ص: 2

بِحَارُالاَنوَار

الجَامِعَةُ لِدُرَرِ اَخبَارِ الاَئِمَّةِ الاَطهَارِ

تألیف

العَلَم العَلَّامَة الحُجَّة فَخر الامَّة المَولَی

الشَیخ مُحَمَّد بَاقِر المَجلِسی

«قدّس سرّه»

الجزء التاسع و العشرون

تحقیق

الشیخ عبدالزهراء العلوی

دارالرضا

بیروت-لبنان

ص: 3

ص: 4

ص: 6

و لمّا رأیت النّاس قد ذهبت بهم*** مذاهبهم فی أبحر الغیّ و الجهل

رکبت علی اسم اللّه فی سفن النّجا*** و هم أهل بیت المصطفی خاتم الرسل

و أمسکت حبل اللّه و هو ولاءهم*** کما قد أمرنا بالتمسّک بالحبل

أبو عبد اللّه الشافعی

رشفة الصادی: 25

ص: 7

ص: 8

عن أبی محمّد العسکریّ، عن آبائه علیهم السّلام، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لبعض أصحابه ذات یوم: یا عبد اللّه! أحبب فی اللّه و أبغض فی اللّه، و وال فی اللّه، و عاد فی اللّه، فإنّه لا تنال ولایة اللّه إلّا بذلک، و لا یجد رجل طعم الایمان- و إن کثرت صلاته و صیامه- حتی یکون کذلک، و قد صارت مؤاخاة الناس یومکم هذا أکثرها فی الدنیا، علیها یتوادّون، و علیها یتباغضون، و ذلک لا یعنی عنهم من اللّه شیئا.

فقال له: و کیف لی أن أعلم أنّی قد والیت و عادیت فی اللّه عزّ و جلّ. و من ولیّ اللّه عزّ و جلّ حتّی أوالیه؟ و من عدوّه حتّی أعادیه؟. فأشار (له) رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الی علیّ علیه السلام فقال:

أ تری هذا؟. فقال: بلی. قال: ولیّ هذا ولیّ اللّه؛ فواله. و عدوّ هذا عدوّ اللّه؛ فعاده، قال: وال ولیّ هذا و لو أنّه قاتل ابیک و ولدک، و عاد عدوّ هذا و لو أنّه أبوک أو ولدک.

تفسیر العسکریّ (علیه السلام): 18

و معانی الأخبار: 113

و عیون أخبار الرضا (علیه السلام): 161

و علل الشرائع: 58

و بحار الأنوار: 27/ 54- 55 حدیث 8

ص: 10

علی جلالته و فضله، و إطباقهم علی عظمته و علمه، و هو- بحق- آیة من آیات الرحمن فی فنون شتّی، و قمر فی السماء بین النجوم و الکواکب، إذ هو العلّامة الفهّامة، غوّاص بحار الأنوار ببیاناته، و مستخرج لآلی الأخبار بتتبّعاته، و جامع کنوز الآثار باستقصاءاته، الذی قلّ له قرین فی عصره- فضلا عن من کان قبله أو جاء بعده- إذ أفنی عمره فی ترویج الدین و إحیاء شریعة سیّد المرسلین صلوات اللّه علیه و علی آله الطیّبین، و دفع أباطیل المبطلین، و زیغ المنحرفین، و جهل الجاهلین، تصنیفا و تألیفا، و أمرا و نهیا، قامعا للمعتدین، و مزیّفا للمبدعین، و داحضا للمعاندین، و هادیا للضالّین، و مرشدا للغاوین، و رادّا للمخالفین من أهل الأهواء و البدع و الزیغ و الضلال.

و لنطوی عن ترجمته صفحا، فما فی «الفیض القدسی» لشیخنا النوریّ، و ما رصف فی أوّل المجلد الأول من موسوعته، و ما کتبه عنه کلّ من ترجم له و ألّف عنه- معاصرا کان أو متأخّرا عنه- یغنینا عن التطویل، و إن کان معتقدنا أنّ ما ذکروه فیه و عنه نزر یسیر، و أقلّ من القلیل.

*****

و بعد کلّ هذا نعود الی کتابنا؛ فقد کان و لا زال- بحق- مصدرا لکلّ من طلب بابا من أبواب علوم آل محمّد صلوات اللّه علیه و علیهم، و منبعا لکلّ من بحث عن الحقّ و الحقیقة، إذ قد استعان به کلّ من جاء بعده، فکان عیالا علیه، و ناهلا منه .. لا لکون أکثر منابع المصنّف طاب ثراه تعدّ من الکتب المعتمدة و الأصول المعتبرة- التی لم یتسنّ الی یومنا هذا الحصول علی بعضها- فحسب .. بل لما فیه من بیانات شافیة، و تبویب رائع، و إحاطة واسعة، و منهجیة ممتازة، و هو- من ثمّ- یشبع الموضوع- الی حدّ ما- تحقیقا و تدقیقا، و بیانا و توضیحا، مع کلّ ما فیه من برمجة و تنسیق فرید فی نوعه.

فکلّ من وعی و اطّلع یعرف أنّ (البحار) موسوعة حدیثیّة نادرة، و درّة

ص: 12

فاخرة للأمّة الإسلامیة فضلا عن الطائفة المحقّة الشیعیة؛ لما حواه من فنون شتّی، و علوم غزیرة، و فوائد نفیسة، و مطالب فریدة، و غوالی لا یستغنی عنها طالب، و تروی کلّ شارب ..

و نعم ما قال شیخنا الطهرانیّ فی الذریعة: 3/ 16: .. هو الجامع الذی لم یکتب قبله و لا بعده جامع مثله؛ لاشتماله- مع جمع الأخبار- علی تحقیقات دقیقة، و بیانات و شروح لها غالبا لا توجد فی غیره، و ذلک فضل اللّه یؤتیه من یشاء ...

الباب السادس: منازعة أمیر المؤمنین علیه السلام و العبّاس فی المیراث.

باب (1): نوادر الاحتجاج علی أبی بکر ..

باب: احتجاج سلمان و أبیّ بن کعب و غیرهما علی القوم.

باب: ما کتب أبو بکر الی جماعة یدعوهم الی البیعة، و فیه بعض أحوال ابی قحافة.

باب: إقرار أبی بکر بفضل أمیر المؤمنین علیه السلام و خلافته بعد الغصب.

باب: نزول الآیات فی أمر فدک و قصصه، و جوامع الاحتجاج فیه، و فیه قصّة خالد و عزمه علی قتل أمیر المؤمنین علیه السلام بأمر المنافقین.

باب: العلّة التی من أجلها ترک أمیر المؤمنین علیه السلام فدک.

باب: علّة قعوده علیه السلام عن قتال من تأخّر عنه من الأوّلین و قیامه الی قتال من بغی علیه من الناکثین و القاسطین و المارقین، و علّة إمهال اللّه من تقدّم علیه، و فیه علّة قیام من قام من سائر الأئمّة علیهم السلام و قعود من قعد منهم.

باب: العلّة التی من أجلها ترک الناس علیّا علیه السلام.

باب: شکایة أمیر المؤمنین علیه السلام عمّن تقدّمه من الغاصبین.

باب: آخر، فیما کتب علیه السلام الی أصحابه فی ذلک تصریحا أو تلویحا.

باب: احتجاج الحسین علیه السلام علی عمر و هو علی المنبر.

باب: فی ذکر ما کان من حیرة الناس بعد وفاة الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و غصب الخلافة و ظهور جهل الغاصبین و کفرهم و رجوعهم الی أمیر المؤمنین علیه السلام.

ص: 14

باب: ما أظهر عمر و أبو بکر من الندامة علی غصب الخلافة عند الموت.

باب: کفر الثلاثة و نفاقهم و فضائح أعمالهم و قبائح آثارهم و فضل التبرّی منهم و لعنهم.

باب: آخر، فیه ذکر أهل التابوت فی النار.

باب: تفصیل مطاعن أبی بکر، و الاحتجاج بها علی المخالفین بإیراد الأخبار من کتبهم.

باب: تفصیل مثالب عمر، و الاحتجاج بها علی المخالفین بإیراد الأخبار من کتبهم.

باب: نسب عمر و ولادته و وفاته و بعض نوادر أحواله، و ما جری بینه و بین أمیر المؤمنین علیه السلام.

باب: نادر.

باب: تفصیل مثالب عثمان و بدعه و الاحتجاج بها علی المخالفین بما رووه فی کتبهم و بعض أحواله.

باب: الشوری، و احتجاج أمیر المؤمنین علیه السلام علی القوم فی ذلک الیوم.

باب: احتجاج أمیر المؤمنین علیه السلام علی جماعة من المهاجرین و الأنصار .. الی آخره.

باب: ما جری بین أمیر المؤمنین علیه السلام و بین عثمان و ولاته و أعوانه و بعض أحواله.

باب: کیفیّة قتل عثمان و ما احتجّ علیه القوم فی ذلک.

باب: تبرّی أمیر المؤمنین علیه السلام من دم عثمان و عدم إنکاره أیضا .. الی آخره.

باب: ما ورد فی لعن بنی أمیّة و بنی العبّاس و کفرهم.

باب: ما ورد فی جمیع الغاصبین و المرتدّین مجملا.

ص: 15

و قد تعرّض لهذه الأبواب شیخنا الطهرانیّ فی الذریعة: 3/ 19- 20 أیضا.

و قال المصنّف طاب ثراه فی آخر کلامه السالف: .. مقتصرا فی جمیع ذلک علی نقل الأخبار و توضیحها، و الإیماء الی بعض الحجج من غیر تعرّض لبسط القول فیها و تنقیحها، و إیراد الشبه و تزییفها و تقبیحها، فإنّ ذلک ممّا یکبر به حجم الکتاب، و یورث إعراض الناس عنه و تعریضهم بالإطناب و الإسهاب ...

أقول: هذا هو الذی تعرّضنا له من المجلد الثامن من هذه الموسوعة العظیمة فی الفتن بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و سیرة الخلفاء، و ما وقع فی أیّامهم من الفتوح و غیرها، و کیفیة حرب الجمل و صفّین و النهروان، و شرح أحوال معاویة فی الشام و غاراته و معاملته مع أهل العراق، و ذکر أحوال بعض خواصّ أمیر المؤمنین علیه السلام و أصحابه، و شرح جملة من الأشعار المنسوبة إلیه، و شرح بعض کتبه فی اثنین و ستین بابا، و فی واحد و ستین ألف بیت- کما هو المصطلح عندهم- توجد له أکثر من نسخة خطیّة، منها؛ ما جاء فی مکتبة سبهسالار فی طهران- کما جاء فی فهرستها: 1/ 239 برقم 5319، نسخت سنة 1109 ه فی 243 ورقة، و عندنا منها مصوّرة، و غیرها. ثم إنّه طبع أوّلا فی تبریز سنة 1275 ه، ثمّ جدّد طبعه بعد ذلک فی طهران سنة 1303- 1315 ه، و أعید طبع المجلد الثامن علی الطبعة الأخیرة- بالأوفست- فی قم حدود سنة 1400 ه.

هذا و قد ترجم هذا المجلّد الی الفارسیة المولی محمّد نصیر بن المولی عبد اللّه بن المولی محمّد تقیّ المجلسی، و المولی عبد اللّه هو أخو العلّامة شیخنا المصنّف طاب ثراهما، و له ترجمة أخری باسم: مجاری الأنهار (فی ترجمة المجلد الثامن من البحار) للمولی محمّد مهدی بن محمّد شفیع الأسترآبادی المازندرانی المتوفّی سنة 1259 ه فرغ منها سنة 1247 ه، کما أنّ له ترجمة أخری لمترجم

ص: 16

مجهول توجد نسختها فی مکتبة السیّد الکلبایکانی کما ورد فی فهرس المکتبة:

2/ 30 برقم 499.

و قد اختصر البحار- و منه هذا المجلد- أکثر من مرة، منها ما قام به الشیخ حسن المیانجی- و ذکره شیخنا فی الذریعة: 4/ 423-، و آخر للمیرزا إبراهیم الخوئی- کما فی أعیان الشیعة: 7/ 30-، و ثالثة لمیرزا محمّد صادق الشیرازی، و غیرها.

کما و قد استدرک علیه جمع من أعلامنا رضوان اللّه علیهم؛ منهم المیرزا محمّد بن رجب علی الطهرانیّ العسکریّ، کتب أوّلا: مصابیح الأنوار فی فهرس أبواب البحار، ثمّ اشتغل باستدراک کل باب باب، و لا ننس سفینة البحار لشیخنا الشیخ عبّاس القمّیّ، و مستدرکاتها للشیخ علی النمازی رحمهما اللّه ..

و غیر ذلک.

و لسنا بصدد سرد أو جمع لکلّ ما هناک من تراجم و تعلیقات و حواش و مستدرکات أو نسخ خطیّة جاءت لهذه الموسوعة العظیمة و لمجلّدنا بالخصوص، و ما أوردناه غیض من فیض تعرّض لبعضه کلّ من کتب عن البحار، و جاء جملة منه فی مجلة مشکاة: 29، و غیرها.

و کان أن خصّص لهذا المجلد- فی طبعته الجدیدة- الأجزاء 28- 34، و لکن بعد طبع المجلد الثامن و العشرین منه ترک بقیة الأجزاء و شرع بطبع المجلد الخامس و الثلاثین، مهملین بقیة الأجزاء من هذا المجلد، و قد طبع أخیرا الأجزاء الثانی و الثلاثون و الثالث و الثلاثون و الرابع و الثلاثون بواسطة وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی فی إیران بتحقیق الحاجّ الشیخ محمّد باقر المحمودی، و لنا علیه عدّة ملاحظات و مؤاخذات، مع ما قام فیه من تصرّف أو حذف و تغییر و .. فما أجمل قول شیخنا الطهرانیّ فی ذریعته: 25/ 356- 357- عند حدیثه فی استدراکاته علی طبع دورة البحار علی الحروف فی 110 مجلد-، قال: بعد إسقاط بعض أقسامه تحت ضغط التیّار المتسنّن الداعی الی

ص: 17

الاتّحاد من جهة واحدة!!:

ففی الوقت الذی ألّفت فیه مئات المصنّفات و المقالات- جاوزت الثمانمائة فی العصر الحاضر- ضدّ الشیعة، و ما من تهمة و فریّة إلّا و ألصقوها بهم، و ما من أکذوبة إلّا و قذفوهم بها، و ها هی تتری علیها اللکمات و الصفعات من کلّ جانب، و نسبت إلیهم عشرات الاتّهامات و الافتراءات، نجدها قد حکم علیها أن لا تقول کلمتها و لا تنبس ببنت شفة!.

نعم؛ لقد تکالبت أید مریضة طورا، و بسیطة أخری، و مجرمة ثالثة ..

مع ما کان للسلطة الحاکمة آنذاک من دور قذر، و جور مستمرّ، و محاباة للظالمین و .. أن حرمت هذه المجلّدات من أن تری النور، و تظهر الی الساحة .. إذ تجد دورة البحار- بأجزائها المائة و عشرة و یا للأسف- مبتزّة عنها واسطة العقد، مسلوب من صدفها درّها و جوهرها.

ادّعاها غیره استوجب البراءة منه، فکذا القول بالإمامة فإنّها لا تتمّ إلّا بالقول بأنّ أمیر المؤمنین علیه السلام هو الإمام حقّا و البراءة ممّن ادّعاها نظیر من ادّعی الألوهیّة و الرسالة کاذبا، و بذا یتمّ الإیمان.

و کما أنّ ربّنا هو مرسل رسولنا؛ فهو الذی عیّن له وصیّا و خلیفة، و من لم یقلّ بذلک فقد خالفنا فی أصول دیننا فضلا عن أصول مذهبنا.

إمام، فلم یدر الکتبی بم یعترض، و کان بالحضرة رجل من المعتزلة یعرف ب:

عرزالة، فقال: ما أنکرت علی من قال لک إنّ الأمّة أیضا مجمعة علی أنّ القاضی لا یحتاج الی قاض، و الأمیر لا یحتاج الی أمیر، فیجب علی هذا الأصل أن توجب عصمة الأمراء و القضاة أو یخرج عن الإجماع.

فقال له الشیخ أدام اللّه عزّه: إنّ سکوت الأول أحسن من کلامک هذا، و ما کنت أظنّ أنّه یذهب علیک الخطأ فی هذا الفصل، أو تحمل نفسک علیه مع العلم بوهنه؛ و ذلک أنّه لا إجماع فیما ذکرت، بل الإجماع فی ضدّه، لأنّ الأمّة متّفقة علی أنّ القاضی- الذی هو دون الإمام- یحتاج الی قاض هو الإمام، و الأمیر من قبل الإمام یحتاج الی أمیر هو الإمام، و ذلک مسقط ما تعلّقت به، اللّهم إلّا أن تکون أشرت بالأمیر و القاضی الی نفس الإمام فهو کما وصفت غیر محتاج الی قاض یتقدّمه أو أمیر علیه، و إنّما استغنی عن ذلک لعصمته و کماله، فأین موضع إلزامک عافاک اللّه؟! فلم یأت بشی ء.

و من کلام الشیخ أدام اللّه عزّه- أیضا-: سأل رجل من المعتزلة یعرف ب: أبی عمرو الشطوی، فقال له: أ لیس قد أجمعت الأمّة علی أنّ أبا بکر و عمر کان ظاهرهما الإسلام؟.

فقال له الشیخ: نعم؛ قد أجمعوا علی أنّهما قد کانا علی ظاهر الإسلام زمانا، فأمّا أن یکونوا مجمعین علی أنّهما کانا فی سائر أحوالهما علی ظاهر الإسلام، فلیس فی هذا إجماع، للاتّفاق علی أنّهما کانا علی الشرک، و لوجود طائفة کثیرة العدد تقول: إنّهما کانا بعد إظهارهما الإسلام علی ظاهر کفر بجحد النصّ. و إنّه کان یظهر منهما النفاق فی حیاة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فقال الشطوی (الشوطی) : قد بطل ما أردت أن أورده علی هذا السؤال بما أوردت، و کنت أظنّ أنّک (لا) تطلق القول علی ما سألتک.

فقال له الشیخ أدام اللّه عزّه: قد سمعت ما عندی؛ و قد علمت ما الذی أردت، فلم أمکنک منه، و لکنّی أنا أضطرّک الی الوقوع فیما ظننت أنّک

ص: 20

توقع خصمک فیه، أ لیس الأمّة مجمعة علی أنّه من اعترف بالشکّ فی دین اللّه عزّ و جلّ و الریب فی نبوّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فقد اعترف بالکفر و أقرّ به علی نفسه؟. فقال: بلی.

فقال له الشیخ أدام اللّه عزّه: فإنّ الأمّة مجمعة (مجتمعة) لا خلاف بینها علی أنّ عمر بن الخطّاب قال: ما شککت منذ یوم أسلمت إلّا یوم قاضی فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أهل مکّة، فإنّی جئت إلیه فقلت له: یا رسول اللّه! أ لست بنبیّ؟! فقال: بلی، فقلت: ألسنا بالمؤمنین؟! قال: بلی، فقلت (له) : فعلی م تعطی هذه الدنیّة من نفسک؟! فقال: إنّها لیست بدنیّة، و لکنّها خیر لک، فقلت له: أ لیس قد وعدتنا أن ندخل مکّة؟! قال: بلی، قلت: فما بالنا لا ندخلها؟!، قال: أو وعدتک أن تدخلها العام؟!، قلت: لا، قال:

فسندخلها إن شاء اللّه تعالی، فاعترف بشکّه فی دین اللّه و نبوّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم .. و ذکر مواضع شکوکه و بیّن عن جهاتها، و إذا کان الأمر علی ما وصفناه فقد حصل الإجماع علی کفره بعد إظهار الإیمان، و اعترافه بموجب ذلک علی نفسه، ثمّ ادّعی خصومنا من الناصبة أنّه تیقّن بعد الشکّ و رجع الی الإیمان بعد الکفر، فأطرحنا قولهم لعدم البرهان (منهم) علیه و اعتمدنا علی الإجماع فیما ذکرناه، فلم یأت بشی ء أکثر من أن قال: ما کنت أظنّ أحدا یدّعی الإجماع علی کفر عمر بن الخطّاب حتّی الآن.

و أورده العلّامة المجلسی فی بحار الأنوار: 10/ 413- 414.

سبحانه- علی أن یکون حبل اللّه هو علیّ علیه السلام و ولده کما صرّحت به نصوص العامّة فضلا عن الخاصّة، و قد سلفت فی دیباجة الکتاب.

و توعّد عزّ اسمه علی التهاون بالوحدة و تضییعها بالعذاب العظیم، فقال تعالی: وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (آل عمران: 105).

فالوحدة بین المسلمین یجب أن تفهم علی أنّها قضیّة رسالیّة أساسیّة لا سیاسیّة وقتیة، و هی ذات أبعاد متشعّبة فرّط بها قوم و أفرط آخرون، مع کلّ ما لها من الأهمیّة، و فی لزوم حمایتها و الحرص علیها، إلّا أنّه- و یا للأسف- قد خلط بین الوحدة السیاسیة و الدینیّة، حتی جرأ البعض- ممّن لا بصیرة له- فقال بوحدة الأدیان بعد أن فرغ من وحدة المذاهب!!.

فلیست الوحدة هی کون الباطل حقّا و لا الحقّ باطلا «فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلالُ» و «جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ»، بل المنهج التحقیقی و الموضوعیّة العلمیّة تستدعی الباحث عن الحقیقة أن یفحص و یبحث ... ثم یستنتج من رسالة السماء ما هو واجبه و ما تملیه علیه فریضته، لا أنّه تحت شعار حفظ الوحدة یهمل کلّ الفروع و الأصول التی یلقاها خلال بحثه و تفتیشه، بل ینسی- و یا للعار- الحقیقة و الحقّ، بل یلتزم الضلالة و الباطل متذرّعا بهذه اللفظة ..

و هذا ما وجدناه عند بعض ممّن شارکنا باسم المذهب.

إذ البحث العلمی یتوخّی دوما الحقائق المجرّدة عن أیّة مواقف مسبقة، أو التزامات نسبیّة، أو شعائر و عادات موروثة، أو أیّة اعتبارات تصرفه عن مسیره العلمی.

فهل- یا تری- تجنّب الفرقة و الخلاف و التمسّک بالوحدة و الوفاق یلزم منه توافق الجمیع حتّی فیما اختلفوا فیه؟!.

و هل معنی الوحدة هی حفظ جمیع الخلافات و أسبابها و دواعیها و جذورها الی الأبد ..؟!.

ص: 22

و هل معنی الوحدة هو مجرّد مجاملات و تملّق و تزلّف بعضنا لبعض ..؟!.

و هل هذا إلّا تجدید للنزاعات الطائفیّة و تعمیق الفرقة و تصحیح الخلاف، و فوق ذلک قتل بعضنا البعض بحجّة العمل بما سار علیه رجال السلف ..؟!.

و هل هذا إلّا إبقاء للخلافات و حفظا لجذوره حیّة طریّة فینا ما حیینا، کما هو واقعنا الیوم؟!.

و لبّ المقال؛ إنّه متی کان التمسّک بأسباب الشقاق و الخلاف هو الجامع المحقّق لدواعی الانسجام و الوحدة ..؟!.

و حرام علینا استغلال شعار «الوحدة الإسلامیة» لقتل روح التفکیر الحرّ و البحث العلمی و التصدّی للمسئولیّة الشرعیّة، و تحجیر عقولنا، و إماتة الحقائق متذرّعین بهذه الذریعة لقتل الموقف القائم عن بصیرة و وعی!.

و مسعانا و عقیدتنا و مسئولیّتنا- لو کنّا مسلمین- تتلخّص فی حفظ الدین الحنیف کما أرادته السماء لنا، و قام الدلیل بالالتزام بالموقف الحقّ الثابت الذی لا غبار علیه، و حمایته بالغالی و الرخیص، و طرح جمیع الأفکار علی طاولة التشریح و الدقّة فی الدلیل، سواء وافق میول الأشخاص و أهواءهم أم خالفها.

و لیس معنی هذا- و العیاذ باللّه- هو الإفراط- تحت هذه الذریعة- لتعمیق الخلافات المذهبیّة، و تغذیة الروح الطائفیّة البغیضة. فلو أخذنا بنظر الاعتبار وحدة العقیدة و المبدأ، و اتّحاد مصادر التشریع، و الاتّفاق علی جملة من فروع الدین، و فوق هذا وحدة المصیر و الهدف، و العدوّ المشترک و .. لأمکن بها إزاحة الکثیر من العقبات التی تحول دون تفاهمنا، و بذا یحفظ المسلم حقوق أخیه المسلم بما بیّنه الشارع المقدّس فی مئات النصوص .. من حرمة دمه و ماله و عرضه .. هذا عدا ما هناک من أحکام أخلاقیّة و آداب إسلامیّة فرضها علیه؛ کحرمة سبّه- و کونه فسوقا-، و قتاله- و کونه کفرا-، و غشّه- و عدّه حراما-، و الغدر به- و صیرورته غیلة-، و .. هذا مع ما أمر به الشارع من الوفاء بوعده،

ص: 23

و إفشاء السلام علیه، و عیادة مریضه، و تشییع جنازته، و إکرامه و احترامه و ..

بل هما کأعضاء الجسد الواحد یشدّ بعضه بعضا .. و یحبّ له ما یحبّ لنفسه و یکره له ما یکره لها ..

*****

باب: أنّ الحسنة و الحسنی الولایة، و السیّئة عداوتهم (علیهم السلام) (24/ 41- 48 باب 28).

باب: أنّهم (علیهم السلام) النجوم و العلامات، و فیه بعض غرائب التأویل فیهم صلوات اللّه علیهم، و فی أعدائهم (24/ 67- 82 باب 30).

باب: أنّهم (علیهم السلام) الشجرة الطیّبة فی القرآن، و أعداؤهم الشجرة الخبیثة (24/ 136- 143 باب 44).

باب: أنّهم (علیهم السلام) و ولایتهم. العدل و المعروف و الإحسان و القسط و المیزان، و ترک ولایتهم و أعداؤهم: الکفر و الفسوق و العصیان و الفحشاء و المنکر و البغی (24/ 187- 191 باب 52).

باب: أنّهم (علیهم السلام) الصلاة و الزکاة و الحجّ و الصیام و سائر الطاعات، و أعداؤهم الفواحش و المعاصی فی بطن القرآن (24/ 286- 304 باب 66، بل ننصح بمراجعة جمیع المجلد 24 و 27 من البحار).

باب: عقاب من ادّعی الإمامة بغیر حقّ، أو رفع رآیة جور، أو أطاع إماما جائرا (25/ 110- 115 باب 3).

باب: أنّ حبّهم (علیهم السلام) علامة طیب الولادة و بغضهم علامة خبث الولادة (27/ 145- 156 باب 5).

باب: ما یجب من حفظ حرمة النبیّ (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) فیهم و عقاب من قاتلهم أو ظلمهم أو خذلهم و لم ینصرهم (27/ 202- 207 باب 8).

باب: ذمّ مبغضهم، و أنّه کافر حلال الدم، و ثواب اللعن علی أعدائهم (27/ 218- 239 باب 10).

باب: عقاب من قتل نبیّا أو إماما، و أنّه لا یقتلهم إلّا ولد زنا (27/ 239- 241 باب 11).

باب: احتجاج الشیخ السدید المفید (رحمه اللّه) علی عمر فی الرؤیا.

ص: 25

(27/ 327- 331 باب 1).

باب: افتراق الأمّة بعد النبیّ (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) علی ثلاث و سبعین فرقة، و أنّه یجری فیهم ما جری فی غیرهم من الأمم و ارتدادهم عن الدین (28/ 2- 36 باب 1).

و له نظائر فی أبواب مختلفة فی الاتّباع حذو القذة بالقذة کما فی بحار الأنوار: 13/ 180.

باب: قوله تعالی: مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرِینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ .. (المائدة: 54) (36/ 32- 34 باب 30).

باب: کفر المخالفین و النصّاب و ما یناسب ذلک (72/ 131- 156 باب 101).

باب: مدح الذریّة الطیّبة و ثواب صلتهم (96/ 217- 236 باب 27).

هذا عموما؛ و ما جاء فی خصوص أمیر المؤمنین علیه السلام و الزهراء البتول سلام اللّه علیها فندرج بعضها:

باب: أنّه (علیه السلام) المؤمن و الإیمان و الدین و الإسلام و السنّة و السلام و خیر البریّة فی القرآن، و أعداؤه الکفر و الفسوق و العصیان (35/ 336- 353 باب 13).

باب: أنّه (علیه السلام) الصادق و المصدّق و الصدّیق فی القرآن ...(35/ 407- آخر المجلد باب 21).

باب: کفر من آذاه (علیه السلام) أو حسده أو عانده و عقابهم (39/ 330- 334 باب 89).

باب: قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (36/ 76- و ما بعدها باب 28)، و غیرها من الآیات الواردة فی حقّه (علیه السلام) فی المجلد

ص: 26

السادس و الثلاثین منه.

باب: طینة المؤمن و خروجه من الکافر و بالعکس (67/ 77- 129 باب 3).

باب: ما وقع علی الزهراء البتول سلام اللّه علیها من الظلم، و بکائها و حزنها و شکایتها فی مرضها الی شهادتها و غسلها و دفنها، و بیان العلّة فی إخفاء دفنها صلوات اللّه علیها، و لعنة اللّه علی من ظلمها (43/ 155- 218 باب 7)

*****

دلالتها.

و جاء فی الخصال: (150 حجری، 2/ 153- 154)، بإسناده عن الأعمش، عن جعفر بن محمّد علیهما السلام قال: ... و حبّ أولیاء اللّه واجب، و الولایة لهم واجبة، و البراءة من أعدائهم واجبة، و من الذین ظلموا آل محمّد صلّی اللّه علیهم و هتکوا حجابهم، و أخذوا من فاطمة علیها السلام فدکا و منعوها میراثها و غصبوها و زوجها حقوقهما، و همّوا بإحراق بیتها، و أسّسوا الظلم، و غیّروا سنّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و البراءة من الناکثین و القاسطین و المارقین واجبة، و البراءة من الأنصاب و الأزلام أئمّة الضلال، و قادة الجور کلّهم- أوّلهم و آخرهم- واجبة، و البراءة من أشقی الأوّلین و الآخرین شقیق عاقر ناقة ثمود و قاتل أمیر المؤمنین علیه السلام واجبة، و البراءة من جمیع قتلة أهل البیت علیهم السلام واجبة ..

(و أورده فی بحار الأنوار: 10/ 226- 227 حدیث 1 و 27/ 52 حدیث 3)

و قریب منه ما جاء عن الإمام الرضا علیه السلام (کما أورده

فی عیون أخبار الرضا (علیه السلام): 268 (2/ 121- 127) باب 35 حدیث 1)، بإسناده عن الفضل بن شاذان، قال: سأل المأمون علیّ بن موسی الرضا علیه السلام أن یکتب له محض الإسلام علی الإیجاز و الاختصار، فکتب علیه السلام: ..

و الولایة لأمیر المؤمنین و الذین مضوا علی منهاج نبیّهم و لم یغیّروا و لم یبدّلوا مثل ... و الولایة لأتباعهم و أشیاعهم و المهتدین بهداهم، السالکین منهاجهم رضوان اللّه علیهم و رحمة ... الی آخره.

(و أورده فی بحار الأنوار: 10/ 358- 359 حدیث 1)

(تحقیق مدرسة الامام المهدیّ (علیه السلام): 149) و حکاه فی بحار الأنوار: 27/ 58- 59 حدیث 19):

و اعلم- یا بنی- إنّه لا تتمّ الولایة و لا تخلص المحبّة، و لا تثبت المودّة لآل محمّد صلوات اللّه علیهم إلّا بالبراءة من عدوّهم؛ قریبا کان منک أو بعیدا، فلا تأخذک به رأفة، فإنّ اللّه عزّ و جلّ یقول: لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ (المجادلة:

22).

و للشیخ الصدوق محمّد بن بابویه رحمه اللّه (المتوفّی سنة 385 ه) مجلس واحد أملی فیه مجمل عقائد الشیعة الإمامیّة (و جاء فی کتابه المجالس: 379) و قال فیه: ... و إنّ الدعائم التی بنی الإسلام علیها خمس: الصلاة، و الزکاة، و الصوم، و الحجّ، و ولایة النبیّ و الأئمّة بعده صلوات اللّه علیهم ... و الإقرار بأنّهم أولو الأمر الذین أمر اللّه عزّ و جلّ بطاعتهم، فقال: أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ و أنّ طاعتهم طاعة اللّه، و معصیتهم معصیة اللّه، و ولیّهم ولیّ اللّه، و عدوّهم عدوّ اللّه عزّ و جلّ .. الی آخر کلامه أعلی اللّه مقامه.

و قال العلّامة المجلسی فی بحاره: 10/ 393- 405- بعد سرده المجلس بکامله-: و إنّما أوردناها- أی عقائده- لکونه من عظماء القدماء التابعین لآثار الأئمّة النجباء الذین لا یتّبعون الآراء و الأهواء، و لذا ینزل أکثر أصحابنا کلامه و کلام أبیه رضی اللّه عنهما منزلة النصّ المنقول و الخبر المأثور ..

و إلیک کلام هذا العظیم فی اعتقاداته: 111- 114 (و نقله العلّامة المجلسی فی بحاره: 27/ 60- 63 حدیث 21 و 8/ 365- 366 مجملا) نقلناه بطوله لما فیه من فوائد، قال طاب ثراه:

اعتقادنا فی الظالمین أنّهم ملعونون و البراءة منهم واجبة، قال اللّه عزّ و جلّ: وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أُولئِکَ یُعْرَضُونَ عَلی رَبِّهِمْ وَ یَقُولُ

ص: 29

الْأَشْهادُ هؤُلاءِ الَّذِینَ کَذَبُوا عَلی رَبِّهِمْ أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ* الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ (هود:

و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لعلیّ: یا علیّ! أنت المظلوم بعدی، من ظلمک فقد ظلمنی، و من أنصفک فقد أنصفنی، و من جحدک فقد جحدنی، و من والاک فقد والانی، و من عاداک فقد عادانی، و من أطاعک فقد أطاعنی، و من عصاک فقد عصانی.

و اعتقادنا فیمن جحد إمامة أمیر المؤمنین و الأئمّة من بعده علیهم السلام بمنزلة من جحد نبوّة الأنبیاء علیهم السلام.

و اعتقادنا فیمن أقرّ بأمیر المؤمنین و أنکر واحدا من بعده من الأئمّة علیهم السلام أنّه بمنزلة من آمن بجمیع الأنبیاء ثمّ أنکر بنبوّة محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

و قال الصادق علیه السلام: المنکر لآخرنا کالمنکر لأوّلنا.

و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: الأئمّة من بعدی اثنا عشر، أوّلهم أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام و آخرهم القائم؛ طاعتهم طاعتی و معصیتهم معصیتی، من أنکر واحد منهم فقد أنکرنی.

و قال الصادق علیه السلام: من شکّ فی کفر أعدائنا و الظالمین لنا فهو کافر.

و قال أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام: ما زلت مظلوما منذ ولدتنی أمّی حتّی أنّ عقیلا کان یصیبه رمد فقال: لا تذرونی حتّی تذروا علیّا، فیذرونی و ما بی رمد.

و اعتقادنا فیمن قاتل علیّا علیه السلام

کقول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: من قاتل علیّا فقد قاتلنی، و قوله: من حارب علیّا فقد حاربنی و من حاربنی فقد حارب اللّه عزّ و جلّ.

و قوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لعلیّ و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام: أنا حرب لمن حاربهم و سلم لمن سالمهم.

و أمّا فاطمة صلوات اللّه علیها؛ فاعتقادنا أنّها سیّدة نساء العالمین من

ص: 31

الأوّلین و الآخرین، و أنّ اللّه عزّ و جلّ یغضب لغضبها و یرضی لرضاها، و أنّها خرجت من الدنیا ساخطة علی ظالمها و غاصبها و مانعی إرثها.

و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: فاطمة بضعة منّی، من آذاها فقد آذانی، و من غاظها فقد غاظنی، و من سرّها فقد سرّنی.

و قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: فاطمة بضعة منّی، و هی روحی التی بین جنبیّ، یسوؤنی ما ساءها و یسرّنی ما سرّها.

و اعتقادنا فی البراءة أنّها واجبة من الأوثان الأربعة، و الإناث الأربع، و من جمیع أشیاعهم و أتباعهم، و أنّهم شرّ خلق اللّه عزّ و جلّ، و لا یتمّ الإقرار باللّه و برسوله و بالأئمّة علیهم السلام إلّا بالبراءة من أعدائهم.

و قال شیخنا المفید قدّس اللّه سرّه فی کتاب المسائل (کما أورده العلّامة المجلسی فی بحاره: 8/ 366 و 23/ 390): اتّفقت الإمامیّة علی أنّ من أنکر إمامة أحد من الأئمّة و جحد ما أوجبه اللّه تعالی له من فرض الطاعة فهو کافر ضالّ مستحقّ للخلود فی النار.

و قال فی موضع آخر منه: اتّفقت الإمامیّة علی أنّ أصحاب البدع کلّهم کفّار و أنّ علی الإمام أن یستتیبهم عند التمکّن بعد الدعوة لهم و إقامة البیّنة علیهم، فإن تابوا من بدعهم و صاروا الی الصواب و إلّا قتلهم لردّتهم عن الإیمان، و أنّ من مات منهم علی ذلک فهو من أهل النار.

و للسیّد المرتضی علم الهدی فی کتابه الانتصار: 231- 233 بحث جامع فی المقام جاء فیه: .. و الذی یدلّ علی صحّة ما ذهبنا إلیه إجماع الطائفة، و أیضا فإنّ الإمام عندنا یجب معرفته و تلزم طاعته کوجوب المعرفة بالنبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و لزوم طاعته کالمعرفة باللّه تعالی، و کما أنّ جحد تلک المعارف و التشکیک فیها کفر، و کذلک هذه المعارف ... الی آخر کلامه علا مقامه.

و لعلّ شیخنا المعظّم الشهید المحقّق الکرکی (المتوفّی سنة 940 ه) فی

ص: 32

کتابه (نفحات اللاهوت فی لعن الجبت و الطاغوت) قد أدّی المطلب حقّه، و أنجز وعده، و قد طبع کرارا.

قال العلّامة المجلسی فی رسالته فی الاعتقادات و السیر و السلوک- المطبوعة سنة 1321 ه ذیل کتاب التوحید: 493: و أمّا إنکار ما علم ضرورة من مذهب الإمامیّة فهو یلحق فاعله بالمخالفین و یخرجه عن التدیّن بدین الأئمّة الطاهرین صلوات اللّه علیهم أجمعین؛ کإمامة الأئمّة الاثنی عشر علیهم السلام و فضلهم و علمهم و وجوب طاعتهم و فضل زیارتهم .. الی أن قال: و أمّا مودّتهم و تعظیمهم فی الجملة فمن ضروریات دین الإسلام و منکره کافر ..

و قال فی بحاره: 72/ 108- 109: اعلم أنّه کما یطلق المؤمن و المسلم علی معان- کما عرفت- فکذلک یطلق المنافق علی معان؛ منها: أن یظهر الإسلام و یبطن الکفر، و هو المعنی المشهور، و منها: الریاء، و منها: أن یظهر الحبّ و یکون فی الباطن عدوّا، أو یظهر الصلاح و یکون فی الباطن فاسقا، و قد یطلق علی من یدّعی الإیمان و لم یعمل بمقتضاه و لم یتّصف بالصفات التی ینبغی أن یکون المؤمن علیها، فکان باطنه مخالفا لظاهره .. الی آخره.

و قال فی بحاره: 23/ 390- کتاب الإمامة تحت عنوان تذنیب-: اعلم أنّ إطلاق لفظ الشرک و الکفر علی من لم یعتقد إمامة أمیر المؤمنین و الأئمّة من ولده علیهم السلام، و فضّل علیهم غیرهم یدلّ علی أنّهم کفّار مخلّدون فی النار ..

العذاب إلّا المستضعف الناقص فی عقله أو الذی لم یتمّ علیه الحجّة و لم یقصّر فی الفحص و النظر، فإنّه یحتمل أن یکون من المرجون لأمر اللّه- کما سیأتی تحقیقه فی کتاب الإیمان و الکفر-.

و أمّا غیر الشیعة الإمامیّة من المخالفین و سائر فرق الشیعة ممّن لم ینکر شیئا من ضروریّات دین الإسلام فهم فرقتان: إحداهما المتعصّبون المعاندون منهم ممّن قد تمّت علیهم الحجّة فهم فی النار خالدون، و الأخری المستضعفون منهم و هم الضعفاء العقول مثل النساء العاجزات و البله و أمثالهم و من لم یتمّ علیه الحجّة ممّن یموت فی زمان الفترة، أو کان فی موضع لم یأت إلیه خبر الحجّة فهم المرجون لأمر اللّه، إمّا یعذّبهم و إمّا یتوب علیهم، فیرجی لهم النجاة من النار.

و أمّا أصحاب الکبائر من الإمامیّة فلا خلاف بین الإمامیّة فی أنّهم لا یخلّدون فی النار، و أمّا أنّهم هل یدخلون النار أم لا؟ فالأخبار مختلفة فیهم اختلافا کثیرا، و مقتضی الجمع بینها أنّه یحتمل دخولهم النار و أنّهم غیر داخلین فی الأخبار التی وردت أنّ الشیعة و المؤمن لا یدخل النار، لأنّه قد ورد فی أخبار أخر أنّ الشیعة من شایع علیّا فی أعماله، و أنّ الإیمان مرکّب من القول و العمل، لکنّ الأخبار الکثیرة دلّت علی أنّ الشفاعة تلحقهم قبل دخول النار، و فی هذا التبهیم حکم لا یخفی بعضها علی أولی الأبصار، و سیأتی تمام القول فی ذلک، و الأخبار الدالّة علی تلک الأقسام و أحکامهم و أحوالهم و صفاتهم فی کتاب الإیمان و الکفر.

قال العلّامة رحمه اللّه فی شرحه علی التجرید: أجمع المسلمون کافّة علی أنّ عذاب الکافر مؤبّد لا ینقطع، و اختلفوا فی أصحاب الکبائر من المسلمین؛ فالوعیدیّة علی أنّه کذلک، و ذهبت الإمامیّة و طائفة کثیرة من المعتزلة و الأشاعرة الی أنّ عذابه منقطع، و الحقّ أنّ عقابهم منقطع لوجهین:

الأوّل: أنّه یستحقّ الثواب بإیمانه، لقوله تعالی: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ

ص: 34

ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ (الزلزلة: 7) و الإیمان أعظم أفعال الخیر، فإذا استحقّ العقاب بالمعصیة فإمّا أن یقدّم الثواب علی العقاب و هو باطل بالإجماع، لأنّ الثواب المستحقّ بالإیمان دائم علی ما تقدّم، أو بالعکس و هو المراد، و الجمع محال.

الثانی: یلزم أن یکون من عبد اللّه تعالی مدّة عمره بأنواع القربات إلیه ثمّ عصی فی آخر عمره معصیة واحدة- مع بقاء إیمانه- مخلّدا فی النار، کمن أشرک باللّه مدّة عمره، و ذلک محال لقبحه عند العقلاء.

ثمّ قال: المحارب لعلیّ علیه السلام کافر لقول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: «حربک یا علیّ حربی» و لا شکّ فی کفر من حارب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

و أمّا مخالفوه فی الإمامة؛ فقد اختلف قول علمائنا فیهم، فمنهم من حکم بکفرهم لأنّهم دفعوا ما علم ثبوته من ضرورة، و هو النصّ الجلیّ الدالّ علی إمامته مع تواتره.

و ذهب آخرون الی أنّهم فسقة و هو الأقوی.

ثمّ اختلف هؤلاء علی أقوال ثلاثة:

أحدها: أنّهم مخلّدون فی النار لعدم استحقاقهم الجنّة.

الثانی: قال بعضهم: إنّهم یخرجون من النار الی الجنّة.

الثالث: ما ارتضاه ابن نوبخت و جماعة من علمائنا أنّهم یخرجون من النار لعدم الکفر الموجب للخلود، و لا یدخلون الجنّة لعدم الإیمان المقتضی لاستحقاق الثواب. انتهی.

و قال رحمه اللّه فی شرح الیاقوت: أمّا دافعو النصّ فقد ذهب أکثر أصحابنا الی تکفیرهم، و من أصحابنا من یحکم بفسقهم خاصّة، ثمّ اختلف أصحابنا فی أحکامهم فی الآخرة، فالأکثر قالوا بتخلیدهم، و فیهم من قال بعدم الخلود، و ذلک إمّا بأن ینقلوا الی الجنّة- و هو قول شاذّ عنده-، أولا إلیهما و استحسنه المصنّف. انتهی.

ص: 35

أقول: القول بعدم خلودهم فی النار نشأ من عدم تتبّعهم للأخبار، و الأحادیث الدالّة علی خلودهم متواترة أو قریبة منها، نعم الاحتمالان الأخیران آتیان فی المستضعفین منهم کما ستعرف.

و القول بخروج غیر المستضعفین من النار قول مجهول القائل، نشأ بین المتأخّرین الذین لا معرفة لهم بالأخبار و لا بأقوال القدماء الأخیار.

ثمّ استشهد العلّامة المجلسی بکلام شیخنا الصدوق طاب ثراه فی اعتقاداته سالف الذکر، و کلام الشیخ المفید فی کتاب المسائل، ثمّ قال:

و قال المحقّق الطوسیّ- روّح اللّه روحه القدّوسی- فی قواعد العقائد: أصول الإیمان عند الشیعة ثلاثة: التصدیق بوحدانیّة اللّه تعالی فی ذاته، و العدل فی أفعاله، و التصدیق بنبوّة الأنبیاء علیهم السلام، و التصدیق بإمامة الأئمّة المعصومین من بعد الأنبیاء.

و قال أهل السنّة: الإیمان هو التصدیق باللّه تعالی و بکون النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم صادقا، و التصدیق بالأحکام التی نعلم یقینا أنّه علیه السلام حکم بها دون ما فیه اختلاف أو اشتباه. و الکفر یقابل الإیمان، و الذنب یقابل العمل الصالح و ینقسم الی کبائر و صغائر، و یستحقّ المؤمن بالإجماع الخلود فی الجنّة، و یستحقّ الکافر الخلود فی العقاب.

و قال الشهید الثانی رفع اللّه درجته فی رسالة حقائق الإیمان عند تحقیق معنی الإیمان و الإسلام: البحث الثانی فی جواب إلزام یرد علی القائلین من الإمامیّة بعموم الإسلام مع القول بأنّ الکفر عدم الإیمان عمّا من شأنه أن یکون مؤمنا.

أمّا الإلزام فإنّهم حکموا بإسلام من أقرّ بالشهادتین فقط غیر عابث دون إیمانه، سواء علم منه عدم التصدیق بإمامة الأئمّة علیهم السلام أم لا إلّا من خرج بدلیل خارج کالنواصب و الخوارج، فالظاهر أنّ هذا الحکم مناف للحکم بأنّ الکفر عدم الإیمان عمّا من شأنه أن یکون مؤمنا. و أیضا قد عرفت ممّا تقدّم أنّ التصدیق بإمامة الأئمّة علیهم السلام من أصول الإیمان عند الطائفة من

ص: 36

الإمامیّة کما هو معلوم من مذهبهم ضرورة، و صرّح بنقله المحقّق الطوسیّ رحمه اللّه عنهم فیما تقدّم، و لا ریب أنّ الشی ء یعدم بعدم أصله الذی هو جزؤه کما نحن فیه، فیلزم الحکم بکفر من لم یتحقّق له التصدیق المذکور و إن أقرّ بالشهادتین، و أنّه مناف أیضا للحکم بإسلام من لم یصدّق بإمامة الأئمّة الاثنی عشر علیهم السلام و هذا الأخیر لا خصوصیّة لوروده علی القول بعموم الإسلام، بل هو وارد علی القائلین بإسلام من لم یتحقّق له التصدیق المذکور مع قطع النظر عن کونهم قائلین بعموم الإسلام أو مساواته للإیمان.

و أمّا الجواب؛ فبالمنع من المنافاة بین الحکمین، و ذلک لأنّا نحکم بأنّ من لم یتحقّق له التصدیق المذکور کافر فی نفس الأمر، و الحکم بإسلامه إنّما هو فی الظاهر، فموضوع الحکمین مختلف فلا منافاة.

ثمّ قال: المراد بالحکم بإسلامه ظاهرا صحّة ترتّب کثیر من الأحکام الشرعیّة علی ذلک، و الحاصل أنّ الشارع جعل الإقرار بالشهادتین علامة علی صحّة إجراء أکثر الأحکام الشرعیّة علی المقرّ کحلّ مناکحته و الحکم بطهارته و حقن دمه و ماله و غیر ذلک من الأحکام المذکورة فی کتب الفروع، و کأنّ الحکمة فی ذلک هو التخفیف عن المؤمنین لمسیس الحاجة الی مخالطتهم فی أکثر الأزمنة و الأمکنة، و استمالة الکافر الی الإسلام، فإنّه إذا اکتفی فی إجراء أحکام المسلمین علیه ظاهرا بمجرّد إقراره الظاهری ازداد ثباته و رغبته فی الإسلام، ثمّ یترقّی فی ذلک الی أن یتحقّق له الإسلام باطنا أیضا.

و اعلم أنّ جمعا من علماء الإمامیّة حکموا بکفر أهل الخلاف، و الأکثر علی الحکم بإسلامهم، فإن أرادوا بذلک کونهم کافرین فی نفس الأمر لا فی الظاهر فالظاهر أنّ النزاع لفظیّ، إذ القائلون بإسلامهم یریدون ما ذکرناه من الحکم بصحّة جریان أکثر أحکام المسلمین علیهم فی الظاهر، لا أنّهم مسلمون فی نفس الأمر، و لذا نقلوا الإجماع علی دخولهم النار، و إن أرادوا بذلک کونهم کافرین ظاهرا و باطنا فهو ممنوع و لا دلیل علیه، بل الدلیل قائم علی إسلامهم

ص: 37

ظاهرا لقوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: أمرت أن أقاتل الناس حتّی یقولوا لا إله إلّا اللّه، انتهی کلامه رفع مقامه.

و قال الشیخ الطوسیّ نوّر اللّه ضریحه فی تلخیص الشافی: (4/ 131) و ما بعدها و هو نقل بالمضمون عندنا أنّ من حارب أمیر المؤمنین کافر، و الدلیل علی ذلک إجماع الفرقة المحقّة الإمامیّة علی ذلک، و إجماعهم حجّة، و أیضا فنحن نعلم أنّ من حاربه کان منکرا لإمامته و دافعا لها، و دفع الإمامة کفر کما أنّ دفع النبوّة کفر، لأنّ الجهل بهما علی حدّ واحد .. ثمّ استدلّ رحمه اللّه بأخبار کثیرة علی ذلک.

فإذا عرفت ما ذکره القدماء و المتأخّرون من أساطین العلماء و الإمامیّة و محقّقیهم عرفت ضعف القول بخروجهم من النار، و الأخبار الواردة فی ذلک أکثر من أن یمکن جمعه فی باب أو کتاب، و إذا کانوا فی الدنیا و الآخرة فی حکم المسلمین فأیّ فرق بینهم و بین فسّاق الشیعة؟! و أیّ فائدة فیما أجمع علیه الفرقة المحقّة من کون الإمامة من أصول الدین ردّا علی المخالفین القائلین بأنّه من فروعه؟! و قد روت العامّة و الخاصّة متواترا: من مات و لم یعرف إمام زمانه مات میتة جاهلیّة، و قد أوردت أخبارا کثیرة فی أبواب الآیات النازلة فیهم علیهم السلام أنّهم فسّروا الشرک و الکفر فی الآیات بترک الولایة. و قد وردت أخبار متواترة أنّه لا یقبل عمل من الأعمال إلّا بالولایة.

و قال الصدوق رحمه اللّه: الإسلام هو الإقرار بالشهادتین و هو الذی به تحقن الدماء و الأموال، و الثواب علی الإیمان، و قد ورد فی الصحیح عن أبی جعفر علیه السلام: من أصبح من هذه الأمّة لا إمام له من اللّه عزّ و جلّ ظاهر عادل أصبح ضالا تائها، و إنّ من مات علی هذه الحالة مات میتة کفر و نفاق.

و اعلم أنّ أئمّة الجور و أتباعهم لمعزولون عن دین اللّه قد ضلّوا و أضلّوا، فأعمالهم التی یعملونها کرماد اشتدّت به الریح فی یوم عاصف لا یقدرون ممّا کسبوا علی شی ء ذلک هو الضلال البعید.

ص: 38

و عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قوله تعالی: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ الآیة (البقرة: 257)، قال علیه السلام: إنّما عنی بذلک أنّهم کانوا علی نور الإسلام، فلمّا أن تولّوا کلّ إمام جائر لیس من اللّه خرجوا بولایتهم إیّاه من نور الإسلام الی ظلمات الکفر، فأوجب اللّه لهم النار مع الکفّار، فأولئک أصحاب النار هم فیها خالدون.

و قد ورد فی الناصب ما ورد فی خلوده فی النار، و

قد روی بأسانید کثیرة عنهم علیهم السلام: لو أنّ کلّ ملک خلقه اللّه عزّ و جلّ، و کلّ نبیّ بعثه اللّه، و کلّ صدّیق، و کلّ شهید شفعوا فی ناصب لنا أهل البیت أن یخرجه اللّه عزّ و جلّ من النار ما أخرجه اللّه أبدا ...

و قد روی بأسانید معتبرة عن أبی عبد اللّه علیه السلام أنّه قال: لیس الناصب من نصب لنا أهل البیت، لأنّک لا تجد رجلا یقول: أنا أبغض محمّدا و آل محمّد، و لکنّ الناصب من نصب لکم و هو یعلم أنّکم تتولّونا و تتبرّءون من عدوّنا و أنّکم من شیعتنا.

و یظهر من بعض الأخبار بل من کثیر منها أنّهم فی الدنیا أیضا فی حکم الکفّار، لکن لمّا علم اللّه أنّ أئمّة الجور و أتباعهم یستولون علی الشیعة و هم یبتلون بمعاشرتهم، و لا یمکنهم الاجتناب عنهم و ترک معاشرتهم و مخالطتهم و مناکحتهم أجری اللّه علیهم حکم الإسلام توسعة، فإذا ظهر القائم علیه السلام یجری علیهم حکم سائر الکفّار فی جمیع الأمور و فی الآخرة یدخلون النار ماکثین فیها أبدا مع الکفّار، و به یجمع بین الأخبار کما أشار إلیه المفید و الشهید الثانی قدّس اللّه روحهما.

