ترجمه بحارالانوار جلد 25: کتاب امامت - 3

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ادامه کتاب امامت 3

باب ­های آفرینش و سرشت و ارواح ائمه علیهم السّلام

باب اول : شکل گیری ارواح و انوار و طینت ائمه علیهم السلام و این ­که تمام آن­ها از یک نورند

روایات

روایت1.

معانی الاخبار: ابو سعید مکاری به محضر حضرت رضا علیه السّلام رسید و به ایشان عرض کرد: آیا خداوند به شما به قدری منزلت داده است که بتوانید ادعای پدرتان موسی بن جعفر علیه السّلام را بنمایید؟ حضرت فرمودند: ترا چه شده خداوند نورت را خاموش کند و فقر را به خانه­ات وارد کند! آیا نمی­دانی که خداوند متعال به عمران وحی کرد که من به تو پسری خواهم داد و به او مریم را عطا کرد و به مریم عیسی را؟ پس عیسی از مریم و مریم از عیسی است، و مریم و عیسی یک چیز هستند. من از پدرم هستم و پدرم از من است، و پدرم و من یکی هستیم.(1)

تفسیر علی بن إبراهیم نیز، مانند همین روایت را نقل کرده است. (2)

روایت2.

اختصاص: از ائمه علیهم السّلام نقل شده که فرمودند: خداوند ما را دو ملیون سال قبل از خلقت آفرید ما خدا را تسبیح کردیم و ملائکه به تسبیح ما تسبیح نمودند.(3)

ص: 1

روایت3.

فضائل الشیعه: شیخ صدوق با اسناد خود از ابو سعید خدری نقل می­کند: ما در محضر رسول الله صلی الله علیه و آله نشسته بودیم که مردی به سوی ایشان آمد و عرض کرد: معنای این آیه که خداوند عزّ و جلّ به شیطان می­فرماید: «أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ»(1){کبر ورزیدی یا از شخصیت های برجسته خود را انگاشتی} را برایم بگویید، چه کسانی هستند که از ملائکه برترند؟ رسول الله فرمودند: من و علی و فاطمه و حسن و حسین دو هزار سال قبل از خداوند عزّ و جلّ آدم را بیافریند، در سرادق عرش خدا را تسبیح می­کردیم و ملائکه به تسبیح ما تسبیح می کردند. پس از اینکه خداوند عزّ و جلّ آدم را خلق کرد، به ملائکه دستور داد برایش سجده کنند، اما به ما فرمان سجود نداد، همه ملائکه سجده کردند مگر ابلیس که از سجده کردن امتناع کرد. خداوند متعال فرمود: «أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ»{کبر ورزیدی یا از شخصیت های برجسته خود را انگاشتی؟}، یعنی خود را از آن پنج نفر که نامشان در سرادق عرش نوشته شده است به حساب آوردی؟

ما درب به سوی خدا هستیم که از آن باید وارد شد، به وسیله ما هدایت شدگان هدایت یافته اند، هر که ما را دوست بدارد، خدا او را دوست می­دارد و در بهشت خود جایش خواهد داد، و هر که با ما کینه ورزد خدا او را دشمن می­دارد و در جهنم جایش می­دهد. ما را دوست نخواهند داشت مگر کسانی که ولادت پاکی داشته باشند.(2)

روایت4.

تفسیر فرات: قبیصه بن یزید جعفی می گوید: خدمت حضرت صادق علیه السّلام رسیدم و دوس­ بن ابی­الدوس و ابن ظبیان و قاسم صیرفی نیز در محضر ایشان بودند، سلام کردم و نشستم. عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! آمده ام از شما بهره مند شوم. فرمودند: سؤال کن اما کوتاه. عرض کردم: شما قبل از این­که خداوند آسمان را افراشته و زمین را گسترده و تاریکی و روشنائی را بیافریند، کجا بودید؟ فرمودند: چرا در این شرایط از این سخن سؤال کردی؟ مگر نمی­دانی که در حال حاضر محبت ما پنهانی و دشمنی با ما آشکار است؟ و ما از میان جنیان هم دشمنانی داریم که سخنان ما را به دشمنان انسانی ما می­رسانند و دیوارها نیز مانند انسان­ها گوش دارند؟ عرض کردم: چنین سؤالی برایم پیش آمده است. فرمودند: ای قبیصه! ما در اطراف عرش اشباحی از جنس نور بودیم و پانزده هزار سال قبل از آفرینش آدم خدا را تسبیح می­کردیم، وقتی خداوندآدم را آفرید، ما را در صلب او قرار دادند و پیوسته از نهادی پاک به رحمی پاک منتقل می­شدیم تا خداوند محمّد صلی الله علیه و آله را برانگیخت، پس ما دستاویز محکم خداییم؛ هر که بما چنگ زند، نجات می یابد و هر که از ما عقب بیفتد، گم می­شود، هر که بما چنگ زند، او را به گمراهی نمی کشانیم و از هدایت خارج نمی کنیم، ما کسانی هستیم که مراقب خورشید خداوندیم، ما

ص: 2

عِتْرَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ الْقُبَّةُ الَّتِی طَالَتْ أَطْنَابُهَا وَ اتَّسَعَ فِنَاؤُهَا مَنْ ضَوَی إِلَیْنَا نَجَا إِلَی الْجَنَّةِ وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنَّا هَوَی إِلَی النَّارِ قُلْتُ لِوَجْهِ رَبِّیَ الْحَمْدُ (1).

خاندان رسول الله صلی الله علیه و آله هستیم، و ما آن خیمه ­ای هستیم که طناب­هایش طولانی و داخلش وسیع است، هر که بما پناه آورد، به جانب بهشت رهسپار می­گردد و هر که از ما عقب بیفتد، به جهنم می­رود. گفتم: خدای را بر این نعمت سپاسگزارم.(1)

توضیح

"مراقب خورشید خداوندیم" یعنی مراقبش هستیم تا اوقات نمازهای واجب و مستحب مشخص باشد. ممکن است منظور از خورشید خداوند، پیامبر صلی الله علیه و آله باشد.

روایت5.

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: صدوق رحمة الله علیه، در کتاب معراج از ابن عباس نقل می­کند که: شنیدم رسول الله صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام می فرمودند: یا علی! زمانی بود که خداوند متعال بود و هیچ چیزی وجود نداشت. سپس من و تو را به صورت دو روح از نور جلال خود آفرید، ما در جلو عرش پروردگار جهانیان تسبیح و تقدیس و سپاس و تهلیل خدا می­کردیم. و این پیش از آن بود که آسمان­ها و زمین ها را بیافریند. وقتی خواست آدم را بیافریند، من و تو را از سرشتی واحد از طینت علیین آفرید و ما را با آن نور در آمیخت و در تمام نورها و نهرهای بهشت فرود برد. سپس آدم را آفرید و آن طینت و نور را در نهاد او قرار داد. پس از آفریدن آدم، فرزندان و ذریه او را از نهادش خارج کرد و از آن­ها اعتراف گرفت و آن­ها اقرار به ربوبیت کردند. پس اولین مخلوقی که به ربوبیت اقرار نمود، من و تو بودیم و سپس سایر پیامبران به نسبت مقام و قربشان به خداوند عزّ وجلّ.

خداوند متعال فرمود: ای محمّد و ای علی! راست گفتید و اقرار کردید و از همه خلایق بر طاعت من سبقت گرفتید و در علم سابق من نیز چنین بودید؛ شما دو برگزیده از آفریده های من هستید و ائمه، از نسل و پیروان شمایند و این چنین شما را آفریدم. آن­گاه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: یا علی! طینت و سرشت در صلب آدم بود و نور من و تو در پیشانی او، پیوسته این نور به پیشانی پیامبران و برگزیده­گان منتقل می­شد تا نور و طینت منتهی به صلب عبد المطلب شد، آن­گاه به دو نصف تقسیم گردید، خداوند مرا از یک نیمه آن آفرید و مرا پیامبر و رسول قرار داد و تو را از نیمه دیگر آفرید

ص: 3

الْآخَرِ فَاتَّخَذَکَ خَلِیفَةً (1) وَ وَصِیّاً وَ وَلِیّاً فَلَمَّا کُنْتُ مِنْ عَظَمَةِ رَبِّی کَقَابِ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی قَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ مَنْ أَطْوَعُ خَلْقِی لَکَ فَقُلْتُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فَاتَّخِذْهُ خَلِیفَةً وَ وَصِیّاً فَقَدِ اتَّخَذْتُهُ صَفِیّاً وَ وَلِیّاً یَا مُحَمَّدُ کَتَبْتُ اسْمَکَ وَ اسْمَهُ عَلَی عَرْشِی مِنْ قَبْلِ أَنْ أَخْلُقَ الْخَلْقَ مَحَبَّةً مِنِّی لَکُمَا وَ لِمَنْ أَحَبَّکُمَا وَ تَوَلَّاکُمَا وَ أَطَاعَکُمَا فَمَنْ أَحَبَّکُمَا وَ أطَاعَکُمَا وَ تَوَلَّاکُمَا کَانَ عِنْدِی مِنَ الْمُقَرَّبِینَ وَ مَنْ جَحَدَ وَلَایَتَکُمَا وَ عَدَلَ عَنْکُمَا کَانَ عِنْدِی مِنَ الْکَافِرِینَ الضَّالِّینَ ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ فَمَنْ ذَا یَلِجُ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ وَ أَنَا وَ أَنْتَ مِنْ نُورٍ وَاحِدٍ وَ طِینَةٍ وَاحِدَةٍ فَأَنْتَ أَحَقُّ النَّاسِ بِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ وُلْدُکَ وُلْدِی وَ شِیعَتُکُمْ شِیعَتِی وَ أَوْلِیَاؤُکُمْ أَوْلِیَائِی وَ أَنْتُمْ مَعِی غَداً فِی الْجَنَّةِ (2).

و جانشین و وصی و ولی قرار داد. وقتی از عظمت پروردگارم، به فاصله یک زه کمان یا کمتر از آن رسیدم، خداوند به من فرمود: چه کسی بیشتر از تمام بندگانم تو را اطاعت می­کند؟

عرض کردم: علی بن ابی طالب. خداوند عزّ وجلّ فرمود: او را جانشین و وصی خود قرار بده که من او را برگزیده و ولی قرار داده ام. نام تو و او را، به جهت محبتم به شما و کسانی که شما را دوست دارند و از شما اطاعت می­کنند و شما را ولی خود گرفته­اند، قبل از آفرینش بر عرش خود نوشته ام. هر که شما را دوست بدارد و اطاعت کند و شما را ولی خود بگیرد، نزد من از مقربین است. و هر که منکر ولایت شما باشد و از شما روی گرداند، نزد من از کافران گمراه است. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: ای علی! چه کسی می­تواند بین من و تو فاصله بیاندازد، با این­که من و تو از یک نور و یک طینت هستیم؟ تو در دنیا و آخرت، از همه مردم، نسبت به من شایسته تر هستی، فرزندان تو فرزندان من و پیروان تو پیروان من و دوستان تو دوستان منند و شما فردا در بهشت با من خواهید بود.(1)

روایت6.

همین حدیث در کتاب محتضر از صدوق نقل می شود تا آن­جا که می­فرماید: فرزندان تو فرزندان من و شیعیان تو شیعیان من و دوستانت دوستان منند و آن­ها در قیامت با تو هستند و در بهشت همسایه منند.(2)

روایت7.

منهج التحقیق: جابر از حضرت باقر علیه السّلام نقل می­کند که فرمودند: خداوند چهارده نور از نور عظمت خود را، چهارده هزار سال قبل از آفرینش آدم آفرید که آن­ها ارواح ما هستند. عرض شد: ای فرزند رسول خدا! آن­ها را نام ببرید که آن چهارده نور چه کسانی هستند؟ فرمودند: محمّد و علی و فاطمه، حسن و حسین و نه نفر از فرزندان حسین که نهمی آن­ها قائم ایشان است، سپس یکایک ایشان را نام بردند

ص: 4

ثُمَّ قَالَ نَحْنُ وَ اللَّهِ الْأَوْصِیَاءُ الْخُلَفَاءُ مِنْ بَعْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ الْمَثَانِی الَّتِی أَعْطَاهَا اللَّهُ نَبِیَّنَا وَ نَحْنُ شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ وَ مَنْبِتُ الرَّحْمَةِ وَ مَعْدِنُ الْحِکْمَةِ وَ مَصَابِیحُ الْعِلْمِ وَ مَوْضِعُ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفُ الْمَلَائِکَةِ وَ مَوْضِعُ سِرِّ اللَّهِ وَ وَدِیعَةُ اللَّهِ جَلَّ اسْمُهُ فِی عِبَادِهِ وَ حَرَمُ اللَّهِ الْأَکْبَرُ وَ عَهْدُهُ الْمَسْئُولُ عَنْهُ فَمَنْ وَفَی بِعَهْدِنَا فَقَدْ وَفَی بِعَهْدِ اللَّهِ وَ مَنْ خَفَرَهُ (1) فَقَدْ خَفَرَ ذِمَّةَ اللَّهِ وَ عَهْدَهُ عَرَفَنَا مَنْ عَرَفَنَا وَ جَهِلَنَا مَنْ جَهِلَنَا نَحْنُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَی الَّتِی لَا یَقْبَلُ اللَّهُ مِنَ الْعِبَادِ عَمَلًا إِلَّا بِمَعْرِفَتِنَا وَ نَحْنُ وَ اللَّهِ الْکَلِمَاتُ الَّتِی تَلَقَّاهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَنَا فَأَحْسَنَ خَلْقَنَا وَ صَوَّرَنَا فَأَحْسَنَ صُوَرَنَا وَ جَعَلَنَا عَیْنَهُ عَلَی عِبَادِهِ وَ لِسَانَهُ النَّاطِقَ فِی خَلْقِهِ وَ یَدَهُ الْمَبْسُوطَةَ عَلَیْهِمْ بِالرَّأْفَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ وَجْهَهُ الَّذِی یُؤْتَی مِنْهُ وَ بَابَهُ الَّذِی یَدُلُّ عَلَیْهِ وَ خُزَّانَ عِلْمِهِ وَ تَرَاجِمَةَ وَحْیِهِ وَ أَعْلَامَ دِینِهِ وَ الْعُرْوَةَ الْوُثْقَی وَ الدَّلِیلَ الْوَاضِحَ لِمَنِ اهْتَدَی وَ بِنَا أَثْمَرَتِ الْأَشْجَارُ وَ أَیْنَعَتِ الثِّمَارُ وَ جَرَتِ الْأَنْهَارُ وَ نَزَلَ الْغَیْثُ مِنَ السَّمَاءِ وَ نَبَتَ عُشْبُ الْأَرْضِ وَ بِعِبَادَتِنَا عُبِدَ اللَّهُ وَ لَوْلَانَا مَا عُرِفَ اللَّهُ وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ لَا وَصِیَّةٌ سَبَقَتْ وَ عَهْدٌ أُخِذَ عَلَیْنَا لَقُلْتُ قَوْلًا یَعْجَبُ مِنْهُ أَوْ یَذْهَلُ مِنْهُ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ (2).

و بعد فرمودند: به خدا قسم ما اوصیا و جانشینان بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله هستیم، ما آن مثانی هستیم که خداوند به پیامبرمان عنایت کرد، و ما درخت نبوت و زادگاه رحمت و معدن حکمت و چراغ های دانش و پایگاه رسالت و محل رفت و آمد ملائکه و رازداران خداوند و امانت خداوند بلند مرتبه در میان بندگانش و حرم بزرگ خدا و پیمان بازخواست شدنی او هستیم، هر کس پیمان ما را وفادار باشد، عهد خدا را وفا کرده و هر کس پیمان ما را نقض کند، عهد خدا را نقض کرده است. آن­که ما را می­شناسد، ما را می­شناسد و آن­که نمی شناسد، نمی­شناسد. ما آن اسمای حسنایی هستیم که خداوند جز با معرفت ما، عملی را از بندگان قبول نخواهد کرد. و به خدا قسم ما همان کلماتی هستیم که آدم از پروردگارش فرا گرفت و بعد توبه اش پذیرفته شد. خداوند ما را به نیکوترین وجه آفرید به نیکوترین صورت درآورد و ما را چشم خویش بر بندگانش و زبان گویای خویش در میان خلقش قرار داد، و ما را دست رأفت و رحمتش که بر بندگان آرمیده و جهتی که از آن جانب باید به سوی او رفت و دربی که راهنمای به اوست قرار داد و ما را گنجینه های علمش و ترجمان وحیش و برجستگان دینش و دستاویز محکم و دلیل آشکار برای هدایت جویان قرار داد. به سبب ما درختان میوه می­دهند و میوه ها می­رسند و نهرها جاری می­گردند و باران از آسمان می بارد و گیاه در زمین می­روید. با عبادت ماست که خدا پرستش می شود و اگر ما نبودیم، خدا شناخته نمی­شد. به خدا سوگند اگر سفارش قبلی نبود و پیمان از ما نگرفته بودند، سخنی می­گفتم که موجب شگفتی شود یا گذشتگان و آیندگان به حال خود واگذاشته شوند.(1)

روایت8.

ابن خالویه در کتاب آل از حضرت امام حسن عسکری علیه السّلام و ایشان از پدران خودشان علیهم السلام نقل می­کنند که رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: وقتی خداوند آدم و حوا علیهما السلام را آفرید، در بهشت به خویشتن مغرور شدند؛ آدم به حوا گفت: خداوند موجودی از ما نیکوتر نیافریده است. خداوند عزّ وجلّ به جبرئیل وحی کرد که این دو بنده مرا به فردوس اعلی ببر! همین که آن دو وارد فردوس اعلی شدند، چشمشان به دختری افتاد که بر فرشی مرصع از فرش­های بهشت نشسته و بر سر، تاجی از نور و بر دو گوش، دو گوشواره از نور دارد که از زیبایی رویش او بهشت روشن شده است، آدم به جبرئیل گفت: ای حبیب من! این دختر کیست که از نور جمالش بهشت درخشان شده است؟ گفت: این فاطمه دختر محمّد صلی الله علیه و آله، یکی از فرزندان تو است که در آخر الزمان خواهد بود.

ص: 5

الزَّمَانِ قَالَ فَمَا هَذَا التَّاجُ الَّذِی عَلَی رَأْسِهَا قَالَ بَعْلُهَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ فَمَا الْقُرْطَانِ اللَّذَانِ فِی أُذُنَیْهَا قَالَ وَلَدَاهَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ قَالَ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ أَ خُلِقُوا قَبْلِی قَالَ هُمْ مَوْجُودُونَ فِی غَامِضِ عِلْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَبْلَ أَنْ تُخْلَقَ بِأَرْبَعَةِ آلَافِ سَنَةٍ (1).

گفت: این تاج چیست که بر سر دارد؟ گفت: شوهرش علی بن ابی طالب است. باز گفت: آن دو گوشواره که بر دو گوشش است، چیستند؟ گفت: دو فرزندش حسن و حسین هستند.گفت: ای حبیب من جبرئیل! آیا آن­ها قبل از من آفریده شده اند؟ گفت: آن­ها در علم غامض خداوند عزّ و جلّ، چهار هزار سال پیش از خلقت تو وجود داشتند.(1)

روایت9.

کتاب سید حسن بن کبش از مقتضب، که من خود نیز در مقتضب این خبر را مستند به سلمان فارسی مشاهده کردم، نقل می کند که، سلمان می­گوید: خدمت رسول الله صلی اللَّه علیه و آله رسیدم، وقتی مرا دیدند، فرمودند: خداوند هیچ پیامبر و یا رسولی را برنیانگیخت مگر این­که برای او دوازده نقیب قرار داد. عرض کردم: ای رسول خدا! من این را از تورات و انجیل می دانستم. فرمودند: ای سلمان! آیا نقیبان دوازده گانه مرا، که خداوند آن­ها را برای امامت بعد از من برگزیده است، می­شناسی؟ عرض کردم: خدا و رسولش بهتر می­دانند. فرمودند: ای سلمان! خداوند مرا از نور خالص خود آفرید، سپس مرا خواند و من اطاعت نمودم. از نور من علی را آفرید، او را دعوت به اطاعت خود کرد و او اطاعت کرد. از نور من و نور علی فاطمه را آفرید، او را دعوت کرد و او نیز اطاعت نمود. از من و علی و فاطمه، حسن و حسین را آفرید، آن دو را هم خواند، هر دو اطاعت کردند. ما را به پنج اسم از اسمهای خود نامید؛ خداوند محمود است و من محمّد، خداوند علی است و این هم علی، خداوند فاطر است و این فاطمه، خداوند صاحب احسان است و این حسن، او محسن است و این حسین.

آن­گاه از نور حسین نه امام آفرید و آن­ها را دعوت کرد و اطاعت نمودند. این­ها همه، قبل از آن بود که آسمان را افراشته یا زمین را گسترده کند یا هوا و یا آب و ملک یا بشری را بیافریند. ما در علم خدا انواری بودیم که او را تسبیح می­کردیم و به فرمانش گوش می­دادیم و او را اطاعت می­کردیم.

سلمان می­گوید: عرض کردم: پدر و مادرم به فدایتان ای رسول خدا! کسانی که این­ها را بشناسند، چه چیزی در انتظارشان است؟ فرمودند: هر کس آن­ها را به حقیقت معرفت بشناسد و به آن­ها اقتدا کند و دوست­دار دوست آن­ها و بیزار از دشمنانشان باشد، به خدا قسم او از ماست، و به هر جا که ما وارد شویم، وارد خواهد شد و هر جا که منزل بگیریم او نیز منزل بگیرد. عرض کردم: آیا ممکن است، بدون شناختن ایشان و نام و نژادشان، ایمان به آن­ها داشت؟

ص: 6

مَعْرِفَتِهِمْ وَ أَسْمَائِهِمْ وَ أَنْسَابِهِمْ فَقَالَ لَا یَا سَلْمَانُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَنَّی لِی بِهِمْ قَالَ قَدْ عَرَفْتَ إِلَی الْحُسَیْنِ ثُمَّ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ثُمَّ ابْنُهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ بَاقِرُ عِلْمِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ ثُمَّ ابْنُهُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ لِسَانُ اللَّهِ الصَّادِقُ ثُمَّ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ الْکَاظِمُ غَیْظَهُ صَبْراً فِی اللَّهِ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا لِأَمْرِ اللَّهِ ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْجَوَادُ الْمُخْتَارُ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْهَادِی إِلَی اللَّهِ ثُمَّ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الصَّامِتُ الْأَمِینُ الْعَسْکَرِیُّ ثُمَّ ابْنُهُ حُجَّةُ بْنُ الْحَسَنِ الْمَهْدِیُّ النَّاطِقُ الْقَائِمُ بِأَمْرِ اللَّهِ قَالَ سَلْمَانُ فَسَکَتُّ ثُمَّ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ ادْعُ اللَّهَ لِی بِإِدْرَاکِهِمْ قَالَ یَا سَلْمَانُ إِنَّکَ مُدْرِکُهُمْ وَ أَمْثَالُکَ وَ مَنْ تَوَلَّاهُمْ بِحَقِیقَةِ الْمَعْرِفَةِ قَالَ سَلْمَانُ فَشَکَرْتُ اللَّهَ کَثِیراً ثُمَّ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مُؤَجَّلٌ فِیَّ إِلَی أَنْ أُدْرِکَهُمْ فَقَالَ یَا سَلْمَانُ اقْرَأْ فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما بَعَثْنا عَلَیْکُمْ عِباداً لَنا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ وَ کانَ وَعْداً مَفْعُولًا ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفِیراً (1) قَالَ سَلْمَانُ فَاشْتَدَّ بُکَائِی وَ شَوْقِی فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِعَهْدٍ مِنْکَ فَقَالَ إِی وَ الَّذِی أَرْسَلَ مُحَمَّداً إِنَّهُ بِعَهْدٍ مِنِّی وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ تِسْعَةِ أَئِمَّةٍ وَ کُلِّ مَنْ هُوَ مِنَّا وَ مَظْلُومٍ فِینَا إِی وَ اللَّهِ یَا سَلْمَانُ ثُمَّ لَیُحْضَرَنَّ إِبْلِیسُ وَ جُنُودُهُ وَ کُلُّ مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ مَحْضاً وَ مَحَضَ الْکُفْرَ مَحْضاً حَتَّی یُؤْخَذَ بِالْقِصَاصِ وَ الأوثار (2) (الْأَوْتَارِ) وَ التُّرَاثِ وَ لَا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً وَ نَحْنُ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ (3) قَالَ سَلْمَانُ فَقُمْتُ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ

ص: 7

فرمودند: نه ای سلمان.

عرض کردم: ای رسول خدا! پس من چگونه آن­ها را بشناسم؟ فرمودند: تا حسین علیه السّلام را که شناخته ای، پس از او سید العابدین علی بن الحسین، سپس پسرش محمّد بن علی باقر و شکافنده علم پیشینیان و پسینیان از پیامبران و مرسلین، بعد جعفر بن محمّد زبان راستین خدا، سپس موسی بن جعفر که خشم خود را در راه خدا فرو می­برد، سپس علی بن موسی الرضا که راضی به امر خداست، سپس محمّد بن علی جواد که برگزیده خلق خداست، سپس علی بن محمّد راهنما و هادی به سوی خدا، سپس حسن بن علی خاموش و امین و عسکری، سپس فرزندش حجة بن الحسن المهدی گوینده و قائم به امر خدا. سلمان می­گوید: سپس ایشان ساکت شدند.

آن­گاه عرض کردم: ای رسول خدا! پیش خدا برایم دعا کنید که آن­ها را درک کنم. فرمودند: ای سلمان! تو آن­ها را درک خواهی کرد و همچنین کسانی که مثل تو باشند و هر کس که آن­ها را به حقیقت معرفت دوست بدارد. سلمان می­گوید: خدا را بسیار شکر کردم. بعد عرض کردم: آیا عمر من آن­قدر خواهد شد که ایشان را درک کنم؟ فرمودند: ای سلمان! این آیه را بخوان: «فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما بَعَثْنا عَلَیْکُمْ عِباداً لَنا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ وَ کانَ وَعْداً مَفْعُولًا * ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفِیراً»(1) {پس آنگاه که وعده [تحقق] نخستین آن دو فرا رسد بندگانی از خود را که سخت نیرومندند بر شما می گماریم تا میان خانه ها[یتان برای قتل و غارت شما] به جستجو درآیند و این تهدید تحقق یافتنی است * پس [از چندی] دوباره شما را بر آنان چیره می کنیم و شما را با اموال و پسران یاری می دهیم و [تعداد] نفرات شما را بیشتر می گرداند}.

سلمان می­گوید: از شوق سخت به گریه افتادم، عرض کردم: آیا چنین تعهدی می­فرمایید؟ فرمودند: آری، قسم به آن خدایی که محمّد را به رسالت برانگیخت، من و علی و فاطمه و حسن و حسین و نه نفر از امامان فرزند حسین، و هر کس از ما محسوب شود و در باره ما به او ستم روا گردد، این تعهد را می­نماییم. ای سلمان! به خدا قسم سپس شیطان و سپاهش حاضر می­شوند و همه کسانی که ایمان واقعی داشته­اند و یا واقعا کافر بوده­اند نیز حاضر می شوند تا این­که قصاص­ها و کیفرها و ارث­ها باز پس گرفته شود و هرگز پروزدگارت به احدی ستم روا نمی­دارد. و ما هستیم تأویل این آیه که: «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ * وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ» (2) {و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرو دست شده بودند منت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم] گردانیم و ایشان را وارث [زمین] کنیم * و در زمین قدرتشان دهیم و [از طرفی] به فرعون و هامان و لشکریانشان آن­چه را که از جانب آنان بیمناک بودند بنمایانیم}. سلمان می­گوید: از مقابل رسول خدا برخاستم

ص: 7

وَ مَا یُبَالِی سَلْمَانُ مَتَی لَقِیَ الْمَوْتَ أَوْ لَقِیَهُ (1).

و دیگر سلمان باکی نداشت که چه وقت مرگ را ملاقات خواهد کرد و یا چه هنگام مرگ در برش بگیرد.(1)

روایت10.

امالی طوسی: ابوبصیر از حضرت باقر روایت می­کند که فرمودند: ما و شیعیانمان از طینت علیین آفریده شده ایم و دشمنان ما از طینت خبال که گلی سیاه و بدبو است.(2)

توضیح

جزری می­گوید: در آن است که هر که شراب بنوشد، خداوند در روز قیامت به او طینت خبال می­نوشاند، خبال در حیث تفسیر به عصاره اهل آتش شده است و در لغت، خبال به معنای فساد است که در مورد کارها و بدن­ها و عقل­ها گفته می­شود.

روایت11.

بصائر الدرجات: بشر بن ابی­جعفر از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: خداوند محمّد صلی اللَّه علیه و آله را، از طینتی که از جنس گوهری در زیر عرش بود، آفرید. در سرشت او یک زیادی بود، که طینت امیرالمؤمنین علیه السلام را از زیادی طینت رسول الله صلی اللَّه علیه و آله آفرید و در طینت امیرالمؤمنین علیه السلام نیز اضافه ای بود، که طینت ما را از زیادی طینت امیرالمؤمنین علیه السلام آفرید، و در طینت ما نیز اضافه ای بود، که طینت شیعیان ما را از آن اضافه طینت ما آفرید، برای همین، دل­های آن­ها به ما کشش دارد و دل­های ما، مانند مهربانی که پدر به فرزند دارد، بر آن­ها مهربان است. ما برای آن­ها خیر هستیم و آن­ها برای ما. و رسول الله برای ما خیر است و ما برای ایشان.(3)

روایت12.

بصائر الدرجات: ابوالحجاج نقل کرده، حضرت باقر علیه السّلام به من فرمودند: ای اباالحجاج! خداوند محمّد و آل محمّد صلی الله علیه و آله را از طینت علیین آفرید و دل­های آن­ها را از طینتی بالاتر از آن آفرید، و شیعیان ما را از طینتی پایین تر از علیین و دل­های آن­ها را از طینت علیین آفرید. بنابراین دل­های شیعیان ما از سرشت بدن­های آل محمّد است. و خداوند دشمنان آل محمّد را از طینت سجین و دل­های آن­ها را از طینتی خبیث تر از سجین آفرید، و پیروان آن­ها را از طینتی بدتر از طینت سجین و دل­های آن­ها را از سجین آفرید. بنابراین دل­های آن­ها از سرشت بدن­های ایشان است و هر دلی متمایل به بدن خود خواهد بود.(4)

توضیح

فیروز آبادی می­گوید: سجین به معنای دائم و شدید است و محلی است

ص: 8

کتاب الفجار و واد فی جهنم أعاذنا الله منها أو حجر فی الأرض السابعة.

که نامه عمل تبهکاران آنجا است و جای­گاهی است در جهنم و یا سنگی است در زمین هفتم.

روایت13.

بصائر الدرجات: عبد الغفار جازی از حضرت صادق روایت می کند که فرمودند: خداوند مؤمن را از طینت بهشت آفرید و ناصب را از طینت آتش، و فرمودند: هر گاه خداوند خیر بنده ای را بخواهد روح و بدنش را پاک و طیب می­نماید که هیچ چیز خیری به گوشش نمی­رسد مگر آن­که خیر بودنش را در می­ابد و هیچ منکری را نمی­شنود مگر آن­که آن را طرد کند.

و می­گوید: شنیدم که می­فرمودند: طینت ها بر سه نوعند: طینت انبیاء، که مؤمن از آن طینت است جز این­که طینت انبیاء از قسمت برگزیده آن است و از قسمت اصل آن طینت هستند و فضیلت خود را دارند، ولی مؤمنین فرع آن هستند و از طینتی که به آن چسبیده است. و این­چنین است که خداوند بین انبیاء و پیروانشان فاصله نمی اندازد. و فرمودند: طینت ناصب از گِلی سیاه و بدبو است. و اما مستضعفین از خاک هستند، مؤمن از ایمان خود و ناصب از دشمنی خویش برنمی گردد و خداوند درباره همه آن­ها صاحب مشیت است.(1)

توضیح

ظاهراً منظور از "آن­ها" در جمله آخر همه گروه­ها هستند و ممکن است که منظور فقط مستضعفین باشد؛ زیرا حضرت پیش از این وضع آن دو گروه دیگر را گفته­اند و ظاهراً این جمله وضع گروه سوم است. ولی این که فرموده­اند "همه" این توضیح را بعید می­نماید. واین کلمه در کافی نیست و شاید از طرف نسخه نویسان زیاد شده باشد.

باید توجه داشت این روایت توجیهی است برای رفع اختلاف بین آیاتی که در باره طینت آدم وجود دارد؛ که گاهی از آن به چسبنده تعبیر می­کند و گاهی به گِل بدبو و گاهی نیز فقط به گِل. به این صورت که این طینت ها، اجزاء طینت آدم است به سبب اختلافی که در اولاد او وجود دارد. لازب به معنای چسبنده، طینت شیعه است زیرا به امامان خود علیهم السلام می­چسبند و به آن­ها ملحق می­شوند. یا به معنای سخت و محکم است که یعنی آن­ها در دین خود محکم هستند. حمأ مسنون، که گِل سیاه و متغیر و بدبوست، طینت کفار و مخالفین است. و گِل خالص که طینت مستضعفین است. بحث در مورد روایات این موضوع، قبلاً در کتاب عدل و کتاب قصص انبیا ذکر شد.

روایت14.

بصائر الدرجات: ثمالی روایت کرده،

ص: 9

عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَنَا مِنْ أَعْلَی عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ قُلُوبَ شِیعَتِنَا مِمَّا خَلَقَنَا مِنْهُ وَ خَلَقَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذَلِکَ فَقُلُوبُهُمْ تَهْوِی إِلَیْنَا لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِمَّا خُلِقْنَا مِنْهُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ کِتابٌ مَرْقُومٌ یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ وَ خَلَقَ عَدُوَّنَا مِنْ سِجِّینٍ وَ خَلَقَ قُلُوبَ شِیعَتِهِمْ مِمَّا خَلَقَهُمْ مِنْهُ وَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذَلِکَ فَقُلُوبُهُمْ تَهْوِی إِلَیْهِمْ لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِمَّا خُلِقُوا مِنْهُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ کَلَّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ کِتابٌ مَرْقُومٌ (1)

از حضرت باقر علیه السلام شنیدم که می فرمودند: خداوند ما را از اعلی علیین آفرید و دل­های شیعیان ما را از سرشت ما آفرید و بدن­های آن­ها را از سرشتی پایین تر از این سرشت. به همین جهت دل­های ایشان متمایل به ما است؛ زیرا از سرشت ما آفریده شده است. سپس این آیه را تلاوت فرمودند: «کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ * وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ * کِتابٌ مَرْقُومٌ * یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ»(1) {نه چنین است در حقیقت کتاب نیکان در علیون است * و تو چه دانی که علیون چیست * کتابی است نوشته شده * مقربان آن را مشاهده خواهند کرد}. و دشمنان ما را از سجین آفرید و دل­های پیروان ایشان را از سرشت ایشان و بدن های ایشان را از پایین تر از این سرشت آفرید، به همین جهت دل­های ایشان متمایل به آن­ها است؛ چون از سرشت آن­ها آفریده شده است. بعد این آیه را تلاوت فرمودند: «کَلَّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ * وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ * کِتابٌ مَرْقُومٌ»(2) {نه چنین است [که می پندارند] که کارنامه بدکاران در سجین است * و تو چه دانی که سجین چیست * کتابی است نوشته شده}.(3)

توضیح

مفسرین در تفسیر علیین نظرات متفاوتی دارند؛ بعضی گفته اند: علیون مقام های عالی است که همراه با جلالت است، یا گفته شده: منظور آسمان هفتم است، یا سدرة المنتهی، یا بهشت، یا لوحی از زبرجد سبز که در زیر عرش آویخته شده است و اعمال بندگان در آن مکتوب است. فراء گفته است: علیین یعنی مرتبه بلندی که نهایت ندارد. و سجین زمین هفتم یا پایین تر از آن است، و یا چاهی است در جهنم. ابو عبیده گفته است: بر وزن فعیّل از ریشه سجن است.

پس معنای آیه این می شود که اعمال آن­ها یا آن­چه از اعمال ایشان نوشته می شود در علیین است، یعنی در دفتر اعمال آن­ها یا مراد این است که دفتر اعمال آن­ها در این مکانهای شریف است و بنابراین معنای اخیر، کلمه­ای به "علیین" مضاف بوده که حذف شده است؛ یعنی و ما ادراک ما کتاب علیین. این بیاناتی بود که درباره آیه گفته شده است. اما این­که امام علیه السلام به این آیه استشهاد می­نمایند، یا به مناسبت این است که کتاب اعمال آن­ها در محلی است که طینت ایشان از آن گرفته شده است، و یا منظور از کتاب، ارواح آن­ها است. زیرا ارواح محل نقش بستن علوم آن­ها می­باشد .

روایت15.

بصائر الدرجات: ابو بصیر از حضرت باقر علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: ما و شیعیانمان از یک طینت آفریده شده ایم و دشمنان ما از گِل بدبوی فاسد.(4)

ص: 10

روایت16.

بصائر الدرجات: جابر جعفی می گوید: در خدمت حضرت باقر علیه السّلام بودم که فرمودند: ای جابر! ما و دوست­دارانمان از یک طینت آفریده شده ایم؛ سفید، پاک و از اعلی علیین. ما از قسمت برتر این طینت و دوست­دارانمان از قسمتی پایین تر. در روز قیامت که والا و پست به هم می پیوندد، ما دست به دامن پیامبر می­زنیم و پیروان ما نیز دست به دامن ما می­زنند. فکر می­کنی خداوند، پیامبر و ذریه او را کجا خواهد برد و ذریه پیامبر، محبین خود را کجا می برند؟ جابر دست خود را بر هم زده و سه مرتبه گفت: به پروردگار کعبه داخل بهشت شدیم.(1)

روایت17.

بصائر الدرجات: حنان بن سدیر از حضرت صادق علیه السّلام روایت می­کند که فرمودند: خداوند طینت ما و شیعیانمان را با هم سرشت و ما را با آن­ها و آن­ها را با ما مخلوط نمود. هر کس در او مقداری از طینت ما است به ما تمایل دارد، پس به خدا قسم شما از ما هستید.(2)

روایت18.

بصائر الدرجات: حسن بن میمون از شخصی و او از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: خداوند عزّ و جلّ ما را از علیین آفرید و دوست­داران ما را از پایین تر از آن آفرید، و دشمنان ما را از سجین و دوستان آن­ها را هم از آن آفرید. به همین جهت هر کسی متمایل دسته­ای است.(3)

روایت19.

بصائر الدرجات: ابراهیم بن عبد الحمید

ص: 11

أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ خَلَقَ اللَّهُ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَوْصِیَاءَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَخَذَ اللَّهُ فِیهِ مِیثَاقَهُمْ وَ قَالَ خُلِقْنَا نَحْنُ وَ شِیعَتُنَا مِنْ طِینَةٍ مَخْزُونَةٍ لَا یَشِذُّ مِنْهَا شَاذٌّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (1).

از پدر خود از حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام نقل می­کند که شنیدم که ایشان می فرمودند: خداوند انبیاء و اوصیا را در روز جمعه آفرید و جمعه روزی است که خداوند میثاق آن­ها را گرفته است. و فرمودند: ما و شیعیانمان از طینتی مخزون و با ارزش آفریده ­ شده ایم که هیچ کدام از آن­ها تا روز قیامت از آن طینت جدا نخواهند شد.(1)

روایت20.

بصائر الدرجات: صالح بن سهیل نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آیا طینت مؤمنین از طینت انبیا علیهم السّلام است؟ فرمودند: آری.(2)

روایت21.

بصائر الدرجات: عبد الرحمن بن کثیر از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: خداوند محمّد و عترتش را از طینت عرش آفرید؛ از آن­ها کسی کم نمی­شود و به آن­ها کسی اضافه نمی­شود.(3)

روایت22.

بصائر الدرجات: فضل بن عیسی هاشمی نقل کرده، به همراه پدرم عیسی خدمت حضرت صادق علیه السّلام رسیدیم. پدرم پرسید: آیا این فرمایش رسول الله صلی الله علیه و آله است که: سلمان از ما اهل بیت است؟ فرمودند: آری. پدرم عرض کرد: یعنی از اولاد عبدالمطلب است؟ فرمودند: از ما اهل بیت است. پدرم گفت: یعنی از فرزندان ابو طالب است؟ فرمودند: از ما اهل بیت است. پدرم گفت: من او را نمی شناسم فرمودند: ای عیسی! او را بشناس! او از ما اهل بیت است.

سپس ایشان اشاره به سینه خود نموده و فرمودند: آن طور که تو گمان کرده ای نیست، خداوند طینت ما را از علیین آفرید و شیعیانمان را از طینتی پایین تر آن؛ پس آن­ها از ما هستند. و طینت دشمنان ما را از سجین آفرید و پیروان آن­ها را از پست تر از آن؛ و آن­ها از ایشان­اند. و سلمان بهتر از لقمان است.(4)

روایت23.

بصائر الدرجات: عبد الرحمن بن حجاج می گوید: خداوند تبارک و تعالی محمّد و آل محمّد را از طینت علیین آفرید و دل­های آن­ها را از طینتی بالاتر آفرید، و شیعیان را از طینت علیین و قلوب آن­ها را از طینتی بالاتر از علیین آفرید.(5)

روایت24.

بصائر الدرجات: یکی از اصحاب از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمودند:

ص: 12

أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام خَلَقَنَا مِنْ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ أَرْوَاحَنَا مِنْ فَوْقِ ذَلِکَ وَ خَلَقَ أَرْوَاحَ شِیعَتِنَا مِنْ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ أَجْسَادَهُمْ مِنْ دُونِ ذَلِکَ فَمِنْ أَجَلِ تِلْکَ الْقَرَابَةِ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ قُلُوبُهُمْ تَحِنُّ إِلَیْنَا (1).

ما را از علیین آفریده اند و ارواح ما را از بالاتر از علیین و ارواح شیعیان ما را از علیین و بدن هایشان از پائین تر از آن و به جهت این نزدیکی است که دل های آن­ها مشتاق به ماست. (1)

توضیح

جوهری گفته است: حنین، به معنای شوق و تمایل نفس است.

و در کتاب کافی قسمت اخیر روایت این گونه نقل شده است: و به جهت این نزدیکی بین ما و ایشان و دل های ایشان است است که دل های آن­ها مشتاق به ماست.(2)

روایت25.

بصائر الدرجات: محمد بن ضارب از حضرت صادق علیه السّلام روایت می­کند که فرمودند: خداوند تبارک و تعالی ما را از علیین آفرید و ارواح شیعیان ما را نیز از همان قرار داد؛ و از همین روست که ارواح ایشان مشتاق به ماست و بدن­های ایشان را از چیزی پایین تر از آن آفرید و دشمن ما را از سجین آفرید و ارواح پیروان آن­ها را هم از همان آفرید و بدن­هایشان را از چیزی پایین تر از آن؛ و از این روست که ارواح آن­ها میل به ایشان دارد.(3)

روایت26.

بصائر الدرجات: محمّد بن مروان می­گوید از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمودند: خداوند ما را از نور عظمت خود آفرید سپس ما را از طینتی مخزون و پنهان از زیر عرش صورت بخشید، آن نور را در این طینت قرار داد؛ بنابراین ما هم از جهت خلقت و هم از جهت بشر بودن نورانی هستیم. و هیچ کس بهره ای از گونه خلقت ما ندارد. و ارواح شیعیان ما را از بدن­های ما آفرید و بدن­هایشان را از طینتی مخزون و پنهان که پایین تر از آن طینت بود.

ص: 13

الطِّینَةِ وَ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لِأَحَدٍ فِی مِثْلِ ذَلِکَ الَّذِی خَلَقَهُمْ مِنْهُ نَصِیباً إِلَّا الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ فَلِذَلِکَ صِرْنَا نَحْنُ وَ هُمُ النَّاسَ وَ (1) سَائِرُ النَّاسِ هَمَجاً فِی النَّارِ وَ إِلَی النَّارِ (2).

و برای هیچ کس نصیبی در چگونگی خلقت آن­ها قرار نداد به جز انبیا و مرسلین. و به همین جهت ما و آن­ها انسان هستیم و بقیه مردم مانند همج در آتشند و به سوی آتش رهسپارند.(1)

توضیح

در قاموس می گوید: همج، جنبنده­ای است مانند پشه کوچک که بر گوسفند و الاغ و چهار پایان لاغر و احمق ها می­نشیند.

می­گویم: شاید وجه تشبیه به همج، ازدحام یکباره آن­ها و نیز پراکنده شدن آن­ها با کوچک­ترین وسیله­ای مانند مگس­پران باشد و منظور از انسان در عبارت اول حقیقت انسانیت و در عبارت دوم هر آن­چه که انسان گفته شود است.

روایت27.

بصائر الدرجات: اصبغ بن نباته می­گوید با امیرالمومنین علیه السلام بودم که شخصی نزد ایشان آمد و عرض سلام کرد و گفت: ای امیرالمومنین! به خدا سوگند من به خاطر خدا دوستدار شمایم و همان­گونه که در جلوت شما را دوست دارم در خلوت هم دوست­دار شمایم و به ولایت شما در خفا پای بندم همان طور که در عیان پای بندم. در دستان امیرالمؤمنیین علیه السلام تکه شاخه ای بود. ایشان سرشان را به زیر انداخته و مدتی آن شاخه روی زمین را حرکت می­دادند. سپس سرشان را بالا آورده و به آن مرد فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله هزار حدیث برایم گفتند که هر کدامشان هزار در دارند، و ارواح مؤمنین در هوا با هم ملاقات می کنند و هم­دیگر را بو می­کشند و آن­ها که با هم آشنایند به هم می­پیوندند و آن­ها که مناسبتی با هم ندارند هم­دیگر را ترک می­کنند. وای بر تو که دروغ گفتی! صورت تو را در میان دوستان نمی­بینم و نام تو در میان نام دوستداران نیست.

اصبغ می­گوید: بعد شخص دیگری نزد حضرت آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین! من دوست­دار شما در راه خدا هستم و و همان­گونه که در جلوت شما را دوست دارم، در خلوت هم دوستدار شمایم و به ولایت شما در خفا پای­بندم همان طور که در عیان پای­بندم. باز هم حضرت آن شاخه روی زمین را حرکت دادند و سپس سرشان را بالا آورده و به آن مرد فرمودند: راست گفتی! طینت ما طینت حفظ شده­ایست که خداوند میثاق آن را در صلب آدم گرفته و هیچ کس از آن منحرف نمی­شود و نیز هیچ کس نمی تواند از بیرون به آن داخل شود. برو و جلبابی از فقر بر تن بیفکن که من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: یا علی به خدا سوگند هجمه فقر بر شیعیان ما

ص: 14

إِلَی مُحِبِّینَا مِنَ السَّیْلِ إِلَی بَطْنِ الْوَادِی (1).

بیش از هجوم سیل بر روی زمین­هاست.(1)

توضیح

در نهایه گفته است: در حدیث علی علیه السلام است که فرمودند: هر کس ما اهل بیت را دوست داشته باشد، جلبابی از فقر برای خود مهیا کند. جلباب، روپوش و رداء را گویند و گفته شده همان مقنعه است که زنان بر سر می­اندازند تا پشت و رویشان پوشیده باشد و در این­جا کنایه از صبر است؛ چرا که صبر، فقر را می­پوشاند همان­طور که مقنعه بدن را می­پوشاند. گفته شده که جلباب فقر، کنایه از پوشیدن لباس فقر است به این معنا که باید به گونه­ای باشد که با فقر همراه باشد، چرا که ثروت از حالات اهل دنیاست و حب دنیا با حب اهل بیت جمع نمی­شود.

در قاموس اللغۀ آمده است: جلباب لباس بلندی است برای زنان که کوچک­تر از ملحفه است، یا آن چیزی را گویند که زن روی لباس­هایش می اندازد یا همان خمار است.

روایت28.

إکمال الدین: أبی­حمزه از امام زین العابدین علیه السلام نقل کرده که شنیدم ایشان می­فرمودند: خداوند عزّ و جلّ، محمد و علی و یازده امام را به صورت ارواحی در نورش از نور عظمت خویش آفرید؛ ایشان خداوند را قبل از خلقت اطاعت می­کردند و او را تسبیح و تقدیس می نمودند، و ایشان همان امامان هدایت­گر آل محمد صلوات الله علیهم اجمعین هستند.(2)

روایت29.

إکمال الدین: مفضل از حضرت صادق علیه السلام روایت می­کند که فرمودند: خداوند تبارک و تعالی چهارده هزار سال قبل از خلقت، چهارده نور را آفرید که آن چهارده نور روح­های ما بودند. شخصی گفت: ای فرزند رسول خدا! آن چهارده نفر چه کسانی هستند؟ حضرت فرمودند: محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین و امامان از نسل حسین علیهم السلام که آخرینشان قائم است، بعد از غیبتش قیام می­کند

ص: 15

بَعْدَ غَیْبَتِهِ فَیَقْتُلُ الدَّجَّالَ وَ یُطَهِّرُ الْأَرْضَ مِنْ کُلِّ جَوْرٍ وَ ظُلْمٍ (1).

و دجال را می­کشد و زمین را از هر ظلم و جوری پاک می­نماید.(1)

روایت30.

ریاض الجنان: انس بن مالک می­گوید: روزی رسول الله صلی الله علیه و آله به نماز صبح اشتغال داشتند، سپس چون ماه تابان در محرابشان ایستادند. به ایشان عرض کردبم: اگر صلاح بدانید این آیه را برای ما تفسیر فرمایید: «فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ»(2)

{در زمره کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته [یعنی] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگانند}. پیامبر فرمودند: منظور از پیامبران من هستم، صدیقین علی بن ابی طالب، شهدا عمویم حمزه و صالحین دخترم زهرا و دو فرزندش حسن و حسین.

در این هنگام عباس از گوشه مسجد برخاست و به مقابل رسول الله صلی الله علیه و آله آمده و گفت: مگر من و شما و علی و فاطمه و حسن و حسین از یک سرچشمه نیستیم؟ فرمودند: ای عمو جان! منظورتان چیست؟ عباس گفت: زیرا مرا در میان ایشان نام نبردی و به این مقام مفتخر نکردی. رسول الله فرمودند: ای عمو جان! این­که گفتی من و تو و علی و حسن و حسین از یک سرچشمه هستیم، صحیح است. ولی خداوند ما را موقعی آفرید که نه آسمان افراشته و نه زمین گسترده شده بود و نه عرش و نه بهشت و جهنمی موجود بود. ما او را تسبیح و تقدیس می کردیم هنگامی که تسبیح و تقدیسی وجود نداشت. وقتی خداوند اراده آفرینش کرد نور مرا شکافت و از آن عرش را آفرید؛ پس نور عرش از نور من است و نور من از نور خداست و من از عرش برترم.

سپس نور علی بن ابی­طالب را شکافت و از آن ملائکه را آفرید؛ پس نور ملائکه از نور علی بن ابی­طالب است و نور پسر ابی­طالب از نور خدا است و نور پسر ابی­طالب برتر از ملائکه است. و نور دخترم فاطمه را از او شکافت و آسمان­ها و زمین را آفرید؛ پس نور آسمان­ها و زمین از نور دخترم فاطمه است و نور فاطمه از نور خدا است و فاطمه بهتر از آسمان­ها و زمین است. سپس نور حسن را شکافت و از آن خورشید و ماه را آفرید؛ پس نور خورشید و ماه از نور حسن است و نور حسن از نور خدا است و حسن از خورشید و ماه بهتر است. آن­گاه نور حسین را شکافت و از آن بهشت و حورالعین را آفرید؛ پس نور بهشت و حور العین

ص: 16

الْعِینِ مِنْ نُورِ الْحُسَیْنِ وَ نُورُ الْحُسَیْنِ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ الْحُسَیْنُ أَفْضَلُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ الْحُورِ الْعِینِ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الظُّلْمَةَ بِالْقُدْرَةِ فَأَرْسَلَهَا فِی سَحَائِبِ الْبَصَرِ فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبَّنَا مُذْ عَرَفْنَا هَذِهِ الْأَشْبَاحَ مَا رَأَیْنَا سُوءاً فَبِحُرْمَتِهِمْ إِلَّا کَشَفْتَ مَا نَزَلَ بِنَا فَهُنَالِکَ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی قَنَادِیلَ الرَّحْمَةِ وَ عَلَّقَهَا عَلَی سُرَادِقِ الْعَرْشِ فَقَالَتْ إِلَهَنَا لِمَنْ هَذِهِ الْفَضِیلَةُ وَ هَذِهِ الْأَنْوَارُ فَقَالَ هَذَا نُورُ أَمَتِی فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ فَلِذَلِکَ سُمِّیَتْ أَمَتِیَ (1) الزَّهْرَاءَ لِأَنَّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ بِنُورِهَا ظَهَرَتْ وَ هِیَ ابْنَةُ نَبِیِّی وَ زَوْجَةُ وَصِیِّی وَ حُجَّتِی عَلَی خَلْقِی أُشْهِدُکُمْ یَا مَلَائِکَتِی أَنِّی قَدْ جَعَلْتُ ثَوَابَ تَسْبِیحِکُمْ وَ تَقْدِیسِکُمْ لِهَذِهِ الْمَرْأَةِ وَ شِیعَتِهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَعِنْدَ ذَلِکَ نَهَضَ الْعَبَّاسُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ قَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ لَقَدْ جَعَلَکَ اللَّهُ حُجَّةً بَالِغَةً عَلَی الْعِبَادِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

از نور حسین است و نور حسین از نور خداست و حسین از بهشت و حورالعین بهتر است.

سپس خداوند به قدرت خود ظلمت را آفرید و آن را به ابرهای چشم­ فرستاد. ملائکه گفتند: سبوح قدوس، پروردگارا! از وقتی که این اشباح را شناخته­ایم چیز بدی مشاهده نکردیم. تو را به احترام آن­ها سوگند می دهیم که این گرفتاری را از ما برطرف فرمایی! در این هنگام خداوند قندیل های رحمت را آفرید و بر سرادق عرش آویخت. ملائکه گفتند: ای معبود ما! این فضیلت و نورها از آن چه کسانی است؟ خداوند فرمود: این نور کنیزم فاطمه زهرا است و به همین جهت او را زهرا نامیدم. چون آسمان­ها و زمین با نور او پدیدار شد. او دختر پیامبرم و همسر وصی او و حجت من بر خلقم است. ای ملائکه من! شما را گواه می­گیرم که ثواب تسبیح و تقدیس شما را تا روز قیامت به این بانو و شیعیانش دادم. در این هنگام عباس از جای برخاست و پیش علی بن ابی طالب رفت و پیشانی ایشان را بوسید و گفت: یا علی! خدا تو را تا روز قیامت حجت بالغه بر مردم قرار داده است .

روایت31.

باز همان کتاب با اسناد خود از جابر بن یزید جعفی نقل کرده که حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: ای جابر! خدا بود و هیچ چیزی غیر از او نبود، نه معلوم و نه مجهول. اولین موجودی که آفرید محمّد صلی الله علیه و آله بود و ما اهل بیت را به همراه ایشان و از نور خود و از عظمتش آفرید و به صورت سایه ای سبز در مقابل خود نگاه­ داشت. در آن هنگام نه آسمان و زمین و نه شب و روز و نه خورشید و ماه، هیچ­کدام وجود نداشتند. نور ما از نور خدا مانند پرتو خورشید از خورشید جدا شد. ما خداوند را تسبیح و تقدیس و ستایش می­کردیم و عبادتی که خداوند شایسته­اش است، می­نمودیم.

بعد خداوند متعال تصمیم گرفت که مکان را بیافریند و آن را آفرید و بر آن نوشت: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ علی امیرالمؤمنین و وصیّه به أیّدتُهُ و نصَرتُه (معبودی جز خدا نیست، محمد فرستاده خداست، علی امیر المؤمنین و وصی اوست، بوسیله علی او را تأیید کردم و نصرت نمودم). سپس عرش را آفرید و بر سرادق­های عرش نیز همان جملات را نوشت. سپس آسمان­ها را آفرید و بر اطراف آن هم همین کلمات را نوشت. بعد بهشت و جهنم را آفرید و بر آن­ها نیز همین جملات را نوشت.

ص: 17

الْمَلَائِکَةَ وَ أَسْکَنَهُمُ السَّمَاءَ ثُمَّ تَرَاءَی (1) لَهُمُ اللَّهُ تَعَالَی وَ أَخَذَ عَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ لَهُ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام بِالْوَلَایَةِ فَاضْطَرَبَتْ فَرَائِصُ (2) الْمَلَائِکَةِ فَسَخِطَ اللَّهُ عَلَی الْمَلَائِکَةِ وَ احْتَجَبَ عَنْهُمْ فَلَاذُوا بِالْعَرْشِ سَبْعَ سِنِینَ یَسْتَجِیرُونَ اللَّهَ مِنْ سَخَطِهِ وَ یُقِرُّونَ بِمَا أَخَذَ عَلَیْهِمْ وَ یَسْأَلُونَهُ الرِّضَا فَرَضِیَ عَنْهُمْ بَعْدَ مَا أَقَرُّوا بِذَلِکَ وَ أَسْکَنَهُمْ بِذَلِکَ الْإِقْرَارِ السَّمَاءَ وَ اخْتَصَّهُمْ لِنَفْسِهِ وَ اخْتَارَهُمْ لِعِبَادَتِهِ ثُمَّ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی أَنْوَارَنَا أَنْ تُسَبِّحَ فَسَبَّحَتْ فَسَبَّحُوا (3) بِتَسْبِیحِنَا وَ لَوْ لَا تَسْبِیحُ أَنْوَارِنَا مَا دَرَوْا کَیْفَ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ وَ لَا کَیْفَ یُقَدِّسُونَهُ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْهَوَاءَ فَکَتَبَ عَلَیْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَصِیُّهُ بِهِ أَیَّدْتُهُ وَ نَصَرْتُهُ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ الْجِنَّ وَ أَسْکَنَهُمُ الْهَوَاءَ وَ أَخَذَ الْمِیثَاقَ مِنْهُمْ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام بِالْوَلَایَةِ فَأَقَرَّ مِنْهُمْ بِذَلِکَ مَنْ أَقَرَّ وَ جَحَدَ مِنْهُمْ مَنْ جَحَدَ فَأَوَّلُ مَنْ جَحَدَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ فَخُتِمَ لَهُ بِالشَّقَاوَةِ وَ مَا صَارَ إِلَیْهِ ثُمَّ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی عَزَّ وَ جَلَّ أَنْوَارَنَا أَنْ تُسَبِّحَ فَسَبَّحَتْ فَسَبَّحُوا (4) بِتَسْبِیحِنَا وَ لَوْ لَا ذَلِکَ مَا دَرَوْا کَیْفَ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ الْأَرْضَ فَکَتَبَ عَلَی أَطْرَافِهَا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَصِیُّهُ بِهِ أَیَّدْتُهُ وَ نَصَرْتُهُ فَبِذَلِکَ یَا جَابِرُ قَامَتِ السَّمَاوَاتُ بِغَیْرِ عَمَدٍ وَ ثَبَتَتِ الْأَرْضُ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی آدَمَ علیه السلام مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ فَسَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ ثُمَّ أَخْرَجَ ذُرِّیَّتَهُ مِنْ صُلْبِهِ فَأَخَذَ عَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ لَهُ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام بِالْوَلَایَةِ أَقَرَّ مِنْهُمْ مَنْ أَقَرَّ

ص: 18

سپس ملائکه را آفرید و آن­ها را ساکن آسمان گردانید. آن­گاه خداوند نفس خود را به آن­ها ارائه نمود(1)

و از آن­ها پیمان ربوبیت برای خود و نبوت برای محمّد صلی الله علیه و آله و ولایت برای علی علیه السّلام گرفت. فرائص ملائکه مضطرب شد.(2) خداوند بر آن­ها خشم گرفت و از آن­ها در حجاب رفت. ملائکه هفت سال به عرش پناهنده شدند و از خدا تقاضا می­کردند آن­ها را از خشم خود پناه دهد و اقرار به پیمان خود می­کردند و تقاضای رضا می نمودند. بعد از اقرار خداوند از آن­ها راضی شد و به جهت همین اقرار آن­ها را ساکن آسمان گردانید و به خدمت­گزاری خویش اختصاص بخشید و آن­ها را برای عبادت اختیار نمود .

آن­گاه خداوند متعال به انوار ما دستور داد تسبیح کنید و انوار ما تسبیح کردند و آن­ها به تسبیح ما تسبیح نمودند و اگر تسبیح ما نبود آن­ها نمی دانستند چگونه خداوند را تسبیح کنند و چگونه تقدیس نمایند.

آن­گاه خداوند عزّ و جلّ هوا را آفرید و بر آن نوشت: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ علی امیرالمؤمنین و وصیّه به أیّدتُهُ و نصَرتُه. سپس جنیان را آفرید و آن­ها را ساکن هوا نمود و از ایشان برای خود ربوبیت و برای محمّد صلی الله علیه و آله به نبوت و برای علی بولایت پیمان گرفت. هر که خواست اقرار کرد و هر که خواست انکار نمود. و اولین کسی که انکار نمود ابلیس بود که خدا او را لعنت کند. کار او منتهی به شقاوت و وضعی که اکنون دارد شد.

بعد خداوند تعالی و عزّ و جلّ به انوار ما امر کرد که تسبیح نمایند و تسبیح کردند. و جنیان به تسبیح ما تسبیح کردند و اگر نه نمی­دانستند چگونه خدا را تسبیح کنند. سپس خداوند زمین را آفرید و در اطراف آن نوشت: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ علی امیرالمؤمنین و وصیّه به أیّدتُهُ و نصَرتُه. ای جابر! به همین جهت است آسمان­ها بدون ستون پا برجاست و زمین استوار است. سپس خداوند آدم را از پهن­دشت زمین آفرید و شکلش داد و از روح خویش در او دمید. آن­گاه ذریه او را از نهادش خارج کرد و از ایشان به ربوبیت خود و نبوت محمّد و ولایت علی پیمان گرفت. هر که خواست اقرار کرد

ص: 18

وَ جَحَدَ مَنْ جَحَدَ فَکُنَّا أَوَّلَ مَنْ أَقَرَّ بِذَلِکَ ثُمَّ قَالَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ عُلُوِّ شَأْنِی لَوْلَاکَ وَ لَوْ لَا عَلِیٌّ وَ عِتْرَتُکُمَا الْهَادُونَ الْمَهْدِیُّونَ الرَّاشِدُونَ مَا خَلَقْتُ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ لَا الْمَکَانَ وَ لَا الْأَرْضَ وَ لَا السَّمَاءَ وَ لَا الْمَلَائِکَةَ وَ لَا خَلْقاً یَعْبُدُنِی یَا مُحَمَّدُ أَنْتَ خَلِیلِی وَ حَبِیبِی وَ صَفِیِّی وَ خِیَرَتِی مِنْ خَلْقِی أَحَبُّ الْخَلْقِ إِلَیَّ وَ أَوَّلُ مَنِ ابْتَدَأْتُ إِخْرَاجَهُ مِنْ خَلْقِی ثُمَّ مِنْ بَعْدِکَ الصِّدِّیقُ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَصِیُّکَ بِهِ أَیَّدْتُکَ وَ نَصَرْتُکَ وَ جَعَلْتُهُ الْعُرْوَةَ الْوُثْقَی وَ نُورَ أَوْلِیَائِی وَ مَنَارَ الْهُدَی ثُمَّ هَؤُلَاءِ الْهُدَاةُ الْمُهْتَدُونَ مِنْ أَجْلِکُمْ ابْتَدَأْتُ خَلْقَ مَا خَلَقْتُ وَ أَنْتُمْ خِیَارُ خَلْقِی فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَ خَلْقِی خَلَقْتُکُمْ مِنْ نُورِ عَظَمَتِی وَ احْتَجْتُ (1) بِکُمْ عَمَّنْ سِوَاکُمْ مِنْ خَلْقِی وَ جَعَلْتُکُمْ أُسْتَقْبَلُ (2) بِکُمْ وَ أُسْأَلُ بِکُمْ فَکُلُّ شَیْ ءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهِی وَ أَنْتُمْ وَجْهِی (3) لَا تَبِیدُونَ وَ لَا تَهْلِکُونَ وَ لَا یَبِیدُ وَ لَا یَهْلِکُ مَنْ تَوَلَّاکُمْ وَ مَنِ اسْتَقْبَلَنِی (4) بِغَیْرِکُمْ فَقَدْ ضَلَّ وَ هَوَی وَ أَنْتُمْ خِیَارُ خَلْقِی وَ حَمَلَةُ سِرِّی وَ خُزَّانُ عِلْمِی وَ سَادَةُ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ أَهْلِ الْأَرْضِ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی هَبَطَ (5) إِلَی الْأَرْضِ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ أَهْبَطَ أَنْوَارَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ مَعَهُ وَ أَوْقَفَنَا نُوراً صُفُوفاً بَیْنَ یَدَیْهِ (6) نُسَبِّحُهُ فِی أَرْضِهِ کَمَا سَبَّحْنَاهُ فِی سَمَاوَاتِهِ وَ نُقَدِّسُهُ فِی

ص: 19

و هر که خواست انکار نمود.

