ترجمه بحارالانوار جلد 24: کتاب امامت - 2

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ادامه باب های جلد 23 کتاب امامت

باب بیست و سوم: ائمه علیهم السلام ابرار و متقین و سابقون و مقربین و شیعیان آنها اصحاب یمین و دشمنانشان فجار و اشرار و اصحاب شمالند

روایات

روایت1.

کنز الفوائد: جابر بن یزید از حضرت باقر علیه السلام در باره آیه: «فَسَلامٌ لَکَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ»(1) {از یاران راست بر تو سلام باد} نقل کرد که اصحاب یمین شیعه هستند.

خداوند به پیامبرش می فرماید: «فَسَلامٌ لَکَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ»، {تو از اصحاب یمین در سلامت و آسایشی. فرزندانت را نمی کشند.(2)}

روایت2.

کنز الفوائد: محمّد بن مسلم از حضرت باقر علیه السلام نقل می کند که در باره آیه: «وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ * فَسَلامٌ لَکَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ»(3) فرمود: آنها شیعیان و محبین ما هستند.(4)

روایت3.

کنز الفوائد: فضل بن شاذان سند را به حضرت باقر علیه السلام می رساند که فرمود: خداوند عزیز می­فرماید، هیچ دعاکننده ای متوجه درگاه من نشده که نزد من محبوبتر باشد از آن کسی که دعا می­کند و از من به حق محمّد و اهل بیتش کلماتی را درخواست می­نماید که آدم از خداوند تلقی نمود،

ص: 1

آدَمُ مِنْ رَبِّهِ قَالَ اللَّهُمَّ أَنْتَ وَلِیِّی (1) فِی نِعْمَتِی وَ الْقَادِرُ عَلَی طَلِبَتِی وَ قَدْ تَعْلَمُ حَاجَتِی فَأَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ إِلَّا مَا رَحِمْتَنِی وَ غَفَرْتَ زَلَّتِی فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا آدَمُ أَنَا وَلِیُّ نِعْمَتِکَ وَ الْقَادِرُ عَلَی طَلِبَتِکَ وَ قَدْ عَلِمْتُ حَاجَتَکَ فَکَیْفَ سَأَلْتَنِی بِحَقِّ هَؤُلَاءِ فَقَالَ یَا رَبِّ إِنَّکَ لَمَّا نَفَخْتَ فِیَّ الرُّوحَ رَفَعْتُ رَأْسِی إِلَی عَرْشِکَ فَإِذَا حَوْلَهُ (2) مَکْتُوبٌ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَعَلِمْتُ أَنَّهُ أَکْرَمُ خَلْقِکَ عَلَیْکَ ثُمَّ عَرَضْتَ عَلَیَّ الْأَسْمَاءَ فَکَانَ مِمَّنْ مَرَّ بِی مِنْ أَصْحَابِ الْیَمِینِ آلُ مُحَمَّدٍ وَ أَشْیَاعُهُمْ فَعَلِمْتُ أَنَّهُمْ أَقْرَبُ خَلْقِکَ إِلَیْکَ قَالَ صَدَقْتَ یَا آدَمُ (3).

(و آن) این بود که گفت: «اللّهم أنت ولیی فی نعمتی، و القادر علی طلبتی، و قد تعلم حاجتی فأسألک بحق محمّد و آل محمّد إلا ما رحمتنی و غفرت زلتی». {خدایا! تو ولیّ من در نعمتم هستی و بر برآورده کردن خواسته ام توانایی و حاجتم را می دانی، پس به حق محمد و آل محمد صلوات الله علیهم تو را سوگند می دهم که به من رحم نمایی و لغزشم را ببخشایی}

خداوند به آدم خطاب نمود: آدم! من ولی نعمت تو هستم و قادر بر انجام درخواستت می باشم و حاجتت را نیز می­دانم، اما چه شد که از من به حق محمّد و آل او درخواست نمودی؟

عرض کرد: پروردگارا، وقتی روح در من دمیدی، سر به جانب عرش بلند کردم، دیدم در اطراف عرش نوشته است: «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ». فهمیدم محمّد گرامی ترین مخلوق نزد تو است. آنگاه که اسماء بر من عرضه شد، در میان گروهی از اصحاب یمین که از پیش من عبور کردند، آل محمّد و پیروان آنها را مشاهده کردم و فهمیدم آنها مقربترین مردم در نزد تو هستند. فرمود: راست گفتی ای آدم!(1)

روایت4.

شیخ طوسی رحمة اللَّه علیه(2) به اسناد خود از جابر، از حضرت باقر علیه السلام و آن جناب از پدر و از جدش نقل کرد که پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: تویی آن کس که خداوند به وسیله تو در ابتدای آفرینش انسانها وقتی که آنها را به صورت شبح در آورد احتجاج کرد و به ایشان فرمود: من پروردگار شما نیستم؟ گفتند چرا. فرمود: محمّد رسول خدا است؟ گفتند: آری گفت علی امیر المؤمنین است؟ تمام مردم از روی تکبر و عناد ولایت تو را رد کردند مگر گروه کمی که بسیار کمند آنها و هم ایشان اصحاب یمین هستند.(3)

روایت5.

کنز الفوائد: ابو حمزه از حضرت باقر علیه السلام در باره آیه: «إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِی نَعِیمٍ * وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ»(4) {قطعا نیکان به بهشت اندرند و بی شک بدکاران در دوزخند} نقل کرد که فرمود: ابرار ما هستیم و فجار دشمنان ما.(5)

ص: 2

روایت6.

کنز الفوائد: سعید بن عثمان خزاز گفت، از ابو سعید مدائنی شنیدم می­گفت: «کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ * وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ * کِتابٌ مَرْقُومٌ»(1) {نه چنین است. در حقیقت کتاب نیکان در علیون است و تو چه دانی که علیون چیست؟ کتابی است نوشته شده.} نامه علیین به خیر و نیکی رقم یافته، در آن رقم به محبت محمّد و آل محمّد صلّی اللَّه علیه و آله زده اند.(2)

روایت7.

کنز الفوائد: جابر بن عبد اللَّه از پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله در باره آیه: «وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ»(3)،{و

ترکیبش از [چشمه] تسنیم است.} نقل کرد که فرمود: عالی ترین آشامیدنی است که در بهشت وجود دارد که محمّد و آل محمّد صلّی اللَّه علیه و آله از آن می­نوشند. همانها مقربین و سابقون هستند: رسول اللَّه و علی بن ابی طالب و ائمه و فاطمه و خدیجه صلوات اللَّه علیهم و فرزندان آنها که در ایمان پیرو ایشان بوده اند. این نهر از فراز خانه های بهشتیشان بر آنها فرو می ریزد.(4)

روایت8.

و از حضرت باقر علیه السلام روایت شده است: تسنیم بهترین آشامیدنی موجود در بهشت است که محمّد و آل محمّد از خالص آن می نوشند، اما برای اصحاب یمین و سایر ساکنان بهشت مخلوط و آمیخته می شود.(5)

روایت9.

مناقب آل ابی طالب: محمّد بن حنفیه از حسن بن علی علیه السلام نقل کرد که فرمود: هر چه در قرآن مجید با لفظ: «ان الابرار» آمده است، به خدا سوگند جز علی بن ابی طالب و فاطمه و من و حسین کسی دیگری را منظور نکرده اند؛ زیرا ما پاکان و نیکان از نظر پدرها و مادرانیم و دلهای ما شیفته اطاعت خدا و نیکوکاری است و از دنیا و علاقه به آن بیزار است و در تمام فرائض و واجبات خدا را اطاعت نموده ایم و به یکتایی او ایمان داریم و پیامبرش را تصدیق نموده ایم.(6)

روایت10.

امام باقر علیه السّلام در باره آیه «کَلَّا إِنَّ کِتَابَ الْأَبْرَارِ» تا «الْمُقَرَّبُونَ»(7) {نه چنین است در حقیقت کتاب نیکان در علیون است و تو چه دانی که علیون چیست. کتابی است نوشته شده. مقربان آن را مشاهده خواهند کرد.} فرمود: منظور رسول خدا و علی و فاطمه و حسن و حسین صلوات الله علیهم است.(8)

ص: 3

روایت11.

حضرت صادق علیه السّلام در مورد آیه: «السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ»(1)، {و سبقت گیرندگان مقدمند. آنانند همان مقربان [خدا].} فرمود: ماییم سابقون و ما هستیم آخرون.(2)

روایت12.

حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام در باره آیه «کَلَّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ»(3)، {نه چنین است [که می پندارند] ، کارنامه بدکاران در سجین است.} فرمود: فجار کسانی هستند که در حق ائمه علیهم السّلام تبهکاری کردند و بر آنها ستم روا داشتند.(4)

روایت13.

کنز الفوائد: شیخ طوسی رحمة اللَّه علیه(5) از ابن عباس نقل می کند که گفت: از پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله در مورد آیه: «وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ» پرسیدم، فرمود: جبرییل به من گفت، آنها علی و شیعه او هستند که سبقت به بهشت می گیرند و مقرب پیشگاه پروردگارند و مورد لطف و عنایت او قرار دارند.(6)

روایت14.

کنز الفوائد: محمّد بن زید از پدر خود نقل کرد که از حضرت باقر علیه السلام از آیه: «فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ * فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ وَ جَنَّةُ نَعِیمٍ»(7) ،{و اما اگر [او] از مقربان باشد [در] آسایش و راحت و بهشت پر نعمت [خواهد بود].} پرسیدم، فرمود: این آیه در باره امیر المؤمنین و ائمه پس از اوست صلوات اللَّه علیهم اجمعین.(8)

روایت15.

کنز الفوائد: محمّد بن حمران گفت: به حضرت باقر علیه السلام عرض کردم معنی آیه: «فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ» چیست فرمود: مقربین کسانی هستند که در نزد امام منزلت و مقامی دارند. گفتم: این آیه «وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ»(9)، {و اما اگر از یاران راست باشد.} فرمود: کسانی هستند که پشتیبان امامت هستند. در مورد این آیه پرسیدم: «وَ أَمَّا إِنْ

ص: 4

کانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ قَالَ الْجَاحِدِینَ لِلْإِمَامِ (1).

کانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ»(1)

،{و اما اگر از دروغزنان گمراه است.} فرمود: مکذبین و گمراهان کسانی هستند که منکر امامند.(2)

روایت16.

تفسیر قمی: از کلبی و او از حضرت باقر علیه السلام در باره آیه «کَلَّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ» {نه چنین است [که می پندارند] ، کارنامه بدکاران در سجین است.} فرمود: منظور فلانی و فلانی است «وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ»(3)،

{و تو چه دانی که سجین چیست!} تا «الَّذِینَ یُکَذِّبُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ»(4)، {آنان که روز جزا را دروغ می پندارند.} مراد اولی و دومی است. «وَ ما یُکَذِّبُ بِهِ إِلَّا کُلُّ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ * إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ»(5)،

{و جز هر تجاوزپیشه گناهکاری، آن را به دروغ نمی گیرد [همان که] چون آیات ما بر او خوانده شود گوید، [اینها] افسانه های پیشینیان است.} منظور اولی و دومی هستند که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله را تکذیب می کردند تا این قسمت آیه «ثُمَّ إِنَّهُمْ لَصَالُوا الْجَحِیمِ»(6) ،{آنگاه به یقین آنان به جهنم درآیند.} این دو نفرند «ثُمَّ یُقالُ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ»(7) ،{سپس [به ایشان] گفته خواهد شد: این همان است که آن را به دروغ می گرفتید.} یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله را. و (این) خطاب به اولی و دومی و پیروان آنها است. «کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ * وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ * کِتابٌ مَرْقُومٌ * یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ» تا این قسمت آیات «عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ»(8) {چشمه ای که مقربان [خدا] از آن نوشند} فرمود منظور پیامبر اکرم و امیر المؤمنین و فاطمه و حسن و حسین هستند. «إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا» {[آری در دنیا] کسانی که گناه می کردند} مجرمین در این آیه، اولی و دومی و پیروان آنهایند «کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ * وَ إِذا مَرُّوا بِهِمْ یَتَغامَزُونَ»(9)

. {آنان را که ایمان آورده بودند به ریشخند می گرفتند و چون بر ایشان می گذشتند، با هم با چشم و ابرو اشاره می کردند.} آنها در مورد پیامبر اکرم به هم چشمک می زدند. این آیات در باره اولی و دومی است.(10)

روایت17.

تفسیر قمی: ابو حمزه از حضرت باقر علیه السلام نقل می کند که فرمود: خداوند ما را از بالاترین مرتبه علیین آفرید و دلهای شیعیان ما را از سرشت ما آفرید اما بدنهای ایشان را از مرتبه ای پائین تر. دلهایشان هوادار ما است چون از سرشت ما آفریده شده است. سپس این آیه را تلاوت نمود: «کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ * وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ» تا «یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ»(11)

ص: 5

یُسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ مَخْتُومٍ خِتامُهُ مِسْکٌ قَالَ مَاءٌ إِذَا شَرِبَهُ الْمُؤْمِنُ وَجَدَ رَائِحَةَ الْمِسْکِ فِیهِ (1).

«یُسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ مَخْتُومٍ * خِتامُهُ مِسْکٌ»(1)،

{از باده ای مهر شده نوشانیده شوند [باده ای که] مهر آن مشک است.} فرمود: آبی است که وقتی مؤمن می آشامد بوی مشک از آن استشمام می کند.(2)

روایت18.

حضرت صادق علیه السلام فرمود: هر کس شرابخواری را برای غیر خدا ترک کند خداوند او را از رحیق مختوم می آشاماند. عرض کرد یابن رسول اللَّه، هر که ترک شرابخواری برای غیر خدا هم بکند؟! فرمود: آری به خدا قسم (حتی) اگر برای حفظ جان خویش ترک کند. «وَ فِی ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ»(3)

،{و در این [نعمتها] مشتاقان باید بر یکدیگر پیشی گیرند.} گفت: در چنین ثواب و پاداشی که ذکر کردیم که مؤمنین جویای آن هستند «وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ» {و ترکیبش از [چشمه] تسنیم است.} فرمود: عالی ترین آشامیدنی اهل بهشت است که از بالای قصرهای بهشتیان بر آنها فرو می­ریزد و آن چشمه ایست که مقربین از خالص آن می آشامند و مقربین آل پیامبر هستند که خدا می­فرماید: «وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ» و رسول خدا و خدیجه و علی بن ابی طالب و بازماندگان آنهایند که ملحق به ایشان می شوند، چنانچه در این آیه می فرماید: «أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ».(4)، {فرزندانشان را به آنان ملحق خواهیم کرد.} فرمود: مقربین از خالص نهر تسنیم می آشامند، اما بقیه مؤمنین از مخلوط آن. علی بن ابراهیم می گوید: سپس مجرمین را معرفی می کند که مؤمنین را استهزاء می کنند و بر آنها می خندند و چشمک می زنند. فرموده است «إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ» تا «فَکِهِینَ»(5)

فرمود: مسخره می­کنند «وَ إِذا رَأَوْهُمْ» یعنی وقتی مؤمنین را می بینند «قالُوا إِنَّ هؤُلاءِ لَضالُّونَ»(6)

{و چون مؤمنان را می دیدند می گفتند اینها [جماعتی] گمراهند} خداوند می فرماید: «وَ ما أُرْسِلُوا عَلَیْهِمْ حافِظِینَ»(7) ،{و حال آنکه آنان برای بازرسی [کار]شان فرستاده نشده بودند.} سپس می فرماید «فَالْیَوْمَ» یعنی روز قیامت «الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ * عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ * هَلْ

ص: 6

ثُوِّبَ الْکُفَّارُ هَلْ جَازَیْتُ الْکُفَّارَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ (1).

ثُوِّبَ الْکُفَّارُ آیا کفار را به سزای کردارشان رسانیده اند «ما کانُوا یَفْعَلُونَ».(1) {و[لی] امروز مؤمنانند که بر کافران خنده می زنند بر تختها[ی خود نشسته] نظاره می کنند [تا ببینند] آیا کافران به پاداش آنچه می کردند رسیده اند.}(2)

روایت19.

اصول کافی: ادریس بن عبد اللَّه از حضرت صادق علیه السلام نقل کرد که از تفسیر آیه «ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ * قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ»(3)

،{چه چیز شما را در آتش [سقر] درآورد، گویند از نمازگزاران نبودیم} پرسیدم، فرمود: منظور این است که ما از پیروان ائمه که در این آیه اشاره می فرماید نبودیم «السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ». مگر نه این است که هر کس زودتر خود را به محل اجتماع اسبدوانی برساند، مردم به او مصلی می گویند؟! پس منظور از «لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ» یعنی ما از اتباع و پیروان سابقین نبودیم.(4)

توضیح

الحلبه بالتسکین گروهی اسب که برای مسابقه گرد هم می آیند و مصلی آن کسی است که سرش را در موازات استخوان پشت اسب پیشین قرار می­دهد. و صلوان یعنی دو استخوان سمت راست و چپ دم اسب. راغب در مفردات خود می گوید معنی «لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ» یعنی از پیروان پیامبران.

روایت20.

کنز الفوائد: ابن عباس در باره آیه «أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» {یا [مگر] کسانی را که گرویده و کارهای شایسته کرده اند} منظور علی و حمزه و عبیده است «کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ» {چون مفسدان در زمین می گردانیم} مانند تبهکاران در زمین مراد عتبه و شیبه و ولید است «أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ» یعنی علی و یارانش «کَالْفُجَّارِ»(5)، {یا پرهیزگاران را چون پلیدکاران قرار می دهیم.} مانند تبهکاران منظور فلانی و یاران او است.(6)

روایت21.

کنز الفوائد: ابن عباس گفت: سبقت گیرندگان سه نفرند: حزقیل مؤمن آل فرعون که سبقت به سوی موسی گرفت. و حبیب دوست یاسین که سبقت بسوی عیسی گرفت. و علی بن ابی طالب که سبقت به سوی محمّد صلی اللَّه علیه و آله گرفت و هم او بهترین سبقت گیرندگان است.(7)

ص: 7

عَنْ طَاوُسٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: السُّبَّاقُ ثَلَاثَةٌ حِزْقِیلُ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ إِلَی مُوسَی (1) وَ حَبِیبٌ صَالِحُ یَاسِینَ إِلَی عِیسَی وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ أَفْضَلُهُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ (2).

روایت22.

کنز الفوائد: سلیم بن قیس از حسن بن علی علیهما السلام از پدر بزرگوارش نقل کرد که در باره آیه «السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ» فرمود: من جلوتر از تمام سبقت گیرندگان به سوی خدا و پیامبرم و من مقرب ترین مقربان خدا و پیامبرم.(1)

روایت23.

کنز الفوائد: جابر جعفی از حضرت باقر علیه السلام در باره آیه «کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ * إِلَّا أَصْحابَ الْیَمِینِ»(2) ،{هر کسی در گرو دستاورد خویش است به جز یاران دست راست.} فرمود: آنها شیعیان ما اهل بیت پیمبرند.(3)

روایت24.

کن ز الفوائد: جابر جعفی از حضرت باقر علیه السلام از پدرانش نقل کرد که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: یا علی، آیه «کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ * إِلَّا أَصْحابَ الْیَمِینِ * فِی جَنَّاتٍ یَتَساءَلُونَ * عَنِ الْمُجْرِمِینَ * ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ»(4)

{هر کسی در گرو دستاورد خویش است به جز یاران دست راست. در میان باغها از یکدیگر درباره مجرمان می پرسند که چه چیز شما را در آتش [سقر] درآورد؟} مجرمین در آیه کسانی هستند که منکر ولایت تواند «قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ * وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ * وَ کُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِینَ»(5)، {گویند از نمازگزاران نبودیم و بینوایان را غذا نمی دادیم با هرزه درایان هرزه درایی می کردیم.}

ص: 8

لَهُمْ أَصْحَابُ الْیَمِینِ لَیْسَ مِنْ هَذَا أُوتِیتُمْ فَمَا الَّذِی سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ یَا أَشْقِیَاءُ قَالُوا وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ حَتَّی أَتانَا الْیَقِینُ فَقَالُوا لَهُمْ هَذَا الَّذِی سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ یَا أَشْقِیَاءُ وَ یَوْمُ الدِّینِ یَوْمُ الْمِیثَاقِ حَیْثُ جَحَدُوا وَ کَذَّبُوا بِوَلَایَتِکَ وَ عَتَوْا عَلَیْکَ وَ اسْتَکْبَرُوا (1).

اصحاب یمین به آنها می­گویند: ای بدبختان! نه، به واسطه آنچه می­گویید ساکن جهنم نشده اید! بگویید چه چیز باعث سکونت در جهنم برای شما شده است؟ می­گویند: «و کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ * حَتَّی أَتانَا الْیَقِینُ»(1)، {و روز جزا را دروغ می شمردیم تا مرگ ما در رسید.}

اصحاب یمین می­گویند، همین موجب جهنمی شدن شما شده، ای شقاوتمندان. یوم الدین همان روز میثاق است؛ چون منکر شدند و تکذیب ولایت تو را کردند و بر تو ستم روا داشته، تکبر ورزیدند.(2)

روایت25.

مولف: طبرسی می نویسد: حضرت باقر علیه السلام فرمود: ما و شیعیانمان اصحاب یمین هستیم.(3)

باب بیست و چهارم: ائمه علیهم السلام سبیل و صراط هستند و ایشان و شیعیانشان در راه و صراط استوارند

روایات

روایت1.

تفسیر امام حسن عسکری علیه السّلام، معانی الاخبار: شیخ صدوق با اسناد خود به امام حسن عسکری علیه السلام می گوید که در باره آیه «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ»(4) فرمود: منظور این است که پیوسته ما را نسبت به آنچه در گذشته توفیق داده ای موفق بدار تا از دستور تو در آینده از عمر خود اطاعت کنیم. و صراط مستقیم دو نوع است: یکی صراط دنیا و دیگری صراط آخرت؛ اما صراط مستقیم در دنیا آن روشی است که نه غلو و زیادی داشته باشد و نه کوتاهی نماید. میانه رو باشد و گرایش به باطل نداشته باشد. اما طریق دیگر، همان راه مؤمنین است به جانب بهشت که مستقیم است و انحراف به جانب جهنم ندارند و نه به جای دیگری غیر جهنم؛ فقط مستقیم رهسپار بهشت می شوند. حضرت صادق علیه السلام در باره آیه «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» فرمود: یعنی ما را راهنمایی کن به راه مستقیم که منظور راهنمایی کن به راهی که ما را به محبت تو و

ص: 9

دِینِکَ (1) وَ الْمَانِعِ مِنْ أَنْ نَتَّبِعَ أَهْوَاءَنَا فَنَعْطَبَ أَوْ نَأْخُذَ بِآرَائِنَا فَنَهْلِکَ (2).

دینت برساند و از آنکه پیرو هوای نفس خویش باشیم یا از آراء خود پیروی کنیم و هلاک گردیم، باز دارد.(1)

روایت2.

تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام، معانی الاخبار: از حضرت امام حسن عسکری علیه السلام در باره آیه: «صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ»(2) نقل می­کند: یعنی بگوئید ما را هدایت فرما به راه کسانی که به توفیق در راه دین و فرمانبرداری از خود به ایشان نعمت دادی و آنها کسانی هستند که خداوند در این آیه معرفی کرده است: «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً.»(3)

،{و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، در زمره کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته [یعنی] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگانند و آنان چه نیکو همدمانند.}(عین همین مطلب از امیر المؤمنین علیه السّلام نیز نقل شده است.) آنگاه فرمود: اینها کسانی نیستند که به آنها نعمت مال و صحت بدن داده شده، گر چه همه اینها از نعمت های آشکار خدا است. مگر نه این است که گروهی از کسانی که مشمول نعمت مال و سلامتی بدن هستند، کافر یا فاسقند. شما را تشویق به تقاضای راهنمایی شدن به راه چنین اشخاصی را نکرده اند، بلکه امر شده اید به تقاضای راهنمایی به راه کسانی که نعمت ایمان به خدا و تصدیق پیامبر و ولایت محمد و آل پاک او دارند و همچنین اصحاب برگزیده و نیکو کارش. و تقیه نیکو نمایید تا از شر مردم و جنایات دشمنان خدا و کفر آنها در امان باشید؛ به این صورت که با ایشان مدارا نمایید و آنها را وادار نکنید که در پی آزار شما باشند و حقوق برادران مؤمن خویش را بشناسید. همانا هر بنده خدا از زن و مرد که ولایت نسبت به محمّد و آل او صلّی الله علیه و آله و اصحابش داشته باشد و دشمن دشمنان ایشان باشد، خود را از عذاب خدا در حصن و دژی محکم قرار داده و هر بنده ای از زن و مرد که با بندگان خدا به بهترین وجه مدارا کند، مشروط بر اینکه با این مدارا داخل در کار باطل نگردد

ص: 10

مِنْ حَقٍّ إِلَّا جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَفَسَهُ تَسْبِیحاً وَ زَکَّی عَمَلَهُ وَ أَعْطَاهُ بَصِیرَةً عَلَی کِتْمَانِ سِرِّنَا وَ احْتِمَالِ الْغَیْظِ لِمَا یَسْمَعُهُ مِنْ أَعْدَائِنَا (وَ) ثَوَابَ الْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ مَا مِنْ عَبْدٍ أَخَذَ نَفْسَهُ بِحُقُوقِ إِخْوَانِهِ فَوَفَّاهُمْ حُقُوقَهُمْ جَهْدَهُ وَ أَعْطَاهُمْ مُمْکِنَهُ وَ رَضِیَ عَنْهُمْ بِعَفْوِهِمْ وَ تَرَکَ الِاسْتِقْصَاءَ عَلَیْهِمْ فِیمَا یَکُونُ مِنْ زَلَلِهِمْ وَ اغْتَفَرَهَا (1) لَهُمْ إِلَّا قَالَ اللَّهُ لَهُ یَوْمَ یَلْقَاهُ (2) یَا عَبْدِی قَضَیْتَ حُقُوقَ إِخْوَانِکَ وَ لَمْ تَسْتَقْصِ عَلَیْهِمْ فِیمَا لَکَ عَلَیْهِمْ فَأَنَا أَجْوَدُ وَ أَکْرَمُ وَ أَوْلَی بِمِثْلِ مَا فَعَلْتَهُ مِنَ الْمُسَامَحَةِ وَ الْکَرَمِ فَأَنَا لَأَقْضِیَنَّکَ (3) الْیَوْمَ عَلَی حَقٍّ وَعَدْتُکَ بِهِ وَ أَزِیدُکَ مِنْ فَضْلِیَ الْوَاسِعِ وَ لَا أَسْتَقْصِی عَلَیْکَ فِی تَقْصِیرِکَ فِی بَعْضِ حُقُوقِی قَالَ فَیُلْحِقُهُمْ (4) بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَصْحَابِهِ وَ یَجْعَلُهُ فِی خِیَارِ شِیعَتِهِمْ (5).

و حقی را از دست ندهد، خداوند نفس او را تسبیح قرار خواهد داد و عملش را پاک می­کند و به او بینایی و بصیرت در کتمان سرّ ما خواهد داد. او خشم خود را وقتی سخنی ناهنجار از دشمنان ما می­شنود فرو می­برد. چنین کسی ثواب کسی را خواهد برد که در خون خود در راه خدا غوطه ور شود. هر بنده ای که به حقوق برادران مؤمن خود توجه داشته باشد و با تمام کوشش حقوق ایشان را ادا نماید و تا حد امکان نسبت به ایشان کوتاهی نکند و از آنان گذشت کرده و آنها را عفو نماید، و از خطا و لغزش آنها پی گیری ننماید و چشم پوشی کند، خدا در روز قیامت به او می­فرماید: بنده من، تو حقوق برادرانت را ادا کردی و از خطا و لغزش آنها پی گیری نکردی؛ من در این باره کریمتر و باسخاوت تر و شایسته ترم. من داوری را در مورد وعده پاداشی که به تو داده ام به خودت واگذار می­کنم و از فضل خویش (به آن) اضافه می­نمایم و از کوتاهی تو در مورد حقوق خویش پی گیری نخواهم کرد. فرمود: خداوند آنها را به محمّد و آل صلّی الله علیه و آله و اصحاب او ملحق می­کند و از بهترین شیعیان ایشان قرارشان می­دهد.(1)

روایت3.

معانی الاخبار: مفضل گفت: از حضرت صادق علیه السّلام راجع به صراط پرسیدم، فرمود: صراط راهی به سوی معرفت و شناخت خدا است و دو نوع صراط داریم، یکی در دنیا و دیگری در آخرت. صراط دنیا امام است که اطاعت او واجب است. هر کس او را بشناسد و از دستوراتش پیروی نماید، از صراط آخرت که پلی است بر روی جهنم خواهد گذشت و هر کس او را نشناسد، پایش در صراط جهنم خواهد لغزید و در جهنم خواهد افتاد.(2)

روایت4.

معانی الاخبار: از حضرت صادق علیه السّلام در باره آیه:

ص: 11

عِیسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ قَالَ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ مَعْرِفَتُهُ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ (1) حَکِیمٌ وَ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی أُمِّ الْکِتَابِ فِی قَوْلِهِ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ (2)

«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ.» نقل شده است که فرمود: منظور امیر المؤمنین و معرفت اوست. دلیل بر اینکه مراد امیر المؤمنین است، این آیه است: «وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ»(1)، {و همانا که آن در کتاب اصلی [= لوح محفوظ] به نزد ما سخت والا و پر حکمت است.} که امیر المؤمنین علیه السّلام در ام الکتاب ذکر شده است، در آیه «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ.»(2)

روایت5.

معانی الاخبار: ثمالی از حضرت علی بن الحسین نقل کرد که فرمود: بین خدا و حجتش پرده ای نیست و نه از برای خدا در مقابل حجتش حجابی است. ما ابواب خدا و صراط مستقیم و گنجینه دانش او و مترجم وحی خداییم. ما پایه های توحید خدا و جایگاه اسرار اوییم.(3)

روایت6.

معانی الاخبار: جابر از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرد که راجع به این آیه پرسیدم: «وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ»(4) ،{و اگر در راه خدا کشته شوید یا بمیرید.} فرمود: می­دانی راه خدا چیست؟ گفتم: نه به خدا، مگر از شما بشنوم. فرمود: راه علی و فرزندان - علیهم السلام - او است. هر که در راه ولایت او کشته شود، در راه خدا کشته شده و هر که با ولایت علی بمیرد، در راه خدا مرده است.(5)

توضیح

سبیل الله مبتدا و جمله شرطیه خبر آن است. که آن را برای تفسیر آیه و تطبیق آن بر این معنا ذکر کرده است و در تفسیر عیاشی(6) عبارت سبیل

ص: 12

الله بل فیه فمن قتل (1) و هو أظهر.

الله نیست و به جای آن فَمَن قُتِلَ آمده که این اظهر است.

روایت7.

معانی الاخبار: حنان بن سدیر از جعفر بن محمّد علیه السلام در این آیه از سوره حمد: «صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» نقل کرد که فرمود: منظور محمّد صلی اللَّه علیه و آله و ذریه او است.(1)

روایت8.

تفسیر قمی: آیه «أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ» فرمود: صراط مستقیم امام است، از او پیروی کنید. «وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ» و پیروی از غیر امام نکنید. «فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ»(2) که موجب اختلاف و تفرقه شما در باره امام خواهد شد.

روایت9.

ابو بصیر: از حضرت باقر علیه السّلام در مورد آیه: «هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ»، {و [بدانید] این است راه راست من پس از آن پیروی کنید و از راه ها[ی دیگر] که شما را از راه وی پراکنده می سازد پیروی مکنید.} فرمود: ما راه مستقیم هستیم. هر که از راه ما امتناع ورزید، آن راه های دیگر است (که موجب کفر می شود). آنگاه خداوند می­فرماید: «ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» (3)،{اینهاست که [خدا] شما را به آن سفارش کرده است. باشد که به تقوا گرایید.} یعنی تا تقوا پیشه کنید.(4)

روایت10.

تفسیر قمی: «إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(5)،{به راستی خداوند کسانی را که ایمان آورده اند به سوی راهی راست راهبر است.} می نویسد: منظور (راه) امام است که مستقیم است.(6)

روایت11.

تفسیر قمی: «إِلی صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ»(7)، { به سوی راه آن شکست ناپذیر ستوده.} می­نویسد: صراط راه واضح است و امامت ائمه علیهم السّلام.(8)

ص: 13

روایت12.

تفسیر قمی: ابن رئاب گفت: امام (صادق علیه السلام) فرمود: به خدا قسم ماییم که خداوند مردم را به اطاعت ما ملزم نموده، هر کس می­خواهد از هر طرف برود، چاره ای جز در خانه ما ندارد. به خدا قسم ما همان راهی هستیم که خدا شما را امر کرده که از آن پیروی کنید. سوگند به خدا ما صراط مستقیم هستیم.(1)

روایت13.