و أیضا یمکن أن یقال: لمّا کان فی تلک الأزمنة علیهم شبهة فی الجملة یجری علیهم فی الدنیا حکم الإسلام، فإذا ظهر فی زمانه علیه السلام الحقّ الصریح بالبیّنات و المعجزات و لم تبق لهم شبهة و أنکروه التحقوا بسائر الکفّار.

ثمّ قال قدّس سرّه: و أخبار هذا المطلب متفرّقة فی أبواب هذا الکتاب، و أرجو من اللّه أن یوفّقنی لتألیف کتاب مفرد فی ذلک إن شاء اللّه تعالی، و بعض

ص: 39

الأخبار المشعرة بخلاف ما ذکرنا محمول علی المستضعفین کما عرفت.

و قال شارح المقاصد: اختلف أهل الإسلام فیمن ارتکب الکبیرة من المؤمنین و مات قبل التوبة، فالمذهب عندنا عدم القطع بالعفو و لا بالعقاب، بل کلاهما فی مشیّة اللّه تعالی، لکن علی تقدیر التعذیب نقطع بأنّه لا یخلّد فی النار بل یخرج البتّة، لا بطریق الوجوب علی اللّه تعالی بل بمقتضی ما سبق من الوعد و ثبت بالدلیل کتخلید أهل الجنّة، و عند المعتزلة القطع بالعذاب الدائم من غیر عفو و لا إخراج من النار، و ما وقع فی کلام البعض من أنّ صاحب الکبیرة عند المعتزلة لیس فی الجنّة و لا فی النار فغلط نشأ من قولهم: إنّ له المنزلة بین المنزلتین، أی حالة غیر الإیمان و الکفر، و أمّا ما ذهب إلیه مقاتل بن سلیمان و بعض المرجئة من أنّ عصاة المؤمنین لا یعذّبون أصلا و إنّما النار للکفّار تمسّکا بالآیات الدالّة علی اختصاص العذاب بالکفّار مثل: قَدْ أُوحِیَ إِلَیْنا أَنَّ الْعَذابَ عَلی مَنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی (طه: 48) إِنَّ الْخِزْیَ الْیَوْمَ وَ السُّوءَ عَلَی الْکافِرِینَ (النحل: 27)، فجوابه تخصیص ذلک العذاب بما یکون علی سبیل الخلود، و أمّا تمسّکهم بمثل

قوله علیه السلام: «من قال: لا إله إلّا اللّه دخل الجنّة و إن زنی و إن سرق»

فضعیف، لأنّه إنّما ینفی الخلود لا الدخول.

لنا وجوه:

الأوّل: و هو العمدة؛ الآیات و الأحادیث الدالّة علی أنّ المؤمنین یدخلون الجنّة البتّة و لیس ذلک قبل دخول النار وفاقا، فتعیّن أن یکون بعده، و هو مسألة انقطاع العذاب، أو بدونه و هو مسألة العفو التامّ، قال اللّه تعالی:

فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ (الزلزال: 7) وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ (المؤمن: 40)، و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم «من قال: لا إله إلّا اللّه دخل الجنّة»، و قال: «من مات لا یشرک باللّه شیئا دخل الجنّة و إن زنی و إن سرق».

ص: 40

الثانی: النصوص المشعرة بالخروج من النار؛ کقوله تعالی: النَّارُ مَثْواکُمْ خالِدِینَ فِیها إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ (الأنعام: 128) فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ (آل عمران: 185)، و

کقول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: «یخرج من النار قوم بعد ما امتحشوا و صاروا فحما و حمما، فینبتون کما ینبت الحبّة فی حمیل السیل»

، و خبر الواحد و إن لم یکن حجّة فی الأصول لکن یفید التأیید و التأکید بتعاضد النصوص.

الثالث: و هو علی قاعدة الاعتزال؛ أنّ من واظب علی الإیمان و العمل الصالح مائة سنة و صدر عنه فی أثناء ذلک أو بعده جریمة واحدة- کشرب جرعة من الخمر- فلا یحسن من الحکیم أن یعذّبه علی ذلک أبد الآباد، و لو لم یکن هذا ظلما فلا ظلم، أو لم یستحقّ بهذا ذمّا فلا ذمّ.

الرابع: أنّ المعصیة متناهیة زمانا- و هو ظاهر- و قدرا لما یوجد من معصیة أشدّ منها، فجزاؤها یجب أن یکون متناهیا تحقیقا لقاعدة العدل، بخلاف الکفر فإنّه لا بتناهی قدرا و إن تناهی زمانه.

ثمّ سرد ما احتجّت المعتزلة به من وجوه و أجاب عنها:

ثم قال فی بحث آخر: لا خلاف فی أنّ من آمن بعد الکفر و المعاصی فهو من أهل الجنّة بمنزلة من لا معصیة له، و من کفر- نعوذ باللّه- بعد الإیمان و العمل الصالح فهو من أهل النار بمنزلة من لا حسنة له، و إنّما الکلام فیمن آمن و عمل صالحا و آخر سیّئا و استمرّ علی الطاعات و الکبائر کما یشاهد من الناس فعندنا مآله الی الجنّة و لو بعد النار، و استحقاقه للثواب و العقاب بمقتضی الوعد و الوعید ثابت من غیر حبوط، و المشهور من مذهب المعتزلة أنّه من أهل الخلود فی النار إذا مات قبل التوبة، فأشکل علیهم الأمر فی إیمانه و طاعاته و ما یثبت من استحقاقاته أین طارت؟ و کیف زالت؟ فقالوا بحبوط الطاعات و مالوا الی أنّ السیّئات یذهبن الحسنات، حتی ذهب الجمهور منهم الی أنّ الکبیرة الواحدة تحبط ثواب جمیع العبادات، و فساده ظاهر، أمّا سمعا فللنصوص

ص: 41

الدالّة علی أنّ اللّه تعالی لا یضیع أجر من أحسن عملا و عمل صالحا، و أمّا عقلا فللقطع بأنّه لا یحسن من الحکیم الکریم إبطال ثواب إیمان العبد و مواظبته علی الطاعات طول العمر بتناول لقمة من الربا، أو جرعة من الخمر .. الی آخر ما قال.

ثم قال العلّامة المجلسی: 8/ 374 بعد کلّ هذا:

أقول: قد سبق القول فی ذلک فی باب الحبط و التکفیر (أبواب المعاد:

5/ 331 و 71/ 197 و 6/ 236 و 23/ 76، 354) و لا أظنّک یخفی علیک ما مهّدناه أوّلا بعد الإحاطة بما أوردناه من الآیات و الأخبار، و سیأتی عمدة الأخبار المتعلّقة بتلک المباحث فی کتاب الإیمان و الکفر 72/ 131 و 39/ 311- 330 و 24/ 1- 187.

و خاتمة القول و ختمه ما ذکره شیخ مشایخنا المرتضی الأنصاری فی مکاسبه: 41- 42 (طبعة تبریز) قال: إنّ ظاهر الأخبار اختصاص حرمة الغیبة بالمؤمن، فیجوز اغتیاب المخالف کما یجوز لعنه. و توهّم عموم الآیة- کبعض الروایات- لمطلق المسلم مدفوع بما علم بضرورة المذهب من عدم احترامهم و عدم جریان أحکام الإسلام علیهم إلّا قلیلا ممّا یتوقّف استقامة نظم معاش المؤمنین علیه، مثل عدم انفعال ما یلاقیهم بالرطوبة، و حلّ ذبائحهم، و مناکحهم، و حرمة دمائهم- لحکمة دفع الفتنة- و نسائهم، لأنّ لکلّ قوم نکاحا .. و نحو ذلک، مع أنّ التمثیل المذکور فی الآیة مختص بمن ثبتت أخوّته فلا یعمّ من وجب التبرّی منه ..

خلق اللّه النار، و غیر ذلک ممّا وردت فیه روایات مستفیضة، بل فی بعض الموارد متواترة، و عدّ منها فی بحار الأنوار: 39/ 246- 310 (123 روایة) و هی غیض من فیض، کما أنّ أخبار الطینة و المیثاق کثیرة جدّا؛ منها ما جاء فی الباب الثالث: طینة المؤمن و خروجه من الکافر و بالعکس (67/ 77- 129)و غیرها.

فها هو- مثلا- ابن أبی الحدید فی شرحه علی النهج: 10/ 227 یقول: .. لو جرّد- علیّا علیه السلام- السیف کما جرّده فی آخر الأمر لقلنا بفسق کلّ من خالفه علی الإطلاق کائنا من کان، و لکنّه رضی بالبیعة أخیرا و دخل فی الطاعة!!.

فلو أثبتنا لم بایع .. و لم لم یجرّد السیف .. و کیف دخل فی الطاعة .. و ..

و .. لکان هو معنا.

و الخطیب البغدادیّ فی تاریخه: 6/ 344 و 9/ 229 یروی بإسناده عن رسول اللّه (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) أنّه قال: من قال فی دیننا برأیه فاقتلوه.

و لا ریب أنّهم قالوا، بل أبدعوا، بل فعلوا ما فعلوا .. و هذا ما نراه فی کتابنا الحاضر بإقرارهم و تصحیح أصحابهم ..

تسلیم المقدّمتین.

و بعد کلّ هن و هن ... فما تراه الیوم أو تقرأه .. ما هو إلّا شقشقة هدرت- علی حدّ تعبیر سیّد الأوصیاء سلام اللّه علیه- و نفثة مصدوع صدرت .. کان لها أن توضح أنّه من العار- و حقّ الجبّار- أن یشغل فراغ النبیّ الأکرم و الناموس الإلهی أناس هذا شأنهم علما و عملا، مع کلّ ما لهم من شطط و زیغ ..

أ من العدل أن یسلّط علی رقاب الناس و أعراضهم و ربقة المسلمین و أموالهم فضلا عن دینهم رجال هذا مبلغهم من العلم و ذاک سیرهم العملی؟!!.

أ من الإنصاف أن تفوّض النوامیس السماویّة و الأحکام الإلهیّة و طقوس الأمّة و آدابها الی ید خلائق هذه سیرتهم و تلک سریرتهم ..؟!.

آه .. وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ، سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ. وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَ هُمْ یَمْکُرُونَ، فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ .. و العاقبة لأهل التقوی و الیقین.

عن جابر، عن أبی جعفر علیه السّلام، قال: من لم یعرف سوء ما أتی إلینا من ظلمنا، و ذهاب حقّنا، و ما رکبنا (نکبنا) به، فهو شریک من أتی إلینا فیما ولینا به.

ثواب الأعمال: 200

و بحار الأنوار: 27/ 55 حدیث 11

ص: 47

ص: 48

ص: 2

بِحَارُالاَنوَار

الجَامِعَةُ لِدُرَرِ اَخبَارِ الاَئِمَّةِ الاَطهَارِ

تألیف

العَلَم العَلَّامَة الحُجَّة فَخر الامَّة المَولَی

الشَیخ مُحَمَّد بَاقِر المَجلِسی

«قدّس سرّه»

الجزء التاسع و العشرون

تحقیق

الشیخ عبدالزهراء العلوی

دارالرضا

بیروت-لبنان

ص: 3

ص: 4

الاعتصام بأهل البیت علیهم السلام

«وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا ..»

(1)

آل عمران: 99

ص: 5

ص: 6

و لمّا رأیت النّاس قد ذهبت بهم*** مذاهبهم فی أبحر الغیّ و الجهل

رکبت علی اسم اللّه فی سفن النّجا*** و هم أهل بیت المصطفی خاتم الرسل

و أمسکت حبل اللّه و هو ولاءهم*** کما قد أمرنا بالتمسّک بالحبل

أبو عبد اللّه الشافعی

رشفة الصادی: 25

ص: 7

ص: 8

الحب فی اللّه و البغض فی اللّه

عن حبیش بن المعتمر، قال: دخلت علی أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فقلت:

السّلام علیک یا أمیر المؤمنین و رحمة اللّه و برکاته، کیف أمسیت؟ قال: أمسیت محبّا لمحبّنا و مبغضا لمبغضنا، و أمسی محبّنا مغتبطا برحمة من اللّه کان ینتظرها و أمسی عدوّنا یؤسّس بنیانه علی شفا جرف هار، فکأنّ ذلک الشفا قد انهار به فی نار جهنّم، و کأنّ أبواب الرحمة قد فتحت لأهلها، فهنیئا لأهل الرحمة رحمتهم، و التعس لأهل النّار و النّار لهم.

یا حبیش! من سرّه أن یعلم أ محبّ لنا أم مبغض فلیمتحن قلبه، فإن کان یحبّ ولیّا لنا فلیس بمبغض لنا، و إن کان یبغض ولیّا لنا فلیس بمحبّ لنا. إنّ اللّه تعالی أخذ المیثاق لمحبّینا بمودّتنا و کتب فی الذکر اسم مبغضنا، نحن النجباء و أفراطنا أفراط الأنبیاء.

بحار الأنوار: 27/ 53- 54- حدیث (6) المجالس: 197

ص: 9

عن أبی محمّد العسکریّ، عن آبائه علیهم السّلام، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لبعض أصحابه ذات یوم: یا عبد اللّه! أحبب فی اللّه و أبغض فی اللّه، و وال فی اللّه، و عاد فی اللّه، فإنّه لا تنال ولایة اللّه إلّا بذلک، و لا یجد رجل طعم الایمان- و إن کثرت صلاته و صیامه- حتی یکون کذلک، و قد صارت مؤاخاة الناس یومکم هذا أکثرها فی الدنیا، علیها یتوادّون، و علیها یتباغضون، و ذلک لا یعنی عنهم من اللّه شیئا.

فقال له: و کیف لی أن أعلم أنّی قد والیت و عادیت فی اللّه عزّ و جلّ. و من ولیّ اللّه عزّ و جلّ حتّی أوالیه؟ و من عدوّه حتّی أعادیه؟. فأشار (له) رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الی علیّ علیه السلام فقال:

أ تری هذا؟. فقال: بلی. قال: ولیّ هذا ولیّ اللّه؛ فواله. و عدوّ هذا عدوّ اللّه؛ فعاده، قال: وال ولیّ هذا و لو أنّه قاتل ابیک و ولدک، و عاد عدوّ هذا و لو أنّه أبوک أو ولدک.

تفسیر العسکریّ (علیه السلام): 18

و معانی الأخبار: 113

و عیون أخبار الرضا (علیه السلام): 161

و علل الشرائع: 58

و بحار الأنوار: 27/ 54- 55 حدیث 8

ص: 10

مقدّمة المحقق

اشارة

بسم اللّه الرحمن الرحیم و له الحمد و به ثقتی

فی قیمة کتاب بحار الأنوار

الحمد للّه الذی هدانا لهذا و ما کنّا لنهتدی لو لا أن هدانا اللّه، فأخذ بنا الی المنهاج و الدلیل الواضح و السبیل الناجح، و وفّقنا للدین الحنیف و شریعة سیّد المرسلین صلوات اللّه علیه و علی أهل بیته الطیّبین الطاهرین، و اللعنة الدائمة الأبدیّة علی أعدائهم و ظالمیهم و غاصبی حقوقهم و منکری فضائلهم و مناقبهم و مناوئی شیعتهم من الأوّلین و الآخرین .. الی قیام یوم الدین ..

آمین یا ربّ العالمین.

أمّا بعد: ما عسانی أن أقول .. و ما ترانی أکتب .. و ما تخطّ یمینی .. عن بحر اللآلی، و منبع الأنوار (الجامع لدرر أخبار الأئمّة الأطهار) صلوات اللّه الملک العلّام علیهم، ذاک الذی کان- و لا زال- مرجعا للأعلام، و مصدرا للأنام، و مرغما للملاحدة اللئام، کما شاء له مؤلّفه القمقام قدّس اللّه روحه الطاهرة، و حشره و إیّانا مع الأئمّة الکرام، علیهم أفضل التحیّة و السلام.

نعم؛ لا یسعنی- و أنّی لی- أن أکتب عن کتاب أو کاتب- مع قصور الباع و قلّة البضاعة- عن من قلّ من حاذاه فضلا عمّن علاه، مع إجماع الکلّ

ص: 11

علی جلالته و فضله، و إطباقهم علی عظمته و علمه، و هو- بحق- آیة من آیات الرحمن فی فنون شتّی، و قمر فی السماء بین النجوم و الکواکب، إذ هو العلّامة الفهّامة، غوّاص بحار الأنوار ببیاناته، و مستخرج لآلی الأخبار بتتبّعاته، و جامع کنوز الآثار باستقصاءاته، الذی قلّ له قرین فی عصره- فضلا عن من کان قبله أو جاء بعده- إذ أفنی عمره فی ترویج الدین و إحیاء شریعة سیّد المرسلین صلوات اللّه علیه و علی آله الطیّبین، و دفع أباطیل المبطلین، و زیغ المنحرفین، و جهل الجاهلین، تصنیفا و تألیفا، و أمرا و نهیا، قامعا للمعتدین، و مزیّفا للمبدعین، و داحضا للمعاندین، و هادیا للضالّین، و مرشدا للغاوین، و رادّا للمخالفین من أهل الأهواء و البدع و الزیغ و الضلال.

و لنطوی عن ترجمته صفحا، فما فی «الفیض القدسی» لشیخنا النوریّ، و ما رصف فی أوّل المجلد الأول من موسوعته، و ما کتبه عنه کلّ من ترجم له و ألّف عنه- معاصرا کان أو متأخّرا عنه- یغنینا عن التطویل، و إن کان معتقدنا أنّ ما ذکروه فیه و عنه نزر یسیر، و أقلّ من القلیل.

*****

و بعد کلّ هذا نعود الی کتابنا؛ فقد کان و لا زال- بحق- مصدرا لکلّ من طلب بابا من أبواب علوم آل محمّد صلوات اللّه علیه و علیهم، و منبعا لکلّ من بحث عن الحقّ و الحقیقة، إذ قد استعان به کلّ من جاء بعده، فکان عیالا علیه، و ناهلا منه .. لا لکون أکثر منابع المصنّف طاب ثراه تعدّ من الکتب المعتمدة و الأصول المعتبرة- التی لم یتسنّ الی یومنا هذا الحصول علی بعضها- فحسب .. بل لما فیه من بیانات شافیة، و تبویب رائع، و إحاطة واسعة، و منهجیة ممتازة، و هو- من ثمّ- یشبع الموضوع- الی حدّ ما- تحقیقا و تدقیقا، و بیانا و توضیحا، مع کلّ ما فیه من برمجة و تنسیق فرید فی نوعه.

فکلّ من وعی و اطّلع یعرف أنّ (البحار) موسوعة حدیثیّة نادرة، و درّة

ص: 12

فاخرة للأمّة الإسلامیة فضلا عن الطائفة المحقّة الشیعیة؛ لما حواه من فنون شتّی، و علوم غزیرة، و فوائد نفیسة، و مطالب فریدة، و غوالی لا یستغنی عنها طالب، و تروی کلّ شارب ..

و نعم ما قال شیخنا الطهرانیّ فی الذریعة: 3/ 16: .. هو الجامع الذی لم یکتب قبله و لا بعده جامع مثله؛ لاشتماله- مع جمع الأخبار- علی تحقیقات دقیقة، و بیانات و شروح لها غالبا لا توجد فی غیره، و ذلک فضل اللّه یؤتیه من یشاء ...

الطبع السابق للبحار و المجلد الثامن منه و أبوابه

و لنرجع الی ما نبغیه من هذه الأسطر فنقول:

طبع البحار فی خمسة و عشرین مجلدا- کما قرّره مصنّفه رحمه اللّه له- و نحن نذکر تفصیل المجلد الثامن- الذی نحن بصدده- کما جاء فی أوّل المجلد الأول منه (28/ 1- 2) قال:

و هو مشتمل علی ما وقع من الجور و الظلم و البغی و العدوان علی أئمّة الدین و أهل بیت سیّد المرسلین بعد وفاته صلوات اللّه علیه و علیهم أجمعین، و توضیح کفر المنافقین و المرتدّین الغاصبین للخلافة من أهلها، و النازعین لها من مقرّها، و أعوانهم من الملحدین، و بیان کفر الناکثین و القاسطین و المارقین، الذین اقتدوا بمن کان قبلهم من الظالمین، و حاربوا أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه و علی أولاده الطاهرین، و أنکروا حقّه- مع وضوحه، علی العالمین- و ما جری فی تلک الغزوات و ما لحقها .. الی آخره.

و نترک سرد أبواب المجلد الثامن و نقتصر علی ما جاء فی ما نخرجه هنا، و هی:

الباب الخامس: باب احتجاج أمیر المؤمنین علیه السلام علی أبی بکر و غیره فی أمر البیعة.

ص: 13

الباب السادس: منازعة أمیر المؤمنین علیه السلام و العبّاس فی المیراث.

باب (1): نوادر الاحتجاج علی أبی بکر ..

باب: احتجاج سلمان و أبیّ بن کعب و غیرهما علی القوم.

باب: ما کتب أبو بکر الی جماعة یدعوهم الی البیعة، و فیه بعض أحوال ابی قحافة.

باب: إقرار أبی بکر بفضل أمیر المؤمنین علیه السلام و خلافته بعد الغصب.

باب: نزول الآیات فی أمر فدک و قصصه، و جوامع الاحتجاج فیه، و فیه قصّة خالد و عزمه علی قتل أمیر المؤمنین علیه السلام بأمر المنافقین.

باب: العلّة التی من أجلها ترک أمیر المؤمنین علیه السلام فدک.

باب: علّة قعوده علیه السلام عن قتال من تأخّر عنه من الأوّلین و قیامه الی قتال من بغی علیه من الناکثین و القاسطین و المارقین، و علّة إمهال اللّه من تقدّم علیه، و فیه علّة قیام من قام من سائر الأئمّة علیهم السلام و قعود من قعد منهم.

باب: العلّة التی من أجلها ترک الناس علیّا علیه السلام.

باب: شکایة أمیر المؤمنین علیه السلام عمّن تقدّمه من الغاصبین.

باب: آخر، فیما کتب علیه السلام الی أصحابه فی ذلک تصریحا أو تلویحا.

باب: احتجاج الحسین علیه السلام علی عمر و هو علی المنبر.

باب: فی ذکر ما کان من حیرة الناس بعد وفاة الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و غصب الخلافة و ظهور جهل الغاصبین و کفرهم و رجوعهم الی أمیر المؤمنین علیه السلام.

ص: 14

باب: ما أظهر عمر و أبو بکر من الندامة علی غصب الخلافة عند الموت.

باب: کفر الثلاثة و نفاقهم و فضائح أعمالهم و قبائح آثارهم و فضل التبرّی منهم و لعنهم.

باب: آخر، فیه ذکر أهل التابوت فی النار.

باب: تفصیل مطاعن أبی بکر، و الاحتجاج بها علی المخالفین بإیراد الأخبار من کتبهم.

باب: تفصیل مثالب عمر، و الاحتجاج بها علی المخالفین بإیراد الأخبار من کتبهم.

باب: نسب عمر و ولادته و وفاته و بعض نوادر أحواله، و ما جری بینه و بین أمیر المؤمنین علیه السلام.

باب: نادر.

باب: تفصیل مثالب عثمان و بدعه و الاحتجاج بها علی المخالفین بما رووه فی کتبهم و بعض أحواله.

باب: الشوری، و احتجاج أمیر المؤمنین علیه السلام علی القوم فی ذلک الیوم.

باب: احتجاج أمیر المؤمنین علیه السلام علی جماعة من المهاجرین و الأنصار .. الی آخره.

باب: ما جری بین أمیر المؤمنین علیه السلام و بین عثمان و ولاته و أعوانه و بعض أحواله.

باب: کیفیّة قتل عثمان و ما احتجّ علیه القوم فی ذلک.

باب: تبرّی أمیر المؤمنین علیه السلام من دم عثمان و عدم إنکاره أیضا .. الی آخره.

باب: ما ورد فی لعن بنی أمیّة و بنی العبّاس و کفرهم.

باب: ما ورد فی جمیع الغاصبین و المرتدّین مجملا.

ص: 15

و قد تعرّض لهذه الأبواب شیخنا الطهرانیّ فی الذریعة: 3/ 19- 20 أیضا.

و قال المصنّف طاب ثراه فی آخر کلامه السالف: .. مقتصرا فی جمیع ذلک علی نقل الأخبار و توضیحها، و الإیماء الی بعض الحجج من غیر تعرّض لبسط القول فیها و تنقیحها، و إیراد الشبه و تزییفها و تقبیحها، فإنّ ذلک ممّا یکبر به حجم الکتاب، و یورث إعراض الناس عنه و تعریضهم بالإطناب و الإسهاب ...

أقول: هذا هو الذی تعرّضنا له من المجلد الثامن من هذه الموسوعة العظیمة فی الفتن بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و سیرة الخلفاء، و ما وقع فی أیّامهم من الفتوح و غیرها، و کیفیة حرب الجمل و صفّین و النهروان، و شرح أحوال معاویة فی الشام و غاراته و معاملته مع أهل العراق، و ذکر أحوال بعض خواصّ أمیر المؤمنین علیه السلام و أصحابه، و شرح جملة من الأشعار المنسوبة إلیه، و شرح بعض کتبه فی اثنین و ستین بابا، و فی واحد و ستین ألف بیت- کما هو المصطلح عندهم- توجد له أکثر من نسخة خطیّة، منها؛ ما جاء فی مکتبة سبهسالار فی طهران- کما جاء فی فهرستها: 1/ 239 برقم 5319، نسخت سنة 1109 ه فی 243 ورقة، و عندنا منها مصوّرة، و غیرها. ثم إنّه طبع أوّلا فی تبریز سنة 1275 ه، ثمّ جدّد طبعه بعد ذلک فی طهران سنة 1303- 1315 ه، و أعید طبع المجلد الثامن علی الطبعة الأخیرة- بالأوفست- فی قم حدود سنة 1400 ه.

هذا و قد ترجم هذا المجلّد الی الفارسیة المولی محمّد نصیر بن المولی عبد اللّه بن المولی محمّد تقیّ المجلسی، و المولی عبد اللّه هو أخو العلّامة شیخنا المصنّف طاب ثراهما، و له ترجمة أخری باسم: مجاری الأنهار (فی ترجمة المجلد الثامن من البحار) للمولی محمّد مهدی بن محمّد شفیع الأسترآبادی المازندرانی المتوفّی سنة 1259 ه فرغ منها سنة 1247 ه، کما أنّ له ترجمة أخری لمترجم

ص: 16

مجهول توجد نسختها فی مکتبة السیّد الکلبایکانی کما ورد فی فهرس المکتبة:

2/ 30 برقم 499.

و قد اختصر البحار- و منه هذا المجلد- أکثر من مرة، منها ما قام به الشیخ حسن المیانجی- و ذکره شیخنا فی الذریعة: 4/ 423-، و آخر للمیرزا إبراهیم الخوئی- کما فی أعیان الشیعة: 7/ 30-، و ثالثة لمیرزا محمّد صادق الشیرازی، و غیرها.

کما و قد استدرک علیه جمع من أعلامنا رضوان اللّه علیهم؛ منهم المیرزا محمّد بن رجب علی الطهرانیّ العسکریّ، کتب أوّلا: مصابیح الأنوار فی فهرس أبواب البحار، ثمّ اشتغل باستدراک کل باب باب، و لا ننس سفینة البحار لشیخنا الشیخ عبّاس القمّیّ، و مستدرکاتها للشیخ علی النمازی رحمهما اللّه ..

و غیر ذلک.

و لسنا بصدد سرد أو جمع لکلّ ما هناک من تراجم و تعلیقات و حواش و مستدرکات أو نسخ خطیّة جاءت لهذه الموسوعة العظیمة و لمجلّدنا بالخصوص، و ما أوردناه غیض من فیض تعرّض لبعضه کلّ من کتب عن البحار، و جاء جملة منه فی مجلة مشکاة: 29، و غیرها.

و کان أن خصّص لهذا المجلد- فی طبعته الجدیدة- الأجزاء 28- 34، و لکن بعد طبع المجلد الثامن و العشرین منه ترک بقیة الأجزاء و شرع بطبع المجلد الخامس و الثلاثین، مهملین بقیة الأجزاء من هذا المجلد، و قد طبع أخیرا الأجزاء الثانی و الثلاثون و الثالث و الثلاثون و الرابع و الثلاثون بواسطة وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی فی إیران بتحقیق الحاجّ الشیخ محمّد باقر المحمودی، و لنا علیه عدّة ملاحظات و مؤاخذات، مع ما قام فیه من تصرّف أو حذف و تغییر و .. فما أجمل قول شیخنا الطهرانیّ فی ذریعته: 25/ 356- 357- عند حدیثه فی استدراکاته علی طبع دورة البحار علی الحروف فی 110 مجلد-، قال: بعد إسقاط بعض أقسامه تحت ضغط التیّار المتسنّن الداعی الی

ص: 17

الاتّحاد من جهة واحدة!!:

ففی الوقت الذی ألّفت فیه مئات المصنّفات و المقالات- جاوزت الثمانمائة فی العصر الحاضر- ضدّ الشیعة، و ما من تهمة و فریّة إلّا و ألصقوها بهم، و ما من أکذوبة إلّا و قذفوهم بها، و ها هی تتری علیها اللکمات و الصفعات من کلّ جانب، و نسبت إلیهم عشرات الاتّهامات و الافتراءات، نجدها قد حکم علیها أن لا تقول کلمتها و لا تنبس ببنت شفة!.

نعم؛ لقد تکالبت أید مریضة طورا، و بسیطة أخری، و مجرمة ثالثة ..

مع ما کان للسلطة الحاکمة آنذاک من دور قذر، و جور مستمرّ، و محاباة للظالمین و .. أن حرمت هذه المجلّدات من أن تری النور، و تظهر الی الساحة .. إذ تجد دورة البحار- بأجزائها المائة و عشرة و یا للأسف- مبتزّة عنها واسطة العقد، مسلوب من صدفها درّها و جوهرها.

دواعی نشری لهذه الفصول

ثمّ إنّه من دواعی نشری لهذه الفصول- و هی کثیرة جدّا- ما أعتقده و أدین ربّی به من أنّه سبحانه و تعالی لا یقبل من عباده صرف الإقرار بتوحیده إلّا بعد نفی کلّ إله و صنم یعبد من دونه، و بذا جاءت کلمة التوحید (لا إله إلّا اللّه) بل قدّم النفی علی الإثبات، کما أنّه- عزّ اسمه- لم یقبل صرف الإقرار بنبوّة نبیّنا الخاتم محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إلّا بعد نفی کلّ مدّعی النبوّة کمسیلمة و سجاح و الأسود العنسی و أشباههم، فکذا لا تقبل الإمامة الخاصّة لسیّدنا و مولانا أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام إلّا بعد النفی و الجحد و البراءة من کلّ من نصب نفسه للأمّة دونه.

و بعبارة أخری؛ إنّ التوحید مرکّب من جزءین؛ إیجابیّ و سلبی، یجمعهما کلمة التوحید، فمن ادّعی الربوبیّة أو عبد غیره سبحانه استوجب البراءة منه، و کذلک النبوّة لا تتمّ إلّا بالقول بأنّ محمّدا صلّی اللّه علیه و آله هو الرسول، و من

ص: 18

ادّعاها غیره استوجب البراءة منه، فکذا القول بالإمامة فإنّها لا تتمّ إلّا بالقول بأنّ أمیر المؤمنین علیه السلام هو الإمام حقّا و البراءة ممّن ادّعاها نظیر من ادّعی الألوهیّة و الرسالة کاذبا، و بذا یتمّ الإیمان.

و کما أنّ ربّنا هو مرسل رسولنا؛ فهو الذی عیّن له وصیّا و خلیفة، و من لم یقلّ بذلک فقد خالفنا فی أصول دیننا فضلا عن أصول مذهبنا.

قول بعض الشیعة لبعض الناصبة فی محاورته له فی فضل آل محمّد علیهم السلام

و یحلو لی أن أورد نتفا ممّا جاء فی کتب السابقین مثل ما ذکره السیّد المرتضی علم الهدی فی کتابه «الفصول المختارة»: 1/ 21 عن قول بعض الشیعة لبعض الناصبة- فی محاورته له فی فضل آل محمّد علیهم السلام-: ..

أ رأیت لو بعث اللّه نبیّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أین تری کان یحطّ رحله و ثقله؟، فقال له الناصب: کان یحطّه فی أهله و ولده. فقال له الشیعیّ: فإنّی قد حططت هوای حیث یحطّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم رحله و ثقله ..

و جاء فیه أیضا (1/ 7- 9)- و کم له من نظیر- و إلیک نصّ کلامه فی أکثر من محاورة له طاب رمسه، قال:

و من کلام الشیخ أدام اللّه عزّه فی إبطال إمامة أبی بکر من جهة الإجماع:

سأله المعروف ب: الکتبی، فقال له: ما الدلیل علی فساد إمامة أبی بکر؟، فقال له: الأدلّة علی ذلک کثیرة، و أنا أذکر لک منها دلیلا یقرب الی فهمک، و هو أنّ الأمّة مجمعة علی أنّ الامام لا یحتاج الی إمام، و قد أجمعت الأمّة علی أنّ أبا بکر قال علی المنبر: (و لیتکم و لست بخیرکم فإن استقمت فاتّبعونی و إن اعوججت فقوّمونی)، فاعترف بحاجته الی رعیّته، و فقره إلیهم فی تدبیره. و لا خلاف بین ذوی العقول أنّ من احتاج الی رعیّته فهو الی الامام أحوج، و إذا ثبت حاجة أبی بکر الی الإمام بطلت إمامته بالإجماع المنعقد علی أنّ الإمام لا یحتاج الی

ص: 19

إمام، فلم یدر الکتبی بم یعترض، و کان بالحضرة رجل من المعتزلة یعرف ب:

عرزالة، فقال: ما أنکرت علی من قال لک إنّ الأمّة أیضا مجمعة علی أنّ القاضی لا یحتاج الی قاض، و الأمیر لا یحتاج الی أمیر، فیجب علی هذا الأصل أن توجب عصمة الأمراء و القضاة أو یخرج عن الإجماع.

فقال له الشیخ أدام اللّه عزّه: إنّ سکوت الأول أحسن من کلامک هذا، و ما کنت أظنّ أنّه یذهب علیک الخطأ فی هذا الفصل، أو تحمل نفسک علیه مع العلم بوهنه؛ و ذلک أنّه لا إجماع فیما ذکرت، بل الإجماع فی ضدّه، لأنّ الأمّة متّفقة علی أنّ القاضی- الذی هو دون الإمام- یحتاج الی قاض هو الإمام، و الأمیر من قبل الإمام یحتاج الی أمیر هو الإمام، و ذلک مسقط ما تعلّقت به، اللّهم إلّا أن تکون أشرت بالأمیر و القاضی الی نفس الإمام فهو کما وصفت غیر محتاج الی قاض یتقدّمه أو أمیر علیه، و إنّما استغنی عن ذلک لعصمته و کماله، فأین موضع إلزامک عافاک اللّه؟! فلم یأت بشی ء.

و من کلام الشیخ أدام اللّه عزّه- أیضا-: سأل رجل من المعتزلة یعرف ب: أبی عمرو الشطوی، فقال له: أ لیس قد أجمعت الأمّة علی أنّ أبا بکر و عمر کان ظاهرهما الإسلام؟.

فقال له الشیخ: نعم؛ قد أجمعوا علی أنّهما قد کانا علی ظاهر الإسلام زمانا، فأمّا أن یکونوا مجمعین علی أنّهما کانا فی سائر أحوالهما علی ظاهر الإسلام، فلیس فی هذا إجماع، للاتّفاق علی أنّهما کانا علی الشرک، و لوجود طائفة کثیرة العدد تقول: إنّهما کانا بعد إظهارهما الإسلام علی ظاهر کفر بجحد النصّ. و إنّه کان یظهر منهما النفاق فی حیاة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فقال الشطوی (الشوطی) : قد بطل ما أردت أن أورده علی هذا السؤال بما أوردت، و کنت أظنّ أنّک (لا) تطلق القول علی ما سألتک.

فقال له الشیخ أدام اللّه عزّه: قد سمعت ما عندی؛ و قد علمت ما الذی أردت، فلم أمکنک منه، و لکنّی أنا أضطرّک الی الوقوع فیما ظننت أنّک

ص: 20

توقع خصمک فیه، أ لیس الأمّة مجمعة علی أنّه من اعترف بالشکّ فی دین اللّه عزّ و جلّ و الریب فی نبوّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فقد اعترف بالکفر و أقرّ به علی نفسه؟. فقال: بلی.

فقال له الشیخ أدام اللّه عزّه: فإنّ الأمّة مجمعة (مجتمعة) لا خلاف بینها علی أنّ عمر بن الخطّاب قال: ما شککت منذ یوم أسلمت إلّا یوم قاضی فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أهل مکّة، فإنّی جئت إلیه فقلت له: یا رسول اللّه! أ لست بنبیّ؟! فقال: بلی، فقلت: ألسنا بالمؤمنین؟! قال: بلی، فقلت (له) : فعلی م تعطی هذه الدنیّة من نفسک؟! فقال: إنّها لیست بدنیّة، و لکنّها خیر لک، فقلت له: أ لیس قد وعدتنا أن ندخل مکّة؟! قال: بلی، قلت: فما بالنا لا ندخلها؟!، قال: أو وعدتک أن تدخلها العام؟!، قلت: لا، قال:

فسندخلها إن شاء اللّه تعالی، فاعترف بشکّه فی دین اللّه و نبوّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم .. و ذکر مواضع شکوکه و بیّن عن جهاتها، و إذا کان الأمر علی ما وصفناه فقد حصل الإجماع علی کفره بعد إظهار الإیمان، و اعترافه بموجب ذلک علی نفسه، ثمّ ادّعی خصومنا من الناصبة أنّه تیقّن بعد الشکّ و رجع الی الإیمان بعد الکفر، فأطرحنا قولهم لعدم البرهان (منهم) علیه و اعتمدنا علی الإجماع فیما ذکرناه، فلم یأت بشی ء أکثر من أن قال: ما کنت أظنّ أحدا یدّعی الإجماع علی کفر عمر بن الخطّاب حتّی الآن.

و أورده العلّامة المجلسی فی بحار الأنوار: 10/ 413- 414.

قضیّة الوحدة بین المسلمین مسألة عقلیّة

ثمّ إنّ قضیّة الوحدة بین المسلمین ما هی إلّا مسألة عقلیّة قبل أن تکون نصیّة، و فریضة شرعیّة قبل أن تکون مسئولیّة اجتماعیّة، و هی- علی کلّ حال- لا یمکن التعامی و التغاضی عنها أو غضّ الطرف عنها بعد قوله سبحانه و تعالی: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا (آل عمران: 99) بذا أمر

ص: 21

سبحانه- علی أن یکون حبل اللّه هو علیّ علیه السلام و ولده کما صرّحت به نصوص العامّة فضلا عن الخاصّة، و قد سلفت فی دیباجة الکتاب.

و توعّد عزّ اسمه علی التهاون بالوحدة و تضییعها بالعذاب العظیم، فقال تعالی: وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (آل عمران: 105).

فالوحدة بین المسلمین یجب أن تفهم علی أنّها قضیّة رسالیّة أساسیّة لا سیاسیّة وقتیة، و هی ذات أبعاد متشعّبة فرّط بها قوم و أفرط آخرون، مع کلّ ما لها من الأهمیّة، و فی لزوم حمایتها و الحرص علیها، إلّا أنّه- و یا للأسف- قد خلط بین الوحدة السیاسیة و الدینیّة، حتی جرأ البعض- ممّن لا بصیرة له- فقال بوحدة الأدیان بعد أن فرغ من وحدة المذاهب!!.

فلیست الوحدة هی کون الباطل حقّا و لا الحقّ باطلا «فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلالُ» و «جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ»، بل المنهج التحقیقی و الموضوعیّة العلمیّة تستدعی الباحث عن الحقیقة أن یفحص و یبحث ... ثم یستنتج من رسالة السماء ما هو واجبه و ما تملیه علیه فریضته، لا أنّه تحت شعار حفظ الوحدة یهمل کلّ الفروع و الأصول التی یلقاها خلال بحثه و تفتیشه، بل ینسی- و یا للعار- الحقیقة و الحقّ، بل یلتزم الضلالة و الباطل متذرّعا بهذه اللفظة ..

و هذا ما وجدناه عند بعض ممّن شارکنا باسم المذهب.

إذ البحث العلمی یتوخّی دوما الحقائق المجرّدة عن أیّة مواقف مسبقة، أو التزامات نسبیّة، أو شعائر و عادات موروثة، أو أیّة اعتبارات تصرفه عن مسیره العلمی.

فهل- یا تری- تجنّب الفرقة و الخلاف و التمسّک بالوحدة و الوفاق یلزم منه توافق الجمیع حتّی فیما اختلفوا فیه؟!.

و هل معنی الوحدة هی حفظ جمیع الخلافات و أسبابها و دواعیها و جذورها الی الأبد ..؟!.

ص: 22

و هل معنی الوحدة هو مجرّد مجاملات و تملّق و تزلّف بعضنا لبعض ..؟!.

و هل هذا إلّا تجدید للنزاعات الطائفیّة و تعمیق الفرقة و تصحیح الخلاف، و فوق ذلک قتل بعضنا البعض بحجّة العمل بما سار علیه رجال السلف ..؟!.

و هل هذا إلّا إبقاء للخلافات و حفظا لجذوره حیّة طریّة فینا ما حیینا، کما هو واقعنا الیوم؟!.

و لبّ المقال؛ إنّه متی کان التمسّک بأسباب الشقاق و الخلاف هو الجامع المحقّق لدواعی الانسجام و الوحدة ..؟!.

و حرام علینا استغلال شعار «الوحدة الإسلامیة» لقتل روح التفکیر الحرّ و البحث العلمی و التصدّی للمسئولیّة الشرعیّة، و تحجیر عقولنا، و إماتة الحقائق متذرّعین بهذه الذریعة لقتل الموقف القائم عن بصیرة و وعی!.

و مسعانا و عقیدتنا و مسئولیّتنا- لو کنّا مسلمین- تتلخّص فی حفظ الدین الحنیف کما أرادته السماء لنا، و قام الدلیل بالالتزام بالموقف الحقّ الثابت الذی لا غبار علیه، و حمایته بالغالی و الرخیص، و طرح جمیع الأفکار علی طاولة التشریح و الدقّة فی الدلیل، سواء وافق میول الأشخاص و أهواءهم أم خالفها.

و لیس معنی هذا- و العیاذ باللّه- هو الإفراط- تحت هذه الذریعة- لتعمیق الخلافات المذهبیّة، و تغذیة الروح الطائفیّة البغیضة. فلو أخذنا بنظر الاعتبار وحدة العقیدة و المبدأ، و اتّحاد مصادر التشریع، و الاتّفاق علی جملة من فروع الدین، و فوق هذا وحدة المصیر و الهدف، و العدوّ المشترک و .. لأمکن بها إزاحة الکثیر من العقبات التی تحول دون تفاهمنا، و بذا یحفظ المسلم حقوق أخیه المسلم بما بیّنه الشارع المقدّس فی مئات النصوص .. من حرمة دمه و ماله و عرضه .. هذا عدا ما هناک من أحکام أخلاقیّة و آداب إسلامیّة فرضها علیه؛ کحرمة سبّه- و کونه فسوقا-، و قتاله- و کونه کفرا-، و غشّه- و عدّه حراما-، و الغدر به- و صیرورته غیلة-، و .. هذا مع ما أمر به الشارع من الوفاء بوعده،

ص: 23

و إفشاء السلام علیه، و عیادة مریضه، و تشییع جنازته، و إکرامه و احترامه و ..

بل هما کأعضاء الجسد الواحد یشدّ بعضه بعضا .. و یحبّ له ما یحبّ لنفسه و یکره له ما یکره لها ..

*****

بعض العناوین العامّة فی أبواب متفرّقة حول هذا الموضوع

ثمّ إنّه یلزمنا أن نطلّ علی هذه الموسوعة من خلال عرض أبواب متفرّقة تمتّ بشدّة بموضوع بحثنا هذا، غایته أنّ هذه الأجزاء عدّت بعض الروایات و حاولنا استدراک الباقی فی خاتمة الکتاب ممّا جاء فی أبواب متفرّقة عن القوم، و هنا ندرج بعض العناوین العامّة فی أبواب متفرّقة حول هذا الموضوع.

فمثلا؛ باب: من یجوز أخذ العلم منه و من لا یجوز، و ذمّ التقلید و النهی عن متابعة غیر المعصوم فی کلّ ما یقول، و وجوب التمسّک بعروة اتّباعهم علیهم السلام و جواز الرجوع الی رواة الأخبار و الفقهاء الصالحین .. (2/ 81- 105 باب 14).

باب: تأویل المؤمنین و الإیمان و المسلمین و الإسلام بهم و بولایتهم علیهم السلام، و الکفّار و المشرکین و الکفر و الشرک و الجبت و الطاغوت و اللّات و العزّی و الأصنام بأعدائهم و مخالفیهم (23/ 354- 393 باب 20).

باب: أنّهم (علیهم السلام) الأبرار و المتّقون و السابقون و المقرّبون و شیعتهم أصحاب الیمین، و أعداؤهم الفجّار و الأشرار و أصحاب الشمال (24/ 1- 9 باب 23).

باب: أنّهم (علیهم السلام) السبیل و الصراط، و هم و شیعتهم المستقیمون علیها (24/ 9- 25 باب 24، و باب 25 من أنّ الاستقامة إنّما هی علی الولایة).

باب: أنّ ولایتهم الصدق، و أنّهم الصادقون و الصدّیقون و الشهداء و الصالحون (24/ 30- 40 باب 26).

ص: 24

باب: أنّ الحسنة و الحسنی الولایة، و السیّئة عداوتهم (علیهم السلام) (24/ 41- 48 باب 28).

باب: أنّهم (علیهم السلام) النجوم و العلامات، و فیه بعض غرائب التأویل فیهم صلوات اللّه علیهم، و فی أعدائهم (24/ 67- 82 باب 30).

باب: أنّهم (علیهم السلام) الشجرة الطیّبة فی القرآن، و أعداؤهم الشجرة الخبیثة (24/ 136- 143 باب 44).

باب: أنّهم (علیهم السلام) و ولایتهم. العدل و المعروف و الإحسان و القسط و المیزان، و ترک ولایتهم و أعداؤهم: الکفر و الفسوق و العصیان و الفحشاء و المنکر و البغی (24/ 187- 191 باب 52).

باب: أنّهم (علیهم السلام) الصلاة و الزکاة و الحجّ و الصیام و سائر الطاعات، و أعداؤهم الفواحش و المعاصی فی بطن القرآن (24/ 286- 304 باب 66، بل ننصح بمراجعة جمیع المجلد 24 و 27 من البحار).

باب: عقاب من ادّعی الإمامة بغیر حقّ، أو رفع رآیة جور، أو أطاع إماما جائرا (25/ 110- 115 باب 3).

باب: أنّ حبّهم (علیهم السلام) علامة طیب الولادة و بغضهم علامة خبث الولادة (27/ 145- 156 باب 5).

باب: ما یجب من حفظ حرمة النبیّ (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) فیهم و عقاب من قاتلهم أو ظلمهم أو خذلهم و لم ینصرهم (27/ 202- 207 باب 8).

باب: ذمّ مبغضهم، و أنّه کافر حلال الدم، و ثواب اللعن علی أعدائهم (27/ 218- 239 باب 10).

باب: عقاب من قتل نبیّا أو إماما، و أنّه لا یقتلهم إلّا ولد زنا (27/ 239- 241 باب 11).

باب: احتجاج الشیخ السدید المفید (رحمه اللّه) علی عمر فی الرؤیا.

ص: 25

(27/ 327- 331 باب 1).

باب: افتراق الأمّة بعد النبیّ (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) علی ثلاث و سبعین فرقة، و أنّه یجری فیهم ما جری فی غیرهم من الأمم و ارتدادهم عن الدین (28/ 2- 36 باب 1).

و له نظائر فی أبواب مختلفة فی الاتّباع حذو القذة بالقذة کما فی بحار الأنوار: 13/ 180.

باب: قوله تعالی: مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرِینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ .. (المائدة: 54) (36/ 32- 34 باب 30).

باب: کفر المخالفین و النصّاب و ما یناسب ذلک (72/ 131- 156 باب 101).

باب: مدح الذریّة الطیّبة و ثواب صلتهم (96/ 217- 236 باب 27).

هذا عموما؛ و ما جاء فی خصوص أمیر المؤمنین علیه السلام و الزهراء البتول سلام اللّه علیها فندرج بعضها:

باب: أنّه (علیه السلام) المؤمن و الإیمان و الدین و الإسلام و السنّة و السلام و خیر البریّة فی القرآن، و أعداؤه الکفر و الفسوق و العصیان (35/ 336- 353 باب 13).

باب: أنّه (علیه السلام) الصادق و المصدّق و الصدّیق فی القرآن ...(35/ 407- آخر المجلد باب 21).

باب: کفر من آذاه (علیه السلام) أو حسده أو عانده و عقابهم (39/ 330- 334 باب 89).

باب: قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (36/ 76- و ما بعدها باب 28)، و غیرها من الآیات الواردة فی حقّه (علیه السلام) فی المجلد

ص: 26

السادس و الثلاثین منه.

باب: طینة المؤمن و خروجه من الکافر و بالعکس (67/ 77- 129 باب 3).

باب: ما وقع علی الزهراء البتول سلام اللّه علیها من الظلم، و بکائها و حزنها و شکایتها فی مرضها الی شهادتها و غسلها و دفنها، و بیان العلّة فی إخفاء دفنها صلوات اللّه علیها، و لعنة اللّه علی من ظلمها (43/ 155- 218 باب 7)

*****

جملة من الروایات و کلمات بعض علمائنا فی باب البراءة

اشارة

و إلیک مسرد لجملة من الروایات (1)و کلمات بعض علمائنا الأعلام قدّس سرّهم فی باب البراءة، ننقلها غالبا عن هذا الکتاب خاصّة لأنّه موضوع البحث هربا من الإطالة و الإسهاب:

الروایات

فمما أوحی الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لیلة الإسراء: .. یا محمّد! لو أنّ عبدا عبدنی حتّی ینقطع و یصیر کالشنّ البالی ثمّ أتانی جاحدا لولایتهم ما أسکنته جنّتی و لا أظللته تحت عرشی.

(بحار الأنوار: 8/ 357 نقلا عن المحاسن: 34)

و عن أبی عبد اللّه علیه السلام، عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: إنّ أوثق عری الإیمان الحبّ فی اللّه و البغض فی اللّه، و توالی ولیّ اللّه و تعادی عدوّ اللّه.

(بحار الأنوار: 27/ 56 و 57 حدیث 13، عن المحاسن: 165)

و هی کثیرة جدّا لا نغالی لو قلنا بتواترها معنی، و قطعیّة صدورها و نصیّة

ص: 27

دلالتها.

و جاء فی الخصال: (150 حجری، 2/ 153- 154)، بإسناده عن الأعمش، عن جعفر بن محمّد علیهما السلام قال: ... و حبّ أولیاء اللّه واجب، و الولایة لهم واجبة، و البراءة من أعدائهم واجبة، و من الذین ظلموا آل محمّد صلّی اللّه علیهم و هتکوا حجابهم، و أخذوا من فاطمة علیها السلام فدکا و منعوها میراثها و غصبوها و زوجها حقوقهما، و همّوا بإحراق بیتها، و أسّسوا الظلم، و غیّروا سنّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و البراءة من الناکثین و القاسطین و المارقین واجبة، و البراءة من الأنصاب و الأزلام أئمّة الضلال، و قادة الجور کلّهم- أوّلهم و آخرهم- واجبة، و البراءة من أشقی الأوّلین و الآخرین شقیق عاقر ناقة ثمود و قاتل أمیر المؤمنین علیه السلام واجبة، و البراءة من جمیع قتلة أهل البیت علیهم السلام واجبة ..

(و أورده فی بحار الأنوار: 10/ 226- 227 حدیث 1 و 27/ 52 حدیث 3)

و قریب منه ما جاء عن الإمام الرضا علیه السلام (کما أورده

فی عیون أخبار الرضا (علیه السلام): 268 (2/ 121- 127) باب 35 حدیث 1)، بإسناده عن الفضل بن شاذان، قال: سأل المأمون علیّ بن موسی الرضا علیه السلام أن یکتب له محض الإسلام علی الإیجاز و الاختصار، فکتب علیه السلام: ..

و الولایة لأمیر المؤمنین و الذین مضوا علی منهاج نبیّهم و لم یغیّروا و لم یبدّلوا مثل ... و الولایة لأتباعهم و أشیاعهم و المهتدین بهداهم، السالکین منهاجهم رضوان اللّه علیهم و رحمة ... الی آخره.

(و أورده فی بحار الأنوار: 10/ 358- 359 حدیث 1)

کلمات العلماء فی التبری

و جاء فی اعتقادات الشیخ الصدوق: 112، قال: قال الصادق علیه السلام: من شکّ فی کفر أعدائنا و الظالمین لنا فهو کافر.

(و انظر: بحار الأنوار: 27/ 62)

قال الصفوانی: (کما فی مستطرفات السرائر: 488- حجری السرائر-

ص: 28

(تحقیق مدرسة الامام المهدیّ (علیه السلام): 149) و حکاه فی بحار الأنوار: 27/ 58- 59 حدیث 19):

و اعلم- یا بنی- إنّه لا تتمّ الولایة و لا تخلص المحبّة، و لا تثبت المودّة لآل محمّد صلوات اللّه علیهم إلّا بالبراءة من عدوّهم؛ قریبا کان منک أو بعیدا، فلا تأخذک به رأفة، فإنّ اللّه عزّ و جلّ یقول: لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ (المجادلة:

22).

و للشیخ الصدوق محمّد بن بابویه رحمه اللّه (المتوفّی سنة 385 ه) مجلس واحد أملی فیه مجمل عقائد الشیعة الإمامیّة (و جاء فی کتابه المجالس: 379) و قال فیه: ... و إنّ الدعائم التی بنی الإسلام علیها خمس: الصلاة، و الزکاة، و الصوم، و الحجّ، و ولایة النبیّ و الأئمّة بعده صلوات اللّه علیهم ... و الإقرار بأنّهم أولو الأمر الذین أمر اللّه عزّ و جلّ بطاعتهم، فقال: أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ و أنّ طاعتهم طاعة اللّه، و معصیتهم معصیة اللّه، و ولیّهم ولیّ اللّه، و عدوّهم عدوّ اللّه عزّ و جلّ .. الی آخر کلامه أعلی اللّه مقامه.

