ترجمه بحارالانوار جلد 19: تاریخ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله - 5

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

ادامه کتاب تاریخ پیامبر ما صلی الله علیه و آله

ادامه باب های أحوال پیامبر صلی الله علیه و آله از بعثت تا رسیدن به مدینه منوره

باب پنجم: رفتن پیامبر به شِعب ابی طالب و ماجراهای پس از آن تا زمان هجرت، و معرفی خودش به قبیله­ها، و بیعت انصار، و وفات ابو طالب و خدیجه رضی الله عنهما.

روایات

روایت1.

اعلام الوری: قریش در دار الندوة اجتماع کردند و بین خود قراردادی نوشتند که پس از این با بنی هاشم، چیزی نخورند، با آن ها سخن نگویند، و با آنان ازدواج نکنند، و خرید و فروش ننمایند، و آن­ها را در مجالس و اجتماعات خود شرکت ندهند تا آن گاه که محمد را به آنان تسلیم کنند تا او را بکُشند، و با هم پیمان بستند که به هر وسیله­ای شده آن حضرت را از بین ببرند یا با حیله و یا صراحتاً و آشکارا. هنگامی که ابو طالب از تصمیم کفار قریش مطلع شد، بنی هاشم را جمع کرد و به شِعب درآمد، و در حدود چهل مرد با ابو طالب رفتند، ابو طالب به کعبه و حرم و رکن و مقام سوگند یاد کرد، که اگر خاری به پای محمد برود بر علیه شما قیام خواهم کرد. ابو طالب اطراف شعب را محکم و استوار کرد تا دشمن نتواند ناگهان بر آن­ها یورش برد، شب و روز از حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله محافظت می­کرد، هنگامی که شب فرا می­رسید با شمشیر نزد او می ایستاد و پیامبر به خواب می­رفت، پس از مدتی برمی­خواست و جای خواب او را تغییر می­داد.فرزندان و برادرزادگانش را مسئول کرده بود تا از پیامبر نگهداری کنند. به بنی هاشم ناراحتی­های زیادی رسید و سختی­های بی شماری کشیدند، عرب هایی که از خارج وارد مکه می­شدند جرأت نمی­کردند با بنی هاشم خرید و فروش کنند، و اگر کسی با آنان معامله ای انجام می­داد اموال او را غارت می­کردند. ابو جهل به اتفاق عاص بن وائل السهمی و نضر بن حارث و عقبة بن ابی معیط طرق ارتباطی مکه را می­گرفتند، و اگر کسی غذا و آذوقه ای به همراه داشت او را نهی می کردند از این که به بنی هاشم بفروشد و او را تهدید می­کردند که اگر طعام و غذائی را به بنی هاشم بفروشد، اموالش را تاراج خواهند کرد.

خدیجه همسر حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله اموال زیادی داشت که همه را در راه

ص: 1

رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الشِّعْبِ وَ لَمْ یَدْخُلْ فِی حَلْفِ الصَّحِیفَةِ مُطْعِمُ بْنُ عَدِیِّ بْنِ نَوْفَلِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ وَ قَالَ هَذَا ظُلْمٌ وَ خَتَمُوا الصَّحِیفَةَ بِأَرْبَعِینَ خَاتَماً خَتَمَهَا کُلُّ رَجُلٍ مِنْ رُؤَسَاءِ قُرَیْشٍ بِخَاتَمِهِ وَ عَلَّقُوهَا فِی الْکَعْبَةِ وَ تَابَعَهُمْ عَلَی ذَلِکَ أَبُو لَهَبٍ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَخْرُجُ فِی کُلِّ مَوْسِمٍ فَیَدُورُ عَلَی قَبَائِلِ الْعَرَبِ فَیَقُولُ لَهُمْ تَمْنَعُونَ لِی جَانِبِی حَتَّی أَتْلُوَ عَلَیْکُمْ کِتَابَ رَبِّکُمْ وَ ثَوَابُکُمُ الْجَنَّةُ عَلَی اللَّهِ وَ أَبُو لَهَبٍ فِی أَثَرِهِ فَیَقُولُ لَا تَقْبَلُوا مِنْهُ فَإِنَّهُ ابْنُ أَخِی وَ هُوَ کَذَّابٌ سَاحِرٌ فَلَمْ یَزَلْ هَذَا حَالَهُمْ (1) وَ بَقُوا فِی الشِّعْبِ أَرْبَعَ سِنِینَ لَا یَأْمَنُونَ إِلَّا مِنْ مَوْسِمٍ إِلَی مَوْسِمٍ وَ لَا یَشْتَرُونَ وَ لَا یُبَایِعُونَ (2) إِلَّا فِی الْمَوْسِمِ وَ کَانَ یَقُومُ بِمَکَّةَ مَوْسِمَانِ فِی کُلِّ سَنَةٍ مَوْسِمُ الْعُمْرَةِ فِی رَجَبٍ وَ مَوْسِمُ الْحَجِّ فِی ذِی الْحِجَّةِ فَکَانَ إِذَا اجْتَمَعَتِ الْمَوَاسِمُ تَخْرُجُ بَنُو هَاشِمٍ مِنَ الشِّعْبِ فَیَشْتَرُونَ وَ یَبِیعُونَ ثُمَّ لَا یَجْسُرُ أَحَدٌ مِنْهُمْ أَنْ یَخْرُجَ إِلَی الْمَوْسِمِ الثَّانِی وَ أَصَابَهُمُ الْجَهْدُ وَ جَاعُوا وَ بَعَثَتْ قُرَیْشٌ إِلَی أَبِی طَالِبٍ ادْفَعْ إِلَیْنَا مُحَمَّداً حَتَّی نَقْتُلَهُ وَ نُمَلِّکَکَ عَلَیْنَا فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَصِیدَتَهُ اللَّامِیَّةَ یَقُولُ فِیهَا:

وَ لَمَّا رَأَیْتُ الْقَوْمَ لَا وُدَّ فِیهِمْ*** وَ قَدْ قَطَعُوا کُلَّ الْعُرَی وَ الْوَسَائِلِ

أَ لَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ ابْنَنَا لَا مُکَذَّبٌ*** لَدَیْنَا وَ لَا یَعْنِی بِقَوْلِ الْأَبَاطِلِ