تفسیر قمی: «وَإِنَّکَ لَتَدْعُوهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(2) ،{و در حقیقت این تویی که جدا آنها را به راه راست می خوانی.} فرمود: به سوی ولایت امیر المؤمنین علیه السّلام «وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ»(3) ،{و به راستی کسانی که به آخرت ایمان ندارند از راه [درست] سخت منحرفند.} یعنی از امام انحراف دارند.(4)

روایت14.

تفسیر عیاشی: سعد از حضرت باقر علیه السلام نقل می­کند: «وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ»(5) فرمود: آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله آن راهی هستند که خداوند به آن راهنمایی می­کند.(6)

روایت15.

تفسیر فرات: ابی برزه گفت: در خدمت پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله نشسته بودیم. آن جناب به سوی علی علیه السّلام اشاره نموده، این آیه را خواند «وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ» تا آخر آیه. مردی عرض کرد: یا رسول اللَّه، مگر منظور از آیه این نیست که خدا این راه را بر تمام راهها برتری داده (یعنی اسلام را). پیامبر اکرم فرمود: این ستمی است که تو (در باره علی) روا می داری. اما آنچه گفتی که خداوند اسلام را بر غیرش برتری داده، صحیح است اما این آیه «هَذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیمًا» موقعی نزول یافت که من از جنگ تبوک اول بازمی گشتم. عرض کردم پروردگارا، من علی را همچون هارون برادر موسی در میان امت خود به جانشینی گذاشتم جز اینکه پیامبری بعد از من نیست. خداوندا، گفتار مرا تصدیق کن و

ص: 14

وَعْدِی وَ اذْکُرْ عَلِیّاً (1) کَمَا ذَکَرْتَ هَارُونَ فَإِنَّکَ قَدْ ذَکَرْتَ اسْمَهُ فِی الْقُرْآنِ فَقَرَأَ آیَةً فَأَنْزَلَ تَصْدِیقَ قَوْلِی (2) هَذَا صِرَاطُ عَلِیٍّ مُسْتَقِیمٌ وَ هُوَ هَذَا جَالِسٌ عِنْدِی فَاقْبَلُوا نَصِیحَتَهُ وَ اسْمَعُوا قَوْلَهُ فَإِنَّهُ مَنْ یَسُبُّنِی یَسُبُّهُ اللَّهُ (3) وَ مَنْ سَبَّ عَلِیّاً فَقَدْ سَبَّنِی (4).

وعده مرا تمام نما و نام علی را در قرآن ذکر کن چنانچه نام هارون را برده­ای. آنگاه پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله آیه ای را از قرآن خواند و فرمود: خداوند سخن مرا با این آیه «هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ»(1){ فرمود این راهی است راست [که] به سوی من [منتهی می شود].} تصدیق کرد. او همین است که نزد من نشسته است. نصیحتش را بشنوید و (به او) گوش کنید. هر که مرا دشنام دهد خدا را دشنام داده و هر که علی را دشنام دهد به من دشنام داده است.(2)

توضیح

«فقرأ آیة» یعنی رسول خدا صلّی الله علیه و آله یکی از آیاتی که هارون در آن ذکر شده است را قرائت فرمود.

روایت16.

تفسیر فرات: ابو مالک اسدی گفت: به حضرت باقر علیه السّلام گفتم: منظور از این آیه چیست: «وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ» تا آخر آیه. امام علیه السّلام دست چپ خود را گشود و با دست راست دایره ای در آن ایجاد کرد، آنگاه فرمود: ما راه مستقیم هستیم، از آن پیروی کنید، از راههای دیگر نروید که شما را به طرف راست و چپ منحرف می­کند. آنگاه با دست خود خط کشید.(3)

روایت17.

تفسیر فرات: حمران گفت، از حضرت باقر علیه السّلام در باره این آیه «وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا

ص: 15

السُّبُلَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ فَاطِمَةَ هُمْ صِرَاطُ اللَّهِ فَمَنْ أَبَاهُمْ سَلَکَ السُّبُلَ (1).

السُّبُلَ» شنیدم، فرمود: علی بن ابی طالب و ائمه علیهم السّلام از فرزندان فاطمه زهرا علیها السلام هستند که راه خدایند؛ هر که از آنها روی برگرداند داخل در سایر راهها شده است.(1)

روایت18.

مناقب آل ابی طالب: عبد اللَّه بن عباس در باره آیه: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» گفت: یعنی ای بندگان، بگویید خدایا، ما را راهنمایی کن به محبت پیامبر اکرم و اهل بیتش.

روایت19.

تفسیر ثعلبی: و کتاب ابن شاهین از مسلم بن حبان و او از ابی بریده در باره آیه «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» نقل می کند که آن صراط، محمّد و آل اوست.

روایت20.

اعمش از ابو صالح و او از ابن عباس در مورد آیه «فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِیِ»، {زودا که بدانید یاران راه راست کیانند و چه کسی راه یافته است.} گفت: به خدا قسم منظور محمّد و اهل بیت اوست «وَ مَنِ اهْتَدی»(2) مراد اصحاب محمّد است.

روایت21.

الخصائص: اصبغ از علی علیه السّلام نقل کرد و در کتابهای ما جابر از حضرت باقر علیه السّلام نقل می کند که در باره آیه «وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ» فرمود: یعنی از ولایت ما انحراف دارند.

روایت22.

حضرت صادق علیه السّلام در باره آیه: «افَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلی وَجْهِهِ أَهْدی» ، {پس آیا آن کس که نگونسار راه می پیماید هدایت یافته تر است.} یعنی دشمنان آل محمّد. «أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(3) ،{یا آن کس که ایستاده بر راه راست می رود.} فرمود: منظور سلمان و مقداد و عمار و یارانش هستند.

روایت23.

در تفسیر است که «وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً» منظور قرآن و آل محمّدند صلی اللَّه علیه و آله.(4)

روایت24.

کشف الغمه: از مطالبی که عز المحدث حنبلی در باره آیه: «اهْدِنَا

ص: 16

الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ قَالَ بُرَیْدَةُ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هُوَ صِرَاطُ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ علیهم السلام (1).

یف، الطرائف الثعلبی عن مسلم بن حیان عن أبی بریدة مثله (2).

الصِّراطَ المُستَقیم» نوشته است، این است که بریده از صحابه پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله گفت: آن راه محمّد و آل اوست.(1)

الطرائف: ثعلبی از مسلم بن حیان از ابو بریده همین روایت را نقل کرده است.(2)

روایت25.

کنز الفوائد: ابو بصیر از امام باقر علیه السلام در باره آیه «وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیمًا فَاتَّبِعُوهُ» فرمود: منظور راه امامت است، پس از آن پیروی کنید «وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ» منظور راه های غیر آن است.(3)

روایت26.

کنز الفوائد: علی بن یوسف بن جبیر در کتاب نهج الایمان می­نویسد: صراط مستقیم علی بن ابی طالب علیه السّلام است زیرا ابراهیم ثقفی در کتاب خود سند به بریده اسلمی می­رساند که پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ» من از خدا درخواست کردم این راه را اختصاص به علی بن ابی طالب دهد، پس پذیرفت.(4)

روایت27.

کنز الفوائد: هشام بن حکم گفت: حضرت صادق این آیه را «هذا صِراطُ(5)

عَلیٍّ مُسْتَقِیم» خواند.(6)

روایت28.

حریز از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که در باره آیه «یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا»(7) ،{ای کاش با پیامبر راهی برمی گرفتم.} فرمود: منظور علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(8)

ص: 17

روایت29.

ثمالی از امام باقر علیه السّلام نیز همین روایت را نقل کرده است.(1)

روایت30.

تفسیر امام حسن عسکری علیه السّلام: پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر بنده ای از مرد و زن که در ظاهر با امیر المؤمنین علی علیه السّلام بیعت کند ولی در باطن آن بیعت را بشکند و بر نفاق خویش باقی بماند، موقعی که عزرائیل برای قبض روح او می آید، شیطان و یارانش و جهنم با تمام عذابهای گوناگونش در مقابل دیدگان و دل او و جایگاههای او در تنگناهای آن مجسم می­گردد. همچنین بهشت را نیز با تمام منازلش می بیند، (اگر بر ایمان و عقیده اش در باره علی علیه السّلام ثابت می­ماند.) ملک الموت به او می­گوید: به بهشت نگاه کن که هیچ کس جز خدا قدر خوشی و شادی و سرورش را نمی داند و برای تو آماده بود اگر بر ولایت علی علیه السّلام برادر پیامبر ثابت می­ماندی و روز قیامت رهسپار آنجا می شدی اما چون بیعت را شکستی و مخالفت نمودی، اینک جهنم و عذابهای گوناگون آن و لهیب های فروزان و مارهای کام گشاده و عقربهای دم برافراشته و درندگان با پنجه های گشاده و دیگر عذابهای آن جایگاه تو است و باید بدان سوی روی، در این هنگام می­گوید: «یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا» ای کاش دستور پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و ولایت علی علیه السّلام را می پذیرفتم و (بهشت را) از دست نمی دادم.(2)

توضیح

«مقاعده» عطف بر «النیران» است و ضمیر آن به «الناکث» برمی­گردد و ضمیر در «مضائقها» به «النیران» برمی­گردد .

روایت31.

کنز الفوائد:

ص: 18

عَنْ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: وَ اللَّهِ مَا کَنَی اللَّهُ فِی کِتَابِهِ حَتَّی (1) قَالَ یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلًا وَ إِنَّمَا هِیَ فِی مُصْحَفِ عَلِیٍّ علیه السلام یَا وَیْلَتَی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذِ الثَّانِیَ (2) خَلِیلًا وَ سَیَظْهَرُ (3) یَوْماً (4).

ابو الخطاب از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: به خدا قسم خداوند در کتاب خود با کنایه نفرموده، حتی در این آیه «یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلًا»(1)، {ای وای کاش فلانی را دوست [خود] نگرفته بودم.} و همانا این آیه در مصحف علی علیه السّلام چنین است: «یا ویلتا لیتنی لم اتخذ الثانی خلیلا» {ای وای کاش دومی را دوست خود نگرفته بودم.}و روزی آشکار خواهد شد.(2)

روایت32.

کنز الفوائد: از حضرت باقر علیه السّلام نقل می­کند که فرمود: «یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا * یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلًا»(3)

،{و روزی است که ستمکار دستهای خود را می گزد و می گوید، ای کاش با پیامبر راهی برمی گرفتم. ای وای کاش فلانی را دوست [خود] نگرفته بودم.} فرمود: این حرف را اولی به دومی می گوید.(4)

روایت33.

روضه کافی: به اسناد خود از جابر نقل می کند که حضرت باقر علیه السّلام از امیر المؤمنین علیه السلام نقل کرد که در ضمن خطبه ای فرمود: جامه خلافت را آن دو شقی و بدبخت بر تن خود آراستند و آنچه را که حق ایشان نبود از من گرفتند و از روی گمراهی و نادانی رهسپار این راه شدند. آینده ای بسیار بد در پیش دارند و چه خطرها که برای خود آماده کردند. یکدیگر را لعنت خواهند نمود و از هم بیزار می شوند. وقتی همدیگر را ملاقات کنند، به دوست خود می گوید: کاش من از تو به قدر فاصله مشرق و مغرب دور می بودم، چقدر دوست بدی بودی. آن بدبخت نابکار در جوابش می­گوید: کاش ترا به دوستی برنمی گزیدم. مرا از راه علی علیه السلام بعد از اینکه بر آن راه راهنمائیم کردند، منحرف کردی. شیطان انسان را خوار می­کند. فرمود: من همان ذکری هستم که از آن گمراه شد و راهی که از آن منحرف گردید و ایمانی که نسبت بآن کافر شد و قرآنی که از آن فاصله گرفت و دینی که آن را تکذیب کرد و صراطی که از آن منحرف شد، تا آخر خطبه که در روضه کافی نقل شده است.(5)

ص: 19

روایت34.

تفسیر قمی: حریز از حضرت صادق علیه السّلام نقل می­کند که این آیه را چنین خواند: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ * صِراطَ مَن أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ و غیر الضالین»(1) فرمود: «مغضوب علیهم» ناصبیان هستند و «ضالین» یهود و نصاری.(2)

روایت35.

تفسیر قمی: در روایت دیگر که ابن اذینه از امام صادق علیه السلام در باره آیه «غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ و غیر الضالین» نقل می­کند، می­فرماید: مغضوب علیهم ناصبیان اند و ضالین کسانی هستند که شک در امام دارند و عارف به امام نیستند.(3)

روایت36.

تفسیر قمی: جابر جعفی گفت: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: جبرئیل بر پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله این آیه را چنین نازل کرد: «و قال الظالمون» ستمگران حق آل محمّد گفتند: «إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً * انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا»(4)

،{جز مردی افسون شده را دنبال نمی کنید. بنگر چگونه برای تو مثلها زدند و گمراه شدند، در نتیجه نمی توانند راهی بیابند.} یعنی راهی به سوی ولایت علی علیه السّلام ندارند و آن راهی که در این آیه اشاره شده، علی علیه السّلام است. (5)

عثمان بن زید از جابر مانند همین روایت را نقل کرده است.(6)

روایت37.

مناقب آل ابی طالب: از حضرت صادق در باره آیه: «وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ» نقل شده که فرمود: ما سبیل و راه هستیم برای کسی که پیرو ما باشد، و ما راهنمای به سوی بهشتیم و ما دستاویزهای اسلامیم.(7)

ص: 20

روایت38.

و باز از حضرت صادق علیه السّلام در باره آیه: «وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا»(1) {و کسانی که در راه ما کوشیده اند به یقین راه های خود را بر آنان می نماییم و در حقیقت خدا با نیکوکاران است} نقل شده که فرمود: این آیه در باره آل محمّد و پیروان آنها است.(2)

روایت39.

و نیز از حضرت صادق علیه السّلام در معنی آیه: «وَ اتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنابَ إِلَیَ»(3)، {و راه کسی را پیروی کن که توبه کنان به سوی من بازمی گردد.} فرمود: راه محمّد و علی علیهما السّلام را پیروی کن.(4)

روایت40.

مناقب آل ابی طالب: محمّد بن مسلم از حضرت صادق در مورد آیه: «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا»، {در حقیقت کسانی که گفتند پروردگار ما خداست سپس ایستادگی کردند.} بر ائمه طاهرین یکی پس از دیگری: «تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ»(5) ،{فرشتگان بر آنان فرود می آیند.} تا آخر آیه.(6)

روایت41.

مناقب آل ابی طالب: زید بن علی در باره آیه: «وَ عَلَی اللَّهِ قَصْدُ السَّبِیلِ»(7) ،{و نمودن راه راست بر عهده خداست.} گفت، راه ما أهل بیت راه میانه است و راه آشکار و واضح است.(8)

روایت42.

اصول کافی: سلام بن مستنیر از حضرت باقر علیه السّلام در مورد آیه «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی»(9)

،{بگو این است راه من که من و هر کس پیروی ام کرد با بینایی به سوی خدا دعوت می کنیم.} فرمود: منظور پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و امیر المؤمنین و اوصیاء بعد از آن دو است.(10)

مناقب آل ابی طالب همین روایت را از سلام بن مستنیر نقل کرده است.(11)

توضیح

دعوت کننده پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله است و مراد از تابعین در آیه، «وَ مَنِ اتَّبَعَنِی» امیر المؤمنین و اوصیا هستند که در گفتار و کردار پیرو پیامبر صلی اللَّه علیه و آله بودند.

ص: 21

روایت43.

کنز الفوائد: زید بن موسی از پدر خود از موسی بن جعفر، از آباء گرام خود در باره آیه: «وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ» فرمود: از ولایت ما اهل بیت انحراف دارند.(1)

روایت44.

کنز الفوائد: ابن نباته از علی علیه السلام در باره آیه «وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ» می فرماید: از ولایت ما انحراف دارند.(2)

روایت45.

کنز الفوائد: فضیل بن یسار از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرد که این آیه را خواند: «أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلی وَجْهِهِ أَهْدی أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(3)،

{پس آیا آن کس که نگونسار راه می پیماید هدایت یافته تر است یا آن کس که ایستاده بر راه راست می رود.} فرمود: به خدا قسم منظور علی و اوصیای او هستند.(4)

توضیح

بیضاوی می­نویسد، مکبا یعنی پیوسته به خاطر ناهمواری راه و پستی و بلندی می­لغزد و به صورت بر زمین می افتد. به همین جهت در مقابل آن سویا آورده یعنی کسی که ایستاده و آسوده و محفوظ از افتادن است، بر صراط مستقیم که از هر نظر هموار است راه می­رود .

برای موحد و مشرک، دو نفر را مثال زده که در این دو راه در حرکت هستند، بعضی گفته اند مکب شخص کور است که به واسطه نابینایی به زمین می­خورد و سویا شخص بینا و بعض دیگر نیز می گویند، مراد از «یَمْشِی مُکِبًّا» شخصی است که به رو در آتش می افتد و «یَمْشِی سَوِیًّا» کسی است که با دو پای خود به جانب بهشت رهسپار می شود.(5)

ص: 22

روایت46.

تفسیر فرات: حسین بن سعید به اسناد خود از جعفر بن محمّد علیهما السّلام در مورد آیه «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی» فرمود: ولایت ما اهل بیت است که غیر از گمراه آن را انکار نمی کند و بر علی علیه السّلام خرده نمی گیرد مگر شخص گمراه.(1)

روایت47.

تفسیر فرات: زید بن علی گفت: پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله در باره آیه: «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّه» فرمود: من و کسانی که پیرو من باشند از اهل بیتم که پیوسته یکی پس از دیگری مردم را دعوت بسوی راه و روشی که من داشته ام مینمایند.(2)

روایت48.

اصول کافی: ثمالی از حضرت باقر علیه السّلام نقل می­کند که خداوند به پیامبرش وحی نمود: «فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(3) ،{پس به آنچه به سوی تو وحی شده است چنگ در زن که تو بر راهی راست قرار داری.} فرمود: یعنی تو بر ولایت علی هستی و علی همان صراط مستقیم است.(4)

روایت49.

اصول کافی: هشام بن حکم از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: «هَذَا صِرَاطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ»(5)

توضیح

قراء سبعه صراط را با تنوین و حالت رفع خوانده اند و (علی) را بفتح لام. اما یعقوب و ابو رجاء و ابن سیرین و قتاده و ضحاک و مجاهد و قیس بن عباده و عمرو بن میمون (علی) را به کسر لام و حالت رفع یا تنوین خوانده اند تا صفت باشد برای صراط.

و مرحوم طبرسی در مجمع البیان روایت را به حضرت صادق داده(6)

نسبت داده و (علیّ) خوانده است. اگر منظورش این روایت بوده، خلاف ظاهر روایت است اما ظاهر روایت این است که علی به خاطر اضافه صراط به آن مجرور است.

روایت50.

این مطلب را آنچه در طرائف آمده، تأیید می­کند. از محمّد بن مؤمن شیرازی به اسناد خود از

ص: 23

قَتَادَةَ عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ قَالَ: کَانَ یَقْرَأُ هَذَا الْحَرْفَ هَذَا صِرَاطُ عَلِیٍّ مُسْتَقِیمٌ فَقُلْتُ لِلْحَسَنِ مَا مَعْنَاهُ قَالَ یَقُولُ هَذَا طَرِیقُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ دِینُهُ طَرِیقٌ وَ دِینٌ مُسْتَقِیمٌ فَاتَّبِعُوهُ وَ تَمَسَّکُوا بِهِ فَإِنَّهُ وَاضِحٌ لَا عِوَجَ فِیهِ (1).

قتاده از حسن بصری نقل شده که گفت، آیه را این طور می­خواند: «هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ». به حسن گفتم معنایش چیست؟ گفت، می گوید این راه علی بن ابی طالب و دینش راه و دین مستقیم است، از آن پیروی کرده و بآن چنگ بزنید که راهی آشکار و بدون انحراف است.(1)

روایت51.

کنز الفوائد: حسین بن جبیر به اسناد خود از حمزة بن عطا از امام باقر علیه السلام در باره آیه «هَلْ یَسْتَوِی هُوَ وَمَن یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَهُوَ عَلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ»(2)، {آیا او با کسی که به عدالت فرمان می دهد و خود بر راه راست است یکسان است.} نقل کرد که فرمود: منظور امیر المؤمنین علیه السّلام است که به عدالت رفتار می کند و بر صراط مستقیم است.(3)

روایت52.

کنز الفوائد: حماد بن عیسی نقل می­کند که یکی از اصحاب از امیر المؤمنین علیه السّلام در باره آیه: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدیً وَ لا کِتابٍ مُنِیرٍ ثانِیَ عِطْفِهِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ»(4)، {و از [میان] مردم کسی است که در باره خدا بدون هیچ دانش و بی هیچ رهنمود و کتاب روشنی به مجادله می پردازد [آن هم] از سر نخوت تا [مردم را] از راه خدا گمراه کند.} نقل کرده که ایشان فرمود: منظور اولی است که روی خود را به طرف دومی بر می­گرداند. و جریان چنین بود وقتی پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله امیرالمؤمنین را به عنوان امام برای مردم معرفی نمود، او گفت، به خدا قسم هرگز در این (امر) به او وفا نخواهیم کرد.(5)

روایت53.

کنز الفوائد: ثمالی از امام باقر علیه السلام نقل می­کند که آیه را این گونه خواند «وَقَالَ الظَّالِمُونَ» ظالمان در حق پیامبر صلی اللَّه علیه و آله «إِن تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَّسْحُورًا»(6)،{و ستمکاران گفتند، جز مردی افسون شده را دنبال نمی کنید.} منظورشان محمد است. سپس خدا به رسولش فرمود: «انظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثَالَ فَضَلُّوا فَلَا یَسْتَطِیعُونَ» {بنگر چگونه برای تو مثلها زدند و گمراه شدند، در نتیجه نمی توانند راهی بیابند} به ولایت علی علیه السلام «سَبیلاً»(7)،

و علی سبیل است.(8)

روایت54.

کنز الفوائد: جابر جعفی از حضرت باقر علیه السّلام در باره آیه: «وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا»(9) ،{ولی آن را نوری گردانیدیم که هر که از بندگان خود را بخواهیم به وسیله آن راه می نماییم.} فرمود: منظور

ص: 24

عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ فِی قَوْلِهِ إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ قَالَ إِلَی وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام (1).

علی بن ابی طالب علیه السّلام است و در باره آیه: «إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» فرمود» تو با ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام(1) هدایت می­کنی.

روایت55.

کنز الفوائد: جابر بن یزید از حضرت باقر علیه السّلام در باره آیه «فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ» نقل کرد که فرمود: یعنی به آنچه به تو در باره علی بن ابی طالب(2) وحی شده، چنگ بزن.

روایت56.

کنز الفوائد: ضحاک گفت، وقتی قریش دیدند پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله علی علیه السّلام را بزرگ می­نماید و پیوسته به او احترام می­کند، شروع به بدگویی از آن جناب نمودند و گفتند، محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم دیوانه علی شده است. خداوند این آیات را نازل کرد: «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ»، {نون سوگند به قلم و آنچه می نویسند.} قسمی است که خدا می­خورد «ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ * وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ»(3) {[که] تو به لطف پروردگارت دیوانه نیستی} تا «إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ»(4) ،{پروردگارت خود بهتر می داند چه کسی از راه او منحرف شده و [هم] او به راه یافتگان داناتر است.} مراد از سبیل در این آیه علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(5)

باب بیست و پنجم : استقامت در راه ولایت است

روایات

روایت1.

کنز الفوائد: ابو الجارود از حضرت باقر علیه السّلام در باره آیه: «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا»،{در حقیقت کسانی که گفتند پروردگار ما خداست سپس ایستادگی کردند.} نقل کرد که فرمود: یعنی کسانی که پیروی از خدا و پیامبر را با ولایت آل محمّد تکمیل نمودند و بر این راه استوار بودند «تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ»،{فرشتگان بر آنان فرود می آیند [و می گویند].} بر آنها در روز قیامت ملائکه نازل می شوند: «أَلَّا

ص: 25

تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ فَأُولَئِکَ هُمُ الَّذِینَ إِذَا فَزِعُوا یَوْمَ الْقِیَامَةِ حِینَ یُبْعَثُونَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَائِکَةُ وَ یَقُولُونَ لَهُمْ لَا تَخَافُوا وَ لَا تَحْزَنُوا نَحْنُ الَّذِینَ کُنَّا مَعَکُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا لَا نُفَارِقُکُمْ حَتَّی تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ (1).

تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ.»(1) ، {هان بیم مدارید و غمین مباشید و به بهشتی که وعده یافته بودید شاد باشید.} آنها کسانی هستند که وقتی در روز قیامت برانگیخته شدند، همین که وحشت زده می­شوند، ملائکه پیش آنها می آیند و به ایشان می گویند، نترسید و محزون نباشید. ما در دنیا با شما بودیم، اینک نیز به همراه شما هستیم تا وارد بهشت شوید. مژده باد شما را به بهشتی که وعده داده شدید.(2)

روایت2.

کنز الفوائد: محمّد بن مسلم از حضرت صادق علیه السّلام در مورد آیه: «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا» تا آخر آیه نقل کرد که فرمود: استوار در راه ائمه علیهم السّلام، یکی پس از دیگری باشند.(3)

اصول کافی: این روایت را از ابو ایوب نقل کرده است.(4)

روایت3.

کنز الفوائد: ابو بصیر گفت، از حضرت باقر علیه السّلام راجع به آیه: «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا» پرسیدم، فرمود: به خدا قسم آیه همان راهی را می گوید که شما می پیمائید و این هم اشاره به همان است: «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً»(5)، {و اگر [مردم] در راه درست پایداری ورزند قطعا آب گوارایی بدیشان نوشانیم.} گفتم، ملائکه چه وقت بر آنها نازل می­شوند و می­گویند نترسید و اندوهگین نباشید و مژده باد شما را به بهشتی که در انتظار شما است، ما دوستان شماییم در دنیا و آخرت. فرمود: هنگام مرگ و روز قیامت.(6)

روایت4.

تفسیر امام حسن عسکری علیه السّلام می­نویسد: امام علیه السّلام از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله نقل کرد که فرمود: مؤمن پیوسته از عاقبت بد بیمناک است و یقین ندارد که آیا مقام خشنودی و رضای خدا را دریافت خواهد کرد یا نه، تا هنگام مرگ و آمدن ملک الموت.

جریان چنین است که ملک الموت در هنگام شدت بیماری و کمال ناراحتی او از رها کردن اموال و خانواده و گرفتاریهای دیگر می آید. مؤمن به واسطه جدا شدن از زن و زندگی حسرت و اندوه فراوان دارد، چون آرزوهایش نقش بر آب شده. ملک الموت به او می­گوید، این چه اندوه و ناراحتی است که داری؟ می گوید، از اضطراب احوالم

ص: 26

وَ عِیَالِهِ وَ قَدْ بَقِیَتْ فِی نَفْسِهِ حَزَازَتُهَا (1) وَ اقْتَطَعَ دُونَ أَمَانِیِّهِ فَلَمْ یَنَلْهَا فَیَقُولُ لَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ مَا لَکَ تَتَجَرَّعُ غُصَصَکَ فَیَقُولُ لِاضْطِرَابِ أَحْوَالِی وَ اقْتِطِاعِی دُونَ آمَالِی (2) فَیَقُولُ لَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ وَ هَلْ یَجْزَعُ (3) عَاقِلٌ مِنْ فَقْدِ دِرْهَمٍ زَائِفٍ (4) قَدِ اعْتَاضَ عَنْهُ بِأَلْفِ أَلْفِ ضِعْفِ (5) الدُّنْیَا فَیَقُولُ لَا فَیَقُولُ لَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ فَانْظُرْ فَوْقَکَ فَیَنْظُرُ فَیَرَی دَرَجَاتِ الْجِنَانِ وَ قُصُورَهَا الَّتِی تَقْصُرُ دُونَهَا الْأَمَانِیُّ فَیَقُولُ لَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ تِلْکَ مَنَازِلُکَ (6) وَ نِعَمُکَ وَ أَمْوَالُکَ وَ أَهْلُکَ وَ عِیَالُکَ وَ مَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِکَ هَاهُنَا وَ ذُرِّیَّتُکَ صَالِحاً فَهُمْ هُنَاکَ مَعَکَ أَ فَتَرْضَی بِهِ بَدَلًا مِمَّا هَاهُنَا فَیَقُولُ بَلَی وَ اللَّهِ ثُمَّ یَقُولُ لَهُ انْظُرْ فَیَنْظُرُ فَیَرَی مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ آلِهِمَا فِی أَعْلَی عِلِّیِّینَ فَیَقُولُ لَهُ أَ وَ لَا تَرَاهُمْ هَؤُلَاءِ سَادَاتُکَ وَ أَئِمَّتُکَ هُمْ هُنَاکَ جُلَّاسُکَ وَ آنَاسُکَ أَ فَمَا تَرْضَی بِهِمْ بَدَلًا مِمَّا تُفَارِقُ هَاهُنَا فَیَقُولُ بَلَی وَ رَبِّی فَذَلِکَ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا فَمَا أَمَامَکُمْ مِنَ الْأَهْوَالِ فَقَدْ کُفِیتُمُوهَا وَ لا تَحْزَنُوا عَلَی مَا تُخَلِّفُونَهُ مِنَ الذَّرَارِیِّ وَ الْعِیَالِ وَ الْأَمْوَالِ فَهَذَا الَّذِی شَاهَدْتُمُوهُ فِی الْجِنَانِ بَدَلًا مِنْهُمْ وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ هَذِهِ مَنَازِلِکُمْ وَ هَؤُلَاءِ سَادَاتُکُمْ آنَاسُکُمْ (7) وَ جُلَّاسُکُمْ نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ لَکُمْ فِیها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِیها ما تَدَّعُونَ نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ (8).

و جدا شدن از آرزوهایم. ملک الموت می گوید، آیا عاقل به واسطه از دست دادن پشیزی بی ارزش ناراحت می­شود، در صورتی که به جای آن میلیونها برابر دنیا به او ارزانی داشته اند؟ در پاسخ می­گوید: نه. ملک الموت به او اشاره می­کند که به بالای سرت نگاه کن. محتضر درجات بهشت و قصرهایی را که از حد آرزو هم بالاتر است می بیند. فرشته مرگ به او می گوید، اینجا منزل تو است و نعمت پایدار و اموال و خانواده و خویشاوندانت در اینجا هستند. هر کدام از خویشاوندان و خانواده ات صالح باشند، در اینجا با تو خواهند بود. آیا راضی هستی به جای مال و ملک دنیا این نعمت ها را دریابی، می­گوید، به خدا قسم مشتاقم و حاضرم. فرشته مرگ به او می­گوید: اینک تماشا کن. محتضر نگاه می­کند و محمّد و علی و پیشوایان معصوم علیهم السلام از فرزندان پیامبر و علی را در اعلی علیین مشاهده می­کند. فرشته به او می­گوید: آیا نمی بینی آنها را که پیشوایان و رهبران تو هستند، آنها در آنجا همنشین و مأنوس با تو خواهند بود، حالا حاضری به جای کسانی که اکنون در دنیا از آنها جدا می­شوی، این همنشین ها را انتخاب کنی؟ می­گوید: به خدا سوگند آری. این است تفسیر آیه ای که خداوند می­فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا»، ملائکه به آنها می­گویند: از آینده ناراحت نباشید ما رفع نگرانیهای شما را کرده ایم، «وَ لا تَحْزَنُوا» و از زن و بچه های خود و اموالی که می­گذارید اندوهگین نباشید، آنچه در بهشت مشاهده می­کنید به جای آنها است که در دنیا می­گذارید، «وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ»(1) ،{و به بهشتی که وعده یافته بودید شاد باشید.} مژده باد شما را به بهشتی که در انتظارتان است. این است قصرهای بهشتی و اینها همنشین و مأنوس با شما خواهند بود (ائمه گرام علیهم السّلام): «نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ لَکُمْ فِیها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِیها ما تَدَّعُونَ * نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ»(2)، {در زندگی دنیا و در آخرت ما دوستان شماییم و هر چه دلهایتان بخواهد در [بهشت] برای شماست و هر چه خواستار باشید در آنجا خواهید داشت؛ روزی آماده ای از سوی آمرزنده مهربان.}(3)

توضیح

مرحوم طبرسی در تفسیر این آیه: «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ» می­گوید: یعنی کسانی که موحد و خدا شناسند به زبان اعتراف می کنند و انبیا را تصدیق می کنند؛ «ثُمَّ اسْتَقامُوا»

ص: 27

استمروا علی التوحید أو استقاموا علی طاعته.

وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ الْفُضَیْلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الِاسْتِقَامَةِ قَالَ هِیَ وَ اللَّهِ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ.

تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ یعنی عند الموت و روی ذلک عن أبی عبد الله علیه السلام.

و قیل تستقبلهم الملائکة إذا خرجوا من قبورهم فی الموقف بالبشارة من الله و قیل فی القیامة و قیل عند الموت و فی القبر و عند البعث أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا أی یقولون لهم لا تخافوا عقاب الله و لا تحزنوا لفوت الثواب (1) و قیل لا تخافوا مما أمامکم و لا تحزنوا علی ما خلفتم من أهل و ولد نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ أی أنصارکم و أحباؤکم فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا نتولی إیصال الخیرات إلیکم من قبل الله تعالی

وَ فِی الْآخِرَةِ فلا نفارقکم حتی ندخلکم الجنة و قیل أی نحرسکم فی الدنیا و عند الموت و فی الآخرة عن- أبی جعفر علیه السلام. (2).

أقول: سیأتی تأویل آخر لها فی باب أن الملائکة تأتیهم.

یعنی پایدار در راه توحید یا اطاعت پروردگارند.

محمّد بن فضیل گفت: از حضرت رضا علیه السّلام راجع به استقامت پرسیدم، فرمود: همان راهی است که شما می پیمایید.

«تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ» یعنی هنگام مرگ. از حضرت صادق علیه السّلام نیز روایت شده و بعضی گفته اند: موقعی که از قبرها خارج می­شوند و مژده خداوند را به ایشان ابلاغ می­کنند (یعنی در قیامت) ملائکه به استقبال آنها می آیند. و بعضی هنگام مرگ و در قبر و بعد از بر انگیخته شدن «أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا» و به آنها می­گویند، از عقاب خدا نترسید و مبادا به خاطر دست دادن پاداش و ثواب اندوهگین باشید.

بعضی معنی کرده اند که از آینده بعد از مرگ نترسید و بر زن و فرزند و اموالی که می­گذارید محزون نباشید «نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ» یعنی ما یاران و دوستان شما هستیم «فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا» که عهده دار رسانیدن لطف و عنایات پروردگاریم به شما «وَ فِی الْآخِرَةِ» و از شما جدا نمی شویم تا داخل بهشت شوید. بعضی گفته اند، از حضرت باقر علیه السّلام روایت شده است که در دنیا و هنگام مرگ و در آخرت، شما را حفظ می­کنیم.(1)

مولف: در باب نزول ملائکه بر ائمه علیهم السلام تأویل دیگری در مورد آیه خواهد آمد.

روایت5.

کنز الفوائد: سماعه گفت: از حضرت صادق علیه السّلام در باره آیه: «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً» شنیدم که می­فرمود: یعنی اگر پایدار باشند بر ولایت در عالم اشباح، هنگامی که خداوند از فرزندان آدم میثاق گرفت. «لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً» یعنی از آب صاف خوشگوار به آنها می آشامانیم.(2)

توضیح

یعنی بر سرشت و طینت آنها آب صاف خوشگوار می­افشانیم نه آب شور و تلخ، چنانچه در اخبار طینت گذشت.

روایت6.

کنز الفوائد: ابو بصیر گفت: از حضرت صادق علیه السّلام در مورد آیه

ص: 28

عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً یَعْنِی لَأَمْدَدْنَاهُمْ عِلْماً کَیْ (1) یَتَعَلَّمُونَهُ مِنَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام (2).

«وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً» شنیدم که فرمود: یعنی آنها را به علم و دانش مدد می­کنیم علمی که از ائمه علیهم السّلام بیاموزند.(1)

روایت7.

کنز الفوائد: برید عجلی گفت: از حضرت صادق علیه السّلام راجع به آیه «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ» پرسیدم، فرمود: یعنی بر ولایت: «لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً» یعنی می­چشانیم به آنها علم زیادی را که از ائمه علیهم السّلام می آموزند .

گفتم: پس معنی این قسمت چیست: «لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ»، (فرمود:) یعنی تا در این مورد منافقین را بیازماییم.(2)

روایت8.

و جابر از حضرت باقر علیه السّلام در باره آیه: «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ» فرمود: خداوند می­فرماید: اشباح آنها را درون آب پاک و نیکو می گذاریم تا آنها را در باره علی علیه السّلام بیازماییم و در این آزمایش منافقین به آنچه خدا در باره ولایت علی علیه السّلام دستور داد، کفر ورزیدند.(3)

توضیح

مرحوم طبرسی می نویسد: «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ» یعنی طریق ایمان «لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً» یعنی آب زیاد از آسمان؛ این مطلب بعد از آن بود که هفت سال از باران محروم بودند. بعضی گفته اند، آب گوارا را به عنوان مثالی فرموده، یعنی در دنیا نعمت را بر آنها توسعه می­دهیم «لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ» یعنی تا آنها را به این وسیله بیازماییم. و در تفسیر اهل بیت آمده که ابو بصیر در تفسیر آیه «إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا» از امام باقر علیه السلام نقل می کند که فرمود: به خدا قسم همان راهی است که شما بر آنید و اگر در راه درست پایداری ورزند، قطعا آب گوارایی بدیشان نوشانیم.

برید عجلی از حضرت صادق علیه السّلام نقل می­کند که در تفسیر آیه فرمود: ما آنها را از علم زیاد

ص: 29

یَتَعَلَّمُونَهُ مِنَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام.

انتهی. (1)

أقول: استعارة الماء للعلم شائع لکونه سببا لحیاة الروح کما أن الماء سبب لحیاة البدن.

بهره مند می­کنیم، اگر از ائمه علیهم السّلام بیاموزند. پایان ...(1)

استعاره گرفتن لفظ آب برای علم معمول است زیرا علم سبب حیات روح است همان طور که آب سبب حیات بدن است .

باب بیست و ششم : ولایت ائمه علیهم السلام صدق است و صادقین و صدیقین و شهداء و صالحین آنهایند

آیات

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ.(2)،{ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا پروا کنید و با راستان باشید.}

تفسیر

مرحوم طبرسی می­نویسد: در مصحف عبد اللَّه و قرائت ابن عباس، من الصادقین است همین نیز از حضرت صادق علیه السلام نقل شده، سپس می­گوید: یعنی کسانی که در گفتار راستگویند و دروغ نمی­گویند. معنای آیه این است که بر مذهب کسانی باشید که در گفتار و کردار خود دروغ نمی­گویند و با آنها مصاحبت و همنشینی کنید. خداوند راستگویان را در سوره بقره توصیف نموده است: «وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ» تا «أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ.»،(3) {نیکوکاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و [یا] مغرب بگردانید بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب [آسمانی] و پیامبران آورد و مال [خود] را با وجود دوست داشتنش به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان و گدایان و در [راه آزاد کردن] بندگان بدهد و نماز را برپای دارد و زکات را بدهد و آنان که چون عهد بندند به عهد خود وفادارانند و در سختی و زیان و به هنگام جنگ شکیبایانند، آنانند کسانی که راست گفته اند و آنان همان پرهیزگارانند.} خداوند دستور داده از آنها پیروی کنید. بعضی گفته اند: منظور از صادقین کسانی هستند که خداوند در این آیه آنها را ستوده است: «رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ»، {از میان مؤمنان مردانی اند که به آنچه با خدا عهد بستند صادقانه وفا کردند. برخی از آنان به شهادت رسیدند.} که منظور حمزة بن عبد المطلب و جعفر بن ابی طالب «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ»(4)

{برخی از آنها در [همین] انتظارند.} علی بن ابی طالب علیه السّلام است.

کلبی از ابو صالح از ابن عباس در تفسیر «کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ» نقل می­کند: یعنی با علی و اصحاب او باشید.

ص: 30

وَ رَوَی جَابِرٌ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ (1) قَالَ مَعَ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام (2)

جابر از حضرت صادق علیه السّلام نقل می­کند: «کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ» یعنی با آل محمّد باشید.(1)

روایات

روایت1.

تفسیر قمی: «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً»(2) ،{و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، در زمره کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته [یعنی] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگانند و آنان چه نیکو همدمانند.} فرمود: منظور از نبیین، پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و صدیقین، علی علیه السّلام و شهداء، حسن و حسین علیهما السّلام و صالحین، ائمه علیهم السلام «وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً» قائم آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله.(3)

روایت2.

کنز الفوائد: شیخ طوسی رحمة اللَّه علیه در کتاب مصباح الانوار به اسناد خود از انس نقل می­کند: روزی با پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله نماز صبح را خواندیم، در این موقع آن جناب رو به سوی ما برگردانید. من عرض کردم: یا رسول اللَّه، برای ما این آیه را تفسیر بفرمائید: «فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً» فرمود: منظور از پیامبران منم و صدیقین برادرم علی، اما شهداء عمویم حمزه و صالحین دخترم فاطمه و اولاد او حسن و حسین علیهم السلام تا آخر روایت.(4)

روایت3.

بصائر الدرجات: برید عجلی گفت: از حضرت باقر علیه السّلام معنی: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ» را پرسیدم، فرمود: از صادقین ما را قصد کرده است.(5)

روایت4.

مناقب آل ابی طالب: جابر انصاری از امام باقر علیه السّلام در باره آیه «وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ» نقل می­کند که فرمود: منظور از صادقین آل محمد است.(6)

روایت5.

بصائر الدرجات: احمد بن محمّد گفت: از حضرت رضا علیه السّلام تفسیر آیه: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ» را پرسیدم، فرمود: صادقین ائمه علیهم السّلام هستند که گفتارشان با عمل در فرمانبرداری خدا برابر است.(7)

ص: 31

روایت6.

تفسیر فرات: اصبغ بن نباته گفت: علی بن ابی طالب علیه السّلام به من فرمود: من می­خواهم حدیثی را بگویم. عرض کردم: پس چرا نمی فرمایید ای امیر المؤمنین! فرمود: این حرف را برای گفتن همان حدیث زدم، آنگاه فرمود: وقتی خداوند تمام جهانیان از گذشتگان و آیندگان را جمع کند، بر ترین آنها از ما فرزندان عبد المطلب هفت نفرند. از همه مردم گرامی تر پیامبرانند که پیامبر ما گرامی ترین انبیاء علیهم السّلام است. بعد از انبیاء، بهترین افراد اوصیاء هستند که وصی پیامبر ما گرامی ترین اوصیاء است. بعد از آنها شهداء برتر از همه هستند. حمزه سید الشهداء است و جعفر که با دو بال خود به همراه ملائکه پرواز می­کند که به هیچ شهیدی قبل از او این امتیاز داده نشده، این مقامی است که خداوند به محمّد صلی اللَّه علیه و آله عنایت فرموده است. آنگاه این آیه را قرائت کرد: «فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً * ذلِکَ الْفَضْلُ مِنَ اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ عَلِیماً» آنگاه دو سبط پیامبر اکرم حسن و حسین و مهدی علیهم السّلام، آن جناب را از نژاد کسی که خدا خواسته است، از اهل بیت پیامبر قرار داده.(1)

روایت7.

تفسیر فرات: سلیمان دیلمی گفت: خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودم که ابو بصیر داخل شد و نفس نفس می­زد؛ همین که در جای خود قرار گرفت حضرت صادق علیه السّلام به او گفت: ابو محمّد! این نفسهای بلند از چیست؟ عرض کرد: فدایت شوم یابن رسول اللَّه، سنم زیاد شده و ناتوان و فرتوت شده ام، اجلم نزدیک است نمی دانم عاقبت کار در آخرت چگونه خواهم بود. امام علیه السّلام فرمود: ابا محمّد تو هم این حرف را می­زنی؟ عرض کرد: چطور این حرف را نزنم؟ و سخنی را عرض کرد؛ امام علیه السّلام فرمود: خداوند در کتاب خود می­فرماید: «فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ

ص: 32

أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً فَرَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْآیَةِ النَّبِیِّینَ وَ نَحْنُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ أَنْتُمُ الصَّالِحُونَ فَتَسَمَّوْا بِالصَّلَاحِ کَمَا سَمَّاکُمُ اللَّهُ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ (1).

أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً» منظور از نبیین رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و ما در این آیه صدیقین و شهداء و شما صالحین هستید. خود را به زیور صلاح و پاکی بیارایید؛ همان طور که خداوند به شما این لقب را عنایت نموده است.(1)

روایت8.

مناقب آل ابی طالب: تفسیر ابو یوسف: یعقوب بن سفیان از ابن عمر نقل می­کند که گفت: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ» خداوند به صحابه دستور می دهد که از خدا بترسید «وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ» یعنی با محمّد و اهل بیتش باشید.(2)

روایت9.

مولف: گروهی به اسناد خود از جابر بن عبدالله انصاری در باره آیه «وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ» نقل کرده­اند که گفت: یعنی با محمّد و اهل بیتش (علیهم السلام).(3)

روایت10.

مولف: سید بن طاوس می نویسد: در تفسیری که منسوب به حضرت باقر علیه السّلام است دیدم که در باره آیه: «وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ» می فرماید: با علی بن ابی طالب و آل محمّد صلوات اللَّه علیهم باشید. در این قسمت آیه که می فرماید: «مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ» منظور حمزة بن عبد المطلب است «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ» علی بن ابی طالب علیه السّلام است. خداوند می فرماید: «وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا» و می فرماید: «اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ» که منظور در اینجا آل محمّدند، صلی اللَّه علیهم.(4)

توضیح

استدلال به این آیه برای اثبات امامت ائمه معصومین علیهم السّلام در بین شیعه معروف است.

محقق طوسی در کتاب تجرید نقل کرده است: طریق استدلال چنین است که خداوند تمام مؤمنین را امر می کند که با صادقین باشند و این مطلب معلوم است که منظور این نیست که در میان صادقین از نظر بدن و جسم باشید، بلکه منظور این است که طریقه و روش آنها و

ص: 33

عقائدهم و أقوالهم و أفعالهم و معلوم أن الله تعالی لا یأمر عموما بمتابعة من یعلم صدور الفسق و المعاصی عنه مع نهیه عنها فلا بد من أن یکونوا معصومین لا یخطئون فی شی ء حتی تجب متابعتهم فی جمیع الأمور و أیضا أجمعت الأمة علی أن خطاب القرآن عام لجمیع الأزمنة لا یختص بزمان دون زمان فلا بد من وجود معصوم فی کل زمان لیصح أمر مؤمنین کل زمان بمتابعتهم.

فإن قیل لعلهم أمروا فی کل زمان بمتابعة الصادقین الکائنین فی زمن الرسول صلی الله علیه و آله فلا یتم وجود المعصوم فی کل زمان.

قلنا لا بد من تعدد الصادقین أی المعصومین بصیغة الجمع و مع القول بالتعدد یتعین القول بما تقوله الإمامیة إذ لا قائل بین الإمامیة بتعدد المعصومین فی زمن الرسول صلی الله علیه و آله مع خلو سائر الأزمنة عنهم مع قطع النظر عن بعد هذا الاحتمال عن اللفظ.

و سیأتی تمام القول فی ذلک فی أبواب النصوص علی أمیر المؤمنین صلوات الله و سلامه علیه. و العجب من إمامهم الرازی کیف قارب ثم جانب و سدد ثم شدد و أقر ثم أنکر و أصر حیث قال فی تفسیر تلک الآیة إنه تعالی أمر المؤمنین بالکون مع الصادقین و متی وجب الکون مع الصادقین فلا بد من وجود الصادقین لأن الکون مع الشی ء مشروط بوجود ذلک الشی ء فهذا یدل علی أنه لا بد من وجود الصادقین فی کل وقت و ذلک یمنع من إطباق الکل علی الباطل فوجب (1) إن أطبقوا علی شی ء أن یکونوا محقین فهذا یدل علی أن إجماع الأمة حجة.

فإن قیل لم لا یجوز أن یقال المراد بقوله کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ أی کونوا علی طریقة الصالحین (2) کما أن الرجل إذا قال لولده کن مع الصالحین لا یفید إلا ذلک سلمنا ذلک لکن نقول إن هذا الأمر کان موجودا فی زمان

ص: 34

عقاید و افعال و گفتارشان را در پیش بگیرید. این مسلم است که خداوند دستور عمومی نمی دهد، از کسی پیروی کنند که ممکن باشد کار ناپسند و فسق و معصیت از او سر بزند، با اینکه خود از چنین کارهایی نهی نموده است. به ناچار باید صادقین در این آیه معصوم و محفوظ از خطا باشند تا بتوان در تمام امور پیرو آنها شد. و نیز تمام امت اجماع دارند بر اینکه خطاب قرآن عمومیت برای تمام زمانها دارد و اختصاص به یک زمان مخصوص ندارد. پس لازم است در هر زمان معصومی وجود داشته باشد تا مؤمنین آن زمان پیرو او باشند. اگر گفته شود، شاید مؤمنین به پیروی از صادقین زمان پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله امر شده اند و در این صورت لزوم بودن معصوم در هر زمان ثابت نمی شود. در جواب می گوئیم، لازم است که صادقین که در قرآن به لفظ جمع ذکر شده، متعدد باشند نه یک نفر؛ و وقتی قائل به تعدد صادقین شدیم، باید همان اعتقاد شیعه امامیه را بپذیریم. زیرا بین امامیه کسی معتقد نیست که در زمان پیامبر معصومین متعدد بوده اند و سایر زمانها از معصوم خالی بوده است. و چنین احتمالی از ظاهر لفظ آیه هم بعید است. دنباله این استدلال در بخش نصوص بر امیر المؤمنین علیه السّلام خواهد آمد.

جای تعجب از امام و پیشوای اهل سنت فخر رازی است که همین مطلب را قبول کرده و سپس طفره رفته و اثبات بعید بودن آن را می کند. سپس حمله می­نماید و باز اقرار می کند. دو مرتبه انکار می نماید و اصرار می ورزد. آنجا که در تفسیر این آیه می نویسد: «خداوند به مؤمنین دستور داده که با صادقین باشند. وقتی بودن با صادقین واجب شد، به ناچار باید صادقین وجود داشته باشند زیرا بودن با چیزی، فرع وجود داشتن آن چیز است.

این دلیلی است بر وجود صادقین در هر زمان و همین مطلب نیز ثابت می کند که تمام امت هرگز بر باطل نیستند و به ناچار بر هر چه اطباق و اجماع نمودند، باید حق باشد و همین دلیل بر حجت بودن اجماع است.

اگر گفته شود چرا نمی­توان گفت که معنی: «کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ» این باشد که روش صالحین را از پیش بگیرید چنانچه شخصی به فرزندش می گوید با صالحین باش، همین معنی را دارد. ما این حرف را قبول داریم ولی می گوییم این امر فقط در زمان

ص: 34

الرسول صلی الله علیه و آله فقط و کان (1) هذا أمرا بالکون مع الرسول صلی الله علیه و آله فلا یدل علی وجود صادق فی سائر الأزمنة سلمنا ذلک لکن لم لا یجوز أن یکون ذلک الصادق هو المعصوم الذی یمتنع خلو زمان التکلیف عنه کما تقوله الشیعة.

فالجواب عن الأول أن قوله کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ أمر بموافقة الصادقین و نهی عن مفارقتهم و ذلک مشروط بوجود الصادقین و ما لا یتم الواجب إلا به فهو واجب فدلت هذه الآیة علی وجود الصادقین و قوله إنه محمول علی أن یکون علی طریقة الصادقین فنقول إنه عدول عن الظاهر من غیر دلیل قوله هذا الأمر مختص بزمان الرسول قلنا هذا باطل لوجوه الأول أنه ثبت بالتواتر الظاهر من دین محمد صلی الله علیه و آله أن التکالیف المذکورة فی القرآن متوجهة علی المکلفین إلی قیام القیامة فکان الأمر فی هذا التکلیف کذلک.

و الثانی أن الصیغة تتناول الأوقات کلها بدلیل صحة الاستثناء.

و الثالث لما لم یکن الوقت المعین مذکورا فی لفظ الآیة لم یکن حمل الآیة علی البعض أولی من حملها علی الباقی فإما أن لا یحمل علی شی ء (2) فیفضی إلی التعطیل و هو باطل أو علی الکل فهو المطلوب.

و الرابع أن قوله یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ أمر لهم بالتقوی و هذا الأمر إنما یتناول من یصح منه أن لا یکون متقیا و إنما یکون کذلک لو کان جائز الخطاء فکانت الآیة دالة علی أن من کان جائز الخطاء وجب کونه مقتدیا بمن کان واجب العصمة و هم الذین حکم الله بکونهم صادقین و ترتب الحکم فی هذا یدل علی أنه إنما وجب علی جائز الخطاء کونه مقتدیا به لیکون مانعا لجائز الخطاء عن الخطاء و هذا المعنی قائم فی جمیع الأزمان فوجب حصوله فی کل الأزمان.

ص: 35

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله وجود داشته و معنی آیه این می شود که با پیامبر باشید و دیگر دلالت بر وجود صادقی در سایر زمانها ندارد. این را هم قبول می­کنم اما چرا جایز نیست آن صادق همان معصومی باشد که طبق عقیده شیعه، زمان تکلیف هرگز خالی از وجود او نیست. جواب از اشکال اول این است که «کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ» امر به موافقت صادقین و نهی از مفارقت آنها است. این مطلب نیز مشروط به وجود صادقین است، هر چند واجب تکمیل نشود مگر به آن چیز که آن هم واجب است.

پس این آیه دلالت بر وجود صادقین دارد و اما آنچه مدعی شد: که آیه معنیش این است که روش صادقین را بپذیرید، می گوییم، این خارج شدن بدون دلیل از ظاهر لفظ آیه است.

اما آنکه ادعا کرد که آیه اختصاص به زمان پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله دارد، در جواب می گوییم این مطلب به چند دلیل باطل است:

اوّل اینکه با تواتر آشکار از آئین پیامبر صلی اللَّه علیه و آله ثابت شده که تکلیف های قرآن متوجه تمام مکلفین است تا روز قیامت. امر و دستور این آیه هم مانند سایر دستورات است.

دوّم، صیغه و شکل آیه شامل تمام اوقات است و استثناء صحیح نیست .

سوّم، چون زمان معینی در آیه ذکر نشده، نمی توان گفت حمل کردن آیه بر یک زمان معین، بهتر و صحیح تر است از حمل آن بر سایر زمانها، و یا باید گفت مربوط به هیچ زمانی نیست که در این صورت معنی آیه تعطیل می شود و این باطل است، یا مربوط به تمام زمانها است که منظور ما نیز همین است.

چهارم، این قسمت آیه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ» آنها را به تقوی امر می کند و این امر شامل کسی می شود که می تواند غیر متقی هم باشد و در صورتی غیر متقی است که جایز الخطا باشد.

پس آیه دلالت می کند که شخص جایز الخطا باید از کسی پیروی کند که عصمت او واجب است و آنها همان کسانی هستند که آیه به ایشان صادقین لقب داده و حکم این دستور دلالت دارد بر اینکه واجب است جایز الخطا پیرو معصوم باشد تا این پیروی او از معصوم مانع از خطایش گردد، این حکم در تمام زمانها است پس لازم است که صادقین نیز در هر زمانی باشند.

ص: 35

قوله لم لا یجوز أن یکون المراد هو کون المؤمن مع المعصوم الموجود فی کل زمان.

قلنا نحن معترف (1) بأنه لا بد من معصوم فی کل زمان إلا أنا نقول إن ذلک المعصوم هو مجموع الأمة و أنتم تقولون إن ذلک المعصوم واحد منهم فنقول هذا الثانی باطل لأنه تعالی أوجب علی کل من المؤمنین أن یکونوا مع الصادقین و إنما یمکنه ذلک لو کان عالما بأن ذلک الصادق من هو لأن الجاهل بأنه من هو لو کان مأمورا بالکون معه کان ذلک تکلیف ما لا یطاق لأنا لا نعلم إنسانا معینا موصوفا بوصف العصمة و العلم و أنا لا نعلم أن هذا الإنسان حاصل بالضرورة فثبت أن قوله کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ لیس أمرا بالکون مع شخص معین و لما بطل هذا بقی أن المراد منه الکون مع جمیع الأمة و ذلک یدل علی أن قول مجموع الأمة صواب و حق و لا نعنی بقولنا الإجماع حجة إلا ذلک انتهی کلامه. (2) و الحمد لله الذی حقق الحق بما أجری علی أقلام أعدائه أ لا تری کیف شید ما ادعته الإمامیة بغایة جهده ثم بأی شی ء تمسک فی تزییفه و التعامی عن رشده و هل هذا إلا کمن طرح نفسه فی البحر العجاج رجاء أن یتشبث للنجاة بخطوط الأمواج و لنشر إلی شی ء مما فی کلامه من التهافت و الاعوجاج فنقول کلامه فاسد من وجوه أما أولا فبأنه بعد ما اعترف بأن الله تعالی إنما أمر بذلک لتحفظ الأمة عن الخطإ فی کل زمان فلو کان المراد ما زعمه من الإجماع کیف یحصل العلم بتحقق الإجماع فی تلک الأعصار مع انتشار علماء المسلمین فی الأمصار و هل یجوز عاقل إمکان الاطلاع علی جمیع أقوال آحاد المسلمین فی تلک الأزمنة و لو تمسک بالإجماع الحاصل فی الأزمنة السابقة فقد صرح بأنه لا بد فی کل زمان من معصوم محفوظ عن الخطاء.

ص: 36

در جواب ادعای او که گفت چرا بودن مؤمن با معصوم در هر زمان جایز نیست، در جوابش می گوئیم ما نیز اعتراف داریم به اینکه باید در هر زمانی معصومی وجود داشته باشد جز اینکه ما معتقدیم، معصوم مجموع امت هستند ولی شما می گوئید آن معصوم یکی از امت است.

ما می گوئیم: قسم دوم (معصوم یک نفر باشد) باطل است. زیرا خداوند بر هر یک از مؤمنین واجب کرده که با صادقین باشند و این کار در صورتی برایش امکان دارد که صادق را بشناسد. زیرا کسی که نمی داند صادق کیست، اگر به او امر کنند صادق باش، این تکلیف به چیزی است که از قدرتش خارج است، چون ما یک شخص معینی را نمی شناسیم که متصف به صفت عصمت و علم باشد و این مطلب را نیز نمی دانیم که چنین فردی حتما هست. پس ثابت می شود که «کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ» امر به بودن با شخص معینی نیست .

وقتی این مطلب باطل شد، می­ماند همان نظری که ما گفتیم که با تمام امت باشیم و دلیل است بر اینکه قول تمام امت صحیح و حق است و از این که می گوئیم حجت اجماع است، منظورمان همین است.» پایان کلام فخر رازی(1)

ستایش خدایی را سزا است که حق و واقعیت را بر قلم دشمنان خود جاری می کند. ملاحظه فرمودید چگونه ادعای امامیه را با تمام کوشش و جدیت اثبات نمود و به چه دلیل آن را به عقیده خود ناصحیح شمرد و خود را از این استدلال به نادانی زد. کار او شبیه کسی است که خود را میان دریائی ژرف و خروشان بیاندازد، به این امید که برای نجات خود چنگ به شیارهای موج خواهد زد. اینک ما به مقداری از یاوه سرائی ها و انحرافش اشاره می کنیم. گفتار او به چند دلیل باطل است:

اول، خود اعتراف نمود که خداوند این دستور را داده تا امت از خطا در هر زمانی محفوظ باشند. اگر آنچه مدعی شده که معنی آیه اجماع است صحیح باشد، چگونه می توان در زمانهایی که دانشمندان در شهرها پراکنده هستند، علم به اجماع پیدا کرد. آیا هیچ عاقلی اطلاع بر عقاید یکایک از مسلمانان را در چنین زمانی تجویز می کند؟ اگر بگوید منظور اجماعی است که در زمانهای سابق به دست آمده است، این نیز باطل است به دلیل آنکه گفت، باید در هر زمان معصومی وجود داشته باشد که از خطا محفوظ باشد.

دوم، ما این مطلب نادرست را که اجماع به وجود می آید و در همه زمانها هم می توان علم به آن پیدا کرد قبول می کنیم، ولی باز این اجماع تحقق نمی یابد مگر در مقدار کمی از مسائل. پس چگونه می توانند از خطا در امان باشند.

ص: 36

و أما ثانیا فبأنه علی تقدیر تسلیم تحقق الإجماع و العلم فی تلک الأزمنة فلا یتحقق ذلک إلا فی قلیل من المسائل فکیف یحصل تحفظهم عن الخطاء بذلک.

و أما ثالثا فبأنه لا یخفی علی عاقل أن الظاهر من الآیة أن المأمورین بالکون غیر من أمروا بالکون معهم و علی ما ذکره یلزم اتحادهما.

و أما رابعا فبأن المراد بالصادق إما الصادق فی الجملة فهو یصدق علی جمیع المسلمین فإنهم صادقون فی کلمة التوحید لا محالة أو فی جمیع الأقوال و الأول لا یمکن أن یکون مرادا لأنه یلزم أن یکونوا مأمورین باتباع کل من آحاد المسلمین کما هو الظاهر من عموم الجمع المحلی باللام فتعین الثانی و هو لازم العصمة و أما الذی اختاره من إطلاق الصادقین علی المجموع من حیث المجموع من جهة أنهم من حیث الاجتماع لیسوا بکاذبین فهذا احتمال لا یجوزه کردی لم یأنس بکلام العرب قط.

و أما خامسا فبأن تمسکه فی نفس ما یدعیه الشیعة فی معرفة الإمام لا یخفی سخافته إذ کل جاهل و ضال و مبتدع فی الدین یمکن أن یتمسک بهذا فی عدم وجوب اختیار الحق و التزام الشرائع فللیهود أن یقولوا لو کان محمد صلی الله علیه و آله نبیا لکنا عالمین بنبوته و لکنا نعلم ضرورة أنا غیر عالمین به و کذا سائر فرق الکفر و الضلالة و لیس ذلک إلا لتعصبهم و معاندتهم و تقصیرهم فی طلب الحق و لو رفعوا أغشیة العصبیة عن أبصارهم و نظروا فی دلائل إمامتهم و معجزاتهم و محاسن أخلاقهم و أطوارهم لأبصروا ما هو الحق فی کل باب و لم یبق لهم شک و لا ارتیاب و کفی بهذه الآیة علی ما قرر الکلام فیها دلیلا علی لزوم الإمام فی کل عصر و زمان.

سوم، این مطلب از آیه کاملاً مشهود است: آنهایی که باید با صادقین باشند غیر از خود صادقین هستند، بنا بر آنچه او مدعی شد، هر دو یکی هستند.

چهارم، اگر منظور از صادق در آیه کسی است که فی الجمله صادق باشد، شامل تمام مسلمانان می شود. زیرا آنها در کلمه توحید «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» صادقند به ناچار، یا مراد کسی است که در تمام گفتار صادق باشد که این صحیح نیست به دلیل آنکه لازم می آید مأمور به پیروی از یک یک مسلمانان باشند، چنانچه از ظاهر جمع با الف و لام «الصادقین» استفاده می شود. به ناچار باید قسم دوم صحیح باشد و آن هم موجب عصمت خواهد بود. اما آنچه او مدعی شد که منظور از صادقین مجموع مسلمانان از نظر مجموع بودن است، زیرا آنها از جهت اجتماع دروغگو نیستند، این احتمال را حتی کردی هم که به زبان عرب آشنا نیست، نمی دهد.

پنجم- دلیلی که برای بطلان ادعای شیعه در معرفت امام نقل کرد، مردود بودن آن کاملا ظاهر است زیرا هر نادان و گمراه و دین سازی می تواند همین ادعا را برای عدم لزوم پی گیری از حق و گردن نهادن به شرایع بکند. یهودیان می توانند بگویند، اگر محمّد صلی اللَّه علیه و آله پیامبر می بود ما به نبوت او پی می بردیم، اما ما چنین علمی را نداریم؛ همین طور سایر کفار و گمراهان. این یاوه سرائیها فقط از تعصب و دشمنی و تقصیر در پی گیری از حق به وجود می آید. اگر پرده های تعصب و دشمنی را از روی چشم کنار بزنند و در دلائل امامت ائمه علیهم السّلام و معجزات و اخلاق پسندیده و شخصیت عالی آنها دقت کنند، به حق و واقعیت پی خواهند برد و جای شک و تردیدی برای ایشان نمی ماند. همین یک آیه با همان استدلالی که خود فخر رازی بر لزوم امام در هر عصر و زمانی کرد، کافی است.

روایت11.

امالی طوسی: برادر دعبل از حضرت رضا علیه السّلام و آن جناب از آباء گرام خود از علی بن ابی طالب علیه السّلام نقل کرد که در باره آیه: «فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَبَ عَلَی اللَّهِ وَ کَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جاءَهُ»(1)،{پس

کیست ستمگرتر از آن کس که بر خدا دروغ بست و [سخن] راست را چون به سوی او آمد دروغ پنداشت.} فرمود: صدق در این آیه، ولایت ما اهل بیت است.(2)

مناقب آل ابی طالب: از امیر المؤمنین چنین روایتی نقل شده است.(3)

ص: 37

توضیح

شاید منظور امام علیه السّلام، مهمترین مورد از مصادیق صدق از دستوراتی که پیامبر آورده باشد نه اینکه صدق فقط اختصاص به ولایت دارد.(1)

روایت12.

