بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الأطهار المجلد 23

اشارة

سرشناسه : مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور : بحارالانوار: الجامعة لدرر اخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر : بیروت داراحیاء التراث العربی ( -13).

مشخصات ظاهری : ج - نمونه.

یادداشت : عربی.

یادداشت : فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. (1360).

یادداشت : جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم:1403ق.=1983م.=(1361)).

یادداشت : کتابنامه.

مندرجات : ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق

رده بندی کنگره : BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 1680946

ص: 1

کتاب الإمامة 1

اشارة

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

الحمد لله الذی أوضح لنا مناهج الهدی بمفاتیح الکلم و مصابیح الظلم سید الوری محمد الذی بشّر به الأنبیاء جمیع الأمم و أهل بیته الأطهرین الذین هم معادن الکرم و سادة العرب و العجم و ببقائهم تمّ نظام العالم، صلوات الله علیه و علیهم ما نهار أضاء و لیل أظلم.

أما بعد فهذا هو المجلد السابع من کتاب بحار الأنوار مما ألّفه الخاطئ القاصر العاثر محمد بن محمد تقی المدعوّ بباقر أوتیا کتابهما یمینا فی الیوم الآخر و هو مشتمل علی جمل أحوال الأئمة الکرام علیهم السلام و دلائل إمامتهم و فضائلهم و مناقبهم و غرائب أحوالهم.

أبواب جمل أحوال الأئمة الکرام علیهم السلام و دلائل إمامتهم و فضائلهم و مناقبهم و غرائب أحوالهم

باب 1 الاضطرار إلی الحجّة و أن الأرض لا تخلو من حجّة

الآیات

الرعد: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ»(8)

القصص: «وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ»(51)

تفسیر

قال الطبرسی رحمة الله علیه فی قوله تعالی: إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ: فیه أقوال

أحدها أن معناه إنما أنت منذر أی مخوف و هاد لکل قوم و لیس إلیک إنزال الآیات فأنت مبتدأ و منذر خبره و هاد عطف علی منذر و فصل بین الواو و المعطوف بالظرف.

و الثانی أن المنذر محمد و الهادی هو الله.

ص: 1

ترجمه بحارالانوار جلد 23: کتاب امامت - 1

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

کتاب امامت - 1

اشاره

بسم الله الرحمن الرحیم

ستایش خداوندی را سزاست که شاهراه های زندگی را با آیات درخشان و چراغ های فروزان هدایت روشن نمود؛ آن راهنمایان محمّد مصطفی صلی اللّه علیه و آله است که تمام ملل بشارت ظهورش دادند و خاندان پاکش که گنجینه های کرم و سرور عرب و عجم و پایداری آنها موجب بقای عالم است. درود بر آنها باد تا آنگاه که شب و روز ادامه دارد.

اینک جلد هفتم بحار الانوار است که تألیف بنده خطاکار محمّد ابن محمّد تقی مشهور به باقر است و در اختیار شما است. امید است که نامه عمل من و پدرم را در روز رستاخیز به دست راستمان دهند.

این جلد مشتمل بر احوال ائمه گرام علیهم السّلام و دلایل امامت آنها و فضایل و مناقب و کارهای شگفت انگیز و معجزات ایشان است.

باب های حالات ائمه کرام علیهم السلام و دلایل امامت و فضائل و مناقب ایشان

باب اول : ضرورت احتیاج به حجت و اینکه زمین نباید خالی از حجت باشد

آیات

- إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ.(1)

{]ای پیامبر] تو فقط هشداردهنده ای و برای هر قومی رهبری است.}

- وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ.(2)

{و به راستی این گفتار را برای آنان پی در پی و به هم پیوسته نازل ساختیم امید که آنان پند پذیرند.}

تفسیر

طبرسی در مورد آیه «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ» می نویسد: در تفسیر این آیه چند قول است:

اول: اینکه «منذر» یعنی بیم دهنده و «هادی» یعنی برای تمام اقوام، به طوری که انزال آیات فقط برای تو نیست. «أنت» مبتدا و «منذر» خبر آن و «هاد» عطف بر منذر است و بین واو و معطوف ظرف فاصله افتاده است.

دوم:بیم دهنده حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و هادی خدا است.

ص: 1


1- . رعد: 9
2- . قصص: 50

و الثالث أن معناه إنما أنت منذر یا محمد و لکل قوم نبی یهدیهم و داع یرشدهم.

و الرابع أن المراد بالهادی کل داع إلی الحق.

رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتِ الْآیَةُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا الْمُنْذِرُ وَ عَلِیٌّ الْهَادِی مِنْ بَعْدِی یَا عَلِیُّ بِکَ یَهْتَدِی الْمُهْتَدُونَ.

وَ رَوَی أَبُو الْقَاسِمُ الْحَسْکَانِیُّ فِی شَوَاهِدِ التَّنْزِیلِ بِالْإِسْنَادِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَکَمِ بْنِ ظُهَیْرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَکَمِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنْ أَبِی بُرْدَةَ الْأَسْلَمِیِّ قَالَ: دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالطَّهُورِ وَ عِنْدَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السلام بَعْدَ مَا تَطَهَّرَ فَأَلْزَقَهَا بِصَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ ثُمَّ رَدَّهَا إِلَی صَدْرِ عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ قَالَ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ ثُمَّ قَالَ إِنَّکَ مَنَارَةُ الْأَنَامِ وَ رَایَةُ الْهُدَی (1)وَ أَمِیرُ الْقُرَی (2)أَشْهَدُ عَلَی ذَلِکَ (3)أَنَّکَ کَذَلِکَ.

و علی هذه الأقوال الثلاثة یکون هاد مبتدأ و لکل قوم خبره علی قول سیبویه و یکون مرتفعا بالظرف علی قول الأخفش انتهی (4).

أقول: علی هذا الوجه الأخیر تدل أخبار هذا الباب و هی أظهر من الآیة الکریمة بوجوه لا یخفی علی أولی الألباب.

الأخبار

«1»

ختص، الإختصاص عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ (5)قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الْحُجَّةَ لَا تَقُومُ لِلَّهِ عَلَی خَلْقِهِ إِلَّا بِإِمَامٍ حَیٍّ یُعْرَفُ (6).

ختص، الإختصاص عن الرضا علیه السلام قال قال أبو جعفر علیه السلام مثله (7)

ص: 2


1- غایة الهدی خ ل.
2- فی نسخة: و امیر القراء.
3- فی نسخة: بذلک.
4- مجمع البیان 6: 278.
5- لعل المراد من ابی الحسن هذا علیّ بن موسی الرضا علیه السلام، یؤید ذلک ان الکلینی روی الحدیث باسنادین فی الکافی عن الرضا علیه السلام راجع أصول الکافی 1، 177.
6- الاختصاص: 268.
7- الاختصاص: 268.

سوم: معنی آیه این است: ای محمد! تو بیم دهنده هستی و هر گروه و طایفه ای را پیامبری است که آنها را هدایت و راهنمایی می کند.

چهارم: منظور از «هادی» در آیه، هر کسی است که دعوت به حق کند.

از ابن عباس روایت شده: وقتی این آیه نازل شد، پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: من منذر و بیم دهنده هستم و علی پس از من هادی است. علی جان! هدایت جویان به وسیله تو راهنمایی می شوند.

ابوالقاسم حسکانی در «شواهد النزیل» از ابو بردة اسلمی نقل می کند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آب خواست و وضو گرفت. علی علیه السّلام در خدمت آن جناب بود. در این موقع دست علی را گرفت و بر سینه خود چسباند و فرمود: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ.» بعد دست خود را بر روی سینه علی علیه السّلام گذاشت و فرمود: «لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ.» و اضافه کرد: یا علی! تو مشعل فروزان عالم و پرچم هدایت(1) و سرور سرزمین هایی.(2) من گواهی می دهم که این منصب ها و موقعیت ها به تو اختصاص دارد.

بنا بر سه قول اخیر، هادی نهاد و مبتداء می شود و بنا بر قول سیبویه، «لِکُلِّ قَوْمٍ» خبر و گزاره است. اما به عقیده اخفش، مرفوع است به وسیله ظرف.(3)

مؤلف: اخبار این بخش شاهد بر معنی اخیر آیه است و به دلایلی که بر خردمندان پوشیده نیست، همین معنی از آیه بهتر فهمیده می شود.

روایات

روایت1.

اختصاص: حضرت رضا علیه السّلام از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: حجت خدا بر مردم تمام نمی شود مگر به وسیله امام زنده ای که شناخته شود.(4)

ص: 2


1- . نهایت هدایت
2- . سرور قاریان
3- . مجمع البیان 2 : 278
4- . اختصاص: 268

ختص، الإختصاص عن داود الرقی عن العبد الصالح مثله (1).

«2»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ عَنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِطَهُورٍ فَلَمَّا فَرَغَ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السلام فَأَلْزَمَهَا یَدَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ ثُمَّ ضَمَّ یَدَهُ إِلَی صَدْرِهِ وَ قَالَ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ أَنْتَ أَصْلُ الدِّینِ وَ مَنَارُ الْإِیمَانِ وَ غَایَةُ الْهُدَی وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ أَشْهَدُ بِذَلِکَ (2).

«3»

یر، بصائر الدرجات ابْنُ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُنْذِرُ (وَ) فِی (3)کُلِّ زَمَانٍ مِنَّا هَادٍ یَهْدِیهِمْ (4)إِلَی مَا جَاءَ بِهِ نَبِیُّ اللَّهِ ثُمَّ الْهُدَاةُ مِنْ بَعْدِهِ (5)عَلِیٌّ علیه السلام ثُمَّ الْأَوْصِیَاءُ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ (6).

«4»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ عَنِ النَّضْرِ وَ فَضَالَةَ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنِ الْفُضَیْلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ قَالَ کُلُّ إِمَامٍ هَادٍ لِلْقَرْنِ الَّذِی هُوَ فِیهِمْ (7).

«5»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ عَنِ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ حَازِمٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ الْقَصِیرِ (8)عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِ

ص: 3


1- الاختصاص: 269، رواه الکلینی فی الأصول 1: 177 بإسناده عن محمّد بن یحیی العطّار عن أحمد بن محمّد بن عیسی عن ابن أبی عمیر عن الحسن بن محبوب عن داود الرقی.
2- بصائر الدرجات، 10 فیه: اشهد لک بذلک.
3- فی المصدر و فی نسخة: و فی کل زمان فلعل الصحیح علی ذلک: انا المنذر و فی کل زمان منا هاد.
4- أی یهدی الأمة.
5- فی المصدر: ثم الهداة من بعد علیّ علیه السلام.
6- بصائر الدرجات: 9 و 10.
7- بصائر الدرجات: 10. القرن: اهل زمان واحد و رواه النعمانیّ فی کتاب الغیبة ص 54 بإسناده عن موسی بن بکیر عن المفضل و فیه، للقرن الذی هو منهم.
8- فی البصائر و الغیبة، عبد الرحمن القصیر.

اختصاص: با دو سند دیگر مثل این روایت را آورده است.(1)

روایت2.

بصائر الدرجات: ثمالی می گوید از امام باقر علیه السّلام شنیدم که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله آب خواست. بعد از فراغت از وضو، دست علی علیه السّلام را گرفت و فشرد. سپس فرمود: «انما أنت منذر.» بعد دست او را به سینه چسبانید و فرمود: «و لکل قوم هاد.» و در ادامه فرمود: علی جان! تو اصل دین و نشانه ایمان و غایت هدایت و پیشوای زیبایانی، من به این شهادت می دهم.(2)

روایت3.

بصائر الدرجات: حضرت باقر علیه السّلام در مورد تفسیر آیه «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ» از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرد که فرمود: منذر در هر زمانی یک هادی و راهنما از ما خانواده هست که آنها را به دستورات پیامبر راهنمایی می کند. هادیان بعد از پیامبر اکرم عبارتند از علی بن ابی طالب علیه السّلام سپس جانشینان او یکی پس از دیگری.(3)

روایت4.

بصائر الدرجات: فضیل گفت: از حضرت صادق علیه السّلام در مورد آیه «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ» پرسیدم. فرمود: هر امامی هادی و راهنمای قرن خویش است برای مردمی که در آن قرن زندگی می کنند.(4)

روایت5.

بصائر الدرجات: عبدالرحیم قصیر از حضرت باقر علیه السّلام درباره آیه «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ

ص: 3


1- . اختصاص: 268 - 269، کلینی رحمه الله در اصول 1 : 177 این روایت را نقل کرده است.
2- . بصائر الدرجات: 10
3- . بصائر الدرجات: 9 - 10
4- . بصائر الدرجات: 10

قَوْمٍ هادٍ فَقَالَ علیه السلام رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُنْذِرُ وَ عَلِیٌّ الْهَادِی وَ اللَّهِ مَا ذَهَبَتْ (1)مِنَّا وَ مَا زَالَتْ فِینَا إِلَی السَّاعَةِ (2).

نی، الغیبة للنعمانی ابن عقدة عن محمد بن سالم عن علی بن الحسین بن زنباط عن ابن حازم مثله (3).

«6»

یر، بصائر الدرجات الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ سَعْدَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ فَقَالَ علیه السلام رَسُولُ اللَّهِ الْمُنْذِرُ وَ عَلِیٌّ علیه السلام الْهَادِی یَا بَا مُحَمَّدٍ فَهَلْ مِنَّا هَادٍ الْیَوْمَ قُلْتُ بَلَی جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا زَالَ فِیکُمْ هَادٍ مِنْ بَعْدِ هَادٍ حَتَّی رُفِعَتْ إِلَیْکَ فَقَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ یَا بَا مُحَمَّدٍ وَ لَوْ کَانَتْ إِذَا نَزَلَتْ آیَةٌ عَلَی رَجُلٍ ثُمَّ مَاتَ ذَلِکَ الرَّجُلُ مَاتَتِ الْآیَةُ مَاتَ الْکِتَابُ وَ لَکِنَّهُ حَیٌّ یَجْرِی فِیمَنْ بَقِیَ کَمَا جَرَی فِیمَنْ مَضَی (4).

بیان

قوله علیه السلام «لو کانت» جملة شرطیة و الشرط فیها قوله «إذا نزلت» مع جزائه (5)أعنی قوله «ماتت الآیة» و قوله «مات الکتاب» جزاء له (6)و هو علی هیئة قیاس استثنائی و قوله «و لکنه حیّ» رفع للتالی و المراد بموت الآیة عدم عالم بها و مفسّر لها و بموت الکتاب رفع حکمه و عدم

ص: 4


1- أی هذه الآیة.
2- بصائر الدرجات: 10.
3- غیبة النعمانیّ: 54 فیه، (أحمد بن محمّد بن سعید بن عبد الرحمن بن عقدة قال حدّثنا محمّد بن سالم بن عبد الرحمن الأزدیّ فی شوال سنة احدی و ثمانین و مائتین قال: حدّثنی علیّ بن الحسین بن زنباط عن منصور بن حازم عن عبد الرحمن بن البصیر) و الظاهر ان البصیر مصحف القصیر و فیه: قال رسول اللّه، المنذر انا و علی الهادی، اما و اللّه ما ذهبت و ما زالت منا حتی الساعة جعلنا اللّه لما یرضیه عاملین.
4- بصائر الدرجات: 10.
5- أی جزاء إذا.
6- فی نسخة: جزاء لو.

قَوْمٍ هادٍ» نقل کرد که فرمود: پیامبر اکرم منذر است و علی هادی. به خدا قسم این آیه درباره ما خانواده است و تا قیامت، راهنمایان از ما خانواده خواهند بود.(1)

روایت6.

بصائر الدرجات: ابو بصیر گفت: از حضرت صادق علیه السّلام از معنی آیه «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ» پرسیدم. فرمود: پیامبر اکرم منذر و علی هادی است. بگو ببینم، امروز هادی از میان ما خانواده وجود دارد؟ عرض کردم: بلی فدایت شوم! پیوسته هادیان از شما خانواده بوده یکی پس از دیگری تا منتهی به شما شده است.

فرمود: خدا تو را رحمت کند. ابا محمد! اگر این آیه فقط در مورد یک شخص باشد و آن شخص بمیرد، در نتیجه دستوری که در آیه داده شده و خود احکام قرآن از بین رفته است. اما چنین نیست، بلکه پیوسته و در هر زمان امامی است زنده و معنی این آیه همان طور که برای مردم گذشته وجود داشته، برای آیندگان نیز خواهد بود.(2)

توضیح

مراد از «موت آیه»، نبود عالم و مفسر آن و منظور از «موت کتاب»، رفع حکم آن و عدم

ص: 4


1- . بصائر الدرجات: 10
2- . بصائر الدرجات: 10

التکلیف بالعمل به. و الحاصل أنه لو لم یکن بعد النبی صلی الله علیه و آله من یعلم الآیات و یفسّرها کما هو المراد منها لزم بطلان حکمها و رفع التکلیف بها لقبح تکلیف الغافل و الجاهل مع عدم القدرة علی العلم و بطلان التالی ظاهر بالإجماع و ضرورة الدین.

«7»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ الْحُجْرِ (1)عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ قَالَ هُمُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام (2).

«8»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ ابْنِ یَزِیدَ مَعاً عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام (3)فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ فَقَالَ إِمَامٌ هَادٍ لِکُلِّ قَوْمٍ فِی زَمَانِهِمْ (4).

«9»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِ (5)عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ وَ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ (6)قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ فَقَالَ الْمُنْذِرُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ الْهَادِی وَ فِی کُلِّ زَمَانٍ إِمَامٌ مِنَّا یَهْدِیهِمْ إِلَی مَا جَاءَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (7).

«10»

ک، إکمال الدین لی، الأمالی للصدوق السِّنَانِیُّ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ الصَّقْرِ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: نَحْنُ أَئِمَّةُ الْمُسْلِمِینَ وَ حُجَجُ اللَّهِ عَلَی الْعَالَمِینَ وَ سَادَةُ الْمُؤْمِنِینَ

ص: 5


1- المعهود: حجر بلا الف و لام.
2- بصائر الدرجات: 11. و الآیة فی الأعراف: 181.
3- فی المصدر: لابی عبد اللّه علیه السلام، و فی نسخة: ما معنی قول اللّه عزّ و جلّ.
4- اکمال الدین: 375 فیه: کل امام هادی کل قوم فی زمانه.
5- المصدر خال عن قول: عن أبیه.
6- فی المصدر: عن برید.
7- اکمال الدین: 375.

تکلیف به آن است، حاصل آنکه اگر بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله کسی نباشد که آیات را بداند و از تفسیر آنها آگاه باشد، لازمه آن بطلان حکم و رفع تکلیف خواهد بود. زیرا تکلیف غافل و جاهل بدون قدرت بر علم قبیح است و ادامه روایت نیز به اجماع و ضرورت دین باطل خواهد بود.

روایت7.

بصائر الدرجات: حمران از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرد که در مورد آیه «وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ»(1) {از میان مردم گروهی راهنمای بحق هستند و مردم را متوجه حقیقت می کنند} فرمود: آنها ائمه کرامند.(2)

روایت8.

کمال الدین: محمّد بن مسلم از حضرت باقر علیه السّلام در مورد آیه «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ» نقل کرد که فرمود: امام همان هادی و راهنمای مردم است در زمان خودشان.(3)

روایت9.

کمال الدین: برید عجلی گفت: به حضرت باقر علیه السّلام عرض کردم: معنی آیه «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ» چیست؟ فرمود: منذر پیامبر اکرم و علی هادی است، و در هر زمان از ما خانواده امامی وجود دارد که مردم را به دستورات پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله راهنمایی می کند.

روایت10.

کمال الدین و امالی صدوق: اعمش از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که آن جناب به نقل از پدر بزرگوارش، از حسین بن علی علیهما السّلام فرمود: ما پیشوای مسلمانانیم و حجت خدا بر جهانیان و سرور مؤمنین

ص: 5


1- . اعراف / 181
2- . بصائر الدرجات: 11
3- . کمال الدین: 375

وَ قَادَةُ (1)الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ مَوَالِی الْمُؤْمِنِینَ وَ نَحْنُ أَمَانُ أَهْلِ (2)الْأَرْضِ کَمَا أَنَّ النُّجُومَ أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاءِ وَ نَحْنُ الَّذِینَ بِنَا یُمْسِکُ اللَّهُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ بِنَا یُمْسِکُ الْأَرْضَ أَنْ تَمِیدَ بِأَهْلِهَا وَ بِنَا یُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَ بِنَا یَنْشُرُ الرَّحْمَةَ وَ یُخْرِجُ بَرَکَاتِ الْأَرْضِ وَ لَوْ لَا مَا فِی الْأَرْضِ مِنَّا لَسَاخَتْ بِأَهْلِهَا (3)ثُمَّ قَالَ علیه السلام وَ لَمْ تَخْلُ الْأَرْضُ مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ مِنْ حُجَّةٍ لِلَّهِ فِیهَا ظَاهِرٍ مَشْهُورٍ أَوْ غَائِبٍ مَسْتُورٍ وَ لَا تَخْلُو إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ مِنْ حُجَّةِ اللَّهِ فِیهَا وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمْ یُعْبَدِ اللَّهُ قَالَ سُلَیْمَانُ (4)فَقُلْتُ لِلصَّادِقِ علیه السلام فَکَیْفَ یَنْتَفِعُ النَّاسُ بِالْحُجَّةِ الْغَائِبِ الْمَسْتُورِ قَالَ علیه السلام کَمَا یَنْتَفِعُونَ بِالشَّمْسِ إِذَا سَتَرَهَا السَّحَابُ (5).

ج، الإحتجاج مُرْسَلًا إِلَی قَوْلِهِ علیه السلام لَمْ یُعْبَدِ اللَّهُ (6).

بیان

ماد الشی ء یمید میدا: تحرّک.

«11»

ک، إکمال الدین ع، علل الشرائع لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ (7)عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: کَانَ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فِیهِمْ حُمْرَانُ بْنُ أَعْیَنَ وَ مُؤْمِنُ الطَّاقِ وَ هِشَامُ بْنُ سَالِمٍ وَ الطَّیَّارُ وَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فِیهِمْ هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ وَ هُوَ شَابٌّ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا هِشَامُ قَالَ لَبَّیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ أَ لَا تُحَدِّثُنِی کَیْفَ صَنَعْتَ بِعَمْرِو بْنِ عُبَیْدٍ وَ کَیْفَ سَأَلْتَهُ قَالَ هِشَامٌ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی أُجِلُّکَ وَ أَسْتَحْیِیکَ وَ لَا یَعْمَلُ لِسَانِی بَیْنَ یَدَیْکَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقُ علیه السلام یَا هِشَامُ إِذَا أَمَرْتُکُمْ بِشَیْ ءٍ فَافْعَلُوهُ قَالَ هِشَامٌ بَلَغَنِی مَا کَانَ فِیهِ عَمْرُو بْنُ عُبَیْدٍ وَ جُلُوسُهُ فِی مَسْجِدِ الْبَصْرَةِ وَ

ص: 6


1- فی الأمالی: و قائد الغر المحجلین.
2- فی اکمال الدین و الاحتجاج: لاهل الأرض.
3- أی خسفت بهم.
4- أی سلیمان بن مهران الأعمش.
5- اکمال الدین: 119 و 120، أمالی الصدوق: 112.
6- احتجاج الطبرسیّ ص 173.
7- أی یونس بن عبد الرحمن کما فی المصدر.

و رهبر سفیدرویان و مولای مؤمنین. ما موجب امان و آسایش مردمیم در روی زمین همان طور که ستارگان موجب امان اهل آسمانند. خداوند به واسطه ما آسمان را نگه داشته که بر زمین فرو نریزد، مگر به اذن و اجازه او و به وسیله ما زمین را نگهداشته که اهلش را تکان ندهد. باران به واسطه ما می بارد و رحمت به واسطه ما گسترش می یابد و زمین نعمت های خود را خارج می کند. اگر راهنمایی از ما خانواده نباشد، زمین اهلش را فرو می برد. سپس فرمود: از زمانی که خداوند آدم را آفرید، زمانی از حجت خالی نبود یا حجتی آشکار و مشهور یا غایب و مستور و تا روز قیامت از حجت خالی نخواهد بود. اگر چنین نبود خدا پرستش نمی گردید.

اعمش گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: چگونه مردم از حجت غایب و مستور بهره مند می شوند و استفاده می برند؟ فرمود: همان طوری که از خورشید بهره می برند، هنگامی که در پس پرده های ابر پنهان است.(1)

توضیح

ماد الشی ء یمید میدا: تحرّک.

روایت11.

کمال الدین و علل الشرائع و امالی صدوق: یونس بن یعقوب گفت: گروهی از اصحاب حضرت صادق علیه السّلام خدمت آن جناب بودند که هشام بن حکم، حمران بن اعین، مؤمن طاق، هشام ابن سالم و طیار از آن جمله به شمار می آمدند و هشام بن حکم هنوز جوانی بود.

حضرت صادق علیه السّلام به او فرمود: ای هشام! او پاسخ داد: بله یابن رسول الله! امام فرمود: جریان مناظره خود را با عمرو بن عبید برایم نقل نمی کنی که چگونه او را مجاب کردی؟! عرض کرد: فدایت شوم! من از شما خجالت می کشم و در مقابل شما نمی توانم زبان درازی کنم. عظمت مقام شما مانع از سخن گفتن من است. حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هر گاه دستوری به شما می دهیم در انجام آن تأخیر روا ندارید.

هشام گفت: شنیدم که عمرو بن عبید در مسجد بصره می نشیند و مردم را گرد خود جمع می کند و آنها را گمراه می نماید.

ص: 6


1- . کمال الدین: 119 - 120، امالی صدوق: 112

عَظُمَ ذَلِکَ عَلَیَّ فَخَرَجْتُ إِلَیْهِ وَ دَخَلْتُ الْبَصْرَةَ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَأَتَیْتُ مَسْجِدَ الْبَصْرَةِ فَإِذَا أَنَا بِحَلْقَةٍ کَبِیرَةٍ وَ إِذَا أَنَا بِعَمْرِو بْنِ عُبَیْدٍ عَلَیْهِ شَمْلَةٌ سَوْدَاءُ مُتَّزِرٌ بِهَا مِنْ صُوفٍ وَ شَمْلَةٌ مُرْتَدٍ بِهَا وَ النَّاسُ یَسْأَلُونَهُ فَاسْتَفْرَجْتُ النَّاسَ فَأَفْرَجُوا لِی ثُمَّ قَعَدْتُ فِی آخِرِ الْقَوْمِ عَلَی رُکْبَتَیَّ ثُمَّ قُلْتُ أَیُّهَا الْعَالِمُ أَنَا رَجُلٌ غَرِیبٌ تَأْذَنُ لِی فَأَسْأَلَکَ عَنْ مَسْأَلَةٍ قَالَ فَقَالَ نَعَمْ قَالَ قُلْتُ لَهُ أَ لَکَ عَیْنٌ (1)قَالَ یَا بُنَیَّ أَیُّ شَیْ ءٍ هَذَا مِنَ السُّؤَالِ (2)فَقُلْتُ هَکَذَا مَسْأَلَتِی فَقَالَ یَا بُنَیَّ سَلْ وَ إِنْ کَانَتْ مَسْأَلَتُکَ حُمْقاً (3)قَالَ فَقُلْتُ أَجِبْنِی فِیهَا قَالَ فَقَالَ لِی سَلْ فَقُلْتُ أَ لَکَ عَیْنٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ قُلْتُ فَمَا تَرَی بِهَا قَالَ الْأَلْوَانَ وَ الْأَشْخَاصَ قَالَ فَقُلْتُ أَ لَکَ أَنْفٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ قُلْتُ فَمَا تَصْنَعُ بِهَا قَالَ أَتَشَمَّمُ بِهَا الرَّائِحَةَ قَالَ قُلْتُ أَ لَکَ فَمٌ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ مَا تَصْنَعُ بِهِ قَالَ أَعْرِفُ بِهِ طَعْمَ الْأَشْیَاءِ (4)قَالَ قُلْتُ أَ لَکَ لِسَانٌ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ مَا تَصْنَعُ بِهِ قَالَ أَتَکَلَّمُ بِهِ قَالَ قُلْتُ أَ لَکَ أُذُنٌ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ مَا تَصْنَعُ بِهَا قَالَ أَسْمَعُ بِهَا الْأَصْوَاتَ قَالَ قُلْتُ أَ لَکَ یَدٌ (5)قَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ مَا تَصْنَعُ بِهَا قَالَ أَبْطِشُ بِهَا وَ أَعْرِفُ بِهَا اللَّیِّنَ مِنَ الْخَشِنِ قَالَ قُلْتُ أَ لَکَ رِجْلَانِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ مَا تَصْنَعُ بِهِمَا قَالَ أَنْتَقِلُ بِهِمَا مِنْ مَکَانٍ إِلَی مَکَانٍ قَالَ قُلْتُ أَ لَکَ قَلْبٌ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ مَا تَصْنَعُ بِهِ قَالَ أُمَیِّزُ بِهِ کُلَّ مَا وَرَدَ عَلَی هَذِهِ الْجَوَارِحِ قَالَ قُلْتُ أَ فَلَیْسَ

ص: 7


1- قال: إذا یری شی ء کیف یسأل عنه یا بنی خ ل.
2- هکذا فی الأمالی و العلل، و فی الاکمال: (یا بنی ای شی ء هذا من السؤال إذا تری شیئا کیف تسأل عنه؟) و اما الاحتجاج و رجال الکشّیّ ففیهما تصحیف راجعهما.
3- فی العلل و الاحتجاج: و ان کان مساءلتک حمقی و یحتمل أن تکون کلمة (حمقا) فی الکتاب و سائر المصادر بالمد.
4- فی العلل و الاکمال: (اعرف به المطاعم علی اختلافها) و فی رجال الکشّیّ: اذوق به الطعم و فی الاحتجاج: اعرف به المطاعم و المشارب علی اختلافها.
5- فی العلل و الاکمال و الاحتجاج: (أ لک یدان؟) و فیها الضمائر الآتیة علی صیغة التثنیة.

خیلی بر من دشوار آمد و بالاخره به جانب بصره رهسپار شدم و روز جمعه ای بود که وارد بصره شدم و به مسجد رفتم. گروه زیادی در مسجد اجتماع داشتند. عمرو بن عبید که پارچه ای پشمین و سیاه رنگ بر کمر بسته بود و یک پارچه نیز بر شانه داشت، در میان جمع نشسته بود و مردم از او سؤال می کردند. من جمعیت را گشودم، پیش رفتم و دو زانو در یک کنار نشستم و به عمرو بن عبید گفتم: آقای دانشمند! من مردی غریبم. اجازه می فرمایی یک سؤال از تو بکنم: گفت: بگو.

گفتم: تو چشم داری؟ عمرو بن عبید گفت: این چه سؤالی است؟ گفتم: سؤال های من همین طوری است. عمرو گفت: بپرس، گرچه سؤالی احمقانه باشد. گفتم: جواب مرا بده. گفت: سؤال کن. پرسیدم: چشم داری؟ گفت:آری. گفتم: با چشم چه می بینی؟ گفت: رنگ ها و اشخاص را. پرسیدم: بینی داری؟ گفت: آری. گفتم: با آن چه می کنی؟ گفت: بوی ها را با آن استشمام می کنم. پرسیدم: دهان داری؟ گفت: آری. گفتم: با آن چه می کنی؟ گفت: طعم و مزه اشیاء را می چشم.

پرسیدم: زبان داری؟ گفت: آری. گفتم: با آن چه می کنی؟ گفت: سخن می گویم. پرسیدم: گوش داری؟ گفت: آری. گفتم: با آن چه می کنی؟ گفت: صداها را می شنوم. پرسیدم: آیا دست داری؟ گفت: آری. گفتم: با دست هایت چه می کنی؟ گفت: اشیاء را می گیرم و خشونت و زبری آنها را تشخیص می دهم. پرسیدم: تو پا هم داری؟ گفت: آری. گفتم: با دو پایت چه می کنی؟ گفت: به وسیله آنها از این مکان به مکان دیگر می روم. پرسیدم: قلب داری؟ گفت: آری. گفتم: با آن چه می کنی؟ گفت: هر چه بر این اعضا و جوارح و حواس وارد می شود، به وسیله آن تشخیص می دهم. پرسیدم: مگر این

ص: 7

فِی هَذِهِ الْجَوَارِحِ غِنًی عَنِ الْقَلْبِ قَالَ لَا قُلْتُ وَ کَیْفَ ذَلِکَ وَ هِیَ صَحِیحَةٌ سَلِیمَةٌ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّ الْجَوَارِحَ إِذَا شَکَّتْ فِی شَیْ ءٍ شَمَّتْهُ أَوْ رَأَتْهُ أَوْ ذَاقَتْهُ أَوْ سَمِعَتْهُ أَوْ لَمَسَتْهُ رَدَّتْهُ إِلَی الْقَلْبِ فتقن (1)فَیَسْتَیْقِنُ الْیَقِینَ وَ یُبْطِلُ الشَّکَّ قَالَ فَقُلْتُ إِنَّمَا أَقَامَ اللَّهُ الْقَلْبَ لِشَکِّ الْجَوَارِحِ قَالَ نَعَمْ قَالَ قُلْتُ فَلَا بُدَّ مِنَ الْقَلْبِ وَ إِلَّا لَمْ یَسْتَقِمِ (2)الْجَوَارِحُ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَقُلْتُ یَا أَبَا مَرْوَانَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ لَمْ یَتْرُکْ جَوَارِحَکَ حَتَّی جَعَلَ لَهَا إِمَاماً یُصَحِّحُ لَهَا الصَّحِیحَ وَ یُتْقِنُ مَا شَکَّ فِیهِ (3)وَ یَتْرُکُ هَذَا الْخَلْقَ کُلَّهُمْ فِی حَیْرَتِهِمْ وَ شَکِّهِمْ وَ اخْتِلَافِهِمْ لَا یُقِیمُ لَهُمْ إِمَاماً یَرُدُّونَ إِلَیْهِمْ شَکَّهُمْ وَ حَیْرَتَهُمْ وَ یُقِیمُ لَکَ إِمَاماً لِجَوَارِحِکَ تَرُدُّ إِلَیْهِ حَیْرَتَکَ وَ شَکَّکَ قَالَ فَسَکَتَ وَ لَمْ یَقُلْ شَیْئاً قَالَ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ أَنْتَ هِشَامٌ فَقُلْتُ لَا فَقَالَ لِی أَ جَالَسْتَهُ فَقُلْتُ لَا فَقَالَ فَمِنْ أَیْنَ أَنْتَ قُلْتُ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ قَالَ فَأَنْتَ إِذاً هُوَ قَالَ ثُمَّ ضَمَّنِی إِلَیْهِ وَ أَقْعَدَنِی فِی مَجْلِسِهِ وَ مَا نَطَقَ حَتَّی قُمْتُ فَضَحِکَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ثُمَّ قَالَ یَا هِشَامُ مَنْ عَلَّمَکَ هَذَا قَالَ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ جَرَی عَلَی لِسَانِی قَالَ یَا هِشَامُ هَذَا وَ اللَّهِ مَکْتُوبٌ فِی صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی (4).

کش، رجال الکشی محمد بن مسعود عن محمد بن أحمد بن یحیی عن أبی إسحاق عن محمد بن یزید القمی عن محمد بن حماد عن الحسن بن إبراهیم عن یونس مثله (5)

ص: 8


1- فتقر به خ فتستیقن خ. اقول، فی الاکمال: فیقر به الیقین و فی العلل: فیستیقن الیقین و فی الأمالی: فییقن الیقین و فی الاحتجاج و رجال الکشّیّ و نسخة من الکتاب: فتیقن الیقین.
2- لم تستیقن خ: اقول: فی الاکمال و العلل و الاحتجاج و الکشّیّ: لم یستیقن و فی الأمالی: لم یستقم.
3- فی الأمالی: و ییقن ما شک فیه و فی رجال الکشّیّ: و تیقن ما شکت فیه و فی الاکمال و الاحتجاج: و ینفی ما شکت فیه و فی العلل: و ینفی ما شککت فیه.
4- اکمال الدین: 120، علل الشرائع، 75 و 76، أمالی الصدوق: 351 و 352 و فی المصادر اختلافات لفظیة راجعها.
5- رجال الکشّیّ: 175- 177 فیه: محمّد بن مسعود قال: حدّثنی علیّ بن محمّد بن یزید الفیروزانی القمّیّ قال: حدّثنی محمّد بن أحمد بن یحیی عن أبی إسحاق قال: حدّثنی محمّد ابن حماد عن الحسن بن إبراهیم قال، حدّثنی یونس بن عبد الرحمن عن یونس بن یعقوب.

اعضا و جوارح و حواس نمی توانند تو را از مخ و مغز بی نیاز کنند؟ گفت: نه. گفتم: چرا؟ با اینکه همه صحیح و سالم هستند.

گفت: فرزندم! حواس و جوارح هر گاه در مورد چیزی تردید داشته باشند، آن را می بویند یا می بینند یا می چشند یا می شنوند یا لمس می کنند، آنگاه به مغز می دهند. مغز یقین را به وجود می آورد و شک را از میان بر می دارد. پرسیدم: پس خداوند قلب را برای رفع تردید و شک جوارح قرار داده است؟ گفت: آری. گفتم: پس اگر مغز نباشد، کار حواس و جوارح کامل نمی شود. گفت: صحیح است. گفتم:

پس معلوم می شود که خداوند عزیز، اعضا و حواس تو را وانگذاشته و برای آنها راهنمایی قرار داده که مطالب را تصحیح کند و یقین را به وجود آورد و تردید را از میان ببرد. اما به عقیده تو این مردم را در سرگردانی و شک و اختلاف واگذاشته و امام و پیشوایی قرار نداده که رفع تردید و اختلاف از آنها بنماید. اما برای اعضا و جوارح تو راهنما قرار داده که رفع شک و تردید کند؟

عمرو سکوت کرد و هیچ نگفت. آنگاه رو به جانب هشام کرد و گفت: تو هشام هستی؟ گفتم: نه. پرسید: با او نشسته ای و مصاحبت داشته ای؟ گفتم: نه. گفت: پس تو اهل کجایی؟ پاسخ دادم: از اهالی کوفه هستم. گفت: تو همان هشام هستی! در این موقع مرا پیش برد و در جای خود نشاند و تا وقتی من آنجا نشسته بودم، سخن نگفت.

حضرت صادق علیه السّلام از شنیدن جریان خندید و فرمود: چه کسی این مطالب را به تو آموخت؟ عرض کردم: پسر رسول خدا بر زبانم جاری شد فرمود: هشام! به خدا قسم این مطالب در صحف ابراهیم و موسی نوشته شده است.(1)

ص: 8


1- . کمال الدین: 120، علل الشرائع: 75 - 76،

ج، الإحتجاج عن یونس مثله (1).

«12»

ج، الإحتجاج عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَوَرَدَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنَ الشَّامِ (2)فَقَالَ إِنِّی صَاحِبُ کَلَامٍ وَ فِقْهٍ وَ فَرَائِضَ وَ قَدْ جِئْتُ لِمُنَاظَرَةِ أَصْحَابِکَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَلَامُکَ هَذَا مِنْ کَلَامِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْ مِنْ عِنْدِکَ فَقَالَ مِنْ کَلَامِ رَسُولِ اللَّهِ بَعْضُهُ وَ مِنْ عِنْدِی بَعْضُهُ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَنْتَ إِذاً شَرِیکُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَا قَالَ فَسَمِعْتَ الْوَحْیَ عَنِ اللَّهِ (3)قَالَ لَا قَالَ فَتَجِبُ طَاعَتُکَ کَمَا تَجِبُ طَاعَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَا قَالَ فَالْتَفَتَ إِلَیَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ یَا یُونُسُ هَذَا خَصَمَ نَفْسَهُ قَبْلَ أَنْ یَتَکَلَّمَ ثُمَّ قَالَ یَا یُونُسُ لَوْ کُنْتَ تُحْسِنُ الْکَلَامَ کَلَّمْتَهُ قَالَ یُونُسُ فَیَا لَهَا مِنْ حَسْرَةٍ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ سَمِعْتُکَ تَنْهَی عَنِ الْکَلَامِ وَ تَقُولُ وَیْلٌ لِأَصْحَابِ الْکَلَامِ یَقُولُونَ هَذَا یَنْقَادُ وَ هَذَا لَا یَنْقَادُ وَ هَذَا یَنْسَاقُ وَ هَذَا لَا یَنْسَاقُ (4)وَ هَذَا نَعْقِلُهُ وَ هَذَا لَا نَعْقِلُهُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّمَا قُلْتُ وَیْلٌ لِقَوْمٍ تَرَکُوا قَوْلِی بِالْکَلَامِ (5)وَ ذَهَبُوا إِلَی مَا یُرِیدُونَ بِهِ ثُمَّ قَالَ اخْرُجْ إِلَی الْبَابِ مَنْ تَرَی (6)مِنَ الْمُتَکَلِّمِینَ فَأَدْخِلْهُ قَالَ فَخَرَجْتُ فَوَجَدْتُ حُمْرَانَ بْنَ أَعْیَنَ (7)وَ کَانَ یُحْسِنُ الْکَلَامَ وَ مُحَمَّدَ بْنَ النُّعْمَانِ

ص: 9


1- احتجاج الطبرسیّ: 200.
2- فی المصدر و الکافی: من أهل الشام.
3- فی الکافی: عن اللّه عزّ و جلّ یخبرک.
4- فی هامش النسخة المطبوع: ای هذا یؤدی إلی المطلوب و هذا لا یؤدی، أو هذا ینساق إلی نهج الاصطلاح و هذا لا ینساق.
5- فی هامش النسخة المطبوع، فیه دلالة علی ان علم الکلام حقّ لکن لا بد من سماعه من المعصوم.
6- فی نسخة: فانظر من تری و فی المصدر: فمن تری.
7- هو حمران بن أعین الشیبانی کوفیّ تابعی أخو زرارة، کان من أکبر مشایخ الشیعة المفضلین الذین لا یشک فیهم، احد حملة القرآن، و کان عالما بالنحو و اللغة، یروی عن الامامین الباقر و الصادق علیهما السلام.

رجال کشی و احتجاج طبرسی: این روایت از دو طریق دیگر در این کتاب ها آمده است.(1)

روایت12.

احتجاج: یونس بن یعقوب گفت: خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودم که مردی از شامیان وارد شد و گفت: من مردی صاحب سخن و دارای علم فقه و فرایض دینی هستم و برای مناظره با شاگردان شما آمده ام. حضرت صادق علیه السّلام فرمود: گفتار تو از سخنان پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله است یا از خودت؟ گفت مقداری از پیامبر و مقداری از خودم. فرمود: پس تو شریک پیامبری؟

شامی گفت: نه. فرمود: به تو از جانب خدا وحی شده!؟ گفت: نه. فرمود: اطاعت تو لازم است، همان طور که اطاعت از پیامبر اکرم واجب شده؟ گفت: نه.

در این موقع حضرت صادق علیه السّلام روی به جانب من کرد و فرمود: یونس! این مرد قبل از مناظره کردن خود را مجاب ساخت و ادعای خویش را باطل کرد. اگر تو اهل کلام و مناظره بودی با او به بحث می پرداختی؟ عرض کردم: افسوس که من وارد نیستم. اما فدایتان شوم! از شما شنیده ام که از مناظره نهی می کردی و می فرمودی: وای بر اهل کلام! می گویند این مطابق فهم ما است و آن به سلیقه ما صحیح نیست؛ این جور در می آید و آن دیگری ناجور است؛ این را عقل ما می پذیرد و آن دیگری را نمی پذیرد. امام صادق علیه السّلام فرمود: من گفتم وای بر اهل کلام که سخن مرا واگذارند(2) و به استدلال خود متکی شوند. اکنون برو بیرون ببین اگر از متکلمین کسی را می بینی بگو بیاید.

یونس گفت: خارج شدم و حمران بن اعین(3) که مردی متکلم بود و محمّد بن نعمان

ص: 9


1- . رجال کشی: 175- 177، احتجاج طبرسی: 200
2- . در حاشیه نسخه چاپی آمده است: این عبارت دلالت دارد بر اینکه علم کلام امری است که به ناچار باید از امام معصوم شنیده شود.
3- . حمران بن أعین شیبانی اهل کوفه و از تابعین برادر زراره است. از بزرگان مشایخ شیعه که هیچ تردیدی در علم ایشان نیست و یکی از حاملان قرآن و عالم به نحو و لغت است که از امامان باقر و صادق علیهما السّلام حدیث نقل کرده است.

الْأَحْوَلَ (1)فَکَانَ مُتَکَلِّماً (2)وَ هِشَامَ بْنَ (3)سَالِمٍ وَ قَیْسَ (4)الْمَاصِرِ وَ کَانَا مُتَکَلِّمَیْنِ وَ کَانَ قَیْسٌ عِنْدِی أَحْسَنَهُمْ کَلَاماً وَ کَانَ قَدْ تَعَلَّمَ الْکَلَامَ مِنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَأَدْخَلْتُهُمْ عَلَیْهِ فَلَمَّا اسْتَقَرَّ بِنَا الْمَجْلِسُ وَ کُنَّا فِی خَیْمَةٍ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی طَرَفِ جَبَلٍ فِی طَرِیقِ الْحَرَمِ وَ ذَلِکَ قَبْلَ الْحَجِّ بِأَیَّامٍ أَخْرَجَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَأْسَهُ مِنَ الْخَیْمَةِ فَإِذَا هُوَ بِبَعِیرٍ یَخُبُّ قَالَ (5)هِشَامٌ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ قَالَ وَ کُنَّا ظَنَنَّا (6)أَنَّ هِشَاماً رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ عَقِیلٍ کَانَ شَدِیدَ الْمَحَبَّةِ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَإِذَا هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ (7)قَدْ

ص: 10


1- هو محمّد بن علیّ بن النعمان أبو جعفر الاحول کوفیّ صرفی یلقب عندنا مؤمن الطاق، و العامّة یلقبونه الشیطان الطاق، کان متکلما حاذقا حاضر الجواب من أصحاب الامامین الصادق و الکاظم علیهما السلام و صنف کتبا کثیرة و له حکایات مشهورة مع أبی حنیفة.
2- فی المصدر: و کان متکلما.
3- هو هشام بن سالم الجوالیقیّ الجعفی مولی بشر بن مروان من ثقات أصحاب الامامین الصادق و الکاظم علیهما السلام و متکلمیهم.
4- لیس له ذکر فی کتب التراجم، و یظهر من الحدیث انه کان من مهرة علم الکلام و حذاق المتکلّمین، و کان تعلم من الإمام السجّاد علیه السلام.
5- أی قال أبو عبد اللّه علیه السلام هذا هشام.
6- فی نسخة: و کنا قلنا ان و فی الکافی، قال: و ظننا ان هشاما.
7- هو أبو محمّد هشام البغدادیّ الکندی المتکلم المعروف الشیعی کان ینزل بنی شیبان بالکوفة و انتقل الی بغداد سنة 199، و یقال: مات فی هذه السنة أیضا ترجمه أصحاب التراجم فی کتبهم، قال ابن الندیم فی الفهرست: 6: هو من جلة أصحاب أبی عبد اللّه جعفر بن محمّد الصادق علیه السلام. و هو من متکلمی الشیعة الإمامیّة و بطائنهم و ممن دعا له الصادق علیه السلام فقال: اقول لک ما قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: لا تزال مؤیدا بروح القدس ما نصرتنا بلسانک و هو الذی فتق فی الإمامة، و هذب المذهب، و سهل طریق الحجاج فیه، و کان حاذقا بصناعة الکلام، حاضر الجواب، و کان اولا من أصحاب الجهم بن صفوان ثمّ انتقل الی القول بالامامة بالدلائل و النظر، و کان منقطعا الی البرامکة ملازما لیحیی بن خالد، و القیم بمجالس کلامه و نظره ثمّ تبع الصادق علیه السلام فانقطع إلیه، و توفی بعد نکبة البرامکة بمدة یسیرة، و قیل- بل فی خلافة المأمون، و کان هشام، یقول: ما رأیت مثل مخالفینا عمدوا الی من ولاه اللّه من سمائه فعزلوه، و الی من عزله مر سمائه فولوه، و یذکر قصة مبلغ سورة براءة و مرد أبی بکر و ایراد علیّ علیه السلام بعد نزول جبرئیل علیه السلام قائلا لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عن اللّه تعالی: انه لا یؤدیها عنک الا انت او رجل منک فرد أبا بکر و انفذ علیّا علیه السلام، و ترجمه فی ص 250، أیضا و اطراه و ذکر من کتبه عدة کثیرة، و قد نسب مخالفونا إلیه أمورا شنیعة هو عنها بری ء، و لعلها کانت ممّا اعتقد بها قبل رجوعه الی الصادق علیه السلام کما یشیر إلیه بعض الأحادیث و وثقوه علماؤنا الإمامیّة و أطرءوه بمدائح جلیلة.

احول(1) که او نیز در کلام مهارت داشت و هشام بن سالم(2) و قیس ماصر(3) که هر دو از متکلمین به شمار می آمدند را یافتم. به نظر من قیس ماصر از همه آنها در کلام قدرت بیشتری داشت. او علم مناظره را از علی بن الحسین زین العابدین علیه السّلام آموخته بود. همگی آنها را خدمت حضرت صادق علیه السّلام آوردم. آن جناب داخل خیمه ای قرار داشت در دامنه کوه در کناره راه حرم و کعبه و هنوز چند روز به ایام حج باقی بود.

در این موقع که همه میان خیمه نشسته بودند، حضرت صادق علیه السّلام (مثل کسی که انتظار شخصی را داشته باشد) دامن خیمه را کنار زده و دامنه افق را تماشا کرد. شتر سواری از دور می آمد. یک مرتبه امام صادق علیه السّلام فرمود: به خدای کعبه قسم هشام می آید!

ما خیال کردیم آن هشامی است که از اولاد عقیل است و خیلی به حضرت علاقه دارد، اما بعد معلوم شد که هشام بن حکم(4) است

ص: 10


1- . محمد بن علی بن نعمان احول کوفی صیرفی، شیعه او را مؤمن طاق و عامه شیطان طاق لقب داده اند. کلامی حاذق حاضر جوابی بود از اصحاب امامان صادق و کاظم علیهما السلام که کتاب های فراوانی نوشته است. وی حکایات مشهوری با ابوحنیفه دارد.
2- . هشام بن سالم جوالیقی جعفی از متکلمین و موثقین اصحاب امامان صادق و کاظم علیهما السّلام.
3- . در کتب تراجم ذکری از وی نشده است.
4- . ابن ندیم در فهرست: 6 می گوید: او از اجلای اصحاب امام صادق علیه السلام بود. وی از متکلمان امامیه و از کسانی بود که حضرت برایشان دعا کردند.

وَرَدَ وَ هُوَ أَوَّلَ مَا اخْتَطَّتْ (1)لِحْیَتُهُ وَ لَیْسَ فِینَا إِلَّا مَنْ هُوَ أَکْبَرُ سِنّاً مِنْهُ قَالَ فَوَسَّعَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ قَالَ لَهُ نَاصِرُنَا بِقَلْبِهِ وَ یَدِهِ وَ لِسَانِهِ ثُمَّ قَالَ لِحُمْرَانَ کَلِّمِ الرَّجُلَ یَعْنِی الشَّامِیَّ فَکَلَّمَهُ حُمْرَانُ وَ ظَهَرَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا طَاقِیُّ کَلِّمْهُ فَکَلَّمَهُ فَظَهَرَ عَلَیْهِ یَعْنِی بِالطَّاقِیِّ مُحَمَّدَ بْنَ النُّعْمَانِ (2)ثُمَّ قَالَ لِهِشَامِ بْنِ سَالِمٍ فَکَلِّمْهُ فَتَعَارَفَا ثُمَّ قَالَ لِقَیْسِ الْمَاصِرِ کَلِّمْهُ فَکَلَّمَهُ فَأَقْبَلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تَبَسَّمَ (3)مِنْ کَلَامِهِمَا وَ قَدِ اسْتَخْذَلَ الشَّامِیُّ فِی یَدِهِ ثُمَّ قَالَ لِلشَّامِیِّ کَلِّمْ هَذَا الْغُلَامَ یَعْنِی هِشَامَ بْنَ الْحَکَمِ فَقَالَ نَعَمْ ثُمَّ قَالَ الشَّامِیُّ لِهِشَامٍ یَا غُلَامُ سَلْنِی فِی إِمَامَةِ هَذَا یَعْنِی أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَغَضِبَ هِشَامٌ حَتَّی ارْتَعَدَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَخْبِرْنِی یَا هَذَا أَ رَبُّکَ أَنْظَرُ لِخَلْقِهِ أَمْ خَلْقُهُ لِأَنْفُسِهِمْ فَقَالَ الشَّامِیُّ بَلْ رَبِّی أَنْظَرُ لِخَلْقِهِ قَالَ فَفَعَلَ بِنَظَرِهِ لَهُمْ فِی دِینِهِمْ مَا ذَا قَالَ کَلَّفَهُمْ وَ أَقَامَ لَهُمْ حُجَّةً وَ دَلِیلًا عَلَی مَا کَلَّفَهُمْ (4)وَ أَزَاحَ فِی ذَلِکَ عِلَلَهُمْ فَقَالَ لَهُ هِشَامٌ فَمَا هَذَا الدَّلِیلُ الَّذِی نَصَبَهُ لَهُمْ قَالَ الشَّامِیُّ هُوَ رَسُولُ اللَّهِ قَالَ هِشَامٌ فَبَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ قَالَ الْکِتَابُ وَ السُّنَّةُ فَقَالَ

ص: 11


1- اختط الغلام: إذا نبت لحیته.
2- فی الاحتجاج: فکلمه فظهر علیه محمّد بن نعمان، و فی الکافی، فظهر علیه الاحول.
3- فی الاحتجاج و نسخة من الکتاب: یتبسم و فی الکافی: یضحک من کلامهما ممّا قد اصاب الشامیّ، فقال للشامی.
4- فی الاحتجاج: علی ما کلفهم به و فی الکافی: (قال: اقام لهم حجة و دلیلا کیلا یتشتتوا او یختلفوا، یتألفهم، و یقیم أودهم و یخبرهم بفرض ربهم، قال: فمن هو؟) قوله: ازاح عللهم أی ازالها.

. هشام جوانی بود که هنوز موی بر صورتش نروییده و از همه کوچک تر بود. تا وارد شد حضرت صادق علیه السّلام برایش جایی گشود و فرمود: یار و ناصر ما با قلب و دست و زبان آمد. در این موقع رو به حمران کرد و فرمود: با این مرد مناظره کن. حمران بر او پیروز شد. امام به محمّد بن نعمان رو کرد و فرمود: طاقی! تو با او بحث کن. محمّد بن نعمان نیز پیروز شد.

آنگاه رو به هشام بن سالم کرد و فرمود: با این مرد مناظره کن! آن دو به بحث پرداختند، تا هر دو حریف یکدیگر را شناختند. بعد به قیس ماصر فرمود: تو صحبت کن! قیس شروع به مناظره کرد. حضرت صادق علیه السّلام از سخنان و جواب و سؤال آن دو لبخند می زد و مرد شامی خوار و ذلیل در دست قیس قرار داشت. در این موقع حضرت رو به شامی کرد و فرمود: با این پسرک صحبت کن! (هشام بن حکم) شامی قبول کرد و به هشام گفت: در مورد امامت این شخص (امام صادق علیه السّلام) از من چیزی سؤال کن.

هشام از سخن مرد شامی چنان خشمگین شد که رگ های گردنش برآمد (چون او با تحقیر اشاره به امام علیه السّلام کرد). پس متوجه مرد شامی شد و گفت: بگو ببینم، خداوند بهتر صلاح مردم را می داند یا خود مردم؟ شامی جواب داد: خدا بهتر صلاح مردم را می داند. هشام گفت: خداوند به صلاحدید خود برای مردم در مورد دین چه انجام داده است؟ گفت: آنها را مکلف به دستوراتی نموده و برای ایشان دلیل و راهنمایی قرار داده تا حجت بر آنها تمام شود و ایراد و اشکالی نداشته باشند. هشام پرسید: به عقیده تو آن دلیل و راهنما کیست؟ شامی پاسخ داد: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله. پرسید: بعد از حضرت رسول صلّی اللَّه علیه و آله چه کسی راهنما است؟ گفت:

ص: 11

هِشَامٌ فَهَلْ نَفَعَنَا الْیَوْمَ الْکِتَابُ وَ السُّنَّةُ فِیمَا اخْتَلَفْنَا فِیهِ حَتَّی رَفَعَ عَنَّا الِاخْتِلَافَ وَ مَکَّنَنَا مِنَ الِاتِّفَاقِ فَقَالَ الشَّامِیُّ نَعَمْ قَالَ هِشَامٌ فَلِمَ اخْتَلَفْنَا نَحْنُ وَ أَنْتَ جِئْتَنَا مِنَ الشَّامِ فَخَالَفْتَنَا (1)وَ تَزْعُمُ أَنَّ الرَّأْیَ طَرِیقُ الدِّینِ وَ أَنْتَ مُقِرٌّ بِأَنَّ الرَّأْیَ لَا یَجْمَعُ عَلَی الْقَوْلِ الْوَاحِدِ الْمُخْتَلِفَیْنِ فَسَکَتَ الشَّامِیُّ کَالْمُفَکِّرِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا لَکَ لَا تَتَکَلَّمُ قَالَ إِنْ قُلْتُ إِنَّا مَا اخْتَلَفْنَا کَابَرْتُ وَ إِنْ قُلْتُ إِنَّ الْکِتَابَ وَ السُّنَّةَ یَرْفَعَانِ عَنَّا الِاخْتِلَافَ أَبْطَلْتُ لِأَنَّهُمَا یَحْتَمِلَانِ الْوُجُوهَ وَ إِنْ (2)قُلْتُ قَدِ اخْتَلَفْنَا وَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنَّا یَدَّعِی الْحَقَّ فَلَمْ یَنْفَعْنَا إِذاً الْکِتَابُ وَ السُّنَّةُ وَ لَکِنْ لِی عَلَیْهِ مِثْلُ ذَلِکَ (3)فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام سَلْهُ تَجِدْهُ مَلِیّاً فَقَالَ الشَّامِیُّ لِهِشَامٍ مَنْ أَنْظَرُ لِلْخَلْقِ رَبُّهُمْ أَمْ أَنْفُسُهُمْ فَقَالَ بَلْ رَبُّهُمْ أَنْظَرُ لَهُمْ فَقَالَ الشَّامِیُّ فَهَلْ أَقَامَ لَهُمْ مَنْ یَجْمَعُ کَلِمَتَهُمْ (4)وَ یَرْفَعُ اخْتِلَافَهُمْ وَ یُبَیِّنُ لَهُمْ حَقَّهُمْ مِنْ بَاطِلِهِمْ فَقَالَ هِشَامٌ نَعَمْ قَالَ الشَّامِیُّ مَنْ هُوَ قَالَ هِشَامٌ أَمَّا فِی ابْتِدَاءِ الشَّرِیعَةِ فَرَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَغَیْرُهُ قَالَ الشَّامِیُّ مَنْ هُوَ غَیْرُ (5)النَّبِیِّ الْقَائِمُ مَقَامَهُ فِی حُجَّتِهِ قَالَ هِشَامٌ فِی وَقْتِنَا هَذَا أَمْ قَبْلَهُ قَالَ الشَّامِیُّ بَلْ فِی وَقْتِنَا هَذَا قَالَ هِشَامٌ (6)هَذَا الْجَالِسُ یَعْنِی أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الَّذِی نَشُدُّ (7)إِلَیْهِ الرِّحَالَ وَ یُخْبِرُنَا بِأَخْبَارِ السَّمَاءِ (8)وِرَاثَةً عَنْ أَبٍ عَنْ جَدٍّ قَالَ الشَّامِیُّ وَ کَیْفَ لِی بِعِلْمِ

ص: 12


1- فی النسخة المخطوطة و الاحتجاج: تخالفنا.
2- النسخة المخطوطة و الاحتجاج خالیان من قوله: و إن قلت الی قوله: و لکن.
3- فی الکافی: الا ان لی علیه هذه الحجة.
4- فی الکافی: من یجمع لهم کلمتهم و یقیم أودهم و یخبرهم بحقهم من باطلهم؟ فقال هشام: فی وقت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله او الساعة قال الشامیّ: فی وقت رسول اللّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و الساعة من؟ فقال هشام: هذا القاعد الذی تشد إلیه الرجال.
5- فی الاحتجاج: و اما بعد النبیّ فعترته، قال الشامیّ: من هو عترة النبیّ.
6- فی النسخة المطبوعة: خبر هذا.
7- فی الاحتجاج و الکافی: (تشد) اقول: هذا کنایة عن کثرة من یفد إلیه من الآفاق لتعلم الاحکام و کسب الحقائق و العلوم.
8- فی الکافی: باخبار السماء و الأرض.

کتاب خدا و سنت. پرسید: آیا کتاب و سنت در مورد اختلافات ما کاری می تواند انجام دهند و رفع اختلاف نمایند و ما را متفق گردانند؟ شامی گفت: آری. هشام پرسید: پس چرا من و تو با هم اختلاف داریم؟ تو از شام به اینجا آمده ای و با ما در عقیده اظهار مخالفت می کنی و عقیده ات این است که راه شناخت دین، رأی و نظر است، با اینکه خود می دانی دو نظر مختلف نمی تواند یکی باشد.

مرد شامی ساکت شد و شروع به فکر کرد. حضرت صادق علیه السّلام فرمود: چرا حرف نمی زنی؟ شامی پاسخ داد: اگر بگویم ما باهم اختلاف نداریم ادعای بیجا کرده ام و اگر مدعی شوم که کتاب و سنت رفع اختلاف از ما می کنند، باز هم سخن بیهوده ای گفته ام، زیرا کتاب و سنت می توانند چند احتمال داشته باشند. اگر بگویم ما اختلاف داریم و هر یک از ما دو نفر ادعای واقعیت می کنیم، آشکارا می بینم که کتاب و سنت نمی تواند رفع اختلاف از ما بنماید، اما من همین سؤال را از او می کنم.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: بپرس او را مردی وارد و پرمایه خواهی یافت. شامی گفت: چه کسی صلاح مردم را بهتر می داند، خدا یا خود مردم؟ هشام جواب داد: حتما خدا. شامی پرسید: آیا خداوند صلاحی دیده است که موجب رفع اختلاف شود و حق را از باطل تشخیص دهند؟ هشام گفت: آری. شامی پرسید: آن شخص کیست؟ هشام گفت: در ابتدای اسلام پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله پس از پیامبر دیگری است. پرسید: آن دیگر کیست که جانشین او است در حجت بودن؟ هشام گفت: منظورت در این زمان است یا قبل از این زمان؟ گفت: منظورم هم اکنون و زمان خودمان است.

هشام به طرف حضرت صادق علیه السّلام اشاره کرد و گفت: این آقا که نشسته است، کسی است که بارهای گران از هر طرف بر در خانه اش (برای کسب فیض) فرود می آید و به وراثت از آباء و اجداد خود، ما را از وقایع آسمان مطلع می کند. شامی پرسید: من از کجا بدانم که ادعای تو صحیح است؟

ص: 12

ذَلِکَ فَقَالَ هِشَامٌ سَلْهُ عَمَّا بَدَا لَکَ قَالَ (1)قَطَعْتَ عُذْرِی فَعَلَیَّ السُّؤَالُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَا أَکْفِیکَ الْمَسْأَلَةَ یَا شَامِیُّ أُخْبِرُکَ عَنْ (2)مَسِیرِکَ وَ سَفَرِکَ خَرَجْتَ یَوْمَ کَذَا وَ کَانَ طَرِیقُکَ کَذَا وَ مَرَرْتَ عَلَی کَذَا وَ مَرَّ بِکَ کَذَا فَأَقْبَلَ الشَّامِیُّ کُلَّمَا وَصَفَ لَهُ شَیْئاً مِنْ أَمْرِهِ یَقُولُ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ الشَّامِیُّ أَسْلَمْتُ لِلَّهِ السَّاعَةَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ بَلْ آمَنْتَ بِاللَّهِ السَّاعَةَ إِنَّ الْإِسْلَامَ قَبْلَ الْإِیمَانِ وَ عَلَیْهِ یَتَوَارَثُونَ وَ یَتَنَاکَحُونَ وَ الْإِیمَانُ عَلَیْهِ یُثَابُونَ قَالَ الشَّامِیُّ صَدَقْتَ فَأَنَا السَّاعَةَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ وَصِیُّ الْأَنْبِیَاءِ (3)قَالَ فَأَقْبَلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَلَی حُمْرَانَ فَقَالَ یَا حُمْرَانُ تُجْرِی الْکَلَامَ عَلَی الْأَثَرِ فَتُصِیبُ وَ الْتَفَتَ إِلَی هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ فَقَالَ تُرِیدُ الْأَثَرَ وَ لَا تَعْرِفُ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی الْأَحْوَلِ فَقَالَ قَیَّاسٌ رَوَّاغٌ (4)تَکْسِرُ بَاطِلًا بِبَاطِلٍ إِلَّا أَنَّ بَاطِلَکَ أَظْهَرُ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی قَیْسٍ الْمَاصِرِ فَقَالَ تَتَکَلَّمُ وَ أَقْرَبُ مَا تَکُونُ مِنَ الْخَبَرِ عَنِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله أَبْعَدُ مَا تَکُونُ مِنْهُ تَمْزُجُ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَ قَلِیلُ الْحَقِّ یَکْفِی عَنْ کَثِیرِ الْبَاطِلِ أَنْتَ وَ الْأَحْوَلُ قَفَّازَانِ حَاذِقَانِ قَالَ یُونُسُ بْنُ یَعْقُوبَ فَظَنَنْتُ وَ اللَّهِ أَنَّهُ علیه السلام یَقُولُ لِهِشَامٍ قَرِیباً مِمَّا قَالَ لَهُمَا فَقَالَ علیه السلام یَا هِشَامُ لَا تَکَادُ تَقَعُ تَلْوِی رِجْلَیْکَ إِذَا هَمَمْتَ بِالْأَرْضِ طِرْتَ مِثْلُکَ فَلْیُکَلِّمِ النَّاسَ اتَّقِ الزَّلَّةَ وَ الشَّفَاعَةُ مِنْ وَرَائِکَ (5).

بیان

قوله علیه السلام فأنت إذا شریک رسول الله صلی الله علیه و آله یدل علی بطلان الکلام الذی لم یؤخذ من الکتاب و السنة و قیل لما کانت مناظرته فی الإمامة و المناط فیها قول الشارع قال له ذلک لأنه إذا بنی أمرا لا بد فیه من الرجوع إلی الشارع علی قول الرسول و قوله معاّ یلزمه الشرکة معه صلی الله علیه و آله فی الرسالة فلما نفی

ص: 13


1- فی الاحتجاج و الکافی: قال الشامیّ.
2- فی النسخة المطبوعة: عن سیرک.
3- فی النسخة المطبوعة: الأوصیاء.
4- أی کثیر الخداع و المکر.
5- الاحتجاج: 198- 200.

هشام پاسخ داد: هر چه میل داری از او بپرس. شامی گفت: بهانه مرا قطع کردی. اینک مجبورم من سؤال کنم و آزمایش نمایم.

در این موقع حضرت صادق علیه السّلام رو به مرد شامی کرد و فرمود: من تو را از پیدا کردن سؤال بی نیاز می کنم و از سیر و سفرت اطلاع می دهم. فلان روز حرکت کردی و از فلان راه آمدی و از فلان جا گذشتی و فلانی با تو برخورد کرد.

شامی پس از شنیدن سخنان امام علیه السّلام گفت: به خدا همین طور است. آنگاه ناگهان گفت: اکنون اسلام آوردم! حضرت صادق علیه السّلام فرمود: نه، حالا تو ایمان آوردی، چون اسلام جلوتر از ایمان است. به وسیله اسلام با یکدیگر ازدواج می کنند و از هم ارث می برند، اما با ایمان به درجات عالی بهشت و ثواب نائل می شوند.

شامی گفت: صحیح می فرمایید. اکنون من به یگانگی خدا و رسالت حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله گواهی می دهم و گواهم بر اینکه شما وصی انبیاء و اوصیاء هستی. حضرت صادق علیه السّلام رو به جانب حمران کرد و فرمود: تو سخن بر طریق صحیح و راهی که باید مخالف را رد کرد می کنی و به هدف هم می رسی.

حضرت به هشام بن سالم فرمود: تو در جستجوی راه و طریق هستی، اما آن را تشخیص نمی دهی. آنگاه رو به جانب احول کرد و فرمود: قیاس پرداز حیله گری هستی و با مطلب باطلی، ادعای باطلی را درهم می شکنی، جز اینکه باطل تو قوی تر است. سپس به قیس ماصر فرمود: سخن می گویی، ولی سخنان پیامبر را از مسیر صحیحش دور می کنی. حق و باطل را به هم می آمیزی، اما مختصری از حق ما را بی نیاز می کند از باطل زیاد. تو و محمّد بن احول از آن استادان حیله بازید!

