ترجمه بحارالانوار جلد 26: کتاب امامت - 3

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

تتمة کتاب الإمامة

ادامه باب ها از جلد 25

باب چهاردهم: نوادری در شناسایی ائمه علیهم السّلام با نورانیت و مختصری از فضایل آنها

روایات

روایت1.

مؤلف: مرحوم پدرم نقل کرد که در کتابی قدیمی که یکی از محدثین اصحاب جمع کرده بود، این روایت را در فضایل امیرالمؤمنین علیه السّلام دیده است. من نیز خود همین روایت را در یک کتاب قدیمی که مشتمل بر اخبار زیادی بود دیدم.

محمّد بن صدقه نقل کرد: ابوذر غفاری از سلمان فارسی پرسید: یا ابا عبدالله! معرفت امام امیرالمؤمنین علیه السّلام به نورانیّت چگونه است؟ سلمان گفت: ای جندب! با هم برویم از خود آن حضرت سؤال کنیم. آمدیم خدمت امیرالمؤمنین علیه السّلام، اما ایشان را نیافتیم.

مدتی منتظر شدیم تا آمد. سؤال فرمود برای چه آمده اید؟ گفتیم آمده ایم بپرسیم شما را چگونه با نورانیّت می توان شناخت؟ فرمود: مرحبا به شما دو دوست متعهد به دینشان! شما کوتاهی نمی کنید. به جان خود سوگند یاد می کنم که این مطلب بر هر مرد و زن مؤمنی واجب است. آنگاه فرمود:

ای سلمان و جندب! گفتیم: لبیک یا امیرالمؤمنین! فرمود: ایمان شخص کامل نمی شود، مگر مرا به کنه معرفت با نورانیت بشناسد. وقتی به این صورت شناخت، آنگاه دلش را خدا به ایمان آزمایش نموده و شرح صدر برای اسلام به او عنایت می کند و در این صورت است که عارف و بینا و مستبصر می شود. و هر که از این عرفان کوتاهی کند، در حال شک و ارتیاب است. سلمان و ابوذر! آن دو گفتند: لبیک یا امیرالمومنین! فرمود: شناخت من با نورانیت، شناخت خدا است

ص: 1

وَ مَعْرِفَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَعْرِفَتِی بِالنُّورَانِیَّةِ وَ هُوَ الدِّینُ الْخَالِصُ الَّذِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفاءَ وَ یُقِیمُوا الصَّلاةَ وَ یُؤْتُوا الزَّکاةَ (1) وَ ذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ یَقُولُ مَا أُمِرُوا إِلَّا بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ الدِّینُ الْحَنِیفِیَّةُ الْمُحَمَّدِیَّةُ السَّمْحَةُ وَ قَوْلُهُ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ فَمَنْ أَقَامَ وَلَایَتِی فَقَدْ أَقَامَ الصَّلَاةَ وَ إِقَامَةُ وَلَایَتِی صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یَحْتَمِلُهُ إِلَّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ فَالْمَلَکُ إِذَا لَمْ یَکُنْ مُقَرَّباً لَمْ یَحْتَمِلْهُ وَ النَّبِیُّ إِذَا لَمْ یَکُنْ مُرْسَلًا لَمْ یَحْتَمِلْهُ وَ الْمُؤْمِنُ إِذَا لَمْ یَکُنْ مُمْتَحَناً لَمْ یَحْتَمِلْهُ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَنِ الْمُؤْمِنُ وَ مَا نِهَایَتُهُ وَ مَا حَدُّهُ حَتَّی أَعْرِفَهُ قَالَ علیه السلام یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ قُلْتُ لَبَّیْکَ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ قَالَ الْمُؤْمِنُ الْمُمْتَحَنُ هُوَ الَّذِی لَا یُرَدُّ مِنْ أَمْرِنَا إِلَیْهِ شَیْ ءٌ إِلَّا شُرِحَ صَدْرُهُ لِقَبُولِهِ وَ لَمْ یَشُکَّ وَ لَمْ یَرْتَبْ (2) اعْلَمْ یَا أَبَا ذَرٍّ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خَلِیفَتُهُ عَلَی عِبَادِهِ لَا تَجْعَلُونَا أَرْبَاباً وَ قُولُوا فِی فَضْلِنَا مَا شِئْتُمْ فَإِنَّکُمْ لَا تَبْلُغُونَ کُنْهَ مَا فِینَا وَ لَا نِهَایَتَهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَعْطَانَا أَکْبَرَ وَ أَعْظَمَ مِمَّا یَصِفُهُ وَ أَصِفُکُمْ أَوْ یَخْطُرُ عَلَی قَلْبِ أَحَدِکُمْ فَإِذَا عَرَفْتُمُونَا هَکَذَا فَأَنْتُمُ الْمُؤْمِنُونَ قَالَ سَلْمَانُ قُلْتُ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ وَ مَنْ أَقَامَ الصَّلَاةَ أَقَامَ وَلَایَتَکَ قَالَ نَعَمْ یَا سَلْمَانُ تَصْدِیقُ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی فِی الْکِتَابِ الْعَزِیزِ وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ (3) فَالصَّبْرُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الصَّلَاةُ إِقَامَةُ وَلَایَتِی فَمِنْهَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ وَ لَمْ یَقُلْ وَ إِنَّهُمَا لَکَبِیرَةٌ لِأَنَّ الْوَلَایَةَ کَبِیرَةٌ حَمْلُهَا إِلَّا عَلَی الْخَاشِعِینَ وَ الْخَاشِعُونَ هُمُ الشِّیعَةُ الْمُسْتَبْصِرُونَ وَ ذَلِکَ لِأَنَ

ص: 2

و شناخت خدا، معرفت من است با نورانیّت. این است همان دین خالص که خداوند می فرماید: «وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفاءَ وَ یُقِیمُوا الصَّلاةَ وَ یُؤْتُوا الزَّکاةَ وَ ذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ.»(1) {و فرمان نیافته بودند جز اینکه خدا را بپرستند و در حالی که به توحید گراییده اند دین [خود] را برای او خالص گردانند و نماز برپا دارند و زکات بدهند و دین [ثابت و] پایدار همین است.}

می فرماید: دستور داده نشده به آنها، مگر اینکه ایمان به نبوت حضرت محمّد آورند که همان دین حنیف محمدی ساده است، این قسمت آیه «وَ یُقِیمُون الصَّلاةَ» هر کس اقامه ولایت مرا کرده باشد، نماز را به پای داشته است، اما به پا داشتن ولایت من دشوار و سنگین است که تاب آن را ندارد، مگر فرشته مقرب یا پیامبر مرسل یا بنده مؤمنی که خدا دلش را به ایمان آزمایش کرده باشد.

فرشته اگر مقرّب نباشد، تاب تحمل آن را ندارد و پیامبر نیز اگر مرسل نباشد، تحمل ندارد و مؤمن هم اگر مورد آزمایش و اعتماد نباشد، تاب آن را ندارد. گفتم: یا امیرالمؤمنین! مؤمن کیست و حدّ و نهایت ایمان چیست تا بتوانم آن را درک کنم؟

فرمود: یا ابا عبداللَّه! عرض کردم: لبیک ای برادر پیامبر! فرمود: مؤمن امتحان شده کسی است که هر چه از جانب ما به او برسد، دلش برای پذیرش وسعت دارد و شک و تردید در آن ندارد.

بدان ابوذر که من بنده خدا و خلیفه او بر بندگانم؛ ما را خدا قرار ندهید، ولی در فضل ما هر چه می خواهید بگویید، باز هم به کنه فضل ما و نهایت آن نخواهید رسید، زیرا خداوند تبارک و تعالی به ما بیشتر و بزرگ تر از آن وصفی که توصیف کننده شما می گوید یا به قلب یکی از شما خطور نماید، عنایت فرموده است. وقتی ما را این طور شناختید، آن وقت مؤمن هستید.

سلمان گفت: عرض کردم: ای برادر پیامبر! هر کسی که نماز را به پا دارد، ولایت شما را به پا داشته؟ فرمود: آری ای سلمان! تصدیق این مطلب، این آیه قرآن عزیز است: «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ.»(2) {کمک بگیرید از صبر و نماز و آن سنگین و دشوار است مگر برای خشوع کنندگان.} صبر، پیامبر است و نماز، اقامه ولایت من. به همین جهت است که خداوند می فرماید «إِنَّها لَکَبِیرَةٌ» و نفرموده «انهما لکبیرة»؛ آن دو سنگین است چون حمل ولایت سنگین است، مگر برای خاشعین که آنها شیعیان بینا و روشنند، زیرا

ص: 2

أَهْلَ الْأَقَاوِیلِ مِنَ الْمُرْجِئَةِ وَ الْقَدَرِیَّةِ وَ الْخَوَارِجِ وَ غَیْرِهِمْ مِنَ النَّاصِبِیَّةِ یُقِرُّونَ لِمُحَمَّدٍ (1) صلی الله علیه و آله لَیْسَ بَیْنَهُمْ خِلَافٌ وَ هُمْ مُخْتَلِفُونَ فِی وَلَایَتِی مُنْکِرُونَ لِذَلِکَ جَاحِدُونَ بِهَا إِلَّا الْقَلِیلُ وَ هُمُ الَّذِینَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ الْعَزِیزِ فَقَالَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِی مَوْضِعٍ آخَرَ فِی کِتَابِهِ الْعَزِیزِ فِی نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ فِی وَلَایَتِی فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ (2) فَالْقَصْرُ مُحَمَّدٌ وَ الْبِئْرُ الْمُعَطَّلَةُ وَلَایَتِی عَطَّلُوهَا وَ جَحَدُوهَا وَ مَنْ لَمْ یُقِرَّ بِوَلَایَتِی لَمْ یَنْفَعْهُ الْإِقْرَارُ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله إِلَّا أَنَّهُمَا مَقْرُونَانِ وَ ذَلِکَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ هُوَ إِمَامُ الْخَلْقِ وَ عَلِیٌّ مِنْ بَعْدِهِ إِمَامُ الْخَلْقِ وَ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله کَمَا قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ أَوَّلُنَا مُحَمَّدٌ وَ أَوْسَطُنَا مُحَمَّدٌ وَ آخِرُنَا مُحَمَّدٌ فَمَنِ اسْتَکْمَلَ مَعْرِفَتِی فَهُوَ عَلَی الدِّینِ الْقَیِّمِ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ ذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ (3) وَ سَأُبَیِّنُ ذَلِکَ بِعَوْنِ اللَّهِ وَ تَوْفِیقِهِ یَا سَلْمَانُ وَ یَا جُنْدَبُ قَالا لَبَّیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکَ قَالَ کُنْتُ أَنَا وَ مُحَمَّدٌ نُوراً وَاحِداً مِنْ نُورِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَمَرَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ذَلِکَ النُّورَ أَنْ یُشَقَّ فَقَالَ لِلنِّصْفِ کُنْ مُحَمَّداً وَ قَالَ لِلنِّصْفِ کُنْ عَلِیّاً فَمِنْهَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیٌّ مِنِّی وَ أَنَا مِنْ عَلِیٍّ وَ لَا یُؤَدِّی عَنِّی إِلَّا عَلِیٌّ وَ قَدْ وَجَّهَ أَبَا بَکْرٍ بِبَرَاءَةَ إِلَی مَکَّةَ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ قَالَ لَبَّیْکَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تُؤَدِّیَهَا أَنْتَ أَوْ رَجُلٌ عَنْکَ فَوَجَّهَنِی فِی اسْتِرْدَادِ أَبِی بَکْرٍ فَرَدَدْتُهُ فَوَجَدَ فِی نَفْسِهِ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ نَزَلَ فِیَّ الْقُرْآنُ قَالَ لَا وَ لَکِنْ لَا یُؤَدِّی إِلَّا أَنَا أَوْ عَلِیٌّ یَا سَلْمَانُ وَ یَا جُنْدَبُ قَالا لَبَّیْکَ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ قَالَ علیه السلام مَنْ لَا یَصْلُحُ لِحَمْلِ

ص: 3

صاحبان عقایدی از قبیل مرجئه و قدریه و خوارج و دیگران از قبیل ناصبی ها، به نبوت حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم اقرار دارند و در این مورد اختلافی ندارند، ولی هم ایشان درباره ولایت من اختلاف دارند و منکر آن هستند و کافران به آن می باشند، مگر تعداد کمی.آنهایند که خداوند در قرآن ایشان را چنین توصیف کرده است: «إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ».

در جای دیگر قرآن راجع به نبوت حضرت محمّد و ولایت من می فرماید: «وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قصرٍ مَشِیدٍ»(1) {چاه های متروک و کوشک های افراشته.}

«قصر» محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم است و «بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ» چاه واگذار شده، ولایت من است که آن را رها کرده اند و منکر شده اند. هر که اقرار به ولایت من نداشته باشد، اقرار به نبوت پیامبر برای او سودی نخواهد داشت. آگاه باشید که این دو با هم قرین و همراهند، زیرا پیامبر اکرم نبیّ مرسل و امام مردم است و علی پس از او، امام مردم و وصیّ محمّد است، هم چنان که پیامبر اکرم فرمود: «یاعلی! تو برای من به منزله هارون برای موسی هستی، الا اینکه پیامبری بعد از من نیست.»

اول ما محمّد و وسط ما محمّد و آخر ما محمّد نام دارد. هر کس معرفت مرا به طور کامل داشته باشد، او بر دین قیم و استوار است، چنان چه در این آیه می فرماید: «وَ ذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ.» این مطلب را به توفیق خدا و کمک او توضیح می دهم.

اینک می گویم سلمان و ابوذر! آن دو گفتند: لبیک یا امیرالمومنین، صلوات خدا برتو باد! فرمود: من و محمّد یک نور واحد از نور خداوند بودیم. خداوند به آن نور دستور داد که دو قسمت شود. به نیمی از آن فرمود محمّد باش! و به نیم دیگر فرمود علی باش! به همین جهت پیامبر اکرم فرموده است: «علی از من و من از علی هستم و از جانب من ایفای نقش نمی کند، مگر علی.» رسول خدا ابا بکر را با سوره برائت به مکه فرستاد. جبرئیل نازل شد و گفت: ای محمّد! خداوند می فرماید یا باید این کار را خود تو انجام دهی یا مردی از خودت. آنگاه مرا فرستاد تا ابا بکر را برگردانم. من او را برگرداندم، اما او ناراحت شد و از پیامبر اکرم پرسید: آیا در این مورد آیه قرآن درباره من نازل شده؟ فرمود: نه، ولی کسی نباید این کار را انجام دهد، مگر من یا علی.

ای سلمان و ابوذر! آن دو گفتند: لبیک ای برادر رسول خدا! فرمود: کسی که صلاحیت نداشته باشد

ص: 3

صَحِیفَةٍ یُؤَدِّیهَا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَیْفَ یَصْلُحُ لِلْإِمَامَةِ یَا سَلْمَانُ وَ یَا جُنْدَبُ فَأَنَا وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُنَّا نُوراً وَاحِداً صَارَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُحَمَّدٌ الْمُصْطَفَی وَ صِرْتُ أَنَا وَصِیَّهُ الْمُرْتَضَی وَ صَارَ مُحَمَّدٌ النَّاطِقَ وَ صِرْتُ أَنَا الصَّامِتَ وَ إِنَّهُ لاَ بُدَّ فِی کُلِّ عَصْرٍ مِنَ الْأَعْصَارِ أَنْ یَکُونَ فِیهِ نَاطِقٌ وَ صَامِتٌ یَا سَلْمَانُ صَارَ مُحَمَّدٌ الْمُنْذِرَ وَ صِرْتُ أَنَا الْهَادِیَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ (1)

فَرَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُنْذِرُ وَ أَنَا الْهَادِی اللَّهُ یَعْلَمُ ما تَحْمِلُ کُلُّ أُنْثی وَ ما تَغِیضُ الْأَرْحامُ وَ ما تَزْدادُ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الْکَبِیرُ الْمُتَعالِ سَواءٌ مِنْکُمْ مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَ مَنْ جَهَرَ بِهِ وَ مَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ بِاللَّیْلِ وَ سارِبٌ بِالنَّهارِ لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ (2) قَالَ فَضَرَبَ علیه السلام بِیَدِهِ عَلَی أُخْرَی وَ قَالَ صَارَ مُحَمَّدٌ صَاحِبَ الْجَمْعِ وَ صِرْتُ أَنَا صَاحِبَ النَّشْرِ وَ صَارَ مُحَمَّدٌ صَاحِبَ الْجَنَّةِ وَ صِرْتُ أَنَا صَاحِبَ النَّارِ أَقُولُ لَهَا خُذِی هَذَا وَ ذَرِی هَذَا وَ صَارَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله صَاحِبَ الرَّجْفَةِ وَ صِرْتُ أَنَا صَاحِبَ الْهَدَّةِ (3) وَ أَنَا صَاحِبُ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ أَلْهَمَنِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِلْمَ مَا فِیهِ نَعَمْ یَا سَلْمَانُ وَ یَا جُنْدَبُ وَ صَارَ مُحَمَّدٌ یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ (4) وَ صَارَ مُحَمَّدٌ ن وَ الْقَلَمِ (5) وَ صَارَ مُحَمَّدٌ طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی (6) وَ صَارَ مُحَمَّدٌ صَاحِبَ الدَّلَالاتِ وَ صِرْتُ أَنَا صَاحِبَ الْمُعْجِزَاتِ وَ الْآیَاتِ وَ صَارَ مُحَمَّدٌ خَاتَمَ النَّبِیِّینَ وَ صِرْتُ

ص: 4

چند آیه را از جانب پیامبر به مردم برساند، چگونه صلاحیت برای امامت دارد؟ من و پیامبر یک نور بودیم؛ او محمّد مصطفی گردید و من وصی او علیّ مرتضی شدم؛ محمّد ناطق شد و من ساکت، باید در هر زمان از زمان ها، ناطق و صامتی باشد ای سلمان! محمّد منذر گشت و من هادی.

این است معنی آیه «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ»(1) {[ای پیامبر] تو فقط هشداردهنده ای و برای هر قومی رهبری است.} پیامبر اکرم منذر است و من هادی.

«اللَّهُ یَعْلَمُ ما تَحْمِلُ کُلُّ أُنْثی وَ ما تَغِیضُ الْأَرْحامُ وَ ما تَزْدادُ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ* عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الْکَبِیرُ الْمُتَعالِ سَواءٌ مِنْکُمْ مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَ مَنْ جَهَرَ بِهِ وَ مَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ بِاللَّیْلِ وَ سارِبٌ بِالنَّهارِ* لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ.»(2)

{خدا می داند آنچه را که هر ماده ای [در رحم] بار می گیرد و [نیز] آنچه را که رحم ها می کاهند و آنچه را می افزایند و هر چیزی نزد او اندازه ای دارد. دانای نهان و آشکار [و] بزرگ بلند مرتبه است. [برای او] یکسان است کسی از شما سخن [خود] را نهان کند و کسی که آن را فاش گرداند و کسی که خویشتن را به شب پنهان دارد و در روز آشکارا حرکت کند. برای او فرشتگانی است که پی در پی او را به فرمان خدا از پیش رو و از پشت سرش پاسداری می کنند.}

در این موقع علی علیه السّلام دست خود را بر دست دیگر زد و گفت: محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم صاحب جمع گشت و من صاحب نشر؛ محمّد صاحب بهشت گردید و من صاحب جهنم. من به جنهم می گویم این را بگیر و این یک را واگذار! محمّد صاحب لغزش و من صاحب ریزش «هدة»(3) هستم؛ من صاحب لوح محفوظم که خدا آنچه را که در لوح است، به من الهام کرده.

آری سلمان یا ابوذر! محمّد «یس * و القرآن حکیم»(4) است؛ محمّد «ن و القلم»(5) است؛ محمّد «طه* ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی»(6) است؛ محمّد صاحب دلالات است و من صاحب معجزات و آیات هستم. محمّد خاتم النبیین و

ص: 4

أَنَا خَاتَمَ الْوَصِیِّینَ وَ أَنَا الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ (1) وَ أَنَا النَّبَأُ الْعَظِیمُ الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ (2) وَ لَا أَحَدٌ اخْتَلَفَ إِلَّا فِی وَلَایَتِی وَ صَارَ مُحَمَّدٌ صَاحِبَ الدَّعْوَةِ وَ صِرْتُ أَنَا صَاحِبَ السَّیْفِ وَ صَارَ مُحَمَّدٌ نَبِیّاً مُرْسَلًا وَ صِرْتُ أَنَا صَاحِبَ أَمْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ (3) وَ هُوَ رُوحُ اللَّهِ لَا یُعْطِیهِ وَ لَا یُلْقِی هَذَا الرُّوحَ إِلَّا عَلَی مَلَکٍ مُقَرَّبٍ أَوْ نَبِیٍّ مُرْسَلٍ أَوْ وَصِیٍّ مُنْتَجَبٍ فَمَنْ أَعْطَاهُ اللَّهُ هَذَا الرُّوحَ فَقَدْ أَبَانَهُ مِنَ النَّاسِ وَ فَوَّضَ إِلَیْهِ الْقُدْرَةَ وَ أَحْیَا الْمَوْتَی وَ عَلِمَ بِمَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ وَ سَارَ مِنَ الْمَشْرِقِ إِلَی الْمَغْرِبِ وَ مِنَ الْمَغْرِبِ إِلَی الْمَشْرِقِ فِی لَحْظَةِ عَیْنٍ وَ عَلِمَ مَا فِی الضَّمَائِرِ وَ الْقُلُوبِ وَ عَلِمَ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ یَا سَلْمَانُ وَ یَا جُنْدَبُ وَ صَارَ مُحَمَّدٌ الذِّکْرَ الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً رَسُولًا یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اللَّهِ (4) إِنِّی أُعْطِیتُ عِلْمَ الْمَنَایَا وَ الْبَلَایَا وَ فَصْلَ الْخِطَابِ وَ اسْتُودِعْتُ عِلْمَ الْقُرْآنِ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَقَامَ الْحُجَّةَ حُجَّةً لِلنَّاسِ وَ صِرْتُ أَنَا حُجَّةَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ اللَّهُ لِی مَا لَمْ یَجْعَلْ لِأَحَدٍ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ لَا لِنَبِیٍّ مُرْسَلٍ وَ لَا لِمَلَکٍ مُقَرَّبٍ یَا سَلْمَانُ وَ یَا جُنْدَبُ قَالا لَبَّیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ علیه السلام أَنَا الَّذِی حَمَلْتُ نُوحاً فِی السَّفِینَةِ بِأَمْرِ رَبِّی وَ أَنَا الَّذِی أَخْرَجْتُ یُونُسَ مِنْ بَطْنِ الْحُوتِ بِإِذْنِ رَبِّی وَ أَنَا الَّذِی جَاوَزْتُ بِمُوسَی بْنِ عِمْرَانَ الْبَحْرَ بِأَمْرِ رَبِّی وَ أَنَا الَّذِی أَخْرَجْتُ إِبْرَاهِیمَ مِنَ النَّارِ بِإِذْنِ رَبِّی وَ أَنَا الَّذِی أَجْرَیْتُ أَنْهَارَهَا وَ فَجَّرْتُ عُیُونَهَا وَ غَرَسْتُ أَشْجَارَهَا بِإِذْنِ رَبِّی وَ أَنَا عَذَابُ یَوْمِ الظُّلَّةِ وَ أَنَا الْمُنَادِی مِنْ مَکَانٍ قَرِیبٍ قَدْ سَمِعَهُ الثَّقَلَانِ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ وَ فَهِمَهُ قَوْمٌ

ص: 5

من خاتم الوصیین و «صراط مستقیم»(1)

و «النَّبَإِ الْعَظِیم*الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ.»(2) {از آن خبر بزرگ که درباره آن با هم اختلاف دارند.} هستم. هیچ کس اختلاف ندارد مگر درباره ولایت من. محمّد صاحب دعوت گشت و من صاحب شمشیر؛ محمّد پیامبر مرسل گردید و من صاحب امر پیامبرم. خداوند می فرماید: «یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِه.»(3)

{به هر کس از بندگانش که خواهد آن روح [= فرشته] را به فرمان خویش می فرستد.}

او روح اللَّه است که عطا نمی کند و آن روح را القا نمی نماید مگر بر ملک مقرب یا پیامبر مرسل یا وصیّ برگزیده. این روح را به هر کس که عنایت کند، او را از مردم جدا نموده و به او قدرت تفویض می کند؛ مرده را زنده می کند؛ از گذشته و آینده اطلاع دارد؛ در یک چشم بر هم زدن از مشرق به مغرب و از مغرب به مشرق می رود؛ از دل ها و قلب ها خبر دارد و آنچه را که در آسمان ها و زمین است می داند.

ای سلمان و ابوذر!

محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم همان ذکری است که در قرآن فرموده: «قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً *رَسُولًا یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اللَّهِ.»(4) {راستی که خدا سوی شما تذکاری فرو فرستاده است. پیامبری که آیات خدا را بر شما تلاوت می کند.}

به من علم مرگ و میرها و بلاها و فصل الخطاب داده شده است؛ به من علم قرآن و آنچه تا قیامت اتفاق خواهد افتاد واگذارد گردیده. محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم «حجة» را اقامه کرد تا مردم حجت داشته باشد و من حجة اللَّه عزوجل شدم. خداوند به من مقامی عنایت کرده که برای هیچ یک از گذشتگان و آیندگان و نه برای هیچ پیامبر مرسل و فرشته مقربی قرار نداده است.

ای سلمان و ابوذر! آن دو گفتند: لبیک یا امیرالمومنین! حضرت فرمود: منم آن کس که به دستور خدا نوح را در کشتی بردم؛ من یونس را با اجازه خدا از شکم نهنگ خارج کردم؛ من با اجازه خدا موسی را از دریا گذراندم؛ من با اجازه خدا ابراهیم را از آتش نجات دادم؛ من با اجازه خدایم، نهرها و چشمه هایش را جاری و درخت هایش را کاشتم.

من عذاب یوم الظله هستم؛ من آن منادی هستم که فریاد می زنم از مکان نزدیکی که تمام جن و انس آن را می شنوند و گروهی آن را می فهمند؛

ص: 5

إِنِّی لَأَسْمَعُ کُلَّ قَوْمٍ (1) الْجَبَّارِینَ وَ الْمُنَافِقِینَ بِلُغَاتِهِمْ وَ أَنَا الْخَضِرُ عَالِمُ مُوسَی وَ أَنَا مُعَلِّمُ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ وَ أَنَا ذُو الْقَرْنَیْنِ وَ أَنَا قُدْرَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَا سَلْمَانُ وَ یَا جُنْدَبُ أَنَا مُحَمَّدٌ وَ مُحَمَّدٌ أَنَا وَ أَنَا مِنْ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدٌ مِنِّی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ (2) یَا سَلْمَانُ وَ یَا جُنْدَبُ قَالا لَبَّیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ إِنَّ مَیِّتَنَا لَمْ یَمُتْ وَ غَائِبَنَا لَمْ یَغِبْ وَ إِنَّ قَتْلَانَا لَنْ یُقْتَلُوا یَا سَلْمَانُ وَ یَا جُنْدَبُ قَالا لَبَّیْکَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکَ قَالَ علیه السلام أَنَا أَمِیرُ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ مِمَّنْ مَضَی وَ مِمَّنْ بَقِیَ وَ أُیِّدْتُ بِرُوحِ الْعَظَمَةِ وَ إِنَّمَا أَنَا عَبْدٌ مِنْ عَبِیدِ اللَّهِ لَا تُسَمُّونَا أَرْبَاباً وَ قُولُوا فِی فَضْلِنَا مَا شِئْتُمْ فَإِنَّکُمْ لَنْ تَبْلُغُوا مِنْ فَضْلِنَا کُنْهَ مَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَنَا وَ لَا مِعْشَارَ الْعُشْرِ لِأَنَّا آیَاتُ اللَّهِ وَ دَلَائِلُهُ وَ حُجَجُ اللَّهِ وَ خُلَفَاؤُهُ وَ أُمَنَاؤُهُ وَ أَئِمَّتُهُ وَ وَجْهُ اللَّهِ وَ عَیْنُ اللَّهِ وَ لِسَانُ اللَّهِ بِنَا یُعَذِّبُ اللَّهُ عِبَادَهُ وَ بِنَا یُثِیبُ وَ مِنْ بَیْنِ خَلْقِهِ طَهَّرَنَا وَ اخْتَارَنَا وَ اصْطَفَانَا وَ لَوْ قَالَ قَائِلٌ لِمَ وَ کَیْفَ وَ فِیمَ لَکَفَرَ وَ أَشْرَکَ لِأَنَّهُ لَا یُسْأَلُ عَمَّا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْأَلُونَ یَا سَلْمَانُ وَ یَا جُنْدَبُ قَالا لَبَّیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکَ قَالَ علیه السلام مَنْ آمَنَ بِمَا قُلْتُ وَ صَدَّقَ بِمَا بَیَّنْتُ وَ فَسَّرْتُ وَ شَرَحْتُ وَ أَوْضَحْتُ وَ نَوَّرْتُ وَ بَرْهَنْتُ فَهُوَ مُؤْمِنٌ مُمْتَحَنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ شَرَحَ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ وَ هُوَ عَارِفٌ مُسْتَبْصِرٌ قَدِ انْتَهَی وَ بَلَغَ وَ کَمَلَ وَ مَنْ شَکَّ وَ عَنَدَ وَ جَحَدَ وَ وَقَفَ وَ تَحَیَّرَ وَ ارْتَابَ فَهُوَ مُقَصِّرٌ وَ نَاصِبٌ یَا سَلْمَانُ وَ یَا جُنْدَبُ قَالا لَبَّیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکَ قَالَ علیه السلام أَنَا أُحْیِی وَ أُمِیتُ بِإِذْنِ رَبِّی وَ أَنَا أُنَبِّئُکُمْ بِمَا تَأْکُلُونَ وَ مَا تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ بِإِذْنِ رَبِّی وَ أَنَا عَالِمٌ بِضَمَائِرِ قُلُوبِکُمْ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ أَوْلَادِی علیهم السلام یَعْلَمُونَ وَ یَفْعَلُونَ هَذَا إِذَا أَحَبُّوا وَ أَرَادُوا لِأَنَّا کُلَّنَا وَاحِدٌ أَوَّلُنَا مُحَمَّدٌ وَ آخِرُنَا مُحَمَّدٌ وَ أَوْسَطُنَا مُحَمَّدٌ وَ کُلُّنَا مُحَمَّدٌ

ص: 6

من با هرگروهی، چه ستمگران و چه منافقین به زبان خودشان صحبت می کنم؛ من آن خضرم که دانشمند همراه موسی بود؛ من معلم سلیمان بن داودم و من ذوالقرنین و قدرت اللَّه هستم.

ای سلمان و ابوذر! من محمّد و محمّد منم؛ من از محمّدم و محمّد از من است. خداوند در این آیه می فرماید: «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ* بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ.»(1) {دو دریا را [به گونه ای] روان کرد [که] با هم برخورد کنند میان آن دو حد فاصلی است که به هم تجاوز نمی کنند.}

ای سلمان و ابوذر! گفتند: لبیک یا امیرالمومنین! فرمود: مرده ما نمرده و غایب ما دور نشده و کشته های ما هرگز کشته نشده اند .

ای سلمان و ابوذر! گفتند: لبیک صلوات الله علیک! فرمود: من امیر هر مرد و زن مؤمنم؛ آنانی که گذشته اند وآنانی که در آینده می آیند. من روح عظمت تایید شده ام؛ من تنها یکی از بندگان خدایم. ما را خدا ننامید، آنگاه درباره فضل ما هر چه مایلید بگویید. به کنه فضل ما هرگز نخواهید رسید و حتّی مقداری از یک دهم آن را نمی توانید بیان کنید.

ما آیات و دلایل خداییم و حجت و خلیفه و امین و امام وجه اللَّه و عین اللَّه و لسان اللَّه هستیم. خداوند به وسیله ما بندگانش را عذاب می کند و به وسیله ما آنهارا پاداش می دهد؛ ما را از میان بندگان خود پاک نموده و انتخاب کرده و برگزیده است. اگر کسی بگوید به چه جهت و چگونه هستند و در کجا چنین شده اند، کافر و مشرک می شود، زیرا از خداوند درباره آنچه که انجام می دهد، سوال نمی شود، اما آنها از افعال خدا سوال می کنند.

ای سلمان و ابوذر! گفتند: لبیک یا امیرالمومنین صلوات الله علیک! فرمود: هر که ایمان بیاورد به آنچه که گفتم وتصدیق نماید آنچه را که بیان کردم و تفسیر نمودم و شرح دادم و واضح گرداندم و روشن ساختم و استدلال کردم، او مؤمنی است که آزمایش شده و خداوند قلبش را برای ایمان آزموده و سینه اش را برای اسلام وسعت داده؛ او عارف روشن بین است که به هدف رسیده و کامل شده. و هر کس شک کند و دشمنی ورزد و منکر شود و متحیر باشد و تردید نماید، او مقصر و ناصبی است.

ای سلمان و ابوذر! گفتند: لبیک یا امیرالمومنین صلوات الله علیک! فرمود: من با اجازه خدا زنده می کنم و می میرانم؛ من به اذن خدا به شما خبر می دهم چه می خورید و چه در خانه های خود ذخیره کرده اید؛ من از دل های شما مطلعم و ائمه از اولادم نیز اینها را می دانند و هر وقت که بخواهند و اراده کنند، همین کارها را می کنند. چون ما همه یکی هستیم؛ اول ما محمّد، آخر ما محمّد و وسط ما محمّد است؛ همه ما محمّدیم،

ص: 6

فَلَا تَفَرَّقُوا بَیْنَنَا وَ نَحْنُ إِذَا شِئْنَا شَاءَ اللَّهُ وَ إِذَا کَرِهْنَا کَرِهَ اللَّهُ الْوَیْلُ کُلُّ الْوَیْلِ لِمَنْ أَنْکَرَ فَضْلَنَا وَ خُصُوصِیَّتَنَا وَ مَا أَعْطَانَا اللَّهُ رَبُّنَا لِأَنَّ مَنْ أَنْکَرَ شَیْئاً مِمَّا أَعْطَانَا اللَّهُ فَقَدْ أَنْکَرَ قُدْرَةَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَشِیَّتَهُ فِینَا یَا سَلْمَانُ وَ یَا جُنْدَبُ قَالا لَبَّیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکَ قَالَ علیه السلام لَقَدْ أَعْطَانَا اللَّهُ رَبُّنَا مَا هُوَ أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ وَ أَعْلَی وَ أَکْبَرُ مِنْ هَذَا کُلِّهِ قُلْنَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا الَّذِی أَعْطَاکُمْ مَا هُوَ أَعْظَمُ وَ أَجَلُّ مِنْ هَذَا کُلِّهِ قَالَ قَدْ أَعْطَانَا رَبُّنَا عَزَّ وَ جَلَّ عِلْمَنَا لِلِاسْمِ الْأَعْظَمِ الَّذِی لَوْ شِئْنَا خَرَقَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ وَ نَعْرُجُ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ نَهْبِطُ بِهِ الْأَرْضَ وَ نَغْرُبُ وَ نَشْرُقُ وَ نَنْتَهِی بِهِ إِلَی الْعَرْشِ فَنَجْلِسُ (1) عَلَیْهِ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یُطِیعُنَا کُلُّ شَیْ ءٍ حَتَّی السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبَالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ الْبِحَارُ وَ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ أَعْطَانَا اللَّهُ ذَلِکَ کُلَّهُ بِالاسْمِ الْأَعْظَمِ الَّذِی عَلَّمَنَا وَ خَصَّنَا بِهِ وَ مَعَ هَذَا کُلِّهِ نَأْکُلُ وَ نَشْرَبُ وَ نَمْشِی فِی الْأَسْوَاقِ وَ نَعْمَلُ هَذِهِ الْأَشْیَاءَ بِأَمْرِ رَبِّنَا وَ نَحْنُ عِبَادُ اللَّهِ الْمُکْرَمُونَ الَّذِینَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ وَ جَعَلَنَا مَعْصُومِینَ مُطَهَّرِینَ وَ فَضَّلَنَا عَلَی کَثِیرٍ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ فَنَحْنُ نَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ وَ حَقَّتْ کَلِمَةُ الْعَذابِ عَلَی الْکافِرِینَ أَعْنِی الْجَاحِدِینَ بِکُلِّ مَا أَعْطَانَا اللَّهُ مِنَ الْفَضْلِ وَ الْإِحْسَانِ یَا سَلْمَانُ وَ یَا جُنْدَبُ فَهَذَا مَعْرِفَتِی بِالنُّورَانِیَّةِ فَتَمَسَّکْ بِهَا رَاشِداً فَإِنَّهُ لَا یَبْلُغُ أَحَدٌ مِنْ شِیعَتِنَا حَدَّ الِاسْتِبْصَارِ حَتَّی یَعْرِفَنِی بِالنُّورَانِیَّةِ فَإِذَا عَرَفَنِی بِهَا کَانَ مُسْتَبْصِراً بَالِغاً کَامِلًا قَدْ خَاضَ بَحْراً مِنَ الْعِلْمِ وَ ارْتَقَی دَرَجَةً مِنَ الْفَضْلِ وَ اطَّلَعَ عَلَی سِرٍّ مِنْ سِرِّ اللَّهِ وَ مَکْنُونِ خَزَائِنِهِ (2).

بین ما جدایی نیندازید. ما وقتی بخواهیم، خدا می خواهد؛ وقتی نخواهیم، خدا نمی خواهد. وای و بسی وای بر کسی که منکر فضل و امتیازات و آنچه که خدا به ما عنایت کرده باشد! زیرا هر کسی منکر یکی از چیزهایی باشد که خدا به ما عنایت کرده، منکر قدرت خدا و مشیّت او درباره ماست .

ای سلمان و ابوذر! سلمان و ابوذر گفتند: لبیک یا امیرالمومنین صلوات الله علیک! فرمود: خدا به ما چیزهایی داده که بالاتر و بزرگ تر و عظیم تر و عالی تر از همه اینها است. پرسیدیم چه چیز به شما داده که بالاتر وبزرگ تر از همه اینها است؟ فرمود: پروردگار ما، ما را از اسم اعظم مطلع کرده که اگر بخواهیم، آسمان ها و زمین و بهشت و جهنم را از جای بر کنیم، به آسمان عروج کنیم و به زمین برگردیم، به مغرب و مشرق برویم و منتهی به عرش بشویم، در آنجا در مقابل خداوند عزوجل بنشینیم. و همه چیز مطیع ما می باشند، حتّی آسمان ها و زمین و شمس و قمر و ستارگان و کوه ها و درختان و جنبندگان و دریاها و بهشت و جهنم. این مقام را خداوند به واسطه اسم اعظم به ما تعلیم داده و به ما اختصاص داده است. با تمام این امتیازات، ما غذا می خوریم و در بازارها راه می رویم و این کارها را به امر خدا انجام می دهیم. ما بندگان گرامی خدا هستیم که اظهار نظر در مقابل او نداریم و به دستورش عمل می کنیم.

ما را معصوم و پاک قرار داده و بر بسیاری از بندگان مؤمنش برتری بخشیده. ما می گوییم «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ.»(1) {خدا را ستایش که ما را به این مقام هدایت نموده که اگر او راهنمای ما نبود، راه به این مقام نمی یافتیم.}

و ثابت است عذاب بر کافران که منظور، منکران آنچه که خدا از فضل واحسان خویش به ما عطا کرده هستند.

ای سلمان و ابوذر! این است معرفت من به نورانیّت؛ با آگاهی به آن تمسک بجویید، چرا که هیچ گاه کسی از شیعیان من به روشن بینی نمی رسد، مگر آنکه مرا به مقام نورانیت بشناسد و وقتی مرا با این مقام کسی شناخت، روشن بین شده و به هدف رسیده ی کامل است که در دریای علم فرو رفته و به مقامی مترقی در فضل رسیده و از سرّی از اسرار و گنجینه علوم خدا مطلع شده است.

توضیح

اینکه امام علیه السّلام فرمود: «من آنم که نوح را دردریا نجات داد»، در صورتی که روایت صادر از امام علیه السّلام شده باشد،

ص: 7

لاحتمل أن یکون المراد به و بأمثاله أن الأنبیاء علیهم السلام بالاستشفاع بنا و التوسل بأنوارنا رفعت (1) عنهم المکاره و الفتن کما دلت علیه الأخبار الصحیحة.

منظور این است که نوح و انبیای دیگر، با توسل به انوار ما توانستند از طوفان و نیز مشکلات دیگر نجات یابند که این معنی مطابق با اخبار صحیح بسیاری است.

روایت2.

مؤلف: پدرم از همان کتاب نقل کرد که جابر بن یزید جعفی گفت: چون خلافت به بنی امیه رسید، خون های محترمی را ریختند و هزار ماه، امیرالمؤمنین علیه السّلام را روی منبر لعنت کردند و از او بیزاری جستند. و شروع به پنهانی کشتن شیعیان در هر شهر کردند و بنیاد زندگی آنها را بر باد دادند و برای رسیدن به پشیز بی ارزش دنیا، مردم را در هر دیاری وحشت زده کردند. هر کس که امیرالمؤمنین را لعنت نمی کرد و از او بیزاری نمی جست، او را می کشتند؛ هر کسی که بود.

جابر بن یزید جعفی گفت: از بنی امیه و پیروان آنها به امام مبین اطهرالطاهرین زین العابدین سید الزهاد و خلیفه الله علی العباد علی بن الحسین صلوات الله علیهما السّلام شکایت کردم و گفتم: یا ابن رسول الله! ما را در هر گوشه و کنار می کشند و از بیخ و بن برمی کنند و آشکارا مولای ما امیرالمؤمنین را بر روی منبرها و مناره ها و بازار و کوچه ها لعنت می کنند و از او بیزاری می جویند، تا آنجا که در مسجد پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم جمع می شوند و آشکارا علی را لعنت می کنند. یک نفر این کار را منع نمی کند و اظهار ناراحتی نمی نماید. اگر یکی از ما انکار کند، همه بر او حمله می کنند و می گویند این رافضی و ابو ترابی است و او را پیش فرمانروای خود می برند و مدعی می شوند که این شخص ابو تراب را به نیکی یاد کرده، او را می زنند و زندانی می کنند و بعد او را می کشند.

امام علیه السّلام که این سخنان را از من شنید، نگاهش را به آسمان دوخت و گفت: خدایا منزهی! مولای ما چقدر حلم تو زیاد است و بلند مرتبه ای در شکیبایی و برتر است قدرت تو. خدایا! آنچنان بندگان خود را مهلت داده

ص: 8

عِبَادَکَ فِی بِلَادِکَ حَتَّی ظَنُّوا أَنَّکَ أَمْهَلْتَهُمْ أَبَداً وَ هَذَا کُلُّهُ بِعَیْنِکَ لَا یُغَالَبُ قَضَاؤُکَ وَ لَا یُرَدُّ الْمَحْتُومُ مِنْ تَدْبِیرِکَ کَیْفَ شِئْتَ وَ أَنَّی شِئْتَ وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنَّا قَالَ ثُمَّ دَعَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ابْنَهُ مُحَمَّداً علیه السلام فَقَالَ یَا بُنَیَّ قَالَ لَبَّیْکَ یَا سَیِّدِی قَالَ إِذَا کَانَ غَداً فَاغْدُ إِلَی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خُذْ مَعَکَ الْخَیْطَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَ جَبْرَئِیلَ عَلَی جَدِّنَا صلی الله علیه و آله فَحَرِّکْهُ تَحْرِیکاً لَیِّناً وَ لَا تُحَرِّکْهُ شَدِیداً اللَّهَ اللَّهَ فَیَهْلِکُ النَّاسُ کُلُّهُمْ قَالَ جَابِرٌ فَبَقِیتُ مُتَفَکِّراً مُتَعَجِّباً مِنْ قَوْلِهِ فَمَا أَدْرِی مَا أَقُولُ لِمَوْلَایَ علیه السلام فَغَدَوْتُ إِلَی مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ قَدْ بَقِیَ عَلَیَّ لَیْلٌ حِرْصاً أَنْ أَنْظُرَ إِلَی الْخَیْطِ وَ تَحْرِیکِهِ فَبَیْنَمَا أَنَا عَلَی دَابَّتِی إِذْ خَرَجَ الْإِمَامُ علیه السلام فَقُمْتُ وَ سَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَرَدَّ عَلَیَّ السَّلَامَ وَ قَالَ مَا غَدَا بِکَ فَلَمْ تَکُنْ تَأْتِینَا فِی هَذَا الْوَقْتِ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ سَمِعْتُ أَبَاکَ صلی الله علیه و آله یَقُولُ بِالْأَمْسِ خُذِ الْخَیْطَ وَ سِرْ إِلَی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَحَرِّکْهُ تَحْرِیکاً لَیِّناً وَ لَا تُحَرِّکْهُ تَحْرِیکاً شَدِیداً فَتُهْلِکَ النَّاسَ کُلَّهُمْ فَقَالَ یَا جَابِرُ لَوْ لَا الْوَقْتُ الْمَعْلُومُ وَ الْأَجَلُ الْمَحْتُومُ وَ الْقَدَرُ الْمَقْدُورُ لَخَسَفْتُ وَ اللَّهِ بِهَذَا الْخَلْقِ الْمَنْکُوسِ فِی طَرْفَةِ عَیْنٍ لَا بَلْ فِی لَحْظَةٍ لَا بَلْ فِی لَمْحَةٍ وَ لَکِنَّنَّا عِبادٌ مُکْرَمُونَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ قَالَ قُلْتُ لَهُ یَا سَیِّدِی وَ لِمَ تَفْعَلُ هَذَا بِهِمْ قَالَ مَا حَضَرْتَ أَبِی بِالْأَمْسِ وَ الشِّیعَةُ (1) یَشْکُونَ إِلَیْهِ مَا یَلْقَوْنَ مِنَ النَّاصِبِیَّةِ الْمَلاعِینِ وَ الْقَدَرِیَّةِ الْمُقَصِّرِینَ فَقُلْتُ بَلَی یَا سَیِّدِی قَالَ فَإِنِّی أُرْعِبُهُمْ وَ کُنْتُ أُحِبُّ أَنْ یَهْلِکَ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ وَ یُطَهِّرَ اللَّهُ مِنْهُمُ الْبِلَادَ وَ یُرِیحَ الْعِبَادَ قُلْتُ یَا سَیِّدِی فَکَیْفَ تُرْعِبُهُمْ وَ هُمْ أَکْثَرُ مِنْ أَنْ یُحْصَوْا قَالَ امْضِ بِنَا إِلَی الْمَسْجِدِ لِأُرِیَکَ قُدْرَةَ اللَّهِ تَعَالَی قَالَ جَابِرٌ فَمَضَیْتُ مَعَهُ إِلَی الْمَسْجِدِ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ وَضَعَ خَدَّهُ فِی التُّرَابِ وَ کَلَّمَ بِکَلِمَاتٍ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ أَخْرَجَ مِنْ کُمِّهِ خَیْطاً دَقِیقاً یَفُوحُ مِنْهُ رَائِحَةُ الْمِسْکِ وَ کَانَ

ص: 9

که آنها گمان می کنند همیشه مهلت دارند، تمام این جریان ها در دیدگاه تو است، قضای تو مغلوب نمی شود و تدبیر حتمی تو قابل جلوگیری نیست، هر جور و هر وقت بخواهی. تو داناتر از ما به آنهایی.