ما اولین گروهی بودیم که به آن اقرار نمودیم. آن­گاه به محمّد صلی اللَّه علیه و آله فرمود: به عزت و جلال و مقام والایم سوگند که اگر تو و علی و عترت هدایتگر و هدایت شده و رشد یافته تو نمی­بودند، بهشت و جهنم و مکان و زمین و آسمان و ملائکه و هیچ موجودی را که مرا بپرستد نمی آفریدم. ای محمّد تو دوست و حبیب و صفیّ و برگزیده خلق من و محبوبترین آن­ها در نزد منی و اولین کسی هستی که او را از میان مخلوقات خود برمی­گزینم، سپس بعد از تو امیرالمؤمنین، علی صدیق، وصی تو را که به وسیله او تو را نصرت و تأیید نمودم و او را دستاویز محکم و روشنی بخش دوستان و چراغ راهنما قرار دادم. و پس از او این راهنمایان هدایت یافته را. آن­چه آفریدم را به خاطر شما آفریدم. شما برگزیدگان خلق بین من و خلایق دیگرید. شما را از نور عظمتم آفریدم و به شما بر سایر مخلوقات احتجاج می­کنم. و به وسیله شما رو می­کنم(1) و از شما سؤال می­نمایم. به جز وجه من هر چیزی نابود می شود و شما وجه هستید(2) که نابود نمی شوید و هلاک نمی گردید. و هر که شما را دوست بدارد نابود و هلاک نمی­شود. هر که بخواهد از راه غیر شما پیش من آید(3)

گمراه است و عمرش را به هدر داده است. شما برگزیدگان خلق من و حامل اسرار من و گنجینه علم من و سروران اهل آسمان ها و اهل زمین هستید. سپس خداوند متعال در سایبانی از ابر و ملائکه به سمت زمین هبوط کرد(4) و انوار ما اهل بیت را با آن به زمین فرستاد و به صورت صفوفی از نور در مقابل خود قرار داد(5) و ما در زمین، او را همان­طور که در آسمان تسبیح وتقدیس نمودیم، تسبیح و تقدیس می­کردیم

ص: 19

أَرْضِهِ کَمَا قَدَّسْنَاهُ فِی سَمَائِهِ وَ نَعْبُدُهُ فِی أَرْضِهِ کَمَا عَبَدْنَاهُ فِی سَمَائِهِ فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ إِخْرَاجَ ذُرِّیَّةِ آدَمَ علیه السلام لِأَخْذِ الْمِیثَاقِ سَلَکَ ذَلِکَ النُّورَ (1) فِیهِ ثُمَّ أَخْرَجَ ذُرِّیَّتَهُ مِنْ صُلْبِهِ یُلَبُّونَ فَسَبَّحْنَاهُ فَسَبَّحُوا بِتَسْبِیحِنَا وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَا دَرَوْا کَیْفَ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ تَرَاءَی لَهُمْ بِأَخْذِ الْمِیثَاقِ مِنْهُمْ لَهُ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ کُنَّا أَوَّلَ مَنْ قَالَ بَلی عِنْدَ قَوْلِهِ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ ثُمَّ أَخَذَ الْمِیثَاقَ مِنْهُمْ بِالنُّبُوَّةِ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام بِالْوَلَایَةِ فَأَقَرَّ مَنْ أَقَرَّ وَ جَحَدَ مَنْ جَحَدَ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَنَحْنُ أَوَّلُ خَلْقِ اللَّهِ وَ أَوَّلُ خَلْقٍ عَبَدَ اللَّهَ وَ سَبَّحَهُ وَ نَحْنُ سَبَبُ خَلْقِ الْخَلْقِ وَ سَبَبُ تَسْبِیحِهِمْ وَ عِبَادَتِهِمْ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ الْآدَمِیِّینَ فَبِنَا عُرِفَ اللَّهُ وَ بِنَا وُحِّدَ اللَّهُ وَ بِنَا عُبِدَ اللَّهُ وَ بِنَا أَکْرَمَ اللَّهُ مَنْ أَکْرَمَ مِنْ جَمِیعِ خَلْقِهِ وَ بِنَا أَثَابَ مَنْ أَثَابَ وَ بِنَا عَاقَبَ مَنْ عَاقَبَ ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَی وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ (2) قَوْلَهُ تَعَالَی قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ (3) فَرَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ مَنْ عَبَدَ اللَّهَ تَعَالَی وَ أَوَّلُ مَنْ أَنْکَرَ أَنْ یَکُونَ لَهُ وَلَدٌ أَوْ شَرِیکٌ ثُمَّ نَحْنُ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ أَوْدَعَنَا بِذَلِکَ النُّورِ صُلْبَ آدَمَ علیه السلام فَمَا زَالَ ذَلِکَ النُّورُ یَنْتَقِلُ مِنَ الْأَصْلَابِ وَ الْأَرْحَامِ مِنْ صُلْبٍ إِلَی صُلْبٍ وَ لَا اسْتَقَرَّ فِی صُلْبٍ إِلَّا تَبَیَّنَ عَنِ الَّذِی انْتَقَلَ مِنْهُ انْتِقَالُهُ وَ شَرَّفَ الَّذِی اسْتَقَرَّ فِیهِ حَتَّی صَارَ فِی صُلْبِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَوَقَعَ بِأُمِّ عَبْدِ اللَّهِ فَاطِمَةَ فَافْتَرَقَ النُّورُ جُزْءَیْنِ جُزْءٌ فِی عَبْدِ اللَّهِ وَ جُزْءٌ فِی أَبِی طَالِبٍ فَذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ (4) یَعْنِی فِی أَصْلَابِ النَّبِیِّینَ وَ أَرْحَامِ نِسَائِهِمْ فَعَلَی هَذَا أَجْرَانَا اللَّهُ تَعَالَی فِی الْأَصْلَابِ وَ الْأَرْحَامِ وَ وَلَّدَنَا الْآبَاءُ وَ الْأُمَّهَاتُ مِنْ لَدُنْ آدَمَ علیه السلام.

ص: 20

و او را، همان گونه که در آسمان پرستیدیم، می­پرستیدیم. وقتی خداوند خواست ذریه آدم علیه السلام را برای گرفتن پیمان خارج کند، آن نور را(1) در آن راه داد. آن­گاه ذریه او را از نهادش خارج کرد در حالی که لبیک می­گفتند. ما خدا را تسبیح کردیم و آن­ها به تسبیح ما تسبیح نمودند و اگر نه نمی­دانستند چگونه تسبیح کنند. آن­گاه خداوند عزّ و جلّ برای گرفتن پیمان ربوبیت خود را به آن­ها ارائه نمود. ما اولین کسانی بودیم که وقتی فرمود: "آیا پروردگار شما نیستم؟" "آری" گفتیم. سپس برای محمّد صلی الله علیه و آله به نبوت و برای علی علیه السلام به ولایت پیمان گرفت و هر که خواست اقرار کرد و هر که خواست انکار نمود.

سپس حضرت باقر علیه السلام فرمودند: پس ما اولین مخلوق خدا و اولین پرستنده او و اولین تسبیح کننده او هستیم. ما سبب آفرینش موجودات و موجب تسبیح و عبادت ملائکه و انسان­ها هستیم و به وسیله ما خدا شناخته شد و به یکتایی­اش معلوم شد و پرستش گردید. و هر کس از مخلوقات کرامتی یافت به وسیله ما گرامی شد. ما سبب پاداش، پاداش گیران و کیفر تبهکاران هستیم. سپس حضرت این آیه را تلاوت نمودند: «وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ * وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ»(2){و در حقیقت ماییم که [برای انجام فرمان خدا] صف بسته ایم * و ماییم که خود تسبیح گویانیم} و بعد این آیه را «قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ»(3){بگو اگر برای [خدای] رحمان فرزندی بود خود من نخستین پرستندگان بودم}. بنابراین رسول الله صلی الله علیه و آله اولین کسی است که خدا را پرستش کرده و اول کسی است که منکر فرزند یا شریک داشتن خدا شده و ما پس از رسول الله قرار داریم.

سپس نور ما را در صلب آدم علیه الصلاة و السّلام قرار داد و پیوسته این نور از صلب و رحمی به صلب دیگری منتقل می­گردید. و از هر صلبی که منتقل می­شد کاملا واضح بود که این نور از او منتقل شده است، و در صلب دیگر که قرار می­گرفت شرافت می­یافت تا بالاخره به صلب عبد المطلب رسید و به رحم فاطمه مادر عبد اللَّه منتقل شد در این هنگام به دو قسمت تقسیم گردید: یک قسمت در عبد اللَّه قرار گرفت و قسمت دیگر در ابوطالب. و همان است سخن خداوند که: «وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ»(4)

{ و حرکت تو را در میان سجده کنندگان [می نگرد]} که منظور اصلاب پیامبران و رحم­های زنان ایشان است. بدین طریق خداوند ما را در اصلاب و ارحام پدران و مادران حرکت داد و پدران و مادران از زمان آدم علیه السلام ما را متولد کردند.

ص: 20

روایت32.

ابن عباس از حضرت امیر المؤمنین علی علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: از تیزهوشی مؤمن بر حذر باشید که مؤمن با نور خدا می­بیند. به ایشان عرض کردم: چگونه مؤمن با نور خداوند عزّ و جلّ می بیند؟ فرمودند: زیرا ما از نور خدا خلق شده ایم و شیعیان ما از پرتو نور ما آفریده شده اند؛ آن­ها برگزیده و پاک و پاکیزه و مشخص هستند. نور آن­ها بر دیگران، مانند قرص کامل ماه در شبی تیره و ظلمانی، درخشش دارد.

روایت33.

صفوان از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: وقتی خداوند آسمان­ها و زمین ها را آفرید بر عرش استیلا یافت و به دو نور از نورهای خود دستور داد که هفتاد مرتبه در اطراف عرش طواف کنند. خداوند عزّ و جلّ فرمود: این دو نور از آن من و مطیع و فرمانبردار من هستنند. خداوند از آن نور محمّد و علی و برگزیدگان از نژادش را آفرید و از نور آن­ها شیعیان را آفرید و از نور شیعیان نور چشم ها را آفرید.

روایت34.

مفضل از حضرت صادق علیه السّلام پرسید: شما پیش از آفرینش آسمان­ها و زمین ها چه بودید؟ ایشان فرمودند: ما انواری در اطراف عرش بودیم که به تسبیح و تقدیس خدا می­نمودیم، تا این­که خداوند ملائکه را آفرید و به آن­ها فرمود: تسبیح کنید! عرض کردند: خدایا ما علم و اطلاعی نداریم. خداوند به ما فرمود: تسبیح کنید! ما تسبیح نمودیم و ملائکه به تسبیح ما تسبیح کردند. ما از نور خدا آفریده شده ایم و شیعیان ما از پایین­تر از آن نور آفریده شده اند. در روز قیامت پایین به بالا می پیوندد، در این زمان امام علیه السلام بین دو انگشت سبابه و میانی خود را جمع نموده و فرمودند: مانند این دو.

سپس فرمودند: ای مفضل! آیا می­دانی چرا شیعه را به این نام نامیده اند؟ ای مفضل شیعیان ما از ما و ما از آن­هاییم. آیا می­دانی خورشید از کجا طلوع می­کند؟ گفتم: از مشرق. فرمودند: کجا غروب می­کند؟ گفتم: مغرب. فرمودند: شیعیان ما نیز همین­طورند؛ از ما آغاز شده اند و به ما باز می­گردند.

روایت35.

احمد بن حنبل از پیامبر اکرم نقل کرده که فرمودند: من و علی، چهارده هزار سال قبل از آفرینش عرش، در برابر خداوند رحمان به صورت نور بودیم.

روایت36.

و از این قبیل است روایتی که ابن بابویه از عبد اللَّه بن مبارک از حضرت صادق علیه السّلام از قول امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل کرده­اند، که ایشان فرمودند: خداوند نور محمّد صلی اللَّه علیه و آله را چهارده هزار سال قبل از مخلوقات آفرید و به همراه او دوازده حاجب و نگهبان آفرید که مراد از حاجب ائمه علیهم السّلام هستند.

روایت37.

و نیز از این قبیل است روایتی که جابر بن عبد اللَّه نقل کرده که: به رسول الله صلی الله علیه و آله عرض کردم: اولین چیزی که

ص: 21

شَیْ ءٍ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی مَا هُوَ فَقَالَ نُورُ نَبِیِّکَ یَا جَابِرُ خَلَقَهُ اللَّهُ ثُمَّ خَلَقَ مِنْهُ کُلَّ خَیْرٍ ثُمَّ أَقَامَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ فِی مَقَامِ الْقُرْبِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ جَعَلَهُ أَقْسَاماً فَخَلَقَ الْعَرْشَ مِنْ قِسْمٍ وَ الْکُرْسِیَّ مِنْ قِسْمٍ وَ حَمَلَةَ الْعَرْشِ وَ خَزَنَةَ الْکُرْسِیِّ مِنْ قِسْمٍ وَ أَقَامَ الْقِسْمَ الرَّابِعَ فِی مَقَامِ الْحُبِّ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ جَعَلَهُ أَقْسَاماً فَخَلَقَ الْقَلَمَ مِنْ قِسْمٍ وَ اللَّوْحَ مِنْ قِسْمٍ وَ الْجَنَّةَ مِنْ قِسْمٍ وَ أَقَامَ الْقِسْمَ الرَّابِعَ فِی مَقَامِ الْخَوْفِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ جَعَلَهُ أَجْزَاءً فَخَلَقَ الْمَلَائِکَةَ مِنْ جُزْءٍ وَ الشَّمْسَ مِنْ جُزْءٍ وَ الْقَمَرَ وَ الْکَوَاکِبَ مِنْ جُزْءٍ وَ أَقَامَ الْقِسْمَ الرَّابِعَ فِی مَقَامِ الرَّجَاءِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ جَعَلَهُ أَجْزَاءً فَخَلَقَ الْعَقْلَ مِنْ جُزْءٍ وَ الْعِلْمَ وَ الْحِلْمَ مِنْ جُزْءٍ وَ الْعِصْمَةَ وَ التَّوْفِیقَ مِنْ جُزْءٍ وَ أَقَامَ الْقِسْمَ الرَّابِعَ فِی مَقَامِ الْحَیَاءِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ نَظَرَ إِلَیْهِ بِعَیْنِ الْهَیْبَةِ فَرَشَحَ ذَلِکَ النُّورُ وَ قَطَرَتْ مِنْهُ مِائَةُ أَلْفٍ وَ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفَ قَطْرَةٍ فَخَلَقَ اللَّهُ مِنْ کُلِّ قَطْرَةٍ رُوحَ نَبِیٍّ وَ رَسُولٍ ثُمَّ تَنَفَّسَتْ أَرْوَاحُ الْأَنْبِیَاءِ فَخَلَقَ اللَّهُ مِنْ أَنْفَاسِهَا أَرْوَاحَ الْأَوْلِیَاءِ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ.

خداوند آفرید چه بود؟ فرمودند: نور پیامبرت، ای جابر! خداوند او را آفرید و از او تمام خوبی­ها را آفرید و سپس او را در مقام قرب خود، در مقابلش، هر چه خواست نگه داشت. و بعد به چند قسمتش نمود؛ از یک قسمت عرش، و از قسمت دیگر کرسی، و از قسمت دیگر حاملین عرش و نگهبانان کرسی و قسمت چهارم را تا وقتی که خواست در مقام حبّ نگه داشت و آن­گاه به چند قسم تقسیم نمود؛ از یک قسمت قلم، از قسمتی لوح و از قسمت دیگر بهشت را آفرید.

قسمت چهارم را تا زمانی که می خواست در مقام خوف نگه داشت و بعد به چند قسمت تقسیم نمود؛ ملائکه را از یک قسمت، خورشید را از قسمت دیگر، و ماه و ستارگان را از قسمت سوم آفرید و قسمت چهارم را تا هنگامی که ­خواست در مقام رجاء نگه داشت و آن­گاه آن را تقسیم کرد. عقل را از یک قسمت، علم و حلم را از قسمت دیگر، و عصمت و توفیق را از قسمت سوم آفرید و قسمت چهارم را تا وقتی که خواست در مقام حیاء قرار داد. سپس با دیده هیبت بر او نگریست و آن نور به صورت قطراتی درآمد و یکصد و بیست و چهار هزار قطره شد و از هر قطره ای روح پیامبر و رسولی را آفرید. سپس ارواح انبیا تنفسی کردند و از تنفس آن­ها ارواح اولیا و شهداء و صالحین را آفرید.

روایت38.

این مطلب را روایتی که جابر بن عبد اللَّه در تفسیر آیه: «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ»(1){شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده اید به کار پسندیده فرمان می دهید} نقل کرده تأیید می­کند. جابر می­گوید: رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: اولین چیزی که خداوند آفرید نور من بود؛ آن را از نور خود آفرید و از جلال عظمت خویش جدا کرد. نور شروع به طواف به گرد قدرت الهی نمود تا در هشتاد هزار سال به جلال عظمت رسید. سپس بر عظمت خدا سجده کرد و از آن نور، نور علی علیه السلام جدا گردید. نور من محیط بر عظمت بود و نور علی محیط بر قدرت. آن­گاه خداوند، عرش و لوح و خورشید و روشنایی روز و نور چشم ها و عقل و معرفت و دیده های مردم و گوش ها و دل­های آن­ها را از نور من آفرید. و نور من از نور خدا جدا شده بود.

پس ماییم اولین و ماییم آخرین و ماییم سابقین و ماییم مسبحین و ماییم شافعین. ما کلمة اللَّه و خواص اوییم. ما دوستان خداوند و وجه اللَّه هستیم. ما جنب اللَّه و دست راست خدا و امناء اللَّه هستیم. و ما گنجینه وحی خدا و سدنه(2) غیب خدا و معدن تنزیل

ص: 22

وَ مَعْنَی التَّأْوِیلِ وَ فِی أَبْیَاتِنَا هَبَطَ جَبْرَئِیلُ وَ نَحْنُ مَحَالُّ قُدْسِ اللَّهِ وَ نَحْنُ مَصَابِیحُ الحِکْمَةِ وَ نَحْنُ مَفَاتِیحُ الرَّحْمَةِ وَ نَحْنُ یَنَابِیعُ النِّعْمَةِ وَ نَحْنُ شَرَفُ الْأُمَّةِ وَ نَحْنُ سَادَةُ الْأَئِمَّةِ وَ نَحْنُ نَوَامِیسُ الْعَصْرِ وَ أَحْبَارُ الدَّهْرِ (1) وَ نَحْنُ سَادَةُ الْعِبَادِ وَ نَحْنُ سَاسَةُ (2) الْبِلَادِ وَ نَحْنُ الْکُفَاةُ وَ الْوُلَاةُ وَ الْحُمَاةُ وَ السُّقَاةُ وَ الرُّعَاةُ وَ طَرِیقُ النَّجَاةِ وَ نَحْنُ السَّبِیلُ وَ السَّلْسَبِیلُ (3) وَ نَحْنُ النَّهْجُ الْقَوِیمُ وَ الطَّرِیقُ الْمُسْتَقِیمُ مَنْ آمَنَ بِنَا آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَنْ رَدَّ عَلَیْنَا رَدَّ عَلَی اللَّهِ وَ مَنْ شَکَّ فِینَا شَکَّ فِی اللَّهِ وَ مَنْ عَرَفَنَا عَرَفَ اللَّهَ وَ مَنْ تَوَلَّی عَنَّا تَوَلَّی عَنِ اللَّهِ وَ مَنْ أَطَاعَنَا أَطَاعَ اللَّهَ وَ نَحْنُ الْوَسِیلَةُ إِلَی اللَّهِ وَ الْوُصْلَةُ إِلَی رِضْوَانِ اللَّهِ وَ لَنَا الْعِصْمَةُ وَ الْخِلَافَةُ وَ الْهِدَایَةُ وَ فِینَا النُّبُوَّةُ وَ الْوَلَایَةُ وَ الْإِمَامَةُ وَ نَحْنُ مَعْدِنُ الْحِکْمَةِ وَ بَابُ الرَّحْمَةِ وَ شَجَرَةُ الْعِصْمَةِ وَ نَحْنُ کَلِمَةُ التَّقْوَی وَ الْمَثَلُ الْأَعْلَی وَ الْحُجَّةُ الْعُظْمَی وَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی الَّتِی مَنْ تَمَسَّکَ بِهَا نَجَا (4).

و معنی تأویل هستیم. جبرئیل در خانه های ما فرود می آید. ما جایگاه­های قدس خدا و چراغ های حکمت و کلیدهای رحمت و سرچشمه های نعمتیم و باعث شرافت امتیم. ما پیشوایان بزرگوار و نوامیس دوران و احبار(1)

زمانه­ایم­. ما آقا و ساسة(2)

بندگان هستیم و ما کافیان و والیان و حامیان خلق و ساقیان و موظفان عالم و راه نجات آن­هاییم. ما سبیل و سلسبیل(3)، راه پایدار و طریق مستقیم هستیم.

هر که به ما ایمان آورد، به خدا ایمان آورده و هر که ما را کنار نهد، خدا را کنار نهاده و هر که در ما شک کند، در خدا شک کرده است. هر که ما را بشناسد، خدا را شناخته و هر که به ما پشت کند، به خدا پشت کرده و هر که ما را اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده است. ما وسیله به سوی خدا و رساننده به رضوان اوییم. عصمت و خلافت و هدایت متعلق به ما است. نبوت و امامت و ولایت در میان ما است. ما معدن حکمت و درب رحمت و درخت عصمت­ایم. و ما کلمه تقوی و مثل اعلی و حجت کبری و دست­گیره محکم هستیم که هر کس به آن چنگ زند، نجات می یابد.(4)

روایت39.

برسی در مشارق الانوار از کتاب واحده با سند خویش از ثمالی نقل کرده: حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: خداوند سبحان در وحدانیت خویش یکتا بود، به کلمه ای تکلم کرد و آن کلمه تبدیل به نور شد و از آن نور محمّد و علی و عترتش علیهم السلام را آفرید. بعد تکلم به کلمه دیگری کرد که به روحی تبدیل شد و آن روح را در آن نور قرار داد و آن را ساکن بدن­های ما گردانید. از این روست که ما روح اللَّه و کلمه خدا هستیم که در قالب ما از خلق خود در حجاب قرار گرفته است. آن زمان که نه خورشیدی، نه ماهی و نه چشمی بر هم زنی وجود داشت، ما پیوسته در سایه عرش سبز در حال تسبیح و تقدیس بودیم، سپس خداوند شیعیان ما را آفرید. و شیعه را به این نام نامیده اند، چون آن­ها از

ص: 23

مِنْ شُعَاعِ نُورِنَا.

شعاع نور ما آفریده شده اند .

روایت40.

ثمالی می گوید حبابه والبیه خدمت حضرت باقر علیه السّلام رسید و عرض کرد: ای فرزند رسول خدا! برایم بگویید شما در اظله چه بوده­اید؟ امام علیه السلام فرمودند: پیش از آفرینش موجودات ما به صورت نوری در پیشگاه پروردگار بودیم؛ وقتی خداوند خلق را آفرید، ما تسبیح کردیم و خلق هم تسبیح کردند، ما تهلیل کردیم و آن­ها تهلیل کردند، ما تکبیر گفتیم و آن­ها تکبیر گفتند. و همان است سخن خداوند که: «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً»(1){ و اگر [مردم] در راه درست پایداری ورزند قطعا آب گوارایی بدیشان نوشانیم} که منظور از "طریقه" محبت علی علیه السّلام است و منظور از "ماء غدق» آب فرات است که همان ولایت آل محمّد علیهم السلام است.

روایت41.

از حضرت صادق علیه السّلام نقل شده که فرمودند: ما درخت نبوت و معدن رسالت و پیمان خدا و پیماندار او هستیم. پیوسته به صورت انوار در اطراف عرش تسبیح می­کردیم و اهل آسمان به تسبیح ما تسبیح می کردند. وقتی به زمین فرود آمدیم تسبیح نمودیم و اهل زمین به تسبیح ما تسبیح کردند. هر دانشی که به اهل آسمان­ها و زمین می رسد از ماست. در قضای سابق خدا این چنین رقم خورده بود که محب ما که داخل جهنم نشود و دشمن ما داخل بهشت نگردد. زیرا خداوند در روز قیامت از پیمانی که با بندگان بسته است بازخواست می­کند و از آن­چه برای ایشان رقم خورده بازخواست نمی­نماید.

روایت42.

ابن عباس نقل کرده: در خدمت رسول الله صلی الله علیه و آله بودیم که علی بن ابی­طالب علیه السّلام وارد شد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: مرحبا به کسی که خداوند او را چهل هزار سال قبل از پدرش آفرید. عرض کردیم: ای رسول خدا! آیا ممکن است پسر قبل از پدر به وجود بیاید؟ فرمودند: آری، خداوند من و علی را، به همین مدت پیش از آفرینش آدم، از یک نور آفرید؛ سپس آن را به دو قسمت تقسیم کرد و سپس موجودات را از نور من و علی آفرید. بعد ما را در طرف راست عرش قرار داد، ما تسبیح کردیم و ملائکه تسبیح نمودند، تهلیل کردیم و تهلیل کردند و تکبیر گفتیم و تکبیر گفتند. پس هر کس خدا را تسبیح و تکبیر کند از تعلیم علی علیه السّلام است.

روایت43.

سفیان ثوری از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که ایشان از قول پدرانشان از امیرالمؤمنین علیهم السلام نقل کردند که: خداوند نور محمد صلی الله علیه و آله را چهارصد و بیست و چهار هزار سال قبل از همه مخلوقات خلق کرد

ص: 24

وَ خَلَقَ مِنْهُ اثْنَیْ عَشَرَ حِجَاباً وَ الْمُرَادُ بِالْحُجُبِ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام.

و از آن نور دوازده نگهبان آفرید که آن نگهبانان، امامان علیهم السلام هستند.

روایت44.

محمّد بن سنان نقل کرده: خدمت حضرت امام محمّد تقی علیه السلام بودم؛ سخن از اختلاف شیعه به میان آوردم. ایشان فرمودند: خداوند پیوسته یکتا و تنها در وحدانیت خویش بوده است. سپس محمّد و علی و فاطمه علیهم السّلام را آفرید؛ یک ملیون سال گذشت، آن­گاه مخلوقات را آفرید و آن­ها را گواه بر آفرینش مخلوقات قرار داد و اطاعت ایشان را بر مخلوقات لازم گردانید، و هر چه را که از خود می­خواست در ایشان قرار داد و اختیار مخلوقات را به ایشان سپرد. آن­ها جانشین خدا هستند؛ هر چه را بخواهند حلال و هر چه را بخواهند حرام می­کنند و جز آن­چه خدا بخواهد انجام نمی­دهند.

این دیانتی است که هر که از آن پیشی گیرد غرق می­شود و هر که عقب بماند نابود می­گردد. ای محمد! این مطلب را به خاطر بسپار که از علم مخزون و مکنون می باشد.

روایت45.

ابوحمزه ثمالی نقل کرده، از حضرت زین­العابدین علیه السّلام شنیدم که می فرمودند: خداوند محمّد و علی و فرزندان پاکش را، قبل از آفرینش مخلوقات، از نور عظمت خود آفرید و آن­ها را به صورت شبح­هایی قرار داد. سپس فرمودند: آیا تو خیال می­کنی خداوند جز شما چیزی نیافریده است؟ بلی، به خدا سوگند هزار هزار آدم و هزار هزار عالم آفریده که تو در آخرین این عوالم قرار گرفته ای.(1)

توضیح

اخباری که از دو کتاب فارسی و برسی نقل شد گر چه اکثر آن­ها موافق سایر اخبار است، ولی اعتبار سایر اخبار را ندارد و خدا خود داناتر به اسرار ائمه است. اختلافی که در اخبار راجع به زمان آفرینش انوار وجود دارد، ممکن است حمل بر اختلاف معنای خلقت ایشان و مراتب ظهور آن­ها در عوالم مختلف شود. زیرا خلق به معنای تقدیر نیز هست و گاهی به ارواح و اجساد مثالی و گاهی به طینت ها نیز نسبت داده می شود که هر کدام دارای مراتب متعددی هستند.

به علاوه این­که گاهی عددی ذکر می شود و منظور فقط کثرت است نه تعداد معین، و گاهی مراعات عقل و مقدار درک مخاطب را می نمایند. گاهی نیز اختلاف از درست ضبط نکردن راویان است که توضیح بعضی از این مطالب إن شاء الله در کتاب سماء و عالم خواهد آمد.

روایت46.

مسعودی در کتاب اثبات­ الوصیه این خطبه را از امیرالمؤمنین صلوات الله علیه و آله نقل می­کند:

ص: 25

صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ هَذِهِ الْخُطْبَةَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی تَوَحَّدَ بِصُنْعِ الْأَشْیَاءِ وَ فَطَرَ أَجْنَاسَ الْبَرَایَا عَلَی غَیْرِ أَصْلٍ وَ لَا مِثَالٍ سَبَقَهُ فِی إِنْشَائِهَا وَ لَا إِعَانَةِ مُعِینٍ عَلَی ابْتِدَاعِهَا بَلِ ابْتَدَعَهَا بِلُطْفِ قُدْرَتِهِ فَامْتَثَلَتْ فِی مَشِیَّتِهِ (1) خَاضِعَةً ذَلِیلَةً مُسْتَحْدَثَةً لِأَمْرِهِ الْوَاحِدِ الْأَحَدِ الدَّائِمِ بِغَیْرِ حَدٍّ وَ لَا أَمَدٍ وَ لَا زَوَالٍ وَ لَا نَفَادٍ وَ کَذَلِکَ لَمْ یَزَلْ وَ لَا یَزَالُ لَا تُغَیِّرُهُ الْأَزْمِنَةُ وَ لَا تُحِیطُ بِهِ الْأَمْکِنَةُ وَ لَا تَبْلُغُ صِفَاتِهِ الْأَلْسِنَةُ وَ لَا تَأْخُذُهُ نَوْمٌ وَ لَا سِنَةٌ لَمْ تَرَهُ الْعُیُونُ فَتُخْبِرَ عَنْهُ بِرُؤْیَةٍ وَ لَمْ تَهْجُمْ عَلَیْهِ الْعُقُولُ فَتَتَوَهَّمَ کُنْهَ صِفَتِهِ وَ لَمْ تَدْرِ کَیْفَ هُوَ إِلَّا بِمَا أَخْبَرَ عَنْ نَفْسِهِ لَیْسَ لِقَضَائِهِ مَرَدٌّ وَ لَا لِقَوْلِهِ مُکَذِّبٌ ابْتَدَعَ الْأَشْیَاءَ بِغَیْرِ تَفَکُّرٍ وَ لَا مُعِینٍ (2) وَ لَا ظَهِیرٍ وَ لَا وَزِیرٍ فَطَرَهَا بِقُدْرَتِهِ وَ صَیَّرَهَا إِلَی (3) مَشِیَّتِهِ وَ صَاغَ أَشْبَاحَهَا وَ بَرَأَ أَرْوَاحَهَا وَ اسْتَنْبَطَ أَجْنَاسَهَا خَلْقاً مَبْرُوءاً مَذْرُوءاً (4) فِی أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ لَمْ یَأْتِ بِشَیْ ءٍ عَلَی غَیْرِ مَا أَرَادَ أَنْ یَأْتِیَ عَلَیْهِ لِیُرِیَ عِبَادَهُ آیَاتِ جَلَالِهِ وَ آلَائِهِ فَسُبْحَانَهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً اللَّهُمَّ فَمَنْ جَهِلَ فَضْلَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَإِنِّی مُقِرٌّ بِأَنَّکَ مَا سَطَحْتَ أَرْضاً وَ لَا بَرَأْتَ خَلْقاً حَتَّی أَحْکَمْتَ خَلْقَهُ وَ أَتْقَنْتَهُ مِنْ نُورٍ سَبَقَتْ بِهِ السُّلَالَةُ وَ أَنْشَأْتَ آدَمَ لَهُ جِرْماً فَأَوْدَعْتَهُ مِنْهُ قَرَاراً مَکِیناً وَ مُسْتَوْدَعاً مَأْمُوناً وَ أَعَذْتَهُ مِنَ الشَّیْطَانِ وَ حَجَبْتَهُ عَنِ الزِّیَادَةِ وَ النُّقْصَانِ (5) وَ حَصَّلْتَ (6) لَهُ الشَّرَفَ الَّذِی یُسَامِی (7) بِهِ عِبَادُکَ

ص: 26

ستایش خدایی راست که اشیاء را به تنهایی آفرید و موجودات را آفرید بدون اقتباس و شبه و نظیری که قبلا باشد و کسی در آفرینش به او کمک نکرد، بلکه به لطف قدرت خویش آفرید. و اشیاء با کمال خواری پیرو فرمان و خواست او قرار گرفتند.

یکتای بی همتای دائم و بدون اندازه و زمان و زوال و نیستی، پیوسته خواهد بود. زمان در او تغییری بوجود نیاورد و مکان احاطه اش ننماید، صفاتش را زبانی نتواند بازگو کند و نه خواب سنگین و نه خواب سبک او را نمی­گیرد. چشم­ها از دیدنش عاجزند که خبر از رؤیتش دهند و عقل ها او را نمی یابند تا کنه صفاتش را درک کنند و نمی دانند چگونه است مگر به مقداری که خود خبر داده است. کسی نمی­تواند فرمان او را برگرداند و سخنش را کسی نمی­تواند تکذیب نکند.

اشیاء را بدون فکر و اندیشه و کمک و یاور و پشتیبان آفرید. به قدرت خویش به وجود آورد و تحت مشیت خود قرار داد. پیکرها را صورت بخشید و ارواحشان آفرید و در گوشه و کنار آسمان­ها و زمین ها، به هر صورت که خود می­خواست، موجودات را از عدم بیرون کشید و مگر آن­گونه که خود می خواست چیزی را نیافرید، تا بندگان شاهد نشانه ها و نعمت های او باشند. منزه است پروردگاری که جز او معبودی نیست و او یکتای چیره است و درود و سلام فراوان بر محمّد و آل او باد! بار خدایا! اگر کسی منکر فضل آل محمّد باشد، ولی من اقرار می کنم که زمین را مسطح نکرده ای و موجودی را نیافریده ای مگر این­که آفرینش او را از نوری پیش از سلاله متین و متقن کردی و آدم را جرم آن نور قرار دادی و در جایگاه امن و امان نهادی و از شیطان در پناه داشتی و از کم و زیاد نگه­ داشتی(1) و به او شرافتی عنایت کردی که بندگانت به آن تفاخر کنند.

ص: 26

فَأَیُّ بَشَرٍ کَانَ مِثْلَ آدَمَ فِیمَا سَابَقَتْ بِهِ الْأَخْبَارُ وَ عَرَّفَتْنَا کُتُبُکَ فِی عَطَایَاکَ أَسْجَدْتَ لَهُ مَلَائِکَتَکَ وَ عَرَّفْتَهُ مَا حَجَبْتَ عَنْهُمْ مِنْ عِلْمِکَ (1) إِذْ تَنَاهَتْ (2) بِهِ قُدْرَتُکَ وَ تَمَّتْ فِیهِ مَشِیَّتُکَ دَعَاکَ بِمَا أَکْنَنْتَ فِیهِ فَأَجَبْتَهُ إِجَابَةَ الْقَبُولِ فَلَمَّا أَذِنْتَ اللَّهُمَّ فِی انْتِقَالِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ صُلْبِ آدَمَ أَلَّفْتَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ زَوْجٍ خَلَقْتَهَا لَهُ سَکَناً وَ وَصَلْتَ لَهُمَا بِهِ سَبَباً فَنَقَلْتَهُ مِنْ بَیْنِهِمَا إِلَی شَیْثٍ اخْتِیَاراً لَهُ بِعِلْمِکَ فَإِنَّهُ بَشَرٌ کَانَ اخْتِصَاصُهُ بِرِسَالَتِکَ ثُمَّ نَقَلْتَهُ إِلَی أَنُوشَ فَکَانَ خَلَفَ أَبِیهِ فِی قَبُولِ کَرَامَتِکَ وَ احْتِمَالِ رِسَالاتِکَ ثُمَّ قَدَّرْتَ الْمَنْقُولَ إِلَیْهِ قَیْنَانَ (3) وَ أَلْحَقْتَهُ فِی الْحُظْوَةِ (4) بِالسَّابِقِینَ وَ فِی الْمِنْحَةِ بِالْبَاقِینَ ثُمَّ جَعَلْتَ مَهْلَائِیلَ رَابِعَ أَجْرَامِهِ قُدْرَةً تُودِعُهَا مِنْ خَلْقِکَ مَنْ تَضْرِبُ (5) لَهُمْ بِسَهْمِ النُّبُوَّةِ وَ شَرَفِ الْأُبُوَّةِ حَتَّی إِذَا قَبِلَهُ (6) بُرْدٌ عَنْ تَقْدِیرِکَ تَنَاهَی بِهِ تَدْبِیرُکَ إِلَی أَخْنُوخَ فَکَانَ أَوَّلَ مَنْ جَعَلْتَ مِنَ الْأَجْرَامِ نَاقِلًا لِلرِّسَالَةِ وَ حَامِلًا أَعْبَاءَ النُّبُوَّةِ (7) فَتَعَالَیْتَ یَا رَبِّ لَقَدْ لَطُفَ حِلْمُکَ (8) وَ جَلَّ قُدْرَتُکَ (9) عَنِ التَّفْسِیرِ إِلَّا بِمَا دَعَوْتَ إِلَیْهِ مِنَ الْإِقْرَارِ بِرُبُوبِیَّتِکَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ الْأَعْیُنَ لَا تُدْرِکُکَ وَ الْأَوْهَامَ لَا تَلْحَقُکَ وَ الْعُقُولَ لَا تَصِفُکَ وَ الْمَکَانَ لَا یَسَعُکَ وَ کَیْفَ یَسَعُ مَنْ کَانَ قَبْلَ الْمَکَانِ وَ مَنْ خَلَقَ الْمَکَانَ (10)

ص: 27

بر حسب اخبار گذشته و آن­چه از کتاب های آسمانی دریافته ایم، کدام بشری مانندآدم بوده است؟ ملائکه را به سجده او واداشتی و به او مطالبی آموختی که از ملائکه پوشانده بودی(1)،

چرا که کمال قدرت و تمام اراده خویش را در او به کار بستی. به وسیله چیزی که در نهادش پنهان کرده بودی، از تو درخواست کرد و دعایش را پذیرفتی. وقتی اذن در انتقال نور محمد صلی الله علیه و آله از نهاد آدم را دادی، بین آدم و همسرش، که مایه آرامش او بود، محبت برقرار کردی و آن دو را وسیله انتقال نور گرداندی. نور را از میان این دو، به علم و دانش خود، به شیث منتقل نمودی که او انسانی بود که به پیامبری برگزیده شد.

سپس به انوش منتقل کردی که او در قبول مقام نبوت جانشین پدرش بود. سپس به قینان منتقل نمودی و او را مفتخر به منزلت سابقین و لطفی که به بعدی­ها داشتی، گردانیدی. پس از آن مهلائیل را چهارمین جرمی قرار دادی که از میان خلایق نور را به امانت گرفت و برایش نبوت و شرافت پدری مرقوم شد. تا تقدیرت به برد رسید و پس از او به اخنوخ انجامید و او اول کسی بود که ناقل رسالت و حامل بار سنگین نبوت بود .

خداوندا، حلم تو لطیف و قدرتت با شکوه، بلند مرتبه تر از از آنی که علم و قدرت تو را تفسیر نمایند مگر به همان اندازه ای که بندگان را دعوت کرده ای که اقرار به ربوبیت تو کنند. گواهی می­دهم که دیده ها تو را درک نمی­کنند و اوهام تو را نمی ­ماند و عقلها نمی توانند تو را وصف نمایند و مکان تو را در بر نمی­گیرد. و چگونه مکان کسی که قبل از مکان بوده و آن را آفریده را در برگیرد؟

ص: 27

أَمْ کَیْفَ تُدْرِکُهُ الْأَوْهَامُ وَ لَمْ تُؤَمَّرِ (1) (2) الْأَوْهَامُ عَلَی أَمْرِهِ وَ کَیْفَ تُؤَمَّرُ الْأَوْهَامُ عَلَی أَمْرِهِ وَ هُوَ الَّذِی لَا نِهَایَةَ لَهُ وَ لَا غَایَةَ وَ کَیْفَ تَکُونُ لَهُ نِهَایَةٌ وَ غَایَةٌ وَ هُوَ الَّذِی ابْتَدَأَ الْغَایَاتِ وَ النِّهَایَاتِ أَمْ کَیْفَ تُدْرِکُهُ الْعُقُولُ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهَا سَبِیلًا إِلَی إِدْرَاکِهِ (3) وَ کَیْفَ یَکُونُ لَهُ إِدْرَاکُهُ (4) بِسَبَبٍ وَ قَدْ لَطُفَ بِرُبُوبِیَّتِهِ عَنِ الْمَحَاسَّةِ وَ الْمَجَاسَّةِ (5) وَ کَیْفَ لَا یَلْطُفُ عَنْهُمَا مَنْ لَا یَنْتَقِلُ عَنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ وَ کَیْفَ یَنْتَقِلُ مِنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ وَ قَدْ جَعَلَ الِانْتِقَالَ نَقْصاً وَ زَوَالًا فَسُبْحَانَکَ مَلَأْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ بَایَنْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ فَأَنْتَ الَّذِی لَا یَفْقِدُکَ شَیْ ءٌ وَ أَنْتَ الْفَعَّالُ لِمَا تَشَاءُ تَبَارَکَ یَا مَنْ کُلُّ مُدْرَکٍ مِنْ خَلْقِهِ وَ کُلُّ مَحْدُودٍ مِنْ صُنْعِهِ أَنْتَ الَّذِی لَا یَسْتَغْنِی عَنْکَ الْمَکَانُ (6) وَ لَا نَعْرِفُکَ إِلَّا بِانْفِرَادِکَ بِالْوَحْدَانِیَّةِ وَ الْقُدْرَةِ وَ سُبْحَانَکَ مَا أَبْیَنَ اصْطِفَاءَکَ لِإِدْرِیسَ عَلَی مَنْ سَلَکَ مِنَ الْحَامِلِینَ (7) لَقَدْ جَعَلْتَ لَهُ دَلِیلًا مِنْ کِتَابِکَ إِذْ سَمَّیْتَهُ صِدِّیقاً نَبِیّاً وَ رَفَعْتَهُ مَکَاناً عَلِیّاً وَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِ نِعْمَةً حَرَّمْتَهَا عَلَی خَلْقِکَ إِلَّا مَنْ نَقَلْتَ إِلَیْهِ نُورَ الْهَاشِمِیِّینَ وَ جَعَلْتَهُ أَوَّلَ مُنْذِرٍ مِنْ أَنْبِیَائِکَ ثُمَّ أَذِنْتَ فِی انْتِقَالِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (8) مِنَ الْقَابِلِینَ لَهُ مُتَوَشْلِخَ وَ لَمَکَ الْمُفْضِیَّیْنِ إِلَی نُوحٍ (9) فَأَیَّ آلَائِکَ یَا رَبِّ عَلَی (10) ذَلِکَ لَمْ تُوَلِّهِ وَ أَیَّ خَوَاصِّ کَرَامَتِکَ لَمْ تُعْطِهِ ثُمَّ أَذِنْتَ فِی إِیدَاعِهِ سَاماً دُونَ حَامٍ وَ یَافِثَ فَضُرِبَ لَهُمَا بِسَهْمٍ فِی الذِّلَّةِ وَ جَعَلْتَ مَا أَخْرَجْتَ

ص: 28

و یا چگونه اوهام تو را دریابد، با این­که به اوهام چنین اختیاری داده نشده است؟ و چگونه می­توانند اوهام درک کنند خدایی را که نهایت و اندازه ای ندارد؟ و چگونه او را اندازه و نهایتی است، با این­که تمام اندازه ها و نهایت ها را او آفریده؟ و چگونه عقل­ها او را در یابد، با اینکه راهی به سوی درکش ندارد؟ و چگونه راه به درکش می یابد، با این­که از حس شدن و یا لمس شدن لطیف­تر است؟ و چگونه از حس و لمس به دور نباشد، کسی که تغییر از حالی به حال دیگر در او راه ندارد؟ و چگونه تغییر از حالی به حال دیگر در او راه پیدا کند، با این­که تغییر و انتقال را نقص و زوال قرار داده است؟ منزهی خداوندا! همه جا را پر کرده ای و از همه جدایی، هیچ چیز از اختیار تو خارج نیست و هر چه بخواهی می­کنی. بزرگ است خدایی که هر چه درک می شود مخلوق اوست و هر محدودی مصنوع او. تو آنی هستی که مکان از تو بی نیاز نیست و ما تو را جز به انفراد در وحدانیت و قدرت نمی شناسیم. منزهی تو! چقدر واضح است دلیل گزینش تو ادریس را از سایر مردم برای حمل امانت. دلیلش را خود در کتابت آورده­ای؛ چون او را صدیق و نبی بر شمرده­ای و دارای مقامی رفیع گردانیده ای و به او نعمتی عنایت کرده­ای که دیگران جز آن­ها که محل انتقال نور بنی هاشمند از آن نعمت محرومند و او را اولین بیم دهنده در میان پیامبرانت قرار دادی.

سپس اجازه انتقال محمّد صلی الله علیه وآله را به متوشلخ و لمک که آن دو به نوح رسانیدند، دادی. و خدایا چه نعمتها که به سبب آن به نوح ندادی و چه کرامت های مخصوصی که به او نبخشیدی! بعد اجازه دادی انتقال را به سام و نه به حام و نه به یافث، و آن دو را به تیر خواری زدی و اولاد آن دو را خادمانی برای نسل سام قرار دادی.

ص: 28

مِنْ بَیْنِهِمَا لِنَسْلِ سَامٍ خَوَلًا (1) ثُمَّ تَتَابَعَ عَلَیْهِ الْقَابِلُونَ مِنْ حَامِلٍ إِلَی حَامِلٍ وَ مُودِعٍ إِلَی مُسْتَوْدَعٍ مِنْ عِتْرَتِهِ فِی فَتَرَاتِ الدُّهُورِ حَتَّی قَبِلَهُ تَارُخُ أَطْهَرُ الْأَجْسَامِ وَ أَشْرَفُ الْأَجْرَامِ وَ نَقَلْتَهُ مِنْهُ إِلَی إِبْرَاهِیمَ فَأَسْعَدْتَ بِذَلِکَ جَدَّهُ وَ أَعْظَمْتَ بِهِ مَجْدَهُ وَ قَدَّسْتَهُ فِی الْأَصْفِیَاءِ وَ سَمَّیْتَهُ دُونَ رُسُلِکَ خَلِیلًا ثُمَّ خَصَصْتَ بِهِ إِسْمَاعِیلَ دُونَ وُلْدِ إِبْرَاهِیمَ فَأَنْطَقْتَ لِسَانَهُ بِالْعَرَبِیَّةِ الَّتِی فَضَّلْتَهَا عَلَی سَائِرِ اللُّغَاتِ فَلَمْ تَزَلْ تَنْقُلُهُ مَحْظُوراً عَنِ الِانْتِقَالِ فِی کُلِّ مَقْذُوفٍ مِنْ أَبٍ إِلَی أَبٍ حَتَّی قَبِلَهُ کِنَانَةُ عَنْ مُدْرِکَةَ فَأَخَذْتَ لَهُ مَجَامِعَ الْکَرَامَةِ وَ مَوَاطِنَ السَّلَامَةِ وَ أَجْلَلْتَ لَهُ الْبَلْدَةَ الَّتِی قَضَیْتَ فِیهَا مَخْرَجَهُ فَسُبْحَانَکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ أَیُّ صُلْبٍ أَسْکَنْتَهُ فِیهِ لَمْ تَرْفَعْ ذِکْرَهُ وَ أَیُّ نَبِیٍّ بُشِّرَ بِهِ فَلَمْ یَتَقَدَّمْ فِی الْأَسْمَاءِ اسْمُهُ وَ أَیُّ سَاحَةٍ مِنَ الْأَرْضِ سَلَکْتَ بِهِ لَمْ تُظْهِرْ بِهَا قُدْسَهُ حَتَّی الْکَعْبَةِ الَّتِی جَعَلْتَ مِنْهَا مَخْرَجَهُ غَرَسْتَ أَسَاسَهَا بِیَاقُوتَةٍ مِنْ جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ أَمَرْتَ الْمَلَکَیْنِ الْمُطَهَّرَیْنِ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ فَتَوَسَّطَا بِهَا أَرْضَکَ وَ سَمَّیْتَهَا بَیْتَکَ وَ اتَّخَذْتَهَا مَعْمَداً (2) لِنَبِیِّکَ وَ حَرَّمْتَ وَحْشَهَا وَ شَجَرَهَا وَ قَدَّسْتَ حَجَرَهَا وَ مَدَرَهَا وَ جَعَلْتَهَا مَسْلَکاً لِوَحْیِکَ وَ مَنْسَکاً لِخَلْقِکَ وَ مَأْمَنَ الْمَأْکُولَاتِ وَ حِجَاباً لِلْآکِلَاتِ الْعَادِیَاتِ تُحَرِّمُ عَلَی أَنْفُسِهَا إِذْعَارَ مَنْ أَجَرْتَ ثُمَّ أَذِنْتَ لِلنَّضْرِ فِی قَبُولِهِ وَ إِیدَاعِهِ مَالِکاً ثُمَّ مِنْ بَعْدِ مَالِکٍ فِهْراً ثُمَّ خَصَصْتَ مِنْ وُلِدَ فِهْرٍ غَالِباً وَ جَعَلْتَ کُلَّ مَنْ تَنْقُلُهُ إِلَیْهِ أَمِیناً لِحَرَمِکَ حَتَّی إِذَا قَبِلَهُ لُؤَیُّ بْنُ غَالِبٍ آنَ لَهُ حَرَکَةُ تَقْدِیسٍ فَلَمْ تُودِعْهُ مِنْ بَعْدِهِ صُلْباً إِلَّا جَلَّلْتَهُ نُوراً تَأْنَسُ بِهِ الْأَبْصَارُ وَ تَطْمَئِنُّ إِلَیْهِ الْقُلُوبُ فَأَنَا یَا إِلَهِی وَ سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ الْمُقِرُّ لَکَ بِأَنَّکَ الْفَرْدُ الَّذِی لَا یُنَازَعُ وَ لَا

ص: 29

سپس حاملین و امانتداران در گذر روزگاران یکی پس از دیگری این نور را از عترت نوح گرفتند تا به تارخ که پاک­ترین و شریف­ترین بود، رسید و از او به ابراهیم منتقل نمودی که جدش را به بخت حمل آن سعادتمند نمودی و مقامش را به آن بزرگ گردانیدی و در میان برگزیدگان قداستش بخشیدی و از میان پیامبران خلیلش نام بنهادی. و سپس از میان فرزندان ابراهیم به اسماعیل اختصاص دادی او را گویا به زبان عربی که بهترین زبان است گردانیدی. پیوسته این نور را، محظور از انتقال به افراد بدنام، از پدر به پدری دیگر منتقل می­کردی تا بالاخره کنانه از مدرکه دریافت کرد؛ به او مجامع کرامت و محل امن و سلامت دادی و برایش سرزمینی را که پیامبرت را از آن­جا مبعوث نمودی، عطا داشتی. منزهی خداوندا که معبودی جز تو نیست! این نور را در کدام نهادی قرار دادی که یادش را نکو نداشته باشی؟ و کدام پیامبر را بشارت به حملش ندادی مگر آن­که نام او را مقدم بر دیگران نداشته باشی؟ و کدام سرزمین را محل حمل او قرار ندادی که قداستش فزونی نگرفته باشد؟ حتی کعبه، که بعثت او را در آن قرار دادی و ریشه آن را با یاقوتی از بهشت عدن بنا نمودی و به دو ملک و فرشته پاک نهاد؛ جبرئیل و میکائیل دستور دادی که وسط زمینش قرار دهند و آن را خانه خود نامیدی و معمد پیامبرت کردی و وحوش و گیاه آن را حرمت نهادی و سنگ و ریگ آن را مقدس کردی و منزل وحی و عبادتگاه خلق و پناه­گاه خورده­شونده­ها و مانع خورنده های متجاوز. هر که را در آن پناه دادی ترسانیدن و آزارش را حرام نمودی.

سپس اجازه دادی که نضر، آن نور را بپذیرد و به مالک بسپارد و پس از مالک فهر و از میان فرزندان فهر غالب را این امتیاز بخشیدی. و هر کس محل انتقال نور قرار می گرفت امین حرم بود، تا رسید به لوی بن غالب که قداست نور جریان

بیشتری در او داشت و پس از آن در هر صلبی که قرار دادی با نوری که دیده ها را مأنوس خویش می کرد و دل ها را اطمینان می­بخشید شکوهش می دادی .

و من ای معبود و سید و مولایم! معترفم تو آن یکتایی هستی که کسی منازع

ص: 29

یُغَالَبُ وَ لَا یُشَارَکُ (1) سُبْحَانَکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ مَا لِعَقْلٍ مَوْلُودٍ وَ فَهْمٍ مَفْقُودٍ مُدْحَقٍ مِنْ ظَهْرٍ مَرِیجٍ نَبَعَ مِنْ عَیْنٍ مَشِیجٍ بِمَحِیضِ (2) لَحْمٍ وَ عَلَقٍ وَ دَرٍّ (3) إِلَی فُضَالَةِ الْحَیْضِ وَ عُلَالاتِ الطَّعْمِ وَ شَارَکَتْهُ الْأَسْقَامُ وَ الْتَحَقَتْ (4) عَلَیْهِ الْآلَامُ لَا یَقْدِرُ عَلَی فِعْلٍ وَ لَا یَمْتَنِعُ مِنْ (5) عِلَّةٍ ضَعِیفِ التَّرْکِیبِ وَ الْبَیِّنَةِ مَا لَهُ وَ الِاقْتِحَامَ عَلَی قُدْرَتِکَ وَ الْهُجُومَ عَلَی إِرَادَتِکَ وَ تَفْتِیشَ مَا لَا یَعْلَمُهُ غَیْرُکَ سُبْحَانَکَ أَیُّ عَیْنٍ تَقُومُ نُصْبَ بَهَاءِ نُورِکَ وَ تَرْقَی إِلَی نُورِ ضِیَاءِ قُدْرَتِکَ وَ أَیُّ فَهْمٍ یَفْهَمُ مَا دُونَ ذَلِکَ إِلَّا أَبْصَارٌ (6) کَشَفْتَ عَنْهَا الْأَغْطِیَةَ وَ هَتَکْتَ عَنْهَا الْحُجُبَ الْعَمِیَّةَ فَرَقَتْ أَرْوَاحُهَا إِلَی أَطْرَافِ أَجْنِحَةِ (7) الْأَرْوَاحِ فَنَاجَوْکَ فِی أَرْکَانِکَ وَ أَلَحُّوا بَیْنَ (8) أَنْوَارِ بَهَائِکَ وَ نَظَرُوا مِنْ مُرْتَقَی التُّرْبَةِ إِلَی مُسْتَوَی کِبْرِیَائِکَ فَسَمَّاهُمْ أَهْلُ الْمَلَکُوتِ زُوَّاراً وَ دَعَاهُمْ أَهْلُ الْجَبَرُوتِ عُمَّاراً فَسُبْحَانَکَ یَا مَنْ لَیْسَ فِی الْبِحَارِ قَطَرَاتٌ وَ لَا فِی مُتُونِ الْأَرْضِ جَنَبَاتٌ (9) وَ لَا فِی رِتَاجِ الرِّیَاحِ حَرَکَاتٌ وَ لَا فِی قُلُوبِ الْعِبَادِ خَطَرَاتٌ وَ لَا فِی الْأَبْصَارِ لَمَحَاتٌ وَ لَا عَلَی مُتُونِ السَّحَابِ نَفَحَاتٌ إِلَّا وَ هِیَ فِی قُدْرَتِکَ مُتَحَیِّرَاتٌ أَمَّا السَّمَاءُ فَتُخْبِرُ عَنْ عَجَائِبِکَ وَ أَمَّا الْأَرْضُ فَتَدُلُّ عَلَی مَدَائِحِکَ وَ أَمَّا الرِّیَاحُ

ص: 30

و غالب و شریک تو نیست. منزهی بارخدایا! جز تو معبودی نیست. چگونه عقل زاییده شده و فهم سردرگم و مدحق از صلب انسانی که مریج از گوشت و پاره­ای خون و شیر و مشیج در محیض است و رهسپار بقیه حیض و مناشئ غذایی است، و پیوسته دچار بیماریها و گرفتار ناراحتی ها است و قدرت بر انجام کاری نداشته و یارای زدودن بیماری ندارد، ترکیبی ضعیف و بنیه ای ناتوان دارد، چگونه می تواند بر قدرت تو استیلا یابد و بر اراده تو پیروز شود و اطلاع از چیزی پیدا کند که جز تو کسی خبر ندارد؟

منزهی بارخدایا! کدام چشم می تواند در مقابل شدت نور تو بایستد و نور درخشان قدرت تو را دریابد و کدام فهمی می تواند حتی کمتر از این را درک کند؟ مگر فهم­هایی که پرده از آن­ها برداشته شده و حجاب های غلیظ و ضخیم از ایشان برطرف گردیده و روحشان تا دو سوی بال­های ارواح(1) اوج گرفته تا جایی که تو را در اساست مناجات می کنند و در میان انوار تابناکت بر تو التماس می نمایند و از مقام خاکی خود به جایگاه کبریاییت می نگرند. اهل ملکوت آن­ها را زائران می نامند و ساکنان جبروت ایشان را آبادکنندگان.

منزهی خداوندا! ای کسی که نه قطره ای در دریا و نه پهنه ای در زمین ها و نه وزشی در بادها و نه خطوری در دل بندگان و نه بر هم­زدنی در چشم­ها و نه اهتزازی در دل ابرها نیستند، مگر این­که همگی مبهوت قدرت تواند.

اما آسمان، خبر از شگفتی­های توست و زمین رهنمون کننده به ستایش تو و بادها

ص: 30

فَتَنْشُرُ فَوَائِدَکَ وَ أَمَّا السَّحَابُ فَتُهْطِلُ مَوَاهِبَکَ وَ کُلُّ ذَلِکَ یُحَدِّثُ بِتَحَنُّنِکَ وَ یُخْبِرُ أَفْهَامَ الْعَارِفِینَ بِشَفَقَتِکَ وَ أَنَا الْمُقِرُّ بِمَا أَنْزَلْتَ عَلَی أَلْسُنِ أَصْفِیَائِکَ أَنَّ أَبَانَا آدَمَ عِنْدَ اعْتِدَالِ نَفْسِهِ وَ فَرَاغِکَ مِنْ خَلْقِهِ رَفَعَ وَجْهَهُ فَوَاجَهَهُ مِنْ عَرْشِکَ وَسْمٌ (1) فِیهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ إِلَهِی مَنِ الْمَقْرُونُ بِاسْمِکَ فَقُلْتَ مُحَمَّدٌ خَیْرُ مَنْ أَخْرَجْتُهُ مِنْ صُلْبِکَ وَ اصْطَفَیْتُهُ بَعْدَکَ مِنْ وُلْدِکَ وَ لَوْلَاهُ مَا خَلَقْتُکَ فَسُبْحَانَکَ لَکَ الْعِلْمُ النَّافِذُ وَ الْقَدْرُ الْغَالِبُ لَمْ تَزَلِ الْآبَاءُ تَحْمِلُهُ (2) وَ الْأَصْلَابُ تَنْقُلُهُ کُلَّمَا أَنْزَلْتَهُ سَاحَةَ صُلْبٍ جَعَلْتَ لَهُ فِیهَا صُنْعاً یَحُثُّ الْعُقُولَ عَلَی طَاعَتِهِ وَ یَدْعُوهَا إِلَی مُتَابَعَتِهِ (3) حَتَّی نَقَلْتَهُ إِلَی هَاشِمٍ خَیْرِ آبَائِهِ بَعْدَ إِسْمَاعِیلَ فَأَیَّ أَبٍ وَ جَدٍّ وَ وَالِدِ أُسْرَةٍ (4) وَ مُجْتَمَعِ عِتْرَةٍ وَ مَخْرَجِ طُهْرٍ وَ مَرْجِعِ فَخْرٍ جَعَلْتَ یَا رَبِّ هَاشِماً لَقَدْ أَقَمْتَهُ لَدُنْ بَیْتِکَ وَ جَعَلْتَ لَهُ الْمَشَاعِرَ وَ الْمَتَاجِرَ (5) ثُمَّ نَقَلْتَهُ مِنْ هَاشِمٍ إِلَی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَأَنْهَجْتَهُ سَبِیلَ إِبْرَاهِیمَ وَ أَلْهَمْتَهُ رُشْداً لِلتَّأْوِیلِ وَ تَفْصِیلِ الْحَقِّ وَ وَهَبْتَ لَهُ عَبْدَ اللَّهِ وَ أَبَا طَالِبٍ وَ حَمْزَةَ وَ فَدَیْتَهُ فِی الْقُرْبَانِ بِعَبْدِ اللَّهِ کَسِمَتِکَ فِی إِبْرَاهِیمَ بِإِسْمَاعِیلَ وَ وَسَمْتَ بِأَبِی طَالِبٍ (6) فِی وُلْدِهِ کَسِمَتِکَ فِی إِسْحَاقَ بِتَقْدِیسِکَ عَلَیْهِمْ وَ تَقْدِیمِ الصَّفْوَةِ لَهُمْ فَلَقَدْ بَلَّغْتَ إِلَهِی بِبَنِی أَبِی طَالِبٍ الدَّرَجَةَ الَّتِی رَفَعْتَ إِلَیْهَا فَضْلَهُمْ فِی الشَّرَفِ الَّذِی مَدَدْتَ بِهِ أَعْنَاقَهُمْ وَ الذِّکْرِ الَّذِی حَلَّیْتَ بِهِ أَسْمَاءَهُمْ وَ جَعَلْتَهُمْ مَعْدِنَ النُّورِ وَ جَنَّتَهُ وَ صَفْوَةَ الدِّینِ وَ ذِرْوَتَهُ وَ فَرِیضَةَ الْوَحْیِ وَ سُنَّتَهُ ثُمَّ أَذِنْتَ لِعَبْدِ اللَّهِ فِی نَبْذِهِ

ص: 31

پخش کننده فایده­هایت و ابرها موهبت های تو را می بارند. تمام این­ها بازگوی مهربانی توست و فهم­­های عارفین خبر دهنده از شفقت تو.

من اقرار می­کنم به آن­چه نازل کرده ای بر زبان برگزیدگانت، که پدرمان آدم هنگام اعتدال نفس و فارغ شدن از خلق محض تو، سر به جانب عرش بلند نمود و دید که آن­جا نوشته شده: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ. و گفت: خدایا این کیست که همراه نام تو است؟ و فرمودی: محمّد است؛ بهترین کسی که از نهاد تو خارج می شود که از بین فرزندان بعد از تو برگزیده ام و اگر او نبود تو را نمی آفریدم.

منزهی ای خدایی که دارای علمی نافذ و مقامی ارجمندی! پیوسته نور محمّد در نهاد پدران حمل می­شد و اصلاب او را چون کلماتی منتقل می­کردند که به هر صلبی وارد می شد، عقل ها را وادار به اطاعت می­کرد(1) و به پیروی فرا می­خواند، تا این­که به هاشم بهترین پدران پیامبر پس از اسماعیل منتقل گردید. پس خدایا کدام پدر و کدام جد و کدام بزرگ خاندان و کدام فرمانروای قبیله و منبع پاکی و مرجع فخری را مانند هاشم قرار دادی؟ او را در جوار خانه خود قرار دادی و به او مشاعر و تجارت بخشیدی. سپس از هاشم به عبدالمطلب منتقل کردی و او را به راه ابراهیم راهنما شدی و به او فهم تأویل و قوه تشخیص حق از باطل عطا کردی و عبد اللَّه و ابو طالب و حمزه را به او بخشدی و در قربانی به جای عبد اللَّه فدیه را پذیرفتی مانند همان کاری که با ابراهیم در باره قربان کردن اسماعیل نمودی و او را برجسته کردی به ابو­طالب در نژادش همان امتیازی که به اسحاق دادی، بخشیدی؛ آن­ها را مقدس نمودی و برگزیده ها را در آن­ها قرار دادی. خدایا چنان مقام فرزندان ابوطالب را در شرافت بلند کردی که گردن ها به این امتیاز افراشته شد و نام­های ایشان به آن فضایل در زبان­ها افتاد. آن­ها را معدن نور و بهشت آن و برگزیدگان بزرگان دین و فریضه و سنت وحی قرار دادی، سپس به عبداللَّه اذن در خارج کردن آن نور دادی

ص: 31

عِنْدَ مِیقَاتِ تَطْهِیرِ أَرْضِکَ مِنْ کُفَّارِ الْأُمَمِ الَّذِینَ نَسُوا عِبَادَتَکَ وَ جَهِلُوا مَعْرِفَتَکَ وَ اتَّخَذُوا أَنْدَاداً وَ جَحَدُوا رُبُوبِیَّتَکَ وَ أَنْکَرُوا وَحْدَانِیَّتَکَ وَ جَعَلُوا لَکَ شُرَکَاءَ وَ أَوْلَاداً وَ صَبَوْا إِلَی عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ وَ طَاعَةِ الشَّیْطَانِ فَدَعَاکَ نَبِیُّنَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بِنُصْرَتِهِ (1) فَنَصَرْتَهُ بِی وَ بِجَعْفَرٍ وَ حَمْزَةَ فَنَحْنُ الَّذِینَ اخْتَرْتَنَا لَهُ وَ سَمَّیْتَنَا فِی دِینِکَ لِدَعْوَتِکَ أَنْصَاراً لِنَبِیِّکَ قَائِدُنَا إِلَی الْجَنَّةِ خِیَرَتُکَ وَ شَاهِدُنَا أَنْتَ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ جَعَلْتَنَا ثَلَاثَةً مَا نَصَبَ لَنَا عَزِیزٌ إِلَّا أَذْلَلْتَهُ بِنَا وَ لَا مَلِکٌ إِلَّا طَحْطَحْتَهُ (2) أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً وَ وَصَفْتَنَا یَا رَبَّنَا بِذَلِکَ وَ أَنْزَلْتَ فِینَا قُرْآناً (3) جَلَّیْتَ بِهِ عَنْ وُجُوهِنَا الظُّلَمَ وَ أَرْهَبْتَ بِصَوْلَتِنَا الْأُمَمَ إِذَا جَاهَدَ مُحَمَّدٌ رَسُولُکَ عَدُوّاً لِدِینِکَ تَلُوذُ بِهِ أُسْرَتَهُ وَ تَحُفُّ بِهِ عِتْرَتَهُ کَأَنَّهُمُ النُّجُومُ الزَّاهِرَةُ إِذَا تَوَسَّطَهُمُ الْقَمَرُ الْمُنِیرُ لَیْلَةَ تَمة (تِمِّهِ) فَصَلَوَاتُکَ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ نَبِیِّکَ وَ صَفِیِّکَ وَ خِیَرَتِکَ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ أَیُّ مَنِیعَةٍ لَمْ تَهْدِمْهَا دَعْوَتُهُ وَ أَیُّ فَضِیلَةٍ لَمْ تَنَلْهَا عِتْرَتُهُ جَعَلْتَهُمْ خَیْرَ أَئِمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِکَ وَ یَتَوَاصَلُونَ بِدِینِکَ طَهَّرْتَهُمْ بِتَحْرِیمِ الْمَیْتَةِ وَ الدَّمِ وَ لَحْمِ الْخِنْزِیرِ وَ مَا أُهِلَّ وَ نُسِکَ بِهِ لِغَیْرِ اللَّهِ تَشْهَدُ لَهُمْ وَ مَلَائِکَتُکَ أَنَّهُمْ بَاعُوکَ أَنْفُسَهُمْ وَ ابْتَذَلُوا مِنْ هَیْبَتِکَ أَبْدَانَهُمْ شَعِثَةً رُءُوسُهُمْ تَرِبَةً وُجُوهُهُمْ تَکَادُ الْأَرْضُ مِنْ طَهَارَتِهِمْ تَقْبِضُهُمْ إِلَیْهَا وَ مِنْ فَضْلِهِمْ تَمِیدُ بِمَنْ عَلَیْهَا رَفَعْتَ شَأْنَهُمْ بِتَحْرِیمِ أَنْجَاسِ الْمَطَاعِمِ وَ الْمَشَارِبِ مِنْ أَنْوَاعِ الْمُسْکِرِ فَأَیُّ شَرَفٍ یَا رَبِّ جَعَلْتَهُ فِی مُحَمَّدٍ وَ عِتْرَتِهِ فَوَ اللَّهِ لَأَقُولَنَّ قَوْلًا لَا یُطِیقُ أَنْ یَقُولَهُ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِکَ أَنَا عَلَمُ الْهُدَی وَ کَهْفُ

ص: 32

در جایی که، زمینش از کافرانی که عبادتت را فراموش کرده و جاهل به معرفتت شده بودند و مشرک شده و ربوبیتت را نفی و یکتاییت را انکار کرده بودند و برایت شریک و فرزند قرار داده و به بت پرستی و پیروی شیطان مشغول شده بودند، مطهر گشته بود. پیامبر ما صلوات الله علیهاز تو درخواست یاری کرد و تو او را به وسیله من و جعفر و حمزه یاری نمودی .