و قال العلّامة المجلسی فی بحاره: 10/ 393- 405- بعد سرده المجلس بکامله-: و إنّما أوردناها- أی عقائده- لکونه من عظماء القدماء التابعین لآثار الأئمّة النجباء الذین لا یتّبعون الآراء و الأهواء، و لذا ینزل أکثر أصحابنا کلامه و کلام أبیه رضی اللّه عنهما منزلة النصّ المنقول و الخبر المأثور ..

و إلیک کلام هذا العظیم فی اعتقاداته: 111- 114 (و نقله العلّامة المجلسی فی بحاره: 27/ 60- 63 حدیث 21 و 8/ 365- 366 مجملا) نقلناه بطوله لما فیه من فوائد، قال طاب ثراه:

اعتقادنا فی الظالمین أنّهم ملعونون و البراءة منهم واجبة، قال اللّه عزّ و جلّ: وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أُولئِکَ یُعْرَضُونَ عَلی رَبِّهِمْ وَ یَقُولُ

ص: 29

الْأَشْهادُ هؤُلاءِ الَّذِینَ کَذَبُوا عَلی رَبِّهِمْ أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ* الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ (هود:

«17»

19).

و قال ابن عبّاس فی تفسیر هذه الآیة: إنّ سبیل اللّه عزّ و جلّ فی هذا الموضع هو علیّ بن أبی طالب علیه السلام.

و الأئمّة فی کتاب اللّه عزّ و جلّ إمامان: إمام هدی و إمام ضلالة، قال اللّه جلّ ثناؤه: وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا (السجدة: 24)، و قال اللّه عزّ و جلّ فی أئمّة الضلالة: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ* وَ أَتْبَعْناهُمْ فِی هذِهِ الدُّنْیا لَعْنَةً وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ هُمْ مِنَ الْمَقْبُوحِینَ (القصص: 41- 42).

و لمّا نزلت هذه الآیة: وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً (الأنفال: 25) قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: من ظلم علیّا مقعدی هذا بعد وفاتی فکأنّما جحد نبوّتی و نبوّة الأنبیاء من قبلی، و من تولّی ظالما فهو ظالم، قال اللّه عزّ و جلّ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَکُمْ وَ إِخْوانَکُمْ أَوْلِیاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَی الْإِیمانِ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ (التوبة: 23). و قال اللّه عزّ و جلّ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ (الممتحنة: 13). و قال عزّ و جلّ: لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ (المجادلة: 22). و قال عزّ و جلّ: وَ لا تَرْکَنُوا إِلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ (هود: 113) و الظلم هو وضع الشی ء فی غیر موضعه.

فمن ادّعی الإمامة و لیس بإمام فهو الظالم الملعون، و من وضع الإمامة فی غیر أهلها فهو ظالم ملعون، و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: من جحد علیّا إمامته من بعدی فإنّما جحد نبوّتی و من جحد نبوّتی فقد جحد اللّه ربوبیّته.

ص: 30

و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لعلیّ: یا علیّ! أنت المظلوم بعدی، من ظلمک فقد ظلمنی، و من أنصفک فقد أنصفنی، و من جحدک فقد جحدنی، و من والاک فقد والانی، و من عاداک فقد عادانی، و من أطاعک فقد أطاعنی، و من عصاک فقد عصانی.

و اعتقادنا فیمن جحد إمامة أمیر المؤمنین و الأئمّة من بعده علیهم السلام بمنزلة من جحد نبوّة الأنبیاء علیهم السلام.

و اعتقادنا فیمن أقرّ بأمیر المؤمنین و أنکر واحدا من بعده من الأئمّة علیهم السلام أنّه بمنزلة من آمن بجمیع الأنبیاء ثمّ أنکر بنبوّة محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

و قال الصادق علیه السلام: المنکر لآخرنا کالمنکر لأوّلنا.

و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: الأئمّة من بعدی اثنا عشر، أوّلهم أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام و آخرهم القائم؛ طاعتهم طاعتی و معصیتهم معصیتی، من أنکر واحد منهم فقد أنکرنی.

و قال الصادق علیه السلام: من شکّ فی کفر أعدائنا و الظالمین لنا فهو کافر.

و قال أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام: ما زلت مظلوما منذ ولدتنی أمّی حتّی أنّ عقیلا کان یصیبه رمد فقال: لا تذرونی حتّی تذروا علیّا، فیذرونی و ما بی رمد.

و اعتقادنا فیمن قاتل علیّا علیه السلام

کقول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: من قاتل علیّا فقد قاتلنی، و قوله: من حارب علیّا فقد حاربنی و من حاربنی فقد حارب اللّه عزّ و جلّ.

و قوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لعلیّ و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام: أنا حرب لمن حاربهم و سلم لمن سالمهم.

و أمّا فاطمة صلوات اللّه علیها؛ فاعتقادنا أنّها سیّدة نساء العالمین من

ص: 31

الأوّلین و الآخرین، و أنّ اللّه عزّ و جلّ یغضب لغضبها و یرضی لرضاها، و أنّها خرجت من الدنیا ساخطة علی ظالمها و غاصبها و مانعی إرثها.

و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: فاطمة بضعة منّی، من آذاها فقد آذانی، و من غاظها فقد غاظنی، و من سرّها فقد سرّنی.

و قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: فاطمة بضعة منّی، و هی روحی التی بین جنبیّ، یسوؤنی ما ساءها و یسرّنی ما سرّها.

و اعتقادنا فی البراءة أنّها واجبة من الأوثان الأربعة، و الإناث الأربع، و من جمیع أشیاعهم و أتباعهم، و أنّهم شرّ خلق اللّه عزّ و جلّ، و لا یتمّ الإقرار باللّه و برسوله و بالأئمّة علیهم السلام إلّا بالبراءة من أعدائهم.

و قال شیخنا المفید قدّس اللّه سرّه فی کتاب المسائل (کما أورده العلّامة المجلسی فی بحاره: 8/ 366 و 23/ 390): اتّفقت الإمامیّة علی أنّ من أنکر إمامة أحد من الأئمّة و جحد ما أوجبه اللّه تعالی له من فرض الطاعة فهو کافر ضالّ مستحقّ للخلود فی النار.

و قال فی موضع آخر منه: اتّفقت الإمامیّة علی أنّ أصحاب البدع کلّهم کفّار و أنّ علی الإمام أن یستتیبهم عند التمکّن بعد الدعوة لهم و إقامة البیّنة علیهم، فإن تابوا من بدعهم و صاروا الی الصواب و إلّا قتلهم لردّتهم عن الإیمان، و أنّ من مات منهم علی ذلک فهو من أهل النار.

و للسیّد المرتضی علم الهدی فی کتابه الانتصار: 231- 233 بحث جامع فی المقام جاء فیه: .. و الذی یدلّ علی صحّة ما ذهبنا إلیه إجماع الطائفة، و أیضا فإنّ الإمام عندنا یجب معرفته و تلزم طاعته کوجوب المعرفة بالنبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و لزوم طاعته کالمعرفة باللّه تعالی، و کما أنّ جحد تلک المعارف و التشکیک فیها کفر، و کذلک هذه المعارف ... الی آخر کلامه علا مقامه.

و لعلّ شیخنا المعظّم الشهید المحقّق الکرکی (المتوفّی سنة 940 ه) فی

ص: 32

کتابه (نفحات اللاهوت فی لعن الجبت و الطاغوت) قد أدّی المطلب حقّه، و أنجز وعده، و قد طبع کرارا.

قال العلّامة المجلسی فی رسالته فی الاعتقادات و السیر و السلوک- المطبوعة سنة 1321 ه ذیل کتاب التوحید: 493: و أمّا إنکار ما علم ضرورة من مذهب الإمامیّة فهو یلحق فاعله بالمخالفین و یخرجه عن التدیّن بدین الأئمّة الطاهرین صلوات اللّه علیهم أجمعین؛ کإمامة الأئمّة الاثنی عشر علیهم السلام و فضلهم و علمهم و وجوب طاعتهم و فضل زیارتهم .. الی أن قال: و أمّا مودّتهم و تعظیمهم فی الجملة فمن ضروریات دین الإسلام و منکره کافر ..

و قال فی بحاره: 72/ 108- 109: اعلم أنّه کما یطلق المؤمن و المسلم علی معان- کما عرفت- فکذلک یطلق المنافق علی معان؛ منها: أن یظهر الإسلام و یبطن الکفر، و هو المعنی المشهور، و منها: الریاء، و منها: أن یظهر الحبّ و یکون فی الباطن عدوّا، أو یظهر الصلاح و یکون فی الباطن فاسقا، و قد یطلق علی من یدّعی الإیمان و لم یعمل بمقتضاه و لم یتّصف بالصفات التی ینبغی أن یکون المؤمن علیها، فکان باطنه مخالفا لظاهره .. الی آخره.

و قال فی بحاره: 23/ 390- کتاب الإمامة تحت عنوان تذنیب-: اعلم أنّ إطلاق لفظ الشرک و الکفر علی من لم یعتقد إمامة أمیر المؤمنین و الأئمّة من ولده علیهم السلام، و فضّل علیهم غیرهم یدلّ علی أنّهم کفّار مخلّدون فی النار ..

الجمع بین الآیات و الأخبار

أقول: هنا مباحث شریفة و دقیقة أعرضنا عنها و اقتصرنا علی ما أورده المصنّف طاب ثراه فی بحار الأنوار: 8/ 363- 374 (کتاب العدل و المعاد)، و نقلناه بنصّه لما فیه من أهمیّة، قال:

تذییل

اعلم أنّ الذی یقتضیه الجمع بین الآیات و الأخبار أنّ الکافر المنکر لضروریّ من ضروریّات دین الإسلام مخلّد فی النار، لا یخفّف عنه

ص: 33

العذاب إلّا المستضعف الناقص فی عقله أو الذی لم یتمّ علیه الحجّة و لم یقصّر فی الفحص و النظر، فإنّه یحتمل أن یکون من المرجون لأمر اللّه- کما سیأتی تحقیقه فی کتاب الإیمان و الکفر-.

و أمّا غیر الشیعة الإمامیّة من المخالفین و سائر فرق الشیعة ممّن لم ینکر شیئا من ضروریّات دین الإسلام فهم فرقتان: إحداهما المتعصّبون المعاندون منهم ممّن قد تمّت علیهم الحجّة فهم فی النار خالدون، و الأخری المستضعفون منهم و هم الضعفاء العقول مثل النساء العاجزات و البله و أمثالهم و من لم یتمّ علیه الحجّة ممّن یموت فی زمان الفترة، أو کان فی موضع لم یأت إلیه خبر الحجّة فهم المرجون لأمر اللّه، إمّا یعذّبهم و إمّا یتوب علیهم، فیرجی لهم النجاة من النار.

و أمّا أصحاب الکبائر من الإمامیّة فلا خلاف بین الإمامیّة فی أنّهم لا یخلّدون فی النار، و أمّا أنّهم هل یدخلون النار أم لا؟ فالأخبار مختلفة فیهم اختلافا کثیرا، و مقتضی الجمع بینها أنّه یحتمل دخولهم النار و أنّهم غیر داخلین فی الأخبار التی وردت أنّ الشیعة و المؤمن لا یدخل النار، لأنّه قد ورد فی أخبار أخر أنّ الشیعة من شایع علیّا فی أعماله، و أنّ الإیمان مرکّب من القول و العمل، لکنّ الأخبار الکثیرة دلّت علی أنّ الشفاعة تلحقهم قبل دخول النار، و فی هذا التبهیم حکم لا یخفی بعضها علی أولی الأبصار، و سیأتی تمام القول فی ذلک، و الأخبار الدالّة علی تلک الأقسام و أحکامهم و أحوالهم و صفاتهم فی کتاب الإیمان و الکفر.

قال العلّامة رحمه اللّه فی شرحه علی التجرید: أجمع المسلمون کافّة علی أنّ عذاب الکافر مؤبّد لا ینقطع، و اختلفوا فی أصحاب الکبائر من المسلمین؛ فالوعیدیّة علی أنّه کذلک، و ذهبت الإمامیّة و طائفة کثیرة من المعتزلة و الأشاعرة الی أنّ عذابه منقطع، و الحقّ أنّ عقابهم منقطع لوجهین:

الأوّل: أنّه یستحقّ الثواب بإیمانه، لقوله تعالی: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ

ص: 34

ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ (الزلزلة: 7) و الإیمان أعظم أفعال الخیر، فإذا استحقّ العقاب بالمعصیة فإمّا أن یقدّم الثواب علی العقاب و هو باطل بالإجماع، لأنّ الثواب المستحقّ بالإیمان دائم علی ما تقدّم، أو بالعکس و هو المراد، و الجمع محال.

الثانی: یلزم أن یکون من عبد اللّه تعالی مدّة عمره بأنواع القربات إلیه ثمّ عصی فی آخر عمره معصیة واحدة- مع بقاء إیمانه- مخلّدا فی النار، کمن أشرک باللّه مدّة عمره، و ذلک محال لقبحه عند العقلاء.

ثمّ قال: المحارب لعلیّ علیه السلام کافر لقول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: «حربک یا علیّ حربی» و لا شکّ فی کفر من حارب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

و أمّا مخالفوه فی الإمامة؛ فقد اختلف قول علمائنا فیهم، فمنهم من حکم بکفرهم لأنّهم دفعوا ما علم ثبوته من ضرورة، و هو النصّ الجلیّ الدالّ علی إمامته مع تواتره.

و ذهب آخرون الی أنّهم فسقة و هو الأقوی.

ثمّ اختلف هؤلاء علی أقوال ثلاثة:

أحدها: أنّهم مخلّدون فی النار لعدم استحقاقهم الجنّة.

الثانی: قال بعضهم: إنّهم یخرجون من النار الی الجنّة.

الثالث: ما ارتضاه ابن نوبخت و جماعة من علمائنا أنّهم یخرجون من النار لعدم الکفر الموجب للخلود، و لا یدخلون الجنّة لعدم الإیمان المقتضی لاستحقاق الثواب. انتهی.

و قال رحمه اللّه فی شرح الیاقوت: أمّا دافعو النصّ فقد ذهب أکثر أصحابنا الی تکفیرهم، و من أصحابنا من یحکم بفسقهم خاصّة، ثمّ اختلف أصحابنا فی أحکامهم فی الآخرة، فالأکثر قالوا بتخلیدهم، و فیهم من قال بعدم الخلود، و ذلک إمّا بأن ینقلوا الی الجنّة- و هو قول شاذّ عنده-، أولا إلیهما و استحسنه المصنّف. انتهی.

ص: 35

أقول: القول بعدم خلودهم فی النار نشأ من عدم تتبّعهم للأخبار، و الأحادیث الدالّة علی خلودهم متواترة أو قریبة منها، نعم الاحتمالان الأخیران آتیان فی المستضعفین منهم کما ستعرف.

و القول بخروج غیر المستضعفین من النار قول مجهول القائل، نشأ بین المتأخّرین الذین لا معرفة لهم بالأخبار و لا بأقوال القدماء الأخیار.

ثمّ استشهد العلّامة المجلسی بکلام شیخنا الصدوق طاب ثراه فی اعتقاداته سالف الذکر، و کلام الشیخ المفید فی کتاب المسائل، ثمّ قال:

و قال المحقّق الطوسیّ- روّح اللّه روحه القدّوسی- فی قواعد العقائد: أصول الإیمان عند الشیعة ثلاثة: التصدیق بوحدانیّة اللّه تعالی فی ذاته، و العدل فی أفعاله، و التصدیق بنبوّة الأنبیاء علیهم السلام، و التصدیق بإمامة الأئمّة المعصومین من بعد الأنبیاء.

و قال أهل السنّة: الإیمان هو التصدیق باللّه تعالی و بکون النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم صادقا، و التصدیق بالأحکام التی نعلم یقینا أنّه علیه السلام حکم بها دون ما فیه اختلاف أو اشتباه. و الکفر یقابل الإیمان، و الذنب یقابل العمل الصالح و ینقسم الی کبائر و صغائر، و یستحقّ المؤمن بالإجماع الخلود فی الجنّة، و یستحقّ الکافر الخلود فی العقاب.

و قال الشهید الثانی رفع اللّه درجته فی رسالة حقائق الإیمان عند تحقیق معنی الإیمان و الإسلام: البحث الثانی فی جواب إلزام یرد علی القائلین من الإمامیّة بعموم الإسلام مع القول بأنّ الکفر عدم الإیمان عمّا من شأنه أن یکون مؤمنا.

أمّا الإلزام فإنّهم حکموا بإسلام من أقرّ بالشهادتین فقط غیر عابث دون إیمانه، سواء علم منه عدم التصدیق بإمامة الأئمّة علیهم السلام أم لا إلّا من خرج بدلیل خارج کالنواصب و الخوارج، فالظاهر أنّ هذا الحکم مناف للحکم بأنّ الکفر عدم الإیمان عمّا من شأنه أن یکون مؤمنا. و أیضا قد عرفت ممّا تقدّم أنّ التصدیق بإمامة الأئمّة علیهم السلام من أصول الإیمان عند الطائفة من

ص: 36

الإمامیّة کما هو معلوم من مذهبهم ضرورة، و صرّح بنقله المحقّق الطوسیّ رحمه اللّه عنهم فیما تقدّم، و لا ریب أنّ الشی ء یعدم بعدم أصله الذی هو جزؤه کما نحن فیه، فیلزم الحکم بکفر من لم یتحقّق له التصدیق المذکور و إن أقرّ بالشهادتین، و أنّه مناف أیضا للحکم بإسلام من لم یصدّق بإمامة الأئمّة الاثنی عشر علیهم السلام و هذا الأخیر لا خصوصیّة لوروده علی القول بعموم الإسلام، بل هو وارد علی القائلین بإسلام من لم یتحقّق له التصدیق المذکور مع قطع النظر عن کونهم قائلین بعموم الإسلام أو مساواته للإیمان.

و أمّا الجواب؛ فبالمنع من المنافاة بین الحکمین، و ذلک لأنّا نحکم بأنّ من لم یتحقّق له التصدیق المذکور کافر فی نفس الأمر، و الحکم بإسلامه إنّما هو فی الظاهر، فموضوع الحکمین مختلف فلا منافاة.

ثمّ قال: المراد بالحکم بإسلامه ظاهرا صحّة ترتّب کثیر من الأحکام الشرعیّة علی ذلک، و الحاصل أنّ الشارع جعل الإقرار بالشهادتین علامة علی صحّة إجراء أکثر الأحکام الشرعیّة علی المقرّ کحلّ مناکحته و الحکم بطهارته و حقن دمه و ماله و غیر ذلک من الأحکام المذکورة فی کتب الفروع، و کأنّ الحکمة فی ذلک هو التخفیف عن المؤمنین لمسیس الحاجة الی مخالطتهم فی أکثر الأزمنة و الأمکنة، و استمالة الکافر الی الإسلام، فإنّه إذا اکتفی فی إجراء أحکام المسلمین علیه ظاهرا بمجرّد إقراره الظاهری ازداد ثباته و رغبته فی الإسلام، ثمّ یترقّی فی ذلک الی أن یتحقّق له الإسلام باطنا أیضا.

و اعلم أنّ جمعا من علماء الإمامیّة حکموا بکفر أهل الخلاف، و الأکثر علی الحکم بإسلامهم، فإن أرادوا بذلک کونهم کافرین فی نفس الأمر لا فی الظاهر فالظاهر أنّ النزاع لفظیّ، إذ القائلون بإسلامهم یریدون ما ذکرناه من الحکم بصحّة جریان أکثر أحکام المسلمین علیهم فی الظاهر، لا أنّهم مسلمون فی نفس الأمر، و لذا نقلوا الإجماع علی دخولهم النار، و إن أرادوا بذلک کونهم کافرین ظاهرا و باطنا فهو ممنوع و لا دلیل علیه، بل الدلیل قائم علی إسلامهم

ص: 37

ظاهرا لقوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: أمرت أن أقاتل الناس حتّی یقولوا لا إله إلّا اللّه، انتهی کلامه رفع مقامه.

و قال الشیخ الطوسیّ نوّر اللّه ضریحه فی تلخیص الشافی: (4/ 131) و ما بعدها و هو نقل بالمضمون عندنا أنّ من حارب أمیر المؤمنین کافر، و الدلیل علی ذلک إجماع الفرقة المحقّة الإمامیّة علی ذلک، و إجماعهم حجّة، و أیضا فنحن نعلم أنّ من حاربه کان منکرا لإمامته و دافعا لها، و دفع الإمامة کفر کما أنّ دفع النبوّة کفر، لأنّ الجهل بهما علی حدّ واحد .. ثمّ استدلّ رحمه اللّه بأخبار کثیرة علی ذلک.

فإذا عرفت ما ذکره القدماء و المتأخّرون من أساطین العلماء و الإمامیّة و محقّقیهم عرفت ضعف القول بخروجهم من النار، و الأخبار الواردة فی ذلک أکثر من أن یمکن جمعه فی باب أو کتاب، و إذا کانوا فی الدنیا و الآخرة فی حکم المسلمین فأیّ فرق بینهم و بین فسّاق الشیعة؟! و أیّ فائدة فیما أجمع علیه الفرقة المحقّة من کون الإمامة من أصول الدین ردّا علی المخالفین القائلین بأنّه من فروعه؟! و قد روت العامّة و الخاصّة متواترا: من مات و لم یعرف إمام زمانه مات میتة جاهلیّة، و قد أوردت أخبارا کثیرة فی أبواب الآیات النازلة فیهم علیهم السلام أنّهم فسّروا الشرک و الکفر فی الآیات بترک الولایة. و قد وردت أخبار متواترة أنّه لا یقبل عمل من الأعمال إلّا بالولایة.

و قال الصدوق رحمه اللّه: الإسلام هو الإقرار بالشهادتین و هو الذی به تحقن الدماء و الأموال، و الثواب علی الإیمان، و قد ورد فی الصحیح عن أبی جعفر علیه السلام: من أصبح من هذه الأمّة لا إمام له من اللّه عزّ و جلّ ظاهر عادل أصبح ضالا تائها، و إنّ من مات علی هذه الحالة مات میتة کفر و نفاق.

و اعلم أنّ أئمّة الجور و أتباعهم لمعزولون عن دین اللّه قد ضلّوا و أضلّوا، فأعمالهم التی یعملونها کرماد اشتدّت به الریح فی یوم عاصف لا یقدرون ممّا کسبوا علی شی ء ذلک هو الضلال البعید.

ص: 38

و عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قوله تعالی: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ الآیة (البقرة: 257)، قال علیه السلام: إنّما عنی بذلک أنّهم کانوا علی نور الإسلام، فلمّا أن تولّوا کلّ إمام جائر لیس من اللّه خرجوا بولایتهم إیّاه من نور الإسلام الی ظلمات الکفر، فأوجب اللّه لهم النار مع الکفّار، فأولئک أصحاب النار هم فیها خالدون.

و قد ورد فی الناصب ما ورد فی خلوده فی النار، و

قد روی بأسانید کثیرة عنهم علیهم السلام: لو أنّ کلّ ملک خلقه اللّه عزّ و جلّ، و کلّ نبیّ بعثه اللّه، و کلّ صدّیق، و کلّ شهید شفعوا فی ناصب لنا أهل البیت أن یخرجه اللّه عزّ و جلّ من النار ما أخرجه اللّه أبدا ...

و قد روی بأسانید معتبرة عن أبی عبد اللّه علیه السلام أنّه قال: لیس الناصب من نصب لنا أهل البیت، لأنّک لا تجد رجلا یقول: أنا أبغض محمّدا و آل محمّد، و لکنّ الناصب من نصب لکم و هو یعلم أنّکم تتولّونا و تتبرّءون من عدوّنا و أنّکم من شیعتنا.

و یظهر من بعض الأخبار بل من کثیر منها أنّهم فی الدنیا أیضا فی حکم الکفّار، لکن لمّا علم اللّه أنّ أئمّة الجور و أتباعهم یستولون علی الشیعة و هم یبتلون بمعاشرتهم، و لا یمکنهم الاجتناب عنهم و ترک معاشرتهم و مخالطتهم و مناکحتهم أجری اللّه علیهم حکم الإسلام توسعة، فإذا ظهر القائم علیه السلام یجری علیهم حکم سائر الکفّار فی جمیع الأمور و فی الآخرة یدخلون النار ماکثین فیها أبدا مع الکفّار، و به یجمع بین الأخبار کما أشار إلیه المفید و الشهید الثانی قدّس اللّه روحهما.

و أیضا یمکن أن یقال: لمّا کان فی تلک الأزمنة علیهم شبهة فی الجملة یجری علیهم فی الدنیا حکم الإسلام، فإذا ظهر فی زمانه علیه السلام الحقّ الصریح بالبیّنات و المعجزات و لم تبق لهم شبهة و أنکروه التحقوا بسائر الکفّار.

ثمّ قال قدّس سرّه: و أخبار هذا المطلب متفرّقة فی أبواب هذا الکتاب، و أرجو من اللّه أن یوفّقنی لتألیف کتاب مفرد فی ذلک إن شاء اللّه تعالی، و بعض

ص: 39

الأخبار المشعرة بخلاف ما ذکرنا محمول علی المستضعفین کما عرفت.

و قال شارح المقاصد: اختلف أهل الإسلام فیمن ارتکب الکبیرة من المؤمنین و مات قبل التوبة، فالمذهب عندنا عدم القطع بالعفو و لا بالعقاب، بل کلاهما فی مشیّة اللّه تعالی، لکن علی تقدیر التعذیب نقطع بأنّه لا یخلّد فی النار بل یخرج البتّة، لا بطریق الوجوب علی اللّه تعالی بل بمقتضی ما سبق من الوعد و ثبت بالدلیل کتخلید أهل الجنّة، و عند المعتزلة القطع بالعذاب الدائم من غیر عفو و لا إخراج من النار، و ما وقع فی کلام البعض من أنّ صاحب الکبیرة عند المعتزلة لیس فی الجنّة و لا فی النار فغلط نشأ من قولهم: إنّ له المنزلة بین المنزلتین، أی حالة غیر الإیمان و الکفر، و أمّا ما ذهب إلیه مقاتل بن سلیمان و بعض المرجئة من أنّ عصاة المؤمنین لا یعذّبون أصلا و إنّما النار للکفّار تمسّکا بالآیات الدالّة علی اختصاص العذاب بالکفّار مثل: قَدْ أُوحِیَ إِلَیْنا أَنَّ الْعَذابَ عَلی مَنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی (طه: 48) إِنَّ الْخِزْیَ الْیَوْمَ وَ السُّوءَ عَلَی الْکافِرِینَ (النحل: 27)، فجوابه تخصیص ذلک العذاب بما یکون علی سبیل الخلود، و أمّا تمسّکهم بمثل

قوله علیه السلام: «من قال: لا إله إلّا اللّه دخل الجنّة و إن زنی و إن سرق»

فضعیف، لأنّه إنّما ینفی الخلود لا الدخول.

لنا وجوه:

الأوّل: و هو العمدة؛ الآیات و الأحادیث الدالّة علی أنّ المؤمنین یدخلون الجنّة البتّة و لیس ذلک قبل دخول النار وفاقا، فتعیّن أن یکون بعده، و هو مسألة انقطاع العذاب، أو بدونه و هو مسألة العفو التامّ، قال اللّه تعالی:

فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ (الزلزال: 7) وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ (المؤمن: 40)، و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم «من قال: لا إله إلّا اللّه دخل الجنّة»، و قال: «من مات لا یشرک باللّه شیئا دخل الجنّة و إن زنی و إن سرق».

ص: 40

الثانی: النصوص المشعرة بالخروج من النار؛ کقوله تعالی: النَّارُ مَثْواکُمْ خالِدِینَ فِیها إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ (الأنعام: 128) فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ (آل عمران: 185)، و

کقول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: «یخرج من النار قوم بعد ما امتحشوا و صاروا فحما و حمما، فینبتون کما ینبت الحبّة فی حمیل السیل»

، و خبر الواحد و إن لم یکن حجّة فی الأصول لکن یفید التأیید و التأکید بتعاضد النصوص.

الثالث: و هو علی قاعدة الاعتزال؛ أنّ من واظب علی الإیمان و العمل الصالح مائة سنة و صدر عنه فی أثناء ذلک أو بعده جریمة واحدة- کشرب جرعة من الخمر- فلا یحسن من الحکیم أن یعذّبه علی ذلک أبد الآباد، و لو لم یکن هذا ظلما فلا ظلم، أو لم یستحقّ بهذا ذمّا فلا ذمّ.

الرابع: أنّ المعصیة متناهیة زمانا- و هو ظاهر- و قدرا لما یوجد من معصیة أشدّ منها، فجزاؤها یجب أن یکون متناهیا تحقیقا لقاعدة العدل، بخلاف الکفر فإنّه لا بتناهی قدرا و إن تناهی زمانه.

ثمّ سرد ما احتجّت المعتزلة به من وجوه و أجاب عنها:

ثم قال فی بحث آخر: لا خلاف فی أنّ من آمن بعد الکفر و المعاصی فهو من أهل الجنّة بمنزلة من لا معصیة له، و من کفر- نعوذ باللّه- بعد الإیمان و العمل الصالح فهو من أهل النار بمنزلة من لا حسنة له، و إنّما الکلام فیمن آمن و عمل صالحا و آخر سیّئا و استمرّ علی الطاعات و الکبائر کما یشاهد من الناس فعندنا مآله الی الجنّة و لو بعد النار، و استحقاقه للثواب و العقاب بمقتضی الوعد و الوعید ثابت من غیر حبوط، و المشهور من مذهب المعتزلة أنّه من أهل الخلود فی النار إذا مات قبل التوبة، فأشکل علیهم الأمر فی إیمانه و طاعاته و ما یثبت من استحقاقاته أین طارت؟ و کیف زالت؟ فقالوا بحبوط الطاعات و مالوا الی أنّ السیّئات یذهبن الحسنات، حتی ذهب الجمهور منهم الی أنّ الکبیرة الواحدة تحبط ثواب جمیع العبادات، و فساده ظاهر، أمّا سمعا فللنصوص

ص: 41

الدالّة علی أنّ اللّه تعالی لا یضیع أجر من أحسن عملا و عمل صالحا، و أمّا عقلا فللقطع بأنّه لا یحسن من الحکیم الکریم إبطال ثواب إیمان العبد و مواظبته علی الطاعات طول العمر بتناول لقمة من الربا، أو جرعة من الخمر .. الی آخر ما قال.

ثم قال العلّامة المجلسی: 8/ 374 بعد کلّ هذا:

أقول: قد سبق القول فی ذلک فی باب الحبط و التکفیر (أبواب المعاد:

5/ 331 و 71/ 197 و 6/ 236 و 23/ 76، 354) و لا أظنّک یخفی علیک ما مهّدناه أوّلا بعد الإحاطة بما أوردناه من الآیات و الأخبار، و سیأتی عمدة الأخبار المتعلّقة بتلک المباحث فی کتاب الإیمان و الکفر 72/ 131 و 39/ 311- 330 و 24/ 1- 187.

و خاتمة القول و ختمه ما ذکره شیخ مشایخنا المرتضی الأنصاری فی مکاسبه: 41- 42 (طبعة تبریز) قال: إنّ ظاهر الأخبار اختصاص حرمة الغیبة بالمؤمن، فیجوز اغتیاب المخالف کما یجوز لعنه. و توهّم عموم الآیة- کبعض الروایات- لمطلق المسلم مدفوع بما علم بضرورة المذهب من عدم احترامهم و عدم جریان أحکام الإسلام علیهم إلّا قلیلا ممّا یتوقّف استقامة نظم معاش المؤمنین علیه، مثل عدم انفعال ما یلاقیهم بالرطوبة، و حلّ ذبائحهم، و مناکحهم، و حرمة دمائهم- لحکمة دفع الفتنة- و نسائهم، لأنّ لکلّ قوم نکاحا .. و نحو ذلک، مع أنّ التمثیل المذکور فی الآیة مختص بمن ثبتت أخوّته فلا یعمّ من وجب التبرّی منه ..

حبّ علیّ بن أبی طالب صلوات اللّه علیه إیمان و بغضه کفر و نفاق

هذا؛ و لا شکّ أنّ حبّ علیّ بن أبی طالب صلوات اللّه علیه إیمان و بغضه کفر و نفاق، و أنّ ولایته ولایة اللّه و رسوله، و عداوته عداوتهما، و أنّ ولایته علیه السلام حصن من عذاب الجبّار، بل لو اجتمع الناس علی حبّه ما

ص: 42

خلق اللّه النار، و غیر ذلک ممّا وردت فیه روایات مستفیضة، بل فی بعض الموارد متواترة، و عدّ منها فی بحار الأنوار: 39/ 246- 310 (123 روایة) و هی غیض من فیض، کما أنّ أخبار الطینة و المیثاق کثیرة جدّا؛ منها ما جاء فی الباب الثالث: طینة المؤمن و خروجه من الکافر و بالعکس (67/ 77- 129)و غیرها.

فها هو- مثلا- ابن أبی الحدید فی شرحه علی النهج: 10/ 227 یقول: .. لو جرّد- علیّا علیه السلام- السیف کما جرّده فی آخر الأمر لقلنا بفسق کلّ من خالفه علی الإطلاق کائنا من کان، و لکنّه رضی بالبیعة أخیرا و دخل فی الطاعة!!.

فلو أثبتنا لم بایع .. و لم لم یجرّد السیف .. و کیف دخل فی الطاعة .. و ..

و .. لکان هو معنا.

و الخطیب البغدادیّ فی تاریخه: 6/ 344 و 9/ 229 یروی بإسناده عن رسول اللّه (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) أنّه قال: من قال فی دیننا برأیه فاقتلوه.

و لا ریب أنّهم قالوا، بل أبدعوا، بل فعلوا ما فعلوا .. و هذا ما نراه فی کتابنا الحاضر بإقرارهم و تصحیح أصحابهم ..

تصحیح و تبریر عمل طائفة من الشیعة ممّن یلعن و یتبرّأ من کلّ من ظلم و جحد

و لعلّ کتابنا هذا محاولة جادّة فی طریق الوحدة لتصحیح و تبریر عمل طائفة من الشیعة ممّن یلعن و یتبرّأ من کلّ من ظلم و جحد، و لعلّنا لا نختلف فی الکبریات، و نحسب لو سلّمنا هذه الصغریات التی أوردناها من کتب القوم، لوافقونا فی عملنا، و لا أقل صحّحوا من یعمل بذلک، و لذا تری المؤلّف طاب ثراه لم یصحّح کلّ ما أورده- کما هو دیدنه فی کلّ بحاره- إلّا أنّه أعطی التبریرات و الأدلّة الکافیة لکلّ ما أورده و جاد به و أفاد؛ سواء بأدلّة عقلیّة أو طرق شرعیّة، عامیّة کانت أو شیعیّة.

و لا ریب أنّ النتیجة المنطقیّة تصبح ضروریة فی القیاسات المنطقیّة بعد

ص: 43

تسلیم المقدّمتین.

و بعد کلّ هن و هن ... فما تراه الیوم أو تقرأه .. ما هو إلّا شقشقة هدرت- علی حدّ تعبیر سیّد الأوصیاء سلام اللّه علیه- و نفثة مصدوع صدرت .. کان لها أن توضح أنّه من العار- و حقّ الجبّار- أن یشغل فراغ النبیّ الأکرم و الناموس الإلهی أناس هذا شأنهم علما و عملا، مع کلّ ما لهم من شطط و زیغ ..

أ من العدل أن یسلّط علی رقاب الناس و أعراضهم و ربقة المسلمین و أموالهم فضلا عن دینهم رجال هذا مبلغهم من العلم و ذاک سیرهم العملی؟!!.

أ من الإنصاف أن تفوّض النوامیس السماویّة و الأحکام الإلهیّة و طقوس الأمّة و آدابها الی ید خلائق هذه سیرتهم و تلک سریرتهم ..؟!.

آه .. وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ، سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ. وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَ هُمْ یَمْکُرُونَ، فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ .. و العاقبة لأهل التقوی و الیقین.

مجمل مسرد عملنا فی الکتاب

«1»

حیث لم نحصل علی نسخة خطیّة جیّدة للکتاب لذا استعنّا بطبعتی الکتاب:

أ- طبعة دار الضرب بطهران المعروفة ب: طبعة کمبانی، و رمزنا لها ب (ک).

و قد شرع الحاجّ محمّد حسن الأصفهانیّ الملقّب ب (کمبانی) فی طبعها سنة 1303 ه، و انتهی منها فی سنة 1315 ه.

ب: طبعة تبریز سنة 1275 ه، و قد جدّد تصویر المجلد الثامن منها بالأوفست حدود سنة 1400 ه، و رمزنا لها ب (س).

ص: 44

«2»

حاولنا ذکر أهمّ الفروق بین الطبعتین و غالب الاختلافات بین المتن و المصادر.

«3»

عزّزنا روایات الخاصّة بمصادر من العامّة قدر الإمکان.

«4»

لم نغیّر من نصّ الکتاب کلمة واحدة لا حذفا و لا تصحیفا إلّا مع الإشارة مع مراعاة ذکر الاختلافات فی التعلیقة، مع ما هناک من ملاحظات کثیرة و تحریفات و إسقاط فی المجلدات 28 و 32 و 33 و 34.

«5»

عزّزنا بیانات المصنّف بمصادر لغویّة أو کتب أمثال أو أمکنة، و ذکرنا ما رأیناه من الوجوه و المعانی المناسبة فی الحاشیة.

«6»

استدرکنا علی المصنّف طاب ثراه کثیرا من الطعون علی الخلفاء الثلاثة بمصادرها العامیّة، بعد أن قوّینا المتن بما رأیناه مناسبا، مع المحاولة- قدر الإمکان- من عدم الابتعاد عن صلب الموضوع.

«7»

ذیّلنا الکتاب باستدراک ما ورد فی الخلفاء الثلاثة و من تبعهم خلال هذه الموسوعة ممّا لم یتعرّض له المصنّف طاب ثراه فی هذا المجلد غالبا، بعد أن سردنا لک جملة من الأبواب التی یجدر ملاحظتها فی المقدّمة.

«8»

قد نضع رمز التصلیة (ص) أو التسلیم (ع) حیث لم نجده فی المتن و یقتضیه المقام، و قد نرمز عند ما نجده فی الأصل مفتوحا، و لا نری له معنی مناسبا.

«9»

ترقیم الأبواب مشوّش جدّا، و لم نجده فی الخطیّة و طبعة (ک) و جاء فی حاشیة (س) و لم ترقّم بعض الأبواب و قد رقّمناها، و أشرنا إلی ذلک فی الحاشیة.

«10»

لظروفنا الخاصّة ترک تحقیق الکتاب أکثر من مرّة، و ضاعت بعض مسوّداته و ملاحظاتنا علیه؛ لذا قد یلاحظ بعض الاضطراب فیه، المرجوّ إرشادنا إلیه أو غضّ النظر عنه.

ص: 45

الرجاء من القراء الکرام

و لنا- فی النهایة- رجاء أکید، و منّا دعوة جادّة الی عدم الحکم المسبق علی موضوع الکتاب و إخراجه و تحقیقه و .. إلّا بعد سبره بشکل کامل من دون الأخذ ببعضه دون الآخر، إذ لنا فیه مشرب خاصّ، و لذکر جملة من التعلیقات سبب معیّن، قد یعرف خلال جرد الکتاب و الدقّة فیه.

و ها أنا ذا الیوم- بعد هن وهن- إذ سنحت لی الفرصة، و حالفنی الحظ أن أقدّم هذا القسم المبتور من ذاک الجسد الطاهر، الذی یعدّ- بحقّ- قلب الکتاب و هدفه و جوهره و لبّه .. مستعینا باللّه العظیم، و متوکّلا علی الربّ الرحیم، محتسبا عملی إلیه، راجیا عفوه و رضوانه، طالبا رضاه و غفرانه ..

جاعلا ظلامة ساداتی و موالیّ أهل بیت العصمة و الکرامة صلوات اللّه علیهم أجمعین ذریعتی له و وسیلتی إلیه .. سائلا إیّاه سبحانه و تعالی أن یتقبّل عملی خالصا لوجهه الکریم، و أن یجعل عملی هذا ضیاء لی فی ظلمات القبر، و نورا فی عرصات القیامة، لی و لمن آزرنی و أعاننی علیه خاصّة أخی و عضدی و ذخری شیخی أبی محمّد حفظه اللّه، و سیّدی و سندی أبی الحسن سلّمه اللّه و یکون من مخاوف الفزع الأکبر لنا أمنا و سرورا، و فی یوم الحساب کرامة و حبورا لنا و لوالدینا و أهلینا و أساتذتنا و إخواننا و کلّ من أعاننی فیه مقابلة و تحقیقا و طباعة و تصحیحا و إخراجا و نشرا ..

فإنّه المرجوّ لکلّ فضل و رحمة، و ولیّ کلّ مسغبة و نعمة، و صاحب کلّ حسنة و کرامة.

و الحمد للّه أوّلا و آخرا، و صلّی اللّه علی محمّد و أهل بیته الغرّ المیامین النجباء الأکرمین من الآن الی قیام یوم الدین .. آمین ربّ العالمین.

عبد الزهراء العلوی

1412 ه

ص: 46

عن جابر، عن أبی جعفر علیه السّلام، قال: من لم یعرف سوء ما أتی إلینا من ظلمنا، و ذهاب حقّنا، و ما رکبنا (نکبنا) به، فهو شریک من أتی إلینا فیما ولینا به.

ثواب الأعمال: 200

و بحار الأنوار: 27/ 55 حدیث 11

ص: 47

ص: 48

ادامه باب ها از کتاب فتنه ها و محنت ها

اشارة

بِحَارُالاَنوَار الجَامِعَةُ لِدُرَرِ اَخبَارِ الاَئِمَّةِ الاَطهَارِ

تألیف العَلَم العَلَّامَة الحُجَّة فَخر الامَّة المَولَی الشَیخ مُحَمَّد بَاقِر المَجلِسی «قدّس الله سرّه»

الجزء التاسع و العشرون

ص: 2

ص: 2

باب پنجم: اعتراض امیر المؤمنین به ابوبکر و دیگران در خصوص امر بیعت

اشاره

(1)

روایات

روایت1.

الخصال(2):

امام صادق علیه السلام از پدرش، از جدش علیه السلام نقل می­کند: چون ابوبکر به خلافت نشست و مردمان با وی بیعت کردند و از علی علیه السلام کناره گرفتند، ابوبکر پیوسته با علی علیه السلام خوشرویی نشان می داد، لیک از آن حضرت گرفتگی می دید.

ص: 3

ذَلِکَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ، فَأَحَبَّ لِقَاءَهُ وَ اسْتِخْرَاجَ مَا عِنْدَهُ، وَ الْمَعْذِرَةَ إِلَیْهِ مِمَّا (1) اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَیْهِ، وَ تَقْلِیدِهِمْ إِیَّاهُ أَمْرَ الْأُمَّةِ وَ قِلَّةِ رَغْبَتِهِ فِی ذَلِکَ وَ زُهْدِهِ فِیهِ.

أَتَاهُ فِی وَقْتِ غَفْلَةٍ وَ طَلَبَ مِنْهُ الْخَلْوَةَ، وَ قَالَ لَهُ: وَ اللَّهِ یَا أَبَا الْحَسَنِ مَا کَانَ هَذَا الْأَمْرُ مُوَاطَاةً مِنِّی، وَ لَا رَغْبَةً فِیمَا وَقَعْتُ فِیهِ، وَ لَا حِرْصاً عَلَیْهِ، وَ لَا ثِقَةً بِنَفْسِی فِیمَا تَحْتَاجُ (2) إِلَیْهِ الْأُمَّةُ، وَ لَا قُوَّةً لِی بِمَالٍ (3)، وَ لَا کَثْرَةِ الْعَشِیرَةِ، وَ لَا اسْتِئْثَارٍ بِهِ (4) دُونَ غَیْرِی، فَمَا لَکَ تُضْمِرُ عَلَیَّ مَا لَمْ أَسْتَحِقَّهُ مِنْکَ، وَ تُظْهِرُ لِیَ الْکَرَاهَةَ فِیمَا صِرْتُ إِلَیْهِ، وَ تَنْظُرُ إِلَیَّ بِعَیْنِ السَّآمَةِ مِنِّی؟! قَالَ: فَقَالَ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَمَا حَمَلَکَ عَلَیْهِ إِذْ (5) لَمْ تَرْغَبْ فِیهِ، وَ لَا حَرَصْتَ عَلَیْهِ، وَ لَا وَثِقْتَ بِنَفْسِکَ فِی الْقِیَامِ بِهِ وَ بِمَا یَحْتَاجُ (6) مِنْکَ فِیهِ؟! فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: حَدِیثٌ سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ-: إِنَّ اللَّهَ لَا یَجْمَعُ أُمَّتِی عَلَی ضَلَالٍ (7)، وَ لَمَّا رَأَیْتُ اجْتِمَاعَهُمْ اتَّبَعْتُ حَدِیثَ النَّبِیِّ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ أَحَلْتُ أَنْ یَکُونَ اجْتِمَاعُهُمْ عَلَی خِلَافِ الْهُدَی، فَأَعْطَیْتُهُمْ (8) قَوَدَ الْإِجَابَةِ، وَ لَوْ عَلِمْتُ أَنَّ أَحَداً یَتَخَلَّفُ لَامْتَنَعْتُ! قَالَ: فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ حَدِیثِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنَّ اللَّهَ لَا یَجْمَعُ أُمَّتِی عَلَی ضَلَالٍ، أَ فَکُنْتُ مِنَ الْأُمَّةِ أَوْ لَمْ أَکُنْ؟! قَالَ: بَلَی.

قَالَ: وَ کَذَلِکَ الْعِصَابَةُ الْمُمْتَنِعَةُ عَلَیْکَ مِنْ سَلْمَانَ وَ عَمَّارٍ وَ أَبِی ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادِ

ص: 4

این کار بر ابوبکر گران آمد، خواست که به طور خصوصی او را ببیند و نظر وی را در این موضوع بپرسد، و در خصوص اجتماع مردم بر وی و واگذاری کار خلافت به وی و عدم رغبت و زهد وی نسبت به آن، از وی عذرخواهی کند.

پس به طور سرزده نزد وی رفت و از او خواست که با وی خلوت کند و به وی گفت: یا ابا الحسن، به خدا سوگند، من در کار خلافت همراهی و رغبتی نداشتم و نسبت به آن حریص نیستم و نسبت به آنچه که امت به آن نیاز دارد به خود اعتماد ندارم و از نظر مالی و دودمان هم پشتیبانی ندارم، پس چرا کینه­ای که من مستحق آن نیستم به دل داری و نسبت به آنچه که به آن رسیدم ناپسندی نشان می­دهی، و با چشم بیزاری به من نگاه می­کنی؟

علی علیه السلام فرمود: اگر به خلافت رغبت نداشتی، و نسبت به آن حریص نبودی، و اطمینان نداشتی که از عهده آن و آنچه از تو خواسته می­شود بر­می­آیی، چرا زیر بار آن رفتی؟ ابوبکر گفت: دلیل آن حدیثی بود که از پیامبر شنیده بودم: خداوند پیروانم را بر گمراهی جمع نمی کند(1).

هنگامی که یکپارچگی آنها را دیدم، از حدیث پیامبرصلی الله علیه و آله پیروی کردم و غیرممکن می­دانستم که یکپارچگی آنها بر خلاف هدایت باشد، از این جهت به خواست ایشان پاسخ دادم و اگر می دانستم که کسی سرباز می­زند، نمی پذیرفتم.

علی علیه السلام فرمود: در خصوص حدیثی که از پیامبرصلی الله علیه و آله یاد کردی: «خداوند پیروان مرا به گمراهی جمع نمی کند»، مگر من از پیروان نبودم؟ گفت: آری، فرمود: و هم چنین گروهی که با تو مخالفت کردند، سلمان و عمار و ابوذر و مقداد

ص: 4

وَ ابْنِ عُبَادَةَ وَ مَنْ مَعَهُ مِنَ الْأَنْصَارِ؟

قَالَ: کُلٌّ مِنَ الْأُمَّةِ.

فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَکَیْفَ تَحْتَجُّ بِحَدِیثِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَمْثَالُ هَؤُلَاءِ قَدْ تَخَلَّفُوا عَنْکَ، وَ لَیْسَ لِلْأُمَّةِ فِیهِمْ طَعْنٌ، وَ لَا فِی صُحْبَةِ الرَّسُولِ وَ نَصِیحَتِهِ مِنْهُمْ تَقْصِیرٌ؟! قَالَ: مَا عَلِمْتُ بِتَخَلُّفِهِمْ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِبْرَامِ الْأَمْرِ، وَ خِفْتُ إِنْ دَفَعْتُ عَنِّی الْأَمْرَ أَنْ یَتَفَاقَمَ (1) إِلَی أَنْ یَرْجِعَ النَّاسُ مُرْتَدِّینَ عَنِ الدِّینِ، وَ کَانَ مُمَارَسَتُکُمْ إِلَی أَنْ أَجَبْتُمْ أَهْوَنَ مَؤُنَةً عَلَی الدِّینِ وَ أَبْقَی لَهُ مِنْ ضَرْبِ النَّاسِ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ فَیَرْجِعُوا کُفَّاراً، وَ عَلِمْتُ أَنَّکَ لَسْتَ بِدُونِی فِی الْإِبْقَاءِ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی أَدْیَانِهِمْ!.

قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَجَلْ، وَ لَکِنْ أَخْبِرْنِی عَنِ الَّذِی یَسْتَحِقُّ هَذَا الْأَمْرَ، بِمَا یَسْتَحِقُّهُ؟

فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: بِالنَّصِیحَةِ، وَ الْوَفَاءِ، وَ دَفْعِ الْمُدَاهَنَةِ (2)، وَ الْمُحَابَاةِ (3)، وَ حُسْنِ السِّیرَةِ، وَ إِظْهَارِ الْعَدْلِ، وَ الْعِلْمِ بِالْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ فَصْلِ الْخِطَابِ، مَعَ الزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا وَ قِلَّةِ الرَّغْبَةِ فِیهَا، وَ إِنْصَافِ الْمَظْلُومِ مِنَ الظَّالِمِ لِلْقَرِیبِ (4) وَ الْبَعِیدِ .. ثُمَّ سَکَتَ.

فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ السَّابِقَةِ وَ الْقَرَابَةِ؟! فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: وَ السَّابِقَةِ وَ الْقَرَابَةِ.

قَالَ (5): فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنْشُدُکَ بِاللَّهِ (6) یَا أَبَا بَکْرٍ أَ فِی نَفْسِکَ تَجِدُ

ص: 5

و قیس بن عباده و همراهان وی از انصار، مگر از پیروان نبودند؟ ابوبکر گفت: همگی آنان از امت بودند. علی فرمود: پس چگونه به حدیث پیامبر استدلال می کنی در صورتی که امثال اینان از بیعت کردن با تو سرباز زده بودند، در حالی که در اینکه جزء پیروان هستند و جزء یاران رسول الله صلی الله علیه و آله و خیرخواهان او هستند، شک و تردیدی نیست؟ ابوبکر گفت: پس از قطعی شدن امر، از سرباز زدن آن آگاه شدم. و ترسیدم هرگاه کناره گیرم، اختلاف پدید آید و مردم از دین باز گردند، و درگیر شدنت با من برای دین و بقای آن، از تفرقه مردم و دوباره کافرشدنشان سبکتر است، و یقین دارم که تو نیز نسبت به حفظ مسلمانان و دین ایشان از من پایینتر نیستی. حضرت علی علیه السلام گفت: درست است، ولی به من بگو! کسی که شایسته کار خلافت است، باید چه اوصافی داشته باشد؟ ابوبکر گفت: باید خیرخواه و وفادار باشد و با ریاکاری مبارزه کند و بخشش بی جا نکند؛ خوشرویی و داد و جوانمردی داشته باشد؛ به قرآن و سنت پیامبر و به داوری دادگرانه دانا باشد؛ نسبت به جهان زاهد و بی رغبت باشد؛ داد ستم­رسیده را از ستمکار بستاند، چه خویش باشد و چه بیگانه.

ابوبکر خاموش شد. سپس علی علیه السلام گفت: پیشگام بودن و خویشاوندی چطور؟ ابوبکر گفت: پیشگام بودن و خویشاوندی نیز همین گونه است. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند، این صفات را در من می­بینی

ص: 5

هَذِهِ الْخِصَالَ، أَوْ فِیَّ؟! قَالَ أَبُو بَکْرٍ (1): بَلْ فِیکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ.

قَالَ: أَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا الْمُجِیبُ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ قَبْلَ ذُکْرَانِ الْمُسْلِمِینَ، أَمْ أَنْتَ (2)؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا الْأَذَانُ (3) لِأَهْلِ الْمَوْسِمِ وَ لِجَمِیعِ الْأُمَّةِ بِسُورَةِ بَرَاءَةَ، أَمْ أَنْتَ (4)؟!

ص: 6

یا در خودت؟ ابوبکر گفت: ای اباالحسن، در تو. علی فرمود: تو را به خدا سوگند! آیا من بودم که پیش از آنکه کسی از مردان به یاد اسلام باشد، پیامبر را اجابت کردم یا تو؟ ابوبکر گفت: تو. علی فرمود: تو را به خدا سوگند! من بودم که برای عموم عرب در موسم حج سوره برائت را خواندم یا تو؟

ص: 6

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا وَقَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ بِنَفْسِی یَوْمَ الْغَارِ، أَمْ أَنْتَ (1)؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ (2) بِاللَّهِ أَ لِیَ (3) الْوَلَایَةُ مِنَ اللَّهِ مَعَ وَلَایَةِ رَسُولِهِ (4) فِی آیَةِ زَکَاةِ الْخَاتَمِ، أَمْ لَکَ (5)؟

ص: 7

ابوبکر گفت: تو. علی فرمود: تو را به خدا سوگند! من بودم که در روز هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله به غار ثور، با جان خود پیامبر را نگاهداری کردم یا تو؟ ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! در آیه زکات خاتم، ولایت از جانب خداوند توام با ولایت رسول الله، برای من بود یا تو؟

ص: 7

قَالَ: بَلْ لَکَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ (1) بِاللَّهِ أَنَا الْمَوْلَی لَکَ وَ لِکُلِّ مُسْلِمٍ بِحَدِیثِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْمَ الْغَدِیرِ (2)، أَمْ أَنْتَ؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ (3) بِاللَّهِ أَ لِیَ (4) الْوِزَارَةُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ الْمَثَلُ مِنْ هَارُونَ وَ مُوسَی (5)، أَمْ لَکَ (6)؟

قَالَ: بَلْ لَکَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَ بِی بَرَزَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بِأَهْلِ بَیْتِی

ص: 8

ابوبکر گفت: تو.

علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! من هستم که به مفاد حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله در روز غدیر، سرور بر تو و بر هر مسلمان هستم یا تو؟ ابوبکر گفت: تو. علی فرمود: تو را به خدا سوگند! وزارت پیامبر صلی الله علیه و آله و منزله هارون به موسی نسبت به او، از آن من است یا از آن تو؟ ابوبکر گفت: از آن توست. علی فرمود: تو را به خدا سوگند! پیامبر با من و خانواده

ص: 8

وَ وُلْدِی فِی مُبَاهَلَةِ الْمُشْرِکِینَ مِنَ النَّصَارَی، أَمْ بِکَ وَ بِأَهْلِکَ وَ وُلْدِکَ (1)؟

قَالَ: بِکُمْ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَ لِی وَ لِأَهْلِی وَ وُلْدِی آیَةُ التَّطْهِیرِ مِنَ الرِّجْسِ (2)، أَمْ لَکَ وَ لِأَهْلِ بَیْتِکَ؟

قَالَ: بَلْ لَکَ وَ لِأَهْلِ بَیْتِکَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا صَاحِبُ دَعْوَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَهْلِی وَ وُلْدِی یَوْمَ الْکِسَاءِ: اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلِی إِلَیْکَ لَا إِلَی النَّارِ (3)، أَمْ أَنْتَ؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ وَ أَهْلُکَ وَ وُلْدُکَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا صَاحِبُ الْآیَةِ یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً (4)، أَمْ أَنْتَ؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الْفَتَی الَّذِی نُودِیَ مِنَ السَّمَاءِ: لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو

ص: 9

و فرزندان من برای مباهله و نفرین مشرکان ترسا بیرون رفت یا با تو و خانواده و فرزندان تو؟ ابوبکر گفت: تو و خانواده تو.

علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند، آیه تطهیر از الودگی ها(1) درباره من و خانواده و فرزندان من فرود آمد یا برای تو و خاندان تو؟ ابوبکر گفت: برای تو و خاندان تو. علی فرمود: تو را به خدا سوگند! در روز کساء، پیامبر برای من و خانواده من و فرزندان من دعا کرد و گفت: خدایا ایشان خاندان منند، آنها را به تو می­سپارم نه به آتش جهنم، یا برای تو؟ ابوبکر گفت: برای تو و خانواده و فرزندان تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! من مقصود از این آیه هستم که قرآن فرموده:{[همان بندگانی که] به نذر خود وفا می کردند، و از روزی که گزندِ آن فراگیرنده است می ترسیدند}(2)

یا تو؟ ابوبکر گفت: تو. علی فرمود: تو را به خدا سوگند! تو آن جوانمردی هستی که از سوی آسمان درباره وی بانگ برخاست که «لا سیف الا

ص: 9

الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ (1)، أَمْ أَنَا؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی رُدَّتْ لَهُ الشَّمْسُ لِوَقْتِ صَلَاتِهِ فَصَلَّاهَا ثُمَّ تَوَارَتْ (2)، أَمْ أَنَا؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی حَبَاکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِرَایَتِهِ یَوْمَ خَیْبَرَ فَفَتَحَ اللَّهُ لَهُ (3)، أَمْ أَنَا؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی نَفَّسْتَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کُرْبَتَهُ

ص: 10

ذو الفقار ولا فتی الا علی»(1)

یا من؟ ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام گفت: تو را به خدا سوگند! تو بودی که آفتاب برای وقت نمازش بازگشت و نمازش را ادا خواند، سپس غروب کرد، یا من؟ ابوبکر گفت: تو. علی فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که پیامبر پرچم خود را در روز فتح خیبر به وی داد و به یاری خداوند به دست وی قلعه خیبر گشوده شد یا من؟ ابوبکر گفت: تو.

علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که با کشتن عمرو بن عبدودّ اندوه را از دل پیامبر صلی الله علیه و آله و از دل مسلمانان زدودی یا من بودم؟

ص: 10

وَ عَنِ الْمُسْلِمِینَ بِقَتْلِ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ (1)، أَوْ (2) أَنَا؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی ائْتَمَنَکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی رِسَالَتِهِ إِلَی الْجِنِّ فَأَجَابَتْ، أَمْ أَنَا؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی طَهَّرَکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنَ السِّفَاحِ مِنْ آدَمَ إِلَی أَبِیکَ بِقَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنَا وَ أَنْتَ مِنْ نِکَاحٍ لَا مِنْ سِفَاحٍ، مِنْ آدَمَ إِلَی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، أَمْ أَنَا (3)؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا الَّذِی اخْتَارَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ زَوَّجَنِی ابْنَتَهُ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ وَ قَالَ: اللَّهُ زَوَّجَکَ (4)، أَمْ أَنْتَ؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا وَالِدُ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ رَیْحَانَتَیْهِ اللَّذَیْنِ قَالَ فِیهِمَا: هَذَانِ سَیِّدَا

ص: 11

ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که پیامبر تو را امین رسالت خویش به سوی جنیان گرفت و جنیان پذیرفتند، یا من؟ ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که پیامبر، پاک نژادی و حلال زادگی وی را از آدم تا پدرش ستود، و فرمود: من و تو از آدم تا عبد المطلب، از زناشویی حلال هستیم نه از حرام زادگی، یا من؟ ابوبکر گفت: تو.

علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! من بودم که پیامبر وی را برگزید و دختر خویش فاطمه را به وی به همسری داد و فرمود: خداوند وی را به تو به همسری داد(1)، یا تو؟ ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! من پدر حسن و حسین دو ریحان او هستم که درباره ایشان فرمود: این دو سرور

ص: 11

شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ (1) وَ أَبُوهُمَا خَیْرٌ مِنْهُمَا، أَمْ أَنْتَ؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَخُوکَ الْمُزَیَّنُ بِجَنَاحَیْنِ فِی الْجَنَّةِ یَطِیرُ بِهِمَا (2) مَعَ الْمَلَائِکَةِ، أَمْ أَخِی؟

قَالَ: بَلْ أَخُوکَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ ِ أَنَا ضَمِنْت دَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ نَادَیْتُ فِی الْمَوَاسِمِ (3) بِإِنْجَازِ مَوْعِدِهِ، أَمْ أَنْتَ؟! قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا الَّذِی دَعَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِطَیْرٍ عِنْدَهُ یُرِیدُ أَکْلَهُ، فَقَالَ: اللَّهُمَّ ائْتِنِی بِأَحَبِّ خَلْقِکَ إِلَیْکَ بَعْدِی (4)، أَمْ أَنْتَ؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا الَّذِی بَشَّرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِقَتْلِ (5) النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ عَلَی تَأْوِیلِ الْقُرْآنِ (6)، أَمْ أَنْتَ؟

ص: 12

جوانان بهشت هستند و پدر ایشان بهتر از ایشان است(1)،

یا تو؟ ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! برادر توست که با دو بال آراسته در بهشت با فرشتگان هم پرواز است یا برادر من؟ ابوبکر گفت: برادر تو.

علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! من ضامن دین پیامبرصلی الله علیه و آله شدم و در موسم حج بانگ زدم که تعهدات وی را می پردازم یا تو؟ ابوبکر گفت: تو. علی فرمود: تو را به خدا سوگند! من بودم که رسول الله وی را برای مرغ بریانی که می­خواست آن را بخورد فرا خواند و فرمود: خدایا، دوست ترین بندگان خود را پس از من، بر سر این خوان برسان(2)،

یا تو؟ ابوبکر گفت: تو.

علی علیه السلام گفت: تو را به خدا سوگند! من بودم که پیامبر وی را به پیکار ناکثین و قاسطین و مارقین از دین، موافق تاویل قرآن بشارت داد، یا تو؟

ص: 12

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا الَّذِی شَهِدْتُ آخِرَ کَلَامِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ وُلِّیتُ غُسْلَهُ وَ دَفْنَهُ، أَمْ أَنْتَ؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا الَّذِی دَلَّ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِعِلْمِ الْقَضَاءِ بِقَوْلِهِ: «عَلِیٌّ أَقْضَاکُمْ» (1)، أَمْ أَنْتَ؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ (2) اللَّهَ (3) أَنَا الَّذِی أَمَرَ لِی (4) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَصْحَابَهُ بِالسَّلَامِ عَلَیَّ (5) بِالْإِمْرَةِ فِی حَیَاتِهِ (6)، أَمْ أَنْتَ؟

ص: 13

ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! من بودم که آخرین گفتار پیامبر را شاهد بودم، و کار غسل و دفن وی را انجام دادم، یا تو؟ ابوبکر گفت: تو.

علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! من بودم که پیامبر بر اساس این سخنش به دانش قضاوت وی اشاره داشت، هنگامی که فرمود: علی داور ترین شماست، یا تو؟ ابوبکر گفت: تو.

علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! من بودم که پیامبر در زندگی خود یاران خویش را دستور داد که به عنوان امیر مؤمنان بر وی درود فرستند، یا تو؟

ص: 13

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی سَبَقَتْ لَهُ الْقَرَابَةُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، أَمْ أَنَا؟.

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی حَبَاکَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِدِینَارٍ عِنْدَ حَاجَتِهِ (1)، وَ بَاعَکَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ أَضَفْتَ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ أَضَفْتَ (2) وُلْدَهُ أَمْ أَنَا (3)؟

قَالَ: فَبَکَی أَبُو بَکْرٍ! (وَ) (4) قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی حَمَلَکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی کَتِفِهِ (5) فِی طَرْحِ صَنَمِ الْکَعْبَةِ وَ کَسْرِهِ حَتَّی لَوْ شَاءَ أَنْ یَنَالَ أُفُقَ السَّمَاءِ لَنَالَهَا (6)، أَمْ أَنَا؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنْتَ صَاحِبُ لِوَائِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ (7)، أَمْ أَنَا؟

ص: 14

ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو در خویشی به پیامبر نزدیک تری یا من؟ ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که خداوند در وقت نیازش دیناری به تو بخشید و جبرئیل به تو فروخت و محمد و فرزندان وی را مهمانی کردی، یا من؟ ابوبکر از این سخن بگریست و گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که پیامبر در انداختن و شکستن بت کعبه وی را بر دوش نهاد، به طوری که اگر می خواست دست خود را به آسمان برساند، می­رساند، یا من؟ ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که پیامبر بدو گفت: تو دارنده لوای من در دنیا و آخرت هستی(1)،یا من؟

ص: 14

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی أُمِرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِفَتْحِ بَابِهِ فِی مَسْجِدِهِ حِینَ أُمِرَ بِسَدِّ جَمِیعِ بَابِهِ- (أَبْوَابِ أَصْحَابِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ) (1)

وَ أَحَلَّ لَهُ فِیهِ مَا أَحَلَّهُ اللَّهُ لَهُ (2)، أَمْ أَنَا؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی قَدَّمَ بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاهُ لِرَسُولِ اللَّهِ (3) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ صَدَقَةً فَنَاجَاهُ، أَمْ أَنَا- إِذْ عَاتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَوْماً فَقَالَ: أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ (4) الْآیَةَ (5)

؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی قَالَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- لِفَاطِمَةَ:

ص: 15

ابوبکر گفت: تو.

علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که پیامبر فرمان داد درِ خانه­اش در مسجد وی باز باشد، در صورتی که فرمود در خانه همه یاران و خویشان وی را از سوی مسجد ببندند، و برای وی حلال کرد آنچه را خدا برای او حلال کرده بود، یا من؟ ابوبکر گفت: تو.

علی علیه السلام گفت: تو بودی که پیش از راز گفتن با پیامبر صدقه دادی و با وی راز گفتی، یا من، هنگامی که خداوند گروهی را سرزنش کرد و فرمود:{آیا ترسیدید که پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه هایی تقدیم دارید؟}(1)،

ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که پیامبر در سخنی درباره وی به فاطمه علیه السلام دختر خویش فرمود:

ص: 15

زَوْجُکِ أَوَّلُ النَّاسِ إِیمَاناً وَ أَرْجَحُهُمْ إِسْلَاماً. فِی کَلَامٍ لَهُ، أَمْ أَنَا؟ (1).

قَالَ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ وَ عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ، لَا یَفْتَرِقَانِ حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ (2)، أَمْ أَنَا؟

قَالَ: بَلْ أَنْتَ (3).

قَالَ: .. فَلَمْ یَزَلْ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَعُدُّ عَلَیْهِ مَنَاقِبَهُ الَّتِی جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ دُونَهُ وَ دُونَ غَیْرِهِ.

وَ یَقُولُ لَهُ أَبُو بَکْرٍ: بَلْ أَنْتَ.

قَالَ: فَبِهَذَا وَ شِبْهِهِ یُسْتَحَقُّ الْقِیَامُ بِأُمُورِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَمَا الَّذِی غَرَّکَ عَنِ اللَّهِ وَ عَنْ رَسُولِهِ وَ عَنْ دِینِهِ وَ أَنْتَ

ص: 16

همسر تو از نظر ایمان بر همه پیشی گرفته است و اسلام وی از همه برتر است(1)،

یا من؟ ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که رسول الله به وی فرمود: حق همراه علی است و علی همراه حق است، و از هم جدا نمی­شوند تا بر سر حوض کوثر بر من وارد شوند(2)،

یا من؟ ابوبکر گفت: تو.

علی علیه السلام پیوسته نیکی های خود را که خدا ویژه او ساخته بود و در ابوبکر و دیگران نبود، برای ابوبکر برمی­شمرد و ابوبکر همه را باور داشت و می­گفت: تو بودی.

و با این صفات و امثال آنها بود که علی علیه السلام شایسته زمامداری امت محمد بود.

آنگاه علی علیه السلام به ابوبکر گفت: پس چه چیزی تو را فریب داد که از خدا و پیامبر وی و دین او باز ایستادی؟

ص: 16

خِلْوٌ مِمَّا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ أَهْلُ دِینِهِ؟

قَالَ: فَبَکَی أَبُو بَکْرٍ وَ قَالَ: صَدَقْتَ یَا أَبَا الْحَسَنِ، أَنْظِرْنِی یَوْمِی هَذَا فَأُدَبِّرَ مَا أَنَا فِیهِ وَ مَا سَمِعْتُ مِنْکَ.

قَالَ: فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَکَ ذَلِکَ یَا أَبَا بَکْرٍ.

فَرَجَعَ مِنْ عِنْدِهِ وَ خَلَا بِنَفْسِهِ یَوْمَهُ وَ لَمْ یَأْذَنْ لِأَحَدٍ إِلَی اللَّیْلِ، وَ عُمَرُ یَتَرَدَّدُ فِی النَّاسِ لَمَّا بَلَغَهُ مِنْ خَلْوَتِهِ بِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

فَبَاتَ فِی لَیْلَتِهِ، فَرَأَی رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی مَنَامِهِ مُمَثَّلًا (1) لَهُ فِی مَجْلِسِهِ، فَقَامَ إِلَیْهِ أَبُو بِکْرٍ لِیُسَلِّمَ عَلَیْهِ، فَوَلَّی وَجْهَهُ، فَصَارَ (2) مُقَابِلَ وَجْهِهِ، فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَوَلَّی عَنْهُ وَجْهَهُ (3).

فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! هَلْ أَمَرْتَ بِأَمْرٍ فَلَمْ أَفْعَلْ؟

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَرُدُّ السَّلَامَ عَلَیْکَ وَ قَدْ عَادَیْتَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ عَادَیْتَ مَنْ وَالاهُ (4) اللَّهُ وَ رَسُولُهُ! رُدَّ الْحَقَّ إِلَی أَهْلِهِ.

قَالَ: فَقُلْتُ: مَنْ أَهْلُهُ؟

قَالَ: مَنْ عَاتَبَکَ عَلَیْهِ، وَ هُوَ عَلِیٌّ.

قَالَ: فَقَدْ رَدَدْتُ عَلَیْهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَمْرِکَ.

قَالَ: فَأَصْبَحَ وَ بَکَی، وَ قَالَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ابْسُطْ یَدَکَ، فَبَایَعَهُ وَ سَلَّمَ إِلَیْهِ الْأَمْرَ.

وَ قَالَ لَهُ: أَخْرُجُ إِلَی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَأُخْبِرُ النَّاسَ بِمَا رَأَیْتُ فِی لَیْلَتِی وَ مَا جَرَی بَیْنِی وَ بَیْنَکَ، فَأُخْرِجُ نَفْسِی مِنْ هَذَا الْأَمْرِ وَ أُسَلِّمُ عَلَیْکَ

ص: 17

تو خود را خلیفه پیامبر می دانی با آنکه سزاوار آن نیستی. ابوبکر بگریست و گفت: ای ابا الحسن راست گفتی! امروز مرا مهلت ده تا در کار خود و آنچه از تو شنیدم اندیشه کنم. علی علیه السلام فرمود: ای ابوبکر، مهلت داری. پس ابوبکر از نزد علی بازگشت و در آن روز با خویش خلوت کرد و تا شب هنگام کس را به خود نپذیرفت. عمر میان مردم رفت و آمد کردی، چون بدو خبر رسیده بود که ابوبکر با علی با هم خلوت کردند.

ابوبکر شب هنگام پیامبر را به خواب دید که در مجلس خویش نشسته، ابوبکر برخاست که بر وی سلام کند، پیامبر روی از وی بگردانید، پس روبروی او آمد و سلام کرد. پیامبر باز هم روی از وی بگردانید، ابوبکر گفت: آیا فرمانی دادی که به جای نیآوردم؟ رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: جواب سلام تو را بدهم در حالی که تو با خدا و پیامبر وی دشمنی کردی و با کسی دشمنی کرده ­ای که خدا و پیامبر وی او را دوست دارد؟! حق را به اهلش بازگردان. ابوبکر گفت: اهلش چه کسانی هستند؟ پیامبر در جواب فرمود: همان کسی است که نسبت به آن با تو عتاب کرد - که همان علی علیه السلام است - . ابوبکر گفت: ای رسول الله، به دستور شما خلافت را بدو سپارم. چون بامداد شد بگریست و نزد علی آمد و گفت: دستت را بده. پس با او بیعت کرد و امر خلافت را به وی سپرد، و به او گفت: من به مسجد رسول الله می آیم و خوابی که دیشب دیدم و آنچه بین من و تو اتفاق افتاد را برای مردم می گویم، و از خلافت کناره می­گیرم و امارت و رهبری را به تو می­سپارم.

ص: 17

بِالْإِمْرَةِ؟

قَالَ: فَقَالَ (1) عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: نَعَمْ.

فَخَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ مُتَغَیِّراً لَوْنُهُ عَالِیاً نَفَسُهُ (2)، فَصَادَفَهُ عُمَرُ وَ هُوَ فِی طَلَبِهِ.

فَقَالَ (3): مَا حَالُکَ یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ ..؟

فَأَخْبَرَهُ بِمَا کَانَ مِنْهُ وَ مَا رَأَی وَ مَا جَرَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

فَقَالَ (4) عُمَرُ: أَنْشُدُکَ بِاللَّهِ (5) یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ أَنْ تَغْتَرَّ بِسِحْرِ بَنِی هَاشِمٍ! فَلَیْسَ هَذَا بِأَوَّلِ سِحْرٍ مِنْهُمْ ..

فَمَا زَالَ بِهِ حَتَّی رَدَّهُ عَنْ رَأْیِهِ وَ صَرَفَهُ عَنْ عَزْمِهِ، وَ رَغَّبَهُ (6) فِیمَا هُوَ فِیهِ، وَ أَمَرَهُ بِالثَّبَاتِ (عَلَیْهِ) (7) وَ الْقِیَامِ بِهِ.

قَالَ: فَأَتَی عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْمَسْجِدَ لِلْمِیعَادِ، فَلَمْ یَرَ فِیهِ مِنْهُمْ أَحَداً، فَأَحَسَّ (8) بِالشَّرِّ مِنْهُمْ، فَقَعَدَ إِلَی قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَمَرَّ بِهِ عُمَرُ فَقَالَ: یَا عَلِیُّ دُونَ مَا تَرُومُ خَرْطُ الْقَتَادِ، فَعَلِمَ بِالْأَمْرِ وَ قَامَ وَ رَجَعَ إِلَی بَیْتِهِ.

و علی پذیرفت.

پس ابوبکر با آرامش خاطر از نزد علی علیه السلام بیرون آمد. عمر وی را دید و گفت: ای خلیفه رسول خدا! چه شده است؟ پس ابوبکر داستان آن خواب و آنچه بین او و علی علیه السلام اتفاق افتاد را برای او تعریف کرد. عمر گفت: ای خلیفه رسول خدا، تو را به خدا سوگند! فریب جادوی بنی­هاشم را مخور، این اولین جادوی ایشان نیست. چندان وی را وسوسه کرد تا او را از رأی خود منصرف گردانید و او را نسبت به امر خلافت راغب کرد، و از وی خواست که در امر خلافت ثابت قدم باشد و امور آن را به انجام رساند.

علی علیه السلام در وقت معین به مسجد آمد. کسی از آنها را ندید، پس شر را از جانب آنها احساس کرد، پس کنار قبر رسول الله نشست، عمر بدو گذر کرد و گفت: آنچه در انتظار آن هستی بدان نرسی. پس ماجرا را دانست و به منزل بازگشت .

روایت2.

الاحتجاج(1):

و مثل این روایت را به طور مرسل نقل کرده است.

توضیح

«و لا ابتزاز» الابتزاز: به زور چیزی را گرفتن، و در برخی نسخه­ها «و لا استئثار به»: یعنی در امری استبداد کردن.

ص: 18

استبدّ به (1).

قوله: بعین السآمة منی .. فی الإحتجاج قوله: بعین الشتاءة (2) لی ..، أی: العداوة.

و القتاد: شجر له شوک کثیر (3)، و خرطه: هو أن تمرّ یدک من أعلاه إلی أسفله حتّی ینتشر شوکه (4)، و هذا مثل یضرب للأمر الشّاقّ (5).

اما منظور از «بعین السامة منی»، و در کتاب الاحتجاج «بعین السامة منی»، منظور دشمنی است. و «القتاد» گونه­ای درخت که دارای خار فراوان است، و منظور از «خرط» آن، کشیدن دست از بالای شاخه­های آن تا پایین که خارهای آن کنده شوند، و این کنایه از کار شاق است.

روایت3.

.تفسیر قمی(1): از امام باقر علیه السلام نقل است:

امیرالمؤمنین پس از وفات رسول الله در مسجد و در حالی که مردم جمع شده بودند، با صدای بلند گفتند: {کسانی که کفر ورزیدند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند، [خدا] اعمال آنان را تباه خواهد کرد.}(2)

ص: 19

فَقَالَ (1) ابْنُ عَبَّاسٍ: یَا أَبَا الْحَسَنِ لِمَ قُلْتَ مَا قُلْتَ؟! قَالَ: قَرَأْتُ شَیْئاً مِنَ الْقُرْآنِ.

قَالَ: لَقَدْ قُلْتَهُ لِأَمْرٍ؟

قَالَ: نَعَمْ، إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ: وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (2)، فَتَشْهَدُ (3) عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ اسْتَخْلَفَ أَبَا بَکْرٍ (4)؟

قَالَ: مَا سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَوْصَی إِلَّا إِلَیْکَ.

قَالَ: فَهَلَّا بَایَعْتَنِی؟! قَالَ: اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَی أَبِی بَکْرٍ (5) فَکُنْتُ مِنْهُمْ.

فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کَمَا اجْتَمَعَ أَهْلُ الْعِجْلِ عَلَی الْعِجْلِ، هَاهُنَا فُتِنْتُمْ، وَ مَثَلُکُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ (6).

ابن عباس گفت: ای ابا الحسن، چرا این آیه را تلاوت کردی؟ فرمود: آیه­ای از قرآن را خواندم. گفت: هدفی از این آیه داشتی؟ فرمود: آری، خداوند در قرآن می­فرماید: {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت، بازایستید.}(1)،

آیا شهادت می­دهی که رسول الله، ابوبکر را به عنوان خلیفه برگزید؟ گفت: من شنیدم که رسول الله فقط تو را به عنوان خلیفه برگزیده است. فرمود: پس چرا با من بیعت نکردی؟ گفت: مردم بر ابوبکر اتفاق نظر داشتند و من از جمله آنان بودم. امیرالمؤمنین فرمود: همانگونه که اهالی گوساله بر گوساله اتفاق نظر داشتند، شما نیز مورد آزمایش واقع شدید و مثل شما {مَثَل آنان، همچون مَثَل کسانی است که آتشی افروختند، و چون پیرامون آنان را روشنایی داد، خدا نورشان را برد و در میان تاریکیهایی که نمی بینند رهایشان کرد. کرند، لالند، کورند، بنا بر این به راه نمی آیند.}(2)

روایت4.

بصائر الدرجات(3):

از امام صادق علیه السلام نقل است:

ص: 20

وَ عُثْمَانُ بْنُ عِیسَی، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَقِیَ أَبَا بَکْرٍ، فَاحْتَجَّ عَلَیْهِ.

ثُمَّ قَالَ لَهُ: أَ مَا تَرْضَی بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ؟! قَالَ: وَ کَیْفَ (1) لِی بِهِ؟

فَأَخَذَ بِیَدِهِ وَ أَتَی مَسْجِدَ قُبَا، فَإِذَا رَسُولُ اللَّهِ (2) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِیهِ، فَقَضَی عَلَی أَبِی بَکْرٍ.

فَرَجَعَ أَبُو بَکْرٍ مَذْعُوراً (3)، فَلَقِیَ عُمَرَ فَأَخْبَرَهُ، فَقَالَ: مَا لَکَ؟! أَ مَا عَلِمْتَ سِحْرَ بَنِی هَاشِمٍ.

امیرالمؤمنین علیه السلام ابوبکر را دید، پس به او اعتراض کرد، سپس فرمود: آیا رسول الله را بین من و خود به عنوان قاضی می­پذیری؟ گفت: چگونه این امر میسر است؟

پس دست او را گرفت و به مسجد قبا آمد، که رسول الله در آنجا حاضر بود و علیه ابوبکر حکم کرد. پس ابوبکر وحشت زده باز گشت و عمر را دید و ماجرا را برای او تعریف کرد. عمر گفت: تو را چه شده است! مگر از جادوی بنی هاشم خبر نداری؟

روایت5.

الخرائج(1):

سعد، از محمد بن عیسی، مانند آن را نقل می­کند.

و 7. الاختصاص، بصائر الدرجات(2):

روایت7.

از امام باقر علیه السلام نقل است:

ص: 21

عَنْ أَخِیهِ أَحْمَدَ (1)، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی، عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَقِیَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَبَا بَکْرٍ (2) فِی بَعْضِ سِکَکِ الْمَدِینَةِ.

فَقَالَ (3): ظَلَمْتَ وَ فَعَلْتَ.

فَقَالَ (4): وَ مَنْ یَعْلَمُ ذَلِکَ؟

قَالَ: یَعْلَمُهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

قَالَ: وَ کَیْفَ لِی بِرَسُولِ اللَّهِ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ- حَتَّی یُعْلِمَنِی (5) ذَلِکَ؟ لَوْ أَتَانِی فِی الْمَنَامِ فَأَخْبَرَنِی لَقَبِلْتُ ذَلِکَ.

قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (6): فَأَنَا أُدْخِلُکَ عَلَی (7) رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، (فَأَدْخَلَهُ) (8) مَسْجِدَ قُبَا، فَإِذَا (9) بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی مَسْجِدِ قُبَا.

فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (10) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اعْتَزِلْ عَنْ ظُلْمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- عَلَیْهِ السَّلَامُ-.

فَخَرَجَ (11) مِنْ عِنْدِهِ، فَلَقِیَهُ عُمَرُ، فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ، فَقَالَ لَهُ (12): اسْکُتْ!

ص: 22

امیرالمؤمنین در یکی از کوچه­های مدینه ابوبکر را دید و به او فرمود: ظلم کردی. ابوبکر گفت: چه کسی از این ظلم مطلع است؟ فرمود: رسول الله صلی الله علیه و آله می­داند. گفت: چگونه میسر است که رسول الله مرا از این ظلم باخبر سازد؟ اگر در خواب من بیاید و مرا مطلع می­ساخت، می­پذیرفتم. علی فرمود: من تو را نزد رسول الله در مسجد قبا می­برم.

ناگهان رسول الله را در مسجد قبا دیدند، که فرمود: از ظلم به امیرالمؤمنین دست بردار. پس از نزد پیامبر خارج شد. چون عمر او را دید، او را از ماجرا آگاه کرد، پس به او گفت: خاموش باش!

ص: 22

أَ مَا (1) عَرَفْتَ (2) سِحْرَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ (3) ...

مگر با سحر فرزندان عبدالمطلب آشنا نیستی؟!

روایت8.

بصائر الدرجات(1): از امام صادق علیه السلام نقل است: علی علیه السلام ابوبکر را دید، پس به او فرمود: ای ابوبکر، مگر نمی­دانی که رسول الله صلی الله علیه و آله به تو دستور داده است که بر من به عنوان امیر المؤمنین درود بفرستی، و به تو دستور داده است که از من پیروی کنی؟ پس ابوبکر به توهّم و تردید متوسل شد. پس امام فرمود: بین من و تو داوری قرار بده. گفت: پذیرفتم، هر آنکه می­خواهی به عنوان داور قرار بده. فرمود: رسول الله را بین من و تو داور قرار می­دهم. ابوبکر فرصت را غنیمت شمرد و گفت: می­پذیرم.

پس دستش را گرفت و به سوی مسجد قبا رفت. که ناگهان رسول الله ((را دیدند که) در محراب نشسته است، پس به او گفت: ای ابوبکر، این رسول الله است. پس رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: ای ابوبکر، مگر به تو نگفتم که از علی پیروی و اطاعت کنی؟ گفت: بله، ای رسول خدا.

ص: 23

قَالَ: فَادْفَعِ (1) الْأَمْرَ إِلَیْهِ.

قَالَ: نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ.

فَجَاءَ وَ لَیْسَ (2) هِمَّتُهُ إِلَّا ذَلِکَ، وَ هُوَ کَئِیبٌ.

قَالَ: فَلَقِیَ عُمَرُ، قَالَ: مَا لَکَ یَا أَبَا بَکْرٍ؟

قَالَ: لَقِیتُ رَسُولَ اللَّهِ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ أَمَرَنِی بِدَفْعِ هَذِهِ الْأُمُورِ إِلَی عَلِیٍّ.

فَقَالَ: أَ مَا تَعْرِفُ سِحْرَ بَنِی هَاشِمٍ؟ هَذَا سِحْرٌ.

قَالَ: فَقَلَبَ (3) الْأَمْرَ عَلَی مَا کَانَ.

فرمود: پس امر خلافت را به او بسپار. گفت: چشم ای رسول خدا. پس افسرده و در حالی که تمام سعی­اش معطوف به انجام این امر بود، برگشت، و عمر را دید. پس به او گفت: تو را چه شده است ای ابوبکر؟ گفت: رسول الله را دیدم که به من دستور داد این امور را به علی تحویل دهم. عمر گفت: مگر با سحر بنی هاشم آشنا نیستی؟! این سحر است! پس تصمیم ابوبکر تغییر کرد.

روایت9.

الخرائج(1):

از صفار مانند این نقل شده است.

توضیح

منظور از « یتوهم علیه » شک و تردید کند و دلایلش را با توهمات رد کند، و در «الخرائج» این گونه آمده است: «یتشکّک علیه»، شک و تردید کند.

روایت10.

بصائر الدرجات

اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟

فَقَالَ: نَعَمْ.

فَخَرَجَا إِلَی مَسْجِدِ قُبَا، فَصَلَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ رَکْعَتَیْنِ، فَإِذَا هُوَ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

فَقَالَ (1): یَا أَبَا بَکْرٍ عَلَی هَذَا عَاهَدْتُکَ، فَصِرْتَ بِهِ؟! فَرَجَعَ (2) وَ هُوَ یَقُولُ: وَ اللَّهِ لَا أَجْلِسُ هَذَا (3) الْمَجْلِسَ.

فَلَقِیَ عُمَرَ، فَقَالَ (4): مَا لَکَ (5)؟

قَالَ: قَدْ وَ اللَّهِ ذَهَبَ بِی فَأَرَانِی رَسُولَ اللَّهِ.

فَقَالَ (6) عُمَرُ: أَ مَا تَذْکُرُ یَوْماً کُنَّا مَعَهُ، فَأَمَرَ شَجَرَتَیْنِ (7) فَالْتَقَتَا، فَقَضَی حَاجَتَهُ خَلْفَهُمَا، ثُمَّ أَمَرَهُمَا فَتَفَرَّقَتَا (8)؟

قَالَ أَبُو بِکْرٍ: أَمَّا إِذَا قُلْتَ ذَا، فَإِنِّی دَخَلْتُ أَنَا وَ هُوَ فِی الْغَارِ فَقَالَ بِیَدِهِ فَمَسَحَهَا عَلَیْهِ فَعَادَ یَنْسِجُ الْعَنْکَبُوتَ کَمَا کَانَ، ثُمَّ قَالَ: أَ لَا أُرِیکَ جَعْفَراً (9) وَ أَصْحَابَهُ تَعُومُ بِهِمْ (10) سَفِینَتُهُمْ فِی الْبَحْرِ؟ قُلْتُ: بَلَی، قَالَ: فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَی وَجْهِی، فَرَأَیْتُ جَعْفَراً وَ أَصْحَابَهُ تَعُومُ بِهِمْ سَفِینَتُهُمْ فِی الْبَحْرِ، فَیَوْمَئِذٍ عَرَفْتُ أَنَّهُ

ص: 25

بصائر الدرجات : 298 ، حدیث 12

سَاحِرٌ، فَرَجَعَ إِلَی مَکَانِهِ.

این روایت ترجمه نشده است

روایت12.

الاختصاص، بصائر الدرجات(1):

از معاویه دهنی نقل است: ابوبکر بر علی وارد شد و به او گفت: رسول خدا در خصوص تو، پس از روز ولایت چیزی نگفت، و من شهادت می­دهم که تو مولای من هستی و به آن اذعان دارم، و در زمان رسول الله بر تو به عنوان امیرالمؤمنین درود فرستادم، و رسول خدا به ما گفت که تو وصی و وارث و جانشینش بر اهل و همسران او هستی، و بین تو و آن امور، مانعی باقی نگذاشت، پس میراث پیامبر و امر همسرانش به تو محول شد، ولی به ما نگفت که پس از او، تو خلیفه او هستی، لذا در خصوص آنچه بین ما و تو است،

ص: 26

وَ بَیْنَکَ (1)، وَ لَا ذَنْبَ (2) بَیْنَنَا وَ بَیْنَکَ (3) وَ بَیْنَ اللَّهِ تَعَالَی (4).

قَالَ: فَقَالَ (5) عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنْ أَرَیْتُکَ رَسُولَ اللَّهِ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- حَتَّی یُخْبِرَکَ أَنِّی (6) أَوْلَی بِالْأَمْرِ (7) الَّذِی أَنْتَ فِیهِ مِنْکَ وَ مِنْ غَیْرِکَ وَ إِنْ لَمْ تَرْجِعْ عَمَّا أَنْتَ فِیهِ فَتَکُونَ کَافِراً.

قَالَ أَبُو بَکْرٍ (8): إِنْ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ (9)، حَتَّی یُخْبِرَنِی بِبَعْضِ هَذَا لَاکْتَفَیْتُ بِهِ (10).

قَالَ: فَوَافِنِی (11) إِذَا صَلَّیْتَ الْمَغْرِبَ (12).

قَالَ: فَرَجَعَ إِلَیْهِ (13) بَعْدَ الْمَغْرِبِ، فَأَخَذَ بِیَدِهِ وَ خَرَجَ بِهِ (14) إِلَی مَسْجِدِ قُبَا، فَإِذَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (15) جَالِسٌ فِی الْقِبْلَةِ.

ص: 27

گناهی بر ما نیست، و گناهی میان ما و تو و خداوند وجود ندارد .

علی علیه السلام فرمود: اگر رسول الله را به تو نشان دهم که به تو بگوید که من نسبت به آنچه که در دست گرفتی، از تو و غیر از تو سزاوارترم، و اگر از آنچه در دست گرفتی، منصرف نشوی کافر خواهی بود، نظرت چیست؟ ابوبکر گفت: اگر رسول الله را ببینم که برخی از این سخنان را برایم بگوید، برایم کافی است. فرمود: پس هرگاه نماز مغرب را خواندی، پیش من بیا. پس بعد از نماز مغرب نزد او آمد، و او را به مسجد قبا برد. ناگهان (دیدند) رسول الله رو به قبله نشسته بود،

ص: 27

فَقَالَ: یَا عَتِیقُ (1) وَثَبْتَ عَلَی عَلِیٍّ (2)

عَلَیْهِ السَّلَامُ- وَ جَلَسْتَ (3) مَجْلِسَ النُّبُوَّةِ، وَ قَدْ تَقَدَّمْتُ إِلَیْکَ فِی ذَلِکَ (4)، فَانْزِعْ هَذَا السِّرْبَالَ الَّذِی تَسَرْبَلْتَهُ (5)، فَخَلِّهِ لِعَلِیٍّ وَ إِلَّا فَمَوْعِدُکَ النَّارُ.

قَالَ: ثُمَّ أَخَذَ بِیَدَیْهِ (6) فَأَخْرَجَهُ، فَقَامَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَشَی عَنْهُمَا.

قَالَ فَانْطَلَقَ (7) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی سَلْمَانَ فَقَالَ (8): یَا سَلْمَانُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهُ کَانَ مِنَ الْأَمْرِ (9) کَذَا وَ کَذَا.

فَقَالَ: لَیَشْهَرَنَّ بِکَ (10)، وَ لَیَأْتِیَنَّ (11) صَاحِبَهُ (12)، وَ لَیُخْبِرَنَّهُ بِالْخَبَرِ.

قَالَ: فَضَحِکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَالَ: إمَّا أَنْ یُخْبِرَ صَاحِبَهُ

ص: 28

و فرمود: ای پیرمرد، به علی حمله کردی و بر مجلس نبوت نشستی، و در این باره با تو صحبت کرده بودم! پس این جامه­ای که بر تن کرده­ای را درآور و آن را به علی بسپار، و گرنه میعادگاه تو آتش جهنم است. سپس علی علیه السلام دستان او را گرفت و او را از آنجا بیرون برد، و پیامبر برخاست و از میان آنها رفت.

پس امیرالمؤمنین علیه السلام به سوی سلمان رفت و فرمود: ای سلمان، بدان که این داستان اتفاق افتاد، سلمان گفت: حتما تو را برسر زبانها می­اندازد و نزد دوستش می­رود و او را از خبر آگاه می­کند. امیرالمؤمنین خندید و فرمود: در خصوص باخبر ساختن دوستش،

ص: 28

فَیَفْعَلَ (1) ثُمَّ لَا وَ اللَّهِ لَا یَذَّکَّرُ أَبَداً (2) إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، هُمَا أَنْظَرُ لِأَنْفُسِهِمَا مِنْ ذَلِکَ.

قَالَ (3): فَلَقِیَ أَبُو بَکْرٍ عُمَرَ، فَقَالَ لَهُ: أَرَانِی عَلِیٌّ (4) .. کَذَا وَ کَذَا، وَ صَنَعَ کَذَا وَ کَذَا (5).

فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: وَیْلَکَ مَا أَقَلَّ عَقْلَکَ، فَوَ اللَّهِ مَا أَنْتَ فِیهِ السَّاعَةَ لَیْسَ إِلَّا مِنْ بَعْضِ سِحْرِ ابْنِ أَبِی کَبْشَةَ (6)، قَدْ نَسِیتَ سِحْرَ بَنِی هَاشِمٍ، وَ مِنْ أَیْنَ یَرْجِعُ مُحَمَّدٌ؟ وَ لَا یَرْجِعُ مَنْ مَاتَ، إِنَّ مَا أَنْتَ فِیهِ أَعْظَمُ مِنْ سِحْرِ بَنِی هَاشِمٍ، فَتَقَلَّدَ هَذَا السِّرْبَالَ وَ مَرَّ فِیهِ (7).

ص: 29

این کار را می­کند، ولی به خدا سوگند، تا روز قیامت خبر را به کسی نخواهند گفت، آنها بیش از این هوای خود را دارند. پس ابوبکر عمر را دید و به او گفت: علی این امر را به من نشان داد و این گونه با من عمل کرد. عمر گفت: وای بر تو، چقدر کم خرد هستی؟ به خدا سوگند، آنچه تو اکنون تحت تاثیر آن هستی، چیزی نیست مگر برخی از جادوهای فرزند ابی کبشه! مگر جادوی بنی هاشم را فراموش کردی؟ چگونه محمد باز می­گردد در حالیکه آن کس که مرد، دیگر برنمی­گردد؟ آنچه تو تحت تاثیر آن هستی، از سحر بنی هاشم بالاتر است، پس جامه خلافت را بر تن کن و کارت را ادامه بده.

ص: 29

روایت13.

الخرائج(1):

از صفار مانند آن نقل شده است.

روایت14.

بصائر الدرجات(2): از امام باقر علیه السلام نقل است: مردی از اهل بیت ابوعبدالله علیه السلام درباره این سوره از وی پرسید {انا انزلناه فی لیلة القدر}(3)، فرمود: وای بر تو! از امر عظیمی پرسیدی، به هوش باش و از این گونه امور سؤال نکن. پس مرد از آنجا رفت.

پس روزی نزد او آمدم و از او پرسیدم، فرمود: {انا انزلناه} نوری است برای انبیا و اوصیا، که حاجتی درباره آسمان و زمین نمی­خواهند مگر آنکه آن حاجت را با آن نور مطرح می­کنند، پس حاجت آنها را برآورده می­کند. روایت شده است که از جمله حوایج علی بن ابی طالب این است که روزی به ابوبکر گفت: {هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده اند، مرده مپندار، بلکه زنده اند که نزد پروردگارشان روزی داده می شوند.}(4) شهادت بده که رسول الله شهید از دنیا رفت، و به هوش باش که بگویی که وی مرده است، به خدا سوگند به سراغ تو خواهد آمد، و از خدا بترس! هرگاه رسول خدا نزد تو آمد. شیطان به شکل رسول خدا تمثل پیدا نمی­کند.

ابوبکر تعجب کرد و گفت: به خدا سوگند، اگر پیش من بیاید از او اطاعت می­کنم و از آنچه در آن هستم دست می­کشم. پس امیرالمؤمنین حاجت خود را با آن نور مطرح کرد، پس به سوی ارواح انبیا بالا رفت. ناگهان محمد

ص: 30

صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَدْ أُلْبِسَ وَجْهَهُ ذَلِکَ النُّورُ، وَ أَتَی وَ هُوَ یَقُولُ: یَا أَبَا بَکْرٍ آمِنْ بِعَلِیٍّ وَ بِأَحَدَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِهِ، إِنَّهُمْ مِثْلِی إِلَّا النُّبُوَّةَ، وَ تُبْ إِلَی اللَّهِ بِرَدِّ مَا فِی یَدَیْکَ إِلَیْهِمْ، فَإِنَّهُ لَا حَقَّ لَکَ فِیهِ.

قَالَ: ثُمَّ ذَهَبَ فَلَمْ یُرَ.

فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَجْمَعُ النَّاسَ فَأَخْطُبُهُمْ بِمَا رَأَیْتُ، وَ أَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ مِمَّا أَنَا فِیهِ إِلَیْکَ یَا عَلِیُّ، عَلَی أَنْ تُؤْمِنَنِی؟

قَالَ: مَا أَنْتَ بِفَاعِلٍ، وَ لَوْ لَا أَنَّکَ تَنْسَی مَا رَأَیْتَ لَفَعَلْتَ.

قَالَ: فَانْطَلَقَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی عُمَرَ، وَ رَجَعَ نُورُ إِنَّا أَنْزَلْناهُ إِلَی عَلِیٍّ، فَقَالَ لَهُ: قَدِ اجْتَمَعَ أَبُو بَکْرٍ مَعَ عُمَرَ.

فَقُلْتُ: أَ وَ عَلِمَ النُّورُ؟

قَالَ (1): إِنَّ لَهُ لِسَاناً نَاطِقاً وَ بَصَراً نَافِذاً (2) یَتَجَسَّسُ الْأَخْبَارَ لِلْأَوْصِیَاءِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، وَ یَسْتَمِعُ الْأَسْرَارَ، وَ یَأْتِیهِمْ بِتَفْسِیرِ کُلِّ أَمْرٍ یَکْتَتِمُ بِهِ أَعْدَاؤُهُمْ.

فَلَمَّا أَخْبَرَ أَبُو بَکْرٍ الْخَبَرَ عُمَرَ، قَالَ: سَحَرَکَ، وَ إِنَّهَا لَفِی بَنِی هَاشِمٍ لَقَدِیمَةٌ.

قَالَ: ثُمَّ قَامَا یُخْبِرَانِ النَّاسَ، فَمَا دَرَیَا مَا یَقُولَانِ.

قُلْتُ: لِمَا ذَا؟

قَالَ: لِأَنَّهُمَا قَدْ نَسِیَاهُ.

وَ جَاءَ النُّورُ فَأَخْبَرَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ خَبَرَهُمَا، فَقَالَ: بُعْداً لَهُمَا کَما بَعِدَتْ ثَمُودُ.

- صلی الله علیه و آله - در حالی که چهره­اش با آن نور پوشانده شده بود آمد، در حالی که می­گفت: ای ابوبکر، به علی و به یازده تن از فرزندان وی ایمان بیاور، آنها مانند من هستند مگر در نبوت؛ و با بازگرداندن آنچه در دست توست، به سوی خدا توبه کن، زیرا که تو نسبت به آن حقی نداری.

سپس رفت و دیگر دیده نشد. ابوبکر گفت: مردم را جمع می­کنم و در خصوص آنچه که دیدم، میان آنها خطبه می­خوانم، و ای علی! نسبت به آنچه از آن توست و در دست من است، از خداوند رهایی می­خواهم، به شرطی که به من امان دهی؟! فرمود: تو این کار را انجام نمی­دهی، اگر تو آنچه را دیده بودی فراموش نمی­کردی، عمل می­کردی. پس ابوبکر پیش عمر رفت و نور (انا انزلناه) به علی علیه السلام باز گشت، و به او گفت: ابوبکر با عمر ملاقات کرد. پرسید: مگر نور از آن اجتماع مطلع شد؟ فرمود: نور دارای زبانی شیوا و دیدی قوی است که در پی اخبار اوصیا است و به اسرار گوش می­دهد، و تفسیر هر موضوعی که دشمنانشان از آنها پنهان می­دارند را برای آنان بیان می­کند.

پس هنگامی که ابوبکر ماجرا را برای عمر تعریف کرد، عمر گفت: تو را جادو کرده است، و این موضوع نزد بنی هاشم سابقه دارد. سپس آنها برخاستند که به مردم بگویند، اما ندانستند که چه بگویند. پرسیدم: چرا؟ فرمود: زیرا آنها آن را فراموش کردند، و نور آمد و داستانشان را برای علی بازگو کرد. حضرت فرمود: از آنها دور باد، آنگونه که از قوم ثمود دور شد.

توضیح

شاید منظور از نور(انا انزلناه) روح ذکر شده در آن سوره کریمه است.

روایت15.

الخرائج(1):

از سلمان نقل است: به علی علیه السلام خبر رسید که عمر

ص: 31

شِیعَتِهِ (1)، فَاسْتَقْبَلَهُ فِی بَعْضِ طُرُقَاتِ بَسَاتِینِ الْمَدِینَةِ، وَ فِی یَدِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَوْسٌ عَرَبِیَّةٌ.

فَقَالَ (2): یَا عُمَرُ، بَلَغَنِی عَنْکَ ذِکْرُکَ لِشِیعَتِی (3).

فَقَالَ: ارْبَعْ عَلَی ظَلْعِکَ.

فَقَالَ (4) عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّکَ لَهَاهُنَا (5)، ثُمَّ رَمَی بِالْقَوْسِ عَلَی الْأَرْضِ (6) فَإِذَا هِیَ ثُعْبَانٌ کَالْبَعِیرِ فَاغِرٌ فَاهُ وَ قَدْ أَقْبَلَ نَحْوَ عُمَرَ لِیَبْتَلِعَهُ.

فَصَاحَ عُمَرُ: اللَّهَ اللَّهَ یَا أَبَا الْحَسَنِ، لَا عُدْتُ بَعْدَهَا فِی شَیْ ءٍ، وَ جَعَلَ یَتَضَرَّعُ إِلَیْهِ، فَضَرَبَ (7) یَدَهُ إِلَی الثُّعْبَانِ، فَعَادَتِ الْقَوْسُ کَمَا کَانَتْ، فَمَرَّ (8) عُمَرُ إِلَی بَیْتِهِ مَرْعُوباً.

قَالَ سَلْمَانُ: فَلَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلِ دَعَانِی عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: صِرْ إِلَی عُمَرَ، فَإِنَّهُ حُمِلَ إِلَیْهِ مَالٌ مِنْ نَاحِیَةِ الْمَشْرِقِ وَ لَمْ یَعْلَمْ بِهِ أَحَدٌ، وَ قَدْ عَزَمَ أَنْ یَحْتَبِسَهُ، فَقُلْ لَهُ: یَقُولُ لَکَ عَلِیٌّ: أُخْرِجَ (9) إِلَیْکَ مَالٌ مِنْ نَاحِیَةِ الْمَشْرِقِ، فَفَرِّقْهُ عَلَی مَنْ

ص: 32

شیعه وی را (به بدی) یاد کرده است. پس در یکی از راههای باغهای مدینه جلوی او را گرفت، در حالی که کمان عربی در دست داشت، و گفت: به من رسیده است که تو شیعه مرا را (به بدی) یاد کرده­ای. عمر گفت: دست بردار، و به خودت رحم کن. فرمود: تو از اینجا نمی­روی. سپس کمان بر زمین انداخت. ناگهان به اژدهایی، مانند شتری که دهان آن را باز کرده است، تبدیل شد، و به سوی عمر آمد که او را ببلعد. پس عمر فریاد زد: ای اباالحسن، تو را به خدا سوگند می­دهم (که به من رحم کنی)، از این پس این امر را تکرار نخواهم کرد و پیوسته التماس می­کرد. پس امام دست خویش را به اژدها زد، پس مانند قبل به کمان تبدیل شد، و عمر وحشت زده به خانه بازگشت.

سلمان گفت: شبانگاه علی علیه السلام مرا دعوت کرد و فرمود: نزد عمر برو که به او مالی از مشرق به وی رسیده است و کسی از آن اطلاعی ندارد، و تصمیم دارد آن را تصاحب کند. پس به او بگو: علی به تو می­گوید: مالی از جانب مشرق به تو رسیده است، پس آن را میان اهلش تقسیم کن،

ص: 32

جُعِلَ لَهُمْ، وَ لَا تَحْبِسْهُ فَأَفْضَحَکَ.

قَالَ سَلْمَانُ: فَأَدَّیْتُ إِلَیْهِ الرِّسَالَةَ.

فَقَالَ: حَیَّرَنِی أَمْرُ صَاحِبِکَ، مِنْ أَیْنَ عَلِمَ بِهِ (1)؟

فَقُلْتُ: وَ هَلْ یَخْفَی عَلَیْهِ مِثْلُ هَذَا؟

فَقَالَ لِسَلْمَانَ: اقْبَلْ (2) مِنِّی أَقُولُ لَکَ، مَا عَلِیٌّ إِلَّا سَاحِرٌ، وَ إِنِّی لَمُشْفِقٌ عَلَیْکَ مِنْهُ، وَ الصَّوَابُ أَنْ تُفَارِقَهُ وَ تَصِیرَ فِی جُمْلَتِنَا.

قُلْتُ: بِئْسَ مَا قُلْتَ، لَکِنَّ عَلِیّاً وَرِثَ مِنْ أَسْرَارِ النُّبُوَّةِ (3) مَا قَدْ رَأَیْتَ مِنْهُ وَ مَا هُوَ أَکْبَرُ مِنْهُ.

قَالَ: ارْجِعْ إِلَیْهِ فَقُلْ لَهُ: السَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ لِأَمْرِکَ.

فَرَجَعْتُ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أُحَدِّثُکَ بِمَا جَرَی بَیْنَکُمَا؟

فَقُلْتُ: أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی.

فَتَکَلَّمَ بِکُلِّ مَا جَرَی بَیْنَنَا (4)، ثُمَّ قَالَ: إِنَّ رُعْبَ الثُّعْبَانِ فِی قَلْبِهِ إِلَی أَنْ یَمُوتَ.

و آن را تصاحب نکن که رسوایت می­سازم .

سلمان گفت: پیغام را به او رساندم، گفت: داستان دوستت مرا به شگفتی وامی­دارد! چگونه این موضوع را دانست؟! گفتم: آیا این گونه امور بر او پنهان می­ماند؟ پس به سلمان گفت: این را از من بپذیر، علی یک جادوگر است، و من به این خاطر نسبت به تو احساس دلسوزی می­کنم و بهتر این است که از او جدا شوی و به گروه ما بپیوندی، گفتم: بد سخنی است که گفتی! اما در خصوص علی، او از اسرار نبوت چیزی به ارث برده است که تو دیده بودی و چیزی که از آن بالاتر است. گفت: نزد وی برو و بگو: به روی چشم! پس نزد علی علیه السلام بازگشتم و به من گفت: می­خواهی آنچه میان شما رد و بدل شد را برایت بگویم، گفتم: تو به آن از من داناتری، پس هر آنچه اتفاق افتاده بود را برایم تعریف کرد، سپس فرمود: وحشت اژد­ها تا زمان مرگ همراه او خواهد بود.

توضیح

جوهری می­گوید: «ربع الرجل یربع»: اگر در جا بایستد و تکان نخورد، و از جمله گفتار آنها «اربع علی نفسک، و اربع علی ظلعک» یعنی به خودت رحم کن و دست بردار و طاقتی بیش از توان نفس را به آن روا مدار.

روایت16.

المناقب(1):

ص: 33

ابْنُ جَرِیشٍ (1)، کُلُّهُمْ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

وَ أَبَانُ بْنُ تَغْلِبَ وَ مُعَاوِیَةُ بْنُ عَمَّارٍ وَ أَبُو سَعِیدٍ الْمُکَارِی، کُلُّهُمْ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَقِیَ الْأَوَّلَ فَاحْتَجَّ عَلَیْهِ.

ثُمَّ قَالَ: أَ تَرْضَی بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ؟

فَقَالَ: وَ کَیْفَ لِی بِذَلِکَ؟

فَأَخَذَ بِیَدِهِ فَأَتَی بِهِ مَسْجِدَ قُبَا، فَإِذَا رَسُولُ اللَّهِ فِیهِ، فَقَضَی لَهُ عَلَی الْأَوَّلِ .. الْقِصَّةَ.