سپس فرزند خود محمّد را خواست به او فرمود: پسرم! او فرمود: لبیک یا سیدی! فرمود: فردا صبح برو به مسجد پیامبر، نخی را که جبرئیل برای جد ما آورده بگیر و آرام تکان بده. مبادا آن را محکم حرکت دهی! مبادا چنین کاری را بکنی که مردم همه نابود می شوند.

جابر گفت: با تعجب از این فرمایش امام در فکر بودم و نمی دانستم به مولایم چه بگویم. فردا صبح زود خدمت حضرت باقر علیه السّلام رفتم، شبی را با تمام شوق به سر برده بودم تا شاهد حرکت دادن آن نخ باشم. در همان بین که من سوار مرکب خود بودم، امام علیه السّلام خارج شد. از جای جستم و سلام کردم. جواب داد و فرمود: چه شده؟ صبح به این زودی پیش ما نمی آمدی! گفتم: یا ابن رسول اللَّه! دیروز از پدر بزرگوارت شنیدم که فرمود: این نخ را بگیر و به مسجد پیامبر اکرم برو و آن را آرام تکان بده، مبادا محکم حرکت بدهی که همه مردم می میرند. فرمود: جابر! اگر نه این است که وقتی معین قرار داده شده و هنگام مشخصی تعیین شده وتقدیری مقدر شده است، هر آینه این مردم بد سیرت را در یک چشم به هم زدن زیر و رو می کردم، نه بلکه در یک لمحه و لحظه، ولی ما بندگان گرامی خدا هستیم که پیش او اظهار نظر نمی کنیم و به دستورش عمل می کنیم.

عرض کردم: مولای من! چنین کاری نسبت به آنها انجام نمی دهی؟ فرمود: تو مگر دیروز نزد پدرم نبودی که شیعیان پیش پدرم، از ناصبیان ملعون و قدری های مقصر شکایت می کردند؟ عرض کردم: بلی مولای من. فرمود: می خواهم آنها را بترسانم. عده ای از آنها هلاک شوند، خداوند زمین را از وجودشان پاک کند و مردم راحت شوند. گفتم: مولای من! چگونه آنها را می ترسانی؟ آنها تعدادشان بیشتر از حد شماره است. فرمود: برویم مسجد تا قدرت خدا را به تو نشان دهم.

جابر گفت: در خدمت آن جناب به مسجد رفتیم. ایشان دو رکعت نماز خواند، آن گاه صورت بر خاک نهاد و کلماتی بر زبان راند. سپس سر بلند کرد و از درون آستین نخ نازکی بیرون آورد که بوی مشک از آن ساطع می شد

ص: 9

أَدَقَّ فِی الْمَنْظَرِ مِنْ خَیْطِ الْمَخِیطِ ثُمَّ قَالَ خُذْ إِلَیْکَ طَرَفَ الْخَیْطِ وَ امْشِ رُوَیْداً وَ إِیَّاکَ ثُمَّ إِیَّاکَ أَنْ تُحَرِّکَهُ قَالَ فَأَخَذْتُ طَرَفَ الْخَیْطِ وَ مَشَیْتُ رُوَیْداً فَقَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قِفْ یَا جَابِرُ فَوَقَفْتُ فَحَرَّکَ الْخَیْطَ تَحْرِیکاً لَیِّناً فَمَا ظَنَنْتُ أَنَّهُ حَرَّکَهُ مِنْ لِینِهِ ثُمَّ قَالَ نَاوِلْنِی طَرَفَ الْخَیْطِ قَالَ فَنَاوَلْتُهُ فَقُلْتُ مَا فَعَلْتَ بِهِ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ وَیْحَکَ اخْرُجْ إِلَی النَّاسِ وَ انْظُرْ مَا حَالُهُمْ قَالَ فَخَرَجْتُ مِنَ الْمَسْجِدِ فَإِذَا صِیَاحٌ وَ وَلْوَلَةٌ مِنْ کُلِّ نَاحِیَةٍ وَ زَاوِیَةٍ وَ إِذَا زَلْزَلَةٌ وَ هَدَّةٌ وَ رَجْفَةٌ وَ إِذَا الْهَدَّةُ أَخْرَبَتْ عَامَّةَ دُورِ الْمَدِینَةِ وَ هَلَکَ تَحْتَهَا أَکْثَرُ مِنْ ثَلَاثِینَ أَلْفَ رَجُلٍ وَ امْرَأَةٍ وَ إِذَا بِخَلْقٍ یَخْرُجُونَ مِنَ السِّکَکِ لَهُمْ بُکَاءٌ وَ عَوِیلٌ وَ ضَوْضَاةٌ وَ رَنَّةٌ شَدِیدَةٌ وَ هُمْ یَقُولُونَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ قَدْ قَامَتِ السَّاعَةُ وَ وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ وَ هَلَکَ النَّاسُ وَ آخَرُونَ یَقُولُونَ الزَّلْزَلَةُ وَ الْهَدَّةُ وَ آخَرُونَ یَقُولُونَ الرَّجْفَةُ وَ الْقِیَامَةُ هَلَکَ فِیهَا عَامَّةُ النَّاسِ وَ إِذَا أُنَاسٌ قَدْ أَقْبَلُوا یَبْکُونَ یُرِیدُونَ الْمَسْجِدَ وَ بَعْضُهُمْ یَقُولُونَ لِبَعْضٍ کَیْفَ لَا یُخْسَفُ بِنَا وَ قَدْ تَرَکْنَا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ ظَهَرَ الْفِسْقُ وَ الْفُجُورُ وَ کَثُرَ الزِّنَا وَ الرِّبَا وَ شُرْبُ الْخَمْرِ وَ اللِّوَاطَةُ وَ اللَّهِ لَیَنْزِلَنَّ بِنَا مَا هُوَ أَشَدُّ مِنْ ذَلِکَ وَ أَعْظَمُ أَوْ نُصْلِحَ أَنْفُسَنَا قَالَ جَابِرٌ فَبَقِیتُ مُتَحَیِّراً أَنْظُرُ إِلَی النَّاسِ یَبْکُونَ وَ یَصِیحُونَ وَ یُوَلْوِلُونَ وَ یَغْدُونَ زُمَراً إِلَی الْمَسْجِدِ فَرَحِمْتُهُمْ حَتَّی وَ اللَّهِ بَکَیْتُ لِبُکَائِهِمْ وَ إِذَا لَا یَدْرُونَ مِنْ أَیْنَ أُتُوا وَ أُخِذُوا فَانْصَرَفْتُ إِلَی الْإِمَامِ الْبَاقِرِ علیه السلام وَ قَدِ اجْتَمَعَ النَّاسُ لَهُ وَ هُمْ یَقُولُونَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا تَرَی مَا نَزَلَ بِنَا بِحَرَمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ هَلَکَ النَّاسُ وَ مَاتُوا فَادْعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَنَا فَقَالَ لَهُمْ افْزَعُوا إِلَی الصَّلَاةِ وَ الصَّدَقَةِ وَ الدُّعَاءِ ثُمَّ سَأَلَنِی فَقَالَ یَا جَابِرُ مَا حَالُ النَّاسِ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی لَا تَسْأَلْ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ خَرِبَتِ الدُّورُ وَ الْقُصُورُ وَ هَلَکَ النَّاسُ وَ رَأَیْتُهُمْ بِغَیْرِ رَحْمَةٍ فَرَحِمْتُهُمْ فَقَالَ

ص: 10

و از نخ خیاطی نازک تر بود. به من فرمود: یک سر نخ را بگیر و کمی راه برو. مبادا آن راحرکت دهی!

من سر نخ را گرفتم و چند قدم رفتم. فرمود: جابر بایست! ایستادم. نخ را به آرامی چنان که گویی اصلا تکان نمی دهد تکان داد. سپس فرمود: سر نخ را به من بده .

سر نخ را دادم و عرض کردم: چه کردید یا ابن رسول الله؟ فرمود: وای بر تو! برو بیرون ببین مردم در چه حالی هستند!

من از مسجد خارج شدم. ناگهان صدای همهمه و ولوله زیادی شنیدم که از هر طرف بلند بود. زمین لرزه و تکان هایی که باعث ریختن و خراب شدن تمام خانه های مدینه شده و بیشتر از سی هزار زن و مرد کشته بود.

دیدم مردم با گریه و ناله و فریاد شدید از کوچه و بازارها خارج می شوند و می گویند: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ»(1)؛

قیامت بر پا شده و واقعه اتفاق افتاده و مردم مردند! گروهی دیگر می گفتند: زلزله و خرابی و دسته دیگر می گفتند: ویرانی و قیامت، مردم همه مردند!

گروهی را دیدم که گریه کنان می آیند و به جانب مسجد می روند و به یکدیگر می گویند: چگونه زمین ما را فرو نبرد، با اینکه امر به معروف و نهی از منکر را واگذاشتیم و فسق و فجور آشکار شده و زنا و ربا و شرابخواری و جمع شدن با همجنس زیاد گردیده! به خدا قسم بالاتر از این بر سر ما فرود می آید، اگر خود را اصلاح نکنیم!

جابر گفت: من متحیر و سرگردان به مردمی نگاه می کردم که با ناله و شیون ولوله کنان و دسته جمعی به طرف مسجد می روند. دلم به حالشان سوخت، به طوری که از گریه آنها گریه ام گرفت. آنها نمی دانستند علّت واقعه چه بوده و از کدام ناحیه به آن دچار شده اند. به جانب امام باقر علیه السّلام رفتم. دیدم مردم اطرافش را گرفته اند و می گویند: یا ابن رسول اللَّه! نمی بینی چه به روزگار ما آمده در کنار حرم رسول خدا؟ مردم مردند و از بین رفتند. برای ما دعا کن! فرمود: به نماز پناه ببرید، صدقه بدهید و دعا کنید.

حضرت باقر رو به من کرد و فرمود: جابر! مردم در چه حالند؟ عرض کردم: نپرس یا ابن رسول الله! خانه ها خراب شده، قصرها ویران گردیده و مردم هلاک شده اند. من از دیدن آنها دلم سوخت .

فرمود:

ص: 10

لَا رَحِمَهُمُ اللَّهُ أَبَداً أَمَا إِنَّهُ قَدْ بَقِیَ عَلَیْکَ بَقِیَّةٌ لَوْ لَا ذَلِکَ مَا رَحِمْتَ أَعْدَاءَنَا وَ أَعْدَاءَ أَوْلِیَائِنَا ثُمَّ قَالَ علیه السلام سُحْقاً سُحْقاً بُعْداً بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ وَ اللَّهِ لَوْ حَرَّکْتُ الْخَیْطَ أَدْنَی تَحْرِیکَةٍ لَهَلَکُوا أَجْمَعِینَ وَ جَعَلَ أَعْلَاهَا أَسْفَلَهَا وَ لَمْ یَبْقَ دَارٌ وَ لَا قَصْرٌ وَ لَکِنْ أَمَرَنِی سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ أَنْ لَا أُحَرِّکَهُ شَدِیداً ثُمَّ صَعِدَ الْمَنَارَةَ وَ النَّاسُ لَا یَرَوْنَهُ فَنَادَی بِأَعْلَی صَوْتِهِ أَلَا أَیُّهَا الضَّالُّونَ الْمُکَذِّبُونَ فَظَنَّ النَّاسُ أَنَّهُ صَوْتٌ مِنَ السَّمَاءِ فَخَرُّوا لِوُجُوهِهِمْ وَ طَارَتْ أَفْئِدَتُهُمْ وَ هُمْ یَقُولُونَ فِی سُجُودِهِمْ الْأَمَانَ الْأَمَانَ فَإِذَا هُمْ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ بِالْحَقِّ وَ لَا یَرَوْنَ الشَّخْصَ ثُمَّ أَشَارَ بِیَدِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ أَنَا أَرَاهُ وَ النَّاسُ لَا یَرَوْنَهُ فَزَلْزَلَتِ الْمَدِینَةُ أَیْضاً زَلْزَلَةً خَفِیفَةً لَیْسَتْ کَالْأُولَی وَ تَهَدَّمَتْ فِیهَا دُورَةٌ کَثِیرَةٌ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِبَغْیِهِمْ (1) ثُمَّ تَلَا بَعْدَ مَا نَزَلَ فَلَمَّا (2) جاءَ أَمْرُنا جَعَلْنا عالِیَها سافِلَها وَ أَمْطَرْنا(3) عَلَیْهِمْ حِجارَةً مِنْ طِینٍ مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُسْرِفِینَ (4) وَ تَلَا علیه السلام فَخَرَّ عَلَیْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ أَتاهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُونَ (5) قَالَ وَ خَرَجَتِ الْمُخَدَّرَاتُ فِی الزَّلْزَلَةِ الثَّانِیَةِ مِنْ خُدُورِهِنَّ مُکَشَّفَاتِ الرُّءُوسِ وَ إِذَا الْأَطْفَالُ یَبْکُونَ وَ یَصْرُخُونَ فَلَا یَلْتَفِتُ أَحَدٌ فَلَمَّا بَصُرَ الْبَاقِرُ علیه السلام ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی الْخَیْطِ فَجَمَعَهُ فِی کَفِّهِ فَسَکَنَتِ الزَّلْزَلَةُ ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِی وَ النَّاسُ لَا یَرَوْنَهُ وَ خَرَجْنَا مِنَ الْمَسْجِدِ فَإِذَا قَوْمٌ قَدِ اجْتَمَعُوا إِلَی بَابِ حَانُوتِ الْحَدَّادِ وَ هُمْ خَلْقٌ کَثِیرٌ یَقُولُونَ مَا سَمِعْتُمْ فِی مِثْلِ هَذَا الْمَدَرَةِ (6) مِنَ

ص: 11

خدا هرگز به آنها رحم نکند، حتما در دل تو هنوز اثری باقی مانده، وگرنه دلت به حال دشمنان ما و دشمنان دوستان ما نمی سوخت. سپس فرمود: مرگ باد مرگ بر قوم ستمکار! به خدا اگر نخ را مختصر حرکتی داده بودم، ستمگران همه می مردند و زیر رو می شدند و یک خانه و قصر باقی نمی ماند. ولی سید و مولایم به من دستور داد آن را حرکت شدید ندهم.

آنگاه از مناره بالا رفت. مردم او را نمی دیدند. ایشان با صدای بلند فریاد زد: ای مردم گمراه و تکذیب گر! مردم خیال کردند صدای آسمانی است. پس خود را به خاک انداختند و دل هایشان به

تپش افتاد و در سجده می گفتند: الأمان الأمان! آنها صدا را می شنیدند و صاحب صدا را نمی دیدند.

سپس با دست اشاره کرد. من ایشان را می دیدم، ولی مردم نمی دیدند. [دوباره] در مدینه زلزله سبکی شد که مانند اول نبود و خانه های زیادی خراب شد. بعد این آیه را تلاوت نمود: «ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِبَغْیِهِمْ.»(1) {این [تحریم] را به سزای ستم کردنشان به آنان کیفر دادیم.}

سپس وقتی فرود آمد، این آیه را تلاوت نمود:«فَلَمَّا(2)

جاءَ أَمْرُنا جَعَلْنا عالِیَها سافِلَها وَ أَمْطَرْنا.»(3)

{پس چون فرمان ما آمد آن [شهر] را زیر و زبر کردیم و سنگ پاره هایی... بر آن فرو ریختیم.} «عَلَیْهِمْ حِجارَةً مِنْ طِینٍ* مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُسْرِفِینَ.»(4)

{تا سنگهایی از گِل رُس بر [سر] آنان فرو فرستیم. [که] نزد پروردگارت برای مُسرفان نشان گذاری شده است.} و این آیه را قرائت کرد: «فَخَرَّ عَلَیْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ أَتاهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُونَ.»(5) {درنتیجه از بالای سرشان سقف بر آنان فرو ریخت و از آنجا که حدس نمی زدند عذاب به سراغشان آمد.}

جابر گفت: در زلزله دوم، دختران با سر برهنه از خانه ها بیرون دویدند و اطفال شروع به گریه و فریاد کردند. هیچ کس به آنها توجهی نداشت. امام باقر علیه السّلام وقتی این جریان را دید، نخ را میان دست خود جمع کرد و زلزله آرام شد.

سپس دست مرا گرفت و در حالی که مردم ایشان را نمی دیدند، از مسجد خارج شدیم. در این موقع دیدیم گروهی از مردم درب دکان آهنگری جمع شده اند. تعداد آنها زیاد بود و به یکدیگر می گفتند: در این زلزله چه می شنیدید؟

ص: 11

الْهِمَّةِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ بَلَی لَهَمْهَمَةٌ کَثِیرَةٌ وَ قَالَ آخَرُونَ بَلْ وَ اللَّهِ صَوْتٌ وَ کَلَامٌ وَ صِیَاحٌ کَثِیرٌ وَ لَکُنَّا وَ اللَّهِ لَمْ نَقِفْ عَلَی الْکَلَامِ قَالَ جَابِرٌ فَنَظَرَ الْبَاقِرُ علیه السلام إِلَی قِصَّتِهِمْ ثُمَّ قَالَ یَا جَابِرُ دَأْبُنَا وَ دَأْبُهُمْ إِذَا بَطِرُوا وَ أَشِرُوا وَ تَمَرَّدُوا وَ بَغَوْا أَرْعَبْنَاهُمْ وَ خَوَّفْنَاهُمْ فَإِذَا ارْتَدَعُوا وَ إِلَّا أَذِنَ اللَّهُ فِی خَسْفِهِمْ قَالَ جَابِرٌ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا هَذَا الْخَیْطُ الَّذِی فِیهِ الْأُعْجُوبَةُ قَالَ هَذِهِ بَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ إِلَیْنَا یَا جَابِرُ إِنَّ لَنَا عِنْدَ اللَّهِ مَنْزِلَةً وَ مَکَاناً رَفِیعاً وَ لَوْ لَا نَحْنُ لَمْ یَخْلُقِ اللَّهُ أَرْضاً وَ لَا سَمَاءً وَ لَا جَنَّةً وَ لَا نَاراً وَ لَا شَمْساً وَ لَا قَمَراً وَ لَا بَرّاً وَ لَا بَحْراً وَ لَا سَهْلًا وَ لَا جَبَلًا وَ لَا رَطْباً وَ لَا یَابِساً وَ لَا حُلْواً وَ لَا مُرّاً وَ لَا مَاءً وَ لَا نَبَاتاً وَ لَا شَجَراً اخْتَرَعَنَا اللَّهُ مِنْ نُورِ ذَاتِهِ لَا یُقَاسُ بِنَا بَشَرٌ بِنَا أَنْقَذَکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بِنَا هَدَاکُمُ اللَّهُ وَ نَحْنُ وَ اللَّهِ دَلَلْنَاکُمْ عَلَی رَبِّکُمْ فَقِفُوا عَلَی أَمْرِنَا وَ نَهْیِنَا وَ لَا تَرُدُّوا کُلَّ مَا وَرَدَ عَلَیْکُمْ مِنَّا فَأَنَا أَکْبَرُ وَ أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ وَ أَرْفَعُ مِنْ جَمِیعِ مَا یَرِدُ عَلَیْکُمْ مَا فَهِمْتُمُوهُ فَاحْمَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ وَ مَا جَهِلْتُمُوهُ فَکِلُوا أَمْرَهُ إِلَیْنَا وَ قُولُوا أَئِمَّتُنَا أَعْلَمُ بِمَا قَالُوا قَالَ ثُمَّ اسْتَقْبَلَهُ أَمِیرُ الْمَدِینَةِ رَاکِباً وَ حَوَالَیْهِ حُرَّاسُهُ وَ هُمْ یُنَادُونَ فِی النَّاسِ مَعَاشِرَ النَّاسِ احْضُرُوا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ تَقَرَّبُوا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ لَعَلَّ اللَّهَ یَصْرِفُ عَنْکُمُ الْعَذَابَ فَلَمَّا بَصُرُوا بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ علیهما السلام تَبَادَرُوا نَحْوَهُ وَ قَالُوا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَ مَا تَرَی مَا نَزَلَ بِأُمَّةِ جَدِّکَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله هَلَکُوا وَ فَنُوا عَنْ آخِرِهِمْ أَیْنَ أَبُوکَ حَتَّی نَسْأَلَهُ أَنْ یَخْرُجَ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ نَتَقَرَّبَ بِهِ إِلَی اللَّهِ لِیَرْفَعَ اللَّهُ بِهِ عَنْ أُمَّةِ جَدِّکَ هَذَا الْبَلَاءَ قَالَ لَهُمْ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام یَفْعَلُ اللَّهُ تَعَالَی إِنْ شَاءَ اللَّهُ أَصْلِحُوا أَنْفُسَکُمْ وَ عَلَیْکُمْ بِالتَّضَرُّعِ وَ التَّوْبَةِ وَ الْوَرَعِ وَ النَّهْیِ عَمَّا أَنْتُمْ عَلَیْهِ فَإِنَّهُ لَا یَأْمَنُ مَکْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ قَالَ جَابِرٌ فَأَتَیْنَا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ هُوَ یُصَلِّی فَانْتَظَرْنَاهُ حَتَّی فَرَغَ مِنْ

ص: 12

بعضی می گفتند: همهمه و صدای زیادی بود. گروه دیگری می گفتند: لکن به خدا قسم صدا بود و سخن و فریادی بود، ولی ما سخنان را تشخیص ندادیم.

جابر گفت: حضرت باقر متوجه گفتگوی آنها شد و به من فرمود: جابر! کار ما و کار آنها این چنین است؛ وقتی که فساد کنند و شرارت نمایند و متمرّد گردند و ستم روا دارند، ما آنها را می ترسانیم و به وحشت می اندازیم. اگر بر گردند که هیچ، وگرنه خدا اجازه خسف و فرو بردن آنها به

زمین را خواهد داد.

جابر گفت: یا ابن رسول اللَّه! این نخ چیست که چنین شگفت انگیز است؟ فرمود: این یادگاری است از آنچه آل موسی و هارون گذارده اند و ملائکه برای ما آورده اند. جابر! ما را در نزد خداوند مقام و منزلی عالی است. اگر ما نبودیم، خداوند زمین و آسمان، بهشت و جهنم، خورشید و ماه، بیابان و دریا، همواری ها و کوه ها، تر و خشک، شیرین و تلخ و آب و گیاه و درختی را نمی آفرید. خداوند ما را از نور ذات خود پدید آورد و با هیچ یک از انسان ها مقایسه نمی شویم.

خداوند به واسطه ما شما را نجات بخشید و هدایت کرد. به خدا قسم ما شما را به خداوند راهنمایی کردیم. در مقابل فرمان ما از امر و نهی پایدار باشید. مبادا هیچ یک از آنچه را که از ما به

شما می رسد رد کنید. ما بزرگ تر و برتر و عظیم تر و بالاتر از تمام آن فضایلی هستیم که از ما برای شما نقل می کنند. هر چه را که می فهمید، خدا را سپاسگزار باشید و آنچه را که نمی فهمید، به خودمان واگذارید و بگویید پیشوایان ما بهتر می دانند که چه می گویند .

در این موقع امیر مدینه سوار بر مرکب آمد. نگهبانان اطرافش را گرفته بودند و فریاد می زدند: مردم! بیایید پیش پسر پیامبر علی بن الحسین علیه السّلام و به واسطه او به خداوند تقرب بجویید، شاید خداوند عذاب را از شما برطرف فرماید!

چشم آنها که به حضرت باقر افتاد، با عجله به طرف آن جناب آمدند و گفتند: یا ابن رسول اللَّه! نمی بینی چه بر سر امّت جدّت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم آمده؟ هلاک شدند و تمامشان از بین رفتند! پدرتان کجا است تا از او خواهش کنیم به مسجد بیاید و با شفاعت او به خدا تقرب جوییم، شاید این بلا را از امّت جدّت برطرف کند. امام باقر فرمود: انشاء اللَّه خداوند برطرف خواهد کرد. خود را اصلاح کنید، تضرع و توبه کنید، پرهیزکار باشید و خودداری کنید از این کار که می کنید. از کیفر خدا خود را خلاص نمی بینند، مگر زیان کاران.

جابر گفت: خدمت حضرت زین العابدین علیه السّلام آمدیم. ایشان مشغول نماز بود. منتظر شدیم تا

ص: 12

صَلاَتِهِ وَ أَقْبَلَ عَلَیْنَا فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ مَا خَبَرُ النَّاسِ فَقَالَ ذَلِکَ لَقَدْ رَأَی مِنْ قُدْرَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا لاَ زَالَ مُتَعَجِّباً مِنْهَا قَالَ جَابِرٌ إِنَّ سُلْطَانَهُمْ سَأَلَنَا أَنْ نَسْأَلَکَ أَنْ تَحْضُرَ إِلَی اَلْمَسْجِدِ حَتَّی یَجْتَمِعَ النَّاسُ یَدْعُونَ وَ یَتَضَرَّعُونَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَسْأَلُونَهُ الْإِقَالَةَ قَالَ فَتَبَسَّمَ علیه السلام ثُمَّ تَلاَ أَ وَ لَمْ تَکُ تَأْتِیکُمْ رُسُلُکُمْ بِالْبَیِّنَاتِ قالُوا بَلیَ قَالُوا فَادْعُوا وَ مَا دُعَاءُ الْکَافِرِینَ إِلاَّ فِی ضَلاَلٍ (1)وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَیْهِمُ الْمَلائِکَةَ وَ کَلَّمَهُمُ الْمَوْتی وَ حَشَرْنا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْ ءٍ قُبُلًا ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ (2) فَقُلْتُ سَیِّدِی الْعَجْبُ أَنَّهُمْ لَا یَدْرُونَ مِنْ أَیْنَ أُتُوا قَالَ أَجَلْ ثُمَّ تَلَا فَالْیَوْمَ نَنْساهُمْ کَما نَسُوا لِقاءَ یَوْمِهِمْ هذا وَ ما کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ (3) وَ هِیَ وَ اللَّهِ آیَاتُنَا وَ هَذِهِ أَحَدُهَا وَ هِیَ وَ اللَّهِ وَلَایَتُنَا یَا جَابِرُ مَا تَقُولُ فِی قَوْمٍ أَمَاتُوا سُنَّتَنَا وَ تَوَالَوْا أَعْدَاءَنَا وَ انْتَهَکُوا حُرْمَتَنَا (4) فَظَلَمُونَا وَ غَصَبُونَا وَ أَحْیَوْا سُنَنَ الظَّالِمِینَ وَ سَارُوا بِسِیرَةِ الْفَاسِقِینَ قَالَ جَابِرٌ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَنَّ عَلَیَّ بِمَعْرِفَتِکُمْ وَ أَلْهَمَنِی فَضْلَکُمْ وَ وَفَّقَنِی لِطَاعَتِکُمْ مُوَالاةَ مَوَالِیکُمْ وَ مُعَادَاةَ أَعْدَائِکُمْ قَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَا جَابِرُ أَ وَ تَدْرِی مَا الْمَعْرِفَةُ الْمَعْرِفَةُ إِثْبَاتُ التَّوْحِیدِ أَوَّلًا ثُمَّ مَعْرِفَةُ الْمَعَانِی ثَانِیاً ثُمَّ مَعْرِفَةُ الْأَبْوَابِ ثَالِثاً ثُمَّ مَعْرِفَةُ الْأَنَامِ (5) رَابِعاً ثُمَّ مَعْرِفَةُ الْأَرْکَانِ خَامِساً ثُمَّ مَعْرِفَةُ النُّقَبَاءِ سَادِساً ثُمَّ مَعْرِفَةُ النُّجَبَاءِ سَابِعاً وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ کَلِماتُ رَبِّی وَ لَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً (6)

ص: 13

نمازش را تمام کرد. آنگاه رو به ما کرد و فرمود: محمّد! مردم در چه حالند؟ جواب داد: جابر از قدرت خداوند چیزهایی دید که پیوسته در تعجب و حیرانی بود.

جابر گفت: امیر آنها از ما خواست تا از شما در خواست کنیم به مسجد بیایید تا مردم جمع شوند و دعا و تضرع کنند و از خدا بخواهند که آنها را ببخشد. امام علیه السّلام تبسمی کرد و این آیه را خواند: «أَوَلَمْ تَکُ تَأْتِیکُمْ رُسُلُکُمْ بِالْبَیِّناتِ قالُوا بَلی قالُوا فَادْعُوا وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ.»(1){می گویند مگر پیامبرانتان دلایل روشن به سوی شما نیاوردند؟ می گویند چرا، می گویند پس بخوانید و[لی] دعای کافران جز در بیراهه نیست.}

«وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَیْهِمُ الْمَلائِکَةَ وَ کَلَّمَهُمُ الْمَوْتی وَ حَشَرْنا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْ ءٍ قُبُلًا ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ.»(2)

{واگر ما فرشتگان را به سوی آنان می فرستادیم و اگر مردگان با آنان به سخن می آمدند و هر چیزی را دسته دسته در برابر آنان گرد می آوردیم، باز هم ایمان نمی آوردند جز اینکه خدا بخواهد، ولی بیشترشان نادانی می کنند.}

گفتم: آقا! تعجب در این است که نمی دانند از کجا دچار چنین بلا شده اند. فرمود: آری. بعد این آیه را خواند: «فَالْیَوْمَ نَنْساهُمْ کَما نَسُوا لِقاءَ یَوْمِهِمْ هذا وَ ما کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ.»(3)

{امروز خود را از یاد بردند و آیات ما را انکار می کردند ما [هم] امروز آنان را از یاد می بریم.}

به خدا قسم این آیات ما است و این یکی از آنها است، به خدا این است ولایت ما. جابر! چه می گویی درباره مردمی که سنت ما را از بین برده اند، با دشمنان ما دوست شده اند، احترام ما را نگه نداشتند و به ما ستم کردند، حق ما را غصب کردند، راه و روش ستمکاران را احیا کردند و به سیرت فاسقان عمل می کنند؟

جابر گفت: حمد خدا را که بر من منت نهاد به معرفت شما و فضل و مقام شما را فهماند و توفیق اطاعت از شما و دوستی با دوستان شما و دشمنی با دشمنانتان را به من عنایت کرد.

فرمود: جابر! می دانی معرفت چیست؟ معرفت در درجه اول اثبات توحید و یکتایی خدا است. بعد معرفت معانی در مرحله دوم قرار دارد. سپس معرفت ابواب در درجه سوم و آنگاه معرفت و شناسایی مردم در درجه چهارم قرار دارد و بعد شناختن ارکان در مرتبه پنجم و در مرتبه ششم شناختن نقباء و پاکان است و در مرحله هفتم شناختن نجباء است و این تفسیر این آیه شریفه است: «لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی لنفد البحر قبل أن تنفد کلمات ربی وَ لَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً.»(4) {بگو اگر دریا برای کلمات پروردگارم مرکب شود، پیش از آنکه کلمات پروردگارم پایان پذیرد، قطعا دریا پایان می یابد هر چند نظیرش را به مدد [آن] بیاوریم.}

ص: 13

وَ تَلَا أَیْضاً وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (1) یَا جَابِرُ إِثْبَاتُ التَّوْحِیدِ وَ مَعْرِفَةُ الْمَعَانِی أَمَّا إِثْبَاتُ التَّوْحِیدِ مَعْرِفَةُ اللَّهِ الْقَدِیمِ الْغَائِبِ الَّذِی لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ وَ هُوَ غَیْبٌ بَاطِنٌ سَتُدْرِکُهُ کَمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ وَ أَمَّا الْمَعَانِی فَنَحْنُ مَعَانِیهِ وَ مَظَاهِرُهُ فِیکُمْ اخْتَرَعَنَا مِنْ نُورِ ذَاتِهِ وَ فَوَّضَ إِلَیْنَا أُمُورَ عِبَادِهِ فَنَحْنُ نَفْعَلُ بِإِذْنِهِ مَا نَشَاءُ وَ نَحْنُ إِذَا شِئْنَا شَاءَ اللَّهُ وَ إِذَا أَرَدْنَا أَرَادَ اللَّهُ وَ نَحْنُ أَحَلَّنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هَذَا الْمَحَلَّ وَ اصْطَفَانَا مِنْ بَیْنِ عِبَادِهِ وَ جَعَلَنَا حُجَّتَهُ فِی بِلَادِهِ فَمَنْ أَنْکَرَ شَیْئاً وَ رَدَّهُ فَقَدْ رَدَّ عَلَی اللَّهِ جَلَّ اسْمُهُ وَ کَفَرَ بِآیَاتِهِ وَ أَنْبِیَائِهِ وَ رُسُلِهِ یَا جَابِرُ مَنْ عَرَفَ اللَّهَ تَعَالَی بِهَذِهِ الصِّفَةِ فَقَدْ أَثْبَتَ التَّوْحِیدَ لِأَنَّ هَذِهِ الصِّفَةَ مُوَافِقَةٌ لِمَا فِی الْکِتَابِ الْمُنْزَلِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (2) وَ قَوْلُهُ تَعَالَی لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ (3) قَالَ جَابِرٌ یَا سَیِّدِی مَا أَقَلَّ أَصْحَابِی قَالَ علیه السلام هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ أَ تَدْرِی کَمْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ مِنْ أَصْحَابِکَ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ کُنْتُ أَظُنُّ فِی کُلِّ بَلْدَةٍ مَا بَیْنَ الْمِائَةِ إِلَی الْمِائَتَیْنِ وَ فِی کُلِّ مَا بَیْنَ الْأَلْفِ إِلَی الْأَلْفَیْنِ (4) بَلْ کُنْتُ أَظُنُّ أَکْثَرَ مِنْ مِائَةِ أَلْفٍ فِی أَطْرَافِ الْأَرْضِ وَ نَوَاحِیهِ قَالَ علیه السلام یَا جَابِرُ خَالِفْ ظَنَّکَ وَ قَصِّرْ رَأْیَکَ أُولَئِکَ الْمُقَصِّرُونَ وَ لَیْسُوا لَکَ بِأَصْحَابٍ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مَنِ الْمُقَصِّرُ قَالَ الَّذِینَ قَصَّرُوا فِی مَعْرِفَةِ الْأَئِمَّةِ وَ عَنْ مَعْرِفَةِ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ أَمْرِهِ وَ رُوحِهِ قُلْتُ یَا سَیِّدِی وَ مَا مَعْرِفَةُ رُوحِهِ قَالَ علیه السلام أَنْ یُعْرَفَ کُلُّ مَنْ خَصَّهُ اللَّهُ تَعَالَی بِالرُّوحِ فَقَدْ فَوَّضَ إِلَیْهِ أَمْرَهُ یَخْلُقُ بِإِذْنِهِ

ص: 14

آنگاه این آیه دیگر را نیز قرائت فرمود: «وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ.»(1) {و اگر آنچه درخت در زمین است قلم باشد و دریا را هفت دریای دیگر به یاری آید، سخنان خدا پایان نپذیرد. قطعا خداست که شکست ناپذیر حکیم است.}

جابر! اثبات توحید و معرفت معانی: امّا اثبات توحید عبارت است از شناختن خدای قدیم و پنهان از دیده ها که دیده ها او را در نیابد، اما او دیده ها را در می یابد و لطیف و خبیر است. و او غیب است و باطن و به آن طوری که خود را ستوده، او را در می یابی.

اما معانی، ما معانی خدا و مظاهر او در میان شماییم. ما را از نور ذات خویش آفرید و امور بندگان خود را به ما واگذارد. ما به اجازه او هر چه بخواهیم انجام می دهیم. ما وقتی بخواهیم، خدا می خواهد و هر گاه اراده کنیم، خدا اراده می کند. ما را خداوند به این مقام رسانیده و از بین بندگان خود برگزیده و ما را حجت خویش در زمین قرار داده است.

هر کسی یکی از اینها را منکر شود و رد کند، خدای بلند آوازه را رد کرده و کافر به آیات و انبیا و پیامبران او شده. جابر! هر که خدا را با این صفت بشناسد، اثبات توحید کرده است، چون این صفت موافق قرآن مجید است در این آیه: «لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ»(2) {چشم ها او را درنمی یابند و اوست که دیدگان را درمی یابد، و او لطیفِ آگاه است.} و این آیه: «لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ.»(3) {در آنچه [خدا] انجام می دهد چون و چرا راه ندارد و[لی] آنان [انسان ها] سؤال خواهند شد}

جابر گفت: آقا! چقدر یاران هم عقیده ما کم هستند! امام فرمود: هیهات هیهات! می دانی روی زمین چقدر یار و هم عقیده داری؟ عرض کردم: یا ابن رسول الله! خیال می کنم در هر شهر بین صد تا دویست و در تمام شهرها هزار یا دو هزار باشند و در روی زمین خیال می کنم صد هزار باشند. فرمود: نه جابر! گمان تو اشتباه است و نظرت نادرست. آنهایی که خیال می کنی، مقصّرند و از یاران تو نیستند .

عرض کردم: یا ابن رسول اللَّه! مقصّر کیست؟ فرمود: کسانی که در معرفت امام و همچنین در معرفت آنچه خدا بر آنها از امر و روح خود واجب گردانده، کوتاهی دارند. عرض کردم: معرفت روح خدا چیست؟ فرمود: اینکه بداند خداوند به هر کسی که این روح را بخشیده، امر خود را نیز به او تفویض کرده و به اجازه خدا می آفریند

ص: 14

وَ یُحْیِی بِإِذْنِهِ وَ یَعْلَمُ الْغَیْرَ مَا فِی الضَّمَائِرِ وَ یَعْلَمُ مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ ذَلِکَ أَنَّ هَذَا الرُّوحَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی فَمَنْ خَصَّهُ اللَّهُ تَعَالَی بِهَذَا الرُّوحِ فَهَذَا کَامِلٌ غَیْرُ نَاقِصٍ یَفْعَلُ مَا یَشَاءُ بِإِذْنِ اللَّهِ یَسِیرُ مِنَ الْمَشْرِقِ إِلَی الْمَغْرِبِ فِی لَحْظَةٍ وَاحِدَةٍ یَعْرُجُ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ یَنْزِلُ بِهِ إِلَی الْأَرْضِ وَ یَفْعَلُ مَا شَاءَ وَ أَرَادَ قُلْتُ یَا سَیِّدِی أَوْجِدْنِی بَیَانَ هَذَا الرُّوحِ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی وَ إِنَّهُ مِنْ أَمْرٍ خَصَّهُ اللَّهُ تَعَالَی بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالَ نَعَمِ اقْرَأْ هَذِهِ الْآیَةَ وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا (1) قَوْلُهُ تَعَالَی أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ (2) قُلْتُ فَرَّجَ اللَّهُ عَنْکَ کَمَا فَرَّجْتَ عَنِّی وَ وَفَّقْتَنِی عَلَی مَعْرِفَةِ الرُّوحِ وَ الْأَمْرِ ثُمَّ قُلْتُ یَا سَیِّدِی صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ فَأَکْثَرُ الشِّیعَةِ مُقَصِّرُونَ وَ أَنَا مَا أَعْرِفُ مِنْ أَصْحَابِی عَلَی هَذِهِ الصِّفَةِ وَاحِداً قَالَ یَا جَابِرُ فَإِنْ لَمْ تَعْرِفْ مِنْهُمْ أَحَداً فَإِنِّی أَعْرَفُ مِنْهُمْ نَفَراً قَلَائِلَ یَأْتُونَ وَ یُسَلِّمُونَ وَ یَتَعَلَّمُونَ مِنِّی سِرَّنَا وَ مَکْنُونَنَا وَ بَاطِنَ عُلُومِنَا قُلْتُ إِنَّ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ وَ أَصْحَابَهُ مِنْ أَهْلِ هَذِهِ الصِّفَةِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی وَ ذَلِکَ أَنِّی سَمِعْتُ مِنْهُمْ سِرّاً مِنْ أَسْرَارِکُمْ وَ بَاطِناً مِنْ عُلُومِکُمْ وَ لَا أَظُنُّ إِلَّا وَ قَدْ کَمَلُوا وَ بَلَغُوا قَالَ یَا جَابِرُ ادْعُهُمْ غَداً وَ أَحْضِرْهُمْ مَعَکَ قَالَ فَأَحْضَرْتُهُمْ مِنَ الْغَدِ فَسَلَّمُوا عَلَی الْإِمَامِ علیه السلام وَ بَجَّلُوهُ وَ وَقَّرُوهُ وَ وَقَفُوا بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ علیه السلام یَا جَابِرُ أَمَا إِنَّهُمْ إِخْوَانُکَ وَ قَدْ بَقِیَتْ عَلَیْهِمْ بَقِیَّةٌ أَ تُقِرُّونَ أَیُّهَا النَّفَرُ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَفْعَلُ ما یَشاءُ وَ یَحْکُمُ ما یُرِیدُ وَ لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ وَ لَا رَادَّ لِقَضَائِهِ وَ لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ قَالُوا نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یَشاءُ وَ یَحْکُمُ ما یُرِیدُ قُلْتُ الْحَمْدُ لِلَّهِ قَدِ اسْتَبْصَرُوا وَ عَرَفُوا وَ بَلَغُوا قَالَ یَا جَابِرُ لَا تَعْجَلْ بِمَا لَا تَعْلَمُ فَبَقِیتُ مُتَحَیِّراً

ص: 15

و زنده می کند و به دیگری علم ما فی الضمائر را می آموزد و از گذشته و آینده تا روز قیامت اطلاع دارد. چون آن روح از امراللَّه است، هر که خدا به این روح مخصوص گرداندش، کامل است و نقصانی ندارد؛ هر چه بخواهد با اجازه خدا انجام می دهد؛ در یک لحظه از مشرق به مغرب می رود؛ به آسمان بالا می رود و به زمین فرود می آید و هر چه اراده کند و بخواهد، انجام می دهد.

عرض کردم: آقا! دلیلی از این روح در قرآن برایم بیاور که خداوند آن را به محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بخشیده است. فرمود: بسیار خوب، این آیه را بخوان: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا.»(1) {و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم، تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است] ولی آن را نوری گردانیدیم که هر که از بندگان خود را بخواهیم به وسیله آن راه می نماییم.} و این آیه: «أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ.»(2) {در دل اینهاست که [خدا] ایمان را نوشته و آنها را با روحی از جانب خود تایید کرده است.}

گفتم: خدا گشایش به تو عنایت کند، آنچنان که عقده دل مرا گشودی و مرا بر شناخت روح و امر موفق گردانیدی. سپس عرض کردم: یا سیدی صلی الله علیک! پس در این صورت بیشتر شیعیان مقصرند؟ من یک نفر از یاران خود را نمی شناسم که دارای چنین معرفتی باشد. فرمود: جابر! اگر تو یک نفر را نمی شناسی، من چند نفر اندکی را می شناسم! می آیند و سلام می کنند و از من اسرار و علوم پنهان و حقایق را می آموزند .

عرض کردم: ان شاء اللَّه فلان کس با یارانش از این نمونه هستند، چون من از آنها یکی از اسرار و حقایق شما را شنیدم، خیال می کنم به هدف رسیده اند و کامل شده اند. فرمود: فردا آنها را دعوت کن و همراه خود به اینجا بیاور. من روز بعد آنها را آوردم. آنها به امام سلام کردند و احترام گزاردند و او را بسیار گرامی داشتند و در مقابل ایشان ایستادند.

امام فرمود: جابر! اینها برادران تواند. اینک یک مطلب باقیمانده؛ آیا شما جماعت اعتراف دارید که خداوند هر چه بخواهد انجام می دهد و هر چه اراده کند حکم می نماید، هیچ کس نمی تواند حکم او را به تاخیر اندازد و قضایش را برگرداند، از آنچه خدا انجام دهد بازخواست نمی شود، اما مردم مورد مواخذه قرار می گیرند؟ گفتند: آری، خدا هر چه بخواهد می کند و هر حکمی را که اراده کند اجرا می فرماید. گفتم: خدا را شکر که روشن و عارفند و به هدف رسیده اند! امام فرمود: جابر! در مورد چیزی که نمی دانی عجله مکن! من متحیر شدم.

