بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار المجلد 28

ترجمه بحارالانوار جلد 28: فتنه ها و محنت ها

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

کتاب فتنه ها و محنت ها

اشارة

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

الحمد لله الذی أوضح لنا مسالک الدین بأعلامه و نور لنا بمصابیح الیقین لیالیه کأیامه فمن اهتدی فقد اقتدی بحجته و إمامه و من ضل فقد باء بأوزاره و آثامه و صلی الله علی من بعثه بشرائعه و أحکامه محمد المخصوص من بین سائر الرسل بمزید إکرامه و أهل بیته الأطهرین الذین بهم أفاض علی الخلق سوابغ إنعامه و بهم ینجو من نجا یوم یدعی کل أناس بإمامه.

أما بعد هذا هو المجلد من کتاب بحار الأنوار مما ألفه أحوج الخلق إلی رحمة الکریم الغفار ابن محمد التقی حشره الله تعالی مع الأئمة الأبرار محمد المدعو بباقر رزقه الله العثور علی خفایا الأسرار و صانه عن الخطإ و الزلل فی معارج الأنظار و مناهج الأفکار و هو مشتمل علی ما وقع من الجور و الظلم و البغی و العدوان علی أئمة الدین و أهل بیت سید المرسلین بعد وفاته صلوات الله علیه و علیهم أجمعین و توضیح کفر المنافقین و المرتدین الغاصبین للخلافة من أهلها و النازعین لها من مقرها و أعوانهم من الملحدین و بیان کفر الناکثین و القاسطین و المارقین الذین اقتدوا بمن کان قبلهم من الظالمین و حاربوا أمیر المؤمنین صلوات الله علیه و علی أولاده الطاهرین و أنکروا حقه مع وضوحه علی العالمین و ما جری

ص: 1

فی تلک الغزوات و ما لحقها و بیان أحوال بعض الممدوحین و المذمومین من الصحابة و التابعین مقتصرا فی جمیع ذلک علی نقل الأخبار و توضیحها و الإیماء إلی بعض الحجج من غیر تعرض لبسط القول فیها و تنقیحها و إیراد الشبه و تزییفها و تقبیحها فإن ذلک مما یکبر به حجم الکتاب و یورث إعراض الناس عنه و تعریضهم بالإطناب و الإسهاب و الله الموفق للصواب.

فی تلک الغزوات و ما لحقها و بیان أحوال بعض الممدوحین و المذمومین من الصحابة و التابعین مقتصرا فی جمیع ذلک علی نقل الأخبار و توضیحها و الإیماء إلی بعض الحجج من غیر تعرض لبسط القول فیها و تنقیحها و إیراد الشبه و تزییفها و تقبیحها فإن ذلک مما یکبر به حجم الکتاب و یورث إعراض الناس عنه و تعریضهم بالإطناب و الإسهاب و الله الموفق للصواب.

باب اول : تقسیم شدن امت اسلام به هفتاد و سه فرقه بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله و دچار شدن این امت به ماجراهای امت­های پیشین و اردتدادشان از دین

آیات

- «سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلُ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلاً»

{در باره کسانی که پیشتر بوده اند [همین] سنّت خدا [جاری بوده] است و در سنّت خدا هرگز تغییری نخواهی یافت}(1)

- «فَهَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا سُنَّة الْأَوَّلِینَ فَلَن تَجِدَ لِسُنَّة اللَّهِ تَبْدِیلاً وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَحْوِیلاً»

{پس آیا جز سنّت [و سرنوشتِ شوم] پیشینیان را انتظار می برند؟ و هرگز برای سنّت خدا تبدیلی نمی یابی و هرگز برای سنّت خدا دگرگونی نخواهی یافت}(2)

- «فَلَا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ * وَاللَّیْلِ وَمَا وَسَقَ * وَالْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ * لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَن طَبَقٍ»

{نه، نه، سوگند به شَفَق، * سوگند به شب و آنچه [شب] فروپوشاند * سوگند به ماه چون [بَدْرِ] تمام شود * که قطعاً از حالی به حالی برخواهید نشست}(3)

تفسیر

سنت خداوند متعال، شیوه و عادت همیشگی و مستمر اوست

ص: 2

فی الآخرین کما جرت فی الأولین فی المصالح المشترکة التی لا تتبدل بتبدل الأزمان و هو المراد هنا لا جمیع السنن و الأحکام لیدل علی عدم النسخ قوله تعالی وَ ما وَسَقَ أی ما جمعه و ستره من الدواب و غیرها أو طردها إلی أماکنها قوله تعالی اتَّسَقَ أی اجتمع و تم بدرا قوله طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ قال أکثر المفسرین أی حالا بعد حال مطابقة لأختها فی الشدة أو مراتب من الشدة بعد المراتب و هی الموت و مواطن القیامة و أهوالها أو هی و ما قبلها من الدواهی و سیظهر من أخبارهم علیهم السلام أنهم فسروها بما ارتکبت هذه الأمة من الضلالة و الارتداد و التفرق مطابقة لما صدر عن الأمم السالفة.

که در مورد مصالح مشترکی که با تغییر زمان تغییر نمی­کند، در بستر آیندگان نیز چون پیشینیان جاریست. و منظور از سنت در این­جا این است، نه این­که مراد تمام احکام و سنت­ها باشد و دلالت بر عدم نسخ کند. این سخن خداوند متعال که «وَ مَا وَسَقَ»، یعنی آن جان­داران یا چیزهای دیگری که جمع کرده و پوشانده است و یا این­که به مکان­های خودشان برگردانده است. این سخن خداوند متعال که «اتَّسَقَ»، یعنی وقتی ماه تمام شود و قرص کامل گردد. «طَبَقاً عَن طَبَقٍ»، بیشتر مفسرین گفته­اند که یعنی حالی بعد از حالی که با هم مطابق باشند، یا مرتبه­ای از سختی که به دنبال مرتبه­ای دیگر بیاید که همان مرگ و مواطن و اهوال قیامت است، یا مرگ و دشواری­های قبل از آن است. از روایات ائمه علیهم السلام چنین برداشت می­شود که که ایشان این آیه را به کارهایی از قبیل گمراهی و ارتداد و تفرقه که این امت مرتکب می­شوند، تفسیر نموده­اند.

روایات

روایت1.

الخصال: أنس بن مالک نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله -فرمودند: بنی­اسرائیل بعد از عیسی – علیه السلام -، هفتاد و یک فرقه شدند؛ هفتاد فرقه آن­ها هلاک شدند و یک فرقه نجات یافت. و امت من بعد از من هفتاد و دو فرقه خواهند شد و یک فرقه نجات می­یابد. گفتند: ای رسول خدا! آن گرون چه کسانی هستند؟ ایشان فرمودند: جماعت، جماعت.

صدوق – رحمه الله – می­نویسد: منظور از جماعت، اهل حق­اند، اگر چه کم باشند. از پیامبر - صلی الله علیه و آله – روایت شده است که ایشان فرمودند: مؤمن به تنهایی حجت است، و مؤمن به تنهایی جماعت است.(1)

روایت2.

تفسیر عیاشی: أنس بن مالک نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله – پیوسته می­فرمودند: امت موسی – علیه السلام -، هفتاد و یک ملت شدند که هفتاد تای آن­ها در آتش­اند و یک فرقه در بهشت­اند، و امت عیسی – علیه السلام -، هفتاد و دو فرقه شدند که هفتاد و یک فرقه از آن­ها در آتش و یکی از آن­ها در بهشت است، و از امت من نیز یک ملت بالاتر از این دو فرقه در بهشت­اند و هفتاد و دو ملتشان در آتش. گفتند: ای رسول خدا! آن­ها کیانند. ایشان فرمودند: جماعات، جماعات.

یعقوب بن یزید نقل کرده، علی بن أبی­طالب – علیه السلام – هرگاه این حدیث را از رسول خدا - صلی الله علیه و آله – بازگو می­کردند، این آیه­ قرآن را نیز تلاوت می­کردند: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتَابِ آمَنُواْ وَاتَّقَوْاْ لَکَفَّرْنَا عَنْهُمْ

ص: 3

سَیِّئاتِهِمْ إِلَی قَوْلِهِ ساءَ ما یَعْمَلُونَ (1) وَ تَلَا أَیْضاً وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ (2) یَعْنِی أُمَّةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (3).

سَیِّئَاتِهِم»{و اگر اهل کتاب ایمان آورده و پرهیزگاری کرده بودند، قطعا گناهانشان را می زدودیم}،(1)

تا می­رسد آنجا که: «وَکَثِیرٌ مِّنْهُمْ سَاء مَا یَعْمَلُونَ»{بسیاری از ایشان بد رفتار می کنند.}.(2)

و هم­چنین این آیه را تلاوت می­نمودند: «وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ»{و از میان کسانی که آفریده ایم، گروهی هستند که به حقّ هدایت می کنند و به حقّ داوری می نمایند.}.(3) یعنی امت محمد - صلی الله علیه و آله -.(4)

روایت3.

الخصال: سلیمان بن مهران از امام صادق – علیه السلام - و ایشان از پدران خویش از علی بن أبی­طالب - علیهم السلام - نقل کرده­اند: از رسول خدا - صلی الله علیه و آله – شنیدم که فرمودند: امت موسی - علیه السلام - پس از او هفتاد و یک فرقه شدند که یک فرقه آنان اهل نجات و هفتاد فرقه آنان در آتشند، و امت عیسی - علیه السلام - پس از او هفتاد و دو فرقه شدند که یک فرقه آن­ها اهل نجات و هفتاد و یک فرقه در آتشند، و امت من پس از من هفتاد و سه فرقه خواهند شد که یک فرقه آن­ها اهل نجات و هفتاد و دو فرقه دیگر در آتش­اند.(5)

روایت4.

معانی الأخبار: عبدالله بن عمر روایت می­کند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: درست همان سرنوشتی که بر قوم بنی اسرائیل گذشت، بر سر امت من نیز خواهد آمد؛ آن­ها به هفتاد و دو ملت تقسیم شدند و امت من به هفتاد و سه ملت تقسیم می­شوند که یکی بیشتر از آن­هاست. همه در آتش­اند جز یک ملت. گفتند: آن یک یکی کدام است؟ فرمودند: آنانی که ما امروز بر آن هستیم؛ من و اهل بیتم.(6)

روایت5.

الإحتجاج: روایت شده که امیرالمؤمنین - علیه السلام - به رئیس یهودیان فرمودند: شما به چند فرقه تقسیم شدید؟ او گفت: به فلان تعداد فرقه. ایشان- علیه السلام - فرمودند: غلط گفتی. آن­گاه رو به مردم کرده و فرمودند: به خدا سوگند اگر مسند قضاوت برایم می­گذاشتند، میان اهل تورات با تورات­شان و میان اهل انجیل با انجیل­شان و میان اهل قرآن با قرآن­شان قضاوت می­کردم. یهودیان به هفتاد و یک فرقه تقسیم شدند، که هفتاد تای آن­ها در

ص: 4

النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ نَاجِیَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ الَّتِی اتَّبَعَتْ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ وَصِیَّ مُوسَی علیه السلام وَ افْتَرَقَتِ النَّصَارَی عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً إِحْدَی وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ الَّتِی اتَّبَعَتْ شَمْعُونَ وَصِیَّ عِیسَی علیه السلام وَ تَفْتَرِقُ هَذِهِ الْأُمَّةُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ الَّتِی اتَّبَعَتْ وَصِیَّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَی صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ فِرْقَةً مِنَ الثَّلَاثِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً کُلُّهَا تَنْتَحِلُ مَوَدَّتِی وَ حُبِّی وَاحِدَةٌ مِنْهَا فِی الْجَنَّةِ وَ هُمُ النَّمَطُ الْأَوْسَطُ وَ اثْنَتَا عَشْرَةَ فِی النَّارِ (1).

آتش و یکی اهل نجات و در بهشت هستند، که این دسته همان­هایی هستند که از یوشع بن نوح، وصی حضرت موسی - علیه السلام - تبعیت نمودند. و نصرانیان به هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند، که هفتاد و یک فرقه از آنان در آتش و یک فرقه­اشان در بهشت هستند، که همان­هایی هستند که از شمعون، وصی عیسی - علیه السلام - تبعیت نمودند. و این امت به هفتاد و سه فرقه تقسیم می­شوند که هفتاد و دو فرقه آن­ها در آتش و یکی در بهشت است، که همان­هایی هستند که از وصی محمد - صلی الله علیه و آله -، - در این هنگام حضرت با دست بر سینه خویش زد - پیروی کرده­اند. سپس فرمودند: سیزده فرقه از این هفتاد و سه فرقه، به دوستی و محبت من می­گروند، و فقط یک فرقه از آنان در بهشت است، همان فرقه­ای که میانه­روی را در پیش می­گیرد، و دوازده تای دیگر در آتش­اند.(1)

روایت6.

. أمالی الطوسی: مجاشعی نیز مانند همین را از امام صادق - علیه السلام – از پدران خود – علیهم السلام - روایت کرده است.(2)

مولف: در کتاب سلیم بن قیس نیز، مانند این روایت را به نقل ابان از حضرت صادق - علیه السلام – از پدرانش - علیهم السلام - یافتم.(3)

توضیح

«ثنی الوسادة» کنایه از توانایی انجام کار است؛ زیرا مردم متکّاها را برای امیران و پادشاهان خم می­کردند تا بر آن تکیه دهند. توضیح این عبارت بارها پیش از این آمده است. واژه «النمط» نیز با فتحه­ حرف اول و دوم، به نوعی فرش یا شیوه یا نوعی از چیزی و یا به معنای گروهی که در امری اتفاق نظر دارند، گفته می شود. در برخی از معانی این واژه بایستی چیزی را در تقدیر گرفت، یا آن را استعاره به شمار آورد. مناسب­ترین فرش­ها در مجالس برای اشراف آن قوم فراهم می شد. میانه هر چیزی نیکوتر و بهتر است.

روایت7.

تفسیر العیاشی: از ابوصهبان بکری نقل است که می­گوید: از علی بن ابی طالب علیه السلام، هنگامی که رأس الجالوت و اسقف نصاری را فرا خوانده بود، شنیدم که فرمودند: من در باره­ چیزی از شما سوال می کنم و حال آن که نسبت به آن از شما آگاه ترم. پس آنچه می­دانید از من پنهان نکنید. ای رأس جالوت! سوگند به آن کسی که تورات را بر موسی – علیه السلام - نازل نمود و قوم­ شما را گزانگبین و بلدرچین خورانید و برایتان راهی خشک در دل دریا باز کرد و از سنگ کوه طور دوازده چشمه برایتان جوشانید که برای هر قبیله از بنی اسرائیل یک چشمه قرار دهد، به من بگو که بنی اسرائیل پس از موسی چند فرقه شدند؟ رأس الجالوت گفت: بیشتر از یک فرقه نشدند. حضرت فرمودند: غلط گفتی؛

ص: 5

غَیْرُهُ لَقَدِ افْتَرَقَتْ عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً کُلُّهَا فِی النَّارِ إِلَّا وَاحِدَةً فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ (1) فَهَذِهِ الَّتِی تَنْجُو (2).

به خداوند بی همتا سوگند که آن­ها هفتاد و یک فرقه شدند که به جز یک فرقه، بقیه در آتش دوزخ­اند. خداوند می­فرماید: «وَمِن قَوْمِ مُوسَی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ» {و از میان قوم موسی جماعتی هستند که به حقّ راهنمایی می کنند و به حق داوری می نمایند.}(1).

این همان گروهی است که نجات می یابد.(2)

روایت8.

. تفسیر العیاشی: ابوصهبان بکری می­گوید: از امیرالمؤمنین - علیه السلام - شنیدم که فرمودند: سوگند به آن کسی که جانم در دست اوست این امت هفتاد و سه فرقه خواهند شد که همگی آنان جز یک فرقه در آتش دوزخ­اند: «وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ» {و از میان کسانی که آفریده ایم، گروهی هستند که به حقّ هدایت می کنند و به حقّ داوری می نمایند.}(3)،

و این همان گروهی است که نجات می­یابند.(4)

روایت9.

تفسیر العیاشی: یعقوب بن یزید نقل می­کند که امیرالمؤمنین - علیه السلام - فرمودند: «وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ» {و از میان کسانی که آفریده ایم، گروهی هستند که به حقّ هدایت می کنند و به حقّ داوری می نمایند.}(5)، یعنی امّت محمد - صلی الله علیه و آله -.(6)

توضیح

شاید معنا این باشد که این آیه­ در مورد امت محمد - صلی الله علیه و آله و سلم – است. یا مراد از «یَهدُون»، برخی از افراد این امت باشد. طبرسی - رحمه الله تعالی - می­نویسد: ابن جریج از پیامبر - صلی الله علیه و آله - نقل می­کند که ایشان فرمودند: این آیه درباره امت من است؛ امتی که به حق می­گیرند و به حق می­بخشند. مانند همین مطلب در مورد قومی که در مقابل شماست نیز نازل شده است. «وَمِن قَوْمِ مُوسَی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ»{و از میان قوم موسی جماعتی هستند که به حقّ راهنمایی می کنند و به حق داوری می نمایند.}(7). ربیع بن أنس نقل می­کند که پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - این آیه را قرائت کردند و فرمودند: قومی از امّت من همواره بر راه حق خواهند بود، تا زمانی که عیسی بن مریم پایین بیاید. سپس روایت عیاشی را نقل کرده و بعد می­گوید: از امام باقر و امام صادق - علیهما السلام – روایت شده است که فرمودند: مقصود از آن قوم، ما هستیم.(8)

روایت10.

أمالی الطوسی: أبوهُرَیْره از پیامبر - صلی الله علیه و آله - نقل می­کند که ایشان فرمودند:

ص: 6

کَمَا أَخَذَتِ الْأُمَمُ مِنْ قِبْلِکُمْ ذِرَاعاً بِذِرَاعِ وَ شِبْراً بِشِبْرٍ وَ بَاعاً بِبَاعٍ حَتَّی لَوْ أَنَّ أَحَداً مِنْ أُولَئِکَ دَخَلَ جُحْرَ ضَبٍّ لَدَخَلْتُمُوهُ قَالَ (1) قَالَ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ إِنْ شِئْتُمْ فَاقْرَءُوا الْقُرْآنَ کَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْکُمْ قُوَّةً وَ أَکْثَرَ أَمْوالًا وَ أَوْلاداً فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ قَالَ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ الْخَلَاقُ الدِّینُ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِکُمْ کَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ بِخَلاقِهِمْ (2) حَتَّی فَرَغَ مِنَ الْآیَةِ قَالُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَمَا صَنَعَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی قَالَ وَ مَا النَّاسُ إِلَّا هُمْ (3).

شما ذراع به ذراع و وجب به وجب و قدم به قدم همان راهی را می­روید که امت های پیشین رفته اند؛ حتی اگر یکی از آنان به لانه­ سوسماری داخل شده باشد، شما نیز این کار را می­کنید.

راوی می­گوید: ابوهریره گفت: اگر می­خواهید، قرآن بخوانید؛ «کَالَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ کَانُواْ أَشَدَّ مِنکُمْ قُوَّةً وَأَکْثَرَ أَمْوَالاً وَأَوْلاَداً فَاسْتَمْتَعُواْ بِخَلاقِهِمْ »{[حال شما] چون کسانی است که پیش از شما بودند: آنان از شما نیرومندتر و دارای اموال و فرزندان بیشتر بودند، پس، از نصیب خویش [در دنیا] برخوردار شدند.}(1)، ابوهریره گفت: «خلاق» یعنی دین «فَاسْتَمْتَعْتُم بِخَلاَقِکُمْ کَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ بِخَلاَقِهِمْ» {و شما [در باطل] فرو رفتید همان گونه که آنان فرو رفتند}(2) و آیه را تا پایان خواند.

گفتند: ای پیامبر خدا! یهود و نصاری چه کردند؟ ایشان در جواب فرمودند: مقصود از مردم همان­ها هستند.(3)

توضیح

تفسیر واژه «الخلاق» به دین تفسیر نامأنوسی است. از نظر لغوی و تفسیری مشهور است که «الخلاق» به معنای بهره و نصیب است. شاید معنای آیه این گونه باشد که آنان دینی که به آن­ها رسیده است را وسیله ای برای کسب لذت­های ناپایدار دنیوی قرار دادند.

طبرسی - رحمه الله تعالی – می­نویسد: «فَاستمتعوا بخلاقهم» یعنی به نصیب و بهره­اشان از دنیا، یعنی نصیبشان از دنیا را در شهواتی که بر آن­ها حرام بود خدا آن­ها را از آن نهی کرده بود به کار بستند و سپس به هلاکت رسیدند. «خُضتم»، یعنی در راه باطل گام نهادید.(4)

وی همچنین می­گوید: از ابن عباس روایت شده که در مورد این آیه چنین گفت: ما أشبه اللیلةُ بالبارحة { امشب چقدر شبیه دیشب است}، منظور از «کالذین من قبلکم» این قوم بنی­اسرائیل هستند که ما به آنها تشبیه شدیم. من چیزی در این مورد نمی­دانم، فقط می­دانم که پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: سوگند به کسی که جانم در دست اوست، شما نیز از به راه آنان می­روید؛ حتی اگر یکی از آن­ها به لانه سوسماری داخل شده باشد، شما نیز داخل خواهید شد.(5)

ص: 7

وَ رُوِیَ مِثْلُ ذَلِکَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَتَأْخُذُنَّ کَمَا أَخَذَتِ الْأُمَمُ مِنْ قَبْلِکُمْ ذِرَاعاً بِذِرَاعٍ وَ شِبْراً بِشِبْرٍ وَ بَاعاً بِبَاعٍ حَتَّی لَوْ أَنَّ أَحَداً مِنْ أُولَئِکَ دَخَلَ جُحْرَ ضَبٍّ لَدَخَلْتُمُوهُ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ کَمَا صَنَعَتْ فَارِسُ وَ الرُّومُ وَ أَهْلُ الْکِتَابِ قَالَ فَهَلِ النَّاسُ إِلَّا هُمْ (1).

وَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ أَنْتُمْ أَشْبَهُ الْأُمَمِ بِبَنِی إِسْرَائِیلَ سَمْتاً وَ هَدْیاً تَتَّبِعُونَ عَمَلَهُمْ حَذْوَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ غَیْرَ أَنِّی لَا أَدْرِی أَ تَعْبُدُونَ الْعِجْلَ أَمْ لَا.

و

قَالَ حُذَیْفَةُ الْمُنَافِقُونَ الَّذِینَ فِیکُمُ الْیَوْمَ شَرٌّ مِنَ الْمُنَافِقِینَ الَّذِینَ کَانُوا عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُلْنَا وَ کَیْفَ قَالَ أُولَئِکَ کَانُوا یُخْفُونَ نِفَاقَهُمْ وَ هَؤُلَاءِ أَعْلَنُوهُ.

أورد جمیعها الثعلبی فی تفسیره (2).

مانند همین روایت از ابوسعید خدری نیز روایت شده است که پیامبر - صلی الله علیه و آله – فرمودند: «شما ذراع ذراع و وجب وجب و قدم به قدم همان راهی را در پیش می­گیرید که امت­های قبل از شما در پیش گرفتند؛ حتی اگر یکی از آن­ها به لانه سوسماری داخل شده باشد، شما نیز داخل خواهید شد. گفتند: ای رسول خدا! همان­طور که فارس­ها و رومیان و اهل کتاب عمل کردند؟ فرمودند: مگر منظور از مردم غیر از این­هاست!؟(1)

عبدالله بن مسعود گفته است: در میان امت­ها، شبیه­ترین امت به قوم بنی­اسرائیل از نظرسمت و سو و هدایت، شما هستید. گام به گام اعمال آنان را تقلید می­کنید. فقط نمی­دانم آیا گوساله­پرست هم می­شوید یا نه؟ و حذیفه نیز گفته است: منافقانی که امروز در میان شما هستند، بدتر از منافقان دوره­ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - می­باشند. گفتیم: چطور؟ گفت: منافقان آن زمان نفاق خود را پنهان می­کردند، اما اینان نفاقشان را آشکار می­کنند. همه این­ها را ثعلبی را در تفسیر خود آورده است. (2)

روایت11.

تفسیر علی بن ابراهیم: «لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَن طَبَقٍ» {که قطعاً از حالی به حالی برخواهید نشست}(3)

وی می­نویسد: از حالی به دنبال حالی؛ یعنی شما گام به گام و مو به مو بر سنت پیشینیان عمل می­کنید و از راهی که آنان رفته­اند منحرف نمی­شوید و وجب به وجب و ذراع به ذراع و قدم به قدم به همان راه می­روید؛ به گونه­ای که اگر فردی از پیشینیان شما به لانه سوسماری داخل شده باشد، شما نیز داخل می­شوید. گفتند: ای رسول خدا! منطورتان یهودیان و نصرانیان است؟ فرمودند: پس منظورم چه کسی است!؟ سوگند که شما ریسمان­های اسلام را یکی پس از دیگری از هم می­گسلید، اولین چیزی که از دینتان تباه می­کنید امانت است و آخرینِ آن­ها نماز است.(4)

توضیح

مؤلف النهایه نوشته است: «القَذَذ» به معنی پرهای اطراف تیر است. از همین باب است این حدیث که می­فرماید: شما مو به مو بر سنّت­های پیشینیان خود خواهید رفت؛ یعنی همان­طور که هر یک از پرهای تیر به اندازه پرهای دیگر آن اندازه­گیری

ص: 8

و تقطع یضرب مثلا للشیئین یستویان و لا یتفاوتان.

و بریده می شود. این مثَل برای بیان تساوی دو چیز که هیچ تفاوتی با هم ندارند، زده می­شود.

روایت12.

مجالس مفید: فروة ظفاری نقل کرده، از سلمان – رضی الله عنه - شنیدم که می­گفت: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: امت من به سه فرقه تقسیم می­شوند؛ یک فرقه بر حق بوده و باطل در آن­ها راه پیدا نمی­کند و به من و اهل بیتم محبت دارند و مانند طلای ناب هستند که هرگاه به آتش بیندازی و شعله آتش را بر آن افزون کنی، بر مرغوبیت آن افزوده می­شود. فرقه­ای دیگر بر باطل­اند و بهره­ای از حق ندارند و بر من و اهل بیتم بغض می­ورزند و مانند آهن هستند که هرگاه آن را به آتش بیفکنی و شعله آتش را بر آن افزون کنی، چیزی جز پلیدی به آن افزوده نمی­شود. فرقه­ای دیگر در نوسان­اند و برآیین سامری­اند، «لا مِساسَ» {به من نزدیک نشوید} نمی­گویند؛ ولی می­گویند «لا قتالَ» {جنگ نکنید}، پیشوای این فرقه عبدالله بن قیس اشعری است.(1)

توضیح

"دَهدهتُ الحجرَ" یعنی سنگ را غلتاندم. شاید این تعبیر کنایه از تشویش در دین و تزلزل آنان با شبهه­های گمراهان است.

روایت13.

تفسیر علی بن إبراهیم: زراره از امام باقر- علیه السلام – نقل کرده که ایشان درباره آیه «لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَق»{قطعاً از حالی به حالی برخواهید نشست.}(2) فرمودند: ای زراره! آیا این امت بعد از پیامبرشان در مورد فلانی و فلانی و فلانی از حالی بر ننشستند؟(3)

روایت14.

معانی الأخبار: عبدالأعلی بن أعین نقل کرده، به امام صادق - علیه السلام - عرض کردم: فدایتان شوم! مردم حدیثی از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - روایت می­کنند که ایشان فرموده­اند: هر ­چه در مورد بنی­اسرائیل می­دانید بر زبان آورید که اشکالی ندارد؟ امام فرمودند: آری. عرض کردم: یعنی اگر چیزهایی که در مورد بنی اسرائیل شنیده­ایم را به زبان بیاوریم، اشکالی بر ما نیست؟ فرمودند: آیا این سخن را نشنیده­ای که می­گویند: برای دروغگو بودن آدمی کافیست هر آن­چه را که شنیده نقل کند؟

ص: 9

فَقُلْتُ وَ کَیْفَ هَذَا قَالَ مَا کَانَ فِی الْکِتَابِ أَنَّهُ کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ یحدث (فَحَدِّثْ) أَنَّهُ کَائِنٌ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَا حَرَجَ (1).

عرض کردم: پس معنای این حدیث چیست؟ فرمودند: یعنی هر چه که در قرآن در مورد بنی­اسرائیل آمده است گفته ­می­شود، در این امت نیز بی­اشکال مانند آن اتفاق می­افتد.(1)

روایت15.

إکمال الدین: غیاث بن إبراهیم از امام صادق و ایشان از پدرانشان - علیهم السلام - نقل می­کرده­اند که رسول خدا – صلی الله علیه و آله - فرمودند: هر آن­چه بر سر امّت های پیشین رفته است، مانند آن قدم به قدم و مو به مو بر سر این امّت نیز خواهد آمد.(2)

روایت16.

کشف الیقین: نیز از کتاب احمد بن مردویه همین حدیث را از سلمان – رضی الله عنه - نقل کرده است.

همچنین در کتاب أخطب خوارزم از أصبغ بن نباته از سلمان نقل شده که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: امت من، پس از من به سه فرقه تقسیم می­شوند؛ یک فرقه اهل حق­اند و باطل در آن­ها راه نمی­یابد، مثَل آن­ها مانند طلای نابی است که هر چه آن را با آتش بگدازانی، مرغوبیت و خلوصش بیشتر می­شود. پیشوایشان این شخص – از بین این سه - است که او همان است که خداوند در قرآن به پیروی او امر کرده است: «اماماً و رحمة». فرقه دیگر اهل باطل بوده و حق در آن­ها راهی ندارد، مثَل آن­ها مانند آهن فاسدی است که هر چه آن را در آتش گداخته کنید، فساد و تعفن آن بیشترمی­شود. پیشوایشان، این شخص - از بین این سه - می­باشد. و فرقه­ای اهل ضلالت­اند، و متحیرند و نه متمایل به فرقه اول بوده و نه متمایل به فرقه دوم­، و پیشوایشان این شخص - از بین این سه - است. سلمان می­گوید: از ایشان راجع به اهل حق و پیشوایشان پرسیدم؛ ایشان فرمودند: پیشوایشان علی بن ابی­طالب، امام متقین است و از معرفی نام آن دو نفر دیگر خودداری نمودند؛ اصرار کردم که نام آن دو را هم بگویند، ولی نام نبردند.(3)

روایت17.

مجالس المفید:

ص: 10

الضَّرِیرِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ أَرْقَمَ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی عَقِیلٍ قَالَ:: کُنَّا عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ لَتَفَرَّقَنَّ هَذِهِ الْأُمَّةُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنَّ الْفِرَقَ کُلَّهَا ضَالَّةٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَنِی وَ کَانَ مِنْ شِیعَتِی (1).

ابوعقیل نقل کرده، روزی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام بودیم، ایشان فرمودند: یقیناً این امت هفتاد و سه فرقه خواهند شد، و سوگند به آن که جانم در دست اوست، همه این فرقه­ها در گمراهی­اند، مگر فرقه­ای که از من پیروی کنند و از شیعیان­ من باشد.(1)

روایت18.

امالی الطوسی: ابراهیم نقل کرده، وقتی پیامبر - صلی الله علیه و آله – وفات کردند، أشعث بن قیس و عده­ای دیگر مرتد شدند و گفتند که ما نماز می­خوانیم ولی دیگر زکات نمی­دهیم. ابوبکر زیر بار این سخن آن­ها نرفت و گفت که من گره­ای را که پیامبر بسته ­است باز نمی­کنم و چیزی کمتر از آن­چه که پیامبر از شما می­گرفت، کم نمی­کنم و با شما مبارزه می­کنم، و اگر ذره­ای از زکاتی را که پیامبر خدا از شما می­گرفت به من ندهید، با شما خواهم جنگید. سپس این آیه را خواند: «وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ» {و محمد، جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند، نیست.}(2)

تا پایان آیه. أشعث بن قیس و تعدادی از افراد قبیله­اش در قلعه­ای پناه گرفتند و أشعث گفت: برای هفتاد نفر از ما امان قرار دهید. ابوبکر قبول کرد و آن­ها از قلعه پایین آمدند، اشعث هفتاد نفر شمرد، ولی خودش را در میان آن­ها نشمرد. ابوبکر به او گفت: تو در امان نیستی و ما تو را می­کشیم. أشعث گفت: می­خواهی پیشنهادی بهتری به تو کنم؟ از من در برابر دشمنانت کمک بگیر و در مقابل خواهرت را به عقد من در آور. ابوبکر نیز چنین کرد.(3)

می­گویم: سید بن طاووس - رحمه الله – می­گوید: عباس بن عبدالرحیم مروزی در تاریخ خود نقل کرده است: پس از وفات پیامبر – صلی الله علیه و آله و سلم - دین اسلام تنها در مدینه، مکه و طایف باقی ماند و سایر مردم مرتد شدند. سپس می­گوید: قبیله بنی­تمیم(4)

و رباب مرتد شدند

ص: 11

و اجتمعوا علی مالک بن نویرة الیربوعی و ارتدت ربیعة کلها و کانت لهم ثلاثة عساکر عسکر بالیمامة مع مسیلمة الکذاب و عسکر مع معرور الشیبانی و فیه بنو شیبان و عامة بکر بن وائل و عسکر مع الحطیم العبدی و ارتد أهل الیمن ارتد الأشعث بن قیس فی کندة و ارتد أهل مأرب مع الأسود العنسی و ارتدت بنو عامر إلا علقمة بن علاثة.

و به گرد مالک بن نویره یربوعی جمع شدند. قبیله ربیعه نیز که دارای سه لشکر بودند به کلی مرتد شدند؛ لشکری در یمامه با مسیلمه کذّاب، لشکری با معرور شیبانی که متشکل از بنی­شیبان و همه خاندان بکر ­بن وائل بود، و لشکری با حطیم عبدی. علاوه بر این، اهل یمن نیز مرتد شدند و أشعث بن قیس هم در کنده مرتد شد. اهل مأرب نیز با أسود عنسی مرتد شدند، و بنی­عامر هم به جز علقمه بن علاثه، همگی مرتد شدند.

روایت19.

ابن بطریق - رحمه الله تعالی - از تفسیر ثعلبی در ذیل این سخن خداوند متعال که: «إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً» {کسانی که دین خود را پراکنده ساختند و فرقه فرقه شدند}(1)

به سند خود از ذاذان أباعمر نقل کرده که: امام علی - علیه السلام - به من فرمودند: ای اباعمر! آیا می­دانی که قوم یهود به چند فرقه تقسیم شدند؟ گفتم: خدا و رسولش بهتر می­دانند. ایشان فرمودند: آن­ها به هفتاد و یک فرقه تقسیم شدند که جز یک فرقه که نجات می­یابند، همگی آنها در جهنم هستند. می­دانی که نصاری به چند فرقه تقسیم شدند؟ گفتم: خدا و رسولش بهتر می­دانند. ایشان فرمودند: آن­ها به هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند که جز یک فرقه که نجات می­یابند، همگی آن­ها در جهنم هستند. می­دانی این امت به چند فرقه تقسیم می­شوند؟ گفتم: خدا بهتر می­داند. فرمودند: این امت به هفتاد و سه فرقه تقسیم می­شوند و جز یک فرقه که نجات می­یابند و تو نیز ای اباعمر از آن­ها خواهی بود، همگی در جهنم هستند.(2)

ص: 12

روایت20.

الفضائل، الروضة: سُلیم بن قیس نقل کرده، در مسجد کوفه در محضر علی بن أبی­طالب - علیه السلام - بودم و در حالی که مردم به دور ایشان جمع بودند، رئیس یهودیان و رئیس نصرانیان وارد شدند و سلام کردند و نشستند. مردم گفتند: ای مولای ما! شما را به خدا از آن­ها سؤال کنید تا ببینیم آن­ها چه می­کنند. امام - علیه السلام - به رئیس یهودیان فرمودند: ای برادر یهودی! گفت: بفرمایید. فرمودند: امتِ پیامبرِ شما به چند دسته تقسیم شدند؟ او گفت: جواب این سوال در کتابی نزد من محفوظ است. امام - علیه السلام - فرمودند: خدا بکشد آن­هایی را که تو زعیمشان باشی؛ از او در مورد دینشان بپرسند و او بگوید جوابش در کتابی نزد من محفوظ است. سپس روی به رئیس نصرانیان کرده و به او فرمودند: امتِ پیامبر شما به چند دسته تقسیم شدند؟ گفت: به فلان تعداد دسته. امام - علیه السلام - فرمودند: اگر مانند همراهت جواب می­دادی، بهتر از این بود که سخن بگویی و خطا کنی و ندانی.

سپس امام - علیه السلام - رو به مردم کرده و فرمودند: ای مردم من داناتر از اهل تورات به توراتشان و داناتر از اهل انجیل به انجیلشان و داناتر از اهل قرآن به قرآنشان هستم؛ من می­دانم که امت­ها به چند فرقه تقسیم شدند. برادر و محبوب و نور چشمم، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مرا آگاه نمود و گفت: یهودیان به هفتاد و یک فرقه تقسیم شدند که هفتاد تای آن­ها در آتش­اند و تنها یک فرقه­اشان که از وصی پیامبرشان پیروی کردند در بهشت­اند، و نصرانیان به هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند که هفتاد و یک فرقه از آن­ها در آتش­اند و تنها یک فرقه­اشان که از وصی پیامبرشان پیروی کردند در بهشت­اند، و امت من نیز به هفتاد و سه فرقه تقسیم خواهند شد که هفتاد و دو فرقه آن­ها در آتش­اند و یک فرقه در بهشت هستند و آن­ها همان­هایی هستند که از وصی من پیروی کنند و دستشان را بر شانه من زدند.

سپس فرمودند: هفتاد و دو فرقه، عهد معبود در مورد تو را نقض می­کنند و فقط یک فرقه در بهشت خواهند بود؛ همان­هایی که محبت تو را در پیش گرفته­اند که همان شیعیان تو باشند.(1)

روایت21.

کافی: ابوخالد کابلی نقل کرده که امام باقر - علیه السلام - فرمودند: «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلًا فِیهِ شُرَکاءُ مُتَشاکِسُونَ وَ رَجُلًا سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا»

ص: 13

الَّذِی فِیهِ شُرَکَاءُ مُتَشَاکِسُونَ فُلَانٌ الْأَوَّلُ یُجْمِعُ الْمُتَفَرِّقُونَ وِلَایَتَهُ وَ هُمْ فِی ذَلِکَ یَلْعَنُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ یَبْرَأُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ فَأَمَّا رَجُلٌ سَلَمٌ لِرَجُلٍ فَإِنَّهُ الْأَوَّلُ حَقّاً وَ شِیعَتُهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْیَهُودَ تَفَرَّقُوا مِنْ بَعْدِ مُوسَی عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً مِنْهَا فِرْقَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ تَفَرَّقَتِ النَّصَارَی بَعْدَ عِیسَی عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً فِرْقَةٌ مِنْهَا فِی الْجَنَّةِ وَ إِحْدَی وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ وَ تَفَرَّقَتْ هَذِهِ الْأُمَّةُ بَعْدَ نَبِیِّهَا صلی الله علیه و آله عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ فِرْقَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ مِنَ الثَّلَاثِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً ثَلَاثَ عَشْرَةَ فِرْقَةً تَنْتَحِلُ وَلَایَتَنَا وَ مَوَدَّتَنَا اثْنَتَا عَشْرَةَ فِرْقَةً مِنْهَا فِی النَّارِ وَ فِرْقَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ سِتُّونَ فِرْقَةً مِنْ سَائِرِ النَّاسِ فِی النَّارِ (1).

{مَثَلی زده است: مردی است که چند خواجه ناسازگار در [مالکیّت] او شرکت دارند [و هر یک او را به کاری می گمارند] و مردی است که تنها فرمان­بر یک مرد است. آیا این دو در مَثَل یکسانند؟}(1)، فرمودند: منظور از کسی که چند خواجه ناسازگار در [مالکیّت] او شراکت دارند، فلان اول است که از هم­گسیختگان تحت ولایت اویند و برخی از آنان برخی دیگر را لعنت می­کنند و بعضی از بعضی دیگر تبری می­جویند. و اما مراد از مردی که تنها فرمان­بر یک مرد است، همانا کسی است که به حق اول است و همچنین شیعیان او.

سپس فرمودند: قوم یهود بعد از موسی هفتاد و­ یک فرقه شدند که یک فرقه از آن­ها در بهشت و هفتاد فرقه دیگر در آتش­اند. و نصرانیان بعد از عیسی - علیه السلام - هفتاد و دو فرقه شدند که که یک فرقه از آن­ها در بهشت و هفتاد و یک فرقه دیگر در آتش­اند. و این امت نیز بعد از پیامبرشان - صلی الله علیه و آله - هفتاد و سه فرقه شدند که هفتاد و دو فرقه آن­ها در آتش و یک فرقه در بهشت­ خواهند بود. از میان این هفتاد و سه فرقه، سیزده فرقه مدعی ولایت و دوستی ما هستند که دوازده تای آن­ها در آتش و تنها یکی از آنان در بهشت خو­اهند بود. و در میان دیگران همگی شصت فرقه دیگر در آتش خو­اهند بود.(2)

روایت22.

می­گویم: در کتاب سلیم بن قیس روایتی را از سلمان یافتم که امیر المؤمنین - علیه السلام - فرمودند: از پیامبر - صلی الله علیه و آله - شنیدم که فرمود: امت من مو به مو و وجب به وجب و ذراع به ذراع، قدم به قدم، همان راهی را خواهند رفت که قوم بنی­اسرائیل در آن رفتند؛ حتی اگر آن­ها به سوراخی وارد شده باشند، امت من نیز وارد خواهند شد. تورات و قرآن را یک دست، بر ورقی یکسان و با یک قلم به نگارش در آورده است و مثَل­ها و سنت­ها به یک شیوه جاریست.(3)

سپس أبان می­گوید: و سلیم نقل کرده، از علی بن أبی­طالب علیه السلام شنیدم که فرمودند: امت اسلام به هفتاد و سه دسته تقسیم خواهند شد که هفتاد و دو دسته در آتش و یک دسته در بهشت­اند. از میان آن­ها سیزده فرقه مدعی محبت ما اهل بیت می­شوند که فقط یک فرقه در بهشت خواهند بود و دوازده تای دیگر در آتش­اند. و آن یک گروه که نجات­یافته و هدایت­شده و مؤمن و مسلمان و موفق و رشیدیافته­اند، آنانی هستند که به من اقتدا می­کنند و تسلیم امر من و مطیع فرمان من­اند و از دشمنم تبری می­جویند و نسبت به من محبت و نسبت به دشمن من بغض می­ورزند، همان­ها که حق من و امامتم را شناخته­اند و برطبق کتاب خدا و سنت پیامبرش اطاعت از من را واجب می­شمرند و لحظه­ای مردد نشده­اند و شک نورزیده­اند؛ زیرا خداوند دل آن­ها را از معرفت حق ما نورانی ساخته، و فضل ما را به آنان شناسانده و الهام کرده، و پیشانی آنان را گرفته و در زمره شیعه ما داخل کرده است،

ص: 14

قُلُوبُهَا وَ اسْتَیْقَنَتْ یَقِیناً لَا یُخَالِطُهُ شَکٌّ أَنِّی أَنَا وَ أَوْصِیَائِی بَعْدِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ هُدَاةٌ مُهْتَدُونَ الَّذِینَ قَرَنَهُمُ اللَّهُ بِنَفْسِهِ وَ نَبِیِّهِ فِی آیٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ کَثِیرَةٍ وَ طَهَّرَنَا وَ عَصَمَنَا وَ جَعَلَنَا شُهَدَاءَ عَلَی خَلْقِهِ وَ حُجَّتَهُ فِی أَرْضِهِ وَ خُزَّانَهُ عَلَی عِلْمِهِ وَ مَعَادِنَ حُکْمِهِ وَ تَرَاجِمَةَ وَحْیِهِ وَ جَعَلَنَا مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنَ مَعَنَا لَا نُفَارِقُهُ وَ لَا یُفَارِقُنَا حَتَّی نَرِدَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَوْضَهُ کَمَا قَالَ: وَ تِلْکَ الْفِرْقَةُ الْوَاحِدَةُ مِنَ الثَّلَاثِ وَ السَّبْعِینَ فِرْقَةً هِیَ النَّاجِیَةُ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ جَمِیعِ الْفِتَنِ وَ الضَّلَالاتِ وَ الشُّبُهَاتِ هُمْ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ حَقّاً هُمْ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ ... بِغَیْرِ حِسابٍ وَ جَمِیعُ تِلْکَ الْفِرَقِ الِاثْنَتَیْنِ وَ السَّبْعِینَ فِرْقَةً هُمُ الْمُتَدَیِّنُونَ بِغَیْرِ الْحَقِّ النَّاصِرُونَ دِینَ الشَّیْطَانِ الْآخِذُونَ عَنْ إِبْلِیسَ وَ أَوْلِیَائِهِ هُمْ أَعْدَاءُ اللَّهِ وَ أَعْدَاءُ رَسُولِهِ وَ أَعْدَاءُ الْمُؤْمِنِینَ یَدْخُلُونَ النَّارَ بِغَیْرِ حِسَابٍ بَرَءُوا مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ وَ أَشْرَکُوا بِاللَّهِ وَ کَفَرُوا بِهِ وَ عَبَدُوا غَیْرَ اللَّهِ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً یَقُولُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ اللَّهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ یَحْلِفُونَ لِلَّهِ کَما یَحْلِفُونَ لَکُمْ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلی شَیْ ءٍ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْکاذِبُونَ قَالَ قِیلَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ رَأَیْتَ مَنْ قَدْ وَقَفَ فَلَمْ یَأْتَمَّ بِکُمْ وَ لَمْ یُضَادَّکُمْ وَ لَمْ یَنْصِبْ لَکُمْ وَ لَمْ یَتَوَلَّکُمْ وَ لَمْ یَتَبَرَّأْ مِنْ عَدُوِّکُمْ وَ قَالَ لَا أَدْرِی وَ هُوَ صَادِقٌ قَالَ لَیْسَ أُولَئِکَ مِنَ الثَّلَاثِ وَ السَّبْعِینَ فِرْقَةً إِنَّمَا عَنَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالثَّلَاثِ وَ السَّبْعِینَ فِرْقَةً الْبَاغِینَ النَّصَّابِینَ الَّذِینَ قَدْ شَهَرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ دَعَوْا إِلَی دِینِهِمْ فَفِرْقَةٌ وَاحِدَةٌ مِنْهَا تَدِینُ بِدِینِ الرَّحْمَنِ وَ اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ تَدِینُ بِدِینِ الشَّیْطَانِ وَ تَتَوَلَّی عَلَی قَبُولِهَا وَ تَتَبَرَّأُ مِمَّنْ خَالَفَهَا فَأَمَّا مَنْ وَحَّدَ اللَّهَ وَ آمَنَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَعْرِفْ وَلَایَتَنَا وَ لَا ضَلَالَةَ عَدُوِّنَا وَ لَمْ یَنْصِبْ شَیْئاً وَ لَمْ یُحِلَّ وَ لَمْ یُحَرِّمْ وَ أَخَذَ بِجَمِیعِ مَا لَیْسَ بَیْنَ الْمُخْتَلِفِینَ مِنَ الْأُمَّةِ خِلَافٌ فِی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ بِهِ أَوْ نَهَی عَنْهُ وَ کَفَّ عَمَّا بَیْنَ الْمُخْتَلِفِینَ مِنَ الْأُمَّةِ خِلَافٌ فِی أَنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِهِ أَوْ نَهَی عَنْهُ فَلَمْ یَنْصِبْ شَیْئاً وَ لَمْ یُحَلِّلْ وَ لَمْ یُحَرِّمْ وَ لَا یَعْلَمُ وَ رَدَّ عِلْمَ مَا أَشْکَلَ عَلَیْهِ إِلَی اللَّهِ فَهَذَا نَاجٍ وَ هَذِهِ الطَّبَقَةُ بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ بَیْنَ الْمُشْرِکِینَ هُمْ أَعْظَمُ النَّاسِ وَ جُلُّهُمْ وَ هُمْ أَصْحَابُ الْحِسَابِ وَ الْمَوَازِینِ

ص: 15

طوری که دل­هایشان اطمینان یافته و به یقنی بی­شائبه از شک رسیده­اند که من و جانشینان بعد از من تا روز قیامت، هدایت­گر و هدایت یافته خواهیم بود؛ ما کسانی هستیم که خداوند در آیات زیادی از قرآن ما را قرین خود و پیامبرش قرار داده و پاک گردانده و معصوم نموده و گواهان بر خلق خود و حجتش در زمین و خزانه­داران علمش و معادن حکمتش و مفسران وحیش قرار داده است. ما را با قرآن و قرآن را با ما قرار داده است و نه ما هرگز از آن جدا می­شویم و نه آن از ما جدا می­شود، تا زمانی که در حوض، به محضر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - وارد شویم. همان­طور که ایشان فرمودند: تنها آن یک فرقه از میان هفتاد و سه فرقه از آتش و همه فتنه­ها و گمراهی­ها و شبهات نجات خواهد یافت، آنانند که حقیقتاً اهل بهشت هستند و بدون محاسبه­ وارد آن می­شوند، و همه هفتاد و دو فرقه دیگر به چیزی جز حق گرویده­اند و یاوران دین شیطان و پیروان ابلیس و دوست­داران اویند و دشمنان خدا و رسولش و دشمنان مؤمنین هستند و بدون محاسبه­ وارد آتش می­شوند. اینان از خدا و رسولش برائت جسته و به خداوند شرک ورزیده­اند و کافر شده­اند و بدون این­که خود بدانند غیر خدا را عبادت کرده­اند و گمان می­کنند که کار نیک انجام می­دهند. در روز قیامت می­گویند: «وَ اللّهِ رَبِّنَا مَا کُنَّا مُشْرِکِینَ» {به خدا پروردگارمان سوگند که ما مشرک نبودیم}(1) و به خدا سوگند می­خورند «کَما یَحْلِفُونَ لَکُمْ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلی شَیْ ءٍ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْکاذِبُون» {همان گونه که برای شما سوگند یاد می کردند برای او [نیز] سوگند یاد می کنند و چنان پندارند که حقّ به جانب آنهاست. آگاه باش که آنان همان دروغگویانند.}(2)

گفتند: ای امیرالمؤمنین! از نظر شما حال کسی که توقف کرده و به شما اقتدا نکرده، و با شما مخالفت هم نورزیده و ناصب نبوده و تحت ولایت شما نبوده و از دشمنانتان برائت نجسته و بگوید نمی­دانم و راست هم بگوید، چگونه است؟ فرمودند: آنان جزء آن هفتاد و سه فرقه نیستند. منظور رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از هفتاد و سه فرقه، ستمگران و دشمنانی هستند که خود را مشهور ساخته­اند و [مردم] را به دین خود فرا می­خوانند، که یک فرقه از آن­ها بر دین خداوند رحمان­اند و هفتاد و دو فرقه دیگر بر دین شیطان، و به پذیرش آن متعهد می­شوند و از کسانی که با آن­ ها مخالفت ورزند، بیزاری می­جویند. و اما کسی که خداوند را یگانه بداند و به رسولش - صلی الله علیه و آله - ایمان آورد و ولایت ما را نشناخته باشد و از گمراهی دشمنان ما آگاه نباشد و چیز دیگری را نپرستد و از پیش خود چیزی را حلال و حرام نکند و هر چیزی را که اهل حل و عقد این امت در آن اختلاف دارند که آیا خداوند به آن امر کرده است یا نه، انجام دهد [و از هر چیزی که اهل حل و عقد این امت در آن اختلاف دارند که آیا خداوند از آن نهی کرده است یا نه، خودداری کند] و غیر خدا را نپرستد و و اگر نمی­داند چیزی را حلال و حرام نکند و علم آن­چه را که برایش مشکل است به خدا واگذار نماید، از اهل نجات است و چنین طبقه­ای در میان مؤمنان و مشرکان، بیشترین افراد را تشکیل می­دهند و اینان همان اهل حساب و موازین

ص: 15

وَ الْأَعْرَافِ وَ الْجَهَنَّمِیُّونَ الَّذِینَ یَشْفَعُ لَهُمُ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْمَلَائِکَةُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ یُخْرَجُونَ مِنَ النَّارِ فَیُسَمَّوْنَ الْجَهَنَّمِیِّینَ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَیُنْجَوْنَ وَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ ... بِغَیْرِ حِسابٍ وَ إِنَّمَا الْحِسَابُ عَلَی أَهْلِ هَذِهِ الصِّفَاتِ بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ الْمُقْتَرِفَةِ وَ الَّذِینَ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ الَّذِینَ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا لَا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةَ الْکُفْرِ وَ الشِّرْکِ وَ لَا یُحْسِنُونَ أَنْ یَنْصِبُوا وَ لَا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا إِلَی أَنْ یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ عَارِفِینَ فَهُمْ أَصْحابُ الْأَعْرافِ وَ هَؤُلَاءِ کُلُّهُمْ لِلَّهِ فِیهِمُ الْمَشِیَّةُ إِنْ أَدْخَلَ أَحَدَهُمُ النَّارَ فَبِذَنْبِهِ وَ إِنْ تَجَاوَزَ عَنْهُ فَبِرَحْمَتِهِ قُلْتُ أَ یَدْخُلُ النَّارَ الْمُؤْمِنُ الْعَارِفُ الدَّاعِی قَالَ لَا قُلْتُ أَ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَنْ لَا یَعْرِفُ إِمَامَهُ قَالَ لَا إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ قُلْتُ أَ یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا کَافِرٌ أَوْ مُشْرِکٌ قَالَ لَا یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا کَافِرٌ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ قُلْتُ فَمَنْ لَقِیَ اللَّهَ مُؤْمِناً عَارِفاً بِإِمَامِهِ مُطِیعاً لَهُ أَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ هُوَ قَالَ نَعَمْ إِذَا لَقِیَ اللَّهَ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ قُلْتُ فَمَنْ لَقِیَ اللَّهَ مِنْهُمْ عَلَی الْکَبَائِرِ قَالَ هُوَ فِی مَشِیَّتِهِ إِنْ عَذَّبَهُ فَبِذَنْبِهِ وَ إِنْ تَجَاوَزَ عَنْهُ فَبِرَحْمَتِهِ قُلْتُ فَیُدْخِلُهُ النَّارَ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ قَالَ نَعَمْ بِذَنْبِهِ لِأَنَّهُ لَیْسَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ عَنَی أَنَّهُ لَهُمْ وَلِیٌّ وَ أَنَّهُ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ یَتَّقُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ وَ الَّذِینَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ (1).

وَ عَنْ أَبَانٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا ذَرٍّ وَ سَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادَ یَقُولُونَ إِنَّا لَقُعُودٌ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مَعَنَا غَیْرُنَا إِذَا رَهْطٌ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ کُلُّهُمْ بَدْرِیُّونَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَفْتَرِقُ أُمَّتِی بَعْدِی ثَلَاثَ فِرَقٍ فِرْقَةٌ عَلَی الْحَقِّ مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الذَّهَبِ کُلَّمَا سَبَکْتَهُ عَلَی النَّارِ ازْدَادَ طِیباً وَ جَوْدَةً إِمَامُهُمْ هَذَا أَحَدُ الثَّلَاثَةِ وَ فِرْقَةٌ أَهْلُ بَاطِلٍ مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الْحَدِیدِ کُلَّمَا أَدْخَلْتَهُ النَّارَ ازْدَادَ خَبَثاً وَ نَتْناً إِمَامُهُمْ هَذَا أَحَدُ

ص: 16

و أعراف و جهنمیانی هستند که پیامبران و ملائکه و مومنان برای آن­ها شفاعت می­کنند و از آتش خارج می­شوند و از جهنمی­ها اوج می­گیرند. اما مؤمنان، نجات می­یابند و بدون محاسبه وارد بهشت می­شوند. حساب و کتاب تنها در مورد کسانی است که چنین اوصافی دارند، حال چه در میان مؤمنان باشند چه در میان مشرکان، یا از مؤلفة قلوبهم، یا از مال­اندوزان، و یا از کسانی که عملی صالح را با عملی بد درآمیخته اند، و یا از مستضعفانی که چاره ­ای نداشته­اند و راهی برای هدایت نیافته­اند و ناگزیر از کفر و شرک بوده­اند و نمی­توانسته­اند عبادت کنند و به راهی هدایت نشده­اند که مؤمن و اهل معرفت شوند. اینان هستند که اصحاب أعراف هستند و همه آن­ها مشمول خواست خداوند هستند و اگر خداوند یکی از آن­ها را وارد آتش کند، به جهت گناه اوست و اگر از او درگذرد، به جهت رحمتش می­باشد.

گفتم: آیا انسان مؤمن و عارف و دعوت­گر [به راه حق] نیز وارد آتش می­شود؟ فرمودند: نه. گفتم: آیا کسی که امام خود را نمی­شناسد، وارد بهشت می­شود؟ فرمودند: نه، مگر این­که خدا بخواهد. گفتم: آیا غیر از کافران و مشرکان، کسی وارد آتش می­شود؟ فرمودند: تنها کافران وارد آتش می­شوند، مگر کسی که خدا بخواهد کس دیگری غیر از آن­ها هم وارد شود. گفتم: پس آیا اگر کسی در حالی که مؤمن است و عارف به امام خویش و مطیع اوست خدا را ملاقات ­کند، از اهل بهشت خواهد بود؟ فرمودند: آری اگر آن فرد در آن زمان که خدا را ملاقات می­کند مؤمن باشد، خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ»{کسانی که به خدا ایمان آورده و عمل صالح انجام دادند.}(1)، «الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ»{همانان که ایمان آورده و پرهیزگاری ورزیده اند.}(2)، «الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ»{کسانی که ایمان آورده و ایمان خود را به شرک نیالوده اند.}(3). گفتم: اگر یکی از مؤمنان در حالی که گناهان کبیره­ای دارد خدا را ملاقات کند، چه حالی خواهد داشت؟ فرمودند: به خواست خداوند بستگی دارد؛ اگر عذابس کند، به جهت گناهانش است و اگر از او درگذرد، به جهت رحمتش است. گفتم: یعنی ممکن است با این که مؤمن است، او را داخل آتش کند؟ فرمودند: آری، به جهت گناهانش؛ زیرا او در زمره مؤمنانی نیست که خداوند ولی آن­هاست و هیچ ترس و اندوهی بر آن­ها نخواهد بود، آن­ها مؤمنانی هستند که تقوا پیشه می­کنند و عمل صالح انجام می­دهند و ایمان خویش را به ظلم آلوده نمی­سازند.(4)

ابان از سلیم نقل کرده، از ابوذر و سلمان و مقداد شنیدم که می­گفتند: ما نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نشسته بودیم و کسی غیر از ما آن­جا نبود. یک­باره گروهی از مهاجران، که همه از شرکت­کنندگان در جنگ بدر بودند آمدند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: امت من پس از من، به سه گروه تقسیم می­شوند؛ یک گروه از آنان بر حق­اند و مثَل آن­ها چون طلا است که هرگاه آن را در آتش ذوب کنی، بر نیکویی و مرغوبیت آن افزوده می­شود، پیشوای این گروه یکی از سه نفر است. گروه دیگر اهل باطل­اند و مانند آهنی هستند که هرگاه آن را در آتش قرار دهی، تباهی و فساد آن بیشتر می­شود، پیشوایشان یکی از سه نفر است. و گروه دیگری در نوسان­ و گمراهی­اند؛ نه با این گروه هستنند و نه با آن گروه، پیشوایشان یکی

ص: 16

الثَّلَاثَةِ وَ فِرْقَةٌ مُذَبْذَبِینَ ضُلَّالًا لا إِلی هؤُلاءِ وَ لا إِلی هؤُلاءِ إِمَامُهُمْ هَذَا أَحَدُ الثَّلَاثَةِ فَسَأَلْتُهُمْ عَنِ الثَّلَاثَةِ فَقَالُوا إِمَامُ الْحَقِّ وَ الْهُدَی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ سَعْدٌ (1) إِمَامُ الْمُذَبْذَبِینَ وَ حَرَصْتُ أَنْ یُسَمُّوا لِیَ الثَّالِثَ فَأَبَوْا عَلَیَّ وَ عَرَّضُوا لِی حَتَّی عَرَفْتُ مَنْ یَعْنُونَ (2).

از سه نفر است. از ایشان در باره آن سه نفر پرسیدم؛ فرمودند: پیشوای حق و هدایت علی بن ابی­طالب است، و سعد(1) پیشوای گروه در نوسان است. اصرار نمودم نام سومی را هم بگویند، ولی خودداری نمودند و به گونه­ای کنایه­وار گفتند که فهمیدم مقصودشان کیست.(2)

روایت23.

