! أَخْبِرِینِی عَنْ صَلَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ؟.

فَقَالَتْ: کَانَتْ صَلَاتُهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ غَیْرِهِ ثَلَاثَ عَشْرَةَ رَکْعَةً بِاللَّیْلِ، مِنْهَا رَکْعَتَا الْفَجْرِ.

وَ رَوَیَا (3) رِوَایَاتٍ أُخَرَ قَرِیبَةً مِنْ ذَلِکَ.

وَ رُوِیَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (4)، عَنْ زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ، قَالَ: احْتَجَرَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] حُجَیْرَةً بِخَصَفَةٍ أَوْ حَصِیرٍ، قَالَ عَفَّانُ: فِی الْمَسْجِدِ، وَ قَالَ عَبْدُ الْأَعْلَی: فِی رَمَضَانَ، فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یُصَلِّی فِیهَا، قَالَ:

فَتَبِعَ (5) إِلَیْهِ رِجَالٌ وَ جَاءُوا یُصَلُّونَ بِصَلَاتِهِ، قَالَ: ثُمَّ جَاءُوا إِلَیْهِ (6) فَحَضَرُوا وَ أَبْطَأَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] عَنْهُمْ فَلَمْ یَخْرُجْ إِلَیْهِمْ، فَرَفَعُوا أَصْوَاتَهُمْ وَ حَصَّبُوا الْبَابَ (7)، فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] مُغْضَباً، فَقَالَ لَهُمْ: مَا زَالَ بِکُمْ صَنِیعُکُمْ حَتَّی ظَنَنْتُ أَنَّهُ سَتُکْتَبُ (8) عَلَیْکُمْ، فَعَلَیْکُمْ بِالصَّلَاةِ فِی

ص: 9

فرمود: ای عائشه! به راستی که چشمانم می خوابند ولی دلم در خواب نیست.

همچنین مسلم(1)

و مولف الجامع(2)

از ابی سلمة روایت می کنند که گفت به نزد عایشه رفتم و گفتم: ای مادرم! مرا از نماز رسول خدا صلی الله علیه آگاه ساز! وی گفت: نماز وی در ماه رمضان و غیر آن سیزده رکعت در شب و از جمله آن دو رکعت نماز صبح بود.

و این دو روایات دیگری شبیه به این روایت کرده اند. (3)

در جامع الاصول از زید بن ثابت روایت است که: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با بوریا و یا حصیر حجره ای کوچک درست کرد، عفان گوید در مسجد و عبد الاعلی گوید در ماه رمضان، و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از خانه برون رفته و در آن نماز می خواند. گوید: مردانی ره او گرفته و آمدند و با او نماز خواندند. گوید: سپس یک شب حاضر شدند و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درنگ نمود و از درون حجره اش به نزد ایشان بیرون نیامد، پس صدا برآوردند و سنگریزه های کوچک بر در او انداختند، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برافروخته برون آمد و همچنان این کارتان را انجام می دهید به حدی که گمان دارم که این کار بر شما نوشته می شود، پس در خانه هاتان نماز بخوانید

ص: 9

بُیُوتِکُمْ، فَإِنَّ خَیْرَ صَلَاةِ الْمَرْءِ فِی بَیْتِهِ إِلَّا الصَّلَاةَ الْمَکْتُوبَةَ.

أخرجه البخاری (1) و مسلم (2)و أخرج أبو داود (3) و لم یذکر: فی رمضان.

وَ فِی رِوَایَةِ النَّسَائِیِّ (3): أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] اتَّخَذَ حُجْرَةً فِی الْمَسْجِدِ مِنْ حَصِیرٍ فَصَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فِیهَا لَیَالِیَ فَاجْتَمَعَ (4) إِلَیْهِ نَاسٌ ثُمَّ فُقِدَ (5) صَوْتُهُ لَیْلَةً فَظَنُّوا أَنَّهُ قَدْ نَامَ، فَجَعَلَ بَعْضُهُمْ یَتَنَحْنَحُ لِیَخْرُجَ فَلَمْ یَخْرُجْ، فَلَمَّا خَرَجَ لِلصُّبْحِ قَالَ: مَا زَالَ بِکُمُ الَّذِی رَأَیْتُ مِنْ صَنِیعِکُمْ حَتَّی خَشِیتُ أَنْ یُکْتَبَ عَلَیْکُمْ، وَ لَوْ کُتِبَ عَلَیْکُمْ مَا قُمْتُمْ بِهِ، فَصَلُّوا أَیُّهَا النَّاسُ فِی بُیُوتِکُمْ، فَإِنَّ أَفْضَلَ الصَّلَاةِ صَلَاةُ الْمَرْءِ فِی بَیْتِهِ إِلَّا الْمَکْتُوبَةَ (6).

وَ عَنْ أَنَسٍ (7)، قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یُصَلِّی (8) فِی رَمَضَانَ، فَجِئْتُ فَقُمْتُ إِلَی جَنْبِهِ وَ جَاءَ رَجُلٌ فَقَامَ أَیْضاً حَتَّی کُنَّا رَهْطاً، فَلَمَّا أَحَسَّ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] أَنَا خَلْفَهُ جَعَلَ یَتَجَوَّزُ (9) فِی الصَّلَاةِ، ثُمَّ دَخَلَ رَحْلَهُ

ص: 10

چرا که بهترین نماز فرد نماز در خانه اش است مگر نماز واجب.

بخاری (1)

و مسلم(2)

آنرا به سند ذکر کرده و ابو داود(3)

به سند ذکر کرده و لفظ در رمضان را نیاورده است .

نسائی روایت می کند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حجره ای از حصیر در مسجد برگرفت و چندین شب در آن نماز گزارد و مردمانی نزد وی گرد آمدند و آنگاه شبی صدای پیامبر را نشنیدند و گمان گردند که خفته است و یکی از ایشان برای اینکه پیامبر خارج شود چند بار گلو صاف کرد و حضرت خارج نشد و چون برای نماز صبح بیرون آمد، فرمود: همچنان این کاری که از شما دیدم را تکرار می کنید که می ترسم بر شما نوشته شود و اگر بر شما نوشته می شد آنرا انجام نمی دادید، پس ای مردمان در خانه هایتان نماز بگزارید چه آنکه برترین نماز انسان نماز او در خانه اش است مگر نماز واجب. (4)

و از انس(5) روایت است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در ماه رمضان نماز می خواند که آمدم و کنار او ایستادم و مردی دیگر آمد و ایستاد تا آنکه هفت هشت ده تن شدیم و چون پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم احساس کرد که من پشت او هستم، شروع به مختصر کردن نماز کرد و سپس به منزل خود رفت

ص: 10

فَصَلَّی صَلَاةً لَا یُصَلِّیهَا عِنْدَنَا، قَالَ: قُلْنَا لَهُ حِینَ خَرَجَ (1): أَ فَطَنْتَ بِنَا (2) اللَّیْلَةَ؟.

قَالَ: نَعَمْ، ذَاکَ الَّذِی حَمَلَنِی عَلَی مَا صَنَعْتُ.

و قد ذکر (3) أخبارا کثیرة نحوا ممّا ذکرنا ترکناها لقلّة الجدوی فی تکرارها.

فظهر من بعض (4) أخبارهم أنّه صلّی اللّه علیه و آله ما کان یزید فی شهر رمضان شیئا من النوافل، و من بعضها أنّه صلّی اللّه علیه و آله لم یرض بإیقاع النافلة جماعة، فإبداع هذا العدد المخصوص فی الشریعة (5) و جعلها سنّة أکیدة بدعة لم یأمر بها النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و لم یأت بها، فظهر أنّ قول بعضهم أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أتی بها ثم ترکها من غیر نسخ- لا مستند له، و لو کانت سنّة مرغوبا فیها و مندوبا إلیها، فلم کان یترکه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و یخرج إلیهم مغضبا، و یقول: علیکم بالصلاة فی بیوتکم؟! و لا کان یترک صلاته و یهرب منهم، و لا خلاف فی أنّ الجماعة فی کلّ صلاة تجوز فیها عبادة، و لها فضل عظیم، فلو جازت فی هذه الصلاة و فی غیرها من النوافل لما أغضبه الاجتماع، و لا کان یأمرهم بالصلاة فی بیوتهم فی غیر المکتوبة.

و أمّا التعلیل الوارد فی روایاتهم المرویّة عن الکذّابین المشهورین فلا یخفی علی عاقل أنّه من مفتریاتهم، و لیس فی أخبار أهل البیت علیهم السلام شی ء من ذلک، فإنّ المواظبة علی الخیر و الاجتماع علی الفعل المندوب إلیه لا یصیر سببا لأن یفرض علی الناس، و لیس الربّ تعالی غافلا عن وجوه المصالح حتّی یتفطّن بذلک

ص: 11

و نمازی خواند که نزد ما نخواند و چون بیرون آمد گفتم آیا شب گذشته از حضور ما آگاه گشتی؟ فرمود آری و همان باعث شد که چنان رفتار کردم.

اخبار(1) بسیار دیگری نظیر آنچه ذکر شد، وارد شده که بدلیل عدم افاده ، آنرا تکرار نمی کنیم.

از برخی اخبار ایشان روشن می شود که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در ماه رمضان چیزی بر نافله خود نمی افزوده و از برخی اخبار چنین در می یابیم که حضرت صلی الله علیه و آله و سلم به واجب نمودن نافله بصورت جماعت راضی نبوده و بدعت افکندن این عدد مخصوص در شریعت(2)

و به شکل سنت حتمی درآوردن آن بدعتی است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آن امر نکرده و از سوی خدا برای مسلمین نیاورده است. و روشن می شود که این سخن برخی از ایشان که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این نماز را آورده سپس بدون نسخ آنرا ترک نموده است، هیچ سندی ندارد و اگر سنتی پسندیده و مستحب شده بود، چرا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می بایست آنرا ترک می کرد و برافروخته از درون حجره اش بسوی آن بیرون می آمد و میگفت: در خانه هایتان نماز بخوانید؟! و اگر چنین بود، هرگز نمازش را رها نمی کرد و از ایشان دوری نمی جست. و خلافی نیست در اینکه جماعت در هر نمازی جایز باشد عبادت است و فضل بسیار دارد و اگر دراین نماز و نافله های غیر آن جایز بود، به جماعت خواندن وی را خشمگین نمی کرد و ایشان را در نمازهای غیر واجب به اقامه در خانه امر نمی فرمود.

اما علت تراشی های وارد شده در روایات نقل شده از دروغگویان مشهور ایشان، بر هیچ خردمندی پوشیده نیست که از افتراهای ایشان است و در اخبار منقول از اهل بیت علیهم السلام هیچ اثری از آن نیست، چه آنکه استمرار در عمل خیر و انجام جمعی کار مستحب، نمی تواند سبب آن گردد که بر مردمان واجب گردد و خداوند تعالی از وجه مصلحتهای بشر بی خبر نیست که با این اجتماع ایشان بدان راه یابد

ص: 11

الاجتماع، و یظهر له الجهة المحسنة لإیجاب الفعل، و کیف أمرهم صلّی اللّه علیه و آله مع ذلک الخوف بأن یصلوها فی بیوتهم؟ و لم لم یأمرهم بترک الرواتب خشیة الافتراض (1) ثم المناسب لهذا التعلیل أن یقول: خشیت أن یفرض علیکم الجماعة فیها، لا أن یفرض علیکم صلاة اللیل، کما فی بعض روایاتهم. و قد ذهبوا إلی أنّ الجماعة مستحبة فی بعض النوافل کصلاة العید و الکسوف و الاستسقاء و الجنازة، و لم یصر (2) الاجتماع فیها سببا للافتراض، و لم ینه عن الجماعة فیها لذلک، فلو صحّت الروایة لکانت محمولة علی أنّ المراد النهی عن تکلّف ما لم یأمر اللّه به، و التحذیر من أن یوجب علیهم صلاة اللیل لارتکاب البدعة فی الدین، ففیه دلالة واضحة علی قبح فعلهم و أنّه مظنّة العقاب، و إذا کان کذلک فلا یجوز ارتکابه بعد ارتفاع الوحی أیضا.

و أمّا أنّ عمر ابتدعها، فلا خلاف فیه (3) و أمّا أنّ کلّ بدعة ضلالة، فقد استفیض (4) فی أخبار الخاصّة (5) و العامّة.

ص: 12

و وجهی که واجب نمودن آن کار را نیک جلوه دهد، برایش کشف گردد و چگونه است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با وجود این ترس و نگرانی، به ایشان فرمود تا آن نماز را در خانه شان بخوانند ؟ و چرا ایشان را از بیم مفروض و به شکل واجب در آمدن نمازهای نافله در سنت، به ترک این نمازها وانداشت؟ آنگاه سخن مناسب در این بیان علت آنست که بگوید: بیم آن داشتم که جماعت در این نماز بر شما واجب گردد، نه اینکه- بر اساس برخی روایتهای ایشان- بگوید (بیم آن داشتم که) نماز شب بر شما واجب گردد. و گفته اند که جماعت در برخی نمازهای نافله چون نماز عید و کسوف و استسقاء و نماز میت مستحب است ولی به جماعت خواندن آن سبب واجب شدن آن نگشته است و بخاطر احتراز از چنین امری، از به جماعت خواندن آنها منع نشده است. این روایت اگر هم درست باشد، حمل بر آنست که مراد نهی از انجام دادن متکلفانه آنچه خداوند امر نکرده است، می باشد و هشدار است از اینکه بخاطر ایجاد بدعت در دین، نماز شب بر ایشان واجب گردد و در این سخن، دلالت آشکاری بر زشتی این کردار ایشان و اینکه گمان مجازات الهی درباره آن برود، هست. و اگر چنین باشد، اکنون بخصوص پس از منتفی گشتن وحی، اقدام به این عمل جایز نیست. و اما اینکه عمر به بدعت آنرا ایجاد نمود، مورد اختلاف نمی باشد(1)

ولی اینکه هر بدعتی گمراهی است، در اخبار خاص(2) و عام راویان آمده است.

ص: 12

فَرَوَی مُسْلِمٌ (1) فِی صَحِیحِهِ، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یَقُولُ فِی خُطْبَتِهِ: أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ خَیْرَ الْحَدِیثِ کِتَابُ اللَّهِ، وَ خَیْرَ الْهَدْیِ هَدْیُ مُحَمَّدٍ، وَ شَرَّ الْأُمُورِ مُحْدَثَاتُهَا، وَ کُلَّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ (2).

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (3) وَ مُسْلِمٍ (4)، عَنْهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] أَنَّهُ قَالَ: مَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِی فَلَیْسَ مِنِّی(5)

وَ رَوَیَا (6) أَیْضاً عَنْهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، أَنَّهُ قَالَ: مَا بَالُ أَقْوَامٍ یَتَنَزَّهُونَ عَنِ الشَّیْ ءِ أَصْنَعُهُ، فَوَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْلَمُهُمْ (7) بِاللَّهِ وَ أَشَدُّهُمْ لَهُ خَشْیَةً (8).

وَ رَوَیَا(9) أَیْضاً لَهُ، عَنْهُ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: مَنْ عَمِلَ عَمَلًا

ص: 13

مسلم(1) در صحیح از جابر بن عبدالله روایت می کند که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در خطبه خود فرمود: اما پس از حمد الهی، بهترین سخنان کتاب خدا و برترین هدایت، هدایت محمد و بدترین امور نوآورده های آن است و هر بدعتی گمراهی است. (2)

بخاری(3) و مسلم(4)

از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت می کنند که فرمود: هر که از سنت من رویگردان شود، از من نیست. (5)

و هم آن دو(6) از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کنند: چه می شود مردمانی را که از کاری که من می کنم، برکنار رفته و دوری می جویند، به خدا سوگند که من آگاه ترین ایشان به خدا و پر خشیت ترین ایشان در برابر وی هستم. (7)

و همچنین از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده اند: هر که کاری کند که فرمان ما بر آن نباشد، عملش مردود است. (8)

ص: 13

لَیْسَ عَلَیْهِ أَمْرُنَا فَهُوَ رَدٌّ (1)

وَ حَکَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (2)، عَنِ التِّرْمِذِیِّ (3) وَ أَبِی دَاوُدَ (4)، عَنِ الْعِرْبَاضِ بْنِ سَارِیَةَ: إِیَّاکُمْ وَ مُحْدَثَاتِ الْأُمُورِ، فَإِنَّ کُلَّ مُحْدَثَةٍ بِدْعَةٌ، وَ کُلَّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ (5).

وَ قَالَ فِی فَتْحِ الْبَارِی شَرْحِ الْبُخَارِیِّ- (6): قَدْ أَخْرَجَ أَحْمَدُ بِسَنَدٍ جَیِّدٍ، عَنْ عَصِیفِ بْنِ الْحَارِثِ، قَالَ ..: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ: مَا أَحْدَثَ قَوْمٌ بِدْعَةً إِلَّا رُفِعَ مِنَ السُّنَّةِ مِثْلُهَا.

و أخبارنا فی ذلک متواترة (7)، و ما زعمه بعض فقهاء العامّة (8) من انقسام البدعة بالأقسام الخمسة لا وجه له (9) بل یظهر من عموم النصوص أنّ کلّ ما أحدث فی الدین ممّا لم یرد فی الشریعة خصوصا أو عموما فهو بدعة محرّمة، فکلّ ما فعل علی وجه العبادة و لم یکن مستفادا من دلیل شرعیّ عامّ أو خاصّ فهو بدعة و تشریع، سواء کان فعلا مستقلا أو وصفا لعبادة متلقّاة من الشارع، کفعل

ص: 14

مولف جامع الاصول(1)

از ترمذی(2)

و ابی داود(3)

به نقل از العرباض بن ساریة نقل می کند: مباد شما را پیروی از امور من­درآوردی، چرا که هر من­درآورده ای بدعت است و هر بدعتی گمراهی. (4)

و در فتح الباری(5)

در شرح صحیح بخاری آمده است و احمد بن حنبل به سندی خوب آنرا اخراج نموده از عصیف بن الحارث که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود هیچ مردمی بدعتی نیاوردند مگر آنکه به اندازه آن، از سنت کاسته (و گرفته) شود .

اخبار موجود در این زمینه متواتر(6)

است و آنچه برخی فقیهان عامه(7)

درباره تقسیم شدن بدعت به پنچ گونه بیان کرده اند، خالی از صحت است بلکه از کلیت متون دریافت می شود که هر آنچه از امور غیر مذکور در کلیات و جزئیات شریعت، در دین حادث کنند، بدعتِ حرام شمرده است و هر چه که به منظور عبادت انجام دهند و متکی بر دلیل شرعی عام یا خاصی نباشد، بدعت و شریعت سازی است، چه آنکه عملی مستقل باشد یا شکلی از عبادتی قابل دریافت و برگرفته از دین اسلام باشد همچون انجام

ص: 14

الواجب علی وجه الندب و بالعکس، و إیجاب وصف خاصّ فی عبادة مخصوصة، فلو أوجب أحد إیقاع الطواف مثلا جماعة، أو زعمه مستحبّا، أو استحبّ عددا مخصوصا فی الصلاة.

و بالجملة، کلّ فعل أو وصف فی فعل أتی به المکلّف علی غیر الوجه الذی وردت به الشریعة، و تضمّن تغییر حکم شرعیّ و إن کان بالقصد و النیة فلا ریب فی أنّه بدعة و ضلالة.

و أمّا ما دلّ علیه دلیل شرعیّ سواء کان قولا أو فعلا عامّا أو خاصّا فهو من السنّة.

و قد ظهر من روایاتهم أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لم یصلّ عشرین رکعة یسمّونها: التراویح، و إنّما کان یصلّی ثلاث عشرة رکعة، و لم یدلّ شی ء من روایاتهم التی ظفرنا بها علی استحباب هذا العدد المخصوص فضلا عن الجماعة فیها، و الصلاة و إن کانت خیرا موضوعا یجوز قلیلها و کثیرها إلّا أنّ القول باستحباب عدد مخصوص منها فی وقت مخصوص علی وجه الخصوص بدعة و ضلالة، و لا ریب فی أنّ المتّبعون لسنّة عمر یزعمونها علی هذا الوجه سنّة وکیدة، بل عزیمة، و یجعلونها من شعائر دینهم.

و لو سلّمنا انقسام البدعة بالأقسام الخمسة و تخصیص کونها ضلالة بالبدعة المحرّمة، فلا ریب أنّ هذا ممّا عدّوه من البدع المحرّمة لما عرفت، و الأقسام الأخری من البدع التی عدوها لیست من هذا القبیل، بل هی ممّا ورد فی الشریعة عموما أو خصوصا فلا ینفعهم التقسیم، و اللّه الهادی إلی الصراط المستقیم.

یک امر واجب بصورت غیرواجب و داوطلبانه و عکس آن و یا واجب کردن یک وصف خاص در عبادتی بخصوص و مثلا اگر کسی طواف به جماعت را ایجاد کند یا آنرا مستحب معرفی کند یا اینکه در نماز، شمار رکعات بخصوصی را مستحب شمرد، (از مصادیق این قضیه است). و به طور کلی هر کردار یا شکلی از یک کردار که فرد افراط کار آنرا به وجهی که در شریعت نیامده، جاری سازد و این دگرگون نمودن یک حکم شرعی را هر چند اگر در قصد و نیت آن باشد، در برداشته باشد، هیچ شکی در بدعت و ضلالت بودن آن نیست. و اما هر آنچه که یک نشانه و دلیل شرعی بر آن دلالت کند چه قول یا فعل، عام یا خاص باشد، از سنت می باشد.

از روایات ایشان برمی آید که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آن بیست رکعتی که ایشان آنرا تراویح می نامند، بجای نیاورده بلکه تنها سیزده رکعت می خوانده و در روایات ایشان که به دست رسیده، نشانی از آنچه بیانگر مستحب بودن این عدد بخصوص، گذشته از به جماعت خواندن آن، باشد، یافت نمی شود و نماز اگر چه که خیری است وضع شده که اندک و بسیار آن جایز است ولی ادعای اینکه رکعات بخصوصی از آن در وقتی بخصوص به شکل مخصوص مستحب است، بدعت و گمراهی است و شکی نیست که پیروان این سنت عمر مدعی هستند که این نمازشان به این شکل سنتی استوار بلکه از فرایض الهی است و آنرا از شعائر دین خود قرار می دهند.

و حتی اگر به تقسیم بندی بدعت به اقسام پنجگانه و اختصاص ضلالت بودن آن به بدعتِ حرام شمرده، قائل باشیم؛ شکی نیست که این نماز، چنانکه دریافتی، از جمله بدعت هایی است که آنرا حرام شمرده اند و گونه های دیگر بدعت که برشمرده اند، نظیر این نبوده بلکه از اموری است که بطور کلی یا جزیی در شریعت وارد شده است و این تقسیم بندی ایشان را بهره ای نرساند و خداوند خود هدایتگر به راه استوار است.

و دیگر از بدعتهای عمر اینکه وی جزیه را

اشاره

از آنچه که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مقرر فرموده بود(1)

افزون نمود و این بنا بر مذاهب چهارگانه فقیهان ایشان مگر نزد احمد در یک روایت، حرام است. (2)

و از دیگر موارد: اینکه وی بر اراضی سواد (درختزارهای بیرون شهر) نیز خراج بست

و حق صاحبان خمس را از آن به آنها نداد.

و او آنرا وقف بر جمیع مسلمانان قرار داد و مخالفان به همه این مسائل اعتراف دارند و ابن ابی الحدید(3)

ص: 15

المخالفون، و قد صرّح بها ابن أبی الحدید (1) و غیره، و کلّ ذلک مخالف للکتاب و السنّة و بدعة فی الدین.

قال العلّامة رحمه اللّه فی کتاب منتهی المطلب (2): أرض السواد هی الأرض المغنومة من الفرس التی فتحها عمر بن الخطاب، و هی سواد العراق، و حده فی العرض من منقطع الجبال بحلوان (3) إلی طرف القادسیة المتّصل بعذیب من أرض العرب، و من تخوم الموصل طولا إلی ساحل البحر ببلاد عبادان من شرقیّ دجلة، فأمّا الغربی الذی یلیه البصرة فإسلامیّ (4) مثل شطّ عثمان بن أبی العاص و ما والاها کانت سباخا و مواتا فأحیاها (5) ابن أبی العاص و سمیت هذه الأرض:

سوادا، لأنّ الجیش لّما خرجوا من البادیة رأوا هذه الأرض و التفاف شجرها فسمّوها: السواد لذلک (6)، و هذه الأرض فتحت عنوة، فتحها عمر بن الخطاب ثم بعث إلیها بعد فتحه ثلاث أنفس: عمّار بن یاسر علی صلاتهم أمیرا، و ابن مسعود قاضیا و والیا علی بیت المال، و عثمان بن حنیف علی مساحة الأرض، و فرض لهم فی کلّ یوم شاة شطرها (7) مع السواقط لعمّار، و شطرها للآخرین (8)،

ص: 16

و غیر او بدان تصریح کرده اند و همه این امور مخالف قران و سنت و بدعت در دین است.

علامه رحمه الله در کتاب منتهی المطلب گفته است: ارض سواد، سرزمینهای به غنیمت گرفته شده از ایرانیان است که عمر بن الخطاب فتح کرده بود و منظور سرزمین عراق است و مرزهای آن در عرض از نقطه پایان کوهستانها در حلوان تا انتهای قادسیه که به منطقه عذیب از سرزمینهای عرب متصل است، بوده و در طول از مرزهای موصل تا ساحل دریا در سرزمین آبادان در شرق دجله است و اما سمت غربی آن که بصره در جانب آن است از اراضی اسلامی نظیر رود عثمان بن ابی العاص و پیرامون که شوره زارها و بایرهایی بود که ابن ابی العاص آنرا آباد کرد و این سرزمینها سواد نامیده شدند، زیرا که سپاهیان چون از بیابان برون آمدند این سرزمینها و پر شاخ و برگی درختان آنرا دیدند و به این خاطر آنرا: سواد (سیاهی، چیزی که از دور به سیاهی می زند)نامیدند. این سرزمین به قهر و خشونت گرفته شد و عمر بن الخطاب آنرا فتح نمود و پس از فتح سه تن را بسوی آن فرستاد: عمار بن یاسر بعنوان امیر بر نماز ایشان، ابن مسعود بعنوان قاضی و مسوول بیت المال و عثمان بن حنیف بعنوان پیمایشگر اراضی و برای هر روز ایشان یک گوسفند مقرر کرد که نیمی از آن به همراه شکنبه و احشاء از آن عمار بود و نیم دیگر از آنِ دو نفر دیگر

ص: 16

و مسح عثمان بن حنیف أرض الخراج، و اختلفوا فی مبلغها (1) فقال الساجی (2):

اثنان و ثلاثون ألف ألف جریب، و قال أبو عبیدة: ستة و ثلاثون ألف ألف جریب، ثم ضرب علی کلّ جریب نخل عشرة دراهم، و علی الکرم ثمانیة دراهم (3)، و علی جریب الشجر و الرطبة ستة دراهم، و علی الحنطة أربعة دراهم، و علی الشعیر درهمین، ثم کتب (4) بذلک إلی عمر فأمضاه (5).

و روی أنّ ارتفاعهما کان فی عهد عمر مائة و ستین ألف ألف درهم، فلمّا کان زمن الحجّاج رجع إلی ثمانیة عشر ألف ألف درهم(6)، فلمّا ولی عمر بن عبد العزیز رجع إلی ثلاثین ألف ألف درهم فی أوّل سنة، و فی الثانیة بلغ ستین ألف ألف درهم، فقال: لو عشت سنة أخری لرددتها إلی(7) ما کان فی أیّام عمر، فمات فی (8) تلک السنة، فلمّا أفضی الأمر إلی أمیر المؤمنین (علیه السلام) أمضی ذلک، لأنّه لم یمکنه أن یخالف و یحکم بما یجب عنده فیه.

قال الشیخ رحمه اللّه-: و الذی یقتضیه المذهب أنّ هذه الأراضی و غیرها من البلاد التی فتحت عنوة یخرج خمسها لأرباب الخمس و أربعة الأخماس الباقیة تکون للمسلمین قاطبة، الغانمون و غیرهم سواء فی ذلک، و یکون للإمام النظر فیها و یقبلها و یضمنها بما شاء و یأخذ ارتفاعها (9) و یصرفه فی مصالح المسلمین و ما

ص: 17

و عثمان بن حنیف اراضی خراج را ارزیابی نمود و در مقدار آن اختلاف نمودند و الساجی گفت سی و دو هزار هزار جریب و ابو عبیده گفت سی و شش هزار هزار جریب و آنگاه بر هر جریب از نخلستانها، ده درهم مالیات بست و بر انگور هشت درهم و بر جریب درختان و سبزی کاریها شش درهم و بر گندم چهار درهم و بر جو دو درهم و آنگاه سیاهه آنرا به عمر نوشت و او آنرا امضاء کرد.(1)

و روایت شده که در زمان عمر اوج عدد خراج تا صد و شصت هزار هزار درهم نیز بالا رفت و چون زمان حجاج شد، این عدد به هجده هزار هزار درهم رسید و چون عمر بن عبدالعزیز حاکم این سرزمینها گشت، در سال اول به سی هزار هزار درهم بازگشت و در سال دوم به شصت هزار هزار درهم اوج گرفت، و او خود گفت که اگر یک سال دیگر عمر کنم آنرا به آنچه که در زمان عمر بود بازمیگردانم ولی او در همان سال درگذشت و چون امر به امیر المومنین علیه السلام منتهی گشت، آن را عملی کرد چرا که برای او امکان نداشت با او مخالفت کند و بدانچه در نظرش برای آن منطقه واجب بود، حکم کند.

شیخ رحمه الله میگوید: آنچه که مذهب ما اقتضاء می کند آنست که این زمینها و سرزمینهای دیگری که به قهر و زور فتح شده، خمسش برای مستحقان خمس است و چهار پنجم دیگر برای کل مسلمین است و غنیمت گیرندگان و دیگران در آن یکسانند و امام امت اسلامی می تواند در آن نظر دهد و آنرا بپذیرد و هر حکمی خواهد با مسئولیت خود انجام دهد و سرریز درآمدهای آنرا (از بیت المال) برداشته و در جهت مصلحت مسلمانان

ص: 17

ینوبهم من (1) سدّ الثغور و تقویة المجاهدین و بناء القناطر (2) و غیر ذلک من المصالح، و لیس للغانمین فی هذه الأرضین علی وجه التخصیص شی ء، بل هم و المسلمون فیه سواء، و لا یصحّ بیع شی ء من (3) هذه الأرضین و لا هبته و لا معاوضته و لا تملّکه و لا وقفه و لا رهنه و لا إجارته و لا إرثه، و لا یصحّ أن یبنی دورا و منازل و مساجد و سقایات و لا غیر ذلک من أنواع التصرّف الذی یتبع (4) الملک، و متی فعل شی ء من ذلک کان التصرّف باطلا و هو باق علی الأصل.

ثم قال رحمه اللّه: و علی الروایة التی رواها أصحابنا أنّ کلّ عسکر أو فرقة غزت (5)بغیر أمر الإمام فغنمت تکون الغنیمة للإمام خاصّة، تکون هذه الأرضون و غیرها ممّا فتحت بعد الرسول صلّی اللّه علیه و آله إلّا ما فتح فی أیّام أمیر المؤمنین علیه السلام إن صحّ شی ء من ذلک (6) للإمام خاصّة، و تکون من جملة الأنفال التی له خاصّة لا یشرکه فیها غیره. انتهی کلامه رفع اللّه مقامه.

و هر امر دیگری که بدان دچارند از محافظت مرزها و حمایت رزمندگان و ساخت پلها و دیگر مصلحتهای مردمان خرج نماید و هیچ چیز در این سرزمینها ویژه غنیمت گیرندگان نیست بلکه ایشان با دیگر مسلمانان در آن برابرند و فروختن، بخشیدن، معاوضه ، تملک، وقف نمودن، به رهن دادن، اجاره دادن و ارث بردن چیزی از آنها جایز نیست و درست نیست که در آن خانه یا منزلگاه یا مسجد یا آبشخور و یا هر شکل دیگری از دخل و تصری که موجب تملک می گردد، انجام شود و اگر هر قسمی از این امور انجام شود، تصرفی باطل بوده و این زمینها به حال خود باقی خواهند بود.

آنگاه شیخ رحمه الله گوید: بنا بر روایتی که اصحاب ما روایت کرده اند مبنی بر اینکه هر سپاه یا گروهی که بدون دستور امام جنگ نماید و غنایمی ببرد، آن غنایم از آن امام خواهد بود؛ این زمینها و غیر آن که پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فتح شده، غیر از آنچه که در زمان امیر المومنین علیه السلام فتح شده، اگر چیزی از آن سالم ماند، از آن امام خواهد بود، و از جمله انفال می باشد که مخصوص اوست و کسی را در آن با وی شراکتی نیست. پایان کلام شیخ رفع الله مقامه.

می گویم: بدعت در این امر از چند وجه است:

اول

بازداشتن حق مستحقین خمس که مخالفت با متن صریح آیه خمس و نیز با سنت نبی صلی الله علیه و آله دارد. چنانکه ابن ابی الحدید(1)

ذکر می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خیبر را تقسیم کرده و آنرا جزء غنایم به شمار آورد و خمس آنرا برای خمس گیرندگان جدا نمود.(2)

ص: 18

و کان الباعث علی ذلک إضعاف جانب بنی هاشم، و الحذر من أن یمیل الناس إلیهم لنیل الحطام فینتقل إلیهم الخلافة فینهدم ما أسّسوه یوم السقیفة و شیّدوه بکتابة الصحیفة.

و انگیزه آن، تضعیف جانب بنی هاشم و بیمناکی از اینکه مردمان برای بدست آوردن اموال به ایشان گرایش پیدا کنند و خلافت به دست ایشان افتد و آنچه را که خود در روز سقیفه بنیان نهادند و با نگاشتن قران از سوی خود پایه گذاری کردند، ویران شود.

دوم

بازداشتن غنیمت گیرندگان از برخی حقوق خود از زمینهای خراج و وقف نمودن آن بر منافع عموم مسلمین. و این امر بخاطر این اعتراف ایشان که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم زمین به قهر فتح شده را بین غنیمت گیرندگان تقسیم نمود بر آنها لازم نمود(1)

و شافعی(2)

و انس بن مالک(3)

و الزبیر و بلال نیز چنانکه مخالفان خود ذکر کرده اند، به این قول، نظر داده اند. (4)

ص: 19

و ما ذکروه من أنّه عوّض الغانمین و وقفها فهو (1) دعوی بلا ثبت، بل یظهر من کلام الأکثر خلافه، کما یستفاد من کلام ابن أبی الحدید (2) و غیره..

و این قول ایشان که پیامبر غنیمت گیرندگان را مالی دیگر داد و آنرا وقف کرد، ادعایی اثبات نشده است بلکه از کلام بیشتر راویان خلاف آن ثابت است نظیر آنچه از سخن ابن ابی الحدید و دیگران دریافت می شود .

سوم

اینکه سیره رفتاری پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره سرزمینهای به زور فتح شده آن بود که سهم خود را از غلات آن اخذ می کرد و نه با درهمهای مشخص و در ادامه سخنانی در این زمینه در باب علت آنکه برخی از بدعتها در زمان خود را تغییر نداد، خواهد آمد.

و منها: أنّه زاد الجزیة عمّا قرّرها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله

و هو حرام علی مذهب فقهائهم الأربعة إلّا أحمد فی روایة

و از دیگر بدعتهای وی تبعید کردن نصر بن الحجاج و ابو ذویب از مدینه بدون هیچگونه گناه بود.

چه اینکه ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه(1)

از محمد بن سعید روایت می کند که گفت: در حالیکه عمر در یکی از راههای اصلی شهر مدینه چرخ می زد، صدای زنی را شنید که از درون اندرونی اش فریاد برمی آورد:

ص: 20

هل من سبیل إلی خمر فأشربها*** أم هل سبیل إلی نصر بن حجّاج

إلی فتی ماجد الأعراق مقتبل*** سهل المحیّا کریم غیر ملجاج

تنمیه أعراق (1) صدق حین تنسبه*** أخی(2) قداح عن المکروب فیّاج (3)

سامی النّواظر من بهر له (4) قدم***یضی ء صورته فی الحالک الدّاجی

فقال (5): ألا لا أری (6) معی رجلا تهتف به العواتق فی خدورهنّ! عَلَیَّ بنصر بن حجّاج، فَأُتِیَ به، و إذا هو أحسن الناس وجها و عینا و شعرا، فأمر بشعره فجزّ، فخرجت له وجنتان کأنّهما قمر، فأمره أن یعتم فأعتم، ففتن النساء (7) بعینیه، فقال عمر: لا و اللّه لا تساکننی بأرض أنا بها. فقال: و لم یا أمیر المؤمنین؟!. قال: هو ما أقول لک، فسیّره إلی البصرة.

و خافت المرأة (8) التی تسمّع (9)عمر منها ما سمع أن یبدر إلیها منه شی ء،

ص: 21

شعر:

- آیا هیچ راهی هست به شرابی تا بنوشم آنرا ، یا هیچ راهی هست بسوی نصر بن حجاج.

- به سوی جوانی شکوهمند تبار و بس جوان و شاداب، که آرام چهره و بخشنده است و لجباز نیست.

- چون نسب وی را بیان کنی، ریشه و نژاد صدق و راستی وی را والایی می بخشد، قدح به دست است و بسیار غمدیدگان را آرام و دلخوش می کند.

- چشمانش به بالا می نگرد و از دیرباز درخشندگی خیره کننده دارد و صورتش در شب تیره و تار می درخشد .

پس عمر گفت: هان در کنار خود مردی نمی بینم که زنان بالغ بی شوهر در اندرونی­هاشان به فریاد خوانندش. نصر بن حجاج را بیاورید و او را آوردند و ناگاه بدید که خوش روی و موی و دیده ترین مردمان است و دستور داد که مو و ریشش را بزنند پس لپهایی چون ماه پدیدار گشت، پس دستور داد که روی بپوشاند پس چنین کرد ولی همچنان به چشمانش از زنان دل می­ربود. پس عمر گفت که به خدا که هرگز در جایی که من هستم، ساکن نخواهی گشت. گفت چرا ای امیر مومنان؟ گفت: همین که من می گویم، و او را به بصره روانه نمود. زنی که عمر آن ابیات شعر را با گوش تیز کردن از وی شنیده بود ترسید که از سوی عمر حکمی متوجه وی شود.

ص: 21

فدسّت إلیه أبیاتا:

قل للأمیر الذی یخشی بوادره*** ما لی و للخمر أو نصر بن حجّاج

إنّی بلیت أبا حفص بغیرهما*** شرب الحلیب و طرف فاتر ساجی

لا تجعل الظنّ حقّا أو تبیّنه*** إنّ السّبیل سبیل الخائف الراجی

ما منیة قلتها عرضا بضائرة*** و النّاس من هالک قدما و من ناجی

إنّ الهوی رمیة التقوی فقیّده*** حفظی أقرّ بألجام و أسراجی

(1) فبکی عمر، و قال: الحمد للّه الذی قیّد الهوی بالتقوی.

و کان لنصر أمّ فأتی علیه حین و اشتدّ علیها غیبة ابنها، فتعرّضت لعمر بین الأذان و الإقامة، فقعدت له علی الطریق، فلمّا خرج یرید الصلاة هتفت به و قالت: یا أمیر المؤمنین! لأجاثینّک (2) غدا بین یدی اللّه عزّ و جلّ، و لأخاصمنّک إلیه، أجلست عاصما (3) و عبد اللّه إلی جانبیک و بینی و بین ابنی الفیافی (4) و القفار و المفاوز و الأمیال (5)؟!. قال: من هذه؟. قیل: أمّ نصر بن الحجّاج. فقال لها:

یا أمّ نصر! إنّ عاصما و عبد اللّه لم یهتف بهما العواتق من وراء الخدور.

قال (6): و روی عبد اللّه بن یزید (7)، قال: بینا عمر یعس ذات لیلة إذ (8) انتهی إلی باب مجاف و امرأة تغنّی بشعر:

ص: 22

پس ابیاتی را برای وی فرستاد:

- به امیری که از اقدامات سریع وی هراس دارند بگو مرا چه با نصر بن حجاج.

- ای ابا حفص من به غیر آن دو مبتلا هستم: نوشیدن شیر و چشمی فروافتاده و بی حرکت.

- هرگز گمان را حقیقت مپندار مگر آنکه آنرا به روشنی دریافته باشی، این راه، راه این دمخور با خوف و رجاء است.

- آرزویی که بی قصد و غرضی بر زبان راندم، ضرری ندارد و این در حالیکه مردمان از قدیم الایام یکی جان به در برده و دیگری هلاک گشته است.

- هوی و هوس چون چرنده ایست که پرهیزکاری آنرا به بند می کشد تا آنکه به افسار و زینها سر نهد.(1)

پس عمر گریست و گفت سپاس خدایی راست که هوی و هوس را با پرهیزکاری بند بر پای نهاد. نصر را مادری بود که چون پسر مدتی پیش وی نبود، غیبت او بر مادر گران آمد و میان اذان و اقامه به سراغ عمر آمد و سر راه او نشست و چون وی برای نماز خارج می شد، او را صدا زد و گفت: ای امیر مومنان، سوگند که فردا روز پیش روی خداوند عز و جل، به حق خواهی در برابر تو بر سر زانو بلند شوم و به نزد وی با تو جدال پیش می گیرم. عاصم و عبدالله را در دو پهلوی خود نشانده ای و میان من و پسرم فاصله بیابانها و خشک راهها و شوره زارها و کوه هاست؟! گفت کیست این؟ گفتند مادر نصر بن حجاج است. پس به او گفت ای ام نصر! عاصم و عبدالله را زنان بی شوهر از پشت پرده هاشان صدا نزده اند.

گوید(2): عبدالله بن یزید روایت کرد که در حالیکه عمر شبی پاسبانی می کرد به دری رسید که زنی از ورای آن شعری به غناء می خواند:

ص: 22

هل من سبیل إلی خمر فأشربها*** أم هل سبیل إلی نصر بن حجّاج

و ذکر نحو ما مرّ.

ثم (1)روی عن الأصمعی .. أنّ نصر بن الحجّاج کتب إلی عمر کتابا هذه صورته: لعبد اللّه عمر أمیر المؤمنین من نصر بن حجّاج: سلام علیک، أمّا بعد، یا أمیر المؤمنین!(2)

لعمری لئن سیّرتنی أو (3) حرمتنی*** لما نلت من عرضی علیک حرام

أ إن (4) غنّت الذلفاء (5) یوما بمنیة*** و بعض أمانیّ النّساء غرام

ظننت بی الظّنّ الّذی لیس بعده*** بقاء فما لی فی النّدیّ کلام (6)

و أصبحت منفیّا (7) علی غیر ریبة (8)*** و قد کان لی بالمکّتین مقام

سیمنعنی عمّا(9) تظنّ تکرّمی*** و آباء صدق صالحون (10) کرام

ص: 23

- هوی و هوس چرنده ایست که پرهیزکاری آنرا به بند می کشد تا آنکه به افسار و زینها سر نهد.