ما کسانی هستیم که برای پیامبر خود انتخاب کردی و ما را یاران او، که پیشوای ما به بهشت خوبانت است، در راه دعوت دین بر شمردی. و گواه ما، خود تو هستی که پروردگار آسمان­ها و زمین­ها می­باشی. ما را آن سه نفری قرار دادی که هر کس که به دشمنی ما برمی­خاست به وسیله ما خوارش می­نمودی و هر پادشاهی را هلاک می­کردی. و این­گونه وصفمان کردی: بر کفار سخت­گیر و در میان خود مهربان و پیوسته به رکوع و سجود(1).

و قرآنی در میان ما نازل کردی که و با آن ستم را از چهره ما زدودی و از هیبت ما امت های دیگر را به وحشت انداختی. هر گاه محمّد، پیامبرت، با دشمنی از دشمنان دینت پیکار می­کرد، چنان خانواده اش او را در پناه و اقوامش در میان می­گرفتند که گویی ستارگان درخشان­اند که در میان آن­ها ماهی در شب تمام باشد.

صلوات تو بر محمّد بنده و پیامبرت و برگزیده و منتخب تو و بر آل پاکش! کدام منیعه­ای بود که دعوت او منهدمش نکرد و کدام مقام بود که به عترت او ارزانی نداشتی؛ آن­ها را بهترین پیشوا برای مردم قرار دادی، چه این که امر به معروف و نهی از منکر می­کردند و در راه تو پیکار می­نمودند و دینت را به بعدی­هایشان می­رساندند. آن­ها را از مصرف مردار و خون و گوشت خوک و آن­چه نام تو به هنگام ذبح بر آن برده نشده، پاک و پاکیزه کردی. خود و ملائکه ات گواهی دادید که ایشان جان خویش را با تو معامله کرده­اند و از هیبت و جلال خود را کوچک شمردند، سرهایی غبار گرفته و صورت­هایی خاک­آلود، چنان تطهیر شدند که زمین نزدیک بود آن­ها را در برگیرد و از فضلشان با هر آن کس که روی زمین است به حرکت درآید. با حرام نمودن مسکرات چه خوردنی و چه آشامیدنی شأن ایشان را رفیع گردانیدی.

خدایا چه مقام و منزلتی است ای که در محمّد و عترتش قرار دادی! به خدا قسم سخنی می­گویم که احدی از خلق نمی­تواند ادعا کند: من، پس از پیامبر مصطفی، پرچم هدایت و پناهگاه تقوی

ص: 32

التُّقَی وَ مَحَلُّ السَّخَاءِ وَ بَحْرُ النَّدَی وَ طَوْدُ النُّهَی وَ مَعْدِنُ الْعِلْمِ وَ نُورٌ فِی ظُلَمِ الدُّجَا وَ خَیْرُ مَنْ آمَنَ وَ اتَّقَی وَ أَکْمَلُ مَنْ تَقَمَّصَ وَ ارْتَدَی وَ أَفْضَلُ مَنْ شَهِدَ النَّجْوَی بَعْدَ النَّبِیِّ الْمُصْطَفَی وَ مَا أُزَکِّی نَفْسِی وَ لَکِنْ بِنِعْمَةِ رَبِّی أُحَدِّثُ (1) أَنَا صَاحِبُ الْقِبْلَتَیْنِ وَ حَامِلُ الرَّایَتَیْنِ فَهَلْ یُوَازِی فِیَّ أَحَدٌ وَ أَنَا أَبُو السِّبْطَیْنِ فَهَلْ یُسَاوِی بِی بَشَرٌ وَ أَنَا زَوْجُ خَیْرِ النِّسْوَانِ فَهَلْ یَفُوقُنِی (2) أَحَدٌ وَ أَنَا الْقَمَرُ الزَّاهِرُ بِالْعِلْمِ الَّذِی عَلَّمَنِی رَبِّی وَ الْفُرَاتُ الزَّاخِرُ أَشْبَهْتُ مِنَ الْقَمَرِ نُورَهُ وَ بَهَاءَهُ وَ مِنَ الْفُرَاتِ بَذْلَهُ وَ سَخَاءَهُ أَیُّهَا النَّاسُ بِنَا أَنَارَ اللَّهُ السُّبُلَ وَ أَقَامَ الْمَیَلَ وَ عُبِدَ اللَّهُ فِی أَرْضِهِ وَ تَنَاهَتْ إِلَیْهِ مَعْرِفَةُ خَلْقِهِ وَ قَدَّسَ اللَّهَ جَلَّ وَ تَعَالَی بِإِبْلَاغِنَا الْأَلْسُنُ وَ ابْتَهَلَتْ بِدَعْوَتِنَا الْأَذْهَانُ فَتَوَفَّی اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله سَعِیداً شَهِیداً هَادِیاً مَهْدِیّاً قَائِماً بِمَا اسْتَکْفَاهُ حَافِظاً لِمَا اسْتَرْعَاهُ تَمَّمَ بِهِ الدِّینَ وَ أَوْضَحَ بِهِ الْیَقِینَ وَ أَقَرَّتِ الْعُقُولُ بِدَلَالَتِهِ وَ أَبَانَتْ حُجَجَ أَنْبِیَائِهِ وَ انْدَمَغَ الْبَاطِلُ زَاهِقاً وَ وَضَّحَ الْعَدْلَ نَاطِقاً وَ عَطَّلَ مَظَانَّ الشَّیْطَانِ وَ أَوْضَحَ الْحَقَّ وَ الْبُرْهَانَ اللَّهُمَّ فَاجْعَلْ فَوَاضِلَ صَلَوَاتِکَ وَ نَوَامِیَ بَرَکَاتِکَ وَ رَأْفَتِکَ وَ رَحْمَتِکَ عَلَی مُحَمَّدٍ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ الطَّاهِرِینَ (3).

و جایگاه سخاوت و دریای جود و کوه بلند عقل و معدن دانش و نور تاریکی­های تیره و بهترین مؤمنان و متقیان و کامل­ترین شخصی که جامه و ردا پوشیده و بالاترین شخصی که شاهد نجوی بوده هستم. من خود را نمی ستایم، بلکه نعمت خدای را بازگو می­کنم(1). من صاحب دو قبله و حامل دو پرچم هستم. و وقتی من پدر حسن و حسینم آیا کسی با من برابر است؟ آیا کسی مساوی من هست با این­که من همسر بهترین زنان هستم؟ آیا کسی برتر از من هست با اینکه من ماه درخشنده علم، علمی که پروردگارم آموخته، و نهر پر آبی که در نور و درخشش چون ماه است و رودخانه جود و بخشش هستم؟

ای مردم! خداوند به وسیله ما راه­ها را روشن نموده و کجی را راست نموده، و به وسیله ما خداوند پرستش می­شود و معرفت مردم به او منتهی شده. خداوند به واسطه تبلیغ ما زبان­ها را مقدس گردانیده و با دعوت ما ذهن­ها را بتضرع درآورده است. محمّد صلی الله علیه و آله را از دنیا برد در حالی که او سعید و شهید و هادی و مهدی بود و انجام دهنده وظایف و نگهبان دستورات، دین را به او تکمیل کرد و یقین را با او آشکار نمود و عقل­ها گواهی بر راهنمایی او دادند. او دلایل پیامبران را آشکار نمود و باطل را از میان برد و عدالت را به وضوح به سخن در آورد و کمین گاه­های شیطان را تعطیل کرد و حق و برهان را آشکار کرد. خدایا بهترین درودها و بالاترین برکات و رأفت­ها و رحمت­های خود را بر محمّد، پیامبر رحمت، و اهل بیت پاکش نازل گردان!(2)

توضیح

"مگر این­که آفرینش او را از نوری پیش از سلاله متین و متقن کردی" ظاهراً ضمیر "او" به پیامبر صلی الله علیه و آله برمی­گردد. و "پیش از سلاله" ظاهراً اشتباه نسخه­برداری باشد و ممکن است منظور این باشد که سلاله هم به خاطر آن نور است زودتر آفریده شد تا محلی برای آن نور باشد.

منظور از سلاله، آدم علی نبینا و آله و علیه السلام است که خداوند متعال در قرآن فرموده است: «و لقد خلقنا الانسان من سلالة من طین»(3){و به یقین انسان را از عصاره ای از گل آفریدیم} و محتمل است که به جای "سبقت"، "صغت" به معنای ساخته شد، بوده باشد که مورد تصحیف واقع شده است. "جرم" به کسر یعنی جسد. "به وسیله چیزی که در نهادش پنهان کرده بودی" یعنی با نوری که در وجودش پنهان کرده بودی. قدرت اگر غلط نسخه­برداری نباشد، حال از اجرام است.

"برد"، پنجمین پدر بوده است. در روایات دیگر در به جای برد زیاد و مارد و ایاد و ادد نیز واردشده است.

ص: 33

الأخر و قوله أول من جعلت یدل علی أن من بینه و بین آدم لم یکونوا رسلا و لا ینافی کونهم أنبیاء قوله و لم تؤمر الأوهام علی بناء التفعیل بصیغة المجهول أی لم تجعل الأوهام أمیرا علی أمر معرفته أو بالتخفیف بتضمین أو یکون علی بمعنی الباء أی لم یأمر الله الأوهام بمعرفته و الظاهر لم یعثر کما فی موضع آخر من العثور بمعنی الاطلاع.

و قوله من خلقه خبر کل قوله علیه السلام سلک أی مضی أو انسلک فی سلک الحاملین لکن لا یساعده اللغة قوله المفضیین أی قبل النور متوشلخ ثم لمک و أوصلاه إلی نوح علیه السلام قوله علی ذلک أی بسبب قبول النور و ضمیرا لم توله و لم تعطه راجعان إلی نوح.

قوله محظورا أی ممنوعا من أن ینتقل إلی من یقذف بسوء و قوله من أب متعلق بقوله تنقله و مدرکة اسم والد خزیمة و خزیمة والد کنانة قوله معمدا کمقصد بمعناه أی قبلة یتوجهون إلیه فی الصلاة أو یقصدونه للحج و العمرة و الإذعار التخویف.

قوله علیه السلام إن له حرکة تقدیس أی صار النور بعد ذلک أظهر و تأثیر الکرامة للآباء لقربهم أکثر و قال فی القاموس دحقه کمنعه طرده و أبعده کأدحقه و الرحم بالماء رمته و لم تقبله و المریج المختلط و المضطرب و یقال خوط مریج أی متداخل فی الأغصان.

و المشیج المختلط من کل شی ء و جمعه أمشاج قوله بمحیض فی المنقول منه بالحاء المهملة فیکون متعلقا بمشیج أی مختلط بالحیض و یحتمل أن یکون بالمعجمة من قولهم مخض اللبن إذا أخذ زبده فهو مخیض و مخض الشی ء حرکه شدیدا فالباء زائدة أو للملابسة أو علی التجرید.

و الحاصل أنه شبه النطفة بلبن مخیض إذ هی تحصل من الحرکة و هی تخرج من اللحم و تنعقد من الدم و علی الأول لحم و علق بدلان من قوله مدحق لبیان تغیراتها و انقلاباتها و الفضالة بالضم البقیة و العالة بالضم ما یتعلل به و بقیة

ص: 34

"او اول کسی بود که ناقل رسالت و حامل بار نبوت بود" این­که اخنوخ را اولین رسول بعد از آدم نام برده شده نشان می­دهد که بین او و آدم فرستاده ای نبوده است و البته این با وجود مقام نبوت برای ایشان منافات ندارد. "به اوهام چنین اختیاری داده نشده است" این معنا بنابر این است که "لم تؤمر الاوهام علی أمره" از باب تفعیل و به ساخت مجهولی باشد. ممکن است میم "لم تؤمر" مشدد نباشد و "علی" هم به معنای باء باشد که یعنی خداوند اوهام را امر به شناخت خود نکرده است.

"سپس اجازه انتقال محمّد... دادی" یعنی اجازه انتقال نور محمد را دادی. "به سبب آن" یعنی به سبب حمل آن نور.

"محظور از انتقال به افراد بدنام" یعنی مانع از انتقال این نور به افراد بدنام می­شدی. "مدرکه" پدر خزیمه و خزیمه پدر "کنانه" است.

"معمد پیامبرت کردی" معمد بر وزن مقصد و به همان معنای مقصد است، یعنی قبله ای که در نماز به سمت آن بایستند و برای حج و عمره به سمت آن بیایند .

"که قداست نور جریان بیشتری در او داشت" یعنی هر چه پدران نزدیک­تر می­شدند، نور در آن­ها ظاهرتر و تأثیر کرامت در آن­ها به جهت نزدیک­تر شدن بیشتر می­شد. "مدحق" دَحَقَه بر وزن مَنَعَه، همانند أدحَقَه به معنای طرد و دور کردن است و أدحق الرحم بالماء، یعنی آن را پرت کرد و قبول نکرد. مریج یعنی مخلوط شده و مضطرب، و گفته می­شود خوط مریج، یعنی در داخل استخوان­ها.

"مشیج" به معنای مختلط از هر چیزی است و جمع آن امشاج است. و "محیض" متعلق به مشیج است، یعنی مخلوط شده با حیض. و ممکن است مخیض بوده که به معنای عصاره و زبده شیر است.

حاصل این­که نطفه، به شیر مخیض تشبیه شده است؛ چون از از گوشت بیرون می­آید و از خون تشکیل می­شود.

ص: 34

اللبن و غیره و قوله ما له تأکید لقوله ما لعقل.

قوله الحجب العمیة أی الکثیفة الحاجبة قال الجزری فی حدیث الصوم فإن عمی علیکم قیل هو من العماء السحاب الرقیق أی حال دونه ما أعمی الأبصار عن رؤیته و فیه من قتل تحت رایة عمیة قیل هو من فعیلة من العمی الضلالة قوله أجنحة الأرواح هو إما جمع الروح بمعنی الرحمة أو الراحة أو جمع الریح بمعنی الرحمة أو الغلبة و النصرة و کان یحتمل المنقول منه الدال المهملة جمع دوح و هو جمع دوحة الشجرة العظیمة و الجنبات جمع جنبة بالتحریک و هو من الوادی ناحیته. قوله علیه السلام و لا فی رتاج الریاح الرتاج ککتاب الباب المغلق و لا یناسب المقام إلا بتکلف و یحتمل أن یکون من قولهم رتج البحر أی هاج و کثر ماؤه فغمر کل شی ء و یحتمل أن یکون رجاج الریاح من الرج و هو التحریک و التحرک و الاهتزاز و الرجرجة الاضطراب و الهطل تتابع المطر و الصنع بالضم المعروف.

قوله فی نبذه الضمیر راجع إلی النور و یقال صبا إلی الشی ء إذا حن و مال و قوله قائدنا صفة لنبیک و کذا خیرتک و یحتمل أن یکون قائدنا مبتدأ و خیرتک خبره کما أن شاهدنا مبتدأ و أنت خبره و یقال نصب لفلان أی عاداه و له الحرب وضعها و کلما رفع و استقبل به شی ء فقد نصب ذکره الفیروزآبادی فیمکن أن یقرأ هنا علی المعلوم و المجهول و یقال طحطح أی کسر و فرق و بدد إهلاکا.

قوله علیه السلام لیلة تمه بکسر التاء و فتحها و ضمها أی تمامه قال الجوهری قمر تمام و تمام إذا تم لیلة البدر و لیلة التمام مکسور و هو أطول لیلة فی السنة و یقال أبی قائلها إلا تما و تما و تما ثلاث لغات أی تماما و مضی علی قوله لم یرجع منه و الکسر أفصح.

قوله علیه السلام أی منیعة أی بنیة رفیعة حصینة من أبنیة الضلالة و ابتذال الثوب

ص: 35

"ارواح" یا جمع روح است و منظور از دو بال آن رحمت و آسایش است و یا جمع ریح به معنای رحمت است و دو بال آن پیروزی و نصرت می باشد. و محتمل است که ادواح بوده باشد که در مراحل نسخه­برداری به این شکل درآمده است. ادواح جمع و دوحة، به معنای درخت بزرگ است.

"نه وزشی در بادها". رتاج الریاح، رتاج بر وزن کتاب، درب بسته شده را گویند و این معنا به سختی مناسب این­جاست. و ممکن است از رتج البحر گرفته شده باشد که یعنی آب دریا زیاد شد و همه چیز را در خود غرق کرد. و ممکن است رجاج الریاح بوده که از رجّ و به معنای تحریک و تحرک و اهتزاز و رجرجه به معنای اضطراب است.

"ماهی در شب تمام" لیلة تمّة، جوهری می­گوید: به کسر و فتح و ضم تاء، و به معنای تمام است. و قمر تِمام و تَمام، یعنی قرص ماه کامل. و لیلة التِمام یعنی بلنترین شب سال.

کدام منیعه­ای بود... یعنی بنای بلند و ایمنی از بناهای ضلالت. زمین نزدیک بود

ص: 35

و غیره امتهانه تکاد الأرض أی کانت الأرض تحبهم بحیث تکاد تقبضهم إلیها و تهتز بکونهم علیها بحیث یخاف أن تمید بمن علیها فرحا و السخاء ممدود و لعله قصره لرعایة السجع و الندی بالقصر الجود و المطر و البلل و الطود الجبل العظیم و النهی بضم النون جمع نهیة و هی العقل.

قوله علیه السلام من شهد النجوی أی أفضل الأفاضل فإنهم یشهدون النجوی و المشورة أو أفضل من اطلع علی نجوی الخلق و أسرارهم بنور الإمامة قوله علیه السلام و أقام المیل لعله بالتحریک و هو ما کان من المیل و الاعوجاج بحسب الخلقة فهو أوفق لفظا و أبلغ معنی.

قوله علیه السلام و تناهت یقال تناهی أی بلغ أی بنا اختبر الله الخلق و اطلع علی أحوالهم اطلاعا یوجب الثواب و العقاب أو بنا عرف الخلق ربهم فانتهی معرفتهم إلیهم و اعلم أن النسخة کانت سقیمة جدا فصححناها بحسب الإمکان.

آن­ها را در برگیرد یعنی به قدری آن­ها را دوست داشت، می­خواست آن­ها را در خود بکشد و به جهت وجود ایشان بر رویش طوری از روی شادی خود را تکان دهد که اهل زمین به هراس بیافتند.

"شاهد نجوی" یعنی با فضل­ترین فضیلت­داران که نجوی و مشورت را مشاهده می­کنند، یا بهترین کسی که بر نجوا و اسرار مردمان، به سبب نور امامت، آگاه است.

"معرفت مردم به او منتهی شده" یعنی معرفت مردم به او رسیده است. یعنی به وسیله ما خداوند مردم را به بوته آزمایش نهاده و بر احوال آن­ها برای دادن پاداش و کیفر مطلع می­شود. یا این­که معنا این است که به وسیله ما مردمان پروردگارشان را می­شناسند .

باب دوم : ولادت ائمه علیهم اسلام و انعقاد نطفه ایشان و احوال آن­ها در رحم و هنگام ولادت و برکت های ولادت آن­ها و برخی از شؤون و علوم شگرف ایشان

روایات

روایت1.

أمالی طوسی: ابو بصیر نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که فرمودند: در شبی که امام متولد می شود هیچ فرزندی متولد نخواهد شد مگر این­که مؤمن باشد و اگر هم در بلاد کفر متولد شود، خداوند به برکت امام او را به ایمان رهبری می­کند.(1)

روایت2.

تفسیر علی بن ابراهیم: ابن مسکان از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: وقتی خداوند امام را در رحم مادر می آفریند بر بازوی راست او نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً

ص: 36

وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ

وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(1){و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}.

روایت3.

حسن بن راشد نقل کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: وقتی خداوند بخواهد امام را بیافریند شربتی از زیر عرش بر می­گیرد و به فرشته ای می­دهد تا به مادر او بخوراند(2) و امام از آن شربت آفریده می شود. پس از تولد خداوند همان فرشته را می­فرستد و تا در پیشانی امام بنویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(3){و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست} و وقتی آن امام قبلی از دنیا برود برایش ستونی می­افرازد که اعمال بندگان را ببیند و از همین طریق، خداوند خلقش احتجاج می­کند.(4)

توضیح

یعنی در آن محل رفیع می­برد تا اعمال بندگان را دیده به عنوان شاهد در روز قیامت بر اعمالشان شهادت دهد. در کتاب کافی و نیز احادیث بعدی این­گونه آمده است: با این خداوند بر مردم احتجاج می کند؛ یعنی با مردی که چنین اوصافی دارد خداوند حجت را بر خلق تمام کرده و اطاعت خویش را بر آن­ها واجب می­کند.

روایت4.

بصائر الدرجات: سلیمان دیلمی از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که ایشان فرمودند: نطفه امام از بهشت است و وقتی از شکم مادرش به زمین گذاشته می­شود دست بر زمین می­گذارد و سر به آسمان بلند می­کند. عرض کردم: فدایتان شوم، چرا چنین می­کند؟ فرمودند: زیرا یک منادی از آسمان، از بطن عرش و افق اعلی فریاد ندا می­دهد: ای فلانی پسر فلانی! پایدار باش که تو برگزیده ی من از میان خلقی و گنجینه ی دانشم هستی، رحمت خود را برای تو و کسی که تو را دوست داشته باشد لازم گردانیم و بهشت را به تو بخشیدم و همسایگی خویش را بر تو حلال می کنم.

به عزت و جلالم سوگند هر که تو را دشمن بدارد گرفتار بدترین عذاب خود می­کنم، گر چه در دنیا رزق خود را بر آن­ها وسعت دهم. فرمودند: وقتی صدای منادی پایان می یابد امام او را چنین جواب می­دهد: «شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا

ص: 37

إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ فَإِذَا قَالَهَا أَعْطَاهُ اللَّهُ الْعِلْمَ الْأَوَّلَ وَ الْعِلْمَ الْآخِرَ وَ اسْتَحَقَّ زِیَادَةَ الرُّوحِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ (1).

إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(1){خدا که همواره به عدل قیام دارد گواهی می دهد که جز او هیچ معبودی نیست و فرشتگان [او] و دانشوران [نیز گواهی می دهند که] جز او که توانا و حکیم است هیچ معبودی نیست}. وقتی این کلمات را بگوید خداوند به او علم اول و علم آخر را عطا می­کند و در شب قدر مستحق زیادت روح می­گردد.(2)

توضیح

جزری می­گوید: بطن عرش یعنی وسط آن و گفته شده که یعنی ریشه آن و گفته شده مراد اعماق عرش است. شاید مراد از علم اول، علوم انبیا و اوصیای گذشته و منظور از علم آخر، علوم خاتم­الانبیاء باشد، و شاید هم مراد از علم اول، علم به احوال مبدء آفرینش و أسرار توحید و علم به هر آن­چه که در این دنیا گذشته و خواهد آمد و علم به شرایع و احکام باشد و مراد از علم آخر، علم به احوال معاد و بهشت و جهنم و اتفاقات بعد از مرگ و احوال برزخ و غیر آن باشد. معنای اول ظهور بیشتری دارد.

روایت5.

بصائر الدرجات: محمّد بن مروان نقل کرده که از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می­فرمودند: وقتی خداوند بخواهد امام را بیافریند، قطره ای از آب مزن فرو می­ریزد که بر هر درختی فرو می­افتد. پدر امام آن را می­خورد و بعد با همسر خود همبستر می شود و خداوند امام را از آن می آفریند. او در شکم مادرش صداها را می­شنود و وقتی بر زمین قرار گرفت، مناره ای از نور برایش افراشته می شود که اعمال بندگان را می بیند، و وقتی به حرکت در آمد و رشد کرد، بر بازوی راست او نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(3){و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}.(4)

توضیح

بیشتر مفسیرین مزن را به ابر یا ابر سفید ابر باران زا تفسیر کرده­اند، و از روایات استفاده می­شود که مزن نام آبی است در زیر عرش .

روایت6.

بصائر الدرجات: محمد بن مروان روایت کرده، حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: وقتی یکی از شما به خدمت امام می­رسد، مراقب باشد که چه می­گوید؛ زیرا امام سخن گفتن را حتی وقتی در شکم مادر است هم می­شنود و وقتی مادر او را می­زاید، نوری به طرف آسمان برایش می­درخشد و در حالی که بر بازوی راستش نوشته شده: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(5){و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. و وقتی شروع به سخن گفتن کرد، خداوند برایش ستونی مرتفع می­افرازد که با آن مشرف بر اهل زمین می­گردد و اعمال بندگان را می­داند.(6)

ص: 38

روایت7.

بصائر الدرجات: اسحاق بن عمار از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: امام در شکم مادر صداها را می­شنود و وقتی به زمین پای گذارد، بر بازوی راست او نوشته می­شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(1){و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست} و وقتی بر پای خود بایستد، ستونی از نور از زمین به آسمان برایش نصب می شود که اعمال بندگان را با آن می­بیند.(2)

روایت8.

بصائر الدرجات: یونس بن ظبیان روایت کرده، حضرت صادق علیه السلام فرمودند: وقتی خداوند بخواهد امامی را قبض روح کند و امام بعد از او را بیافریند، قطره ای از آب زیر عرش فرو می­فرستد و آن را بر میوه و یا دانه ای قرار می­دهد. او از آن میوه یا دانه می­خورد و خداوند از همان قطره نطفه امام بعدی را در صلب او می آفریند. سپس منتقل به رحم مادر می شود و پس از چهل شب، صدا را در رحم مادر می­شنود و پس از این­که چهار ماه گذشت، بر بازوی راستش نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(3){و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. و وقتی بر زمین قرار گیرد به او حکمت داده می شود و به علم و وقار آراسته می گردد و هیبت و جلال بر پیکرش پوشانده می­شود و برایش چراغی از نور قرار داده می­شود که با آن ضمیر مردمان را می فهمد و اعمال مردم را می­بیند.(4)

بصائر الدرجات، با سندی دیگر نیز این روایت را از یونس بن ظبیان نقل کرده است.(5)

بصائر الدرجات، باز با سندی متفاوت این روایت را نقل کرده که ما آن را در باب صفات امام آورده­ایم.(6)

تفسیر عیاشی نیز مانند همین روایت را از یونس نقل کرده است.(7)

روایت9.

بصائر الدرجات: حسن بن راشد نقل کرده، شنیدم که حضرت صادق علیه السّلام می­فرمودند: وقتی خداوند تبارک و تعالی دوست داشته باشد

ص: 39

یَخْلُقَ الْإِمَامَ أَمَرَ مَلَکاً أَنْ یَأْخُذَ شَرْبَةً مِنْ مَاءٍ تَحْتَ الْعَرْشِ فَیَسْقِیَهَا إِیَّاهُ فَمِنْ ذَلِکَ یَخْلُقُ الْإِمَامَ وَ یَمْکُثُ أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ لَیْلَةً فِی بَطْنِ أُمِّهِ لَا یَسْمَعُ الصَّوْتَ ثُمَّ یَسْمَعُ بَعْدَ ذَلِکَ الْکَلَامَ فَإِذَا وُلِدَ بَعَثَ ذَلِکَ الْمَلَکَ فَیَکْتُبُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا مَضَی الْإِمَامُ الَّذِی کَانَ مِنْ قَبْلِهِ رَفَعَ لِهَذَا مَنَاراً مِنْ نُورٍ یَنْظُرُ بِهِ إِلَی أَعْمَالِ الْخَلَائِقِ فَبِهَذَا یَحْتَجُّ اللَّهُ عَلَی خَلْقِهِ (1).

امام را بیافریند، فرشته­ای را دستور می­دهد تا شربتی از زیر عرش بگیرد وآن را به پدرش بنوشاند. امام از همان آفریده می­شود و چهل روز و چهل شب در شکم مادرش می­ماند که صدا را نمی­شنود و بعد از آن صدا را می­شنود. وقتی زاده می­شود، خداوند آن فرشته را بر می­انگیزد تا در بین دو چشمانش بنویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(1){و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. وقتی امام قبلی از دنیا می­رود برای این امام مناره­ای از نور بالا می رود که با آن اعمال خلایق را می­نگرد و با همین خداوند بر خلق خود احتجاج می­کند.(2)

روایت10.

بصائر الدرجات: محمد بن مروان نقل کرده، شنیدم که امام صادق علیه السلام می­فرمودند: امام از ما کلام را در شکم مادر می­شنود. هنگامی که امام به دنیا می­آید خداوند فرشته­ای را بر می­انگیزد و بر بازویش(3) می­نویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(4){و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. و بعد عمودی از نور برایش بر می­افرازد که با آن اعمال بندگان را می­بیند.(5)

روایت11.

بصائر الدرجات: اسحاق بن عمار نقل کرده، برای وداع به محضر حضرت صادق علیه السّلام رسیدم. با حالتی شبیه به عصبانیت فرمودند: بنشین! آن­گاه فرمودند: ای اسحاق! مثل این­که تو فکر می­کنی من هم مانند همین مردمم؟ مگر نمی­دانی امامان یکی پس از دیگری در شکم مادر صدا را می­شنوند وقتی از مادر متولد شدند، بر بازوی راست آن­ها نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(6){و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست} و همین که بزرگ شد و شروع به حرکت و رشد کرد، ستونی از آسمان تا زمین برایش نصب می شود که با آن اعمال بندگان را می بیند.(7)

توضیح

باید توجه داشت که منافاتی بین این اخبار نیست؛ زیرا ممکن است این کتابت و نوشتن، واقعی و در زمان­های مختلف باشد، و یا مجاز و کنایه باشد از مستعد شدن برای امامت و خلافت و افاضه علوم الهی، که از آن آثار علم و حکمت در تمام جهات و حرکات و سکناتش استنباط می شود. همین­طور است ستون نور، که یا واقعا خداوند برایش نوری می آفریند،

ص: 40

له نورا یظهر فیه أعمال العباد أو هو کنایة عن روح القدس کما سیأتی فی الخبر أو ملک یأتی بالأخبار إلیه کما دلت روایة علیه أو جعله محلا للإلهامات الربانیة و الإفاضات السبحانیة و الله یعلم.

که اعمال مردم در آن نور برای امام آشکار می­شود، و یا کنایه از روح­القدس است چنان­چه در روایتی خواهد آمد، و یا همان­طور که روایتی دیگر شاهد بر این مطلب است مراد، فرشته دیگری است که اخبار را به او می­رساند، و یا امام را محل الهام های ربانی و افاضات الهی قرار می­دهد. خدا خودش می­داند.

روایت12.

بصائر الدرجات: یونس(1) روایت کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: وقتی خداوند بخواهد امامی را خلق کند، قطره­ای را از زیر عرش خود بر دانه­ای از دانه­های زمین یا میوه­ای از میوه­های زمین فرو می­ربزد و امامی که قرار است امام بعدی از او متولد شود، آن را می­خورد و نطفه از همان قطره شکل می­گیرد. وقتی چهل روز در شکم مادر بر او بگذرد، صدا را می­شنود و وقتی چهار ماه بگذرد، بر بازوی راستش نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(2){و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}، و وقتی از شکم مادر متولد شد به او حکمت داده می­شود و چراغی برایش افروخته می­شود که اعمالشان را می­بیند.(3)

روایت13.

بصائر الدرجات: خالد الجوان از یکی از دو امام (امام باقر و امام صادق علیهما السلام) نقل کرده که فرمودند: امام قطعاً صدا را در شکم مادرش می­شنود و وقتی از شکم مادرش جدا شود، بر بازوی راستش نوشته می­شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(4){و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست} و وقتی امور به او واگذار می­شود، عمودی از نور برایش بالا برده می­شود که اعمال بندگان را می­بیند.(5)

روایت14.

بصائر الدرجات: محمد بن مروان از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده که فرمودند: ای محمد! امام صدا را در شکم مادرش می­شنود؛ وقتی متولد شود بر دو کتفش چیزی نوشته می­شود. سپس فرمودند: بر دستانش این قول خداوند نوشته می­شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(6){و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}.(7)

روایت15.

بصائر الدرجات: یونس بن ظبیان نقل کرده، از حضرت صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: وقتی خداوند بخواهد امامی در حمل قرار بگیرد، هفت برگ از بهشت به او داده می­شود که قبل از آمیزش آن­ها را ­بخورد. وقتی امام در رحم قرار گرفت، در شکم مادر سخن را می­شنود. وقتی متولد شد، ستونی از نور، بین آسمان و زمین، برایش افراشته می شود و بر بازوی راستش نوشته می شود:

ص: 41

وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (1)

شی، تفسیر العیاشی عن یونس مثله (2)

«وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(1){و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}.(2)

تفسیر عیاشی نیز، مانند همین روایت را از یونس نقل کرده است.(3)

توضیح

"به او داده می­شود" به تناسب مقام پدر امام منظور است، و یا بگوییم اسناد در آن و در خوردن اسنادی مجازی است؛ زیرا از آن­جا که ماده اولیه امام در آن است، گویی که خود امام آن را خورده است. توجیه اختلاف این روایت و سایر روایات، درباره تفاوت ماده نطفه ی امام، ممکن است این­گونه باشد: همه آن امور اتفاق می­افتد و نطفه امام از تمام آن­ها ترکیب می شود، و یا این­که باید یکی از این­ها منشأ نطفه شود. توجیه اول ظهور بیشتری دارد.

روایت16.

بصائر الدرجات: سلیمان دیلمی از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده که فرمودند: وقتی نطفه امام چهل روز در رحم مادر می­ماند، خداوند ستونی از نور در شکم مادر برایش بر می­افرازد. وقتی چهار ماه بر او گذشت، فرشته­ای که حیوان نام دارد، نزدش می­آید و بر بازوی راستش می­نویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(4){و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}.(5)

روایت17.

بصائر الدرجات: ابو بصیر نقل کرده، من سالی که امام موسی علیه السّلام متولد شدند، در محضر امام صادق علیه السّلام بودم. وقتی به ابواء وارد شدیم، امام علیه السّلام برای ما و اصحابشان، صبحانه ای فراوان و نیکو تدارک دیدند. ما مشغول صرف صبحانه بودیم که پیکی از جانب حمیده آمد و از طرف او پیغام آورد که: حالت زایمان به من دست داده است؛ به من امر کرده بودید که در مورد این فرزند از قبل شما را مطلع نمایم.

حضرت صادق علیه السّلام با شادی و شفقت برخاستند. طولی نکشید که آستین بالا زده و خنده به لب بازگشتند. عرض کردیم: خدا لبانتان را خندان و چشمتان را روشن بگرداند! حمیده چه کرد؟ فرمودند: خداوند به من پسری عنایت کرده که بهترین خلق خدا است، مادرش چیزی برایم نقل کرد که خودم بهتر از او می­دانستم، عرض کردم:

ص: 42

جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا خَبَّرَتْکَ عَنْهُ حَمِیدَةُ قَالَ ذَکَرَتْ أَنَّهُ لَمَّا وَقَعَ مِنْ بَطْنِهَا وَقَعَ وَاضِعاً یَدَیْهِ عَلَی الْأَرْضِ رَافِعاً رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَأَخْبَرْتُهَا أَنَّ تِلْکَ أَمَارَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَارَةُ الْإِمَامِ مِنْ بَعْدِهِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا تِلْکَ مِنْ عَلَامَةِ الْإِمَامِ فَقَالَ إِنَّهُ لَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی عُلِقَ بِجَدِّی فِیهَا أَتَی آتٍ جَدَّ أَبِی وَ هُوَ رَاقِدٌ فَأَتَاهُ بِکَأْسٍ فِیهَا شَرْبَةٌ أَرَقُّ مِنَ الْمَاءِ وَ أَبْیَضُ مِنَ اللَّبَنِ وَ أَلْیَنُ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَحْلَی مِنَ الشَّهْدِ وَ أَبْرَدُ مِنَ الثَّلْجِ فَسَقَاهُ إِیَّاهُ وَ أَمَرَهُ بِالْجِمَاعِ فَقَامَ فَرِحاً مَسْرُوراً فَجَامَعَ فَعُلِقَ فِیهَا بِجَدِّی وَ لَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی عُلِقَ فِیهَا بِأَبِی أَتَی آتٍ جَدِّی فَسَقَاهُ کَمَا سَقَی (1) جَدَّ أَبِی وَ أَمَرَهُ بِالْجِمَاعِ فَقَامَ فَرِحاً مَسْرُوراً فَجَامَعَ فَعُلِقَ بِأَبِی وَ لَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی عُلِقَ بِی فِیهَا أَتَی آتٍ أَبِی فَسَقَاهُ وَ أَمَرَهُ کَمَا أَمَرَهُمْ فَقَامَ فَرِحاً مَسْرُوراً فَجَامَعَ فَعُلِقَ بِی وَ لَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی عُلِقَ فِیهَا بِابْنِی هَذَا أَتَانِی آتٍ کَمَا أَتَی جَدَّ أَبِی وَ جَدِّی وَ أَبِی فَسَقَانِی کَمَا سَقَاهُمْ وَ أَمَرَنِی کَمَا أَمَرَهُمْ فَقُمْتُ فَرِحاً مَسْرُوراً بِعِلْمِ اللَّهِ (2) بِمَا وَهَبَ لِی فَجَامَعْتُ فَعُلِقَ بِابْنِی وَ إِنَّ نُطْفَةَ الْإِمَامِ مِمَّا أَخْبَرْتُکَ فَإِذَا اسْتَقَرَّتْ فِی الرَّحِمِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً نَصَبَ اللَّهُ لَهُ عَمُوداً مِنْ نُورٍ فِی بَطْنِ أُمِّهِ یَنْظُرُ مِنْهُ مَدَّ بَصَرِهِ فَإِذَا تَمَّتْ لَهُ فِی بَطْنِ أُمِّهِ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ أَتَاهُ مَلَکٌ یُقَالُ لَهُ حَیَوَانُ وَ کَتَبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا وَقَعَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ وَقَعَ وَاضِعاً یَدَهُ عَلَی الْأَرْضِ رَافِعاً رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَإِذَا وَضَعَ یَدَهُ إِلَی الْأَرْضِ فَإِنَّهُ یَقْبِضُ کُلَّ عِلْمٍ أَنْزَلَهُ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ أَمَّا رَفْعُهُ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَإِنَّ مُنَادِیاً یُنَادِی مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ مِنْ قِبَلِ رَبِّ الْعِزَّةِ

ص: 43

فدایتان شوم، حمیده چه چیزی نقل کرد؟ فرمودند: گفت که وقتی طفل متولد شد، دو دست خود را بر زمین گذاشت و سر به آسمان بلند کرد. به او گفتم: این نشانه پیامبر اکرم و نشان امام های بعد از او است.

عرض کردم: چگونه این جریان علامت امام است؟ فرمودند: در آن شبی که نطفه جدم بسته شد، شخصی در حال خواب نزد جد پدرم آمد و ظرفی آورد که در آن شربتی رقیق تر از آب و سفیدتر از شیر و گواراتر از کره و شیرینتر از عسل و سردتر از یخ قرار داشت و آن را به او خورانید و او را امر به همبستر شدن نمود. ایشان شادمان برخاسته و آمیزش نمودند و نطفه جدم در آن شب منعقد شد. در شبی که نطفه پدرم بسته شد، شخصی پیش جدم آمد همان شربتی که برای جد پدرم آورده بود را به او نیز داد و امر به آمیزش کرد. جدم با شادی و سرور برخاست و آمیزش کرد و نطفه پدرم بسته شد.

و شبی که نطفه من بسته شد، شخصی پیش پدرم آمد و همان شربت را آورد و همان دستور را داد. پدرم با شادی و سرور برخاست و همبستر شد و نطفه من منعقد گردید. و شبی که نطفه این فرزندم بسته شد، شخصی آمد، همان­طور که پیش جد پدرم و جدم و پدرم آمده بود، و به من از همان شربت خورانید و همان دستور را داد با شادی برخاستم، می­دانستم خداوند چه چیزی به من موهبت کرده است، همبستر شدم و نطفه فرزندم بسته شد. و نطفه امام از همان چیزی که گفتم بسته می شود.

وقتی چهل شبانه روز در رحم استقرار یافت، خداوند ستونی از نور در رحم مادر برایش قرار می­دهد که با آن نور به اندازه دید چشم می بیند. پس از چهار ماه در شکم مادر فرشته ای به نام حیوان می آید و بر بازوی راست او می­نویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(1){و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست} .

وقتی از مادر متولد می­شود، دست بر زمین می­گذارد و سر به آسمان بلند می­کند؛ وقتی دست بر زمین می­گذارد هر دانشی که خداوند از آسمان به زمین نازل کرده را فرا می­گیرد، و اما سربلند کردن به آسمان به این دلیل است که منادی از بطن عرش از جانب پروردگار عزیز،

ص: 42

مِنَ الْأُفُقِ الْأَعْلَی بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِیهِ یَقُولُ یَا فُلَانُ اثْبُتْ ثَبَّتَکَ اللَّهُ فَلِعَظِیمٍ مَا خَلْقُکَ (1) أَنْتَ صَفْوَتِی مِنْ خَلْقِی وَ مَوْضِعُ سِرِّی وَ عَیْبَةُ عِلْمِی لَکَ وَ لِمَنْ تَوَلَّاکَ أَوْجَبْتُ رَحْمَتِی وَ أَسْکَنْتُ جَنَّتِی وَ أَحْلَلْتُ جِوَارِی ثُمَّ وَ عِزَّتِی لَأُصْلِیَنَّ مَنْ عَادَاکَ أَشَدَّ عَذَابِی وَ إِنْ أَوْسَعْتُ عَلَیْهِمْ مِنْ سَعَةِ رِزْقِی فَإِذَا انْقَضَی صَوْتُ الْمُنَادِی أَجَابَهُ الْوَصِیُّ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ (2) إِلَی آخِرِهَا فَإِذَا قَالَهَا أَعْطَاهُ اللَّهُ عِلْمَ الْأَوَّلِ وَ عِلْمَ الْآخِرِ وَ اسْتَوْجَبَ زِیَارَةَ الرُّوحِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَیْسَ الرُّوحُ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحُ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ أَ لَیْسَ اللَّهُ یَقُولُ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ (3).

از افق اعلی او را به نام و نام پدرش صدا می­زند و می­گوید: ای فلان! ثابت قدم باش! خدا پایدارت بدارد! به جهت عظمت خلقتت، تو برگزیده من از میان خلقی و محل اسرار و گنجینه دانش منی، تو و هر که تو را دوست داشته باشد، مستوجب رحمت من است و ساکن بهشت می شود و همسایه من می­گردد.

به عزت و جلالم سوگند کسی که تو را دشمن بدارد، گر چه در دنیا برایش توسعه ای در رزق قرار دهم، در آخرت گرفتار شدیدترین عذاب خود می­کنم. وقتی صدای منادی پایان یافت، امام جواب می­دهد: «شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلاَئِکَةُ وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ قَآئِمًَا بِالْقِسْطِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(1){خدا که همواره به عدل قیام دارد گواهی می دهد که جز او هیچ معبودی نیست و فرشتگان [او] و دانشوران [نیز گواهی می دهند که] جز او که توانا و حکیم است هیچ معبودی نیست}، و وقتی این را بگوید، خداوند به او علم اول و علم آخر را عنایت می­کند و مستوجب زیادی روح در شب قدر می­گردد. عرض کردم: فدایتان شوم، مگر روح جبرئیل نیست؟

فرمودند: جبرئیل، از جمله ملائکه است و روح آفرینشی عظیم تر از ملائکه دارد. مگر خداوند نفرموده: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ»(2).(3)

روایت18.

بصائر الدرجات: ابوبصیر روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: امام می­داند نطفه کسی که پس از او امام می شود، کدام است.(4)

روایت19.

اکمال الدین: محمّد بن زیاد ازدی نقل کرده، وقتی حضرت رضا علیه السّلام متولد شده بودند، از حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام شنیدم که می­فرمودند: این پسرم ختنه شده و پاک و پاکیزه متولد شده است و هیچ یک از امامان متولد نمی­شوند مگر پاک و پاکیزه. ولی ما به جهت انجام سنت پیامبر اکرم و پیروی از آیین حنفیت تیغ را به­ کار می بریم.

روایت20.

بصائرالدرجات: یونس بن ظبیان روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام تلاوت کردند: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(5){و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. سپس فرمودند: این حرف اختصاص به امامان دارد. و بعد فرمودند: ای یونس! امام را

ص: 44

یَخْلُقُهُ اللَّهُ بِیَدِهِ لَا یَلِیهِ أَحَدٌ غَیْرُهُ وَ هُوَ جَعَلَهُ یَسْمَعُ وَ یَرَی فِی بَطْنِ أُمِّهِ حَتَّی إِذَا صَارَ إِلَی الْأَرْضِ خَطَّ کَتِفَیْهِ (1) وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ الْآیَةَ (2).

خداوند به دست خود می آفریند و آفرینشش را به احدی نمی سپارد، و اوست که در شکم مادر، شنوا و بینایش می­کند. وقتی که بر زمین قرار گرفت، بر شانه اش نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ».(1)

روایت21.

بصائرالدرجات: منصور بن یونس از عده­ای از اصحاب نقل کرده، امام باقر علیه السلام فرمودند: در مورد امام سخنی نگویید که امام در زمان جنینی در شکم مادر هم صدا را می­شنود، وقتی زاییده می­شود فرشته­ای در بین دو چشمش می­نویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ(2)»(3){و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست} و وقتی به امامت برسد، خداوند در هر سرزمینی ستونی می افرازد که از آن به اعمال خلایق(4) می­نگرد.(5)

بصائرالدرجات با طریقی دیگر نیز، مانند همین را نقل کرده است.(6)

کافی نیز مانند همین روایت را(7) از جمیل بن دراج نقل کرده است.(8)

توضیح

"سخن نگویید" منظور این است که در نصب و تعیین امام سخن نگویید، یا در وصف امام سخن نگویید؛ چون امر عجیبی است که درک شما به آن نمی­رسد.

روایت22.

کافی: ابراهیم جعفری نقل کرده، از اسحاق بن جعفر شنیدم که می­گفت: از پدرم شنیدم که می­فرمودند: وقتی مادر اوصیاء به آن­ها حامله می­شود، حالتی شبیه غش آن­ها را می­گیرد که اگر روز باشد، تمام روز را

ص: 45

کَانَ نَهَاراً أَوْ لَیْلَتَهَا إِنْ کَانَ لَیْلًا ثُمَّ تَرَی فِی مَنَامِهَا رَجُلًا یُبَشِّرُهَا بِغُلَامٍ عَلِیمٍ حَلِیمٍ فَتَفْرَحُ لِذَلِکَ ثُمَّ تَنْتَبِهُ مِنْ نَوْمِهَا فَتَسْمَعُ مِنْ جَانِبِهَا الْأَیْمَنِ فِی جَانِبِ الْبَیْتِ صَوْتاً یَقُولُ حَمَلْتِ بِخَیْرٍ وَ تَصِیرِینَ إِلَی خَیْرٍ وَ جِئْتِ بِخَیْرٍ أَبْشِرِی بِغُلَامٍ عَلِیمٍ حَلِیمٍ وَ تَجِدُ خِفَّةً فِی بَدَنِهَا لَمْ تَجِدْ بَعْدَ ذَلِکَ امْتِنَاعاً (1) مِنْ جَنْبَیْهَا وَ بَطْنِهَا فَإِذَا کَانَ لِتِسْعٍ مِنْ شَهْرِهَا (2) سَمِعَتْ فِی الْبَیْتِ حِسّاً شَدِیداً فَإِذَا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی تَلِدُ فِیهَا ظَهَرَ لَهَا فِی الْبَیْتِ نُورٌ تَرَاهُ لَا یَرَاهُ غَیْرُهَا إِلَّا أَبُوهُ فَإِذَا وَلَدَتْهُ وَلَدَتْهُ قَاعِداً وَ تَفَتَّحَتْ لَهُ حَتَّی یَخْرُجَ مُتَرَبِّعاً ثُمَّ یَسْتَدِیرُ بَعْدَ وُقُوعِهِ إِلَی الْأَرْضِ فَلَا یُخْطِئُ الْقِبْلَةَ حَتَّی کَانَتْ (3) بِوَجْهِهِ ثُمَّ یَعْطِسُ ثَلَاثاً یُشِیرُ بِإِصْبَعِهِ بِالتَّحْمِیدِ وَ یَقَعُ مَسْرُوراً مَخْتُوناً وَ رَبَاعِیَتَاهُ مِنْ فَوْقٍ وَ أَسْفَلَ وَ نَابَاهُ وَ ضَاحِکَاهُ وَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ مِثْلُ سَبِیکَةِ الذَّهَبِ نُورٌ وَ یُقِیمُ یَوْمَهُ وَ لَیْلَتَهُ تَسِیلُ یَدَاهُ ذَهَباً وَ کَذَلِکَ الْأَنْبِیَاءُ إِذَا وُلِدُوا وَ إِنَّمَا الْأَوْصِیَاءُ أَعْلَاقٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ (4).

و اگر شب باشد، همه شب را به همان حالت می­ماند. سپس مردی را در خواب می بیند که او را به پسری دانا و حلیم مژده می­دهد و به این مژده شادمان می­گردد. سپس از خواب بیدار می­شود و از طرف راست خود، از کنار خانه، صدایی می­شنود که می­گوید: به بهترین فرد حامله شده ای و به نیکی رهسپار می­شوی و به خوبی آمده­ای. مژده باد تو را به پسری علیم و حلیم! و در خود احساس سبکی می­کند و دیگر ناراحتی از جنین و شکم خود ندارد.

وقتی نه ماه گذشت، در خانه حس شدیدی را می­شنود. در آن شبی که فرزندش متولد می­گردد، نوری در خانه مشاهده می­کند که جز او و پدرش، کسی آن نور را نمی بیند، هنگام زایمان او را نشسته می­زاید، چنان گشوده می­گردد که چهار زانو متولد می شود. سپس بعد از قرار گرفتن روی زمین، دور می­زند و در قبله اشتباه نمی­کند. بعد سه مرتبه عطسه می­کند و با انگشت خود به نشانه حمد اشاره می­نماید. ناف­بریده و ختنه­شده متولد می­گردد و دندان­­های جلویش از بالا و پایین قبل و دو دندان نیش دو پیشین او، در مقابل رویش چون نور شمش طلا می­درخشد. در طول آن شب و روز پیوسته از دو دستش طلا می­ریزد. پیامبران نیز این­گونه متولد می شوند و حقیقتا اوصیاء اعلاق انبیاء هستند.(1)

توضیح

"دور می­زند و در قبله اشتباه نمی­کند" یعنی رویش را دقیقاً به سوی قبله می­کند و در این اشتباه نمی­کند.

دندان­­های جلویش شاید به خاطر تأثیر بیشتر دندان­­های جلو در زیبایی است و یا منظور همه دندان­هاست و دندان­­های جلو به عنوان مثال آمده است. "چون نور شمش طلا" مراد نوری زرد یا قرمز شبیه به طلا است. "اعلاق" جمع علق و نفیس ترین فرد هر چیزی را گویند؛ یعنی اشرف فرزندان پیامبران یا از شریف­ترین اجزاء و گِل پیامبران.

ص: 46

أقول: أثبتنا بعض الأخبار المناسبة لهذا الباب فی باب صفات الإمام و باب أنهم کلمات الله و أبواب علمهم و باب ولادة کل منهم علیهم السلام.

بعضی روایات مناسب با این باب را در باب "صفات امام" و باب "امامان کلمات خداوند و درهای علم او هستند" و نیز باب "ولادت هر یک از ایشان" آورده­ایم .

باب سوم : ارواحی که در ائمه موجودند و این­که آن­ها مؤیّد به روح­القدس و نور "إنا أنزلناه فی لیلة القدر" هستند و بیان نزول سوره قدر درباره ایشان

آیات

-«یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاتَّقُونِ.»(1){فرشتگان را با روح به فرمان خود بر هر کس از بندگانش که بخواهد نازل می کند که بیم دهید که معبودی جز من نیست پس از من پروا کنید}

-«وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا.»(2){و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است و به شما از دانش جز اندکی داده نشده است}

-«یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ.»(3){به هر کس از بندگانش که خواهد آن روح [=فرشته] را به فرمان خویش می فرستد}

-«یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا.»(4){روزی که روح و فرشتگان به صف می ایستند}

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی»(5){و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است} ابو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: روح فرشته­ ایست بزرگتر از جبرئیل و میکائیل، با رسول الله صلی الله علیه و آله بود و با ائمه علیهم السّلام نیز هست.(6)

روایت2.

در روایت دیگر آمده است: روح از ملکوت است.(7)

روایت3.

تفسیر علی بن ابراهیم: «رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ»(8)

{بالابرنده درجات خداوند عرش به هر کس از بندگانش که خواهد آن روح [=فرشته] را به فرمان خویش می فرستد}. فرمودند: روح القدس است که اختصاص به رسول الله صلی الله علیه و آله و ائمه صلوات الله علیهم اجمعین دارد.(9)

روایت4.

تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ»(10){وهمین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]}، منظور روح­القدس است، همان که حضرت صادق علیه السلام در باره آیه: «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ

ص: 47

الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی قَالَ هُوَ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ ثُمَّ کَنَی عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا (1) وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ النُّورَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَوْلُهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ الْآیَةَ (2).

أَقُولُ سَیَأْتِی فِی بَابِ جِهَاتِ عُلُومِهِمْ أَنَّهُ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام وَ إِنَّ مِنَّا لَمَنْ یَأْتِیهِ صُورَةٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ

الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی»(1){و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است} فرمودند که: او فرشته­ایست بزرگتر از جبرئیل و میکائیل، با رسول الله صلی الله علیه و آله بود و با ائمه علیهم السّلام نیز هست. سپس از امیر المؤمنین علیه السّلام یاد کردند و در مورد ایشان فرمودند: «وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا»(2) {ولی آن را نوری گردانیدیم که هر که از بندگان خود را بخواهیم به وسیله آن راه می نماییم } و دلیل بر این­که "نور" در این آیه امیر المؤمنین علیه السّلام است این آیه است: «وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ»(3)

{و نوری را که با او نازل شده است پیروی کردند}.(4)

می­گویم: در باب جهات علوم امامان خواهد آمد که، حضرت صادق علیه السّلام می­فرمایند: از خاندان ما کسانی هستند که بر آن­ها صورتی بزرگتر از جبرئیل و میکائیل وارد می شود.

روایت5.

تفسیر علی بن ابراهیم: «أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ»(5){در دل این­هاست که [خدا] ایمان را نوشته}، منظور ائمه علیهم السّلام است. «وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ»(6)

{آن­ها را با روحی از جانب خود تایید کرده است}، فرمودند: فرشته­ایست بزرگتر از جبرئیل و میکائیل، با رسول الله صلی الله علیه و آله بود و با ائمه علیهم السّلام نیز هست. (7)

روایت6.

تفسیر علی بن ابراهیم: ابابصیر از حضرت صادق علیه السّلام در باره آیه: « وَ السَّماءِ وَ الطَّارِقِ»(8) {سوگند به آسمان و آن اختر شبگرد} نقل کرده که فرمودند: سماء در این آیه امیرالمؤمنین علیه السّلام است، و طارق همان است که از طرف پروردگار بر ائمه نازل می شود و وقایع شبانه روز را برایشان بازگو می­کند و او همان روحی است که با ائمه است و ایشان را ثابت­قدم می کند. عرض کردم: «النَّجْمُ الثَّاقِبُ»(9){ آن اختر فروزان} فرمودند: منظور رسول الله صلی الله علیه و آله است.(10)

روایت7.

عیون اخبار الرضا: حسن بن جهم از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: خداوند ما را به روحی مقدس و پاک از جانب خود تأیید کرد که آن روح، فرشته نیست، با هیچ یک از گذشتگان جز رسول الله صلی الله علیه و آله نبوده است. آن روح با ائمه است که ایشان را ثابت­قدم می کند و موفق می­دارد. او ستونی از نور، بین ما و بین خداوند عزّ و جلّ است.(11)

ص: 48

روایت8.

تفسیر علی بن ابراهیم: أبی­جارود روایت کرده که حضرت باقر علیه السّلام در باره آیه «رُوحُ الْقُدُسِ»(1) فرمودند: روح همان جبرئیل است و قدس یعنی پاک، «لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا»(2){تا کسانی را که ایمان آورده اند، استوار گرداند}، منظور آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله هستند. «وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ»(3){و برای مسلمانان هدایت و بشارتی است}.(4)

روایت9.

بصائر الدرجات: علی بن عطیه زیات در سندی که آن را به امیرالمؤمنین علیه السّلام می­رساند، نقل می­کند که ایشان فرمودند: خداوند در پایین عرش نهری دارد که پایین آن نهر نوری از نور خداست و در دو طرف نهر(5) دو روح آفریده است: روح­القدس و روحٌ من أمره. خداوند ده طینت و سرشت دارد: پنج سرشت از بهشت و پنج سرشت از زمین. سپس ایشان بهشت و زمین را تفسیر نمود. بعد فرمودند: هیچ پیامبر و فرشته ای نیست مگر این­که پس از جبلش، در او یکی از این دو روح دمیده می شود. و پیامبر صلی الله علیه و آله را از یکی از این دو سرشت قرار داد. راوی می­گوید: به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: جبل چیست؟ فرمودند: آفرینش، البته غیر از ما اهل ­بیت، چون خداوند ما را از تمام ده طینت و سرشت آفرید و در ما از هر دو روح دمید و چه سرشت خوبیست.(6)

روایت10.

ابوصامت از غیر از او نقل کرده که ایشان فرمودند: سرشت بهشت، جنت عدن و جنة المأوی و نعیم و فردوس و خلد و سرشت زمین، مکّه و مدینه و کوفه و بیت المقدس و حیر(7)

است.(8)

اصول کافی نیز، مانند همین را از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل کرده است.(9)

"ابوصامت از غیر او نقل کرده" ضمیر او به علی علیه السلام یا به زیات بر می گردد و منظور از "ایشان" در "که ایشان فرمودند" امیرالمؤمنین یا امام باقر و یا امام صادق علیهما السلام است. و "حیر" حائر و گنبد حسینی است.

ص: 49

بیان

" بهشت و زمین را تفسیر نمود" یعنی تفسیر نمود به آن­چه که در روایت ابوصامت خواهد آمد. در کافی عبارت به این شکل آمده است: "هیچ پیامبری و هیچ فرشته­ای که بعد از او جبل نشده، مگر این که در او یکی از این دو روح دمیده می شود" که بعد از او یعنی بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله، چرا که فرشته از جهت رتبه بعد از ایشان است و این­که ضمیر به خدا برگردد، بعید است. "جبل" به معنای خلق است.

و این که گفته پیامبر را از یکی از این دو طینت قرار داده و فرشته را نگفته، از این روست که فرشته مانند انسان دارای جسد نیست. در "آفرینش غیر از ما خانواده" به نظر می رسد این آفرینش در اینجا همان تفسیر جبل باشد.

شیخ بهایی قدس الله روحه گفته است: یعنی به ماده بدن ما جبل گفته نمی­شود؛ زیرا از طینت­های دهگانه آفریده شده است. و گفته شده منظور امام این است که : ما اهل بیت مصداق جبل نیستیم، زیرا خداوند طینت ما را از ده طینت آفریده است و از همین رو شیعیان ما در جاهای مختلف زمین وجود دارند.

روایت11.

بصائر الدرجات: ابابصیر نقل کرده، شنیدم حضرت صادق علیه السّلام می­فرمودند: بعضی از ما کاملا با چشم می­بیند، بعضی

ص: 50

مِنَّا لَمَنْ یُنْقَرُ فِی قَلْبِهِ کَیْتَ وَ کَیْتَ وَ إِنَّ مِنَّا لَمَنْ یَسْمَعُ کَوَقْعِ السِّلْسِلَةِ تَقَعُ فِی الطَّسْتِ (1) قَالَ قُلْتُ فَالَّذِینَ یُعَایِنُونَ مَا هُمْ قَالَ خَلْقٌ (2) أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ (3).

از ما به دلش خطور می شود که چنین و چنان است، بعضی از ما صدائی، مانند صدای زنجیری که به روی طشتی بیافتد، می­شنود. عرض کردم: آن­هایی که با چشم می بینند، چه چیزی می­بینند؟ فرمودند: آفریده­ای بزرگتر از جبرئیل و میکائیل.(1)

روایت12.

بصائر الدرجات: عباس بن جریش(2) از حضرت جواد علیه السّلام نقل می­کند که فرمودند: شخصی از خویشاوندان امام صادق علیه السّلام از ایشان درباره سوره «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ»(3) { ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم} سؤال کرد؛ ایشان فرمودند: سؤال بزرگی کردی، از چنین سؤال­هایی بپرهیز! آن مرد از برخاست و رفت.

یک روز من به محضرشان رسیدم و رو به ایشان نموده و همان سؤال را کردم، فرمودند: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ» نوری است در نزد انبیاء و اوصیاء که هر حاجتی در آسمان یا زمین داشته باشند به آن نور می­گویند و او آن را برآورده می کند. از جمله حوائجی که امیرالمؤمنین علیه السلام به این نور گفت، آن بود که: روزی ایشان به ابوبکر فرمودند: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ»(4){هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده اند، مرده مپندار! بلکه زنده اند که نزد پروردگارشان روزی داده می شوند}. من گواهی می­دهم که رسول الله صلی الله علیه و آله، شهید از دنیا رفتند، مبادا بگویی: ایشان مرده­اند! به خدا قسم ایشان را برای تو حاضر می کنم. از خدا بترس وقتی شیطان با شکلی متفاوت پیش تو بیاید.

ابابکر برای ایشان پیغام فرستاد(5) که: به خدا قسم اگر پیامبر را حاضر کنی، از او اطاعت می کنم و دست از خلافت برمی­دارم. امیرالمؤمنین به آن نور دستور دادند؛ او به جانب ارواح پیامبران رفت، ناگاه محمّد صلی الله علیه و آله در حالی که صورتش غرق در آن نور بود آمدند و فرمودند: ای ابابکر! به علی و یازده فرزندش ایمان بیاور! آن­ها جز در نبوت، همانند منند. با برگرداندن آن­چه در اختیار گرفته ای به خدا توبه کن که تو حقی در آن مقام نداری. سپس ایشان رفتند و دیگر دیده نشدند.

ابو بکر گفت: ای علی! مردم را جمع کن تا با آن­ها در مورد آن­چه دیده ام صحبت کنم و خود را نزد خداوند از این چیزی که هستم تبرئه کنم،

ص: 51

یَا عَلِیُّ عَلَی أَنْ تُؤْمِنَنِی قَالَ مَا أَنْتَ بِفَاعِلٍ وَ لَوْ لَا أَنَّکَ تَنْسَی مَا رَأَیْتَ لَفَعَلْتَ (1) قَالَ فَانْطَلَقَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی عُمَرَ وَ رَجَعَ نُورُ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ قَدِ اجْتَمَعَ أَبُو بَکْرٍ مَعَ عُمَرَ فَقُلْتُ أَ وَ عَلِمَ النُّورُ قَالَ إِنَّ لَهُ لِسَاناً نَاطِقاً وَ بَصَراً نَافِذاً یَتَجَسَّسُ الْأَخْبَارَ لِلْأَوْصِیَاءِ وَ یَسْتَمِعُ الْأَسْرَارَ (2) وَ یَأْتِیهِمْ بِتَفْسِیرِ کُلِّ أَمْرٍ یَکْتَتِمُ بِهِ أَعْدَاؤُهُمْ فَلَمَّا أَخْبَرَ أَبُو بَکْرٍ الْخَبَرَ عُمَرَ قَالَ سَحَرَکَ وَ إِنَّهَا لَفِی بَنِی هَاشِمٍ لَقَدِیمَةٌ قَالَ ثُمَّ قَامَا یُخْبِرَانِ النَّاسَ فَمَا دَرَیَا مَا یَقُولَانِ قُلْتُ لِمَا ذَا قَالَ لِأَنَّهُمَا قَدْ نَسِیَاهُ وَ جَاءَ النُّورُ فَأَخْبَرَ عَلِیّاً علیه السلام خَبَرَهُمَا فَقَالَ بُعْداً لَهُمَا کَما بَعِدَتْ ثَمُودُ (3).