ص: 15

فَقَالَ علیه السلام سَلْهُمْ هَلْ یَقْدِرُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ أَنْ یَصِیرَ صُورَةَ ابْنِهِ مُحَمَّدٍ قَالَ جَابِرٌ فَسَأَلْتُهُمْ فَأَمْسَکُوا وَ سَکَتُوا قَالَ علیه السلام یَا جَابِرُ سَلْهُمْ هَلْ یَقْدِرُ مُحَمَّدٌ أَنْ یَصِیرَ بِصُورَتِی قَالَ جَابِرٌ فَسَأَلْتُهُمْ فَأَمْسَکُوا وَ سَکَتُوا قَالَ فَنَظَرَ إِلَیَّ وَ قَالَ یَا جَابِرُ هَذَا مَا أَخْبَرْتُکَ أَنَّهُمْ قَدْ بَقِیَ عَلَیْهِمُ بَقِیَّةٌ فَقُلْتُ لَهُمْ مَا لَکُمْ مَا تُجِیبُونَ إِمَامَکُمْ فَسَکَتُوا وَ شَکَوْا فَنَظَرَ إِلَیْهِمْ وَ قَالَ یَا جَابِرُ هَذَا مَا أَخْبَرْتُکَ بِهِ قَدْ بَقِیَتْ عَلَیْهِمْ بَقِیَّةٌ وَ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام مَا لَکُمْ لَا تَنْطِقُونَ فَنَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ یَتَسَاءَلُونَ قَالُوا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لَا عِلْمَ لَنَا فَعَلِّمْنَا قَالَ فَنَظَرَ الْإِمَامُ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِلَی ابْنِهِ مُحَمَّدٍ الْبَاقِرِ علیه السلام وَ قَالَ لَهُمْ مَنْ هَذَا قَالُوا ابْنُکَ فَقَالَ لَهُمْ مَنْ أَنَا قَالَ أَبُوهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ قَالَ فَتَکَلَّمَ بِکَلَامٍ لَمْ نَفْهَمْ فَإِذَا مُحَمَّدٌ بِصُورَةِ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ إِذَا عَلِیٌّ بِصُورَةِ ابْنِهِ مُحَمَّدٍ قَالُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَقَالَ الْإِمَامُ علیه السلام لَا تَعْجَبُوا مِنْ قُدْرَةِ اللَّهِ أَنَا مُحَمَّدٌ وَ مُحَمَّدٌ أَنَا وَ قَالَ مُحَمَّدٌ یَا قَوْمُ لَا تَعْجَبُوا مِنْ أَمْرِ اللَّهِ أَنَا عَلِیٌّ وَ عَلِیٌّ أَنَا وَ کُلُّنَا وَاحِدٌ مِنْ نُورٍ وَاحِدٍ وَ رُوحُنَا مِنْ أَمْرِ اللَّهِ أَوَّلُنَا مُحَمَّدٌ وَ أَوْسَطُنَا مُحَمَّدٌ وَ آخِرُنَا مُحَمَّدٌ وَ کُلُّنَا مُحَمَّدٌ قَالَ فَلَمَّا سَمِعُوا ذَلِکَ خَرُّوا لِوُجُوهِهِمْ سُجَّداً وَ هُمْ یَقُولُونَ آمَنَّا بِوَلَایَتِکُمْ وَ بِسِرِّکُمْ وَ بِعَلَانِیَتِکُمْ وَ أَقْرَرْنَا بِخَصَائِصِکُمْ فَقَالَ الْإِمَامُ زَیْنُ الْعَابِدِینَ یَا قَوْمُ ارْفَعُوا رُءُوسَکُمْ فَأَنْتُمُ الْآنَ الْعَارِفُونَ الْفَائِزُونَ الْمُسْتَبْصِرُونَ وَ أَنْتُمُ الْکَامِلُونَ الْبَالِغُونَ اللَّهَ اللَّهَ لَا تُطْلِعُوا أَحَداً مِنَ الْمُقَصِّرِینَ الْمُسْتَضْعَفِینَ عَلَی مَا رَأَیْتُمْ مِنِّی وَ مِنْ مُحَمَّدٍ فَیُشَنِّعُوا عَلَیْکُمْ وَ یُکَذِّبُوکُمْ قَالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا قَالَ علیه السلام فَانْصَرِفُوا رَاشِدِینَ کَامِلِینَ فَانْصَرَفُوا قَالَ جَابِرٌ قُلْتُ سَیِّدِی وَ کُلُّ مَنْ لَا یَعْرِفُ هَذَا الْأَمْرَ عَلَی الْوَجْهِ الَّذِی صَنَعْتَهُ وَ بَیَّنْتَهُ إِلَّا أَنَّ عِنْدَهُ مَحَبَّةً وَ یَقُولُ بِفَضْلِکُمْ وَ یَتَبَرَّأُ مِنْ أَعْدَائِکُمْ مَا یَکُونُ حَالُهُ قَالَ علیه السلام یَکُونُ فِی خَیْرٍ إِلَی أَنْ یَبْلُغُوا قَالَ جَابِرٌ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هَلْ بَعْدَ ذَلِکَ شَیْ ءٌ یُقَصِّرُهُمْ قَالَ علیه السلام نَعَمْ إِذَا قَصَّرُوا فِی حُقُوقِ إِخْوَانِهِمْ وَ لَمْ یُشَارِکُوهُمْ فِی أَمْوَالِهِمْ وَ فِی سِرِّ أُمُورِهِمْ وَ عَلَانِیَتِهِمْ

ص: 16

فرمود: از آنها بپرس آیا علی بن الحسین می تواند به صورت فرزند خود محمّد درآید؟ جابر گفت: پرسیدم، آنها از جواب دادن خودداری کردند و ساکت ماندند. فرمود: بپرس آیا می تواند محمّد به صورت من درآید؟ باز سؤال کردم و باز آنها سکوت کردند و چیزی نگفتند.

در این موقع امام نگاهی به من کرد و فرمود: این دلیل آن مطلبی بود که به تو گفتم که هنوز مقداری باقیمانده. من به آنها گفتم: چه شده؟ چرا جواب امامتان را نمی دهید؟ آنها سکوت کردند و مشکوک بودند. امام به آنها نگاه کرده و فرمود: جابر! این دلیل جریانی بود که برایت توضیح دادم که مقداری باقیمانده. حضرت باقر علیه السّلام فرمود: چرا حرف نمی زنید؟ آنها یکدیگر را تماشا کرده و از هم پرسیدند و گفتند: یا ابن رسول اللَّه! ما اطلاعی نداریم، به ما بیاموز!

حضرت زین العابدین علیه السّلام به فرزند خود حضرت باقر اشاره کرد و از آنها پرسید که این کیست؟ گفتند: پسر شما است. فرمود: من کیستم؟ گفتند: پدر او علی بن الحسین. در این موقع کلامی را بر زبان راند که ما نفهمیدیم. ناگاه محمّد به صورت پدرش علی بن الحسین و علی بن الحسین به صورت فرزند خود محمّد در آمد و همه گفتند: «لا اله الا اللَّه.» امام فرمود: از قدرت خدا تعجب نکنید! من محمّدم و محمّد من است. و محمّد گفت: ای قوم تعجب نکنید از امر خدا! من علی و علی من است. همه ما یکی هستیم، از یک نور. روح ما از امر خداست؛ اول ما محمّد و وسط ما محمّد و آخر ما محمّد و همه ما محمّدیم.

این سخنان را که شنیدند، همه به سجده افتادند و گفتند: به ولایت و پنهان و آشکار شما ایمان آوردیم و اقرار به امتیازات شما داریم. حضرت زین العابدین فرمود: سر بردارید! اینک شما عارف و رستگار و روشن بین و کامل و به هدف رسیده هستید. الله الله! مبادا آنچه از من و محمّد مشاهده کردید به مقصرین مستضعف بگویید که شما را مسخره می کنند و تکذیب می نمایند! گفتند: «سَمِعْنا وَ أَطَعْنا.»(1) {شنیدیم و اطاعت می کنیم.} فرمود: اینک بروید! رستگار و کامل باشید. آنها هم متفرق شدند.

جابر گفت: آقا! اگر کسی این مقام را به این صورتی که انجام دادی و آشکار کردی نداند، اما شما را دوست داشته باشد و به مقام شما اعتراف کند و از دشمنانتان بیزار باشد، وضع او چگونه است؟ فرمود: در خوبی و خیر است تا برسد.

جابر پرسید: یا ابن رسول اللَّه! آیا ممکن است بعد از این معرفت، چیزی موجب مقصر شدن آنها بشود؟ فرمود: آری، وقتی که در مورد حقوق برادران خود کوتاهی کنند، آنها را در اموال خود و اسرار و آشکار خود شریک ننمایند

ص: 16

وَ اسْتَبَدُّوا بِحُطَامِ الدُّنْیَا دُونَهُمْ فَهُنَالِکَ یُسْلَبُ الْمَعْرُوفُ وَ یُسْلَخُ مِنْ دُونِهِ سَلْخاً وَ یُصِیبُهُ مِنْ آفَاتِ هَذِهِ الدُّنْیَا وَ بَلَائِهَا مَا لَا یُطِیقُهُ وَ لَا یَحْتَمِلُهُ مِنَ الْأَوْجَاعِ فِی نَفْسِهِ وَ ذَهَابِ مَالِهِ وَ تَشَتُّتِ شَمْلِهِ لِمَا قَصَّرَ فِی بِرِّ إِخْوَانِهِ قَالَ جَابِرٌ فَاغْتَمَمْتُ وَ اللَّهِ غَمّاً شَدِیداً وَ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا حَقُّ الْمُؤْمِنِ عَلَی أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ قَالَ علیه السلام یَفْرَحُ لِفَرَحِهِ إِذَا فَرَحَ وَ یَحْزَنُ لِحُزْنِهِ إِذَا حَزِنَ وَ یُنْفِذُ أُمُورَهُ کُلَّهَا فَیُحَصِّلُهَا وَ لَا یَغْتَمُّ لِشَیْ ءٍ مِنْ حُطَامِ الدُّنْیَا الْفَانِیَةِ إِلَّا وَاسَاهُ حَتَّی یَجْرِیَانِ فِی الْخَیْرِ وَ الشَّرِّ فِی قَرْنٍ وَاحِدٍ قُلْتُ یَا سَیِّدِی فَکَیْفَ أَوْجَبَ اللَّهُ کُلَّ هَذَا لِلْمُؤْمِنِ عَلَی أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ قَالَ علیه السلام لِأَنَّ الْمُؤْمِنَ أَخُو الْمُؤْمِنِ لِأَبِیهِ وَ أُمِّهِ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ لَا یَکُونُ أَخَاهُ وَ هُوَ أَحَقُّ بِمَا یَمْلِکُهُ قَالَ جَابِرٌ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ مَنْ یَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ قَالَ علیه السلام مَنْ یُرِیدُ أَنْ یَقْرَعَ أَبْوَابَ الْجِنَانِ وَ یُعَانِقَ الْحُورَ الْحِسَانَ وَ یَجْتَمِعَ مَعَنَا فِی دَارِ السَّلَامِ قَالَ جَابِرٌ فَقُلْتُ هَلَکْتُ وَ اللَّهِ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لِأَنِّی قَصَّرْتُ فِی حُقُوقِ إِخْوَانِی وَ لَمْ أَعْلَمْ أَنَّهُ یَلْزَمُنِی عَلَی التَّقْصِیرِ کُلُّ هَذَا وَ لَا عُشْرُهُ وَ أَنَا أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مِمَّا کَانَ مِنِّی مِنَ التَّقْصِیرِ فِی رِعَایَةِ حُقُوقِ إِخْوَانِیَ الْمُؤْمِنِینَ (1).

و خود در لذت دنیا به سر برند و آنها را بی بهره گذارند، در این موقع است که نیکی از آنها سلب می شود و از آنها گرفته می شود و گرفتار آفات و بلاهای دنیا و گرفتاری های طاقت فرسا و دردهای غیر قابل تحمل در مورد خود می شوند، مالشان از دست می رود و پراکندگی در جمعیت خود می یابند، چون در رسیدگی به برادر دینی خود کوتاهی کرده اند.

جابر گفت: به خدا قسم خیلی غمگین شدم و گفتم یا ابن رسول اللَّه! حق مؤمن بر برادر مؤمن خود چیست؟ فرمود: در شادی او شاد و در حزن او محزون است و تمام گرفتاری هایش را برطرف می کند، هرگز برای هیچ چیز بی ارزش دنیای فانی افسرده نمی شود، مگر اینکه با برادران خود مواسات کند که در خوبی و بدی برابر باشند .

عرض کردم: مولای من! چگونه خداوند تمام این ها را برای برادر مؤمن واجب کرده است؟ فرمود: زیرا مؤمن برادر مؤمن است، از پدر و مادر، بنابراین در صورتی که استفاده از ثروتش منحصر به خودش باشد، نمی تواند برادرش باشد. جابر گفت: سبحان اللَّه! چه کسی می تواند این طور باشد! امام علیه السّلام فرمود: کسی که می خواهد درب های بهشت را بکوبد و با حوریه های زیبا هم آغوش شود و در دار السّلام با ما همنشین باشد.

جابر گفت: عرض کردم: به خدا قسم هلاک شدم یا ابن رسول اللَّه! چون من در مورد حقوق برادرانم کوتاهی کرده ام. من نمی دانستم که چنین رفتاری موجب تقصیر درباره رعایت حقوق برادران مؤمن می شود. حتی گمان من بر یک دهم آن هم نمی رسید. أتوب إلی الله تعالی یا ابن رسول الله! به خاطر تقصیر در رعایت حقوق برادران مومنم.

توضیح

جوهری می گوید: شافه زخمی است که در انتهای پا ظاهر می شود و داغ کرده می شود و از بین می رود. در مثل کفته می شود: استأصل الله شأفته یعنی خداوند آن را ببرد همانطور که زخم با داغ نهادن برده می شود. در قاموس أمهله را به مدارا کردن و مهلت دادن معنا کرده است. مخیط بر وزن منبر چیزی است که با آن لباس دوخته می شود. و گفته است ضوضاة یعنی صداهای مردم.

توضیح

این اخبار را جدا آوردم به جهت صحیح نبودن سند آنها و بعید بودن مضمون این اخبار، ما حکم به صحت یا بطلان آن نمی کنیم و علم آنها را به خود ائمه علیهم السّلام برمی گردانیم.

ص: 17

ابواب علوم ائمه علیهم السّلام

باب اول: جهات علوم ائمه و کتاب هایی که در نزد آنها است و در دل و گوش آنها سروش می رسد

روایات

روایت1.

ارشاد مفید و احتجاج طبرسی: امام صادق علیه السّلام می فرمود: علم ما غابر و مزبور و خطور به قلب و خوردن به گوش است. جفر قرمز و سفید و مصحف فاطمه علیها السّلام و «جامعه» که هر چه مردم نیازمندند در آن وجود دارد، نزد ماست.

از تفسیر این فرمایش امام سؤال کردند. فرمود: «غابر» عبارت است از علم به آنچه به وجود می آید. «مزبور» علم به آنچه قبلا بوده است. «خطور به قلب» عبارت است از الهام. اما «به گوش خوردن»، همان شنیدن صدای ملائکه است؛ سخن آنها را می شنویم و خودشان را نمی بینیم.

اما «جفر قرمز» ظرفی است که در آن اسلحه پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله است و از آن خارج نمی شود، مگر زمانی که قائم ما قیام کند. اما «جفر سفید» ظرفی است که در آن تورات موسی و انجیل عیسی و زبور داود و کتاب های الهی قدیم است.

و اما «مصحف فاطمه» محتوی وقایعی است که اتفاق می افتد و اسم کسانی که تا روز قیامت در زمین فرمانروا می شوند. اما جامعه، کتابی است به طول هفتاد ذراع که پیامبر اکرم با زبان خود املا کرده و فرموده و علی بن ابی طالب علیه السّلام به دست خود نوشته و در آن تمام نیازمندی های مردم تا روز قیامت هست، حتی جریمه خدشه وارد کردن بر کسی و یک تازیانه و نصف تازیانه.(1)

توضیح

جوهری: با من صحبت کرد از «فلق» دهانش و گشود یعنی از شکاف دهانش.

روایت2.

امالی شیخ طوسی:

ص: 18

عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ وَ جَمَاعَةٍ مِنْ رِجَالِهِ وَ غَیْرِهِمْ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنِ الْحَارِثِ النَّضْرِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الَّذِی یَسْأَلُ عَنْهُ الْإِمَامُ علیه السلام وَ لَیْسَ عِنْدَهُ فِیهِ شَیْ ءٌ مِنْ أَیْنَ یَعْلَمُهُ قَالَ یُنْکَتُ فِی الْقَلْبِ نَکْتاً أَوْ یَنْقُرُ فِی الْأُذُنِ نَقْراً وَ قِیلَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا سُئِلَ الْإِمَامُ کَیْفَ یُجِیبُ قَالَ إِلْهَامٌ أَوْ إِسْمَاعٌ (1) وَ رُبَّمَا کَانَا جَمِیعاً (2).

حارث نضری گفت: از حضرت صادق علیه السّلام پرسیدم: سؤالی که از امام می کنند و در آن مورد چیزی در اختیارش نیست، جواب را از کجا کشف می کند؟ فرمود: یا به دلش خطور می شود یا به گوش می شنود.

همچنین شخصی به حضرت صادق عرض کرد: وقتی از امام سؤالی می کنند، چگونه جواب می دهد؟ فرمود: گاهی الهام می شود، گاهی به گوش می شنوند و گاهی نیز با هر دو.(1)

امالی شیخ طوسی: ابو حمزه گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم می فرمود: بعضی از ما به دلش خطور می شود، بعضی از ما در خواب به او می گویند و بعضی از ما نیز صدا را می شنوند، مانند صدای زنجیری که در میان طشت بزنند، و بعضی با صورتی بزرگ تر از جبرئیل و میکائیل مواجه می شوند.

روایت3.

امالی شیخ طوسی: ابو حمزه گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: بعضی از ما بر دلش خطور می شود، بعضی به دل او القا می گردد و بعضی نیز با او صحبت می کنند. و فرمود: بعضی از ما با چشم خود مشاهده می کند، بعضی به دلش خطور می شود که چنین و چنان است و بعضی می شنوند مانند صدای زنجیری که در طشتی به حرکت در آید. عرض کردم: آنچه را که با چشم مشاهده می کنید چیست؟ فرمود: آفریده ای است بزرگ تر از جبرئیل و میکائیل.(2)

توضیح

ممکن است «نکت» در دل و «قذف» بر دل دو نوع از الهام باشد که خطور شود یا القا گردد. و مراد از «مشاهده»، دیدن روح القدس است که از ملائکه نیست .

روایت4.

عیون اخبارالرضا: به اسانید سه گانه تا حضرت رضا علیه السّلام و آن جناب از آباء گرام خود، از پیامبر اکرم نقل می کند که فرمود: پر پرنده ای در هوا تکان نمی خورد، مگر اینکه نزد ما در آن باره دانشی است.(3)

روایت5.

بصائر الدرجات: عبدالحمید از سلیمان نقل کرد که حضرت صادق علیه السّلام فرمود: در یک صحیفه ای، از حدود یک سوم

ص: 19

جَلْدَةٍ مَنْ تَعَدَّی ذَلِکَ کَانَ عَلَیْهِ حَدُّ جَلْدَةٍ (1).

تازیانه بیان شده است که هر کس از آن تعدی کند، باید او را یک تازیانه زد.(1)

روایت6.

بصائر الدرجات: منصور بن حازم از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که از آن حضرت پرسیدم: مردم می گویند نزد شما صحیفه ای است به طول هفتاد ذراع که تمام نیازهای مردم در آن هست و علم همان است. فرمود: این علم نیست؛ اثری است که از پیامبر اکرم برای ما باقیمانده. علم(2)

آن چیزی است که در هر شبانه روز پدید می آید.(3)

روایت7.

بصائر الدرجات: حمران بن اعین گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: تورات و انجیل و زبور و آنچه در «الصُّحُفِ الْأُولی صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی.»(4) {صحیفه های گذشته، صحیفه های ابراهیم و موسی}، در نزد شما هست؟ فرمود: آری. عرض کردم: این همان علم اکبر است؟ فرمود: اگر در نزد ما غیر از علوم پیشینیان چیز دیگری نبود، این علم اکبر بود، ولی ما از حوادث شب و روز اطلاع داریم که این اطلاع بزرگ تر از آن است.(5)

توضیح

«لو لم یکن» یعنی اگر برای ما علمی غیر از علوم پیشینیان نبود، آنچه که بیان گردید علم اکبر می بود، اما آنچه از علم برای ما پیش می آید، بسیار بزرگ تر از آن است.

مؤلف: در اینجا اشکال بزرگی است، به این معنی که اگر پیامبر اکرم طبق اخباری که حاکی از آن است که از گذشته و آینده و تمام شرایع و احکام اطلاع داشته و تمام آنها را به علی علیه السّلام آموخته و حضرت علی به امام حسن آموخته و به همین ترتیب آموخته شده است، پس دیگر چه چیز باقی می ماند که با گذشت شب و روز ائمه از آن مطلع شوند؟

این اشکال را می توان به

چند صورت جواب داد:

1.

علم به طوری که گفته اند، با شنیدن

ص: 20

و قراءة الکتب و حفظها فإن ذلک تقلید و إنما العلم ما یفیض من عند الله سبحانه علی قلب المؤمن یوما فیوما و ساعة فساعة فیکشف به من الحقائق ما تطمئن به النفس و ینشرح له الصدر و یتنور به القلب و الحاصل أن ذلک مؤکد و مقرر لما علم سابقا یوجب مزید الإیمان و الیقین و الکرامة و الشرف بإفاضة العلم علیهم بغیر واسطة المرسلین. الثانی أن یفیض علیهم علیهم السلام تفاصیل عندهم مجملاتها و إن أمکنهم استخراج التفاصیل مما عندهم من أصول العلم و مواده.

الثالث أن یکون مبنیا علی البداء فإن فیما علموا سابقا ما یحتمل البداء و التغییر فإذا ألهموا بما غیر من ذلک بعد الإفاضة علی أرواح من تقدم من الحجج أو أکد ما علموا بأنه حتمی لا یقبل التغییر کان ذلک أقوی علومهم أشرفها.

الرابع کما هو (1) أقوی عندی و هو أنهم علیهم السلام فی النشأتین سابقا علی الحیاة البدنی و لاحقا بعد وفاتهم یعرجون فی المعارف الربانیة الغیر المتناهیة علی مدارج الکمال إذ لا غایة لعرفانه تعالی و قربه و یظهر ذلک من کثیر الأخبار. و ظاهر أنهم إذا تعلموا فی بدو إمامتهم علما لا یقفون فی تلک المرتبة و یحصل لهم بسبب مزید القرب و الطاعات زوائد العلم و الحکم و الترقیات فی معرفة الرب تعالی و کیف لا یحصل لهم و یحصل ذلک لسائر الخلق مع نقص قابلیتهم و استعدادهم فهم علیهم السلام أولی بذلک و أحری. و لعل هذا أحد وجوه استغفارهم و توبتهم فی کل یوم سبعین مرة و أکثر إذ عند عروجهم إلی کل درجة رفیعة من درجات العرفان یرون أنهم کانوا فی المرتبة السابقة فی النقصان فیستغفرون منها و یتوبون إلیه تعالی و هذه جملة ما حل فی حل هذا الإشکال ببالی و أستغفر الله مما لا یرتضیه من قولی و فعالی.

و کتاب خواندن و حفظ کردن حاصل نمی شود؛ این تقلید است. علم آن چیزی است که از جانب خدا بر دل مؤمن روز به روز و ساعت به ساعت افاضه می شود و به وسیله آن، چنان کشف حقایق می کند که اطمینان خاطر برایش پیدا می شود و شرح صدر می یابد و دلش نورانی می گردد. نتیجه اینکه این افاضه علم بر ائمه، تأکید و تثبیت آن علومی است که از قبل می دانستند و موجب مزید ایمان و یقین و شرافت و مقام آنها می شود، بی آنکه انبیا واسطه این افاضه باشند.

2.

اینکه تفصیل و شرح علومی که به طور مجمل از آن اطلاع دارند، به ائمه علیهم السّلام افاضه می شود، با اینکه می توانند آن تفاصیل را خودشان از اصول و کلیات استخراج نمایند.

3.

علوم آنها قابل بداء و تغییر می باشد، پس آنچه ائمه قبلا به آن علم پیدا کرده اند، مواردی است که احتمال بداء وتغییر درآن وجود دارد. بنابراین آنچه که به آنها الهام می شود، به چیزهایی که تفاوت دارد با آنها بعد از افاضه شدن آن بر ارواح حجت های پیشین است یا اینکه تأکیدی است بر اینکه آنچه می دانستند، حتمی و غیر قابل تغییر است. این قوی ترین و اشرف علوم آنان است.

4.

جوابی است که به نظر من بهتر است و آن اینکه ائمه علیهم السّلام در دو زمان قبل از مرگ و بعد از مرگ، در معارف ربانی که نامتناهی است سیر کمالی می کنند، زیرا عرفان و قرب به خدا نهایت پذیر نیست و این معنی از اخبار زیادی به دست می آید.

مسلم است که وقتی ائمه علیهم السّلام علمی را در ابتدای امامت خود داشته باشند، به همین مرتبه باقی نمی مانند و به نسبت افزایش قرب به خدا و اطاعت و بندگی او، علوم و حکمت ها و ترقیات در معرفت پروردگار آنها افزایش می یابد. چطور ممکن است برای آنها چنین افزایشی به وجود نیاید، با اینکه برای مردم معمولی با نقص قابلیت و استعدادی که دارند پیش می آید؟ پس آنها شایسته تر و سزاوارتر به این افزایش هستند. شاید همین وجه دلیل استغفار و توبه ائمه علیهم السّلام است که در هر شبانه روز هفتاد مرتبه یا بیشتر توبه و استغفار می کنند، زیرا با عروج به هر درجه بالاتری از معرفت، متوجه می شوند که در مرتبه و درجه قبلی نقص داشته اند. پس استغفار و توبه می کنند به سوی خدا.

این بود تمام وجوهی که در رد این اشکال به نظر من رسید. استغفار می کنم از آنچه مورد رضای خدا نیست و بر زبانم جاری شد و از من سر زد.

روایت8.

بصائر الدرجات: بکر بن کرب گفت: نزد حضرت صادق علیه السّلام بودیم. شنیدیم که می فرمود: به خدا سوگند نزد ما چیزی است که ما را از

ص: 21

النَّاسِ وَ إِنَّ النَّاسَ لَیَحْتَاجُونَ إِلَیْنَا إِنَّ عِنْدَنَا الصَّحِیفَةَ سَبْعُونَ ذِرَاعاً بِخَطِّ عَلِیٍّ علیه السلام وَ إِمْلَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمَا وَ عَلَی أَوْلَادِهِمَا فِیهَا مِنْ کُلِّ حَلَالٍ وَ حَرَامٍ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَنَا فَتَدْخُلُونَ عَلَیْنَا فَنَعْرِفُ خِیَارَکُمْ مِنْ شِرَارِکُمْ (1).

مردم بی نیاز می کند. مردم محتاج به مایند. در نزد ما صحیفه ای است به خط علی علیه السّلام و املای پیامبر اکرم - صلّی اللَّه علیهما و علی أولادهما - به طول هفتاد ذراع که در آن هر نوع حلال و حرامی ذکر شده. شما پیش ما می آیید و نزد ما می رسید و خوبتان را از بد می شناسیم.(1)

روایت9.

بصائر الدرجات: علی بن رئاب از حضرت صادق علیه السّلام راجع به جامعه پرسید. فرمود: جامعه صحیفه ای است به طول هفتاد ذراع از پوست ران شتر بزرگ دو کوهان که در آن تمام نیازهای مردم هست و جواب هر پیشامدی در آن وجود دارد، حتی جریمه خدشه.(2)

توضیح

«الادیم» یعنی پوست یا سرخی آن یا دباغی شده آن. و «الفالج» یعنی ماده شتر بزرگ دو کوهان که از هند برای زاد و ولد می آورند.

روایت10.

بصائر الدرجات: سلیمان بن خالد گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: در نزد ما صحیفه ای است به طول هفتاد ذراع و به املای پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و خط علی به دست خودشان که هر حلال و حرامی در آن هست، حتی جریمه خدشه.(3)

روایت11.

بصائر الدرجات: ابو بصیر گفت: امام صادق علیه السّلام به من فرمود: ابا محمد! ما در نزد خود جامعه داریم؛ چه می دانند جامعه چیست؟ عرض کردم: فدایت شوم! جامعه چیست؟ فرمود: صحیفه ای است به طول هفتاد ذراع که رسول خدا صلی الله علیه وآله با زبان خود املا کرده و به خط علی علیه السّلام است که با دست راست آن حضرت نوشته شده. هر حلال و حرامی و تمام آنچه که مردم به آن محتاجند در آن هست، حتی جریمه خدشه.(4)

روایت12.

بصائر الدرجات: حمران بن اعین از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرد که آن حضرت به یک خانه بزرگ اشاره کرد و فرمود:

ص: 22

حُمْرَانُ إِنَّ فِی هَذَا الْبَیْتِ صَحِیفَةً طُولُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعاً بِخَطِّ عَلِیٍّ علیه السلام وَ إِمْلَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ وَلِینَا النَّاسَ لَحَکَمْنَا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ لَمْ نَعْدُ مَا فِی هَذِهِ الصَّحِیفَةِ (1).

ای حمران! در این خانه صحیفه ای است به طول هفتاد ذراع، به خط علی و املای پیامبر اکرم. اگر حاکم بر مردم بشویم، به آنچه که خدا نازل کرده میان آنها حکم می کنیم و از دستور صحیفه تجاوز نمی کنیم.(1)

روایت13.

بصائر الدرجات: ابن سنان گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: در نزد ما صحیفه ای است به طول هفتاد ذراع که پیامبر صلی الله علیه وآله آن را املا فرموده و به خط خود علی علیه السّلام است و در آن تمام آنچه مردم به آن محتاجند هست، حتی جریمه خدشه.(2)

روایت14.

محمد بن مسلم گفت: امام باقر علیه السّلام فرمود: نزد ما صحیفه ای از کتاب علی علیه السّلام است که طول آن هفتاد ذراع می باشد و ما از آنچه در آن است تبعیت می کنیم و از آن تجاوز نمی کنیم. از آن حضرت در مورد میراث باقی مانده علوم پرسیدم و گفتم: آیا جامعه ها جزئی از علوم هستند یا اینکه در آن تفسیر تمام اموری است که مردم در مورد آن تکلم می کنند، مانند طلاق و فرائض؟ فرمود: علی علیه السّلام تمام علم را از قضاء وفرائض کتابت کرد. هنگامی که امر ما ظاهر شود، چیزی نمی ماند مگر اینکه برای ما در آن سنتی است که به آن عمل خواهیم کرد.(3)

روایت15.

بصائر الدرجات: سلیمان بن خالد گفت: شنیدم که امام علیه السلام می فرمود: در نزد ما صحیفه ای است که به آن جامعه می گویند؛ تمام حلال ها وحرام ها در آن است، حتی جریمه خدشه.(4)

روایت16.

بصائر الدرجات: ابو جعفر احول گفت: حضرت باقر علیه السّلام صحیفه ای را به من نشان داد که در آن حلال و حرام و فرائض بود. پرسیدم: این چیست؟ فرمود: نوشته ای است به املای پیامبر و خط حضرت علی علیه السّلام. گفتم: از بین نمی رود؟ فرمود: چه چیز می تواند آن را از بین ببرد؟ پرسیدم: کهنه و مندرس نمی شود؟ گفت: چه چیز می تواند آن را کهنه کند؟ فرمود: این جامعه است یا از جامعه است؟(5)

ص: 23

توضیح

یعنی چه چیز می تواند آن را کهنه کند؟ خدا آن را برای ما حفظ می کند. یا منظور این است که در دسترس مردم نیست تا آسیبی به آن رسد یا کهنه شود یا از بین برود.

روایت17.

بصائر الدرجات: عبدالله بن ابی یعفور گفت: امام صادق علیه السّلام فرمود: در نزد ما صحیفه ای است که طول آن هفتاد ذراع است و در آن تمام آنچه که به آن احتیاج پیدا شود وجود دارد، حتی جریمه خدشه.(1)

روایت18.

بصائر الدرجات: محمد بن عبدالملک گفت: حدود شصت نفر نزد امام صادق علیه السّلام بودیم که شنیدم فرمود: به خدا قسم در نزد ما صحیفه ای است به طول هفتاد ذراع که هیچ حلال و حرام الهی وجود ندارد، مگر اینکه در آن صحیفه ذکر گردیده، حتی در آن جریمه خدشه نیز هست.(2)

روایت19.

بصائر الدرجات: جابر بن یزید از امام باقر علیه السّلام نقل کرد که آن حضرت فرمود: در نزد من صحیفه ای است که در آن نوزده صحیفه وجود دارد که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را هبه کرده است.(3)

روایت20.

بصائر الدرجات: زراره گفت: خدمت امام رسیدم و در دستش صحیفه ای بود. آن را زیر لباس خود کرد و از من پوشاند. بعد خارج کرد و برای من خواند: آنچه پیامبران نقل می کنند، مانند صدای زنجیر یا گفتگوی شخصی است با دیگری.(4)

توضیح

اینکه گفته: آنچه پیامبران نقل می کنند...تا آخر جمله، منظور آن چیزی است که امام علیه السّلام از صحیفه قرائت کرده است.

روایت21.

بصائر الدرجات: معتب گفت: امام صادق علیه السّلام

ص: 24

إِلَیْنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام صَحِیفَةً عَتِیقَةً مِنْ صُحُفِ عَلِیٍّ علیه السلام فَإِذَا فِیهَا مَا نَقُولُ إِذَا جَلَسْنَا لِنَتَشَهَّدَ (1).

صحیفه ای قدیمی از صحیفه های علی علیه السّلام را به ما نشان داد که در آن، آنچه را که هنگامی که ما نشستیم می گفتیم مشاهده کردیم.(1)

روایت22.

بصائر الدرجات: ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام نقل کرد که آن حضرت وقتی که صحبت از ابن شبرمه شد فرمود: او از جامعه چه می داند! املای رسول الله صلی الله علیه و آله و خط علی علیه السّلام است؛ در آن تمام حلال و حرام، حتی جریمه خدشه هست.(2)

روایت23.

بصائر الدرجات: منصور بن حازم گفت: شنیدم که امام صادق علیه السّلام فرمود: در نزد ما صحیفه ای است که در آن تمام آنچه به آن احتیاج پیدا شود وجود دارد، حتی جریمه خدشه.(3)

روایت24.

بصائر الدرجات: ابو بصیر از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرد که من خدمت ایشان بودم، جامعه را خواست و در آن نظر کرد. این مسأله بود که زنی می میرد و فقط همسر دارد و وارث دیگری ندارد. گفت: تمام مال متعلق به مرد است.(4)

روایت25.

بصائر الدرجات: عبدالرحمن بن ابی عبد الله از امام صادق علیه السّلام نقل کرد که شنیدم آن حضرت فرمود: در خانه صحیفه ای است که در آن تمام حلال و حرام الهی وجود دارد، حتی جریمه خدشه.(5)

روایت26.

بصائر الدرجات: ابی العباس از امام صادق علیه السّلام نقل کرد که آن حضرت فرمود: به خدا قسم نزد ما صحیفه ای است به طول هفتاد ذراع که در آن جمیع آنچه به آن احتیاج پیدا شود وجود دارد، حتی جریمه خدشه. این صحیفه به املای رسول خدا

ص: 25

صلی الله علیه و آله وَکَتَبَهَا عَلیٌّ بِیَدِهِ صَلَوَاتُ اللهِ عَلَیهِ.(1)

صلی الله علیه و آله است که علی صلوات الله علیه با دست خود آن را نوشته است.(1)

روایت27.

اختصاص و بصائر الدرجات: حسن بن راشد گفت از حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام شنیدم که می فرمود: خداوند به حضرت محمّد وحی کرد که ایامت به پایان رسیده و مدت عمرت در دنیا تمام شده و باید به دیدار خدا بشتابی. پیامبر اکرم دست خود را به آسمان بلند کرده گفت: «بار خدایا! وعده ای به من داده ای و تو خلاف وعده نمی کنی!»

خدا به او وحی کرد با کسی که به او اطمینان داری به جانب احد برو. پیامبر اکرم دعای قبل را تکرار کرد و خداوند وحی به او کرد که با پسر عمویت به جانب احد برو، بر آن بالا برو و قبله را پشت سر خود قرار بده و حیوانات وحشی کوه را صدا بزن تا جوابت دهند. وقتی جواب دادند، یک بره میش چهار ماهه که تازه شاخ هایش شروع به در آمدن کرده و از رگ های گردنش خون جاری است، همان بره مربوط به تو است. به پسر عمویت بگو که آن را بکشد و از طرف گردن پوست بکند. وقتی پوست آن را برگرداند، می بینی که دباغی شده است. به زودی روح الامین و جبرئیل با دوات و قلم و مرکب نازل می شود که البته از نوع مرکب های روی زمین نیست؛ اثر مرکب باقی می ماند و پوست هم کهنه نمی شود و زمین آن را از بین نمی برد و خاک موجب نابودی آن نمی شود و هر وقت باز کنی، تازه است و محفوظ و مستور خواهد بود. علم گذشته و آینده بر تو وحی می شود و تو آن را برای پسر عمویت می خوانی و او با همان دوات آنها را می نویسد.

پیامبر اکرم به جانب احد رفت و طبق آنچه که دستور گرفته بود، عمل کرد و تمام چیزهایی که قبلا برایش توضیح داده شده بود، به وقوع پیوست. همین که شروع به پوست کندن بره کرد، جبرئیل و روح الامین نازل شد، با گروهی از ملائکه که تعداد آنها را

ص: 26

إِلَّا اللَّهُ وَ مَنْ حَضَرَ ذَلِکَ الْمَجْلِسَ ثُمَّ وَضَعَ عَلِیٌّ علیه السلام الْجِلْدَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ جَاءَتْهُ الدَّوَاةُ (1) وَ الْمِدَادُ أَخْضَرَ کَهَیْئَةِ الْبَقْلِ وَ أَشَدَّ خُضْرَةً وَ أَنْوَرَ ثُمَّ نَزَلَ الْوَحْیُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ یُمْلِی عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ یَکْتُبُ عَلِیٌّ علیه السلام أَنَّهُ یَصِفُ کُلَّ زَمَانٍ وَ مَا فِیهِ وَ یُخْبِرُهُ بِالظَّهْرِ وَ الْبَطْنِ وَ خَبَّرَهُ بِکُلِّ مَا کَانَ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ فَسَّرَ لَهُ أَشْیَاءَ لَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهَا إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ فَأَخْبَرَهُ بِالْکَائِنِینَ مِنْ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ أَبَداً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ أَخْبَرَهُ بِکُلِّ عَدُوٍّ یَکُونُ لَهُمْ فِی کُلِّ زَمَانٍ مِنَ الْأَزْمِنَةِ حَتَّی فَهِمَ ذَلِکَ کُلَّهُ وَ کَتَبَهُ ثُمَّ أَخْبَرَهُ بِأَمْرِ مَا یَحْدُثُ عَلَیْهِ (2) مِنْ بَعْدِهِ فَسَأَلَهُ عَنْهَا فَقَالَ الصَّبْرَ الصَّبْرَ وَ أَوْصَی إِلَی الْأَوْلِیَاءِ (3) بِالصَّبْرِ وَ أَوْصَی إِلَی أَشْیَاعِهِمْ بِالصَّبْرِ وَ التَّسْلِیمِ حَتَّی یَخْرُجَ الْفَرَجُ وَ أَخْبَرَهُ بِأَشْرَاطِ أَوَانِهِ وَ أَشْرَاطِ وُلْدِهِ (4) وَ عَلَامَاتٍ تَکُونُ فِی مُلْکِ بَنِی هَاشِمٍ فَمِنْ هَذَا الْکِتَابِ اسْتُخْرِجَتْ أَحَادِیثُ الْمَلَاحِمِ کُلُّهَا وَ صَارَ الْوَصِیُّ إِذَا أَفْضَی إِلَیْهِ الْأَمْرُ تَکَلَّمَ بِالْعَجَبِ (5).

جز خدا کسی نمی دانست و کسانی که در آن مجلس حضور داشتند. علی علیه السّلام پوست و مرکبی سبز رنگ، شبیه سبزه بلکه سبزتر از سبزی و روشن تر از آن را مقابل خود گذاشت.

سپس بر حضرت محمّد وحی نازل شد و شروع به خواندن برای علی علیه السّلام کرد. آن جناب خصوصیات هر زمان و هر آنچه را که در آن زمان اتفاق می افتد می نوشت، و باطن و ظاهر آن را توضیح می داد و از تمام گذشته و آینده تا روز قیامت او را مطلع کرد، و مطالبی را برایش تفسیر کرد که جز خدا و راسخین در علم، از تأویل آن اطلاع ندارد. پس او را از تعداد اولیای خدا از ذریه خود تا روز قیامت مطلع کرد و تمام دشمنان خود را در هر زمان معرفی نمود که علی علیه السّلام متوجه تمام آنها شد و آنها را نوشت.

سپس او را از پیشامدهایی که پس از پیامبر برایش پیش می آمد مطلع کرد. علی علیه السّلام وظیفه خود را پرسید. فرمود: باید صبر کنی، صبر! و به ائمه دستور صبر داد و به شیعیان ایشان نیز دستور صبر و تسلیم داد، تا فرج برسد. و علامت های آن زمان ها و علامات پیدایش آن را توضیح داد و نشانه هایی را که در فرمانروایی بنی هاشم است اطلاع داد. تمام وقایع و پیشامدها در همین کتاب وجود دارد و هر امامی که به امامت می رسد، مطالب عجیبی را به

گوش مردم می رساند.(1)

توضیح

فیروز آبادی می گوید: «جفر» از بچه های گوسفند است، هنگامی که بزرگ شود و شکم آورد، یا اینکه به چهار ماهگی برسد، و بزرگ و برجسته شدن پستان مانند ممنوع بودن است و «نصر» برآمدن پستان است.

مؤلف: در بیشتر نسخه های بصائر الدرجات چنین آمده: «بره ای که یکی از شاخ هایش شروع به در آمدن کرده بود.» اما آنچه که در «اصل» آمده، موافق بصائر الدرجات «سعد» وصحیح است. ظاهرا «الجدة» مصدر «جد» است و «یجد» یعنی جدید شد، و «المد» استمداد از دوات است.

روایت28.

مناقب ابن شهر آشوب: صفوان بن یحیی به نقل از یکی از راویان خود از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: به خدا قسم به ما علم اولین و آخرین داده شده است. مردی از اصحاب امام عرض کرد: فدایت شوم! آیا شما از

ص: 27

الْغَیْبِ فَقَالَ لَهُ وَیْحَکَ إِنِّی لَأَعْلَمُ مَا فِی أَصْلَابِ الرِّجَالِ وَ أَرْحَامِ النِّسَاءِ وَیْحَکُمْ وَسِّعُوا صُدُورَکُمْ وَ لْتُبْصِرْ أَعْیُنُکُمْ وَ لْتَعِ قُلُوبُکُمْ فَنَحْنُ حُجَّةُ اللَّهِ تَعَالَی فِی خَلْقِهِ وَ لَنْ یَسَعَ ذَلِکَ إِلَّا صَدْرُ کُلِّ مُؤْمِنٍ قَوِیٍّ قُوَّتُهُ کَقُوَّةِ جِبَالِ تِهَامَةَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهِ لَوْ أَرَدْتُ أَنْ أُحْصِیَ لَکُمْ کُلَّ حَصَاةٍ عَلَیْهَا لَأَخْبَرْتُکُمْ وَ مَا مِنْ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ إِلَّا وَ الْحَصَی تَلِدُ إِیلَاداً کَمَا یَلِدُ هَذَا الْخَلْقُ وَ اللَّهِ لَتَتَبَاغَضُونَ بَعْدِی حَتَّی یَأْکُلَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً (1).

غیب اطلاع دارید؟ فرمود: وای بر تو! من نطفه هایی را که در صلب مردان و رحم زنان است می دانم. وای بر شما! سینه های خود را گسترش دهید و بینا باشید و بر دل بسپارید که ما حجت خدای تعالی در میان مردمیم. و این معنی را جز سینه مؤمنان قوی که نیرویشان به اندازه نیروی کوه های تهامه باشد نمی تواند تحمل کند، جز با اجازه خدا. سوگند به خدا که اگر بخواهم بشمارم سنگ ریزه ای که بر روی آن کوه هاست، می شمارم و در هر روز و شب ریگ ها مثل زاد و ولد مردم به وجود می آیند. به خدا قسم بعد از من شما با یکدیگر به دشمنی می پردازید، تا آنجا که به جان یکدیگر می افتید.(1)

روایت29.

مناقب ابن شهر آشوب: بکیر بن اعین گفت: حضرت صادق علیه السّلام آرنج خود را گرفت و فرمود: بکیر! به خدا سوگند این پوست پیامبر اکرم است و به خدا سوگند این رگ های پیامبر است و به خدا قسم این گوشت او و استخوان اوست. سوگند به خدا که من آنچه را که در آسمان ها و زمین و آنچه را که در دنیاست می دانم، و آنچه را که در آخرت است می دانم. در این موقع ایشان متوجه تغییر چهره بعضی از حاضران شد و فرمود: بکیر! من این مطلب را از روی کتاب خدا می دانم، زیرا در این آیه می فرماید: «وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ.»(2) {این کتاب را که روشنگر هر چیزی است بر او نازل کردیم.}(3)

روایت30.

اختصاص: جابر از حضرت باقر نقل کرد که فرمود: جابر! اگر ما شما را به رأی و هوای نفس خود حدیث کنیم، هر آینه از هلاک شدگان خواهیم بود، ولی آنچه حدیث که برای شما می گوییم، ذخیره ای است که از پیامبر اکرم داریم، همان طور که مردم طلا و نقره خود را ذخیره می کنند.(4)

روایت31.

اختصاص: فضیل از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرد که فرمود: ما با برهان و دلیل واقعی به خدای خود معتقدیم، که خداوند پیامبرش را بر آن برهان و دلیل وارد کرده است. پیامبر اکرم آن را برای ما بیان کرده است. اگر نه این طور بود، ما هم با این مردم برابر بودیم.(5)

روایت32.

اختصاص: مرازم از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: پیامبر اکرم به علی هزار باب از علم آموخت که از هر بابی، هزار باب دیگر می گشود.(6)

ص: 28

روایت33.

بصائر الدرجات: ابو بصیر گفت: خدمت حضرت صادق علیه السّلام رسیدم و عرض کردم: شیعه نقل می کند که پیامبر اکرم به علی یک باب از علم آموخت که از آن هزار باب گشوده می شد. امام صادق علیه السّلام فرمود: به خدا قسم پیامبر به علی علیه السّلام هزار باب آموخت که از هر بابی، برای او هزار باب گشوده می شد. عرض کردم: این به خدا علم است! فرمود: آری، این علم است، ولی آن علم نیست.(1)

روایت34.

اختصاص: عبدالله بن هلال گفت: امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام بابی را آموخت که از آن هزار باب باز می شود.(2)

روایت35.

اختصاص: ابن بکیر از امام صادق علیه السّلام مانند روایت قبل را نقل می کند.(3)

روایت36.

اختصاص: ثمالی از امام باقر علیه السّلام نقل کرد که فرمود: علی علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا هزار باب آموخت که از هر بابی، هزار باب گشوده می شود.(4)

روایت37.

اختصاص: ابن نباته از امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل کرد که فرمود:

ص: 29

إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَّمَنِی أَلْفَ بَابٍ مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ مِمَّا کَانَ وَ مِمَّا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ کُلُّ بَابٍ مِنْهَا یَفْتَحُ أَلْفَ بَابٍ فَذَلِکَ أَلْفُ أَلْفِ بَابٍ حَتَّی عَلِمْتُ عِلْمَ الْمَنَایَا وَ الْبَلَایَا وَ فَصْلَ الْخِطَابِ (1).

پیامبر اکرم به من هزار باب از حلال و حرام از آنچه قبلا بوده و آنچه تا روز قیامت خواهد آمد آموخت که از هر باب، هزار باب گشوده می شود که می شود هزار هزار باب، تا آنجا که من بر مرگ و میرها و بلاها و فصل الخطاب مطلع شدم.(1)

روایت38.

اختصاص: ثمالی از علی بن الحسین علیه السّلام نقل کرد که فرمود: پیامبر اکرم هزار حرف را به علی آموخت که هزار حرف را می گشاید و هزار حرف از آنها، هزار حرف را می گشاید.(2)

روایت39.

اختصاص: ابن ابو عبدالله از امام صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله حرفی را به علی علیه السّلام آموخت که هزار حرف را می گشاید و هر حرفی از آنها، هزار حرف را می گشاید.(3)

روایت40.