الأمالی الطوسی: أبوسعید خدری از پدرش نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بر بالای منبر فرمودند: عده­ای را چه می­شود که می­گویند خویشاوندان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نمی­توانند در روز قیامت شفاعت کنند!؟(3) بلی، به خدا سوگند که رشته خویشاوندان من در دنیا و آخرت به هم پیوسته است، و ای مردم! بدانید که در روز قیامت من پیش­قدم شما بر حوض خواهم بود. زمانی که شما بیایید، مردی بگوید: ای رسول خدا! من فلانی پسر فلانی هستم، و من به او می­گویم این­که که هستی را شناختم، اما شما بعد از من طرف چپ را در پیش گرفتید و به سوی پیشینیان خود عقب­گرد کردید.(4)

توضیح

جزری می­نویسد: منظور از «أنا فَرَطُکم علی الحوض» یعنی من زودتر از شما بر آن وارد می­شوم. گفته می­شود: "فرَط یفرُط، فهو فارط" و فرط یعنی جلوتر و زودتر از سایرین برود تا وضعیت آب را بررسی کند و دلو و ریسمان را آماده کند.

روایت24.

الأمالی: أبوسعید خدری از پدرش نقل کرده، پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند:آیا فکر می­کنید که خویشاوندان پیامبر خدا در روز

ص: 17

الْقِیَامَةِ بَلَی وَ اللَّهِ إِنَّ رَحِمِی لَمَوْصُولَةٌ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ ثُمَّ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنَا فَرَطُکُمْ عَلَی الْحَوْضِ فَإِذَا جِئْتُ قَامَ رِجَالٌ یَقُولُونَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ وَ قَالَ آخَرُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ وَ قَالَ آخَرُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ فَأَقُولُ أَمَّا النَّسَبَ فَقَدْ عَرَفْتُ وَ لَکِنَّکُمْ أَحْدَثْتُمْ بَعْدِی وَ ارْتَدَدْتُمُ الْقَهْقَرَی (1).

قیامت قومشان را شفاعت نمی­کنند!؟ بلی، به خدا سوگند که رشته خویشاوندان من در دنیا و آخرت به هم پیوسته است. سپس فرمودند: ای مردم! من زودتر از شما بر حوض وارد می­شوم، وقتی وارد بر حوض شوم، مردانی بر می­خیزند و می­گویند: ای پیامبر خدا! من فلانی پسر فلانی هستم، و دیگری می­گوید: ای پیامبر خدا! من فلانی پسر فلانی هستم، و دیگری می­گوید: ای پیامبر خدا! من فلانی پسر فلانی هستم. و من می­گویم: این­که که هستید را شناختم، اما شما بعد از من بدعت نهادید و به گذشته خود بازگشتید.(1)

روایت25.

الأمالی: خیر بن نوف أبی­الوداک نقل کرده، به ابوسعید خدری گفتم: به خدا سوگند هر سالی بر ما می­گذرد، بدتر از سال قبلش می­شود و هر فرمان­روایی که بر ما مسلط می­شود بدتر از فرمان­روای قبلی است. ابوسعید گفت: مانند همین­که را که می­گویی را از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نیز شنیدم، و این را هم از از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می­فرمودند: همواره وضع­تان بدین گونه پیش خواهد رفت، تا جایی ­که آن­هایی که در فتنه و ستم متولد می­شوند، تعداد فتنه­ها را ندانند و تا جایی ­که زمین چنان پر از ستم شود که کسی قادر به گفتن کلمه «الله» نباشد. آن­گاه است که خداوند عزّ و جلّ مردی از من و خاندان من بر می­انگیزد، و او چنان زمین را با عدل پر می­کند که کسی که پیش از او با ستم پر کرده بود و زمین پاره­های جگر خود را برای او بیرون می­آورد و چنان ثروت می­پراکند که قابل شمارش نیست، و این در زمانی خواهد بود که اسلام استقرار یافته است.(2)

توضیح

مؤلف النهایة در بخش حوادث قبل از قیامت می­نویسد: پاره­های جگر خود را بالا می­آورد، یعنی گنج های نهفته در دل­ خود را بیرون می­آورد. "أفلاذ" جمع "فلذة" و به معنای قطعه­ای است که به درازا بریده شده ­باشد. "حثو" در لغت به معنای پاشیدن خاک است و کنایه از عطای زیاد است. در النهایة می­نویسد: "حتی ضرب الحق بِجِرانه" یعنی به آرامش و قرار برسد و مستحکم شود، همان­طور که شتر هنگامی که زانو می­زند و استراحت می­کند، گردن خود را بر زمین می­گسترد.

روایت26.

عیون أخبار الرضا: موسی بن نصر رازی از پدرش نقل کرده، از امام رضا - علیه السلام - درباره این فرمایش پیامبر - صلی الله علیه و آله

ص: 18

أَصْحَابِی کَالنُّجُومِ بِأَیِّهِمُ اقْتَدَیْتُمُ اهْتَدَیْتُمْ (1) وَ عَنْ قَوْلِهِ صلی الله علیه و آله دَعُوا لِی أَصْحَابِی فَقَالَ هَذَا صَحِیحٌ یُرِیدُ مَنْ لَمْ یُغَیِّرْ بَعْدَهُ وَ لَمْ یُبَدِّلْ قِیلَ وَ کَیْفَ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ قَدْ غَیَّرُوا وَ بَدَّلُوا قَالَ لِمَا یَرْوُونَهُ مِنْ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ لَیُذَادَنَّ رِجَالٌ مِنْ أَصْحَابِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَنْ حَوْضِی کَمَا تُذَادُ غَرَائِبُ الْإِبِلِ عَنِ الْمَاءِ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی أَصْحَابِی فَیُقَالُ لِی إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ فَیُؤْخَذُ بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ فَأَقُولُ بُعْداً لَهُمْ وَ سُحْقاً أَ فَتَرَی هَذَا لِمَنْ لَمْ یُغَیِّرْ وَ لَمْ یُبَدِّلْ (2).

- که: "اصحاب من همانند ستارگانند؛ به هر کدام از آن­ها اقتدا کنید، رستگار می­شوید" و این فرمایش ایشان - صلی الله علیه و آله - : "اصحابم را بگویید بیایند"، سؤال شد؛ امام فرمودند: این درست است، ولی منظور آن اصحابی است که بعد از ایشان تغییر ندادند و جابه­جا نکردند. گفته شد: از کجا معلوم که آن­ها تغییر دادند و جابه­جا کردند؟ امام فرمود: به جهت روایتی که نقل کرده­اند که ایشان - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند: "همانا مردانی از اصحاب من در روز قیامت از حوض رانده می­شوند، همان طور که شترانِ غریبه از آب رانده می­شوند. در آن زمان من می­گویم: خدایا اینان اصحاب من هستند، اینان اصحاب من هستند. به من خطاب می­شود: تو نمی­دانی پس از تو چه کردند. آن­گاه آن­ها را از جانب چپ می­برند و من می­گویم: از رحمت خدا دور باشند و مرگ بر آنان باد!" به نظر شما آیا این سخن مربوط به کسی که تغییر نداده و جابه­جا نکرده است!؟(1)

توضیح

در النهایة می­گوید: "لَیُذادنّ رِجالٌ عن حوضی"، یعنی رانده می­شوند.

ص: 19

روایت27.

تفسیر العیاشی: عمرو بن أبی­المقدام از پدرش نقل کرده، به حضرت باقر - علیه السلام - عرض کردم: عامه مردم بر این باورند که از آن­جایی مردم در بیعت با ابوبکر اجتماع کردند، این بیعت مورد رضایت خدا بوده و خداوند امت محمد را بعد از او هیچ­گاه مورد آزمایش قرار نداده است. حضرت باقر - علیه السلام - فرمودند: مگر آن­ها قرآن نمی­خوانند!؟ مگر خداوند نمی­فرماید: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ»{و محمد، جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند، نیست. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، از عقیده خود برمی گردید؟}(1)!؟

به ایشان عرض کردم: آن­ها این آیه را طور دیگری تفسیر می­کنند. ایشان فرمودند: آیا خداوند در قرآن از امت­های پیشین خبر نداده که بعد از این­که نشانه­های روشن بر آن­ها فرستاده شده بود، باز هم دچار اختلاف شدند؟ آن­جا که می­فرماید: «وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ» {و به عیسی پسر مریم دلایل آشکار دادیم، و او را به وسیله روح القدس تأیید کردیم.}(2) تا آن­جا که می­فرماید:«فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَر» {پس، بعضی از آنان کسانی بودند که ایمان آوردند، و بعضی از آنان کسانی بودند که کفر ورزیدند.}(3) از این آیه می­توان استدلال نمود که اصحاب محمد - علیه الصلاة و السلام - پس از ایشان دچار اختلاف شدند؛ عده­ای ایمان آورده و عده­ای دیگر کفر ­ورزیدند.(4)

توضیح

آیه فوق به صورت کامل این گونه است: «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ. {برخی از آن پیامبران را بر برخی دیگر برتری بخشیدیم. از آنان کسی بود که خدا با او سخن گفت و درجات بعضی از آنان را بالا برد و به عیسی پسر مریم دلایل آشکار دادیم، و او را به وسیله روح القدس تأیید کردیم و اگر خدا می خواست، کسانی که پس از آنان بودند، بعد از آن [همه] دلایل روشن که برایشان آمد، به کشتار یکدیگر نمی پرداختند، ولی با هم اختلاف کردند پس، بعضی از آنان کسانی بودند که ایمان آوردند، و بعضی از آنان کسانی بودند که کفر ورزیدند و اگر خدا می خواست با یکدیگر جنگ نمی کردند، ولی خداوند آنچه را می خواهد انجام می دهد.} و استدلال به آن به دو وجه ممکن است:

وجه اول: آیه شامل امت پیامبر ما - صلی الله علیه و آله - نیز می­شود.

وجه دوم: به انضمام این حدیث متواتر از پیامبر - صلی الله علیه و آله - که هر اتفاقی بر سر امت­های گذشته آمده، بر سر این امت نیز واقع می­شود. و محتمل است مقصود این باشد که بعید نیست آن اتفاقات، در این امت نیز واقع شود؛ چنان­چه از ظاهر روایت چنین برداشت می­شود .

روایت28.

تفسیر العیاشی: عبدالصمد بن بشیر نقل کرده، امام صادق - علیه السلام - فرمودند: آیا می­دانید که پیامبر - صلی الله علیه و آله - به مرگ طبیعی از دنیا رفتند، یا کشته شدند؟ خداوند می­فرماید: «أَفَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ»

ص: 20

قَبْلَ الْمَوْتِ إِنَّهُمَا سَمَّتَاهُ فَقُلْنَا إِنَّهُمَا وَ أَبَوَیْهِمَا شَرُّ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ (1).

{آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، از عقیده خود برمی گردید؟}(1)؛ ایشان قبل از مرگ مسموم شدند، آن دو نفر ایشان را مسموم کردند. گفتیم: پس آن دو و پدر و مادرشان بدترین مخلوقات خداوند هستند.(2)

روایت29.

تفسیر العیاشی: حسین بن منذر نقل کرده، از امام صادق - علیه السلام - در مورد این سخن خداوند: «أفَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ» سؤال کردم که کدام یک بود؛ مرگ یا قتل؟ فرمودند: منظور اصحاب ایشان است که آن کارها را کردند.(3)

ص: 21

روایت30.

مجالس المفید: أبی­ملیکة از عایشه نقل کرده، از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می­فرمودند: من در حوض به کسانی که بر من وارد می­شوند نظاره خواهم کرد؛ مردانی را از جلوی من دور می­کنند من می­گویم: پروردگارا! این­ها اصحابم هستند، اصحابم. گفته می­شود: نمی­دانی که این­ها پس از تو چه کردند؟ اینان همین­طور به پیشینیان خود عقب­گرد نمودند.(1)

روایت31.

مجالس المفید: شقیق از أمّ­ سلمه همسر پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - نقل کرده، عبدالرحمن بن عوف پیش او رفته و به او گفته: ای مادر! من می­ترسم زیادی ثروتم سبب هلاکتم گردد؛ من ثروتمندترین مرد قریش­ام. أمه سلمه به او گفته: فرزندم! انفاق کن! من از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می­فرمودند: در میان اصحابم کسانی هستند که پس از این­که از آن­ها جدا شدم، دیگر مرا نمی­بینند. عبدالرحمان از پیش أم سلمه خارج شد و عمر بن خطاب را دید و جریانی که أم­سلمه به او گفته بود را برایش بازگو کرد. عمر برآشفت و پیش أمه سلمه رفت و به او گفت: تو را به خدا ای مادر! آیا من هم از آن­ها هستم؟ گفت: نمی­دانم، بعد از تو نیز کسی را مبرا نخواهم ساخت.(2)

روایت32.

کشف الغمة: ابن­عباس نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: شما پابرهنه و عریان و ختنه­ناشده برانگیخه می­شوید و سپس این آیه را قرائت نمودند: «کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلِین» {همان گونه که بار نخست آفرینش را آغاز کردیم، دوباره آن را بازمی گردانیم. وعده ای است بر عهده ما، که ما انجام دهنده آنیم.}(3) و فرمودند: اولین کسی که پوشانده می­شود ابراهیم - علیه السلام - است، آگاه باشید که گروهی از اصحاب مرا به سمت چپ می­برند و من می­گویم اصحاب منند، اصحاب منند،

ص: 22

فَیُقَالُ إِنَّهُمْ لَمْ یَزَالُوا مُرْتَدِّینَ عَلَی أَعْقَابِهِمْ مُذْ فَارَقْتَهُمْ فَأَقُولُ کَمَا قَالَ الْعَبْدُ الصَّالِحُ عِیسَی علیه السلام وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ إِلَی قَوْلِهِ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (1).

قلت (2) هذا حدیث صحیح متفق علی صحته من حدیث المغیرة بن النعمان- رواه البخاری فی صحیحه عن محمد بن کثیر عن سفیان و رواه مسلم فی صحیحه عن محمد بن بشار بن بندار عن محمد بن جعفر غندر عن شعبة و رزقناه بحمد الله عالیا من هذا الطریق هذا آخر کلامه: (3)

الغرل بضم الغین المعجمة ثم الراء المهملة جمع الأغرل و هو الأغلف.

و گفته می­شود: این­ها از آن زمان که تو از میانشان رفتی، همین­طور به پیشینیان خود بازگشتند. آن­گاه من هم همان چیزی را می­گویم که عبد صالح، عیسی - علیه السلام - فرمود که: «وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ ... الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» {و تا وقتی در میانشان بودم بر آنان گواه بودم پس چون روح مرا گرفتی، تو خود بر آنان نگهبان بودی، و تو بر هر چیز گواهی.}(1)

می­گویم: این حدیث، صحیح است و از جمله آن دسته از احادیث مغیرة بن نعمان است که همه بر صحت آن متفقند، بخاری در صحیحش آن را، از محمد بن کثیر، از سفیان نقل کرده و مسلم در صحیحش آن را از محمد بن بشار بن بندار، از محمد بن جعفر غندر، از شعبة روایت کرده است و ما به حمد خدا با سندی نیکو از همین طریق به آن دست یافته­ایم. این پایان کلام صاحب کشف الغمة است.(2)

"غُرل" به ضم عین، جمع أغرل و به معنای کسی است که ختنه نشده است.

روایت33.

می­گویم: در کتاب سلیم بن قیس یافتم که امیرالمؤمنین - علیه السلام -نقل کرده­اند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: گروهی از اصحاب من که از مرتبت و منزلت بالایی در نزد من برخوردارند، می­آیند که

ص: 23

عَلَی الصِّرَاطِ فَإِذَا رَأَیْتُهُمْ وَ رَأَوْنِی وَ عَرَفْتُهُمْ وَ عَرَفُونِی اخْتَلَجُوا دُونِی فَأَقُولُ أَیْ رَبِّ أَصْحَابِی أَصْحَابِی فَیُقَالُ مَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ إِنَّهُمْ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ حَیْثُ فَارَقْتَهُمْ فَأَقُولُ بُعْداً وَ سُحْقاً (1).

از پل صراط عبور ­کنند؛ وقتی من آن­ها را می­بینم و آن­ها نیز مرا می­بینند و آنان را می­شناسم و آنان نیز مرا می­شناسند، آن­ها را از مقابل من دور می­کنند، من می­گویم: پروردگارا! آن­ها اصحاب منند، اصحاب من، گفته می­شود: تو نمی­دانی آنان پس از تو چه کردند؛ آنان پس از این­که تو از میانشان رفتی، به گذشته خود بازگشتند. و من می­گویم: از رحمت خدا به دور باشند و مرگ بر آنان باد!(1)

توضیح

جوهری می­نویسد: گفته می­شود: "فلان من علیّة الناس" علیة، جمع علیّ است و یعنی شریف و بلند مرتبه، مانند صبیّ و صبیّة. العلیّة به معنای اتاق است و در قاموس آمده است: "عَلا السطح علیاً، یعلیه عَلیاً و عُلیاً" یعنی بالای بام رفت. خَلج به معنای کشیدن و بیرون آوردن است. چنان­چه در حدیث آمده که گروهی بر حوض بر من وارد می­شوند و سپس از من رانده می­شوند؛ یعنی گرفته می­شوند و برده می­شوند. و در حدیث حوض آمده است: "فأقول سُحقاً سُحقاً" یعنی دور باد و دور باد! و مکانُ سحیق به معنای مکان دور است.

روایت34.

العمدة: ابن مسیب نقل کرده که ابوهریره می­گفت: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: در روز قیامت گروهی از اصحابم بر من وارد می­شوند، اما از ورودشان به حوض جلوگیری می­شود. من می­گویم: پروردگارا! آن­ها اصحابم هستند، اصحابم، گفته می­شود: تو نمی­دانی که پس از تو چه کردند، آن­ها به گذشته خود عقب­گرد نمودند.(2)

توضیح

در النهایة می­نویسد: "فَیُحَلََّئونَ عَنِ الْحَوْض" یعنی جلویشان را می­گیرند و مانع از ورودشان می­شوند.

روایت35.

الطرائف، العمدة:

ص: 24

الصَّحِیحَیْنِ بِإِسْنَادِهِمْ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّکُمْ مَحْشُورُونَ إِلَی اللَّهِ عُرَاةً حُفَاتاً غُرْلًا ثُمَّ تَلَا کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلِینَ (1) ثُمَّ قَالَ أَلَا وَ إِنَّ أَوَّلَ الْخَلَائِقِ یُکْسَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِبْرَاهِیمُ وَ إِنَّهُ یُجَاءُ بِرِجَالٍ مِنْ أُمَّتِی فَیُؤْخَذُ بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ فَأَقُولُ کَمَا قَالَ الْعَبْدُ الصَّالِحُ وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ (2) فَیُقَالُ إِنَّ هَؤُلَاءِ لَمْ یَزَالُوا مُرْتَدِّینَ عَلَی أَعْقَابِهِمْ مُنْذُ فَارَقْتَهُمْ.

قَالَ مُسْلِمٌ وَ فِی حَدِیثِ وَکِیعٍ وَ مُعَاذٍ فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ (3)

ابن عباس نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مردم خطبه­ای خواندند و فرمودند: ای مردم! شما عریان و پابرهنه و ختنه­ناشده به پیش خدا محشور می شوید. سپس این آیه را تلاوت نمودند: «کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلِینَ» {همان گونه که بار نخست آفرینش را آغاز کردیم، دوباره آن را بازمی گردانیم. وعده ای است بر عهده ما، که ما انجام دهنده آنیم}(1) و بعد فرمودند: آگاه باشید که اولین کسی که در روز قیامت می­پوشانند، ابراهیم علیه السلام است. گروهی از امت مرا به می­آورند و به جانب چپ می­برند، من می­گویم: پروردگارا! اینان اصحاب من هستند، گفته می­شود: تو نمی­دانی که اینان پس از تو چه کردند، و من نیز همان سخن عبد صالح را می­گویم: «وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ» {و تا وقتی در میانشان بودم بر آنان گواه بودم پس چون روح مرا گرفتی، تو خود بر آنان نگهبان بودی، و تو بر هر چیز گواهی}.(2) گفته می­شود: آن­ها از زمانی که تو از میانشان رفتی، همین­طور به پیشینیان خود عقب­گرد نمودند.

مسلم گفته است: در حدیث وکیع و معاذ این­گونه آمده است: گفته می­شود: تو نمی­دانی که اینان بعد از تو چه کردند. (3)

روایت36.

العمدة: ابوهریره نقل کرده، پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: سوگند به کسی که جانم در دست اوست، مردانی از حوض من رانده می­شوند، چنان­چه شتران غریبه از حوض رانده می­شوند.

بخاری از سعید بن مسیّب نقل کرده که یکی از اصحاب پیامبر - صلی الله علیه و آله – برایش نقل کرده که ایشان فرمودند: در روز قیامت گروهی از اصحابم در حوض، بر من وارد می­شوند، اما از ورودشان به حوض جلوگیری می­شود؛ من می­گویم: پروردگارا! آن­ها اصحاب من هستند، گفته می­شود: تو نمی­دانی که آن­ها

ص: 25

أَحْدَثُوا بَعْدَکَ إِنَّهُمُ ارْتَدُّوا عَلَی أَعْقَابِهِمُ الْقَهْقَرَی.

فقال

قال البخاری و قال شعیب عن الزهری کان أبو هریرة یحدث عن النبی صلی الله علیه و آله فیجلون.

و

قال عقیل فیحلئون (1)

پس از تو چه کردند. آن­ها به گذشته خود عقب­گرد کردند.

زهری از ابوهریره نقل کرده که او در حدیثش از پیامبر "فَیجلونَ" را روایت می­کرد و عقیل "فَیحلّئونَ" روایت کرده است.(1)

روایت37.

می­گویم: ابن أثیر در کتاب جامع الأصول، از صحیح بخاری و صحیح مسلم از ابن مسعود نقل کرده که پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: من زودتر از شما وارد حوض می­شوم و مردانی از شما را پیش من می­آورند، من پایین می­روم تا آن­ها را از آب کوثر سیراب کنم، ولی آن­ها از من دور می­شوند؛ من می­گویم: پروردگارا! اینان اصحاب من هستند، گفته می­شود: تو نمی­دانی که این­ها پس از تو چه کردند.(2)

هم­چنین از صحیحین از أنس نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند: مردانی از اصحابم در حوض بر من وارد می­شوند، وقتی چشم من به آن­ها می­افتد و آن­ها را تا پیش من بالا می­آورند، خودشان را از من دور می­کنند؛ من خواهم گفت: پروردگارا! این­ها اصحاب منند، اصحاب من. گفته می­شود: تو نمی­دانی که اینان پس از تو چه کردند.

در بعضی از روایات، این جمله هم اضافه شده است: و من می­گویم از رحمت خدا به دور باشد کسی که بعد از من تغییری بوجود آورد.(3)

هم­چنین از صحیحین از ابوحازم از سهل بن سعد نقل کرده، از پیامبر - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می­فرمودند: من پیش از شما وارد حوض می­شوم؛ هرکس وارد آن شود، از آن می­نوشد و هر که از آن بنوشد، هرگز تشنه نمی­شود. گروهی نزد من می­آیند که آن­ها را می­شناسم و آن­ها نیز مرا می­شناسند. سپس بین من و آن­ها مانع ایجاد می­شود. ابوحازم نقل کرده، وقتی من این روایت را نقل می کردم، نعمان بن أبی­عیّاش شنید و گفت: آیا تو به این صورت از سهل شنیدی؟ گفتم: آری، من گواهی می­دهم که از ابوسعید خدری شنیدم که این جمله را نیز اضافه می­کرد که پیامبر بعد از این ­

ص: 26

فَیَقُولُ فَإِنَّهُمْ مِنِّی فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ فَأَقُولُ سُحْقاً سُحْقاً لِمَنْ بَدَّلَ بَعْدِی (1).

وَ أَیْضاً مِنَ الصَّحِیحَیْنِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَرِدُ عَلَیَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ رَهْطٌ مِنْ أَصْحَابِی أَوْ قَالَ مِنْ أُمَّتِی فَیُحَلَّئُونَ عَنِ الْحَوْضِ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی فَیَقُولُ لَا عِلْمَ لَکَ بِمَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ إِنَّهُمُ ارْتَدُّوا عَلَی أَعْقَابِهِمُ الْقَهْقَرَی وَ فِی رِوَایَةٍ فَیُجْلَوْنَ (2).

وَ مِنَ الْبُخَارِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: بَیْنَا أَنَا قَائِمٌ عَلَی الْحَوْضِ إِذَا زُمْرَةٌ حَتَّی إِذَا عَرَفْتُهُمْ خَرَجَ رَجُلٌ مِنْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ فَقَالَ لَهُمْ هَلُمَّ (3) قُلْتُ إِلَی أَیْنَ قَالَ إِلَی النَّارِ وَ اللَّهِ فَقُلْتُ وَ مَا شَأْنُهُمْ قَالَ إِنَّهُمْ قَدِ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ الْقَهْقَرَی ثُمَّ إِذَا زُمْرَةٌ أُخْرَی حَتَّی إِذَا عَرَفْتُهُمْ خَرَجَ رَجُلٌ مِنْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ فَقَالَ لَهُمْ هَلُمَّ فَقُلْتُ إِلَی أَیْنَ قَالَ إِلَی النَّارِ وَ اللَّهِ قُلْتُ مَا شَأْنُهُمْ قَالَ إِنَّهُمْ قَدِ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ فَلَا أُرَاهُ یَخْلُصُ مِنْهُمْ إِلَّا مِثْلُ هَمَلِ النَّعَمِ (4).

ص: 27

فرمودند: آن­ها از من هستند. گفته می­شود: تو نمی­دانی که اینان پس از تو چه کردند و من می­گویم: از رحمت به خدا دور باشند آن­هایی که بعد از من تغییر ایجاد کردند!(1)

و باز از صحیحین از ابوهریره نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: در روز قیامت گروهی از اصحاب [یا فرمودند گروهی از امتم] پیش من می­آیند، اما از ورود آن­ها به حوض جلوگیری می­شود؛ من می­گویم: پروردگارا! اینان اصحاب من هستند. گفته می­شود: تو نمی­دانی که این­ها پس از تو چه کردند؛ این­ها به گذشتگان خود عقب­گرد کردند در روایت دیگر این­چنین آمده است: اما از حوض رانده می­شوند.(2)

و از بخاری نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: وقتی که من در حوض ایستاده­ام، گروهی می­آیند؛ وقتی که آ­ن­ها را می­شناسم، مردی از میان من و ایشان بیرون آمده و به آن­ها می­گوید: بیایید! من می­گویم به کجا؟ می­گوید: به خدا سوگند به آتش. می­گویم: مگر آن­ها چه کرده­اند؟ می­گوید: اینان به گذشتگان خود عقب­گرد نمودند. سپس گروه دیگری می­آیند، وقتی که آن­ها را می­شناسم، مردی از میان من و ایشان بیرون آمده و خطاب به آن­ها می­گوید: بیایید! من می­گویم به کجا؟ می­گوید: به خدا سوگند به آتش. می­گویم: مگر آن­ها چه کرده­اند؟ می­گوید: اینان به گذشتگان خود بازگشتند. نمی­بینم که کسی از آنان خلاص شود، مگر جز اندکی.(3)

ص: 27

وَ عَنْ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: تَرِدُ عَلَیَّ أُمَّتِیَ الْحَوْضَ وَ أَنَا أَذُودُ النَّاسَ کَمَا یَذُودُ الرَّجُلُ إِبِلَ الرَّجُلِ عَنْ إِبِلِهِ قَالُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ تَعْرِفُنَا قَالَ نَعَمْ لَکُمْ سِیمَاءُ لَیْسَتْ لِأَحَدٍ غَیْرِکُمْ تَرِدُونَ عَلَیَّ غُرّاً مُحَجَّلِینَ مِنْ آثَارِ الْوُضُوءِ وَ لَیُصَدَّنَّ عَنِّی طَائِفَةٌ مِنْکُمْ فَلَا یَصِلُونَ فَأَقُولُ یَا رَبِّ هَؤُلَاءِ مِنْ أَصْحَابِی فَیَجِیئُنِی (1) مَلَکٌ فَیَقُولُ وَ هَلْ تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ (2).

وَ مِنْ صَحِیحِ مُسْلِمٍ أَیْضاً عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ وَ هُوَ بَیْنَ ظَهْرَانَیْ أَصْحَابِهِ إِنِّی عَلَی الْحَوْضِ أَنْتَظِرُ مَنْ یَرِدُ عَلَیَّ مِنْکُمْ فَلَیُقْتَطَعَنَّ دُونِی رِجَالٌ فَلَأَقُولَنَّ أَیْ رَبِّ مِنِّی وَ مِنْ أُمَّتِی فَیَقُولُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ مَا زَالُوا یَرْجِعُونَ عَلَی أَعْقَابِهِمْ (3).

وَ مِنَ الصَّحِیحَیْنِ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ أَبِی بَکْرٍ قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی عَلَی الْحَوْضِ أَنْظُرُ مَنْ یَرِدُ عَلَیَّ مِنْکُمْ وَ سَیُؤْخَذُ نَاسٌ دُونِی فَأَقُولُ یَا رَبِّ مِنِّی وَ مِنْ أُمَّتِی وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی فَأَقُولُ أَصْحَابِی فَیُقَالُ هَلْ شَعَرْتَ مَا عَمِلُوا بَعْدَکَ وَ اللَّهِ مَا بَرِحُوا یَرْجِعُونَ عَلَی أَعْقَابِهِمْ.

وَ مِنْ صَحِیحِ مُسْلِمٍ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ:

ص: 28

و از صحیح مسلم از ابوهریره نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: امتم در روز قیامت در حوض بر من وارد می­شوند و من آن­ها را چنان­چه مرد شتران دیگری را از شتران خود طرد می­کند، از خود طرد می­کنم. گفتند: ای پیامبر خدا! آیا در آن میان ما را از سایرین تشخیص می­دهید؟ فرمودند: آری شما چهره­ای دارید که دیگران آن را ندارند؛ شما با صورت­هایی نورانی و سفید از آثار وضو پیش من می­آیید، اما گروهی از شما را از رسیدن به من باز می­دارند و به من نمی­رسند. من می­گویم: پروردگارا! این­ها از اصحاب من هستند. فرشته­ای پیش من می­آید و می­گوید: آیا می­دانی که اینان بعد از تو چه کردند؟(1)

و از صحیح مسلم از عائشه نقل کرده، شنیدم که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در جمع صحابه خویش فرمودند: من در حوض منتظر می­شوم تا ببینم چه کسی از شما­ها پیش من می­آید. گروهی را از آمدن به پیش من منع می­کنند. من می­گویم: پروردگارا! این­ها از من و از امت من هستند. می­گوید: تو نمی­دانی که اینان پس از تو چه کردند،؛ اینان همین­طور به گذشتگان خود عقب­گرد نمودند.(2)

و از صحیحین از أسماء دختر ابوبکر نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: من بر حوض نظاره می­کنم که چه کسانی از شما به من می­پیوندد؛ عده­ای را از مقابل من دور می­کنند. من می­گویم: ای پروردگار! اینان از من و از امت هستند. [در روایتی دیگر آمده که: من می­گویم: اینان اصحاب من هستند.] کفته می­شود: آیا فهمیدی بعد از تو چه کارهایی کردند؟ به خدا سوگند که آن­ها همین­طور به گذشتگان خود بازگشتند.(3)

و از صحیح مسلم از أمّ سلمة - رضی الله عنه - نقل کرده، پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند:

ص: 28

إِنِّی لَکُمْ فَرَطٌ عَلَی الْحَوْضِ فَإِیَّایَ لَا یَأْتِیَنَّ أَحَدُکُمْ فَیُذَبَّ عَنِّی کَمَا یُذَبُّ الْبَعِیرُ الضَّالُّ فَأَقُولَ فِیمَ هَذَا فَیُقَالَ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ فَأَقُولَ سُحْقاً (1).

وَ مِنَ الْبُخَارِیِّ عَنِ ابْنِ الْمُسَیَّبِ أَنَّهُ کَانَ یُحَدِّثُ عَنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّ النَّبِیَّ قَالَ: یَرِدَنَّ عَلَیَّ الْحَوْضَ رِجَالٌ مِنْ أَصْحَابِی فَیُحَلَّئُونَ عَنْهُ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی فَیَقُولُ إِنَّکَ لَا عِلْمَ لَکَ بِمَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ إِنَّهُمُ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ الْقَهْقَرَی (2).

وَ مِنَ الصَّحِیحَیْنِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَأَذُودَنَّ رِجَالًا عَنْ حَوْضِی کَمَا تُذَادُ الْغَرِیبَةُ مِنَ الْإِبِلِ عَنِ الْحَوْضِ (3).

وَ مِنْهُمَا عَنْ حُذَیْفَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ حَوْضِی لَأَبْعَدُ مِنْ أَیْلَةَ إِلَی عَدَنٍ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَأَذُودَنَّ عَنْهُ الرِّجَالَ کَمَا یَذُودُ الرَّجُلُ الْإِبِلَ الْغَرِیبَةَ عَنْ حَوْضِهِ (4).

وَ رُوِیَ مِنْ سُنَنِ أَبِی دَاوُدَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: تَفَرَّقَتِ الْیَهُودُ عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً أَوِ اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ وَ النَّصَارَی مِثْلَ ذَلِکَ وَ سَتَفْتَرِقُ أُمَّتِی عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً (5).

وَ مِنْ صَحِیحِ التِّرْمِذِیِّ عَنِ ابْنِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 29

من زودتر از شما بر حوض وارد می­شوم؛ هیچ­یک از شما پیش من نمی­آید مگر این که او را مانند شتر گم­شده­ای می­رانند. می­گویم: این کار برای چیست؟ گفته می­شود: تو نمی­دانی اینان پس از تو چه کردند. می­گویم: از رحمت خدا به دور باشید.(1)

و از صحیح بخاری نقل کرده که ابن مسیّب از صحابه پیامبر - صلی الله علیه و آله - نقل کرده که ایشان فرمودند: مردانی از صحابه­ام در حوض پیش من می­آیند، ولی آن­ها را از حوض طرد می­کنند؛ من می­گویم: ای پروردگار! اینان اصحاب من هستند، گفته می­شود: تو نمی­دانی که این­ها بعد از تو چه کردند، این­ها به گذشتگان خود عقب­گرد نمودند.(2)

و از صحیحین از ابوهریره نقل کرده, رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: سوگند به کسی که جانم در دست اوست، مردانی را از حوض می­رانم، چنان­چه شتر غریبه از حوض آب رانده می­شود.(3)

و از صحیحین از حذیفه نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: همانا طور حوض من از فاصله ما بین أیلة تا عدن نیز بیشتر است. و سوگند به کسی که جانم در دست اوست مردانی را از آن می­رانم، چنان­چه مرد شتر غریبه را از حوض خود می­راند.(4)

و از سنن أبی­داود از أبوهریره روایت کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: یهودیان هفتاد و یک [یا هفتاد و دو] فرقه شدند و نصارانیان نیز همین-طور، و امت من نیز هفتاد و سه فرقه خواهند شد.(5)

و از صحیح ترمذی از عمرو بن عاص نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند:

ص: 29

لَیَأْتِیَنَّ عَلَی أُمَّتِی مَا أَتَی عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ حَتَّی إِنْ کَانَ مِنْهُمْ مَنْ أَتَی أُمَّهُ عَلَانِیَةً لَیَکُونَنَّ فِی أُمَّتِی مَنْ یَصْنَعُ ذَلِکَ وَ إِنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ تَفَرَّقَتْ عَلَی ثِنْتَیْنِ وَ سَبْعِینَ مِلَّةً وَ سَتَفْتَرِقُ أُمَّتِی عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ مِلَّةً کُلُّهَا فِی النَّارِ إِلَّا مِلَّةً وَاحِدَةً قَالُوا مَنْ هِیَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنْ کَانَ عَلَی مَا أَنَا عَلَیْهِ وَ أَصْحَابِی (1).

وَ مِنْ صَحِیحِ التِّرْمِذِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتَرْکَبُنَّ سَنَنَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ وَ زَادَ رَزِینٌ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ حَتَّی إِنْ کَانَ فِیهِمْ مَنْ أَتَی أُمَّهُ یَکُونُ فِیکُمْ فَلَا أَدْرِی أَ تَعْبُدُونَ الْعِجْلَ أَمْ لَا (2).

وَ مِنَ الصَّحِیحَیْنِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَتَتَّبِعُنَّ سَنَنَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ شِبْراً بِشِبْرٍ وَ ذِرَاعاً بِذِرَاعٍ حَتَّی لَوْ دَخَلُوا جُحْرَ ضَبٍّ لَتَبِعْتُمُوهُمْ قُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی قَالَ فَمَنْ (3).

وَ مِنْ صَحِیحِ الْبُخَارِیِّ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا تَقُومُ السَّاعَةُ

ص: 30

آن­چه بر سر امت بنی اسرائیل رفته، گام به گام بر سر امت من نیز خواهد آمد، حتی اگر یکی از آن­ها با مادرش به صورت علنی نزدیکی کرده باشد، در امت من نیز کسی این چنین خواهد کرد. قوم بنی­اسرائیل هفتاد و دو ملت شدند و امت من نیز هفتاد و سه ملت خواهند شد که همه آن­ها جز یک ملت در آتش­اند. گفتند: ای رسول خدا! آن یک ملت کیانند؟ فرمودند: کسانی که پیرو آیین من و اصحابم باشند.(1)

و از صحیح ترمذی از پیامبر - صلی الله علیه و آله - نقل کرده که ایشان فرمودند: سوگند به کسی که جانم در دست اوست، شما نیز بر سنت­های پیشینیان خود سیر می­کنید، [در نقل رزین این قسمت هم آمده است: گام به گام و مو به مو] چنان­چه اگر در میان گذشتکان کسی باشد که با مادرش نزدیکی کرده باشد، در میان شما هم چنین کسی خواهد بود. نمی­دانم که آیا گوساله­پرست هم می­شوید یا نه؟(2)

و از صحیحین از ابوسعید خدری نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: همانا شما نیز سنت­های پیشینیان خود را وجب به وجب و ذراع به ذراع پیروی خواهید کرد؛ حتی اگر آن­ها داخل لانه سوسماری ­شده باشند، شما نیز از آن­ها پیروی می­کنید. گفتیم: ای رسول خدا! منظورتان یهود و نصاری است؟ فرمودند: پس منظورم چه کسانی می­تواند باشد!؟(3)

و از صحیح بخاری از ابوهریره نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: قیامت برپا نمی­شود

ص: 30

حَتَّی تَأْخُذَ أُمَّتِی مَأْخَذَ الْقُرُونِ قَبْلَهَا شِبْراً بِشِبْرٍ وَ ذِرَاعاً بِذِرَاعٍ قِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَفَارِسَ وَ الرُّومِ قَالَ مَنِ النَّاسُ إِلَّا أُولَئِکَ (1).

وَ مِنَ التِّرْمِذِیِ وَ سُنَنِ أَبِی دَاوُدَ لَا تَزَالُ طَائِفَةٌ مِنْ أُمَّتِی عَلَی الْحَقِّ (2).

انتهی ما أخرجناه من جامع الأصول و روی السید فی الطرائف (3) هذه الأخبار من الجمع بین الصحیحین للحمیدی و رواها ابن البطریق فی العمدة (4) من صحاحهم و لا حاجة لنا إلی إیرادها لأنا أخرجناها من أصولها.

و قال السید روی الحمیدی فی الجمع بین الصحیحین من مسند أبی الدرداء فی الحدیث الأول من صحیح البخاری قالت أم الدرداء. دخل علی أبو الدرداء و هو مغضب فقلت ما أغضبک فقال و الله ما أعرف من أمر محمد صلی الله علیه و آله شیئا إلا أنهم یصلون جمیعا (5).

و

روی أیضا من صحیح البخاری من مسند أنس بن مالک عن الزهری قال.

دخلت علی أنس بن مالک بدمشق و هو یبکی فقلت ما یبکیک قال لا أعرف شیئا

ص: 31

مگر آن­که امت من نیز وجب به وجب و ذراع به ذراع کارهای امت­های پیشین را در پیش گیرند. گفته شد: ای رسول خدا! مانند ایرانیان و رومیان؟ فرمودند: مردم، جز آن­ها چه کسانی­اند!؟(1)

و از ترمذی و سنن ابی­داود نقل کرده، یک گروه از امت من همواره بر حق خواهند بود.(2)

احادیثی که از کتاب جامع الاصول استخراج کردیم در این­جا تمام می­شود.

این روایات را سید در کتاب طرائف(3) از کتاب الجمع بین الصحیحین حمیدی و ابن بطریق در العمدة(4) از صحاح اهل سنت روایت کرده است. ما نیازی به آوردن آن­ها نمی­بینیم؛ زیرا ما خود آن­ها را از کتاب­های مرجع استخراج نمودیم.

سید گفته است: حمیدی در الجمع بین الصحیحین در مورد حدیث اول از صحیح بخاری، از مسند أبی­ادرداء نقل کرده، أم درداء گفت: روزی أبوالدرداء غضب­ناک پیش من آمد؛ گفتم: چرا خشمگین هستی؟ گفت: به خدا سوگند تنها چیزی که از دین محمد - صلی الله علیه و آله - می­دانم این است که آن­ها همگی نماز می­خوانند.(5)

همچنین از صحیح بخاری به نقل از مسند أنس بن مالک از زهری نقل کرده، در دمشق پیش أنس بن مالک رفتم؛ او در حال گریه بود، گفتم: چرا گریه می­کنی؟

ص: 31

مما أدرکت إلا هذه الصلاة و هذه الصلاة قد ضیعت (1).

و

فی حدیث آخر منه. ما أعرف شیئا مما کان علی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله قیل الصلاة قال أ لیس ضیعتم ما ضیعتم فیها (2).

وَ رَوَی الْحُمَیْدِیُّ أَیْضاً مِنْ مُسْنَدِ أَبِی مَالِکٍ وَ أَبِی عَامِرٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَوَّلُ دِینِکُمْ نُبُوَّةٌ وَ رَحْمَةٌ ثُمَّ مُلْکٌ وَ رَحْمَةٌ ثُمَّ مُلْکٌ وَ جَبَرِیَّةٌ ثُمَّ مُلْکٌ عَضٌّ یُسْتَحَلُّ فِیهِ الْخَزُّ وَ الْحَرِیرُ (3).

وَ مِنَ الْمُتَّفَقِ عَلَیْهِ مِنْ مُسْنَدِ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله فِی أَوَاخِرِ الْحَدِیثِ الْمَذْکُورِ إِنَّ مَثَلِی کَمَثَلِ رَجُلٍ اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ جَعَلَ الْفَرَاشُ وَ هَذِهِ الدَّوَابُّ الَّتِی تَقَعُ فِی النَّارِ تَقَعُ فِیهَا وَ جَعَلَ یَحْجُزُهُنَّ فَیَغْلِبْنَ وَ یَقْتَحِمْنَ فِیهَا قَالَ وَ ذَلِکَ مَثَلِی وَ مَثَلُکُمْ أَنَا آخِذٌ بِحُجْزَتِکُمْ هَلُمُّوا عَنِ النَّارِ هَلُمُّوا عَنِ النَّارِ فَتَغْلِبُونَنِی وَ تَقْتَحِمُونَ فِیهَا (4).

وَ مِنْ مُسْنَدِ ثَوْبَانَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا أَخَافُ عَلَی أُمَّتِی الْأَئِمَّةَ الْمُضِلِّینَ وَ إِذَا وَقَعَ عَلَیْهِمُ السَّیْفُ لَمْ یُرْفَعْ عَنْهُمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ لَا تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّی یَلْحَقَ حَیٌّ مِنْ أُمَّتِی بِالْمُشْرِکِینَ وَ حَتَّی تُعْبَدَ فِی أُمَّتِیَ الْأَوْثَانُ (5).

ص: 32

(1) گفت: از آن­چه درک کرده­ام چیزی نمی­دانم جز این نماز، که این هم ضایع شده است.

در روایتی دیگر از الزهری این­چنین آمده است: از چیزهایی که در دوران رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده، هیچ چیز نمی­دانم. گفتند: نماز. گفت: آیا جز این است که آن را تباه کرده­­اید!؟(2)

حمیدی هم­چنین از مسند أبی­مالک و أبی­عامر روایت کرده، پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: سرآغاز دین شما نبوت و رحمت، و سپس پادشاهی و رحمت، و سپس پادشاهی و ظلم و پس از آن پادشاهی بسیار سخت­گیرانه­ای است که در آن خزّ و ابریشم حلال می­شود.(3)

و از آن قسمت مورد اتفاق مسند ابوهریره، از پیامبر - صلی الله علیه و آله - در قسمت پایانی حدیث فوق نقل شده: مثَل من مانند مردی است که آتشی افروخته و وقتی آتش اطرافش را روشن می­کند، ذرات معلق و جنبندگانی که در آتش می­افتند، شروع به وارد شدن در آتش می­کنند و آن مرد تلاش می­کند تا مانع آن­ها شود، اما آن­ها بر او غلبه می­کنند و در آتش فرو می­روند. این مثال مانند من و شماست؛ من پیراهن­های شما را می­گیرم و می­گویم از آتش دور شوید! از آتش دور شوید! اما شما بر من غلبه می­کنید و در آتش فرو می­روید.(4)

و از مسند ثوبان نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: من بر امتم تنها از پیشوایان گمراه­گر بیم دارم؛ و اگر شمشیر بر آنان بیفتد، تا قیامت از میانشان برداشته نمی­شود، و رستاخیز رخ نمی­دهد مگر این­که گروهی از امت من به مشرکان بپیوندند و مگر این­که در میان امتم بت­ها پرستیده شوند.(5)

ص: 32

ثم قال السید هذه بعض أحادیثهم الصحاح مما ذکروه عن صحابة نبیهم و عن أمته و ما یقع منهم من الضلال بعد وفاته (1) و سأذکر فیما بعد طرفا من أحادیثهم

ص: 33

سپس سید می­گوید: این­ها برخی از روایات صحیح آن­ها بود که در مورد صحابه پیامبرشان و امت پیامبر و گمراهی­هایی که پس از فوت ایشان برای آن­ها پیش می­آید. در بخش­های بعدی قسمتی از احادیث

ص: 33

الصحاح المتضمنة لمخالفتهم له و ذمه لهم فی حیاته.

فإذا کان قد شهد علی جماعة من أصحابه بالضلال و الهلاک و أنهم ممن کان یحسن ظنه بهم فی حیاته و لحسن ظنه بهم قال أی رب أصحابی ثم یکون ضلالهم قد بلغ إلی حد لا تقبل شفاعة نبیهم فیهم و یختلجون دونه و تارة یبلغ غضب نبیهم علیهم إلی أن یقول سحقا سحقا و تارة یقال إنهم لم یزالوا مرتدین علی أعقابهم و تارة یشهد علیهم أبو الدرداء و أنس بن مالک و هما من أعیان الصحابة عندهم بأنه ما بقی من شریعة محمد صلی الله علیه و آله إلا الاجتماع فی الصلاة ثم یقول أنس و قد ضیعوا الصلاة و تارة یشهد نبیهم أن بعد وفاته یکون دینهم ملکا و رحمة و ملکا و جبریة علی عادة الملوک المتغلبین ففیهم الرحیم و المتجبر و تارة یشهد علی قوم من أصحابه أنه یشفق علیهم و یأخذ بحجزهم عن النار و ینهاهم مرارا بلسان الحال و المقال فیغلبونه و یسقطون فیها و تارة یخاف علی أمته من أئمة مضلین ینزلون علیهم و تارة یشهد باتباع ما أتی به القرون السالفة فی الضلال و اختلال الأحوال.

ثم قد أدوا عنه بغیر خلاف من المسلمین أن أمة موسی افترقت بعده إحدی و سبعین فرقة واحدة ناجیة و الباقون فی النار و أمة عیسی افترقت اثنتین و سبعین فرقة واحدة ناجیة و الباقون فی النار و أمته تفترق ثلاثا و سبعین فرقة واحدة ناجیة و اثنتان و سبعون فی النار و قد تضمن کتابهم وَ مِمَّنْ حَوْلَکُمْ مِنَ الْأَعْرابِ مُنافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ مَرَدُوا عَلَی النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ (1) فکیف یجوز لمسلم أن یرد شهادة الله و شهادة رسوله عندهم بضلال

ص: 34

صحیح آن­ها که متضمن مخالفتشان با پیامبر و نکوهش ایشان توسط آن حضرت در زمان حیات ایشان می­باشد را ذکر می­کنیم.

از آن­جا که پیامبر بر گروهی از صحابه خویش شهادت به گمراهی و هلاکت داده بوده­اند و آن­ها از کسانی بوده­اند که ایشان در زمان حیاتشان به آن­ها حسن ظن داشته­اند و به جهت همین حسن ظن بوده که فرموده­اند پروردگارا! [اینان] اصحاب من هستند، و بعد ضلالت و گمراهی این افراد به حدی رسیده که شفاعت پیامبرشان در مورد آن­ها قبول نمی­شود و آنان را از ایشان دور می­کنند و از یک طرف غضب پیامبرشان بر آن­ها می­رسد و ایشان خطاب به آن­ها می­گویند: هلاک شوید! هلاک شوید! و از سوی دیگر گفته می­شود: آن­ها همین­طور به گذشتگان خود بازگشتند، و از طرف دیگر نیز ابوالدرداء و أنس بن مالک - که از بزرگان صحابه در نزد ایشان به شمار می­روند - علیه آن­ها گواهی می­دهند که از شریعت محمد - صلی الله علیه و آله - تنها اجتماع در نماز باقی مانده است. و أنَس بعد می­گوید که نماز را هم تباه کرده­اند، و از دیگر جهت پیامبرشان گواهی می­دهد که پس از وفاتش، کار دین آن­ها به پادشاهی و رحمت و سپس پادشاهی و ظلم بر شیوه عادت پادشاهان زورگو کشیده می­شود که مهربان و زورگو در میانشان خواهد بود، و از طرف دیگر پیامبر شهادت می­دهند که از عاقبت برخی از صحابه خویش بیمناکند و پیراهن­های آن­ها را می­گیرند تا مانع افتادن آن­ها به آتش شوند و آن­ها را بارها با زبان حال و مقال نهی می­کنند، ولی آنان بر ایشان غلبه می­کنند و در آتش فرو می­افتند، و از سوی دیگر نیز ائمه ضلالت که بر سر امت ایشان قرار می­گیرند، می­هراسند و از سوی دیگر شهادت می­دهند به این­که آنان از ضلالت­ها و دگرگونی­هایی که بر امت­های سابق گذشته، تبعیت کنند.

سپس به گونه­ای که هیچ کس از مسلمین مخالفت نکرده­است، از ایشان نقل می­کنند که امت موسی هفتاد و یک فرقه شدند که یکی از آن­ها نجات می­یابد و بقیه در آتش­اند، و امت عیسی هفتاد و دو فرقه شدند که یکی از آن­ها نجات می­یابد و بقیه در آتش­اند، و امت ایشان هفتاد و سه فرقه خواهند شد که که یکی از آن­ها نجات می­یابد و هفتاد و دو فرقه دیگر در آتش­اند. و حال آن­که چنین مضمونی در قرآن آمده است: «وَ مِمَّنْ حَوْلَکُمْ مِنَ الْأَعْرابِ مُنافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ مَرَدُوا عَلَی النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ» {و برخی از بادیه نشینانی که پیرامون شما هستند منافقند، و از ساکنانِ مدینه [نیز عدّه ای] بر نفاق خو گرفته اند. تو آنان را نمی شناسی، ما آنان را می شناسیم. به زودی آنان را دو بار عذاب می کنیم}.(1) بنابراین چطور ممکن است مسلمانی شهادت خدا و رسولش مبنی بر گمراهی

ص: 34

کثیر من صحابة نبیهم و هلاک أکثر أمته و اختلال أموره بعد وفاته و هل یرد ذلک من المسلمین إلا من هو شاک فی قول الله و قول نبیه أو مکابر للعیان و کیف یلام أو یذم من صدق الله و رسوله فی ذم بعض أصحابه و أکثر أمته

ص: 35

تعداد زیادی از صحابه پیامبر و به هلاکت رسیدن اکثر امت او و به هم ریختن امور پس از وفات ایشان را رد کند!؟ آیا در میان مسلمانان جز کسی که در سخن خدا و پیامبرش شک دارد و یا کسی که بخواهد واضحات را انکار کند، می­تواند این سخنان را رد کند!؟ و یا چگونه کسی که خداوند و پیامبرش را در نکوهش برخی از اصحابشان و اکثر امتشان

ص: 35

أو اعتقاد ضلال بعضهم و کیف استحسنوا لأنفسهم أن یرووا مثل هذه الأخبار الصحاح ثم ینکروا علی الفرقة المعروفة بالرافضة ما أقروا لهم بأعظم منه و کیف یرغب ذو بصیرة فی اتباع هؤلاء الأربعة المذاهب (1).

یا اعتقاد به گمراهی برخی از آنان تصدیق می­کند، مورد ملامت و سرزنش واقع می­شود!؟ و چگونه برای خود روا می­دانند که مانند این احادیث صحیح را روایت کنند و سپس در مورد فرقه معروف به رافضی منکر چیزی شوند که خودشان به چیزی بزرگتر از آن به نفع ایشان اقرار کرده­اند!؟ و چگونه شخص با بصیرت رغبت به پیروی از این چهار مذهب می­کند!؟(1)

توضیح

بدان که اکثر عامه بر این باورند که تمامی صحابه عادل هستند، عده­ای قائلند که آن­ها بدون هیچ قید و شرطی مثل سایرین هستند، و عده­ای دیگر بر این باورند که آنان تا زمان بروز فتنه بین علی - علیه السلام - و معاویه، چون دیگران بوده­اند، اما پس از آن جریان، آن عده­ای که در آن فتنه وارد شدند، به هیچ روی مورد پذیرش نیستند. معتزله می­گویند: همگی صحابه عادلند، مگر کسانی که مشخصاً با علی علیه السلام مبارزه کرده­اند که آن­ها مردود هستند. امامیه معتقد است که صحابه مانند سایر مردم هستند و مانند سایرین در میانشان منافق، فاسق و گمراه وجود دارد و بلکه اکثر آن­ها این گونه­اند. گمان نمی­کنم که شما نیز پس از ملاحظه این روایاتی که از شیعه و سنی نقل شده و از جهت معنا متواتر است، در درستی این سخن جای شکی داشته باشید. یادآوری این روایات در فهم مطالبی که إن شاء الله در بخش­های آتی خواهد آمد مفید خواهد بود .

ص: 36

باب دوم : آگاه ساختن خداوند متعال پیامبر صلی الله و آله را از ظلم و ستمی که بر اهل بیت علیهم السلام خواهد رفت

روایات

روایت1.

الأمالی: ابن عباس نقل کرده، روزی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نشسته بودند که امام حسن - علیه السلام- آمدند؛ پیامبر وقتی ایشان را دیدند، گریستند و سپس فرمودند: پسر عزیزم! پسر عزیزم! جلو بیا، جلو بیا. ایشان را نزدیک خود کردند روی پای راستشان نشاندند. سپس امام حسین - علیه السلام – آمدند؛ وقتی ایشان را دیدند نیز گریستند و بعد فرمودند: پسر عزیزم! پسر عزیزم! جلو بیا، جلو بیا. ایشان را نزدیک خود کردند و روی پای چپ خویش نشاندند. سپس حضرت فاطمه - علیها سلام – آمدند؛ وقتی ایشان را دیدند، گریستند و بعد فرمودند: دختر عزیزم! جلو بیا، جلو بیا. ایشان را در رو به روی خود نشاندند. سپس امیرالمؤمنین - علیه السلام – آمدند؛ وقتی ایشان را دیدند گریستند و بعد فرمودند: برادرم! جلو بیا، جلو بیا. و ایشان را در سمت راست خویش نشاندند.

اصحاب به ایشان عرض کردند: ای رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ! هر کدام از اینان را که دیدید گریستید، آیا در بین­ آن­ها کسی نبود که شما با دیدنش شادمان شوید؟ ایشان فرمودند: سوگند به خدایی که مرا به پیامبری مبعوث نمود و بر تمامی انسان ها برگزید، من و ایشان، گرامی­ترین خلایق در پیش­گاه خداوند عزّ و جلّ هستیم و در روی زمین هیچ­کسی نزد من محبوب­تر از این­ها نیست. اما علی بن ابی­طالب - علیه السلام - ؛ برادر و همسان من بوده و صاحب­الامر پس از من، و صاحب لوای من در دنیا و آخرت، و صاحب حوض و شفاعت من است. او مولای هر

ص: 37

مُسْلِمٍ وَ إِمَامُ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ قَائِدُ کُلِّ تَقِیٍّ وَ هُوَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی عَلَی أَهْلِی وَ أُمَّتِی فِی حَیَاتِی وَ بَعْدَ مَوْتِی مُحِبُّهُ مُحِبِّی وَ مُبْغِضُهُ مُبْغِضِی وَ بِوَلَایَتِهِ صَارَتْ أُمَّتِی مَرْحُومَةً وَ بِعَدَاوَتِهِ صَارَتِ الْمُخَالِفَةُ لَهُ مِنْهَا مَلْعُونَةً وَ إِنِّی بَکَیْتُ حِینَ أَقْبَلَ لِأَنِّی ذَکَرْتُ غَدْرَ الْأُمَّةِ بِهِ بَعْدِی حَتَّی إِنَّهُ لَیُزَالُ عَنْ مَقْعَدِی وَ قَدْ جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُ بَعْدِی ثُمَّ لَا یَزَالُ الْأَمْرُ بِهِ حَتَّی یُضْرَبَ عَلَی قَرْنِهِ ضَرْبَةً تُخْضَبُ مِنْهَا لِحْیَتُهُ فِی أَفْضَلِ الشُّهُورِ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ (1) وَ أَمَّا ابْنَتِی فَاطِمَةُ فَإِنَّهَا سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ هِیَ بَضْعَةٌ مِنِّی وَ هِیَ نُورُ عَیْنِی وَ هِیَ ثَمَرَةُ فُؤَادِی وَ هِیَ رُوحِیَ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیَّ وَ هِیَ الْحَوْرَاءُ الْإِنْسِیَّةُ مَتَی قَامَتْ فِی مِحْرَابِهَا بَیْنَ یَدِی رَبِّهَا جَلَّ جَلَالُهُ زَهَرَ نُورُهَا لِمَلَائِکَةِ السَّمَاءِ کَمَا یَزْهَرُ نُورُ الْکَوَاکِبِ لِأَهْلِ الْأَرْضِ وَ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَلَائِکَتِهِ یَا مَلَائِکَتِی انْظُرُوا إِلَی أَمَتِی فَاطِمَةَ سَیِّدَةِ إِمَائِی قَائِمَةً بَیْنَ یَدِیَّ تَرْتَعِدُ فَرَائِصُهَا مِنْ خِیفَتِی وَ قَدْ أَقْبَلَتْ بِقَلْبِهَا عَلَی عِبَادَتِی أُشْهِدُکُمْ أَنِّی قَدْ آمَنْتُ شِیعَتَهَا مِنَ النَّارِ وَ أَنِّی لَمَّا رَأَیْتُهَا ذَکَرْتُ مَا یُصْنَعُ بِهَا بَعْدِی کَأَنِّی بِهَا وَ قَدْ دَخَلَ الذُّلُّ بَیْتَهَا وَ انْتُهِکَتْ حُرْمَتُهَا وَ غُصِبَتْ حَقَّهَا وَ مُنِعَتْ إِرْثَهَا وَ کُسِرَتْ جَنْبَتُهَا وَ أَسْقَطَتْ جَنِینَهَا وَ هِیَ تُنَادِی یَا مُحَمَّدَاهْ فَلَا تُجَابُ وَ تَسْتَغِیثُ فَلَا تُغَاثُ فَلَا تَزَالُ بَعْدِی مَحْزُونَةً مَکْرُوبَةً بَاکِیَةً تَتَذَکَّرُ انْقِطَاعَ الْوَحْیِ عَنْ بَیْتِهَا مَرَّةً وَ تَتَذَکَّرُ فِرَاقِی أُخْرَی وَ تَسْتَوْحِشُ إِذَا جَنَّهَا اللَّیْلُ لِفَقْدِ صَوْتِیَ الَّذِی کَانَتْ تَسْتَمِعُ إِلَیْهِ إِذَا تَهَجَّدْتُ بِالْقُرْآنِ ثُمَّ تَرَی نَفْسَهَا ذَلِیلَةً بَعْدَ أَنْ کَانَتْ فِی أَیَّامِ أَبِیهَا عَزِیزَةً فَعِنْدَ ذَلِکَ یُؤْنِسُهَا اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ بِالْمَلَائِکَةِ فَنَادَتْهَا بِمَا نَادَتْ بِهِ مَرْیَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ فَتَقُولُ یَا فَاطِمَةُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ (2) یَا فَاطِمَةُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی

ص: 38

فرد مسلمان و امام هر مؤمن و پیشوای هر فرد با تقوا و وصی و جانشین من بر اهل بیت و امتم، چه در حیات و چه پس از مرگ من است. دوست­دار او دوست­دار من، و دشمن او دشمن من است. و با ولایت اوست که امت من مورد رحمت قرار می­گیرند، و با دشمنی با اوست که مخالفینش از امت من لعنت می­شوند. وقتی او آمد، من بدان جهت گریستم که به یاد نیرنگ امتم پس از من در حق وی افتادم که با این­که خداوند او را جانشین پس از من قرار داده، از جای خویش کنار زده می­شود و سپس کارش به جایی می­رسد که در بهترین ماه­ها که؛ «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ»{ماه رمضان [همان ماه] است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، [کتابی] که مردم را راهبر، و [متضمّن] دلایل آشکار هدایت، و [میزان] تشخیص حق از باطل است.}(1)، ضربتی بر سرش می­زنند که ریش­ او از آن ضربت خون­آلود می­شود.