مشروط بر این که به من امان دهی. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: تو چنین کاری نمی کنی، ولی اگر آن­چه را که دیدی فراموش نکنی، کاری خواهی کرد.(1)

ابو بکر پیش عمر رفت و نور إنا انزلناه پیش علی علیه السّلام بازگشت و به ایشان گفت: ابو بکر پیش عمر رفته است. به ایشان عرض کردم: مگر نور می­دانست؟ فرمودند: او دارای زبانی گویا و چشمی بیناست؛ خبرها را برای اوصیا پیدا می کند و اسرار را می­شنود و تمام نقشه های پنهان دشمنان را برای ایشان فاش می­کند.

وقتی ابابکر جریان را به عمر خبر داد، او گفت: سحرت کرده، جادوگری از قدیم در میان بنی هاشم بوده است. بعد هر دو از جای برخاستند که به مردم خبر دهند، ولی ندانستند چه­ بگویند. پرسیدم: چرا؟ فرمودند: زیرا فراموش کرده بودند. آن نور پیش علی علیه السّلام آمد و جریان آن دو را برای ایشان نقل کرد. ایشان فرمودند: آن دو از رحمت خدا دور باشند، چنانچه قوم ثمود دور شدند!(2)

توضیح

"کاری خواهی کرد" شاید معنایش این است که مسخره می­کنی و مرا به سحر نسبت می­دهی و کارهای دیگری می­کنی، چنان­چه در آخر روایت هم به آن اشاره شده است.

روایت13.

بصائر الدرجات: جابر جعفی روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: ای جابر! خداوند مردم را سه گونه آفریده است؛ این آیه اشاره به همین است «وَ کُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَةً * فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ * وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ * وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ.»(3){و شما سه دسته شوید: یاران دست راست کدامند یاران دست راست و یاران چپ کدامند یاران چپ و سبقت گیرندگان مقدمند. آنانند همان مقربان [خدا] }

سابقون رسول الله صلی الله علیه و آله و خواص خدا از میان خلق هستند، که در آن­ها پنج روح قرار داده است: به روح القدس تأییدشان نموده است، که به سبب آن به مقام پیامبری مبعوث شده اند. به روح ایمان تأییدشان کرده است، که به سبب آن از خدا خوف دارند. و به روح قوت تأییدشان کرده، که به سبب آن بر اطاعت خدا نیرو می گیرند. و با روح شهوت تأییدشان کرده، که به سبب آن میل به اطاعت خدا دارند و از معصیت بیزارند. و در آن­ها روح مدرج قرار داده که با مردم با آن می­روند و می­آیند.

ص: 52

وَ جَعَلَ فِی الْمُؤْمِنِینَ أَصْحَابِ الْمَیْمَنَةِ رُوحَ الْإِیمَانِ فَبِهِ خَافُوا اللَّهَ وَ جَعَلَ فِیهِمْ رُوحَ الْقُوَّةِ فَبِهِ قَوُوا عَلَی الطَّاعَةِ مِنَ اللَّهِ وَ جَعَلَ فِیهِمْ رُوحَ الشَّهْوَةِ فَبِهِ اشْتَهَوْا طَاعَةَ اللَّهِ وَ جَعَلَ فِیهِمْ رُوحَ الْمَدْرَجِ الَّذِی یَذْهَبُ النَّاسُ بِهِ وَ یَجِیئُونَ (1).

و در مؤمنین که اصحاب میمنة هستند روح ایمان قرار داده، که به سبب آن از خدا خوف دارند. و در آن­ها روح قوت قرار داده، که با آن بر اطاعت خدا قوت می­گیرند. و در آن­ها روح شهوت قرار داده، که با آن میل به اطاعت خدا دارند. و در آن­ها روح مدرج قرار داده، که با مردم با آن می­روند و می­آیند.(1)

توضیح

ازواج در آیه به معنای اصناف است و استفهام در «ما أصحاب المیمنة» برای تعجب از بلندی مقامشان می­باشد. از این رو اصحاب یمین نامیده شده­اند، چون در هنگام میثاق بر جانب راست بوده­اند، یا در وقت حشر در سمت راست عرش خواهند بود، یا کتاب اعمالشان به دست راستشان سپرده می­شود و یا چون اهل یمن و برکت­اند. و اصحاب مشئمه، بر خلاف این­ها هستند. «السابقون السابقون» یعنی کسانی که بر ایمان و اطاعت خداوند یا در کسب فضائل سبقت گرفته­اند، یا منظور انبیا و اوصیاست؛ چرا که آن­ها اولین ایمان آورندگان­اند، که حال و عاقبت آن­ها را دانستی، همان­ها که سبقت به بهشت گرفته­اند. «اولئک المقربون» یعنی کسانی که از مقربین بهشت و بلند مرتبگان جنت­اند و خواص خدایند؛ یعنی سایر انبیا و اوصیا که خداوند آن­ها را جانشینان خود در زمین قرار داده است.

باید توجه داشت که کلمه روح در مورد نفس ناطقه، آن روح حیوانی که در بدن جاری است، و آفریده ای عظیم که یا از جنس ملائکه است و یا بزرگتر از آن­هاست، نیز گفته می شود. روح هایی که در این روایت نام برده شده، ممکن است ارواح مختلف و متغایر با هم باشند که بعضی در بدن هستند و برخی خارج از بدن، و ممکن است منظور از همه­اشان نفس ناطقه به اعتبار اعمال و احوال و درجات و مراتب آن باشد، و یا این که بر خود همین احوال و درجات، روح اطلاق شده باشد. چنان­چه به حسب درجه و مراتب آن در اطاعت خدا، نفس امّاره و لوّامه و ملهمه و مطمئنّه نیز بر آن اطلاق می شود و به حسب علم و معرفتش، عقل هیولانی و ملکه و فصل و مستفاد نیز گفته می شود.

ممکن است روح­القوة و روح­الشهوة و روح­المدرج، همگی روح حیوانی باشند و روح­الایمان و روح­القدس، نفس ناطقه به حسب کمالات آن باشد. و یا چهار روح غیر از روح­القدس

ص: 53

القدس مراتب النفس و روح القدس الخلق الأعظم و یحتمل أن یکون ارتباط روح القدس متفرعا علی حصول تلک الحالة القدسیة للنفس فتطلق روح القدس علی النفس فی تلک الحالة و علی تلک الحالة و علی الجوهر القدسی الذی یحصل له الارتباط بالنفس فی تلک الحالة کما تقول الحکماء فی ارتباط النفس بالعقل الفعال بزعمهم و به یؤولون أکثر الآیات و الأخبار اعتمادا علی عقولهم القاصرة و أفکارهم الخاسرة.

فبه قووا علی طاعة الله أقول روح القوة روح بها یقوون علی الأعمال و هی مشترکة بین الفریقین لکن لما کان أصحاب الیمین یصرفونها إلی طاعة الله عبر عنها کذلک و کذا روح الشهوة هی ما یصیر سببا للمیل إلی المشتهیات فأصحاب الشمال یستعملونها فی المشتهیات الجسمانیة و أصحاب الیمین فی اللذات الروحانیة و عدم ذکر أصحاب المشأمة لظهور أحوالهم مما مر لأنه لیس لهم روح القدس و لا روح الإیمان ففیهم الثلاثة الباقیة التی هی موجودة فی الحیوانات أیضا کما قال سبحانه إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا (1) و سیأتی تفصیل القول فی ذلک فی کتاب السماء و العالم إن شاء الله تعالی.

مراتب و درجات نفس باشند و روح­القدس خلقت بزرگتری باشد که بعد از حصول آن حالت قدسی برای نفس به وجود می­آید، و در آن حالت به آن روح­القدس گفته می­شود، یا به خود این حالت یا به آن جوهر قدسی که در این حالت ارتباط با نفس برایش حاصل می شود، روح­القدس گفته می­شود، چنان­چه نظر حکما درباره ارتباط نفس با عقل فعال همین طور است و اکثر آیات و روایات را به اتکای عقل قاصر و افکار ناموزون خود و به همین معنی تأویل می­کنند.

" که به سبب آن بر اطاعت خدا نیرو می گیرند." این روح بین هر دو دسته مشترک است، ولی چون اصحاب یمین این روح را صرف در اطاعت خدا می­کنند، در این­جا از آن چنین تعبیر شده است. روح شهوت، که موجب میل به مشتهیات است، نیز همین ­طور است؛ اصحاب شمال آن را در مشتهیات جسمانی به کار می­گیرند و اصحاب یمین در لذتهای روحانی. این که در روایت ذکری از اصحاب شمال نشده، چون حال آن­ها معلوم است؛ زیرا دارای روح القدس و روح ایمان نیستند.یعنی در آن­ها، آن سه روح دیگر وجود دارد که در حیوانات نیز هست. چنان­چه خداوند سبحان می­فرماید: «إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا»(1){آنان جز مانند ستوران نیستند بلکه گمراه ترند}. و تفصیل این بحث إن شاء الله در کتاب آسمان و جهان خواهد آمد.

روایت14.

بصائر الدرجات: حسن بن ابراهیم از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: در انبیاء و اوصیاء پنج روح است: روح­البدن و روح­القدس و روح­القوة و روح­الشهوة و روح­الایمان. و در مؤمنین چهار روح است: که روح القدس را ندارند ولی روح­البدن و روح­القوة و روح­الشهوة و روح­الایمان را دارند. و در کفار سه روح است: روح­البدن و روح­القوة و روح­الشهوة.

سپس فرمودند: روح ایمان، تا وقتی که مرتکب گناه کبیره ای نشده باشد، همراه با جسد هست، وقتی کبیره ای انجام داد،

ص: 54

فَارَقَهُ الرُّوحُ وَ رُوحُ الْقُدُسِ مَنْ سَکَنَ فِیهِ فَإِنَّهُ لَا یَعْمَلُ بِکَبِیرَةٍ أَبَداً (1).

روح از او جدا می شود. ولی اگر روح­القدس در کسی موجود باشد، هرگز گناه کبیره­ای انجام نمی­دهد.(1)

روایت15.

بصائر الدرجات: جابر از حضرت باقر علیه السلام روایت کرده که فرمودند: ای جابر! در انبیاء و اوصیا پنج روح است: روح­القدس و روح­الایمان و روح­الحیاة و روح­القوة و روح­الشهوة؛ ای جابر! به وسیله روح­القدس از زیر عرش تا زیر زمین را می­دانند. سپس فرمودند: ای جابر! این ارواح دستخوش حدثان می­شوند، ولی در روح­القدس، لهو و لعب راهی ندارد.(2)

توضیح

مراد از حدثان، چیزی است که روح را از کارهایش باز دارد؛ مانند مرتفع شدن برخی شهوات و ضعیف شدن آن­ها به هنگام پیری و بیماری­ها. لهو در روح القدس راه ندارد؛ یعنی از کاری غافل نمی­ماند و اشتباهی نمی­کند و لعب در آن راه ندارد؛ یعنی کاری که در آن نفعی نباشد، انجام نمی­دهد.

روایت16.

بصائر الدرجات: یکی از اصحاب حضرت صادق علیه السلام نقل کرده که به ایشان عرض کردم: فدایتان شوم، آیا شده از شما چیزی بپرسند که جواب آن را ندانید؟ فرمودند: گاهی اتفاق می افتد. عرض کردم: در این مواقع چه می­کنید؟ فرمودند: روح­القدس ما را در جریان می­گذارد.(3)

روایت17.

بصائر الدرجات: جعید همدانی نقل کرده،

ص: 55

عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ جُعَیْدٍ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِأَیِّ حُکْمٍ تَحْکُمُونَ قَالَ نَحْکُمُ بِحُکْمِ آلِ دَاوُدَ فَإِنْ عَیِینَا شَیْئاً تَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ (1).

به امام زین­العابدین علیه السلام عرض کردم: با چه چیزی در میان مردم قضاوت می­کنید؟ فرمودند: با حکم آل داود حکم می­کنیم، اگر چیزی از ما پوشیده ماند، روح­القدس ما را در جریان می­گذارد.(1)

توضیح

"حکم آل داود" یعنی با علم خود قضاوت می­نماییم و احتیاج به شاهد نداریم. همان­طور که حضرت داود گاهی این­گونه حکم می­کردند.

روایت18.

بصائر الدرجات: ساباطی نقل کرده، به امام صادق علیه السلام عرض کردم: وقتی حکم می­کنید، بر چه اساسی حکم می­کنید؟ فرمودند: به حکم خدا و حکم داود، و وقتی چیزی پیش بیاید که پیش ما نباشد، روح­القدس آن را به ما القا می­کند.(2)

روایت19.

بصائر الدرجات: اسباط نقل کرده، به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا شده سؤالی از شما بپرسند که علمش نزد شما نباشد؟ فرمودند: گاهی اتفاق می­افتد. عرض کردم: چه می­کنید؟ فرمودند: روح­القدس آن را به ما القا می­کند.(3)

روایت20.

بصائر الدرجات: حمران بن أعین نقل کرده، به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا شما پیامبر هستید؟ فرمودند: خیر. عرض کردم: شخصی که او را راست­گو می­دانم برایم گفته که شما فرموده­اید: ما پیامبر هستیم. فرمودند: چه کسی؟ ابوالخطاب؟ گفتم: آری. فرمودند: در این صورت هذیان ­گفته­ام. عرض کردم: پس با چه چیزی حکم می­کنید؟ فرمودند: با حکم آل داود، و وقتی چیزی پیش بیاید که حکمش را ندانیم روح­القدس آن را به ما القا می­کند.(4)

توضیح

"در این صورت هذیان ­گفته­ام" یعنی من آن را نگفته­ام و بر من دروغ بسته است؛ چون اگر من آن را گفته باشم، هذیان گفته­ام و از مثل منی هذیان صادر نمی­شود.

روایت21.

منتخب البصائر، بصائر الدرجات: عمار یا شخص دیگری نقل کرده، به امام صادق علیه السلام عرض کردم: وقتی حکم می­کنید بر چه اساسی حکم می­کنید؟ فرمودند: به حکم خدا و حکم داود و حکم محمد صلی الله علیه و آله، وقتی چیزی پیش آید که حکمش در کتاب علی علیه السلام نباشد روح­القدس آن را به ما القا می­کند و خداوند به ما الهام می­نماید.(5)

ص: 56

روایت22.

منتخب البصائر، بصائر الدرجات: جعید همدانی که از کسانی است به همراه امام حسین علیه السلام به سمت کربلا حرکت کرد(1)، نقل کرده، به امام حسین علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم! شما با چه چیزی حکم می­کنید؟ فرمودند: ای جعید! به حکم آل داود، و وقتی چیزی بر ما پوشیده باشد، روح­القدس آن را به ما القا می­کند.(2)

روایت23.

منتخب البصائر، بصائر الدرجات: علی بن عبدالعزیز از پدر خود نقل کرده که به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم! مردم می­گویند: رسول الله صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام را به یمن فرستادند، تا ایشان بین مردم قضاوت کنند. و علی علیه السلام فرموده است: در هیچ قضیه­ای برایم پیش نیامد، مگر این­که به حکم خدا و حکم رسول الله صلی الله علیه و آله، قضاوت کردم. حضرت فرمودند: درست می­گویند. عرض کردم: این چگونه ممکن است با این­که هنوز تمام قرآن نازل نشده بود و رسول الله صلی الله علیه و آله نیز، در آن­جا حضور نداشتند؟ فرمودند: روح­القدس به ایشان القا می­نمود.(3)

روایت24.

منتخب البصائر، بصائر الدرجات: حسن بن عباس بن جریش از قول امام جواد علیه السلام از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: اوصیاء محدث هستند، روح­القدس با آن­ها صحبت می­کند، ولی او را نمی بینند. حضرت علی علیه السلام آن­چه از او می پرسیدند را به روح­القدس عرضه می­داشت و در دل خود احساس می­کرد که به جواب رسیده است، بعد جواب را می­گفت، جواب همان بود که فرموده بود.(4)

روایت25.

بصائر الدرجات: مفضل بن عمر نقل کرده،

ص: 57

عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام سَأَلْتُهُ عَنْ عِلْمِ الْإِمَامِ (1) بِمَا فِی أَقْطَارِ الْأَرْضِ وَ هُوَ فِی بَیْتِهِ مُرْخًی عَلَیْهِ سِتْرُهُ فَقَالَ یَا مُفَضَّلُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْحَیَاةِ فَبِهِ دَبَّ وَ دَرَجَ وَ رُوحَ الْقُوَّةِ فَبِهِ نَهَضَ وَ جَاهَدَ (2) وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ فَبِهِ أَکَلَ وَ شَرِبَ وَ أَتَی النِّسَاءَ مِنَ الْحَلَالِ وَ رُوحَ الْإِیمَانِ فَبِهِ أَمَرَ وَ عَدَلَ وَ رُوحَ الْقُدُسِ فَبِهِ حَمَلَ النُّبُوَّةَ فَإِذَا (3) قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله انْتَقَلَ رُوحُ الْقُدُسِ فَصَارَ فِی الْإِمَامِ وَ رُوحُ الْقُدُسِ لَا یَنَامُ وَ لَا یَغْفُلُ وَ لَا یَلْهُو وَ لَا یَسْهُو وَ الْأَرْبَعَةُ الْأَرْوَاحُ تَنَامُ وَ تَلْهُو وَ تَغْفُلُ وَ تَسْهُو وَ رُوحُ الْقُدُسِ ثَابِتٌ یَرَی بِهِ مَا فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا وَ بَرِّهَا وَ بَحْرِهَا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَتَنَاوَلُ الْإِمَامُ مَا بِبَغْدَادَ بِیَدِهِ قَالَ نَعَمْ وَ مَا دُونَ الْعَرْشِ (4).

خص، منتخب البصائر سعد عن إسماعیل بن محمد البصری عن عبد الله بن إدریس مثله (5).

از حضرت صادق علیه السلام پرسیدم: چگونه امام از همه جای زمین اطلاع دارد با این­که در خانه نشسته و پرده خانه­اش آویخته است. فرمودند: ای مفضل! خداوند برای پیامبر صلی الله علیه و آله پنج روح قرار داده است: روح­الحیات که با آن می­رود و می­آید، و روح­القوة که با آن قیام می­کند و جهاد می نماید(1)، و روح­الشهوة با آن می­خورد و می آشامد و از حلال با زنان همبستر می شود، و روح­الایمان که با آن دستور می­دهد و عدالت می­ورزد، و روح­القدس که با آن بار نبوت را بر می­دارد، وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا رفت، روح القدس منتقل شد و در امام قرار گرفت.

و روح­القدس به خواب نمی­رود و غافل نمی­شود و عمل لهو انجام نمی­دهد و سهو ندارد، ولی چهار روح دیگر می­خوابند و دارای لهو و غفلت و سهو هستند. روح­القدس ثابت است، به وسیله­اش آن­چه در شرق و غرب زمین و خشکی و دریا است دیده می­شود. عرض کردم: آیا امام می­تواند چیزی را که در بغداد است، با دست خود بردارد؟ فرمودند: آری، و هر چه پائین تر از عرش را می­تواند.(2)

منتخب البصائر نیز مانند این روایت را با طریقی دیگر نقل کرده است.(3)

روایت26.

بصائر الدرجات: جابر از حضرت باقر علیه السلام روایت کرده که فرمودند: خداوند پیامبران و امامان را بر پنج روح آفریده است؛ روح­الایمان و روح­الحیاة و روح­القوة و روح­الشهوة و و روح­القدس. روح­القدس از خداوند است و دیگر روح ها دست­خوش تغییرند. ولی روح­القدس دچار لهو انجام نمی­دهد و متغیر نمی­شود و لعب نمی­کند. ای جابر! با روح­القدس است که آن­ها از زیر عرش تا زیر زمین را می­دانند.(4)

منتخب البصائر نیز مانند این روایت را با طریقی دیگر نقل کرده است.(5)

ص: 58

روایت27.

بصائر الدرجات: ابابصیر نقل کرده، به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: فدایتان شوم! درباره این سخن خداوند تبارک و تعالی برایم توضیح فرمایید: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ * صِراطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ أَلا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ.»(1){وهمین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است] ولی آن را نوری گردانیدیم که هر که از بندگان خود را بخواهیم به وسیله آن راه می نماییم و به راستی که تو به خوبی به راه راست هدایت می کنی * راه همان خدایی که آن­چه در آسمانها و آن­چه در زمین است از آن اوست هش دار که [همه] کارها به خدا بازمی گردد}

فرمودند: ای ابامحمّد! به خدا قسم آفریده ای است(2)

بزرگتر از جبرئیل و میکائیل، که با رسول الله صلی اللَّه علیه و آله بود و به او خبر می­داد و او را ثابت­ قدم می­کرد. او با ائمه نیز هست و آن­ها را خبر می­دهد و ثابت­ قدم می کند.(3)

روایت28.

منتخب البصائر، بصائر الدرجات: ابابصیر نقل کرده، از حضرت صادق علیه السلام در مورد این سخن خداوند تبارک و تعالی: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ»(4){وهمین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]} سؤال کردم. ایشان فرمودند: آفریده­ای از آفریدگان خداست، بزرگتر از جبرئیل و میکائیل است، با رسول الله صلی اللَّه علیه و آله بود و به او خبر می­داد و او را ثابت­ قدم می­کرد و با امامان بعد از او نیز هست.(5)

روایت29.

بصائر الدرجات: أبان بن تغلب می­گوید: روح، آفریده­ای بزرگتر از جبرئیل و میکائیل است که با رسول الله صلی اللَّه علیه و آله بود، او را ثابت­ قدم می­کرد و توفیق می­داد و با امامان بعد از او نیز هست.(6)

روایت30.

بصائر الدرجات: محمد بن عیسی از عبد اللَّه بن طلحه نقل کرده، به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! به من بگویید آیا علمی که برای ما بیان می­کنید، از نوشته­هایی است که در نزد شماست، یا از طریق روایت­هایی است که هر کدام از یک­دیگر نقل می­کنید؟ به هر صورت، حال علمی که پیش شماست، چگونه است؟ فرمودند: جریان بزرگتر و عظیم تر از آن­چه تو می­گویی است؛ مگر قرآن نخوانده ای؟ عرض کردم: بله،

ص: 59

وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ أَ فَتَرَوْنَ أَنَّهُ کَانَ فِی حَالٍ لَا یَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَ لَا الْإِیمَانُ قَالَ قُلْتُ هَکَذَا نَقْرَؤُهَا قَالَ نَعَمْ قَدْ کَانَ فِی حَالٍ لَا یَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَ لَا الْإِیمَانُ حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ تِلْکَ الرُّوحَ فَعَلَّمَهُ بِهَا الْعِلْمَ وَ الْفَهْمَ وَ کَذَلِکَ تَجْرِی تِلْکَ الرُّوحُ إِذَا بَعَثَهَا اللَّهُ إِلَی عَبْدٍ عَلَّمَهُ بِهَا الْعِلْمَ وَ الْفَهْمَ (1).

یر، بصائر الدرجات محمد بن عبد الحمید عن منصور بن یونس عن أبی الصباح الکنانی عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (2)

یر، بصائر الدرجات إبراهیم بن هاشم عن أبی عبد الله البرقی عن ابن سنان أو غیره عن عبد الله بن طلحة مثله (3).

خوانده­ام. فرمودند: این آیه را نخوانده ای: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ»(1) { وهمین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]}؟ آیا به نظر شما این یعنی پیامبر قبلاً در حالی بوده که کتاب و ایمان را نمی­دانسته است؟ عرض کردم: ما این طور می­خوانیم. فرمودند: آری، در یک زمان کتاب و ایمان را نمی­دانست، تا آن­که خداوند آن روح را فرستاد و او به پیامبر علم و فهم را آموخت. و همین­طور این روح در جریان است؛ وقتی خداوند آن را به سوی بنده ای برانگیزد، به وسیله آن علم و فهم را به او می آموزد.(2)

بصائر الدرجات مانند همین روایت را از طریق ابی الصباح کنانی نیز، از عبدالله بن طلحه نقل کرده است.(3)

بصائر الدرجات از ابن سنان یا شخصی غیر از او نیز مانند همین روایت را از عبدالله بن طلحه نقل کرده است.(4)

روایت31.

بصائر الدرجات: سماعة بن مهران نقل کرده، از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: روح آفریده­ایست عظیم­تر از جبرئیل و میکائیل، با رسول الله صلی الله علیه وآله بود و ایشان را ثابت­ قدم می­کرد و ارشاد می­نمود و با اوصیای بعد از او نیز هست.(5)

روایت32.

بصائر الدرجات: اسباط بیاع زطی نقل کرده، مردی از اهالی هیت، این سخن خداوند عزّ و جلّ «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ» را برای امام صادق علیه السّلام خواند؛ ایشان فرمودند: روح فرشته ای است که از زمانی که خداوند آن را به زمین نازل کرده، دیگر به آسمان صعود نکرده است، پیوسته با رسول الله صلی اللَّه علیه و آله بود، و با امامان نیز هست، آن­ها را ثابت­ قدم می­کند.(6)

روایت33.

بصائر الدرجات: أبابصیر نقل کرده، این سخن خدا را: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا»(7){و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم} عرض کردم، گفتند: آفریده­ای عظیم­تر از جبرئیل و میکائیل است

ص: 60

جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وُکِّلَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یُخْبِرُهُ وَ یُسَدِّدُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ یُخْبِرُهُمْ وَ یُسَدِّدُهُمْ (1).

که همگام با محمد صلی الله علیه وآله بود و ایشان را خبر می­داد و ثابت قدم می­نمود. و با امامان هم هست و ایشان را خبر می­دهد و ثابت قدم می­کند.(1)

روایت34.

بصائر الدرجات: محمد بن مسلم در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ»(2){و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]} از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمودند: آفریده­ایست از آفریدگان خداوند، عظیم­تر از جبرئیل و میکائیل، با رسول الله صلی الله علیه وآله بود، ایشان را خبر می­داد و ثابت قدم می­نمود و با اوصیای بعد از او نیز هست.(3)

روایت35.

أبی اصباح کنانی نقل کرده، از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: با رسول الله صلی الله علیه وآله آفریده­ای بزرگتر از جبرئیل و میکائیل بود، ایشان را توفیق می­داد و ثابت قدم می­نمود و با امامان بعد از او نیز هست.(4)

روایت36.

بصائر الدرجات: أبی­الجهم إبن أسباط نقل کرده، در محضر امام صادق علیه السلام بودم که شخصی از ایشان در مورد این سخن خداوند «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا»(5){و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم} سؤال کرد؛ ایشان فرمودند: از زمانی که خداوند آن روح را به محمد صلی الله علیه وآله نازل کرده، دیگر به آسمان صعود نکرده است و به راستی که او در میان ماست.(6)

بصائر الدرجات این روایت را، از طریق محمد بن حسین نیز از إبن أسباط نقل کرده است.(7)

روایت37.

منتخب البصائر، بصائر الدرجات: زراره روایت کرده، امام باقر علیه السلام در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا»(8)

فرمودند: از زمانی که خداوند آن روح را بر پیامبرش صلی الله علیه وآله نازل کرده، دیگر به آسمان صعود نکرده است و به راستی که او در میان ماست.(9)

ص: 61

روایت38.

بصائر الدرجات: أسباط بن سالم نقل کرده، خدمت امام صادق علیه السلام بودم که شخصی از اهالی هیت به محضر ایشان رسید و گفت: خداوند شما را صلاح دهد! این سخن خداوند تبارک و تعالی در قرآن: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا»(1){و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم}؟ ایشان فرمودند: آن روح از زمانی که خداوند او را به زمین فرو فرستاده، در بین ماست و به آسمان نمی­رود.(2)

روایت39.

بصائر الدرجات: سلام بن المستنیر نقل کرده از حضرت باقر علیه السلام، هنگامی که از ایشان در مورد این سخن خداوند که «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا»(3){و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم} سؤال شده بود، شنیدم که فرمودند: آن روحی که خداوند فرموده: «أَوْحَیْنا(4)

إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» از آسمان بر محمد صلی الله علیه وآله فرود آمد و از آن زمان که فرود آمده، هنوز به آسمان نرفته است.(5)

روایت40.

بصائر الدرجات: ابراهیم بن عمر نقل کرده، به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: در مورد علمی که می آموزید، آیا شفاهی از یک­دیگر استفاده می­کنید، یا نوشته ای از رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم در نزد شماست؟ فرمودند: بزرگتر از این است؛ آیا این سخن خداوند عزّ و جلّ در کتابش را شنیده ای که: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ»(6){و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]}؟ عرض کردم: بله. فرمودند: وقتی خداوند این روح را به پیامبر عطا کرد، به سبب آن دانا شد. و همین­طور این روح وقتی به یکی از بندگان خدا برسد به وسیله او علم و فهم می­یابد. منظور ایشان خودشان بود.(7)

روایت41.

بصائر الدرجات: زیاد بن ابی حلال نقل کرده، از جابر احادیثی می­شنیدم که بسیار مضطرب می­شدم و به شدت در مضیقه می­افتادم. با خود گفتم که: به خدا سوگند به زودی به آرامش خواهم رسید، می­توانم دلم را آرام کنم، شتری خریدم و راه مدینه را پیش گرفتم. برای شرفیابی خدمت حضرت صادق علیه السّلام اذن خواستم و ایشان اجازه دادند. همین که چشمشان به من افتاد، فرمودند: خداوند جابر را رحمت کند! همواره از ما به راستی نقل می­کرد، و خدا مغیره را لعنت کند که پیوسته بر ما دروغ می بست. سپس فرمودند:

ص: 62

فِینَا رُوحُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).

روح پیامبر صلی اللَّه علیه و آله در میان ماست.(1)

روایت42.

منتخب البصائر، بصائر الدرجات: أبی­حمزه نقل کرده، از حضرت صادق علیه السلام پرسیدم که: علم چیست؟ آیا همان که عالم آن را از زبان مردم فرا می­گیرد، علم است؟ یا در کتابی نزد شماست که آن را می­خوانید و فرا می­گیرید؟ فرمودند: عظیم تر و جلیل تر از این است؛ آیا این سخن خداوند تبارک و تعالی را شنیده­ای که: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ»(2){و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]}؟ سپس فرمودند: اصحاب شما در مورد این آیه چه می­گویند؟ فکر می­کنند پیامبر زمانی از کتاب و ایمان چبزی نمی­ دانسته،(3)

تا این که خداوند آن روح را، که به هر کس می­خواهد عطا می­کند، برایشان بر­انگیخت و وقتی که آن را به بنده ای عطا کند فهم و علم را به او می­آموزد.(4)

روایت43.

بصائر الدرجات: ابابصیر می­گوید از امام باقر علیه السّلام در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ «یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ»(5){فرشتگان را با روح به فرمان خود بر هر کس از بندگانش که بخواهد نازل می کند} سؤال کردم؛ فرمودند: جبرئیل است که بر انبیاء نازل می شود، ولی روح با آن­ها و اوصیاء همراه هست و هرگز از آن­ها جدا نمی­شود، آن­ها را می­فهماند و از جانب خدا ایشان را ثابت قدم می کند، و این­که: هیچ معبودی جز خدا نیست و محمد فرستاده اوست. با این دو جمله خدا پرستش شده است، و از جن و انس و ملائکه تسلیم در برابر همین را خواسته اند، و هیچ­یک از فرشتگان و پیامبران و انسان­ها و جنّیان خداوند را پرستش نکرده­اند مگر به شهادتین لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ و مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ. و خداوند هیچ موجودی را نیافریده، مگر برای عبادت کردن.(6)

ص: 63

خص، منتخب البصائر سعد عن محمد بن عیسی و محمد بن الحسین و موسی بن عمر عن ابن أسباط مثله (1)

- یر، بصائر الدرجات بعض أصحابنا عن موسی بن عمر عن علی بن أسباط هذا الحدیث بهذا الإسناد بعینه (2).

در منتخب البصائر مانند همین روایت، با طریقی دیگر نقل شده است.(1)

در بصائر الدرجات نیز مانند همین، با سندی متفاوت آورده شده است.(2)

روایت44.

بصائر الدرجات: سعد اسکاف نقل کرده، مردی خدمت امیرالمؤمنین علیه السّلام آمد و سؤال از روح کرد که آیا روح همان جبرئیل نیست؟ علی علیه السّلام فرمودند: جبرئیل از ملائکه است و روح غیر جبرئیل است و این سخن را چند مرتبه برای آن مرد تکرار کردند. آن مرد عرض کرد: سخن بزرگی را مدعی شدی، هیچ کس نمی­گوید که روح چیزی غیر از جبرئیل است. امیرالمؤمنین علیه السّلام به او فرمودند: تو هم گمراهی و هم از گمراهان نقل می­کنی، خداوند تبارک و تعالی به پیامبرش صلی الله علیه و آله می­فرماید: «أَتی أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ * یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ»(3){[هان] امر خدا در رسید، پس در آن شتاب مکنید او منزه و فراتر است از آن­چه [با وی] شریک می سازند * فرشتگان را با روح نازل می کند}، پس روح غیر از ملائکه است.(4)

روایت45.

منتخب البصائر، بصائر الدرجات: ابابصیر نقل کرده، در محضر امام صادق علیه السّلام بودم که صحبت از زمان تولد امام شد. ایشان فرمودند: در شب قدر روح بر امام نازل می شود. عرض کردم فدایتان شوم! مگر روح همان جبرئیل نیست؟ فرمودند: جبرئیل از ملائکه است و روح موجودی بزرگتر از ملائکه است. مگر خداوند نمی فرماید: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ»(5){فرشتگان با روح فرود می آیند}.(6)

روایت46.

بصائر الدرجات: اصبغ بن نباته روایت کرده مردی پیش امیرالمؤمنین علیه السّلام آمد و عرض کرد: بعضی هستند که معتقدند، بنده­ای که مؤمن است زنا نمی کند و دزدی نمی­کند و شراب نمی­خورد و ربا نمی­خورد و خون حرام نمی­ریزد؛ این مطلب خیلی برایم گران است

ص: 64

عَلَیَّ وَ حَرِجَ مِنْهُ صَدْرِی (1) حَتَّی زُعِمَ أَنَّ هَذَا الْعَبْدَ الَّذِی یُصَلِّی إِلَی قِبْلَتِی وَ یَدْعُو دَعْوَتِی وَ یُنَاکِحُنِی وَ أُنَاکِحُهُ وَ یُوَارِثُنِی وَ أُوَارِثُهُ فَأُخْرِجُهُ مِنَ الْإِیمَانِ مِنْ أَجْلِ ذَنْبٍ یَسِیرٍ أَصَابَهُ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام صَدَقَکَ أَخُوکَ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَقُولُ خَلَقَ اللَّهُ الْخَلْقَ وَ هُوَ عَلَی ثَلَاثِ طَبَقَاتٍ وَ أَنْزَلَهُمْ ثَلَاثَ مَنَازِلَ فَذَلِکَ قَوْلُهُ فِی الْکِتَابِ أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ (2) فَأَمَّا مَا ذَکَرْتُ مِنَ السَّابِقِینَ فَأَنْبِیَاءُ مُرْسَلُونَ وَ غَیْرُ مُرْسَلِینَ جَعَلَ اللَّهُ فِیهِمْ خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ- رُوحَ الْقُدُسِ وَ رُوحَ الْإِیمَانِ وَ رُوحَ الْقُوَّةِ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ وَ رُوحَ الْبَدَنِ فَبِرُوحِ الْقُدُسِ بُعِثُوا أَنْبِیَاءَ مُرْسَلِینَ وَ غَیْرَ مُرْسَلِینَ وَ بِرُوحِ الْإِیمَانِ عَبَدُوا اللَّهَ وَ لَمْ یُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِرُوحِ الْقُوَّةِ جَاهَدُوا عَدُوَّهُمْ وَ عَالَجُوا مَعَایِشَهُمْ وَ بِرُوحِ الشَّهْوَةِ أَصَابُوا اللَّذِیذَ مِنَ الطَّعَامِ وَ نَکَحُوا الْحَلَالَ مِنْ شَبَابِ النِّسَاءِ وَ بِرُوحِ الْبَدَنِ دَبُّوا وَ دَرَجُوا ثُمَّ قَالَ تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ (3) ثُمَّ قَالَ فِی جَمَاعَتِهِمْ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ (4) یَقُولُ أَکْرَمَهُمْ بِهَا وَ فَضَّلَهُمْ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتُ مِنْ أَصْحَابِ الْمَیْمَنَةِ فَهُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّاً بِأَعْیَانِهِمْ فَجَعَلَ فِیهِمْ أَرْبَعَةَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْإِیمَانِ وَ رُوحَ الْقُوَّةِ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ وَ رُوحَ الْبَدَنِ وَ لَا یَزَالُ الْعَبْدُ یُسْتَکْمَلُ بِهَذِهِ الْأَرْوَاحِ حَتَّی تَأْتِیَ حَالاتٌ قَالَ وَ مَا هَذِهِ الْحَالاتُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَمَّا أَوَّلُهُنَّ فَهُوَ کَمَا قَالَ اللَّهُ

ص: 65

و بر سینه­ام سنگینی می­کند. او حتی معتقد است، همین غلامان و کنیزانی که به قبله من نماز می­خوانند و مانند من دعا می­کنند و با آن ها ازدواج می­نمایم و به آن ها زن می­دهم از من ارث می­برند و من از آن­ها ارث می برم، با گناهی کوچک از ایمان خارج می شوند. علی علیه السّلام فرمودند: او درست گفته است، من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می­فرمودند: خداوند مردم را سه دسته آفریده و ایشان را در سه جایگاه قرار داده است. و به همین اشاره دارد آیه شریفه «فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ * وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ * وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ»(1){یاران دست راست کدامند یاران دست راست * و یاران چپ کدامند یاران چپ * و سبقت گیرندگان مقدمند}. اما سابقین عبارتند از: انبیاء، چه آن­ها که رسول هم هستند و چه غیر رسولان، که خداوند در آن­ها پنج روح قرار داده: روح­القدس و روح­الایمان و روح­القوة و روح­الشهوة و روح­البدن.

چه رسولان و چه غیر رسولانشان با روح­القدس به مقام پیامبری مبعوث شده اند، با روح­الایمان خدا را پرستش می­کنند و شریکی برایش قرار نمی­دهند، و با روح­القوة به پیکار دشمنان و امور زندگی خود می پردازند، و با روح­الشهوة از غذاهای لذیذ بهره می­برند و با زنان جوان از راه حلال نکاح می­کنند، و با روح­البدن در رفت و آمدند. سپس فرمودند: «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ»(2){برخی از آن پیامبران را بر برخی دیگر برتری بخشیدیم از آنان کسی بود که خدا با او سخن گفت و درجات بعضی از آنان را بالا برد و به عیسی پسر مریم دلایل آشکار دادیم و او را به وسیله روح­القدس تایید کردیم} و درباره همه پیامبران می فرماید: «وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ»(3){و آن­ها را با روحی از جانب خود تایید کرده است} به وسیله آن روح ایشان را گرامی داشته و بر دیگران فضیلت بخشیده است.

اما اصحاب میمنه، همان مؤمنین واقعی هستند که در آن ها چهار روح قرار داده شده است: روح­الایمان و روح­القوة و روح­الشهوة و روح­البدن. و پیوسته این ارواح در عبد کامل­تر می­شود تا حالاتی در او پیدا شود.

آن مرد عرض کرد: آن حالات چیست؟ علی علیه السلام فرمودند: اولین حالت همان است که خداوند می فرماید:

ص: 65

وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلی أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْ لا یَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَیْئاً (1) فَهَذَا یَنْتَقِصُ مِنْهُ جَمِیعُ الْأَرْوَاحِ وَ لَیْسَ مِنَ الَّذِی یَخْرُجُ مِنْ دِینِ اللَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ الْفَاعِلَ ذَلِکَ بِهِ رَدَّهُ إِلَی أَرْذَلِ عُمُرِهِ فَهُوَ لَا یَعْرِفُ لِلصَّلَاةِ وَقْتاً وَ لَا یَسْتَطِیعُ التَّهَجُّدَ بِاللَّیْلِ وَ لَا الصِّیَامَ بِالنَّهَارِ وَ لَا الْقِیَامَ فِی صَفٍّ مَعَ النَّاسِ (2) فَهَذَا نُقْصَانٌ مِنْ رُوحِ الْإِیمَانِ فَلَیْسَ یَضُرُّهُ شَیْ ءٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ یَنْتَقِصُ مِنْهُ رُوحُ الْقُوَّةِ فَلَا یَسْتَطِیعُ جِهَادَ عَدُوِّهِ وَ لَا یَسْتَطِیعُ طَلَبَ الْمَعِیشَةِ وَ یَنْتَقِصُ مِنْهُ رُوحُ الشَّهْوَةِ فَلَوْ مَرَّتْ بِهِ أَصْبَحُ بَنَاتِ آدَمَ لَمْ یَحِنَّ إِلَیْهَا (3) وَ لَمْ یَقُمْ وَ یَبْقَی رُوحُ الْبَدَنِ فَهُوَ یَدِبُّ وَ یَدْرُجُ حَتَّی یَأْتِیَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ فَهَذَا حَالٌ خَیْرٌ لِأَنَّ اللَّهَ فَعَلَ ذَلِکَ بِهِ وَ قَدْ تَأْتِی عَلَیْهِ حَالاتٌ فِی قُوَّتِهِ وَ شَبَابِهِ یَهُمُّ بِالْخَطِیئَةِ فَتُشَجِّعُهُ رُوحُ الْقُوَّةِ وَ تُزَیِّنُ لَهُ رُوحُ الشَّهْوَةِ وَ تَقُودُهُ رُوحُ الْبَدَنِ حَتَّی تُوقِعَهُ فِی الْخَطِیئَةِ فَإِذَا مَسَّهَا انْتَقَصَ مِنَ الْإِیمَانِ وَ نُقْصَانُهُ مِنَ الْإِیمَانِ لَیْسَ بِعَائِدٍ فِیهِ أَبَداً أَوْ یَتُوبَ (4) فَإِنْ تَابَ وَ عَرَفَ الْوَلَایَةَ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ إِنْ عَادَ وَ هُوَ تَارِکُ الْوَلَایَةِ أَدْخَلَهُ اللَّهُ نَارَ جَهَنَّمَ وَ أَمَّا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ فَهُمُ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ فِی مَنَازِلِهِمْ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ الرَّسُولُ مِنَ اللَّهِ إِلَیْهِمْ بِالْحَقِّ ِّ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ (5) فَلَمَّا جَحَدُوا مَا عَرَفُوا ابْتَلَاهُمُ اللَّهُ بِذَلِکَ الذَّمِّ فَسَلَبَهُمْ رُوحَ الْإِیمَانِ وَ أَسْکَنَ أَبْدَانَهُمْ ثَلَاثَةَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْقُوَّةِ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ وَ رُوحَ الْبَدَنِ ثُمَّ أَضَافَهُمْ إِلَی الْأَنْعَامِ فَقَالَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا (6) لِأَنَّ الدَّابَّةَ إِنَّمَا تَحْمِلُ بِرُوحِ الْقُوَّةِ

ص: 66

«وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلی أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً»(1){و بعضی از شما تا خوارترین [دوره] سال­های زندگی [فرتوتی] بازگردانده می شود به طوری که بعد از [آن همه] دانستن [دیگر] چیزی نمی دانند}، به سبب این حالت همه روح ها در او رو به نقصان می­رود، اما نه این که از ایمان خارج شود؛ زیرا خداوند چنین کاری را با او کرده و او را به دوره فرتوتی زندگی رسانیده است که نه وقت نماز را می­داند و نه قدرت تهجد و نافله نیمه شب را دارد و نه می­تواند روزه بگیرد و نه در صف با مردم بایستد.

این نقصان در روح­الایمان است، اما إن شاء اللَّه موجب زیان برای او نخواهد شد. روح­القوة نیز به سبب آن حالت کم می شود، که دیگر نه قادر به جهاد و نه توانا بر جستجوی روزی است. روح­الشهوة نیز در او کم می شود، که اگر زیباترین دختران آدم از جلو او بگذرد، اشتیاقی به او ندارد و حرکتی نمی­کند. و فقط روح­البدن باقی می­ماند که رفت و آمدی دارد، تا وقتی فرشته مرگ به سراغش آید. این حال خوبی است، زیرا خداوند این حالت را به او داده است. و گاهی در حال قدرت و جوانی برایش حالاتی پیش می آید که به سوی گناه می­رود، روح­القوة او را تشویق می­کند و روح­الشهوة برایش جلوه می­دهد و روح­البدن او را می کشاند، تا بالاخره گناه می­کند، وقتی گناه کرد از ایمان او کاسته می گردد و این ایمان دیگر باز نمی­گردد، مگر این­که توبه کند. اگر توبه کرد و ولایت را بازشناخت خدا از او می گذرد. اگر باز تکرار کرد و ولایت را ترک کرد، خداوند او را داخل در آتش جهنم می کند.

اما اصحاب مشئمه، که یهود و نصاری هستند. خداوند متعال می فرماید: «الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ * الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ، رسول به حق از جانب خدا بر آن­ها فرستاده شده بود، فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ»(2){کسانی که به ایشان کتاب [آسمانی] داده ایم همان­گونه که پسران خود را [در منزل هایشان] می شناسند او [=محمد] را می شناسند و مسلما گروهی از ایشان حقیقت را نهفته می دارند و خودشان [هم] می دانند * حق از جانب پروردگار توست پس مبادا از تردیدکنندگان باشی}. چون پیامبری که می شناختند را انکار کردند، خداوند آن­ها را مبتلا به آن سرزنش نمود و روح­الایمان را از آن­ها سلب نمود و در بدن­های آن­ها سه روح قرار داد: روح­القوة و روح­الشهوة و روح­البدن. بعد آن­ها را به چارپایان نسبت می­دهد؛ فرمود: «إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا»(3){آنان جز مانند ستوران نیستند بلکه گمراه ترند}، چون چهارپا با روح­القوة بار می برد

ص: 66

وَ تَعْتَلِفُ بِرُوحِ الشَّهْوَةِ وَ تَسِیرُ بِرُوحِ الْبَدَنِ فَقَالَ لَهُ السَّائِلُ أَحْیَیْتَ قَلْبِی بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.

و با روح­الشهوة علوفه می­خورد و با روح­البدن راه می­رود. آن مرد گفت: دلم را به اذن خدای متعال زنده کردی.(1)

بیان

قال فی القاموس دب یدب دبا و دبیبا مشی علی هنیئة و قال الجوهری درج الرجل مشی و درج أی مضی.

روایت47.

منتخب البصائر، بصائر الدرجات: هشام بن سالم نقل کرده، از امام صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمودند: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی»(2){و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است}. فرمودند: آفریده ایست عظیم­تر از جبرئیل و میکائیل. جز پیامبر اسلام، با هیچ یک از گذشتگان نبوده است، و او با ائمه علیهم السّلام نیز هست آن­ها را توفیق می­دهد و ثابت قدم می­گرداند. و این­گونه نیست که هر که بجوید، آن را بیابد.(3)

روایت48.

بصائر الدجات: أبا بصیر نیز، مانند همین را از امام صادق علیه السّلام نقل کرده است.(4)

توضیح

این خبر نشان می دهد، روح اختصاص به پیامبر و ائمه علیهم السّلام دارد، با این­که اخبار دیگر حکایت داشت که روح­القدس در سایر انبیاء نیز هست. ممکن است بین آن­ها به دو صورت جمع نمود: اول این که بگوییم: روح­القدس مشترک است, ولی روح من أمر ربّ، به پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السّلام اختصاص دارد. بعضی از روایات شاهدی بر مغایرت بین این دو روح بود.

و دوم این­که: ممکن است روح­القدس دارای افراد یا انواع زیادی باشد و آن فرد یا نوعی که با پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام است با قبلی­ها نبوده است. با این توجیه بین روایاتی که دلالت می کنند روح پس از فوت پیامبر صلی الله علیه و آله، به ائمه علیهم السلام منتقل شده با روایاتی که دلالت دارد که روح از هنگام ولادت با ائمه علیهم السلام است، نیز رفع تنافی می شود.

ص: 67

قوله علیه السلام و لیس کل ما طلب وجد أی لیس حصول تلک المرتبة الجلیلة یتیسر بالطلب بل ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء أو ذلک الروح قد یحضر و قد یغیب و لیس کل ما طلب وجد فلذا قد یتأخر جوابهم حتی یحضر و الأول أظهر.

این که فرمودند: "این گونه نیست که هر که بجوید، آن را بیابد" یعنی: رسیدن به آن مرتبه گران سنگ با جستجو کردن نیست، بلکه آن فضلی است که خداوند به هر کس که بخواهد می­دهد و یا به این معناست که: گاهی آن روح حاضر است و گاهی غایب، و این­طور نیست که هر چه بخواهد را بیابد و برای همین گاهی وقت ها جواب آن­ها به تأخیر می­افتد. معنای اول ظهور بیشتری دارد.

روایت49.

بصائر الدجات: أبی­أیوب خزاز نقل کرده، از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی»(1){و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است}. فرمودند: فرشته­ایست عظیم­تر از جبرئیل و میکائیل که جز محمد صلی الله علیه و آله با هیچ یک از گذشتگان نبوده، او همراه ائمه علیهم السّلام نیز هست و این­طور نیست که هر که بجوید، آن را بیابد.(2)

روایت50.

بصائر الدجات: حفص بن بختری نیز مانند همین را از امام صادق علیه السلام نقل کرده است.(3)

توضیح

شاید منظور از فرشته در این روایات موجودی باشد که در خلقت و روحانیت مانند فرشته است، نه این که منظور فرشته حقیقی باشد .

روایت51.

بصائر الدجات: أبابصیر نقل کرده، برای حضرت صادق علیه السّلام این آیه را خواندم: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَمَا أُوتِیتُم مِّن الْعِلْمِ إِلاَّ قَلِیلًا»(4){و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است و به شما از دانش جز اندکی داده نشده است}، فرمودند: آفریده­ایست بزرگتر از جبرئیل و میکائیل، با رسول الله صلی الله علیه و آله بود و توفیقش می­داد و با ما اهل بیت نیز هست.(5)

بصائر الدجات مانند همین روایت را با سندی دیگر نیز، از أبابصیر نقل شده است.(6)

روایت52.

بصائر الدرجات: أسباط بن سالم نقل کرده، از امام صادق علیه السّلام در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی»(7){و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است}پرسیدم. ایشان فرمودند: موجودی است عظیم­تر از جبرئیل و میکائیل، او با امامان علیهم السلام هست.(8)

روایت53.

بصائر الدرجات: ابابصیر نقل کرده،

ص: 68

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ یُفَقِّهُهُمْ قُلْتُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ قَالَ مِنْ قُدْرَتِهِ (1).

از امام صادق علیه السّلام این آیه را پرسیدم: «عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی»(1){در باره روح، بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است}، فرمودند: آفریده ای عظیم­تر از جبرئیل و میکائیل است و با ائمه است و به آن­ها می­فهماند. عرض کردم: «وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ»(2){و از روح خویش در او دمید}، فرمودند: یعنی از قدرت خود.(3)

روایت54.

بصائر الدرجات: ابو بصیر نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ پرسیدم: «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی»(4){و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است}. فرمودند: خلقی بزرگتر از جبرئیل و میکائیل است، با رسول الله صلی الله علیه و آله بوده و با ائمه علیهم السّلام نیز هست و از ملکوت است.(5)

توضیح

"از ملکوت است" یعنی از موجوداتی آسمانی است. بعضی گفته اند: یعنی از مجردات است،(6)

ولی این اصطلاح در روایات به اثبات نرسیده و وجود مجردی غیر از خدای متعال ثابت نشده است.

روایت55.

بصائر الدرجات: حسین قلانسی نقل کرده، درباره این آیه: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی»(7){و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است} شنیدم که می­فرمودند: فرشته­ای عظیم­تر از جبرئیل و میکائیل است، با هیچ­یک از گذشتگان غیر از محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم نبوده و با ائمه هم هست و آن­طور که تو خیال کرده ای نیست.(8)

روایت56.

بصائر الدرجات: أبابصیر نیز مانند همین روایت را نقل کرده است.(9)

توضیح

شاید منظور از جمله "آن­طور که تو خیال کرده ای نیست" یعنی آن ­طور نیست که روح، حقیقتاً روح خدا باشد، یا روح سایر موجودات باشد.(10)

ص: 69

روایت57.

بصائر الدرجات: محمّد حلبی از حضرت صادق علیه السّلام درباره آیه «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی»(1){و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است} نقل کرده که ایشان فرمودند: خداوند تبارک و تعالی یکتا و صمد است و صمد چیزی است که درون ندارد. ولی روح یکی از مخلوقات خداست که دارای چشم و قدرت و تأیید است، که خداوند آن را در دل پیامبران و مؤمنین قرار می­دهد.(2)

روایت58.

تفسیر عیاشی: صیرفی از شخصی نقل کرده که حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: خداوند تبارک و تعالی روح­القدس را آفرید و مخلوقی نزدیکتر از او به خودش نیافرید، نه این­که بهترین مخلوق خدا باشد. هر گاه کاری را بخواهد به او القا می کند آن­گاه او به ستارگان القا می­نماید و آن­ها به آن عمل می کنند.(3)

توضیح

"نه این­که بهترین مخلوق خدا باشد" یعنی او از جهت وحی نزدیک­ترین موجود به خداوند است، ولی بهترین آن­ها نیست؛ چون پیامبر و امامان صلوات الله علیهم که روح برای ایشان آفریده شده در نزد خدا از روح گرامی­ترند. و ظاهراً "ستارگان" کنایه از أئمه علیهم السلام می­باشند، و این که، از آن­جا که ستارگان دلالت بر رویدادها می­کنند، مراد ستارگان واقعی باشد، بعید است.

روایت59.

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: ابابصیر از امام صادق علیه السلام در باره آیه: «خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»(4){از هزار ماه ارجمندتر است} نقل کرده که فرمودند: منظور از ملک بنی­امیه است. و درباره: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ»(5){در آن [شب] فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان فرود آیند} فرمودند: یعنی از نزد پروردگارشان بر محمّد و آل محمّد در باره هر کار سلامی.(6)

روایت60.

ابراهیم بن اسحاق با اسناد خود از شخصی نقل می­کند که از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می­فرمودند: پدرم حضرت باقر علیه السّلام به من فرمود: علی بن ابی­طالب علیه السّلام این آیه را قرائت کردند: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ»(7){ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم} و در نزدشان حضرت امام حسن و امام حسین علیهما السلام نیز حضور داشتند. امام حسین علیه السلام عرض کردند: پدر جان مثل این­که از این آیه در دهان خود شیرینی مخصوصی احساس می کنید؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: ای فرزند رسول خدا و ای پسرم! من در مورد این آیه چیزی می دانم که تو نمی­دانی؛ وقتی این آیه نازل شد، جدت رسول الله در پی من فرستاد و آن را بر من قرائت فرمودند، سپس دست بر شانه راستم گذاشتند و فرمودند: ای برادر من و وصی و فرمانروای امتم بعد از من و ای جنگجوی با دشمنان تا روز قیامت! این سوره پس از من برای تو است و بعد از تو برای فرزندانت. برادرم جبرئیل برایم پیش آمدهای امت را نقل کرده، و برای تو هم، مانند زمان نبوت، آن­ها را خواهد گفت و برای این سوره نوری درخشان در قلب تو و قلوب اوصیاء و جانشینانت تا طلوع فجر قائم علیه السلام خواهد بود.(8)

روایت61.

حضرت جواد علیه السّلام فرمودند: امیرالمؤمنین علیه السّلام بارها می­فرمودند: هیچ گاه نشد که تیمی و عدوی در محضر رسول الله صلی الله علیه و آله باشند و ایشان نیز در حال خواندن «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ»(9){ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم}، با خشوع و گریه باشند، مگر این که آن­دو بگویند: چقدر شما نسبت به این سوره رقت قلب دارید؟ و رسول الله صلی الله علیه و آله به آن­دو بفرمایند: این رقت به سبب چیزی است که با چشمم دیده­ام و دلم آن را در بر گرفته است، همان چیزی که پس از من بر دل این شخص وارد می شود. آن­دو می ­گفتند: شما چه دیده اید و او چه خواهد دید؟ آن­گاه روی خاک برای آن ها می نوشت: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ»(10){در آن [شب] فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان برای هر کاری [که مقرر شده است] فرود آیند}. سپس می فرمودند: آیا بعد از این­که خداوند می فرماید: «مِنْ کُلِّ أَمْرٍ» دیگر چیزی باقی می ماند؟ آن ها در جواب می گفتند: نه. ایشان می پرسیدند: آیا می دانید این امر به چه کسی نازل می شود؟ می گفتند: به شما؟ می فرمودند: آری. باز می پرسیدند: آیا لیلة­القدری بعد از من نیز هست؟ و آیا این امر پس از من نیز نازل می شود؟ جواب می­دادند: آری. ایشان سؤال می کردند: بر که نازل می شود؟ در جواب می گفتند: نمی دانیم. پیامبر دست بر سر من می­گذاشتند و می فرمودند: اگر نمی دانید اینک بدانید! آن شخص بعد از من این است. و آن دو این شب را پس از رحلت رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم، به جهت وحشت شدیدی که در جانشان انداخته بود، به خاطر داشتند.(11)

روایت62.

و با همین سند از اباجعفر علیه السّلام روایت شده که فرمودند: ای گروه شیعه بر مخالفین خود

ص: 71

عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ قَالَ لِی أَبِی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ قَرَأَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ عِنْدَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام یَا أَبَتَا کَأَنَّ بِهَا مِنْ فِیکَ حَلَاوَةً فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ ابْنِی إِنِّی أَعْلَمُ فِیهَا مَا لَمْ تَعْلَمْ إِنَّهَا لَمَّا نَزَلَتْ بَعَثَ إِلَیَّ جَدُّکَ رَسُولُ اللَّهِ فَقَرَأَهَا عَلَیَّ ثُمَّ ضَرَبَ عَلَی کَتِفِیَ الْأَیْمَنِ وَ قَالَ یَا أَخِی وَ وَصِیِّی وَ وَالِیَ أُمَّتِی (1) بَعْدِی وَ حَرْبَ أَعْدَائِی إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ هَذِهِ السُّورَةُ لَکَ مِنْ بَعْدِی وَ لِوُلْدِکَ مِنْ بَعْدِکَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَخِی مِنَ الْمَلَائِکَةِ حَدَّثَ إِلَیَّ أَحْدَاثَ أُمَّتِی فِی سُنَّتِهَا وَ إِنَّهُ لَیُحَدِّثُ ذَلِکَ إِلَیْکَ کَأَحْدَاثِ النُّبُوَّةِ وَ لَهَا نُورٌ سَاطِعٌ فِی قَلْبِکَ وَ قُلُوبِ أَوْصِیَائِکَ إِلَی مَطْلَعِ فَجْرِ الْقَائِمِ علیه السلام (2).

با سوره «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ»(1){ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم} استدلال کنید که سرفراز می شوید. به خدا قسم آن حجت خدای متعال بر مردم، پس از رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم است، و آن سوره از امتیازات دین شماست و نیز نهایت دانش ما اهل بیت. ای شیعیان! با سوره «حم * وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ»(2){ حاء میم * سوگند به کتاب روشنگر} بر دشمنان خود استدلال کنید، زیرا این آیات اختصاص به والیان امر پس از رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم دارد. ای شیعیان! خداوند تبارک و تعالی می فرماید: «وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیر»(3){و هیچ امتی نبوده مگر اینکه در آن هشداردهنده ای گذشته است} شخصی عرض کرد: ای أباجعفر! نذیر این امت محمّد صلی اللَّه علیه و آله است. فرمودند: درست است، آیا در همان زمان که پیامبر زنده و از مبعوث شدگان بود، روی زمین نذیر دیگری وجود داشت؟ آن شخص جواب داد: نه. حضرت فرمودند: به نظر تو آیا فرستاده خدا همان نذیر او نیست؟ همان طور که رسول الله صلی اللَّه علیه و آله هم فرستاده از جانب خداوند و هم نذیر بود؟ آن شخص عرض کرد: بله، هست. حضرت فرمودند: محمّد صلی اللَّه علیه و آله نیز باید قبل از این که از دنیا برود، نذیر و جانشینی تعیین کند. اگر بگویی نه، پس رسول الله صلی اللَّه علیه و آله، آن­هایی را که در صلب و نهاد امتش بوده­اند، به حال خود رها کرده است. سائل عرض کرد: مگر قرآن برای آن­ها کافی نیست؟ فرمودند: کافی است، اگر مفسری برایش داشته باشند.آن شخص عرض کرد: مگر رسول الله صلی اللَّه علیه و آله برای آن­ها تفسیر نکرده است؟ حضرت فرمودند: تفسیر کرده ولی فقط برای یک نفر، و برای امت خصوصیات او را مشخص نموده است و او علی بن ابی­طالب علیه السّلام است.

سائل عرض کرد: ای اباجعفر! گویا این مطلب خاصی است که عموم مردم تاب تحمل آن را ندارند. فرمودند: آری، خداوند می­خواهد تا وقتی که زمان اظهار دین فرا برسد، در نهان پرستش شود. همان­طور که رسول الله صلی اللَّه علیه و آله با خدیجه پنهان پرستش می کردند، تا وقتی که دستور رسید که آشکار کنند. سائل عرض کرد: آیا رواست

ص: 72

بِسُورَةِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ (1) فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ تَفْلُجُوا (2) فَوَ اللَّهِ إِنَّهَا لَحُجَّةُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی الْخَلْقِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّهَا لَسَیِّدَةُ دِینِکُمْ وَ إِنَّهَا لَغَایَةُ عِلْمِنَا یَا مَعْشَرَ الشِّیعَةِ خَاصِمُوا بِ حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ (3) فَإِنَّهَا لِوُلَاةِ الْأَمْرِ خَاصَّةً بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ یَا مَعْشَرَ الشِّیعَةِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ (4) فَقِیلَ یَا أَبَا جَعْفَرٍ نَذِیرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قَالَ صَدَقْتَ فَهَلْ کَانَ نَذِیرٌ وَ هُوَ حَیٌّ مِنَ الْبَعْثَةِ فِی أَقْطَارِ الْأَرْضِ فَقَالَ السَّائِلُ لَا (5) فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَ رَأَیْتَ أَنَّ بَعِیثَهُ لَیْسَ نَذِیرَهُ کَمَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بِعْثَتِهِ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی نَذِیرٌ فَقَالَ بَلَی قَالَ فَکَذَلِکَ لَمْ یَمُتْ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله إِلَّا وَ لَهُ بَعِیثٌ نَذِیرٌ فَإِنْ قُلْتَ لَا فَقَدْ ضَیَّعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ فِی أَصْلَابِ الرِّجَالِ مِنْ أُمَّتِهِ فَقَالَ السَّائِلُ أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمُ الْقُرْآنُ قَالَ بَلَی إِنْ وَجَدُوا لَهُ مُفَسِّراً قَالَ أَ وَ مَا فَسَّرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ بَلَی وَ لَکِنْ فَسَّرَهُ لِرَجُلٍ وَاحِدٍ وَ فَسَّرَ لِلْأُمَّةِ شَأْنَ ذَلِکَ الرَّجُلِ وَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ السَّائِلُ یَا أَبَا جَعْفَرٍ کَأَنَّ هَذَا الْأَمْرَ خَاصٌّ لَا یَحْتَمِلُهُ الْعَامَّةُ قَالَ نَعَمْ أَبَی اللَّهُ أَنْ یُعْبَدَ إِلَّا سِرّاً حَتَّی یَأْتِیَ إِبَّانُ أَجَلِهِ (6) الَّذِی یُظْهِرُ فِیهِ دِینَهُ کَمَا أَنَّهُ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ خَدِیجَةَ علیها السلام مُسْتَتِراً حَتَّی أُمِرَ بِالْإِعْلَانِ قَالَ السَّائِلُ أَ یَنْبَغِی

ص: 72

که صاحب این دین پنهان باشد؟ فرمودند: مگر علی بن ابی­طالب علیه السلام روزی را که پیش رسول الله صلی اللَّه علیه و آله اسلام آورد، تا زمان علنی نمودن دین پنهان نکرد؟ عرض کرد: بله، کرد. فرمودند: همین­طور است وضع ما تا موقعی که وقتش برسد.

روایت63.

با همین اسناد از آن حضرت نقل شده که فرمودند: خداوند لیلة­القدر را در اول آفرینش دنیا آفرید و در آن شب اولین پیامبر و اولین وصی را نیز آفرید، و مقرر نمود که در هر سال یک شب باشد که تفسیر تمام جریان­ها را تا سال آینده در آن شب نازل کند. هر کس منکر این مطلب باشد، ردّ علم خدا را نموده است؛ زیرا پیامبران و رسل و پیشوایان کاری نمی­کنند، مگر به وسیله آن­چه که در این شب بر آن­ها وارد می شود و حجتی که جبرئیل برای آن­ها می آورد.

راوی می­گوید پرسیدم: آیا بر ائمه هم جبرئیل یا ملائکه دیگری نازل می شود؟ فرمودند: در مورد انبیا و رسل که شکّی نیست، و برای دیگران نیز، از اول آفرینش زمین تا آخر زوال دنیا، باید حجتی، از هر یک از بندگان خدا که خود بخواهد، بر روی زمین وجود داشته باشد که آن امر در آن شب بر او نازل شود که او همان حجت است. به خدا سوگند که ملائکه و روح در شب قدر بر آدم علیه السلام نازل شدند .