- آیا هیچ راهی هست به شرابی تا بنوشم آنرا ، یا هیچ راهی هست بسوی نصر بن حجاج. و در ادامه نظیر آنچه گذشت را ذکر می کند.

سپس از اصمعی روایت شده که نصر بن الحجاج به عمر نامه ای نوشت به این شرح: از نصر بن الحجاج به عبدالله عمر امیر مومنان: سلام بر شما. اما بعد، ای امیر مومنان!

- به جانم سوگند که اگر مرا تبعید کنی یا محرومم سازی، هرگز آبرویم را که ریختنش تو را نشاید، نکاهی.

- آیا اگر آن زن ظریف بینی آرزویی را به آواز بخواند، (مرا چنین مجازات می کنی) حال آنکه برخی آرزوهای زنان، از سر دلدادگی است.

- درباره من گمانی بردی که پس از آن مرا بقایی نیست و مرا در میان محفل قوم سخنی نیست.

- بدون هیچگونه اتهامی تبعید شدم حال آنکه مرا در مکه و مدینه منزل بود.

- کرامت و بزرگواریم مرا از آنچه تو می پنداری بر کنار خواهد داشت و نیز پدران راستین صالح و بزرگوار.

ص: 23

و یمنعها ممّا تمنّت صلاتها*** و حال لها فی دینها و صیام(1)

فهاتان حالانا فهل(2) أنت راجع*** فقد جبّ (3) منّی کاهل و سنام

فقال عمر: أما ولی إمارة (4) فلا، و أقطعه أرضا بالبصرة و دارا، فلمّا قتل عمر رکب راحلته و لحق بالمدینة.

قال (5): و روی عبد اللّه بن یزید (6): أنّ عمر خرج لیلة (7) یعس فإذا نسوة یتحدّثن، و إذا هنّ یقلن: أیّ فتیان المدینة أصبح؟. فقالت امرأة منهنّ: أبو ذؤیب و اللّه، فلمّا أصبح عمر سأل عنه، فإذا هو من بنی سلیم، و إذا هو ابن عمّ نصر بن حجّاج، فأتی (8) إلیه، فحضر، فإذا هو أجمل الناس و أملحهم، فلمّا نظر إلیه قال: أنت و اللّه ذئبهنّ! و یکرّرها (9) و یردّدها- لا و الذی نفسی بیده لا تجامعنی بأرض أبدا. فقال: یا أمیر المؤمنین! إن کنت لا بدّ مسیّری فسیّرنی حیث سیّرت ابن عمّی نصر بن الحجّاج (10)، فأمر بتسییره إلی البصرة، فأشخص إلیها.

انتهی ما حکاه ابن أبی الحدید.

و قد روی قصّة نصر بن حجّاج جلّ أرباب السیر (11)، و ربّما عدّ أحبّاء عمر

ص: 24

- و او را از آرزویش نماز و حال او در دین و روزه اش باز می دارد .

- و این دو وجه، حال ما دو طرف است پس آیا تو از این رفتارت بازمیگردی چرا که مرا گرده و کوهان تکه پاره و برکنده شده است.

عمر گفت: تا زمانی که من امارت دارم، نه؛ و در بصره زمینی و خانه ای به او واگذار کرد و چون عمر کشته شد وی بر شترش نشست و به مدینه بازگشت.

گوید: عبدالله بن یزید روایت کند که شبی عمر به پاسبانی روانه کوچه ها گشت و ناگاه شنید زنانی سخن میگویند و چون دقت کرد شنید که می گویند: کدامیک از جوانان مدینه خوشرو تر است. یکی از ایشان گفت به راستی که ابو ذویب. و چون صبح شد عمر درباره وی پرسید و فهمید که او از بنی سلیم است و فهمید که پسر عموی نصر بن حجاج است، پس بسوی او فرستاد و او را آوردند و بدید که او از نیک روی ترین و ملیح ترین مردمان است. پس چون به وی نگریست گفت به خدا که تو گرگ ایشانی و این کلام را چندین بار تکرار کرد. به آنکه جانم در دستش است هرگز با من در یک مکان همنشین نگردی. وی گفت ای امیر مومنان، اگر مرا تبعید می کنی پس مرا به همانجا که پسر عمویم نصر بن الحجاج را فرستادی، تبعید کن. پس دستور داد او را به بصره تبعید کنند و او مستقیم بسوی آنجا روانه گشت. پایان آنچه ابن ابی الحدید نقل میکند. و قصه نصر بن حجاج را بیشتر سیره نویسان روایت کرده اند و چه بسا که دوستداران عمر این مساله را از سیاستهای خوب وی شمرده اند.

ص: 24

ذلک من حسن سیاسته.

و وجه البدعة فیه ظاهر، فإنّ إخراج نصر من المدینة و تغریبه و نفیه عن وطنه بمجرّد أنّ امرأة غنّت بما یدلّ علی هواها فیه و رغبتها إلیه مخالف لضرورة الدین، لقوله تعالی: (وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری (1)، و لا ریب فی(2) أنّ التغریب تعذیب عنیف و عقوبة عظیمة، و لم یجعل اللّه تعالی فی دین من الأدیان حسن الوجه و لا قبحه منشأ لاستحقاق العذاب لا فی الدنیا و لا فی الآخرة، و قد کان یمکنه دفع ما زعمه مفسدة من افتتان (3) النساء به بأمر أخفّ من التغریب و إن کان بدعة أیضا، و هو أن یأمره بالحجاب و ستر وجهه عن النساء أو مطلقا حتی لا یفتتن به أحد.

ثم لیت شعری ما الفائدة فی تسییر نصر إلی البصرة، فهل کانت نساء البصرة أعفّ و أتقی من نساء المدینة، مع أنّها

«مَهْبِطُ إِبْلِیسَ و مَغْرِسُ الْفِتْنَةِ» (4).

؟!. اللّهمّ إلّا أن یقال: لما کانت المدینة یومئذ مستقرّ سلطنة عمر کان القاطنون بها أقرب إلی الضلال ممّن نشأ فی مغرس الفتنة، و قد حمل أصحابنا علی ما یناسب هذا المقام ما روی فی فضائل عمر: ما لقیک الشیطان قطّ سالکا فجّا إلّا سلک فجّا غیر فجّک، و کأنّه المصداق لما قیل:

و کنت امرأ من جند إبلیس فارتقت***بی الحال حتی صار إبلیس من جندی

و هذه البدعة من فروع بدعة أخری له عدّوها (5) من فضائله، قالوا: هو أوّل من عسّ فی عمله بنفسه، و هی مخالفة للنهی الصریح فی قوله تعالی: (وَ لا

ص: 25

و وجه بدعت در این کار مشخص است چرا که اخراج کردن نصر از مدینه و تبعید و طرد او از وطنش به مجرد اینکه زنی غنایی خوانده که نشانه عشقش به وی و دلبستگی اش به او بوده، مخالف با ضرورت دین است چرا که خدایتعالی می فرماید: (وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری)(1)-:

و هیچ باربرداری بار [گناه] دیگری را برنمی دارد) و شکی نیست که تبعید کردن، شکنجه ای سخت و مجازاتی شدید است و خداوند تبارک و تعالی در هیچ دینی از ادیان خوبرویی یا زشترویی را منشآ عذاب در دنیا و آخرت قرار نداده است و عمر می توانست آنچه را که مفسده فریفته شدن زنان به او انگاشته، به روشی آسان تر از تبعید برطرف سازد حتی اگر با بدعتی دیگر باشد نظیر آنکه او را به حجاب و پوشاندن چهره اش از زنان یا از همگان امر کند تا کسی فریفته وی نگردد. سپس ای کاش می دانستم که فایده تبعید نصر به بصره چه بوده و آیا زنان بصره از زنان مدینه پاکدامن تر و پرهیزکارتر بودند در حالیکه بصره " محل فرود ابلیس و کشتگاه فتنه است؟! (2) البته مگر این که بگوییم از آنجا که مدینه در آن زمان محل سلطنت عمر بود، ساکنان آن بیش از کسانی که در کشتگاه فتنه رشد کرده بودند، به گمراهی نزدیک بودند و این سخن که در فضیلت عمر روایت شده، برخی از اصحاب ما را به باور به آنچه مناسب این حال است کشانده است: هیچ شیطانی هرگز بر راهی روانه نباشد، مگر آنکه اگر با تو روبرو گردد به راهی غیر از راه تو روانه گردد. و گویی که او مصدایق این بیت شعر است که: یکی از سربازان ابلیس بودم و حالم چنان بالا گرفت که ابلیس یکی از سربازان من گشت.

و این بدعت نیز از فروع بدعت دیگری است که آن را از فضایل او شمرده اند: گفته اند که او نخستین کسی بود که خودش در زمان حکومتش شبانه تجسس نمود و این مخالف با نهی صریح در آیه قران است که (وَ لا تَجَسَّسُوا ...)(3)

ص: 25

تَجَسَّسُوا ...)(1)

-: و جاسوسی مکنید...)

از دیگر بدعتهای وی: بدعت طلاق است.

در جامع الاصول از طاووس روایت شده که گفت: ابا الصهباء بسیار از ابن عباس سوال می کرد. آیا می دانستی که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ابی بکر و آغاز دوره امارت عمر، مرد چون زنش را پیش از مباشرت، سه طلاقه می کرد، آنرا یک طلاق حساب می کردند؟ ابن عباس گفت: آری در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ابی بکر و آغاز دوره امارت عمر، مرد چون زنش را پیش از مباشرت، سه طلاقه می کرد، آنرا یک طلاق حساب می کردند، ولی چون دید مردم مکررا طلاق می دهند، گفت: این کار (طلاق) را برای ایشان اجازه دهید. (1)

در روایت مسلم آمده است که ابا الصهباء به ابن عباس گفت: چیزی از لغزشها را بیان کن. آیا سه طلاقه کردن در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ابی بکر، یک طلاق حساب نمی شد؟ گفت آری چنین بود ولی در زمان عمر مردمان پیاپی به طلاق دادن روی آوردند و او آنرا برای ایشان مجاز نمود. (2)

ص: 26

فَأَجَازَهُ عَلَیْهِمْ (1).

وَ فِی رِوَایَةٍ (2)عَنْهُ: أَنَّ ابْنَ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ الطَّلَاقُ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ أَبِی بَکْرٍ وَ سَنَتَیْنِ مِنَ خِلَافَةِ عُمَرَ طَلَاقُ الثَّلَاثِ وَاحِدَةٌ، فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: إِنَّ النَّاسَ قَدِ اسْتَعْجَلُوا فِی أَمْرٍ کَانَتْ لَهُمْ فِیهِ أَنَاةٌ، فَلَوْ أَمْضَیْنَاهُ عَلَیْهِمُ .. فَأَمْضَاهُ عَلَیْهِمْ (3).

وَ فِی أُخْرَی (4): أَنَّ أَبَا الصَّهْبَاءِ قَالَ لِابْنِ عَبَّاسٍ: أَ تَعْلَمُ أَنَّمَا کَانَ الثَّلَاثُ تُجْعَلُ وَاحِدَةً عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَبِی بَکْرٍ وَ ثَلَاثاً مِنْ إِمَارَةِ عُمَرَ؟. فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: نَعَمْ (5)

و أخرج أبو داود (6) أیضا، و النسائی (7) هذه الروایة الأخیرة. انتهی کلام جامع الأصول (8).

و وجه البدعة فی جعل الواحدة ثلاثا واضح، و سیأتی تفصیل أحکام تلک

ص: 27

در روایتی از هم او(1)

آمده است که ابن عباس گفت: در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ابوبکر و دو سال از خلافت عمر طلاق سه باره، یکبار به حساب می آمد، پس عمر بن الخطاب گفت که مردمان در کاری که برای ایشان درنگی بود، شتاب می نمایند، پس چطور است که این شتاب را بر ایشان جاری نماییم .. پس چنین کرد و جاری نمود. (2)

و در روایت دیگری(3)

است که ابا الصهباء به ابن عباس گفت آیا می دانستی که طلاق سه باره در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ابی بکر و سه سال از امارت عمر، یک طلاق حساب می شد؟ ابن عباس گفت آری. (4)

ابو داود(5) و النسائی(6)

نیز روایت اخیر را با ذکر سند نقل کرده اند. پایان کلام جامع الاصول.

وجه بدعت در تبدیل آنچه یک طلاق حساب می شد بعنوان سه طلاق، روشن است و تفصیل احکام این مساله به یاری خدا در کتاب الطلاق(7)

خواهد آمد.

ص: 27

المسألة فی کتاب الطلاق (1) إن شاء اللّه تعالی (2).

از دیگر بدعتهای وی، تغییر مکان مقام ابراهیم بود.

آنچنان که در بسیاری از اخبار آمده است و ابن ابی الحدید(1)

گوید: مورخین نوشته اند که عمر نخستین کسی بود که به نماز تراویح ایستادن به جماعت در ماه رمضان را بشکل سنت رواج داد و دستور اجرای آنرا به شهرها فرستاد و نخستین کسی که برای که به مجازات میگساری هشتاد ضربه تازیانه حد مشخص نمود (2)

و خانه رویشد الثقفی را که مشروب فروش بود به آتش کشید و نخستین کسی بود که در دوره حکومتش، به شبگردی پرداخت و نخستین کسی بود که تازیانه به کمر بست و با آن تأدیب نمود و پس از وی گفته می شد: تازیانه عمر از شمشیر حجاج ترس آورتر بود.

ص: 28

ص: 29

ص: 29

ص: 30

ص: 30

ص: 31

ص: 31

و أوّل (1)من قاسم العمّال و شاطرهم أموالهم، (2)و هو الذی هدم مسجد رسول اللّه

ص: 32

واو نخستین کسی بود که با کارگران شریک شد و نیمی از دستمزد ایشان را گرفت(1) و او بود که مسجد رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم را ویران کرد

ص: 32

صلّی اللّه علیه و آله و زاد فیه، و أدخل دار العباس فیما زاد (1)، و هو الذی أخّر المقام إلی موضعه الیوم و کان ملصقا بالبیت .. إلی آخر ما ذکره.

و قد أشار إلی تحویل المقام صاحب الکشّاف (2)، قال: إنّ عمر سأل المطلب بن أبی وداعة: هل تدری أین کان موضعه الأول؟. قال: نعم، فأراه موضعه الیوم.

وَ رَوَی ثِقَةُ الْإِسْلَامِ فِی الْکَافِی (3)، بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَدْرَکْتَ (4)الْحُسَیْنَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ؟. قَالَ: نَعَمْ، أَذْکُرُ وَ أَنَا مَعَهُ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ قَدْ دَخَلَ فِیهِ السَّیْلُ وَ النَّاسُ یَقُومُونَ عَلَی الْمَقَامِ یَخْرُجُ الْخَارِجُ یَقُولُ: قَدْ ذَهَبَ بِهِ (5)، وَ یَخْرُجُ مِنْهُ الْخَارِجُ فَیَقُولُ: هُوَ مَکَانَهُ، قَالَ فَقَالَ لِی: یَا فُلَانُ! مَا صَنَعَ هَؤُلَاءِ؟. فَقُلْتُ لَهُ: أَصْلَحَکَ اللَّهُ! یَخَافُونَ أَنْ یَکُونَ السَّیْلُ قَدْ ذَهَبَ بِالْمَقَامِ. فَقَالَ: نَادِ: إِنَّ اللَّهَ قَدْ جَعَلَهُ عَلَماً لَمْ یَکُنْ لِیَذْهَبَ بِهِ فَاسْتَقِرُّوا، وَ کَانَ مَوْضِعُ الْمَقَامِ الَّذِی وَضَعَهُ إِبْرَاهِیمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ عِنْدَ جِدَارِ الْبَیْتِ، فَلَمْ یَزَلْ هُنَاکَ حَتَّی حَوَّلَهُ أَهْلُ الْجَاهِلِیَّةِ إِلَی الْمَکَانِ الَّذِی هُوَ فِیهِ الْیَوْمَ، فَلَمَّا فَتَحَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَکَّةَ رَدَّهُ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی وَضَعَهُ إِبْرَاهِیمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَلَمْ یَزَلْ

ص: 33

و آنرا تغییر داد و خانه عباس را به مساحت مسجد افزود و هم او بود که مقام ابراهیم را که به کعبه چسبیده بود، تا محل کنونی عقب آورد .. و تا پایان آنچه که ذکر می کند.

صاحب کشاف(1) نیز به تغییر مکان مقام ابراهیم اشاره کرده و می گوید: عمر از مطلب بن ابی وداعة پرسید که آیا می دانی محل اولیه مقام کجا بود. گفت آری و مکان کنونی آنرا به او نشان داد.

شیخ کلینی در الکافی(2)

با ذکر سند از زرارة روایت می کند که گفت: به ابی جعفر علیه السلام گفتم آیا محضر حسین صلوات الله علیه را درک کردی؟ فرمود آری، به یاد می آورم که در مسجد الحرام بودم و سیل به آن راه یافته بود و مردم بروی مقام می ایستادند، یکی بیرون می آمد و می گفت آنرا جابجا کرده و دیگری بیرون می آمد و می گفت سر جایش است. گوید پس به من گفت ای فلانی اینان چه می کنند؟ به او گفتم که خدا صلاح و هدایتت بخشد، بیم آن دارند که سیل مکان مقام را تغییر داده باشد. پس گفت فریاد بزند که خدا وند آنرا بعنوان علامت قرار داده و اراده تغییر آنرا نداشته پس شما نیز آرام شدند. جایگاه مقامی که ابراهیم علیه السلام آنرا نصب کرده بود، کنار دیوار کعبه بود و همچنان در آنجا بود تا آنکه اهل جاهلیت آنرا به موضع کنونی منتقل کردند و چون پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مکه را فتح نمود، آنرا به محلی که ابراهیم علیه السلام در آن گذاشته بود بازگرداند و همچنان در آنجا بود

ص: 33

هُنَاکَ إِلَی أَنْ وَلِیَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ، فَسَأَلَ النَّاسَ: مَنْ مِنْکُمْ یَعْرِفُ الْمَکَانَ الَّذِی کَانَ فِیهِ الْمَقَامُ؟. فَقَالَ رَجُلٌ: أَنَا، قَدْ کُنْتُ أَخَذْتُ مِقْدَارَهُ بِنِسْعٍ (1)فَهُوَ عِنْدِی، فَقَالَ: تَأْتِینِی بِهِ، فَأَتَاهُ بِهِ فَقَاسَهُ ثُمَّ رَدَّهُ إِلَی ذَلِکَ الْمَکَانِ.

تا آنکه عمر بن الخطاب والی شد و از مردم پرسید کدامیک از شما می دانید که محل مقام کجا بود؟ و مردی گفت که من اندازه تغییر مکان آنرا با تسمه ای اندازه گیری کردم و آنرا نزد خود دارم. عمر گفت آنرا بیاور و مرد تسمه را آورد و عمر اندازه گیری کرد و مقام را به مکان دوره جاهلی بازگرداند.

و از دیگر بدعتهای عمر: تغییر جزیه نصرانیان بود.

از صادق علیه السلام(1)

روایت است که فرمود: بنی تغلب از نصرانیان عرب از پذیرش جزیه پرداختن ابراز بیزاری کرده و سرکشانه سر باز زدند و از عمر خواستند که ایشان را از جزیه معاف سازد و بجای آن دو برابر زکات بپردازند و عمر که ترسید ایشان به رومیان بپیوندند، با ایشان مصالحه نمود که جزیه را از ایشان بردارد و زکات را بر ایشان دو برابر نمود و این را پذیرفتند.

البغوی در شرح السنة گوید: روایت است که عمر بن الخطاب قصد آن کرد که از عربهای نصرانی جزیه بگیرد و ایشان گفتند که ما عرب هستیم و آنچه عجم ها می پردازند، نمی پردازیم و بجای آن از ما آنچه برخی از شما از برخی دیگر می گیرند و منظورشان زکات بود، بگیرید. عمر گفت: این را که خداوند بر مسلمانان واجب گردانده است. گفتند پس به همین نام و نه به نام جزیه، هر چه خواهی اضافه بگیر و با ایشان به توافق رسید که زکات را برای ایشان دو برابر نمود. پایان.

اینان اهل پیمانی با مسلمانان نیستند که جزیه را از ایشان ساقط کند و خداوند جزیه را برای اهل ذمه (غیر مسلمانان ساکن در سایه حکومت اسلامی) قرار داد

ص: 34

لیکونوا أذلّاء صاغرین، و لیس فی أحد من الزکاة صغار و ذلّ، فکان علیه أن یقاتلهم و یسبی ذراریهم لو أصرّوا علی الاستنکاف و الاستکبار..

تا ذلیل و سرشکسته باشند و هیچ کسی از بابت زکات دچار خواری و ذلت نمی باشد و بر عمر واجب بود که اگر بر سرکشی و استکبار ورزیدن پافشاری می کردند، با ایشان بجنگد و زن و فرزند ایشان را اسیر کند.

و از دیگر بدعتهای او اینکه روایت شده عمر ازدواج مردان قریش با دیگر اعراب و عجمها را و نیز ازدواج مردان عرب با عجمها را آزاد نمود

و مردان عرب را از ازدواج با زنان قریشیان بازداشت و مردان عجم را از ازدواج با زنان عرب بازداشت(1)

و عربها را در برابر قریش و عجمها را در برابر عربها به منزله یهودیان و نصرانیان قرار داد، چرا که خدای تعالی ازدواج مردان مسلمان با اهل کتاب را آزاد نمود و ازدواج مردان اهل کتاب با زنان مسلمان را آزاد نکرد. (2)

این در حالیست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ضباعة بنت الزبیر بن عبدالمطلب را به ازدواج مقداد بن اسود کندی که از موالی بنی کنده بود در آورد و سپس فرمود آیا می دانید چرا دختر عمه ام ضباعه را به ازدواج مقداد در آوردم؟ گفتند خیر. فرمود تا ازدواج فرودست آید و هر مسلمانی بر آن توانایی یابد و تا بدانید که (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ) (3)

: همانا گرامی ترین شما نزد خداوند، پرهیزکارترین شماست.

ص: 35

اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِی فَلَیْسَ مِنِّی (1).

وَ قِیلَ (2) لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَ تَزَوَّجُ (3) الْمَوَالِی بِالْعَرَبِیَّاتِ؟!. فَقَالَ:

تَتَکَافَأُ دِمَاؤُکُمْ وَ لَا تَتَکَافَأُ فُرُوجُکُمْ؟!.

و قال سبحانه: (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ) (4)، و قال: (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ) (5).

و این سنت است. و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم

فرموده است هر که از سنت من رویگردان شود، از من نیست. (1) و به امیر المومنین علیه السلام عرض کردند که آیا موالی با زنان عرب به ازدواج در می آوری؟! فرمود: آیا خونهایتان با هم برابر است ولی عورتهاتان یکسان نیستند؟! و خدایتعالی فرموده است: (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ)(2)

به راستی که مومنان برادرند، و قال: (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ)(3):

همانا گرامی ترین شما نزد خداوند، پرهیزکارترین شماست.

و از دیگر بدعتهای او مسح از روی پایپوش هاست.

چنانکه شیخ در التهذیب(4)

با ذکر سند از رقبة بن مصقلة روایت می کند که گفت: به محضر ابی جعفر علیه السلام رسیدم و درباره اموری از وی پرسیدم و فرمود: به نظرم از کسانی هستی که در مسجد کوفه فتوا می دهی؟ گفتم آری. گوید پس گفت که هستی؟ گفتم پسر عموی صعصعة. پس فرمود خوش آمدی ای پسر عموی صعصعة. عرض کردم درباره مسح به روی پایپوش چه می فرمایید؟ پس فرمود: عمر معتقد بود که برای مسافر (در سفرِ) سه شبانروز است و برای مقیم (در اقامتِ)یک شبانروز و پدرم معتقد بود که نه در سفر و نه در وقت اقامت جایز نیست. پس وقتی که از نزد وی مرخص می شدم و در آستانه در بودم فرمود نگاه کن ای پسر عموی صعصعة. پس نگاه کردم و فرمود:

ص: 36

الْقَوْمَ کَانُوا یَقُولُونَ بِرَأْیِهِمْ فَیُخْطِئُونَ وَ یُصِیبُونَ، وَ کَانَ أَبِی لَا یَقُولُ بِرَأْیِهِ (1).

وَ بِإِسْنَادِهِ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ:

جَمَعَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ أَصْحَابَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ فِیهِمْ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ قَالَ: مَا تَقُولُونَ فِی الْمَسْحِ عَلَی الْخُفَّیْنِ؟. فَقَامَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ، فَقَالَ: رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَمْسَحُ عَلَی الْخُفَّیْنِ. فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قَبْلَ (الْمَائِدَةِ) أَوْ بَعْدَهَا؟. فَقَالَ: لَا أَدْرِی. فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: سَبَقَ الْکِتَابُ الْخُفَّیْنِ، إِنَّمَا أُنْزِلَتِ الْمَائِدَةُ قَبْلَ أَنْ یُقْبَضَ بِشَهْرَیْنِ أَوْ ثَلَاثَةٍ (2).

أقول: لعلّ التردید من الراوی، أو لکون ذلک ممّا اختلفوا فیه، فتردّد علیه السلام إلزاما علی الفریقین.

و مخالفة هذه الرأی للقرآن واضح، فإنّ الخفّ لیس بالرجل الذی أمر اللّه بمسحه، کما أنّ (الکمّ) لیس بالید، و النقاب لیس بالوجه، و لو غسلهما أحد لم یکن آتیا بالمأمور به، کما أشار علیه السلام إلیه بقوله: سبق الکتاب الخفّین.

و قد ورد المنع من المسح علی الخفّین فی کثیر من أخبارهم.،

فَعَنْ عَائِشَةَ، عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ قَالَ: أَشَدُّ النَّاسِ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ رَأَی وُضُوءَهُ عَلَی جِلْدِ غَیْرِهِ (3).

ص: 37

آنها نظر خودشان را می گفتند و گاه به اشتباه می رفتند و گاه نظرشان درست از آب در می آمد ولی پدرم هرگز نظر شخصی خود را نمی گفت – نظر او بر گرفته از وحی بود -. (1)

و هم او با ذکر سند از ابی جعفر علیه السلام گوید: شنیدم که امام می فرمود: عمر اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را گرد آورد و علی نیز در میان ایشان بود و پرسید: نظرتان درباره مسح بروی پایپوش چیست؟ مغیرة بن شعبه برخاست و گفت دیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از روی پایپوشها مسح می کشید. علی علیه السلام فرمود: آیا پیش از سوره المائدة یا پس از آن؟ گفت نمی دانم. پس علی علیه السلام فرمود: کتاب خدا بر (شاهدِ) پایپوشها مقدم است سوره مائده دو یا سه ماه پیش از آنکه پیامبر رحلت فرماید، نازل شد. (2)

می گویم: شاید این تردید – دو ماه یا سه ماه - از سوی راوی بوده یا بخاطر اینکه در این قضیه اختلاف نظر پیدا کرده بودند و امام علیه السلام بجهت الزام نمودن بر دو گروه، این تردید را مطرح نمود.

بر خلاف قرآن بودن این نظر روشن است چرا که پایپوش، پایی که خداوند امر به مسح بروی آن نموده نیست همچنانکه آستین، دست نیست و نقاب، صورت نیست و اگر کسی یکی از آنها را بشوید به آنچه که بدان امر شده، عمل نکرده است چنانکه امام علیه السلام با این سخن خود که کتاب خدا بر (شاهدِ) پایپوشها مقدم است، همین نکته را بیان می کند.

منع از مسح بروی پایپوشها در بسیاری از اخبار ایشان آمده است و از عایشه به نقل از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که فرمود: حسرت خورنده ترین مردمان در روز قیامت کسی است که که وضوی خود را بروی پوست دیگری ببیند.(3)

ص: 37

وَ رُوِیَ عَنْهَا، أَنَّهَا قَالَتْ: لَأَنْ أَمْسَحَ عَلَی ظَهْرِ عَیْرٍ (1) بِالْفَلَاةِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَمْسَحَ عَلَی خُفِّی (2).

وَ عَنْهَا، قَالَتْ: لَأَنْ یُقْطَعَ رِجْلَایَ بِالْمَوَاسِی أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَمْسَحَ عَلَی الْخُفَّیْنِ (3).

وَ رَوَوْا الْمَنْعُ مِنْهُ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (4) وَ ابْنِ عَبَّاسٍ (5) وَ غَیْرِهِمَا، و سیأتی (6) بعض القول فیه فی محلّه.

و از عایشه روایت شده که گفت: اگر به روی گورخری در بیابان مسح بکشم نزد من پسندیده تر است تا اینکه بخواهم بروی پایپوشهایم مسح بکشم. (1)

و از او روایت است که گفت اگر پاهایم با تیغهای تیز بریده شود نزد من پسندیده تر است تا اینکه بخواهم بروی پایپوشها مسح بکشم. (2)

منع از این کار را از امیر المومنین(3)

علیه السلام و از ابن عباس(4)

و غیر ایشان روایت کرده اند و در جای خود(5)

سخنی در این باب ذکر خواهد شد.

و از دیگر بدعتهای او: کاستن یک تکبیر از نماز بر میت و چهار بار قرار دادن تکبیر است.

ابن حزم در کتاب المحلّی گوید: کسانی که از بیش از چهار تکبیر منع نموده اند به خبری که از طریق وکیع از سفیان الثوری از عامر بن شقیق از ابی وائل نقل کرده ایم، استدلال می کنند که گفت: عمر بن الخطاب مردم را جمع کرد و درباره تکبیر بر میت سوال نمود. گفتند پیامبر خدا هفت بار و پنج بار و چهار بار تکبیر گفته است و عمر ایشان را بر چهار تکبیر دستور داد. (6)

ص: 38

و هو خلاف ما فعله رسول اللّه (صلی الله علیه و آله).

کما رواه مُسْلِمٌ فِی (1) صَحِیحِهِ (2)، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی (3)، قَالَ: کَانَ زَیْدٌ یُکَبِّرُ عَلَی جَنَائِزِنَا أَرْبَعاً، وَ إِنَّهُ کَبَّرَ عَلَی جِنَازَةٍ خَمْساً، فَسَأَلْتُهُ، فَقَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یُکَبِّرُهَا.

وَ رَوَاهُ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (4)، عَنْ مُسْلِمٍ وَ النَّسَائِیِّ (5) وَ أَبِی دَاوُدَ (6) وَ التِّرْمِذِیِّ (7)، وَ قَالَ (8): وَ فِی رِوَایَةِ النَّسَائِیِّ: أَنَّ زَیْدَ بْنَ أَرْقَمَ صَلَّی عَلَی جِنَازَةٍ فَکَبَّرَ عَلَیْهَا خَمْساً وَ قَالَ: کَبَّرَهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] .

وَ رَوَی ابْنُ شِیرَوَیْهِ فِی الْفِرْدَوْسِ (9)

أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] کَانَ یُصَلِّی عَلَی الْمَیِّتِ خَمْسَ تَکْبِیرَاتٍ (10)

فالروایات کما تری صریحة فی أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کان یکبّر خمس تکبیرات، و ظاهر (کان) الدوام، و لو سلّم أنّه قد کان یکبّر أربعا فلا ریب

ص: 39

و این بر خلاف چیزی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم انجام داده، است. چنان که مسلم در صحیح(1)

از عبدالله بن ابی لیلی روایت می کند که گفت: زید بر جنازه مردگان ما چهار بار تکبیر می گفت و بر جنازه ای اینگونه تکبیر گفت .

از او درباره این امر پرسیدم و گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پنج بار تکبیر می گفت.

همین روایت را در جامع الاصول(2)

از مسلم و النسائی(3)

و ابی داود(4)

و الترمذی(5)

روایت نموده و گوید(6)

در روایت النسائی آمده است: زید بن ارقم بر جنازه ای نماز گزارد و پنج بار تکبیر گفت و گفت که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین تکبیر گفته است.

ابن شیرویه در الفردوس روایت کرد که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با پنج تکبیر بر میت نماز می گزارد. (7)

چنانکه می بینم روایات در بیان اینکه پیامبر پنج تکبیر می گفته، روشن است و استمرار آن نیز مشخص است و اگر پذیرفته شود که حضرت چهار تکبیر می گفت

ص: 39

فی جواز الخمس، فالمنع من الزیادة علی الأربع من أسوإ البدع.

شکی در جایز بودن پنج تکبیر نیست پس که منع از بیش از چهار (تکبیر)، از بدترین بدعتهاست.

و از دیگر بدعت های عمر:

آنچه در الموطأ(1)

از ابن المسیب روایت شده و صاحب جامع الاصول(2)

آنرا نقل می کند که گفت: عمر هرگز نپذیرفت که احدی از عجمها را میراث برنده قلمداد کند و فقط عرب زادگان را صاحب ارث می دانست. گوید: و رزین افزود: و نیز زنی که باردار به میان عربها آمده و در میان آنها بزاید، پس فرزندش از این زن، چون بمیرد، ارث می برد و زن نیز از این فرزند، چون بمیرد، مطابق با کتاب خدا ارث می برد. پایان.

تضاد این ممنوعیت با آیات و اخبار بلکه مخالفت آن با قضیه ارث بردن مسلمانان از یکدیگر که ضرورتا از دین اسلام دانسته می شود، قضیه ایست که احدی در آن شک نمی کند.

و از دیگر بدعتهای عمر: اعتقاد به عَول و تعصیب در میراث

آنست که تعداد سهم دارندگان در ارث افزون گردد و میزان هر سهمی بنا بر این افزایش نفرات کاهش یابد- و تعصیب - ارث بردن کلاله یا همان عصبه: خویشاوندانی که والدین یا فرزند میت نیستند و در زمان نبود آن دو گروه و یا در صورت باقی ماندن اموال پس از ادای سهمهای فریضه یا واجب، ارث می برند. - در ارث است.

چنانکه خواهد آمد و خاص و عام علماء این قضیه را با اسن

دی کامل که برخی از آنها ذکر خواهد شد(3) بیان داشته اند و در اینجا یک خبر را ذکر می کنیم. شهید ثانی رحمه الله و دیگران(4)

با ذکر سند از عبید الله بن عبدالله بن عتبة روایت می کنند:

ص: 40

أَبِی إِسْحَاقَ، عَنِ الزُّهْرِیِّ، عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُتْبَةَ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی (1) ابْنِ عَبَّاسٍ، فَجَرَی ذِکْرُ الْفَرَائِضِ وَ الْمَوَارِیثِ، فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَظِیمِ! أَ تَرَوْنَ (2) الَّذِی أَحْصَی رَمْلَ عَالِجٍ (3) عَدَداً جَعَلَ فِی مَالٍ نِصْفَیْنِ (4) وَ ثُلُثاً وَ رُبُعاً أَوْ قَالَ: نِصْفاً وَ نِصْفاً وَ ثُلُثاً وَ هَذَانِ النِّصْفَانِ قَدْ ذَهَبَا بِالْمَالِ، فَأَیْنَ مَوْضِعُ الثُّلُثِ؟! فَقَالَ لَهُ زُفَرُ بْنُ أَوْسٍ الْبَصْرِیُّ: یَا أَبَا الْعَبَّاسِ! فَمَنْ أَوَّلُ مَنْ أَعَالَ الْفَرَائِضَ؟. فَقَالَ: عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ (5)، لَمَّا الْتَفَّتْ عِنْدَهُ الْفَرَائِضُ وَ دَفَعَ (6) بَعْضُهَا بَعْضاً، فَقَالَ: وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی أَیَّکُمْ قَدَّمَ اللَّهُ وَ أَیَّکُمْ أَخَّرَ، وَ مَا أَجِدُ شَیْئاً هُوَ أَوْسَعُ إِلَّا أَنْ أَقْسِمَ عَلَیْکُمْ هَذَا الْمَالَ بِالْحِصَصِ، وَ أَدْخَلَ عَلَی کُلِّ ذِی حَقٍّ مَا دَخَلَ عَلَیْهِ مِنْ عَوْلِ الْفَرِیضَةِ، وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ قَدَّمَ مَنْ قَدَّمَ اللَّهُ وَ أَخَّرَ مَنْ أَخَّرَ اللَّهُ مَا عَالَتْ فَرِیضَةٌ (7) فَقَالَ لَهُ زُفَرُ بْنُ أَوْسٍ: فَأَیَّهَا قَدَّمَ وَ أَیَّهَا أَخَّرَ؟. فَقَالَ: کُلُّ فَرِیضَةٍ (8). لَمْ یُهْبِطْهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ فَرِیضَةٍ إِلَّا إِلَی فَرِیضَةٍ، فَهَذَا مَا قَدَّمَ اللَّهُ. وَ أَمَّا مَا أَخَّرَ

ص: 41

که گفت: به نزد ابن عباس رفتم و سخن از فرایض و ارثها درگرفت و ابن عباس گفت: سبحان الله العظیم! آیا باور می کنید آنکس که شنزارهای عالج (کوههای شن فراگیرنده میان یمامه و نجد و به قولی بیشتر سرزمینهای عربستان) را به شماره کند، در یک مال، دو نصف و یک ثلث و یک ربع ،و یا گفت: یک نصف و یک نصف دیگر و یک ثلث قرار قرار داده و این دو نصف کل آن مال را برده اند، پس این ثلث کجا قرار می گیرد؟! زفر بن اوس البصری به وی گفت ای ابن عباس! چه کسی بود که نخستین بار فرایض ارث را بیش از آنچه که بود قرار داد؟ وی گفت: عمر بن الخطاب. (1)

آنگاه که فرایض گرد وی حلقه زد و هر یک دیگری را کنار می زد. پس او گفت به خدا که نمی دانم خداوند کدامیک از شما را مقدم داشته و کدامیک را در مرتبه بعدی قرار داده است و راهی فراگیرتر و کارگشاتر از این نمی یابم که این مال را بنا به تقسیم بندی مساوی سهمها بین شما پخش کنم. و بر هر صاحب حقی آنچه که از بابت عول و کاسته شدن از سهم ارث فریضه متوجه اش می گردد، جاری نمایم و به خدا سوگند که اگر هر که را خدا مقدم نموده، مقدم می داشت و هر که را که موخر نموده در مرتبه موخر قرار می داد، نیازی نبود که هیچ ارث فریضه ای را کم و زیاد کند. زفر بن اوس به وی گفت: کدام یک را مقدم نمود و کدامیک را موخر نمود؟ گفت: همه ارثهای فریضه را و خداوند عز و جل هیچ فرمان فریضه ای را تغییر نداد مگر به فریضه ای دیگر. این آن چیزی است که خداوند مقدم داشته و اما آنچه را که موخر داشته،

ص: 41

فَکُلُّ فَرِیضَةٍ إِذَا زَالَتْ عَنْ فَرْضِهَا لَمْ یَکُنْ لَهَا إِلَّا مَا بَقِیَ، فَتِلْکَ الَّتِی أَخَّرَ، وَ أَمَّا (1) الَّذِی قَدَّمَ، فَالزَّوْجُ لَهُ النِّصْفُ فَإِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ مَا یُزِیلُهُ عَنْهُ رَجَعَ إِلَی الرُّبُعِ لَا یُزِیلُهُ عَنْهُ شَیْ ءٌ، وَ الزَّوْجَةُ لَهَا الرُّبُعُ فَإِذَا زَالَتْ عَنْهُ صَارَتْ إِلَی الثُّمُنِ لَا یُزِیلُهَا عَنْهُ شَیْ ءٌ، وَ الْأُمُّ لَهَا الثُّلُثُ فَإِذَا زَالَتْ عَنْهُ صَارَتْ إِلَی السُّدُسِ لَا یُزِیلُهَا عَنْهُ شَیْ ءٌ، فَهَذِهِ الْفَرَائِضُ الَّتِی قَدَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ أَمَّا الَّتِی أَخَّرَ، فَفَرِیضَةُ الْبَنَاتِ وَ الْأَخَوَاتِ لَهُنَّ النِّصْفُ وَ الثُّلُثَانِ، فَإِذَا أَزَالَتْهُنَّ الْفَرَائِضُ عَنْ ذَلِکَ لَمْ یَکُنْ لَهُنَّ إِلَّا مَا بَقِیَ، فَتِلْکَ الَّتِی أَخَّرَ، فَإِذَا اجْتَمَعَ مَا قَدَّمَ اللَّهُ تَعَالَی وَ مَا أَخَّرَ (2)، بُدِئَ بِمَا قَدَّمَ اللَّهُ فَأُعْطِیَ حَقَّهُ کَامِلًا، فَإِنْ بَقِیَ شَیْ ءٌ کَانَ لِمَنْ أَخَّرَ (3) وَ إِنْ لَمْ یَبْقَ شَیْ ءٌ فَلَا شَیْ ءَ لَهُ، فَقَالَ لَهُ زُفَرُ بْنُ أَوْسٍ: فَمَا مَنَعَکَ أَنْ تُشِیرَ بِهَذَا الرَّأْیِ عَلَی عُمَرَ؟. فَقَالَ: هِبْتُهُ (4)، وَ اللَّهِ وَ کَانَ امْرَأً مَهِیباً، قَالَ الزُّهْرِیُّ: وَ اللَّهِ لَوْ لَا أَنْ تَقَدَّمَ ابْنُ عَبَّاسٍ إِمَامَ عَدْلٍ کَانَ أَمْرُهُ عَلَی الْوَرَعِ أَمْضَی أَمْراً وَ حَکَمَ بِهِ وَ أَمْضَاهُ لَمَا اخْتَلَفَ عَلَی ابْنِ عَبَّاسٍ اثْنَانِ (5)

ص: 42

هر فریضه ای اگر واجب آن برداشته شود، چیزی برای آن جز آنچه باقی نمی ماند، و این آن چیزی است که موخر نمود و اما آنچه را که وی مقدم نمود اینکه سهم ارث شوهر نصف است و اگر چیزی بر آن داخل گردد که این حکم را از وی زائل گرداند، به ربع کاهش می یابد که دیگر چیزی آنرا زائل نخواهد کرد. و سهم ارث زن ربع است و اگر از وی زائل گردد به ثمن (یک هشتم) کاهش می یابد که دیگر چیزی آنرا زائل نمی گرداند. و سهم ارث مادر ثلث اموال است و اگر این سهم از وی زائل گردد، به سدس (یک ششم) کاهش می یابد که دیگر چیزی آنرا از او زائل نمی گرداند و این فریضه هایی است که خداوند مقدم داشته است و اما آنچه که مؤخر داشته آنست که فریضه دختران و خواهران، نصف و ثلثان (دو سوم) است و اگر فرایض ایشان را زائل و برکنار نمود، چیزی جز آنچه باقی مانده نخواهند داشت و این آن چیزی است که آن را مؤخر داشت و آنگاه که حکم فریضه ای که خداوند مقدم داشته با حکمی که مؤخر داشته جمع آیند، نخست آنچه را که خداوند مقدم داشته جاری می کنند و حق آنرا کامل ادا می نمایند و اگر چیزی باقی ماند، مال آنهایی است که مؤ خر داشته و اگر چیزی نمانده باشد، سهمی نصیب آنها نخواهد شد.