یونس گفت: من با خود خیال کردم حالا به هشام نیز سخنی شبیه آنچه به آن دو فرمود می فرماید. امام صادق علیه السّلام رو به هشام بن حکم کرد و فرمود: هشام! گاهی نزدیک می شود زمین بخوری، اما پاها را به هم می چسبانی و یک فشار می دهی و پرواز می کنی. باید مانند تو با مردم به بحث و مناظره پرداخت. از لغزش بپرهیز که شفاعت از پی آن نصیب تو خواهد شد.(1)

بیان

سخن امام علیه السلام که «تو شریک رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم هستی» دلالت دارد بر بطلان کلام کسی که از قرآن و سنت اخذ نشده است و گفته شده نظر او در امامت و راهکار او در این موضوع قول شارع نمی باشد. سخن شخص آنکه، در هر کاری بنابر سخن پیامبر، به ناچار باید به شارع رجوع کنیم. در حالی که سخن او شریک شدن با پیامبر را به همراه دارد. پس شراکت [در کلام او] نفی نمی

ص: 13


1- . احتجاج طبرسی: 198 - 200

الشرکة قال علیه السلام فسمعت الوحی عن الله أی المبیّن لأصول الدین عموما أو خصوص الإمامة إعلام الله بها إما بوساطة الرسول أو بالوحی بلا واسطة و ما بواسطة الرسول فهو من کلامه صلی الله علیه و آله لا من عندک فتعین علیک فی قولک من عندی أحد الأمرین إما الوحی إلیک بسماعک من الله بلا واسطة أو وجوب طاعتک کوجوب طاعة رسول الله صلی الله علیه و آله فلما نفاهما بقوله لا فی کلیهما لزمه نفی ما قاله و من عندی و لذا قال علیه السلام هذا خاصم نفسه و قیل مخاصمة نفسه من جهة أنه اعترف ببطلان ما یقوله من عنده لأن شیئا لا یکون مستندا إلی الوحی و لا إلی الرسول صلی الله علیه و آله و لا یکون قائله فی نفسه واجب الإطاعة لا محالة یکون باطلا.

أقول: و یحتمل أن یکون المراد بالکلام الذی ردّد علیه السلام الحال فیه بین الأمرین الکلام فی فروع الفقه و لا مدخل للعقل فیها و لا بد من استنادها إلی الوحی فمن حکم فیها برأیه یکون شریکا للرسول صلی الله علیه و آله فی تشریع الأحکام و التعمیم أظهر حسن الکلام أی تعلمه قال یونس التفات أو قال ذلک عند الحکایة فیا لها من حسرة النداء للتعجب من حسرة تمیز للضمیر المبهم.

قوله هذا ینقاد یعنی أنهم یزنون ما ورد فی الکتاب و السنة بمیزان عقولهم الواهیة و قواعدهم الکلامیة فیؤمنون ببعض و یکفرون ببعض کما هو دأب الحکماء و أکثر المتکلمین أو الأول إشارة إلی ما یقوله أهل المناظرة فی مجادلاتهم سلمناه لکن لا نسلم ذلک.

و الثانی و هو قوله هذا ینساق إشارة إلی قولهم للخصم أن یقول کذا و لیس للخصم أن یقول کذا.

و فی الکافی (1)

بعد قوله و لما استقرّ بنا المجلس قوله و کان أبو عبد الله علیه السلام قبل الحج یستقر أیاما فی جبل فی طرف الحرم فی فازة له مضروبة

ص: 14


1- أصول الکافی 1: 174.

حضرت فرمود: شنیدم وحی را از طرف خدا یعنی به واسطه ی اصول دین به صورت عموم و امامتی که خداوند آن را اعلام کرده به طور خصوص روشن و آشکار شده، یا توسط رسول یا وحی بدون واسطه و یا به واسطه ی رسول که همان سخن پیامبر است، نه از طرف تو. پس سخن تو نزد من یکی از اینهاست؛ یا وحی به تو که بدون واسطه شنیده ای یا وجوب اطاعت از تو مثل اطاعت از رسول خدا (ص) که قول او در هر دو صورت نفی می شود، نفی آنچه او گفت و آنچه نزد من است. لذا حضرت فرمود: این مرد با خودش دشمنی می کند، و گفته شده دشمنی او با خودش از آن جهت است که به باطل بودن آنچه می گوید اعتراف دارد زیرا این چیزی نیست که مستند به وحی و پیامبر باشد و گوینده آن نیز فی نفسه واجب الاطاعة نیست پس بدون شک این کلام باطل است.

می گویم: شاید مراد از کلام امام (ع) که آن را مردد بین دو امر کرد، در فروع فقه باشد که عقل در آن دخالتی ندارد و ناگزیر باید مستند به وحی باشد. بنابراین کسی که به نظر خودش در آن حکم کند، شریک برای پیامبر (ص) در تشریع احکام می شود. البته تعمیم [بین فروع و غیر آن] اظهر است. « حسن الکلام» یعنی به او تعلیم داد، یونس گفته: یعنی التفات و توجه دادن یا آنکه در حکایت می آید. «فیا لها من حسرة»، ندا برای تعجب از حسرت می آید که با ضمیر مبهم تمایز و تفاوت پیدا می کند.

سخن او که گفت: «هذا ینقاد» یعنی اینکه ایشان آنچه در قرآن و سنت آمده را با ترازوی عقل های ناقص و قواعد کلامیشان می سنجند و بعضی را می پذیرند و بعض دیگر را نه، همانگونه که شیوه حکما و بیشتر متکلمان بوده است. «هذا ینقاد»، اشاره دارد به آنچه اهل مناظره در مجادلشان می گویند قبول داریم ولی ما قبول نداریم و بخش دوم «هذا ینساق» اشاره دارد به این سخن آنها که به دشمن خود اینچنین بگویند و طرف مقابل نتواند چنین بگوید.

در کافی(1) بعد از «و لمّا استقرّ بنا المجلس» می گوید: امام صادق (ع) قبل از حج روزهایی در کوهی در سمت حرم زیر سایه بانی که برای ایشان برپا می شد جای می گرفتند.

ص: 14


1- . اصول کافی 1 : 174

قال فأخرج أبو عبد الله علیه السلام رأسه من فازته فإذا هو ببعیر یخبّ.

أقول: الفازة مظلّة بعمودین و الخبّ (1)ضرب من العَدْو تقول خبّ الفرس یخبّ بالضم خَبّاً و خَبَباً إذا راوح بین یدیه و رجلیه و أخبَّه صاحبه ذکرهما الجوهری (2)قوله فتعارفا أی تکلّما بما حصل به التعارف بینهما و عرف کل منهما رتبة الآخر و کلامه بلا غلبة لأحدهما علی الآخر و فی بعض النسخ فتعارقا أی وقعا فی الشدّة و العرق و فی بعضها فتعاوقا أی لم یظهر أحدهما علی الآخر قوله و قد استخذل فی بعض النسخ بالذال أی صار مخذولا مغلوبا لا ینصره أحد و فی بعضها بالزاء من قولهم انخزل فی کلامه أی انقطع.

و فی الکافی فأقبل أبو عبد الله علیه السلام یضحک من کلامهما مما قد أصاب الشامی.

فیمکن أن یقرأ الشامی بالنصب أی من الذال (3)الذلّ الذی أصابه من المغلوبیة و الخجلة أو بالرفع بأن تکون کلمة ما مصدریة أی من إصابة الشامی و کون کلامه صوابا فالضحک لمغلوبیة قیس.

قوله فغضب إنما غضب لسوء أدب الشامی فی التعبیر عن الإمام علیه السلام و الإشارة إلیه بما یوهم التحقیر و الملی ء بالهمزة و قد یخفف فیشدد الیاء الثقة الغنی قوله علی الأثر أی علی حسب ما یقتضیه کلامک السابق فلا یختلف کلامک بل یتعاضد أو علی أثر کلام السائل و وفقه أو علی مقتضی ما روی عن رسول الله صلی الله علیه و آله من الأخبار المأثورة و راغ عن الشی ء مال و حاد قوله إن باطلک أظهر أی أغلب علی الخصم أو أبین فی رد کلامه قوله و أقرب ما تکون الظاهر أن أقرب مبتدأ و أبعد خبره و الجملة حال عن فاعل تتکلم أی و الحال أن أقرب حال تکون أنت علیه من الخبر أبعد حال تکون

ص: 15


1- فی النسخة المخطوطة و القاموس: و الخبب.
2- فی النسخة المخطوطة و القاموس: ذکرهما الفیروزآبادی.
3- هکذا فی النسخة المطبوعة، و سقطت الکلمة عن النسخة المخطوطة، و لعلّ الصحیح: الذل.

در ادامه گفت: امام صادق (ع) سرش را از سایبان خارج کرد، در این موقع شتری می دوید.

می گویم: «الفازة» سایه بانی است با دو پایه و «الخبّ»(1) نوعی از دویدن است. وقتی کسی گفت: خبّ الفرس یخبّ خبّاً یعنی وقتی که اسب روی دست و پایش در جا می زند و صاحبش او را به این کار وا می دارد، این دو را جوهری(2) گفته است. سخن او: «فتعارفا» یعنی با هم صحبت کردند، آن طور که نتیجه اش شناخت یکدیگر شد و هرکدام مقام دیگری را شناخت. و در بعضی نسخه ها «فتعارقا» آمده یعنی واقع شدند در شدت و سختی، و در بعضی «تعاوقا» آمده است یعنی هیچ کس بر دیگری پیروز نشد. سخن او: «و قد استخذل» در بعضی نسخه ها با ذال آمده یعنی مغلوب و شکست خورده شد که هیچ کس او را یاری نکرد و در بعضی دیگر با زاء آمده یعنی کلامش بریده و جدا شد.

و در کافی آمده: امام صادق (ع) آمد در حالی که از کلام این دو می خندید از آنچه که بر شامی رسیده بود.

ممکن است شامی به نصب خوانده شود یعنی با خواری(3) که از شکست و خجالت به او رسیده. یا به رفع به این نحو که «ما» مصدری باشد یعنی از آنچه که شامی وارد کرد و این که کلامش نیکو باشد، پس خنده به دلیل شکست قیس است.

«فغضب» همانا غضب به خاطر بی ادبی شامی در تعبیر از امام (ع) و اشاره به او به وسیله ی آنچه که توهم تحقیر را ایجاد کرده است. و «الملی ء» با همزه است و گاهی مخفف می شود پس یاء مشدد است الثقة الغنی. سخن او «علی الأثر» یعنی به حسب آنچه کلام گذشته تو اقتضا می کند پس سخن تو اختلاف ندارد بلکه تأیید هم می کند، و یا به معنی اثر کلام سؤال کننده و موافقت با آن است، و یا بنابر آنچه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از روایات مأثوره وارد شده اقتضا می کند. «راغ عن الشیئ» یعنی طفره رفتن و گریختن. «ان باطلک» به معنی غالب شدن بر خصم یا روشن شدن در ردّ کلامش است. سخن « و أقرب» آن طور که ظاهر است اینکه اقرب مبتدا و ابعد خبرش است، و جمله در مقام حال از فاعل «تتکلم» یعنی والحال ان اقرب حال تکون انت علیه من الخبر ابعد حال تکون

ص: 15


1- . در نسخه خطی و قاموس: و الخبب.
2- . همان: فیروز آبادی هم یادآوری کرده است.
3- . همچنین در نسخه چاپی آمده و این کلمه از نسخه خطی افتاده است و شاید صحیح «ذلّ» باشد.

علیه من الخبر و الظرفان صلتان للقرب و البعد و ما مصدریة أی أقرب أوقات کونک من الخبر أبعدها و یحتمل أن یکون أبعد منصوبا علی الحالیة سادا مسد الخبر کما فی قولهم أخطب ما یکون الأمیر قائما علی اختلافهم فی تقدیر مثله کما هو مذکور فی محله قال الرضی رضی الله عنه فی شرحه علی الکافیة بعد نقل الأقوال فی ذلک و اعلم أنه یجوز رفع الحال الساد مسد الخبر عن أفعل المضاف إلی ما المصدریة الموصولة بکان أو یکون نحو أخطب ما یکون الأمیر قائم هذا عند الأخفش و المبرد و منعه سیبویه و الأولی جوازه لأنک جعلت ذلک الکون أخطب مجازا فجاز جعله قائما أیضا ثم قال و یجوز أن یقدر فی أفعل المذکور زمان مضاف إلی ما یکون لکثرة وقوع ما المصدریة مقام الظرف نحو قولک ما ذر شارق فیکون التقدیر أخطب أوقات ما یکون الأمیر قائم أی أوقات کون الأمیر فیکون قد جعلت الوقت أخطب و قائما کما یقال نهاره صائم و لیله قائم انتهی قوله.

قفّازان بالقاف ثم الفاء ثم الزاء المعجمة من قفز بمعنی وثب و فی بعض النسخ بتقدیم الفاء علی القاف و إعجام (1)الراء من فقزت الخرز ثقبته و الأول أظهر.

قوله علیه السلام تلوی رجلیک یقال لویت الحبل فتلته و لوّی الرجل رأسه أمال و أعرض و لوّت الناقة ذنبها حرکته و المعنی أنک کلما قربت تقع من الطیران علی الأرض تلوی رجلیک کما هو دأب الطیور ثم تطیر و لا تقع و الغرض أنک لا تغلب من خصمک قط و إذا قرب أن یغلب علیک تجد مفرا حسنا فتغلب علیه و الزلة إشارة إلی ما وقع منه فی زمن الکاظم علیه السلام من ترک (2)

ص: 16


1- الصحیح: و اهمال الراء، من فقرت الخرز: ثقبته.
2- و قد ذکر رحمه اللّه وجها لترکه التقیة، و هو انه کان مأمورا بالتقیة إلی مدة معلوم و کان بعدها مأذونا فی التبلیغ و البحث مع المخالفین.

علیه من الخبر این دو ظرف، صله هستند برای قرب و بعد. ما مصدریه است یعنی نزدیک ترین زمانهای باخبر بودن تو، دورترین آنهاست. شاید أبعد بنابر حالیت منصوب باشد و در جای خبر نشسته باشد. همانگونه که در کلام عرب آمده: أخطب ما یکون الأمیر قائماً، که در تقدیر گرفتن مثل آنچه ما گفتیم اختلاف شده است. رضی رضی الله عنه در شرحش بر کافیه، بعد از نقل اقوال در این بحث گفته است: بدان که جایز است مرفوع خواندن حالی که جای خبر نشسته است، خبری که از أفعل مضاف به مای مصدریه و موصول به کان یا یکون باشد، مانند أخطب ما یکون الأمیر قائم. اخفش و مبرد چنین گفته اند و سیبویه آن را رد کرده است. قول برتر جواز است، زیرا تو أخطب را مجاز قرار دادی پس قائم را نیز می توانی قرار دهی. سپس می گوید: جایز است در أفعل مذکور زمان را مضاف به ما یکون مقدر کنی، به دلیل کثرت وقوع مای مصدریه در جای ظرف، مثل «ما ذرّ شارق». بنابراین تقدیر اینگونه می شود: أخطب أوقات ما یکون الأمیر قائم، یعنی امیر بیشتر اوقات ایستاده سخنرانی می کند. وقت را برای اخطب و قائم قرار دادیم همانطور که گفته می شود: نهاره صائم و لیله قائم یعنی روزش را روزه و شبش را در حال نماز است، پایان سخن رضی.

«قفازان» با قاف و بعد فاء و سپس زاء معجمه، از قفز می آید به معنای جستن و پریدن. در بعضی نسخه ها فاء بر قاف مقدم شده است و نقطه دار بودن(1) راء، من قفزت الخرز ثقبته، یعنی کسی که مهره یا چیزی را سوراخ می کند، که قول اول بهتر است.

سخن امام (ع) «تلوی رجلیک» می گوید: پاهایت را خم کن و تاب بده، و لوّی الرجل رأسه یعنی سرش را چرخاند و برگرداند. و لوّت الناقة ذنبها یعنی دمش را تکان داد. معنی کلام امام آنکه هر زمان خواستی روی زمین [از خوشحالی] پرواز کنی پاهایت را جمع کن همانطور که روش پرندگان است و بعد پرواز کن و سر جای خود نباش منظور اینکه تو بر دشمنت پیروز نمی شوی مگر آنکه وقتی نزدیک شدی راه فرار نیکویی بیابی و سپس بر او غالب شوی. «الزلة» اشاره است به آنچه در دوران امام کاظم علیه السلام در ترک(2)

ص: 16


1- . صحیح: اهمال راء
2- . مصنف رحمة الله وجهی برای ترک تقیه بیان کرده اند و آن اینکه ایشان تا مدت معینی مأمور به تقیه بوده اند و بعد از آن در تبلیغ و بحث با مخالفین مأذون بوده اند.

التقیة کما سیأتی فی أبواب تاریخه علیه السلام و فی الکافی و الشفاعة من ورائها (1).

و هو أظهر.

«13»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ حَازِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی نَاظَرْتُ قَوْماً فَقُلْتُ أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ هُوَ الْحُجَّةُ مِنَ اللَّهِ عَلَی الْخَلْقِ فَحِینَ ذَهَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ کَانَ الْحُجَّةَ مِنْ بَعْدِهِ فَقَالُوا الْقُرْآنُ فَنَظَرْتُ فِی الْقُرْآنِ فَإِذَا هُوَ یُخَاصِمُ فِیهِ الْمُرْجِئُ وَ الْحَرُورِیُّ وَ الزِّنْدِیقُ الَّذِی لَا یُؤْمِنُ حَتَّی یَغْلِبَ الرَّجُلُ خَصْمَهُ فَعَرَفْتُ أَنَّ الْقُرْآنَ لَا یَکُونُ حُجَّةً إِلَّا بِقَیِّمٍ مَا قَالَ فِیهِ مِنْ شَیْ ءٍ کَانَ حَقّاً قُلْتُ فَمَنْ قَیِّمُ الْقُرْآنِ قَالُوا قَدْ کَانَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ (2)یَعْلَمُ قُلْتُ کُلَّهُ قَالُوا لَا فَلَمْ أَجِدْ أَحَداً یُقَالُ إِنَّهُ یَعْرِفُ ذَلِکَ کُلَّهُ إِلَّا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ إِذَا کَانَ الشَّیْ ءُ بَیْنَ الْقَوْمِ وَ قَالَ هَذَا لَا أَدْرِی وَ قَالَ هَذَا لَا أَدْرِی وَ قَالَ هَذَا لَا أَدْرِی وَ قَالَ هَذَا لَا أَدْرِی (3)فَأَشْهَدُ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام کَانَ قَیِّمَ الْقُرْآنِ وَ کَانَتْ طَاعَتُهُ مَفْرُوضَةً وَ کَانَ حُجَّةً بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی النَّاسِ کُلِّهِمْ وَ أَنَّهُ علیه السلام مَا قَالَ فِی الْقُرْآنِ فَهُوَ حَقٌّ فَقَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ فَقَبَّلْتُ رَأْسَهُ وَ قُلْتُ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام لَمْ یَذْهَبْ حَتَّی تَرَکَ حُجَّةً مِنْ بَعْدِهِ کَمَا تَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ حُجَّةً مِنْ بَعْدِهِ وَ إِنَّ الْحُجَّةَ مِنْ بَعْدِ عَلِیٍّ علیه السلام الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ أَشْهَدُ عَلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام أَنَّهُ کَانَ الْحُجَّةَ وَ أَنَّ طَاعَتَهُ مُفْتَرَضَةٌ فَقَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ فَقَبَّلْتُ رَأْسَهُ وَ قُلْتُ أَشْهَدُ (4)عَلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام أَنَّهُ لَمْ یَذْهَبْ حَتَّی تَرَکَ حُجَّةً مِنْ بَعْدِهِ کَمَا تَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَبُوهُ وَ أَنَّ الْحُجَّةَ بَعْدَ الْحَسَنِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ کَانَتْ طَاعَتُهُ مُفْتَرَضَةً فَقَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ فَقَبَّلْتُ رَأْسَهُ وَ قُلْتُ

ص: 17


1- أصول الکافی 1: 174.
2- فی رجال الکشّیّ: فقالوا: ابن مسعود قد کان یعلم و عمر یعلم و حذیفة یعلم.
3- ذکر فی العلل قوله: هذا لا ادری ثلاث مرّات.
4- فی النسخة المطبوعة: انی أشهد.

تقیه که در ابواب تاریخ آن حضرت خواهد آمد.

در کافی آمده: و شفاعت به وسیله اوست(1) و این اظهر و روشن تر است.

روایت13.

علل الشرائع: صفوان بن یحیی از ابن حازم نقل کرد که به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: من با چند نفر مناظره کرده و به آنها گفتم: مگر شما نمی گویید که رسول خدا حجت خدا در میان مردم است؟ وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا رفت، بعد از او چه کسی حجت خدا است ؟

گفتند: قرآن. من دقت کردم و دیدم که در مورد آیات قرآن، مرجئه و حروریه و زنادقه اختلاف می کنند و به بحث و انتقاد می پردازند و یکی بر دیگری پیروز می شود. پس فهمیدم که قرآن نمی تواند حجت باشد، مگر به وسیله امام و رهبری، دیگر هر چه در قرآن فرموده است حق است (اما تشخیص معنی آن احتیاج به مفسر معصوم دارد). به آنها گفتم: چه کسی راهبر و راهنمای قرآن است؟ جواب دادند: عبداللَّه بن مسعود و فلان و فلان(2) از قرآن اطلاع داشتند. گفتم: به تمام قرآن وارد بودند؟ گفتند: نه.

کسی را نیافتم که بگویند همه قرآن را می داند جز علی بن ابی طالب علیه السّلام. وقتی قرآن میان آنها باشد، این یکی می گوید نمی دانم، آن دیگری نیز اظهار بی اطلاعی می کند و سومی هم می گوید نمی دانم و چهارمی نیز وارد نیست. پس در این صورت من یقین می کنم و گواهی می دهم که پس از پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم، علی بن ابی طالب علیه السّلام است که نگهبان قرآن است و اطاعت از او واجب و حجت خدا بر همه مردم است و هر چه او درباره قرآن بفرماید صحیح است.

فرمود: خدا تو را رحمت کند. من پیشانی امام را بوسیده و گفتم: علی بن ابی طالب علیه السّلام از دنیا نرفت، مگر اینکه حجتی بعد از خود به جای گذاشت، مثل پیامبر اکرم که جانشین تعیین کرد، امام حسن علیه السّلام، جانشین علی علیه السّلام است. گواهی می دهم که امام حسن علیه السّلام حجت خدا و اطاعت او لازم است. فرمود: خدا رحمتت کند. سر مبارک امام را بوسیدم و گفتم: من گواهی می دهم که امام حسن علیه السّلام از دنیا نرفت، مگر اینکه جانشینی برای خود تعیین کرد، مانند پیامبر و پدر بزرگوارش. و حجت بعد از ایشان، حضرت امام حسین علیه السّلام است و اطاعت او لازم.

فرمود: خدا رحمتت کند. سرش را بوسیده و گفتم: گواهی می دهم که امام حسین علیه السّلام از دنیا نرفت، مگر اینکه حجتی قرار داد و جانشین او حضرت زین العابدین علیه السّلام است. فرمود خدا تو را رحمت کند. سرش را بوسیده و گفتم:

ص: 17


1- . اصول کافی 1 : 174
2- . در رجال کشی آمده است: «آنها گفتند: ابن مسعود و عمر و حذیفه می دانستند.»

وَ أَشْهَدُ عَلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام أَنَّهُ لَمْ یَذْهَبْ حَتَّی تَرَکَ حُجَّةً مِنْ بَعْدِهِ (1)وَ أَنَّ الْحُجَّةَ مِنْ بَعْدِهِ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ کَانَتْ طَاعَتُهُ مُفْتَرَضَةً فَقَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ فَقَبَّلْتُ رَأْسَهُ وَ قُلْتُ وَ أَشْهَدُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ أَنَّهُ لَمْ یَذْهَبْ حَتَّی تَرَکَ حُجَّةً مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنَّ الْحُجَّةَ مِنْ بَعْدِهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ أَبُو جَعْفَرٍ علیهما السلام وَ کَانَتْ طَاعَتُهُ مُفْتَرَضَةً فَقَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ أَعْطِنِی رَأْسَکَ فَقَبَّلْتُ رَأْسَهُ فَضَحِکَ فَقُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ أَبَاکَ علیه السلام لَمْ یَذْهَبْ حَتَّی تَرَکَ حُجَّةً مِنْ بَعْدِهِ کَمَا تَرَکَ أَبُوهُ فَأَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنَّکَ أَنْتَ الْحُجَّةُ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنَّ طَاعَتَکَ مُفْتَرَضَةٌ فَقَالَ کُفَّ رَحِمَکَ اللَّهُ قُلْتُ أَعْطِنِی رَأْسَکَ أُقَبِّلْهُ فَضَحِکَ قَالَ سَلْنِی عَمَّا شِئْتَ فَلَا أُنْکِرُکَ بَعْدَ الْیَوْمِ أَبَداً (2).

کش، رجال الکشی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ أَجَلُّ وَ أَکْرَمُ مِنْ أَنْ یُعْرَفَ بِخَلْقِهِ بَلِ الْخَلْقُ یُعْرَفُونَ بِاللَّهِ قَالَ صَدَقْتَ قُلْتُ مَنْ عَرَفَ أَنَّ لَهُ رَبّاً فَقَدْ یَنْبَغِی أَنْ یَعْرِفَ أَنَّ لِذَلِکَ الرَّبِّ رِضًا وَ سَخَطاً وَ أَنَّهُ لَا یُعْرَفُ رِضَاهُ وَ سَخَطُهُ إِلَّا بِرَسُولٍ فَمَنْ لَمْ یَأْتِهِ الْوَحْیُ فَیَنْبَغِی أَنْ یَطْلُبَ الرُّسُلَ فَإِذَا لَقِیَهُمْ عَرَفَ أَنَّهُمُ الْحُجَّةُ وَ أَنَّ لَهُمُ الطَّاعَةَ الْمُفْتَرَضَةَ فَقُلْتُ لِلنَّاسِ أَ لَیْسَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ هُوَ الْحُجَّةَ مِنَ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِهِ نَحْواً مِمَّا مَرَّ وَ فِیهِ وَ قَالَ هَذَا لَا أَدْرِی ثَلَاثاً وَ قَالَ هَذَا أَدْرِی وَ لَمْ یُنْکِرْ عَلَیْهِ کَانَ الْقَوْلُ قَوْلَهُ (3).

توضیح

المرجئة فرقة من المخالفین یعتقدون أنه لا یضرّ مع الإیمان معصیة کما أنه لا ینفع مع الکفر طاعة سموا مرجئة لأنهم قالوا إن الله أرجأ تعذیبهم علی المعاصی أی أخّره و قد یطلق علی جمیع العامة لتأخیرهم أمیر المؤمنین علیه السلام عن درجته إلی الرابع. و الحروریة طائفة من الخوارج نسبوا إلی

ص: 18


1- زاد فی رجال الکشّیّ: کما ترک ابوه.
2- علل الشرائع: 75.
3- رجال الکشّیّ: 264 و 265.

حضرت علی بن الحسین علیه السّلام از دنیا نرفت، مگر اینکه حجتی قرار داد و جانشین او حضرت باقر علیه السّلام است که اطاعتش واجب است. فرمود خدا تو را رحمت کند.

گفتم: خدا خیر و صلاح را پیشاپیش شما قرار دهد. سر مبارکتان جلو بیاورید تا ببوسم. امام خندید. سر آن جناب را بوسیدم و گفتم: پدر شما از دنیا نرفت، مگر اینکه شما را به جانشینی خود معین کرد و شما حجت خدا هستید و اطاعت شما لازم است. فرمود سکوت کن! (از نظر تقیه) گفتم: آقا! سر خود را جلو بیاورید تا ببوسم. امام علیه السّلام خنده اش گرفت و فرمود: هر چه مایلی بپرس. دیگر بعد از این چیزی از تو پوشیده نمی دارم و تو را از شیعیان خود می شمارم.(1)

رجال کشی: در روایت کشی ابتدای خبر را چنین نقل می کند که: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: خداوند اجل از این است که به وسیله مردم شناخته شود، بلکه مردم به وسیله خدا شناخته می شوند. فرمود: صحیح است. گفتم: هر کس بفهمد که خدایی دارد، باید بداند که آن خدا خشم و خشنودی خواهد داشت. رضا و سخط خدا را نمی توان تشخیص داد مگر به واسطه پیامبر. هر کسی که به او وحی نشود، باید در جستجوی پیامبران باشد. وقتی آنها را یافت، می فهمد که ایشان حجت خدایند و اطاعت آنها واجب است.

و به مردم گفتم: آیا نمی دانید که رسول خدا صلی اله علیه و آله همان حجت خدا بر خلقش است؟(2)

توضیح

«مرجئه» گروهی از اهل سنت هستند که معتقدند گناه ضرری به ایمان نمی رساند، همان طور که اطاعت و بندگی منفعتی برای کفر ندارد. ایشان را مرجئه نام نهاده اند چرا که می گویند عذاب را بر اهل معصیت به تأخیر می اندازد، (و به عنوان مثال می گویند:) همه اهل سنت تأخیر جایگاه امیرالمؤمنین به چهارمی خلفا را از این باب می دانند. «حروریه» گروهی از خوارج متعلق به منطقه

ص: 18


1- . علل الشرائع: 75
2- . رجال کشی: 264 - 265

الحروراء موضع قرب الکوفة کان أول اجتماعهم فیه و فی الکافی و الکشیّ و القدریّ (1)و قد یطلق علی الجبریة و المفوضة کما مر. و الزندیق هو النافی للصانع تعالی أو هم الثنویّة. و قیّم القوم من یقوم بسیاسة أمورهم و ضحکه علیه السلام لتکرار التقبیل و الأمر بالکفّ للتقیة و قوله علیه السلام فلا أنکرک أی لا أتقیک عبر عنه بلازمه لأنه إنما یتقی من لا یعرف غالبا أو لا أنکر أنک من شیعتنا.

«14»

ع، علل الشرائع الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِّ عَنِ الْمُغِیرَةِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ رَجَاءِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لِأَیِّ شَیْ ءٍ یُحْتَاجُ إِلَی النَّبِیِّ وَ الْإِمَامِ فَقَالَ لِبَقَاءِ الْعَالَمِ عَلَی صَلَاحِهِ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَرْفَعُ الْعَذَابَ عَنْ أَهْلِ الْأَرْضِ إِذَا کَانَ فِیهَا نَبِیٌّ أَوْ إِمَامٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ (2)وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله النُّجُومُ أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلُ بَیْتِی أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ فَإِذَا ذَهَبَتِ النُّجُومُ أَتَی أَهْلَ السَّمَاءِ مَا یَکْرَهُونَ وَ إِذَا ذَهَبَ أَهْلُ بَیْتِی أَتَی أَهْلَ الْأَرْضِ مَا یَکْرَهُونَ یَعْنِی بِأَهْلِ بَیْتِهِ الْأَئِمَّةَ الَّذِینَ قَرَنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ طَاعَتَهُمْ بِطَاعَتِهِ فَقَالَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ (3)وَ هُمُ الْمَعْصُومُونَ الْمُطَهَّرُونَ الَّذِینَ لَا یُذْنِبُونَ وَ لَا یَعْصُونَ وَ هُمُ الْمُؤَیَّدُونَ الْمُوَفَّقُونَ الْمُسَدَّدُونَ بِهِمْ یَرْزُقُ اللَّهُ عِبَادَهُ وَ بِهِمْ یَعْمَرُ بِلَادَهُ وَ بِهِمْ یُنْزِلُ الْقَطْرَ مِنَ السَّمَاءِ وَ بِهِمْ تُخْرَجُ بَرَکَاتُ الْأَرْضِ وَ بِهِمْ یُمْهِلُ أَهْلَ الْمَعَاصِی وَ لَا یُعَجِّلُ عَلَیْهِمْ بِالْعُقُوبَةِ وَ الْعَذَابِ لَا یُفَارِقُهُمْ رُوحُ الْقُدُسِ وَ لَا یُفَارِقُونَهُ وَ لَا یُفَارِقُونَ الْقُرْآنَ وَ لَا یُفَارِقُهُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ (4).

«15»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ نُعْمَانَ الرَّازِیِ

ص: 19


1- أصول الکافی 1: 168 و 169.
2- الأنفال: 33.
3- النساء: 59.
4- علل الشرائع: 52.

حروراء در نزدیکی کوفه هستند که اولین اجتماعشان آنجا بوده است. کافی و رجال کشی آنها را «قدریه» می نامند.(1)

گاهی به ایشان «جبریه» و «مفوضه» هم گفته می شود، همان گونه که قبلا گذشت. «زندیق» منکر صانع تعالی را گویند، یا همان ثنویه (قائلین دؤیت). «قیم قوم» به کسی گفته می شود که تدبیر امور ایشان را می کند. لبخند امام علیه السّلام به دلیل بوسه های مکرر آن شخص و امر حضرت به قطع سخن از باب تقیه بود. و نیز سخن امام علیه السّلام که فرمود: تو را انکار نمی کنم و چیزی را از تو نمی پوشم، یعنی (از این به بعد) از تو پروایی ندارم، تعبیر به لازمش شده است، چون غالبا از کسی که شناختی ندارند پرهیز می کنند، یا اینکه چون از شیعیان ما هستی، تو را فراموش نمی کنم.

روایت14.

علل الشرائع: جابر از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرد که پرسیدم: به چه جهت مردم احتیاج به پیامبر و امام دارند؟ امام فرمود: برای برقراری عالم به مصلحتش. از این روست که خداوند عذاب را از اهل زمینی که نبی یا امامی میان آنها باشد بر می دارد، خداوند عزوجل می فرماید: «ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ»(2) {خداوند هرگز آنها را عذاب نمی کند تا وقتی تو (پیغمبر) میان آنها باشی.}

پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز فرمود: ستارگان سبب آرامش و آسایش اهل آسمان هستند و اهل بیت من سبب آسایش اهل زمین. وقتی ستارگان از میان بروند، اهل آسمان دچار ناراحتی می شوند. وقتی اهل بیت من نیز از میان بروند، اهل زمین دچار ناراحتی خواهند شد. منظور پیامبر از اهل بیت، ائمه علیهم السّلام هستند که اطاعت از آنها را قرین و همراه اطاعت خود قرار داده در این آیه فرموده: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ»(3) {ای مؤمنین! خدا و پیامبر و صاحبان امر را اطاعت کنید.}

آنها پیشوایان معصومی هستند که گناه و معصیت از ایشان سر نمی زند و مؤید و موفق و مورد پشتیبانی خدا هستند. به برکت آنها خدا به بندگان روزی می دهد و جهان را آباد می کند و باران از آسمان می بارد و زمین برکت های خود را خارج می کند. به واسطه آنها معصیت کاران را مهلت داده و تعجیل در کیفر و عذاب آنها نمی کند. آنها پیوسته مؤید به روح القدس هستند از قرآن جدا نمی شوند و قرآن از آنها جداشدنی نیست. درود خدا بر تمام آنها باد.(4)

روایت15.

علل الشرائع: نعمان رازی گفت:

ص: 19


1- . اصول کافی 1 : 168 - 169
2- . انفال/ 33
3- . نساء/ 59
4- . علل الشرائع: 52

قَالَ: کُنْتُ أَنَا وَ بَشِیرٌ الدَّهَّانُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لَمَّا انْقَضَتْ نُبُوَّةُ آدَمَ وَ انْقَطَعَ أَکْلُهُ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ أَنْ یَا آدَمُ قَدِ انْقَضَتْ نُبُوَّتُکَ وَ انْقَطَعَ أُکُلُکَ فَانْظُرْ إِلَی مَا عِنْدَکَ مِنَ الْعِلْمِ وَ الْإِیمَانِ وَ مِیرَاثِ النُّبُوَّةِ وَ أُثْرَةِ الْعِلْمِ وَ الِاسْمِ الْأَعْظَمِ فَاجْعَلْهُ فِی الْعَقِبِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ عِنْدَ هِبَةِ اللَّهِ فَإِنِّی لَمْ أَدَعِ (1)الْأَرْضَ بِغَیْرِ عَالِمٍ یُعْرَفُ بِهِ طَاعَتِی وَ دِینِی وَ یَکُونُ نَجَاةً لِمَنْ أَطَاعَهُ (2).

سن، المحاسن أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُفْیَانَ عَنْ نُعْمَانَ الرَّازِیِّ مِثْلَهُ وَ فِیهِ یَکُونُ نَجَاةً لِمَنْ یُولَدُ مَا بَیْنَ قَبْضِ النَّبِیِّ إِلَی ظُهُورِ النَّبِیِّ الْآخَرِ (3).

بیان

الأُثرة بالضم البقیة من العلم یؤثر کالأثرة و الأثارة ذکره الفیروزآبادی.

«16»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْمُنْذِرُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْهَادِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَعْدَهُ وَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ (4)فِی کُلِّ زَمَانٍ إِمَامٌ هَادٍ مُبَیِّنٌ.

وَ هُوَ رَدٌّ عَلَی مَنْ یُنْکِرُ أَنَّ فِی کُلِّ عَصْرٍ وَ زَمَانٍ إِمَاماً وَ أَنَّهُ لَا یَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ حُجَّةٍ کَمَا

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَا یَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ بِحُجَّةِ اللَّهِ إِمَّا ظَاهِرٍ مَشْهُورٍ وَ إِمَّا خَائِفٍ مَغْمُورٍ لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَیِّنَاتُهُ (5)

«17»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی الثِّقَةُ مِنْ أَصْحَابِنَا أَنَّهُ سَمِعَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ اللَّهُمَّ لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ حُجَّةٍ لَکَ عَلَی خَلْقِکَ ظَاهِرٍ أَوْ خافی خَافٍ مَغْمُورٍ لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُکَ وَ بَیِّنَاتُکَ (6).

ص: 20


1- فی المحاسن: لن أدع.
2- علل الشرائع: 76 فیه، لمن اطاعنی.
3- المحاسن: 235 فیه: و آثار العلم، و لعله مصحف: و اثارة من العلم.
4- ذکرنا موضع الآیة فی صدر الباب.
5- تفسیر القمّیّ: 336. و الظاهر أن قوله: «و هو رد» الی آخر الحدیث من کلام القمّیّ.
6- علل الشرائع: 76.

من و بشیر دهّان خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودیم. فرمود: وقتی مدت نبوت آدم پایان یافت و عمرش به پایان رسید، خداوند به او وحی کرد که: ای آدم! نبوت و عمرت پایان یافته است. دقت کن هر چه در نزد تو از دانش و ایمان و میراث نبوت و آثار علمی و اسم اعظم است، در اختیار فرزند خود هبة اللَّه قرار ده. من زمین را هیچ گاه از دانایی که راهنمای بندگی و دین من باشد خالی نمی گذارم. او سبب نجات پیروان خود خواهد بود.(1)

محاسن: مانند این روایت آمده است و در آن آمده: «این آثار مایه نجات کسی است که مابین مرگ یک پیامبر و ظهور پیامبر دیگر متولد می شود.»(2)

بیان

الأُثرة بالضم البقیة من العلم یؤثر کالأثرة و الأثارة ذکره الفیروزآبادی.

روایت16.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: ابو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: منذر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است و هادی امیرالمؤمنین علیه السّلام و امامان بعد از او. این معنی آیه «وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ» است، در هر زمانی باید امامی وجود داشته باشد که راهنما و مفسر باشد.

این آیه کسانی را که لزوم وجود امام را در هر عصر و اینکه زمین خالی از حجت نیست انکار می کنند رد می کند. چنانچه امیر المؤمنین علیه السّلام می فرماید: زمین خالی از قائم به حجت خدا نیست، یا ظاهر و آشکار یا ترسان و پنهان تا موجب باطل شدن دلایل و حجت های خدا نگردد.(3)

روایت17.

علل الشرائع: ابو اسحاق همدانی گفت: یکی از دوستان مورد اعتمادم نقل کرد که از حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام شنیدم که می فرمود: بار خدایا! زمین را خالی از راهنما و حجت بر مردم نکن، یا ظاهر و آشکار باشد یا ترسان و پنهان تا دلایل و براهین تو باطل نگردد.(4)

ص: 20


1- . علل الشرائع: 76
2- . محاسن: 235
3- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی: 336، از «این آیه رد می کند» تا آخر، کلام قمی می باشد.
4- . علل الشرائع: 76
«18»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ یَعْقُوبَ السَّرَّاجِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تَبْقَی الْأَرْضُ بِلَا عَالِمٍ حَیٍّ ظَاهِرٍ یَفْرُغُ (1)إِلَیْهِ النَّاسُ فِی حَلَالِهِمْ وَ حَرَامِهِمْ فَقَالَ لِی إِذاً لَا یُعْبَدُ اللَّهُ یَا أَبَا یُوسُفَ (2).

«19»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ وَ صَفْوَانَ وَ ابْنِ الْمُغِیرَةِ وَ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ کُلِّهِمْ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ لَا یَدَعُ الْأَرْضَ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ یَعْلَمُ الزِّیَادَةَ وَ النُّقْصَانَ فَإِذَا زَادَ الْمُؤْمِنُونَ شَیْئاً رَدَّهُمْ وَ إِذَا نَقَصُوا أَکْمَلَهُ لَهُمْ فَقَالَ خُذُوهُ کَامِلًا وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَالْتَبَسَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَمْرُهُمْ وَ لَمْ یُفَرَّقْ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ (3).

«20»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تَبْقَی الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ قَالَ لَوْ بَقِیَتِ الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ سَاعَةً لَسَاخَتْ (4).

ک، إکمال الدین أبی و ابن الولید معا عن سعد عن الیقطینی و ابن أبی الخطاب معا عن محمد بن الفضیل مثله (5)

بیان

یقال ساخت قوائمه فی الأرض أی دخلت و غابت و لا یبعد أن یکون سوخ الأرض کنایة عن رفع نظامها و هلاک أهلها.

«21»

ع، علل الشرائع ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْخَشَّابِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ کَرَّامٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَوْ کَانَ النَّاسُ رَجُلَیْنِ لَکَانَ أَحَدُهُمَا الْإِمَامَ وَ قَالَ إِنَّ آخِرَ مَنْ یَمُوتُ الْإِمَامُ لِئَلَّا یَحْتَجَّ أَحَدُهُمْ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ تَرْکَهُ بِغَیْرِ حُجَّةٍ (6).

ص: 21


1- یفرغ إلیه: قصده. و فی نسخة، یفرع و فی المصدر: یفزع أی یلجأ إلیه.
2- علل الشرائع: 76.
3- علل الشرائع: 76.
4- علل الشرائع: 76.
5- اکمال الدین: 116.
6- علل الشرائع ص 76.

روایت18.

علل الشرائع: یعقوب سراج گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آیا بدون عالمی زنده و آشکار که مردم در حلال و حرام خود به او پناه برند زمین پایدار می ماند؟ فرمود: اگر چنین باشد خدا پرستش نخواهد شد.(1)

روایت19.

علل الشرائع: ابو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: خداوند زمین را خالی از عالمی که عارف به زیادی و نقصان باشد نمی گذارد تا اگر مؤمنین چیزی به دین بیفزایند، آنها را متوجه نماید و اگر چیزی کم کنند، برایشان تکمیل کند. حضرت فرمود: دین را کامل بگیرید، اگر این طور نبود امر بر مؤمنین مشتبه می گردید و فرقی بین حق و باطل نمی گذاشتند.(2)

روایت20.

علل الشرائع: ابو حمزه گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آیا زمین بدون امام پایدار می ماند؟ فرمود: اگر ساعتی بدون امام باشد، زمین اهلش را فرو می برد.(3)

کمال الدین: با سند دیگری همین روایت را آورده است.(4)

توضیح

گفته شده: «ساخت ...» یعنی در خود فرو می برد و ناپدید می کند. بعید نیست «سوخ الأرض» کنایه از به هم ریختن نظم زمین و نابودی اهلش باشد.

روایت21.

علل الشرائع: کرام نقل کرد که حضرت صادق علیه السّلام فرمود: اگر تمام مردم منحصر به دو نفر شوند، یکی از آن دو نفر امام خواهد بود. و فرمود: آخرین کسی که از دنیا می رود امام است، تا کسی نتواند بر خدا اعتراض کند که او را بدون حجت و راهنما قرار داده است.(5)

ص: 21


1- . علل الشرائع: 76
2- . علل الشرائع: 76
3- . علل الشرائع: 76
4- . کمال الدین: 116
5- . علل الشرائع: 76
«22»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْخَشَّابِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ وَ غَیْرِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ جَبْرَئِیلَ نَزَلَ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یُخْبِرُ عَنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ لَمْ أَتْرُکِ الْأَرْضَ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ یَعْرِفُ طَاعَتِی وَ هُدَایَ وَ یَکُونُ نَجَاةً فِیمَا بَیْنَ قَبْضِ النَّبِیِّ إِلَی خُرُوجِ النَّبِیِّ الْآخَرِ وَ لَمْ أَکُنْ أَتْرُکُ إِبْلِیسَ یُضِلُّ النَّاسَ وَ لَیْسَ فِی الْأَرْضِ حُجَّةٌ وَ دَاعٍ إِلَیَّ وَ هَادٍ إِلَی سَبِیلِی وَ عَارِفٌ بِأَمْرِی وَ إِنِّی قَدْ قَضَیْتُ (1)لِکُلِّ قَوْمٍ هَادِیاً أَهْدِی بِهِ السُّعَدَاءَ وَ یَکُونُ حُجَّةً عَلَی الْأَشْقِیَاءِ (2).

«23»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا یَصْلُحُ النَّاسُ إِلَّا بِإِمَامٍ وَ لَا تَصْلُحُ الْأَرْضُ إِلَّا بِذَلِکَ (3).

«24»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ (4)عُمَارَةَ بْنِ الطَّیَّارِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لَوْ لَمْ یَبْقَ فِی الْأَرْضِ إِلَّا رَجُلَانِ لَکَانَ أَحَدُهُمَا الْحُجَّةَ (5).

«25»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی رَفَعَهُ إِلَی أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: وَ اللَّهِ مَا تُرِکَ (6)الْأَرْضُ مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ آدَمَ إِلَّا وَ فِیهَا إِمَامٌ یُهْتَدَی بِهِ إِلَی اللَّهِ وَ هُوَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی عِبَادِهِ وَ لَا تَبْقَی الْأَرْضُ بِغَیْرِ حُجَّةٍ لِلَّهِ عَلَی عِبَادِهِ (7).

یر، بصائر الدرجات محمد بن عیسی عن محمد بن الفضیل عن أبی حمزة عن أبی جعفر علیه السلام مثله (8)

ص: 22


1- فی نسخة: قد قیضت.
2- علل الشرائع: 76.
3- علل الشرائع: 76 فیه: لا یصلح الناس إلّا إمامهم.
4- فی المصدر: (عن أبی عمارة بن الطیار) و فی تنقیح المقال: أبو عمارة الطیار.
5- علل الشرائع: 76.
6- فی النسخة المخطوطة: ما ترک اللّه.
7- علل الشرائع: 76.
8- بصائر الدرجات: 143 فیه: بغیر: امام حجة اللّه علی عباده.

روایت22.

علل الشرائع: عبدالکریم از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: جبرئیل بر حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلم نازل گردید و از خداوند پیغام آورد که خدا می فرماید: ای محمّد! زمین را خالی از دانشمندی که عارف به فرمان و دستور و راهنمایی باشد نگذاردم. او وسیله نجات مردم است در فاصله مرگ پیامبری تا ظهور پیامبر دیگر. من نخواهم گذاشت که شیطان مردم را گمراه کند. در صورتی که روی زمین حجتی نباشد که مردم را به راه من بخواند و راهنمای ایشان بوده و عارف به امر من باشد، من برای هر گروهی یک راهنما قرار داده ام که به وسیله او رستگاران را هدایت می کنم و هم او حجت است برای اشقیاء.(1)

روایت23.

علل الشرائع: حسن بن زیاد نقل می کند که امام صادق علیه السّلام فرمود: مردم صالح نمی شوند، مگر با امام و زمین نیز همین طور.(2)

روایت24.

علل الشرائع: ابن طیار گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: اگر در زمین فقط دو نفر باقی بمانند، یکی از ایشان حجت و امام است.(3)

روایت25.

علل الشرائع: ابو حمزه از حضرت باقر نقل می کند که فرمود: به خدا قسم از زمان مرگ آدم تاکنون، خداوند زمین را خالی از امامی که موجب هدایت مردم شود نگذارده که حجت خدا است بر بندگان و در آینده نیز خالی از حجت نخواهد بود.(4)

بصائر الدرجات

ص: 22


1- . علل الشرائع: 76
2- . علل الشرائع: 76
3- . علل الشرائع: 76
4- . علل الشرائع: 76

نی، الغیبة للنعمانی الکلینی عن علی بن إبراهیم عن محمد بن عیسی عن محمد بن الفضیل عن الثمالی مثله (1).

«26»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا تَبْقَی الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ ظَاهِرٍ أَوْ بَاطِنٍ (2).

«27»

ک، إکمال الدین ع، علل الشرائع أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ عَیْثَمِ بْنِ أَسْلَمَ (3)عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ وَ اللَّهِ مَا تَرَکَ اللَّهُ الْأَرْضَ (4)مُنْذُ قُبِضَ آدَمُ إِلَّا وَ فِیهَا إِمَامٌ یُهْتَدَی بِهِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ حُجَّةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی الْعِبَادِ مَنْ تَرَکَهُ هَلَکَ وَ مَنْ لَزِمَهُ نَجَا حَقّاً عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (5).

ک، إکمال الدین أبی و ابن الولید معا عن سعد عن محمد بن عیسی عن صفوان بن یحیی عن أبی الحسن الأول علیه السلام مثله (6)

کش، رجال الکشی أبو سعید بن سلیمان عن الیقطینی عن یونس و صفوان و جعفر بن بشیر جمیعا عن ذریح مثله (7).

«28»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْعَلَا عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ قَالَ:

ص: 23


1- غیبة النعمانیّ: 68 فیه: بغیر امام حجة للّه علی عباده.
2- علل الشرائع: 76.
3- فی نسخة: عثیم بتقدیم الثاء. و فی الاکمال: إبراهیم بن هاشم عن أبی جعفر عن عثمان بن اسلم.
4- فی الاکمال: ما ترک اللّه الأرض قط.
5- علل الشرائع: 76 و 77، اکمال الدین: 133.
6- اکمال الدین: 127، الاسناد فیه هکذا: حدّثنا أبی رحمه اللّه قال: حدّثنا عبد اللّه ابن جعفر عن محمّد بن عیسی عن جعفر بن بشیر و صفوان بن یحیی جمیعا عن ذریح عن أبی عبد اللّه علیه السلام مثله سواء.
7- رجال الکشّیّ: 237 راجعه.

و غیبت نعمانی: با اسناد متفاوت و اندکی تغییر در متن، همین حدیث را نقل کرده اند.(1)

روایت26.

علل الشرائع: ابو جعفر علیه السّلام فرمود: خداوند زمین را خالی از امام قرار نمی دهد، چه ظاهر باشد و چه پنهان.(2)

روایت27.

کمال الدین و علل الشرائع: ذریح محاربی از امام صادق علیه السّلام نقل می کند که شنیدم فرمود: به خدا قسم خداوند از زمان قبض روح آدم زمین را بدون امامی که به سوی او هدایت کند رها نکرده است. او حجت خدای عزوجل بر بندگان است، کسی که او را رها کند به هلاکت می رسد و هر کس با او باشد، نجات می یابد، این حقی است بر خدای تبارک و تعالی.(3)

کمال الدین و رجال کشی: این حدیث را با دو سند دیگر نیز آورده اند.(4)

روایت28.

علل الشرائع: ابو حمزه ثمالی نقل کرد

ص: 23


1- . بصائر الدرجات: 143 ، غیبت نعمانی: 68
2- . علل الشرائع: 76
3- . کمال الدین: 133 ، علل الشرائع: 76 - 77
4- . کمال الدین: 127 ، رجال کشی: 237

مَا خَلَتِ الدُّنْیَا مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ مِنْ إِمَامٍ عَدْلٍ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ حُجَّةً لِلَّهِ فِیهَا عَلَی خَلْقِهِ (1).

«29»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ النَّهْدِیِّ عَنْ أَبِی دَاوُدَ الْمُسْتَرِقِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَّالِ (2)عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ هَلْ تَبْقَی الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ فَإِنَّا نَرْوِی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لَا تَبْقَی إِلَّا أَنْ یَسْخَطَ اللَّهُ عَلَی الْعِبَادِ فَقَالَ لَا لَا تَبْقَی (3)إِذاً لَسَاخَتْ (4).

«30»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ الْیَقْطِینِیِّ مَعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تَبْقَی الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ قَالَ لَوْ بَقِیَتْ بِغَیْرِ إِمَامٍ لَسَاخَتْ (5).

غط، الغیبة للشیخ الطوسی سعد مثله (6)

نی، الغیبة للنعمانی الکلینی عن علی بن إبراهیم عن الیقطینی مثله (7).

«31»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِی عِیسَی وَ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ الْیَقْطِینِیِّ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ وَ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَدَعِ الْأَرْضَ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ یَعْلَمُ الزِّیَادَةَ وَ النُّقْصَانَ فِی الْأَرْضِ وَ إِذَا زَادَ الْمُؤْمِنُونَ شَیْئاً رَدَّهُمْ وَ إِذَا نَقَصُوا أَکْمَلَهُ لَهُمْ فَقَالَ خُذُوهُ کَامِلًا وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَالْتَبَسَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أُمُورُهُمْ وَ لَمْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ (8).

ص: 24


1- علل الشرائع: 77.
2- فی المصدر: الخلال بالمعجمة، و ظاهر النجاشیّ الأول حیث فسر الحل بالشیرج.
3- فی نسخة: لو بقیت بغیر امام لساخت.
4- علل الشرائع: 77.
5- علل الشرائع: 77.
6- غیبة الطوسیّ: 142.
7- غیبة النعمانیّ: 69.
8- علل الشرائع: ص 77.

که خداوند از وقتی که آسمان ها و زمین را آفرید، آن را خالی از امامی عادل تا روز قیامت قرار نخواهد داد که او حجت خدا است بر مردم.(1)

روایت29.

علل الشرائع: احمد بن عمر حلال از حضرت ابوالحسن علیه السّلام نقل کرد که عرض کردم: آیا زمین بدون امام خواهد بود؟ چون ما از حضرت صادق علیه السّلام روایت داریم که فرموده است: هرگز زمین خالی از حجت نخواهد بود، مگر خداوند خشم بر مردم بگیرد. فرمود: نه، خالی نخواهد بود. اگر چنین باشد زمین از هم می پاشد.(2)

روایت30.

علل الشرائع: ثمالی می گوید: از امام صادق علیه السّلام سؤال کردم: آیا زمین بدون امام باقی می ماند؟ فرمود: اگر بدون امام باشد، اهلش را فرو می برد.(3)

غیبت طوسی و غیبت نعمانی: مانند این حدیث را این دو کتاب نیز آورده اند.(4)

روایت31.

علل الشرائع: ابو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: خداوند زمین را خالی نخواهد گذاشت از عالمی که آگاه به زیادی و نقصان باشد. هر گاه مؤمنین چیزی را در دین بیافزایند، آنها را متوجه آن زیادی می کند و ایشان را بر می گرداند و اگر چیزی را کم کنند، آن را درست و کامل می کند. می فرماید: دین را کامل و تمام به کار بندید که اگر چنین نباشد، آنها در مسائل دینی به اشتباه می افتند و فرقی بین حق و باطل نخواهند گذاشت.(5)

ص: 24


1- . علل الشرائع: 77
2- . علل الشرائع: 77
3- . علل الشرائع: 77
4- . غیبت طوسی: 142 ، غیبت نعمانی: 69
5- . علل الشرائع: 77

یر، بصائر الدرجات الیقطینی مثله (1)

ختص، الإختصاص الثلاثة جمیعا مثله (2).

«32»

ع، علل الشرائع أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَجَّالِ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو مِنْ أَنْ یَکُونَ فِیهَا مَنْ یَعْلَمُ الزِّیَادَةَ وَ النُّقْصَانَ فَإِذَا جَاءَ الْمُسْلِمُونَ بِزِیَادَةٍ طَرَحَهَا وَ إِذَا جَاءُوا بِالنُّقْصَانِ أَکْمَلَهُ لَهُمْ فَلَوْ لَا ذَلِکَ اخْتَلَطَ عَلَی الْمُسْلِمِینَ أُمُورُهُمْ (3).

یر، بصائر الدرجات محمد بن عبد الجبار عن الحجال مثله (4)

یر، بصائر الدرجات أحمد بن محمد عن ابن فضال عن ثعلبة عن إسحاق بن عمار عن مولی لأبی عبد الله علیه السلام مثله (5).

«33»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَنْ تَبْقَی الْأَرْضُ إِلَّا وَ فِیهَا مَنْ یَعْرِفُ الْحَقَّ فَإِذَا زَادَ النَّاسُ فِیهِ قَالَ قَدْ زَادُوا وَ إِذَا نَقَصُوا مِنْهُ قَالَ قَدْ نَقَصُوا وَ إِذَا جَاءُوا بِهِ صَدَّقَهُمْ وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ کَذَلِکَ لَمْ یُعْرَفِ الْحَقُّ مِنَ الْبَاطِلِ (6).

یر، بصائر الدرجات محمد بن عبد الجبار مثله (7)

ختص، الإختصاص بإسناده عن أبی حمزة مثله (8).

ص: 25


1- بصائر الدرجات: 96.
2- الاختصاص: 288 و 289.
3- علل الشرائع: 77.
4- بصائر الدرجات: 96 فیه: لاختلط علی المسلمین امرهم.
5- بصائر الدرجات: 143.
6- علل الشرائع: 77.
7- بصائر الدرجات: 96 فیه: و فیها رجل منا یعرف الحق.
8- الاختصاص: 289 فیه: الحسن بن علیّ بن النعمان عن أبی حمزة الثمالی و فیه: و فیها رجل منا یعرف الحق.

بصائر الدرجات و اختصاص: مانند این روایت در اینها نیز آمده است.(1)

روایت32.

علل الشرائع: اسحاق بن عمار از امام صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: زمین خالی از کسی که کم و زیاد امور را بداند نمی ماند. اگر مسلمین زیاد کنند او رد می کند و اگر آنها کم کنند، او کامل خواهد کرد. اگر این گونه نباشد امور مسلمین در هم می ریزد.(2)

بصائر الدرجات: در دو موضع از این کتاب این حدیث آمده است.(3)

روایت33.

علل الشرائع: ابو حمزه می گوید: امام صادق علیه السّلام فرمود: زمین باقی نخواهد ماند مگر اینکه کسی که حق را می شناسد در آن است. وقتی مردم چیزی به آن بیفزایند، او می گوید به آن اضافه کرده اید و اگر از آن کم کنند او می گوید از آن کم کرده اید و هنگامی که سراغ او بیایند ایشان را تصدیق می کند. اگر این طور نباشد حق از باطل شناخته نمی شود.(4)

بصائر الدرجات و اختصاص: چنین روایتی را آورده اند.(5)

ص: 25


1- . بصائر الدرجات: 96 ، اختصاص: 288 - 289
2- . علل الشرائع: 77
3- . بصائر الدرجات: 96 و 143
4- . علل الشرائع: 77
5- . بصائر الدرجات: 96 ، اختصاص: 289
«34»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ شُعَیْبٍ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَبْقَی إِلَّا وَ مِنَّا فِیهَا مَنْ یَعْرِفُ الْحَقَّ فَإِذَا زَادَ النَّاسُ قَالَ قَدْ زَادُوا وَ إِذَا نَقَصُوا مِنْهُ قَالَ قَدْ نَقَصُوا وَ لَوْ لَا أَنَّ ذَلِکَ کَذَلِکَ لَمْ یُعْرَفِ الْحَقُّ مِنَ الْبَاطِلِ (1).

یر، بصائر الدرجات أحمد بن محمد عن الحسین بن سعید مثله (2).

«35»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی عِمْرَانَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَدَعِ الْأَرْضَ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ یَعْلَمُ الزِّیَادَةَ وَ النُّقْصَانَ مِنْ دِینِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِذَا زَادَ الْمُؤْمِنُونَ شَیْئاً رَدَّهُمْ وَ إِذَا نَقَصُوا أَکْمَلَهُ لَهُمْ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَالْتَبَسَ عَلَی الْمُسْلِمِینَ أَمْرُهُمْ (3).

یر، بصائر الدرجات إبراهیم بن هاشم مثله (4)

ک، إکمال الدین أبی و ابن الولید معا عن سعد و الحمیری معا عن الیقطینی عن یونس عن أبی الصباح عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (5).

«36»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ سُلَیْمٍ مَوْلَی طِرْبَالٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ الْأَرْضَ لَنْ تَخْلُوَ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ کُلَّمَا زَادَ الْمُؤْمِنُونَ شَیْئاً رَدَّهُمْ وَ إِذَا نَقَصُوا أَکْمَلَهُ لَهُمْ فَقَالَ خُذُوهُ کَامِلًا وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَالْتَبَسَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أُمُورُهُمْ وَ لَمْ یُفَرِّقُوا

ص: 26


1- علل الشرائع: 77.
2- بصائر الدرجات: 96 فیه: (النضر بن سوید عن محمّد بن عبد الرحمن عن شعیب الحداد) اقول: هو شعیب بن أعین الحداد الکوفیّ.
3- علل الشرائع: 77.
4- بصائر الدرجات: 96 فیه: لالتبست علی المسلمین أمورهم.
5- اکمال الدین: 117 فیه: لالتبست علی المسلمین أمورهم.

روایت34.

علل الشرائع: ابو حمزه ثمالی از امام باقر علیه السّلام نقل می کند: زمین باقی نخواهد ماند مگر اینکه کسی که حق را می شناسد در آن است، وقتی مردم چیزی به آن بیافزایند او می گوید به آن اضافه کرده اید و اگر از آن کم کنند، او می گوید از آن کم کرده اید. اگر این طور نباشد حق از باطل شناخته نمی شود.(1)

بصائر الدرجات: مثل این حدیث را آورده است.(2)

روایت35.

علل الشرائع: محمد بن مسلم از امام باقر علیه السّلام نقل می کند که فرمود: زمین خالی از کسی که کم و زیاد از دین خدا را بداند نمی ماند؛ اگر مسلمین زیاد کنند او رد می کند و اگر آنها کم کنند، او کامل خواهد کرد. اگر این گونه نباشد امور مسلمین اشتباه می شود.(3)

بصائر الدرجات و کمال الدین: در این دو کتاب مانند این روایت آمده است، با این تفاوت که در کمال الدین از امام صادق علیه السّلام نقل کرده است.(4)

روایت36.

علل الشرائع: اسحاق بن عمار می گوید: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: زمین خالی از عالمی که اگر مسلمین زیاد کنند او رد کند و اگر آنها کم کنند او کامل کند، نمی ماند. سپس فرمود: (دینتان را) کامل از او دریافت کنید که اگر این گونه نباشد، امور مسلمین اشتباه می شود

ص: 26


1- . علل الشرائع: 77
2- . بصائر الدرجات: 96
3- . علل الشرائع: 77
4- . بصائر الدرجات: 96 ، کمال الدین: 117

بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ(1).

«37»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ وَ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ کُلَّمَا زَادَ الْمُؤْمِنُونَ شَیْئاً رَدَّهُمْ إِلَی الْحَقِّ وَ إِنْ نَقَصُوا شَیْئاً تَمَّمَهُ لَهُمْ (2).

ک، إکمال الدین أبی و ابن الولید معا عن الحمیری عن محمد بن الحسین عن ابن أسباط عن سلیم مولی طربال عن إسحاق مثله (3)

یر، بصائر الدرجات أحمد بن محمد عن الحسین بن سعید عن ابن أسباط مثله (4)

نی، الغیبة للنعمانی الکلینی عن علی عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن منصور بن یونس و سعدان بن مسلم عن إسحاق مثله (5).

«38»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمِیثَمِیِّ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی مَوْلَی آلِ سَامٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ مَا تَرَکَ اللَّهُ الْأَرْضَ بِغَیْرِ عَالِمٍ یَنْقُصُ مَا زَادَ النَّاسُ وَ یَزِیدُ مَا نَقَصُوا وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَاخْتَلَطَ عَلَی النَّاسِ أُمُورُهُمْ (6).

ک، إکمال الدین ابن الولید عن سعد و الحمیری معا عن الیقطینی مثله (7)

یر، بصائر الدرجات الحمیری عن الیقطینی مثله (8).

«39»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عِیسَی

ص: 27


1- علل الشرائع: 77.
2- علل الشرائع: 77.
3- اکمال الدین: 128 فیه: کیما ان زاد.
4- بصائر الدرجات: 96.
5- غیبة النعمانیّ: 68 فیه: کیما ان زاد.
6- علل الشرائع: 78.
7- اکمال الدین: 118 فیه: أبی و محمّد بن الحسن و فیه: لاختلطت.
8- بصائر الدرجات: 96.

و حق از باطل شناخته نمی شود.(1)

روایت37.

علل الشرائع: اسحاق بن عمار گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: زمین خالی نخواهد ماند از عالمی که هرگاه مؤمنین چیزی (بر دین) بیفزایند، آن را به حق برمی گرداند و اگر از آن کم کردند، برایشان تمام می کند.(2)

کمال الدین و بصائر الدرجات و غیبت نعمانی: مانند این روایت در این کتاب ها نیز آمده است.(3)

روایت38.

علل الشرائع: عبدالاعلی مولی آل سام می گوید: از امام باقر علیه السّلام شنیدم که فرمود: خداوند زمین را رها نکرده است بدون عالمی که اگر مردم اضافه کنند، او کم کند و اگر کم کنند، او بیفزاید. در غیر این صورت امور مردم مخلوط می شود.(4)

کمال الدین و بصائر الدرجات: مانند این حدیث را آورده اند.(5)

روایت39.

عیون اخبار الرضا و علل الشرائع : محمّد بن فضیل

ص: 27


1- . علل الشرائع: 77
2- . علل الشرائع: 77
3- . کمال الدین: 128 ، بصائر الدرجات: 68 ، غیبت نعمانی: 68
4- . علل الشرائع: 78
5- . کمال الدین: 118 ، بصائر الدرجات: 96

عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ (1)عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ تَکُونُ الْأَرْضُ وَ لَا إِمَامَ فِیهَا فَقَالَ إِذاً لَسَاخَتْ بِأَهْلِهَا (2).

یر، بصائر الدرجات محمد بن علی بن إسماعیل عن ابن معروف مثله (3).

«40»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ النَّضْرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تَبْقَی الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ قَالَ لَا لَوْ بَقِیَتِ الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ لَسَاخَتْ (4).

یر، بصائر الدرجات محمد بن عیسی عن محمد بن الفضیل مثله (5)

یر، بصائر الدرجات محمد بن الحسین عن النضر بن شعیب عن محمد بن الفضیل مثله (6).

«41»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ عَبَّادِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: قُلْتُ فَإِنَّا نَرْوِی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لَا تَبْقَی الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ إِلَّا أَنْ یَسْخَطَ اللَّهُ عَلَی الْعِبَادِ فَقَالَ لَا تَبْقَی إِذَنْ لَسَاخَتْ (7).

یر، بصائر الدرجات محمد بن الحسین عن أبی داود المسترقّ عن أحمد بن عمر عن أبی الحسن علیه السلام مثله (8).

«42»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ:

ص: 28


1- فی العیون و البصائر: عن محمّد بن الهیثم.
2- علل الشرائع، 77، عیون الأخبار: 150 فیهما: قال، لا، إذا.
3- بصائر الدرجات: 144 فیه: قال: لا، إذا.
4- علل الشرائع: 77.
5- بصائر الدرجات: 144 فیه: قال: لو بقیت.
6- بصائر الدرجات: 144 فیه: قال: لو بقیت.
7- علل الشرائع: 77: عیون الأخبار: 150 فیهما: هل تبقی الأرض بغیر امام؟ قال: لا، قلت: فانا.
8- بصائر الدرجات: 144 فیه: هل یبقی الأرض بغیر امام؟ فانا نروی.

از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که به آن جناب عرض کردم: موقعی بوده که در روی زمین امامی نباشد؟ فرمود اگر چنین می بود زمین اهلش را فرو برد.(1)

بصائر الدرجات: مانند این روایت را نقل کرده است.(2)

روایت40.

علل الشرائع: ابو حمزه ثمالی گفت: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم: آیا زمین بدون امام باقی می ماند؟ فرمود: نه، اگر زمین بدون امام باشد، اهلش را فرو می برد.(3)

بصائر الدرجات: همین حدیث با دو سند متفاوت نقل شده است.(4)

روایت41.

عیون اخبار الرضا و علل الشرائع: احمد بن عمر می گوید: به امام رضا علیه السّلام گفتم: ما از امام صادق علیه السّلام روایت می کنیم که فرمود: زمین بدون امام باقی نمی ماند، مگر آنکه خداوند بر بندگان عذاب می فرستد، امام رضا علیه السّلام فرمود: باقی نمی ماند مگر آنکه اهلش را فرو می برد.(5)

بصائر الدرجات: همین حدیث را نقل کرده است.(6)

روایت42.