از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل است: امیرالمؤمنین علیه السلام خلیفه اول را دید و به او اعتراض کرد و گفت: آیا رسول الله را به عنوان داور میان من و تو می­پذیری؟ گفت­: چگونه این امر میسر است؟ پس دستش را گرفت و او را به مسجد قبا آورد، و ناگهان رسول الله را دیدند، پس علیه خلیفه اول حکم کرد و. .. تا پایان داستان.

روایت17.

کشف الغمة(1):

از بنده­ای صالح نقل شده است: جماعتی از قریش نزد عمر گرد آمده بودند که علی از جمله آنان بود و شرف و افتخارات خویش را برمی­شمردند، در حالی که علی علیه السلام خاموش بود. عمر گفت: ای اباالحسن! تو را چه شده است، سخنی نمی­گویی؟ علی از صحبت کردن طفره می­رفت، ولی عمر گفت: که حتما باید حرف بزنی. پس علی علیه السلام این ابیات را انشاد کرد: - خداوند ما را با پیروزی پیامبرش اکرام کرد و به وسیله ما شریعت­های اسلام را بالا برد.

- در هر جنگی، شمشیرهای ما مغزها را از جمجمه ها بیرون می­آورد.

- و جبرئیل با واجبات اسلام و احکام به ملاقات ما در خانه­هایمان می­آید.

- پس ما اولین حلال کنندگان حلالش می­شویم و هر امر حرامی را برای خدا حرام می­کنیم.

- ما از میان تمام مردم، برگزیدگان هستیم و مایه انتظام مردم و دهنه - اختیار - هر چیزی به دست ماست

- همانا ما باز می­داریم هر آن کس را که بخواهیم، و سر پادشاه متکبر را از تنش جدا می­کنیم.

- و شمشیرهای ما لشکر مهاجم را بازمی­گرداند، پس سپاس خداوندی که بخشنده است.

توضیح

فیروزآبادی می­گوید: «الفرخ »: مقدمه مغز(2).

ص: 34

و قال الجوهری: و قول الفرزدق:

و یوم جعلنا البیض فیه لعامر*** مصمّمة تفأی فراخ الجماجم

یعنی به: الدّماغ (1).

و الزّمام ککتاب: ما یجعل فی أنف البعیر فینقاد به (2)، و لعلّ المراد: زمام کلّ ذی زمام.

و قال الفیروزآبادی: الأصید: الملک، و رافع رأسه کبرا (3).

و قال: القمقام- و یضمّ-: السّیّد (4).

و الخمیس: الجیش (5).

و جوهری می­گوید: در این بیت فرزدق: «شمشیرها را طوری طراحی کردیم که مغز را از جمجمه بیرون می­آورد.»

منظور از فراخ، مغز است(1).

و «الزمام» مانند کتاب: آنچه در دماغ شتر گذاشته می­شود و به وسیله آن سوق داده می­شود، و شاید منظور، عنان هر که دارای عنان باشد. و فیروزآبادی می­گوید: « الاصید»: پادشاه، و کسی که از روی غرور سر خویش را بالا برده باشد. و می­گوید: «القمقام» - و با ضم نیز گفته شده -: سید و سرور(2).

و«الخمیس»: لشکر است(3) .

روایت18.

ارشاد القلوب(4):

از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که همانا ابوبکر حضرت امیرالمؤمنین را در یکی از راههای بنی النجار ملاقات کرد، به حضرت سلام کرد و دست داد و عرض کرد:

ص: 35

لَهُ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! أَ فِی نَفْسِکَ شَیْ ءٌ مِنِ اسْتِخْلَافِ النَّاسِ إِیَّایَ، وَ مَا کَانَ مِنْ یَوْمِ السَّقِیفَةِ، وَ کَرَاهِیَتِکَ الْبَیْعَةَ (1)؟ وَ اللَّهِ مَا کَانَ ذَلِکَ مِنْ إِرَادَتِی، إِلَّا أَنَّ الْمُسْلِمِینَ اجْتَمَعُوا (2) عَلَی أَمْرٍ لَمْ یَکُنْ لِی أَنْ أُخَالِفَ عَلَیْهِمْ فِیهِ (3)، لِأَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: لَا تَجْتَمِعُ أُمَّتِی عَلَی الضَّلَالِ (4).

فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا أَبَا بَکْرٍ، أُمَّتُهُ الَّذِینَ أَطَاعُوهُ فِی عَهْدِهِ مِنْ بَعْدِهِ (5)، وَ أَخَذُوا بِهُدَاهُ، وَ أَوْفُوا (6) بِ ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ، وَ لَمْ یُبَدِّلُوا وَ لَمْ یُغَیِّرُوا (7).

قَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ: وَ اللَّهِ یَا عَلِیُّ لَوْ شَهِدَ عِنْدِی السَّاعَةَ مَنْ أَثِقُ بِهِ أَنَّکَ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ سَلَّمْتُهُ إِلَیْکَ، رَضِیَ مَنْ رَضِیَ وَ سَخِطَ مَنْ سَخِطَ.

فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا أَبَا بَکْرٍ! فَهَلْ تَعْلَمُ أَحَداً أَوْثَقَ (8) مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ قَدْ أَخَذَ بَیْعَتِی عَلَیْکَ فِی أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ- وَ عَلَی جَمَاعَةٍ مَعَکَ فِیهِمْ (9): عُمَرُ وَ عُثْمَانُ-: فِی یَوْمِ الدَّارِ، وَ فِی بَیْعَةِ الرِّضْوَانِ تَحْتَ الشَّجَرَةِ، وَ یَوْمَ جُلُوسِهِ فِی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَةَ، وَ فِی یَوْمِ الْغَدِیرِ بَعْدَ رُجُوعِهِ مِنْ حَجَّةِ الْوَدَاعِ؟

فَقُلْتُمْ بِأَجْمَعِکُمْ: سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ (10).

ص: 36

ای اباالحسن، آیا نسبت به اینکه مردم مرا خلیفه قرار دادند و از ماجرای سقیفه و نفرت تو از بیعت کردن، کینه­ای در دل داری؟ به خدا سوگند، این کار خواسته من نبود! اما مسلمانان بر امری جمع شدند که من نمی­توانستم مخالف آنها در آن امر باشم؛ زیرا پیامبر فرموده است: امت من بر گمراهی جمع نمی­شوند.

حضرت امیرالمؤمنین فرمود: ای ابا بکر، امت پیامبر آنانند که در عصرش و پس از وفاتش از او پیروی کردند، و به پیمانش پایبند بودند، و به آن وفا کردند و آن عهد و پیمان را تغییر ندادند. ابوبکر عرض کرد: به خدا سوگند ای علی، اگر هم اکنون کسی که به او اعتماد دارم گواهی دهد که همانا تو به خلافت سزاوارتری، آن را به تو واگذار خواهم کرد، اگر چه دیگران خشنود یا خشمگین شوند. حضرت امیر المؤمنین فرمود: ای ابابکر، آیا از رسول خدا کسی را بهتر محل اعتماد می­دانی؟ که در چهار مورد بیعت مرا از تو گرفت - و از گروهی که همراه تو بودند که عمر و عثمان از جمله آنان بودند - در یوم الدار و در بیعت رضوان زیر درخت و آن روز که در خانه ام سلمه نشسته بود و در روز غدیر پس از بازگشتنش از حجة الوداع، تمام شما گفتید: شنیدیم و از خدا و رسولش اطاعت کردیم،

ص: 36

فَقَالَ لَکُمْ: اللَّهُ وَ رَسُولُهُ عَلَیْکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ.

فَقُلْتُمْ بِأَجْمَعِکُمْ: اللَّهُ وَ رَسُولُهُ عَلَیْنَا مِنَ الشَّاهِدِینَ.

فَقَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (1): فَلْیَشْهَدْ بَعْضُکُمْ عَلَی بَعْضٍ، وَ لْیُبَلِّغْ شَاهِدُکُمْ غَائِبَکُمْ، وَ مَنْ سَمِعَ مِنْکُمْ فَلْیُسْمِعْ مَنْ لَمْ یَسْمَعْ.

فَقُلْتُمْ: نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ، وَ قُمْتُمْ بِأَجْمَعِکُمْ تُهَنُّونَ (2) رَسُولَ اللَّهِ وَ تُهَنُّونِّی بِکَرَامَةِ اللَّهِ لَنَا، فَدَنَا عُمَرُ وَ ضَرَبَ عَلَی کَتِفِی وَ قَالَ بِحَضْرَتِکُمْ: بَخْ بَخْ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ أَصْبَحْتَ مَوْلَانَا (3) وَ مَوْلَی الْمُؤْمِنِینَ (4).

فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: لَقَدْ ذَکَّرْتَنِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَمْراً (5)، لَوْ یَکُونُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ شَاهِداً فَأَسْمَعُهُ مِنْهُ.

فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُ (6) وَ رَسُولُهُ عَلَیْکَ مِنَ الشَّاهِدِینَ، یَا أَبَا بَکْرٍ إِذَا رَأَیْتَ (7) رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَیّاً وَ یَقُولُ (8) لَکَ إِنَّکَ ظَالِمٌ لِی (9) فِی أَخْذِ حَقِّیَ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لِی وَ رَسُولُهُ (10) دُونَکَ وَ دُونَ الْمُسْلِمِینَ

ص: 37

سپس پیامبر به شما فرمود: که خدا و رسولش بر شما گواهند، سپس شما گفتید: خدا و رسولش گواهان ما هستند؛ سپس فرمود: گروهی از شما گواه گروه دیگر باشید، و آنان که حاضرند باید به غائبان برسانند و هر کس از شما مطلب را شنید، باید به آنان که نشنیده اند، موضوع را بگوید. پس گفتید: بله ای رسول الله، تمامی شما برخاستید و به رسول خدا تبریک عرض می­کردید و نیز به من هم برای کرامتی که خداوند نسبت به ما بخشیده است، تبریک گفتید؛ سپس عمر نزدیک شد و دست به شانه من زد و در حضور شما گفت: مبارک باد ای فرزند ابی طالب، مولای من و مولای مؤمنان شدی .

ابوبکر گفت: یا علی، چیزی را به یاد من آوردی، ای کاش رسول الله حاضر بود و این را از او می شنیدم! پس امیر المؤمنین علیه السلام به او گفت: خدا و رسولش برای تو از گواهانند، ای ابوبکر، اگر رسول الله را زنده ببینی و به تو بگوید: تو در گرفتن حقی که خداوند و رسولش از میان تو و مسلمانان برای من قرار داده است، ستمکار هستی،

ص: 37

أَ تُسَلِّمُ (1) هَذَا الْأَمْرَ إِلَیَّ وَ تَخْلَعُ نَفْسَکَ مِنْهُ؟.

فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! وَ هَذَا یَکُونُ؟ أَرَی (2) رَسُولَ اللَّهِ حَیّاً بَعْدَ مَوْتِهِ وَ یَقُولُ (3) لِی ذَلِکَ (4)! فَقَالَ لَهُ (5) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: نَعَمْ یَا أَبَا بَکْرٍ.

قَالَ: فَأَرِنِی ذَلِکَ إِنْ کَانَ حَقّاً (6).

فَقَالَ عَلِیٌّ (7) عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُ (8) وَ رَسُولُهُ عَلَیْکَ مِنَ الشَّاهِدِینَ إِنَّکَ تَفِی بِمَا قُلْتَ؟

قَالَ أَبُو بَکْرٍ: نَعَمْ.

فَضَرَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی یَدِهِ وَ قَالَ: تَسْعَی مَعِی نَحْوَ مَسْجِدِ قُبَا، فَلَمَّا وَرَدَاهُ (9) تَقَدَّمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ أَبُو بَکْرٍ مِنْ وَرَائِهِ، فَإِذَا (10) بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی قِبْلَةِ الْمَسْجِدِ (11)، فَلَمَّا رَآهُ أَبُو بَکْرٍ سَقَطَ لِوَجْهِهِ کَالْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ.

فَنَادَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: ارْفَعْ رَأْسَکَ أَیُّهَا الضَّلِیلُ الْمَفْتُونُ.

فَرَفَعَ أَبُو بَکْرٍ رَأْسَهُ وَ قَالَ: لَبَّیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ، أَ حَیَاةٌ بَعْدَ الْمَوْتِ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟

ص: 38

آیا این امر را به من واگذار می­کنی و خودت را از این امر خلع می کنی؟ ابوبکر گفت: ای ابا الحسن، این امر شدنی است؟ من رسول خدا را بعد از وفاتش زنده ببینم و به من این سخن را بگوید!؟

امیر المؤمنین به او فرمود: بله ای ابوبکر. ابوبکر گفت: اگر این سخن صحت دارد، پس این امر را به من نشان بده. پس امیرالمؤمنین فرمود: آیا خداوند و رسولش بر تو گواهند که تو به آنچه که می­گویی وفا کنی؟ ابوبکر گفت: بله. امیرالمؤمنین بر دست او زد و فرمود: با من به سوی مسجد قبا بیا.

چون وارد مسجد قبا شدند، علی علیه­السّلام پیش افتاده، وارد مسجد شد و ابوبکر هم پشت سر وی وارد شد. ناگهان آن دو رسول خدا را در سمت قبله مسجد دیدند. همین که ابوبکر رسول الله را دید، مانند کسی که غش کند، بر زمین افتاد. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله او را صدا زد: ای گمراه فریب خورده، سرت را بلند کن. پس ابوبکر سرش را بلند کرد و گفت: لبیک یا رسول الله، چگونه پس از مرگ زنده­ای؟

ص: 38

فَقَالَ: وَیْلَکَ یَا أَبَا بَکْرٍ إِنَّ الَّذِی أَحْیاها لَمُحْیِ الْمَوْتی إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (1).

قَالَ: فَسَکَتَ أَبُو بَکْرٍ وَ شَخَصَتْ عَیْنَاهُ نَحْوَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

فَقَالَ لَهُ: وَیْلَکَ یَا أَبَا بَکْرٍ نَسِیتَ مَا عَاهَدْتَ (2) اللَّهَ وَ رَسُولَهُ عَلَیْکَ فِی الْمَوَاطِنِ الْأَرْبَعَةِ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ؟

فَقَالَ: مَا أَنْسَاهَا (3) یَا رَسُولَ اللَّهِ.

فَقَالَ: مَا بَالُکَ الْیَوْمَ تُنَاشِدُ عَلِیّاً- عَلَیْهِ السَّلَامُ- عَلَیْهَا (4)، وَ یُذَکِّرُکَ وَ تَقُولُ (5): نَسِیتُ ..؟! وَ قَصَّ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا جَرَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عَلِیٍّ (6) عَلَیْهِ السَّلَامُ .. إِلَی آخِرِهِ، فَمَا نَقَصَ مِنْهُ کَلِمَةً وَ لَا زَادَ (7) فِیهِ کَلِمَةً.

فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: یَا رَسُولَ اللَّهِ فَهَلْ مِنْ تَوْبَةٍ؟ وَ هَلْ یَعْفُو اللَّهُ عَنِّی إِذَا سَلَّمْتُ هَذَا الْأَمْرَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ؟

قَالَ: نَعَمْ یَا أَبَا بَکْرٍ، وَ أَنَا الضَّامِنُ لَکَ عَلَی اللَّهِ ذَلِکَ إِنْ وَفَیْتَ.

قَالَ: وَ غَابَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنْهُمَا، فَتَشَبَّثَ (8) أَبُو بَکْرٍ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (9) وَ قَالَ: اللَّهَ اللَّهَ فِیَّ یَا عَلِیُّ، صِرْ (10) مَعِی إِلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ

ص: 39

فرمود: وای بر تو ای ابو بکر{خدایی که تمام موجودات را زنده کرده، همانا مردگان را زنده می کند. همانا او بر تمام کارها قدرت و نیرو دارد.}(1)

سپس ابوبکر خاموش شد و با تعجب به رسول خدا صلی الله علیه و آله نگاه می­کرد. پس فرمود: وای بر تو ای ابوبکر! پیمانی را که با خدا و رسولش در باره علی در چهار جا بستی، فراموش کردی. گفت: ای رسول الله، آن را فراموش نمی­کنم. فرمود: پس تو را امروز چه شده است که با علی در این باره حرف می­زنی و علی پیمانت را به خاطرت می آورد و می­گویی فراموش کرده ام؟ پس رسول الله جریانی را که میان او و علی گذشته بود، از اول تا آخر بیان فرمود، به طوری که یک کلمه کم یا اضافه نکرد .

ابوبکر عرض کرد: ای رسول الله، آیا ممکن است توبه کنم؟ اگر امر خلافت را به امیرالمؤمنین واگذار کنم، آیا خداوند مرا می­بخشد؟ پیامبر فرمود: آری یا ابا بکر، من در این امر نزد خداوند ضامن تو هستم، اگر به عهد خود وفا کنی.

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله از نظر آن دو ناپدید شد. ابوبکر به دامن امیرالمؤمنین چنگ زد و گفت: ای علی، برای رضای خدا به من عنایتی کن! با من به سوی منبر رسول الله صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بیا تا

ص: 39

حَتَّی أَعْلُوَ الْمِنْبَرَ فَأَقُصَّ (1) عَلَی النَّاسِ مَا شَاهَدْتُ وَ مَا رَأَیْتُ (2) مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (3) وَ مَا قَالَ لِی وَ مَا قُلْتُ لَهُ وَ مَا أَمَرَنِی (4) بِهِ، وَ أَخْلَعَ نَفْسِی عَنْ هَذَا (5) الْأَمْرِ وَ أُسَلِّمَهُ إِلَیْکَ.

فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَا مَعَکَ إِنْ تَرَکَکَ شَیْطَانُکَ.

فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: إِنْ لَمْ یَتْرُکْنِی تَرَکْتُهُ وَ عَصَیْتُهُ.

فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِذاً تُطِیعَهُ وَ لَا تَعْصِیَهُ، وَ إِنَّمَا رَأَیْتَ مَا رَأَیْتَ لِتَأْکِیدِ الْحُجَّةِ عَلَیْکَ.

وَ أَخَذَ بِیَدِهِ وَ خَرَجَا مِنْ مَسْجِدِ قُبَا یُرِیدَانِ مَسْجِدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ أَبُو بَکْرٍ یَتَلَوَّنُ (6) أَلْوَاناً، وَ النَّاسُ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ وَ لَا یَدْرُونَ مَا الَّذِی کَانَ.

حَتَّی لَقِیَهُ عُمَرُ، فَقَالَ لَهُ: یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ مَا شَأْنُکَ، وَ مَا الَّذِی دَهَاکَ؟

فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: خَلِّ عَنِّی یَا عُمَرُ، فَوَ اللَّهِ لَا سَمِعْتُ لَکَ قَوْلًا.

فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: وَ أَیْنَ (7) تُرِیدُ یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ؟

فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: أُرِیدُ الْمَسْجِدَ وَ الْمِنْبَرَ.

فَقَالَ: هَذَا لَیْسَ (8) وَقْتَ صَلَاةٍ وَ مِنْبَرٍ!.

قَالَ: خَلِّ عَنِّی وَ لَا حَاجَةَ (9) لِی فِی کَلَامِکَ.

فَقَالَ عُمَرُ: یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ (10) أَ فَلَا تَدْخُلُ قَبْلَ الْمَسْجِدِ مَنْزِلَکَ فَتُسْبِغَ

ص: 40

من بالای منبر بروم و داستانی را که از رسول الله دیدم، به مردم بگویم و آنچه را که وی فرمود و من گفتم و آنچه را که به من دستور داد، بازگو کنم، و خودم را از این کار بر کنار کنم و خلافت را به تو واگذار کنم. امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: اگر شیطانت تو را واگذارد، من با تو هستم.

ابوبکر گفت: اگر شیطان مرا رها نکند، من او را رها می­کنم و نافرمانی­اش می­کنم. امیرالمؤمنین فرمود: تو از او پیروی می­کنی و نافرمانی­اش نمی­کنی، و آنچه دیدی، برای اتمام حجت بر تو است.

سپس دستش را گرفت و از مسجد قبا به قصد مسجد رسول الله بیرون شدند، این در حالی بود که ابوبکر مضطرب و پریشان بود و رنگ عوض می­کرد و مردم به وی نگاه می­کردند و نمی­دانستند که چه شده است، تا اینکه عمر او را دید.

عمر گفت: ای خلیفه رسول الله، تو را چه شده است؟ ابوبکر گفت: ای عمر، مرا رها کن، به خدا سوگند که حرف تو را گوش نمی­دهم. عمر گفت: ای خلیفه رسول الله، کجا می­روی؟ ابوبکر گفت: قصد رفتن به مسجد و منبر را دارم. عمر گفت: اکنون وقت نماز و منبر نیست. ابوبکر گفت: مرا رها کن، و نیازی به سخن تو ندارم. عمر گفت: ای خلیفه رسول الله، آیا پیش از رفتن به مسجد، به خانه نمی­روی که

ص: 40

الْوُضُوءَ؟

قَالَ: بَلَی، ثُمَّ الْتَفَتَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَالَ لَهُ: یَا أَبَا الْحَسَنِ تَجْلِسُ إِلَی جَانِبِ الْمِنْبَرِ حَتَّی أَخْرُجَ إِلَیْکَ.

فَتَبَسَّمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، ثُمَّ قَالَ لَهُ: یَا أَبَا بَکْرٍ، قَدْ قُلْتُ لَکَ (1) إِنَّ شَیْطَانَکَ لَا یَدَعُکَ أَوْ (2) یُرْدِیَکَ، وَ مَضَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ جَلَسَ (3) بِجَانِبِ الْمِنْبَرِ.

فَدَخَلَ (4) أَبُو بَکْرٍ مَنْزِلَهُ، وَ مَعَهُ عُمَرُ، فَقَالَ (5): یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ لِمَ لَا تُنْبِئُنِی بِأَمْرِکَ (6)، وَ تُحَدِّثُنِی بِمَا دَهَاکَ بِهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ؟

فَقَالَ (7) أَبُو بَکْرٍ: وَیْحَکَ یَا عُمَرُ! یَرْجِعُ رَسُولُ اللَّهِ بَعْدَ مَوْتِهِ حَیّاً فَیُخَاطِبُنِی فِی ظُلْمِی لِعَلِیٍّ، بِرَدِّ (8) حَقِّهِ عَلَیْهِ وَ خَلْعِ نَفْسِی مِنْ هَذَا الْأَمْرِ.

فَقَالَ (9) عُمَرُ: قُصَّ عَلَیَّ قِصَّتَکَ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَی آخِرِهَا.

فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ: وَیْحَکَ یَا عُمَرُ! قَدْ قَالَ (10) لِی عَلِیٌّ: إِنَّکَ لَا تَدَعُنِی أَخْرُجُ مِنْ هَذِهِ الْمَظْلِمَةِ، وَ إِنَّکَ شَیْطَانِی، فَدَعْنِی عَنْکَ (11)، فَلَمْ یَزَلْ یَرْقُبُهُ (12) إِلَی أَنْ حَدَّثَهُ بِحَدِیثِهِ کُلِّهِ.

ص: 41

وضوی کاملی بگیری؟ گفت: بله.

سپس ابوبکر رو به علی علیه السّلام کرد و عرض کرد: ای اباالحسن، کنار منبر بنشین تا من خدمت شما برسم. لبخندی بر لبان امیرالمؤمنین علیه السّلام نقش بست و فرمود: ای ابوبکر، به تو گفته بودم شیطانت تو را رها نمی­کند تا اینکه تو را به زمین بزند و بکشد. پس امیرالمؤمنین علیه السّلام رفت و کنار منبر نشست .

ابوبکر همراه با عمر وارد منزلش شد. عمر گفت: ای خلیفه رسول الله، چرا مرا از کارت خبر نمی­دهی و از بلایی که علی بر سرت آورده، چیزی به من نمی­گوئی؟ ابوبکر گفت­: وای بر تو ای عمر، رسول الله پس از وفاتش زنده برگشت و با من در خصوص ظلمم به علی سخن گفت و به من دستور داد که حق او را برگردانم و خود را از خلافت عزل کنم. عمر گفت: داستان را از اول تا آخر برایم بازگو کن. ابوبکر گفت: وای بر تو ای عمر! همانا علی به من گفت که تو مرا رها نمی کنی تا از این تاریکی بیرون آیم و همانا تو شیطان منی. مرا رها کن. عمر همچنان منتظر ماند تا سرانجام ابوبکر داستانش را به طور کامل برایش بازگو کرد.

ص: 41

فَقَالَ لَهُ: بِاللَّهِ عَلَیْکَ (1) یَا أَبَا بَکْرٍ، أَ نَسِیتَ شِعْرَکَ (فِی) (2) أَوَّلِ شَهْرِ رَمَضَانَ الَّذِی فُرِضَ عَلَیْنَا (3) صِیَامُهُ، حَیْثُ جَاءَکَ حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ وَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ وَ نُعْمَانُ الْأَزْدِیُّ وَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ فِی یَوْمِ جُمُعَةٍ إِلَی (4) دَارِکَ لیقضین (لِیَتَقَاضَوْکَ) دَیْنَکَ (5) عَلَیْکَ، فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَی بَابِ الدَّارِ سَمِعُوا لَکَ صَلْصَلَةً فِی الدَّارِ، فَوَقَفُوا بِالْبَابِ وَ لَمْ یَسْتَأْذِنُوا عَلَیْکَ، فَسَمِعُوا أُمَّ بَکْرٍ زَوْجَتَکَ تُنَاشِدُکَ وَ تَقُولُ: قَدْ عَمِلَ حَرُّ الشَّمْسِ بَیْنَ کَتِفَیْکَ، قُمْ إِلَی دَاخِلِ الْبَیْتِ وَ أَبْعِدْ مِنَ الْبَابِ لَا یَسْمَعْکَ بَعْضُ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ (6) فَیُهْدِرُوا دَمَکَ، فَقَدْ عَلِمْتَ أَنَّ مُحَمَّداً أَهْدَرَ (7) دَمَ مَنْ أَفْطَرَ یَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ مِنْ غَیْرِ سَفَرٍ وَ لَا مَرَضٍ خِلَافاً عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ (8).

فَقُلْتَ لَهَا: هَاتِ- لَا أُمَّ لَکِ- فَضْلَ طَعَامِی مِنَ اللَّیْلِ، وَ أَتْرِعِی (9) الْکَأْسَ مِنَ الْخَمْرِ، وَ حُذَیْفَةُ وَ مَنْ مَعَهُ بِالْبَابِ یَسْمَعُونَ مُحَاوَرَتَکُمَا، فَجَاءَتْ بِصَحْفَةٍ (10) فِیهَا طَعَامٌ مِنَ اللَّیْلِ وَ قصب (قَعْبٌ) (11) مَمْلُوءٌ خَمْراً، فَأَکَلْتَ مِنَ الصَّحْفَةِ وَ کَرَعْتَ (12) الْخَمْرَ،

ص: 42

عمر گفت: تو را به خدا سوگند می­دهم ای ابوبکر! آیا شعرت را در اوّل ماه رمضان که خداوند روزه اش را بر ما واجب کرد، فراموش کرده ای؟ هنگامی که حذیفة بن یمان و سهل بن حنیف و نعمان ازدی و خزیمة بن ثابت، در روز جمعه در خانه­ات پیش تو آمدند تا بدهی­ات را بپردازند؛ و چون به در خانه رسیدند، صدای غذا خوردنت و به هم خوردن ظرفها را در خانه شنیدند؛ پس جلوی در ایستادند و از تو اجازه نگرفتند و شنیدند ام بکر (همسرت) به تو می­گوید: گرمای آفتاب شانه هایت را سوزاند، به داخل خانه برو، و از جلوی در دور شو تا یاران محمّد صدای تو را نشنوند و ریختن خونت را حلال نکنند! تو می­دانی که محمّد هر کس را که یک روز روزه اش را - نه به خاطر سفر و مریضی - بخورد، ریختن خونش را هدر کرده است، چون خلاف دستورات خدا و محمد رسول الله عمل کرده است. به همسرت گفتی: لعنت بر تو، باقیمانده غذای شبم را بیاور، و جام را از شراب پر کن. در حالی که حذیفه و همراهانش پشت در صحبت­های شما را می شنیدند. پس همسرت باقیمانده غذای شب را با کاسه ای پر از شراب آورد. تو غذا را خوردی و شراب را جرعه جرعه نوشیدی

ص: 42

فَأَضْحَی النَّهَارُ وَ قَدْ قُلْتَ لِزَوْجَتِکَ (1):

ذَرِینِی أَصْطَبِحْ (2) یَا أُمَّ بَکْرٍ*** فَإِنَّ الْمَوْتَ نَفَّثَ عَنْ هِشَامٍ

إِلَی أَنِ انْتَهَیْتَ فِی قَوْلِکَ (3):

یَقُولُ لَنَا ابْنُ کَبْشَةَ سَوْفَ نُحْیَا*** وَ کَیْفَ حَیَاةُ أَشْلَاءٍ وَ هَامٍ

وَ لَکِنْ بَاطِلًا قَدْ قَالَ هَذَا ***وَ إِفْکاً مِنْ زَخَارِیفِ الْکَلَامِ

أَلَا هَلْ مُبْلِغُ الرَّحْمَنِ عَنِّی*** بِأَنِّی تَارِکٌ شَهْرَ الصِّیَامِ

وَ تَارِکُ کُلِّ مَا أَوْحَی إِلَیْنَا*** مُحَمَّدٌ مِنْ أَسَاطِیرِ الْکَلَامِ

فَقُلْ لِلَّهِ: یَمْنَعُنِی شَرَابِی*** وَ قُلْ لِلَّهِ: یَمْنَعُنِی طَعَامِی

وَ لَکِنَّ الْحَکِیمَ رَأَی حَمِیراً ***فَأَلْجَمَهَا فَتَاهَتْ (4) بِاللِّجَامِ(5)

فَلَمَّا سَمِعَکَ حُذَیْفَةُ وَ مَنْ مَعَهُ تَهْجُو مُحَمَّداً، قَحَمُوا (6) عَلَیْکَ فِی دَارِکَ، فَوَجَدُوکَ وَ قَعْبُ الْخَمْرِ فِی یَدَیْکَ (7)، وَ أَنْتَ تَکْرَعُهَا، فَقَالُوا لَکَ: یَا عَدُوَّ اللَّهِ خَالَفْتَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ، وَ حَمَلُوکَ کَهَیْئَتِکَ إِلَی مَجْمَعِ النَّاسِ بِبَابِ رَسُولِ اللَّهِ، وَ قَصُّوا عَلَیْهِ قِصَّتَکَ، وَ أَعَادُوا شِعْرَکَ، فَدَنَوْتُ مِنْکَ وَ سَارَرْتُکَ (8) وَ قُلْتُ لَکَ فِی ضَجِیجِ النَّاسِ: قُلْ إِنِّی شَرِبْتُ الْخَمْرَ لَیْلًا، فَثَمِلْتُ (9) فَزَالَ عَقْلِی، فَأَتَیْتُ مَا أَتَیْتُهُ نَهَاراً،

ص: 43

و برای همسرت این شعر را خواندی:

- بگذار ای ام بکر که شراب صبحگاهی بنوشم، زیرا که مرگ بی پایه و اساس است.

تا اینکه به این ابیات رسیدی: - کبشه به ما می­گوید رستاخیزی هست، چگونه لاشه­های جسد و جمجمه­ها زنده می­شوند!

و هر سخنی که گفته، باطل است و این از سخنان فریبنده است.

- آیا کسی هست که از جانب من به خدا برساند که همانا من روزه ماه رمضان را ترک می­کنم،

و سخنان اسطوره­ای که محمد برای ما وحی آورده است را نیز ترک می­گویم.

- به خدا بگو که مرا از نوشیدن شراب و خوردن غذا بازدارد.

ولی مرد حکیم الاغ­هایی را دید، پس آنها را افسار کرد؛ پس آنها با افسار گم شدند.

چون حذیفه و همراهانش شنیدند که تو محمّد را هجو می کنی، به سرعت بر تو وارد شدند و تو را دیدند در حالی که کاسه شراب در دست داشتی و جرعه جرعه می­نوشی، پس به تو گفتند: ای دشمن خدا، نافرمانی خدا و رسولش را کردی. آن جماعت، با همان حال تو را به جمع مردم نزد خانه رسول الله بردند و ماجرای تو را تعریف کردند و شعر تو را خواندند، و من به تو نزدیک شدم و در گوشی با تو صحبت کردم و در میان شلوغی مردم به تو گفتم، به پیامبر بگو که من دیشب شراب خوردم و مست شدم و عقلم زایل شد و آنچه را که در روز انجام داده ام،

ص: 43

وَ لَا عِلْمَ لِی بِذَلِکَ، فَعَسَی أَنْ یُدْرَأَ عَنْکَ الْحَدُّ.

وَ خَرَجَ مُحَمَّدٌ وَ نَظَرَ (1) إِلَیْکَ، فَقَالَ: أَیْقِظُوهُ، فقلن (فَقُلْنَا) (2): رَأَیْنَاهُ وَ هُوَ ثَمِلٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَا یَعْقِلُ، فَقَالَ: وَیْحَکُمْ (3) الْخَمْرُ یُزِیلُ الْعَقْلَ، تَعْلَمُونَ هَذَا مِنْ أَنْفُسِکُمْ وَ أَنْتُمْ (4) تَشْرَبُونَهَا؟ فَقُلْنَا: یَا رَسُولَ اللَّهِ (5) وَ قَدْ قَالَ فِیهَا إِمْرُؤُ الْقَیْسِ شِعْراً:

شَرِبْتُ الْخَمْرَ حَتَّی زَالَ عَقْلِی*** کَذَاکَ (الْخَمْرُ یَفْعَلُ) (6) بِالْعُقُولِ

ثُمَّ قَالَ مُحَمَّدٌ: أَنْظِرُوهُ إِلَی إِفَاقَتِهِ مِنْ سَکْرَتِهِ.

فَأَمْهَلُوکَ حَتَّی أَرَیْتَهُمْ أَنَّکَ قَدْ صَحَوْتَ، فَسَاءَلَکَ مُحَمَّدٌ، فَأَخْبَرْتَهُ بِمَا أَوْعَزْتُهُ إِلَیْکَ: مِنْ شُرْبِکَ بِهَا (7) بِاللَّیْلِ.

فَمَا بَالُکَ الْیَوْمَ تُؤْمِنُ بِمُحَمَّدٍ وَ بِمَا جَاءَ بِهِ، وَ هُوَ عِنْدَنَا سَاحِرٌ کَذَّابٌ.

فَقَالَ: وَیْحَکَ (8) یَا أَبَا حَفْصٍ! لَا شَکَّ عِنْدِی فِیمَا قَصَصْتَهُ عَلَیَّ، فَاخْرُجْ إِلَی ابْنِ أَبِی طَالِبٍ فَاصْرِفْهُ عَنِ الْمِنْبَرِ.

قَالَ: فَخَرَجَ عُمَرُ- وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (9) جَالِسٌ تَحْتَ الْمِنْبَرِ (10)

فَقَالَ: مَا

ص: 44

در حال مستی و بیهوشی بوده که خودم خبر ندارم. شاید حد را از تو بردارد.

محمّد بیرون آمد و به تو نگاه کرد و گفت: بیدارش کنید. گفتند: یا رسول الله، او را دیدیم در حالی که مست بود و عقل او زایل است. سپس فرمود: وای بر شما! شراب، خرد را زایل می­کند، شما این را در خودتان می بینید و باز هم شراب می نوشید؟ گفتیم: بله ای رسول الله، و در این باره امرؤ القیس گفته است:

«شراب نوشیدم تا اینکه عقلم زایل شد، و این گونه گناهان عقل­ها را زایل می­کند.»

سپس گفت: او را مهلت بدهید تا از مستی­اش به هوش آید. پس تو را مهلت دادند تا اینکه به آنان نمایاندی که هوشیار شده ای. پس محمّد از تو پرسید، و تو هم آنچه من به تو گفته بودم، از باده­گساری شبانه­ات، برای وی گفتی. حالا تو را چه شده است که به محمد و آنچه را که او از طرف خدا آورده است، ایمان می­آوری، در حالی که او پیش ما دروغگو و جادوگر است؟! ابوبکر گفت: وای بر تو ای ابا حفص، نسبت به آنچه که برایم گفتی، شکی ندارم، نزد پسر ابی طالب برو و او را از منبر رفتن منصرف کن.

پس بیرون آمد و علی علیه السلام در کنار منبر نشسته بود.

ص: 44

بَالُکَ یَا عَلِیُّ! قَدْ تَصَدَّیْتَ (1) لَهَا (2)؟ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ، وَ اللَّهِ دُونَ مَا تَرُومُ (3) مِنْ عُلُوِّ هَذَا الْمِنْبَرِ خَرْطُ الْقَتَادِ.

فَتَبَسَّمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَتَّی بَدَتْ نَوَاجِدُهُ (4)، ثُمَّ قَالَ: وَیْلَکَ مِنْهَا وَ اللَّهِ یَا عُمَرُ إِذَا أُفْضِیَتْ (5) إِلَیْکَ، وَ الْوَیْلُ لِلْأُمَّةِ مِنْ بَلَائِکَ! فَقَالَ عُمَرُ: هَذِهِ بُشْرَی یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ، صَدَقَتْ ظُنُونُکَ وَ حَقٌّ قَوْلُکَ.

وَ انْصَرَفَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی مَنْزِلِهِ، وَ کَانَ هَذَا مِنْ دَلَائِلِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ:.

گفت: ای علی، تو را چه شده است که به خلافت پرداخته­ای؟ بسیار دور است! به خدا سوگند، دست مالیدن به درخت خاردار آسانتر است از آنچه که تو در پیِ آن هستی که همانا بالا رفتن از این منبر است.

لبخندی بر لبان امیرالمؤمنین علیه السّلام نقش بست، به طوری که دندانهایش نمایان شد. سپس فرمود: وای بر خلافت از تو ای عمر، هنگامی که به تو واگذار شود! وای به حال امّت از بلای تو! عمر گفت: ای پسر ابو طالب، این بشارت و مژده ای است، گمان تو به وقوع خواهد پیوست و گفتار تو محقق خواهد شد. سپس امیرالمؤمنین علیه السّلام به سوی منزل رفت. این داستان نیز از دلائل امامت آن حضرت به شمار می­آید.

توضیح

«الصلصلة»: سر و صدا. و منظور از «نفث عن هشام» شاید این باشد: از جود و کرم نفس فوت کرد. فیروزآبادی می­گوید: «الهشام» مانند کتاب است، یعنی: جود و بخشش است. و در برخی نسخه­ها: «نقب» با قاف آمده، که شاید هشام به معنای «هشیم»، یعنی استخوانهای خرد شده باشد.

ص: 45

و أشلاء الإنسان: أعضاؤه بعد البلی و التّفرّق (1) و أوعزت إلیه فی کذا: أی تقدّمت (2).

أقول: أوردت هذا الخبر- و لا أعتمد علیه کلّ الاعتماد- لموافقته فی بعض المضامین لسائر الآثار، و اللّه أعلم بحقائق الأخبار.

و«اشلاء الانسان»: اعضای بدنش پس از پوسیدگی و پخش شدنش است. و منظور از «اوعزت الیه فی ذلک» را قبلا گفتم.

مؤلف: به دلیل هماهنگی این خبر در برخی از مضامین با دیگر آثار، آن را در اینجا نقل کردم - این در حالی است که به آن اعتماد کامل ندارم - و خداوند به حقایق اخبار اعلم است.

روایت19.

و همچنین در «الارشاد» روایت شده است: جابر جعفی نقل می­کند: ابوبکر مردی از قبیله ثقیف که نامش اشجع بن مزاحم ثقفی بود را بر موقوفات روستاهای مدینه و زمین­های کشاورزی فدک گماشت. او مردی شجاع بود و برادری داشت که علی علیه السّلام او را در غزوه هوازن و ثقیف کشته بود. چون آن مرد مدینه را ترک کرد، اولین جایی که مورد توجه قرار داد، ملکی از املاک اهل بیت پیامبر بود که معروف به بانقیا بود، پس ابتدا آن املاک و موقوفاتی را که به علی علیه السّلام اختصاص داشت، تصرف کرد و آن زمین­ها را در اختیار گرفت و بر مردم آنجا تکبر کرد و زور گفت؛ او مردی زندیق و منافق بود.

ص: 46

فَابْتَدَرَ أَهْلُ الْقَرْیَةِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِرَسُولٍ یُعْلِمُونَهُ مَا (1) فُرِّطَ مِنَ الرَّجُلِ.

فَدَعَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِدَابَّةٍ لَهُ تُسَمَّی السَّابِحَ- وَ کَانَ أَهْدَاهُ إِلَیْهِ ابْنُ عَمٍّ لِسَیْفِ بْنِ ذِی یَزَنَ- وَ تَعَمَّمَ بِعِمَامَةٍ سَوْدَاءَ، وَ تَقَلَّدَ بِسَیْفَیْنِ، وَ أَجْنَبَ دَابَّتَهُ (2) الْمُرْتَجِزَ، وَ أَصْحَبَ مَعَهُ الْحُسَیْنَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ وَ الْفَضْلَ بْنَ الْعَبَّاسِ وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرٍ وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْعَبَّاسِ، حَتَّی وَافَی الْقَرْیَةَ، فَأَنْزَلَهُ عَظِیمُ الْقَرْیَةِ (3) فِی مَسْجِدٍ یُعْرَفُ بِمَسْجِدِ الْقَضَاءِ، ثُمَّ وَجَّهَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْحُسَیْنَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (4) یَسْأَلُهُ الْمَصِیرَ إِلَیْهِ (5).

فَصَارَ إِلَیْهِ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: أَجِبْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ.

فَقَالَ: وَ مَنْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ.

فَقَالَ: عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (6).

فَقَالَ: أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَبُو بِکْرٍ خَلَّفْتُهُ بِالْمَدِینَةِ.

فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَجِبْ (7) عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ.

فَقَالَ (8): أَنَا سُلْطَانٌ وَ هُوَ مِنَ الْعَوَامِّ، وَ الْحَاجَةُ لَهُ، فَلْیَصِرْ هُوَ إِلَیَّ.

ص: 47

اهل آن ده شخصی را نزد علی علیه السّلام فرستادند که آن حضرت را از آنچه از آن مرد سر زده است، آگاه کنند. پس علی علیه السلام مرکبی را که نامش سابح بود، طلب کرد. آن مرکب را پسر عموی سیف بن ذی یزن برای وی هدیه آورده بود. آن حضرت عمامه سیاهی بر سر نهاد و دو شمشیر بر کمر بست و اسب مرتجز(1)

را هم با خود برد و پسرش حسین علیه السّلام، عمار یاسر، فضل بن عباس، عبد اللَّه بن جعفر، عبد اللَّه بن عباس را نیز به همراه برد، تا به آن ده رسیدند. بزرگ آن ده ایشان را در مسجدی که معروف به مسجد قضاء بود، منزل داد. سپس امیرالمؤمنین علیه السّلام فرزندش حسین را فرستاد تا بگوید، آن مرد (اشجع) خدمت امیرالمؤمنین علیه السلام بیاید، حضرت حسین علیه السّلام به سوی او رفت و فرمود: امیرالمؤمنین تو را فرا می­خواند. گفت: امیرالمؤمنین کیست؟ فرمود: علی بن ابی طالب است. گفت: امیرالمؤمنین ابوبکر است که در مدینه است. حضرت حسین علیه السّلام فرمود: علیّ بن ابی طالب تو را می خواهد. گفت: من سلطانم و او یکی از عوام است، او با من کار دارد، پس او باید پیش من بیاید.

ص: 47

فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ: وَیْلَکَ! أَ یَکُونُ مِثْلُ وَالِدِی مِنَ الْعَوَامِّ، وَ مِثْلُکَ یَکُونُ السُّلْطَانَ (1)؟! فَقَالَ: أَجَلْ، لِأَنَّ وَالِدَکَ لَمْ یَدْخُلْ فِی بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ إِلَّا کُرْهاً، وَ بَایَعْنَاهُ (2).

طَائِعِینَ، وَ کُنَّا لَهُ غَیْرَ کَارِهِینَ، فَشَتَّانَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُ (3).

فَصَارَ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَعْلَمَهُ مَا کَانَ مِنْ قَوْلِ الرَّجُلِ.

فَالْتَفَتَ إِلَی عَمَّارٍ فَقَالَ (4): یَا أَبَا الْیَقْظَانِ صِرْ إِلَیْهِ (5) وَ الْطُفْ لَهُ فِی الْقَوْلِ، وَ اسْأَلْهُ أَنْ یَصِیرَ إِلَیْنَا، فَإِنَّهُ لَا یَجِبُ لِوَصِیٍّ مِنَ الْأَوْصِیَاءِ أَنْ یَصِیرَ إِلَی أَهْلِ الضَّلَالَةِ، فَنَحْنُ (6) مِثْلُ بَیْتِ اللَّهِ یُؤْتَی وَ لَا یَأْتِی.

فَصَارَ إِلَیْهِ عَمَّارٌ (7)، وَ قَالَ (8): مَرْحَباً یَا أَخَا ثَقِیفٍ، مَا الَّذِی أَقْدَمَکَ عَلَی (9) أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فِی حِیَازَتِهِ، وَ حَمَلَکَ عَلَی الدُّخُولِ فِی مَسَاءَتِهِ، فَصِرْ إِلَیْهِ (10)، وَ أَفْصِحْ عَنْ حُجَّتِکَ.

فَانْتَهَرَ عَمَّاراً (11)، وَ أَفْحَشَ لَهُ فِی الْکَلَامِ، وَ کَانَ عَمَّارٌ شَدِیدَ الْغَضَبِ،

ص: 48

امام حسین علیه السّلام فرمود: وای بر تو، آیا شخصی چون پدر من از عوام و شخصی چون تو سلطان است؟ گفت: آری، زیرا پدرت تنها از روی اکراه با ابوبکر بیعت کرده است، در حالی که ما با اطاعت بیعت کردیم و اکراهی هم نسبت به وی نداشتیم، پس فاصله­ای که بین ما و پدرت است، بسیار زیاد است .

حسین بن علی علیه السلام به سوی امیرالمؤمنین علیه السلام برگشت و وی را از سخنان آن مرد آگاه نمود. حضرت رو به عمار یاسر کرد و فرمود: ای ابایقظان، به سوی این مرد برو و با او با مهربانی صحبت کن و از او بخواه که پیش من بیاید، چون هیچ یک از جانشینان نباید پیش گمراهان بروند، زیرا ما مانند خانه خدا هستیم و به سوی ما می آیند و ما به سوی کسی نمی رویم.

عمّار یاسر به سوی او رفت و گفت: مرحبا ای مرد ثقیفی، چه چیز تو را وادار کرد که املاک علی را تصرّف کنی و در حق وی بدی کنی؟ به سوی او برو و دلیلت را روشن کن. آن مرد عمار را بیرون کرد و دشنام داد، و عمار هم شخصی بود که زود خشمگین می­شد،

ص: 48

فَوَضَعَ حَمَائِلَ سَیْفِهِ فِی عُنُقِهِ، فَمَدَّ (1) یَدَهُ إِلَی السَّیْفِ.

فَقِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْحَقْ عَمَّاراً، فَالسَّاعَةَ (2) یَقْطَعُونَهُ، فَوَجَّهَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْجَمْعَ (3)، فَقَالَ لَهُمْ: لَا تُهَابُوهُ وَ صَیِّرُوا بِهِ إِلَیَّ.

وَ کَانَ مَعَ الرَّجُلِ ثَلَاثُونَ فَارِساً (4) مِنْ خِیَارِ (5) قَوْمِهِ، فَقَالُوا لَهُ: وَیْلَکَ! هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَتَلَکَ وَ قَتْلُ (6) أَصْحَابِکَ عِنْدَهُ دُونَ النُّطْفَةِ (7)، فَسَکَتَ الْقَوْمُ جَزَعاً (8) مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَسُحِبَ الْأَشْجَعُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی حُرِّ وَجْهِهِ سَحْباً.

فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (9): دَعُوهُ وَ لَا تَعْجَلُوا، فَإِنَّ الْعَجَلَةَ وَ الطَّیْشَ لَا تَقُومُ بِهَا حُجَجُ اللَّهِ (10) وَ بَرَاهِینُهُ.

فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَیْلَکَ! بِمَا اسْتَحْلَلْتَ مَا أَخَذْتَ مِنْ أَمْوَالِ (11) أَهْلِ الْبَیْتِ؟ وَ مَا حُجَّتُکَ عَلَی ذَلِکَ (12)؟

فَقَالَ لَهُ: وَ أَنْتَ فَبِمَ اسْتَحْلَلْتَ قَتْلَ هَذَا الْخَلْقِ فِی کُلِّ حَقٍّ وَ بَاطِلٍ، وَ أَنَّ مَرْضَاةَ صَاحِبِی لَهِیَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنِ اتِّبَاعِ (13) مُوَافَقَتِکَ.

ص: 49

پس غلاف شمشیرش را بر گردن او گذاشت و دستش به سوی شمشیر برد. به امیرالمؤمنین گفتند: خودت را به عمّار برسان که خیلی زود او را پاره پاره خواهد کرد!

پس امیرالمؤمنین علیه السلام جمعی را که همراه وی بودند به سوی او فرستاد و فرمود: از او نترسید. او را به سوی من بیاورید. همراه آن مرد، سی مرد جنگجو از بهترین­های قومش بودند، به او گفتند: وای بر تو! این علیّ بن ابی طالب است، به خدا سوگند، کشتن تو و یارانت پیش او خیلی آسان است. تمام همراهانش از ترس امیرالمؤمنین خاموش شدند. پس اشجع را با صورت بر روی زمین کشیده و به نزد امیرالمؤمنین بردند. حضرت فرمود: او را رها کنید و عجله نکنید، زیرا برهان و حجتهای خدا بر پایه شتاب و کم­خردی استوار نیست.

سپس حضرت فرمود: وای بر تو، به وسیله چه چیزی تصرف مال اهل بیت را حلال دانستی؟ دلیل تو بر تصرف این مال چیست؟ او در جواب امیرالمؤمنین گفت: تو چطور و با چه استدلالی، کشتن این مردم را در هر حق و باطلی حلال دانستی؟ همانا رضایت دوست من، از پیروی کردن از تو پیش من محبوب­تر است.

ص: 49

فَقَالَ عَلِیٌّ (1) عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَیْهاً (2) عَلَیْکَ! مَا أَعْرِفُ مِنْ نَفْسِی (3) إِلَیْکَ ذَنْباً إِلَّا قَتْلَ أَخِیکَ یَوْمَ هَوَازِنَ، وَ لَیْسَ بِمِثْلِ هَذَا الْقَتْلِ (4) تُطْلَبُ الثَّارَاتُ، فَقَبَّحَکَ اللَّهُ وَ تَرَّحَکَ.

فَقَالَ لَهُ الْأَشْجَعُ: بَلْ قَبَّحَکَ اللَّهُ (5) وَ بَتَرَ عُمُرَکَ- أَوْ قَالَ: تَرَّحَکَ- فَإِنَّ حَسَدَکَ لِلْخُلَفَاءِ (6) لَا یَزَالُ بِکَ حَتَّی یُورِدَکَ مَوَارِدَ الْهَلَکَةِ وَ الْمَعَاطِبِ، وَ بَغْیُکَ عَلَیْهِمْ یَقْصُرُ بِکَ عَنْ (7) مُرَادِکَ.

فَغَضِبَ الْفَضْلُ بْنُ الْعَبَّاسِ مِنْ قَوْلِهِ، ثُمَّ تَمَطَّی عَلَیْهِ بِسَیْفِهِ فَحَلَّ عُنُقَهُ (8) وَ رَمَاهُ عَنْ جَسَدِهِ بِسَاعِدِهِ الْیُمْنَی، فَاجْتَمَعَ أَصْحَابُهُ عَلَی الْفَضْلِ، فَسَلَّ (9) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ سَیْفَهُ ذَا الْفَقَارِ، فَلَمَّا نَظَرَ الْقَوْمُ (10) إِلَی بَرِیقِ عَیْنَیِ الْإِمَامِ وَ لَمَعَانِ ذِی الْفَقَارِ فِی کَفِّهِ (11) رَمَوْا سِلَاحَهُمْ وَ قَالُوا: الطَّاعَةَ الطَّاعَةَ (12).

فَقَالَ (13) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أُفٍّ لَکُمْ، انْصَرِفُوا بِرَأْسِ صَاحِبِکُمْ هَذَا الْأَصْغَرِ إِلَی صَاحِبِکُمُ الْأَکْبَرِ، فَمَا بِمِثْلِ قَتْلِکُمْ یُطْلَبُ الثَّارُ، وَ لَا تَنْقَضِی الْأَوْتَارُ

ص: 50

پس حضرت فرمود: وای بر تو، من در حق تو گناهی نکردم مگر کشتن برادرت در روز هوازن، و برای چنین قتلی خونخواهی نمی­شود، خداوند تو را زشت و اندوهگین کند! اشجع به حضرت گفت: بلکه تو را خداوند زشت کند و عمرت را قطع نماید، زیرا حسادت تو به خلفاء همیشه و تا زمانی که تو را به نابودی افکند، وجود دارد و سرکشی تو بر ایشان، تو را از رسیدن به مرادت باز می­دارد. فضل بن عباس از گفتار او به خشم آمد و با شمشیر به او حمله کرد و گردن او را زد و سرش را با دست راست از بدن جدا کرد و پرتاب کرد. یاران او در اطراف فضل گرد آمدند. امیر المؤمنین علیه السلام ذوالفقار را از نیام کشید. هنگامی که برق چشمان علی و درخشش شمشیر او در دستش را دیدند، اسلحه خویش را افکندند و گفتند: فرمانبرداریم. امیرالمؤمنین فرمود: بیزاری از شما باد! برگردید و سر این دوست کوچک تان را به نزد دوست بزرگ تان ببرید! با کشتن افرادی چون شما، خونخواهی و انتقامی نیست.

ص: 50

فَانْصَرَفُوا وَ مَعَهُمْ رَأْسُ صَاحِبِهِمْ، حَتَّی أَلْقَوْهُ بَیْنَ یَدَیْ أَبِی بِکْرٍ.

فَجَمَعَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارَ، وَ قَالَ: یَا مَعَاشِرَ (1) النَّاسِ، إِنَّ أَخَاکُمْ الثَّقَفِیَّ أَطَاعَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ، فَقَلَّدْتُهُ صَدَقَاتِ الْمَدِینَةِ وَ مَا یَلِیهَا، فَفَاقَصَهُ (2) ابْنُ أَبِی طَالِبٍ، فَقَتَلَهُ أَخْبَثَ (3) قَتْلَةٍ، وَ مَثَّلَ بِهِ أَخْبَثَ (4) مُثْلَةٍ، وَ قَدْ خَرَجَ فِی نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ إِلَی قُرَی الْحِجَازِ، فَلْیَخْرُجْ إِلَیْهِ مِنْ شُجْعَانِکُمْ وَ لْیَرُدُّوهُ (5) عَنْ سُنَّتِهِ، وَ اسْتَعِدُّوا لَهُ مِنَ الْخَیْلِ (6) وَ السِّلَاحِ وَ مَا یَتَهَیَّأُ لَکُمْ (7)، وَ هُوَ مَنْ تَعْرِفُونَهُ: الدَّاءُ (8) الَّذِی لَا دَوَاءَ لَهُ، وَ الْفَارِسُ الَّذِی لَا نَظِیرَ لَهُ.

قَالَ: فَسَکَتَ الْقَوْمُ مَلِیّاً کَأَنَّ الطَّیْرَ عَلَی رُءُوسِهِمْ.

فَقَالَ: أَ خُرْسٌ أَنْتُمْ أَمْ ذَوُو أَلْسُنٍ؟! فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنَ الْأَعْرَابِ یُقَالُ لَهُ الْحَجَّاجُ بْنُ الصَّخْرِ، فَقَالَ (9) لَهُ:

إِنْ صِرْتَ (10) إِلَیْهِ سِرْنَا مَعَکَ، فَأَمَّا لَوْ سَارَ (11) جَیْشُکَ هَذَا لَیَنْحَرَنَّهُمْ عَنْ آخِرِهِمْ کَنَحْرِ الْبُدْنِ.

ثُمَّ قَامَ آخَرُ فَقَالَ: أَ تَعْلَمُ إِلَی مَنْ تُوَجِّهُنَا؟! إِنَّکَ تُوَجِّهُنَا إِلَی الْجَزَّارِ

ص: 51

پس در حالی که سر دوستشان در دستشان بود، برگشتند تا اینکه سر را در برابر ابوبکر افکندند. پس مهاجرین و انصار را گرد آورد و گفت: ای مردم، همانا برادر ثقفی شما از خدا و رسولش و صاحب امرش پیروی کرد؛ پس او را مسؤول اوقاف مدینه و حومه آن کردم، ولی پسر ابی طالب جلوی او را گرفت و با بدترین حالت او را به قتل رساند و مُثله کرد. او با چند نفر از یارانش به سوی روستاهای حجاز رفته است، پس باید قهرمانان شما برای جنگ با او به سوی او بروند، تا او را از این راه و روش برگردانند، و برای مقابله با او سپاهی مسلح و آنچه امکان دارد، آماده کنید، شما او را خوب می شناسید؛ دردی است بی دوا، و جنگجویی است بی همتا.

مردم مدتی خاموش ماندند، گویا پرنده روی سرشان نشسته است. پس ابوبکر گفت: شما لال هستید یا زبان دارید؟ مردی از بادیه­نشینان که نامش حجاج بن صخره بود، گفت: اگر تو خودت به سوی علی بروی، ما همراه تو می­آییم، اما اگر سپاهت را به سوی او بفرستی، همه آنها را مانند شتران نحر می­کند و می­کشد.

سپس مرد دیگری بلند شد و گفت: آیا می­دانی ما را به سوی چه کسی می­فرستی؟ همانا تو ما را به سوی بزرگ­ترین قصابی می­فرستی

ص: 51

الْأَعْظَمِ الَّذِی یَخْتَطِفُ (1) الْأَرْوَاحَ بِسَیْفِهِ خَطْفاً، وَ اللَّهِ إِنَّ لِقَاءَ مَلَکِ الْمَوْتِ أَسْهَلُ (2) عَلَیْنَا مِنْ لِقَاءِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ.

فَقَالَ ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ: لَا جُزِیتُمْ مِنْ قَوْمٍ عَنْ إِمَامِکُمْ (3) خَیْراً، إِذَا ذُکِرَ لَکُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ دَارَتْ أَعْیُنُکُمْ فِی وُجُوهِکُمْ، وَ أَخَذَتْکُمْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ (4)، أَ هَکَذَا یُقَالُ لِمِثْلِی؟! قَالَ: فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَقَالَ: لَیْسَ لَهُ إِلَّا خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ.

فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ (5): یَا أَبَا سُلَیْمَانَ، أَنْتَ الْیَوْمَ سَیْفٌ مِنْ سُیُوفِ اللَّهِ، وَ رُکْنٌ مِنْ أَرْکَانِهِ، وَ حَتْفُ اللَّهِ عَلَی أَعْدَائِهِ، وَ قَدْ شَقَّ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَصَا هَذِهِ الْأُمَّةِ، وَ خَرَجَ (6) فِی نَفَرٍ (7) مِنْ أَصْحَابِهِ إِلَی ضِیَاعِ الْحِجَازِ، وَ قَدْ قَتَلَ مِنْ شِیعَتِنَا لَیْثاً صَئُولًا وَ کَهْفاً مَنِیعاً، فَصِرْ إِلَیْهِ فِی کَثِیفٍ مِنْ قَوْمِکَ وَ سَلْهُ (8) أَنْ یَدْخُلَ الْحَضْرَةَ، فَقَدْ عَفَوْنَا عَنْهُ، فَإِنْ (9) نَابَذَکَ الْحَرْبَ فَجِئْنَا بِهِ أَسِیراً.

فَخَرَجَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ فِی خَمْسِمِائَةِ (10) فَارِسٍ مِنْ أَبْطَالِ قَوْمِهِ، قَدْ أَشْخَنُوا (11)

ص: 52

که جانها را با شمشیرش به طور برق­آسا می­گیرد، به خدا سوگند، ملاقات فرشته مرگ برای ما آسانتر است از ملاقات علیّ بن ابی طالب. پسر ابی قحافه گفت: خدا شما را پاداش نیک از امام و پیشوای تان ندهد که هرگاه نام علیّ بن ابی طالب برای شما ذکر شود، چشمانتان در چهره­هایتان بی­قرار می­شود، و شما را مستی مرگ فرا می­گیرد، آیا به شخصی چون من چنین پاسخ می­دهند؟!

عمر بن خطاب رو به او کرد و گفت: همآورد علی کسی جز خالد بن ولید نیست. ابوبکر رو به خالد کرد و گفت: ای اباسلیمان، تو امروز شمشیری از شمشیرهای خدا، و ستونی از ستونهای او، و مرگ خداوند برای دشمنانش هستی. علیّ بن ابی طالب از این امت سرپیچی کرده است و با گروهی از یارانش به زمینهای کشاورزی حجاز رفته است. او از پیروان ما شیری درنده و پناهگاهی بلند را کشته است. پس با گروهی فراوان از لشکریانت به سوی او برو و از او بخواه که پیش ما بیاید و من او را بخشیده­ام، و اگر با تو سر جنگ داشت، او را اسیر کن و پیش ما بیاور.

پس خالد بن ولید همراه با پانصد جنگجو از قهرمانان قومش و در حالی که غرق در اسلحه بودند، بیرون

ص: 52

سِلَاحاً، حَتَّی قَدِمُوا عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

قَالَ: فَنَظَرَ الْفَضْلُ بْنُ الْعَبَّاسِ إِلَی غَبَرَةِ الْخَیْلِ، فَقَالَ (1): یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! قَدْ وَجَّهَ إِلَیْکَ ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ (2) بِقَسْطَلٍ یَدُقُّونَ الْأَرْضَ بِحَوَافِرِ الْخَیْلِ دَقّاً.

فَقَالَ: یَا ابْنَ الْعَبَّاسِ! هَوِّنْ عَلَیْکَ، فَلَوْ کَانَ (3) صَنَادِیدَ قُرَیْشٍ وَ قَبَائِلَ حُنَیْنٍ وَ فُرْسَانَ هَوَازِنَ لَمَا اسْتَوْحَشْتُ إِلَّا مِنْ ضَلَالَتِهِمْ.

ثُمَّ قَامَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَشَدَّ مِحْزَمَ (4) الدَّابَّةِ، ثُمَّ اسْتَلْقَی عَلَی قَفَاهُ نَائِماً (5) تَهَاوُناً بِخَالِدٍ، حَتَّی وَافَاهُ (6)، فَانْتَبَهَ لِصَهِیلِ الْخَیْلِ.

فَقَالَ: یَا أَبَا سُلَیْمَانَ! مَا الَّذِی عَدَلَ (7) بِکَ إِلَیَّ؟

فَقَالَ: عَدَلَ بِی إِلَیْکَ مَنْ أَنْتَ (8) أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی.

فَقَالَ: فَأَسْمِعْنَا الْآنَ.

فَقَالَ (9): یَا أَبَا الْحَسَنِ! أَنْتَ فَهِمٌ غَیْرُ مُفَهَّمٍ، وَ عَالِمٌ غَیْرُ مُعَلَّمٍ، فَمَا هَذِهِ اللُّوثَةُ الَّتِی بَدَرَتْ مِنْکَ، وَ النَّبْوَةُ الَّتِی قَدْ ظَهَرَتْ فِیکَ، إِنْ کُنْتَ (10) کَرِهْتَ

ص: 53

رفت. تا اینکه به امیرالمؤمنین علیه السلام رسیدند. فضل بن عباس از دور نگاهی به گرد سپاه کرد و گفت: ای امیرالمؤمنین، پسر ابی قحافه لشکر عظیمی فرستاده که زمین را با سُم اسبهایش می­کوبد. حضرت فرمود: ای ابن عباس، بر خودت سخت نگیر، اگر لشکر آنها از پهلوانان قریش و قبیله های حنین و جنگجویان هوازن باشد، من از چیزی وحشت نمی کنم مگر از گمراهی آنان. سپس امیرالمؤمنین برخاست و مرکبش را زین کرد، بعد برای کوچک شمردن خالد، به پشت خوابید، تا اینکه خالد به او رسید.

وقتی حضرت متوجه شیهه اسبان شد، فرمود: ای اباسلیمان، چه چیز تو را به سوی من کشانده است؟ گفت: آنچه که مرا به سوی تو کشانده است، تو نسبت به آن از من داناتر هستی. فرمود: ما را از آن آگاه کن. عرض کرد: ای اباالحسن، تو دانایی هستی که کسی تو را یاد نداده است و عالم بدون آموزگار هستی؛ این چه اشتباهی و چه عمل زشتی بود که از تو سر زد؟ اگر تو از این مرد نفرت داری، او از تو متنفر نیست،

ص: 53

هَذَا الرَّجُلَ فَلَیْسَ یَکْرَهُکَ، وَ لَا تَکُونَنَّ (1) وَلَایَتُهُ ثِقْلًا عَلَی کَاهِلِکَ، وَ لَا شَجًا فِی حَلْقِکَ، فَلَیْسَ بَعْدَ الْهِجْرَةِ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ خِلَافٌ، وَ دَعِ (2) النَّاسَ وَ مَا تَوَلَّوْهُ، ضَلَّ مَنْ ضَلَّ، وَ هَدَی مَنْ هَدَی، وَ لَا تُفَرِّقْ بَیْنَ کَلِمَةٍ مُجْتَمِعَةٍ، وَ لَا تُضْرِمِ النَّارَ (3) بَعْدَ خُمُودِهَا، فَإِنَّکَ إِنْ فَعَلْتَ ذَلِکَ وَجَدْتَ غِبَّهُ غَیْرَ مَحْمُودٍ.

فَقَالَ (4) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَ تُهَدِّدُنِی یَا خَالِدُ بِنَفْسِکَ (5) وَ بِابْنِ أَبِی قُحَافَةَ؟! فَمَا بِمِثْلِکَ وَ مِثْلِهِ (6) تَهْدِیدٌ، فَدَعْ عَنْکَ تُرَّهَاتِکَ (7) الَّتِی أَعْرِفُهَا مِنْکَ وَ اقْصِدْ نَحْوَ مَا وُجِّهْتَ (8) لَهُ.

قَالَ: فَإِنَّهُ قَدْ تَقَدَّمَ إِلَیَّ إِنْ (9) رَجَعْتَ عَنْ سَنَنِکَ (10) کُنْتَ مَخْصُوصاً بِالْکَرَامَةِ وَ الْحَبْوِ (11)، وَ إِنْ أَقَمْتَ عَلَی مَا أَنْتَ عَلَیْهِ مِنْ خِلَافِ (12) الْحَقِّ حَمَلْتُکَ إِلَیْهِ أَسِیراً.

ص: 54

و نباید ولایت او بر دوش تو سنگینی کند و نه برای تو گلوگیر باشد و پس از هجرت، میان تو و او اختلافی نماند. مردم را به حال خود بگذار تا هر کس را می­خواهند، ولیّ و زمامدار خود قرار دهند. گمراه شدن و هدایت­شدنشان بر عهده خود آنهاست، و میان قومی که یکپارچه است، تفرقه میانداز، و آتش را پس از خاموش شدنش، روشن نکن؛ زیرا اگر تو این کار را انجام دهی، عاقبت این کار را ناپسند می یابی.

امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: مرا از خودت و پسر ابی قحافه می­ترسانی؟ ای خالد، تو و او تهدیدی برای من نیستید، پس این یاوه­گویی­هایت که من از تو سراغ دارم را کنار بگذار، و ماموریتت را انجام بده. خالد گفت: او به من گفت که اگر تو از شیوه­ای که در پیش گرفتی، دست بکشی، مورد لطف و کرامت واقع می­شوی و اگر همچنان بر خلاف حق عمل کنی، تو را اسیر کرده و پیش او می­برم.

ص: 54

فَقَالَ لَهُ (1) عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا ابْنَ اللَّخْنَاءِ (2)، وَ أَنْتَ تَعْرِفُ الْحَقَّ (3) مِنَ الْبَاطِلِ، وَ مِثْلُکَ یَحْمِلُ (4) مِثْلِی أَسِیراً، یَا ابْنَ الرَّادَّةِ عَنِ الْإِسْلَامِ، أَ تَحْسَبُنِی وَیْلَکَ (5) مَالِکَ بْنَ نُوَیْرَةَ حَیْثُ قَتَلْتَهُ (6) وَ نَکَحْتَ امْرَأَتَهُ، یَا خَالِدُ جِئْتَنِی بِرِقَّةِ عَقْلِکَ وَ اکْفِهْرَارِ (7) وَجْهِکَ وَ تَشَمُّخِ (8) أَنْفِکَ، وَ اللَّهِ لَئِنْ تَمَطَّیْتُ بِسَیْفِی هَذَا عَلَیْکَ وَ عَلَی أَوْغَارِکَ (9) لَأُشْبِعَنَّ مِنْ لُحُومِکُمْ جُوعَ (10) الضِّبَاعِ وَ طِلْسَ (11) الذِّئَابِ (12)، وَ لبست (لَسْتَ) وَیْلَکَ مِمَّنْ یَقْتُلُنِی (13) أَنْتَ وَ لَا صَاحِبُکَ، وَ إِنِّی لَأَعْرِفُ

ص: 55

علیّ علیه السّلام فرمود: ای فرزند زن بدبو! تو حق را از باطل تشخیص می­دهی؟ و امثال تو امثال مرا اسیر می کند؟ ای فرزند کسی که از اسلام برگشته، وای بر تو! گمان می­کنی من مالک بن نویره هستم که او را کشتی و به همسرش تجاوز کردی؟ ای خالد، به سوی من با اندک خرد و چهره درهم کشیده آمدی و سرت را بالا می­گیری؟ به خدا سوگند، اگر دست به شمشیر برم و به تو و به یاران کینه­توزت حمله کنم، کفتارها و انبوه مگسها را از گوشت شما سیر می­کنم. وای بر تو! نه تو و نه دوستت، کسانی نیستید که مرا بکشید. من قاتلم را می شناسم،

ص: 55

قَاتِلِی، وَ أَطْلُبُ مَنِیَّتِی صَبَاحاً وَ مَسَاءً، وَ مَا مِثْلُکَ یَحْمِلُ مِثْلِی (1) أَسِیراً، وَ لَوْ أَرَدْتَ ذَلِکَ لَقَتَلْتُکَ فِی فَنَاءِ هَذَا الْمَسْجِدِ.

فَغَضِبَ خَالِدٌ وَ قَالَ: تُوَعِّدُ وَعِیدَ (2) الْأَسَدِ وَ تَرُوغُ رَوَغَانَ الثَّعَالِبِ (3)، مَا أَعْدَاکَ فِی الْمَقَالِ، وَ مَا مِثْلُکَ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَ قَوْلَهُ بِفِعْلِهِ.

فَقَالَ (4) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (5): إِذَا کَانَ هَذَا قَوْلَکَ فَشَأْنَکَ، وَ سَلَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی خَالِدٍ ذَا الْفَقَارِ (6)، وَ خَفَقَ عَلَیْهِ (7).

فَلَمَّا نَظَرَ خَالِدٌ إِلَی بَرِیقِ عَیْنَیِ الْإِمَامِ، وَ بَرِیقِ (8) ذِی الْفَقَارِ فِی یَدِهِ، وَ تَصَمُّمِهِ عَلَیْهِ (9)، نَظَرَ إِلَی الْمَوْتِ عِیَاناً (10)، وَ قَالَ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! لَمْ نُرِدْ هَذَا.

فَضَرَبَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (11) عَلَیْهِ السَّلَامُ بِقَفَارِ رَأْسِ (12) ذِی الْفَقَارِ عَلَی ظَهْرِهِ (13)، فَنَکَسَهُ عَنْ دَابَّتِهِ، وَ لَمْ یَکُنْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِیَرُدَّ یَدَهُ إِذَا رَفَعَهَا، لِئَلَّا یُنْسَبَ إِلَی الْجُبْنِ.

ص: 56

و روز و شب در جست و جوی مرگم هستم و امثال تو امثال مرا اسیر نمی­کند. اگر اراده کنم، در حیاط همین مسجد تو را می­کشم. خالد خشمگین شد و گفت: مانند شیر تهدید می­کنی و فریبکاری روبهان را در پیش گرفتی؟! در گفتار چقدر کینه­توز هستی. تنها کسی مانند تو است که کردارش تابع گفتارش باشد.

امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: اگر گفتار تو این است، پس مرگ سزاوار تو است. پس علیّ علیه السلام شمشیرش ذوالفقار را بر روی خالد کشید و به آرامی به او زد.

چون خالد برق چشمان علی و درخشش ذوالفقار در دستش و آمادگی­اش برای به قتل رساندنش را دید، مرگ خود را آشکارا دید و گفت: یاابا الحسن، نمی­خواستیم کار به اینجا کشیده شود. حضرت با پشت ذو الفقار بر پشت خالد زد و او را از اسب پایین انداخت. هنگامی که علی علیه السّلام دستش را بلند می­کرد، برنمی­گرداند تا نسبت ترس به وی دهند.

ص: 56

فَلَحِقَ (1) أَصْحَابَ خَالِدٍ مِنْ فِعْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ هَوْلٌ عَجِیبٌ وَ خَوْفٌ عَنِیفٌ.

ثُمَّ قَالَ (2) عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا لَکُمْ لَا تُکَافِحُونَ (3) عَنْ سَیِّدِکُمْ؟ وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ أَمْرُکُمْ إِلَیَّ لَتَرَکْتُ رُءُوسَکُمْ، وَ هُوَ أَخَفُّ عَلَی یَدِی مِنْ جَنَی الْهَبِیدِ عَلَی أَیْدِی الْعَبِیدِ، وَ عَلَی هَذَا السَّبِیلِ تَقْضِمُونَ (4) مَالَ الْفَیْ ءِ؟! أُفٍّ لَکُمْ.

فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ یُقَالُ لَهُ الْمُثَنَّی بْنُ الصَّیَّاحِ (5)

وَ کَانَ عَاقِلًا فَقَالَ: وَ اللَّهِ مَا جِئْنَاکَ لِعَدَاوَةٍ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکَ، أَوْ (6) عَنْ غَیْرِ مَعْرِفَةٍ بِکَ، وَ إِنَّا لَنَعْرِفُکَ کَبِیراً وَ صَغِیراً، وَ أَنْتَ أَسَدُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ، وَ سَیْفُ نَقِمَتِهِ عَلَی أَعْدَائِهِ، وَ مَا مِثْلُنَا مَنْ جَهِلَ مِثْلَکَ، وَ نَحْنُ أَتْبَاعٌ مَأْمُورُونَ، وَ جُنْدٌ مُوَازِرُونَ (7)، وَ أَطْوَاعٌ غَیْرُ مُخَالِفِینَ، فَتَبّاً لِمَنْ وَجَّهَ بِنَا (8) إِلَیْکَ! أَ مَا کَانَ لَهُ مَعْرِفَةٌ بِیَوْمِ بَدْرٍ وَ أُحُدٍ وَ حُنَیْنٍ؟

فَاسْتَحَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ قَوْلِ الرَّجُلِ، وَ تَرَکَ الْجَمِیعَ، وَ جَعَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یُمَازِحُ خَالِداً لِمَا بِهِ (9) مِنْ أَلَمِ الضَّرْبَةِ، وَ هُوَ سَاکِتٌ.

فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَیْلَکَ (10) یَا خَالِدُ! مَا أَطْوَعَکَ

ص: 57

پس یاران خالد را از کار امیرالمؤمنین ترسی عجیب و بیمی سخت فرا گرفت.

سپس فرمود: شما را چه شده است؟ از بزرگتان دفاع نمی­کنید؟ به خدا سوگند، اگر در اختیار من بود، سرهایتان را از تن­هایتان جدا می­کردم، این کار برای من آسان تر است از چیدن حنظل توسط بردگان. این گونه غنائم را تصاحب می­کنید؟ بیزاری از شما باد! سپس مردی به نام مثنی بن صیاح که مردی خردمند بود، از میان آن قوم برخاست و گفت: به خدا سوگند، ما برای دشمنی میان خود و تو نیامده ایم و یا اینکه تو را نشناخته باشیم! کوچک و بزرگ ما تو را می شناسد، تو شیر خدا بر زمینش هستی و شمشیر بلایش بر دشمنانش. امثال ما، امثال تو را از یاد نمی­برند و ما پیروانی ماموریم، و لشکری پشتیبان، ما مطیعیم و مخالف تو نیستیم، نابود باد کسی که ما را به سوی تو فرستاد! آیا او روز بدر و احد و حنین را نشناخته است. پس امیرالمؤمنین از گفتار آن مرد شرم کرد و تمام لشکریان را بخشید.سپس علی علیه السلام به خاطر دردی که از ضربت شمشیرش به خالد وارد آمده بود، شروع به شوخی کردن با او کرد، در حالی که خالد خاموش بود. امیرالمؤمنین فرمود: وای بر تو ای خالد، تو چقدر

ص: 57

لِلْخَائِنِینَ النَّاکِثِینَ! أَ مَا کَانَ لَکَ بِیَوْمِ الْغَدِیرِ مَقْنَعٌ إِذْ بَدَرَ إِلَیْکَ صَاحِبُکَ فِی الْمَسْجِدِ حَتَّی کَانَ مِنْکَ مَا کَانَ، فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَوْ کَانَ مِمَّا رُمْتَهُ أَنْتَ وَ صَاحِبَاکَ- ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ وَ ابْنُ صُهَاکَ شَیْ ءٌ لَکَانَا هُمَا أَوَّلَ مَقْتُولِینَ بِسَیْفِی هَذَا، وَ أَنْتَ مَعَهُمَا، وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ وَ لَا یَزَالُ یَحْمِلُکَ عَلَی إِفْسَادِ حَالَتِکَ عِنْدِی، فَقَدْ تَرَکْتَ الْحَقَّ عَلَی مَعْرِفَةٍ وَ جِئْتَنِی تَجُوبُ مَفَاوِزَ (1) الْبَسَابِسِ، لِتَحْمِلَنِی إِلَی ابْنِ أَبِی قُحَافَةَ أَسِیراً، بَعْدَ مَعْرِفَتِکَ أَنِّی قَاتِلُ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ وَ مَرْحَبٍ، وَ قَالِعُ بَابِ خَیْبَرَ، وَ إِنِّی لَمُسْتَحْیِی مِنْکُمْ وَ مِنْ قِلَّةِ عُقُولِکُمْ.

أَ وَ تَزْعُمُ أَنَّهُ قَدْ خَفِیَ عَلَیَّ مَا تَقَدَّمَ بِهِ إِلَیْکَ صَاحِبُکَ حِینَ أَخْرَجَکَ (2) إِلَیَّ، وَ أَنْتَ تَذْکُرُ (3) مَا کَانَ مِنِّی إِلَی عَمْرِو بْنِ مَعْدِیکَرِبَ وَ إِلَی أصید (4) بْنِ سَلَمَةَ الْمَخْزُومِیِّ، فَقَالَ لَکَ ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ (5): لَا تَزَالُ تَذْکُرُ لَهُ ذَلِکَ، إِنَّمَا کَانَ (6) ذَلِکَ مِنْ دُعَاءِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ قَدْ ذَهَبَ ذَلِکَ کُلُّهُ، وَ هُوَ الْآنَ أَقَلُّ مِنْ ذَلِکَ، أَ لَیْسَ کَذَلِکَ یَا خَالِدُ؟! فَلَوْ لَا مَا تَقَدَّمَ بِهِ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَکَانَ مِنِّی إِلَیْهِمَا «7» مَا هُمَا أَعْلَمُ بِهِ مِنْکَ.

یَا خَالِدُ! أَیْنَ کَانَ ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ وَ أَنْتَ تَخُوضُ مَعِی الْمَنَایَا فِی لُجَجِ الْمَوْتِ

ص: 58

از خائنان پیمان شکن پیروی می­کنی! مگر در روز غدیر قانع نشدی؛ آنگاه که دوست تو در مسجد پیش تو آمد و سر زد از تو، آنچه سر زد؟ قسم به آن خدایی که دانه را شکافت و انسانها را افرید، اگر آنچه که تو با دو دوستت پسر ابی قحافه و پسر صهاک می خواستید، اتفاق می­افتاد، همانا آن دو اولین کسانی بودند که با شمشیر من کشته می­شدند، تو نیز با آن دو کشته می­شدی و خدا آنچه را که می­خواهد، انجام می­دهد، و پیوسته تو را بر آن می­دارد که منزلت تو پیش من پست­تر شود. با اینکه حق را شناختی، آن را ترک کردی و در حالی که صحراها را پشت سر می­گذاشتی، پیش من آمدی تا مرا اسیر کرده به سوی ابن ابی قحافه ببری! با اینکه می دانی من قاتل عمرو بن عبد ودّ و مرحب و کَننده درِ خیبر هستم. من از شما و کم­خردیتان خجالت می­کشم.

آیا گمان می­کنی آنچه را که دوستت به تو گفت، هنگامی که تو را به سوی من فرستاد، بر من پوشیده است؟ تو شجاعتهای مرا با عمرو بن معدی یکرب و اصید بن سلمه مخزومی را به خاطر می­آوردی، ولی ابن ابی قحافه به تو گفت: همچنان اینها را از او به خاطر داری؟ تمام اینها تنها از دعای پیامبر بود و همه اینها از بین رفت، و او الان کمتر از آن است. ای خالد، آیا این گونه نیست؟ اگر سفارش رسول الله نبود، کاری می­کردم که خود آن دو از تو بهتر می­دانند.

ای خالد، کجا بود ابن ابی قحافه آن زمان که تو با من در گرداب­های مرگ فرو می­رفتی

ص: 58

خَوْضاً، وَ قَوْمُکَ بَادُونَ (1) فِی الِانْصِرَافِ کَالنَّعْجَةِ الْقَوْدَاءِ وَ الدِّیکِ (2) النَّافِشِ (3)، فَاتَّقِ اللَّهَ یَا خَالِدُ، وَ لا تَکُنْ لِلْخائِنِینَ خَصِیماً (4)، وَ لَا لِلظَّالِمِینَ ظَهِیراً.

فَقَالَ خَالِدٌ (5): یَا أَبَا الْحَسَنِ! إِنِّی أَعْرِفُ مَا تَقُولُ، وَ مَا عَدَلَتِ الْعَرَبُ وَ الْجَمَاهِیرُ عَنْکَ إِلَّا طَلَبَ ذُحُولِ (6) آبَائِهِمْ قَدِیماً، وَ تَنَکُّلَ رُءُوسِهِمْ قَرِیباً، فَرَاغَتْ عَنْکَ کَرَوَغَانِ الثَّعْلَبِ (7) فِیمَا بَیْنَ الْفِجَاجِ وَ الدَّکَادِکِ (8)، وَ صُعُوبَةَ إِخْرَاجِ ملک (الْمُلْکِ) (9) مِنْ یَدِکَ، وَ هَرْباً مِنْ سَیْفِکَ، وَ مَا دَعَاهُمْ إِلَی بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ إِلَّا اسْتِلَانَةُ جَانِبِهِ، وَ لِینُ عَرِیکَتِهِ، وَ أَمْنُ جَانِبِهِ (10)، وَ أَخْذُهُمُ الْأَمْوَالَ فَوْقَ (11) اسْتِحْقَاقِهِمْ، وَ لَقَلَّ الْیَوْمَ مَنْ یَمِیلُ إِلَی الْحَقِّ، وَ أَنْتَ قَدْ بِعْتَ الدُّنْیَا بِالْآخِرَةِ (12)، وَ لَوِ اجْتَمَعَتْ أَخْلَاقُهُمْ إِلَی أَخْلَاقِکَ (13) لَمَا خَالَفَکَ خَالِدٌ.

فَقَالَ لَهُ (14) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ اللَّهِ مَا أَتَی (15) خَالِدٌ إِلَّا مِنْ

ص: 59

و یاران تو مانند گوسفند و خروسی که پرهایش ریخته شده، در برگشتن بر هم پیشی می­گرفتند. ای خالد، تقوای خدا پیشه کن، رفیق خائنان و پشتیبان ستمگران مباش. خالد گفت: ای اباالحسن، همانا من می دانم که تو چه می­گویی، و عرب و بزرگان از تو برنگشتند مگر به خاطر خونخواهی پدرانشان از قدیم، و به زودی سرافکنده می­شوند، پس مانند روبهان در بیابانهای وسیع و تپّه ها، برای خارج کردن ملک از دست تو و به خاطر ترسیدن از شمشیر تو، از تو فرار کردند. وآنچه آنها را به بیعت کردن با ابوبکر فرا خواند، چیزی نبود مگر نرمی اخلاقش، و رام بودنش و گرفتن بیش از حق خود از اموال؛ و گرنه امروزه خیلی کم هستند کسانی که میل به حق دارند. تو دنیا را به آخرت فروختی. اگر اخلاق تو مانند اخلاق آنان بود، خالد با تو مخالفت نمی­کرد.

پس علیه السلام فرمود: به خدا سوگند، خالد برای جنگ با من نیامده است

ص: 59

جِهَةِ (1) هَذَا الْخَئُونِ الظَّلُومِ الْمُفَتِّنِ ابْنِ صُهَاکَ، فَإِنَّهُ لَا یَزَالُ یُؤَلِّبُ عَلَی الْقَبَائِلِ وَ یُفْزِعُهُمْ مِنِّی وَ یُؤْیِسُهُمْ (2) مِنْ عَطَایَاهُمْ، وَ یُذَکِّرُهُمْ مَا أَنْسَاهُمُ الدَّهْرُ، وَ سَیَعْلَمُ غِبَّ أَمْرِهِ إِذَا فَاضَتْ نَفْسُهُ.

فَقَالَ خَالِدٌ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! بِحَقِّ أَخِیکَ لَمَّا قَطَعْتَ (3) هَذَا مِنْ نَفْسِکَ، وَ صِرْتَ إِلَی مَنْزِلِکَ مُکَرَّماً، إِذَا کَانَ الْقَوْمُ رَضُوا بِالْکَفَافِ مِنْکَ.

فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (4): لَا جَزَاهُمُ اللَّهُ عَنْ أَنْفُسِهِمْ وَ لَا عَنِ الْمُسْلِمِینَ خَیْراً.

قَالَ: ثُمَّ دَعَا عَلَیْهِ السَّلَامُ بِدَابَّتِهِ فَاتَّبَعَهُ أَصْحَابُهُ، وَ خَالِدٌ یُحَدِّثُهُ وَ یُضَاحِکُهُ، حَتَّی دَخَلَ الْمَدِینَةَ، فَبَادَرَ خَالِدٌ إِلَی أَبِی بِکْرٍ فَحَدَّثَهُ بِمَا کَانَ مِنْهُ.

فَصَارَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی قَبْرِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، ثُمَّ صَارَ إِلَی الرَّوْضَةِ فَصَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ وَ دَعَا، وَ قَامَ یُرِیدُ الِانْصِرَافَ إِلَی مَنْزِلِهِ، وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ جَالِساً فِی الْمَسْجِدِ وَ الْعَبَّاسُ جَالِسٌ إِلَی جَنْبِهِ.

فَأَقْبَلَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی الْعَبَّاسِ فَقَالَ: یَا أَبَا الْفَضْلِ! ادْعُ لِی ابْنَ أَخِیکَ عَلِیّاً لِأُعَاتِبَهُ عَلَی مَا کَانَ مِنْهُ إِلَی الْأَشْجَعِ.

فَقَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ (5): أَ وَ لَیْسَ قَدْ تَقَدَّمَ إِلَیْکَ صَاحِبُکَ (6) بِتَرْکِ مُعَاتَبَتِهِ؟ وَ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکَ مِنْهُ إِذَا عَاتَبْتَهُ أَنْ لَا تَنْتَصِرَ مِنْهُ.

فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: إِنِّی أَرَاکَ- یَا أَبَا الْفَضْلِ- تُخَوِّفُنِی مِنْهُ، دَعْنِی وَ إِیَّاهُ، فَأَمَّا مَا کَلَّمَنِی خَالِدٌ بِتَرْکِ مُعَاتَبَتِهِ فَقَدْ رَأَیْتُهُ یُکَلِّمُنِی بِکَلَامٍ خِلَافَ الَّذِی خَرَجَ بِهِ إِلَیْهِ، وَ لَا أَشُکُّ (7) إِلَّا أَنَّهُ قَدْ کَانَ مِنْهُ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ أَفْزَعَهُ.

ص: 60

مگر از طرف این خائن ستمگر فتنه جو، پسر صُهاک؛ زیرا که او پیوسته قبیله ها را علیه من تحریک می­کند و آنان را از من می­ترساند، و آنها را به بخشش­های خودشان دلداری می­دهد و آنچه را که روزگار از یادشان برده را به خاطرشان می­آورد، و هرگاه که نفسش بیرون شود، عاقبت خود را خواهد دانست. خالد گفت: ابا الحسن، تو را به برادرت قسم می­دهم، چون که مردم راضی شده­اند که از تو دست بکشند، تو نیز از کار دست بردار و با عزت و احترام به خانه­ات بازگرد. حضرت فرمود: خدا اینان را نه از طرف خودشان و نه از طرف مسلمانان جزای خیر ندهد. سپس حضرت مرکبش را خواست، یاران او و خالد هم پشت سرش روانه شدند، و خالد با حضرت سخن می­گفت و شوخی می­کرد تا اینکه وارد مدینه شد. خالد به سوی ابوبکر رفت و داستان را برایش تعریف کرد. امیرالمؤمنین علیه السلام به طرف قبر پیامبرصلی الله علیه و آله رفته، سپس به سوی روضه رفت و چهار رکعت نماز خواند و دعا کرد و خواست که به منزلش برود.

ابوبکر در مسجد نشسته بود، عباس هم در کنار او نشسته بود، پس ابوبکر رو به عباس کرد و گفت: ای اباالفضل، به پسر برادرت علی بگو بیاید تا او را درباره آنچه که از او با اشجع سر زده، نکوهش کنم. عباس گفت: مگر دوستت به تو نگفت که نکوهش کردنش را ترک کن؟ و من می­ترسم که اگر او را نکوهش کنی، بر وی غلبه نکنی. ابوبکر گفت: ای اباالفضل، می بینم که تو مرا از او می­ترسانی! مرا با او بگذار، و امّا در خصوص آنچه را که خالد درباره عدم نکوهش کردنش گفت، متوجه شدم که او سخنانی خلاف آن چیزی که به او ماموریت دادم، می­گفت. شکی نیست که خالد چیزی از علی دیده که وی را به وحشت انداخته است.

ص: 60

فَقَالَ لَهُ (1) الْعَبَّاسُ: أَنْتَ وَ ذَاکَ یَا ابْنَ أَبِی قُحَافَةَ.

فَدَعَاهُ الْعَبَّاسُ، فَجَاءَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَجَلَسَ إِلَی جَنْبِ الْعَبَّاسِ.

فَقَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ: إِنَّ أَبَا بَکْرٍ اسْتَبْطَأَکَ، وَ هُوَ یُرِیدُ أَنْ یَسْأَلَکَ بِمَا جَرَی.

فَقَالَ: یَا عَمِّ، لَوْ دَعَانِی لَمَا أَتَیْتُهُ.

فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! مَا أَرْضَی لِمِثْلِکَ هَذَا الْفِعَالَ (2).

قَالَ: وَ أَیَّ فِعْلٍ؟

قَالَ: قَتْلَکَ مُسْلِماً بِغَیْرِ حَقٍّ، فَمَا تَمَلُّ مِنَ الْقَتْلِ قَدْ جَعَلْتَهُ شِعَارَکَ وَ دِثَارَکَ.

فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: أَمَّا عِتَابُکَ عَلَیَّ فِی قَتْلِ مُسْلِمٍ فَمَعَاذَ اللَّهِ أَنْ أَقْتُلَ مُسْلِماً بِغَیْرِ حَقٍّ، لِأَنَّ مَنْ وَجَبَ عَلَیْهِ الْقَتْلُ رُفِعَ عَنْهُ اسْمُ الْإِسْلَامِ.

وَ أَمَّا قَتْلِی الْأَشْجَعَ، فَإِنْ کَانَ إِسْلَامُکَ کَإِسْلَامِهِ فَقَدْ فُزْتُ فَوْزاً عَظِیماً!! أَقُولُ: وَ مَا عُذْرِی إِلَّا مِنَ اللَّهِ، وَ مَا قَتَلْتُهُ (3) إِلَّا عَنْ بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی، وَ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِالْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ مِنِّی، وَ مَا کَانَ الرَّجُلُ إِلَّا زِنْدِیقاً مُنَافِقاً، وَ إِنَّ فِی مَنْزِلِهِ صَنَماً مِنْ رُخَامٍ (4) یَتَمَسَّحُ بِهِ ثُمَّ یَصِیرُ إِلَیْکَ، وَ مَا کَانَ مِنْ عَدْلِ اللَّهِ (5) أَنْ یُؤَاخِذَنِی (6) بِقَتْلِ عَبَدَةِ الْأَوْثَانِ وَ الزَّنَادِقَةِ.

وَ افْتَتَحَ (7) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِالْکَلَامِ، فَحَجَزَ بَیْنَهُمَا الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ

ص: 61

عباس گفت: ای ابن ابی قحافه، هر طور صلاح می­بینی.

عباس وی را صدا زد، پس امیرالمؤمنین آمد و در کنار عباس نشست، عباس به او گفت: همانا ابوبکر می­خواهد وقتت را بگیرد و ماجرا را از تو بپرسد. حضرت فرمود: ای عمو، اگر او مرا می­خواند، نمی آمدم. ابوبکر گفت: ای اباالحسن، راضی نیستم که این کار را از امثال تو ببینم. حضرت فرمود: کدام کار؟ ابوبکر گفت: مسلمانی را به ناحق به قتل رساندی، از آدم کشی خسته نمی­شوی و آن را شعار خود قرار داده ای؟

امیرالمؤمنین علیه السلام رو به او کرد و گفت: امّا در خصوص نکوهش تو به من در کشتن یک شخص مسلمان! به خدا پناه می­برم که من مسلمانی را به غیر حق بکشم، زیرا هر کس کشتن او واجب شد، نام اسلام از او برداشته می شود؛ و امّا در کشتن اشجع به دستان من! اگر اسلام تو هم مانند اسلام اوست، پیروزی بزرگی به دست آورده ام. سخن من این است: فقط از خداوند عذر می­خواهم، و او را نکشتم مگر به دستور پروردگارم، و تو نسبت به حلال و حرام از من داناتر نیستی، اشجع مردی زندیق و منافق بود و در خانه او بتی از سنگ است که به آن تبرک می­جست، و سپس پیش تو می آمد. از عدالت و دادگری خدا نیست که مرا برای کشتن بت­پرستان و زندیقان و منافقان مورد مؤاخذه قرار دهد .

امیر المؤمنین سر صحبت را باز کرد، ولی مغیرة بن شعبه

ص: 61

وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ، وَ أَقْسَمُوا عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَسَکَتَ، وَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ فَأَمْسَکَ.

ثُمَّ أَقْبَلَ (1) أَبُو بَکْرٍ عَلَی الْفَضْلِ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ قَالَ: لَوْ قُدْتُکَ (2) بِالْأَشْجَعِ لَمَا فَعَلْتَ مِثْلَهَا، ثُمَّ قَالَ: کَیْفَ أُقِیدُکَ بِمِثْلِهِ وَ أَنْتَ ابْنُ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ غَاسِلُهُ؟! فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ الْعَبَّاسُ فَقَالَ: دَعُونَا وَ نَحْنُ حُکَمَاءُ أَبْلَغُ مِنْ شَأْنَکِ، إِنَّکَ تَتَعَرَّضُ بِوَلَدِی (3) وَ ابْنِ أَخِی، وَ أَنْتَ ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ بْنِ مُرَّةَ! وَ نَحْنُ بَنُو عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ابْنِ هَاشِمٍ أَهْلُ بَیْتِ النُّبُوَّةِ، وَ أُولُو الْخِلَافَةِ، تَسَمَّیْتُمْ (4) بِأَسْمَائِنَا، وَ وَثَبْتُمْ عَلَیْنَا فِی سُلْطَانِنَا (5)، وَ قَطَعْتُمْ أَرْحَامَنَا، وَ مَنَعْتُمْ مِیرَاثَنَا، ثُمَّ أَنْتُمْ تَزْعُمُونَ أَنْ لَا إِرْثَ لَنَا، وَ أَنْتُمْ (6) أَحَقُّ وَ أَوْلَی بِهَذَا الْأَمْرِ مِنَّا، فَبُعْداً وَ سُحْقاً لَکُمْ أَنَّی تُؤْفَکُونَ.

ثُمَّ انْصَرَفَ الْقَوْمُ، وَ أَخَذَ الْعَبَّاسُ بِیَدِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ جَعَلَ عَلِیٌّ یَقُولُ:

أَقْسَمْتُ عَلَیْکَ یَا عَمِّ لَا تَتَکَلَّمْ (7)، وَ إِنْ تَکَلَّمْتَ لَا تَتَکَلَّمْ إِلَّا بِمَا یَسَرَ (8)، وَ لَیْسَ لَهُمْ عِنْدِی إِلَّا الصَّبْرُ، کَمَا أَمَرَنِی نَبِیُّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، دَعْهُمْ وَ مَا (9) کَانَ لَهُمْ یَا عَمِّ بِیَوْمِ الْغَدِیرِ مَقْنَعٌ، دَعْهُمْ یَسْتَضْعِفُونَا جُهْدَهُمْ، فَإِنَّ اللَّهَ مَوْلَانَا وَ هُوَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ.

فَقَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ: یَا ابْنَ أَخِی، أَ لَیْسَ قَدْ کَفَیْتُکَ، وَ إِنْ شِئْتَ أَعُودُ إِلَیْهِ (10)

ص: 62

و عمار یاسر، آن دو را از هم جدا کردند و علی را قسم دادند، پس خاموش شد؛ ابوبکر را هم سوگند دادند، او هم ساکت شد.

سپس ابوبکر رو به فضل بن عباس کرد و گفت: اگر تو را به خاطر اشجع دستگیر می­کردم، چنین نمی­کردی. سپس گفت: ولی چگونه این کار را بکنم؛ تو پسر عموی رسول الله و غسل­دهنده وی هستی؟! پس عباس رو به او کرد و گفت: ما را رها کنید که ما حکیمانی هستیم. پا را از گلیم خودت فراتر گذاشته­ای که متعرض پسر من و پسر برادرم می­شوی. تو فرزند ابی قحافه فرزند مرّه هستی، و ما فرزندان عبد المطّلب بن هاشم، اهل بیت نبوّت و صاحبان خلافت هستیم، و شما خودتان را به جای ما جا زدید، و به سلطان ما

یورش بردید، و رشته خویشاوندی ما را گسستید. ما را از ارث باز داشتید، سپس ادعا می­کنید که ارثی برای ما نیست، و شما در این امر نسبت به ما سزاوارتر هستید! هلاکت و دوری بر شما باد، چگونه (از حق ) بازگردانیده می­شوید.

سپس مردم آن جا را ترک کردند، و عباس دست علی را گرفت، در حالی که می­گفت: ای عمو! تو را سوگند می­دهم که سخن نگویی و اگر می­خواهی سخن بگویی، سخنان خوشحال کننده­ بگو! و همان گونه که پیامبر خدا فرمود: تنها چاره آنها نزد من، صبر است و شکیبایی. عموی من! آنها را به حال خود رها کن، که روز غدیر برای آنها قانع کننده نبود. آنها را بگذار که تمام تلاش خود برای ضعیف کردن ما انجام دهند، که مولای ما خداست و او بهترین حکم کننده و داور است.

عباس به وی گفت: ای برادرزاده من، آیا من، تو را کفایت نمی کنم؟ اگر بخواهی، پیش او برمی­گردم

ص: 62

فَأُعَرِّفُهُ مَکَانَهُ، وَ أَنْزِعُ عَنْهُ سُلْطَانَهُ.

فَأَقْسَمَ عَلَیْهِ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَسْکَتَهُ (1).

و قدر و منزلتش را به وی نشان می­دهم و سلطنتش را از او می­گیرم. پس علی او را سوگند داد تا خاموش شد.

توضیح

جوهری می­گوید: «الغطریس»: ظالم متکبر است(1)،

و می­گوید: «ترّحه تتریحا»: او را اندوهگین کرد(2). و می­گوید: «التمطی»: تکبر و در راه رفتن دستها را دراز کردن(3). و می­گوید: «غافصت الرجل»: ناگهانی وی را در برگرفت(4) .

و میدانی می­گوید: «شقّ فلان عصا المسلمین»: هرگاه میان آنها تفرقه ایجاد کند. ابو عبید می­گوید­: یعنی جمع آنها را پراکنده کرد، و می­گوید: اصل در «عصا»، اجتماع و ائتلاف است؛ و «عصا» خوانده نمی­شود مگر اینکه جمع باشد، پس اگر از هم پاشید، دیگر «عصا» خوانده نمی­شود. و از جمله آن، هرگاه شخصی در جایی اقامت کرد و در آنجا احساس آرامش کرد و نسبت به آنجا خاطر جمع شد، می­گویند:«عصا»- یش را انداخت. و می­گویند: اصل این امر این است که دو حُدی­خوان با همدیگر هستند و اگر از هم جدا شوند، عصایی که در دست آنهاست، نصف می­شود، و هر کدام از آنها یک نیمه آن برمی­دارد، و این برای هر تفرقه­ای ضرب المثل شد.(5)

و منظور از «قسطل»: غبار است و کنایه از جمعیت انبوه است.

ص: 63

و اللُّوثَةُ- بالضّمّ-: الاسترخاء و البطء، و مسّ الجنون (1).

و یقال: نبا الشّی ء عنیّ ینبو أی: تجافی و تباعد، و أنبیته أنا أی: دفعته عن نفسی (2)، و النّبوة: الرّفعة. (3) قوله: عُرْج الضَّبُعُ، قال الفیروزآبادی: عُرْج و عِرَاج معرفتین ممنوعتین:

الضّباع یجعلونها بمنزلة القبیلة، و الْعَرْجَاء: الضّبع (4).

و فی بعض النسخ: جُوَّع: جمع جائع کرُکَّع.

و الذباب فی بعض النسخ بالهمزة، و فی بعضها بالباء الموحدة.

و فی القاموس: الطِّلْسُ: العدد الکثیر، أو هو خلق کثیر النّسل کالذّباب و النّمل و الهوامّ، أو کثرة کلّ شی ء (5).

و قال: خفق فلانا بالسّیف: ضربه ضربة خفیفة، و أخفق الرّجل بثوبه:

لمع به (6).

و الْهَبِیدُ: الحنظل أو حبّه (7).

و البسبس: القفر الخالی (8).

ص: 64

و منظور از «اللوثة»: لم دادن و کند بودن و دیوانه شدن است. و گفته می­شود: «نبا الشیء عنی ینبو»، یعنی: دور شد. و«انبیته آنا»: یعنی از خودم دور کردم، و«النبوة»: رفعت و بلندی است. و منظور از«عرج الضباع»: فیروزآبادی می­گوید: «عرج و عراج» - معرفه و ممنوع من الصرف هستند - «الضباع» را مانند قبیله در نظر می­گیرند، و«العرجاء»: منظور کفتارهاست(1).

و در برخی نسخه­ها این چنین آمده است:«جُ--وَّع» که جمع جائع است، یعنی گرسنه، مانند «رُکّ--ع». و«الذئاب» که در برخی نسخه­ها با همزه آمده است و در برخی دیگر با باء ذکر شده است. و در القاموس آمده: «الطلس»: تعداد زیاد، و یا موجوداتی پر زاد و ولد هستند، مانند مگس و مورچه و حشره، و یا زیادی هر چیز(2). و گفته می­شود: «خفق فلان بالسیف» یعنی: ضربه­ای آرام به او زد، و منظور از «اخفق الرجل بثوبه»: درخشید(3) .

و « الهبید »: هندوانه ابو جهل و دانه­های آن است. و «البسبس» یعنی: بیابان بدون سکنه.

ص: 64

و بدا القوم: خرجوا إلی البادیة (1).

و القوداء: الطّویل الظّهر (2)، و فی بعض النسخ بالعین المهملة أی:

المسنّة (3).

و قد مرّ تفسیر النافش.

و التّألیب: التّحریض (4).

و لم نبالغ فی تفسیر هذا الحدیث و شرحه، لعدم اعتمادنا علیه لما فیه مما یخالف السیر و سائر الأخبار.

و منظور از «بدا القوم»: به بیابان رفتند. و « القوداء » یعنی: دارای کمری طویل است، و در برخی نسخه­ها با «عین» آمده است که به معنای پیر است. و «التالیب» یعنی تحریک کردن.

و به دلیل اینکه محتوای این حدیث با سیرت و اخبار رسیده مغایرت دارد، آن را چندان تفسیر و شرح ندادیم.

روایت20.

الاختصاص(1):

از امام صادق علیه السلام :

امیر مؤمنان علیه السلام ابوبکر را دید پس فرمود: آیا رسول خدا به تو امر نکرد که از من اطاعت کنی؟ ابوبکر گفت: نه! که اگر به من امر کرده بود چنین می­کردم.

ص: 65

فَقَالَ: سُبْحَانَ اللَّهِ! أَ مَا أَمَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ أَنْ تُطِیعَ لِی؟

فَقَالَ: لَا، وَ لَوْ أَمَرَنِی لَفَعَلْتُ.

قَالَ: فَامْضِ بِنَا (1) إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَانْطَلَقَ بِهِ إِلَی مَسْجِدِ قُبَا، فَإِذَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یُصَلِّی، فَلَمَّا انْصَرَفَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنِّی قُلْتُ لِأَبِی بَکْرٍ: أَ مَا أَمَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ (2) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْ تُطِیعَنِی، فَقَالَ: لَا.

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (3): قَدْ أَمَرْتُکَ فَأَطِعْهُ.

قَالَ: فَخَرَجَ وَ لَقِیَ (4) عُمَرَ، وَ هُوَ ذَعِرٌ، فَقَامَ عُمَرُ وَ قَالَ لَهُ: مَا لَکَ (5)؟

فَقَالَ لَهُ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (6) کَذَا ... وَ کَذَا.

فَقَالَ عُمَرُ: تَبّاً لِأُمَّةٍ (7) وَلَّوْکَ أَمْرَهُمْ أَ مَا تَعْرِفُ سِحْرَ بَنِی هَاشِمٍ (8).

ص: 66

فرمود: سبحان الله! آیا رسول خدا به تو امر نکرد که از من اطاعت کنی؟ ابوبکر گفت: نه! که اگر به من امر کرده بود چنین می­کردم.

فرمود: پس بیا پیش رسول خدا برویم. حضرت او را به مسجد قبا برد که ناگاه در آنجا رسول خدا مشغول نماز بود. وقتی نمازش تمام شد علی علیه السلام فرمود: ای رسول خدا من به ابوبکر گفتم: آیا رسول خدا به تو امر نکرد که از من اطاعت کنی؟ و ابوبکر می­گوید: نه! رسول خدا به ابوبکر فرمود: تو را امر کردم پس علی را اطاعت کن!

ابوبکر از مسجد خارج شد و در حالی که ترسیده بود به عمر برخورد کرد. عمر به وی گفت: تو را چه شده؟ گفت: رسول الله به من چنین و چنان گفت. عمر گفت: وای بر امتی که امرشان را به تو سپرده­اند! آیا از سحر بنی هاشم خبر نداری؟!

ص: 66

باب ششم : اختلاف امیرالمؤمنین علیه السلام و عباس بر سر میراث

روایات

روایت1.

الاحتجاج(1):

از ابورافع نقل شده است: من پیش ابوبکر بودم که علی علیه السلام و عباس در حالی که در مورد میراث پیامبر صلی الله علیه و آله بحث می­کردند، بیرون آمدند. ابوبکر گفت: کوتاه قامت از پس بلند قامت برمی­آید. و منظورش از کوتاه قامت، علی علیه السلام و بلند قامت، عباس بود. عباس گفت: من عموی پیامبر و وارث وی هستم، و علی مرا از میراث پیامبر بازداشته است. ابوبکر گفت: ای عباس! کجا بودی هنگامی که پیامبر، فرزندان عبدالمطلب را جمع کرد و تو نیز یکی از آنان بودی، و فرمود: کدام یک از شما مرا یاری می­کند و وصی و خلیفه من در میان اهلم می­شود، و مسؤولیت مرا به اتمام می­رساند، و دین مرا ادا می­کند؟ و همه شما سرباز زدید، پس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: تو شایسته آن هستی.

ص: 67

قَالَ (1) الْعَبَّاسُ: فَمَا أَقْعَدَکَ مَجْلِسَکَ (2) هَذَا؟ تَقَدَّمْتَهُ وَ تَأَمَّرْتَ عَلَیْهِ.

قَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَعْذِرُونَا (3) بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ (4).