وَ أَبْیَضَ یُسْتَسْقَی الْغَمَامُ بِوَجْهِهِ*** ثِمَالُ الْیَتَامَی عِصْمَةٌ لِلْأَرَامِلِ

یَطُوفُ بِهِ الْهُلَّاکُ مِنْ آلِ هَاشِمِ*** فَهُمْ عِنْدَهُ فِی نِعْمَةٍ وَ فَوَاضِلِ

کَذَبْتُمْ وَ بَیْتِ اللَّهِ یُبْزَی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله (3)*** وَ لَمَّا نُطَاعِنْ دُونَهُ وَ نُقَاتِلْ (4)

وَ نُسْلِمُهُ حَتَّی نُصْرَعَ دُونَهُ***وَ نَذْهَلَ عَنْ أَبْنَائِنَا وَ الْحَلَائِلِ

ص: 2

پیامبر خرج کرد، مطعم بن عدی بن نوفل بن عبد المطلب از کسانی بود که صحیفه را امضاء نکرده بود، وی گفت: این ظلم است که ما در باره بنی هاشم این اعمال را انجام دهیم صحیفه را چهل نفر از رؤسای قریش با انگشترش امضاء کرده بودند که از جمله ابو لهب عموی پیامبر بود، و این صحیفه را از کعبه آویزان کرده بودند. رسول الله صلی اللَّه علیه و آله در موسم حج از شِعب بیرون می­شد، و قبائل عرب را به خود متوجه می­کرد، و می­فرمود: در اطرافم از من محافظت کنید تا کتاب خداوند را برای شما بخوانم و ثواب این عمل شما در نزد پروردگار بهشت خواهد بود. ابو لهب در این موقع دنبال حضرت می­رفت و می­گفت: حرف او را گوش ندهید زیرا این برادرزاده ام است و او ساحر و دروغ گو است! حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله چهار سال در شعب ماند در این مدت کسی با آن­ها معامله و رفت و آمد نمی­کرد و آنان جز در موسم حج که از شعب خارج می­شدند و خرید و فروش می­کردند، و با مردم سخن می­گفتند در ایام دیگر همواره در شعب بودند و ارتباط آن­ها با خارج قطع بود. در مکه سالی دو مرتبه ایام موسم پیش می آمد، اول در ماه رجب که برای عمره حاضر می­شدند، و دوم در ماه ذی حجه که برای حج می­رفتند، بنی هاشم فقط در این دو موسم می­توانستند آذوقه خود را تهیه کنند و در بقیه ایام هیچ یک از آنان جرأت نداشت از شعب خارج شود تا موسم بعدی، و لذا در ناراحتی به سر می­بردند و گرسنگی می­کشیدند. قریش به دنبال ابو طالب فرستادند که: محمد را به ما تحویل بده تا او را بکشیم و تو را سرور خودمان گردانیم. ابو طالب رضی الله عنه قصیده لامیّۀ خود را سرود که در آن می­گوید:

و هنگامی که دیدم در میان قوم هیچ محبت و دوستی وجود ندارد، و همه پیوندها و راه­های صلح را قطع کردند.

آیا نمی­دانید پسرما، در نزد ما تکذیب نشده و مقصودش گفتن سخنان باطل نیست.

سفید رویی که مردم به برکت و رحمت روی او، طلب باران می­کنند، فریادرس یتیمان و پناه بینوایان است.

اطراف او را فدائیان از بنی هشام احاطه کرده­اند و آن­ها نزد او در نعمت و فضیلت به سر می­برند.

قسم به خانه خدا، شما دروغ می گویید، وقتی ما برای دفاع از او بجنگیم و پیکار کنیم، محمد هیچ گاه شکست نمی خورد.

و هیچ گاه او را تسلیم شما نمی کنیم، مگر پس از این که پیرامون او کشته شویم و فرزندان و همسرانمان

ص: 2

لَعَمْرِی لَقَدْ کُلِّفْتُ وَجْداً بِأَحْمَدَ*** وَ أَحْبَبْتُهُ حُبَّ الْحَبِیبِ الْمُوَاصِلِ

وَ جُدْتُ بِنَفْسِی دُونَهُ وَ حَمَیْتُهُ*** وَ دَارَأْتُ (1) عَنْهُ بِالذَّرَی وَ الْکَوَاهِلِ (2)

فَلَا زَالَ فِی الدُّنْیَا جَمَالًا لِأَهْلِهَا***وَ شَیْئاً لِمَنْ عَادَی وَ زَیْنَ الْمَحَافِلِ

حَلِیماً رَشِیداً حَازِماً غَیْرَ طَائِشٍ***یُوَالِی إِلَهَ الْحَقِّ لَیْسَ بِمَاحِلٍ (3)

فَأَیَّدَهُ رَبُّ الْعِبَادِ بِنَصْرِهِ*** وَ أَظْهَرَ دِیناً حَقُّهُ غَیْرُ بَاطِلٍ