اختصاص: ثمالی از امام سجاد علیه السّلام نقل کرد که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله کلمه ای را به علی علیه السّلام آموخت که هزار کلمه را می گشاید و هر کلمه ای از این هزار کلمه، هزار کلمه را می گشاید.(4)

اختصاص: منصور نیز مانند همین روایت را نقل می کند.(5)

روایت41.

اختصاص: عبدالحمید بن ابو دیلم گفت: امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هزار کلمه را به علی علیه السّلام وصیت کرد که از هر کلمه ای، هزار کلمه گشوده می شود.(6)

روایت42.

اختصاص: محمد بن مسلم از امام باقر علیه السّلام نقل کرد که آن حضرت فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله علوم بسیاری را از چپ و راست به مردم اعطاء فرمود و در نزد ما اهل بیت، معاقل علم و ابواب حکمت

ص: 30

ضِیَاءُ الْأَمْرِ (1).

و سرچشمه های امور است.(1)

روایت43.

اختصاص: هشام بن سالم گفت: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: در نزد ما عوام مقداری از احادیث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قرار دارد. صحیح است؟ فرمود: آری، رسول خدا علوم بسیاری را از چپ و راست به مردم اعطاء کرد و معاقل علم و جدایی حق از باطل در آنچه که نزد مردم است، در نزد ما است.(2)

روایت44.

اختصاص: محمّد بن مسلم گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: پیامبر اکرم مردم را از علوم کثیری، از چپ و راست و (هر طرف که سؤال می شد) بهره مند کرد، ولی در نزد ما خانواده، پایه و ریشه های علم و مآخذ و سرچشمه های آن و شرح و گنجینه های علم و آنچه علم به آن استوار می شود، وجود دارد.(3)

توضیح

اینکه فرمود: «أنال» یعنی اعطا کرد و افاده نمود بر مردم علوم بسیاری را و پخش نمود از چپ و راست و در جهات دیگر، بر هر کس که آن را درخواست کرد، اما در نزد اهل بیت علیهم السّلام معیارهای آن و جداسازی حق و باطل در آنچه نزد مردم است و نیز شرح وتفسیر آنها و بیان ناسخ و منسوخ و عام و خاص آن می باشد. «العروة» یعنی ریسمان و مانند آن از چیزهایی که به آن تمسک می شود.

«الأواخی» جمع «الأخیه» به فتح همزه و کسر خاء و تشدید یاء است که گاهی نیز بدون تشدید می آید، به معنای ستون و پایه ای در دیوار است که دو طرف آن در خاک قرار دارد و وسط آن بیرون است و حیوانات به آن بسته می شوند. و در اینجا مراد چیزهایی است که علم به آن استوار می شود و از تضییع و فرقه فرقه و گسیخته شدن حفظ می گردد.

روایت45.

اختصاص: محمد بن مسلم گفت: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: ما بعضی از احادیثمان را در بین مردم می یابیم و به دست می آوریم. فرمود: شاید نمی دانی که پیامبر اکرم علوم بسیاری را در میان مردم انتشار داد (و با دست خویش به چپ و راست و جلو وعقب اشاره کرد) ولی معاقل

ص: 31

الْعِلْمِ وَ ضِیَاءُ الْأَمْرِ وَ فَصْلُ مَا بَیْنَ النَّاسِ (1).

علوم و سرچشمه های امور و روشن سازی آنچه نزد مردم است، نزد ما اهل بیت است.(1)

روایت46.

اختصاص: حسن بن یحیی گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: ما اهل بیتیم که قلعه های علم، آثار نبوت، علم الکتاب و روشن سازی آنچه نزد مردم است، در نزد ما است.(2)

روایت47.

اختصاص: محمد بن مسلم گفت: شنیدم که امام باقر علیه السّلام فرمود: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله علوم بسیاری را میان مردم، از چپ و راست منتشر ساخت؛ خالص علم و ابواب حکمت و قلعه های علم و سرچشمه های امور و آنچه امور به آن استوار می شود، در نزد ما است. هر که ما را بشناسد، معرفت و شناسایی او برایش سودمند است و عملش قبول می شود و هر کس ما را نشناسد، خدا اطلاع و علمی که دارد را برایش سودمند نخواهد ساخت و عملش قبول نمی شود.(3)

روایت48.

اختصاص: قصیر از امام باقر علیه السّلام نقل کرد که فرمود: هنگامی که برای علی علیه السّلام امری پیشامد می کرد که در آن مورد در قرآن و سنت مطلبی نیامده است، حدس می زد و حدس او صحیح در می آمد. امام باقر علیه السّلام فرمود: این از امور مشکل است.(4)

روایت49.

اختصاص: قصیر گفت: شنیدم که امام باقر علیه السّلام فرمود: علی علیه السّلام هنگامی که امری پیش می آمد که در آن مورد مطلبی در کتاب و نیز سنت نیامده است، حدس می زد، یعنی قرعه می انداخت و قرعه اش صحیح در می آمد. سپس فرمود: عبدالرحیم! این امور مشکل و دشوار است.(5)

توضیح

در ابواب علم گذشت که مراد از حدس زدن در این گونه موارد، سخن گفتن از روی الهام است نه حدس زدن از روی

ص: 32

بالظن و أن القرعة فی مورد الحکم لا فی أصله و إن احتمل أن یکون من خصائصهم القرعة فی أصل الحکم فإن قرعة الإمام لا تخطئ أبدا فهی بمنزلة الوحی و الأول أظهر و أوفق بسائر الأخبار.

گمان. همچنین از قرعه فقط در «مورد» حکم استفاده می شده نه در اصل حکم، هر چند که احتمال دارد که از ویژگی های ائمه علیهم السّلام قرعه انداختن در مورد اصل حکم باشد، چرا که قرعه امام ابدا خطا نمی شود و همانند وحی است. اما احتمال اول قوی تر و موافق تر با اخبار دیگر است.

روایت50.

بصائر الدرجات: از حضرت باقر یا امام صادق علیهما السّلام نقل شده که فرمود: در نزد ما نوشته ای از کتاب علی علیه السّلام (یا فرمود: مصحفی از حضرت علی علیه السّلام) است به طول هفتاد ذراع. ما از آن پیروی می کنیم و هرگز مخالف آن رفتار نخواهیم کرد.(1)

روایت51.

بصائر الدرجات: ابو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که صحبت از ابن شبرمه و فتوایی که داده بود شد. فرمود: ابن شبرمه کجا از جامعه اطلاع دارد که به املای پیامبر اکرم و خط علی بن ابی طالب است؟ تمام مسائل حلال و حرام در آن هست، حتّی جریمه یک خدشه.(2)

روایت52.

بصائر الدرجات: ابی شیبه گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: اطلاعات ابن شرمه در مقابل جامعه هیچ است. جامعه دیگر جای سخن برای احدی در مورد حلال و حرام نگذاشته است. اصحاب قیاس در جستجوی علم با قیاس پیش می روند که این کار پیوسته موجب فاصله گرفتن بیشتر آنها از واقعیت می شود. دین خدا هرگز با قیاس شناخته نمی شود.(3)

روایت53.

بصائر الدرجات: عبداللَّه بن سنان گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: جبرئیل برای پیامبر اکرم صحیفه ای آورد که با هفت مهر از طلا ممهور شده بود، و او را مامور کرد که وقتی هنگام مرگش فرا رسید، آن را به علی بن ابی طالب علیه السّلام سپارد و او عمل به دستورات آن صحیفه کند و هرگز آن را به غیر علی علیه السّلام واگذار نکند و علی به هر یک از جانشینان پس از خود دستور دهد که مهر مربوط به خود را باز کند و به دستور آن عمل کنند و خلاف آن صحیح نیست.(4)

توضیح

شاید هفت مهر اشتباهی از نسخه برداران شده است یا واقفی ها روایت را به نفع خود تحریف کرده اند یا از اخبار

ص: 33

البدائیة مع أنه یحتمل اشتراک بعضهم علیهم السلام مع بعض فی بعض الخواتیم.

بدائیه است. یا اینکه احتمال دارد که بعضی از ائمه در مهر با یکدیگر شرکت داشته اند، یعنی یک مهر مربوط به دو امام بوده.

روایت54.

بصائر الدرجات: مروان از فضیل نقل کرده است که حضرت باقر علیه السّلام فرمود: یا فضیل! در نزد ما کتاب علی است به طول هفتاد ذراع که روی زمین هر چه مورد احتیاج باشد در آن هست، حتّی جریمه یک خدشه. سپس با دست خود بر روی انگشت ابهام خویش خطی کشید.(1)

روایت55.

بصائر الدرجات: مروان نقل کرده است که از امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: نزد ما کتاب علی علیه السّلام است به طول هفتاد ذراع.(2)

روایت56.

بصائر الدرجات: محمّد بن حکیم از حضرت ابوالحسن علیه السّلام نقل کرد که فرمود: همانا پیشینیان به واسطه قیاس نابود شدند. خداوند پیامبرش را از دنیا نبرد مگر اینکه تمام دینش را از نظر حلال و حرام تکمیل کرد. پیامبر اکرم آنچه را که احتیاج داشتید در زمان حیات خود آورد و پس از درگذشت پیامبر، به آنچه که آورده و به اهل بیتش چنگ می زنید. آن علم و مطالب در نزد اهل بیت پیامبر پنهان است، حتّی جریمه یک خدشه. سپس فرمود: ابو حنیفه از جمله کسانی است که می گویند علی ابن ابی طالب چنین گفته، من این طور می گویم.(3)

روایت57.

بصائر الدرجات: عنبسه عابد گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: در نوشته ای که به املای پیامبر و به خط علی علیه السّلام است، نوشته شده که اگر در چیزی شومی وجود داشته باشد، این شومی در زنان است.(4)

ص: 34

روایت58.

بصائر الدرجات: عبدالله بن سنان گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: در نزد ما پوستی است به طول هفتاد ذراع که به املای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است و علی علیه السّلام آن را به دست خود نوشته است و در آن تمام احتیاجات وجود دارد، حتی جریمه خدشه.(1)

روایت59.

بصائر الدرجات: عبدالله بن میمون قداح از امام صادق، از امام باقر علیهما السّلام نقل کرد که فرمود: در کتاب علی علیه السّلام تمام آنچه به آن احتیاج باشد هست، حتی جریمه خدشه و جریمه.(2)

روایت60.

بصائر الدرجات: حماد گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: خداوند حلال و حرامی نیافریده مگر اینکه دارای حدّ و حدودی است، مانند حدود منازل که حدّ خیابان و کوچه را از منزل جدا می کند، حتی جریمه خدشه و غیر آن از یک تازیانه و نصف تازیانه.(3)

روایت61.

بصائر الدرجات: ابو بصیر گفت: در نزد امام صادق علیه السّلام از فتوای ابن شبمه سخن آمد. آن حضرت فرمود: او چه می داند که جامعه چیست؛ املای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است و علی علیه السّلام به خط خود آن را نوشته است و در آن تمام حلال و حرام، حتی جریمه خدشه آمده است.(4)

روایت62.

بصائر الدرجات: ابوالجارود از حضرت باقر علیه السّلام نقل می کند که فرمود: وقتی کار بر امام حسین علیه السّلام تنگ شد، دختر خود فاطمه کبری

ص: 35

فَدَفَعَ إِلَیْهَا کِتَاباً مَلْفُوفاً وَ وَصِیَّةً ظَاهِرَةً وَ وَصِیَّةً بَاطِنَةً وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ مَبْطُوناً لَا یَرَوْنَ إِلَّا لِمَا بِهِ (1) فَدَفَعَتْ فَاطِمَةُ الْکِتَابَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام ثُمَّ صَارَ ذَلِکَ الْکِتَابُ إِلَیْنَا فَقُلْتُ فَمَا فِی ذَلِکَ الْکِتَابِ فَقَالَ فِیهِ وَ اللَّهِ جَمِیعُ مَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ وُلْدُ آدَمَ إِلَی أَنْ تَفْنَی الدُّنْیَا (2).

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْهُ علیه السلام مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ وَ اللَّهِ إِنَّ فِیهِ الْحُدُودَ حَتَّی إِنَّ فِیهِ أَرْشَ الْخَدْشِ

(3).

را خواست و کتابی که در چیزی پیچیده شده بود را با یک وصیت آشکار و وصیتی پنهان در اختیار او گذاشت.

حضرت علی بن حسین علیه السّلام در آن موقع به بیماری معده مبتلا بود که سخت گرفتار آن ناراحتی می نمود. حضرت فاطمه کتاب را در اختیار امام زین العابدین علیه السّلام گذاشت و آن کتاب به ما رسیده است. عرض کردم: در آن کتاب چیست؟ فرمود: والله در آن تمام نیازهای بشر تا آخر دنیا هست.(1)

بصائر الدرجات: در روایت دیگری از ابوالجارود همین خبر آمده و آخرش افزوده است که: «در آن حدود به تفصیل هست، حتّی جریمه خدشه.»(2)

روایت63.

بصائر الدرجات: عثمان بن زیاد گفت: خدمت حضرت صادق علیه السّلام رفتم. با انگشت خود بر روی دست خویش خطی کشید و بعد پاک نمود و فرمود: در نزد ما جریمه چنین کاری هست، حتّی کمتر از این.(3)

روایت64.

بصائر الدرجات: از امام صادق علیه السّلام نقل شده که فرمود: علی علیه السّلام تمام امور، حتی جریمه خدشه را نوشته است.(4)

روایت65.

بصائر الدرجات: ابن رئاب گفت: از حضرت صادق علیه السّلام راجع به جامعه پرسیدند؟ فرمود: صحیفه ای است به طول هفتاد ذراع به و عرض یک پوست.(5)

روایت66.

بصائر الدرجات: بکر بن کرب صیرفی گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: چه شده آنها و شما را؟ از شما چه می خواهند؟ چه عیب بر شما می گیرند؟ می گویند شما رافضی هستید؟ آری، به خدا قسم شما دروغ را رها کرده اید و پیرو حق شده اید! به خدا قسم نزد ما چیزی است که به هیچ کس نیازمند نیستیم و مردم به ما نیاز دارند. در نزد ما کتابی است به املای پیامبر اکرم و خط علی علیه السّلام به طول هفتاد ذراع که در آن هر حلال و حرامی هست.(6)

ص: 36

روایت67.

بصائر الدرجات: ابو اراکه گفت: در محلی به

نام مسکن، خدمت حضرت علی علیه السّلام بودیم و صحبت از این می کردیم که علی علیه السّلام، شمشیرش را از پیامبر اکرم به ارث برده است. بعضی می گفتند قاطر سواری اش را و برخی می گفتند نوشته و صحیفه هایی در غلاف های شمشیر به او ارث رسید. در همین موقع حضرت علی علیه السّلام از خارج وارد شد و پیش ما آمد، درست در همان موقعی که ما حرف ایشان را می زدیم. فرمود: به خدا قسم اگر به من اجازه داده شود و امکانش باشد، تا آخر سال با شما صحبت می کنم، بدون اینکه یک حرف را تکرار کنم.

به خدا قسم در نزد من صحیفه های زیادی است از هدایای پیامبر و اهل بیتش. در میان آنها صحیفه ای است به نام «عبیطة» که ناگوارترین چیز در مورد اعراب، در همان صحیفه است که شصت قبیله عرب به باطل رفته اند و آنها را از دین خدا بهره ای نیست.(1)

توضیح

در قاموس آمده است: «البهرج» یعنی باطل، پست و مباح. و «البهرجه» یعنی چیزی از جدیت و مقصد داشتن به غیر آن عدول کند. و « المبهرج من المیاه» یعنی آبی که رها است و از آن منع نمی شود. و «المبهرج من الدماء» یعنی خونی که هدر است.

روایت68.

بصائر الدرجات: ابو العلاء گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: در نزد من جفر سفید است. ما پرسیدیم: چه چیز در آن هست؟ به من فرمود: زبور داود و تورات موسی و انجیل عیسی و صحف ابراهیم و حلال و حرام و مصحف فاطمه سلام الله علیها. نه اینکه آیات قرآن در آن باشد، در آن مطالبی است که مردم را به ما نیازمند می کند و ما به هیچ کس محتاج نیستیم، حتّی یک تازیانه و نصف آن و یک سوم و یک چهارم آن و جریمه خدشه نیز در آن هست، و در نزد من جفر سرخ است.

عرض کردم: فدایت شوم! در جفر سرخ چیست؟ فرمود: سلاح و آن سلاح

ص: 37

أَنَّهَا یُفْتَحُ لِلدَّمِ یَفْتَحُهُ (1) صَاحِبُ السَّیْفِ لِلْقَتْلِ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی یَعْفُورٍ أَصْلَحَکَ اللَّهُ فَیَعْرِفُ هَذَا بَنُو الْحَسَنِ قَالَ إِی وَ اللَّهِ کَمَا یُعْرَفُ اللَّیْلُ أَنَّهُ لَیْلٌ وَ النَّهَارُ أَنَّهُ نَهَارٌ وَ لَکِنْ یَحْمِلُهُمُ الْحَسَدُ وَ طَلَبُ الدُّنْیَا وَ لَوْ طَلَبُوا الْحَقَّ لَکَانَ خَیْراً لَهُمْ (2).

در هنگام خونریزی گشوده می شود. آن کس که ماموریت شمشیر دارد برای کشتن، آن را می گشاید. عبداللَّه بن ابی یعفور گفت: خدا خیر خواه شما باشد! آیا این مطلب را بنی الحسن مطلع هستند؟ فرمود: آری، به خدا قسم همان طوری که شب را از روز تشخیص می دهند، ولی حسد و دنیادوستی آنها را به این کارها واداشته است. اگر به دنبال حقیقت بروند برای آنها بهتر است.(1)

روایت69.

بصائر الدرجات: محمّد بن عبدالملک گفت: در حدود شصت نفر در خدمت امام صادق علیه السّلام بودیم. ایشان وسط ما قرار داشت. در این موقع عبدالخالق پسر عبد ربه آمد و به امام صادق علیه السّلام گفت: من نزد ابراهیم بن محمّد بودم. صحبت از این شد که شما می گویی در نزد ما کتاب علی است. ابراهیم گفت: نه به خدا علی علیه السّلام کتابی باقی نگذاشته. اگر کتابی هم باشد فقط دو پوست تخت است آن قدر بی ارزش که به درد من نمی خورد، به طوری که علاقه دارم آن را به این غلامم واگذارم.

حضرت صادق علیه السّلام نشست، رو به ما کرد و فرمود: نه به خدا آن طور که آنها می گویند نیست. دو جفر است و نوشته است. نه به خدا قسم دو پوست است که موی و پشم آنها هنوز وجود دارد. در یکی کتاب هایی است و در دیگری سلاح پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم. به خدا قسم در نزد ما صحیفه ای است به طول هفتاد ذراع. خدا هیچ حلال و حرامی را نیافریده مگر اینکه در آن هست، حتی جریمه خدشه (با ناخن روی دست خود کشید). و در نزد ما مصحف فاطمه است، نه به خدا آن قرآن نیست.(2)

توضیح

«دحس الشیء» یعنی آن را پر کرد. ظاهر این است که در جفر، سلاح و همچنین بعضی از کتاب ها هست.

روایت70.

بصائر الدرجات: ابو بصیر گفت: خدمت حضرت صادق علیه السّلام رسیدم و به ایشان عرض کردم: فدایت شوم! من یک سؤال از شما دارم. اینجا کسی نیست که گوش بدهد. امام علیه السّلام پرده ای را که بین ایشان و اطاق دیگری فاصله می انداخت بالا زد، داخل آن را تماشا کرد و بعد فرمود: هر چه مایلی بپرس. گفتم: فدایت شوم! شیعیان نقل می کنند که پیامبر اکرم بابی از علم را برای علی علیه السّلام گشود

ص: 38

یُفْتَحُ لَهُ مِنْ کُلِّ بَابٍ أَلْفُ بَابٍ قَالَ قُلْتُ لَهُ هَذَا وَ اللَّهِ الْعِلْمُ فَنَکَتَ سَاعَةً فِی الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ وَ مَا هُوَ بِذَاکَ قَالَ ثُمَّ قَالَ یَا بَا مُحَمَّدٍ وَ إِنَّ عِنْدَنَا الْجَامِعَةَ وَ مَا یُدْرِیهِمْ مَا الْجَامِعَةُ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا الْجَامِعَةُ قَالَ صَحِیفَةٌ طُولُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعاً بِذِرَاعِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِمْلَاءٍ مِنْ فَلْقِ فِیهِ وَ خَطَّ عَلِیٌّ علیه السلام بِیَمِینِهِ فِیهَا کُلُّ حَلَالٍ وَ حَرَامٍ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ یَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَیْهِ حَتَّی الْأَرْشُ فِی الْخَدْشِ وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَیَّ فَقَالَ تَأْذَنُ لِی یَا بَا مُحَمَّدٍ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَنَا لَکَ (1) اصْنَعْ مَا شِئْتَ فَغَمَزَنِی بِیَدِهِ فَقَالَ حَتَّی أَرْشُ هَذَا کَأَنَّهُ مُغْضَبٌ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذَا وَ اللَّهِ الْعِلْمُ قَالَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ وَ لَیْسَ بِذَاکَ ثُمَّ سَکَتَ سَاعَةً ثُمَّ قَالَ إِنَّ عِنْدَنَا الْجَفْرَ وَ مَا یُدْرِیهِمْ مَا الْجَفْرُ مِسْکُ شَاةٍ أَوْ جِلْدُ بَعِیرٍ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا الْجَفْرُ قَالَ وِعَاءٌ أَحْمَرُ وَ أَدِیمٌ أَحْمَرُ فِیهِ عِلْمُ النَّبِیِّینَ وَ الْوَصِیِّینَ قُلْتُ هَذَا وَ اللَّهِ هُوَ الْعِلْمُ قَالَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ وَ مَا هُوَ بِذَاکَ ثُمَّ سَکَتَ سَاعَةً ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ عِنْدَنَا لَمُصْحَفَ فَاطِمَةَ وَ مَا یُدْرِیهِمْ مَا مُصْحَفُ فَاطِمَةَ قَالَ فِیهِ مِثْلُ قُرْآنِکُمْ هَذَا (2) ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ اللَّهِ مَا فِیهِ مِنْ قُرْآنِکُمْ حَرْفٌ وَاحِدٌ إِنَّمَا هُوَ شَیْ ءٌ أَمْلَاهُ اللَّهُ عَلَیْهَا وَ أَوْحَی إِلَیْهَا قَالَ قُلْتُ هَذَا وَ اللَّهِ هُوَ الْعِلْمُ قَالَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ وَ لَیْسَ بِذَاکَ قَالَ ثُمَّ سَکَتَ سَاعَةً ثُمَّ قَالَ إِنَّ عِنْدَنَا لَعِلْمَ مَا کَانَ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذَا هُوَ وَ اللَّهِ الْعِلْمُ قَالَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ وَ مَا هُوَ بِذَاکَ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَأَیُّ شَیْ ءٍ هُوَ الْعِلْمُ قَالَ مَا یَحْدُثُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ الْأَمْرُ بَعْدَ الْأَمْرِ وَ الشَّیْ ءُ بَعْدَ الشَّیْ ءِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (3).

که هزار باب از آن باز می شد.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: به خدا قسم پیامبر اکرم به علی هزار باب آموخت که از هر بابی، هزار باب گشوده می شد. گفتم: به خدا قسم این است علم امام علیه السّلام! ایشان ساعتی با چیزی که در دست داشت به زمین زد و بعد فرمود: این علمی هست، ولی این آن نیست.

سپس فرمود: یا ابا محمّد! در نزد ما جامعه ای است؛ آنها چه می دانند که جامعه چیست؟ عرض کردم: فدایت شوم! جامعه چیست؟ فرمود: صحیفه ای است به طول هفتاد ذراع به اندازه ذراع پیامبر اکرم که خود آن جناب املا کرده و علی علیه السّلام با دست خود نوشته است. در آن تمام حلال و حرام و هر چه مردم نیازمندند هست، حتّی جریمه خدشه. آنگاه دست بر من نهاد و فرمود: به من اجازه می دهی یا ابا محمد؟ عرض کردم: فدایت شوم! من عبد شمایم، هر کاری که مایلید بکنید.

با دست خود مرا با حالت خشم آلود ضربه ای زد و فرمود: حتّی جریمه این کار. عرض کردم: فدایت شوم! به خدا این است علم! فرمود: این علم است، اما آن علم نیست. پس ساعتی را به سکوت گذرانید و آنگاه فرمود: در نزد ما جفر است. آنها چه می دانند جفر چیست؟ می پندارند که پوست گوسفند یا شتری است. عرض کردم: فدایت شوم! جفر چیست؟

فرمود: ظرف قرمز و پوست قرمزی است که در آن علم پیامبران و اوصیا است. عرض کردم: به خدا این است علم! فرمود: این علم است، اما نه آن علم.

ساعتی سکوت کرد و آنگاه فرمود: در نزد ما مصحف فاطمه است. آنها نمی دانند مصحف فاطمه علیها السّلام چیست؟ سه مرتبه فرمود: در آن مثل این قرآن شما است، ولی به خدا قسم از قرآن یک حرف در آن نیست. در آن مطالبی است که خداوند بر فاطمه سلام الله علیها املا کرده و به ایشان وحی نموده. عرض کردم: به خدا قسم این است علم! فرمود: این علم است، اما نه آن علم.

باز ساعتی سکوت کرد و سپس فرمود: در نزد ما آنچه اتفاق افتاده و آنچه تا روز قیامت اتفاق خواهد افتاد، هست. عرض کردم: فدایت شوم! به خدا قسم این است علم! فرمود: علمی هست، اما آن علم نیست. عرض کردم: فدایت شوم! پس چه چیز آن علم است؟ فرمود: آنچه در شب و روز به تدریج و یکی پس از دیگری پدید می آید، تا روز قیامت.(1)

توضیح

اینکه آمده «امام پرده را بالا زدند» شاید برای مصلحتی بوده است یا اینکه امام علیه السّلام در حالتی بوده

ص: 39

لا یحضرهم فیها علم بعض الأشیاء (1) و النکت أن تضرب فی الأرض بقضیب فتؤثر فیها.

قوله علیه السلام تأذن یدل علی أن إبراء ما لم یجب نافع قوله کأنه مغضب أی غمز غمزا شدیدا کأنه مغضب قوله و ما یدریهم ما الجفر أی لا یدرون أن الجفر صغیر بقدر مسک شاة أو کبیر علی خلاف العادة بقدر مسک بعیر و کأنه إشارة إلی أنه کبیر قوله إن هذا هو العلم أی العلم الکامل و کل العلم قوله و الله ما فیه من قرآنکم حرف واحد فیه أی فیه علم ما کان و ما یکون فإن قلت فی القرآن أیضا بعض الأخبار قلت لعله لم یذکر فیه مما فی القرآن. فإن قلت یظهر من بعض الأخبار اشتمال مصحف فاطمة علیها السلام أیضا علی الأحکام قلت لعل فیه ما لیس فی القرآن فإن قلت قد ورد فی کثیر من الأخبار اشتمال القرآن علی جمیع الأحکام و الأخبار مما کان أو یکون قلت لعل المراد به ما نفهم من القرآن ما لا یفهمون منه و لذا قال علیه السلام قرآنکم علی أنه یحتمل أن یکون المراد لفظ القرآن.

ثم الظاهر من أکثر الأخبار اشتمال مصحفها علیها السلام علی الأخبار فقط فیحتمل أن یکون المراد عدم اشتماله علی أحکام القرآن قوله علیه السلام علم ما کان و ما هو کائن أی من غیر جهة مصحف فاطمة علیها السلام أیضا.

که علم بعضی از اشیا در آن هنگام نزدشان حاضر نبوده است. و«النکت» یعنی با عصا به زمین کوبیدن، به نحوی که در آن اثری ایجاد کند.

این که فرمود: «تأذن» دلالت دارد بر اینکه إبراء بدون ایجاب نافع است. و اینکه راوی گفت: «کأنه مغضب»، یعنی چشم خود را همراه شدتی بست، به گونه ای که گویا غضب کرد. اینکه فرمود: «وما یدریهم ما الجفر» یعنی نمی دانند که جفر به اندازه پوست گوسفندی کوچک است یا اینکه بر خلاف معمول به اندازه پوست شتر بزرگ است. وگویا این عبارت اشاره ای است بر بزرگ بودن آن. اینکه گفت: «إن هذا هو العلم» یعنی علم کامل و تمام علم.

این که امام علیه السّلام فرمود «در مصحف فاطمه سلام الله علیها هیچ حرفی از قرآن نیست»، به دلیل این است که در مصحف فاطمه سلام الله علیها علم گذشته وآینده آمده است. اگر اشکال شود که در قرآن نیز بعضی از اخبار آمده است، در جواب می گوییم که احتمال دارد در مصحف آن حضرت، غیر از آنچه که در قرآن آمده ذکر گردیده باشد.

همچنین اگر گفته شود از بعضی اخبار به دست می آید که مصحف آن حضرت مشتمل بر احکام است، جواب این است که احتمال دارد احکام مصحف، احکامی باشد که در قرآن ذکر نگردیده. باز اگر اشکال شود که در بسیاری از اخبار آمده است که در قرآن تمام احکام و اخبار گذشتگان وآیندگان ذکر گردیده، خواهیم گفت شاید منظور امام علیه السّلام این بوده که در مصحف هیچ چیز از قرآنی که شما می فهمید نیامده است، نه آنچه که خود ائمه علیهم السّلام از قرآن می فهمند. به همین دلیل امام فرمود «از قرآن شما چیزی در مصحف نیامده» که شاید منظور لفظ قرآن باشد

در نهایت از بسیاری از روایات چنین بر می آید که مصحف فاطمه سلام الله علیها فقط مشتمل بر اخبار است و احتمال دارد که مراد از آن، عدم اشتمال مصحف بر قرآن باشد. و اینکه امام فرمود: «علم ما کان و ما هو کائن» یعنی همچنین از غیر جهت مصحف فاطمه سلام الله علیها.

روایت71.

بصائر الدرجات: علی بن سعید گفت: خدمت حضرت صادق علیه السّلام نشسته بودم. محمّد بن عبداللَّه بن علی پهلویش نشسته بود و عبدالملک بن اعین و محمّد طیار و شهاب ابن عبد ربه نیز حضور داشتند. یکی از اصحاب عرض کرد: فدایت شوم! عبداللَّه بن حسن می گوید: ما را در امامت مقامی است که دیگران را حقی در آن نیست.

حضرت صادق علیه السّلام پس از سخنانی فرمود: تعجب نمی کنید از عبداللَّه! گمان او این است که پدرش علی امام نبوده. او مدعی است که در نزد ما علم و صدقی نیست. به خدا قسم در نزد او علم نیست، ولی به خدا قسم

ص: 40

وَ أَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی صَدْرِهِ إِنَّ عِنْدَنَا سِلَاحَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَیْفَهُ وَ دِرْعَهُ وَ عِنْدَنَا وَ اللَّهِ مُصْحَفَ فَاطِمَةَ مَا فِیهِ آیَةٌ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ وَ إِنَّهُ لَإِمْلَاءُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَطَّهُ عَلِیٌّ علیه السلام بِیَدِهِ وَ الْجَفْرَ (1) وَ مَا یَدْرُونَ مَا هُوَ مِسْکُ شَاةٍ أَوْ مِسْکُ بَعِیرٍ ثُمَّ أَقْبَلَ إِلَیْنَا وَ قَالَ أَبْشِرُوا أَ مَا تَرْضَوْنَ أَنَّکُمْ تَجِیئُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ آخِذِینَ بِحُجْزَةِ عَلِیٍّ وَ عَلِیٌّ آخِذٌ بِحُجْزَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2).

(در این موقع اشاره به سینه خود کرد و افزود) نزد ما سلاح پیامبر و شمشیر و زره اوست؛ والله در نزد ما مصحف فاطمه است که در آن یک آیه از قرآن نیست و آن املای پیامبر است و خط علی علیه السّلام؛ و جفر است، نمی دانند جفر چیست. گمان آنها این است که یک پوست گوسفند یا شتری است.

سپس روی به جانب ما کرد و فرمود: بشارت باد شما را! آیا خوشنود نیستید که در روز قیامت، چنگ به دامن علی زده اید و علی علیه السّلام چنگ به دامن پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم دارد!(1)

روایت72.

بصائر الدرجات: ابو عبیده گفت: یکی از اصحاب از حضرت صادق علیه السّلام راجع به جفر پرسید. فرمود: پوست گاوی است پر از علم. سؤال کرد: جامعه چیست؟ فرمود: صحیفه ای است به طول هفتاد ذراع و در عرض یک پوست، چون ران یک شتر دو کوهان که در آن تمام نیازمندی های مردم هست؛ هر جریانی حکمش در آن وجود دارد، حتّی جریمه خدشه.

آن شخص گفت: مصحف فاطمه علیها السّلام چیست؟ زمانی طولانی سکوت کرد و آنگاه فرمود: شما از چیزهایی سؤال می کنید که ضروری شما است و چیزهایی که ضروری نیست. هفتاد و پنج روز از وفات پیامبر اکرم بر فاطمه زهرا علیها السّلام گذشت که در این مدت برای درگذشت پدر بزرگوارش بسیار غمگین بود. جبرئیل برای تسلیت او بر عزای پدرش می آمد و به او آرامش خاطر می بخشید و از وضع پیامبر اکرم و جایگاهش برای او صحبت می کرد و آنچه که بر سر فرزندان آینده اش می آید، به او اطلاع می داد. علی علیه السّلام نیز آنها را می نوشت. مصحف فاطمه علیها السّلام همین است.(2)

توضیح

اینکه فرمود «عما تریدون» یعنی آنچه ذهنتان را مشغول ساخته و بر شما لازم است که سوال کنید. و «عما لاتریدون» یعنی آنچه که به آن نظر ندارید و به سوال از آن محتاج نشده اید.

روایت73.

بصائر الدرجات: محمّد بن مسلم گفت: حضرت صادق علیه السّلام در جواب کسانی که می آمدند و می پرسیدند که پیامبر اکرم چه به ارث گذاشته و به علی علیه السّلام سپرده و آن جناب به حضرت امام حسن داده، می فرمود: پیامبر اکرم برای ما پوستی گذاشته که پوست شتر و گاو نر و گاو ماده نیست، بلکه پوست گوسفندی است که

ص: 41

فِیهَا کُلُّ مَا یُحْتَاجُ إِلَیْهِ حَتَّی أَرْشُ الْخَدْشِ وَ الظُّفُرِ وَ خَلَّفَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام مُصْحَفاً مَا هُوَ قُرْآنٌ وَ لَکِنَّهُ کَلَامٌ مِنْ کَلَامِ اللَّهِ أَنْزَلَهُ عَلَیْهَا (1) إِمْلَاءُ رَسُولِ اللَّهِ وَ خَطُّ عَلِیٍّ علیه السلام (2).

تمام نیازمندی های مردم در آن هست، حتی جریمه خدشه و ناخن. و فاطمه زهرا علیها السّلام مصحفی گذاشته که قرآن نیست، ولی کلام خدا است که بر او نازل شده، به املای رسول خدا و خط علی علیه السّلام.(1)

توضیح

فیروز آبادی می گوید: «الإهاب» بر وزن کتاب، یعنی پوست و آنچه که دباغی نشده است. منظور از رسول خدا، جبرئیل است که او نیز رسول خدا است .

روایت74.

بصائر الدرجات: علی بن سعید گفت: خدمت حضرت صادق علیه السّلام نشسته بودم. گروهی از اصحاب نیز حضور داشتند. معلی بن خنیس عرض کرد: فدایت شوم! من چقدر باید از حسن بن حسن بکشم؟

طیّار عرض کرد: فدایت شوم! من در بازار می رفتم، چشمم به محمّد بن عبداللَّه بن حسن افتاد که سوار الاغی بود و گروهی از زیدی مذهبان اطرافش را گرفته بودند. مرا که دید گفت: آی مرد، بیا بیا!

سپس گفت: پیامبر اکرم فرمود: هر کس نماز ما را بخواند و رو به قبله ما بایستد و ذبیحه ما را بخورد، مسلمان است؛ آن مسلمانی که در پناه خدا و پیامبر خدا است. هر که مایل است بایستد و هر که مایل است برود. من به او گفتم: از خدا بترس! مبادا اینها که اطرافت را گرفته اند تو را مغرور سازند.

حضرت صادق به طیّار گفت: چیز دیگری به او نگفتی؟ گفتم: نه. فرمود: چرا نگفتی پیامبر اکرم وقتی این سخن را فرمود که مسلمانان همه مطیع او بودند و پس از درگذشت او که اختلاف به وجود آمد، این مطلب از میان رفت؟

محمّد بن عبداللَّه بن علی گفت: تعجب می کنم از عبداللَّه بن حسن که او مسخره می کرد و می گفت: این مطلب در جفر شما است، همان جفری که ادعا می کنید.

حضرت صادق علیه السّلام خشمگین شد و فرمود: تعجب از عبداللَّه بن حسن است که می گوید در میان ما امام صدقی نیست؛ نه او امام است و نه پدرش. او گمان می کند علی بن ابی طالب نیز امام نبود و این مطلب را تکرار نیز می کند. اما اینکه راجع به جفر سخن گفته. جفر پوست گاو است مانند خیک که در آن کتاب ها و تمام علومی که مردم تا روز قیامت از حلال و حرام به آن نیازمندند وجود دارد، به املای پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله

ص: 42

وَ خَطَّ (1) عَلِیٌّ علیه السلام بِیَدِهِ وَ فِیهِ مُصْحَفُ فَاطِمَةَ علیها السلام مَا فِیهِ آیَةٌ مِنَ الْقُرْآنِ وَ إِنَّ عِنْدِی خَاتَمَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ دِرْعَهُ وَ سَیْفَهُ وَ لِوَاءَهُ وَ عِنْدِی الْجَفْرَ عَلَی رَغْمِ أَنْفِ مَنْ زَعَمَ (2).

یر، بصائر الدرجات عِمْرَانُ بْنُ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عُبَیْسِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ وَ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَعِیدٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَجَبُ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ (3).

و خط علی علیه السّلام. و نیز در آن مصحف فاطمه است که یک آیه از قرآن در آن نیست. بر خلاف میل آن کس که گفته، در نزد من انگشتر و زره و شمشیر و پرچم پیامبر است، آری نزد من جفر است.(1)

بصائر الدرجات: علی بن سعید گفت: خدمت امام صادق علیه السّلام بودم که محمد بن عبدالله بن علی گفت: «در عجبم از عبدالله بن حسن...» تا آخر روایت.(2)

روایت75.

بصائر الدرجات: عمر بن یزید گفت: به حضرت صادق علیه السّلام گفتم: آنچه جبرئیل به حضرت علی علیه السّلام املاء کرد قرآن بود؟ فرمود: نه.(3)

روایت76.

بصائر الدرجات: سلیمان بن خالد گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: در جفری که آنها نام می برند، مطالبی است که موجب ناراحتی ایشان می شود، چون آنها اعتقاد به حق ندارند و حق در آن ثبت شده. اگر راست می گویند، قضایای علی و واجباتش را بیرون بیاورند، از آنها راجع به خاله ها و عمه ها سؤال کنید و مصحف حضرت فاطمه را بیاورند که در آن وصیت فاطمه است، یا سلاح پیامبر را. خداوند می فرماید: «ائْتُونِی بِکِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ.»(4)

{اگر راست می گویید کتابی پیش از این [قرآن] یا بازمانده ای از دانش نزد من آورید.}(5)

ص: 43

یر، بصائر الدرجات أحمد بن محمد عن النضر عن هشام بن سالم عن سلیمان بن خالد مثله (1)

- یر، بصائر الدرجات ابن هاشم عن النضر مثله (2)

بصائر الدرجات: هشام بن سالم از سلیمان بن خالد مانند همین را نقل می کند.(1)

بصائر الدرجات: ابن هشام مانند همین را از نضر نقل می کند.(2)

توضیح

«الاثارة» بقیه از علم که از کتب اولین باقی مانده، و بعید نیست که اشاره به «السلاح» باشد، به این صورت که «من» تعلیلیه باشد.

روایت77.

بصائر الدرجات: حماد بن عثمان گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: در سال 128 زنادقه ظاهر می شوند، چون در مصحف فاطمه علیها السّلام دیده ام. عرض کردم: مصحف فاطمه علیها السّلام چیست؟ فرمود: پس از درگذشت پیامبر اکرم، فاطمه زهرا آن قدر محزون شد که جز خدا کسی نمی داند. پس فرشته ای را فرستاد تا او را تسلی دهد و با او صحبت کند. آن حضرت جریان را برای حضرت علی علیه السّلام نقل کرد. امیرالمؤمنین به او فرمود: هر وقت آمدن او را احساس کردی و صدا را شنیدی، به من اطلاع بده. پس فاطمه زهرا اطلاع می داد و علی علیه السّلام هر چه را که می شنید می نوشت تا به صورت مصحفی در آمد. آن حضرت فرمود: در آن از حلال و حرام چیزی نیست، ولی وقایعی است که اتفاق می افتد.(3)

توضیح

در قاموس این موارد ذکر شده: «أحسست، أحسیت، أحست» بدون تشدید، و این گونه حذف تشدید از نوادر است، به معنای: گمان کردم، یافتم، دیدم، آگاه شدم و چیزی که حس آن را یافتم.

روایت78.

بصائر الدرجات: بکر بن کرب صیرفی گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: آگاه باشید که به خدا در نزد ما چیزی است که به احدی احتیاج نداریم، بلکه مردم به ما احتیاج دارند. در نزد ما کتابی است به املای پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و خط

ص: 44

عَلِیٌّ علیه السلام صَحِیفَةً (1) فِیهَا کُلُّ حَلَالٍ وَ حَرَامٍ وَ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَّا فَتَسْأَلُونَّا فَنَعْرِفُ (2) إِذَا أَخَذُوا بِهِ وَ نَعْرِفُ إِذَا تَرَکُوهُ (3).

علی علیه السّلام؛ صحیفه ای است که در آن تمام حلال و حرام هست. شما می آیید و از ما سؤالی می کنید. ما وقتی که به

آن عمل می کنید و وقتی که انجام نمی دهید متوجه می شویم.(1)

روایت79.

حمزه بن عبد صالح گفت: امام علیه السّلام فرمود: در نزد من مصحف فاطمه سلام الله علیها است. در آن چیزی از قرآن نیست.(2)

روایت80.

بصائر الدرجات: عنبسة بن مصعب گفت: خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودیم و بعضی از حاضرین آن جناب را می ستودند. از جمله حرف ها این بود که خدا دشمنانت از جن و انس را خوار کند. حضرت صادق علیه السّلام فرمود: ما و دشمنانمان زیاد هستند. هم اکنون احدی بیشتر از خویشاوندانمان با ما دشمن نیست و کسانی که مدعی محبت مایند، آنها که ما را در مورد جفر تکذیب می کنند .

عرض کردم: خدا امورت را اصلاح کند، جفر چیست؟ فرمود: به خدا قسم پوست بز و میش است به اندازه هم. در آن سلاح پیامبر و کتاب ها است و مصحف فاطمه که به خدا قسم در آن قرآن وجود ندارد.

روایت81.

بصائر الدرجات: عبداللَّه بن سنان از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که در نزد ایشان صحبت بدگویی از فرزندان امام حسن شد و سخن از جفر کردیم. فرمود: به خدا نزد ما دو پوست بز و میش است به املای پیامبر و خط علی. و در نزد ما صحیفه ای است به طول هفتاد ذراع که پیامبر املاء کرده و علی علیه السّلام به دست خود نوشته است. هر چه که به آن نیاز پیدا شود در آن صحیفه است، حتّی جریمه خدشه.

توضیح

«الوقیعه» یعنی نکوهش و غیبت؛ یعنی صحبت از این شد که فرزندان امام حسن ائمه علیهم السّلام را در مورد ادعای داشتن جفر نکوهش و تکذیب می کنند، همچنین ممکن است مراد از الوقیعه، صدمه دیدن در جنگ باشد.

روایت82.

بصائر الدرجات: ابوالقاسم کوفی از یکی از اصحابش نقل کرد که گفت: در نزد فرزندان امام حسن از جفر سخن به میان آمد. گفتند: چیزی نیست. این مطلب را به امام صادق علیه السّلام گفتند.

ص: 45

فَقَالَ نَعَمْ هُمَا إِهَابَانِ إِهَابُ مَاعِزٍ وَ إِهَابُ ضَأْنٍ مَمْلُوَّانِ (1) کَتْباً فِیهِمَا کُلُّ شَیْ ءٍ حَتَّی أَرْشُ الْخَدْشِ (2).

فرمود: بله، آن دو پوست است، یک پوست بز و یک پوست گوسفند که کاملا نوشته شده اند، و در آن دو همه چیز هست، حتی جریمه خدشه.(1)

روایت83.

بصائر الدرجات: عبدالله بن سنان از امام صادق نقل کرد که فرمود: وای بر شما! آیا می دانید جفر چیست؟ جفر پوست گوسفندی است که نه کوچک است و نه بزرگ، در آن خط علی علیه السّلام و املای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از دهان ایشان است. هیچ چیزی که به آن احتیاج پیدا شود نیست مگر اینکه در آن ذکر گردیده، حتی جریمه خدشه.(2)

روایت84.

بصائر الدرجات: علی بن الحسین از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که عبداللَّه بن حسن مدعی است که در نزد او علمی بیش از آنچه نزد مردم است نیست .

فرمود: به خدا قسم عبداللَّه بن حسن درست گفته؛ نزد او نیست مگر آنچه نزد مردم است، ولی به خدا قسم نزد ما جامعه است که در آن حلال و حرام است و جفر است. آیا عبداللَّه بن حسن می داند جفر چیست؟ پوست شتر است یا گوسفند؟

در نزد ما مصحف فاطمه است. به خدا قسم در آن یک حرف از قرآن نیست، ولی املای پیک خدا و خط علی است. عبداللَّه بن حسن چه خواهد کرد وقتی مردم از هر طرف بیایند و از او سؤال کنند؟(3)

روایت85.

بصائر الدرجات: معلی بن خنیس از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که درباره پسر عموهایش فرمود: وقتی آنها از شما می پرسند و دلیل می خواهند، مایلم به آنها بگویید ما آن طور که به شما گفته اند نیستیم، ما در نزد هر کس که این علم باشد و دارای مقام امامت باشد، جستجو می کنیم و از او پیروی می کنیم. سلاح پیامبر در دست کیست؟ جفر نزد کیست

ص: 46

وَ مَنْ صَاحِبُهُ فَإِنْ یَکُنْ عِنْدَکُمْ فَإِنَّا نُبَایِعُکُمْ وَ إِنْ یَکُنْ عِنْدَ غَیْرِکُمْ فَإِنَّا نَطْلُبُهُ حَتَّی نَعْلَمَ (1).