و به خدا سوگند آدم از دنیا نرفت مگر اینکه وصیی برای خود داشت، و همه پیامبران پس از آدم، در شب قدر برایش مأموریت می­آمد و آن را برای وصی بعد از خود توصیف می­نمود. به خدا قسم از جمله چیزهایی که پیامبران از آدم گرفته تا محمد صلی اللَّه علیه و آله، در این شب به آن مأمور می شدند این بود که: فلان کس را وصیّ خود قرار بده! خداوند متعال در کتابش، درباره والیان امر بعد محمد صلی اللَّه علیه و آله می فرماید: « وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئًا وَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ»(1){خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند وعده داده است که حتما آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند جانشین [خود] قرار داد و آن دینی را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند و هر کس پس از آن به کفر گراید آنانند که نافرمانند} می فرماید: شما را پس از پیامبرتان جانشین خود در علم و دین و عبادت قرار دادم، چنان­چه جانشینان آدم بعد از او همین مرتبه را داشتند تا وقتی که پیامبر بعد مبعوث شود. «یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً»(2)

{ [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند}

ص: 73

لِصَاحِبِ هَذَا الدِّینِ أَنْ یَکْتُمَ قَالَ أَ وَ مَا کَتَمَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَوْمَ أَسْلَمَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی أَظْهَرَ أَمْرَهُ قَالَ بَلَی قَالَ فَکَذَلِکَ أَمْرُنَا حَتَّی یَبْلُغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ.

یعنی مرا به این ایمان که بعد از محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم پیامبری نیست، بپرستند و هر کس جز این بگوید از فاسقین است. خداوند در اختیار والیان امر بعد از محمّد، علم قرار داده و ما آن والیان امر هستیم. از ما بپرسید؛ اگر درست گفتیم، تصدیق کنید و اگر نه، تصدیق نکنید.

اما دانش و علم ما آشکار است. و اما زمان ما که در آن دین، از طرف ما، طوری که اختلافی بین مردم نباشد، آشکار گردد، یک زمان معینی در گذر شب­ها و روزها دارد، که وقتی فرا برسد، دین آشکار خواهد شد و آن هنگام فقط یک امر خواهد بود. به خدا سوگند، خداوند چنین قرار داده که روزی برسد که بین مؤمنان اختلافی نباشد. و به همین جهت مؤمنان را گواه بر مردم قرار داده است، تا محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم گواه بر ما باشد و ما گواه بر شیعیان و شیعیان ما گواه بر مردم. هرگز خدا حکم خود را تغییر نمی­دهد و بین اهل علمش تناقضی نمی­اندازد.

سپس فرمودند: فضیلت ایمان مؤمنی که حامل إنا انزلناه و تفسیر آن است بر کسی که در ایمان مانند او نیست، مانند فضیلت انسان است بر چهارپایان است. خداوند، همان­طور به سبب مجاهدین بلا را از قاعدین و کناره گیران از جنگ دفع می­کند، به سبب کسانی که ایمان به این سوره دارند بلا را از کسانی که منکر آن هستند دفع می­کند چه این که عذاب آخرت برای آن­هایی که می­داند توبه نمی­کنند، کافی و کامل است. در این زمان جهادی جز حج و عمره و حسن جوار نیست.(1)

روایت64.

کافی: عباس بن جریش از ابو جعفر حضرت جواد علیه السّلام روایت کرده که ایشان از قول امام صادق علیه السلام فرمودند: پدرم (امام باقر علیه السلام) مشغول طواف خانه کعبه بود که مردی، که مقداری از عمامه خود را به صورت بسته بود، راه بر او گرفت و نگذاشت هفت مرتبه طواف خود را تمام کند. تا این­که او را به خانه ای نزدیک صفا برد و به من هم پیغام داد تا که با هم، سه نفر شدیم. سپس گفت: مرحبا به فرزند رسول خدا! و بعد دستش را روی سر من گذاشت و گفت: خداوند برکت تو را افزون نماید ای امانت­دار خدا پس از پدرانت! ای ابوجعفر! اکنون اگر می­خواهید، شما به من بگویید و اگر بخواهید، من به شما می­گویم، اگر می­خواهید، شما از من بپرسید و اگر بخواهید، من از شما سؤال می­کنم، اگر خواستید، شما مرا تصدیق کنید و اگر خواستید، من شما را تصدیق کنم، حضرت باقر علیه السلام فرمودند: من همه این­ها را می­خواهم.

گفت: مبادا در جواب من سخنی نگویید که غیر از آن را در دل خود پنهان نموده باشید. حضرت فرمودند: چنین کاری را کسی می کند که در دلش، دو علم با هم متفاوت داشته باشد و خداوند عزّ و جلّ امتناع دارد از این که

ص: 74

یَعْبُدُونَنِی بِإِیمَانٍ أَنْ لَا نَبِیَّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَمَنْ قَالَ غَیْرَ ذَلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ فَقَدْ مَکَّنَ وُلَاةَ الْأَمْرِ بَعْدَ مُحَمَّدٍ بِالْعِلْمِ وَ نَحْنُ هُمْ فَاسْأَلُونَا فَإِنْ صَدَقْنَاکُمْ فَأَقِرُّوا وَ مَا أَنْتُمْ بِفَاعِلِینَ أَمَّا عِلْمُنَا فَظَاهِرٌ وَ أَمَّا إِبَّانُ أَجَلِنَا الَّذِی یَظْهَرُ فِیهِ الدِّینُ مِنَّا حَتَّی لَا یَکُونَ بَیْنَ النَّاسِ اخْتِلَافٌ فَإِنَّ لَهُ أَجَلًا مِنْ مَمَرِّ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ إِذَا أَتَی ظَهَرَ الدِّینُ وَ کَانَ الْأَمْرُ وَاحِداً وَ ایْمُ اللَّهِ لَقَدْ قُضِیَ الْأَمْرُ أَنْ لَا یَکُونَ بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ اخْتِلَافٌ وَ لِذَلِکَ جَعَلَهُمُ اللَّهُ شُهَدَاءَ عَلَی النَّاسِ لِیَشْهَدَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله عَلَیْنَا وَ لِنَشْهَدَ نَحْنُ عَلَی شِیعَتِنَا وَ لِتَشْهَدَ شِیعَتُنَا عَلَی النَّاسِ أَبَی اللَّهُ أَنْ یَکُونَ فِی حُکْمِهِ اخْتِلَافٌ أَوْ بَیْنَ أَهْلِ عِلْمِهِ تَنَاقُضٌ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَفَضْلُ إِیمَانِ الْمُؤْمِنِ بِحَمْلِهِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ وَ بِتَفْسِیرِهَا عَلَی مَنْ لَیْسَ مِثْلَهُ فِی الْإِیمَانِ بِهَا کَفَضْلِ الْإِنْسَانِ عَلَی الْبَهَائِمِ وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَیَدْفَعُ بِالْمُؤْمِنِینَ بِهَا عَنِ الْجَاحِدِینَ لَهَا فِی الدُّنْیَا لِکَمَالِ عَذَابِ الْآخِرَةِ لِمَنْ عَلِمَ أَنَّهُ لَا یَتُوبُ مِنْهُمْ مَا یَدْفَعُ بِالْمُجَاهِدِینَ عَنِ الْقَاعِدِینَ وَ لَا أَعْلَمُ فِی هَذَا الزَّمَانِ جِهَاداً إِلَّا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ وَ الْجِوَارَ (1).

در علمش اختلاف باشد. آن مرد گفت: همین سؤال من بود که مقداری از آن را روشن نمودی، برای من بگویید، این علمی که در آن اختلافی نیست را چه کسی می­داند؟ فرمودند: آن علم مجموعش در نزد خداست، اما مقداری که برای بندگان لازم است، در نزد اوصیاء است.

در این موقع آن مرد روبند خود را گشود و درست نشست و برق شادی در چهره اش نمایان شد و گفت: منظورم همین بود و برای همین آمده بودم؛ شما مدعی هستید علمی که اختلافی در آن نیست، نزد اوصیاء است، از کجا این علم را به دست می آورند؟

ایشان فرمودند: همان طوری که پیامبر به دست می آورد، جز این­که آن­ها آن­چه را که رسول الله صلی الله علیه و آله می دیدند، نمی بینند. زیرا او پیامبر بود و آن­ها محدثند، و او پیش خدا می­رفت و استماع وحی می­نمود، اما به آن­ها وحی نمی­شود. آن مرد عرض کرد: درست فرمودید. اینک سؤالی مشکل می­کنم؛ بگو این علم چرا همان­طور که در زمان رسول الله صلی اللَّه علیه و آله آشکار می­شد، آشکار نمی­شود؟ پدرم خندیدند و فرمودند: خداوند امتناع دارد از این که، مگر کسی ­که ایمانش را آزموده باشد، بر علمش مطلع نماید. چنان­چه مقدر کرده بود پیامبر بر آزار قریش صبر کند و جز به فرمان خدا با آن­ها پیکار نکند. چه مسائل زیادی بود که ایشان پنهان می­کردند تا وقتی که دستور رسید: «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ»(1){پس آن­چه را بدان ماموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب} و به خدا سوگند، اگر قبل از این فرمان، علنی می­نمود، باز هم در امان بود. ولی مقید به انجام دستور بود و از مخالفت می­ترسید و به همین جهت خودداری می­کرد. مایل بودم چشمت به مهدی این امت می افتاد، در حالی که فرشتگان با شمشیرهای آل داود بین آسمان و زمین­اند و ارواح کفار مرده را عذاب می­کنند و ارواح اشخاص زنده شبیه ایشان را هم، به آن­ها ملحق می­نمایند. در این هنگام آن مرد شمشیری را بیرون آورد و گفت: آیا این هم از همان شمشیرها است؟ پدرم فرمودند: به آن خدایی که محمّد مصطفی را برای بشر برانگیخته است، آری.

مرد روبند خود را دو مرتبه بست و گفت: من الیاسم. این سؤال­هایی که کردم چنان نبود که خود جوابشان را ندانم، فقط می­خواستم این حدیث قوتی برای اصحاب شما باشد. اکنون آیه­ای را که خود می­دانید می گویم که اگر شیعیان با آن استدلال نمایند، پیروز می­شوند. پدرم به او فرمودند: اگر مایلی من می­گویم. گفت: آری. فرمودند: اگر شیعیان ما به مخالفین خود بگویند: خداوند به پیامبرش می فرماید:

ص: 75

عِلْمٌ فِیهِ اخْتِلَافٌ قَالَ هَذِهِ مَسْأَلَتِی وَ قَدْ فَسَّرْتَ طَرَفاً مِنْهَا أَخْبِرْنِی عَنْ هَذَا الْعِلْمِ الَّذِی لَیْسَ فِیهِ اخْتِلَافٌ مَنْ یَعْلَمُهُ قَالَ أَمَّا جُمْلَةُ الْعِلْمِ فَعِنْدَ اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ وَ أَمَّا مَا لَا بُدَّ لِلْعِبَادِ مِنْهُ فَعِنْدَ الْأَوْصِیَاءِ قَالَ فَفَتَحَ الرَّجُلُ عُجْرَتَهُ (1) وَ اسْتَوَی جَالِساً وَ تَهَلَّلَ وَجْهُهُ وَ قَالَ هَذِهِ أَرَدْتُ وَ لَهَا أَتَیْتُ وَ زَعَمْتُ أَنَّ عِلْمَ مَا لَا اخْتِلَافَ فِیهِ مِنَ الْعِلْمِ عِنْدَ الْأَوْصِیَاءِ فَکَیْفَ یَعْلَمُونَهُ قَالَ کَمَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَعْلَمُهُ إِلَّا أَنَّهُمْ لَا یَرَوْنَ مَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَرَی لِأَنَّهُ کَانَ نَبِیّاً وَ هُمْ مُحَدَّثُونَ وَ أَنَّهُ کَانَ یَفِدُ إِلَی اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ فَیَسْمَعُ الْوَحْیَ وَ هُمْ لَا یَسْمَعُونَ فَقَالَ صَدَقْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ سَآتِیکَ بِمَسْأَلَةٍ صَعْبَةٍ أَخْبِرْنِی عَنْ هَذَا الْعِلْمِ مَا لَهُ لَا یَظْهَرُ کَمَا کَانَ یَظْهَرُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَضَحِکَ أَبِی علیه السلام وَ قَالَ أَبَی اللَّهُ أَنْ یُطْلِعَ عَلَی عِلْمِهِ إِلَّا مُمْتَحَناً لِلْإِیمَانِ بِهِ کَمَا قَضَی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَصْبِرَ عَلَی أَذَی قَوْمِهِ وَ لَا یُجَاهِدَهُمْ إِلَّا بِأَمْرِهِ فَکَمْ مِنِ اکْتِتَامٍ قَدِ اکْتَتَمَ بِهِ حَتَّی قِیلَ لَهُ فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ (2) وَ ایْمُ اللَّهِ أَنْ لَوْ صَدَعَ قَبْلَ ذَلِکَ لَکَانَ آمِناً وَ لَکِنَّهُ إِنَّمَا نَظَرَ فِی الطَّاعَةِ وَ خَافَ الْخِلَافَ فَلِذَلِکَ کَفَّ فَوَدِدْتُ أَنَّ عَیْنَکَ تَکُونُ مَعَ مَهْدِیِّ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ الْمَلَائِکَةُ بِسُیُوفِ آلِ دَاوُدَ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ تُعَذِّبُ أَرْوَاحَ الْکَفَرَةِ مِنَ الْأَمْوَاتِ وَ تُلْحِقُ بِهِمْ أَرْوَاحَ أَشْبَاهِهِمْ مِنَ الْأَحْیَاءِ ثُمَّ أَخْرَجَ سَیْفاً ثُمَّ قَالَ هَا إِنَّ هَذَا مِنْهَا قَالَ فَقَالَ أَبِی إِی وَ الَّذِی اصْطَفَی مُحَمَّداً عَلَی الْبَشَرِ قَالَ فَرَدَّ الرَّجُلُ اعْتِجَارَهُ وَ قَالَ أَنَا إِلْیَاسُ مَا سَأَلْتُکَ عَنْ أَمْرِکَ وَ بِی بِهِ جَهَالَةٌ غَیْرَ أَنِّی أَحْبَبْتُ أَنْ یَکُونَ هَذَا الْحَدِیثُ قُوَّةً لِأَصْحَابِکَ وَ سَأُخْبِرُکَ بِآیَةٍ أَنْتَ تَعْرِفُهَا إِنْ خَاصَمُوا بِهَا فَلَجُوا قَالَ فَقَالَ لَهُ أَبِی إِنْ شِئْتَ أَخْبَرْتُکَ بِهَا قَالَ قَدْ شِئْتُ قَالَ إِنَّ شِیعَتَنَا إِنْ قَالُوا لِأَهْلِ الْخِلَافِ لَنَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ لِرَسُولِهِ

ص: 75

«إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» تا آخر سوره، حال، آیا رسول الله صلی الله علیه و آله چیزی از علمش را در غیر از آن شب آموخته بود یا جبرئیل در غیر از آن شب چیزی برایش آورده بود؟ آن­ها خواهند گفت: نه. به ایشان بگو: آیا ایشان چاره ای جز اظهار آن­چه می­دانستند را داشتند؟ آن­ها خواهند گفت: نه. بگو: آیا در آن­چه رسول الله صلی الله علیه و آله از علم خداوند بلندمرتبه اظهار می­کرد، اختلافی وجود داشت؟ اگر گفتند: نه، بگو: پس آیا کسی که به حکم خدایی که در آن اختلاف باشد حکم کند، مخالفت با رسول الله صلی الله علیه و آله نموده است؟ می­گویند: آری. اگر بگویند نه، حرف اول خود را نقض کرده­اند. به آن­ها بگو: «ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ»(1){با آن­که تاویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی داند}. اگر گفتند: راسخین در علم کیانند؟ بگو: کسی که در علمش اختلافی نباشد. اگر پرسیدند: آن شخص کیست؟ بگو: خود رسول الله صلی الله علیه و آله باید این شخص را معرفی کند، آیا او را معرفی کرده یا نه؟

اگر گفتند: معرفی کرده است. بگو: آیا پس از در گذشت پیامبر، جانشینش دارای علمی بود که اختلاف در آن نباشد؟ اگر گفتند: نه، بگو: خلیفه رسول الله صلی الله علیه و آله از جانب خدا تأیید می شود و رسول الله صلی الله علیه و آله کسی را به جانشینی خود انتخاب می­کند که مانند خود او حکم نماید و جز در نبوت، شبیه خودش باشد. اگر کسی را به جانشینی در علم انتخاب نکرده باشد امت آینده خویش را که در اصلاب مردم است به حال خویش رها نموده است.

اگر گفتند: علم پیامبر از قرآن بود. بگو: «حم * وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ * إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِینَ * فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ * أَمْرًا مِّنْ عِندِنَا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ»(2)

{ حاء میم * سوگند به کتاب روشنگر * [که] ما آن را در شبی فرخنده نازل کردیم [زیرا] که ما هشداردهنده بودیم * در آن [شب] هر [گونه] کاری [به نحوی] استوار فیصله می یابد * [این] کاری است [که] از جانب ما [صورت می گیرد] ما فرستنده [پیامبران] بودیم}. اگر آن­ها مدعی شدند که خداوند ملائکه را فقط بر پیامبران نازل می­کند، بگو: این امر حکیم که با آن همه چیز فیصله داده می شود، آیا از ملائکه و یا روحی است که از آسمانی به آسمان دیگر می­روند، یا از آسمان به زمین؟ اگر گفتند: از آسمانی به آسمان دیگر، باید گفت که در آسمان کسی نیست که به معصیت آلوده باشد و در صورتی که قبول کنند از آسمان به زمین و حال آن که اهل زمین از همه بیشتر احتیاج به آن دارند، بگو: آیا چاره ای جز این هست که کسی بین آن­ها باشد که گرفتاری­های خود را به او مراجعه کنند؟

ص: 76

إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ إِلَی آخِرِهَا فَهَلْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَعْلَمُ مِنَ الْعِلْمِ شَیْئاً لَا یَعْلَمُهُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ أَوْ یَأْتِیهِ بِهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فِی غَیْرِهَا فَإِنَّهُمْ سَیَقُولُونَ لَا فَقُلْ لَهُمْ فَهَلْ کَانَ لِمَا عَلِمَ بُدٌّ مِنْ أَنْ یُظْهِرَ فَیَقُولُونَ لَا فَقُلْ لَهُمْ فَهَلْ کَانَ فِیمَا أَظْهَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ عِلْمِ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ اخْتِلَافٌ فَإِنْ قَالُوا لَا فَقُلْ لَهُمْ فَمَنْ حَکَمَ بِحُکْمِ اللَّهِ فِیهِ اخْتِلَافٌ فَهَلْ خَالَفَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُونَ نَعَمْ فَإِنْ قَالُوا لَا فَقَدْ نَقَضُوا أَوَّلَ کَلَامِهِمْ فَقُلْ لَهُمْ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ فَإِنْ قَالُوا مَنِ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ فَقُلْ مَنْ لَا یُخْتَلَفُ فِی عِلْمِهِ فَإِنْ قَالُوا فَمَنْ هُوَ ذَاکَ فَقُلْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَاحِبَ ذَلِکَ فَهَلْ بَلَّغَ أَوْ لَا فَإِنْ قَالُوا قَدْ بَلَّغَ فَقُلْ فَهَلْ مَاتَ صلی الله علیه و آله وَ الْخَلِیفَةُ مِنْ بَعْدِهِ یَعْلَمُ عِلْماً لَیْسَ فِیهِ اخْتِلَافٌ فَإِنْ قَالُوا لَا فَقُلْ إِنَّ خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُؤَیَّدٌ وَ لَا یَسْتَخْلِفُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا مَنْ یَحْکُمُ بِحُکْمِهِ وَ إِلَّا مَنْ یَکُونُ مِثْلَهُ إِلَّا النُّبُوَّةَ (1) فَإِنْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَسْتَخْلِفْ فِی عِلْمِهِ أَحَداً فَقَدْ ضَیَّعَ مَنْ فِی أَصْلَابِ الرِّجَالِ مِمَّنْ یَکُونُ بَعْدَهُ فَإِنْ قَالُوا لَکَ فَإِنَّ عِلْمَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ مِنَ الْقُرْآنِ فَقُلْ حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ (2) فَإِنْ قَالُوا لَکَ لَا یُرْسِلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا إِلَی نَبِیٍّ فَقُلْ هَذَا الْأَمْرُ الْحَکِیمُ الَّذِی یُفْرَقُ فِیهِ هُوَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ الَّتِی تَنْزِلُ مِنْ سَمَاءٍ إِلَی سَمَاءٍ أَوْ مِنْ سَمَاءٍ إِلَی الْأَرْضِ (3) فَإِنْ قَالُوا مِنْ سَمَاءٍ إِلَی سَمَاءٍ فَلَیْسَ فِی السَّمَاءِ أَحَدٌ یَرْجِعُ مِنْ طَاعَةٍ إِلَی مَعْصِیَةٍ فَإِنْ قَالُوا مِنْ سَمَاءٍ إِلَی أَرْضٍ وَ أَهْلُ الْأَرْضِ أَحْوَجُ الْخَلْقِ إِلَی ذَلِکَ فَقُلْ فَهَلْ لَهُمْ بُدٌّ مِنْ سَیِّدٍ یَتَحَاکَمُونَ إِلَیْهِ

ص: 76

اگر گفتند: همان خلیفه داور و رفع کننده گرفتاری­های آن­هاست، بگو: «اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ تا آن جا که می فرماید: خالِدُونَ»(1){خداوند سرور کسانی است که ایمان آورده اند آنان را از تاریکیها به سوی روشنایی به در می برد و[لی] کسانی که کفر ورزیده اند سرورانشان [همان عصیانگران=] طاغوتند که آنان را از روشنایی به سوی تاریکیها به در می برند آنان اهل آتشند که خود در آن جاودانند}. به جان خود سوگند یاد می­کنم در زمین و آسمان کسی ولیّ خداوند بلند مرتبه نیست، مگر این که خدا او را تأیید کرده باشد، و هر کسی خدا تأییدش کند خطا نمی­کند و در زمین دشمنی برای خداوند بلند مرتبه نیست، مگر این­که خوار است و هر که مورد خواری و خذلان قرار گیرد، به هدفش نمی رسد. همان­طوری که لازم است امر از آسمان نازل شود و اهل زمین در آن باره حکم کنند، همچنین لازم است فرمانروایی در زمین باشد. اگر گفتند: ما چنین فرمانروایی نمی شناسیم، بگو: هر چه دوست دارید بگویید. هرگز خداوند امت محمّد را پس از درگذشت او بی سرپرست و بدون حجت رها نمی­کند.

حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: او ایستاد، سپس گفت: ای فرزند رسول خدا! این­جا بابب غامضی است؛ اگر آن­ها بگویند: حجت خدا قرآن است چه جوابی باید داد؟ فرمودند: من خواهم گفت: قرآن دارای زبان نیست که امر و نهی کند، ولی قرآن اهلی دارد که امر و نهی می­کنند و نیز می­گویم: پیش­آمدی برای مردم اتفاق می افتد که نه در سنّت، نه در حکم بی اختلاف و نه در قرآن در موردش چیزی نیست، هرگز خدایی که واقف به این پیش­آمد است، این فتنه را در زمین ظاهر نمی­کند که اهل زمین راه و چاره ­ای برای دفع آن و گشوده­شدنش نداشته باشند .

آن مرد گفت: ای فرزند رسول خدا! با این سخن آن­ها از پای در می­آیند. من گواهی می­دهم که خداوند می­داند به خلایق چه مصیبت­هایی، چه در زمین چه در خودشان از دین گرفته تا مسائل دیگر، می­رسد و قرآن را راهنما قرار داده است.

باز گفت: ای فرزند رسول خدا! آیا می­دانی قرآن دلیل و راهنمای چیست؟ حضرت باقر علیه السلام فرمودند: آری، در قرآن جملاتی از حدود هست که تفسیر آن نزد حاکم است. هرگز خداوند مردم را رها نخواهد کرد که در زمین یا جانشان و یا مالشان پیش­آمدی روی دهد و قاضی عادلی نباشد که حکم صحیح را در آن مورد بگوید.

مرد گفت: در این مورد شما پیروز شدید، مگر این­که دشمن شما بر خداوند افترا بزند و بگوید: خداوند را حجتی نیست. اینک برایم بگویید تفسیر این آیه را: «لِکَیْلا تَأْسَوْا

ص: 77

فَإِنْ قَالُوا فَإِنَّ الْخَلِیفَةَ هُوَ حَکَمُهُمْ فَقُلْ اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ إِلَی قَوْلِهِ خالِدُونَ (1) لَعَمْرِی مَا فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی السَّمَاءِ وَلِیٌّ لِلَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ إِلَّا وَ هُوَ مُؤَیَّدٌ وَ مَنْ أُیِّدَ لَمْ یُخْطِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ عَدُوٌّ لِلَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ إِلَّا وَ هُوَ مَخْذُولٌ وَ مَنْ خُذِلَ لَمْ یُصِبْ کَمَا أَنَّ الْأَمْرَ لَا بُدَّ مِنْ تَنْزِیلِهِ مِنَ السَّمَاءِ یَحْکُمُ بِهِ أَهْلُ الْأَرْضِ کَذَلِکَ لَا بُدَّ مِنْ وَالٍ فَإِنْ قَالُوا لَا نَعْرِفُ هَذَا فَقُلْ لَهُمْ قُولُوا مَا أَحْبَبْتُمْ أَبَی اللَّهُ بَعْدَ مُحَمَّدٍ أَنْ یَتْرُکَ الْعِبَادَ وَ لَا حُجَّةَ عَلَیْهِمْ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ثُمَّ وَقَفَ فَقَالَ هَاهُنَا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ بَابٌ غَامِضٌ أَ رَأَیْتَ إِنْ قَالُوا حُجَّةُ اللَّهِ الْقُرْآنُ قَالَ إِذَنْ أَقُولَ لَهُمْ إِنَّ الْقُرْآنَ لَیْسَ بِنَاطِقٍ یَأْمُرُ وَ یَنْهَی وَ لَکِنْ لِلْقُرْآنِ أَهْلٌ یَأْمُرُونَ وَ یَنْهَوْنَ وَ أَقُولُ قَدْ عَرَضَتْ لِبَعْضِ أَهْلِ الْأَرْضِ مُصِیبَةٌ مَا هِیَ فِی السُّنَّةِ وَ الْحُکْمِ الَّذِی لَیْسَ فِیهِ اخْتِلَافٌ وَ لَیْسَتْ فِی الْقُرْآنِ أَبَی اللَّهُ لِعِلْمِهِ بِتِلْکَ الْفِتْنَةِ أَنْ تَظْهَرَ فِی الْأَرْضِ وَ لَیْسَ فِی حُکْمِهِ رَادٌّ لَهَا وَ مُفَرِّجٌ عَنْ أَهْلِهَا فَقَالَ هَاهُنَا یَفْلُجُونَ (2) یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ ذِکْرُهُ قَدْ عَلِمَ بِمَا یُصِیبُ الْخَلْقَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ أَوْ فِی أَنْفُسِهِمْ مِنَ الدِّینِ أَوْ غَیْرِهِ فَوَضَعَ الْقُرْآنَ دَلِیلًا قَالَ فَقَالَ الرَّجُلُ هَلْ تَدْرِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ دَلِیلَ مَا هُوَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام نَعَمْ فِیهِ جُمَلُ الْحُدُودِ وَ تَفْسِیرُهَا عِنْدَ الْحَکَمِ فَقَدْ أَبَی (3) اللَّهُ أَنْ یُصِیبَ عَبْداً بِمُصِیبَةٍ فِی دِینِهِ أَوْ فِی نَفْسِهِ أَوْ مَالِهِ لَیْسَ فِی أَرْضِهِ مِنْ حَکَمٍ قَاضٍ بِالصَّوَابِ فِی تِلْکَ الْمُصِیبَةِ قَالَ فَقَالَ الرَّجُلُ أَمَّا فِی هَذَا الْبَابِ فَقَدْ فَلَجْتُمْ بِحُجَّةٍ إِلَّا أَنْ یَفْتَرِیَ خَصْمُکُمْ عَلَی اللَّهِ فَیَقُولَ لَیْسَ لِلَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ حُجَّةٌ وَ لَکِنْ أَخْبِرْنِی عَنْ تَفْسِیرِ لِکَیْلا تَأْسَوْا

ص: 77

عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ»(1){تا بر آن­چه از دست شما رفته اندوهگین نشوید و به [سبب] آن­چه به شما داده است شادمانی نکنید} فرمودند: این آیه درباره أبافلان و یارانش است؛ قسمتی مربوط به گذشته و قسمتی مربوط به بعد است؛ یعنی در باره چیزی که به علی علیه السلام اختصاص یافت، متأثر و ناراحت نشوید و از فتنه و آشوبی که بعد از پیامبر، به نفع شما روی می دهد، شاد نباشید. مرد گفت: من گواهی می­دهم که شما همان حاکمان که در حکمشان اختلافی نیست. سپس برخاست و رفت و دیگر او را ندیدم.(2)

روایت65.

از حضرت صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: روزی در خدمت پدرم نشسته بودم و گروهی نیز حضور داشتند. ناگاه پدرم به شدت خندیدند طوری که چشم­هایشان پر از اشک شد، سپس فرمودند: می­دانید چه چیز موجب خنده من شد؟ گفتند: نه. فرمودند: ابن­عباس فکر می­کند که او از آن­هاییست که خداوند درباره آن­ها فرموده: «الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا»(3){در حقیقت کسانی که گفتند پروردگار ما خداست سپس ایستادگی کردند}. به او گفتم: آیا هرگز ملائکه را دیده ای که به تو بگویند: تو در دنیا و آخرت با ملائکه­ای و از خوف و اندوه در امان خواهی بود؟ او گفت: خداوند می­فرماید: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ»(4){در حقیقت مؤمنان با هم برادرند}(5) و همه امت در این عموم داخل هستند، که من خنده ام گرفت .

سپس گفتم: درست است ای ابن­عباس! تو را به خدا قسم آیا در حکم خدا اختلافی وجود دارد؟ گفت: نه. گفتم: کسی با شمشیر انگشتان یک نفر را قطع کرده و رفته است، مرد دیگری آمده و دست همان شخص را بریده است. او را پیش تو می­آورند و تو قاضی هستی؛ چه حکمی درباره او می­کنی؟ گفت: به شخصی که دست را قطع نموده، می­گویم: خونبهای دست او را بده، و به این مرد که دستش قطع شده می­گویم: به هر مقدار که مایلی با او مصالحه کن، و او را پیش دو نفر عادل می­فرستم تا تعیین مبلغ کنند.

گفتم: در حکم خدا اختلاف پیدا شد و آن حرف اولت را نقض کردی؛ هرگز خداوند در میان مردم پیش آمدی از حدود را به وجود نمی آورد که حکم آن در زمین نباشد. باید دست کسی که قطع کرده را، از همان جایی که قطع نموده، ببری و بعد خون­بهای انگشتان را به او بدهی. این است حکم خدا که در شب قدر نازل شده است، اگر بعد از این­که آن را از رسول الله صلی الله علیه و آله شنیدی منکرش شوی، خداوند تو را به آتش جهنم می­اندازد؛ همان طور که روزی که منکر علی بن ابی­طالب شدی، چشمت را کور کرد.

ابن­عباس گفت: بله، چشمان من برای همین کور شدند. ولی شما از کجا می­دانید؟

سپس امام باقر علیه السلام به جمع حاضر فرمودند: به خدا سوگند کوری چشم او دلیلش،

ص: 78

عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ قَالَ فِی أَبِی فُلَانٍ وَ أَصْحَابِهِ وَاحِدَةٌ مُقَدِّمَةٌ وَ وَاحِدَةٌ مُؤَخِّرَةٌ لَا تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکُمْ مِمَّا خُصَّ بِهِ عَلِیٌّ علیه السلام وَ لَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ مِنَ الْفِتْنَةِ الَّتِی عَرَضَتْ لَکُمْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ الرَّجُلُ أَشْهَدُ أَنَّکُمْ أَصْحَابُ الْحُکْمِ الَّذِی لَا اخْتِلَافَ فِیهِ ثُمَّ قَامَ الرَّجُلُ وَ ذَهَبَ فَلَمْ أَرَهُ (1).

جز برخورد بال ملائکه نبود.

من خندیدم و آن روز به سبب کم خردی­اش، رهایش کردم. بعد که او را دیدم، گفتم: ای ابن­عباس! تا به حال مانند دیروز راست نگفته بودی. علی بن ابی­طالب به تو فرمود: در هر سال یک شب قدر وجود دارد، و در آن شب تکلیف کل سال نازل می شود و آن امر در اختیار فرمانروایان و پیشوایان پس از رسول الله صلی الله علیه و آله است. تو به ایشان گفتی: آن­ها کیانند؟ فرمودند: من و یازده فرزندم؛ ائمه­ای که ملائکه با ما صحبت می­کنند. تو گفتی: من ملائکه را مگر به همراه رسول الله صلی اللَّه علیه و آله نمی ­دانم. در آن وقت فرشته ای که با علی سخن می­گفت آشکار شد و به تو گفت: دروغ گفتی بنده ی خدا! چشمان من آن­چه که علی درباره­اش به تو می­گفت را دید. اما او آن­ها را نمی دید، بلکه بر دلش خطور می­کرد و گوشش می شنید. سپس در این موقع با بال خود بر چشم تو زد و کور شدی.

ابن عباس گفت: ما در هر چیزی که اختلاف کنیم، حکمش در نزد خداست. گفتم: آیا خداوند در یک چیز هست که دو حکم نموده باشد؟ گفت: نه. گفتم: همین است که خود و دیگران را هلاک نموده ای.(1)

روایت66.

و با همین اسناد از حضرت باقر علیه السّلام روایت شده که فرمودند: خداوند در باره شب قدر می­فرماید: «فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ»(2){در آن [شب] هر [گونه] کاری [به نحوی] استوار فیصله می یابد} می­فرماید: هر امر حکیم در شب قدر نازل می شود. آن­چه محکم است دو چیز نمی­شود، محکم فقط یک چیز است. هر کس به چیزی حکم کند که در آن اختلاف نباشد، حکمش، حکم خداوند عزّ و جلّ است و هر کس به چیزی حکم کند که در آن اختلاف است و مدعی باشد که صحیح است، به حکم طاغوت حکم کرده است. در شب قدر، امور کل سال تا سال دیگر، به ولی امر نازل می شود، به او دستور می­دهند که در مورد خود چنین و چنان کن و در مورد مردم چنان و چنین، و برای ولی امر در غیر از این شب هم، هر روز علم خدا که خاص و مخزون و مکنون عجیب است، مانند همان شب قدر، بازگو می­شود. سپس این آیه را قرائت کردند: «وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ.»(3){و اگر آن چه درخت در زمین است قلم باشد و دریا را هفت دریای دیگر به یاری آید سخنان خدا پایان نپذیرد قطعا خداست که شکست ناپذیر حکیم است}.(4)

ص: 79

إِلَّا مِنْ صَفْقَةِ جَنَاحِ الْمَلَکِ قَالَ فَاسْتَضْحَکْتُ ثُمَّ تَرَکْتُهُ یَوْمَهُ ذَلِکَ لِسَخَافَةِ عَقْلِهِ ثُمَّ لَقِیتُهُ فَقُلْتُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ مَا تَکَلَّمْتَ بِصِدْقٍ مِثْلَ أَمْسِ قَالَ لَکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ إِنَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ فِی کُلِّ سَنَةٍ وَ إِنَّهُ یَنْزِلُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ أَمْرُ السَّنَةِ (1) وَ إِنَّ لِذَلِکَ الْأَمْرِ وُلَاةً بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتَ مَنْ هُمْ فَقَالَ أَنَا وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ صُلْبِی أَئِمَّةٌ مُحَدَّثُونَ فَقُلْتَ لَا أَرَاهَا کَانَتْ إِلَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَبَدَّی لَکَ الْمَلَکُ الَّذِی یُحَدِّثُهُ فَقَالَ کَذَبْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ رأیت (رَأَتْ) عَیْنَایَ الَّذِی حَدَّثَکَ بِهِ عَلِیٌّ وَ لَمْ تَرَهُ عَیْنَاهُ وَ لَکِنْ وَعَی قَلْبُهُ وَ وَقَرَ فِی سَمْعِهِ ثُمَّ صَفَقَکَ بِجَنَاحَیْهِ فَعَمِیتَ قَالَ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ مَا اخْتَلَفْنَا فِی شَیْ ءٍ فَحُکْمُهُ إِلَی اللَّهِ فَقُلْتُ لَهُ فَهَلْ حَکَمَ اللَّهُ فِی حُکْمٍ مِنْ حُکْمِهِ بِأَمْرَیْنِ قَالَ لَا فَقُلْتُ هَاهُنَا هَلَکْتَ وَ أَهْلَکْتَ (2).

روایت67.

با همین سند از حضرت صادق علیه السّلام نقل شده که فرمودند: حضرت زین العابدین علیه السّلام می­فرمود: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ»(1){ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم}، خداوند عزّ و جلّ راست فرموده که قرآن را در شب قدر نازل کرده است. «وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ»(2){و از شب قدر چه آگاهت کرد}، رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: نمی­دانم. خداوند عزّ و جلّ فرمود: «لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»(3){شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است}، آیا می­دانی چرا شب قدر از هزار ماه بهتر است؟ فرمودند: نه. خداوند فرمود: به جهت آن­که ملائکه و روح در این شب با اجازه پروردگار از هر امری نازل می­شوند و وقتی خداوند عزّ و جلّ چیزی را اجازه می­دهد، قطعا به آن راضی است: «سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ»(4){[آن شب] تا دم صبح صلح و سلام است}، می­فرماید: ای محمد! ملائکه­ام و روحم، از همان اول که فرود می آیند تا هنگام فجر، به سلام من بر تو سلام می­کنند.

سپس خداوند در جای دیگری از قرآن در مورد «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» می­فرماید: «وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً»(5){و از فتنه ای که تنها به ستمکاران شما نمی رسد بترسید} و در جای دیگری می­فرماید: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ»(6){محمد جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند نیست آیا اگر او بمیرد یا کشته شود از عقیده خود برمی گردید و هر کس از عقیده خود بازگردد هرگز هیچ زیانی به خدا نمی رساند و به زودی خداوند سپاسگزاران را پاداش می دهد}

در آیه اول می­فرماید: وقتی محمّد از دنیا برود، مخالفین امر خدا می­گویند: لیلة­القدر با رسول الله صلی الله علیه و آله از میان رفت. و این فتنه و آشوبی است که دامن آن­ها را خصوصا می­گیرد و موجب بازگشت آن­ها به کفر اول می شود؛ زیرا اگر بگویند لیلة­القدر از بین نرفته، باید خداوند در شب قدر امری نازل کند و اگر اقرار به امر خدا در شب قدر نمایند، چاره­ای نیست که صاحبی داشته باشد.(7)

روایت68.

از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: علی علیه السلام بارها می­فرمودند: هیچ­گاه نشد که تیمی و عدوی ... و مانند حدیث سابق را تا، مگر حج و عمره و جوار، آوردند.

و فرمودند: مردی به حضرت باقر علیه السّلام عرض کرد: آقا بر من خشم نگیرید! فرمودند:

ص: 80

برای چه؟ مرد گفت: از سؤالی که می­خواهم بکنم، فرمودند: بگو! باز گفت خشمگین نمی­شوید؟ فرمودند: خشمگین نمی­شوم.

عرض کرد: در شب قدر که ملائکه و روح به اوصیاء نازل می شوند، آیا امری می آورند که رسول الله صلی الله علیه و آله آن را نمی دانست یا امری می آورند که رسول الله صلی الله علیه و آله از آن اطلاع داشت؟ با این­که همان­طور که می­دانید رسول الله صلی الله علیه و آله از دنیا رفت و تمام علوم ایشان به علی علیه السّلام سپرده شد.

حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: من و شما را به این کارها چه؟ چه کسی تو را به این­جا آورده؟ مرد گفت: قضای الهی من را برای طلب دین آورده است. فرمودند: این­هایی که می­گویم را خوب درک کن! شبی که رسول الله صلی الله علیه و آله به معراج رفتند، خداوند او را به تمام علوم گذشته و آینده دانا کرد، اما بیشتر آن­ها جمله­هایی بود که تفسیر آن­ها در شب قدر نازل می­شد. علی بن ابی­طالب علیه السّلام نیز همانند رسول الله صلی اللَّه علیه و آله، جمله­هایی از علم پیش خود داشت که تفسیر آن در شب قدر می آمد.

آن مرد پرسید: مگر در خود جمله ها تفسیرش نبود؟ فرمودند: بود، ولی در شب قدر است که امر از جانب خدا برای رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و اوصیا می آید که درباره چیزی که می­دانند این­طور یا آ­­ن­طور کنند و در مورد آن چگونه عمل کنند. به ایشان عرض کردم: این مطلب را برایم توضیح دهید! فرمودند: رسول الله صلی اللَّه علیه و آله از دنیا نرفت مگر این­که حافظ تمام علم و تفسیر آن بود. گفتم: پس در شب قدر برایش علم چه چیزی را می آوردند؟ فرمودند: امر و یسر چیزی که قبلاً می دانستند. آن شخص پرسید؟ آیا آن­چه در شب قدر برای آن­ها پیش می آمد، غیر از مطالبی بود که می دانستند؟ فرمودند: این از مطالبی است که دستور دارند پنهان کنند و توضیح آن­چه پرسیدی را جز خدا کسی نمی­داند. سائل گفت: آیا اوصیاء مطالبی را می­دانند که پیامبران نمی­دانستند. فرمودند: خیر، چگونه وصی غیر از آن­چه که از نبی به او وصیت می­شود، چیزی بداند؟ و پرسید: آیا می­توانیم بگوییم که ممکن است یکی از اوصیا چیزی می­داند که آن دیگری نداند؟ فرمودند: نه، هیچ پیامبری از دنیا نرفت مگر این که علمش در وجود وصیش قرار گرفت، و ملائکه و روح در شب قدر حکمی را که، بر اساس آن بین بندگان قضاوت می­شود، نازل می­کنند.

مرد پرسید: آیا خودشان آن حکم را نمی­دانستند؟ فرمودند: آری، می­دانستند،

ص: 81

لِمَا ذَا قَالَ لِمَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْهُ قَالَ قُلْ قَالَ وَ لَا تَغْضَبُ قَالَ وَ لَا أَغْضَبُ قَالَ أَ رَأَیْتَ قَوْلَکَ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ تَنَزُّلِ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ فِیهَا إِلَی الْأَوْصِیَاءِ یَأْتُونَهُمْ بِأَمْرٍ لَمْ یَکُنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ عَلِمَهُ أَوْ یَأْتُونَهُمْ بِأَمْرٍ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَعْلَمُهُ وَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَاتَ وَ لَیْسَ مِنْ عِلْمِهِ شَیْ ءٌ إِلَّا وَ عَلِیٌّ علیه السلام لَهُ وَاعٍ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَا لِی وَ لَکَ أَیُّهَا الرَّجُلُ وَ مَنْ أَدْخَلَکَ عَلَیَّ قَالَ أَدْخَلَنِی الْقَضَاءُ لِطَلَبِ الدِّینِ قَالَ فَافْهَمْ مَا أَقُولُ لَکَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ لَمْ یَهْبِطْ حَتَّی أَعْلَمَهُ اللَّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ عِلْمَ مَا قَدْ کَانَ وَ مَا سَیَکُونُ وَ کَانَ کَثِیرٌ مِنْ عِلْمِهِ ذَلِکَ جُمَلًا یَأْتِی تَفْسِیرُهَا فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ کَذَلِکَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَدْ عَلِمَ جُمَلَ الْعِلْمِ وَ یَأْتِی تَفْسِیرُهُ فِی لَیَالِی الْقَدْرِ کَمَا کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ السَّائِلُ أَ وَ مَا کَانَ فِی الْجُمَلِ تَفْسِیرٌ قَالَ بَلَی وَ لَکِنَّهُ إِنَّمَا یَأْتِی بِالْأَمْرِ مِنَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی لَیَالِی الْقَدْرِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ إِلَی الْأَوْصِیَاءِ افْعَلْ کَذَا وَ کَذَا لِأَمْرٍ (1) قَدْ کَانُوا عَلِمُوهُ أُمِرُوا کَیْفَ یَعْمَلُونَ فِیهِ قُلْتُ فَسِّرْ لِی هَذَا قَالَ لَمْ یَمُتْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا حَافِظاً لِجُمْلَةِ الْعِلْمِ وَ تَفْسِیرِهِ قُلْتُ فَالَّذِی کَانَ یَأْتِیهِ فِی لَیَالِی الْقَدْرِ عِلْمُ مَا هُوَ قَالَ الْأَمْرُ وَ الْیُسْرُ فِیمَا کَانَ قَدْ عَلِمَ قَالَ السَّائِلُ فَمَا یَحْدُثُ لَهُمْ فِی لَیَالِی الْقَدْرِ عِلْمٌ سِوَی مَا عَلِمُوا قَالَ هَذَا مِمَّا أُمِرُوا بِکِتْمَانِهِ وَ لَا یَعْلَمُ تَفْسِیرَ مَا سَأَلْتَ عَنْهُ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ السَّائِلُ فَهَلْ یَعْلَمُ الْأَوْصِیَاءُ مَا لَمْ یَعْلَمِ الْأَنْبِیَاءُ (2) قَالَ لَا وَ کَیْفَ یَعْلَمُ وَصِیٌّ غَیْرَ عِلْمِ مَا أُوصِیَ إِلَیْهِ قَالَ السَّائِلُ فَهَلْ یَسَعُنَا أَنْ نَقُولَ إِنَّ أَحَداً مِنَ الْأَوْصِیَاءِ یَعْلَمُ مَا لَا یَعْلَمُ الْآخَرُ قَالَ لَا لَمْ یَمُتْ نَبِیٌّ إِلَّا وَ عِلْمُهُ فِی جَوْفِ وَصِیِّهِ وَ إِنَّمَا تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ بِالْحُکْمِ الَّذِی یَحْکُمُ بِهِ بَیْنَ الْعِبَادِ قَالَ السَّائِلُ وَ مَا کَانُوا عَلِمُوا ذَلِکَ الْحُکْمَ قَالَ بَلَی قَدْ عَلِمُوهُ وَ لَکِنَّهُمْ

ص: 81

ولی نمی­توانستند کاری را انجام دهند، در شب قدر به آن­ها دستور داده می­شد که تا سال دیگر چه کنند.

مرد گفت: ای أباجعفر! نمی توانم این مطالب را انکار کنم. فرمودند هر کس انکار کند از ما نیست.

باز پرسید: ای أباجعفر! آیا در شب قدر برای پیامبر صلی اللَّه علیه و آله مطلبی می آید که اطلاع نداشته باشند؟ فرمودند: تو مجاز نیستی در این مورد از من سؤال کنی، اما علم گذشته و آینده؛ پیامبر و یا وصی نمی­میرد مگر آن که کسی که وصی بعد از اوست آن را می­داند، اما این علمی که از آن سؤال کردی؛ خداوند نمی­گذارد، که غیر از خود اوصیا از آن مطلع شوند.

مرد پرسید: ای فرزند رسول خدا! از کجا بدانم که در هر سال شب قدری هست؟ فرمودند: هر وقت ماه رمضان آمد، سوره دخان را در هر شب صد مرتبه بخوان، شب بیست و سوم که رسید، تو شاهد مطلبی خواهی بود که تصدیق جواب سؤال خود را خواهی نمود.(1)

و نیز فرمودند: که حضرت باقر علیه السلام فرمودند: سوگند می­خورم که آن­هایی که خداوند عزّ و جلّ از میان جنود و ارواح شیاطین برای ظلم بر گمراهان برانگیخته است، بیشتر از خلیفة اللهی که خداوند او را برای عدالت و درستی از میان فرشتگان بر انگیخته است دیده می­شوند. شخصی گفت: چطور می­شود چیزی بیشتر از ملائکه باشد؟ فرمودند: همان­طور که خداوند عزّ و جلّ می­خواهد.

سائل گفت: یا أباجعفر! اگر این را بگویم بعضی شیعیان آن را انکار می­کنند. فرمودند؟ انکارشان چگونه است؟ شخص گفت: می­گویند: ملائکه علیهم السلام

بیشتر از شیاطین­اند. فرمودند: درست است، در آن­چه که می­گویم دقت کن! در هر شب و روز، تمامی جنیان و شیاطین، ائمه ضلالت را زیارت می­کنند. ولی ائمه هدایت را فقط گروهی از ملائکه زیارت می­کنند، تا آن­که شب قدر برسد، که در آن شب همه ملائکه به سوی ولیّ امر فرود می آیند. یا این­که فرمودند: خداوند گروهی از شیاطین را می­آورد. سپس آن­ها پیشوای ضلالت را دیدار می­کنند و برایش مطالبی نادرست و دروغ می­برند تا صبح شود، بعد او می­گوید چنین و چنان دیدم.

ص: 82

لَا یَسْتَطِیعُونَ إِمْضَاءَ شَیْ ءٍ مِنْهُ حَتَّی یُؤْمَرُوا فِی لَیَالِی الْقَدْرِ کَیْفَ یَصْنَعُونَ إِلَی السَّنَةِ الْمُقْبِلَةِ قَالَ السَّائِلُ یَا أَبَا جَعْفَرٍ لَا أَسْتَطِیعُ إِنْکَارَ هَذَا قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَنْ أَنْکَرَهُ فَلَیْسَ مِنَّا قَالَ السَّائِلُ یَا أَبَا جَعْفَرٍ أَ رَأَیْتَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله هَلْ کَانَ یَأْتِیهِ فِی لَیَالِی الْقَدْرِ شَیْ ءٌ لَمْ یَکُنْ عَلِمَهُ قَالَ لَا یَحِلُّ لَکَ أَنْ تَسْأَلَنِی (1) عَنْ هَذَا أَمَّا عِلْمُ مَا کَانَ وَ مَا سَیَکُونُ فَلَیْسَ یَمُوتُ نَبِیٌّ وَ لَا وَصِیٌّ إِلَّا وَ الْوَصِیُّ الَّذِی بَعْدَهُ یَعْلَمُهُ أَمَّا هَذَا الْعِلْمُ الَّذِی تَسْأَلُ عَنْهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ عَلَا أَبَی أَنْ یُطْلِعَ الْأَوْصِیَاءَ عَلَیْهِ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ قَالَ السَّائِلُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ کَیْفَ أَعْرِفُ أَنَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ تَکُونُ فِی کُلِّ سَنَةٍ قَالَ إِذَا أَتَی شَهْرُ رَمَضَانَ فَاقْرَأْ سُورَةَ الدُّخَانِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ مِائَةَ مَرَّةٍ فَإِذَا أَتَتْ لَیْلَةُ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ فَإِنَّکَ نَاظِرٌ إِلَی تَصْدِیقِ الَّذِی سَأَلْتَ عَنْهُ (2) وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَمَا یَزُورُ (3) مَنْ بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِلشَّقَاءِ عَلَی أَهْلِ الضَّلَالَةِ مِنْ أَجْنَادِ الشَّیَاطِینِ وَ أَرْوَاحِهِمْ أَکْثَرُ مِمَّا أَنْ یَزُورَ (4) خَلِیفَةَ اللَّهِ الَّذِی بَعَثَهُ لِلْعَدْلِ وَ الصَّوَابِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ قِیلَ یَا بَا جَعْفَرٍ وَ کَیْفَ یَکُونُ شَیْ ءٌ أَکْثَرَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ قَالَ کَمَا شَاءَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ السَّائِلُ یَا بَا جَعْفَرٍ إِنِّی لَوْ حَدَّثْتُ بَعْضَ الشِّیعَةِ بِهَذَا الْحَدِیثِ لَأَنْکَرُوهُ قَالَ کَیْفَ یُنْکِرُونَهُ قَالَ یَقُولُونَ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ علیهم السلام أَکْثَرُ مِنَ الشَّیَاطِینِ قَالَ صَدَقْتَ افْهَمْ عَنِّی مَا أَقُولُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ یَوْمٍ وَ لَا لَیْلَةٍ إِلَّا وَ جَمِیعُ الْجِنِّ وَ الشَّیَاطِینِ تَزُورُ أَئِمَّةَ الضَّلَالَةِ وَ یَزُورُ إِمَامَ الْهُدَی عَدَدُهُمْ مِنَ الْمَلَائِکَةِ حَتَّی إِذَا أَتَتْ لَیْلَةُ الْقَدْرِ فَیَهْبِطُ فِیهَا مِنَ الْمَلَائِکَةِ إِلَی وَلِیِّ الْأَمْرِ خَلَقَ اللَّهُ أَوْ قَالَ قَیَّضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الشَّیَاطِینِ بِعَدَدِهِمْ ثُمَّ زَارُوا وَلِیَّ الضَّلَالَةِ فَأَتَوْهُ بِالْإِفْکِ وَ الْکَذِبِ حَتَّی لَعَلَّهُ یُصْبِحُ فَیَقُولُ رَأَیْتُ کَذَا

ص: 82

و اگر تفسیر آن­ها را از ولیّ امر بپرسد، او خواهد فرمود که شیطانی را مشاهده کردی که به تو چنین و چنان گفته است، تا این­که تمام آن­ها را برایش تفسیر می­کند و ضلالتی که در آن است را برایش توضیح می­دهد .

به خدا سوگند هر کس شب قدر را تصدیق نماید، خواهد دانست که شب قدر به ما اختصاص دارد؛ به جهت فرمایش رسول الله صلی الله علیه و آله هنگامی که رحلتشان نزدیک شده بود، که به علی صلوات الله علیه فرمودند: این شخص بعد از من ولی شما است؛ اگر پیرو او باشید، رشد می کنید. ولی کسی که ایمان به آن­چه در شب قدر نازل می شود نداشته باشد، منکر خواهد بود. هر کس ایمان به شب قدر داشته باشد ولی معتقد به ما نباشد، او را چاره ای نیست مگر این­که بگوید شب قدر اختصاص به ما دارد. اگر قبول نکند دروغگو است. زیرا خداوند بزرگتر از آن است که امر را با روح و ملائکه بر شخص کافر فاسق نازل کند.

اگر بگوید در شب قدر روح و ملائکه بر همین خلیفه که بر مصدر خلافت تکیه زده نازل می شود، مسلم است که این ادعا قابل قبول نیست و اگر بگویند که به هیچ کس نازل نمی شود و چیزی بر چیزی نازل نمی شود، چه این که خواهند گفت، در گمراهی دوردستی قرار گرفته اند.(1)

توضیح

"مبادا در جواب من سخنی بگویید که غیر از آن را در دل پنهان نموده باشید" یعنی: مبادا به خاطر چیز دیگری که در دل دارید مجبور به سخنی غیر از جواب واقعی شوید، همان­طور که در بیشتر علوم اهل گمراهی این­گونه است که مجبور به سخنانی می­شوند که خودشان آن­ها را قبول ندارند. یا یعنی: طوری جواب من را بدهید که در آن احتمال خلافی نباشد. و یا منظور این است که، چیزی از اسرار را از من پنهان نکنید." دو علم مختلف با هم" یعنی دو احتمال متناقض .

ص: 83

وَ کَذَا فَلَوْ سَأَلَ وَلِیَّ الْأَمْرِ عَنْ ذَلِکَ لَقَالَ رَأَیْتَ شَیْطَاناً أَخْبَرَکَ بِکَذَا وَ کَذَا حَتَّی یُفَسِّرَ لَهُ تَفْسِیرَهَا (1) وَ یُعْلِمَهُ الضَّلَالَةَ الَّتِی هُوَ عَلَیْهَا وَ ایْمُ اللَّهِ إِنَّ مَنْ صَدَّقَ بِلَیْلَةِ الْقَدْرِ لَعَلِمَ (2) أَنَّهَا لَنَا خَاصَّةً لِقَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ حِینَ دَنَا مَوْتُهُ هَذَا وَلِیُّکُمْ مِنْ بَعْدِی فَإِنْ أَطَعْتُمُوهُ رَشَدْتُمْ وَ لَکِنْ مَنْ لَا یُؤْمِنُ بِمَا فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ مُنْکِرٌ وَ مَنْ آمَنَ بِلَیْلَةِ الْقَدْرِ مِمَّنْ عَلَی غَیْرِ رَأْیِنَا فَإِنَّهُ لَا یَسَعُهُ فِی الصِّدْقِ إِلَّا أَنْ یَقُولَ إِنَّهَا لَنَا وَ مَنْ لَمْ یَقُلْ فَإِنَّهُ کَاذِبٌ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یُنَزِّلَ الْأَمْرَ مَعَ الرُّوحِ وَ الْمَلَائِکَةِ إِلَی کَافِرٍ فَاسِقٍ فَإِنْ قَالَ إِنَّهُ یُنَزِّلُ إِلَی الْخَلِیفَةِ الَّذِی هُوَ عَلَیْهَا فَلَیْسَ قَوْلُهُمْ ذَلِکَ بِشَیْ ءٍ وَ إِنْ قَالُوا إِنَّهُ لَیْسَ یُنَزِّلُ إِلَی أَحَدٍ فَلَا یَکُونُ أَنْ یُنَزَّلَ شَیْ ءٌ إِلَی غَیْرِ شَیْ ءٍ وَ إِنْ قَالُوا وَ سَیَقُولُونَ لَیْسَ هَذَا بِشَیْ ءٍ فَ قَدْ ضَلُّوا ضَلالًا بَعِیداً (3).

" پدرم خندید" شاید دلیل خنده این بوده که، ایشان می­دانستند که سائل جواب سؤال را می­داند و با این حال برای امتحان کردن ایشان، وانمود به ندانستن می­کند، یا به خاطر این بوده که این پرسش در نزد سائل سخت بوده است، ولی در نزد ایشان نه. و محصل جواب ایشان این است که: همان­طور که پیامبر در آغاز بعثت از خوف عدم قبول دعوت خود را، تا زمانی که مأمور به علنی کردن شود، پنهان می­داشتند، امامان علیهم السلام نیز از کسی که نمی­پذیرد، پنهان می­کنند تا زمانی که در زمان قائم علیه السلام مأمور به آشکار کردن شوند.

"این هم از همان شمشیرها است؟" یعنی از آن شمشیرهایی که در زمان قائم علیه السلام بیرون کشیده می­شود، زیرا إلیاس علیه السلام از یاران ایشان خواهد بود.

"مرد روبند خود را دو مرتبه بست" شاید به این دلیل بوده که او مأمور به این بوده بعد از این که برای آن دو امام بزرگوار شناخته شده دیگر نمی­بایست دیده شود.

"این حدیث قوتی برای اصحاب شما باشد" یعنی بعد از این­که شما و فرزندان معصومتان این قضیه را برای آن­ها نقل کنند.

بیان استدلال امام این است که: این ثابت است که خداوند قرآن را در شب قدر بر پیامبرش نازل فرموده است و ملائکه و روح، هر سال در آن شب، هر امری را با بیان و تأویلش فرو می­آورند. حال می­گوییم: رسول الله برای علمی که امت به آن احتیاج دارند، یا راهی جز آن چه در شب قدر یا غیر از آن شب، از آسمان، از جانب خداوند برایش می­آید دارد و یا ندارد، فرض اول نادرست است؛ چون خداوند می­فرماید: «إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَی»(1){این سخن بجز وحیی که وحی می شود نیست}، پس دومی درست است. سپس می­گوییم: آیا رسول الله می­تواند این علمی را که امت به آن احتیاج دارند، اظهار نکند یا باید حتماً اظهارش کند؟ اولی نادرست است، چون به این سبب به ایشان وحی می­شود تا به مردم برساند و به سوی خدا هدایتشان کند. پس دومی ثابت می­شود. بعد می­گوییم: آیا

ص: 84

کذلک وفد إلیه و علیه قدم و ورد.

قوله علیه السلام فضحک أبی لعل الضحک کان لهذا النوع من السؤال الذی ظاهره إرادة الامتحان تجاهلا مع علمه بأنه عارف بحاله أو لعده المسألة صعبة و لیست عنده علیه السلام کذلک و حاصل الجواب أن ظهور هذا العلم مع رسول الله صلی الله علیه و آله دائما فی محل المنع فإنه کان فی سنین من أول بعثته مکتتما إلا عن أهله لخوف عدم قبول الخلق منه حتی أمر بإعلانه فکذلک الأئمة علیهم السلام یکتمون عمن لا یقبل منهم حتی یؤمروا بإعلانه فی زمن القائم علیه السلام.

و یقال: صدع بالحق أی تکلم به جهارا و أعرض عن المشرکین أی لا تلتفت إلی ما یقولون من استهزاء و غیره فی الطاعة أی طاعة الأمة أو طاعة الله.

قوله ثم أخرج أی إلیاس علیه السلام سیفا ثم قال ها و هو حرف تنبیه أو بمعنی خذ إن هذا منها أی من تلک السیوف الشاهرة فی زمانه علیه السلام لأن إلیاس من أعوانه و لعل رد الاعتجار لأنه مأمور بأن لا یراه أحد بعد المعرفة الظاهرة.

قوله قوة لأصحابک أی بعد أن تخبرهم به أنت أو أولادک المعصومون قوله إن خاصموا بها أی أصحابک أهل الخلاف فلجوا أی ظفروا و غلبوا.

ثم اعلم أن حاصل هذا الاستدلال هو أنه قد ثبت أن الله سبحانه أنزل القرآن فی لیلة القدر علی نبیه صلی الله علیه و آله و أنه کان ینزل الملائکة و الروح فیها من کل أمر ببیان و تأویل سنة فسنة کما یدل علیه فعل المستقبل الدال علی التجدد الاستمراری فنقول هل کان لرسول الله طریق إلی العلم الذی یحتاج إلیه الأمة سوی ما یأتیه من السماء من عند الله سبحانه إما فی لیلة القدر أو فی غیرها أم لا و الأول باطل لقوله تعالی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی (1) فثبت الثانی ثم نقول فهل یجوز أن لا یظهر هذا العلم الذی یحتاج إلیه الأمة أم لا بد من ظهوره لهم و الأول باطل لأنه إنما یوحی إلیه لیبلغ إلیهم و یهدیهم إلی الله عز و جل فثبت الثانی ثم نقول فهل

ص: 84

در این علمی، که از آسمان و از سوی خدا به رسول نازل می­شود اختلافی وجود دارد؛ به این شکل که در زمانی خاص، در مورد چیزی، طوری حکم کند و سپس در مورد همان چیز، در همان زمان طور دیگری حکم کند؟ اولی نادرست است، چرا که حکم از جانب خداست و او بلند مرتبه تر از آن است، همان طور که خود فرموده است: « وَلَوْ کَانَ مِنْ عِندِ غَیْرِ اللّهِ لَوَجَدُواْ فِیهِ اخْتِلاَفًا کَثِیرًا»(1){اگر از جانب غیر خدا بود قطعا در آن اختلاف بسیاری می یافتند}. سپس می­گوییم: آیا کسی که حکمی می­کند که در آن اختلاف وجود دارد، مانند اجتهادهایی که با هم تناقض دارد، موافق با رسول الله عمل کرده یا مخالف ایشان؟ اولی نادرست است، چون در حکم ایشان اختلافی وجود نداشت. پس دومی ثابت می­شود.

سپس می­گوییم: کسی که در حکم او اختلافی نباشد، آیا جز از طریق خداوند، با واسطه یا بدون واسطه، و بدون این که تأویل متشابهاتی که سبب اختلاف در حکم می­شوند را بداند، راهی برای رسیدن به حکم دارد یا ندارد؟ اولی نادرست است؛ پس دومی ثابت می­شود. سپس می­گوییم: آیا تأویل متشابهات را جز خدا و راسخان در علم، که در علمشان اختلافی وجود ندارد، کسی می­داند یا نه؟ اولی نادرست است؛ چون خداوند می­فرماید: «وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ»(2){با آن­که تاویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی داند}.

سپس می­گوییم: رسول الله که از راسخان در علم بوده، آیا با رحلتشان، علم خویش را هم برده­اند و راه علم به متشابه را به جانشین بعد از خودشان نیاموخته اند یا آموخته­اند؟ اولی نادرست است؛ زیرا اگر ایشان این کار را نکرده باشند، در آن صورت، امت اسلام را بعد از خودشان به حال خویش رها کرده­اند. پس دومی ثابت می­شود .

سپس می­گوییم: آیا جانشین ایشان نیز مانند سایر مردمان، اشتباه می­کند و در علمش اختلافی وجود دارد، یا باید کسی باشد که از جانب خدا تأیید شده باشد و به حکم رسول الله حکم کند؟ به این صورت که همانند رسول الله جز در نبوت، فرشته ای پیش او بیاید و بدون اینکه به صورت وحی یا مانند آن باشد با او سخن بگوید. اولی نادرست است؛ چون در آن صورت دیگر نمی­تواند جای رسول الله را بگیرد، و کسی که در علمش اختلاف وجود دارد، ایمنی از اختلاف در حکم ندارد. و در نتیجه این هم منجر به رها گذاشتن امت به حال خود می­شود، پس دومی ثابت می شود.

ص: 85

لذلک العلم النازل من السماء من عند الله إلی الرسول اختلاف بأن یحکم فی أمر فی زمان بحکم ثم یحکم فی ذلک الأمر بعینه فی ذلک الزمان بعینه بحکم آخر أم لا و الأول باطل لأن الحکم إنما هو من عند الله عز و جل و هو متعال عن ذلک کما قال تعالی وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً (1) ثم نقول فمن حکم بحکم فیه اختلاف کالاجتهادات المتناقضة هل وافق رسول الله صلی الله علیه و آله فی فعله ذلک أم خالفه و الأول باطل لأنه صلی الله علیه و آله لم یکن فی حکمه اختلاف فثبت الثانی.