عیون اخبار الرضا و علل الشرائع: وشاء می گوید:

ص: 28


1- . عیون اخبار الرضا: 150 ، علل الشرائع: 77
2- . بصائر الدرجات: 144
3- . علل الشرائع: 77
4- . بصائر الدرجات: 144
5- . عیون اخبار الرضا: 150 ، علل الشرائع: 77
6- . بصائر الدرجات: 144

قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام هَلْ تَبْقَی الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ فَقَالَ لَا فَقُلْتُ فَإِنَّا نَرْوِی أَنَّهَا لَا تَبْقَی إِلَّا أَنْ یَسْخَطَ اللَّهُ عَلَی الْعِبَادِ فَقَالَ علیه السلام لَا تَبْقَی إِذاً لَسَاخَتْ (1).

نی، الغیبة للنعمانی الْکُلَیْنِیُّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی مِثْلَهُ (2)

یر، بصائر الدرجات عَبَّادُ بْنُ سُلَیْمَانَ (3)مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ فَإِنَّا نَرْوِی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لَا تَبْقَی (4)

«43»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الدِّینَوَرِیِّ (5)وَ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی قَتَادَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جَنَاحٍ (6)عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام فَقُلْتُ تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ حُجَّةٍ فَقَالَ لَوْ خَلَتِ الْأَرْضُ طَرْفَةَ عَیْنٍ مِنْ حُجَّةٍ لَسَاخَتْ بِأَهْلِهَا (7).

ک، إکمال الدین أبی و ابن الولید معا عن الحمیری عن أحمد بن هلال مثله (8)

یر، بصائر الدرجات محمد بن محمد عن أبی طاهر محمد بن سلیمان عن أحمد بن هلال مثله (9).

«44»

فس، تفسیر القمی وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ قَالَ لِکُلِّ زَمَانٍ إِمَامٌ (10).

«45»

فس، تفسیر القمی أَ فَنَضْرِبُ عَنْکُمُ الذِّکْرَ صَفْحاً اسْتِفْهَامٌ أَیْ نَدَعُکُمْ مُهْمَلِینَ لَا

ص: 29


1- عیون أخبار الرضا: 150، علل الشرائع: 77.
2- غیبة النعمانیّ: 99.
3- أی عباد بن سلیمان عن سعد بن سعد عن أحمد بن عمر عن ابی الحسن الرضا علیه السلام أقول: و رواه الصفار أیضا بإسناده عن الحسین بن محمّد عن معلی بن محمّد مثله.
4- بصائر الدرجات: 144.
5- فی نسخة: الزیتونی. أقول: فی العیون: الزیتونی و فی العلل: الدینوری.
6- فی العیون: عن سعید بن سلیمان و فی العلل: عن سعید.
7- عیون الأخبار: 150 و 151: علل الشرائع: 77.
8- اکمال الدین: 118.
9- بصائر الدرجات: 144 فیه: حجة اللّه.
10- تفسیر القمّیّ: 545 و الآیة فی سورة فاطر: 24.

از امام رضا علیه السّلام پرسیدم: آیا زمین بدون امام باقی می ماند؟ فرمود: نه. سپس پرسیدم: ما روایت کردیم که باقی نمی ماند، مگر آنکه خداوند بندگانش را عذاب می کند. امام علیه السّلام فرمود: اگر این طور شود اهلش را فرو می برد.(1)

غیبت نعمانی و بصائر الدرجات: مانند این روایت را آورده اند.(2)

روایت43.

علل الشرائع و عیون اخبار الرضا: سلیمان بن جعفر جعفری گفت: از حضرت رضا علیه السّلام پرسیدم: آیا زمین خالی از حجت می شود؟ فرمود: اگر دنیا یک چشم به هم زدن خالی از حجت باشد، زمین اهلش را فرو می برد.(3)

کمال الدین و بصائر الدرجات: مثل این روایت را با اختلاف در سند آورده اند.(4)

روایت44.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: در تفسیر آیه «وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ»(5) {وهیچ امتی نبوده مگر اینکه درآن هشداردهنده ای گذشته است} می نویسد: هر زمانی امامی خواهد داشت.(6)

روایت45.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: در مورد آیه «أَ فَنَضْرِبُ عَنْکُمُ الذِّکْرَ صَفْحاً»(7) {آیا[باید] قرآن را از شما باز داریم؟} می گوید: این آیه استفهامی است، یعنی شما خیال می کنید شما را به خود وامی گذاریم؟ نه

ص: 29


1- . علل الشرائع: 77 ، عیون اخبار الرضا: 150
2- . غیبت نعمانی: 99 ، بصائر الدرجات: 144
3- عیون اخبار الرضا: 150 - 151، علل الشرائع: 77
4- . کمال الدین: 118 ، بصائر الدرجات: 144
5- . فاطر/ 24
6- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی: 545
7- . زخرف/ 5

نَحْتَجُّ عَلَیْکُمْ بِرَسُولٍ أَوْ بِإِمَامٍ أَوْ بِحُجَجٍ (1).

«46»

ب، قرب الإسناد هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: فِی کُلِّ خَلَفٍ مِنْ أُمَّتِی عَدْلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یَنْفِی عَنْ هَذَا الدِّینِ تَحْرِیفَ الْغَالِینَ وَ انْتِحَالَ الْمُبْطِلِینَ وَ تَأْوِیلَ الْجُهَّالِ (2)وَ إِنَّ أَئِمَّتَکُمْ وَفْدُکُمْ إِلَی اللَّهِ فَانْظُرُوا مَنْ تُوفِدُونَ فِی دِینِکُمْ وَ صَلَاتِکُمْ (3).

ک، إکمال الدین ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ اللَّیْثِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ وَ إِنَّ أَئِمَّتَکُمْ قَادَتُکُمْ إِلَی اللَّهِ فَانْظُرُوا بِمَنْ تَقْتَدُونَ فِی دِینِکُمْ وَ صَلَاتِکُمْ (4).

بیان

وفد إلیه و علیه ورد و أوفده علیه و إلیه و الوافد السابق من الإبل و الإیفاد و التوفید الإرسال و الوفد الذین یقصدون الأمراء لزیارة و استرفاد و انتجاع.

«47»

ب، قرب الإسناد ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ الْحُجَّةَ لَا تَقُومُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی خَلْقِهِ إِلَّا بِإِمَامٍ حَیٍّ یَعْرِفُونَهُ (5).

«48»

فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ قَالَ علیه السلام إِمَامٌ بَعْدَ إِمَامٍ (6).

یر، بصائر الدرجات أحمد بن محمد عن الأهوازی عن حماد بن عیسی عن بعض أصحابه و محمد بن الهیثم عن أبیه جمیعا عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (7).

ص: 30


1- تفسیر القمّیّ: 606 و 607 و الآیة فی سورة الزخرف: 5.
2- فی الاکمال: و تأویل الجاهلین.
3- قرب الإسناد: 37 فیه: فی دینکم و صلواتکم.
4- اکمال الدین: 128.
5- قرب الإسناد: 153.
6- تفسیر القمّیّ ص: 489. و الآیة فی سورة القصص: 51.
7- بصائر الدرجات: 151.

هرگز! حجت را به وسیله پیامبر و امام و حجت های دیگر بر شما تمام خواهیم کرد.(1)

روایت46.

قرب الاسناد: ابن صدقه از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که آن جناب از آباء گرام خویش، از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرد که فرمود: در هر گروه از امت من که پس از من می آیند، یک نفر از خاندان من در میان ایشان خواهد بود که تغییرات منحرفین و یاوه سرایی های گمراهان و تأویل و توجیه های نادانان را از میان می برد. ائمه و پیشوایان راهبر و راهنمای شما هستند که با آنها به پیشگاه پروردگار خواهید رفت. دقت کنید چه کسی را برای رهبری و راهنمایی در دین و نماز خود می پذیرید.(2)

کمال الدین: همین حدیث را با اندک تفاوت آورده است.(3)

توضیح

«وفد الیه و علیه» یعنی وارد شدن و «اوفده الیه و علیه» به همین معنی است. «ایفاد و توفید» یعنی ارسال و فرستادن، الوافد السابق من الابل «وفد» یعنی کسانی که به نیت زیارت و کمک و یاری خواستن قصد پادشاهان می کنند.

روایت47.

قرب الاسناد: بزنطی از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که فرمود: امام باقر علیه السّلام فرمود: حجت خدا بر مردم تمام نمی شود، مگر به وسیله امام زنده ای که او را بشناسند.(4)

روایت48.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: یونس بن یعقوب از حضرت صادق علیه السّلام درباره آیه «وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ»(5) {و به راستی این گفتار را برای آنان پی در پی و به هم پیوسته نازل ساختیم، امید که آنان پند پذیرند} پرسید. فرمود: منظور امامان است که یکی پس از دیگری می آیند.(6)

بصائر الدرجات: مانند این روایت را آورده است.(7)

ص: 30


1- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی: 606 - 607
2- . قرب الاسناد: 37
3- . کمال الدین: 128
4- . قرب الاسناد: 153
5- . قصص/ 51
6- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی: 489
7- . بصائر الدرجات: 151
«49»

کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ قَالَ إِمَامٌ بَعْدَ إِمَامٍ (1).

«50»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُنْدَبٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ قَالَ إِمَامٌ (2)إِلَی إِمَامٍ (3).

قب، المناقب لابن شهرآشوب عبد الله بن جندب مثله (4).

«51»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْفَحَّامُ عَنِ الْمَنْصُورِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیهم السلام فِی قَوْلِهِ وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ قَالَ إِمَامٌ بَعْدَ إِمَامٍ (5).

بیان

علی تفسیره لعل المعنی وصلنا لهم القول أی بیان الحق و الإنذار و تبلیغ الشرائع بنصب إمام بعد إمام أو القول و الاعتقاد بولایة إمام بعد إمام و المراد (6)به قوله تعالی إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً (7)أی هذا الوعد و التقدیر متصل إلی آخر الدهر.

و قال البیضاوی أی أتبعنا بعضه بعضا فی الإنزال لیتصل التذکیر أو فی النظم لیتقرر الدعوة بالحجة و المواعظ بالمواعید و النصائح بالعبر (8).

و قال الطبرسی أی أتینا بآیة بعد آیة و بیان بعد بیان و أخبرناهم

ص: 31


1- کنز جامع الفوائد: 217.
2- فی النسخة المطبوعة: اماما.
3- أصول الکافی: 1: 415. فیه: سألت أبا الحسن علیه السلام.
4- مناقب آل أبی طالب 3: 523.
5- أمالی ابن الطوسیّ: ص: 184 و 185.
6- فی النسخة المخطوطة: أو المراد.
7- البقرة: 30.
8- أنوار التنزیل 2: 219.

روایت49.

کنز الفوائد: حمران از حضرت صادق علیه السّلام درباره آیه «وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ» پرسید، فرمود: منظور امامان است که یکی پس از دیگری می آیند.(1)

روایت50.

اصول کافی: عبدالله بن جندب گفت: از امام صادق علیه السّلام درباره آیه «وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ» پرسیدم. فرمود: منظور امامان است که یکی پس از دیگری می آیند.(2)

مناقب ابن شهر آشوب: مانند این روایت را آورده است.(3)

روایت51.

امالی طوسی: امام هادی علیه السّلام از پدرانش، از امام صادق علیه السّلام درباره آیه «وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ» نقل می کند که فرمود: امامان که یکی پس از دیگری می آیند.(4)

توضیح

شاید منظور از آیه این است که حق را بیان کردیم و مردم را متوجه نمودیم و شرایع را به وسیله امامی پس از امام دیگر تبلیغ کردیم، یا اعتقاد به ولایت امامی پس از امام دیگر. منظور از این آیه توجه به آیه ای است که می فرماید:«إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً»(5) یعنی این وعده و برنامه تا روز قیامت به یکدیگر پیوسته و متصل است.

بیضاوی در تفسیر آیه می گوید: یعنی آیات را یکی پس از دیگری انزال کردیم تا تذکر و توجه به هم پیوسته باشد، یا در نظم به هم پیوسته باشد تا دعوت و حجت ثابت گردد و پند و اندرزها به وعد و وعید و نصایح به عبرت ها متصل گردد.(6)

مرحوم طبرسی می گوید: یعنی یک آیه را پس از آیه دیگر آوردیم و بیان بعد از بیان و آنها را متوجه

ص: 31


1- . کنز الفوائد: 217
2- . اصول کافی 1: 415
3- . مناقب ابن شهر آشوب 3 : 523
4- . امالی طوسی: 184 - 185
5- . بقره/ 30
6- . انوار التنزیل 2: 219

بأخبار الأنبیاء و المهلکین من أممهم (1).

«52»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع فِی عِلَلِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جَعَلَ أُولِی الْأَمْرِ وَ أَمَرَ بِطَاعَتِهِمْ قِیلَ لِعِلَلٍ کَثِیرَةٍ مِنْهَا أَنَّ الْخَلْقَ لَمَّا وَقَفُوا عَلَی حَدٍّ مَحْدُودٍ وَ أُمِرُوا أَنْ لَا یَتَعَدَّوْا ذَلِکَ الْحَدَّ لِمَا فِیهِ مِنْ فَسَادِهِمْ لَمْ یَکُنْ یَثْبُتُ ذَلِکَ وَ لَا یَقُومُ إِلَّا بِأَنْ یَجْعَلَ عَلَیْهِمْ فِیهِ أَمِیناً یَأْخُذُهُمْ بِالْوَقْفِ عِنْدَ مَا أُبِیحَ لَهُمْ وَ یَمْنَعُهُمْ مِنَ التَّعَدِّی وَ الدُّخُولِ فِیمَا خَطَرَ عَلَیْهِمْ لِأَنَّهُ لَوْ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ کَذَلِکَ لَکَانَ أَحَدٌ لَا یَتْرُکُ لَذَّتَهُ وَ منفعة (2)مَنْفَعَتَهُ لِفَسَادِ غَیْرِهِ فَجَعَلَ عَلَیْهِمْ قَیِّماً یَمْنَعُهُمْ مِنَ الْفَسَادِ وَ یُقِیمُ فِیهِمُ الْحُدُودَ وَ الْأَحْکَامَ وَ مِنْهَا أَنَّا لَا نَجِدُ فِرْقَةً مِنَ الْفِرَقِ وَ لَا مِلَّةً مِنَ الْمِلَلِ بَقُوا وَ عَاشُوا إِلَّا بِقَیِّمٍ وَ رَئِیسٍ لِمَا لَا بُدَّ لَهُمْ مِنْهُ فِی أَمْرِ الدِّینِ وَ الدُّنْیَا فَلَمْ یَجُزْ فِی حِکْمَةِ الْحَکِیمِ أَنْ یَتْرُکَ الْخَلْقَ مِمَّا یَعْلَمُ أَنَّهُ لَا بُدَّ لَهُمْ مِنْهُ وَ لَا قِوَامَ لَهُمْ إِلَّا بِهِ فَیُقَاتِلُونَ بِهِ عَدُوَّهُمْ وَ یُقَسِّمُونَ بِهِ فَیْئَهُمْ وَ یُقِیمُ لَهُمْ جُمُعَتَهُمْ (3)وَ جَمَاعَتَهُمْ وَ یَمْنَعُ ظَالِمَهُمْ مِنْ مَظْلُومِهِمْ وَ مِنْهَا أَنَّهُ لَوْ لَمْ یَجْعَلْ لَهُمْ إِمَاماً قَیِّماً أَمِیناً حَافِظاً مُسْتَوْدَعاً لَدَرَسَتِ الْمِلَّةُ وَ ذَهَبَ الدِّینُ وَ غُیِّرَتِ السُّنَّةُ (4)وَ الْأَحْکَامُ وَ لَزَادَ فِیهِ الْمُبْتَدِعُونَ وَ نَقَصَ مِنْهُ الْمُلْحِدُونَ وَ شَبَّهُوا ذَلِکَ عَلَی الْمُسْلِمِینَ لِأَنَّا قَدْ وَجَدْنَا الْخَلْقَ مَنْقُوصِینَ مُحْتَاجِینَ غَیْرَ کَامِلِینَ مَعَ اخْتِلَافِهِمْ وَ اخْتِلَافِ أَهْوَائِهِمْ وَ تَشَتُّتِ أَنْحَائِهِمْ (5)فَلَوْ لَمْ یَجْعَلْ لَهُمْ قَیِّماً حَافِظاً لِمَا جَاءَ بِهِ الرَّسُولُ (6)فَسَدُوا عَلَی نَحْوِ مَا بَیَّنَّا (7)وَ غُیِّرَتِ الشَّرَائِعُ وَ السُّنَنُ وَ الْأَحْکَامُ وَ الْإِیمَانُ وَ کَانَ فِی ذَلِکَ فَسَادُ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ (8).

ص: 32


1- مجمع البیان 7: 358.
2- فی العیون و العلل: منفعته.
3- فی العلل: و یقیمون به جمعتهم.
4- فی العیون و العلل: و غیرت السنن.
5- فی العلل: و تشتت حالاتهم.
6- فی العلل: الرسول الأول.
7- فی العلل: علی نحو ما بیناه.
8- عیون الأخبار: 249: علل الشرائع 95.

زندگی انبیا و امت های ایشان که به هلاکت رسیدند کردیم.(1)

روایت52.

عیون اخبار الرضا و علل الشرائع: فضل بن شاذان از حضرت رضا علیه السّلام می پرسد: چرا خداوند اولی الامر را قرار داد و دستور داد که از آنها اطاعت کنند؟ حضرت رضا علیه السّلام در جواب او فرمود: به واسطه علت های زیادی، از آن جمله اینکه چون مردم باید طبق یک برنامه معین زندگی کنند و از حدودی که تعیین شده تجاوز نکنند، چون موجب ناراحتی و زیان ایشان می شود. این مطلب ثابت نمی شد و دوام نمی یافت، مگر اینکه امینی در میان آنها راجع به مسائل دینی قرار دهد تا شاهد انجام کارهای لازم ایشان باشد و جلوگیری کند آنها را از کارهایی که منع گردیده. اگر چنین نبود هیچ کس منفعت و لذت خود را برای زیان و ناراحتی دیگری رها نمی کرد. به همین جهت در میان آنها نگهبانی قرار داد تا جلوگیری از فساد نماید و حدود و احکام را به پای دارد. علت دیگر اینکه هیچ یک از ملت ها و اقوام نیستند مگر اینکه دارای سرپرست و رئیسی هستند، چون در امور دینی و دنیوی چاره ای جز این ندارند. پس خداوند حکیم نیز نباید مردم را واگذارد و چیزی که ناچار احتیاج به آن دارند، برای آنها تعیین نکند. چه که زندگی ایشان به آن بستگی دارد، زیرا به وسیله آن امام و پیشوا با دشمنان خود نبرد می کند و غنائم و درآمدها را تقسیم می نماید و نماز جمعه و جماعت را بپای می دارد و دفاع از مظلوم می کند. دلیل دیگر اینکه اگر امام و پیشوا و امین و نگهبان و امانتداری را قرار ندهد، ملت و دین از بین می رود و سنت و روش پیامبر و احکام به دست تغییر سپرده می شود. گروهی بدعت گذار در آن می افزایند و کافران از دین می کاهند و مسلمانان را به اشتباه می اندازند، زیرا ما مشاهده می کنیم که مردم کامل نیستند و با هم اختلاف دارند و هر یک دارای خواست و آرزوی مخصوصی بوده و حالات مختلفی دارند. اگر خداوند ایمن و نگهبانی قرار ندهد، آداب و شرایعی که پیامبر آورده از میان می رود و احکام و ایمان نابود می شود که این خود به ضرر تمام جهانیان است.(2)

ص: 32


1- . مجمع البیان 7: 358
2- . عیون اخبار الرضا: 249 ، علل الشرائع: 95
«53»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: عَاشَ نُوحٌ بَعْدَ النُّزُولِ مِنَ السَّفِینَةِ خَمْسَمِائَةِ سَنَةٍ ثُمَّ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا نُوحُ إِنَّهُ قَدِ انْقَضَتْ نُبُوَّتُکَ وَ اسْتَکْمَلَتْ أَیَّامُکَ فَیَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی ادْفَعْ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةِ الَّتِی مَعَکَ إِلَی ابْنِکَ سَامٍ فَإِنِّی لَا أَتْرُکُ الْأَرْضَ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ یُعْرَفُ بِهِ طَاعَتِی وَ یَکُونُ نَجَاةً فِیمَا بَیْنَ قَبْضِ النَّبِیِّ وَ بَعْثِ النَّبِیِّ الْآخَرِ وَ لَمْ أَکُنْ أَتْرُکُ النَّاسَ بِغَیْرِ حُجَّةٍ وَ دَاعٍ إِلَیَّ وَ هَادٍ إِلَی سَبِیلِی وَ عَارِفٍ بِأَمْرِی فَإِنِّی قَدْ قَضَیْتُ أَنْ أَجْعَلَ لِکُلِّ قَوْمٍ هَادِیاً أَهْدِی بِهِ السُّعَدَاءَ وَ یَکُونُ حُجَّةً عَلَی الْأَشْقِیَاءِ قَالَ فَدَفَعَ نُوحٌ علیه السلام جَمِیعَ ذَلِکَ إِلَی ابْنِهِ سَامٍ وَ أَمَّا حَامٌ وَ یَافِثُ فَلَمْ یَکُنْ عِنْدَهُمَا عِلْمٌ یَنْتَفِعَانِ بِهِ قَالَ وَ بَشَّرَهُمْ نُوحٌ بِهُودٍ علیهما السلام وَ أَمَرَهُمْ بِاتِّبَاعِهِ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَفْتَحُوا الْوَصِیَّةَ کُلَّ عَامٍ فَیَنْظُرُوا فِیهَا فَیَکُونَ ذَلِکَ عِیداً لَهُمْ کَمَا أَمَرَهُمْ آدَمُ علیه السلام (1).

«54»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِی خَلَفٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ بَیْنَ عِیسَی وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله خَمْسُمِائَةِ عَامٍ مِنْهَا مِائَتَانِ وَ خَمْسُونَ عَاماً لَیْسَ فِیهَا نَبِیٌّ وَ لَا عَالِمٌ ظَاهِرٌ قُلْتُ فَمَا کَانُوا قَالَ کَانُوا مُسْتَمْسِکِینَ بِدِینِ عِیسَی علیه السلام قُلْتُ فَمَا کَانُوا قَالَ مُؤْمِنِینَ ثُمَّ قَالَ علیه السلام وَ لَا تَکُونُ الْأَرْضُ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ (2).

«55»

ک، إکمال الدین ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْهَیْثَمِ (3)عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام أَ تَبْقَی الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ (4)فَقَالَ لَا قُلْتُ فَإِنَّا نَرْوِی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهَا لَا تَبْقَی بِغَیْرِ إِمَامٍ

ص: 33


1- قصص الأنبیاء: مخطوط، و الحدیث فی ص 29 من نسخة عندی.
2- اکمال الدین: 96 فیه: متمسکین و فیه: قال: کانوا مؤمنین.
3- فی النسخة المخطوطة: محمّد بن القاسم.
4- فی نسخة: بغیر عالم.

روایت53.

قصص الأنبیاء: عبدالحمید بن ابی دیلم از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: نوح پس از خارج شدن از کشتی مدت پانصد سال زندگی کرد. بعد جبرئیل بر او نازل شد و گفت که مدت نبوت تو پایان یافته و عمرت تمام شده و خداوند می فرماید ودایع علمی و آثار نبوت را که در اختیار تو است، به فرزندت سام بسپار، زیرا من زمین را خالی از عالمی که راه و روش مرا به مردم بیاموزد نمی گذارم، که او وسیله نجات مردم است در فاصله مردن پیامبری تا مبعوث شدن پیامبر دیگر و آنها را بدون راهنما و حجت و رهبر و آشنا به دستورات خود نمی گذارم. من چنین مقرر کرده ام که هر قوم و ملتی رهبری داشته باشند که هدایت جویان را به راه من آشنا نماید و دلیلی بر شقاوتمندان باشد. نوح تمام آن آثار را به فرزند خود سام سپرد، ولی حام و یافث بهره ای از علم نداشتند. نوح آنها را به ظهور هود بشارت داد و گفت که از هود پیروی کنید، و دستور داد تا در هر سال یک مرتبه وصیتنامه او را بگشایند و آن را به دقت ملاحظه نمایند و آن روز برای آنها عید باشد، چنان چه آدم همین دستور را داده بود.(1)

روایت54.

کمال الدین: یعقوب بن شعیب گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: فاصله بین عیسی علیه السّلام و حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلم پانصد سال بود که دویست و پنجاه سال آن پیامبر و عالمی آشکارا وجود نداشت. عرض کردم: پس مردم چه می کردند؟ فرمود: پیرو دین عیسی بودند. گفتم: در چه حال بودند؟ فرمود: مؤمن. سپس اضافه کرد: زمین هیچ گاه خالی از عالم و راهنما نیست.(2)

روایت55.

کمال الدین محمد بن فضیل گفت: از امام رضا علیه السّلام سؤال کردم: آیا زمین بدون امام باقی می ماند؟ فرمود: نه. عرض کردم: ما از حضرت صادق روایت کردیم که: بدون امام باقی نمی ماند،

ص: 33


1- . قصص الانبیاء: 29 (نسخه خطی که نزد مؤلف بوده است.)
2- [1]. کمال الدین: 96

إِلَّا أَنْ یَسْخَطَ اللَّهُ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ أَوْ عَلَی الْعِبَادِ فَقَالَ لَا لَا تَبْقَی إِذاً لَسَاخَتْ (1).

ک، إکمال الدین أبی عن سعد و الحمیری عن إبراهیم بن مهزیار عن أخیه علی عن الحسن بن علی الخزاز عن أحمد بن عمر عن الرضا علیه السلام مثله (2)

نی، الغیبة للنعمانی الکلینی عن علی بن إبراهیم عن محمد بن عیسی عن محمد بن الفضیل مثله (3).

«56»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنِ الْیَقْطِینِیِّ وَ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ مَعاً عَنْ زَکَرِیَّا الْمُؤْمِنِ وَ ابْنِ فَضَّالٍ مَعاً عَنْ أَبِی هَرَاسَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ: لَوْ أَنَّ الْإِمَامَ رُفِعَ مِنَ الْأَرْضِ سَاعَةً لَمَاجَتْ بِأَهْلِهَا کَمَا یَمُوجُ الْبَحْرُ بِأَهْلِهِ (4).

نی، الغیبة للنعمانی الکلینی عن علی بن إبراهیم عن الیقطینی مثله (5)

یر، بصائر الدرجات عن الیقطینی مثله (6).

«57»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْجَبَلِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی حَدِیثٍ لَهُ فِی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام یَقُولُ فِی آخِرِهِ وَ لَوْ لَا مَنْ عَلَی الْأَرْضِ مِنْ حُجَجِ اللَّهِ لَنَفَضَتِ الْأَرْضُ مَا فِیهَا وَ أَلْقَتْ مَا عَلَیْهَا إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو سَاعَةً مِنَ الْحُجَّةِ (7).

«58»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ أَبِی دَاوُدَ الْمُسْتَرِقِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام إِنَّا رُوِّینَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ

ص: 34


1- اکمال الدین: 116 فیه: لا، لو تبقی إذا لساخت.
2- اکمال الدین: 117 راجعه.
3- غیبة النعمانیّ: 69.
4- اکمال الدین: 116 فیه: عن سعد عن الیقطینی عن زکریا بن محمّد المؤمن.
5- غیبة النعمانیّ: 69 فیه: لساخت باهلها و ماجت.
6- بصائر الدرجات: 124.
7- اکمال الدین: 116 و 117 فیه: لنفضت الأرض بما فیها.

مگر آنکه خداوند بر اهل زمین یا بر بندگانش عذاب می کند. امام فرمود: نه، باقی نمی ماند، مگر آنکه اهلش را فرو می برد.(1)

کمال الدین و غیبت نعمانی: همین روایت را با اندک اختلاف در سند آورده اند.(2)

روایت56.

کمال الدین: زکریای مؤمن و ابن فضال از ابی هراسه نقل کردند که حضرت ابو جعفر علیه السّلام فرمود: اگر امام یک ساعت در روی زمین نباشند، زمین ساکنان خود را فرو می برد، همان طور که دریا اهلش را در امواج خروشان غرق می کند.(3)

غیبت نعمانی و بصائر الدرجات: با تفاوت در سند مثل این روایت را آورده اند.(4)

روایت57.

کمال الدین: زراره از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که آن جناب در ضمن گفتاری پیرامون امام حسین علیه السّلام، در آخر آن فرمودند: اگر روی زمین حجت خدا نباشد، آنچه که بر روی زمین است به تپش و لرزش می افتند و همه را پرت می کند. زمین ساعتی خالی از حجت نیست.(5)

روایت58.

کمال الدین: احمد بن عمر گفت: به امام رضا علیه السّلام عرض کردم: ما از امام صادق علیه السّلام روایت کردیم که فرمود:

ص: 34


1- . کمال الدین: 116
2- . کمال الدین: 117 ، غیبت نعمانی: 69
3- . کمال الدین: 116
4- . غیبت نعمانی: 69 ، بصائر الدرجات: 124
5- . کمال الدین: 116 - 117

إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَبْقَی بِغَیْرِ إِمَامٍ أَ وَ تَبْقَی وَ لَا إِمَامَ فِیهَا فَقَالَ مَعَاذَ اللَّهِ لَا تَبْقَی سَاعَةً إِذاً لَسَاخَتْ (1).

«59»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ الْمَالِکِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی مَحْمُودٍ قَالَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام نَحْنُ حُجَجُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ (2)وَ خُلَفَاؤُهُ فِی عِبَادِهِ وَ أُمَنَاؤُهُ عَلَی سِرِّهِ وَ نَحْنُ کَلِمَةُ التَّقْوَی وَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی وَ نَحْنُ شُهَدَاءُ اللَّهِ وَ أَعْلَامُهُ فِی بَرِیَّتِهِ بِنَا یُمْسِکُ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ بِنَا یُنْزِلُ الْغَیْثَ وَ یَنْشُرُ الرَّحْمَةَ لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ مِنَّا ظَاهِرٍ أَوْ خَافٍ وَ لَوْ خَلَتْ یَوْماً بِغَیْرِ حُجَّةٍ لَمَاجَتْ بِأَهْلِهَا کَمَا یَمُوجُ الْبَحْرُ بِأَهْلِهِ (3).

بیان

قوله علیه السلام نحن کلمة التقوی إشارة إلی قوله تعالی وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوی (4)و فسرها المفسرون بکلمة الشهادة و بالعقائد الحقة إذ بها یتقی من النار أو هی کلمة أهل التقوی و إطلاقها علیهم إما باعتبار أنهم علیهم السلام کلمات الله یعبرون عن مراد الله کما أن الکلمات تعبر عما فی الضمیر أو باعتبار أن ولایتهم و القول بإمامتهم سبب للاتقاء من النار ففیه تقدیر مضاف أی ذو کلمة التقوی و العروة الوثقی إشارة إلی أنهم هم المقصودون بها فی قوله تعالی فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی (5)و یحتمل هنا أیضا حذف المضاف و العروة کل ما یتعلق أو یتمسک به.

«60»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِی خَلَفٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو مِنْ أَنْ یَکُونَ فِیهَا حُجَّةٌ عَالِمٌ إِنَّ الْأَرْضَ

ص: 35


1- اکمال الدین: 117.
2- فی المصدر: فی خلقه.
3- اکمال الدین: 177.
4- الفتح: 26.
5- البقرة: 256.

زمین بدون امام باقی نمی ماند، یا باقی می ماند و امام در آن نیست. حضرت فرمود: پناه بر خدا! ساعتی هم باقی نمی ماند که اگر این گونه شود، زمین اهلش را می بلعد.(1)

روایت59.

کمال الدین: ابراهیم بن محمود گفت: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: ما حجت خدا هستیم در روی زمین و خلیفه او در میان بندگان و امین اسرار خدا و کلمه تقوا و دستاویز محکم و گواهان خدا و نشانه های او در میان مردم. به واسطه ما خداوند آسمان ها و زمین را از ریزش نگه می دارد؛ به واسطه ما باران می بارد و رحمت خدا پراکنده می گردد. زمین خالی از رهبری از ما خانواده نخواهد بود، چه ظاهر و آشکار باشد یا پنهان و ترسان. اگر زمین یک روز خالی از حجت باشد، مانند دریا اهلش را فرو می برد.(2)

توضیح

سخن امام علیه السّلام که فرمود: ما کلمه تقوا هستیم اشاره به این آیه شریفه دارد که فرمود: «و ألزمهم کلمة التقوی»(3) {و آرمان تقوا را ملازم آنان ساخت.} و مفسران آن را کلمه شهادت و عقاید حقیقی که با آن از آتش محافظت می شوند تفسیر کرده اند. یا آن را کلمه اهل تقوا گفته اند. و اطلاق کلمه بر ایشان یا به اعتبار آن است که ایشان علیهم السّلام کلمات خدا هستند که به مراد خدا تعبیر می شوند - همان گونه که از کلمات به آنچه در نهانشان است تعبیر می شوند - یا به اعتبار ولایت و امامت ایشان که سبب حفظ از آتش است، به این گونه که مضاف در تقدیر خواهد بود، یعنی صاحب کلمه تقوا. دستاویز محکم نیز اشاره دارد به آنکه ایشان مقصود خداوند در آیه شریفه «فقد استمسک بالعروة الوثقی»(4) {به یقین به دستاویزی استوار چنگ زده است} هستند و در اینجا نیز احتمال حذف مضاف وجود دارد.

روایت60.

کمال الدین: حسن بن زیاد گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: زمین هرگز خالی از حجت دانایی نیست. دوام و بقای

ص: 35


1- . کمال الدین: 116 - 117
2- . کمال الدین: 116 - 117
3- . فتح/ 26
4- . بقره/ 256

لَا یُصْلِحُهَا إِلَّا ذَلِکَ وَ لَا یُصْلِحُ النَّاسَ إِلَّا ذَلِکَ (1).

ع، علل الشرائع أبی عن سعد عن محمد بن عیسی عن سعد بن أبی خلف مثله (2).

«61»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنِ الْیَقْطِینِیِّ وَ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ مَعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الطَّیَّارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا (3)إِلَّا اثْنَانِ لَکَانَ أَحَدُهُمَا الْحُجَّةَ أَوْ کَانَ الْبَاقِی الْحُجَّةَ الشَّکُّ مِنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ (4).

ک، إکمال الدین ابن الولید عن سعد و الحمیری معا عن محمد بن الحسن عن محمد بن أبی عمیر عن حمزة بن حمران عنه علیه السلام مثله (5).

«62»

ک، إکمال الدین بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَدَعِ الْأَرْضَ بِغَیْرِ عَالِمٍ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمَا عُرِفَ الْحَقُّ مِنَ الْبَاطِلِ (6).

نی، الغیبة للنعمانی الکلینی عن علی بن إبراهیم عن الیقطینی مثله (7).

«63»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ فِی حَالِ اسْتِقَامَتِهِ (8)عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَمْضِی الْإِمَامُ وَ لَیْسَ لَهُ عَقِبٌ قَالَ لَا یَکُونُ ذَلِکَ

ص: 36


1- اکمال الدین: 177.
2- علل الشرائع: 76 لم یذکر فیه صدره، و فیه: قال: الأرض لا یکون الا و فیها عالم یصلحهم و رواه فیه عن ابن الولید عن الصفار عن محمّد بن عیسی عن صفوان بن یحیی عن ابن مسکان عن الحسن بن زیاد عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال: لا یصلح الناس الا امامهم و لا تصلح الأرض الا بذلک.
3- فی المصدر: لو لم یبق من أهل الأرض.
4- اکمال الدین: 117. فیه و فی نسخة من الکتاب: او کان الثانی.
5- اکمال الدین: 134 فیه: او کان الثانی.
6- اکمال الدین: 117 فیه: بغیر امام.
7- غیبة النعمانیّ: 68.
8- لانه رجع بعد ذلک إلی النصب او الغلوّ علی اختلاف.

زمین به همان حجت است و مردم را جز این صلاح و چاره ای نیست.(1)

علل الشرائع: همین حدیث را با اختلاف در متن و سند آورده است.(2)

روایت61.

کمال الدین: حمزة بن الطیار از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: اگر در روی زمین بیش از دو نفر باقی نماند، یکی از آن دو حجت خواهد بود. یا فرمود: «آن کس که باقی مانده، حجت است.» تردید از راوی حدیث است.(3)

کمال الدین: با سند دیگری آن را آورده است.(4)

روایت62.

کمال الدین: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی زمین را خالی از عالم نمی گذارد. اگر چنین بود فرقی بین حق و باطل گذاشته نمی شد.(5)

غیبت نعمانی: با سند دیگری این روایت را آورده است.(6)

روایت63.

کمال الدین: زراره گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آیا ممکن است امام از دنیا برود با اینکه فرزندی نداشته باشد؟ فرمود: نه، چنین چیزی امکان ندارد.

ص: 36


1- . کمال الدین: 177
2- . علل الشرائع: 76
3- . کمال الدین: 117
4- . کمال الدین: 134
5- . کمال الدین: 117
6- . غیبت نعمانی: 68

قُلْتُ فَیَکُونُ (1)(مَا ذَا) قَالَ لَا یَکُونُ إِلَّا أَنْ یَغْضَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی خَلْقِهِ فَیُعَاجِلَهُمْ (2).

بیان

قوله فیکون لعله زید من الرواة أو سأله تأکیدا أو فهم من الکلام السابق عدم تحقق ذلک فیما مضی فسأل أنه هل یکون ذلک فیما یستقبل أو أنه سأله بعد ما علم أنه لا یکون إماما (3)بغیر عقب أنه هل یکون العقب غیر إمام أو هل یکون الدهر بغیر إمام (4).

«64»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی سَعِیدٍ الْغَضَنْفَرِیِّ (5)عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ لَوْ بَقِیَتِ الْأَرْضُ یَوْماً بِلَا إِمَامٍ مِنَّا لَسَاخَتْ بِأَهْلِهَا وَ لَعَذَّبَهُمُ اللَّهُ بِأَشَدِّ عَذَابِهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَنَا حُجَّةً فِی أَرْضِهِ وَ أَمَاناً فِی الْأَرْضِ لِأَهْلِ الْأَرْضِ لَنْ یَزَالُوا فِی أَمَانٍ مِنْ أَنْ تَسِیخَ بِهِمُ الْأَرْضُ مَا دُمْنَا بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ وَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُهْلِکَهُمْ وَ لَا یُمْهِلَهُمْ وَ لَا یُنْظِرَهُمْ ذَهَبَ بِنَا مِنْ بَیْنِهِمْ وَ رَفَعَنَا اللَّهُ ثُمَّ یَفْعَلُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ (6)وَ أَحَبَّ (7).

«65»

ک، إکمال الدین الْعَطَّارُ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُصَدِّقٍ عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمْ تَخْلُو (8)الْأَرْضُ مُنْذُ کَانَتْ مِنْ حُجَّةٍ عَالِمٍ یُحْیِی فِیهَا مَا یُمِیتُونَ مِنَ الْحَقِّ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ (9).

ص: 37


1- فی المصدر: فکیف و فی نسخة منه: فیکون ما ذا قال: لا یکون ذلک إلا.
2- اکمال الدین: 118.
3- هکذا فی المطبوع: و فی النسخة المخطوطة: لا یکون الامام.
4- و علی ما ذکرنا من اختلاف النسخة لا حاجة إلی هذه التأویلات.
5- فی المصدر: محمّد بن أحمد عن أبی سعید العصفری.
6- فی نسخة: ما شاء.
7- اکمال الدین: 118.
8- الصحیح: لم تخل و فی المصدر: قال: سمعته و هو یقول: لم تخل.
9- اکمال الدین: 128. و الآیة فی الصف: 8.

عرض کردم: آیا ممکن است روی زمین امام وجود نداشته باشد؟ فرمود: نه، مگر خداوند بخواهد بر مردم خشم بگیرد و تومار زندگی آنها را در هم نوردد.(1)

توضیح

اینکه راوی سؤال می گوید: آیا ممکن است روی زمین امام وجود نداشته باشد؟ شاید عبارت زائدی از راویان باشد یا سؤال برای تأکید است یا فهم کلام سابق که محقق نشده و دوباره سؤال می کند. پس این گونه می پرسد که آیا در آینده خواهد بود یا اینکه بعد از آنکه فهمید امام بدون فرزند و دنباله نخواهد بود، آیا آن غیر امام است یا اینکه روزگار بدون امام خواهد بود.

روایت64.

کمال الدین: عمرو بن ثابت از پدر خود نقل کرد که حضرت باقر علیه السّلام فرمود: اگر زمین یک روز خالی از امامی از خانواده ما باشد، اهلش را فرو می برد و خدا مردم را به بدترین عذاب شکنجه می کند. خداوند ما را حجت در روی زمین قرار داده و امان برای اهل زمین هستیم، تا وقتی ما در میان آنها باشیم از فرو بردن در امان هستند. اگر خدا تصمیم بگیرد که مردم را هلاک کند و به ایشان مهلت ندهد، ما را از میان آنها بر می دارد و بلند می کند. آنگاه آنچه بخواهد و دوست داشته باشد انجام می دهد.(2)

روایت65.

کمال الدین: عمار گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: زمین از ابتدا خالی از حجت عالم و دانایی نبوده که دستوراتی را که مردم به دست فراموشی سپرده اند و از بین رفته احیا کند. بعد آن جناب این آیه را تلاوت کرد: «یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ»(3) {می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند و حال آنکه خدا گرچه کافران را ناخوش افتد، نور خود را کامل خواهد گردانید}.(4)

ص: 37


1- . کمال الدین: 118
2- . کمال الدین: 118
3- . صف/ 8
4- . کمال الدین: 128
«66»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ النَّهْدِیِّ عَنْ نَجْمِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِیِّ (1)عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْحُجَّةُ قَبْلَ الْخَلْقِ وَ مَعَ الْخَلْقِ وَ بَعْدَ الْخَلْقِ (2).

ک، إکمال الدین أبی عن الحمیری عن الحسن بن علی الزیتونی عن أبی هلال عن خلف بن حماد عن ابن مسکان عن محمد بن مسلم عنه علیه السلام مثله (3)

یر، بصائر الدرجات الهیثم النهدی عن البرقی عن خلف بن حماد مثله (4).

«67»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام فَقَالَ یَا أَحْمَدُ مَا کَانَ حَالُکُمْ فِیمَا کَانَ النَّاسُ فِیهِ مِنَ الشَّکِّ وَ الِارْتِیَابِ فَقُلْتُ لَهُ یَا سَیِّدِی لَمَّا وَرَدَ الْکِتَابُ لَمْ یَبْقَ مِنَّا رَجُلٌ وَ لَا امْرَأَةٌ وَ لَا غُلَامٌ بَلَغَ الْفَهْمَ إِلَّا قَالَ بِالْحَقِّ فَقَالَ یَا أَحْمَدُ أَ مَا عَلِمْتُمْ أَنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو مِنْ حُجَّةٍ وَ أَنَا ذَلِکَ الْحُجَّةُ أَوْ قَالَ أَنَا الْحُجَّةُ (5).

«68»

ک، إکمال الدین ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ قَالَ: خَرَجَ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام إِلَی بَعْضِ رِجَالِهِ فِی عَرْضِ کَلَامٍ لَهُ مَا مُنِیَ أَحَدٌ مِنْ آبَائِی بِمَا مُنِیتُ بِهِ مِنْ شَکِّ هَذِهِ الْعِصَابَةِ فِیَّ فَإِنْ کَانَ هَذَا الْأَمْرُ أَمْراً اعْتَقَدْتُمُوهُ وَ دِنْتُمْ بِهِ إِلَی وَقْتٍ فَلِلشَّکِّ مَوْضِعٌ وَ إِنْ کَانَ مُتَّصِلًا مَا اتَّصَلَتْ أُمُورُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَا مَعْنَی هَذَا الشَّکِّ (6).

بیان

یقال منی بکذا علی بناء المجهول أی ابتلی به قوله إلی وقت

ص: 38


1- فی النسخة المطبوعة: (عن نجم محمّد بن خالد) و فیه تصحیف، و فی المصدر: الهیثم بن أبی مسروق النهدی عن محمّد بن خالد عن نجم بن خالد البرقی عن خالد بن حماد.
2- اکمال الدین: 128.
3- اکمال الدین: 135. فیه: عن ابن هلال.
4- بصائر الدرجات: 143 فیه: خلف بن حماد عن أبان بن تغلب.
5- اکمال الدین: 128. فیه: (فقال: احمد اللّه علی ذلک یا أحمد) و فیه، و انا الحجة.
6- اکمال الدین: 128 فیه، و دنتم به إلی وقت ثمّ ینقطع فللشک.

روایت66.

کمال الدین: ابان بن تغلب نقل کرد که حضرت صادق علیه السّلام فرمود: حجت، قبل از مردم و با مردم و بعد از مردم خواهد بود.(1)

کمال الدین و بصائر الدرجات: همین روایت را با اسناد دیگری نقل کرده اند.(2)

روایت67.

کمال الدین: احمد بن اسحاق گفت: خدمت امام علی النقی علیه السّلام رسیدم. فرمود: احمد! این حیرت و سرگردانی و شکی که راجع به تشخیص امام و حجت خدا در مردم است، شما در این مورد چگونه هستید؟ عرض کردم: آقا! همین که نامه به ما رسید، تمام زن و مرد ما حتی بچه هایی که دارای تمیز و تشخیص بودند، معتقد به حق شده و به امامت شما اعتراف کردند. فرمود: احمد! مگر نمی دانی که زمین نباید خالی از حجت باشد؟ من همان حجت خدا هستم. یا فرمود: «من حجتم.»(3)

روایت68.

کمال الدین: احمد بن اسحاق گفت: در ضمن فرمایشی که حضرت امام حسن عسکری با یکی از اصحاب داشت، فرمود: هیچ یک از آباء و اجدادم مانند من گرفتار شک مردم در امامتشان نشده اند. اگر شما معتقد به امامتی شده اید که محدود و موقتی است و تا یک وقت معین این امامت خواهد بود، می توانید در امامت من شک داشته باشید و اما اگر امامت دوام دارد، تا آخر دنیا خواهد بود. پس این شک موردی ندارد.(4)

توضیح

عبارت بنا بر مجهول گذاشته شده است، یعنی مبتلا به این امر شده ام که تا هر وقتی که می دانید، ا

ص: 38


1- . کمال الدین: 128
2- . کمال الدین: 135 ، بصائر الدرجات: 143
3- . کمال الدین: 128
4- . کمال الدین: 128

حاصله أنکم إذا اعتقدتم و دنتم به إلی دین الإمامیة (1)فیلزمکم القول بکل ما فیه و منها القول بعدم توقیت تعیین الإمام إلی وقت و عدم انقطاع الخلافة عن الأرض إلی انقضاء الدنیا فإذا قلتم ذلک فلا مجال للشک لظهور کونی أقرب الناس إلی الإمام الأول و أولی الناس بهذا الأمر و المراد بأمور الله تعالی تکالیفه و أحکامه.

«69»

ک، إکمال الدین ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ وَ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ جَمِیعاً عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ وَ الْوَشَّاءِ مَعاً عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ لَنْ تَخْلُوَ الْأَرْضُ إِلَّا وَ فِیهَا (2)مِنَّا رَجُلٌ یَعْرِفُ الْحَقَّ فَإِذَا زَادَ النَّاسُ فِیهِ قَالَ قَدْ زَادُوا وَ إِذَا نَقَصُوا مِنْهُ قَالَ قَدْ نَقَصُوا وَ إِذَا جَاءُوا بِهِ صَدَّقَهُمْ وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ کَذَلِکَ لَمْ یُعْرَفِ الْحَقُّ مِنَ الْبَاطِلِ قَالَ عَبْدُ الْحَمِیدِ بْنُ عَوَّاضٍ الطَّائِیُّ بِالَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَسَمِعْتُ هَذَا الْحَدِیثَ مِنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام بِاللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَسَمِعْتُهُ مِنْهُ (3).

«70»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنِ النَّضْرِ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ وَ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام عَالِمُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ الْعِلْمُ یُتَوَارَثُ وَ لَیْسَ یَهْلِکُ مِنَّا أَحَدٌ إِلَّا تَرَکَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی مَنْ یَعْلَمُ مِثْلَ عِلْمِهِ أَوْ مَا شَاءَ اللَّهُ (4).

«71»

ک، إکمال الدین بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ رِبْعِیٍّ عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام قَالا إِنَّ الْعِلْمَ الَّذِی أُهْبِطَ مَعَ آدَمَ لَمْ یُرْفَعْ وَ الْعِلْمُ یُتَوَارَثُ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ مِنَ الْعِلْمِ وَ آثَارِ الرُّسُلِ وَ الْأَنْبِیَاءِ لَمْ یَکُنْ مِنْ أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ وَ هُوَ بَاطِلٌ وَ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام عَالِمُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ إِنَّهُ لَنْ یَمُوتَ مِنَّا عَالِمٌ إِلَّا خَلَّفَ مِنْ بَعْدِهِ مَنْ یَعْلَمُ مِثْلَ عِلْمِهِ أَوْ مَا شَاءَ اللَّهُ (5).

ص: 39


1- فی نسخة: (بدین الإمامیّة) و فی النسخة المخطوطة: بدین اللّه.
2- فی النسخة المخطوطة: و فیها امام منا.
3- اکمال الدین: 129 فیه: باللّه الذی لا إله إلّا هو لقد سمعت هذا الحدیث.
4- اکمال الدین: 129.
5- اکمال الدین: 129.

گر معتقد و متدین به مذهب امامیه شدید باید همه چیزش را بپذیرید و از این ملزومات آنکه وقت و زمانی برای امام تعیین نکنید. خلافت در زمین تا پایان دنیا منقطع نمی شود، اگر این را گفتید دیگر تردیدی باقی نمی ماند. نزدیک ترین مردم به امام و شایسته ترین به این امر باشید. منظور از امور خدا، تکالیف و احکام اوست.

روایت69.

کمال الدین: حسین بن ابی حمزه ثمالی از پدر خود نقل کرد که گفت: از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم که می فرمود: زمین خالی از وجود امامی از ما خانواده نیست که معرف حق و واقعیت باشد. هر گاه مردم چیزی در دین بیفزایند او اعلام می کند و اگر بکاهند، باز مردم را متوجه خواهد کرد. اما در صورتی که مطابق واقع انجام دهند، آنها را تصدیق می کند. اگر چنین نبود، حق از باطل تشخیص داده نمی شد.

عبدالحمید بن عواض طایی گفت: قسم به پروردگاری که جز او آفریننده ای نیست، عین این حدیث را من خودم از حضرت باقر شنیدم. به خداوند یکتای بی همتا همین حدیث را از آن جناب شنیدم.(1)

روایت70.

کمال الدین: محمّد بن مسلم نقل کرد که حضرت باقر علیه السّلام فرمود: علی علیه السّلام عالم این امت است و علم به ارث واگذار می شود، هیچ یک از خانواده ما نیست مگر اینکه جانشینی دارد که به اندازه او یا آن قدر که خدا بخواهد دارای علم است.(2)

روایت71.

کمال الدین: فضیل بن یسار گفت: از حضرت صادق و حضرت باقر علیهما السّلام شنیدم که فرمودند: علمی که با آدم به زمین آمد از بین نرفته و به ارث واگذار می شود. هر علم و آثاری از پیامبران و انبیاء منحصر به این خانواده است و دیگری اگر مدعی شود، باطل خواهد بود. علی علیه السّلام عالم این امت است و هیچ یک از ما خانواده نخواهد مرد، مگر اینکه جانشینی از خود باقی می گذارد که به اندازه او یا آنچه خداوند بخواهد عالم است.(3)

ص: 39


1- . کمال الدین: 129
2- . کمال الدین: 129
3- . کمال الدین: 129
«72»

ک، إکمال الدین بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ وَ فَضَالَةَ (1)بْنِ أَیُّوبَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ الْأَرْضَ لَا تُتْرَکُ إِلَّا وَ عَالِمٌ (2)یَعْلَمُ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ مَا یَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَیْهِ وَ لَا یَحْتَاجُ إِلَی النَّاسِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ عَلِمَ مَا ذَا فَقَالَ وِرَاثَةٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٍّ علیه السلام (3).

«73»

ک، إکمال الدین بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَلْ تَکُونُ الْأَرْضُ إِلَّا وَ فِیهَا إِمَامٌ قَالَ لَا تَکُونُ إِلَّا وَ فِیهَا إِمَامٌ لِحَلَالِهِمْ وَ حَرَامِهِمْ وَ مَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ (4).

«74»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ لَمْ یَتْرُکِ اللَّهُ الْأَرْضَ بِغَیْرِ عَالِمٍ یَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَیْهِ وَ لَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِمْ یَعْلَمُ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ بِمَا ذَا یَعْلَمُ قَالَ بِمَوَارِیثِهِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام (5).

«75»

ک، إکمال الدین بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ الْعِلْمَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَ آدَمَ لَمْ یُرْفَعْ وَ مَا مَاتَ مِنَّا عَالِمٌ إِلَّا وَرَّثَ عِلْمَهُ إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَبْقَی بِغَیْرِ عَالِمٍ (6).

«76»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْغِفَارِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ مَعاً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ

ص: 40


1- فی المصدر: عن فضالة بن أیّوب.
2- فی المصدر: الا بعالم.
3- اکمال الدین: 129 فیه: علم بما ذا؟ قال: وراثة عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و علیّ علیه السلام.
4- اکمال الدین: 129. فیه: و فیها امام عالم لحلالهم و لحرامهم.
5- اکمال الدین: 129 و 130 فیه: بوراثة.
6- اکمال الدین: 130 فیه: ورث علمه من بعده.

روایت72.

کمال الدین: حارث بن مغیره گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: زمین را از عالمی که اطلاع از حلال و حرام و نیازهای مردم داشته باشد خالی نمی گذارند. عرض کردم: فدایت شوم! چگونه علمی است؟ فرمود: علمی که به ارث از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و علی مرتضی علیه السّلام به او رسیده است.(1)

روایت73.

کمال الدین: حسن بن زیاد گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آیا ممکن است زمین بدون امام باشد؟ فرمود: هرگز، پیوسته در روی زمین امامی هست که عارف به حلال و حرام و احتیاجات مردم است.(2)

روایت74.

کمال الدین: حارث بن مغیرة گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: خداوند زمین را بدون عالمی که مردم به او احتیاج دارند رها نمی کند. اما او به مردم نیازی ندارد، او حلال و حرام را می داند. عرض کردم: فدایت گردم! از کجا می داند؟ فرمود: از میراث پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السّلام.(3)

روایت75.

کمال الدین: با همان سند قبلی، حضرت صادق علیه السّلام فرمود: علمی که با آدم علیه السّلام نازل شد و باز نمی گردد. از ما کسی نمی میرد، مگر آنکه علمش را به میراث می گذارد؛ زمین بدون عالم باقی نمی ماند.(4)

روایت76.

کمال الدین: جعفر بن ابراهیم و حسین بن زید هر دو از حضرت صادق علیه السّلام نقل کردند که فرمود:

ص: 40


1- . کمال الدین: 129
2- . کمال الدین: 129
3- . کمال الدین: 129 - 130
4- . کمال الدین: 130

عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَا یَزَالُ فِی وُلْدِی مَأْمُونٌ مَأْمُولٌ (1).

«77»

ک، إکمال الدین ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ وَ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ سَالِمَ بْنَ أَبِی حَفْصَةَ یَلْقَانِی فَیَقُولُ لِی أَ لَسْتُمْ تَرْوُونَ أَنَّهُ مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ فَمَوْتَتُهُ مَوْتَةٌ جَاهِلِیَّةٌ فَأَقُولُ لَهُ بَلَی فَیَقُولُ قَدْ مَضَی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَمَنْ إِمَامُکُمُ الْیَوْمَ فَأَکْرَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَنْ أَقُولَ لَهُ جَعْفَرٌ علیه السلام فَأَقُولُ أَئِمَّتِی آلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُ لِی مَا أَرَاکَ صَنَعْتَ شَیْئاً فَقَالَ علیه السلام وَیْحَ سَالِمِ بْنِ أَبِی حَفْصَةَ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ هَلْ یَدْرِی سَالِمٌ مَا مَنْزِلَةُ الْإِمَامِ إِنَّ مَنْزِلَةَ الْإِمَامِ أَعْظَمُ مِمَّا یَذْهَبُ إِلَیْهِ سَالِمٌ وَ النَّاسُ أَجْمَعُونَ فَإِنَّهُ لَنْ یَهْلِکَ مِنَّا إِمَامٌ قَطُّ إِلَّا تَرَکَ مِنْ بَعْدِهِ مَنْ یَعْلَمُ مِثْلَ عِلْمِهِ وَ یَسِیرُ مِثْلَ سِیرَتِهِ وَ یَدْعُو إِلَی مِثْلِ الَّذِی دَعَا إِلَیْهِ فَإِنَّهُ لَمْ یَمْنَعِ اللَّهُ مَا أَعْطَی دَاوُدَ أَنْ أَعْطَی سُلَیْمَانَ أَفْضَلَ مِنْهُ (2).

«78»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُسْلِمِیِّ (3)عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ الْعَامِرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا زَالَتِ الْأَرْضُ إِلَّا وَ لِلَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ فِیهَا حُجَّةٌ یَعْرِفُ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ یَدْعُو إِلَی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لَا تَنْقَطِعُ الْحُجَّةُ مِنَ الْأَرْضِ إِلَّا أَرْبَعِینَ یَوْماً قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَإِذَا رُفِعَتِ الْحُجَّةُ أُغْلِقَ بَابُ التَّوْبَةِ وَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَنْ تُرْفَعَ الْحُجَّةُ أُولَئِکَ شِرَارُ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ وَ هُمُ الَّذِینَ یَقُومُ عَلَیْهِمُ الْقِیَامَةُ (4).

یر، بصائر الدرجات أحمد بن محمد عن علی بن الحکم عن ربیع بن محمد المسلی مثله (5)

ص: 41


1- اکمال الدین : ١٣٢ و ١٣٣.
2- اکمال الدین: 133.
3- هکذا فی الکتاب و فی البصائر و المحاسن: و فی الاکمال مسکی و کلاهما مصحفان عن المسلی، منسوب إلی مسیلة: ابو بطن من مذحج، و هو مسیلة بن عامر بن عمرو ابن علة بن جلد بن مالک بن ادد. و مالک هو مذحج.
4- اکمال الدین: 133 فیه: اغلقت أبواب التوبة.
5- بصائر الدرجات: 141.

امیرالمؤمنین علیه السّلام فرموده است: آن شخصیتی که مورد اطمینان و ملجا و پناه مردم است (یعنی امام)، پیوسته در میان فرزندان من خواهد بود.(1)

روایت77.

کمال الدین: ابو عبیده گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: فدایت شوم! سالم بن ابی حفصه هر وقت مرا می بیند می پرسد مگر شما روایت نمی کنید که هر کس بمیرد و امام زمانی نداشته باشد، به مانند مردم جاهلیت از دنیا رفته است؟ می گویم چرا. سؤال می کند پس بگو که بعد از مرگ ابو جعفر (حضرت باقر علیه السّلام) امام شما کیست؟ من در جواب او نمی خواهم بگویم حضرت صادق جعفر بن محمّد علیه السّلام، اما می گویم امام و پیشوایان ما از آل محمّد هستند. می گوید اعتقاد صحیحی نداری و کاری از پیش نبرده ای.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: وای بر سلام بن ابی حفصه! خدایش لعنت کند! آیا او می داند امام دارای چه منزلت و موقعیتی است؟ مقام امام بسیار بالاتر است از آن است که سالم بن ابی حفصه و مردم معتقدند. هرگز از ما خانواده کسی نخواهد مرد، مگر اینکه کسی را به جانشینی خود دارد که دارای علم او است و مانند او رفتار می کند و به همان راهی که او مردم را دعوت می کرد، دعوت می کند. کسی جلوی خدا را نگرفته که آنچه به داود داد به سلیمان که پسر او بود، بهتر از آن را عنایت کند.(2)

روایت78.

کمال الدین: عبداللَّه بن سلیمان عامری از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: زمین پیوسته از جانب خدای بزرگ دارای حجت و امامی است که عارف به حلال و حرام است و مردم را به راه خدا دعوت می کند. و هیچ وقت زمین بدون حجت نخواهد بود، مگر چهل روز قبل از برپا شدن قیامت. وقتی حجت از روی زمین برداشته شد، دیگر در توبه بسته می شود و اگر کسی قبلا ایمان نیاورده باشد، بعد از آن دیگر ایمان آوردن برایش سودی نخواهد داشت. چنین مردمی بدترین خلق خدا هستند و قیامت بر همین مردم به پا می شود.(3)

بصائر الدرجات

ص: 41


1- . کمال الدین: 132 - 133
2- . کمال الدین: 133
3- . کمال الدین: 133

سن، المحاسن علی بن الحکم عن المسلی مثله (1).

«79»

ک، إکمال الدین ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو مِنْ أَنْ یَکُونَ فِیهَا إِمَامٌ مِنَّا (2).

«80»

ک، إکمال الدین ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَدْ بَلَغْتَ مَا بَلَغْتَ وَ لَیْسَ لَکَ وَلَدٌ فَقَالَ یَا عُقْبَةُ إِنَّ صَاحِبَ هَذَا الْأَمْرِ لَا یَمُوتُ حَتَّی یَرَی وَلَدَهُ مِنْ بَعْدِهِ (3).

«81»

ک، إکمال الدین أَبِی (4)وَ ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ (5)عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یَتْرُکَ الْأَرْضَ بِغَیْرِ إِمَامٍ عَدْلٍ (6).

«82»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا تَبْقَی الْأَرْضُ یَوْماً وَاحِداً بِغَیْرِ إِمَامٍ مِنَّا تَفْزَعُ إِلَیْهِ الْأُمَّةُ (7).

«83»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام عَنِ الْحَارِثِ بْنِ نَوْفَلٍ قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ مِنَّا الْهُدَاةُ أَمْ مِنْ غَیْرِنَا قَالَ لَا بَلْ مِنَّا الْهُدَاةُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ بِنَا اسْتَنْقَذَهُمُ اللَّهُ مِنْ ضَلَالَةِ الشِّرْکِ وَ بِنَا یَسْتَنْقِذُهُمُ اللَّهُ مِنْ ضَلَالَةِ الْفِتْنَةِ وَ بِنَا یُصْبِحُونَ

ص: 42


1- المحاسن: 236.
2- اکمال الدین: 133 فیه: ابن الولید عن سعد و الحمیری.
3- اکمال الدین: 133. فیه: عتبة بن جعفر.
4- اقتصر فی المصادر علی روایته عن ابن المتوکل.
5- فی المصدر: علی بن أبی حمزة الثمالی قوله: البطائنی مصحف.
6- اکمال الدین: 133.
7- اکمال الدین: 134 فیه: عبد اللّه بن جعفر الحمیری «عن عبد اللّه بن محمّد بن عیسی خ» عن أحمد بن محمّد بن عیسی.

و محاسن: همین روایت را با اختلاف در سند نقل کرده اند.(1)

روایت79.

کمال الدین: صفوان از امام رضا علیه السّلام نقل می کند که فرمود: زمین خالی از امامی از ما نمی ماند.(2)

روایت80.

کمال الدین: بزنطی از عقبة بن جعفر نقل می کند که به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: آقا! شما به این سن رسیده اید با اینکه دارای فرزندی نیستید. فرمود: عقبه صاحب مقام امامت از دنیا نمی رود، مگر اینکه فرزند خود و امام بعد از خویش را می بیند.(3)

روایت81.

کمال الدین: ابو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: خداوند بزرگ تر و کریم تر است از آن است زمین را خالی از پیشوای عادل و امام بگذارد.(4)

روایت82.

کمال الدین: ابن ابی یعفور گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: یک روز زمین خالی از امامی که از ما خانواده است نخواهد بود که امت در گرفتاری های خود به او پناه برند.(5)

روایت83.

کمال الدین: عبدالرحمن بن سلیمان از پدر خود نقل کرد که حضرت باقر علیه السّلام از حارث بن نوفل نقل کرد که علی علیه السّلام به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عرض کرد: آیا راهنمایان از ما خانواده هستند یا از خانواده دیگری؟

پیامبر اکرم فرمود: نه، از ما خانواده هستند تا روز قیامت. خداوند به واسطه ما خانواده، آنها را از بت پرستی و شرک نجات بخشیده و به واسطه ما نیز از گمراهی فتنه نجات خواهد بخشید.

ص: 42


1- . بصائر الدرجات: 141 ، محاسن: 236
2- . کمال الدین: 133
3- . کمال الدین: 133
4- . کمال الدین: 133
5- . کمال الدین: 134

إِخْوَاناً بَعْدَ الضَّلَالَةِ (1).

«84»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ الْیَقْطِینِیِّ مَعاً عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ وَ صَفْوَانَ مَعاً عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَلْ کَانَ النَّاسُ إِلَّا وَ فِیهِمْ مَنْ قَدْ أُمِرُوا بِطَاعَتِهِ مُنْذُ کَانَ نُوحٌ قَالَ لَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ وَ لَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ (2).

سن، المحاسن أبی عن صفوان عن المعلی بن خنیس مثله (3)

ک، إکمال الدین أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ هَارُونَ بْنِ حَمْزَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِثْلَهُ وَ فِیهِ أَمِینٌ قَدْ أُمِرُوا وَ قَالَ لَمْ یَزَالُوا (4)

«85»

ک، إکمال الدین ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ لَمْ یَکُنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا اثْنَانِ لَکَانَ أَحَدُهُمَا الْحُجَّةَ وَ لَوْ ذَهَبَ أَحَدُهُمَا بَقِیَ الْحُجَّةُ (5).

«86»

ک، إکمال الدین ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ یَزِیدَ الْکُنَاسِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَیْسَ تَبْقَی الْأَرْضُ یَا أَبَا خَالِدٍ یَوْماً وَاحِداً بِغَیْرِ حُجَّةٍ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ وَ لَمْ یَبْقَ (6)مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ وَ أَسْکَنَهُ الْأَرْضَ (7).

«87»

ک، إکمال الدین ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ

ص: 43


1- اکمال الدین: 134 فیه: (بل منا الهداة إلی اللّه إلی یوم القیامة) و فیه: و بنا استنقذهم من ضلالة الفتنة، و بنا یصبحون اخوانا بعد ضلالة الفتنة، کما بنا اصبحوا اخوانا بعد ضلالة الشرک، و بنا یختم اللّه کما بنا یفتح.
2- اکمال الدین: 134. فیه: ابا جعفر أبا عبد اللّه خ علیه السلام و فیه: لم یزالوا.
3- المحاسن: 235 فیه: لم یزالوا کذلک.
4- اکمال الدین: 135.
5- اکمال الدین: 135.
6- فی النسخة المخطوطة: و لم تبق.
7- اکمال الدین: 135 فیه: فأسکنه الأرض.

آنها پس از گمراهی به وسیله ما برادر یکدیگر می شوند.(1)

روایت84.

کمال الدین: معلی بن خنیس گفت: از حضرت صادق علیه السّلام سؤال کردم که آیا در زمان نوح پیوسته میان مردم امامی وجود داشته که مأمور به اطاعت از او بوده اند؟ فرمود: آری، اما بیشتر مردم ایمان نداشته اند.(2)

محاسن و کمال الدین: همین روایت را آورده اند.(3)

روایت85.

کمال الدین: حمزة بن حمران از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: اگر در روی زمین فقط دو نفر باشند، یکی از آن دو حجت و امام است؛ اگر یکی از دنیا برود، امام باقی می ماند.(4)

روایت86.

کمال الدین: هشام بن سالم از یزید کناسی نقل کرد که حضرت باقر علیه السّلام فرمود: ابا خالد! هرگز زمین یک روز خالی از حجت خدا بر مردم نیست و از روزی که آدم را خدا در زمین جای داده، خالی نبوده است.(5)

روایت87.

کمال الدین: عبداللَّه بن خراش از

ص: 43


1- . کمال الدین: 134
2- . کمال الدین: 134
3- . محاسن: 235 ، کمال الدین: 135
4- . کمال الدین: 135
5- . کمال الدین: 135

صفوان ، عن عبدالله بن خراش عن أبی عبدالله علیه السلام قال : سأله رجل فقال : لن تخلو الارض ساعة إلا وفیها إمام؟ قال : لا تخلو الارض من الحق(1).

«88»

ک، إکمال الدین ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ ابْنِ بَشَّارٍ (2)قَالَ: قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ خَالِدٍ لِلرِّضَا علیه السلام وَ أَنَا حَاضِرٌ تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ إِمَامٍ قَالَ لَا (3).

«89»

یر، بصائر الدرجات الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَمْ تَخْلُ الْأَرْضُ إِلَّا وَ فِیهَا مِنَّا رَجُلٌ یَعْرِفُ الْحَقَّ فَإِذَا زَادَ النَّاسُ فِیهِ شَیْئاً قَالَ زَادُوا وَ إِذَا نَقَصُوا مِنْهُ قَالَ قَدْ نَقَصُوا(4).

«90»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ الْیَقْطِینِیِّ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ الْحَجَّاجِ الْخَشَّابِ عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا مَثَلُ أَهْلِ بَیْتِی فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ کَمَثَلِ نُجُومِ السَّمَاءِ کُلَّمَا غَابَ نَجْمٌ طَلَعَ نَجْمٌ (5).