زفر بن اوس گفت پس چه مانعی بود که این رای را به عمر نگفتی؟ گفت: از او ترسیدم، به خدا که موضوع ترس آوری بود. الزهری گوید: به خدا که اگر ابن عباس خود را به عنوان یک پیشوای عدالت پیشگی مطرح نمی نمود که امر او در پیرهیزکاری رواتر باشد، و به پرهیزکاری حکم نماید و آنرا پیش برَد، هیچ دو تنی در حکم ابن عباس اختلاف نظر نمی کردند.

ص: 42

و از دیگر بدعتهای او: تثویب بود

و آن گفتن «الصلاة خیر من النوم» در اذان است.

چه آنکه در جامع الاصول(1)

از الموطأ(2)

از قول مالک روایت شده که موذن به وی گفته است که او نزد عمر رفت تا رسیدن وقت نماز صبح را به او اطلاع دهد و چون عمر را خوابیده یافت به او گفت: نماز بهتر از خواب است و عمر به او دستور داد که این سخن را در اذان صبح وارد کند.

و از این سخن روشن می شود که روایت ایشان از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که به تثویب دستور داد، از افتراءهای ایشان است و اینکه روایات(3)

ایشان درباره اذان خالی از تثویب است، موید این قضیه است.(4)

ص: 43

طعن پانزدهم : اهمال کاری درباره بیت المال

اینکه وی از بیت المال آنچه جایز نبود، می بخشید و به عائشه و حفصه سالانه ده هزار درهم پرداخت می کرد(1)

و خمس را که خداوند مخصوص اهل بیت علیهم السلام گرداند، از ایشان بازداشت و روزی که خودش مرد، هشتاد هزار درهم از بیت المال که استقراض کرده بود، به گردن او بود، حال آنکه هیچ یک از این امور جایز نبود. اما نخستین قضیه بخاطر اینکه فیء و غنایم و نظیر آن

ص: 44

لیست من الأموال المباحة التی یجوز لکلّ أحد التصرّف (1) فیها کیف شاء، بل هی من حقوق المسلمین یجب صرفه إلیهم علی الوجه الذی دلّت علیه الشریعة المقدّسة، فالتصرف فیها محظور إلّا علی الوجه الذی قام علیه دلیل شرعیّ، و تفضیل طائفة فی القسمة و إعطاؤها أکثر ممّا جرت السنّة علیه لا یمکن إلّا بمنع من استحقّ بالشرع حقّه، و هو غصب لمال الغیر و صرف له فی غیر أهله، و قد جرت السنّة النبویّة بالاتّفاق علی القسم بالتسویة.

و أوّل من فضّل قوما فی العطاء هو عمر بن الخطاب کما اعترف به ابن أبی الحدید (2) و غیره (3) من علمائهم.

قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (4): رَوَی أَبُو الْفَرَجِ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَلِیٍّ الْجَوْزِیُّ، عَنْ أَبِی سَلَمَةَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، قَالَ: اسْتَشَارَ عُمَرُ الصَّحَابَةَ بِمَنْ یَبْدَأُ فِی الْقَسْمِ وَ الْفَرِیضَةِ؟، فَقَالُوا: ابْدَأْ بِنَفْسِکَ. فَقَالَ: بَلْ أَبْدَأُ بِآلِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ ذَوِی قَرَابَتِهِ، فَبَدَأَ بِالْعَبَّاسِ. قَالَ ابْنُ الْجَوْزِیِّ: وَ قَدْ وَقَعَ الِاتِّفَاقُ عَلَی أَنَّهُ

ص: 45

از اموال مباحی نیست که هر کسی بتواند هر طور که خواست در آن تصرف نماید بلکه از حقوق مسلمانان است که بایستی طبق خواست و نیاز ایشان آنسان که شریعت مقدس بدان خوانده است، هزینه گردد، پس دست بردن به آن ممنوع است مگر در صورتی که دلیلی شرعی برای آن موجود باشد و ترجیح دادن یک گروه بهنگام تقسیم و بیشتر از سنت همیشگی به ایشان دادن ممکن نیست مگر با منع حق گروهی که شریعت ایشان را حقی بخشیده و این غصب اموال دیگران و صرف کردن آن برای غیر اهل آن است و سنت نبوی به اتفاق نظر، بنا بر تقسیم مساوی جاری بوده است. و نخستین کسی که گروهی را در اعطای از بیت المال برتری داد، عمر بن الخطاب بود آنچنان که ابن ابی الحدید(1) و برخی علمای دیگر(2)

اعتراف کرده اند.

ابن ابی الحدید گوید: ابوالفرج عبدالرحمن بن علی الجوزی از ابی سلمه بن عبدالرحمن روایت می کند که گفت: عمر با صحابه مشورت نمود که در تقسیم بیت المال و سهمهای مفروض از چه کسی شروع کند؟ گفتند که از خودت شروع کن. گفت بلکه از آل رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و نزدیکان او آغاز می کنم پس از عباس آغاز نمود. ابن الجوزی گوید: همگان اتفاق نظر دارند

ص: 45

لَمْ یَفْرِضْ لِأَحَدٍ أَکْثَرَ مِمَّا فُرِضَ لَهُ، رُوِیَ أَنَّهُ فَرَضَ لَهُ خَمْسَةَ عَشَرَ أَلْفاً (1)، وَ رُوِیَ أَنَّهُ فَرَضَ لَهُ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفاً، وَ هُوَ الْأَصَحُّ، ثم فرض لزوجات رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] لکلّ واحدة عشرة آلاف، و فضّل عائشة علیهنّ بألفین فأبت (2)، فقال: ذلک لفضل (3) منزلتک عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] ، فإذا أخذت فشأنک، و استثنی عن الزوجات جویریة و صفّیة و میمونة ففرض (4) لکلّ واحدة منهنّ ستّة آلاف،

فقالت عائشة: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] یعدل بیننا.

، فعدل عمر بینهنّ و ألحق هؤلاء الثلاث بسائرهنّ، ثم فرض للمهاجرین الذین شهدوا بدرا لکلّ واحد خمسة آلاف، و لمن شهدها من الأنصار لکلّ واحد أربعة آلاف.

و قد روی أنّه فرض لکلّ واحد ممّن شهد بدرا من المهاجرین أو من الأنصار أو غیرهم من القبائل خمسة آلاف، ثم فرض لمن شهد أحدا و ما بعدها إلی الحدیبیة أربعة آلاف، ثم فرض لکلّ من شهد المشاهد بعد الحدیبیة ثلاثة آلاف، ثم فرض لکلّ من شهد المشاهد بعد (5) رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] ألفین و خمسمائة، و ألفین، و ألفا و خمسمائة، و ألفا واحدا .. إلی مائتین .. و هم أهل هجر (6)، و مات عمر علی ذلک.

قال ابن الجوزی: و أدخل عمر فی أهل بدر ممّن لم یحضر بدرا أربعة، و هم الحسن و الحسین علیهما السلام و أبو ذرّ و سلمان، ففرض لکلّ واحد منهم خمسة

ص: 46

که وی به احدی بیش از آنچه برای او واجب گشته، نداد و روایت شده که برای ابن عباس پانزده هزار (درهم) مقرر نمود و یا روایت شده که دوازده هزار درهم مقرر داشته و این درست تر است، سپس برای همسرهای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هر یک ده هزار درهم مقرر داشت و به عائشه دو هزار درهم بیشتر پیشنهاد کرد و او نپذیرفت و عمر گفت این بخاطر برتری جایگاه تو نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و اگر بگیری، تنها رعایت شأنت است و از همسران پیامبر جویریة و صفیه و میمونه را استثناء کرد و به هر یک شش هزار درهم اختصاص داد. پس عائشه گفت: به راستی که رسول خدا میان ما به عدالت رفتار می کرد پس عمر بین ایشان عدالت را برقرار کرد و آن سه نفر دیگر را به بقیه ملحق نمود. سپس برای مهاجرین که در بدر شرکت کرده بودند هر یک پنج هزار درهم مقرر نمود و برای هر یک از انصار که در بدر حضور داشتند، چهار هزار درهم. و نیز روایت شده که برای هر یک از مهاجرین یا انصار یا هر کسی از قبایل عرب که در بدر شرکت داشتند پنج هزار درهم مقرر نمود و سپس برای هر کس که در احد و پس از آن تا حدیبیه شرکت کرده بود، چهار هزار درهم و هر کس که در نبردهای پس از حدیبیه حاضر بود، سه هزار درهم و هر کس که در جنگهای پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شرکت کرده بود، دو هزار و پانصد، و دو هزار، و هزار و پانصد، و هزار تا دویست درهم برای اهل هجر (روستایی در بحرین) مقرر نمود و تا عمر زنده بود اینگونه اجرا می شد.

ابن الجوزی گوید: عمر چهار تن را که در جنگ بدر حضور نداشتند را به اهل بدر افزود که حسن و حسین علیهما السلام و ابوذر و سلمان بودند که برای هر یک از ایشان پنج هزار درهم مقرر نمود.

ص: 46

آلاف (1)

قال ابن الجوزی: فأمّا ما اعتمده فی النساء فإنّه جعل نساء أهل بدر علی خمسمائة .. خمسمائة (2)، و نساء من بعد بدر إلی الحدیبیة علی أربعمائة ..

أربعمائة (3)، و نساء من بعد ذلک علی ثلاثمائة .. ثلاثمائة(4)، و جعل نساء أهل القادسیة علی مائتین (5)، ثم سوّی بین النساء بعد ذلک. انتهی.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (6) وَ مُسْلِمٌ(7) وَ غَیْرُهُمَا (8) بِأَسَانِیدَ عَدِیدَةٍ أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لِلْأَنْصَارِ فِی مَقَامِ التَّسْلِیَةِ قَرِیباً مِنْ وَفَاتِهِ: سَتَلْقَوْنَ بَعْدِی أَثَرَةً، فَاصْبِرُوا حَتَّی تَلْقَوْنِی عَلَی الْحَوْضِ.

و هل یریب عاقل فی أنّ هذا القول بعد أن کان یسوّی بین المهاجرین و الأنصار مدّة حیاته إخبار بما یکون بعده (9)من التفضیل، و یتضمّن عدم إباحته و عدم رضاه صلّی اللّه علیه و آله به.

و یؤیّد حظر التفضیل و مخالفة السنّة فی القسمة

أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام أبطل سیرة عمر فی ذلک، و ردّ الناس إلی السنّة و القسم بالسویّة (10).

، و هو علیه السلام

ص: 47

ابن الجوزی گوید: اما آنچه که درباره زنان جاری نمود اینگونه بود که به زنان اهل بدر پانصد درهم و زنان اهل پس از بدر تا حدیبیه چهارصد درهم و زنان اهل جنگهای پس از حدیبیه سیصد درهم و زنان اهل جنگ قادسیه دویست درهم و پس از آن به دیگر زنان بطور مساوی مقرری داد. پایان .

بخاری(1) و مسلم(2)

و غیر آندو(3)

با ذکر سندهای بسیار روایت کرده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در ایام نزدیک به رحلتش در مقام تسلی بخشی خطاب به انصار گفت: پس از من شاهد خودپسندی و خودگزینی خواهید بود، پس شکیبایی ورزید تا آنگاه که مرا بر کنار حوض ملاقات نمایید.

و آیا هیچ عاقلی شک می کند که این سخن پس از آن که حضرت در زمان حیاتش بین مهاجرین و انصار یکسان رفتار می نمود، خبر دادن از ترجیح دادنها و برترشماریهاست و در ضمن خود دلالت بر ناخرسندی وی صلی الله علیه و آله از آن و مباح ندانستن آن است؟

و ممنوعیت برترشماری و مخالف سنت تقسیم بودن آن اینکه امیر المومنین علیه السلام سیره عمر در این کارش را ابطال نمود و مردمان را به سنت نبوی و تقسیم برابر بازگرداند. (4)

ص: 47

یدور مع الحقّ و یدور الحقّ معه حیثما دار بنصّ الرسول صلّی اللّه علیه و آله (1)

، کما تضافرت (2) به الروایات من طرق المخالف و المؤالف، و مع ذلک احتجّ علیه السلام علی المهاجرین و الأنصار لّما کرهوا عدله فی القسمة و أنکروه علیه، بمخالفة التفضیل للشریعة، و ألزمهم العدل فی القسمة، فلم یردّه علیه أحد منهم، بل أذعنوا له و صدّقوا قوله، ثم فارقه طلحة و الزبیر و من یقفو إثرهما رغبة فی الدنیا و کراهة للحقّ، کما سیأتی (3) فی باب بیعته علیه السلام و غیره.

و قد قال ابن أبی الحدید (4) فی بعض کلامه-:

فإن قلت: إنّ أبا بکر قد قسم بالسویّة (5)، کما قسمه أمیر المؤمنین علیه السلام، و لم ینکروا علیه کما أنکروا علی أمیر المؤمنین علیه السلام؟.

قلت: إنّ أبا بکر قسم محتذیا بقسم رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] ، فلمّا ولی عمر الخلافة و فضّل قوما علی قوم ألفوا ذلک و نسوا تلک القسمة الأولی، و طالت أیّام عمر، و أشربت قلوبهم حبّ المال و کثرة العطاء، و أمّا الذین اهتضموا فقنعوا و مرنّوا علی القناعة، و لم یخطر لأحد من الفریقین أنّ هذه الحال تنتقض(6) أو تتغیّر بوجه ما، فلمّا ولی عثمان أجری(7) الأمر علی ما کان عمر یجریه، فازداد وثوق العوام بذلک، و من ألف أمرا أشقّ(8) علیه فراقه و تغییر العادة فیه، فلمّا ولی

ص: 48

و امام علیه السلام آنچنان که پیامبر به نص صریح بیان داشته، گرد حق می گردد و حق بر گرد او، هر کجا که گردد، در دوران است. و چنانکه روایات از طریق مخالفین و موافقین به تواتر بیان شده است و با این وجود آنگاه که مهاجرین و انصار دادگری او در تقسیم را برنتابیده و بر او خرده گرفتند، به مخالف با شریعت بودن برترشماری استدلال نموده و ایشان را به عدالت در تقسیم فراخواند و هیچیک از ایشان با آن مخالفت نکردند بلکه به آن سر نهاده و سخن وی را تصدیق نمودند و اینجا بود که طلحه و زبیر و کسانی که از سر رغبت به دنیا و بیزاری از آخرت پیرو آندو گشتند، از علی علیه السلام جدا گشتند، چنانکه در باب بیعت امام علیه السلام و غیر آن خواهد آمد. (1)

ابن ابی الحدید در یکی از سخنانش می گوید: اگر بگویی که ابابکر نیز به مساوات تقسیم می کرد، همچنانکه امیر المومنین علیه السلام تقسیم می نمود، و هیچکس هم بر او چنانکه بر علی علیه السلام اعتراض کردند، خرده نگرفت؛ خواهم گفت: ابابکر در تقسیم خود رویه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را پیش گرفت و زمانی که عمر به خلافت رسید و گروهی را بر گروه دیگر ترجیح داد مردمان به آن خو گرفته و آن شیوه تقسیم اول را فراموش کردند و روزگار عمر به درازا انجامید و دل و جان مردم با حب مال و فراوانی بخششها انس گرفت و اما کسانی که حقشان خورده شد، قناعت پیشه کرده و خود را به قناعت آموخته کردند و به ذهن هیچیک از دو گروه خطور نمی کرد که این حالت به نحوی قابل نقض شدن یا تغییر باشد و زمانی که عثمان حکومت را به دست گرفت، این مساله را چنان که در زمان عمر جاری بود، پیش برد و اعتماد مردم عوام بدان دوچندان گشت و هر که به امری خوی گرفته باشد جدایی از آن و تغییر عادت دادن برایش دشوار می آید

ص: 48

أمیر المؤمنین علیه السلام أراد أن یردّ الأمر إلی ما کان فی أیّام رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و أبی بکر، و قد نسی ذلک و رفض، و تخلّل بین الزمانین اثنتان و عشرون سنة، فشقّ ذلک علیهم و أکبروه (1) حتی حدث ما حدث من نقض البیعة و مفارقة الطاعة، و للّه أمر هو بالغه!.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (2) فِی بَعْضِ احْتِجَاجِهِ عَلَی طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ: وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتُمَا مِنْ أَمْرِ الْأُسْوَةِ (3) فَإِنَّ ذَلِکَ أَمْرٌ لَمْ أَحْکُمْ أَنَا فِیهِ بِرَأْیِی وَ لَا وَلِیتُهُ هَوًی مِنِّی، بَلْ وَجَدْتُ أَنَا وَ أَنْتُمَا مَا جَاءَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ قَدْ فُرِغَ مِنْهُ فَلَمْ أَحْتَجْ إِلَیْکُمَا فِیمَا (4) فَرَغَ اللَّهُ مِنْ قَسْمِهِ، وَ اللَّهُ (5) أَمْضَی فِیهِ حُکْمَهُ فَلَیْسَ لَکُمَا وَ اللَّهِ عِنْدِی وَ لَا لِغَیْرِکُمَا فِی هَذَا عُتْبَی، أَخَذَ اللَّهُ بِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِنَا (6) إِلَی الْحَقِّ وَ أَلْهَمَنَا وَ إِیَّاکُمُ الصَّبْرَ.

و قال ابن أبی الحدید فی شرح هذا الکلام(7): قد (8) تکلّم علیه السلام فی معنی النفل و (9) العطاء، فقال: إنّی عملت بسنّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] فی ذلک، و صدق علیه السلام، فإن رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] سوّی بین الناس فی العطاء (10) و هو مذهب أبی بکر.

ص: 49

و چون امیر المومنین علیه السلام قصد آن کرد که این قضیه را به حالتی که در زمان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و ابوبکر بود بازگرداند، و آن فراموش و مردود شده بود و بین این دو دوره بیست و دو سال فاصله افتاده بود؛ این کار بر ایشان دشوار آمد و آنرا اقدامی بس ناپذیرفتنی یافتند تا آنکه آن نقض بیعت و سرکشی از اطاعت امیرالمؤمنین علیه السلام پیش آمد و خداوند را امری است که او خود جاری اش گرداند!

و امیر المومنین علیه السلام در یکی از استدلالهایش در برابر طلحه و زبیر می فرماید: و امّا اعتراض شما که چرا با همه به تساوی رفتار کردم: این روشی نبود که به رأی خود، و یا با خواسته دل خود انجام داده باشم، بلکه من و شما این گونه رفتار را از دستور العمل های پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آموختیم، که چه حکمی آورد؟ و چگونه آن را اجرا فرمود؟ پس در تقسیمی که خدا به آن فرمان داد به شما نیازی نداشتم. سوگند به خدا، نه شما، و نه دیگران را بر من ملامتی نیست. خداوند قلب های شما و ما را به سوی حق هدایت فرماید، و شکیبایی و استقامت را به ما و شما الهام کند!

ابن ابی الحدید در شرح این کلام امام می گوید: امام علیه السلام درباره بخشش و عطاء سخن گفته و فرموده که من به سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در اینباره عمل کردم. و آن حضرت در این سخن صادق است چرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در بخششها بین مردمان یکسان رفتار می کرد و روش ابوبکر نیز چنین بود.

سپس گوید(1)

ص: 49

ثم قال (1): إنّ طلحة و الزبیر قد نقما علیه (2) الاستبداد و ترک المشاورة، و انتقلا من ذلک إلی الوقیعة فیه بمساواة الناس فی قسمة المال، و أثنیا علی عمر و حمدا سیرته و صوّبا رأیه، و قالا: إنّه کان یفضّل أهل السوابق .. و ضلّلا علیّا فیما رأی، و قالا: إنّه أخطأ .. و إنّه خالف سیرة عمر و هی السیرة المحمودة .. (3)، و استنجدا علیه بالرؤساء من المسلمین الذین (4) کان عمر یفضّلهم و ینفلهم فی القسم علی غیرهم، و الناس أبناء الدنیا، و یحبّون الْمالَ حُبًّا جَمًّا، فتنکّرت علی أمیر المؤمنین علیه السلام بتنکّرهما قلوب کثیرة، و نغلت (5) علیه نیّات کانت من قلب (6) سلیمة. انتهی.

و بالجملة، من راجع السیر و الأخبار لم یبق له ریب فی أنّ سیرة أمیر المؤمنین علیه السلام فی القسمة هو العدل تأسّیا برسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و اتّباعا لکتابه، و قد احتجّ علیه السلام علی المصوّبین لسیرة عمر فی ترکه العدل بأنّ التفضیل مخالف للسنّة، فلم یقدر أحد علی ردّه، و صرّح علیه السلام أنّ التفضیل جور و بذل المال فی غیر حقّه تبذیر و إسراف کما سیأتی.

وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (7)، عَنْ هَارُونَ بْنِ سَعْدٍ(8)، قَالَ: قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ (9) لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! لَوْ أَمَرْتَ لِی بِمَعُونَةٍ أَوْ نَفَقَةٍ!، فَوَ اللَّهِ مَا لِی نَفَقَةٌ إِلَّا أَنْ أَبِیعَ دَابَّتِی. فَقَالَ: لَا وَ اللَّهِ، مَا أَجِدُ لَکَ شَیْئاً إِلَّا أَنْ تَأْمُرَ عَمَّکَ

ص: 50

طلحه و زبیر بخاطر مشورت نکردن و بی اعتنایی به رای آنها، راه کینه جویی و انتقام از وی پیش گرفتند و از این مرحله بخاطر مساوات بین مردم در تقسیم اموال، به نزاع و درگیری با وی برخاستند و عمر را ستوده و سیره او را پسندیده شمرده و نظر او را درست دانستند و گفتند وی پیش کسوتان را مقدم می داشت و نظر علی را به گمراهی نسبت دادند و گفتند که وی اشتباه کرده و با سیره عمر که روش پسندیده است مخالفت نمود و علیه او از سران مسلمانان که عمر ایشان را برتر شمرده بود و در تقسیم بیت المال به ایشان هبه بسیار می کرد، یاری جستند و به راستی که مردمان فرزندان دنیایند و بی نهایت دلبسته مال دنیا هستند و با رویگردانی آندو، دلهای بسیاری از مردمان از محبت علی امیر المومنین علیه السلام برگشت و نیتهایی که پیش از این نسبت به او سالم بود، فاسد و پر کینه گشت. پایان.

به طور کلی هر که به سیره ها و کتب اخبار مراجعه کند، شکی برای او باقی نخواهد ماند که سیره امیر المومنین علیه السلام در تقسیم به تاسی از رسول خدا و پیروی از کتاب خدا دادگری بود و امام علیه السلام بر علیه تایید کنندگان سیره عمر در ترک عدالت چنین استدلال نموده که برترشماری مخالف سنت است و کسی نتوانست به وی پاسخی دهد و امام علیه السلام تاکید نموده که برترشماری ستم است و بخشیدن اموال به ناحق، اسرافکاری و تبذیر است. چنانکه در ادامه نیز خواهد آمد.

ابن ابی الحدید از هارون بن سعد روایت می کند که گفت: عبدالله بن جعفر به علی علیه السلام گفت ای امیر المومنین، اگر ممکن است دستور فرمایی تا مقرری یا مساعده ای به من اختصاص یابد که به خدا مرا خرجی روزانه ای نیست مگر آنکه چارپایم را بفروشم. فرمود نه به خدا، چیزی برای تو نزد من نیست مگر اینکه به عمویت بگویی که دزدی کند و به تو بدهد.

ص: 50

أَنْ (1) یَسْرِقَ فَیُعْطِیَکَ..

و ذکر ابن أبی الحدید (2) أیضا أنّ عمر أشار (3) علی أبی بکر فی أیّام خلافته بترک التسویة فلم یقبل، و قال: إنّ اللّه لم یفضّل أحدا علی أحد، و قال: (إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ) (4) و لم یخصّ قوما دون قوم.

ثم لم یستند عمر فیما زعمه صوابا إلی شبهة فضلا عن حجّة، و لو أقام حجّة علی ما زعمه لحکاه الناصرون له.

و قد روی ابن الأثیر فی الکامل (5) ذلک، إلّا أنّه لم یصرّح بالمشیر سترا علیه (6).

و هل یرتاب عاقل فی أنّه لو کان إلی جواز التفضیل و مصانعة الرؤساء

ص: 51

ابن ابی الحدید همچنین می گوید عمر در ایام خلافت ابابکر به وی اشاره نمود که یکسان بینی مردم را رها کند و او نپذیرفت و گفت خداوند احدی را بر احدی برتری نداده است و فرموده است : (إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ و ..)(1)

-: همانا صدقات تنها به تهیدستان و بینوایان و .. اختصاص دارد. و هیچ قومی را فراتر از قومی دیگر، قرار نداده است.

سپس عمر در آنچه که درست می انگاشت بر هیچ شبهه ای، چه رسد که بر حجتی، استناد نکرد و اگر بر آنچه که ادعا داشت حجتی اقامه کرده بود، یاورانش آنرا بیان می کردند. و ابن الاثیر در الکامل این قضیه را نقل کرده ولی نام کسی را که به ابوبکر اشاره کرده بیان نکرده و بر او پوشانده است و آیا هیچ عاقلی شک می کند که اگر راهی به جواز برترشماری و سازش با سران

ص: 51

و الأشراف للمصالح سبیل لما عدل أمیر المؤمنین علیه السلام إلی العدل و التسویة، مع ما رآه عیانا من تفرّق أصحابه عنه لذلک و میلهم إلی معاویة بقبضه عنهم ما عوّدهم به عمر بن الخطاب کما سیأتی (1)، و لم یکن یختار أمرا یوجب حدوث الفتن و إراقة الدماء، و لما کان یمنع عقیلا صاعا من برّ فیذهب إلی معاویة.

فإن قیل: فلم کان الحسنان علیهما السلام یقبلان التفضیل، و أبوهما علیه السلام لم رضی بذلک؟.

قلنا: إمّا للتقیّة کما مرّ مرارا، أو لأنّ عمر لما حرّمهم حقّهم من الخمس و الفی ء و الأنفال فلعلّهما أخذا ما أخذا عوضا من حقوقهم.

و یمکن أن یقال: لما کان أمیر المؤمنین علیه السلام ولی الأمر فلعلّ ما أخذاه صرفه علیه السلام فی مصارفه، و کان الأخذ من قبیل الاستنقاذ من الغاصب و الاستخلاص من السارق.

ثم من غریب ما ارتکبه عمر من المناقضة فی هذه القصّة أنّه نبذ سنّة (2) رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله وراء ظهره و أعرض عنه رأسا، و فضّل من شاء علی غیره، ثم لمّا قالت عائشة: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کان یعدل بیننا، عدل بین الثلاث و بین غیرهنّ سوی عائشة، و قد کان فضّل عائشة بألفین (3) فکیف کانت سیرة الرسول صلّی اللّه علیه و آله فی التسویة بین ثمان من الزوجات حجّة، و لم تکن حجّة فی العدل بین التسع، و لا بین المهاجرین و الأنصار و غیرهم؟.

و اعلم أنّ أکثر الفتن الحادثة فی الإسلام من فروع هذه البدعة، فإنّه لو استمرّ الناس علی ما عوّدهم الرسول من العدل و جری علیه الأمر فی أیّام أبی بکر

ص: 52

و بزرگان در جهت منافع بود، آیا امیر المومنین علیه السلام با وجود اینکه به چشم خود می دید یارانش بخاطر این قضیه از گرد وی پراکنده شده و با گرفتن آنچه عمر – چنان که خواهد آمد(1)-

بدان عادتشان داده بود، به معاویه روی می کنند، بسوی دادگری و رفتار یکسان با همگان گرایش می نمود؟ و هرگز روشی را برنمی گزید که موجب فتنه انگیزی و خون ریزی گردد و هرگز یک صاع از گندم را از عقیل بازنمی داشت تا به نزد معاویه برود. و اگر بگویید چرا حسن و حسین علیهما السلام برترشماری را پذیرفتند حال آنکه پدرشان علیه السلام به آن راضی نبود؟ باید گفت چنانکه بارها گفته ایم یا بخاطر تقیّه بوده است و یا اینکه عمر ایشان را از حقشان از خمس و فیء و انفال محروم نموده بود و شاید ایشان اموالی را که پذیرفتند بجای این حقوقشان گرفته اند. و یا می توان گفت از آنجایی که امیرالمومنین علیه السلام ولی امر بود، شاید آنچه را که آندو می گرفتند حضرت علیه السلام آنرا در جای خودش خرج می نمود و گرفتن این اموال از باب نجات و بیرون کشی اموال از دست غاصب و بازپس گیری از سارق بوده است.

سپس از جمله نقض شریعت ها که عمر در این قضیه مرتکب شد اینکه وی سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را زیر پای نهاده و خودسرانه از آن رویگردان شده و هر که را می خواست بر دیگران ترجیح می داد و سپس تنها وقتی که عایشه به او گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم میان ما به عدالت رفتار می کرد، بود که با سه همسر دیگر پیامبر نیز مانند بقیه همسران وی رفتار کرد مگر عایشه که وی را با اعطای دو هزار درهم بیشتر برتر شمرد(2)

پس چگونه است که سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در برابرشماری هشت تن از همسران پیامبر، حجت بود و برای اجرای بین نه تن ایشان، و نیز بین مهاجرین و انصار و دیگران، حجت نبود؟

و بدان که بیشتر فتنه هایی که در اسلام رخ داده از شاخه های منشعب از این بدعت سر گرفته است، چرا که اگر با مردم با همان سیره دادگری که رسول خدا ایشان را به آن عادت داده بود و در ایام ابابکر نیز جاری بود ادامه داده بود

ص: 52

لما نکث طلحة و الزبیر بیعة أمیر المؤمنین علیه السلام، و لم تقم فتنة الجمل، و لم یستقرّ الأمر لمعاویة، و لا تطرّق الفتور إلی اتّباع أمیر المؤمنین علیه السلام و أنصاره، و لو کان المنازع له فی أوّل خلافته معاویة لدفعه بسهولة و لم ینتقل الأمر إلی بنی أمیّة، و لم یحدث ما أثمرته تلک الشجرة الملعونة من إراقة الدماء المعصومة، و قتل الحسین علیه السلام، و شیوع سبّ أمیر المؤمنین علیه السلام علی المنابر، ثم انتقال الخلافة إلی بنی العباس و ما جری من الظلم و الجور علی أهل البیت علیهم السلام و علی سائر أهل الإسلام.

و قد کان من الدواعی علی الفتن و الشرور بدعته الأخری و هی الشوری، إذ جعل طلحة و الزبیر مرشّحین للخلافة نظیرین لأمیر المؤمنین علیه السلام، فشقّ علیهما طاعته و الصبر علی الأسوة و العدل، و هذا فی غایة الوضوح (1) و قد روی ابن عبد ربّه فی کتاب العقد (2) علی ما حکاه العلّامة رحمه اللّه عنه فی کشف الحقّ (3)، قال: إنّ معاویة قال (4) لابن الحصین(5) أخبرنی: ما الذی شتّت أمر المسلمین و جماعتهم(6) و مزّق ملأهم، و خالف بینهم؟!. فقال:

قتل عثمان (7) قال: ما صنعت شیئا؟. قال: فسیر (8) علیّ إلیک (9). قال: ما صنعت شیئا(10)؟. قال: ما عندی غیر هذا یا أمیر المؤمنین. قال: فأنا أخبرک،

ص: 53

طلحه و زبیر هم بیعت امیر المومنین علیه السلام را نمی شکستند و فتنه جمل بر پا نمی گشت و جریانها به نفع معاویه پیش نمی رفت و سستی و بی تفاوتی به میان پیروان و یاران امیر المومنین علیه السلام راه نمی یافت و اگر معاویه در آغاز خلافت امام با وی نزاع پیش می گرفت به راحتی وی را کنار می زد و این قضیه به باقی بنی امیه کشیده نمی شد و آنچه که این سلاله ملعون در ریختن خون معصومان و به شهادت رساندن حسین علیه السلام و جریان گرفتن ناسزاگویی به امیرالمومنین علیه السلام بروی منابر و پس از آن انتقال خلافت به بنی عباس و روا گشتن جور و ستم در حق اهل بیت علیه السلام و سایر مسلمین، مرتکب شدند، رخ نمی داد.

همچنین از جمله دیگر عوامل فتنه ها و شرارتها بدعت دیگر وی یعنی شورایی نمودن (امر انتخاب خلیفه) بود، چه آنکه وی طلحه و زبیر را نامزدهایی برای خلافت و همپایه امیر المومنین علیه السلام در این امر قرار داد، پس از اینرو اطاعت از امام و شکیبایی بر پیروی از برابری و دادگری برای آندو دشوار آمد و این مساله کاملا روشن(1)

است و ابن عبد ربه در کتاب العقد الفرید(2)

بنابر آنچه علامه رحمه الله آنرا در کشف الحق(3)

نقل نموده می گوید: معاویه به ابن الحصین گفت: بگو بدانم چه چیزی پیوند و اتحاد مسلمانان را در هم ریخت و حلقه ایشان را پراکنده ساخت و میان ایشان درگیری انداخت؟! وی گفت: کشته شدن عثمان. گفت: این چه پاسخی است؟! گفت پس روانه شدن علی بسوی تو. گفت: این چه پاسخی است؟(4)

گفت: ای امیر مومنان جز این پاسخی نمی دانم. گفت: پس من به تو خبر می دهم،

ص: 53

إنّه لم یشتّت بین المسلمین و لا فرّق أهواءهم إلّا الشوری التی جعلها عمر فی (1) ستّة .. ثم فسّر معاویة ذلک، فقال: لم یکن من الستّة رجل إلّا (2) رجاها لنفسه، و رجاها (3) لقومه، و تطلّعت إلی ذلک نفوسهم (4)، و لو أنّ عمر استخلف (5) کما استخلف أبو بکر ما کان فی ذلک اختلاف.

و قد حکی ابن أبی الحدید (6) أیضا ذلک عن معاویة و قد تمّم إثارة الفتنة بإغواء معاویة و عمرو بن العاص و إطماعهما (7) فی الخلافة، و کان معاویة عامله علی الشام و عمرو بن العاص أمیره و عامله علی مصر، فخاف أن یصیر الأمر إلی علیّ علیه السلام. فقال لما طعن و علم بأنّه سیموت (8): یا أصحاب محمّد! تناصحوا فإن (9) لم تفعلوا غلبکم علیها عمرو بن العاص و معاویة بن أبی سفیان، روی ذلک ابن أبی الحدید (10) ثم حکی (11) عن شیخنا المفید رحمه اللّه، أنّه قال: کان غرض عمر بإلقاء هذه الکلمة إلی الناس أن تصل إلی عمرو بن العاص و معاویة فیتغلّبا علی مصر و الشام لو أفضی الأمر إلی علیّ علیه السلام.

و بالجملة، جمیع ما کان و ما یکون فی الإسلام من الشرور إلی یوم النشور

ص: 54

هیچ چیز میان مسلمانان تفرقه نیفکند و ایشان را پراکنده نگرداند مگر شورای حکمیتی که عمر آنرا به شش نفر اختصاص داد.. و سپس معاویه این قضیه را تشریح نمود و گفت: هیچ یک از این شش مرد در این شورا نبود مگر اینکه نتیجه را برای خود می خواست و آنرا برای قبیله خود آرزو می کرد و دلهاشان سخت بسته به آن بود و اگر عمر مانند ابوبکر جانشینی تعیین می کرد، اختلافی در امر پدیدار نمی گشت .

ابن ابی الحدید(1)

نیز این را از معاویه حکایت کرده و چنان است که وی فتنه انگیزی را با فریفتن معاویه و عمرو بن العاص و به طمع انداختن آندو برای خلافت، کامل نمود چه آنکه معاویه کارگزار وی در شام بود و عمرو بن العاص امیر و کارگزار وی در مصر بود و او نگران بود که نکند خلافت به دست علی بن ابیطالب علیه السلام بیفتد. عمر زمانی که ضربت خورد و دانست که خواهد مرد، گفت: ای اصحاب محمد! به اندرز خیرخواهانه یکدیگر دل سپرید که اگر چنین نکنید عمرو بن العاص و معاویه بن ابی سفیان در امر خلافت بر شما چیرگی یابند. ابن ابی الحدید(2)

این سخن را نقل کرده و آنگاه از شیخ مفید رحمه الله حکایت می کند(3)

که گفت: هدف عمر از بر زبان راندن چنین سخنی آن بود که به گوش عمرو بن العاص و معاویه برسد تا آندو اگر امر خلافت به دست علی علیه السلام وانهاده شد، بر مصر و شام سیطره یابند.

بطور کلی تمام شرارتهایی که در اسلام بوده و تا روز قیامت خواهد بود،

ص: 54

إنّما أثمرته شجر فتنته، فغرس أصل الفتن یوم السقیفة، و ربّاها (1) ببدعه من التفضیل فی العطاء و وضع الشوری و .. غیر ذلک، فهو السهیم فی جمیع المعاصی و الأجرام، و الحامل لجملة الأوزار و الآثام، کما مرّ فی الأخبار الکثیرة.

و أمّا الخمس، فالآیة صریحة فی أنّ لذی القربی فیه حقّا، و إن اختلفوا فی قدره و لم ینکر أحد أنّ عمر بن الخطاب لم یعطهم شیئا من أرض السواد و لا من خراجها، و کذلک منع سهمهم من أرض خیبر و من سائر الغنائم و جعل الغنائم من بیت المال و وقف خراجها علی مصالح، کما مرّ.

وَ رُوِیَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (2) مِنْ صَحِیحَیْ أَبُو دَاوُدَ(3) وَ النَّسَائِیِّ (4)، عَنْ یَزِیدَ بْنِ هُرْمُزَ، قَالَ: إِنَّ نَجْدَةَ الْحَرُورِیَّ حِینَ حَجَّ فِی فِتْنَةِ ابْنِ الزُّبَیْرِ أَرْسَلَ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ یَسْأَلُهُ عَنْ سَهْمِ ذِی الْقُرْبَی لِمَنْ یَرَاهُ؟. فَقَالَ لَهُ: لِقُرْبَی (5)رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَسَمَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] لَهُمْ، وَ قَدْ کَانَ عُمَرُ عَرَضَ عَلَیْنَا مِنْ ذَلِکَ عَرْضاً رَأَیْنَاهُ دُونَ حَقِّنَا، وَ رَدَدْنَاهُ (6) عَلَیْهِ، وَ أَبَیْنَا أَنْ نَقْبَلَهُ.

هذه روایة أبی داود(7).

وَ فِی رِوَایَةِ النَّسَائِیِّ، قَالَ: کَتَبَ نَجْدَةُ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ یَسْأَلُهُ عَنْ سَهْمِ ذِی الْقُرْبَی لِمَنْ هُوَ؟. قَالَ یَزِیدُ بْنُ هُرْمُزَ: فَأَنَا کَتَبْتُ کِتَابَ ابْنِ عَبَّاسٍ إِلَی نَجْدَةَ، کَتَبَ إِلَیْهِ: کَتَبْتَ تَسْأَلُنِی عَنْ سَهْمِ ذِی الْقُرْبَی لِمَنْ هُوَ؟ وَ هُوَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ، وَ قَدْ کَانَ

ص: 55

به راستی که فقط ثمره درخت فتنه وی بوده و او در روز سقیفه ریشه این فتنها را کاشت و با بدعتهای خود از برترشماری در تقسیم بیت المال گرفته تا علم نمودن آن شورای من درآوردی و غیر آن، آنرا پرورش داد و پس او در تمام این جنایات و معصیتها شریک است و چنانکه در اخبار بسیاری آمده است، بار همه گناهان و جرم ها بر عهده او می باشد.

اما درباره خمس، نص صریح آیه قران تاکید می کندکه ذی القربی (نزدیکان رسول خدا ص) را در آن سهمی است هر چند که در میزان آن اختلاف نموده اند و هیچکس بر عمر بن الخطاب خرده نگرفت که چیزی از اراضی فتوحات عراق و از خراج آن به ایشان نداد، همچنانکه که سهم ایشان از سرزمین خیبر و دیگر غنایم را نیز مسدود نمود و غنایم را بطور کامل از جمله اموال بیت المال قرار داد و خراج آنرا چنانکه ذکر شد، وقف هزینه مصالح عمومی نمود .

در جامع الاصول(1)

از صحیح ابی داود(2)

و نسائی(3)

به نقل از یزید بن هرمز نقل شده است که نجدة الحروری وقتی که در زمان فتنه ابن زبیر به حج رفته بود کسی را به نزد ابن عباس فرستاد تا درباره سهم ذی القربی از وی بپرسد که به نظر او از آن چه کسانی است؟ ابن عباس گفت: برای نزدیکان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آنرا برای ایشان تقسیم نمود و عمر چیزی از آن را به ما پیشنهاد کرد که ما آنرا کمتر از حق خود دیدیم و آنرا باز گرداندیم و از پذیرفتن آن سر باز زدیم.

این روایت ابی دواد بود. (4) و اما در روایت نسائی آمده است: نجده به ابن عباس نامه ای نوشت و پرسید که سهم ذی القربی از آن چه کسی است؟ یزید بن هرمز گوید: من نامه ابن عباس را به نجده نوشتم که در آن چنین گفت: در نوشته ای از من پرسیدی که سهم ذی القربی از آن کیست و آن برای ما اهل بیت است

ص: 55

عُمَرُ دَعَانَا إِلَی أَنْ یُنْکِحَ (1) أَیِّمَنَا (2) وَ یُجْدِی (3) مِنْهُ عَائِلُنَا، وَ یُقْضَی مِنْهُ عَنْ غَارِمِنَا، فَأَبَیْنَا إِلَّا أَنْ یُسَلِّمَهُ إِلَیْنَا، وَ أَبَی ذَلِکَ فَتَرَکْنَا عَلَیْهِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی لَهُ مِثْلُ أَبِی دَاوُدَ، وَ فِیهِ: وَ کَانَ الَّذِی عَرَضَ عَلَیْهِمْ أَنْ یُعِینَ نَاکِحَهُمْ، وَ یَقْضِیَ عَنْ غَارِمِهِمْ، وَ یُعْطِیَ فَقِیرَهُمْ، وَ أَبَی أَنْ یَزِیدَهُمْ عَلَی ذَلِکَ.

انتهی.