اما دخترم فاطمه؛ که سالار همه زنان جهانیان از اول تا آخر است و پاره تن من و نور چشم من و میوه دل من و روح بین دو پهلویم است و حوریه­ای انسانی است که هرگاه در محراب، در پیش­گاه پروردگارش - جلّ جلاله - می­ایستد، نور او برای فرشتگان آسمان می­درخشد، چنان­چه نور ستارگان برای اهل زمین می­درخشد و خداوند عزّ و جلّ به فرشتگان خویش می­فرماید: "ای فرشتگان من! به بنده من فاطمه، سالارزن بندگان من بنگرید که در پیش­گاه من ایستاده و استخوان­هایش از خوف من می­لرزد و با قلب خویش به عبادت من آمده است؛ شما را گواه می­گیرم که پیروان او را از آتش امان دادم." وقتی که او را دیدم، به یاد اتفاقاتی افتادم که پس از من بر او روا می­دارند؛ گویی من هستم که خواری به خانه او وارد شده و حرمتش زیر پا گذاشته شده و حقوقش غضب شده و از ارثش محروم شده و پهلویش شکسته و جنینش سقط شده و او فریاد می­زند که یا محمداه! و جوابی نمی­شنود و استغاثه می­کند و کسی به دادش نمی­رسد. او پس از من همواره غمگین و مصیبت­زده و گریان خواهد بود و در یاد انقطاع وحی از خانه خود، که یک­باره اتفاق افتاده می­باشد و فراق مرا به یاد می­آورد و شب­ها از این­که صدای تلاوت قرآن مرا نمی­شنود، احساس وحشت می­کند و خود را ذلیل می­بیند، در حالی که در زمان پدرش عزیز بود. و خداوند متعال در آن هنگام خاطر او را با فرشتگان مأنوس می­کند و فرشتگان او را همان­گونه که مریم دختر عمران را مورد خطاب قرار دادند، مورد خطاب قرار داده و می­گویند: ای فاطمه! «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ{خداوند تو را برگزیده و پاک ساخته و تو را بر زنان جهان برتری داده است}.(2)

ای فاطمه! «اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی

ص: 38

وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ (1) ثُمَّ یَبْتَدِئُ بِهَا الْوَجَعُ فَتَمْرَضُ فَیَبْعَثُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهَا مَرْیَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ تُمَرِّضُهَا وَ تُؤْنِسُهَا فِی عِلَّتِهَا فَتَقُولُ عِنْدَ ذَلِکَ یَا رَبِّ إِنِّی سَئِمْتُ الْحَیَاةَ وَ تَبَرَّمْتُ بِأَهْلِ الدُّنْیَا فَأَلْحِقْنِی بِأَبِی فَیُلْحِقُهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِی فَتَکُونُ أَوَّلَ مَنْ یَلْحَقُنِی مِنْ أَهْلِ بَیْتِی فَتَقْدَمُ عَلَیَّ مَحْزُونَةً مَکْرُوبَةً مَغْمُومَةً مَغْصُوبَةً مَقْتُولَةً فَأَقُولُ عِنْدَ ذَلِکَ اللَّهُمَّ الْعَنْ مَنْ ظَلَمَهَا وَ عَاقِبْ مَنْ غَصَبَهَا وَ ذَلِّلْ مَنْ أَذَلَّهَا وَ خَلِّدْ فِی نَارِکَ مَنْ ضَرَبَ جَنْبَیْهَا حَتَّی أَلْقَتْ وَلَدَهَا فَتَقُولُ الْمَلَائِکَةُ عِنْدَ ذَلِکَ آمِینَ وَ أَمَّا الْحَسَنُ علیه السلام فَإِنَّهُ ابْنِی وَ وَلَدِی وَ مِنِّی وَ قُرَّةُ عَیْنِی وَ ضِیَاءُ قَلْبِی وَ ثَمَرَةُ فُؤَادِی وَ هُوَ سَیِّدُ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی الْأُمَّةِ أَمْرُهُ أَمْرِی وَ قَوْلُهُ قَوْلِی مَنْ تَبِعَهُ فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصَاهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ إِنِّی لَمَّا نَظَرْتُ إِلَیْهِ تَذَکَّرْتُ مَا یَجْرِی عَلَیْهِ مِنَ الذُّلِّ بَعْدِی فَلَا یَزَالُ الْأَمْرُ بِهِ حَتَّی یُقْتَلَ بِالسَّمِّ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً فَعِنْدَ ذَلِکَ تَبْکِی الْمَلَائِکَةُ وَ السَّبْعُ الشِّدَادُ لِمَوْتِهِ وَ یَبْکِیهِ کُلُّ شَیْ ءٍ حَتَّی الطَّیْرُ فِی جَوِّ السَّمَاءِ وَ الْحِیتَانُ فِی جَوْفِ الْمَاءِ فَمَنْ بَکَاهُ لَمْ تَعْمَ عَیْنُهُ یَوْمَ تَعْمَی الْعُیُونُ وَ مَنْ حَزِنَ عَلَیْهِ لَمْ یَحْزَنْ قَلْبُهُ یَوْمَ تَحْزَنُ الْقُلُوبُ وَ مَنْ زَارَهُ فِی بَقِیعِهِ ثَبَتَتْ قَدَمُهُ عَلَی الصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ وَ أَمَّا الْحُسَیْنُ علیه السلام فَإِنَّهُ مِنِّی وَ هُوَ ابْنِی وَ وَلَدِی وَ خَیْرُ الْخَلْقِ بَعْدَ أَخِیهِ وَ هُوَ إِمَامُ الْمُسْلِمِینَ وَ مَوْلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ خَلِیفَةُ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ غِیَاثُ الْمُسْتَغِیثِینَ وَ کَهْفُ الْمُسْتَجِیرِینَ وَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ أَجْمَعِینَ وَ هُوَ سَیِّدُ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ بَابُ نَجَاةِ الْأُمَّةِ أَمْرُهُ أَمْرِی وَ طَاعَتُهُ طَاعَتِی مَنْ تَبِعَهُ فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصَاهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ إِنِّی لَمَّا رَأَیْتُهُ تَذَکَّرْتُ مَا یُصْنَعُ بِهِ بَعْدِی کَأَنِّی بِهِ وَ قَدِ اسْتَجَارَ بِحَرَمِی وَ قُرْبِی فَلَا یُجَارُ فَأَضُمُّهُ فِی مَنَامِی إِلَی صَدْرِی وَ آمُرُهُ بِالرِّحْلَةِ عَنْ دَارِ هِجْرَتِی وَ أُبَشِّرُهُ بِالشَّهَادَةِ فَیَرْتَحِلُ عَنْهَا إِلَی أَرْضِ مَقْتَلِهِ وَ مَوْضِعِ مَصْرَعِهِ أَرْضِ

ص: 39

وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّا­کِعِینَ»{فرمانبرِ پروردگار خود باش و سجده کن و با رکوع کنندگان رکوع نما}.(1) سپس درد او آغاز می­شود و مریض می­گردد. پس خداوند عزّ و جلّ مریم دختر عمران را به پرستاری او می­فرستد تا در هنگام مریضی مؤنس او باشد، و او در آن زمان می­گوید: پروردگارا! دیگر از زندگی ملول شده­ام و از اهل دنیا خسته شده­ام؛ مرا به پدرم ملحق نما! و خداوند عزّ و جلّ وی را به من ملحق می­سازد و او اولین کسی است که از میان اهل بیتم به من می­پیوندد و با حالی غمگین و مصیبت زده و غم­دیده و غصب شده از حق و کشته­شده پیش من می­آید و آن­گاه من می­گویم: خدایا بر کسی که به وی ظلم کرده لعنت فرست و کسی که حقش را غصب کرده را عقوبت فرما و کسی که او را ذلیل نموده خوار گردان و آن کسی که پهلوی وی را شکسته و موجب سقط بچه او شده را تا ابد در آتش جهنم گرفتار کن! در آن هنگام فرشتگان آمین می­گویند.

اما حسن علیه السلام؛ او پسر من و فرزند من است و از من است و نور چشمم و روشنی قلبم و میوه دلم است. او سرور جوانان اهل بهشت و حجت خداوند در میان امت است که امر او، امر من و گفتار او، گفتار من می­باشد. هر کس از او پیروی نماید از من بوده و هرکس با او مخالفت ورزد از من نیست. زمانی که او را دیدم، به یاد ذلتی که پس از من بر او خواهد رفت، افتادم. تا جایی که در نهایت از سر ظلم و عداوت، به وسیله سمّ کشته می­شود و فرشتگان و آسمان­های هفت­گانه برایش می­گریند و تمامی موجودات، حتی پرندگان در آسمان و ماهیان در دل آب نیز بر او گریه می­کنند؛ هر کس بر او گریه کند، چشمان او در روزی که همه چشم­ها نابینا می­شوند، نابینا نخواهد شد و هر کسی که دلش بر او محزون شود، در روزی که همه دل­ها در آن محزون خواهند شد، محزون نخواهد بود و هر کس که در بقیعش او را زیارت کند، در روزی که گام­ها بر پل صراط می­لغزند، ثابت قدم خواهد بود.

اما حسین - علیه السلام - ؛ او از من است و پسر من و فرزند من است. او برترین خلق بعد از برادرش بوده و امام مسلمانان و مولای مومنان و جانشین خداوند جهانیان و فریاد­رس درماندگان و پناه پناهندگان و حجت خداوند بر همه مخلوقات است. او سرور جوانان بهشت و درب نجات امت است. امر او امر من، اطاعت از او اطاعت از من است. هر که از او پیروی کند از من است و هر که با او مخالفت ورزد، از من نیست. وقتی او را دیدم، به یاد آن­چه افتادم که پس از من با می­کنند؛ گویی من آن­جا هستم که برای حرم و خویشاوندان من پناه می­طلبد، ولی پناه داده نمی­شود. من در خوابم او را در آغوش می­گیرم و او را به کوچ از مدینه امر می­کنم و شهادت را بر وی بشارت می­دهم. او نیز حرکت می­کند و به قتلگاه و محل به زمین افتادن خویش، سرزمین

ص: 39

کَرْبٍ وَ بَلَاءٍ وَ قَتْلٍ وَ فَنَاءٍ تَنْصُرُهُ عِصَابَةٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ أُولَئِکَ مِنْ سَادَةِ شُهَدَاءِ أُمَّتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ قَدْ رُمِیَ بِسَهْمٍ فَخَرَّ عَنْ فَرَسِهِ صَرِیعاً ثُمَّ یُذْبَحُ کَمَا یُذْبَحُ الْکَبْشُ مَظْلُوماً ثُمَّ بَکَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَکَی مَنْ حَوْلَهُ وَ ارْتَفَعَتْ أَصْوَاتُهُمْ بِالضَّجِیجِ ثُمَّ قَامَ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْکُو إِلَیْکَ مَا یَلْقَی أَهْلُ بَیْتِی بَعْدِی ثُمَّ دَخَلَ مَنْزِلَهُ (1).

کرب و بلا و قتل و فَناء می­رود و گروهی از مسلمانان نیز که سروران شهیدان امت من در روز قیامت خواهند بود، او را یاری می­کنند. گویا هم­اکنون دارم او را می­بینم که به سمتش تیری پرتاب شده و او از اسب بر زمین می­افتد سپس سر او را با حالتی مظلومانه مانند سر گوسفند، از تن جدا می­کنند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و اطرافیان او پس از این سخنان گریه کردند و صدای ضجه آن­ها بلند شد. سپس حضرت برخاسته و فرمودند: بارخدایا! از آن­چه که پس از من بر سر اهل بیتم می­آید به تو شکایت می­کنم. و بعد وارد خانه خود شدند.(1)

توضیح

مؤلف النهایة گفته است: در حدیث آمده، "فاطمة بضعة مِنّی" بَضعة، در لغت به معنای یک تکه از گوشت است و گاهی حرف اول آن مکسور است که یعنی جزئی از من است. در قاموس آمده است: "تمریض" یعنی خوب پرستاری کردن از مریض، و گفته است: الصرع، به معنای بر زمین افتادن است و مصرع بر وزن مقعد به معنای مکان بر زمین افتادن است .

روایت2.

مجالس المفید، أمالی الطوسی: أمّ الفضل بن عباس نقل کرده، وقتی بیماری رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ، که در نهایت به وفات ایشان منجر شد، شدت یافت، ایشان لحظه­ای به هوش آمدند، ما در حال گریستن بودیم؛ ایشان فرمودند: چرا گریه می­کنید؟ گفتیم: ای رسول خدا برای چیزهای زیادی؛ بر فراق شما، بر متوقف شدن وحی از آسمان و برای امت پس از شما گریه می­کنیم، فرمودند: پس از من شما مغلوب و مستضعف می­شوید.(2)

روایت3.

أمالی الطوسی: أبی أمامة باهلی روایت کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: ریسمان­های اسلام یکی پس از دیگری قطع خواهند شد و هر ریسمانی که قطع می­شود، مردم به ریسمان بعدی چنگ می­زنند. اولین ریسمانی که قطع می­شود، نقض

ص: 40

الْحُکْمِ وَ آخِرُهُنَّ الصَّلَاةُ (1).

حکم و آخرین آن­ها نماز خواهد بود.(1)

روایت4.

أمالی الطوسی: عبدالله بن عباس نقل کرده، وقتی وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - رسید، چنان گریستند که ریش­های ایشان از اشکشان خیس شد. گفتند: ای رسول خدا! چرا گریه می­کنید؟ ایشان فرمودند: برای ذرّیه خویش گریه می­کنم و کاری که بَدان امت من پس از من با آن­ها می­کنند؛ گویی می­بینم که پس از من، به دخترم فاطمه ظلم می­شود و او فریاد می­زند که ای پدر جان! ای پدر جان! و هیچ­یک از افراد امتم به کمک او نمی­روند. فاطمه - علیها السلام - این را شنید و گریست. رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - به ایشان فرمودند: گریه نکن ای دخترم! ایشان عرض کردند: من بر آن­چه پس از شما با من می­کنند نمی­گریم، بلکه برای جدایی از شما می­گریم ای رسول خدا. حضرت فرمودند: ای دختر محمد، بشارت باد تو را که سریع به من ملحق خواهی شد. اولین کسی که از اهل بیتم به من می­پیوندد، تو هستی. (2)

روایت5.

أمالی الطوسی: سالم جعفی نقل کرده، امام علی صلوات الله علیه در میدان شهر که محل عبور و مرور بود نشسته بودند و فرمودند: جمع شوید. حدود صد نفر جمع شدند. آن­گاه فرمودند: سوگند به پروردگار آسمان و زمین، دوستم رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خطاب به من فرمودند: امت اسلام پس از ایشان به من نیرنگ می­زنند و این عهدی معهود و تقدیری حتمی است. و هر که دروغ بندد ناامید گردد.

توضیح

"إنتدبَ" یعنی اجابت کرد.

روایت6.

أمالی الطوسی: خالد بن خالد یشکری نقل کرده، در سالی که شوشتر فتح شد، به کوفه رفتم؛ وارد مسجد شدم

ص: 41

فَإِذَا أَنَا بِحَلْقَةٍ فِیهَا رَجُلٌ جَهْمٌ مِنَ الرِّجَالِ فَقُلْتُ مَنْ هَذَا فَقَالَ الْقَوْمُ أَ مَا تَعْرِفُهُ فَقُلْتُ لَا فَقَالُوا هَذَا حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَقَعَدْتُ إِلَیْهِ فَحَدَّثَ الْقَوْمَ فَقَالَ کَانَ النَّاسُ یَسْأَلُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الْخَیْرِ وَ کُنْتُ أَسْأَلُهُ عَنِ الشَّرِّ فَأَنْکَرَ ذَلِکَ الْقَوْمُ عَلَیْهِ فَقَالَ سَأُحَدِّثُکُمْ بِمَا أَنْکَرْتُمْ إِنَّهُ جَاءَ أَمْرُ الْإِسْلَامِ فَجَاءَ أَمْرٌ لَیْسَ کَأَمْرِ الْجَاهِلِیَّةِ وَ کُنْتُ أُعْطِیتُ مِنَ الْقُرْآنِ فِقْهاً وَ کَانَ رِجَالٌ یَجِیئُونَ فَیَسْأَلُونَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ یَکُونُ بَعْدَ هَذَا الْخَیْرِ شَرٌّ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَمَا الْعِصْمَةُ مِنْهُ قَالَ السَّیْفُ قَالَ قُلْتُ وَ مَا بَعْدَ السَّیْفِ بَقِیَّةٌ قَالَ نَعَمْ یَکُونُ إِمَارَةٌ عَلَی أَقْذَاءٍ وَ هُدْنَةٌ عَلَی دَخَنٍ قَالَ قُلْتُ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ ثُمَّ تَفْشُو رُعَاةُ الضَّلَالَةِ فَإِنْ رَأَیْتَ یَوْمَئِذٍ خَلِیفَةَ عَدْلٍ فَالْزَمْهُ وَ إِلَّا فَمُتْ عَاضّاً عَلَی جِذْلِ شَجَرَةٍ (1).

و دیدم چند نفر به دور پیرمردی ناتوان حلقه زده­اند؛ گفتم: این کیست؟ گفتند: مگر او را نمی شناسی!؟ گفتم: نه. گفتند: این حذیفه بن یمان صحابه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - است. پیش او نشستم، برای آن­ها حدیث ­کرد و گفت: مردم همیشه از رسول خدا- صلی الله علیه و آله - در مورد خیر می­پرسیدند و من همواره از ایشان در مورد شر می­پرسیدم. حاضران این کار او را بد شمردند. او گفت: در مورد آن­چه که بدتان آمد برایتان بگویم؛ وقتی اسلام آمد، شباهتی به جاهلیت نداشت. از فهم قرآن مقداری به من عطا می­شد و عده­ای می­آمدند و از پیامبر - صلی الله علیه و آله - سوال می­کردند و من گفتم: ای رسول خدا! آیا پس از این خیر، شری هم خواهد آمد؟ فرمودند: آری. گفتم: چگونه می­توان از آن در امان بود؟ فرمودند: با شمشیر. گفتم: آیا پس از شمشیر چیزی هم باقی می­ماند؟ فرمودند: آری، إمارتی خار در چشم و صلحی همراه با کینه. گفتم: بعد چه می­شود؟ فرمودند: بعد سردمداران گمراهی در زمین پخش می­شوند؛ در آن زمان اگر خلیفه عادلی یافتی، به فرمان او گردن بنه، وگرنه ریشه درخت بر دندان بگیر و بمیر.(1)

توضیح

جهم به معنای ناتوان و ضعیف است.

حسین بن مسعود فرّاء در کتاب شرح السّنّة این روایت را از یشکری چنین نقل کرده است:

هنگامی که شوشتر فتح شد از دیار خود خارج شدم و به کوفه رفتم و وارد مسجد شدم؛ دیدم عده­ای گرد مردی نحیف که دندان­های جلویش زیبا بود و به نظر اهل حجاز می­آمد حلقه­ زده­اند؛ گفتم: این مرد کیست؟ گفتند: مگر او را نمی شناسی؟ گفتم: نه. گفتند: این حذیفه بن یمان صحابه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - است. در جمعشان نشستم، برای حاضرین حدیث کرد و گفت: مردم همیشه از رسول خدا- صلی الله علیه و آله - در مورد خیر می­پرسیدند و من همواره از ایشان در مورد شر می­پرسیدم. حاضران این کار او را بد شمردند. وی گفت: درباره آن­چه که بدتان آمد، برایتان خواهم گفت؛ وقتی اسلام آمد، شباهتی به جاهلیت نداشت. من به فهم مقداری از قرآن نایل شده بودم، مردانی می­آمدند و درباره امور خیر سوال می­کردند و من از ایشان در مورد امور شر می­پرسیدم؛ گفتم: ای رسول خدا! آیا پس از این خیر، شرّی هم، مانند آن­چه که قبل از آن بوده، خواهد بود؟ فرمودند: آری. گفتم: ای رسول خدا! چگونه می­توان از آن در امان ماند؟ فرمودند: با شمشیر. گفتم: آیا پس از شمشیر چیزی هم باقی می­ماند؟ گفتند: آری، إمارتی خار در چشم و صلحی همراه با کینه. گفتم: بعد می­شود؟ فرمودند: بعد سردمداران گمراهی نشأت می­گیرند، در آن هنگام حتی اگر خلیفه­ برای خدا روی زمین

ص: 42

خَلِیفَةٌ جَلَدَ ظَهْرَکَ وَ أَخَذَ مَالَکَ فَالْزَمْهُ وَ إِلَّا فَمُتْ وَ أَنْتَ عَاضٌّ عَلَی جِذْلِ شَجَرَةٍ قُلْتُ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ ثُمَّ یَخْرُجُ الدَّجَّالُ بَعْدَ ذَلِکَ مَعَهُ نَهْرٌ وَ نَارٌ فَمَنْ وَقَعَ فِی نَارِهِ وَجَبَ أَجْرُهُ وَ حُطَّ وِزْرُهُ وَ مَنْ وَقَعَ فِی نَهْرِهِ وَجَبَ وِزْرُهُ وَ حُطَّ أَجْرُهُ قَالَ قُلْتُ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ یُنْتَجُ الْمُهْرُ فَلَا یُرْکَبُ حَتَّی تَقُومَ السَّاعَةُ (1).

ثم قال الصدع مفتوحة الدال من الرجال الشاب المعتدل و یقال الصدع الربعة فی خلقة الرجل بین الرجلین و قوله هدنة علی دخن معناه صلح علی بقایا من الضغن و ذلک أن الدخان أثرَ النارِ یدل علی بقیة منها و قال أبو عبید أصل الدخن أن یکون فی لون الدابة أو الثوب أو غیره ذلک کدورة إلی سواد

وَ فِی

ص: 43

بود که بر پشت تو تازیانه بزند و اموال تو را تصاحب کند، باز هم پیوسته ملازم او باش. وگرنه ریشه درخت را به دندان بگیر و بمیر. گفتم: بعد می­شود؟ فرمودند: سپس دجال به همراه رودخانه و آتش ظهور می­کند؛ هر کس در آتش او بیفتد، اجرش واجب و وزر و وبالش ساقط می­شود و هر کس در رودخانه او بیفتد، وزر و وبالش سنگین و اجرش ساقط می­شود. گفتم: بعد چه می­شود؟ فرمودند: آن کره اسب زاده می­شود و تا هنگام رستاخیز کسی بر آن سوار نمی­شود.(1)

سپس گفت: الصّدَع به معنای مردی است که جوان و نیک­رفتار باشد، گفته می­شود: صدع به معنای کوتاه­تر بودن یکی از دو پا نسبت به دیگری است. و منظور از "هدنة علی دخن" صلح همراه با کینه است؛ این تعبیر به آن جهت است که دود نشانه آتش بوده و بر باقی ماندن آثار آتش دلالت می­کند. ابو عبید می­گوید: اصل معنای دخن این است که در رنگ حیوان یا لباس و غیره، تیرگی مایل به سیاه باشد .

در برخی از روایات(2) این قسمت هم آمده است که: گفتم: ای رسول خدا! منظورتان از "الهُدنة علی الدّخن" چیست؟ فرمودند: یعنی دل­های عده­ای از آن وضعیت قبلیشان تغییر نمی­کند. و در مورد "جماعة علی أقذاء" نقل می­کند که می­گفتند: منظور این است که با هم بودن آنان بر محور فساد دل­هاست که به خار در چشم تشبیه کرده­اند. در این­جا نقل سخن ابوعبید تمام می­شود.

ص: 43

بَعْضِ الرِّوَایَاتِ (1)

قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ الْهُدْنَةُ عَلَی الدَّخَنِ مَا هِیَ قَالَ لَا یَرْجِعُ قُلُوبُ أَقْوَامٍ عَلَی الَّذِی کَانَتْ عَلَیْهِ.

و یروی «جماعة علی أقذاء» یقول یکون اجتماعهم علی فساد من القلوب شبّهه بأقذاء العین انتهی.

و أقول:

رواه فی جامع الأصول (2) بأسانید عن البخاری و مسلم و أبی داود و فی بعض روایاته و هل للسیف من تقیة.

و

فی بعضها قلت و بعد السیف قال تقیة علی أقذاء و هدنة علی دخن.

و فی شرح السنة و غیره بقیة بالباء الموحدة و المعانی متقاربة أی هل بعد السیف شی ء یتقی به من الفتنة أو یتقی و یشفق به علی النفس و جذل الشجرة بالکسر أصلها و المعنی مت معتزلا عن الخلق حتی تموت و لو احتجت إلی أن تأکل أصول الأشجار و یحتمل أن یکون کنایة عن شدة الغیظ.

می­گویم: مؤلف جامع الأصول این روایت را با چند سند از بخاری و مسلم و أبوداود نقل کرده(1) و در بضی از آن­ها چنین آمده است: "و هل للسیفٍ تقیة" [آیا برای شمشیر تقیه­ای وجود دارد!؟] و در برخی آمده که: گفتم: بعد از شمشیر چه می­شود؟ فرمودند: "تقیة علی أقذاء و هدنة علی دخن" [ تقیه بر خار چشم و صلحی همراه با کینه]. ذکر شده و در کتاب شرح السنة و برخی دیگر از منابع، به جای کلمه تقیه، بقیّة با باء آمده است و معانی همه این تعبیرات به هم نزدیک­اند؛ یعنی آیا پس از شمشیر چیزی هست که بشود با آن از فتنه پرهیز کرد، یا بتوان با آن نفس را نگه ­داشت و بر آن مهربان بود؟ منظور از "جذل الشجرة"، ریشه درخت است و معنایش این است که: از خلق کناره بگیر تا بمیری، حتی اگر نیازمند آن شوی که ریشه درختان را بخوری. محتمل است تعبیر ریشه درخت به دندان گرفتن، کنایه از شدت خشم باشد.

روایت7.

أمالی الطوسی: ثعلبة بن

ص: 44

مُرْشِدٍ الْحِمَّانِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَعَهِدَ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ إِلَیَّ أَنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِکَ بَعْدِی (1).

مرشد الحمانی نقل کرده، از حضرت علی - صلوات الله علیه - شنیدم که فرمودند: به خدا سوگند، پیامبر امّی به من این چنین گوش­زد نمود: پس از من این امت با تو نیرنگ می­کنند.(1)

روایت8.

أمالی الطوسی: عبدالرحمان بن ابی لیلی از پدرش نقل کرده، پیامبر - صلی الله علیه و آله - در روز خیبر پرچم را به علی بن أبی­طالب - علیه السلام - داد و خداوند او را بر خیبر پیروز گردانید، و در روز غدیر خم ایشان را ایستاند و به مردم اعلام کرد که "او مولای هر مرد و زن مؤمنی است" و خطاب به ایشان فرمود: "تو از منی و من از تو"، و فرمود: تو بر تأویل خواهی جنگید، همان­طور که من برای تنزیل جنگیدم"، و فرمود: "تو در نزد من به منزله هارون برای موسی هستی"، و فرمود: "من با کسی که تو با او در صلح باشی، در صلحم و با کسی که تو با او در جنگ باشی، در جنگم"، و فرمود: "تو آن ریسمان ناگسستنی ­هستی"، و فرمود: "تو روشنگر هستی در امور مشتبه­ای که برایشان پس از من پیش می­آید» و فرمود: "تو بعد از من، امام هر مرد و زن مؤمن و ولی هر مرد و زن مؤمن هستی"، و فرمود: "و تو همان کسی هستی که خداوند این آیه را در شان او نازل کرده است: «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَر»{و [این آیات] اعلامی است از جانب خدا و پیامبرش به مردم در روز حجّ اکبر}(2)، و فرمود: "تو هستی که به سنت من عمل می­کنی و از مذهب من حمایت می­کنی"، و فرمود: "من اولین کسی هستم که زمین برایش شکافته می­شود و تو نیز همراه منی"، و فرمود: "من کنار حوض هستم و تو همراه منی"، و فرمود: "من اولین کسی هستم که به بهشت داخل می­شوم و سپس تو داخل می­شوی و سپس حسن، حسین و فاطمه علیهم السلام"، و فرمود: "خداوند به من وحی کرد تا فضیلت تو را بر پای دارم؛ و من آن را در میان مردم به پا داشتم و آن­چه خداوند امر کرده بود تبلیغ کنم را تبلیغ کردم"، و فرمود: "از کینه­هایی که از تو در سینه بعضی­ها وجود دارد و تا من زنده­ام آن را اظهار نمی­کنند، بر حذر باش که خداوند آنان را خدا لعنت می کند، و لعنت کنندگان لعنتشان می کنند". سپس پیامبر - صلی الله علیه و آله - گریستند؛ به ایشان عرض شد: ای رسول خدا! سبب گریه شما چیست؟ فرمودند: جبرئیل - علیه السلام - به من گفت که آنان بر او ظلم کرده و او را از باز می­دارند و با او جنگ می­کنند فرزندانش را می­کشند و پس از او بر آن­ها ظلم می­نمایند. جبرئیل از جانب پروردگارش عزّ و جلّ این خبر را برایم آورد که این روند ادامه خواهد داشت تا زمانی که قائمشان قیام کند و کلمه ایشان رفیع گشته و همه امت بر محبتشان

ص: 45

الشَّانِئُ لَهُمْ قَلِیلًا وَ الْکَارِهُ لَهُمْ ذَلِیلًا وَ کَثُرَ الْمَادِحُ لَهُمْ وَ ذَلِکَ حِینَ تَغَیُّرِ الْبِلَادِ وَ تَضَعُّفِ الْعِبَادِ وَ الْإِیَاسِ مِنَ الْفَرَجِ وَ عِنْدَ ذَلِکَ یَظْهَرُ الْقَائِمُ فِیهِمْ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اسْمُهُ کَاسْمِی وَ اسْمُ أَبِیهِ کَاسْمِ ابْنِی (1) وَ هُوَ مِنْ وُلْدِ ابْنَتِی یُظْهِرُ اللَّهُ الْحَقَّ بِهِمْ وَ یُخْمِدُ الْبَاطِلَ بِأَسْیَافِهِمْ وَ یَتَّبِعُهُمُ النَّاسُ بَیْنَ رَاغِبٍ إِلَیْهِمْ وَ خَائِفٍ لَهُمْ قَالَ وَ سَکَنَ الْبُکَاءُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَعَاشِرَ الْمُؤْمِنِینَ أَبْشِرُوا بِالْفَرَجِ فَإِنَّ وَعْدَ اللَّهِ لَا یُخْلَفُ وَ قَضَاءَهُ لَا یُرَدُّ وَ هُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ فَإِنَّ فَتْحَ اللَّهِ قَرِیبٌ اللَّهُمَّ إِنَّهُمْ أَهْلِی فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیراً اللَّهُمَّ اکْلَأْهُمْ وَ احْفَظْهُمْ وَ ارْعَهُمْ وَ کُنْ لَهُمْ

ص: 46

یک­دل شوند و دشمنان ایشان اندک و بدخواهانشان خوار و مدح­کنندگانشان فراوان گردد؛ این زمان خواهد بود که شهرها تحول یافته و بندگان ناتوان شده و از فرج و گشایش ناامید گشته­اند، آن وقت است که قائم در آن­ها ظهور می­کند. پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: نامش مانند نام من، و نام پدرش همانند نام پسرم است و او از نوادگان دخترم می­باشد که خداوند حق را به وسیله آن­ها آشکار می­کند و باطل را با شمشیر آنان محو می­سازد و مردم یا از سر رغبت و یا از سر ترس، از آنان پیروی می­کنند. فرمودند: در این هنگام گریه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آرام شد و فرمودند: ای گروه مومنان! به فرج بشارت دهید که وعده خداوند تخلف­پذیر نیست و قضای او بازگشت ندارد و اوست که حکیم و آگاه است، همانا که فتح خداوند نزدیک است. خداوندا! آن­ها اهل بیت من هستند؛ پلیدی را از آن­ها دور بدار و آن­ها را پاک و مطهر گردان! خداوندا! آن­ها را مراقب باش و حفظ نما و حمایت کن! برای ایشان باش

ص: 46

وَ انْصُرْهُمْ وَ أَعِنْهُمْ وَ أَعِزَّهُمْ وَ لَا تُذِلَّهُمْ وَ اخْلُفْنِی فِیهِمْ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (1).

و آنان را نصرت و یاری فرما! آن­ها را عزیز گردان و خوار مکن! جانشین من در میان ایشان باش که تو بر هر چیز توانایی.(1)

روایت9.

أمالی الطوسی: عمرو بن شاکر از أنس نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: زمانی بر مردم فرا می­رسد که شکیبایی بر دین مانند نگه­داشتن پاره­های اخگر در دست باشد.(2)

توضیح

الجمر با فتحه، جمع جمرة به معنای آتش شعله­ور است.

روایت10.

أمالی­الطوسی: و با همین سند از پیامبر - صلی الله علیه و آله - نقل کرده که فرمودند: زمانی فرا می­رسد که اگر کسی بر دینش شکیبایی ورزد، اجر پنجاه تن از شما را دارد. گفتند: ای رسول خدا! - صلی الله علیه و آله - اجر پنجاه تن؟ فرمودند: آری، اجر پنجاه تن از شما. و این سخن را سه بار تکرار کردند.(3)

روایت11.

أمالی الطوسی: أبی­سعید خدری نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - علی - علیه السلام - را به اتفاقاتی پس از ایشان بر سر او می­آید آگاه کردند؛ علی - علیه السلام - گریستند و فرمودند: ای رسول خدا! - صلی الله علیه و آله و سلم - به حقی که بر تو دارم و حق خویشاوندی و حق همراهیم با شما، از شما می­ خواهم که از خداوند عزّ و جلّ بخواهید که جان مرا بستاند؟ رسول الله - صلی الله علیه و آله - فرمودند:

ص: 47

تَسْأَلُنِی أَنْ أَدْعُوَ رَبِّی لِأَجَلٍ مُؤَجَّلٍ قَالَ فَعَلَی مَا أُقَاتِلُهُمْ قَالَ عَلَی الْإِحْدَاثِ فِی الدِّینِ (1).

از من می­خواهی که جلوافتادن چیزی که زمان مخصوص خود دارد را از خدا بخواهم!؟ امام فرمودند: پس برای چه با آن­ها بجنگم؟ پیامبر فرمودند: برای بدعت­هایی که در دین می­گذارند.(1)

توضیح

لأجل مؤجّل، یعنی امری که حتمی و غیر قابل تغییر است.

روایت12.

أمالی الطوسی: یحیی بن حضرمی نقل کرده، از علی - علیه السلام - شنیدم که می­فرمودند: نزد پیامبر - صلی الله علیه و آله - نشسته بودیم؛ ایشان خوابیده بودند و سرشان در دامن بود. ما داشتیم در مورد دجال گفتگو می­کردیم، پیامبر - صلی الله علیه و آله - در حالی که صورت­شان سرخ شده بود از خواب بیدار شدند و فرمودند: من برای شما از غیر دجال بیشتر می­ترسم تا دجال؛ منظورم پیشوایان گمراه است و ریختن خون عترت من بعد از من. من با هر کس که با عترت من در جنگ باشد در جنگم و با هر کس که با آن­ها در صلح باشد در صلحم.(2)

روایت13.

أمالی الطوسی: مجاشعی از امام صادق و ایشان از پدرانشان - علیهم السلام - خویش نقل کرده­اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: روزگاری فرا می­رسد که در آن قلب انسان مومن مانند سرب در آتش ذوب می­شود و این تنها به سبب بلاها و بدعت­هایی است که در دینش می­بیند و نمی­تواند تغییری در آن دهد.(3)

توضیح

در قاموس آمده، "غیره" یعنی آن را به غیر آن­چه که قبلاً بود، تغییر داد و تبدیل کرد، و اسم آن الغیر است و "غِیَر الدهر" یعنی حوادث دگرگون شده روزگار.

روایت14.

علل الشرائع: از محمد بن معاویه با اسناد خود نقل کرده که گفت: جبرئیل - علیه السلام - با قبایی سیاه و حمایلی که در آن خنجر بود بر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرود آمد؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمود: ای جبرئیل! این چه لباسی است؟ گفت: این لباس پسر عمویت عباس است ای محمد! وای بر آن­چه که از فرزندان عباس بر فرزندان تو می­رسد! پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - بی­تاب شدند و فرمودند: ای عمو جان! وای بر آن­چه که از فرزندان تو بر فرزندان من می­رسد! او گفت:

ص: 48

یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ فَأَجُبُّ نَفْسِی قَالَ جَفَّ الْقَلَمُ بِمَا فِیهِ (1).

ای رسول خدا! آیا خودم را خواجه کنم؟ فرمودند: قلم و آن­چه در آن است خشک شد.(1)

توضیح

"الجب" به معنای درآوردن خصیتین است. و شاید مراد از جَفّ القلم، جریان یافتن قضا و حکم

ص: 49

الإلهی بعدم معاقبة رجل لفعل آخر و عدم المعاقبة قبل صدور الذنب أو أنه ولد عبد الله الذی یکون هذا النسل الخبیث منه فلا ینفع الجب و بالجملة إنه من أسرار القضاء و القدر التی تحیر فیها عقول أکثر البشر (1).

الهی مبنی است به این­که هیچ­کس را به سبب کار دیگری مجازات نمی­کنند و قبل از انجام گناه، مجازات روا نیست. و یا این­که عباس در آن زمان عبدالله را که این نسل خبیث از او متولد خواهد شد، به دنیا آورده بود ، پس خواجه کردن سودی نداشته است. در مجموع، این حادثه از رموز قضا و قدر الهی است که عقل بیشتر انسان­ها در آن متحیر است.

روایت15.

عیون أخبار الرضا: تمیمی از امام رضا و ایشان از پدران خویش - علیهم السلام - نقل کرده­اند که پیامبر - صلی الله علیه و آله - به بنی­هاشم فرمودند: مستضعفان بعد از من شما هستید.(1)

روایت16.

عیون أخبار الرضا: با همین سند نقل شده که پیامبر - صلی الله علیه وآله - به علی - علیه السلام - فرمودند: پس از وفات من کینه­های در دل مانده اینان برایت آشکار می­شود؛ علیه تو اجتماع می­کنند و مانع از رسیدن تو به حقت می­شوند.(2)

توضیح

قاموس گفته: "ملأه علی الأمر" یعنی به او یاری رساند و او را مشایعت کرد مانند "مالأه" که همین معنا را دارد، و "تمالؤوا علیه" یعنی اجتماع کردند .

روایت17.

عیون أخبار الرضا: با همین سند نقل شده که پیامبر - صلی الله علیه وآله - به علی - علیه السلام - فرمودند: امت من، پس از من با تو نیرنگ می­کنند و نیکوکار و بدکار، از آن پیروی می­کنند.(3)

ص: 50

روایت18.

عیون أخبار الرضا: دارم از امام رضا و ایشان از پدرانشان - علیهم السلام - نقل کرده­اند که رسول خدا - صلی الله علیه وآله - فرمودند: ای علی! کسی وصیت من در مورد تو را حفظ نمی­کند مگر متقیان نیک و برگزیده؛ که تعداد آن­ها در امت من مانند موی سفید در بدن گاو سیاه در شب تاریک است.(1)

توضیح

"الّلیل الغابر" یعنی شبی که بیشتر آن سپری شده و برای همین تاریکی­اش زیاد شده است.

19. تفسیر علی بن إبراهیم: «وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ»{و پیش از تو برای هیچ بشری جاودانگی [در دنیا] قرار ندادیم. آیا اگر تو از دنیا بروی آنان جاویدانند؟}(2): زمانی که خداوند پیامبرش را از آن­چه که پس از ایشان بر سر اهل بیتش خواهد آمد آگاه کرد و جریان مدعی خلافت شدن کسی غیر از اهل بیت را به ایشان خبر داد، رسول خدا - صلی الله علیه وآله - اندوه­گین شد؛ آن­گاه خداوند عزّ و جلّ این آیات را نازل فرمود: «وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ * کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً»{و پیش از تو برای هیچ بشری جاودانگی [در دنیا] قرار ندادیم. آیا اگر تو از دنیا بروی آنان جاویدانند؟ هر نفسی چشنده مرگ است، و شما را از راه آزمایش به بد و نیک مبتلا خواهیم نمود}(3) یعنی آنان را آزمایش می­کنیم، «وَ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ»{و به سوی ما بازگردانیده می شوید}.(4) بدین ترتیب خداوند رسول خدا - صلی الله علیه وآله - را آگاه کرد که همگان عاقبت باید بمیرند.(5)

روایت20.

أمالی الصدوق: محمد بن عبدالرحمن از پدرش روایت کرده، حضرت علی - علیه السلام- فرمودند: روزی من و فاطمه و حسن و حسین نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - بودیم که ایشان ناگاه رو به ما کرده و گریستند. عرض کردم: ای رسول خدا! چرا گریه می­کنید؟ فرمودند: به آن­چه که پس از من بر شما خواهد آمد، گریه می­کنم. گفتم: ای رسول خدا! مگر چه بر سر ما خواهد آمد؟ فرمودند: گریه من از ضربتی است که بر سر تو فرود می­آید، از این­که فاطمه بر گونه­اش لطمه می­زند، از نیزه­ای که به ران حسن می­زنند و سمی که به او نوشانده می­شود، و از کشته شدن حسین. در این هنگام اهل بیت همگی گریستند. گفتم: ای رسول خدا! آیا خداوند جز برای امتحان ما را خلق کرده است؟ فرمودند: ای علی! بشارت بده که همانا خداوند عزّ و جلّ به من فرموده که تنها مؤمنان، محب تو هستند و فقط منافقان، دشمن تو می­باشند.(6)

ص: 51

روایت21.

إکمال الدین: سلیم بن قیس هلالی نقل کردهاز سلمان فارسی - رضی الله عنه - شنیدم که می­گفت: در آن بیماری که به وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شد، در مقابل ایشان نشسته بودم که فاطمه علیها السلام وارد شد؛ وقتی ضعف پدرش را دید، گریست و اشکش بر گونه­هایش جاری شد. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به او فرمودند: ای فاطمه! چرا گریه می­کنی؟ عرض کرد: از بی­کس شدن خود و فرزندانم پس از شما می­ترسم. چشمان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پر از اشک شد؛ سپس فرمودند: ای فاطمه! مگر نمی­دانی که خدا برای ما اهل بیت آخرت را بر دنیا ترجیح داده و مرگ را بر تمامی مخلوقات خویش حتمی نموده است و خداوند تبارک و تعالی که به زمین إشراف یافت و از میان اهل آن مرا انتخاب کرد و پیامبر قرار داد و سپس بار دیگر به زمین إشراف یافت و شوهر تو از میان آن­ها برگزید و به من وحی کرد تا تو را به ازدواج او در بیاورم و او را ولی و وزیر خود بگیرم و جانشین خود در امتم قرار دهم. پس پدر تو برترین پیامبران و فرستادگان خداست و شوهرت برترین اوصیاء است و تو اولین کسی هستی که از میان اهل بیتم به من می­پیوندی. سپس خداوند برای بار سوم بر زمین اشراف یافت و تو و فرزندانت را بر ­گزید و تو سرور زنان بهشت هستی و پسرانت حسن و حسین، سرور جوانان بهشت و فرزندان شوهرت، که همه آن­ها هدایت­گر و هدایت­شده هستند تا روز قیامت اوصیای من خواهند بود. و أوصیای بعد از من که اولی آن­ها برادرم علی، و سپس حسن و حسین و سپس نه نفر از فرزندان حسین هستند، هم­درجه من هستند و در بهشت درجه­ای نیست که از درجه من و اوصیای من و پدرم ابراهیم به خداوند عزّ و جلّ نزدیک­تر باشد!؟ دخترم مگر نمی­دانی که از کرامات خداوند عزّ و جلّ بر تو این است که همسر تو بهترین فرد امت من و بهترین اهل بیت من است؛ زودتر از همه اسلام آورد و بزرگ­ترین بردباری­ها را کرد و بیش­تر اط همه علم دارد. حضرت فاطمه از سخنانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به او فرمودند، شاد شد و مسرور گشت.

سپس پیامبر به او فرمودند: دخترم! شوهرت منقبت­های زیادی دارد: ایمانش به خدا و فرستاده­اش قبل از هر کس

ص: 52

أَحَدٍ لَمْ یَسْبِقْهُ إِلَی ذَلِکَ أَحَدٌ مِنْ أُمَّتِی وَ عِلْمَهُ بِکِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُنَّتِی وَ لَیْسَ أَحَدٌ مِنْ أُمَّتِی یَعْلَمُ جَمِیعَ عِلْمِی غَیْرُ عَلِیٍّ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَّمَنِی عِلْماً لَا یَعْلَمُهُ غَیْرِی وَ عَلَّمَ مَلَائِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ عِلْماً وَ کُلُّ مَا عَلَّمَهُ مَلَائِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ فَأَنَا أَعْلَمُ بِهِ وَ أَمَرَنِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أُعَلِّمَهُ إِیَّاهُ فَفَعَلْتُ فَلَیْسَ أَحَدٌ مِنْ أُمَّتِی یَعْلَمُ جَمِیعَ عِلْمِی وَ فَهْمِی وَ حِکَمِی غَیْرُهُ وَ إِنَّکِ یَا بُنَیَّةِ زَوْجَتُهُ وَ ابْنَاهُ سِبْطَایَ حَسَنٌ وَ حُسَیْنٌ وَ هُمَا سِبْطَا أُمَّتِی وَ أَمْرُهُ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهْیُهُ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ آتَاهُ الْحِکْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ یَا بُنَیَّةِ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ أَعْطَانَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ سَبْعَ خِصَالٍ لَمْ یُعْطِهَا أَحَداً مِنَ الْأَوَّلِینَ کَانَ قَبْلَکُمْ وَ لَا یُعْطِیهَا أَحَداً مِنَ الْآخِرِینَ غَیْرَنَا نَبِیُّنَا سَیِّدُ الْمُرْسَلِینَ وَ هُوَ أَبُوکِ وَ وَصِیُّنَا سَیِّدُ الْأَوْصِیَاءِ وَ هُوَ بَعْلُکِ وَ شَهِیدُنَا سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ وَ هُوَ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ هُوَ عَمُّ أَبِیکِ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ هُوَ سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ الَّذِینَ قُتِلُوا مَعَکَ قَالَ لَا بَلْ سَیِّدُ شُهَدَاءِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ مَا خَلَا الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَوْصِیَاءَ وَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (1) ذُو الْجَنَاحَیْنِ الطَّیَّارُ فِی الْجَنَّةِ مَعَ الْمَلَائِکَةِ وَ ابْنَاکِ حَسَنٌ وَ حُسَیْنٌ سِبْطَا أُمَّتِی وَ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ مِنَّا وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ الَّذِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً قَالَتْ فَأَیُّ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ سَمَّیْتَ أَفْضَلُ قَالَ عَلِیٌّ بَعْدِی أَفْضَلُ أُمَّتِی وَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ أَفْضَلُ أَهْلِ بَیْتِی بَعْدَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ بَعْدَکِ وَ بَعْدَ ابْنَیَّ وَ سِبْطَیَّ حَسَنٍ وَ حُسَیْنٍ وَ بَعْدَ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ وُلْدِ ابْنِی هَذَا وَ أَشَارَ إِلَی الْحُسَیْنِ وَ مِنْهُمُ الْمَهْدِیُّ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ اخْتَارَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَنَا الْآخِرَةَ عَلَی الدُّنْیَا ثُمَّ نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَیْهَا وَ إِلَی بَعْلِهَا وَ إِلَی ابْنَیْهَا فَقَالَ یَا سَلْمَانُ أُشْهِدُ اللَّهَ أَنِّی سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَهُمْ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَهُمْ أَمَا إِنَّهُمْ مَعِی فِی الْجَنَّةِ ثُمَّ أَقْبَلَ

ص: 53

دیگری؛ که هیچ­یک از امت من در این زمینه بر او پیشی نگرفت، علم او به کتاب خداوند عزّ و جلّ و سنت من؛ در میان امت من کسی جز علی - علیه السلام - نیست که تمام علم مرا بداند، خداوند عزّ و جلّ مرا علمی آموخت و به کسی غیر از من آن را نیاموخته و به فرشتگان و رسولانش نیز علمی آموخت و من هر چه که به فرشتگان و رسولانش آموخته را می­دانم، و به من امر کرد تا آن­ها را به علی - علیه السلام - تعلیم دهم و من چنین کردم؛ از میان امت من جز او ­کسی همه علم و فهم و حکمت مرا نمی­داند. و تو ای دخترم! همسر او هستی و پسرانش، حسن و حسین نوه­های من و نوه های امتم و امر به معروف او و نهی از منکر او هستند. خداوند عزب و جلّ به همسرت حکمت و فصل الخطاب عنایت کرده است. ای دخترم! ما اهل بیتی هستیم که خداوند متعال هفت خصلت به ما عطا کرده است، که آن­ها را نه به کسی از گذشتگان داده و نه به کسی از آیندگان خواهد داد؛ پیامبر ما سرور رسولان است که پدر توست، وصی ما سید اوصیاء است که شوهر توست، و شهید ما سرور شهیدان است که حمزه بن عبدالمطّلب عموی پدر تو است. فاطمه - علیها السلام - عرض کرد: ای رسول خدا! آیا حمزه فقط سرور شهیدانی است که با شما شهید شده­اند؟ فرمودند: نه، حمزه سالار همه شهیدانی است که قبلاً شهید شده­اند و یا در آینده شهید خواهند شد، جز پیامبران و أوصیاء. و جعفر بن ابی­طالب صاحب دو بال که در بهشت با فرشتگان پرواز می­کند، و حسن و حسین پسران تواند که نوه­های امت من و دو سرور جوانان اهل بهشت­اند. و قسم به خدایی که جانم در دست اوست مهدی این امت، که زمین را بعد از فرا گیری ظلم و جور پر از قسط و عدل می­کند، نیز از ماست.

فاطمه - علیها السلام - عرض کردند: کدام یک ار اینان که نام بردید، برتر از دیگران هستند؟ پیامبر فرمودند: علی پس از من برترین فرد امتم است و پس از علی - علیه السلام - و تو و پسران من و نوه­هایم، یعنی حسن و حسین و بعد از اوصیای زاده این پسرم - و به حسین علیه السلام اشاره کردند - که مهدی نیز از آن­هاست، حمزه و جعفر برترین­های اهل بیت من هستند؛ ما اهل بیتی هستیم که خداوند برای ما آخرت رابر دنیا برگزیده است.

رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سپس به فاطمه و شوهرش و دو پسرش نگاه کردند و فرمودند: ای سلمان ! خدا را گواه می­گیرم که من با کسی که با این­ها به مدارا رفتار کند، در صلحم و با کسی که با اینان به جنگ برخیزد، در جنگم. همانا آنان در بهشت با من هستند؛

ص: 53

عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا أَخِی إِنَّکَ سَتَبْقَی بَعْدِی وَ سَتَلْقَی مِنْ قُرَیْشٍ شِدَّةً مِنْ تَظَاهُرِهِمْ عَلَیْکَ وَ ظُلْمِهِمْ لَکَ فَإِنْ وَجَدْتَ عَلَیْهِمْ أَعْوَاناً فَقَاتِلْ مَنْ خَالَفَکَ بِمَنْ وَافَقَکَ وَ إِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَاصْبِرْ وَ کُفَّ یَدَکَ وَ لَا تَلْقَ بِهَا إِلَی التَّهْلُکَةِ فَإِنَّکَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ لَکَ بِهَارُونَ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ إِذِ اسْتَضْعَفَهُ قَوْمُهُ وَ کَادُوا یَقْتُلُونَهُ فَاصْبِرْ لِظُلْمِ قُرَیْشٍ إِیَّاکَ وَ تَظَاهُرِهِمْ عَلَیْکَ فَإِنَّکَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ مَنِ اتَّبَعَهُ وَ هُمْ بِمَنْزِلَةِ الْعِجْلِ وَ مَنِ اتَّبَعَهُ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ قَضَی الْفُرْقَةَ وَ الِاخْتِلَافَ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَوْ شَاءَ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی حَتَّی لَا یَخْتَلِفَ اثْنَانِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَا یُنَازَعَ فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِهِ وَ لَا یَجْحَدَ الْمَفْضُولُ ذَا الْفَضْلِ فَضْلَهُ وَ لَوْ شَاءَ لَعَجَّلَ النَّقِمَةَ وَ التَّغْیِیرَ حَتَّی یُکَذَّبَ الظَّالِمُ وَ یُعْلَمَ الْحَقُّ أَیْنَ مَصِیرُهُ وَ لَکِنَّهُ جَعَلَ الدُّنْیَا دَارَ الْأَعْمَالِ وَ جَعَلَ الْآخِرَةَ دَارَ الْقَرَارِ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام الْحَمْدُ لِلَّهِ شُکْراً عَلَی نَعْمَائِهِ وَ صَبْراً عَلَی بَلَائِهِ (1).

سپس روی به علی - علیه السلام - کرده و فرمودند: ای برادر! تو پس از من باقی خواهی ماند و از قریش به جهت هم­دستی­اشان علیه تو و ظلمشان بر تو سختی خواهی دید؛ پس اگر یارانی برای خودت یافتی، با کمک آنان که با تو موافقند علیه آنان که با تو مخالفت می­کنند بجنگ و اگر یارانی برای خودت نیافتی، صبر در پیش گیر و دست نگه دار و خود را به هلاکت نینداز. تو در نزد من به منزله هارون برای موسی هستی و هارون، در آن هنگام که قومش او را ضعیف یافتند و نزدیک بود او را بکشند، اسوه­ای نیکو برای توست. پس بر ظلم قریش بر خودت و هم­دستی آنان علیه خودت صبر کن که تو برای من به منزله هارون برای موسی و پیروانش هستی و آن­ها و پیروان­شان به منزله گوساله می­باشند.

ای علی! خداوند تبارک و تعالی مقدر نموده که این امت به تفرقه و اختلاف دچار شوند، و اگر خدا می­خواست همه افراد این امت را هدایت می­کرد، به طوری که حتی دو نفر هم با هم اختلافی نداشته باشند و بر سر چیزی با هم نزاع نکنند و هیچ مفضولی فضل و برتری صاحب فضل را انکار نکند. اگر خدا می­خواست نقمت و دگرگونی را جلو می­انداخت تا ظالم تکذیب شود و عاقبت حق آشکار گردد. ولی خداوند دنیا را سرای عمل و آخرت را سرای قرار داد تا کسانی را که کارهای زشت انجام داده­اند را مجازات و کسانی که کار نیک انجام داده­اند را پاداش دهد. علی - علیه السلام - فرمودند: الحمدلله به جهت شکر بر نعمت­هایش و صبر بر آزمون­هایش.(1)

روایت22.

می­گویم: مانند این روایت را در اصل کتاب هلالی مانند یافتم تا آن­جا که: هارون برای تو اسوه­ای نیکوست، آن­گاه که به برادرش موسی گفت: «إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی»{این قوم مرا ضعیف و ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که قصد جانم را کنند.}.(2)سلیم نقل کرده، علی - علیه السلام - نقل کردند: روزی با رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در یکی از کوچه­های مدینه قدم می­زدیم که به باغی رسیدیم؛ من گفتم: ای رسول خدا! چه باغ زیبایی! ایشان فرمودند: بله، چه زیباست، و تو در بهشت زیباتر از این داری. سپس به باغی دیگر رسیدیم، من گفتم: ای رسول خدا! چه باغ زیبایی! ایشان فرمودند: بله، چه زیباست، و تو در بهشت زیباتر از این داری. ما از کنار هفت باغ گذشتیم و من می­گفتم: ای رسول خدا! چه باغ زیبایی! و ایشان می­فرمودند: بله، چه زیباست، و تو در بهشت از این زیباتر داری. وقتی که راه خلوت شد، مرا در آغوش گرفتند و بغض نموده و گریه کردند و فرمودند: به پدر تنهای شهیدم سوگند می­خورم. گفتم: ای رسول خدا! چرا گریه می­کنید؟ فرمود: کینه­هایی در دل عده­ای پنهان است که تا وقتی که من زنده هستم،

ص: 54

بَعْدِی أَحْقَادُ بَدْرٍ وَ تِرَاتُ أُحُدٍ قُلْتُ فِی سَلَامَةٍ مِنْ دَیْنِی قَالَ فِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِکَ فَأَبْشِرْ یَا عَلِیُّ فَإِنَّ حَیَاتَکَ وَ مَوْتَکَ مَعِی وَ أَنْتَ أَخِی وَ أَنْتَ وَصِیِّی وَ أَنْتَ صَفِیِّی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی وَ الْمُؤَدِّی عَنِّی وَ أَنْتَ تَقْضِی دَیْنِی وَ تُنْجِزُ عِدَاتِی عَنِّی وَ أَنْتَ تُبْرِئُ ذِمَّتِی وَ تُؤَدِّی أَمَانَتِی وَ تُقَاتِلُ عَلَی سُنَّتِی النَّاکِثِینَ مِنْ أُمَّتِی وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ وَ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ لَکَ بِهَارُونَ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ إِذِ اسْتَضْعَفَهُ قَوْمُهُ وَ کَادُوا یَقْتُلُونَهُ فَاصْبِرْ لِظُلْمِ قُرَیْشٍ إِیَّاکَ وَ تَظَاهُرِهِمْ عَلَیْکَ فَإِنَّکَ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ مَنْ تَبِعَهُ وَ هُمْ بِمَنْزِلَةِ الْعِجْلِ وَ مَنْ تَبِعَهُ وَ إِنَّ مُوسَی أَمَرَ هَارُونَ حِینَ اسْتَخْلَفَهُ عَلَیْهِمْ إِنْ ضَلُّوا فَوَجَدَ أَعْوَاناً أَنْ یُجَاهِدَهُمْ بِهِمْ وَ إِنْ لَمْ یَجِدْ أَعْوَاناً أَنْ یَکُفَّ یَدَهُ وَ یَحْقُنَ دَمَهُ وَ لَا یُفَرِّقَ بَیْنَهُمْ یَا عَلِیُّ مَا بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا إِلَّا وَ أَسْلَمَ مَعَهُ قَوْمُهُ طَوْعاً وَ قَوْمٌ آخَرُونَ کَرْهاً فَسَلَّطَ اللَّهُ الَّذِینَ أَسْلَمُوا کَرْهاً عَلَی الَّذِینَ أَسْلَمُوا طَوْعاً فَقَتَلُوهُمْ لِیَکُونَ أَعْظَمَ لِأُجُورِهِمْ یَا عَلِیُّ إِنَّهُ مَا اخْتَلَفَتْ أُمَّةٌ بَعْدَ نَبِیِّهَا إِلَّا ظَهْرَ أَهْلُ بَاطِلِهَا عَلَی أَهْلِ حَقِّهَا وَ إِنَّ اللَّهَ قَضَی الْفُرْقَةَ وَ الِاخْتِلَافَ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ سَاقَ الْخَبَرَ إِلَی قَوْلِهِ وَ صَبْراً عَلَی بَلَائِهِ وَ تَسْلِیماً وَ رِضًا بِقَضَائِهِ (1).

آن­ها را برایت آشکار نمی­کنند؛ کینه­های جنگ بدر و خونخواهی­های جنگ احد. گفتم: آیا دینم سالم می­ماند؟ فرمودند: دینت سالم می­ماند، ای علی! مژده باد تو را که زندگانی و مرگت با من است و تو برادر، وصی، برگزیده، وزیر، وارث من و انجام­دهنده وصیایای من هستی، و تو هستی که قرض مرا ادا می­کنی و به وعده­هایم عمل می­نمایی و ذمه مرا از دوشم بر می­داری و امانت مرا ادا می­کنی، و طبق سنت من با ناکثان و قاسطان و مارقان امت من پیکار می­کنی. تو برای من به منزله هارون برای موسی هستی و هارون، در آن هنگام که قومش او را ضعیف یافتند و نزدیک بود او را بکشند، اسوه­ای نیکو برای توست. پس در برابر ظلمی که قریش بر تو روا می­دارند و در مقابل تو می­ایستند، صبر پیشه کن؛ زیرا تو همانند هارون برای موسی و پیروانش هستی و آن­ها به منزله گوساله و پیروان آن هستند. موسی آن­گاه که هارون را جانشین خود قرار داد به وی امر کرد که اگر آنان گمراهی شدند، یارانی برای پیکار یافت، با آن­ها مبارزه کند و در غیر این صورت، دست بکشد و خونش را محفوظ بدارد و بین­شان تفرقه نیندازد.