کنز الفوائد: ابو ایوب انصاری گفت: پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: صدیقین سه نفرند: حزقیل مؤمن آل فرعون و حبیب صاحب یاسین و علی بن ابی طالب علیه السّلام علی از همه آنها بهتر است.(2)

روایت13.

کنز الفوائد: عباد بن صهیب از جعفر بن محمّد علیهما السّلام از آباء گرام خود نقل کرد که فرمود: فرشته ای به نام محمود بر پیامبر نازل شد که دارای بیست هزار سر بود. پیامبر اکرم از جای حرکت کرد تا دستش را ببوسد، فرشته گفت: نه نه! یا محمّد، تو در نزد خدا گرامیتر از تمام اهل آسمانها و زمین هستی. پیامبر اکرم دید بین دو کتف او نوشته است: «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ علی الصدیق الاکبر»

پیامبر اکرم پرسید محمود! از چه وقت این نوشته بر شانه تو هست؟ گفت: دوازده هزار سال قبل از خلقت پدرت آدم.(3)

روایت14.

مولف: مرحوم طبرسی از عیاشی نقل می کند که منهال قصاب گفت، به حضرت صادق عرض کردم دعا کن خدا شهادت را روزی من نماید. فرمود: مؤمن شهید است بعد این آیه را خواند: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ»(4)، {و کسانی که به خدا و پیامبران وی ایمان آورده اند آنان همان راستینانند و پیش پروردگارشان گواه خواهند بود [و] ایشان راست اجر و نورشان.}

روایت15.

حارث بن مغیره نیز گفت، خدمت حضرت باقر علیه السّلام بودیم فرمود: کسانی که از شما عارف به این امر هستند و منتظرند و آرزوی پاداش نیک دارند، به خدا قسم مانند آن کسی است که به همراه قائم آل محمّد جهاد کرده است. بعد فرمود: بخدا قسم مانند کسی است که با پیامبر اکرم به وسیله شمشیرش جهاد نموده است. برای مرتبه سوم فرمود: به خدا قسم مانند کسی است که در خیمه پیامبر اکرم به درجه شهادت رسیده است. در باره شما یک آیه در قرآن هست. عرض کردم کدام آیه فرمود: «وَ الَّذِینَ

ص: 38

آمنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ ثُمَّ قَالَ صِرْتُمْ وَ اللَّهِ صَادِقِینَ شُهَدَاءَ عِنْدَ رَبِّکُمْ (1).

آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ» آنگاه فرمود: به خدا قسم، شما در نزد خدا از صادقین و شهداء محسوب می شوید.(1)

روایت16.

امالی صدوق: مبارک غلام حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که آن جناب فرمود: مؤمن به درجه کمال ایمان نمی­رسد مگر اینکه در او سه خصلت باشد: یک خصلت از پروردگارش و یکی از پیامبر و دیگری از امامش. اما روشی که از خدا باید داشته باشد، کتمان سرّ و راز پوشیدن است. خداوند در این آیه می فرماید: «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً * إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ»(2)، {دانای نهان است و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند جز پیامبری را که از او خشنود باشد.} روش پیامبر مدارا کردن با مردم است، فرموده: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ»،(3) {گذشت پیشه کن و به [کار] پسندیده فرمان ده و از نادانان رخ برتاب.} اما روش امام شکیبایی در گرفتاریها و ناراحتی ها است، خداوند می فرماید: «وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هم المتقون»،(4) {و در سختی و زیان و به هنگام جنگ شکیبایانند؛ آنانند کسانی که راست گفته اند و آنان همان پرهیزگارانند.}(5)

روایت17.

عیون اخبار الرضا علیه السّلام: ابن ابی الدلهاث غلام امام رضا علیه السّلام همین روایت را از ایشان نقل کرده است.(6)

اصول کافی: همین روایت را از سهل بن حارث دلهاث غلام امام رضا علیه السّلام از ایشان نقل کرده است.(7)

توضیح

آیه در قرآن چنین است: «لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ الْکِتابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَی الْمالَ

ص: 39

عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّائِلِینَ وَ فِی الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ الآیة و یدل الخبر علی نزولها فیهم و یؤیده الأخبار السابقة.

عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّائِلِینَ وَ فِی الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ.»(1)، {نیکوکاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و [یا] مغرب بگردانید بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب [آسمانی] و پیامبران ایمان آورد، و مال [خود] را با وجود دوست داشتنش به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان و گدایان و در [راه آزاد کردن] بندگان بدهد، و نماز را برپای دارد و زکات را بدهد، و آنان که چون عهد بندند به عهد خود وفادارانند و در سختی و زیان و به هنگام جنگ شکیبایانند؛ آنانند کسانی که راست گفته اند و آنان همان پرهیزگارانند.} این خبر دلیل است که آیه در باره آنها نازل شده و اخبار گذشته نیز آن را تأیید می کند .

باب بیست و هفتم : در تأویل آیه «أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ»

اشاره

(2)

روایات

روایت1.

تفسیر قمی: ابراهیم بن عمر یمانی از حضرت صادق علیه السّلام در تفسیر آیه: «قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ» ،{برای آنان نزد پروردگارشان سابقه نیک است.} نقل کرد که فرمود: منظور پیامبر اکرم و ائمه علیهم السلام هستند.(3)

تفسیر عیاشی از یمانی همین روایت را نقل کرده است.(4)

کافی: علی از پدرش مانند همین روایت را نقل کرده است.

توضیح

شاید منظور ولایت ائمه علیهم السلام یا شفاعت آنها باشد یا معنی قدم، کسی که از نظر عزت و شرافت مقدم است که تأیید همان معنی اول است.

روایت2.

کلینی: از یونس نقل می کند که حضرت صادق در باره آیه: «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ» فرمود: ولایت امیر المؤمنین علیه السّلام است.(5)

روایت3.

مرحوم طبرسی می­نویسد: ابن اعرابی گفته قدم: کسی که در شرافت مقدم باشد، ابو عبیده و کسایی گفته اند، هر کس در کار خوب یا بد بر دیگران سبقت بگیرد، در نزد عرب او دارای قدم است، می گویند

ص: 40

لِفُلَانٍ قَدَمٌ فِی الْإِسْلَامِ ثُمَّ قَالَ أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ أَیْ أَجْراً حَسَناً وَ مَنْزِلَةً رَفِیعَةً بِمَا قَدَّمُوا مِنْ أَعْمَالِهِمْ-

وَ قِیلَ هُوَ شَفَاعَةُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی الْقِیَامَةِ- وَ هُوَ الْمَرْوِیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام.

وَ رُوِیَ أَنَّ الْمَعْنَی سَبَقَتْ لَهُمُ السَّعَادَةُ فِی الذِّکْرِ الْأَوَّلِ (1)

فلانی قدمی در اسلام دارد؛ سپس گفته است «أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ» یعنی بواسطه اعمالی که پیش فرستاده­اند، پاداش نیکو و مقامی بلند دارند. بعضی گفته اند، منظور شفاعت حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله است در قیامت و همین از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده است .

روایت دیگری نیز هست که می گوید معنای آیه این است که در ذکر اول برای آنها سعادت و خوشبختی یاد شده.(1)

روایت4.

تفسیر عیاشی: از یونس و او از کسی در باره قول خدا «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا» تا آخر آیه می گوید، منظور ولایت است.(2)

باب بیست و هشتم : حسنه و حُسنی ولایت است و سیئه دشمنی و عداوت با ائمه علیهم السّلام است

روایات

روایت1.

تفسیر عیاشی: شریف گفت، از حضرت باقر علیه السّلام که چون او در میان فرزندان محمّد صلی اللَّه علیه و آله ندیده ام در مورد آیه: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها»(3)، {هر کس کار نیکی بیاورد ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت.} شنیدم فرمود: حسنه ای که در این آیه فرموده، ولایت ما اهل بیت است و سیئه عداوت و دشمنی با ما خانواده.(4)

روایت2.

کنز الفوائد: ابو عبد اللَّه جدلی گفت، امیر المؤمنین علیه السّلام به من فرمود: یا ابا عبد اللَّه، می­دانی حسنه ای که هر کس دارای آن باشد از وحشت روز قیامت در امان است و هر که سیئه ای را کسب کند به رو در آتش افکنده می شود، چیست؟ گفتم: نه، فرمود: حسنه دوستی ما خانواده است و سیئه عداوت با ما اهل بیت.(5)

ص: 41

روایت3.

کنز الفوائد: ابو عبد اللَّه جدلی در روایت دیگری از امیر المؤمنین نقل می کند که می­فرماید: حسنه دوستی با ما خانواده و سیئه بغض و کینه با ما است.(1)

مولف: این روایت را ابن بطریق در عمده از تفسیر ثعلبی و در مستدرک از حافظ ابو نعیم نقل می­کند .

روایت4.

کنز الفوائد: عمار ساباطی گفت، خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودم. عبد اللَّه بن ابی یعفور از این آیه سؤال کرد: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ» ،{هر کس نیکی به میان آورد پاداشی بهتر از آن خواهد داشت و آنان از هراس آن روز ایمنند.} فرمود: می­دانی حسنه چیست؟ حسنه معرفت امام و اطاعت اوست که اطاعت او از جانب خدا واجب شده است.(2)

روایت5.

با همین سند از عمار نقل شده که امام فرمود: حسنه ولایت امیر المؤمنین علیه السّلام است.(3)

روایت6.

کنز الفوائد: جابر جعفی از حضرت باقر علیه السّلام تفسیر این آیه را پرسید:

ص: 42

قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ قَالَ الْحَسَنَةُ وَلَایَةُ عَلِیٍّ وَ السَّیِّئَةُ عَدَاوَتُهُ وَ بُغْضُهُ (1).

«مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ * وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ»(1)، {هر کس نیکی به میان آورد پاداشی بهتر از آن خواهد داشت و آنان از هراس آن روز ایمنند، و هر کس بدی به میان آورد به رو در آتش [دوزخ] سرنگون شوند.} فرمود: حسنه ولایت علی علیه السّلام و سیئه بغض و دشمنی با اوست.(2)

روایت7.

امالی طوسی: از عمار ساباطی نقل می­کند که به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم، ابو امیه یوسف بن ثابت برایم نقل کرد که شما فرموده اید: «لا یضر مع الایمان عمل و لا ینفع مع الکفر عمل» با داشتن ایمان عمل زیان نمی­رساند و با کفر نیز عمل سودی ندارد. فرمود: ابو امیه نپرسید که منظورم از این حرف چیست؟ منظورم از این سخن آن بود که هر کس عارف به مقام امام از آل محمّد باشد و او را دوست بدارد، سپس هر چه مایل است برای خود از اعمال خیر انجام دهد از او پذیرفته می شود و چندین برابر به او پاداش خواهند داد. منظورم این بود که او با معرفت از کار خوب بهره مند می شود. همین طور است که خداوند اعمال مردم را در صورتی که دوستدار و طرفدار امام ستمگری باشند که از جانب خدا تعیین نشده، نخواهد پذیرفت. عبد اللَّه بن ابی یعفور گفت، مگر خداوند در این آیه نمی­فرماید: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ» پس چگونه کسی که با وجود دوست داشتن پیشوایان جور عمل صالحی انجام دهد، سودی نخواهد برد؟ حضرت صادق علیه السّلام فرمود: می­دانی منظور از حسنه ای که در آیه است چیست؟ یعنی معرفت امام و اطاعت از او. خداوند در این آیه فرموده: «وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(3) {و هر کس بدی به میان آورد به رو در آتش [دوزخ] سرنگون شوند آیا جز آنچه می کردید سزا داده می شوید} و منظورش از سیئه، انکار امامی است که از جانب خدا تعیین شده است. آنگاه حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هر کس روز قیامت با ولایت امام ستمگر وارد محشر شود، بستگی­ای با خدا ندارد و منکر حق و ولایت ما خاندان است؛ خداوند او را در آتش جهنم سرازیر می­کند.(4)

مناقب آل ابی طالب: مانند همین روایت را به صورت مرسل نقل کرده است.(5)

ص: 43

روایت8.

تفسیر قمی: عبد الاعلی از ابو الخطاب نقل کرد که حضرت صادق علیه السّلام در مورد آیه: «فَأَمَّا مَنْ أَعْطی وَ اتَّقی * وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنی»(1)، {اما آنکه [حق خدا را] داد و پروا داشت و [پاداش] نیکوتر را تصدیق کرد.} فرمود: یعنی تصدیق ولایت کند «فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْری * وَ أَمَّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنی * وَ کَذَّبَ بِالْحُسْنی»، {به زودی راه آسانی پیش پای او خواهیم گذاشت. و اما آنکه بخل ورزید و خود را بی نیاز دید و [پاداش] نیکوتر را به دروغ گرفت.} یعنی تکذیب ولایت کند. «فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْری.»(2) ،{به زودی راه دشواری به او خواهیم نمود.}(3)

بصائر الدرجات: عبد الاعلی به واسطه شخص دیگری، همین روایت را از امام صادق علیه السّلام نقل کرده است.(4)

توضیح

شاید بنا به تفسیر امام علیه السّلام، منظور از حُسْنی عقیده نیکو است. بیشتر مفسرین آن را وسیله و ثواب تفسیر نموده اند.

روایت9.

مناقب آل ابی طالب: به اثبات رسیده است که امام حسن علیه السّلام در ضمن سخنرانی خود فرمود: ما از خانواده ای هستیم که خداوند مودت ما را بر هر مسلمانی واجب نموده است. در این آیه می­فرماید: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی»، {بگو به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم مگر دوستی در باره خویشاوندان.} و این آیه «وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً»(5)، {و هر کس نیکی به جای آورد [و طاعتی اندوزد]، برای او در ثواب آن خواهیم افزود.} اقتراف و به دست آوردن حسنه، مودت ما خانواده است.

روایت10.

عکبری در فضائل الصحابه از ابن عباس نقل می­کند که گفت: به دست آوردن حسنه، مودت و محبت با آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله است.(6)

روایت11.

حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام در مورد آیه «بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً» فرمود: یعنی کسی که کینه با ما داشته باشد، «وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ»(7)

فرمود: یعنی شرکت در خون ما کند.(8)

روایت12.

حضرت صادق علیه السّلام در باره آیه: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ» فرمود: حسنه

ص: 44

حُبُّنَا وَ مَعْرِفَةُ حَقِّنَا وَ السَّیِّئَةُ بُغْضُنَا وَ انْتِقَاصُ حَقِّنَا (1).

حب ما و معرفت حق ما است، و سیئه بغض و ادا نکردن حق ما است.(1)

روایت13.

زید بن علی و ابو عبد الله جدلی نقل می کنند که امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: منظور از «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ» حب ما و «وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ» بغض ماست.(2)

روایت14.

سلیمان بن عبدالله بن حسن از پدرش، از آباء گرامیش در باره آیه «وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً» فرمود: منظور مودت آل محمد (علیهم السلام) است.(3)

روایت15.

تفسیر فرات: اسحاق بن عمار گفت: حضرت صادق علیه السّلام در مورد آیه: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها»، {هر کس کار نیکی بیاورد ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت، و هر کس کار بدی بیاورد جز مانند آن جزا نیابد.} فرمود: حسنه و سیئه چیست، عرض کردم شما بفرمایید، فرمود: حسنه پنهان نمودن و سیئه افشا و پرده دری از حدیث ما است.(4)

روایت16.

تفسیر فرات: عبد اللَّه بن الحسین گفت: «وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ» یعنی پرده دری از حدیث ما «وَ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ» حب و علاقه به ما است و سیئه بغض و کینه با ما خانواده است.(5)

روایت17.

تفسیر فرات: حضرت صادق علیه السّلام این آیه را قرائت نمود: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها» و فرمود: در صورتی که کار نیک را با ولایت انجام دهد ده برابر می شود و اگر گناهی انجام دهد، معادل همان کیفر می شود. و اما این آیه: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ» حسنه ولایت و حب ما است «وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ

ص: 45

فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ (1) فَهِیَ بُغْضُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ لَهُمْ عَمَلًا وَ لَا صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا وَ هُمْ فِی نَارِ جَهَنَّمَ لا یُخْرَجُونَ مِنْها وَ لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ (2).

فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ» نیز کینه ما اهل بیت است که از آنها هیچ عملی را از خیر و خوبی نمی پذیرد و در آتش جهنم پیوسته خواهند بود و عذابشان تخفیف داده نمی­شود.(1)

روایت18.

تفسیر فرات: از حضرت صادق علیه السّلام در باره آیه: «وَ کَذَّبَ بِالْحُسْنی» نقل کرد، یعنی تکذیب ولایت علی نمود: «فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْری» یعنی آتش «ما یُغْنِی عَنْهُ مالُهُ إِذا تَرَدَّی» ،{و چون هلاک شد [دیگر] مال او به کارش نمی آید.} یعنی وقتی بمیرد، علمش او را سودی نخواهد بخشید. «إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدی»، {همانا هدایت بر ماست.} یعنی علی راه هدایت است «وَ إِنَّ لَنا لَلْآخِرَةَ وَ الْأُولی * فَأَنْذَرْتُکُمْ ناراً تَلَظَّی»، {و در حقیقت دنیا و آخرت از آن ماست، پس شما را به آتشی که زبانه می کشد هشدار دادم.} فرمود: وقتی قائم آل محمّد با شمشیر قیام کند، از هزار نفر نهصد و نود و نه نفر را می­کشد «لا یَصْلاها إِلَّا الْأَشْقَی * الَّذِی کَذَّبَ»، {جز نگون بخت تر[ین مردم] در آن درنیاید، همان که تکذیب کرد و رخ برتافت} کسی که تکذیب ولایت کند «وَ تَوَلَّی» ،{و رخ برتافت} و از آن گریزان باشد: «وَ سَیُجَنَّبُهَا الْأَتْقَی»، {و پاک رفتارتر[ین مردم] از آن دور نگاه داشته خواهد شد.} یعنی مؤمن «الَّذِی یُؤْتِی مالَهُ یَتَزَکَّی»، {همان که مال خود را می دهد [برای آنکه] پاک شود.} آن کسی که علم را به اهلش می رساند: «وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزی»، {و هیچ کس را به قصد پاداش یافتن نعمت نمی بخشد.} احدی را نزد او مکافات نیست، قصدش فقط نزدیک شدن به خدا است. «وَ لَسَوْفَ یَرْضی»(2) ،{و قطعا به زودی خشنود خواهد شد.} فرمود: وقتی پاداش را مشاهده کند.(3) امام صادق علیه السلام فرمود «وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنَی» منظور ولایت و «وَکَذَّبَ بِالْحُسْنَی» منظور ولایت است.(4)

روایت19.

کنز الفوائد: ابو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد: «فَأَمَّا مَنْ أَعْطی» یعنی خمس، «وَ اتَّقی» از حکومت و دوستی با طاغوتها بپرهیزد، «وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنی» تصدیق ولایت کند، «فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْری» یعنی هر کار خوبی را که تصمیم بگیرد برایش فراهم می­شود: «وَ أَمَّا مَنْ بَخِلَ»، {و اما آنکه بخل ورزید.} یعنی در خمس بخل بورزد: «وَ اسْتَغْنی»، {و خود را بی نیاز دید.} یعنی خود رأی باشد و به اولیاء خدا مراجعه نکند، «وَ کَذَّبَ بِالْحُسْنی» تکذیب ولایت کند. «فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْری» یعنی هر کار بدی را که تصمیم بگیرد،

ص: 46

تَیَسَّرَ لَهُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ سَیُجَنَّبُهَا الْأَتْقَی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ تَبِعَهُ الَّذِی یُؤْتِی مالَهُ یَتَزَکَّی قَالَ ذَاکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ (1) وَ قَوْلُهُ وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزی فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الَّذِی لَیْسَ لِأَحَدٍ عِنْدَهُ نِعْمَةٌ تُجْزَی وَ نِعْمَتُهُ جَارِیَةٌ عَلَی جَمِیعِ الْخَلْقِ (2).

برایش آماده می­شود. اما این قسمت آیه: «وَ سَیُجَنَّبُهَا الْأَتْقَی»، پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر کس پیرو او باشد: «الَّذِی یُؤْتِی مالَهُ یَتَزَکَّی» فرمود: امیر المؤمنین است و این آیه به او نظر دارد .

«وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ»(1) ،{و در حال رکوع زکات می دهند.} و این قسمت آیه «وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزی»(2) او پیامبر اکرم است که احدی را نزد او نعمتی نیست که باید پاس او را بدارد بلکه نعمت او بر تمام جهانیان جاری است.(3)

روایت20.

کنز الفوائد: محمّد بن فضیل از موسی بن جعفر علیهما السّلام نقل کرد که در مورد آیه: «وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ»(4)، {و نیکی با بدی یکسان نیست.} پرسیدم، فرمود: حسنه ما خانواده ایم و سیئه بنی امیه.(5)

روایت21.

کنز الفوائد: سورة بن کلیب از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود این آیه بر پیغمبر اکرم نازل شد: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ.»(6) {[بدی را] با آنچه بهتر است دفع کن، آنگاه کسی که میان تو و میان او دشمنی است، گویی دوستی یکدل می گردد.} رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به من دستور تقیه دادند. ده سال پنهانی ارشاد می­کرد تا دستور دادند آشکارا امر رسالت را اعلان کند. علی علیه السّلام نیز همین طور دستور داشت پنهانی انجام دهد تا امر به اعلان نمودند، سپس هر یک از امامان به امام دیگری همین سفارش را می­کرد و آنها در تقیه بودند تا قائم ما قیام نماید که در آن موقع دیگر تقیه نخواهد بود و شمشیر از نیام کشیده می شود. نه چیزی از مردم می­گیرد و نه به آنها چیزی می­دهد مگر با شمشیر.(7)

روایت22.

مولف: ابن بطریق در عمدة از تفسیر ثعلبی به اسناد خود از ابن عباس در باره آیه «وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً» فرمود: مودت با آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله است.(8)

ص: 47

روایت23.

ابن مغازلی نیز از سدی روایت کرده همین روایت را روایت کرده، فقط در آخر آن افزوده است: «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی»(1)، {و به زودی پروردگارت تو را عطا خواهد کرد تا خرسند گردی.} رضایت و خشنودی محمّد صلی اللَّه علیه و آله این است که اهل بیتش را داخل بهشت نماید .

باب بیست و نهم: ائمه علیهم السّلام نعمت خدایند و ولایت آنها شکر این نعمت است و آنها فضل و رحمت اویند و نعیم همان ولایت است. نعمت بزرگ خدا بر مردم به وسیله آنها است

آیات

- أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ * جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ.(2) ،{آیا به کسانی که [شکر] نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت درآوردند ننگریستی [در آن سرای هلاکت که] جهنم است [و] در آن وارد می شوند و چه بد قرارگاهی است.}

«ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ.(3)»،{سپس در همان روز است که از نعمت [روی زمین] پرسیده خواهید شد.}

تفسیر

مرحوم طبرسی در آیه: «بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ» آورده است: ممکن است منظور این باشد که آیا کفاری را که نعمت خدا را به محمّد صلی اللَّه علیه و آله شناختند یعنی حضرت محمّد را با نبوت شناختند و بعد به او کافر شدند توجه نمی­کنی که با این کار خود، به جای سپاس و شکر ، کفر ورزیدند؟ از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده که فرمود: به خدا قسم ما نعمت خدا هستیم که بر بندگان ارزانی داشته، هر که رستگار شود به وسیله ما رستگار شده است.

ممکن است منظور تمام نعمت های خدا به طور عموم باشد که به بدترین وجه آن را تبدیل کرده اند. در اینکه آیه مربوط به چه اشخاصی است، اختلاف کرده اند. از امیر المؤمنین و ابن عباس و ابن جبیر و دیگران نقل شده که آنها کفار قریش بوده اند که پیامبرشان را تکذیب کردند و آغاز جنگ و دشمنی با او نمودند.

مردی از امیر المؤمنین علیه السّلام راجع به این آیه پرسید، فرمود: منظور دو گروه تبهکار قریشند، بنی امیه و بنی مغیره؛ اما بنی امیه که تا مدتی خواهند بود ولی بنی مغیره در جنگ بدر کارشان ساخته شد.

ص: 48

وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ أی أنزلوا قومهم دار الهلاک بأن أخرجوهم إلی بدر و قیل أنزلوهم دار الهلاک أی النار بدعائهم إلی الکفر (1). و قال فی قوله تعالی ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ- قِیلَ عَنِ النَّعِیمِ فِی الْمَطْعَمِ وَ الْمَشْرَبِ وَ غَیْرِهِمَا مِنَ الْمَلَاذِّ وَ قِیلَ هُوَ الْأَمْنُ وَ الصِّحَّةُ وَ

رُوِیَ ذَلِکَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام.

- وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِإِسْنَادِهِ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ قَالَ: سَأَلَ أَبُو حَنِیفَةَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فَقَالَ مَا النَّعِیمُ عِنْدَکَ یَا نُعْمَانُ قَالَ الْقُوتُ مِنَ الطَّعَامِ وَ الْمَاءُ الْبَارِدُ فَقَالَ لَئِنْ أَوْقَفَکَ اللَّهُ بَیْنَ یَدَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی یَسْأَلَکَ عَنْ کُلِّ أَکْلَةٍ أَکَلْتَهَا أَوْ شَرْبَةٍ شَرِبْتَهَا لَیَطُولَنَّ وُقُوفُکَ بَیْنَ یَدَیْهِ قَالَ فَمَا النَّعِیمُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ نَحْنُ أَهْلَ الْبَیْتِ النَّعِیمُ الَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ بِنَا عَلَی الْعِبَادِ وَ بِنَا ائْتَلَفُوا بَعْدَ أَنْ کَانُوا مُخْتَلِفِینَ وَ بِنَا أَلَّفَ اللَّهُ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَ جَعَلَهُمْ إِخْوَاناً بَعْدَ أَنْ کَانُوا أَعْدَاءً وَ بِنَا هَدَاهُمُ اللَّهُ لِلْإِسْلَامِ وَ هُوَ (2) النِّعْمَةُ الَّتِی لَا تَنْقَطِعُ وَ اللَّهُ سَائِلُهُمْ عَنْ حَقِّ النَّعِیمِ الَّذِی أَنْعَمَ بِهِ عَلَیْهِمْ وَ هُوَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ عِتْرَتُهُ علیهم السلام.

انتهی. (3)

أقول: و رواه الراوندی أیضا فی دعواته.

و قال الزمخشری فی تفسیر قوله تعالی بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً أی شکر نعمة الله کفرا لأن شکرها الذی وجب علیهم وضعوا مکانه کفرا أو أنهم بدلوا نفس النعمة کفرا علی أنهم لما کفروها سلبوها فبقوا مسلوبی النعمة موصوفین بالکفر ثم روی خبر الأفجرین کما ذکره الطبرسی بعینه عن عمر إلا أنه قدم فی التفصیل بنی المغیرة علی بنی أمیة و قال جَهَنَّمَ عطف بیان لدار البوار (4).

ص: 49

«وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ» یعنی قوم خود را به ورطه هلاک کشاندند که آنها را بجنگ بدر کشاندند. بعضی به واسطه اینکه آنها را دعوت به کفر کردند، هلاکت را به معنی آتش جهنم گرفته اند.

و در باره آیه: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ» بعضی گفته اند، منظور از نعمت ها خوراکی و آشامیدنی و چیزهای دیگر از احتیاجات است. بعضی گفته اند، امنیت و صحت است. این معنی از حضرت باقر و صادق علیهما السّلام روایت شده.

عیاشی: به اسناد خود در حدیث طویلی گفته است: ابو حنیفه از حضرت صادق علیه السّلام راجع به همین آیه پرسید، امام فرمود: به نظر تو نعمت چیست؟ ابو حنیفه گفت: خوراکی و آب سرد. فرمود: اگر خدا ترا در روز قیامت نگه دارد و از هر خوراک و آشامیدنی که مصرف کرده ای یک یک سؤال کند، باید مدت زیادی آنجا توقف کنی. عرض کرد: پس نعیم در آیه چه معنی دارد؟ فرمود: ما اهل بیت آن نعمتی هستیم که خدا بر مردم ارزانی داشته، به وسیله ما با یکدیگر الفت گرفتند، با اینکه قبلا با هم اختلاف داشتند، و به وسیله ما دلهای آنها را به هم نزدیک نمود و با هم برادر شدند با اینکه قبلا دشمن یکدیگر بودند، و به وسیله ما آنها را به اسلام هدایت کرد. این است نعمت پایدار، خداوند از آنها راجع به این نعمت که به آنها داده و آن پیامبر و عترت اوست، خواهد پرسید. پایان کلام طبرسی(1)

مولف: راوندی در کتاب دعوات این روایت را نقل کرده است.

زمخشری: در تفسیر خود راجع به آیه: «بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً» یعنی سپاس نعمت خدا را تبدیل به کفر نمودند، زیرا به جای شکری که بر آنها واجب بود، کفر ورزیدند. یا منظور این است که خود نعمت را کفران کردند، یعنی از بین بردند؛ به این معنی که وقتی کفران آن نعمت نمودند، (در واقع آن را) از بین برده اند و به واسطه کفر خود بدون نعمت شدند. سپس خبری را که طبرسی از امیر المؤمنین علیه السّلام راجع به دو گروه تبهکار بنی امیه و بنی مغیره نقل کرد، عینا از عمر نقل کرده، جز اینکه بنی مغیره را بر بنی امیه در تفصیل مقدم داشته، و لفظ جهنم دار البوار را توضیح می­دهد.(2)

ص: 49

روایات

روایت1.

عیون اخبار الرضا علیه السّلام: ابراهیم بن عباس صولی گفت، روزی در خدمت علی بن موسی الرضا علیه السّلام بودیم. آن جناب فرمود: در دنیا نعمت حقیقی وجود ندارد. بعضی از دانشمندان حاضر در مجلس گفتند چگونه خداوند می­فرماید: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ» و این نعیم در دنیا آب سرد است. حضرت رضا علیه السّلام با صدای بلند فرمود: شما این طور آیه را تفسیر می­کنید و چند قسم نعمت را می­شمارید. بعضی می­گویند: آب سرد. دیگری غذای خوب می­داند و گروهی آن را خواب خوش می­شمارند.

پدرم از پدر خود حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد: موقعی که اقوال مختلف شما در مورد نعمت در آیه: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ» خدمتش عرض شد، آن جناب غضبناک شده فرمود: هرگز خدا از بندگان خود در مورد چیزی که به آنها تفضل نموده نمی­پرسد و منت بر آنها نمی­گذارد. منت گذاردن برای نعمت از طرف مردم زشت است، چگونه می­توان چیزی را به خدا نسبت داد که انجام آن از مردم پسندیده نیست. اما نعیم حب ما خانواده و موالات ما است که خدا بعد از توحید و نبوت از آن سؤال می­کند، زیرا وقتی بنده حق این نعمت را به جا آورد، او را به جانب بهشت جاوید می برد. پدرم از پدر خود از محمّد بن علی علیهما السلام و ایشان از پدرش علی بن الحسین علیهما السلام و آن جناب از پدرش حسین بن علی علیهما السلام و آن جناب از پدرش علی علیه السلام نقل کرد که پیامبر اکرم فرمود: یا علی، اول چیزی که بعد از مرگ از شخص می پرسند، شهادت «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ و مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ» است و اینکه تو به واسطه مقامی که خدا و من به تو داده ایم، ولی مؤمنینی. هر که چنین اعترافی داشته باشد و زندگی خود را بر آن اساس ادامه دهد، به بهشت رهسپار می شود؛ نعمتی که زوال ندارد. ابن ذکوان پیش از اینکه من چیزی بگویم گفت: من این حدیث را به چند جهت برای تو گفتم: یکی اینکه از بصره پیش من آمده ای. دوم اینکه پسر عمویت این حدیث را به من ارزانی داشته. سوم اینکه من پیوسته اشتغال به علم لغت و اشعار داشتم و اعتنایی به چیز دیگری نداشتم. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم، مردم به ایشان سلام می­کردند، جواب می­داد. وقتی من سلام کردم جواب نداد. عرض کردم: مگر من از

ص: 50

أُمَّتِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ بَلَی وَ لَکِنْ حَدِّثِ النَّاسَ بِحَدِیثِ النَّعِیمِ الَّذِی سَمِعْتَهُ مِنْ إِبْرَاهِیمَ قَالَ الصَّوْلِیُّ وَ هَذَا حَدِیثٌ قَدْ رَوَاهُ النَّاسُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَّا أَنَّهُ لَیْسَ فِیهِ ذِکْرُ النَّعِیمِ وَ الْآیَةِ وَ تَفْسِیرِهَا إِنَّمَا رَوَوْا أَنَّ أَوَّلَ مَا یُسْأَلُ عَنْهُ الْعَبْدُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ الشَّهَادَةُ وَ النُّبُوَّةُ وَ مُوَالاةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام (1).