و هی مع صحّتها عندهم تدلّ علی أنّ عمر منع ذوی القربی بعض حقّهم الذی أعطاهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و یفهم منها أنّ (4) هذا المنع إنّما کان خوفا من قوّة بنی هاشم لو وصل إلیهم ما فرض اللّه لهم من الخمس فیمیل الناس إلیهم رغبة فی الدنیا فیمکنهم طلب الخلافة، و قد کان خمس الخراج من سواد العراق وحده اثنین و ثلاثین ألف ألف درهم فی کلّ سنة علی بعض الروایات سوی خمس خیبر و غیرها، و لا ریب أنّ قیمة خمس تلک الأراضی أضعاف أضعاف هذا المبلغ، و کذا خمس الغنائم المنقولة المأخوذة من الفرس و غیرهم مال خطیر، فلو أنّهم لم یغصبوا هذا الحقّ بل أدّوا إلی بنی هاشم و سائر ذوی القربی حقّهم لم یفتقر أحد منهم أبدا، فوزر ما أصابهم من الفقر و المسکنة فی أعناق أبی بکر و عمر و أتباعهما إلی یوم القیامة.

و أمّا الفرض، فقد قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (5): رَوَی ابْنُ سَعْدٍ فِی کِتَابِ الطَّبَقَاتِ (6): أَنَّ عُمَرَ خَطَبَ فَقَالَ: إِنَّ قَوْماً یَقُولُونَ: إِنَّ هَذَا الْمَالَ حَلَالٌ لِعُمَرَ،

ص: 56

و عمر ما را فراخواند تا با آن سرمایه عزبهای ما را به ازدواج درآورد و همسرداران را کمک خرج دهد و بدهی بدهکاران پرداخت شود و ما نپذیرفتیم مگر اینرا که او این سرمایه را به دست ما واگذارد و او نپذیرفت و ما آنرا نزد وی رها کردیم. و روایت دیگری دارد نظیر روایت ابی داود که در آن می گوید: و پیشنهادی که به ایشان کرده بود اینکه ازدواج کردگان را یاری کند و بدهکاران ایشان را دین ادا نماید و به تهیدستانشان کمک کند و از اینکه بیش از این به ایشان واگذارد، سر باز زد. پایان.

و این روایات که نزد ایشان نیز صحیح است، دلالت بر آن دارد که عمر بخشی از حق ذی القربی را که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به ایشان عطا کرده بود، از ایشان بازداشته است و از این حقیقت برمی آید که این جلوگیری تنها از سر هراس از قوت یافتن بنی هاشم در صورت دست یافتن ایشان به آن خمسی که خداوند برای ایشان واجب نموده بود، بوده و نگرانی از اینکه مردم بخاطر رغبت به مال دنیا به ایشان متمایل گردند و ایشان بتوانند خلافت بازطلبند. این در حالیست که بر اساس برخی روایات فقط خمس خراج به دست آمده از سرزمینهای گشوده شده عراق جدای از خمس خیبر و غیر آن، سی و دو هزار هزار درهم در سال بوده است و شکی نیست که ارزش خمس سرزمینهای دیگر چندین برابر این مبلغ است و همچنین خمس غنایم منقوله که از ایرانیان و غیر ایشان گرفته شده بود، سرمایه ای هنگفت بوده و اگر ایشان این حق را غصب نکرده و آنرا به بنی هاشم و دیگر نزدیکان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرداخت می کردند، هیچ یک از ایشان هرگز تهیدست نمی زیست و گناه آن فقر و بی نوایی که ایشان تحمل کردند، همه به عهده ابی بکر و عمر و پیروان ایشان تا روز قیامت است.

اما درباره حق واجب، ابن ابی الحدید(1)

گفته است: ابن سعد در کتاب الطبقات روایت کرده که عمر روزی خطبه ای راند و گفت: گروهی از مردم می گویند که این مال حلال عمر است،

ص: 56

وَ لَیْسَ کَمَا قَالُوا، لَا هَا اللَّهِ (1) إِذَنْ! أَنَا أُخْبِرُکُمْ بِمَا اسْتَحَلَّ مِنْهُ، یَحِلُّ لِی مِنْهُ (2) حُلَّتَانِ، حُلَّةٌ فِی الشِّتَاءِ وَ حُلَّةٌ فِی الْقَیْظِ (3) وَ مَا أَحُجُّ عَلَیْهِ وَ أَعْتَمِرُ مِنَ الظَّهْرِ، وَ قُوتِی وَ قُوتُ أَهْلِی کَقُوتِ رَجُلٍ مِنْ قُرَیْشٍ لَیْسَ بِأَغْنَاهُمْ وَ لَا أَفْقَرِهِمْ، ثُمَّ أَنَا بَعْدُ رَجُلٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ یُصِیبُنِی مَا أَصَابَهُمْ (4).

و روی ابن سعد (5) أیضا-، أنّ عمر کان إذا احتاج أتی إلی صاحب بیت المال فاستقرضه، فربّما عسر علیه القضاء (6)فیأتیه صاحب بیت المال فیتقاضاه، فیحتال له، و ربّما خرج عطاؤه فقضاه.

و لقد (7) اشتکی مرّة فوصف له الطبیب العسل، فخرج حتی صعد المنبر و فی بیت المال عکّة (8)، فقال: إن أذنتم لی فیها أخذتها و إلّا فهی علیّ حرام، فأذنوا له فیها.

ثم قال (9): إنّما (10) مثلی و مثلکم کقوم سافروا (11) فدفعوا نفقاتهم إلی رجل

ص: 57

و چنان نیست که می گویند، به خدا که چنین نیست. من آنچه را که از آن حلال گشته برایتان بازگو می کنم. برای من از این مال دو لباس حلال گشته: لباسی در زمستان و لباسی در تابستان و شتری که بر پشت آن به حج و عمره روم و روزی و خوراک من و خانواده ام همچون روزی مردی از قریش که نه ثروتمندترین ایشان باشد و نه فقیرترینشان، است و پس از آن من یکی از مسلمانان هستم که هر آنچه ایشان را نصیب گردد، مرا نیز نصیب گردد. (1)

ابن سعد(2) همچنین روایت می کند که عمر هرگاه نیاز پیدا می کرد به نزد خزانه دار بیت المال می آمد و از او قرض می گرفت و چه بسا که بازپس دادن برایش دشوار می شد و خزانه دار به نزد وی می آمد و آن مال را از وی مطالبه می کرد و او هر بار برای او بهانه ای می آورد و گاه نیز که زمان دریافت سهم بیت المال سرمی رسید و قرضش را ادا می کرد .

و یک بار نیز وی ناخوش شد و حکیم برایش عسل تجویز کرد و او از خانه بیرون رفت و بر منبر مسجد نشست و در انبار بیت المال کوزه کوچک انگبینی بود و او گفت: اگر اجازه دهید آنرا بردارم وگرنه که بر من حرام است، پس مردم به او اجازه دادند. سپس گفت که به راستی حکایت من و شما چون قومی است که با هم سفر کردند و خرج روزانه خود را به دست مردی از میان خود دادند

ص: 57

منهم لینفق علیهم، فهل یحلّ له أن یستأثر منها بشی ء؟.

و روی أخبارا أخر أیضا من هذا الباب ظنّا منه أنّها تعینه علی دفع الطعن، مع أنّها ممّا یؤیّده، إذ بعضها یدلّ علی أنّه کان یری الأخذ من بیت المال مجّانا حراما و لو کان للضرورة، إلّا أن یأذن ذوو الحقوق فی ذلک، فیردّ حینئذ أنّ الاستئذان ممّن حضره حین صعد المنبر فی الأکل من العسل لا یغنی من جوع، فإنّ الحقّ لم یکن منحصرا فی هؤلاء، و لم یکونوا وکلاء لمن غاب عنه حتی یکفیه إذنهم فی التناول منه، مع أنّ بیت المال مصرفه مصالح المسلمین و لیس مشترکا بینهم کالمیراث و نحوه، فإذا لم یکن للحاضرین حاجة مصحّحة للأخذ منه لم یکن لهم فیه حقّ حتی ینفع إذنهم فی الأخذ، و کون أخذ الإمام من المصالح- لا سیّما للدواء- لا ینفع، فإنّه لو تمّ لدلّ علی عدم الحاجة إلی الاستئذان مطلقا، فهذه [کذا] الاستئذان دائر بین أن یکون ناقصا (1) غیر مفید و بین أن یکون لغوا لا حاجة إلیه، فیدلّ إمّا علی الجهل و قلّة المعرفة أو علی الشید و المکر لأخذ قلوب العوام، کما یقال: یتورّع من سواقط الأوبار و یجرّ الأحمال مع القطار.

تا بر ایشان هزینه کندپس آیا جایز است که او چیزی از آنرا برای خود برگزیند؟

ابن سعد اخبار دیگری نیز در این باب روایت کرده که گمان دارد بواسطه آن طعن و اتهام را از عمر دور می کند حال آنکه آنرا تایید می کند، چرا که برخی از آنها بیانگر آنست که وی معتقد بود که برداشتن مال از بیت المال بدون بازپس دادن، حتی اگر بخاطر ضرورتی باشد، حرام است؛ مگر آنکه برای اینکار از ذیحقان (یعنی همه مردم) اجازه بگیرد، و این خود ایراد بر او وارد می کند که اجازه خواستن از حاضران بهنگام منبر رفتن، برای خوردن از عسل، مشکل را حل نمی کند، چرا که حق منحصر در آنان نبود وآنان نماینده غایبان نیز نبودند که اجازه ایشان برای خوردن از عسل کافی باشد و این با وجود آنکه بیت المال در جهت منافع مسلمانان مصروف می گردد و مانند ارث و نظیر آن بین ایشان مشترک نیست و اگر حاضرین نیازی نداشتند که بواسطه آن برداشتن از بیت المال صحیح باشد، ایشان حقی در آن نداشته اند تا اذن ایشان برای برداشتن از آن فایده ای داشته باشد و اینکه برداشت امام از بیت المال – بخصوص برای درمان- از جمله مصالح امت بشمار آید نیز وارد نیست، چرا که اگر چنین چیزی واقع می گشت، دلالت بر آن داشت که مطلقا به اجازه گرفتن نیازی نبوده است و اجازه گرفتن او وصفی بین این دو حالت دارد که یا ناقص غیر مفید است و یا لغو است و نیازی به آن نیست و از اینرو یا دلالت بر جهل و کم دانی دارد و یا بر شیادی و حیله گری برای فریفتن دل عوام است، چنانکه می گویند: از رشته های موی فروافتاده (از شتر) پرهیز می کند ولی بارها (قافله) را قطار قطار می برد .

طعن شانزدهم: وی در احکام هر روز به رنگی در می آمد

به نحوی که روایت کرده اند وی درباره پدربزرگ، هفتاد(1)

جور حکم کرده است

ص: 58

و هذا یدلّ علی قلّة علمه، و أنّه کان یحکم بمجرّد الظنّ و التخمین و الحدس من غیر ثبت و دلیل (1)، و مثل هذا لا یلیق بإمامة المسلمین و رئاسة الدنیا و الدین..

و این دلالت بر کم دانی وی دارد و اینکه وی به مجرد حدس و گمان و تخمین بدون هر گونه دلیل و سندی حکم می داد و چنین کسی شایسته امامت مسلمانان و ریاست دین و دنیای ایشان نیست .

طعن هفدهم: قصد سوزاندن خانه فاطمه علیها السلام

اینکه وی قصد نمود که خانه فاطمه علیها السلام را به آتش بکشد(1)

در حالی که امیر المومنین و فاطمه و حسنین علیهم السلام در خانه بودند و او آنانرا تهدید و اذیت کرد با وجود آنکه والایی جایگاه ایشان نزد خدایتعالی و حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم را هیچ بنی بشری مگر کسی که نور خورشید و روشنی ماه را تاریکی بخواند، انکار نمی کند.(2)

ص: 59

و نور القمر، و قد تقدّم (1) القول فیه مستوفی فیما غبر.

و سخن در این باب پیش از این بطور کامل بیان شد .

طعن هجدهم : آنچه که وی در قضیه شورا انجام داده است

اشاره

چرا که در این ماجرا در امور چندی بدعتهایی به وجود آورد

از جمله

اینکه وی هم بر نص قران و هم بر شروط انتخاب خروج نمود، چه آنکه قاضی القضاة

ص: 60

المغنی (1): قد ثبت عند کلّ من یقول بالاختیار أنّه إذا حصل العقد من واحد برضا أربعة صار إماما، و اختلفوا فیما عدا ذلک، فلا بدّ فیما یصیر به إماما من دلیل، فما قارنه الإجماع یجب أن یحکم به.

و حکی (2) عن شیخه أبی علی، أنّه قال: إنّ ما روی عن عمر أنّه قال: إن بایع ثلاثة و خالف اثنان فاقتلوا الاثنین (3) .. من أخبار الآحاد، و لا شی ء یقتضی صحّته، فلا یجوز أن یطعن به فی الإجماع. فکلامهم صریح فی أنّ الإمامة بالاختیار [إنّه] (4)لا یکون بأقلّ من خمسة، و قد ثبت عن عمر خلافه.

در المغنی(1)

گفته است: نزد همه قائلان به انتخاب ثابت است که اگر عقد درباره یک تن از سوی چهار تن حاصل آید، وی امام می گردد و در غیر این اختلاف وجود دارد و به ناچار بایستی برای سببی که بواسطه آن امام می شود، دلیلی وجود داشته باشد و بایستی به آنچه که بر آن به اجماع وجود دارد، حکم گردد.

وی از شیخ خود ابوعلی حکایت می کند که گفت: آنچه از عمر روایت شده که وی گفته است: (اگر سه نفر بیعت کنند و دو تن دیگر مخالفت نمایند، آن دو تن را بکشید(2))؛

از اخبار چند تن انگشت شمار است و هیچ چیز در بیان درستی آن وجود ندارد و پس جایز نیست در مورد اجماع بر عمر عیب گرفته شود چرا که سخن ایشان در اینکه خلافت بنا بر انتخاب، با کمتر از پنج رأی نمی باشد، صریح و روشن است ولی از عمر خلاف این به ثبت رسیده است.

و از جمله اینکه:

وی هر یک از ایشان (انتخاب شوندگان، نامزدهای خلافت) را به وصفی موصوف دانسته که مدعی است مانع به خلافت رسیدن است ولی پس از آن امر خلافت را به کسی واگذاشت که این صفات در وی وجود داشت. سید در الشافی(3)

به نقل از الواقدی با اسناد از ابن عباس روایت می کند: عمر گفت نمی دانم با امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم چه کنم؟ . و این پیش از آن بود که ضربت بخورد- گفتم: چرا هم این قضیه را داشته باشی حال آنکه کسی هست که به خلیفگی ایشان بگماری؟. گفت: آیا رفیق شما ؟!و منظورش علی بود. – گفتم آری به خدا. او بخاطر نزدیکی اش به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و سابقه اش و عملکردش و اینکه داماد پیامبر است، شایسته آن است. گفت: در وجود او بطالت و شوخ طبعی(4) هست! گفتم:

ص: 61

فَأَیْنَ (1) عَنْ طَلْحَةَ؟. قَالَ: فَابْنُ الزَّهْوِ وَ النَّخْوَةِ. قُلْتُ: عَبْدُ الرَّحْمَنِ؟. قَالَ: هُوَ رَجُلٌ صَالِحٌ عَلَی ضَعْفٍ فِیهِ. قُلْتُ: فَسَعْدٌ؟. قَالَ: صَاحِبُ (2) مِقْنَبٍ وَ قِتَالٍ لَا یَقُومُ بِقَرْیَةٍ لَوْ حُمِّلَ أَمْرُهَا. قُلْتُ: فَالزُّبَیْرُ؟. قَالَ: وَعْقَةٌ لَقِسٌ (3)، مُؤْمِنُ الرِّضَا کَافِرُ (4) الْغَضَبِ، شَحِیحٌ، وَ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا یَصْلُحُ (5) إِلَّا لِقَوِیٍّ فِی غَیْرِ عُنْفٍ، رَفِیقٍ (6) فِی غَیْرِ ضَعْفٍ، جَوَادٍ (7)فِی غَیْرِ سَرَفٍ. قُلْتُ: فَأَیْنَ أَنْتَ عَنْ عُثْمَانَ (8)؟.

قَالَ: لَوْ وَلِیَهَا لَحَمَّلَ بَنِی أَبِی مُعَیْطٍ عَلَی رِقَابِ النَّاسِ، وَ لَوْ فَعَلَهَا لَقَتَلُوهُ (9).

قَالَ السَّیِّدُ رَحِمَهُ اللَّهُ (10): وَ قَدْ رُوِیَ مِنْ غَیْرِ هَذَا الطَّرِیقِ أَنَّ عُمَرَ قَالَ لِأَصْحَابِ الشُّورَی: رُوحُوا إِلَیَّ، فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِمْ قَالَ: قَدْ جَاءَنِی کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ

ص: 62

نسبت به طلحه چه می اندیشی؟ گفت: وی زاده غرور و به خود بالیدن است. گفتم: عبدالرحمن؟ گفت وی مردی صالح است با وجود ضعفی که در اوست. گفتم؟ و درباره سعد؟ وی سرکرده گروهانی از جنگجویان و مامور به جنگ و نبرد است ولی اگر دهکده ای را به او دهند، از پس آن بر نمی آید. گفتم: و زبیر؟ زود دل آزرده شود و بدخلق و خوست و چون خرسند باشد ایمانش به جاست و چون خشمگین گردد، کافر است و بس بخیل است. و این امر تنها به دست کسی راست می آید که قویدست باشد بدون خشونت، رفیق و مهربان باشد بدون ضعف و سستی و بخشنده باشد بدون اسرافکاری. گفتم پس درباره عثمان چه می اندیشی؟ گفت: اگر خلافت به دست گیرد بنی ابی معیط را بر گرده مردم سوار می کند و اگر چنین کند، مردم وی را خواهند کشت. (1)

سید رحمه الله گوید و با سندی جز این نیز روایت شده که عمر به اصحاب شورا گفت که بسوی من آیید و چون به ایشان نگریست گفت هر یک به سوی من آمد در حالیکه صدای خود را به گونه ای بالاتر برده و

ص: 62

یَهُزُّ عَقِیرَتَهُ (1) یَرْجُو أَنْ یَکُونَ خَلِیفَةً، أَمَّا أَنْتَ یَا طَلْحَةُ أَ فَلَسْتَ الْقَائِلَ: إِنْ قُبِضَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) أَنْکِحُ (2) أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ؟! فَمَا جَعَلَ اللَّهُ مُحَمَّداً بِأَحَقَّ بِبَنَاتِ أَعْمَامِنَا (3)، فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی (4) فِیکَ: (وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً)(5)، وَ أَمَّا (6) أَنْتَ یَا زُبَیْرُ! فَوَ اللَّهِ مَا لَانَ قَلْبُکَ یَوْماً وَ لَا لَیْلَةً، وَ مَا زِلْتَ جِلْفاً (7) جَافِیاً، وَ أَمَّا أَنْتَ یَا عُثْمَانُ فَوَ اللَّهِ لَرَوْثَةٌ (8) خَیْرٌ مِنْکَ، وَ أَمَّا أَنْتَ یَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ فَإِنَّکَ رَجُلٌ عَاجِزٌ تُحِبُّ (9) قَوْمَکَ جَمِیعاً، وَ أَمَّا أَنْتَ یَا سَعْدُ فَصَاحِبُ عَصَبِیَّةٍ وَ فِتْنَةٍ (10)، وَ أَمَّا أَنْتَ یَا عَلِیُّ فَوَ اللَّهِ لَوْ وُزِنَ إِیمَانُکَ بِإِیمَانِ أَهْلِ الْأَرْضِ لَرَجَحَهُمْ (11)، فَقَامَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مُوَلِّیاً یَخْرُجُ (12)، فَقَالَ عُمَرُ: وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْلَمُ مَکَانَ الرَّجُلِ لَوْ وَلَّیْتُمُوهُ أَمْرَکُمْ لَحَمَلَکُمْ (13) عَلَی الْمَحَجَّةِ الْبَیْضَاءِ، قَالُوا: مَنْ هُوَ؟. قَالَ: هَذَا الْمُوَلِّی مِنْ بَیْنِکُمْ. قَالُوا: فَمَا یَمْنَعُکَ مِنْ ذَلِکَ؟. قَالَ: لَیْسَ إِلَی

ص: 63

امیدوار است که خلیفه شود. اما تو ای طلحه آیا تو نبودی که گفتی چون رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رحلت نماید، با همسرانش ازدواج خواهم کرد؟! و خداوند محمد را از ما سزاوارتر به دخترعموهایمان قرار نداد و درباره تو چنین نازل نکرد که (وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدا: -: و شما حق ندارید رسول خدا را برنجانید، و مطلقاً [نباید] زنانش را پس از [مرگ] او به نکاح خود درآورید)(1). اما تو ای زبیر! به خدا که دلت هیچ روزی و نه هیچ شبی نرم نگشت و همچنان سنگدل و سخت دل هستی. و اما تو ای عثمان به خدا که سرگینی از تو برتر است و اما ای عبدالرحمن تو مردی ناتوانی که همه افراد قبیله ات را دوست داری و اما تو ای سعد وجودت از تعصب و فتنه پر است و اما تو ای علی به خدا سوگند که اگر ایمان تو با ایمان تمام اهل زمین مقایسه شود، از آن برتر خواهد بود، پس علی علیه السلام برخاست و پشت کرد و خارج شد. پس عمر گفت به خدا که شأن و جایگاه این مرد را می دانم که اگر او را ولی امر خود کنید شما را با دلیلی روشن پیش خواهد برد. گفتند: کیست او؟ گفت: همین که پشت کرد و رفت. گفتند پس چه چیز تو را (از خلیفه کردن او ) باز می دارد؟ گفت: راهی به این کار وجود ندارد .

ص: 63

ذَلِکَ سَبِیلٌ (1).

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ رَوَاهُ الْبَلاذُرِیُّ فِی تَارِیخِهِ (2): أَنَّ عُمَرَ لَمَّا خَرَجَ أَهْلُ الشُّورَی مِنْ عِنْدِهِ، قَالَ: إِنْ وَلَّوْهَا الْأَجْلَحَ (3) سَلَکَ بِهِمُ الطَّرِیقَ. فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ(4): فَمَا یَمْنَعُکَ مِنْهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟. قَالَ: أَکْرَهُ أَنْ أَتَحَمَّلَهَا حَیّاً وَ مَیِّتاً.

فوصف کما تری (5) کلّ واحد من القوم بوصف قبیح یمنع من الإمامة، ثم جعلها فی جملتهم حتی کأنّ تلک الأوصاف تزول فی حال الاجتماع، و نحن نعلم أنّ الذی ذکره إن کان مانعا من الإمامة فی کلّ واحد علی الانفراد فهو مانع مع الاجتماع، مع أنّه وصف علیّا علیه السلام بوصف لا یلیق به و لا ادّعاه عدوّ قطّ علیه، بل هو معروف بضدّه من الرکانة و البعد عن المزاح و الدعابة(6)، و هذا معلوم ضرورة لمن سمع أخباره علیه السلام، و کیف یظنّ به ذلک،

وَ قَدْ رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِذَا أَطْرَقَ هِبْنَا أَنْ نَبْتَدِئَهُ(7) بِالْکَلَامِ.

، وَ هَذَا لَا یَکُونُ إِلَّا مِنْ شِدَّةِ التَّزَمُّتِ (8) وَ التَّوَقُّرِ وَ مَا یُخَالِفُ الدُّعَابَةَ وَ الْفُکَاهَةَ.

در خبری دیگر که البلاذری در تاریخ(1) خود روایت کرده آمده است: عمر آنگاه که اهل شورا از نزدش خارج گشتند گفت: اگر خلافت را به این اجلح (آنکه موی سرش از دو کناره پیشانی ریخته و عقب رفته باشد) داده بودند، ایشان را به راه درست می برد. پس عبدالله بن عمر گفت: پس چه چیزی تو را باز می دارد ای امیر مومنان؟ گفت دوست ندارم که هم زنده و هم مرده، بار آن (خلافت) را بر دوش کشم.

و چنان که ملاحظه می کنید هر یک را به وصفی زشت متهم کرد که از خلیفه شدن باز می دارد سپس خلافت را به میان همه ایشان افکند گویی که آن صفات با اجتماع ایشان زائل می گردد و روشن است که آنچه وی گفت، اگر در حالت انفراد و تنهایی مانع از خلافت است در حالت اجتماع نیز مانع خواهد بود، با وجود اینکه وی علی علیه السلام را به وصفی بیالود که شایسته او نیست و هرگز هیچ دشمنی آنرا علیه وی ادعا نکرده است بلکه او معروف است به خلاف آن یعنی استواری و متانت و دوری از شوخ طبعی و سبکسری و این نکته ضرورتا برای کسی که اخبار سیره وی را شنیده است، روشن است و چطور می توان چنین چیزی را درباره وی گمان کرد حال آنکه از ابن عباس روایت شده است: چون امیر المومنین علیه السلام سر فرو می افکند، هیبت و خشیت ما را فرا می گرفت که با او کلام آغاز کنیم. و این حالت حاصل نمی آید مگر از شدت سنگینی و وقار و هرگونه صفت مخالف شوخ طبعی و خوشمزگی.

و دیگر اینکه وی گفت: زنده و مرده آنرا تحمل نمی کنم.

و این اگر از سر عدول وی از

ص: 64

النصّ علی واحد بعینه فهو قول متملّس (1) متخلّص لا یفتات علی الناس فی آرائهم، ثم نقض هذا بأن نصّ علی ستة من بین العالم کلّه، ثم رتّب العدد ترتیبا مخصوصا یئول إلی (2) أنّ اختیار عبد الرحمن هو المقدّم، و أیّ شی ء یکون من التحمّل أکبر من هذا؟ و أیّ فرق بین أن یتحمّلها بأن ینصّ علی واحد بعینه و بین أن یفعل ما فعله من الحصر و الترتیب؟!.

تاکید بر نام یک تن بخصوص باشد، سخن فردی است که از زیر بار مسوولیت شانه خالی می کند و خود را به گریزی، خلاصی می بخشد و وانمود می کند که بدون نظر مردمان تصمیم گیری نمی کند و سپس این حال خود را با تاکید بر نام شش تن از میان تمام خلایق، نقض نمود و آنگاه این شش تن را ترتیب ویژه ای بخشید که منتهی به آن می گشت که انتخاب عبدالرحمن در اولویت باشد، و چه تحمل (و بر عهده گرفتن و پذیرش بار) ی می تواند بزرگتر از این باشد؟ و چه فرقی هست میان اینکه (مسوولیت انتقال خلافت را) با تاکید بر نام یک تن بر عهده خود گیرد و آن رفتاری که در حصر نمودن (شمار نام بردگان برای خلافت) و مرتب نمودن آنها در ترتیبی خاص؟!

و دیگر اینکه:

وی دستور گردن زدن کسانی را داد که خود به برترین امت بودن ایشان، اعتراف کرده بود. اگر بیش از سه روز از بیعت نمودن تاخیر می نمودند و روشن است که با این کار مستحق کشته شدن نیستند، زیرا که اگر مکلف به آن شده اند که برای انتخاب خلیفه فکر خود را به جهد و تلاش دوچندان اندازند، چه بسا که این جهد ایشان به طول انجامد و شاید که بخاطر آنچه عارض می گردد، چندان وقت نگیرد. پس دستور به قتل چه معنایی دارد اگر که این مدت از سه روز بیشتر شود؟ سپس اینکه وی دستور داد کسی که با چهار تن مخالفت نماید کشته شود و چه کسی با تعدادی که عبدالرحمن هم در آنست مخالفت تواند کرد

ص: 65

الرحمن، و کلّ ذلک ممّا لا یستحقّ به القتل (1) و ما تمسّکوا به من أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام دخل فی الشوری طائعا و بایع غیر مکره، فتدلّ روایاتهم علی خلاف ذلک، فقد

رَوَی الطَّبَرِیُّ (2) فِی تِلْکَ الْقِصَّةِ: أَنَّ عَبْدَ الرَّحْمَنِ قَالَ: یَا عَلِیُّ! لَا تَجْعَلَنَّ عَلَی نَفْسِکَ سَبِیلًا، فَإِنِّی نَظَرْتُ فَشَاوَرْتُ النَّاسَ فَإِذَا هُمْ لَا یَعْدِلُونَ بِعُثْمَانَ، فَخَرَجَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ یَقُولُ:

سَیَبْلُغُ الْکِتَابُ أَجَلَهُ.

وَ فِی رِوَایَةِ الطَّبَرِیِّ (3): إِنَّ النَّاسَ لَمَّا بَایَعُوا عُثْمَانَ تَلَکَّأَ (4) عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ عُثْمَانُ (5): (فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً) (6)، فَرَجَعَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَتَّی بَایَعَهُ وَ هُوَ یَقُولُ: خُدْعَةٌ وَ أَیُّ (7) خُدْعَةٍ.

وَ رَوَی السَّیِّدُ (8) رَحِمَهُ اللَّهُ، عَنِ الْبَلاذُرِیِّ (9)، عَنِ ابْنِ الْکَلْبِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی مِخْنَفٍ فِی إِسْنَادٍ لَهُ: إِنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا بَایَعَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ (10) عُثْمَانَ کَانَ

ص: 66

و تمام این موارد، امریست که قتل بدان جایز نمی گردد و این حکایتی که دستاویز خود کرده اند مبنی بر اینکه امیر المومنین علیه السلام داوطلبانه وارد شورا گشته و به دور از هرگونه جبری بیعت نموده، روایتهای خود ایشان بر خلاف آنست چرا که طبری(1) پیرامون این داستان روایت می کند که عبدالرحمن گفت: ای علی! راهی بر خود منه چرا که من نگریسته و با مردمان رایزنی نمودم و دریافتم که ایشان هیچکس را با عثمان برابر نمی دانند پس علی علیه السلام در حالیکه می گفت: زمان (جاری شدن) کتاب (حق) خواهد رسید، خارج شد. و در روایت از طبری(2) آمده که وقتی مردمان با عثمان بیعت کردند، علی علیه السلام لختی درنگ نمود و عثمان گفت: (فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً : -: پس هر که پیمان شکنی کند، تنها به زیان خود پیمان می شکند، و هر که بر آنچه با خدا عهد بسته وفادار بماند، به زودی خدا پاداشی بزرگ به او می بخشد)(3)، پس علی بازگشت و با او بیعت نمود درحالیکه می گفت: نیرنگ است، آنهم چه نیرنگی!

و سید(4) رحمه الله از البلاذری(5) از ابن الکلبی از پدرش از ابی مخنف به اسناد وی روایت می کند که زمانی که عبدالرحمن با عثمان بیعت نمود،

ص: 66

قَائِماً فَقَعَدَ، فَقَالَ لَهُ (1) عَبْدُ الرَّحْمَنِ: بَایِعْ وَ إِلَّا ضَرَبْتُ(2) عُنُقَکَ، وَ لَمْ یَکُنْ یَوْمَئِذٍ مَعَ أَحَدٍ (3) سَیْفٌ غَیْرَهُ، فَخَرَجَ عَلِیٌّ (4) عَلَیْهِ السَّلَامُ مُغْضَباً، فَلَحِقَهُ أَصْحَابُ الشُّورَی، فَقَالُوا: بَایِعْ وَ إِلَّا جَاهَدْنَا (5)، فَأَقْبَلَ مَعَهُمْ یَمْشِی حَتَّی بَایَعَ عُثْمَانَ.

فأیّ رضا هاهنا؟! و أیّ إجماع؟! و کیف یکون مختارا من یهدّد بالقتل و الجهاد؟!.

و قد تکلّم فی هذا الیوم المقداد و عمّار رضی اللّه عنهما و جماعة فی ذلک عرضوا نصرتهم علی أمیر المؤمنین علیه السلام، فقال: وَ اللَّهِ مَا أَجِدُ أَعْوَاناً عَلَیْهِمْ وَ لَا أُحِبُّ أَنْ أُعَرِّضَکُمْ لِمَا لَا تُطِیقُونَ(6).

و أمّا دخوله علیه السلام فی الشوری فسیأتی ما روی من العلل فی ذلک، و أیّ علّة أظهر من أنّهم رووا أنّ عمر أوصی أبا طلحة فی خمسین رجلا حاملی سیوفهم علی عواتقهم فی إحضار القوم و قتلهم لو لم یعیّنوا خلیفة فی الأیّام المعیّنة.

و قال السیّد (7) رضی اللّه عنه بعد إیراد بعض الروایات من طرقهم ممّا یدلّ علی عدم رضاه علیه السلام بالشوری و بما (8) ترتّب علیه-: و هذه الجملة التی أوردناها قلیل من کثیر فی أنّ الخلاف کان واقعا، و الرضا کان مرتفعا، و الأمر إنّما تمّ بالحیلة و المکر و الخداع، و أوّل شی ء مکر به عبد الرحمن أنّه ابتدأ فأخرج نفسه

ص: 67

علی علیه السلام ایستاده بود پس نشست و عبدالرحمن به او گفت: بیعت کن وگرنه گردنت را می زنم و در این روز نزد کسی مگر وی، شمشیر نبود، پس علی علیه السلام خشمگین خارج شد و اصحاب شورا به دنبال او رفته و به او رسیدند و گفتند بیعت کن وگرنه با تو نزاع می کنند ( در نسخه دیگر: آندو با تو در نبرد می شوند)، پس علی با ایشان بازگشت تا آنکه با عثمان بیعت نمود.

پس اینجا چه رضایتی در کار است؟! و چه اجماع نظری؟! و چگونه کسی که به کشته شدن و جهاد علیه وی تهدید می شود، مختار است؟

دراین روز مقداد و عمار رضی الله عنهما و گروهی دیگر در این زمینه سخن گفته و به امیر المومنین علیه السلام عرض کردند که وی را یاری نمایند و حضرت گفت: به خدا که در برابر ایشان کمکی نمی بینم و دوست ندارم که شما را دچار امری کنم که طاقت و توان آنرا ندارید. (1)

و اما مساله وارد شدن حضرت به شورا، علتهایی که درباره آن ذکر شده در پی خواهد آمد و چه علتی بهتر از اینکه روایت کرده اند که عمر اباطلحة را به همراه پنجاه نفر شمشیر بر دوش دستور داد که گروه مردان شورا را حاضر نمایند و اگر در مدت زمان روزهای مشخص شده، خلیفه ای تعیین نکنند، ایشان را بکشند!

سید رضی الله عنه پس از آنکه روایات چندی را که بیانگر عدم رضایت امام علیه السلام به شورا و پیامدهای آن است، به نقل از خود ایشان وارد می کند؛ می گوید: و این موارد که ذکر کردیم مشتی از خروار روایات است درباره اینکه اختلاف واقعا وجود داشت و رضایتی در بین نبود و این امر تنها با نیرنگ و فریبکاری و ترفند انجام شد و نسختین چیزی که عبدالرحمن بدان حیله گری آغاز نمود این بود که وی خود را از دایره این امر خارج نمود

ص: 67

عن الأمر (1) لیتمکّن من صرفه إلی من یرید، و لیقال إنّه لو لا إیثاره(2) الحقّ و زهده فی الولایة لما أخرج نفسه منها (3)، ثم عرض علی أمیر المؤمنین علیه السلام ما یعلم أنّه لا یجیب إلیه (4) و لا یلزمه (5) الإجابة إلیه من السیرة فیهم بسیرة الرجلین، و علم أنّه علیه السلام لا یتمکّن من أن یقول إنّ سیرتهما لا یلزمنی (6)، لئلّا ینسب إلی الطعن علیهما، و کیف یلتزم بسیرتهما (7) و کلّ واحد منهما لم یسر بسیرة الآخر، بل اختلفا و تباینا فی کثیر من الأحکام، هذا بعد أن قال لأهل الشوری: و ثقوا لی (8) من أنفسکم بأنّکم ترضون باختیاری إذا أخرجت (9) نفسی، فأجابوه علی

مَا رَوَاهُ أَبُو مِخْنَفٍ بِإِسْنَادِهِ إِلَی مَا عَرَضَ عَلَیْهِمْ، إِلَّا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَإِنَّهُ قَالَ:

انْظُرْ .. لِعِلْمِهِ بِمَا یَجُرُّ هَذَا الْمَکْرُ، حَتَّی أَتَاهُمْ أَبُو طَلْحَةَ فَأَخْبَرَهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بِمَا عَرَضَ وَ بِإِجَابَةِ الْقَوْمِ إِیَّاهُ إِلَّا عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَأَقْبَلَ أَبُو طَلْحَةَ عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! إِنَّ أَبَا مُحَمَّدٍ ثِقَةٌ لَکَ وَ لِلْمُسْلِمِینَ، فَمَا بَالُکَ تُخَالِفُهُ وَ قَدْ عَدَلَ بِالْأَمْرِ عَنْ نَفْسِهِ، فَلَنْ یَتَحَمَّلَ الْمَأْثَمَ لِغَیْرِهِ؟! فَأَحْلَفَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَبْدَ الرَّحْمَنِ (10) أَنْ لَا یَمِیلَ إِلَی هَوًی، وَ أَنْ یُؤْثِرَ الْحَقَّ وَ یَجْتَهِدَ لِلْأُمَّةِ وَ لَا یُحَابِیَ (11) ذَا

ص: 68

تا بتواند خلافت را بسوی کسی که خواهد براند، و بگویند که اگر وی حق را برنمی گزید و نسبت به مقام خلافت بی میل نبود، خود را از دایره آن خارج نمی نمود. سپس به امیر المومنین علیه السلام چیزی را پیشنهاد کرد که می دانست وی به آن پاسخ مثبت نمی دهد و پاسخ به آن نیز وی را مجبور به پیش گرفتن روش و رویه ای نظیر دو خلیفه قبلی نمی کرد و دانست که وی علیه السلام نمی تواند بگوید که سیره آن دو خلیفه قبلی، بر من حتم و واجب نیست تا مبادا منتسب به ایرادگیری از آندو شود. و او چطور به سیره آندو متعهد گردد حال آنکه هیچ یک از آندو طبق سیره آن دیگری رفتار نکرد بلکه در بسیاری از احکام با هم مخالف و متضاد بوده اند و این پس از آنکه به اهل شورا گفت: در دل خود به من اعتماد کنید بر اینکه چون خود را از دایره شورا خارج نمودم، انتخاب مرا بپذیرید و ایشان بنا بر آنچه ابو مخنف با ذکر سند روایت می کند، آنچه را وی پیشنهاد کرد پذیرفتند مگر امیر المومنین علیه السلام، که گفت: در آن می اندیشم.. ، چرا که می دانست این حیله به کجا کشیده خواهد شد، تا آنکه ابو طلحة نزد ایشان آمد و عبدالرحمن وی را از آنچه پیشنهاد کرده بود و اینکه همه افراد مگر علی علیه السلام با آن موافقت کرده اند، آگاه ساخت.

پس ابو طلحه به علی علیه السلام روی کرد و گفت ای ابا الحسن! ابا محمد برای تو و همه مسلمانان قابل اطمینان است، چه شده که با او مخالفت می کنی، حال آنکه او این امر را از خود به دور داشته است و هرگز بخاطر دیگری گناه را به جان نخواهد خرید؟! پس علی علیه السلام عبدالرحمن را سوگند داد که به هوی و هوس گرایش نکند و حق را بر همه چیز مقدم دارد و به نفع امت نهایت کوشش و دقت خود به خرج دهد و از هیچ خویشاوندی طرفداری نکند

ص: 68

قَرَابَةٍ، فَحَلَفَ لَهُ.

و هذا غایة ما یتمکّن (1) منه أمیر المؤمنین علیه السلام فی الحال، لأنّ عبد الرحمن لّما أخرج نفسه من الأمر فظنّت(2) به الجماعة الخیر، و فوّضت إلیه الاختیار، لم یقدر (3) أمیر المؤمنین علیه السلام علی أن یخالفهم و ینقض ما اجتمعوا علیه، فکان أکثر ما تمکّن منه أن أحلفه و صرّح بما یخاف من جهته من المیل إلی الهوی و إیثار القرابة غیر أنّ ذلک کلّه لم یغن شیئا.

پس او سوگند خورد.

و این نهایت کاری بود که امیر المومنین علیه السلام در این حالت می توانست انجام دهد، زیرا عبدالرحمن زمانی که خود را از دایره خلیفه شدن خارج نمود، همگان به او گمان خیر بردند و انتخاب را به وی واگذاردند و امیر المومنین علیه السلام نتوانست که با آنها مخالفت کند و آنچه را که ایشان بر آن توافق کرده بودند را نقض نماید و نهایت کاری که توانست بکند آن بود که وی را سوگند دهد و آنچه را که از سوی وی بر آن بیمناک بود، یعنی گرایش به خواهش نفس و مقدم داشتن نزدیکان، را به روشنی بیان نمود ولی تمام این تمهیدات، افاقه ای نکرد.

و دیگر اینکه: وی امیر المومنین علیه السلام را به شوخ طبعی و بی مسوولیتی نسبت داد.

و او را بطور کلی در ضمن بدگویی از هر شش تن، نکوهش کرد و اهتمام ویژه داشت و نهایت کوشش خود را به کار می بست تا امیر المومنین را بخاطر رشک ورزی و ستم پیشگی که نسبت به وی داشت، از خلافت بازدارد و همین برای طعن بر وی کافی است و اینکه ابن ابی الحدید(1) این قضیه را بعید دانسته و مدعی است گمان دارد که این را به کلام وی افزوده اند، عجیب است ، چرا که همه روایات ایشان همین مطلب را در بر دارد و چنین چیزی از سوی او تازگی ندارد.

زیرا ابن ابی الحدید(2) روایت کرده که وی گفت: ای ابن عباس! این مرد چنان خود را در عبادت به تلاش و سختی انداخته است که کار عبادت، از سر ریاء، او را لاغر کرده است! ابن عباس گفت: کیست او؟ گفت: اجلح (موی دو کنار پیشانی ریخته و پس رفته) و منظورش علی علیه السلام بود. گفتم: قصدش از ریاء چیست؟ گفت: تا اینکه خود را در میان مردم برای خلافت مطرح کند.