«91»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ وَ مَاجِیلَوَیْهِ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ (6)عَنْ فَضْلِ بْنِ خَدِیجٍ (7)عَنْ کُمَیْلِ بْنِ زِیَادٍ النَّخَعِیِّ وَ حَدَّثَنَا ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ وَ سَعْدٌ وَ الْحِمْیَرِیُّ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ ابْنِ هَاشِمٍ مَعاً عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ جُنْدَبٍ عَنْ کُمَیْلٍ

ص: 44


1- اکمال الدین : ١٣٥ فیه : تخلو الارض لا یکون فیها امام؟
2- فی النسخة المخطوطة: الحسن بن بشار.
3- اکمال الدین: 135 و 136.
4- بصائر الدرجات: 96 فیه و فی النسخة المخطوطة: فقد زادوا.
5- اکمال الدین: 164.
6- فی المصدر المطبوع: (عمر بن سعید) و فی نسخة: محمّد بن سعید.
7- لعل الصحیح: فضیل بن خدیج کما یأتی.

حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که مردی از آن جناب پرسید: آیا ممکن است زمین ساعتی خالی از حجت باشد؟ فرمود: زمین خالی از حق و (راهنما) نیست(1).

روایت88.

کمال الدین: ابن بشار گفت: من در خدمت حضرت رضا علیه السّلام بودم که حسین ابن خالد پرسید: آیا ممکن است زمین خالی از امام باشد؟ فرمود: نه.(2)

روایت89.

بصائر الدرجات: ابو حمزه از امام باقر علیه السّلام نقل کرد که فرمود: زمین خالی از ما نمی ماند. کسی که حق را می شناسد، اگر مردم چیزی بر آن اضافه کنند می گوید زیاد کردید و اگر از آن بکاهند، می گوید کم کردید.(3)

روایت90.

کمال الدین: معروف بن خرّبوذ گفت: از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم که می فرمود: پیامبر اکرم فرموده است: مثل اهل بیت من مانند ستارگان آسمان است؛ هر گاه ستاره ای پنهان شود، ستاره ای دیگر می درخشد.(4)

روایت91.

کمال الدین: حدیث زیر را به پنج طریق از کمیل بن زیاد نقل می کند:

ص: 44


1- . کمال الدین: 135
2- . کمال الدین: 135 - 136
3- . بصائر الدرجات: 96
4- . کمال الدین: 164

وَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ (1)عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ ضَرَارِ بْنِ صُرَدَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ (2)عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ کُمَیْلٍ وَ حَدَّثَنَا الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ وَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ الْهَرَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِدْرِیسَ الْحَنْظَلِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی الْفَزَارِیِّ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ کُمَیْلِ بْنِ زِیَادٍ وَ اللَّفْظُ لِلْفَضْلِ بْنِ خَدِیجٍ (3)عَنْ کُمَیْلِ بْنِ زِیَادٍ قَالَ: أَخَذَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بِیَدِی فَأَخْرَجَنِی إِلَی ظَهْرِ الْکُوفَةِ فَلَمَّا أَصْحَرَ تَنَفَّسَ ثُمَّ قَالَ یَا کُمَیْلُ إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِیَةٌ فَخَیْرُهَا أَوْعَاهَا احْفَظْ عَنِّی مَا أَقُولُ لَکَ النَّاسُ ثَلَاثَةٌ عَالِمٌ رَبَّانِیٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَی سَبِیلِ نَجَاةٍ وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ أَتْبَاعُ کُلِّ نَاعِقٍ یَمِیلُونَ مَعَ کُلِّ رِیحٍ لَمْ یَسْتَضِیئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ فَیَهْتَدُوا (4)وَ لَمْ یَلْجَئُوا إِلَی رُکْنٍ وَثِیقٍ فَیَنْجُوا (5)یَا کُمَیْلُ الْعِلْمُ خَیْرٌ مِنَ الْمَالِ الْعِلْمُ یَحْرُسُکَ وَ أَنْتَ تَحْرُسُ الْمَالَ وَ الْمَالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَةُ وَ الْعِلْمُ یَزْکُو عَلَی الْإِنْفَاقِ یَا کُمَیْلُ مَحَبَّةُ (6)الْعِلْمِ دِینٌ یُدَانُ بِهِ یَکْسِبُ الْإِنْسَانُ بِهِ الطَّاعَةَ فِی حَیَاتِهِ (7)وَ جَمِیلَ الْأُحْدُوثَةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَ

ص: 45


1- فی المصدر: عبد اللّه بن عبد الوهاب بن نصر بن عبد الوهاب القرشیّ.
2- فی النسخة المخطوطة و فی المصدر: عن عاصم بن حمید عن الثمالی عن عبد الرحمن عن کمیل.
3- فی المصدر: و اللفظ لفضیل بن خدیج أقول: فی لسان المیزان أیضا: فضیل ابن خدیج راجع ج 4: 453.
4- النسخة المخطوطة و المصدر خالیان من قوله: فیهتدوا. و قوله: فینجوا.
5- النسخة المخطوطة و المصدر خالیان من قوله: فیهتدوا. و قوله: فینجوا.
6- فی نسخة: معرفة العلم.
7- فی المصدر: یکسب الإنسان به الطاعة.

عاصم بن حمید از ثمالی و او از عبدالرحمن، از کمیل بن زیاد نقل می کند (الفاظ حدیث از فضل بن خدیج است) که کمیل بن زیاد گفت: امیرالمؤمنین علیه السّلام دست مرا گرفت و از کوفه خارج کرد. همین که داخل بیابان شد، آهی کشید و فرمود: کمیل! این دل ها گنجینه دانش هستند. بهترین آنها دلی است که ظرفیت آن بیشتر باشد. آنچه به تو می آموزم به خاطر بسپار: مردم سه دسته هستند: عالم ربانی؛ دانشجویی که در راه رستگاری است؛ و گروهی که احمق و نادانند، همچون پشه های ریز که بر سر و گوش چارپایان اجتماع دارند، به هر صدایی گوش فرا داده و پیروی می کنند و با هر بادی که بوزد، تغییر جهت می دهند. آنها از نور دانش بهره ای نبرده اند که موجب هدایت آنها شود و به پایگاهی استوار پناه نیاورده اند تا نجات یابند.

ای کمیل! علم و دانش بهتر از مال است، زیرا دانش تو را نگهبان و حافظ است و اما تو باید مال را نگهبانی کنی؛ مال با بخشش کم می شود، اما دانش با آموزش افزون می گردد. ای کمیل! علاقه به علم و دانش آیینی است که - به آن آیین درآ! - به وسیله آن انسان کسب طاعت می کند و زیباترین ارمغان ها را برای آخرت ذخیره می نماید.

ص: 45

صَنِیعُ (1)الْمَالِ یَزُولُ بِزَوَالِهِ یَا کُمَیْلُ هَلَکَ خُزَّانُ الْأَمْوَالِ وَ هُمْ أَحْیَاءٌ وَ الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِیَ الدَّهْرُ أَعْیَانُهُمْ مَفْقُودَةٌ وَ أَمْثَالُهُمْ فِی الْقُلُوبِ مَوْجُودَةٌ هَا (2)إِنَّ هَاهُنَا وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی صَدْرِهِ لَعِلْماً جَمّاً لَوْ أَصَبْتُ لَهُ حَمَلَةً بَلَی أُصِیبُ (3)لَقِنَا غَیْرَ مَأْمُونٍ عَلَیْهِ مُسْتَعْمِلًا (4)آلَةَ الدِّینِ لِلدُّنْیَا وَ مُسْتَظْهِراً بِنِعَمِ اللَّهِ عَلَی عِبَادِهِ وَ بِحُجَجِهِ عَلَی أَوْلِیَائِهِ أَوْ مُنْقَاداً لِحَمَلَةِ (5)الْحَقِّ لَا بَصِیرَةَ لَهُ فِی أَحْنَائِهِ یَنْقَدِحُ الشَّکُّ فِی قَلْبِهِ لِأَوَّلِ عَارِضٍ مِنْ شُبْهَةِ الْأُمَّةِ (6)لَا ذَا وَ لَا ذَاکَ أَوْ مَنْهُوماً بِاللَّذَّةِ سَلِسَ الْقِیَادِ لِلشَّهْوَةِ (7)أَوْ مُغْرَماً بِالْجَمْعِ وَ الِادِّخَارِ لَیْسَا مِنْ رُعَاةِ الدِّینِ فِی شَیْ ءٍ أَقْرَبُ شَبَهاً بِهِمَا الْأَنْعَامُ السَّائِمَةُ کَذَلِکَ یَمُوتُ الْعِلْمُ بِمَوْتِ حَامِلِیهِ اللَّهُمَّ بَلَی لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَجِهِ إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً أَوْ خَائِفاً مَغْمُوراً (8)لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَیِّنَاتُهُ وَ کَمْ ذَا وَ أَیْنَ أُولَئِکَ أُولَئِکَ وَ اللَّهِ الْأَقَلُّونَ عَدَداً وَ الْأَعْظَمُونَ قَدْراً (9)بِهِمْ یَحْفَظُ اللَّهُ حُجَجَهُ وَ بَیِّنَاتِهِ حَتَّی یُودِعُوهَا نُظَرَاءَهُمْ وَ یَزْرَعُوهَا فِی قُلُوبِ أَشْبَاهِهِمْ هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلَی حَقِیقَةِ الْبَصِیرَةِ وَ بَاشَرُوا (10)رُوحَ الْیَقِینِ وَ اسْتَلَانُوا مَا اسْتَوْعَرَ الْمُتْرَفُونَ وَ أَنِسُوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجَاهِلُونَ وَ صَحِبُوا الدُّنْیَا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الْأَعْلَی یَا کُمَیْلُ أُولَئِکَ خُلَفَاءُ اللَّهِ

ص: 46


1- فی المصدر: و منفعة المال تزول بزواله.
2- فی المصدر: هاه.
3- فی المصدر: بل اصبت و فی النهج: بلی أصیب.
4- فی المصدر: یستعمل آلة الدین فی الدنیا، و یستظهر بحجج اللّه عزّ و جلّ علی خلقه و بنعمته علی عباده لتتخذ الضعفاء ولیجة دون ولی الحق، او منقادا.
5- فی نسخة مصحّحة من المصدر: او منقادا لجملة الحق.
6- هکذا فی نسخة مصحّحة من المصدر، و فی المطبوع: من شبهة، الا لا ذا و لا ذاک.
7- فی المصدر: او منهوما باللذات، سلس القیاد للشهوات.
8- فی المصدر: اما ظاهر مشهور او خاف مغمور.
9- فی المصدر: (و الاعظمون خطرا) اقول: ای قدرا.
10- فی المصدر: هجم بهم العلم علی حقائق الأمور فباشروا.

ارزش مال با از دست دادن آن از بین می رود. ای کمیل! گنجوران در حال زندگی مرده اند، ولی دانشمندان تا دامنه قیامت زنده و پایدارند، گرچه پیکر آنها از میان رفته است، اما قیافه همیشه آنان در دل ها وجود دارد.

دقت کن! در اینجا (به سینه خود اشاره کرد) انبوهی گران از دانش است که اگر کسی را بیابم که شایسته تعلیم باشد، به او می آموزم. آری، پیدا می شوند، اما کسانی هستند که به آنها اطمینان نیست، دین را در راه هوس های دنیا به کار می برند و با نعمت خداداد، خود را بر دیگران برتری می دهند و دلایل و حجت های خدا را در راه نابودی دوستان خدا بکار می برند. ممکن است تا حدودی پیرو حق باشند، اما بینش و بصیرتی در به کار بردن آن ندارند. یا شیفته و فریفته غرایز و لذت ها است که اسیر شهوت است یا گرفتار جمع کردن مال و بر هم انباشتن زر و سیم است که لیاقت رهبری دین را ندارد. بسیار شباهت دارند به چارپایان، چه اگر به این دلیل علم از میان می رود، به واسطه نبودن کسانی که شایستگی حمل آن را داشته باشند.

اما نه خدایا! هرگز زمین خالی از حجت نیست که قیام با دلایل برای خدا نماید یا ظاهر و آشکار باشد یا پنهان و بیمناک، تا حجت و دلایل خدا باطل نشود. اما چقدر هستند آنها و کجایند؟ به خدا قسم تعداد آنها از همه کمتر است و مقامشان از همه بالاتر. به وسیله ایشان خدا دلایل و براهین خود را حفظ می کند تا به شخصیت هایی نظیر خود بسپارند و بذر آن را در دل مردمی پاک سرشت بکارند. دانش آنها را به واقع بینی و بینش حقیقی رهنمون شده است، چنان چه دارای روح یقین شده اند. آنچه را تبهکاران دشوار می بینند، به نظر آنها بسیار ساده است و از هر چه نادان گریزانند. ایشان به آن انس و علاقه دارند، همآهنگ مردم دنیایند، اما با روح هایی که دلبسته به عالم بالا است.

ای کمیل! این گروه خلفای خدایند

ص: 46

فِی أَرْضِهِ وَ الدُّعَاةُ إِلَی دِینِهِ آهِ آهِ (1)شَوْقاً إِلَی رُؤْیَتِهِمْ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِی وَ لَکُمْ.

وَ فِی رِوَایَةِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ جُنْدَبٍ فَانْصَرِفْ إِذَا شِئْتَ.

وَ حَدَّثَنَا بِهَذَا الْحَدِیثِ الْقَاسِمُ بْنُ مُحَمَّدٍ السَّرَّاجُ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ أَبِی صَالِحٍ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْحَاقَ الْقَاضِی عَنْ ضَرَارٍ (2)عَنْ عَاصِمٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ کُمَیْلٍ قَالَ: أَخَذَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بِیَدِی وَ أَخْرَجَنِی إِلَی نَاحِیَةِ الْجَبَّانِ فَلَمَّا أَصْحَرَ جَلَسَ ثُمَّ قَالَ یَا کُمَیْلُ احْفَظْ عَنِّی مَا أَقُولُ لَکَ الْقُلُوبُ أَوْعِیَةٌ فَخَیْرُهَا أَوْعَاهَا وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فِیهِ بَلَی (3)لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ بِحُجَّةٍ لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَیِّنَاتُهُ وَ لَمْ یَذْکُرْ فِیهِ ظَاهِراً مَشْهُوراً وَ لَا خَائِفاً مَغْمُوراً (4)وَ قَالَ فِی آخِرِهِ إِذَا شِئْتَ فَقُمْ.

وَ أَخْبَرَنَا بِهِ بَکْرُ بْنُ عَلِیٍّ الشَّاشِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْبَزَّازِ الشَّافِعِیِّ عَنْ ضَرَارٍ (5)عَنْ عَاصِمٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ کُمَیْلٍ قَالَ: أَخَذَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بِیَدِی إِلَی (6)نَاحِیَةِ الْجَبَّانِ فَلَمَّا أَصْحَرَ جَلَسَ ثُمَّ تَنَفَّسَ ثُمَّ قَالَ یَا کُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ احْفَظْ مَا أَقُولُ لَکَ الْقُلُوبُ أَوْعِیَةٌ فَخَیْرُهَا أَوْعَاهَا النَّاسُ ثَلَاثَةٌ فَعَالِمٌ رَبَّانِیٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَی سَبِیلِ نَجَاةٍ وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ أَتْبَاعُ کُلِّ نَاعِقٍ وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ بِطُولِهِ إِلَی آخِرِهِ.

ص: 47


1- فی المصدر: های های و فی نسخة منه: آه آه.
2- فی المصدر: (قال: حدّثنا أبو نعیم إبراهیم بن صرار بن صرار) و الظاهر أنّه مصحف، و صحیحه: ابو نعیم ضرار بن صرد. راجع تقریب التهذیب: 239.
3- فی المصدر: اللّهمّ بلی.
4- فی المصدر: ظاهر أو خاف مغمور.
5- فی المصدر: بعد الشافعی: قال: حدّثنا موسی بن إسحاق قال: حدّثنا ضرار بن ضرر. أقول: هو مصحف صرد.
6- فی المصدر: فأخرجنی إلی ناحیة.

در زمین و دعوت کنندگان مردمند به دین خدا. آه! آه! چقدر علاقمندم به دیدار آنها! از خدای آمرزش می خواهم برای خود و شما.

به دنبال این فرمایش، در روایت عبدالرحمن بن جندب است که فرمود: اینک هر جا مایلی برو.

ص: 47

وَ حَدَّثَنَا بِهِ عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَسْوَارِیُّ عَنْ مَکِّیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّیْرَفِیِّ (1)عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی عَنْ عَاصِمٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ کُمَیْلٍ قَالَ: أَخَذَ بِیَدِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَأَخْرَجَنِی إِلَی الْجَبَّانِ فَلَمَّا أَصْحَرَ جَلَسَ ثُمَّ تَنَفَّسَ ثُمَّ قَالَ یَا کُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ الْقُلُوبُ أَوْعِیَةٌ فَخَیْرُهَا أَوْعَاهَا وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ.

وَ حَدَّثَنَا بِهِ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّقْرِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ ضَرَارٍ عَنْ عَاصِمٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ کُمَیْلٍ وَ حَدَّثَنَا بِهِ أَبُو مُحَمَّدٍ بَکْرُ بْنُ عَلِیٍّ الشَّاشِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الشَّافِعِیِّ عَنْ بَشِیرِ بْنِ مُوسَی (2)عَنْ عُبَیْدِ بْنِ الْهَیْثَمِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ بْنِ الْحَبَاجِ (3)عَنْ هِشَامِ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّائِبِ عَنْ أَبِی مِخْنَفٍ لُوطِ بْنِ یَحْیَی عَنْ فُضَیْلِ بْنِ خَدِیجٍ عَنْ کُمَیْلٍ قَالَ: أَخَذَ بِیَدِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بِالْکُوفَةِ فَخَرَجْنَا حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی الْجَبَّانِ (4)وَ ذَکَرَ فِیهِ اللَّهُمَّ بَلَی لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَجِهِ ظَاهِرٍ مَشْهُورٍ أَوْ بَاطِنٍ مَغْمُورٍ لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَیِّنَاتُهُ وَ قَالَ فِی آخِرِهِ انْصَرِفْ إِذَا شِئْتَ (5).

بیان

قد مر هذا الخبر بشرحه بأسانید فی باب فضل العلم (6).

«92»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی مِخْنَفٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ جُنْدَبٍ

ص: 48


1- فی المصدر: عبد اللّه بن محمّد بن الحسن المشرقی.
2- فی المصدر: حدّثنا بشر بن موسی أبو علیّ الأسدی.
3- فی النسخة المخطوطة: الحیاج و فی المصدر: عبد اللّه بن الفضل بن عبد اللّه بن أبی الصیاح الهیاج خ بن محمّد بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطلب.
4- فی المصدر: إلی الجبانة. و فیه: اللّهمّ بلی اللّهمّ لا تخلو الأرض من قائم بحجة.
5- اکمال الدین: 169- 171.
6- اخرجه المصنّف مسندا عن الخصال و الأمالی و مرسلا عن نهج البلاغة و تحف العقول و کتاب الغارات فی ج 1: 187- 149 مع شرح اجزاء الحدیث راجعه.

این روایت به طرق مختلف با مختصر اختلافی در الفاظ نقل شده که چند طریق آن در همین کتاب با اختلاف کمی در عبارت نقل گردید.(1)

توضیح

این روایت با شرح و اسنادش در «باب فضیلت علم» آمده است.

روایت92.

کمال الدین:

ص: 48


1- . کمال الدین: 169 - 171

عَنْ کُمَیْلِ بْنِ زِیَادٍ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ لِی فِی کَلَامٍ طَوِیلٍ اللَّهُمَّ إِنَّکَ لَا تُخْلِی الْأَرْضَ مِنْ قَائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَّةٍ إِمَّا ظَاهِرٍ مَشْهُورٍ أَوْ خَائِفٍ مَغْمُورٍ لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَیِّنَاتُهُ (1).

ک، إکمال الدین ماجیلویه عن عمه عن الکوفی عن نصر بن مزاحم عن أبی مخنف مثله (2).

«93»

ک، إکمال الدین ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ کُمَیْلٍ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ فِی کَلَامٍ طَوِیلٍ اللَّهُمَّ إِنَّکَ لَا تُخْلِی الْأَرْضَ مِنْ قَائِمٍ بِحُجَّةٍ إِمَّا ظَاهِرٍ أَوْ خَائِفٍ مَغْمُورٍ لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُکَ وَ بَیِّنَاتُکَ (3).

ک، إکمال الدین ابن المتوکل عن الأسدی عن البرمکی عن عبد الله بن أحمد عن عبد الرحمن بن موسی عن محمد بن الزیات عن أبی صالح عن کمیل مثله (4)

ک، إکمال الدین أبی و ابن الولید معا عن سعد عن ابن عیسی و ابن أبی الخطاب و الهیثم النهدی جمیعا عن ابن محبوب عن هشام بن سالم عن أبی إسحاق الهمدانی قال حدثنی الثقة من أصحابنا عن أمیر المؤمنین علیه السلام و ذکر مثله (5).

«94»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام أَنَّهُ قَالَ فِی خُطْبَةٍ لَهُ عَلَی مِنْبَرِ الْکُوفَةِ اللَّهُمَّ إِنَّهُ لَا بُدَّ لِأَرْضِکَ مِنْ حُجَّةٍ لَکَ عَلَی خَلْقِکَ یَهْدِیهِمْ إِلَی دِینِکَ وَ یُعَلِّمُهُمْ عِلْمَکَ لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَّتُکَ وَ لَا یَضِلَّ تَبَعُ أَوْلِیَائِکَ بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَهُمْ بِهِ إِمَّا ظَاهِرٍ لَیْسَ بِالْمُطَاعِ أَوْ مُکْتَتِمٍ أَوْ مُتَرَقِّبٍ إِنْ غَابَ مِنَ النَّاسِ شَخْصُهُ فِی حَالِ هُدْنَتِهِمْ فَإِنَّ عِلْمَهُ وَ آدَابَهُ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ

ص: 49


1- اکمال الدین: 171 فیه: خاف و اسناد الحدیث فی المصدر المطبوع لا یخلو عن تصحیفات و نقص.
2- اکمال الدین: 171 فیه: (اللّهمّ بلی لا تخلو) و فیه: او خاف.
3- اکمال الدین: 171 فیه: او خاف قال الصدوق: و لهذا الحدیث طرق کثیرة.
4- اکمال الدین: 171 و 176 راجع الفاظهما.
5- اکمال الدین: 171 و 176 راجع الفاظهما.

کمیل بن زیاد گفت: امیرالمؤمنین علیه السّلام در ضمن سخنانی طولانی به من فرمود: خدایا! تو زمین را خالی نمی گذاری از کسی که حجت تو باشد، چه آشکار و پیدا، چه ترسان و مستور، تا حجت و دلایل خدا باطل نشود.(1)

کمال الدین: مثل این روایت را با سند دیگری آورده است.(2)

روایت93.

کمال الدین: کمیل گفت: علی علیه السّلام در ضمن سخنانی طولانی به من فرمود: خدایا! تو زمین را خالی نمی گذاری از کسی که حجت تو باشد، چه آشکار و پیدا، چه ترسان و مستور، تا حجت و دلایلت باطل نشود.(3)

کمال الدین: در دو مورد دیگر همین روایت در این کتاب آمده است.(4)

روایت94.

کمال الدین: حضرت صادق از آباء گرام خود علیهم السّلام، از امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل کرد که روزی در خطبه خود در منبر کوفه فرمود: بار خدایا! به ناچار باید در روی زمین امام و رهبری از جانب تو برای مردم باشد که راهنمای دین تو است و دانش به آنها می آموزد تا موجب باطل شدن حجت تو نگردد، و دوستان خود را که هدایت کرده ای به وسیله او گمراه نشوند، یا آشکارا خواهد بود نه مورد اطاعت یا پنهان و یا انتظارش را دارند. اگر شخص او از نظر مردم پنهان باشد، در آن هنگام که مقرر است چنین خواهد شد. علم و آداب و روش مذهبی در دل های مؤمنین

ص: 49


1- . کمال الدین: 171
2- . کمال الدین: 171
3- . کمال الدین: 171
4- . کمال الدین: 171 و 176

مُثْبَتَةٌ فَهُمْ بِهَا عَامِلُونَ (1).

«95»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یَتْرُکَ الْأَرْضَ بِغَیْرِ إِمَامٍ (2).

«96»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ صَفْوَانَ عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْأَرْضُ لَا تَکُونُ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ لَا یُصْلِحُ النَّاسَ إِلَّا ذَاکَ (3).

«97»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تَبْقَی الْأَرْضُ یَوْماً بِغَیْرِ إِمَامٍ قَالَ لَا (4).

«98»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ جَرِیرٍ (5)عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَا کَانَتِ الْأَرْضُ إِلَّا وَ لِلَّهِ فِیهَا عَالِمٌ (6).

«99»

یر، بصائر الدرجات بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ الْعَطَّارِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ مَا یَکُونُ الْأَرْضُ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ قَالَ بَلَی (7).

«100»

یر، بصائر الدرجات عَنْهُ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ الْأَرْضَ لَا تُتْرَکُ إِلَّا بِعَالِمٍ یَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَیْهِ وَ لَا یَحْتَاجُ إِلَی النَّاسِ یَعْلَمُ الْحَرَامَ وَ الْحَلَالَ (8).

ص: 50


1- اکمال الدین: 176 فیه: اتباع اولیاءک و فیه او مکتتم مترقب ان غاب عن الناس شخصه فی حال هدیهم لم یغب عنهم علمه و آدابه.
2- بصائر الدرجات: 143.
3- بصائر الدرجات: 143.
4- بصائر الدرجات: 143.
5- فی النسخة المخطوطة: (ایوب بن الحر) و فی المصدر: ایوب بن حر.
6- بصائر الدرجات: 143.
7- بصائر الدرجات: 143.
8- بصائر الدرجات: 143 فیه: یعلم الحلال و الحرام.

ثابت است و به آن عمل می کنند.(1)

روایت95.

بصائر الدرجات: از ابو بصیر نقل شده که امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند عزوجل کریم تر و جلیل تر از آن است که زمین را بدون امام رها کند.(2)

روایت96.

بصائر الدرجات: ذریح محاربی گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: در روی زمین پیوسته عالمی وجود دارد؛ صلاح مردم جز این نیست.(3)

روایت97.

بصائر الدرجات: حسین بن ابو العلا گفت: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم: آیا زمین روزی بدون امام می ماند؟ فرمود: نه.(4)

روایت98.

بصائر الدرجات: سلیمان بن خالد از امام باقر علیه السّلام نقل می کند که فرمود: به خدا قسم زمین نمی ماند، مگر آنکه عالمی در آن خواهد بود.(5)

روایت99.

بصائر الدرجات: حسن بن زیاد عطار گفت: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: زمین نیست مگر آنکه در او عالمی است؟ فرمود: بله.(6)

روایت100.

بصائر الدرجات: حارث بن مغیره گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: زمین را خالی از عالمی که احتیاجات مردم را بر طرف کند نمی گذارند. او به مردم نیازی ندارد و دارای علم حلال و حرام است.(7)

ص: 50


1- . کمال الدین: 176
2- . بصائر الدرجات: 143
3- . بصائر الدرجات: 143
4- . بصائر الدرجات: 143
5- . بصائر الدرجات: 143
6- . بصائر الدرجات: 143
7- . بصائر الدرجات: 143
«101»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِی خَلَفٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ الْعَطَّارِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَکُونُ إِلَّا وَ فِیهَا حُجَّةٌ إِنَّهُ لَا یُصْلِحُ النَّاسَ إِلَّا ذَلِکَ وَ لَا یُصْلِحُ الْأَرْضَ إِلَّا ذَاکَ (1).

سن، المحاسن ابن یزید مثله (2).

«102»

یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تُتْرَکُ الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ قَالَ لَا قُلْنَا لَهُ تَکُونُ الْأَرْضُ وَ فِیهَا إِمَامَانِ قَالَ لَا إِلَّا إِمَامٌ صَامِتٌ لَا یَتَکَلَّمُ وَ یَتَکَلَّمُ الَّذِی قَبْلَهُ (3).

«103»

یر، بصائر الدرجات عَبَّادُ بْنُ سُلَیْمَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْحُجَّةَ لَا تَقُومُ لِلَّهِ عَلَی خَلْقِهِ إِلَّا بِإِمَامٍ حَتَّی یُعْرَفَ (4).

بیان

فی بعض النسخ حتی یعرف یمکن أن یقرأ یعرف علی بناء التفعیل المعلوم فالمستتر راجع إلی الإمام و الأظهر أنه علی بناء المجرد المجهول فالمستتر إما راجع إلی الله أو إلی الإمام و فی بعضها إلا بإمام حی یعرف و فی بعضها حق یعرف فالرجوع إلی الإمام علی النسختین أظهر بل هو متعین.

«104»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ وَ الْحَجَّالِ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا تَبْقَی الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ ظَاهِرٍ (5).

«105»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی وَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ یَعْقُوبَ السَّرَّاجِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ عَالِمٍ مِنْکُمْ حَیٍّ ظَاهِرٍ تَفْزَعُ إِلَیْهِ النَّاسُ فِی حَلَالِهِمْ وَ حَرَامِهِمْ فَقَالَ یَا أَبَا یُوسُفَ لَا إِنَّ ذَلِکَ لَبَیِّنٌ فِی کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا عَدُوَّکُمْ مِمَّنْ یُخَالِفُکُمْ

ص: 51


1- بصائر الدرجات: 142.
2- المحاسن: 234.
3- بصائر الدرجات: 143.
4- بصائر الدرجات: 143.
5- بصائر الدرجات: 143.

روایت101.

بصائر الدرجات: حسن بن زیاد عطار گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: زمین نخواهد بود مگر آنکه در آن حجت است، مردم و زمین صلاحیت پیدا نمی کنند، مگر آنکه او باشد.(1)

محاسن: مثل این حدیث را آورده است.(2)

روایت102.

بصائر الدرجات: حسین بن ابی العلا گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آیا زمین بدون امام می شود؟ فرمود: نه. گفتم: ممکن است در روی زمین دو امام باشد؟ فرمود: نه، مگر امامی که خاموش باشد و مأموریت سخن گفتن ندارد و آن امام که مأمور است و مقدم بر اوست، سخن می گوید.(3)

روایت103.

بصائر الدرجات: محمّد بن عماره از حضرت رضا علیه السّلام نقل می کند که فرمود: حجت خدا برای مردم تمام نمی شود، مگر به وسیله امامی که شناخته شود.(4)

توضیح

در بعضی نسخه ها فعل «یعرف» ممکن است بر مبنای معلوم خوانده شود، پس ضمیر در آن به امام بر می گردد. ظاهر ترآن است که معلوم خوانده شود که ضمیر مستتر در آن یا به خدا یا به امام باز می گردد. در بعضی نسخه ها «امام زنده» و در بعضی دیگر «امام بر حق» آمده که طبق این دو نسخه، روشن تر بلکه متعین است.

روایت104.

بصائر الدرجات: امام باقر علیه السّلام فرمود: زمین بدون امام آشکار باقی نمی ماند.(5)

روایت105.

بصائر الدرجات: یعقوب بن سراج گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: ممکن است زمین خالی از عالمی زنده و آشکار از شما خانواده باشد که مردم در حلال و حرام به او پناه برند؟ فرمود: نه. یا ابا یوسف! این مطلب در کتاب خدا کاملا آشکار است، فرموده است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا» که امر به شکیبایی و صبر با دشمنانشان از مخالفین شما می کند؛

ص: 51


1- . بصائر الدرجات: 142
2- . محاسن: 234
3- . بصائر الدرجات: 143
4- . بصائر الدرجات: 143
5- . بصائر الدرجات: 143

وَ رابِطُوا إِمَامَکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ فِیمَا یَأْمُرُکُمْ وَ فَرَضَ عَلَیْکُمْ (1).

بیان

قوله ظاهر أی حجته و إمامته لا شخصه علیه السلام و أما قوله تفزع إلیه الناس أی فی الجملة و لو بعد ظهوره أو الأعم من کل الناس و بعضهم فإن فی حال غیبة الإمام یفزع إلیه بعض خواص أصحابه و یحتمل أن یکون الغرض بیان الحکمة فی وجوده أی إمام من شأنه أن یفزع الناس إلیه إن لم یمنع مانع و أما الاستشهاد بالآیة فلظهور عموم الحکم و شموله لجمیع الأزمان و مرابطة الإمام لا یکون إلا مع وجوده.

«106»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لَنْ تَخْلُوَ الْأَرْضُ مِنْ حُجَّةٍ عَالِمٍ یُحْیِی فِیهَا مَا یُمِیتُونَ مِنَ الْحَقِّ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ (2).

«107»

یر، بصائر الدرجات الْهَیْثَمُ النَّهْدِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لَوْ لَمْ تَکُنْ فِی الدُّنْیَا إِلَّا اثْنَانِ لَکَانَ أَحَدُهُمَا الْإِمَامَ (3).

«108»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الطَّیَّارِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لَوْ لَمْ یَبْقَ فِی الْأَرْضِ إِلَّا اثْنَانِ لَکَانَ أَحَدُهُمَا الْحُجَّةَ عَلَی صَاحِبِهِ (4).

«109»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ بْنِ الطَّیَّارِ قَالَ قَالَ: لَوْ لَمْ یَبْقَ فِی الْأَرْضِ إِلَّا اثْنَانِ لَکَانَ أَحَدُهُمَا الْحُجَّةَ وَ لَوْ ذَهَبَ أَحَدُهُمَا بَقِیَ الْحُجَّةُ (5).

«110»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عُمَارَةَ بْنِ الطَّیَّارِ قَالَ

ص: 52


1- بصائر الدرجات: 143 و الآیة فی آل عمران: 200.
2- بصائر الدرجات: 143. و الآیة فی الصف: 8.
3- بصائر الدرجات: 143. فیه و فی النسخة المخطوطة: لکان الامام احدهما.
4- بصائر الدرجات: 143.
5- بصائر الدرجات: 143.

«وَ رابِطُوا» دستور ارتباط با امام خود می دهد؛ «وَ اتَّقُوا اللَّهَ»(1) از خدا بپرهیزید در مورد واجبات و دستوراتی که داده است.(2)

توضیح

سخن حضرت که فرمود: «عالم آشکار»، یعنی حجت و دلیل امام نه شخص حضرت علیه السّلام. و نیز اینکه فرمود: «مردم به او پناه ببرند»، یعنی فی الجمله، ولو بعد از ظهور امام یا اعم از همه یا بعضی از مردم، چون در زمان غیبت بعضی از خاصان امام به ایشان پناه می برند. همچنین احتمال دارد غرض بیان حکمت وجود امام باشد، زیرا جایگاه امام آن است که اگر مانعی نباشد، مردم به او پناه برند. شاهد آوردن آیه نیز به جهت عمومیت حکم روایت و شمول آن برای همه زمان هاست و ارتباط با امام فقط در زمان حضور امام نیست.

روایت106.

بصائر الدرجات: مصدق بن صدقه گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: زمین خالی از حجت عالمی که زنده کند در آن آنچه که مرده است، نمی ماند. سپس این آیه را تلاوت فرمود: «یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ»(3) {می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند و حال آنکه خدا گرچه کافران را ناخوش افتد، نور خود را کامل خواهد گردانید.}(4)

روایت107.

بصائر الدرجات: یونس بن یعقوب گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: اگر در دنیا فقط دو نفر باشند، یکی از ایشان امام خواهد بود.(5)

روایت108.

بصائر الدرجات: حمزة بن طیار گفت: امام صادق علیه السّلام فرمود: اگر در زمین فقط دو نفر باقی باشند، یکی از آن دو حجت بر دیگری خواهد بود.(6)

روایت109.

بصائر الدرجات: عمارة بن طیار گفت: امام صادق علیه السّلام فرمود: اگر در زمین فقط دو نفر باقی باشند، یکی از آن دو حجت خواهد بود. اگر یکی برود، حجت باقی می ماند.(7)

روایت110.

بصائر الدرجات: عمارة بن طیار گفت:

ص: 52


1- . آل عمران/ 200
2- . بصائر الدرجات: 143
3- . صف/ 8
4- . بصائر الدرجات: 143
5- . بصائر الدرجات: 143
6- . بصائر الدرجات: 143
7- . بصائر الدرجات: 143

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لَوْ لَمْ یَبْقَ فِی الْأَرْضِ إِلَّا اثْنَانِ لَکَانَ أَحَدُهُمَا الْحُجَّةَ (1).

«111»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ سَالِمَ بْنَ أَبِی حَفْصَةَ قَالَ أَ مَا بَلَغَکَ أَنَّهُ مَنْ مَاتَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً فَقُلْتُ بَلَی فَقَالَ مَنْ إِمَامُکَ قُلْتُ أَئِمَّتِی آلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالَ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا أَسْمَعُکَ عَرَفْتَ إِمَاماً قَالَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَیْحَ مِنْ سَالِمٍ یَدْرِی سَالِمٌ مَا مَنْزِلَةُ الْإِمَامِ الْإِمَامُ أَعْظَمُ وَ أَفْضَلُ مَا یَذْهَبُ (2) إِلَیْهِ سَالِمٌ وَ النَّاسُ أَجْمَعُونَ وَ إِنَّهُ لَمْ یَمُتْ مِنَّا مَیِّتٌ قَطُّ إِلَّا جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَعْدِهِ مَنْ یَعْمَلُ مِثْلَ عَمَلِهِ وَ یَسِیرُ بِسِیرَتِهِ وَ یَدْعُو إِلَی مِثْلِ الَّذِی دَعَا إِلَیْهِ وَ إِنَّهُ لَمْ یَمْنَعِ اللَّهَ مَا أَعْطَی دَاوُدَ أَنْ یُعْطِیَ سُلَیْمَانَ أَفْضَلَ مِمَّا أَعْطَی دَاوُدَ (3).

«112»

یر، بصائر الدرجات الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ عُبَیْسِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ النَّضْرِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لَا یَکُونُ الْأَرْضُ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ یَعْلَمُ مِثْلَ عِلْمِ الْأَوَّلِ وِرَاثَةٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَیْهِ وَ لَا یَحْتَاجُ إِلَی أَحَدٍ (4).

«113»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام عَالِمَ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ الْعِلْمُ یُتَوَارَثُ وَ لَیْسَ یَمْضِی مِنَّا أَحَدٌ حَتَّی یَرَی مِنْ وُلْدِهِ مَنْ یَعْلَمُ عِلْمَهُ وَ لَا تَبْقَی الْأَرْضُ یَوْماً بِغَیْرِ إِمَامٍ مِنَّا تَفْزَعُ إِلَیْهِ الْأُمَّةُ قُلْتُ یَکُونُ إِمَامَانِ قَالَ لَا إِلَّا وَ أَحَدُهُمَا صَامِتٌ لَا یَتَکَلَّمُ حَتَّی یَمْضِیَ الْأَوَّلُ (5).

ص: 53


1- بصائر الدرجات: 143.
2- فی المصدر: مما یذهب.
3- بصائر الدرجات: 149.
4- بصائر الدرجات: 150.
5- بصائر الدرجات: 150 قوله: فزع إلیه: استغاثه. لجأ إلیه و فی المصدر:

امام صادق علیه السّلام فرمود: اگر در زمین فقط دو نفر باقی باشند، یکی از آن دو حجت است.(1)

روایت111.

بصائر الدرجات: ابو عبیده گفت: به امام باقر علیه السّلام عرض کردم: سالم بن ابو حفصه می گوید: مگر به شما نرسیده است که کسی که بمیرد و امامی نداشته باشد به مرگ جاهلیت مرده است؟ گفتم: بله. بعد پرسید: امام تو کیست؟ گفتم: امامان من آل محمد صلی الله علیه و آله هستند. او گفت: به خدا ندانسته امام را می شناسی!

پس امام باقر علیه السّلام فرمود: وای بر سالم! آیا او جایگاه امام را می داند؟ منزلت امام بزرگ ترو افضل از آنچه که سالم و همه مردم بر آنند است. کسی از ما نمی میرد، مگر آنکه خداوند کسی را جای او قرار می دهد که عمل او را دارد و به سیره او عمل می کند، به سوی کسی دعوت می کند که مثل او به سوی او می خواند. کسی جلوی خدا را نگرفته که آنچه به داود داد، به سلیمان که پسر او بود بهتر از آن را عنایت کند.(2)

روایت112.

بصائر الدرجات: حارث بن مغیرة نضری می گوید: از امام صادق شنیدم که فرمود: زمین نخواهد بود، مگر آنکه در آن عالمی است که مانند علم اول را که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی بن ابی طالب علیه السّلام به میراث برده است می داند. مردم به او محتاجند، در حالی که او به هیچ کس نیاز ندارد.(3)

روایت113.

بصائر الدرجات: ابن ابی یعفور نقل می کند که امام صادق علیه السّلام فرمود: علی بن ابی طالب عالم این امت بود و علم به او به ارث رسیده بود. کسی از ما خاندان نمی میرد، مگر اینکه کسی از فرزندانش که او می داند علمش را می بیند. همچنین زمین یک روز هم بدون امامی از ما که امت به او پناه ببرند نمی ماند. عرض کردم: دو امام هم می شوند؟ فرمود: نه، الا اینکه یکی ساکت است و سخن نمی گوید تا دیگری از دنیا برود.(4)

ص: 53


1- . بصائر الدرجات: 143
2- . بصائر الدرجات: 143
3- . بصائر الدرجات: 150
4- . بصائر الدرجات: 150
«114»

نی، الغیبة للنعمانی ابْنُ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ (1) عَنِ ابْنِ مِهْرَانَ عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لَا وَ اللَّهِ لَا یدعو (2) یَدَعُ اللَّهُ هَذَا الْأَمْرَ إِلَّا وَ لَهُ مَنْ یَقُومُ بِهِ إِلَی یَوْمِ تَقُومُ السَّاعَةُ (3).

«115»

نی، الغیبة للنعمانی ابْنُ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ سَعِیدٍ الطَّوِیلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سَیْرٍ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ (4) قَالَ کُلُّ إِمَامٍ هَادٍ لِلْقَرْنِ الَّذِی هُوَ فِیهِمْ (5).

«116»

نی، الغیبة للنعمانی ابْنُ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُفَضَّلِ وَ سَعْدَانَ بْنِ إِسْحَاقَ وَ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْقَطَوَانِیِّ (6) جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ قَالَ سَمِعْتُ مَنْ یُوثَقُ بِهِ مِنْ أَصْحَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ یَقُولُ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ خُطْبَةٍ خَطَبَهَا بِالْکُوفَةِ طَوِیلَةٍ ذَکَرَهَا اللَّهُمَّ لَا بُدَّ لَکَ مِنْ حُجَجٍ فِی أَرْضِکَ حُجَّةٍ بَعْدَ حُجَّةٍ عَلَی خَلْقِکَ یَهْدُونَهُمْ إِلَی دِینِکَ وَ یُعَلِّمُونَهُمْ عِلْمَکَ لِئَلَّا یَتَفَرَّقَ أَتْبَاعُ أَوْلِیَائِکَ ظَاهِرٍ غَیْرِ مُطَاعٍ أَوْ مُکْتَتِمٍ خَائِفٍ یَتَرَقَّبُ إِنْ غَابَ عَنِ النَّاسِ شَخْصُهُمْ فِی حَالِ هُدْنَتِهِمْ فِی دَوْلَةِ الْبَاطِلِ فَلَنْ یَغِیبَ عَنْهُمْ مَبْثُوثٌ عِلْمُهُمْ (7) وَ آدَابُهُمْ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ مُثْبَتَةٌ وَ هُمْ بِهَا عَامِلُونَ یَأْنِسُونَ بِمَا یَسْتَوْحِشُ مِنْهُ الْمُکَذِّبُونَ وَ یَأْبَاهُ الْمُسْرِفُونَ بِاللَّهِ کَلَامٌ یُکَالُ (8) بِلَا ثَمَنٍ مَنْ کَانَ یَسْمَعُهُ

ص: 54


1- فی النسخة المطبوعة: أحمد بن یوسف.
2- الصحیح کما فی المصدر: لا یدع اللّه.
3- غیبة النعمانیّ: 25.
4- ذکر موضع الآیة فی صدر الباب.
5- غیبة النعمانیّ: 54.
6- فی نسخة الکمبانیّ: القطرانی.
7- فی نسخة الکمبانیّ: مبثوت (ث خ) عملهم.
8- فی النسخة المخطوطة: یدان و فی نسخة من المصدر: یدال.

روایت114.

غیبت نعمانی: یعقوب بن شعیب گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: به خدا قسم هرگز خدا وانخواهد گذاشت مسأله امامت را، مگر اینکه کسی را عهده دار آن مقام خواهد نمود تا روز قیامت.(1)

روایت115.

غیبت نعمانی: موسی بن بکر از مفضل نقل کرد که حضرت صادق علیه السّلام در مورد آیه «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ»(2) {]ای پیامبر] تو فقط هشداردهنده ای و برای هر قومی رهبری است} فرمود: هر امامی هادی و راهنمای قرنی است که در آن قرن زندگی می کند.(3)

روایت116.

غیبت نعمانی: ابو اسحاق سبیعی گفت: از یکی از اصحاب مورد اعتماد امیرالمؤمنین علیه السّلام شنیدم که حضرت علی علیه السّلام در ضمن خطبه طولانی که در کوفه بیان نمود، فرمود: بار خدایا! ناچار باید حجتی در روی زمین داشته باشی، امامی بعد از امامی که مردم را به دین راهنمایی کند و به آنها علم تو را بیاموزد تا مبادا پیروان و اولیائت متفرق شوند، یا آشکار است بی آنکه اطاعت شود و یا پنهان و ترسان است که انتظارش را دارند.

اگر شخص او از ایشان غایب باشد، در حال مغلوب بودن در دولت باطل هرگز از ایشان پنهان نخواهد بود و دانش او پراکنده است و آداب و روش او در دل مؤمنین ثابت است و به آن آداب و روش عمل می کنند، علاقه و انس دارند به آنچه که موجب نفرت دروغ پردازان و بی اعتنایی مسرفین است. سخنی است که بدون پرداخت پولی به شما می گویم؛ هر کس بشنود

ص: 54


1- . غیبت نعمانی: 25
2- . رعد/ 9
3- . غیبت نعمانی: 54

یَعْقِلُهُ (1) فَیَعْرِفُهُ وَ یُؤْمِنُ بِهِ وَ یَتَّبِعُهُ وَ یَنْهَجُ نَهْجَهُ فَیَصْلُحُ بِهِ ثُمَّ یَقُولُ فَمَنْ هَذَا وَ لِهَذَا یَأْرِزُ الْعِلْمُ إِذْ لَمْ یُوجَدْ حَمَلَةٌ یَحْفَظُونَهُ وَ یُؤَدُّونَهُ کَمَا یَسْمَعُونَهُ مِنَ الْعَالِمِ ثُمَّ قَالَ بَعْدَ کَلَامٍ طَوِیلٍ فِی هَذِهِ الْخُطْبَةِ اللَّهُمَّ وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ الْغَیْبَ إِنَّ (2) الْعِلْمَ لَا یَأْرِزُ کُلُّهُ وَ لَا یَنْقَطِعُ مَوَادُّهُ فَإِنَّکَ لَا تُخْلِی أَرْضَکَ مِنْ حُجَّةٍ عَلَی خَلْقِکَ إِمَّا ظَاهِرٍ مُطَاعٍ (3) أَوْ خَائِفٍ مَغْمُورٍ لَیْسَ بِمُطَاعٍ لِکَیْلَا تَبْطُلَ حُجَّتُکَ وَ یَضِلَّ أَوْلِیَاؤُکَ بَعْدَ إِذْ هَدَیَتْهُمْ (4).

نی، الغیبة للنعمانی الکلینی عن علی بن محمد عن سهل و عن محمد بن یحیی و غیره عن أحمد بن محمد و عن علی بن إبراهیم عن أبیه جمیعا عن ابن محبوب عن هشام بن سالم عن الثمالی عن أبی إسحاق مثله (5)

بیان

قال الجزری الهدنة السکون و الصلح و الموادعة بین المسلمین و الکفار و بین کل متحاربین و

قال فیه إن الإسلام لیأرز إلی المدینة کما تأرز الحیة إلی حجرها.

أی ینضم إلیها و یجتمع بعضه إلی بعض فیها انتهی.

فالمعنی فی الخبر أن العلم ینقبض و ینضم و یخرج من بین الناس لفقد حامله و لعل المراد بمواد العلم الأئمة.

«117»

نی، الغیبة للنعمانی الْکُلَیْنِیُّ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ تَبْقَی الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ قَالَ لَا (6).

«118»

نی، الغیبة للنعمانی الْکُلَیْنِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ

ص: 55


1- فی المصدر: من کان یسمعه بعقله و فی نسخة منه: لو کان من سمعه بعقله و فی نسخة: فیفلح به.
2- فی المصدر: اللّهمّ و انی لاعلم أن العلم.
3- فی نسخة: اما ظاهر لیس بالمطاع أو خائف مغمور لکن و فی المصدر: من حجة علی ظاهر مطاع، أو خائف مغمور لیس بمطاع.
4- غیبة النعمانیّ: 67 و 68.
5- غیبة النعمانیّ: 67 و 68.
6- غیبة النعمانیّ: 68.

با عقل خود درک می کند و از آن پیروی می نماید و آن راه را از پیش می گیرد و به همین وسیله نجات می یابد. بعد فرمود: به همین جهت علم از میان رفته است، چون کسی را نمی یابند آن طوری که از امام شنیده حفظ نماید و همان طور تحویل دهد.

بعد در بین سخنان خود در همین خطبه طولانی فرمود: بار خدایا! من از پنهان اطلاع دارم که تمام دانش از میان نرفته و به طور کلی نابود نشده، زیرا تو زمین را خالی از حجتی بر مردم نمی گذاری، یا آشکار و مورد اطاعت باشد یا ترسان و پنهان که از او اطاعت نکنند. وجود امام موجب می شود که حجت تو تکمیل گردد و دوستانت پس از هدایت گمراه نشوند.(1)

غیبت نعمانی: همین روایت را با سند دیگری آورده است.(2)

توضیح

جزری می گوید: «هدنة» آرامش، صلح، آتش بس بین مسلمین و کفار و نیز بین هر دو گروه در حال جنگ است. و نیز می گوید: اسلام به مدینه برگشت، آن گونه که مار به سوراخش باز می گردد، یعنی گرد هم آمدند و جمع شدند. معنای روایت این است که علم جمع شد و از میان مردم رفت، چون حامل نداشت و شاید منظور مواد علم ائمه باشد.

روایت117.

غیبت نعمانی: حسین بن ابوالعلا می گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: آیا زمین بدون امام می ماند؟ فرمود: نه، هرگز.(3)

روایت118.

غیبت نعمانی: عبداللَّه بن سلیمان

ص: 55


1- . غیبت نعمانی: 67
2- . غیبت نعمانی: 68
3- . غیبت نعمانی: 68

الْحَکَمِ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُسْلِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا زَالَتِ الْأَرْضُ إِلَّا وَ فِیهَا حُجَّةٌ (1) یَعْرِفُ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ یَدْعُو النَّاسَ إِلَی سَبِیلِ اللَّهِ (2).

بیان

لعل کلمة إلا (3) هنا زائدة کما قال الأصمعی و ابن جنی و حملا علیه قول ذی الرمة.

حراجیج ما تنفک إلا مناخة***علی الخسف أو ترمی (4) بها بلدا قفرا.

و حمل علیه ابن مالک قوله.

أری الدهر إلا منجنونا بأهله.

و الحراجیج جمع الحرجوج و هی الناقة الطویلة علی وجه الأرض و المنجنون الدولاب و یحتمل أن یکون ما زالت من زال یزول أی لا تزول و لا تتغیر من حال إلی حال إلا و فیها إمام و الدنیا لا تخلو عن التغیر فلا یخلو من الإمام أو المعنی لا تزول و لا تفنی الدنیا إلا و فیها إمام أی الإمام باق فی الأرض إلی أن تفنی و لا یبعد أن یکون تصحیف ما کانت.

أقول: سیأتی فی خطبة الغدیر ما یدل علی المقصود من الباب.

ص: 56


1- فی المصدر: ما زالت الأرض للّه فیها حجة.
2- غیبة النعمانیّ: 68.
3- قد عرفت ان المصدر خال عن کلمة (إلا) فلا حاجة إلی هذه التأویلات.
4- فی النسخة المخطوطة: او نرمی.

از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: پیوسته در روی زمین حجتی هست که اطلاع از حلال و حرام خدا دارد و مردم را به سوی او دعوت می کند.(1)

توضیح

شاید کلمه «الا» در اینجا زائده باشد، همان طور که اصمعی و ابن جنی گفته اند و بر سخن گله دار حمل کرده اند:

شتر ها از استراحتگاه خود دور نمی شوند، مگر اینکه کمبودی باشد یا در منطقه بی آب و علفی باشند

ابن مالک نیز بر این قول حمل کرده است:

روزگار را برای اهل آن مانند چرخ می بینم

«حراجیج» جمع «حرجوج» است و یعنی نوعی شتر. و «منجنون» یعنی چرخ. احتمال دارد که «ما زالت» از «زال یزول» باشد، به این معنی که از بین نمی رود و از حالتی به حالتی تغییر نمی کند، مگر آنکه امام باشد، دنیا بدون تغییر نیست پس خالی از امام نیست، یا اینکه دنیا از بین نمی رود وقتی در آن امام است، یعنی امام در زمین باقی است تا زمانی که نابود شود، بعید نیست «ما زالت» اشتباه «ما کانت» باشد.

مؤلف: در خطبه غدیر آنچه مقصود این باب است خواهد آمد.

ص: 56


1- . غیبت نعمانی: 68

باب 2 آخر فی اتصال الوصیة و ذکر الأوصیاء من لدن آدم إلی آخر الدهر

الأخبار

«1»

لی (1)، الأمالی للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُقَاتِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا سَیِّدُ النَّبِیِّینَ وَ وَصِیِّی سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ أَوْصِیَائِی (2) سَادَةُ الْأَوْصِیَاءِ إِنَّ آدَمَ سَأَلَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَجْعَلَ لَهُ وَصِیّاً صَالِحاً فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ أَنِّی أَکْرَمْتُ الْأَنْبِیَاءَ بِالنُّبُوَّةِ ثُمَّ اخْتَرْتُ خَلْقِی وَ جَعَلْتُ خِیَارَهُمُ الْأَوْصِیَاءَ (3) ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا آدَمُ أَوْصِ إِلَی شَیْثٍ فَأَوْصَی آدَمُ إِلَی شَیْثٍ وَ هُوَ هِبَةُ اللَّهِ بْنُ آدَمَ وَ أَوْصَی شَیْثٌ إِلَی ابْنِهِ شَبَّانَ وَ هُوَ ابْنُ نَزْلَةَ الْحَوْرَاءِ الَّتِی أَنْزَلَهَا اللَّهُ عَلَی آدَمَ مِنَ الْجَنَّةِ فَزَوَّجَهَا ابْنَهُ شَیْثاً وَ أَوْصَی شَبَّانُ إِلَی محلث (4) وَ أَوْصَی محلث (5) إِلَی محوق وَ أَوْصَی محوق إِلَی عمیشا (6) وَ أَوْصَی عمیشا (7) إِلَی أَخْنُوخَ وَ هُوَ إِدْرِیسُ النَّبِیُّ وَ أَوْصَی إِدْرِیسُ إِلَی نَاحُورَ (8) وَ دَفَعَهَا نَاحُورُ (9)

ص: 57


1- فی نسخة الکمبانیّ: (ک) و هو مصحف.
2- فی الاکمال و أمالی الطوسیّ: و اوصیاؤه سادة الأوصیاء.
3- فی نسخة: «فقال آدم علیه السلام: یا ربّ اجعل وصیی خیر الأوصیاء فاوحی» أقول: یوجد ذلک فی اکمال الدین.
4- فی الأمالی و الاکمال و نسخة من أمالی الشیخ: مجلث و فی نسخة اخری محلف. و محلث.
5- فی الأمالی و الاکمال و نسخة من أمالی الشیخ: مجلث و فی نسخة اخری محلف. و محلث.
6- فی الاکمال و نسخة من الأمالی: (غثمیشا) و فی نسخة من أمالی الصدوق و أمالی الطوسیّ: (عثمیشا) و فی نسخة من أمالی الطوسیّ: علمیشا.
7- فی الاکمال و نسخة من الأمالی: (غثمیشا) و فی نسخة من أمالی الصدوق و أمالی الطوسیّ: (عثمیشا) و فی نسخة من أمالی الطوسیّ: علمیشا.
8- فی نسخة من الاکمال: (یاخور) و قیل: ناخور.
9- فی نسخة من الاکمال: (یاخور) و قیل: ناخور.

باب دوم : اتصال وصایت و اوصیاء از زمان آدم تا آخر دنیا

روایات

روایت1.

امالی صدوق: مقاتل بن سلیمان از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: من سرور انبیاء هستم و جانشین من سرور اوصیاء است و جانشینان من بهترین جانشینانند. حضرت آدم از خداوند درخواست کرد که برایش وصی و جانشین خوبی قرار دهد. به او وحی کرد که من انبیاء را به وسیله نبوت گرامی داشته ام، بعد از میان مردم بهترین آنها را انتخاب کردم و ایشان را وصی و جانشین پیامبران قرار داده ام. سپس خداوند به او وحی کرد که شیث را جانشین خود قرار ده. آدم شیث را به جانشینی تعیین کرد. او همان هبة اللَّه بن آدم است. شیث پسرش شبان را وصی و جانشین خود قرار داد. او پسر همان حوریه ای است که خداوند او را از بهشت برای آدم فرستاد و آدم آن حوریه را به ازدواج فرزندش شیث در آورد. شبان محلث را وصی کرد و محلث محوق را و محوق عمیشا و عمیشا به أخنوخ تحویل داد که همان ادریس پیامبر است. ادریس ناحور را تعیین کرد و ناحور

ص: 57

إِلَی نُوحٍ النَّبِیِّ وَ أَوْصَی نُوحٌ إِلَی سَامٍ وَ أَوْصَی سَامٌ إِلَی عَثَامِرَ وَ أَوْصَی عَثَامِرُ إِلَی بَرْعَیْثَاشَا (1) وَ أَوْصَی بَرْعَیْثَاشَا (2) إِلَی یَافِثَ وَ أَوْصَی یَافِثُ إِلَی بَرَّةَ وَ أَوْصَی بَرَّةُ إِلَی جَفِیسَةَ (3) وَ أَوْصَی جَفِیسَةُ (4) إِلَی عِمْرَانَ وَ دَفَعَهَا عِمْرَانُ إِلَی إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ وَ أَوْصَی إِبْرَاهِیمُ إِلَی ابْنِهِ إِسْمَاعِیلَ وَ أَوْصَی إِسْمَاعِیلُ إِلَی إِسْحَاقَ وَ أَوْصَی إِسْحَاقُ إِلَی یَعْقُوبَ وَ أَوْصَی یَعْقُوبُ إِلَی یُوسُفَ وَ أَوْصَی یُوسُفُ إِلَی یثریا (5) وَ أَوْصَی یثریا (6) إِلَی شُعَیْبٍ وَ دَفَعَهَا شُعَیْبٌ إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ وَ أَوْصَی مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ إِلَی یُوشَعَ بْنِ نُونٍ وَ أَوْصَی یُوشَعُ بْنُ نُونٍ إِلَی دَاوُدَ وَ أَوْصَی دَاوُدُ إِلَی سُلَیْمَانَ وَ أَوْصَی سُلَیْمَانُ إِلَی آصَفَ بْنِ بَرْخِیَا وَ أَوْصَی آصَفُ بْنُ بَرْخِیَا إِلَی زَکَرِیَّا وَ دَفَعَهَا زَکَرِیَّا إِلَی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ أَوْصَی عِیسَی إِلَی شَمْعُونَ بْنِ حَمُّونَ الصَّفَا وَ أَوْصَی شَمْعُونُ إِلَی یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا وَ أَوْصَی یَحْیَی بْنُ زَکَرِیَّا إِلَی مُنْذِرٍ وَ أَوْصَی مُنْذِرٌ إِلَی سُلَیْمَةَ وَ أَوْصَی سُلَیْمَةُ إِلَی بُرْدَةَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ دَفَعَهَا إِلَیَّ بُرْدَةُ وَ أَنَا أَدْفَعُهَا إِلَیْکَ یَا عَلِیُّ وَ أَنْتَ تَدْفَعُهَا إِلَی وَصِیِّکَ وَ یَدْفَعُهَا وَصِیُّکَ إِلَی أَوْصِیَائِکَ مِنْ وُلْدِکَ وَاحِدٍ بَعْدَ وَاحِدٍ حَتَّی یُدْفَعَ (7) إِلَی خَیْرِ أَهْلِ الْأَرْضِ بَعْدَکَ وَ لَتَکْفُرَنَّ بِکَ الْأُمَّةُ وَ لَتَخْتَلِفَنَّ عَلَیْکَ اخْتِلَافاً شَدِیداً الثَّابِتُ عَلَیْکَ کَالْمُقِیمِ مَعِی وَ الشَّاذُّ عَنْکَ (8) فِی النَّارِ وَ النَّارُ مَثْوًی لِلْکَافِرِینَ (9).

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الغضائری عن الصدوق مثله (10)

ص: 58


1- فی أمالی الطوسیّ: (برعیشاشا) و فی الاکمال و نسخة من أمالی الصدوق:
2- فی أمالی الطوسیّ: (برعیشاشا) و فی الاکمال و نسخة من أمالی الصدوق:
3- فی الاکمال و نسخة من الأمالی: جفسیه و فی أمالی الطوسیّ: حبشه و فی نسخة: حفیسه.
4- فی الاکمال و نسخة من الأمالی: جفسیه و فی أمالی الطوسیّ: حبشه و فی نسخة: حفیسه.
5- فی الأمالی و الاکمال و نسخة من أمالی الطوسیّ: بثریاء.
6- فی الأمالی و الاکمال و نسخة من أمالی الطوسیّ: بثریاء.
7- فی الاکمال و نسخة من أمالی الطوسیّ: حتی تدفع ای الوصیة.
8- شذ عنه ای ندر عنه و انفرد.
9- أمالی الصدوق: 242.
10- أمالی ابن الطوسیّ: 282 و 283.

به نوح تحویل داد و نوح سام را جانشین خود کرد و سام به عثامر و عثامر به برعیثاشا و برعیثاشا به یافث و یافث به بره و بره به جفیسه و جفیسه به عمران و عمران به ابراهیم خلیل و ابراهیم وصی خود فرزندش اسماعیل را قرار داد. اسماعیل اسحاق و اسحاق به یعقوب و یعقوب به یوسف و یوسف به یثریا و یثریا به شعیب و شعیب به موسی بن عمران. حضرت موسی به یوشع بن نون و یوشع به داود سپرد و داود سلیمان را وصی خود قرار داد و سلیمان آصف بن برخیا را و آصف به زکریا و زکریا به عیسی بن مریم و عیسی شمعون بن حمون صفا را وصی خود قرار داد و شمعون یحیی بن زکریا را و یحیی منذر را جانشین خود تعیین کرد و منذر به سلیمه سپرد و سلیمه به برده.

سپس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: برده به من واگذار کرد و من به تو یا علی می سپارم و تو نیز به جانشین خود می سپاری و او به جانشینان تو از فرزندانت یکی پس از دیگری تا بالاخره به بهترین فرد روی زمین پس از تو وامی گذارد. امت درباره تو راه خلاف را می پویند و اختلافی شدید خواهند نمود. کسی که دست از تو برندارد، چون کسانی است که با من بوده اند و آنها که از تو بر گردند و منحرف شوند، در آتش خواهند بود؛ آتش جایگاه کافرین است.(1)

ص: 58


1- . امالی صدوق: 242

ک، إکمال الدین ابن الولید عن الصفار و سعد و الحمیری جمیعا عن ابن عیسی و ابن أبی الخطاب و النهدی و إبراهیم بن هاشم جمیعا عن ابن محبوب عن مقاتل مثله (1)

بیان

لعله علیه السلام غیر الأسلوب من أوصی إلی دفع بالنسبة إلی أرباب الشرائع للإشارة إلی أنهم علیهم السلام لم یکونوا نوابا عمن تقدمهم و لا حافظین لشریعتهم و أما التعبیر بالدفع فی الأئمة علیهم السلام فلعله للمشاکلة أو لتعظیمهم بجعلهم بمنزلة أولی العزم من الرسل أو لأن الدفع لم یکن عند الوصیة أو لاختلاف الوصیة بالنبوة و الإمامة و یمکن أن یقال التعبیر بالدفع لیس لکون المدفوع إلیه صاحب شریعة مبتدأة بل لبیان عظم شأن المدفوع إلیه و کونه إماما و الإمامة تختص بأولی العزم و أئمتنا صلوات الله علیهم أجمعین کما سیأتی فی الأخبار ثم إن الخبر یدل علی بقاء یحیی بعد زکریا علیهما السلام خلافا للمشهور و ینافی بعض الأخبار الدالة علی موت یحیی قبل عیسی کما مر و ربما قیل بتعدد یحیی بن زکریا و لا یخفی بعده و قد مر بعض القول فیه.

«2»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ حَبِیبٍ السِّجِسْتَانِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا قَرَّبَ ابْنَا آدَمَ الْقُرْبَانَ فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ قَالَ تُقُبِّلَ مِنْ هَابِیلَ وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ مِنْ قَابِیلَ دَخَلَهُ مِنْ ذَلِکَ حَسَدٌ شَدِیدٌ وَ بَغَی عَلَی هَابِیلَ وَ لَمْ یَزَلْ یَرْصُدُهُ وَ یَتَّبِعُ خَلْوَتَهُ حَتَّی ظَفِرَ بِهِ مُتَنَحِّیاً عَنْ آدَمَ فَوَثَبَ عَلَیْهِ فَقَتَلَهُ فَکَانَ مِنْ قِصَّتِهِمَا مَا قَدْ أَنْبَأَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ مِمَّا کَانَ بَیْنَهُمَا مِنَ الْمُحَاوَرَةِ قَبْلَ أَنْ یَقْتُلَهُ قَالَ فَلَمَّا عَلِمَ آدَمُ بِقَتْلِ هَابِیلَ جَزِعَ عَلَیْهِ جَزَعاً شَدِیداً وَ دَخَلَهُ حُزْنٌ شَدِیدٌ قَالَ فَشَکَا إِلَی اللَّهِ ذَلِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِّی وَاهِبٌ لَکَ ذَکَراً یَکُونُ خَلَفاً لَکَ مِنْ هَابِیلَ قَالَ فَوَلَدَتْ حَوَّاءُ غُلَاماً زَکِیّاً مُبَارَکاً فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ السَّابِعِ سَمَّاهُ آدَمُ شَیْثَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی آدَمَ أَنَّمَا هَذَا الْغُلَامُ هِبَةٌ مِنِّی لَکَ فَسَمِّهِ هِبَةَ اللَّهِ قَالَ فَسَمَّاهُ هِبَةَ اللَّهِ

ص: 59


1- اکمال الدین: 122: فیه: (واحدا بعد واحد) و فیه: فالمقبل علیک کالمقیم معی و تقدم فی کتاب النبوّة ذکر الأوصیاء باسامی أخر. راجع ج 11: 265 و 266.

امالی طوسی و کمال الدین: مانند این روایت را آورده اند.(1)

توضیح

شاید پیامبر صلی الله علیه و آله اسلوب وصایت را به دفع و واگذار کردن تغییر داد، زیرا پیامبران نائب پیامبران قبلی و محافظ شریعت آنها نیستند. تعبیر واگذاری برای ائمه علیهم السّلام شاید به دلیل همانندی ایشان یا تعظیم به واسطه جایگاه اولوالعزمی ایشان مانند پیامبران است. یا اینکه واگذاری در وصایت نیست و یا وصیت در نبوت و امامت تفاوت دارد. ممکن است گفته شود واگذاری برای صاحب شریعتی که شریعت در ابتدا به او واگذار شده نیست، بلکه برای بیان عظمت شأن مدفوع الیه است و اینکه او امام است و امامت مختص اولوالعزم است و ائمه ما علیهم السّلام همان طور که در اخبار آمده این گونه اند.

ادامه روایت دلالت دارد به حیات یحیی بعد از زکریا علیهما السلام، بر خلاف مشهور که بعضی روایات دلالت دارد بر موت ایشان قبل از عیسی علیه السّلام است که گذشت. بعضی گفته اند چند یحیی بن زکریا داریم. ادامه روایت مطلب پنهانی نداریم.

روایت2.

تفسیر عیاشی: حبیب سجستانی نقل می کند که حضرت باقر علیه السّلام فرمود: وقتی دو پسر آدم قربانی کردند و از یکی قبول شد و از دیگری مقبول نیفتاد، از هابیل قبول شد و قربانی قابیل را قبول نکردند. این مطلب موجب رشک و حسد قابیل شد و کینه برادر در دل گرفت و پیوسته در کمین او بود تا بالاخره در جای خلوتی دور از چشم آدم او را پیدا کرد و با یک حمله برادر خود را کشت. داستان آنها را خداوند در قرآن کریم نقل کرده که قبل از کشتن با هم چه گفتگو کردند.