امت شما نیستم؟ فرمود: چرا، ولی چرا حدیث نعیم را که از ابراهیم شنیده ای برای مردم نمی­گویی. صولی گفت: این حدیث را مردم از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله نقل کرده اند، جز اینکه لفظ نعیم و آیه و تفسیر آن نیست.

روایت کرده اند: اول چیزی که روز قیامت از بنده سؤال می­کنند، شهادت به توحید و نبوت و موالات با علی بن ابی طالب علیه السّلام است.(1)

روایت2.

تفسیر قمی: عثمان بن عیسی از امام صادق علیه السّلام در باره آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً» پرسیدم، فرمود: این آیه در باره دو گروه تبهکار قریش، بنی امیه و بنی مغیره است؛ اما بنی مغیره در جنگ بدر کارشان ساخته شد ولی بنی امیه مدتی خواهند بود. سپس فرمود: به خدا قسم ما نعمت خدا هستیم که بر بندگان ارزانی داشته، هر کس رستگار گردیده، به وسیله ما رستگار شده است.(2)

روایت3.

تفسیر قمی: «یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها»(3)، {نعمت خدا را می شناسند اما باز هم منکر آن می شوند.} فرمود: نعمت اللَّه ائمه علیهم السّلام هستند و دلیل بر این مطلب آیه: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً» است. حضرت صادق علیه السّلام فرمود: به خدا قسم ما نعمت خدا هستیم که بر بندگان ارزانی داشته، هر کس رستگار گردیده، به وسیله ما رستگار شده است.(4)

روایت4.

مناقب آل ابی طالب: حضرت صادق و باقر علیهما السّلام در باره آیه: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً» فرمودند: نعمت خدا پیامبر است زیرا امت خود را متوجه ائمه علیهم السّلام می­کند که سبب ارشاد آنها می­شوند: «وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ»(5) {و قوم خود را به سرای هلاکت درآوردند} این معنی فرمایش پیامبر اکرم است که فرمود: مبادا بعد از من کافر شوید و به جان یکدیگر بیفتید. و دین بر پیروی از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله بنا شده است «قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی»(6)، {بگو اگر خدا را دوست دارید از من پیروی کنید.} و پیروی از کتاب خدا به دلیل این آیه: «وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ»(7)، {و نوری را که با او نازل شده است پیروی کردند.} و پیروی از ائمه علیهم السّلام از اولاد پیامبر به دلیل: «وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ»(8)،{و

کسانی که با نیکوکاری از آنان پیروی کردند.} پس پیروی از پیامبر موجب محبت می شود:

ص: 51

یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ اتِّبَاعُ الْکِتَابِ یُورِثُ السَّعَادَةَ فَمَنِ اتَّبَعَ هُدایَ فَلا یَضِلُّ وَ لا یَشْقی (1) وَ اتِّبَاعُ الْأَئِمَّةِ یُورِثُ الْجَنَّةَ (2).

«یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ»(1) و پیروی از قرآن موجب سعادت: «فَمَنِ اتَّبَعَ هُدایَ فَلا یَضِلُّ وَ لا یَشْقی»(2)، {هر کس از هدایتم پیروی کند، نه گمراه می شود و نه تیره بخت.} پیروی از ائمه سبب بهشت می شود.(3)

روایت5.

امالی طوسی: عمر بن راشد از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که در باره «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ» فرمود: ما نعیم هستیم و در باره آیه: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً»(4)، {و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید.} فرمود: ما حبل و ریسمان پیوسته به خداییم.(5)

روایت6.

تفسیر قمی: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ» یعنی از ولایت، و دلیل بر این مطلب آیه: «وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ»(6) ،{و بازداشتشان نمایید که آنها مسؤولند.} یعنی از ولایت بازخواست می شوند.

احمد بن ادریس از احمد بن محمّد از مسلمة بن عطا از جمیل از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که من از آیه: «لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ» پرسیدم، فرمود: این امت از آنچه به ایشان به وسیله پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سپس اهل بیت آن جناب ارزانی شده، بازخواست خواهند شد.(7)

روایت7.

تفسیر قمی: جابر گفت: مردی خدمت حضرت باقر علیه السّلام این آیه را خواند: «وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً»(8)، {و نعمتهای ظاهر و باطن خود را بر شما تمام کرده است.} فرمود: اما نعمت ظاهری پیامبر اکرم و آنچه برای مردم از معرفت خدا و توحید آورده، و اما نعمت باطنی ولایت ما خانواده و پیوند محبت با ما است. گروهی اعتقاد به نعمت ظاهر و باطن هر دو داشتند و گروهی نعمت ظاهری را معتقد بودند اما به نعمت باطنی اعتقاد نداشتند، خداوند این آیه را نازل کرد: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ لا یَحْزُنْکَ الَّذِینَ یُسارِعُونَ فِی الْکُفْرِ مِنَ الَّذِینَ قالُوا آمَنَّا بِأَفْواهِهِمْ وَ لَمْ

ص: 52

تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ (1) فَفَرِحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ نُزُولِهَا إِذْ لَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِیمَانَهُمْ إِلَّا بِعَقْدِ وَلَایَتِنَا وَ مَحَبَّتِنَا (2).

تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ»(1)،

{ای پیامبر، کسانی که در کفر شتاب می ورزند تو را غمگین نسازند [چه] از آنانکه با زبان خود گفتند ایمان آوردیم و حال آنکه دلهایشان ایمان نیاورده بود.} پیامبر اکرم از نزول این آیه شادمان گردید زیرا خداوند بزرگ ایمان آنها را نپذیرفت مگر با پیمان ولایت و محبت اهل بیت.(2)

روایت8.

اکمال الدین: محمّد بن زیاد ازدی گفت: از مولایم موسی بن جعفر علیهما السّلام راجع به آیه: «وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً» پرسیدم، فرمود: نعمت ظاهری امام ظاهر و نعمت باطنی امام غائب است.(3)

روایت9.

محاسن: عمرو بن ابی نصر گفت: مردی از بصریها نقل کرد، حسین بن علی علیهما السّلام و عبد اللَّه بن عمر را دیدم که طواف خانه کعبه می­کردند. از پسر عمر پرسیدم، معنی «وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ»(4) ،{و از نعمت پروردگار خویش [با مردم] سخن گوی.} چیست؟ گفت: خداوند دستور می­دهد که هر نعمتی را که به تو دادیم، برای مردم بازگو کن. سپس همین سؤال را از حسین بن علی علیهما السّلام کردم، فرمود: امر کرده که نعمت هایی را که خدا به واسطه دین داده، برای دیگران بازگو کند.(5)

روایت10.

محاسن: ابو حمزه گفت: با چند نفر خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودیم. دستور داد غذا آوردند. تاکنون چنان غذایی از نظر طعم و خوشبویی ندیده بودم، خوردیم تا سیر شدیم. بعد بر ایمان خرما آوردند، از صفا و زیبایی خرما به یکدیگر نگاه می­کردیم. مردی گفت: فردای قیامت از شما به خاطر این نعمتی که در خدمت فرزند پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله استفاده کردید، بازخواست خواهد شد. حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خدا بزرگ­تر و کریم تر از آن است که نعمتی به شما عنایت نماید و گوارایتان گردد، آنگاه از شما بازخواست نماید؛ ولی از نعمتی که بر شما به وسیله محمّد و آل محمّد صلوات اللَّه علیهم ارزانی داشته است، بازخواست خواهد کرد.(6)

ابو خالد قماط نیز از ابو حمزه مانند این روایت را نقل کرده است.(7)

ص: 53

أقول: أوردناه بسند آخر فی أبواب الأطعمة.

مولف: این روایت را در باب اطعمه به سند دیگری آورده ایم.

روایت11.

تفسیر عیاشی: محمد بن سلیمان از پدرش و او از امام صادق علیه السّلام در باره آیه: «وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها»،(1) {و بر کنار پرتگاه آتش بودید که شما را از آن رهانید.} یعنی به واسطه محمد (صلی الله علیه و آله)(2)

روایت12.

تفسیر عیاشی: علی بن محمد بن میثم از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: مژده باد شما را به بزرگترین نعمت خدا بر شما. نجات بخشی از آتش در این آیه: «وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها» لطفی است از جانب خدا و هرگز خداوند هبه و بخشش خود را باز پس نمی­گیرد.

روایت13.

تفسیر عیاشی: ابن هارون گفت: هر وقت حضرت صادق علیه السّلام نام پیامبر صلی اللَّه علیه و آله را می­برد می­فرمود: پدر و مادر و خویشاوندان و فامیلم فدایش باد. در شگفتم از عرب چگونه ما را بر دوش خود بر نمی­دارند با اینکه خداوند در این آیه می­فرماید: «وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها» به خدا سوگند به واسطه وجود پیامبر نجات یافتند.(3)

روایت14.

مناقب آل ابی طالب: حضرت باقر علیه السّلام در باره آیه: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ» فرمود: یعنی امنیت و سلامتی و ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام.(4)

روایت15.

التنویر فی معانی التفسیر: نقل می­کند که حضرت باقر و صادق علیهما السّلام فرمودند: «نعیم» ولایت امیر المؤمنین علیه السّلام است.(5)

روایت16.

امام باقر علیه السّلام در باره آیه «وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً» فرمود: نعمت ظاهری پیامبر و آنچه که در باره توحید و معرفت خدا آورده است می باشد، اما نعمت باطنی، ولایت ما اهل بیت و پیمان مودت ماست.(6)

روایت17.

محمد بن مسلم از امام کاظم علیه السّلام نقل می کند که فرمود: منظور از نعمت ظاهری امام ظاهر و باطنی امام غائب است.(7)

ص: 54

روایت18.

تفسیر عیاشی: اصبغ بن نباته گفت که امیر المؤمنین علیه السّلام در باره آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً» فرمود: ما نعمت خداییم که بر بندگان ارزانی داشته است.(1)

روایت19.

تفسیر عیاشی: ذریح گفت، از امام صادق علیه السّلام شنیدم که می­فرمود: ابن کوّا نزد امیر المؤمنین آمد و در باره آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَأَحَلُّواْ قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ» پرسید، فرمود: منظور قریش است که نعمت خدا را کفران نموده و پیامبرش را در جنگ بدر تکذیب کردند.(2)

روایت20.

تفسیر عیاشی: محمد بن حاتم گفت، در کتاب ابو حمزه زیّات از عمرو بن مره یافتم که گفته است، ابن عباس به عمر گفته است ای امیر المؤمنین، منظور این آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَأَحَلُّواْ قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ» چیست؟ گفت منظور دو گروه تبهکار قریشند، دایی های من و عموهای تو. اما دایی های من، خدا در جنگ بدر نابودشان کرد و اما عموهای تو، خدا به آنها تا مدتی فرصت داده است.(3)

روایت21.

تفسیر عیاشی: عمرو بن سعید گفت: از حضرت صادق علیه السّلام راجع به این آیه پرسیدم: «الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ» فرمود: شما در باره تفسیر آن چه می­گویید؟ گفتم: منظور دو گروه تبهکار از قریش هستند، بنی امیه و بنی مغیره. فرمود: صحیح است، آنها تمام قریشند خداوند به پیامبر خود خطاب کرد که من قریش را بر سایر عرب برتری دادم و نعمت خود را به آنها ارزانی داشتم و پیامبر را به جانب ایشان ارسال نمودم. (آنان) نعمت مرا تبدیل کردند و پیامبرم را تکذیب نمودند.(4)

ص: 55

روایت22.

زید شحام گفت به امام صادق علیه السّلام عرض کردم، شنیده ام که از امیر المؤمنین درباره همین آیه پرسیده شد و فرمود: منظور دو گروه تبهکار قریش است امیه و مخزوم. اما مخزوم که خدا در جنگ بدر نابودشان کرد و امیه که تا مدتی خواهند بود. پس امام صادق علیه السّلام فرمود: به خدا سوگند منظور خدا تمام قریش است، کسانی که با پیامبر دشمنی کردند و با او به جنگ پرداختند.(1)

روایت23.

روضه کافی: حارث نضری از امام باقر علیه السّلام مانند حدیث اول را نقل کرده است.(2)

روایت24.

تفسیر عیاشی: علی بن جعفر نقل می کند که از برادرش امام کاظم علیه السّلام در باره آیه «یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللّهِ»(3) پرسیده شد، فرمود: شناختندش و سپس انکارش کردند.(4)

روایت25.

کنز الفوائد: ابو حفص صائغ از امام صادق علیه السّلام در باره آیه «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ» نقل می کند که فرمود: به خدا سوگند منظور از نعیم طعام و شراب نیست بلکه ولایت ما اهل بیت است.(5)

روایت26.

همچنین ابو حفص صائغ از امام صادق علیه السّلام نقل می کند که در باره آیه «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ» فرمود: نعیم ماییم.(6)

روایت27.

همچنین گفت: نجیح یمانی گفت به امام صادق علیه السّلام عرض کردم، معنای آیه «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ» چیست؟ فرمود: منظور نعمت ولایت ماست که خدا بر شما ارزانی داشته و حب محمد و آل محمد (علیهم السلام) است.(7)

ص: 56

روایت28.

همچنین گفت: ابن ابی عمیر از امام کاظم علیه السّلام در باره آیه «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ» نقل کرد که فرمود: ما نعیم مؤمن هستیم و علقم کافر.(1)

توضیح

«العلقم» یعنی گیاه حنظل و هر چیز تلخ.

روایت29.

کنز الفوائد: ابن نباته از علی علیه السّلام نقل کرده که در باره آیه «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ» فرمود: منظور از نعیم ماییم.(2)

روایت30.

همچنین گفت ابو خالد کابلی گفت، خدمت حضرت باقر علیه السّلام رسیدم، برایم غذایی آورد که خوشبوتر از آن نخورده بودم. فرمود: غذای ما چگونه بود؟ عرض کردم: فدایت شوم چقدر خوشبو و لذیذ بود، جز اینکه در اندیشه یک آیه از قرآن شدم و گوارایم نشد. فرمود کدام آیه؟ گفتم: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ» فرمود: به خدا قسم از این غذا بازخواست نخواهید شد. امام علیه السّلام چنان خندید که دندانهای مبارکش آشکار شد و فرمود: می­دانی نعیم چیست؟ گفتم: نه. فرمود ما آن نعیمی هستیم که از شما راجع به آن بازخواست خواهند کرد.(3)

توضیح

«نغصته» فعل مجهول است یعنی عیشش مکدّر گردیده شد. فیروز آبادی گفته است، «تنغصت معیشته» یعنی مکدر شد و إفترّ یعنی خنده شیرینی کرد.

روایت31.

تفسیر فرات: ابو حفص صائغ گفت، از حضرت صادق علیه السّلام در مورد آیه: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ» شنیدم، فرمود: ما نعیم هستیم که در قرآن ذکر شده، آنگاه این آیه را قرائت کرد: «وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِ»(4) ، {و آنگاه که به کسی که خدا بر او نعمت ارزانی داشته بود و تو [نیز] به او نعمت داده بودی می گفتی.}(5)

ص: 57

روایت32.

تفسیر فرات: حنان بن سدیر گفت: خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودم، غذا آوردند خوردم، اما تا آن وقت غذایی بدین مطبوعی نخورده بودم. فرمود: سدیر غذای ما چگونه بود؟

عرض کردم پدر و مادرم فدایت یا ابن رسول اللَّه، مانند این غذا تاکنون نخورده بودم و خیال نمی­کنم بعد از این هم نصیبم گردد؛ در این موقع اشک اطراف چشمم را فرا گرفت و شروع به گریه کردم. فرمود: چرا گریه می­کنی؟

عرض کردم، به یاد یک آیه از قرآن افتادم. فرمود: کدام آیه؟ گفتم: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ» ترسیدم که خداوند از همین غذا مرا بازخواست کند. امام چنان خندید که دندانهایش آشکار شد. آنگاه فرمود: سدیر، هرگز از غذای خوب و لباس نرم و بوی خوش از شما بازخواست نخواهند کرد، اینها برای ما خلق شده است و ما مأموریم که با استفاده از این نعمتها فرمان بردار خدا باشیم.

عرض کردم: پدر و مادرم فدایت، پس نعیم چیست؟

فرمود: حب امیر المؤمنین علی بن ابی طالب و خاندانش. خداوند روز قیامت از آنها بازخواست خواهد کرد که چگونه سپاس نعمتی که بر شما ارزانی داشتم، از حب علی و عترتش، به جا آوردید.(1)

روایت33.

تفسیر فرات: ابو حفص صائغ گفت که عبدالله بن حسن به من درباره آیه «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ» فرمود: سوگند به خدا، منظور از نعیم ولایت ماست.(2)

روایت34.

کنز الفوائد: محمّد بن سائب کلینی گفت، وقتی حضرت صادق علیه السّلام به عراق آمد در حیره منزل کرد. ابو حنیفه خدمت امام علیه السّلام رسید و چند سؤال کرد، از آن جمله پرسید، فدایت شوم امر به معروف چیست؟ فرمود: ابو حنیفه! معروف آن کسی است که در میان اهل آسمان معروف و در میان اهل زمین معروف است و او امیر المؤمنین علی بن ابی طالب است. عرض کردم: فدایت شوم، منکر چیست؟ فرمود: آن دو نفر که به او در مورد حقش ستم روا داشتند و مقام او را گرفتند و مردم را بر دوش او سوار کردند. ابو حنیفه گفت: مگر منکر این نیست که ببینی شخصی مشغول معصیت خدا است و او را بازداری؟ امام صادق علیه السّلام فرمود: این امر بمعروف و نهی از منکر نیست،

ص: 58

إِنَّمَا ذَاکَ خَیْرٌ قَدَّمَهُ قَالَ أَبُو حَنِیفَةَ أَخْبِرْنِی جُعِلْتُ فِدَاکَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ قَالَ فَمَا هُوَ عِنْدَکَ یَا أَبَا حَنِیفَةَ قَالَ الْأَمْنُ فِی السَّرْبِ (1) وَ صِحَّةُ الْبَدَنِ وَ الْقُوتُ الْحَاضِرُ فَقَالَ یَا أَبَا حَنِیفَةَ لَئِنْ وَقَّفَکَ اللَّهُ وَ أَوْقَفَکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی یَسْأَلَکَ عَنْ کُلِّ أَکْلَةٍ أَکَلْتَهَا وَ شَرْبَةٍ شَرِبْتَهَا لَیَطُولَنَّ وُقُوفُکَ قَالَ فَمَا النَّعِیمُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ النَّعِیمُ نَحْنُ الَّذِینَ أَنْقَذَ اللَّهُ النَّاسَ بِنَا مِنَ الضَّلَالَةِ وَ بَصَّرَهُمْ بِنَا مِنَ الْعَمَی وَ عَلَّمَهُمْ بِنَا مِنَ الْجَهْلِ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَکَیْفَ کَانَ الْقُرْآنُ جَدِیداً أَبَداً قَالَ لِأَنَّهُ لَمْ یُجْعَلْ لِزَمَانٍ دُونَ زَمَانٍ فَتُخْلِقَهُ الْأَیَّامُ وَ لَوْ کَانَ کَذَلِکَ لَفَنِیَ الْقُرْآنُ قَبْلَ فَنَاءِ الْعَالَمِ (2).

این کار خوبی است که انجام داده. ابو حنیفه: گفت تفسیر این آیه را برایم بفرمایید: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ». فرمود: به نظر تو چیست؟ ابو حنیفه پاسخ داد، امنیت راه و صحت بدن و خوراک حاضر. فرمود: یا ابا حنیفه! اگر خدا ترا در روز قیامت نگه دارد و از هر خوراکی که خورده ای و هر آبی که آشامیده ای بپرسد، خیلی باید آنجا بایستی. عرض کرد، پس نعیم چیست؟

فرمود: نعیم ما هستیم که خداوند به واسطه ما مردم را از گمراهی نجات بخشید و از کوری بینا کرد و از نادانی خارج نمود. عرض کرد فدایت شوم، چگونه قرآن پیوسته تازه است؟

فرمود: زیرا برای یک زمان مخصوص قرار داده نشده که موجب کهنگی آن شود، اگر چنین بود قرآن قبل از فنای عالم از میان می رفت.(1)

روایت35.

کنز الفوائد: داود رقی از حضرت صادق علیه السّلام در باره آیه: «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»(2) ،{پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید.} نقل کرد که فرمود: یعنی شما دو نفر کدام دو نعمت مرا تکذیب می کنید ؟ نعمت محمّد و یا علی را؟ به واسطه آن دو، بر بندگان نعمت ارزانی داشته ام.(3)

روایت36.

اصول کافی: ابو یوسف بزاز گفت، حضرت صادق علیه السّلام این آیه را تلاوت نمود: «فَاذْکُرُوا آلاءَ اللَّهِ»(4) ،{پس نعمتهای خدا را به یاد آورید.} و فرمود: می­دانی آلاء خدا چیست؟ عرض کردم نه. فرمود: آنها بزرگترین نعمت های خدایند بر خلق و آن ولایت ما است.(5)

روایت37.

اصول کافی: معلّی در روایتی مرفوعه در باره آیه «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ» می گوید، به پیامبر یا به وصیش؟ در سوره الرّحمن است.(6)

ص: 59

روایت38.

مولف: سید بزرگوار محمّد بن حسن حسینی در روایت صحیفه کامله به اسناد خود از متوکل بن هارون از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که خداوند به پیامبر اطلاع داد که اهل بیت و دوستان آنها و شیعیان، چه از بنی امیه در موقع حکومت ایشان خواهند دید، و این آیه را در باره آنها نازل کرد: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ * جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ»(1)، {آیا به کسانی که [شکر] نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت درآوردند ننگریستی [در آن سرای هلاکت که] جهنم است [و] در آن وارد می شوند و چه بد قرارگاهی است} نعمت خدا محمّد و اهل بیت او هستند. حب و دوستی آنها ایمان است و موجب بهشت می شود و کینه و نفاق با آنها کفر است که موجب آتش می گردد.(2)

توضیح

شاید منظور امام علیه السّلام از تفسیری که می فرماید این است که نعمت، محمّد و اهل بیت او صلوات اللَّه علیهم هستند و حب و دوستی با آنها شکر این نعمت است و کینه با آنها کفران نعمت، پس آنها نعمت را تبدیل به کفر کردند. و شاید فرمایش امام که فرمود حب و دوستی با آنها ایمان است، توضیح همین مطلب باشد که آل محمّد نعمت هستند و نعمت در آیه به آنها اطلاق شده است و معنی آیه چنین می شود که آنها به جای نعمتی که (محمّد و آل او هستند) دشمنانشان را قرار دادند که ریشه کفر و بی دینی بودند و راضی شدند که آنها خلیفه باشند، پس از آنها به کفر تعبیر شد تا مبالغه در کفر آنها باشد .

روایت39.

محاسن: بعضی از اصحاب در روایتی مرفوعه در باره آیه: «وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی ما هَداکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»(3) ،{و خدا را به پاس آنکه رهنمونیتان کرده است به بزرگی بستایید و باشد که شکرگزاری کنید.} گفت، شکر معرفت است و در این آیه «وَ لا یَرْضی لِعِبادِهِ الْکُفْرَ وَ إِنْ تَشْکُرُوا یَرْضَهُ لَکُمْ»(4)، {و برای بندگانش کفران را خوش نمی دارد و اگر سپاس دارید آن را برای شما می پسندد.} گفت، کفر در این آیه خلاف ائمه رفتار کردن است و شکر ولایت و معرفت امام است.(5)

روایت40.

تفسیر عیاشی: زراره از امام باقر علیه السّلام و حمران از حضرت صادق علیه السّلام در باره آیه «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ» نقل می کند که فرمود: فضل خدا پیامبر است و رحمت او ولایت ائمه علیهم السلام. (6)

ص: 60

أقول: ستأتی الأخبار الکثیرة فی ذلک فی أبواب الآیات النازلة فی أمیر المؤمنین علیه السلام.

مولف: به زودی در بخش های آیات نازله در باره امیر المؤمنین علیه السّلام اخبار زیادی در این مورد خواهد آمد.

روایت41.

اصول کافی: محمّد بن فضیل از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که گفتم: «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ»(1)،

{بگو به فضل و رحمت خداست که [مؤمنان] باید شاد شوند و این از هر چه گرد می آورند بهتر است.} در تفسیر آن فرمود: به ولایت محمّد و آل او شاد باشید که این بهتر از هر ثروتی است که دشمنان آنها جمع می کنند.(2)

روایت42.

تفسیر عیاشی: ابن نباته گفت، امیر المؤمنین علیه السّلام در باره آیه: «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا» فرمود: شیعیان ما باید به خاطر وجود ما شادی کنند، این نعمت از طلا و نقره ای که دشمنان ما گرد هم آورده اند بهتر است.(3)

روایت43.

مناقب آل ابی طالب: گفته اند فضل و عنایت بر سه قسم است:

1. فضل خدا به دلیل این آیه: «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ»

2. فضل پیامبر به دلیل این آیه «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ». ابن عباس گفته، منظور از فضل در این آیه پیامبر است و رحمت، امیر المؤمنین علیه السّلام.

3. فضل اوصیاء و ائمه. حضرت باقر علیه السّلام درباره آیه «أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ»(4) ،{بلکه به مردم برای آنچه خدا از فضل خویش به آنان عطا کرده رشک می ورزند.} فرمود: مردم در این آیه ما هستیم که مورد رشک دیگرانیم و آیه در باره ما نازل شده است.(5)

روایت44.

ابو الورد از حضرت باقر علیه السّلام در باره آیه: «وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ»(6)

{و از فضل خود به ایشان افزونتر می بخشد} نقل کرد که فرمود: ولایت آل محمّد است.(7)

روایت45.

کنز الفوائد: حماد بن

ص: 61

عُثْمَانَ (1) عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی اللَّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ قَالَ الْمُخْتَصُّ بِالرَّحْمَةِ نَبِیُّ اللَّهِ وَ وَصِیُّهُ (2) صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مِائَةَ رَحْمَةٍ تِسْعٌ (3) وَ تِسْعُونَ رَحْمَةً عِنْدَهُ مَذْخُورَةٌ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ عِتْرَتِهِمَا وَ رَحْمَةٌ وَاحِدَةٌ مَبْسُوطَةٌ عَلَی سَائِرِ الْمَوْجُودِینَ (4).

عثمان از حضرت رضا علیه السّلام از پدرش، از جد بزرگوارش جعفر بن محمّد علیه السّلام در باره آیه «اللَّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ»،(1)

{خدا هر که را خواهد به رحمت خود اختصاص می­دهد.} فرمود: کسانی که رحمت خدا به آنها اختصاص دارد، پیامبر اکرم و وصی اوست صلوات اللَّه علیهما. خداوند صد رحمت آفریده، نود و نه قسمت آن برای حضرت محمّد و علی و عترت آنها ذخیره است و یک رحمت را برای سایر مردم گشوده.(2)

روایت46.

مناقب آل ابی طالب: حضرت باقر و صادق علیهما السّلام در باره آیه: «ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ»(3)، {این فضل خداست، آن را به هر که بخواهد می دهد.} و آیه: «وَ لا تَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ»(4)

،{و زنهار آنچه را خداوند به [سبب] آن بعضی از شما را بر بعضی [دیگر] برتری داده آرزو مکنید.} فرمودند: این دو آیه در باره ائمه علیهم السّلام نازل شده است.(5)

روایت47.

تفسیر عیاشی: زراره از حضرت باقر و حمران از حضرت صادق علیهما السّلام نقل می کنند: در باره «لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ» فرمودند: فضل اللَّه پیامبر و رحمت ولایت ائمه علیهم السلام است.(6)

روایت48.

تفسیر امام حسن عسکری علیه السّلام: «یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ»(7)، {ای فرزندان اسرائیل، از نعمتهایم که بر شما ارزانی داشتم یاد کنید.} موسی و هارون را برای اجداد شما به پیامبری مبعوث نمودم، آنها را به نبوت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و جانشینی علی و امامت عترت پاکش هدایت کردند. در این مورد از شما پیمانهای محکم گرفتم که اگر به آن پیمان عمل کردید فرمانروایان بهشت باشید و شایسته کرامت و خشنودی خدا شوید «وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعالَمِینَ»(8)، {و اینکه من شما را بر جهانیان برتری دادم.} یعنی این کار را نسبت به اجداد شما کردم (و آنها را) از نظر دین و دنیا برتری دادم. اما برتری دینی به واسطه پذیرفتن نبوت حضرت محمّد و ولایت علی و خاندانش، و برتری در دنیا به این صورت که طور که بر سر آنها سایه می­افکند و برایشان گزانگبین و بلدرچین فرستادم و از یک سنگ، آب گوارا برای آشامیدن آنها خارج کردم

ص: 62

وَ فَلَقْتُ لَهُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَیْتُهُمْ وَ أَغْرَقْتُ أَعْدَاءَهُمْ فِرْعَوْنَ وَ قَوْمَهُ وَ فَضَّلْتُهُمْ بِذَلِکَ عَلَی عَالَمِی زَمَانِهِم الَّذِینَ خَالَفُوا طَرَائِقَهُمْ وَ حَادُوا عَنْ سَبِیلِهِمْ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمْ فَإِذَا فَعَلْتُ هَذَا بِأَسْلَافِکُمْ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ لِقَبُولِهِمْ وَلَایَةَ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ فَبِالْحَرِیِّ أَنْ أَزِیدَکُمْ فَضْلًا فِی هَذَا الزَّمَانِ إِذَا أَنْتُمْ (1) وَفَیْتُمْ بِمَا آخُذُ مِنَ الْعُهُودِ وَ الْمَوَاثِیقِ عَلَیْکُمْ (2).

و دریا را شکافتم؛ آنها را نجات بخشیدم و دشمنانشان، فرعون و همدستانش را، غرق کردم. با این کار آنها را بر مردم زمان خود که مخالف ایشان و مانع پیشرفت آنها بودند برتری بخشیدم.

سپس خداوند می­فرماید: وقتی نسبت به اجداد شما به واسطه قبول ولایت محمّد و آلش چنین کنم، شایسته است که به شما افزون بدهم زیرا شما به پیمان و عهدی که داشتید وفا کردید.(1)

روایت49.

اصول کافی: احمد بن عیسی از جعفر بن محمّد از پدر بزرگوارش از جدش صلوات الله علیهم در باره آیه: «یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها»(2)،

{نعمت خدا را می شناسند اما باز هم منکر آن می شوند.} نقل کرد که وقتی آیه «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ»(3)، {ولی شما تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند.} نازل شد، گروهی از اصحاب پیامبر در مسجد مدینه جمع شده، گفتند در باره این آیه چه می گوئید؟

بعضی از آنها گفتند، اگر به این آیه کافر شویم، به همه آیات کافر هستیم و اگر ایمان آوریم، این یک خواری و ذلت است که علی بن ابی طالب بر ما مسلط شود. گفتند، ما می­دانیم هر چه محمّد می گوید راست است، ما او را دوست می داریم ولی از علی در مورد دستوری که به ما داده اطاعت نمی کنیم. بعد این آیه نازل شد: «یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها» یعنی ولایت علی علیه السّلام را می دانستند. «وَ أَکْثَرُهُمُ الْکافِرُونَ» بیشتر آنها به ولایت علی کافر بودند.(4)

توضیح

اکثر مفسرین می گویند: معنی آیه این است که مشرکین نعمت های خدا را برای آنها احصا نموده و غیر آن (آنها را که احصا نکرده) را می دانستند و اعتراف داشتند که از جانب خدا است، سپس منکر آن نعمت ها شدند چون غیر خدا را می­پرستیدند و می گفتند این نعمت ها به واسطه شفاعت خدایان ما است.

سدی می گوید یعنی محمّد را می­شناختند که یکی از نعمت های خدا است، ولی بعد تکذیبش نمودند: «وَ أَکْثَرُهُمُ الْکافِرُونَ» یعنی بیشتر آنها از روی عناد منکر شدند.

ص: 63

ذکر الأکثر إما لأن بعضهم لم یعرف الحق لنقصان العقل أو لعدم بلوغ الدعوة و قیل الضمیر للأمة و قیل أی أکثرهم الکافرون بنبوة محمد صلی الله علیه و آله و لکن لا یساعده هذا الخبر و تفسیره علیه السلام قریب من قول السدی و لا ریب أن الولایة من أعظم نعم الله علی العباد إذ بها تنتظم مصالح دنیاهم و عقباهم.

فإن قیل الآیة الأولی من سورة النحل و هی مکیة و الثانیة من المائدة و هی مدنیة و الخبر یدل علی أن الأولی نزلت بعد الثانیة قلت ذکر الطبرسی (1) رحمه الله أن أربعین آیة من أول السورة مکیة و الباقی من قوله وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا إلی آخر السورة مدنیة فهی مدنیة مع أنه لا اعتماد علی ضبطهم فی ذلک.