و از الشعبی در کتاب الشوری(3) و از الجوهری در کتاب السقیفة به نقل از سهل بن سعد الانصاری روایت شده که گفت: آنگاه که علی بن ابیطالب (ع)

ص: 69

(علیهما السلام) حِینَ انْصَرَفَ مِنْ عِنْدِ عُمَرَ، وَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ یَمْشِی فِی جَانِبِهِ، فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ لِلْعَبَّاسِ (1): ذَهَبَتْ مِنَّا وَ اللَّهِ!. فَقَالَ: کَیْفَ عَلِمْتَ؟. قَالَ: أَ لَا تَسْمَعُهُ یَقُولُ: کُونُوا فِی الْجَانِبِ الَّذِی فِیهِ عَبْدُ الرَّحْمَنِ، وَ سَعْدٌ لَا یُخَالِفُ عَبْدَ الرَّحْمَنِ (2) لِأَنَّهُ ابْنُ عَمِّهِ، وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ نَظِیرُ عُثْمَانَ وَ هُوَ صِهْرُهُ، فَإِذَا اجْتَمَعَ هَؤُلَاءِ! فَلَوْ أَنَّ الرَّجُلَیْنِ الْبَاقِیَیْنِ کَانَا مَعِی لَمْ یُغْنِیَا عَنِّی شَیْئاً، دَعْ إِنِّی لَسْتُ أَرْجُوهُمَا وَ لَا أَحَدَهُمَا (3)، وَ مَعَ ذَلِکَ فَقَدْ أَحَبَّ عُمَرُ أَنْ یُعْلِمَنَا أَنَّ لِعَبْدِ الرَّحْمَنِ عِنْدَهُ فَضْلًا عَلَیْنَا لَا، لَعَمْرُ اللَّهِ (4) مَا جَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُمْ عَلَیْنَا کَمَا لَمْ یَجْعَلْ لِأَوْلَاهُمْ عَلَی أَوْلَانَا (5)، أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ یَمُتْ عُمَرُ لَأَذْکُرَنَّهُ (6) مَا أَتَی إِلَیْنَا قَدِیماً، وَ لَأُعْلِمَنَّهُ (7) سُوءَ رَأْیِهِ فِینَا وَ مَا أَتَی إِلَیْنَا حَدِیثاً، وَ لَئِنْ مَاتَ وَ لَیَمُوتَنَّ لَیَجْمَعَنَّ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ عَلَی أَنْ یَصْرِفُوا هَذَا الْأَمْرَ عَنَّا، وَ لَئِنْ فَعَلُوهَا لَیَرَوْنِی(8) حَیْثُ یَکْرَهُونَ، وَ اللَّهِ مَا بِی رَغْبَةٌ فِی السُّلْطَانِ وَ لَا أُحِبُّ الدُّنْیَا، وَ لَکِنْ لِإِظْهَارِ الْعَدْلِ، وَ الْقِیَامِ بِالْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ (9).

و قد ورد فی الروایات التصریح بأنّه أراد بهذا التدبیر قتل أمیر المؤمنین علیه السلام کما سیأتی فی أخبار الشوری.

وَ رَوَی أَبُو الصَّلَاحِ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ تَقْرِیبِ الْمَعَارِفِ (10)، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ

ص: 70

از نزد عمر برفت، در پی او روانه شدم، و عباس بن عبد المطلب به همراه او می رفت و شنیدم که به عباس می گفت: به خدا که از دست ما برفت. گفت: از کجا می دانی؟! گفت: آیا نمی شنوی که می گوید در طرفی که عبدالرحمن قرار می گیرد، بایستید و سعد با عبدالرحمن مخالفت نمی کند چرا که او پسر عمویش است و عبدالرحمن مثل عثمان است و او دامادش است و چون اینان گرد آیند! اگر دو مرد دیگر هم با من باشند، فایده ای برای من نخواهد داشت، بگذر از اینکه من به حمایت هیچ کدام حتی یکی از آندو را امیدی ندارم و با این وجود عمر خواسته که به ما بفهماند که عبدالرحمن نزد وی بر ما ترجیح دارد، نه به خدا که خداوند آن را بر ما برای آنها قرار نداده همانگونه که برای اولین آنها بر اولین ما قرار نداد (در منبع: برای فرزندان ایشان بر فرزندان ما) قرار نداد. هان به خدا سوگند که اگر عمر نمیرد به یاد او خواهم آورد که در گذشته بر ما چه آمده است و به حق که به وی خواهم فهماند که چگونه به ما سوء نظر داشته و در این اواخر به ما چه رسیده است. و اگر بمیرد و البته خواهد مرد، این گروه برای اینکه امر خلافت را از ما دور دارند، همدست می شوند و اگر چنین کنند مرا چنان خواهند دید که نمی پسندند و به خدا سوگند که میل و رغبتی به سلطنت ندارم و دنیا را دوست ندارم مگر بخاطر اجرای عدالت و جاری نمودن کتاب خدا و سنت رسول خدا.(1)

و در روایات، چنانکه در اخبار شورا خواهد آمد، تصریح شده که عمر با این تدبیر قصد کشتن امیر المومنین علیه السلام را داشته و ابو الصلاح رحمه الله در کتاب تقریب المعارف، از امیر المومنین علیه السلام

ص: 70

عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: ثُمَّ إِنَّ عُمَرَ هَلَکَ وَ جَعَلَهَا شُورَی وَ جَعَلَنِی سَادِسَ سِتَّةٍ کَسَهْمِ الْجَدَّةِ، وَ قَالَ: اقْتُلُوا الْأَقَلَّ، وَ مَا أَرَادَ غَیْرِی، فَکَظَمْتُ غَیْظِی، وَ انْتَظَرْتُ أَمْرَ رَبِّی، وَ أَلْزَقْتُ کَلْکَلِی (1) بِالْأَرْضِ .. الْخَبَرَ.

وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی الشَّرْحِ (2)، وَ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی الْکَامِلِ (3)، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ، عَنْ أَبِیهِ .. أَنَّهُ قَالَ یَوْماً لِابْنِ عَبَّاسٍ: أَ تَدْرِی مَا مَنَعَ النَّاسَ لَکُمْ (4)؟. قَالَ: لَا، یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ. قَالَ: وَ (5) لَکِنِّی أَدْرِی. قَالَ: مَا هُوَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟. قَالَ: کَرِهَتْ قُرَیْشٌ أَنْ تُجْمَعَ لَکُمُ النُّبُوَّةُ وَ الْخِلَافَةُ فَتَجْحَفُوا النَّاسَ جَحْفاً (6)، فَنَظَرَتْ قُرَیْشٌ لِأَنْفُسِهَا فَاخْتَارَتْ، وَ وَفَّقَتْ فَأَصَابَتْ. فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: أَ یُمِیطُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَنِّی غَضَبَهُ فَیَسْمَعَ؟. قَالَ: قُلْ مَا تَشَاءُ. قَالَ:

أَمَّا قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ قُرَیْشاً اخْتَارَتْ (7) لِأَنْفُسِهَا فَأَصَابَتْ وَ وَفَّقَتْ .. (8)فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ: (وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ) (9)، وَ قَدْ عَلِمْتَ

ص: 71

روایت کرده که فرمود: سپس عمر به هلاکت افتاد و خلافت را به شیوه شورا مقرر نمود و مرا همچون سهم ارث مادربزرگ، ششمین شش تن قرار داد و گفت که (طرف مخالفِ) کمتر را بکشید و منظورش فقط من بودم، پس آتش خشمم را فروخوردم و منتظر فرمان الهی ماندم و سینه ام را به زمین چسباندم... و ادامه این روایت.

ابن ابی الحدید در شرح نهج و ابن الاثیر در الکامل(1)

از عبدالله بن عمر از پدرش روایت کرده اند که روزی به ابن عباس گفت: آیا می دانی که چه چیز مردم را از شما دور نمود؟ گفت نه ای امیر مومنان. گفت: ولی من می دانم. گفت چیست آن ای امیر مومنان؟ گفت قریش نپسندید که هم نبوت و هم خلافت برای شما گرد آید تا در نتیجه بر مردمان اجحاف و ناروایی (در منبع: جخف بمعنی بیش از حد به خود بالیدن) پیش گیرید. پس قریشیان در میان خود نگریستند و کسی را برگزیدند و تناسبی به وجود آوردند و کار را به درستی انجام دادند. ابن عباس گفت: آیا امیر مومنان غضب خود را از من دور می کند تا این سخن را بشنود؟ گفت: هر چه خواهی بگو. گفت: درباره این سخن امیر مؤمنان که قریش برای خود برگزید و به درستی انتخاب کرد و تناسبی بوجود آورد و .. باید گفت که خدایتعالی فرموده است: «وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ » { و پروردگار تو هر چه را بخواهد می آفریند و برمی گزیند، و آنان اختیاری ندارند}(2) و خود می دانی

ص: 71

یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَّ اللَّهَ اخْتَارَ مِنْ خَلْقِهِ لِذَلِکَ مَنِ اخْتَارَ، فَلَوْ أَنَّ قُرَیْشاً (1) اخْتَارَتْ لِأَنْفُسِهَا حَیْثُ اخْتَارَ اللَّهُ لَهَا لَکَانَ الصَّوَابُ بِیَدِهَا غَیْرَ مَرْدُودٍ وَ لَا مَحْدُودٍ.

وَ أَمَّا قَوْلُکَ: إِنَّهُمْ أَبَوْا أَنْ یَکُونَ لَنَا النُّبُوَّةُ وَ الْخِلَافَةُ .. فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی وَصَفَ قَوْماً بِالْکَرَاهَةِ، فَقَالَ (2): (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ) (3)، وَ أَمَّا قَوْلُکَ: إِنَّا کُنَّا نَجْحَفُ .. فَلَوْ جَحَفْنَا بِالْخِلَافَةِ لَجَحَفْنَا بِالْقَرَابَةِ، وَ لَکِنَّ أَخْلَاقَنَا (4) مُشْتَقَّةٌ مِنْ خُلُقِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ الَّذِی قَالَ اللَّهُ فِی حَقِّهِ (5) (وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ) (6)، وَ قَالَ لَهُ: (وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ) (7)

فَقَالَ عُمَرُ: عَلَی رِسْلِکَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ!، أَبَتْ قُلُوبُکُمْ یَا بَنِی هَاشِمٍ إِلَّا غِشّاً فِی أَمْرِ قُرَیْشٍ لَا یَزُولُ، وَ حِقْداً عَلَیْهَا لَا یُحَوَّلُ. فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: مَهْلًا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ!، لَا تُنْسَبُ قُلُوبُ بَنِی (8) هَاشِمٍ إِلَی الْغِشِّ فَإِنَّ قُلُوبَهُمْ مِنْ قَلْبِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] الَّذِی طَهَّرَهُ اللَّهُ وَ زَکَّاهُ، وَ هُمْ أَهْلُ الْبَیْتِ الَّذِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِمْ (9): (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (10)، وَ أَمَّا قَوْلُکَ: حِقْداً .. فَکَیْفَ لَا یَحْقِدُ مَنْ غُصِبَ شَیْئَهُ، وَ یَرَاهُ فِی یَدِ

ص: 72

ای امیر مومنان که خداوند برای اینکار از میان خلق خود، کسانی را که برگزیده، برگزیده است و اگر قریش برای خود همان چیزی را که خداوند برای خود برگزیده، انتخاب می نمود، خیر و صواب بی بازگشت و بی اندازه به دست ایشان بود.و اما این سخنت که ایشان نپذیرفتندکه نبوت و خلافت هر دو از آن ما باشد، به راستی که خدای تعالی قومی را به نپسندیدن وصف کرده و فرموده است: «ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ» {این بدان سبب است که آنان آنچه را خدا نازل کرده است خوش نداشتند و [خدا نیز] کارهایشان را باطل کرد}(1)

و اما این سخنت که ما اجحاف می کردیم، باید گفت که اگر به خلافت اجحاف می کردیم، پس باید پیش از آن بواسطه قرابت نیز اجحاف می کردیم ولی اخلاق ما برگرفته از خلق نبی خدا صلی الله علیه و آله و سلم است که خداوند درباره وی فرمود: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ » {و راستی که تو را خویی والاست »(2) و به او فرمود: «وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ » {و برای آن مؤمنانی که تو را پیروی کرده اند بال خود را فرو گستر}(3) .

پس عمر گفت: آرام باش ابن عباس! دلهای شما بنی هاشم جز نیرنگبازی و خیانت پیشگی همیشگی در کار قریش و کینه ای که هرگز کناره نمی رود، را نمی پذیرد. ابن عباس گفت: مهلت بده ای امیر مومنان! دلهای بنی هاشم را با نیرنگبازی کاری نیست چرا که دلهای ایشان از قلب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که خداوند آنرا پاک و آراسته از آلایش کرده برآمده است و ایشان اهل بیتی هستند که خداوند درباره ایشان فرموده است: (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً -: خدا می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند)(4)، و اما این سخنت که از سر کینه ای .. ، و چگونه کینه نورزد کسی که داشته هایش غصب شده و آنرا در دست دیگری می بیند؟!

ص: 72

غَیْرِهِ؟!.

فَقَالَ عُمَرُ: أَمَّا أَنْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ (1) فَقَدْ بَلَغَنِی عَنْکَ کَلَامٌ أَکْرَهُ أَنْ أُخْبِرَکَ بِهِ فَتَزُولَ مَنْزِلَتُکَ عِنْدِی. قَالَ: وَ مَا هُوَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟ أَخْبِرْنِی بِهِ، فَإِنْ یَکُ بَاطِلًا فَمِثْلِی أَمَاطَ الْبَاطِلَ عَنْ نَفْسِهِ، وَ إِنْ یَکُ حَقّاً فَمَا یَنْبَغِی أَنْ تُزِیلَ مَنْزِلَتِی مِنْکَ.

فَقَالَ (2): بَلَغَنِی أَنَّکَ لَا تَزَالُ تَقُولُ: أُخِذَ هَذَا الْأَمْرُ (3) حَسَداً وَ ظُلْماً. قَالَ: أَمَّا قَوْلُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ حَسَداً، فَقَدْ حَسَدَ إِبْلِیسُ آدَمَ، فَأَخْرَجَهُ مِنَ الْجَنَّةِ، فَنَحْنُ بَنُو آدَمَ الْمَحْسُودُونَ (4)، وَ أَمَّا قَوْلُکَ: ظُلْماً، فَأَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَعْلَمُ صَاحِبَ الْحَقِّ مَنْ هُوَ؟!، ثُمَّ قَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ!، أَ لَمْ یَحْتَجَّ (5) الْعَرَبُ عَلَی الْعَجَمِ بِحَقِّ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ احْتَجَّتْ قُرَیْشٌ عَلَی سَائِرِ الْعَرَبِ بِحَقِّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَنَحْنُ أَحَقُّ بِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنْ سَائِرِ قُرَیْشٍ؟!. فَقَالَ عُمَرُ: قُمِ الْآنَ فَارْجِعْ إِلَی مَنْزِلِکَ، فَقَامَ فَلَمَّا وَلَّی هَتَفَ بِهِ عُمَرُ: أَیُّهَا الْمُنْصَرِفُ! إِنِّی عَلَی مَا کَانَ مِنْکَ لَرَاعٍ حَقَّکَ!. فَالْتَفَتَ ابْنُ عَبَّاسٍ، فَقَالَ: إِنَّ لِی عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ عَلَی کُلِّ الْمُسْلِمِینَ حَقّاً بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَمَنْ حَفِظَ فَحَظَّ (6) نَفْسِهِ حَفِظَ، وَ مَنْ أَضَاعَ فَحَقَّ نَفْسِهِ أَضَاعَ، ثُمَّ مَضَی، فَقَالَ عُمَرُ لِجُلَسَائِهِ: وَاهاً (7)! لِابْنِ عَبَّاسٍ، مَا رَأَیْتُهُ یُحَاجُّ (8) أَحَداً قَطُّ إِلَّا خَصَمَهُ!.

ص: 73

عمر گفت اما تو ای عبدالله، سخنی درباره تو به گوشم رسیده که دوست ندارم پیش خودت به زبان آورم تا جایگاهت نزد من زائل گردد. گفت چیست آن سخن ای امیر مومنان؟ خبرم بده که اگر باطل باشد، کسی چون من باطل را از خود دور رانده است و اگر حق باشد شایسته نیست که منزلت من را از تو زایل کند. پس عمر گفت: به گوشم رسیده که تو همچنان می گویی: این امر از سر رشکورزی و ستم پیشگی (در منبع: از تو )گرفته شده است. گفت: اما این سخنت ای امیر مومنان که از سر رشکورزی، بدان که ابلیس به آدم رشک ورزید و او را از بهشت بیرون کرد، و ما بنی بشر مورد حسادت هستیم و اما این سخنت که از سر ستم پیشگی، امیر مومنان خود می داند که چه کسی صاحب حق است! سپس گفت ای امیر مومنان!آیا عربها بنا بر حق رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر غیر عرب و آیا قریش بر حق رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر دیگر عربها اقامه حجت نکردند، و این ماییم که در قیاس با سایر قریش، بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سزاوارتریم. پس عمر گفت: اکنون برخیز و به خانه ات برو و چون برخاست عمر پشت سر او فریاد زد : ای آنکه می روی! من با وجود رفتاری که داشتی، حق تو را رعایت می کنم!. پس ابن عباس روی کرد و گفت: همانا مرا ای امیر مومنین بر تو و بر همه مسلمانان حقی بواسطه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است که هر که آنرا حفظ کند، حق خود را حفظ نموده است و هر که تباهش سازد، حق ، خود را تباه ساخته است، و آنگاه به راه خود رفت و عمر به همنشینانش گفت: وای از دست این ابن عباس. هرگز ندیدم که با کسی اقامه حجت پیش گیرد مگر اینکه وی را از میدان به در کند!

ص: 73

وَ رَوَی أَیْضاً ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (1)، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عُمَرَ فِی أَوَّلِ خِلَافَتِهِ وَ قَدْ أُلْقِیَ لَهُ صَاعٌ مِنْ تَمْرَةٍ (2) عَلَی خَصَفَةٍ (3) فَدَعَانِی إِلَی الْأَکْلِ، فَأَکَلْتُ تَمْرَةً وَاحِدَةً، وَ أَقْبَلَ یَأْکُلُ حَتَّی أَتَی عَلَیْهِ، فَشَرِبَ مِنْ جَرَّةٍ کَانَتْ (4) عِنْدَهُ، وَ اسْتَلْقَی عَلَی مِرْفَقَةٍ لَهُ، وَ طَفِقَ یَحْمَدُ اللَّهَ .. وَ یُکَرِّرُ ذَلِکَ، ثُمَّ قَالَ: مِنْ أَیْنَ جِئْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ؟. قُلْتُ: مِنَ الْمَسْجِدِ. قَالَ: کَیْفَ خَلَّفْتَ ابْنَ عَمِّکَ؟، فَظَنَنْتُهُ یَعْنِی عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرٍ، قُلْتُ: خَلَّفْتُهُ یَلْعَبُ مَعَ أَتْرَابِهِ. قَالَ: لَمْ أَعْنِ ذَلِکَ، إِنَّمَا عَنَیْتُ عَظِیمَکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ. قُلْتُ: خَلَّفْتُهُ یَمْتَحُ بِالْغَرْبِ (5) عَلَی نَخِیلَاتٍ مِنْ فُلَانٍ وَ یَقْرَأُ (6) الْقُرْآنَ. قَالَ: یَا عَبْدَ اللَّهِ! عَلَیْکَ دِمَاءُ الْبُدْنِ إِنْ کَتَمْتَنِیهَا، هَلْ بَقِیَ فِی نَفْسِهِ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِ الْخِلَافَةِ؟. قُلْتُ: نَعَمْ. قَالَ: أَ یَزْعُمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] نَصَّ عَلَیْهِ (7)؟. قُلْتُ: نَعَمْ، وَ أَزِیدُکَ: سَأَلْتُ أَبِی عَمَّا یَدَّعِیهِ، فَقَالَ:

صَدَقَ. فَقَالَ عُمَرُ: لَقَدْ کَانَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فِی أَمْرِهِ زَرْءٌ (8)

ص: 74

همچنین ابن ابی الحدید(1) از ابن عباس روایت می کند که گفت در آغاز خلافت عمر بر وی وارد شدم در حالیکه یک صاع خرما پیش دست وی بروی حصیری از لیف خرما ریخته شده و مرا به خوردن فراخواند و من یک خرما خوردم و او شروع به خوردن کرد تا آنکه همه آنرا تمام کرد و از کوزه ای که کنارش بود نوشید و بر متکایش لم داد و شروع به شکر گفتن خدای کرد .. و حمد و سپاس را تکرار می کرد. سپس گفت از کجا می آیی عبدالله ؟ گفتم از مسجد. گفت وقتی بیرون آمدی پسر عمویت چکار می کرد؟ و من گمان کردم که منظورش عبدالله بن جعفر است، پس گفتم: در حالی از پیش او آمدم که با هم سن و سالانش بازی می کرد. گفت: منظورم آن نبود، مقصودم بزرگ شما اهل بیت بود. گفتم: در حالی از او جدا شدم که با دلو بزرگ برای نخلهای فلان کس آبکشی می کرد و قران بر لب داشت. گفت ای عبدالله! قربانی کردن شتر بر تو باد اگر از من پنهان کنی، آیا هنوز از قضیه خلافت چیزی در دل او مانده است؟ گفتم: آری. گفت: آیا گمان دارد که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر نام وی تاکید کرده است. گفتم: آری و چنینت افزون گویم که از پدرم درباره آنچه که وی ادعا دارد پرسیدم و او گفت: راست می گوید. عمر گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره او خرده سخنانی بود

ص: 74

مِنْ قَوْلٍ لَا یُثْبِتُ حُجَّةً، وَ لَا یَقْطَعُ عُذْراً، وَ لَقَدْ کَانَ یَزِیغُ (1) فِی أَمْرِهِ وَقْتاً مَا، وَ لَقَدْ أَرَادَ فِی مَرَضِهِ أَنْ یُصَرِّحَ بِاسْمِهِ فَمَنَعْتُ مِنْ ذَلِکَ إِشْفَاقاً وَ حِیطَةً عَلَی الْإِسْلَامِ! وَ لَا وَ رَبِّ هَذِهِ الْبَنِیَّةِ لَا تَجْتَمِعُ عَلَیْهِ قُرَیْشٌ أَبَداً، وَ لَوْ وَلِیَهَا لَانْتَقَضَتْ عَلَیْهِ الْعَرَبُ مِنْ أَقْطَارِهَا، فَعَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] أَنِّی عَلِمْتُ مَا فِی نَفْسِهِ، فَأَمْسَکَ، وَ أَبَی اللَّهُ إِلَّا إِمْضَاءَ مَا حَتَمَ.

قال (2): ذکر هذا الخبر أحمد بن أبی طاهر صاحب کتاب تاریخ بغداد فی کتابه مسندا.

وَ رَوَی أَیْضاً (3)، أَنَّهُ قَالَ عُمَرُ لِابْنِ عَبَّاسٍ: یَا عَبْدَ اللَّهِ! أَنْتُمْ أَهْلُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ بَنُو عَمِّهِ فَمَا مَنَعَ قَوْمُکُمْ مِنْکُمْ؟. قَالَ: لَا أَدْرِی (4)وَ اللَّهِ مَا أَضْمَرْنَا لَهُمْ إِلَّا خَیْراً، قَالَ (5): اللَّهُمَّ غَفْراً إِنَّ قَوْمَکُمْ کَرِهُوا أَنْ تَجْتَمِعَ (6) لَکُمُ النُّبُوَّةُ وَ الْخِلَافَةُ فَتَذْهَبُوا فِی السَّمَاءِ شتحا (7) وَ بَذَخاً (8)، وَ لَعَلَّکُمْ تَقُولُونَ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ أَوَّلُ مَنْ أَخَّرَکُمْ، أَمَا إِنَّهُ لَمْ یَقْصِدْ ذَلِکَ وَ لَکِنْ حَضَرَ أَمْرٌ لَمْ یَکُنْ بِحَضْرَتِهِ أَحْزَمَ

ص: 75

که حجتی را اثبات نمی کند و آنچه بدان حجتی فراهم آید را نیز قطع و رد نمی کند و گاهی بود که درباره او به راههایی می رفت (در منبع: یربع بمعنی درنگ کرده و منتظر می ماند)، و در هنگام بیماری اش قصد نمود که نام وی را صریحا به زبان آورد که من از سر نگرانی برای اسلام و بجهت حفظ آن، از اینکار جلوگیری کردم!! به خدای این ساختمان (کعبه) که قریش هرگز بر وی به اجماع نظر نرسند و اگر او خلافت را به دست گیرد، عرب از گوشه و کنار سرزمینشان بر وی خروج کنند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دانست که من از آنچه در دل دارد آگاهم پس دست نگاه داشت و خداوند جز آنچه که خود از قبل حتم نموده بود، جاری نکرد.

گوید(1) این خبر را احمد بن ابی طاهر در کتاب خود تاریخ بغداد و با ذکر سند بیان کرده است.

و همچنین روایت کرده است که عمر به ابن عباس گفت: ای عبدالله شما اهل رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و پسر عموهای وی هستید، پس چه چیز قبیله شما را از شما دور کرده است؟ گفت نمی دانم، به خدا که ما جز خیر برای ایشان چیزی در دل نداریم. گفت: خداوندا ببخش. قبیله شما نپسندیدند که نبوت و خلافت برای شما گرد آید و شما با بزرگی نمودن و تکبر به آسمان بروید و شاید بگویید که ابوبکر نخستین کسی است که شما را عقب راند، هان بدانید که وی چنین قصدی نداشت ولی امری پیشامد کرد که در برابر آن خردمندانه تر از آنچه که وی انجام داد، دست یافتنی نبود

ص: 75

مِمَّا فَعَلَ، وَ لَوْ لَا رَأْیُ أَبِی بَکْرٍ فِیَّ لَجَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَمْرِ نَصِیباً، وَ لَوْ فَعَلَ مَا هَنَّاکُمْ مَعَ قَوْمِکُمْ .. أَنَّهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکُمْ نَظَرَ الثَّوْرِ إِلَی جَاذِرِهِ (1).

وَ رَوَی أَیْضاً (2)، عَنِ الزُّبَیْرِ بْنِ بَکَّارٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، أَنَّهُ قَالَ عُمَرُ فِی کَلَامٍ کَانَ بَیْنَهُمَا-: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! إِنَّ صَاحِبَکُمْ إِنْ وَلِیَ هَذَا الْأَمْرَ أَخْشَی عُجْبُهُ بِنَفْسِهِ أَنْ یَذْهَبَ بِهِ، فَلَیْتَنِی أَرَاکُمْ بَعْدِی.

وَ رَوَی أَیْضاً فِیهِ ، عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْأَنْبَارِیِّ فِی أَمَالِیهِ: أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ جَلَسَ إِلَی عُمَرَ فِی الْمَسْجِدِ وَ عِنْدَهُ نَاسٌ، فَلَمَّا قَامَ عَرَضَ (3) وَاحِدٌ بِذِکْرِهِ وَ نَسَبَهُ إِلَی التِّیهِ وَ الْعُجْبِ، فَقَالَ عُمَرُ: حَقٌّ لِمِثْلِهِ أَنْ یَتِیهَ، وَ اللَّهِ لَوْ لَا سَیْفُهُ لَمَا (4) قَامَ عَمُودُ الْإِسْلَامِ، وَ هُوَ بَعْدُ أَقْضَی الْأُمَّةِ وَ ذُو سَابِقَتِهَا وَ ذُو شَرَفِهَا. فَقَالَ لَهُ ذَلِکَ الْقَائِلُ:

فَمَا مَنَعَکُمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَنْهُ؟. قَالَ: کَرِهْنَاهُ عَلَی حَدَاثَةِ السِّنِّ وَ حُبِّهِ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ.

فقد ظهر من تلک الأخبار أنّ عمر کان یبذل جهده فی منع أمیر المؤمنین عن الخلافة، مع أنّه کان یعترف مرارا أنّه کان أحقّ بها، و أنّ اللّه و رسوله صلّی اللّه علیه و آله کانا یرتضیانه لها.

و اگر نظر ابوبکر به من معطوف نبود، به حتم برای شما سهمی از خلافت قرار می داد و اگر چنین می کرد، این امر برای شما با وجود قبیله تان(قریش) گوارا نمی آمد .. چه آنکه ایشان در این صورت، به شما چون نگاه گاو به گوساله اش، می نگریستند.

و همچنین از الزبیر بن بکار از ابن عباس روایت کرده(1)

که عمر در گفتگویی به وی گفت: ای ابن عباس! می ترسم که این دوست شما اگر امر خلافت را به دست گیرد، خودپسندی اش او را تباه سازد و ای کاش که حال شما را پس از خود می دیدم .

و همچنین از ابی بکر الانباری در امالی روایت می کند(2)

که علی علیه السلام در مسجد نزد عمر که مردمانی گرد او بودند، نشست و چون برخاست کسی نام او را برد و وی را مغرور و خودپسند خواند. پس عمر گفت: چون اویی را سزد که بسیار مغرور باشد، به خدا که اگر شمشیر او نبود، ستون اسلام راست نمی ایستاد و او علاوه بر این، خبره ترین این امت در قضاوت و پرسابقه ترین و شرافتمندترین ایشان است. آن مرد به عمر گفت: پس ای امیر مومنان چه چیزی شما را از وی بازمی دارد؟ گفت: با وجود جوانی او و محبتش نسبت به فرزندان عبدالمطلب، خوش نداشته ایم.

از این اخبار روشن می شود که عمر تمام تلاش خود را برای بازداشتن امیرالمومنین از خلافت بکار می گرفته، با اینکه بارها اعتراف کرده که وی سزاوارتر از او به خلافت بود و خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وی را برای خلیفه شدن می پسندیده اند.

و دیگر اینکه: عمر پس از آنکه ضربت خورد گفت: اگر سالم (از موالی ابو حذیفه بود) زنده بود، شکی درباره او به دلم راه پیدا نمی کرد و او را خلیفه می نمودم.

با وجود اینکه خاص و عام علماء مگر استثناءهایی که اهمیت چندانی ندارند، اتفاق نظر دارند که امامت امت تنها مختص به قریش است و همه روایات موید این قول است و روایت کرده اند که عمر در روز سقیفه گواهی داد که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: امامان از قریش هستند. و این کار او نقض آشکار و مخالفت با بیان موکد و اتفاق نظر است.

ص: 76

و (1) أمّا المقدّمة الأولی:

فَرَوَی ابْنُ الْأَثِیرِ فِی الْکَامِلِ (2)، عَنْ عُمَرَ بْنِ مَیْمُونٍ (3)

أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ لَمَّا طُعِنَ قِیلَ لَهُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! لَوِ اسْتَخْلَفْتَ؟.

قَالَ: لَوْ کَانَ أَبُو عُبَیْدَةَ حَیّاً لَاسْتَخْلَفْتُهُ، وَ قُلْتُ لِرَبِّی إِنْ سَأَلَنِی سَمِعْتُ نَبِیَّکَ یَقُولُ: إِنَّهُ أَمِینُ هَذِهِ الْأُمَّةِ، وَ لَوْ کَانَ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ حَیّاً لَاسْتَخْلَفْتُهُ وَ قُلْتُ لِرَبِّی إِنْ سَأَلَنِی: سَمِعْتُ نَبِیَّکَ یَقُولُ: إِنَّ سَالِماً شَدِیدُ الْحُبِّ لِلَّهِ. فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ:

أَدُلُّکَ عَلَی (4) عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ. فَقَالَ: قَاتَلَکَ اللَّهُ! وَ اللَّهِ مَا أَرَدْتَ اللَّهَ بِهَذَا (5)، وَیْحَکَ! کَیْفَ أَسْتَخْلِفُ رَجُلًا عَجَزَ عَنْ طَلَاقِ امْرَأَتِهِ، لَا أَرَبَ لَنَا فِی أُمُورِکُمْ (6) مَا حَمِدْتُهَا (7) فَأَرْغَبَ فِیهَا لِأَحَدٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی، إِنْ کَانَ خَیْراً، فَقَدْ أَصَبْنَا مِنْهُ، وَ إِنْ کَانَ شَرّاً فَقَدْ صُرِفَ (8) عَنَّا، حَسْبُ آلِ عُمَرَ أَنْ یُحَاسَبَ مِنْهُمْ رَجُلٌ وَاحِدٌ وَ یُسْأَلَ عَنْ أَمْرِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] .

وَ رَوَی السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی الشَّافِی (9) وَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ النَّهْجِ (10)، عَنِ الطَّبَرِیِّ (11) مِثْلَهُ.

ص: 77

اما مقدمه اول: ابن الاثیر در الکامل(1) از عمر بن میمون روایت کرده است که زمانی که عمر بن الخطاب ضربت خورد، به او گفتند: ای امیر مومنان، ای کاش که خلیفه را تعیین نمایی! گفت: اگر ابو عبیدة زنده بود او را جانشین خود می کردم و به خدای خود، چون از من سوال نماید، می گفتم: از پیامبرت شنیدم که می گفت: وی امین این امت است و اگر سالم، از موالی ابو حذیفه زنده بود، او را خلیفه می کردم و به خدایم چون از من می پرسید، می گفتم: از پیامبرت شنیدم که سالم بسیار خداوند را دوست دارد. پس مردی به او گفت: عبدالله فرزندت را یادآور می شوم. گفت: خدا تو را بکشد! بخدا که به این کار خدای را اراده نکرده ای. وای بر تو! چگونه مردی را خلیفه کنم که عاجز از طلاق دادن زنش است، ما را در امور (خلافت) شما حاجتی نیست، آنرا نستودم تا کسی از اهل بیت خود را به آن راغب نمایم. اگر خیر بود، سهم خود از آنرا برگرفتیم و اگر شر بود از ما (بسوی دیگران) دور برده شد و برای خاندان عمر کافیست که تنها یک مرد از ایشان محاسبه گردد و درباره امر امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم مورد سوال قرار گیرد.

سید رضی الله عنه در الشافی(2)

و ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه(3) از الطبری(4)

نظیر این را روایت کرده اند.

ص: 77

وَ رَوَی السَّیِّدُ (1) رَحِمَهُ اللَّهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ (2) الْبَلاذُرِیِّ فِی کِتَابِ تَارِیخِ الْأَشْرَافِ (3)، عَنْ عَفَّانَ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ زَیْدٍ، عَنْ أَبِی رَافِعٍ: أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ کَانَ مُسْتَنِداً إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ وَ عِنْدَهُ ابْنُ عُمَرَ وَ سَعِیدُ بْنُ زَیْدٍ، فَقَالَ: اعْلَمُوا أَنِّی لَمْ أَقُلْ فِی الْکَلَالَةِ شَیْئاً، وَ لَمْ أَسْتَخْلِفْ بَعْدِی أَحَداً، وَ إِنَّهُ مَنْ أَدْرَکَ وَفَاتِی مِنْ سَبْیِ الْعَرَبِ فَهُوَ حُرٌّ مِنْ مَالِ اللَّهِ. فَقَالَ سَعِیدُ بْنُ زَیْدٍ:

أَمَا أَنَّکَ لَوْ أَشَرْتَ إِلَی رَجُلٍ(4) مِنَ الْمُسْلِمِینَ ائْتَمَنَکَ النَّاسُ. فَقَالَ عُمَرُ: لَقَدْ رَأَیْتُ مِنْ أَصْحَابِی حِرْصاً سَیِّئاً، وَ إِنِّی (5) جَاعِلُ هَذَا الْأَمْرِ إِلَی هَؤُلَاءِ النَّفَرِ السِّتَّةِ الَّذِینَ مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ هُوَ عَنْهُمْ (6) رَاضٍ. ثُمَّ قَالَ: لَوْ أَدْرَکَنِی أَحَدُ الرَّجُلَیْنِ لَجَعَلْتُ (7) هَذَا الْأَمْرَ إِلَیْهِ وَ (8) لَوَثِقْتُ بِهِ، سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ، وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ، فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! فَأَیْنَ أَنْتَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ؟. فَقَالَ لَهُ: قَاتَلَکَ اللَّهُ (9)! مَا أَرَدْتُ وَ اللَّهِ أَسْتَخْلِفُ رَجُلًا لَمْ یُحْسِنْ أَنْ یُطَلِّقَ امْرَأَتَهُ (10).

ص: 78

سید(1)

رحمه الله از احمد بن محمد(2) البلاذری در کتاب تاریخ الاشراف(3)

به اسنادی از ابی رافع روایت می کند که عمر بن الخطاب در حالیکه ابن عمر و سعید بن زید نزد او بودند، به ابن عباس استناد می جست و گفت: بدانید که من درباره کلاله چیزی نگفته ام و کسی را پس از خود خلیفه نکرده ام و اسیران عرب، اگر مرگ مرا درک کنند، با مال خدای تعالی آزاد خواهند بود. پس سعید بن زید گفت: هان اگر تو به مردی از مسلمانان اشاره نمایی، مردمان تو را امین می گیرند. عمر گفت: در میان اصحاب خود حرصی ناپسند می بینم و من این امر را به این شش نفر که رسول خدا جان سپرد درحالیکه از ایشان راضی بود، وامی گذارم. سپس گفت: و اگر یکی از این دو مرد درزمان مرگ من زنده بود، این امر را به وی سپرده و به او اطمینان می کردم: سالم مولای ابی حذیفه و ابوعبیده بن الجراح. مردی به وی گفت: ای امیر مومنان! درباره عبدالله بن عمر چه می گویی؟ گفت: خدایت بکشد! به خدا که هرگز قصد نکرده ام مردی را به خلیفگی رسانم که از عهده طلاق دادن زنش برنیامد. (4)

ص: 78

قَالَ عَفَّانُ یَعْنِی بِالرَّجُلِ الَّذِی أَشَارَ إِلَیْهِ بِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ: الْمُغِیرَةَ بْنَ شُعْبَةَ.

وَ قَدْ ذَکَرَ هَذِهِ الرِّوَایَةَ قَاضِی الْقُضَاةِ (1) وَ لَمْ یَطْعَنْ فِیهَا.

و أما المقدّمة الثانیة: فقد

رَوَی الْبُخَارِیُّ(2)وَ مُسْلِمٌ (3) فِی صَحِیحَیْهِمَا، وَ صَاحِبُ جَامِعِ الْأُصُولِ(4)، عَنْ (5)أَبِی هُرَیْرَةَ، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَالَ: النَّاسُ تَبَعٌ لِقُرَیْشٍ فِی هَذَا الشَّأْنِ، مُسْلِمُهُمْ تَبَعٌ لِمُسْلِمِهِمْ، وَ کَافِرُهُمْ تَبَعٌ لِکَافِرِهِمْ، النَّاسُ مَعَادِنُ، خِیَارُهُمْ فِی الْجَاهِلِیَّةِ خِیَارُهُمْ فِی الْإِسْلَامِ إِذَا فَقُهُوا، تَجِدُونَ مِنْ خَیْرِ النَّاسِ أَشَدَّ کَرَاهِیَةً لِهَذَا الشَّأْنِ حَتَّی یَقَعَ فِیهِ.

وَ رَوَوْا جَمِیعاً (6)، عَنِ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: لَا یَزَالُ هَذَا الْأَمْرُ فِی قُرَیْشٍ مَا بَقِیَ مِنْهُمُ اثْنَانِ.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (7)، عَنْ مُعَاوِیَةَ، أَنَّهُ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ

ص: 79

عفان گوید منظورش از مردی که به عبدالله بن عمر اشاره کرد، المغیرة بن شعبة است. و این روایت را قاضی القضاة(1) نیز روایت کرده و بر آن ایرادی وارد ندانسته است.

اما مقدمه دوم اینکه البخاری(2) و مسلم هر یک در صحیح خود و صاحب جامع الاصول(3) از ابی هریره روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مردمان در این قضیه پیرو قریش هستند، مسلمانشان پیرو مسلمان ایشان است و کافر ایشان پیرو کافرانشان. مردمان چون معدن هستند، برترین ایشان در دوره جاهلیت برترین ایشانند در دوره اسلام اگر که به علم دین آگاه گردند و بهترین مردم را کسانی خواهید دید که بیش از همه بیزارند از اینکه در این کار بیفتند.

و همه ایشان(4) از ابن عمر روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: این امر (امامت امت) همچنان، تا وقتی که (حتی فقط) دو نفر از ایشان باقی است، در میان قریش است.

و البخاری(5) از معاویه روایت می کند که شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

ص: 79

عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ: إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ فِی قُرَیْشٍ لَا یُعَادِیهِمْ أَحَدٌ إِلَّا أَکَبَّهُ (1) اللَّهُ عَلَی وَجْهِهِ مَا أَقَامُوا الدِّینَ.

وَ رَوَی مُسْلِمٌ (2)، عَنْ جَابِرٍ، أَنَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَالَ: النَّاسُ تَبَعٌ لِقُرَیْشٍ فِی الْخَیْرِ وَ الشَّرِّ.

وَ رَوَی صَاحِبُ جَامِعِ الْأُصُولِ (3)، عَنِ التِّرْمِذِیِّ (4) بِإِسْنَادِهِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ، قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یَقُولُ: قُرَیْشٌ وُلَاةُ النَّاسِ فِی الْخَیْرِ وَ الشَّرِّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

و قال قاضی القضاة فی المغنی(5) فی بحث أنّ الأئمّة من قریش-: قد استدلّ شیوخنا علی ذلک بما

رُوِیَ عَنْهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ قُرَیْشٍ (6).

وَ رُوِیَ أَیْضاً أَنَّهُ قَالَ: هَذَا الْأَمْرُ لَا یَصْلُحُ إِلَّا فِی هَذَا الْحَیِّ مِنْ قُرَیْشٍ.

ص: 80

همانا این امر در میان قریش خواهد بود و کسی با ایشان (بر سر آن) ستیز نکند مگر آنکه، مادام که دین را بر پای می دارند، خداوند وی را سرنگون سازد.

و مسلم(1) از جابر روایت می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مردمان در خیر و شر پیرو قریش می باشند.

و صاحب جامع الاصول از الترمذی با اسناد وی از عمرو بن العاص روایت می کند که گفت: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمود: قریش تا روز قیامت در خیر و شر والیان مردم هستند.

قاضی القضاة در المغنی در این بحث که امامان امت از قریش هستند، می گوید: شیوخ ما در این قضیه به آنچه که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده استناد دارند که فرمود: امامان از قریش هستند. (2)

و روایت شده که حضرت فرمود: این امر به درستی برقرار نمی گردد مگر در این شاخه از قریش.

ص: 80

و قوّوا ذلک بما کان یوم السقیفة من کون ذلک سببا لصرف الأنصار عمّا کانوا عزموا علیه، لأنّهم عند (1) هذه الروایة انصرفوا عن ذلک و ترکوا الخوض فیه.

و قوّوا ذلک بأنّ أحدا لم ینکره فی تلک الحال، فإنّ أبا بکر استشهد فی ذلک بالحاضرین، فشهدوا به (2) حتی صار خارجا عن (3) باب خبر الواحد إلی الاستفاضة (4) و قوّوا ذلک بأنّ ما جری هذا المجری إذا ذکر فی ملإ من الناس و ادّعی علیهم (5) المعرفة فترکهم النکیر یدلّ علی صحّة الخبر المذکور.

و قال شارح المواقف (6) فی بحث شروط الإمامة: اشترط الأشاعرة و الجبائیان أن یکون الإمام قرشیّا، و منعه الخوارج و بعض المعتزلة.