امام علیه السّلام فرمود: آدم وقتی از کشته شدن هابیل اطلاع یافت، بسیار اندوهناک شد و خیلی گریه و زاری کرد و شکایت به خدا نمود. خداوند به او وحی کرد که من به جای هابیل به تو فرزندی خواهم داد که جانشین تو باشد. پس پسری پاک و پاکیزه از حوا متولد شد که روز هفتم آدم او را شیث نام گذاشت. خداوند به او وحی کرد که این پسر هبه و بخشش من است. نام او را هبة اللَّه بگذار. به همین جهت آدم او را هبة اللَّه نامید.

ص: 59


1- . امالی طوسی: 282 - 283 ، کمال الدین: 122

قَالَ فَلَمَّا دَنَا أَجَلُ آدَمَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ یَا آدَمُ إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رَافِعُ رُوحِکَ إِلَیَّ یَوْمَ کَذَا وَ کَذَا فَأَوْصِ إِلَی خَیْرِ وُلْدِکَ وَ هُوَ هِبَتِیَ الَّذِی وَهَبْتُهُ لَکَ فَأَوْصِ إِلَیْهِ وَ سَلِّمْ إِلَیْهِ مَا عَلَّمْنَاکَ مِنَ الْأَسْمَاءِ وَ الِاسْمِ الْأَعْظَمِ فَاجْعَلْ ذَلِکَ فِی تَابُوتٍ فَإِنِّی أُحِبُّ أَنْ لَا یَخْلُوَ أَرْضِی (1) مِنْ عَالِمٍ یَعْلَمُ عِلْمِی وَ یَقْضِی بِحُکْمِی أَجْعَلُهُ حُجَّتِی عَلَی خَلْقِی قَالَ فَجَمَعَ آدَمُ إِلَیْهِ جَمِیعَ وُلْدِهِ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ فَقَالَ لَهُمْ یَا وُلْدِی إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَیَّ أَنَّهُ رَافِعٌ إِلَیْهِ رُوحِی وَ أَمَرَنِی أَنْ أُوصِیَ إِلَی خَیْرِ وُلْدِی وَ إِنَّهُ هِبَةُ اللَّهِ وَ إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَهُ لِی وَ لَکُمْ مِنْ بَعْدِی اسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِیعُوا أَمْرَهُ فَإِنَّهُ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی عَلَیْکُمْ فَقَالُوا جَمِیعاً نَسْمَعُ لَهُ وَ نُطِیعُ أَمْرَهُ وَ لَا نُخَالِفُهُ قَالَ فَأَمَرَ بِالتَّابُوتِ (2) فَعُمِلَ ثُمَّ جُعِلَ فِیهِ عِلْمُهُ وَ الْأَسْمَاءُ وَ الْوَصِیَّةُ ثُمَّ دَفَعَهُ إِلَی هِبَةِ اللَّهِ وَ تَقَدَّمَ إِلَیْهِ فِی ذَلِکَ وَ قَالَ لَهُ انْظُرْ یَا هِبَةَ اللَّهِ إِذَا أَنَا مِتُّ فَاغْسِلْنِی وَ کَفِّنِّی وَ صَلِّ عَلَیَّ وَ أَدْخِلْنِی فِی حُفْرَتِی فَإِذَا مَضَی بَعْدَ وَفَاتِی أَرْبَعُونَ یَوْماً فَأَخْرِجْ عِظَامِی کُلَّهَا مِنْ حُفْرَتِی فَاجْمَعْهَا جَمِیعاً ثُمَّ اجْعَلْهَا فِی التَّابُوتِ وَ احْتَفِظْ بِهِ وَ لَا تَأْمَنَنَّ عَلَیْهِ أَحَداً غَیْرَکَ فَإِذَا حَضَرَتْ وَفَاتُکَ وَ أَحْسَسْتَ (3) بِذَلِکَ مِنْ نَفْسِکَ فَالْتَمِسْ خَیْرَ وُلْدِکَ وَ أَلْزَمَهُمْ لَکَ صُحْبَةً وَ أَفْضَلَهُمْ عِنْدَکَ قِبَلَ ذَلِکَ فَأَوْصِ إِلَیْهِ بِمِثْلِ مَا أَوْصَیْتُ بِهِ إِلَیْکَ وَ لَا تَدَعَنَّ الْأَرْضَ بِغَیْرِ عَالِمٍ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ یَا بُنَیَّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَهْبَطَنِی إِلَی الْأَرْضِ وَ جَعَلَنِی خَلِیفَتَهُ فِیهَا حُجَّةً لَهُ عَلَی خَلْقِهِ فَقَدْ أَوْصَیْتُ إِلَیْکَ بِأَمْرِ اللَّهِ وَ جَعَلْتُکَ حُجَّةً لِلَّهِ عَلَی خَلْقِهِ فِی أَرْضِهِ بَعْدِی فَلَا تَخْرُجُ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی تَدَعَ لِلَّهِ حُجَّةً وَ وَصِیّاً وَ تُسَلِّمَ إِلَیْهِ التَّابُوتَ وَ مَا فِیهِ کَمَا سَلَّمْتُهُ إِلَیْکَ وَ أَعْلِمْهُ أَنَّهُ سَیَکُونُ مِنْ ذُرِّیَّتِی رَجُلٌ اسْمُهُ نُوحٌ یَکُونُ فِی نُبُوَّتِهِ الطُّوفَانُ وَ الْغَرَقُ فَمَنْ رَکِبَ فِی فُلْکِهِ نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْ فُلْکِهِ غَرِقَ وَ

ص: 60


1- فی نسخة: فانی لا أحبّ أن یخلو ارضی.
2- التابوت: الصندوق.
3- فی نسخة: و خشیت.

هنگام مرگ آدم که رسید، خداوند به او خبر داد که به زودی در فلان روز تو از دنیا خواهی رفت و روح تو را به جانب خود می برم. بهترین فرزند خود را جانشین قرار ده، همان هبه من که به تو بخشیدم. او را وصی خود گردان و آنچه به تو تعلیم کرده ایم از اسماء و اسم اعظم به او بسپار، آنها را درون صندوقی بگذار. من چنین مایلم که روی زمین خالی از عالمی که اطلاع از علم من دارد نباشد که به حکم من قضاوت نماید و او را حجت بر خلق خود قرار دهم.

آدم تمام فرزندان خود از زن و مرد را جمع کرد به آنها گفت: خداوند به من وحی کرده که روح مرا به جانب خود خواهد برد و دستور داده که بهترین فرزند خود را جانشین قرار دهم، و او هبة اللَّه است که خدا او را به جانشینی من برای شما برگزیده است. از دستورش سرپیچی نکنید، او وصی و جانشین من میان شما خواهد بود. همگی گفتند: مطیع او خواهیم بود و هرگز مخالفت نخواهیم کرد. دستور داد صندوق را ساختند. آثار علوم خود را با اسماء و وصیت در آن نهاد و در اختیار هبة اللَّه گذاشت. آنگاه روی به جانب او کرده گفت: پسرم! متوجه باش وقتی من از دنیا رفتم، مرا غسل ده و کفن کن و بر پیکرم نماز بخوان و مرا دفن نما. چهل روز که از فوت من گذشت، تمام استخوان هایم را جمع کن و در صندوق بگذار و نزد خود نگه دار به هیچ کس در این کار اطمینان مکن. وقتی هنگام وفات خودت رسید و احساس مرگ کردی، بهترین فرزند خویش را وصی قرار ده؛ کسی که بیشتر در مصاحبت تو بوده و از همه شایسته تر است. آنگاه همین وصیت ها که من به تو کردم به او بکن، زمین نباید خالی از عالمی از خانواده ما باشد.

پسرم! خدا مرا در زمین فرود آورد و خلیفه خویش و حجت بر مردم قرار داد. من سفارش و دستور خدا را به تو ابلاغ کردم و تو را حجت بر مردم قرار دادم. مبادا از دنیا بروی مگر اینکه حجتی تعیین کنی و وصی برای خود قرار دهی و همان صندوق را با محتویاتش، همان طوری که من به تو سپردم به او بسپاری. به او بگو از فرزندان من مردی به نام نوح خواهد آمد که در زمان پیامبری او توفان می شود و مردم غرق می گردند. هر که سوار کشتی او شود نجات می یابد و هر کس تخلف جوید، هلاک می شود.

ص: 60

أَوْصِ وَصِیَّکَ أَنْ یَحْفَظَ بِالتَّابُوتِ وَ بِمَا فِیهِ فَإِذَا حَضَرَتْ وَفَاتُهُ أَنْ یُوصِیَ إِلَی خَیْرِ وُلْدِهِ وَ أَلْزَمِهِمْ لَهُ وَ أَفْضَلِهِمْ عِنْدَهُ وَ سَلَّمَ إِلَیْهِ التَّابُوتَ وَ مَا فِیهِ وَ لْیَضَعْ کُلُّ وَصِیٍّ وَصِیَّتَهُ فِی التَّابُوتِ وَ لْیُوصِ بِذَلِکَ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ فَمَنْ أَدْرَکَ نُبُوَّةَ نُوحٍ فَلْیَرْکَبْ مَعَهُ وَ لْیَحْمِلِ التَّابُوتَ وَ جَمِیعَ مَا فِیهِ فِی فُلْکِهِ وَ لَا یَتَخَلَّفْ عَنْهُ أَحَدٌ وَ احْذَرْ یَا هِبَةَ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ یَا وُلْدِی الْمَلْعُونَ قَابِیلَ وَ وُلْدَهُ فَقَدْ رَأَیْتُمْ مَا فَعَلَ بِأَخِیکُمْ هَابِیلَ فَاحْذَرُوهُ وَ وُلْدَهُ وَ لَا تُنَاکِحُوهُمْ وَ لَا تُخَالِطُوهُمْ وَ کُنْ أَنْتَ یَا هِبَةَ اللَّهِ وَ إِخْوَتُکَ (1) وَ أَخَوَاتُکَ فِی أَعْلَی الْجَبَلِ وَ اعْزِلْهُ وَ وُلْدَهُ وَ دَعِ الْمَلْعُونَ قَابِیلَ وَ وُلْدَهُ فِی أَسْفَلِ الْجَبَلِ قَالَ فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الَّذِی أَخْبَرَ اللَّهُ أَنَّهُ مُتَوَفِّیهِ فِیهِ تَهَیَّأَ آدَمُ لِلْمَوْتِ وَ أَذْعَنَ بِهِ قَالَ وَ هَبَطَ عَلَیْهِ مَلَکُ الْمَوْتِ فَقَالَ آدَمُ دَعْنِی یَا مَلَکَ الْمَوْتِ حَتَّی أَتَشَهَّدَ وَ أُثْنِیَ عَلَی رَبِّی بِمَا صَنَعَ عِنْدِی مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْبِضَ رُوحِی فَقَالَ آدَمُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنِّی عَبْدُ اللَّهِ وَ خَلِیفَتُهُ فِی أَرْضِهِ ابْتَدَأَنِی بِإِحْسَانِهِ وَ خَلَقَنِی بِیَدِهِ لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً بِیَدِهِ سِوَایَ وَ نَفَخَ فِیَّ مِنْ رُوحِهِ ثُمَّ أَجْمَلَ صُورَتِی وَ لَمْ یَخْلُقْ عَلَی خَلْقِی أَحَداً قَبْلِی ثُمَّ أَسْجَدَ لِی مَلَائِکَتَهُ وَ عَلَّمَنِی الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا وَ لَمْ یُعَلِّمْهَا مَلَائِکَتَهُ ثُمَّ أَسْکَنَنِی جَنَّتَهُ وَ لَمْ یَکُنْ جَعَلَهَا دَارَ قَرَارٍ وَ لَا مَنْزِلَ اسْتِیطَانٍ وَ إِنَّمَا خَلَقَنِی لِیُسْکِنَنِی الْأَرْضَ لِلَّذِی أَرَادَ مِنَ التَّقْدِیرِ وَ التَّدْبِیرِ وَ قَدَّرَ ذَلِکَ کُلَّهُ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَنِی فَمَضَیْتُ فِی قُدْرَتِهِ وَ قَضَائِهِ وَ نَافِذِ أَمْرِهِ ثُمَّ نَهَانِی أَنْ آکُلَ مِنَ الشَّجَرَةِ فَعَصَیْتُهُ وَ أَکَلْتُ مِنْهَا فَأَقَالَنِی عَثْرَتِی وَ صَفَحَ لِی عَنْ جُرْمِی فَلَهُ الْحَمْدُ عَلَی جَمِیعِ نِعَمِهِ عِنْدِی حَمْداً یَکْمُلُ بِهِ رِضَاهُ عَنِّی قَالَ فَقَبَضَ مَلَکُ الْمَوْتِ رُوحَهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ جَبْرَئِیلَ نَزَلَ بِکَفَنِ آدَمَ وَ بِحَنُوطِهِ وَ بِالْمِسْحَاةِ مَعَهُ قَالَ وَ نَزَلَ مَعَ جَبْرَئِیلَ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ لِیَحْضُرُوا جِنَازَةَ آدَمَ قَالَ فَغَسَّلَهُ هِبَةُ

ص: 61


1- فی نسخة الکمبانیّ: و اخوانک.

به جانشین خود سفارش کن که صندوق را حفظ کند و او نیز هنگام وفات، بهترین فرزند خود و شایسته ترین آنها را جانشین قرار دهد و صندوق را با آنچه در آن است، به وصی خود بسپارد. هر وصی باید وصیت خود را در همان صندوق بگذارد و این سفارش را به یکدیگر بنمایند. هر که نبوت نوح را درک کرد، با او سوار کشتی شود و صندوق را با محتویاتش در کشتی گذارد. مبادا از نوح تخلف ورزند.

پسرم! تو و تمام فرزندانم از قابیل ملعون و فرزندانش بر حذر باشید. دیدید که با برادر شما چه معامله کرد. با آنها آمیزش و ازدواج نداشته باشید. تو و برادران و خواهرانت در بالای کوه مسکن بگیرید و قابیل و فرزندانش را پایین کوه جای دهید.

آدم روزی که خدا خبر داده بود خواهد مرد، خود را آماده مرگ کرد و یقین نمود. بالاخره ملک الموت بر او وارد شد و آدم از او درخواست کرد که اجازه بده به واسطه لطف و عنایتی که خدا به من فرموده، من شهادت به یگانگی او دهم و او را بستایم. گفت: «اشهد ان لا اله الا اللَّه»، گواهی می دهم که من بنده خدا و خلیفه او در زمین هستم، مرا مشمول لطف خویش قرار داد و به دست خود آفرید. جز من کسی را به دست خود نیافرید و از روح خود در من دمید و مرا زیبا آفرید و به صورت من کسی را قبل از من نیافریده بود ملائکه را به سجده من دستور داد و تمام اسماء را به من آموخت. با اینکه ملائکه را از اسماء اطلاع نداد. مرا در بهشت خود جای داد، آنجا را قرارگاه و وطن من قرار نداده بود. مرا آفرید تا در زمین که مقدر نموده بود ساکن نماید. این ها تمام برنامه هایی بود که قبل از آفریدن من تعیین کرده بود. من در راه تقدیر و دستور او به زندگی خود ادامه دادم. بعد به من دستور داد که از آن درخت نخورم. من مخالفت نموده و از آن درخت میل کردم که موجب لغزش من شد. خدا از خطای من گذشت. او را می ستایم بر تمام نعمت هایی که به من عنایت فرموده، آن چنان ستایشی که رضایت او را موجب گردد. آنگاه ملک الموت مأموریت خود را انجام داد و روح آدم صلوات اللَّه علیه را قبض نمود.

حضرت باقر علیه السّلام فرمود: جبرئیل برای آدم کفن آورد و حنوط و بیل نیز با خود آورده بود. با جبرئیل هفتاد هزار ملک بودند تا در تشییع جنازه آدم شرکت کنند. هبة اللَّه

ص: 61

اللَّهِ وَ جَبْرَئِیلُ وَ کَفَّنَهُ وَ حَنَّطَهُ (1) ثُمَّ قَالَ یَا هِبَةَ اللَّهِ تَقَدَّمْ فَصَلِّ عَلَی أَبِیکَ وَ کَبِّرْ عَلَیْهِ خَمْساً وَ عِشْرِینَ تَکْبِیرَةً فَوُضِعَ سَرِیرُ آدَمَ ثُمَّ قُدِّمَ هِبَةُ اللَّهِ وَ قَامَ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِهِ وَ الْمَلَائِکَةُ خَلْفَهُمَا فَصَلَّی عَلَیْهِ وَ کَبَّرَ عَلَیْهِ خَمْساً وَ عِشْرِینَ تَکْبِیرَةً وَ انْصَرَفَ جَبْرَئِیلُ وَ الْمَلَائِکَةُ فَحَفَرُوا لَهُ بِالْمِسْحَاةِ ثُمَّ أَدْخَلُوهُ فِی حُفْرَتِهِ ثُمَّ قَالَ جَبْرَئِیلُ یَا هِبَةَ اللَّهِ هَکَذَا فَافْعَلُوا بِمَوْتَاکُمْ وَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَامَ هِبَةُ اللَّهِ فِی وُلْدِ أَبِیهِ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ بِمَا أَوْصَاهُ أَبُوهُ فَاعْتَزَلَ وُلْدَ الْمَلْعُونِ قَابِیلَ فَلَمَّا حَضَرَتْ وَفَاةُ هِبَةِ اللَّهِ أَوْصَی إِلَی ابْنِهِ (2) قَیْنَانَ وَ سَلَّمَ إِلَیْهِ التَّابُوتَ وَ مَا فِیهِ وَ عِظَامَ آدَمَ (3) وَ قَالَ لَهُ إِنْ أَنْتَ أَدْرَکْتَ نُبُوَّةَ نُوحٍ فَاتَّبِعْهُ وَ احْمِلِ التَّابُوتَ مَعَکَ فِی فُلْکِهِ وَ لَا تَخَلَّفَنَّ عَنْهُ فَإِنَّ فِی نُبُوَّتِهِ یَکُونُ الطُّوفَانُ وَ الْغَرَقُ فَمَنْ رَکِبَ فِی فُلْکِهِ نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُ غَرِقَ قَالَ فَقَامَ قَیْنَانُ بِوَصِیَّةِ هِبَةِ اللَّهِ فِی إِخْوَتِهِ وَ وُلْدِ أَبِیهِ بِطَاعَةِ اللَّهِ قَالَ فَلَمَّا حَضَرَتْ قَیْنَانَ الْوَفَاةُ أَوْصَی إِلَی مَهْلَائِیلَ (4) وَ سَلَّمَ إِلَیْهِ التَّابُوتَ وَ مَا فِیهِ وَ الْوَصِیَّةَ فَقَامَ مَهْلَائِیلُ بِوَصِیَّةِ قَیْنَانَ وَ سَارَ بِسِیرَتِهِ فَلَمَّا حَضَرَتْ مَهْلَائِیلَ الْوَفَاةُ أَوْصَی إِلَی ابْنِهِ بُرْدٍ (5) فَسَلَّمَ إِلَیْهِ التَّابُوتَ وَ جَمِیعَ مَا فِیهِ وَ الْوَصِیَّةَ فَتَقَدَّمَ إِلَیْهِ فِی نُبُوَّةِ نُوحٍ فَلَمَّا حَضَرَتْ وَفَاةُ بُرْدٍ (6) أَوْصَی بِهِ إِلَی ابْنِهِ (7) أَخْنُوخَ وَ هُوَ إِدْرِیسُ فَسَلَّمَ إِلَیْهِ التَّابُوتَ وَ جَمِیعَ مَا فِیهِ وَ الْوَصِیَّةَ فَقَامَ أَخْنُوخُ بِوَصِیَّةِ بُرْدٍ (8) فَلَمَّا قَرُبَ أَجَلُهُ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِّی رَافِعُکَ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَابِضُ رُوحِکَ فِی السَّمَاءِ فَأَوْصِ إِلَی

ص: 62


1- فی المصدر: و جبرئیل کفنه و حنطه.
2- الظاهر ان هاهنا سقطا أو اختصارا من النسّاخ أو الراوی، لان الوصی بعد هبة اللّه ابنه انوش، ثمّ قینان بن انوش.
3- فی المصدر: و عظام آدم و وصیة آدم.
4- فی المصدر: إلی ابنه مهلائیل.
5- فی المصدر و قصص الأنبیاء: یرد بالیاء.
6- فی المصدر و قصص الأنبیاء: یرد بالیاء.
7- فی المصدر: أوصی إلی ابنه اخنوخ.
8- فی المصدر و قصص الأنبیاء: یرد بالیاء.

و جبرئیل او را غسل داده و آدم را کفن و حنوط نمودند. بعد جبرئیل به هبة اللَّه گفت: بر پدر خود نماز بخوان! هبة اللَّه بیست و پنج تکبیر گفت. تابوت آدم را نهادند، هبة اللَّه پیش ایستاد، جبرئیل طرف راست و ملائکه پشت سر او نماز خواند و بیست و پنج تکبیر گفت. جبرئیل با ملائکه برای آدم به وسیله بیل قبر کندند و او را در قبر قرار دادند. جبرئیل به هبة اللَّه گفت: بعد از این نسبت به مردگان خود چنین معامله کنید. سلام و درود خدا بر شما خاندان باد.

حضرت باقر علیه السّلام فرمود: هبة اللَّه با فرزندان آدم شروع به انجام دستورات خدا و آدم نمودند، اما فرزندان قابیل ملعون کناره گیری کردند. هنگام وفات هبة اللَّه که رسید، فرزند خود قینان را وصی قرار داد و صندوق و استخوان های آدم را به او سپرد و گفت: اگر نبوت نوح را درک کردی، از او پیروی نما و صندوق را با او در کشتی بگذار. مبادا از او کناره گیری کنی، چون در نبوت او توفان و غرق خواهد بود هر که در کشتی نشیند، نجات می یابد و هر که تخلف ورزد، غرق می شود.

قینان وصیت هبة اللَّه را در مورد برادران و فرزندان پدر خود به کار بست. هنگام وفات او که رسید، مهلائیل را وصی خود قرار داد و صندوق و محتویات آن را با وصیت به او سپرد. مهلائیل نیز به دستور و روش او عمل کرد. هنگام وفات مهلائیل که رسید، پسرش «برد» را وصی قرار داد و صندوق محتویات و وصیت نامه را به او سپرد. برد به فرزند خود اخنوخ که همان ادریس است وصیت کرد و صندوق و تمام محتویاتش را با وصیت نامه به او داد. اخنوخ وصیت برد را انجام داد و هنگام مرگ، خدا به او وحی کرد که من تو را به آسمان می برم و در آسمان روحت را می گیرم،

ص: 62

ابْنِکَ حِرْقَاسِیلَ (1) فَقَامَ حِرْقَاسِیلُ بِوَصِیَّةِ أَخْنُوخَ فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ أَوْصَی إِلَی ابْنِهِ نُوحٍ وَ سَلَّمَ إِلَیْهِ التَّابُوتَ وَ جَمِیعَ مَا فِیهِ وَ الْوَصِیَّةَ قَالَ فَلَمْ یَزَلِ التَّابُوتُ عِنْدَ نُوحٍ حَتَّی حَمَلَهُ مَعَهُ فِی فُلْکِهِ فَلَمَّا حَضَرَتْ نُوحاً الْوَفَاةُ أَوْصَی إِلَی ابْنِهِ سَامٍ وَ سَلَّمَ إِلَیْهِ التَّابُوتَ وَ جَمِیعَ مَا فِیهِ وَ الْوَصِیَّةَ قَالَ حَبِیبٌ السِّجِسْتَانِیُّ ثُمَّ انْقَطَعَ حَدِیثُ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام عِنْدَهَا (2).

«3»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أَکَلَ آدَمُ مِنَ الشَّجَرَةِ أُهْبِطَ إِلَی الْأَرْضِ فَوُلِدَ لَهُ هَابِیلُ وَ أُخْتُهُ تَوْأَمٌ ثُمَّ وُلِدَ قَابِیلُ وَ أُخْتُهُ تَوْأَمٌ ثُمَّ إِنَّ آدَمَ أَمَرَ هَابِیلَ وَ قَابِیلَ أَنْ یُقَرِّبَا قُرْبَاناً وَ کَانَ هَابِیلُ صَاحِبَ غَنَمٍ وَ کَانَ قَابِیلُ صَاحِبَ زَرْعٍ فَقَرَّبَ هَابِیلُ کَبْشاً مِنْ أَفْضَلِ غَنَمِهِ وَ قَرَّبَ قَابِیلُ مِنْ زَرْعِهِ مَا لَمْ یَکُنْ یَنْقَی کَمَا أَدْخَلَ بَیْتَهُ فَتُقُبِّلَ قُرْبَانُ هَابِیلَ وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ قُرْبَانُ قَابِیلَ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ ابْنَیْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبا قُرْباناً فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ (3) وَ کَانَ الْقُرْبَانُ یَأْکُلُهُ (4) النَّارُ فَعَمَدَ قَابِیلُ إِلَی النَّارِ فَبَنَی لَهَا بَیْتاً وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ بَنَی بُیُوتَ النَّارِ فَقَالَ لَأَعْبُدَنَّ هَذِهِ النَّارَ حَتَّی یُتَقَبَّلَ قُرْبَانِی ثُمَّ إِنَّ إِبْلِیسَ عَدُوَّ اللَّهِ أَتَاهُ وَ هُوَ یَجْرِی مِنِ ابْنِ آدَمَ مَجْرَی الدَّمِ فِی الْعُرُوقِ فَقَالَ لَهُ یَا قَابِیلُ قَدْ تُقُبِّلَ قُرْبَانُ هَابِیلَ وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ قُرْبَانُکَ وَ إِنَّکَ إِنْ تَرَکْتَهُ یَکُونُ لَهُ عَقِبٌ یَفْتَخِرُونَ عَلَی عَقِبِکَ یَقُولُونَ نَحْنُ أَبْنَاءُ الَّذِی تُقُبِّلَ قُرْبَانُهُ وَ أَنْتُمْ أَبْنَاءُ الَّذِی تُرِکَ قُرْبَانُهُ فَاقْتُلْهُ لِکَیْلَا یَکُونَ لَهُ عَقِبٌ یَفْتَخِرُونَ عَلَی عَقِبِکَ فَقَتَلَهُ فَلَمَّا رَجَعَ قَابِیلُ إِلَی آدَمَ قَالَ لَهُ یَا قَابِیلُ أَیْنَ هَابِیلُ فَقَالَ اطْلُبُوهُ (5) حَیْثُ قَرَّبْنَا الْقُرْبَانَ فَانْطَلَقَ آدَمُ فَوَجَدَ هَابِیلَ قَتِیلًا فَقَالَ آدَمُ لُعِنْتِ

ص: 63


1- فی المصدر و قصص الأنبیاء: خرقاسیل أقول: اوعزنا سابقا فی کتاب النبوّة ان الیعقوبی و المسعودیّ قد صرحا ان وصی اخنوخ ابنه متوشلخ، و وصی متوشلخ ابنه لمک و هو ارفخشد، و وصیه ابنه نوح. راجع ج 11: 266.
2- تفسیر العیّاشیّ 1: 306- 309.
3- المائدة: 27.
4- فی المصدر: تاکله النار.
5- فی المصدر: فقال: اطلبه.

فرزندت حرقاسیل را وصی خود قرار ده. حرقاسیل وصیت اخنوخ را انجام داد و هنگام وفات، به فرزند خود نوح وصیت کرد و صندوق و محتویاتش را با وصیت نامه به او سپرد و در نزد نوح بود تا با خود در کشتی نهاد. نوح به فرزند خود سام وصیت کرد و صندوق را به او سپرد، با آنچه که در آن بود، به اضافه وصیت نامه.

حبیب سجستانی گفت: سخن حضرت ابو جعفر در این جا قطع شد.(1)

روایت3.

تفسیر عیاشی: ابو حمزه ثمالی از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرد که فرمود: وقتی آدم از درخت ممنوع خورد و به زمین فرود آمد، هابیل و خواهرش دو قلو برای او متولد شد. بعد از آن دو قابیل و خواهرش دو قلو متولد شدند. آدم به هابیل و قابیل دستور داد که قربانی کنند. هابیل گوسفند دار بود و قابیل زراعت داشت. هابیل یکی از بهترین گوسفندهای خود را برای قربانی آورد، اما قابیل از زراعت خود مقداری ناپاک آورد. قربانی هابیل قبول شد، ولی از قابیل نپذیرفتند. این آیه قرآن اشاره به همین جریان است؛ «وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ ابْنَیْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبا قُرْباناً فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ»(2) {و داستان دو پسر آدم را به درستی بر ایشان بخوان هنگامی که [هر یک از آن دو] قربانیی پیش داشتند پس از یکی از آن دو پذیرفته شد و از دیگری پذیرفته نشد.} قربانی وقتی قبول می شد که آتش می گرفت. از آن پس قابیل آتشکده ای بنا کرد و او اول کسی بود که آتشکده ساخت. گفت: آن قدر این آتش را می پرستم تا قربانی مرا قبول کند. بعد شیطان که می تواند مانند خون در رگ انسان نفوذ کند، پیش قابیل آمد و گفت: چون قربانی هابیل قبول شد و از تو رد گردید، اگر چاره ای برای این کار نکنی دارای فرزند خواهد شد و فرزندان او بر فرزندان تو فخر می کنند و می گویند ما کسی هستیم که قربانی اش قبول شد و شما فرزند کسی هستید که قربانی او را نپذیرفتند. صلاح این است که او را بکشی تا دارای فرزندی نشود و بر فرزند تو فخر نمایند. قابیل هم او را کشت. وقتی پیش آدم آمد، به او گفت: ای قابیل! هابیل کجاست؟ گفت: بروید همان جایی را که قربانی کردیم بگردید. وقتی آدم جستجو کرد، هابیل را کشته یافت. آدم گفت: نفرین بر تو زمین

ص: 63


1- . تفسیر عیاشی 1: 306-309
2- . مائده/ 27

مِنْ أَرْضٍ کَمَا قَبِلْتِ دَمَ هَابِیلَ فَبَکَی آدَمُ عَلَی هَابِیلَ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً ثُمَّ إِنَّ آدَمَ سَأَلَ رَبَّهُ وَلَداً فَوُلِدَ لَهُ غُلَامٌ فَسَمَّاهُ هِبَةَ اللَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ وَهَبَهُ لَهُ وَ أُخْتُهُ تَوْأَمٌ فَلَمَّا انْقَضَتْ نُبُوَّةُ آدَمَ وَ اسْتُکْمِلَتْ أَیَّامُهُ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ یَا آدَمُ قَدْ قَضَیْتَ (1) نُبُوَّتَکَ وَ اسْتَکْمَلْتَ أَیَّامَکَ فَاجْعَلِ الْعِلْمَ الَّذِی عِنْدَکَ وَ الْإِیمَانَ وَ الِاسْمَ الْأَکْبَرَ وَ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةِ مِنَ الْعَقِبِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ عِنْدَ هِبَةِ اللَّهِ ابْنِکَ فَإِنِّی لَمْ أَقْطَعِ الْعِلْمَ وَ الْإِیمَانَ وَ الِاسْمَ الْأَعْظَمَ وَ آثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةِ مِنَ الْعَقِبِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ لَنْ أَدَعَ الْأَرْضَ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ یُعْرَفُ بِهِ دِینِی وَ یُعْرَفُ بِهِ طَاعَتِی وَ یَکُونُ نَجَاةً لِمَنْ یُولَدُ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ نُوحٍ وَ بَشَّرَ آدَمَ بِنُوحٍ وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ بَاعِثٌ نَبِیّاً اسْمُهُ نُوحٌ فَإِنَّهُ یَدْعُو إِلَی اللَّهِ وَ یُکَذِّبُهُ قَوْمُهُ فَیُهْلِکُهُمُ اللَّهُ بِالطُّوفَانِ فَکَانَ بَیْنَ آدَمَ وَ بَیْنَ نُوحٍ عَشَرَةُ آبَاءٍ کُلُّهُمْ أَنْبِیَاءُ وَ أَوْصَی آدَمُ إِلَی هِبَةِ اللَّهِ أَنَّ مَنْ أَدْرَکَهُ مِنْکُمْ فَلْیُؤْمِنْ بِهِ وَ لْیَتَّبِعْهُ وَ لْیُصَدِّقْ بِهِ فَإِنَّهُ یَنْجُو مِنَ الْغَرَقِ ثُمَّ إِنَّ آدَمَ مَرِضَ الْمَرْضَةَ الَّتِی مَاتَ فِیهَا فَأَرْسَلَ هِبَةَ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ إِنْ لَقِیتَ جَبْرَئِیلَ أَوْ مَنْ لَقِیتَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ وَ قُلْ لَهُ یَا جَبْرَئِیلُ إِنَّ أَبِی یَسْتَهْدِیکَ مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّةِ (2) فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا هِبَةَ اللَّهِ إِنَّ أَبَاکَ قَدْ قُبِضَ صلی الله علیه و آله وَ مَا نَزَلْنَا إِلَّا لِلصَّلَاةِ عَلَیْهِ فَارْجِعْ فَرَجَعَ فَوَجَدَ آدَمَ قَدْ قُبِضَ فَأَرَاهُ جَبْرَئِیلُ کَیْفَ یُغَسِّلُهُ فَغَسَّلَهُ حَتَّی إِذَا بَلَغَ الصَّلَاةَ عَلَیْهِ قَالَ هِبَةُ اللَّهِ یَا جَبْرَئِیلُ تَقَدَّمْ فَصَلِّ عَلَی آدَمَ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنَا أَنْ نَسْجُدَ لِأَبِیکَ آدَمَ وَ هُوَ فِی الْجَنَّةِ فَلَیْسَ لَنَا أَنْ نَؤُمَّ شَیْئاً (3) مِنْ وُلْدِهِ فَتَقَدَّمَ هِبَةُ اللَّهِ فَصَلَّی عَلَی أَبِیهِ آدَمَ وَ جَبْرَئِیلُ خَلْفَهُ وَ جُنُودُ الْمَلَائِکَةِ وَ کَبَّرَ عَلَیْهِ ثَلَاثِینَ تَکْبِیرَةً فَأَمَرَهُ جَبْرَئِیلُ فَرَفَعَ مِنْ ذَلِکَ خَمْساً وَ عِشْرِینَ تَکْبِیرَةً وَ السُّنَّةُ الْیَوْمَ فِینَا خَمْسُ تَکْبِیرَاتٍ وَ قَدْ کَانَ یُکَبِّرُ عَلَی أَهْلِ بَدْرٍ تِسْعاً وَ سَبْعاً

ص: 64


1- فی النسخة المخطوطة: قد قضت نبوتک.
2- فی اکمال الدین: ففعل، فقال له جبرئیل.
3- فی الاکمال: احدا من ولده.

که خون هابیل را قبول کردی. پس چهل شبانه روز بر او گریه کرد. بعد از خدا خواست فرزندی به او عنایت کند. پسری برایش متولد شد که او را هبة اللَّه نام نهاد. زیرا خداوند او و خواهرش را به آدم بخشید. وقتی نبوت آدم پایان یافت و روزگارش تمام شد، خدا به او وحی کرد: نبوت تو پایان یافته و روزگارت به سر آمده است. علم و ایمان و اسم اعظم و میراث و آثار علم نبوتی که نزد توست را پیش هبة الله فرزندت قرار ده. من اینها را تا روز قیامت از فرزندان تو قطع نخواهم کرد. و نیز زمین را بدون عالمی که دین مرا بداند و اطاعت مرا نماید رها نمی کنم، و نجات برای کسانی است که مابین تو و نوح متولد می شوند.

آدم بشارت ظهور نوح را به هبة اللَّه داد و گفت: خداوند پیامبری را به نام نوح مبعوث می نماید که به خدا دعوت می کند و قومش تکذیب می کنند و خداوند با توفان ایشان را هلاک می کند. و بین آدم و نوح ده پشت فاصله بود که تمام آنها پیامبر بودند. پس به هبة اللَّه گفت: هر کدام از شما که او را درک کردید، به او ایمان بیاورید و پیروی کنید و تصدیقش نمایید، چون او موجب نجات از غرق می شود. آدم مریض شد و همان بیماری که به مرگ او منتهی گردید. پس به هبة اللَّه گفت: اگر جبرئیل یا سایر ملائکه را دیدی، سلام مرا به او برسان و بگو که پدرم از شما تقاضای میوه بهشت نموده. [هبة اللَّه پیغام آدم را رساند] جبرئیل به او گفت: پدرت از دنیا رفت و ما برای نماز او آمده ایم برگرد پیش او برو.

وقتی هبة اللَّه آمد، دید آدم از دنیا رفته است. جبرئیل به او یاد داد که چگونه آدم را غسل دهد. پس او را غسل داد و موقع نماز به جبرئیل گفت: بر آدم نماز بخوان. جبرئیل در جواب او گفت: خداوند ما را مأمور کرد پدرت آدم را موقعی که در بهشت بود سجده کنیم. شایسته نیست برای ما که امامت بر فرزندان او نماییم. پس هبة اللَّه پیش رفت و بر پدر نماز خواند و جبرئیل پشت سر او ایستاد و با سایر ملائکه سی تکبیر گفت. جبرئیل دستور داد بیست و پنج تکبیر را بلند بگوید که امروز در بین ما پنج تکبیر معمول است، بر اهل بدر نه تکبیر و هفت تکبیر گفته شده است.

ص: 64

ثُمَّ إِنَّ هِبَةَ اللَّهِ لَمَّا دُفِنَ آدَمُ صلی الله علیه و آله أَتَاهُ قَابِیلُ فَقَالَ یَا هِبَةَ اللَّهِ إِنِّی قَدْ رَأَیْتُ أَبِی آدَمَ قَدْ خَصَّکَ مِنَ الْعِلْمِ بِمَا لَمْ أُخَصَّ بِهِ أَنَا وَ هُوَ الْعِلْمُ الَّذِی دَعَا بِهِ أَخُوکَ هَابِیلُ فَتُقُبِّلَ مِنْهُ قُرْبَانُهُ وَ إِنَّمَا قَتَلْتُهُ لِکَیْلَا یَکُونَ لَهُ عَقِبٌ فَیَفْتَخِرُونَ عَلَی عَقِبِی فَیَقُولُونَ نَحْنُ أَبْنَاءُ الَّذِی تُقُبِّلَ مِنْهُ قُرْبَانُهُ وَ أَنْتُمْ أَبْنَاءُ الَّذِی تُرِکَ قُرْبَانُهُ وَ إِنَّکَ إِنْ أَظْهَرْتَ مِنَ الْعِلْمِ الَّذِی اخْتَصَّکَ بِهِ أَبُوکَ شَیْئاً قَتَلْتُکَ کَمَا قَتَلْتُ أَخَاکَ هَابِیلَ فَلَبِثَ هِبَةُ اللَّهِ وَ الْعَقِبُ مِنْ بَعْدِهِ مُسْتَخْفِینَ بِمَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ الْإِیمَانِ وَ الِاسْمِ الْأَکْبَرِ وَ مِیرَاثِ النُّبُوَّةِ وَ آثَارِ عِلْمِ النُّبُوَّةِ (1) حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ نُوحاً وَ ظَهَرَتْ وَصِیَّةُ هِبَةِ اللَّهِ (2) حِینَ نَظَرُوا فِی وَصِیَّةِ آدَمَ فَوَجَدُوا نُوحاً نَبِیّاً قَدْ بَشَّرَ بِهِ أَبُوهُمْ آدَمُ فَآمَنُوا بِهِ وَ اتَّبَعُوهُ وَ صَدَّقُوهُ وَ قَدْ کَانَ آدَمُ أَوْصَی إِلَی هِبَةِ اللَّهِ أَنْ یَتَعَاهَدَ هَذِهِ الْوَصِیَّةَ عِنْدَ رَأْسِ کُلِّ سَنَةٍ فَیَکُونَ یَوْمَ عِیدِهِمْ فَیَتَعَاهَدُونَ بَعْثَ نُوحٍ وَ زَمَانَهُ الَّذِی یَخْرُجُ فِیهِ وَ کَذَلِکَ فِی وَصِیَّةِ (3) کُلِّ نَبِیٍّ حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله.

قَالَ هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ آدَمَ أَنْ یُوصِیَ إِلَی هِبَةِ اللَّهِ أَمَرَهُ أَنْ یَسْتُرَ ذَلِکَ فَجَرَتِ السُّنَّةُ فِی ذَلِکَ بِالْکِتْمَانِ فَأَوْصَی إِلَیْهِ وَ سَتَرَ ذَلِکَ (4).

أقول: قد مضی الخبر بتمامه و طوله فی باب جوامع (5) أحوال الأنبیاء علیهم السلام من کتاب النبوة و مضی خبر آخر طویل فی اتصال الوصیة فی باب أحوال (6) ملوک الأرض من ذلک الکتاب فلم نعدهما حذرا من التکرار و الإطناب.

ص: 65


1- فی المصدر: و اثار العلم و النبوّة.
2- فی المصدر: وصیة هبة اللّه فی ولده.
3- فی الاکمال: و کذلک جری فی وصیته.
4- تفسیر العیّاشیّ 1: 309- 311.
5- فی ج 11: 43- 52، رواه المصنّف هناک عن اکمال الدین و روضة الکافی. راجعه.
6- فی ج 14: 515.

پس از اینکه هبة اللَّه پدر خود آدم را دفن کرد، قابیل پیش او آمد و گفت: پدرم آدم به تو مزیتی از نظر علم داده که به من نداده. آن مزیت همان بود که برادرت هابیل خواند و قربانی اش قبول شد. من او را کشتم تا فرزندی نداشته باشد که بر فرزندان من افتخار کنند که ما فرزند کسی هستیم که قربانی اش قبول شد و شما فرزندان کسی هستید که قربانی او رد شد. اگر تو هم از علمی که پدرت در اختیارت گذاشته اظهار کنی، مثل هابیل برادرت کشته خواهی شد. از آن روز هبة اللَّه و فرزندانش پس از او، علم و ایمان و اسم بزرگ و میراث نبوت و آثار علم پیامبری را پیوسته مخفی داشتند تا نوح مبعوث شد و وصیت هبة اللَّه آشکار شد. وقتی به وصیت آدم نگاه کردند، دیدند بشارت ظهور نوح را به پیامبری داده است. پس به او ایمان آوردند و او را تصدیق نمودند و پیروی کردند. آدم به هبة اللَّه دستور داده بود که این وصیت نامه را در ابتدای هر سال یک بار ملاحظه کنند و آن روز را عید قرار دهند و پیوسته سخن بعثت نوح و زمان ظهورش بود. همچنین در وصیت هر پیامبری اجرا می شد تا خداوند حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم را مبعوث کرد.

هشام بن حکم گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: وقتی خدا به آدم دستور داد وصیت به هبة اللَّه کند، امر کرد این جریان را مخفی بدارد. از آن به بعد قرار بر کتمان و پنهان داشتن شد. پس به او وصیت کرد و کتمان نمود.(1)

مؤلف: این روایت با تمام طول و تفصیلش در «باب جوامع احوال انبیا علیهم السّلام» از کتاب نبوت گذشت. همچنین روایت طولانی دیگری در اتصال وصایت در «باب احوال پادشاهان زمین» در همان کتاب گذشت، آنها را به جهت نگرانی از تکرار و طولانی شدن نیاوردیم.

ص: 65


1- . تفسیر عیاشی 1: 309-311

باب 3 أن الإمامة لا تکون إلا بالنص و یجب علی الإمام النص علی من بعده

الآیات

القصص: «وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ»(68)

الزخرف: «وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ»(32)

تفسیر

قوله تعالی: وَ یَخْتارُ: أی یختار من یشاء للنبوة و الإمامة فقد روی المفسرون أنه نزل فی قولهم لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ و قیل ما موصولة مفعول لیختار و الراجع إلیه محذوف و المعنی و یختار الذی کان لهم فیه الخیرة أی الخیر و الصلاح و علی الأول الخیرة بمعنی التخیر کالطیرة بمعنی التطیر و علی التقدیرین یدل علی أن اختیار الإمام الذی له الرئاسة فی الدین و الدنیا لا یکون برأی الناس کما لا یخفی علی منصف مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ أی من إحدی القریتین مکة و الطائف عَظِیمٍ بالجاه و المال کالولید بن المغیرة و عروة بن مسعود الثقفی.

أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ قال البیضاوی إنکار فیه تجهیل و تعجیب من تحکمهم و المراد بالرحمة النبوة نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا و هم عاجزون عن تدبیرها و هی خویصة أمرهم فی دنیاهم فمن أین لهم أن یدبروا أمر النبوة التی هی أعلی المراتب الأنسبة وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ أی و أوقعنا بینهم التفاوت فی الرزق و غیره لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا أی لیستعمل بعضهم بعضا فی حوائجهم

ص: 66

باب سوم : امامت با تعیین و نص امکان دارد، لازم است هر امامی امام بعد از خود را تعیین کند

آیات

- وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ.(1)

{و پروردگار تو هر چه را بخواهد می آفریند و برمی گزیند و آنان اختیاری ندارند منزه است خدا و از آنچه [با او] شریک می گردانند برتر است.}

- وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ. أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ.(2)

{و گفتند چرا این قرآن بر مردی بزرگ از [آن] دو شهر فرود نیامده است، آیا آنانند که رحمت پروردگارت را تقسیم می کنند ما [وسایل] معاش آنان را در زندگی دنیا میانشان تقسیم کرده ایم و برخی از آنان را از [نظر] درجات بالاتر از بعضی [دیگر] قرار داده ایم تا بعضی از آنها بعضی [دیگر] را در خدمت گیرند و رحمت پروردگار تو از آنچه آنان می اندوزند بهتر است}

تفسیر

در این آیه که می فرماید: «و یختار»، یعنی خداوند هر که را بخواهد برای نبوت و امامت انتخاب می کند. مفسرین روایت کرده اند که آیه برای سخن آنهایی نازل شده است که می گفتند: «لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ.» و گفته شده: «ما» موصوله است و مرجع آن حذف شده است، معنی آیه این است که خداوند هر کس را که به خیر و صلاح مردم باشد بر می گیرند، بنا بر وجه اول «خیره» در آیه به معنی «تخییر» است، مانند «طیره» که به معنی «تطیر» است. در هر دو صورت آیه شاهد است بر اینکه انتخاب امامی که ریاست دین و دنیا را دارد، با رأی مردم نمی شود، بر منصف پوشیده نیست. دو قریه ای که در آیه ذکر شده است، منظور یکی از دو قریه است که مکه و طائف است، منظور از «عظیم» یعنی از نظر مقام و ثروت عظیم باشد، مانند ولید ابن مغیره و عروة بن مسعود ثقفی.

«أَهُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ»، بیضاوی می گوید: انکار در آیه نسبت به جهل می دهد و تعجب می کند از تحکم مردم، منظور از «رحمت» نبوت است. «نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا»، یعنی مردم که عاجز از تدبیر معیشت خویش در مسائل شخصی زندگی هستند، چنین مردمی چگونه می توانند در مسأله نبوت که عالی ترین مناسبات است تدبیر نمایند؟ «وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ»، یعنی ما تفاوت در میان آنها در رزق و سایر چیزها قرار دادیم. «لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا»، یعنی در احتیاجات زندگی بعضی بعض دیگر را بگمارد

ص: 66


1- . قصص/ 68
2- . زخرف/ 31 - 32

لیحصل بینهم تألف و تضام ینتظم بذلک نظام العالم لا لکمال فی الموسع و لا النقص فی المقتر ثم إنهم لا اعتراض لهم علینا فی ذلک و لا تصرف فکیف یکون فیما هو أعلی منه وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ أی هذه النبوة و ما یتبعها خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ من حطام الدنیا و العظیم من رزق منها لا منه انتهی.

و أقول: الآیتان صریحتان فی أن الرزق و المراتب الدنیویة لما کانت بقسمته و تقدیره سبحانه فالمراتب الأخرویة و الدرجات المعنویة کالنبوة و ما هو تالیها فی أنه رفعة معنویة و خلافة دینیة و هی الإمامة أولی و أحری بأن تکون بتعیینه تعالی و لا یکلها إلی العباد و أیضا إذا قصرت عقول العباد عن قسمة الدرجات الدنیویة فهی أحری بأن تکون قاصرة عن تعیین منزلة هی تشتمل علی الرئاسة الدینیة و الدنیویة معا و هذا بین بحمد الله فی الآیتین علی وجه لیس فیه ارتیاب و لا شک و الله الموفق للصواب.

الأخبار

«1»

ب، قرب الإسناد ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام بِالْقَادِسِیَّةِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ شَیْ ءٍ وَ أَنَا أُجِلُّکَ وَ الْخَطْبُ فِیهِ جَلِیلٌ وَ إِنَّمَا أُرِیدُ فَکَاکَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ فَرَآنِی وَ قَدْ دَمَعْتُ فَقَالَ لَا تَدَعْ شَیْئاً تُرِیدُ أَنْ تَسْأَلَنِی عَنْهُ إِلَّا سَأَلْتَنِی عَنْهُ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی سَأَلْتُ أَبَاکَ وَ هُوَ نَازِلٌ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ- عَنْ خَلِیفَتِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَدَلَّنِی عَلَیْکَ وَ قَدْ سَأَلْتُکَ مُنْذُ سِنِینَ وَ لَیْسَ لَکَ وَلَدٌ- عَنِ الْإِمَامَةِ فِیمَنْ تَکُونُ مِنْ بَعْدِکَ فَقُلْتَ فِی وَلَدِی وَ قَدْ وَهَبَ اللَّهُ لَکَ ابْنَیْنِ فَأَیُّهُمَا عِنْدَکَ بِمَنْزِلَتِکَ الَّتِی کَانَتْ عِنْدَ أَبِیکَ فَقَالَ لِی هَذَا الَّذِی سَأَلْتَ عَنْهُ لَیْسَ هَذَا وَقْتَهُ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ رَأَیْتَ مَا ابْتُلِینَا بِهِ مِنْ أَبِیکَ وَ لَسْتُ آمَنُ الْأَحْدَاثَ فَقَالَ کَلَّا إِنْ شَاءَ اللَّهُ لَوْ کَانَ الَّذِی تَخَافُ کَانَ مِنِّی فِی ذَلِکَ حُجَّةٌ أَحْتَجُّ بِهَا عَلَیْکَ وَ عَلَی غَیْرِکَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الْإِمَامَ الْفَرْضُ عَلَیْهِ وَ الْوَاجِبُ مِنَ اللَّهِ إِذَا خَافَ الْفَوْتَ عَلَی نَفْسِهِ أَنْ یَحْتَجَّ فِی الْإِمَامِ مِنْ بَعْدِهِ بِحُجَّةٍ مَعْرُوفَةٍ مُبَیَّنَةٍ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَداهُمْ حَتَّی یُبَیِّنَ لَهُمْ ما یَتَّقُونَ (1) فَطِبْ

ص: 67


1- التوبة: 115.

تا بین آنها ارتباط و همگرایی به وجود آید و نظام زندگی به هم نخورد، نه از جهت اینکه ثروتمند موقعیتی در نزد خدا داشته و یا فقیر و مستمند مورد توجه خدا نباشد. آنها را اعتراضی در این تغییر و تفاوت از نظر ثروت بر ما نیست، چگونه اعتراض و اظهار نظر می توانند بکنند در چیزی که مهم تر از مال و امور زندگی است؟ «وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ»، یعنی نبوت و مقام های تابع آن. «خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ»، بهتر است از زر و زیور دنیا و موقعیت و عظمت برای کسی است که دارای آن مقام باشد نه ثروت بر هم انباشته کند.

مؤلف: هر دو آیه صریح دلالت دارند که رزق و مقام های دنیوی بسته به تقدیر خداست. در این صورت مقام های معنوی و اخروی مانند نبوت و امامت که از امتیازات مادی بسیار بالاتر است، چگونه در اختیار مردم خواهد بود؟ البته خداوند تعیین خواهد کرد و به مردم واگذار نمی نماید. و نیز وقتی اندیشه مردم در تقسیم امتیازات مادی قاصر باشد، قطعا از تعیین مقامی که شانس ریاست دین و دنیا باشد عاجزتر است. این مطلب بحمد الله از هر دو آیه کاملا آشکار است که جای شک و تردیدی نیست، و خداوند به درستی توفیق می دهد.

روایات

روایت1.

قرب الاسناد: بزنطی گفت: در قادسیه خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و گفتم: فدایت شوم! می خواهم سؤالی از شما بکنم و جلالت شما مرا مانع از این پرسش است، با اینکه سؤال با اهمیتی است. منظورم این است که خود را از آتش جهنم نجات بخشم. امام علیه السّلام متوجه شد که اشک هایم جاری است و فرمود: هر چه مایلی بپرس. عرض کردم: فدایت شوم! در همین موضع از پدرت سؤال کردم که خلیفه بعد از شما کیست و مرا به مقام و امامت شما راهنمایی کرد. چند سال است - با اینکه فرزندی نداشتید- همین سؤال را از شما کرده امو فرموده اید: امامت متعلق به پسر من است. اینک که خداوند به شما دو فرزند عنایت کرده، بفرمایید امامت متعلق به کدام یک از آنهاست؟ فرمود: این سؤالی که می کنی، وقت آن حالا نیست. عرض کردم: فدایت شوم! مشاهده کردی چه گرفتاری درباره پدرت برای ما پیش آمد؟ من اطمینانی از پیشامدها ندارم. فرمود: نه، إن شاء الله چنین نیست. اگر آنچه که می ترسی احتمال وقوع داشته باشد، من باید دلیلی داشته باشم که بر تو یا دیگران استدلال نمایم و حجت را تمام کنم. مگر نمی دانی که بر امام لازم و از طرف خداوند واجب است که اگر مرگ خود را فهمید، در مورد جانشین خویش به مردم اطلاع دهد و حجت آشکار و شناخته شده را بر آنها تمام کند؟ خداوند در قرآن کریم می فرماید: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَداهُمْ حَتَّی یُبَیِّنَ لَهُمْ ما یَتَّقُونَ»(1) {و خدا بر آن نیست که گروهی را پس از آنکه هدایتشان نمود بی راه بگذارد، مگر آنکه چیزی را که باید از آن پروا کنند برایشان بیان کرده باشد.} پس

ص: 67


1- . توبه/ 115

نَفْساً وَ طِیبَ بِأَنْفُسِ أَصْحَابِکَ فَإِنَّ الْأَمْرَ یَجِی ءُ عَلَی غَیْرِ مَا یَحْذَرُونَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (1).

«2»

ب، قرب الإسناد بِالْإِسْنَادِ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام الْإِمَامُ إِذَا أَوْصَی إِلَی الَّذِی یَکُونُ مِنْ بَعْدِهِ بِشَیْ ءٍ فَفَوَّضَ إِلَیْهِ فَیَجْعَلُهُ حَیْثُ یَشَاءُ أَوْ کَیْفَ هُوَ قَالَ إِنَّمَا یُوصِی بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لَهُ إِنَّهُ قَدْ حُکِیَ عَنْ جَدِّکَ قَالَ أَ تَرَوْنَ أَنَّ هَذَا الْأَمْرَ إِلَیْنَا نَجْعَلُهُ حَیْثُ نَشَاءُ لَا وَ اللَّهِ مَا هُوَ إِلَّا عَهْدٌ (2) مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ فَرَجُلٌ مُسَمًّی فَقَالَ فَالَّذِی قُلْتُ (3) لَکَ مِنْ هَذَا (4).

یر، بصائر الدرجات عباد بن سلیمان عن سعد بن سعد عن صفوان عنه علیه السلام مثله (5).

«3»

ج، الإحتجاج سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْقُمِّیُّ قَالَ: سَأَلْتُ الْقَائِمَ علیه السلام فِی حِجْرِ أَبِیهِ فَقُلْتُ أَخْبِرْنِی یَا مَوْلَایَ- عَنِ الْعِلَّةِ الَّتِی تَمْنَعُ الْقَوْمَ مِنِ اخْتِیَارِ إِمَامٍ لِأَنْفُسِهِمْ قَالَ مُصْلِحٍ أَوْ مُفْسِدٍ قُلْتُ مُصْلِحٍ قَالَ هَلْ یَجُوزُ أَنْ تَقَعَ خِیْرَتُهُمْ عَلَی الْمُفْسِدِ بَعْدَ أَنْ لَا یَعْلَمُ أَحَدٌ مَا یَخْطُرُ بِبَالِ غَیْرِهِ مِنْ صَلَاحٍ أَوْ فَسَادٍ قُلْتُ بَلَی قَالَ فَهِیَ الْعِلَّةُ أَیَّدْتُهَا لَکَ بِبُرْهَانٍ یَقْبَلُ ذَلِکَ عَقْلُکَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ الرُّسُلِ الَّذِینَ اصْطَفَاهُمُ اللَّهُ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِمُ الْکُتُبَ وَ أَیَّدَهُمْ بِالْوَحْیِ وَ الْعِصْمَةِ إِذْ هُمْ أَعْلَامُ الْأُمَمِ وَ أَهْدَی أَنْ لَوْ ثَبَتَ الِاخْتِیَارُ (6) وَ مِنْهُمْ مُوسَی وَ عِیسَی علیهما السلام هَلْ یَجُوزُ مَعَ وُفُورِ عَقْلِهِمَا وَ کَمَالِ عِلْمِهِمَا إِذَا هُمَا بِالاخْتِیَارِ أَنْ تَقَعَ خِیْرَتُهُمَا عَلَی الْمُنَافِقِ وَ هُمَا یَظُنَّانِ أَنَّهُ مُؤْمِنٌ قُلْتُ لَا قَالَ فَهَذَا مُوسَی کَلِیمُ اللَّهِ مَعَ وُفُورِ عَقْلِهِ وَ کَمَالِ عِلْمِهِ وَ نُزُولِ الْوَحْیِ عَلَیْهِ اخْتَارَ مِنْ أَعْیَانِ قَوْمِهِ وَ وُجُوهِ عَسْکَرِهِ لِمِیقَاتِ رَبِّهِ سَبْعِینَ رَجُلًا مِمَّنْ لَمْ یَشُکَّ فِی

ص: 68


1- قرب الإسناد: ص 166/ 167 فیه: قد رأیت ما ابتلینا به فی ابیک.
2- فی نسخة الکمبانیّ: انما هو عهد.
3- فی نسخة: قلت له.
4- قرب الإسناد: 154.
5- بصائر الدرجات: 139 فیه: انما یقضی بامر اللّه.
6- فی المصدر: فاهدی الی ثبت الاختیار.

هم تو و هم دوستانت آسوده خاطر باشید که انشا اللَّه آشکار خواهد شد و آنچه باعث بیم و ترس شما شده، وقوع نخواهد یافت.(1)

روایت2.

قرب الاسناد: به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: امام وقتی کسی را به جانشینی خود تعیین می کند و امر امامت را به او می سپارد، هر کس را که بخواهد می تواند تعیین کند یا دارای خصوصیاتی است؟ فرمود: نه، کسی را تعیین می کند که خدا دستور داده است. عرض کردم: از جد شما چنین نقل شده که فرمود: خیال می کنید تعیین امام به اختیار ماست و به هر کس که بخواهیم وامی گذاریم؟ نه به خدا، این عهد و قراردادی است از پیامبر اکرم که نفر به نفر با نام فرمود. فرمود: آنچه من نیز به تو گفتم از همین جهت بود.(2)

بصائر الدرجات: مثل این حدیث را آورده است.(3)

روایت3.

احتجاج: سعد بن عبداللَّه قمی گفت: از حضرت صاحب الزمان علیه السّلام که آن وقت در دامن پدر نشسته بود پرسیدم: به چه دلیل مردم نمی توانند برای خود امام انتخاب کنند؟ فرمود: امام خوب یا بد؟ گفتم: امام خوب و شایسته. فرمود: امکان دارد انتخابی که می کنند به جای خوب بد از کار در آید، با اینکه هیچ کس اطلاع از دل دیگری ندارد که چه چیز به خاطرش می گذرد، فکر خوب یا فکر بد؟ گفتم: آری، ممکن است، فرمود: همین موجب نداشتن چنین اختیاری است که با دلیلی برای تو توجیه کردم که عقلت بپذیرد. تصدیق کردم. فرمود: بگو ببینم، پیامبرانی که خداوند آنها را برگزیده و کتاب آسمانی بر آنها نازل کرده و ایشان را به وحی تأیید نموده و عصمت بخشیده، چون برجسته ترین افراد مردمند و از همه بهتر می توانند انتخاب نمایند. اگر به ایشان اختیار بدهند، از جمله این پیمبران موسی و عیسی علیهما السّلام نیز هستند. با کمال عقل و دانشی که این دو داشتند، آیا ممکن است انتخاب آنها در مورد کسی که خیال می کردند مؤمن است، منافق از کار در آید؟ گفتم: نه. فرمود:

همین موسی با کمال عقل و دانشی که داشت و به او وحی می شد، از میان قوم و سرداران لشکر خود برای میقات خدا هفتاد نفر را انتخاب کرد، با اینکه یقین داشت

ص: 68


1- . قرب الاسناد: 166 - 167
2- . قرب الاسناد: 154
3- . بصائر الدرجات: 139

إِیمَانِهِمْ وَ إِخْلَاصِهِمْ فَوَقَعَتْ خِیْرَتُهُ عَلَی الْمُنَافِقِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقاتِنا (1) الْآیَةَ فَلَمَّا وَجَدْنَا اخْتِیَارَ مَنْ قَدِ اصْطَفَاهُ اللَّهُ لِلنُّبُوَّةِ وَاقِعاً عَلَی الْأَفْسَدِ دُونَ الْأَصْلَحِ وَ هُوَ یَظُنُّ أَنَّهُ الْأَصْلَحُ دُونَ الْأَفْسَدِ عَلِمْنَا أَنْ لَا اخْتِیَارَ لِمَنْ لَا یَعْلَمُ مَا تُخْفِی الصُّدُورُ وَ مَا تَکِنُّ الضَّمَائِرُ وَ تَنْصَرِفُ عَنْهُ السَّرَائِرُ (2) وَ أَنْ لَا خَطَرَ لِاخْتِیَارِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ بَعْدَ وُقُوعِ خِیْرَةِ الْأَنْبِیَاءِ عَلَی ذَوِی الْفَسَادِ. لَمَّا أَرَادُوا أَهْلَ الصَّلَاحِ (3).

«4»

ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَتِّیلٍ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ مَنِیعِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ یُونُسَ عَنِ الصَّبَّاحِ الْمُزَنِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: عُرِجَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله السَّمَاءَ مِائَةً وَ عِشْرِینَ مَرَّةً مَا مِنْ مَرَّةٍ إِلَّا وَ قَدْ أَوْصَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهَا إِلَی النَّبِیِّ بِالْوَلَایَةِ لِعَلِیٍّ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ علیهم السلام أَکْثَرَ مِمَّا أَوْصَاهُ بِالْفَرَائِضِ (4).

یر، بصائر الدرجات علی بن محمد بن سعید عن حمدان بن سلیمان عن عبد الله بن محمد الیمانی عن منیع مثله (5).

«5»

ب، قرب الإسناد عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: کَانَ یَقُولُ قَبْلَ أَنْ یُؤْخَذَ بِسَنَةٍ إِذَا اجْتَمَعَ عِنْدَهُ أَهْلُ بَیْتِهِ مَا وَکَّدَ اللَّهُ (6) عَلَی الْعِبَادِ فِی شَیْ ءٍ مَا وَکَّدَ عَلَیْهِمْ بِالْإِقْرَارِ بِالْإِمَامَةِ وَ مَا جَحَدَ الْعِبَادُ شَیْئاً مَا جَحَدُوهَا (7).

ص: 69


1- الأعراف: 155.
2- فی نسخة: و تتصرف عنه السرائر.
3- الاحتجاج: 259 و 260.
4- الخصال 2: 149 فیه: أوصی اللّه عزّ و جلّ النبیّ.
5- بصائر الدرجات: 23.
6- فی هامش النسخة المطبوعة وکد العقد: اوثقه و الرجل: شده و الوکد بالضم:
7- قرب للاسناد: 123.

مؤمن و مخلص هستند. اما این انتخاب بر خلاف تصور او بر منافقین قرار گرفت.

خداوند در این آیه به همین مطلب اشاره می کند: «وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقاتِنا»(1) {و موسی از میان قوم خود هفتاد مرد برای میعاد ما برگزید.} وقتی انتخاب پیامبری که خدا او را برگزیده بر شخص فاسدی قرار گیرد، با اینکه او خیال می کرد صالح است، می فهمیم به کسی که از راز دل ها و افکار پنهان و آینده اشخاص خبر ندارد، اجازه انتخاب داده نشده، بعد از اینکه پیامبران انتخابشان صحیح از کار در نیاید.(2)

روایت4.

خصال: صباح مزنی از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله را صد و بیست مرتبه به معراج بردند و در هر مرتبه خداوند سفارش می کرد به پیامبر در مورد ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام و امامان بعد از او، بیشتر از آنچه درباره واجبات سفارش می کرد.(3)

بصائر الدرجات: مانند این روایت را آورده است.(4)

روایت5.

قرب الاسناد: علی از برادر خود امام موسی علیه السّلام نقل کرد که آن جناب یک سال قبل از اینکه گرفتار شود، هر وقت بستگان و خویشاوندان اطرافش جمع می شدند می فرمود: خداوند درباره چیزی به اندازه تأکیدی که درباره اقرار به امامت نموده، سفارش و تأکید نکرده و مردم چیزی را به اندازه امامت انکار نکرده اند.(5)

ص: 69


1- . اعراف/ 155
2- . احتجاج: 259 - 260
3- . خصال 2: 149
4- . بصائر الدرجات: 23
5- . قرب الاسناد: 123
«6»

ل، الخصال ابْنُ مُوسَی عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الْقَاسِمِ الْعَلَوِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الزَّیَّاتِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ کَیْفَ صَارَتِ الْإِمَامَةُ فِی وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیه السلام دُونَ الْحَسَنِ (1) وَ هُمَا جَمِیعاً وَلَدَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سِبْطَاهُ وَ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ مُوسَی وَ هَارُونَ علیهما السلام کَانَا نَبِیَّیْنِ مُرْسَلَیْنِ أَخَوَیْنِ فَجَعَلَ اللَّهُ النُّبُوَّةَ فِی صُلْبِ هَارُونَ دُونَ صُلْبِ مُوسَی وَ لَمْ یَکُنْ لِأَحَدٍ أَنْ یَقُولَ لِمَ فَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ وَ إِنَّ الْإِمَامَةَ خِلَافَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَیْسَ لِأَحَدٍ أَنْ یَقُولَ لِمَ جَعَلَهَا اللَّهُ فِی صُلْبِ الْحُسَیْنِ دُونَ صُلْبِ الْحَسَنِ لِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَکِیمُ فِی أَفْعَالِهِ لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ الْخَبَرَ (2).

«7»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ الْأَشْعَثِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ أَ تَرَوْنَ الْأَمْرَ (3) إِلَیْنَا نَضَعُهُ حَیْثُ نَشَاءُ کَلَّا وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَعَهْدٌ مَعْهُودٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی رَجُلٍ فَرَجُلٍ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی صَاحِبِهِ (4).

«8»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ (5) عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ الْأَشْعَثِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ أَ تَرَوْنَ الْمُوصِیَ مِنَّا یُوصِی إِلَی مَنْ یُرِیدُ لَا وَ اللَّهِ وَ لَکِنَّهُ عَهْدٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ فَرَجُلٌ حَتَّی یَنْتَهِیَ الْأَمْرُ إِلَی صَاحِبِهِ (6).

یر، بصائر الدرجات أحمد بن محمد عن ابن أبی عمیر عن بکیر و جمیل عن عمرو بن الأشعث مثله (7)

ص: 70


1- فی المصدر: دون ولد الحسن.
2- الخصال 1: 146.
3- المراد بالامر الإمامة.
4- إکمال الدین: 128 و 129.
5- فی نسخة الکمبانیّ: (أحمد بن محمّد عن أبیه عن ابن أبی عمیر) و لکن النسخة المخطوطة و المصدر خالیان عن الزائد.
6- بصائر الدرجات: 139 فیه: حتی ینتهی الی صاحبه.
7- بصائر الدرجات: 139.

روایت6.

خصال: مفضل گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: ای پسر رسول خدا! چه شد که امامت در فرزندان امام حسین علیه السّلام قرار گرفت و فرزندان امام حسن امام نشدند، با اینکه هر دو پسر پیامبر و نواده او و سرور جوانان اهل بهشتند؟ فرمود: موسی و هارون علیهما السّلام هر دو پیامبر و رسول و برادر بودند و خداوند نبوت را در نژاد هارون قرار داد نه موسی، هیچ کس نمی تواند بگوید چرا چنین کرد. امامت همان خلافت خدا است. کسی نمی تواند بگوید چرا خداوند در فرزندان امام حسین قرار داد و به فرزندان امام حسن نداد، زیرا در کار خود حکیم است. از او نمی توان پرسید چرا چنین کردی. این مردم هستند که در کارهای خود مورد بازخواست قرار می گیرند.(1)

روایت7.

کمال الدین: عمرو بن اشعث گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: خیال می کنید اختیار تعیین امام به دست ما است که هر کس را بخواهیم انتخاب کنیم؟ این قراری است از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نفر به نفر تا منتهی شود به صاحب خود.(2)

روایت8.