فَلَمَّا سَمِعُوا هَذِهِ الْقَصِیدَةَ آیَسُوا مِنْهُ وَ کَانَ أَبُو الْعَاصِ بْنُ الرَّبِیعِ وَ هُوَ خَتَنُ رَسُولِ اللَّهِ یَأْتِی بِالْعِیرِ بِاللَّیْلِ عَلَیْهَا الْبُرُّ وَ التَّمْرُ إِلَی بَابِ الشِّعْبِ ثُمَّ یَصِیحُ بِهَا فَتَدْخُلُ الشِّعْبَ فَیَأْکُلُهُ بَنُو هَاشِمٍ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَقَدْ صَاهَرَنَا أَبُو الْعَاصِ فَأَحْمَدْنَا صِهْرَهُ لَقَدْ کَانَ یَعْمِدُ إِلَی الْعِیرِ وَ نَحْنُ فِی الْحِصَارِ فَیُرْسِلُهَا فِی الشِّعْبِ لَیْلًا وَ لَمَّا أَتَی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ فِی الشِّعْبِ أَرْبَعُ سِنِینَ بَعَثَ اللَّهُ عَلَی صَحِیفَتِهِمُ الْقَاطِعَةِ دَابَّةَ الْأَرْضِ فَلَحِسَتْ جَمِیعَ مَا فِیهَا مِنْ قَطِیعَةٍ وَ ظُلْمٍ (4) وَ تَرَکَتْ بِاسْمِکَ اللَّهُمَّ (5) وَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ فَأَخْبَرَ رَسُولُ اللَّهِ أَبَا طَالِبٍ فَقَامَ أَبُو طَالِبٍ وَ لَبِسَ ثِیَابَهُ ثُمَّ مَشَی حَتَّی دَخَلَ الْمَسْجِدَ عَلَی قُرَیْشٍ وَ هُمْ مُجْتَمِعُونَ فِیهِ فَلَمَّا أَبْصَرُوهُ قَالُوا قَدْ ضَجِرَ أَبُو طَالِبٍ وَ جَاءَ الْآنَ لِیُسَلِّمَ ابْنَ أَخِیهِ فَدَنَا مِنْهُمْ وَ سَلَّمَ عَلَیْهِمْ فَقَامُوا إِلَیْهِ وَ عَظَّمُوهُ وَ قَالُوا قَدْ عَلِمْنَا یَا أَبَا طَالِبٍ أَنَّکَ أَرَدْتَ مُوَاصَلَتَنَا وَ الرُّجُوعَ إِلَی جَمَاعَتِنَا وَ أَنْ تُسَلِّمَ ابْنَ أَخِیکَ إِلَیْنَا قَالَ وَ اللَّهِ مَا جِئْتُ لِهَذَا وَ لَکِنِ ابْنُ أَخِی أَخْبَرَنِی وَ لَمْ یَکْذِبْنِی أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَخْبَرَهُ أَنَّهُ بَعَثَ عَلَی صَحِیفَتِکُمُ الْقَاطِعَةِ دَابَّةَ الْأَرْضِ فَلَحِسَتْ

ص: 3

را فراموش کنیم.

به جان خودم سوگند اشتیاق به احمد را بر خودم واجب کردم، و همچون دوستدار همیشگی او را دوست می­دارم.

با جانم از او دفاع و پشتیبانی می­کنم و با سر و شانه­هایم از او محافظت می­کنم.

همواره مایه زیبایی دنیا و مردمانش است و برای دشمنان ننگ و برای مجلس دوستانش، زینت است.

بردبار و رشید و دوراندیش است و بی­خردی در وجودش نیست، پروردگار راستین را بی­غل و غشّ دوست دارد.

پروردگار بندگان، با نصرتش او را پشتیبانی نمود و دین حقّ خود را که باطل نیست، آشکار کرد.

چون کفار قریش این قصیده را از ابو طالب شنیدند از وی ناامید شدند. ابو العاص بن ربیع داماد حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله گاهی شبانه کاروانی از گندم و خرما به شعب می­رسانید، و فریاد می زد و داخل شعب می شد و بنی هاشم از این خرماها می خوردند، پیامبر می فرمود: ابو العاص حق دامادی ما را ادا می­کند.

هنگامی که چهار سال از اقامت رسول خدا در شعب گذشت، خداوند موریانه را بر صحیفه مشرکین مسلط فرمود، و آن را پاره پاره کرد و از بین برد، وآن چه از جور و ستم و قطع رحم که در آن بود به وسیله موریانه نابود شد، تنها کلمه ای که از صحیفه مانده بود نام خداوند(بِاسْمِکَ اللَّهُمَّ) بود. جبرئیل بر خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله نازل شد و جریان صحیفه را به آن حضرت اطلاع داد. پیامبر نیز موضوع را با عمویش ابو طالب در میان نهاد، ابو طالب به پا خواست و لباس خود را پوشید، و به سوی قریش که در مسجد الحرام اجتماع کرده بودند، رفت. هنگامی که او را دیدند گفتند: اینک ابو طالب از اقامت در شعب خسته شده، و آمده تا برادرزاده اش را به ما تسلیم کند. ابو طالب نزد قریش رسید و به آن­ها سلام کرد، آنان برای احترام او از جای خود برخاستند و او را تکریم و تعظیم کردند، و گفتند: یا ابا طالب! ما فهمیدیم شما قصد کرده اید با ما مرواده کنید، و به اجتماع ما برگردید و برادرزاده خود را به ما تسلیم نمائید. ابو طالب گفت: به خدا قسم من برای این مطالب که شما گفتید نیامده ام، برادرزاده ام موضوعی را به من خبر داده و من هم می­دانم که وی به من دروغ نمی­گوید وی گفت: خداوند خبر داده که موریانه صحیفه شما را خورده و مندرجات وی از بین رفته است،

ص: 3

جَمِیعَ مَا فِیهَا مِنْ قَطِیعَةِ رَحِمٍ وَ ظُلْمٍ وَ جَوْرٍ وَ ترک (تَرَکَتْ) اسْمَ اللَّهِ فَابْعَثُوا إِلَیَّ صَحِیفَتَکُمْ فَإِنْ کَانَ حَقّاً فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ ارْجِعُوا عَمَّا أَنْتُمْ عَلَیْهِ مِنَ الظُّلْمِ وَ الْجَوْرِ وَ قَطِیعَةِ الرَّحِمِ وَ إِنْ کَانَ بَاطِلًا دَفَعْتُهُ إِلَیْکُمْ فَإِنْ شِئْتُمْ قَتَلْتُمُوهُ وَ إِنْ شِئْتُمُ اسْتَحْیَیْتُمُوهُ فَبَعَثُوا إِلَی الصَّحِیفَةِ وَ أَنْزَلُوهَا مِنَ الْکَعْبَةِ وَ عَلَیْهَا أَرْبَعُونَ خَاتَماً فَلَمَّا أَتَوْا بِهَا نَظَرَ کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ إِلَی خَاتَمِهِ ثُمَّ فَکُّوهَا فَإِذَا لَیْسَ فِیهَا حَرْفٌ وَاحِدٌ إِلَّا بِاسْمِکَ اللَّهُمَّ فَقَالَ لَهُمْ أَبُو طَالِبٍ یَا قَوْمِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُفُّوا عَمَّا أَنْتُمْ عَلَیْهِ فَتَفَرَّقَ الْقَوْمُ وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ أَحَدٌ وَ رَجَعَ أَبُو طَالِبٍ إِلَی الشِّعْبِ (1).