لنا قَوْلُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: الْأَئِمَّةُ مِنْ قُرَیْشٍ.

ثم الصحابة عملوا بمضمون هذا الحدیث، فإنّ أبا بکر استدلّ به یوم السقیفة علی الأنصار حین نازعوا فی الإمامة بمحضر الصحابة فقبلوه و أجمعوا علیه فصار دلیلا قطعیّا یفید الیقین باشتراط القرشیّة. (7) ثم أجاب عن حجّة المخالف.

و أجاب قاضی القضاة (8) عن المناقضة بأنّه یحتمل أن یرید عمر أنّه لو کان

ص: 81

و این را بدانچه در روز سقیفه رخ داد تقویت کرده اند مبنی بر اینکه همین قضیه باعث شد که انصار از تصمیمی که گرفته بودند بازگردند، چرا که وقتی این روایت را شنیدند، از قصد خود صرفنظر کرده و از ورود به آن دست کشیدند. همچنین این سخن را هم به این دلیل که در آن حال کسی با آن مخالفت ننمود، قوی می دانند، چرا که ابوبکر درباره آن حاضرین را به گواهی گرفت و همه ایشان به آن شهادت دادند بگونه ای که از حد خبر واحد، به حد خبر شایع و متواتر رسید و نیز آنرا به این جهت قوی می دانند که آنچه به این حال باشد، اگر در میان عموم مردمان ذکر شود و گوینده ادعای دانستن آن کند و هیچ انکار کننده ای به مخالفت برنخیزد، این بر درستی آن خبر دلالت خواهد داشت.

شارح المواقف در بحث شروط امامت میگوید: اشعری ها و جبائی ها شرط کرده اند که امام قریشی باشد و خوارج و برخی از معتزلی ها این را رد کرده اند. و ما این سخن را پذیرفته ایم که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: امامان از قریش هستند.

اما صحابه نیز به مضمون این حدیث عمل نموده اند، چرا که ابوبکر در روز سقیفه، آنگاه که در حضور صحابه درباره امامت مناقشه می کردند، در برابر انصار به این حدیث استناد نمود و ایشان پذیرفتند و بر آن اجماع نمودند، پس این حدیث دلیلی قطعی شد که به یقین افاده شرط بودن قریشی بودن را دارد. آنگاه وی به حجت مخالفین پاسخ می دهد. قاضی القضاة درباره تناقض – در سخن عمر به دلیل قرشی نبودن سالم - توضیح داده است که ممکن است قصد عمر آن بوده باشد که اگر

ص: 81

سالم حیّا لم یتخالجه الشکّ فی إدخاله فی المشورة و الرأی دون التأهیل للإمامة.

و بطلانه واضح، فإنّ الروایات کما عرفت صریحة فی الاستخلاف و تفویض الأمر إلیه، و لا تحتمل مثل هذا التأویل، کما لا یخفی علی المنصف.

ثم إنّ قوله فی سالم و أبو عبیدة دلیل ظاهر علی جهله، فإنّ ما رووا عنه من الامتناع عن التعیین و التنصیص معلّلا بقوله: ما أردت أن أتحمّلها حیّا و میّتا، بعد اعترافه بأنّ أمیر المؤمنین علیه السلام لو ولی الأمر لحمل الناس علی الحقّ، یدلّ علی أنّه إنّما عدل عن النصّ احتیاطا و خوفا من اللّه تعالی، و حذرا من أن یسأل یوم القیامة عمّا یفعله من استخلفه، فلذلک ترک الاستخلاف و جعل الأمر شوری لیکون أعذر عند اللّه تعالی، و مع ذلک تمنّی أن یکون سالم حیّا حتی یستخلفه و ینصّ علیه، و لم یخف من السؤال عن استخلافه، و ظنّ أنّ ما سمعه ابن عمّه فی سالم أنّه: شدید الحبّ للّه تعالی، حجّة قاطعة علی استحقاقه للخلافة، مع أنّ شدّة الحبّ للّه لیس أمرا مستجمعا لشرائط الإمامة، و لا یستلزم القدرة علی تحمّل أعباء الخلافة، و شدّة الحبّ للّه (1) لها مراتب شتّی، فکیف یستدلّ بالخبر علی أنّها بلغت حدّا یمنع صاحبها عن ارتکاب المنکرات أصلا، و لو کان مثل ذلک قاطعا للعذر کیف لم یکن وصف أمیر المؤمنین علیه السلام فی خبر الطیر بأنّه أحبّ الخلق إلی اللّه تعالی .. حجّة تامّة، مع أنّ المحبوبیّة إلی اللّه أبلغ من الحبّ للّه، و شدّة الحبّ لا یستلزم الفضل علی جمیع الخلق، فلم لم یصرّح باسم أمیر المؤمنین علیه السلام لیعتذر یوم القیامة بهذا الخبر و سائر النصوص المتواترة و الآیات المتظافرة الدالّة علی فضله و إمامته و کرامته.

و لنعم ما قال أبو الصلاح فی کتاب تقریب المعارف (2): إنّ ذلک تحقیق لما ترویه الشیعة من تقدّم المعاهدة بینه و بین صاحبه (3) و أبی عبیدة و سالم مولی أبی

ص: 82

سالم زنده بود، شک نمی کرد که او را در مشورت و نظرخواهی وارد می کرد و نه شایسته دانستن برای امامت.

و باطل بودن آن روشن است، چرا که روایتها چنان که دیدیم درباره به جانشین کردن و واگذار نمودن امور به وی صریح است و چنین تفسیری را برنمی تابد، چنانکه که بر مولف نیز پنهان نیست.

آنگاه سخن وی درباره سالم و ابوعبیدة دلیلی روشن بر جهل وی است، زیرا آنچه که از امتناع وی از تعیین و تصریح بنام جانشین خود به بهانه این که: نمی خواستم زنده و مرده آنرا بر دوش کشم، روایت شده، بخصوص پس از اعتراف وی به اینکه اگر امیر المومنین علی علیه السلام اگر امر امامت را به دست می گرفت، مردمان را به راه حق هدایت می نمود؛ دلالت بر این دارد که وی تنها بخاطر احتیاط و ترس از خدای تعالی و از بیم اینکه مبادا در روز قیامت از کرده کسی که جانشین نموده، مورد پرس و جو قرار گیرد، از تعیین دست کشیده و به این دلیل جانشین گماردن را ترک نموده و این امر را بصورت شورا قرار داده که نزد خداوند تبارک عذر بهتری داشته باشد ولی با این وجود آرزو کرده که سالم زنده می بود تا او را به خلیفگی بنشاند و بر این حکم تصریح نماید و از پرس و جو درباره به جانشین کردن وی نیز بیمی ندارد و گمان کرده که آنچه پسر عمویش درباره سالم شنیده مبنی بر اینکه وی شدیدا دوستدار خداوند است، حجتی قاطع برای شایسته شمردن وی برای خلافت می باشد، با آنکه شدت محبت به خداوند، امری نیست که شرایط امامت را برای صاحبش گرد آورد و مستلزم توانایی او برای تحمل دشواریهای خلافت نیست و شدت محبت به خدا را مراحل چندی است و او چه استدلالی از این خبر دارد که ثابت می کند این فرد به حدی از محبت خدا رسیده که او را بکلی از ارتکاب امور ناپسند بازمی دارد و اگر نظیر چنین خبری، هر عذر و سخنی را کنار می زند، چگونه است که وصف امیر المومنین علیه السلام در خبر طیر مبنی بر اینکه او دوست داشتنی ترین بندگان نزد خداوند است، حجت تامه نمی باشد، با اینکه محبوب بودن نزد خداوند ثقل بیشتری از محبت داشتن به خدا دارد و بسیار دوست داشتن خدا ضرورتا بمعنی برتری بر همه خلایق نیست. پس چرا وی نام امیر المومنین را به صراحت ذکر ننمود تا بواسطه این خبر و دیگر سخنان متواتر و نشانه های دوچندان موکد که دلالت بر برتری و کرامت و امامت وی دارد، در روز قیامت برای خود عذری داشته باشد.

و بس سخن نیکی است آنچه ابوالصلاح در کتاب تقریب المعارف(1)

می گوید: این خود اثبات این سخن شیعه است که وی و آن همنشینش و ابی عبیدة و سالم غلام ابی حذیفه، از قبل همدست شده بودند

ص: 82

حذیفة علی نزع هذا الأمر من بنی هاشم لو قد مات محمّد صلّی اللّه علیه و آله، و لو لا ذلک لم یکن (1) لتمنّیه (2) سالما و إخباره عن فقد الشکّ فیه مع حضور وجوه الصحابة و أهل السوابق و الفضائل و الذرائع التی لیس لسالم منها شی ء وجه یعقل، و کذا القول فی تمنّیه(3) أبا عبیدة بن الجرّاح. انتهی.

و بالجملة، صدر عنه فی الشوری ما أبدی الضغائن الکامنة فی صدره، و بذلک أسّس أساسا للفتنة و الظلم و العدوان علی جمیع الأنام إلی یوم القیام.

قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (4): حَدَّثَنِی جَعْفَرُ بْنُ مَکِّیٍّ الْحَاجِبُ، قَالَ: سَأَلْتُ مُحَمَّدَ بْنَ سُلَیْمَانَ حَاجِبَ (5) الْحُجَّابِ. قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ: وَ قَدْ رَأَیْتُ أَنَا مُحَمَّداً هَذَا، وَ کَانَتْ لِی بِهِ مَعْرِفَةٌ غَیْرُ مُسْتَحْکِمَةٍ، وَ کَانَ ظَرِیفاً أَدِیباً، وَ قَدِ اشْتَغَلَ بِالرِّیَاضِیَّاتِ مِنَ الْفَلْسَفَةِ، وَ لَمْ یَکُنْ یَتَعَصَّبُ لِمَذْهَبٍ بِعَیْنِهِ-، قَالَ جَعْفَرٌ: سَأَلْتُهُ عَمَّا عِنْدَهُ فِی أَمْرِ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ عُثْمَانَ؟. فَقَالَ: هَذِهِ عَدَاوَةٌ قَدِیمَةٌ (6) بَیْنَ بَنِی عَبْدِ شَمْسٍ وَ بَیْنَ بَنِی هَاشِمٍ .. وَ سَاقَ الْکَلَامَ إِلَی قَوْلِهِ:

وَ أَمَّا السَّبَبُ الثَّانِی فِی الِاخْتِلَافِ فِی أَمْرِ الْإِمَامَةِ فَهُوَ (7): أَنَّ عُمَرَ جَعَلَ الْأَمْرَ شُورَی بَیْنَ السِّتَّةِ وَ لَمْ یَنُصَّ عَلَی وَاحِدٍ بِعَیْنِهِ، إِمَّا مِنْهُمْ أَوْ مِنْ غَیْرِهِمْ، فَبَقِیَ فِی نَفْسِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ أَنَّهُ قَدْ رُشِّحَ لِلْخِلَافَةِ، وَ أَنَّهُ أَهْلٌ لِلْمُلْکِ وَ السَّلْطَنَةِ، فَلَمْ یَزَلْ ذَلِکَ فِی نُفُوسِهِمْ وَ أَذْهَانِهِمْ مُصَوَّراً بَیْنَ أَعْیُنِهِمْ مُرْتَسِماً فِی خَیَالاتِهِمْ، مُنَازَعَةً إِلَیْهِ (8) نُفُوسُهُمْ، طَامِحَةً نَحْوَهُ عُیُونُهُمْ، حَتَّی کَانَ مِنَ الشِّقَاقِ بَیْنَ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ عُثْمَانَ مَا

ص: 83

که چون پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم جان باخت، امامت را از دست بنی هاشم به در آورند.

و اگر چنین نبود آرزوی زنده بودن سالم و این سخنش که هیچ شکی درباره او نداشته با وجود حضور آنهمه سرآمدان صحابه و پیشگامان و اهل فضل و بزرگواریها که سالم ذره ای از آن را نداشته، وجهی از خرد در خود ندارد و چنین است آرزوی او درباره عبیدة بن الجراح. پایان .

بطور کلی در شورا از وی اموری پدیدار گشت که کینه های نهفته در سینه اش را برملا نمود و به این ترتیب پایه فتنه و ستم و ظلم بر همه آدمیان را تا روز قیامت بنیان گذاشت.

ابن ابی الحدید(1)

گوید: جعفر بن مکی پرده دار چنین روایت نمود که از محمد بن سلیمان سرکرده پرده داران پرسیدم: - ابن ابی الحدید گوید و من این محمد را دیده ام و شناختی دورادور از وی داشتم و او ظریف و ادیب بود و از فلسفه به قسم ریاضیات آن می پرداخت و به مذهب بخصوصی تعصب نداشت- جعفر گوید از وی درباره نظرش درباره علی علیه السلام و عثمان پرسیدم و او گفت: این یک دشمنی دیرینه بین بنی عبد شمس و بنی هاشم است و سخن را بدانجا پیش برد که: و اما علت دوم اختلاف در امر امامت آنست که عمر امر خلافت را به شیوه شورا بین شش تن قرار داد و یک تن بخصوص را چه از ایشان و چه غیر ایشان، معین ننمود و به دل هر یک از ایشان افتاد که برای خلافت در نظر گرفته شده است و او شایسته فرمانروایی و حکومت است و همچنان این اندیشه در دل و ذهن ایشان و پیش چشم ایشان و در فکر و خیالشان به تصویر کشیده شده بود و دلهاشان بدان گرایش شدید داشت و چشمشان به آن دوخته شده بود تا آنکه اختلافی که بین علی و عثمان درگرفت،

ص: 83

کَانَ، وَ حَتَّی أَفْضَی الْأَمْرُ إِلَی قَتْلِ عُثْمَانَ، وَ کَانَ أَعْظَمَ الْأَسْبَابِ فِی قَتْلِهِ طَلْحَةُ، وَ کَانَ لَا یَشُکُّ فِی أَنَّ الْأَمْرَ لَهُ بَعْدَهُ(1) لِوُجُوهٍ، مِنْهَا سَابِقَتُهُ، وَ مِنْهَا أَنَّهُ کَانَ (2) ابْنَ عَمِّ أَبِی بَکْرٍ، وَ کَانَ لِأَبِی بَکْرٍ فِی نُفُوسِ أَهْلِ ذَلِکَ الْعَصْرِ مَنْزِلَةٌ عَظِیمَةٌ أَعْظَمُ مِنْهَا الْآنَ، وَ مِنْهَا أَنَّهُ کَانَ سَمْحاً جَوَاداً، وَ قَدْ کَانَ نَازَعَ عُمَرَ فِی حَیَاةِ أَبِی بَکْرٍ، وَ أَحَبَّ أَنْ یُفَوِّضَ أَبُو بَکْرٍ الْأَمْرَ إِلَیْهِ (3) فَمَا زَالَ یَفْتِلُ فِی الذِّرْوَةِ (4) وَ الْغَارِبِ فِی أَمْرِ عُثْمَانَ، وَ یُنَکِّرُ لَهُ الْقُلُوبَ، وَ یُکَدِّرُ عَلَیْهِ النُّفُوسَ، وَ یُغْرِی (5) أَهْلَ الْمَدِینَةِ وَ الْأَعْرَابَ وَ أَهْلَ الْأَمْصَارِ بِهِ، وَ سَاعَدَهُ الزُّبَیْرُ، وَ کَانَ أَیْضاً یَرْجُو الْأَمْرَ لِنَفْسِهِ، وَ لَمْ یَکُنْ رَجَاؤُهُمَا الْأَمْرَ بِدُونِ رَجَاءِ عَلِیٍّ (علیه السلام)، بَلْ رَجَاؤُهُمَا کَانَ أَقْوَی، لِأَنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) دَحَضَهُ الْأَوَّلَانِ وَ أَسْقَطَاهُ وَ کَسَرا نَامُوسَهُ بَیْنَ النَّاسِ، وَ صَارَ نَسْیاً مَنْسِیّاً، وَ مَاتَ الْأَکْثَرُ مِمَّنْ کَانَ یَعْرِفُ (6) خَصَائِصَهُ الَّتِی کَانَتْ لَهُ (7) فِی أَیَّامِ النُّبُوَّةِ وَ فَضْلَهُ، وَ نَشَأَ قَوْمٌ لَا یَعْرِفُونَهُ وَ لَا یَرَوْنَهُ إِلَّا رَجُلًا مِنْ عُرْضِ الْمُسْلِمِینَ، وَ لَمْ یَبْقَ لَهُ مِنْ فَضَائِلِهِ (8) إِلَّا أَنَّهُ ابْنُ عَمِّ الرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ زَوْجُ ابْنَتِهِ وَ أَبُو سِبْطَیْهِ، وَ نُسِیَ مَا وَرَاءَ ذَلِکَ (9)، وَ اتَّفَقَ لَهُ مِنْ بُغْضِ قُرَیْشٍ وَ انْحِرَافِهَا مَا لَمْ یَتَّفِقْ لِأَحَدٍ، وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ (10) تُحِبُّ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ، لِأَنَّ الْأَسْبَابَ الْمُوجِبَةَ لِبُغْضِهِمْ لَمْ تَکُنْ مَوْجُودَةً فِیهِمَا، وَ کَانَا یَتَأَلَّفَانِ قُرَیْشاً فِی أَوَاخِرِ أَیَّامِ عُثْمَانَ

ص: 84

تا جایی که کار به کشته شدن عثمان انجامید و اصلی ترین سبب در قتل وی طلحه بود که شک نداشت در اینکه پس از وی کار خلافت به دلایل چندی از آن وی خواهد بود: از جمله سابقه او و اینکه پسر عموی ابوبکر بود و ابوبکر در دل مردمان آن زمان جایگاهی عظیم بیش از آنچه که امروز دارد، داشت و نیز اینکه وی بخشنده و دست و دل باز بود و در زمان زندگی ابوبکر با عمر رقابت کرده بود و دوست داشت که ابوبکر خلافت را به وی بسپارد و همچنان از چپ و راست برای عثمان می زد و اذهان مردمان را نسبت به وی تیره می ساخت و دلهای ایشان را از او بیزار می کرد و اهل مدینه و بیابان نشینها و اهل شهرهای دیگر را علیه وی می شوراند و زبیر او را یاری می کرد و او نیز این امر را از آن خود می خواست و امید آندو به دستیابی به خلافت کمتر از امید علی علیه السلام به آن نبود بلکه آندو خود را امیدوارتر می دیدند، چرا که علی علیه السلام را دو خلیفه اول پس رانده بودند و از اعتبار ساقط دانسته و هیبت او را در برابر مردمان شکسته بودند و به فراموشی سپرده شده بود و بیشتر مردمانی که ویژگیها و فضایلی را که وی در دوره نبوت به آن معروف بود را می شناختند، مرده بودند و نسلی پا گرفته بود که او را نمی شناختند و او را جز یکی از مسلمانان نمی دانستند و از فضایل او چیزی باقی نگذاشته بودند جز اینکه وی پسر عموی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و شوی دختر او و پدر دو نوه اش است و فراتر از این از یادها پاک شده بود و از کینه قریش و کجرویهای ایشان در حق او کارها روا گشت که در حق احدی صورت نپذیرفت و قریش طلحه و زبیر را احترام می کردند چرا که عللی که کینه ایشان را برانگیزد در آندو نبود و در اواخر دوران عثمان می کوشیدند دل قریشیان را به دست آورند

ص: 84

، وَ یَعِدَانِهِمْ بِالْعَطَاءِ وَ الْإِفْضَالِ، وَ هُمَا عِنْدَ أَنْفُسِهِمَا وَ عِنْدَ النَّاسِ خَلِیفَتَانِ بِالْقُوَّةِ لَا بِالْفِعْلِ، لِأَنَّ عُمَرَ نَصَّ عَلَیْهِمَا وَ ارْتَضَاهُمَا لِلْخِلَافَةِ، وَ عُمَرُ کَانَ مُتَّبَعَ الْقَوْلِ، مَرْضِیَّ الْفِعَالِ، مُطَاعاً نَافِذَ (1) الْحُکْمِ فِی حَیَاتِهِ وَ مَمَاتِهِ (2)، فَلَمَّا قُتِلَ عُثْمَانُ، أَرَادَهَا طَلْحَةُ وَ حَرَصَ عَلَیْهَا، فَلَوْ لَا الْأَشْتَرُ وَ قَوْمٌ مَعَهُ مِنْ شُجْعَانِ الْعَرَبِ جَعَلُوهَا فِی عَلِیٍّ (علیه السلام) لَمْ تَصِلْ إِلَیْهِ أَبَداً، فَلَمَّا فَاتَتْ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ، فَتَقَا ذَلِکَ الْفَتْقَ الْعَظِیمَ (3)، وَ أَخْرَجَا أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ مَعَهُمَا، وَ قَصَدَا الْعِرَاقَ وَ أَثَارَا الْفِتْنَةَ، وَ کَانَ مِنْ حَرْبِ الْجَمَلِ مَا قَدْ عُلِمَ وَ عُرِفَ، ثُمَّ کَانَ حَرْبُ الْجَمَلِ مُقَدِّمَةً وَ تَمْهِیداً لِحَرْبِ صِفِّینَ، فَإِنَّ مُعَاوِیَةَ لَمْ یَکُنْ لِیَفْعَلَ مَا فَعَلَ لَوْ لَا طَمَعُهُ بِمَا جَرَی فِی الْبَصْرَةِ، ثُمَّ أَوْهَمَ أَهْلَ الشَّامِ أَنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) قَدْ فَسَقَ بِمُحَارَبَةِ أُمِّ الْمُؤْمِنِینَ، وَ مُحَارَبَةِ الْمُسْلِمِینَ، وَ أَنَّهُ قَتَلَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ وَ هُمَا مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ، وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَهُوَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ، فَهَلْ کَانَ الْفَسَادُ الْمُتَوَلِّدُ فِی صِفِّینَ إِلَّا فَرْعاً لِلْفَسَادِ الْکَائِنِ یَوْمَ الْجَمَلِ؟! ثُمَّ نَشَأَ مِنْ فَسَادِ صِفِّینَ وَ ضَلَالِ مُعَاوِیَةَ کُلُّ مَا جَرَی مِنَ الْفَسَادِ وَ الْقَبِیحِ فِی أَیَّامِ بَنِی أُمَیَّةَ، وَ نَشَأَتْ فِتْنَةُ ابْنِ الزُّبَیْرِ فَرْعاً مِنْ (4) یَوْمِ الدَّارِ، لِأَنَّ عَبْدَ اللَّهِ کَانَ یَقُولُ: إِنَّ عُثْمَانَ لَمَّا أَیْقَنَ بِالْقَتْلِ نَصَّ عَلَیَّ بِالْخِلَافَةِ، وَ لِی بِذَلِکَ شُهُودٌ، مِنْهُمْ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ، أَ فَلَا تَرَی (5) کَیْفَ تَسَلْسَلَتْ هَذِهِ الْأُمُورُ فَرْعاً عَلَی أَصْلٍ، وَ غُصْناً مِنْ شَجَرَةٍ (6)، وَ جَذْوَةً مِنْ ضِرَامٍ؟! وَ هَکَذَا یَدُورُ بَعْضُهُ(7) عَلَی بَعْضٍ وَ کُلُّهُ مِنَ الشُّورَی فِی السِّتَّةِ. قَالَ (8): وَ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِکَ قَوْلُ عُمَرَ وَ قَدْ قِیلَ لَهُ: إِنَّکَ اسْتَعْمَلْتَ

ص: 85

و ایشان را به بخشش و عطای بسیار وعده می دادند و نزد خود و مردمان گرچه نه بالفعل ولی بالقوه، بعنوان خلیفه قلمداد می شدند، چرا که عمر بر آندو تاکید کرده و برای خلیفه شدن آندو ابراز رضایت کرده بود و عمر در آن زمان سخنش شنیده و کردارش پسندیده بود و مورد اطاعت و حکمش در زندگی و پس از مرگش جاری بود و آنگاه که عثمان کشته شد، طلحه خواستار خلافت گشت و شدیدا بر آن پای فشرد و اگر مالک اشتر و گروهی دیگر از دلیرمردان عرب نبودند که خلافت را به نام علی علیه السلام پیوند زدند، هرگز دست وی به آن نمی رسید و چون خلافت از دست طلحه و زبیر برون شد، آن دودستگی بس عظیم را بوجود آوردند و عایشه ام المومنین را با خود همپا نموده و بسوی عراق روانه شده و فتنه را بر پا کردند و نتیجه جنگ جمل آن شد که همگان دانند و آنگاه جنگ جمل مقدمه و زمینه چینی برای جنگ صفین شد و معاویه اگر به آنچه که در بصره جریان داشت، طمع نداشت، هرگز به آنچه مرتکب شد دست نمی یازید، آنگاه این گمان را به دل اهل شام نفوذ داد که علی علیه السلام با نبرد با ام المومنین و مومنان فاسق گشته است و اینکه وی طلحه و زبیر را که از اهل بهشتند، کشته است و هر که مومنی از اهل بهشت را بکشد، در آتش دوزخ خواهد بود. و آیا جز این بود که فساد برآمده از جنگ صفین چیزی جز شاخه ای از فسادی بود که در جنگ جمل جریان داشت ؟! آنگاه از فساد صفین و گمراهی معاویه هرآنچه از فساد و تباهکاری دوران بنی امیه شکل گرفت، برآمد و فتنه ابن الزبیر شاخه ای از حادثه یوم الدّار بود چرا که عبدالله خود میگفت: عثمان زمانی که یقین کرد کشته خواهد شد، مرا به تاکید برای خلافت تعیین نمود و من در این سخن شاهدانی دارم که از جمله ایشان مروان بن الحکم است. می بینید که این امور چطور از آن ریشه اصلی، انشعابها گرفت و از آن تنه اصلی شاخه ها برآمد و از آن آتش، زبانه ها به هر سو افکنده شد؟ و همچنین این فتنه ها در هم می پیچند و ریشه همه آن در ایجاد شورا در شش تن بود. گوید و شگفت تر از همه این سخن عمر است که چون به وی گفتند:

ص: 85

سَعِیدَ (1) بْنَ الْعَاصِ وَ مُعَاوِیَةَ وَ فُلَاناً وَ فُلَاناً مِنَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ مِنَ الطُّلَقَاءِ وَ أَبْنَاءِ الطُّلَقَاءِ وَ تَرَکْتَ أَنْ تَسْتَعْمِلَ عَلِیّاً وَ الْعَبَّاسَ وَ الزُّبَیْرَ وَ طَلْحَةَ؟! فَقَالَ: فَأَمَّا عَلِیٌّ فأتیه (2) مِنْ ذَلِکَ، وَ أَمَّا هَؤُلَاءِ النَّفَرُ مِنْ قُرَیْشٍ، فَإِنِّی أَخَافُ أَنْ یَنْتَشِرُوا فِی الْبِلَادِ، فَیُکْثِرُوا فِیهَا الْفَسَادَ، فَمَنْ یَخَافُ مِنْ تَأْمِیرِهِمْ لِئَلَّا یَطْمَعُوا فِی الْمُلْکِ، وَ یَدَّعِیَهُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ لِنَفْسِهِ، کَیْفَ لَمْ یَخَفْ مِنْ جَعْلِهِمْ سِتَّةً مُتَسَاوِینَ فِی الشُّورَی، مُرَشِّحِینَ لِلْخِلَافَةِ؟! وَ هَلْ شَیْ ءٌ أَقْرَبُ إِلَی الْفَسَادِ مِنْ هَذَا (3)؟! وَ قَدْ رَوَوْا أَنَّ الرَّشِیدَ رَأَی یَوْماً مُحَمَّداً وَ عَبْدَ اللَّهِ ابْنَیْهِ یَلْعَبَانِ وَ یَضْحَکَانِ، فَسُرَّ بِذَلِکَ، فَلَمَّا غَابَا عَنْ عَیْنِهِ بَکَی، فَقَالَ لَهُ الْفَضْلُ بْنُ الرَّبِیعِ: مَا یُبْکِیکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، وَ هَذَا مَقَامُ جَذَلٍ (4) لَا مَقَامُ حُزْنٍ؟!. فَقَالَ: أَ مَا رَأَیْتَ لَعْبَهُمَا وَ مَوَدَّةَ بَیْنِهِمَا؟، أَمَا وَ اللَّهِ لَیَتَبَدَّلَنَّ ذَلِکَ بُغْضاً وَ سَیْفاً (5)، وَ لَیَخْتَلِسَنَّ (6) کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا نَفْسَ صَاحِبِهِ عَنْ قَرِیبٍ، فَإِنَّ الْمُلْکَ عَقِیمٌ، وَ کَانَ الرَّشِیدُ قَد(7) عَقَدَ الْأَمْرَ لَهُمَا عَلَی تَرْتِیبٍ، هَذَا بَعْدَ هَذَا، فَکَیْفَ مَنْ لَمْ یُرَتَّبُوا فِی الْخِلَافَةِ، بَلْ جُعِلُوا فِیهَا کَأَسْنَانِ الْمُشْطِ؟! فَقُلْتُ أَنَا لِجَعْفَرٍ: هَذَا کُلُّهُ تَحْکِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ، فَمَا تَقُولُ أَنْتَ؟، فَقَالَ:

ص: 86

تو سعید بن العاص و معاویه و فلانی و فلانی از جمله المولفة قلوبهم (دلگرم شدگان به صدقات و .. ) و از رهاگشتگان و فرزندان ایشان را بکار گرفتی و از اینکه علی و عباس و زبیر و طلحه را بکار گیری رویگردان شدی؟ پس گفت: اما درباره علی، از آن به وی خواهم داد (در نسخه دیگر: اما علی، شرافتمندتر از آنست)، و اما این چند تن از قریش، بیم آن دارم که در سرزمین اسلام پراکنده گشته و در آن بسیار فسادانگیزی کنند. اما کسی که از امیر کردن ایشان بیمناک است تا مبادا که به فرمانروایی طمع ورزند و هر یک مدعی آن برای خود شوند، چگونه نترسید که ایشان را شش تن همسان در شورا و نامزد برای خلافت قرار دهد؟ آیا از این نزدیکتر به فساد چیزی هست؟ و روایت کرده اند که روزی رشید دو فرزندش محمد و عبدالله را دید که بازی می کنند و می خندند و او نیز خرسند گشت و چون از پیش چشمانش دور شدند، گریست. فضل بن ربیع به وی گفت: ای امیر مومنان چه چیز تو را به گریه انداخته، حال آنکه این موقعیت شادی است نه اندوه؟! گفت: آیا بازی آندو و محبت میان ایشان را ندیدی؟ هان به خدا سوگند که به حتم به کینه و شمشیرکشی بدل خواهد شد و براستی که هر یک از آندو به زودی جان رفیقش را به غفلت، در خواهد ربود، چرا که پادشاهی عقیم است. رشید امر خلافت را برای ایشان به ترتیب قرار داده بود، این یک، سپس آن دیگری، پس چگونه شد که در خلافت ترتیب را رعایت نکردند، بلکه حالشان در آن چون دندانه های شانه شد؟! من به جعفر گفتم: همه این سخنان را از محمد بن سلیمان روایت می کنی. تو خود چه می گویی؟ گفت:

ص: 86

إِذَا قَالَتْ حَذَامِ فَصَدِّقُوهَا***فَإِنَّ الْقَوْلَ مَا قَالَتْ حَذَامِ

(1) انتهی (2) فقد ظهر أنّ جمیع الفتن الواقعة فی الإسلام من فروع الشوری و السقیفة و سائر ما أبدعه و أسّسه (3) هذا و أخوه.

- چون حذام سخنی گوید، سخنش را باور کنید و بپذیرید، چرا که سخن درست هم آنست که حذام می گوید. (1)

پایان.

و روشن گشت که همه فتنه هایی که در اسلام رخ نموده از شاخه های شورا و سقیفه و دیگر بدعت سازیهایی است که او و برادرش بنیان نهادند.

توضیح

سخن او «یهر عقیرته» هریر یعنی صدا و پارس کردن و عقیره مانند فعیله نیز به معنای صداست یعنی صدایش را بلند کرد. و در بعضی نسخه ها با زاء یعنی یهز آمده و عفیره با فاء بصورت مصغر است و عفرة یعنی سفیدی زیر بغل، و شاید معنی شانه هایش را با تکبر حرکت می داد باشد و معنی اول ظاهرتر است. جوهری گفته: العقیرة یعنی ساق قطع شده و سخن آنان «رفع فلان عقیرته» یعنی صدایش را بلند کرد و اصل آن این است که شخصی یکی از دو پایش قطع شده آن را بلند می کند و بر دیگری می گذارد و فریاد می زند و بعد از آن به هر کس که صدایش را بلند می کرد گفتند «قد رفع عقیرته» .ص: 87

ص: 87

طعن نوزدهم

اشاره

اینکه وی وصیت کرد وی را در خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دفن کنند و همچنین خود برای دفن کردن ابوبکر در آنجا اقدام نمود و این تصرف در ملک دیگران بدون هیچ وجه شرعی می باشد و خداوند مردمان را از ورود به خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بدون اذن وی بازداشته است و می فرماید: (لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ : -: و به خانه های پیامبر وارد نشوید مگر آنکه به شما اجازه داده شود.)(1)

و کلنگهاشان را در کنار گوش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر زمین کوبیدند، حال آنکه خدایتعالی می فرماید: (لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ –: صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر مکنید، و همچنانکه بعضی از شما با بعضی دیگر بلند سخن می گویید با او به صدای بلند سخن مگویید، مبادا بی آنکه بدانید کرده هایتان تباه شود)(2).

و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: حرمت مومن درحالیکه مرده است، همچون حرمت او در حال زنده بودنش است. (3)

و بیان سخن در این قضیه اینکه محل مقبره رسول خدا پس از رحلتش یا همچنان در ملکیت خود وی مانده و یا آنکه چنانکه برخی از ایشان ادعا کرده اند، به عایشه منتقل شده است. اگر حالت اول باشد پس یا بایستی پس از او به ارث رسیده باشد یا به صدقه رفته باشد و اگر ارث باشد برای ابوبکر و عمر حلال نیست که پس از پیامبر دستور به دفن خود در آن مکان دهند مگر آنکه وارثان را راضی کرده باشد و هیچ کسی را سراغ نداریم که با یکی از وارثان درباره خریدن این مکان سخن گفته باشد یا از ایشان خواسته باشد در برابر بهایی یا چیزی از آن دست بکشند. و اگر صدقه باشد که بایستی تمامی مسلمانان برای تصرف در آن رضایت می دادند و از ایشان خریداری می شد اگر که فروش مکانی با این حال جایز باشد. و اما اگر در زمان زندگی پیامبر انتقال به دیگری شده باشد، بایستی که علت انتقال آن و سند و حجت برای اینکار آشکار می گشته، چه آنکه سخن فاطمه سلام الله علیها،

ص: 88

منها فی انتقال فدک إلی ملکها بقولها و لا شهادة من شهد لها.

و أمّا استدلال بعضهم بإضافة البیوت إلیهنّ فی قوله تعالی: (وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ ..) (1) فمن ضعیف (2)الشبهة، إذ هی لا تقتضی الملک و إنّما تقتضی السکنی، و العادة فی استعمال هذه اللفظة فیما ذکرناه ظاهرة، قال اللّه تعالی: (لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ وَ لا یَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ یَأْتِینَ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ) (3) و لم یرد تعالی إلّا حیث یسکنّ و ینزلن دون حیث یملکن بلا شبهة، و أیضا قوله تعالی: (لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ) (4) متأخّر فی الترتیب عن قوله: (وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ) (5)، فلو کان هذا دالا علی ملکیّة الزوجات لکان ذلک دالا علی(6) کونها ملکه صلّی اللّه علیه و آله، و الجمع بین الآیتین بالانتقال لا یجدیهم، لتأخّر النهی عن الدخول من غیر إذن عن الآیة الأخری فی الترتیب، و الترتیب حجّة عند کلّهم أو جلّهم، مع أنّه ظاهر أنّ البیوت کانت فی یده صلّی اللّه علیه و آله یتصرّف فیها کیف یشاء، و اختصاص کلّ من الزوجات بحجرة لا یدلّ (7) علی کونها ملکا لها.

و أمّا اعتذارهم بأنّ عمر استأذن عائشة فی ذلک، حیث رَوَی الْبُخَارِیُّ (8)، عَنْ عَمْرِو بْنِ مَیْمُونٍ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ یُشْمَلُ عَلَی قِصَّةِ قَتْلِ عُمَرَ قَالَ: قَالَ لِابْنِهِ عَبْدِ اللَّهِ: انْطَلِقْ إِلَی عَائِشَةَ أُمِّ الْمُؤْمِنِینَ فَقُلْ: یَقْرَأُ عَلَیْکِ عُمَرُ السَّلَامَ، وَ لَا تَقُلْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، فَإِنِّی لَسْتُ الْیَوْمَ لِلْمُؤْمِنِینَ أَمِیراً، وَ قُلْ: یَسْتَأْذِنُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ أَنْ

ص: 89

درباره انتقال فدک به تملک او بواسطه قول او و نه حتی گواهی شهادت دهندگان به نفع او، مورد قبول (هم اینان) قبول نگرفت. و اما استدلال برخی مبنی بر نسبت دادن خانه ها به زنان پیامبر در آیه شریفه (وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ : و در خانه های خود قرار گیرید )(1)،

از شبهه های ضعیف است، چرا که آیه اقتضای تملک ندارد بلکه تنها معنی سکونت را در خود دارد و استعمال این لفظ در معنایی که گفتیم روشن است و خدایتعالی می فرماید: (لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ وَ لا یَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ یَأْتِینَ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ : و آنها را از خانه هایشان بیرون نکنید و بیرون نروند مگر آنکه مرتکب خطای آشکاری شده باشند)(2). و منظور خدای تعالی بی هیچ شبهه ای تنها جایی است که در آن ساکن و ماندگارند و نه جایی که مالک آنند و همچنین در این آیه شریفه که (لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ –: و به خانه های پیامبر وارد نشوید مگر آنکه به شما اجازه داده شود)(3) که در ترتیب، پس از آیه شریفه (وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ –: و در خانه هایتان قرار گیرید)(4)

قرار دارد. واگر این دلالت بر مالکیت همسران پیامبر بر خانه ها داشته باشد، پس باید دلالت بر مالکیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز دلالت داشته باشد و جمع میان این دو آیه با انتقال فایده ای به حال ایشان نخواهد داشت چرا که نهی از ورود بدون اذن، در ترتیب پس از آیه دیگر آمده و ترتیب نزد همه ایشان یا بیشتر آنان حجت است و با این وجود روشن است که خانه ها در دست رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بوده و هر طور می خواسته در آن تصرف داشته و اختصاص دادن هر حجره ای به یکی از همسران دلیلی بر اینکه ملک وی باشد، نیست. و اما این بهانه که عمر برای این کار از عایشه اجازه گرفته بوده و البخاری(5)

از عمرو بن میمون در خبری طولانی که شامل داستان قتل عمر نیز هست، روایت می کند: عمر به پسرش عبدالله گفت: به نزد عایشه ام المومنین برو و به او بگو که عمر سلام می رساند و نگو امیر المومنین، چرا که من امروز برای مومنین امیر نیستم و بگو عمر بن الخطاب اجازه می خواهد

ص: 89

یُدْفَنَ مَعَ صَاحِبَیْهِ، (1) .. فَسَلَّمَ وَ اسْتَأْذَنَ ثُمَّ دَخَلَ عَلَیْهَا فَوَجَدَهَا قَاعِدَةً تَبْکِی، فَقَالَ (2): یَقْرَأُ عَلَیْکِ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ السَّلَامَ وَ یَسْتَأْذِنُ أَنْ یُدْفَنَ مَعَ صَاحِبَیْهِ، (3) فَقَالَتْ: کُنْتُ أُرِیدُهُ لِنَفْسِی وَ لَأُوثِرَنَّ بِهِ الْیَوْمَ عَلَی نَفْسِی، فَلَمَّا أَقْبَلَ قِیلَ هَذَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ قَدْ جَاءَ، قَالَ (4): ارْفَعُونِی، فَأَسْنَدَهُ رَجُلٌ إِلَیْهِ، فَقَالَ: مَا لَدَیْکَ؟. فَقَالَ:

الَّذِی تُحِبُّ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، أَذِنَتْ. قَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ، مَا کَانَ شَیْ ءٌ (5) أَهَمَّ إِلَیَّ مِنْ ذَلِکَ. قَالَ: فَإِذَا أَنَا قُبِضْتُ فَاحْمِلُونِی، ثُمَّ سَلِّمْ فَقُلْ (6)یَسْتَأْذِنُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَإِنْ أَذِنَتْ لِی فَأَدْخِلُونِی وَ إِنْ رَدَّتْنِی رُدُّونِی إِلَی مَقَابِرِ الْمُسْلِمِینَ .. (7).

فهذا دلیل واضح علی جهله أو تسویله و تمویهه علی العوام، لما قد عرفت من أنّه إن کان صدقة یشترک فیه المستحقّون کما یدلّ علیه الخبر الذی افتراه أبو بکر فتحریم التصرّف فیه (8) بالدفن و نحوه واضح، و إن کان میراثا فالتصرّف فیه قبل القسمة من دون استئذان جمیع الورثة أیضا محرّم، و لا ینفع طلب الإذن من عائشة وحدها (9)

ص: 90

که با دو رفیقش دفن گردد ..

و او سلام کرد و کسب اجازه نمود و بر عایشه وارد شد و دید که نشسته و می گرید پس گفت: عمر بن الخطاب سلام می رساند و اجازه می خواهد که با دو رفیقش دفن گردد. پس گفت: آنرا برای خود می خواستم و بی شک امروز او را بر خود ترجیح می دهم و چون بازآمد گفتند که عبدالله بن عمر است که پیش می آید. گفت: مرا بر فراز دارید و مردی او را بر دوش گرفت. عمر گفت چه خبر داری؟ گفت: آنچه امیر مومنان دوست دارد. اجازه داد. گفت: شکر خدا، هیچ چیزی برای من از این مهمتر نبود. و گفت: پس چون من جان باختم مرا بر دوش گیرید و ببرید و سپس سلام کن و بگو عمر بن الخطاب اجازه می خواهد و اگر به من اجازه داد، مرا وارد کنید و اگر مرا رد کرد، مرا به قبرستان مسلمین بازگردانید. (1)

این دلیلی آشکار بر جهل او یا زیبا جلوه دادن یا دیگرگونه نمایاندن امور نزد مردم است، چرا که دانستیم که اگر خانه پیامبر صدقه باشد، آنچنانکه از خبری که ابوبکر به افترا بیان کرده هم پیداست، همه مستحقان در آن شریک هستند و حرمت تصرف در آن با دفن کردن و نظیر آن روشن است و اگر ارث باشد تصرف در آن پیش از تقسیم سهمها بدون اجازه گرفتن از همه وارثان حرام است و اذن گرفتن از فقط عایشه نیز فایده ای نخواهد داشت.