عباس گفت: پس چه چیزی تو را بر این مسند نشانده است و امارت آن را در اختیار گرفتی؟ ابوبکر گفت: ای فرزندان عبدالمطلب! معذرت می­خواهم.

توضیح

شاید این گونه بود: «اغدرونا بنی عبدالمطلب»، یعنی: آیا با هم درگیر می­شوید و نزد من برای داوری می­آیید تا علیه من اقدامی کنید (و مرا محکوم سازید)؟ هدف شما نزاع و درگیری نیست، و روشن است که درگیری آنها برای این امر بود، و عباس با امیرالمؤمنین علیه السلام برای آنچه رسول الله صلی الله علیه و آله به وی داده است، و خود او و دیگران نیز حاضر بوده­اند، درگیر نمی­شود.

ص: 68

و یؤیّده (1): ما

رُوِیَ أَنَّ یَحْیَی بْنَ خَالِدٍ الْبَرْمَکِیَّ سَأَلَ هِشَامَ بْنَ الْحَکَمِ بِمَحْضَرٍ مِنَ الرَّشِیدِ.

فَقَالَ: أَخْبِرْنِی یَا هِشَامُ، هَلْ یَکُونُ الْحَقُّ فِی جِهَتَیْنِ مُخْتَلِفَتَیْنِ؟

قَالَ هِشَامٌ: الظَّاهِرُ لَا.

قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنْ رَجُلَیْنِ اخْتَصَمَا فِی حُکْمٍ فِی الدَّیْنِ، وَ تَنَازَعَا وَ اخْتَلَفَا، هَلْ یَخْلُو مِنْ أَنْ یَکُونَا مُحِقَّیْنِ، أَوْ مُبْطِلَیْنِ، أَوْ أَنْ یَکُونُ أَحَدُهُمَا مُحِقّاً وَ الْآخَرُ مُبْطِلًا؟

فَقَالَ هِشَامٌ: لَا یَخْلُو مِنْ ذَلِکَ.

قَالَ لَهُ یَحْیَی بْنُ خَالِدٍ: فَأَخْبِرْنِی عَنْ عَلِیٍّ وَ الْعَبَّاسِ لَمَّا اخْتَصَمَا إِلَی أَبِی بَکْرٍ فِی الْمِیرَاثِ، أَیُّهُمَا کَانَ الْمُحِقُّ وَ مَنِ الْمُبْطِلُ؟ إِذْ کُنْتَ لَا تَقُولُ أَنَّهُمَا کَانَا مُحِقَّیْنِ وَ لَا مُبْطِلَیْنِ!.

قَالَ هِشَامٌ: فَنَظَرْتُ فَإِذَا إِنَّنِی إِنْ قُلْتُ إِنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ مُبْطِلًا کَفَرْتُ وَ خَرَجْتُ مِنْ مَذْهَبِی، وَ إِنْ قُلْتُ إِنَّ الْعَبَّاسَ کَانَ مُبْطِلًا ضَرَبَ الرَّشِیدُ عُنُقِی، وَ وَرَدَتْ عَلَیَّ مَسْأَلَةٌ لَمْ أَکُنْ سُئِلْتُ عَنْهَا قَبْلَ ذَلِکَ الْوَقْتِ، وَ لَا أَعْدَدْتُ لَهَا جَوَاباً، فَذَکَرْتُ قَوْلَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا هِشَامُ، لَا تَزَالُ مُؤَیَّداً بِرُوحِ الْقُدُسِ مَا نَصَرْتَنَا بِلِسَانِکَ، فَعَلِمْتُ أَنِّی لَا أُخْذَلُ، وَ عَنَّ لِیَ الْجَوَابُ فِی الْحَالِ.

فَقُلْتُ لَهُ: لَمْ یَکُنْ لِأَحَدِهِمَا خَطَأٌ حَقِیقَةً، وَ کَانَا جَمِیعاً مُحِقَّیْنِ، وَ لِهَذَا نَظِیرٌ قَدْ نَطَقَ بِهِ الْقُرْآنُ فِی قِصَّةِ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ هَلْ أَتاکَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ (2) إِلَی قَوْلِهِ: خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی

ص: 69

داستان زیر روایت بالا را تایید می­کند که یحیی بن خالد برمکی در حضور هارون الرشید از هشام بن حکم پرسید: ای هشام، به من بگو، آیا ممکن است که حق در دو جهت متفاوت باشد؟ هشام گفت: ظاهراً خیر. گفت: پس در خصوص دو شخصی که با هم درباره حکمی دینی درگیر شدند و اختلاف پیدا کردند، به من بگو که آیا خارج از این حال است که یا هر دوی آنها درست می­گویند و یا هر دوی آنان در اشتباه هستند، و یا اینکه یکی از آن دو نظرش درست است و دیگری در اشتباه است؟

هشام گفت: از این حال خارج نیست. یحیی بن خالد به وی گفت: پس در خصوص امر علی و عباس، به من بگو، هنگامی که بر سر میراث برای قضاوت پیش ابوبکر رفتند، کدام یک از آن دو بر حق بود و کدام یک در اشتباه بود، اگر نظرت این نباشد که هر دوی آنها بر حق بودند و یا هر دوی آنها در اشتباه بودند؟

هشام گفت: فکر کردم، اگر بگویم: علی در اشتباه بود، کفر ورزیدم و از مذهب خارج می­شوم و اگر بگویم: عباس بر حق نبود، هارون گردن مرا می­زد، و مساله­ای از من پرسیده شده که کسی قبلا از من نپرسیده و جوابی برای آن آماده نکرده­ام. پس این سخن امام صادق علیه السلام را به خاطر آوردم: ای هشام، تا زمانی که ما را با زبانت یاری می­کنی، از جانب روح القدس تایید می­شوی. پس دانستم که تنها نمی­مانم و درمانده نمی­شوم، و در همان لحظه جوابی به ذهنم رسید. به او گفتم: در واقع هیچ یک از آن دو در اشتباه نبودند، و هر دوی آنها بر حق بودند، و نظیر این در قرآن و در داستان حضرت داود علیه السلام آمده است، خداوند می­فرماید:{آیا خبر دادخواهان، چون از نماز خانه او بالا رفتند، به تو رسید؟}(1)،

تا اینجا که می­فرماید: {ما دو مدعی هستیم که یکی از ما بر دومی تجاوز کرده است.}(2)

ص: 69

بَعْضٍ (1)، فَأَیُّ الْمَلَکَیْنِ کَانَ مُخْطِئاً وَ أَیُّهُمَا کَانَ مُصِیباً؟ أَمْ تَقُولُ: إِنَّهُمَا کَانَا مُخْطِئَیْنِ، فَجَوَابُکَ فِی ذَلِکَ جَوَابِی.

فَقَالَ یَحْیَی: لَسْتُ أَقُولُ: إِنَّ الْمَلَکَیْنِ أَخْطَئَا، بَلْ أَقُولُ: إِنَّهُمَا أَصَابَا، وَ ذَلِکَ أَنَّهُمَا لَمْ یَخْتَصِمَا فِی الْحَقِیقَةِ وَ لَمْ یَخْتَلِفَا فِی الْحُکْمِ، وَ إِنَّمَا أَظْهَرَا ذَلِکَ لِیُنَبِّهَا دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی الْخَطِیئَةِ وَ یُعَرِّفَاهُ الْحُکْمَ وَ یُوقِفَاهُ عَلَیْهِ.

قَالَ هِشَامٌ: قُلْتُ لَهُ: کَذَلِکَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الْعَبَّاسُ، لَمْ یَخْتَلِفَا فِی الْحُکْمِ وَ لَمْ یَخْتَصِمَا فِی الْحَقِیقَةِ، وَ إِنَّمَا أَظْهَرَا الِاخْتِلَافَ وَ الْخُصُومَةَ لِیُنَبِّهَا أَبَا بَکْرٍ عَلَی خَطَئِهِ، وَ یَدُلَّاهُ عَلَی أَنَّ لَهُمَا فِی الْمِیرَاثِ حَقّاً، وَ لَمْ یَکُونَا فِی رَیْبٍ مِنْ أَمْرِهِمَا، وَ إِنَّمَا کَانَ ذَلِکَ مِنْهُمَا عَلَی حَدِّ مَا کَانَ مِنَ الْمَلَکَیْنِ.

فَاسْتَحْسَنَ الرَّشِیدُ ذَلِکَ الْجَوَابَ.

ثمّ اعلم أنّ بعض الأصحاب (2) ذکر أنّ أبا بکر ناقض روایته الّتی رواها فی المیراث، حیث دفع سیف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و بغلته و عمامته و غیر ذلک إلی أمیر المؤمنین علیه السلام (3)، و قد نازعه العباس فیها، فحکم بها لأمیر المؤمنین علیه السلام.

إمّا لأنّ ابن العم إذا کان أبوه عمّ المیت من الأب و الأم أولی من العمّ الّذی کان عمّ المیت من جانب الأب فقط (4)، لأن المتقرّب إلی المیت بسببین أولی من المتقرّب إلیه بسبب واحد.

و إمّا لعدم توریث العم مع البنت، کما هو مذهب أهل البیت علیهم السلام.

ص: 70

کدام یک از آن فرشته در اشتباه بود و کدام یک بر حق بود؟ یا نظرت این است: هر دوی آنها در اشتباه بودند! هرچه در اینجا جواب دهی، پاسخ من خواهد بود...

پس یحیی گفت: این را نمی­گویم که دو فرشته در اشتباه بودند، بلکه نظرم این است که هر دوی آنها درست می­گویند؛ و این برای این است که در حقیقت آنها با هم درگیر نبودند و در حکم اختلافی نداشتند، و تنها بدین سبب اینگونه وانمود کردند که داود علیه السلام را متوجه گناه بکنند و حکم را به وی نشان دهند، و وی را از آن آگاه کنند.

هشام گفت: به او گفتم: علی علیه السلام و عباس نیز این گونه بودند و در حکم اختلافی نداشتند و در واقع خصومتی با هم نداشتند، و تنها برای آگاه کردن ابوبکر از گناهش، و اینکه میراث حق آنهاست، اینگونه وانمود کردند و نسبت به قضیه خود شک و تردید نداشتند، و این درگیری آنها مانند آن درگیری دو فرشته است. هارون الرشید این جواب را پسندید.(1)

سپس بدان که ابوبکر، مخالف آن روایتی که درباره میراث نقل کرده بود، عمل کرد. آنجا که شمشیر و مرکب و عمامه رسول الله و سایر چیزها را به امیرالمؤمنین علیه السلام داد، که عباس بر سر آن با علی علیه السلام درگیر بود و ابوبکر در قضاوت به نفع امیرالمؤمنین علیه السلام حکم کرد؛ یا به خاطر اینکه عموزاده، اگر پدر او، یعنی عموی تنی شخص، فوت شده باشد، نسبت به عمویی که فقط از جانب پدر، عموی شخص فوت شده باشد، (نسبت به میراث) شایسته­تر است؛ زیرا که شخصی که به میّت از دو جهت خویشاوند است، نسبت به شخصی که فقط از یک جهت خویشاوند است، (نسبت به میراث) شایسته­تر است؛ و یا و بر اساس مذهب اهل بیت، ارث نبردن عمو با وجود دختر میّت، دلیل دیگر است.

ص: 70

و قد تنازعا عند عمر بن الخطاب فیما أفاء اللّه تعالی علی رسوله و فی سهمه من خیبر و غیره، فدفعها إلی أمیر المؤمنین علیه السلام، أو دفعها إلیهما و قال:

اقتصلا (1) أنتما فیما بینکما، فأنتما أعرف بشأنکما (2).

ثم إنّ أزواج النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أرسلن عثمان إلی أبی بکر یسألنه میراثهنّ من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله (3)،، و قد کان عثمان فی زعمهم أحد الشهود علی

أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال: لا نورث، ما ترکناه صدقة (4).

کما سبق.

و حکی قاضی القضاة، عن أبی علی أنّه قال: لم یثبت أنّ أبا بکر دفع ذلک إلی أمیر المؤمنین علیه السلام علی جهة الإرث.

قال: و کیف یجوز ذلک مع الخبر الذی رواه؟ و کیف یجوز لو کان وارثا (5) أن یخصّه بذلک، و لا إرث له مع العمّ لأنه عصبة، فإن (6) کان وصل إلی فاطمة علیها السلام فقد کان ینبغی أن یکون العباس شریکا فی ذلک و أزواج النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و لوجب أن یکون ذلک ظاهرا مشهودا (7)، لیعرف أنّهم أخذوا

ص: 71

و در خصوص آنچه خداوند تعالی به رسولش بخشیده بود و سهمش از جنگ خیبر و غیر از آن نیز پیش عمر بن خطاب با هم به منازعه برخاستند، عمر به نفع امیرالمؤمنین علیه السلام حکم کرد، یا آن را به هر دوی آنها بخشید و گفت: آن را بین خودتان تقسیم کنید، شما به حقوق همدیگر داناترید.

همسران پیامبرصلی الله علیه و آله نیز، عثمان را برای مطالبه میراثشان از رسول الله پیش ابوبکر فرستادند، عثمان بر اساس ادعای آنان، یکی از شاهدان پیامبر است که فرمود: کسی از ما ارث نمی­برد و آنچه بر جای گذاشتیم صدقه است... همانگونه که قبلا ذکر شد .

قاصی القضات از ابوعلی نقل می­کند: ثابت نشده است که ابوبکر آن را به عنوان ارث به امیرالمؤمنین داده است. و می­گوید: با وجود این روایتی که نقل می­کند، چگونه این امر ممکن است؟ و اگر ارث باشد، چگونه ممکن است آن را مختص وی کند، در حالی که با وجود عمو، ارثی نصیب وی نمی­شود؛ چرا که وی به پیامبر نزدیکتر است. و اگر به فاطمه سلام الله علیها رسیده باشد، پس می­بایست عباس و همسران پیامبر صلی الله علیه و آله در آن شریک باشند، و واجب بود که این امر به صورت علنی باشد، تا معلوم شود که آنها، سهم خود را از راه دیگری و یا چیزی به جای آن دریافت کرده باشند،

ص: 71

نصیبهم من غیر ذلک أو بدله، و لا یجب إذا لم یدفع إلیه أبو بکر علی جهة الإرث أن لا (1) یحصل فی یده، لأنه قد یجوز أن یکون النبیّ صلّی اللّه علیه و آله نحله (2) و یجوز أیضا أن یکون أبو بکر (3) رأی الصلاح فی ذلک أن یکون فی یده (4)، لما فیه من تقویة الدین، و تصدّق ببدله (5) بعد التقویم، لأن للإمام أن یفعل ذلک (6).

قال: و أمّا البردة و القضیب فلا یمتنع أن یکون جعله عدّة (7) فی سبیل اللّه و تقویة علی المشرکین، فتداولته الأئمة (8)، لما فیه من التقویة، و رأی أنّ ذلک أولی من أن یتصدّق به إن ثبت أنّه علیه السلام لم یکن قد نحله غیره فی حیاته (9).

ثم أجاب قاضی القضاة من طلب الأزواج المیراث و تنازع أمیر المؤمنین علیه السلام و العباس بعد موت فاطمة: بأنّه یجوز أن یکونوا لم یعرفوا روایة أبی بکر و غیره للخبر.

قال: و قد روی أن عائشة لمّا عرّفتهنّ الخبر أمسکن، و قد بیّنا أنّه لا یمتنع فی مثل ذلک أن یخفی علی من یستحقّ الإرث و یعرفه من یتقلّد الأمر، کما یعرف العلماء و الحکام من أحکام المواریث ما لا یعرفه أرباب الإرث (10).

ص: 72

و اگر ابوبکر از طریق ارث به وی نداده باشد، لازم نبود که آن را در اختیار وی قرار دهد؛ چرا که ممکن بود پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به کسی هدیه داده باشد. و همچنین ممکن بود که ابوبکر صلاح را در آن دیده باشد که جهت تقویت و محکم شدن دین، چیزی به جای آن ببخشد؛ زیرا امام اختیار این امر را دارد.

اما در خصوص بُرده و چوب دستی، بعید نیست که آن را به عنوان توشه­ای در راه خدا و تقویت بر مشرکین در نظر گرفته باشد. و به خاطر تقویتی که در آن است، امامان یکی پس از دیگری آن را در دست گرفتند، و ابوبکر دید که اگر ثابت شود که حضرت در دوران زندگی­اش آن را به دیگری نبخشیده است، از بخشیدن آن به دیگری بهتر است.

سپس قاضی القضات در خصوص مطالبه ارث همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و درگیری امیرالمؤمنین علیه السلام و عباس پس از وفات فاطمه سلام الله علیها می­گوید: ممکن است که آنها از روایت ابوبکر اطلاعی نداشته باشند. نقل شده است که عایشه هنگامی که آنها را از خبر آگاه کرد، خاموش شدند. و قبلا ذکر کردیم که در این گونه موارد، ممکن است احکام ارث بر کسی که مستحق ارث وارث است، مخفی و پوشیده باشد و مسؤول حکم، آن را بداند، همانگونه که علما و حکمای ارث، احکامی می­دانند که وارثان آن را نمی­دانند.(1)

ص: 72

و قال السید الأجلّ المرتضی رضی اللّه عنه: أمّا قول أبو علی (1): و کیف یجوز ذلک مع الخبر الّذی رواه .. إلی آخره.

فما نراه زاد علی التعجب، و ممّا عجب (2) منه عجبنا!، و لم نثبت (3) عصمة أبی بکر فتنفی (4) عن أفعاله التناقض.

و قوله: و یجوز أن یکون رأی الصلاح فی أن یکون ذلک (5) فی یده، لما فیه من تقویة الدین، أو أن یکون النبیّ صلّی اللّه علیه و آله نحله (6).

فکلّ ما ذکره جائز، إلّا أنّه قد کان یجب أن یظهر أسباب النحلة و الشهادة بها و الحجّة علیها، و لم یظهر شی ء من ذلک (7) فنعرفه.

و من العجائب أن تدّعی فاطمة علیها السلام فدک نحلة و تستشهد علی قولها أمیر المؤمنین علیه السلام و غیره، فلا یصغی إلیها و إلی قولها، و یترک السیف و البغلة و العمامة فی ید أمیر المؤمنین علیه السلام علی سبیل النحلة بغیر بیّنة ظهرت و لا شهادة قامت، علی أنّه کان یجب علی أبی بکر أن یبیّن ذلک و یذکر وجهه بعینه أیّ شی ء کان لمّا نازع العباس فیه، فلا وقت لذکر الوجه فی ذلک أولی من هذا الوقت.

و القول فی البردة و القضیب إن کان نحلة أو علی الوجه الآخر یجری مجری

ص: 73

عالم بزرگوار سید مرتصی - خداوند از وی خشنود باد - می­گوید: اما در خصوص این سخن ابوعلی که می­گوید: «چگونه ممکن است این (پرداخت ابوبکر به علی علیه السلام به عنوان ارث) با وجود آنچه خود ابوبکر روایت کرده است.. .

ما نمی­بینیم که وی چیزی بیش از شگفت زدگی ابراز کرده باشد و ما هم از همین چیزی که او از آن در شگفت است، درشگفتیم و عصمت ابوبکر را ثابت نکرده­ایم که لازم باشد تناقضی در افعال او نباشد.

و هر آنچه ذکر کرده است که: «ممکن است صلاح را در آن دیده باشد که برای تقویت دین... و یا اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به وی داده باشد تا در اختیارش باشد.. . »، ممکن است، ولی باید اسباب بخشش و دلیل و حجت آن را بیان کند، ولی هیچ کدام از آن را بیان نکرده است که از آن آ گاه شویم.

و از عجایب است که فاطمه سلام الله علیها ادعا کند که فدک هدیه است و بر این سخنش امیرالمؤمنین و دیگران را شاهد بداند ولی به هیچ یک از سخنانش گوش ندهد و توجهی نکند، و از طرف دیگر، بدون دلیل و حجت روشن، شمشیر و مرکب و عمامه را در اختیار امیرالمؤمنین علیه السلام، به عنوان هدیه و بخشش قرار دهد؛ در حالی که هنگامی که با عباس بر سر آن درگیر شد، ابوبکر باید دلیل آن را هر گونه که بود، بیان می­کرد، چرا که زمانی مناسبتر از آن زمان نبود.

و سخن در خصوص بُرده و چوب دستی اگر هدیه و بخشش باشد، یا به گونه­ای دیگر باشد مشابه همان است که گفتیم

ص: 73

ما ذکرناه: فی وجوب (1) الظهور و الاستشهاد، و لسنا نری أصحابنا (2) یطالبون نفوسهم فی هذا الموضع بما یطالبونا بمثله إذا ادعینا وجوها و أسبابا و عللا مجوّزة، لأنّهم لا یقنعون منّا بما یجوز و یمکن، بل یوجبون فیما ندعیه الظهور و الاشتهار (3) و إذا کان ذلک علیهم نسوه أو تناسوه.

فأمّا قوله:- إنّ أزواج النبیّ صلّی اللّه علیه و آله إنّما طلبن المیراث لأنهنّ لم یعرفن روایة أبی بکر للخبر، و کذلک إنّما نازع العباس أمیر المؤمنین علیه السلام بعد موت فاطمة علیها السلام فی المیراث لهذا الوجه- فمن أقبح ما یقال فی هذا الباب و أبعده من الصواب.

و کیف لا یعرف أمیر المؤمنین علیه السلام روایة أبی بکر و بها دفعت زوجته عن المیراث؟! و هل مثل ذلک المقام الذی قامته (4) و ما رواه أبو بکر فی دفعها یخفی علی من هو فی أقاصی البلاد، فضلا عمّن هو فی المدینة شاهدا حاضرا یعتنی (5) بالأخبار و یراعیها؟! إنّ هذا (لخروج) (6) فی المکابرة عن الحدّ.

و کیف یخفی علی الأزواج ذلک حتّی یطلبنه مرّة بعد أخری، و یکون عثمان المترسّل لهنّ، و المطالب عنهن؟ و عثمان- علی زعمهم- أحد من شهد أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لا یورّث، و قد سمعن- علی کلّ حال- أنّ بنت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لم تورّث ماله، و لا بدّ أن یکنّ قد سألن عن السبب فی دفعها، فذکر

ص: 74

که باید ظهور و دلیل[قطعی] داشته باشد.

و نمی­بینیم که دوستان ما (اهل معتزله) در این موضع، از خودشان چیزی بخواهند که مشابه آن را ، هنگامی که ما ادعای وجوه و عللی ممکن را داشتیم، از ما می­خواهند؛ زیرا آنها در مورد ما به آنچه ممکن و جایز است قانع نمی­شوند، بلکه نسبت به آنچه که ادعا می­کنیم، ظهور و دلیل[قطعی] داشتن را واجب می­دانند، ولی اگر این امر بر علیه آنان باشد، آن را فراموش می­کنند و یا خود را به فراموشی می­زنند .

اما در خصوص این سخنش که همسران پیامبرصلی الله علیه و آله ارث را مطالبه کردند، چون از روایت ابوبکر آگاه نبودند، و همچنین عباس با امیرالمؤمنین علیه السلام بعد از وفات فاطمه سلام الله علیها به این دلیل بر سر میراث درگیر شدند. این زشت­ ترین و نادرست­ترین چیزی است که ممکن است در این خصوص گفته شود. چگونه ممکن است امیرالمؤمنین علیه السلام از روایت ابوبکر آگاه نباشد، در حالی که همسرش به وسیله آن روایت از میراث منع شد؟ و آیا موضعی که فاطمه سلام الله علیها در پیش گرفته است، و آنچه ابوبکر در خصوص منع کردنش نقل کرده است، بر کسی که در سرزمینهای دوردست، و علاوه بر آن در مدینه حاضر و شاهد است و به اخبار و احادیث اهتمام می­ورزد و توجه دارد، پنهان می­ماند؟ همانا این لجاجت بیش از حد است.

و چگونه بر همسران پیامبر صلی الله علیه و آله این امر پنهان می­ماند که به طور مکرر آن را مطالبه کنند، و عثمان پیغام بر و مطالبه­کننده حق آنها باشد، و عثمان به گمان آنها یکی از کسانی است که شاهد این حدیث بود که از پیامبرصلی الله علیه و آله به کسی ارث نمی­رسد، و آنها شنیده بودند که ارثی از مال پیامبر به دخترش نرسیده است. و حتما از دلیل عدم تحقق این امر پرسیده­اند، و خبر به آنها گفته شده است،

ص: 74

لهن الخبر، فکیف یقال: (إنّهن) (1) لن یعرفنه؟

و الإکثار فی هذا الموضع یوهم أنّه موضع شبهة، و لیس کذلک (2)، انتهی کلامه، رفع مقامه.

ص: 75

پس چگونه گفته شده است که آنها از آن اطلاعی نداشتند.

زیاده روی در پرداختن به این موضوع، این تصور را به وجود می­آورد که این داستان در موضع شبهه و تردید است، در حالی که این گونه نیست. سخن وی [سید مرتضی] به پایان رسید، خداوند مقام او را بالا ببرد

ص: 75

ص: 76

ص: 76

باب هفتم : نوادر اعتراض بر ابوبکر

روایات

روایت1.

الاحتجاج:(1)رافع بن ابی رافع طائی از ابوبکر - که در یکی از سفرها با وی همسفر بود - نقل می­کند: به ابوبکر گفتم: ای ابوبکر، چیزی به ما یاد بده که در پی آن خداوند به من نفع رساند. گفت: اگر از من نمی­خواستی، باز هم این کار را می­کردم. هیچ چیز را شریک خداوند قرار نده، و نماز برپا کن، و زکات ادا کن، و ماه رمضان روزه بگیر، و حج خانه خدا را به جای آور، و عمره برو، و بر دو شخص مسلمان ریاست نکن. به وی گفتم: در خصوص آنچه به من گفتی از ایمان و نماز و حج و عمره و زکات، همه را انجام می­دهم، اما در خصوص ریاست و امارت؛ مردم را می­بینم که به این شرف و این توانگری و عزت و منزلت نزد رسول الله صلی الله علیه و آله نمی­رسند مگر به وسیله آن. گفت: تو از من نصیحت خواستی و من تلاش خودم را کردم.

ص: 77

فَلَمَّا تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ وَ اسْتَخْلَفَ (أَبُو) (1) بَکْرٍ جِئْتُهُ وَ قُلْتُ لَهُ: یَا أَبَا بَکْرٍ! أَ لَمْ تَنْهَنِی أَنْ أَتَأَمَّرَ عَلَی اثْنَیْنِ؟

قَالَ: بَلَی.

قُلْتُ: فَمَا لَکَ (2) تَأَمَّرْتَ عَلَی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ؟

قَالَ: اخْتَلَفَ النَّاسُ، وَ خِفْتُ عَلَیْهِمُ الضَّلَالَةَ، وَ دَعَوْنِی فَلَمْ أَجِدْ مِنْ ذَلِکَ بُدّاً!.

ص: 78

هنگامی که رسول الله صلی الله علیه و آله دار فانی را وداع گفت و ابوبکر خلیفه شد، پیش او آمدم و به او گفتم: ای ابوبکر، مگر مرا از ریاست کردن بر دو نفر باز نداشتی؟ گفت: چرا. گفتم: پس چرا تو بر امت محمد ریاست کردی؟ گفت: مردم با همدیگر اختلاف پیدا کردند و از گمراهی آنان ترسیدم، مرا فراخواندند و از اجابت کردن آنان چاره­ای نداشتم .

ص: 78

باب هشتم: اعتراض سلمان و ابی بن کعب ودیگران بر قوم

روایات

روایت1.

الاحتجاج:(1)جعفربن محمد از پدرش از پدران خویش علیهم السلام نقل می­کند: سلمان فارسی - رحمت خداوند بر وی - سه روز پس از اینکه پیامبر را دفن کردند، در بین مردم خطبه خواند و گفت: ای مردم، این سخن را از من بشنوید و در آن تدبرّ و تامل کنید، علم فراوانی به من رسیده است که اگر تمام آنچه را درباره فضیلتهای امیرالمؤمنین علیه السلام می­دانم برای شما می­گفتم، گروهی از شما می­گفتید: او دیوانه است، و گروه دیگر می­گفت: خداوندا، قاتل سلمان را بیامرز! تقدیرهایی دارید که سختی­هایی در پی آن هستند که علی بن ابی طالب - علم - تقدیرها و سختیها را دارد، و دارای میراث اوصیا و گفتار قاطع، و اصل انسابها و مانند هارون بن عمران نسبت به موسی علیه السلام است. رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی می­فرمود:

ص: 79

وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: أَنْتَ وَصِیِّی فِی أَهْلِی (1) وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی (2) وَ بِمَنْزِلَةِ (3) هَارُونَ مِنْ مُوسَی (4).

وَ لَکِنَّکُمْ أَخَذْتُمْ سُنَّةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ، فَأَخْطَأْتُمُ الْحَقَّ، تَعْلَمُونَ فَلَا تَعْمَلُونَ (5)، أَمَا وَ اللَّهِ لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ عَلَی سُنَّةِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (6)، حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ (7).

أَمَا وَ الَّذِی نَفْسُ سَلْمَانَ بِیَدِهِ لَوْ وَلَّیْتُمُوهَا عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ لَأَکَلْتُمْ مِنْ فَوْقِکُمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ (8)، وَ لَوْ دَعَوْتُمُ الطَّیْرَ فِی جَوِّ السَّمَاءِ لَأَجَابَتْکُمْ، وَ لَوْ دَعَوْتُمُ الْحِیتَانَ مِنَ الْبِحَارِ لَأَتَتْکُمْ، وَ لَمَا عَالَ وَلِیُّ اللَّهِ، وَ لَا طَاشَ لَکُمْ سَهْمٌ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ، وَ لَا اخْتَلَفَ اثْنَانِ فِی حُکْمِ اللَّهِ.

وَ لَکِنْ أَبَیْتُمْ فَوَلَّیْتُمُوهَا غَیْرَهُ، فَابْشِرُوا بِالْبَلَاءِ (9)، وَ اقْنَطُوا مِنَ الرَّخَاءِ، وَ قَدْ نَابَذْتُکُمْ عَلَی سَوَاءٍ، فَانْقَطَعَتِ الْعِصْمَةُ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ مِنَ الْوَلَاءِ.

ص: 80

تو میان خویشاوندانم جانشین من هستی و خلیفه­ام بر امتم هستی، و منزلت و جایگاه تو نزد من، مانند منزلت هاورن نزد موسی علیه السلام است. ولی شما سنت بنی اسرائیل را در پیش گرفتید، و حق را تشخیص ندادید. می­دانید ولی عمل نمی­کنید، و به خدا سوگند، پله پله بر سنت بنی اسرائیل گام برمی­دارید و بر جای پای آنها، قدم می­گذارید، و مو به مو به سنت آنها عمل می­کنید.

قسم به کسی که نفس سلمان در اختیار اوست، اگر ولایت را به علی می­سپردید، نعمت از هر جهت بر شما نازل می­شد، به طوری که اگر پرنده­ها را در فضای آسمان فرا می­خواندید، شما را اجابت می­کردند و اگر نهنگ را از دریاها فرا می­خواندید، پیش شما می آمدند، و ولیّ خدا تنگدست نمی­شد، و هیچ یک از واجبات خداوند را بر زمین نمی­گذاشتید، و دو نفر پیدا نمی­شدند که در حکم خداوند اختلاف پیدا کنند.

ولی سرباز زدید و خلافت را به دیگری سپردید، پس شما را به بلا بشارت می­دهم، و از آسایش ناامید شوید. با تمام شما ستیزه کردم، و پیوند دوستی که میان من و شما است، از بین رفت.

ص: 80

عَلَیْکُمْ بِآلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، فَإِنَّهُمُ الْقَادَةُ إِلَی الْجَنَّةِ، وَ الدُّعَاةُ إِلَیْهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ، عَلَیْکُمْ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَوَ اللَّهِ لَقَدْ سَلَّمْنَا عَلَیْهِ بِالْوَلَایَةِ وَ إِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ مِرَاراً جَمَّةً مَعَ نَبِیِّنَا، کُلَّ ذَلِکَ یَأْمُرُنَا بِهِ وَ یُؤَکِّدُهُ عَلَیْنَا، فَمَا بَالُ الْقَوْمِ عَرَفُوا فَضْلَهُ فَحَسَدُوهُ؟! وَ قَدْ حَسَدَ قَابِیلُ هَابِیلَ (1) فَقَتَلَهُ، وَ کُفَّاراً قَدِ ارْتَدَّتْ أُمَّةُ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، فَأَمْرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ (کَأَمْرِ) (2) بَنِی إِسْرَائِیلَ، فَأَیْنَ یُذْهَبُ بِکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ؟! وَیْحَکُمْ مَا أَنَا (3) وَ أَبُو فُلَانٍ وَ فُلَانٍ؟! أَ جَهِلْتُمْ أَمْ تَجَاهَلْتُمْ، أَمْ حَسَدْتُمْ (4) أَمْ تَحَاسَدْتُمْ؟ وَ اللَّهِ لَتَرْتَدُّنَّ کُفَّاراً یَضْرِبُ بَعْضُکُمْ رِقَابَ بَعْضٍ بِالسَّیْفِ، یَشْهَدُ الشَّاهِدُ عَلَی النَّاجِی بِالْهَلَکَةِ، وَ یَشْهَدُ الشَّاهِدُ عَلَی الْکَافِرِ (5) بِالنَّجَاةِ.

أَلَا وَ إِنِّی أَظْهَرْتُ أَمْرِی، وَ سَلَّمْتُ لِنَبِیِّی، وَ تَبِعْتُ (6) مَوْلَایَ وَ مَوْلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ عَلِیّاً أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، وَ سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ، وَ قَائِدَ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ، وَ إِمَامَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ.

از آل محمد پیروی کنید، چرا که آنها سوق­دهندگان بسوی بهشت­اند، و در روز قیامت داعیان به آن هستند، از امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالب علیه السلام پیروی کنید. به خدا سوگند، دفعات زیادی همراه با پیامبرمان بر وی به عنوان ولی المؤمنین و امیرالمؤمنین درود فرستادیم. و پیامبر ما را به این امور دستور می­داد و بر آن تاکید می­کرد. پس قوم را چه شده است، که فضل و برتری وی را شناختند و به او حسد ورزیدند؟ قابیل نیز نسبت به هابیل حسد ورزید و او را کشت. امت موسی بن عمران علیه السلام کافر شدند، داستان مردم مانند قوم بنی اسرائیل است. ای مردم، شما چه سرنوشتی خواهید داشت؟ وای برشما، من و پدر فلان و فلان یکسان نیستم؟! آیا جاهل شدید یا خودتان را به جهل و نادانی زدید؟ به خدا سوگند، کافر خواهید شد و با شمشیر گردن همدیگر را می­زنید، و شاهد، بر نجات یافته به هلاکت و مرگ شهادت می­دهد و بر کافر، به نجات و زندگی گواهی می­دهد. آ گاه باشید که من، راه و مسیر خودم را روشن ساختم، وبه پیامبرم ایمان آوردم، و از مولای من و مولای هر مرد و زن مؤمن، و سرور اوصیاء، و رهبر انسانهای باثبات و بی­نظیر، و امام صدَیقان و شهداء و صالحان، علی امیرالمؤمنین پیروی کردم.

توضیح

«عال» یعنی تنگدست شد. و «طاش السهم » از هدف منحرف شد. و در النهایه در حدیث سلمان آمده است: «و آن ابیتم نابذتکم علی سواء» یعنی:

ص: 81

کاشفناکم و قاتلناکم علی طریق مستو (1) فی العلم بالمنابذة منّا و منکم، بأن نظهر لهم العزم علی قتالهم، و نخبرهم به إخبارا مکشوفا (2).

و قوله: و کفارا، حال عن فاعل ارتدّت.

آشکارا و با مطلع ساختن شما نسبت به ما، با شما خواهیم جنگید، عزمی برای جنگ با آنها را برای آنها آشکار خواهیم کرد و آشکارا آنها از نیت خود آ گاه می­کنیم. این و این سخنش «وکفارا»: حال برای فاعل «ارتدَت» است .

روایت2.

الاحتجاج(1): از علی بن ابی طالب علیه السلام نقل می­­کنند: هنگامی که ابوبکر خطبه خواند، روز جمعه اولین روز ماه رمضان بود. ابیَ بن کعب برخاست و گفت: ای گروه مهاجران که رضا و خشنودی خداوند را در پیش گرفتند و خدا در قرآن آنها را مدح گفت؛ و ای گروه انصاری که خانه هجرت و ایمان (مدینه) را برای خود ماوی گزیدند و خدا آنان را در قرآن مدح گفت، خود را به فراموشی زدید یا فراموش کردید، یا اینکه جایگزین کردید، یا تغییر دادید، یا رها کردید، یا عاجز شدید؟ مگر نمی­دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله در جمع ما برخاست و علی را جایگزین خود کرد، و فرمود: «هر کس من مولای او هستم، پس این شخص مولای اوست و هر کس من پیامبر او هستم، پس این شخص امیر اوست.» (2)

ص: 82

أَمِیرُهُ (1)؟!.

أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: یَا عَلِیُّ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی، طَاعَتُکَ وَاجِبَةٌ عَلَی مَنْ بَعْدِی کَطَاعَتِی فِی حَیَاتِی، إِلَّا أَنَّهُ (2) لَا نَبِیَّ بَعْدِی (3)؟!.

أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: أُوصِیکُمْ بِأَهْلِ بَیْتِی خَیْراً، فَقَدِّمُوهُمْ وَ لَا تَتَقَدَّمُوهُمْ (4)، وَ أَمِّرُوهُمْ وَ لَا تَتَأَمَّرُوا (5) عَلَیْهِمْ؟!.

أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: أَهْلُ بَیْتِی مَنَارُ الْهُدَی وَ الدَّالُّونَ عَلَی اللَّهِ؟!.

أَ لَسْتُمْ (6) تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

أَنْتَ الْهَادِی لِمَنْ ضَلَّ (7)؟!.

ص: 83

مگر نمی­دانید که رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: «ای علی، منزلت و شان تو نزد من، مانند منزلت هارون نزد موسی است. پیروی و اطاعت کردن از تو بعد از من، مانند اطاعت و پیروی از من در زندگانی­ام، واجب است، با این تفاوت که پس از من پیامبری نیست؟»(1)،

مگر نمی­دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: شما را به خیر و نیکی در حق اهل بیتم توصیه می­کنم، و آنها را پیش بیاندازید و از آنان پیشی نگیرید وآانها را امارت دهید و امیر قرار دهید و علیه آنها توطئه نکنید؟ مگر نمی­دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اهل بیتم گلدسته هدایت­اند و هادیان به خداوند هستند؟ مگر نمی­دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: تو هدایت کننده هر آن کس که گمراه شود، هستی؟

ص: 83

أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: عَلِیٌّ الْمُحْیِی لِسُنَّتِی وَ مُعَلِّمُ أُمَّتِی، وَ الْقَائِمُ بِحُجَّتِی، وَ خَیْرُ مَنْ أُخَلِّفُ (1) مِنْ بَعْدِی، وَ سَیِّدُ أَهْلِ بَیْتِی، أَحَبُّ (2) النَّاسِ إِلَیَّ، طَاعَتُهُ کَطَاعَتِی عَلَی أُمَّتِی؟!.

أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّهُ لَمْ یُوَلِّ عَلَی عَلِیٍّ أَحَداً مِنْکُمْ، وَ وَلَّاهُ فِی کُلِّ غَیْبَتِهِ عَلَیْکُمْ؟!.

أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّهُ کَانَ مَنْزِلُهُمَا فِی أَسْفَارِهِمَا وَاحِداً، وَ ارْتِحَالُهُمَا وَ أَمْرُهُمَا (3) وَاحِداً (4)؟!.

أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّهُ قَالَ: إِذَا غِبْتُ فَخَلَّفْتُ فِیکُمْ (5) عَلِیّاً فَقَدْ خَلَّفْتُ فِیکُمْ رَجُلًا کَنَفْسِی؟!.

أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ قَدْ جَمَعَنَا فِی بَیْتِ ابْنَتِهِ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ فَقَالَ لَنَا:

إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنِ اتَّخِذْ أَخاً مِنْ أَهْلِکَ فَاجْعَلْهُ نَبِیّاً، وَ اجْعَلْ أَهْلَهُ لَکَ وُلْداً، أُطَهِّرْهُمْ مِنَ الْآفَاتِ، وَ أُخَلِّصْهُمْ مِنَ الرَّیْبِ، فَاتَّخَذَ مُوسَی هَارُونَ أَخاً، وَ وُلْدَهُ أَئِمَّةً لِبَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ بَعْدِهِ، یَحِلُّ (6) لَهُمْ فِی مَسَاجِدِهِمْ مَا یَحِلُّ لِمُوسَی.

ص: 84

مگر نمی­دانید رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: علی زنده ­کننده سنت من، و معلم امتم، و قائم به حجت من، و بهترین وارث من، و سید اهل بیت من، محبوبترین شخص نزد من است، و برای امتم، پیروی کردن از وی، مانند پیروی کردن از من است؟! مگر نمی­دانید که ولایت علی به هیچ یک از شما واگذار نشده است، در حالی که در هر غیبت پیامبر، ولایت همه شما به علی واگذار شده است ؟! مگر شما نمی­دانید که پیامبر و علی در سفرهایشان در یک جا منزل می­کردند و حرکت و کارشان یکی بود؟! مگر شما نمی­دانید که حضرت فرمود: هر گاه غایب شدم علی را به عنوان خلیفه بر شما قرار می­دهم که در میان شما مردی همانند خودم خلیفه قرار داده­ام؟! مگر شما نمی­دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله قبل از وفاتش ما را در منزل دخترش فاطمه سلام الله علیها جمع کرد و فرمود: خداوند به موسی بن عمران علیه السلام وحی کرد که برادری از اهلت برگزین و وی را پیامبر قرار بده و خانواده­ وی را فرزندان خودت قرار بده. آنها را از آفتها و گناهان پاک می­کنم و از شک و تردید رها می­سازم. پس موسی، هارون را به عنوان برادر خود، و فرزندان وی را به عنوان امامان بنی اسرائیل پس از وی برگزید، که در مساجدشان آنچه برای موسی حلال بود، برای آنها نیز حلال شد.

ص: 84

وَ إِنَّ اللَّهَ (1) أَوْحَی إِلَیَّ أَنِ اتَّخِذْ عَلِیّاً أَخاً، کَمُوسَی (2) اتَّخَذَ هَارُونَ أَخاً، وَ اتَّخِذْ وُلْدَهُ وُلْداً، فَقَدْ طَهَّرْتُهُمْ کَمَا طَهَّرْتُ وُلْدَ هَارُونَ، إِلَّا أَنِّی خَتَمْتُ (3) بِکَ النَّبِیِّینَ فَلَا نَبِیَّ بَعْدَکَ، فَهُمُ الْأَئِمَّةُ الْهَادِیَةُ؟!.

أَ فَمَا تُبْصِرُونَ؟! أَ فَمَا تَفْهَمُونَ؟! أَ مَا (4) تَسْمَعُونَ؟! ضُرِبَتْ (5) عَلَیْکُمُ الشُّبُهَاتُ.

فَکَانَ مَثَلُکُمْ کَمَثَلِ رَجُلٍ فِی سَفَرٍ، فَأَصَابَهُ عَطَشٌ شَدِیدٌ حَتَّی خَشِیَ أَنْ یَهْلِکَ، فَلَقِیَ رَجُلًا هَادِیاً فِی الطَّرِیقِ فَسَأَلَهُ عَنِ الْمَاءِ، فَقَالَ لَهُ: أَمَامَکَ عَیْنَانِ:

أَحَدُهَا (6) مَالِحَةٌ وَ الْأُخْرَی عَذْبَةٌ، فَإِنْ أَصَبْتَ الْمَالِحَةَ ضَلَلْتَ، وَ إِنْ أَصَبْتَ الْعَذْبَةَ هُدِیتَ وَ رَوِیتَ.

فَهَذَا مَثَلُکُمْ أَیَّتُهَا الْأُمَّةُ الْمُهْمَلَةُ- کَمَا زَعَمْتُمْ-، وَ ایْمُ اللَّهِ مَا أُهْمِلْتُمْ، لَقَدْ نُصِبَ لَکُمْ عَلَمٌ یُحِلُّ لَکُمُ الْحَلَالَ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْکُمُ الْحَرَامَ، لَوْ أَطَعْتُمُوهُ مَا اخْتَلَفْتُمْ، وَ لَا تَدَابَرْتُمْ، وَ لَا تَقَاتَلْتُمْ، وَ لَا بَرِئَ بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ.

فَوَ اللَّهِ! إِنَّکُمْ بَعْدَهُ لَمُخْتَلِفُونَ فِی أَحْکَامِکُمْ، وَ إِنَّکُمْ بَعْدَهُ (7) لَنَاقِضُوا (8) عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ إِنَّکُمْ عَلَی عِتْرَتِهِ لَمُخْتَلِفُونَ.

إِنْ (9) سُئِلَ هَذَا عَنْ غَیْرِ مَنْ (10) یَعْلَمُ أَفْتَی بِرَأْیِهِ، فَقَدْ أُبْعِدْتُمْ وَ تَجَارَیْتُمْ

ص: 85

خداوند به من وحی کرد که علی را به عنوان برادر خود انتخاب کن، همانگونه که موسی هارون را به عنوان برادر خودش انتخاب کرد، و فرزندان وی را فرزندان خودت قرار بده، و آنها را مانند فرزندان هارون (از گناهان) پاک کردم، با این تفاوت که من پیامبران را با تو ختم کردم و پیامبری بعد از تو نیست، پس آنها امامان هدایت کننده هستند؟! مگر نمی­بینید؟ مگر نمی­فهمید؟ مگر نمی­شنوید؟ شبهه­ها برشما دامن افکنده است. مثل شما مانند مثل مردی در سفر است که بسیار تشنه شد تا جایی که از شدت تشنگی، نزدیک بود بمیرد، و مرد راهنمایی در راه را دید و از وی درباره­ آب پرسید. پس به او گفت: جلوی تو دو چشمه هستند، که آب یکی از آنها شور است و آب دومی گوارا. پس اگر چشمه شور را انتخاب کنی، گمراه می­شوی، و اگر چشمه­ گوارا را انتخاب کنی، هدایت شده و سیراب می­شوی. این مثل شماست. ای امتی که به گمان خودتان، آزاد و رها گذاشته شده­اید، به خدا سوگند رها و آزاد گذاشته نشده­اید. مرد هدایتگری برای شما در نظر گرفته شده است که امور حلال را بر شما حلال می­کند و محرمات را بر شما حرام می­کند. اگر از وی اطاعت می­کردید، میان شما تفرقه ایجاد نمی­شد، و به هم پشت نمی­کردید و با هم نمی­جنگیدید، و از همدیگر بیزار نمی­شدید. به خدا سوگند! شما بعد از وی در احکامتان با هم اختلاف پیدا می­کنید، و شما بعد از وی عهد و پیمان رسول خدا صلی الله علیه و آله را خواهید شکست، و بر سر عترت و خانواده وی اختلاف پیدا می­کنید. و اگر این(احکام دینتان) از کسی که آن را نمی­داند، پرسیده شود، به رأی خود فتوا خواهد داد. شما دور شدید و با همدیگر به رقابت پرداختید

ص: 85

وَ زَعَمْتُمُ الِاخْتِلَافَ رَحْمَةً (1)، هَیْهَاتَ! أَبَی الْکِتَابُ ذَلِکَ عَلَیْکُمْ (2)، یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی (3): وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (4)، ثُمَّ أَخْبَرَنَا بِاخْتِلَافِکُمْ فَقَالَ (5): وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ (6)، أَیْ: لِلرَّحْمَةِ (7)، وَ هُمْ: آلُ مُحَمَّدٍ.

سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: یَا عَلِیُّ! أَنْتَ وَ شِیعَتُکَ عَلَی الْفِطْرَةِ وَ النَّاسُ (مِنْهَا) (8) بِرَاءٌ.

فَهَلَّا قَبِلْتُمْ مِنْ نَبِیِّکُمْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟! کَیْفَ وَ هُوَ (خَبَّرَکُمْ بِانْتِکَاصَتِکُمْ) (9) عَنْ وَصِیِّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ (10) وَ أَمِینِهِ وَ وَزِیرِهِ وَ أَخِیهِ وَ وَلِیِّهِ دُونَکُمْ أَجْمَعِینَ (11).

أَطْهَرُکُمْ قَلْباً، وَ أَعْلَمُکُمْ عِلْماً، وَ أَقْدَمُکُمْ سِلْماً (12)، وَ أَعْظَمُکُمْ غَنَاءً عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (13) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، أَعْطَاهُ تُرَاثَهُ، وَ أَوْصَاهُ بِعِدَاتِهِ، وَ اسْتَخْلَفَهُ عَلَی

ص: 86

وگمان کردید که اختلاف رحمت است، نه، چنین نیست! قرآن شما را از این امر باز داشته است، خداوند تبارک و تعالی می­فرماید: {و چون کسانی مباشید که پس از آن که دلایل آشکار بر ایشان آمد، پراکنده شدند و با هم اختلاف پیدا کردند، و برای آنان عذابی سهمگین است.}(1)

سپس ما را از اختلاف شما خبر داد و فرمود: {در حالی که پیوسته در اختلافند، مگر کسانی که پروردگار تو به آنان رحمت کرده و برای همین آنان را آفریده است}(2)، یعنی برای رحمت؛ و اینان همانا آل محمد صلی الله علیه و آله هستند. شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرمود: (ای علی، تو و شیعه تو بر فطرت هستید و مردم از آن دور هستند). پس چرا از پیامبر نپذیرفتید؟! چرا نه! در حالی که او شما را از روی گرداندنتان از جانشین و امانت دار و وزیر و برادر و ولی­اش خبر داده است. او از همه­ شما پاکتر و عالمتر است و پیش از همه­ شما اسلام آورده است، و پیش از همه­ شما از رسول خدا صلی الله علیه و آله بهره برده است، میراث خود را به وی داد، و وی را به انجام وعده­هایی که داده بود، سفارش کرد و وی را خلیفه­ امت خود قرار داد،

ص: 86

أُمَّتِهِ، وَضَعَ عِنْدَهُ سِرَّهُ (1)، فَهُوَ وَلِیُّهُ دُونَکُمْ أَجْمَعِینَ، وَ أَحَقُّ بِهِ مِنْکُمْ عَلَی التَّعْیِینِ (2)، سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ، وَ أَفْضَلُ (3) الْمُتَّقِینَ، وَ أَطْوَعُ الْأُمَّةِ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ، سَلَّمْتُمْ عَلَیْهِ بِخِلَافَةِ الْمُؤْمِنِینَ (4) فِی حَیَاةِ سَیِّدِ النَّبِیِّینَ وَ خَاتَمِ الْمُرْسَلِینَ (5).

فَقَدْ أَعْذَرَ مَنْ أَنْذَرَ، وَ أَدَّی النَّصِیحَةَ مَنْ وَعَظَ، وَ بَصَّرَ مَنْ عَمَی، فَقَدْ سَمِعْتُمْ کَمَا سَمِعْنَا، وَ رَأَیْتُمْ کَمَا رَأَیْنَا، وَ شَهِدْتُمْ کَمَا شَهِدْنَا.

فَقَامَ (6) عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ فَقَالُوا:

یَا أُبَیُّ! أَصَابَکَ خَبَلٌ أَمْ بِکَ جِنَّةٌ؟!.

ص: 87

و سرّ خویش را نزد او به امانت گذاشت، و او از میان همه­ شما ولیّ اوست، و در گزینش کردن ازهمه­ شما شایسته­تر است. سرور اوصیاء نمایندگان، و بهترین متقیان، و فرمانبردارترین امت از پروردگار جهانیان است، و در زندگانی سرور پیامبران و خاتم فرستادگان، بر وی به عنوان خلیفه­ مؤمنان درود فرستادید، و کسی که هشدار دهد، حجت را تمام کرده است و کسی که پند داد، ادای نصیحت کرده است و نابینایان را بینا کرده است. شما مانند ما شنیدید، و مانند ما دیدید، و مانند ما شاهد بودید.

پس عبدالرحمن بن عوف و ابو عبیدة جراح ومُعاذ بن جبل برخاستند و گفتند: ای ابیَ، مگر دیوانه شده­ای؟

ص: 87

فَقَالَ: بَلِ الْخَبَلُ فِیکُمْ، کُنْتُ (1) عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْماً، فَأَلْفَیْتُهُ یُکَلِّمُ رَجُلًا أَسْمَعُ کَلَامَهُ وَ لَا أَرَی وَجْهَهُ (2).

فَقَالَ فِیمَا یُخَاطِبُهُ: مَا أَنْصَحَهُ لَکَ وَ لِأُمَّتِکَ، وَ أَعْلَمَهُ بِسُنَّتِکَ.

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَ فَتَرَی أُمَّتِی تَنْقَادُ لَهُ مِنْ بَعْدِی؟

قَالَ: یَا مُحَمَّدُ! تَتْبَعُهُ (3) مِنْ أُمَّتِکَ أَبْرَارُهَا، وَ تُخَالِفُ (4) عَلَیْهِ مِنْ أُمَّتِکَ فُجَّارُهَا، وَ کَذَلِکَ أَوْصِیَاءُ النَّبِیِّینَ مِنْ قَبْلِکَ، یَا مُحَمَّدُ! إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ أَوْصَی إِلَی یُوشَعَ بْنِ نُونٍ- وَ کَانَ أَعْلَمَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَخْوَفَهُمْ لِلَّهِ وَ أَطْوَعَهُمْ لَهُ وَ أَمَرَهُ (5) اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَتَّخِذَهُ وَصِیّاً کَمَا اتَّخَذْتَ عَلِیّاً وَصِیّاً، وَ کَمَا أُمِرْتَ بِذَلِکَ، فَحَسَدَهُ بَنُو إِسْرَائِیلَ سِبْطُ مُوسَی خَاصَّةً، فَلَعَنُوهُ وَ شَتَمُوهُ وَ عَنَّفُوهُ وَ وَضَعُوا لَهُ (6)، فَإِنْ أَخَذَتْ أُمَّتُکَ سَنَنَ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَذَّبُوا وَصِیَّکَ، وَ جَحَدُوا أَمْرَهُ (7)، وَ ابْتَزُّوا خِلَافَتَهُ، وَ غَالَطُوهُ فِی عِلْمِهِ.

فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! مَنْ هَذَا؟.