ای علی! هر پیامبری که خداوند مبعوث کرد، عده­ای از سر رغبت و عده­ای دیگر از سر اجبار تسلیم او شدند، و بعد خداوند آن کسانی که از روی بی میلی تسلیم حق شده­ بودند را بر آنان که از سر رغبت تسلیم گشته بودند مسلط گرداند، و آن­ها را کشتند تا ایشان به پاداش بزرگ­تری دست یابند. ای علی! هیچ امتی بعد از پیامبرشان دچار اختلاف نشدند مگر آن­که اهل باطل آن­ها بر اهل حقشان غلبه یافتند. خداوند تفرقه و اختلاف را برای این امت نیز مقدر ساخته است. و روایت را ادامه داد تا این سخن که: الحمدلله به جهت صبر بر آزمون­هایش و تسلیم و رضا در برابر قضایش.(1)

توضیح

جزری می­گوید: "الجهش" یعنی انسان در حالی که می­خواهد بگرید به کسی پناه ببرد، همان­طور که کودک به مادر خویش پناه می­برد. گفته می­شود: جهشت و أجهشت.

روایت23.

کامل الزیارات:

ص: 55

بْنِ سَلَّامٍ الْکُوفِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَاسِطِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ أَبِی شَیْبَةَ الْقَاضِی عَنْ نُوحِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ قُدَامَةَ بْنِ زَائِدَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام بَلَغَنِی یَا زَائِدَةُ أَنَّکَ تَزُورُ قَبْرَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَحْیَاناً فَقُلْتُ إِنَّ ذَلِکَ لَکَمَا

ص: 56

قدامة بن زایده از پدرش نقل کرده، امام علی بن الحسین - علیهما السلام - فرمودند: ای زائده! شنیده­ام تو هر از چند گاهی به زیارت قبر پدرم أباعبدالله - علیه السلام - می­روی؟ عرض کردم: آری همین­طور است که شنیده­اید.

ص: 56

بَلَغَکَ فَقَالَ لِی فَلِمَا ذَا تَفْعَلُ ذَلِکَ وَ لَکَ مَکَانٌ عِنْدَ سُلْطَانِکَ الَّذِی لَا یَحْتَمِلُ أَحَداً عَلَی مَحَبَّتِنَا وَ تَفْضِیلِنَا وَ ذِکْرِ فَضَائِلِنَا وَ الْوَاجِبِ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ حَقِّنَا فَقُلْتُ وَ اللَّهِ مَا أُرِیدُ بِذَلِکَ إِلَّا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَا أَحْفِلُ بِسَخَطِ مَنْ سَخِطَ وَ لَا یَکْبُرُ فِی صَدْرِی مَکْرُوهٌ یَنَالُنِی بِسَبَبِهِ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنَّ ذَلِکَ لَکَذَلِکَ یَقُولُهَا ثَلَاثاً وَ أَقُولُهَا ثَلَاثاً فَقَالَ أَبْشِرْ ثُمَّ أَبْشِرْ ثُمَّ أَبْشِرْ فَلَأُخْبِرَنَّکَ بِخَبَرٍ کَانَ عِنْدِی فِی النُّخَبِ الْمَخْزُونَةِ إِنَّهُ لَمَّا أَصَابَنَا بِالطَّفِّ مَا أَصَابَنَا وَ قُتِلَ أَبِی علیه السلام وَ قُتِلَ مَنْ کَانَ مَعَهُ مِنْ وُلْدِهِ وَ إِخْوَتِهِ وَ سَائِرِ أَهْلِهِ وَ حُمِلَتْ حَرَمُهُ وَ نِسَاؤُهُ عَلَی الْأَقْتَابِ یُرَادُ بِنَا الْکُوفَةَ فَجَعَلْتُ أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ صَرْعَی وَ لَمْ یُوَارَوْا فَیَعْظُمُ ذَلِکَ فِی صَدْرِی وَ یَشْتَدُّ لِمَا أَرَی مِنْهُمْ قَلَقِی فَکَادَتْ نَفْسِی تَخْرُجُ وَ تَبَیَّنَتْ ذَلِکَ مِنِّی عَمَّتِی زَیْنَبُ بِنْتُ عَلِیٍّ الْکُبْرَی فَقَالَتْ مَا لِی أَرَاکَ تَجُودُ بِنَفْسِکَ یَا بَقِیَّةَ جَدِّی وَ أَبِی وَ إِخْوَتِی فَقُلْتُ وَ کَیْفَ لَا أَجْزَعُ وَ لَا أَهْلَعُ وَ قَدْ أَرَی سَیِّدِی وَ إِخْوَتِی وَ عُمُومَتِی وَ وُلْدَ عَمِّی وَ أَهْلِی مُصْرَعِینَ بِدِمَائِهِمْ مُرَمَّلِینَ بِالْعَرَاءِ مُسَلَّبِینَ لَا یُکَفَّنُونَ وَ لَا یُوَارَوْنَ وَ لَا یُعَرِّجُ عَلَیْهِمْ أَحَدٌ وَ لَا یَقْرَبُهُمْ بَشَرٌ کَأَنَّهُمْ أَهْلُ بَیْتٍ مِنَ الدَّیْلَمِ وَ الْخَزَرِ فَقَالَتْ لَا یُجْزِعَنَّکَ مَا تَرَی فَوَ اللَّهِ إِنَّ ذَلِکَ لَعَهْدٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی جَدِّکَ وَ أَبِیکَ وَ عَمِّکَ وَ لَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ أُنَاسٍ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ لَا تَعْرِفُهُمْ فَرَاعِنَةُ هَذِهِ الْأَرْضِ وَ هُمْ مَعْرُوفُونَ فِی أَهْلِ السَّمَاوَاتِ أَنَّهُمْ یَجْمَعُونَ هَذِهِ الْأَعْضَاءَ الْمُتَفَرِّقَةَ فَیُوَارُونَهَا وَ هَذِهِ الْجُسُومَ الْمُضَرَّجَةَ وَ یَنْصِبُونَ لِهَذَا الْطَّفِّ عَلَماً لِقَبْرِ أَبِیکَ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ علیه السلام لَا یَدْرُسُ أَثَرُهُ وَ لَا یَعْفُو رَسْمُهُ عَلَی کُرُورِ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ وَ لَیَجْتَهِدَنَّ أَئِمَّةُ الْکُفْرِ وَ أَشْیَاعُ الضَّلَالَةِ فِی مَحْوِهِ وَ تَطْمِیسِهِ فَلَا یَزْدَادُ أَثَرُهُ إِلَّا ظُهُوراً وَ أَمْرُهُ إِلَّا عُلُوّاً فَقُلْتُ وَ مَا هَذَا الْعَهْدُ وَ مَا هَذَا الْخَبَرُ فَقَالَتْ حَدَّثَتْنِی أُمُّ أَیْمَنَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله زَارَ مَنْزِلَ فَاطِمَةَ علیها السلام فِی یَوْمٍ مِنَ الْأَیَّامِ فَعَمِلْتُ لَهُ حَرِیرَةً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمَا وَ أَتَاهُ عَلِیٌّ علیه السلام بِطَبَقٍ فِیهِ تَمْرٌ ثُمَّ قَالَتْ أُمُّ أَیْمَنَ فَأَتَیْتُهُمْ بِعُسٍّ فِیهِ لَبَنٌ

ص: 57

ایشان به من فرمودند: چرا این کار را می­کنی در حالی که از منزلت خوبی نزد حاکم خود برخورداری؛ حاکمی که تحمل نمی­کند کسی به ما محبت داشته باشد و ما را برتر بداند و چیزی از فضائل ما و حق واجبی که ما بر این امت داریم را ذکر کند؟ عرض کردم: به خدا سوگند که این کار را فقط به خاطر خدا و رسولش انجام می­دهم و اعتنایی نمی­کنم که کسی خشمگین شود و هر چه بدی در این راه ببینم در نظرم چیزی نیست. سه بار به من فرمودند: تو را به به خدا سوگند آیا واقعا همین­طور است که می­گویی؟ و من هم در هر سه دفعه همان جواب را دادم. امام فرمودند: بشارت باد تو را! بشارت باد تو را! بشارت باد تو را! الآن به تو چیزی می­گویم که از گزیده­های ارزش­مند و پنهان نزد من است: وقتی در طفّ آن مصائب بر سر ما آمد و پدرم – علیه السلام - و همراهان و پسران و برادران و دیگر اهل بیتش به شهادت رسیدند و اهل حرم و زنانش را سوار بر شتر کرده و به سمت کوفه حرکت دادند، من شروع به نگاه کردن به آنان کردم که بر زمین افتاده بودند و دفن نشده بودند و خیلی بر من گران آمد و چنان از دیدن ایشان اندوه­گین شدم که نزدیک بود روحم از بدنم خارج شود. عمه­ام زینب، دختر بزرگ علی - علیه السلام - به حالم پی برد و گفت: ای تنها باز مانده جد و پدر و برادرانم! چرا این­قدر بی­تابی و داری خود را به کشتن می­دهی؟ گفتم: چطور بی قرار نباشم و جزع نکنم، و حال آن­که می­بینم که آقایم و برادرانم و عموهایم و پسر عموهایم و خانواده­ام در خون خود غلتیده و بر ریگ­های بیابان، غارت­شده­اند کفن نشده و دفن نشده­اند و کسی بر بالای سرشان نیست و هیچ­کس به آن­ها نزدیک نمی­شود، و گویا اینان خانواده­ای از دیلم و خزر هستند. عمه­ام گفت: آن­چه که می­بینی بی­تابت نکند که به خدا سوگند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - این اتفاقات را از پیش به جد و پدر و عمویت خبر داده بود. خداوند از عده­ای از افراد این امت، که فرعون­های زمین آنان را نمی­شناسند، ولی در نزد اهل آسمان­ها شناخته­شده هستند، پیمان گرفته و آنان این اعضای پراکنده و این بدن­های خونین را جمع می­کنند و دفن می­نمایند و در این بیابان، نشانه­ای بر آرامگاه پدرت سید الشهداء - علیه السلام - نصب می­کنند که با گذشتن روزگاران اثر آن از کهنه نمی­شود و بر نشانه­اش خاک نمی­نشیند و هر چه ائمه کفر و پیروان ضلالت هر تلاش می­کنند که آن را محو و نابود کنند، اثرش واضح­تر می­شود و کارش بالاتر می­گیرد .

گفتم: آن عهد چیست و آن خبر کدام است؟ فرمود: أمّ أیمن به من گفت که روزی از روزها رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به زیارت خانه فاطمه - علیها السلام - آمد. فاطمه برای ایشان حریره­ای درست کرد و علی - علیه السلام - بشقابی از خرما برای ایشان آورد. من نیز کاسه­ای از شیر و سرشیر برای آن­ها آوردم.

ص: 57

وَ زُبْدٌ فَأَکَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام مِنْ تِلْکَ الْحَرِیرَةِ وَ شَرِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ شَرِبُوا مِنْ ذَلِکَ اللَّبَنِ ثُمَّ أَکَلَ وَ أَکَلُوا مِنْ ذَلِکَ التَّمْرِ وَ الزَّبَدِ ثُمَّ غَسَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ وَ عَلِیٌّ علیه السلام یَصُبُّ عَلَیْهِ الْمَاءَ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ غَسْلِ یَدِهِ مَسَحَ وَجْهَهُ ثُمَّ نَظَرَ إِلَی عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام نَظَراً عَرَفْنَا فِیهِ السُّرُورَ فِی وَجْهِهِ ثُمَّ رَمَقَ بِطَرْفِهِ نَحْوَ السَّمَاءِ مَلِیّاً ثُمَّ وَجَّهَ وَجْهَهُ نَحْوَ الْقِبْلَةِ وَ بَسَطَ یَدَیْهِ وَ دَعَا ثُمَّ خَرَّ سَاجِداً وَ هُوَ یَنْشِجُ فَأَطَالَ النُّشُوجَ وَ عَلَا نَحِیبُهُ وَ جَرَتْ دُمُوعُهُ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ أَطْرَقَ إِلَی الْأَرْضِ وَ دُمُوعُهُ تَقْطُرُ کَأَنَّهَا صَوْبُ الْمَطَرِ فَحَزِنَتْ فَاطِمَةُ وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ حَزِنْتُ مَعَهُمْ لِمَا رَأَیْنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هِبْنَاهُ أَنْ نَسْأَلَهُ حَتَّی إِذَا طَالَ ذَلِکَ قَالَ لَهُ عَلَیٌّ وَ قَالَتْ لَهُ فَاطِمَةُ مَا یُبْکِیکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَا أَبْکَی اللَّهُ عَیْنَیْکَ فَقَدْ أَقْرَحَ قُلُوبَنَا مَا نَرَی مِنْ حَالِکَ فَقَالَ یَا أَخِی سُرِرْتُ بِکُمْ سُرُوراً مَا سُرِرْتُ مِثْلَهُ قَطُّ (1) وَ إِنِّی لَأَنْظُرُ إِلَیْکُمْ وَ أَحْمَدُ اللَّهَ عَلَی نِعْمَتِهِ عَلَیَّ فِیکُمْ إِذْ هَبَطَ عَلَیَّ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اطَّلَعَ عَلَی مَا فِی نَفْسِکَ وَ عَرَفَ سُرُورَکَ بِأَخِیکَ وَ ابْنَتِکَ وَ سِبْطَیْکَ فَأَکْمَلَ لَکَ النِّعْمَةَ وَ هَنَّأَکَ الْعَطِیَّةَ بِأَنْ جَعَلَهُمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ مُحِبِّیهِمْ وَ شِیعَتَهُمْ مَعَکَ فِی الْجَنَّةِ لَا یُفَرِّقُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُمْ یُحْبَوْنَ کَمَا تُحْبَی وَ یُعْطَوْنَ کَمَا تُعْطَی حَتَّی تَرْضَی وَ فَوْقَ الرِّضَا عَلَی بَلْوَی کَثِیرَةٍ تَنَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ مَکَارِهَ تُصِیبُهُمْ بِأَیْدِی أُنَاسٍ یَنْتَحِلُونَ مِلَّتَکَ وَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ مِنْ أُمَّتِکَ بِرَاءً مِنَ اللَّهِ وَ مِنْکَ خَبَطاً خَبَطاً وَ قَتْلًا قَتْلًا شَتَّی مَصَارِعُهُمْ نَائِیَةً قُبُورُهُمْ خِیَرَةٌ مِنَ اللَّهِ لَهُمْ وَ لَکَ فِیهِمْ فَاحْمَدِ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ عَلَی خِیَرَتِهِ وَ ارْضَ بِقَضَائِهِ فَحَمِدْتُ اللَّهَ وَ رَضِیتُ بِقَضَائِهِ بِمَا اخْتَارَهُ لَکُمْ ثُمَّ قَالَ جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ أَخَاکَ مُضْطَهَدٌ بَعْدَکَ مَغْلُوبٌ عَلَی أُمَّتِکَ مَتْعُوبٌ مِنْ أَعْدَائِکَ ثُمَّ مَقْتُولٌ بَعْدَکَ یَقْتُلُهُ أَشَرُّ الْخَلْقِ وَ الْخَلِیقَةِ وَ أَشْقَی الْبَرِیَّةِ نَظِیرُ

ص: 58

رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و علی و فاطمه و حسن و حسین - علیهم السلام - از آن حریره خوردند و بعد ابتدا رسول خدا و بعد آن­ها از آن شیر نوشیدند و سپس اول ایشان و بعد آن­ها از آن خرما و سرشیر خوردند. سپس رسول خدا - صلی الله علیه و آله - دست خود را با آبی که علی - علیه السلام - می­ریختند شستند.

وقتی ایشان از شستن دست فارغ شدند، به علی و فاطمه و حسن و حسین - علیهم السلام - نگاهی که خوشحالی از آن معلوم بود انداختند. سپس مدتی به طرف آسمان چشم دوختند و بعد روی خود را به سمت قبله کرده و دستان­شان را گشودند و دعا نمودند. سپس هق هق کنان به سجده افتادند و مدتی طولانی در همین حال بودند و با صدای بلند ناله­ها کردند و اشکشان سرازیر شد. سپس سر از سجده بلند کرده و در حالی که اشک­هایشان همچون قطرات باران فرو می­ریخت، سرشان را پایین انداختند. فاطمه و علی و حسن و حسین علیهم السلام و من نیز به همراه ایشان، از دیدن این حالات رسول خدا صلی الله علیه و آله اندوه­گین شدیم و نتوانستیم از ایشان چیزی بپرسیم. تا این­که این حالت طولانی شد. علی و فاطمه به ایشان عرض کردند: ای رسول خدا! خداوند چشمانتان را گریان نکند! چرا گریه می­کنید؟ دل­هایمان از این حال شما جریحه­دار شد.

پیامبر فرمودند: ای برادرم از حضور شما چنان دلشاد شدم که تا به حال این­چنین دلشاد نشده بودم؛ داشتم به شما می­نگریستم و خدا را بر این نعمت که شما را به من داده سپاس می­نمودم که جبرئیل بر من فرود آمد و گفت: ای محمد! خداوند متعال از دل تو آگاه شد و خشنودی تو از برادر و دختر و نوه­هایت را فهمید و نعمت خود را بر تو کامل گردانید و به تو هدیه­ای عطا کرد که ایشان و ذریّه و محبان و شعییان­شان را در بهشت با تو قرار دهد و شما را از هم­دیگر جدا نکند و آن­ها را مانند تو متنعم کند و مانند تو عطا نماید تا این­که راضی ­شوی و حتی بالاتر از رضایت. در مقابل در دنیا بلاهای زیادی به آن­ها می­رسد و به دست مردمی که خود را پیرو آیین تو می­دانند و گمان می­کنند که از امت تو هستند، مصیبت­ها به آن­ها می­رسد، حال آن­که با تک­تک خطاها و قتل­هایشان از خدا و تو دور می­شوند. قتل­گاه­هایشان [اهل بیت] از هم جدا و قبرهایشان از یک­دیگر دور بوده و خداوند این سرانجام را برای آن­ها، و تو نیز در میان آن­ها اختیار نموده است. پس خداوند عزوجل را به سبب اختیارش سپاس­گزار باش و به قضای او رضایت ده. من نیز خدا را سپاس نمودم و به قضای او در مورد آن­چه که برای شما اختیار کرده راضی گشتم.

جبرئیل سپس گفت: ای محمد! برادرت پس از تو مورد جفا واقع می­شود و به دست امتت مغلوب می­گردد و از جانب دشمنانت رنج می­بیند و سپس به دست شرورترین مخلوقات و شقی­ترین فرد بشر، مانند کسی

ص: 58

عَاقِرِ النَّاقَةِ بِبَلَدٍ تَکُونُ إِلَیْهِ هِجْرَتُهُ وَ هُوَ مَغْرِسُ شِیعَتِهِ وَ شِیعَةِ وُلْدِهِ وَ فِیهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ یَکْثُرُ بَلْوَاهُمْ وَ یَعْظُمُ مُصَابُهُمْ وَ إِنَّ سِبْطَکَ هَذَا وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام مَقْتُولٌ فِی عِصَابَةٍ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ وَ أَهْلِ بَیْتِکَ وَ أَخْیَارٍ مِنْ أُمَّتِکَ بِضَفَّةِ الْفُرَاتِ بِأَرْضٍ تُدْعَی کَرْبَلَاءَ مِنْ أَجْلِهَا یَکْثُرُ الْکَرْبُ وَ الْبَلَاءُ عَلَی أَعْدَائِکَ وَ أَعْدَاءِ ذُرِّیَّتِکَ فِی الْیَوْمِ الَّذِی لَا یَنْقَضِی کَرْبُهُ وَ لَا تَفْنَی حَسْرَتُهُ وَ هِیَ أَطْهَرُ بِقَاعِ الْأَرْضِ وَ أَعْظَمُهَا حُرْمَةً وَ إِنَّهَا لَمِنْ بَطْحَاءِ الْجَنَّةِ فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ الْیَوْمُ الَّذِی یُقْتَلُ فِیهِ سِبْطُکَ وَ أَهْلُهُ وَ أَحَاطَتْ بِهِمْ کَتَائِبُ أَهْلِ الْکُفْرِ وَ اللَّعْنَةِ تَزَعْزَعَتِ الْأَرْضُ مِنْ أَقْطَارِهَا وَ مَادَتِ الْجِبَالُ وَ کَثُرَ اضْطِرَابُهَا وَ اصْطَفَقَتِ الْبِحَارُ بِأَمْوَاجِهَا وَ مَاجَتِ السَّمَاوَاتُ بِأَهْلِهَا غَضَباً لَکَ یَا مُحَمَّدُ وَ لِذُرِّیَّتِکَ وَ اسْتِعْظَاماً لِمَا یُنْتَهَکُ مِنْ حُرْمَتِکَ وَ لِشَرِّ مَا تُکَافَی بِهِ فِی ذُرِّیَّتِکَ وَ عِتْرَتِکَ وَ لَا یَبْقَی شَیْ ءٌ مِنْ ذَلِکَ إِلَّا اسْتَأْذَنَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی نُصْرَةِ أَهْلِکَ الْمُسْتَضْعَفِینَ الْمَظْلُومِینَ الَّذِینَ هُمْ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ بَعْدَکَ فَیُوحِی اللَّهُ إِلَی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبَالِ وَ الْبِحَارِ وَ مَنْ فِیهِنَّ أَنِّی أَنَا اللَّهُ الْمَلِکُ الْقَادِرُ الَّذِی لَا یَفُوتُهُ هَارِبٌ وَ لَا یُعْجِزُهُ مُمْتَنِعٌ وَ أَنَا أَقْدَرُ فِیهِ عَلَی الِانْتِصَارِ وَ الِانْتِقَامِ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأُعَذِّبَنَّ مَنْ وَتَرَ رَسُولِی وَ صَفِیِّی وَ انْتَهَکَ حُرْمَتَهُ وَ قَتَلَ عِتْرَتَهُ وَ نَبَذَ عَهْدَهُ وَ ظَلَمَ أَهْلَهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَضِجُّ کُلُّ شَیْ ءٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ بِلَعْنِ مَنْ ظَلَمَ عِتْرَتَکَ وَ اسْتَحَلَّ حُرْمَتَکَ فَإِذَا بَرَزَتْ تِلْکَ الْعِصَابَةُ إِلَی مَضَاجِعِهَا تَوَلَّی اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ قَبْضَ أَرْوَاحِهَا بِیَدِهِ وَ هَبَطَ إِلَی الْأَرْضِ مَلَائِکَةٌ مِنَ السَّمَاءِ السَّابِعَةِ مَعَهُمْ آنِیَةٌ مِنَ الْیَاقُوتِ وَ الزُّمُرُّدِ مَمْلُوءَةٌ مِنْ مَاءِ الْحَیَاةِ وَ حُلَلٌ مِنْ حُلَلِ الْجَنَّةِ وَ طِیبٌ مِنْ طِیبِ الْجَنَّةِ فَغَسَّلُوا جُثَثَهُمْ بِذَلِکَ الْمَاءِ وَ أَلْبَسُوهَا الْحُلَلَ وَ حَنَّطُوهَا بِذَلِکَ الطِّیبِ وَ صَلَّی الْمَلَائِکَةُ صَفّاً صَفّاً عَلَیْهِمْ ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ قَوْماً مِنْ أُمَّتِکَ لَا یَعْرِفُهُمُ الْکُفَّارُ لَمْ یَشْرَکُوا فِی تِلْکَ الدِّمَاءِ بِقَوْلٍ وَ لَا فِعْلٍ وَ لَا نِیَّةٍ فَیُوَارُونَ أَجْسَامَهُمْ وَ یُقِیمُونَ رَسْماً لِقَبْرِ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ بِتِلْکَ

ص: 59

که شتر ذبح می­کند و در سرزمینی که به آن هجرت می­کند و محل رشد شیعیانش و شیعیان فرزندانش خواهد بود و آن­ها در آن­جا زیاد مورد امتحان قرار می­گیرند و مصیبت­های بزرگی می­بینند، به شهادت می­رسد.

این نوه­ات - با دستش به امام حسین - علیه السلام - اشاره کرد - به همراه گروهی از ذرّیه و اهل بیتت و عده­ای از برگزیدگان امتت در کنار رود فرات، به شهادت می رسند؛ در سرزمینی که کربلا نامیده می شود و به همین جهت بر دشمنان تو و دشمنان ذرّیه تو کرب و بلای فراوانی وارد می­شود، و در روزی که کرب و سختی­اش تمام نشود و حسرتش پایان نپذیرد. و آن سرزمین پاک­ترین مکان زمین و باحرمت­ترین آن­ها است و یکی از دشت­های بهشت است. وقتی روزی که نوه تو و خانواده­ش در آن به شهادت می­رسند فرا برسد و لشگریان کفر و لعنت آن­ها را محاصره کنند، همه گوشه و کنار زمین به لرزه درمی­آید و کوه­ها با تکان­های زیاد به حرکت در می­آیند و امواج دریاها به خروش می­آید و اهل آسمان آشفته می­شوند؛ و این نیست جز به سبب خشم از مصیبتی که بر تو ای محمد و خاندان تو رفته است و گران­آمدن هتک حرمتی که نسبت به تو شده و زشتی کاری که با خاندان و عترت تو شده است، البته وضع به همان منوال باقی نمی­ماند و خداوند عزّ و جلّ، نصرت و یاری خانواده مستضعف و مظلوم تو را اعلام می­دارد؛ همان­ کسانی که بعد از تو حجت خدا بر آفریدگان هستند. سپس خداوند به آسمان­ها و زمین و کوه­ها و دریاها و هر موجودی که در آن­ها هست، وحی می­کند که: من آن خداوند فرمان­روا و قادری هستم که هیچ گریزنده­ای از او نگریزد و هیچ مانعی بر سر راهش نباشد، و من قادرترین کس بر نصرت ایشان و انتقام از دشمنانشان هستم؛ به عزت و جلالم سوگند که کسانی که با فرستاده و برگزیده­ام عداوت کردند و حرمت او را زیر پا گذاشتند و و خاندان او را

کشتند و پیمان وی را شکستند و به اهل بیتش ظلم نمودند را چنان عذاب می کنم که هیچ یک از جهانیان را آن­گونه عذاب نکرده باشم.

در آن زمان هر چه در آسمان­ها و زمین هست به ضجّه در آمده و به کسانی که به عترت تو ظلم کرده و حرمت تو را زیر پا گذاشته­اند لعنت می­فرستند. هنگامی که آن گروه شهید می­شوند، خداوند عزّ و جلّ خودش آن­ها را قبض روح می­کند و فرشتگانی از آسمان­ هفتم بر زمین فرود می­آیند که همراهشان ظرف­هایی از یاقوت و زمرد است که پر از آب زندگانی و حله­های بهشتی و عطرهای بهشتی می­باشد و پیکرهایشان را با آن آب غسل داده و آن حله­ها را به آن­ها می­پوشانند و با آن عطرها حنوط می­کنند و فرشتگان صف به صف بر ایشان نماز می­گذارند.

سپس خداوند قومی را که نه با سخن و نه با عمل و نه با نیت در این جنایت شرکت نداشته­اند و کفار آن­ها را نمی­شناسند را از میان امتت بر می­انگیزد که پیکرهای آن­ها را دفن می­کنند و بر آرام­گاه سیدالشهداء در آن

ص: 59

الْبَطْحَاءِ یَکُونُ عَلَماً لِأَهْلِ الْحَقِّ وَ سَبَباً لِلْمُؤْمِنِینَ إِلَی الْفَوْزِ وَ تَحُفُّهُ مَلَائِکَةٌ مِنْ کُلِّ سَمَاءٍ مِائَةُ أَلْفِ مَلَکٍ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ وَ یُصَلُّونَ عَلَیْهِ وَ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ عِنْدَهُ وَ یَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لِزُوَّارِهِ وَ یَکْتُبُونَ أَسْمَاءَ مَنْ یَأْتِیهِ زَائِراً مِنْ أُمَّتِکَ مُتَقَرِّباً إِلَی اللَّهِ وَ إِلَیْکَ بِذَلِکَ وَ أَسْمَاءَ آبَائِهِمْ وَ عَشَائِرِهِمْ وَ بُلْدَانِهِمْ وَ یُسَمُّونَ فِی وُجُوهِهِمْ بِمِیسَمِ نُورِ عَرْشِ اللَّهِ هَذَا زَائِرُ قَبْرِ خَیْرِ الشُّهَدَاءِ وَ ابْنِ خَیْرِ الْأَنْبِیَاءِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ سَطَعَ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ ذَلِکَ الْمِیسَمِ نُورٌ تُغْشَی مِنْهُ الْأَبْصَارُ یَدُلُّ عَلَیْهِمْ وَ یُعْرَفُونَ بِهِ وَ کَأَنِّی بِکَ یَا مُحَمَّدُ بَیْنِی وَ بَیْنَ مِیکَائِیلَ وَ عَلِیٌّ أَمَامَنَا وَ مَعَنَا مِنْ مَلَائِکَةِ اللَّهِ مَا لَا یُحْصَی عَدَدُهُ وَ نَحْنُ نَلْتَقِطُ مَنْ ذَلِکَ الْمِیسَمُ فِی وَجْهِهِ مِنْ بَیْنِ الْخَلَائِقِ حَتَّی یُنْجِیَهُمُ اللَّهُ مِنْ هَوْلِ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ شَدَائِدِهِ وَ ذَلِکَ حُکْمُ اللَّهِ وَ عَطَاؤُهُ لِمَنْ زَارَ قَبْرَکَ یَا مُحَمَّدُ أَوْ قَبْرَ أَخِیکَ أَوْ قَبْرَ سِبْطَیْکَ لَا یُرِیدُ بِهِ غَیْرَ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ سَیَجِدُّ أُنَاسٌ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ مِنَ اللَّهِ اللَّعْنَةُ وَ السُّخْطُ أَنْ یَعْفُوا رَسْمَ ذَلِکَ الْقَبْرِ وَ یَمْحُوا أَثَرَهُ فَلَا یَجْعَلُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَهُمْ إِلَی ذَلِکَ سَبِیلًا ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهَذَا أَبْکَانِی وَ أَحْزَنَنِی قَالَتْ زَیْنَبُ فَلَمَّا ضَرَبَ ابْنُ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ أَبِی علیه السلام وَ رَأَیْتُ أَثَرَ الْمَوْتِ مِنْهُ قُلْتُ لَهُ یَا أَبَهْ حَدَّثَتْنِی أُمُّ أَیْمَنَ بِکَذَا وَ کَذَا وَ قَدْ أَحْبَبْتُ أَنْ أَسْمَعَهُ مِنْکَ فَقَالَ یَا بُنَیَّةِ الْحَدِیثُ کَمَا حَدَّثَتْکَ أُمُّ أَیْمَنَ وَ کَأَنِّی بِکِ وَ بِبَنَاتِ أَهْلِکِ سَبَایَا بِهَذَا الْبَلَدِ أَذِلَّاءَ خَاشِعِینَ تَخافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ فَصَبْراً فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ مَا لِلَّهِ عَلَی الْأَرْضِ یَوْمَئِذٍ وَلِیٌّ غَیْرُکُمْ وَ غَیْرُ مُحِبِّیکُمْ وَ شِیعَتِکُمْ وَ لَقَدْ قَالَ لَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ أَخْبَرَنَا بِهَذَا الْخَبَرِ أَنَّ إِبْلِیسَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ یَطِیرُ فَرَحاً فَیَجُولُ الْأَرْضَ کُلَّهَا فِی شَیَاطِینِهِ وَ عَفَارِیتِهِ فَیَقُولُ یَا مَعْشَرَ الشَّیَاطِینِ قَدْ أَدْرَکْنَا مِنْ ذُرِّیَّةِ آدَمَ الطَّلِبَةَ وَ بَلَغْنَا فِی هَلَاکِهِمُ الْغَایَةَ وَ أَوْرَثْنَاهُمُ السُّوءَ إِلَّا مَنِ اعْتَصَمَ بِهَذِهِ الْعِصَابَةِ فَاجْعَلُوا شُغُلَکُمْ بِتَشْکِیکِ النَّاسِ فِیهِمْ وَ حَمْلِهِمْ عَلَی عَدَاوَتِهِمْ وَ إِغْرَائِهِمْ بِهِمْ وَ بِأَوْلِیَائِهِمْ حَتَّی تَسْتَحْکِمَ ضَلَالَةُ الْخَلْقِ وَ کُفْرُهُمْ وَ لَا

ص: 60

دشت نشانه­ای قرار می­دهند که علامتی برای اهل حق و سببی برای رستگاری مؤمنان باشد، و در هر شبانه روز صد هزار فرشته از هر آسمان به گرد آن جمع می­شوند و بر او درود می­فرستند و خدا را در نزد او تسبیح می­کنند و از خدا برای زائران او طلب مغفرت می­نمایند و نام کسانی از امت تو را که برای تقرب به خدا و تو به زیارت او می­آیند را به همراه نام پدران و خویشاوندان و سرزمینشان می­نویسند و در چهره­هایشان این نشانه از نور عرش الهی را قرار می­دهند که: "این زائر قبر بهترین شهید و فرزند بهترین پیامبر است". وقتی روز قیامت برسد، بر اثر آن نشانه، نوری از چهره­های آن­ها ساطع می­شود که چشم ها را خیره می­کند و آن­ها با آن نور مشخص می­شوند و از دیگران بازشناخته می­شوند.

ای محمد! گویی تو را می­بینم که بین من و میکائیل هستی و علی در مقابل ماست و فرشتگانی که تعدادشان قابل شمارش نیست، همراه ما هستند و با هم زائرانی که این نشانه در چهره آنان وجود دارد را از بین سایرین برمی­گیریم تا خداوند آن­ها را از هول و سختی­های آن روز نجات دهد. این است حکم و عطای خداوند به کسانی که قبر تو را ای محمد، یا قبر برادرت و یا قبر دو نوه­ات را فقط به نیت خداوند عزّ و جلّ زیارت کنند. به زودی برخی از مردم - که لعنت و غضب خدا بر آن­ها حتمی گشته است - پیدا می­شوند که می­خواهند نشانه آن قبر را نابود و اثرش را محو کنند، ولی خداوند تبارک و تعالی آنان راهی برای این مقصودشان قرار نمی­دهد.

سپس رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: این سخنان بود که باعث گریه و حزن من شد. زینب - علیها السلام - فرمودند: زمانی که ابن ملجم - که لعنت خدا بر او باد - پدرم را ضربت زد و من نشانه­های مرگ را در پدرم دیدم، گفتم: پدر جان! أمّ أیمن برایم حدیثی چنین و چنان گفت؛ دوست دارم آن را از زبان شما هم بشنوم. فرمودند: دخترم! همان­طور است که أمّ أیمن گفته است. گویی من، تو و دختران خانواده­ات را می­بینم که در این سرزمین، اسیر و ذلیل و بیم­ناک شده­اید و می­ترسید که مردم شما را بربایند؛ پس صبر بورزید! سوگند به خدایی که دانه را شکافت و موجودات را آفرید، خداوند در آن روز، جز شما و محبان و شعیانتان ولیّ­ای روی زمین ندارد.

وقتی رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - زمانی این حدیث را برای ما می­گفتند، فرمودند: ابلیس در آن روز از خوشحالی پرواز می­کند و در تمام زمین بر فراز شیطان­ها و عفریته­های خود عبور می­کند و می­گوید: ای گروه شیطان­ها! ما به چیزی که از فرزندان آدم می­خواستیم، رسیدیم و آنها را به غایت هلاکت کشاندیم و شر و بدی را در میان همه آن­ها، جز پناه­آورندگان به این گروه، به ارث گذاشتیم؛ پس تمام عزم خود را بکار گیرید تا مردم در مورد این­ها به تردید بیاندازید و آن­ها را به دشمنی به این گروه وادار سازید و علیه اینان و دوستانشان بشورانید، تا گمراهی و کفر خلق استحکام یابد و احدی از آن­ها

ص: 60

یَنْجُوَ مِنْهُمْ نَاجٍ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ وَ هُوَ کَذُوبٌ إِنَّهُ لَا یَنْفَعُ مَعَ عَدَاوَتِکُمْ عَمَلٌ صَالِحٌ وَ لَا یَضُرُّ مَعَ مَحَبَّتِکُمْ وَ مُوَالاتِکُمْ ذَنْبٌ غَیْرُ الْکَبَائِرِ قَالَ زَائِدَةُ ثُمَّ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام بَعْدَ أَنْ حَدَّثَنِی بِهَذَا الْحَدِیثِ خُذْهُ إِلَیْکَ أَمَا لَوْ ضَرَبْتَ فِی طَلَبِهِ آبَاطَ الْإِبِلِ حَوْلًا لَکَانَ قَلِیلًا (1).

نجات نیابد. «وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ» {و قطعاً شیطان گمان خود را در مورد آنها راست یافت.}(1) و او بسیار دروغ­گوست. هیچ عمل نیکی با دشمنی شما [اهل بیت] سودی نخواهد داشت و هیچ گناهی، جز گناهان کبیره، با محبت و دوستی شما ضرری به صاحبش نمی­رساند.

زائده نقل کرده، پس از اینکه علی بن الحسین - علیهما السلام - این حدیث را برای من نقل کردند، فرمودند: این حدیث را نزد خودت داشته باش که اگر در طلب آن یک سال هم بر پشت شتران بزنند، باز کم است.(2)

توضیح

الطّفّ: اسمی است برای کربلا. فیروزآبادی گفته است: طف، مکانی است در نزدیکی کوفه. الصّرع، به زمین افتادن، و تصریع، به شدت بر روی زمین افتادن را گویند. رمل الثوب، یعنی آن را به خون آغشته کرد، و أرمل السّهم یعنی تیر به خون آغشته شد. عراء به فضای باز و آزادی که نمی­توان چیزی در آن پنهان کرد می­گویند. تعریج علی الشیء، یعنی برپا داشتن آن و تضرّج بالدم یعنی با خون آغشته شد. ضرّج أنفه بدم، یعنی آن را خونین کرد. درس الرسم دروساً، یعنی از بین رفت. دَرَسَتهُ الریح، به صورت لازم و متعدی به کار می­رود. حریرة آردی است که با شیر پخته می­شود. العُس، کاسه بزرگ را گویند. رمق بطرفه: نگاه کرد. نشَجَ الباکی نشیجاً، وقتی بغض انسان بدون این­که گریه کند در حلقش گیر کند. نشج بصوته نشیجا: صدایش را در سینه محبوس ساخت. صوب، یعنی ریختن و باریدن باران از آسمان. خبطه، یعنی او را شدیدا زد. خبط القوم بسیفه، یعنی آنان را زد. مضطهَد به معنای مقهور و مضطر و ضِفة النهر، کنار رودخانه را گویند. کتیبة یعنی سپاه و تزعزع به معنای تحرک است. مید نیز به همین معناست. اصطفاق یعنی اضطراب و موتور کسی است که فردی از خاندانش کشته شده باشد و انتقام او را نگرفته باشد. ضرب آباط الإبل، کنایه از دویدن و شتاب است .

بدان که روایت کردن این حدیث توسط امام سجاد - علیه السلام - به نقل از عمه­اشان و استماع آن از ایشان، منافاتی با این که امام بدان خبر آگاهی داشته است، ندارد؛ زیرا گاهی از کس دیگری در روایت شدن مصلحتی دارد، و گاهی گوش سپردن به سخنی که انسان آن را می­داند تاثیر تازه­ای بر حزن آدمی می­گذارد. علاوه بر این محتمل است که ایشان برای آرامش خاطر عمه خود - رضی الله عنها - چنین حدیث را استماع کرده باشند.

روایت24.

کامل الزیارات: حماد بن عثمان نقل کرده، امام صادق - علیه السلام - فرمودند: وقتی پیامبر - صلی الله علیه و آله - به معراج برده شد، به او گفتند: خداوند تو را در سه چیز می­آزماید

ص: 61

کَیْفَ صَبْرُکَ قَالَ أُسْلِمُ لِأَمْرِکَ یَا رَبِّ وَ لَا قُوَّةَ لِی عَلَی الصَّبْرِ إِلَّا بِکَ فَمَا هُنَّ قِیلَ أَوَّلُهُنَّ الْجُوعُ وَ الْأَثَرَةُ عَلَی نَفْسِکَ وَ عَلَی أَهْلِکَ لِأَهْلِ الْحَاجَةِ قَالَ قَبِلْتُ یَا رَبِّ وَ رَضِیتُ وَ سَلَّمْتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الصَّبْرُ وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ فَالتَّکْذِیبُ وَ الْخَوْفُ الشَّدِیدُ وَ بَذْلُکَ مُهْجَتَکَ فِیَّ وَ مُحَارَبَةُ أَهْلِ الْکُفْرِ بِمَالِکَ وَ نَفْسِکَ وَ الصَّبْرُ عَلَی مَا یُصِیبُکَ مِنْهُمْ مِنَ الْأَذَی وَ مِنْ أَهْلِ النِّفَاقِ وَ الْأَلَمِ فِی الْحَرْبِ وَ الْجِرَاحِ قَالَ یَا رَبِّ قَبِلْتُ وَ رَضِیتُ وَ سَلَّمْتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الصَّبْرُ وَ أَمَّا الثَّالِثَةُ فَمَا یَلْقَی أَهْلُ بَیْتِکَ مِنْ بَعْدِکَ مِنَ الْقَتْلِ أَمَّا أَخُوکَ فَیَلْقَی مِنْ أُمَّتِکَ الشَّتْمَ وَ التَّعْنِیفَ وَ التَّوْبِیخَ وَ الْحِرْمَانَ وَ الْجَهْدَ وَ الظُّلْمَ وَ آخِرُ ذَلِکَ الْقَتْلُ فَقَالَ یَا رَبِّ سَلَّمْتُ وَ قَبِلْتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الصَّبْرُ وَ أَمَّا ابْنَتُکَ فَتُظْلَمُ وَ تُحْرَمُ وَ یُؤْخَذُ حَقُّهَا غَصْباً الَّذِی تَجْعَلُهُ لَهَا وَ تُضْرَبُ وَ هِیَ حَامِلٌ وَ یُدْخَلُ عَلَی حَرِیمِهَا وَ مَنْزِلِهَا بِغَیْرِ إِذْنٍ ثُمَّ یَمَسُّهَا هَوَانٌ وَ ذُلٌّ ثُمَّ لَا تَجِدُ مَانِعاً وَ تَطْرَحُ مَا فِی بَطْنِهَا مِنَ الضَّرْبِ وَ تَمُوتُ مِنْ ذَلِکَ الضَّرْبِ قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ قَبِلْتُ یَا رَبِّ وَ سَلَّمْتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الصَّبْرُ وَ یَکُونُ لَهَا مِنْ أَخِیکَ ابْنَانِ یُقْتَلُ أَحَدُهُمَا غَدْراً وَ یُسْلَبُ وَ یُطْعَنُ یَفْعَلُ بِهِ ذَلِکَ أُمَّتُکَ قَالَ قَبِلْتُ یَا رَبِّ وَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ وَ سَلَّمْتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الصَّبْرُ وَ أَمَّا ابْنُهَا الْآخَرُ فَتَدْعُوهُ أُمَّتُکَ إِلَی الْجِهَادِ ثُمَّ یَقْتُلُونَهُ صَبْراً وَ یَقْتُلُونَ وُلْدَهُ وَ مَنْ مَعَهُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ ثُمَّ یَسْلُبُونَ حَرَمَهُ فَیَسْتَعِینُ بِی وَ قَدْ مَضَی الْقَضَاءُ مِنِّی فِیهِ بِالشَّهَادَةِ لَهُ وَ لِمَنْ مَعَهُ وَ یَکُونُ قَتْلُهُ حُجَّةً عَلَی مَنْ بَیْنَ قُطْرَیْهَا فَتَبْکِیهِ أَهْلُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ جَزَعاً عَلَیْهِ وَ تَبْکِیهِ مَلَائِکَةٌ لَمْ یُدْرِکُوا نُصْرَتَهُ ثُمَّ أُخْرِجُ مِنْ صُلْبِهِ ذَکَراً بِهِ أَنْصُرُکَ وَ إِنَّ شَبَحَهُ عِنْدِی تَحْتَ الْعَرْشِ وَ فِی نُسْخَهٍ أُخْرَی ثُمَّ أُخْرِجُ مِنْ صُلْبِهِ ذَکَراً أَنْتَصِرُ لَهُ بِهِ وَ إِنَّ شَبَحَهُ عِنْدِی تَحْتَ الْعَرْشِ یَمْلَأُ الْأَرْضَ بِالْعَدْلِ وَ یُطْفِئُهَا (1) بِالْقِسْطِ یَسِیرُ مَعَهُ الرُّعْبُ یَقْتُلُ حَتَّی یُسْأَلَ فِیهِ قُلْتُ إِنَّا لِلَّهِ

ص: 62

تا میزان صبر تو را بسنجد. ایشان فرمودند: ای پروردگار! در برابر امر تو تسلیم­ام و جز با یاری تو توان صبر ندارم؛ آن سه چیز چیستند؟ گفتند: اولی گرسنگی و ترجیح دادن نیازمندان بر خود و اهل بیتت. ایشان فرمودند: پروردگارا! پذیرفتم و راضی و تسلیم هستم و توفیق و صبر تنها از جانب توست.

اما دومی، مورد تکذیب قرار گرفتن و ترس شدید و بذل جانت در راه من و با مال و جان با اهل کفر مبارزه کردن و صبر پیشه کردن بر آزاری که که از آن­ها و اهل نفاق بر تو می­رسد و درد و جراحت یافتن در جنگ است؛ ایشان فرمودند: پروردگارا! پذیرفتم و راضی و تسلیم هستم و توفیق و صبر از توست.

و اما سومی، کشتاری است که اهل بیتت پس از تو به آن دچار می­شوند: اما برادرت، از طرف امتت مورد فحش و بی­مهری و توبیخ و حرمان و درماندگی و ظلم و در نهایت قتل قرار می­گیرد؛ پیامبر فرمودند: پروردگارا! تسلیم شدم و پذیرفتم و توفیق و صبر تنها از جانب توست.

اما دخترت مورد ظلم و حرمان واقع می­گیرد و حقی که تو برایش قرار داده­ای غصب می­شود و در حالی که بار­دار است کتک می­خورد و بدون اجازه بر حریم و منزلش تجاوز می­شود و سپس مبتلا به خواری و ذلت شده و هیچ دفاعی برای خود نمی­یابد و به سبب آن کتکی که خورده سقط جنین کرده و بر اثر همان کتک از دنیا می­رود؛ پیامبر فرمودند: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُون،َ پروردگارا! پذیرفتم و تسلیم هستم و توفیق و صبر تنها از جانب توست.

فاطمه از برادرت دو فرزند خواهد داشت که یکی از آن­ها با نیرنگ کشته می­شود و غارت می­شود و به طرفش تیر می­اندازند، و این کارها را امت تو با او می­کنند؛ پیامبر فرمودند: پروردگارا! پذیرفتم و إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجعون، تسلیم هستم و توفیق و صبر تنها از توست.

اما آن فرزند دیگرش؛ امتت او را برای جهاد دعوت می­کنند و او را به زور می­کشند و فرزندان و نیز تمام اهل بیت همراهش را می­کشند و سپس حرمش را غارت می­کنند؛ او از من یاری می­طلبد، ولی قضا و تقدیرم چنین است که او و همراهانش به شهادت برسند و قتل او حجتی برای همه کسانی که در هر گوشه و کنار زمین هستند باشد. پس اهل آسمان­ها و زمین­ها از بی­تابی، بر او می­گریند و فرشتگانی که به فیض یاری او نرسیده­اند نیز می­گریند. سپس از صلب او فرزندی به دنیا می­آورم که تو را با او یاری می­کنم؛ همانا سایه او در زیر عرش نزد من است. در نسخه دیگری چنین آمده: سپس از صلب او فرزندی به دنیا می­آورم و او را به یاری­اش می­فرستم؛ همانا سایه او در زیر عرش نزد من است. او زمین را پر از عدل کرده و با قسط می­پوشاند، رعب به همراهش حرکت می­کند و آن­قدر می­کشد تا از او بخواهند. گفتم: إنّا لله. به من گفتند:

ص: 62

فَقِیلَ ارْفَعْ رَأْسَکَ فَنَظَرْتُ إِلَی رَجُلٍ مِنْ أَحْسَنِ النَّاسِ صُورَةً وَ أَطْیَبِهِ رِیحاً وَ النُّورُ یَسْطَعُ مِنْ فَوْقِهِ وَ مِنْ تَحْتِهِ فَدَعَوْتُهُ فَأَقْبَلَ إِلَیَّ وَ عَلَیْهِ ثِیَابُ النُّورِ وَ سِیمَاءُ کُلِّ خَیْرٍ حَتَّی قَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیَّ وَ نَظَرْتُ إِلَی مَلَائِکَةٍ قَدْ حَفُّوا بِهِ لَا یُحْصِیهِمْ إِلَّا اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ فَقُلْتُ یَا رَبِّ لِمَنْ یَغْضَبُ هَذَا وَ لِمَنْ أَعْدَدْتَ هَؤُلَاءِ وَ قَدْ وَعَدْتَنِی النَّصْرَ فِیهِمْ فَأَنَا أَنْتَظِرُهُ مِنْکَ فَهَؤُلَاءِ أَهْلِی وَ أَهْلُ بَیْتِی وَ قَدْ أَخْبَرْتَنِی بِمَا یَلْقَوْنَ مِنْ بَعْدِی وَ لَوْ شِئْتَ لَأَعْطَیْتَنِی النَّصْرَ فِیهِمْ عَلَی مَنْ بَغَی عَلَیْهِمْ وَ قَدْ سَلَّمْتُ وَ قَبِلْتُ وَ رَضِیتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الرِّضَا وَ الْعَوْنُ عَلَی الصَّبْرِ فَقِیلَ لِی أَمَّا أَخُوکَ فَجَزَاؤُهُ عِنْدِی جَنَّةُ الْمَأْوَی نُزُلًا بِصَبْرِهِ أُفْلِجُ حُجَّتَهُ عَلَی الْخَلَائِقِ یَوْمَ الْبَعْثِ وَ أُوَلِّیهِ حَوْضَکَ یَسْقِی مِنْهُ أَوْلِیَاءَکُمْ وَ یَمْنَعُ مِنْهُ أَعْدَاءَکُمْ وَ أَجْعَلُ جَهَنَّمَ عَلَیْهِ بَرْداً وَ سَلَاماً یَدْخُلُهَا فَیُخْرِجُ مَنْ کَانَ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ مِنَ الْمَوَدَّةِ وَ أَجْعَلُ مَنْزِلَتَکُمْ فِی دَرَجَةٍ وَاحِدَةٍ مِنَ الْجَنَّةِ وَ أَمَّا ابْنُکَ الْمَقْتُولُ الْمَخْذُولُ وَ ابْنُکَ الْمَغْدُورُ الْمَقْتُولُ صَبْراً فَإِنَّهُمَا مِمَّا أُزَیِّنُ بِهِمَا عَرْشِی وَ لَهُمَا مِنَ الْکَرَامَةِ سِوَی ذَلِکَ مَا لَا یَخْطُرُ عَلَی قَلْبِ بَشَرٍ لِمَا أَصَابَهُمَا مِنَ الْبَلَاءِ (1) وَ لِکُلِّ مَنْ أَتَی قَبْرَهُ مِنَ الْخَلْقِ (2) لِأَنَّ زُوَّارَهُ زُوَّارُکَ وَ زُوَّارُکَ زُوَّارِی وَ عَلَیَّ کَرَامَةُ زَائِرِی وَ أَنَا أُعْطِیهِ مَا سَأَلَ وَ أَجْزِیهِ جَزَاءً یَغْبِطُهُ مَنْ نَظَرَ إِلَی تَعْظِیمِی لَهُ وَ مَا أَعْدَدْتُ لَهُ مِنْ کَرَامَتِی وَ أَمَّا ابْنَتُکَ فَإِنِّی أُوْقِفُهَا عِنْدَ عَرْشِی فَیُقَالُ لَهَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَّمَکِ فِی خَلْقِهِ فَمَنْ ظَلَمَکِ وَ ظَلَمَ وُلْدَکِ فَاحْکُمِی فِیهِ بِمَا أَحْبَبْتِ فَإِنِّی أُجِیزُ حُکُومَتَکِ فِیهِمْ فَتَشْهَدُ الْعَرْصَةَ فَإِذَا أُوقِفَ مَنْ ظَلَمَهَا أَمَرَتْ بِهِ إِلَی النَّارِ فَیَقُولُ الظَّالِمُ وَا حَسْرَتَاهْ عَلی ما

ص: 63

سرت را بلند کن! وقتی بلند کردم، مردی دیدم که در میان مردمان نیکوترین صورت و خوشبوترین است و از بالا و پایین او نور ساطع می­شود. او را فرا خواندم و او با لباسی از نور سیمایی از همه خوبی­ها به جانب من آمد و پیشانی مرا بوسید. به فرشتگانی که اطراف او را گرفته بودند و غیر از خداوند عزّ و جلّ کسی نمی­توانست آن­ها را بشمرد نگاه کردم. گفتم: پروردگارا! این مرد بر چه کسانی غضب می­کند و این فرشتگان را برای چه کسانی مهیا ساخته­ای که وعده پیروزی آن­ها را به من داده­ای و من منتظر آن پیروزی از تو هستم؟ اینان خانواده و اهل بیت من هستند و تو مرا از آن­چه که بعد از من بر سر این­ها می­آید، آگاه ساختی که اگر بخواهی، پیروزی آن­ها را بر کسانی که در حقشان ظلم می­کنند را بر من عطا می­نمایی و من تسلیم شده­ام و پذیرفته­ام و راضی گشته­ام، و توفیق و رضایت و کمک بر صبر تنها از جانب توست.

به من گفته شد: اما برادرت، پاداش او در نزد من، جنة المأوی است که به سبب صبرش در آن­جا منزل می­یابد؛ در روز قیامت حجت او را بر خلایق غلبه می­دهم و او را بر حوض­ تو می­گمارم که دوست­داران شما را از آن سیراب کند و دشمنانتان را آن باز دارد. جهنم را برای او سرد و سلامت قرار می­دهم تا وارد آن شود و هر کسی را که ذره­ای از مودت در دلش باشد، از آن خارج ­کند و منزلت شما را در بهشت یکسان قرار می­دهم.

اما فرزندت که خوار می­شود و کشته می­شود و آن دیگری که با خیانت و به زور کشته می­شود؛ آن­ها کسانی­ هستند که عرشم را با آن دو مزین می­کنم و جدای از آن، آن­دو کرامتی دارند که در دل هیچ بشری خطور ­نکند، و این به خاطر مصیبت­هایی است که کشیده­اند. این پاداش برای هر کسی که قبر او را زیارت کند نیز خواهد بود؛ زیرا زائران او، زائران تو هستند و زائران تو، زائران منند و بر من است که زائرم را تکریم کنم و هر چه بخواهد، به او بدهم و طوری او را پاداش می­دهم که هر کسی تعظیم من نسبت به او و کرامتی که برایش فراهم کرده­ام را ببیند، غبطه بخورد.

اما دخترت، او را در عرشم ایستاده می­دارم و در آن­جا به او گفته می­شود: خدا تو را در میان خلقش قاضی نموده است؛ هر کسی که به تو و فرزندانت ستم روا داشته است، هر حکمی که دوست داری در موردش بنمای که من حکم تو را در موردشان عملی می­سازم. او در عرصه قیامت حاضر می­شود و فردی که به او ستم کرده ­ایستانده می­شود و او امر می­کند که او را به جهنم ببرند. آن شخص می­گوید: دریغا بر آن­چه که

ص: 63

فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَ یَتَمَنَّی الْکَرَّةَ وَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلًا وَ قَالَ حَتَّی إِذا جاءَنا قالَ یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ فَیَقُولُ الظَّالِمُ أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِکَ فِی ما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ أَوِ الْحُکْمُ لِغَیْرِکَ فَیُقَالُ لَهُمَا أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ وَ أَوَّلُ مَنْ یُحْکَمُ فِیهِ مُحَسِّنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فِی قَاتِلِهِ ثُمَّ فِی قُنْفُذٍ فَیُؤْتَیَانِ هُوَ وَ صَاحِبُهُ فَیُضْرَبَانِ بِسِیَاطٍ مِنْ نَارٍ لَوْ وَقَعَ سَوْطٌ مِنْهَا عَلَی الْبِحَارِ لَغَلَتْ مِنْ مَشْرِقِهَا إِلَی مَغْرِبِهَا وَ لَوْ وُضِعَتْ عَلَی جِبَالِ الدُّنْیَا لَذَابَتْ حَتَّی تَصِیرَ رَمَاداً فَیُضْرَبَانِ بِهَا ثُمَّ یَجْثُو أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ لِلْخُصُومَةِ مَعَ الرَّابِعِ وَ تُدْخَلُ الثَّلَاثَةُ فِی جُبٍّ فَیُطْبَقُ عَلَیْهِمْ لَا یَرَاهُمْ أَحَدٌ وَ لَا یَرَوْنَ أَحَداً فَیَقُولُ الَّذِینَ کَانُوا فِی وَلَایَتِهِمْ رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ فَعِنْدَ ذَلِکَ یُنَادُونَ بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ وَ یَأْتِیَانِ الْحَوْضَ یَسْأَلَانِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ مَعَهُمْ حَفَظَةٌ فَیَقُولَانِ اعْفُ عَنَّا وَ اسْقِنَا وَ خَلِّصْنَا فَیُقَالُ لَهُمْ فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ ارْجِعُوا ظِمَاءً مُظْمَئِینَ إِلَی النَّارِ فَمَا شَرَابُکُمْ إِلَّا الْحَمِیمُ وَ الْغِسْلِینُ وَ مَا تَنْفَعُکُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِینَ (1).

در حضور خدا کوتاهی ورزیدم. و آرزوی بازگشت به دنیا را می­کند. «وَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا * یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلاً»{و ستم­کار دستهای خود را می گَزد [و] می گوید: «ای کاش با پیامبر راهی برمی گرفتم * ای وای کاش فلانی را دوست [خود] نگرفته بودم }(1) و می­گوید: «حَتَّی إِذا جاءَنا قالَ یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ * وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ»{تا آن­گاه که او [با دمسازش] به حضور ما آید، [خطاب به شیطان] گوید: ای کاش میان من و تو، فاصله خاور و باختر بود، که چه بد دمسازی هستی! * و امروز هرگز [پشیمانی] برای شما سود نمی بخشد، چون ستم کردید در حقیقت شما در عذاب مشترک خواهید بود.}(2) و ظالم می­گوید: «أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِکَ فِی ما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ»{تو خود در میان بندگانت بر سر آن­چه اختلاف می کردند، داوری می کنی} (3)یا کسی دیگر حکم می­کند؟ آن وقت به آن دو گفته می­شود: «أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ»{هان! لعنت خدا بر ستمگران باد! * همانان که [مردم را] از راه خدا باز می دارند و آن را کج می شمارند و خود، آخرت را باور ندارند}.(4)

و اولین کسی که درباره­اش حکم می­کند، قاتل محسّن بن علی - علیه السلام - است و بعد درباره قنفذ؛ او و همراهش را می­آورند و آن­ دو را با شلاق­هایی از آتش می­زنند، شلاق­هایی که اگر یک ضربه آن بر دریاها بخورد، از شرق تا غرب به جوش می­آیند و اگر بر کوه­های دنیا بخورد، ذوب شده و تبدیل به خاکستر می­گردند، پس آن دو را با آن شلاق­ها می­زنند.

سپس امیرالمؤمنین صلوات الله علیه برای محکوم نمودن با نفر چهارم در پیش­گاه خدا به زانو می­نشیند و آن سه تن داخل در گودالی می­شوند و بر روی آن سرپوشی می­گذارند که هیچ­کس آنان را نمی­بیند و آن سه نیز کسی را نمی­بینند. در این هنگام آنانی که در ولایت آن­ها بوده­اند، می­گویند: «رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ»{پروردگارا! آن دو [گمراه گری] از جنّ و انس که ما را گمراه کردند به ما نشان ده تا آنها را زیر قدمهایمان بگذاریم تا زبون شوند}.(5) خداوند عزّ و جلّ می­فرماید: «وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ»{وامروز هرگز [پشیمانی] برای شما سود نمی بخشد، چون ستم کردید در حقیقت، شما در عذاب، مشترک خواهید بود}.(6) در آن هنگام ندای نابودی و هلاکت بر آن­ها سر داده می­شود؛ آن دو، در حالی که نگهبانانی همراهشان است، پیش حوض می­آیند و از امیرالمؤمنین - علیه السلام - تقاضا می­کنند و می­گویند: از ما در گذر و ما را سیراب گردان و نجاتمان بده! به آن­ها گفته می­شود: «فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ»{وآن گاه که آن [لحظه موعود] را نزدیک ببینند، چهره های کسانی که کافر شده اند در هم رود، و گفته شود: «این است همان چیزی که آن را ادعا می­نمودید}(7) که امیر مؤمنان هستید؛ با تشنگی و عطشتان به سوی آتش بازگردید که نوشیدنی شما جز آبی داغ و چرکین نیست و شفاعتِ شفاعت­کنندگان برای شما سودی ندارد.(8)

توضیح

شاید مرجع ضمیر "یطفیها"، زمین و اسناد آن مجازی باشد؛ یعنی آتش­های فتنه و ظلم آن را خاموش می­کند یا این­که ضمیر به قرینه مقام، به فتنه­ها باز­گردد. در بعضی از نسخه­ها "و یطبّقها" آمده که یعنی آن را در برگرفت، که این ظهور بیشتری دارد. "آن­قدر می­کشد تا از او بخواهند" یعنی عده زیادی را به قتل می­رساند،

ص: 64

حتی یسأله الناس عن سبب کثرة القتل فالضمیر راجع إلی القتل و الضمیر فی قوله و لکل من أتی قبره إلی الحسین علیه السلام و لعله سقط من الخبر شی ء.