و جز اسم «اللَّه» بقیه مطالب پاک شده است. اینک بنگرید اگر راست می­گوید، و مطالب همین طور است شما دست از تعصب و عناد و لجاجت بردارید و از خداوند بترسید، اگر چنان چه این سخن دروغ است و صحیفه دست نخورده و هم چنان محفوظ می­باشد، من او را به شما تسلیم خواهم کرد اگر میل دارید او را بُکشید، و یا زنده نگه دارید. کفار قریش در این هنگام عده ای را برای تحقیق دنبال صحیفه فرستادند، و آن را از کعبه پائین آوردند، در حالی که چهل مهر بر وی زده شده بود، اشخاصی که بر آن صحیفه مهر داشتند دیدند از مهرها اثری نیست، و جز کلمه «باسمک اللهم» چیزی در آن جا نبود. ابو طالب گفت: ای قوم اکنون از خداوند بترسید، و دست از این ظلم و ستم بردارید، پس از این جریان آن جماعت پراکنده شدند و ابو طالب هم به شعب مراجعت کرد. (1)

روایت2.

اعلام الوری: و در این مورد قصیده­ای سروده که از جمله آن، این چند بیت است:

هان چه کسی مرا از غمی جانکاه که شب هنگام مرا فرا گرفته، نجات می­دهد، و علت پراکندگی و تفرقه، قوم متفرق او هستند.

در امر صحیفه عبرتی بود، هرگاه مردم غائب از آن خبر داده می­شوند تعجب می­کنند.

خداوند کفر و نافرمانی آن­ها را از آن محو کند، و خداوند آشکار کننده ستم و ناروایی است که می­خواستند در باره گوینده حقّ انجام دهند.

و آن چه آنان در این باره گفتند، باطل شد و هر کس امر ناحقّ را بر زبان آورد، دروغ­گو است.

علی رغم کینه و دشمنی قوم ما، پسر عبدالله در میان ما تصدیق شد، در حالی که آن حضرت هیچ سرزنشی نداشت.

گمان نکنید محمد را به شما تسلیم می­کنیم، او را نه به صاحبان قدرت و نه به افراد تنها و مجرّد تحویل نمی­دهیم.

دستی هاشمی او را برای ما حمایت می­کند، مرکب او در میان مردم بهترین مرکب است. (2)

روایت3.

قصص الانبیاء: پس از این جریان عده ای از رجال قریش که از اولاد زنان بنی هاشم بودند و از جمله آن­ها مطعم بن عدی که از بزرگان و ثروتمندان محسوب می­شد و اولاد زیادی داشت، و همچنین ابو البختری بن هشام و زهیر بن امیه مخزومی گفتند: ما از این صحیفه و مندرجات او اظهار برائت می­کنیم، ابو جهل گفت: این مطلب ریشه­دار است و دنبال یک توطئه­ای است که شب درباره آن تصمیم گرفته شده است. پس حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله

ص: 4

صلی الله علیه و آله وَ رَهْطُهُ مِنَ الشِّعْبِ وَ خَالَطُوا النَّاسَ وَ مَاتَ أَبُو طَالِبٍ بَعْدَ ذَلِکَ بِشَهْرَیْنِ وَ مَاتَتْ خَدِیجَةُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا بَعْدَ ذَلِکَ وَ وَرَدَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمْرَانِ عَظِیمَانِ وَ جَزِعَ جَزَعاً شَدِیداً وَ دَخَلَ عَلَی أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ یَجُودُ بِنَفْسِهِ وَ قَالَ یَا عَمِّ رَبَّیْتَ صَغِیراً وَ نَصَرْتَ کَبِیراً وَ کَفَّلْتَ یَتِیماً فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنِّی خَیْرَ الْجَزَاءِ أَعْطِنِی کَلِمَةً أَشْفَعُ لَکَ بِهَا عِنْدَ رَبِّی (1) قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَلَمَّا ثَقُلَ أَبُو طَالِبٍ رُئِیَ یُحَرِّکُ شَفَتَیْهِ فَأَصْغَی إِلَیْهِ الْعَبَّاسُ (2) یَسْمَعُ قَوْلَهُ فَرَفَعَ الْعَبَّاسُ عَنْهُ رَأْسَهُ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ اللَّهِ قَدْ قَالَ الْکَلِمَةَ الَّتِی سَأَلْتَهُ إِیَّاهَا.

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَارَضَ جِنَازَةَ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ وَصَلْتَ رَحِماً (3) وَ جُزِیتَ خَیْراً یَا عَمِّ (4).

از شعب بیرون شدند و بقیه نیز همراه او آمدند و با مردم رفت و آمد کردند، پس از دو ماه از این ماجرا ابو طالب وفات یافت و اندکی پس از آن خدیجه از دنیا رفت. و پیامبر از این دو مصیبت بزرگ فوق العاده ناراحت شدند. هنگامی که پیامبر بر ابو طالب وارد شد و او در حالت احتضار بود فرمود: ای عمو مرا در کودکی تربیت کردی و در بزرگی یاری نمودی، و هنگامی که یتیم بودم کفالت مرا به عهده گرفتی، خداوند از جانب من جزای خیر به شما بدهد، اکنون کلمه ای را بگو تا در نزد خداوند شما را شفاعت کنم.

ابن عباس گوید: ابو طالب در هنگام مرگ پیغمبر را از خود راضی ساخت، ابن عباس گوید: هنگامی که ابو طالب سنگین شد، دیدند وی لب های خود را حرکت می­دهد، عباس گوش خود را نزدیک دهان او برد و صدای او را شنید و سرش را بالا آورد و گفت: یا رسول اللَّه! به خداوند قسم کلمه ای را که شما از وی پرسیدی می­گوید.

و نیز ابن عباس گفته: پیغمبر در هنگام تشییع جنازه ابو طالب گفت: ای عمو تو صله رحم را به نیکی به جا آوردی و پاداش نیکی داده شدی. (1)

روایت4.

اعلام الوری: محمد بن اسحاق نقل کرده که خدیجه بنت خُوَیْلد و ابو طالب در یک سال فوت شدند، و در اثر درگذشت آن­ها مصیبت های زیادی به پیامبر رسید، خدیجه همواره به حضرت رسول کمک می­کرد و برای آن حضرت به منزله وزیری بود، وی اسلام را تصدیق کرد، و رسول خدا به وسیله او آرامش دل پیدا می­کرد.

ابو عبد اللَّه بن منده در کتاب المعرفۀ گفته: وفات خدیجه سه روز بعد از درگذشت ابو طالب واقع شد، و واقدی گمان کرده که آن­ها سه سال قبل از هجرت از شعب بیرون شدند و در همین سال خدیجه و ابو طالب فوت کردند و فاصله فوت این دو نفر سی و پنج روز بوده است. (2)

روایت5.