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: هَذَا مَلَکٌ مِنْ مَلَائِکَةِ اللَّهِ (8) رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ، یُنْبِئُنِی أَنَّ أُمَّتِی تَخْتَلِفُ (9) عَلَی وَصِیِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

وَ إِنِّی أُوصِیکَ یَا أُبَیُّ بِوَصِیَّةٍ إِنْ حَفِظْتَهَا لَمْ تَزَلْ بِخَیْرٍ، یَا أُبَیُّ عَلَیْکَ بِعَلِیٍّ، فَإِنَّهُ الْهَادِی الْمَهْدِیُّ، النَّاصِحُ لِأُمَّتِی، الْمُحْیِی لِسُنَّتِی، وَ هُوَ إِمَامُکُمْ بَعْدِی،

ص: 88

گفت: شما دیوانه­اید، روزی نزد رسول الله صلی الله علیه و آله بودم. او را دیدم که با مردی صحبت می­کند که سخنانش را می­شنوم ولی چهره­اش را نمی­بینم! پس آن مرد ضمن سخنانش گفت: چقدر نسبت به تو و امتت اخلاص دارد و نسبت به تو داناست! پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به نظر تو، آیا امتم پس از من به سوی وی می­روند؟ گفت: ای محمد، از امت تو، نیکانش از او پیروی می­کنند و فاسدانش با وی مخالفت می­کنند، و اوصیای پیامبران قبل از تو نیز اینگونه بودند. ای محمد، موسی بن عمران، یوشع بن نون را که داناترین بنی اسرائیل بود و پرهیزکارترین و فرمانبردارترین آنها نسبت به خداوند بود را به عنوان وصی قرار داد، و خداوند به وی دستور داد که او را به عنوان وصی برگزیند، همانگونه که به تو دستور داده شد، علی را به عنوان وصی برگزینی. پس بنی اسرائیل و به خصوص نوه­ موسی نسبت به او حسد ورزیدند، و او را لعن و نفرین کردند و دشنام دادند و ظالمانه با وی رفتار کردند و منزلت وی را پایین آوردند. پس اگر امتت سنتهای بنی اسرائیل را در پیش بگیرند، وصی و جانشین تو را تکذیب می­کنند، و خلافتش را انکار می­کنند و آن را به زور از وی می­گیرند، و نسبت به علمش، دیگران را به اشتباه می­اندازند. پرسیدم: ای رسول خدا، این کیست؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: این فرشته­ای از فرشتگان خداوند است. به من خبر می­دهد که امتم بر وصی من، علی بن ابی طالب اختلاف پیدا می­کنند. ای ابیَ! من وصیتی برای تو دارم که اگر آن را به انجام رسانی، پیوسته در خیر و امنیت خواهی بود. ای ابیَ، از علی پیروی کن، زیرا او هادی هدایت شده است، مخلص به امت من، زنده کننده سنت من، و امام شما بعد از من است.

ص: 88

فَمَنْ رَضِیَ بِذَلِکَ لَقِیَنِی عَلَی مَا فَارَقْتُهُ عَلَیْهِ، یَا أُبَیُّ وَ مَنْ غَیَّرَ وَ بَدَّلَ (1) لَقِیَنِی نَاکِثاً لِبَیْعَتِی، عَاصِیاً أَمْرِی، جَاحِداً لِنُبُوَّتِی، لَا أَشْفَعُ لَهُ عِنْدَ رَبِّی، وَ لَا أَسْقِیهِ مِنْ حَوْضِی.

فَقَامَتْ إِلَیْهِ رِجَالٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالُوا: اقْعُدْ- رَحِمَکَ اللَّهُ- یَا أُبَیُّ، فَقَدْ أَدَّیْتَ مَا سَمِعْتَ (2) (وَ) (3) وَفَیْتَ بِعَهْدِکَ.

هر کس این را بپذیرد، در همان حالی که او را ترک کرده­ام، او را ملاقات خواهم کرد. و ای ابیَ، هر کس عوض کند و جایگزین قرار دهد، مرا در حالی که پیمان شکن بیعت من است و عصیانگر فرمان من و انکار کننده­ نبوتم است، ملاقات خواهد کرد. من نزد پروردگارم برای او شفاعت نخواهم کرد، و از حوضم به او آب نخواهم داد. مردانی از انصار برخاستند و گفتند: ای ابیَ، رحمت خداوند بر تو باد! آنچه را شنیدی به انجام رساندی، و به عهدت وفا کردی .

روایت3.

کشف الیقین:(1) عیسی بن عبدالله از پدرش، از پدر بزرگش مانند این روایت به طور خلاصه نقل می­کند.

و در باب «النصوص علی امیر المؤمنین علیه السلام» این روایت را نقل کردم»(2).

توضیح

جوهری می­گوید: «اغنیتُ عنک مُغنی فلان» یعنی به جای او، من تو را کفایت کردم، و گفته می­شود: «مایُغنی عن هذا» یعنی: برای تو سود و فایده­ای ندارد. و« الغناء»:

ص: 89

بالفتح .. النّفع (1).

قوله: و بصّر- علی بناء التفعیل- معطوف علی وعظ.

و یقال: وضع منه فلان أی: حطّ من درجته (2).

ص: 90

نفع و سود (1)و

«بَصّر»، بر وزن تفعیل، معطوف بر وعظ است. و گفته می­شود: «وضع منه فلان» یعنی: از شان و منزلتش کم کرد .

ص: 90

باب نهم : آنچه که ابوبکر به گروهی نوشت که آنان را به بیعت کردن فرا می­خواند و در آن برخی از احوال ابو قحافه است

روایات

روایت1.

الاحتجاج(1):

از امام باقر علیه السلام نقل شده است: عمر بن خطاب به ابوبکر گفت: برای اسامه نامه­ای بنویس که پیش تو بیاید، زیرا با آمدن اسامه، زشتی و قبح کار ما از بین می­رود. پس ابوبکر نامه­ای نوشت: از ابوبکر خلیفه­ رسول الله به اسامة بن زید، بعد از این، ببین هرگاه نامه­ به دستت رسید، خودت و هرکس همراه تو است، پیش من بیایید؛ زیرا مسلمانان بر من جمع شدند و مرا به عنوان ولی خود برگزیدند، پس سرباز نزن که عصیان می­کنی و از من چیزی می­بینی که مورد پسند تو نیست، و السلام! - گفت: - پس اسامه جواب نامه­ او را نوشت: از اسامة بن زید نماینده رسول خدا صلی الله علیه و آله بر غزوه شام، بعد از این، نامه­ای از تو به دستم رسید. آغاز آن، پایان آن را نقض می­کند.

ص: 91

ذَکَرْتَ فِی أَوَّلِهِ أَنَّکَ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ، وَ ذَکَرْتَ فِی آخِرِهِ أَنَّ الْمُسْلِمِینَ اجْتَمَعُوا (1) عَلَیْکَ فَوَلَّوْکَ أُمُورَهُمْ وَ رَضُوا بِکَ (2) وَ اعْلَمْ، أَنِّی وَ مَنْ (3) مَعِی مِنْ جَمَاعَةِ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُهَاجِرِینَ، فَلَا وَ اللَّهِ مَا رَضِینَا بِکَ (4) وَ لَا وَلَّیْنَاکَ أَمْرَنَا، وَ انْظُرْ أَنْ تَدْفَعَ الْحَقَّ إِلَی أَهْلِهِ، وَ تُخَلِّیَهُمْ وَ إِیَّاهُ، فَإِنَّهُمْ أَحَقُّ بِهِ مِنْکَ.

فَقَدْ عَلِمْتَ مَا کَانَ مِنْ قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ (5)، فَمَا طَالَ الْعَهْدُ فَتَنْسَی.

انْظُرْ بِمَرْکَزِکَ، وَ لَا تُخَلِّفْ (6) فَتَعْصِیَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ تَعْصِیَ (مَنِ) (7) اسْتَخْلَفَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَیْکَ وَ عَلَی صَاحِبِکَ، وَ لَمْ یَعْزِلْنِی حَتَّی قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ أَنَّکَ وَ صَاحِبَکَ رَجَعْتُمَا وَ عَصَیْتُمَا، فَأَقَمْتُمَا فِی الْمَدِینَةِ بِغَیْرِ إِذْنِی (8).

قَالَ: فَهَمَّ (9) أَبُو بَکْرٍ أَنْ یَخْلَعَهَا مِنْ عُنُقِهِ، قَالَ: فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: لَا تَفْعَلْ قَمِیصٌ قَمَّصَکَ اللَّهُ لَا تَخْلَعْهُ فَتَنْدَمَ، وَ لَکِنْ أَلِحَّ عَلَی أُسَامَةَ بِالْکُتُبِ، وَ مُرْ فُلَاناً وَ فُلَاناً وَ فُلَاناً یَکْتُبُونَ إِلَی (10) أُسَامَةَ أَنْ لَا یُفَرِّقَ جَمَاعَةَ الْمُسْلِمِینَ، وَ أَنْ یُدْخِلَ یَدَهُ (11)

ص: 92

در آغاز آن ذکر کردی که تو خلیفه­ رسول الله هستی، و در پایان آن ذکر کردی که مسلمانان بر تو جمع شدند و تو را به عنوان ولی خود برگزیدند، و تو را پذیرفتند! این را بدان! که به خدا سوگند، من و گروه همراه من از مسلمانان و مهاجرین، تو را نمی­پذیریم و ولایت خود را به تو واگذار نمی­کنیم و تامل کن و حق را به اهلش بده، و آن را به آنها واگذار کن، زیرا که آنان به آن حق نسبت به تو شایسته­تر هستند، و تو روز غدیر خم، سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله در حق علی علیه السلام را دانستی. زمانی طولانی از آن نگذشته است که فراموش کنی. به منزلت و جایگاه خودت نگاه کن، سرپیچی نکن که خداوند و رسولش را عصیان می­کنی، و از کسی که رسول خدا وی را بر تو و دوستت خلیفه قرار داد. رسول خدا صلی الله علیه و آله تا زمانی که زنده بود، مرا از منصبم(فرماندهی لشکر) عزل نکرد. اما تو و دوستت برگشتید و عصیان کردید و بدون اجازه­ در مدینه ماندید[و به لشگر نپیوستید.]

پس ابوبکر بر آن شد که ردای خلافت را از تن خود در آورد، ولی عمر به او گفت: این کار را نکن، پیراهنی که خداوند به تو پوشانده است، در نیاور که پشیمان می­شوی. و با نامه­ها بر اسامه اصرار کن، و به فلانی و فلانی و فلانی دستور بده که برای اسامه نامه بنویسند که گروه مسلمین را متفرق نکند، و با آنها در کاری که انجام دادند، وارد شود.

ص: 92

فِیمَا صَنَعُوا.

قَالَ: فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ، وَ کَتَبَ إِلَیْهِ أُنَاسٌ (1) مِنَ الْمُنَافِقِینَ: أَنِ ارْضَ بِمَا اجْتَمَعْنَا عَلَیْهِ، وَ إِیَّاکَ أَنْ تُشْمِلَ (2) الْمُسْلِمِینَ فِتْنَةً مِنْ قِبَلِکَ، فَإِنَّهُمْ حَدِیثُو عَهْدٍ بِالْکُفْرِ.

فَلَمَّا (3) وَرَدَتِ الْکُتُبُ عَلَی أُسَامَةَ انْصَرَفَ بِمَنْ مَعَهُ حَتَّی دَخَلَ الْمَدِینَةَ، فَلَمَّا رَأَی اجْتِمَاعَ النَّاسِ (4) عَلَی أَبِی بَکْرٍ انْطَلَقَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ (5): مَا هَذَا؟

فَقَالَ لَهُ (6) عَلِیٌّ: هَذَا مَا تَرَی! قَالَ لَهُ أُسَامَةُ: فَهَلْ بَایَعْتَهُ؟

فَقَالَ: نَعَمْ.

فَقَالَ لَهُ أُسَامَةُ: طَائِعاً أَوْ کَارِهاً (7)؟

قَالَ: لَا، بَلْ کَارِهاً قَالَ: فَانْطَلَقَ أُسَامَةُ فَدَخَلَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ، فَقَالَ (8): السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَلِیفَةَ الْمُسْلِمِینَ.

قَالَ: فَرَدَّ (9) أَبُو بَکْرٍ وَ قَالَ: السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْأَمِیرُ.

پس ابوبکر و اشخاصی از منافقین برای وی نامه نوشتند: آنچه را که در مورد آن یکدست شدیم، بپذیر، و به هوش باش که فتنه­ای از جانب تو به مسلمانان برسد، زیرا آنها با کفر، فاصله زیادی ندارند. پس هنگامی که نامه­ها به دست اسامه رسید، با همراهانش آنجا را ترک کرد تا اینکه به مدینه رسید. هنگامی که حلقه زدن مردم بر گرد ابوبکر را دید، به سوی علی بن ابی طالب علیه السلام شتافت و گفت: این چیست؟ علی علیه السلام به وی فرمود: همان چیزی است که می­بینی. اسامه به وی گفت: آیا با او بیعت کردی؟ فرمود آری. اسامه گفت: با اختیار خودت یا با زور؟ فرمود: نه، بلکه با زور. پس اسامه به سوی ابوبکر شتافت و بر وی وارد شد، و گفت:«السلام علیک ای خلیفه­ مسلمین! ابوبکر جواب داد: السلام علیک ای امیر.

توضیح

«انظر بمرکزک»یعنی محل و جایگاهی که پیامبرصلی الله علیه و آله تو را در سپاه من قرار داده و فرمود که جزء آنها باشی، یا اینکه رعیت امیر المؤمنین

ص: 93

المؤمنین علیه السلام، أو انظر فی أمرک، فی مرکزک و مقامک (1).

علیه السلام هستی، یا اینکه با توجه به جایگاه و منزلتت، در امورت تامل کن.

روایت2.

امالی المفید:(1)سعید بن مسیّب نقل می­کند: چون پیامبرصلی الله علیه و آله رحلت نمود، مکه از ضجه و ناله بر وفاتش به لرزه افتاد. ابو قحافه گفت: چه شده است؟ گفتند: رسول الله وفات یافته است. گفت: چه کسی بعد از او زمام امور را در دست گرفته است؟ گفتند: پسر تو. گفت: آیا فرزندان عبد شمس و فرزندان مغیره­ امر را پذیرفتند؟ گفتند: آری. گفت: برای آنچه خداوند می­بخشد مانعی وجود ندارد، و برای آنچه خداوند از آن بازداشته است، بخشایشگری وجود ندارد؛ چقدر این موضوع شگفت انگیز است! «در امر نبوت به نزاع برمی خیزد و در خلافت بدون نزاع و درگیری تحویل می­دهند، که این امر قطعا هدف ما است.»(2)

توضیح

یعنی درگیری فرزندان عبد الشمس و فرزندان مغیره بر نبوت حقه و واگذار کردن خلافت باطل، چقدر عجیب است. و منظور از «ان هذا لشیء یراد» یعنی: این امر از بلایای روزگار است که بر سر ما آمده است، و راه بازگشتی برای آن نیست؛

ص: 94

له، أو إنّ تولیّ أمر الخلافة شی ء یتمنّی، أو یریده کلّ أحد، أو إنّ دینکم یطلب لیؤخذ منکم کما قیل فی الآیة (1)، و الأخیر هنا أبعد.

یا اینکه به عهده گرفتن کار خلافت چیزی است که هر شخصی آرزوی آن را دارد؛ یا اینکه دینتان از شما طلب می­شود که از شما گرفته شود(1)،

همان گونه که در مورد آیه گفته شده است و دو قول اول از قول آخر محتمل­تر است.

روایت3.

الاحتجاج:(2)روایت

شده است: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله رحلت کردند و با ابوبکر بیعت شد، ابوقحافه در طائف بود. پس پسرش نامه­ای برای او نوشت با این عنوان و مضمون: از خلیفه­ رسول خدا صلی الله علیه و آله به ابو قحافه. اما بعد؛ مردم مرا پذیرفتند و من امروز خلیفه خداوند هستم؛ پس اگر پیش بیایی و بیعت کنی، برای تو بهتر است. پس هنگامی که ابو قحافه نامه را خواند، به فرستاده گفت: چه چیز آنها را از علی بازداشت؟ فرستاده گفت: او جوان است و در کشتار قریش و دیگر قبایل زیاده روی کرده است، و ابوبکر از او مسن ّتر است. ابو قحافه گفت: اگر این امر به سن برمی­گردد، من از ابوبکر سزاوارترم. حق علی را غصب کردند، در حالی که پیامبر برای او بیعت گرفت و به ما دستور داد که با او بیعت کنیم. سپس نامه­ای برای او نوشت:

از ابوقحافه به ابوبکر. اما بعد؛ نامه به دستم رسید و آن را نامه­ای جاهلانه یافتم که بخشهایی آن همدیگر را نقض می کنند، یک بار می گویی: خلیفه خدا، و بار دیگر می­گویی: خلیفه­ رسول خدا و در جایی می­گویی: مردم مرا پذیرفتند، و این امر محل تردید است. وارد امری نشو

ص: 95

فِی أَمْرٍ یَصْعُبُ عَلَیْکَ الْخُرُوجُ مِنْهُ غَداً، وَ یَکُونُ عُقْبَاکَ مِنْهُ إِلَی النَّدَامَةِ (1)، وَ مَلَامَةِ النَّفْسِ اللَّوَّامَةِ، لَدَی الْحِسَابِ یَوْمَ (2) الْقِیَامَةِ، فَإِنَّ لِلْأُمُورِ مَدَاخِلَ وَ مَخَارِجَ، وَ أَنْتَ تَعْرِفُ مَنْ هُوَ أَوْلَی مِنْکَ بِهَا (3)، فَرَاقِبِ اللَّهَ کَأَنَّکَ تَرَاهُ، وَ لَا تَدَعَنَّ صَاحِبَهَا، فَإِنَّ تَرْکَهَا الْیَوْمَ أَخَفُّ عَلَیْکَ وَ أَسْلَمُ لَکَ..

که فردا خارج شدن از آنها برای تو دشوار باشد و سرنوشت تو به خاطر آن، ندامت و سرزنش نفس سرزنش کننده در روز حساب باشد. برای امور، محل ورودها و محل خروج­هایی هست، و تو می­دانی که چه کسی از تو نسبت به آن شایسته­تر است، پس به گونه­ای خداوند را در نظر بگیر که انگار او را می­بینی، و صاحب آن (خلافت ) را در نظر بگیر، زیرا امروز ترک کردن خلافت بر تو آسانتر و امن تر از فردا است.

روایت4.

کشف الیقین:(1)

ابوامامه نقل می­کند: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله رحلت کردند، ابوبکر به اسامة بن زید نامه­ای نوشت: از ابوبکر خلیفه­ رسول خدا به اسامة بن زید. اما بعد؛ هنگامی که رسول الله رحلت کرد، مسلمین بر من گرد آمدند؛ پس هنگامی که این نامه­ به دستت برسد، پیش من بیا. اسامة بن زید نامه­ای برای او نوشت: اما بعد؛ نامه ای از تو به دستم رسید که بخش پایانی آن، بخش اول را نقض می­کند. برای من نوشتی: از ابوبکر خلیفه­ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سپس مرا از گرد آمدن مسلمین بر خود خبر دادی. پس هنگامی که پیش ابوبکر آمد، به او گفت: ای ابوبکر، مگر رسول خدا صلی الله علیه و آله را به یاد نمی­آوری،

ص: 96

عَلَیْهِ وَ آلِهِ حِینَ أَمَرَنَا أَنْ (1) نُسَلِّمَ عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، فَقُلْتَ: أَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ؟! فَقَالَ لَکَ: نَعَمْ، ثُمَّ قَامَ عُمَرُ فَقَالَ: أَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ؟! فَقَالَ:

نَعَمْ، ثُمَّ قَامَ (2) الْقَوْمُ فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ، فَکُنْتُ أَصْغَرَکُمْ سِنّاً، فَقُمْتُ فَسَلَّمْتُ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ؟! فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُنْ لِیَجْمَعَ (3) لَهُمُ النُّبُوَّةَ وَ الْخِلَافَةَ.

ص: 97

هنگامی که به ما دستور داد بر علی به عنوان امیر المؤمنین درود بفرستیم، و گفتی: آیا این فرمان از جانب خداوند و رسولش است! حضرت فرمود: آری. سپس عمر برخاست و گفت: آیا این فرمان از جانب خداوند و رسولش است! فرمود: آری. سپس قوم برخاستند و بر وی سلام کردند، و من از همه شما از لحاظ سنی کوچکتر بودم. تو نیز برخاستی و بر وی به عنوان امیر المؤمنین سلام کردی؟! گفت: خداوند نبوت و خلافت را برای آنها جمع نمی­کند .

ص: 97

ص: 98

ص: 98

باب دهم : اعتراف ابوبکر به فضل و برتری امیر المؤمنین و خلافتش پس از غضب کردن آن

روایات

روایت 1.

الاحتجاج:(1) از زبیر بن عوّام نقل شده است: آن گاه که منافقان گفتند: ابوبکر بر علی پیشی گرفت و گفت، من نسبت به خلافت، از علی شایسته­تر هستم، [ابوبکر] خطبه­ای خواند و گفت: صبر کن! ای کسی که به دین برنمی­گردد، و از مواظبت و مراقبتی بهره نمی­برد، و به خاطر ولایتی توبه نمی­کند، و از روی ذلت و خواری ایمان خود را اظهار می­کند و نفاق را برای علت و دلیلی پنهان کرده است، اینها باند شیطان و جماعت طغیان و سرکشی هستند. گمان می­کنید که می­گویم من از علی برترم؟ و چگونه این را بگویم، که نه سابقه­ او در دین را دارم، و نه خویشاوندی و نزدیکی­اش را دارم؟ خداوند را توحید گفت و من نسبت به او مشرک بودم، و قبل از آن که او را عبادت کنم، خداوند را عبادت کرد.

ص: 99

الرَّسُولَ وَ أَنَا عَدُوُّهُ، وَ سَبَقَنِی بِسَاعَاتٍ لَوْ تَقَطَّعْتُ (1) لَمْ أَلْحَقْ ثَنَاءَهُ (2)، وَ لَمْ أَقْطَعْ غُبَارَهُ.

إِنَّ (3) عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فَازَ- وَ اللَّهِ- مِنَ اللَّهِ بِمَحَبَّتِهِ (4)، وَ مِنَ الرَّسُولِ بِقُرْبَةٍ (5)، وَ مِنَ الْإِیمَانِ بِرُتْبَةٍ، لَوْ جَهَدَ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ- إِلَّا النَّبِیِّینَ- لَمْ یَبْلُغُوا دَرَجَتَهُ، وَ لَمْ یَسْلُکُوا مَنْهَجَهُ.

بَذَلَ لِلَّهِ (6) مُهْجَتَهُ، وَ لِابْنِ عَمِّهِ مَوَدَّتَهُ، کَاشِفُ الْکَرْبِ، وَ دَافِعُ (7) الرَّیْبِ، وَ قَاطِعُ السَّبَبِ إِلَّا سَبَبَ الرَّشَادِ، وَ قَامِعُ الشِّرْکِ، وَ مُظْهِرٌ مَا تَحْتَ سُوَیْدَاءِ حَبَّةِ النِّفَاقِ، مَجَنَّةُ هَذَا (8) الْعَالَمِ، لَحِقَ قَبْلَ أَنْ یُلَاحَقَ، وَ بَرَزَ قَبْلَ أَنْ یُسَابَقَ، جَمَعَ الْعِلْمَ وَ الْحِلْمَ وَ الْفَهْمَ، فَکَأَنَّ جَمِیعَ الْخَیْرَاتِ کَانَتْ (9) لِقَلْبِهِ کُنُوزاً، لَا یَدَّخِرُ مِنْهَا مِثْقَالَ ذَرَّةٍ إِلَّا أَنْفَقَهُ فِی بَابِهِ.

فَمَنْ ذَا یَأْمُلُ (10) أَنْ یَنَالَ دَرَجَتَهُ وَ قَدْ جَعَلَهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ لِلْمُؤْمِنِینَ وَلِیّاً، وَ لِلنَّبِیِ

ص: 100

رسول خدا صلی الله علیه و آله را یاری کرد و من دشمن او بودم و او در زمانها و موقعیتهایی بر من پیشی گرفته است که اگر نهایت تلاش خود را بکنم و تکه تکه شوم، آنگونه که شایسته است، تحسین و مدح او را به جای نمی­آورم و به گرد پای او نمی­رسم. به خدا سوگند، علی بن ابی طالب از خداوند محبت را، و از رسول الله صلی الله علیه و آله قرب و نزدیکی را و از ایمان، منزلت و درجه را کسب کرده است، که اگر پیشینیان و آیندگان، به جز پیامبران، تلاش کنند، به منزلت و شأنش نمی­رسند، و نمی­توانند راه او را در پیش بگیرند. تمام وجودش را برای خداوند فدا کرد، و مودت و عشق را به پسر عمویش تقدیم کرد، و برطرف کننده ناراحتی و نگرانی، دفع کننده­ بلا و سختی، و قطع کننده­ اسباب - مگر اسباب هدایت - نابود کننده شرک، و آشکار کننده­ نقشه­ها و حیله­های نفاق و دو رویی، مخزن اسرار این جهان، رسید قبل از آنکه به او برسند، و قبل از آنکه کسی با وی به رقابت بپردازد، پیشی گرفت. علم و بردباری و فهم را در خود جمع کرد، مثل این است که تمام خیرات و نیکی ها، گنجهایی برای قلبش بودند. ذره­ای از آن را ذخیره نمی­کند مگر آنکه آن را در همان راه انفاق می­کند. پس چه کسی امید دارد به منزلت و شأنش دست پیدا کند، در حالی که خداوند و رسولش او را برای مؤمنین ولی و برای پیامبر

ص: 100

وَصِیّاً، وَ لِلْخِلَافَةِ وَاعِیاً (1)، وَ بِالْإِمَامَةِ قَائِماً؟! أَ فَیَغْتَرُّ الْجَاهِلُ بِمَقَامِ قِمَّتِهِ إِذْ أَقَامَنِی وَ أَطَعْتُهُ إِذْ أَمَرَنِی؟

سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ یَقُولُ: الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ وَ عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ (2)، مَنْ أَطَاعَ عَلِیّاً رَشَدَ، وَ مَنْ عَصَی عَلِیّاً فَسَدَ، وَ مَنْ أَحَبَّهُ سَعِدَ، وَ مَنْ أَبْغَضَهُ شَقِیَ.

وَ اللَّهِ لَوْ لَمْ نُحِبَّ (3) ابْنَ أَبِی طَالِبٍ إِلَّا لِأَجْلِ أَنَّهُ لَمْ یُوَاقِعْ لِلَّهِ (4) مُحَرَّماً، وَ لَا عَبَدَ (5) مِنْ دُونِهِ صَنَماً، وَ لِحَاجَةِ النَّاسِ إِلَیْهِ بَعْدَ نَبِیِّهِمْ، لَکَانَ فِی ذَلِکَ مَا یَجِبُ.

فَکَیْفَ لِأَسْبَابٍ أَقَلُّهَا مُوجِبٌ، وَ أَهْوَنُهَا مُرَغِّبٌ! لَهُ الرَّحِمُ (6) الْمَاسَّةُ بِالرَّسُولِ، وَ الْعِلْمُ بِالدَّقِیقِ وَ الْجَلِیلِ، وَ الرِّضَا بِالصَّبْرِ الْجَمِیلِ، وَ الْمُوَاسَاةُ فِی الْکَثِیرِ وَ الْقَلِیلِ، وَ خِلَالٌ لَا یُبْلَغُ عَدُّهَا، وَ لَا یُدْرَکُ مَجْدُهَا.

وَدَّ الْمُتَمَنُّونَ أَنْ لَوْ کَانُوا تُرَابَ (7) ابْنِ أَبِی طَالِبٍ، أَ لَیْسَ هُوَ صَاحِبَ لِوَاءِ الْحَمْدِ، وَ السَّاقِیَ یَوْمَ الْوُرُودِ (8)، وَ جَامِعَ کُلِّ کَرَمٍ، وَ عَالِمَ کُلِّ عِلْمٍ، وَ الْوَسِیلَةَ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَی رَسُولِهِ؟!.

وصی، و برای خلافت آگاه، و قائم بر امامت قرار داده است؟ آیا جاهل فریفته­ مقامی شده است که چون مرا بر آن مکان قرار داده است، بر آن جا نشستم و چون به من دستور داده است، اطاعت کردم؟ شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: علی همراه حق است وحق همراه علی است، هر کس از علی اطاعت کند، هدایت می­شود، و هرکس از علی سر پیچی کند، تباهکار می­شود، و هرکس به او محبت بورزد، سعادتمند می­شود، و هرکس به او بغض و کینه داشته باشد، بدبخت می­شود. به خدا سوگند، اگر پسر ابی طالب را تنها برای اینکه عمل حرامی انجام نداده است و به جای خدا بتی را نپرستیده است و برای نیاز مردم به وی پس از پیامبر، دوست می­داریم، این امور کافی نبود که او را دوست بداریم، پس چه رسد با دلایل و اسبابی که کمترین آن، ایجاد کننده است و ساده ترین آن ترغیب کننده است. دارای خویشاوندی نزدیک رسول خدا صلی الله علیه و آله و علم به امور دقیق و بزرگ است، و به صبر پسندیده در امور راضی است. در کم و زیاد مواسات دارد، و صفاتی که تعداد آن بی شمار است، و بزرگی و غایت آن نامتناهی است. آرزو کنندگان آرزو دارند که خاک پای پسر ابی طالب باشند، مگر او صاحب لوای حمد نیست و ساقی یوم الورود، و جامع هر کرم و بخشش، و عالم به هر علم و وسیله رسیدن به خدا و رسولش نیست؟!

توضیح

«لم الحق ثناءه» این گونه که در برخی از نسخه­ها آمده است، یعنی: توانایی آن را ندارم

ص: 101

أثنی علیه کما هو أهله (1)، و فی بعضها: شأوه: و هو الغایة و الأمد و السّبق، یقال: شأوت القوم شأوا، أی: سبقتهم (2)، و فی بعضها: شاره، و لعله من الشارة، و هی الهیئة الحسنة و الحسن و الجمال و الزّینة (3)، و لا یبعد أن یکون فی الأصل: ناره، لاستقامة السجع و بلاغة المعنی.

و أما قوله: و لم أقطع غباره، فهو مثل، یقال: فلان ما یشقّ غباره إذا سبق غیره فی الفضل، أی: لا یلحق أحد غباره فیشقّه (4)، کما هو المعروف فی المثل بین العجم: أو لیس له غبار لسرعته، و اختار المیدانی الأخیر، حیث قال:

یرید (5): أنّه لا غبار له فیشقّ، و ذلک لسرعة عدوه و خفّة وطئه، و قال:

مواقع وطئه فلو أنّه*** یجزی (6) برملة عالج لم یرهج

و قال النابغة:

أعلمت یوم عکاظ حین لقیتنی*** تحت العجاج فما شققت غباری

یضرب لمن لا یجاری، لأنّ مجاریک یکون معک فی الغبار، فکأنّه قال (7):

ص: 102

آنگونه که شایسته وی است، وی را تحسین و تمجید کنم. و در برخی نسخه­ها «شاو» آمده است، که به معنای غایت و نهایت و پیشی گرفتن است، و گفته می­شود: «شاوت القوم شاوا» یعنی: از آنها پیشی گرفتم، و در برخی از نسخه ها «اشاره» آمده است، که شاید از «الاشارة» گرفته شده باشد، که به معنای هیئت و شکل نیک و نیکی و زیبایی و زینت است. و بعید نیست که در اصل «ناره» باشد، برای سجع و بلاغت معنی. اما منظور از «ولم اقطع غباره»، ضرب المثل است، گفته می­شود: «فلان لا یشقُّ غباره» چون در فضل از دیگران پیشی بگیرد، یعنی: کسی به گرد و غبار او نمی­رسد تا آن را پراکنده کند، همانگونه که در ضرب المثل فارسی زبانان است، یا اینکه به خاطر سرعتش، گرد و غباری ندارد. و می­دانی گفتار آخر را برگزید که می­گوید: منظور از غباری ندارد که پراکنده شود، به خاطر سرعت دوندگی­اش، و سبک بودن قدم نهادنش است، و می­گوید: «موضع قدم نهادنش سبک شد تا جایی که اگر بر شن و ماسه­ای انبوه می­دوید، گرد و غبار بلند نمی­شد»؛ و نابغه می­گوید: «آیا دانستی روز عکاظ، هنگامی که مرا در توده گرد و غبار دیدی، غبار مرا پراکنده نکردی؟»، ضرب المثلی است برای کسی که نمی­شود با او در دوندگی رقابت کرد؛ زیرا حریف و دونده، رقیب در توده غبار همراه تو خواهد بود،

ص: 102

لا قرن له یجاریه (1).

و قال الجوهری: سواد القلب و سویداؤه: حبّته (2).

ص: 103

مثل این است که گفته باشد: حریفی ندارد که با او رقابت کند.(1) جوهری می­گوید: «سواد القلب و سویداؤه» یعنی: دانه قلب .

ص: 103

ص: 104

ص: 104

باب یازدهم : نزول آیات در خصوص فدک و داستانهایش و مجموعه استدلالها در آن و نیز داستان خالد و تصمیمش بر قتل امیر المؤمنین علیه السلام به فرمان منافقین

روایات

روایت1.

عیون اخبار الرضا:(1)

در باره استدلال­هایی که امام رضا علیه السلام برای فضل و برتری عترت پاک ارائه داد، فرمود: آیه­ پنجم: «وءَاتِ ذَا القُربی حَقَّه»،{و حق خویشاوند را بده.}(2)

ویژگی­ای که خداوند عزیز و مقتدر آنها را با آن ممتاز کرده است و آنها را بر سایرین برگزیده است، آن گاه که این آیه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شد، فرمود: فاطمه را نزد من بخوانید،

ص: 105

پس فاطمه فراخوانده شد. فرمود: ای فاطمه. جواب داد: بله، ای رسول الله. حضرت فرمود: فدک از جمله غنایمی است که بدون جنگ به دست آمده است و لذا (طبق حکم خدا) از آن من است و دیگران در آن سهمی ندارند، و حال که خداوند به من امر کرده است، آن را به تو می­بخشم، آن را بگیر، مال تو و فرزندان تو است.

توضیح

نزول این آیه در خصوص فدک را بسیاری از مفسرین نقل کرده­اند، و اخباری از خاص و عام در این زمینه روایت شده است.

ص: 106

فَدُعِیَتْ لَهُ، فَقَالَ: یَا فَاطِمَةُ! قَالَتْ: لَبَّیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ.

فَقَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: فَدَکُ هِیَ مِمَّا (1) لَمْ یُوجَفْ عَلَیْهِ بِخَیْلٍ (2) وَ لَا رِکَابٍ، وَ هِیَ لِی خَاصَّةً دُونَ الْمُسْلِمِینَ، وَ قَدْ جَعَلْتُهَا لَکِ، لِمَا أَمَرَنِی اللَّهُ (3) بِهِ، فَخُذِیهَا لَکِ وَ لِوُلْدِکِ.

شیخ طبری می­گوید:(1)

گفته می­شود که مراد، خویشاوندان رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند. از سدی نقل شده است: علی بن حسین به مردی از اهالی شام - آن گاه که عبید الله بن زیاد او را به سوی یزید بن معاویه، لعنت خداوند بر آنها باد، فرستاد - گفت: آیا قرآن را خوانده­ای؟ گفت: آری. فرمود: آیا این آیه را نخوانده­ا­ی:{حق خویشاوند را بده}؟ گفت: شما خویشاوندی هستید که خداوند دستور داد که حق آنها داده شود؟ فرمود: بله. و دوستان ما همین مطلب را از امامان علیهم السلام نقل کرده­اند، و سید مهدی بن نزار حسنی - با اسناد - از ابو سعید خدری نقل می­کند: هنگامی که آیه (حق خویشاوند را بده) نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه و آله فدک را به فاطمه سلام الله علیها داد.

عبدالرحمن بن صالح می­گوید: مامون به عبید الله بن موسی نامه­ای نوشت و در آن داستان فدک را پرسید. عبید الله در نامه­ای همین حدیث را برای وی نوشت. او این حدیث را از فضیل بن مرزوق از عطیه نقل کرد، پس مامون فدک را به فرزندان فاطمه سلام الله علیها بازگرداند. پایان.

و «عیاشی»(2)حدیث

عبدالرحمن بن صالح را تا آخر آن نقل می­کند.

روایت2.

امالی المفید:(3) عبد اللَّه بن محمّد بن سلیمان هاشمی از پدرش از جدّش از حضرت زینب، دخترگرامی علی بن ابی طالب علیه السّلام روایت می­کند که فرمود: چون

ص: 107

قال الشیخ الطبرسی (1) رحمه اللّه:

قیل: إنّ المراد قرابة الرسول.

عَنِ السُّدِّیِّ قَالَ: إِنَّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ قَالَ لِرَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ- حِینَ بَعَثَ بِهِ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ إِلَی یَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَلَیْهِ اللَّعْنَةُ-: أَ قَرَأْتَ الْقُرْآنَ؟

قَالَ: نَعَمْ.

قَالَ: أَ مَا قَرَأْتَ وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (2)؟

قَالَ: وَ إِنَّکُمْ ذُو الْقُرْبَی الَّذِی أَمَرَ اللَّهُ أَنْ یُؤْتَی حَقَّهُ؟

قَالَ: نَعَمْ..

و هو الّذی رواه أصحابنا رضی اللّه عنهم عن الصادقین علیهم السلام.

و أخبرنا السیّد مهدی بن نزار الحسنی- بإسناد ذکره- عن أبی سعید الخدری قال: لما نزلت قوله: وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (3) أعطی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فاطمة فدک.

قال عبد الرحمن بن صالح: کتب المأمون إلی عبید اللّه بن موسی یسأله عن قصّة فدک، فکتب إلیه عبید اللّه بهذا الحدیث، رواه عن الفضیل بن مرزوق عن عطیة، فردّ المأمون فدک علی ولد فاطمة، انتهی.

و روی العیاشی (4) حدیث عبد الرحمن بن صالح، إلی آخره.

ابوبکر بر آن شد که فاطمه علیها السّلام را از فدک و عوالی ممنوع و محروم سازد (و کار از کار گذشت)، و فاطمه علیها السلام از اینکه ابوبکر فدک را باز پس دهد ناامید گشت، به سوی قبر پدرش رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت و خود را به روی قبر انداخت و از اعمالی که آن قوم در حقّ وی انجام داده بودند، به آن حضرت شکوه نمود و آنقدر گریست تا تربت قبر شریف با اشکهای حضرتش تر شد، و زاری و شیون سر داد و در پایان آن همه شیون، این ابیات را گفت:

- بعد از تو، رویدادها و مصیبتهایی رخ داد، که اگر تو شاهد آن بودی و حضور داشتی، این امور به وخامت کشیده نمی­شد .

و ما همچون زمینی که از بارانش محروم مانده است، تو را از دست داده­ایم و از تو محروم شدیم، و در قوم تو اختلال ایجاد شده است، تو شاهد باش! قوم تو منحرف شدند.

- جبرئیل پیوسته با نازل کردن آیات مونس ما بود و تو از میان ما پنهان شدی و با رفتن تو، تمام خیرات از ما پوشیده شد .

- تو ماه درخشان و نور پرفروغی بودی که از تو کسب نور می شد، و از جانب خدای با عزّت، کتاب بر تو نازل می گشت.

ص: 108

أَبِی بَکْرٍ عَلَی مَنْعِ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ فَدَکَ وَ الْعَوَالِیَ (1)، وَ أَیِسَتْ مِنْ إِجَابَتِهِ لَهَا، عَدَلَتْ إِلَی قَبْرِ أَبِیهَا رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَأَلْقَتْ نَفْسَهَا عَلَیْهِ، وَ شَکَتْ إِلَیْهِ مَا فَعَلَهُ الْقَوْمُ بِهَا، وَ بَکَتْ حَتَّی بُلَّتْ تُرْبَتُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِدُمُوعِهَا عَلَیْهَا السَّلَامُ، وَ نَدَبَتْهُ.

ثُمَّ قَالَتْ فِی آخِرِ نُدْبَتِهَا (2):

قَدْ کَانَ بَعْدَکَ أَنْبَاءٌ وَ هَنْبَثَةٌ (3)*** لَوْ کُنْتَ شَاهِدَهَا لَمْ یَکْبُرِ (4) الْخَطْبُ (5)

إِنَّا فَقَدْنَاکَ فَقْدَ الْأَرْضِ وَابِلَهَا (6)*** وَ اخْتَلَّ قَوْمُکَ فَاشْهَدْهُمْ فَقَدْ نَکَبُوا (7)

قَدْ کَانَ جِبْرِیلُ بِالْآیَاتِ یُؤْنِسُنَا*** فَغِبْتَ عَنَّا فَکُلُّ الْخَیْرِ مُحْتَجَبٌ

وَ کُنْتَ (8) بَدْراً وَ نُوراً یُسْتَضَاءُ بِهِ*** عَلَیْکَ تَنْزِلُ مِنْ ذِی الْعِزَّةِ الْکُتُبُ

(9)

ص: 108

- پس از پیامبر، مردانی با چهره های درهم و خشن با ما روبرو شدند و به ما توهین و استخفاف نمودند، و تمام خیرات به تاراج رفته است.

- آن کس که به ما خانواده ستم روا داشته، به زودی خواهد دانست که روز قیامت به چه سرانجام شومی دچار خواهد شد.

- ما با مصائبی روبرو شدیم که هیچ کس از مخلوقات، چه عرب و چه عجم، بدان گرفتار نیامده است.

- ما تا زنده ایم و تا چشمانمان باقی است، در سوگ فقدان تو می گرییم و از دیدگانمان سرشک غم می­باریم.

توضیح

«الحامه»: نزدیکان مرد، و مخفف آمدنش در شعر، به خاطر ضرورت شعری است. در النهایه آمده است: در روایت است: خداوندا، اینان اهل بیت و نزدیکان من هستند، رجس و نجاست را از آنها دور کن و آنها را پاک بگردان! «حامّه» انسان: نزدیکان او هستند، و همچنین شخص صمیمی با او می­باشد(1) و «التهمال» از «همل» گرفته شده است. هر چند که در کتابهای لغت ذکر نشده است. جوهری می­گوید: «هملت عینه تهمل و تهمل هملا، و هملانا» یعنی: بسیار اشک ریخت، و «انهملت» نیز به همین معناست(2)،

و می­گوید: «سکبت الماء سکبا» یعنی آب را ریختم، و «سکب الماء نفسه سکوبا و تسکابا و انسکب» به همین معناست(3). شرح بقیه ابیات در بیان خطبه آن حضرت گفته خواهد شد.

روایت3.

تفسیر فرات کوفی(4):

ص: 109

تَجَهَّمَتْنَا رِجَالٌ وَ اسْتُخِفَّ بِنَا*** بَعْدَ النَّبِیِّ وَ کُلُّ الْخَیْرِ مُغْتَصَبُ

سَیَعْلَمُ الْمُتَوَلِّی ظُلْمَ حَامَتِنَا*** یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَنَّی سَوْفَ یَنْقَلِبُ

فَقَدْ لَقِینَا الَّذِی لَمْ یَلْقَهُ أَحَدٌ*** مِنَ الْبَرِیَّةِ لَا عُجْمٌ وَ لَا عَرَبٌ

فَسَوْفَ نَبْکِیکَ مَا عِشْنَا وَ مَا بَقِیَتْ*** لَنَا الْعُیُونُ بِتِهْمَالٍ لَهُ سَکْبُ (1)

از امام محمد باقر علیه السلام نقل می­شود: هنگامی که جبرئیل علیه السلام بر رسول خدا صلی الله علیه و آله فرود آمد، رسول خدا سلاح خویش را بست و اسبش را زین کرد، و علی علیه السلام نیز سلاح خویش را بست و اسبش را زین کرد و در تاریکی شب به راه افتادند و علی علیه السلام نمی­دانست که رسول خدا صلی الله علیه و آله قصد کجا را دارد تا اینکه به فدک رسیدند. رسول الله به او فرمود: ای علی، مرا بر دوش خود بلند می­کنی یا من تو را بردوش ببرم؟ علی علیه السلام فرمود: من تو را بر دوش خود می­برم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی، من تو را بر دوش بلند می­کنم، زیرا من تو را تحمل می­کنم و تو مرا تحمل نمی­کنی. پس علی علیه السلام را بر دوش گذاشت و بلند شد و پیوسته قامت خویش را می­کشید تا اینکه علی به دیوار قلعه رسید و به بالای قلعه رفت، در حالی که شمشیر رسول خدا صلی الله علیه و آله همراه وی بود. او بر بالای قلعه اذان و تکبیر گفت. پس اهالی قلعه برای فرار به سوی در قلعه شتافتند تا اینکه در را باز کردند و از آنجا خارج شدند، پس رسول الله مقابل آنها ایستاد و علی علیه السلام پایین آمد و هجده نفر از بزرگان و پهلوانان آنان را کشت، و بقیه را اسیر کرد، و رسول خدا صلی الله علیه و آله زنان و کسانی که ماندند، اسیر کرد، در حالی که غنائم خود را تا مدینه بر دوش خود، حمل می­کردند. پس کسی جز رسول خدا صلی الله علیه و آله، اهالی آن قلعه را مضطرب و آشفته نکرد. پس آن قلعه فقط از آن رسول خدا صلی الله علیه و آله و فرزندان وی است.

روایت4.

تاویل الایات الظاهرة شرف الدین نجفی:(1)

ابو سعید خدری نقل می­کند: هنگامی که این آیه نازل شد: {حق خویشاوند را بده.}(2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فاطمه سلام الله علیها را فراخواند و فدک را به وی بخشید .

روایت5.

العمده:(3)

با اسناد آن به بخاری، از عائشه نقل می­کند: فاطمه، دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله شخصی را نزد ابوبکر فرستاد و میراث خویش از رسول خدا صلی الله علیه و آله، از آنچه خدا در مدینه به پیامبر بازگرداند و همچنین فدک و آنچه از خمس خیبر باقی مانده بود را خواستار شد. ابوبکر گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از ما ارث برده نمی­شود و آنچه بر جای گذاشتیم، صدقه است، و آل محمد از همین مال [از بیت المال، مانند دیگران] می­خورند. به خدا سوگند، من در صدقه رسول خدا صلی الله علیه و آله و وضعیت آن در زمان آن حضرت، کمترین تغییری را صورت نخواهم داد،

ص: 111

عُبَیْدِ بْنِ یَحْیَی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا (1) نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، شَدَّ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سِلَاحَهُ وَ أَسْرَجَ دَابَّتَهُ، وَ شَدَّ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ سِلَاحَهُ وَ أَسْرَجَ دَابَّتَهُ، ثُمَّ تَوَجَّهَا فِی جَوْفِ اللَّیْلِ- وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَا یَعْلَمُ حَیْثُ یُرِیدُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- حَتَّی (انْتَهَیَا) (2) إِلَی فَدَکَ.

فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا عَلِیٌّ! تَحْمِلُنِی أَوْ أَحْمِلُکَ؟.

فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَحْمِلُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ.

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا عَلِیُّ! بَلْ أَنَا أَحْمِلُکَ، لِأَنِّی أَطُولُ بِکَ (3) وَ لَا تَطُولُ بِی.

فَحَمَلَ عَلِیّاً (4) عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی کَتِفَیْهِ، ثُمَّ قَامَ بِهِ، فَلَمْ یَزَلْ یَطُولُ بِهِ (5) حَتَّی عَلَا عَلَی (6) سُورِ الْحِصْنِ، فَصَعِدَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی الْحِصْنِ وَ مَعَهُ سَیْفُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَأَذَّنَ (7) عَلَی الْحِصْنِ وَ کَبَّرَ.

فَابْتَدَرَ أَهْلُ الْحِصْنِ إِلَی بَابِ الْحِصْنِ هُرَّاباً، حَتَّی فَتَحُوهُ وَ خَرَجُوا مِنْهُ، فَاسْتَقْبَلَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِجَمْعِهِمْ، وَ نَزَلَ عَلِیٌّ إِلَیْهِمْ، فَقَتَلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ مِنْ عُظَمَائِهِمْ وَ کُبَرَائِهِمْ، وَ أَعْطَی الْبَاقُونَ بِأَیْدِیهِمْ، وَ سَاقَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ذَرَارِیَّهُمْ وَ مَنْ بَقِیَ مِنْهُمْ وَ غَنَائِمَهُمْ یَحْمِلُونَهَا (8) عَلَی

ص: 110

و در مورد آن همانگونه عمل می­کنم که رسول خدا صلی الله علیه و آله عمل کرده است. پس ابوبکر از دادن چیزی به فاطمه امتناع کرد، و فاطمه به این خاطر بر ابوبکر خشم گرفت و از او کناره گرفت و تا وفاتش با او صحبت نکرد؛ و پس از وفات پیامبر، شش ماه زنده ماند، و هنگامی که رحلت کرد، علی علیه السلام شبانه وی را دفن کرد و به ابوبکر اجازه داده نشد که در مراسم دفنش شرکت کند و علی علیه السلام بر وی نماز خواند.(1)

روایت6.

العمده: همچنین، مانند همین روایت را از صحیح مسلم با سندش نقل می­کند.

روایت7.

مصباح الانوار:(2) از یحیی بن عبد الله بن محمد بن عمر بن علی بن ابی طالب علیه السلام نقل شده است: فاطمه سلام الله علیها به علی علیه السلام گفت: ای ابو الحسن، من از تو خواسته­ای دارم. حضرت فرمود: ای دختر رسول خدا، خواسته­ات برآورده می­شود. فاطمه سلام الله علیها فرمود: تو را به خدا و به حق رسول الله صلی الله علیه و آله قسم می­دهم که ابوبکر و عمر بر من نماز نخوانند. من از تو حدیث و سخنی را پنهان نمی­کنم. رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود:

ص: 112

رِقَابِهِمْ إِلَی الْمَدِینَةِ (1).

فَلَمْ یُوجِفْ فِیهَا غَیْرُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَهِیَ لَهُ (2) وَ لِذُرِّیَّتِهِ خَاصَّةً دُونَ الْمُؤْمِنِینَ.

ای فاطمه، تو نخستین کسی از اهل بیت من هستی که به من ملحق می­شوی، و من دوست نداشتم که تو را غمگین کنم. پس هنگامی که حضرت فاطمه سلام الله علیها رحلت کرد، ابوبکر و عمر پیش علی علیه السلام آمدند و گفتند: چرا فاطمه را بیرون نمی­آوری که بر وی نماز بخوانیم؟ فرمود: به زودی صبح می­شود! و وی را شبانه دفن کرد، و هفت قبر اطراف آن درست کرد. پس هنگامی که صبح شد، پیش وی آمدند و گفتند: ای ابا الحسن، چه چیزی تو را بر آن داشته است که دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله را دفن کنی، بدون آنکه ما در مراسم دفنش حاضر باشیم؟ فرمود: این عهدی است که او با من داشت. ابوبکر خاموش شد، و عمر گفت: به خدا سوگند، این حرف از خودت است. پس امیرالمؤمنین علیه السلام با سرعت به سمت او رفت و یقه­اش را گرفت و کشید، بطوری که در دستانش ماند، و فرمود: اگر دستور از پیش گفته شده و گفته­ خداوند نبود، به خدا سوگند، تو در جنگ خیبر و در جاهای دیگر فرار می­کردی، و خداوند تاکنون [چیزی دالّ بر] توبه بر تو نازل نکرده است. پس ابوبکر او را گرفت و گفت: مگر تو را از او بازنداشتم.

روایت8.

تفسیر قمی:(1)

{حق خویشاوند را به او بده و مستمند و در راه مانده را [دستگیری کن ].}(2)

در این آیه، منظور نزدیکان رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند، و در خصوص فاطمه سلام الله علیها نازل شد، و فدک برای وی قرار داده شد، و مسکین و مستمند از فرزندان وی هستند، و در راه مانده نیز از آل محمد صلی الله علیه و آله و فرزندان فاطمه هستند.

روایت9.

تفسیر قمی:(3)

{هر بازدارنده از خیری}(4)،

منظور از بازدارنده از خیر خلیفه­ دوم است، و منظور از خیر، ولایت

ص: 113

عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ لَأَعْمَلَنَّ فِیهَا بِمَا عَمِلَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَأَبَی أَبُو بَکْرٍ أَنْ یَدْفَعَ إِلَی فَاطِمَةَ (1) شَیْئاً.

فَوَجَدَتْ فَاطِمَةُ عَلَی أَبِی بَکْرٍ فِی ذَلِکَ، فَهَجَرَتْهُ فَلَمْ تُکَلِّمْهُ حَتَّی تُوُفِّیَتْ، وَ عَاشَتْ بَعْدَ النَّبِیِّ سِتَّةَ أَشْهُرٍ، فَلَمَّا تُوُفِّیَتْ دَفَنَهَا زَوْجُهَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَیْلًا وَ لَمْ یُؤْذِنْ بِهَا أَبَا بَکْرٍ، وَ صَلَّی عَلَیْهَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (2).

امیرالمؤمنین علیه السلام و حقوق آل محمد علیهم السلام است. هنگامی که خلیفه­ اول دستور داد که فدک به فاطمه باز گردانده شود، خلیفه­ دوم او را از این کار بازداشت، پس او {متجاوز شکاکی}(1)

است .

روایت10.

الخرائج و الجرائح:(2)

امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله برای جنگ از شهر بیرون رفته بود، پس هنگامی که برمی­گشت، در راه در منزلی نشستند. رسول خدا صلی الله علیه و آله همراه مردم در حال خوردن بودند که ناگهان جبرئیل نزد وی آمد و فرمود: ای محمد، برخیز و سوار شو. پس پیامبر صلی الله علیه و آله برخاست و زمین مانند پیچیدن لباس برای وی در نوردیده شد تا اینکه به فدک رسید. پس هنگامی که اهالی فدک صدای پای اسبها را شنیدند، گمان کردند که دشمن به آنها حمله کرده است، پس درهای شهر را بستند و کلیدها را به پیرزنی از خودشان که در خانه­ای بیرون از شهر بود، سپردند و به قله کوه­ها پناه بردند. جبرئیل نزد پیرزن آمد و کلیدها را از وی گرفت و سپس درهای شهر را باز کرد و پیامبرصلی الله علیه و آله در خانه­ها و روستاهای آن گشت، و جبرئیل فرمود: محمد، خداوند اینجا را فقط از آن تو قرار داده است و از میان مردم، فقط به تو بخشیده است؛ و این همان سخنش است که می­فرماید: {آنچه خدا از[دارایی] ساکنان آن قریه­ها عاید پیامبرش گردانید، از آن خدا و از آن پیامبر [او] و متعلق به خویشاوندان نزدیک [وی] است.}(3)،