تا این­که مردم سبب این کشتار فراوان را از او می­پرسند. پس ضمیر به قتل برمی­گردد. و ضمیر در جمله "لِکلّ مَن أتی قبره" به امام حسین -علیه السلام - برمی­گردد. و شاید مقداری از روایت افتاده باشد.

روایت25.

الإرشاد: ابو إدریس أودی نقل کرده، از امام علی - علیه السلام - شنیدم که می­فرمودند: یکی از چیزهایی که پیامبر امی خبرش را به من داد، این بود که پس از او امتش با من نیرنگ خواهند نمود.(1)

ص: 65

روایت26.

تفسیر الإمام العسکری: این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ لَقَدْ جاءَکُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ»{و قطعاً موسی برای شما معجزات آشکاری آورد، سپس آن گوساله را در غیاب وی [به خدایی] گرفتید، و ستمکار شدید.}؛(1) امام فرمودند: خداوند متعال به قوم یهود که پیشتر سخن درباره آنان بوده است، فرمود: ««وَ لَقَدْ جاءَکُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ»{و قطعاً موسی برای شما معجزات آشکاری آورد} که نشان­گر نبوت او بودند و بر فضل و شرافت محمد - صلی الله علیه و آله - بر جهانیان دلالت داشتند و خلافت امام علی علیه السلام و وصی­بودن ایشان و جانشینان ایشان را برای موسی روشن ساخته بودند. «ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ»{سپس گوساله را} «مِن بَعدِهِ»{پس از او} یعنی پس این­که به کوه رفت، خدای خود گرفتید و با جانشینی که او مشخص کرده بود و بر شما گمارده بود، یعنی هارون مخالفت کردید، «وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ» یعنی شما به خاطر آن­چه انجام دادید، ظالم و کافر شدید.

رسول خدا - صلی الله علیه و آله - با علی - علیه السلام - قدم زنان از مقابل باغ زیبایی می­گذشتند. علی - علیه السلام - فرمودند: عجب باغ زیبایی! پیامبر فرمودند: ای علی! تو در بهشت باغی داری که زیباتر از این است. همین­طور از هفت باغ عبور کردند و بر هر کدام که می­رسیدند، علی - علیه السلام - می­فرمودند: عجب باغ زیبایی! و رسول خدا- صلی الله علیه و آله - می­فرمودند: ای علی! تو در بهشت باغی داری که زیباتر از این است. سپس رسول خدا - صلی الله علیه و آله- به شدت گریستند و علی - علیه السلام - نیز به خاطر گریه پیامبر گریه کردند و بعد فرمودند: ای رسول خدا! برای چه گریه می­کنید؟ پیامبر فرمودند: ای برادرم! ای اباالحسن! در سینه عده­ای کینه­هایی نسبت به تو هست که پس از مرگ من آن را آشکار می­سازند. علی - علیه السلام - فرمودند: ای رسول خدا! آیا دینم سالم می­ماند؟ پیامبر فرمودند: آری، دینت سالم می­ماند. علی - علیه السلام - فرمودند: اگر دینم برایم سالم بماند، مرا باکی نیست.

ص: 66

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِذَلِکَ جَعَلَکَ اللَّهُ لِمُحَمَّدٍ تَالِیاً وَ إِلَی رِضْوَانِهِ وَ غُفْرَانِهِ دَاعِیاً وَ عَنْ أَوْلَادِ الرِّشْدَةِ وَ الْبَغْیِ بِحُبِّهِمْ لَکَ وَ بُغْضِهِمْ مُنْبِئاً وَ لِلِوَاءِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَامِلًا وَ لِلْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ الصَّائِرِینَ تَحْتَ لِوَائِی إِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ قَائِداً یَا عَلِیُّ إِنَّ أَصْحَابَ مُوسَی اتَّخَذُوا بَعْدَهُ عِجْلًا فَخَالَفُوا خَلِیفَتَهُ وَ سَتَتَّخِذُ أُمَّتِی بَعْدِی عِجْلًا ثُمَّ عِجْلًا ثُمَّ عِجْلًا وَ یُخَالِفُونَک وَ أَنْتَ خَلِیفَتِی عَلَی هَؤُلَاءِ یُضَاهِئُونَ أُولَئِکَ فِی اتِّخَاذِهِمُ الْعِجْلَ أَلَا فَمَنْ وَافَقَکَ وَ أَطَاعَکَ فَهُوَ مَعَنَا فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَی وَ مَنِ اتَّخَذَ بَعْدِیَ الْعِجْلَ وَ خَالَفَکَ وَ لَمْ یَتُبْ فَأُولَئِکَ مَعَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ زَمَانَ

ص: 67

رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: به همین خاطر خداوند تو را شخص بعد از محمد، و دعوت­گر به رضوان و غفران خود، و خبر دهنده هدایت یا گمراهی انسان­ها به سبب حبشان به تو و بغضشان از تو، و حامل پرچم محمد - صلی الله علیه و آله - در روز قیامت، و پیشرو پیامبران و رسولانی که در زیر پرچم من به سوی بهشت­های پر نعمت حرکت می­کنند، قرار داده است.

ای علی! اصحاب موسی پس از او گوساله­پرستی را در پیش گرفته و با جانشین او مخالفت ورزیدند. امت من نیز پس از من، گوساله­ای و گوساله­ای و گوساله­ای را اتخاذ می­کنند و با تو مخالفت می­کنند، و حال آن­که تو جانشین من بر اینان هستی و آن­ها مانند گوساله­پرستان قوم موسی هستند. هان که هر که با تو موافقت کند و از تو اطاعت کند، در رفیق اعلی با ما خواهد بود و هر که پس از من گوساله را اتخاذ کند و با تو مخالفت کند و توبه ننماید، به همراه کسانی که در زمان

ص: 67

مُوسَی وَ لَمْ یَتُوبُوا فِی نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ مُخَلَّدِینَ (1).

موسی گوساله­پرست شدند و توبه نکردند، برای همیشه در آتش جهنم جاویدان خواهند بود.(1)

روایت27.

مناقب ابن شهرآشوب: أبوطالب هروی از علقمه و أبو أیوب نقل کرده، زمانی که آیات: «الم * أَحَسِبَ النَّاسُ ...»{الف، لام، میم. * آیا مردم پنداشتند ...}(2) نازل شد، پیامبر - صلی الله علیه و آله - به عمّار فرمودند: پس از من اتفاقات بدی می­افتد؛ بر هم­دیگر شمشیر می­کشند و بعضی از آن­ها بعضی دیگر را می­کشند و عده­ای از یک­دیگر تبری می­جویند، وقتی دیدی چنین شده است، بر تو باد به این مرد که موهای جلوی سرش ریخته و در طرف راست من نشسته است، یعنی علی بن أبی­طالب - علیه السلام - . اگر همه مردم به یک سمت رفتند [و علی به سمت دیگری]، تو به آن سمتی برو که علی می­رود و مردم را رها کن. ای عمار! علی تو را از هدایت باز نمی­دارد و تو را به تباهی نمی­کشاند. ای عمار! اطاعت از علی، اطاعت از من و اطاعت از من، اطاعت از خداست.(3)

ص: 68

الرَّحْمَنِ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اللَّهِ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَاتُ فِیَّ وَ فِی شِیعَتِی وَ فِی عَدُوِّی وَ فِی أَشْیَاعِهِمْ (1).

در روایت ناصر از جابر انصاری و ظریف عبدی و أبی­عبدالرحمن آمده است که: امام علی - علیه السلام - فرمودند: به خدا سوگند این آیات درباره من و شیعیانم، و دشمنان من و پیروانشان نازل شده است.(1)

روایت28.

مناقب ابن شهر آشوب: امام حسین بن علی از پدرش - علیهما السلام - نقل کردند که وقتی آیات «الم * أَ حَسِبَ النَّاسُ...» نازل شد، عرض کردم: ای رسول خدا! این آزمایش که در این آیه آمده، چیست؟ فرمودند: ای علی! تو آزمایش می­شوی و امت اسلام در مورد تو در آزمون قرار می­گیرند، و تو باید محاکمه کنی؛ خودت را برای محاکمه آماده کن.(2)

روایت29.

مناقب ابن شهر آشوب: جابر از امام باقر و ایشان از پدرشان علیهما السلام روایت کرده­اند که پیامبر - صلی الله علیه و آله - به علی - علیه السلام - فرمودند: ای علی! اگر بعد از من فلانی خلافت را در دست بگیرد، چه کار می­کنی؟ علی - علیه السلام - فرمودند: شمشیرم را بین ایشان و خلافت می­گردانم. پیامبر فرمودند: اگر صبور باشی و چشم­پوشی کنی، برایت بهتر خواهد بود. علی - علیه السلام - فرمودند: اگر این کار برایم بهتر است، پس صبر می­کنم و چشم­پوشی می­نمایم. سپس پیامبر در مورد فلانی و فلانی نیز همین­ها را گفتند و بعد فرمودند: اگر با تو بعیت کنند و بعد تو را از مقامت خلع کنند، چه کار می­کنی؟ علی - علیه السلام -چیزی نفرمودند؛ پیامبر فرمودند: ای علی! بین شمشیر و آتش یکی را انتخاب کن. علی - علیه السلام -فرمودند: هر چه وضعیتم را زیر و رو می­کنم، جز جنگ با این قوم و مبارزه با آنان انتخابی ندارم. (3)

ص: 69

روایت30.

مجالس المفید: زید بن علی بن الحسین از پدرش علیهما السلام نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله – در آن بیماری که منجر به وفات ایشان شد، سرشان را بر دامن أمّ الفضل گذاشته و ازهوش رفتند؛ قطره­ای از اشک أمّ الفضل بر گونه­ ایشان چکید و ایشان چشمان خود را گشودند و به او فرمودند: ای أم الفضل! تو را چه شده است؟ ام الفضل گفت: مرگتان را به ما گفتید و خبر وفات خود را به ما دادید، حال اگر اوضاع به نفع ما پیش خواهد رفت، بشارتمان دهید و اگر به نفع دیگران خواهد بود، وصیتی به ما نمایید. پیامبر - صلی الله علیه و آله - به او فرمودند: شما بعد از من مستضعف و مقهور می­شوید.(1)

توضیح

النعی، یعنی دادن خبر مرگ.

روایت31.

غیبة النعمانی: عمرو بن سعید نقل کرده، روزی امیرالمؤمنین علی بن أبی­طالب - علیه السلام - به حذیفه بن یمان فرمودند: ای حذیفه! برای مردم درباره چیزهایی که نمی­دانند حدیث مگو؛ زیرا طغیان کرده و کافر می­شوند. تحمل [و پذیرش] بعضی از علوم به قدری سخت است که اگر بر روی کوه­ها هم گذاشته شوند، از حمل آن ناتوانند. علم ما

ص: 70

أَهْلَ الْبَیْتِ یُسْتَنْکَرُ وَ یُبْطَلُ وَ یُقْتَلُ رُوَاتُهُ وَ یُسَاءُ إِلَی مَنْ یَتْلُوهُ بَغْیاً وَ حَسَداً لِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ عِتْرَةَ الْوَصِیِّ وَصِیِّ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَا ابْنَ الْیَمَانِ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله تَفَلَ فِی فَمِی وَ أَمَرَّ یَدَهُ عَلَی صَدْرِی وَ قَالَ اللَّهُمَّ أَعْطِ خَلِیفَتِی وَ وَصِیِّی وَ قَاضِیَ دَیْنِی وَ مُنْجِزَ وَعْدِی وَ أَمَانَتِی وَ وَلِیِّی وَ وَلِیَّ حَوْضِی وَ نَاصِرِی عَلَی عَدُوِّکَ وَ عَدُوِّی وَ مُفَرِّجَ الْکَرْبِ عَنْ وَجْهِی مَا أَعْطَیْتَ آدَمَ مِنَ الْعِلْمِ وَ مَا أَعْطَیْتَ نُوحاً مِنَ الْحِلْمِ وَ مَا أَعْطَیْتَ إِبْرَاهِیمَ مِنَ الْعِتْرَةِ الطَّیِّبَةِ وَ السَّمَاحَةِ وَ مَا أَعْطَیْتَ أَیُّوبَ مِنَ الصَّبْرِ عِنْدَ الْبَلَاءِ وَ مَا أَعْطَیْتَ دَاوُدَ مِنَ الشِّدَّةِ عِنْدَ مُنَازَلَةِ الْأَقْرَانِ وَ مَا أَعْطَیْتَ سُلَیْمَانَ مِنَ الْفَهْمِ لَا تُخْفِ عَنْ عَلِیٍّ شَیْئاً مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی تَجْعَلَهَا کُلَّهَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ مِثْلَ الْمَائِدَةِ الصَّغِیرَةِ بَیْنَ یَدَیْهِ اللَّهُمَّ أَعْطِهِ جَلَادَةَ مُوسَی وَ اجْعَلْ فِی نَسْلِهِ شَبِیهَ عِیسَی اللَّهُمَّ إِنَّکَ خَلِیفَتِی عَلَیْهِ وَ عَلَی عِتْرَتِهِ وَ ذُرِّیَّتِهِ الطَّیِّبَةِ الْمُطَهَّرَةِ الَّتِی أَذْهَبْتَ عَنْهَا الرِّجْسَ وَ النِّجْسَ وَ صَرَفْتَ عَنْهَا مُلَامَسَةَ الشَّیْطَانِ اللَّهُمَّ إِنْ بَغَتْ قُرَیْشٌ عَلَیْهِ وَ قَدَّمَتْ غَیْرَهُ عَلَیْهِ فَاجْعَلْهُ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ إِذْ غَابَ عَنْهُ مُوسَی ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ کَمْ من (فِی) وُلْدِکَ مِنْ وَلَدٍ فَاضِلٍ یُقْتَلُ وَ النَّاسُ قِیَامٌ یَنْظُرُونَ لَا یَغِیرُونَ فَقَبُحَتْ أُمَّةٌ تَرَی أَوْلَادَ نَبِیِّهَا یُقْتَلُونَ ظُلْماً وَ لَا یَغِیرُونَ إِنَّ الْقَاتِلَ وَ الْآمِرَ وَ الْمُسَاعِدَ الَّذِی لَا یَغِیرُ کُلُّهُمْ فِی الْإِثْمِ وَ اللِّعَانِ مُشْتَرِکُونَ یَا ابْنَ الْیَمَانِ إِنَّ قُرَیْشاً لَا تَنْشَرِحُ صُدُورُهَا وَ لَا تَرْضَی قُلُوبُهَا وَ لَا تَجْرِی أَلْسِنَتُهَا بِبَیْعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ مُوَالاتِهِ إِلَّا عَلَی الْکُرْهِ وَ الْعَمَی وَ الطُّغْیَانِ یَا ابْنَ الْیَمَانِ سَتُبَایِعُ قُرَیْشٌ عَلِیّاً ثُمَّ تَنْکُثُ عَلَیْهِ وَ تُحَارِبُهُ وَ تُنَاضِلُهُ وَ تَرْمِیهِ بِالْعَظَائِمِ وَ بَعْدَ عَلِیٍّ یَلِی الْحَسَنُ وَ سَیُنْکَثُ عَلَیْهِ ثُمَّ یَلِی الْحُسَیْنُ علیه السلام فَیُقْتَلُ فَلُعِنَتْ أُمَّةٌ تَقْتُلُ ابْنَ بِنْتِ نَبِیِّهَا وَ لَا تَعِزُّ مِنْ أُمَّةٍ وَ لُعِنَ الْقَائِدُ لَهَا وَ الْمُرَتِّبُ لِجَیْشِهَا فَوَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ لَا تَزَالُ هَذِهِ الْأُمَّةُ بَعْدَ قَتْلِ الْحُسَیْنِ ابْنِی فِی ضَلَالٍ وَ ظُلْمَةٍ وَ عسفة (عَسْفٍ) وَ جَوْرٍ وَ اخْتِلَافٍ فِی الدِّینِ وَ تَغْیِیرٍ وَ تَبْدِیلٍ لِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ إِظْهَارِ الْبِدَعِ وَ إِبْطَالِ السُّنَنِ وَ اخْتِلَافٍ وَ قِیَاسِ مُشْتَبِهَاتٍ وَ تَرْکِ مُحْکَمَاتٍ حَتَّی

ص: 71

اهل بیت مورد انکار قرار می­گیرد و باطل دانسته می­شود و روایت­گران آن کشته می­شوند و در حق کسی که آن را بخواند بدی می­شود و این­ها نیست جز به جهت ظلم و حسادت به فضیلتی که خداوند عترت وصی پیامبر - صلی الله علیه و آله - را با آن برتری داده است.

ای ابن یمان! پیامبر - صلی الله علیه و آله - بزاقش را در دهان من گذاشت و دستش را بر سینه من کشید و فرمود: خدایا به جانشین من، وصی من، ادا کننده قرض­ من، به جا آورنده وعده­ و امانت من، ولیّ من، ولیّ حوض من، یاری کننده من علیه دشمن تو و دشمن من و از بین­برنده غم و اندوه از چهره­ من، علم که به آدم عطا کردی و حلمی که به نوح عطا کردی، عترت پاک و بخشنده­ای که به ابراهیم عطا کردی، صبری که به ایوب هنگام بلا عطا کردی، صلابتی که به داود در رویارویی با دشمنان عطا کردی، و فهمی که به سلیمان عطا کردی، عطا بفرما! چیزی از این دنیا را بر علی پوشیده مگذار و چنان کن که تمام دنیا در میان دو چشم او مانند سفره­ کوچکی در مقابلش باشد! خدایا به او پایداری موسی عطا کن و در نسل او همانند مانند عیسی قرار بده! خدایا تو جانشین من بر او و بر عترت و ذریّه پاک و مطهرش که رجس و پلیدی را از آن­ها دور ساخته­ای و آن­ها را از آسیب شیطان در امان نگه داشته­ای، هستی؛ خدایا اگر قریش در حق او ظلم کرد و دیگری را بر او مقدم داشت، او را به منزله هارون، زمانی که موسی از پیش او رفت قرار بده!

سپس فرمودند: ای علی! چه بسیار از فرزندان فاضل تو را که خواهند کشت و مردم ایستاده و تماشا می­کنند و هیچ کاری نمی­کنند. شرم باد بر امتی که ببینند فرزندان پیامبرشان را می­کشند و هیچ کاری نکنند! بی­شک، هم قاتل و هم کسی که دستور قتل داده و هم آن کسی که کاری نمی­کند، همگی در گناه و لعنت شریکند.

ای ابن یمان! قریش جز با کراهت و کوری و طغیان، بر بیعت و دوستی علی - علیه السلام - تن نمی­دهند و دل­هایشان راضی نمی­شود و زبان­شان بر بیعت تکلم نمی­کند. ای ابن یمان! قریش با علی - علیه السلام - بعیت خواهند کرد و سپس بیعت خود را شکسته و با او به جنگ بر­می­خیزند و بر او تیراندازی می­کنند و تهمت­های بزرگ بر او می­زنند. پس از علی- علیه السلام -، حسن - علیه السلام - جانشینش می­شود و با او نیز بیعت شکنی می­کنند، و سپس نوبت حسین - علیه السلام - می­رسد، که کشته می­شود. لعنت بر امتی که پسر دختر پیامبرشان را می­کشند! و هیچ امتی با وجود لعنت رهبر سامان­دهنده سپاهیانش، عزیز نخواهد شد.

سوگند به کسی که جان علی در دست اوست، این امت پس از قتل پسرم حسین همواره در گمراهی و ظلمت و کژی و ستم و اختلاف در دین و تغییر و تبدیل آن­چه که خدا در کتابش نازل کرده و بدعت­گذاری روی آورده و زیر پا گذاشتن سنت و اختلاف و قیاس متشابهات و ترک محکمات خواهند بود و تا این­که

ص: 71

تَنْسَلِخَ مِنَ الْإِسْلَامِ وَ تَدْخُلَ فِی الْعَمَی وَ التَّلَدُّدِ وَ التَّسَکُّعِ (1) مَا لَکَ یَا بَنِی أُمَیَّةَ لَا هُدِیتَ یَا بَنِی أُمَیَّةَ وَ مَا لَکَ یَا بَنِی فُلَانٍ لَکَ الْإِتْعَاسُ فَمَا فِی بَنِی فُلَانٍ إِلَّا ظَالِمٌ مُعْتَدٍ مُتَمَرِّدٌ عَلَی اللَّهِ بِالْمَعَاصِی قَتَّالٌ لِوُلْدِی هَتَّاکٌ لِسَتْرِ حُرْمَتِی فَلَا تَزَالُ هَذِهِ الْأُمَّةُ جَبَّارِینَ یَتَکَالَبُونَ عَلَی حَرَامِ الدُّنْیَا مُنْغَمِسِینَ فِی بِحَارِ الْهَلَکَاتِ فِی أَوْدِیَةِ الدِّمَاءِ حَتَّی إِذَا غَابَ الْمُتَغَیِّبُ مِنْ وُلْدِی عَنْ عُیُونِ النَّاسِ وَ مَاجَ النَّاسُ بِفَقْدِهِ أَوْ بِقَتْلِهِ أَوْ بِمَوْتِهِ أَطْلَعَتِ الْفِتْنَةُ وَ نَزَلَتِ الْبَلِیَّةُ وَ أُتِیحَتِ الْعَصَبِیَّةُ وَ غَلَا النَّاسُ فِی دِینِهِمْ وَ اجْتَمَعُوا عَلَی أَنَّ الْحُجَّةَ ذَاهِبَةٌ وَ الْإِمَامَةَ بَاطِلَةٌ وَ یَحُجُّ حَجِیجُ النَّاسِ فِی تِلْکَ السَّنَةِ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ وَ نَوَاصِبِهِمْ لِلتَّمَکُّنِ وَ التَّجَسُّسِ عَنْ خَلَفِ الْخَلَفِ فَلَا یُرَی لَهُ أَثَرٌ وَ لَا یُعْرَفُ لَهُ خَلَفٌ فَعِنْدَ ذَلِکَ سُبَّتْ شِیعَةُ عَلِیٍّ سَبَّهَا أَعْدَاؤُهَا وَ غَلَبَتْ عَلَیْهَا الْأَشْرَارُ وَ الْفُسَّاقُ بِاحْتِجَاجِهَا حَتَّی إِذَا تَعِبَتِ الْأُمَّةُ وَ تَدَلَّهَتْ أَکْثَرَتْ فِی قَوْلِهَا إِنَّ الْحُجَّةَ هَالِکَةٌ وَ الْإِمَامَةَ بَاطِلَةٌ فَوَ رَبِّ عَلِیٍّ إِنَّ حُجَّتَهَا عَلَیْهَا قَائِمَةٌ مَاشِیَةٌ فِی طُرُقَاتِهَا دَاخِلَةٌ فِی دُورِهَا وَ قُصُورِهَا جَوَّالَةٌ فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا یَسْمَعُ الْکَلَامَ وَ یُسَلِّمُ عَلَی الْجَمَاعَةِ یَرَی وَ لَا یُرَی إِلَی یَوْمِ الْوَقْتِ وَ الْوَعْدِ وَ نِدَاءِ الْمُنَادِی مِنَ السَّمَاءِ ذَلِکَ یَوْمُ سُرُورِ وُلْدِ عَلِیٍّ وَ شِیعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام (2).

در نهایت از اسلام بیرون می­شوند و در کوری و سرگردانی و تحیر داخل می­شوند.

تو را چه شده است ای بنی­امیه! هدایت نیابید ای بنی امیه! تو را چه شده است ای بنی فلان! هلاک شوید! در میان بنی­فلان کسی نیست مگر این­که ظالم و متجاوز و اهل تمرد بر خدا با معاصی و بسیارکشنده فرزندان من و هتک کننده پرده حرمت من است. این امت همواره زورگو بوده و برای حرام دنیا همدیگر را می­دَرند و در دریاهای هلاکت و در وادی های خون فرو می­روند، تا زمانی که آن فرزند غایبم امام غایب از دیدگان مردم پنهان ­شود و مردم با فقدان او، یا کشته شدن و یا مرگ او به جنب و جوش بیفتند و فتنه سر برسد و بلا نازل شود و عصبیت فرود آید و مردم در دینشان غلو کنند و با هم متفق شوند که حجت رفته و امامت باطل گشته است و در آن سال گروهی از شیعیان علی و نیز عده­ای از ناصبی­ها به حج می­روند تا از جانشین جانشین جستجو کنند؛ ولی اثری از او نمی­بینند و جانشینی برای او نمی­یابند.

در آن هنگام شیعیان علی را به جهت دشنام بر دشمنانشان مورد دشنام قرار می­گیرند و اشرار و فاسقین با برهان­هایشان بر آن­ها غلبه پیدا می­کنند؛ تا این­که امت خسته و سرگردان می­شود و عده­ای زیادی از آن­ها می­گویند که حجت هلاک شده و امامت باطل گشته است. به پروردگار علی که حجتشان بر آن­ها برپای بوده و در راه­های آن­ها قدم می­زند و به خانه­ها و قصرهای آنان داخل می­شود و شرق و غرب زمین را را دور می­زند و سخنان را می­شنود و بر آن­ها سلام می­کند؛ او می­بیند، ولی تا وقتی که آن روز معلوم و وعده داده شده که در آن منادی بانگ برمی­زند، نرسیده است دیده نمی­شود؛ آن روز، روز خوشحالی فرزندان و شیعیان علی - علیه السلام - است.(1)

توضیح

محملة، مجهول و از باب افعال یا تفعیل است. یعنی امکان حمل آن وجود ندارد مگر با کمک خداوند متعال وگرنه با مشقت است. در قاموس آمده است: تحامل فی الأمر و به، آن را با مشقت به عهده گرفت و تحامل علیه، یعنی او را به کاری که توان آن را نداشت مکلّف کرد. أحمله الحمل، یعنی به او در سوار شدن بر شتر کمک کرد و حمله، یعنی او را سوار نمود. در این­جا نقل از قاموس تمام می­شود. معنایش این است که به چند وجه می­توان آن را تأویل نمود. این سخن ایشان

که: "ببیعة علی" این قسمت و ما بعدش یا از سخنان امیرالمؤمنین - علیه السلام - است که به گونه التفات مطرح شده، و یا از سخن رسول - صلی الله علیه و آله - است که در زمانی دیگر به حذیفه فرموده­اند و او آن­ را به این روایت الحاق کرده است.

ص: 72

و قال الجوهری فلان یتلدد أی یلتفت یمینا و شمالا و رجل ألد بین اللدد و هو الشدید الخصومة و قال التسکع التمادی فی الباطل و قال التعس الهلاک انتهی و المراد ببنی فلان بنو العباس و یقال یتکالبون علی کذا أی یتواثبون علیه.

قوله علیه السلام و یحج حجیج الناس أی تذهب الشیعة و النواصب فی تلک السنة إلی الحج لتفحص الحجة و التمکن منه فالتمکن و التجسس نشر علی خلاف اللف و قوله سبها أعداؤها إما مصدر أی یسب المخالفون الشیعة کما کانت الشیعة یسبونهم أو فعل و أعداؤها مرفوع و غلبة الأشرار علیهم بالاحتجاج أرید بها الغلبة عند العوام لأنهم یحتجون علیهم بأنکم تدّعون عدم خلو الزمان من الحجة و فی هذا الزمان لا تعرفون حجتکم و لذا ینسبونهم بالبطلان و الکذب و الافتراء و التدله ذهاب العقل من الهوی یقال دلهه الحب أی حیره و أدهشه فتدله.

و جوهری گفته است: فلان یتلدّد، یعنی به سمت چپ و راست توجه کرد و رجلٌ ألدّ بیم اللدد، یعنی مردی که خصومت و دشمنی شدیدی دارد. و گفته است: التّکسع، فرو رفتن در باطل است و التّعس، یعنی هلاکت. در این­جا نقل از جوهری تمام می­شود .

منظور از بنی­فلان، بنی­عباس هستند. یتکالبون علی کذا برای آن بر سر یک­دیگر می­پرند.

این سخن ایشان که: "یحجّ حجیج النّاس" یعنی شیعیان و ناصبی­ها در آن سال برای تفحص از حجت، به حج می­روند. بنابراین تمکن و تجسس، لف و نشر مشوش است. این سخن ایشان که: سُبّها أعداؤها، یا مصدر است که مخالفان شیعه را، به همان­ صورت که شیعه آن­ها را دشنام می­دهد، دشنام می­دهند و یا فعل بوده و أعداؤها فاعل آن است. غلبة الأشرار علیهم بالإحتجاج، مراد غلبه در مناظره در نزد عوام است؛ زیرا آن­ها بر شما احتجاج می­کنند که شما ادعا می­کنید هیچ زمانی خالی از حجت نیست، ولی حجت خود در این زمان را نمی­شناسید، و برای همین آنها را به بطلان و دروغ و افتراء نسبت می­دهند. التدلّه، زائل شدن عقل در اثر خواسته­ها را گویند، مثلاً گفته می­شود: دلّهَه الحبّ، یعنی عشق او را حیران و مدهوش ساخت و او حیران شد.

روایت32.

الروضة، الفضائل: سلیم بن قیس نقل کرده، زمانی که حسین بن علی بن أبی­طالب - علیهما السلام - کشته شد، ابن عباس به شدت گریه کرد و گفت: این امت پس از پیامبر خود چه چیزهایی دید؛ خدایا تو را گواه می­گیرم که من نسبت به علی بن أبی­طالب و فرزندانش دوست­دار و نسبت به دشمنانش دشمنم و از دشمنان فرزنداش برائت می­جویم و نسبت به امر ایشان تسلیم هستم.

روزی در ذی قار به حضور پسر عموی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - رفتم؛ ایشان به من فرمودند: ای ابن­عباس! این کتابی است که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آن را بر من املا کرد و من با آن را دست خود نوشتم؛ گفتم: ای امیرالمؤمنین! آن را برایم بخوانید. ایشان آن را خواند و دیدم هر چیزی که از زمان وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - اتفاق افتاده در آن هست و نیز این­که حسین چگونه کشته می­شود و چه کسانی او را می­کشند و چه کسانی او را یاری می­کنند و چه کسانی با او به شهادت می­رسند، در آن آمده است. ایشان به شدت گریستند و و مرا نیز گریاندند؛ در آن نوشته، اینکه با خود ایشان چه می­کنند و فاطمه - علیها السلام - چگونه به شهادت می­رسند و حسن علیه السلام چگونه شهید می­شوند و این امت چگونه با او نیرنگ می­کنند نیز آمده بود. وقتی جریان کشته شدن حسین - علیه السلام - و این­که چه کسانی او را می­کشند را می­خواندند، گریه­­اشان بیشتر شد. سپس کتاب را بستند؛ کتابی که اخبار گذشتگان و آیندگان تا روز قیامت، همگی در آن آمده بود.

از جمله چیزهایی که خواندند، ماجرای ابوبکر و عمر و عثمان بود و این­که هر یک از آنان چقدر خلافت می­کنند

ص: 73

کَیْفَ یَقَعُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ وَقْعَةُ الْجَمَلِ وَ مَسِیرُ عَائِشَةَ وَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ وَ وَقْعَةُ صِفِّینَ وَ مَنْ یُقْتَلُ بِهَا وَ وَقْعَةُ النَّهْرَوَانِ وَ أَمْرُ الْحَکَمَیْنِ وَ مُلْکُ مُعَاوِیَةَ وَ مَنْ یَقْتُلُ مِنَ الشِّیعَةِ وَ مَا تَصْنَعُ النَّاسُ بِالْحَسَنِ وَ أَمْرُ یَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ حَتَّی انْتَهَی إِلَی قَتْلِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَسَمِعْتُ ذَلِکَ فَکَانَ کَمَا قَرَأَ لَمْ یَزِدْ وَ لَمْ یَنْقُصْ وَ رَأَیْتُ خَطَّهُ فِی الصَّحِیفَةِ لَمْ یَتَغَیَّرْ وَ لَمْ یَعْفَرْ فَلَمَّا أَدْرَجَ الصَّحِیفَةَ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَوْ کُنْتَ قَرَأْتَ عَلَیَّ بَقِیَّةَ الصَّحِیفَةِ قَالَ لَا وَ لَکِنِّی أُحَدِّثُکَ بِمَا فِیهَا مِنْ أَمْرِ بَیْتِکَ وَ وُلْدِکَ وَ هُوَ أَمْرٌ فَضِیحٌ مِنْ قَتْلِهِمْ لَنَا وَ عَدَاوَتِهِمْ لَنَا وَ سُوءِ مُلْکِهِمْ وَ شُومِ قُدْرَتِهِمْ فَأَکْرَهُ أَنْ تَسْمَعَهُ فَتَغْتَمَّ وَ لَکِنِّی أُحَدِّثُکَ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ مَوْتِهِ بِیَدِی فَفَتَحَ لِی أَلْفَ بَابٍ مِنَ الْعِلْمِ فَفَتَحَ لِی مِنْ کُلِّ بَابٍ أَلْفَ بَابٍ وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ یَنْظُرَانِ إِلَیَّ وَ هُوَ یُشِیرُ إِلَیَّ بِذَلِکَ فَلَمَّا خَرَجْتُ قَالا لِی مَا قَالَ لَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَحَدَّثْتُهُمَا بِمَا قَالَ لِی فَحَرَّکَا أَیْدِیَهُمَا ثُمَّ حَکَیَا قَوْلِی ثُمَّ وَلَّیَا یَا ابْنَ عَبَّاسٍ إِنَّ مُلْکَ بَنِی أُمَیَّةَ إِذَا زَالَ أَوَّلُ مَنْ یَمْلِکُ وُلْدُکَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَیَفْعَلُونَ الْأَفَاعِیلَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ لَئِنْ نَسَخَنِی ذَلِکَ الْکِتَابَ کَانَ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ (1).

ص: 74

و چگونه بعد از آن خلافت به علی بن أبی­طالب - علیه السلام - می­رسد و واقعه جمل و ماجرای حرکت عائشه و طلحه و زبیر و واقعه صفین و این­که چه کسانی در آن کشته می­شوند و واقعه نهروان و ماجرای حکمین و به حکومت رسیدن معاویه و شیعیانی که او به قتل می­رساند و این­که مردم با حسن چه می­کنند و ماجرای یزید بن معاویه، تا آن­جا که کار به کشته­شدن حسین - علیه السلام - می­انجامد. من آن­ها را شنیدم و دقیقاً و بدون هیچ کم و کاستی همان­طور شد که ایشان خواندند و دست­خط امام را در آن نامه دیدم که تغییری نیافته بود و غبار آلود نشده بود.

وقتی کتاب را بستند، گفتم: ای امیرالمؤمنین! آیا می­شود بقیه آن را هم برایم بخوانید؟ فرمودند: نه، ولی آن قسمتی که درباره و تو و فرزندانت است و چیز بسیار بدی می­باشد را برایت می­گویم؛ آن­ها خاندان ما را می­کشند و با ما دشمنی کرده و به حکومتی بد و قدرتی شوم می­رسند. از این روی دوست ندارم خواندن نامه را ادامه بدهم و مایه اندوه تو شوم، ولی این را برایت می­گویم که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در هنگام مرگشان، دست مرا گرفتند و هزار باب علم را بر من گشودند که از هر باب آن هزار باب دیگر بر من گشوده شد، ابوبکر و عمر در حال نگاه­کردن به من بودند؛ پیامبر به من اشاره نمود که آن­ها دارند نگاه می­کنند. وقتی بیرون آمدم، آن دو گفتند: رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - به تو چه گفت؟ من هم به آن دو گفتم که ایشان به من چه گفت؛ دست­های خود را تکان دادند و سخن مرا تکرار کردند و رفتند.

ای ابن عباس! زمانی که حکومت بنی­امیه زوال پذیرد، اولین کسانی که از بنی­هاشم به پادشاهی می­رسند، فرزندان تو هستند و آن کارها را انجام می­دهند. ابن عباس گفت: اگر آن کتاب را برایم نسخه­برداری کرده بود، برایم از هر آن­چه که خورشید بر آن طلوع کرده بود محبوب­تر بود.

ص: 74

توضیح

و لم یعفر، یعنی در آن گرد و غبار دیده نمی­شد. گفته می­شود: عَفَرَه و عَفَّرَه فی التراب، یعنی به خاک مالید. در بعضی از نسخه­ها "لم یصفر" آمده است.

روایت33.

کشف الغمة: مؤلف کشف الغمة از مناقب خوارزمی نقل کرده، علی بن أبی­طالب - علیه السلام - فرمودند: روزی با پیامبر - صلی الله علیه و آله - در یکی از راههای مدینه قدم می­زدیم که به باغی رسیدیم که درختانی داشت؛ من گفتم: ای رسول خدا! این باغ چه زیباست! ایشان فرمودند: چه زیباست، و تو در بهشت زیباتر از این داری. سپس به باغ دیگری رسیدیم و من گفتم: ای رسول خدا! این باغ چه زیباست! ایشان فرمودند: ایشان فرمودند: چه زیباست، و تو در بهشت زیباتر از این داری. تا این­که از کنار هفت باغ گذشتیم و من در هر یک از آن­ها می­گفتم: ای رسول خدا! چه زیباست! و ایشان می­فرمودند: تو در بهشت زیباتر از این داری. وقتی مسیر خلوت شد، ایشان مرا به آغوش گرفته و هق هق کنان گریه کردند؛ گفتم: ای رسول خدا! چرا گریه می­کنید؟ فرمودند: کینه­هایی که در دل­های عده­ای هست که تا زمانی که من زنده هستم، آن را آشکار نمی­سازند. گفتم: آیا دینم سالم می­ماند؟ فرمودند: دینت سالم می­ماند.(1)

الطرائف نیز این روایت را به دو طریق از مناقب ابن مردویه از ابن عباس نقل کرده است.(2)

الطرائف با سند خود از ابن مغازلی نقل کرده که: پیامبر - صلی الله علیه و آله - به علی بن أبی­طالب - علیه السلام - فرمودند:

ص: 75

إِنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِکَ بَعْدِی (1).

این امت پس از من با تو نیرنگ خواهند کرد.(1)

روایت34.

کشف الغمة: جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده، فاطمه - علیها السلام - در واپسین لحظه­های زندگانی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به نزد ایشان آمدند و گریه­کنان بر روی ایشان افتادند؛ ایشان چشمان خود را باز کرده و به هوش آمد و سپس فرمودند: ای دخترم! تو پس از من مظلوم واقع می­شوی و بعد از من مستضعف می­گردی؛ هر کس به تو آزار برساند، بر من آزار رسانده و هرکس بر تو غیظ کند، بر من غیظ کرده و هر کس تو را خوشحال کند، مرا خوشحال نموده و هر کس که به تو خوبی کند، بر من خوبی کرده و هر کس بر تو جفا کند، بر من جفا نموده و هر کس به تو بپیوندد، بر من پیوسته و هر کس از تو ببرد، از من بریده و هر کس با تو انصاف ورزد، بر من انصاف ورزیده و هر کس به تو ظلم کند، بر من ظلم کرده است؛ زیرا تو از من و من از تو هستم و تو پاره تن من و روحم که در میان دو پهلویم قرار دارد هستی. سپس فرمودند: از کسانی از این امت که بر تو ظلم می­کنند به خدا شکایت می­برم. سپس حسن و حسین - علیهما السلام - وارد شدند و گریه کنان بر روی رسول خدا صلی الله علیه و آله افتادند، در حالی که می­گفتند: جان­هایمان فدای تو باد ای رسول خدا! علی - علیه السلام - رفت تا آن دو را از روی ایشان بردارد؛ حضرت سرشان را بلند کرده و فرمودند: ای برادرم! رهایشان کن تا بوی مرا استشمام کنند و من نیز بوی ایشان را استشمام کنم و از من توشه برگیرند و من نیز از آن­ها توشه برگیرم؛ این دو پس از من، از روی ظلم و خصومت کشته می­شوند، خداوند قاتلین این دو را لعنت کند! سپس فرمودند: ای علی! تو پس از من مظلوم واقع می­شوی و من در قیامت با کسی که تو با او دشمن باشی، دشمن هستم.(2)

روایت35.

تفسیر فرات: جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده، روزی نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - نشسته بودیم که علی - علیه السلام – آمدند؛ وقتی پیامبر - صلی الله علیه و آله - ایشان را دیدند، فرمودند: سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است که شریکی ندارد. گفتیم: درست است ای رسول خدا! سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است که شریکی ندارد؛ ولی گویا شما از یک چیزی به شگفت آمدید که چنین فرمودید. ایشان فرمودند: آری، وقتی دیدم علی می­آید، به یاد سخن جبرئیل - علیه السلام - افتادم که به من گفت: از خدا خواستم تا همه امت بر فرمانبرداری از علی - علیه السلام - متحد شوند، ولی خداوند اراده کرده بود که در مورد او بعضی از امت به وسیله برخی دیگر به محک آزمایش گذاشته شوند تا بدسرشتان و از پاک­طینتان شناخته شوند. و این آیه را بر من نازل کرد: «الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ»{ الف، لام، میم * آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟ * و به یقین، کسانی را که پیش از اینان بودند آزمودیم، تا خدا آنان را که راست گفته اند معلوم دارد و دروغ­گویان را [نیز] معلوم دارد.}(3) و گفت: بدان که خداوند در عوض این، هفت خصلت

ص: 76

سَتْرَ عَوْرَتِکَ وَ یَقْضِی دَیْنَکَ وَ عِدَاتِکَ وَ هُوَ مَعَکَ عَلَی عُقْرِ حَوْضِکَ وَ هُوَ مُتَّکَأٌ لَکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَنْ یَرْجِعَ کَافِراً بَعْدَ إِیمَانٍ وَ لَا زَانِیاً بَعْدَ إِحْصَانٍ فَکَمْ مِنْ ضِرْسٍ قَاطِعٍ لَهُ فِی الْإِسْلَامِ مَعَ الْقَدَمِ فِی الْإِسْلَامِ وَ الْعِلْمِ بِکَلَامِ اللَّهِ وَ الْفِقْهِ فِی دِینِ اللَّهِ مَعَ الصِّهْرِ وَ الْقَرَابَةِ وَ النَّجْدَةِ فِی الْحَرْبِ وَ بَذْلِ الْمَاعُونِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْوَلَایَةِ لِوَلِیِّی وَ الْعَدَاوَةِ لِعَدُوِّی وَ بَشِّرْهُ یَا مُحَمَّدُ بِذَلِکَ (1):.

وَ قَالَ السُّدِّیُّ الَّذِینَ صَدَقُوا عَلِیٌّ وَ أَصْحَابُهُ (2).

در او قرار داده است: متولی کارهای باقی­مانده تو می­شود و قرض­ها و وعده های تو را ادا می­کند، در وسط حوضت به همراه توست، در روز قیامت تکیه گاه تو خواهد بود، هرگز پس از ایمان آوردن کافر نمی شود و با وجود برخورداری از همسر حلال، هیچ­گاه زنا نمی­کند. چه بسیار که در مسائل دین با ضرس قاطع عمل می­کند و حال آن­که در اسلام پیشکسوت است­ و عالم به کلام خدا و فقیه در دین خدا است و مضاف بر این، داماد و خویشاوند نزدیک است و شاهرگ جنگ­ها بوده و پیوسته انفاق می­کند و امر به معروف و نهی از منکر می­نماید و با دوست من دوست و با دشمن من دشمن است. ای محمد! او را به این صفات بشارت بده.(1)

سدی گفته است: منظور از «الَّذِینَ صَدَقُوا» در آیه مذکور، علی و یارانش هستند.(2)

روایت36.

الکافی: علی بن عیسی قماط از طریق عمویش از امام صادق - علیه السلام - نقل کرده که، رسول خدا صلی الله علیه در خواب دیدند که بنی امیه پس از ایشان از منبرشان بالا می روند و مردم را از صراط گمراه نموده و به عقب برمی­گردانند. دل­شکسته و محزون شدند؛ جبرئیل - علیه السلام - فرود آمد و فرمود: ای رسول خدا! چرا دل­شکسته و محزون هستید؟ ایشان فرمودند: ای جبرئیل! امشب در خواب دیدم که بنی امیه بعد از من از منبرم بالا می روند و مردم را از راه راست به عقب باز می­گردانند. جبرئیل فرمود: سوگند به آن کسی که تو را به حق به پیامبری مبعوث کرد، من چیزی از این قضیه نمی­دانم. به آسمان صعود کرده و پس از مدت کوتاهی با آیاتی از قرآن بازگشت تا پیامبر را دلداری دهد: «أَ فَرَأَیْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِینَ * ثُمَّ جاءَهُمْ ما کانُوا یُوعَدُونَ * ما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یُمَتَّعُونَ»{مگر نمی دانی که اگر سالها آنان را برخوردار کنیم * و آن­گاه آن­چه که [بدان] بیم داده می شوند بدیشان برسد * آن­چه از آن برخوردار می شدند، به کارشان نمی آید [و عذاب را از آنان دفع نمی کند]؟}(3)و همچنین این آیات را نازل کرد: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ * وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ * لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»{ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم * و از شب قدر، چه آگاهت کرد * شبِ قدر از هزار ماه ارجمندتر است}(4)خداوند عزّ و جلّ شب قدر را برای پیامبرش - صلی الله علیه و آله - بهتر از هزار ماه حکومت بنی امیه قرار داده است.(5)

ص: 77

روایت37.

الکافی: یونس روایتی را همانند آن نقل کرده است.(1)

روایت38.

تفسیر فرات: أنس بن مالک نقل کرده، روزی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در حالی که دستشان در دست امیرالمؤمنین علی بن أبی­طالب - علیه السلام - بود،­ آمدند که در راه با مردی برخورد کردند و به او فرمودند: ای فلانی! به علی دشنام ندهید، که هر کس او را دشنام دهد، مرا دشنام داده و هر کس مرا دشنام دهد، خدا به او دشنام می دهد. ای فلانی! به خدا سوگند در آخرالزمان کسی به آن­چه که از علی و فرزندان او برجای مانده است ایمان نمی آورد، مگر فرشته مقرب یا بنده ای که خداوند قلبش را برای ایمان امتحان کرده است. ای فلانی! فرزندان عبدالمطلب به بلای شدید و ناگواری و کشتار و آوارگی دچار می شوند؛ پس ای فلانی! خدا را خدا را درباره اصحاب و ذریه و ذمه من، خداوند روزی دارد که در آن داد مظلوم را از ظالم می ستاند.(2)

ص: 78

روایت39.

تفسیر فرات: زید مردی که شش یا هفت تن از صحابه پیامبر - صلی الله علیه و آله - را درک کرده بود نقل کرده، زمانی که آیه: «إذا جاءَ نَصرُ الله و الفتح»{چون یاری خدا و پیروزی فرا رسد}(1) نازل شد، پیامبر -صلی الله علیه و آله - فرمودند: ای علی! ای فاطمه! یاری خدا و پیروزی فرا رسید و می ببینم که مردم دسته دسته در دین خدا در می آیند، پس به ستایش پروردگارم نیایش می­کنم و از او آمرزش می خواهم، که وی همواره توبه پذیر است، ای علی! همانا خداوند در فتنه ای که پس از من رخ می دهد، جهاد را بر مومنان مقدر نموده است. علی بن أبی­طالب - علیه السلام - فرمودند: ای رسول خدا! چگونه با مومنانی که در آزمایش خود می گویند ما ایمان داریم، جهاد کنیم؟ پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: وقتی آن­ها در مورد دین به نظر خود عمل کنند، باید با بدعت هایی که در دین رخ می دهد جهاد کرد؛ زیرا در دین تفسیر به رأی در دین جایی ندارد

ص: 79

إِنَّمَا الدِّینُ مِنَ الرَّبِّ أَمْرُهُ وَ نَهْیُهُ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّکَ قَدْ قُلْتَ لِی حِینَ خُزِلَتْ عَنِّی الشَّهَادَةُ وَ اسْتُشْهِدَ مَنِ اسْتُشْهِدَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ أُحُدٍ الشَّهَادَةُ مِنْ وَرَائِکَ قَالَ فَکَیْفَ صَبْرُکَ إِذَا خُضِبَتْ هَذِهِ مِنْ هَذَا وَ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ وَ لِحْیَتِهِ ثُمَّ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَیْسَ حِینَئِذٍ هُوَ مِنْ مَوَاطِنِ الصَّبْرِ وَ لَکِنْ مِنْ مَوَاطِنِ الْبُشْرَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ قَالَ یَا عَلِیُّ أَعِدَّ خُصُومَتَکَ فَإِنَّکَ مُخَاصِمٌ قَوْمَکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ (1).

و امر و نهی دین از جانب خداست.

امیرالمؤمنین علی بن أبی­طالب - علیه السلام - فرمود: ای رسول خدا! شما زمانی که در جنگ احد شهادت از من سلب شد و عده­ای از مومنان به شهادت رسیدند، به من فرمودید: شهادت به دنبال توست. پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: صبرت چطور است هنگامی که این [دستشان را بر ریش ایشان گذاشتند] از [خون] این [دستشان را بر سر ایشان گذاشتند] خضاب شود؟ سپس امیرالمؤمنین فرمودند: ای رسول خدا! آن زمان نوبه صبر نیست، نوبه بشارت روز قیامت است. پیامبر فرمودند: ای علی! خود را برای دادخواهی آماده کن که تو در روز قیامت در مقابل قومت دادخواهی می کنی.(1)

توضیح

خُزلت، به صورت مجهول بوده و یعنی قطع شد .

روایت40.

أمالی طوسی: جابر از امام باقر علیه السلام نقل کرده، امیرالمؤمنین -

ص: 80

الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام زَارَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ أَهْدَتْ لَنَا أُمُّ أَیْمَنَ لَبَناً وَ زَبَداً وَ تَمْراً فَقَدَّمْنَاهُ فَأَکَلَ مِنْهُ ثُمَّ قَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله زَاوِیَةَ الْبَیْتِ وَ صَلَّی رَکَعَاتٍ فَلَمَّا أَنْ کَانَ فِی آخِرِ سُجُودِهِ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً فَلَمْ یَسْأَلْهُ أَحَدٌ مِنَّا إِجْلَالًا لَهُ فَقَامَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَقَعَدَ فِی حَجْرِهِ وَ قَالَ لَهُ یَا أَبَهْ لَقَدْ دَخَلْتَ بَیْتَنَا فَمَا سُرِرْنَا بِشَیْ ءٍ کَسُرُورِنَا بِذَلِکَ ثُمَّ بَکَیْتَ بُکَاءً غَمَّنَا فَلِمَ بَکَیْتَ فَقَالَ بُنَیَّ أَتَانِی جَبْرَئِیلُ آنِفاً فَأَخْبَرَنِی أَنَّکُمْ قَتْلَی وَ أَنَّ مَصَارِعَکُمْ شَتَّی فَقَالَ یَا أَبَهْ فَمَا لِمَنْ یَزُورُ قُبُورَنَا عَلَی تَشَتُّتِهَا فَقَالَ یَا بُنَیَّ أُولَئِکَ طَوَائِفُ مِنْ أُمَّتِی یَزُورُونَکُمْ یَلْتَمِسُونَ بِذَلِکَ الْبَرَکَةَ وَ حَقِیقٌ عَلَیَّ أَنْ آتِیَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی أُخَلِّصَهُمْ مِنْ أَهْوَالِ السَّاعَةِ مِنْ ذُنُوبِهِمْ وَ یُسْکِنَهُمُ اللَّهُ الْجَنَّةَ (1).

علیه السلام - فرمودند: یک روز که أمّ أیمن شیر و خامه و خرما برایمان آورده بود، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به دیدن ما آمد و ما آن­ها را جلوی ایشان آوردیم و ایشان از آن میل کردند. سپس برخاستند و به گوشه اتاق رفتند و چند رکعت نماز به جا آوردند و در سجده پایانی­اشان به شدت گریست. هیچ­کدام از ما به رسم ادب چیزی از ایشان نپرسیدیم. حسین - علیه السلام - برخاست و در دامن ایشان نشست و عرض کرد: ای پدر جان! وقتی وارد خانه ما شدید، آن­قدر خوشحال شدیم که تاکنون چنان خوشحال نشده بودیم، ولی بعد که گریه کردید ما غمگین شدیم؛ چرا گریه کردید؟ ایشان فرمودند: ای پسرم! همین چند لحظه پیش جبرئیل پیش من آمد و به من خبر داد که شما کشته می­شوید و هر یک در جایی متفاوت از دیگری بر زمین می­افتید. حسین - علیه السلام - عرض کرد: ای پدر جان! با وجود این­که قبرهای ما در جاهای مختلفی خواهد بود، اگر کسی که به زیارت ما بیاید، چه چیزی نصیبش می­شود؟ پیامبر فرمودند: ای پسرم! گروهی از امتم هستند که شما را زیارت می­کنند و از زیارت شما برکت می جویند، و بر من است که در روز قیامت پیش آن­ها بروم و آن­ها را از هراس­های روز قیامت، که به سبب گناهانشان مبتلای به آن شده­اند، خلاص کنم و خداوند آن­ها را در بهشت ساکن می­کند. (1)

روایت41.

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: عیسی بن داود نجار از امام موسی بن جعفر و ایشان از پدرشان - علیهما السلام - نقل کرده­اند که: رسول خدا - صلی الله علیه و آله – امیرالمؤمنین علی بن أبی­طالب علیه السلام و فاطمه و حسن و حسین - علیهم السلام - را در اتاقی جمع کردند و در را بستند و فرمودند: ای اهل بیت من و ای اهل خدا! همانا خداوند عزّ و جلّ بر شما درود می فرستد و این جبرئیل است به همراه شما در این اتاق حضور دارد و می گوید: خداوند عزّ و جلّ می­فرماید: من دشمنان شما را به عنوان آزمایشی برای شما قرار دادم؛ چه می گویید؟ فرمودند: ای رسول خدا! ما در برابر امر خدا و تقدیرش بر ما صبر می­کنیم تا این که به پیش­گاه خداوند عزّ و جلّ برسیم و پاداش فراوانش را به صورت کامل بگیریم؛ ما از خداوند شنیده ایم که او همه خوبی­ها را به صابران وعده داده است. رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - گریستند، طوری که صدای ناله ایشان از بیرون اتاق شنیده شد، در این هنگام این آیه نازل شد: «وَ جَعَلْنا بَعْضَکُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَ تَصْبِرُونَ وَ کانَ رَبُّکَ بَصِیراً»{و برخی از شما را برای برخی دیگر [وسیله] آزمایش قرار دادیم. آیا شکیبایی می کنید؟ و پروردگار تو همواره بیناست}(2) که آنان صبر خواهند ورزید، یعنی آن­ها همان­طور که خودشان صلوات الله علیهم گفتند، صبر خواهند ورزید.(3)

روایت42.

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: عمرو ثابت نقل کرده، به امام باقر - علیه السلام - عرض کردم:

ص: 81

فَسِّرْ لِی قَوْلَهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ (1) فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ حَرِیصاً عَلَی أَنْ یَکُونَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ مِنْ بَعْدِهِ عَلَی النَّاسِ وَ کَانَ عِنْدَ اللَّهِ خِلَافُ ذَلِکَ فَقَالَ وَ عَنَی بِذَلِکَ قَوْلَهُ عَزَّ وَ جَلَّ الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ قَالَ فَرَضِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (2).43- کِتَابُ الْمُحْتَضَرِ، لِلْحَسَنِ بْنِ سُلَیْمَانَ نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الدُّرِّ الْمُنْتَقَی فِی مَنَاقِبِ أَهْلِ التُّقَی یَرْفَعُهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ جَالِساً إِذْ أَقْبَلَ الْحَسَنُ علیه السلام فَلَمَّا رَآهُ بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ یَا بُنَیَّ فَمَا زَالَ یُدْنِیهِ حَتَّی أَجْلَسَهُ عَلَی فَخِذِهِ الْیُمْنَی ثُمَّ أَقْبَلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَلَمَّا رَآهُ بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ یَا بُنَیَّ فَمَا زَالَ یُدْنِیهِ حَتَّی أَجْلَسَهُ عَلَی فَخِذِهِ الْیُسْرَی ثُمَّ أَقْبَلَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَلَمَّا رَآهُ بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ یَا بُنَیَّةِ فَمَا زَالَ یُدْنِیهَا حَتَّی أَجْلَسَهَا بَیْنَ یَدَیْهِ ثُمَّ أَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَلَمَّا رَآهُ بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ یَا أَخِی فَمَا زَالَ یُدْنِیهِ حَتَّی أَجْلَسَهُ إِلَی جَنْبِهِ الْأَیْمَنِ فَقَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا تَرَی وَاحِداً مِنْ هَؤُلَاءِ إِلَّا بَکَیْتَ قَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ لَوْ أَنَّ الْمَلَائِکَةَ الْمُقَرَّبِینَ وَ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْمُرْسَلِینَ اجْتَمَعُوا عَلَی بُغْضِهِ وَ لَنْ یَفْعَلُوا لَعَذَّبَهُمُ اللَّهُ بِالنَّارِ (3) قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَلْ یُبْغِضُهُ أَحَدٌ فَقَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ نَعَمْ قَوْمٌ یَذْکُرُونَ أَنَّهُمْ مِنْ أُمَّتِی لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُمْ فِی الْإِسْلَامِ نَصِیباً یَا ابْنَ عَبَّاسٍ إِنَّ مِنْ عَلَامَةِ بُغْضِهِمْ لَهُ تَفْضِیلَ مَنْ هُوَ دُونَهُ عَلَیْهِ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً مَا خَلَقَ اللَّهُ

ص: 82

این سخن خداوند عزّ و جلّ به پیامبرش که: «لیس لکَ مِنَ الأمرِ شیءٌ»{هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست}(1) را برایم تفسیر نمایید؛ ایشان فرمودند: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سخت مشتاق بودند که پس از ایشان علی بن أبی­طالب - علیه السلام - پیشوای مردم باشد، ولی نزد خداوند چیزی غیر از این بود، که این آیه خواست خداوند عزّ و جلّ را بیان کرد: «الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ»{الف، لام، میم * آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟ * و به یقین، کسانی را که پیش از اینان بودند آزمودیم، تا خدا آنان را که راست گفته اند معلوم دارد و دروغ­گویان را [نیز] معلوم دارد}.(2) و رسول خدا نیز - صلی الله علیه و آله - به امر خداوند عزّ و جلّ رضایت داد.(3)

روایت43.

کتاب المحتضر: در کتاب الدّر المنتقی فی مناقب أهل التقی به نقل از ابن عباس آمده که، روزی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نشسته بودند که امام حسن - علیه السلام - آمد؛ پیامبر وقتی ایشان را دیدند، گریستند و سپس فرمودند: بیا نزدیک ای پسرم! ایشان را به خود نزدیک نمودند و روی پای راستشان نشاندند .

سپس حسین - علیه السلام – آمد؛ پیامبر وقتی ایشان را دیدند، گریستند و سپس فرمودند: بیا نزدیک ای پسرم! ایشان را به خود نزدیک نمودند و روی پای چپشان نشاندند. سپس فاطمه علیها السلام آمدند؛ پیامبر وقتی ایشان را دیدند، گریستند و سپس فرمودند: بیا نزدیک ای دخترم! ایشان را به خود نزدیک نمودند و رو به روی خود نشاندند. بعد امیرالمؤمنین علی بن آبی­طالب - علیه السلام - آمدند؛ پیامبر وقتی ایشان را دیدند، گریستند و سپس فرمودند: بیا نزدیک ای برادرم! ایشان را به خود نزدیک نمودند و در جانب راست خود نشاندند.

اصحاب به ایشان گفتند: ای رسول خدا! چرا هر کدام از ایشان را دیدید، گریه کردید؟ پیامبر فرمودند: ای ابن عباس! اگر فرشتگان مقرب و پیامبران و رسولان خدا بر دشمنی او متفق شوند، حتی اگر هرگز با او دشمنی هم نورزند، خداوند با آتش جهنم آن­ها را عذاب می کند. عرض کردم: ای رسول خدا! آیا کسی هم با او دشمنی می ورزد؟ فرمودند: آری ای ابن عباس؛ قومی که در ظاهر از امت من هستند، ولی خداون برایشان بهره ای از اسلام قرار نداده است. ای ابن عباس از نشانه های بغض آن­ها بر او این است که شخص پایین­تر از او را بر وی ترجیح می دهند، سوگند به خدایی که مرا به پیامبری مبعوث کرد،

ص: 82

نَبِیّاً أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنِّی وَ مَا خَلَقَ وَصِیّاً أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنْ وَصِیِّی عَلِیٍّ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَلَمْ أَزَلْ لَهُ کَمَا أَمَرَنِی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَصَّانِی بِمَوَدَّتِهِ وَ أَنَّهُ لَأَکْبَرُ عَمَلٍ عِنْدَهُ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ ثُمَّ قَضَی مِنَ الزَّمَانِ وَ حَضَرَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْوَفَاةُ فَحَضَرْتُهُ فَقُلْتُ لَهُ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ دَنَا أَجَلُکَ فَمَا تَأْمُرُنِی فَقَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ خَالِفْ مَنْ خَالَفَ عَلِیّاً وَ لَا تَکُونَنَّ عَلَیْهِ ظَهِیراً وَ لَا وَلِیّاً قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَلِمَ لَا تَأْمُرُ النَّاسَ بِتَرْکِ مُخَالَفَتِهِ قَالَ فَبَکَی صلی الله علیه و آله حَتَّی أُغْمِیَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ سَبَقَ الْکِتَابُ فِیهِمْ وَ عِلْمُ رَبِّی وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَا یَخْرُجُ أَحَدٌ مِمَّنْ خَالَفَهُ وَ أَنْکَرَ حَقَّهُ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی یُغَیِّرَ اللَّهُ مَا بِهِ مِنْ نِعْمَةٍ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ إِنْ أَرَدْتَ وَجْهَ اللَّهِ وَ لِقَاءَهُ وَ هُوَ عَنْکَ رَاضٍ فَاسْلُکْ طَرِیقَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ مِلْ مَعَهُ حَیْثُ مَا مَالَ وَ ارْضَ بِهِ إِمَاماً وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ وَالِ مَنْ وَالاهُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ احْذَرْ أَنْ یَدْخُلَکَ شَکٌّ فِیهِ فَإِنَّ الشَّکَّ فِی عَلِیٍّ کُفْرٌ (1).