ص: 90

ص: 91

و در مستدرک الحاکم 1- 110 آمده است که عمر بن الخطاب به ابن مسعود و ابی الدرداء و ابی ذر گفت: این حدیث از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیست و گمان می کنم که ایشان را در مدینه تا وقتی که ضربه خورد حبس نمود.

و هم از او نقل است که گفت نمی توانستم بگوییم: (رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود) تا آنکه عمر جان باخت. تاریخ ابن کثیر 8 – 107

ص: 91

ص: 92

ص: 92

و من أعجب العجب أنّ الجهّال من المخالفین بل علماؤهم یعدّون هذا الدفن من مناقبهما و فضائلهما، بل یستدلّون به علی استحقاقهما للإمامة و الخلافة.

وَ قَدْ رَوَی الشَّیْخُ الْمُفِیدُ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی مَجَالِسِهِ (1) أَنَّ فَضَّالَ بْنَ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ الْکُوفِیَّ مَرَّ بِأَبِی حَنِیفَةَ وَ هُوَ فِی جَمْعٍ (2) کَثِیرٍ یُمْلِی (3) عَلَیْهِمْ شَیْئاً مِنْ فِقْهِهِ وَ حَدِیثِهِ-، فَقَالَ لِصَاحِبٍ کَانَ مَعَهُ: وَ اللَّهِ لَا أَبْرَحُ أَوْ أُخْجِلَ أَبَا حَنِیفَةَ .. فَدَنَا مِنْهُ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ، فَرَدَّ وَ رَدَّ الْقَوْمُ بِأَجْمَعِهِمُ السَّلَامَ عَلَیْهِ، فَقَالَ: یَا أَبَا حَنِیفَةَ رَحِمَکَ اللَّهُ! إِنَّ لِی أَخاً یَقُولُ: إِنَّ خَیْرَ النَّاسِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (عَلَیْهِ

ص: 93

عجیب تر از همه اینکه برخی از جاهلان مخالفین بلکه دانشمندان ایشان دفن عمر در این مکان را از منقبتها و فضیلتهای عمر برشمرده اند بلکه برای بیان استحقاق وی برای امامت و خلافت به همین نکته استدلال می جویند.

شیخ مفید قدس الله روحه در کتاب مجالس(1) می نویسد که فضال الحسن بن فضال الکوفی از نزد ابوحنیفه عبور می کرد و او در میان جمع بسیاری، نکاتی از فقه و حدیثش را بر ایشان املاء می نمود. پس به همراهش گفت: بخدا از اینجا نمی گذرم مگر آنکه ابو حنیفه را شرمنده کنم، پس به او نزدیک شد و به او سلام نمود و او پاسخ داد و حلقه نشینان همگی سلام او را جواب دادند. فضال گفت ای ابو حنیفه که رحمت خدا بر تو باد، من برادری دارم که میگوید بهترین مردمان پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم علی بن ابیطالب علیه السلام است

ص: 93

السَّلَامُ) وَ أَنَا أَقُولُ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ خَیْرُ النَّاسِ (1) وَ بَعْدَهُ عُمَرَ، فَمَا تَقُولُ أَنْتَ رَحِمَکَ اللَّهُ؟. فَأَطْرَقَ مَلِیّاً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ، فَقَالَ: کَفَی بِمَکَانِهِمَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] کَرَماً وَ فَخْراً، أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهُمَا ضَجِیعَاهُ فِی قَبْرِهِ، فَأَیُّ حُجَّةٍ أَوْضَحُ لَکَ مِنْ هَذِهِ؟!. فَقَالَ لَهُ فَضَّالٌ: إِنِّی قَدْ قُلْتُ ذَلِکَ لِأَخِی، فَقَالَ: وَ اللَّهِ لَئِنْ کَانَ الْمَوْضِعُ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ دُونَهُمَا فَقَدْ ظَلَمَا بِدَفْنِهِمَا فِی مَوْضِعٍ لَیْسَ لَهُمَا فِیهِ حَقٌّ، وَ إِنْ کَانَ الْمَوْضِعُ لَهُمَا فَوَهَبَاهُ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَدْ أَسَاءَا وَ مَا أَحْسَنَا (2) إِذْ رَجَعَا فِی هِبَتِهِمَا وَ نَکَثَا عَهْدَهُمَا، فَأَطْرَقَ أَبُو حَنِیفَةَ سَاعَةً ثُمَّ قَالَ (3) لَهُ:

لَمْ یَکُنْ لَهُ وَ لَا لَهُمَا(4) خَاصَّةً، وَ لَکِنَّهُمَا نَظَرَا فِی حَقِّ عَائِشَةَ وَ حَفْصَةَ فَاسْتَحَقَّا الدَّفْنَ فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ بِحُقُوقِ (5) ابْنَتَیْهِمَا، فَقَالَ (6) فَضَّالٌ: قَدْ قُلْتُ لَهُ ذَلِکَ، فَقَالَ: أَنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) مَاتَ عَنْ تِسْعِ نِسَاءٍ (7)، وَ نَظَرْنَا فَإِذَا لِکُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ تُسُعُ الثُّمُنِ، ثُمَّ أَنْظَرْنَا (8) فِی تُسُعِ الثُّمُنِ فَإِذَا هُوَ شِبْرٌ فِی شِبْرٍ، فَکَیْفَ یَسْتَحِقُّ الرَّجُلَانِ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ، وَ بَعْدَ فَمَا بَالُ عَائِشَةَ وَ حَفْصَةَ تَرِثَانِ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ ابْنَتُهُ تُمْنَعُ الْمِیرَاثَ. فَقَالَ أَبُو حَنِیفَةَ: یَا قَوْمُ! نَحُّوهُ عَنِّی، فَإِنَّهُ وَ اللَّهِ رَافِضِیٌّ خَبِیثٌ. انتهی.

ثم علی تقدیر جواز دفنهما هناک فلا دلالة له علی فضلهما بمعنی زیادة الثواب و الکرامة عند اللّه تعالی، فإنّ ذلک إنّما یکون بالصالحات من الأعمال کما

ص: 94

و من می گویم که ابوبکر برترین مردمان است و پس از آن عمر. ای رحمت خدا بر تو، تو چه می گویی؟ پس وی مدتی سر فرو افکند و آنگاه برافراشت و گفت: همین کرامت و افتخار ایشان را بس که آندو در کنار رسول خدا قرار دارند. نمی بینی که آندو در کنار مقبره او دفن شده اند، چه حجتی روشن تر از این می خواهی؟! فضال به او گفت: من این را به برادرم گفتم ولی او گفت سوگند که اگر این مکان به دور از مالکیت آندو، از آن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بوده ، پس بی شک که با دفن شدنشان در آن محل که جزء اموال ایشان نبوده، ستم روا داشته اند و اگر این محل از آن ایشان بوده و آنرا به پیامبر بخشیده بودند، بی ادبی کرده و نیکرفتاری نکرده اند، چرا که هدیه خویش را بازپس ستانده و پیمانشان را زیر پا نهاده اند. پس ابوحنیفه مدتی سر فرو افکند و گفت: این مکان از آن پیامبر نبوده و از آن ایشان هم نبوده، بلکه آندو به حق عایشه و حفصه آن نگریسته و اینگونه با حق دخترانشان حق دفن شدن در آن یافته اند. پس فضال گفت این را به برادرم گفتم ولی او گفت: می دانی که پیامبر زمانی که رحلت فرمود نه همسر داشت و دیدیم هر یک را یک نهم از یک هشتم است و دیدیم یک نهم از یک هشتم خانه پیامبر، یک وجب در یک وجب خواهد بود، پس چگونه است که این دو مرد استحقاق بیش از این مقدار را داشته اند و چرا عایشه و حفصه باید از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ارث ببرند ولی فاطمه علیها السلام که دخترش است را از میراث محروم می کنند. پس ابوحنیفه گفت: ای جماعت او را از من دور کنید که او بخدا رافضی خبیثی است. پایان.

آنگاه حتی با وجود فرض جایز بودن دفن آندو در آنمکان، این امر هیچ دلالتی بر فضل ایشان بمعنی ثواب بیشتر داشتن و کرامت یافتن نزد خدایتعالی ندارد، بلکه آن امر تنها با عمل صالح بدست می آید چنانکه

ص: 94

قال اللّه تعالی: (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ) (1). نعم لو کان ذلک بوصیّة من النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لکان کاشفا عن فضل و دلیلا علی شرف (2)، و ما رُوِیَ مِنْ أَنَّهُ یَلْحَقُ الْمَیِّتَ نَفْعٌ فِی الْآخِرَةِ بِالدَّفْنِ فِی الْمَشَاهِدِ الْمُشَرَّفَةِ فإنّما هو فی الحقیقة إکرام لصاحب المشهد بالتفضّل علی من حلّ بساحته و فاز بجواره فی المطبوع: بجوازه. و هو سهو.

حقتعالی می فرماید: (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ - : در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست )(1).

آری اگر این قضیه به وصیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود، دلیلی بر شرافتمندی و نشانه فضل و برتری ایشان بود(2)

و آنچه روایت شده مبنی بر اینکه با دفن مرده در مکانهای شریفه وی را در آخرت نفع و بهره ای عطا می گردد، این در واقع این بزرگداشت صاحب آن مکان شریف است که بر هر که بر ساحت وی فرود آمده و در جوار او آرمیده است.

تعلیق

بهتر است که بحث خود در این موضوع را با سخنانی روایت شده از خلیفه این قوم پایان دهیم.

از جمله آنچه از قتاده در کنز العمال 1 : 103 روایت شد که عمر بن الخطاب گفت: هر که گوید من دانایم، جاهل است و هر که گوید من مومن هستم، کافر است!! و سخنی نزدیک به این در شعب الایمان نقل شده است. و دیگر آنچه که ضحاک گفته است: عمر گفت ای کاش که من قوچ صاحبانم بودم و هر قدر دوست داشتند مرا پروار می کردند و وقتی که به اوج چاقی خود می رسیدم، یکی از کسانی دوستش دارند، به دیدارشان می آمد و قسمتی از مرا کباب می کردند و قسمتی دیگر را شور خشک می کردند و آنگاه مرا می خوردند و مرا چون سرگینی بیرون می ریختند و آدم نبودم. المتقی در الکنز 6-345 آنرا روایت کرده و هناد آنرا به ذکر سند اثبات نموده است.

و دیگر آنچه ابن سعد در طبقات 3- 286 از سالم بن عبدالله روایت کرده که گفت: عمر بن الخطاب دستش را به درون مخرج شتر می کرد و می گفت به راستی که می ترسم که بپرسم چه حالی داری!

و دیگر آنچه از سعید بن یسار نقل شده که عمر بن الخطاب با خبر شد که مردی در شام مدعی است که مومن است و او به امیر آنجا نامه ای فرستاد که او را نزد من بفرست و چون رسید گفت آیا تویی که ادعا می کنی مومن هستی؟ گفت آری ای امیر مومنان. گفت وای بر تو! بر چه حسابی است این سخنت؟ گفت آیا شما نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چند گروه نبودید: مشرک و منافق و مومن؟ از میان ایشان شما جزء کدام گروه بودید؟ پس عمر دستش را در اعتراف به آنچه مرد گفته بود جلو آورد تا آنکه مرد دستش را گرفت.

و دیگر اینکه عمر چنانکه الدمیری در حیاة الحیوان 2: 21، و ابن حجر در فتح الباری 6: 295 و غیر این دو روایت کرده اند، شنید که مردی، مرد دیگری را ذوالقرنین صدا می زد، پس گفت: آیا نامهای پیامبران را تمام کرده اید و اکنون دست به نامهای فرشتگان آسمان برده اید؟! و دیگر حکایت شتر خریدن عمر از مرد بادیه نشین و تکرار این سخن از سوی مرد بادیه نشین که: تو مرد پلیدی هستی، و قضاوت علی علیه السلام به نفع بادیه نشین است که در کنز العمّال 2: 221، و منتخب آن 2: 231- در حاشیه مسند أحمد- و غیر این دو ذکر شده است. می گویم: اعراب او را شناخته بودند، پس چگونه است که دیگران او را نشناختند یا خود را به نشناختن حقیقت وی زده بودند.

و دیگر آنچه که در عمدة القاری 7: 143، و شرح نهج البلاغه ابن أبی الحدید 3: 104(چاپ چهار جلدی) و غیر این روایت شده مبنی بر اینکه کنیز شریفه ای از عبید الله بن عمر نزد عمر آمد و از عبیدالله نزد پدرش گلایه نمود و گفت: ای امیر مومنان! آیا از رفتار من در برابر ابو عیسی دفاع می کنی؟! گفت: ابو عیسی دیگر کیست؟! گفت: پسرت عبیدالله. گفت: وای بر تو! آیا او کنیه ابو عیسی را بر خود گرفته است؟! . پس او را صدا زد و گفت ای .. ! آیا کنیه ابو عیسی را برگزیده ای؟! و آنگاه او را هشدار داد و بیم و وعید داد و دستش را گرفت و گاز گرفت به نحوی که فریاد کشید و آنگاه او را کتک زد. و این آخرین شیوه از روشهای تأدیب و گوشمالی است که کسی جز حکومتهای جنگل آنرا نمی شناسند.

و دیگر سخنی است که در حاشیه سیوطی که در القاموس ذیل واژه "الابنة":(در اصل بمعنی گرهی که در شاخه کمان باشد و مجازا بمعنی عیب و سپس بمعنی شهوت طلب مرد در مردان باشد و در فارسی اُبنه ای به همین معنی اخیر، موجود است). ذکر شده است مبنی بر اینکه این واژه در دوره جاهلی به پنج تن اطلاق می شد که یکی از آنها سرورمان! عمر بود.

و بدلیل این قضیه و برخی امور دیگر مدعی لقب امیر المومنین گشت به نحوی که امام صادق علیه السلام هیچکس مگر علی بن ابیطالب ادعای چنین صفتی نکرده است مگر آنکه از پشت دهندگان بوده است! و صاحب تفسیر نور الثقلین کتابی نوشته که در آن اثبات می کند که این حالت (یعنی ابنه ای بودن)، در میان تمام خلفای اموی و عباسی رواج داشته و او متونی از نثر و شعر را که دلالت بر وجود این ناهنجاری اخلاقی در تک تک ایشان است به نقل از خواص و عوام بعنوان شاهد آورده است. و همچنین پیشنهاد می کنیم آنچه شیخ امینی با عنوان نوادر الأثر فی علم عمر: آثار نادره در دانش عمر، در دایره المعارف الغدیر 6: 83- 333 نوشته است مراجعه نمایید که ما در این بحث بیشتر به وی استناد جسته و سخن از وی برگرفته ایم.

راغب اصفهانی در محاضرات الادباء 2 : 213 چاپ مصر از ابن عباس نقل می کند: شبی با عمر بن الخطاب بودم و در حالی که عمر بر استری سوار بود و من بر اسبی، آیه ای را خواند که در آن اشاره به علی بن ابیطالب شده بود. پس گفت: هان به خدا سوگند که ای فرزندان عبدالمطلب، به حق که علی از میان شما بسیار شایسته تر از من به امر خلافت بود و نیز از ابی بکر.. !

، اگر از پیروان و مخلصان وی باشد، عنایت و تفضلی خواهد داشت .

ص: 95

ص: 96

ص: 96

باب بیست و چهارم : نسب و تولد و مرگ و برخی از ویژگی های نادر او و آنچه که بین او و امیر المومنین صلوات الله علیه رخ داد

نسب و تولد عمر:

روایت1.

تفسیر القمی،(1)

علی بن ابراهیم گوید: آنگاه خداوند عز و وجل ازدواج با زنان زناکار را حرام نمود: (الزَّانِی لا یَنْکِحُ إِلَّا زانِیَةً أَوْ مُشْرِکَةً وَ الزَّانِیَةُ لا یَنْکِحُها إِلَّا زانٍ أَوْ مُشْرِکٌ وَ حُرِّمَ ذلِکَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ –: مرد زناکار جز زن زناکار یا مشرک را به همسری نگیرد و زن زناکار جز مرد زناکار را یا مشرک به زنی نگیرد و بر مؤمنان این [امر] حرام گردیده است )(2)،

و این در پاسخ به کسانی بود که متعه نمودن زناکاران و ازدواج با آنها را حلال می شمردند حال آنکه ایشان به این کار در دنیا مشهور و معروف بودند و شوهر نمی توانست ایشان را در حصن و حفظ نگاه دارد. و این آیه درباره زنان مکه نازل شد که علنا زناکاری می کردند، چون سارة و حنتمة و الرباب که با بد گویی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شعر می خواندند و خداوند ازدواج با آنها را حرام نمود و این حکم پس از آنها نیز در حق زنان همانند ایشان جاری گشت.

ص: 97

قَالَ الْعَلَّامَةُ نَوَّرَ اللَّهُ ضَرِیحَهُ فِی کِتَابِ کَشْفِ الْحَقِّ (1)، وَ صَاحِبُ کِتَابِ إِلْزَامِ النَّوَاصِبِ(2): .. وَ رَوَی الْکَلْبِیُّ وَ هُوَ مِنْ رِجَالِ أَهْلِ السُّنَّةِ فِی کِتَابِ الْمَثَالِبِ (3)، قَالَ: کَانَتْ صُهَاکُ أَمَةً حَبَشِیَّةً لِهَاشِمِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ، فَوَقَعَ (4) عَلَیْهَا نُفَیْلُ بْنُ هَاشِمٍ (5)، ثُمَّ وَقَعَ عَلَیْهَا عَبْدُ الْعُزَّی بْنُ رِیَاحٍ، فَجَاءَتْ بِنُفَیْلٍ جَدِّ ... و قال الفضل بن روزبهان الشهرستانی فی شرحه (6)بعد القدح فی صحّة النقل-: إنّ أنکحة الجاهلیّة علی ما ذکره أرباب التواریخ علی أربعة أوجه:

منها: أن یقع جماعة علی امرأة ثم ولد منها یحکم فیه القائف أو تصدّق المرأة، و ربّما کان هذه من أنکحة الجاهلیّة.

و أورد علیه شارح الشرح رحمه اللّه (7): بأنّه لو صحّ ما ذکره لما تحقّق زنا فی الجاهلیّة، و لما عدّ مثل ذلک فی المثالب، و لکان کلّ من وقع علی امرأة کان ذلک نکاحا منه علیها، و لم یسمع من أحد(8) أنّ من أنکحة الجاهلیّة کون امرأة واحدة فی یوم واحد أو شهر واحد فی نکاح جماعة من الناس.

ثم إنّ الخطاب علی ما ذکره ابن عبد البرّ فی الإستیعاب (9) ابن نفیل بن

ص: 98

علامه نوّر الله ضریحه در کتاب کشف الحق(1) و نیز مولف کتاب الزام النواصب(2)

می نویسند: کلبی که از رجال اهل سنت است، در کتاب المثالب(3) روایت می کند که صهاک کنیز حبشی هاشم بن عبد مناف بود و نفیل بن هاشم در وی درآویخت و پس از او عبدالعزّی بن ریاح با وی مباشرت کرد و پس از آن او نفیل جد عمر را به دنیا آورد و فضل بن روزبهان الشهرستانی در شرح خود پس از ایراد گرفتن به صحت این نقل میگوید: ازدواجها در دوره جاهلی چنانکه تاریخ نویسان بزرگ بیان کرده اند، چهارگونه بوده است که یکی از آنها آن بوده که گروهی با زنی مجامعت می نمودند و چون زن می زایید، نسب شناس کاردان درباره نوزاد حکم می نمود یا اینکه زن خود فرزند را به یکی از مردان می بخشید و شاید این از جمله ازدواجهای دوره جاهلیت بوده است. شارح رحمه الله درباره این سخن در شرحش(4) بیان می کند که اگر این که میگوید درست باشد، هیچ زنایی در دوره جاهلی شکل نگرفته و نظیر چنین رفتاری از جمله پلشتیها قلمداد نمی گشت و هر مردی که با زنی نزدیکی می کرد، این بعنوان ازدواج او با وی شمرده می شد و از هیچ کس شنیده نشده که از جمله ازدواجهای دوره جاهلی بوده که یک زن در یک روز یا یک ماه همزمان در نکاح گروهی از مردان باشد.

آنگاه عمر چنانکه ابن عبدالبر در الاستیعاب بیان می کند، فرزند نفیل بن

ص: 98

عبد العزّی بن ریاح بن عبد اللّه بن القرط بن زراح (1) بن عدیّ بن کعب القرشی، و أمّه حنتمة بنت هاشم بن المغیرة بن عبد اللّه بن عمر بن مخزوم.

قال (2): و قد قالت طائفة فی أمّ [فلان حنتمة بنت هاشم بن المغیرة، و من قال ذلک فقد أخطأ، و لو کانت کذلک لکانت أخت أبی جهل بن هشام، و الحرث بن هشام (3) المغیرة، و لیس کذلک، و إنّما هی بنت عمّه، لأنّ هشام بن المغیرة و الحرث بن المغیرة أخوان لهاشم والد (4) حنتمة أمّ [فلان ، و هشام والد الحرث و أبی جهل.

و حکی بعض أصحابنا عن محمد بن شهر آشوب(5) و غیره: أنّ صُهاک کانت أمة حبشیة لعبد المطلب، و کانت ترعی له الإبل، فوقع علیها نفیل فجاءت بالخطاب، ثم إنّ الخطّاب لّما بلغ الحلم رغب فی صُهاک فوقع علیها فجاءت بابنة فلفّتها فی خرقة من صوف و رمتها خوفا من مولاها فی الطریق، فرآها هاشم بن المغیرة مرمیّة فأخذها و ربّاها و سمّاها: حنتمة، فلمّا بلغت رآها خطّاب یوما فرغب فیها و خطبها من هاشم فأنکحها إیّاه فجاءت [بفلان ، فکان الخطاب أبا و جدّا و خالا [لفلان ، وَ کَانَتْ حَنْتَمَةُ أُمّاً وَ أُخْتاً وَ عَمَّةً لَهُ، فتدبّر.

و أقول.:

وجدت فِی کِتَابِ عِقْدِ الدُّرَرِ (6) لِبَعْضِ الْأَصْحَابِ رَوَی (7)

ص: 99

عبدالعزی بن ریاح بن عبدالله بن القرط بن زراح بن عدی بن کعب القرشی است و مادرش حنتمة بنت هاشم بن المغیرة بن عبدالله بن عمر بن مخزوم است.

گوید(1): و گروهی درباره مادر او ، گفته اند که وی حنتمة بنت هاشم بن مغیره بوده و چنین قولی اشتباه است زیرا اگر اینچنین بود وی باید خواهر ابی جهل بن هشام و الحارث بن هشام بن مغیرة می بود که چنین نیست، بلکه این زن عمه اوست زیرا که هشام بن مغیرة و حارث بن مغیرة دو برادر هاشم پدر حنتمة مادر عمر هستند و هشام پدر حارث و ابی جهل است.

برخی از اصحاب ما نیز از محمد بن شهر آشوب و دیگران روایت کرده اند که صهاک کنیز حبشی عبدالمطلب بود که برای او شتر می چراند و نفیل با وی درآویخت و او خطاب را زاد و آنگاه خطاب چون به بلوغ رسید، به صهاک میل نمود و در وی درآویخت و دختری از وی زاده شد و او آنرا در خرقه ای پشمینه پیچید و از ترس صاحبش، آنرا در میان راه افکند و هاشم بن مغیرة نوزاد را در میان راه افکنده یافت و آن را برداشت و بزرگ کرد و حنتمه اش نامید و چون جوان گشت، روزی خطاب او را دید و مشتاق وی گشت و او را از هاشم خواست و او دختر را به ازدواج خود در آورد پس عمر بن خطاب را به دنیا آورد و اینگونه عمر بن الخطاب پدر و پدر بزرگ و دایی این فرزند بود و حنتمه مادر و خواهر و عمه وی می شد و خود بنگرید که چسان گشت .

می گویم: در کتاب عقد الدرر(2)

تالیف یکی از اصحابمان این روایت را یافتم

ص: 99

بِإِسْنَادِهِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ (1)، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ ابْنِ الزَّیَّاتِ، عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: کَانَتْ صُهَاکُ جَارِیَةً لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ، وَ کَانَتْ ذَاتَ عَجُزٍ، وَ کَانَتْ تَرْعَی الْإِبِلَ، وَ کَانَتْ مِنَ الْحَبَشَةِ (2)، وَ کَانَتْ تَمِیلُ إِلَی النِّکَاحِ، فَنَظَرَ إِلَیْهَا نُفَیْلٌ جَدُّ [فُلَانٍ فَهَوَاهَا وَ عَشِقَهَا مِنْ مَرْعَی الْإِبِلِ فَوَقَعَ عَلَیْهَا، فَحَمَلَتْ مِنْهُ بِالْخَطَّابِ، فَلَمَّا أَدْرَکَ الْبُلُوغَ نَظَرَ إِلَی أُمِّهِ صُهَاکَ فَأَعْجَبَهُ عَجُزُهَا فَوَثَبَ عَلَیْهَا فَحَمَلَتْ مِنْهُ بِحَنْتَمَةَ، فَلَمَّا وَلَدَتْهَا خَافَتْ مِنْ أَهْلِهَا فَجَعَلَتْهَا فِی صُوفٍ وَ أَلْقَتْهَا بَیْنَ أَحْشَامِ مَکَّةَ، فَوَجَدَهَا هِشَامُ بْنُ الْمُغِیرَةِ بْنِ الْوَلِیدِ، فَحَمَلَهَا إِلَی مَنْزِلِهِ وَ رَبَّاهَا وَ سَمَّاهَا بِ: الْحَنْتَمَةِ، وَ کَانَتْ مَشِیمَةُ الْعَرَبِ مَنْ رَبَّی یَتِیماً یَتَّخِذُهُ وَلَداً، فَلَمَّا بَلَغَتْ حَنْتَمَةُ نَظَرَ إِلَیْهَا الْخَطَّابُ فَمَالَ إِلَیْهَا وَ خَطَبَهَا مِنْ هِشَامٍ، فَتَزَوَّجَهَا فَأَوْلَدَ مِنْهَا [فُلَان ، وَ کَانَ الْخَطَّابُ أَبَاهُ وَ جَدَّهُ وَ خَالَهُ، وَ کَانَتْ حَنْتَمَةُ أُمَّهُ وَ أُخْتَهُ وَ عَمَّتَهُ.

و ینسب إلی الصادق علیه السلام فی هذا المعنی شعر:

مَنْ جَدُّهُ خَالُهُ وَ وَالِدُهُ***وَ أُمُّهُ أُخْتُهُ وَ عَمَّتُهُ

أَجْدَرُ أَنْ یُبْغِضَ الْوَصِیَّ وَ أَنْ*** یُنْکِرَ یَوْمَ الْغَدِیرِ بَیْعَتَهُ

انتهی (3).

و قال ابن أبی الحدید (4)فی شرح

قَوْلِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَمْ یُسْهِمْ فِیهِ عَاهِرٌ، وَ لَا ضَرَبَ فِیهِ فَاجِرٌ ..

فی الکلام رمز إلی جماعة من الصحابة فی أنسابهم طعن، کما یقال: إنّ آل سعد بن أبی وقّاص لیسوا من بنی زهرة بن کلاب، و إنّهم من بنی

ص: 100

که با ذکر اسنادی به امام صادق علیه السلام می رسد که گفت: صهاک کنیز عبدالمطلب بود و زنی سنگین سرین بود و شترچرانی می کرد و حبشی بود و میل به ازدواج داشت و نفیل بسیار در وی نگریست و دلباخته او شد و در چراگاه شتران عشق او به سرش افتاد و با وی درآویخت و او خطاب را آبستن گشت و چون به بلوغ رسید به مادرش صهاک درنگریست و سرین وی را خوش آمد و بر وی جست و صهاک، حنتمه را از وی باردار گشت و چون او را بزایید از خانواده اش ترسید و نوزاد را در پشمینه ای نهاد و به میان مکه انداخت و هشام بن مغیرة بن ولید آنرا یافت و به خانه اش برد و بزرگش کرد و حنتمه اش نامید و آیین عرب آن بود که هرکس یتیمی را بزرگ می کرد آنرا به فرزندی میگرفت و چون حنتمه بزرگ شد خطاب در وی نگریست و دلبسته او شد و او را از هشام خواستگاری کرد و با او ازدواج نمود و از وی فرزندی آورد و خطاب اینگونه همزمان پدر و پدربزرگ و دایی این نوزاد بود و حنتمه نیز مادر و خواهر و عمه اش می شد!! و این ابیات در همین معنی به امام صادق علیه السلام شعری منسوب است: آنکه پدربزرگش دایی اوست و پدرش، و مادرش خواهرش است و عمه اش، سزاست او را که بر وصی پیامبر کینه توزد و در روز غدیر بیعت با او را انکار نماید. (1)

پایان .

و ابن ابی الحدید در شرح خود می گوید: این سخن حضرت علیه السلام که هیچ زناکاری در وی شریک نبوده و هیچ فاجری در آن دخالتی نداشته ..، در این سخن رمز و اشاره است به گروهی از صحابه که در نسب ایشان خدشه و ایرادهایی هست، چنانکه گفته می شود خاندان سعد بن ابی وقاص از قبیله بنی زهرة بن کلاب نیستند، بلکه از بنی عذره از

ص: 100

عذرة من قحطان، و کما یقال إنّ آل زبیر (1) بن العوّام من أرض مصر من القبط، و لیسوا من بنی أسد بن عبد (2) العزّی.

ثم قال (3): قال شَیْخُنَا أَبُو عُثْمَانَ فِی کِتَابِ «مُفَاخَرَاتِ قُرَیْشٍ» (4): ... بَلَغَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ أَنَّ أُنَاساً مِنْ رُوَاةِ الْأَشْعَارِ وَ حَمَلَةِ الْآثَارِ یَقْصِبُونَ (5) النَّاسَ وَ یَثْلِبُونَهُمْ (6) فِی أَسْلَافِهِمْ، فَقَامَ عَلَی الْمِنْبَرِ، فَقَالَ: إِیَّاکُمْ وَ ذِکْرَ الْعُیُوبِ وَ الْبَحْثَ عَنِ الْأُصُولِ، فَلَوْ قُلْتُ لَا یَخْرُجِ الْیَوْمَ (7)مِنْ هَذِهِ الْأَبْوَابِ إِلَّا مَنْ لَا وَصْمَةَ فِیهِ لَمْ یَخْرُجْ مِنْکُمْ أَحَدٌ فَقَامَ رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ نَکْرَهُ أَنْ نَذْکُرَهُ فَقَالَ إِذَا کُنْتُ أَنَا وَ أَنْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ نَخْرُجُ فَقَالَ کَذَبْتَ بَلْ کَانَ یُقَالُ لَکَ یَا قَیْنَ ابْنَ قَیْنٍ اقْعُدْ قُلْتُ: الرَّجُلُ الَّذِی قَامَ هُوَ الْمُهَاجِرُ بْنُ خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ بْنِ (8) الْمُغِیرَةِ الْمَخْزُومِیِّ، وَ کَانَ عُمَرُ یُبْغِضُهُ لِبُغْضِهِ أَبَاهُ خَالِداً، وَ لِأَنَّ الْمُهَاجِرَ کَانَ عَلَوِیَّ الرَّأْیِ جِدّاً، وَ کَانَ أَخُوهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بِخِلَافِهِ، شَهِدَ الْمُهَاجِرُ صِفِّینَ مَعَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ شَهِدَهَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ مَعَ مُعَاوِیَةَ، وَ کَانَ الْمُهَاجِرُ مَعَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَوْمَ الْجَمَلِ، وَ فُقِئَتْ (9) ذَلِکَ الْیَوْمَ عَیْنُهُ، وَ لِأَنَّ الْکَلَامَ الَّذِی بَلَغَ عُمَرَ بَلَغَهُ مِنَ الْمُهَاجِرِ (10)، وَ کَانَ

ص: 101

قحطان هستند و چنانکه گفته می شود آل زبیر بن عوام از سرزمین مصر، از قبطیان هستند و از قبیله بنی اسد بن عبدالعزی نمی باشند.

سپس گفت(1): شیخ ما ابو عثمان در کتاب افتخارات قریش(2) نوشته است: به گوش عمر بن خطاب رسید که برخی از راویان اشعار و حافظان آثار قدیمیان توهینهایی را به مردم روا داشته و از گذشتگان ایشان بدگویی می کنند، پس بر منبر رفت و گفت: مباد که عیب مردمان گویید و به دنبال نسب مردمان بیفتید و اگر من اکنون بگویم که هیچ مردی از این در خارج نشود مگر کسی که هیچ عیبی در وجودش نیست، هیچیک از شما بیرون نخواهد رفت. پس مردی از قریش که روا نمی داریم نام او را ذکر کنیم، برخاست و گفت اگر من و تو ای امیر مومنان در کنار هم باشیم، از این در بیرون خواهیم رفت. پس عمر گفت: دروغ گفتی که به تو می گفتند ای آهنگر آهنگرزاده، سرجایت بنشین.

می گویم: مردی که برخاست مهاجر بن خالد بن ولید بن مغیرة مخزومی بود و عمر بخاطر کینه ای که از پدر او داشت، از وی نیز بیزار بود و هم از اینرو که مهاجر به شدت عقیده علوی داشت و برادرش عبدالرحمن مخالف او بود. مهاجر به همراه علی علیه السلام در جنگ صفین حاضر شد و عبدالرحمن به همراه معاویه در جنگ شرکت نمود و مهاجر در جنگ جمل نیز همراه علی علیه السلام بود و چشمش در آن جنگ در آمد و نیز هم از اینرو که خبری که به عمر رسیده بود درباره مهاجر بود

ص: 101

الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ مَعَ جَلَالَتِهِ فِی قُرَیْشٍ وَ کَوْنِهِ یُسَمَّی: رَیْحَانَةَ قُرَیْشٍ، وَ یُسَمَّی:

الْعَدْلَ، وَ یُسَمَّی (1): الْوَحِیدَ حَدَّاداً یَصْنَعُ الدُّرُوعَ(2) بِیَدِهِ، ذَکَرَ ذَلِکَ فِیهِ ابْنُ قُتَیْبَةَ (3) فِی کِتَابِ الْمَعَارِفِ (4).

وَ رَوَی أَبُو الْحَسَنِ الْمَدَائِنِیُّ هَذَا الْخَبَرَ فِی کِتَابِ أُمَّهَاتِ الْخُلَفَاءِ (5)، وَ قَالَ: إِنَّهُ رُوِیَ عِنْدَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ بِالْمَدِینَةِ، فَقَالَ: لَا تَلُمْهُ یَا ابْنَ أَخِی، إِنَّهُ أَشْفَقَ أَنْ یُحْدَجَ بِقِصَّةِ (6) نُفَیْلِ بْنِ عَبْدِ الْعُزَّی وَ صُهَاکَ أَمَةِ الزُّبَیْرِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ (7)، ثُمَّ قَالَ: رَحِمَ اللَّهُ عُمَرَ، فَإِنَّهُ لَمْ یَعْدُ السُّنَّةَ، وَ تَلَا: (إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ) (8). انتهی..

و ولید بن مغیرة با وجود شکوهش در میان قریشیان و اینکه ریحانه قریش نامیده می شد و عدل نامیده می شد و وحید نامیده می شد یعنی آهنگری که با دست جوشنهایی می ساخت و این سخنان را ابن قتیبه در کتاب المعارف(1) ذکر کرده است.

ابوالحسنی المدائنی این خیر را در کتاب امهات الخلفاء روایت کرده و گفته است: این خبر نزد جعفر بن محمد علیهما السلام در مدینه روایت شده و وی فرمود ای پسر برادرم وی را سرزنش مکن، وی نگران آن بوده که به قصه نفیل بن عبدالعزی و صهاک کنیز زبیر بن عبدالمطلب متهم گردد. سپس گفت: خدا عمر را بیامرزد، چرا که وی از سنت تعدی ننمود و این ایه را تلاوت نمود: (إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ -: کسانی که دوست دارند زشتی ها در میان مؤمنین شیوع یابد برای آنان در دنیا و آخرت عذاب دردناکی است و خداوند می داند و شما نمی دانید(2). پایان.

توضیح

و بنگرید که امام علیه السلام چگونه پستی نسب عمر و علت زیاده روی او در نهی از تعرض به نسب مردمان را تبیین نموده و آنگاه به شیوه تقیه وی را مدحی نموده و آنچه که در قصه کنیز زبیر به آن اشاره می کند، همان چیزی است که کلینی قدس سره در روضة الکافی(3) به روایت از سماعة ذکر می کند که گفت: مردی از نوادگان عمر بن الخطاب متعرض کنیز مردی از نوادگان عقیل شد

ص: 102

عَقِیلِیٍّ، فَقَالَتْ لَهُ: إِنَّ هَذَا الْعُمَرِیَّ (1) قَدْ آذَانِی. فَقَالَ لَهَا: عِدِیهِ وَ أَدْخِلِیهِ الدِّهْلِیزَ، فَأَدْخَلَتْهُ، فَشَدَّ عَلَیْهِ فَقَتَلَهُ وَ أَلْقَاهُ فِی الطَّرِیقِ، فَاجْتَمَعَ الْبَکْرِیُّونَ وَ الْعُمَرِیُّونَ وَ الْعُثْمَانِیُّونَ، وَ قَالُوا: مَا لِصَاحِبِنَا کُفْوٌ؟ لَنْ نَقْتُلَ بِهِ إِلَّا جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ، وَ مَا قَتَلَ صَاحِبَنَا غَیْرُهُ، وَ کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَدْ مَضَی نَحْوَ قُبَا، فَلَقِیتُهُ بِمَا اجْتَمَعَ الْقَوْمُ عَلَیْهِ. فَقَالَ: دَعْهُمْ. قَالَ: فَلَمَّا جَاءَ وَ رَأَوْهُ (2) وَثَبُوا عَلَیْهِ، وَ قَالُوا: مَا قَتَلَ صَاحِبَنَا أَحَدٌ غَیْرُکَ، وَ مَا نَقْتُلُ بِهِ أَحَداً غَیْرَکَ!، فَقَالَ: لِتُکَلِّمْنِی (3) مِنْکُمْ جَمَاعَةٌ، فَاعْتَزَلَ قَوْمٌ مِنْهُمْ، فَأَخَذَ بِأَیْدِیهِمْ فَأَدْخَلَهُمُ الْمَسْجِدَ، فَخَرَجُوا وَ هُمْ یَقُولُونَ شَیْخُنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ، مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ یَکُونَ مِثْلُهُ یَفْعَلُ هَذَا وَ لَا یَأْمُرُ بِهِ، انْصَرِفُوا. قَالَ: فَمَضَیْتُ مَعَهُ، فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ! مَا کَانَ أَقْرَبَ رِضَاهُمْ مِنْ سَخَطِهِمْ. قَالَ: نَعَمْ، دَعَوْتُهُمْ فَقُلْتُ: أَمْسِکُوا وَ إِلَّا أَخْرَجْتُ الصَّحِیفَةَ. فَقُلْتُ:

وَ مَا هَذِهِ الصَّحِیفَةُ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ؟!. فَقَالَ: أُمُّ (4) الْخَطَّابِ کَانَتْ أَمَةً لِلزُّبَیْرِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، فَسَطَّرَ بِهَا نُفَیْلٌ فَأَحْبَلَهَا، فَطَلَبَهُ الزُّبَیْرُ، فَخَرَجَ هَارِباً إِلَی الطَّائِفِ، فَخَرَجَ الزُّبَیْرُ خَلْفَهُ فَبَصُرَتْ بِهِ ثَقِیفٌ، فَقَالُوا: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! مَا تَعْمَلُ هَاهُنَا؟.

قَالَ: جَارِیَتِی سَطَّرَ بِهَا نُفَیْلُکُمْ، فَهَرَبَ مِنْهُ إِلَی الشَّامِ، فَخَرَجَ (5)الزُّبَیْرُ فِی تِجَارَةٍ لَهُ إِلَی الشَّامِ، فَدَخَلَ عَلَی مَلِکِ الدُّومَةِ، فَقَالَ لَهُ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! لِی إِلَیْکَ حَاجَةٌ؟.