بصائر الدرجات: عمرو بن اشعث گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: خیال می کنید وصی از ما به هر که بخواهد وصایت می دهد، نه به خدا! بلکه این عهدی است از رسول خدا صلی الله علیه و آله، نفر به نفر تا به صاحبش برسد.(3)

ص: 70


1- . خصال 1: 146
2- . کمال الدین: 128 - 129
3- . بصائر الدرجات: 139

یر، بصائر الدرجات أحمد بن الحسن عن أبیه عن ابن بکیر عن عمرو بن الأشعث مثله (1).

«9»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْحَجَّالِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ یَزِیدَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَ تَرَوْنَ الْأَمْرَ إِلَیْنَا أَنْ نَضَعَهُ فِیمَنْ شِئْنَا کَلَّا وَ اللَّهِ إِنَّهُ عَهْدٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام رَجُلٍ فَرَجُلٍ إِلَی أَنْ یَنْتَهِیَ إِلَی صَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ.(2).

«10»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ حَسَّانَ عَنْ سَدِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ أَ تَرَوْنَ الْوَصِیَّةَ إِنَّمَا هُوَ شَیْ ءٌ یُوصِی بِهِ الرَّجُلُ إِلَی مَنْ شَاءَ ثُمَّ قَالَ إِنَّمَا هُوَ عَهْدٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ فَرَجُلٌ حَتَّی انْتَهَی إِلَی نَفْسِهِ (3).

یر، بصائر الدرجات إبراهیم بن هاشم عن یحیی بن أبی عمران عن علی بن أبی حمزة عن أبی بصیر عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (4).

«11»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ قَالَ: ذَکَرَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْأَوْصِیَاءَ وَ ذَکَرْتُ إِسْمَاعِیلَ (5) وَ قَالَ لَا وَ اللَّهِ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ مَا ذَاکَ إِلَیْنَا مَا هُوَ إِلَّا إِلَی اللَّهِ یَنْزِلُ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ (6).

«12»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ الْأَشْعَثِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ أَ تَرَوْنَ هَذَا الْأَمْرَ إِلَیْنَا نَضَعُهُ حَیْثُ شِئْنَا کَلَّا وَ اللَّهِ إِنَّهُ عَهْدٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ فَرَجُلٌ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی صَاحِبِهِ (7).

ص: 71


1- بصائر الدرجات: 139.
2- بصائر الدرجات: 139.
3- بصائر الدرجات: 139.
4- بصائر الدرجات: 139 فیه: یوصی بها الرجل منا الی من شاء؟ انما هو عهد من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الی رجل.
5- أی ذکرت إسماعیل ابنه هل هو من الأوصیاء. أو هل توصی إلیه؟.
6- بصائر الدرجات: 139 فیه: واحدا بعد واحد.
7- بصائر الدرجات: 139.

بصائر الدرجات: در دو جا همین روایت را با اختلاف در سند آورده است.(1)

روایت9.

بصائر الدرجات: امام صادق علیه السّلام فرمود: آیا فکر می کنید امر [ولایت] را به هر که بخواهیم می دهیم؟ هرگز! به خدا قسم این عهدی است از رسول خدا صلی الله علیه و آله، نفر به نفر تا به صاحبش برسد.(2)

روایت10.

بصائر الدرجات: سدیر از یکی از امامان، امام باقر یا امام صادق علیهما السّلام نقل می کند که شنیدم می فرمود: آیا فکر می کنید وصایت چیزی است که به هر که بخواهد بدهد؟ سپس فرمود: همانا این عهدی است از رسول خدا صلی الله علیه و آله، نفر به نفر تا به خودش باز گردد.(3)

بصائر الدرجات: مثل این روایت را آورده است.(4)

روایت11.

بصائر الدرجات: عمر بن ابان گفت: حضرت صادق علیه السّلام نام ائمه را برد و من از اسماعیل نام بردم. فرمود: نه، به خدا این اختیار به ما داده نشده و فقط خداوند تعیین می کند، یکی یکی آنها را معین می نماید.(5)

روایت12.

بصائر الدرجات: عمرو بن اشعث گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: آیا فکر می کنید امر [ولایت] را به هر که بخواهیم می دهیم؟ هرگز! به خدا قسم این عهدی است از رسول خدا صلی الله علیه و آله، نفر به نفر تا به صاحبش برسد.(6)

ص: 71


1- . بصائر الدرجات: 139
2- . بصائر الدرجات: 139
3- . بصائر الدرجات: 139
4- . بصائر الدرجات: 139. به جای عبارت «به خودش باز می گردد» آمده است: «به مردی باز می گردد.»
5- . بصائر الدرجات: 139
6- . بصائر الدرجات: 139
«13»

یر، بصائر الدرجات أَیُّوبُ بْنُ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ عَمْرٍو (1) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کُنَّا عِنْدَهُ نَحْواً مِنْ عِشْرِینَ إِنْسَاناً فَقَالَ لَعَلَّکُمْ تَرَوْنَ أَنَّ هَذَا الْأَمْرَ إِلَی رَجُلٍ مِنَّا نَضَعُهُ حَیْثُ نَشَاءُ کَلَّا وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَعَهْدٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُسَمَّی رَجُلٌ فَرَجُلٌ حَتَّی انْتَهَی إِلَی صَاحِبِهِ (2).

«14»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ وَ طَلَبْتُ وَ قَضَیْتُ إِلَیْهِ (3) أَنْ یَجْعَلَ هَذَا الْأَمْرَ إِلَی إِسْمَاعِیلَ فَأَبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یَجْعَلَهُ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام (4).

«15»

یر، بصائر الدرجات الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ الرَّازِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الْمِصْرِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَسْلَمَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْإِمَامَةَ عَهْدٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَعْهُودٌ لِرَجُلٍ مُسَمًّی لَیْسَ لِلْإِمَامِ أَنْ یَزْوِیَهَا عَمَّنْ یَکُونُ مِنْ بَعْدِهِ (5).

«16»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ کُلْثُومٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْخَزَّازِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ لِإِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ ابْنٌ صَغِیرٌ یُحِبُّهُ وَ کَانَ هَوَی إِسْمَاعِیلَ فِیهِ فَأَبَی اللَّهُ ذَلِکَ فَقَالَ یَا إِسْمَاعِیلُ هُوَ فُلَانٌ فَلَمَّا قَضَی اللَّهُ الْمَوْتَ عَلَی إِسْمَاعِیلَ فَجَاءَ وَصِیُّهُ (6) وَ قَالَ یَا بُنَیَّ إِذَا حَضَرَ الْمَوْتُ فَافْعَلْ کَمَا فَعَلْتُ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ لَیْسَ یَمُوتُ إِمَامٌ إِلَّا أَخْبَرَهُ اللَّهُ إِلَی مَنْ یُوصِی (7).

ص: 72


1- لعله عمرو بن الاشعث المتقدم.
2- بصائر الدرجات: 139.
3- فی نسخة: و نصبت إلیه.
4- بصائر الدرجات: 139.
5- بصائر الدرجات: 139. قوله: یزویها، ای لیس له أن یصرفها عمن یکون بعده.
6- فی النسخة المخطوطة: و جاء وصیه و فی المصدر: و جاء وصیه فقال و فیه: عن اجل ذلک.
7- بصائر الدرجات: 140.

روایت13.

بصائر الدرجات: عمرو(1) نقل می کند ما حدود بیست نفر آیا فکر می کنید امر [ولایت] را به هر که بخواهیم می دهیم؟ هرگز! به خدا قسم این عهدی است از رسول خدا صلی الله علیه و آله، نفر به نفر نام برده شده تا به صاحبش برسد.(2)

روایت14.

بصائر الدرجات: ابو بصیر از حضرت صادق نقل کرد که فرمود: از خداوند تقاضا و درخواست و التماس کردم که امامت را به اسماعیل بدهد. خداوند امتناع کرد و فقط فرمود که باید ابوالحسن موسی بن جعفر امام باشد.(3)

روایت15.

بصائر الدرجات: معاویة بن عمار نقل می کند که امام صادق علیه السّلام فرمود: امامت عهدی است از سوی خداوند عزوجل برای شخص معلومی. بر امام سزاوار نیست که از آنچه که بعد از آن اتفاق می افتد چشم پوشی کند.(4)

روایت16.

بصائر الدرجات: عبدالرحمن خزاز از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: اسماعیل پسر ابراهیم فرزند صغیری داشت که او را خیلی دوست می داشت و مایل بود آن فرزند به مقام خلافت برسد. اما خداوند از این کار امتناع داشت و به او وحی کرد که جانشین تو فلان کس است. هنگام مرگ اسماعیل که رسید، وصی او آمد و اسماعیل گفت: پسرم! وقتی مرگ تو هم فرا رسید، همین کار که من کردم بکن. به همین جهت هیچ امامی نخواهد مرد، مگر اینکه خدا به او خبر می دهد که به چه کسی وصیت کند.(5)

ص: 72


1- . شاید عمروبن اشعث باشد.
2- . بصائر الدرجات: 139
3- . بصائر الدرجات: 139
4- . بصائر الدرجات: 139
5- . بصائر الدرجات: 140
«17»

یر، بصائر الدرجات السِّنْدِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ حُجْرٍ عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ مَا مَاتَ مِنَّا عَالِمٌ حَتَّی یُعْلِمَهُ اللَّهُ إِلَی مَنْ یُوصِی (1).

یر، بصائر الدرجات أحمد بن محمد عن الأهوازی عن فضالة عن عمرو بن أبان عن حمران عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (2)

یر، بصائر الدرجات محمد بن عبد الجبار عن محمد البرقی عن فضالة عن عمرو بن أبان عن سلیمان بن خالد عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (3).

«18»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ وَ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُثَنًّی الْحَنَّاطِ عَنِ الْحَسَنِ الصَّیْقَلِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا یَمُوتُ الرَّجُلُ مِنَّا حَتَّی یَعْرِفَ وَلِیَّهُ (4).

«19»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْإِمَامَ یَعْرِفُ الْإِمَامَ الَّذِی مِنْ بَعْدِهِ فَیُوصِی إِلَیْهِ (5).

«20»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا یَمُوتُ الْإِمَامُ حَتَّی یَعْلَمَ مَنْ یَکُونُ بَعْدَهُ (6).

«21»

یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ الْخَزَّازِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْإِمَامُ یَعْرِفُ الْإِمَامَ الَّذِی یَکُونُ مِنْ بَعْدِهِ (7).

یر، بصائر الدرجات محمد بن شعیب عن أبی بصیر عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (8)

یر، بصائر الدرجات محمد بن عیسی عن علی بن النعمان عن شعیب عن أبی حمزة عن أبی جعفر علیه السلام مثله (9)

ص: 73


1- بصائر الدرجات: 140.
2- بصائر الدرجات: 140.
3- بصائر الدرجات: 140.
4- بصائر الدرجات: 140.
5- بصائر الدرجات: 140.
6- بصائر الدرجات: 140 فیه: یکون من بعده.
7- بصائر الدرجات: 140.
8- بصائر الدرجات: 140.
9- بصائر الدرجات: 140.

روایت17.

بصائر الدرجات: حمران گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: از ما خانواده امام و پیشوایی نخواهد مرد، مگر اینکه به او اطلاع می دهند به که وصیت کند.(1)

بصائر الدرجات: مانند همین روایت با دو سند دیگر نیز آورده است.(2)

روایت18.

بصائر الدرجات: حسن صیقل گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: از ما خانواده کسی نمی میرد، مگر اینکه می شناسد ولی و امام بعد از خود را.(3)

روایت19.

بصائر الدرجات: معلی بن خنیس گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: امام می شناسد امام بعد از خود را و به او وصیت می کند.(4)

روایت20.

بصائر الدرجات: عبدالله ابن ابی یعفور از امام صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: هیچ امامی نمی میرد، مگر آنکه امام بعد از خود را می شناسد.(5)

روایت21.

بصائر الدرجات: حسین ابن أبی العلا از امام صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: امام، امام بعد خود را می شناسد.(6)

بصائر الدرجات: مانند این روایت را سه جای دیگر با اسناد مختلف آورده است.

ص: 73


1- . بصائر الدرجات: 140
2- . بصائر الدرجات: 140
3- . بصائر الدرجات: 140
4- . بصائر الدرجات: 140
5- . بصائر الدرجات: 140
6- . بصائر الدرجات: 140

یر، بصائر الدرجات محمد بن عیسی عن الأهوازی عن فضالة عن الحسین بن أبی العلاء عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (1).

«22»

قب، المناقب لابن شهرآشوب مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ قَالَ اخْتَارَ مُحَمَّداً وَ أَهْلَ بَیْتِهِ.

عَلِیُّ بْنُ الْجَعْدِ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ مَسْلَمَةَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ مِنْ طِینٍ کَیْفَ یَشَاءُ (2) ثُمَّ قَالَ وَ یَخْتارُ إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَنِی وَ أَهْلَ بَیْتِی عَلَی جَمِیعِ الْخَلْقِ (3) فَانْتَجَبَنَا فَجَعَلَنِیَ الرَّسُولَ وَ جَعَلَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام الْوَصِیَّ ثُمَّ قَالَ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ یَعْنِی مَا جَعَلْتُ لِلْعِبَادِ أَنْ یَخْتَارُوا وَ لَکِنِّی أَخْتَارُ مَنْ أَشَاءُ فَأَنَا وَ أَهْلُ بَیْتِی صَفْوَةُ اللَّهِ وَ خِیَرَتُهُ مِنْ خَلْقِهِ ثُمَّ قَالَ سُبْحانَ اللَّهِ یَعْنِی تَنْزِیهاً لِلَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ بِهِ کُفَّارُ مَکَّةَ ثُمَّ قَالَ وَ رَبُّکَ یَا مُحَمَّدُ یَعْلَمُ ما تُکِنُّ صُدُورُهُمْ مِنْ بُغْضِ الْمُنَافِقِینَ لَکَ وَ لِأَهْلِ بَیْتِکَ وَ ما یُعْلِنُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ مِنَ الْحُبِّ لَکَ وَ لِأَهْلِ بَیْتِکَ (4).

یف، الطرائف رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ مُؤْمِنٍ فِی کِتَابِهِ فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ قَالَ سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ آدَمَ وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (5).

«23»

قب، المناقب لابن شهرآشوب ابْنُ جَرِیرٍ الطَّبَرِیُّ لَمَّا کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَعْرِضُ نَفْسَهُ عَلَی القَبَائِلِ جَاءَ إِلَی بَنِی کِلَابٍ فَقَالُوا نُبَایِعُکَ عَلَی أَنْ یَکُونَ لَنَا الْأَمْرُ بَعْدَکَ فَقَالَ الْأَمْرُ لِلَّهِ فَإِنْ شَاءَ کَانَ فِیکُمْ وَ کَانَ فِی غَیْرِکُمْ (6) فَمَضَوْا وَ لَمْ یُبَایِعُوهُ وَ قَالُوا لَا نَضْرِبُ لِحَرْبِکَ

ص: 74


1- بصائر الدرجات: 140.
2- فی نسخة: شاء.
3- فی المصدر: عن جمیع الخلق.
4- مناقب آل أبی طالب 1: 220 و الآیة فی القصص: 68 و 89. تمامها: سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ*.
5- الطرائف: 24.
6- فی المصدر: کان فیکم او فی غیرکم.

(1)

روایت22.

مناقب ابن شهر آشوب: محمّد بن سنان از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: درباره آیه «یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ»(2)؛ خداوند محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلم و اهل بیت او را برگزید.

علی بن جعد از شعبه، از حماد بن مسلمه، از انس نقل کرد که پیامبر اکرم فرمود: خداوند آدم را از گل به هر طور خواست آفرید. سپس فرمود: «و یختار» خداوند من و اهل بیتم را بر جمیع مردم انتخاب کرد. ما را برگزید به من مرتبت نبوت داد و علی بن ابی طالب را وصی نمود. آنگاه فرمود: «ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ»، یعنی اختیار انتخاب را به مردم نداده اند. ولی من بر می گزینم کسی را که می خواهم. پس من و اهل بیتم برگزیده و امتیازدار از میان مردمیم. بعد فرمود: منزه است خدا از آنچه مشرکین مکه بر او شریک می گیرند. بعد فرمود: ای محمّد! پروردگارت می داند چه در دل های خود پنهان کرده اند از کینه برای تو و خانواده ات و چه در زبان آشکار می کنند از علاقه به شما.(3)

طرائف: محمد بن مؤمن در کتابش در تفسیر این آیه آورده است: «خداوند عزوجل آدم را آفرید» و مثل روایت قبل را آورده است.(4)

روایت23.

مناقب ابن شهر آشوب: ابن جریر طبری گفت: پیامبر اکرم نبوت خویش را بر قبایل عرب عرضه می داشت تا به بنی کلاب رسید. آنها گفتند: ما با تو به نبوت بیعت می کنیم، مشروط بر اینکه جانشینی تو متعلق به ما باشد. فرمود: اختیار دست خدا است؛ اگر او بخواهد در شما خواهد بود؛ وگرنه در دیگری. آنها از بیعت صرفنظر کردند و رفتند. می گفتند ما نمی آییم

ص: 74


1- بصائر الدرجات: 140
2- . قصص/ 68
3- . مناقب ابن شهر آشوب 1 : 220
4- . طرائف: 24

بِأَسْیَافِنَا ثُمَّ تَحْکُمُ عَلَیْنَا غَیْرَنَا.

الْمَاوَرْدِیُّ فِی أَعْلَامِ النُّبُوَّةِ أَنَّهُ قَالَ عَامِرُ بْنُ الطُّفَیْلِ لِلنَّبِیِّ وَ قَدْ أَرَادَ بِهِ غِیلَةً یَا مُحَمَّدُ مَا لِی إِنْ أَسْلَمْتُ فَقَالَ لَکَ مَا لِلْإِسْلَامِ وَ عَلَیْکَ مَا عَلَی الْإِسْلَامِ فَقَالَ أَ لَا تَجْعَلُنِی الْوَالِیَ مِنْ بَعْدِکَ قَالَ لَیْسَ لَکَ ذَلِکَ وَ لَا لِقَوْمِکَ وَ لَکِنْ لَکَ أَعِنَّةُ الْخَیْلِ تَغْزُو فِی سَبِیلِ اللَّهِ الْقِصَّةَ (1).

«24»

قب، المناقب لابن شهرآشوب أَبُو ذَرٍّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَنِ اسْتَعْمَلَ غُلَاماً فِی عِصَابَةٍ فِیهَا مَنْ هُوَ أَرْضَی لِلَّهِ مِنْهُ فَقَدْ خَانَ اللَّهَ.

و قال أبو الحسن الرفاء لابن رامین الفقیه لما خرج النبی صلی الله علیه و آله من المدینة ما استخلف علیها أحدا قال بلی استخلف علیا قال و کیف لم یقل لأهل المدینة اختاروا فإنکم لا تجتمعون علی الضلال قال خاف علیهم الخلف و الفتنة قال فلو وقع بینهم فساد لأصلحه عند عودته قال هذا أوثق قال فاستخلف أحدا بعد موته قال لا قال فموته أعظم من سفره فکیف أمن علی الأمة بعد موته ما خافه فی سفره و هو حی علیهم فقطعه (2).

«25»

نی، الغیبة للنعمانی ابْنُ عُقْدَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مَسْعُودٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَلَبِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ (3) الْأَشْعَثِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ وَ نَحْنُ عِنْدَهُ فِی الْبَیْتِ نَحْوٌ مِنْ عِشْرِینَ رَجُلًا فَأَقْبَلَ عَلَیْنَا وَ قَالَ لَعَلَّکُمْ تَرَوْنَ أَنَّ هَذَا الْأَمْرَ فِی الْإِمَامَةِ إِلَی الرَّجُلِ مِنَّا یَضَعُهُ حَیْثُ یَشَاءُ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَعَهْدٌ مِنَ اللَّهِ نَزَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی رِجَالٍ مُسَمَّیْنَ رَجُلٍ فَرَجُلٍ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی صَاحِبِهَا (4).

ص: 75


1- مناقب آل أبی طالب 1: 221.
2- مناقب آل أبی طالب 1: 221 و 222 قوله: فقطعه ای قطع عذره و ألزمه.
3- فی المصدر و فی النسخة المخطوطة: عمر بن الاشعث و فیه تصحیف و صحیحه: (عمرو) کما تقدم.
4- غیبة النعمانیّ: 23 فیه: حتی تنتهی الی صاحبها.

با شمشیرهای خود در جنگ هایی که تو می خواهی پیکار کنیم، بعد دیگری را بر ما امیر و فرمانروا کنی.

ماوردی: در اعلام النبوة می نویسد: عامر بن طفیل که قصد داشت پیامبر اکرم را بفریبد گفت: اگر من اسلام اختیار کنم چه امتیازی خواهم داشت؟ فرمود: هر امتیازی که اسلام دارد به نفع تو است. اگر اسلام آوردن موجب زیانی باشد، آن زیان متوجه تو خواهد بود. گفت: مرا فرمانروای بعد از خود نمی گردانی؟ فرمود: این مقام به تو و فامیلت نمی رسد، اما می توانی فرمانده سپاهی شوی و در راه خدا به جنگ بپردازی.(1)

روایت24.

مناقب ابن شهر آشوب: ابوذر از پیامبر اکرم نقل کرد که فرمود: هر کس فردی را بر گروهی فرمانروا کند، با اینکه در میان آن گروه کسی هست که خدا از او بیشتر خشنود است، چنین کسی به خدا خیانت کرده است.

ابوالحسن رفاء به ابن رامین فقیه گفت: وقتی پیامبر اکرم از مدینه خارج شد، آیا کسی را به جانشینی خود تعیین نکرد؟ جواب داد: چرا، علی را به جانشینی خویش معین کرد. گفت: پس چرا به اهل مدینه نگفت خودتان انتخاب کنید، چون شما هرگز راه اشتباه نخواهید رفت؟ در جواب گفت: ترسید اختلاف و فتنه ای برپا شود. ابوالحسن گفت: اگر اختلافی به وجود می آمد، بعد از برگشتن از جنگ خودش اصلاح می کرد. در جواب او گفت: این کار که علی را تعیین کرد، موجب اطمینان خاطر بیشتری بود. در این موقع ابوالحسن گفت: پس در هنگام وفات آیا کسی را به جانشینی خود تعیین کرد؟ جواب داد: نه.

ابوالحسن گفت: مرگ از یک مسافرت مهم تر است. چگونه آنچه در یک مسافرت موجب تشویش خاطرش می شد، در سفر مرگ اطمینان داشت که پس از مرگش اختلاف و فتنه ای برپا نمی شود؟ ابن رامین در جواب فرو ماند.(2)

روایت25.

غیبت نعمانی: عمرو بن اشعث گفت: ما در حدود بیست نفر میان اطاق خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودیم. ایشان رو به جمعیت کرد و فرمود: شما خیال می کنید در مسأله امامت، امام می تواند هر کس را که بخواهد به جانشینی خود تعیین کند؟ به خدا قسم این قراردادی است از جانب خدا که به پیامبر ابلاغ کرده و مردان معینی را با نام و نشان، یکی پس از دیگری مشخص نموده تا منتهی به صاحب آن شود.(3)

ص: 75


1- . مناقب ابن شهر آشوب 1 : 221
2- . مناقب ابن شهر آشوب 1 : 221
3- . غیبت نعمانی: 23

باب 4 وجوب معرفة الإمام و أنه لا یعذر الناس بترک الولایة و أن من مات لا یعرف إمامه أو شک فیه مات میتة جاهلیة و کفر و نفاق

الأخبار

«1»

سن، المحاسن أَبِی عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ مَاتَ وَ هُوَ لَا یَعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً فَعَلَیْکُمْ بِالطَّاعَةِ قَدْ رَأَیْتُمْ أَصْحَابَ عَلِیٍّ وَ أَنْتُمْ تَأْتَمُّونَ بِمَنْ لَا یُعْذَرُ النَّاسُ بجهالة (1) بِجَهَالَتِهِ لَنَا کَرَائِمُ الْقُرْآنِ وَ نَحْنُ أَقْوَامٌ افْتَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَنَا وَ لَنَا الْأَنْفَالُ وَ لَنَا صَفْوُ الْمَالِ (2).

بیان

قوله قد رأیتم أصحاب علی أی طاعتهم له (3) فالمراد خواصهم أو رجوعهم عنه و کفرهم بعدم طاعتهم له کالخوارج قوله لنا کرائم القرآن أی نزلت فینا الآیات الکریمة و نفائسها و هی ما تدل علی فضل و مدح و المراد بمیتة الجاهلیة الموت علی الحالة التی کانت علیها أهل الجاهلیة من الکفر و الجهل بأصول الدین و فروعه.

«2»

سن، المحاسن ابْنُ فَضَّالٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی الْیَسَعِ عِیسَی بْنِ السَّرِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا بِالْإِمَامِ وَ مَنْ مَاتَ لَا یَعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً وَ أَحْوَجُ مَا یَکُونُ أَحَدُکُمْ إِلَی مَعْرِفَتِهِ إِذَا بَلَغَتْ نَفْسُهُ هَذِهِ وَ أَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی صَدْرِهِ یَقُولُ لَقَدْ کُنْتُ عَلَی أَمْرٍ حَسَنٍ (4).

«3»

سن، المحاسن أَبِی عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ

ص: 76


1- الصحیح کما فی المصدر: بجهالته.
2- محاسن البرقی 153 و 154.
3- او المعنی انهم کانوا بصراء فی دینهم، یدرون بمن یأتموا.
4- محاسن البرقی: 154.

باب چهارم : لزوم شناختن امام و اینکه در ترک ولایت و امام شناسی عذری پذیرفته نخواهد بود و اینکه کسی که امامش را نشناسد یا درباره اش شک داشته باشد، مرگ او مرگ جاهلیت و با کفر و نفاق است

روایات

روایت1.

محاسن برقی: بشیر دهان از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که پیامبر اکرم فرمود: «هر کس بمیرد در حالی که امام خویش را نمی شناسد، به مانند مردم جاهلیت کافر و بی اعتقاد به مبانی دینی از دنیا رفته است.» فرمانبردار باشید. شما ملاحظه کردید یاران علی را که چگونه بودند. شما پیرو کسی هستید که عذر احدی را در نشناختن او نمی پذیرند. آیات نفیس قرآن درباره ما است. خداوند اطاعت و فرمانبرداری از ما را بر مردم واجب نموده. غنائم در اختیار ما است و نعمت پاک دنیا به ما تعلق دارد.(1)

بیان

قوله قد رأیتم أصحاب علی أی طاعتهم له (2) فالمراد خواصهم أو رجوعهم عنه و کفرهم بعدم طاعتهم له کالخوارج قوله لنا کرائم القرآن أی نزلت فینا الآیات الکریمة و نفائسها و هی ما تدل علی فضل و مدح و المراد بمیتة الجاهلیة الموت علی الحالة التی کانت علیها أهل الجاهلیة من الکفر و الجهل بأصول الدین و فروعه.

روایت2.

محاسن برقی: ابوالیسع عیسی بن سری گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: زمین جز با امام برقرار نخواهد بود. هر کس بمیرد در حالی که امامش را نمی شناسد، همانند مردم جاهلیت مرده. مهم ترین موقعی که احتیاج به معرفت امام دارید، وقتی است که جان شما به اینجا برسد. (در این موقع به سینه خود اشاره کرد.) آن وقت خواهد گفت: به به! چقدر اعتقاد خوبی داشتم.(3)

روایت3.

محاسن برقی: حسین بن ابی العلا گفت:

ص: 76


1- . محاسن برقی: 153 - 154
2- او المعنی انهم کانوا بصراء فی دینهم، یدرون بمن یأتموا.
3- . محاسن برقی: 153 - 154

قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ مَاتَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً فَقَالَ نَعَمْ لَوْ أَنَّ النَّاسَ تَبِعُوا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ تَرَکُوا عَبْدَ الْمَلِکِ بْنَ مَرْوَانَ اهْتَدَوْا فَقُلْنَا مَنْ مَاتَ لَا یَعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً مِیتَةَ کُفْرٍ فَقَالَ لَا مِیتَةَ ضَلَالٍ (1).

بیان

لعله علیه السلام إنما نفی الکفر لأن السائل توهم أنه یجری علیه أحکام الکفر فی الدنیا فنفی ذلک و أثبت له الضلال عن الحق فی الدنیا و عن الجنة فی الآخرة فلا یدخل الجنة أبدا فلا ینافی الأخبار الآتیة التی أثبتوا فیها لهم الکفر فإن المراد بها أنهم فی حکم الکفار فی الآخرة و یحتمل أن یکون نفی الکفر لشمول من لا یعرف من المستضعفین لأن فیهم احتمال النجاة من العذاب فسائر الأخبار محمولة علی من سواهم و سیأتی القول فی ذلک فی کتاب الإیمان و الکفر إن شاء الله تعالی.

«4»

سن، المحاسن النَّضْرُ عَنْ یَحْیَی عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ قَالَ أَبِی مَنْ مَاتَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً (2).

«5»

سن، المحاسن مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ النَّخَعِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ النَّضْرِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عُثْمَانَ بْنَ الْمُغِیرَةِ یَقُولُ حَدَّثَنِی الصَّادِقُ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ مَاتَ بِغَیْرِ إِمَامِ جَمَاعَةٍ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً قَالَ الْحَارِثُ بْنُ الْمُغِیرَةِ (3) فَلَقِیتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام فَقَالَ نَعَمْ قُلْنَا (4) فَمَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً قَالَ مِیتَةَ کُفْرٍ وَ ضَلَالٍ وَ نِفَاقٍ (5).

«6»

سن، المحاسن أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنِ الْفُضَیْلِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ فَمَوْتُهُ مِیتَةٌ جَاهِلِیَّةٌ وَ لَا یُعْذَرُ النَّاسُ حَتَّی یَعْرِفُوا إِمَامَهُمْ وَ مَنْ مَاتَ وَ هُوَ عَارِفٌ لِإِمَامِهِ لَا یَضُرُّهُ تَقَدُّمُ هَذَا الْأَمْرِ

ص: 77


1- محاسن البرقی: 154.
2- محاسن البرقی: 154.
3- أی لعثمان بن المغیرة.
4- القائل عثمان بن المغیرة، ای قلنا للصادق علیه السلام.
5- محاسن البرقی: 155.

از حضرت صادق علیه السّلام راجع به این فرمایش پیامبر اکرم پرسیدم، «هر کس بمیرد در حالی که امام خویش را نمی شناسد، به مانند مردم جاهلیت کافر و بی اعتقاد به مبانی دینی از دنیا رفته است.» فرمود: صحیح است. اگر مردم پیرو علی بن الحسین می شدند و عبدالملک بن مروان را رها می کردند، هدایت می یافتند. گفتم: آیا کسی که با نشناختن امام بمیرد، مرگ در حال کفر است؟ فرمود: نه، مرگ در حال ضلال و گمراهی است.(1)

توضیح

امام علیه السّلام کفر را نفی کرد، زیرا سئوال کننده خیال می کرد احکام کفر در دنیا بر چنین شخصی جاری است. به همین جهت فرمود: نه او گمراه است در دنیا و به بهشت نخواهد رفت در آخرت و هرگز راهی به بهشت ندارد. این خبر منافی با اخبار دیگری که اثبات کفر می کند نخواهد بود، زیرا آن اخبار ناظر به این است که چنین افرادی در آخرت در حکم کفارند. احتمال دارد نفی کفر شامل کسانی شود که معرفت ندارند و از باب استضعاف باشد، زیرا درباره آنها احتمال رهایی از از عذاب وجود دارد. دیگر روایات بر غیر این ها حمل می شود و إن شاء الله آن موضوع در «کتاب کفر و ایمان» خواهد آمد.

روایت4.

محاسن برقی: امام صادق علیه السّلام می فرماید: پدرم می فرمود: کسی که امامی نداشته باشد و بمیرد، به مرگ جاهلیت مرده است.(2)

روایت5.

محاسن برقی: عثمان بن مغیره گفت: حضرت صادق علیه السّلام از علی بن ابی طالب علیه السّلام نقل کرد که پیامبر اکرم فرمود: (من مات بغیر امام جماعة مات میتة جاهلیة) حارث بن مغیره گفت: بعد که خدمت حضرت صادق علیه السلام رسیدم، این جریان را پرسیدم. فرمود آری. ما پرسیدیم: آیا مرگ او مرگ مردم جاهلیت است؟ فرمود: آری، مرگ کفر و ضلال و نفاق.(3)

روایت6.

محاسن برقی: فضیل گفت: از حضرت ابو جعفر علیه السّلام شنیدم که می فرمود: هر کس بدون امام بمیرد، مرگ او چون مردن مردم جاهلیت است. هرگز عذر مردم را در شناختن امام نمی پذیرند. کسی که با شناختن امام بمیرد، او را زیانی نخواهد رسید، چه جلوتر از ظهور امام بمیرد

ص: 77


1- . محاسن برقی: 153 - 154
2- . محاسن برقی: 153 - 154
3- . محاسن برقی: 155

أَوْ تَأَخُّرُهُ وَ مَنْ مَاتَ عَارِفاً لِإِمَامِهِ کَانَ کَمَنْ هُوَ مَعَ الْقَائِمِ فِی فُسْطَاطِهِ (1).

«7»

ک، إکمال الدین ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ طَرِیفٍ (2) عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً فَقُلْتُ لَهُ کُلُّ مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً قَالَ نَعَمْ وَ الْوَاقِفُ کَافِرٌ وَ النَّاصِبُ مُشْرِکٌ (3).

«8»

نی، الغیبة للنعمانی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ هَوْذَةَ عَنِ النَّهَاوَنْدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یَا یَحْیَی مَنْ بَاتَ لَیْلَةً لَا یَعْرِفُ فِیهَا إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً (4).

«9»

نی، الغیبة للنعمانی ابْنُ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عُتْبَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ مَاتَ لَا یَعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً (5).

«10»

نی، الغیبة للنعمانی الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّهِ قَالَ مَنِ اتَّخَذَ دِینَهُ رَأْیَهُ بِغَیْرِ إِمَامٍ مِنْ أَئِمَّةِ الْهُدَی (6).

«11»

نی، الغیبة للنعمانی الْکُلَیْنِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَشْرَکَ مَعَ إِمَامٍ إِمَامَتُهُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مَنْ لَیْسَتْ إِمَامَتُهُ مِنَ اللَّهِ کَانَ مُشْرِکاً (7).

ص: 78


1- محاسن البرقی: 155 و 556.
2- هکذا فی الکتاب و مصدره، و فیه تصحیف، و الصحیح: الحسن بن ظریف بالمعجمة.
3- اکمال الدین: 375.
4- غیبة النعمانیّ: 62.
5- غیبة النعمانیّ: 63 فی نسخة منه: من مات و لم یعرف امام زمانه مات.
6- غیبة النعمانیّ: 63 و الآیة فی سورة القصص: 50.
7- غیبة النعمانیّ: 63 و 64 فیه: من لیس بإمامته من اللّه.

یا بعد از آن. و کسی که با عرفان امام از دنیا برود، مانند کسی است که با قائم عجل اللَّه فرجه در خیمه او بوده است.(1)

روایت7.

کمال الدین: محمّد بن اسماعیل از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که فرمود: هر کس بمیرد با آنکه امامی نداشته باشد، به مرگ جاهلیت مرده است. عرض کردم: هر کس چنین بمیرد مرگ جاهلیت داشته؟ فرمود: آری، کسی که توقف دارد کافر است و ناصب مشرک است.(2)

روایت8.

غیبت نعمانی: یحیی بن عبداللَّه از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: ای یحیی! هر کس شب با نشناختن امام زمان خود را به سر برد، به مرگ جاهلیت مرده است.(3)

روایت9.

غیبت نعمانی: امام صادق علیه السّلام فرمود: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که بمیرد و امامش را نشناسد، به مرگ جاهلیت مرده است.(4)

روایت10.

غیبت نعمانی: از حضرت ابوالحسن نقل می کند که درباره آیه «وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّهِ»(5) {و کیست گمراه تر از آنکه بی راهنمایی خدا از هوسش پیروی کند}، فرمود: یعنی کسی که دین خود را از ائمه هدی علیهم السّلام نگیرد.(6)

روایت11.

غیبت نعمانی: محمّد بن سنان از راوی خود نقل می کند که حضرت صادق فرمود: کسی که شخصی را که از جانب خدا به امامت منصوب نشده با امامی که از جانب خدا تعیین شده است شریک قرار دهد، مشرک خواهد بود.(7)

ص: 78


1- . محاسن برقی: 155 - 556
2- . کمال الدین: 375
3- . غیبت نعمانی: 62
4- . غیبت نعمانی: 62 : 63
5- . قصص / 50
6- . غیبت نعمانی: 63
7- . غیبت نعمانی: 63 - 64
«12»

نی، الغیبة للنعمانی عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ رِیَاحٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ الْخَثْعَمِیِّ (1) عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَجُلٌ یَتَوَلَّاکُمْ وَ یَبْرَأُ مِنْ عَدُوِّکُمْ وَ یُحَلِّلُ حَلَالَکُمْ وَ یُحَرِّمُ حَرَامَکُمْ وَ یَزْعُمُ أَنَّ الْأَمْرَ فِیکُمْ لَمْ یَخْرُجْ مِنْکُمْ إِلَی غَیْرِکُمْ إِلَّا أَنَّهُ یَقُولُ إِنَّهُمْ قَدِ اخْتَلَفُوا فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الْقَادَةُ وَ إِذَا اجْتَمَعُوا عَلَی رَجُلٍ فَقَالُوا هَذَا قُلْنَا هَذَا فَقَالَ علیه السلام إِنْ مَاتَ عَلَی هَذَا فَقَدْ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً (2).

«13»

نی، الغیبة للنعمانی عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْقُرَشِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْهَمْدَانِیِّ (3) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَجُلٌ یَتَوَالَی عَلِیّاً وَ یَتَبَرَّأُ مِنْ عَدُوِّهِ وَ یَقُولُ کُلَّ شَیْ ءٍ یَقُولُ إِلَّا أَنَّهُ یَقُولُ قَدِ اخْتَلَفُوا فِیمَا بَیْنَهُمْ (4) وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الْقَادَةُ فَلَسْتُ أَدْرِی أَیُّهُمُ الْإِمَامُ وَ إِذَا اجْتَمَعُوا عَلَی رَجُلٍ أَخَذْتُ بِقَوْلِهِ وَ قَدْ عَرَفْتُ أَنَّ الْأَمْرَ فِیهِمْ قَالَ إِنْ مَاتَ هَذَا عَلَی ذَلِکَ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً ثُمَّ قَالَ لِلْقُرْآنِ تَأْوِیلٌ یَجْرِی کَمَا یَجْرِی اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ وَ کَمَا تَجْرِی الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ فَإِذَا جَاءَ تَأْوِیلُ شَیْ ءٍ مِنْهُ وَقَعَ فَمِنْهُ مَا قَدْ جَاءَ وَ مِنْهُ مَا یَجِی ءُ (5).

بیان

قوله علیه السلام للقرآن تأویل لعل المعنی أن ما نعلمه من بطون القرآن و تأویلاته لا بد من وقوع کل منها فی وقته فمن ذلک اجتماع الناس علی إمام واحد فی زمان القائم و لیس هذا أوانه أو أنه دل القرآن علی عدم خلو الزمان من الإمام و لا بد من وقوع ذلک فمنهم من مضی و منهم من یأتی.

ص: 79


1- فی النسخة المخطوطة عبد الکریم الخثعمیّ و فی المصدر: عبد الکریم بن عمرو الخثعمیّ.
2- غیبة النعمانیّ: 65 و 66.
3- فی نسخة من المصدر: قال: حدّثنا أبو جعفر الهمدانیّ قال: حدّثنی موسی بن سعدان عن عمّار بن مروان.
4- فی المصدر و النسخة المخطوطة: قد اختلفوا بینهم.
5- غیبة النعمانیّ، 66 فی نسخة منه: و منه ما لم یجئ.

روایت12.

غیبت نعمانی: ابن ابی یعفور گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: مردی شما را دوست می دارد و از دشمنتان بیزار است، حلال شما را حلال و حرامتان را حرام می داند و قبول دارد که امامت متعلق به شما است و دیگری حق امامت ندارد، جز اینکه می گوید این خاندان در میان خود راجع به شخص امام اختلاف دارند، با اینکه آنها پیشوا و رهبر هستند. اگر همه خانواده پیامبر اتفاق نمایند و بگویند فلانی از ما خانواده امام است، ما هم می گوییم هم او امام است. امام علیه السّلام فرمود: اگر بر این اعتقاد بمیرد، مانند مردم جاهلیت مرده است.(1)

روایت13.

غیبت نعمانی: سماعة بن مهران گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: مردی علی علیه السّلام را دوست می دارد و از دشمن او بیزار است، و همه چیز می گوید، جز اینکه می گوید این خاندان در میان خود راجع به شخص امام اختلاف دارند، با اینکه آنها پیشوا و رهبر هستند و نمی دانم کدامشان امام است، اگر همه ایشان بر شخصی اتفاق کنند، من هم می پذیرم و می دانم که کار به دست ایشان است. امام علیه السّلام فرمود: اگر کسی این گونه بمیرد، به مرگ جاهلیت مرده است. سپس فرمود: قرآن دارای تأویل هایی است که در حال جریان است، مانند شب و روز و حرکت خورشید و ماه. وقتی زمان یکی از آنها برسد اتفاق خواهد افتاد و بعضی بعدها به وقوع می پیوندد.(2)

توضیح

منظور از تأویل قرآن شاید این باشد که بطون و تأویل های قرآن، تدریجی و منوط به وقت و زمان مخصوصی است، از آن جمله اجتماع مردم بر یک امام در زمان حضرت قائم عجل اللَّه فرجه خواهد بود که حالا موقع آن نیست، یا منظور این است که قرآن دلالت دارد که باید در هر زمان امامی باشد و بعضی از ائمه زمان آنها گذشته و بعضی خواهند آمد.

ص: 79


1- . غیبت نعمانی: 65 - 66
2- . غیبت نعمانی: 66
«14»

نی، الغیبة للنعمانی ابْنُ عُقْدَةَ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَیْفٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: وَصَفْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَجُلًا یَتَوَالَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ یَتَبَرَّأُ مِنْ عَدُوِّهِ وَ یَقُولُ کُلَّ شَیْ ءٍ یَقُولُ إِلَّا أَنَّهُ یَقُولُ إِنَّهُمُ اخْتَلَفُوا فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الْقَادَةُ وَ لَسْتُ أَدْرِی أَیُّهُمُ الْإِمَامُ وَ إِذَا اجْتَمَعُوا عَلَی وَجْهٍ وَاحِدٍ أَخَذْنَا بِقَوْلِهِ وَ قَدْ عَرَفْتُ أَنَّ الْأَمْرَ فِیهِمْ رَحِمَهُمُ اللَّهُ جَمِیعاً فَقَالَ إِنْ مَاتَ هَذَا مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً (1).

و عن علی بن سیف عن أخیه الحسین عن معاذ بن مسلم عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (2).

«15»

کش، رجال الکشی حَمْدَوَیْهِ وَ إِبْرَاهِیمُ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ فُضَیْلٍ الْأَعْوَرِ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ سَالِمَ بْنَ أَبِی حَفْصَةَ یَقُولُ مَا بَلَغَکَ أَنَّهُ مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ کَانَتْ مِیتَتُهُ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً فَأَقُولُ بَلَی فَیَقُولُ مَنْ إِمَامُکَ فَأَقُولُ أَئِمَّتِی آلُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام فَیَقُولُ وَ اللَّهِ مَا أَسْمَعُکَ عَرَفْتَ إِمَاماً قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَیْحَ سَالِمٍ وَ مَا یَدْرِی سَالِمٌ مَا مَنْزِلَةُ الْإِمَامِ مَنْزِلَةُ الْإِمَامِ یَا زِیَادُ (3) أَفْضَلُ وَ أَعْظَمُ مِمَّا یَذْهَبُ إِلَیْهِ سَالِمٌ وَ النَّاسُ أَجْمَعُونَ (4).

«16»

فس، تفسیر القمی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ (5) عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَا یُعْذِرُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَحَداً یَقُولُ یَا رَبِّ لَمْ أَعْلَمْ أَنَّ وُلْدَ فَاطِمَةَ هُمُ الْوُلَاةُ عَلَی النَّاسِ کَافَّةً وَ فِی شِیعَةِ وُلْدِ فَاطِمَةَ أَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ خَاصَّةً یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ الْآیَةَ (6).

ص: 80


1- غیبة النعمانیّ: 66.
2- غیبة النعمانیّ: 66.
3- زیاد بن عیسی، أو ابن أبی رجاء هو أبو عبیدة الحذاء.
4- رجال الکشّیّ: 153 و 154.
5- فی المصدر: جعفر بن أحمد.
6- تفسیر القمّیّ: 579 و الآیة فی سورة الزمر: 53.

روایت14.

غیبت نعمانی: حمران گفت: برای حضرت صادق علیه السّلام وصف کردم که مردی علی علیه السّلام را دوست می دارد و از دشمن او بیزار است و همه چیز می گوید، جز اینکه می گوید این خاندان در میان خود راجع به شخص امام اختلاف دارند، با اینکه آنها پیشوا و رهبر هستند و نمی دانم کدامشان امام است، اگر همه ایشان بر شخصی اتفاق کنند، ما هم می پذیریم و می دانم که کار به دست ایشان - رحمهم الله - است. امام علیه السّلام فرمود: اگر این گونه بمیرد، به مرگ جاهلیت مرده است.(1)

از معاذ بن مسلم نیز مثل این روایت آمده است.(2)

روایت15.

رجال کشی: أبو عبیده حذاء گفت: به امام باقر علیه السّلام عرض کردم: سالم بن أبو حفصة می گوید: آیا به تو رسیده که کسی که بمیرد و امام نداشته باشد مرگ او مرگ جاهلیت است؟ گفتم: بله. گفت: امام تو کیست؟ گفتم: امامان من آل محمد صلی الله علیه و آله هستند. گفت: به خدا قسم نشنیده ام آنچه را تو امام می دانی. امام علیه السّلام فرمود: وای بر سالم! و چه می داند سالم که جایگاه امام چیست؟ ای زیاد!(3) منزلت امام افضل و بزرگ تر از آن چیزی است که سالم می گوید و مردم اتفاق دارند.(4)

روایت16.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: ابو حمزه گفت: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: خداوند روز قیامت عذر احدی را نمی پذیرد که بگوید خدایا! من نمی دانستم که فرزندان فاطمه زهرا علیها السّلام رهبر و امام بر تمام مردمند. درباره شیعیان اولاد فاطمه علیها السلام فقط این آیه نازل شده: «یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ»(5) {ای بندگان من که بر خویشتن زیاده روی روا داشته اید از رحمت خدا نومید مشوید}

ص: 80


1- . غیبت نعمانی: 66
2- . غیبت نعمانی: 66
3- . زیاد بن عیسی یا ابن دبی رجاء که همان أبو عبیده حذاء می باشد.
4- . رجال کشی: 153 - 154
5- . زمر / 53

مع، معانی الأخبار أبی عن محمد العطار عن الحسین بن إسحاق التاجر عن ابن مهزیار عن الحسن بن سعید (1) عن محمد بن الفضیل مثله (2).

«17»

ب، قرب الإسناد ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَنْ سَرَّهُ أَنْ لَا یَکُونَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ حِجَابٌ حَتَّی یَنْظُرَ إِلَی اللَّهِ وَ یَنْظُرَ اللَّهُ إِلَیْهِ فَلْیَتَوَالَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ یَتَبَرَّأْ مِنْ عَدُوِّهِمْ وَ یَأْتَمَّ بِالْإِمَامِ مِنْهُمْ فَإِنَّهُ إِذَا کَانَ کَذَلِکَ نَظَرَ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ نَظَرَ إِلَی اللَّهِ (3).

بیان

المراد بالنظر إلی الله النظر إلی رحمته و کرامته أو إلی أولیائه أو غایة معرفته بحسب وسع المرء و قابلیته (4).

«18»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ مِنْ وُلْدِی مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً وَ یُؤْخَذُ بِمَا عَمِلَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ وَ الْإِسْلَامِ (5).

«19»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبُو عَمْرٍو عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ قَاسِمِ بْنِ الضَّحَّاکِ عَنْ مُشِیرِ بْنِ (6) حَوْشَبٍ أَخِی الْعَوَّامِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً قَالَ وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّهُ تَابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً وَ لَمْ یَهْتَدِ إِلَی وَلَایَتِنَا وَ مَوَدَّتِنَا (7) وَ مَعْرِفَةِ فَضْلِنَا مَا أَغْنَی عَنْهُ ذَلِکَ شَیْئاً (8).

أقول: ذکر شبیه ما ذکر هنا فی مواضع من القرآن أولها فی

ص: 81


1- فی نسخة من المصدر: الحسین بن سعید.
2- معانی الأخبار: 37 راجعه.
3- قرب الإسناد: 153.
4- أو کنایة عن تقرب العبد إلی اللّه تعالی.
5- عیون الأخبار: 219.
6- فی المصدر و النسخة المخطوطة: منیر بن حوشب.
7- فی نسخة: ولایتنا و محبتنا.
8- أمالی ابن الشیخ: 162.

.(1)

معانی الأخبار: مانند این روایت را آورده است.(2)

روایت17.

قرب الاسناد: بزنطی از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که حضرت باقر علیه السّلام فرمود: هر که مسرور می شود از اینکه بین او و خدا حجابی نباشد تا خدا را بیند و خداوند او را مشاهده کند، باید آل محمّد علیهم السّلام را دوست بدارد و از دشمنانشان بیزار باشد و پیرو امام از این خانواده گردد. اگر چنین بود، خدا را می بیند و خدا نیز او را می بیند.(3)

توضیح

این «دیدن» منظور دیدن کرامت و لطف خدا است یا دیدن اولیای خدا یا به نهایت رسیدن درجه معرفت به اندازه قدرت و نیروی بشری است.(4)

روایت18.

عیون اخبار الرضا: تمیمی از حضرت رضا نقل کرد که پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: هر کس بمیرد با اینکه امامی از فرزندان من نداشته باشد، به مثل جاهلیت مرده و از او نسبت به کرداری که در جاهلیت انجام داده و آنچه که در اسلام عمل کرده مؤاخذه و بازخواست می شود.(5)

روایت19.

امالی طوسی: ابو سعید همدانی از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرد که درباره آیه «إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً» فرمود: به خدا قسم اگر توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد، ولی راه به ولایت و محبت ما نداشته باشد و فضل و مقام ما را نشناسد، توبه و ایمان و عمل صالح او برایش سودی نخواهد داشت.(6)

مؤلف: این آیه در چهار جای قرآن نقل شده است:

ص: 81


1- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی: 579
2- . معانی الأخبار: 37
3- . قرب الإسناد: 153
4- . یا کنایه از تقرب بنده به خداوند می باشد.
5- . عیون اخبار الرضا: 219
6- . امالی صدوق: 162

سورة مریم هکذا إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ (1) و ثانیها فی سورة طه هکذا وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی (2) و ثالثها فی الفرقان هکذا إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ (3).

و رابعها فی القصص هکذا فَأَمَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَعَسی أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ (4) و لا یناسب ما هنا إلا الأولی و الثانیة لکن یخدش الأولی أنه لیس فیه ذکر الاهتداء (5) و الثانیة أنه لا توافق بین صدریهما و الظاهر أنه کان لمن تاب فصحفه الرواة أو النساخ و یحتمل أن یکون علیه السلام ذکر الأولی إشارة إلی أن الاهتداء مطوی فیها أیضا.

«20»

ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ فِیمَا کَتَبَ إِلَیَّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِأَیِّ عِلَّةٍ لَمْ یَسَعْنَا إِلَّا أَنْ نَعْرِفَ کُلَّ إِمَامٍ بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ یَسَعُنَا أَنْ لَا نَعْرِفَ کُلَّ إِمَامٍ قَبْلَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ لِاخْتِلَافِ الشَّرَائِعِ (6).

«21»

مع، معانی الأخبار ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَسْلَمَ (7) عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَاشِمِیِّ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا أَدْنَی مَا یَکُونُ بِهِ الرَّجُلُ ضَالًّا قَالَ أَنْ لَا یَعْرِفَ مَنْ أَمَرَ اللَّهُ بِطَاعَتِهِ وَ فَرَضَ وَلَایَتَهُ وَ جَعَلَهُ

ص: 82


1- مریم: 60.
2- طه: 82.
3- الفرقان: 70.
4- القصص: 67.
5- لا یحتاج إلی ذکر الاهتداء، لان الظاهر ان الإمام علیه السلام أراد ان الآیة مقیدة بذلک، فمن آمن و عمل صالحا و لم یهتد إلی ولایتهم لم ینفعه ذلک.
6- علل الشرائع: 81.
7- فی المصدر: عن محمّد بن مسلم.

1. در سوره مریم: «إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ.»(1)

{مگر آنان که توبه کرده و ایمان آورده و کار شایسته انجام دادند که آنان به بهشت درمی آیند.}

2. در سوره طه: «وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی.»(2)

{و به یقین من آمرزنده کسی هستم که توبه کند و ایمان بیاورد و کار شایسته نماید و به راه راست راهسپر شود.}

3. در سوره فرقان: «إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ.»(3) {مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته کند پس خداوند بدی هایشان را به نیکی ها تبدیل می کند.}

4. در سوره قصص: «فَأَمَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَعَسی أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ.»(4){و اما کسی که توبه کند و ایمان آورد و به کار شایسته پردازد، امید که از رستگاران باشد.}

با خبری که ذکر شد، فقط آیه اول و دوم مناسبت دارد. اشکال می شود که آیه اول دارای لفظ «ثُمَّ اهْتَدی» نیست و آیه دوم نیز اولش با خبر مطابقت ندارد، زیرا در خبر نقل شده: «إِلَّا مَنْ تابَ»، ولی در قرآن هست «لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ.» شاید خبر نیز در اصل «لِمَنْ تابَ» بوده که راویان یا نسخه برداران به اشتباه تغییر داده اند، و احتمال دارد امام با اشاره به «اهتدا» که در آن پوشیده است، اولی را ذکر کرده اند.

روایت20.

علل الشرائع: حنان بن سدیر گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: به چه دلیل حتما باید امامان بعد از پیغمبر را بشناسم، ولی امام های قبل از پیامبر را الزامی نیست؟ فرمود: به واسطه اختلاف شرایع.(5)

روایت21.

معانی الاخبار: سلیم بن قیس هلالی گفت: به حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام عرض کردم: کمترین چیزی که موجب گمراه شدن شخص می شود چیست؟ فرمود: اینکه نشناسد خداوند دستور اطاعت از چه کسی را داده و ولایت او لازم شده

ص: 82


1- . مریم / 60
2- . طه / 82
3- . فرقان / 70
4- . قصص / 67
5- . علل الشرائع: 81

حُجَّةً فِی أَرْضِهِ وَ شَاهَدَهُ عَلَی خَلْقِهِ قُلْتُ فَمَنْ هُمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ الَّذِینَ قَرَنَهُمُ اللَّهُ بِنَفْسِهِ وَ نَبِیِّهِ فَقَالَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ قَالَ فَقَبَّلْتُ رَأْسَهُ وَ قُلْتُ أَوْضَحْتَ لِی وَ فَرَّجْتَ عَنِّی وَ أَذْهَبْتَ کُلَّ شَکٍّ کَانَ فِی قَلْبِی (1).

«22»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ عَطَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ خَرَجَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام عَلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ذِکْرُهُ مَا خَلَقَ الْعِبَادَ إِلَّا لِیَعْرِفُوهُ فَإِذَا عَرَفُوهُ عَبَدُوهُ فَإِذَا عَبَدُوهُ اسْتَغْنَوْا بِعِبَادَتِهِ عَنْ عِبَادَةِ مَا سِوَاهُ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی فَمَا مَعْرِفَةُ اللَّهِ قَالَ مَعْرِفَةُ أَهْلِ کُلِّ زَمَانٍ إِمَامَهُمُ الَّذِی یَجِبُ عَلَیْهِمْ طَاعَتُهُ.

قال الصدوق رحمة الله علیه یعنی بذلک أن یعلم أهل کل زمان (2) زمان أن الله هو الذی لا یخلیهم فی کل زمان من إمام معصوم فمن عبد ربا لم یقم لهم الحجة فإنما عبد غیر الله عز و جل (3).

بیان

لعله علیه السلام إنما فسر معرفة الله بمعرفة الإمام لبیان أن معرفة الله لا یحصل إلا من جهة الإمام أو لاشتراط الانتفاع بمعرفته تعالی بمعرفته علیه السلام و لما ذکره الصدوق رحمه الله أیضا وجه.

«23»

فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا أَبَانُ إِنَّ اللَّهَ لَا یَطْلُبُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (4) زَکَاةَ أَمْوَالِهِمْ وَ هُمْ یُشْرِکُونَ بِهِ حَیْثُ یَقُولُ وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ (5) قُلْتُ لَهُ کَیْفَ ذَاکَ جُعِلْتُ

ص: 83


1- معانی الأخبار: 112 و الآیة فی سورة النساء: 59.
2- فی المصدر: ان یعلم أهل کل زمان ان اللّه.
3- علل الشرائع: 14.
4- فی المصدر: یا ابان أ تری ان اللّه طلب من المشرکین.
5- فصّلت: 6 و 7.

و حجت در روی زمین و گواه بر خلق است. عرض کردم: آنها کیانند یا امیرالمؤمنین؟ فرمود: کسانی که اطاعت آنها را خداوند در قرآن و در این آیه قرین اطاعت خویش قرار داده: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ»(1){ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید.} گفت: سر آن جناب را بوسیدم و عرض کردم: برایم واضح کردی و عقده دلم را گشودی و هر شک و تردیدی را که در دلم بود از بین بردی.(2)

روایت22.

علل الشرائع: سلمة بن عطا از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: حضرت حسین علیه السّلام در میان اصحاب خود فرمود: اصحاب من! خداوند مردم را آفرید تا او را بشناسند. وقتی شناختند، او را می پرستند. وقتی او را پرستیدند، از پرستش دیگران دست می کشند. مردی عرض کرد: یا ابن رسول اللَّه! پدر و مادرم فدایت، معنی معرفت خدا چیست؟ فرمود: همان معرفت و شناخت امام زمان خود از سوی اهل هر زمانی.

صدوق در توضیح این خبر می نویسد: اهل هر زمان باید بشناسند و بدانند که خدا ایشان را واننهاده و زمین را خالی از امام معصوم نگذاشته است. کسی که خدایی را بپرستد که حجت برای مردم قرار نداده، او خدای واقعی را نپرستیده، دیگری را پرستش کرده است.(3)

توضیح

شاید امام علیه السّلام که معرفت خدا را معرفت امام دانسته، منظورش این است که معرفت خدا حاصل نمی شود مگر از طرف امام، یا به جهت اینکه شرط انتفاع از معرفت خدا، معرفت امام است که اگر خدا را بشناسد ولی امام شناسی نداشته باشد، خداشناسی او برایش سودی ندارد و توضیحی که صدوق نیز داده است بی مناسبت نیست.

روایت23.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: ابان بن تغلب گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: ابان! خداوند از مشرکین زکات مالشان را نخواسته، در حالی که مشرک باشند، چنان چه در این آیه می فرماید: «وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ»(4)

{و وای بر مشرکان. همان کسانی که زکات نمی دهند و آنان که به آخرت ناباورند.} عرض کردم: آقا! فدایت شوم،

ص: 83


1- . نساء / 59
2- . معانی الاخبار: 112
3- . علل الشرائع: 14
4- . فصلت / 6 - 7

فِدَاکَ فَسِّرْهُ لِی فَقَالَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا بِالْإِمَامِ الْأَوَّلِ وَ هُمْ بِالْأَئِمَّةِ الْآخِرِینَ کَافِرُونَ یَا أَبَانُ إِنَّمَا دَعَا اللَّهُ الْعِبَادَ إِلَی الْإِیمَانِ بِهِ فَإِذَا آمَنُوا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ افْتَرَضَ عَلَیْهِمُ الْفَرَائِضُ (1).

بیان

فسر علیه السلام المشرک بمن أشرک مع الإمام الحق إماما آخر و الآخرة بالأئمة الآخرة و هذا بطن من بطون الآیة و یدل الخبر علی أن المشرکین بالله غیر مکلفین بالفروع و المخالفین مکلفون بها و هو خلاف المشهور بین الإمامیة و یمکن حمله علی أن المراد أن تکلیف الذین لا یعرفون الله و رسوله بالإیمان بهما أهم و آکد من دعوتهم إلی الفروع لا أنهم غیر مکلفین بها و هذا القدر کاف لتأیید کون المراد بالمشرک المعنی الذی ذکره علیه السلام.

«24»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ مِنْ شَرَائِعِ الدِّینِ مَنْ مَاتَ لَا یَعْرِفُ أَئِمَّتَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً (2).

«25»

ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ جَالِساً وَ عِنْدَهُ نَفَرٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فِیهِمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام إِذْ قَالَ مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ دَخَلَ الْجَنَّةَ فَقَالَ رَجُلَانِ مِنْ أَصْحَابِهِ فَنَحْنُ نَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا تُقْبَلُ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مِنْ هَذَا وَ مِنْ شِیعَتِهِ الَّذِینَ أَخَذَ رَبُّنَا مِیثَاقَهُمْ فَقَالَ الرَّجُلَانِ فَنَحْنُ نَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهِ (3) فَوَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ یَدَهُ عَلَی رَأْسِ عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ قَالَ عَلَامَةُ ذَلِکَ أَنْ لَا تُحِلَّا عَقْدَهُ وَ لَا تَجْلِسَا مَجْلِسَهُ وَ لَا تُکَذِّبَا حَدِیثَهُ (4).

ص: 84


1- تفسیر القمّیّ: 589.
2- عیون الأخبار: 265. فیه: و ان الأرض لا تخلو من حجة اللّه تعالی علی خلقه فی کل عصر و أوان، و انهم العروة الوثقی «إلی أن قال» و من مات و لم یعرفهم مات میتة جاهلیة.
3- فی المصدر: اخذ ربّنا میثاقهم فوضع.
4- ثواب الأعمال: 7 و 8.

این مطلب را برایم توضیح بدهید. فرمود: وای بر مشرکین که در مورد امام اول شرک آوردند. آنها در مورد ائمه دیگر هم کافرند. ای ابان! خداوند مردم را به ایمان به خود دعوت کرده است و وقتی به خدا و پیامبر ایمان آوردند، واجبات بر آنها لازم می شود.(1)

توضیح

امام علیه السّلام «مشرک» را در آیه به کسی تفسیر کرده که دیگری را با امام واقعی شریک قرار دهد. و لفظ «آخرت» را به ائمه دیگر تفسیر کرده است. این یکی از بطون آیه است. این خبر دلالت بر این دارد که مشرکین ملزم به انجام فرایض نیستند، ولی مخالفین مکلف به آنها هستند، با اینکه مفاد آن بر خلاف مشهور بین دانشمندان شیعه است. ممکن است بگوییم منظور این است که وادار کردن کسانی که ایمان به خدا و رسول ندارند به ایمان مهم تراست بر تکلیف نمودن ایشان به اجرای دستورات. نه اصلا اینکه مکلف به دستورات نباشند، همین مقدار که برای تأیید معنای مشرک بیان شد کافی است.

روایت24.

عیون اخبار الرضا: یک جمله از نوشته حضرت رضا علیه السّلام برای مأمون در شرایع دین این بود: «من مات لا یعرف ائمته مات میتة جاهلیة».(2)

روایت25.

ثواب الاعمال: ابو سعید خدری گفت: روزی پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم نشسته بود و چند نفر از اصحاب نیز خدمت آن جناب بودند، از آن جمله علی بن ابی طالب علیه السّلام. حضرت رسول صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: هر کس بگوید: «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» داخل بهشت می شود. دو نفر از اصحاب عرض کردند: ما می گوییم «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ.» فرمود: شهادت «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» از این (امام علی علیه السّلام) و شیعیانش پذیرفته می شود؛ آن کسانی که خداوند پیمان آنها را گرفته است. آن دو گفتند: ما می گوییم «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ.» در این موقع پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم دست روی سر علی علیه السّلام نهاده و فرمود: علامت اینکه شیعه او باشید، این است که پیمانش را نشکنید و جای او را تصاحب نکنید و گفتارش را تکذیب ننمایید.(3)

ص: 84


1- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی: 589
2- . عیون اخبار الرضا: 265
3- . ثواب الاعمال: 7 - 8
«26»

ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عِیسَی بْنِ السَّرِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ مَاتَ لَا یَعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَحْوَجُ مَا یَکُونُ إِلَی مَعْرِفَتِهِ إِذَا بَلَغَ نَفْسُهُ هَذِهِ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی صَدْرِهِ فَقَالَ لَقَدْ کُنْتُ عَلَی أَمْرٍ حَسَنٍ (1).

سن، المحاسن عبد العظیم الحسنی مثله (2)

بیان

أحوج مبتدأ مضاف إلی ما و هی مصدریة و یکون تامة و نسبة الحاجة إلی المصدر مجاز و المقصود نسبتها إلی فاعل المصدر (3) باعتبار بعض أحوال وجوده و إلی معرفته متعلق بأحوج و إذا ظرف و هو خبر أحوج.

«27»

ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مِهْرَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ أَبِی ذَرِیحٍ (4) عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مِنَّا الْإِمَامُ الْمَفْرُوضُ طَاعَتُهُ مَنْ جَحَدَهُ مَاتَ یَهُودِیّاً أَوْ نَصْرَانِیّاً وَ اللَّهِ مَا تَرَکَ اللَّهُ الْأَرْضَ مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ إِلَّا وَ فِیهَا إِمَامٌ یُهْتَدَی بِهِ إِلَی اللَّهِ حُجَّةً عَلَی الْعِبَادِ وَ مَنْ تَرَکَهُ هَلَکَ (5) وَ مَنْ لَزِمَهُ نَجَا حَقّاً عَلَی اللَّهِ (6).

سن، المحاسن ابن مهران مثله (7).

«28»

یر، بصائر الدرجات ابْنُ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ فُضَیْلٍ الْأَعْوَرِ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ قَالَ: کُنَّا زَمَانَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام حِینَ قُبِضَ نَتَرَدَّدُ کَالْغَنَمِ لَا رَاعِیَ

ص: 85


1- ثواب الأعمال: 198.
2- محاسن البرقی: 92 فیه: احوج ما یکون العبد.
3- لا یحتاج إلی ذلک بعد ما عرفت من نسخة المحاسن.
4- فی ثواب الأعمال و المحاسن: عن ذریح.
5- فی ثواب الأعمال و المحاسن: من ترکه هلک.
6- ثواب الأعمال: 198.
7- محاسن البرقی: 92.

روایت26.

ثواب الاعمال: عیسی بن سری گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرموده است: «من مات لا یعرف امامه مات میتة جاهلیة.» حضرت صادق علیه السّلام فرمود: مهم ترین موقعی که شخص احتیاج به شناختن امام خود دارد، آن موقعی است که جانش به اینجا برسد. (به سینه خود اشاره کرد.) تو بر راه و طریقی شایسته هستی.(1)

محاسن برقی: از عبدالعظیم حسنی چنین روایتی را آورده است.(2)

توضیح

«أحوج» مبتدا و مضاف به «ما» مصدریه، «یکون» تامه است. نسبت حاجت به مصدر از باب مجاز است، البته منظور فاعل مصدر به اعتبار بعضی شرایطش و «إلی معرفته» متعلق به «أحوج» است و «إذا» ظرف و «هو» خبر «أحوج» است.

روایت27.

ثواب الاعمال: ابو ذریح از ابو حمزه نقل کرد که امام صادق علیه السّلام فرمود: از ما خانواده است امامی که فرمانبرداری از او واجب است. هر کس منکر او شود، یهودی یا نصرانی می میرد. به خدا سوگند خداوند از روزی که آدم را قبض روح کرده، زمین را خالی از امامی که راهنمای مردم به سوی خدا باشد نگذاشته است. هم او حجت بر مردم است. هر که ترک او کند، هلاک می شود و هر که پیرو او باشد، نجات می یابد و خداوند چنین ملتزم شده است.(3)

روایت28.

بصائر الدرجات: ابو عبیده حذاء گفت: ما در زمانی که حضرت باقر علیه السّلام که از دنیا رفته بود، مثل گوسفند بدون چوپان سرگردان بودیم.