و در اختیار چه کسی است؟ اگر در اختیار شما است، با شما بیعت می کنیم، اگر نزد دیگری است، جستجو می کنیم تا بدانیم در دست کیست.(1)

توضیح

منظور این است که اگر بر بنی الحسن احتجاج کردید، به آنها بگویید ما آن گونه که به شما گفته اند نیستیم و بدون دلیل و حجت از مردم تبعیت نمی کنیم، بلکه این علاماتی را که ذکر گردید طلب می کنیم، اگر نزد شما باشد از شما پیروی می کنیم. اگر به اطلاع شما رسانده اند که ما تابعین جعفر بن محمد نیستیم، به خاطر تقیه مان است.

روایت86.

بصائر الدرجات: ابو بصیر گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: از دنیا نرفت حضرت باقر تا وقتی که آن جناب مصحف فاطمه را در اختیار گرفت.(2)

توضیح

منظور این است که تا زمانی که امام صادق علیه السّلام مصحف را از امام باقر علیه السّلام قبض نکرد یا امام باقر علیه السّلام تحویل نداد .

روایت87.

بصائر الدرجات: عثمان بن زیاد گفت: خدمت حضرت صادق علیه السّلام رسیدم. به من فرمود: بنشین! نشستم. ایشان با انگشت خود بر پشت دست من زد و کشید. سپس فرمود: در نزد ما جریمه همین کار و از این کمتر و از این بیشتر هم هست.(3)

روایت88.

بصائر الدرجات: عبدالله بن سنان گفت: نزد امام صادق علیه السّلام از فرزندان امام حسن علیه السّلام و جفر سخن به میان آمد. فرمود: به خدا قسم در نزد من دو پوست از بز و گوسفند است که به املای پیامبر اکرم و خط علی است. و در نزد من پوستی است به طول هفتاد ذراع که به املای پیامبر و خط علی است و در آن تمام آنچه مردم به آن احتیاج پیدا کنند هست، حتی جریمه خدشه.(4)

ص: 47

روایت89.

بصائر الدرجات: ابو حمزه از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: در مصحف فاطمه از قرآن چیزی نیست. در آن مطالبی است که پس از درگذشت پیامبر اکرم به او القا شده صلوات الله علیهما.(1)

روایت90.

بصائر الدرجات: ابو مریم گفت: حضرت باقر علیه السّلام به

من فرمود: در نزد ما جامعه است و آن هفتاد ذراع است که در آن همه چیز وجود دارد، حتّی جریمه خدشه، که به املای پیامبر اکرم و خط علی علیه السّلام است. در نزد ما جفر است که پوستی از بازار عکاظ است و آن چنان نوشته شده که ساق هایش را هم پر کرده و در آن آنچه که بوده و آنچه که تا روز قیامت به وقوع می پیوندد، هست.(2)

بیان

قال فی القاموس العکاظ کغراب سوق بصحراء بین نخلة و الطائف و منه أدیم العکاظی و قال الکراع کغراب من البقر و الغنم هو مستدق الساق و الجمع أکرع و أکارع.

روایت91.

بصائر الدرجات: ولید بن صبیح گفت: حضرت صادق علیه السّلام به من فرمود: ولید! من لحظه ای پیش به مصحف فاطمه نگاه می کردم؛ برای فرزندان فلان سهمی ندیدم، مگر مثل غبار کفشی.(3)

روایت92.

بصائر الدرجات: علی بن ابو حمزه از امام صادق علیه السّلام نقل کرد که نزد امام گفته شد: عبداللَّه بن حسن مدعی است که در نزد او علمی بیش از آنچه نزد مردم است، وجود ندارد. فرمود: به خدا قسم عبداللَّه بن حسن درست گفته! نزد او نیست مگر آنچه که نزد مردم است، ولی به خدا قسم نزد ما جامعه است که در آن حلال و حرام است، و جفر است. آیا عبداللَّه بن حسن می داند جفر پوست شتر است یا گوسفند؟ در نزد ما مصحف فاطمه است. به خدا قسم در آن یک حرف از قرآن نیست، ولی املای پیک خدا

ص: 48

صلی الله علیه و آله وَ خَطُّ عَلِیٍّ علیه السلام کَیْفَ یَصْنَعُ عَبْدُ اللَّهِ إِذَا جَاءَهُ النَّاسُ مِنْ کُلِّ فَنٍّ (1) یَسْأَلُونَهُ أَ مَا تَرْضَوْنَ أَنَّ تَکُونُوا یَوْمَ الْقِیَامَةِ آخِذِینَ بِحُجْزَتِنَا وَ نَحْنُ آخِذُونَ بِحُجْزَةِ نَبِیِّنَا وَ نَبِیُّنَا آخِذٌ بِحُجْزَةِ رَبِّهِ (2).

و خط علی است. عبداللَّه بن حسن چه خواهد کرد وقتی مردم از هر طرف بیایند و از او سؤال کنند؟ آیا راضی نمی شوند که در روز قیامت از بند ما بگیرند و ما نیز از بند رسول خدا بگیریم و او از ریسمان الهی بگیرد؟(1)

روایت93.

بصائر الدرجات: علی بن سعید گفت: شنیدم که امام صادق علیه السّلام فرمود: اما آنچه در مورد جفر گفت، جفر پوست دباغی شده گاو است مانند غلاف. در آن کتاب هایی است و علم آنچه که مردم تا روز قیامت به آن احتیاج پیدا می کنند از حلال و حرام، که به املای پیامبر و خط علی علیه السّلام است.(2)

روایت94.

بصائر الدرجات: عمر بن ابی سلمه از مادر خود ام سلمه نقل کرد که پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم علی را در خانه من نشاند. سپس پوست گوسفندی خواست و در آن نوشت، به طوری که ساق هایش را هم پر کرد. سپس آن را به من داد و فرمود: هر کس پس از من فلان نشانه و فلان نشانه را آورد به او بده. پس از درگذشت پیامبر اکرم که ابوبکر زمام امر را در اختیار گرفت، مادرم مرا فرستاد و گفت: برو ببین این مرد چه می کند! من رفتم و میان مردم نشستم تا ابوبکر سخنرانی کرد و از منبر پایین آمد و داخل خانه اش شد. من پیش مادرم رفتم و جریان را گفتم. گذشت تا عمر متصدی امر شد. مادرم دوباره مرا فرستاد. او هم همان کار دوست خود را انجام داد. باز آمدم و خبر به مادرم دادم. گذشت تا عثمان به این مقام رسید. مادرم مرا فرستاد و او نیز مانند آن دو نفر عمل کرد .

گذشت تا علی علیه السّلام عهده دار شد. مادرم دوباره مرا فرستاد و گفت: برو ببین او چه می کند! آمدم و میان مسجد نشستم. علی علیه السّلام پس از تمام کردن خطبه پایین آمد. مرا که میان مردم مشاهده کرد فرمود: برو از مادرت برایم اجازه بگیر. من پیش مادرم رفتم و پس از ذکر جریان، گفتم که او پشت سر من است و اجازه خواسته است. مادرم گفت: به خدا قسم من هم با او کار داشتم.

علی اجازه خواست و داخل شد. آنگاه فرمود: آن نوشته را که پیامبر فرمود: با فلان و فلان

ص: 49

کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی أُمِّی حَتَّی قَامَتْ إِلَی تَابُوتٍ لَهَا فِی جَوْفِهِ تَابُوتٌ لَهَا صَغِیرٌ فَاسْتَخْرَجَتْ مِنْ جَوْفِهِ کِتَاباً فَدَفَعَتْهُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ قَالَتْ لِی أُمِّی یَا بُنَیَّ الْزَمْهُ فَلَا وَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ بَعْدَ نَبِیِّکَ إِمَاماً غَیْرَهُ (1).

نشانی که هر کسی داد به او بسپار، به من بده. مثل اینکه من هم اکنون مشاهده می کنم که مادرم از جای حرکت کرد و به طرف صندوقی رفت که داخل آن جعبه ای کوچک قرار داشت. او نوشته را از داخل جعبه خارج کرد و آن را به علی علیه السّلام سپرد. آنگاه مادرم به من فرمود: دست از دامن او برمدار! پس از پیامبر کسی جز او را امام نمی دانم.(1)

روایت95.

بصائر الدرجات: عبدالله بن میمون گفت: امام صادق علیه السّلام از پدرش امام باقر علیه السّلام نقل کرد که فرمود: درکتاب علی علیه السّلام، هرچه که به آن احتیاج پیدا شود وجود دارد، حتی جریمه خدشه و گاز گرفتن گرگ ها.(2)

توضیح

احتمال دارد منظور از «الهرش»، گاز گرفتن حیوانات وحشی باشد. فیروز آبادی: «هرش الدهر یهرش» یعنی سخت شد، و بر وزن فرح یعنی خلقش بد شد، و «التهریش» یعنی فتنه انگیزی بین سگان و افساد بین مردم.

روایت96.

بصائر الدرجات: ابوالجارود گفت: شنیدم که امام صادق علیه السّلام فرمود: وقتی کار بر امام حسین علیه السّلام تنگ شد، دختر خود فاطمه را خواست و کتابی را که در چیزی پیچیده شده بود با یک وصیت آشکار در اختیار او گذاشت و فرمود: دخترم! این را به بزرگ ترین فرزندانم بده. هنگامی که علی بن الحسین علیهما السّلام بهبود یافت، کتاب را به او تقدیم داشت و آن کتاب نزد ما است. گفتم آن چه کتابی است؟ فرمود: آنچه که فرزند آدم از زمان خلقت دنیا تا پایان آن بدان محتاج هستند.(3)

روایت97.

بصائر الدرجات: معلی بن خنیس از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که نوشته ها نزد حضرت علی علیه السّلام بود. وقتی ایشان به طرف عراق رفت، آن را به ام سلمه سپرد. پس از درگذشت علی علیه السّلام نوشته ها در اختیار امام حسن بود. پس از امام حسن در نزد حضرت حسین بود. بعد از شهادت حضرت حسین پیش علی بن الحسین بود و بعد در نزد پدرم.(4)

روایت98.

بصائر الدرجات: عبدالملک بن اعین گفت: حضرت باقر علیه السّلام بعضی از نوشته های حضرت علی را به من نشان داد و پرسید: می دانی این نوشته ها را برای چه نوشته؟ گفتم خیلی واضح است! فرمود: بگو! عرض کردم: می دانست که قائم شما یک روز قیام خواهد کرد و می خواهد به

آن نوشته ها عمل کند. فرمود: راست گفتی.(5)

ص: 50

روایت99.

بصائر الدرجات: عنبسه عابد گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم موقعی که صحبت از نماز شد، فرمود: در نوشته علی علیه السّلام که به املای پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم است، نوشته است که خداوند بر نماز و روزه زیاد عذاب نمی کند، ولی پاداش آن را اضافه خواهد کرد.(1)

روایت100.

بصائر الدرجات: عنبسه عابد گفت: پیش حسین بن علی عموی جعفر بن محمّد بودم که محمّد بن عمران آمد و از او نوشته زمینی را خواست. گفت: باشد تا از حضرت صادق علیه السّلام بگیرم. من گفتم: آن نوشته چکار به حضرت صادق علیه السّلام دارد؟ گفت: در پیش حسن علیه السّلام بوده. بعد نزد امام حسین، سپس علی بن الحسین، بعد نزد حضرت باقر و سپس نزد حضرت صادق علیهم السّلام. ما از نسخه او نوشته ایم.(2)

روایت101.

بصائر الدرجات: عبدالملک گفت: حضرت باقر نوشته حضرت علی علیهما السّلام را خواست و امام صادق علیه السّلام آن را آورد که مثل ران یک آدم در هم پیچیده بود و در آن نوشته بود: زنان پس از فوت آنها، از زمین شوهر خود ارث نمی برند. حضرت باقر فرمود: به خدا قسم این خط علی و املای رسول خدا است.(3)

روایت102.

ص: 51

عَنْ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَتَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کِتَاباً فَدَفَعَهُ إِلَی أُمِّ سَلَمَةَ فَقَالَ إِذَا أَنَا قُبِضْتُ فَقَامَ رَجُلٌ عَلَی هَذِهِ الْأَعْوَادِ یَعْنِی الْمِنْبَرَ فَأَتَاکِ یَطْلُبُ هَذَا الْکِتَابَ فَادْفِعِیهِ إِلَیْهِ فَقَامَ أَبُو بَکْرٍ وَ لَمْ یَأْتِهَا وَ قَامَ عُمَرُ وَ لَمْ یَأْتِهَا وَ قَامَ عُثْمَانُ فَلَمْ یَأْتِهَا وَ قَامَ عَلِیٌّ علیه السلام فَنَادَاهَا فِی الْبَابِ فَقَالَتْ مَا حَاجَتُکَ فَقَالَ الْکِتَابُ الَّذِی دَفَعَهُ إِلَیْکِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَتْ وَ إِنَّکَ أَنْتَ صَاحِبُهُ فَقَالَتْ أَمَا وَ اللَّهِ إِنَّ الَّذِی کَتَبَ لَأَحَبَّ أَنْ یَحْبُوکَ (1) بِهِ فَأَخْرَجَتْهُ إِلَیْهِ فَفَتَحَهُ فَنَظَرَ فِیهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ فِی هَذَا لَعِلْماً جَدِیداً (2).

ابن عباس گفت: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم کتابی نوشته وآن را نزد ام سلمه گذاشت و به او فرمود: بعد از رحلت من مردی بر منبر تکیه خواهد زد. اگر او آمد و این نوشته را از تو طلب کرد، نوشته را به او بسپار. ابوبکر بر منبر ایستاد، اما سراغ ام سلمه نرفت. عمر بر منبر ایستاد و سراغ ام سلمه نرفت. عثمان نیز بر منبر ایستاد و در پی ام سلمه نرفت. تا اینکه علی علیه السّلام بر منبر ایستاد و به در منزل ام سلمه رفت. ام سلمه گفت: چه می خواهی؟ فرمود: نوشته ای که رسول خدا صلی الله علیه وآله به تو سپرد. ام سلمه گفت: حقا که آن نوشته از آن توست! به خدا قسم آنکه آن را نوشته، دوست داشتم که به خودت عطا می کرد. پس نوشته را تقدیم کرد و آن حضرت نوشته را گشوده، نظری درآن افکند و فرمود: در این نوشته علوم جدیدی است.(1)

روایت103.

بصائر الدرجات: عنبسه از حسین بن علی نقل کرد: غلام آنها وارد شد و از او کتابی را طلب کرد. گفت: نزد جعفر است. گفتم: چرا نزد او است؟ گفت: این کتاب نزد علی بن الحسین علیه السّلام بود و بعد از او به دست امام باقر علیه السّلام رسید و امروز نزد جعفر است.(2)

روایت104.

عبدالله بن ایوب از پدرش نقل کرد که گفت : از امام صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: علی علیه السّلام شیعیان خود را نگذاشت که در حلال و حرام محتاج احدی باشند. ما در کتاب علی جریمه خدشه را نیز یافتیم. سپس فرمود: اگر تو کتاب علی را ببینی، خواهی فهمید که از کتاب های پیشینیان است.(3)

روایت105.

بصائر الدرجات: ابوالصلاح گفت: به حضرت صادق علیه السّلام گفتم: شنیده ایم که پیامبر اکرم به علی علیه السّلام گفت: تو برادر من و دوست و برگزیده و وصی و شخصیت برجسته خانواده و جانشین منی در میان امتم. به زودی به تو خواهم گفت که در مورد خلافت بعد از من چه ماجرایی پیش خواهد آمد.

ص: 52

یَا عَلِیُّ إِنِّی أَحْبَبْتُ (1) لَکَ مَا أُحِبُّهُ لِنَفْسِی وَ أَکْرَهُ لَکَ مَا أَکْرَهُهُ لَهَا فَقَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَذَا مَکْتُوبٌ عِنْدِی فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ لَکِنْ دَفَعْتُهُ (2) أَمْسِ حِینَ کَانَ هَذَا الْخَوْفُ وَ هُوَ حِینَ صُلِبَ الْمُغِیرَةُ (3).

یا علی! من برای تو دوست دارم آنچه را که برای خود می خواهم، و ناپسند می شمارم برایت آنچه را که برای خود ناپسند می شمارم.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: این مطلب در کتاب حضرت علی که در پیش من است نوشته است، ولی دیروز که این خوف پیش آمد، آن را پنهان کردم. و آن زمانی بود که مغیره را به دار آویختند.(1)

روایت106.

بصائر الدرجات: زراره از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: حضرت باقر از دنیا نرفت، مگر اینکه کتاب ها را در اختیار من قرار داد.(2)

روایت107.

بصائر الدرجات: معلی بن خنیس از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که درباره پسران عمویش فرمود: وقتی از شما چیزی می پرسند و جواب می دهید، مایلم به آنها بگویید که ما آن طور که شما خیال می کنید نیستیم؛ ما جستجو می کنیم ببینیم این علم در اختیار کیست و چه کسی صاحب آن است. اگر در دست شما باشد پیرو شما و کسی که ما را به او فرا می خوانید می شویم و اگر نزد دیگری است، جستجو می کنیم تا او را بیابیم.

و فرمود: کتاب ها در نزد علی بن ابی طالب علیه السّلام بود. وقتی رهسپار عراق شد آنها را به ام سلمه سپرد. پس از شهادت ایشان در نزد امام حسن قرار گرفت. بعد از درگذشت امام حسن، در اختیار امام حسین علیه السّلام قرار گرفت. بعد در اختیار پدرم قرار گرفت. بعد تو گمان می کنی آنها در خیر از ما پیشی می گیرند یا به آن از ما علاقمندترند یا سرعت بیشتری می گیرند؟ اما مطلب این است که ببینیم چه دستوری از طرف ائمه پیشین در این مورد به ما داده اند، ولی من باکی ندارم که بگویم خداوند در قرآن کریم راجع به گروهی می گوید: «أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ.»(3) {بگو به آنها اظهار کنند در نزد چه کسی هست کتاب های حاوی علوم اگر راست می گویند.}(4)

توضیح

منظور از «خیر»، جهاد است یا ادعای امامت، و«ننتظر أمر الأشیاخ»

ص: 53

أی ننتظر فی الخروج و إظهار أمرنا الوقت الذی أمرنا الأئمة الماضیة علیهم السلام بالخروج فی ذلک الوقت.

یعنی در قیام و اظهار حکومت خود، منتظر وقتی هستیم که ائمه گذشته ما را به قیام در آن وقت امر کرده اند.

روایت108.

بصائر الدرجات: محمد بن عقیل از ام سلمه نقل کرد که گفت: رسول خدا نوشته ای را به من داد و فرمود: این را پیش خود نگه دار و هنگامی که دیدی امیرالمومنین از منبر من بالا رفت و سپس آمد و این کتاب را طلب کرد، آن را به او بسپار.

ام سلمه گوید: هنگامی که رسول خدا از دنیا رفت، ابوبکر بر منبر پیامبر نشست و منتظر آمدنش ماندم، اما او در پی آن نیامد. وقتی ابوبکرمرد، عمر بر منبر نشست و منتظر ماندم، اما در پی آن نیامد. وقتی عمر مرد، عثمان از منبر بالا رفت و منتظر ماندم، ولی در پی آن نیامد. وقتی عثمان مرد، امیرالمومنین بالا رفت و بر منبر نشست و از آن پایین آمد و نزد من آمد وگفت: ام سلمه! کتابی را که رسول خدا به تو داد نشانم بده. کتاب را به ایشان دادم و در نزد ایشان بود. از ام سلمه پرسیدم: آن نوشته چه بود؟ گفت: تمام آنچه که فرزند آدم به آن احتیاج پیدا می کند.(1)

روایت109.

بصائر الدرجات: ابوالجارود از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرد: موقعی که آن گرفتاری برای حضرت حسین علیه السّلام پیش آمد، وصیت خود را در یک نوشته چند صفحه ای در اختیار فاطمه دخترش آشکارا قرار داد. پس از شهادت امام حسین، آن وصیت را در اختیار علی بن الحسین قرار داد. عرض کردم: خدا شما را رحمت کند! در آن چه بود؟ فرمود: هر چه فرزندان آدم از ابتدای دنیا تا انتهای آن احتیاج داشته باشند.(2)

روایت110.

بصائر الدرجات: ابو بصیر گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: معلومات ما در شب و روز افزایش می یابد. اگر این طور نبود، آنچه داشتیم پایان می یافت. ابو بصیر می گوید: عرض کردم: فدایت شوم! چه کسی آن معلومات را برای شما می آورد؟ فرمود: بعضی از ما با چشم مشاهده می کند و بعضی در دل او القا می شود چنین و چنان، و بعضی از ما به گوش می شنود، مثل اینکه زنجیری را درون طشت حرکت دهند.

ص: 54

قَالَ قُلْتُ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ مَنْ یَأْتِیکُمْ بِذَاکَ قَالَ هُوَ خَلْقٌ أَکْبَرُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ (1).

عرض کردم: فدایت شوم! چه کسی این مطالب را می آورد؟ فرمود: آن فرشته ای است بزرگ تر از جبرئیل و میکائیل.(1)

روایت111.

بصائر الدرجات: ولید طائفی گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: بعضی از ما احساس مطلب را در قلب خود می کند و بعضی با گوش می شنود و بعضی به او القاء می شود و بهتر است از کسی که می شنود.(2)

روایت112.

بصائر الدرجات: ابن ابی حمزه گفت: شنیدم که امام صادق علیه السّلام فرمود: بعضی از ما در گوشش خوانده می شود و بعضی از ما در خواب می بیند و بعضی از ما صدا می شنود، مانند صدای گرداندن زنجیر در طشت.(3)

روایت113.

بصائر الدرجات: علا از محمّد از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرد که علی بن ابی طالب به کتاب خدا و سنت پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم عمل می کرد. وقتی پیشامدی می شد که در کتاب و سنت راجع به آن چیزی نبود، خداوند به او حق در آن مطلب را الهام می کرد. به

خدا قسم این از مشکلات است.(4)

بصائر الدرجات: علا از محمد مانند همین روایت را نقل کرد.(5)

روایت114.

بصائر الدرجات: ثمالی از علی بن الحسین نقل کرد که به آن آقا گفتم: فدایت شوم! آیا ائمه می دانند درون اشخاص را؟ فرمود: به خدا قسم آنچه انبیا بدانند، آنها هم می دانند. سپس فرمود: می خواهی برایت اضافه کنم؟ گفتم: بفرمایید! فرمود: به ما چیزهایی اضافه داده می شود که برای انبیا نبوده است.(6)

روایت115.

اختصاص و بصائر الدرجات:

ص: 55

بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عِمْرَانَ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: حَدَّثَنِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَانَ فِی ذُؤَابَةِ سَیْفِ (1) عَلِیٍّ علیه السلام صَحِیفَةٌ صَغِیرَةٌ وَ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام دَعَا إِلَیْهِ الْحَسَنَ فَدَفَعَهَا إِلَیْهِ وَ دَفَعَ إِلَیْهِ سِکِّیناً وَ قَالَ لَهُ افْتَحْهَا فَلَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یَفْتَحَهَا فَفَتَحَهَا لَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ اقْرَأْ فَقَرَأَ الْحَسَنُ علیه السلام الْأَلِفَ وَ الْبَاءَ وَ السِّینَ وَ اللَّامَ (2) وَ حَرْفاً بَعْدَ حَرْفٍ ثُمَّ طَوَاهَا فَدَفَعَهَا إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام فَلَمْ یَقْدِرْ عَلَی أَنْ یَفْتَحَهَا فَفَتَحَهَا لَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ اقْرَأْ یَا بُنَیَّ فَقَرَأَهَا کَمَا قَرَأَ الْحَسَنُ علیه السلام ثُمَّ طَوَاهَا فَدَفَعَهَا إِلَی ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ فَلَمْ یَقْدِرْ عَلَی أَنْ یَفْتَحَهَا فَفَتَحَهَا لَهُ فَقَالَ لَهُ اقْرَأْ فَلَمْ یَسْتَخْرِجْ مِنْهَا شَیْئاً فَأَخَذَهَا (3) وَ طَوَاهَا ثُمَّ عَلَّقَهَا مِنْ ذُؤَابَةِ السَّیْفِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَیُّ شَیْ ءٍ کَانَ فِی تِلْکَ الصَّحِیفَةِ قَالَ هِیَ الْأَحْرُفُ الَّتِی یَفْتَحُ کُلُّ حَرْفٍ أَلْفَ بَابٍ (4) قَالَ أَبُو بَصِیرٍ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَمَا خَرَجَ مِنْهَا إِلَّا حَرْفَانِ إِلَی السَّاعَةِ (5).

ابان بن تغلب گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: در بند شمشیر علی نوشته کوچکی بود. پسرش حضرت حسن را خواست، آن شمشیر را در اختیارش گذاشت و به او کاردی داد و گفت: باز کن! نتوانست باز کند. علی علیه السّلام برایش باز کرد و فرمود: بخوان! امام حسن علیه السّلام خواند: «الف ب سین لام.» و حروف را یکی پس از دیگری قرائت کرد. بعد آن جناب نوشته را در جای خود گذاشت و به دست امام حسین علیه السّلام داد. او نیز نتوانست آن را بگشاید. پس برایش باز کرد و فرمود: بخوان پسرم! امام حسین نیز مانند حضرت حسن خواند و باز آن را پیچید و در جایش گذاشت. آنگاه شمشیر را به دست محمّد بن حنفیه داد، نتوانست بگشاید. آن را برایش باز کرد و فرمود: بخوان! نتوانست چیزی از آن استخراج کند. پس آن را از او گرفت در جایش گذاشت و آن را به بند شمشیرش بست.

به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: در آن صحیفه چه بود؟ فرمود: آنها حروفی بودند که هر حرفی هزار باب را می گشود. ابو بصیر گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: تا کنون بیش از دو حرف آن خارج نشده است.(1)

روایت116.

ابو ربیع شامی گفت: امام صادق علیه السّلام فرمود: عالم کسی است که هنگامی که بخواهد چیزی را بداند، می داند.(2)

روایت117.

بصائر الدرجات: یزید بن فرقد نهدی از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: امام وقتی بخواهد چیزی را بداند، می داند.(3)

روایت118.

بصائر الدرجات: ربیع شامی از امام صادق علیه السّلام مانند همین روایت را نقل می کند.(4)

ص: 56

روایت119.

اختصاص و بصائر الدرجات: ساباطی گفت: از حضرت صادق علیه السّلام پرسیدم: امام علم غیب دارد؟ فرمود: نه، ولی هر وقت اراده کند چیزی را بداند، خدا او را از آن مطلب مطلع می کند.(1)

چند روایت راجع به همین مطالب تکرار می شود.

روایت120.

عمرو بن سعید گفت: امام صادق علیه السّلام فرمود: امام هرگاه اراده کند چیزی را بداند، خدا او را از آن مطلب مطلع می سازد.(2)

روایت121.

بصائر الدرجات: حارث بن مغیره نضری گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: فدایت شوم! اگر سؤالی از امام بشود و در آن مورد چیزی نداشته باشد، از کجا می فهمد؟ فرمود: به قلبش القاء می شود یا به گوشش می خورد.(3)

روایت122.

بصائر الدرجات: ابو بصیر مانند همین سوال را از امام صادق علیه السّلام پرسید و همین جواب را شنید.(4)

همچنین در بصائر الدرجات همین سوال و جواب را داود از امام علیه السّلام دارد.(5)

روایت123.

بصائر الدرجات: حمزه ثقفی گفت: به حضرت صادق علیه السّلام گفتم: ما سؤالی می کنیم و شما به سرعت جواب می دهید و گاهی سر به زیر می اندازید، بعد جواب می دهید؟ فرمود: آری، به گوش و قلب ما القاء می شود. وقتی به ما القاء شود می گوییم و وقتی نشود، ساکتیم.(6)

روایت124.

علی بن یقطین از پدرش نقل کرد که گفت: از ابا الحسن علیه السّلام در مورد چیزی از امر عالم پرسیدم. فرمود: گاهی به قلب القاء می شود وگاهی به

ص: 57

الْأَسْمَاعِ وَ قَدْ یَکُونَانِ مَعاً (1).

گوش می خورد وگاهی نیز هردو با هم هستند.(1)

روایت125.

بصائر الدرجات: حسن بن یحیی مدائنی گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: امام وقتی از او چیزی بپرسند، چگونه جواب می دهد؟ فرمود: با الهام و شنیدن و گاهی به وسیله هر دو.(2)

روایت126.

بصائر الدرجات: حارث بن مغیره گفت: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم: این علمی که عالم شما می داند، آیا چیزی است که به قلبش القاء می شود یا در گوشش گفته می شود؟ ساکت ماند تا اینکه حاضرین غافل شوند. سپس فرمود: هم این و هم آن.(3)

بصائر الدرجات: یونس از حارث مانند همین را نقل می کند.(4)

روایت127.

بصائر الدرجات: علی بن یقطین گفت: به ابی الحسن علیه السّلام گفتم: علم عالم شما آیا شنیدن است یا الهام؟ فرمود: گاهی شنیدن و گاهی الهام وگاهی هردو.(5)

اختصاص: یقطینی از احمد بن حسن مانند همین را نقل می کند.(6)

روایت128.

بصائر الدرجات و اختصاص: حارث بن مغیره نضری گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: علم عالم شما چگونه است؟ به دلش القا می شود یا به گوشش می خورد؟ فرمود: وحی است، مانند وحی به مادر موسی.(7)

روایت129.

بصائر الدرجات: حسین بن علی نقل کرد: از ابو ابراهیم علیه السّلام پرسیدم: علم عالم شما چگونه است؟ چیزی است که به قلبش القا می شود یا در گوشش گفته می شود؟ فرمود: گاهی به قلب القاء می شود

ص: 58

وَ نَکْتٌ فِی الْأَسْمَاعِ وَ قَدْ یَکُونَانِ مَعاً (1).

و گاهی به گوش می خورد و گاهی نیز هردو با هم هستند.(1)

روایت130.

اختصاص و بصائر الدرجات: عبداللَّه بن نجاشی از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: والله در میان ما کسی است که به گوش می شنود و بر دلش الهام می گردد و ملائکه با او مصافحه می کنند. عرض کردم: در سابق یا هم اکنون؟ فرمود: اکنون. برای مرتبه دوم گفتم: در سابق یا حالا؟ فرمود: به خدا قسم همین امروز ای پسر نجاشی! و این جمله را سه مرتبه تکرار کرد.(2)

روایت131.

بصائر الدرجات: ابوالخیر گفت: به امام صادق علیه السّلام گفتم: از عبدالله بن حسن سوال کردم، او گمان می کند در میان شما امام نیست. فرمود: بله، به خدا قسم ای پسر نجاشی که در بین ما کسی است که در قلبش گذاشته می شود و در گوشش می پیچد و ملائکه با او مصاحفه می کنند. پرسیدم: در بین شما؟ فرمود: آری، به خدا قسم در بین ما امروز! آری به خدا قسم در بین ما امروز! و سه مرتبه تکرار کرد.(3)

روایت132.

بصائر الدرجات: حمزة بن بزیع گفت: علی سائی نقل کرد که از حضرت صادق علیه السّلام پرسیدم: علم شما چه اندازه است؟ فرمود: علم ما به سه طریق محدود می شود؛ ماضی و غابر و حادث. اما ماضی و گذشته آن چیزی است که تفسیر شده، و باقی آنها است که ثبت شده، و اما پدیده و حادث که به دل ها الهام می شود و به گوش می خورد که بهترین علم ما است، اما پیامبری بعد از پیامبر ما نیست.(4)

بصائر الدرجات: علی بن میسر با همان سند این روایت را نقل می کند.(5)

توضیح

«الغابر» هم بر ماضی اطلاق می شود و هم بر باقی، که در اینجا مراد قسم دوم است. و از آنجا

ص: 59

کان النکت و النقر مظنة لأن یتوهم السائل فیهم النبوة قال علیه السلام و لا نبی بعد نبینا صلی الله علیه و آله.

که الهام شده و در گوش پیچیدن از مواردی است که ممکن است سوال کننده را به این توهم بیفکند که آن حضرات نبی هستند، امام فرمود: بعد از پیامبر ما پیامبری نیست.

روایت133.

بصائر الدرجات: محمّد بن فضیل گفت: به حضرت ابوالحسن گفتم: از حضرت صادق علیه السّلام روایت به

ما رسیده که فرموده است: علم ما غابر و مزبور است و به قلب القاء می شود و در گوش می شنویم. فرمود: اما غابر عبارت است از علوم گذشته ما، اما مزبور چیزهایی است که برای ما می آید، اما القاء به قلب همان الهام است و به گوش رسیدن توسط ملک است.(1)

روایت134.

زراره مثل همین مطلب را از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند و می گوید: گفتم: آقا! از کجا می فهمد که او فرشته است و بیم آن ندارد که شیطان باشد؟ چون شخصی را نمی بیند. فرمود: به او اطمینان بخشیده می شود و می فهمد که فرشته است. اگر از جانب شیطان باشد، دچار هراس می گردد. گر چه ای زراره! شیطان متعرض امام نمی شود.(2)

روایت135.

بصائر الدرجات: ضریس از حضرت صادق نقل کرد که فرمود: علم آن است که در شبانه روز پیش می آید؛ روز به

روز و ساعت به ساعت.(3)

روایت136.

بصائر الدرجات: ضریس گفت: من و ابو بصیر خدمت حضرت باقر علیه السّلام بودیم. ابو بصیر گفت: فدایت شوم! عالم شما به چه وسیله علم پیدا می کند؟ فرمود: ای ابو محمّد! عالم ما علم غیب ندارد و اگر خدا او را به خود واگذارد، مانند یکی از شماها است. ولی ساعت به ساعت به او معلومات و اطلاعات می دهند.(4)

روایت137.

بصائر الدرجات: ابو بصیر گفت: به حضرت صادق علیه السّلام گفتم: فدایت شوم! چه چیز در نزد شما علم است؟ فرمود: آنچه در

ص: 60

بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ الْأَمْرُ بَعْدَ الْأَمْرِ وَ الشَّیْ ءُ بَعْدَ الشَّیْ ءِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (1).

شب و روز پیش می آید، یکی پس از دیگری، چیزی پس از چیز دیگر تا روز قیامت.(1)

روایت138.

بصائر الدرجات: ابو بصیر گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: در نزد ما صحف اولی؛ صحف ابراهیم و موسی است. ضریس عرض کرد: مگر آنها همان الواح نیست؟ فرمود: چرا. ضریس گفت: آیا این است علم؟ فرمود: علم آن نیست. اینها کتاب های گذشته است. علم پیشامدهایی است که در شب و روز و روز به روز و ساعت به ساعت اتفاق می افتد.(2)

توضیح

فیروز آبادی: «الأثر» یعنی باقی مانده چیزی و نقل حدیث و روایت آن مانند «الإثارة». و «الأثره» به ضم همزه، یعنی چیز قیمتی به ارث رسیده و باقی مانده از علم. «یؤثر» مانند الأثرة و الإثارة.

بیضاوی در مورد این قول خداوند: «أو أثارة من علم» می گوید: یعنی باقیمانده از علم که از علم اولین برای شما مانده است. ونیز «إثارة» به کسر همزه قرائت شده، به معنای مناظره و «أثرة» یعنی آنچه به آن دست یافتید و نیز أثرة به حرکات سه گانه و سکون ثاء و فتح همزه، یک مرتبه از ریشه «أثر الحدیث» هنگامی که آن را روایت کنند و به کسر همزه، به معنی «الأثرة» و به ضم همزه یعنی اسم آنچه که باقی می ماند.(3)

روایت139.

بصائر الدرجات: منصور بن حازم گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: در نزد ما صحیفه ای است که در آن جریمه خدشه است. پرسیدم: این آن علم است؟ فرمود: این علم نیست، بلکه این باقی مانده علم گذشتگان است. علم، پیشامد هایی است که در هر شب و روز اتفاق افتاده و از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و علی بن ابی طالب علیه السّلام می رسد.(4)

روایت140.

بصائر الدرجات: ابی صباح گفت: علا بن سیابه از امام صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: همانا هر آنچه را که در شب و روز اتفاق می افتد، ما می دانیم.(5)

ص: 61

روایت141.

بصائر الدرجات: حارث بن مغیره از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: زمین بدون عالم رها گذاشته نمی شود. گفتم: عالم شما چه چیزها را می داند؟ فرمود: به وراثت از پیامبر اکرم و علی بن ابی طالب علومی دارد که از مردم بی نیاز است، ولی مردم از او بی نیاز نیستند. عرض کردم: حکمت به دل او القا می شود یا به گوش می شنود؟ فرمود: هم این است و هم آن.(1)

روایت142.

بصائر الدرجات: حارث نضری گفت: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: مرا از علم عالمتان آگاه فرمایید. آیا حکمتی است که در قلب جای می گیرد یا وراثتی است از رسول خدا یا صدایی است که در گوش می پیچد؟ فرمود: همه این موارد هست. سپس فرمود: میراث رسول خدا و علی بن ابی طالب علمی است که به سبب آن از مردم بی نیاز می شود و مردم از آن بی نیاز نیستند.(2)

روایت143.

بصائر الدرجات: حارث بن مغیره گفت: به امام علیه السّلام گفتم که مرا از علم عالمتان آگاه فرمایید. فرمود: میراثی است از پیامبر اکرم و علی بن ابی طالب. پرسیدم: ما نقل روایت می کنیم که آن علمی است که در قلب امام جای می گیرد و در گوش ایشان می پیچد. فرمود: هم این است و هم آن.(3)

روایت144.

بصائر الدرجات: ابان بن عثمان از یکی از اصحاب نقل کرد که گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: زمین هیچ گاه از عالمی که حلال و حرام را بداند، کسی که مردم به او محتاج باشند و او محتاج مردم نباشد، خالی نمی ماند. عرض کردم: فدایت شوم! این علم چیست؟ فرمود: میراثی از رسول خدا و علی بن ابی طالب است. گفتم: آیا حکمتی است که به قلب القاء می شود و یا صدایی است که در گوش پیچد؟ فرمود: این یا آن.(4)

توضیح

یعنی یا وراثت یا آن همان طور که گذشت. و احتمال دارد که «أو» به معنی «بل» باشد، یعنی بلکه آن وراثت است و تقیه ای از غلاة شیعه و ضعفای آنها یا این که «الف» برای استفهام است، یعنی «آیا آن طور است؟» انکاری به خاطر مصلحت. و اولی اظهر است، همان طور که در روایات دیگر گذشت.

ص: 62

یحتمل أن یکون ذاک أولا سقط من الرواة.

و احتمال دارد که یک «ذاک» دیگر در اول باشد که از جانب رواة ساقط شده است.

روایت145.

بصائر الدرجات: ابو حمزه ثمالی از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرد که فرمود: وقتی نبوّت پیامبر پایان یافت و تکمیل شد، خداوند به او وحی کرد که نبوّت خود را به پایان رساندی و عمرت تمام شد. علمی که در اختیار داری و ایمان و اسم اکبر و علم های موروثی و آثار نبوت را در اختیار بازماندگان از نسل خود قرار ده، چنان چه در مورد پیامبران پیشین نیز همین طور از اولاد آنها جدا نکرده ام.(1)

روایت146.

تفسیر فرات: سلیم بن قیس گفت: امیرالمؤمنین علیه السّلام پس از بازگشت از صفین و یک روز جلوتر از واقعه نهروان که ما در مسجد نشسته بودیم، از خانه خارج شد و به مسجد آمد. اطراف آن جناب را گرفتیم و مردی گفت: یا امیرالمؤمنین! از اصحاب خود ما را مطلع فرما. داستانی طولانی نقل کرد و گفت: من از پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم در یک سخن طولانی شنیدم که فرمود: خداوند مرا دستور داد به محبت چهار مرد از اصحابم و امر کرد آنها را دوست بدارم و بهشت مشتاق آنها است. شخصی گفت: آنها کیانند یا رسول اللَّه؟

فرمود: علی بن ابی طالب. سپس سکوت کرد. باز پرسیدند: آنها کیستند؟ فرمود: علی، و سکوت کرد. باز پرسیدند: آنها کیانند؟ فرمود: علی و سه نفر که با اویند. علی امام و قائد و دلیل و راهنمای آنها است، نه از دین بر می گردند و نه گمراه می شوند و نه برمی گردند و نه برای آنها طولانی می شود که دلهای شان به تنگ آید: سلمان و ابوذر و مقداد.

بعد داستانی طولانی ذکر کرد و سپس فرمود: علی را بگویید بیاید! آنگاه متوجه من شد و به طور پنهانی با من هزار باب در میان گذاشت

ص: 63

بَابٍ یَفْتَحُ کُلُّ بَابٍ أَلْفَ بَابٍ ثُمَّ أَقْبَلَ إِلَیْنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ إِنِّی لَأَعْلَمُ بِالتَّوْرَاةِ مِنْ أَهْلِ التَّوْرَاةِ وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ بِالْإِنْجِیلِ مِنْ أَهْلِ الْإِنْجِیلِ وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ بِالْقُرْآنِ مِنْ أَهْلِ الْقُرْآنِ وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ مَا مِنْ فِئَةٍ تَبْلُغُ مِائَةَ رَجُلٍ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ إِلَّا وَ أَنَا عَارِفٌ بِقَائِدِهَا وَ سَائِقِهَا وَ سَلُونِی عَنِ الْقُرْآنِ فَإِنَّ فِی الْقُرْآنِ بَیَانَ کُلِّ شَیْ ءٍ فِیهِ عِلْمُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ إِنَّ الْقُرْآنَ لَمْ یَدَعْ لِقَائِلٍ مَقَالًا وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ لَیْسَ بِوَاحِدٍ رَسُولُ اللَّهِ مِنْهُمْ أَعْلَمَهُ اللَّهُ إِیَّاهُ فَعَلَّمَنِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ لَا تَزَالُ فِی عَقِبِنَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ قَرَأَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ بَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ (1) وَ أَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ الْعِلْمُ فِی عَقِبِنَا إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ (2).

که از هر باب، هزار باب باز می شد. آنگاه امیرالمؤمنین علیه السّلام روی به جانب ما کرده فرمود: از من بپرسید قبل از اینکه مرا نیابید. قسم به آن کس که دانه را شکافت و انسان را آفرید، من تورات را از اهل تورات و انجیل را از اهل انجیل و قرآن را از اهل قرآن بهتر می دانم .

سوگند به کسی که دانه را شکافت و انسان را آفرید، هر گروهی که تعداد آنها به صد نفر برسد تا روز قیامت رهبر و فرمانده آنها را می شناسم. از من در مورد قرآن بپرسید. در قرآن توضیح هر چیزی هست؛ در آن علم پیشینیان و آیندگان وجود دارد. قرآن برای گوینده ای جای سخن باقی نگذاشته و تاویل آن را جز خدا و راسخین در علم نمی دانند که آنها یک نفر نیستند. رسول خدا یکی از آنها است. خدا به او تعلیم کرده و او مرا آموخته. این اطلاعات پیوسته در نسل ما است تا روز قیامت. سپس این آیه را قرائت کرد «بَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ.»(1) {بازمانده ای از آنچه خاندان موسی و خاندان هارون بر جای نهاده اند.}

من نسبت به پیامبر، همچون هارون هستم نسبت به موسی. دانش در نسل ما است تا روز قیامت.(2)

روایت147.

تفسیر فرات: احمد بن عتاب از ابی جعفر علیه السّلام و آن جناب از پدرش نقل کرد که فرمود: خداوند هیچ پیامبری را بر نیانگیخت مگر اینکه مقداری از علم به او داد، به جز پیامبر ما صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم که به او تمام علم را داد و در قرآن فرموده: «تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ.»(3)

{روشنگر هر چیزی است.}

و در آیه دیگرمی فرماید: «وَ کَتَبْنا لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ.»(4) {و در الواح [تورات] برای او در هر موردی نگاشتیم.} و فرموده است: «الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ.»(5) {کسی که نزد او دانشی از کتاب [الهی] بود.}

ونفرمود: کسی که دارای علم کتاب است، بلکه فرموده است کسی که در نزد او مقداری از علم کتاب است و استفاده خداوند از لفظ «من»، مشخص می کند که تمام علوم را اراده نفرموده است، ولی درباره حضرت محمّد فرموده است.

«أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا.»(6) {این کتاب را به آن بندگان خود که [آنان را] برگزیده بودیم به میراث دادیم} این بیان مربوط به تمام علم است و ما آن خانواده برگزیده هستیم که در این آیه می فرماید.

ص: 64

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِیمَا سَأَلَ رَبَّهُ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً (1) فَهِیَ الزِّیَادَةُ الَّتِی عِنْدَنَا مِنَ الْعِلْمِ الَّذِی لَمْ یَکُنْ عِنْدَ أَحَدٍ مِنْ أَوْصِیَاءِ الْأَنْبِیَاءِ وَ لَا ذُرِّیَّةِ الْأَنْبِیَاءِ غَیْرِنَا فَبِهَذَا الْعِلْمِ عَلِمْنَا الْبَلَایَا وَ الْمَنَایَا وَ فَصْلَ الْخِطَابِ (2).

پیامبر اکرم در تقاضای خود از خدا می گفت: «رَبِّ زِدْنِی عِلْماً.»(1) {و بگو پروردگارا بر دانشم بیفزای.} این همان افزایش علم است که در نزد ما است که در اختیار هیچ یک از اوصیای انبیا و نه بازماندگان آنها جز ما نبوده است؛ با همین علم است که ما از بلاها و مرگ و میرها و فصل الخطاب اطلاع داریم.(2)

روایت147.

از کتاب سلیم بن قیس در حدیثی طولانی نقل می کند که امیرالمؤمنین علیه السّلام به طلحه فرمود: هر آیه ای که خداوند بر محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم نازل کرد، به املای پیامبر و خط خودم در نزد من هست و تاویل هر آیه ای که بر محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم نازل شده و هر حلال و حرامی یا حدّ یا حکمی که تا روز قیامت مورد احتیاج امت باشد، نوشته آن نزد من است، به املای پیامبر و خط خودم، حتّی جریمه خدشه.

طلحه پرسید: هر خبر از کوچک و بزرگ و خاص و عام آنچه بوده و آنچه خواهد بود تا روز قیامت، نوشته آن در نزد تو است؟ فرمود: آری، غیر از این نیز پیامبر اکرم در بیماری خود، پنهانی کلید هزار باب از دانش را در اختیارم گذاشت که از هر بابی، هزار باب گشوده می شود. اگر امت پس از درگذشت پیامبر از من پیروی و اطاعت می کردند، از بالای سر و زیر پای خود به نفع خورد و خوراک استفاده می نمودند.(3)

مؤلف

متن کامل این روایت در «کتاب فتن» خواهد آمد.

روایت148.