أَقُولُ وَجَدْتُ مَنْقُولًا مِنْ خَطِّ شَیْخِنَا الشَّهِیدِ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ رَوَی الدَّارَقُطْنِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ الْقَاضِی الرَّازِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی حَرْبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِ

ص: 83

خداوند هیچ پیامبری را گرامی­تر از من نزد خودش خلق نکرده است و هیچ جانشینی را گرامی­تر از وصی من علی نزد خودش خلق نکرده است. ابن عباس می گوید: همواره با علی علیه السلام چنان بودم که پیامبر - صلی الله علیه و آله - مرا به آن امر کرده بود و مرا به مودت او، که نزد ایشان برترین عمل به شمار می رفت، سفارش کرده بود.

ابن عباس نقل کرده، روزگاری گذشت و وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سر رسید؛ نزد ایشان رفتم و عرض کردم: پدر و مادرم فدایتان شوند، اکنون که اجل شما نزدیک شده، چه دستوری به من فرمایید؟ فرمودند: ای ابن عباس! با مخالفان علی مخالفت بورز و پشتیبان آن­ها نباش و آن­ها را دوست خود مگیر. عرض کردم: ای رسول خدا! چرا مردم را به ترک مخالفان علی علیه السلام امر نمی کنید؟ ایشان - صلی الله علیه و آله - گریستند و از هوش رفتند. سپس فرمودند: ای ابن عباس! تقدیر و علم پروردگارم در مورد آن­ها پیشی جسته است. سوگند به کسی که مرا به حق به پیامبری مبعوث کرد، هر یک از مخالفان او و آن­ها که حق او را انکار کرده­اند از دنیا بروند، خداوند هر نعمتی که دارند را دگرگون می­سازد. ای ابن عباس! اگر وجه خدا و لقای او را می خواهی و به دنبال رضایت خدا هستی، در راه علی بن أبی­طالب گام بگذار و به جانبی که روی آورد، روی آر و به امامت او راضی باش و با دشمنان او دشمنی بورز و با دوستان او دوستی کن. ای ابن عباس! مراقب باش که در مورد او شکی بر دلت نیفتد؛ زیرا شک در باره علی کفر است.

می­گویم: نقل به خط استاد شهیدمان - قدس الله روحه - یافتم که ابن عباس از زبان خدیجه - رضی الله عنها - نقل کرده،

ص: 83

بْنِ أُسَامَةَ مِنْ وُلْدِ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ هِنْدٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنْ خَدِیجَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ أَعْطَانِی فِی عَلِیٍّ خِصَالًا تِسْعاً ثَلَاثاً فِی الدُّنْیَا وَ ثَلَاثاً فِی الْآخِرَةِ وَ ثَلَاثاً اثْنَتَانِ أَنَا مِنْهُمَا آمِنٌ وَ وَاحِدَةٌ أَنَا مِنْهَا وَجِلٌ قَالَتْ خَدِیجَةُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی أَخْبِرْنِی بِهَذِهِ التِّسْعَةِ مَا هِیَ قَالَ لَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَمَّا الثَّلَاثُ الَّتِی فِی الدُّنْیَا یَقْضِی دَیْنِی وَ یُنْجِزُ مَوْعِدِی وَ یَسْتُرُ عَوْرَتِی وَ أَمَّا الثَّلَاثُ الَّتِی فِی الْآخِرَةِ فَمُتَّکَئِی یَوْمَ تَحِلُّ شَفَاعَتِی وَ الْقَائِمُ عَلَی حَوْضِی وَ قَائِدُ أُمَّتِی إِلَی الْجَنَّةِ وَ أَمَّا الِاثْنَتَانِ الَّتِی أَنَا مِنْهُمَا آمِنٌ فَلَا یَرْجِعُ ضَالًّا بَعْدَ هُدًی وَ لَا یَمُوتُ حَتَّی یُعْطِیَنِی رَبِّی فِیهِ الَّذِی وَعَدَنِی وَ أَمَّا الْوَاحِدَةُ الَّتِی أَنَا مِنْهَا وَجِلٌ فَمَا یَصْنَعُ بِهِ قُرَیْشٌ بَعْدِی (1).

ص: 84

از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می ­فرمودند: خداوند در مورد علی، نُه خصلت بر من بخشیده است که سه تای آن در این دنیا و سه تای آن در آخرت است و از آن سه تای دیگر، من از دو تای آن ایمن هستم و از یکی در هراس و ترس. خدیجه گفت: پدر و مادرم فدایتان شوند، به من بگویید آن نُه خصلت چه چیزهایی هستند؛ پیامبر - صلی الله علیه و آله - به او فرمودند: اما آن سه خصلتی که در دنیا به من داده شده است: او قرض مرا پرداخت می­کند، وعده مرا انجام می­دهد و کارهای مرا تمام می­کند. و اما آن سه خصلتی که در آخرت است: او در روزی که شفاعت من شامل بعضی می­شود، تکیه­گاه من است، بر حوض من می­ایستد و پیش­رو امتم به سوی بهشت است. و دو تایی که از آن ایمن هستم: این­که پس از هدایت، به گمراهی برنمی­گردد و این­که پیش از آن­که پروردگارم چیزی را که در مورد او به من وعده داده را بر من عطا کند، نمی­میرد. اما آن یکی که از آن در هراسم: کارهایی است که قریش پس از من با او می­کنند .

ص: 84

باب سوم : مقدمه­چینی برای غصب خلافت و داستان آن نوشته شوم

روایات

روایت1.

کافی: حارث بن حصیره اسدی نقل کرده، امام باقر - علیه السلام - فرمودند: با پدرم به کعبه رفته بودم؛ ایشان بر سنگ مرمر سرخی که بین دو ستون نماز گزارد و بعد فرمود: در این­جا بود که قوم عهد بستند که اگر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - هرگز امر حکومت را به یکی از اهل بیت وی برنگردانند. گفتم: آنان چه کسانی بودند؟ فرمود: اولی و دومی و ابوعبیده بن جراح و سالم بن حبیبه.(1)

روایت2.

تفسیر علی بن إبراهیم: سلیمان بن خالد نقل کرده، از امام باقر علیه – السلام - در مورد آیه: «إنما النجوی من الشیطان» {چنان نجوایی صرفاً از [القائات] شیطان است}(2)پرسیدم؛

ایشان فرمودند: منظور دومی است و در آیه «مَا یَکُونُ مِن نَّجْوَی ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ»{هیچ گفتگوی محرمانه ای میان سه تن نیست مگر اینکه او چهارمین آنهاست}،(3)

منظور فلانی و فلانی و امین آنان ابوفلان است؛ آن زمانی که جمع شدند و وارد کعبه شدند و نوشته­ای بین خود نگاشتند که اگر محمد فوت کرد، هرگز حکومت به خاندان او بازنگردد(4).

ص: 85

توضیح

منظور از فلان و فلان، ابوبکر و عمر و مقصود از ابوفلان، ابوعبیده است .

روایت3.

إرشاد القلوب:

ص: 86

عَفَّانَ آوَی إِلَیْهِ عَمَّهُ الْحَکَمَ بْنَ الْعَاصِ وَ وَلَدَهُ مَرْوَانَ وَ الْحَارِثَ بْنَ الْحَکَمِ وَ وَجَّهَ عُمَّالَهُ فِی الْأَمْصَارِ وَ کَانَ فِیمَنْ وَجَّهَ عُمَرُ بْنُ سُفْیَانَ بْنِ الْمُغِیرَةِ بْنِ أَبِی الْعَاصِ بْنِ أُمَیَّةَ إِلَی مُشْکَانَ وَ الْحَارِثُ بْنُ الْحَکَمِ إِلَی الْمَدَائِنِ فَأَقَامَ فِیهَا مُدَّةً یَتَعَسَّفُ أَهْلَهَا وَ یُسِی ءُ مُعَامَلَتَهُمْ فَوَفَدَ مِنْهُمْ إِلَی عُثْمَانَ وَفْدٌ شَکَوْا إِلَیْهِ وَ أَعْلَمُوهُ بِسُوءِ مَا یُعَامِلُهُمْ بِهِ وَ أَغْلَظُوا عَلَیْهِ فِی الْقَوْلِ فَوَلَّی حُذَیْفَةَ بْنَ الْیَمَانِ عَلَیْهِمْ وَ ذَلِکَ فِی آخِرِ أَیَّامِهِ فَلَمْ یَنْصَرِفْ حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ مِنَ الْمَدَائِنِ إِلَی أَنْ قُتِلَ عُثْمَانُ وَ اسْتُخْلِفَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَأَقَامَ حُذَیْفَةَ عَلَیْهَا وَ کَتَبَ إِلَیْهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی حُذَیْفَةَ بْنِ الْیَمَانِ سَلَامٌ عَلَیْکَ فَإِنِّی وَلَّیْتُکَ مَا کُنْتَ تَلِیهِ لِمَنْ کَانَ قَبْلُ مِنْ حَرْفِ الْمَدَائِنِ وَ قَدْ جَعَلْتُ إِلَیْکَ أَعْمَالَ الْخَرَاجِ وَ الرُّسْتَاقِ وَ جِبَایَةَ أَهْلِ الذِّمَّةِ فَاجْمَعْ إِلَیْکَ ثِقَاتِکَ وَ مَنْ أَحْبَبْتَ مِمَّنْ تَرْضَی دِینَهُ وَ أَمَانَتَهُ وَ

ص: 87

زمانی که عثمان بن عفان به خلافت رسید، عمویش حکم بن عاص و پسرش مروان و حارث بن حکم به وی پناه آوردند. عثمان والیان خود را به نقاط مختلف گسیل داشت که در میان آن­ها عمر بن سفیان بن مغیرة بن ابی­العاص بن امیه به مُشکان فرستاده شد، حارث بن حکم نیز به مدائن رفت و مدتی در آن­جا ماند و بر اهالی آن ظلم نمود و به شیوه بدی با آن­ها رفتار کرد. گروهی از اهالی آن­جا برای شکایت از وی نزد عثمان رفتند و وی را از رفتار ناپسند او آگاه ساختند و با او به تندی سخن گفتند؛ عثمان نیز که روزهای پایانی عمر خود به سر می­برد، حذیفة بن یمان را والی مدائن نمود و او تا زمانی که عثمان کشته شد، در آن منصب باقی بود؛ وقتی علی بن ابی­طالب - علیه السلام - به خلافت رسیدند، حذیفه را بر حکومت مدائن ابقاء نمودند و به وی نوشتند: بسم الله الرحمن الرحیم، از بنده خدا علی امیرالمؤمنین - علیه السلام - به حذیفة بن یمان. سلام بر تو. من اموری را که پیش از این در مدائن عهده­دار بودی به تو می­سپرم و کارهای مالیات و دسته­بندی و جمع­آوری مالیات اهل ذمه را به تو واگذار می­کنم؛ پس معتمَدان و دوستانی را که به دین­داری و امانت­داریشان اطمینان داری را گرد خود جمع کن و

ص: 87

اسْتَعِنْ بِهِمْ عَلَی أَعْمَالِکَ فَإِنَّ ذَلِکَ أَعَزُّ لَکَ وَ لِوَلِیِّکَ وَ أَکْبَتُ لِعَدُوِّکَ وَ إِنِّی آمُرُکَ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ فَاحْذَرْ عِقَابَهُ فِی الْمَغِیبِ وَ الْمَشْهَدِ وَ أَتَقَدَّمُ إِلَیْکَ بِالْإِحْسَانِ إِلَی الْمُحْسِنِ وَ الشِّدَّةِ عَلَی الْمُعَانِدِ وَ آمُرُکَ بِالرِّفْقِ فِی أُمُورِکَ وَ اللِّینِ وَ الْعَدْلِ فِی رَعِیَّتِکَ فَإِنَّکَ مَسْئُولٌ عَنْ ذَلِکَ وَ إِنْصَافِ الْمَظْلُومِ وَ الْعَفْوِ عَنِ النَّاسِ وَ حُسْنِ السِّیرَةِ مَا اسْتَطَعْتَ فَاللَّهُ یَجْزِی الْمُحْسِنِینَ وَ آمُرُکَ أَنْ تَجْبِیَ خَرَاجَ الْأَرَضِینَ عَلَی الْحَقِّ وَ النَّصَفَةِ وَ لَا تَتَجَاوَزْ مَا تَقَدَّمْتُ بِهِ إِلَیْکَ وَ لَا تَدَعْ مِنْهُ شَیْئاً وَ لَا تَبْتَدِعْ فِیهِ أَمْراً ثُمَّ اقْسِمْهُ بَیْنَ أَهْلِهِ بِالسَّوِیَّةِ وَ الْعَدْلِ وَ اخْفِضْ لِرَعِیَّتِکَ جَنَاحَکَ وَ وَاسِ بَیْنَهُمْ فِی مَجْلِسِکَ وَ لْیَکُنِ الْقَرِیبُ وَ الْبَعِیدُ عِنْدَکَ فِی الْحَقِّ سَوَاءً وَ احْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ أَقِمْ فِیهِمْ بِالْقِسْطِ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی وَ لَا تَخَفْ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ فَ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ وَ قَدْ وَجَّهْتُ إِلَیْکَ کِتَاباً لِتَقْرَأَهُ عَلَی أَهْلِ مَمْلَکَتِکَ لِیَعْلَمُوا رَأْیَنَا فِیهِمْ وَ فِی جَمِیعِ الْمُسْلِمِینَ فَأَحْضِرْهُمْ وَ اقْرَأْ عَلَیْهِمْ وَ خُذِ الْبَیْعَةَ لَنَا عَلَی الصَّغِیرِ وَ الْکَبِیرِ مِنْهُمْ إِنِ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَلَمَّا وَصَلَ عَهْدُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی حُذَیْفَةَ جَمَعَ النَّاسَ فَصَلَّی بِهِمْ ثُمَّ أَمَرَ بِالْکِتَابِ فَقُرِئَ عَلَیْهِمْ وَ هُوَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی مَنْ بَلَغَهُ کِتَابِی هَذَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکُمُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ فَأَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی اخْتَارَ الْإِسْلَامَ دِیناً لِنَفْسِهِ وَ مَلَائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ إِحْکَاماً لِصُنْعِهِ وَ حُسْنِ تَدْبِیرِهِ وَ نَظَراً مِنْهُ لِعِبَادِهِ وَ خَصَّ مِنْهُ مَنْ أَحَبَّ مِنْ خَلْقِهِ فَبَعَثَ إِلَیْهِمْ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَعَلَّمَهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ إِکْرَاماً وَ تَفَضُّلًا لِهَذِهِ الْأُمَّةِ وَ أَدَّبَهُمْ لِکَیْ یَهْتَدُوا وَ جَمَعَهُمْ لِئَلَّا یَتَفَرَّقُوا وَ فَقَّهَهُمْ لِئَلَّا یَجُورُوا فَلَمَّا قَضَی مَا کَانَ عَلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ مَضَی إِلَی رَحْمَةِ رَبِّهِ حَمِیداً مَحْمُوداً ثُمَّ إِنَّ بَعْضَ الْمُسْلِمِینَ أَقَامُوا بَعْدَهُ رَجُلَیْنِ رَضُوا بِهَدْیِهِمَا وَ سِیرَتِهِمَا قَامَا

ص: 88

در امورت از آن­ها کمک بگیر، که این عمل برای تو و ولی تو عزت­مدارتر و برای دشمنانت ذلت­آمیزتر خواهد بود.

من تو را به تقوای الهی و اطاعت از او در سرّ و نهان امر می­کنم؛ از عقاب خداوند در پنهان و پیدا بر حذر باش. تو را سفارش می­کنم تا با نیکوکاران احسان نموده و با دشمنان شدیدا برخورد نمائی. در امورت مدارا داشته باش و با مردم با ملایمت و عدالت برخورد کن؛ چراکه بازخواست خواهی شد. تا می­توانی با مظلوم منصفانه رفتار کن و مردم را عفو کن و رفتاری نیکو در پیش بگیر؛ چرا که خداوند نیکوکاران را پاداش می­دهد. تو را امر می­کنم تا مالیات زمین ها را به حق و انصاف جمع­آوری کنی و از چیزهایی که به تو سفارش کردم تجاوز نکنی و چیزی از آن را ترک نکنی و از خودت چیزی به آن اضافه نکنی، و سپس آن را یکسان و عادلانه میان مستحقانش تقسیم نما. با مردم متواضعانه برخورد کن و در مجالس خود با آن­ها مواسات در پیش گیر. باید چنان باشد که در نزد تو افراد نزدیک و دور، در مورد حق مساوی باشند. در میان مردم به حق حکم کن و عدالت را در میانشان بر پای دار. از هوای نفس پیروی نکن و در راه خدا از ملامت ملامتگران نهراس؛ چرا که خداوند با کسانی است که تقوا دارند و نیکوکار هستند.

این نوشته را برایت فرستادم تا برای اهل مملکت خویش بخوانی و آنان از نگرش ما در مورد خودشان و تمامی مسلمانان آگاه شوند؛ پس آن­ها را نزد خود فراخوان و نامه را برایشان بخوان و از کوچک و بزرگشان برای ما بیعت بگیر إن شاء الله تعالی.

هنگامی که حکم امیرالمؤمنین علیه السلام به حذیفه رسید، مردم را جمع کرد و نماز جماعت را اقامه کرد و بعد دستور خواند نامه را داد و نامه را برای مردم خواندند که متن آن به این شرح بود:

بسم الله الرحمن الرحیم، از بنده خدا علی امیرالمؤمنین به مسلمانانی که این نوشته من به سمعشان می­رسد: سلام علیکم. در مقابل شما خداوندی که هیچ معبودی جز او نیست را سپاس می­گزارم و از او می­خواهم بر محمد و آلش درود فرستد. اما بعد، خداوند متعال اسلام را به عنوان دین خود و ملائکه و رسولان خود برگزید و آن را مایه استحکام خلقت و حسن تدبیرش نمود و کرامتی از طرف خود بر بندگانش قرار داد و آن را به بندگان محبوب خود اختصاص داد؛ محمد - صلی الله علیه و آله - را به سوی آنان برانگیخت و به او آن­ها کتاب و حکمت آموخت تا بدین وسیله آنان را اکرام و تفضل کرده باشد، و مؤدب به آداب نمود تا هدایت یابند، و متحدشان نمود تا پراکنده نگردند، و به آن­ها فقه بخشید تا ستم نکنند. و وقتی که رسالت خود را به انجام رساند، ستوده و ستوده شده به رحمت الهی پیوست.

سپس برخی از مسلمانان پس از ایشان، دو مردی که به هدایت و رفتار آن دو راضی شدند را به حکومت رساندند

ص: 88

مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ تَوَفَّاهُمَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ وَلَّوْا بَعْدَهُمَا الثَّالِثَ فَأَحْدَثَ أَحْدَاثاً وَ وَجَدَتِ الْأُمَّةُ عَلَیْهِ فِعَالًا فَاتَّفَقُوا عَلَیْهِ ثُمَّ نَقَمُوا مِنْهُ فَغَیَّرُوا ثُمَّ جَاءُونِی کَتَتَابُعِ الْخَیْلِ فَبَایَعُونِی فَأَنَا أَسْتَهْدِی اللَّهَ بِهُدَاهُ وَ أَسْتَعِینُهُ عَلَی التَّقْوَی أَلَا وَ إِنَّ لَکُمْ عَلَیْنَا الْعَمَلَ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ وَ الْقِیَامَ بِحَقِّهِ وَ إِحْیَاءَ سُنَّتِهِ وَ النُّصْحَ لَکُمْ بِالْمَغِیبِ وَ الْمَشْهَدِ وَ بِاللَّهِ نَسْتَعِینُ عَلَی ذَلِکَ وَ هُوَ حَسْبُنَا وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ وَ قَدْ وَلَّیْتُ أُمُورَکُمْ حُذَیْفَةَ بْنَ الْیَمَانِ وَ هُوَ مِمَّنْ أَرْتَضِی بهداه (بِهَدْیِهِ) وَ أَرْجُو صَلَاحَهُ وَ قَدْ أَمَرْتُهُ بِالْإِحْسَانِ إِلَی مُحْسِنِکُمْ وَ الشِّدَّةِ عَلَی مُرِیبِکُمْ وَ الرِّفْقِ بِجَمِیعِکُمْ أَسْأَلُ اللَّهَ لَنَا وَ لَکُمْ حُسْنَ الْخِیَرَةِ وَ الْإِحْسَانَ وَ رَحْمَتَهُ الْوَاسِعَةَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ قَالَ ثُمَّ إِنِ حُذَیْفَةَ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَحْیَا الْحَقَّ وَ أَمَاتَ الْبَاطِلَ وَ جَاءَ بِالْعَدْلِ وَ أَدْحَضَ الْجَوْرَ وَ کَبَتَ الظَّالِمِینَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً حَقّاً وَ خَیْرُ مَنْ نَعْلَمُهُ بَعْدَ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ وَ أَحَقُّهُمْ بِالْأَمْرِ وَ أَقْرَبُهُمْ إِلَی الصِّدْقِ وَ أَرْشَدُهُمْ إِلَی الْعَدْلِ وَ أَهْدَاهُمْ سَبِیلًا وَ أَدْنَاهُمْ إِلَی اللَّهِ وَسِیلَةً وَ أَمَسَّهُمْ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَحِماً أَنِیبُوا إِلَی طَاعَةِ أَوَّلِ النَّاسِ سِلْماً وَ أَکْثَرِهِمْ عِلْماً وَ أَقْصَدِهِمْ طَرِیقاً وَ أَسْبَقِهِمْ إِیمَاناً وَ أَحْسَنِهِمْ یَقِیناً وَ أَکْثَرِهِمْ مَعْرُوفاً وَ أَقْدَمِهِمْ جِهَاداً وَ أَعَزِّهِمْ مَقَاماً أَخِی رَسُولِ اللَّهِ وَ ابْنِ عَمِّهِ وَ أَبِی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ زَوْجِ الزَّهْرَاءِ الْبَتُولِ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ فَقُومُوا أَیُّهَا النَّاسُ فَبَایِعُوا عَلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ لِلَّهِ فِی ذَلِکَ رِضًی وَ لَکُمْ مَقْنَعٌ وَ صَلَاحٌ وَ السَّلَامُ فَقَامَ النَّاسُ بِأَجْمَعِهِمْ فَبَایَعُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَحْسَنَ بَیْعَةٍ وَ أَجْمَعَهَا فَلَمَّا اسْتَتَمَّتِ الْبَیْعَةُ قَامَ إِلَیْهِ فَتًی مِنْ أَبْنَاءِ الْعَجَمِ وَ وُلَاةِ الْأَنْصَارِ لِمُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ بْنِ التَّیِّهَانِ أخو أبو (أَخِی) أَبِی الْهَیْثَمِ بْنِ التَّیِّهَانِ یُقَالُ لَهُ مُسْلِمٌ مُتَقَلِّداً سَیْفاً فَنَادَاهُ مِنْ أَقْصَی النَّاسِ أَیُّهَا الْأَمِیرُ إِنَّا سَمِعْنَاکَ تَقُولُ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَمِیرُ

ص: 89

و آن دو به مقداری که خدا خواست حکومت کردند و سپس خداوند عزّ و جلّ جان آن دو را ستاند و مردم بعد از آن دو، نفر سومی را متولی امر نمودند که کارهایی کرد و مردم نیز به اعمال او پی بردند و علیه او با هم متحد شدند و از او انتقام گرفتند و وضع را تغییر دادند.آن­گاه چون دسته اسب­ها پیش من آمدند و با من بیعت نمودند. من از هدایت خداوند، هدایت می­طلبم و پیشه­کردن تقوا از او برای یاری می­خواهم. آگاه باشید که حق شما بر ما آنست که ما به کتاب خدا و سنت پیامبرش عمل کنیم، حق او را به پا داشته، سنت او را زنده نموده و در پنهان و آشکار خیرخواه شما باشیم. از خداوند برای انجام این کار کمک می طلبیم و خدا ما را بس است و نیکو حمایتگری است.

امور شما را به حذیفه بن یمان، که به هدایتش راضی هستم و به شایستگی­اش امیدوارم واگذار نمودم و به او امر نموده­ام تا با نیکوکاران شما به نیکی و با شبهه انگیزانتان به شدت برخورد نماید و با همگی شما به ملایمت رفتار کند. از خداوند برای شما و خود بهترین انتخاب­ها و احسان و رحمت واسع دنیوی و اخروی­اش را طلب می نمایم. و السلام علیکم و رحمة الله و برکاته.

سپس حذیفه بالای منبر رفت و حمد و ثنای خدا را به جای آورد و بر پیامبر و خاندانش دورد فرستاد و بعد گفت: سپاس خدایی را که حق را زنده نمود و باطل را میراند، عدالت را آورد و ستم را نابود ساخت و ستمکاران را به خاک ذلت نشاند. ای مردم همانا که ولیّ حقیقی شما، تنها خدا و پیامبرش و امیرالمؤمنین است، و برترین کسی که پس از پیامبرمان محمد رسول الله می شناسیم و کسی که نسبت به مردم سزاوارتر از خودشان است و شایسته­تر از همه به ولایت است و نزدیکتر از همگان به صدق و راهنمایی­کننده­تر به عدالت و هدایت­شده­تر به راه است و دستاویزش به خدا از همه کوتاه­تر است و نزدیک­ترین فرد به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بود. به اطاعت کسی رو آورید که قبل از همه اسلام آورد و علمش بیش از همگان است و میانه­رو­ترین فرد است و در ایمان از سایرین پیشی گرفته و یقینش نیکوترین است و بیش از همه به معروف دست یافته و پیش از همه به جهاد پرداخته و مقامش از همه عزیزتر است. برادر رسول خدا و پسرعمویش و پدر حسن و حسین و همسر زهرا بتول سرور زنان عالم است. ای مردم برخیزید و بر کتاب خدا و سنت پیامبرش- صلی الله علیه و آله - بیعت نمایید؛ چرا که رضای خداوند در این است و برای شما در این امر کفایت و صلاح است. والسلام.

مردم همگی برخاستند و به بهترین و کاملترین شکل با امیرالمؤمنین - علیه السلام - بیعت نمودند .

هنگامی که بیعت­گیری پایان یافت، جوانی غیر عرب و مسلم نام، که از مولّیان انصار و تحت ولایت محمد بن عماره بن تیهان، برادر ابوهیثم بن تیهان بود، از میان مردم برخاست و در حالی که شمشیری بر کمر داشت، از دور او را صدا زد که: ای امیر شنیدیم که می­گویی: همانا ولیّ حقیقی شما، تنها خدا و پیامبرش و امیرالمؤمنین است

ص: 89

الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً حَقّاً تَعْرِیضاً بِمَنْ کَانَ قَبْلَهُ مِنَ الْخُلَفَاءِ أَنَّهُمْ لَمْ یَکُونُوا أُمَرَاءَ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً فَعَرِّفْنَا ذَلِکَ أَیُّهَا الْأَمِیرُ رَحِمَکَ اللَّهُ وَ لَا تَکْتُمْنَا فَإِنَّکَ مِمَّنْ شَهِدَ وَ عَایَنَ وَ نَحْنُ مُقَلِّدُون ذَلِکَ أَعْنَاقَهُمْ وَ اللَّهُ شَاهِدٌ عَلَیْکُمْ فِیمَا تَأْتُونَ بِهِ مِنَ النَّصِیحَةِ لِأُمَّتِکُمْ وَ صِدْقِ الْخَبَرِ عَنْ نَبِیِّکُمْ صلی الله علیه و آله فَقَالَ حُذَیْفَةُ أَیُّهَا الرَّجُلُ أَمَّا إِذَا سَأَلْتَ وَ فَحَصْتَ هَکَذَا فَاسْمَعْ وَ افْهَمْ مَا أُخْبِرُکَ بِهِ أَمَّا مَنْ تَقَدَّمَ مِنَ الْخُلَفَاءِ قَبْلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مِمَّنْ تَسَمَّی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّهُمْ تَسَمَّوْا بِذَلِکَ فَسَمَّاهُمُ النَّاسُ بِذَلِکَ وَ أَمَّا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَإِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام سَمَّاهُ بِهَذَا الِاسْمِ عَنِ اللَّهِ تَعَالَی وَ شَهِدَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ سَلَامِ جَبْرَئِیلَ علیه السلام لَهُ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَانَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدْعُونَهُ فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ الْفَتَی خَبِّرْنَا کَیْفَ کَانَ ذَلِکَ یَرْحَمُکَ اللَّهُ قَالَ حُذَیْفَةُ إِنَّ النَّاسَ کَانُوا یَدْخُلُونَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَبْلَ الْحِجَابِ إِذَا شَاءُوا فَنَهَاهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَدْخُلَ أَحَدٌ إِلَیْهِ وَ عِنْدَهُ دِحْیَةُ بْنُ خَلِیفَةَ الْکَلْبِیُّ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُرَاسِلُ قیصرا (قَیْصَرَ) مَلِکَ الرُّومِ وَ بَنِی حَنِیفَةَ وَ مُلُوکَ بَنِی غَسَّانَ عَلَی یَدِهِ وَ کَانَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یَهْبِطُ عَلَی صُورَتِهِ وَ لِذَلِکَ نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَدْخُلَ الْمُسْلِمُونَ عَلَیْهِ إِذَا کَانَ عِنْدَهُ دِحْیَةُ قَالَ حُذَیْفَةُ وَ إِنِّی أَقْبَلْتُ یَوْماً لِبَعْضِ أُمُورِی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُهَجِّراً رَجَاءَ أَنْ أَلْقَاهُ خَالِیاً فَلَمَّا صِرْتُ بِالْبَابِ فَإِذَا أَنَا بِالشَّمْلَةِ قَدْ سُدِلَتْ عَلَی الْبَابِ فَرَفَعْتُهَا وَ هَمَمْتُ بِالدُّخُولِ وَ کَذَلِکَ کُنَّا نَصْنَعُ فَإِذَا أَنَا بِدِحْیَةَ قَاعِدٌ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ وَ النَّبِیُّ نَائِمٌ وَ رَأْسُهُ فِی حَجْرِ دِحْیَةَ فَلَمَّا رَأَیْتُهُ انْصَرَفْتُ فَلَقِیَنِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ فَقَالَ یَا ابْنَ الْیَمَانِ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ قُلْتُ مِنْ عِنْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ وَ مَا ذَا صَنَعْتَ عِنْدَهُ قُلْتُ أَرَدْتُ الدُّخُولَ عَلَیْهِ فِی کَذَا وَ کَذَا فَذَکَرْتُ الْأَمْرَ الَّذِی جِئْتُ لَهُ فَلَمْ یَتَهَیَّأْ لِی ذَلِکَ قَالَ وَ لِمَ قُلْتُ کَانَ عِنْدَهُ دِحْیَةُ الْکَلْبِیُّ وَ سَأَلْتُ عَلِیّاً علیه السلام مَعُونَتِی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی ذَلِکَ قَالَ فَارْجِعْ مَعِی فَرَجَعْتُ مَعَهُ

ص: 90

و با این سخن خود به خلفای پیشین کنایه می­زنی که آنان در حقیقت امیراء مؤمنین نبوده­اند؛ ای امیر! خدا تو را بیامرزد! این سخن را برایمان تشریح کن و آن را از ما پوشیده مدار؛ چرا که تو از آنانی هستی که خود شاهد بوده­ای و به چشم خود دیده­ای، و ما درستی امیرالمؤمنین بودن آن­ها را به گردن خودشان انداخته­ایم، و خداوند شاهد بر خیرخواهی شما برای امّتتان و صحت روایاتی که از پیامبرتان صلی الله علیه و آله و سلم نقل می­کنید، است.

حذیفه گفت: ای مرد! حال که این­گونه پرسیدی و جویا شدی، به سخنانم گوش فرا ده و دریاب چه می­گویم؛ این­که به خلفای پیش از علی بن ابی­طالب علیه السلام امیرالمؤمنین گفته می­شد، بدان جهت بود که مردم آن­ها را این­طور صدا می­کردند. اما علی بن ابی­طالب - علیه السلام - را جبرئیل - علیه السلام - از سوی خداوند متعال به این اسم نامید و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نیز شاهد بود که جبرئیل - علیه السلام - ایشان را با نام امیرالمؤمنین درود فرستاد و اصحاب رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نیز در طول حیات رسول، علی علیه السلام را امیرالمؤمنین می­خواندند.

جوان گفت: خدا تو را بیامرزد! به ما بگو چگونگی این قضیه آگاه ساز.

حذیفه گفت: پیش از آن­که آیه حجاب نازل شود، مردم هر وقت می­خواستند، پیش رسول خدا - صلی الله علیه و آله - می­رفتند؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آن­ها را نهی کرد که زمانی که دحیه بن خلیفه کلبی در نزد ایشان است، کسی پیش ایشان نرود. زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه دحیه مشغول نامه­نگاری با قیصر پادشاه روم، و بنی­حنیفه و پادشاهان بنی­غسان بود و جبرئیل با هیأتی انسانی نازل می­شد، از این رو رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مسلمانان را نهی نمود که وقتی دحیه نزد ایشان است، پیش ایشان نروند .

حذیفه گفت: روزی، اواسط روز برای انجام کاری نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله – رفتم، به امید آن­که کسی پیش ایشان نباشد. وقتی به در خانه رسیدم، دیدم که پرده بر در آویزان است، پرده را بالا زده و تصمیم به ورود گرفتم؛ معمولاً همین­طور داخل می­رفتیم. ناگهان دیدم دحیه نزد رسول خدا نشسته و پیامبر در حالی که سرشان در آغوش دحیه بود، به خواب رفته­اند. وقتی دیدم دحیه آن­جاست، برگشتم و در راه بازگشت به علی بن ابی­طالب - علیه السلام - برخوردم. ایشان فرمودند: از کجا می­آیی ابن یمان؟ گفتم: از نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله- . فرمودند: نزد ایشان چه می­کردی؟ گفتم: می­خواستم در مورد فلان مسأله با ایشان صحبت کنم، و علت رفتنم پیش ایشان و این­که موقعیت برایم فراهم نشده بود را برایشان بازگو نمودم. فرمودند: برای چه؟ گفتم: دحیه کلبی نزد ایشان بود. از علی - علیه السلام - خواستم تا کاری کنند که من به حضور رسول خدا برسم. فرمودند: با من بازگرد به آن­جا برویم. با ایشان بازگشتم و

ص: 90

فَلَمَّا صِرْنَا إِلَی بَابِ بالدار (الدَّارِ) جَلَسْتُ بِالْبَابِ وَ رَفَعَ عَلِیٌّ الشَّمْلَةَ وَ دَخَلَهُ وَ سَلَّمَ فَسَمِعْتُ دِحْیَةَ یَقُولُ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ ثُمَّ قَالَ اجْلِسْ فَخُذْ رَأْسَ أَخِیکَ وَ ابْنِ عَمِّکِ مِنْ حَجْرِی فَأَنْتَ أَوْلَی النَّاسِ بِهِ فَجَلَسَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَخَذَ رَأْسَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَهُ فِی حَجْرِهِ وَ خَرَجَ دِحْیَةُ مِنَ الْبَیْتِ فَقَالَ عَلِیٌّ ادْخُلْ یَا حُذَیْفَةُ فَدَخَلْتُ وَ جَلَسْتُ فَمَا کَانَ بِأَسْرَعَ أَنِ انْتَبَهَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَضَحِکَ فِی وَجْهِ عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ مِنْ حَجْرِ مَنْ أَخَذْتَ رَأْسِی فَقَالَ مِنْ حَجْرِ دِحْیَةَ الْکَلْبِیِّ فَقَالَ ذَلِکَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَمَا قُلْتَ لَهُ حِینَ دَخَلْتَ وَ مَا قَالَ لَکَ قَالَ دَخَلْتُ فَسَلَّمْتُ فَقَالَ لِی وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ سَلَّمَتْ عَلَیْکَ مَلَائِکَةُ اللَّهِ وَ سُکَّانُ سَمَاوَاتِهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُسَلِّمَ عَلَیْکَ أَهْلُ الْأَرْضِ یَا عَلِیُّ إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَعَلَ ذَلِکَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی وَ قَدْ أُوحِیَ إِلَیَّ عَنْ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ قَبْلِ دُخُولِکَ أَنْ أَفْرِضَ ذَلِکَ عَلَی النَّاسِ وَ أَنَا فَاعِلٌ ذَلِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی نَاحِیَةِ فَدَکَ فِی حَاجَةٍ فَلَبِثْتُ أَیَّاماً فَقَدِمْتُ فَوَجَدْتُ النَّاسَ یَتَحَدَّثُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یُسَلِّمُوا عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَاهُ بِذَلِکَ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقُلْتُ صَدَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَا قَدْ سَمِعْتُ جَبْرَئِیلَ علیه السلام یُسَلِّمُ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ حَدَّثْتُهُمُ الْحَدِیثَ فَسَمِعَنِی عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ وَ أَنَا أُحَدِّثُ النَّاسَ فِی الْمَسْجِدِ فَقَالَ لِی أَنْتَ رَأَیْتَ جَبْرَئِیلَ وَ سَمِعْتَهُ اتَّقِ الْقَوْلَ فَقَدْ قُلْتَ قَوْلًا عَظِیماً أَوْ قَدْ خُولِطَ بِکَ فَقُلْتُ نَعَمْ أَنَا سَمِعْتُ ذَلِکَ وَ رَأَیْتُهُ فَأَرْغَمَ اللَّهُ أَنْفَ مَنْ رَغِمَ فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتَ وَ سَمِعْتَ عَجَباً قَالَ حُذَیْفَةُ وَ سَمِعَنِی بُرَیْدَةُ بْنُ الْحَصِیبِ الْأَسْلَمِیُّ (1) وَ أَنَا أُحَدِّثُ بِبَعْضِ

ص: 91

وقتی به در خانه رسیدیم، من بر در خانه نشستم و علی پرده را بالا زد و وارد خانه شدند و سلام کرد. صدای دحیه را شنیدم که گفت: و علیک السلام یا امیرالمؤمنین و رحمة الله و برکاته، و بعد گفت: بنشین و سر برادر و پسر عمویت را از دامن من بگیر که تو به او اولی هستی. علی - علیه السلام - نشست و سر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را در دامن خود گرفت و دحیه از خانه بیرون آمد. علی فرمود: ای حذیفه! بیا داخل! داخل رفتم و نشستم، چیزی نگذشت که رسول خدا - صلی الله علیه و آله – بیدار شدند رو به چهره علی - علیه السلام - لبخندی زدند و فرمودند: ای علی! سر مرا از دامن چه کسی برگرفتی؟ ایشان گفت: از دامن دحیه کلبی. پیامبر فرمود: او جبرئیل بود؛ هنگامی که وارد شدی چه به او گفتی؟ و او به تو چه گفت؟ علی علیه السلام فرمود: وارد شدم و سلام کردم و او گفت: و علیک السلام یا امیرالمؤمنین و رحمة الله و برکاته. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: ای علی! پیش از آن­که اهل زمین بر تو سلام بفرستند، ملائکه خداوند و ساکنان آسمان­ها با نام امیرالمؤمنین بر تو سلام فرستادند. ای علی! جبرئیل این کار را به امر خداوند متعال نمود و پیش از این­که تو به این­جا بیایی، از طرف پروردگارم عزّ و جلّ به من وحی کرد که این کار را بر مردم واجب سازم و إن شاء الله این کار را خواهم نمود.

فردای آن روز رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مرا برای کاری به نواحی فدک فرستادند و چند روزی در آنجا ماندم. وقتی برگشتم، ­دیدم مردم پیرامون این موضوع سخن می­گویند که رسول خدا صلی الله علیه و آله به مردم امر کرده­اند علی علیه السلام را با نام امیرالمؤمنین سلام دهند و این­که جبرئیل - علیه السلام - این امر را از سوی خداوند عزّ و جلّ آورده است. من گفتم: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - درست فرموده­اند و من خودم شنیده­ام که جبرئیل - علیه السلام - علی - علیه السلام - را با نام امیرالمؤمنین سلام دادند و قضیه را برایشان گفتم. وقتی داشتم این جریان را در مسجد برای مردم می­گفتم، عمر بن خطاب شنید و به من گفت: یعنی تو جبرئیل را دیده­ای و صدایش را شنیده­ای!؟ مراقب سخنت باش که ادعای بزرگی می­کنی، و یا حالت آشفته شده است؟ گفتم: آری صدایش را شنیدم و او را دیدم، خداوند بینی دروغ­گو را به خاک بمالد.او گفت: ای ابوعبدالله! چیز عجیبی را دیده و شنیده­ای.

ص: 91

مَا رَأَیْتُ وَ سَمِعْتُ فَقَالَ لِی وَ اللَّهِ یَا ابْنَ الْیَمَانِ لَقَدْ أَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالسَّلَامِ عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ قُلْتُ یَا بُرَیْدَةُ أَ کُنْتَ شَاهِداً ذَلِکَ الْیَوْمَ فَقَالَ نَعَمْ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ فَقُلْتُ لَهُ حَدِّثْنِی بِهِ یَرْحَمُکَ اللَّهُ تَعَالَی فَإِنِّی کُنْتُ عَنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ غَائِباً فَقَالَ بُرَیْدَةُ کُنْتُ أَنَا وَ عَمَّارٌ أَخِی مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی نَخِیلِ بَنِی النَّجَّارِ فَدَخَلَ عَلَیْنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَسَلَّمَ فَرَدَّ عَلَیْهِ السَّلَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ردنا (رَدَدْنَا) ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ اجْلِسْ هُنَاکَ فَجَلَسَ وَ دَخَلَ رِجَالٌ فَأَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالسَّلَامِ عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَسَلَّمُوا وَ مَا کَادُوا ثُمَّ دَخَلَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ فَسَلَّمَا فَقَالَ لَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالا إِنَّ الْأَمْرَ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَقَالَ نَعَمْ ثُمَّ دَخَلَ طَلْحَةُ وَ سَعْدُ بْنُ مَالِکٍ فَسَلَّمَا فَقَالَ لَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالا أَمْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَقَالَ نَعَمْ قَالا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا ثُمَّ دَخَلَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ وَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا فَسَلَّمَا فَرَدَّ عَلَیْهِمَا السَّلَامَ ثُمَّ قَالَ سَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَسَلَّمَا وَ لَمْ یَقُولَا شَیْئاً ثُمَّ دَخَلَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ وَ أَبُو الْهَیْثَمِ التَّیِّهَانُ فَسَلَّمَا فَرَدَّ عَلَیْهِمَا السَّلَامَ ثُمَّ قَالَ سَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَسَلَّمَا وَ لَمْ یَقُولَا شَیْئاً ثُمَّ دَخَلَ عَمَّارٌ وَ الْمِقْدَادُ فَسَلَّمَا فَرَدَّ عَلَیْهِمَا السَّلَامَ وَ قَالَ سَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَفَعَلَا وَ لَمْ یَقُولَا شَیْئاً ثُمَّ دَخَلَ عُثْمَانُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ فَسَلَّمَا فَرَدَّ عَلَیْهِمَا السَّلَامَ ثُمَّ قَالَ سَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ قَالا عَنِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ قَالَ نَعَمْ ثُمَّ دَخَلَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ عَدَّ جَمَاعَةً مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ کُلَّ ذَلِکَ یَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَلِّمُوا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَبَعْضٌ یُسَلِّمُ وَ لَا یَقُولُ شَیْئاً وَ بَعْضٌ یَقُولُ لِلنَّبِیِّ أَ عَنِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَیَقُولُ نَعَمْ حَتَّی غَصَّ الْمَجْلِسُ بِأَهْلِهِ وَ امْتَلَأَتِ الْحُجْرَةُ وَ جَلَسَ بَعْضٌ عَلَی الْبَابِ وَ فِی الطَّرِیقِ وَ کَانُوا یَدْخُلُونَ فَیُسَلِّمُونَ وَ یَخْرُجُونَ ثُمَّ قَالَ لِی وَ لِأَخِی قُمْ یَا بُرَیْدَةُ أَنْتَ وَ أَخُوکَ فَسَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ

ص: 92

حذیفه گفت: وقتی داشتم از دیده­ها و شنیده­هایم سخن می­گفتم، بُریده بن حصیب اسلمی شنید و به من گفت: ای ابن یمان! به خدا سوگند رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - به آنان امر کرد که تا با نام امیرالمؤمنین بر علی سلام بگویند. گفتم: ای بریده! تو خودت آن روز شاهد بودی؟ گفت: آری، از اول تا آخرش بودم. به او گفتم: خدا تو را بیامرزد! جریان را برایم بگو؛ من آن روز حضور نداشتم. بریده گفت: من و برادرم عمار با رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در نخلستان بنی­نجار بودیم که علی بن ابی طالب - علیه السلام - آمد و سلام کرد و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و ما سلامش را پاسخ دادیم. آن­گاه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به او فرمود: ای علی! آن­جا بنشین. ایشان نشست و مردانی وارد شدند و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به آن­ها امر فرمود که بر علی علیه السلام با نام امیرالمؤمنین سلام دهند. آن­ها با این­که نمی­خواستند، این کار را کردند .

سپس ابوبکر و عمر وارد شدند و سلام کردند؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به آن دو فرمودند: به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویید. آن دو گفتند: آیا این دستور خدا و رسولش است؟ فرمودند: آری. سپس طلحه و سعد بن مالک آمدند و سلام کردند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به آن دو فرمودند: به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویید. آن دو گفتند: آیا این دستور خدا و رسولش است؟ فرمودند: آری. گفتند: به گوشیم و اطاعت می­نماییم. سپس سلمان فارسی و ابوذر غفاری - رضی الله عنهما - آمدند و سلام کردند و رسول خدا جواب سلامشان را دادند و فرمودند: به علی با نام امیرالمؤمنین سلام کنید. آن دو این­گونه سلام کردند و چیزی نگفتند. سپس خزیمه بن ثابت و ابوالهیثم تیهان آمدند و سلام کردند و رسول خدا جواب سلامشان را دادند و فرمودند: به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویید. آن دو این­گونه سلام کردند و چیزی نگفتند. سپس عمار و مقداد وارد شدند و سلام کردند و رسول خدا جواب سلامشان را دادند و فرمودند: به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویید. آن دو این­ کار را کردند و چیزی نگفتند. آنگاه عثمان و ابوعبیده وارد شدند و سلام کردند و رسول خدا جواب سلامشان را دادند و فرمودند: به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویید. گفتند: آیا این دستور خدا و رسولش است؟ فرمودند: آری.

سپس فلان و فلان آمدند و جماعتی از مهاجران و انصار را برشمرد و رسول خدا صلی الله علیه و آله به هر کدام از آن­ها می­فرمود تا به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویند؛ برخی سلام می­کردند و چیزی نمی­گفتند و برخی به پیامبر می­گفتند: آیا این دستور خدا و رسولش است؟ و پیامبر می­فرمود: آری. تا این­که مجلس سرشار از جمعیت شد و اتاق پر شد و برخی بر در ورودی و برخی بر سر راه نشستند و مردم همین­طور داخل می­آمدند و سلام می­کردند و خارج می­شدند. آن­گاه رسول خدا به من و برادرم فرمودند: ای بریده! با برادرت برخیزید و بر علی با نام امیرالمؤمنین سلام کنید؛

ص: 92

فَقُمْنَا وَ سَلَّمْنَا ثُمَّ عُدْنَا إِلَی مَوَاضِعِنَا قَالَ ثُمَّ أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَیْهِمْ جَمِیعاً فَقَالَ اسْمَعُوا وَ عُوا إِنِّی أَمَرْتُکُمْ أَنْ تُسَلِّمُوا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِنَّ رِجَالًا سَأَلُونِی أَ ذَلِکَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ أَمْرِ رَسُولِهِ مَا کَانَ لِمُحَمَّدٍ أَنْ یَأْتِیَ أَمْراً مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِهِ بَلْ بِوَحْیِ رَبِّهِ وَ أَمْرِهِ أَ فَرَأَیْتُمْ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَئِنْ أَبَیْتُمْ وَ نَقَضْتُمُوهُ لَتَکْفُرُنَّ وَ لَتُفَارِقُنَّ مَا بَعَثَنِی بِهِ رَبِّی فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ قَالَ بُرَیْدَةُ فَلَمَّا خَرَجْنَا سَمِعْتُ بَعْضَ أُولَئِکَ الَّذِینَ أُمِرُوا بِالسَّلَامِ عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ وَ قَدِ الْتَفَتَ بِهِمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْجُفَاةِ الْبِطَاءِ عَنِ الْإِسْلَامِ مِنْ قُرَیْشٍ أَ مَا رَأَیْتَ مَا صَنَعَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله بِابْنِ عَمِّهِ مِنْ عُلُوِّ الْمَنْزِلَةِ وَ الْمَکَانِ وَ لَوْ یَسْتَطِیعُ وَ اللَّهِ لَجَعَلَهُ نَبِیّاً مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَ لَهُ صَاحِبُهُ أَمْسِکْ لَا یَکْبُرَنَّ عَلَیْکَ هَذَا الْأَمْرُ فَلَوْ أَنَّا فَقَدْنَا مُحَمَّداً لَکَانَ فِعْلُهُ هَذَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا فَقَالَ حُذَیْفَةُ وَ مَضَی بُرَیْدَةُ إِلَی بَعْضِ طُرُقِ الشَّامِ وَ رَجَعَ وَ قَدْ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَایَعَ النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ فَأَقْبَلَ بُرَیْدَةُ وَ قَدْ دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ عُمَرُ دُونَهُ بِمِرْقَاةٍ فَنَادَاهُمَا مِنْ نَاحِیَةِ الْمَسْجِدِ یَا أَبَا بَکْرٍ وَ یَا عُمَرُ قَالا وَ مَا لَکَ یَا بُرَیْدَةُ أَ جُنِنْتَ فَقَالَ لَهُمَا وَ اللَّهِ مَا جُنِنْتُ وَ لَکِنْ أَیْنَ سَلَامُکُمَا بِالْأَمْسِ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ یَا بُرَیْدَةُ الْأَمْرُ یَحْدُثُ بَعْدَهُ الْأَمْرُ وَ إِنَّکَ غِبْتَ وَ شَهِدْنَا وَ الشَّاهِدُ یَرَی مَا لَا یَرَی الْغَائِبُ فَقَالَ لَهُمَا رَأَیْتُمَا مَا لَمْ یَرَهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ وَفَی لَکَ صَاحِبُکَ بِقَوْلِهِ لَوْ فَقَدْنَا مُحَمَّداً لَکَانَ قَوْلُهُ هَذَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا أَلَا إِنَّ الْمَدِینَةَ حَرَامٌ عَلَیَّ أَنْ أَسْکُنَهَا أَبَداً حَتَّی أَمُوتَ فَخَرَجَ بُرَیْدَةُ بِأَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ فَنَزَلَ بَیْنَ قَوْمِهِ بَنِی أَسْلَمَ فَکَانَ یَطْلُعُ فِی الْوَقْتِ دُونَ الْوَقْتِ فَلَمَّا أَفْضَی الْأَمْرُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سَارَ إِلَیْهِ وَ کَانَ مَعَهُ حَتَّی قَدِمَ الْعِرَاقَ فَلَمَّا أُصِیبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام صَارَ إِلَی خُرَاسَانَ فَنَزَلَهَا وَ لَبِثَ هُنَاکَ إِلَی أَنْ مَاتَ بِرَحْمَةِ اللَّهِ تَعَالَی قَالَ حُذَیْفَةُ فَهَذَا نَبَأُ مَا سَأَلْتَنِی عَنْهُ فَقَالَ الْفَتَی لَا جَزَی اللَّهُ الَّذِینَ شَهِدُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَمِعُوهُ یَقُولُ هَذَا القَوْلَ فِی عَلِیٍّ خَیْراً فَقَدْ خَانُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ

ص: 93

برخاستیم و سلام نمودیم و به جای خود بازگشتیم. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله رو به جمعیت حاضر نمودند و فرمودند: بشنوید و گوش فرا دهید؛ من شما را امر نمودم تا به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویید و برخی از من پرسیدند که آیا آن فرمان خدا و رسولش است؟ محمد حق ندارد که امری از جانب خود بیاورد، بلکه هر چه می­کند به وحی و امر پروردگارش عمل می نماید. سوگند به خدائی که جانم در دست اوست، اگر این امر را نپذیرید و آن را نقض کنید، کافر می­شوید و از آن­چه که من به آن مبعوث شده­ام، فاصله می­گیرید. «فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُر»{پس هر که بخواهد بگرود و هر که بخواهد انکار کند}(1)

وقتی از مجلس خارج شدیم، شنیدم که یکی از آن­هایی که به او امر شده بود تا به علی - علیه السلام - با نام امیرالمؤمنین سلام کنند، - در حالی که جمعی از تندخویان قریش و آنانی که دیر به اسلام گرویده بودند، نیز می­شنیدند - به دوستش می­گفت: دیدی محمد - صلی الله علیه و آله - چه منزلت و جایگاه رفیعی را به پسر عموی خود بخشید!؟ به خدا سوگند اگر می­توانست او را پس از خود پیامبر می­کرد. و آن دوستش گفت: دست نگاه دار! برایت دشوار نیاید. اگر محمد از میان ما برود، این کارش را زیر پایمان می­گذاریم.

حذیفه ادامه داد: بریده به یکی از سرزمین­های شام رفت، وقتی برگشت، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از دنیا رفته بودند و مردم با ابوبکر بیعت نموده بودند. بریده آمد و داخل مسجد شد و دید که ابوبکر بر بالای منبر است و عمر یک پله پایین­تر از او نشسته است. آن دو را از گوشه مسجد صدا زد که: ای ابوبکر و ای عمر! آن دو گفتند: ای بریده! تو را چه شده است؟ دیوانه شده­ای؟ بریده به آن دو گفت: به خدا سوگند دیوانه نشده­ام، اما سلامی که دیروز به نام امیرالمؤمنینی بر علی - علیه السلام - دادید کجا رفت؟ ابوبکر گفت: ای بریده! اتفاقاتی افتاد، تو نبودی و ما شاهد بودیم و شاهد چیزهایی را صلاح می­بیند که غائب نمی­بیند. بریده به آن دو گفت: شما چیزی را صلاح دیده­اید که خدا و رسولش صلاح ندیدند، دوستت به تو در سخنش وفادار بود که گفت: "اگر محمد از میان ما برود، این را زیر پایمان می­گذاریم" هان که دیگر تا زمانی­ که بمیرم، بر من من حرام است که در مدینه بمانم. بریده به زن و فرزندانش از مدینه خارج شد و در میان قوم خود، بنی اسلم منزل کرد و فقط هر از چند گاهی به مدینه می­رفت. هنگامی که امیرالمؤمنین - علیه السلام - به خلافت رسید، پیش ایشان رفت و با ایشان بود تا این­که همراه ایشان به عراق آمد و زمانی که امیرالمؤمنین - علیه السلام - ضربت خوردند، به خراسان رفت و تا وقتی که به رحمت خدای متعال رفت، در همان جا ماند.

حذیفه گفت: این است ماجرای چیزی که از من پرسیدی. جوان گفت: خداوند خیر ندهد به آنانی که شاهد بودند و شنیدند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در مورد علی چنین می­گفت و با این حال به خدا و رسولش خیانت کردند

ص: 93

وَ أَزَالُوا الْأَمْرَ (1) عَنْ وَصِیِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَقَرُّوهُ فِیمَنْ لَمْ یَرَهُ اللَّهُ وَ لَا رَسُولُهُ لِذَلِکَ أَهْلًا لَا جَرَمَ وَ اللَّهِ لَنْ یُفْلِحُوا بَعْدَهَا أَبَداً فَنَزَلَ حُذَیْفَةُ مِنْ مِنْبَرِهِ فَقَالَ یَا أَخَا الْأَنْصَارِ إِنَّ الْأَمْرَ کَانَ أَعْظَمَ مِمَّا تَظُنُّ أَنَّهُ عَزَبَ وَ اللَّهِ الْبَصَرُ وَ ذَهَبَ الْیَقِینُ وَ کَثُرَ الْمُخَالِفُ وَ قَلَّ النَّاصِرُ لِأَهْلِ الْحَقِّ فَقَالَ لَهُ الْفَتَی فَهَلَّا انْتَضَیْتُمْ أَسْیَافَکُمْ وَ وَضَعْتُمُوهَا عَلَی رِقَابِکُمْ وَ ضَرَبْتُمْ بِهَا الزَّائِلِینَ عَنِ الْحَقِّ قُدُماً قُدُماً حَتَّی تَمُوتُوا أَوْ تُدْرِکُوا الْأَمْرَ الَّذِی تُحِبُّونَهُ مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ طَاعَةِ رَسُولِهِ فَقَالَ لَهُ أَیُّهَا الْفَتَی إِنَّهُ أُخِذَ وَ اللَّهِ بِأَسْمَاعِنَا وَ أَبْصَارِنَا وَ کَرِهْنَا الْمَوْتَ وَ زُیِّنَتْ عِنْدَنَا الدُّنْیَا وَ سَبَقَ عِلْمُ اللَّهِ بِإِمْرَةِ الظَّالِمِینَ وَ نَحْنُ نَسْأَلُ اللَّهَ التَّغَمُّدَ لِذُنُوبِنَا وَ الْعِصْمَةَ فِیمَا بَقِیَ مِنْ آجِلِنَا فَإِنَّهُ مَالِکٌ رَحِیمٌ ثُمَّ انْصَرَفَ حُذَیْفَةُ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ تَفَرَّقَ النَّاسُ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَمَةَ (2) فَبَیْنَا أَنَا ذَاتَ یَوْمٍ عِنْدَ حُذَیْفَةَ أَعُودُهُ فِی مَرَضِهِ الَّذِی مَاتَ فِیهِ وَ قَدْ کَانَ یَوْمَ قَدِمَتْ فِیهِ مِنَ الْکُوفَةِ مِنْ قَبْلِ قُدُومِ عَلِیٍّ علیه السلام إِلَی الْعِرَاقِ فَبَیْنَمَا أَنَا عِنْدَهُ إِذْ جَاءَ الْفَتَی الْأَنْصَارِیُّ فَدَخَلَ عَلَی حُذَیْفَةَ فَرَحَّبَ بِهِ وَ أَدْنَاهُ وَ قَرَّبَهُ مِنْ مَجْلِسِهِ وَ خَرَجَ مَنْ کَانَ عِنْدَ حُذَیْفَةَ مِنْ عُوَّادِهِ وَ أَقْبَلَ عَلَیْهِ الْفَتَی فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ سَمِعْتُکَ یَوْماً تُحَدِّثُ عَنْ بُرَیْدَةَ بْنِ الْحَصِیبِ الْأَسْلَمِیِّ أَنَّهُ سَمِعَ بَعْضَ الْقَوْمِ الَّذِینَ أَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُسَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ أَ مَا رَأَیْتَ القوم (الْیَوْمَ) مَا صَنَعَ مُحَمَّدٌ بِابْنِ عَمِّهِ مِنَ التَّشْرِیفِ وَ عُلُوِّ الْمَنْزِلَةِ حَتَّی لَوْ قَدَرَ أَنْ یَجْعَلَهُ نَبِیّاً لَفَعَلَ فَأَجَابَهُ صَاحِبُهُ فَقَالَ لَا یَکْبُرَنَّ عَلَیْکَ فَلَوْ فَقَدْنَا مُحَمَّداً لَکَانَ قَوْلُهُ تَحْتَ أَقْدَامِنَا وَ قَدْ ظَنَنْتُ نِدَاءَ بُرَیْدَةَ لَهُمَا وَ هُمَا عَلَی الْمِنْبَرِ أَنَّهُمَا صَاحِبَا الْقَوْلِ قَالَ حُذَیْفَةُ أَجَلْ الْقَائِلُ عُمَرُ وَ الْمُجِیبُ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ الْفَتَی إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ هَلَکَ وَ اللَّهِ الْقَوْمُ وَ بَطَلَتْ أَعْمَالُهُمْ قَالَ حُذَیْفَةُ وَ لَمْ یَزَلِ الْقَوْمُ عَلَی ذَلِکَ الِارْتِدَادِ وَ مَا یَعْلَمُ اللَّهُ مِنْهُمْ أَکْثَرُ

ص: 94

و حکومت را از وصی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بازستاندند و به کسی سپردند که خدا و رسولش او را شایسته آن امر نمی­دانستند. به خدا سوگند که بعد از آن کارشان، هرگز رستگار نخواهند شد.