ص: 85


1- . ثواب الاعمال: 198
2- . محاسن برقی: 92
3- . ثواب الاعمال: 198

لَهَا فَلَقِیَنَا سَالِمُ بْنُ أَبِی حَفْصَةَ فَقَالَ یَا أَبَا عُبَیْدَةَ مَنْ إِمَامُکَ قُلْتُ أَئِمَّتِی آلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هَلَکْتَ وَ أَهْلَکْتَ أَ مَا سَمِعْتُ أَنَا وَ أَنْتَ مَعِی أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ إِمَامٌ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً قُلْتُ بَلَی لَعَمْرِی فَرَزَقَنِی اللَّهُ الْمَعْرِفَةَ قَالَ فَقُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ سَالِمَ بْنَ أَبِی حَفْصَةَ قَالَ لِی کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ لِی یَا أَبَا عُبَیْدَةَ (1) إِنَّهُ لَمْ یَمُتْ مِنَّا مَیِّتٌ حَتَّی یُخَلِّفَ مِنْ بَعْدِهِ مَنْ یَعْمَلُ مِثْلَ عَمَلِهِ (2) وَ یَسِیرُ بِمِثْلِ سِیرَتِهِ وَ یَدْعُو إِلَی مِثْلِ الَّذِی دَعَا إِلَیْهِ یَا أَبَا عُبَیْدَةَ إِنَّهُ لَمْ یَمْنَعْ (3) مَا أَعْطَی دَاوُدَ أَنْ أَعْطَی سُلَیْمَانَ قَالَ ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا عُبَیْدَةَ إِنَّهُ إِذَا قَامَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ حَکَمَ بِحُکْمِ دَاوُدَ وَ سُلَیْمَانَ لَا یَسْأَلُ النَّاسَ بَیِّنَةً (4).

«29»

سن، المحاسن مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ مَنْ دَانَ اللَّهَ بِعِبَادَةٍ یُجْهِدُ فِیهَا نَفْسَهُ بِلَا إِمَامٍ عَادِلٍ مِنَ اللَّهِ فَإِنَّ سَعْیَهُ غَیْرُ مَقْبُولٍ وَ هُوَ ضَالٌّ مُتَحَیِّرٌ وَ مَثَلُهُ کَمَثَلِ شَاةٍ (5) ضَلَّتْ عَنْ رَاعِیهَا وَ قَطِیعِهَا فَتَاهَتْ ذَاهِبَةً وَ جَائِیَةً یَوْمَهَا فَلَمَّا أَنْ جَنَّهَا اللَّیْلُ (6) بَصُرَتْ بِقَطِیعِ غَنَمٍ مَعَ رَاعِیهَا فَجَاءَتْ إِلَیْهَا فَبَاتَتْ مَعَهَا فِی رَبَضِهَا فَلَمَّا أَنْ سَاقَ الرَّاعِی قَطِیعَهُ أَنْکَرَتْ رَاعِیَهَا وَ قَطِیعَهَا فَهَجَمَتْ مُتَحَیِّرَةً تَطْلُبُ رَاعِیَهَا وَ قَطِیعَهَا فَبَصُرَتْ بِسَرْحِ قَطِیعِ غَنَمٍ آخَرَ فَعَمَدَتْ نَحْوَهَا وَ حَنَّتْ إِلَیْهَا فَصَاحَ بِهَا الرَّاعِی الْحَقِی بِقَطِیعِکِ فَإِنَّکِ

ص: 86


1- فی المصدر: بلی لعمری لقد کان ذلک، ثمّ بعد ذلک بثلاث او نحوها دخلنا علی ابی عبد اللّه علیه السلام فرزق اللّه لنا المعرفة فدخلت علیه فقلت له: لقیت سالما فقال لی کذا و کذا و قلت له: کذی و کذی، فقال أبو عبد اللّه علیه السلام: یا ویل لسالم یا ویل لسالم ثلاث مرّات اما یدری سالم ما منزلة الامام، الامام أعظم ممّا یذهب إلیه سالم و الناس أجمعین، یا عبیدة.
2- فی المصدر: من یعمل بمثل عمله.
3- فی المصدر: لم یمنع اللّه.
4- بصائر الدرجات: 150 فیه بعد قوله: ما اعطی: ثم قال: هذا عطاؤنا فامنن او امسک بغیر حساب، قال: قلت: ما اعطاه اللّه جعلت فداک؟ قال: نعم یا ابا عبیدة انه. اه.
5- فی المصدر: کمثل شاة لا راعی لها ضلت.
6- فی الغیبة: فلما جنها اللیل.

روزی سالم بن ابی حفصه مرا دید و پرسید: امام تو کیست؟ گفتم: امام من آل محمّد هستند. گفت: پس در این صورت خود را نابود کرده ای و دیگران را نیز به نابودی کشیده ای. مگر من و تو با هم خدمت حضرت باقر نبودیم که فرمود: «من مات و لیس علیه امام مات میتة جاهلیة»؟ گفتم: چرا، خدا مرا به معرفت امام راهنمایی کند.

همین سخنان را برای حضرت صادق علیه السّلام نقل کردم که سالم بن ابی حفصه به من چه گفت. فرمود: یا ابا عبیده! هر یک از ما ائمه که وفات کند، جانشینی برای خود قرار می دهد که مثل او عمل کند و روش او را از پیش گیرد و مردم را به همان راه دعوت کند. ای ابا عبیده! اشکالی ندارد که خداوند آنچه به داود داده به سلمان نیز بدهد. یا ابا عبیده! پیغمبر فرمود زمانی که قائم آل محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلم قیام کند، مانند داود و سلیمان حکم می کند و از مردم شاهد نمی خواهد.(1)

روایت29.

محاسن برقی: محمّد بن مسلم گفت: از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم که می فرمود: هر کس خدا را بپرستد و خویشتن را با عبادت به زحمت اندازد، اما بدون اعتقاد به امام عادل که از جانب خدا تعیین شده است، تمام رنج و کوشش او نامقبول است و گمراه و سرگردان خواهد بود. او چون گوسفندی است که از مقابل چوپان گم شده است و روز خود را تنها میان بیابان به سرگردانی به سر می آورد و همین که تاریکی شب برسد، از دور چشمش به گله ای بیفتد به همراه چوپانی و خود را به آن گله برساند و آن شب را در خوابگاه این گله بخوابد. سحرگاه که چوپان گله را به حرکت در آورد، متوجه شود که این نه آن گله و نه آن چوپان است و متحیر و سرگردان به دنبال گله و چوپان خود پا به فرار گذارد. از دور گله ای دیگر را می بیند و خود را به آن گله می رساند و نزدیک می شود، اما چوپان فریاد می زند: برو گله خود را پیدا کن!

ص: 86


1- . بصائر الدرجات: 150

تَائِهَةٌ مُتَحَیِّرَةٌ قَدْ ضَلَلْتِ عَنْ رَاعِیکِ وَ قَطِیعِکِ فَهَجَمَتْ ذَعِرَةً مُتَحَیِّرَةً لَا رَاعِیَ لَهَا یُرْشِدُهَا إِلَی مَرْعَاهَا أَوْ یَرُدَّهَا فَبَیْنَا هِیَ کَذَلِکَ إِذَا اغْتَنَمَ الذِّئْبُ ضَیْعَتَهَا فَأَکَلَهَا وَ هَکَذَا یَا مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ مَنْ أَصْبَحَ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ لَا إِمَامَ لَهُ مِنَ اللَّهِ عَادِلٌ أَصْبَحَ تَائِهاً مُتَحَیِّراً إِنْ مَاتَ عَلَی حَالِهِ تِلْکَ مَاتَ مِیتَةَ کُفْرٍ وَ نِفَاقٍ وَ اعْلَمْ یَا مُحَمَّدُ أَنَّ أَئِمَّةَ الْحَقِّ وَ أَتْبَاعَهُمْ عَلَی دِینِ اللَّهِ إِلَی آخِرِهِ (1).

«30»

نی، الغیبة للنعمانی ابْنُ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ (2) وَ سَعْدَانَ بْنِ إِسْحَاقَ وَ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَوَانِیِّ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ (3) مِثْلَهُ وَ فِیهِ اعْلَمْ یَا مُحَمَّدُ أَنَّ أَئِمَّةَ الْحَقِّ وَ أَتْبَاعَهُمْ هُمُ الَّذِینَ عَلَی دِینِ اللَّهِ وَ إِنَّ أَئِمَّةَ الْجَوْرِ لَمَعْزُولُونَ عَنْ دِینِ اللَّهِ وَ الْحَقِّ فَقَدْ ضَلُّوا وَ أَضَلُّوا فَأَعْمَالُهُمُ الَّتِی یَعْمَلُونَهَا کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلی شَیْ ءٍ ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ (4).

نی، الغیبة للنعمانی علی بن أحمد عن عبد الله بن موسی عن محمد بن أحمد القلانسی عن إسماعیل بن مهران عن أحمد بن محمد عن ابن بکیر و جمیل معا عن محمد بن مسلم مثله (5)

بیان

فی الکافی بعد قوله متحیر و الله شانئ لأعماله (6) الشنأة البغض و القطیع طائفة من البقر و الغنم و نحوها و هجم علی الشی ء أتاه بغتة و الحنین الشوق و ربض الغنم بالتحریک مأواها و السرح المال السائم قوله ضیعتها

ص: 87


1- محاسن البرقی: 92 و 93.
2- فی نسخة من المصدر: محمّد بن المفضل بن إبراهیم و هو الصحیح. و الرجل هو محمّد بن المفضل بن إبراهیم بن قیس بن رمانة أبو جعفر الأشعریّ من ثقات أصحابنا الکوفیین.
3- فیه: الحسن بن محبوب الزراد عن علیّ بن رئاب عن محمّد بن مسلم.
4- غیبة النعمانیّ: 62 و 63 و فیه: اختلافات لفظیة راجعه.
5- غیبة النعمانیّ: 63.
6- أصول الکافی 1: 374 و 375 راجعه.

تو سرگردان و متحیری و از چوپان خود گم شده ای! باز با ترس پا به فرار می گذارد و کسی نیست که او را به چراگاه خود راهنمایی کند و او را به گله برگرداند. در همین هنگام گرگ از فرصت استفاده می کند و او را از هم می درد و می خورد. همین طور هر کس از این امت که دارای امام عادلی که منصوب از جانب خداوند است نباشد، سرگردان و متحیر است و اگر بر چنین حالتی بمیرد، به کفر و نفاق مرده است. ای محمّد بن مسلم! بدان که ائمه حق و پیروانشان بر دین و آیین خدایند... تا آخر روایت.(1)

روایت30.

غیبت نعمانی: در غیبت نعمانی همین حدیث نقل شده، تا آنجا که می فرماید: ائمه حق و پیروان آنها بر دین خدایند و پیشوایان ستمگر از دین خدا و حق منحرفند، خود گمراهند و دیگران را نیز گمراه کرده اند و اعمالی که انجام می دهند، مانند خاکستری است که در مسیر تندبادی سخت در یک روز توفانی قرار گیرد و نتیجه ای از کار خود نمی برند. این یک گمراهی بسیار سخت است.(2)

غیبت نعمانی: مانند این روایت را با سند دیگری آورده است.(3)

توضیح

در اصول کافی بعد از عبارت «متحیر والله شانئ لأعماله»(4)، «الشأة البغض» را آورده. و «القطیع» را نوعی از گاو و گوسفند و از این قبیل می داند. «هجم علی الشیئ» یعنی ویران کرد، «حنین» یعنی شور و اشتیاق، «ربض الغنم» یعنی آغل، «سرح المال السائم» یعنی گله را رها و آزاد گذاشتن و ضایع کردن آن. ضمیر در «ضیعتها»

ص: 87


1- . محاسن برقی: 92 - 93
2- . غیبت نعمانی: 62 -63
3- . غیبت نعمانی: 63
4- . اصول کافی 1 : 374 - 375

الضمیر إما راجع إلی الذئب أی مالها و متاعها أو إلی القطیع أی التی ضاعت منها أو إلی الشاة فالضیعة مصدر أی اغتنم ضیاعها و کونها بلا راع و حافظ و هو أظهر و وجه التمثیل ظاهر فإن من کان له إمام من أئمة الهدی ثم ضل و تحیر عن إمامه و اتبع غیرهم فکلما أتی إماما من أئمة الجور و رأی منه خلاف ما کان یراه من أئمة الحق نفر منه و أتی غیره و کلما رأی إمام الجور منه خلاف ما فی یده من الباطل یزجره و یطرده لئلا یفسد علیه أتباعه فهو کذلک حتی یستولی علیه الشیطان فیخرجه من الدین رأسا أو یدخله متابعة واحد من أئمة الجور.

«31»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنِ الْیَقْطِینِیِّ وَ ابْنِ یَزِیدَ وَ ابْنِ هَاشِمٍ جَمِیعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ أَنَّهُ سَمِعَ مِنْ سَلْمَانَ وَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ وَ مِنَ الْمِقْدَادِ حَدِیثاً عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً ثُمَّ عَرَضَهُ عَلَی جَابِرٍ وَ ابْنِ عَبَّاسٍ فَقَالا صَدَقُوا وَ بَرُّوا وَ قَدْ شَهِدْنَا ذَلِکَ وَ سَمِعْنَا (1) مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ سَلْمَانَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّکَ قُلْتَ مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ إِمَامٌ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً مَنْ هَذَا الْإِمَامُ (2) قَالَ مِنْ أَوْصِیَائِی یَا سَلْمَانُ فَمَنْ مَاتَ مِنْ أُمَّتِی وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ مِنْهُمْ یَعْرِفُهُ فَهِیَ مِیتَةٌ جَاهِلِیَّةٌ (3) فَإِنْ جَهِلَهُ وَ عَادَاهُ فَهُوَ مُشْرِکٌ وَ إِنْ جَهِلَهُ وَ لَمْ یُعَادِهِ وَ لَمْ یُوَالِ لَهُ عَدُوّاً فَهُوَ جَاهِلٌ وَ لَیْسَ بِمُشْرِکٍ (4).

«32»

ک، إکمال الدین الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْإِمَامُ عَلَمٌ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ فَمَنْ عَرَفَهُ کَانَ مُؤْمِناً وَ مَنْ أَنْکَرَهُ کَانَ کَافِراً (5).

«33»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ

ص: 88


1- فی المصدر: و سمعناه من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
2- فی المصدر: من هذا الإمام یا رسول اللّه؟.
3- فی المصدر: و لیس له إمام یعرفه مات میتة جاهلیة.
4- إکمال الدین: 231.
5- اکمال الدین: 230.

یا به «ذئب» یا به «قطیع» یا به «شأة» برمی گردد. «ضیعة» مصدر است یعنی بدون چوپان و محافظ رها کرد و این روشن ترین معناست. وجه تمثیل آشکار است، زیرا کسی که پیرو یکی از ائمه هدی علیهم السّلام بوده و گمراه شده است، به هر یک از پیشوایان ستمگر که بپیوندد، هر خلافی که از آن پیشوا ببیند، موجب نفرت و انزجارش می شود و پیشوا نیز وقتی مشاهده کند که او بر خلاف نظرش رفتار می کند، طردش می نماید و او را می راند، مبادا پیروانش را از گرد او پراکنده کند. بالاخره همین طور سرگردان است تا شیطان بر او غلبه نماید یا به کلی از دین خارجش کند یا تابع یکی از پیشوایان زور و ستم شود.

روایت31.

کمال الدین: سلیم بن قیس هلالی گفت: از سلمان و ابوذر و مقداد شنیدم که پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرموده است: «من مات و لیس له امام مات میتة جاهلیة.» این حدیث را بر جابر و ابن عباس عرضه داشتم. گفتند: صحیح است، راست گفته اند. ما نیز خود شاهد بودیم و از پیامبر اکرم شنیدیم. سلمان گفت: یا رسول اللَّه! شما فرمودید هر کس بمیرد و امامی نداشته باشد به مرگ جاهلیت مرده است. آن امام کیست؟ فرمود: او از اوصیاء من است. هر کس از امت من بمیرد و امامی از اوصیاء مرا نشناسد، به مرگ جاهلیت مرده، اگر او را نشناسد و دشمن بدارد مشرک است، اما اگر نشناسد ولی دشمنی با او نداشته باشد، نادان است، ولی مشرک نیست.(1)

روایت32.

کمال الدین: مروان بن مسلم از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: امام واسطه بین خدا و خلق است؛ هر که او را بشناسد مؤمن است و هر که منکرش باشد، کافر است.(2)

روایت33.

کمال الدین: از فضیل نقل کرد که

ص: 88


1- . کمال الدین: 231
2- . کمال الدین: 230

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً وَ لَا یُعْذَرُ النَّاسُ حَتَّی یَعْرِفُوا إِمَامَهُمْ (1).

أقول: أوردنا بعضها فی کتاب الکفر و الإیمان فی باب کفر المخالفین (2).

«34»

نی، الغیبة للنعمانی ابْنُ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ وَ سَعْدَانَ بْنِ إِسْحَاقَ وَ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْقَطَوَانِیِّ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَ رَأَیْتَ مَنْ جَحَدَ إِمَاماً مِنْکُمْ مَا حَالُهُ قَالَ مَنْ جَحَدَ إِمَاماً مِنَ اللَّهِ وَ بَرِئَ مِنْهُ وَ مِنْ دِینِهِ فَهُوَ کَافِرٌ مُرْتَدٌّ عَنِ الْإِسْلَامِ لِأَنَّ الْإِمَامَ مِنَ اللَّهِ وَ دِینَهُ دِینُ اللَّهِ وَ مَنْ بَرِئَ مِنْ دِینِ اللَّهِ فَدَمُهُ مُبَاحٌ فِی تِلْکَ الْحَالِ إِلَّا أَنْ یَرْجِعَ أَوْ یَتُوبَ إِلَی اللَّهِ مِمَّا قَالَ (3).

«35»

کش، رجال الکشی جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِی الْیَسَعِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حَدِّثْنِی عَنْ دَعَائِمِ الْإِسْلَامِ الَّتِی بُنِیَ عَلَیْهَا وَ لَا یَسَعُ أَحَداً مِنَ النَّاسِ تَقْصِیرٌ فِی شَیْ ءٍ مِنْهَا الَّتِی مَنْ قَصَّرَ عَنْ مَعْرِفَةِ شَیْ ءٍ مِنْهَا کُتِبَ عَلَیْهِ ذَنْبُهُ (4) وَ لَمْ یُقْبَلْ مِنْهُ عَمَلُهُ وَ مَنْ عَرَفَهَا وَ عَمِلَ بِهَا صَلَحَ دِینُهُ وَ قُبِلَ مِنْهُ عَمَلُهُ وَ لَمْ یُضِرَّ بِهِ مَا فِیهِ بِجَهْلِ شَیْ ءٍ مِنَ الْأُمُورِ جَهِلَهُ قَالَ فَقَالَ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ الْإِیمَانُ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْإِقْرَارُ بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ الزَّکَاةُ وَ الْوَلَایَةُ شَیْ ءٌ دُونَ شَیْ ءٍ فَضْلٌ (5) یُعْرَفُ لِمَنْ أَخَذَ بِهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ مَاتَ لَا یَعْرِفُ (6) إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ

ص: 89


1- اکمال الدین: 230.
2- فی نسخة: کفر المنافقین.
3- غیبة النعمانیّ: 63.
4- فی المصدر المطبوع: کبت علیه دینه.
5- فی المصدر: و الولایة لشی ء دون شی ء فصل یعرف لمن اخذ به.
6- فی المصدر: و لم یعرف امام زمانه.

حضرت باقر علیه السّلام فرمود: «من مات و لیس له امام مات میتة جاهلیة» و مردم معذور نیستند از شناختن امام خود.(1)

مؤلف: بعضی از این روایات در «باب کفر وایمان» در بخش کفر منافقین آمده است.

روایت34.

غیبت نعمانی: محمّد بن مسلم گفت: به حضرت باقر علیه السّلام گفتم: اگر کسی منکر امامی از شما خانواده باشد حالش چگونه خواهد بود؟ فرمود: هر کس منکر امامی که از جانب خدا تعیین شده بشود و بیزار از او و دینش باشد، کافر و مرتد است، چون امام از جانب خدا است و دین او دین خدا است. کسی که از دین خدا بیزار باشد، خونش در آن حال مباح است، مگر اینکه توبه کند و از عقیده خود برگردد.(2)

روایت35.

رجال کشی: ابوالیسع گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: برایم توضیح بفرمایید که استوانه های اصلی اسلام که بر آن پایه گذاری شده است و هیچ کس را یارای آن نیست که کوتاهی در شناخت آنها داشته باشد چیست؟ و اگر کوتاهی کند، دینش تباه شده و عملش قبول نمی شود و هر کس آنها را بشناسد و عمل کند، دینش درست و عملش مقبول است و جهل و ندانستن بعضی از امور زیانی برایش نخواهد داشت.

فرمود: شهادت به یکتایی خدا و ایمان به پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم و اقرار به آنچه که از جانب خدا آورده. سپس فرمود: زکات در اموال و ولایت نسبت به ائمه حق که دارای نشانه و علامت هستند برای کسی که بخواهد آنها را بشناسد. پیامبر اکرم فرمود: «من مات لا یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة» و خداوند در این آیه می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ

ص: 89


1- . کمال الدین: 230
2- . غیبت نعمانی: 63

أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ (1) وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام (2) وَ قَالَ آخَرُونَ (3) لَا بَلْ مُعَاوِیَةُ وَ کَانَ حَسَنٌ ثُمَّ کَانَ حُسَیْنٌ وَ قَالَ آخَرُونَ (4) هُوَ یَزِیدُ بْنُ مُعَاوِیَةَ لَا سِوَاهُ (5) ثُمَّ قَالَ أَزِیدُکُمْ قَالَ بَعْضُ الْقَوْمِ زِدْهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ ثُمَّ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام ثُمَّ کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ وَ کَانَتِ الشِّیعَةُ قَبْلَهُ لَا یَعْرِفُونَ مَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ مِنْ حَلَالٍ وَ لَا حَرَامٍ إِلَّا مَا تَعَلَّمُوا مِنَ النَّاسِ حَتَّی کَانَ (6) أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَفَتَحَ لَهُمْ وَ بَیَّنَ لَهُمْ وَ عَلَیْهِمْ (7) فَصَارُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ بَعْدَ مَا کَانُوا یَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمْ وَ الْأَمْرُ هَکَذَا یَکُونُ وَ الْأَرْضُ لَا تَصْلُحُ إِلَّا بِإِمَامٍ وَ مَنْ مَاتَ وَ لَا یَعْرِفُ (8) إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً وَ أَحْوَجُ مَا تَکُونُ إِلَی هَذَا (9) إِذَا بَلَغَتْ نَفْسُکَ هَذَا الْمَکَانَ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ وَ انْقَطَعْتَ مِنَ الدُّنْیَا تَقُولُ لَقَدْ کُنْتُ عَلَی رَأْیٍ حَسَنٍ قَالَ أَبُو الْیَسَعِ عِیسَی بْنُ السَّرِیِّ وَ کَانَ أَبُو حَمْزَةَ وَ کَانَ حَاضِرَ الْمَجْلِسِ أَنَّهُ قَالَ فِیمَا یَقُولُ کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِمَاماً حَقَّ الْإِمَامِ (10).

ص: 90


1- النساء: 95.
2- ذکر فی الکافی الآیة اولا ثمّ بعدها الخبر و فیه: و کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و کان علیّا علیه السلام أقول: ای کان کل واحد من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و علیّ علیه السلام فی زمانهما اماما و أولی الامر.
3- فی المصدر و الکافی: و قال الآخرون.
4- فی المصدر و الکافی: و قال الآخرون.
5- فی المصدر و النسخة المخطوطة: (لا سواء) و فی الکافی: و قال الآخرون: یزید بن معاویة و حسین بن علی و لا سواء و لا سواء، قال: ثم سکت ثمّ قال: ازیدک؟ فقال له حکم الأعور: نعم جعلت فداک قوله: و لا سواء و لا سواء، أی لا سواء علی و معاویة، و لا الحسین و یزید.
6- فی الکافی: و کانت الشیعة قبل أن یکون أبو جعفر و هم لا یعرفون مناسک حجهم و حلالهم و حرامهم حتّی کان.
7- فی المصدر: و علمهم.
8- فی المصدر و الکافی: لا یعرف.
9- فی الکافی: و احوج ما تکون الی ما انت علیه.
10- رجال الکشّیّ: 266 و 267 فیه: و کان أبو حمزة حاضر المجلس انه قال لک فما تقول و لعلّ الصحیح: و انه قال فیما یقول.

أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ.» «اولی الامر» علی بن ابی طالب علیه السّلام بود. گروهی مدعی شدند که نه، معاویه است. بعد از علی علیه السّلام، امام حسن و امام حسین علیهما السّلام بودند. باز گروهی گفتند که یزید بن معاویه است، نه دیگری.

فرمود: مایلید توضیح بیشتری بدهم؟ چند نفر عرض کردند: بفرمایید. فرمود: بعد از آنها علی بن الحسین علیه السّلام بود. پس از آن جناب حضرت باقر علیه السّلام. شیعیان قبل از ایشان حلال و حرام خود را نمی دانستند، مگر اینکه در این مورد از مردم اطلاع بگیرند. تا زمان حضرت باقر علیه السّلام که درهای علوم را گشود و برای آنها توضیح و تشریح کرد. از آن به بعد مردم برای کسب علم به شیعیان مراجعه می کردند، با اینکه قبلا به دیگران نیازمند بودند.

جریان به همین وضع خواهد بود. زمین پایدار نیست، مگر به وسیله امام. هر کس بمیرد و امام خود را نشناسد، به مرگ جاهلیت مرده است. و مهم ترین موقعی که احتیاج به شناسایی امام داری، وقتی است که جانت به اینجا برسد (و به حلق خود اشاره کرد) و از دنیا دست بکشی. آن وقت خواهی گفت به به! چه عقیده خوبی داشتم!

ابوالیسع عیسی بن سری گفت: ابو حمزه که در آن مجلس حضور داشت، در دنباله خبر می گفت: حضرت صادق علیه السّلام اضافه کرد: حضرت باقر واقعا امامی بحق و شایسته بود.(1)

ص: 90


1- . رجال کشی: 266 - 267
بیان

قوله کتب علیه ذنبه فی بعض النسخ کبت علیه دینه بتقدیم الباء علی التاء من الکبت و هو الصرف و الإذلال و فی الکافی فسد علیه دینه و هو أظهر قوله ثم قال الزکاة لعله سقط منه شی ء و فی الکافی هکذا و الإقرار بما جاء به من عند الله و حق فی الأموال الزکاة و الولایة التی أمر الله عز و جل بها ولایة آل محمد صلی الله علیه و آله قال فقلت له هل فی الولایة شی ء دون شی ء فضل یعرف لمن أخذ به قال نعم قال الله عز و جل.

فقوله و حق إما مجرور بالعطف علی قوله ما جاء فیکون تخصیصا بعد التعمیم لبیان مزید الاهتمام أو مرفوع بالخبریة للزکاة أو بالعطف علی الشهادة و فیه بعد معنی و یمکن أن یقرأ علی صیغة الماضی المجهول قوله شی ء دون شی ء أی خصوصیة و علامة تعرف لمن أخذ بها أو دلیل و برهان یحتج به من ادعاها و لکل من الوجهین شواهد فی الکلام کما لا یخفی و یمکن الجمع بین الوجهین بأن یکون شی ء دون شی ء إشارة إلی الدلیل و فضل إشارة إلی شرائط الإمامة و إن کان بعیدا و علی التقادیر الآخذ إما الإمام أو الموالی له و حاصل الجواب أن الآیة دلت علی وجوب طاعة أولی الأمر فتجب طاعتهم و معرفتهم و دل الخبر علی أن لکل زمان إماما لا بد من معرفته و متابعته و کان الأمر مرددا بین علی و معاویة ثم بین الحسن و بینه ثم بین الحسین و بینه و بین یزید و العقل یحکم بعدم المساواة بین الأولین و الآخرین و لم یذکر الغاصبین الثلاثة تقیة و إشعارا بأن القول بخلافتهم بالبیعة یستلزم القول بخلافة مثل معاویة و یزید و بالجملة لما کان هذا أشنع و التقیة فیه أقل خصه بالذکر مع أن بطلان خلافة معاویة یستلزم بطلان خلافتهم لاشتراک العلة و کلمة کان فی المواضع تامة.

قوله علیه السلام و بین لهم و علیهم فی الکافی و بین لهم مناسک حجهم و حلالهم و حرامهم حتی صار الناس یحتاجون إلیهم من بعد ما کانوا یحتاجون إلی الناس و هکذا کان الأمر. (1)

ص: 91


1- أصول الکافی 2: 20 فیه: (و هکذا یکون الامر) رواه الکلینی عن محمّد بن یحیی عن أحمد بن محمّد عن صفوان: و عن ابی علی الأشعریّ عن محمّد بن عبد الجبار عن صفوان.

توضیح

عبارت «کتب علیه ذنبه» در بعضی نسخه ها «کبت علیه دینه» آمده و باء بر تاء مقدم شده است. «کبت» یعنی خاموش کردن و فرو نشاندن. و در کافی «فسد علیه دینه» آمده که این بهتر است. در عبارت دیگر آمده «ثم قال الزکاة»، شاید چیزی از آن افتاده باشد و در کافی نیز چنین است: و اقرار کردن به آنچه که از سوی خدا آورد و حق در اموال، یعنی زکات و ولایتی که خدا به آن امر کرده، ولایت آل محمد صلی الله علیه و آله است. گفت: به او گفتم: آیا در ولایت چیز خاصی از فضل هست که برای کسی که به آن تمسک کرده است شناخته شود؟ گفت: بله، خدای عزوجل فرمود.

پس سخن او «و حق» یا مجرور است به واسطه عطف بر «ما جاء» است، پس تخصیص بعد از تعمیم است برای بیان اوج اهتمام و یا مرفوع است به سبب خبر بودن برای زکات و یا عطف بر شهادت است که در آن بعد معنا است و ممکن است که «بیا» بر صیغه ماضی مجهول خوانده شود. سخن او «شیء دون شیء» یعنی خصوصیت و علامتی که شناخته شود برای کسی که به آن تمسک کرده است، یا دلیل و برهانی که کسی که آن را ادعا کرده است، احتجاج به آن کند و برای هر دو وجه شواهدی در کلام است. همان طور که روشن است و احتمال دارد جمع بین دو وجه این طور که «شیء دون شیء» اشاره باشد به دلیل و فضل اشاره باشد به شرایط امامت، اگر چه بعید است. بنا بر این مقدرات، تمسک کننده یا امام است یا موالی او. نتیجه اینکه آیه دلالت کرد بر وجوب اطاعت اولی الامر. پس اطاعت و معرفت ایشان واجب است و خبر دلالت کرد بر اینکه برای هر زمانی امامی است که چاره ای جز معرفت و پیروی از او نیست و امر مردد بود بین علی و معاویه، بعد بین حسن و معاویه و بعد بین حسین و معاویه و یزید. عقل حکم می کند به عدم تساوی بین آنها و ذکر نکرد سه غاصب را از روی تقیه و اشعار به اینکه قائل شدن به خلافت ایشان مستلزم قائل شدن به خلافت مثل معاویه و یزید است. در کل چون این شنیع تراست و تقیه در آن اقل است، آن را مخصوصا ذکر کرده، با اینکه بطلان خلافت معاویه مستلزم بطلان خلافت آنهاست به خاطر اشتراک در علت بطلان وکلمه کان فی المواضع تامه.

سخن امام علیه السّلام «و بین لهم و علیهم» در کافی آمده: و برای ایشان مناسک حج و حلال و حرامشان را تبیین کرده، تا اینکه محتاج ایشان شدند بعد از آنکه محتاج مردم بودند و ام این گونه بود.(1)

ص: 91


1- . اصول کافی 2 : 20

قوله و کان أبو حمزة لعله کان قال أبو حمزة و علی نسخة کان هی تامة أی کان فی الحیاة (1) و الحاصل أن عیسی ذکر أن أبا حمزة ذکر هذه التتمة و أنا لم أسمعها.

«36»

ختص، الإختصاص عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ مَنْ مَاتَ بِغَیْرِ إِمَامٍ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً إِمَامٍ حَیٍّ یَعْرِفُهُ قُلْتُ لَمْ أَسْمَعْ أَبَاکَ یَذْکُرُ هَذَا یَعْنِی إِمَاماً حَیّاً فَقَالَ قَدْ وَ اللَّهِ قَالَ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ یَسْمَعُ لَهُ وَ یُطِیعُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً (2).

«37»

ختص، الإختصاص عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ إِمَامٌ حَیٌّ ظَاهِرٌ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً (3).

«38»

ختص، الإختصاص عَنْ أَبِی الْجَارُودِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ إِمَامٌ حَیٌّ ظَاهِرٌ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً قَالَ قُلْتُ إِمَامٌ حَیٌّ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ إِمَامٌ حَیٌّ إِمَامٌ حَیٌّ (4).

«39»

کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ الْقُمِّیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَیَّاشٍ (5) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ الرَّازِیِّ عَنْ أَبِیهِ (6) عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ مِنْ وُلْدِی مَاتَ

ص: 92


1- ذکرنا قبلا ان الموجود فی المصدر: و کان أبو حمزة حاضر المجلس فعلیه لا یحتاج الی تکلف.
2- الاختصاص: 268 و 269.
3- الاختصاص: 269.
4- الاختصاص: 269.
5- فی المصدر: أحمد بن محمّد بن عبد اللّه بن عبّاس و الظاهر أنّه مصحف: عبید اللّه بن عیّاش و هو أحمد بن محمّد بن عبید اللّه بن الحسن بن عیّاش بن إبراهیم بن أیّوب الجوهریّ صاحب کتاب مقتضب الاثر، یروی من جماعة منهم محمّد بن عمر بن محمّد الجعابی.
6- المصدر و عیون الأخبار یخلوان عن قوله: عن أبیه.

«و کان ابو حمزه» شاید اینطور بوده که «قال ابو حمزه» و بنا بر نسخه ای «کان»، «کان» تامه است، یعنی زنده بود و نتیجه اینکه عیسی ذکر کرد که ابو حمزه این تتمه را بیان کرد، در حالی که من آن را نشنیده بودم.

روایت36.

اختصاص: عمر بن یزید گفت: از ابوالحسن اول علیه السّلام شنیدم که می فرمود: هر کس بدون امام بمیرد، به مرگ جاهلیت مرده است، امام زنده ای که او را بشناسد. عرض کردم: آقا! من از پدرتان نشنیدم که جمله «امام زنده» را بفرماید. فرمود: به خدا قسم این حرف را پیامبر اکرم فرموده است. آن جناب فرمود: هر که بدون امامی بمیرد که از او بشنود و مطیعش باشد، به مرگ جاهلیت مرده است.(1)

روایت37.

اختصاص: حلبی گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هر که بدون داشتن امام زنده و آشکار بمیرد، به مرگ جاهلیت مرده است.(2)

روایت38.

اختصاص: ابو جارود گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: هر کس بدون امام زنده آشکار بمیرد، به مرگ جاهلیت مرده است. عرض کردم: آقا! امام زنده؟ فرمود: امام زنده، آری امام زنده.(3)

روایت39.

کنز الفوائد: حضرت رضا علیه السّلام از آباء گرام خود، از امیرالمؤمنین علیه السّلام، از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرد که فرمود: هر که بدون امامی از فرزندان من بمیرد،

ص: 92


1- . اختصاص: 268 - 269
2- . اختصاص: 269
3- . اختصاص: 269

مِیتَةً جَاهِلِیَّةً یُؤْخَذُ بِمَا عَمِلَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ وَ الْإِسْلَامِ (1).

«40»

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِی الرَّجَا مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ طَالِبٍ الْبَلَدِیِّ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمَوْصِلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامِ بْنِ سَهْلٍ (2) عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْخُرَاسَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ عَطَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْإِمَامِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: خَرَجَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام ذَاتَ یَوْمٍ عَلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ بَعْدَ الْحَمْدِ لِلَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ الصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ وَ اللَّهِ مَا خَلَقَ الْعِبَادَ إِلَّا لِیَعْرِفُوهُ فَإِذَا عَرَفُوهُ عَبَدُوهُ فَإِذَا عَبَدُوهُ اسْتَغْنَوْا بِعِبَادَتِهِ عَنْ عِبَادَةِ مَنْ سِوَاهُ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا مَعْرِفَةُ اللَّهِ قَالَ مَعْرِفَةُ أَهْلِ کُلِّ زَمَانٍ إِمَامَهُمُ الَّذِی یَجِبُ عَلَیْهِمْ طَاعَتُهُ (3).

أقول: ثم قال الکراجکی قدس الله روحه اعلم أنه لما کانت معرفة الله و طاعته لا ینفعان من لم یعرف الإمام و معرفة الإمام و طاعته لا تقعان إلا بعد معرفة الله صح أن یقال إن معرفة الله هی معرفة الإمام و طاعته و لما کانت أیضا المعارف الدینیة العقلیة و السمعیة تحصل من جهة الإمام و کان الإمام آمرا بذلک و داعیا إلیه صح القول بأن معرفة الإمام و طاعته هی معرفة الله سبحانه کما تقول فی المعرفة بالرسول و طاعته أنها معرفة بالله سبحانه قال الله عز و جل مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ (4) و ما تضمنه قول الحسین علیه السلام من تقدم المعرفة علی العبادة غایة فی البیان و التنبیه.

ص: 93


1- کنز الکراجکیّ: 151، و رواه الصدوق فی عیون الأخبار: 219 بإسناده عن محمّد بن عمر بن محمّد الجعابی و فیه: و یؤخذ.
2- هکذا فی الکتاب و مصدره، و هو مصحف (سهیل) و الرجل هو محمّد بن أبی بکر همام بن سهیل الکاتب الاسکافی من مشایخ أصحابنا و متقدمیهم، ولد فی سنة 258 و مات سنة 232 (او) 336.
3- کنز الکراجکیّ 151.
4- النساء: 80.

به مرگ جاهلیت مرده و از او آنچه را که در جاهلیت و اسلام انجام داده است بازخواست می شود.(1)

روایت40.

کنز الفوائد: سلمة بی عطا از امام صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: روزی امام حسین علیه السّلام با اصحابش می رفتند. امام بعد از حمد خدای عزوجل و درود بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به خدا قسم خداوند بندگان را خلق نکرد، مگر آنکه او را بشناسند. وقتی شناختند عبادت کنند؛ وقتی عبادت کردند از بندگی غیر او بی نیاز شوند. شخصی گفت: پدر و مادرم به فدای تو ای فرزند رسول خدا! شناخت خدا چیست؟ فرمود: اینکه اهل هر زمانی، امامی را که اطاعتش واجب است بشناسند.(2)

مؤلف: در ادامه کراجکی قدس الله روحه می گوید: بدان که شناخت خداوند و اطاعتش، برای کسی که امام را نشناسد و معرفت به او نداشته باشد نفعی نمی رساند. اطاعت از امام واقع نمی شود مگر بعد از معرفت خدا. درست است که گفته شود معرفت خدا همان معرفت امام و اطاعت اوست. همچنین معارف دینی - عقلی و نقلی - از طرف امام حاصل می شود، امام به آن امر می کند و به آن می خواند. این قول صحیح است که معرفت امام و اطاعت او، همان معرفت به خداوند سبحان است. همان طور که گفته می شود در مورد معرفت رسول و اطاعت او که همان معرفة الله است. خداوند عزوجل می فرماید: «من یطع الرسول فقد أطاع الله»(3) {هر کس از پیغمبر فرمان برد، در حقیقت از خدا فرمان برده است.} این آیه دربردارنده سخن امام حسین علیه السّلام است مبنی بر تقدم معرفت بندگان، که در نهایت توضیح و تنبیه است.

ص: 93


1- . کنز الفوائد: 151 ، شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا: 219 با سند خودش آورده است.
2- . کنز الفوائد: 151
3- . نساء / 80

وَ جَاءَ فِی الْحَدِیثِ مِنْ طَرِیقِ الْعَامَّةِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ فِی عُنُقِهِ بَیْعَةٌ لِإِمَامٍ (1) أَوْ لَیْسَ فِی عُنُقِهِ عَهْدُ الْإِمَامِ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً.

وَ رَوَی کَثِیرٌ مِنْهُمْ أَنَّهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ مَاتَ وَ هُوَ لَا یَعْرِفُ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً.

و هذان الخبران یطابقان المعنی فی قول الله تعالی یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَمَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَأُولئِکَ یَقْرَؤُنَ کِتابَهُمْ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا (2).

فإن قال الخصوم إن الإمام هاهنا هو الکتاب قیل لهم هذا انصراف عن ظاهر القرآن بغیر حجة توجب ذلک و لا برهان لأن ظاهر التلاوة یفید أن الإمام فی الحقیقة هو المقدم فی الفعل و المطاع فی الأمر و النهی و لیس یوصف بهذا الکتاب إلا أن یکون علی سبیل الاتساع و المجاز و المصیر إلی الظاهر من حقیقة الکلام أولی إلا أن یدعو إلی الانصراف عنه الاضطرار و أیضا فإن أحد الخبرین یتضمن ذکر البیعة و العهد للإمام و نحن نعلم أنه لا بیعة للکتاب فی أعناق الناس و لا معنی لأن یکون له عهد فی الرقاب فعلم أن قولکم فی الإمام إنه الکتاب غیر صواب.

فإن قالوا ما تنکرون أن یکون الإمام المذکور فی الآیة هو الرسول قیل لهم إن الرسول قد فارق الأمة بالوفاة و فی أحد الخبرین أنه إمام الزمان و هذا یقتضی أنه حی ناطق موجود فی الزمان فأما من مضی بالوفاة فلیس یقال أنه إمام إلا علی معنی وصفنا للکتاب بأنه إمام و لو لا أن الأمر (3) کما ذکرناه لکان إبراهیم الخلیل علیه السلام إمام زماننا لأنا عاملون بشرعه متعبدون بدینه و هذا فاسد إلا علی الاستعارة و المجاز و ظاهر قول النبی صلی الله علیه و آله من مات و هو لا یعرف

ص: 94


1- فی المصدر: بیعة الامام.
2- النساء: 49.
3- فی المصدر و النسخة المخطوطة: و لو أن الامر.

در حدیث از طریق اهل سنت از عبداللَّه بن عمر بن خطاب آمده است که پیامبر اکرم فرمود: «هر کس بمیرد در حالی که بیعت امامی (یا پیمان) بر گردنش نباشد، به مرگ جاهلیت مرده است.» بسیاری از اهل سنت روایت کرده اند که فرمود: «هر کس بمیرد در حالی که امام زمان خود را نشناسد، به مرگ جاهلیت مرده است.»

این دو خبر مطابقت دارند با معنی آیه شریفه: «یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَمَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَأُولئِکَ یَقْرَؤُنَ کِتابَهُمْ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا»(1){[یاد کن] روزی را که هر گروهی را با پیشوایشان فرا می خوانیم، پس هر کس کارنامه اش را به دست راستش دهند. آنان کارنامه خود را می خوانند و به قدر نخک هسته خرمایی به آنها ستم نمی شود}.

اگر مخالفین مدعی شوند که امام در این آیه همان کتاب است، به آنها جواب می دهیم که این سخن مخالف ظاهر آیه است و باید از معنی ظاهری آن بدون دلیل و برهانی انصراف نماییم. زیرا ظاهر آیه چنین می فهماند که امام کسی است که در کارها پیشوا است و دستور او را در امر و نهی پذیرفته است. کتاب و نامه را نمی توان به چنین امتیازی اختصاص داد، جز اینکه از بابت مجاز گفته شود، با اینکه حمل کلام را به ظاهر آن بهتر است جز در مواردی که مجبور باشیم از ظاهر دست بکشیم. دیگر اینکه یکی از دو خبر متضمن بیعت و پیمان امام است. ما می دانیم که کتاب و نامه بیعتی بر گردن مردم ندارد و صحیح نیست بگوییم که کتاب بر گردن مردم پیمانی دارد. از توضیح گذشته معلوم می شود که تفسیر امام را به کتاب، سخن صحیح نیست.

اگر بگویند شما منکر نیستید که امام در این آیه خود پیامبر باشد، جواب داده می شود که پیامبر اکرم با مرگ از امت جدا شده است. در یکی از دو خبر می گوید امام زمان و مضمون خبر شاهد است بر اینکه امام باید زنده و سخنگو و موجود در زمان باشد. کسی را که از دنیا رفته باشد نمی گویند امام است، مگر به همان تقریبی که در مورد کتاب گفتیم. از روی مجاز اگر می شد شخص فوت شده را پیشوا دانست،

باید ابراهیم خلیل را امام زمان خود بدانیم، زیرا ما به دین و شریعت او ملتزم و عامل هستیم. این سخن صحیح نیست، مگر از روی استعاره و مجاز. ظاهر سخن پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم: «من مات و هو لا یعرف

ص: 94


1- . اسرا / 17

إمام زمانه یدل علی أن لکل زمان إماما فی الحقیقة یصح أن یتوجه منه الأمر و یلزم له الاتباع و هذا واضح لمن طلب الصواب و من ذلک ما أجمع علیه أهل الإسلام من

قول النبی صلی الله علیه و آله إنی مخلف فیکم ما إن تمسکتم به لن تضلوا کتاب الله و عترتی أهل بیتی و إنهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض.

فأخبر أنه قد ترک فی الناس من عترته من لا یفارق الکتاب وجوده و حکمته و إنه لا یزال وجودهم مقرونا بوجوده و فی هذا دلیل علی أن الزمان لا یخلو من إمام و منه ما اشتهر بین الرواة من

قوله فی کل خلف من أمتی عدل من أهل بیتی ینفی عن هذا الدین تحریف الغالین و انتحال المبطلین و إن أئمتکم وفودکم إلی الله فانظروا من توفدون فی دینکم (1)

باب 5 أن من أنکر واحدا منهم فقد أنکر الجمیع

الأخبار

«1»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَنْکَرَ وَاحِداً مِنَ الْأَحْیَاءِ فَقَدْ أَنْکَرَ الْأَمْوَاتَ (2).

ک، إکمال الدین ابن الولید عن الصفار و ابن متیل و الحمیری جمیعا عن ابن أبی الخطاب و ابن یزید و ابن هاشم جمیعا عن ابن أبی عمیر و صفوان معا عن ابن مسکان مثله (3)

نی، الغیبة للنعمانی الکلینی عن الحسین بن محمد عن المعلی عن ابن جمهور عن صفوان مثله (4)

ص: 95


1- کنز الکراجکیّ: 151 و 152.
2- إکمال الدین: 228.
3- اکمال الدین: 229.
4- غیبة النعمانیّ: 63.

امام زمانه» دلیل بر این است که هر زمانی امامی دارد که باید به او مراجعه نمود و از او پیروی کرد. این مطلب واضحی است و از آن جمله این سخن پیامبر است که تمام مسلمانان بر آن اجماع دارند، فرمود: من میان شما چیزی را می گذارم که اگر به آن چنگ بزنید، گمراه نمی شوید؛ کتاب خدا و عترتم. این دو از یکدیگر جدا نخواهند شد تا در حوض کوثر بر من وارد شوند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اطلاع می دهد که در میان مردم از عترت و خاندان خود کسانی را گذارده که از کتاب جدا نمی شوند و پیوسته با هم خواهند بود. در این فرمایش نیز دلیلی است که زمان خالی از امام نیست. از آن جمله این فرمایش پیامبر است که بین روات احادیث مشهور شده و فرموده است: در هر زمانی پیشوایی واقعی از میان خاندان من هست که تحریف و تغییر ستمگران و سخن یاوه سرایان که در دین به وجود آورده اند از بین می برد. امامان رهبر و راهنمای شما به سوی خدایند. دقت کنید با چه پیشوایی به پیشگاه خدا وارد می شوید.(1)

باب پنجم : کسی که یکی از ائمه علیهم السّلام را انکار کند، منکر همه آنها شده است

روایات

روایت1.

کمال الدین: ابن مسکان از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: هر کس یکی از امامان زنده را منکر شود، منکر امامان فوت شده گردیده است.(2)

ص: 95


1- . کنز الفوائد: 151 - 152
2- . کمال الدین: 228

نی، الغیبة للنعمانی ابن عقدة عن یحیی بن زکریا عن علی بن سیف عن أبان عن حمران عنه علیه السلام مثله (1).

«2»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَنْ عَرَفَ الْأَئِمَّةَ وَ لَمْ یَعْرِفِ الْإِمَامَ الَّذِی فِی زَمَانِهِ أَ مُؤْمِنٌ هُوَ قَالَ لَا قُلْتُ أَ مُسْلِمٌ هُوَ قَالَ نَعَمْ.

قال الصدوق رحمه الله الإسلام هو الإقرار بالشهادتین و هو الذی به تحقن الدماء و الأموال و الثواب علی الإیمان

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ شَهِدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَدْ حُقِنَ مَالُهُ وَ دَمُهُ إِلَّا بِحَقِّهِمَا وَ حِسَابُهُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (2)

«3»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی (3) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ یَقُولُ فِی آخِرِهِ کَیْفَ یَهْتَدِی مَنْ لَمْ یُبْصِرْ وَ کَیْفَ یُبْصِرُ مَنْ لَمْ یُنْذَرْ اتَّبِعُوا قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَقِرُّوا بِمَا نَزَلَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اتَّبِعُوا آثَارَ الْهُدَی فَإِنَّهَا عَلَامَاتُ الْأَمَانَةِ وَ التُّقَی وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَوْ أَنْکَرَ رَجُلٌ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ وَ أَقَرَّ بِمَنْ سِوَاهُ مِنَ الرُّسُلِ لَمْ یُؤْمِنْ اقْصِدُوا الطَّرِیقَ بِالْتِمَاسِ الْمَنَارِ وَ الْتَمِسُوا مِنْ وَرَاءِ الْحُجُبِ الْآثَارَ تَسْتَکْمِلُوا مِنْ دِینِکُمْ وَ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّکُمْ (4).

بیان

لعل المراد بآثار الهدی (5) الأئمة علیهم السلام أو علومهم و أخبارهم و سننهم و آدابهم و المنار الإمام قوله علیه السلام من وراء الحجب یحتمل أن یکون

ص: 96


1- غیبة النعمانیّ: 63.
2- اکمال الدین: 229.
3- فی المصدر: محمّد بن عبد الرحمن بن أبی لیلی عن أبیه عن أبی عبد اللّه الصادق علیه السلام.
4- اکمال الدین: 229 و 230 فیه: تستکملوا امر دینکم.
5- او کان ذلک مصحف (آثار الهداة) او اطلق الهدی علی الأئمّة علیهم السلام من باب زید عدل.

کمال الدین و غیبت نعمانی: مانند این روایت را نقل کرده اند.(1)

روایت2.

کمال الدین: ابان بن تغلب گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آیا کسی که امامان را بشناسد ولی امام زمان خود را نشناسد مؤمن است؟ فرمود: نه. گفتم: مسلمان هست؟ فرمود: آری.

شیخ صدوق رحمة اللَّه علیه گفته است: اسلام اقرار به شهادتین است که موجب احترام جان و مال مسلمان می شود، اما ثواب و پاداش به وسیله ایمان است.

پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرموده است: هر کس گویای شهادت «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ و محمّد رسول اللَّه» باشد مال و جانش محفوظ است، مگر کاری کند که موجب از بین رفتن احترام مال یا جانش گردد و حساب او بر خداوند است.(2)

روایت3.

کمال الدین: عبدالرحمن بن ابی لیلی گفت: در یک حدیث طولانی حضرت صادق علیه السّلام در آخرش فرمود: چگونه هدایت می یابد کسی که بینا نیست و چگونه بینا می شود کسی که او را برحذر نداشته اند؟ پیرو فرمایش پیامبر اکرم باشید و به آنچه که خداوند نازل کرده اقرار کنید. پیرو نشانه های هدایت باشید که این پیروی، علامت امانت و پرهیزگاری است. متوجه باشید که هر کس عیسی بن مریم را به رسالت نپذیرد اما تمام پیامبران دیگر را قبول داشته باشد، ایمان نیاورده است. به وسیله مشعل های فروزان هدایت راه را پیدا کنید و از پناه پرده های ضخیم پیشوایان و ائمه خود را جستجو کنید تا دینتان کامل شود و ایمان به خدا پیدا نمایید.(3)

توضیح

شاید مراد از «آثار الهدی»، ائمه علیهم السّلام یا علوم، اخبار، سنت ها و آداب ایشان باشد. و مراد از «منار الامام» در سخن حضرت،

ص: 96


1- . کمال الدین: 229 ، غیبت نعمانی: 63
2- . کمال الدین: 229
3- . کمال الدین: 229 - 230

المراد حجب الحق تعالی أی إنکم لما کنتم محجوبین عن الحق تعالی بالحجب النورانیة و الظلمانیة فاطلبوا آثار أنوار الحق و هم الأئمة علیهم السلام و یحتمل أن یکون المراد بالحجب الأئمة علیهم السلام فإنهم حجب الرب و الوسائط بینه و بین الخلق فیرجع إلی المعنی الأول أو المراد التمسوا بعد غیبة الحجب عنکم آثارهم و أخبارهم.

«4»

ک، إکمال الدین الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ (1) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَنْتَ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِکَ بَعْدِی حُجَجُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ أَعْلَامُهُ فِی بَرِیَّتِهِ فَمَنْ أَنْکَرَ وَاحِداً مِنْهُمْ (2) فَقَدْ أَنْکَرَنِی وَ مَنْ عَصَا وَاحِداً مِنْهُمْ (3) فَقَدْ عَصَانِی وَ مَنْ جَفَا وَاحِداً مِنْهُمْ (4) فَقَدْ جَفَانِی وَ مَنْ وَصَلَکُمْ فَقَدْ وَصَلَنِی وَ مَنْ أَطَاعَکُمْ فَقَدْ أَطَاعَنِی وَ مَنْ وَالاکُمْ فَقَدْ وَالانِی وَ مَنْ عَادَاکُمْ فَقَدْ عَادَانِی لِأَنَّکُمْ مِنِّی خُلِقْتُمْ مِنْ طِینَتِی وَ أَنَا مِنْکُمْ (5).

«5»

نی، الغیبة للنعمانی ابْنُ عُقْدَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَازِمٍ (6) عَنْ عُبَیْسِ بْنِ هِشَامٍ (7) عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ أَیْمَنَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ تَمَّامٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ فُلَاناً مَوْلَاکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ اضْمَنْ لِیَ الشَّفَاعَةَ

ص: 97


1- فی المصدر: (حدّثنا المظفر بن جعفر بن المظفر العلوی السمرقندی رحمه اللّه قال: حدّثنا جعفر بن محمّد بن مسعود عن أبیه عن محمّد بن علی قال: حدّثنی عمران عن محمّد بن عبد الحمید) و فی نسخة مصحّحة: علی بن محمّد بدل محمّد بن علی و فیها نقل عن نسخة:
2- فی المصدر: منکم.
3- فی المصدر: منکم.
4- فی المصدر: منکم.
5- اکمال الدین: 230.
6- فی المصدر: حدّثنا القاسم بن محمّد بن الحسین بن حازم (ابو محمّد الحسن بن حازم، خ ص).
7- فی نسخة: عیسی بن هشام و فی أخری: عبیس بن هاشم و کلاهما مصحفان و الرجل هو عبّاس بن هشام الناشری الأسدی قال النجاشیّ: کسر اسمه فقیل: عبیس.

حجاب های حق تعالی است، یعنی حق تعالی به وسیله حجاب های نورانی و ظلمانی از شما پوشیده است. پس به واسطه انوار حق که ائمه علیهم السّلام هستند، او را طلب کنید. احتمال دارد مراد از حجاب ها، ائمه باشند، چون ایشان حجاب های پروردگار و واسطه های بین او و مخلوقات هستند. بنابراین یا به معنای اول رجوع می کنیم یا بعد از رفع حجاب ها، به واسطه آثار و اخبارشان به آنها تمسک می کنیم.

روایت4.

کمال الدین: محمّد بن فضیل از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرد که آن جناب از آباء گرام خود روایت کرد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: یا علی! تو و ائمه از فرزندانت، حجت های خدا در میان مردم و شخصیت های برجسته بین آنها هستید. هر کس یکی از شما را منکر شود، مرا انکار کرده و هر که با یک نفر از شما مخالفت کند، با من مخالفت نموده است؛ هر کس به یکی از شما ستم کند، به من ستم کرده؛ کسی که به شما احترام گذارد، به من احترام گذارده و هر کس از شما اطاعت کند، از من اطاعت کرده است؛ کسی که شما را دوست بدارد، مرا دوست داشته و دشمن شما، دشمن من است، زیرا شما از من هستید و از سرشت من آفریده شده اید و من از شما هستم.(1)

روایت5.

غیبت نعمانی: محمّد بن تمام گفت: به حضرت صادق علیه السّلام گفتم: فلان کس که از ارادتمندان شما است، سلام رسانده و تقاضا دارد که ضمانت شفاعت او را بکنید.

ص: 97


1- . کمال الدین: 230

فَقَالَ أَ مِنْ مَوَالِینَا قُلْتُ نَعَمْ قَالَ أَمْرُهُ أَرْفَعُ مِنْ ذَلِکَ قَالَ قُلْتُ إِنَّهُ رَجُلٌ یُوَالِی عَلِیّاً وَ لَمْ یَعْرِفْ مِنْ بَعْدِهِ مِنَ الْأَوْصِیَاءِ قَالَ ضَالٌّ قُلْتُ فَأَقَرَّ بِالْأَئِمَّةِ جَمِیعاً وَ جَحَدَ الْآخِرَ قَالَ هُوَ کَمَنْ أَقَرَّ بِعِیسَی وَ جَحَدَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَوْ أَقَرَّ بِمُحَمَّدٍ وَ جَحَدَ بِعِیسَی علیه السلام (1) نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ جَحْدِ حُجَّةٍ مِنْ حُجَجِهِ.

قال النعمانی رحمه الله فلیحذر من قرأ هذا الحدیث و بلغه هذا الکتاب أن یجحد أحدا من الأئمة أو یهلک نفسه بالدخول فی حال یکون منزلته فیها منزلة من جحد محمدا أو عیسی صلی الله علیه و آله نبوتهما (2).

«6»

نی، الغیبة للنعمانی الْکُلَیْنِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَجُلٌ قَالَ لِی اعْرِفِ الْأَخِیرَ مِنَ الْأَئِمَّةِ وَ لَا یَضُرُّکَ أَنْ لَا تَعْرِفَ الْأَوَّلَ قَالَ فَقَالَ لَعَنَ اللَّهُ هَذَا فَإِنِّی أُبْغِضُهُ وَ لَا أَعْرِفُهُ وَ هَلْ یُعْرَفُ الْأَخِیرُ إِلَّا بِالْأَوَّلِ (3).

بیان

قوله و لا أعرفه إما جملة حالیة أی مع أنی لا أعرفه أبغضه بسبب هذا القول أو معطوف علی أبغضه أی لا أعرفه من شیعتی.

ص: 98


1- فی المصدر: و جحد عیسی.
2- غیبة النعمانیّ: 55.
3- غیبة النعمانیّ: 64. فیه: و هل عرف الأخیر.

فرمود: از موالیان ما است؟ عرض کردم آری. فرمود: امراو بالاتر از این حرف ها است. عرض کردم: آقا! او ولایت علی علیه السّلام را قبول دارد، ولی بقیه امامان بعد از ایشان را نمی شناسد. فرمود: او گمراه است. عرض کردم: اگر همه امامان را قبول داشته باشد، ولی امام آخری را نشناسد چه؟ فرمود: مثل کسی است که اعتراف به نبوت عیسی دارد، ولی حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلم را پیامبر نمی داند. یا اقرار به محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلم دارد و عیسی را پیامبر نمی داند. پناه به خدا می برم از جرم کسی که یکی از حجج خدا را قبول نداشته باشد.

نعمانی در ذیل این حدیث می نویسد: هر کس این حدیث را خواند و این کتاب را دید، باید جدا بپرهیزد از اینکه یکی از امامان را انکار کند که با این اعتقاد، خود را هلاک کرده و مانند کسی شده است که منکر نبوت حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلم یا عیسی یا نبوت هر دو شده است.(1)

غیبت نعمانی: محمّد بن مسلم گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: مردی به من گفت: من امام آخر را قبول دارم، اما دیگر زیانی متوجه من نخواهد شد اگر امام اول را قبول نداشته باشم. فرمود: خداوند او را لعنت کند! من از او بیزارم و او را نمی شناسم. مگر می توان امام آخر را جز با شناختن امام اول شناخت؟(2)

روایت6.

غیبت نعمانی: محمّد بن مسلم گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: مردی به من گفت: من امام آخر را قبول دارم، اما دیگر زیانی متوجه من نخواهد شد اگر امام اول را قبول نداشته باشم. فرمود: خداوند او را لعنت کند! من از او بیزارم و او را نمی شناسم. مگر می توان امام آخر را جز با شناختن امام اول شناخت؟(3)

امالی صدوق: 363، ذیل روایت آمده است: فضیل گفت: شنیدم که امام صادق علیه السلام به اصحابش گفت: کسی که خنکای محبت ما را در قلبش دریابد، برای مادرش زیاد دعا کنید، زیرا به پدرش خیانت نکرده است.

توضیح

«ولا أعرفه» یا جمله حالیه است، یعنی با اینکه او را نمی شناسم، به سبب این قول نسبت به او بغض دارم یا عطف بر «أبغضه» است، یعنی او را از پیروانم نمی دانم.

ص: 98


1- . غیبت نعمانی: 55
2- . غیبت نعمانی: 64
3- . غیبت نعمانی: 64

باب 6 أن الناس لا یهتدون إلا بهم و أنهم الوسائل بین الخلق و بین الله و أنه لا یدخل الجنة إلا من عرفهم

الأخبار

«1»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ مَسْرُورٍ (1) عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الْأَزْدِیِّ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: بَلِیَّةُ (2) النَّاسِ عَظِیمَةٌ إِنْ دَعَوْنَاهُمْ لَمْ یُجِیبُونَا وَ إِنْ تَرَکْنَاهُمْ لَمْ یَهْتَدُوا بِغَیْرِنَا (3).

«2»

ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ نَصْرٍ الْعَطَّارِ عَمَّنْ رَفَعَهُ بِإِسْنَادِهِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام ثَلَاثٌ أُقْسِمُ أَنَّهُنَّ حَقٌّ إِنَّکَ وَ الْأَوْصِیَاءَ مِنْ بَعْدِکَ عُرَفَاءُ (4) لَا یُعْرَفُ اللَّهُ إِلَّا بِسَبِیلِ مَعْرِفَتِکُمْ وَ عُرَفَاءُ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَکُمُ وَ عَرَفْتُمُوهُ وَ عُرَفَاءُ لَا یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْکَرَکُمْ وَ أَنْکَرْتُمُوهُ (5).

«3»

ع، علل الشرائع الدَّقَّاقُ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِسْمَاعِیلَ النَّیْسَابُورِیِّ أَنَّ الْعَالِمَ کَتَبَ إِلَیْهِ یَعْنِی الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَنِّهِ وَ رَحْمَتِهِ لَمَّا فَرَضَ عَلَیْکُمُ الْفَرَائِضَ لَمْ یَفْرِضْ عَلَیْکُمْ لِحَاجَةٍ مِنْهُ إِلَیْهِ بَلْ رَحْمَةً مِنْهُ

ص: 99


1- زاد فی نسخة الکمبانیّ عن أبیه و هی زائدة.
2- فی نسخة الکمبانیّ: بلیة اللّه الناس و المصدر و النسخة المخطوطة یطابقان الصلب.
3- أمالی الصدوق: 363 (م 89) ذیله: قال المفضل: و سمعت الصادق علیه السلام یقول لاصحابه: من وجد برد حبنا علی قلبه فلیکثر الدعاء لامه فانها لم تخن اباه.
4- العرفاء جمع عریف، و هو القیم بأمور القبیلة، او الجماعة من الناس یلی أمورهم و یتعرف الامیر منه أحوالهم. فعیل بمعنی فاعل.
5- الخصال 1: 73.

باب ششم : مردم جز به وسیله امام هدایت نمی یابند و ائمه وسیله بین آنها و خدایند، هر کس امام شناس باشد داخل بهشت می شود

روایات

روایت1.

امالی صدوق: مفضل گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: گرفتاری مردم زیاد است. اگر آنها را دعوت کنیم نمی پذیرند و اگر رها کنیم، جز به وسیله ما هدایت نمی یابند.(1)

روایت2.

خصال: نصر عطار به اسناد خود گفت: پیامبر اکرم به علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: سه چیز را قسم می خورم که واقعیت است: تو و جانشینانت عارف(2) هستید؛ خدا را نمی توانند بشناسند، مگر از راه معرفت شما؛ و داخل بهشت نمی شود؛ مگر کسی که شما را بشناسد و شما او را بشناسید و داخل آتش نمی گردد، مگر کسی که منکر شما است و شما منکر او هستید.(3)

روایت3.

علل الشرائع: اسحاق بن اسماعیل نیشابوری گفت: حسن بن علی علیه السّلام برای او نوشت: «خداوند که به فضل و رحمت خویش واجبات را برای شما تعیین نمود، نه از جهت احتیاج به انجام آن بود. این به واسطه رحمت بود

ص: 99


1- . امالی صدوق: 363
2- . عرفا جمع عریف است، کسی که قیم قبیله یا جمعی از مردم که امورشان به دست اوست و امیر احوال ایشان را می داند. فعیل به معنی فاعل.
3- . خصال 1 : 73

إِلَیْکُمْ (1) لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لِیَمِیزَ ... الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَ لِیَبْتَلِیَ ... ما فِی صُدُورِکُمْ وَ لِیُمَحِّصَ ما فِی قُلُوبِکُمْ وَ لِتَتَسَابَقُوا إِلَی رَحْمَتِهِ وَ لِتَتَفَاضَلَ مَنَازِلُکُمْ فِی جَنَّتِهِ فَفَرَضَ عَلَیْکُمُ الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ وَ إِقَامَ الصَّلَاةِ وَ إِیتَاءَ الزَّکَاةِ وَ الصَّوْمَ وَ الْوَلَایَةَ وَ جَعَلَ لَکُمْ بَاباً لِتَفْتَحُوا بِهِ أَبْوَابَ الْفَرَائِضِ وَ مِفْتَاحاً إِلَی سَبِیلِهِ وَ لَوْ لَا مُحَمَّدٌ وَ الْأَوْصِیَاءُ مِنْ وُلْدِهِ کُنْتُمْ حَیَارَی کَالْبَهَائِمِ لَا تَعْرِفُونَ فَرْضاً مِنَ الْفَرَائِضِ وَ هَلْ یَدْخُلُ قَرْیَةً إِلَّا مِنْ بَابِهَا فَلَمَّا مَنَّ اللَّهُ عَلَیْکُمْ بِإِقَامَةِ الْأَوْلِیَاءِ بَعْدَ نَبِیِّکُمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً (2) وَ فَرَضَ عَلَیْکُمْ لِأَوْلِیَائِهِ حُقُوقاً أَمَرَکُمْ بِأَدَائِهَا لِیَحِلَّ لَکُمْ مَا وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ مِنْ أَزْوَاجِکُمْ وَ أَمْوَالِکُمْ وَ مَأْکَلِکُمْ وَ مَشْرَبِکُمْ وَ یُعَرِّفَکُمْ بِذَلِکَ الْبَرَکَةَ وَ النَّمَاءَ وَ الثَّرْوَةَ وَ لِیَعْلَمَ مَنْ یُطِیعُهُ مِنْکُمْ بِالْغَیْبِ وَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (3) فَاعْلَمُوا أَنَّ مَنْ بَخِلَ فَإِنَّما یَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ (4) إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَیْهِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاعْمَلُوا (5) مِنْ بَعْدُ مَا شِئْتُمْ فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ (6).

«4»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی الْعَبْسِیِّ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَقْعُدُ أَنَا وَ أَنْتَ وَ جَبْرَئِیلُ عَلَی الصِّرَاطِ وَ لَمْ یَجُزْ أَحَدٌ إِلَّا مَنْ کَانَ مَعَهُ

ص: 100


1- تخلو النسخة المخطوطة: عن کلمة: الیکم و فی المصدر: بل رحمة منه (علیکم خ).
2- المائدة: 3.
3- الشوری: 23.
4- فی نسخة: فانما یبخل علی نفسه.
5- الصحیح کما فی المصدر: فاعملوا.
6- علل الشرائع: 93 و 94.

تا پاک از ناپاک شناخته شود و دل هایتان صفا یابد و قلب های شما روشن گردد و به رحمت خدا بر یکدیگر سبقت گیرید و مقام های شما در بهشت افزون گردد.

حج و عمره و نماز و زکات و روزه و ولایت را بر شما واجب نمود و برای شما دری قرار داد که به وسیله آن، درهای فرایض را بگشایید، و کلیدی برای راه خود نهاد. اگر محمّد و جانشینان او از فرزندانش نبودند، شما مانند چهارپایان سرگردان بودید و هیچ یک از فرایض را نمی دانستید. مگر می توان داخل قریه ای شد از غیر در آن؟

وقتی خداوند با تعیین ائمه علیهم السّلام بر شما منت نهاد، فرمود: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الإِسْلاَمَ دِینًا»(1){امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم و اسلام را برای شما [به عنوان] آیینی برگزیدم.} برای امامان حقوقی بر شما لازم کرده و دستور داده است که آن حقوق را ادا کنید تا زناشویی و اموال و خوردن و آشامیدن شما حلال باشد. و وعده برکت و افزایش و ثروت به شما داده تا ببیند چه کسی در پنهانی مطیع اوست. در قرآن فرموده است: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی»(2)

{بگو به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم مگر دوستی درباره خویشاوندان.} توجه داشته باشید هر که بخل ورزد، به ضرر خود اقدام کرده. خدا بی نیاز است، شما نیازمند به او هستید. اینک هر چه مایلید انجام دهید. عمل شما در پیشگاه خدا و پیامبران و مؤمنین است، بعد به جانب خدای دانا خواهید رفت و شما را از نتیجه اعمال و رفتارتان مطلع می کند. ستایش خدای جهانیان را سزا است.(3)

روایت4.