ثم نقول فمن لم یکن فی حکمه اختلاف فهل له طریق إلی ذلک الحکم من غیر جهة الله إما بغیر واسطة أو بواسطة و من دون أن یعلم تأویل المتشابه الذی بسببه یقع الاختلاف أم لا و الأول باطل فثبت الثانی ثم نقول فهل یعلم تأویل المتشابه إلا الله و الراسخون فی العلم الذین لیس فی علمهم اختلاف أم لا و الأول باطل لقوله تعالی وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ (2) ثم نقول فرسول الله الذی هو من الراسخین هل مات و ذهب بعلمه ذلک و لم یبلغ طریق علمه بالمتشابه إلی خلیفته أم بلغه و الأول باطل لأنه لو فعل ذلک فقد ضیع من فی أصلاب الرجال ممن یکون بعده فثبت الثانی.

ثم نقول فهل خلیفته من بعد کسائر آحاد الناس یجوز علیه الخطاء و الاختلاف فی العلم أم هو مؤید من عند الله یحکم بحکم رسول الله صلی الله علیه و آله بأن یأتیه الملک فیحدثه من غیر وحی و رؤیة أو ما یجری مجری ذلک و هو مثله إلا فی النبوة و الأول باطل لعدم إغنائه حینئذ لأن من یجوز علیه الاختلاف لا یؤمن علیه الاختلاف فی الحکم و یلزم التضییع من ذلک أیضا فثبت الثانی.

ص: 85

پس چاره­ای نیست جز این که جانشین رسول الله، راسخ در علم، دانای به تأویل متشابهات و تأیید شده از جانب خدا باشد، خطا از او سر نزند و در علمش اختلافی نباشد تا حجت خداوند بر مردم باشد و این همان است که مقصود ما بود.

" حرف اول خود را نقض کرده اند." زیرا قبلا گفته بودند: در علمی که رسول الله آن را اظهار می­کند اختلافی نیست، پس باید در علم کسی که در علم با رسول الله اختلافی ندارد نیز اختلافی نباشد و با این دلیل، وجود امام ضرورت می­یابد؛ چون تنها کسی که در علمش اختلافی وجود ندارد، امام معصومی است که از جانب خدا تأیید شده باشد.

به آن­ها بگو: «ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ»(1){با آن­که تاویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی داند}، این دلیل یا دلیل دیگری غیر از تناقضی است که در سخن آن­ها وجود داشت؛ بنابراین که آن­ها با رسول الله مخالفت کردند، و یا دلیلی بر اصل کلام، یعنی اثبات امام است.

"بگو: کسی که در علمش اختلافی نباشد." شاید این استدلال، به جهت معنای کلمه رسوخ که به معنای ثبوت است، باشد. و کسی که در علمی که از او به دیگری منتقل می­شود متزلزل باشد، در آن ثابت نیست .

" اگر گفتند: علم پیامبر از قرآن بود." این ایرادی است که به استدلال وارد شده به این صورت که: شاید علم رسول الله فقط از قرآن باشد و نیاز به تجدید در شب قدر نداشته باشد. امام علیه السلام ایراد را با آیه­ای از قرآن پاسخ می­دهند: «فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ»(2){در آن [شب] هر [گونه] کاری [به نحوی] استوار فیصله می یابد}؛ که این آیه دلالت بر این دارد که پیوسته در آن شب مبارک، با فرود آمدن ملائکه و روح از آسمان به زمین، رسالت تجدید می شود و باید همیشه کسی وجود داشته باشد که امر به او نازل شود.

ص: 86

فلا بد من خلیفة بعد رسول الله صلی الله علیه و آله راسخ فی العلم عالم بتأویل المتشابه مؤید من عند الله لا یجوز علیه الخطاء و لا الاختلاف فی العلم یکون حجة علی العباد و هو المطلوب هذا إن جعلنا الکل دلیلا واحدا و یحتمل أن یکون دلائل کما سنشیر إلیه و لعله أظهر.

قوله علیه السلام أو یأتیه معطوف علی یعلمه فینسحب علیه النفی و المعنی هل له علم من غیر تینک الجهتین کما عرفت قوله فقد نقضوا أول کلامهم حیث قالوا لا اختلاف فیما أظهر رسول الله من علم الله فهذا یقتضی أن لا یکون فی علم من لا یخالفه فی العلم أیضا اختلاف و بهذا یتم دلیل علی وجود الإمام لأن من لیس فی علمه اختلاف لیس إلا المعصوم المؤید من عند الله تعالی.

قوله فقل لهم ما یعلم تأویله هذا إما دلیل آخر سوی مناقضة کلامهم علی أنهم خالفوا رسول الله أو علی أصل المدعی أی إثبات الإمام.

قوله علیه السلام فقل من لا یختلف فی علمه لعله استدل علیه السلام علی ذلک بمدلول لفظ الرسوخ فإنه بمعنی الثبوت و المتزلزل فی علمه المنتقل عنه إلی غیره لیس بثابت فیه. قوله علیه السلام فإن قالوا لک إن علم رسول الله صلی الله علیه و آله کان من القرآن لعل هذا إیراد علی الحجة تقریره أن علم رسول الله صلی الله علیه و آله لعله کان من القرآن فقط و لیس مما یتجدد فی لیلة القدر شی ء فأجاب علیه السلام بأن الله تعالی یقول فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ (1) فهذه الآیة تدل علی تجدد الفرق و الإرسال فی تلک اللیلة المبارکة بإنزال الملائکة و الروح فیها من السماء إلی الأرض دائما و لا بد من وجود من یرسل إلیه الأمر دائما.

ثم قوله فإن قالوا لک سؤال آخر تقریره أنه یلزم مما ذکرتم جواز إرسال

ص: 86

" اگر آن­ها مدعی شدند که خداوند ملائکه را فقط بر پیامبران نازل می­کند" سؤال دیگریست که جوابش با مدلول آیه داده شده است.

آیا چاره ای جز این هست که کسی بین آن­ها باشد شاید این مؤیدی برای دلیل سابق باشد، همان­طور که لازم است شخصی که از جانب خدا تأیید شده، وجود داشته باشد که در شب قدر بر او نازل شود، باید کسی باشد که بندگان برای قضاوت پیش او روند. عقل حکم می­کند که فساد و نزاع بین مردم جز با وجود چنین شخصی مرتفع نمی­شود. این خود مؤید این است ملائکه و روح بر کسی نازل می­شوند تا آن شخص بدین وسیله آن­چه که با آن بین بندگان تفصیل داده شود را بداند. احتمال هم دارد که این خودش دلیل دیگری بر وجود امام باشد.

" اگر گفتند: همان خلیفه داور و رفع کننده گرفتاری­های آن­ها است" بگو: اگر خلیفه از جانب خدا تأیید نشده باشد و معصوم و ایمن از خطا نباشد، خداوند چگونه او را و بندگان را به واسطه او، از تاریکی­ها به سوی نور ببرد؟ در حالی که خداوند فرموده: «اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا...»(1){خداوند سرور کسانی است که ایمان آورده اند...} حاصل آن که، کسی که به همه احکام دانا نباشد و راه خطا برایش باز باشد، خود محتاج به خلیفه دیگری است تا جهالتش را برطرف کند و نزاع بین او و دیگران را حل کند.

ممکن است استدلال به این آیه به آن جهت باشد که: خداوند در این آیه، خودش عهده­دار بیرون آوردن مؤمنان از تاریکی­ها به سوی نور شده است، پس باید شخصی از جانب خدا برای هدایت مؤمنان نصب شده باشد، که مورد تأیید خدا باشد. و کسی که از جانب مردم نصب شده باشد، طاغوت است و آن ها را از نور به تاریکی می­برد.

"لازم است فرمانروایی در زمین باشد" یعنی کسی که امر را به عهده بگیرد و آن را از ملائکه و روح دریافت کند.

"ما چنین فرمانروایی را نمی شناسیم" این استدلال آن­ها مانند این آیه است: «قَالُواْ یَا شُعَیْبُ مَا نَفْقَهُ کَثِیرًا مِّمَّا تَقُولُ»(2){گفتند: ای شعیب بسیاری از آن­چه را که می گویی نمی فهمیم}، و "هر چه دوست دارید بگویید" مانند این آیه که: «اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ»(3){هر چه می خواهید بکنید} یا این آیه که: «تَمَتَّعُوا قَلِیلًا»(4){اندکی برخوردار شوید}. "او ایستاد، سپس گفت" یعنی پدرم از سخن باز ایستاد و الیاس گفت.

ص: 87

الملائکة إلی غیر النبی مع أنه لا یجوز ذلک فأجاب عنه بالمعارضة بمدلول الآیة التی لا مرد لها. و قوله علیه السلام و أهل الأرض جملة حالیة قوله فهل لهم بد لعله مؤید للدلیل السابق بأنه کما أنه لا بد من مؤید ینزل إلیه فی لیلة القدر فکذلک لا بد من سید یتحاکم العباد إلیه فإن العقل یحکم بأن الفساد و النزاع بین الخلق لا یرتفع إلا به فهذا مؤید لنزول الملائکة و الروح علی رجل لیعلم ما یفصل به بین العباد و یحتمل أن یکون استئناف دلیل آخر علی وجود الإمام.

فإن قالوا فإن الخلیفة التی فی کل عصر هو حکمهم بالتحریک فقل إذا لم یکن الخلیفة مؤیدا معصوما محفوظا من الخطاء فکیف یخرجه الله و یخرج به عباده من الظلمات إلی النور و قد قال سبحانه اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا (1) الآیة.

و الحاصل أن من لم یکن عالما بجمیع الأحکام و کان ممن یجوز علیه الخطاء فهو أیضا محتاج إلی خلیفة آخر لرفع جهله و النزاع الناشی بینه و بین غیره.

و أقول: یمکن أن یکون الاستدلال بالآیة من جهة أنه تعالی نسب إخراج المؤمنین من ظلمات الجهل و الکفر إلی نور العلم إلی نفسه فلا بد من أن یکون من یهدیهم منصوبا من قبل الله تعالی مؤیدا من عنده و المنصوب من قبل الناس طاغوت یخرجهم من النور إلی الظلمات لعمری بالفتح قسم بالحیاة إلا و هو مؤید لقوله تعالی یُخْرِجُهُمْ (2) و لما مر أنه لو لم یکن کذلک کان محتاجا إلی إمام آخر کذلک لا بد من وال أی من یلی الأمر و یتلقاه من الملائکة و الروح.

فإن قالوا لا نعرف هذا أی الوالی أو الاستدلال المذکور نظیر قوله تعالی قالُوا یا شُعَیْبُ ما نَفْقَهُ کَثِیراً مِمَّا تَقُولُ (3) و قولوا ما أحببتم نظیر قوله تعالی اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ (4) و قوله تَمَتَّعُوا قَلِیلًا (5) قوله ثم وقف أی ترک أبی الکلام فقال أی

ص: 87

یا این­که منظور از "ایستاد" برخاستن الیاس جهت احترام است.

معمولاً اشکالی پیش می آید یعنی شبهه­ای که مخالفین آن را، به جهت سخن عمر که گفت: کتاب خدا برای ما کافیست، مطرح می­کنند

" قرآن دارای زبان نیست" یعنی طوری نیست که هر کس در آن بنگرد، بتواند احکام را بفهمد. چه این­که بسیاری از احکام در ظاهر قرآن وجود ندارد، و آن­هایی که هست نیز در فهمش، بین امت اختلاف است. پس معلوم می­شود قرآن را تنها، امام می­فهمد و امام است که احکام را از قرآن در می­یابد. یا شاید مراد این باشد که ، حتی اگر بپذیریم که معانی قرآن قابل فهم است، ولی برای راه­بری امت کافی نیست و نیاز به فرمان­دهنده و نهی­کننده و بازدارنده­ایست که امت را بر عمل به قرآن وادارد و خود معصوم باشد و به تمام آن­چه در آن است عمل کند.

" حکم بی اختلاف" منظور حکمی است که از ضروریات دین و یا سنتی قطعی باشد، و یا مورد اتفاق همگان باشد، هر چند در قرآن نیامده باشد. یعنی بی­اختلاف از جهت ظاهری، که مردم هم آن را می­فهمند، اگرچه از جهت باطنی، فقط امام علیه السلام است که آن را می­فهمد.

"مگر این­که دشمن شما بر خداوند افترا بزند" یعنی بعد از این­که حجت بر او تمام شد، از سر عناد یا منع لطف و یا شرط کردن علم در تکلیف، این­گونه بگوید.

"این آیه در باره أبافلان و یارانش است؛" چند احتمال در این کلام هست:

احتمال اول: این که آیه در مورد ابوبکر و یاران او یعنی عمر و عثمان نازل شده است. بنابراین، «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ» یعنی بر چیزی که از دستتان رفته، یعنی نص و تعیین برای خلافت و امامت، محزون نشوید که آن به علی علیه السلام اختصاص دارد، چرا که رسول الله تصریح به او کرد و شما را از آن محروم نمود.

ص: 88

إلیاس علیه السلام أو ضمیر وقف أیضا لإلیاس أی قام تعظیما.

باب غامض أی شبهة مشکلة استشکلها المخالفون لقول عمر حسبنا کتاب الله و قیل الغامض بمعنی السائر المشهور من قولهم غمض فی الأرض أی ذهب و سار إن القرآن لیس بناطق أی لیس القرآن بحیث یفهم منه الأحکام کل من نظر فیه فإن کثیرا من الأحکام لیست فی ظاهر القرآن و ما فیه أیضا تختلف فیه الأمة و فی فهمه فظهر أن القرآن إنما یفهمه الإمام و هو دلیل له علی معرفة الأحکام أو المراد أن القرآن لا یکفی لسیاسة الأمة و إن سلم أنهم یفهمون معانیه بل لا بد من آمر و ناه و زاجر یحملهم علی العمل بالقرآن و یکون معصوما عاملا بجمیع ما فیه فقوله علیه السلام و أقول قد عرضت مشیرا إلی ما ذکرنا أولا دلیل آخر و الحکم الذی لیس فیه اختلاف ضروریات الدین أو السنة المتواترة أو ما أجمعت علیه الأمة و لیست فی القرآن أی فی ظاهره الذی یفهمه الناس و إن کان فی باطنه ما یفهمه الإمام علیه السلام.

قوله ثم وقف أی أبو جعفر علیه السلام فقال أی إلیاس قوله أن تظهر أی الفتنة و هو مفعول أبی و قوله و لیس فی حکمه جملة حالیة و الضمیر فی حکمه راجع إلی الله قوله فی الأرض أی فی غیر أنفسهم کالمال أو فی أنفسهم کالدین أو القصاص إلا أن یفتری خصمکم أی یکابر بعد إتمام الحجة معاندة أو مانعا للطف أو اشتراط التکلیف بالعلم.

قوله قال فی أبی فلان و أصحابه أقول یحتمل وجوها.

الأول ما خطر ببالی و هو أن الآیة نزلت فی أبی بکر و أصحابه أی عمر و عثمان و الخطاب معهم فقوله لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ أی لا تحزنوا علی ما فاتکم من النص و التعیین للخلافة و الإمامة و خص علی علیه السلام به حیث نص الرسول صلی الله علیه و آله علیه بالخلافة و حرمکم عنها وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ من الخلافة الظاهریة بعد الرسول صلی الله علیه و آله أی مکنکم من غصبها من مستحقها و لم یجبرکم علی ترک ذلک واحدة مقدمة أی قوله لِکَیْلا تَأْسَوْا إشارة إلی قضیة متقدمة و هی النص

ص: 88

و به خلافتی که بعد از رسول الله ظاهراً به شما رسیده شادمان نشوید. و " قسمتی مربوط به بعد است " منظور «ولا تفرحوا» است که اشاره به واقعه­ای­ایست که بعد اتفاق افتاده است، یعنی غصب خلافت بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله.

و پوشیده نیست که این احتمال بر آیه تطبیق زیادی دارد؛ چرا که خداوند می­فرماید: « مَا أَصَابَ مِن مُّصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَلَا فِی أَنفُسِکُمْ إِلَّا فِی کِتَابٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَا»(1){هیچ

مصیبتی نه در زمین و نه در نفسهای شما [= به شما] نرسد مگر آن­که پیش از آنکه آن را پدید آوریم در کتابی است}، یعنی هیچ رویدادی در زمین و در شما رخ نمی­دهد مگر آن­که قبلاً مقدرش کرده­ایم و حکم آن، قبل از این که آن مصیبت را و قبل از این که شما را بیافرینیم، در کتابی موجود است تا شما بر خلافت از دست رفته حسرت نخورید و بدانید که فقط کسی که ملائکه و روح، با وقایعی که در آن کتاب نوشته شده، بر او نازل می­شوند مستحق خلافت است و به خلافتی که ظاهراً برای شما میسر شده شادمان نشوید و بدانید که شما مستحق آن نیستید و آن را غصب نموده­اید و وبالش دامنتان را می گیرد.

معلوم می­شود آن­چه امام باقر علیه السلام قبل از این سؤال فرموده بودند، اشاره­ای به صدر همین آیه بوده است، و الیاس علیه السلام هم برای همین از ادامه آیه سؤال کرده است. ممکن است با قطع نظر از اشاره حضرت، وجه دیگری در میان باشد به این صورت که: مصیبت­هایی که بر ما وارد می­شود و همچنین ثواب­ها و عقاب­ها، از قبل در تقدیر الهی وجود داشته است، بنابراین، شما نباید بر حرمان از خلافت رسول الله حسرت نخورید و بدانید که چون در تقدیر شما نبوده است، رسول الله خلافت را به شما ندادند. و برای این که الان خلافت به شما رسیده خوشحال نباشید؛ زیرا که به دنبالش عقاب است.

احتمال دوم، که پدر علامه قدس ­الله­ روحه آن را بیان کرده­اند: سؤال از این آیه، به جهت بیان این مطلب است که، غیر از حاکم کسی علم قرآن را نمی­داند؛ زیرا هر کس این آیه را بشنود، این به ذهنش می­رسد که هر دو خطاب متوجه یک نفر است، در حالی که مخاطب «لِکَیْلا تَأْسَوْا» علی علیه السلام است که خلافت از دست او در آمده و «ولا تفرحوا» متوجه ابوبکر و یارانش است که خلافت را غصب کرده­اند. بنابراین "قسمتی مربوط به گذشته و قسمتی مربوط به بعد است" برای بیان اتصال این دو و آمدن هر دو در یک سیاق است. و به همین جهت الیاس گفت: من گواهی می­دهم که شما همان حاکمان و فرمانروایانی هستید که در ایشان اختلافی نیست.

احتمال سوم که امین استرآبادی آن را ذکر کرده: خطاب «لا تَأْسَوْا»

ص: 89

بالخلافة فی حیاة الرسول صلی الله علیه و آله و واحدة مؤخرة أی قوله وَ لا تَفْرَحُوا إشارة إلی واقعة مؤخرة و هی غصب الخلافة بعد الرسول صلی الله علیه و آله.

و لا یخفی شدة انطباق هذا التأویل علی الآیة حیث قال ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلَّا فِی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها (1) أی ما یحدث مصیبة و قضیة فی الأرض و فی أنفسکم إلا و قد کتبناها و الحکم المتعلق بها فی کتاب من قبل أن نخلق المصیبة أو الأنفس لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ من الخلافة و تعلموا أن الخلافة لا یستحقها إلا من ینزل علیه الملائکة و الروح بالوقائع و الأحکام المکتوبة فی ذلک الکتاب و لا تفرحوا بما تیسر لکم من الخلافة و تعلموا أنکم لا تستحقونه و أنه غصب و سیصیبکم وباله. فظهر أن ما ذکره الباقر علیه السلام قبل ذلک السؤال أیضا کان إشارة إلی تأویل صدر تلک الآیة فلذا سأل إلیاس علیه السلام عن تتمة الآیة و یحتمل وجها آخر مع قطع النظر عما أشار علیه السلام إلیه أولا بأنا قدرنا المصائب الواردة علی الأنفس قبل خلقها و قدرنا الثواب علی من وقعت علیه و العقاب علی من تسبب لها لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ و تعلموا أنها لم تکن مقدرة لکم فلذا لم یعطکم الرسول صلی الله علیه و آله وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ للعقاب المترتب علیه. الثانی ما أفاده الوالد العلامة قدس الله روحه و هو أن السؤال عن هذه الآیة لبیان أنه لا یعلم علم القرآن غیر الحکم إذ کل من یسمع تلک الآیة یتبادر إلی ذهنه أن الخطابین لواحد لاجتماعهما فی محل واحد و الحال أن الخطاب فی قوله لِکَیْلا تَأْسَوْا لعلی علیه السلام لما فاته من الخلافة و فی قوله وَ لا تَفْرَحُوا لأبی بکر و أصحابه لما غصبوا من الخلافة فقوله واحدة مقدمة و واحدة مؤخرة لبیان اتصالهما و انتظامهما فی آیة واحدة فلذا قال الرجل أشهد أنکم أصحاب الحکم الذی لا اختلاف فیه حیث تعلمون بطون الآیات و تأویلاتها و أسرارها.

الثالث ما ذکره المولی محمد أمین الأسترآبادی رحمه الله حیث قال لِکَیْلا تَأْسَوْا

ص: 89

با اهل بیت علیهم السلام است؛ یعنی بر این مصیبت که خلافت از دستتان رفت محزون نباشید، و خطاب «لا تفرحوا» با مخالفین است؛ یعنی به آن خلافتی که خداوند به سبب تصمیم غلطتان به شما داده، شادمان نشوید. یکی از این دو آیه متقدم و دیگری متأخر است و در قرآنی که در عهد عثمان جمع آوری شده به یک آیه تبدیل شده­اند.

احتمال چهارم: گفته شده «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ» خطاب به شیعه است که خلافت علی علیه السلام را از دست داده­اند. «وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ» خطاب به مخالفین شیعه است که به خلافتی غصبی دست یافتند و یکی از این دو مقدم بر دیگری شده است.

من می­گویم: اگر در این این احتمالات تأملی کنید، پوشیده نخواهد ماند که آن­چه که ما در اول گفتیم، چه از جهت انطباق بیشتر با آیه و چه از جهت هماهنگی با روایت، نیکوتر است و البته خود خداوند بهتر معنای حقیقی روایات ائمه علیهم السلام را می­داند.

"آیا هرگز ملائکه را دیده ای" اشاره­ایست به ادامه آیه که این چنین است: «إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنتُمْ تُوعَدُونَ»(1){در حقیقت کسانی که گفتند پروردگار ما خداست سپس ایستادگی کردند فرشتگان بر آنان فرود می آیند [و می گویند] هان بیم مدارید و غمین مباشید و به بهشتی که وعده یافته بودید شاد باشید}. از این معلوم می­شود که امام علیه السلام آیه را تفسیر کرده­اند به این که: این خطاب ملائکه، در همین دنیاست، طوری که صدایشان را می­شنوند. و بعضی گفته­اند: خطاب در دنیاست ولی صدا را نمی­شنوند، یا در وقت مرگ است و صدا را می­شنوند. ولی آن­چه امام علیه السلام فرموده­اند، بیشتر با آیه سازگار است. بنابراین مراد از ایستادگی، ایستادگی بر حق در همه اقوال و افعال است که لازمه اش عصمت است.

"درست گفتی" یعنی این­که گفتی: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» را درست گفتی، ولی چون برادر بودن مستلزم اشتراک در همه کمالات نیست، این آیه سودی برای مقصود تو ندارد. یا این­که حضرت "درست گفتی" را برای مماشات با ابن عباس و یا برای قوت کلام خود فرموده­اند. و خنده ایشان هم به جهت سستی کلام ابن عباس بوده است.

" و او را پیش دو نفر عادل می­فرستم" شاید فرستادن آن شخص به جهت أرش بوده است. ابن ادریس و بعضی فقهای دیگر در این مسأله قائل به أرش شده­ اند. و آن اختلافی که حضرت در کلام ابن عباس خاطر نشان کرده اند که: "در حکم خدا اختلاف پیدا شد و آن حرف اولت را از نقض کردی" یا بین این دو حرف ابن عباس است که: "می­گویم مصالحه کن" و " او را پیش دو نفر عادل می­فرستم" زیرا این دو با هم ناسازگارند، و یا به جهت اختلافی است که بین این دو کلام و " خون­بهای دست او را بده" وجود دارد، و یا به جهت اختلاف دو کارشناس قیمت، در قیمتی که تعیین می­کنند، می­باشد. در هر حال حکم خداوند نمی­شود که این­طور باشد. و یا مراد از اختلاف،

ص: 90

خطاب مع أهل البیت علیهم السلام أی لا تحزنوا علی مصیبتکم للذی فات عنکم وَ لا تَفْرَحُوا خطاب مع المخالفین أی لا تفرحوا بالخلافة التی أعطاکم الله إیاها بسبب سوء اختیارکم و إحدی الآیتین مقدمة و الأخری مؤخرة فاجتمعتا فی مکان واحد فی تألیف عثمان الرابع ما قیل إن قوله لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ خطاب للشیعة حیث فاتهم خلافة علی علیه السلام. وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ خطاب لمخالفیهم حیث أصابتهم الخلافة المغصوبة و إحدی القضیتین مقدمة علی الأخری.

أقول: إذا تأملت فی تلک الوجوه لا یخفی علیک حسن ما ذکرنا أولا و شدة انطباقه علی الآیة و الخبر أولا و آخرا و الله یعلم حقائق أخبار حججه علیهم السلام.

قوله علیه السلام إذا استضحک کأنه مبالغة فی الضحک و یقال اغرورقت عیناه أی دمعتا کأنهما غرقتا فی دمعهما.

قوله علیه السلام هل رأیت الملائکة إشارة إلی تتمة الآیة إذ هی هکذا إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ فیظهر منه أنه علیه السلام فسر الآیة بأن هذا الخطاب من الملائکة سیکون فی الدنیا بحیث یسمعون کلامهم و ذهب جماعة إلی أن الخطاب فی الدنیا و هم لا یسمعون أو عند الموت و هم یسمعون و ما ذکره علیه السلام ألصق بالآیة فالمراد بالاستقامة الاستقامة علی الحق فی جمیع الأقوال و الأفعال و هو ملزوم العصمة قوله علیه السلام صدقت أی فی قولک إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ لکن لا ینفعک إذ الأخوة لا یستلزم الاشتراک فی جمیع الکمالات أو قال ذلک علی سبیل المماشاة و التسلیم أو علی التهکم و إنما ضحک علیه السلام لوهن کلامه و عدم استقامته.

قوله علیه السلام و أبعث به إلی ذوی عدل لعل ذلک للأرش و قد قال ابن إدریس و بعض أصحابنا فیه بالأرش و الاختلاف الذی ألزمه علیه السلام علیه إما بین قوله صالحه و قوله و ابعث لتنافیهما أو بینهما و بین قوله أعطه دیة کفه أو لاختلاف تقویم المقومین فلا یبتنی علیه حکم الله و فیه شی ء أو المراد بالاختلاف

ص: 90

حکم کردن بر اساس گمانی است که با آمدن گمان بعدی از میان برود.

"تا به حال مانند دیروز راست نگفته بودی" اشاره به اعتراف ابن عباس است که گفته بود: "چشمان من برای همین کور شدند"

" چشمان من آن­چه که علی درباره­اش به تو می­گفت را دید" یعنی سخنان ایشان درباره نزول ملائکه را دید و شنید، چون من از ملائکه ای هستم که بر او نازل می­شوم، ول چشم علی علیه السلام آن­ها را نمی­بیند، چون او محدث است و محدثان در وقت القای حکم فرشته را نمی­بینند.

"ما در هر چیزی که اختلاف کنیم حکمش در نزد خدا است" این گفته ابن عباس، شاید کنایه­ایست بر این که خودش بر حق است، و یا منظورش رجوع به قرآن در احکام است. که امام جواب داده­اند: برای رفع اختلاف کافی نیست.

این مناظره در سنین نوجوانی امام باقر علیه السلام و در زمان حیات پدرشان امام زین العابدین علیه السلام بوده است، زیرا ولادت ایشان در سال 57 هجری و وفات ابن عباس در سال 68 بوده است و وفات امام زین العابدین در سال 95 هجری.

"آنچه محکم است دو چیز نمی شود" محکم یعنی معلوم یقینی، یعنی دو چیز متنافی نمی­تواند درست باشد، مانند مظنونات که این اتفاق در مورد آن­ها می­افتد.

"علم خدا که خاص و مخزون و مکنون عجیب است" مراد از علم خاص، علوم لدنّی از معارف الهی

ص: 91

الحکم بالظن الذی یزول بظن آخر کما مر.

قوله اقطع قاطع الکف عمل به أکثر أصحابنا و إن ضعف الخبر عندهم قوله فلذلک عمی بصری هذا اعتراف منه کما یدل علیه ما سیأتی لا استفهام إنکار کما یتراءی من ظاهره ثم بعد اعترافه قال له علیه السلام و ما علمک بذلک و قوله فو الله من کلام الباقر علیه السلام و قائل فاستضحک أیضا الباقر علیه السلام و قوله ما تکلمت بصدق إشارة إلی اعترافه.

ثم لما استبعد ابن عباس فی الیوم السابق علمه علیه السلام بتلک الواقعة ذکر علیه السلام تفصیلها بقوله قال لک علی بن أبی طالب لیظهر لابن عباس علمه بتفاصیل تلک الواقعة قوله تتبدا لک الملک یمکن أن یکون المراد ظهور کلامه له و علی التقدیرین لعله بإعجاز أمیر المؤمنین علیه السلام فقال أی الملک رأت عینای ما حدثک به علی علیه السلام من نزول الملائکة لأنی من جملة الملائکة النازلین علیه و لم تره عینا علی لأنه محدث و لا یری الملک فی وقت إلقاء الحکم.

وقر فی سمعه کوعد أی سکن و ثبت ثم صفقک أی الملک و هو کلام الباقر علیه السلام و الصفقة الضربة یسمع لها صوت قوله ما اختلفنا فی شی ء لعل غرضه أن الله یعلم المحق منا و المبطل تعریضا بأنه محق أو غرضه الرجوع إلی القرآن فی الأحکام فأجاب علیه السلام بأنه لا ینفع لرفع الاختلاف و کان هذه المناظرة بین الباقر علیه السلام و ابن عباس فی صغره و فی حیاة أبیه علیه السلام إذ ولادته علیه السلام کانت فی سنة سبع و خمسین و وفاة ابن عباس سنة ثمان و ستین و وفاة سید الساجدین علیه السلام سنة خمس و تسعین.

قوله علیه السلام و المحکم لیس بشیئین الحکیم فعیل بمعنی مفعول أی المعلوم الیقینی من حکمه کنصره إذا أتقنه کأحکمه و المراد بشیئین أمران متنافیان (1) کما یکون فی المظنونات و المراد بالعلم الخاص العلوم اللدنیة (2) من المعارف

ص: 91

و منظور از مکنون، علم عجیب و علم غیب و اسرار قضا و قدر می باشد.

"قطعا به آن راضی است" یا تفسیر همان اجازه است، یا به معنای این است که کسی که ملائکه بر او نازل می­شوند، مورد رضای الهی است. بر تو سلام می­کنند تخصیص آیه به ایشان یا بنابر مثال است، و یا به جهت این است که ایشان مصداق ولی امر در زمان نزول آیه بودند.

«وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً»(1){و از فتنه ای که تنها به ستمکاران شما نمی رسد بترسید}، این آیه دو گونه قرائت شده است: یکی همین قرائت مشهور، و دیگری با لام مفتوحه، یعنی: «لَتُصِیبنَّ» که طبرسی قائل است قرائت امیرالمؤمنین علیه السلام و زید بن ثابت و امام باقر علیه السلام این طور بوده است.(2)

بنا بر قرائت اول، گفته شده، «لا تُصِیبَنَّ» جواب امر است و معنا این گونه می­شود: اگر فتنه برسد، فقط به ظالمین نمی­رسد. و گفته شده صفت «فِتْنَةً» است و «لا» یا برای نفی و یا برای نهی است، و گفته شده جواب قسم محذوف است، و گفته شده نهیی است بعد از امر، به این معنا که: اول امر شده که از ظلم بپرهیزید، وبال ظلم فقط ظالم را می­گیرد. و گفته شده «لا» زائده است. و گفته شده اصل آن «لَتُصِیبنَّ» بوده و الف برای اشباع اضافه شده است.

بنا بر قرائت دوم، «لَتُصِیبنَّ» جواب قسم است.

بیان امام علیه السلام در این روایت با قرائت دوم سازگاری بیشتری دارد، و البته با بعضی از احتمالات قرائت اول هم همخوانی دارد؛ مانند این که «لا» برای نهی باشد، یا زائده و یا برای اشباع باشد. اما بنا بر احتمالات دیگر می­توان گفت: از آن­جا که در ظاهر آیه، فتنه، به دو نوع تقسیم شده است؛ که قسمی از فتنه ها، فقط به ظالمین می­رسد و قسمی دیگر شامل همه می­شود، امام علیه السلام اولی را تفسیر به فتنه­ای کردند که شامل سه غاصب خلافت و همراهانشان شده، که وجود شب قدر و نیز وجود امامی که بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله ملائکه و روح بر او نازل می­شوند، را انکار کردند. و این مطلب را با آیه­ای، که درباره کسانی که در جنگ احد به عقب گریختند نازل شده، تأیید کردند. و آن­ها کسانی هستند که بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله خلافت را غصب کرده و آشکارا امامت را انکار کردند. و اما فتنه عام همان است که شامل عموم مردم شد؛ که امر بر آن­ها مشتبه شد و به بیعتی باطل و شورایی بی اساس

ص: 92

الإلهیة و بالمکنون العجیب المغیبات البدائیة أسرار القضاء و القدر کما سیأتی إن شاء الله.

قوله فقد رضیه إما تفسیر للإذن بالرضا أو هو لبیان أن من ینزلون علیه هو مرضی لله یسلم علیک التخصیص علی المثال أو لأنه کان مصداقه فی زمان نزول الآیة.

قوله علیه السلام فهذه فتنة أقول فی الآیة قراءتان إحداهما لا تُصِیبَنَّ و هی المشهورة و الأخری لَتُصِیبَنَّ باللام المفتوحة و قال الطبرسی هی قراءة أمیر المؤمنین علیه السلام و زید بن ثابت و أبو جعفر الباقر علیهما السلام و غیرهم (1) فعلی الأول قیل إنه جواب الأمر علی معنی إن أصابتکم لا تصیب الظالمین منکم خاصة و قیل صفة لفتنة و لا للنفی أو للنهی علی إرادة القول و قیل جواب قسم محذوف و قیل إنه نهی بعد الأمر باتقاء الذنب عن التعرض للظلم فإن وباله یصیب الظالم خاصة و قیل کلمة لا زائدة و قیل إن أصلها لتصیبن فزید الألف للإشباع و علی القراءة الثانیة جواب القسم.

فما ذکره علیه السلام شدید الانطباق علی القراءة الثانیة و کذا ینطبق علی بعض محتملات القراءة الأولی ککونه نهیا أو لا زائدة أو مشبعة و أما علی سائر المحتملات فیمکن أن یقال إنه لما ظهر من الآیة انقسام الفتنة إلی ما یصیب الظالمین خاصة و ما یعمهم و غیرهم فسر علیه السلام الأولی بما أصاب الثلاثة الغاصبین للخلافة و أتباعهم الذین أنکروا کون لیلة القدر بعد الرسول صلی الله علیه و آله و وجود إمام بعده تنزل الملائکة و الروح علی أحد بعده.

و أیده بآیة أخری نزلت فی الذین فروا یوم أحد مرتدین علی أعقابهم و هم الذین غصبوا الخلافة بعده و أنکروا الإمامة جهارا و أما الفتنة العامة فهی التی شملت عامة الخلق من اشتباه الأمر علیهم و تمسکهم بالبیعة الباطلة و الإجماع المفتری

ص: 92

و دروغین تن دادند.

"آن سوره از امتیازات دین شما است" یعنی حجتی قوی است که در امور دینی آن را مرجع قرار ­دهید.

"نهایت دانش ما" یعنی نشان گر نهایت علم ماست .

امام علیه السلام آیه: «وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیر»(1){و هیچ امتی نبوده مگر اینکه در آن هشداردهنده ای گذشته است} را شاهد قرار می­دهند که: این آیه بر وجود بیم دهنده­ای در همه دوران­های گذشته خبر می­دهد، پس چطور دوران­های آینده می­توانند بدون منذر باشند؟ و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، برای انذار بعد از خود جانشین اعلام کرده­اند، همان­طور که در زمان خودشان نیز گروهی را برای انذار به دوردست­ها می­فرستادند، و فرق بین آن­ها که در زمان حیات از طرف ایشان و کسانی که بعد از وفات ایشان مأمور به به انذار می­شدند این است که، در اوّلی عصمت لازم نیست، ولی در دومی عصمت شرط است؛ زیرا به خلاف بعد از وفات، اگر در زمان حیات ایشان، فسقی از گروهی که ایشان برای انذار گسیل کرده­اند سر بزند، ایشان می­توانند آن­ها را عزل کنند.

"ردّ علم خدا را نموده است" یعنی معلوم خدا که نزول علوم بر اوصیا باشد را رد نموده است یا علمش به آن­چه که بر اولیای خود فرو می­فرستد را رد نموده است، چرا که علم خدا در اموری که هر سال تجدید می­شود، باید در شب قدر هر سال به زمین فرستاده شود تا نشانه­ای باشد بر نبوت انبیا و ولایت امامان، پس کسی که شب قدر را انکار کند علم خدا در زمین را انکار کرده است.

"در مورد انبیا و رسل که شکّی نیست" یعنی در نزول جبرئیل بر آن­ها شکی نیست، امام علیه السلام یا از جهت تقیه این سخن را در مورد امامان رها کرده است و یا به خاطر کوتاهی اندازه فهم سائل نفرموده­اند، چون امکان داشته او توهم نبوت در مورد ائمه علیهم السلام کند.

ص: 93

و التحذیر إنما هو عن هذه الفتنة.

قوله علیه السلام (1) و إنها لسیدة دینکم أی الحجة القویة التی ترجعون إلیها فی أمر دینکم و إنها لغایة علمنا أی دالة علی غایة علمنا قوله فإنها أی الآیات لولاة الأمر أی الأئمة علیهم السلام و فی شأنهم و الإنزال إنما هو علیهم بعده و الإنذار بهم.

ثم استشهد علیه السلام بقوله وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ حیث یدل علی وجود المنذر فی کل عصر من الماضین فکیف لا یکون فی الأعصار بعده نذیر و النبی صلی الله علیه و آله لم یکف لإنذار من بعده بدون نائب یبلغ عنه کما أنه فی زمانه صلی الله علیه و آله بعث قوما لإنذار من بعد عنه و الفرق بین بعثته فی حال الحیاة و المنذر بعد الوفاة أن فی الأول لم یشترط العصمة بخلاف الثانی لأنه إن ظهر منهم فسق فی حیاته کان یمکنه عزلهم بخلاف ما بعد الوفاة.

قوله من البعثة هی بالتحریک أی المبعوثین و إبان الشی ء بکسر الهمزة و تشدید الباء حینه أو أوله قوله فقد رد علی الله عز و جل علمه أی معلومه و هو ما یعلمه من نزول العلوم فیها علی الأوصیاء أو علمه الذی أهبطه علی أولیائه لأن علم الله فی الأمور المتجددة فی کل سنة لا بد أن ینزل فی لیلة القدر إلی الأرض لیکون حجة علی الأنبیاء و المحدثین لنبوتهم و ولایتهم فالراد للیلة القدر هو الراد علی الله علمه الجاحد أن کون علمه فی الأرض.

قوله صلی الله علیه و آله فلا شک أی فی نزول جبرئیل علیهم و إنما أبهم علیهم السلام الأمر فی الأوصیاء إما للتقیة أو لقصور عقل السائل لئلا یتوهم النبوة فیهم قوله و وصفه أی وصف الأمر لوصیه و فی نسخ الکافی و وضع علی بناء المعلوم أو المجهول أی وضع الله و قرر نزول الأمر لوصیه و ربما یقرأ و وضع بالتنوین عوضا عن المضاف إلیه عطفا علی الأمر قوله علیه السلام أستخلفکم بصیغة المتکلم بعلمی أی لحفظه.

ص: 93

"یعنی مرا به این ایمان که بعد از محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم پیامبری نیست، بپرستند" گویا امام علیه السلام شرک را به اعتقاد نبوت در خلیفه تفسیر کرده­اند .

"و هر کس جز این بگوید" این کلام تفسیر این قسمت از آیه است: «وَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ» یعنی کسی که این وعده را منکر شود و بگوید: تنها پیامبران می­توانند چنین خصوصیاتی داشته باشند و از آن­جا که بعد از محمد صلی الله علیه و آله پیامبری نخواهد آمد، پس این وعده درست نیست. یا این­که منظور کسی است که موعود را انکار کند و وقتی ظهور کرد بگوید این پیامبر است، یا بگوید این جانشین نیست؛ چرا که وجود داشتن مرتبه­ای بین نبوت و سایر رعیت، برای مردم عامی دشوار است.

"آن هنگام فقط یک امر خواهد بود" یعنی دین واحدی که اختلافی در آن نباشد.

"خداوند در اختیار والیان امر بعد از محمّد، علم قرار داده" اشاره به «وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ» که این همه را شامل می­شود و «وَلَیُبَدِّلَنَّهُم» اشاره به پیروزی آن­ها در زمان قائم علیه السلام است. "اما دانش و علم ما آشکار است" یعنی در هر زمانی آشکار است. "و اما زمان ما" یعنی زمانی که خوف به امنیت تبدیل می­شود.

"و به همین جهت مؤمنان را گواه بر مردم قرار داده است..." یعنی به جهت عدم اختلاف، زیرا شهادت بعضی از ایشان به حق­بودن بعضی دیگر و نیز بر غیر مؤمنان، ممکن نیست مگر با توافق، زیرا اختلاف در شهادت موجب رد

حکم می­شود. و ممکن است مراد از مؤمنین، أئمه علیهم السلام باشند، یعنی این حکم قطعی خداوند است که بین ائمه مسلمانان اختلافی نباشد و ایشان از جانب خداوند مورد تأیید باشند و به خاطر همین ایشان را گواه بر مردم قرار داده است. "برای آن­هایی که می­داند توبه نمی­کنند" عذاب کامل آخرت و شدت آن برای کسانی است که خدا می­داند توبه نمی­کنند، اما کسانی که می­داند که توبه می­کنند، عذاب را از آن­ها دفع می­کند.

"جوار" یعنی محافظت از آن­هایی که در امان قرار گرفته­اند، یا به معنای رعایت حقوق همسایگان و یا رعایت حقوق همه نزدیکان و آشنایان و گزند نرساندن به آن­ها و خوش­رفتاری با ایشان و صبر بر آزار ایشان است.

"امر و یسر چیزی که قبلاً می دانستند" شاید مراد این است که رسول الله صلی الله علیه و آله، علوم را به صورت کلی، که جزئیات از دل آن کلیات بیرون آید، می­دانستند و در شب قدر جزئیات برای توضیح بیشتر و آسان شدن، نازل می­شده است. سپس امام علیه السلام فایده دیگری برای نزول در شب قدر بیان می­کنند: خبرهایی که باید به آن­ها داده شود و انجام دادن تکالیفی که به آن مأمور شده­اند، متوقف بر این است که در شب قدر دوباره اعلام شود. و شاید هم

ص: 94

قوله صلی الله علیه و آله یعبدوننی بإیمان کأنه علیه السلام فسر الشرک باعتقاد النبوة فی الخلیفة فمن قال غیر ذلک هذا تفسیر لقوله وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ یعنی و من کفر بهذا الوعد بأن قال مثل هذا الخلیفة لا یکون إلا نبیا و لا نبی بعد محمد فالوعد غیر صادق أو کفر بالموعود بأن قال إذا ظهر أمره هذا نبی أو قال لیس بخلیفة لإنکار العامة المرتبة المتوسطة بین النبوة و آحاد الرعیة.

فقد مکن إشارة إلی قوله لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ فهذا یشمل جمیعهم و قوله وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ إشارة إلی غلبتهم فی زمان القائم علیه السلام فظاهر أی فی کل زمان و أما إبان أجلنا أی تبدیل الأمن بالخوف.

قوله و کان الأمر أی الدین واحدا لا اختلاف فیه قوله علیه السلام و لذلک أی لعدم الاختلاف جعلهم شهداء لأن شهادة بعضهم علی بعض بالحقیة لا یکون إلا مع التوافق و کذا علی غیرهم لا یتأتی إلا مع ذلک إذ الاختلاف فی الشهادة موجب لرد الحکم و یحتمل أن یکون المراد بالمؤمنین الأئمة علیهم السلام أی حکم الله حکما حتما أن لا یکون بین أئمة المسلمین اختلاف و أن یکونوا مؤیدین من عنده تعالی و لکونهم کذلک جعلهم شهداء علی الناس قوله لمن علم أی کون الدفع لکمال عذاب الآخرة و شدته إنما هو لمن علم أنه لا یتوب و أما من علم أنه یتوب فإنما یدفع عنه لعلمه بأنه یتوب قوله علیه السلام (1) و الجوار أی المحافظة علی الذمة و الأمان أو رعایة حق المجاورین فی المنزل أو مطلق المجاورین و المعاشرین و التقیة منهم و حسن المعاشرة معهم و الصبر علی أذاهم.

قوله علیه السلام الأمر و الیسر لعل المراد أنه کان یعلم العلوم علی الوجه الکلی الذی یمکنه استنباط الجزئیات منه و إنما یأتیه فی لیلة القدر تفصیل أفراد تلک الکلیات لمزید التوضیح و لتسهیل الأمر علیه فی استعلام الجزئیات ثم ذکر علیه السلام بعد ذلک فائدة أخری لنزول لیلة القدر و هی أن إخبار ما یلزمهم إخباره و إمضاء ما أمروا به من التکالیف موقوف علی تکریر الإعلام فی لیلة القدر و یحتمل أن یکون المراد

ص: 94

"جمله ها" اموری که قابل تغییر و پذیرای بداء هستند و "تفسیر و تفصیل" اموری شامل حتمی­ها و تغییر پذیرها باشد، و چون علم بداء علمی دشوار و فهم آن برای سائل سخت بوده، امام آن را توضیح نداده­اند و فرموده­اند " این از مطالبی است که دستور داشتند پنهان کنند". یا این که منظور ایشان این است که: آن­ها نمی­توانند قبل از این که امور بدائیه و حتمیه برایشان معین شود از آن خبر دهند و از همین رو امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: اگر به خاطر آیه ای که در قرآن است نبود، تمامی رویدادهای عالم را تا روز قیامت بازگو می کردم.

"و تفسیر آن­چه پرسیدی را جز خدا کسی نمی­داند" یعنی این­که قبل از نزول ملائکه و روح در شب قدر، چه چیزی در سال آینده حتمی است و چه چیزی حتمی نیست را، تنها خدا می­داند.

"تو مجاز نیستی در این مورد از من سؤال کنی" یا به جهت قصور فهم معنای بداء است که ممکن است اصحاب خاص را نیز به نحو مجاز شامل شود، و یا به این جهت است که توضیح آن­چه که در شب قدر نازل می­شود و علم به خصوصیات آن، غیر از اوصیا برای سایر مردم قابل درک نیست. و این احتمال با این سخن امام که "خداوند نمی­گذارد که غیر از اوصیا، کسی از آن مطلع شود" هم­خوانی دارد. و حاصل این که توضیح دادن بداء برای بیشتر مردم با حکمت بداء سازگار نیست؛ چرا که همان­طور که در باب بداء به آن اشاره کردیم، حکمت بداء، بدون جهل به اصلش، که موجب می­شود کارهای نیک را انجام دهند و بدی­ها را ترک کنند، نصیب آن­ها نمی­شود، و این علم برای همه مقدور نیست و از همین روست که معصمومین علیهم السلام ما را از پیگیری علم ستارگان و مسائل قضا و قدر منع کرده­اند. همچنین دانستن جزئیات و تفاصیل آن­چه که در شب قدر بر ایشان نازل می­شود ممکن نیست مگر بعد از احاطه به حالات و شؤون عجیب و غریب ایشان که عقل مردمان عادی از آن عاجز است، که اگر چیزی از آن را در بیابند مرتکب غلو و بالابینی می­شوند. از همین رو ایشان از شیعیان بیشتر از مخالفانشان بر حذر بودند و احوال و اسرارشان را از خوف این مطلب از آن­ها مخفی می­نمودند و فرموده­اند علم ما، مشکل و بسیار سخت است که جز فرشتگان مقرب و پیامبران مرسل و بنده مؤمنی که خداوند قلب او را برای ایمان آزموده آن را بر نمی­تابد .

ص: 95

بالجمل ما یقبل البداء من الأمور و بالتفسیر و التفصیل تعیین ما هو محتوم و ما یقبل البداء کما یظهر من سائر الأخبار و لما کان علم البداء غامضا و فهمه مشکلا أبهم علیهم السلام علی السائل و لم یوضحه له فقوله هذا مما أمروا بکتمان أمر البداء من غیر أهله لقصور فهمهم أو أنهم قبل أن یعین لهم الأمور البدائیة و المحتومة لا یجوز لهم الإخبار بها و لذا

قال أمیر المؤمنین علیه السلام لو لا آیة فی کتاب الله لأخبرت بما یکون إلی یوم القیامة.

فقوله لا یعلم تفسیر ما سألت أی لا یعلم ما یکون محتوما و ما لیس بمحتوم فی السنة قبل نزول الملائکة و الروح إلا الله و أما قوله علیه السلام لا یحل لک فهو إما لقصوره عن فهم معنی البداء أو لأن توضیح ما ینزل فی لیلة القدر و العلم بخصوصیاته مما لا یمکن لسائر الناس غیر الأوصیاء علیهم السلام الإحاطة به و یؤید هذا قوله فإن الله عز و جل أبی و علی الأول یمکن تعمیم الأنفس علی وجه یشمل خواص أصحابهم و أصحاب أسرارهم مجازا و الحاصل أن توضیح أمر البداء و تفصیله لأکثر الخلق ینافی حکمة البداء و تعیینه إذ هذه الحکمة لا تحصل لهم إلا بجهلهم بأصله لیصیر سببا لإتیانهم بالخیرات و ترکهم الشرور کما أومأنا إلیه فی باب البداء أو بالعلم بکنه حقیقة ذلک و هذا العلم لا یتیسر لعامة الخلق و لذا منعوا الناس عن تعلم علم النجوم و التفکر فی مسائل القضاء و القدر و هذا بین لمن تأمل فیه و أیضا الإحاطة بتفاصیل کیفیات ما ینزل فی لیلة القدر و کنه حقیقتها إنما یتأتی بعد الإحاطة بغرائب أحوالهم و شئونهم و هذا مما تعجز عنه عقول عامة الخلق و لو أحاطوا بشی ء من ذلک لطاروا إلی درجة الغلو و الارتفاع و لذا کانوا علیهم السلام یتقون من شیعتهم أکثر من مخالفیهم و یخفون أحوالهم و أسرارهم منهم خوفا من ذلک

وَ لِذَا قَالُوا علیهم السلام إِنَّ عِلْمَنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یَحْتَمِلُهُ إِلَّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ.

و فی بعض الأخبار لا یحتمله ملک مقرب کما مر و سیأتی.

قوله لما یزور کذا ینبغی و فی أکثر النسخ لما یرون و هو تصحیف و کذا فیما سیأتی من قوله مما یزور خلیفة الله و اللام موطئة للقسم و الموصول مبتدأ و أکثر

ص: 95

"آن­هایی که خداوند عزّ وجلّ از میان جنود و ارواح شیاطین..." در این سؤال و جواب تشویش و به هم­ریختگی وجود دارد. در توجیه می­توان گفت: تعداد زائران پیشوایان گمراهی که شیاطین و همدستان آن­ها می­باشند، بیشتر از تعداد ملائکه­ای است که در شب قدر بر امام نازل می­شوند، اگر چه تعداد مجموع ملائکه از مجموع شیاطین بیشتر است. با این توجیه، این سخن امام که فرمودند: "درست است" هم موجه می­شود. ممکن هم است که بگوییم منظور همه ملائکه است و "درست است" تصدیق عقیده شیعیان باشد که این با "همان طور که خدا می­خواهد" نیز بیشتر سازگار است، ولی مخالف روایاتی است که دلالت دارند که ملائکه بیشترین مخلوقات خداوند هستند.

شیخ شرف الدین - خدایش بیامرزد- در کتاب تأویل الآیات الباهرة با سند خویش از ابابصیر روایت کرده که حضرت صادق علیه السلام فرمودند: «خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ»(1){از هزار ماه ارجمندتر است}، منظور از هزار ماه، سلطنت بنی­امیه است و یک شب امامت امام عادل، از هزار ماه حکومت بنی­امیه بهتر است. و فرمودند: « تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم»(2){در آن [شب] فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان فرود آیند} یعنی از جانب پروردگارشان بر محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله، با هر امر سلامی، فرود می­آیند.

ص: 96

خبره و فی هذا السؤال و الجواب أیضا تشویش و إعضال و یمکن توجیههما بأن یکون ما یزور أئمة الضلال من الشیاطین مع ما یخلق الله منهم فی لیلة القدر أکثر من الملائکة النازلین علی الإمام و إن کان جمیع الملائکة أکثر من الشیاطین فیستقیم قوله علیه السلام صدقت و یمکن حمل الکلام علی جمیع الملائکة و قوله صدقت علی أن التصدیق لقول الشیعة لا لقولهم و هذا أنسب بقوله کما شاء الله لکنه مخالف للأخبار الدالة علی أن الملائکة أکثر من سائر الخلق.

قوله فلو سأل أی إمام الجور و ولی الأمر و هو المسئول.

قوله لقال أی ولی الأمر و قوله رأیت علی صیغة الخطاب قوله الذی هو علیها الظاهر أن المراد به خلیفة الجور و ضمیر علیها راجع إلی الضلالة أو الخلافة و قیل ضمیر علیها راجع إلی خلیفة الجور و المراد بالخلیفة خلیفة العدل و لا یخفی بعده علی الأول فالمراد بقوله لیس بشی ء أن بطلانه ظاهر لما تقدم و علی الثانی المراد به أنه مخالف لمذهبهم و قوله و سیقولون جملة حالیة نظیر قوله تعالی فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا (1) لیس هذا بشی ء أی هذا الکلام الأخیر أو سائر ما مر مباهتة و عنادا و قیل أی إن قالوا لا ینزل إلی أحد فسیقولون بعد التنبیه إنه لیس بشی ء و لا یخفی ما فیه.أَقُولُ وَ رَوَی الشَّیْخُ شَرَفُ الدِّینِ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ تَأْوِیلِ الْآیَاتِ الْبَاهِرَةِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ هُوَ سُلْطَانُ بَنِی أُمَیَّةَ وَ قَالَ لَیْلَةٌ مِنْ إِمَامٍ عَدْلٍ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ مِنْ مُلْکِ بَنِی أُمَیَّةَ وَ قَالَ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ أَیْ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِمْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِکُلِّ أَمْرٍ سَلَامٌ (2)

ص: 96

روایت70.

حمران نقل کرده که از حضرت صادق علیه السّلام پرسیدم: در شب قدر چه چیزی مشخص و توضیح داده می شود؟ آیا همان چیزهائی که خدا مقدر کرده است؟ فرمودند: قدرت خداوند را نمی­توان توصیف کرد، مگر این که فرموده است: «فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ»(1) { در آن [شب] هر [گونه] کاری [به نحوی] استوار فیصله می یابد} چگونه می تواند چیزی محکم باشد مگر این­که جدا و معین شود، قدرت خداوند سبحان توصیف نمی­شود؛ زیرا او هر چه را بخواهد انجام می­ دهد. اما این آیه: « لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»(2){شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است}، یعنی فاطمه علیها السّلام. و این آیه: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها»(3){در آن [شب] فرشتگان با روح فرود آیند}، ملائکه در اینجا مؤمنینی هستند که دارای علم آل محمّد علیهم السلام­اند. روح عبارت از روح القدس است که در فاطمه علیها السّلام است «مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ»(4){هر کار سلامی} می­فرماید: از هر امری در سلامت هستند. «حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ»(5){تا دم صبح}، یعنی تا وقتی که قائم علیه السلام قیام کند.

روایت71.

در همین معناست آن­چه شیخ طوسی در رجال خود از عبد اللَّه بن عجلان سکونی روایت نموده که: از حضرت باقر علیه السلام شنیدم که می­فرمود: خانه علی و فاطمه از خانه رسول الله صلوات الله علیهم است و سقف خانه آن­ها عرش پروردگار است و در دل خانه آن­ها شکافی است تا عرش، که معراج وحی است و ملائکه در شب و روز بر آن­ها وحی نازل می­کنند و در هیچ ساعت و هیچ چشم به هم­زدنی، فوج از فوج ملائکه قطع نمی­شود، فوجی فرود می آیند و فوجی صعود می­کنند، خداوند تبارک و تعالی آسمان­ها را برای ابراهیم گشود تا عرش را دید و خداوند قدرت چشم او را افزون کرد. و خداوند قدرت دید محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین صلوات اللَّه علیهم را افزایش داد، تا جایی که عرش را در میان خانه خود مشاهده می­کردند و برای خانه آن­ها سقفی جز عرش نبود. پس سقف خانه های آن­ها عرش خداست و محل عروج بدون انقطاع فوج فوج ملائکه. و همه خانه های ما ائمه معراج ملائکه است، به دلیل این سخن خداوند:« تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ»(6) بکل «أَمْرٍ سَلامٌ». گفتم آیه: «مِنْ کُلِّ أَمْرٍ» است. فرمودند: « بکل امر». گفتم: این­طور نازل شده؟ فرمودند: آری.(7)

روایت71.

از ابوذر رضوان الله علیه روایت شده که: عرض کردم: ای رسول خدا! آیا شب قدر

ص: 97

که امر در آن فرود می­آید، فقط در زمان پیامبران است و وقتی آن­ها از دنیا بروند دیگر شب قدری نخواهد بود؟ فرمودند: نه، بلکه تا روز قیامت ادامه دارد.(1)

روایت72.

در حدیث معراج که از حضرت باقر علیه السّلام روایت شده، آمده است که: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله به معراج رفت و خداوند اذان و اقامه و نماز را به ایشان آموخت. وقتی نماز خواندند، خداوند دستور داد که در رکعت اول حمد و سوره توحید را بخواند و به ایشان فرمود: این سوره مربوط به من است و در رکعت دوم حمد و سوره قدر را و فرمود: یا محمّد! این سوره مربوط به تو و خانواده تو تا روز قیامت است.(2)

روایت73.

از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: سوره قدر تا روز قیامت باقیست، زیرا اگر برداشته شود، قرآن هم از میان می­رود.(3)

توضیح

"با هر امر سلامی" شاید معنا این باشد: به سبب هر امری یا با هر امری که برایش می­برند بر امام سلام می­دهند. امام علیه السلام ادامه آیه را به جهت اختصار ذکر نکرده­اند.

"قدرت خداوند را نمی­توان توصیف کرد" شاید ایشان به جهت مصالحی که در روایت سابق گفته شد کیفیت تقدیر را بیان نکرده­اند و فرموده­اند: بهتر است بدانی آن امر محکم و متقنی که پیش امام آورده می­شود، جدا شده، واضح و بی ابهام است. ولی با این حال همچنان در آن احتمال بداء وجود دارد،

ص: 98

الْقَدْرِ شَیْ ءٌ یَکُونُ عَلَی عَهْدِ الْأَنْبِیَاءِ یَنْزِلُ فِیهَا عَلَیْهِمْ الْأَمْرُ فَإِذَا مَضَوْا رُفِعَتْ قَالَ لَا بَلْ هِیَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (1).

چرا که خداوند در هر زمان که بخواهد، هر کاری که بخواهد انجام می­دهد. و یا مراد این است که در آن شب آن اموری محکمی که بداء در آن­ها راه ندارد، توزیع می­شود، ولی سایر امور همچنان قابل تغییرند. حاصل این­که، در شب قدر امور حتمی و امور قابل تغییر برای امام علیه السلام جدا می­شوند تا در هنگام خبر دادن از امور حتمی به صورت قطعی خبر دهند، و از امور قابل تغییر طوری خبر دهند که اگر خلاف آن روی بدهد، متهم به کذب نشوند .

اما در مورد این که ایشان شب قدر را به فاطمه علیها السلام تأویل کردند؛ این یکی از معانی پنهان آیه است و تشبیه ایشان به شب، یا به جهت پوشیده بودن و عفاف ایشان است یا به جهت تاریک ظلم و جوری است که به ایشان رفته، که در این صورت فجر به قیام قائم تأویل می­شود؛ که در آن هنگام پرده از حق برداشته می­شود و تاریکی جور و ستم بر طرف می­شود و لایه­هایی که مانع دید می­شوند، از مقابل چشم­ها کنار می­روند. و ممکن است طلوع فجر اشاره­ای به طلوع خورشید از سمت مغرب باشد که از نشانه های ظهور قائم علیه السلام می باشد.

"ملائکه در اینجا مؤمنینی هستند" منظور از مؤمنین، أئمه علیهم السلام هستند و امام علیه السلام بیان کرده­اند که چرا از ائمه تعبیر به مَلِک شده است؛ زیرا آن ها مالک علوم آل محمد صلی الله علیه و آله هستند و آن را حفظ می­کنند. و نزول آن­ها در شب قدر کنایه از به وجود آمدن آن­ها از شب قدر است، چنان­چه این مطلب موافق با چیزی است که در تأویل آیات اول سوره دخان وارد شده است که: «الکتاب المبین»، امیرالمؤمنین علیه السلام و «اللیلة المبارکة»، فاطمه علیها السلام است و «فیها یفرق کل أمر حکیم» یعنی حکیمی بعد حکیمی و امامی بعد امامی.

"از هر امری در سلامت هستند" یعنی ظلم ستم کاران به فاطمه علیها السلام و اولادش زیانی نمی­رساند و از درجات معنوی ایشان کم نمی­شود. یا این­که مراد این است که: عصمت همیشه در بین ایشان است و آن­ها از گناه و اشتباه و لغزش ایمن­اند، تا زمانی برسد که دولتشان آشکار و فضلشان برای همگان مشخص شود.

ص: 99

تلک الأمور أیضا لأنه تعالی یحدث ما یشاء فی أی وقت شاء أو المراد أن فی تلک اللیلة تفرق کل أمر محکم لا بداء فیه و أما سائر الأمور فلله فیه البداء و الحاصل أن فی لیلة القدر یمیز للإمام علیه السلام بین الأمور الحتمیة و الأمور التی تحتمل البداء لیخبر بالأمور الأولة حتما و بالأمور الثانیة علی وجه إن ظهر خلافه لا ینسب إلی الکذب و سیأتی مزید تحقیق لذلک.

و أما تأویله علیه السلام لیلة القدر بفاطمة علیها السلام فهذا بطن من بطون الآیة و تشبیهها باللیلة إما لسترها و عفافها أو لما یغشاها من ظلمات الظلم و الجور و تأویل الفجر بقیام القائم بالثانی أنسب فإنه عند ذلک یسفر الحق و تنجلی عنهم ظلمات الجور و الظلم و عن أبصار الناس أغشیة الشبه فیهم و یحتمل أن یکون طلوع الفجر إشارة إلی طلوع الفجر من جهة المغرب الذی هو من علامات ظهوره و المراد بالمؤمنون الأئمة علیهم السلام و بین علیه السلام أنهم إنما سموا ملائکة لأنهم یملکون علم آل محمد صلی الله علیه و آله و یحفظونها و نزولهم فیها کنایة عن حصولهم منها موافقا لما ورد فی تأویل آیة سورة الدخان أن الکتاب المبین أمیر المؤمنین علیه السلام و اللیلة المبارکة فاطمة علیها السلام فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ أی حکیم بعد حکیم و إمام بعد إمام.

و قوله مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ هِیَ علی هذا التأویل هی مبتدأ و سلام خبره أی ذات سلامة و من کل أمر متعلق بسلام أی لا یضرها و أولادها ظلم الظالمین و لا ینقص من درجاتهم المعنویة شیئا أو العصمة محفوظة فیهم فهم معصومون من الذنوب و الخطاء و الزلل إلی أن تظهر دولتهم و یتبین لجمیع الناس فضلهم.

ص: 99

باب چهارم : احوال ائمه علیهم السّلام در سنّ و سال

روایات

روایت1.

بصائر الدرجات: علی بن أسباط نقل کرده، حضرت جواد علیه السلام را دیدم که می آید، با دقت چشم به سر و پای ایشان دوختم تا قامت ایشان را برای دوستان در مصر تعریف کنم. در این هنگام به سجده افتادند و فرمودند: خداوند در مورد امامت همان استدلالی را می­کند که در مورد نبوت کرده است. خداوند می­فرماید: «وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا»(1){و از کودکی به او نبوت دادیم} و می­فرماید: «و لما بَلَغَ أَشُدَّهُ»(2){و چون به حد رشد رسید} «وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً»(3){و به چهل سال برسد}. جایز است حکمت را در حال صباوت بدهد و جایز است در حال چهل سالگی بدهد.(4)

توضیح

در کافی پس از جمله "برای دوستان در مصر تعریف کنم" این جمله است: در آن بین که تماشا می­کردم امام علیه السّلام روی زمین نشست و فرمود: ای علی! خداوند در مورد امامت... تا آخر.(5)

ضمنا باید توجه داشت «و لما بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً» مطابق قرآن نیست؛ زیرا این جمله در سه جای قرآن هست: یکی در سوره یوسف: «لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً»(6){و چون به حد رشد رسید او را حکمت و دانش عطا کردیم}.