حذیفه از منبر پایین آمد و گفت: ای برادر انصاری! قضیه، بزرگتر از آنی بود که تو فکر می­کنی؛ چشم­ها ندید و یقین­ها رفت و مخالفان فراوان و یاوران اهل حق اندک شدند. جوان به او گفت: چرا شمشیرهایتان را نکشیدید و بر گردنتان ننهادید و قدم به قدم با آن منحرفان از حق نجنگیدید که یا بمیرید و یا به آن­چه از اطاعت خداوند عزّ و جلّ و رسولش که دوست داشتید، برسید؟ حذیفه گفت: ای جوان! به خدا سوگند گوش­ها و چشم­هایمان از کار افتاد بودند، از مرگ می­هراسیدیم و دنیا برایمان زیبا شده بود و تقدیر خدا بر حکومت ظالمان رقم خورده بود؛ ما از خداوند می­خواهیم که گناهان ما را ببخشد و در بقیه عمرمان ما را از گناه حفظ کند که اوست که مالک مهربان است. آنگاه حذیفه به منزل خود رفت و مردم نیز پراکنده شدند.

عبدالله بن سلمه نقل کرده، روزی، قبل از این­که علی - علیه السلام - به عراق تشریف بیاورند، به عیادت حذیفه رفتم؛ او در مرضی به سر می­برد که منتهی به فوت او شد، من همان روز از کوفه رسیده بودم. پیش حذیفه بودم که جوانی انصاری پیش حذیفه آمد و حذیفه به او خوش­آمد گفت و او را نزدیک آورد و نزد خود نشاند. پس از این­که عیادت کنندگان همگی رفتند، جوان رو به حذیفه نمود و گفت: ای اباعبدالله! روزی از تو شنیدم که از بریده بن حصیب اسلمی حدیث کردی که او از یکی از آن­هایی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به آن­ها امر نموده بود که با نام امیرالمؤمنین به علی - علیه السلام - سلام دهند، شنیده بود که به دوستش می­ گفته: ندیدی محمد چه منزلت و جایگاه رفیعی را به پسر عموی خود بخشید!؟ اگر می­توانست او را پس از خود پیامبر بکند، این کار را می­کرد و دوستش به او او پاسخ داده: برایت دشوار نیاید، اگر محمد از میان ما برود، این سخنش را زیر پاهایمان می­گذاریم. به گمانم بریده آن دو را در حالی که بر منبر نشسته بودند صدا زده بود که شما دو نفر بودید که این حرف را گفتید. حذیفه گفت: آری، گوینده عمر بود و پاسخ دهنده ابوبکر بود. جوان گفت: إنّا لله و إنّا إلیه راجعون، به خدا سوگند این قوم هلاک شدند و اعمالشان باطل گشت. حذیفه گفت: آن­ها هنوز هم در آن ارتداد هستند، و خدا خود درباره ایشان بیشتر می­داند.

ص: 94

قَالَ الْفَتَی قَدْ کُنْتُ أُحِبُّ أَنْ أَتَعَرَّفَ هَذَا الْأَمْرَ مِنْ فِعْلِهِمْ وَ لَکِنِّی أَجِدُکَ مَرِیضاً وَ أَنَا أَکْرَهُ أَنْ أَمَلَّکَ بِحَدِیثِی وَ مَسْأَلَتِی وَ قَامَ لِیَنْصَرِفَ فَقَالَ حُذَیْفَةُ لَا بَلِ اجْلِسْ یَا ابْنَ أَخِی وَ تَلَقَّ مِنِّی حَدِیثَهُمْ وَ إِنْ کَرَبَنِی ذَلِکَ فَلَا أَحْسَبُنِی إِلَّا مُفَارِقَکُمْ إِنِّی لَا أُحِبُّ أَنْ تَغْتَرَّ بِمَنْزِلَتِهِمَا فِی النَّاسِ فَهَذَا مَا أَقْدِرُ عَلَیْهِ مِنَ النَّصِیحَةِ لَکَ وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنَ الطَّاعَةِ لَهُ وَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذِکْرِ مَنْزِلَتِهِ فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ حَدِّثْنِی بِمَا عِنْدَکَ مِنْ أُمُورِهِمْ لِأَکُونَ عَلَی بَصِیرَةٍ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ حُذَیْفَةُ إِذاً وَ اللَّهِ لَأُخْبِرَنَّکَ بِخَبَرٍ سَمِعْتُهُ وَ رَأَیْتُهُ وَ لَقَدْ وَ اللَّهِ دَلَّنَا عَلَی ذَلِکَ مِنْ فِعْلِهِمْ عَلَی أَنَّهُمْ وَ اللَّهِ مَا آمَنُوا بِاللَّهِ وَ لَا بِرَسُولِهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ وَ أُخْبِرُکَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَ رَسُولَهُ فِی سَنَةِ عَشْرٍ مِنْ مُهَاجَرَتِهِ مِنْ مَکَّةَ إِلَی الْمَدِینَةِ أَنْ یَحُجَّ هُوَ وَ یَحُجَّ النَّاسُ مَعَهُ فَأَوْحَی إِلَیْهِ بِذَلِکَ وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ (1) فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُؤَذِّنِینَ فَأَذَّنُوا فِی أَهْلِ السَّافِلِ وَ الْعَالِیَةِ أَلَا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ عَزَمَ عَلَی الْحَجِّ فِی عَامِهِ هَذَا لِیُفَهِّمَ النَّاسَ حَجَّهُمْ وَ یُعَلِّمَهُمْ مَنَاسِکَهُمْ فَیَکُونَ سُنَّةً لَهُمْ إِلَی آخِرِ الدَّهْرِ قَالَ فَلَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مِمَّنْ دَخَلَ فِی الْإِسْلَامِ إِلَّا حَجَّ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِسَنَةِ عَشْرٍ لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یُعَلِّمَهُمْ حَجَّهُمْ وَ یُعَرِّفَهُمْ مَنَاسِکَهُمْ وَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالنَّاسِ وَ خَرَجَ بِنِسَائِهِ مَعَهُ وَ هِیَ حَجَّةُ الْوَدَاعِ فَلَمَّا اسْتَتَمَّ حَجُّهُمْ وَ قَضَوْا مَنَاسِکَهُمْ وَ عَرَّفَ النَّاسَ جَمِیعَ مَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ وَ أَعْلَمَهُمْ أَنَّهُ قَدْ أَقَامَ لَهُمْ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ قَدْ أَزَالَ عَنْهُمْ جَمِیعَ مَا أَحْدَثَهُ الْمُشْرِکُونَ بَعْدَهُ وَ رَدَّ الْحَجَرَ (الْحَجَ) إِلَی حَالَتِهِ الْأُولَی وَ دَخَلَ مَکَّةَ فَأَقَامَ بِهَا یَوْماً وَاحِداً فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِأَوَّلِ سُورَةِ الْعَنْکَبُوتِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ اقْرَأْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحْکُمُونَ فَقَالَ

ص: 95

جوان گفت: دوست می­داشتم، کارهایی که در رابطه با این قضیه انجام دادند را بدانم، اما می­بینم تو بیمار هستی و خوش ندارم که با حرف­ها و پرسش ­هایم تو را خسته کنم. جوان برخاست تا برود که حذیفه گفت: نه، ای پسر برادرم بنشین و ماجرای آن­ها را از من بشنو، هر چند سخن از آنان مرا رنجور می­سازد، ولی گمان می­کنم به زمان مرگم چیزی نمانده است و دوست ندارم که فریب موقیعیت آن دو در میان مردم را بخوری. به این مقدار توانایی دارم که خیرخواه تو باشم و در مورد و اطاعت از امیرالمؤمنین - علیه السلام - و جایگاه و منزلت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - حرف بزنم. جوان گفت: ای اباعبدالله! آنچه در مورد کارهای آنان می­دانی برایم بازگو تا بصیرت داشته باشم. حذیفه گفت: بنابراین به خدا قسم چیزی به تو می­گویم که خودم آن را شنیده و دیده­ام. به خدا سوگند آن­ها کارهایی کردند که ما فهمیدیم به خدا سوگند حتی یک لحظه نیز به خدا و رسولش ایمان نیاوردند.

برایت بگویم که خداوند متعال ده سال پس از مهاجرت رسولش از مکه به مدینه به او امر کرد که حج گزارد و مردم نیز با او حج گزارند. پس بر ایشان وحی کرد: «وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیق»{و در میان مردم برای [ادای] حج بانگ برآور تا [زائران] پیاده و [سوار] بر هر شتر لاغری- که از هر راه دوری می آیند- به سوی تو روی آورند}.(1)رسول

خدا - صلی الله علیه و آله - به مؤذنان امر فرمود که در میان اهالی پایین و بالای مدینه ندا سر دهند: بدانید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - امسال قصد گزاردن حج کرده­اند تا حج را به مردم بفهمانند و مناسک آن را آموزش دهند و این حج تا پایان روزگار برای آنان سنت باشد. همع کسانی که اسلام آورده بودند، در سال دهم به همراه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - حج گزاردند تا شاهد منافعی برای خویش باشند و ایشان حج را به آنان آموزش دهند و مناسکش را به آن­ها بشناسانند. رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه مردم از مدینه خارج شدند و همسران خودشان را نیز با خود بردند، که این همان حجة الوداع بود؛ هنگامی که حج آنان پایان یافت و مناسکشان را به جای آوردند و مردم هر آن­چه که به آن نیاز داشتند را فراگرفتند و پیامبر آنان را آگاه ساخت که آیین ابراهیم - علیه السلام - را برایشان به پا داشته است. ایشان هر آن­چه را که پس از ابراهیم، مشرکان در حج بدعت نهاده بودند را از آنان زائل کردند و حجر [ یا حج ] را به صورت ابتدائی خود بازگرداندند.

حضرت وارد مکه شدند و یک روز در آنجا اقامت نمودند. جبرئیل ابتدای سوره عنکبوت را نازل نمود و گفت: ای محمد! بخوان: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ * الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبینَ * أَمْ حَسِبَ الَّذینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحْکُمُون {به نام خداوند رحمتگر مهربان * الف، لام، میم. * آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند!؟ * و به یقین، کسانی را که پیش از اینان بودند آزمودیم، تا خدا آنان را که راست گفته اند معلوم دارد و دروغگویان را [نیز] معلوم دارد. * آیا کسانی که کارهای بد می کنند، می پندارند که بر ما پیشی خواهند جست؟ چه بد داوری می کنند}.(2)

ص: 95

رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ وَ مَا هَذِهِ الْفِتْنَةُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ إِنِّی مَا أَرْسَلْتُ نَبِیّاً قَبْلَکَ إِلَّا أَمَرْتُهُ عِنْدَ انْقِضَاءِ أَجَلِهِ أَنْ یَسْتَخْلِفَ عَلَی أُمَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ مَنْ یَقُومُ مَقَامَهُ وَ یُحْیِی لَهُمْ سُنَّتَهُ وَ أَحْکَامَهُ فَالْمُطِیعُونَ لِلَّهِ فِیمَا یَأْمُرُهُمْ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ هُمُ الصَّادِقُونَ وَ الْمُخَالِفُونَ عَلَی أَمْرِهِ الْکَاذِبُونَ وَ قَدْ دَنَا یَا مُحَمَّدُ مَصِیرُکَ إِلَی رَبِّکَ وَ جَنَّتِهِ وَ هُوَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَنْصِبَ لِأُمَّتِکَ مِنْ بَعْدِکَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ تَعْهَدَ إِلَیْهِ فَهُوَ الْخَلِیفَةُ الْقَائِمُ بِرَعِیَّتِکَ وَ أُمَّتِکَ إِنْ أَطَاعُوهُ وَ إِنْ عَصَوْهُ وَ سَیَفْعَلُونَ ذَلِکَ وَ هِیَ الْفِتْنَةُ الَّتِی تَلَوْتُ الْآیَ فِیهَا وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْمُرُکَ أَنْ تُعَلِّمَهُ جَمِیعَ مَا عَلَّمَکَ وَ تَسْتَحْفِظَهُ جَمِیعَ مَا حَفَّظَکَ وَ اسْتَوْدَعَکَ فَإِنَّهُ الْأَمِینُ الْمُؤْتَمَنُ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی اخْتَرْتُکَ مِنْ عِبَادِی نَبِیّاً وَ اخْتَرْتُهُ لَکَ وَصِیّاً قَالَ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام یَوْماً فَخَلَا بِهِ یَوْمَ ذَلِکَ وَ لَیْلَتَهُ وَ اسْتَوْدَعَهُ الْعِلْمَ وَ الْحِکْمَةَ الَّتِی آتَاهُ إِیَّاهَا وَ عَرَّفَهُ مَا قَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ کَانَ ذَلِکَ فِی یَوْمِ عَائِشَةَ بِنْتِ أَبِی بَکْرٍ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ طَالَتِ اسْتِخْلَاؤُکَ بِعَلِیٍّ علیه السلام مُنْذُ الْیَوْمِ قَالَ فَأَعْرَضَ عَنْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَتْ لِمَ تُعْرِضُ عَنِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَمْرٍ لَعَلَّهُ یَکُونُ لِی صَلَاحاً فَقَالَ صَدَقْتِ وَ ایْمُ اللَّهِ إِنَّهُ لَأَمْرٌ صَلَاحٌ لِمَنْ أَسْعَدَهُ اللَّهُ بِقَبُولِهِ وَ الْإِیمَانِ بِهِ وَ قَدْ أُمِرْتُ بِدُعَاءِ النَّاسِ جَمِیعاً إِلَیْهِ وَ سَتَعْلَمِینَ ذَلِکَ إِذَا أَنَا قُمْتُ بِهِ فِی النَّاسِ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ لِمَ لَا تُخْبِرُنِی بِهِ الْآنَ لِأَتَقَدَّمَ بِالْعَمَلِ بِهِ وَ الْأَخْذِ بِمَا فِیهِ الصَّلَاحُ قَالَ سَأُخْبِرُکِ بِهِ فَاحْفَظِیهِ إِلَی أَنْ أُومَرَ بِالْقِیَامِ بِهِ فِی النَّاسِ جَمِیعاً فَإِنَّکِ إِنْ حَفِظْتِیهِ حَفِظَکِ اللَّهُ فِی الْعَاجِلَةِ وَ الْآجِلَةِ جَمِیعاً وَ کَانَتْ لَکِ الْفَضِیلَةُ بِالسَّبْقَةِ وَ الْمُسَارَعَةِ إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ أَضَعْتِهِ وَ تَرَکْتِ رِعَایَةَ مَا أُلْقِی إِلَیْکِ مِنْهُ کَفَرْتِ بِرَبِّکِ وَ حَبِطَ أَجْرُکِ وَ بَرِئَتْ مِنْکِ ذِمَّةُ اللَّهِ وَ ذِمَّةُ رَسُولِهِ وَ کُنْتِ مِنَ الْخَاسِرِینَ وَ لَنْ یَضُرَّ اللَّهَ ذَلِکِ وَ لَا رَسُولَهُ فَضَمِنَتْ لَهُ حِفْظَهُ وَ الْإِیمَانَ بِهِ وَ رِعَایَتَهُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَخْبَرَنِی أَنَّ عُمُرِی قَدِ انْقَضَی وَ أَمَرَنِی أَنْ أَنْصِبَ عَلِیّاً لِلنَّاسِ عَلَماً وَ أَجْعَلَهُ فِیهِمْ إِمَاماً وَ أَسْتَخْلِفَهُ

ص: 96

رسول

خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند: ای جبرئیل این آزمایشی چیست؟ جبرئیل گفت: ای محمد! خداوند بر تو درود می­فرستد و می­فرماید: من هر پیامبری که پیش از تو مبعوث کردم، در هنگام پایان یافتن مهلتش به او امر نمودم که کسی را تعیین کند که پس از خود جانشین او در میان امتش باشد و سنت و احکام او را برای آن­ها زنده گرداند. پس آنان خدا را در مورد اوامر رسولش اطاعت کنند، راست­گویانند و آنان که با فرمان وی مخالفت می ورزند دروغ­گویانند. ای محمد بازگشت تو به سوی پروردگار و بهشتش نزدیک شده است و او تو را امر می­کند تا برای امتت، علی بن ابی­طالب - علیه السلام - را بعد از خود منصوب کنی و برای او از امت پیمان بگیری. پس او خلیفه و برپای­دارنده امور رعیت و امت توست؛ چه از وی اطاعت و کنند و چه از وی سرپیچی نمایند که این کار را خواهند کرد و این همان آزمایشی است که این آیات را در مورد آن تلاوت کردم. خداوند عزّ و جلّ تو را فرمان می­دهد تا هر آن­چه را که به تو آموخته، به علی بیاموزی و هر آن­چه را که پیش تو نگه داشته و به امانت سپرده، به او واگذاری، که او امانت داری مورد اعتماد است. ای محمد! من تو را از میان بندگانم به پیامبری برگزیدم و او را وصی تو انتخاب کردم.

روزی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - علی - علیه السلام - را نزد خود خواند و تمام آن روز و شبش را با وی خلوت نمود و علم و حکمتی را که به وی ارزانی شده بود را در اختیار علی نهاد و او را از سخن جبرئیل - علیه السلام - آگاه ساخت. آن روز، روزی بود که حضرت در خانه عائشه دختر ابوبکر حضور داشتند. عائشه عرض کرد: ای رسول خدا! خلوت شما با علی امروز به درازا کشید؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از عائشه روی برگرداندند. عائشه گفت: ای رسول خدا! چرا در مورد چیزی که شاید صلاحی برای من داشته باشد، از من روی برمی­گردانید؟ ایشان فرمودند: درست می­گویی؛ به خدا سوگند این امر، صلاح هر کسی است که خدا او را به پذیرش و ایمان به آن سعادتمند کرده باشد و به من امر شده که همه مردم را به آن فراخوانم و تو نیز هرگاه آن را در میان مردم انجام دادم، آن را خواهی دانست.

عائشه گفت: ای رسول خدا! چرا همین حالا به من نمی­گویید تا در عمل به آن و رسیدن به مصلحت آن پیشی بگیرم؟ فرمودند: خواهم گفت، ولی این را تا زمانی که به من امر شود که آن را در میان مردم نیز انجام دهم، چون یک راز پیش خود حفظ کن؛ که اگر آن را حفظ بنمایی خداوند تو را هم در دنیا و هم در آخرت حفظ خواهد نمود و برای تو به سبب سبقت و شتاب در ایمان به خدا و رسولش فضیلت خواهد بود، و اگر آن را فاش کنی و آن­گونه که باید آن را حفظ نکنی، به پروردگارت کفر ورزیدی و اجرت تباه می­شود و خاطر خدا و رسولش از تو بیزار می­شود و از زیان­کاران خواهی بود که البته به خدا و رسولش هیچ ضرری نمی­زند.

عائشه ضمانت نمود که آن را حفظ کند و به آن ایمان آورد و از آن نگه­داری نماید. حضرت فرمودند: خداوند متعال به من خبر داد که عمر من رو به پایان است و به من امر فرمود که علی را پیشوای مردم بنمایم و او را امام آن­ها قرار دهم و همان­گونه که پیامبران پیش از من وصیشان را جانشین خودشان قرار می­دادند، من نیز او را جانشین خود کنم.

ص: 96

کَمَا اسْتَخْلَفَ الْأَنْبِیَاءُ مِنْ قَبْلِی أَوْصِیَاءَهُمْ وَ إِنِّی صَائِرٌ إِلَی أَمْرِ رَبِّی وَ آخِذٌ فِیهِ بِأَمْرِهِ فَلْیَکُنِ الْأَمْرُ مِنْکِ تَحْتَ سُوَیْدَاءِ قَلْبِکِ إِلَی أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ بِالْقِیَامِ بِهِ فَضَمِنَتْ لَهُ ذَلِکَ وَ قَدِ اطَّلَعَ اللَّهُ نَبِیَّهُ عَلَی مَا یَکُونُ مِنْهَا فِیهِ وَ مِنْ صَاحِبَتِهَا حَفْصَةَ وَ أَبَوَیْهِمَا فَلَمْ تَلْبَثْ أَنْ أَخْبَرَتْ حَفْصَةَ وَ أَخْبَرَتْ کُلُّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا أَبَاهَا فَاجْتَمَعَا وَ أَرْسَلَا إِلَی جَمَاعَةِ الطُّلَقَاءِ وَ الْمُنَافِقِینَ فَخَبَّرَاهُمْ بِالْأَمْرِ فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ قَالُوا إِنَّ مُحَمَّداً یُرِیدُ أَنْ یَجْعَلَ هَذَا الْأَمْرَ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ کَسُنَّةِ کِسْرَی وَ قَیْصَرَ إِلَی آخِرِ الدَّهْرِ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا لَکُمْ فِی الْحَیَاةِ مِنْ حَظٍّ إِنْ أَفْضَی هَذَا الْأَمْرُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ إِنَّ مُحَمَّداً عَامَلَکُمْ عَلَی ظَاهِرِکُمْ وَ إِنَّ عَلِیّاً یُعَامِلُکُمْ عَلَی مَا یَجِدُ فِی نَفْسِهِ مِنْکُمْ فَأَحْسِنُوا النَّظَرَ لِأَنْفُسِکُمْ فِی ذَلِکَ وَ قَدِّمُوا رَأْیَکُمْ فِیهِ وَ دَارَ الْکَلَامُ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ أَعَادُوا الْخِطَابَ وَ أَجَالُوا الرَّأْیَ فَاتَّفَقُوا عَلَی أَنْ یَنْفِرُوا بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله نَاقَتَهُ عَلَی عَقَبَةِ هَرْشَی (1) وَ قَدْ کَانُوا عَمِلُوا مِثْلَ ذَلِکَ فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ (2) فَصَرَفَ اللَّهُ الشَّرَّ عَنْ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَاجْتَمَعُوا فِی أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْقَتْلِ وَ الِاغْتِیَالِ وَ إِسْقَاءِ السَّمِّ عَلَی غَیْرِ وَجْهٍ وَ قَدْ کَانَ اجْتَمَعَ أَعْدَاءُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 97

من در صدد عمل به امر پروردگارم هستم و فرمان او را در این زمینه اجرا خواهم نمود. این امر باید تا زمانی که خداوند اذن به افشای آن دهد، در وسط قلبت پنهان بماند. عائشه تضمین نمود که چنین شود. خداوند پیامبر خود را از کاری که عائشه و همیارش حفصه و پدران آن دو در این باره انجام دادند، آگاه نمود. دیری نپایید که عایشه جریان را به حفصه گفت و بعد آن دو پدران خود را آگاه ساختند و آن دو نیز جلسه­ای تشکیل دادند و به دنبال طلقاء و منافقان فرستادند و جریان را به آن­ها گفتند. آن­ها نیز رو به یک­دیگر کرده و گفتند که محمد می­خواهد به شیوه کسری و قیصر، خلافت را تا پایان روزگار در خاندان خود نگه دارد. نه به خدا سوگند، اگر این امر به علی بن ابی طالب - علیه السلام - برسد، شما هیچ بهره­ای در زندگانی نخواهید داشت؛ چرا که محمد بر اساس ظاهر شما با شما تعامل می­کند، ولی علی بر اساس آن­چه که از شما می­داند با شما تعامل می­کند. خوب در این­باره به خود بیندیشید و نظرتان را بگویید.

سخنانی میان خود رد و بدل کردند و چند بار آن را مطرح نموده و نظرشان را تغییر ­دادند و ابتدا با هم توافق کردند که شتر پیامبر - صلی الله علیه و آله - را در گردنه­ هَرشَی رَم دهند. البته در جنگ تبوک نیز چنین کاری را کرده بودند و خداوند شر را از سر پیامبرش - صلی الله علیه و آله و سلم - دفع نموده بود. در نهایت توافق نمودند تا رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم را به قتل برسانند و ترور کنند و به طور غیر مستقیم به ایشان سم بخورانند. همه دشمنان رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص: 97

مِنَ الطُّلَقَاءِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ الْمُنَافِقِینَ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ مَنْ کَانَ فِی قَلْبِهِ الِارْتِدَادُ مِنَ الْعَرَبِ فِی الْمَدِینَةِ وَ مَا حَوْلَهَا فَتَعَاقَدُوا وَ تَحَالَفُوا عَلَی أَنْ یَنْفِرُوا بِهِ نَاقَتَهُ وَ کَانُوا أَرْبَعَةَ عَشَرَ رَجُلًا وَ کَانَ مِنْ عَزْمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُقِیمَ عَلِیّاً علیه السلام وَ یَنْصِبَهُ لِلنَّاسِ بِالْمَدِینَةِ إِذَا قَدِمَ فَسَارَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَیْنِ وَ لَیْلَتَیْنِ فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِآخِرِ سُورَةِ الْحِجْرِ فَقَالَ اقْرَأْ فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ (1) قَالَ وَ رَحَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَغَذَّ السَّیْرَ مُسْرِعاً عَلَی دُخُولِهِ الْمَدِینَةَ لِیَنْصِبَ عَلِیّاً علیه السلام عَلَماً لِلنَّاسِ فَلَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الرَّابِعَةُ هَبَطَ جَبْرَئِیلُ فِی آخِرِ اللَّیْلِ فَقَرَأَ عَلَیْهِ یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ (2) وَ هُمُ الَّذِینَ هَمُّوا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مَا تَرَانِی یَا جَبْرَئِیلُ أُغِذُّ السَّیْرَ مُجِدّاً فِیهِ لِأَدْخُلَ الْمَدِینَةَ فَأَفْرِضَ وَلَایَتَهُ عَلَی الشَّاهِدِ وَ الْغَائِبِ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَفْرِضَ وَلَایَتَهُ غَداً إِذَا نَزَلْتَ مَنْزِلَکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَعَمْ یَا جَبْرَئِیلُ غَداً أَفْعَلُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالرَّحِیلِ مِنْ وَقْتِهِ وَ سَارَ النَّاسُ مَعَهُ حَتَّی نَزَلَ بِغَدِیرِ خُمٍّ وَ صَلَّی بِالنَّاسِ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَجْتَمِعُوا إِلَیْهِ وَ دَعَا عَلِیّاً علیه السلام وَ رَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَ عَلِیٍّ الْیُسْرَی بِیَدِهِ الْیُمْنَی وَ رَفَعَ صَوْتَهُ بِالْوَلَاءِ لِعَلِیٍّ علیه السلام عَلَی النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ فَرَضَ طَاعَتَهُ عَلَیْهِمْ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ لَا یَتَخَلَّفُوا عَلَیْهِ بَعْدَهُ وَ خَبَّرَهُمْ أَنَّ ذَلِکَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَالَ لَهُمْ أَ لَسْتُ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَمَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ ثُمَّ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یُبَایِعُوهُ فَبَایَعَهُ النَّاسُ

ص: 98

اعم از آزادشدگان قریش و منافقان انصار و همه اعراب مدینه و اطراف آن که در دل ارتداد داشتند هم­رأی و با یک­دیگر پیمان بستند و هم­قسم شدند که شتر پیامبر را رم دهند، که تعداد­شان چهارده نفر بود.

رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - تصمیم داشتند که به محض این­که مدینه برسند، علی - علیه السلام - را جانشین خود گردانند و بر مردم بگمارند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - دو شبانه روز از راه [مکه تا مدینه] را طی کردند، روز سوم که رسید، جبرئیل - علیه السلام - آیات پایانی سوره حجر را بر ایشان نازل کرد: «فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ * عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ * فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ * وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ * إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ»{پس سوگند به پروردگارت که از همه آنان خواهیم پرسید، * از آنچه انجام می دادند. * پس آنچه را بدان مأموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب * که ما [شرّ] ریشخندگران را از تو برطرف خواهیم کرد}.(1)

رسول خدا - صلی الله علیه و آله - برخاستند و به سرعت رو به مدینه حرکت کردند تا علی - علیه السلام - را به عنوان پیشوای مردم منصوب کنند. شب چهارم که فرا رسید، جبرئیل در آخر شب نازل شد و این آیات را بر ایشان خواند: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرینَ»{ای پیامبر، آن­چه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده ای. و خدا تو را از [گزندِ] مردم نگاه می دارد. آری، خدا گروه کافران را هدایت نمی کند}،(2) و کافران همان­هایی بودند که قصد جان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را نموده بودند. پس رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند: ای جبرئیل! آیا نمی­بینی که چگونه با شتاب و بی وقفه به سوی مدینه می­روم تا ولایت علی را بر شاهدان و غائبان واجب گردانم؟ جبرئیل به ایشان عرض کرد: خداوند تو را فرمان می­دهد تا فردا، تا در اولین منزل فرود آمدی، ولایت او را واجب گردانی. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: چشم ای جبرئیل! همین فردا این کار را می­کنم إن شاءالله.

رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - امر کردند که همه، همان لحظه راه بیفتند و مردم نیز به همراه ایشان راه افتادند و تا غدیر خم رفتند و در آن­جا فرود آمدند. پیامبر در پیشاپیش مردم نماز خواندند و به آن­ها امر نمودند که همگی نزد ایشان جمع شوند و علی - علیه السلام - را فراخواندند و دست چپ علی را با دست راست خودشان بالا بردند و با صدایی بلند ولایت علی علیه السلام را بر همه مردم اعلام نمودند و اطاعت از وی را بر آن­ها واجب ساختند و به آن­ها امر کردند تا پس از ایشان شخص دیگری را بر جای او ننشانند. و به آن­ها اطلاع دادند که این امر، امر خداوند عزّ و جلّ است و به آنان فرمودند: که آیا من به مؤمنان از خودشان سزاوارتر نیستم؟ گفتند: بله، هستید ای رسول خدا! فرمودند: هر که من مولا و سرپرست اویم، اینک علی مولا و سرپرست اوست؛ خدایا هرکه او را دوست می­دارد، دوست بدار و هر که با او دشمنی می­کند، دشمن بدار و هرکه یاری­گر اوست، یاریش نما و هر که او را تنها گذارد، تنها گذار. سپس به مردم امر کردند تا با علی - علیه السلام - بیعت کنند و مردم

ص: 98

جَمِیعاً وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ مِنْهُمْ أَحَدٌ وَ قَدْ کَانَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ تَقَدَّمَا إِلَی الْجُحْفَةِ فَبَعَثَ وَ رَدَّهُمَا ثُمَّ قَالَ لَهُمَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مُتَهَجِّماً یَا ابْنَ أَبِی قُحَافَةَ وَ یَا عُمَرُ بَایِعَا عَلِیّاً بِالْوَلَایَةِ مِنْ بَعْدِی فَقَالا أَمْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ فَقَالَ وَ هَلْ یَکُونُ مِثْلُ هَذَا عَنْ غَیْرِ أَمْرِ اللَّهِ نَعَمْ أَمْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ فَقَالَ وَ بَایَعَا ثُمَّ انْصَرَفَا وَ سَارَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَاقِیَ یَوْمِهِ وَ لَیْلَتِهِ حَتَّی إِذَا دَنَوْا مِنْ عَقَبَةِ هَرْشَی تَقَدَّمَهُ الْقَوْمُ فَتَوَارَوْا فِی ثَنِیَّةِ الْعَقَبَةِ وَ قَدْ حَمَلُوا مَعَهُمْ دِبَاباً وَ طَرَحُوا فِیهَا الْحَصَا فَقَالَ حُذَیْفَةُ فَدَعَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ دَعَا عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَسُوقَهَا وَ أَنَا أَقُودُهَا حَتَّی إِذَا صِرْنَا رَأْسَ الْعَقَبَةِ ثَارَ الْقَوْمُ مِنْ وَرَائِنَا وَ دَحْرَجُوا الدِّبَابَ بَیْنَ قَوَائِمِ النَّاقَةِ فَذُعِرَتْ وَ کَادَتْ أَنْ تَنْفِرَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَصَاحَ بِهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنِ اسْکُنِی وَ لَیْسَ عَلَیْکِ بَأْسٌ فَأَنْطَقَهَا اللَّهُ تَعَالَی بِقَوْلٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ فَصِیحٍ فَقَالَتْ وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا أَزَلْتُ یَداً عَنْ مُسْتَقَرِّ یَدٍ وَ لَا رِجْلًا عَنْ مَوْضِعِ رِجْلٍ وَ أَنْتَ عَلَی ظَهْرِی فَتَقَدَّمَ الْقَوْمُ إِلَی النَّاقَةِ لِیَدْفَعُوهَا فَأَقْبَلْتُ أَنَا وَ عَمَّارٌ نَضْرِبُ وُجُوهَهُمْ بِأَسْیَافِنَا وَ کَانَتْ لَیْلَةً مُظْلِمَةً فَزَالُوا عَنَّا وَ أَیِسُوا مِمَّا ظَنُّوا وَ قَدَّرُوا وَ دَبَّرُوا فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ الَّذِینَ یُرِیدُونَ مَا تَرَی فَقَالَ صلی الله علیه و آله یَا حُذَیْفَةُ هَؤُلَاءِ الْمُنَافِقُونَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَقُلْتُ أَ لَا تَبْعَثُ إِلَیْهِمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ رَهْطاً فَیَأْتُوا بِرُءُوسِهِمْ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی أَنْ أُعْرِضَ عَنْهُمْ فَأَکْرَهُ أَنْ تَقُولَ النَّاسُ إِنَّهُ دَعَا أُنَاساً مِنْ قَوْمِهِ وَ أَصْحَابِهِ إِلَی دِینِهِ فَاسْتَجَابُوا فَقَاتَلَ بِهِمْ حَتَّی إِذَا ظَهْرَ عَلَی عَدُوِّهِ أَقْبَلَ عَلَیْهِمْ فَقَتَلَهُمْ وَ لَکِنْ دَعْهُمْ یَا حُذَیْفَةُ فَإِنَّ اللَّهَ لَهُمْ بِالْمِرْصَادِ وَ سَیُمْهِلُهُمْ قَلِیلًا ثُمَّ یَضْطَرُّهُمْ إِلی عَذابٍ غَلِیظٍ فَقُلْتُ وَ مَنْ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ الْمُنَافِقُونَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ أَمْ مِنَ الْأَنْصَارِ فَسَمَّاهُمْ لِی رَجُلًا رَجُلًا حَتَّی فَرَغَ مِنْهُمْ وَ قَدْ کَانَ فِیهِمْ أُنَاسٌ أَنَا کَارِهٌ

ص: 99

همگی با حضرت بیعت کردند و کسی چیزی نگفت.

ابوبکر و عمر پیش­تر رفته بودند و به جحفه رسیده بودند؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در پی آنان فرستادند و آنان را بازگرداندند و به آن دو فرمودند: ای فرزند أبی­قحافه و ای عمر! با علی به عنوان ولی پس از من بیعت کنید. گفتند: آیا این امر خدا و رسولش اوست؟ فرمودند: آیا امری این چنین جز به فرمان الهی می­تواند باشد!؟ آری، امری از سوی خدا و رسول اوست. آن دو بیعت کردند و بازگشتند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ادامه آن روز و آن شب را به سیر خود ادامه دادند تا این­که به گردنه هَرشَی [همان جایی که آن افراد پیش­تر به آن­جا رفته بودند] نزدیک شدند. آن­ها در پیچ گردنه پنهان شده بودند و با خود ظرف­هایی به همراه داشتند و آن ها را پر از سنگریزه کرده بودند.

حذیفه می­گوید: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - من و عمار بن یاسر را فراخواندند و به عمار فرمودند که از پشت شتر را هدایت کند و به من نیز امر کردند که از جلو آن را برانم. تا اینکه به سر گردنه رسیدیم. آن عده از پشت به ما حمله نمودند و ظرف­هایشان را میان پاهای شتر غلتاندند، شتر ترسید و نزدیک بود که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را به زمین پرت کند. پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - بر سر شتر فریاد زدند که آرام باش، چیزی نشده است. خداوند متعال شتر را به سخن آورد و شتر به عربی فصیح گفت: ای رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ، به خدا سوگند تا هنگامی که شما بر من سوار باشید، هرگز دست و پایم را در غیر از جایی که باید بگذارم، نمی­گذارم. آن عده به سمت شتر رفتند تا آن را رم دهند. من و عمار جلو رفتیم تا با شمشیرهایمان آن­ها را بزنیم، شب تاریکی بود و آن­ها از چشم ما ناپدید شدند و از عملی کردن چیزی که می­پنداشتند و نقشه کشیده بودند و تدبیر کرده بودند، نا امید شدند.

گفتم: ای رسول خدا! این­ها که بودند که قصد جان شما را داشتند؟ ایشان صلی الله علیه و آله فرمودند: ای حذیفه! آنان کسانی بودند که در دنیا و آخرت منافقند. گفتم: آیا نمی­خواهید عده­ای را به سوی آنان بفرستید که سرهایشان را بیاورند؟ فرمودند: خداوند به من امر کرده که از آنان روی­گردان باشم، خوش ندارم مردم بگویند که او عده­ای از قوم و اصحابش را به دینش دعوت نمود و آنان دعوت او را اجابت کردند و وقتی به کمک آنان بر دشمنان خود غلبه یافت، رو به آنان کرد و آن­ها را کشت. اما ای حذیفه! آن­ها را به حال خود واگذار که خداوند در کمین آنان است و مدت کوتاهی به آنان مهلت خواهد داد و سپس به عذابی سخت گرفتارشان خواهد نمود.

عرض کردم: ای رسول خدا! این قوم منافق چه کسانی هستند؟ آیا از مهاجران هستند یا از انصار؟ حضرت نام یک­یک آنان را تا انتها به من فرمودند و در میان آن­ها کسانی بودند که برایم سخت بود که بپذیرم که آن­ها هم از منافقان باشند،

ص: 99

أَنْ یَکُونُوا فِیهِمْ فَأَمْسَکْتُ عِنْدَ ذَلِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا حُذَیْفَةُ کَأَنَّکَ شَاکٌّ فِی بَعْضِ مَنْ سَمَّیْتُ لَکَ ارْفَعْ رَأْسَکَ إِلَیْهِمْ فَرَفَعْتُ طَرْفِی إِلَی الْقَوْمِ وَ هُمْ وُقُوفٌ عَلَی الثَّنِیَّةِ فَبَرَقَتْ بَرْقَةٌ فَأَضَاءَتْ جَمِیعَ مَا حَوْلَنَا وَ ثَبَتَتِ الْبَرْقَةُ حَتَّی خِلْتُهَا شَمْساً طَالِعَةً فَنَظَرْتُ وَ اللَّهِ إِلَی الْقَوْمِ فَعَرَفْتُهُمْ رَجُلًا رَجُلًا فَإِذَا هُمْ کَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَدَدُ الْقَوْمِ أَرْبَعَةَ عَشَرَ رَجُلًا تِسْعَةٌ مِنْ قُرَیْشٍ وَ خَمْسَةٌ مِنْ سَائِرِ النَّاسِ فَقَالَ لَهُ الْفَتَی سَمِّهِمْ لَنَا یَرْحَمُکَ اللَّهُ تَعَالَی قَالَ حُذَیْفَةُ هُمْ وَ اللَّهِ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ وَ طَلْحَةُ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ مُعَاوِیَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ هَؤُلَاءِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ أَمَّا الْخَمْسَةُ الْأُخَرُ فَأَبُو مُوسَی الْأَشْعَرِیُّ (1) وَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ الثَّقَفِیُّ وَ أَوْسُ بْنُ الْحَدَثَانِ الْبَصْرِیُ

ص: 100

ولی در هنگامی که ایشان نام آن­ها را می­بردند، چیزی نگفتم. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: ای حذیفه! گویا تو در مورد برخی از آن­هایی که نام می­برم شک داری، سرت را بلند کن و آنان را ببین. چشمم را به سمت آن­ها، که در پیچ [گردنه] ایستاده بودند دوختم و ناگهان برقی جهید و تمام اطراف ما را روشن کرد و این برق آن­قدر ادامه داشت که پنداشتم خورشید طلوع کرده است. به خدا سوگند آنان را خوب دیدیم و تک­تک­شان را شناختم. همان­طور بود که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرموده بودند. تعدادشان چهارده نفر بود: نُه نفر از قریش و پنج نفر از غیر قریش. جوان به حذیفه گفت: خدا تو را بیامرزد! نام آن­ها را برایمان بگو. حذیفه گفت: به خدا سوگند آن­ها ابوبکر و عمر و عثمان و طلحه و عبدالرحمن بن عوف و سعد بن أبی­وقاص و ابوعبیده بن جراح و معاویه بن أبی­سفیان و عمرو بن العاص، که این­ها از قریش بودند، و اما پنج نفر دیگر، ابوموسی اشعری و مغیره بن شعبه ثقفی و اوس بن حدثان بصری

ص: 100

وَ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ أَبُو طَلْحَةَ الْأَنْصَارِیُّ قَالَ حُذَیْفَةُ ثُمَّ انْحَدَرْنَا مِنَ الْعَقَبَةِ وَ قَدْ طَلَعَ الْفَجْرُ فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَوَضَّأَ وَ انْتَظَرَ أَصْحَابَهُ حَتَّی انْحَدَرُوا مِنَ الْعَقَبَةِ وَ اجْتَمَعُوا فَرَأَیْتُ الْقَوْمَ بِأَجْمَعِهِمْ وَ قَدْ دَخَلُوا مَعَ النَّاسِ وَ صَلَّوْا خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا انْصَرَفَ مِنْ صَلَاتِهِ الْتَفَتَ فَنَظَرَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ أَبِی عُبَیْدَةَ یَتَنَاجَوْنَ فَأَمَرَ مُنَادِیاً فَنَادَی فِی النَّاسِ لَا تَجْتَمِعْ ثَلَاثَةُ نَفَرٍ مِنَ النَّاسِ یَتَنَاجَوْنَ فِیمَا بَیْنَهُمْ بِسِرٍّ وَ ارْتَحَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالنَّاسِ مِنْ مَنْزِلِ الْعَقَبَةِ فَلَمَّا نَزَلَ الْمَنْزِلَ الْآخَرَ رَأَی سَالِمٌ مَوْلَی حُذَیْفَةَ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ أَبَا عُبَیْدَةَ یُسَارُّ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَوَقَفَ عَلَیْهِمْ وَ قَالَ أَ لَیْسَ قَدْ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ لَا تَجْتَمِعَ ثَلَاثَةُ نَفَرٍ مِنَ النَّاسِ عَلَی سِرٍّ وَاحِدٍ وَ اللَّهِ لَتُخْبِرُونِّی فِیمَا أَنْتُمْ وَ إِلَّا أَتَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی أُخْبِرَهُ بِذَلِکَ مِنْکُمْ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا سَالِمُ عَلَیْکَ عَهْدُ اللَّهِ وَ مِیثَاقُهُ لَئِنْ خَبَّرْنَاکَ بِالَّذِی نَحْنُ فِیهِ وَ بِمَا اجْتَمَعْنَا لَهُ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ تَدْخُلَ مَعَنَا فِیهِ دَخَلْتَ وَ کُنْتَ رَجُلًا مِنَّا وَ إِنْ کَرِهْتَ ذَلِکَ کَتَمْتَهُ عَلَیْنَا فَقَالَ سَالِمٌ لَکُمْ ذَلِکَ وَ أَعْطَاهُمْ بِذَلِکَ عَهْدَهُ وَ مِیثَاقَهُ وَ کَانَ سَالِمٌ شَدِیدَ الْبُغْضِ وَ الْعَدَاوَةِ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ قَدْ عَرَفُوا ذَلِکَ مِنْهُ فَقَالُوا لَهُ إِنَّا قَدِ اجْتَمَعْنَا عَلَی أَنْ نَتَحَالَفَ وَ نَتَعَاقَدَ عَلَی أَنْ لَا نُطِیعَ مُحَمَّداً فِیمَا فَرَضَ عَلَیْنَا مِنْ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ بَعْدَهُ فَقَالَ لَهُمْ سَالِمٌ عَلَیْکُمْ عَهْدُ اللَّهِ وَ مِیثَاقُهُ إِنَّ فِی هَذَا الْأَمْرِ کُنْتُمْ تَخُوضُونَ وَ تَتَنَاجَوْنَ قَالُوا أَجَلْ عَلَیْنَا عَهْدُ اللَّهِ وَ مِیثَاقُهُ إِنَّا إِنَّمَا کُنَّا فِی هَذَا الْأَمْرِ بِعَیْنِهِ لَا فِی شَیْ ءٍ سِوَاهُ قَالَ سَالِمٌ وَ أَنَا وَ اللَّهِ أَوَّلُ مَنْ یُعَاقِدُکُمْ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ وَ لَا یُخَالِفُکُمْ عَلَیْهِ إِنَّهُ وَ اللَّهِ مَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ عَلَی أَهْلِ بَیْتٍ أَبْغَضَ إِلَیَّ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ لَا فِی بَنِی هَاشِمٍ أَبْغَضَ إِلَیَّ وَ لَا أَمْقَتَ مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَاصْنَعُوا فِی

ص: 101

و ابوهریره و ابوطلحه انصاری بودند.

حذیفه ادامه داد: سپس از گردنه پایین آمدیم، سپیده دم طلوع کرده بود. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از شتر پایین آمدند و وضو گرفتند و منتظر اصحاب ماندند، اصحاب از گردنه پایین آمدند و جمع شدند. دیدم که همگی آن افراد در میان مردم داخل شدند و پشت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نماز گزاردند. وقتی پیامبر از نماز فارغ شدند، برگشتند و نگاهی به ابوبکر و عمر و ابوعبیده که مشغول نجوا با یکدیگر بودند، کردند و به یک منادی امر کردند تا در میان مردم ندا دهد که سه نفری در مورد اسرار خود نجوا نکنند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به همراه مردم از گردنه عبور کردند. وقتی به آخرین منزل رسیدند، سالم مولی حذیفه، دید که ابوبکر و عمر و ابوعبیده در حال نجوای محرمانه هستند؛ پیش آن­ها رفت و گفت: مگر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - امر نفرمودند که سه نفری نجوای پنهانی نکنید، به خدا سوگند باید به من هم بگویید که با هم چه می­گفتید، وگرنه پیش رسول خدا - صلی الله علیه و آله - می­روم و او را از کاری که کردید آگاه می­سازم. ابوبکر گفت: ای سالم! عهد و پیمان خدایی بر تو، که اگر تو را از آن­چه با هم می­گوییم و برایش جمع شده­ایم آگاه ساختیم، اگر دوست داشتی، در جمع ما داخل شو و عضوی از ما باش و اگر بدت آمد، این راز را بر ما پنهان دار. سالم گفت: شرط شما را قبول می­کنم و با آن­ها عهد و پیمان خدایی بست، سالم دشمنی و بغض شدیدی به علی بن أبی­طالب در دل داشت و آن­ها نیز این را می­دانستند .

آن سه نفر به سالم گفتند: ما توافق نموده­ایم که هم­قسم و هم­پیمان شویم تا از محمد در مورد ولایت علی بن ابی­طالب که پس از خود بر ما واجب نمود، اطاعت نکنیم. سالم به آن­ها گفت: عهد و پیمان خدا بر شما که آیا واقعاً داشتید در همین مورد جر و بحث و نجوا می­گردید؟ گفتند: آری. سالم گفت: به خدا سوگند من نخستین کسی هستم که در این امر با شما پیمان می­بندم و در مورد آن با شما مخالفت ندارم؛ به خدا سوگند خورشید بر خاندانی نتابیده که من بیش از بنی­هاشم از آن­ها بدم بیاید و در میان بنی­هاشم نیز هم از هیچ­کس به اندازه علی بن أبی­طالب کینه به دل دارم؛

ص: 101

هَذَا الْأَمْرِ مَا بَدَا لَکُمْ فَإِنِّی وَاحِدٌ مِنْکُمْ فَتَعَاقَدُوا مِنْ وَقْتِهِمْ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ ثُمَّ تَفَرَّقُوا فَلَمَّا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَسِیرَ أَتَوْهُ فَقَالَ لَهُمْ فِیمَا کُنْتُمْ تَتَنَاجَوْنَ فِی یَوْمِکُمْ هَذَا وَ قَدْ نَهَیْتُکُمْ عَنِ النَّجْوَی فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الْتَقَیْنَا غَیْرَ وَقْتِنَا هَذَا فَنَظَرَ إِلَیْهِمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَلِیّاً قَالَ لَهُمْ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ (1) ثُمَّ سَارَ حَتَّی دَخَلَ الْمَدِینَةَ وَ اجْتَمَعَ الْقَوْمُ جَمِیعاً وَ کَتَبُوا صَحِیفَةً بَیْنَهُمْ عَلَی ذِکْرِ مَا تَعَاهَدُوا عَلَیْهِ فِی هَذَا الْأَمْرِ وَ کَانَ أَوَّلُ مَا فِی الصَّحِیفَةِ النَّکْثَ لِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ أَنَّ الْأَمْرَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ أَبِی عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٌ مَعَهُمْ لَیْسَ بِخَارِجٍ مِنْهُمْ وَ شَهِدَ بِذَلِکَ أَرْبَعَةٌ وَ ثَلَاثُونَ رَجُلًا هَؤُلَاءِ أَصْحَابُ الْعَقَبَةِ وَ عِشْرُونَ رَجُلًا آخَرَ وَ اسْتَوْدَعُوا الصَّحِیفَةَ أَبَا عُبَیْدَةَ بْنَ الْجَرَّاحِ وَ جَعَلُوهُ أَمِینَهُمْ عَلَیْهَا قَالَ فَقَالَ الْفَتَی یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ یَرْحَمُکَ اللَّهُ هَبْنَا نَقُولُ إِنَّ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ رَضُوا بِأَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ أَبِی عُبَیْدَةَ لِأَنَّهُمْ مِنْ مَشِیخَةِ قُرَیْشٍ فَمَا بِالُهُمْ رَضُوا بِسَالِمٍ وَ هُوَ لَیْسَ مِنْ قُرَیْشٍ وَ لَا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ لَا مِنَ الْأَنْصَارِ وَ إِنَّمَا هُوَ عَبْدٌ لِامْرَأَةٍ مِنَ الْأَنْصَارِ قَالَ حُذَیْفَةُ یَا فَتَی إِنَّ الْقَوْمَ أَجْمَعَ تَعَاقَدُوا عَلَی إِزَالَةِ هَذَا الْأَمْرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام حَسَداً مِنْهُمْ لَهُ وَ کَرَاهَةً لِأَمْرِهِ وَ اجْتَمَعَ لَهُمْ مَعَ ذَلِکَ مَا کَانَ فِی قُلُوبِ قُرَیْشٍ مِنْ سَفْکِ الدِّمَاءِ وَ کَانَ خَاصَّةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانُوا یَطْلُبُونَ الثَّأْرَ الَّذِی أَوْقَعَهُ رَسُولُ اللَّهِ بِهِمْ مِنْ عَلِیٍّ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَإِنَّمَا کَانَ الْعَقْدُ عَلَی إِزَالَةِ الْأَمْرِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام مِنْ هَؤُلَاءِ الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ وَ کَانُوا یَرَوْنَ أَنَّ سَالِماً رَجُلٌ مِنْهُمْ فَقَالَ الْفَتَی فَخَبِّرْنِی یَرْحَمُکَ اللَّهُ عَمَّا کَتَبَ جَمِیعُهُمْ فِی الصَّحِیفَةِ لِأَعْرِفَهُ فَقَالَ حُذَیْفَةُ حَدَّثَتْنِی بِذَلِکَ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ الْخَثْعَمِیَّةُ امْرَأَةُ أَبِی بَکْرٍ أَنَّ الْقَوْمَ اجْتَمَعُوا فِی مَنْزِلِ أَبِی بَکْرٍ فَتَآمَرُوا فِی ذَلِکَ وَ أَسْمَاءُ تَسْمَعُهُمْ وَ تَسْمَعُ جَمِیعَ مَا یُدَبِّرُونَهُ فِی ذَلِکَ حَتَّی اجْتَمَعَ رَأْیُهُمْ عَلَی ذَلِکَ فَأَمَرُوا سَعِیدَ بْنَ الْعَاصِ الْأُمَوِیَ

ص: 102

هر کاری می­توانید در این باره بکنید که من نیز یکی از شما هستم. آن­ها از همان وقت با هم بر این کار پیمان بستند و بعد متفرق شدند. هنگامی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - می­خواستند حرکت کنند، آن چند نفر پیش ایشان رفتند و حضرت به آن­ها فرمودند: امروز در مورد چه چیزی با هم نجوا می­کردید، با این­که من شما را از نجوا نهی کرده بودم؟ گفتند: ای رسول خدا! ما امروز همین حالا یک­دیگر را دیده­ایم. حضرت مدتی به آن­ها نگاه کردند و سپس فرمودند: «أ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»{آیا شما بهتر می دانید یا خدا؟ و کیست ستم­کارتر از آن­ کس که شهادتی از خدا را در نزد خویش پوشیده دارد؟}.(1) سپس پیامبر به راه افتادند و رفتند تا وارد مدینه شدند. آن چند نفر همگی جمع شدند و توماری مبتنی بر آن چیزهایی که در مورد این قضیه با هم پیمان بسته بودند، میان خود نوشتند. و اولین چیزی که در تومار آمده بود شکستن پیمان ولایت علی بن ابی­طالب - علیه السلام - بود و این­که حکومت به ابوبکر و عمر و ابوعبیده واگذار شود و این­که سالم نیز با آنان است و از جمع آنان خارج نیست و سی و چهار مرد، که چهارده نفرشان همان افراد حاضر در گردنه بودند به اضافه بیست نفر دیگر، بر آن شهادت دادند و تومار را نزد ابوعبیده جراح به امانت گذاردند و او را امین بر آن قرار دادند.

جوان گفت: ای اباعبدالله! خدا تو را بیامرزد! فرض کنیم که این عده از آن رو به ابوبکر و عمر و ابوعبیده رضایت دادند که آنان از ریش­سفیدان قریش بودند، اما چرا به سالم رأی مثبت دادند، و حال آن­که سالم نه از قریش و نه از مهاجران و نه از انصار نبود و فقط غلام زنی از انصار بود؟ حذیفه گفت: ای جوان! آن­ها به جهت حسادت و کراهتی که از جانشینی علی بن ابی­طالب - علیه السلام - داشتند، همگی عهد کردند که مانع از رسیدن ایشان آن جای­گاه شوند. علاوه بر این، کینه­هایی که از ریختن خون­های قریش توسط علی در دل آن­ها جمع شده بود و نیز این­که او نزدیک­ترین شخص به رسول خدا - صلی الله علیه و آله – بود، آن­ها به دنبال انتقام آن کارهای بنی­هاشم بودند که رسول خدا، به وسیله علی - علیه السلام - با آن­ها انجام داده بود. پیمان سلب خلافت از علی - علیه السلام - فقط بین آن چهارده نفر بود و آن­ها صلاح دیدند سالم نیز یکی از آنان باشد.

جوان گفت: خدا تو را بیامرزد! مرا از آن­چه آن­ها در صحیفه نگاشتند باخبر ساز تا بدانم. حذیفه گفت: أسماء بنت عمیس خثعمیه، همسر ابوبکر برایم نقل کرد که آن­ها در منزل ابوبکر جمع شدند و درباره آن توطئه با هم مشورت کردند، و اسماء به سخنانشان گوش می­داده و تمامی تصمیماتشان را می­شنیده است، تا آن­که به اتفاق نظر رسیدند؛ به سعید بن عاص اموی دستور دادند

ص: 102

فَکَتَبَ هُوَ الصَّحِیفَةَ بِاتِّفَاقٍ مِنْهُمْ وَ کَانَتْ نُسْخَةُ الصَّحِیفَةِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا مَا اتَّفَقَ عَلَیْهِ الْمَلَأُ مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ الَّذِینَ مَدَحَهُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله اتَّفَقُوا جَمِیعاً بَعْدَ أَنْ أَجْهَدُوا فِی رَأْیِهِمْ وَ تَشَاوَرُوا فِی أَمْرِهِمْ وَ کَتَبُوا هَذِهِ الصَّحِیفَةَ نَظَراً مِنْهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ عَلَی غَابِرِ الْأَیَّامِ وَ بَاقِی الدُّهُورِ لِیَقْتَدِیَ بِهِمْ مَنْ یَأْتِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ بِمَنِّهِ وَ کَرَمِهِ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله رَسُولًا إِلَی النَّاسِ کَافَّةً بِدِینِهِ الَّذِی ارْتَضَاهُ لِعِبَادِهِ فَأَدَّی مِنْ ذَلِکَ وَ بَلَّغَ مَا أَمَرَهُ اللَّهُ بِهِ وَ أَوْجَبَ عَلَیْنَا الْقِیَامَ بِجَمِیعِهِ حَتَّی إِذَا أَکْمَلَ الدِّینَ وَ فَرَضَ الْفَرَائِضَ وَ أَحْکَمَ السُّنَنَ اخْتَارَ اللَّهُ لَهُ مَا عِنْدَهُ فَقَبَضَهُ إِلَیْهِ مُکْرَماً مَحْبُوراً مِنْ غَیْرِ أَنْ یَسْتَخْلِفَ أَحَداً مِنْ بَعْدِهِ وَ جَعَلَ الِاخْتِیَارَ إِلَی الْمُسْلِمِینَ یَخْتَارُونَ لِأَنْفُسِهِمْ مَنْ وَثِقُوا بِرَأْیِهِ وَ نُصْحِهِ لَهُمْ وَ إِنَّ لِلْمُسْلِمِینَ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةً حَسَنَةً قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ (1) وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَسْتَخْلِفْ أَحَداً لِئَلَّا یَجْرِیَ ذَلِکَ فِی أَهْلِ بَیْتٍ وَاحِدٍ فَیَکُونَ إِرْثاً دُونَ سَائِرِ الْمُسْلِمِینَ وَ لِئَلَّا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ مِنْهُمْ وَ لِئَلَّا یَقُولَ الْمُسْتَخْلَفُ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ بَاقٍ فِی عَقِبِهِ مِنْ وَالِدٍ إِلَی وَلَدٍ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ الَّذِی یَجِبُ عَلَی الْمُسْلِمِینَ عِنْدَ مُضِیِّ خَلِیفَةٍ مِنَ الْخُلَفَاءِ أَنْ یَجْتَمِعَ ذَوُو الرَّأْیِ وَ الصَّلَاحِ فَیَتَشَاوَرُوا فِی أُمُورِهِمْ فَمَنْ رَأَوْهُ مُسْتَحِقّاً لَهَا وَلَّوْهُ أُمُورَهُمْ وَ جَعَلُوهُ الْقَیِّمَ عَلَیْهِمْ فَإِنَّهُ لَا یَخْفَی عَلَی أَهْلِ کُلِّ زَمَانٍ مَنْ یَصْلُحُ مِنْهُمْ لِلْخِلَافَةِ فَإِنِ ادَّعَی مُدَّعٍ مِنَ النَّاسِ جَمِیعاً أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اسْتَخْلَفَ رَجُلًا بِعَیْنِهِ نَصَبَهُ لِلنَّاسِ وَ نَصَّ عَلَیْهِ بِاسْمِهِ وَ نَسَبِهِ فَقَدْ أَبْطَلَ فِی قَوْلِهِ وَ أَتَی بِخِلَافِ مَا یَعْرِفُهُ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَالَفَ عَلَی جَمَاعَةِ الْمُسْلِمِینَ وَ إِنِ ادَّعَی مُدَّعٍ أَنَّ خِلَافَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِرْثٌ وَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 103

تا صحیفه را بنویسد، او نیز صحیفه را با تأیید همگان نوشت و متن صحیفه بدین شرح بود:

"بسم الله الرحمن الرحیم. این چیزی است که جمع بزرگان مهاجران و انصار اصحاب محمد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - که خداوند ایشان را در کتابش بر زبان پیامبرش مدح نموده، بر آن توافق کرده­اند؛ آن­ها پس از این­که نظرات بسیاری طرح کردند و با هم در مورد این امر مشورت نمودند با یک­دیگر توافق کردند و این صحیفه را بر اساس نظری که به اسلام و مسلمانان در گذر ایام و روزگاران آینده داشتند، نگاشتند تا مسلمانان آینده به آنها اقتدا کنند

اما بعد، خداوند به لطف و کرم خود محمد - صلی الله علیه و آله - را به عنوان رسولی بر تمامی انسان­ها مبعوث ساخت و به همراه او دینی را فرستاد که برای بندگانش برگزیده بود. او نیز رسالت خویش را انجام داد و چیزهایی که خداوند به او امر کرده بود ابلاغ کرد و عمل به همه آن­ها را بر ما واجب گردانید، وقتی که او دین را کامل نمود و واجبات را واجب و سنت­ها را استوار ساخت، خداوند آن­چه که در نزد خودش بود را برایش پسندید و او را با احترام و در نعمت، بدون آن­که کسی را پس از او به جانشینی­اش برگزیند، به نزد خود برد و اختیار را به مسلمانان داد که برای خود کسی را انتخاب کنند که به نظر و نصیحتش اعتماد داشته باشند. و همان رسول خدا برای مسلمانان الگویی نیکو بود؛ خداوند متعال فرمود: «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ»{قطعاً برای شما در [اقتدا به] رسول خدا سرمشقی نیکوست: برای آن کس که به خدا و روز بازپسین امید دارد}.(1)و همانا رسول خدا - صلی الله علیه و آله - کسی را به جانشینی خود برنگزیدند، تا امر حکومت تنها در یک خاندان جریان نیابد که مانند ارث فقط برای آنان باشد و نه سایر مسلمانان، و نیز آن­گونه نشود که خلافت تنها در میان ثروتمندان جابجا شود و آن کسی که جانشین می­شود، ادعا نکند که این امر از پدری به فرزندی و تا روز قیامت فقط در نسل پیامبر باقی خواهد ماند.