حسن بن سلیمان در کتاب محتضر از کتاب نوادر الحکم روایت کرده که سند را به ابراهیم بن عبدالحمید می رساند و او از پدرش، از ابی الحسن الاول درباره آیه «وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ کُلِّمَ بِهِ الْمَوْتی.»(4) {و اگر قرآنی بود که کوه ها بدان روان می شد یا زمین بدان قطعه قطعه می گردید یا مردگان بدان به سخن درمی آمدند.} فرمود: آن قرآن به ما به ارث رسیده که به وسیله آن کوه ها پیموده می شود و شهرها درنوردیده می گردد و مرده زنده می شود. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «وَ ما مِنْ غائِبَةٍ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ.»(5) {و هیچ پنهانی در آسمان و زمین نیست مگر اینکه در کتابی روشن [درج] است.}

و در این آیه می فرماید: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا.»(6) {سپس این کتاب را به آنان که برگزیده بودیم به میراث دادیم.}

ص: 65

فَنَحْنُ اصْطَفَانَا اللَّهُ جَلَّ اسْمُهُ فَوَرَّثَنَا هَذَا الْکِتَابَ الَّذِی فِیهِ کُلُّ شَیْ ءٍ (1).

ما را خدای عزیز برگزیده و این کتاب را به ما به ارث بخشید که در آن هر چیزی هست.(1)

روایت149.

منهج التحقیق: به اسناد خود از زید بن شراحیل انصاری نقل می کند که پیامبر اکرم به اصحاب خود فرمود: بهترین خود را برایم نام ببرید. گفتند: شما یا رسول اللَّه! فرمود: صحیح است؛ من بهترین شما هستم، ولی من بهتر از بهترین شما را به شما معرفی می کنم که از همه پیشقدم تر در پیروی اسلام و از همه دانشمندتر و از همه شکیباتر، علی بن ابی طالب است. والله هیچ علمی را به من نسپردند، مگر این که به علی سپردم و به هیچ چیز آگاهی نیافتم، مگر که او را از آن آگاه ساختم و هیچ دستوری به من ندادند، مگر اینکه به او دستور دادم. مرا کفیل کاری نکردند، مگر اینکه او را کفیل نمودم. من اختیار زنان خود را به دست او دادم؛ او پس از من برای شما جانشین من است، اگر شما را به شهادت طلبید برایش گواهی دهید.(2)

باب دوم : ائمه علیهم السّلام با فرشته صحبت می کنند و به آنها اطلاع می دهند، و این که آنها شبیه کدام یک از گذشتگانند و فرق بین آنها و پیامبران

روایات

روایت1.

امالی شیخ طوسی: ابو هاشم جعفری گفت: از حضرت رضا علیه السّلام شنیدم که می فرمود: ائمه، علما و شکیبایان و صادقین و مطلعین و کسانی هستند که با فرشته سخن می گویند.(3)

روایت2.

بصائر الدرجات: ابن بزیع از ابی الحسن علیه السّلام مانند همین روایت را نقل می کند.(4)

روایت3.

امالی شیخ طوسی: با سند قبلی نقل کرد که فرمود: ما چشم هایی داریم که شبیه چشم های مردم نیست؛ در آن چشم ها نوری است که شیطان را از آن بهره ای نیست.(5)

ص: 66

روایت4.

امالی شیخ طوسی: ابو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: علی و سلمان محدَّث بودند. عرض کردم: شاهد محدّث بودن چیست؟ فرمود: فرشته ای می آید و بر دل او القا می کند که چنین و چنان.(1)

بصائر الدرجات: حسین بن مختار نیز مانند همین روایت را نقل کرده است.(2)

روایت5.

بصائر الدرجات: حکم بن عیینه گفت: روزی خدمت علی بن الحسین علیه السّلام رسیدم. فرمود: حکم! می دانی نشانه ای که علی بن ابی طالب به وسیله آن کشنده خود را می شناخت و از کارهای بزرگ که به مردم اطلاع می داد خبر داشت، چه بود؟

حکم می گوید: من در دل با خود گفتم به مقداری از علم علی بن الحسین اطلاع یافتم و به وسیله آن از این کارهای بزرگ مطلع می شوم. عرض کردم: نه به خدا اطلاع ندارم که آن چیست، مرا از آن مطلع فرمایید ای پسر رسول خدا! فرمود: به خدا سوگند این آیه بود: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍ و لا محدَّث.»(3) {و پیش از تو رسول و پیامبر و محدَّثی نفرستادیم}

گفتم: پس علی بن ابی طالب محدَّث بود؟ فرمود: آری، و هر امامی از ما اهل بیت محدَّث است.(4)

توضیح

در آیه لفظ محدّث نیست. در مصحف خود ائمه علیهم السّلام بوده است.

روایت6.

بصائر الدرجات: حمران از ابو جعفر علیه السّلام نقل کرد که فرمود: پیامبر اکرم فرمود: دوازده نفر از خانواده من محدّث هستند. عبداللَّه بن زید که برادر

ص: 67

لِأُمِّهِ سُبْحَانَ اللَّهُ کَانَ مُحَدَّثاً کَالْمُنْکِرِ لِذَلِکَ (1) فَأَقْبَلَ عَلَیْهِ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ إِنَّ ابْنَ أُمِّکَ بَعْدُ قَدْ کَانَ یَعْرِفُ ذَلِکَ قَالَ فَلَمَّا قَالَ ذَلِکَ سَکَتَ الرَّجُلُ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هِیَ الَّتِی هَلَکَ فِیهَا أَبُو الْخَطَّابِ لَمْ یَدْرِ تَأْوِیلَ الْمُحَدَّثِ وَ النَّبِیِّ (2).

مادری علی بود عرض کرد: سبحان اللَّه! محدّث هستند؟! مانند کسی که منکر این مطلب باشد. حضرت ابو جعفر متوجه او شد و فرمود: به خدا قسم متوجه باش که پسر مادرت این مطلب را می دانست. وقتی این سخن را فرمود، آن مرد ساکت شد. ابو جعفر فرمود: این مطلب بود که ابوالخطاب را به هلاکت رسانید، چون فرق بین محدّث و نبی را نمی دانست.(1)

روایت7.

بصائر الدرجات: محمّد بن مسلم گفت: خدمت حضرت صادق علیه السّلام صحبت از محدّث کردم. فرمود: کسی است که صدا را می شنود ولی نمی بیند. عرض کردم: خداوند امورت را اصلاح کند! از کجا می فهمد صدای ملک است؟ فرمود: به او اطمینان خاطر بخشیده می شود که می داند آن صدای فرشته است.(2)

توضیح

«السکینه» یعنی اطمینان قلب وعدم تزلزل و شک. «الوقار» حالتی است که با آن وحی تشخیص داده می شود.

مؤلف: در داستان ذوالقرنین از اصبغ گذشت که امیرالمؤمنین بعد از ذکر داستانش فرمود: «در میان شما مانند او هست.»

روایت8.

بصائر الدرجات: حمران گفت: حکم بن عیینه از علی بن الحسین علیه السّلام نقل کرد که علم علی علیه السّلام در یک آیه از قرآن است، امّا آن آیه را از ما کتمان می کرد. ما با هم می نشستیم و قرآن می آموختیم، اما آیه را نمی دانستیم. حمران گوید: خدمت حضرت باقر علیه السّلام رسیدم و عرض کردم: حکم بن عیینه از علی بن الحسین علیه السّلام نقل می کند که فرموده است علم علی علیه السّلام در یک آیه از قرآن است، ولی حَکم آن آیه را به ما نگفت. امام فرمود: حمران بخوان! خواندم: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍ.» حضرت باقر فرمود: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ

ص: 68

قَالَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لَا نَبِیٍّ وَ لَا مُحَدَّثٍ قُلْتُ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام مُحَدَّثاً قَالَ نَعَمْ فَجِئْتُ إِلَی أَصْحَابِنَا فَقُلْتُ قَدْ أَصَبْتُ الَّذِی کَانَ الْحَکَمُ یَکْتُمُنَا قَالَ قُلْتُ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام مُحَدَّثاً فَقَالُوا لِی مَا صَنَعْتَ شَیْئاً إِلَّا سَأَلْتَهُ مَنْ یُحَدِّثُهُ قَالَ فَبَعْدَ ذَلِکَ إِنِّی أَتَیْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَقُلْتُ أَ لَیْسَ حَدَّثْتَنِی أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ مُحَدَّثاً قَالَ بَلَی قُلْتُ مَنْ یُحَدِّثُهُ قَالَ مَلَکٌ یُحَدِّثُهُ قَالَ قُلْتُ أَقُولُ (1) إِنَّهُ نَبِیٌّ أَوْ رَسُولٌ قَالَ لَا قَالَ بَلْ مَثَلُهُ مَثَلُ صَاحِبِ سُلَیْمَانَ وَ مَثَلُ صَاحِبِ مُوسَی وَ مَثَلُهُ مَثَلُ ذِی الْقَرْنَیْنِ (2).

وَ لا نَبِیٍ و لا محدّث»

عرض کردم: حضرت علی محدث بود؟ فرمود: آری. پیش دوستان آمدم و گفتم آنچه را که حَکم از ما پنهان می کرد، پیدا کردم. حضرت باقر فرمود: علی علیه السّلام محدّث بود.

گفتند کاری نکرده ای! باید می پرسیدی چه کسی با او سخن می گفت. بعد من خدمت حضرت عرض کردم: شما نفرمودید علی علیه السّلام محدّث بود؟ فرمود: چرا. گفتم: چه کسی با ایشان حدیث می کرد؟ فرمود: فرشته ای. عرض کردم: پس من می گویم او نبی یا رسول بوده. فرمود: نه. سپس اضافه کرد: مَثل او، مانند رفیق سلیمان و دوست موسی و مانند ذوالقرنین است.(1)

توضیح

دوست موسی یا یوشع است، چنانکه در بعضی اخبار تصریح شده یا خضر است که در بعضی دیگر از اخبار است که شاهد است هیچ کدام آن دو پیامبر نبوده اند. ممکن است منظور پیامبر نبودن آنها در آن حال باشد، نه بعد آن، که یوشع بعد پیامبر شد و نه قبل آن که خضر پیامبر بود. همچنین ممکن است این تشبیه به خاطر صرف متابعت این دو از یک نبی دیگر و شنیدن وحی باشد، اما چنان که پوشیده نیست، افاده چنین چیزی از تخصیص فوق بعید است.

روایت9.

بصائر الدرجات: زراره گفت: به حضرت صادق علیه السّلام گفتم: پدرت به من فرمود: علی و حسن و حسین محدّث بودند. فرمود: چگونه به تو گفت؟ عرض کردم: فرمود: به گوش آنها صدا می رسید. فرمود: پدرم راست گفت.(2)

روایت10.

بصائر الدرجات: ابو حمزه ثمالی گفت من و مغیرة بن سعید در مسجد نشسته بودیم که حکم بن عیینه آمد و گفت: از حضرت باقر علیه السّلام حدیثی شنیدم که احدی

ص: 69

أَحَدٌ قَطُّ فَأَبَی أَنَّ یُخْبِرَنَا بِهِ فَقَالَ نَعَمْ وَجَدْنَا عِلْمَ عَلِیٍّ علیه السلام فِی آیَةٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لَا نَبِیٍّ وَ لَا مُحَدَّثٍ (1) فَقُلْنَا لَیْسَتْ هَکَذَا هِیَ فَقَالَ فِی کِتَابِ عَلِیٍّ وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لَا نَبِیٍّ وَ لَا مُحَدَّثٍ إِلَّا إِذَا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطَانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَقُلْتُ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ الْمُحَدَّثُ فَقَالَ یُنْکَتُ فِی أُذُنِهِ فَیَسْمَعُ طَنِیناً کَطَنِینِ الطَّسْتِ أَوْ یُقْرَعُ عَلَی قَلْبِهِ فَیَسْمَعُ وَقْعاً کَوَقْعِ السِّلْسِلَةِ عَلَی الطَّسْتِ فَقُلْتُ إِنَّهُ نَبِیٌّ ثُمَّ قَالَ لَا مِثْلُ الْخَضِرِ وَ مِثْلُ ذِی الْقَرْنَیْنِ (2).

ختص، الإختصاص موسی بن جعفر البغدادی عن ابن أسباط مثله (3).

هرگز آن را نشنیده. از او پرسیدیم، ولی ابا داشت از این که آن را به ما بگوید. خدمت حضرت رسیدیم و عرض کردیم: حکم بن عیینه می گوید که از شما حدیثی شنیده که کس دیگری از شما آن را نشنیده و ابا داشت که آن را برای ما نقل کند. فرمود آری، علم علی علیه السّلام را در آیه ای از کتاب خدا یافتیم. «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍ و لا محدّث.» گفتیم: آیه این طور نیست. فرمود: در کتاب علی چنین است: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍ و لا محدّث إِلَّا إِذَا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطَانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ.»(1) {و پیش از تو [نیز] هیچ رسول و پیامبر «ومحدثی»ی را نفرستادیم جز اینکه هر گاه چیزی تلاوت می نمود، شیطان در تلاوتش القای [شبهه] می کرد.}

پرسیدم: محدث چیست؟ فرمود: در گوشش گفته می شود و طنینی مانند طنین طشت می شنود. یا این که بر قلبش القاء می شود و صدایی مانند افتادن زنجیر در طشت می شنود. پرسیدم: او نبی است؟ فرمود: خیر، مثل خضر و ذوالقرنین است.(2)

اختصاص: موسی بن جعفر بغدادی نیز از ابن اسباط مانند همین روایت را نقل کرده است.(3)

روایت11.

اختصاص و بصائر الدرجات: حمران گفت: امام باقر علیه السّلام به من فرمود: علی علیه السّلام محدث بود. نزد دوستانم رفتم و به ایشان گفتم: امر عجیبی برای شما دارم! گفتند: آن چیست؟ گفتم: شنیدم که امام باقر علیه السّلام فرمود: علی علیه السّلام محدث بود. گفتند: کاری نکردی! آیا از او نپرسیدی چه کسی با او سخن می گوید؟ نزد آن حضرت برگشتم و گفتم: آنچه شما به من فرموده بودید را به دوستانم گفتم. گفتند کاری نکردی؛ آیا از او نپرسیدی که چه کسی با او سخن می گوید؟ فرمود: فرشته ای با او سخن می گوید. گفتم پس شما می فرمایید که او نبی است؟ گفت: دستش را این چنین تکان داد و سپس فرمود: بلکه مانند رفیق سلیمان و رفیق موسی و مانند ذوالقرنین. آیا به شما نرسیده که فرمود: و در میان شما مانند او هست؟(4)

توضیح

عبارت «هکذا» یعنی دستش را به نشانه نفی بالا برد به خاطر سوال راوی که گفت «او نبی است؟» و «أو» در این جا

ص: 70

بمعنی بل کما قیل فی قوله تعالی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ (1) أو المعنی لا تقل إنه نبی بل قل محدث أو کصاحب سلیمان أو المعنی أن تحدیث الملک قد یکون لنبی و قد یکون لغیره کصاحب سلیمان.

به معنی «بل» است. همان طور که در این آیه آمده است: «مِئَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ»(1) {یکصد هزار یا بیشتر.} یا معنا این گونه است: «نگو او نبی است، بلکه بگو محدث است یا مانند رفیق سلیمان»، یا این که معنا این گونه است که: «سخن گفتن فرشته گاهی با نبی است و گاهی با غیر نبی، مانند رفیق سلیمان.»

روایت12.

بصائر الدرجات: زراره نقل کرد که در مدینه بودم. مردم آماده حرکت شدند و بارهای خود را بر چهارپایان بستند. یک مرتبه به دلم افتاد که راجع به محدّث بپرسم. خدمت حضرت باقر علیه السّلام رسیدم و اجازه خواستم. فرمود: کیست؟ عرض کردم: زراره. فرمود: داخل شو! سپس فرمود: علی علیه السّلام با املای پیغمبر می نوشت. پیامبر را خواب ربود و چرتی زد. همین که چشم باز کرد، نگاه به نوشته کرد و فرمود: اینها را چه کسی املاء کرد که نوشته ای؟ علی علیه السّلام گفت: شما! فرمود: نه، جبرئیل بود.(2)

روایت13.

بصائر الدرجات: حمران به حضرت صادق علیه السّلام گفت: فلانی برایم روایت کرد که حضرت باقر علیه السّلام به او فرمود: علی و حسن محدث بودند. فرمود: چگونه به تو گفت؟ گفتم: گفت که در گوش این دو گفته می شد. فرمود: راست گفته است.(3)

روایت14.

بصائر الدرجات: ابن ابی یعفور گفت: به حضرت صادق عرض کردم: ما معتقدیم که علی به دلش یا سینه اش یا گوشش القا می شد. فرمود: علی محدّث بود. گفتم: آیا میان شما مانند او هست؟ فرمود: علی محدث بود. چون آن سؤال را تکرار کردم، فرمود: در روز بنی قریظه و بنی النضیر، جبرئیل از طرف راست و میکائیل از طرف چپ با علی علیه السّلام صحبت می کردند.(4)

روایت15.

بصائر الدرجات: ابو بصیر از حضرت صادق نقل کرد که شنیدم می فرمود: علی به خدا قسم محدّث بود. عرض کردم: برایم توضیح بدهید خدا امورت را اصلاح کند! فرمود: خداوند فرشته ای را می فرستد و در گوش او القاء می کند که چنین

ص: 71

وَ کَیْتَ (1).

و چنان است.(1)

توضیح

جزری گفته است: عبارت «وقر فی صدره» یعنی قرار می گیرد در آن و از وقار ثابت می شود. در قاموس آمده: «کیت و کیت» به کسر آخرشان، یعنی چنین و چنین و تاء در این دو در اصل هاء بوده است.

روایت16.

بصائر الدرجات: زراره گفت: از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم که می فرمود: دوازده امام از آل محمّد همه آنها محدّثند از فرزندان پیامبر و علی. پیامبر و علی دو پدر آنهایند. عبدالرحمن بن زید که برادر مادری علی بن الحسین بود، این مطلب را انکار کرد. حضرت باقر علیه السّلام دست بر ران او زد و فرمود: برادرِ مادری تو یکی از آنها است!(2)

روایت17.

بصائر الدرجات: محمّد بن حسین از صفوان بن یحیی، از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که: حضرت باقر علیه السّلام محدّث بود.(3)

روایت18.

بصائر الدرجات: زراره نقل کرد: حضرت باقر علیه السّلام از پی او فرستاد و فرمود: به حکم بن عیینه اطلاع بده که جانشینان علی همه محدّثند.(4)

روایت19.

بصائر الدرجات: ایوب بن حسن از قتاده نقل کرد که می خواند: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍ و لا محدّث»(5)

ص: 72

روایت20.

بصائر الدرجات: حمران بن اعین گفت: امام باقر علیه السّلام به من فرمود: علی محدث بود. دوستانم گفتند: کاری نکردی! آیا از او سوال نکردی که چه کسی با او سخن می گفت؟ پس گذشت تا امام صادق علیه السّلام را دیدم وگفتم: به من خبر دادی که علی محدث بود؟ فرمود: بله. گفتم چه کسی با او سخن می گفت؟ فرمود: فرشته ای. گفتم: پس می گویم که او نبی یا رسول است. فرمود: نه، بلکه بگو مَثل او مثل رفیق سلیمان و رفیق موسی است و مثلش مثل ذوالقرنین است. آیا نشنیدی که از علی علیه السّلام سوال شد: آیا ذوالقرنین نبی بود؟ فرمود: نه، ولی عبدی بود که خدا را دوست می داشت، پس خدا او را دوست می داشت، و خیرخواه خدا بود، پس خدا خیر خواهش بود. پس او هم مثل اوست.(1)

روایت21.

بصائر الدرجات: حمران بن اعین گفت: به امام باقر علیه السّلام عرض کردم: آیا به من نگفتید که علی محدث بود؟ فرمود: بله. پرسیدم: چه کسی با او سخن می گفت؟ فرمود: فرشته ای با او سخن می گفت. گفت: عرض کردم: پس می گویم او نبی یا رسول است. فرمود: نه، بلکه بگو مَثل او مثل رفیق سلیمان و مثل رفیق موسی است و مثل ذوالقرنین است. آیا به تو نرسیده که از علی علیه السّلام درباره ذوالقرنین سوال شد؟ پس گفتند: آیا نبی بود؟ فرمود: نه، ولی عبد صالحی بود که خدا را دوست داشت، پس خدا او را دوست داشت، و خیر خواه خدا بود، پس خدا خیر خواهش بود. پس او هم مثل اوست.(2)

بصائر الدرجات: علی بن اسماعیل مانند همین روایت را از صفوان نقل کرده است.(3)

روایت22.

اختصاص و بصائر الدرجات: حمران گفت: به حضرت ابو جعفر علیه السّلام گفتم: موقعیت علما چگونه است؟ فرمود: مانند ذوالقرنین و رفیق سلیمان و دوست داود.(4)

توضیح

شاید منظور از «دوست داود»، طالوت باشد، زیرا از اخبار ما چنین استفاده می شود که او بنده مورد تایید خدا بوده است.

ص: 73

روایت23.

بصائر الدرجات: برید بن معاویه از حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السّلام نقل کرد که پرسیدم: مقام شما چقدر است و شبیه کدام یک از پیشینیان هستید؟ فرمود: مانند دوست موسی و ذوالقرنین که هر دو عالم بودند، ولی پیامبر نبودند.(1)

روایت24.

بصائر الدرجات: هشام بن سالم از عمار نقل کرد که گفت: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: منزلت ایشان چیست؟ ایشان انبیا هستند؟ فرمود: نه، بلکه ایشان علما بودند، مانند منزلت ذوالقرنین در علمش و مانند منزلت رفیق موسی و مانند منزلت رفیق سلیمان.(2)

روایت25.

بصائر الدرجات: برید عجلی گفت: از حضرت صادق علیه السّلام درباره رسول و نبی و محدّث پرسیدم. فرمود: رسول کسی است که فرشته بر او نازل می شود و از طرف خداوند به او پیغام می رساند، اما نبی کسی است که در خواب می بیند و هر چه در خواب دید، واقعیت است. اما محدث کسی است که صدای ملک را می شنود و به گوش او می خورد و به قلبش القاء می گردد.(3)

اختصاص: مانند همین روایت را ابن عروه نقل می کند.(4)

روایت26.

اختصاص و بصائر الدرجات: ثعلبه از زراره نقل کرد که گفت: از امام باقر علیه السّلام درباره آیه: «وَکَانَ رَسُولًا نَّبِیًّا.»(5)

{...فرستاده ای پیامبر بود} پرسیدم و گفتم: رسول کیست؟ نبی کیست؟ فرمود: در روایت دیگر می فرماید: نبی کسی است که در خواب می بیند و صدا را می شنود و ملک را نمی بیند، اما رسول ملک را می بیند و با او صحبت می کند. پرسیدم: مقام امام چیست؟ فرمود: صدا را می شنود ولی نمی بیند و نظاره نمی کند. سپس این آیه را تلاوت فرمود: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍ و لا محدث.»(6)

روایت27.

بصائر الدرجات: ابن بکیر از

ص: 74

زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنِ الرَّسُولِ وَ النَّبِیِّ وَ الْمُحَدَّثِ فَقَالَ الرَّسُولُ الَّذِی یَأْتِیهِ الْمَلَکُ فَیُحَدِّثُهُ وَ یُکَلِّمُهُ کَمَا یُحَدِّثُ أَحَدُکُمْ صَاحِبَهُ وَ النَّبِیُّ الَّذِی یُؤْتَی فِی مَنَامِهِ نَحْوَ رُؤْیَا إِبْرَاهِیمَ قَالَ قُلْتُ وَ مَا عَلِمَ أَنَّ الَّذِی رَأَی فِی مَنَامِهِ أَنَّهُ حَقٌّ قَالَ بَیَّنَهُ اللَّهُ حَتَّی یَعْلَمَ أَنَّهُ حَقٌّ وَ یُنَزَّلُ عَلَیْهِ وَ قَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَبِیّاً وَ الْمُحَدَّثُ الَّذِی یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا یَرَی شَیْئاً (1).

زراره نقل کرد که گفت: از امام باقر علیه السّلام درباره رسول و نبی و محدث پرسیدم. پس فرمود: رسول کسی است که فرشته نزد او می آید، پس با او سخن می گوید و صحبت می کند، همان طور که یکی از شما با رفیقش سخن می گوید. و نبی کسی است که در خوابش آمده می شود، مانند خواب ابراهیم. گفت: عرض کردم: چه طور دانست آنچه که در خواب دیده حق است؟ فرمود: خدا او را آشکار می کند تا بداند که آن حق است و بر او نازل می کند. و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نبی بود. و محدث کسی است که صدا را می شنود، ولی چیزی نمی بیند.(1)

توضیح

«و ینزل علیه» یعنی بر او نازل می کند وحی را با فرشته بعد از آن. همان طور که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اولا از هنگام ولادتش، بلکه از زمانی که آدم بین آب و خاک بود، نبی بود. سپس بعد از چهل سالگی رسول شد.

روایت28.

بصائر الدرجات: اسماعیل بن مهران نقل کرد: حسن بن عباس معروفی نامه ای به حضرت رضا علیه السّلام نوشت به این مضمون: فدایت شوم! فرق بین رسول و نبی و امام چیست؟ گفت: امام نوشت یا فرمود: فرق بین آنها چنین است که رسول، جبرئیل بر او نازل می شود و او را می بیند و صدایش را می شنود. نبی جبرئیل بر او نازل می شود، اما بسا اوقات در خواب به او خبر می دهند، مانند خواب ابراهیم، نبی چه بسا صدا را می شنود و بسا شخص را می بیند و کلام را نمی شنود، اما امام کلام را می شنود و شخص را نمی بیند.(2)

اختصاص: مانند همین روایت را از ابن مهران نقل می کند.(3)

روایت29.

بصائر الدرجات: زراره گفت: از حضرت صادق علیه السّلام در مورد رسول پرسیدم. فرمود: رسول کسی است که فرشته را می بیند که از

ص: 75

بِرِسَالَةٍ عَنْ رَبِّهِ فَیُکَلِّمُهُ کَمَا یُکَلِّمُ أَحَدُکُمْ صَاحِبَهُ وَ النَّبِیُّ لَا یُعَایِنُ مَلَکاً إِنَّمَا یُنَزَّلُ عَلَیْهِ الْوَحْیُ وَ یَرَی فِی مَنَامِهِ قُلْتُ مَا عَلِمَهُ إِذَا رَأَی فِی مَنَامِهِ أَنَّ هَذَا حَقٌّ قَالَ یُبَیِّنُهُ اللَّهُ حَتَّی یَعْلَمَ أَنَّ ذَلِکَ حَقٌّ وَ الْمُحَدَّثُ یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا یَرَی شَیْئاً (1).

جانب پروردگارش رسالتی برای او آورده و با او صحبت می کند، همان طور که یکی از شما با دوستش صحبت می کند. نبی فرشته را نمی بیند، اما وحی بر او نازل می شود و در خوابش می بیند. گفتم: از کجا می داند آنچه که در خوابش دیده حق است؟ فرمود: خدا او را روشن می سازد که این حق است. و محدث صدا را می شنود و چیزی نمی بیند.(1)

روایت30.

بصائر الدرجات: احول گفت: شنیدم که زراره از حضرت باقر سوال کرد: درباره رسول و نبی و محدث به من خبر بده. ابو جعفر علیه السّلام فرمود: رسول کسی است که جبرئیل از رو به رو بر او نازل می شود و او را می بیند و با او صحبت می کند. این رسول است. اما نبی در خواب می بیند، مانند آنچه ابراهیم دید و مانند آنچه رسول خدا صلی الله علیه وآله قبل از وحی، از اسباب نبوت در خواب دیده بود، تا این که جبرئیل از جانب خدا برای او رسالت را آورد.

رسول خدا هنگامی که برای او نبوت تعیین شد و برای او رسالت از جانب خدا آمد، جبرئیل رسالت را برای ایشان می آورد و رو در رو با او به رسالت سخن می گفت. از انبیا نیز هر که برایش نبوت با رسالت جمع می شد و در خوابش می دید، روح نزد او می آمد و با او صحبت می کرد و سخن می گفت، بدون این که او را در خواب دیده باشد. و اما محدث صدا را می شنود، ولی نمی بیند. و در خواب نیز نمی بیند.(2)

توضیح

در قاموس آمده: «رأیته قبلا» با تشدید و ضمه قاف و باء و نیز بر وزن صرد و عنب و «قبیلا» بر وزن أمیر، یعنی به چشم دیدن و رو در رو. و عبارت «من جمع له الرسالة» یعنی با رسالت.

روایت31.

برید گوید: از امام باقر و صادق علیهماالسلام درباره قول خدای عزوجل «هیچ نبی و رسول و محدثی پیش از تو نفرستادیم» پرسیدم و گفتم فدایت گردم قرائت ما این چنین نیست (یعنی کلمه محدث ندارد) بفرمائید: رسول و نبی و محدث چیست؟

ص: 76

قَالَ الرَّسُولُ الَّذِی یَظْهَرُ لَهُ الْمَلَکُ فَیُکَلِّمُهُ وَ النَّبِیُّ یَرَی فِی الْمَنَامِ وَ رُبَّمَا اجْتَمَعَتِ النُّبُوَّةُ وَ الرِّسَالَةُ لِوَاحِدٍ وَ الْمُحَدَّثُ الَّذِی یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا یَرَی الصُّورَةَ قَالَ قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ کَیْفَ یَعْلَمُ أَنَّ الَّذِی رَأَی فِی الْمَنَامِ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّهُ مِنَ الْمَلَکِ قَالَ یُوَقَّعُ عِلْمُ ذَلِکَ حَتَّی یَعْرِفَهُ (1).

فرمود: رسول کسیست که فرشته بر او نمایان شود و با او سخن گوید و نبی آن است که در خواب بیند و گاهی نبوت و رسالت در یک شخص جمع شود و محدث کسی است که صدا را شنود و صورت را نبیند. عرض کردم اصلحک الله از چه راه بداند آنچه در خواب دیده حق است و از جانب فرشته باشد؟ فرمود توفیق یابد که آن را بفهمد.

بیان

یوقع علی بناء المجهول من التفعیل من توقیع الکتاب أی یثبت علم ذلک فی قلبه لئلا یشک فیه أو یرمی علمه فی قلبه أو یصقل قلبه و ذهنه لقبول ذلک قال الفیروزآبادی التوقیع ما یوقع فی الکتاب و تظنی الشی ء و توهمه و رمی قریب لا تباعده و إقبال الصیقل علی السیف بمیقعته یحدده.

وَ رَوَاهُ فِی الْکَافِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَعْقُوبَ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ وَ فِیهِ قَالَ یُوَفَّقُ لِذَلِکَ حَتَّی یَعْرِفَهُ لَقَدْ خَتَمَ اللَّهُ بِکِتَابِکُمُ الْکُتُبَ وَ خَتَمَ بِنَبِیِّکُمُ الْأَنْبِیَاءَ (1).

و هو أظهر.

روایت32.

بصائر الدرجات: ثعلبه از زراره نقل کرد که گفت: از حضرت باقر علیه السّلام راجع به آیه«وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًّا» در مورد رسول و نبی سوال کردم. فرمود: رسول کسی است که در خواب می بیند و ملک را هم مشاهده می کند. گفتم: پس نبی می تواند رسول نباشد؟ فرمود: آری، او در خواب می بیند و صدا را می شنود، ولی به چشم نمی بیند. گفتم: مقام امام چگونه است؟ فرمود: صدا را می شنود، ولی با او رو به رو نمی شود و نمی بیند. بعد این آیه را قرائت کرد: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍ و لا محدث».(2)

اختصاص: مانند همین روایت را از ثعلبه نقل می کند.(3)

روایت33.

بصائر الدرجات: زراره گفت:

ص: 77

أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّسُولِ وَ عَنِ النَّبِیِّ وَ عَنِ الْمُحَدَّثِ فَقَالَ الرَّسُولُ الَّذِی یُعَایِنُ الْمَلَکَ یَأْتِیهِ بِالرِّسَالَةِ مِنْ رَبِّهِ یَقُولُ یَأْمُرُکَ کَذَا وَ کَذَا وَ الرَّسُولُ یَکُونُ نَبِیّاً مَعَ الرِّسَالَةِ وَ النَّبِیُّ لَا یُعَایِنُ الْمَلَکَ یُنَزَّلُ عَلَیْهِ (1) النَّبَأُ عَلَی قَلْبِهِ فَیَکُونُ کَالْمُغْمَی عَلَیْهِ فَیَرَی فِی مَنَامِهِ قُلْتُ فَمَا عَلِمَهُ أَنَّ الَّذِی رَأَی فِی مَنَامِهِ حَقٌّ قَالَ یُبَیِّنُهُ اللَّهُ حَتَّی یَعْلَمَ أَنَّ ذَلِکَ حَقٌّ وَ لَا یُعَایِنُ الْمَلَکَ وَ الْمُحَدَّثُ الَّذِی یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا یَرَی شَاهِداً (2).

از حضرت صادق علیه السّلام در مورد رسول و نبی و محدث پرسیدم. فرمود: رسول کسی است که فرشته را می بیند که از جانب پروردگارش رسالت را برای او آورده و می گوید: به تو امر می کنم چنین و چنان. رسول، نبی با رسالت می باشد. نبی فرشته را نمی بیند، خبر بر قلب او نازل می شود و مانند کسی که بیهوش شده است، پس در خوابش می بیند. گفتم: از کجا می داند آنچه که در خوابش دیده حق است؟ فرمود: خدا او را روشن می سازد که آن حق است و ملک را نمی بیند. و محدث کسی است که صدا را می شنود و با مشاهده نمی بیند.(1)

روایت34.

بصائر الدرجات: زرارة بن اعین گفت: از ایشان راجع به آیه: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍ و لا محدّث» پرسیدم. فرمود: رسول کسی است که جبرئیل از رو به رو نزد او می آید و با او صحبت می کند؛ او را می بیند، آنچنان که یکی از شما دوستش را می بیند. اما نبی؛ او کسی است که در خواب نزد او آمده می شود، مانند رویای ابراهیم و مانند آنچه نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله می آمد. و از انبیا کسی است که برای او نبوت و رسالت جمع می شد و محمد صلی الله علیه و آله از آنها بود. اما محدث کسی است که کلام فرشته را می شنود، ولی نمی بیند و در خواب نزد او نمی آید.(2)

بصائر الدرجات و اختصاص: ابراهیم بن محمد ثقفی نیز مانند همین روایت را نقل کرده است.(3)

روایت35.

بصائر الدرجات: ثمالی گفت: شنیدم که حضرت باقر علیه السّلام می فرماید: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍ و لا محدّث إِلَّا إِذَا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطَانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ» پرسیدم: محدث چیست؟ فرمود: در گوشش گفته می شود و طنینی مانند طنین طشت می شنود یا این که بر قلبش القاء می شود و صدایی مانند افتادن

ص: 78

السِّلْسِلَةِ عَلَی الطَّسْتِ فَقُلْتُ نَبِیٌّ فَقَالَ لَا مِثْلُ الْخَضِرِ وَ مِثْلُ ذِی الْقَرْنَیْنِ (1).

زنجیر در طشت را می شنود. گفتم: او نبی است؟ فرمود: خیر، مثل خضر و ذوالقرنین.(1)

روایت36.

بصائر الدرجات: عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: علم نبوت در جوارح امام داخل می شود.(2)

روایت37.

بصائر الدرجات: صفوان از امام رضا علیه السّلام نقل می کند که فرمود: امام باقر علیه السّلام محدث بود.(3)

روایت38.

بصائر الدرجات: با همان اسناد از حضرت صادق علیه السّلام می فرماید: حضرت امام حسن و امام حسین محدث بودند.(4)

روایت39.

بصائر الدرجات: سلیم بن قیس شامی از علی علیه السّلام شنید که می فرمود: من و اوصیای من از فرزندانم، تمام مهدی و محدث هستیم. گفتم: یا امیرالمؤمنین! آنها کیانند؟ فرمود: حسن و حسین، سپس پسرم علی بن الحسین علیهم السّلام. (سلیم گوید: در آن موقع علی شیرخواره بود.) سپس هشت نفر بعد از او یکی پس از دیگری. آنهایند که خدا در این آیه به ایشان قسم یاد می کند: «وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ»(5) {سوگند به پدری [چنان] و آن کسی را که به وجود آورد.} والد پیامبر اکرم و ما، ولد همین اوصیا هستند.

عرض کردم: یا امیرالمؤمنین! آیا دو امام در یک زمان جمع می شوند؟ فرمود: نه، مگر اینکه یکی ساکت باشد و سخن نگوید تا اولی از دنیا برود.

سلیم شامی گفت: از محمّد بن ابی بکر پرسیدم: علی محدّث بود؟ گفت: آری. گفتم: مگر ملائکه جز با انبیا سخن می گویند؟ گفت: مگر این آیه را نخوانده ای که می فرماید: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍ و لا محدّث»؟ گفتم: پس امیرالمؤمنین علیه السّلام محدّث بود؟ گفت: آری، و فاطمه زهرا علیها السّلام نیز محدّثه بود نه پیامبر.(6)

اختصاص: نیز از ثقفی مانند همین را نقل می کند.(7)

روایت40.

بصائر الدرجات: زراره می گوید:

ص: 79

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام مَنِ الرَّسُولُ مَنِ النَّبِیُّ مَنِ الْمُحَدَّثُ قَالَ الرَّسُولُ یَأْتِیهِ جَبْرَئِیلُ فَیُکَلِّمُهُ قُبُلًا فَیَرَاهُ کَمَا یَرَی الرَّجُلُ صَاحِبَهُ الَّذِی یُکَلِّمُهُ فَهَذَا الرَّسُولُ وَ النَّبِیُّ الَّذِی یُؤْتَی فِی مَنَامِهِ نَحْوَ رُؤْیَا إِبْرَاهِیمَ وَ نَحْوَ مَا کَانَ یَأْتِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ السُّبَاتِ إِذَا أَتَاهُ (1) جَبْرَئِیلُ هَکَذَا النَّبِیُّ وَ مِنْهُمْ مَنْ تُجْمَعُ (2) لَهُ الرِّسَالَةُ وَ النُّبُوَّةُ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَسُولًا نَبِیّاً یَأْتِیهِ جَبْرَئِیلُ قُبُلًا فَیُکَلِّمُهُ وَ یَرَاهُ وَ یَأْتِیهِ فِی النَّوْمِ وَ النَّبِیُّ الَّذِی یَسْمَعُ کَلَامَ الْمَلَکِ حَتَّی یُعَایِنَهُ فَیُحَدِّثَهُ فَأَمَّا الْمُحَدَّثُ فَهُوَ الَّذِی یَسْمَعُ وَ لَا یُعَایِنُ وَ لَا یُؤْتَی فِی الْمَنَامِ (3).

از حضرت باقر علیه السّلام درباره رسول و نبی و محدّث پرسیدم. فرمود: رسول جبرئیل بر او نازل می شود و از رو به رو با او به صحبت می پردازد و او را چنان مشاهده می کند که شخص هنگام صحبت با دوست خود اورا مشاهده می کند. اما نبی در خواب می بیند، مانند خواب ابراهیم و شبیه خواب های پیامبر اکرم که جبرئیل می آمد، نبی این گونه است.

بعضی از پیغمبران هم دارای مقام رسالت هستند و هم نبوّت. پیامبر اکرم هم رسول بود و هم نبی؛ جبرئیل بر او نازل می شد، او را می دید و با او به صحبت می پرداخت و در خواب نیز او را می دید. نبی سخن فرشته را می شنود، به طوری که او را می بیند (درخواب) و با او به صحبت می پردازد. اما محدّث می شنود، ولی او را نمی بیند و به خواب او نمی آید.(1)

روایت41.

رجال کشی: حارث بن مغیره گفت: حمران بن اعین گفت: حکم بن عیینه از امام زین العابدین علیه السّلام روایت می کند که علم علی در یک آیه است، از او می پرسیم، اما به ما نمی گوید. حمران گفت: از حضرت باقر علیه السّلام پرسیدم. پس فرمود: علی به منزله رفیق سلیمان و رفیق موسی بود. نه نبی بود و نه رسول. سپس فرمود: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍ و لا محدّث.». گفت: حضرت باقر علیه السّلام تعجب کرد.(2)

توضیح

شاید تعجب حضرت به جهت جرأت راوی بر مثل این سوال بوده یا از عدم درک او به این مطلب.

روایت42.

رجال کشی: زراره گفت: وارد مدینه شدم. در آن موقع جوانی نورس بودم. در منی وارد خیمه های حضرت باقر علیه السّلام شدم. دیدم عده ای در یک خیمه نشسته اند و در صدر مجلس کسی نیست، اما دیدم مردی در یک طرف مجلس نشسته است و حجام از او خون می گیرد. با خود حدس زدم باید حضرت باقر علیه السّلام باشد. به جانب ایشان رفتم و سلام کردم

ص: 80

فَجَلَسْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ الْحَجَّامُ خَلْفَهُ فَقَالَ أَ مِنْ بَنِی أَعْیَنَ أَنْتَ فَقُلْتُ نَعَمْ أَنَا زُرَارَةُ بْنُ أَعْیَنَ فَقَالَ إِنَّمَا عَرَفْتُکَ بِالشَّبَهِ أَ حَجَّ حُمْرَانُ قُلْتُ لَا وَ هُوَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ فَقَالَ إِنَّهُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً لَا یَرْجِعُ أَبَداً إِذَا لَقِیتَهُ فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ وَ قُلْ لَهُ لِمَ حَدَّثْتَ الْحَکَمَ بْنَ عُیَیْنَةَ عَنِّی أَنَّ الْأَوْصِیَاءَ مُحَدَّثُونَ لَا تُحَدِّثْهُ وَ أَشْبَاهَهُ بِمِثْلِ هَذَا الْحَدِیثِ فَقَالَ زُرَارَةُ فَحَمِدْتُ اللَّهَ تَعَالَی وَ أَثْنَیْتُ عَلَیْهِ فَقُلْتُ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَقَالَ هُوَ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَقُلْتُ أَحْمَدُهُ وَ أَسْتَعِینُهُ فَقَالَ هُوَ أَحْمَدُهُ وَ أَسْتَعِینُهُ فَکُنْتُ کُلَّمَا ذَکَرْتُ اللَّهَ فِی کَلَامٍ ذَکَرَ مَعِی کَمَا أَذْکُرُهُ حَتَّی فَرَغْتُ مِنْ کَلَامِی (1).

و در مقابل آن جناب نشستم. حجام نیز پشت سر ایشان بود.

فرمود: تو از قبیله بنی اعین هستی؟ عرض کردم: آری، زراره پسر اعین هستم. فرمود: من از روی شباهت تو را شناختم. آیا حمران به حج آمده؟ عرض کردم: نه، او به شما سلام رساند. فرمود: او از مؤمنین واقعی است که هرگز گمراه نخواهد شد. وقتی او را دیدی سلام مرا به او برسان و به او بگو چرا از جانب من به حکم بن عیینه حدیث کردی که اوصیا محدّثند؟ به او و امثال او چنین احادیثی را مگو.

زراره گفت: شکر و سپاس خدای را به جا آوردم و گفتم: الحمد للَّه! آن جناب نیز فرمود: الحمد للَّه! گفتم: خدا را می ستایم و از او یاری می جویم. آن جناب نیز فرمود: خدا را می ستایم و از او یاری می جویم. در هر کلامی که خدا را ذکر می کردم، ایشان نیز با من همان را تکرار می کرد تا اینکه کلامم را به پایان بردم.(1)

روایت43.

کنز جامع الفوائد: داود بن فرقد نقل کرد که حارث نضری گفت: حکم بن عیینه به من گفت: مولایم علی بن حسین به من فرمود: تمام علم علی در یک آیه است.

گفت: حمران رفت که از آن حضرت بپرسد. دید که آن حضرت از دنیا رفته است. پس به حضرت باقر علیه السّلام عرض کرد: حکم از علی بن حسین روایت کرد که فرمود: تمام علم علی در یک آیه است. حضرت باقر فرمود: نمی دانی کدام آیه است؟ گفتم: خیر. فرمود: این قول خداوند: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍ و لا محدّث.»(2)

روایت44.

کنز جامع الفوائد: حارث نضری گفت: حکم بن عیینه به من گفت که مولایم علی بن الحسین به من فرمود: علم علی بن ابی طالب علیه السّلام در یک آیه از قرآن است.

حمران بن اعین رفت تا خدمت حضرت زین العابدین برسد و از ایشان بپرسد، اما امام علی بن الحسین علیه السّلام از دنیا رفته بود. حمران گوید: به حضرت باقر عرض کردم که حکم از حضرت زین العابدین چنین روایت کرده که تمام علم علی (علیهم السّلام) در یک آیه از قرآن است. حضرت باقر فرمود: می دانی کدام آیه است؟ عرض کردم: نه. فرمود: این آیه است:

ص: 81

وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لَا نَبِیٍّ وَ لَا مُحَدَّثٍ (1).

« وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍ و لا محدّث».(1)

روایت45.

کنز الفوائد: برید عجلی گفت: از حضرت باقر علیه السّلام در مورد رسول و نبی و محدّث پرسیدم. فرمود: رسول کسی است که ملائکه بر آنها نازل می شود. او آنها را مشاهده می کند و پیام خدا را به او می رسانند. و نبی در خواب می بیند و آنچه را که در خواب دید، واقعیت است. محدّث کلام و گفتار ملائکه را می شنود، اما چیزی مشاهده نمی کند؛ به گوش او می خورد و به قلبش القاء می گردد.(2)

توضیح

درک و فهمیدن فرق بین پیامبر و امام از این اخبار خالی از اشکال نیست. همچنین جمع کردن بین آنها نیز جدا مشکل است، ولی آنچه از بیشتر این اخبار درک می شود، این است که امام حکم شرعی را در خواب نمی بیند، اما نبی گاهی در خواب می بیند. ولی فرق بین امام و نبی و رسول این طور است که رسول فرشته را موقع القای حکم می بیند و نبی که رسول نباشد و همچنین امام، در آن حال فرشته را مشاهده نمی کنند، گرچه ممکن است در غیر حالت القای حکم، فرشته را ببینند و ممکن است فرشته ای را که نبی و امام نمی بینند به جبرئیل اختصاص داد، اما احوال را عمومیت داد، ولی این مطلب نیز با بعضی از اخبار منافات دارد.

با قطع نظر از اخبار، شاید فرق بین ائمه و انبیای غیر اولوالعزم این باشد که ائمه علیهم السّلام نایبان رسول خدا صلی الله علیه وآله هستند و ماموریت آنها فقط با نیابت است، اما انبیا گرچه تابع شریعت دیگری هستند، ولی ماموریت آنها اصلی است بدون نیابت، با توجه به اینکه مقام نیابت امام بالاتر از مقام اصلی نبی است.