اینکه فرمود اکثر آنها، یا به واسطه آن است که بعضی به خاطر نقصان عقل عارف به حق نبودند و یا دعوت به آنها نرسیده بود. بعضی گفته اند اکثر آنها یعنی امت و گفته شده اکثر آنها کافر به نبوت محمّد صلی اللَّه علیه و آله بوده اند ولی خبری که ذکر شد موافق این معنی نیست و تفسیر او نزدیک به قول سدی است و شکی نیست که ولایت از بزرگترین نعمت های خدا بر بندگان است زیرا به وسیله ولایت امور دنیا و آخرت آنها تنظیم می شود. اگر گفته شود: آیه اول از سوره نحل است که مکی است و آیه دوم از سوره مائده است که مدنی است با اینکه خبر دلیل است بر اینکه آیه اول بعد از دومی نازل شده، در جواب گفته می شود که مرحوم طبرسی نقل کرده که چهل آیه از اول سوره مکی است و بقیه از آیه: «وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا» تا آخر سوره، مدنی است. پس این آیه هم مدنی خواهد بود با اینکه اعتمادی بر ضبط آنها در این مورد نیست.

روایت50.

کنز الفوائد: محمّد بن فیض بن مختار از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرد که فرمود: روزی پیامبر اکرم از منزل سواره خارج شد. علی علیه السّلام نیز به همراه ایشان پیاده راه می­رفت. پیامبر اکرم فرمود: یا علی، موقعی که من سوارم سوار شو و وقتی من پیاده ام پیاده باش و وقتی من نشسته ام بنشین، مگر در بعضی از مأموریتهای خدایی که چاره ای از قیام و قعود در آن نداری. خداوند هر فضیلت و امتیازی به من داده، به تو نیز مانند آن را داده است. مرا ممتاز به نبوت و رسالت نموده، ترا ولی و جانشین من در این امر کرده که باید به این کار قیام کنی و این مأموریت دشوار را به انجام رسانی.

قسم به آن خدایی که مرا به نبوت مبعوث نموده است، به من ایمان نیاورده کسی که منکر تو باشد و اقرار به نبوتم ندارد کسی که مخالف تو باشد و کافر به تو به خدا نیز ایمان ندارد. فضل تو از فضل من و فضل من از فضل خدا است.

این آیه شاهد همین مطلب است « قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ» فضل خدا نبوت پیامبر شما است و رحمتش ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام «فَبِذلِکَ» یعنی به نبوت و ولایت «فَلْیَفْرَحُوا» شیعه باید شاد باشد «هُوَ خَیْرٌ مِمَّا

ص: 64

یَجْمَعُونَ (1) فَفَضْلُ اللَّهِ نُبُوَّةُ نَبِیِّکُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَبِذلِکَ قَالَ بِالنُّبُوَّةِ وَ الْوَلَایَةِ فَلْیَفْرَحُوا یَعْنِی الشِّیعَةَ هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ یَعْنِی مُخَالِفِیهِمْ مِنَ الْأَهْلِ وَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ اللَّهِ یَا عَلِیُّ مَا خُلِقْتَ إِلَّا لِیُعْبَدَ بِکَ وَ لِتُعْرَفَ بِکَ مَعَالِمُ الدِّینِ وَ یُصْلَحَ بِکَ دَارِسُ السَّبِیلِ (2) وَ لَقَدْ ضَلَّ مَنْ ضَلَّ عَنْکَ وَ لَنْ یَهْتَدِیَ إِلَی اللَّهِ مَنْ لَمْ یَهْتَدِ إِلَیْکَ وَ إِلَی وَلَایَتِکَ وَ هُوَ قَوْلُ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی (3) یَعْنِی إِلَی وَلَایَتِکَ وَ لَقَدْ أَمَرَنِی رَبِّی تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ أَفْتَرِضَ مِنْ حَقِّکَ مَا أَفْتَرَضَ (4) مِنْ حَقِّی وَ إِنَّ حَقَّکَ لَمَفْرُوضٌ عَلَی مَنْ آمَنَ بِی وَ لَوْلَاکَ لَمْ یُعْرَفْ عَدُوُّ اللَّهِ (5) وَ مَنْ لَمْ یَلْقَهُ بِوَلَایَتِکَ لَمْ یَلْقَهُ بِشَیْ ءٍ وَ لَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیَّ یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ یَعْنِی فِی وَلَایَتِکَ یَا عَلِیُّ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ (6) وَ لَوْ لَمْ أُبَلِّغْ مَا أُمِرْتُ بِهِ مِنْ وَلَایَتِکَ لَحَبِطَ عَمَلِی وَ مَنْ لَقِیَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِغَیْرِ وَلَایَتِکَ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ غَدَا سُحْقاً (7) لَهُ وَ مَا أَقُولُ إِلَّا قَوْلَ رَبِّی تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ إِنَّ الَّذِی أَقُولُ لَمِنَ اللَّهِ أَنْزَلَهُ فِیکَ.

یَجْمَعُونَ» این اعتقاد بهتر است از قبیله و عشیره و مال و فرزندی که مخالفین علی در دنیا بر هم انباشته می کنند. «و اللَّه یا علی ما خلقت الا لیعبد بک و لتعرف بک معالم الدین و یصلح بک دارس السبیل». به خدا سوگند یا علی، آفریده نشده ای مگر برای راهنمایی مردم به پرستش خدا و آشنایی آنها به مسائل مذهبی و هموار نمودن راه فرسوده و نابسامان زندگی مردم گمراه. هر که تو را به رهبری نپذیرفته و هر که تو راهنمایش نباشی و به ولایت تو اقرار نداشته باشد، راهی به سوی خدا نخواهد یافت. این آیه شاهد همین معنی است: «وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی»(1)، {و به یقین من آمرزنده کسی هستم که توبه کند و ایمان بیاورد و کار شایسته نماید و به راه راست راهسپر شود.} یعنی به ولایت هدایت می کند. خداوند مرا مأمور کرده که آن حقی که برای خودم واجب است برای تو نیز واجب بگردانم. حق تو بر هر کس به من ایمان آورده باشد لازم است. اگر تو نبودی دشمن خدا شناخته نمی شد. هر که خدا را بدون ولایت تو ملاقات کند با دست خالی به پیشگاه او رفته، خداوند این آیه را بر من نازل کرد: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ»، {ای پیامبر، آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده ابلاغ کن.} یعنی ابلاغ ولایت علی: «وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ»(2)، {و اگر نکنی پیامش را نرسانده ای.} اگر تبلیغ آن دستور را در مورد ولایت تو نمی رساندم، عملم از میان می­رفت و هر کس خدا را بدون ولایت تو ملاقات کند عملش از میان رفته و عملش موجب فاصله او از خدا می شود. من آن چه می گویم از جانب خدا است و آنچه می­گویم، خدا در باره تو نازل کرده است.

روایت51.

از آن جمله فرمایش حضرت عسکری علیه السّلام است که در تفسیر خود بیان کرده است: پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خداوند به علم(3)

ص: 65

وَ مُعَادَاةُ أَعْدَائِهِمْ وَ کَیْفَ لَا یَکُونُ ذَلِکَ خَیْراً مِمَّا یَجْمَعُونَ وَ هُوَ ثَمَنُ الْجَنَّةِ وَ یَسْتَحِقُّ بِهِ الْکَوْنُ بِحَضْرَةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الَّذِی هُوَ أَفْضَلُ مِنَ الْجَنَّةِ لِأَنَّ مُحَمَّداً وَ آلَهُ أَشْرَفُ زِینَةِ الْجَنَّةِ (1).

برتری بخشیده چون توفیق موالات محمّد و آل پاکش و دشمنی با دشمنان این خاندان را پیدا کرده است. چطور این مقام از آنچه دشمنانشان جمع کرده اند بالاتر نباشد، زیرا این بهای بهشت است و عارف به مقام علی و اولادش شایسته شرفیابی به خدمت حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و آلش می شود که این مقام بهتر از بهشت است زیرا محمّد و آلش بهترین زینت بهشت هستند.(1)

روایت52.

کنز الفوائد: مرازم از حضرت صادق علیه السّلام در باره آیه: «ما یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا مُمْسِکَ لَها»(2)، {هر رحمتی را که خدا برای مردم گشاید بازدارنده ای برای آن نیست.} فرمود: این رحمت مطالبی است که بر زبان امام علیه السّلام جاری می شود.(3)

روایت53.

کنز الفوائد: عمر بن جبیر از جعفر بن محمّد علیه السّلام در باره آیه: «وَ لکِنْ یُدْخِلُ مَنْ یَشاءُ فِی رَحْمَتِهِ»(4) ،{لیکن هر که را بخواهد به رحمت خویش درمی آورد.} نقل کرد که امام علیه السلام فرمود: رحمت، ولایت علی بن ابی طالب است.(5)

روایت54.

کنز الفوائد: در تأویل باطن آیه از اهل بیت علیهم السّلام در حدیث احمد بن ابراهیم راجع به آیه: «وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ» ،{و تنها نصیب خود را قرار می دهید.} نقل شده، یعنی شکر شما نسبت به نعمتی که روزی شما شده و منتی که خدا به واسطه محمّد و آل محمّد بر شما نهاده «أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ» شما وصی و جانشین پیامبر را تکذیب می­کنید «فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ * وَ أَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ»، {پس چرا آنگاه که [جان شما] به گلو می رسد و در آن هنگام خود نظاره گرید.} آن وقت خواهید دید علی بن ابی طالب دوستانش را بشارت و مژده به بهشت می­دهد و دشمنانش را وعده جهنم: «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ»، {و ما به آن از شما نزدیکتریم.} ما به امیر المؤمنین علیه السّلام از شما نزدیکتریم «وَ لکِنْ لا تُبْصِرُونَ»(6) ،{ولی نمی بینید.} شما نمی شناسید.(7)

ص: 66

باب سی ام : ائمه علیهم السلام نجوم و علامات هستند. در این باب غرائبی از تفسیر در مورد آنها و دشمنانشان ذکر می شود

آیات

- وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ.(1) {و نشانه هایی [دیگر نیز قرار داد] و آنان به وسیله ستاره [قطبی] راه یابی می کنند}

تفسیر

مرحوم طبرسی می­نویسد: یعنی برای شما علاماتی قرار داده، نشانه هایی که به وسیله آنها راه را می­شناسید. بعضی گفته اند منظور از علامات کوهها است که در روز به وسیله آنها راه یابی می شوید: «وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ» در شب با ستاره راه را پیدا می­کنند. منظور ستاره جدی است که راهنمای به سوی قبله است.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: ما علامات هستیم، ستاره پیامبر اکرم است. پیغمبر اکرم فرمود: خداوند ستارگان را امان برای اهل آسمان قرار داده و خانواده مرا امان برای اهل زمین ... پایان گفتار طبرسی(2)

مولف: بنا بر این تفسیر، ضمیر «هم» و فاعل «یهتدون» برگشت به علامات دارد که ائمه علیهم السّلام هستند، همان طور که ظاهر بعضی از روایات است.

روایات

روایت1.

تفسیر قمی: حسین بن خالد از حضرت رضا علیه السّلام در باره آیات«الرَّحْمنُ * عَلَّمَ الْقُرْآنَ» ،{[خدای] رحمان قرآن را یاد داد.} فرمود: خداوند به محمّد صلی اللَّه علیه و آله قرآن را آموخت. گفتم: «خَلَقَ الْإِنْسانَ» معنی انسان را آفرید چیست؟ فرمود: منظور از انسان امیر المؤمنین علیه السّلام است. گفتم: «عَلَّمَهُ الْبَیانَ»، {به او بیان آموخت.} فرمود: به او شرح هر چیزی را که مردم به آن نیازمندند آموخت. پرسیدم «الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ»، {خورشید و ماه بر حسابی [روان]اند.} فرمود: منظور اولی و دومی است که به عذاب خدا گرفتارند.

عرض کردم: آقا!

ص: 67

الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ آیَتَانِ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ یَجْرِیَانِ بِأَمْرِهِ مُطِیعَانِ لَهُ ضَوْؤُهُمَا مِنْ نُورِ عَرْشِهِ وَ حَرُّهُمَا مِنْ حَرِّ جَهَنَّمَ (1) فَإِذَا کَانَتِ الْقِیَامَةُ عَادَ إِلَی الْعَرْشِ نُورُهُمَا وَ عَادَ إِلَی النَّارِ حَرُّهُمَا (2) فَلَا تَکُونُ شَمْسٌ وَ لَا قَمَرٌ وَ إِنَّمَا عَنَاهُمَا لَعَنَهُمَا اللَّهُ أَ وَ لَیْسَ قَدْ رَوَی النَّاسُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ نُورَانِ فِی النَّارِ قُلْتُ بَلَی قَالَ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ النَّاسِ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ شَمْسُ (3) هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ نُورُهُمَا فَهُمَا فِی النَّارِ (4) وَ اللَّهِ مَا عَنَی غَیْرَهُمَا قُلْتُ وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ قَالَ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ سَمَّاهُ اللَّهُ فِی غَیْرِ مَوْضِعٍ فَقَالَ وَ النَّجْمِ إِذا هَوی (5) وَ قَالَ وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ (6) فَالْعَلَامَاتُ الْأَوْصِیَاءُ وَ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُلْتُ یَسْجُدانِ قَالَ یَعْبُدَانِ وَ قَوْلُهُ وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِیزانَ قَالَ السَّمَاءُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ الْمِیزَانُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَصَبَهُ لِخَلْقِهِ قُلْتُ أَلَّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزانِ قَالَ لَا تَعْصُوا الْإِمَامَ قُلْتُ وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ أَقِیمُوا الْإِمَامَ الْعَدْلَ (7) قُلْتُ وَ لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ قَالَ وَ لَا تَبْخَسُوا الْإِمَامَ حَقَّهُ وَ لَا تَظْلِمُوهُ وَ قَوْلُهُ وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ قَالَ لِلنَّاسِ فِیها فاکِهَةٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَکْمامِ قَالَ یَکْبُرُ ثَمَرُ النَّخْلِ فِی الْقَمْعِ ثُمَّ یَطْلُعُ مِنْهُ قَوْلُهُ وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحانُ قَالَ الْحَبُّ الْحِنْطَةُ وَ الشَّعِیرُ وَ الْحُبُوبُ وَ الْعَصْفُ التِّبْنُ وَ الرَّیْحَانُ مَا یُؤْکَلُ مِنْهُ وَ قَوْلُهُ فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ قَالَ فِی الظَّاهِرِ مُخَاطَبَةُ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ فِی الْبَاطِنِ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ (8).

ص: 68

خورشید و ماه عذاب می شوند؟ فرمود: چیزی پرسیدی درست دقت کن. خورشید و ماه دو موجود از آفریده های خدایند که به دستور او در گردشند و از او اطاعت می­کنند. نور آنها از نور عرش و حرارت آن دو از حرارت جهنم است. روز قیامت نور آن دو به عرش بر می­گردد و حرارت آنها به آتش جهنم. دیگر خورشید و ماهی نخواهد بود. از این آیه آن دو ملعون را قصد نموده، مگر نشنیده ای که مردم از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله نقل کرده اند که فرموده است: خورشید و ماه دو نورند در آتش. گفتم چرا. مگر باز نشنیده ای طرفداران آنها می گویند فلان و فلان خورشید این امتند و پرتو آن دو؟ در این صورت آن دو اهل جهنمند و سوگند به خدا که جز این دو را از آیه قصد نکرده. گفتم: «وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ»(1)

،{و بوته و درخت چهره سایانند.} فرمود: نجم پیامبر است که در چند مورد از آن جناب به نجم تعبیر شده، یکی در این آیه: «وَ النَّجْمِ إِذا هَوی»(2) {سوگند به اختر [= قرآن] چون فرود می آید.}و آیه «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ» علامات اوصیاء پیامبرند و نجم خود پیامبر صلی اللَّه علیه و آله. گفتم معنی «یَسْجُدانِ» چیست؟ فرمود: یعنی پرستش می کنند و این آیه: «وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِیزانَ»، {و آسمان را برافراشت و ترازو را گذاشت.} منظور از سماء پیامبر است که به جانب خود بلندش نموده و میزان امیر المؤمنین است که برای مردم قرار داده است. گفتم معنی: «أَلَّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزانِ»، {تا مبادا از اندازه درگذرید.} فرمود: یعنی مخالفت با امام نکنید. گفتم معنی: «وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ» ،{و وزن را به انصاف برپا دارید.} فرمود: از امام عادل پشتیبانی کنید. از معنی: «وَ لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ»، {و در سنجش مکاهید.} پرسیدم، فرمود: یعنی در حق امام کوتاهی نکنید و به او ستم روا مدارید. آیه «وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ»، {و زمین را برای مردم نهاد.} یعنی زمین را برای مردم قرار داده؛ «فِیها فاکِهَةٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَکْمامِ»، {در آن میوه [ها] و نخلها با خوشه های غلاف دار.} خرما در بن شکوفه بزرگ می شود آنگاه از آن جدا می­گردد و معنی آیه: «وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحانُ»، {و دانه های پوست دار و گیاهان خوشبوست.} حب گندم و جو و حبوبات است. عصف، کاه است و ریحان یعنی آنچه که از اینها خورده می شود. معنی «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»(3) شما دو نفر کدام نعمت خدای خود را تکذیب می­کنید؟ در ظاهر خطاب به جن و انس است ولی در باطن خطاب به فلان و فلان است.(4)

ص: 68

توضیح

بنا بر این تفسیر، تعبیر به شمس و قمر از اولی و دومی به جهت استهزاء آن دو به خاطر شهرت آنها در بین مخالفین خورشید و ماه است و مراد از بحسبان، عذاب و بلا و شر است همان طور که فیروز آبادی گفته است و همان طور که خدا فرموده است: «حُسْبَانًا مِّنَ السَّمَاءِ».(1)، {آفتی از آسمان.}

بیضاوی گفته است: ریحان بوئیدنی و توشه و روزی است. می­گویند «خرجت اطلب ریحان اللَّه» و نجم گیاهی است که از زمین می­روید و ساقه ندارد.(2)

روایت2.

تفسیر قمی: ابو بصیر گفت، از حضرت صادق علیه السّلام معنی آیه «رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ»(3) ،{پروردگار دو خاور و پروردگار دو باختر.} را پرسیدم، فرمود: مشرقین رسول خدا و امیر المؤمنین علیهما السّلام و مغربین حسن و حسین علیهما السّلام هستند و مانند چنین تعبیری در بسیاری از آیات هست مانند: «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ» که منظور از آلاء محمّد و علی هستند.(4)

توضیح

عبارت «وَ أمثالهما تجری» یعنی مانند تعبیر به مشرق و مغرب از ائمه در بسیاری از آیات وجود دارد مثل خورشید و ماه و ستاره یا اینکه منظور این است که مثل این دو تعبیر، آیه «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ» تفسیر می شود. یا اینکه منظور این است که این آیه در باره سایر ائمه نیز مانند محمد و علی علیهما السّلام صدق می کند، زیرا هر امام ناطقی مشرق انوار علوم است و هر امام صامتی مغرب آن است. و معنای اول اظهر است.(5)

روایت3.

تفسیر قمی: ابو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام در باره آیه «وَ السَّماءِ وَ الطَّارِقِ»(6) ،{سوگند به آسمان و آن اختر شبگرد.} نقل کرد که فرمود: منظور از سماء در این آیه امیر المؤمنین علیه السّلام است و مراد از طارق ملک و فرشته ایست که از جانب پروردگار نزد ائمه علیهم السّلام می آید و حوادث شبانه روز را می آورد و کمکی برای آنها است. گفتم: « النَّجْمُ الثَّاقِبُ»(7)، {آن اختر فروزان} چیست؟ فرمود: پیامبر اکرم است.(8)

توضیح

بنا بر این تفسیر، حمل نجم بر طارق یعنی ذو النجم مجاز است زیرا همراه با آن است یا اینکه به سبب آن برایشان حاصل شده است.

روایت4.

تفسیر قمی: ابو بصیر گفت، از حضرت صادق علیه السّلام معنی این آیه را پرسیدم: «وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها»، {سوگند به خورشید و تابندگی اش.} فرمود: شمس پیامبر اکرم است که به وسیله او خدا دینش را آشکار نموده، گفتم «وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها»، {سوگند به ماه چون پی [خورشید] رود.} فرمود: امیر المؤمنین علیه السّلام است. گفتم معنی «وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها»، {سوگند به روز چون [زمین را] روشن گرداند.} فرمود: امام از فرزندان فاطمه علیها السّلام است که (هنگامی که)از آنها راجع به دین پیامبر سؤال شود، آشکار می­کنند و برای سئوال کننده توضیح می­دهند. گفتم معنی آیه «وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها»، {سوگند به شب چو پرده بر آن پوشد.} فرمود: منظور پیشوایان جور و ستم است که مقام ائمه را به خود اختصاص داده اند و جایی را که شایسته امام است گرفته اند. آنها با ظلم و ستم بر روی دین پیامبر پرده کشیده اند. این است معنی «وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها»، {تاریکی شب روشنایی روز را می­پوشاند.} «وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها»، {سوگند به نفس و آن کس که آن را درست کرد.}

ص: 70

فرمود: یعنی آن را آفرید و صورت بخشید. آیه: «فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها» ،{سپس پلیدکاری و پرهیزگاری اش را به آن الهام کرد.} یعنی به او کار زشت و زیبایش را شناساند و سپس او را مخیر گردانید تا هر راهی را خواست اختیار کند: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها»، {که هر کس آن را پاک گردانید قطعا رستگار شد.} یعنی کسی که نفس خویش را پاک کند رستگار است. «وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها»(1)،

{بدبخت است کسی که نفس خود را به گمراهی وادارد.}(2)

کنز الفوائد: از سلیمان دیلمی همین حدیث را نقل می­کند جز اینکه در تفسیر: «وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها» می­فرماید: منظور قائم آل محمّد است و روایت را به این جا رسانده است که دین خدا را با ظلم و جور پوشاندند و خدا هم در این آیه «وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها» عمل آنها را حکایت می کند.(3)

توضیح

بنا بر این تفسیر، شاید قسم به شب، به جهت استهزاء است و عبارت «عَن دین رسول الله» منافاتی با اینکه منظور از خورشید پیامبر است ندارد زیرا روشنگری دین، روشنگری پیامبر است و فیروز آبادی «دَسَّاها» را اَغواها ترجمه کرده است.

بیضاوی در معنی «دَسَّاها» می­گوید: یعنی او را ناقص نمود و نفس خود را در پرده جهل و فسق قرار داد.(4)

روایت5.

تفسیر قمی: محمّد بن مسلم گفت، از حضرت باقر علیه السّلام معنی: «وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی»(5) ،{سوگند به شب چون پرده افکند.} را پرسیدم، فرمود: لیل در این آیه دومی است که بر امیر المؤمنین در مقامی که متعلق به او بود ستم روا داشت و آن جناب دستور داشت که صبر کند تا دولت آنها منقضی گردد. فرمود:

ص: 71

وَ قَوْلُهُ فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها أَیْ عَرَّفَهَا وَ أَلْهَمَهَا ثُمَّ خَیَّرَهَا فَاخْتَارَتْ قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها یَعْنِی نَفْسَهُ طَهَّرَهَا وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها أَیْ أَغْوَاهَا (1).

کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْقُمِّیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ بَعْدَ قَوْلِهِ وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها یَعْنِی بِهِ الْقَائِمَ علیه السلام وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ فَغَشُوا دِینَ اللَّهِ بِالْجَوْرِ وَ الظُّلْمِ فَحَکَی اللَّهُ سُبْحَانَهُ فِعْلَهُمْ فَقَالَ وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها (2).

«وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّی»(1)،{سوگند

به روز چون جلوه گری آغازد.} منظور از نهار قائم از ما خانواده است. وقتی قیام کند بر دولتهای باطل پیروز می شود. قرآن برای مردم مثال می­زند و خطاب به پیامبر و ما است و معنی آن را جز ما نمی دانند.(2)

توضیح

غشّ شاید به معنی غشی باشد مثل امللت و املیت یا اینکه برای بیان حاصل معنی باشد، و اظهر غشی است همان طور که در بعضی از نسخه ها آمده است.

روایت6.

کنز الفوائد: فضل بن عباس از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: در «وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها» منظور از شمس امیر المؤمنین است «وَ ضُحاها» نور بخشی قیام قائم است «وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها» حسن و حسین هستند «وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها» قیام قائم «وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها» ابو بکر و عمر است که پرده بر روی حق کشیدند.

اما آیه: «وَ السَّماءِ وَ ما بَناها»، {سوگند به آسمان و آن کس که آن را برافراشت.} آسمان محمّد صلی اللَّه علیه و آله است که مردم به خاطر علم به سوی او می­روند و آیه: «وَ الْأَرْضِ وَ ما طَحاها»، {سوگند به زمین و آن کس که آن را گسترد.} منظور از ارض شیعه است «وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها» مؤمنی است که از جور مخالفین پنهان است اما عقیده اش درست است: «فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها» آشنا به حقیقت است و از باطل تمیز می­دهد «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها» رستگار است نفسی که خدا آن را پاک قرار داده «وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها» بیچاره است کسی که خدا او را گمراه نموده.

و معنی این آیه: «کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْواها»، {[قوم] ثمود به سبب طغیان خود به تکذیب پرداختند.} فرمود: ثمود گروهی از شیعه هستند .

خداوند در این آیه می فرماید: «وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی فَأَخَذَتْهُمْ صاعِقَةُ الْعَذابِ الْهُونِ»(3)،{و

اما ثمودیان، پس آنان را راهبری کردیم و[لی] کوردلی را بر هدایت ترجیح دادند؛ پس صاعقه عذاب خفت آور آنان را فروگرفت.}

منظور شمشیر است وقتی که قائم قیام کند، این آیه:

ص: 72

وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّی قَالَ النَّهَارُ هُوَ الْقَائِمُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ علیهم السلام إِذَا قَامَ غَلَبَ دَوْلَةَ الْبَاطِلِ (1) وَ الْقُرْآنُ ضَرَبَ فِیهِ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَ خَاطَبَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله بِهِ وَ نَحْنُ فَلَیْسَ یَعْلَمُهُ غَیْرُنَا (2).

«فَقالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ» منظور پیامبر اکرم است. «ناقَةَ اللَّهِ وَ سُقْیاها»، {زنهار ماده شتر خدا و [نوبت] آب خوردنش را [حرمت نهید].} مراد از ناقة اللَّه امام است که فهم و علم او از خدا است و «وَ سُقْیاها» یعنی در نزد امام چشمه گوارای علم است. «فَکَذَّبُوهُ فَعَقَرُوها فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاها»، {و[لی] دروغزنش خواندند و آن [ماده شتر] را پی کردند و پروردگارشان به [سزای] گناهشان بر سرشان عذاب آورد و آنان را با خاک یکسان کرد.} منظور در رجعت خواهد بود «وَ لا یَخافُ عُقْباها»(1) ،{و از پیامد کار خویش بیمی به خود راه نداد.} فرمود: اگر مانند آن تکرار شود، نمی ترسد.(2)

توضیح

حبتر یعنی ابوبکر و دلام یعنی عمر، همان طور که در کتاب فِتَن خواهد آمد. این نوع تأویلها از بطن آیات جای استبعاد نیست زیرا قصه های ذکر شده در قرآن برای آن است که مردم متوجه شوند و شبیه آن(حوادث) تکرار نشود و یا مردم را تحریض به کارهای خوب کند. در روایتی که فرمود گروهی از شیعه هستند، منظور غیر دوازده امامی ها از قبیل زیدیها است.

روایت7.

روضه کافی: ابو بصیر: از امام صادق علیه السّلام در باره آیه «وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها» پرسیدم، فرمود: منظور از شمس پیامبر است، خدا به واسطه او دین مردم را واضح نمود. گفتم و منظور از «وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها»، فرمود: امیر المؤمنین است که بعد از پیامبر آمد و علمش را به او داد. گفتم منظور از «وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها»، فرمود: منظور ائمه جور است که نسبت به امر آل پیامبر استبداد ورزیدند و در جایگاهی نشستند که خاندان پیامبر اولی به آن جایگاه بودند و دین خدا را با ظلم و ستم پوشاندند، پس خدا هم کار آنها را در آیه «وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها» حکایت می کند. گفتم «وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها»، فرمود: امام از فرزندان فاطمه است که از دین پیامبر سؤال کرده و آن را برای خواهان آن آشکار می کند، سپس خدا می فرماید «وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها».(3)

توضیح

نفث یعنی نفخ (دمیدن)؛ منظور کنایه از افاضه علوم بر او به صورت پنهانی است

ص: 73

تَعَالَی فَقالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ هُوَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ناقَةَ اللَّهِ وَ سُقْیاها قَالَ النَّاقَةُ الْإِمَامُ الَّذِی فَهَّمَهُمْ عَنِ اللَّهِ (1) وَ سُقْیاها أَیْ عِنْدَهُ مُسْتَقَی الْعِلْمِ فَکَذَّبُوهُ فَعَقَرُوها فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاها قَالَ فِی الرَّجْعَةِ وَ لا یَخافُ عُقْباها قَالَ لَا یَخَافُ مِنْ مِثْلِهَا إِذَا رَجَعَ (2).

و جابجایی در سؤال از شب و روز، دلالتی بر تغییر آیات ندارد با اینکه بُعدی در آن نیست.

روایت8.

مناقب آل ابی طالب: حضرت صادق و باقر علیهما السّلام در توضیح «وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها» فرمودند: شمس پیامبر اکرم «وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها» علی بن ابی طالب است. «وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها» امام حسن و امام حسین و آل محمّدند «وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها» ابو بکر (عتیق) و عمر (ابن الصهاک) و بنی امیه و پیروان آنهایند.(1)

روایت9.

معانی الاخبار: جابر بن عبد اللَّه گفت، پیامبر اکرم فرمود: پیرو خورشید باشید، وقتی غائب شد از ماه پیروی کنید، وقتی ماه غائب شد پیرو زهره، پس از زهره پیرو فرقدان. عرض کردند یا رسول اللَّه، خورشید و ماه و زهره و فرقدان کیانند؟

فرمود: خورشید منم و علی ماه است و فاطمه زهره و فرقدان حسن و حسین هستند.(2)

روایت10.

مع

ص: 74

الترتیب فی السؤال عن اللیل و النهار لا یدل علی تغییر الآیات (1) مع أنه لا استبعاد فیه (2).

انی الاخبار: انس بن مالک می گوید، نماز صبح را با پیامبر خواندیم، بعد از نماز رو به ما کرد و فرمود: ای مردم، وقتی خورشید غائب شد از ماه پیروی کنید. وقتی ماه غائب شد پیرو زهره، پس از زهره پیرو فرقدان باشید. عرض کردند یا رسول اللَّه، خورشید و ماه و زهره و فرقدان کیانند؟ فرمود: خورشید منم و علی ماه است و فاطمه زهره و فرقدان حسن و حسین هستند. (اهل بیت) و کتاب خدا از هم جدا نمی شوند تا در حوض کوثر بر من وارد شوند.(1)

معانی الاخبار: زهری از انس مانند این روایت را نقل کرده است.(2)

توضیح

شاید تقدیر کتاب الله، «معهم کتاب الله» باشد یا اینکه کتاب الله مبتدا باشد و لایفترقان خبر آن و در بعضی نسخه ها «فی کتاب الله» است و این اظهر است و مؤید این خواهد آمد.

روایت11.

امالی طوسی: جابر بن عبد اللَّه انصاری گفت، نماز صبح را با پیامبر خواندیم، بعد از نماز رو به ما کرد و فرمود: ای مردم، کسی که خورشید از دست می دهد متمسک به ماه می شود و هر کس ماه را از دست بدهد متمسک به فرقدان می شود. گفت من و ابو ایوب انصاری و انس بن مالک ایستادیم و گفتیم ای پیامبر، خورشید کیست؟ فرمود: من. سپس مثلی برای ما زد و گفت همانا خدای متعال ما را خلق کرد؛ پس ما را به منزله ستارگان آسمان قرار داد که هر وقت یکی غایب شود دیگری طلوع می کند. من خورشید هستم. وقتی من رفتم به ماه تمسک بجویید. گفتیم ماه کیست؟ فرمود: برادر و وصی و وزیر و قاضی دین و پدر فرزندان و جانشینم در خاندانم. گفتیم فرقدان کیانند؟ فرمود حسن و حسین. سپس مکث

ص: 75

عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَزِیدَ الرَّقَاشِیِّ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: صَلَّی بِنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَاةَ الْفَجْرِ فَلَمَّا انْفَتَلَ (1) مِنْ صَلَاتِهِ أَقْبَلَ عَلَیْنَا بِوَجْهِهِ الْکَرِیمِ فَقَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ مَنِ افْتَقَدَ الشَّمْسَ فَلْیَتَمَسَّکْ (2) بِالْقَمَرِ وَ مَنِ افْتَقَدَ الْقَمَرَ فَلْیَتَمَسَّکْ بِالزُّهَرَةِ وَ مَنِ افْتَقَدَ الزُّهَرَةَ فَلْیَتَمَسَّکْ بِالْفَرْقَدَیْنِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ الزُّهَرَةُ وَ الْفَرْقَدَانِ فَقَالَ أَنَا الشَّمْسُ وَ عَلِیٌّ علیه السلام الْقَمَرُ وَ فَاطِمَةُ الزُّهَرَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ الْفَرْقَدَانِ وَ کِتَابُ اللَّهِ لَا یَفْتَرِقَانِ حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ (3).