ص: 100

دوم: در سوره احقاف: «حَتَّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی»(1){تا آن­گاه که به رشد کامل خود برسد و به چهل سال برسد می گوید پروردگارا بر دلم بیفکن}. و سومی: در سوره قصص، داستان موسی علیه السّلام: «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً»(2){و چون به رشد و کمال خویش رسید به او حکمت و دانش عطا کردیم}. در کافی نیز همین طور است که در این­جاست. شاید این تغییر به وسیله راویان یا نسخه­برداران صورت گرفته باشد. صحیحش آن است که در روایت عیاشی خواهد آمد، با این که راوی در هر دو روایت یک نفر است.

و احتمال دارد که حضرت آیه را نقل به معنی فرموده باشند و با بیان واحدی اشاره به آیه سوره یوسف و احقاف نموده باشند. در این صورت حاصل این می شود که: خداوند در سوره یوسف می­فرماید: «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْناهُ حُکْماً» و رشد را با آیه سوره احقاف تفسیر فرموده­اند: «وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً» یعنی رشدش وقتی بود که به چهل سالگی رسید. گروهی از مفسرین نیز معنی را بر همین حمل کرده اند که در این صورت استدلال کامل است. بلکه محتمل است اشاره به هر سه آیه باشد.

روایت2.

تفسیر عیاشی: علی بن أسباط نقل کرده، به حضرت جواد علیه السلام عرض کردم: مردم در مورد کم سن و سالی حرف­هایی می­زنند. فرمودند: چه می­ گویند؟(3)

خداوند متعال می­فرماید: «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی»(4){بگو این است راه من که من و هر کس پیروی ام کرد با بینایی به سوی خدا دعوت می کنیم}. به خدا قسم در آن زمان کسی جز علی علیه السّلام، ­که در آن وقت هفت ساله بود،(5)

پیامبر را پیروی نکرد و وقتی پدرم از دنیا رفت من نه ساله بودم، چه می­خواهند بگویند؟(6)

خداوند می­فرماید: «فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ تا وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً»(7){­ولی چنین نیست به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند مگر آن­که تو را در مورد آن­چه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند}.(8)

ص: 101

حُکْماً وَ عِلْماً (1) و ثانیها فی الأحقاف حَتَّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی (2) الآیة و ثالثها فی القصص فی قصة موسی علیه السلام وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً (3) و فی الکافی أیضا کما هنا و لعله من تصحیف الرواة و النساخ و الصواب ما سیأتی فی روایة العیاشی مع أن الراوی فیهما واحد.

و یحتمل أن یکون علیه السلام نقل الآیة بالمعنی إشارة إلی آیتی سورة یوسف و الأحقاف و حاصله حینئذ أنه تعالی قال فی سورة یوسف وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْناهُ حُکْماً و فسر الأشد فی الأحقاف بقوله وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً کما حمله علیه جماعة من المفسرین فیتم الاستدلال بل یحتمل کونه إشارة إلی الآیات الثلاث جمیعا.

توضیح

"کسی جز علی علیه السّلام پیامبر را پیروی نکرد" یعنی اولین نفری که از پیامبر پیروی کرد، یا این که در هنگام نزول این آیه، کسی جز علی علیه السّلام، پیامبر را پیروی نکرد. و این­که خداوند متعال، امیرالمؤمنین را به همراه رسول صلی اللَّه علیه و آله به دعوت به خویش مخصوص کرده و قرین با ایشان داده نشان می­دهد، دعوت به سوی خدا از کسی که به بلوغ نرسیده و دارای چنین سنّی باشد نیز بر می­آید و از آن­جا که خداوند ایشان را به متابعت توصیف و مدح نموده، معلوم می شود متابعت در چنین سنّی نیز معتبر است که این خود دلیلی است بر این­که احکام به تناسب اشخاص مختلف، مختلف می شود. پس جایز است که من (امام جواد علیه السلام) هم در این سن امام باشم.

روایت3.

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: علی بن أسباط نقل کرده، وارد مدینه شدم و می­خواستم به مصر بروم. به محضر امام جواد علیه السلام رسیدم، ایشان در آن هنگام پنج سال داشتند. در ایشان دقت کردم تا برای دوستانمان در مصر وصفشان کنم. ایشان به من نگاه کرده و فرمودند: ای علی! خداوند همان­گونه که در نبوت شروع کرد، در امامت نیز شروع کرده است. خداوند سبحان در مورد یوسف فرموده: «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً»(1){و چون به رشد و کمال خویش رسید به او حکمت و دانش عطا کردیم} و در مورد یحیی فرمود: «وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا»(2){و از کودکی به او نبوت دادیم}.(3)

روایت4.

کافی: صفوان نقل کرده، به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم: قبل از این که خداوند به شما امام جواد علیه السّلام را موهبت کند، ما همیشه در مورد فرزند از شما سؤال می­کردیم و شما می­فرمودید: خداوند به من پسری خواهد داد. اینک که خداوند به شما ایشان را موهبت کرده و چشمان ما را روشن نموده است، خدا آن روز را نیاورد که شما از بین ما بروید! اگر چنین چیزی پیش بیاید، چه کسی امام خواهد بود؟ حضرت با دست اشاره به امام جواد علیه السلام، که روبرویش ایستاده بودند، نمودند. عرض کردم: فدایتان شوم! او که سه ساله است. فرمودند: این مسأله مشکلی به وجود نمی­آورد؛ عیسی علیه السلام هم حجت بود، او در سه سالگی.(4)

توضیح

منظور این است که عیسی در سه سالگی حجت بوده است، اگرچه قبل از آن هم همین­طور بود. پس منافاتی ندارد که او در گهواره هم حجت بوده است. شاید هم منظور " در سه سالگی" امام جواد علیه السلام باشد، که یعنی عیسی در گهواره حجت بود، آیا امام جواد علیه السلام که سه ساله­اند نمی­تواند حجت باشد؟ البته این احتمال بعید است .

روایت5.

کافی: ابابصیر نقل کرده، به محضر امام صادق علیه السّلام رسیدم در حالی که پسری خماسی هم با من بود که بالغ نشده بود.

ص: 102

ایشان فرمودند: اگر زمانی برای شما حجتی با این سن و سال قرار دهند، چگونه­اید؟(1)

توضیح

خماسی، در لغت یعنی کسی که پنج وجب قامت او باشد و گاهی در عرف به کسی که پنج ساله باشد نیز گفته می­شود. بنا بر معنای اول اشاره به حضرت جواد علیه السلام است و بنابر معنای دوم اشاره به حضرت قائم علیه السلام. و هم احتمال دارد تشبیه فقط در مورد بالغ نبودن باشد.

روایت6.

کافی: ابن بزیع نقل کرده، از حضرت جواد علیه السّلام سؤالی در مورد امامت کردم؛ عرض کردم: ممکن است امام کمتر از هفت سال داشته باشد؟ فرمودند: آری، و همین طور کمتر از پنج سال.(2)

توضیح

اشاره به حضرت قائم علیه السلام است؛ چون ایشان بنا بر اکثر روایات، وقتی پدرشان از دنیا رفتند، چند ماه یا یک سال و چند ماه از پنج سالگی کمتر داشتند .

ص: 103

فَقَالَ (1) کَیْفَ أَنْتُمْ إِذَا احْتُجَّ عَلَیْکُمْ (2) بِمِثْلِ سِنِّهِ (3).

باب ­های نشانه­های امام و صفات و شرایط او و چیزهایی که می­توان به امام نسبت داد و چیزهایی که نسبت آن به امام ناروا است

باب اول : ائمه از قریش هستند، چرا امام را امام گفته اند؟

روایات

روایت1.

عیون اخبار الرضا: تمیمی از حضرت رضا و ایشان از پدران خودشان علیهم السلام روایت کردند که، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: ائمه از قریش هستند.(1)

روایت2.

معانی الاخبار: امام را امام نامیده اند؛ چون پیشوای مردم است و از جانب خدای متعال تعیین شده و اطاعت او بر مردم واجب است.(2)

روایت3.

تفسیر عیاشی: هشام بن حکم از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که ایشان در باره آیه «إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً»(3){من تو را پیشوای مردم قرار دادم} فرمودند: اگر خداوند بهتر از این (امام) نامی را سراغ داشت، ما را به آن نام می نامید.(4)

ص: 104

باب دوم : دو امام در یک زمان نخواهند بود مگر این که یکی از آن دو صامت و خاموش باشند

روایات

روایت1.

علل الشرائع، عیون اخبار الرضا: در قسمت علت­های برتری امام، از حضرت رضا علیه السّلام نقل شده که فرمودند: اگر کسی بگوید: چرا نمی­شود که در زمین دو امام یا بیشتر در یک زمان وجود داشته باشند؟ در جواب گفته می شود: به چند دلیل؛ که از آن جمله است: یک امام، کار و تدبیرش اختلاف پذیر نیست و دو تا، کار و تدبیرشان اتفاق پذیر نخواهد بود، زیرا اگر دو نفر باشند و سپس تصمیم و اراده و تدبیرشان مختلف شود و هر دو واجب­الاطاعه باشند، هیچ کدام در فرمانبرداری مقدم بر دیگری نیستند، در نتیجه بین مردم اختلاف و مشاجره و فساد به وجود خواهد آمد. همچنین اگر کسی مطیع یکی از آن دو باشد، نسبت به دیگری عاصی و نافرمان است، در نتیجه تمام اهل زمین معصیت­کار خواهند بود.

و با وجود دو امام، مردم راهی بر اطاعت و ایمان نخواهند داشت و این گرفتاری برای آن­ها از جانب خدا به وجود آمده، که با دستورش مبنی بر پیروی ازدو نفر مختلف باب اختلاف و مشاجره را گشوده است.

دلیل دیگر این که: اگر دو امام وجود داشته باشند، هر کدام از آن دو امام می­توانند در مورد دو نفری که با هم اختلاف دارند، حکمی مخالف با حکم دیگری بنمایند و هیچ کدام مزیتی بر دیگری در پیروی و اطاعت نداشته باشند که در نتیجه حقوق و احکام و حدود از میان می­رود .

دلیل دیگر این که: هیچ کدام از دو امام صلاحیت بیشتری از دیگری درمورد سخن گفتن و حکم و امر و نهی،

ص: 105

نخواهند داشت، در چنین صورتی، هر دو باید با هم شروع به حرف­زدن کنند، و وقتی هر دو در امامت مساوی­اند، هیچ کدام نمی تواند جلوتر از دیگری تصمیمی بگیرد، در نتیجه اگر برای یکی از آن دو سکوت جایز باشد، برای دیگری نیز مانند آن جایز خواهد بود، و وقتی برای هر دو سکوت جایز باشد، حقوق و احکام باطل و حدود تعطیل می شود و مانند آن می­شود مردم که امامی نداشته باشند.(1)

توضیح

شاید منظور، نفی امامت ائمه ضلالت در زمان ائمه علیهم السّلام است که احکام آن­ها مخالف احکام ائمه ما بوده و در افعالشان نیز در جهت خلاف کردار ائمه علیهم السلام بوده است. و احتمال دارد که رد بر مخالفین باشد که معتقدند: پیامبر و ائمه صلوات الله علیهم دارای اجتهاد هستند؛ زیرا در اجتهاد، بدون شک، اختلاف وجود دارد. چنان­چه درباره علی علیه السّلام و معاویه چنین می­گویند.

ضمنا منظور ایشان، یا دو امامی است که در میان یک طایفه و گروه باشند و یا دو امامی که ریاست عامه دارد تا با تعدد انبیاء بنی اسرائیل در یک زمان واحد، منافات نداشته باشد.

روایت2.

اکمال الدین: إبن ابی­یعفور نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام سؤال کردم: آیا ممکن است زمین بدون امام باشد؟ فرمودند: خیر. عرض کردم: آیا دو امام امکان دارد؟ فرمودند: خیر، مگر این که یکی از آن دو صامت و خاموش باشد.(2)

روایت3.

اکمال الدین: هشام بن سالم روایت کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: ممکن است دو امام در یک زمان باشند؟ فرمودند: خیر، مگر این­­که یکی خاموش و مأمور بر پیروی از دیگری باشد و دیگری گویا و امام بر او باشد. اما دو امام ناطق در یک زمان ممکن نیست.(3)

ص: 106

وَ النَّهْیِ مِنَ الْآخَرِ فَإِذَا کَانَ هَذَا کَذَلِکَ وَجَبَ عَلَیْهِمَا أَنْ یَبْتَدِئَا بِالْکَلَامِ وَ لَیْسَ لِأَحَدِهِمَا أَنْ یَسْبِقَ صَاحِبَهُ بِشَیْ ءٍ إِذَا کَانَا فِی الْإِمَامَةِ شَرَعاً وَاحِداً فَإِنْ جَازَ لِأَحَدِهِمَا السُّکُوتُ جَازَ السُّکُوتُ لِلْآخَرِ مِثْلَ ذَلِکَ (1) وَ إِذَا جَازَ لَهُمَا السُّکُوتُ بَطَلَتِ الْحُقُوقُ وَ الْأَحْکَامُ وَ عُطِّلَتِ الْحُدُودُ وَ صَارَ (2) النَّاسُ کَأَنَّهُمْ لَا إِمَامَ لَهُمْ (3).

روایت4.

اکمال الدین: ابابصیر روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام در مورد آیه: «وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ»(1){چاههای متروک و کوشکهای افراشته را} فرمودند: بئر معطله امام صامت و قصر مشید امام ناطق است.(2)

روایت5.

بصائر الدرجات: ابن ابی­یعفور از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: دو امام نخواهند بود، مگر این­که یکی از آن­دو، تا زمانی که امام دیگر از دنیا برود، خاموش باشد و سخنی نگوید.(3)

روایت6.

بصائر الدرجات: عبید بن زرارة نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آیا ممکن است زمین بدون امام باشد؟ فرمودند: خیر. عرض کردیم: آیا می شود در زمین دو امام باشد؟ فرمودند: خیر، مگر دو امامی که یکی از آن­ها خاموش باشد و سخن نگوید و امام قبل از او سخن بگوید. فقط امام است که امام بعد از خود را می شناسد.(4)

روایت7.

اکمال الدین: حسین بن ابی­العلا نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آیا زمین بدون امام می شود؟ فرمودند: خیر. عرض کردم: ممکن است دو امام در یک زمان باشد؟ فرمودند: خیر، مگر این­که یکی از آن دو خاموش باشد. عرض کردم: آیا امام می­داند چه کسی بعد از او امام می­شود؟ فرمودند: آری. عرض کردم: قائم، امام است؟

ص: 107

فرمودند: آری، هم امام است و هم پسر امام، امامت او را(1)

پیش از این به شما اعلان کرده­اند.(2)

روایت8.

بصائر الدرجات: حسین بن ابی العلا نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: ممکن است در روی زمین دو امام باشد؟ فرمودند: نه، مگر این­که یک امام خاموش باشد و سخنی نگوید و امام پیش از او سخن بگوید.(3)

رفع یک شبهه

گروهی از نادانان خیال کرده اند این اخبار منافی با اخبار رجعت پیامبر و ائمه صلوات الله علیهم است و به همین جهت بی محابا این اخبار مستفیضه و بلکه متواتره که از ائمه علیهم السّلام نقل شده است را رد کرده اند. ادعای آن­ها از چند جهت باطل است:

اول این که: در بیشتر اخبار رجعت، تصریح نشده که آن­ها در یک زمان با هم اجتماع دارند، پس منافاتی نخواهد بود. بلکه ظاهر بعضی از اخبار چنین است که رجعت ائمه علیهم السّلام پس از حضرت قائم است یا در انتهای دوره ایشان است. و روایتی که می­گوید "چهل روز بعد از قائم علیه السّلام قیامت خواهد شد" خبری واحد است که یارای معارضه با اخبار فراوان را ندارد.

علاوه بر این، یکی از دانشمندان شیعه در کتاب رجعت خود می نویسد: "قائم علیه السلام نیز پس از فوتش رجعت خواهد کرد" پس ممکن است روایت "چهل روز بعد از قائم علیه السّلام قیامت خواهد شد" مربوط به بعد از رجعت ایشان باشد. و مؤید این مطلب روایات فراوانی است که دلالت دارند بر این که: هر مؤمنی یک مرگی دارد و یک کشته شدن و شهادتی، اگر در این زندگی بمیرد در رجعت کشته می شود و اگر در این زندگی به شهادت برسد در رجعت می­میرد. و نیز اخباری که دلالت دارند بر این که: زمین از حجت خالی نمی­شود. پس به هیچ وجه منافاتی وجود ندارد.

دوم این که: ظاهر این روایات عدم اجتماع دو امام در این دوره از زندگی است، و بلکه بعضی از آن­ها در این معنی صراحت دارد. اگر هم ظهور در این معنی را نپذیریم، ناچاریم به جهت جمع بین روایات، حمل بر همین معنی کنیم؛ زیرا ظاهراً زمان رجعت دار تکلیف نیست، بلکه

ص: 108

إِمَامٌ قَالَ نَعَمْ إِمَامٌ ابْنُ إِمَامٍ وَ قَدْ أُوذِنْتُمْ (1) بِهِ قَبْلَ ذَلِکَ (2).

فاصله­ایست بین دنیا و آخرت که نسبت به دسته ای دار تکلیف و نسبت به دسته ای دیگر دار جزاست. و همان­طور که اجتماع ائمه در قیامت جای اشکال ندارد، اجتماعشان در این زمان نیز بعید نیست.

سوم این که: روایات رجعت، بیشتر و قوی تر از این دسته روایات است و نمی توان آن­ها را رد کرد و به این اخبار تمسک جست. بعضی از ایرادگیران برای مردم عوام و جاهلان شبهه می­کنند که: اگر ائمه با هم باشند، با این­که حضرت قائم علیه السلام امام عصر است، کدام یک تقدم در نماز و حکومت و قضاوت خواهند داشت؟ جواب این است که لزومی ندارد ما این مطلب را بدانیم، و از طرف دیگر به ما اجازه داده نشده که اخبار مستفیض را با مختصر استبعادهای واهی رد کنیم. ما به طور خلاصه می­دانیم که ائمه علیهم السّلام در این موارد و غیر این طبق دستور خدا عمل می­کنند. این ایرادگیر نمی­داند که فرقی بین مرده و زنده ائمه علیهم السّلام نیست و بین ایشان هیچ اختلافی وجود ندارد. آن­ها برای همیشه امام و نماینده های پیامبر صلی الله علیه و آله چه در حیات و چه بعد از وفاتش هستند. و گذشته از این با فرض اجتماعشان در یک زمان، لزومی ندارد که همگی در یک مکان اجتماع داشته باشند، و نیز محتمل است که مدت کمی با هم اجتماع داشته باشند، و این احتمال نیز هست که رجوع ائمه علیهم السلام پس از اتمام حکومت قائم علیه السلام و جهاد و دستورات خصوصی ایشان باشد. به علاوه، همین زمان طولانی که از دوره ایشان گذشته، برای جواب به این توهم شما کافی است.

و این­که می­گویید امام علیه السلام مخفی­اند و دستشان باز نیست، باید گفت بیشتر ائمه ما علیهم السلام پنهان و بیمناک بوده­اند و اختیاردار نبوده­اند. سپس می­ گوییم روایات مستفیضی رسیده که پیامبر صلی الله علیه و آله در مسجد قبا برای ابابکر ظاهر شده و به او دستور داده­اند که حق را به امیرالمؤمنین علیه السّلام برگرداند و امیرالمؤمنین و بعضی از ائمه علیهم السّلام پس از مرگشان برای امام بعد ظاهر شده اند. پس باید این اخبار را هم به همان دلایل شما کنار بگذاریم.

اگر نداشتن اطلاع از خصوصیات مطلبی، مجوز رد آن باشد، می­توانیم معاد را هم به خاطر اختلاف زیادی که در آن هست و شبهات زیادی که درباره خصوصیات آن وجود دارد منکر شویم. و همچنین می­توان منکر علم خدا شد؛ چون در خصوصیات آن اختلاف وجود دارد و نیز منکر علم ائمه علیهم السّلام؛ زیرا روایات مختلفی در کیفیت علم ایشان به دست ما رسیده است. و به این طریق در زمان ما، در بیشتر ضروریات دین شبهه و شک و رد و انکار راه می­یابد. زیرا در صورتی که مجرد یک استبعاد، مجوز رد روایات مستفیض بشود، شبهه های قوی­ای که عقل اکثر مردم عاجز از حلّ آن­ها است، بیشتر جای رد و انکار دارد.

ص: 109

واسطة بین الدنیا و الآخرة بالنسبة إلی جماعة دار تکلیف و بالنسبة إلی جماعة دار جزاء فکما یجوز اجتماعهم فی القیامة لا یبعد اجتماعهم فی ذلک الزمان.

الثالث أن أخبار الرجعة أکثر و أقوی من تلک الأخبار فلا ینبغی ردها و الأخذ بهذه و منهم من یشبه علی العوام و الجهال فیقول مع اجتماعهم أیهم یتقدم فی الصلاة و الحکم و القضاء مع أن القائم علیه السلام هو صاحب العصر و الجواب أنا لم نکلف بالعلم بذلک و لیس لنا رد أخبارهم المستفیضة بمحض الاستبعادات الوهمیة و نعلم مجملا أنهم یعملون فی ذلک و غیره بما أمروا به.

و هذا القائل لم یعرف أنه لا فرق بین حیهم و میتهم و أنه لیس بینهم اختلاف و إن کلا منهم إمام أبدا و أنهم علیهم السلام نواب النبی صلی الله علیه و آله فی حیاته و بعد وفاته و أیضا مع اجتماعهم فی الزمان لا یلزم اجتماعهم فی المکان مع أنه یحتمل أن یکون اجتماعهم فی زمان قلیل و أیضا یحتمل أن یکون رجوعهم علیهم السلام بعد انقضاء زمان حکومة القائم علیه السلام و جهاده و ما أمر به منفردا مع أن هذا الزمان الطویل الذی مضی من زمانه یکفی لما توهمتم.

و إن قلتم إنه علیه السلام کان مخفیا و لم یکن باسط الید فأکثر أئمتنا علیهم السلام کانوا مختفین خائفین غیر متمکنین ثم نقول قد وردت أخبار مستفیضة فی أن النبی صلی الله علیه و آله ظهر فی مسجد قباء لأبی بکر و أمره برد الحق إلی أمیر المؤمنین علیه السلام و أنه ظهر أمیر المؤمنین و بعض الأئمة علیهم السلام بعد موتهم للإمام الذی بعدهم فیلزم رد تلک الأخبار أیضا لتلک العلل. و لو کان عدم العلم بخصوصیات أمر مجوزا لرده لجاز رد المعاد للاختلاف الکثیر فیه و ورود الشبه المختلفة فی خصوصیاته و لجاز نفی علمه تعالی للاختلاف فی خصوصیاته و لجاز نفی علم الأئمة علیهم السلام للأخبار المختلفة فی جهات علومهم و بأمثال هذه تطرقت الشبه و الشکوک و الرد و الإنکار فی أکثر ضروریات الدین فی زماننا إذ لو کان محض استبعاد الوهم مجوزا لرد الأخبار المستفیضة کانت الشبه القویة التی عجزت عقول أکثر الخلق عن حلها أولی بالتجویز.

ص: 109

به همین جهت بعضی معتقد به قدم عالم می­شوند و برخی منکر معراج، و برخی دیگر معاد جسمانی و بهشت و جهنم و دیگر ضروریات دین را انکار می­کنند. خداوند ایمان و مؤمنین را از شر شیاطین و گمراه کنندگان پناه دهد .

باب سوم : کیفر کسی که به ناحق ادعای امامت کند یا پرچمدار ستم شود و یا از امام ستمگری اطاعت نماید

روایات

روایت1.

ثواب الأعمال: حبیب سجستانی از زبان حضرت باقر علیه السّلام روایت کرده: رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمودند: خداوند عزّ و جلّ فرمودند: هر گروهی از مسلمانان که از امام ستمگری، که جانب خدا نیست، اطاعت کنند را کیفر خواهم نمود، اگرچه آن گروه اعمال و کردار نیک داشته باشند و هر گروه مسلمان که از امامی هدایتگر، که از جانب خداست اطاعت کنند را خواهم بخشید، اگر چه آن­ها ستم­کار و بدکردار باشند.(1)

محاسن نیز مانند همین روایت را با طریقی متفاوت نقل کرده است.(2)

روایت2.

محاسن: محمد نقل کرده، از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم که می­فرمودند: پیشوایان ستمگر و پیروان آن­ها از دین خدا و حق برکنارند، به جهت اعمالی که انجام می­دهند، چنان گمراه شده اند که مانند خاکستری که طوفانی سهمگین بر آن بوزد، به هیچ یک از نتایج کردارهای خوب خود هم نمی­رسند و این همان گمراهی آشکار است.(3)

روایت3.

محاسن: محمّد بن مسلم روایت کرده که: از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم

ص: 110

فلذا تراهم یقولون بقدم العالم تارة و بنفی المعراج أخری و ینفون المعاد الجسمانی و الجنة و النار و غیرها من ضروریات الدین المبین أعاذ الله الإیمان و المؤمنین من شر الشیاطین و المضلین من الجنة و الناس أجمعین.

که می­فرمودند: چهار چیز کمرشکن است: یکی از آن­ها امامی است که معصیت می­کند و امرش پیروی می­شود.(1)

روایت4.

تفسیر عیاشی: ثمالی از حضرت زین­العابدین علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: سه دسته هستند که خدا در قیامت با آن­ها سخن نمی­گوید و به آن­ها توجهی دارد و آن­ها را پاک نمی­گرداند و عذابی دردناک در پیش دارند: کسی که امامی از جانب خدا را انکار کند، یا امامی از غیر خدا را بپذیرد، یا گمان کند که فلانی و فلانی در اسلام(2)

بهره و نصیبی داشته اند.(3)

روایت5.

معانی الأخبار: فرات بن احنف نقل کرده: مردی از حضرت صادق علیه السّلام پرسید: در میان ما کسانی هستند که می­گویند: پناه می بریم به خدا از شر شیطان و شر سلطان و شر نبطی که اعرابی شود. امام علیه السّلام فرمودند: آری، مایلی من هم چیز دیگری بیافزایم؟ مرد گفت: بلی. فرمودند: و از شر اعرابی که از نبطیها گردد. من عرض کردم: چطور؟ فرمودند: هر کس مسلمان شود و مولایی غیر از ما را بپذیرد، پس از هجرت بادیه نشینی را اختیار کرده است، این همان نبطی است که اعرابی شده است. و اما اعرابی که نبطی شود، کسی است که اقرار به ولایت کسی(4) که به وسیله او در اسلام داخل شده بکند و آن­گاه آن را برای خود و نه برای ما ادعا نماید. این اعرابی است که نبطی شده است.(5)

توضیح

"آن­گاه آن را برای خود و نه ما ادعا نماید" یعنی بعد از آن که با خلیفه بیعت کرده و به آن اقرار نموده است آن را برای خود ادعا کند مانند عمر. (یا معنایش این است که: به پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین، که باعث مسلمان شدن او شده، اقرار کند و سایر أئمه را انکار نماید. معنای اول ظهور بیشتری دارد.)(6)

و این­که به کسی که مسلمان می­شود، همان­طور در روایت آمده است، نبطی گفته شده، از این روست که علم را استنباط می­کند. یا به این خاطر است که از بادیه­نشینی و اعرابی بودن خارج شده است. منظور از از اعرابی در این­جا بادیه­نشینان عاری از علم و دین هستند.

روایت6.

تفسیر قمی: ابی­المغرا نقل کرده، حضرت صادق علیه السّلام درباره آیه: «وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ»(7){روز قیامت کسانی را که بر خدا دروغ بسته اند رو سیاه می بینی} فرمودند: کسی است که،

ص: 111

أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ أَرْبَعٌ مِنْ قَوَاصِمِ الظَّهْرِ مِنْهَا إِمَامٌ یَعْصِی اللَّهَ وَ یُطَاعُ أَمْرُهُ (1).

با این­که امام نیست، مدعی امامت شود. به ایشان عرض کردم: حتی اگر از سادات علوی فاطمی باشد؟ فرمودند: حتی اگر علوی فاطمی باشد.(1)

ثواب الاعمال: سورة بن کلیب نیز از حضرت باقر علیه السّلام مانند همین را نقل کرده که در آن این­گونه آمده است: هر کس که گمان کند امام است.(2)

در غیبت نعمانی نیز، همین روایت با طریقی دیگر از سورة نقل شده است.(3)

روایت7.

ثواب الأعمال: مفضل از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: هر کس ادعای امامت کند با این­که اهل آن نیست، کافر است.(4)

روایت8.

ثواب الأعمال: داود بن فرقد از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: هر کس با این­که امام نیست، ادعای امامت کند، بر خدا و بر پیامبر و بر ما افترا زده است.(5)

روایت9.

ثواب الأعمال: ولید بن صبیح نقل کرده از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می­فرمودند: ادعای این مقام را غیر از صاحب آن نمی­کند، مگر این­که خداوند عمرش را قطع نماید.(6)

روایت10.

تفسیر عیاشی: ابن ابی­یعفور نقل کرده، از حضرت صادق علیه السلام شنیدم

ص: 112

أَنَّهُ إِمَامٌ وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ قُلْتُ وَ إِنْ کَانَ عَلَوِیّاً فَاطِمِیّاً قَالَ وَ إِنْ کَانَ عَلَوِیّاً فَاطِمِیّاً (1).

ثو، ثواب الأعمال أبی عن سعد عن ابن أبی الخطاب عن ابن فضال عن معاویة بن وهب عن أبی سلام عن سورة بن کلیب عن أبی جعفر علیه الصلاة و السلام مثله و فیه من زعم أنه إمام (2)

- نی، الغیبة للنعمانی ابن عقدة عن علی بن الحسن بن فضال عن العباس بن عامر عن أبی المغراء عن أبی سلام عن سورة مثله (3).

که فرمودند: سه گروه هستند که خداوند در روز قیامت به آن­ها نگاه نمی­کند(1) و آن­ها را پاک نمی­گرداند و عذاب دردناکی پیش رو دارند: کسی که ادعای امامت از طرف خدا بکند با این­که این مقام را ندارد، و کسی که امامی که از جانب خداست را انکار کند، و کسی که بگوید: فلان و فلان در اسلام حقی دارند.(2)

غیبت نعمانی نیز مانند همین روایت را آورده است.(3)

روایت11.

غیبت نعمانی: عمران اشعری نیز مانند روایت قبل را از حضرت صادق علیه السلام نقل کرده است.(4)

روایت12.

تفسیر عیاشی: ابابصیر نقل کرده، حضرت باقر علیه السّلام در مورد آیه «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَوْ قالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ»(5){کیست ستم­کارتر از آن کس که بر خدا دروغ می بندد یا می گوید به من وحی شده در حالی که چیزی به او وحی نشده باشد و آن کس که می گوید به زودی نظیر آن­چه را خدا نازل کرده است نازل می کنم} فرمودند: کسی است که در مقابل امام علیه السلام ادعای امامت نماید.(6)

روایت13.

غیبت نعمانی: ابن ظبیان روایت کرده امام صادق علیه السلام درباره آیه «وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُواْ عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُم مُّسْوَدَّةٌ أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًی لِّلْمُتَکَبِّرِینَ»(7){روز قیامت کسانی را که بر خدا دروغ بسته اند رو سیاه می بینی آیا جای سرکشان در جهنم نیست} فرمودند: کسی است که ادعای امامت کند در حالی که امام نیست.(8)

روایت14.

غیبت نعمانی: سورة بن کلیب روایت کرده،

ص: 113

علیه السلام یَقُولُ ثَلَاثَةٌ لا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ (1) وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ مَنِ ادَّعَی إِمَامَةً مِنَ اللَّهِ لَیْسَتْ لَهُ وَ مَنْ جَحَدَ إِمَاماً مِنَ اللَّهِ وَ مَنْ قَالَ إِنَّ لِفُلَانٍ وَ فُلَانٍ فِی الْإِسْلَامِ نَصِیباً (2).

نی، الغیبة للنعمانی الکلینی عن الحسین بن محمد عن المعلی عن أبی داود المسترق عن علی بن میمون مثله (3)

حضرت باقر علیه السلام درباره آیه «وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُواْ عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُم مُّسْوَدَّةٌ أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًی لِّلْمُتَکَبِّرِینَ»(1){روز قیامت کسانی را که بر خدا دروغ بسته اند رو سیاه می بینی آیا جای سرکشان در جهنم نیست} فرمودند: کسی است که می­گوید من امام هستم، حال آن­که امام نیست. عرض کردم: حتی اگر علوی فاطمی باشد؟ فرمودند: حتی اگر علوی فاطمی باشد. گفتم: حتی اگر از فرزندان علی بن ابی­طالب باشد؟ فرمودند: حتی اگر از فرزندان علی بن ابیطالب باشد.(2)

غیبت نعمانی نیز مانند این روایت با طریقی متفاوت نقل کرده است.(3)

روایت15.

غیبت نعمانی: مالک بن اعین نقل کرده، حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: هر پرچمی که قبل از قیام قائم علیه السّلام برافراشته گردد، صاحبش طاغوت است.(4)

روایت16.

غیبت نعمانی: ابو الفضل روایت کرده، حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: هر کس ادعای مقام ما یعنی امامت را بنماید کافر است. یا فرمودند: مشرک است.(5)

روایت17.

غیبت نعمانی: مالک جهنی روایت کرده، امام باقر علیه السلام فرمودند: هر پرچمی قبل از قیام قائم برافراشته شود، صاحبش طاغوت است.(6)

ص: 114

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی سَلَّامٍ عَنْ سَوْرَةَ بْنِ کُلَیْبٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیهما السلام فِی قَوْلِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْمُتَکَبِّرِینَ قَالَ مَنْ قَالَ إِنِّی إِمَامٌ وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ قُلْتُ وَ إِنْ کَانَ عَلَوِیّاً فَاطِمِیّاً قَالَ وَ إِنْ کَانَ عَلَوِیّاً فَاطِمِیّاً قُلْتُ وَ إِنْ کَانَ مِنْ وُلْدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ وَ إِنْ کَانَ مِنْ وُلْدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (1).

نی، الغیبة للنعمانی الکلینی عن محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد عن محمد بن سنان مثله (2).

روایت18.

غیبت نعمانی: فضیل(1)

نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می­فرمودند: هر کس قیام کند و مردم را به اطاعت خویش دعوت نماید، در حالی که در میان آن­ها شخصی برتر از او هست، گمراه و بدعت گذار است.(2)

باب چهارم : صفات امام و شرایط امامت

آیات

- إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ.(3){در حقیقت خدا او را بر شما برتری داده و او را در دانش و [نیروی] بدنی بر شما برتری بخشیده است و خداوند پادشاهی خود را به هر کس که بخواهد می دهد و خدا گشایشگر داناست}

- أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ.(4){آیا کسی که به سوی حق رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد یا کسی که راه نمی نماید مگر آنکه [خود] هدایت شود شما را چه شده چگونه داوری می کنید}

تفسیر

بر هر منصفی پوشیده نیست این که در آیه اول، زیادی علم و نیروی بدنی را در توجیه برتری و برگزیدگی ذکر کرده است، که این نشان می­دهد کسی که عالم­تر و شجاع­تر است برای خلافت و امامت شایسته تر است. و در آیه دوم بیان این که: "پیروی از کسی که راهنمای به سوی حق است، در مقایسه با کسی که خودش احتیاج به یادگیری و پرسش دارد اولویت دارد" آن هم به رساترین و کامل ترین وجه بیان، نشان می­دهد که کسی که علم بیشتری دارد به خلافت شایسته­تر است. و هیچ­کس مخالف این نیست که امیرالمؤمنین علیه السّلام از آن­هایی که بر او پیش دستی کردند، عالم­تر و شجاع­تر بوده است و باز هم کسی مخالف این نیست که هر یک ائمه ما علیهم السّلام اعلم از کسانی بودند که در زمانشان مدعی خلافت بودند. و به هر حال هر دو آیه آشکارا دلالت دارند

ص: 115

که امامت و خلافت مشروط به اعلمیت و اشجع بودن است.

بیضاوی در تفسیر آیه اولی گفته است: چون مردم حکومت و رهبری او (طالوت) را به سبب فقر و گمنامی بعید می­دانستند، خداوند آن­ها را با چهار دلیل رد کرد: اول این که: دلیل عمده، گزینش خداست که او را انتخاب کرده و او مصالح امور را از شما بهتر می­داند. دوم این که: شرط رهبری، وفور علم است تا بتواند مسائل سیاسی را بشناسد، و نیروی بدنی نیز لازم است تا موقعیت بیشتری در دل­ها پیدا کند و در مقابل دشمن و در پیکارها قوی تر باشد، که خداوند این دو موقعیت را در او افزایش داده است. سوم این که: خداوند مالک الملک علی الاطلاق است و می­تواند این مقام را به هر کس که بخواهد بدهد. و چهارم این که: خداوند فضل فراوان دارد، بر فقیر وسعت می­بخشد و او را بی نیاز می­کند، او می­داند چه کسی شایسته رهبری است.(1)

می­گویم: اگر در سخن بیضاوی دقت کنید، چیزهایی بر ضد آن­چه معتقد است در کلامش آشکار می­شود، چنان­چه ما قبلاً هم به این اشاره کردیم. آیات دیگری در مورد شرایط امامت در ابتدای همین جلد گذشت و در جلدهای آینده مخصوصا جلد نهم خواهد آمد که جهت تکراری نشدن، آن­ها را در این­جا نمی­آوریم .

روایات

روایت1.

معانی الأخبار، خصال و عیون اخبار الرضا: حسن بن فضال از پدرش نقل کرده، حضرت علی بن موسی الرضا علیه السّلام فرمودند: امام دارای علامت هایی است: او اعلم مردم و واردترین آن­ها به مسائل قضایی و باتقواترین و بردبار ترین و شجاع­ترین و سخاوتمندترین و عابدترین مردم است، ختنه شده و پاک به دنیا می آید، همان­طور که از پیش رویش را می بیند، پشت سرش را نیز می بیند و سایه ندارد.

وقتی از شکم مادر پا به زمین که می­گذارد، دو دست خود را بر زمین گذاشته و صدای خویش را به شهادتین بلند می­کند. و محتلم نمی­شود. چشمانش به خواب می­روند ولی دلش بیدار است و ملائکه با او صحبت می­کنند. و زره پیامبر بر تن او راست می آید، و ادرار و مدفوعی از او دیده نمی­شود؛ زیرا خداوند زمین را مأمور کرده که آن­چه از امام خارج می شود را ببلعد، و رایحه او از بوی مشک نیز نیکوتر است.

ص: 116

علی اشتراط الأعلمیة و الأشجعیة فی الإمام ظاهر.

قال البیضاوی فی تفسیر الآیة الأولی لما استبعدوا تملکه لفقره و سقوط نسبه رد علیهم ذلک أولا بأن العمدة فیه اصطفاء الله و قد اختاره علیکم و هو أعلم بالمصالح منکم و ثانیا بأن الشرط فیه وفور العلم لیتمکن به من معرفة الأمور السیاسیة و جسامة البدن لیکون أعظم خطرا فی القلوب و أقوی علی مقاومة العدو و مکابدة الحروب و قد زاده فیهما.

و ثالثا بأنه تعالی مالک الملک علی الإطلاق فله أن یؤتیه من یشاء.

و رابعا بأنه واسع الفضل یوسع علی الفقیر و یغنیه علیم بمن یلیق الملک انتهی. (1)

أقول: إذا تأملت فی کلامه یظهر لک وجوه من الحجة علیه کما أومأنا إلیه و قد مر سائر الآیات فی أوائل هذا المجلد و ستأتی فی المجلدات الآتیة لا سیما المجلد التاسع فلم نوردها هاهنا حذرا من التکرار.

اولی به جان مردم از خودشان است، و مهربان­تر از پدر و مادر بر آن­هاست، و از همه مردمان بیشتر در برابر خدا تواضع دارد، و از همه بیشتر توجه به انجام وظیفه دارد، و از کارهای بد بیشتر از همه خودداری می­نماید. و دعایش مستجاب است؛ حتی اگر سنگی را نفرین کند، آن سنگ دو نیمه می شود.

و سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله پیش اوست و شمشیرش ذوالفقار است. و صحیفه­ای نزد اوست که نام­های شیعیانشان تا روز قیامت در آن است و نیز صحیفه­ای که نام­های دشمنانشان تا روز قیامت در آن می­باشد.

جامعه، در نزد امام است که نوشته ایست به طول هفتاد ذراع که تمام احتیاجات انسان در آن نوشته شده است و جفر اکبر و اصفر نیز که پوست بز و پوست گوسفندی می­باشند و تمام علوم، حتی جریمه خدشه وارد کردن و مقدار تازیانه زدن و نیز نصف و ثلث تازیانه، در آن­دو است، پیش اوست و مصحف فاطمه علیها السّلام نیز در نزد اوست.(1)

احتجاج نیز مانند همین روایت از حسن بن علی بن فضال آورده است.(2)

توضیح

"پاک به دنیا می آید" یعنی پاک از خون و سایر آلودگی­های هنگام تولد. یا منظور از پاک، ناف بریده و یا همان ختنه شده است که در این صورت تأکید قبلی است.

"پشت سرش را می بیند" ظاهراً منظور این است که از پشت سرش باخبر است، چرا که دیدن واقعی بدون فراهم شدن شرایط ممکن نیست. و آن­چه بعضی گفته­اند که: خداوند، چنان­چه دست و پا را در قیامت به سخن گفتن می­کشاند، برای ایشان نیز قوه ادراکی در پشت خلق کرده است. یا گفته شده: شعاع نور چشمان ایشان وقتی به روبرو برخورد کند، مانند آینه باز می­تابد و پشت را هم نشان می­دهد، همگی تکلفاتی هستند که لزومی ندارد قائل به آن شویم.

و این سخن که: ایشان با چشمانشان، از طریق خرق عادت، چیزی را که در مقابل نیست هم می­بینند، یا خداوند می­تواند به صورت غیر عادی به اعضای دیگر غیر از چشم هم قدرت دید بدهد و از این دست احتمالات، با مبانی اشاعره سازگار است که قائلند می­توان خدا را دید. و بنا بر اصول کلامی معتزله این احتمالات جایی ندارند. و البته خداوند حقیقت امر را بهتر می­داند.

"زره پیامبر بر تن او راست می آید" منظور از این زره، زره ذات الفضول نیست که در جای خود خواهد آمد بر پاشدنش از علامات قائم علیه السلام است. شاید هم مراد این است که این یکی از علامات ائمه علیهم السلام است نه این که همه اشان این علامت را داشته باشند .

"اولی به جان مردم از خودشان است" احتمال دارد این هم از معجزات باشد نه از خصوصیات. یعنی خداوند طوری دل­های شیعیان را به تسخیر امام در می­آورد که در هنگام اضطرار امام را بر خود ترجیح می­دهند و خویش را فدای او می­کنند. و شاید این معنا با سیاق روایت تناسب بیشتری داشته باشد.(3)

روایت2.

خصال، عیون اخبار الرضا: و در حدیث دیگری آمده است: امام مؤید به روح­القدس است، بین او و خدا استوانه ای از نور است که اعمال مردم را در آن می­بیند و از هر چه که برای راهنمایی به آن احتیاج دارد مطلع می­شود، و اگر نور برایش گشوده شود، می­داند و اگر جمع شود، نمی­داند.(4)

امام زاییده می شود و می­زاید،(5) گاهی تندرست است و گاه بیمار می شود، و می­خورد و می آشامد و دارای ادرار و مدفوع است، ازدواج می­کند و می­خوابد و فراموشی و اشتباه دارد.(6)

محزون و شاد می شود، و می­خندد و می­گرید،

ص: 117

وَ یَکُونُ أَوْلَی بِالنَّاسِ مِنْهُمْ بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَشْفَقَ عَلَیْهِمْ مِنْ آبَائِهِمْ وَ أُمَّهَاتِهِمْ وَ یَکُونُ أَشَدَّ النَّاسِ تَوَاضُعاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَکُونُ آخَذَ النَّاسِ بِمَا یَأْمُرُ بِهِ وَ أَکَفَّ النَّاسِ عَمَّا یَنْهَی عَنْهُ وَ یَکُونُ دُعَاؤُهُ مُسْتَجَاباً حَتَّی إِنَّهُ لَوْ دَعَا عَلَی صَخْرَةٍ لَانْشَقَّتْ بِنِصْفَیْنِ وَ یَکُونُ عِنْدَهُ سِلَاحُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَیْفُهُ ذُو الْفَقَارِ وَ تَکُونُ عِنْدَهُ صَحِیفَةٌ فِیهَا أَسْمَاءُ شِیعَتِهِمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ صَحِیفَةٌ فِیهَا أَسْمَاءُ أَعْدَائِهِمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ تَکُونُ عِنْدَهُ الْجَامِعَةُ وَ هِیَ صَحِیفَةٌ طُولُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعاً فِیهَا جَمِیعُ مَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ وُلْدُ آدَمَ وَ یَکُونُ عِنْدَهُ الْجَفْرُ الْأَکْبَرُ وَ الْأَصْفَرُ إِهَابُ مَاعِزٍ وَ إِهَابُ کَبْشٍ فِیهِمَا جَمِیعُ الْعُلُومِ حَتَّی أَرْشُ الْخَدْشِ وَ حَتَّی الْجَلْدَةُ وَ نِصْفُ الْجَلْدَةِ وَ ثُلُثُ الْجَلْدَةِ وَ یَکُونُ عِنْدَهُ مُصْحَفُ فَاطِمَةَ علیها السلام (1).

ج، الإحتجاج الحسن بن علی بن فضال عنه علیه السلام مثله (2).

زندگی می کند و می­میرد و دفن می­شود و زیارت می شود، (و محشور می شود و در مقابل پروردگار می­ایستد و کتاب اعمالش عرضه می­شود و از او سؤال می شود، پاداشش می­دهند و گرامی­اش می­دارند و شفاعت می کند)(1).

راهنمایی­اش در علم، استجابتش در دعا و هر خبری که از حوادث آینده می­دهد، همگی طبق عهدی است که از جانب رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم بسته شده و از پدران خود علیهم السلام به ارث برده است، و این­ها را جبرئیل از جانب خداوند والایی که دانای به نهان­هاست می­آورد.

تمام یازده امام علیهم السّلام کشته شده اند؛ بعضی با شمشیر مانند امیرالمؤمنین و امام حسین علیه السّلام، و بقیه مسموم شده اند، که هر کدام را ستمگر و طاغوت زمانه شهید کرده است و قتل­هایشان واقعی و عادی است، نه آن­طور که غلات و مفوضه، که لعنت خدا بر آن­ها باد، می­گویند؛ آن­ها می­گویند: واقعا کشته نشده اند و برای مردم چنین نشان داده شده است. دروغ می­گویند، خدا بر آن­ها خشم گیرد! امر هیچ یک از پیامبران و حجت­های خداوند بر مردم مشتبه نشده، مگر فقط عیسی بن مریم؛ زیرا او را زنده از زمین بلند کردند و در بین آسمان و زمین قبض روح نمودند، سپس به آسمان بردند و در آن­جا روحش را برگرداندند، که همان سخن خداوند است که: «إِذْ قَالَ اللّهُ یَا عِیسَی إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَرَافِعُکَ إِلَیَّ»(2){هنگامی

را که خدا گفت: ای عیسی من تو را برگرفته و به سوی خویش بالا می برم} و خداوند عزّ و جلّ از قول عیسی در قیامت حکایت می­کند که می­گوید: «وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ»(3){و تا وقتی در میانشان بودم بر آنان گواه بودم، پس چون روح مرا گرفتی تو خود بر آنان نگهبان بودی و تو بر هر چیز گواهی} کسانی که در امر ائمه علیهم السّلام از حد گذشته­اند، می­گویند: اگر جایز باشد امر عیسی بر مردم مشتبه شود، چرا امر ائمه علیهم السّلام مشتبه نشود؟ چیزی که باید به آن­ها گفت این است که: عیسی

ص: 118

و یحیا و یموت و یقبر فیزار (1) و یحشر و یوقف و یعرض و یسأل و یثاب و یکرم و یشفع (2).

و دلالته فی العلم و استجابة الدعوة و کل ما أخبر به من الحوادث التی تحدث قبل کونها فذلک بعهد معهود إلیه من رسول الله صلی الله علیه و آله توارثه عن آبائه عنه علیه السلام و یکون ذلک مما عهده إلیه جبرئیل عن علام الغیوب عز و جل.

و جمیع الأئمة الأحد عشر بعد النبی صلی الله علیه و آله قتلوا منهم بالسیف و هو أمیر المؤمنین بعد النبی صلی الله علیه و آله و الحسین علیه السلام و الباقون قتلوا بالسم قتل کل واحد منهم طاغوت (3) زمانه و جری ذلک علیهم علی الحقیقة و الصحة لا کما تقوله الغلاة و المفوضة لعنهم الله.

فإنهم یقولون إنهم علیهم السلام لم یقتلوا علی الحقیقة و إنه شبه للناس أمرهم و کذبوا علیهم غضب الله فإنه ما شبه أمر أحد من أنبیاء الله و حججه علیهم السلام للناس إلا أمر عیسی ابن مریم علیه السلام وحده لأنه رفع من الأرض حیا و قبض روحه بین السماء و الأرض ثم رفع إلی السماء و رد علیه روحه و ذلک قول الله عز و جل إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسی إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رافِعُکَ إِلَیَّ (4) و قال الله عز و جل حکایة لقول عیسی یوم القیامة وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ (5) و یقول المتجاوزون للحد فی أمر الأئمة علیهم السلام إنه إن جاز أن یشبه أمر عیسی للناس فلم لا یجوز أن یشبه أمرهم أیضا و الذی یجب أن یقال لهم أن عیسی

ص: 118

بدون پدر متولد شد، چرا ائمه بدون پدر نباشند؟ که آن­ها جسارت آشکار کردن عقیده خود در آن را نخواهند داشت، خدا آن­ها را لعنت کند! وقتی تمام پیامبران و فرستادگان و حجت های خدا بعد از آدم علیه السلام از پدر و مادر متولد شدند و فقط عیسی بدون پدر متولد شده باشد، فقط امر او می­تواند بر مردم مشتبه شود نه سایر انبیاء و امامان. و خداوند خواسته امر او را نشانه­ای قرار دهد تا همگان بدانند که او بر هر کاری قادر و تواناست.(1)

روایت3.

ارشاد مفید: حسن بن جهم نقل کرده، در محضر امام رضا علیه السّلام نشسته بودم که پسرشان را صدا زدند؛ پسری کوچک بود، او را در دامن من نشاندند و فرمودند: لباس از تنش خارج کن، و من پیراهن از پیکر ایشان در آوردم. جضرت فرمودند: میان دو کتفش را نگاه کن، نگاه کردم، در یکی از شانه هایشان چیزی شبیه مهر، داخل در گوشت بود، سپس به من فرمودند: می­بینی؟ شبیه همین چیز، و در همین محل، در پدرم هم بود.(2)

توضیح

ظاهراً امام نیز در بدنش علامتی شبیه به مهر نبوت دارد. احتمال هم دارد که این علامت اختصاص به آن دو امام علیهما السّلام داشته باشد.

روایت4.

إکمال الدین، معانی الأخبار، أمالی صدوق، عیون أخبار الرضا: عبد العزیز بن مسلم نقل کرده، در زمان علی بن موسی الرضا علیه السلام در مرو بودیم. روز جمعه ای، در اوایل ورودمان به مرو، در مسجد جامع مرو جمع شده بودیم

ص: 120

علیه السلام هو مولود من غیر أب فلم لا یجوز أن یکونوا مولودین من غیر آباء فإنهم لا یجسرون علی إظهار مذهبهم لعنهم الله فی ذلک و متی جاز أن یکون جمیع أنبیاء الله و رسله و حججه بعد آدم علیه السلام مولودین من الآباء و الأمهات و کان عیسی من بینهم مولودا من غیر أب جاز أن یشبه للناس أمره دون أمر غیره من الأنبیاء و الحجج علیهم السلام کما جاز أن یولد من غیر أب دونهم و إنما أراد الله عز و جل أن یجعل أمره علیه السلام آیة و علامة لیعلم بذلک (1) أنه علی کل شی ء قدیر (2).

که صحبت از امامت و اختلاف زیادی که مردم در این مورد دارند، به میان آمد. به محضر آقا و مولایم امام رضا علیه السّلام رسیدم و اختلاف مردم و سخنان آن­ها را برای ایشان بازگو کردم. ایشان لبخندی زده و فرمودند: ای عبدالعزیز! مردم جاهلند و در دین­هایشان فریب خورده اند؛ خداوند پیامبرش صلی الله علیه و آله را از دنیا نبرد، مگر این­که دین را برایش کامل نمود و قرآن را بر او نازل نمود، که تفصیل هر چیزی در آن هست، حلال و حرام و حدود و احکام و آن­چه مردم به آن نیازمندند را در قرآن کاملاً بیان کرد و فرمود: «ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ»(1){ما هیچ چیزی را در کتاب [لوح محفوظ] فروگذار نکرده ایم} و در حجة­الوداع که در آخر عمر ایشان صلی الله علیه و آله بود این آیه را نازل کرد: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً»(2){امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم و اسلام را برای شما [به عنوان] آیینی برگزیدم}. و امر امامت نیز از تمام دین است(3) و پیامبر قبل از رفتن از دنیا، معالم دین را برای امت توضیح داد و راه ها را روشن کرد و آن­ها را به راه حق کشاند و علی علیه السّلام را به عنوان نشانه و امام تعیین نمود و هر احتیاجی که امت داشتند را بیان نمود.

هر کس فکر کند که خداوند عزّ و جلّ دینش را کامل نکرده، قرآن را رد کرده است و هر کس قرآن را رد کند، کافر است. آیا می­دانند قدر و منزلت امامت و جایگاه آن نسبت به امت چگونه است تا بتوانند امام انتخاب کنند؟ امامت، ارزشمندتر، والا مقام­تر، بالا دست­تر، و وسیع­تر و عمیق­تر از آن است که مردم با عقل خویش به آن دست یازند و یا با رأی خویش امامی انتخاب کنند و یا امامی را به اختیار خود تعیین نمایند.

خداوند عزّ و جلّ امامت را بعد از نبوت و مقام خلّت، در مرتبه سوم، به ابراهیم خلیل عطا می­کند که با این فضیلت به او شرافت می­دهد و آوازه اش را بلند می­کند، می­فرماید: «إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ

ص: 121

و القول بأن یدرکوا بالعین ما لیس بمقابل لها من باب خرق العادة بناء علی أن شروط الإبصار إنما هی بحسب العادة فیجوز أن تنخرق فیخلق الله الإبصار فی غیر العین من الأعضاء فیری المرئی أو یری بالعین ما لا یقابله فهی إنما یستقیم علی أصول الأشاعرة المجوزین للرؤیة علی الله سبحانه و أما علی أصول المعتزلة و الإمامیة فلا یجری هذا الاحتمال و الله أعلم بحقیقة الحال.

و یستوی علیه درع رسول الله کأن هذه غیر الدرع ذات الفضول التی استواؤها من علامات القائم علیه السلام کما سیأتی فی محله أو المعنی أن هذه من علامات الأئمة علیهم السلام و إن کان بعضها مختصا ببعضهم و الأول أظهر.

و یکون أولی بالناس یحتمل أن یکون هذا أیضا من معجزاته و صفاته لا من أحکامه کسائر ما فی الخبر أی یسخر الله له قلوب شیعته بحیث یکون عندهم اضطرارا أولی من أنفسهم و یفدون أنفسهم دونه و لعله أنسب بسیاق الخبر (1).

إِماماً»(1){من تو را پیشوای مردم قرار دادم}. ابراهیم خلیل از شادمانی گفت: «وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی»(2){و از دودمانم [چطور]}؟ خداوند عزّ و جلّ فرمود: «لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ»(3){پیمان من به بیدادگران نمی رسد}. این آیه امامت و رهبری هر ستمگری را تا روز قیامت باطل کرد و امامت را در برگزیدگان قرار داد .

سپس خداوند با قرار داد امامت را در فرزندان برگزیده و پاکش، او را تکریم نمود و فرمود: «وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ نافِلَةً وَ کُلًّا جَعَلْنا صالِحِینَ * وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدِینَ»(4){و اسحاق و یعقوب را [به عنوان نعمتی] افزون به او بخشودیم و همه را از شایستگان قرار دادیم * آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می کردند و به ایشان انجام دادن کارهای نیک و برپاداشتن نماز و دادن زکات را وحی کردیم و آنان پرستنده ما بودند}

امامت پیوسته در فرزندان او بود که یکی پس از دیگری آن را به ارث می بردند. قرن­ها گذشت تا به پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم به ارث رسید. خداوند عزّ و جلّ فرمود: «إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ»(5){در حقیقت نزدیکترین مردم به ابراهیم همان کسانی هستند که او را پیروی کرده اند و [نیز] این پیامبر و کسانی که [به آیین او] ایمان آورده اند و خدا سرور مؤمنان است} این مقام اختصاص به پیامبر داشت. سپس به امر خداوند عزّ و جلّ و بنا بر رسمی که لازمش نموده بود، آن را به علی علیه السّلام سپرد و سپس به فرزندان علی علیه السّلام، که برگزیدگان بودند و خداوند به ایشان علم و ایمان عطا کرده بود، رسید. با این سخن خداوند که: «وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِیمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتابِ اللَّهِ إِلی یَوْمِ الْبَعْثِ»(6){و[لی] کسانی که دانش و ایمان یافته اند می گویند قطعا شما [به موجب آنچه] در کتاب خدا[ست] تا روز رستاخیز مانده اید}. پس امامت تا روز قیامت(7) در فرزندان علی علیه السلام خواهد بود؛ زیرا بعد از حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله، پیامبری نخواهد بود، پس چگونه این جاهلان بتوانند امام انتخاب کنند؟

امامت منزلت پیامبران و ارث اوصیاء است. امامت خلافت خداوند عزّ و جلّ و جانشینی رسول و مقام امیرالمؤمنین و میراث حسن و حسین علیهم السّلام است. امامت زمام

ص: 122

فَأَدَارَ النَّاسُ أَمْرَ الْإِمَامَةِ وَ ذَکَرُوا کَثْرَةَ اخْتِلَافِ النَّاسِ فِیهَا فَدَخَلْتُ عَلَی سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ الرِّضَا علیه السلام فَأَعْلَمْتُهُ مَا خَاضَ النَّاسُ فِیهِ فَتَبَسَّمَ ثُمَّ قَالَ یَا عَبْدَ الْعَزِیزِ جَهِلَ الْقَوْمُ وَ خُدِعُوا عَنْ أَدْیَانِهِمْ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَقْبِضْ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله حَتَّی أَکْمَلَ لَهُ الدِّینَ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنَ فِیهِ تَفْصِیلُ کُلِّ شَیْ ءٍ بَیَّنَ فِیهِ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ الْحُدُودَ وَ الْأَحْکَامَ وَ جَمِیعَ مَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ النَّاسُ کَمَلًا فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ (1) وَ أَنْزَلَ فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ وَ هِیَ آخِرُ عُمُرِهِ صلی الله علیه و آله الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً (2) فَأَمْرُ الْإِمَامَةِ مِنْ تَمَامِ الدِّینِ (3) وَ لَمْ یَمْضِ علیه السلام حَتَّی بَیَّنَ لِأُمَّتِهِ مَعَالِمَ دِینِهِ (4) وَ أَوْضَحَ لَهُمْ سُبُلَهُ (5) وَ تَرَکَهُمْ عَلَی قَصْدِ الْحَقِّ (6) وَ أَقَامَ لَهُمْ عَلِیّاً علیه السلام عَلَماً وَ إِمَاماً وَ مَا تَرَکَ (7) شَیْئاً تَحْتَاجُ إِلَیْهِ الْأُمَّةُ إِلَّا بَیَّنَهُ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یُکْمِلْ دِینَهُ فَقَدْ رَدَّ کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ رَدَّ کِتَابَ اللَّهِ فَهُوَ کَافِرٌ هَلْ یَعْرِفُونَ (8) قَدْرَ الْإِمَامَةِ وَ مَحَلَّهَا مِنَ الْأُمَّةِ فَیَجُوزَ فِیهَا اخْتِیَارُهُمْ إِنَّ الْإِمَامَةَ أَجَلُّ قَدْراً وَ أَعْظَمُ شَأْناً وَ أَعْلَی مَکَاناً وَ أَمْنَعُ جَانِباً (9) وَ أَبْعَدُ غَوْراً مِنْ أَنْ یَبْلُغَهَا النَّاسُ بِعُقُولِهِمْ أَوْ یَنَالُوهَا بِآرَائِهِمْ أَوْ یُقِیمُوا إِمَاماً بِاخْتِیَارِهِمْ إِنَّ الْإِمَامَةَ خَصَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلَ علیه السلام بَعْدَ النُّبُوَّةِ وَ الْخُلَّةِ مَرْتَبَةً ثَالِثَةً وَ فَضِیلَةً شَرَّفَهُ بِهَا وَ أَشَادَ بِهَا (10) ذِکْرَهُ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ

ص: 121

دین و نظام مسلمین و صلاح دنیا و عزت مؤمنین است. امامت اساس اسلام پیشرو و شاخه بلند این دین است. با امام است که نماز و زکات و روزه و حج و جهاد تامّ می شود و غنائم و صدقات فراوان می­شود و حدود و احکام امضاء و اجرا می شود و مرزها و گوشه و کنارها حفظ می گردد.

امام کسی است که حلال خدا را حلال و حرام او را حرام می­نماید و اقامه حدود می­کند و دفاع از دین می نماید و مردم را با حکمت و پند عالی و دلیل کافی به راه خدا راهنمایی می­کند. امام چون خورشید تابان جهان(1) است که بر فراز افق قرار دارد و دست­ها و چشم­ها از رسیدن به او کوتاه­اند. امام ماه درخشان و چراغ روشن و نور خیره کننده و ستاره راهنما در تاریکی های وحشت­زا و بیابان­های بی آب و علف و دریاهای ژرف است.

امام آب خوش­گوار برای تشنگان و راهنمای راه هدایت و نجات بخش از بدبختی است. امام آتشی افروخته بر فراز یفاع،(2) کسی که به جستجوی آتش گیره آید گرم می­کند و راهنمای در مهلکه­هاست(3) که هر کسی از او جدا شود هلاک می گردد .

امام ابر باران­زا و باران سیل­آسا و خورشید جهان­افروز و آسمان سایه­افکن و زمین گسترده و چشمه پرآب و آب گیر و باغستان پرمیوه است. امام امین رفیق و برادر شفیق(4)

ص: 123

إِماماً فَقَالَ الْخَلِیلُ علیه السلام سُرُوراً بِهَا وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ (1) فَأَبْطَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ إِمَامَةَ کُلِّ ظَالِمٍ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ صَارَتْ فِی الصَّفْوَةِ ثُمَّ أَکْرَمَهُ اللَّهُ بِأَنْ جَعَلَهَا فِی ذُرِّیَّتِهِ أَهْلِ (2) الصَّفْوَةِ وَ الطَّهَارَةِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ نافِلَةً وَ کُلًّا جَعَلْنا صالِحِینَ وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدِینَ (3) فَلَمْ تَزَلْ فِی ذُرِّیَّتِهِ یَرِثُهَا بَعْضٌ عَنْ بَعْضٍ قَرْناً فَقَرْناً حَتَّی وَرِثَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ (4) فَکَانَتْ لَهُ خَاصَّةً فَقَلَّدَهَا صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی رَسْمِ مَا فَرَضَهَا اللَّهُ فَصَارَتْ فِی ذُرِّیَّتِهِ الْأَصْفِیَاءِ الَّذِینَ آتَاهُمُ اللَّهُ الْعِلْمَ وَ الْإِیمَانَ بِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِیمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتابِ اللَّهِ إِلی یَوْمِ الْبَعْثِ (5) فَهِیَ فِی وُلْدِ عَلِیٍّ علیه السلام خَاصَّةً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (6) إِذْ لَا نَبِیَّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَمِنْ أَیْنَ یَخْتَارُ هَؤُلَاءِ الْجُهَّالُ (7) إِنَّ الْإِمَامَةَ هِیَ مَنْزِلَةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ إِرْثُ الْأَوْصِیَاءِ إِنَّ الْإِمَامَةَ خِلَافَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خِلَافَةُ الرَّسُولِ وَ مَقَامُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ مِیرَاثُ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِنَّ الْإِمَامَةَ زِمَامُ

ص: 122

و پناه­ بندگان در نگرانی­ است.(1)

امام امانت­دار خدا در زمین، و حجت او بر بندگان، و خلیفه خدا در زمین خدا، و دعوت کننده به سوی خدا و مدافع حریم اوست. امام پاک از گناه ، منزه از عیب، مخصوص به علم و نامیده به حلم است. نظام دین و شرف مؤمنین و موجب خشم منافقین و نابودی کافرین است.

امام یگانه روزگارش است که کسی به مرتبه اش نزدیک نمی­شود و هیچ دانشمندی در حد او نیست(2)،

جایگزینی برایش یافت نمی­شود و مثل و مانند ندارد و در علم و فضل ممتاز است، و همه این­ها بدون آن­ است که از کسی طلب کرده و یا آموخته باشد، بلکه اختصاصی است که خداوند بخشنده وهاب(3)

به او عنایت نموده است، پس چه کسی می­تواند به معرفت امام برسد و یا او را انتخاب کند؟

هیهات! هیهات! عقل ها سرگردان و فکرها پریشان و خردها حیران و چشم ها نگران و بزرگان به زانو در آمده و دانشمندان متحیر و خردمندان فرومانده­ و سخنوران درمانده و دانایان در گرداب افتاده و شاعران زبان­بند شده و ادیبان عاجز گشته و بلیغان فرومانده از وصف و ستایش یک مقام یا فضیلت امام هستند و همه اقرار به عجز و ناتوانی خود می­کنند .