بالاخره ما باید اعتقاد داشته باشیم که ائمه علیهم السّلام پیامبر نبودند، ولی از سایر پیامبران و اوصیا - جز پیامبر خودمان - اشرف و افضلند، و علتی برای پیامبر نشدن آنها نمی یابیم جز جلالت و عظمت مقام خاتم انبیا، و عقول ما نمی تواند فرق آشکاری بین مقام نبوت و امامت بگذارد. اخبار را نیز ملاحظه کردید، خداوند از حقایق احوال آنها اطلاع دارد.

خلاصه این که باید اذعان کرد امامان علیهم السّلام نبی نیستند، هر چند که آنها از تمام انبیا - به غیر از پیامبر اسلام - اشرف و افضل هستند و ما جهتی بر عدم اتصاف ائمه به نبوت نمی شناسیم، مگر رعایت جلالت خاتم الانبیاء و عقل ما به فرقی روشن بین نبوت وامامت نمی رسد و آنچه که اخبار به آن دلالت دارد را دانستی. خداوند متعال حقیقت احوال آنان را می داند، صلوات خدا بر تمام آنها باد.

ص: 82

روایت46.

اصول کافی: ابوالعلاء گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: در مورد حلال و حرام باید به در خانه ما بیایید، اما مقام نبوّت نه.(1)

توضیح

یعنی این که بر شما واجب است برای آگاهی از حلال و حرام نزد ما بیایید و بر در خانه ما بایستید و با ما باشید، ولی ما را دارای مقام نبوت نپندارید؛ آنچه بر شما واجب است، این است که در آگاهی یافتن از حلال و حرام به ما مراجعه کنید، ما نایبان رسول خدا صلی الله علیه وآله در بیان حلال وحرام بر شما هستیم، برای ما ادعای نبوت نکنید.

تکمله: شیخ مفید قدس الله روحه در شرح عقائد صدوق رحمة اللَّه علیه می نویسد که: اصل وحی سخن پنهان است. ولی گاهی در مورد اعلام مخاطب به طور پنهانی بر یک امری استعمال شده است که دیگران اطلاع نداشته باشند و به مخاطب اختصاص داشته باشد. ولی وقتی وحی را به خدا نسبت بدهیم، اختصاص به پیمبران علیهم السّلام پیدا می کند نه غیر پیمبران. بنا بر عرف اسلام و شریعت پیامبر، خداوند در این آیه می فرماید: «وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی أَنْ أَرْضِعِیهِ»(2)

{و به مادر موسی وحی کردیم که او را شیر ده.} مسلمانان در تفسیر این آیه متفقند که این وحی به صورت خواب بوده که مادر موسی در خواب کلام را شنیده. و در این آیه می فرماید: «وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ»(3)

{پروردگار تو به زنبور عسل وحی کرد.} که منظور الهام خفی و پنهان است به زنبور، زیرا این اختصاص به او فقط دارد نه دیگران. این اطلاع را زنبور بدون اینکه متکلم سخنی را ایجاد کند که دیگری نیز بتواند آن را بشنود، به دست آورده است.

مرحوم شیخ بحث را تعقیب می کند تا آنجا که می گوید: خیلی ها خواب هایی دیده اند که از جانب خدا به آنها الهام هایی شده که نمی توان منکر واقعیت آن شد، ولی پس از استقرار شریعت نمی توان به

آنها وحی گفت و در این زمان هم اگر خداوند کسی را بر امری مطلع گرداند، نمی توان گفت به او وحی شده است.

ما معتقدیم که خداوند پس از پیامبر اکرم، به گوش ائمه علیهم السّلام یعنی اوصیا، درباره مسائلی که رخ خواهد داد سخنانی را می رساند، ولی به علت همان اجماعی که از مسلمانان نقل شد، نمی توان این سخنان را وحی نامید.

با اینکه پس از پیامبر ما به احدی وحی نخواهد شد و به هیچ مورد از مثال های ذکر شده نمی توان

ص: 83

وحی إلی أحد و لله تعالی أن یبیح إطلاق الکلام أحیانا و یحظره أحیانا و یمنع السمات بشی ء حینا و یطلقها حینا فأما المعانی فإنها لا تتغیر عن حقائقها علی ما قدمناه (1).

و قال رحمه الله فی کتاب المقالات إن العقل لا یمنع من نزول الوحی إلیهم علیهم السلام و إن کانوا أئمة غیر أنبیاء فقد أوحی الله عز و جل إلی أم موسی أَنْ أَرْضِعِیهِ (2) الآیة فعرفت صحة ذلک بالوحی و عملت علیه و لم تکن نبیا و لا رسولا و لا إماما و لکنها کانت من عباده الصالحین و إنما منعت نزول (3) الوحی إلیهم و الإیحاء بالأشیاء إلیهم للإجماع علی المنع من ذلک و الاتفاق علی أنه من زعم أن أحدا بعد نبینا صلی الله علیه و آله یوحی إلیه فقد أخطأ و کفر.

و لحصول العلم بذلک من دین النبی صلی الله علیه و آله کما أن العقل لم یمنع من بعثة نبی بعد نبینا صلی الله علیه و آله و نسخ شرعنا کما نسخ ما قبله من شرائع الأنبیاء صلی الله علیه و آله و إنما منع ذلک الإجماع و العلم بأنه خلاف دین النبی صلی الله علیه و آله من جهة الیقین و ما یقارب الاضطرار و الإمامیة جمیعا علی ما ذکرت لیس بینها فیه علی ما وصفت خلاف.

ثم قال رحمه الله القول فی سماع الأئمة کلام الملائکة الکرام و إن کانوا لا یرون منهم الأشخاص و أقول بجواز هذا من جهة العقل و إنه لیس بممتنع فی الصدیقین من الشیعة المعصومین من الضلال و قد جاءت بصحته و کونه للأئمة علیهم السلام و من أسمیت من شیعتهم الصالحین الأبرار الأخیار واضحة الحجة و البرهان و هو مذهب فقهاء الإمامیة و أصحاب الآثار منهم و قد أباه بنو نوبخت و جماعة من الإمامیة لا معرفة لهم بالأخبار و لا ینعموا (4) النظر و لا سلکوا طریق الصواب.

ص: 84

نام وحی داد، خداوند گاهی می تواند سخنی را اطلاق کند و در مورد دیگر اطلاق نکند و این نشانه ها را در بعضی موارد مانع شود و بعضی موارد مانع نشود، اما همان طوری که قبلا توضیح دادیم، معانی و مفاهیم قابل تغییر نیستند.

مرحوم شیخ در کتاب مقالات نیز می نویسد: عقل مانعی از نزول وحی به ائمه علیهم السّلام نمی بیند، گرچه پیامبر نباشند. خداوند به مادر موسی وحی می کند «أَنْ أَرْضِعِیهِ»، صحت این مطلب به وسیله وحی به او رسیده و طبق آن عمل کرده است، با اینکه نه رسول و نه نبی و نه امام بوده، اما از بنده های شایسته خدا به شمار می آمده است. اینکه می گوییم به ائمه وحی نمی شود و به صورت وحی چیزی به آنها عرضه نمی شود، به واسطه اجماع است که منع می نماید از این مطلب و به خاطر اتفاق مسلمانان است بر اینکه هر کس خیال کند پس از پیامبر ما به

کسی وحی شده، اشتباه کرده و کافر است.

و چون این مطلب برای ما از جانب دین ثابت شده، همان طور که از نظر عقلی مانعی برای ارسال پیامبر پس از پیامبر اسلام دیده نمی شود که شریعت اسلام را نسخ کند، همان طوری که شرایع قبلی توسط پیامبر ما نسخ شده. مانع این مطلب اجماع است و علم به اینکه چنین چیزی بر خلاف دین و آیین پیامبر ما است و این مطلب نزدیک است که از ضروریات دین باشد و تمام علمای شیعه در مطلبی که ذکر کردم، اتفاق دارند و در این مطلب اختلافی وجود ندارد.

سپس آن مرحوم می فرماید: اما اینکه ائمه علیهم السّلام صدای ملائکه را می شنوند هر چند که خود آنها را نمی بینند، می گویم که از نظر عقلی جایز است و این مطلب درباره پاکان شیعه که محفوظ از ضلالت باشند مانعی ندارد، و درمورد صحت این مطلب و این که این جریان برای ائمه علیهم السّلام و شیعیان بزرگ ایشان از نیکان و ابرار برگزیده ایشان واقع شده، حجت واضح و مبرهن وارد شده است. همین عقیده، عقیده علمای امامیه و صاحبان آثار از آنها است، ولی نوبختی ها و گروهی از امامیه که از اخبار اطلاع ندارند و اهل تحقیق در این مسأله نبوده اند، مخالف این اعتقادند، اما راه اشتباهی پیموده اند.

ص: 84

ثم قال رحمه الله و أقول إن منامات الرسل و الأنبیاء و الأئمة علیهم السلام صادقة لا تکذب و إن الله تعالی عصمهم عن الأحلام و بذلک جاءت الأخبار عنهم علیهم السلام و علی هذا القول جماعة فقهاء الإمامیة و أصحاب النقل منهم و أما متکلموهم فلا أعرف منهم نفیا و لا إثباتا و لا مسألة فیه و لا جوابا و المعتزلة بأسرها تخالفنا فیه انتهی (1).

سپس آن مرحوم می فرماید: می گویم: خواب های پیامبران و انبیا و ائمه خواب صادق است و کذب در آن راه ندارد و خداوند آنها را از دیدن خواب های پوچ نگهداری می کند. در تایید همین مطلب از ائمه علیهم السّلام اخباری رسیده است و همین اعتقاد را گروه فقهای امامیه و اصحاب نقل حدیث از ایشان دارند، اما از متکلمین امامیه در این مورد نفیا و اثباتا و یا سوال و جوابی در این مسئله از آنها ندیده ام، ولی معتزلیان همگی در این عقیده با ما مخالفند. (پایان کلام شیخ مفید)(1)

در کتاب محتضر به اسناد خود در حدیثی طولانی از حضرت رضا علیه السّلام نقل می کند که در یکی از فرمایشات خود فرمود: اگر مایل باشید به شما اطلاعی از این بزرگ تر می دهم. عرض کردند بفرمایید. فرمود: شبی در خدمت پیامبر اکرم در اطاقی نشسته بودم. من شماره پاهای شصت و شش نفر ملائکه را شمردم. همه آنها را با زبان و لغت مخصوص و ویژگی ها و نام ها و صدای راه رفتنشان می شناسم.

روایت47.

حسن بن سلیمان در کتاب محتضر به اسناد خود از حضرت رضا، از آباء گرامش علیهم السّلام در حدیثی طولانی روایت کرد: امیرالمومنین در کلامی به آنها فرمود: اگر بخواهید چیزی که عظیم تر از آن باشد را به شما خبر می دهم. گفتند: خبر ده. فرمود: شبی با رسول خدا زیر سقفی بودیم و من شصت و شش گروه سواره از ملائکه را شمارش کردم. هر دسته از ملائکه را به لغاتشان و صفات و اسامی و مرکبشان می شناسم.(2)

ص: 85

باب سوم : علوم ائمه علیهم السّلام در افزایش است، وگرنه آنچه دارند تمام می شود، و ارواح مقدسه آنها در شب جمعه به آسمان عروج می کند

روایات

روایت1.

امالی شیخ طوسی: ابن بکیر گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: ابا بصیر می گفت از شما شنیده که فرموده اید: اگر مسأله افزایش نبود، ما علم خود را تمام می کردیم. فرمود: صحیح است. عرض کردم: آیا در علم شما چیزهایی اضافه می شود که پیامبر اکرم نداشت؟ فرمود: نه، برای پیامبر اکرم این مطالب به طریق وحی بود و برای ما از طریق حدیث.(1)

روایت2.

امالی شیخ طوسی: ابوبصیر گفت: شنیدم که حضرت صادق علیه السّلام می فرمود: اگر مسأله افزایش نبود، ما علم خود را تمام می کردیم. گفت: پرسیدم: آیا در علم شما چیزهایی اضافه می شود که پیامبر اکرم نداشت؟ فرمود: می فرماید وقتی چنین مطلبی پیش آید، ابتدا پیش پیامبر می رود و به ایشان اطلاع داده می شود، سپس به امیرالمؤمنین، آنگاه به فرزندانش یکی پس از دیگری تا منتهی به امام وقت می شود.(2)

روایت3.

بصائر الدرجات: از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که راوی پرسید: چگونه برای شما افزایش به وجود می آید؟ فرمود: بعضی از ما به گوش او می رسد و بعضی به دلش الهام می گردد و با بعضی صحبت می کنند.(3)

روایت4.

بصائر الدرجات: ابو بصیر گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: برای ما در هر شب و روز افزایش داده می شود، اگر چنین نبود آنچه داشتیم پایان می یافت.

ابو بصیر گفت: فدایت شوم! چه کسی افزایش را می آورد؟ فرمود: بعضی از ما مشاهده می کنند

ص: 86

مِنَّا لَمَنْ یُنْقَرُ فِی قَلْبِهِ کَیْتَ وَ کَیْتَ وَ مِنَّا (1) مَنْ یَسْمَعُ بِأُذُنِهِ وَقْعاً کَوَقْعِ السِّلْسِلَةِ فِی الطَّسْتِ فَقُلْتُ لَهُ مَنِ الَّذِی یَأْتِیکُمْ بِذَلِکَ قَالَ خَلْقٌ (2) أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ (3).

و بعضی به دل آنها الهام می شود که چنین و چنان. بعضی از ما هم با گوش صدایی می شنود مانند صدای زنجیری که در داخل طشت به حرکت درآید. عرض کردم: آن که این امور را انجام می دهد کیست؟ فرمود: مخلوقی است بزرگ تر از جبرئیل و میکائیل.(1)

توضیح

شاید منظور از کسی که می بیند، فقط رسول خدا صلی الله علیه وآله باشد یا این که منظور ائمه است، اما در غیر وقت القای حکم.

روایت5.

بصائر الدرجات: عباس بن جریش از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرد که فرمود: ما را در شب های جمعه کارهای مخصوصی است. عرض کردم: فدایت شوم! چه کار؟ فرمود: به ملائکه و پیامبران و اوصیای از دنیا رفته و به ارواح اوصیا و وصی که حاضر است اجازه داده می شود به آسمان عروج می کنند و با ارواحشان هفت دور اطراف عرش پروردگار طواف کنند، در حالی که می گویند: «سبوح قدوس رب الملائکة و الروح» وقتی تمام کردند، پشت هر پایه عرش دو رکعت نماز می خوانند و بر می گردند. سپس ملائکه بر می گردند، با آنچه که خداوند در ایشان از تلاش و کوشش به وجود آورده است. سخت احترام می گذارند برای آنچه دیده اند و در کوشش و خوف آنها افزایش به وجود آمده است.

پیامبران و اوصیا و ارواح زندگان آنها بر می گردند، در حالی که با شدت تعجب بسیار، برای خود خوشحال و شادمانند؛ امام وقت و اوصیا، با الهام فراوانی از علم به صورت یک توده بسیار انبوه بر می گردند و کسی شادمان تر از آنها نیست. فرمود: این مطلب را بپوشان! به خدا قسم این کار در نزد خدا حفظش از فلان و فلان در نزد تو گرامی تر است .

فرمود: ای سرور! والله الهام به اقرار این مطلب نمی شوند مگر صالحین. عرض کردم: آقا! به خدا قسم من در خود صلاح

ص: 87

کَثِیرُ صَلَاحٍ قَالَ لَا تَکْذِبْ عَلَی اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ سَمَّاکَ صَالِحاً حَیْثُ یَقُولُ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ یَعْنِی الَّذِینَ آمَنُوا بِنَا وَ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَلَائِکَتِهِ وَ أَنْبِیَائِهِ وَ جَمِیعِ حُجَجِهِ عَلَیْهِ وَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ الْأَخْیَارِ الْأَبْرَارِ السَّلَامُ (1).

زیادی نمی بینم. فرمود: بر خدا دروغ نبند! چون خداوند تو را صالح نامیده، چنان چه در این آیه می فرماید: «فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ.»(1) یعنی کسانی که به ما و امیرالمؤمنین و ملائکه و انبیاء و تمام حجت هایش که بر امیرالمونین و محمد و آله الطیبین الطاهرین برگزیدگان نیک سلام باد، ایمان آورده اند.(2)

توضیح

در نهایه می گوید: عبارت «فأقاموا بین ظهرانیهم و بین اظهرهم» در حدیث آمده و تکرار می شود که مراد از آن، این است که آنها بر سبیل یاری خواستن از آنها و اتکای به آنها، بین خودشان برپا کردند. «الف و نون» مفتوحه را در عبارت «ظهرانیهم» برای تأکید اضافه کرده. و معنا این است که تعدادی از آنها جلوی او بودند و تعدادی در پشت سر او، و او از دو طرفش و از همه اطرافش در بر گرفته شده است. اگر گفته شود «بین أظهرهم»، سپس کثرت استعمال پیدا کرده تا این که در اقامه بین قوم، به صورت مطلق استعمال شده است.

و گفت: در حدیث ابوذر، گفتم: ای رسول خدا! تعداد رسولان چه قدر است؟ فرمود: سیصد و سیزده، انبوهی عظیم. روایت همین گونه وارد گشته است. گفته اند: درست این است که «جما غفیرا» (به صورت صفت و موصوف بیاید نه «جم الغفیر» که به صورت مضاف و مضاف الیه در روایت آمده است.) گفته می شود: «جاء القوم جماً غفیراً» یا «الجماء الغفیر» و یا «جماء غفیراً» یعنی اجتماعی بسیار. اما آنچه در این روایت اشکال شده، وارد نیست و این عبارت صحیح است. چه این که گفته می شود «الجم الغفیر» سپس «الف و لام» حذف شده و از باب «صلوة الاولی» و «مسجد الجامع» اضافه گردیده است. اصل کلمه «جم» از «الجموم» و «الجمة» بوده، به معنای اجتماع و کثرت. و «الغفیر» از «الغفر» و آن یعنی پوشش افکندن و پوشاندن. (پایان کلام نهایه) پس قول او در بعضی از روایات «مثل جم الغفیر»، یعنی مثل انبیا و رسولان بسیار. یا مانند «الشیء الکثیر» یعنی علم بسیار. عبارت «الحصنة» بر وزن «عنبة» جمع «الحصن» است. یعنی این رتبه در نزد خدا گرامی تر است از هزاران «حصن» مثلا در نزد تو. عبارت «الحبر» یعنی سرور و نعمت و کرامت.

روایت6.

بصائر الدرجات: مفضل گفت: روزی حضرت صادق علیه السّلام مرا با کنیه صدا زد (در حالی که قبل آن با کنیه صدایم نمی زد) و فرمود: یا ابا عبداللَّه! عرض کردم: لبیک فدایت شوم! فرمود: ما را در هر شب جمعه سروری

ص: 88

قُلْتُ زَادَکَ اللَّهُ وَ مَا ذَاکَ قَالَ إِنَّهُ إِذَا کَانَ لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ وَافَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْعَرْشَ وَ وَافَی الْأَئِمَّةُ مَعَهُ وَ وَافَیْنَا مَعَهُمْ فَلَا تُرَدُّ أَرْوَاحُنَا إِلَی أَبْدَانِنَا إِلَّا بِعِلْمٍ مُسْتَفَادٍ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَنَفِدَ مَا عِنْدَنَا (1).

است! عرض کردم: خداوند سرورت را افزایش عنایت کند! آن سرور از چه جهت است؟

فرمود: در شب جمعه پیامبر اکرم به عرش می رود و ائمه نیز به همراه ایشان به عرش می روند و ما نیز پیش آنها می رویم. ارواح ما به بدن ها برنمی گردد، مگر با افزایش علمی مستفاد. اگر این طور نبود علوم ما پایان می یافت.(1)

توضیح

ممکن است علمی که در اختیار آنها است، مشروط به همین حالت باشد و احتمال دارد علم مستفاد که در روایت می فرماید، تفصیل معلومات اجمالی باشد و برای آنها امکان استفاده تفصیلی از آن اجمال مقدور می شود. یا منظور این است که برای ما بدون عروج شب جمعه اجازه اظهار نمی دهند، چنان که اخبار لیلة القدر به همین مطلب اشاره دارد. یا مراد این است که علوم مخصوص ما تمام می شد، نه علم حلال و حرام که به پیامبر و ائمه پیشین صلوات الله علیهم افاضه نشده است، گرچه در آن زمان به ایشان افاضه شود، چنان که بعد از این خواهد آمد، و آن مطالب یا از معارف الهی است یا از امور بدائی، چنان که به هر دو مطلب اشاره شد، و احتمال اخیر را اخبار زیادی تایید می کند.

روایت7.

بصائر الدرجات: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: در هر شب جمعه ما مسافرتی به جانب خدا داریم که با افزایش علمی کامل برمی گردیم.(2)

روایت8.

بصائر الدرجات: یحیی صنعانی گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: ای ابا یحیی! در هر شب جمعه برای ما شأنی از شأن ها است. گفتم: فدایت شوم! آن چه شأنی است؟ فرمود: به ارواح پیامبران در گذشته و ارواح اوصیای درگذشته و روح وصی ای که در میان شما است، اجازه داده می شود که به آسمان عروج کند تا این که عرش پروردگارش را هفت دور طواف می کند و در نزد هر پایه ای از پایه های عرش دو رکعت نماز می گذارد. سپس به بدن هایی که در آن بوده باز می گردد. انبیا و اوصیا در حالی صبح می کنند که اشباع شده اند و به آنها شادمانی اعطاء شده. و وصی ای که در میان شما است، صبح می کند در حالی که در

ص: 89

عِلْمِهِ مِثْلُ جَمِّ الْغَفِیرِ (1).

علمش زیادتی حاصل شده مثل انبوهی عظیم.(1)

روایت9.

بصائر الدرجات: یونس بن ابوالفضل از حضرت صادق نقل کرد که فرمود: هیچ شب جمعه ای نیست، مگر این که در آن برای اولیای خدا سروری است. گفتم: آن سرور چگونه است فدایت شوم؟ فرمود: وقتی شب جمعه شد، رسول خدا به عرش می رود و من نیز با او به عرش می روم و باز نمی گردم، مگر با علمی مستفاد. و اگر چنین نبود، آنچه نزد ما بود تمام می شد.(2)

روایت10.

بصائر الدرجات: عباس بن جریش از ابو جعفر علیه السّلام نقل کرد که فرمود: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: به خدا قسم ارواح ما و ارواح انبیا هر شب جمعه در عرش حضور می یابند. و به بدن هایمان باز نمی گردد، مگر با انبوهی عظیم از علم.(3)

روایت11.

بصائر الدرجات: عباس بن جریش از ابو جعفر علیه السّلام نقل کرد که فرمود: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: ارواح ما و ارواح انبیا هر شب جمعه در عرش حضور می یابند. و اوصیا صبح می کنند، در حالی که زیادتی در علمشان حاصل شده، مانند انبوهی عظیم از علم.(4)

روایت12.

بصائر الدرجات: صفوان بن یحیی گفت: شنیدم که حضرت ابو الحسن علیه السّلام می فرمود: امام صادق علیه السّلام فرمود: اگر برای ما زیادت حاصل نمی شد، تمام می کردیم [دچار کاستی در علم می شدیم].(5)

روایت13.

بصائر الدرجات: ذریح محاربی گفت: حضرت صادق علیه السّلام به من فرمود... و مانند روایت پیشین را آورده است.(6)

بصائر الدرجات: محمد بن حکیم گفت: شنیدم که حضرت ابا الحسن علیه السّلام ... و مانند روایت پیشین را آورده است.(7)

ص: 90

- یر، بصائر الدرجات أحمد بن محمد عن البزنطی عن حماد بن عثمان عن ذریح مثله (1).

بصائر الدرجات: صفوان از حضرت رضا علیه السّلام، از حضرت صادق علیه السّلام مانند روایت پیشین را نقل کرده است.(1)

روایت14.

اختصاص و بصائر الدرجات: ثمالی از علی بن الحسین علیه السّلام نقل می کند که عرض کردم: فدایت شوم! آنچه در نزد پیامبر اکرم بود، پس از خود به امیرالمؤمنین اعطا کرد؟ پس بعد از امیرالمؤمنین به امام حسن، سپس به امام حسین و بعد هر امام دیگر (علیهم السّلام) تا روز قیامت؟ امام علیه السّلام فرمود: صحیح است، به اضافه پیشامدهایی که در هر سال می شود و در هر ماه. آری، به خدا قسم و در هر ساعت.(2)

روایت15.

بصائر الدرجات: ابو بصیر گفت: شنیدم که امام صادق علیه السّلام می فرمود: ما هر شب و روز زیادی حاصل می کنیم و اگر این زیادت نبود آنچه نزد ما است تمام می شد.(3)

روایت16.

بصائر الدرجات: بشر بن ابراهیم از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که من در خدمت آن جناب نشسته بودم. مردی وارد شد و سؤالی کرد. فرمود: در این مورد نزد من چیزی نیست. آن مرد گفت: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ»! این امام مفترض الطاعة است؛ از او مسأله ای سؤال می کنم گمان می کند که در این مورد اطلاعی ندارد.

حضرت صادق علیه السّلام گوش به دیوار فراداشت، مثل اینکه شخصی با او صحبت می کند. آنگاه فرمود: کجا است مردی که سؤال داشت؟ آن مرد که از درگاه درب در حال خارج شدن بود، گفت: من اینجا هستم! امام فرمود: جواب در این مسئله این است. آنگاه رو به من کرد و فرمود: اگر به [علم] ما افزوده نشود، آنچه نزد ما است تمام می شود.(4)

توضیح

«الاسکفة» به ضمه و تشدید فاء، یعنی چوبه در که بر آن پا می گذارند.

روایت17.

بصائر الدرجات: صفوان بن یحیی از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که فرمود: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: اگر به [علم] ما افزوده نشود ، آنچه نزد ما است تمام می شود.(5)

ص: 91

روایت18.

اختصاص و بصائر الدرجات: سلیمان دیلمی از پدر خود نقل کرد که گفت: به حضرت صادق علیه السّلام گفتم: فدایت شوم! بارها از شما شنیده ام که فرموده اید «اگر به ما افزایش ندهند، علم ما پایان می پذیرد.» فرمود: اما حلال و حرام را که خداوند به طور کامل بر پیامبر اکرم نازل کرد، امام در مورد حلال و حرام چیزی افزایش ندارد.

عرض کردم: پس این افزایش چیست؟ فرمود: در سایر چیزها است، غیر حلال و حرام. عرض کردم: آیا چیزی به شما اضافه می دهند که پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم اطلاع نداشته باشد؟ فرمود: نه، مطلب از جانب خداوند به وسیله ملک به پیامبر اکرم می رسد. فرشته می گوید: یا محمّد! پروردگارت چنین دستور می دهد. پیامبر می فرماید آن را به علی علیه السّلام برسان! می آید پیش علی، او نیز می فرماید به حسن برسان! آن جناب نیز می فرماید به حسین علیه السّلام برسان! به همین ترتیب یکی پس از دیگری تا می رسد به ما .

عرض کردم: ممکن است به شما چیزی اضافه بدهند که پیامبر نداند؟ فرمود: وای بر تو! آیا جایز است امام چیزی را بداند که پیامبر نداند، با اینکه از جانب او به امامت رسیده؟(1)

روایت19.

اختصاص و بصائر الدرجات: زراره گفت: شنیدم که حضرت باقر علیه السّلام می فرمود: اگر بر ما افزایشی نبود، تمام می کردیم. گفت: عرض کردم: به شما اضافه می شود آنچه را که رسول خدا نمی داند؟ فرمود: هر گاه افزایش شود، به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرضه می شود، سپس بر ائمه و سپس به ما ختم می شود.(2)

روایت20.

اختصاص و بصائر الدرجات: یکی از اصحاب حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که شنیدم می فرمود: چیزی از جانب خدا خارج نمی شود، مگر اینکه ابتدا به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله داده می شود، سپس امیرالمؤمنین، بعد یکی پس از دیگری تا آخر ما عالم تر از اول ما نباشند.(3)

ص: 92

روایت21.

اختصاص و بصائر الدرجات: عبدالله بن بکیر از ابو بصیر نقل کرد که گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که می فرماید: اگر بر علم ما افزوده نمی شد، تمام می شد. گفت: گفتم: فدایت شوم! به شما اضافه می شود آنچه که نزد رسول خدا نیست؟ فرمود: اگر اضافه ای باشد به پیامبر داده می شود. پس او خبر داده می شود، سپس به علی داده می شود، پس او خبر داده می شود، سپس یکی بعد از دیگری تا به صاحب این امر ختم شود.(1)

روایت22.

بصائر الدرجات: معمر گفت: به حضرت ابوالحسن عرض کردم: در نزد شما چیزی است که به نزد رسول خدا نرسیده باشد؟ فرمود: ابتدا آن بر رسول خدا عرضه می شود هنگامی که حادث می شود. سپس بر بعد از او یکی پس از دیگری.(2)

روایت23.

بصائر الدرجات: سماعه گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خدا را دو علم است؛ یکی علمی که ملائکه و انبیا و رسل را مطلع می گرداند. آنچه به انبیا و رسل و ملائکه اطلاع دهد که ما نیز مطلع هستیم، و علمی که اختصاص به خود خدا دارد؛ هر گاه درباره چیزی بدا برای خدا پیش آید، اطلاع داده می شویم به آن و بر ائمه پیشین نیز عرضه می شود.(3)

روایت24.

بصائر الدرجات: علی بن جعفر از برادرش حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام نقل کرد که فرمود: حضرت صادق علیه السّلام فرمود... و مانند روایت پیشین را نقل کرده است.(4)

بصائر الدرجات: سماعه از حضرت صادق مانند روایت پیشین را نقل کرده است.(5)

اختصاص: محمد بن الحسین مانند روایت پیشین را نقل کرده است.(6)

ص: 93

روایت25.

بصائر الدرجات: عبدالله برقی، سند می رساند به حضرت صادق که فرمود: هنگامی که این چنین باشد، ابتدا می شود به رسول خدا، سپس پایین تر و پایین تر تا ختم شود به صاحب این امر کسی که در زمان خودش است.(1)

روایت26.

بصائر الدرجات: زراره گفت: از حضرت باقر شنیدم که می فرمود: اگر برای دانش ما افزایشی نبود، تمام می کردیم [دچار نقص در دانش می شدیم]. گفت: عرض کردم: زیاد می شود برشما چیزی که رسول خدا نمی دانست؟ فرمود: هر گاه چنین باشد، بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و بر ائمه عرضه می شود، سپس این امر به ما ختم می شود.(2)

روایت27.

اختصاص و بصائر الدرجات: هشام ابن سالم گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: سخنی از ابوالخطاب شنیده ام. فرمود: بگو ببینم چیست؟ عرض کردم: او می گفت که شما از حلال و حرام و تمیز بین حق و باطل، آنچه در نزد مردم است اطلاع دارید.

همین که خواستم بایستم، دست مرا گرفت و فرمود: یا محمّد! همچنین است علم قرآن و حلال و حرام، در کنار علمی که در شبانه روز پیش می آید ناچیز است.(3)

روایت28.

بصائر الدرجات: عمر بن یزید گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: وقتی امامی از دنیا برود، علم او در آن شب که از دنیا می رود، به امام بعد از او می رسد، به همان مقداری که امام گذشته می دانست؟ فرمود: آنچه خداوند بخواهد، به وسیله کتاب به ارث می رسد؛ او را به خود وانمی گذارد و در شبانه روز افزایش می یابد.(4)

ص: 94

یر، بصائر الدرجات محمد بن عبد الحمید عن محمد بن عمر بن یزید عن الحسن بن عمر عن أبیه عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (1).

بصائر الدرجات: حسن بن عمر از پدرش، از امام صادق علیه السّلام مانند همین روایت را نقل می کند.(1)

روایت29.

بصائر الدرجات: ابو بصیر گفت: به حضرت صادق عرض کردم: هرگاه امام فوت کرد، کسی که بعد از اوست در همان ساعت مانند علم او را می داند؟ فرمود: کتاب هایی به ارث می برد و در هر روز و شب زیاد می شود و به خودش واگذار نمی شود.(2)

روایت30.

بصائر الدرجات: ابو بصیر گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: خدا مرا فدایت کند! عالم از شما در روز یا شب یا یک ساعت از دنیا می رود و عالم بعدی جانشین او می شود. آیا در همان روز یا همان ساعت مانند علم او می داند؟ فرمود: ای ابا محمد! کتاب هایی به ارث می برد و در هر روز و شب زیاد می شود، و خدا او را به خودش واگذار نمی کند.(3)

بصائر الدرجات: محمد بن الحسین از منصور مانند همین روایت را نقل می کند.(4)

روایت31.

بصائر الدرجات: ابو بصیر گفت: به حضرت صادق علیه السّلام گفتم: آیا ممکن است که این امر به کسی که به بلوغ نرسیده برسد؟ فرمود: آری. گفتم: چه می کند؟ فرمود: کتاب هایی به ارث می برد و خدا او را به خودش واگذار نمی کند.(5)

روایت32.

بصائر الدرجات: یعقوب سراج گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: زمانی که امام از دنیا رود، علم خود را به امامی که پس از او به امر امامت قیام می کند، تحویل می دهد؟ فرمود: از دنیا نمی رود امام مگر اینکه علمش را به کسی که خدا برگزیده است تعلیم دهد. ولی امامِ بعد ساکت است. زمانی امام از دنیا رفت، او متصدی علم می شود و به آن گویا می گردد.(6)

ص: 95

روایت33.

بصائر الدرجات: محمّد بن نعمان گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: خداوند ما را به خود واگذار نمی کند. اگر ما را به خودمان واگذارد، ما هم مثل سایر مردم می شویم. ما کسانی هستیم که خداوند درباره آنها فرموده: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ.»(1) {بخوانید مرا تا اجابتتان کنم.} (2)

توضیح

ظاهرا جمله «ما کسانی هستیم .. تا آخر) جمله مستأنفه و جدای از ماقبل خویش است، و نیز احتمال دارد تعلیلی باشد برای ماقبل خود، یعنی ما از خدا درخواست افزایش علم می کنیم و این که ما را به خودمان واگذار نکند و او دعای ما را به مقتضای وعده ای که داده است مستجاب می فرماید.

روایت34.

بصائر الدرجات: عمر بن یزید از حضرت ابوالحسن علیه السّلام نقل کرد که عرض کردم: پدرم از جد شما برایم نقل کرد که سؤال کرده بود از چه وقت علم امام به جانشینش می رسد؟ فرموده: در ساعتی که قبض روح شود، علم او به جانشینش می رسد. فرمود: آن علم یا مقداری که خداوند می خواهد، به وسیله کتاب به ارث می رسد، و به خود واگذار نخواهد شد و در شبانه روز افزایش می آید .

عرض کردم: شما آن کتاب ها و میراث در نزد هست؟ فرمود: آری، به خدا به آن نظر می افکنم.(3)

روایت35.

بصائر الدرجات: معمر گفت: عرض کردم چه خوب بود اگر علم غیب می داشتید! حضرت باقر علیه السّلام فرمود: راه برای ما باز می شود، مطلع می شویم و جلویش را می گیرند، آنگاه نخواهیم دانست.(4)

بیان

عبارت «لو» در این جا از حروف تمنی است.

روایت36.

کنز الفوائد:

ص: 96

عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ الْعَلَوِیِّ قَالَ: بَلَغَنِی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لِدَاوُدَ الرَّقِّیِّ أَیُّکُمْ یَنَالُ السَّمَاءَ (1) فَوَ اللَّهِ إِنَّ أَرْوَاحَنَا وَ أَرْوَاحَ النَّبِیِّینَ لَتَنَالُ (2) الْعَرْشَ کُلَّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ یَا دَاوُدُ قَرَأَ لِی (3) مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام حم السَّجْدَةَ حَتَّی بَلَغَ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ ثُمَّ قَالَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَنَّ الْإِمَامَ بَعْدَهُ عَلِیٌّ علیه السلام (4) ثُمَّ قَرَأَ علیه السلام حم تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ حَتَّی بَلَغَ فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ عَنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ (5).

علی بن احمد علوی گفت: شنیدم که حضرت صادق علیه السّلام به داود رقی فرمود: کدام یک از شما به آسمان می روید؟ به خدا قسم ارواح ما و ارواح انبیا در هر شب جمعه به عرش می روند. فرمود: داود! برای من محمّد بن علی حضرت باقر علیه السّلام حم سجده را قرائت کرد تا رسید به «فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ» سپس فرمود: جبرئیل بر پیامبر اکرم نازل شد و گفت که امام بعد از او، علی علیه السّلام است. سپس خواند سوره «حم *تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ *کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ»(1) {حاء میم. وحی [نامه]ای است از جانب [خدای] رحمتگر مهربان. کتابی است که آیات آن به روشنی بیان شده قرآنی است به زبان عربی برای مردمی که می دانند.} تا رسید به «فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ»(2) {بیشتر آنان رویگردان شدند.} از ولایت علی «فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ»(3) {در نتیجه [چیزی را] نمی شنوند.}(4)

روایت37.

کتاب جعفر بن محمد بن شریح: عبداللَّه بن طلحه نهدی گفت: از حضرت صادق شنیدم که ذریح به ایشان عرض کرد: خدا مرا فدایت کند! از شما درخواستی دارم. فرمود: حاجت خود را بیان کن ذریح! چقدر مایلم که نیاز تو را برآورده کنم. عرض کرد: خدا مرا فدایت کند! وقتی از شما چیزی می پرسند که در مورد آن از پیامبر چیزی ثبت نشده که به آن کتاب هایی که نزد شما است نگاه کنید، آیا به چیزی احتیاج پیدا می کنید؟ فرمود: ذریح! اگر علم ما را افزایش ندهند، پایان می پذیرد.

عبداللَّه بن طلحه گفت: عرض کردم: به شما اضافه بر آنچه نزد پیامبر اکرم بود می دهند؟ فرمود: داود وارث پیامبران شد، خداوند به او اضافه داد و سلیمان وارث داود گردید، خدا به او افزایش عنایت کرد. پیامبر ما محمّد مصطفی صلّی اللَّه علیه و آله وارث داود و سلیمان شد، به او اضافه دادند. ما وارث پیامبریم و خدا به ما افزون عنایت کرد، اما به ما اضافه نمی دهند، مگر چیزی که به محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم اطلاع داده اند. مگر نشنیده ای که پدرم می فرمود: اعمال بندگان در هر پنجشنبه به پیامبر اکرم عرضه می شود و ایشان در آن ملاحظه می فرماید و از چیزهایی که واقع می شود اطلاع پیدا می کند. پس به ما اضافه نمی دهند، مگر آن چیزهایی را که او می داند .

ص: 97

باب چهارم : ائمه علیهم السّلام علم غیب ندارند و معنی آن

آیات

- وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُطْلِعَکُمْ عَلَی الْغَیْبِ وَ لکِنَّ اللَّهَ یَجْتَبِی مِنْ رُسُلِهِ مَنْ یَشاءُ.(1)

{خدا شما را از غیب مطلع نمی گرداند ولی هر که را بخواهد از پیامبرانش برمی گزیند.}

- قُلْ لا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدِی خَزائِنُ اللَّهِ وَ لا أَعْلَمُ الْغَیْبَ وَ لا أَقُولُ لَکُمْ إِنِّی مَلَکٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَ.(2)

{بگو من مدعی نیستم که گنجینه های خدا در اختیار من است و نه اطلاع از غیب دارم و نمی گویم فرشته هستم، من فقط پیرو وحیم.}

- وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلَّا هُوَ.(3)

{در نزد خدا است کلیدهای غیب که جز او کسی نمی داند.}

- وَ لَوْ کُنْتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ لَاسْتَکْثَرْتُ مِنَ الْخَیْرِ وَ ما مَسَّنِیَ السُّوءُ.(4)

{اگر علم غیب می داشتم خیر و خوبی بیشتری را منشأ می شدم و دچار گرفتاری و فقر نمی شدم.}

- فَقُلْ إِنَّمَا الْغَیْبُ لِلَّه.(5)

{بگو غیب اختصاص به خدا دارد.}

- ولا أقول لکم عندی خزائن الله ولا أعلم الغیب.(6)

{و به شما نمی گویم که گنجینه های خدا پیش من است و غیب نمی دانم.}

- وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ.(7)

{اسرار پنهان آسمان و زمین در اختیار خدا است.}

- وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ.(8)

{و نهان آسمان ها و زمین از آنِ خداست.}

- قل لا یعلم من فی السماوات والأرض الغیب إلا الله.(9)

{بگو هر که در آسمان ها و زمین است جز خدا غیب را نمی شناسند}

-اِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ.(10)

{هنگام قیامت را فقط خدا می داند و باران او می فرستد و آنچه در رحم های مادران است او می داند و نمی داند کسی که فردا چه خواهد کرد و نمی داند کجا خواهد مرد، خداوند دانا و مطلع است.}

- قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ.(11)

{بگو بی گمان پروردگارم حقیقت را القا می کند [اوست] دانای نهان ها.}

- عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ

ص: 98

فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ (1) رَصَداً»(26-27)

فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً.(1)

{دانای نهان است و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند جز پیامبری را که از او خشنود باشد که [در این صورت] برای او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانی بر خواهد گماشت.}

تفسیر

با استفاده از آیه اول چنین معلوم می شود که خداوند بعضی از پیامبران را که خود برمی گزیند، بر مقداری از اسرار غیبی مطلع می کند. بیضاوی می نویسد: یعنی خداوند هرگز به شما علم غیب نخواهد داد که مطلع بر اسرار دل ها شوید از کفر و ایمان، ولی برمی گزیند برای رسالت خویش هر که را بخواهد، به او وحی می کند، او را از بعضی اسرار مطلع می کند یا برایش راهنمایی قرار می دهد که او را مطلع نماید.(2)

اما در مورد آیه دوم مرحوم طبرسی می نویسد: نمی دانم اسرار غیبی را که علم آن اختصاص به خدا دارد، فقط به آن مقدار که خدا مرا مطلع کند از جریان بعث و نشر و بهشت و جهنم و چیزهای دیگر علم دارم. «إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ» یعنی شما را خبر نمی دهم مگر به همان چیزهایی که خداوند بر من نازل نموده.

ابن عباس و زجاج گفته اند: یعنی آنچه از اسرار غیبی راجع به گذشته و آینده در اختیار شما می گذارم، فقط از طریق وحی از جانب پروردگار است.(3)

و درباره آیه «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ» می نویسد: یعنی اسرار غیبی را که در آن عذاب پیش رو و چیزهای دیگر است، جز خدا کسی نمی داند یا کسی که به او خدا اعلام کرده و به او آموخته، بعضی گفته اند در نزد خداست امکانات غیبی که آنها را در اختیار کسانی از بندگانش که بخواهد قرار می دهد، به اعلام به آن یا به تعلیم یا گشودن راه به سوی آن و قرار دادن دلیل برآن و برای هر کسی که بخواهد، درب ها را می بندد و راهی برایش نمی گشاید.

زجاج گفته است: یعنی در اختیار خدا است رسیدن به علم غیب. بعضی گفته اند کلیدهای غیب پنج قسم است: در نزد خداست علم ساعت، و تاویل آیه این است که خداوند به هر چیزی، از ابتدای امور و عواقب آن داناست و خدا هر چه را که تعجیل آن صلاح و پسندیده تر باشد پیش می اندازد و هر چه را که تاخیر آن صلاح باشد، تاخیر می اندازد. و او درب علم را برای هر کدام از پیامبران و اولیایی که اراده می کند می گشاید، زیرا جز او کسی علم غیب ندارد

ص: 99

سواه و لا یقدر أن یفتح باب العلم به للعباد إلا الله (1).

و قال رحمه الله فی قوله تعالی وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ معناه و لله علم ما غاب فی السماوات و الأرض لا یخفی علیه شی ء منه ثم قال وجدت بعض المشایخ ممن یتسم بالعدل و التشیع قد ظلم الشیعة الإمامیة فی هذا الموضع من تفسیره فقال هذا یدل علی أن الله تعالی یختص بعلم الغیب خلافا لما تقول الرافضة إن الأئمة علیهم السلام یعلمون الغیب و لا شک أنه عنی بذلک من یقول بإمامة الاثنی عشر و یدین بأنهم أفضل الأنام بعد النبی صلی الله علیه و آله فإن هذا دأبه و دیدنه فیهم یشنع فی مواضع کثیرة من کتابه علیهم و ینسب القبائح و الفضائح إلیهم و لا نعلم أحد منهم استجاز الوصف بعلم الغیب لأحد من الخلق و إنما یستحق الوصف بذلک من یعلم جمیع المعلومات لا بعلم مستفاد و هذا صفة القدیم سبحانه العالم لذاته لا یشرکه فیه أحد من المخلوقین و من اعتقد أن غیر الله یشرکه فی هذه الصفة فهو خارج عن ملة الإسلام.

و أما ما نقل عن أمیر المؤمنین علیه السلام و رواه عنه الخاص و العام من الإخبار بالغائبات فی خطب الملاحم و غیرها کإخباره عن صاحب الزنج و عن ولایة مروان بن الحکم و أولاده و ما نقل من هذا الفن عن أئمة الهدی علیهم السلام فإن جمیع ذلک متلقی من النبی صلی الله علیه و آله مما أطلعه الله علیه فلا معنی لنسبة من روی عنهم هذه الأخبار المشهورة إلی أنه یعتقد کونهم عالمین بالغیب و هل هذا إلا سب قبیح و تضلیل لهم بل تکفیر و لا یرتضیه من هو بالمذاهب خبیر و الله یحکم بینه و بینهم وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ (2).

و قال رحمه الله فی قوله قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ من الملائکة و الإنس و الجن الْغَیْبَ و هو ما غاب علمه عن الخلق مما یکون فی المستقبل إِلَّا اللَّهُ وحده أو من أعلمه الله (3).

و قال فی قوله تعالی إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ أی استأثر الله سبحانه به و لم

ص: 100

و قدرت گشودن باب علم را برای بندگان جز خدا کسی ندارد.(1)

مرحوم طبرسی درباره آیه «وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» می نویسد: در اختیار خدا است علم آنچه در آسمان ها و زمین پنهان است، برای او چیزی از آنها مخفی نیست.