معانی الاخبار: سعد بن طریف از حضرت امام باقر علیه السّلام نقل کرد که پیامبر اکرم فرمود: یا علی! روز قیامت من و تو و جبرئیل بر صراط می نشینیم. هیچ کس از آن عبور نخواهد کرد، مگر نوشته ای داشته باشد که در آن برات ولایت تو باشد.(4)

ص: 100


1- . مائده / 3
2- . شوری / 23
3- . علل الشرائع: 93 - 94
4- . معانی الأخبار: 14 - 15

کِتَابٌ فِیهِ بَرَاةٌ بِوَلَایَتِکَ (1).

«5»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُثَنَّی الْأَزْدِیِّ أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ نَحْنُ السَّبَبُ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (2).

«6»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْکَاتِبُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الثَّلْجِ عَنْ عِیسَی بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ کَثِیرِ بْنِ طَارِقٍ قَالَ: سَأَلْتُ زَیْدَ بْنَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی لا تَدْعُوا الْیَوْمَ ثُبُوراً واحِداً وَ ادْعُوا ثُبُوراً کَثِیراً فَقَالَ یَا کَثِیرُ إِنَّکَ رَجُلٌ صَالِحٌ وَ لَسْتَ بِمُتَّهَمٍ وَ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکَ أَنْ تَهْلِکَ إِنَّ کُلَّ إِمَامٍ جَائِرٍ فَإِنَّ أَتْبَاعَهُمْ إِذَا أُمِرَ بِهِمْ إِلَی النَّارِ نَادَوْا بِاسْمِهِ فَقَالُوا یَا فُلَانُ یَا مَنْ أَهْلَکَنَا هَلُمَّ الْآنَ فَخَلِّصْنَا مِمَّا نَحْنُ فِیهِ ثُمَّ یَدْعُونَ بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ فَعِنْدَهَا یُقَالُ لَهُمْ لا تَدْعُوا الْیَوْمَ ثُبُوراً واحِداً وَ ادْعُوا ثُبُوراً کَثِیراً ثُمَّ قَالَ زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا عَلِیُّ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ فِی الْجَنَّةِ أَنْتَ وَ أَتْبَاعُکَ یَا عَلِیُّ فِی الْجَنَّةِ (3).

«7»

ج، الإحتجاج عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْبَصْرَةِ یُقَالُ لَهُ عُثْمَانُ الْأَعْمَی إِنَّ الْحَسَنَ الْبَصْرِیَّ یَزْعُمُ أَنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ الْعِلْمَ تُؤْذِی رِیحُ بُطُونِهِمْ مَنْ یَدْخُلُ النَّارَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَهَلَکَ إِذاً مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ وَ اللَّهُ مَدَحَهُ بِذَلِکَ وَ مَا زَالَ الْعِلْمُ مَکْتُوماً مُنْذُ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَسُولَهُ نُوحاً فَلْیَذْهَبِ الْحَسَنُ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَوَ اللَّهِ مَا یُوجَدُ الْعِلْمُ إِلَّا هَاهُنَا وَ کَانَ

ص: 101


1- معانی الأخبار: 14 و 15 فیه: فلم یجز احد.
2- أمالی ابن الشیخ: 97.
3- أمالی ابن الشیخ: 36. و رواه أیضا فی ص 86 عن المفید، عن الجعابی عن ابن عقدة عن العباس بن بکر عن محمّد بن زکریا و فیه: و انی خائف علیک ان تهلک انه إذا کان یوم القیامة امر اللّه بأتباع کل امام جائر إلی النار فیدعون بالویل و الثبور و یقولون لامامهم، یا من اهلکنا هلم الآن فخلصنا ممّا نحن فیه فعندها یقال لهم.

روایت5.

امالی طوسی: محمّد بن مثنی ازدی گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: ما سبب و واسطه بین شما و خدا هستیم.(1)

روایت6.

امالی طوسی: کثیر بن طارق گفت: از زید بن علی بن الحسین علیه السّلام درباره تفسیر آیه: «لا تَدْعُوا الْیَوْمَ ثُبُوراً واحِداً وَ ادْعُوا ثُبُوراً کَثِیراً»(2) {امروز یک بار هلاک [خود] را مخواهید و بسیار هلاک [خود] را بخواهید} پرسیدم. فرمود: تو مردی صالحی و متهم نیستی. می ترسم موجب هلاکت تو شود. وقتی پیروان هر پیشوا و امام ستمگری را به طرف جهنم ببرند، آنها امام خود را به نام صدا می زنند و می گویند: فلان کس که موجب هلاکت ما شدی! حالا بیا و ما را از این بدبختی نجات بده! آن وقت شروع به ناله و فریاد «وا ویلا» و «مرگ بر ما باد» می کنند. در این موقع به آنها می گویند: یک مرگ نخواهید؛ مرگ های زیادی بخواهید!

آنگاه زید بن علی فرمود: پدرم علی بن الحسین از پدر خود حسین بن علی نقل کرد که پیامبر اکرم فرمود: یا علی! تو و پیروانت در بهشت هستید.(3)

روایت7.

احتجاج طبرسی: عبداللَّه بن سلیمان گفت: خدمت حضرت باقر علیه السّلام بودم که مردی از اهل بصره به نام عثمان اعمی به او گفت: حسن بصری می گوید: کسانی که علم را کتمان می کنند، اهل جهنم از بوی گند شکم آنها ناراحتند. حضرت باقر علیه السّلام فرمود: اگر این حرف درست باشد، مؤمن آل فرعون هلاک شده، با اینکه خداوند در قرآن او را می ستاید. از زمان بعثت نوح، همیشه علم مکتوم بوده. حسن بصری به هر طرف از چپ و راست که می خواهد برود. علم را نخواهد یافت مگر در اینجا.

ص: 101


1- . امالی طوسی: 97
2- . فرقان / 14
3- . امالی طوسی: 36 ، همچنین در امالی مفید: 86 روایتی آمده است.

علیه السلام یَقُولُ مِحْنَةُ النَّاسِ عَلَیْنَا عَظِیمَةٌ إِنْ دَعَوْنَاهُمْ لَمْ یُجِیبُونَا وَ إِنْ تَرَکْنَاهُمْ لَمْ یَهْتَدُوا بِغَیْرِنَا (1).

أقول: قد مضی بأسانید فی باب کتمان العلم و باب من یؤخذ منه العلم فی کتاب العقل (2).

«8»

یر، بصائر الدرجات عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الصَّلْتِ عَنِ الْحَکَمِ وَ إِسْمَاعِیلَ عَنْ بُرَیْدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ بِنَا عُبِدَ اللَّهُ وَ بِنَا عُرِفَ اللَّهُ وَ بِنَا وُحِّدَ اللَّهُ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله حِجَابُ اللَّهِ (3).

بیان

أی کما أن الحجاب متوسط بین المحجوب و المحجوب عنه کذلک هو صلی الله علیه و آله واسطة بین الله و بین خلقه.

«9»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی خُطْبَتِهِ قَالَ اللَّهُ اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ فَفِی اتِّبَاعِ مَا جَاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ وَ فِی تَرْکِهِ الْخَطَأُ الْمُبِینُ (4).

«10»

بشا، بشارة المصطفی أَبُو عَلِیِّ بْنُ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سُفْیَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: مَنْ دَعَا اللَّهَ بِنَا أَفْلَحَ وَ مَنْ دَعَاهُ بِغَیْرِنَا هَلَکَ وَ اسْتَهْلَکَ (5).

«11»

بشا، بشارة المصطفی الْحَسَنُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ بَابَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ

ص: 102


1- احتجاج الطبرسیّ: 180.
2- راجع ج 2: 64 و 81.
3- بصائر الدرجات: 19. أقول: الحجاب، الستر و کل ما احتجب به. کل ما حال بین شیئین حرز یکتب فیه شی ء و یلبس وقایة لصاحبه فی زعمهم من تأثیر السلاح او العین أو غیر ذلک حجاب الشمس: ضوءها.
4- تفسیر العیّاشیّ 2: 9. و الآیة فی سورة الأعراف: 3.
5- بشارة المصطفی: 119- 117.

آن جناب می فرمود: رنج مردم برای ما زیاد است. اگر دعوتشان کنیم نمی پذیرند، اگر آنها را رها نماییم، هدایت نمی یابند جز به وسیله ما.(1)

مؤلف: این خبر با سندهایی در «باب کتمان علم» و نیز «باب کسی که علم از او گرفته می شود» در کتاب عقل گذشت.(2)

روایت8.

بصائر الدرجات: حضرت باقر علیه السّلام می فرمود: به وسیله ما خدا پرستش شده و به وسیله ما شناخته گردیده و به وسیله ما مردم به یکتایی اش اعتراف نموده اند. محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلم حجاب خدا است.(3)

توضیح

یعنی همان طور که حجاب واسطه بین دو چیز است، پیامبر صلی الله علیه و آله نیز واسطه بین خدا و مخلوقات است.

روایت9.

تفسیر عیاشی: مسعدة بن صدقه از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که امیرالمؤمنین علیه السّلام در خطبه ای فرمود: خداوند در قرآن می فرماید: «اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ»(4)

{آنچه را از جانب پروردگارتان به سوی شما فرو فرستاده شده است پیروی کنید و جز او از معبودان [دیگر] پیروی مکنید چه اندک پند می گیرید.} در پیروی از دستورات خداوند رستگاری عظیم است و در ترک پیروی از آنها، خطای آشکار است.(5)

روایت10.

بشارة المصطفی: محمّد بن اسماعیل از ثمالی، از حضرت باقر علیه السّلام نقل می کند که علی بن الحسین فرمود: هر که خدا را به وسیله ما بخواند رستگار است و هر که به غیر از ما بخواند، هلاک می شود و به هلاکت می کشاند.(6)

روایت11.

بشارة المصطفی: محمّد حلبی گفت:

ص: 102


1- . احتجاج طبرسی: 180
2- . به جلد 2 بحار الانوار مراجعه کنید.
3- . بصائر الدرجات: 19
4- . أعراف / 3
5- . تفسیر عیاشی 2 : 9
6- . بشارة المصطفی: 117 - 119

الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَمِّهِ أَبِی جَعْفَرِ بْنِ بَابَوَیْهِ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ حَکَمِ بْنِ أَیْمَنَ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّهُ مَنْ عَرَفَ دِینَهُ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ زَالَتِ الْجِبَالُ قَبْلَ أَنْ یَزُولَ وَ مَنْ دَخَلَ فِی أَمْرٍ بِجَهْلٍ خَرَجَ مِنْهُ بِجَهْلٍ قُلْتُ وَ مَا هُوَ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (1) وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ (2) وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ (3) وَ قَوْلُهُ تَبَارَکَ اسْمُهُ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ (4) وَ قَوْلُهُ جَلَّ جَلَالُهُ فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً (5) وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ (6) وَ مِنْ ذَلِکَ قَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ لِعَلِیٍّ علیه السلام مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ وَ أَحِبَّ مَنْ أَحَبَّهُ وَ أَبْغِضْ مَنْ أَبْغَضَهُ (7).

ص: 103


1- الحشر: 7.
2- النساء: 80.
3- النساء: 59.
4- المائدة: 57.
5- النساء: 65.
6- المائدة: 67.
7- بشارة المصطفی: 156 و 157.

حضرت صادق علیه السّلام به من فرمود: هر کس دین خود را از کتاب خداوند بگیرد، از کوه های استوار پابرجاتر است و هر که با نادانی در کاری وارد شود، به نادانی خارج می شود.

پرسیدم: این مطلب در کدام آیه قرآن است؟ فرمود: در آیه «ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(1) {آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} و آیه «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ»(2) {هر کس از پیامبر فرمان برد در حقیقت خدا را فرمان برده.} و این آیه: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ»(3) {ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید.} و این آیه: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ»(4) {ولی شما تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند.} و این آیه: «فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً»(5) {ولی چنین نیست. به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند، سپس از حکمی که کرده ای در دل هایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند و کاملا سر تسلیم فرود آورند.} و این آیه: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ»(6) {ای پیامبر، آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده ابلاغ کن و اگر نکنی، پیامش را نرسانده ای و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه می دارد.} از آن جمله این فرمایش پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم در مورد علی علیه السّلام است: «هر کس که من امیر و فرمانروای اویم، علی فرمانروای اوست. خدایا! دوست بدار دوست علی را و دشمن بدار دشمن علی را؛ کمک کن به کسی که علی را کمک کند و خوار کن کسی را که علی را خوار کند؛ دوست بدار هر که او را دوست بدارد و خشم بگیر بر کسی که با علی خشم دارد.(7)

ص: 103


1- . حشر / 7
2- . نساء / 80
3- . نساء / 59
4- . مائده / 55
5- . نساء / 65
6- . مائده / 67
7- . بشارة المصطفی: 156 - 157

باب 7 فضائل أهل البیت علیهم السلام و النص علیهم جملة من خبر الثقلین و السفینة و باب حطة و غیرها

الأخبار

«1»

بشا، بشارة المصطفی عُمَرُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْحَسَنِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ السُّکَّرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ یَحْیَی بْنِ مَعْنٍ (1) عَنْ قُرَیْشِ بْنِ أَنَسٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو (2) عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَیْرُکُمْ خَیْرُکُمْ لِأَهْلِی مِنْ بَعْدِی (3).

«2»

بشا، بشارة المصطفی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْجَوَّانِیُّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ الدَّاعِی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظِ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ الْأُمَوِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الرَّبِیعِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ طَاهِرَةَ بِنْتِ عَمْرِو بْنِ دِینَارٍ عَنْ أَبِیهَا عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ لِکُلِّ نَبِیٍّ عَصَبَةً (4) یَنْتَمُونَ إِلَیْهَا إِلَّا وُلْدَ فَاطِمَةَ فَأَنَا وَلِیُّهُمْ وَ أَنَا عَصَبَتُهُمْ وَ هُمْ عِتْرَتِی

ص: 104


1- هکذا فی الکتاب، و فی المصدر: حدّثنا أبو یحیی زکریا بن معن فی شعبان سنة 227، اقول: کلاهما مصحفان و الصحیح، یحیی بن معین، و هو یحیی بن معین بن عون بن زیاد ابن بسطام بن عبد الرحمن أبو زکریا البغدادیّ، کان امام الجرح و التعدیل. یروی عن جماعة منهم قریش بن انس، و یروی عنه جماعة منهم أحمد بن الحسن بن عبد الجبار الصوفی الکبیر ولد فی 158 و توفی بمدینة الرسول صلّی اللّه علیه و آله فی 233.
2- فی المصدر: (محمّد بن عمر) و لعله مصحف، و قد ذکر ابن حجر فی تهذیب التهذیب من رواة قریش بن انس محمّد بن عمرو.
3- بشارة المصطفی: 46.
4- فی نسخة الکمبانیّ: ان لکل بنی اب عصبة.

باب هفتم : فضایل اهل بیت علیهم السّلام و تصریح به امامت آنها به طور عمومی از روایت ثقلین، سفینه، باب حطه و...

روایات

روایت1.

بشارة المصطفی: ابو هریره گفت: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: بهترین شما، بهترین شما کسی است که پس از من، خیرخواه ترین آنها باشد نسبت به خانواده ام.(1)

روایت2.

بشارة المصطفی: جابر بن عبداللَّه گفت: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: هر خانواده ای از جانب پدر فرزندانشان به آنها نسبت داده می شود، مگر فرزندان فاطمه علیها السّلام که من ولی آنها و مرکز نژادی ایشان هستم و آنها فرزندان من

ص: 104


1- . بشارة المصطفی: 46

خُلِقُوا مِنْ طِینَتِی وَ وَیْلٌ لِلْمُکَذِّبِینَ بِفَضْلِهِمْ مَنْ أَحَبَّهُمْ أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ أَبْغَضَهُمْ أَبْغَضَهُ اللَّهُ (1).

«3»

بشا، بشارة المصطفی الْحَسَنُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ بَابَوَیْهِ عَنْ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ عَلِیٍّ الْکَاتِبِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْکَرِیمِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الثَّقَفِیِّ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ ظُهَیْرٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ رَافِعٍ مَوْلَی أَبِی ذَرٍّ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ أَخَذَ بِحَلْقَةِ بَابِ الْکَعْبَةِ وَ هُوَ یَقُولُ مَنْ عَرَفَنِی فَقَدْ عَرَفَنِی أَنَا جُنْدَبٌ الْغِفَارِیُّ وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْنِی فَأَنَا أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ قَاتَلَنِی فِی الْأُولَی وَ قَاتَلَ أَهْلَ بَیْتِی فِی الثَّانِیَةِ حَشَرَهُ اللَّهُ فِی الثَّالِثَةِ مَعَ الدَّجَّالِ إِنَّمَا مَثَلُ أَهْلِ بَیْتِی فِیکُمْ کَمَثَلِ سَفِینَةِ نُوحٍ مَنْ رَکِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ وَ مَثَلِ بَابِ حِطَّةٍ مَنْ دَخَلَهُ نَجَا وَ مَنْ لَمْ یَدْخُلْهُ هَلَکَ (2).

«4»

بشا، بشارة المصطفی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ شَهْرَیَارَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ التَّمِیمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْأُشْنَانِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَعْقُوبَ (3) عَنْ حُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ أَوِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السلام (4) قَالَ إِنَّ اللَّهَ افْتَرَضَ خَمْساً وَ لَمْ یَفْتَرِضْ إِلَّا حَسَناً جَمِیلًا الصَّلَاةَ وَ الزَّکَاةَ وَ الْحَجَّ وَ الصِّیَامَ وَ وَلَایَتَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَعَمِلَ النَّاسُ بِأَرْبَعٍ وَ اسْتَخَفُّوا بِالْخَامِسَةِ وَ اللَّهِ لَا یَسْتَکْمِلُوا الْأَرْبَعَةَ حَتَّی یَسْتَکْمِلُوهَا بِالْخَامِسَةِ (5).

ص: 105


1- بشارة المصطفی: 47 و 48 فیه: (حدّثنا الزاهد أبو طالب یحیی بن محمّد بن الحسن الجوانی الحسینی رحمه اللّه فی داره بآمل لفظا و قراءة سنة ثمان و تسع جمیعا و خمسمائة قال: حدّثنا السیّد الزاهد أبو عبد اللّه الحسین بن علیّ بن الداعی الحسینی قال: حدّثنا السیّد الجلیل أبو إبراهیم جعفر بن محمّد الحسینی قال، اخبرنا الحاکم أبو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه الحافظ) و فیه: ویل.
2- بشارة المصطفی: 106 فیه: آخذا.
3- فی المصدر: عباد بن یعقوب الأسدی و الظاهر أنّه عباد بن یعقوب الرواجنیّ أبو سعید الأسدی.
4- فی المصدر: عن علیّ بن الحسین بن علی علیهم السلام.
5- بشارة المصطفی: 130 و 131. راجع اسناده ففیه تاریخ سماع الحدیث و غیره.

که از سرشت من خلق شده اند. وای بر آن کسانی که فضل و مقام آنها را تکذیب کنند! هر کس آنها را دوست بدارد، خدا او را دوست خواهد داشت و هر که با ایشان دشمنی بورزد، خدا با او دشمنی می ورزد.(1)

روایت3.

بشارة المصطفی: رافع غلام ابوذر گفت: ابوذر را دیدم در حالی که حلقه در خانه خدا را گرفته بود، می گفت: هر که مرا می شناسد، می داند که من جندب غفاری هستم و کسی که مرا نمی شناسد، بداند که من ابوذر غفاری ام. از پیامبر اکرم شنیدم که فرمود: هر که در ابتدای اسلام با ما به جنگ برخاست و در مرحله دوم با اهل بیت من به جنگ پردازد، خدا او را در آینده با دجال محشور می کند. مثل اهل بیت من در میان شما، چون کشتی نوح است؛ هر که سوار آن شد نجات یافت و هر که تخلف کرد، غرق شد. و چون درب حطه است؛ هر که داخل گردید، نجات یافت و کسی که داخل نشد، هلاک گردید.(2)

روایت4.

بشارة المصطفی: حسین بن زید از جعفر و او از پدرش، از علی یا حسن ابن علی علیهم السّلام نقل کرد که فرمود: خداوند پنج چیز را واجب نموده و هر چه را که واجب نماید، نیکو و ارزنده است: نماز، زکات، حج، روزه، ولایت ما اهل بیت. مردم به آن چهار چیز عمل کرده اند، ولی نسبت به پنجمی کوتاهی می ورزند. به خدا قسم انجام آن چهار چیز کامل نیست، مگر به وسیله پنجمی.(3)

ص: 105


1- . بشارة المصطفی: 47 - 48
2- . بشارة المصطفی: 106
3- . بشارة المصطفی: 130 - 131
«5»

بشا، بشارة المصطفی ابْنُ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَمْرٍو (1) عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ حَازِمٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُمَرَ عَنْ رُشَیْدٍ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ نَحْنُ النُّجَبَاءُ وَ أَفْرَاطُنَا أَفْرَاطُ الْأَنْبِیَاءِ حِزْبُنَا حِزْبُ اللَّهِ وَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ حِزْبُ الشَّیْطَانِ مَنْ سَاوَی بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ فَلَیْسَ مِنَّا (2).

بیان

أفراطنا أی أولادنا الذین یموتون قبلنا أولاد الأنبیاء أو شفعاؤنا شفعاء الأنبیاء قال الجزری فیه

أنا فرطکم علی الحوض.

أی متقدمکم إلیه یقال فرط یفرط فهو فارط و فرط إذا تقدم و سبق القوم لیرتاد لهم الماء و یهیئ لهم الدلاء و الأرشیة و منه

الدعاء للطفل المیت اللهم اجعله لنا فرطا.

أی أجرا یتقدمنا.

«6»

کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة ذَکَرَ الشَّیْخُ أَبُو جَعْفَرٍ الطُّوسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ مِصْبَاحِ الْأَنْوَارِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا مِیزَانُ الْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ کِفَّتَاهُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ حِبَالُهُ وَ فَاطِمَةُ عِلَاقَتُهُ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِهِمْ یَزِنُونَ الْمُحِبِّینَ وَ الْمُبْغِضِینَ النَّاصِبِینَ الَّذِینَ عَلَیْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ لَعْنَةُ اللَّاعِنِینَ (3).

«7»

یف، الطرائف رُوِیَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ فِی مُسْنَدِهِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی وَ أَحَدُهُمَا أَکْبَرُ مِنَ الْآخَرِ کِتَابُ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ عِتْرَتِی أَهْلُ بَیْتِی أَلَا وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ.

و قد روی أن أبا بکر قال عترة النبی علی.

«8»

وَ مِنْ ذَلِکَ فِی الْمَعْنَی رِوَایَةُ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ أَیْضاً فِی مُسْنَدِهِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی إِسْرَائِیلَ بْنِ عُثْمَانَ بْنِ الْمُغِیرَةِ بْنِ رَبِیعَةَ قَالَ: لَقِیتُ زَیْدَ بْنَ أَرْقَمَ وَ هُوَ دَاخِلٌ عَلَی الْمُخْتَارِ

ص: 106


1- فی المصدر: أبی عمر عبد الواحد بن محمّد.
2- بشارة المصطفی: 155.
3- کنز جامع الفوائد: 49.

روایت5.

بشارة المصطفی: حبة عرنی گفت: از امیرالمؤمنین علیه السّلام شنیدم که می فرمود: ما نجباییم و فرزندان ما فرزندان انبیایند؛ حزب ما حزب خدا و گروه ستم پیشه حزب شیطانند. هر که بین ما و آنها برابری قائل باشد از ما نیست.(1)

توضیح

«أفراطنا» یعنی اولاد ما که همان فرزندان پیامبران هستند که قبل از ما مرده اند و یا شفیعان از پیامبران. جزری در این باره می گوید: «أنا فرطکم علی الحوض»، یعنی پیش از شما بر سر حوض حاضر می شوم. «فرط» هنگامی است که برای آب بر دیگران سبقت و پیشی می گیرند و دلوها و ظرف ها را آماده می کنند. از جزری نقل شده که دعا برای طفل میت این گونه است: «اللهم اجعله لنا فرطا»، یعنی اجر و پاداشی که از ما جلوتر می رود.

روایت6.

کنز الفوائد: می نویسد که ابو جعفر طوسی در کتاب مصباح الانوار به اسناد خود از حضرت صادق علیه السّلام، از پدر خود و آن جناب از جدش نقل کرد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: من ترازوی علمم؛ علی دو کفه آن و امام حسن و امام حسین بندهای ترازو و فاطمه علیها السّلام قسمت اتصال دهنده دو کفه است؛ امامان بعد از آنها وزن می کنند محبین و مبغضین و دشمنان ما را که لعنت خدا و لعنت کنندگان بر آنها باد!(2)

روایت7.

طرایف: ابو سعید خدری گفت: پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: من در میان شما دو چیز گران گذاشتم تا وقتی که به آن دو چنگ بزنید، بعد از من گمراه نمی شوید و هر کدام از دیگری بزرگ تر است؛ کتاب خدا که ریسمان متصل از آسمان به زمین است و عترتم که اهل بیت من هستند. متوجه باشید که آنها از یکدیگر جدا نمی شوند تا در حوض کوثر پیش من آیند.

روایت شده که ابا بکر گفت: علی عترت پیامبر است.

روایت8.

طرائف: مغیرة بن ربیعه گفت: زید بن ارقم را دیدم که پیش مختار می رفت

ص: 106


1- . بشارة المصطفی: 155
2- . کنز الفوائد: 49

أَوْ خَارِجٌ مِنْ عِنْدِهِ فَقُلْتُ لَهُ مَا سَمِعْتَ (1) رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ قَالَ نَعَمْ.

«9»

وَ مِنْ ذَلِکَ مَا رَوَاهُ أَیْضاً أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ فِی مُسْنَدِهِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ خَلِیفَتَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ (2) وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ.

«10»

وَ مِنْ ذَلِکَ فِی الْمَعْنَی مَا رَوَاهُ مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ مِنْ طُرُقٍ فَمِنْهَا مِنَ الْجُزْءِ الرَّابِعِ مِنْهُ مِنْ أَجْزَاءٍ فِی أَوَاخِرِ اْلکُرَّاسِ الثَّانِیَةِ مِنْ أَوَّلِهِ مِنَ النُّسْخَةِ الْمَنْقُولِ مِنْهَا (3) بِإِسْنَادِهِ إِلَی یَزِیدَ بْنِ حَیَّانَ قَالَ: انْطَلَقْتُ أَنَا وَ حُصَیْنُ بْنُ سِیرَةَ (4) وَ عُمَرُ بْنُ مُسْلِمٍ إِلَی زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ فَلَمَّا جَلَسْنَا عِنْدَهُ قَالَ لَهُ حُصَیْنٌ لَقَدْ لَقِیتَ یَا زَیْدُ خَیْراً کَثِیراً رَأَیْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَمِعْتَ حَدِیثَهُ وَ غَزَوْتَ مَعَهُ وَ صَلَّیْتَ مَعَهُ خَلْفَهُ لَقَدْ لَقِیتَ (5) یَا زَیْدُ خَیْراً کَثِیراً حَدِّثْنَا یَا زَیْدُ مَا سَمِعْتَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ یَا ابْنَ أَخِی لَقَدْ کَبِرَتْ سِنِّی وَ قَدِمَ عَهْدِی وَ نَسِیتُ بَعْضَ الَّذِی کُنْتُ أَعِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَا حَدَّثْتُکُمْ فَاقْبَلُوهُ وَ مَا لَا أَذْکُرُهُ (6) فَلَا تُکَلِّفُونِّی

ص: 107


1- فی المصدر: لقیت زید بن أرقم داخلا علی المختار أو خارجا من عنده، فقلت: سمعت.
2- فی المصدر: انی تارک فیکم الخلیفتین، کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السماء إلی الأرض.
3- فی المصدر: فی الجزء الرابع منه من اجزاء الستة فی آخر الکراس الثانیة من اوله من النسخة المنقولة منها.
4- فی نسخة: (و حصین بن شهرة) و کلاهما مصحفان، و الصحیح کما فی صحیح مسلم: (حصین بن سبرة) بالباء.
5- فی النسخة: المخطوطة و صحیح مسلم: و صلیت معه لقد لقیت و المصدر خال منه إلی قوله: حدّثنا.
6- فی المصدر: و ما لم احدثکم فلا تکلفونیه و فی صحیح مسلم: و ما لا فلا تکلفونیه.

یا از پیش او خارج می شد. به او گفتم از پیامبر اکرم نشنیده ای که فرمود: «انی تارک فیکم الثقلین»؟ گفت: چرا.

روایت9.

طرائف: از آن جمله احمد بن حنبل در مسند خود به اسناد خود به زید بن ثابت می رساند که گفت: پیامبر اکرم فرمود: من میان شما دو چیز گرانبها می گذارم؛ کتاب خدا که ریسمان آویخته است از آسمان به زمین و عترتم که اهل بیت منند. آنها از یکدیگر جدا نمی شوند تا در حوض بر من وارد شوند.

روایت10.

طرائف: از آن جمله حدیثی است که مسلم در صحیح خود از چند طریق نقل می کند.

یزید بن حیان گفت: من و حصین بن سیره و عمر بن مسلم نزد زید بن ارقم رفتیم. همین که نشستیم حصین به او گفت: چقدر استفاده عالی برده ای که پیامبر اکرم را دیده ای و حدیث از آن بزرگوار شنیده و با او جنگ کرده ای و پشت سرش نماز خوانده ای، واقعا که چه بهره بزرگی برده ای! اکنون برای ما حدیث کن از آنچه از پیامبر اکرم شنیده ای. گفت: ای پسر برادر! مسن شده ام و اجلم نزدیک شده. بعضی از چیزهایی را که از پیامبر اکرم شنیده ام فراموش کرده ام. هر چه از آن جناب نقل می کنم بپذیرید و هر چه درباره اش سخن نمی گویم، مرا وادار نکنید.

ص: 107

ثُمَّ قَالَ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِینَا خَطِیباً بِمَاءٍ یُدْعَی خُمّاً بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ وَعَظَ وَ ذَکَرَ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ أَیُّهَا النَّاسُ أَنَا بَشَرٌ یُوشِکُ أَنْ یَأْتِیَنِی رَسُولُ رَبِّی فَأُجِیبَ وَ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ أَوَّلُهُمَا کِتَابُ اللَّهِ فِیهِ النُّورُ فَخُذُوا بِکِتَابِ اللَّهِ وَ اسْتَمْسِکُوا بِهِ فَحَثَّ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی وَ رَغَّبَ فِیهِ ثُمَّ قَالَ وَ أَهْلُ بَیْتِی أُذَکِّرُکُمُ اللَّهَ فِی أَهْلِ بَیْتِی (1) أُذَکِّرُکُمُ اللَّهَ فِی أَهْلِ بَیْتِی أُذَکِّرُکُمُ اللَّهَ فِی أَهْلِ بَیْتِی الْخَبَرَ.

و رواه أیضا مسلم فی صحیحه بهذه المعانی فی الجزء الرابع المذکور علی حد ثمانی عشرة قائمة من أوله من تلک النسخة.

«11»

وَ مِنْ ذَلِکَ فِی الْمَعْنَی مِنْ کِتَابِ الْجَمْعِ بَیْنَ الصِّحَاحِ السِّتَّةِ مِنَ الْجُزْءِ الثَّالِثِ مِنْ أَجْزَاءٍ أَرْبَعَةٍ مِنْ صَحِیحِ أَبِی دَاوُدَ وَ هُوَ کِتَابُ السُّنَنِ وَ مِنْ صَحِیحِ التِّرْمِذِیِّ بِإِسْنَادِهِمَا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمْ ثَقَلَیْنِ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی أَحَدُهُمَا أَعْظَمُ مِنَ الْآخَرِ وَ هُوَ کِتَابُ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ عِتْرَتِی أَهْلُ بَیْتِی لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونِّی فِی عِتْرَتِی.

«12»

وَ مِنْ ذَلِکَ فِی هَذَا الْمَعْنَی مَا رَوَاهُ الشَّافِعِیُّ ابْنُ الْمَغَازِلِیِّ مِنْ عِدَّةِ (2) طُرُقٍ فِی کِتَابِهِ بِأَسْنَادِهَا فَمِنْهَا قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنِّی أَوْشَکَ أَنْ أُدْعَی فَأُجِیبَ وَ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ حَبْلٌ (3) مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی وَ إِنَّ اللَّطِیفَ الْخَبِیرَ أَخْبَرَنِی أَنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَانْظُرُوا مَا ذَا تَخْلُفُونِّی فِیهِمَا (4).

ص: 108


1- رواه مسلم فی صحیحه 7: 122.
2- فی النسخة المخطوطة: فی عدة طرق بإسناده و فی المصدر: ما رواه الفقیه الشافعی ابن المغازلی عن عدة طرق باسانیدها. اقول: ابن المغازلی اسمه علیّ بن محمّد بن الطیب الخطیب الواسطی.
3- فی المصدر: انی قد ترکت فیکم الثقلین کتاب اللّه حبل اللّه الممدود.
4- قد سقطت من المصدر المطبوع قطعة طویلة و هی من هنا الی ما یذکره عن الزمخشریّ.

آنگاه گفت: روزی پیامبر اکرم در آبگیری به نام «خم» بین مکه و مدینه خطبه ای ایراد کرد و پس از حمد و ثنای پروردگارم، پند و اندرز داد. آن گاه فرمود: مردم! من بشری هستم که هر آن ممکن است پیک پروردگارم بیاید و او را اجابت کنم. میان شما دو چیز گران می گذارم؛ اولی آنها کتاب خدا است که در آن نور است، چنگ بزنید به کتاب خدا و از آن بهره گیرید. پس از آنکه نسبت به قرآن تشویق و ترغیب نمود، آنگاه فرمود: و اهل بیتم؛ شما را بسیار سفارش می کنم راجع به اهل بیت خود.(1) خدا را به یاد آورید در مورد اهل بیتم؛ شما را تذکر می دهم درباره اهل بیت خود.

همچنین در صحیح مسلم در جزء چهارم با همین معانی روایتی آمده است.

روایت11.

طرائف: از صحیح ابی داود، کتاب سنن و از صحیح ترمذی به اسناد خود از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمود: من میان شما دو چیز گران می گذارم تا بعد از من به آنها چنگ بزنید، گمراه نخواهید شد و یکی از دیگری بزرگ تر است؛ کتاب خدا است که ریسمان آویخته از آسمان به زمین است و عترت من اهل بیتم. آنها از یکدیگر جدا نمی شوند تا در حوض کوثر بر من وارد شوند. دقت کنید که چگونه با اهل بیت من رفتار می کنید.

روایت12.

طرائف: ابن مغازلی از چند طریق در کتابش با اسناد خودش نقل می کند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: شاید مرا بخوانند و باید پاسخ دهم. من میان شما دو چیز گران می گذارم: کتاب خدا؛ ریسمانی که از آسمان تا زمین کشیده شده، و عترتم اهل بیتم. خدای لطیف و خبیر به من خبر داده که آنها هرگز جدا نمی شوند تا در حوض کوثر بر من وارد شوند. دقت کنید که چگونه با اهل بیت من رفتار می کنید.

ص: 108


1- . در صحیح مسلم 7 : 122 روایت شده است.

قال عبد المحمود لقد أثبت فی عدة طرق و قد ترکت من الحدیث بالمعنی مقدار عشرین روایة لئلا یطول الکتاب بتکرارها مستندة من رجال الأربعة المذاهب المشهور حالهم بالعلم و الزهد و الدین.

قال عبد المحمود (1) کیف خفی عن الحاضرین مراد النبی بأهل بیته صلی الله علیه و آله و

قد جمعهم لما أنزلت آیة الطهارة تحت الکساء و هم علی و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام و قال اللهم هؤلاء أهل بیتی فأذهب عنهم الرجس.

و قد وصف أهل بیته الذین قد جعلهم خلفا منه بعد وفاته مع کتاب الله تعالی بأنهم لا یفارقون کتاب الله تعالی فی سر و لا جهر و لا فی غضب و لا رضی و لا غنی و لا فقر و لا خوف و لا أمن فأولئک الذین أشار إلیهم جل جلاله.

«13»

وَ مِنْ ذَلِکَ بِإِسْنَادِهِ إِلَی ابْنِ أَبِی الدُّنْیَا مِنْ کِتَابِ فَضَائِلِ الْقُرْآنِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی وَ قَرَابَتِی قَالَ آلُ عَقِیلٍ وَ آلُ جَعْفَرٍ وَ آلُ عَبَّاسٍ.

«14»

وَ مِنْ ذَلِکَ بِإِسْنَادِهِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ رَبِیعَةَ قَالَ: لَقِیتُ زَیْدَ بْنَ أَرْقَمَ وَ هُوَ یُرِیدُ أَنْ یَدْخُلَ عَلَی الْمُخْتَارِ فَقُلْتُ بَلَغَنِی عَنْکَ شَیْ ءٌ فَقَالَ مَا هُوَ قُلْتُ سَمِعْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی قَالَ اللَّهُمَّ نَعَمْ.

«15»

وَ مِنْ ذَلِکَ بِإِسْنَادِهِ أَیْضاً قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی فَرَطُکُمْ عَلَی الْحَوْضِ فَأَسْأَلُکُمْ حِینَ تَلْقَوْنِی عَنِ الثَّقَلَیْنِ کَیْفَ خَلَفْتُمُونِی فِیهِمَا فَاعْتَلَّ عَلَیْنَا لَا نَدْرِی مَا الثَّقَلَانِ حَتَّی قَامَ رَجُلٌ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مَا الثَّقَلَانِ قَالَ الْأَکْبَرُ مِنْهُمَا کِتَابُ اللَّهِ طَرَفٌ بِیَدِ اللَّهِ تَعَالَی وَ طَرَفٌ بِأَیْدِیکُمْ فَتَمَسَّکُوا بِهِ وَ لَا تَزِلُّوا وَ تَضِلُّوا وَ الْأَصْغَرُ مِنْهُمَا عِتْرَتِی مَنِ اسْتَقْبَلَ قِبْلَتِی وَ أَجَابَ دَعْوَتِی فَلَا تَقْتُلُوهُمْ وَ لَا تَغْزُوهُمْ (2) فَإِنِّی سَأَلْتُ اللَّطِیفَ الْخَبِیرَ فَأَعْطَانِی

ص: 109


1- قد سمی ابن طاوس نفسه فی الطرائف بعبد المحمود.
2- هکذا، و لعلّ الصحیح: و لا تغزوهم.

عبدالمحمود گفت: این حدیث را از طرق زیادی نقل کرده ام و بیست روایت آن را با همین مضمون واگذاردم تا کتاب طولانی نشود. تمام آنها مستند هستند به رجال چهار مذهب؛ شخصیت هایی که مشهور به علم و زهد و دیانت هستند.

عبدالمحمود(1) گفت: چگونه منظور پیامبر اکرم از لفظ اهل بیت بر کسانی که حضور داشته اند مخفی مانده، با اینکه موقعی که آیه تطهیر نازل شد، آنها را در زیر کسا جمع کرد؟ و آنها علی و فاطمه و حسن و حسین بودند و فرمود: بار خدایا! اینها اهل بیت من هستند، از ایشان پلیدی را دور کن.

اهل بیت خود را که یادگار خویش قرار داد با کتاب خدا چنین توصیف می نماید. آنها از کتاب خدا جدا نمی شوند، در پنهانی و آشکار و خشم و خشنودی و ثروت و فقر و خوف و امن. اینها کسانی هستند که خداوند در آیه تطهیر به ایشان اشاره کرده است.

روایت13.

طرائف: به اسناد خود از ابن ابی الدنیا، از کتاب فضایل القرآن نقل می کند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: من میان شما دو چیز گران می گذارم؛ کتاب خدا و عترتم اهل بیت من و خویشاوندانم. گفت: آل عقیل و آل جعفر و آل عباس.

روایت14.

طرائف: به اسناد خود از علی بن ربیعة نقل می کند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: زید بن ارقم را دیدم که می خواست بر مختار وارد شود. گفتم: به من چیزی بگو. گفت: آنچه را که می گویم، رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم

که می فرمود: من میان شما دو چیز گران می گذارم؛ کتاب خدا و عترتم اهل بیت من. گفت: خدایا این گونه است!

روایت15.

طرائف: از آن جمله نیز به اسناد خود نقل می کند که پیامبر اکرم فرمود: من جلوتر از شما به حوض کوثر می روم. وقتی شما را دیدم، از دو یادگار گران خود می پرسم چگونه با آن دو معامله کردید. این مطلب بر ما گران شد که نمی دانستیم منظور از دو یادگار گران چیست. بالاخره مردی از مهاجرین از جای حرکت کرد و گفت: یا رسول اللَّه، پدر و مادرم فدایت! دو یادگار گران چیست؟ فرمود: آن یکی که بزرگ تر است، کتاب خدا است که یک طرف به دست خدا و طرف دیگر در دست شما است. محکم به آن بچسبید. مبادا بلغزید که گمراه می شوید. و کوچک تر از آن دو عترت من هستند؛ هر که قبله مرا پذیرفته و دعوتم را اجابت نموده، با آنها جنگ نخواهد کرد. من از خداوند لطیف درخواستی کردم، به من عنایت کرد

ص: 109


1- . ابن طاوس خودش را در طرائف «ابن محمود» نامیده است.

أَنْ یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ کَهَاتَیْنِ وَ أَشَارَ بِالْمُسَبِّحَةِ وَ الْوُسْطَی نَاصِرُهُمَا نَاصِرِی وَ خَاذِلُهُمَا خَاذِلِی وَ عَدُوُّهُمَا عَدُوِّی أَلَا وَ إِنَّهُ لَنْ تَهْلِکَ أُمَّةٌ قَبْلَکُمْ حَتَّی تَدَیَّنَ بِأَهْوَائِهَا وَ تَظَاهَرَ عَلَی نَبِیِّهَا وَ تَقْتُلَ مَنْ یَأْمُرُ بِالْقِسْطِ فِیهَا.

قال عبد المحمود فهذه عدة أحادیث برجال متفق علی صحة أقوالهم یتضمن الکتاب و العترة فانظروا و أنصفوا هل جری من التمسک بهما ما قد نص علیهما و هل اعتبر المسلمون من هؤلاء من أهل بیته الذین ما فارقوا الکتاب و هل فکروا فی الأحادیث المتضمنة أنهما خلیفتان من بعده و هل ظلم أهل بیت نبی من الأنبیاء مثل ما ظلم أهل بیت محمد صلی الله علیه و آله بعد هذه الأحادیث المذکورة المجمع علی صحتها و هل بالغ نبی أو خلیفة أو ملک من ملوک الدنیا فی النص علی من یقوم مقامه بعد وفاته أبلغ مما اجتهد فیه محمد رسول الله لکن له أسوة بمن خولف من الأنبیاء قبله و له أسوة بالله الذی خولف فی ربوبیته بعد هذه الأحادیث المذکورة المجمع علی صحتها.

«16»

وَ مِنْ ذَلِکَ مَا رَوَاهُ عَنِ الْمُسَمَّی عِنْدَهُمْ جَارَ اللَّهِ فَخْرَ خُوارِزْمَ أَبُو الْقَاسِمِ مَحْمُودُ بْنُ عُمَرَ الزَّمَخْشَرِیُّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ شَاذَانَ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ حَمْزَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ صَالِحٍ یَرْفَعُ الْحَدِیثَ بِأَسْمَاءِ رُوَاتِهِ وَ تَرَکْتُ ذَلِکَ اخْتِصَاراً قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَاطِمَةُ بَهْجَةُ قَلْبِی وَ ابْنَاهَا ثَمَرَةُ فُؤَادِی وَ بَعْلُهَا نُورُ بَصَرِی وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِهَا أُمَنَاءُ رَبِّی وَ حَبْلٌ مَمْدُودٌ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ مَنِ اعْتَصَمَ بِهِمْ نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُمْ هَوَی هَذَا لَفْظُ الْحَدِیثِ الْمَذْکُورِ.

«17»

وَ مِنْ ذَلِکَ بِإِسْنَادِ الشَّیْخِ مَسْعُودٍ السِّجِسْتَانِیِّ أَیْضاً فِی کِتَابِهِ عَنِ ابْنِ زِیَادٍ مُطَرِّفٍ قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَحْیَا حَیَاتِی وَ یَمُوتَ مِیتَتِی وَ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ الَّتِی وَعَدَنِی رَبِّی بِهَا وَ هِیَ جَنَّةُ الْخُلْدِ فَلْیَتَوَالَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ ذُرِّیَّتَهُ مِنْ بَعْدِهِ فَإِنَّهُمْ لَنْ یُخْرِجُوهُمْ مِنْ بَابِ هُدًی وَ لَنْ یُدْخِلُوهُمْ فِی بَابِ ضَلَالَةٍ.

«18»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنِ السِّجِسْتَانِیِّ إِلَی زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله

ص: 110

و آن دو بر من وارد خواهند شد، مثل این دو. (آنگاه انگشت اشاره به انگشت شهادت و میانی نمود) یاری کننده آن دو، یاری کننده من و خوارکننده آن دو، خوارکننده من است و دشمن آن دو، دشمن من. هیچ امتی قبل از شما نابود نشده است، مگر اینکه هواپرستی را اختیار کرده و پیامبر خود را مقهور نموده و کسانی که راهنمای به نیکی بوده اند، از میان برده اند.

عبدالمحمود می گوید: اینکه ملاحظه نمودید احادیث زیادی است که تمام آنها را کسانی نقل نموده اند که صحت گفتار آنها گواهی شده است و همه آن احادیث لفظ کتاب و عترت را دارا هستند. انصاف دهید و دقت کنید؛ آیا آن طور که پیغمبر دستور داده به این دو تمسک جسته اند و آیا مسلمانان دقت کرده اند که اهل بیت پیغمبر که از کتاب خدا جداشدنی نیستند، چه اشخاصی هستند؟!. آیا به این احادیث که شاهدند کتاب خدا و عترت جانشین پیامبر و یادگار او هستند اندیشیده اند؟ بعد از این احادیثی که اتفاق کرده اند بر صحت آنها، هیچ خانواده پیامبری را به اندازه خاندان محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم ستم نکرده اند. آیا پیامبر یا خلیفه ای یا پادشاهی از پادشاهان روی زمین، این قدر در حفظ و احترام جانشینان خود بعد از فوت خویش مبالغه کرده است؟ پیامبر ما نیز همدرد است و تأسی می جوید به سایر پیامبران قبل که مردم بعد از این احادیث متفق علیه از نظر صحت، با آنها مخالفت نمودند و نیز تأسی می جوید به خدایی که در خدایی او اختلاف کردند.

روایت16.

طرائف: از آن جمله روایت است که جار اللَّه فخر خوارزم، ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشری به اسناد خود از محمّد بن احمد بن علی بن شاذان نقل می کند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: فاطمه مایه آرامش دل من است و دو فرزندش میوه دلم و شوهرش نور چشمم و پیشوایان از فرزندان او امنای پروردگار و ریسمان متصل بین خدا و خلقند. هر که به آنها چنگ زند نجات می یابد و هر که تخلف ورزد، بیچاره است. این لفظ حدیث مذکور است.

روایت17.

طرائف: از آن جمله حدیثی است که شیخ مسعود سجستانی در کتاب خود از ابن زیاد مطرف نقل می کند که گفت: از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: هر که مایل است به زندگی من زنده باشد و به مرگ من بمیرد و داخل بهشتی که خدایم وعده داده - که جنت خلد است - بشود، علی بن ابی طالب و فرزندانش را بعد از او دوست بدارد. هرگز آنان موجب خارج شدن از هدایت و داخل شدن در گمراهی نمی شوند.

روایت18.

طرائف: در روایت دیگری سجستانی از زید بن ارقم نقل می کند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

ص: 110

قَالَ: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَتَمَسَّکَ بِالْقَضِیبِ الْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ الَّذِی غَرَسَهُ اللَّهُ تَعَالَی فِی جَنَّةِ عَدْنٍ فَلْیَتَمَسَّکْ بِحُبِّ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ ذُرِّیَّتِهِ الطَّاهِرِینَ علیهم السلام.

«19»

وَ مِنْ ذَلِکَ بِإِسْنَادِ الْحَافِظِ مَسْعُودِ بْنِ نَاصِرٍ السِّجِسْتَانِیِّ عَنْ رَبِیعَةَ السَّعْدِیِّ قَالَ: أَتَیْتُ حُذَیْفَةَ بْنَ الْیَمَانِ وَ هُوَ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِی مَنِ الرَّجُلُ قُلْتُ رَبِیعَةُ السَّعْدِیُّ فَقَالَ لِی مَرْحَباً مَرْحَباً بِأَخٍ لِی قَدْ سَمِعْتُ بِهِ وَ لَمْ أَرَ شَخْصَهُ قَبْلَ الْیَوْمِ حَاجَتُکَ قُلْتُ مَا جِئْتُ فِی طَلَبِ غَرَضٍ مِنَ الْأَغْرَاضِ الدُّنْیَوِیَّةِ وَ لَکِنِّی قَدِمْتُ مِنَ الْعِرَاقِ مِنْ عِنْدِ قَوْمٍ قَدِ افْتَرَقُوا خَمْسَ فِرَقٍ فَقَالَ حُذَیْفَةُ سُبْحَانَ اللَّهِ تَعَالَی وَ مَا دَعَاهُمْ إِلَی ذَلِکَ وَ الْأَمْرُ وَاضِحٌ بَیِّنٌ وَ مَا یَقُولُونَ قَالَ قُلْتُ فِرْقَةٌ تَقُولُ أَبُو بَکْرٍ أَحَقُّ بِالْأَمْرِ وَ أَوْلَی بِالنَّاسِ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَمَّاهُ الصِّدِّیقَ وَ کَانَ مَعَهُ فِی الْغَارِ وَ فِرْقَةٌ تَقُولُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهُمَّ أَعِزَّ الدِّینَ بِأَبِی جَهْلٍ أَوْ بِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَقَالَ حُذَیْفَةُ اللَّهُ تَعَالَی أَعَزَّ الدِّینَ بِمُحَمَّدٍ وَ لَمْ یُعِزَّهُ بِغَیْرِهِ وَ قَالَ فِرْقَةٌ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ لِأَنَّ النَّبِیَّ قَالَ مَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ وَ لَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ عَلَی ذِی لَهْجَةٍ أَصْدَقَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ فَقَالَ حُذَیْفَةُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَصْدَقُ مِنْهُ وَ خَیْرٌ وَ قَدْ أَظَلَّتْهُ الْخَضْرَاءُ وَ أَقَلَّتْهُ الْغَبْرَاءُ وَ فِرْقَةٌ تَقُولُ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ فِیهِ أَدْرَکَ الْعِلْمَ الْأَوَّلَ وَ أَدْرَکَ الْعِلْمَ الْآخِرَ وَ هُوَ بَحْرٌ لَا یُنْزَفُ وَ هُوَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ ثُمَّ إِنِّی سَکَتُّ فَقَالَ حُذَیْفَةُ مَا مَنَعَکَ مِنْ ذِکْرِ الْفِرْقَةِ الْخَامِسَةِ قَالَ قُلْتُ لِأَنِّی مِنْهُمْ وَ إِنَّمَا جِئْتُ مُرْتَاداً لَهُمْ (1) وَ قَدْ عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَی أَنْ لَا یُخَالِفُوکَ وَ أَنْ لَا یَنْزِلُوا عِنْدَ أَمْرِکَ (2) فَقَالَ لِی یَا رَبِیعَةُ اسْمَعْ مِنِّی وَ عِهِ وَ احْفَظْهُ وَ قِهِ وَ بَلِّغِ النَّاسَ عَنِّی أَنِّی رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ أَخَذَ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ وَ وَضَعَهُ عَلَی مَنْکِبِهِ وَ جَعَلَ یَقِی بِعَقِبِهِ وَ هُوَ یَقُولُ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ مِنِ

ص: 111


1- أی جئت طالبا لهم حقیقة الحال.
2- لعل المعنی: و أن لا یقفوا عند امرک. او فیه سقط صحیحه: و أن لا ینزلوا الا عند امرک.

هر که مایل است دست بیندازد به شاخه یاقوت احمری که خداوند آن را در بهشت، در جنت عدن کاشته است، به حب علی بن ابی طالب و ذریه طاهرین او علیهم السّلام چنگ بزند.

روایت19.

طرائف: از آن جمله مسعود بن ناصر سجستانی از ربیعه سعدی نقل می کند که گفت: پیش حذیفة بن یمان در مسجد پیامبر اکرم رفتم. پرسید: تو که هستی؟ گفتم: ربیعه سعدی. گفت: به به! برادری که نامش را شنیده بودم، ولی او را تاکنون ندیده بودم. چه کار داری؟ گفتم: برای غرض دنیوی نیامده ام. من از عراق و از پیش گروهی که به پنج دسته شده اند می آیم. حذیفه گفت: سبحان اللَّه! چه موجب شده که اختلاف نمایند؟ امر واضح و آشکار است، چه می گویند؟ گفتم: گروهی معتقدند که ابا بکر شایسته خلافت است و او از دیگران مقدم است، چون پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم او را صدیق نامیده و در غار همراه آن جناب بوده است. بعضی می گویند که عمر شایسته است، چون پیامبر فرموده است: خدایا! دین را عزت بخش به ابی جهل یا به عمر بن خطاب. حذیفه گفت: خداوند دین را به وسیله محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلم عزت بخشیده است، نه به وسیله دیگری. گفتم: بعضی نیز می گویند که ابوذر غفاری، زیرا پیامبر اکرم فرموده است: آسمان سبز سایه نیفکنده و زمین برنداشته سخنگویی را که از ابوذر راستگوتر باشد. حذیفه گفت: رسول اکرم راستگوتر و بهتر از ابوذر بوده، آسمان بر او سایه افکنده و زمین او را برداشته است.

گفتم: گروهی نیز سلمان فارسی را شایسته می دانند، چون پیغمبر درباره او فرموده است: سلمان علم اول و علم آخر را درک کرده؛ دریایی خشک نشدنی است و او از ما خانواده است. آنگاه سکوت کردم.

حذیفه گفت: چرا دسته پنجم را نگفتی؟ گفتم: چون من خود از دسته پنجم هستم. من آمده ام که تو در این مورد حکومت کنی. آنها با خدا پیمان بسته اند که از گفته تو سر نپیچند و هر چه تو گفتی بپذیرند. حذیفه گفت: اینک از من بشنو و حفظ کن و نگهدار و از جانب من به مردم برسان. من خودم پیامبر اکرم را دیدم که حسین بن علی علیه السّلام را به روی شانه خود داشت و از پشت او را نگه داشته بود و می فرمود: ای مردم! این حسین از

ص: 111

اسْتِکْمَالِ حُجَّتِی عَلَی الْأَشْقِیَاءِ مِنْ بَعْدِی التَّارِکِینَ وَلَایَةَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَلَا وَ إِنَّ التَّارِکِینَ وَلَایَةَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ هُمُ الْمَارِقُونَ مِنْ دِینِی أَیُّهَا النَّاسُ هَذَا الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ خَیْرُ النَّاسِ جَدّاً وَ جَدَّةً جَدُّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ وَ جَدَّتُهُ خَدِیجَةُ سَابِقَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ هَذَا الْحُسَیْنُ خَیْرُ النَّاسِ أَباً وَ أُمّاً أَبُوهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَصِیُّ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ وَزِیرُهُ وَ ابْنُ عَمِّهِ وَ أُمُّهُ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ هَذَا الْحُسَیْنُ خَیْرُ النَّاسِ عَمّاً وَ عَمَّةً عَمُّهُ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الْمُزَیَّنُ بِالْجَنَاحَیْنِ یَطِیرُ بِهِمَا فِی الْجَنَّةِ حَیْثُ یَشَاءُ وَ عَمَّتُهُ أُمُّ هَانِئٍ بِنْتُ أَبِی طَالِبٍ وَ هَذَا الْحُسَیْنُ خَیْرُ النَّاسِ خَالًا وَ خَالَةً خَالُهُ الْقَاسِمُ بْنُ رَسُولِ اللَّهِ وَ خَالَتُهُ زَیْنَبُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ وَضَعَهُ عَنْ مَنْکِبِهِ وَ دَرَجَ بَیْنَ یَدَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ وَ هَذَا الْحُسَیْنُ جَدُّهُ فِی الْجَنَّةِ وَ جَدَّتُهُ فِی الْجَنَّةِ وَ أَبُوهُ فِی الْجَنَّةِ وَ أُمُّهُ فِی الْجَنَّةِ وَ عَمُّهُ فِی الْجَنَّةِ وَ عَمَّتُهُ فِی الْجَنَّةِ وَ خَالُهُ فِی الْجَنَّةِ وَ خَالَتُهُ فِی الْجَنَّةِ وَ هُوَ فِی الْجَنَّةِ وَ أَخُوهُ فِی الْجَنَّةِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَمْ یُعْطَ أَحَدٌ مِنْ ذُرِّیَّةِ الْأَنْبِیَاءِ الْمَاضِینَ مَا أُعْطِیَ الْحُسَیْنَ وَ لَا یُوسُفُ بْنُ یَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ لَجَدُّ الْحُسَیْنِ خَیْرٌ مِنْ جَدِّ یُوسُفَ فَلَا تُخَالِجَنَّکُمُ الْأُمُورُ بِأَنَّ الْفَضْلَ وَ الشَّرَفَ وَ الْمَنْزِلَةَ وَ الْوَلَایَةَ لَیْسَتْ إِلَّا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذُرِّیَّتِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ فَلَا یَذْهَبَنَّ بِکُمُ الْأَبَاطِیلُ.

قال الشیخ مسعود بن ناصر الحافظ السجستانی هذا الحدیث حسن.

قال عبد المحمود و قد وقفت علی کتاب اسمه کتاب العمدة فی الأصول اسم مصنفه محمد بن محمد بن النعمان و یلقب بالمفید قد أورد فیه الاحتجاج علی صحة الإمامة

بحدیث نبیهم محمد صلی الله علیه و آله إنی تارک فیکم الثقلین.

و هذا لفظه لا یکون شی ء أبلغ من قول القائل قد ترکت فیکم فلانا کما یقول الأمیر إذا خرج من بلده و استخلف من یقوم مقامه لأهل البلد قد ترکت فیکم فلانا یرعاکم و یقوم فیکم مقامی و کما یقول من أراد الخروج عن أهله و أراد أن یوکل علیهم وکیلا یقوم بأمرهم قد ترکت فیکم فلانا فاسمعوا له و أطیعوا فإذا کان ذلک کذلک هو النص الجلی

ص: 112

کسانی است که حجت من است بر اشقیاء بعد از من؛ کسانی که ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام را رها کردند. متوجه باشید که ترک کنندگان ولایت علی بن ابی طالب از دین من خارجند. ای مردم! حسین بن علی از نظر جد و جده از همه مردم برجسته تر است، زیرا جدش محمّد مصطفی است که بهترین فرزند آدم است و جده اش خدیجه کبری است که از همه زنان پیش تر به خدا و رسول ایمان آورده. حسین از لحاظ پدر و مادر از همه مردم بهتر است؛ پدرش علی بن ابی طالب وصی پیامبر و وزیر او و پسر عمویش و مادرش فاطمه دختر محمّد است. عمه و عموی حسینم از عمه و عموی همه مردم بهتر است؛ عمویش جعفر بن ابی طالب است که خداوند او را با دو بال مفتخر نموده و به هر جای بهشت که بخواهد می رود، و عمه اش ام هانی دختر ابی طالب است. حسین من بهترین خاله و دایی را دارد؛ دایی او قاسم پسر پیامبر و خاله اش زینب دختر پیغمبر است. آنگاه او را از شانه خود به زمین گذاشت و آن حضرت جلوی پیامبر شروع به راه رفتن کرد.

فرمود: ای مردم! جد و جده این حسین و پدر و مادرش و عمو و عمه و خاله و دایی اش و خودش در بهشت هستند، برادرش نیز در بهشت است. فرمود: مردم! به هیچ یک از فرزندان پیامبران قبل، مزایای حسین علیه السّلام را نداده اند، و نیز نه یوسف بن یعقوب بن اسحاق پسر ابراهیم خلیل. مردم! جد حسین بهتر از جد یوسف است. مبادا شک و شبهه ای داشته باشید در اینکه فضل و شرف و مقام و ولایت فقط متعلق به پیامبر و فرزندان اوست؟ مبادا به دنبال یاوه سرایی ها بروید؟

شیخ مسعود بن ناصر حافظ سجستانی گفت: این حدیث حسن است.

عبدالمحمود گفت: به کتابی برخورد کردم به نام «عمده در علم اصول.» نویسنده کتاب محمّد بن محمّد بن نعمان ملقب به مفید بود، در آن کتاب استدلال کرده بود بر صحت امامت به حدیث پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم «انی تارک فیکم الثقلین»، این عین استدلال او است. چیزی از این واضح تر نمی شود که شخصی بگوید فلان کس را میان شما گذاشته ام، چنان چه امیر وقتی بخواهد از شهر خارج شود و کسی را به جانشینی خود میان مردم تعیین کرده باشد، می گوید: فلان کس را بین شما قرار داده ام، او متوجه شما است و جانشین من است میان شما. یا کسی که تصمیم دارد از میان خانواده خود خارج شود و می خواهد یک نفر را برای کارهای ایشان بگمارد، می گوید: فلان کس را میان شما قرار داده ام، از او گوش کنید و مطیعش باشید. وقتی جریان چنین باشد، همین یک تصریح آشکار است

ص: 112

الذی لا یحتمل غیره إذ أخلف فی جمیع الخلق أهل بیته و أمرهم بطاعتهم و الانقیاد لهم بما أخبر به عنهم من العصمة و أنهم لا یفارقون الکتاب و لا یتعدون الحکم بالصواب هذا لفظه فی المعنی و لعمری إننی أری عقلی شاهد أن من نعی نفسه إلی قومه و قال کما

قال نبیهم إنی بشر یوشک أن أدعی فأجیب ثم قال بعد ذلک إنی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی أهل بیتی.

کما رووه فی کتبهم فإنه لا یشک عاقل أنه قصد أن کتاب الله و عترته الذین لا یفارقون کتابه یقومان مقامه بعد وفاته و أن التمسک بهم أمان من الضلال و الله إننی قد قلت هذا المقال و لیس لی غرض فاسد بحال و قد ذکروا أخبارا کثیرة بهذا المعنی انتهی ما أخرجناه من طرائف (1).

«20»

وَ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی الْعُمْدَةِ مِنْ مُسْنَدِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ بِإِسْنَادِهِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ رَبِیعَةَ قَالَ: لَقِیتُ زَیْدَ بْنَ أَرْقَمَ وَ هُوَ دَاخِلٌ عَلَی الْمُخْتَارِ أَوْ خَارِجٌ مِنْ عِنْدِهِ فَقُلْتُ لَهُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ قَالَ نَعَمْ (2).

«21»

وَ بِإِسْنَادِهِ أَیْضاً عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ وَ أَحَدُهُمَا أَکْبَرُ مِنَ الْآخَرِ کِتَابَ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی أَلَا وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ.

قال ابن نمیر (3) قال بعض أصحابنا عن الأعمش قال انظروا کیف تخلفونی فیهما (4)

ص: 113


1- الطرائف: 28 و 29.
2- العمدة: 34 رواه بإسناده عن عبد اللّه بن أحمد بن حنبل عن أبیه عن اسود بن عامر عن إسرائیل بن عثمان بن المغیرة عن علیّ بن ربیعة.
3- ابن نمیر کنیة لمحمّد بن عبد اللّه نمر الهمدانیّ الکوفیّ الحافظ، و لابیه عبد اللّه نمیر الهمدانیّ أبو هشام الکوفیّ.
4- العمدة: 34 رواه بإسناده عن عبد اللّه بن أحمد بن حنبل عن أبیه عن ابن نمیر عن عبد الملک بن أبی سلیمان عن عطیة العوفی عن ابی سعید الخدریّ.

که احتمال خلاف ندارد. وقتی اهل بیت خود را در میان مردم بگذارد و دستور دهد از آنها اطاعت و پیروی کنند. و امتیازاتی که آنها دارند از قبیل عصمت و اینکه از کتاب خدا جدا نمی شوند و از راه راست منحرف نمی گردند. این بود استدلال شیخ مفید با نقل به معنی.

به جان خود سوگند یاد می کنم که من عقل خویش را گواه می گیرم، کسی که خبر مرگ خود را به بستگان خویش بدهد، چنان چه پیغمبر فرمود: «من بشری هستم، ممکن است مرا از میان شما ببرند، باید اجابت کنم» بعد می فرماید: «دو چیز گران میان شما می گذارم؛ کتاب خدا و اهل بیت و عترتم.» همان طوری که روایت کرده اند، در این مطلب هیچ عاقلی شک نخواهد کرد که منظورش این است که کتاب خدا و عترتش - که از کتاب جداشدنی نیستند - جانشین او بعد از وفاتش هستند و تمسک به آنها از گمراهی جلوگیری می کند. به خدا قسم من این سخن را می گویم، با اینکه غرض فاسدی ندارم. اخبار زیادی را در این معنی نقل کرده اند. آنچه از طرائف نقل نموده بودیم پایان یافت.(1)

روایت20.

العمدة: در مسند احمد بن حنبل آمده که علی بن ربیعة گفت: زید بن ارقم را دیدم. او می خواست بر مختار وارد یا خارج شود. به او گفتم: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: من میان شما دو چیز گران می گذارم. گفت: بله، چنین است.(2)

روایت21.

العمدة: و نیز احمد بن حنبل به اسنادش از ابو سعید خدری نقل می کند که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من میان شما دو چیز گران می گذارم که یکی از آن دو بزرگ تراز دیگری است؛ کتاب خدا است که ریسمان آویخته از آسمان به زمین است و عترت من اهل بیتم. آنها از یکدیگر جدا نمی شوند تا در حوض کوثر بر من وارد شوند.

أعمش در ادامه گفته است: «بنگرید بعد من با آنها چه می کنند.»(3)

ص: 113


1- . طرائف: 28 - 29
2- . العمدة: 34
3- . العمدة: 34
«22»

وَ بِإِسْنَادِهِ أَیْضاً عَنْ زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمْ خَلِیفَتَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ أَوْ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ (1).

«23»

وَ مِنْ صَحِیحِ مُسْلِمٍ فِی الْجُزْءِ الرَّابِعِ مِنْهُ مِنْ أَجْزَاءٍ سِتَّةٍ فِی آخِرِ الْکُرَّاسَةِ الثَّانِیَةِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ حَیَّانَ قَالَ: انْطَلَقْتُ أَنَا وَ حُصَیْنُ بْنُ سیرة (2) (سُبْرَةَ) وَ عُمَرُ بْنُ مُسْلِمٍ إِلَی زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ فَلَمَّا جَلَسْنَا إِلَیْهِ قَالَ لَهُ حُصَیْنٌ لَقَدْ لَقِیتَ یَا زَیْدُ خَیْراً کَثِیراً رَأَیْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَمِعْتَ حَدِیثَهُ وَ غَزَوْتَ مَعَهُ وَ صَلَّیْتَ خَلْفَهُ لَقَدْ لَقِیتَ یَا زَیْدُ خَیْراً کَثِیراً حَدِّثْنَا یَا زَیْدُ بِمَا سَمِعْتَ (3) مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ یَا ابْنَ أَخِی وَ اللَّهِ لَقَدْ کَبِرَتْ سِنِّی وَ قَدِمَ عَهْدِی وَ نَسِیتُ بَعْضَ الَّذِی کُنْتُ أَعِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَا حَدَّثْتُکُمْ فَاقْبَلُوهُ وَ مَا لَا فَلَا تُکَلِّفُونِیهِ ثُمَّ قَالَ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً فِینَا خَطِیباً بِمَاءٍ یُدْعَی خُمّاً بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ وَعَظَ ثُمَّ ذَکَرَ وَ قَالَ (4) أَمَّا بَعْدُ أَلَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا أَنَا أ بَشَرٌ یُوشِکُ أَنْ یَأْتِیَنِی رَسُولُ رَبِّی فَأُجِیبَ وَ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمْ ثَقَلَیْنِ (5) أَوَّلُهُمَا کِتَابُ اللَّهِ فِیهِ الْهُدَی وَ النُّورُ فَخُذُوا بِکِتَابِ اللَّهِ وَ اسْتَمْسِکُوا بِهِ فَحَثَّ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ رَغَّبَ فِیهِ ثُمَّ قَالَ وَ أَهْلُ بَیْتِی أُذَکِّرُکُمُ اللَّهَ فِی أَهْلِ بَیْتِی أُذَکِّرُکُمُ اللَّهَ فِی أَهْلِ بَیْتِی أُذَکِّرُکُمُ اللَّهَ فِی أَهْلِ بَیْتِی فَقَالَ لَهُ حُصَیْنٌ وَ مَنْ أَهْلُ بَیْتِهِ یَا زَیْدُ أَ لَیْسَ نِسَاؤُهُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ قَالَ نِسَاؤُهُ مِنْ أَهْلِ

ص: 114<