مع، معانی الأخبار محمد بن عمرو بن علی البصری عن عبد الله بن علی الکرخی عن محمد بن عبد الله عن أبیه عن عبد الرزاق عن معمر عن الزهری عن أنس مثله (4)

طولانی کرد و فرمود این ها و فاطمه که زهره است، عترت و اهل بیت من هستند. آنها با قرآنند و از آن جدا نمی شوند تا در حوض کوثر بر من وارد شوند.(1)

روایت12.

تفسیر قمی: «وَ النَّجْمِ إِذا هَوی»(2)، {سوگند به اختر [= قرآن] چون فرود می آید.} فرمود: نجم پیامبر اکرم است «إِذا هَوی» وقتی در شب او را به آسمان سیر دادند و او در هوا قرار داشت.(3)

روایت13.

کنز الفوائد: ابن عباس گفت: پیامبر اکرم فرمود: مثل من میان شما همچون خورشید است و مثل علی مانند ماه؛ وقتی خورشید غروب کرد به وسیله ماه راهنمایی می شوید.(4)

روایت14.

کنز الفوائد: مجاهد از ابن عباس در باره آیه «وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها» نقل کرد که شمس پیامبر اکرم است «وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها» علی بن ابی طالب است «وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها» حسن و حسین «وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها» بنی امیه هستند.

سپس ابن عباس گفت: پیامبر اکرم فرمود: وقتی خدا مرا به نبوت مبعوث نمود پیش بنی امیه رفتم و آنها را به رسالت خود دعوت کردم. گفتند دروغ می­گویی، تو پیامبر نیستی. بعد نزد بنی هاشم رفتم و به آنها نیز گفتم من پیامبرم. علی بن ابی آشکارا و پنهان طالب به من ایمان آورد و ابو طالب از من آشکارا حمایت کرد و پنهانی ایمان آورد. آنگاه خداوند پرچم خویش را توسط جبرئیل فرستاد و در میان بنی هاشم به زمین کوبید و شیطان پرچم خود را فرستاد و در میان بنی امیه کوبیده شد. پیوسته آنها با ما دشمنند و پیروان ایشان دشمن پیروان ما هستند تا روز قیامت.(5)

روایت15.

تفسیر قمی: «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ»(6)، {و اوست کسی که ستارگان را برای شما قرار داده تا به وسیله آنها در تاریکیهای خشکی و دریا راه یابید.} گفته است، نجوم، آل محمّد(علیهم السلام) هستند.(7)

ص: 76

مَلِیّاً فَقَالَ هَؤُلَاءِ وَ فَاطِمَةُ وَ هِیَ الزُّهَرَةُ عِتْرَتِی وَ أَهْلُ بَیْتِی هُمْ مَعَ الْقُرْآنِ (1) لَا یَفْتَرِقَانِ حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ (2).

روایت16.

کنز الفوائد: ابو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام در باره آیه: «فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ»(1) ،{[هرگز] به پروردگار خاوران و باختران سوگند یاد می کنم.} نقل کرد که فرمود: مشارق انبیاء هستند و مغارب اوصیاء.(2)

توضیح

از انبیاء به مشارق تعبیر شده زیرا پرتو هدایت آنها بر اهل دنیا می­درخشد و اوصیاء به مغارب تشبیه گردیده اند. زیرا بعد از وفات انبیاء، دانش آنها در دل اوصیاء غروب می کند. مردم به اندازه قابلیت و استعداد خود از دل آنها استفاده می­برند.

روایت17.

کنز الفوائد: ابن نباته از علی علیه السّلام نقل کرد که روزی ابن کوّاء از این آیه سؤال نمود: «فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ»، {نه نه، سوگند به اختران گردان.} فرمود: خداوند به هیچ کدام از آفریده های خود قسم نمی خورد، اما خنّس چنین است. خداوند گروهی را ذکر کرده که پرده بر روی علم اوصیاء کشیدند و مردم را دعوت به دشمنی آنها نمودند. و معنی (خنسوا) یعنی پوشاندند.

ابن کوّاء گفت، « الْجَوارِ الْکُنَّسِ» ،{[کز دیده] نهان شوند و از نو آیند.} فرمود: یعنی ملائکه علم را به جانب پیامبر می برند. آن علم را اوصیاء که اهل بیت علیهم السلام هستند جمع می­کنند به طوری که بر آنها احدی جز خودشان اطلاع ندارد و معنی «کنسه» یعنی بر می دارند و پنهان می کنند. گفت: «وَ اللَّیْلِ إِذا عَسْعَسَ»، {سوگند به شب چون پشت گرداند} فرمود: یعنی شب با تیرگی اش روی آورد. این مثال را خداوند نسبت به کسی زده است که ولایت را برای خود ادعا نماید و از صاحبان اصلی جلوگیری کند. گفت این آیه، «وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ»(3) ،{سوگند به صبح چون دمیدن گیرد.} فرمود: منظور اوصیاء هستند یعنی علم آنها درخشان تر و آشکارتر از دمیدن صبح است.(4)

توضیح

شاید امام علی علیه السّلام «لا» را برای نفی قسم قرار داده است نه برای تأکید، همان طور که تأکید مشهور است. و شاید تفسیر «خنس» به «ستر» مجاز باشد. زیرا تأخیر و تأخّر همان طور که به این دو تفسیر شده است برای پوشاندن شی است خودش یا دیگری را، کما اینکه «کنس» نیز این چنین است زیرا

ص: 77

به معنای اختفاء و مخفی کردن است. و کسی که چیزی را با وجود کثرت طالب آن، برای خود به تنهایی بر می دارد، آن را مخفی می کند. شاید منظور از «من کنس البیت» کنایه از برداشتن تمام آن است ولی معنای اول اوفق است. ظاهر در قرائت اهل بیت، همراه با حرف عاطفه بودن است و در قرائات شاذ بدون حرف عطف است که توجیه آن با تکلف همراه است. اکثر مفسرین خنس را به سیاراتی غیر از ماه و خورشید که زیر نور خورشید پنهان می شوند، تفسیر نموده اند. و عسعس یعنی با تاریکی شروع کرد یا برگشت. و تنفس الصبح کنایه از روشنایی آن است.

روایت18.

کنز الفوائد: ام هانی گفت، از حضرت باقر علیه السّلام تفسیر این آیه را پرسیدم: «فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ * الْجَوارِ الْکُنَّسِ» فرمود: منظور امامی است که خود را در سال 260 پنهان می کند. سپس مانند شهاب درخشنده در شب تاریک ظهور خواهد کرد. اگر زمان او را درک کنی، چشمت روشن می شود ام هانی!(1)

روایت19.

کنز الفوائد: جابر از حضرت صادق علیه السّلام در باره آیه: «وَ الْفَجْر»ِ {سوگند به سپیده دم} نقل کرد که فرمود: منظور قائم است. «وَلَیَالٍ عَشْرٍ» {و به شبهای دهگانه} شبهای ده گانه ائمه علیهم السّلام هستند، از امام حسن تا امام حسین «وَ الشَّفْعِ» {و به جفت} امیر المؤمنین است با فاطمه علیها السّلام «وَ الْوَتْرِ» {و تاق} خدای یکتا است که شریکی ندارد «وَ اللَّیْلِ إِذا یَسْرِ»(2) {و به شب وقتی سپری شود.} حکومت حبتر (کنایه از ابا بکر) که تا دامنه قیام قائم ادامه دارد.(3)

توضیح

شاید اینکه ائمه علیهم السّلام را تعبیر به لیالی کرده اند، از جهت مخفی بودن ایشان و مغلوب شدنشان در حکومتهای ظلم باشد.

روایت20.

تفسیر فرات: عکرمه در باره آیه «وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها * وَ الْقَمَرِ إِذَا تَلَاهَا * وَ النَّهَارِ إِذَا جَلَّاهَا * وَ اللَّیْلِ إِذَا یَغْشَاهَا» گفت،

ص: 78

بمعنی الاختفاء و من یأخذ شیئا یتفرد به مع کثرة طالبیه یختفی به و یحتمل أن یکون من کنس البیت کنایة عن رفع جمیعه و الأول أوفق ثم إن الظاهر فی قراءتهم علیهم السلام کان مع العطف (1) و لم ینقل فی الشواذ و توجیهه بدونه یحتاج إلی شدة تکلف ثم إن أکثر المفسرین فسروا الخنس بالکواکب الرواجع السیارات التی تختفی تحت ضوء الشمس أو تغیب و الرواجع ما عدا الشمس و القمر من السیارات و عَسْعَسَ أی أقبل بظلامه أو أدبر و تنفس الصبح کنایة عن إضاءته.

منظور از خورشید محمد رسول خدا و از ماه امیر المؤمنین و منظور از روز آل محمد، حسن و حسین و منظور از شب بنی امیه است. ابن عباس نیز همین طور گفته است. امام باقر علیه السلام نیز همین طور فرموده­اند. حارث اعور به امام حسین علیه السّلام عرضه می دارد، ای پسر رسول خدا، فدایت شوم، در باره آیه «وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها» بفرمایید .

فرمود: وای بر تو ای حارث! منظور از خورشید محمد است و منظور از ماه امیر المؤمنین است که به دنبال پیامبر می آید و منظور از روز، قائم آل محمد است که زمین را از عدل و داد پر می کند و منظور از شب بنی امیه است. ابن عباس گفت، رسول خدا فرمود: خدا مرا به پیامبری مبعوث کرد، پس به سراغ بنی امیه آمدم و گفتم ای بنی امیه، من رسول خدا به سوی شمایم. گفتند دروغ می گویی تو فرستاده خدا نیستی. فرمود: سپس به سراغ بنی هاشم رفتم و گفتم ای بنی هاشم من فرستاده خدا به سوی شمایم.

ص: 79

اللَّهِ تَعَالَی وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها قَالَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها هُوَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها آلُ مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها بَنُو أُمَیَّةَ وَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ هَکَذَا (1) وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هَکَذَا وَ قَالَ (2) الْحَارِثُ الْأَعْوَرُ لِلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ فِی کِتَابِهِ الْمُبِینِ وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها قَالَ وَیْحَکَ یَا حَارِثُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ (3) قَالَ قُلْتُ وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها قَالَ ذَاکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَتْلُو مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله قَالَ قُلْتُ قَوْلُهُ وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها قَالَ ذَلِکَ الْقَائِمُ علیه السلام مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً (4) وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها بَنُو أُمَیَّةَ.

قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ (5) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَنِیَ اللَّهُ نَبِیّاً فَأَتَیْتُ بَنِی أُمَیَّةَ فَقُلْتُ یَا بَنِی أُمَیَّةَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ قَالُوا کَذَبْتَ مَا أَنْتَ بِرَسُولِ اللَّهِ قَالَ ثُمَّ ذَهَبْتُ إِلَی بَنِی هَاشِمٍ فَقُلْتُ یَا بَنِی هَاشِمٍ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ فَآمَنَ

ص: 79

پس مؤمن آنها علی بن ابی طالب به من ایمان آورد و کافر(1) آنها ابوطالب حمایتم نمود. ابن عباس گفت، رسول خدا فرمود: سپس خداوند جبرییل را با پرچمی فرستاد و آن را در میان بنی هاشم کوبید و شیطان را با پرچمش در میان بنی امیه فرستاد که در میان بنی امیه کوبید و این ها پیوسته دشمنان مایند و پیروان آنها دشمنان شیعیان ما تا روز قیامت هستند.(2) «وَ النَّهَارِ إِذَا جَلَّاهَا» یعنی امامان از ما اهل بیت که در آخر الزمان وارث زمین می شوند و آن را از عدل و داد پر می کنند. یاور آنها یاور موسی است علیه فرعون و یاری رسان بر ضد اهل بیت، یاور فرعون علیه موسی است.(3)

روایت21.

تفسیر قمی: معلی بن خنیس از امام صادق علیه السّلام در باره آیه «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ» پرسید، فرمود: ستاره پیامبر خدا و علامات امامان هستند.(4)

روایت22.

امالی طوسی:

ص: 80

بِی مُؤْمِنُهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (1) عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ حَمَانِی کَافِرُهُمْ (2) أَبُو طَالِبٍ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ بَعَثَ اللَّهُ جَبْرَئِیلَ بِلِوَائِهِ فَرَکَزَهَا فِی بَنِی هَاشِمٍ وَ بَعَثَ إِبْلِیسَ بِلِوَائِهِ فَرَکَزَهَا فِی بَنِی أُمَیَّةَ فَلَا یَزَالُونَ أَعْدَاءَنَا وَ شِیعَتُهُمْ أَعْدَاءَ شِیعَتِنَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (3) وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها یَعْنِی الْأَئِمَّةَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ یَمْلِکُونَ الْأَرْضَ فِی آخِرِ الزَّمَانِ فَیَمْلَئُونَهَا عَدْلًا (4) وَ قِسْطاً الْمُعِینُ لَهُمْ کَالْمُعِینِ لِمُوسَی عَلَی فِرْعَوْنَ وَ الْمُعِینُ عَلَیْهِمْ کَالْمُعِینِ لِفِرْعَوْنَ عَلَی مُوسَی (5).

ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام در باره آیه «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ» پرسید، فرمود: ستاره پیامبر خدا و علامات امامان بعد از او هستند.(1)

تفسیر عیاشی: همین روایات را از ابو بصیر نقل می کند.(2)

روایت23.

تفسیر عیاشی: مفضل بن صالح از بعضی از اصحاب از امام باقر یا صادق علیهما السلام در باره آیه «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ» پرسید، فرمود: منظور امیر المؤمنین است.(3)

روایت24.

تفسیر عیاشی: معلی بن خنیس از امام صادق علیه السّلام در باره آیه «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ» پرسید، فرمود: ستاره پیامبر خدا و علامات اوصیاء که مردم به سبب ایشان هدایت می شوند.(4)

تفسیر فرات: زهری در روایتی مرفوعه از امام صادق علیه السّلام همانند این روایت را نقل کرده است.(5)

روایت25.

تفسیر عیاشی: ابو مخلد حناط از امام باقر علیه السّلام در باره آیه «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ» پرسید، فرمود: ستاره محمد و علامات اوصیاء هستند.(6)

روایت26.

تفسیر عیاشی: محمد بن فضیل از ابی الحسن علیه السّلام در باره آیه «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ» پرسید، فرمود: علامات ماییم و ستاره پیامبر خداست.(7)

روایت27.

تفسیر عیاشی: اسماعیل بن ابو زیاد از امام صادق علیه السّلام در باره آیه «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ» پرسید، فرمود: این آیه ظاهر و باطنی دارد، ظاهر آن ستاره جدی است

ص: 81

مَحْبُوبٍ عَنْ مَنْصُورٍ بُزُرْجٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ قَالَ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ وَ الْعَلَامَاتُ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِهِ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ (1).

شی، تفسیر العیاشی عن أبی بصیر مثله (2).

که قبله به واسطه آن مشخص می شود و با آن، اهل خشکی و دریا هدایت می شوند زیرا دائماً وجود دارد.(1)

روایت28.

مناقب آل ابی طالب: ابو الورد از امام باقر علیه السّلام در باره آیه «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ» پرسید، فرمود: منظور از ستاره ماییم.(2)

روایت29.

هیتی و داود جصاص از امام صادق علیه السّلام و وشاء از امام رضا علیه السّلام: ستاره رسول خداست و علامات ائمه هستند.(3)

روایت30.

حضرت رضا علیه السّلام فرمود: پیامبر اکرم به علی علیه السّلام فرمود، تو نجم بنی هاشمی.(4)

روایت31.

حضرت رضا علیه السّلام فرمود: پیامبر اکرم به علی علیه السّلام فرمود، تو یکی از علامات هستی.(5)

روایت32.

عبایه گفت، علی علیه السّلام فرمود: مثل اهل بیت مثل ستارگان است، هر زمان که یکی غروب کند دیگری طلوع می کند.(6)

باب سی و یکم: ائمه علیهم السلام حبل اللَّه متین و دستاویز استوار هستند و آنها به خدا چنگ زده اند

آیات

- فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی لَا انْفِصامَ لَها(7)،{پس هر کس به طاغوت کفر ورزد و به خدا ایمان آورد، به یقین به دستاویزی استوار که آن را گسستن نیست چنگ زده است.}

«وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا(8)»،{و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید.}

«ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ أَیْنَ ما ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ»(9)،{هر کجا یافته شوند به خواری دچار شده اند مگر آنکه به پناه امان خدا و زینهار مردم [روند].}

ص: 82

تُبْنَی الْقِبْلَةُ وَ بِهِ یَهْتَدِی أَهْلُ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ لِأَنَّهُ لَا یَزُولُ (1).

تفسیر

طاغوت شیطان و بتها و هر معبودی جز خدا و هر فرمانروای باطلی غیر اولیاء خدا است. ائمه علیهم السّلام در بیشتر روایات و زیارات از دشمنان خود با عنوان جبت و طاغوت و لات و عزی تعبیر کرده اند. در بخش جوامع آیات نازل شده در باره ائمه علیهم السّلام خواهد آمد که حضرت صادق علیه السّلام می­فرماید: دشمن ما در قرآن مجید به نامهای فحشاء و منکر و بغی، و اصنام و اوثان و جبت و طاغوت نامیده شده است. عروه دستاویز و انفصام قطع شدن است.

مرحوم طبرسی می­نویسد: در معنی حبل اللَّه چند قول نقل شده:

یکی حبل اللَّه قرآن است. دیگری دین اسلام. و سومی آنچه ابان بن تغلب از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمود: ما حبل اللَّه هستیم که در این آیه ذکر شده: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً». بهتر است حبل را بر تمام این معانی حمل کنیم و آنچه این مطلب را تأیید می­کند روایتی است که ابو سعید خدری از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله نقل می­کند که فرمود: مردم! میان شما دو ریسمان گذارده ام، اگر پس از من به آن دو چنگ بزنید، گمراه نخواهید شد. یکی از دیگری بزرگتر است. کتاب خدا که ریسمان پیوسته از آسمان به زمین است و عترت من اهل بیتم. آن دو از یکدیگر جدا نمی­شوند تا در حوض بر من وارد شوند.(1)

طبرسی: در تفسیر آیه «إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ» می­نویسد: یعنی به عهدی از جانب خدا و عهدی از مردم.(2)

مولف: در کتاب احوال امیر المؤمنین علیه السّلام خواهد آمد که منظور از حبل در هر دو آیه امیر المؤمنین علیه السّلام است.

روایات

روایت1.

کنز الفوائد: صاحب نهج الایمان در تأویل آیه: «فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی»،، حدیثی را از کتاب نخب المناقب به حضرت رضا علیه السّلام نسبت می­دهد و می­نویسد: پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر که دوست داشته باشد به دست آویز محکمی چنگ بزند، به حب علی بن ابی طالب چنگ بزند.

ص: 83

(1)

روایت2.

در همان کتاب از حسین بن جبیر نقل می­کند و سند را به حضرت باقر علیه السّلام می­رساند که در آیه «إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ» فرمود: حبل خدا قرآن است و حبل مردم علی بن ابی طالب علیه السّلام.(2)

روایت3.

العمده: از ابان بن تغلب نقل می­کند که حضرت صادق علیه السّلام فرمود: ما حبل اللَّه هستیم که در این آیه فرمود: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا».(3)

مناقب آل ابی طالب: مانند همین روایت را از ابان نقل کرده است.(4)

روایت4.

مناقب آل ابی طالب: ابو الجارود از حضرت باقر علیه السّلام و زید بن علی در باره آیه: «فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی» نقل کرد که فرمود: مودت ما اهل بیت است.(5)

روایت5.

امالی طوسی: ابو حفص صائغ از حضرت صادق علیه السّلام، در باره: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ» فرمود: ما حبل اللَّه هستیم.(6)

ص: 84

الْوُثْقَی فَلْیَسْتَمْسِکْ (1) بِحُبِّ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام (2).

مناقب آل ابی طالب: مانند همین روایت را از ابو حفص نقل می کند.(1)

روایت6.

تفسیر قمی: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً» گفت توحید و ولایت است.

در روایتی ابی الجارود از حضرت باقر علیه السّلام در مورد «وَ لا تَفَرَّقُوا» نقل می­کند که فرمود: چون خداوند می­دانست امت پس از پیامبر اختلاف خواهند کرد و متفرق می­شوند، به همین جهت از تفرقه نهی کرد چنانچه امت های پیش را نیز نهی نموده بود و به آنها دستور داد که اجماع در ولایت آل محمّد کنند و متفرق نشوند.(2)

روایت7.

کنز الفوائد: حصین بن مخارق از امام کاظم علیه السّلام از پدرانش در باره آیه «فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی» پرسید، فرمود: مودت ما اهل بیت است.(3)

روایت8.

و با همین اسناد از زید بن علی نقل می کند که گفت: العروة الوثقی مودت آل محمد است.(4)

روایت9.

تفسیر عیاشی: جابر از امام باقر علیه السّلام نقل می کند که فرمود: آل محمد ریسمان الهی هستند که امر به چنگ زدن به آنها شده است. سپس فرمود «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا».(5)

مولف: روایات حُجزه در کتاب توحید و غیر آن آمد و بعداً نیز خواهد آمد .

ص: 85

قب، المناقب لابن شهرآشوب أبو حفص مثله (1).

باب سی و دوم : حکمت، معرفت امام است

روایات

روایت1.

تفسیر قمی: علی بن قصیر از حضرت صادق علیه السّلام نقل می­کند که عرض کردم فدایت شوم، تفسیر این آیه چیست: «وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ»(1)، {و به راستی لقمان را حکمت دادیم.} فرمود: یعنی معرفت امام زمان خودش.(2)

روایت2.

محاسن: ابو بصیر گفت: از حضرت صادق علیه السّلام در مورد این آیه سؤال کردم: «وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً»(3) ،{و به هر کس حکمت داده شود، به یقین، خیری فراوان داده شده است.} فرمود: اطاعت و فرمانبرداری از خدا و معرفت امام است.(4)

اصول کافی: از ابو بصیر مانند این روایت را نقل کرده است.(5)

تفسیر عیاشی: از ابو بصیر مانند این روایت را نقل کرده است.(6)

روایت3.

تفسیر عیاشی: ابو بصیر گفت از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم، در تفسیر آیه «وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً» فرمود: معرفت امام و پرهیز از گناهان کبیره ای که خداوند وعده آتش داده.(7)

روایت4.

تفسیر عیاشی: سلیمان بن خالد از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: حکمت عبارت است از معرفت و تفقّه در دین. هر کدام از شما فقیه در دین باشد حکیم است. شیطان از مردن هیچ کس در جهان به اندازه مردن یک فقیه خوشحال نمی­شود.(8)

مولف: مانند این روایات همراه با شرح و توضیح در کتاب العلم آمد .

ص: 86

باب سی و سوم : ائمه علیهم السلام صافون و مسبحون و صاحب مقام معلوم و حاملین عرش و سفرای کرام هستند

روایات

روایت1.

تفسیر قمی: یحیی بن مسلم از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که در باره آیه: «وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ»(1) ،{و هیچ یک از ما [فرشتگان] نیست مگر [اینکه] برای او [مقام و] مرتبه ای معین است.} فرمود: این آیه در باره ائمه و اوصیاء از آل محمّد صلوات اللَّه علیهم نازل شده.(2)

مناقب آل ابی طالب: مانند همین روایات را از یحیی بن محمد فارسی نقل کرده است.(3)

تفسیر فرات: مانند این روایت را از فزاری با اسنادش از امام صادق علیه السّلام نقل کرده است.(4)

روایت2.

تفسیر قمی: شهاب بن عبد ربه گفت، از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم می­فرمود: شهاب! ما شجره نبوت و گنجینه رسالت و محل رفت و آمد ملائکه و پیمان و تعهد خداییم. ما ودیعه های خدا و حجت اوییم. ما صفوف درخشانی از نور در اطراف عرش بودیم. ما خدای را تسبیح می­کردیم و اهل آسمانها از تسبیح ما تسبیح می نمودند تا به سوی زمین آمدیم .

در اینجا ما نیز تسبیح خدای را نمودیم، اهل زمین از تسبیح ما به تسبیح مشغول شدند. ما صافون و مسبحون هستیم. هر که به عهد و پیمان ما وفا کند، به عهد و پیمان خدا وفا کرده و هر که با ما پیمان شکنی کند با خدا پیمان شکنی کرده.

ص: 87

(1)

توضیح

اینکه دو آیه بعد از ذکر ملائکه آمده، منافات با نزول آن دو برای اهل بیت علیهم السّلام ندارد زیرا نظیر آن در قرآن بسیار است. با وجود اینکه آنها از شخصیت های مقدس روحانی هستند و در عالم سایه­ها با ملائکه اختلاط داشته­اند، اطلاق ملائکه بر آنها به صورت مجاز بعید نیست.

روایت3.

کنز الفوائد: علی بن ابی طالب علیه السّلام در ضمن خطبه ای فرمود: ما آل محمّد انواری در اطراف عرش خدا بودیم. به ما دستور داد تسبیح کنیم، ما که تسبیح کردیم، ملائکه از تسبیح ما به تسبیح مشغول شدند.

سپس به زمین آمدیم. باز خدا به ما دستور تسبیح داد، شروع به تسبیح کردیم، اهل زمین از تسبیح ما به تسبیح مشغول شدند. ما صف زنندگان و مسبحین هستیم.(2)

روایت4.

کنز الفوائد: ابن مهران از عبد اللَّه بن عباس تفسیر این آیه را پرسید: «وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ * وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ.»(3)، {و در حقیقت ماییم که [برای انجام فرمان خدا] صف بسته ایم و ماییم که خود تسبیح گویانیم.}

ابن عباس گفت، ما در خدمت پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله بودیم که علی بن ابی طالب علیه السّلام وارد شد؛ همین که چشم پیامبر اکرم به او افتاد در چهره اش تبسم نمود و فرمود: مرحبا به کسی که خدا او را چهل هزار سال قبل از آدم آفرید. عرض کردم یا رسول اللَّه، آیا ممکن است پسر قبل از پدر باشد.

فرمود: آری، خداوند من و علی را به فاصله همین مدت، قبل از آدم آفرید .

قبل از آفرینش تمام اشیاء، نوری آفرید و به دو قسمت تقسیم نمود.

ص: 88

خَفَرَ (1) ذِمَّتَنَا فَقَدْ خَفَرَ ذِمَّةَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَهْدَهُ (2).

مرا از نیم آن و علی را از نیم دیگر آفرید، سپس اشیاء را آفرید و آنها تاریک بودند، نور آنها از نور من و علی است.

سپس ما در طرف راست عرش قرار گرفتیم و بعد ملائکه را آفرید. ما تسبیح کردیم ملائکه بعد (از ما) تسبیح نمودند. ما تهلیل گفتیم، بعد آنها به تهلیل مشغول شدند. ما تکبیر گفتیم، سپس آنها تکبیر گفتند. این تسبیح و تهلیل و تکبیر ملائکه به واسطه تعلیم من و علی بود. این مطلب در علم سابق خدا بود که دوستدار من و علی داخل جهنم نشود و کینه توز من و علی داخل بهشت نگردد.

خداوند ملائکه ای را آفرید که در دست آنها ظرف هایی پر از آب حیات از بهشت است. ههگامی که یک از شیعیان علی که دارای طهارت ولادت و پدر و مادری طاهر است و پرهیزگار پاکیزه و مؤمن به خدا، تصمیم دارد با همسر خود بیامیزد، فرشته ای از آن فرشتگان که ظرف های آب بهشت را در دست دارند می آید و از آن آب در ظرفی که آنها آب می نوشند می ریزد. آنها از این آب می آشامند و ایمان در دل آنها مانند روئیدنیها می­روید. آنها دارای قدرت ایمانی نسبت به خدا و پیامبر و جانشین او علی و دخترم زهرا و حسن، سپس حسین و آنگاه پیشوایان از فرزندان حسین علیه السّلام هستند.

عرض کردم یا رسول اللَّه، ائمه علیهم السّلام کیانند؟ فرمود: یازده نفر از فرزندان منند که پدر آنها علی بن ابی طالب علیه السّلام است. سپس پیامبر اکرم فرمود: ستایش خدای را که محبت علی و ایمان به ولایت او را سبب دو چیز قرار داده: سبب دخول در بهشت و سبب نجات از آتش.(1)

روایت5.

تفسیر قمی: «الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ»، {کسانی که عرش [خدا] را حمل می کنند} یعنی رسول خدا و اوصیاء بعد از او که حامل علم خدایند «وَ مَنْ حَوْلَهُ» {و آنها که پیرامون آنند} یعنی ملائکه «یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا» {به سپاس پروردگارشان تسبیح می گویند و به او ایمان دارند و برای کسانی که گرویده اند طلب آمرزش می کنند} تسبیح به حمد خدا می کنند و ایمان به او دارند و برای شیعیان آل محمّد استغفار می کنند: «رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا» {پروردگارا رحمت و دانش [تو بر] هر چیز احاطه دارد کسانی را که توبه کرده} از ولایت فلان و فلان و بنی امیه برگشتند: «وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ» {و راه تو را دنبال کرده اند ببخش}

ص: 89

مِنْ نِصْفِهِ وَ خَلَقَ عَلِیّاً علیه السلام مِنَ النِّصْفِ الْآخَرِ قَبْلَ الْأَشْیَاءِ کُلِّهَا ثُمَّ خَلَقَ الْأَشْیَاءَ فَکَانَتْ مُظْلِمَةً فَنُورُهَا مِنْ نُورِی وَ نُورِ عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ جَعَلَنَا عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ ثُمَّ خَلَقَ الْمَلَائِکَةَ فَسَبَّحْنَا فَسَبَّحَتِ الْمَلَائِکَةُ وَ هَلَّلْنَا فَهَلَّلَتِ الْمَلَائِکَةُ وَ کَبَّرْنَا فَکَبَّرَتِ الْمَلَائِکَةُ فَکَانَ ذَلِکَ مِنْ تَعْلِیمِی وَ تَعْلِیمِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ کَانَ ذَلِکَ فِی عِلْمِ اللَّهِ السَّابِقِ أَنْ لَا یَدْخُلَ النَّارَ مُحِبٌّ لِی وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام وَ لَا یَدْخُلَ الْجَنَّةَ مُبْغِضٌ لِی وَ لِعَلِیٍّ أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ مَلَائِکَةً بِأَیْدِیهِمْ أَبَارِیقُ اللُّجَیْنِ مَمْلُوَّةً مِنْ مَاءِ الْحَیَاةِ مِنَ الْفِرْدَوْسِ فَمَا أَحَدٌ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام إِلَّا وَ هُوَ طَاهِرُ الْوَالِدَیْنِ تَقِیٌّ نَقِیٌّ مُؤْمِنٌ بِاللَّهِ فَإِذَا أَرَادَ أَحَدُهُمْ (1) أَنْ یُوَاقِعَ أَهْلَهُ جَاءَ مَلَکٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ الَّذِینَ بِأَیْدِیهِمْ أَبَارِیقُ مَاءِ الْجَنَّةِ فَیَطْرَحُ مِنْ ذَلِکَ الْمَاءِ فِی الْآنِیَةِ الَّتِی یَشْرَبُ مِنْهَا فَیَشْرَبُهُ فَبِذَلِکَ الْمَاءِ یَنْبُتُ الْإِیمَانُ فِی قَلْبِهِ کَمَا یَنْبُتُ الزَّرْعُ فَهُمْ عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مِنْ نَبِیِّهِمْ وَ مِنْ وَصِیِّهِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ مِنِ ابْنَتِیَ الزَّهْرَاءِ ثُمَّ الْحَسَنِ ثُمَّ الْحُسَیْنِ ثُمَّ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ هُمُ الْأَئِمَّةُ قَالَ أَحَدَ عَشَرَ مِنِّی وَ أَبُوهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ مَحَبَّةَ عَلِیٍّ وَ الْإِیمَانَ بِهِ سَبَبَیْنِ یَعْنِی سَبَباً لِدُخُولِ الْجَنَّةِ وَ سَبَباً لِلنَّجَاةِ مِنَ النَّارِ (2).