سپس می گوید: یکی از کسانی که خود را طرفدار عدالت و تشیع می داند، در مورد تفسیر این آیه به شیعه امامی ستم روا داشته و گفته است: این آیه دلیل بر این است که علم غیب اختصاص به خدا دارد، بر خلاف ادعای رافضی ها که می گویند ائمه دارای علم غیب هستند. مسلما منظور او شیعیان دوازده امامی هستند که معتقدند ائمه علیهم السّلام بهترین افراد پس از پیامبرند، زیرا این عادت و روش او در مورد شیعیان دوازده امامی است و در جاهای زیادی از کتاب خود از آنها عیبجویی کرده و نسبت های زشت و اعمال ناشایست را به آنها می دهد، با اینکه ما یک نفر از شیعیان را سراغ نداریم که مدعی علم غیب برای احدی از مخلوقات باشد، زیرا این صفت که عالم غیب است، شایسته کسی است که تمام اسرار را بدون استفاده از علم دیگری بداند و این چنین صفتی فقط شایسته خدای قدیم سبحان و متعال است که عالم به ذاته بوده و در این مزیت هیچ کس با او شریک نیست. هر کس معتقد باشد که در این صفت کسی غیر از خدا با خدا شریک است، او از دین اسلام خارج است.

اما آنچه از امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل شده - که شیعه و سنی نقل کرده اند - در مورد اخبار از مسائل غیبی در خطب ملاحم و دیگر خطبه ها، مانند پیشگویی از صاحب الزنج و حکومت مروان حکم و اولاد او و آنچه از ائمه علیهم السّلام در این موارد نقل شده، تمام آنها از پیامبر اکرم گرفته اند که خداوند او را مطلع کرده و دیگر معنی ندارد که عیبجویی شود و بر کسانی که این اخبار مشهور را نقل می کنند بگویند اینها ادعای علم غیب برای ائمه کرده اند. آیا این جز دشنام زشت و گمراه کردن، بلکه نسبت به کفر دادن است که چنین کاری شایسته یک فرد آگاه از مذاهب نیست؟ خدا بین آنها و او حکومت خواهد کرد و بازگشت به سوی اوست.(2)

و درباره آیه «قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»، یعنی بگو علم غیب ندارد هر که در آسمان ها و زمین است از ملائکه و انس و جن؛ «الغیب» یعنی آنچه پوشیده از مردم است در آینده رخ خواهد داد، فقط خدا می داند یا کسی که خدا به او اطلاع داده.(3)

و در مورد آیه «إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ» می گوید: این علم اختصاص به خدا دارد و احدی از مخلوقاتش را از آن مطلع نکرده است

ص: 100

یطلع علیه أحدا من خلقه فلا یعلم وقت قیام الساعة سواه وَ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ فیما یشاء من زمان و مکان و الصحیح أن معناه و یعلم نزول الغیث فی زمانه و مکانه

کَمَا جَاءَ فِی الْحَدِیثِ أَنَّ مَفَاتِیحَ الْغَیْبِ خَمْسٌ لَا یَعْلَمُهُنَّ إِلَّا اللَّهُ وَ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ.

وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ أ ذکر أم أنثی أ صحیح أم سقیم واحد أم أکثر وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً أی ما ذا تعلم فی المستقبل و قیل ما تعلم بقاءه غدا فکیف تعلم تصرفه وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ أی فی أی أرض یکون موته.

وَ قَدْ رُوِیَ عَنْ أَئِمَّةِ الْهُدَی أَنَّ هَذِهِ الْأَشْیَاءَ الْخَمْسَةَ لَا یَعْلَمُهَا عَلَی التَّفْصِیلِ وَ التَّحْقِیقِ غَیْرُهُ تَعَالَی (1).

و قال فی قوله تعالی فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً ثم استثنی فقال إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ یعنی الرسل فإنه یستدل علی نبوتهم بأن یخبروا بالغیب لیکون آیة و معجزة لهم و معناه أن من ارتضاه و اختاره للنبوة و الرسالة فإنه یطلعه علی ما شاء من غیبه علی حسب ما یراه من المصلحة و هو قوله فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً و الرصد الطریق أی یجعل له إلی علم ما کان قبله من الأنبیاء و السلف و علم ما یکون بعده طریقا.

و قیل معناه أنه یحفظ الذی یطلع علیه الرسول فیجعل بین یدیه و خلفه رصدا من الملائکة یحفظون الوحی من أن تسترقه الشیاطین فتلقیه إلی الکهنة و قیل رصدا من بین یدیه و من خلفه و هم الحفظة من الملائکة یحرسونه عن شر الأعداء و کیدهم و قیل المراد به جبرئیل أی یجعل من بین یدیه و من خلفه رصدا کالحجاب تعظیما لما یتحمله من الرسالة کما جرت عادة الملوک بأن یضموا إلی الرسول جماعة من خواصه تشریفا له (2).

و کسی جز او نمی داند قیامت چه وقت است. «وینزل الغیث» و باران می فرستد در هر زمان و مکانی که بخواهد و معنی صحیح آن این است که از آمدن باران و زمان و مکان آن اطلاع دارد.

چنان چه در روایت نیز آمده که مفاتح غیب پنج قسم است که جز خدا کسی نمی داند. و همین آیه را قرائت فرمود: «وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ»، می داند که در رحم ها پسر است یا دختر سالم است یا ناسالم، یکی است یا بیشتر. «وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً» یعنی نمی داند که فردا چه به دست خواهد آورد .

بعضی گفته اند زنده بودن خود را در فردا را نمی داند، چگونه خواهد دانست که چه می کند؟ «وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ» یعنی نمی داند در کدام سرزمین خواهد مرد.

از ائمه علیهم السّلام روایت شده که این امور پنجگانه را به طور تفصیل و تحقیق، جز خدای متعال کسی نمی داند.(1)

و درباره آیه «فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً» گفته است: سپس استثناء کرده و فرموده: «إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ»؛ احدی از غیب اطلاع ندارد مگر پیامبران، زیرا همین اطلاع از غیب، دلیل پیامبری آنها است تا معجزه و آیتی باشد، یعنی کسی را که به نبوت و رسالت اختیار کرده و برگزیده، او را بر مقداری از غیب که صلاح بداند مطلع می گرداند. این قسمت آیه اشاره به همان است: «فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً»؛ «رصد» یعنی طریق، یعنی خداوند برای او راهی به علوم انبیای گذشته و پیشینیان و آنچه بعد از این رخ خواهد داد می گشاید.

بعضی گفته اند معنی آیه این است که معلومات پیامبر را حفظ می کند و از پشت سر و جلوی او ملائکه ای را مراقب قرار می دهد تا وحی را حفظ کنند و نگذارند شیاطین از آن بربایند و به کاهنان بسپارند. بعضی نیز گفته اند رصدا «مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ»، منظور ملائکه ای است که او را از شر دشمنان و حیله آنها حفظ می کنند. و نیز گفته شده که منظور جبرئیل است، یعنی قرار می دهد از جلو و عقب او رصدی، یعنی مانند پرده ای به جهت بزرگ داشت مقام رسالتش، چنان که پادشاهان نیز پیک و پیامبر خود را به جهت احترام وشرف بخشی به او، تحت حمایت گروهی از خواص او قرار می دهند.(2)

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: «إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ.»(3)

ص: 101

قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام هَذِهِ الْخَمْسَةُ أَشْیَاءَ لَمْ یَطَّلِعْ عَلَیْهَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ هِیَ مِنْ صِفَاتِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (1).

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: بر این پنج چیز نه ملک مقرب مطلع است و نه نبی مرسل، این از صفات خداوند عزوجل است.(1)

روایت2.

خصال: ابو اسامه از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: پدرم به من گفت: تو را از پنج چیز خبر دهم که خداوند هیچ یک از خلایق را بر آنها مطلع نکرده؟ عرض کردم: بفرمایید. فرمود: «إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ».(2)

روایت3.

بصائر الدرجات: اصبغ بن نباته گفت: از امیرالمؤمنین علیه السّلام شنیدم که می فرمود: خدا دو نوع علم دارد: 1) علمی که از علوم غیبی اش به خویشتن اختصاص داده و هیچ یک از انبیا و فرشتگان را از آن مطلع نکرده. این آیه اشاره به همان است: «إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ.»

2. علمی که ملائکه را از آن مطلع گردانده و هر چه را که ملائکه از آن مطلع کرده، به محمّد و آلش نیز اطلاع داده و هر چه که محمّد و آلش را مطلع ساخته، مرا نیز مطلع کرده و کبیر و صغیر ما از آن مطلع است تا روز قیامت.(3)

روایت4.

تفسیر عیاشی: مردی در مورد آیه «وَ لَوْ کُنْتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ لَاسْتَکْثَرْتُ مِنَ الْخَیْرِ وَ ما مَسَّنِیَ السُّوءُ»، از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که: در اینجا سوء به معنی فقر است.(4)

روایت5.

مجالس مفید: ابوالمغیره گفت: من و یحیی بن عبداللَّه بن حسن خدمت حضرت ابوالحسن علیه السّلام بودیم. یحیی عرض کرد: فدایت

ص: 102

فِدَاکَ إِنَّهُمْ یَزْعُمُونَ أَنَّکَ تَعْلَمُ الْغَیْبَ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ ضَعْ یَدَکَ عَلَی رَأْسِی فَوَ اللَّهِ مَا بَقِیَتْ شَعْرَةٌ فِیهِ وَ لَا فِی جَسَدِی إِلَّا قَامَتْ ثُمَّ قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا هِیَ إِلَّا وِرَاثَةٌ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).

شوم! گروهی معتقدند که شما علم غیب داری. فرمود: سبحان اللَّه! دستت را بگذار روی سرم! به خدا سوگند هر موی که در سر و بدنم بوده راست شد. فرمود: نه به

خدا! چیزی نیست مگر آنچه به وراثت از پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم به ما رسیده است.(1)

روایت6.

نهج البلاغه: وقتی امیرالمؤمنین جریان ترک ها و بعضی از اخبار آینده را گوشزد کرد، یکی از یاران گفت: یا امیرالمؤمنین! به شما علم غیب داده شده؟ لبخندی زد و به آن شخص از قبیله بنی کلب بود فرمود: برادر کلبی! این علم غیب نیست؛ این آموزشی است از کسی که دارای علم بوده. علم غیب اطلاع از قیامت است و آنچه خداوند در این آیه برشمرده: «إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ.»

خدا آنچه را که در ارحام است، می داند که نر یا ماده، زشت یا زیبا، سخاوتمند یا بخیل و شقی یا سعید است، و این که چه کسی آتش گیره آتش است و چه کس در بهشت رفیق پیامبران است. این است علم غیب که احدی جز خدا خبر ندارد. اما غیر از این علمی است که خداوند به پیامبرش آموخته و او به من آموخته و برایم دعا کرد که سینه ام حافظ و گنجینه آنها باشد و من آنها را فرا گیرم.(2)

تحقیق: چندین مرتبه این مورد را گوشزد کردیم که معنای اطلاع نداشتن ائمه از غیب، این است که آنها از جانب خود و بدون تعلیم خدا یا وحی یا الهام از غیب اطلاع ندارند، وگرنه ظاهر این است که معجزات انبیا و اوصیا از همین قبیل بوده است و یکی از وجوه اعجاز قرآن نیز اشتمال آن بر اخبار غیبی است. ما نیز به وسیله خدا و رسول و ائمه علیهم السّلام از بسیاری از مطالب غیبی اطلاع داریم، مانند قیامت و احوال آن و بهشت و جهنم و رجعت و قیام قائم علیه السّلام و نزول عیسی و سایر چیزها از شرایط قیامت و عرش و کرسی و ملائکه.

اما آن پنج قسمت که در آیه ذکر شده چند احتمال دارد:

اول: اینکه این مسائل را به طور تعیین و دقیق جز خدا نمی داند، زیرا ائمه اگر از مردن شخصی در فلان روز خبر دهند، ممکن است دقیقه ای که روح از جسد خارج می شود را ندانند. ممکن است ملک الموت نیز این مطلب را نداند.

ص: 103

الثانی أن یکون العلم الحتمی بها مختصا به تعالی و کل ما أخبر الله به من ذلک کان محتملا للبداء.

الثالث أن یکون المراد عدم علم غیره تعالی بها إلا من قبله فیکون کسائر الغیوب و یکون التخصیص بها لظهور الأمر فیها أو لغیره.

الرابع ما أومأنا إلیه سابقا و هو أن الله تعالی لم یطلع علی تلک الأمور کلیة أحدا من الخلق علی وجه الإبداء فیه بل یرسل علمها علی وجه الحتم فی زمان قریب من حصولها کلیلة القدر أو أقرب من ذلک و هذا وجه قریب تدل علیه الأخبار الکثیرة إذ لا بد من علم ملک الموت بخصوص الوقت کما ورد فی الأخبار و کذا ملائکة السحاب و المطر بوقت نزول المطر و کذا المدبرات من الملائکة بأوقات وقوع الحوادث.

دوم: علم حتمی و غیر قابل تغییر در موارد این مسائل، به خدا اختصاص دارد و هر چه را که در این موارد خداوند اطلاع داده، احتمال بداء دارد.

سوم: شاید منظور این است که غیر از خدا هیچ کسی از آن مطلع نیست، مگر از جانب خدا. در این صورت مانند سایر اسرار غیبی خواهد شد و اینکه مسائل مزبور را در آیه ذکر کرده اند، چون غیب بودن آنها آشکارتر است یا دلیل دیگری داشته.

چهارم: مطلبی که قبلا اشاره کردیم که خداوند این امور را به طور کلی بی اینکه قابل بداء باشد به احدی اطلاع نداده، بلکه نزدیک به وقوع این مسائل، علم حتمی بودن آنها را در اختیار اولیای خود می گذارد، مانند شب قدر یا نزدیک تر از آن. این وجه نزدیک است به توصیه آیه، چنان چه اخبار زیادی شاهد آن است. چون به ناچار ملک الموت باید از زمان مرگ شخص اطلاع داشته باشد، هم چنان که اخبار نیز در این خصوص وارد شده است، همچنین فرشتگان مأمور ابر و باران نسبت به وقت بارش باران، همچنین ملائکه مدبر راجع به اوقات وقوع حوادث.

دنباله مطلب

شیخ مفید رحمة اللَّه علیه در کتاب مسائل می نویسد: می گویم: ائمه علیهم السّلام از آل محمد صلی الله علیه و آله گاهی از دل بعضی بندگان اطلاع داشتند و مطالبی را قبل از وقوع آنها از آینده خبر می دادند. این از شرایط امامت و صفات واجب آنها نبود. خداوند آنها را به این مزایا کرامت بخشیده بود و آنها را دارای این مزیت کرده بود تا بیشتر موجب اطاعت از ایشان و اثبات امامت ایشان شود، گرچه از لحاظ عقل لزومی ندارد، ولی این از جهت سماع لازم شده. اما اینکه به آنها نسبت علم غیب بدهیم کار زشتی است و فساد آن آشکار است، زیرا چنین نسبتی شایسته کسی است که اطلاعات را به ذات خویش داشته باشد، نه آنکه به او بیاموزند و این فقط در مورد خدا است. بر همین عقیده که ذکر کردم تمام امامی مذهبان معتقدند، مگر گروه اندکی از مفوضه و کسانی که شبیه آنهایند از غالیان .

ص: 104

باب پنجم : ائمه علیهم السّلام گنجینه علم خدا و حامل عرش اویند

روایات

روایت1.

بصائر الدرجات: سورة بن کلیب گفت: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: به خدا قسم ما گنجینه های خداییم در آسمان و زمین؛ نه گنجینه طلا و نقره، گنجینه علم اوییم.(1)

توضیح

منظور این است که گنجینه علم آسمان و زمین هستیم.

روایت2.

بصائر الدرجات: ثمالی از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرد که فرمود: بعضی از ما گنجینه خدا در زمین و گنجینه او در آسمانیم ما گنجینه طلا و نقره نیستیم.(2)

روایت3.

بصائر الدرجات: ثمالی گفت: از امام باقر علیه السّلام شنیدم که می فرمود: به خدا قسم ما گنجینه خدا در آسمان و گنجینه او در زمینیم؛ ما گنجینه طلا و نقره نیستیم، بعضی از ما حاملین عرش هستیم در قیامت.(3)

بصائر الدرجات: ذریح از حضرت صادق علیه السّلام مانند همین روایت را نقل می کند.(4)

روایت4.

بصائر الدرجات: سدیر از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که به ایشان عرض کردم: فدایت شوم! شما چه هستید؟ فرمود: ما خزینه دار خدا برعلم او هستیم؛ ما ترجمه وحی اوییم؛ ما حجت بالغه بر پایین آسمان و روی زمین هستیم.(5)

ص: 105

روایت5.

بصائر الدرجات: سدیر از امام باقر علیه السّلام نقل کرد که فرمود: ما خزینه داران خدا در دنیا و آخرت هستیم و شیعیان ما خزینه داران ما هستند.(1)

بصائر الدرجات: سدیر از امام باقر علیه السّلام همین روایت را نقل کرده و در آخر آن می افزاید: «اگر ما نبودیم خدا شناخته نمی شد.»

روایت6.

بصائر الدرجات: جابر جعفی گفت: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: به خدا قسم ما گنجینه خدا در آسمان و گنجینه او در زمینیم.(2)

روایت7.

بصائر الدرجات: ثمالی گفت: از حضرت زین العابدین علیه السّلام شنیدم که می فرمود: بعضی از ما گنجینه خدا در آسمانش و گنجینه او در زمین اوییم؛ ما گنجینه طلا و نقره نیستیم.(3)

روایت8.

بصائر الدرجات: ابن ابی یعفور گفت: امام صادق علیه السّلام به من فرمود: ای پسر ابی یعفور! خداوند یکتای و بی همتا در وحدانیتش است؛ تنها او فرمانروا است. او مخلوقی را آفرید و این امر را در آنها قرار داد؛ ما آن مخلوق هستیم. ای پسر ابی یعفور! ما حجت های خداییم در میان مردم و نگهبان علم اوییم و قیام به این کار داریم.(4)

توضیح

منظور از «بذلک الامر» یعنی امامت یا علم است و باء، باء سببیت است.

روایت9.

بصائر الدرجات: عبدالرحمن بن کثیر گفت: از حضرت صادق شنیدم که می فرمود: ما فرمانروایان امر خداییم و گنجینه علم و مخزن ص: 106

وَحْیِ اللَّهِ (1).

وحی او.(1)

روایت10.

بصائر الدرجات: علی بن جعفر از برادر خود موسی بن جعفر علیه السّلام نقل کرد که حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خداوند ما را به بهترین وجه خلق نمود و بهترین صورت بخشید و ما را خزینه داران آسمان ها و زمین قرار داد. اگر ما نبودیم خدا شناخته نمی شد.(2)

بصائر الدرجات: محمد بن هارون از علی بن جعفر مثل همین روایت را نقل می کند، اما جمله آخر را ندارد.(3)

روایت11.

بصائر الدرجات: خثیمه گفت: از امام باقر علیه السّلام شنیدم که فرمود: ما گنجینه های خداییم.(4)

روایت12.

بصائر الدرجات: ثمالی گفت: از امام باقر علیه السّلام شنیدم که فرمود: پیامبر اکرم از خداوند نقل می کند که فرمود: من حجت و دلیل خود را بر اشقیای امت تو تکمیل کرده ام؛ هر کس که ولایت علی و اوصیای بعد از تو را رها کند. در میان آنها سنت و روش تو و انبیای پیشین است و آنها خزینه دار علم من بعد از تویند. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل مرا از اسمای آنها و نام پدرانشان آگاه کرد.(5)

توضیح

«استکمال» مبتدا است و «علی الاشقیاء» خبر آن، یا این که «علی الاشقیاء» متعلق به «استکمال» یا به «بحجتی» است ودر این صورت «من ترک» خبر خواهد بود، اگر «من» را به کسر میم بخوانیم. اما بنا بر این که «علی الاشقیاء» خبر باشد، می توان «من» را به عنوان بدل یا عطف بیان برای «اشقیاء»، به فتح میم خواند.

ص: 107

روایت13.

بصائر الدرجات: حمران از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرد که فرمود: خداوند از اولیای اولوالعزم پیمان گرفت به اینکه من پروردگار شمایم و محمّد رسول من و علی امیرالمؤمنین و اوصیای بعد از او فرمانروایان فرمان منند و گنجینه علم من، و به وسیله مهدی دین خود را یاری می کنم.(1)

روایت14.

بصائر الدرجات: ثمالی درباره این فرمایش خدا: «صِراطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ أَلا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ»(2) {راه همان خدایی که آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است از آن اوست. هشدار که [همه] کارها به خدا بازمی گردد.} از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرد که: منظور از صراط خدا، علی است. علی را خزینه دار آنچه در آسمان ها و زمین است قرار داده و او را امین خویش کرده است. امور به سوی خدا برگشت می کند.(3)

ص: 108

باب ششم : علم آسمان و زمین و بهشت و جهنم از ائمه علیهم السلام پوشیده نیست و ملکوت آسمان ها و زمین بر آنها عرضه شده و علم گذشته و آینده تا روز قیامت را دارند

روایات

روایت1.

بصائر الدرجات: سماعة بن سعد خثعمی به همراه مفضل خدمت حضرت صادق علیه السّلام بود. مفضل عرض کرد: فدایت شوم! آیا خداوند فرمانبرداری شخصی را بر مردم واجب می کند، آنگاه او را از اخبار آسمان ها بی اطلاع می گذارد؟ فرمود: خداوند نسبت به بندگان خود رئوف تر و کریم تر است از آنکه اطاعت شخصی را بر آنها واجب گرداند که از اخبار آسمان در صبح و شب اطلاع نداشته باشد.(1)

روایت2.

بصائر الدرجات: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: نه، به خدا عالم هرگز جاهل نمی باشد که چیزی را بداند و چیزی را نداند. سپس فرمود: خداوند بزرگ تر و عزیزتر و عظیم تر و کریم تر از آن است که اطاعت شخصی را بر مردم واجب کند و علم آسمان و زمینش را از او بپوشاند. سپس فرمود: هرگز از او پوشیده نمی دارد.(2)

توضیح

این که فرمود: عالم هرگز جاهل نمی باشد، یعنی عالمی که خدا اطاعت از او را واجب گردانیده، هرگز جاهل به مایحتاج خلق و مصالح آنها نیست. یا این که منظور این است که عالم هرگز عالم به معنای حقیقی نیست، مگر این که عالم به تمام اموری باشد که بشر قادر به دست آوردن آن است،

ص: 109

فلیس أحد إلا و هو عالم بشی ء فلا یکون فی الأرض جاهل عالم بشی ء أی فهو عالم بشی ء.

و فی الکافی عالما بشی ء جاهلا بشی ء (1) بدل تفصیل لقوله جاهلا و هو أظهر و المراد بعلم السماء علم حقیقة السماء و ما فیها من الکواکب و حرکاتها و أوضاعها و من فیها من الملائکة و أحوالهم و أطوارهم أو المراد به العلم الذی یأتی من جهة السماء و کذا علم الأرض یحتمل الوجهین و یمکن التعمیم فیهما معا.

وگرنه احدی در روی زمین نیست مگر این که به چیزی علم دارد و در این صورت هیچ جاهلی در روی زمین وجود ندارد، و عالم به چیزی، یعنی او در آن مسئله عالم است.

در کافی عبارت این گونه ذکر گردیده: «عالما بشیء وجاهلا بشیء»(1)

که بدل تفصیلی است برای «جاهلا» و این معنا اظهر است. منظور از علم آسمان، اطلاع از حقیقت آسمان و چیزهایی است که در آنجا وجود دارد، از قبیل ستارگان و حرکت آنها و وضعیت آنها و ملائکه و احوال و انواع آنها. یا مراد علمی است که از طرف آسمان نازل می شود؛ علم زمین نیز همین گونه است و این دو احتمال در آن وجود دارد و نیز ممکن است هر دو احتمال با هم مراد باشد.

روایت3.

بصائر الدرجات: مفضل بن عمر از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: خدا حکیم تر و کریم تر از آن است که اطاعت عبدی را واجب کند و خبر شب و روز آسمان را از او بپو شاند.(2)

روایت4.

بصائر الدرجات: صفوان از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: خدا اجلّ و اعظم از آن است که به وسیله بنده ای از بندگانش احتجاج کند، سپس از او چیزی از اخبار آسمان و زمین را.(3)

روایت5.

بصائر الدرجات: سعد بن اصبغ ازرق گفت: با حصین و مرد دیگری خدمت حضرت صادق علیه السّلام رسیدم. ایشان با مردی در خلوت و آرام آرام صحبت می کرد. شنیدم که حضرت صادق به او می فرمود: آیا گمان می کنی خدا بر بنده ای در زمین خود منت گذارد و به وسیله او حجت بر مردم را تمام کند، آنگاه چیزی از امر خود را از او مخفی بدارد.(4)

روایت6.

بصائر الدرجات: ابو بصیر از حضرت باقر نقل کرد که از علی علیه السّلام در مورد علم پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدند. فرمود: علم پیامبر، علم تمام انبیا است و علم گذشته و علم آنچه تا روز قیامت بیاید. سپس فرمود: قسم به آن کسی که جانم در دست اوست، من دارای علم پیامبر صلی الله علیه و آله و علم گذشته و علم آینده از زمان خود تا قیامت هستم.(5)

روایت7.

بصائر الدرجات:

ص: 110

الْمُغِیرَةِ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی وَ عُبَیْدَةَ بْنِ بَشِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ابْتِدَاءً مِنْهُ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ وَ مَا فِی الْجَنَّةِ وَ مَا فِی النَّارِ وَ مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ ثُمَّ قَالَ أَعْلَمُهُ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ أَنْظُرُ إِلَیْهِ هَکَذَا ثُمَّ بَسَطَ کَفَّیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ أَنْزَلْنَا (1) إِلَیْکَ الْکِتَابَ فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْ ءٍ (2).

عبیدة بن بشیر گفت: حضرت صادق علیه السّلام ابتدا به سخن کرد و فرمود: به خدا قسم من دارای علم آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین و آنچه در بهشت و آنچه در جهنم و آنچه بوده و آنچه خواهد آمد تا روز قیامت هستم. سپس فرمود: من این اطلاعات را از کتاب خدا به دست می آورم و به آن چنین نگاه می کنم. در این موقع دست های خود را گشود و سپس فرمود: خداوند می فرماید: «وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ فیه تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ.»(1) {معنای این آیه را در متن اصلی پیدا نکرد. لطفا همین جا درج شود.}(2)

روایت8.

بصائر الدرجات: گروهی از اصحاب از جمله عبدالله بن بشیر از امام صادق علیه السّلام شنیدند که می فرماید: من دارای علم آنچه در آسمان ها و علم آنچه در زمین و علم آنچه در بهشت و علم آنچه در جهنم و آنچه بوده و آنچه خواهد آمد تا روز قیامت هستم. سپس اندکی مکث نمود. آنگاه دید چنین مطلبی بر کسانی که شنیدند بزرگ آمد. پس فرمود: من از کتاب خدا می دانم. خداوند می فرماید: «فیه تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ.»(3)

روایت9.

بصائر الدرجات: سیف تمّار گفت: با حضرت صادق علیه السّلام و جماعتی از شیعه در حجر بودیم. فرمود: یک نفر مراقب ما است؟ ما متوجه چپ و راست شدیم، کسی را ندیدیم. عرض کردیم: کسی مراقب ما نیست. فرمود: چرا، قسم به پروردگار کعبه و پروردگار خانه - سه مرتبه تکرار کرد- اگر من بین موسی و خضر بودم، به آن دو می گفتم که از هر دو شما عالم ترم و آنچه را که در دستشان نبود اطلاع می دادم، زیرا موسی و خضر علم گذشته را داشتند، ولی به

آنها علم آینده را نداده بودند. اما به پیامبر اکرم علم گذشته و آینده را تا روز قیامت داده اند و به ما به ارث از جانب پیامبر رسیده.(4)

توضیح

«جماعة» منصوب است بنا بر اختصاص یا حال، «علینا» استفهام است و«العین»

ص: 111

الرقیب و الجاسوس و لم یعطیا لعل المراد أنهما علیهما السلام لم یعطیا علم جمیع ما یکون إذ قصة الغلام کان من جملة ما یکون إلا أن یقال المراد به الأمور المتعلقة بما سیکون و متعلق ذلک الأمر کان الغلام الموجود لکن قد مر فی باب أحوالهما ما ینافی هذا التأویل و الأول أظهر.

فإن قیل سؤاله علیه السلام أولا ینافی علمه بما کان و بما هو کائن.

قلت إنهم لیسوا بمکلفین بالعمل بهذا العلم فلا بد لهم من العمل بما توجبه التقیة ظاهرا مع أنه یمکن أن یحتاجوا فی العلم علی هذا الوجه إلی مراجعة إلی الکتب أو توجه إلی عالم القدس أو سؤال من روح القدس فی بعض الأحیان.

به معنای رقیب و جاسوس است. و مراد از عبارت «لم یعطیا» شاید این باشد که به خضر و موسی تمام آنچه رخ خواهد داد اعطاء نشده بود، زیرا مسأله آن پسر بچه مربوط به آینده بود، مگر این که گفته شود مراد از آن علوم، مربوط به آینده نزدیک است. و این که در واقع منظور قصه آن پسر بوده است، اما در باب احوال خضر و موسی مطالبی ذکر گردید که با این تاویل منافات دارد. بنابراین وجه اول اظهر است.

اگر اشکال شود که سؤال اولی امام با علم به گذشته و آینده منافات دارد، در جواب می گویم که ائمه مکلف به عمل به این علم نیستند، بلکه در ظاهر باید بر طبق آنچه که تقیه الزام می کند عمل بنمایند، با اینکه می توان گفت در این علم شاید لازم باشد کنند در بعضی از مواقع به کتاب مراجعه کنند یا توجه به عالم قدس کنند یا سؤال از روح القدس.

روایت10.

بصائر الدرجات: از معاویة بن وهب نقل شده که گفت: از حضرت صادق علیه السّلام اجازه خواستم. اجازه داد و شنیدم که در کلامی می فرمود: ای کسی که ما را به وصایت مخصوص گردانده، به ما علم گذشته و آینده را داده، دل های مردم را متوجه ما کرده و ما را وارث انبیاء قرار داده!(1)

روایت11.

بصائر الدرجات: معاویه گفت: شنیدم که حضرت صادق علیه السّلام می فرمود: خدایا! ای که به ما علم گشته و آینده را داده، ما را وارثان انبیا قرار داده، امت های گذشته را به ما ختم کرده و ما را به وصایت مخصوص گردانده!(2)

روایت12.

احتجاج: ابان بن تغلب گفت: خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودم که مردی از اهالی یمن وارد شد و سلام کرد. امام جواب داد و فرمود: مرحبا ای سعد! آن مرد گفت: مادرم مرا به این نام نامیده، اما کمتر کسی به این نام من آشنا است! حضرت صادق فرمود: راست گفتی یا سعد المولی! مرد یمنی گفت: فدایت شوم! مرا به این لقب صدا می زدند! حضرت صادق فرمود: در لقب خیری نیست. خداوند در قرآن می فرماید: «وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ

ص: 112

بَعْدَ الْإِیمانِ (1) مَا صِنَاعَتُکَ یَا سَعْدُ فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ نَنْظُرُ فِی النُّجُومِ لَا یُقَالُ إِنَّ بِالْیَمَنِ أَحَداً أَعْلَمَ بِالنُّجُومِ مِنَّا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَمْ ضَوْءُ الْمُشْتَرِی عَلَی ضَوْءِ الْقَمَرِ دَرَجَةً فَقَالَ الْیَمَانِیُّ لَا أَدْرِی فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام صَدَقْتَ کَمْ ضَوْءُ الْمُشْتَرِی عَلَی ضَوْءِ عُطَارِدٍ دَرَجَةً فَقَالَ الْیَمَانِیُّ لَا أَدْرِی فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام صَدَقْتَ فَمَا اسْمُ النَّجْمِ الَّذِی إِذَا طَلَعَ هَاجَتِ الْإِبِلُ فَقَالَ الْیَمَانِیُّ لَا أَدْرِی فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام صَدَقْتَ فَمَا اسْمُ النَّجْمِ الَّذِی إِذَا طَلَعَ هَاجَتِ الْبَقَرُ فَقَالَ الْیَمَانِیُّ لَا أَدْرِی فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام صَدَقْتَ فَمَا اسْمُ النَّجْمِ الَّذِی إِذَا طَلَعَ هَاجَتِ الْکِلَابُ فَقَالَ الْیَمَانِیُّ لَا أَدْرِی فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام صَدَقْتَ فِی قَوْلِکَ لَا أَدْرِی فَمَا زُحَلُ عِنْدَکُمْ فِی النَّجْمِ فَقَالَ الْیَمَانِیُّ نَجْمٌ نَحْسٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا تَقُلْ هَذَا فَإِنَّهُ نَجْمُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَهُوَ نَجْمُ الْأَوْصِیَاءِ علیهم السلام وَ هُوَ النَّجْمُ الثَّاقِبُ الَّذِی قَالَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ (2) فَقَالَ الْیَمَانِیُّ فَمَا مَعْنَی الثَّاقِبِ فَقَالَ إِنَّ مَطْلِعَهُ فِی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ فَإِنَّهُ ثَقَبَ بِضَوْئِهِ حَتَّی أَضَاءَ فِی السَّمَاءِ الدُّنْیَا فَمِنْ ثَمَّ سَمَّاهُ اللَّهُ النَّجْمَ الثَّاقِبَ ثُمَّ قَالَ یَا أَخَا الْعَرَبِ عِنْدَکُمْ عَالِمٌ قَالَ الْیَمَانِیُّ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ بِالْیَمَنِ قَوْماً لَیْسُوا کَأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ فِی عِلْمِهِمْ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ مَا یَبْلُغُ مِنْ عِلْمِ عَالِمِهِمْ قَالَ الْیَمَانِیُّ إِنَّ عَالِمَهُمْ لَیَزْجُرُ الطَّیْرَ وَ یَقْفُو الْأَثَرَ فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ مَسِیرَةَ شَهْرٍ لِلرَّاکِبِ الْمُحِثِّ (3) فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَإِنَّ عَالِمَ الْمَدِینَةِ أَعْلَمُ مِنْ عَالِمِ الْیَمَنِ قَالَ الْیَمَانِیُّ وَ مَا یَبْلُغُ مِنْ عِلْمِ عَالِمِ الْمَدِینَةِ قَالَ إِنَّ عِلْمَ عَالِمِ الْمَدِینَةِ یَنْتَهِی إِلَی أَنْ یَقْفُوَ الْأَثَرَ وَ لَا یَزْجُرَ الطَّیْرَ وَ یَعْلَمَ مَا فِی اللَّحْظَةِ الْوَاحِدَةِ مَسِیرَةَ الشَّمْسِ تَقْطَعُ اثْنَیْ عَشَرَ بُرْجاً وَ اثْنَیْ عَشَرَ بَرّاً وَ اثْنَیْ عَشَرَ

ص: 113

بَعْدَ الْإِیمانِ.»(1) {به همدیگر لقب های زشت مدهید، چه ناپسندیده است نام زشت پس از ایمان}

فرمود: شغل تو چیست؟ عرض کرد: فدایت شوم! خانواده ما منجم هستند. در یمن کسی از ما عالم تر به نجوم نیست. حضرت صادق علیه السّلام پرسید: نسبت نور مشتری با ماه چند درجه است؟ یمنی گفت: نمی دانم. فرمود: راست گفتی! نسبت نور مشتری با عطارد چقدر است؟ جواب داد: نمی دانم. حضرت صادق فرمود: راست گفتی! اسم ستاره ای که وقتی طلوع کند شتر به هیجان در می آید چیست؟ جواب داد: نمی دانم. فرمود: راست گفتی! سؤال کرد: اسم ستاره ای که وقتی طلوع کرد گاو به هیجان در می آید چیست؟ یمنی جواب داد: نمی دانم.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: راست می گویی! اسم ستاره ای که وقتی طلوع کند سگ ها به هیجان درمی آیند چیست؟ گفت: نمی دانم.

فرمود: راست می گویی که می گویی نمی دانم. فرمود: زحل در نظر شما میان ستارگان چگونه است؟ گفت ستاره ای نحس است. حضرت صادق فرمود: این حرف را نزن! این ستاره امیرالمؤمنین صلوات اللَّه علیه است و آن ستاره اوصیا است و آن نجم ثاقب است که خدا در قرآن فرمود.

یمانی پرسید: معنی ثاقب چیست؟ فرمود: طلوعش در آسمان هفتم است و با نورش شکاف به وجود آورده، به طوری که آسمان دنیا را روشن کرده است. به همین جهت خدا آن را نجم ثاقب نامیده. سپس فرمود: برادر عرب! آیا در نزد شما عالمی هست؟ یمانی گفت: آری فدایت شوم! در یمن گروهی هستند که در علم خود مانند هیچ یک از مردم نیستند. حضرت صادق فرمود: علم عالم آنها چقدر است؟ یمنی گفت: عالم آنها به وسیله پرنده که او را رها می کند و تعقیب رفتنش را با فال گیری می نماید، در یک ساعت به اندازه یک ماه که سواری سریع راه برود، اطلاع پیدا می کند .

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: عالم مدینه از عالم یمن داناتر است. یمنی گفت: مقدار علم عالم مدینه چقدر است؟ فرمود: عالم مدینه بدون اینکه ردی را تعقیب کند و پرنده ای را بپراند، در یک لحظه از مسیر خورشید در دوازده برج و دوازده خشکی و دوازده

ص: 113

بَحْراً وَ اثْنَیْ عَشَرَ عَالِماً فَقَالَ لَهُ الْیَمَانِیُّ مَا ظَنَنْتُ أَنَّ أَحَداً یَعْلَمُ هَذَا وَ مَا یَدْرِی مَا کُنْهُهُ قَالَ ثُمَّ قَامَ الْیَمَانِیُّ (1).

دریا و دوازده عالم اطلاع دارد. مرد یمنی گفت: گمان نمی کنم کسی این قدر اطلاع داشته باشد و نمی توان حقیقت آن را فهمید. و از جای بر خاست.(1)

توضیح

در قاموس آمده است: «زجر الطائر» یعنی تفأل به پرنده زدن و پراندن و رد او را گرفتن. «الزجز» یعنی قیافه و کهانت.

روایت13.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: هشام از امام صادق علیه السّلام نقل کرد که درباره آیه «وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ»(2){این گونه ملکوت آسمان ها و زمین را به ابراهیم نمایاندیم تا از جمله یقین کنندگان باشد.} فرمود: پرده از روی زمین و آنکه روی زمین است برداشته شد برای ابراهیم و از آسمان و هر چه در آسمان است و فرشته ای که آن را حمل می کند و از عرش و آنچه بر عرش است. و همین کار نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیر المومنین صلوات الله علیه انجام شد.(3)

توضیح

«الکشط» یعنی رفع مانعی که باعث پوشیده شدن چیزی شده بود. «کشط الجل عن الفرس» یعنی زین را از روی اسب برداشت.

روایت14.

بصائر الدرجات: عبدالرحیم از حضرت صادق علیه السّلام درباره آیه: «وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ.» نقل کرد که آن حضرت فرمود: پرده برداشته شد برای ابراهیم از زمین و او دید زمین و آن که در زمین است و از آسمان، تا این دید آسمان و هر چه در آسمان است و فرشته ای که آن را حمل می کند و عرش و آنچه بر عرش است. به همین صورت می بیند صاحب شما.(4)

روایت15.

بصائر الدرجات: ابن مسکان گفت: حضرت صادق علیه السّلام درباره آیه: «وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ.» فرمود: پرده برداشته شد برای ابراهیم از آسمان های هفت گانه و تا دید تا مافوق عرش را و پرده برداشته شد برای او از زمین، تا دید آنچه را که در هوا بود. مانند همین برای پیامبر اکرم انجام شد. و من می بینم؛ صاحب شما و ائمه بعد از او مانند همین برایشان انجام شد.(5)

ص: 114

روایت16.

بصائر الدرجات: بریده اسلمی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرد که فرمود: یا علی! خداوند تو را با من در هفت محل شاهد و ناظر قرار داد، تا محل دوم را ذکر کرد و فرمود: جبرئیل مرا به آسمان برد. گفت: کو برادرت؟ گفتم: او را پشت سر وداع گفتم. گفت: از خدا بخواه که او را برایت بیاورد. دعا کردم و دیدم تو با من هستی. آن وقت پرده از هفت آسمان و هفت زمین برداشته شد، به طوری که ساکنین آنجا را مشاهده کردم و موضع هر ملکی را دیدم؛ هر چه که من دیدم، تو نیز مشاهده کردی.(1)

روایت17.

بصائر الدرجات: بریده گفت: خدمت رسول خدا نشسته بودم. علی هم همراه آن حضرت بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: یا علی! آیا تو را با خودم در هفت محل شاهد قرار ندادم، تا این که موطن چهارم ذکر شد؟ شب جمعه دیدم ملکوت آسمان ها و زمین را که برای من برداشته شد تا این که به آنچه در آن است نگاه کردم. مشتاق تو شدم و از خدا خواستم، ناگاه تو با من بودی و هرچه من دیدم، تو هم دیدی.(2)

روایت18.

بصائر الدرجات: ابو بصیر گفت: به حضرت صادق علیه السّلام گفتم: آیا محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم ملکوت آسمان ها و زمین را مانند ابراهیم دیده است؟ فرمود: آری، من هم دیده ام.(3)

روایت19.

بصائر الدرجات: ابو بصیر از یکی از حضرات باقر یا صادق علیهما السّلام نقل کرد که به او گفتم: «وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ.» یعنی چه؟ فرمود: کنار زده شد برای ابراهیم آسمان ها و زمین، تا این که دید آن را و آنچه در آن است، و عرش و آنچه بر عرش است. گفتم: به پیامبر اکرم داده شد مانند آنچه که به ابراهیم داده شد؟ فرمود: آری، و همین صاحب شما نیز.(4)

ص: 115

روایت20.

بصائر الدرجات: عبدالرحیم گفت: از حضرت صادق راجع به این آیه سوال کردم: «وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ.» فرمود: پرده برداشته شد برای او از آسمان ها و زمین، تا دید آن را و آنچه را که در آن است، و تا این که دید عرش را و هر که بر روی آن است. این برای رسول خدا انجام پذیرفت.

عبد الرحیم روایت کرده که: «و انجام گرفت این برای صاحب شما.»

ابو بصیر و منصور روایت کرده اند: «نمی بینم صاحب شما را، مگر این که این امر برای او انجام پذیرفت.»(1)

روایت21.

بصائر الدرجات: ابو بصیر روایت کرده که: «نمی بینم صاحب شما را، مگر این که این امر برای او انجام پذیرفت.»

و روایت کرد از حضرت صادق که از ایشان پرسیدم: آیا حضرت محمد صلی الله علیه و آله ملکوت آسمان ها و زمین را دید؟ فرمود: برای او از آسمان های هفت گانه پرده برداشته تا این که تا آسمان هفتم و آنچه را که در آن است را دید، و از زمین های هفت گانه تا این که تا زمین هفتم و آنچه را که در آنهاست دید. و انجام پذیرفت برای محمد همچنان که انجام پذیرفت برای ابراهیم، و من می بینم صاحب شما را که مانند آن برای او انجام پذیرفت.(2)

روایت22.

مصباح الانوار: به اسناد خود از مفضل نقل می کند که گفت: روزی خدمت حضرت صادق علیه السّلام رسیدم. به من فرمود: مفضل! آیا محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السّلام را به کنه معرفتشان می شناسی؟ عرض کردم: مولای من! کنه معرفت آنها چگونه است؟ فرمود: ای مفضل! هر کس آنها را با کنه معرفت بشناسد، مؤمن خواهد بود در درجه اعلی.

عرض کردم: آقا! مرا به کنه معرفت ایشان آشنا بفرما. فرمود: مفضل! آیا می دانی آنها از آنچه که خدا آفریده و به وجود آورده و از هیچ خلقشان کرده اطلاع دارند؟ و آنها کلمه تقوا و خازنان آسمان ها و زمین ها و کوه ها و ریگستان ها و دریاها هستند و می دانند که در آسمان چقدر ستاره و فرشته است و وزن کوه ها و مقدار آب دریاها و نهرها و چشمه ها و هر برگی که بیافتد را آنها می دانند و هر دانه ای که در تاریکی های زمین و هر تر و خشکی که در کتاب مبین است، همه را می دانند و از آن اطلاع دارند؟

ص: 116

فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی قَدْ عَلِمْتُ ذَلِکَ وَ أَقْرَرْتُ بِهِ وَ آمَنْتُ قَالَ نَعَمْ یَا مُفَضَّلُ نَعَمْ یَا مُکَرَّمُ نَعَمْ یَا مَحْبُورُ نَعَمْ یَا طَیِّبُ طِبْتَ وَ طَابَتْ لَکَ الْجَنَّةُ وَ لِکُلِّ مُؤْمِنٍ بِهَا (1).

عرض کردم: آقا! فهمیدم و اقرار کردم و ایمان آوردم. فرمود: آری مفضل! آری ای مکرم و آری ای مسرور و شادمان! آری ای پاک سرشت! بهشت گوارای تو و هر کسی که ایمان به آن دارد باد!(1)

توضیح

عبارت «فی السنام الاعلی» یعنی بالاترین درجه های ایمان، و «سنام کل شیء» یعنی بالاترین آن .

باب هفتم : ائمه علیهم السّلام عارف به حقیقت ایمان مردم و نفاق آنها هستند و نوشته ای دارند که اسم اهل بهشت و جهنم و شیعیان و دشمنانشان در آن هست و هر نوع خبری که کسی بدهد، آنها را نسبت به اطلاعی که دارند مردّد نمی کند

روایات

روایت1.

امالی شیخ طوسی: ابن نباته گفت: خدمت امیرالمؤمنین علیه السّلام نشسته بودم. مردی وارد شد و عرض کرد: یا امیرالمؤمنین! من شما را دوست دارم در پنهانی، همان طور که در آشکارا دوست می دارم.

امیرالمؤمنین علیه السّلام با چوبی که در دست داشت به زمین زد و ساعتی همین کار را کرد. آنگاه سر برداشت و گفت: دروغ می گویی! به خدا قسم چهره تو را در میان چهره ها و اسمت را در میان اسم ها نمی بینم. اصبغ گفت: من از شنیدن این مطلب سخت در تعجب شدم. طولی نکشید که مرد دیگری آمد و او نیز گفت: والله یا امیرالمومنین! من تو را در پنهانی چنان دوست دارم که در آشکارا دوست می دارم.

آن حضرت مدتی طولانی با چوبی که در دست داشت به زمین می زد. سپس سر برداشت و فرمود: راست گفتی! سرشت ما سرشتی مورد رحمت است، در روز میثاق، خداوند از آنها پیمان گرفت. هرگز کسی از این گروه خارج نمی شود و کسی داخل آنها نمی گردد تا روز قیامت، اما باید برای فقر روپوشی تهیه کنی. از پیامبر اکرم شنیدم

ص: 117

یَقُولُ الْفَاقَةُ (1) إِلَی مُحِبِّیکَ أَسْرَعُ مِنَ السَّیْلِ مِنْ أَعْلَی الْوَادِی إِلَی أَسْفَلِهِ (2).