ص: 124

الدِّینِ وَ نِظَامُ الْمُسْلِمِینَ وَ صَلَاحُ الدُّنْیَا وَ عِزُّ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ الْإِمَامَةَ أُسُّ الْإِسْلَامِ النَّامِی وَ فَرْعُهُ السَّامِی بِالْإِمَامِ تَمَامُ الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الصِّیَامِ وَ الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ تَوْفِیرُ الْفَیْ ءِ وَ الصَّدَقَاتِ وَ إِمْضَاءُ الْحُدُودِ وَ الْأَحْکَامِ وَ مَنْعُ الثُّغُورِ وَ الْأَطْرَافِ وَ الْإِمَامُ یُحَلِّلُ حَلَالَ اللَّهِ وَ یُحَرِّمُ حَرَامَ اللَّهِ وَ یُقِیمُ حُدُودَ اللَّهِ وَ یَذُبُّ عَنْ دِینِ اللَّهِ وَ یَدْعُو إِلَی سَبِیلِ رَبِّهِ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ الْحُجَّةِ الْبَالِغَةِ الْإِمَامُ کَالشَّمْسِ الطَّالِعَةِ لِلْعَالَمِ (1) وَ هِیَ فِی الْأُفُقِ بِحَیْثُ لَا تَنَالُهُ (2) الْأَیْدِی وَ الْأَبْصَارُ الْإِمَامُ الْبَدْرُ الْمُنِیرُ وَ السِّرَاجُ الزَّاهِرُ وَ النُّورُ السَّاطِعُ وَ النَّجْمُ الْهَادِی فِی غَیَاهِبِ (3) الدُّجَی وَ الْبَلَدِ الْقِفَارِ (4) وَ لُجَجِ الْبِحَارِ الْإِمَامُ الْمَاءُ الْعَذْبُ عَلَی الظَّمَإِ وَ الدَّالُّ عَلَی الْهُدَی وَ الْمُنْجِی مِنَ الرَّدَی الْإِمَامُ النَّارُ عَلَی الْیَفَاعِ (5) الْحَارُّ لِمَنِ اصْطَلَی بِهِ وَ الدَّلِیلُ فِی الْمَهَالِکِ (6) مَنْ فَارَقَهُ فَهَالِکٌ الْإِمَامُ السَّحَابُ الْمَاطِرُ وَ الْغَیْثُ الْهَاطِلُ وَ الشَّمْسُ الْمُضِیئَةُ وَ السَّمَاءُ الظَّلِیلَةُ وَ الْأَرْضُ الْبَسِیطَةُ وَ الْعَیْنُ الْغَزِیرَةُ وَ الْغَدِیرُ وَ الرَّوْضَةُ الْإِمَامُ الْأَمِینُ الرَّفِیقُ (7) وَ الْأَخُ الشَّقِیقُ

ص: 123

چگونه می توان حقیقت او را وصف کرد و نعت نمود یا چیزی از امر او را فهمید و یا برایش جایگزینی یافت(1) و یا از او بی نیاز شد؟ نه، نمی­توان. چگونه بتوان با این­که او چون ستاره ایست که از دسترس مردم دور است(2) و از وصف توصیف­کنندگان فاصله ها دارد؟ چطور می ­شود انتخاب چنین شخصی با مردم باشد؟ یا چطور عقل ها می­توانند او را بیابند؟ و یا چگونه چنین کسی را پیدا شود؟

گمان می کنند که امامت را می­توان در غیر خاندان رسول الله صلی الله علیه و آله یافت، به خدا قسم که دل­های آن­ها گواهی بر دروغ گفتنشان می­دهد و در آرزویی باطل فرورفته اند. به پرتگاه بس دشوار و بلندی قصد کرده­اند که با سر به زمین می افتند. می خواهند با عقل های سرگردان، بی ارزش و ناقص خود و با آراء گمراه کننده خویش امام را تعیین کنند، که هر چه بیشتر بکوشند فاصله بیشتری از آن پیدا می کنند. خدا آن­ها را بکشد! به کجا می­روند؟ بر گردنه ای بلند بالا رفته اند و دروغ بزرگی می گویند و بسی در گمراهی فرورفته اند و در حیرت و نادانی گرفتارند؛ چون با بصیرت و بینایی امام را رها کرده اند. با این­که چشمانشان بیناست، شیطان کارهایشان را در نظرشان نیک جلوه داده و از راه حقیقت بازشان داشته است.

کسی را که خدا و رسولش انتخاب نموده را کنار زده اند و به کسی که خود انتخاب نموده اند روی آورده اند. با این­که قرآن خطاب به آن­ها می­گوید: «وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ»(3){و پروردگار تو هر چه را بخواهد می آفریند و برمی گزیند و آنان اختیاری ندارند منزه است خدا و از آنچه [با او] شریک می گردانند برتر است}. و می­فرماید: «وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ»(4){و هیچ مرد و زن مؤمنی را نرسد که چون خدا و فرستاده اش به کاری فرمان دهند برای آنان در کارشان اختیاری باشد} و می فرماید: «ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ * أَمْ لَکُمْ کِتابٌ فِیهِ تَدْرُسُونَ * إِنَّ لَکُمْ فِیهِ لَما تَخَیَّرُونَ * أَمْ لَکُمْ أَیْمانٌ عَلَیْنا بالِغَةٌ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ إِنَّ لَکُمْ لَما تَحْکُمُونَ * سَلْهُمْ أَیُّهُمْ بِذلِکَ زَعِیمٌ أ* َمْ لَهُمْ شُرَکاءُ فَلْیَأْتُوا بِشُرَکائِهِمْ إِنْ کانُوا صادِقِینَ»(5){شما را چه شده چگونه داوری می کنید * یا شما را کتابی هست که در آن فرا می گیرید * که هر چه را برمی گزینید برای شما در آن خواهد بود * یا اینکه شما تا روز قیامت [از ما] سوگندهایی رسا گرفته اید که هر چه دلتان خواست حکم کنید * از آنان بپرس کدامشان ضامن این [ادعا]یند * یا شریکانی دارند پس اگر راست می گویند شریکانشان را بیاورند}

ص: 125

وَ مَفْزَعُ الْعِبَادِ فِی الدَّاهِیَةِ (1) الْإِمَامُ أَمِینُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ حُجَّتُهُ عَلَی عِبَادِهِ وَ خَلِیفَتُهُ فِی بِلَادِهِ الدَّاعِی إِلَی اللَّهِ وَ الذَّابُّ عَنْ حُرَمِ اللَّهِ الْإِمَامُ الْمُطَهَّرُ مِنَ الذُّنُوبِ الْمُبَرَّأُ مِنَ الْعُیُوبِ مَخْصُوصٌ بِالْعِلْمِ مَوْسُومٌ بِالْحِلْمِ نِظَامُ الدِّینِ وَ عِزُّ الْمُسْلِمِینَ وَ غَیْظُ الْمُنَافِقِینَ وَ بَوَارُ الْکَافِرِینَ الْإِمَامُ وَاحِدُ دَهْرِهِ لَا یُدَانِیهِ أَحَدٌ وَ لَا یُعَادِلُهُ عَالِمٌ (2) وَ لَا یُوجَدُ مِنْهُ بَدَلٌ وَ لَا لَهُ مِثْلٌ وَ لَا نَظِیرٌ مَخْصُوصٌ بِالْفَضْلِ کُلِّهِ مِنْ غَیْرِ طَلَبٍ مِنْهُ لَهُ (3) وَ لَا اکْتِسَابٍ بَلِ اخْتِصَاصٌ مِنَ الْمُفْضِلِ الْوَهَّابِ (4) فَمَنْ ذَا الَّذِی یَبْلُغُ مَعْرِفَةَ الْإِمَامِ وَ یُمْکِنُهُ اخْتِیَارُهُ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ ضَلَّتِ الْعُقُولُ وَ تَاهَتِ الْحُلُومُ وَ حَارَتِ الْأَلْبَابُ وَ حَسَرَتِ الْعُیُونُ وَ تَصَاغَرَتِ الْعُظَمَاءُ وَ تَحَیَّرَتِ الْحُکَمَاءُ وَ تَقَاصَرَتِ الْحُلَمَاءُ وَ حَصِرَتِ الْخُطَبَاءُ وَ جَهِلَتِ الْأَلِبَّاءُ وَ کَلَّتِ الشُّعَرَاءُ وَ عَجَزَتِ الْأُدَبَاءُ وَ عَیِیَتِ (5) الْبُلَغَاءُ عَنْ وَصْفِ شَأْنٍ مِنْ شَأْنِهِ أَوْ فَضِیلَةٍ مِنْ فَضَائِلِهِ فَأَقَرَّتْ بِالْعَجْزِ وَ التَّقْصِیرِ

ص: 124

و می فرماید: «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها»(1){آیا به آیات قرآن نمی اندیشند یا [مگر] بر دل­هایشان قفلهایی نهاده شده است} یا «طَبَعَ اللّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ»(2){خدا

بر دلهایشان مهر نهاد}«فَهُمْ لاَ یَفْقَهُونَ»(3){در نتیجه قدرت درک ندارند} یا «قَالُوا سَمِعْنَا وَهُمْ لاَ یَسْمَعُونَ»(4){گفتند

شنیدیم در حالی که نمی شنیدند} «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ * وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ»(5){قطعا بدترین جنبندگان نزد خدا کران و لالانی اند که نمی اندیشند * و اگر خدا در آنان خیری می یافت قطعا شنوایشان می ساخت و اگر آنان را شنوا می کرد حتما باز به حال اعراض روی برمی تافتند} «و قالُوا سَمِعْنا و عصینا»(6){گفتند شنیدیم و نافرمانی کردیم}، بلکه امامت «فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ»(7){ فضل خداست که به هر کس بخواهد آن را می دهد و خداوند را فزون بخشی بزرگ است}.

چگونه بتوانند امام را انتخاب کنند؟ امامی که عالمی است که جهل بر او راه ندارد، دعوت کننده­ایست که نمی­ترسد،(8) معدن قدس و طهارت و اعمال نیکو و زهد و دانش و عبادت است،(9)

مخصوص به دعوت رسول علیه السلام و از نژاد پاک فاطمه زهرا علیها السّلام است که در نسب او خدشه­ای وارد نیست، کسی در شرافت و نجابت در پایه او نیست، خاندانش از قریش و تیره اش از هاشم و خانواده اش از رسول است، مورد خشنودی خدا و افتخار بزرگان و از نژاد عبد مناف است.(10)

دارای علمی والا(11)

و حلمی فراوان است، تسلط امامت و علم سیاست را دارد، اطاعتش واجب است و امر خدا را بپا می دارد، خیر خواه مردم و حافظ دین خداست.(12)

ص: 126

وَ کَیْفَ یُوصَفُ أَوْ یُنْعَتُ بِکُنْهِهِ أَوْ یُفْهَمُ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِهِ أَوْ یُوجَدُ مَنْ یَقُومُ مَقَامَهُ (1) وَ یُغْنِی غَنَاءَهُ لَا کَیْفَ (2) وَ أَنَّی وَ هُوَ بِحَیْثُ النَّجْمُ مِنْ أَیْدِی الْمُتَنَاوِلِینَ (3) وَ وَصْفِ الْوَاصِفِینَ فَأَیْنَ الِاخْتِیَارُ مِنْ هَذَا وَ أَیْنَ الْعُقُولُ عَنْ هَذَا أَوْ أَیْنَ یُوجَدُ مِثْلُ هَذَا ظَنُّوا أَنَّ ذَلِکَ یُوجَدُ فِی غَیْرِ آلِ الرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ کَذَبَتْهُمْ وَ اللَّهِ أَنْفُسُهُمْ وَ مَنَّتْهُمُ الْبَاطِلَ (4) فَارْتَقَوْا مُرْتَقًی صَعْباً دَحْضاً تَزِلُّ عَنْهُ إِلَی الْحَضِیضِ أَقْدَامُهُمْ رَامُوا إِقَامَةَ الْإِمَامَةِ بِعُقُولٍ حَائِرَةٍ بَائِرَةٍ نَاقِصَةٍ وَ آرَاءٍ مُضِلَّةٍ فَلَمْ یَزْدَادُوا مِنْهُ إِلَّا بُعْداً قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّی یُؤْفَکُونَ لَقَدْ رَامُوا صَعْباً وَ قَالُوا إِفْکاً وَ ضَلُّوا ضَلالًا بَعِیداً وَ وَقَعُوا فِی الْحَیْرَةِ إِذْ تَرَکُوا الْإِمَامَ عَنْ بَصِیرَةٍ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ کَانُوا مُسْتَبْصِرِینَ رَغِبُوا عَنِ اخْتِیَارِ اللَّهِ وَ اخْتِیَارِ رَسُولِهِ إِلَی اخْتِیَارِهِمْ وَ الْقُرْآنُ یُنَادِیهِمْ وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ (5) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ (6) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ أَمْ لَکُمْ کِتابٌ فِیهِ تَدْرُسُونَ إِنَّ لَکُمْ فِیهِ لَما تَخَیَّرُونَ أَمْ لَکُمْ أَیْمانٌ عَلَیْنا بالِغَةٌ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ إِنَّ لَکُمْ لَما تَحْکُمُونَ سَلْهُمْ أَیُّهُمْ بِذلِکَ زَعِیمٌ أَمْ لَهُمْ شُرَکاءُ فَلْیَأْتُوا بِشُرَکائِهِمْ إِنْ کانُوا صادِقِینَ (7)

ص: 125

خداوند پیامبران و امامان را توفیق می­دهد و به آن­ها از خزینه علم و حکمت خود، به مقداری که به دیگران نمی دهد، می بخشد. به همین جهت دانش آن­ها بالاتر از علم اهل زمان است؛ در این آیه: «أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ»(1){آیا کسی که به سوی حق رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد، یا کسی که راه نمی نماید مگر آنکه [خود] هدایت شود؟ شما را چه شده چگونه داوری می کنید} و این آیه: «یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً»(2){به هر کس که بخواهد حکمت می بخشد، و به هر کس حکمت داده شود، به یقین، خیری فراوان داده شده است؛ و جز خردمندان، کسی پند نمی گیرد} و آن­چه درباره طالوت می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ»(3){در حقیقت خدا او را بر شما برتری داده و او را در دانش و [نیروی] بدنی بر شما برتری بخشیده است و خداوند پادشاهی خود را به هر کس که بخواهد می دهد و خدا گشایشگر داناست} و به پیامبرش صلی الله علیه و آله می فرماید: «وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً»(4){تفضل خدا بر تو همواره بزرگ بود}

و درباره امامان اهل بیت و خاندان و فرزندان پیامبر می­فرماید: «أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً * فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَ کَفی بِجَهَنَّمَ سَعِیراً»(5){بلکه به مردم برای آن­چه خدا از فضل خویش به آنان عطا کرده، رشک می ورزند. در حقیقت ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و به آنان ملکی بزرگ بخشیدیم * پس برخی از آنان به وی ایمان آوردند و برخی از ایشان از او روی برتافتند و [برای آنان] دوزخ پرشراره بس است}

وقتی خداوند عزّ و جلّ بنده­ای را برای امور بندگانش برگزیند، سینه­اش را برای این کار گشاده می­سازد و چشمه­های حکمت را در دلش به ودیعه می­نهد و به او علم الهام می­کند که دیگر در جواب فرو­ نماند و از جواب درست متحیر نماند.(6)

او معصوم، مؤید، موفق و پشتیبانی شده از جانب خداست، که از خطاها و لغزش­ها در امان است. خداوند این امتیازات را به او می بخشد تا حجتش بر بندگان(7) و گواه او در میانشان باشد. «ذَلِکَ فَضْلُ اللّهِ یُؤْتِیهِ

ص: 127

وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها (1) أَمْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا یَفْقَهُونَ أَمْ قَالُوا سَمِعْنَا وَ هُمْ لَا یَسْمَعُونَ (2) إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ (3) وَ قالُوا سَمِعْنا وَ عَصَیْنا (4) بَلْ هُوَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ (5) فَکَیْفَ لَهُمْ بِاخْتِیَارِ الْإِمَامِ وَ الْإِمَامُ عَالِمٌ لَا یَجْهَلُ داعی (6) (دَاعٍ) لَا یَنْکُلُ مَعْدِنُ الْقُدْسِ وَ الطَّهَارَةِ وَ النُّسُکِ وَ الزَّهَادَةِ (7) وَ الْعِلْمِ وَ الْعِبَادَةِ مَخْصُوصٌ بِدَعْوَةِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ نَسْلُ الْمُطَهَّرَةِ الْبَتُولِ لَا مَغْمَزَ فِیهِ فِی نَسَبٍ وَ لَا یُدَانِیهِ ذُو حَسَبٍ فِی الْبَیْتِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ الذِّرْوَةِ مِنْ هَاشِمٍ وَ الْعِتْرَةِ مِنْ آلِ الرَّسُولِ وَ الرِّضَا مِنَ اللَّهِ شَرَفُ الْأَشْرَافِ وَ الْفَرْعُ (8) مِنْ عَبْدِ مَنَافٍ نَامِی (9) الْعِلْمِ کَامِلُ الْحِلْمِ مُضْطَلِعٌ بِالْإِمَامَةِ عَالِمٌ بِالسِّیَاسَةِ مَفْرُوضُ الطَّاعَةِ قَائِمٌ بِأَمْرِ اللَّهِ نَاصِحٌ لِعِبَادِ اللَّهِ حَافِظٌ لِدِینِ اللَّهِ (10)

ص: 126

مَن یَشَاءُ وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ»(1){این فضل خداست آن را به هر که بخواهد می دهد و خدا گشایشگر داناست}

آیا شخصی با این امتیازات می یابند تا انتخابش کنند؟ و آیا منتخب آن­ها می تواند دارای چنین صفاتی باشد تا او را مقدم بدارند(2)؟ قسم به خانه خدا، تجاوز نمودند(3)

و با این­که در قرآن هدایت و شفاء نهاده شده کتاب خدا را پشت سر انداختند، گویی که چیزی نمی­دانند. آن را کنار گذاشتند و پیرو هوای نفس خویش گشتند و خداوند آن­ها را سرزنش نموده و مورد خشم خویش قرار داده و بر آن­ها نفرین نموده است.(4) خداوند می فرماید: «وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ»(5){و کیست گمراه تر از آن­که بی راهنمایی خدا از هوسش پیروی کند؟ بی تردید خدا مردم ستمگر را راهنمایی نمی کند} و فرمود: «فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ»(6){کسانی که کفر ورزیدند نگونساری بر آنان باد و [خدا] اعمالشان را بر باد داد} و فرمود: «کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ الَّذِینَ آمَنُوا کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ»(7){در نزد خدا و نزد کسانی که ایمان آورده اند [مایه] عداوت بزرگی است این گونه خدا بر دل هر متکبر و زورگویی مهر می نهد}.(8)

این حدیث را ابن عصام و دقاق و وراق و مکتب و حسن بن احمد مؤدب همگی از کلینی نقل کرده اند، که کلینی نیز از ابامحمّد قاسم بن علا و او نیز از قاسم بن مسلم و او نیز از برادر خود از حضرت رضا علیه السّلام روایت کرده است.(9)

امالی صدوق نیز مانند همین را از طریق ابن متوکل از کلینی نقل کرده است.(10)

در احتجاج نیز، مانند همین با طریقی متفاوت نقل شده است.(11)

در تحف العقول نیز، مانند همین از عبد العزیز آورده شده است.(12)

ص: 128

إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَئِمَّةَ یُوَفِّقُهُمُ اللَّهُ وَ یُؤْتِیهِمْ مِنْ مَخْزُونِ عِلْمِهِ وَ حُکْمِهِ (1) مَا لَا یُؤْتِیهِ غَیْرَهُمْ فَیَکُونُ عِلْمُهُمْ فَوْقَ کُلِّ (2) عِلْمِ أَهْلِ زَمَانِهِمْ فِی قَوْلِهِ (3) تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ (4) وَ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ (5) یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً وَ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی طَالُوتَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ (6) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً (7) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْأَئِمَّةِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ عِتْرَتِهِ وَ ذُرِّیَّتِهِ أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَ کَفی بِجَهَنَّمَ سَعِیراً (8) وَ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا اخْتَارَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأُمُورِ عِبَادِهِ شَرَحَ صَدْرَهُ لِذَلِکَ وَ أَوْدَعَ قَلْبَهُ یَنَابِیعَ الْحِکْمَةِ وَ أَلْهَمَهُ الْعِلْمَ إِلْهَاماً فَلَمْ یَعْیَ بَعْدَهُ بِجَوَابٍ وَ لَا یُحَیَّرُ فِیهِ (9) عَنِ الصَّوَابِ وَ هُوَ مَعْصُومٌ مُؤَیَّدٌ مُوَفَّقٌ مُسَدَّدٌ قَدْ أَمِنَ الْخَطَایَا وَ الزَّلَلَ وَ الْعِثَارَ یَخُصُّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ لِیَکُونَ حُجَّتَهُ عَلَی عِبَادِهِ (10) وَ شَاهِدَهُ عَلَی خَلْقِهِ وَ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ

ص: 127

در غیبت نعمانی نیز، از کلینی، از قاسم بن علاء، از عبد العزیز بن مسلم، مانند همین حدیث را نقل کرده است.(1)

توضیح

"در دین­هایشان فریب خورده اند" یعنی شیطان آن­ها را با انحراف از دینشان فریفته است. در کتاب کافی، در آراء­شان، آمده است که معنا این می شود: به خاطر آراء­شان فریب خورده­اند.

"«ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ»" استشهاد به این آیه به دو جهت می­تواند باشد: یکی این که: امامت از بزرگ­ترین امور است و باید در قرآن بیان شده باشد. و دیگری این که: خداوند فرموده که در قرآن از همه چیز خبر داده است؛ و مخالفی در این مطلب نیست که غیر از امام هیچ کس توانایی فهمیدن همه چیز را از قرآن ندارد، پس باید امامی از جانب خدا، وجود داشته باشد. و بنابر هر دو وجه، مبنای استدلال این است که مراد از کتاب در آیه، قرآن است که ظاهرش هم همین است و گفته شده: مراد از کتاب لوح است.

"امر امامت نیز از مسائلی است که برای تمام شدن دین لازم است" یعنی بدون شک امامت از امور دین و بلکه از بزرگ­ترین آن­هاست. چگونه نباشد در حالی که خودشان آن را بر مراسم تجهیز بدن رسول الله صلی الله علیه و آله، که خود از اوجب امور بود، مقدمش داشتند؟ پس امامت نیز باید داخل اموری باشد که رسول الله آن را بیان کرده است.

"آیا می­دانند" منظور این است که، نصب امام متوقف بر علم به صفات و شرایط امامت است که مردم آن ها را نمی­دانند، پس چگونه بتوانند امام را نصب و تعیین کنند؟

"امامت را در در برگزیدگان قرار داد" یعنی اهل طهارت و عصمت یا برگزیدگان و انتخاب شدگان.

"آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می کردند" یعنی نه با تعیین بشر.

"در حقیقت نزدیکترین مردم به ابراهیم..." استدلال مبنی بر این است که مراد از مؤمنین در آیه ائمه علیهم السلام باشند، یا این که آن امامت در آیه به پیامبر صلی الله علیه و آله منتهی شده باشد و ایشان هم بنابر اتفاق همگان، جز علی علیه السلام را برای جانشینی تعیین نکرده باشند.

ص: 129

مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ فَهَلْ یَقْدِرُونَ عَلَی مِثْلِ هَذَا فَیَخْتَارُوهُ أَوْ یَکُونُ مُخْتَارُهُمْ بِهَذِهِ الصِّفَةِ فَیُقَدِّمُوهُ (1) تَعَدَّوْا (2) وَ بَیْتِ اللَّهِ الْحَقَّ وَ نَبَذُوا کِتَابَ اللَّهِ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لَا یَعْلَمُونَ وَ فِی کِتَابِ اللَّهِ الْهُدَی وَ الشِّفَاءُ فَنَبَذُوهُ وَ اتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ فَذَمَّهُمُ اللَّهُ وَ مَقَتَهُمْ وَ أَتْعَسَهُمْ (3) فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (4) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ (5) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ الَّذِینَ آمَنُوا کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ (6).

قال و حدثنی بهذا الحدیث ابن عصام و الدقاق و الوراق و المکتب و الحسن بن أحمد المؤدب جمیعا عن الکلینی عن أبی محمد القاسم بن العلاء عن القاسم بن مسلم عن أخیه عنه علیه السلام (7) لی، الأمالی للصدوق ابن المتوکل عن الکلینی مثله (8)

- ج، الإحتجاج القاسم بن مسلم عن أخیه عنه علیه السلام مثله (9)

- ف، تحف العقول عبد العزیز مثله (10)

ص: 128

«وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ...» باید گفت: قبل از این آیه، آیه: «وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَیْرَ سَاعَةٍ کَذَلِکَ کَانُوا یُؤْفَکُونَ»(1){و روزی که رستاخیز بر پا شود مجرمان سوگند یاد می کنند که جز ساعتی [بیش] درنگ نکرده اند [در دنیا هم] این گونه به دروغ کشانیده می شدند} قرار دارد. بنابراین، این آیه ظاهراً جواب سخن مجرمین است و مصداق اکمل جواب­دهندگان یعنی «الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» پیامبر و امامان صلوات الله علیهم هستند یا این که بگوییم: جواب­دهندگان فقط آن­هایند نه غیر آن­ها. ممکن است ظاهر روایت طوری باشد که مراد از مخاطب در آیه را، ائمه علیهم السلام القا کند و معنایش درنگ ایشان در علم­الکتاب باشد، ولی این با قبل و بعدش سازگار نیست.

"زیرا پیامبری بعد از حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم نیست" دلیلی است بر این که جانشینی در ائمه علیهم السلام است و تقریب آن به این صورت است که: بعد از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله، پیامبری نیست تا امامت در غیر ائمه به ودیعه نهاده شود؛ یا به این سبب که آن­ها امامند و پیامبر نیستند و یا به جهت امتداد آن تا روز قیامت.

"منزلت پیامبران" یعنی منزلتی برای آن­ها و برای کسانی که مثل آن­ها هستند، یا منزلتی که برای آن­ها بوده و باید به کسانی که مثل آن­هایند منتقل کنند.

"دست­ها از رسیدن به آن کوتاه­اند" یعنی دست اوهام و عقول.

"بیابانهای بی آب و علف" در کافی "وسط بیابانهای بی آب و علف" و در احتجاج "صحراهای بی آب و علف" آمده است.

"امام امین رفیق و برادر شفیق" در کافی این­گونه است: انیس رفیق و پدر شفیق و برادر شقیق. برادر را از این جهت به شقیق وصف کرده، زیرا نسبش از نسب او منشق می­شود.

"مدافع حرم اوست" حرم به ضمّ حاء و فتح راء، جمع حرمة، یعنی چیزی که هتک و تضییعش جایز نیست؛ یعنی امام ضرر و فساد را از حرمات خدا دفع می­کند، و حرمات خدا اموری هستند که خداوند امر به احترام آن­ها کرده است، مانند خانه خدا و کتاب خدا و جانشینان خدا و واجبات و اوامر و نواهی خدا.

"و اگر آنان را شنوا می کرد حتما باز به حال اعراض روی برمی تافتند" منظور این نیست که به هر نحوی که آن­ها را شنوا می­کرد روی برمی تافتند تا نتیجه این شود که: حتی اگر خداوند خیری در ایشان می­دانست، باز هم روی برمی تافتند، بلکه مراد این است که: اگر خداوند آنان را در آن حال که در آن­ها خیری نمی­دانست شنوا می کرد، روی برمی تافتند. و بعضی جواب­های ناقصی از این اشکال داده­اند که آن­ها را به جهت طولانی شدن ذکر نمی­کنیم.

"مخصوص به دعوت رسول" یعنی به دعوت مردم به نیابت از رسول، همان­طوری که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: آن را جز من یا مردی از من ابلاغ نمی­کند. و همان­طوری که خداوند تعالی فرمود: «أَدْعُو إِلَی اللّهِ عَلَی بَصِیرَةٍ أَنَاْ وَمَنِ اتَّبَعَنِی»(2){که من و هر کس پیروی ام کرد با بینایی به سوی خدا دعوت می کنیم}. یا منظور از دعوت رسول، دعای رسول صلی الله علیه و آله برای امامت امام است، یا ممکن است دعای رسول در «اللهم وال من والاه»، خداوندا دوست بدار هر که او را دوست بدارد و «اللهم أذهب عنهم الرجس»، خداوند پلیدی را از ایشان ببر و «اللهم ارزقهم فهمی و علمی»، خداوندا فهم و علم مرا به ایشان روزی کن، مراد باشد.

ص: 132

- نی، الغیبة للنعمانی الکلینی عن القاسم بن العلاء عن عبد العزیز بن مسلم عنه علیه السلام مثله (1)

- کا، الکافی أبو محمد عن القاسم بن العلاء عن عبد العزیز بن مسلم مثله (2)

"به پیامبرش می فرماید: «وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً»" در کتاب کافی، «أَنزَلَ اللّهُ عَلَیْکَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَکَانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ عَظِیمًا»(1){خدا

کتاب و حکمت بر تو نازل کرد و آن­چه را نمی دانستی به تو آموخت و تفضل خدا بر تو همواره بزرگ بود} است و غرض از آوردن این آیه این است که: خداوند متعال فرموده که بر پیامبرش کتاب و حکمت فرو فرستاده و نهایت دانش را به او عطا کرده و این را تفضلی بزرگ بر شمرده است، و این فضیلت را برای گروهی از امت نیز قرار داده که به سبب آن­چه خداوند به ایشان عنایت کرده مورد حسد قرار گرفته­اند. سپس توضیح داده که آن­ها از آل­ ابراهیم­اند که همان ائمّه علیهم السلام می­باشند و فضل هم همان علم و حکمت و جانشینی است. علاوه بر این از این دو آیه استفاده می­شود که فضل و شرف به علم و حکمت است و شکی نیست که ائمّه علیهم السلام از دیگر مدعیان خلافت علم بیشتری دارند. همچنین مورد استشهاد آیه «مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ» نیز همین موضوع می­باشد.

روایت5.

قرب الاسناد: ابابصیر نقل کرده، به محضر موسی بن جعفر علیه السّلام رسیدم و عرض کردم: فدایتان شوم! امام را چگونه می توان شناخت؟ فرمودند: به چند خصلت: اولینش: تصریح پدرش درباره او و معرفی او به مردم و معلوم کردنش به عنوان امام تا حجت بر آن­ها باشد؛ زیرا رسول الله صلی الله علیه و آله، علی علیه السّلام را به امامت منصوب کرد و به مردم معرفی نمود، همین طور ائمه علیهم السّلام نیز جانشین خود را به مردم معرفی می­نمایند و او را برایشان نصب می­کنند. اگر از او سؤال کنند جواب می­دهد و اگر ساکت باشند خود او شروع می­کند و مردم را از آن­چه فردا اتفاق خواهد افتاد خبر می­دهد. و با تمام زبان­ها با مردم سخن می­گوید. سپس به من فرمودند: ای ابامحمد! اندکی درنگ کن! قبل از این که از جایت برخیزی به تو علامتی نشان می­دهم که اطمینان حاصل کنی.

به خدا قسم چیزی نگذشت که مردی از اهالی خراسان وارد شد و شروع به صحبت به زبان عربی کرد. امام علیه السّلام به فارسی جوابش را دادند. خراسانی گفت: آقا خدا نگهدار شما باشد! تنها چیزی که مانع صحبت کردن من به فارسی شد این بود که گمان می­کردم شما فارسی را خوب نمی­دانید. امام فرمودند: سبحان اللَّه اگر نتوانم جواب تو را بدهم پس من چه فضیلتی بر تو دارم؟ سپس فرمودند: ای ابامحمد! زبان هیچ یک از مردم و پرنده ها و چهارپایان و نه هیچ جاندار دیگری بر امام پوشیده نیست، با چنین دلایلی می توان امام را شناخت، اگر چنین خصلت­هایی در او نباشد، امام نیست.(2)

ص: 133

قوله وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ أقول قبل هذه الآیة قوله تعالی وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ ما لَبِثُوا غَیْرَ ساعَةٍ کَذلِکَ کانُوا یُؤْفَکُونَ فالظاهر أن هذا جواب قول المجرمین و القائل هم الذین أوتوا العلم و الإیمان و مصداقهم الأکمل النبی و الأئمة صلوات الله علیهم أو هم المقصودون لا غیرهم.

و ربما یوهم ظاهر الخبر أن المخاطب هم الأئمة علیهم السلام و المراد لبثهم فی علم الکتاب لکن لا یساعده سابقه و لاحقه. (1) نعم قال علی بن إبراهیم هذه الآیة مقدمة و مؤخرة و إنما هو و قال الذین أوتوا العلم و الإیمان فی کتاب الله لقد لبثتم إلی یوم البعث و هو لا ینافی ما ذکرنا قوله علیه السلام إذ لا نبی إما تعلیل لکون الخلافة فیهم و التقریب أنه لا نبی بعد محمد صلی الله علیه و آله حتی یجعل الإمامة فی غیرهم بعد جعل النبی صلی الله علیه و آله فیهم أو لکونهم أئمة لا أنبیاء أو لامتداد ذلک إلی یوم القیامة و التقریب ظاهر و هو قریب من الأول.

منزلة الأنبیاء أی منزلة لهم و لمن هو فی مثلهم أو کانت لهم فیجب أن ینتقل إلی من هو مثلهم.

و الزمام الخیط الذی یشد فی طرفه المقود و قد یطلق علی المقود و الأس أصل البناء و السامی العالی و الثغور حدود بلاد الإسلام المتصلة ببلاد الکفر و الذب المنع و الدفع و الفعل کنصر.

قوله علیه السلام لا تناله الأیدی أی أیدی الأوهام و العقول و الساطع المرتفع و الغیهب الظلمة و شدة السواد و الدجی بضم الدال الظلمة و الإضافة للمبالغة و استعیر لظلمات الفتن و الشکوک و الشبهة و فی الکافی و أجواز البلدان القفار و جوز کل شی ء وسطه و القفار جمع القفر و هو مفازة لا نبات فیها و لا ماء و فی الإحتجاج و البید القفار جمع البیداء و هو أظهر و اللجة بالضم معظم الماء و الظمأ بالتحریک شدة العطش و الردی الهلاک و البقاع ما ارتفع من الأرض

ص: 130

روایت6.

عیون اخبار الرضا: حسن بن جهم نقل کرده، روزی به مجلس مأمون رفتم و حضرت رضا علیه السّلام نیز حضور داشت. فقها و کلامیون از فرقه های مختلف نیز جمع بودند. یکی از آن­ها از حضرت رضا علیه السّلام پرسید: ای پسر رسول خدا! با چه چیزی ثابت می­شود کسی امام است ؟ ایشان فرمودند: با نص و تصریح بر امامت او و دلایلش.

سائل پرسید: چه چیزهایی از جمله دلائل امامت است؟ فرمودند: علم و استجابت دعا. باز پرسید: چگونه شما خبر از آینده می­دهید؟ فرمودند: طبق عهدی که از رسول الله صلی الله علیه و آله به ما رسیده است. پرسید؟ چگونه از دل مردم خبر می­دهید؟

فرمودند: مگر این فرمایش رسول الله صلی الله علیه و آله را نشنیده ای که: از فراست و هوشیاری مؤمن بر حذر باشید که او با نور خدا می بیند. گفت: بله، شنیده­ام. فرمودند: هر مؤمنی دارای فراستی است که به نسبت ایمان و هوشیاری و علمش با نور خدا می بیند، و خداوند برای ما امامان، ، به اندازه همه مؤمنین از این فراست عنایت کرده است. خداوند عزّ و جلّ در کتابش فرمود: «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ»(1){به یقین در این [کیفر] برای هوشیاران عبرت­هاست} پس اولین هوشیاران رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم است و سپس امیرالمؤمنین علیه السلام، سپس حسن و حسین و ائمه از فرزندان حسین علیه السّلام تا روز قیامت. مأمون نگاهی به جانب امام انداخت و گفت: ای ابالحسن! در مورد چیزهایی که خداوند به شما اهل بیت عنایت کرده توضیح بیشتری بفرمایید.

حضرت رضا علیه السلام فرمودند: خداوند عزّ و جلّ ما را به روحی از خود تأیید کرده است، روحی مقدس و پاک که از ملائکه نیست و با هیچ یک از گذشتگان، جز پیامبر اسلام، نبوده است، آن روح همراه امامان از ما خانواده است و آن­ها را ثابت قدم می­کند و توفیق می­دهد، و او استوانه ای از نور است بین ما و خدای عزّ و جلّ. مأمون گفت: ای اباالحسن! شنیده ام گروهی در باره شما غلو دارند و بیش از اندازه برای شما مقام قائلند .

حضرت رضا علیه السلام فرمودند: پدرم موسی بن جعفر از پدرش جعفر بن محمّد از پدرش محمّد بن علی از پدرش علی بن الحسین از پدرش حسین بن علی از پدرش علی بن ابی­طالب برایم نقل کرده که: رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: مرا بیش از اندازه ای که هستم بالا نبرید، خداوند تبارک و تعالی

ص: 134

و الاصطلاء افتعال من الصلی بالنار و هو التسخن بها و الهطل بالسکون و التحریک تتابع المطر و سیلانه و الغزیرة الکثیرة.

قوله علیه السلام الأمین فی الکافی الأنیس الرفیق و الوالد الشفیق و الأخ الشقیق و إنما وصف الأخ بالشقیق لأنه شق نسبه من نسبه و بعده و الأم البرة بالولد الصغیر و مفزع العباد فی الداهیة الناد یقال ند أی شرد و نفر و الأظهر أنه مهموز کسحاب أو کحبالی فی القاموس نأد الداهیة فلانا دهته و النآد کسحاب و النآدی کحبالی الداهیة و فی الصحاح النآد و النأدی الداهیة قال الکمیت

فإیاکم و داهیة نآدی. أظلتکم بعارضها المخیل.

قوله علیه السلام الذاب عن حرم الله الحرم بضم الحاء و فتح الراء جمع الحرمة و هی ما لا یحل انتهاکه و تضییعه أی یدفع الضرر و الفساد عن حرمات الله و هی ما عظمها و أمر بتعظیمها من بیته و کتابه و خلفائه و فرائضه و أوامره و نواهیه و البوار الهلاک و الحلوم أیضا العقول کالألباب.

و ضلت و تاهت و حارت متقاربة المعانی و حسر بصره کضرب أی کل و انقطع نظره من طول مدی و ما أشبه ذلک و فی کا خسأت کمنعت بمعناه و یقال تصاغرت إلیه نفسه أی صغرت و التقاصر مبالغة فی القصر أو إظهاره کالتطاول و حصر کعلم عیی فی المنطق و یقال ما یغنی عنک هذا أی ما ینفعک و یجدیک و الغناء بالفتح النفع.

لا تصریح بالإنکار المفهوم من الاستفهام حذفت الجملة لدلالة ما قبلها علی المراد أی لا یوصف إلی آخر الجمل کیف تکرار للاستفهام الإنکاری الأول تأکیدا و أنی مبالغة أخری بالاستفهام الإنکاری عن إمکان الوصف و ما بعده و هو بحیث النجم الواو للحال و الباء بمعنی فی و الخبر محذوف أی مرئی لأن حیث لا یضاف إلا إلی الجمل من أیدی المتناولین متعلق بحیث.

قوله علیه السلام کذبتهم أی قال لهم کذبا أو بالتشدید أی إذا رجعوا إلی أنفسهم شهدت أنفسهم بکذب مقالهم قوله و منتهم الباطل و فی کا، الکافی و غیره الأباطیل

ص: 131

پیش از آن­که مرا پیامبر قرار دهد، مرا بنده خود قرار داده است. و خداوند تبارک و تعالی فرمود: «ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ * وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»(1){هیچ بشری را نسزد که خدا به او کتاب و حکم و پیامبری بدهد، سپس او به مردم بگوید به جای خدا بندگان من باشید بلکه [باید بگوید] به سبب آن­که کتاب [آسمانی] تعلیم می دادید و از آن رو که درس می خواندید علمای دین باشید * و [نیز] شما را فرمان نخواهد داد که فرشتگان و پیامبران را به خدایی بگیرید آیا پس از آنکه سر به فرمان [خدا] نهاده اید [باز] شما را به کفر وامی دارد} و علی علیه السّلام نیز فرموده ­اند: دو دسته در مورد من به هلاکت می­رسند و مرا گناهی نیست: دوستداری که زیاده روی می­کند و کینه ورزی که زیاده روی می­کند.

و ما در پیش­گاه خداوند عزّ و جلّ از کسانی که در باره ما غلو دارند و ما را بیش از حد بلند می­کنند بیزاری می­جوییم، همان­طور که عیسی بن مریم از نصاری بیزاری جست. خداوند عزّ و جلّ فرمود: «وَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لِی بِحَقٍّ إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ * ما قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا ما أَمَرْتَنِی بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ»(2){و [یاد کن] هنگامی را که خدا فرمود: ای عیسی پسر مریم آیا تو به مردم گفتی من و مادرم را همچون دو خدا به جای خداوند بپرستید؟ گفت: منزهی تو مرا نزیبد که [در باره خویشتن] چیزی را که حق من نیست بگویم، اگر آن را گفته بودم قطعا آن را می دانستی. آن­چه در نفس من است تو می دانی و آن­چه در ذات توست من نمی دانم چرا که تو خود دانای رازهای نهانی * جز آن­چه مرا بدان فرمان دادی [چیزی] به آنان نگفتم [گفته ام] که خدا پروردگار من و پروردگار خود را عبادت کنید و تا وقتی در میانشان بودم بر آنان گواه بودم پس چون روح مرا گرفتی تو خود بر آنان نگهبان بودی و تو بر هر چیز گواهی} و فرمود: «لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لَا الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ»(3){مسیح از اینکه بنده خدا باشد هرگز ابا نمی ورزد و فرشتگان مقرب [نیز ابا ندارند]} و فرمود: «مَا الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّیقَةٌ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ»(4){مسیح پسر مریم جز پیامبری نبود که پیش از او [نیز] پیامبرانی آمده بودند و مادرش زنی بسیار راستگو بود، هر دو غذا می خوردند} و معنایش این است که آن­ها تغوط می­کنند. هر کس مدعی ربوبیت برای انبیاء و یا ائمه گردد، و یا مقام نبوت را برای ائمه ادعا کند، و یا برای غیر از ائمه مدعی امامت باشد، ما در دنیا و آخرت از او بیزاریم.

مأمون گفت: ای ابالحسن! نظر شما در باره رجعت چیست؟ حضرت رضا علیه السلام فرمودند: رجعت حقیقت دارد و در امت های قبل نیز بوده و قرآن از آن سخن گفته است، و زسول الله صلی الله علیه و آله نیز فرموده­اند: هر چه در امت های پیشین اتفاق افتاده، قدم به قدم و بدون ذره ای پس و پیش، در این امت نیز روی خواهد داد.

ص: 135

أی ألقت فی أنفسهم الأمانی و یقال منّه السیر أی أضعفه و أعیاه و یقال مکان دحض و دحض بالتحریک أی زلق و فی القاموس رجل حائر بائر أی لم یتجه لشی ء و لا یأتمر رشدا و لا یطیع مرشدا قوله علیه السلام أم طبع الله علی قلوبهم هذا من کلامه علیه السلام اقتبسه من الآیات و لیس فی القرآن بهذا اللفظ و کذا قوله أم قالوا سمعنا و فی القرآن هکذا وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ قالُوا و کذا قوله و قالُوا سَمِعْنا وَ عَصَیْنا و إن کان موافقا للفظ الآیة کما لا یخفی و کذا قوله بل هو فضل الله لعدم الموافقة و وجه الاستدلال بالآیات ظاهر و تفسیرها موکول إلی مظانها.

و أما قوله تعالی وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا فلم یرد به العموم بأن یکون المراد و لو أسمعهم علی أی وجه کان لتولوا حتی ینتج و لو علم الله فیهم خیرا لتولوا بل المراد أنه لو أسمعهم و هم علی تلک الحال التی لا یعلم الله فیهم خیرا لتولوا فهو کالتأکید و التعلیل للسابق و قد أجیب عنه بوجوه لا یسمن و لا یغنی من جوع و لا نطیل الکلام بإیرادها.

قوله لا ینکل بالضم أی لا یجبن و النسک بالضم العبادة و الجمع بضمتین قوله علیه السلام بدعوة الرسول أی بدعوة الخلق نیابة عن الرسول

کَمَا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَا یُبَلِّغُهُ إِلَّا أَنَا أَوْ رَجُلٌ مِنِّی.

و کما قال تعالی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی (1) أو بدعاء الرسول صلی الله علیه و آله إیاه للإمامة أو بدعاء الرسول له فی قوله اللهم وال من والاه و قوله اللهم أذهب عنهم الرجس و قوله اللهم ارزقهم فهمی و علمی و غیرها.

قوله لا مغمز أی لا مطعن و یقال فلان مضطلع بهذا الأمر أی قوی علیه قوله قائم بأمر الله أی لا باختیار الأمة أو بإجراء أمر الله قوله فی قوله تعالی متعلق بمقدر أی ذلک مذکور فی قوله تعالی و یحتمل أن یکون تعلیلیة.

ص: 132

و باز فرموده است: وقتی مهدی از فرزندانم ظهور کند، عیسی بن مریم فرود می آید و پشت سر او نماز می­خواند. و هم فرموده است: اسلام غریب آغاز شد و در آینده نیز به حال غربت می­افتد، خوشا به حال غریبان. یکی از اصحاب عرض کرد: یا رسول اللَّه! بعد از آن چه خواهد شد؟ فرمودند: بعد حق به اهل خود برگردانده می­شود .

مأمون گفت: ای ابالحسن! در باره قائلین به تناسخ چه می­فرمایید؟ حضرت رضا علیه السّلام فرمودند: هر کس قائل به تناسخ باشد، به خدای بزرگ کافر شده و بهشت و جهنم را تکذیب نموده است. مأمون گفت: درباره مسخ شده ها چه می­فرمایید؟ حضرت رضا علیه السّلام فرمودند: آن­ها گروهی بودند که خداوند بر آن­ها خشم گرفت و آن­ها را مسخ نمود، سه روز زنده بودند و بعد مردند و تولید و تناسلی نکردند. و آن­چه در دنیا به صورت میمون و خوک و سایر چیزهایی که نام مسوخ دارند وجود دارد، شبیه آن­هایند، خوردن آن­ها حلال نیست و نمی توان از آن­ها منتفع شد.

مأمون گفت: خدا مرا بعد از شما باقی نگذارد ای ابالحسن! به خدا قسم دانش صحیح، مگر در نزد این خانواده، یافت نمی­شود و علوم اجدادتان به شما رسیده است، خداوند پاداش نیکویی از اسلام به شما عنایت کند.

حسن بن جهم می­گوید: وقتی حضرت رضا علیه السّلام از جای حرکت کرد من به دنبال ایشان رفتم، حضرت به منزل خویش رفتند. من به محضرشان رسیدم و عرض کردم: ای پسر رسول خدا! سپاس خدای را که امیرالمؤمنین را چنان به شما خوش بین نموده که این قدر نسبت به شما احترام کرد و گفتارتان را به دل پذیرفت. فرمودند: ای پسر جهم! از این احترام که نسبت به من نمود و سخنان مرا قبول کرد فریب نخوری! به زودی و در حالی که به من ستم روا می­دارد، مرا با زهر خواهد کشت. این مطلب را به قراری که پدرانم از رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم با من داشته­اند می دانم. تا من زنده هستم این مطلب را پنهان دار.

حسن بن جهم می­گوید: این جریان را به هیچ کس نگفتم تا حضرت رضا علیه السّلام

ص: 136

قوله و قال عز و جل لنبیه صلی الله علیه و آله فی الکافی بعد ذلک أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً و الغرض من إیراد هذا الآیة أن الله تعالی امتن علی نبیه صلی الله علیه و آله بإنزال الکتاب و الحکمة و إیتاء نهایة العلم و عد ذلک فضلا عظیما و أثبت ذلک الفضل لجماعة من تلک الأمة بأنهم المحسودون علی ما آتاهم الله من فضله ثم بین أنهم من آل إبراهیم فهم الأئمة علیهم السلام و الفضل العلم و الحکمة و الخلافة مع أنه یظهر من الآیتین أن الفضل و الشرف بالعلم و الحکمة و لا ریب فی أنهم علیهم السلام أعلم من غیرهم من المدعین للخلافة و منه یظهر وجه الاستشهاد بقوله تعالی وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ (1) و التعس الهلاک و العثار و السقوط و الشر و البعد و الانحطاط.

در طوس با سم شهید شدند و در خانه حمید بن قحطبه طائی در بقعه ای که هارون مدفون بود، در کنارش، دفن شدند.(1)

توضیح

"اسلام غریب آغاز شده..." یعنی در زمانی که کفر رواج داشته و تعداد اهل اسلام و نیز کسانی که آن را می­پذیرفتند کم بوده، شروع شده و باز هم در زمان قائم علیه السلام، زمانی که اسلام و ایمان منقطع می­شوند، به غربت خواهد افتاد، پس خوشا به حال آن­ها که در آن برهه یا در هر دو برهه پیرو حق­اند. در نهایه در این­باره آمده است: "اسلام غریب آغاز شده و به همان حال آغاز باز خواهد گشت؛ پس خوشا به حال آن ها که غریبند" یعنی: اسلام در آغاز کارش، از جهت کمی مسلمانان، مانند غریبه­ای تنها که خانواده­اش پیش او نیستند بود، و باز هم غزیب خواهد شد؛ یعنی در آخرالزمان، تعداد مسلمانان کم می شود و مانند غریب­ها می­شوند، پس خوشا به حال غریب­ها! یعنی بهشت از آن مسلمانانی است که در اول اسلام و آخرالزمان هستند. آن­ها به این جهت ممتاز شده­اند که بر اذیت کافران صبر می­کنند و مسلمان باقی می­مانند.

روایت7.

خصال: حنان بن سدیر از حضرت صادق علیه السّلام و آن حضرت از پدرشان نقل کرده که ایشان فرمودند: صلاحیت امامت را ندارد مگر شخصی که در او سه امتیاز باشد: چنان پرهیزکار باشد که از او عمل حرام سر نزند، و چنان بردبار باشد که خشم خویش را در اختیار گیرد، و چنان حسن رفتار و رهبری بر مردم را داشته باشد که برای آن­ها همچون پدری مهربان باشد.(2)

روایت8.

خصال: بزنطی نقل کرده، از حضرت رضا علیه السّلام سؤال شد: چگونه می­توان امام را پس از فوت امام قبل شناخت؟ حضرت فرمودند: امام نشانه­هایی دارد: بزرگترین فرزند پدر خویش است، پس از او بیشترین فضیلت را دارد، وقتی کسی وارد شهر می شود و می پرسد: فلانی به چه کسی وصیت نمود؟ او را معرفی می­نمایند، و سلاح در میان ما خانواده، مانند تابوت بنی اسرائیل است؛ در هر جا که باشد، امامت در همان جاست.(3)

ص: 137

کافی نیز همین را با طریقی دیگر از بزنطی نقل کرده است.(1)

روایت9.

خصال: عبدالاعلی نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: برای رد کردن کسی که مدعی امامت بدون استحقاق می شود، چه دلیلی می توان آورد؟ فرمودند: سه دلیل هست که در هر کس جمع شود او امام است؛ به امام قبلی نسبت به سایر مردم اولویت داشته باشد، سلاح رسول الله صلی اللَّه علیه و آله نزد او باشد و آشکارا تصریح به امامت او شده باشد؛ طوری که اگر وارد شهر شوی و از مردم و کودکان سؤال کنی: فلانی به چه کسی وصیت کرد؟ می­گویند: به فلان کس.(2)

کافی نیز مانند همین را با طریقی متفاوت نقل کرده است.(3)

توضیح

" به امام قبلی نسبت به سایر مردم اولویت داشته باشد " یعنی در نسب اولی از بقیه باشد. یا در همنشینی و علم و اخلاص اولی از سایرین باشد. همان­طور که گذشت، احتمال اول ظهور بیشتری دارد.

روایت10.

خصال: حارث بن مغیره نضری روایت کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: چگونه می­توان امام را شناخت؟ ایشان فرمودند: از آرامش و وقار و علم و وصیت امام قبلی.(4)

ص: 138

وَ تَعَالَی اتَّخَذَنِی عَبْداً قَبْلَ أَنْ یَتَّخِذَنِی نَبِیّاً قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (1) وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَهْلِکُ فِیَّ اثْنَانِ وَ لَا ذَنْبَ لِی مُحِبٌّ مُفْرِطٌ وَ مُبْغِضٌ مُفْرِطٌ وَ إِنَّا لَنَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِمَّنْ یَغْلُو فِینَا فَیَرْفَعُنَا فَوْقَ حَدِّنَا کَبَرَاءَةِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام مِنَ النَّصَارَی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لِی بِحَقٍّ إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ ما قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا ما أَمَرْتَنِی بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ (2) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لَا الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ (3) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ مَا الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّیقَةٌ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ (4) وَ مَعْنَاهُ أَنَّهُمَا کَانَا یَتَغَوَّطَانِ فَمَنِ ادَّعَی لِلْأَنْبِیَاءِ رُبُوبِیَّةً أَوِ ادَّعَی لِلْأَئِمَّةِ رُبُوبِیَّةً أَوْ نُبُوَّةً أَوْ لِغَیْرِ الْأَئِمَّةِ إِمَامَةً فَنَحْنُ مِنْهُ بِرَاءٌ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَمَا تَقُولُ فِی الرَّجْعَةِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّهَا الْحَقُّ (5) وَ قَدْ کَانَتْ فِی الْأُمَمِ السَّالِفَةِ وَ نَطَقَ بِهَا الْقُرْآنُ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَکُونُ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ کُلُّ مَا کَانَ فِی الْأُمَمِ السَّالِفَةِ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ وَ قَالَ

ص: 135

در بصائر الدرجات نیز، مانند همین روایت با طریق دیگری از حارث نقل شده است.(1)

روایت11.

خصال: ابی­الجارود نقل کرده، به حضرت باقر علیه السّلام عرض کردم: فدایتان شوم! وقتی امام شما خانواده از دنیا رود، با چه چیزی می توان امام بعد را شناخت؟ ایشان فرمودند: با هدی(2) و اطراق و اقرار آل محمّد به فضل و شخصیت او و این که از هر چه روی زمین است(3) سؤال کنی جواب آن را می دهد.(4)

در بصائر الدرجات نیز، مانند همین روایت با طریقی دیگر نقل شده است.(5)

توضیح

"هدی" رفتار نیکو را گویند و احتمال هم دارد به ضم هاء و به معنای هدایت باشد.

"اطراق" شاید مراد از آن سکوت در حال تقیه است، و یا کنایه از آرامش و وقار باشد.

روایت12.

بصائر الدرجات: حسین بن یونس از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: وقتی خداوند بخواهد امامی را بیافریند با دست خویش شربتی از زیر عرش می­گیرد و در اختیار فرشته ای از فرشتگان می­گذارد که او به امام می­رساند، نطفه امام بعد از آن شربت است.

علیه السلام إِذَا خَرَجَ الْمَهْدِیُّ مِنْ وُلْدِی نَزَلَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام فَصَلَّی خَلْفَهُ وَ قَالَ علیه السلام بَدَأَ الْإِسْلَامُ (1) غَرِیباً وَ سَیَعُودُ غَرِیباً فَطُوبَی لِلْغُرَبَاءِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ ثُمَّ یَکُونُ مَا ذَا قَالَ ثُمَّ یَرْجِعُ الْحَقُّ إِلَی أَهْلِهِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَمَا تَقُولُ فِی الْقَائِلِینَ بِالتَّنَاسُخِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام مَنْ قَالَ بِالتَّنَاسُخِ فَهُوَ کَافِرٌ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ یُکَذِّبُ (2) بِالْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ فَمَا تَقُولُ فِی الْمُسُوخِ قَالَ الرِّضَا علیه السلام أُولَئِکَ قَوْمٌ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَمَسَخَهُمْ فَعَاشُوا ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ مَاتُوا وَ لَمْ یَتَنَاسَلُوا فَمَا یُوجَدُ فِی الدُّنْیَا مِنَ الْقِرَدَةِ وَ الْخَنَازِیرِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِمَّا أُوْقِعَ عَلَیْهِ اسْمُ الْمُسُوخِیَّةِ فَهِیَ مِثْلُهَا (3) لَا یَحِلُّ أَکْلُهَا وَ الِانْتِفَاعُ بِهَا قَالَ الْمَأْمُونُ لَا أَبْقَانِیَ اللَّهُ بَعْدَکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ وَ اللَّهِ (4) مَا یُوجَدُ الْعِلْمُ الصَّحِیحُ إِلَّا عِنْدَ أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ وَ إِلَیْکَ انْتَهَی (5) عُلُومُ آبَائِکَ فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنِ الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ خَیْراً قَالَ الْحَسَنُ بْنُ جَهْمٍ فَلَمَّا قَامَ الرِّضَا علیه السلام تَبِعْتُهُ فَانْصَرَفَ إِلَی مَنْزِلِهِ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ قُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَهَبَ لَکَ مِنْ جَمِیلِ رَأْیِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ مَا حَمَلَهُ عَلَی مَا أَرَی مِنْ إِکْرَامِهِ لَکَ وَ قَبُولِهِ لِقَوْلِکَ فَقَالَ علیه السلام یَا ابْنَ الْجَهْمِ لَا یَغُرَّنَّکَ مَا أَلْفَیْتَهُ عَلَیْهِ مِنْ إِکْرَامِی وَ الِاسْتِمَاعِ مِنِّی فَإِنَّهُ سَیَقْتُلُنِی بِالسَّمِّ وَ هُوَ ظَالِمٌ لِی أَعْرِفُ (6) ذَلِکَ بِعَهْدٍ مَعْهُودٍ إِلَیَّ مِنْ آبَائِی عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاکْتُمْ هَذَا عَلَیَّ مَا دُمْتُ حَیّاً قَالَ الْحَسَنُ بْنُ الْجَهْمِ فَمَا حَدَّثْتُ أَحَداً بِهَذَا الْحَدِیثِ إِلَی أَنْ مَضَی الرِّضَا علیه السلام

ص: 136

در خرائج: امام از آن شربت می­خورد.(1). در خرائج: با حکمت تغذیه می­شود.(2). انعام / 115(3). بصائر الدرجات 1 : 130(4). خرائج : 246(5)در یکی از نسخه­ها: "نص" آمده است.

بِطُوسَ مَقْتُولًا بِالسُّمِّ وَ دُفِنَ فِی دَارِ حُمَیْدِ بْنِ قَحْطَبَةَ الطَّائِیِّ فِی الْقُبَّةِ الَّتِی فِیهَا قَبْرُ هَارُونَ إِلَی جَانِبِهِ (1).

و این که سایه ندارد به جهت آن است که از نور خداوند عزّ و جلّ آفریده شده است، و اما مشاهده کردنش از پشت سر چنان که از روبرو می­بیند، به سبب هوشیاری و فراست در اشیاست که خداوند در اختیارش نهاده است. خداوند عزّ و جلّ می­فرماید: «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ»(1){به یقین در این [کیفر] برای هوشیاران عبرتهاست}.(2)

روایت14.

معانی الأخبار: ابوالجارود نقل کرده، از حضرت باقر علیه السّلام پرسیدم: با چه چیزی می توان امام را شناخت؟ ایشان فرمودند: با چند امتیاز: اولینش، نص و تصریحی است که از جانب خدای بزرگ در باره او می شود و تعیین شدن او برای رهبری، تا حجت بر مردم باشد. زیرا رسول الله صلی الله علیه و آله، علی علیه السّلام را منصوب نمود و در میان مردم به نام و چهره معرفی کرد. و همین طور امامان علیهم السلام، هر کدام بعدی را منصوب می­کنند. اگر سؤالی از امام بشود، جواب می­دهد و اگر سکوت شود، او خود شروع به سخن می­کند. از وقایع فردا به مردم خبر می­دهد و با هر زبان و لغتی با مردم سخن می­گوید.

صدوق رحمة اللّه علیه می­گوید: این که امام از آینده خبر می­دهد، طبق قراری است که از رسول الله صلی الله علیه و آله به او رسیده و این از جمله مطالبی است که جبرئیل از اخبار و حوادث آینده تا روز قیامت برایش آورده است.(3)

توضیح

اخبار متواتری که شاهد است، امام محدث است و مؤید به روح­القدس و ملائکه و روح در شب قدر و غیر آن بر او نازل می شوند، ما را بی نیاز از این توجیه می کند. گر چه این توجیه نیز توجیه صحیحی است و به زودی توضیح کامل در ابواب علم خواهد آمد.

روایت15.

توحید: فضل بن سکن از حضرت صادق علیه السّلام و ایشان از امیر المؤمنین علیه السّلام نقل کرده­اند که: خدا را از طریق خدا، و پیامبر را به رسالت، و امام را به کار نیک و عدل و احسان بشناسید.(4)

روایت16.

بصائر الدرجات: عبدالحمید بن نصر روایت کرده،

ص: 141

کا، الکافی محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد عن البزنطی مثله (1).

حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: منکر امام مفترض­الطاعه می­شوند و او را کنار می­گذارند، به خدا قسم در روی زمین مقامی بالاتر از مفترض­الطاعه بودن نیست. ابراهیم مدت­ها از طرف خدا به او وحی می­شد، ولی مفترض­الطاعه نبود. تا بالاخره خداوند او را گرامی داشت و عظمت بخشید و فرمود: «إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً»(1){من تو را پیشوای مردم قرار دادم}. ابراهیم فهمید چه مقام با فضیلتی است، عرض کرد: «وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی»(2){ از دودمانم [چطور]} خداوند فرمود: «لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ»(3){پیمان من به بیدادگران نمی رسد}. حضرت صادق علیه السلام فرمودند: یعنی این مقام در میان فرزندان تو است نه در دیگران.(4)

توضیح

"ولی مفترض­الطاعه نبود" یعنی مقام نبوت را داشت اما رسول نبود، یا رسول بود اما رسالت او جهانی نبود. و یا منظور این است که برای پیامبرانی که بعد می آیند، امام مفترض­الطاعه نبود.

"یعنی این مقام در میان فرزندان تو است" شاید مراد این است که، از آن­جا که خداوند می­دانست که همه معصومین در میان فرزندان ابراهیم علیه السلام هستند، فرمود: «لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» به این معنا که امامت فقط در بین کسانی که معصومند می­باشد، بنابراین غیر از فرزندان تو به آن دست نمی­یابند. بنابراین تأویل، جواب با سؤال مطابقت بیشتری دارد و البته خداوند به حقیقت امر داناتر است.

روایت17.

علل الشرائع: علی بن ابی­حمزه از پدرش نقل کرده که: ضرار از هشام بن حکم پرسید: برای امام، بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله، چه دلیلی وجود دارد؟ هشام پاسخ داد: هشت دلیل وجود دارد؛ چهار دلیل آن ویژگی نژادی اوست، و چهار دلیل دیگر در شخصیت خود اوست. اما آن چهار دلیل که در نژاد اوست: دارای قبیله ای معروف است، شهرت نژادی دارد، شهرت نسبی دارد، شهرت خانوادگی دارد.

و علتش آن است که، اگر شهرت قبیله­ای و نژادی و نسبی و خانوادگی نداشته باشد، می­تواند از هر گوشه و کنار دنیا و از هر نژادی باشد، و چون چنین چیزی صحیح نیست

ص: 142

یر، بصائر الدرجات الحسین بن محمد عن المعلی عن محمد بن جمهور عن موسی عن حنان عن الحارث مثله (1).

و ما در جهان نژادی مشهورتر از نژاد محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم نداریم که از جنس عرب است که صاحب این ملت و دعوت از اوست، و به نام او در هر شب و روز بر فراز مناره ها پنج مرتبه در مساجد و اماکن مقدسه ندا می­دهند: اشهد ان لا اله الّا اللَّه و انّ محمّدا رسول اللَّه، و دعوت او به هر خوب و بدی از عالمان و جاهلان رسید و و در هر روز و شب معروف است و برای کسی ناشناس نیست. به همین دلیل امامت فقط در مشهورترین نژادها وجود دارد.

و چون جز از این نژاد جایز نیست، باز جایز نیست مگر این­که در قبیله­ای باشد که صاحب ملت از آن است نه سایر قبایل عرب، و چون نباید از غیر این قبیله که صاحب دعوت به جهت اتصال به ملت از آن است، باشد، لازم است از همین خانواده باشد که خانواده پیامبر صلی الله علیه و آله است، و این به جهت قرب نسبی است که به پیامبر صلی الله علیه و آله دارد تا به خود او متصل شود نه سایر اعضای خانواده­اش.

ضمنا اگر به او متصل نشود، تمام این خانواده اشتراک خواهند داشت و هر کدام می توانند ادعا کنند و وقتی دعوت در آن واقع شد، اختلاف و فساد میان آن­ها روی می­دهد. و باید پیامبر صلی الله علیه و آله به یک نفر از مردان خانواده اشاره کند، تا خانواده­اش در آن اختلاف نکنند و بدانند آن شخص افضل و اعلم و اصلح از همه آن­ها در امامت و رهبری است.

اما چهار نشانه ای که در شخص امام است: داناترین مردم است، و سخاوتمندترین مردم است، و شجاع­ترین مردم است، و عفیف ترین آن­ها و محفوظ ترینشان نسبت به گناهان، چه صغیره و چه کبیره، است. او را ضعف و نرمش در اجرای احکام الهی دست نمی­دهد و جاهلیت در او راه ندارد و در هر زمانی، تا روز قیامت، باید امامی با این صفات وجود داشته باشد.

عبد اللَّه بن یزید الاباضی که حضور داشت گفت: ای هشام! تو از کجا می­گویی امام باید داناترین مردم باشد؟ هشام گفت: اگر عالم نباشد، ممکن است احکام شریعت را تغییر دهد؛ جایی که باید حد زند قطع نماید و کسی که باید عضوش قطع شود را حدّ بزند، دلیل بر این مطلب این سخن خداوند عزّ و جلّ است: «أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