و پیرو ولایت ولی خدا شدند «وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِیمِ * رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»، {و آنها را از عذاب آتش نگاه دار. پروردگارا آنان را در باغهای جاوید که وعده شان داده ای، با هر که از پدران و همسران و فرزندانشان که به صلاح آمده اند داخل کن، زیرا تو خود ارجمند و حکیمی.}

منظور از خویشاوندان صالح در آیه کسانی است که دوستدار علی هستند «وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّیِّئاتِ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ»، {و آنان را از بدیها نگاه دار و هر که را در آن روز از بدیها حفظ کنی، البته رحمتش کرده ای} منظور روز قیامت است «وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» {و این همان کامیابی بزرگ است.} برای کسی که خدا او را از ولایت فلان و فلان نجات داده.

سپس می­فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا» یعنی بنی امیه «یُنادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمانِ» {کسانی که کافر بوده اند مورد ندا قرار می گیرند که قطعا دشمنی خدا از دشمنی شما نسبت به همدیگر سخت تر است، آنگاه که به سوی ایمان فرا خوانده می شدید} یعنی دعوت به ولایت علی کردند «فَتَکْفُرُونَ».(1) و (2)

توضیح

اخبار زیادی بر اطلاق عرش بر علم خواهد آمد، ان شاء الله.

روایت6.

کنز الفوائد: ابو ایوب حذاء از حضرت صادق علیه السّلام در مورد آیه: «بِأَیْدِی سَفَرَةٍ * کِرامٍ بَرَرَةٍ.»(3) {به دست فرشتگانی ارجمند و نیکوکار} نقل کرد که فرمود: آنها ائمه علیهم السّلام هستند.(4)

روایت7.

تفسیر قمی: «کَلَّا إنّها تَذْکِرَةٌ»(5) {زنهار [چنین مکن] این [آیات] پندی است} یعنی قرآن «فِی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ» {در صحیفه هایی ارجمند} «مَرْفُوعَةٍ» بلند است نزد خدا: «مُطَهَّرَةٍ» {پاک شده} «بِأَیْدِی سَفَرَةٍ» در دست ائمه است «کِرامٍ بَرَرَةٍ».(6) و (7)

توضیح

بیضاوی «سَفَرَةٍ» را نویسندگان از ملائکة یا انبیاء می شمارد. (8)

روایت8.

کنز الفوائد: محمّد بن مسلم گفت: از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم می­فرمود: آیه: «الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ» یعنی محمّد و علی و حسن و حسین و ابراهیم و اسماعیل و موسی و عیسی صلوات اللَّه علیهم اجمعین.(9)

ص: 90

مَنْ تَوَلَّی عَلِیّاً علیه السلام فَذَلِکَ صَلَاحُهُمْ وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّیِّئاتِ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ یَعْنِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ لِمَنْ نَجَّاهُ اللَّهُ مِنْ وَلَایَةِ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یَعْنِی بَنِی أُمَیَّةَ یُنادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمانِ یَعْنِی إِلَی وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام فَتَکْفُرُونَ (1).

روایت9.

تفسیر قمی: «إِنَّ الَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ» یعنی انبیاء و رسل و ائمه علیهم السّلام «لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ یُسَبِّحُونَهُ وَ لَهُ یَسْجُدُونَ»(1)

{به یقین کسانی که نزد پروردگار تو هستند از پرستش او تکبر نمی ورزند و او را به پاکی می ستایند و برای او سجده می کنند.}(2)

توضیح

مشهور بین مفسرین در مورد این آیه ملائکه است ولی این تأویل نیز جای استبعاد ندارد. زیرا بودن ملائکه نزد پروردگار به واسطه قرب معنوی است که این درجه در انبیاء و ائمه علیهم السّلام کاملتر است.

روایت10.

کنز الفوائد: جابر جعفی گفت، از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم می­فرمود: «وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ» {و گفتند [خدای] رحمان فرزندی اختیار کرده. منزه است او بلکه [فرشتگان] بندگانی ارجمندند.} در این موقع امام با دست اشاره به سینه خود نمود و فرمود: «لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ» {که در سخن بر او پیشی نمی گیرند} تا این قسمت آیه «وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتهِ مُشْفِقُونَ»(3)، {و خود از بیم او هراسانند.}

توضیح

بنا بر این تأویل، شاید اشاره به عقیده کسانی است که معتقد به خدایی امیر المؤمنین و ائمه علیهم السّلام شدند، با اینکه آنها دارای فرزند بودند.

منظور از «عِبادٌ مُکْرَمُونَ» همان کسانی هستند که آنها به خدایی ایشان اعتقاد داشتند.

ممکن است چنین معنی شود که آنها ادعا می کردند خدا ملائکه را فرزند خود قرار داده؛ سپس خویش را منزه از این نسبت نموده، آنگاه می فرماید: بلکه خدا بندگانی گرامی دارد که آنها را برگزیده و ایشان کمال اطاعت و انقیاد و کوچکی را دارند. در این صورت ممکن است منظور از عباد یا ائمه باشند و یا علاوه بر ائمه علیهم السلام شامل سایر مکرمون یعنی ملائکه و پیامبران و اوصیاء نیز می شود.

روایت11.

اعتقادات صدوق: اما حاملان عرش (که عبارت از علم است) از پیشینیان چهار نفر و از دیگران نیز چهار نفرند: از پیشینیان: نوح، ابراهیم، موسی و عیسی علیهم السّلام است؛ اما چهار نفر دیگر: حضرت محمّد و علی و حسن و حسین علیهم السّلام می باشند. با سندهای صحیح از ائمه علیهم السّلام چنین روایت شده است.(4)

ص: 91

باب سی و چهارم : ائمه علیهم السلام اهل رضوان و درجات عالی هستند و دشمنانشان مستوجب سخط و عقوبت ها هستند

روایات

روایت1.

مناقب آل ابی طالب: عمار ساباطی گفت، از حضرت صادق علیه السّلام تفسیر این آیه را پرسیدم: «أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللَّهِ کَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ * هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللَّهِ.»(1) ،{آیا کسی که از خشنودی خدا پیروی می کند، همچون کسی است که به خشمی از خدا دچار گردیده و جایگاهش جهنم است و چه بد بازگشتگاهی است. [هر یک از] ایشان را نزد خداوند درجاتی است.} فرمود: کسانی که پیرو خشنودی خدا بودند ائمه علیهم السّلام هستند. عمار! به خدا قسم آنها درجات برای مؤمنینند. به مقدار ولایت و معرفت ایشان نسبت به ما، پاداش آنها چندین برابر می شود و خدا درجات آنها را عالی تر می نماید.(2)

اصول کافی: هشام بن سالم از عمار همین روایت را نقل کرده.(3)

روایت2.

کنز الفوائد: جابر بن یزید گفت: از حضرت باقر علیه السّلام معنی این آیه را پرسیدم: «ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ وَ کَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ»(4)، {زیرا آنان از آنچه خدا را به خشم آورده پیروی کرده اند و خرسندیش را خوش نداشتند پس اعمالشان را باطل گردانید.} فرمود: علی را که پیرو رضای خدا و پیامبر بود و خدا ولایت او را در روز بدر و حنین و بطن نخله و روز ترویه واجب نمود، دوست نداشتند. و در باره او بیست و دو آیه، در آن حجی که جلو پیامبر را در جحفه گرفتند و نگذاشتند انجام دهد و در غدیر خم، نازل شد.(5)

روضة الواعظین نیز همین روایت را نقل کرده است.(6)

روایت3.

تفسیر قمی: «ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ» یعنی موالات فلان و فلان ستمگران به امیر المؤمنین علیه السّلام «فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ» یعنی کارهای نیک آنها از میان رفت.(7)

ص: 92

روایت4.

کنز الفوائد: جابر نقل کرد که از حضرت باقر علیه السّلام از این آیه «لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ»(1)،{به

راستی خدا هنگامی که مؤمنان زیر آن درخت با تو بیعت می کردند از آنان خشنود شد.} پرسیدم که آنها چند نفر بودند؟ فرمود هزار و دویست نفر. گفتم علی علیه السّلام در میان ایشان بود؟ فرمود: آری علی اشرف و سرور ایشان بود.(2)

روایت5.

کنز الفوائد: عبد الرحمن بن سالم از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که آیه: «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً * فَادْخُلِی فِی عِبادِی * وَ ادْخُلِی جَنَّتِی»(3)، {ای نفس مطمئنه خشنود و خداپسند به سوی پروردگارت بازگرد و در میان بندگان من درآی و در بهشت من داخل شو.} در باره علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده.(4)

روایت6.

ابن فرقد گفت، حضرت صادق علیه السّلام فرمود: سوره فجر را در نمازهای واجب و مستحب خود بخوانید زیرا آن سوره حسین علیه السّلام است. به آن سوره کمال اشتیاق را داشته باشید، خدا شما را رحمت کند. ابو اسامه که حضور داشت عرض کرد، چه شد که این سوره اختصاص به حضرت حسین علیه السّلام یافت؟ فرمود: مگر این آیه را در آن سوره نشنیده ای: «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً * فَادْخُلِی فِی عِبادِی * وَ ادْخُلِی جَنَّتِی» منظور از نفس مطمئنه حسین علیه السّلام است، چون او دارای نفس مطمئن و راضی و مرضی بود. و اصحاب او از آل محمّد علیهم السلام از خدا راضیند و خداوند نیز روز قیامت از ایشان راضی است. این سوره در باره حسین بن علی علیهما السّلام و پیروان او و پیروان آل محمّد است. هر که بر خواندن سوره فجر مداومت کند، در بهشت در همان درجه ای که او هست، با حضرت حسین علیه السّلام خواهد بود. خداوند عزیز و حکیم است.(5)

ص: 93

روایت7.

صدوق: به اسناد خود از سدیر نقل می کند که به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم آقا فدایت شوم، آیا مؤمن از مردن کراهت دارد؟ فرمود: نه. وقتی فرشته مرگ برای قبض روح او می آید ناراحت می شود، ملک الموت به او می­گوید، ای دوست خدا! ناراحت نباش. به آن خدایی که محمّد را به حق برانگیخته، من به تو از پدر مهربان مهربانترم. چشم بگشا و نگاه کن. در این موقع پیامبر اکرم و امیر المؤمنین و فاطمه و حسن و حسین و ائمه علیهم السّلام برایش مجسم می­شوند. می­گوید اینها رفیق های تو هستند. آنها را مشاهده می­کند، آنگاه به نفس او خطاب می شود: «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ» ای نفسی که اطمینان به محمّد و اهل بیت او داشتی: «ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً» بر ولایت «مرضیة» خوشحال از ثواب: «فَادْخُلِی فِی عِبادِی» محمّد و اهل بیت «وَ ادْخُلِی جَنَّتِی» در آن موقع چیزی برایش بهتر از این نیست که هر چه زودتر روحش خارج شود و به آن صدا برسد.(1)

باب سی و پنجم: ائمه علیهم السّلام معنی «الناس» در قرآن هستند

اشاره

روایات

روایت1.

تفسیر فرات: حسین بن علوان از امام صادق علیه السلام و او از پدرش از جد بزرگوارش نقل کرد که مردی برخاست و از علی علیه السّلام درخواست نمود که ناس و اشباه ناس و نسناس را تفسیر کند. حضرت علی علیه السّلام رو به امام حسن نموده فرمود: جواب او را بده. امام حسن فرمود: سؤال از ناس کردی، رسول خدا ناس است به دلیل اینکه خداوند در این آیه می­فرماید:

ص: 94

«ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ»(1)،{پس از همان جا که [انبوه] مردم روانه می شوند شما نیز روانه شوید.} منظور پیامبر اکرم است و ما از او هستیم. از اشباه ناس پرسیدی، آنها شیعیان ما هستند و ایشان از ما هستند و شبیه مایند.

اما سؤال از نسناس کردی، آنها این جمعیت انبوهند که افراد این آیه به شمار می­روند: «أُولئِکَ(2) کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُ سَبیلا»(3) ،{آنان جز مانند ستوران نیستند بلکه گمراه ترند.}(4)

توضیح

مرحوم طبرسی در باره آیه: «ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ» می­نویسد: بعضی گفته اند منظور از ناس سایر عربند، همین مطلب از حضرت باقر علیه السّلام روایت شده. و بعضی گویند مراد ابراهیم است چون او امام و پیشوا بود و به منزله امت است که به تنهایی لفظ ناس در باره اش گفته شده. بعضی نیز ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و پیامبران بعد از ایشان را گفته اند. این از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده. بعضی نیز گفته اند، منظور آدم است. قولی دیگر نیز هست که مراد، دانشمندان عالم به دین هستند که مردم را تعلیم می­دهند.(5)

روایت2.

روضه کافی: سعید بن مسیب گفت، از امام سجاد علیه السّلام شنیدم که می فرمود: مردی خدمت امیر المؤمنین علیه السّلام آمد و عرض کرد مرا از ناس و اشباه الناس و نسناس آگاه کن. امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: یا حسین جوابش را بده. امام حسین علیه السّلام فرمود: گفتی از ناس آگاهم کن، ما ناس هستیم به همین خاطر خداوند در این آیه می­فرماید: «ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ» منظور پیامبر اکرم است که با مردم راهی شد. اما اینکه گفتی اشباه الناس، آنها شیعیان و دوستداران ما هستند و آنها از ما هستند و به همین خاطر ابراهیم فرمود «فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی»(6) ،{پس هر که از من پیروی کند بی گمان او از من است.} اما گفته تو در مورد نسناس، پس آنها این جمعیت انبوهند و با دستش به جمعیت اشاره کرد سپس گفت «إِنْ هُمْ إِلَّا

ص: 95

ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ (1) وَ نَحْنُ مِنْهُ وَ سَأَلْتَ عَنْ أَشْبَاهِ النَّاسِ فَهُمْ شِیعَتُنَا وَ هُمْ مِنَّا وَ هُمْ أَشْبَاهُنَا وَ سَأَلْتَ عَنِ النَّسْنَاسِ وَ هُمْ هَذَا السَّوَادُ الْأَعْظَمُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی أُولئِکَ (2) کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا (3).

کَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا».(1)

توضیح

جزری گفته: گفته شده منظور از نسناس یأجوج و مأجوج است و گفته اند، گروهی هستند به صورت مردم که در یک جهت شبیه و در یک جهت مخالف (مردم هستند)، آنها از بنی آدم نیستند و بعضی می­گویند از بنی آدمند. از قبیل حدیثی که نقل شده است: دسته ای از قوم عاد با پیامبر خود مخالفت کردند. خداوند آنها را مسخ نموده و به صورت نسناس در آورد. هر مرد آنها دارای یک دست و یک پا است. از یک طرف بدن مانند پرنده نوک به زمین می­زنند و چون چهار پایان چرا می کنند. نون نسناس مکسوره است که گاهی فتحه داده می شود. پایان(2)

اما اینکه گفت پیامبر آن کسی است که با مردم راهی شد، بنا بر این تفسیر ظاهر این است که مراد از ناس در اینجا غیر از آن است که در آیه آمده و منظور از ناس پیامبر و اهل بیتش صلوات الله علیهم هستند، همان طور که گذشت؛ زیرا خدای تعالی در آن آیه خطاب به عموم مردم فرمود: «ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ» و آنها اطاعت امر خدا را کردند و با پیامبر راهی شدند و آنها ناس حقیقی هستند و احتمال بعید دارد که منظور از ناس در اینجا و در آیه، اهل بیت علیهم السّلام باشند به این صورت که پیامبر امر کرده که با اهل بیت راهی شوند. فیروز آبادی می گوید، منظور از سواد، عموم مردم است.

روایت3.

تفسیر قمی: نوشته است: «وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها»(3) ،{و انسان گوید [زمین] را چه شده است؟} مراد از انسان امیر المؤمنین علیه السّلام است.(4)

ص: 96

إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا (1).

باب سی و ششم : ائمه علیهم السّلام دریا و لؤلؤ و مرجانند

روایات

روایت1.

کنز الفوائد: جابر از حضرت صادق علیه السّلام در آیه: «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ»، {دو دریا را [به گونه ای] روان کرد [که] با هم برخورد کنند.}

فرمود: علی و فاطمه است «بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ»(1) ،{میان آن دو، حد فاصلی است که به هم تجاوز نمی کنند.} فرمود: یعنی علی علیه السّلام بر فاطمه ستم روا نمی­دارد و نه فاطمه بر علی «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ»(2) ،{از هر دو [دریا] مروارید و مرجان برآید.} یعنی حسن و حسین علیهما السّلام.(3)

روایت2.

کنز الفوائد: ابو سعید خدری در باره آیه «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ» گفت: منظور علی و فاطمه علیهما السّلام است و علی بر فاطمه ستم روا نمی­دارد و نه فاطمه بر علی «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ» گفت: منظور حسن و حسین علیهما السّلام است.(4)

روایت3.

کنز الفوائد: ابن عباس در باره آیه «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ * بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ» گفت: منظور از بحرین علی و فاطمه علیهما السّلام و منظور از برزخ پیامبر صلّی الله علیه و آله است. «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ» منظور حسن و حسین علیهما السّلام است.(5)

ص: 97

روایت4.

کنز الفوائد: ابوذر غفاری در باره آیه «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ» گفت: منظور علی و فاطمه علیهما السّلام است. «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ» منظور حسن و حسین علیهما السّلام است. چه کس مانند این چهار نفر، علی و فاطمه و حسن و حسین، را دیده است؟

دوستدار آنها نیست مگر مؤمن و کینه توز آنها نیست مگر کافر. مؤمن به حب اهل بیت باشید. مبادا به کینه اهل بیت کفر پیشه کنید که مستوجب آتش خواهید شد.(1)

توضیح

مرحوم طبرسی می­نویسد: دو دریا یعنی دریای شور و شیرین که با هم برخورد می کنند ولی یکی در دیگری مخلوط نمی شود. معنی مَرَجَ یعنی فرستاد و گسیل داشت.

از سلمان فارسی و سعید بن جبیر و سفیان ثوری نقل شده که دو دریا علی و فاطمه علیهما السّلام هستند و بین آن دو برزخ است که محمّد صلی اللَّه علیه و آله می باشد. «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ» حسن و حسین علیهما السّلام هستند.

جای تعجب نیست که علی و فاطمه به خاطر گسترش فضل آنها و کثرت خیرشان، دو دریا باشند. دریا را به واسطه وسعتش دریا نامیده اند. روزی پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله سوار اسبی شد و او را راه برد و بعد از او تعریف کرد و فرمود: این اسب را دریایی یافتم.(2)

مولف: لا غرو یعنی تعجب ندارد.

روایت5.

خصال: سعید قطان گفت که از امام صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ * بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ» علی و فاطمه دو دریای علمند که بسیار عمیقند که هیچ کدام بر دیگری تجاوز و ستم روا نمی دارند. «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ» حسن و حسین علیهما السّلام هستند.(3)

ص: 98

تفسیر قمی: همین روایت را از سعد نقل می کند.(1)

روایت6.

مناقب آل ابی طالب: ابو صالح از ابن عباس نقل کرد که فاطمه زهرا علیها السّلام از گرسنگی و بی لباسی گریه کرد: پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: فاطمه جان قدر شوهر خویش را بدان، به خدا قسم او آقای دنیا و آخرت است و بین آن دو را اصلاح نمود. خداوند این آیه را نازل کرد «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ» یعنی من که خدایم، دو دریا را (علی بن ابی طالب دریای علم و فاطمه زهرا دریای نبوت) گسیل داشتم، هر دو به هم متصل شدند. من این اتصال را بین آنها به وجود آوردم.

بعد می­فرماید: «بَیْنَهُما بَرْزَخٌ» بین آن دو، پیامبر اکرم فاصله و مانع است که جلوگیری از حزن و اندوه علی برای دنیا و از ستیزه نمودن فاطمه علیها السّلام با شوهرش برای دنیا می­کند «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما» ای گروه جنیان و انس «تُکَذِّبانِ» تکذیب می کنید ولایت علی بن ابی طالب و حب فاطمه زهرا را. لؤلؤ حسن و مرجان حسین است زیرا دانه های لؤلؤ بزرگتر از دانه های مرجان است.(2)

روایت7.

العمده: سفیان ثوری درباره آیه «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ * بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ» گفت: منظور فاطمه و علی علیهما السّلام و «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ» منظور حسن و حسین علیهما السّلام هستند.

ثعلبی همین را از سعید بن جبیر نقل کرده و گفته است: «بَیْنَهُما بَرْزَخٌ» یعنی حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله.(3)

ص: 99

فس، تفسیر القمی محمد بن أبی عبد الله عن سعد مثله (1).

باب سی و هفتم: ائمه علیهم السّلام ماء معین و بئر معطّله و قصر مشیدند. ابر و باران و سایه و میوه جات و سایر منافع ظاهری به علم و برکات آنها تفسیر شده است.

روایات

روایت1.

تفسیر قمی: در آیه: «قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ»(1) ،{بگو به من خبر دهید، اگر آب [آشامیدنی] شما [به زمین] فرو رود چه کسی آب روان برایتان خواهد آورد.} نوشته است: یعنی اگر امام شما غائب شود چه کسی می­تواند امامی مانند او بیاورد.

محمّد بن جمهور از فضالة بن ایوب نقل می­کند که از حضرت رضا علیه السّلام راجع به آیه: «قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ» پرسیده شد، فرمود: ماؤکم یعنی ابواب شما که منظور ائمه علیهم السّلام است که ابواب اللَّه بین خدا و خلقند «فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ» یعنی چه کسی برای شما علم امام را می آورد.(2)

روایت2.

غیبة طوسی: علی بن جعفر از برادر خود موسی بن جعفر علیهما السّلام تأویل آیه: «قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ» را پرسید، فرمود: اگر امام خود را نیابید و دیگر از سرچشمه زلال او آب ننوشید چه می­کنید؟!(3)

روایت3.

کنز الفوائد: از یحیی حلبی نقل شده است که حضرت صادق علیه السّلام درباره آیه «قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ» فرمود: اگر امام شما غائب شد

ص: 100

چه کسی امامی جدید برای شما می آورد؟(1)

توضیح

آب که کنایه از علم است به جهت اشتراک این دو در علت بودن برای زندگی است؛ زیرا آب سبب زندگی جسم و علم سبب زندگی روح است. این کنایه بُعدی ندارد. معین در آیه یعنی آب جاری روی زمین.

روایت4.

مناقب آل ابی طالب: عبد العظیم حسنی به اسناد خود از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که در مورد آیه: «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً»(2) {و اگر [مردم] در راه درست پایداری ورزند قطعا آب گوارایی بدیشان نوشانیم} فرمود: اگر بر ولایت علی علیه السلام پایدار باشند، دلهای آنها را از آب ایمان شاداب می­کنیم. طریقه، ولایت علی بن ابی طالب و اوصیاء است.(3)

روایت5.

تفسیر قمی: «وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ»(4) ،{وچاههای متروک و کوشکهای افراشته.} می­نویسد: این مثالی برای آل محمّد است. «بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ» چاهی است که آب از آن برداشته نشود و آن امامی است که غائب باشد که از نور علم او تا وقت ظهور استفاده نمی­شود و قصر مشید یعنی کاخ بلند که مثلی برای امیر المؤمنین و ائمه علیهم السّلام و فضائل منتشر آنها در دو جهان است که مشرف بر دنیاست و اشاره به این آیه است: «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ»(5) ،{تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند.}

بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مشرف

مثل لآل محمد مستطرف

فالقصر مجدهم الذی لایرتقی و البئر علمهم الذی لاینزف و(6)

چاه واگذار شده و قصر بلند مثلی است که برای آل محمد زده شده. قصر شکوه و جلال آنها است که دست نیافتنی است و چاه هم علمشان است که کشیده نمی شود.

روایت6.

معانی الاخبار: ابراهیم بن زیاد گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره آیه «وَ بِئْرٍ

ص: 101

فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِإِمَامٍ جَدِیدٍ (1).

مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ» پرسیدم، فرمود: بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ امام صامت و قَصْرٍ مَشِیدٍ امام ناطق است.(1)

روایت7.

بصائر الدرجات: نصر بن قابوس از امام صادق علیه السّلام همین روایت را نقل می کند.(2)

منتخب البصائر: از علی بن اسماعیل همین روایت را نقل می­کند.(3)

معانی الاخبار: از نصر بن قابوس از امام صادق علیه السّلام مانند این روایت را نقل کرده است.(4)

روایت8.

اصول کافی: از علی بن جعفر از امام کاظم علیه السّلام همین روایت را نقل کرده است.(5)

عمرکی از علی بن جعفر همین روایت را نقل کرده است.(6)

روایت9.

معانی الاخبار: صالح بن سهل گفت: قصر مرتفع امیر المؤمنین و بئر معطله فاطمه زهرا و فرزندانش علیهم السّلام هستند که از خلافت آنها جلوگیری شد.

محمّد بن حسن بن ابی خالد اشعری که ملقب به شنبوله است، این شعر را سروده:

بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مشرف مثل لآل محمّد مستطرف

فالناطق قصر مشید منهم و الصامت البئر التی لا تنزف(7)

کنز الفوائد: از صالح بن سهل مانند این روایت را نقل کرده است.(8)

ص: 102

مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ قَالَ الْبِئْرُ الْمُعَطَّلَةُ الْإِمَامُ الصَّامِتُ وَ الْقَصْرُ الْمَشِیدُ الْإِمَامُ النَّاطِقُ (1).

روایت10.

حسین بن جبیر در کتاب نخب المناقب در حدیثی مرفوعه از امام صادق علیه السّلام نقل می کند که در باره تفسیر آیه «وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ» فرمود: رسول خدا فرمود، منظور از قصر مشید و بئر معطله علی علیه السّلام است.

بهترین چیزی که در تأویل این آیه گفته شده،، این شعر است:

بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مشرف مثل لآل محمّد مستطرف

فعلیّ القصر المشید منهم و البئر علمهم الذی لا ینزف(1)

توضیح

ابتدای آیه چنین است: «فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها وَ هِیَ ظالِمَةٌ فَهِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ»(2)،{و چه بسیار شهرها را که ستمکار بودند هلاکشان کردیم و [اینک] آن [شهرها] سقفهایش فرو ریخته است و [چه بسیار] چاههای متروک و کوشکهای افراشته را.}

بیضاوی: گفته است، بئر معطله عطف است بر قریه، یعنی بسا چاه های آبادی که به واسطه هلاک شدن مردم آنجا در بیابانها رها شده و آب از آنها کشیده نمی­شود و بسا کاخ های بلندی که خالی از ساکنین است.

بعضی گفته اند: مراد از چاه همان چاهی است که در کنار کوه حضرموت بود و منظور از قصر همان قصری که در قله آن کوه قرار داشت که هر دو متعلق به حنظلة بن صفوان از باقی ماندگان قوم صالح بود. وقتی صالح را کشتند خداوند آنها را هلاک کرد و آن قصر و چاه رها شد. پایان کلام بیضاوی.(3)

مولف: بنا بر تأویل ائمه علیهم السّلام، ممکن است منظور از هلاک اهل قریه هلاک معنوی باشد یعنی گمراه شدن آنها که از امام صامت و ناطق بهره نمی­بردند. وجه تشبیه نیز آشکار است. زیرا زندگی معنوی را به زندگی ظاهری تشبیه نموده و منافع روحی را به منافع جسمی .

یک احتمال بعید نیز هست که واو (و بئر معطله) برای قسم باشد یعنی قسم به امام صامت. اما وجه اول بهتر است.

تاکنون بارها توضیح داده شده که آنچه در امتهای گذشته به وقوع پیوسته، نظیر آن در این امت هم خواهد بود.

ص: 103

پس هر چه در آن امت ها از هلاک و مسخ اتفاق افتاده، در این امت هلاک معنوی و گمراهی و محروم بودن از علم و کمالات و مردن دلها و مسخ عقاید آنها است. گرچه به صورت انسان هستند اما چون چهارپایانند بلکه گمراه تر و گرچه به ظاهر در میان زندگانند، اما مرده هستند و شعور ندارند چون گوش به حق فرا نمی­دهند و نمی بینند و فهم و درک حق را ندارند و از آنها کاری سر نمی­زند که سودی برای آخرتشان داشته باشد.

بنا بر این تحقیق، منافاتی بین این تأویلها و تفسیر ظاهر آیات نیست و این توجیه در بیشتر روایاتی که مشتمل بر غرائب تأویل است جاری است.

روایت11.

بصائر الدرجات: نصر بن قابوس گفت: از حضرت صادق علیه السّلام معنی آیه: «وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ * وَ ماءٍ مَسْکُوبٍ * وَ فاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ * لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ»(1) {و سایه ای پایدار و آبی ریزان و میوه ای فراوان نه بریده و نه ممنوع} را سؤال کردم، فرمود نصر! آن طور که مردم خیال می کنند نیست؛ منظور عالم است و آنچه از او تراوش می کند.(2)

منتخب البصائر: از علی بن اسماعیل همین روایت را نقل کرده است.(3)

توضیح

این از تأویل های غریبه است. شاید منظور این است: آن طور که مردم خیال می­کنند که بهشت منحصر به همان بهشت صوری آخرت است نیست بلکه برای دوستان ائمه علیهم السّلام در دنیا نیز بهشت های روحانی است در ظل حمایت آنها و لطف گسترده ایشان در دنیا و آخرت، و آبهای روان از دانش واقعی که موجب زندگی جان و مال آنها است، و میوه های زیاد از معارف ائمه علیهم السّلام که فناپذیر نیست و مانعی برای شیعیان از بهره برداری آنها نمی باشد، و جایگاههای بلند که موجب لذت ایشان می شود، از حکمت و آداب ائمه علیهم السّلام؛ بلکه مقربین در آخرت نیز در همان بهشت اخروی لذتی نمی برند مگر با همین لذت های معنوی که در دنیا به آن متنعم بوده اند.

چنانچه بعضی از اخبار شاهد آن است و در کتاب معاد به آن اشاره شد و در کتاب عین الحیاة کامل توضیح داده ایم.

ص: 104

تلک الأمة فکل ما وقع من العذاب و الهلاک البدنی و مسخ الصور فی الأمم السالفة فنظیرها فی هذه الأمة هلاکهم المعنوی بضلالتهم و حرمانهم عن العلم و الکمالات و موت قلوبهم و مسخها فهم و إن کانوا فی صورة البشر فهم کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ و إن کانوا ظاهرا من الأحیاء فهم أموات و لکن لا یشعرون إذ لا یسمعون الحق و لا یبصرونه و لا یعقلونه و لا ینطقون به و لا یتأتی منهم أمر ینفعهم فی آخرتهم فعلی هذا التحقیق لا تنافی تلک التأویلات تفاسیر ظواهر الآیات و هذا الوجه یجری فی أکثر الروایات المشتملة علی غرائب التأویلات مما قد مضی و ما هو آت.

روایت12.

تفسیر قمی: «وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ * وَ طُورِ سِینِینَ * وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ» {سوگند به انجیر و زیتون و طور سینا و این شهر امن [و امان]} گفت: تین پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله است و زیتون امیر المؤمنین علیه السّلام «وَ طُورِ سِینِینَ» حسن و حسین علیهما السّلام «وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ» ائمه علیهم السّلام هستند. و «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ» {[که] به راستی انسان را در نیکوترین اعتدال آفریدیم.} [آیه بعد] در باره اولی نازل شده «ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِینَ * إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» {سپس او را به پست ترین [مراتب] پستی بازگردانیدیم مگر کسانی را که گرویده و کارهای شایسته کرده اند} یعنی امیر المؤمنین علیه السّلام «فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ» {که پاداشی بی منت خواهند داشت.} یعنی در پاداشی که به آنها داده می شود منتی گذارده نخواهد شد.

سپس خطاب به پیامبر الله علیه و آله می­کند: «فَما یُکَذِّبُکَ بَعْدُ بِالدِّینِ» {پس چه چیز تو را بعد [از این] به تکذیب جزا وامی دارد؟} آنگاه به امیر المؤمنین علیه السّلام می­گوید: «أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَحْکَمِ الْحاکِمِینَ»(1)

{آیا خدا نیکوترین داوران نیست؟}(2)

روایت13.

کنز الفوائد: ابن دراج گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم می فرمود: «وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ» تین حضرت امام حسن و زیتون حضرت حسین علیهما السلام است.(3)

روایت14.

کنز الفوائد: ابو الربیع شامی از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که در باره آیه «وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ * وَ طُورِ سِینِینَ» فرمود: تین و زیتون امام حسن و امام حسین و طور سینین علی بن ابی طالب است. پرسیدم: «فَما یُکَذِّبُکَ بَعْدُ بِالدِّینِ» فرمود: دین در آیه، ولایت علی بن ابی طالب است.(4)

روایت15.

کنز الفوائد: محمّد بن فضیل از حضرت رضا علیه السّلام

ص: 105