وقتی خلیفه­ای می­میرد، چیزی که بر مسلمانان واجب است این است که صاحب­نظران و خیرخواهان آن­ها جمع شوند و در امور مسلمانان مشورت کنند و هرکه را که مستحق خلافت می­بینند، امورشان را به او بسپارند و او را سرپرست خود قرار دهند. زیرا بر مردم هیچ زمانه­ای پوشیده نیست که کدام یک از آن­ها شایستگی خلافت را دارد.

اگر کسی از میان مردم ادعا کند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شخصی را به طور مشخص جانشین خود قرار داده و او را بر مردم نصب نموده و صراحتا اسم و نسب وی را بیان داشته است، سخنی باطل گفته است و چیزی برخلاف آن­چه اصحاب رسول خدا - صلی الله علیه و آله - می­دانند آورده است و با جماعت مسلمانان مخالفت ورزیده است.

و اگر شخصی ادعا کند که جانشینی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - امری موروثی است و رسول خدا - صلی الله علیه و آله -

ص: 103

یُورَثُ فَقَدْ أَحَالَ فِی قَوْلِهِ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ لَا نُورَثُ مَا تَرَکْنَاهُ صَدَقَةٌ وَ إِنِ ادَّعَی مُدَّعٍ أَنَّ الْخِلَافَةَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا لِرَجُلٍ وَاحِدٍ مِنْ بَیْنِ النَّاسِ وَ أَنَّهَا مَقْصُورَةٌ فِیهِ وَ لَا تَنْبَغِی لِغَیْرِهِ لِأَنَّهَا تَتْلُو النُّبُوَّةَ فَقَدْ کَذَبَ لِأَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ أَصْحَابِی کَالنُّجُومِ بِأَیِّهِمُ اقْتَدَیْتُمُ اهْتَدَیْتُمْ وَ إِنِ ادَّعَی مُدَّعٍ أَنَّهُ مُسْتَحِقٌّ لِلْخِلَافَةِ وَ الْإِمَامَةِ بِقُرْبِهِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ هِیَ مَقْصُورَةٌ عَلَیْهِ وَ عَلَی عَقِبِهِ یَرِثُهَا الْوَلَدُ مِنْهُمْ عَنْ وَالِدِهِ ثُمَّ هِیَ کَذَلِکَ فِی کُلِّ عَصْرٍ وَ زَمَانٍ لَا تَصْلُحُ لِغَیْرِهِمْ وَ لَا یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ لِأَحَدٍ سِوَاهُمْ إِلَی أَنْ یَرِثَ اللَّهُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَیْها فَلَیْسَ لَهُ وَ لَا لِوُلْدِهِ وَ إِنْ دَنَا مِنَ النَّبِیِّ نَسَبُهُ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ قَوْلُهُ الْقَاضِی عَلَی کُلِّ أَحَدٍ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ ذِمَّةَ الْمُسْلِمِینَ وَاحِدَةٌ یَسْعَی بِهَا أَدْنَاهُمْ وَ کُلُّهُمْ یَدٌ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ فَمَنْ آمَنَ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ أَقَرَّ بِسُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَدِ اسْتَقَامَ وَ أَنَابَ وَ أَخَذَ بِالصَّوَابِ وَ مَنْ کَرِهَ ذَلِکَ مِنْ فِعَالِهِمْ فَقَدْ خَالَفَ الْحَقَّ وَ الْکِتَابَ وَ فَارَقَ جَمَاعَةَ الْمُسْلِمِینَ فَاقْتُلُوهُ فَإِنَّ فِی قَتْلِهِ صَلَاحاً لِلْأُمَّةِ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ جَاءَ إِلَی أُمَّتِی وَ هُمْ جَمِیعٌ فَفَرَّقَهُمْ فَاقْتُلُوهُ وَ اقْتُلُوا الْفَرْدَ کَائِناً مَنْ کَانَ مِنَ النَّاسِ فَإِنَّ الِاجْتِمَاعَ رَحْمَةٌ وَ الْفُرْقَةَ عَذَابٌ وَ لَا تَجْتَمِعُ أُمَّتِی عَلَی الضَّلَالِ أَبَداً وَ إِنَّ الْمُسْلِمِینَ یَدٌ وَاحِدَةٌ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ وَ إِنَّهُ لَا یَخْرُجُ مِنْ جَمَاعَةِ الْمُسْلِمِینَ إِلَّا مُفَارِقٌ وَ مُعَانِدٌ لَهُمْ وَ مُظَاهِرٌ عَلَیْهِمْ أَعْدَاءَهُمْ فَقَدْ أَبَاحَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ دَمَهُ وَ أَحَلَّ قَتْلَهُ وَ کَتَبَ سَعِیدُ بْنُ الْعَاصِ بِاتِّفَاقٍ مِمَّنْ أَثْبَتَ اسْمَهُ وَ شَهَادَتَهُ آخِرَ هَذِهِ الصَّحِیفَةِ فِی الْمُحَرَّمِ سَنَةَ عَشَرَةٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ثُمَّ دُفِعَتِ الصَّحِیفَةُ إِلَی أَبِی عُبَیْدَةَ بْنِ الْجَرَّاحِ فَوَجَّهَ بِهَا إِلَی مَکَّةَ فَلَمْ تَزَلِ الصَّحِیفَةُ

ص: 104

خلافت را به ارث گذاشته است، چیزمحالی گفته است؛ چرا که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: ما پیامبران خیراتی که از خود بر جای می­گذاریم، به ارث نمی­دهیم .

و اگر کسی ادعا کند که از آن­جایی که خلافت مقام بعد از نبوت است، فقط یک نفر از میان مردم شایستگی آن را دارد و خلافت مختص به اوست و دیگران شایستگی آن را ندارند، سخنی کذب گفته است؛ چرا که پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: اصحاب من همچون ستارگان آسمانند که به هر یک از آنان اقتدا کنید، هدایت می­شوید.

اگر کسی ادعا کند که به دلیل نزدیکی به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خودش مستحق خلافت و امامت است و این امر به نسل او اختصاص دارد و از پدری به فرزندی به ارث می­رسد و در هر عصر و زمانه­ای همین­طور خواهد بود و تا زمانی که خداوند زمین و هر آن­چه بر آن است را به ارث ببرد، هیچ­کس جز آن­ها شایسته خلافت نیست، این­ گونه نیست و خلافت و برای او فرزندانش نخواهد بود، حتی اگر نسبش به پیامبر نزدیک باشد؛ چرا که خداوند - که سخنش حاکم بر همگان است - می­فرماید: «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُم»{گرامی ترین شما نزد خداوند باتقواترین شماست}.(1) و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: ذمه مسلمانان یکسان است و پایین­ترینشان نیز برای رسیدن به آن می­کوشد و همه آن­ها در برابر غیر مسلمانان با هم متحدند.

پس هر کس که به کتاب خدا ایمان بیاورد و به سنت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - اذعان داشته باشد، به راه راست رفته و طاعت خدا نموده و راه درست را در پیش گرفته است و هر کس از کارهای آنان بدش بیاید، با حق و قرآن مخالفت ورزیده و از جمع مسلمانان جدا شده است؛ او را بکشید که کشتن او به صلاح امت است و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: هرکه وارد امت من شود و در اتحاد آن­ها تفرقه بیاندازد، او را بکشید. و آن فرد را، هر کسی که باشد، بکشید؛ چرا که اتحاد سبب رحمت است و تفرقه مایه عذاب است، و امت من هرگز بر امری ناصحیح با یکدیگر متفق نمی­شوند و مسلمانان در برابر غیر خودشان متحد هستند و فقط انسانی که تک­رو و معاند است و دشمنان مسلمانان را بر ضد آن­ها یاری می­ رساند، از جماعت مسلمانان بیرون می­رود، که خدا و رسولش خون چنین کسی را مباح نموده و قتل وی را حلال دانسته­اند."

سعید بن عاص با موافقت کسانی که اسم و شهادت آنان آمده بود در پایان صحیفه نوشت: محرم سال دهم هجری، والحمد لله ربّ العالمین و صلّی الله علی سیّدنا محمد و آله و سلّم.

سپس صحیفه به ابوعبیده بن جراح سپرده شد و او نیز آن را به مکه برد. آن صحیفه تا زمان خلافت عمر

ص: 104

فِی الْکَعْبَةِ مَدْفُونَةً إِلَی أَوَانِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَاسْتَخْرَجَهَا مِنْ مَوْضِعِهَا وَ هِیَ الصَّحِیفَةُ الَّتِی تَمَنَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمَّا تُوُفِّیَ عُمَرُ فَوَقَفَ بِهِ وَ هُوَ مُسَجًّی بِثَوْبِهِ قَالَ مَا أَحَبَّ إِلَیَّ أَنْ أَلْقَی اللَّهَ بِصَحِیفَةِ هَذَا الْمُسَجَّی (1) ثُمَّ انْصَرَفُوا وَ صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالنَّاسِ صَلَاةَ الْفَجْرِ ثُمَّ جَلَسَ فِی مَجْلِسِهِ یَذْکُرُ اللَّهَ تَعَالَی حَتَّی طَلَعَتِ الشَّمْسُ فَالْتَفَتَ إِلَی أَبِی عُبَیْدَةَ بْنِ الْجَرَّاحِ فَقَالَ لَهُ بَخْ بَخْ مَنْ مِثْلُکَ وَ قَدْ أَصْبَحْتَ أَمِینَ هَذِهِ الْأُمَّةِ ثُمَّ تَلَا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ (2) لَقَدْ أَشْبَهَ هَؤُلَاءِ رِجَالٌ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ وَ کانَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطاً (3)

ص: 105

در خانه کعبه مدفون باقی ­ماند و عمر آن را از جایش بیرون آورد. این همان صحیفه­ای بود و امیرالمؤمنین - علیه السلام - پس از مرگ عمر، بر بالای جنازه او که پارچه­ای بر آن کشیده بودند، ایستادند و آرزو کردند و فرمودند: چقدر دوست دارم که خدا را به همراه صحیفه­ این جنازه ملاقات کنم.(1)

آن­ها متفرق شدند و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نماز صبح را پیشاپیش مردم خواندند و بعد در جای خود نشستند و تا طلوع آفتاب ذکر خداوند گفتند و سپس رو به ابوعبیده بن جراح نموده و فرمودند: آفرین! آفرین! مثل تویی امین این امت شده­ است!؟ بعد این آیه را تلاوت نمودند: «فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُون»{پس وای بر کسانی که کتاب [تحریف شده ای] با دستهای خود می نویسند، سپس می گویند: «این از جانب خداست»، تا بدان بهای ناچیزی به دست آرند. پس وای بر ایشان از آن­چه دست­هایشان نوشته، و وای بر ایشان از آن­چه [از این راه] به دست می آورند}.(2) عده­ای از این امت به آن­هایی شباهت پیدا کرده­اند که: «یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ وَ کانَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطا»{[کارهای ناروای خود را] از مردم پنهان می دارند، و [لی نمی توانند] از خدا پنهان دارند، و چون شبانگاه به چاره اندیشی می پردازند و سخنانی می گویند که وی [بدان] خشنود نیست، او با آنان است. و خدا به آن­چه انجام می دهند همواره احاطه دارد.}.(3)

ص: 105

ثُمَّ قَالَ لَقَدْ أَصْبَحَ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ فِی یَوْمِی هَذَا قَوْمٌ ضَاهُوهُمْ فِی صَحِیفَتِهِمُ الَّتِی کَتَبُوهَا عَلَیْنَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ وَ عَلَّقُوهَا فِی الْکَعْبَةِ (1) وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُمَتِّعُهُمْ لِیَبْتَلِیَهُمْ وَ یَبْتَلِیَ مَنْ یَأْتِی بَعْدَهُمْ تَفْرِقَةً بَیْنَ الْخَبِیثِ وَ الطَّیِّبِ وَ لَوْ لَا أَنَّهُ سُبْحَانَهُ أَمَرَنِی بِالْإِعْرَاضِ عَنْهُمْ لِلْأَمْرِ الَّذِی هُوَ بَالِغُهُ لَقَدَّمْتُهُمْ فَضَرَبْتُ أَعْنَاقَهُمْ قَالَ حُذَیْفَةُ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْنَا هَؤُلَاءِ النَّفَرَ عِنْدَ قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذِهِ الْمَقَالَةَ وَ قَدْ أَخَذَتْهُمُ الرِّعْدَةُ فَمَا یَمْلِکُ أَحَدٌ مِنْهُمْ مِنْ نَفْسِهِ شَیْئاً وَ لَمْ یَخْفَ عَلَی أَحَدٍ مِمَّنْ حَضَرَ مَجْلِسَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ الْیَوْمَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِیَّاهُمْ عَنَی بِقَوْلِهِ وَ لَهُمْ ضَرَبَ تِلْکَ الْأَمْثَالَ بِمَا تَلَا مِنَ الْقُرْآنِ قَالَ وَ لَمَّا قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ سَفَرِهِ ذَلِکَ نَزَلَ مَنْزِلَ أُمِّ سَلَمَةَ زَوْجَتِهِ فَأَقَامَ بِهَا شَهْراً لَا یَنْزِلُ مَنْزِلًا سِوَاهُ مِنْ مَنَازِلِ أَزْوَاجِهِ کَمَا کَانَ یَفْعَلُ قَبْلَ ذَلِکَ قَالَ فَشَکَتْ عَائِشَةُ وَ حَفْصَةُ ذَلِکَ إِلَی أَبَوَیْهِمَا فَقَالا لَهُمَا إِنَّا لَنَعْلَمُ لِمَ صَنَعَ ذَلِکَ وَ لِأَیِّ شَیْ ءٍ هُوَ امْضِیَا إِلَیْهِ فَلَاطِفَاهُ فِی الْکَلَامِ وَ خَادِعَاهُ عَنْ نَفْسِهِ فَإِنَّکُمَا تَجِدَانِهِ حَیِیّاً

ص: 106

و آن­گاه فرمودند: امروز در این امت، عده­ای صبح می­کنند که در صحیفه خود به آن­هایی شباهت دارند که در زمان جاهلیت علیه ما صحیفه نگاشتند و در کعبه آویختند، و خداوند متعال آنان را موفق می­دارد تا ایشان را بیازماید و آن­هایی که پس از ایشان می­آیند را نیز مورد آزمایش قرار دهد، تا بدسرشتان از پاک­طینتان بازشناخته شوند. و اگر خداوند سبحان به من امر نمی­فرمود که به جهت امری که او می­خواهد به انجام برساند، از آن­ها روی برگردانم، آنان را جلو می­آوردم و سرهایشان را از تنشان جدا می­ساختم.

حذیفه گفت: به خدا سوگند، زمانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - این سخن را می­فرمودند، ما آن چند نفر را دیدیم که لرزه بر اندامشان افتاده بود و هیچ­کدامشان نمی­توانستند کاری کنند، و بر هیچ­یک از آن­هایی که در آن روز در مجلس رسول خدا - صلی الله علیه و آله - حضور داشتند پوشیده نماند که منظور رسول خدا همان­ها بودند و آن آیات قرآن را که تلاوت کردند، بر آن­ها مثال نمودند.

هنگامی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از آن سفر خود بازگشتند، به منزل همسر خود أم سلمه رفتند و یک ماه در آن­جا ماندند و بر خلاف رویه همیشگی در این مدت به منزل هیچ یک از همسران خود نرفتند. عائشه و حفصه این کار ایشان را نزد پدران خود شکایت نمودند؛ آن دو گفتند که ما می­دانیم چرا این­گونه کرده است و دلیل این کار چه بوده است. پیش او بروید و با ملاطفت با او سخن بگویید و او را بفریبید که او انسانی با حیا

ص: 106

کَرِیماً فَلَعَلَّکُمَا تَسُلَّانِ مَا فِی قَلْبِهِ وَ تَسْتَخْرِجَانِ سَخِیمَتَهُ قَالَ فَمَضَتْ عَائِشَةُ وَحْدَهَا إِلَیْهِ فَأَصَابَتْهُ فِی مَنْزِلِ أُمِّ سَلَمَةَ وَ عِنْدَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ لَهَا النَّبِیُّ مَا جَاءَ بِکِ یَا حُمَیْرَاءُ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنْکَرْتُ تَخَلُّفَکَ عَنْ مَنْزِلِکَ هَذِهِ الْمَرَّةَ وَ أَنَا أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سَخَطِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَوْ کَانَ الْأَمْرُ کَمَا تَقُولِینَ لَمَا أَظْهَرْتِ سِرّاً أَوْصَیْتُکِ بِکِتْمَانِهِ لَقَدْ هَلَکْتِ وَ أَهْلَکْتِ أُمَّةً مِنَ النَّاسِ قَالَ ثُمَّ أَمَرَ خَادِمَةً لِأُمِّ سَلَمَةَ فَقَالَ اجْمَعِی هَؤُلَاءِ یَعْنِی نِسَاءَهُ فَجَمَعَتْهُنَّ فِی مَنْزِلِ أُمِّ سَلَمَةَ فَقَالَ لَهُنَّ اسْمَعْنَ مَا أَقُولُ لَکُنَّ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ لَهُنَّ هَذَا أَخِی وَ وَصِیِّی وَ وَارِثِی وَ الْقَائِمُ فِیکُنَّ وَ فِی الْأُمَّةِ مِنْ بَعْدِی فَأَطِعْنَهُ فِیمَا یَأْمُرُکُنَّ بِهِ وَ لَا تَعْصِینَهُ فَتَهْلُکْنَ بِمَعْصِیَتِهِ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ أُوصِیکَ بِهِنَّ فَأَمْسِکْهُنَّ مَا أَطْعَنَ اللَّهَ وَ أَطَعْنَکَ وَ أَنْفِقْ عَلَیْهِنَّ مِنْ مَالِکَ وَ مُرْهُنَّ بِأَمْرِکَ وَ انْهَهُنَّ عَمَّا یَرِیبُکَ وَ خَلِّ سَبِیلَهُنَّ إِنْ عَصَیْنَکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهُ إِنَّهُنَّ نِسَاءٌ وَ فِیهِنَّ الْوَهْنُ وَ ضَعْفُ الرَّأْیِ فَقَالَ ارْفُقْ بِهِنَّ مَا کَانَ الرِّفْقُ أَمْثَلَ بِهِنَّ فَمَنْ عَصَاکَ مِنْهُنَّ فَطَلِّقْهَا طَلَاقاً یَبْرَأُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْهَا قَالَ وَ کُلُّ نِسَاءِ النَّبِیِّ قَدْ صَمَتْنَ فَلَمْ یَقُلْنَ شَیْئاً فَتَکَلَّمَتْ عَائِشَةُ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا کُنَّا لِتَأْمُرَنَا بِشَیْ ءٍ فَنُخَالِفَهُ بِمَا سِوَاهُ فَقَالَ لَهَا بَلَی یَا حُمَیْرَاءُ قَدْ خَالَفْتِ أَمْرِی أَشَدَّ خِلَافٍ وَ ایْمُ اللَّهِ لَتُخَالِفِنَّ قَوْلِی هَذَا وَ لَتَعْصِنَّهُ بَعْدِی وَ لَتَخْرُجِنَّ مِنَ الْبَیْتِ الَّذِی أُخَلِّفُکِ فِیهِ مُتَبَرِّجَةً قَدْ حَفَّ بِکِ فِئَامٌ مِنَ النَّاسِ فَتُخَالِفِینَهُ ظَالِمَةً لَهُ عَاصِیَةً لِرَبِّکِ وَ لَتَنْبِحَنَّکِ فِی طَرِیقِکِ کِلَابُ الْحَوْأَبِ أَلَا إِنَّ ذَلِکِ کَائِنٌ ثُمَّ قَالَ قُمْنَ فَانْصَرِفْنَ إِلَی مَنَازِلِکُنَّ قَالَ فَقُمْنَ فَانْصَرَفْنَ قَالَ ثُمَّ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَمَعَ أُولَئِکَ النَّفَرَ وَ مَنْ مَالَأَهُمْ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ طَابَقَهُمْ عَلَی عَدَاوَتِهِ وَ مَنْ کَانَ مِنَ الطُّلَقَاءِ وَ الْمُنَافِقِینَ وَ کَانُوا زُهَاءَ أَرْبَعَةِ آلَافِ رَجُلٍ فَجَعَلَهُمْ تَحْتَ یَدَیْ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ مَوْلَاهُ وَ أَمَّرَهُ عَلَیْهِمْ وَ أَمَرَهُ بِالْخُرُوجِ إِلَی نَاحِیَةٍ مِنَ الشَّامِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا قَدِمْنَا مِنْ سَفَرِنَا الَّذِی کُنَّا فِیهِ مَعَکَ

ص: 107

و بزرگوار است. شاید بتوانید قلبش را آرام بسازید و غضبش را از قلبش بیرون بیاورید.

عائشه به تنهایی نزد پیامبر رفت و در منزل ام سلمه و در حالی که علی بن ابی­طالب - علیه السلام - نیز پیش ایشان بود با ایشان برخورد نمود؛ حضرت به او فرمودند: ای حمیرا! چه چیز تو را به این­جا کشانده است؟ او گفت: ای رسول خدا! به منزل نیامدن شما بر من دشوار آمد و من ای رسول خدا! از خشم شما به خدا پناه می­برم. پیامبر فرمودند: اگر این­طور که می­گویی بود، رازی را که سفارش نموده بودم پنهانش داری، آشکار نمی­کردی. همانا که خودت و امتی از مردم را هلاک کرده­ای.

سپس پیامبر به کنیز ام سلمه فرمودند: همسرانم را به این­جا بیاور. او نیز آن­ها را به منزل ام سلمه آورد. حضرت آن­ها فرمودند: به آن­چه می­گویم گوش فرا دهید؛ و در حالی که با دستشان به علی بن ابی­طالب - علیه السلام - اشاره نمودند، به آن­ها فرمودند: این شخص، برادر و وصی و وارث من است و پس از من در میان شما و در میان امت، دین خدا را بر پای خواهد داشت؛ پس هر امری به شما کرد، اطاعت کنید و از او سرپیچی نکنید که در صورت سرپیچی هلاک خواهید شد. سپس فرمودند: ای علی! این زنان را به تو می­سپارم؛ تا زمانی که از خدا و از تو اطاعت نمودند، آنان را نزد خود نگاه دار و از اموال خود نفقه آنان را پرداخت کن و آن­ها را با اوامر خود فرمان ده و از آن­چه که شک داری نهی کن. و اگر از تو سرپیچی کردند، آنان را رها کن. علی - علیه السلام - فرمودند: ای رسول خدا! آن­ها زن هستند و سستی و ضعف عقیده دارند. حضرت فرمود: اگر مدارا بیشتر در آنان اثر می­کرد، با آن­ها مدارا کن و هر یک از آن­ها که از تو سرپیچی کرد، او را طلاق بده که خدا و رسولش از او بیزارند. زنان پیامبر همگی سکوت کرده بودند و کسی چیزی نمی­گفت، تا این که عائشه زبان باز کرد و گفت: ای رسول خدا! ما چنین نبودیم که اگر شما فرمانی بدهید، مخالفت ­کنیم و طور دیگری عمل کنیم. پیامبر به او فرمود: بله چنین بوده­اید ای حمیراء! تو به بدترین شکل با امر من مخالفت نمودی و به خدا سوگند که با این امر من نیز مخالفت خواهی نمود و پس از من از علی سرپیچی خواهی کرد و در حالی که به زیور آراسته­ای و دسته­ای از مردم پیرامونت گرد آمده­اند، از خانه­ای که تو را در آن بر جای می­گذارم خارج می­شوی و با او مخالفت نموده و و به او ظلم می­کنی و بر پروردگارت عصیان می­نمایی و سگ­های قبیله حوأب در راه بر تو پارس می­کنند. هان که این­ها اتفاق خواهد افتاد. سپس فرمودند: برخیزید و به منزل های خود بروید! آن­ها نیز برخاستند و رفتند.

پس از آن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آن چند نفر را که بر ضد علی - علیه السلام - متحد شده بودند را به همراه یاران و موافقین آن­ها و آزادشدگان و منافقین را، که حدود چهار هزار نفر بودند جمع نمودند و آن­ها را تحت فرماندهی اسامة بن زید قرار دادند و او را امیر آنان نمود و به اسامه دستور فرمود تا به منطقه­ای در شام بروند. این عده گفتند: ای رسول خدا! ما تازه از سفری که همراه شما

ص: 107

وَ نَحْنُ نَسْأَلُکَ أَنْ تَأْذَنَ لَنَا فِی الْمَقَامِ لِنُصْلِحَ مِنْ شَأْنِنَا مَا یُصْلِحُنَا فِی سَفَرِنَا قَالَ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَکُونُوا فِی الْمَدِینَةِ رَیْثَمَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ وَ أَمَرَ أُسَامَةَ بْنَ زَیْدٍ فَعَسْکَرَ بِهِمْ عَلَی أَمْیَالٍ مِنَ الْمَدِینَةِ فَأَقَامَ بِمَکَانِهِ الَّذِی حَدَّ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُنْتَظِراً لِلْقَوْمِ أَنْ یُوَافُوهُ إِذَا فَرَغُوا مِنْ أُمُورِهِمْ وَ قَضَاءِ حَوَائِجِهِمْ وَ إِنَّمَا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَا صَنَعَ مِنْ ذَلِکَ أَنْ تَخْلُوَ الْمَدِینَةُ مِنْهُمْ وَ لَا یَبْقَی بِهَا أَحَدٌ مِنَ الْمُنَافِقِینَ قَالَ فَهُمْ عَلَی ذَلِکَ مِنْ شَأْنِهِمْ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَائِبٌ یَحُثُّهُمْ وَ یَأْمُرُهُمْ بِالْخُرُوجِ وَ التَّعْجِیلِ إِلَی الْوَجْهِ الَّذِی نَدَبَهُمْ إِلَیْهِ إِذْ مَرِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَضَهُ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ فَلَمَّا رَأَوْا ذَلِکَ تَبَاطَئُوا عَمَّا أَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْخُرُوجِ فَأَمَرَ قَیْسَ بْنَ عُبَادَةَ وَ کَانَ سباق (1) (سَیَّافَ) رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْحُبَابَ بْنَ الْمُنْذِرِ فِی جَمَاعَةٍ مِنَ الْأَنْصَارِ یَرْحَلُوا بِهِمْ إِلَی عَسْکَرِهِمْ فَأَخْرَجَهُمْ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ وَ الْحُبَابُ بْنُ الْمُنْذِرِ حَتَّی أَلْحَقَاهُمْ بِعَسْکَرِهِمْ وَ قَالا لِأُسَامَةَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ لَمْ یُرَخِّصْ لَکَ فِی التَّخَلُّفِ فَسِرْ مِنْ وَقْتِکَ هَذَا لِیَعْلَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ فَارْتَحَلَ بِهِمْ أُسَامَةُ وَ انْصَرَفَ قَیْسٌ وَ الْحُبَابُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَعْلَمَاهُ بِرِحْلَةِ الْقَوْمِ فَقَالَ لَهُمَا إِنَّ الْقَوْمَ غَیْرُ سَائِرِینَ قَالَ فَخَلَا أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بِأُسَامَةَ وَ جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَالُوا إِلَی أَیْنَ نَنْطَلِقُ وَ نُخَلِّی الْمَدِینَةَ وَ نَحْنُ أَحْوَجُ مَا کُنَّا إِلَیْهَا وَ إِلَی الْمُقَامِ بِهَا فَقَالَ لَهُمْ وَ مَا ذَلِکَ قَالُوا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَدْ نَزَلَ بِهِ الْمَوْتُ وَ وَ اللَّهِ لَئِنْ خَلَّیْنَا الْمَدِینَةَ لَتَحْدُثَنَّ بِهَا أُمُورٌ لَا یُمْکِنُ إِصْلَاحُهَا نَنْظُرُ مَا یَکُونُ مِنْ أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ الْمَسِیرُ بَیْنَ أَیْدِینَا قَالَ فَرَجَعَ الْقَوْمُ إِلَی الْمُعَسْکَرِ الْأَوَّلِ وَ أَقَامُوا بِهِ وَ بَعَثُوا رَسُولًا یَتَعَرَّفُ لَهُمْ أَمْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَتَی الرَّسُولُ إِلَی عَائِشَةَ فَسَأَلَهَا عَنْ ذَلِکَ سِرّاً فَقَالَتْ امْضِ إِلَی أَبِی وَ عُمَرَ وَ مَنْ مَعَهُمَا وَ قُلْ لَهُمَا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ ثَقُلَ فَلَا یَبْرَحَنَّ أَحَدٌ مِنْکُمْ وَ أَنَا أُعْلِمُکُمْ بِالْخَبَرِ وَقْتاً بَعْدَ وَقْتٍ وَ اشْتَدَّتْ عِلَّةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَدَعَتْ عَائِشَةُ صُهَیْباً فَقَالَتْ امْضِ إِلَی أَبِی

ص: 108

بودیم، بازگشته­ایم؛ از شما می­خواهیم تا اجازه دهید که مدتی در این­جا بمانیم و خود را برای این سفر آماده کنیم. حضرت امر فرمودند تا به قدری که نیاز دارند در مدینه بمانند و به اسامة بن زید امر نمودند که در فاصله چند میلی مدینه اردو بزند و در مکانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - برایش مشخص نموده بماند و منتظر بماند تا آن عده از امور خود فارغ شوند و حوائج­شان را انجام دهند و به او ملحق شوند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - با این عمل خود قصد داشتند که مدینه از این افراد خالی شود و هیچ یک از منافقان در آن نماند.

آن­ها مشغول امور خود بودند و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به شدت آن­ها را وا می­داشتند و امر می­نمودند که از شهر خارج شوند و در انجام امری که به آن­ها امر نموده بودند عجله کنند، که در همین بین رسول خدا - صلی الله علیه و آله – مبتلا به همان بیماری که بر اثر آن وفات یافتند شدند و آنان نیز وقتی آن وضع را دیدند در امتثال امری که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به آن­ها کرده بودند، تأخیر نمودند. پیامبر به قیس بن عباده که پیش­قراول رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بود و حباب بن منذر و عده­ای از انصار امر نمودند تا آن افراد را به لشکر اسامه ببرند؛ قیس بن سعد و حباب بن منذر آن­ها را از مدینه خارج نمودند و به لشکر اسامه رساندند و به اسامه گفتند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - دیگر بیش از این اجازه توقف نمی­دهند؛ پس همین حالا حرکت کن تا خبر حرکت را به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - برسانیم. اسامه لشکر خود را حرکت داد و قیس و حباب پیش رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بازگشتند و ایشان را از حرکت آن­ها آگاه ساختند. حضرت به آن دو فرمودند: آن عده نمی­روند.

ابوبکر و عمر و ابوعبیده با اسامه و جمعی از یارانش خلوت کرده و گفتند: به کجا برویم و مدینه را ترک کنیم و حال آن­که اکنون بیشتر از همیشه نیاز است که در آن­جا باشیم!؟ اسامه به آن­ها گفت: چه نیازی؟ گفتند: رسول خدا در آستانه وفات قرار گرفته است؛ به خدا سوگند اگر مدینه را خالی کنیم، اتفاقاتی می­افتد که دیگر نمی­توان آن­ها را درست کرد. منتظر می­مانیم تا ببینیم سرنوشت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - چه می­شود، رفتن، هر وقت که بخواهیم در پیش رویمان است. آن­ها به اردوگاه سابق بازگشتند و در همان­جا ماندند و پیکی را فرستادند تا آن­ها را از حال رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آگاه سازد. پیک پیش عائشه رفت و پنهانی حال حضرت را از او پرسید، عائشه گفت: نزد پدرم و عمر و همراهان آن­ها برو و به آن­ها بگو: وضع رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نامساعد است؛ کسی از شما جایی نرود، من لحظه به لحظه شما را از اخبار آگاه می­کنم.

بیماری رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شدت یافت و عائشه صهیب را فراخواند و گفت: نزد ابوبکر

ص: 108

بَکْرٍ وَ أَعْلِمْهُ أَنَّ مُحَمَّداً فِی حَالٍ لَا یُرْجَی فَهَلُمَّ إِلَیْنَا أَنْتَ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ مَنْ رَأَیْتُمْ أَنْ یَدْخُلَ مَعَکُمْ وَ لْیَکُنْ دُخُولُکُمْ فِی اللَّیْلِ سِرّاً قَالَ فَأَتَاهُمُ الْخَبَرُ فَأَخَذُوا بِیَدِ صُهَیْبٍ فَأَدْخَلُوهُ إِلَی أُسَامَةَ فَأَخْبَرُوهُ الْخَبَرَ وَ قَالُوا لَهُ کَیْفَ یَنْبَغِی لَنَا أَنْ نَتَخَلَّفَ عَنْ مُشَاهَدَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اسْتَأْذَنُوهُ فِی الدُّخُولِ فَأَذِنَ لَهُمْ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ لَا یَعْلَمَ بِدُخُولِهِمْ أَحَدٌ وَ إِنْ عُوفِیَ رَسُولُ اللَّهُ رَجَعْتُمْ إِلَی عَسْکَرِکُمْ وَ إِنْ حَدَثَ حَادِثُ الْمَوْتِ عَرِّفُونَا ذَلِکَ لِنَکُونَ فِی جَمَاعَةِ النَّاسِ فَدَخَلَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ لَیْلًا الْمَدِینَةَ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ ثَقُلَ فَأَفَاقَ بَعْضَ الْإِفَاقَةِ فَقَالَ لَقَدْ طَرَقَ لَیْلَتَنَا هَذِهِ الْمَدِینَةَ شَرٌّ عَظِیمٌ فَقِیلَ لَهُ وَ مَا هُوَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّ الَّذِینَ کَانُوا فِی جَیْشِ أُسَامَةَ قَدْ رَجَعَ مِنْهُمْ نَفَرٌ یُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِی أَلَا إِنِّی إِلَی اللَّهِ مِنْهُمْ بَرِی ءٌ وَیْحَکُمْ نَفِّذُوا جَیْشَ أُسَامَةَ فَلَمْ یَزَلْ یَقُولُ ذَلِکَ حَتَّی قَالَهَا مَرَّاتٍ کَثِیرَةً قَالَ وَ کَانَ بِلَالٌ مُؤَذِّنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُؤَذِّنُ بِالصَّلَاةِ فِی کُلِّ وَقْتِ صَلَاةٍ فَإِنْ قَدَرَ عَلَی الْخُرُوجِ تَحَامَلَ وَ خَرَجَ وَ صَلَّی بِالنَّاسِ وَ إِنْ هُوَ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی الْخُرُوجِ أَمَرَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَصَلَّی بِالنَّاسِ وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ الْفَضْلُ بْنُ الْعَبَّاسِ لَا یُزَایِلَانِهِ فِی مَرَضِهِ ذَلِکَ فَلَمَّا أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ لَیْلَتِهِ تِلْکَ الَّتِی قَدِمَ فِیهَا الْقَوْمُ الَّذِینَ کَانُوا تَحْتَ یَدَیْ أُسَامَةَ أَذَّنَ بِلَالٌ ثُمَّ أَتَاهُ یُخْبِرُهُ کَعَادَتِهِ فَوَجَدَهُ قَدْ ثَقُلَ فَمُنِعَ مِنَ الدُّخُولِ إِلَیْهِ فَأَمَرَتْ عَائِشَةُ صُهَیْباً أَنْ یَمْضِیَ إِلَی أَبِیهَا فَیُعْلِمَهُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ ثَقُلَ فِی مَرَضِهِ وَ لَیْسَ یُطِیقُ النُّهُوضَ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَدْ شَغَلَ بِهِ وَ بِمُشَاهَدَتِهِ عَنِ الصَّلَاةِ بِالنَّاسِ فَاخْرُجْ أَنْتَ إِلَی الْمَسْجِدِ فَصَلِّ بِالنَّاسِ فَإِنَّهَا حَالَةٌ تَهْنِئُکَ وَ حُجَّةٌ لَکَ بَعْدَ الْیَوْمِ قَالَ فَلَمْ یَشْعُرِ النَّاسُ وَ هُمْ فِی الْمَسْجِدِ یَنْتَظِرُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْ عَلِیّاً علیه السلام یُصَلِّی بِهِمْ کَعَادَتِهِ الَّتِی عَرَفُوهَا فِی مَرَضِهِ إِذْ دَخَلَ أَبُو بَکْرٍ الْمَسْجِدَ وَ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ ثَقُلَ وَ قَدْ أَمَرَنِی أَنْ أُصَلِّیَ بِالنَّاسِ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّی لَکَ ذَلِکَ وَ أَنْتَ فِی جَیْشِ أُسَامَةَ وَ لَا وَ اللَّهِ لَا أَعْلَمُ أَحَداً بَعَثَ إِلَیْکَ وَ لَا أَمَرَکَ بِالصَّلَاةِ

ص: 109

برو و به او بگو که محمد در حالی قرار گرفته که امیدی به او نیست. شما به همراه عمر و ابوعبیده و هر کسی که صلاح می­دانید با شما بیاید، به این­جا بیایید، ولی ورودتان به شهر باید پنهانی و شبانه باشد. صهیب خبر را به آن­ها رساند و آن­ها نیز دست صهیب را گرفتند و پیش اسامه بردند و او را از خبر آگاه ساختند و به اسامه گفتند که چگونه سزاوار است از دیدار رسول خدا - صلی الله علیه و آله - محروم شویم؟ و از او اجازه خواستند که به مدینه بروند، اسامه نیز به آن­ها اجازه داد و به آن­ها امر کرد که کسی از ورود آن­ها به شهر آگاه نشود و اگر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بهبود یافتند، به لشگر خود بازگردید و اگر اتفاقی برای ایشان افتاد و وفات نمودند، ما را نیز از این آگاه سازید تا به جماعت مردم بپیوندیم.

ابوبکر، عمر و ابوعبیده شبانه وارد مدینه شدند؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بیهوش بودند. ایشان لحظاتی به هوش ­آمدند و فرمودند: امشب شر بزرگی درب این شهر را زده است. پرسیدند: ای رسول خدا! چه شری؟ فرمودند: عده­ای از آن­هایی که در سپاه اسامه بودند، بر خلاف فرمان من بازگشتند. هان که من نزد پروردگارم از آنان بیزاری می­جویم. وای بر شما! به سپاه اسامه بپیوندید. حضرت چندین بار این سخن را تکرار نمودند. بلال که مؤذن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بود، به هنگام هر نماز اذان می­گفت

ص: 109

ثُمَّ نَادَی النَّاسَ بِلَالٌ فَقَالَ عَلَی رِسْلِکُمْ رَحِمَکُمُ اللَّهُ لِأَسْتَأْذِنَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی ذَلِکَ ثُمَّ أَسْرَعَ حَتَّی أَتَی الْبَابَ فَدَقَّهُ دَقّاً شَدِیداً فَسَمِعَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَا هَذَا الدَّقُّ الْعَنِیفُ فَانْظُرُوا مَا هُوَ قَالَ فَخَرَجَ الْفَضْلُ بْنُ الْعَبَّاسِ فَفَتَحَ الْبَابَ فَإِذَا بِلَالٌ فَقَالَ مَا وَرَاءَکَ یَا بِلَالُ فَقَالَ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ قَدْ دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ قَدْ تَقَدَّمَ حَتَّی وَقَفَ فِی مَقَامِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ زَعَمَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَهُ بِذَلِکَ قَالَ أَ وَ لَیْسَ أَبُو بَکْرٍ مَعَ جَیْشِ أُسَامَةَ هَذَا هُوَ وَ اللَّهِ الشَّرُّ الْعَظِیمُ الَّذِی طَرَقَ الْبَارِحَةَ الْمَدِینَةَ لَقَدْ أَخْبَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِذَلِکَ وَ دَخَلَ الْفَضْلُ وَ أَدْخَلَ بِلَالًا مَعَهُ فَقَالَ مَا وَرَاءَکَ یَا بِلَالُ فَأَخْبَرَ رَسُولَ اللَّهِ الْخَبَرَ فَقَالَ أَقِیمُونِی أَقِیمُونِی أَخْرِجُوا بِی إِلَی الْمَسْجِدِ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ قَدْ نَزَلَتْ بِالْإِسْلَامِ نَازِلَةٌ وَ فِتْنَةٌ عَظِیمَةٌ مِنَ الْفِتَنِ ثُمَّ خَرَجَ مَعْصُوبَ الرَّأْسَ یَتَهَادَی بَیْنَ عَلِیٍّ وَ الْفَضْلِ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ رِجْلَاهُ تُجَرَّانِ فِی الْأَرْضِ حَتَّی دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ أَبُو بَکْرٍ قَائِمٌ فِی مَقَامِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ أَطَافَ بِهِ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٌ وَ صُهَیْبٌ وَ النَّفَرُ الَّذِینَ دَخَلُوا وَ أَکْثَرُ النَّاسِ قَدْ وَقَفُوا عَنِ الصَّلَاةِ یَنْتَظِرُونَ مَا یَأْتِی بِلَالٌ فَلَمَّا رَأَی النَّاسُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ هُوَ بِتِلْکَ الْحَالَةِ الْعَظِیمَةِ مِنَ الْمَرَضِ أَعْظَمُوا ذَلِکَ وَ تَقَدَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَذَبَ أَبَا بَکْرٍ مِنْ وَرَائِهِ فَنَحَّاهُ عَنِ الْمِحْرَابِ وَ أَقْبَلَ أَبُو بَکْرٍ وَ النَّفَرُ الَّذِینَ کَانُوا مَعَهُ فَتَوَارَوْا خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَقْبَلَ النَّاسُ فَصَلَّوْا خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ جَالِسٌ وَ بِلَالٌ یُسْمِعُ النَّاسَ التَّکْبِیرَ حَتَّی قَضَی صَلَاتَهُ ثُمَّ الْتَفَتَ فَلَمْ یَرَ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ أَ لَا تَعْجَبُونَ مِنِ ابْنِ أَبِی قُحَافَةَ وَ أَصْحَابِهِ الَّذِینَ أَنْفَذْتُهُمْ وَ جَعَلْتُهُمْ تَحْتَ یَدَیْ أُسَامَةَ وَ أَمَرْتُهُمْ بِالْمَسِیرِ إِلَی الْوَجْهِ الَّذِی وُجِّهُوا إِلَیْهِ فَخَالَفُوا ذَلِکَ وَ رَجَعُوا إِلَی الْمَدِینَةِ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَرْکَسَهُمْ فِیهَا اعْرُجُوا بِی إِلَی الْمِنْبَرِ فَقَامَ وَ هُوَ مَرْبُوطٌ حَتَّی قَعَدَ عَلَی أَدْنَی مِرْقَاةٍ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ

ص: 110

و پیامبر اگر توان داشتند، با هر زحمتی شده از منزل خارج می­شدند و بر مردم نماز می­گزاردند و اگر نمی­توانستند، به علی بن ابی­طالب - علیه السلام - امر می­فرمودند که بروند نماز جماعت را بر پای دارند. علی بن ابی­طالب - علیه السلام - و فضل بن عباس به هنگام بیماری حضرت، همواره همراه ایشان بودند.

آن شب که در آن گروهی که تحت فرمان اسامه بودند، به شهر آمدند سپری شد و صبح فرا رسید. بلال اذان سر داد و نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آمد تا طبق عادت همیشگی ایشان را باخبر سازد. ولی حال ایشان خیلی بد بود و به او اجازه داخل شدن داده نشد. عائشه به صهیب دستور داد تا نزد پدرش برود و به او بگوید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سخت بیمار است و توان برخاستن و رفتن به مسجد را ندارد و علی بن ابی­طالب - علیه السلام - نیز مشغول و مراقب ایشان است و نمی­تواند نماز را برگزار کند، تو به مسجد برو و نماز جماعت را بخوان؛ که این حالتی است که برای تو مبارک است و از این پس حجتی برای تو خواهد بود. مردم در مسجد منتظر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - یا علی - علیه السلام - بودند تا مطابق عادت در ایام بیماری پیامبر بیایند و پیشاپیش ایشان نماز گزارد. نفهمیدند چه شد که ناگهان ابوبکر وارد مسجد شد و گفت: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سخت بیمار هستند و به من امر فرمودند که نماز جماعت را بخوانم. یکی از اصحاب رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به او گفت: چگونه این امر ممکن است، تو که باید الان در لشگر اسامه باشی؟ نه به خدا سوگند، بعید می­دانم ایشان کسی را به دنبال تو فرستاده باشند و به تو امر کرده باشند که نماز بخوانی.

بلال به مردم گفت: خدا شما را بیامرزد! من خودم پیک شما می­شوم تا از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در مورد این قضیه اجازه بگیرم. سپس شتابان رفت و به در خانه پیامبر رسید و به شدت در را کوبید، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - صدای در را شنیدند و فرمودند: چه شده است که با این شدت در می­زنند؟ ببینید چه کسی است؟ فضل بن عباس رفت و در را گشود و دید بلال است؛ گفت: ای بلال! چه شده است؟ بلال گفت: ابوبکر وارد مسجد شده و جلو رفته و در جای رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ایستاده و مدعی است که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به وی چنین امر فرموده است. فضل گفت: مگر ابوبکر در لشگر اسامه نیست؟ به خدا سوگند این همان شر بزرگی است که دیشب وارد مدینه شده است. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خبرش را به ما داده بود.. فضل داخل شد و بلال را نیز به همراه خود داخل برد. پیامبر فرمودند: ای بلال! چه شده است؟ بلال خبر را به ایشان رساند. پیامبر فرمودند: مرا بلند کنید، مرا بلند کنید و به مسجد ببرید. سوگند به آن­که جانم در دست اوست، مصیبت و فتنه­ای بس بزرگ بر اسلام نازل شده است.

حضرت با سری پوشیده و در حالی که علی و فضل بن عباس دو طرف ایشان را گرفته بودند و پاهایشان بر زمین کشیده می­شدند، از خانه خارج شدند و وارد مسجد شدند ودیدند که ابوبکر در جایگاه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ایستاده و عمر و ابوعبیده و سالم و صهیب و آن چند نفری که شبانه به همراه آن­ها وارد شهر شده بودند، بر گرد او می­چرخیدند. و بیشتر مردم نماز نخوانده بودند و منتظر خبر بلال بودند. هنگامی که مردم رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را دیدند که با آن حال بدشان به مسجد آمده­اند، شگفت­زده شند.

رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پیش رفتند و ابوبکر را از پشت گرفته و وی را از محراب کنار زدند. ابوبکر و همراهانش رویشان را برگرداندند و از جایگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله عقب آمدند و پنهان شدند. مردم آمدند و پشت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - که نشسته نماز می­خواندند و بلال تکبیرهای نماز را می­گفت، جماعت گزاردند. وقتی حضرت نماز را به پایان رساندند، سر خود را به عقب برگرداندند، ولی ابوبکر را ندیدند. فرمودند: ای مردم! آیا از إبن ابی­قحافه و یارانش تعجب نمی­کنید که آن­ها را گسیل داشته بودم و تحت فرماندهی اسامه قرار داده بودم و به آن­ها فرمان داده بودم تا به آن­جایی که باید می­رفتند بروند، ولی سرپیچی نموده و برای ایجاد فتنه به مدینه بازگشته­اند؟ هان که خداوند آن­ها را در این فتنه تباه ساخته است. مرا بالای منبر ببرید.

حضرت با سری بسته برخاستند و بر روی نزدیکترین پلکه منبر نشستند و خداوند را سپاس و ثنا گفته و سپس فرمودند:

ص: 110

أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی قَدْ جَاءَنِی مِنْ أَمْرِ رَبِّی مَا النَّاسُ إِلَیْهِ صَائِرُونَ وَ إِنِّی قَدْ تَرَکْتُکُمْ عَلَی الْحُجَّةِ الْوَاضِحَةِ لَیْلُهَا کَنَهَارِهَا فَلَا تَخْتَلِفُوا مِنْ بَعْدِی کَمَا اخْتَلَفَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا أُحِلُّ لَکُمْ إِلَّا مَا أَحَلَّهُ الْقُرْآنُ وَ لَا أُحَرِّمُ عَلَیْکُمْ إِلَّا مَا حَرَّمَهُ الْقُرْآنُ وَ إِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا وَ لَنْ تَزِلُّوا کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی هُمَا الْخَلِیفَتَانِ فِیکُمْ وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَأُسَائِلُکُمْ بِمَا ذَا خَلَفْتُمُونِی فِیهِمَا وَ لَیُذَادَنَّ یَوْمَئِذٍ رِجَالٌ عَنْ حَوْضِی کَمَا تُذَادُ الْغَرِیبَةُ مِنَ الْإِبِلَ فَتَقُولُ رِجَالٌ أَنَا فُلَانٌ وَ أَنَا فُلَانٌ فَأَقُولُ أَمَّا الْأَسْمَاءَ فَقَدْ عَرَفْتُ وَ لَکِنَّکُمُ ارْتَدَدْتُمْ مِنْ بَعْدِی فَسُحْقاً لَکُمْ سُحْقاً ثُمَّ نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ وَ عَادَ إِلَی حُجْرَتِهِ وَ لَمْ یَظْهَرْ أَبُو بَکْرٍ وَ لَا أَصْحَابُهُ حَتَّی قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ سَعْدٍ مِنَ السَّقِیفَةِ مَا کَانَ فَمَنَعُوا أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّهِمْ حُقُوقَهُمُ الَّتِی جَعَلَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمْ وَ أَمَّا کِتَابُ اللَّهِ فَمَزَّقُوهُ کُلَّ مُمَزَّقٍ وَ فِیمَا أَخْبَرْتُکَ یَا أَخَا الْأَنْصَارِ مِنْ خَطْبٍ مُعْتَبَرٍ لِمَنْ أَحَبَّ اللَّهُ هِدَایَتَهُ فَقَالَ الْفَتَی سَمِّ لِیَ الْقَوْمَ الْآخَرِینَ الَّذِینَ حَضَرُوا الصَّحِیفَةَ وَ شَهِدُوا فِیهَا فَقَالَ حُذَیْفَةُ أَبُو سُفْیَانَ وَ عِکْرِمَةُ بْنُ أَبِی جَهْلٍ وَ صَفْوَانُ بْنُ أُمَیَّةَ بْنِ خَلَفٍ وَ سَعِیدُ بْنُ الْعَاصِ وَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ وَ عَیَّاشُ بْنُ أَبِی رَبِیعَةَ وَ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ وَ سُهَیْلُ بْنُ عَمْرٍو وَ حَکِیمُ بْنُ حِزَامٍ وَ صُهَیْبُ بْنُ سِنَانٍ وَ أَبُو الْأَعْوَرِ السُّلَمِیُّ وَ مُطِیعُ بْنُ الْأَسْوَدِ الْمَدَرِیُّ وَ جَمَاعَةٌ مِنْ هَؤُلَاءِ مِمَّنْ سَقَطَ عَنِّی إِحْصَاءُ عَدَدِهِمْ فَقَالَ الْفَتَی یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مَا هَؤُلَاءِ فِی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی قَدِ انْقَلَبَ النَّاسُ أَجْمَعُونَ بِسَبَبِهِمْ فَقَالَ حُذَیْفَةُ إِنَّ هَؤُلَاءِ رُءُوسُ الْقَبَائِلِ وَ أَشْرَافُهَا وَ مَا مِنْ رَجُلٍ مِنْ هَؤُلَاءِ إِلَّا وَ مَعَهُ مِنَ النَّاسِ خَلْقٌ عَظِیمٌ یَسْمَعُونَ لَهُ وَ یُطِیعُونَ وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمْ مِنْ حُبِّ أَبِی بَکْرٍ کَمَا أُشْرِبَ قُلُوبُ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ حُبِّ الْعِجْلِ وَ السَّامِرِیِّ حَتَّی تَرَکُوا هَارُونَ وَ اسْتَضْعَفُوهُ

ص: 111

ای مردم! آن­ امر پروردگارم که همه انسان­ها در نهایت روزی به آن می­رسند، به سراغ من آمده است و من شما را در حالی ترک می­گویم که حجتی برای شما بر جای گذاشته­ام که شبش همچون روزش واضح و روشن است؛ بنابراین بعد از من دچار اختلاف نشوید، چنان­چه قوم بنی إسرائیل پیش از شما دچار اختلاف شدند. ای مردم! من چیزی جز آن­چه قرآن حلال نموده را بر شما حلال نمی­کنم و چیزی جز را آن­چه قرآن حرام کرده را بر شما حرام نمی­نمایم. من دو چیز گران­بها را در میان شما باقی می­گذارم که تا زمانی که به آن دو تمسک جویید، هرگز دچار گمراهی و لغزش نخواهید شد: کتاب خدا و عترت و اهل بیتم. این دو در میان شما جانشینان من هستند و هرگز از یک­دیگر جدا نمی­شوند تا زمانی که درحوض بر من وارد شوند و در آن­جا از شما در مورد این که با این دو چیز گران­بها چکار کردید سؤال می­کنم. آن روز، عده­ای همان گونه که شتر غریبه رانده می­شود، از حوض من رانده می­شوند و برخی از آن­ها می­گویند ما فلانی و فلانی هستیم و من به آن­ها می­گویم که نام­هایتان را می­دانم، اما شما پس از من از دین خارج شدید. پس رحمت خدا از شما دور باد و دور باد!

حضرت سپس از منبر پایین آمدند و به اتاق خویش بازگشتند. و ابوبکر و همراهانش، تا زمانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - وفات نمودند، در مقابل دیدگان مردم ظاهر نشدند و سپس آن حوادث سقیفه از انصار و سعد سر زد و آن­ها اهل بیت پیامبرشان را از حقوقی که خداوند عزّ و جلّ برایشان قرار داده بود، منع نمودند و کتاب خدا را تار و مار کردند. ای برادر انصاری! همین مقدار که به تو گفتم برای کسی که خداوند دوست دارد هدایتش کند، کافی و معتبر بود. جوان گفت: نام افراد دیگری را که در ماجرای آن صحیفه حاضر بودند و شاهد آن بودند را برایم بگو. حذیفه گفت: ابوسفیان، عکرمة بن ابی­جهل، صفوان بن امیة بن خلف، سعید بن عاص، خالد بن ولید، عیّاش بن أبی­ربیعه، بشیر بن سعد، سهیل بن عمرو، حکیم بن حزام، صهیب بن سنان، ابوالأعور السلمی، مطیع بن الأسود مدری، و جمعی دیگر از اینان که نام آن­ها را فراموش کرده­ام.

جوان گفت: ای اباعبدالله! همه این­ها که از اصحاب رسول خدا - صلی الله علیه و آله – نبودند، پس چرا همه مردم به سبب آنان تغییر کردند؟ حذیفه گفت: این عده سران و اشراف قبایل بودند و هر کدام از این­ها در تعداد زیادی از مردم نفوذ داشتند که به حرف آن­ها گوش می­دادند و از آن­ها اطاعت می­کردند. این عده محبت ابوبکر را در دل داشتند، همان­طور که بنی­إسرائیل حبّ گوساله و سامری در دلشان بود و هارون را ترک گفته

ص: 111

قَالَ الْفَتَی فَإِنِّی أُقْسِمُ بِاللَّهِ حَقّاً حَقّاً أَنِّی لَا أَزَالُ لَهُمْ مُبْغِضاً وَ إِلَی اللَّهِ مِنْهُمْ وَ مِنْ أَفْعَالِهِمْ مُتَبَرِّئاً وَ لَا زِلْتُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مُتَوَالِیاً وَ لِأَعَادِیهِ مُعَادِیاً وَ لَأَلْحَقَنَّ بِهِ وَ إِنِّی لَأُؤَمِّلُ أَنْ أُرْزَقَ الشَّهَادَةَ مَعَهُ وَشِیکاً إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی ثُمَّ وَدَّعَ حُذَیْفَةَ وَ قَالَ هَذَا وَجْهِی إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَخَرَجَ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ اسْتَقْبَلَهُ وَ قَدْ شَخَصَ مِنَ الْمَدِینَةِ یُرِیدُ الْعِرَاقَ فَسَارَ مَعَهُ إِلَی الْبَصْرَةِ فَلَمَّا الْتَقَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَعَ أَصْحَابِ الْجَمَلِ کَانَ ذَلِکَ الْفَتَی أَوَّلَ مَنْ قُتِلَ مِنْ أَصْحَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمَّا صَافَّ الْقَوْمُ وَ اجْتَمَعُوا عَلَی الْحَرْبِ أَحَبَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنْ یَسْتَظْهِرَ عَلَیْهِمْ بِدُعَائِهِمْ إِلَی الْقُرْآنِ وَ حُکْمِهِ فَدَعَا بِمُصْحَفٍ وَ قَالَ مَنْ یَأْخُذُ هَذَا الْمُصْحَفَ یَعْرِضُهُ عَلَیْهِمْ وَ یَدْعُوهُمْ إِلَی مَا فِیهِ فَیُحْیِیَ مَا أَحْیَاهُ وَ یُمِیتَ مَا أَمَاتَهُ قَالَ وَ قَدْ شَرَعَتِ الرِّمَاحُ بَیْنَ الْعَسْکَرَیْنِ حَتَّی لَوْ أَرَادَ امْرُؤٌ أَنْ یَمْشِیَ عَلَیْهَا لَمَشَی قَالَ فَقَامَ الْفَتَی فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا آخُذُهُ وَ أَعْرِضُهُ عَلَیْهِمْ وَ أَدْعُوهُمْ إِلَی مَا فِیهِ قَالَ فَأَعْرَضَ عَنْهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ نَادَی الثَّانِیَةَ مَنْ یَأْخُذُ هَذَا الْمُصْحَفَ فَیَعْرِضَهُ عَلَیْهِمْ وَ یَدْعُوَهُمْ إِلَی مَا فِیهِ فَلَمْ یَقُمْ إِلَیْهِ أَحَدٌ فَقَامَ الْفَتَی وَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا آخُذُهُ وَ أَعْرِضُهُ عَلَیْهِمْ وَ أَدْعُوهُمْ إِلَی مَا فِیهِ قَالَ فَأَعْرَضَ عَنْهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ نَادَی الثَّالِثَةَ فَلَمْ یَقُمْ إِلَیْهِ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ إِلَّا الْفَتَی وَ قَالَ أَنَا آخُذُهُ وَ أَعْرِضُهُ عَلَیْهِمْ وَ أَدْعُوهُمْ إِلَی مَا فِیهِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّکَ إِنْ فَعَلْتَ ذَلِکَ فَإِنَّکَ لَمَقْتُولٌ فَقَالَ وَ اللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أُرْزَقَ الشَّهَادَةَ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ أَنْ أُقْتَلَ فِی طَاعَتِکَ فَأَعْطَاهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْمُصْحَفَ فَتَوَجَّهَ بِهِ نَحْوَ عَسْکَرِهِمْ فَنَظَرَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ إِنَّ الْفَتَی مِمَّنْ حَشَا اللَّهُ قَلْبَهُ نُوراً وَ إِیمَاناً وَ هُوَ مَقْتُولٌ وَ لَقَدْ أَشْفَقْتُ عَلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ وَ لَنْ یُفْلِحَ الْقَوْمُ بَعْدَ قَتَلِهِمْ إِیَّاهُ فَمَضَی الْفَتَی بِالْمُصْحَفِ حَتَّی وَقَفَ بِإِزَاءِ عَسْکَرِ عَائِشَةَ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ حِینَئِذٍ عَنْ یَمِینِ الْهَوْدَجِ وَ شِمَالِهِ وَ کَانَ لَهُ صَوْتٌ فَنَادَی بِأَعْلَا صَوْتِهِ مَعَاشِرَ النَّاسِ هَذَا کِتَابُ اللَّهِ فَإِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَدْعُوکُمْ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ الْحُکْمِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ فَأَنِیبُوا

ص: 112

و او را ضعیف و ناتوان یافتند. جوان گفت: سوگند به خدا که حقیقتاً همواره کینه این عده را به دل داشته باشم و از آن­ها و اعمالشان نزد خداوند برائت ­جویم و همواره دوست­دار امیرالمؤمنین علیه السلام و دشمن دشمنانش باشم و به ایشان بپیوندم و امید آن دارم که إن شاء الله به زودی در کنار ایشان به شهادت نائل شوم.

جوان سپس با حذیفه وداع نمود و گفت: به سوی امیرالمؤمنین - ع