قَالَ: وَ مَا حَاجَتُکَ أَیُّهَا الْمَلِکُ؟. فَقَالَ: رَجُلٌ مِنْ أَهْلِکَ (6)قَدْ أَخَذْتَ وَلَدَهُ فَأُحِبُّ أَنْ تَرُدَّهُ عَلَیْهِ. قَالَ: لِیَظْهَرْ لِی حَتَّی أَعْرِفَهُ. فَلَمَّا أَنْ کَانَ مِنَ الْغَدِ دَخَلَ إِلَی الْمَلِکِ فَلَمَّا رَآهُ الْمَلِکُ ضَحِکَ، فَقَالَ: مَا یُضْحِکُکَ أَیُّهَا الْمَلِکُ؟. قَالَ: مَا أَظُنُّ هَذَا الرَّجُلَ وَلَدَتْهُ عَرَبِیَّةٌ، لَمَّا رَآکَ قَدْ دَخَلْتَ لَمْ یَمْلِکِ اسْتَهُ أَنْ جَعَلَ یَضْرِطُ. فَقَالَ: أَیُّهَا

ص: 103

و کنیز به او گفت: این عمری مرا آزرد. مرد به او گفت که با وی قرار بگذار و او را به درون دهلیز بیاور، پس کنیز چنین کرد و مرد بر او حمله ور شد و او را کشت و به میان راهش افکند و بکریان و عمریان و عثمانیان گرد آمدند و گفتند: این کشته ما را همتایی نباشد. در برابر او کسی جز جعفر بن محمد را نخواهیم کشت و کسی جز او این دوست ما را نکشته است و ابا عبدالله علیه السلام بسوی قبا رفته بود و من با او روبرو شده و آنچه این قوم بر آن توافق نمودند را به عرض وی رساندم. گفت: رهایشان کن. گوید: و چون که بازآمد و او را دیدند، بر سر او ریختند و گفتند کسی جز تو این دوست ما را نکشته است و در قصاص کسی جز تو را نخواهیم کشت! پس فرمود: یک گروه از شما با من سخن گوید، پس گروهی عقب رفتند و وی دست ایشان را گرفت و به درون مسجد برد و چون بیرون آمدند می گفتند شیخ ما ابا عبدالله جعفر بن محمد، معاذ الله که چون اویی چنین کاری کند و به این کار دستور هم نمی دهد، بروید. گوید پس همراه امام رفتم و گفتم: فدایت گردم! چقدر زود پس از آن خشم، خرسند گشتند! فرمود: آری، ایشان را فراخواندم و گفتم: دست بردارید وگرنه دست نوشته را پیش خواهم کشید. گفتم: این چه دست نوشته ای است فدایت گردم؟ پس فرمود: مادر خطّاب کنیز زبیر بن عبدالمطلب بود و نفیل در وی درآویخت و او را آبستن نمود و زبیر وی را طلبید و او به سوی طائف گریخت و زبیر در پی وی روانه گشت و اهل قبیله ثقیف وی را دیدند و گفتند: ای ابا عبدالله اینجا چه می کنی؟ گفت: نفیل شما با کنیز من درآویخته است. پس نفیل از دست او به شام گریخت و زبیر برای تجارت بسوی شام رهسپار گشت و به نزد حاکم دومة الجندل رسید و او گفت: ای ابا عبدالله از تو خواهشی دارم! گفت: تو را چه حاجت است ای فرمانروا؟ گفت: فرزند یکی از اهالی ات را گرفته ای و دوست دارم که او را به وی بازگردانی. گفت: پیش من آید تا ببینم او کیست. فردای آن روز بر فرمانروا وارد گشت و چون فرمانروا او را دید، بخندید. گفت: چه چیز مایه خنده ات شده ای فرمانروا؟ گفت: گمان نمی کنم که این مرد را یک زن عرب زاده باشد. وقتی که تو وارد شدی نتوانست خود را جمع کند و از باد در دادن برهد. پس گفت:

ص: 103

الْمَلِکُ! إِذَا صِرْتُ إِلَی مَکَّةَ قَضَیْتُ حَاجَتَکَ، فَلَمَّا قَدِمَ الزُّبَیْرُ تَحَمَّلَ عَلَیْهِ بِبُطُونِ قُرَیْشٍ کُلِّهَا أَنْ یَدْفَعَ إِلَیْهِ ابْنَهُ فَأَبَی، ثُمَّ تَحَمَّلَ عَلَیْهِ بِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ، فَقَالَ: مَا بَیْنِی وَ بَیْنَهُ عَمَلٌ، أَ مَا عَلِمْتُمْ مَا فَعَلَ فِی ابْنِی فُلَانٍ، وَ لَکِنِ امْضُوا أَنْتُمْ إِلَیْهِ، فَقَصَدُوهُ وَ کَلَّمُوهُ، فَقَالَ لَهُمُ الزُّبَیْرُ: إِنَّ الشَّیْطَانَ لَهُ دَوْلَةٌ وَ إِنَّ ابْنَ هَذَا ابْنُ الشَّیْطَانِ، وَ لَسْتُ آمَنُ أَنْ یَتَرَأَّسَ عَلَیْنَا، وَ لَکِنْ أَدْخِلُوهُ مِنْ بَابِ الْمَسْجِدِ عَلَیَّ عَلَی أَنْ أُحْمِیَ لَهُ حَدِیدَةً وَ أَخُطَّ فِی وَجْهِهِ خُطُوطاً، وَ أَکْتُبَ عَلَیْهِ وَ عَلَی ابْنِهِ أَنْ لَا یَتَصَدَّرَ فِی مَجْلِسٍ، وَ لَا یَتَأَمَّرَ عَلَی أَوْلَادِنَا، وَ لَا یُضْرَبَ مَعَنَا بِسَهْمٍ. قَالَ: فَفَعَلُوا وَ خَطَّ وَجْهَهُ بِالْحَدِیدِ، وَ کَتَبَ عَلَیْهِ الْکِتَابَ، وَ ذَلِکَ الْکِتَابُ عِنْدَنَا. فَقُلْتُ لَهُمْ: إِذَا مسکتم (1) وَ إِلَّا أَخْرَجْتُ الْکِتَابَ فَفِیهِ فَضِیحَتُکُمْ، فَأَمْسَکُوا.

وَ تُوُفِّیَ مَوْلًی لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ یُخَلِّفْ وَارِثاً، وَ خَاصَمَ (2) فِیهِ وُلْدُ الْعَبَّاسِ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام)، وَ کَانَ هِشَامُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِکِ (3) قَدْ حَجَّ فِی تِلْکَ السَّنَةِ، فَجَلَسَ لَهُمْ، فَقَالَ دَاوُدُ بْنُ عَلِیٍّ: الْوَلَاءُ لَنَا. وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بَلِ الْوَلَاءُ لِی، فَقَالَ دَاوُدُ بْنُ عَلِیٍّ: إِنَّ أَبَاکَ قَاتَلَ مُعَاوِیَةَ. فَقَالَ: إِنْ کَانَ أَبِی قَاتَلَ مُعَاوِیَةَ فَقَدْ کَانَ خَطُّ (4) أَبِیکَ فِیهِ الْأَوْفَرَ، ثُمَّ فَرَّ بِجَنَاحَیْهِ (5). وَ قَالَ: وَ اللَّهِ! لَأُطَوِّقَنَّکَ غَداً طَوْقَ (6) الْحَمَامَةِ، فَقَالَ لَهُ دَاوُدُ بْنُ عَلِیٍّ: کَلَامُکَ هَذَا أَهْوَنُ عَلَیَّ مِنْ بَعْرَةٍ فِی وَادِ الْأَزْرَقِ، فَقَالَ: أَمَا إِنَّهُ وَادٍ لَیْسَ لَکَ وَ لَا لِأَبِیکَ فِیهِ حَقٌّ، قَالَ: فَقَالَ

ص: 104

ای فرمانروا! چون به مکه بازگردم، خواسته ات را برآورده خواهم کرد. و چون زبیر بازگشت، نفیل از همه بطن های قبیله قریش خواست که نزد او شفیع گردند که فرزند وی را به او بازگرداند و ایشان سر باز زدند و آنگاه او در برابر زبیر، نزد عبدالمطلب شفاعت جست. عبدالمطلب گفت: مرا با زبیر هیچ کاری نیست. آیا نمی دانید که با فلان پسر من چه رفتاری کرده است! خودتان (نفیل به همراه بطن های قریش) به نزد وی روید و ایشان به نزد او رفتند و با او سخن گفتند. زبیر به آنان گفت: شیطان را حکومتی است و پسر او، پسر شیطان است و مطمئن نیستم که او بر ما سروری یابد. ولی می توانید او را از در مسجد بر من وارد کنید تا آهنی گداخته برایش پیش آورم و در چهره اش خط و خطوطی بر جای نهم و بر او و فرزندش چنین حکم نویسم که هرگز در محفلی صدرنشین نشده و بر فرزندان ما امیری نکنند و در امور مشترک همپا و همراه ما نباشند. گوید: و چنین کردند و او در چهره اش با آهن گداخته خط اثر گذاشت و حکمی بر وی نوشت و آن نوشته نزد ماست. به ایشان گفتم: اگر خواهید آرام گیرد و الا آن حکم مکتوب را رو خواهم کرد که در آن رسوایی شماست، پس آرام گرفتند.

یکی از موالی پیامبر صلوات الله علیه درگذشت و هیچ وارثی نداشت و فرزندان عباس درباره میراث او، با ابا عبدالله علیه السلام به مخاصمه برخاستند و هشام بن عبدالملک در آن سال به حج رفته بود و به قضاوت میان ایشان نشست. داود بن علی گفت: او موالی ما بوده است. ابا عبدالله علیه السلام گفت: بلکه ولاء او از آن من است. پس داود بن علی گفت: پدر تو با معاویه جنگید. پس او گفت: اگر پدر من با معاویه در جنگ شد، نصیب و بهره پدر (بزرگِ: یعنی عبدالله بن العباس) تو در آن بس بیشتر بود و سپس هراسان گریخت (اشاره به خیانت وی در بیت المال بصره و گریختنش، که در ادامه خواهد آمد). و گفت به خدا که فردا تو را همچون کبوتر، طوق بر گردن می نهم. پس داود بن علی به وی گفت: این سخنت نزد من بی ارزشتر از پشکل در وادی الازرق است. پس گفت: هان که نه تو و نه پدرت را در این وادی حقی نیست. گوید: پس هشام گفت:

ص: 104

هِشَامٌ: إِذَا کَانَ غَداً جَلَسْتُ لَکُمْ (1)، فَلَمَّا أَنْ کَانَ مِنَ الْغَدِ خَرَجَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ مَعَهُ کِتَابٌ فِی کِرْبَاسَةٍ، وَ جَلَسَ لَهُمْ هِشَامٌ، فَوَضَعَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْکِتَابَ بَیْنَ یَدَیْهِ، فَلَمَّا (2) قَرَأَهُ قَالَ: ادْعُوا إِلَیَّ (3) جَنْدَلَ الْخُزَاعِیَّ وَ عُکَّاشَةَ الضُّمَیْرِیَّ (4) وَ کَانَا شَیْخَیْنِ قَدْ أَدْرَکَا الْجَاهِلِیَّةَ-، فَرَمَی الْکِتَابَ (5) إِلَیْهِمَا، فَقَالَ:

تَعْرِفَانِ هَذِهِ الْخُطُوطَ؟. قَالا: نَعَمْ، هَذَا خَطُّ الْعَاصِ بْنِ أُمَیَّةَ، وَ هَذَا خَطُّ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ لِفُلَانٍ (6) مِنْ قُرَیْشٍ، وَ هَذَا خَطُّ حَرْبِ بْنِ أُمَیَّةَ، فَقَالَ هِشَامٌ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! أَرَی خُطُوطَ أَجْدَادِی عِنْدَکُمْ؟. فَقَالَ: نَعَمْ. قَالَ: قَدْ (7) قَضَیْتُ بِالْوَلَاءِ لَکَ.

قَالَ: فَخَرَجَ وَ هُوَ یَقُولُ:

إِنْ عَادَتِ الْعَقْرَبُ عُدْنَا لَهَا*** وَ کَانَتِ النَّعْلُ (8) لَهَا حَاضِرَةً

قَالَ: قُلْتُ (9): مَا هَذَا الْکِتَابُ جُعِلْتُ فِدَاکَ؟. قَالَ: فَإِنَّ نَیثلة (10) کَانَتْ أَمَةً لِأُمِّ الزُّبَیْرِ وَ لِأَبِی طَالِبٍ وَ عَبْدِ اللَّهِ فَأَخَذَهَا عَبْدُ الْمُطَّلِبِ فَأَوْلَدَهَا فُلَاناً، فَقَالَ لَهُ الزُّبَیْرُ: هَذِهِ الْجَارِیَةُ وَرِثْنَاهَا مِنْ أُمِّنَا وَ ابْنُکَ هَذَا عَبْدٌ لَنَا، فَتَحَمَّلَ عَلَیْهِ بِبُطُونِ قُرَیْشٍ. قَالَ: فَقَالَ: قَدْ أَجَبْتُکَ عَلَی خَلَّةٍ عَلَی أَنْ لَا یَتَصَدَّرَ (11) ابْنُکَ هَذَا فِی مَجْلِسٍ، وَ لَا یُضْرَبَ مَعَنَا بِسَهْمٍ، فَکَتَبَ عَلَیْهِ کِتَاباً وَ أَشْهَدَ عَلَیْهِ، فَهُوَ هَذَا

ص: 105

فردا میان شما حکم می کنم و چون فرداروز گشت، ابا عبدالله علیه السلام برون آمد و در دستش دست نوشته ای در کرباسی بود و هشام برای قضاوت میان ایشان نشست، پس ابا عبدالله دست نوشته را پیش خود نهاد وچون آن را خواند، فرمود جندل الخزاعی و عکاشة الضُمیری را که دو شیخی بودند که دوره جاهلی را درک کرده بودند، نزد من فرا خوانید و دست نوشته را جلو آندو انداخت و گفت: آیا این خطها را می شناسید؟ گفتند: آری این خط عاص بن أمیة و این خط فلانی و فلانی از فلان بطن قریش است و این خط حرب بن أمیة است. هشام گفت: ای ابا عبدالله! خطهای نیاکان خود را نزد شما می یابم!؟ گفت: آری. گفت: حکم نمودم که ولاء وی از آن تو است. گوید: پس درحالیکه این بیت را می خواند، برخاست و برفت: اگر عقرب بازگردد، ما هم به ستیز وی بر می گردیم، درحالیکه پایپوش را برای آن آماده داشته ایم .

گوید: پرسیدم این دست نوشته چیست فدایت گردم؟ فرمود: نفیلة کنیز مادر زبیر بود و نیز کنیز ابیطالب و عبدالله. سپس عبدالمطلب آنرا گرفت و از او فلانی را به دنیا آورد. پس زبیر به او گفت: این کنیز را ما از مادرمان به ارث برده ایم و این پسر تو بنده ماست و بطنهای قریش را در برابر او سخت گرفت. گوید: پس گفت: به شرط این حال با خواسته ات موافق خواهم بود که این پسرت در هیچ مجلسی صدرنشین نباشد و در هیچ سهمی با ما شریک نباشد و در دست نوشته ای بر او حکمی نوشت و علیه او گواهانی گرفت و آن همین دست نوشته است.

ص: 105

الْکِتَابُ (1).

بیان: قوله: تعرّض «2» .. أی أراد الفجور معها و مراودتها.

قوله: فقالت له .. أی للعقیلی مولاها.

قوله: فشدّ علیه .. أی حمل علیه «3»، و قد کان کمن له فی الدهلیز.

قوله: فلقیته .. أی قال سماعة: فذهبت إلیه و أخبرته بالواقعة «4».

قوله علیه السلام: فسطر بالسین المهملة- .. أی زخرف لها الکلام و خدعها «5». قال الجزری «6»: سطر «7» فلان علی فلان: إذا زخرف له الأقاویل و نمّقها، و تلک الأقاویل: الأساطیر و السّطر، و فی بعض النسخ: بالشین المعجمة.

قال الفیروزآبادی «8»: یقال: شطر شطره .. أی قصد قصده، أو هو

(1) أقول: و لعلّه من موضوعات أحمد بن هلال العبرتائیّ الملعون، إذ أنّ داود بن علیّ- عمّ السّفّاح العبّاسیّ و المنصور- صار أمیرا علی الحجاز فی صدر دولة بنی العبّاس سنة 132، و حجّ هشام بن عبد الملک الأمویّ سنة 106 ه، و فیه أمور لا تتلاءم مع الواقع التّاریخیّ و فقه الحدیث.

و لعلّ خلطه بأشیاء و أمور و حوادث لیخرج عن حقیقته.

(2) التّعرّض: التّصدّی و التّعوّج و عدم الاستقامة. و ما ذکره له من المعنی مصداق له، انظر: تاج العروس 5- 51، و لسان العرب 7- 182.

(3) ذکره فی مجمع البحرین 3- 76، و الصحاح 2- 492 و غیرهما .

(4) لعلّ مراده- قدّس سرّه-: أنّ الفاء فی: فلقیته فصیحة .. و أنّ اللقاء مضمّن معنی الإخبار.

و التقدیر: و ذهبت إلیه و لقیته و أخبرته بالواقعة.

(5) نصّ علیه الطریحی فی مجمعه 3- 331، و ابن الزبیدی فی تاجه 3- 367. و قالا: نمقّها، بدلا من: خدعها.

(6) فی النهایة 2- 365. و ذکره فی تاج العروس 3- 267، و لسان العرب 3- 365.

(7) سطّر: بتضعیف الطاء فتکون مزیدا فیها کما عن بعض. و بتضعیف الراء فتکون رباعیّة کما عن بعض آخر.

(8) فی القاموس 2- 58. و قارن بتاج العروس 3- 298، و قریب منه ما فی لسان العرب 4- 408.

بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج 31، ص: 107

تصحیف شغر بها بالغین المعجمة- .. أی رفع رجلها للجماع «1» قوله علیه السلام: علی ملک الدّومة .. أی دومة الجندل، و هی بالضم-:

حصن بین المدینة و الشّام، و منهم من یفتح الدّال «2» قوله: تحمل علیه ببطون قریش .. أی کلّفهم الشّفاعة «3» عند الزبیر لیدفع إلیه الخطّاب، فلمّا یئس من ذلک ذهب إلی عبد المطلب لیتحمّل علی زبیر بعبد المطلب مضافا إلی بطون قریش، فقال عبد المطلب لنفیل: ما بینی و بینه عمل؟

أی معاملة و ألفة أ ما علمتم أنّه یعنی زبیرا ما فعل بی فی ابنی فلان و أشار بذلک إلی ما سیأتی من قصّة العباس فی عجز الخبر قال: و لکن امضوا أنتم یعنی نفیلا مع بطون قریش إلی الزبیر.

قوله: أن لا یتصدّر .. أی لا یجلس فی صدر المجلس «4» قوله: و لا یضرب معنا بسهم .. أی لا یشترک معنا فی قسمة شی ء لا میراث و لا غیره «5» قوله علیه السلام: فقد کان خطّ «6» أبیک .. أی جدّک عبد اللّه بن العباس

(1) قاله فی تاج العروس 3- 306، و انظر: مجمع البحرین 3- 352 .

(2) لاحظ الصحاح 5- 1923، و النهایة 2- 141. و قال فی مجمع البحرین 6- 65: و دومة الجندل:

حصن عادیّ بین المدینة و الشام یقرب من تبوک، و هی أقرب إلی الشام، و هی الفصل بین الشام و العراق، و هی إحدی حدود فدک، و یقال إنّها تسمّی بالجوف. و انظر ما جاء فی مراصد الاطّلاع 2- 543، و معجم البلدان 2- 487- 489.

(3) ذکره فی النهایة 1- 443، مجمع البحرین 5- 358.

(4) ذکره فی تاج العروس 3- 328، انظر: لسان العرب 4- 446.

(5) قال فی لسان العرب 1- 547: و قد ضربت بالقداح، و الضریب و الضارب: الموکّل بالقداح، و قیل: الذی یضرب بها، و جمع الضریب: ضرباء.

أقول: یحتمل قراءة: یضرب معنا بسهم مبنیّا للفاعل و مبنیّا للمفعول. و علی الأول یکون المعنی: إنّه لا یضرب معنا لعدم کونه ضریبا معنا، لأنّه أقلّ بکثیر رتبة من أن یکون مثلنا. و علی الثانی یکون حاصل المعنی: أنّ الموکّل بضرب القداح و السهم إذا ضرب لا یجعل ذلک الشخص معنا و فی مرتبتنا فیضرب له و لنا. انظر: تاج العروس 1- 348، و الصحاح 1- 169.

(6) کذا، و الصحیح: حظّ، کما مرّ.

بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج 31، ص: 108

فیه الأوفر .. أی أخذ حظّا وافرا من غنائم تلک الغزوة، و کان من شرکائها و أعوانه علیه السلام فیها.

قوله علیه السلام: ثم فرّ بجنایته «1» .. إشارة إلی جنایة عبد اللّه فی بیت مال البصرة، کما سیأتی إن شاء اللّه تعالی.

توضیح

فعل تعرّض «2» .. به این معنی است که وی قصد فحشاء با آن زن و از راه به در کردن وی را داشت. این جمله که زن به او گفت: منظور به آن مرد عقیلی که مولای او بود. و فعل شدّ علیه بمعنی به وی حمله کرد است «3» و او در دهلیز خانه به کمین وی نشسته بود. و جمله لقیته، منظور آنست که سماعة گفت: به نزد وی رفتم و او را از رویداد باخبر ساختم. «4» و فعل سطر در سخن حضرت علیه السلام بمعنی آنست که سختی آراسته برای آن زن جاری کرد و وی را فریفت «5» الجزری گوید: «6» سطر «7» فلان علی فلان: آنگاه که سخنانی باطل را برای او بیاراید و زیبا جلوه دهد و منظور از الاقاویل، اساطیر و گفته های باطل است و السطر در برخی نسخه ها با شین بصورت الشطر درج شده است. فیروزآبادی «8» گوید: شطره یعنی قصده : قصد وی را کرد یا

(1) می گویم: و شاید این از جمله مطالب موضوعه توسط احمد بن هلال العبرتائی ملعون است چرا که داود بن علی عموی سفاح عباسی و منصور، در آغاز دولت بنی عباس در سال 132 هجری امیر حجاز گشت و و هشام بن عبد الملک اموی در سال 106 هجری حج گزارد و در این مطلب اموری وارد است که با واقعیت تاریخی و فقه حدیث سازگار نیست. و شاید آنرا با مسائل و مطالب و رخدادهای دیگری درآمیخته تا آنرا از حقیقتش دور سازد.

(2) التعرض: رو در رو قرار گرفتن و از راه راست منحرف گشتن پیاپی و راه راست و استوار نرفتن است و آنچه که در معنا ذکر می کند، مصداقی برای آنست. بنگرید: تاج العروس 5- 51، و لسان العرب 7- 182.

(3) در مجمع البحرین 3- 76، و الصحاح 2- 492 و غیر آن ذکر شده است.

(4) شاید مراد وی قدس سره آن باشد که فاء در عبارت فلقیته فصیحة آن است که روبرو شدن در ضمن خود معنی خبر دادن را نیز دارد. و تقدیر سخن آن است که و نزد او رفته و با او دیدار نمودم و او را از ماجرا باخبر کردم.

(5) الطریحی در مجمع البحرین 3- 331، و ابن الزبیدی در تاج العروس 3- 367 آنرا ذکر کرده و بجای خدعها: او را فریفت ، آورده اند: نمقها: آنرا آراست.

(6) در النهایة 2- 365 ذکر شده و در تاج العروس 3- 267، و لسان العرب 3- 365 نیز آمده است .

(7)سطّر با طاء مشدد که فعل ثلاثی مزیداست طبق روایت برخی راویان و برخی نیز راء را مشدد آورده اند که فعل رباعی می شود.

(8) القاموس 2- 58 و نیز مقایسه کنید با تاج العروس 3- 298، و شبیه آنست آنچه در لسان العرب 4- 408 آمده است.

ص: 106

تصحیف شغر بها بالغین المعجمة- .. أی رفع رجلها للجماع(1) قوله علیه السلام: علی ملک الدّومة .. أی دومة الجندل، و هی بالضم-:

حصن بین المدینة و الشّام، و منهم من یفتح الدّال (2) قوله: تحمل علیه ببطون قریش .. أی کلّفهم الشّفاعة (3) عند الزبیر لیدفع إلیه الخطّاب، فلمّا یئس من ذلک ذهب إلی عبد المطلب لیتحمّل علی زبیر بعبد المطلب مضافا إلی بطون قریش، فقال عبد المطلب لنفیل: ما بینی و بینه عمل؟

أی معاملة و ألفة أ ما علمتم أنّه یعنی زبیرا ما فعل بی فی ابنی فلان و أشار بذلک إلی ما سیأتی من قصّة العباس فی عجز الخبر قال: و لکن امضوا أنتم یعنی نفیلا مع بطون قریش إلی الزبیر.

قوله: أن لا یتصدّر .. أی لا یجلس فی صدر المجلس (4) قوله: و لا یضرب معنا بسهم .. أی لا یشترک معنا فی قسمة شی ء لا میراث و لا غیره (5) قوله علیه السلام: فقد کان خطّ (6) أبیک .. أی جدّک عبد اللّه بن العباس

ص: 107

تصحیف واژه شغر بها با غین است که بمعنی آنست که پای او را برای آمیزش بالا برد«1».و قول حضرت: علی ملک الدومة .. یعنی دومة الجندل که مضموم است و قلعه ایست میان مدینه و شام و برخی دال را مفتوح «2» می خوانند. این جمله که تحمل علیه ببطون قریش.. یعنی اینکه ایشان را وادار به شفاعت نمودن «3» نزد زبیر می کند تا شر خطاب را از وی باز دارد و چون از این امر نومید گشت به نزد عبد المطلب رفت تا نزد زبیر بواسطه عبد المطلب بعلاوه عشیره های قریش شفاعت بطلبد و عبد المطلب به نفیل گفت: میان من او هیچ کرداری نیست. یعنی هیچ معامله و رفاقتی نیست . آیا نمی دانید که او یعنی زبیر درباره فلان فرزند من چه کرد و با این سخن بدانچه که در قصه العباس در انتهای این روایت خواهد آمد اشاره دارد . گفت: اما خودتان و منظورش نفیل و مردان عشیره های قریش بود، به نزد زبیر بروید. و این قول وی که : ان لا یتصدر بمعنی آنست که در صدر مجلس ننشیند «4». و این جمله که و لا یضرب معنا بسهم یعنی اینکه در تقسیم هیچ چیزی با ما شریک نیست و هیچ میراث و یا چیز دیگری به او نمی رسد. «5» و این قول حضرت علیه السلام که فقد کان خطّ ابیک «6» .. منظور جدت عبد الله بن عباس است.

(1)در تاج العروس 3- 306 ذکر شده و بنگرید: مجمع البحرین 3- 352.

(2) نگاه کنید به الصحاح 5- 1923، و النهایة 2- 141. و مجمع البحرین 6- 65 آورده است:دومة الجندل قلعه ای عادی میانه مدینه و شام است که نزدیک تبوک واقع شده و به شام نزدیکتر است و حد فاصل شام و عراق است و یکی از حد و مرزهای فدک است و گفته می شود که الجوف نامیده می شود. و نیز بنگرید به مراصد الاطّلاع 2- 543، و معجم البلدان 2- 487- 489 .

(3) النهایة 1- 443، مجمع البحرین 5- 358.

(4) تاج العروس 3- 328، و بنگرید: لسان العرب 4- 446.

(5) در لسان العرب 1- 547 آمده است: و قد ضرب بالقداح و الضریب و الضارب: آنکه مسوول تیرهای قمار است و گفته شده آنکه این تیرها را می اندازدو جمع ضریب، ضرباء است.

می گویم: این احتمال صحیح است که بتوان یضرب معنا بسهم را یا بصورت فعل معلوم و یا مجهول خواند و بنا بر شکل اول معنا می شود: او بدلیل اینکه از جمله تیراندازان (الضریب) همراه ما نیست، در کنار ما تیری نمی اندازد، چرا که او رتبه ای بسیار نازلتر از آن دارد که بتواند با ما باشد.و بر اساس شکل دوم معنا چنین است که کسی که مسوول زدن تیرهای قمار و قداح است، اگر که تیر بیاندازد، اینگونه از جمله ما قرار نمی گیرد و همتا و همپایه ما نمی گردد تا هم برای خود و هم برای ما تیر بزند. بنگرید: تاج العروس 1- 348، و الصحاح 1- 169.

(6)چنین آمده و درست حظّ است چنانکه گذشت.

ص: 107

فیه الأوفر .. أی أخذ حظّا وافرا من غنائم تلک الغزوة، و کان من شرکائها و أعوانه علیه السلام فیها.

قوله علیه السلام: ثم فرّ بجنایته (1). إشارة إلی جنایة عبد اللّه فی بیت مال البصرة، کما سیأتی إن شاء اللّه تعالی.أقول: قد مرّ من تفسیر علی بن إبراهیم (2) فی تفسیر قوله تعالی: (ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً)(3)بإسناده، عن أبی عبد اللّه علیه السلام أنّه قال علیه السلام: الوحید ولد الزنا، و هو زفر .. إلی آخر الآیات (4)

فیه الاوفر .. یعنی اینکه بهره ای گسترده تر از غنایم آن غزوه برد و از شرکاء و یاران حضرت علیه السلام در آن غزوه بود. و جمله ثم فر بجنایته «1» .. اشاره به جنایت عبد الله درباره بیت المال بصره است که ان شاء الله تعالی ذکر خواهد شد.

می گویم: در تفسیر علی بن ابراهیم(1)

در بیان آیه شریفه (ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً –: مرا با آنکه [او را] تنها آفریدم واگذار )(2)

با سندهایی که به ابی عبدالله علیه السلام می رسد چنین آمده که امام فرمودند: وحید بمعنی زنازاده است و او زُفر است .. تا پایان آیات. (3)

اما حسب او

علامه در کتاب کشف الحق(4)

از ابن عبدربه در کتاب العقد الفرید(5)

حکایت میکند که عمر همچون پدرش خطاب در دوره جاهلی هیزم کش بود. مولف الزام النواصب(6)

گوید که ابن عبدربه در کتاب العقد در باره بکارگیری عمرو بن العاص توسط عمر بن الخطاب روایت می کند: پس عمرو گفت:

سیاه باد زمانی

ص: 108

عَمِلَ فِیهِ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ لِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْرِفُ الْخَطَّابَ یَحْمِلُ (1)حُزْمَةً مِنْ حَطَبٍ وَ عَلَی (2) ابْنِهِ مِثْلُهَا وَ مَا مَعَهُ إِلَّا تَمْرَةٌ لَا تُنْفَعُ مَنْفَعَةً (3).

و قال ابن الأثیر فی النهایة (4) فی تفسیر الخبط: و هو ورق الشّجر فی حدیث عمر: لقد رأیتنی فی هذا (5) الجبل أحتطب مرّة و أختبط أخری .. أی أضرب الشّجر لینتثر (6) الخبط منه (7) وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ(8): کَتَبَ عُمَرُ إِلَی عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ وَ هُوَ عَامِلُهُ فِی مِصْرَ کِتَاباً وَ وَجَّهَ إِلَیْهِ مُحَمَّدَ بْنَ مَسْلَمَةَ لِیَأْخُذَ مِنْهُ شَطْرَ مَالِهِ (9)، فَلَمَّا قَدِمَ عَلَیْهِ (10) اتَّخَذَ لَهُ طَعَاماً وَ قَدَّمَهُ إِلَیْهِ، فَأَبَی أَنْ یَأْکُلَ، فَقَالَ لَهُ(11): مَا لَکَ لَا تَأْکُلُ طَعَامَنَا. قَالَ: إِنَّکَ عَمِلْتَ لِی طَعَاماً هُوَ تَقْدِمَةٌ لِلشَّرِّ، وَ لَوْ کُنْتَ عَمِلْتَ لِی طَعَامَ الضَّیْفِ لَأَکَلْتُهُ، فَأَبْعِدْ عَنِّی طَعَامَکَ وَ أَحْضِرْنِی (12)مَالَکَ؟، فَلَمَّا کَانَ الْغَدُ أَحْضَرَ مَالَهُ، فَجَعَلَ مُحَمَّدٌ یَأْخُذُ شَطْراً وَ یُعْطِی عَمْراً شَطْراً، فَلَمَّا رَأَی عَمْرٌو مَا حَازَ مُحَمَّدٌ مِنَ الْمَالِ، قَالَ: یَا مُحَمَّدُ! أَقُولُ؟. قَالَ: قُلْ مَا تَشَاءُ. قَالَ: لَعَنَ اللَّهُ یَوْماً کُنْتُ فِیهِ وَالِیاً لِابْنِ الْخَطَّابِ! فَوَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُهُ وَ رَأَیْتُ أَبَاهُ، وَ إِنَّ عَلَی (13) کُلِّ وَاحِدٍ

ص: 109

که عمرو بن العاص زیر دست عمر بن الخطاب کار میکرد. بخدا الخطاب را چنین به یاد دارم که پشته ای از هیزم بر پشت داشت و همتای آن نیز بر پشت پسرش بود و غذایی جز خرمای نارسی نداشت که به هیچ دردی نمی خورد. ابن اثیر نیز در النهایة در بیان واژه الخبط می نویسد: برگ درخت است که در حدیث عمر آمده است: خود را در این کوه چنین یافتم که گاه هیزم چینی می کردم و گاه خبط چینی می کردم.. یعنی بر درخت می زدم تا برگها از آن فروریزد. ابن ابی الحدید(1)

گوید: عمر به عمرو بن العاص که کارگزار وی در مصر بود، نامه ای نوشت و محمد بن مسلمة را نزد وی فرستاد تا نیمی از دارایی هایش را بگیرد. و چون نزد او رسید برای او غذایی فراهم کرد و او را کنار خود نشاند و محمد از خوردن امتناع ورزید و عمرو گفت: چه شده که غذای ما را نمی خوری؟ گفت: برای من خوراکی مهیا کرده ای که پیش زمینه شر است و اگر برای من خوراک یک میهمان معمولی را آماده می کردی، می خوردم، پس این غذایت را کنار بگذار و اموال را پیش آر! چون فردا روز گشت اموالش را پیش آورد و محمد شروع به برداشتن نیمی از آن کرد و نیم دیگر را به عمرو می داد. عمرو چون دید محمد چقدر از اموال را برداشته گفت: ای محمد! سخنی بگویم؟ گفت: هر چه خواهی بگو. گفت: لعنت باد آن روزی را که من کارگزار ابن الخطابم! به خدا که او و پدرش را دیدم که بر هر یک

ص: 109

مِنْهُمَا عَبَاءَةً قُطْوَانِیَّةً، مُؤْتَزِراً بِهَا مَا یَبْلُغُ مَأْبِضَ (1) رُکْبَتَیْهِ، عَلَی عُنُقِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا حُزْمَةٌ مِنْ حَطَبٍ، وَ إِنَّ الْعَاصَ بْنَ وَائِلٍ لَفِی مُزَرَّرَاتِ الدِّیبَاجِ. فَقَالَ مُحَمَّدٌ (2):

إِیهاً (3) یَا عَمْرُو! فَعُمَرُ وَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنْکَ، وَ أَمَّا أَبُوکَ وَ أَبُوهُ فَفِی النَّارِ.

وَ قَالَ أَیْضاً (4): قَرَأْتُ فِی تَصَانِیفِ (5) أَبِی أَحْمَدَ الْعَسْکَرِیِّ أَنَّ عُمَرَ کَانَ یَخْرُجُ (6)مَعَ الْوَلِیدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ فِی تِجَارَةٍ لِلْوَلِیدِ إِلَی الشَّامِ (7) وَ عُمَرُ یَوْمَئِذٍ ابْنُ ثَمَانِیَ عَشْرَةَ سَنَةً، وَ کَانَ (8) یَرْعَی لِلْوَلِیدِ إِبِلَهُ، وَ یَرْفَعُ أَحْمَالَهُ، وَ یَحْفَظُ مَتَاعَهُ فَلَمَّا کَانَ بِالْبَلْقَاءِ لَقِیَهُ رَجُلٌ مِنْ عُلَمَاءِ الرُّومِ، فَجَعَلَ یَنْظُرُ إِلَیْهِ، وَ یُطِیلُ النَّظَرَ لِعُمَرَ، ثُمَّ قَالَ: أَظُنُّ اسْمَکَ یَا غُلَامُ- عَامِراً أَوْ عِمْرَانَ أَوْ نَحْوَ ذَلِکَ؟. قَالَ: اسْمِی عُمَرُ.

قَالَ: اکْشِفْ عَنْ (9) فَخِذَیْکَ، فَکَشَفَ، فَإِذَا عَلَی أَحَدِهِمَا شَامَةٌ سَوْدَاءُ فِی قَدْرِ رَاحَةِ الْکَفِّ، فَسَأَلَهُ أَنْ یَکْشِفَ عَنْ رَأْسِهِ، فَإِذَا (10)هُوَ أَصْلَعُ، فَسَأَلَهُ أَنْ یَعْتَمِدَ بِیَدِهِ، فَاعْتَمَدَ (11)، فَإِذَا أَعْسَرُ أَیْسَرُ. فَقَالَ لَهُ: أَنْتَ مَلِکُ الْعَرَبِ (12). قَالَ:

فَضَحِکَ عُمَرُ مُسْتَهْزِئاً، فَقَالَ (13): أَ وَ تَضْحَکُ؟ وَ حَقِّ مَرْیَمَ الْبَتُولِ أَنْتَ مَلِکُ

ص: 110

عبایی قُطوانی (لسان العرب: عبایی سفید با پرزهای کوتاه) و آنرا بر کمر گره کرده بود و تا پشت زانویش هم نمی رسید و بروی گردن هر یک پشته ای از هیمه بود و این در حالی که عاص بن وائل دیباجهای دوخته تکمه دار بر تن داشت. پس محمد گفت: ای عمرو! بخدا که عمر از تو بهتر است و اما پدر تو و پدر او در آتش دوزخ خواهند بود.

و همچنین(1) گوید: در نوشته های ابی احمد العسکری خواندم که عمر به همراه ولید بن مغیرة برای تجارت ولید به شام روانه میگشت و در این ایام هجده سال داشت و برای ولید شترچرانی می کرد و باربری می کرد و بر کالاهایش نگهبانی می داد و چون در البلقاء بود مردی از علماء روم با وی روبرو شد و همچنان در وی می نگریست و به عمر زل زده بود. سپس گفت: ای غلام!، گمان می کنم که اسمت عمر باشد، عامر یا عمران یا چنین چیزی؟ گفت اسمم عمر است. گفت: رانهایت را به من نشان بده و او لباسش را بالا کشید و دید که بر یکی از آنها خالی سیاهرنگ به اندازه کف دست است و از او خواست که دستار از سرش بکشد و ناگاه بدید که او طاس است و از او خواست که بر دستش تکیه بزند و او تکیه نمود و ناگاه بدید که بر هر دو دستش چنین کرد(هم چپ دست بود و هم راست دست). پس به او گفت: تو شاه عرب خواهی بود. گوید: پس عمر به ریشخند وی، خنده ای زند. گفت: آیا می خندی؟ به حق مریم بتول که تو

ص: 110

الْعَرَبِ وَ مَلِکُ الرُّومِ وَ الْفُرْسِ، فَتَرَکَهُ عُمَرُ وَ انْصَرَفَ مُسْتَهِیناً بِکَلَامِهِ، فَکَانَ (1) عُمَرُ یُحَدِّثُ بَعْدَ ذَلِکَ، وَ یَقُولُ: تَبِعَنِی ذَلِکَ الرُّومِیُّ (2) رَاکِبَ حِمَارٍ فَلَمْ یَزَلْ مَعِی حَتَّی بَاعَ الْوَلِیدُ مَتَاعَهُ وَ ابْتَاعَ بِثَمَنِهِ عِطْراً وَ ثِیَاباً، وَ قَفَلَ إِلَی (3) الْحِجَازِ، وَ الرُّومِیُّ یَتْبَعُنِی، لَا یَسْأَلُنِی حَاجَةً وَ یُقَبِّلُ یَدِی کُلَّ یَوْمٍ إِذَا أَصْبَحْتُ کَمَا یُقَبِّلُ یَدَ الْمَلِکِ، حَتَّی خَرَجْنَا مِنْ حُدُودِ الشَّامِ وَ دَخَلْنَا فِی أَرْضِ الْحِجَازِ رَاجِعِینَ إِلَی مَکَّةَ، فَوَدَّعَنِی وَ رَجَعَ، وَ کَانَ الْوَلِیدُ یَسْأَلُنِی عَنْهُ فَلَا أُخْبِرُهُ، وَ مَا أَرَاهُ إِلَّا هَلَکَ، وَ لَوْ کَانَ حَیّاً لَشَخَصَ إِلَیْنَا (4).

أقول: أعسر أیسر .. أی کان یعمل بیدیه جمیعا، و الّذی عمل بالشّمال فهو أعسر (5). و إخبار الرومی إمّا من جهة الکهانة، أو کان قرأ فی الکتب أوصاف فراعنة هذه الأمّة و من یغصب حقوق الأئمّة، فإنّه کما کانت أوصاف أئمّتنا علیهم السلام مسطورة فی الکتب کانت أوصاف أعدائهم أیضا مذکورة فیها، کما یدلّ علیه أخبارنا، و لذا کان یقبّل یدیه لأنّه کان یعلم أنّه یخرّب دین من ینسخ أدیانهم کما قبّل إبلیس ید [فلان فی أوّل یوم صعد منبر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و استبشر بذلک، و هذه الأخبار صارت باعثة لإسلامه و صاحبه ظاهرا، طمعا فی الملک کما ذکره القائم علیه السلام لسعد بن عبد اللّه (6)، و لذا أخبره بالملک لا بالخلافة و الرئاسة الدینیّة (7)

ص: 111

شاه عربها خواهی بود و پادشاه رومیان و ایرانیان. پس عمر سخن او را هیچ شمرد و رفت. پس از آن عمر سخن می گفت و چنین تعریف می کرد: آن رومی سوار بر خر به دنبال من می آمد و همچنان با من بود تا آنکه ولید همه کالاهایش را فروخت و با آن سرمایه عطر و لباسهایی خرید و بسوی حجاز روانه گشت و رومی هنوز به دنبال من بود و چیزی هم از من نمی خواست و هر روز صبح که از خواب بیدار می شدم، بر دست من، چنان که دست پادشاه را می بوسند، بوسه می داد تا آنکه از مرزهای شام خارج شدیم و به سرزمینهای حجاز وارد شدیم و به مکه بازمی گشتیم که او از من خداحافظی کرد و بازگشت و ولید درباره او از من می پرسید و من چیزی نمی گفتم و یقین دارم که تاکنون جان باخته است و اگر زنده بود، حتما به نزد ما می آمد. (1)

می گویم: اعسر ایسر: یعنی با دو دستش کار کرد و کسی که با دست چپش کار کند اعسر است. خبر دادن مرد رومی یا به شیوه کهانت و پیشگویی بوده یا در کتابها اوصاف فراعنه امت اسلام و غاصبان حقوق ائمه را خوانده بوده است، چرا که همانسان که اوصاف ائمه ما علیهم السلام در کتابهای پیشینیان درج گشته بوده، وصف دشمنان ایشان نیز چنان که اخبار موجود ما دلالت می کند، آمده بوده است. و از اینرو وی دستان او را بوسه می داد چرا که می دانست او دین کسی را که ادیان ایشان را منسوخ می سازد، ویران خواهد نمود. همچنانکه ابلیس نیز دستِ ابو بکر را در نخستین روزی که بر منبر نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نشست، بوسه زد و به این کار بشارت داد و چنانکه حضرت قائم علیه السلام به سعد بن عبدالله(2) فرمود، همین اخبار بود که باعث اسلام آوردن ظاهری او و آن رفیقش گشت تا به پادشاهی برسند و لذاست که رومی وی را از پادشاهی خبر می دهد و نه خلافت و پیشوای دینی شدن.(3)

ص: 111

و قال ابن الأثیر فی النهایة (1) فی تفسیر المبرطش فیه: کَانَ عُمَرُ فِی الْجَاهِلِیَّةِ مُبَرْطِشاً، وَ هُوَ السَّاعِی بَیْنَ الْبَائِعِ وَ الْمُشْتَرِی شِبْهُ الدَّلَّالِ، و یروی بالسّین المهملة بمعناه.

و ذکر ذلک صاحب القاموس (2) و قال: هو بالمهملة-: الّذی یکتری للنّاس الإبل و الحمیر و یأخذ علیه جعلا.و یدلّ اعتذار عمر عن جهله بسنّة الاستئذان بقوله: ألهانی عنه الصفق بالأسواق، کما رواه البخاری و غیره، و قد مرّ (3)علی أنّه کان مشتغلا به فی الإسلام أیضا.و قال فی الإستیعاب (4): إلیه کانت السفارة فی الجاهلیّة، و ذلک أنّ قریشا کانت إذا وقعت بینهم حرب أو بینهم و بین غیرهم بعثوه سفیرا، و إن نافرهم منافر أو فاخرهم مفاخر (5)بعثوه منافرا و (6) مفاخرا و رضوا به (7)، و ذکر نحو ذلک فی روضة الأحباب (8).

ص: 112