اعلام الوری: زهری گوید: حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله

ص: 5

عَلَی قَبَائِلِ الْعَرَبِ فِی کُلِّ مَوْسِمٍ وَ یُکَلِّمُ کُلَّ شَرِیفِ قَوْمٍ لَا یَسْأَلُهُمْ مَعَ ذَلِکَ إِلَّا أَنْ یُؤْوُوهُ وَ یَمْنَعُوهُ وَ یَقُولُ لَا أُکْرِهُ أَحَداً مِنْکُمْ عَلَی شَیْ ءٍ مَنْ رَضِیَ مِنْکُمْ بِالَّذِی أَدْعُوهُ إِلَیْهِ فَذَاکَ وَ مَنْ کَرِهَ لَمْ أُکْرِهْهُ إِنَّمَا أُرِیدُ أَنْ تُحَرِّزُونِی مِمَّا یُرَادُ بِی مِنَ الْقَتْلِ حَتَّی أُبَلِّغَ رِسَالاتِ رَبِّی وَ حَتَّی یَقْضِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِی وَ لِمَنْ صَحِبَنِی بِمَا شَاءَ اللَّهُ فَلَمْ یَقْبَلْهُ أَحَدٌ مِنْهُمْ وَ لَمْ یَأْتِ أَحَداً مِنْ تِلْکَ الْقَبَائِلِ إِلَّا قَالَ قَوْمُ الرَّجُلِ أَعْلَمُ بِهِ أَ تَرَوْنَ أَنَّ رَجُلًا یُصْلِحُنَا وَ قَدْ أَفْسَدَ قَوْمَهُ وَ لَفَظُوهُ فَلَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ اشْتَدَّ الْبَلَاءُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَشَدَّ مَا کَانَ فَعَمَدَ لِثَقِیفٍ بِالطَّائِفِ رَجَاءَ أَنْ یُؤْوُوهُ فَوَجَدَ ثَلَاثَةَ نَفَرٍ مِنْهُمْ هُمْ سَادَاتُ ثَقِیفٍ یَوْمَئْذٍ وَ هُمْ إِخْوَةُ عَبْدِ یَالِیلِ بْنِ عَمْرٍو وَ حَبِیبُ بْنُ عَمْرٍو وَ مَسْعُودُ بْنُ عَمْرٍو فَعَرَضَ عَلَیْهِمْ نَفْسَهُ وَ شَکَا إِلَیْهِمُ الْبَلَاءَ وَ مَا انْتَهَکَ مِنْهُ قَوْمُهُ فَقَالَ أَحَدُهُمْ أَنَا أَسْرِقُ أَسْتَارَ الْکَعْبَةِ إِنْ کَانَ اللَّهُ بَعَثَکَ بِشَیْ ءٍ قَطُّ وَ قَالَ الْآخَرُ أَ عَجْزٌ عَلَی اللَّهِ أَنْ یُرْسِلَ غَیْرَکَ وَ قَالَ الْآخَرُ وَ اللَّهِ لَا أُکَلِّمُکَ بَعْدَ مَجْلِسِکَ هَذَا أَبَداً وَ اللَّهِ لَئِنْ کُنْتَ رَسُولَ اللَّهِ لَأَنْتَ أَعْظَمُ شَرَفاً مِنْ أَنْ أُکَلِّمَکَ وَ لَئِنْ کُنْتَ تَکْذِبُ عَلَی اللَّهِ لَأَنْتَ شَرٌّ مِنْ أَنْ أُکَلِّمَکَ وَ تَهَزَّءُوا بِهِ وَ أَفْشَوْا فِی قَوْمِهِمُ الَّذِی رَاجَعُوهُ بِهِ فَقَعَدُوا لَهُ صَفَّیْنِ عَلَی طَرِیقِهِ فَلَمَّا مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَ صَفَّیْهِمْ کَانَ لَا یَرْفَعُ رِجْلَیْهِ وَ لَا یَضَعُهُمَا إِلَّا رَضَخُوهُمَا بِالْحِجَارَةِ وَ قَدْ کَانُوا أَعَدُّوهَا حَتَّی أَدْمَوْا رِجْلَیْهِ فَخَلَصَ مِنْهُمْ وَ رِجْلَاهُ تَسِیلَانِ الدِّمَاءَ فَعَمَدَ إِلَی حَائِطٍ مِنْ حَوَائِطِهِمْ وَ اسْتَظَلَّ فِی ظِلِّ حَبَلَةٍ (1) وَ هُوَ مَکْرُوبٌ مُوجَعٌ فَإِذَا فِی الْحَائِطِ عُتْبَةُ بْنُ رَبِیعَةَ وَ شَیْبَةُ بْنُ رَبِیعَةَ فَلَمَّا رَآهُمَا کَرِهَ مَکَانَهُمَا لِمَا یَعْلَمُ مِنْ عَدَاوَتِهِمَا لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لَمَّا رَأَیَاهُ أَرْسَلَا إِلَیْهِ غُلَاماً لَهُمَا یُدْعَی عَدَّاسٌ وَ هُوَ نَصْرَانِیٌّ مِنْ أَهْلِ نَیْنَوَی مَعَهُ عِنَبٌ فَلَمَّا جَاءَهُ عَدَّاسٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ أَیِّ أَرْضٍ أَنْتَ قَالَ أَنَا مِنْ أَهْلِ نَیْنَوَی فَقَالَ صلی الله علیه و آله مِنْ مَدِینَةِ الرَّجُلِ الصَّالِحِ یُونُسَ بْنِ مَتَّی فَقَالَ لَهُ عَدَّاسٌ وَ مَا یُدْرِیکَ مَنْ یُونُسُ بْنُ مَتَّی فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ لَا یُحَقِّرُ أَحَداً أَنْ یُبَلِّغَهُ رِسَالَةَ رَبِّهِ أَنَا رَسُولُ اللَّهِ وَ اللَّهُ تَعَالَی أَخْبَرَنِی خَبَرَ یُونُسَ بْنِ مَتَّی فَلَمَّا أَخْبَرَهُ بِمَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ

ص: 6

در هر موسمی که اعراب در مکه اجتماع داشتند دعوت خود را اظهار می­کرد و با بزرگان هر یک از قبائل عرب به گفتگو می­پرداخت، و از آنان تقاضا می­کرد که وی را در مقابل کفار پشتیبانی کنند و مانع اذیت و آزار آن­ها نسبت به وجود مقدسش بشوند. پیامبر می­فرمود: من کسی را به زور به طرف خود دعوت نمی­کنم، مردم باید از روی میل و رغبت و صفا و صمیمیت گفته های مرا قبول کنند، و هر کس از دعوت من خودداری کند من او را وادار به پذیرفتن مذهب خود نخواهم کرد، لیکن من از شما خواستارم اکنون که مشرکین قریش تصمیم دارند خون مرا بریزند از من دفاع کنید تا من رسالت پروردگار خود را به مردم برسانم، و کلمات خداوند را تبلیغ کنم تا آن گاه که قضاء و قدر پروردگار در باره من و اصحابم در رسد. قبائل عرب در این هنگام به حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله توجهی نکردند، و همگان گفتند: خویشاوندان این مرد از حالات و خصوصیات او اطلاعات کامل دارند تعجب است مردی که خاندان خود را فاسد کرده و از آن­ها رانده شده اینک می­خواهد ما را اصلاح کند؟! پس از این که ابو طالب درگذشت، مصیبت و گرفتاری پیامبر زیاد شد، حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله به طائف رفتند، تا بنی ثقیف او را از آزار و اذیت کفار مکه جلوگیری کنند و او را در شهر و قبیله خود جا دهند. پیامبر سه نفر از بزرگان ثقیف را که با هم برادر بودند کنار یک دیگر مشاهده کردند، این ها عبد یالیل بن عمرو، و حبیب بن عمرو، و مسعود بن عمرو بودند که از رؤساء ثقیف به شمار می­رفتند. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله جریان خود را با آنان در میان گذاشت و دعوت خویش را اظهار نمود، و از ظلم و ستم قریش آن­ها را آگاه کرد، یکی از آن­ها گفت: من پرده کعبه را دزدیده باشم اگر تو پیامبر خدا باشی!، دیگری گفت: مگر خداوند عاجز بود که غیر تو را بفرستد، می­خواست دیگری را که قدرت و نیرو داشت برای رسالت بفرستد. سومی گفت: به خدا قسم من پس از این با تو سخن نخواهم گفت، اگر شما پیامبر باشی بزرگتر از این هستی که کسی مانند من با شما گفتگو کند، و اگر دروغ بگوئی و پیامبر نباشی باز هم بدتر از این می­باشی که با شما سخن بگویم؟! این سه برادر حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله را استهزاء و ریشخند نمودند، و جریان او را در میان مردم افشا کردند، هنگامی که پیامبر خواست از طائف بیرون رود، اراذل و ولگردان به تحریک این سه نفر در طرفین راه قرار گرفتند، و خاتم النبیین قدمی بر نمی داشت مگر این که او را سنگ باران کردند، و پاهای مبارک آن بزرگوار را مجروح و خون آلود نمودند. حضرت رسول از دست آن­ها رهائی پیدا کرد در حالی که خون از قدم­هایش جاری بود، در این موقع پیامبر به کنار دیواری رفت و در سایه درختی نشست، در حالی که از شدت درد و رنج بسیار ناراحت به نظر می­رسید، در این هنگام پیامبر صلی اللَّه علیه و آله متوجه شد که عتبه و شیبة پسران ربیعه در میان باغ هستند، و از جهت عداوتی که این دو برادر با حضرت داشتند، پیامبر از دیدن آنان ناراحت گردید. عتبة و شیبة نیز پیغمبر را دیدند که در کنار دیوار باغ آن­ها نشسته، غلام خود را که «عداس» نام داشت و نصرانی بود و از اهل «نینوا» بود با مقداری انگور نزد حضرت رسول فرستادند، هنگامی که عداس خدمت آن حضرت رسید پیامبر از وی سؤال کرد: شما از اهل کجا هستی؟ عرض کرد: من از اهل نینوا می­باشم، فرمود: از شهر بنده صالح یونس بن متّی می­باشی؟ عداس عرض کرد: تو از یونس بن متی چه خبری داری؟ حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله که به هر کس در هر مقامی بود رسالت خود را تبلیغ می­کرد به عداس فرمود: من رسول پروردگار هستم، و خداوند جریان یونس بن متی را برای من نقل کرده است، هنگامی که جریان زندگی و خصوصیات یونس

ص: 6

مِنْ شَأْنِ یُونُسَ بْنِ مَتَّی خَرَّ عَدَّاسٌ سَاجِداً لِلَّهِ وَ جَعَلَ یُقَبِّلُ قَدَمَیْهِ وَ هُمَا تَسِیلَانِ الدِّمَاءَ فَلَمَّا بَصُرَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ مَا یَصْنَعُ غُلَامُهُمَا سَکَتَا فَلَمَّا أَتَاهُمَا قَالا لَهُ مَا شَأْنُکَ سَجَدْتَ لِمُحَمَّدٍ وَ قَبَّلْتَ قَدَمَیْهِ وَ لَمْ نَرَکَ فَعَلْتَهُ بِأَحَدٍ مِنَّا قَالَ هَذَا رَجُلٌ صَالِحٌ أَخْبَرَنِی بِشَیْ ءٍ عَرَفْتُهُ مِنْ شَأْنِ رَسُولٍ بَعَثَهُ اللَّهُ إِلَیْنَا یُدْعَی یُونُسُ بْنُ مَتَّی فَضَحِکَا وَ قَالا لَا یَفْتِنَنَّکَ عَنْ نَصْرَانِیَّتِکَ فَإِنَّهُ رَجُلٌ خَدَّاعٌ فَرَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی مَکَّةَ.

قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ وَ لَمَّا رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الطَّائِفِ وَ أَشْرَفَ عَلَی مَکَّةَ وَ هُوَ مُعْتَمِرٌ کَرِهَ أَنْ یَدْخُلَ مَکَّةَ وَ لَیْسَ لَهُ فِیهَا مُجِیرٌ فَنَظَرَ إِلَی رَجُلٍ مِنْ قُرَیْشٍ قَدْ کَانَ أَسْلَمَ سِرّاً فَقَالَ لَهُ ائْتِ الْأَخْنَسَ بْنَ شَرِیقٍ فَقُلْ لَهُ إِنَّ مُحَمَّداً یَسْأَلُکَ أَنْ تُجِیرَهُ حَتَّی یَطُوفَ وَ یَسْعَی فَإِنَّهُ مُعْتَمِرٌ فَأَتَاهُ وَ أَدَّی إِلَیْهِ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ الْأَخْنَسُ إِنِّی لَسْتُ مِنْ قُرَیْشٍ وَ إِنَّمَا أَنَا حَلِیفٌ فِیهِمْ وَ الْحَلِیفُ لَا یُجِیرُ عَلَی الصَّمِیمِ وَ أَخَافُ أَنْ یَخْفِرُوا جِوَارِی فَیَکُونَ ذَلِکَ مَسَبَّةً (1) فَرَجَعَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ فَأَخْبَرَهُ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ فِی شِعْبِ حِرَاءَ مُخْتَفِیاً مَعَ زَیْدٍ فَقَالَ لَهُ ائْتِ سُهَیْلَ بْنَ عَمْرٍو فَاسْأَلْهُ أَنْ یُجِیرَنِی حَتَّی أَطُوفَ بِالْبَیْتِ وَ أَسْعَی فَأَتَاهُ وَ أَدَّی إِلَیْهِ قَوْلَهُ فَقَالَ لَهُ لَا أَفْعَلُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ اذْهَبْ إِلَی مُطْعِمِ بْنِ عَدِیٍّ فَاسْأَلْهُ أَنْ یُجِیرَنِی حَتَّی أَطُوفَ وَ أَسْعَی فَجَاءَ إِلَیْهِ وَ أَخْبَرَهُ فَقَالَ أَیْنَ مُحَمَّدٌ فَکَرِهَ أَنْ یُخْبِرَهُ بِمَوْضِعِهِ فَقَالَ هُوَ قَرِیبٌ فَقَالَ ائْتِهِ فَقُلْ لَهُ إِنِّی قَدْ أَجَرْتُکَ فَتَعَالَ وَ طُفْ وَ اسْعَ مَا شِئْتَ فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ مُطْعِمٌ لِوُلْدِهِ وَ أَخْتَانِهِ (2) وَ أَخِیهِ طُعَیْمَةَ بْنِ عَدِیٍّ خُذُوا سِلَاحَکُمْ فَإِنِّی قَدْ أَجَرْتُ مُحَمَّداً وَ کُونُوا حَوْلَ الْکَعْبَةِ حَتَّی یَطُوفَ وَ یَسْعَی وَ کَانُوا عَشَرَةً فَأَخَذُوا السِّلَاحَ وَ أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ حَتَّی دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ رَآهُ أَبُو جَهْلٍ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ هَذَا مُحَمَّدٌ وَحْدَهُ وَ قَدْ مَاتَ نَاصِرُهُ فَشَأْنُکُمْ بِهِ فَقَالَ لَهُ طُعَیْمَةُ بْنُ عَدِیٍ

ص: 7

را شرح داد، عداس به سجده افتاد، و خود را به پاهای خون آلود پیامبر افکند و بوسید. در این هنگام عتبه و شیبه از دور جریان غلام خود را با حضرت رسول مشاهده می­کردند، و چیزی نمی­گفتند، عداس از نزد پیامبر برگشت، و پیش اربابان خود رفت، گفتند: چرا با محمد این گونه رفتار کردی و پاهای او را بوسیدی و حال این که با ما این طرز معاشرت نداری؟! عداس گفت: این مرد صالح و درستکاری است، وی از اخبار پیامبر ما یونس بن متّی مطالبی اظهار داشت، که من قبلا از آن­ها اطلاع داشتم. عتبه و شیبه از حرف غلام خود خندیدند و گفتند: این مرد فریبنده است مواظب باش شما را از نصرانیت بر نگرداند، حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله پس از این جریان به طرف مکه برگشتند.

علی بن ابراهیم گوید: هنگامی که پیامبر از طائف مراجعت کردند و نزدیک مکه رسیدند قصد داشتند برای عمره به مسجد الحرام بروند، و لیکن به علت این که در مکه طرفداری نداشت که از وی حمایت کند لذا از ورود به مکه خودداری می­کرد حضرت رسول در این هنگام مردی از قریش را که در باطن اسلام اختیار کرده بود ملاقات کردند پیامبر به این مرد فرمود: سفارش مرا به اخنس بن شریف برسان و به او بگو: محمد از تو می­خواهد از وی حمایت کنی تا عمره خود را به پایان رساند، این مرد قریشی آمد و پیام حضرت رسول رسانید، اخنس گفت: من از قریش نیستم و لیکن هم­پیمان آن­ها هستم، هم­پیمان نمی­تواند در مقابل خالص کسی را در پناه خود بگیرد، و من می­ترسم قریش پیمان خود را با من بشکنند و این باعث سرافکندگی من بشود. این مرد برگشت و جریان را به پیامبر اطلاع داد و حضرت در این وقت با زید در غار حراء مخفی بود، پیامبر فرمود: نزد سهیل بن عَمرو برو و پیام مرا به او برسان این شخص قرشی نزد سهیل رفت و سفارش حضرت را به او رسانید وی گفت: من نمی­توانم از او حمایت کنم و پناهش دهم، بار دیگر فرمود: نزد مُطعِم بن عدی برو و از وی بخواه از من حمایت نماید تا عمره بگذارم، او فرمایش حضرت رسول را به مطعم بن عدی رسانید. مطعم گفت: محمد کجا است، او ترسید جای پیامبر نشان دهد و گفت: در همین نزدیکی ها می­باشد، مطعم گفت: برو از طرف من به محمد بگو اینک بدون ترس و واهمه بیا و اعمال عمره را انجام بده و من از تو حمایت خواهم کرد، حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله پس از این جریان به مکه داخل شدند. مطعم بن عدی به فرزندان و برادر و خواهرش گفت: من محمد را در پناه خود گرفته ام، اکنون شمشیرهای خود را بردارید، و در اطراف کعبه توقف کنید تا وی آزادانه اعمال خود را پایان دهد، خویشاوندان مطعم که ده نفر بودند اسلحه خود را برداشتند، و پیامبر نیز در حمایت این عده وارد مسجد گردید. در این هنگام ابو جهل دید حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله در مسجد الحرام است. گفت: ای گروه قریش اکنون محمد در این جا حاضر است، و حامی و ناصرش نیز مرده است، اینک تصمیم خود را در باره او انجام دهید، طعیمة بن عدی گفت:

ص: 7

یَا عَمِّ لَا تَتَکَلَّمْ فَإِنَّ أَبَا وَهْبٍ قَدْ أَجَارَ مُحَمَّداً فَوَقَفَ أَبُو جَهْلٍ عَلَی مُطْعِمِ بْنِ عَدِیٍّ فَقَالَ أَبَا وَهْبٍ أَ مُجِیرٌ أَمْ صَابِئٌ (1) قَالَ بَلْ مُجِیرٌ قَالَ إِذاً لَا نَخْفِرُ جِوَارَکَ فَلَمَّا فَرَغَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ طَوَافِهِ وَ سَعْیِهِ جَاءَ إِلَی مُطْعِمٍ فَقَالَ أَبَا وَهْبٍ قَدْ أَجَرْتَ وَ أَحْسَنْتَ فَرُدَّ عَلَیَّ جِوَارِی قَالَ وَ مَا عَلَیْکَ أَنْ تُقِیمَ فِی جِوَارِی قَالَ أَکْرَهُ أَنْ أُقِیمَ فِی جِوَارِ مُشْرِکٍ أَکْثَرَ مِنْ یَوْمٍ قَالَ مُطْعِمٌ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ إِنَّ مُحَمَّداً قَدْ خَرَجَ مِنْ جِوَارِی.

قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ قَدِمَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ ذَکْوَانُ بْنُ عَبْدِ قَیْسٍ فِی مَوْسِمٍ مِنْ مَوَاسِمِ الْعَرَبِ وَ هُمَا مِنَ الْخَزْرَجِ وَ کَانَ بَیْنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ حَرْبٌ قَدْ بَقُوا فِیهَا دَهْراً طَوِیلًا وَ کَانُوا لَا یَضَعُونَ السِّلَاحَ لَا بِاللَّیْلِ وَ لَا بِالنَّهَارِ وَ کَانَ آخِرُ حَرْبٍ بَیْنَهُمْ یَوْمَ بُعَاثٍ وَ کَانَتْ لِلْأَوْسِ عَلَی الْخَزْرَجِ فَخَرَجَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ ذَکْوَانُ إِلَی مَکَّةَ فِی عُمْرَةِ رَجَبٍ یَسْأَلُونَ الْحِلْفَ عَلَی الْأَوْسِ وَ کَانَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ صَدِیقاً لِعُتْبَةَ بْنِ رَبِیعَةَ فَنَزَلَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ إِنَّهُ کَانَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ قَوْمِنَا حَرْبٌ وَ قَدْ جِئْنَاکَ نَطْلُبُ الْحِلْفَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ لَهُ عُتْبَةُ بَعُدَتْ دَارُنَا مِنْ دَارِکُمْ وَ لَنَا شُغُلٌ لَا نَتَفَرَّغُ لِشَیْ ءٍ قَالَ وَ مَا شُغُلُکُمْ وَ أَنْتُمْ فِی حَرَمِکُمْ وَ أَمْنِکُمْ قَالَ لَهُ عُتْبَةُ خَرَجَ فِینَا رَجُلٌ یَدَّعِی أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ سَفَّهَ أَحْلَامَنَا وَ سَبَّ آلِهَتَنَا وَ أَفْسَدَ شُبَّانَنَا وَ فَرَّقَ جَمَاعَتَنَا فَقَالَ لَهُ أَسْعَدُ مَنْ هُوَ مِنْکُمْ قَالَ ابْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ مِنْ أَوْسَطِنَا شَرَفاً وَ أَعْظَمِنَا بَیْتاً وَ کَانَ أَسْعَدُ وَ ذَکْوَانُ وَ جَمِیعُ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ یَسْمَعُونَ مِنَ الْیَهُودِ الَّذِینَ کَانُوا بَیْنَهُمُ النَّضِیرِ وَ قُرَیْظَةَ وَ قَیْنُقَاعٍ أَنَّ هَذَا أَوَانُ نَبِیٍّ یَخْرُجُ بِمَکَّةَ یَکُونُ مُهَاجَرُهُ بِالْمَدِینَةِ لَنَقْتُلَنَّکُمْ بِهِ یَا مَعْشَرَ الْعَرَبِ فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ أَسْعَدُ وَقَعَ فِی قَلْبِهِ مَا کَانَ سَمِعَ مِنَ الْیَهُودِ قَالَ فَأَیْنَ هُوَ قَالَ جَالِسٌ فِی الْحِجْرِ وَ إِنَّهُمْ لَا یَخْرُجُونَ مِنْ شِعْبِهِمْ إِلَّا فِی الْمَوْسِمِ فَلَا تَسْمَعْ مِنْهُ وَ لَا تُکَلِّمْهُ فَإِنَّهُ سَاحِرٌ یَسْحَرُکَ بِکَلَامِهِ وَ کَانَ هَذَا فِی وَقْتِ مُحَاصَرَةِ بَنِی هَاشِمٍ فِی الشِّعْبِ فَقَالَ لَهُ أَسْعَدُ فَکَیْفَ أَصْنَعُ وَ أَنَا مُعْتَمِرٌ لَا بُدَّ لِی أَنْ أَطُوفَ بِالْبَیْتِ قَالَ ضَعْ فِی أُذُنَیْکَ الْقُطْنَ فَدَخَلَ أَسْعَدُ الْمَسْجِدَ وَ قَدْ حَشَا أُذُنَیْهِ بِالْقُطْنِ فَطَافَ بِالْبَیْتِ وَ رَسُولُ اللَّهِ

ص: 8

ای عمو در باره محمد سخن مگو، زیرا ابو وهب محمد را در پناه خود گرفته است. ابو جهل نزد مطعم بن عدی رفت و گفت: یا ابا وهب! آیا محمد را پناه داده ای و یا دین وی را قبول کرده ای؟ گفت: من او را پناه داده ام، ابو جهل گفت: اینک پیمان خود را با شما نقض نخواهیم کرد، هنگامی که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله از اعمال عمره فارغ گشت، نزد مطعم بن عدی رفت و فرمود: یا ابا وهب! تو ما را پناه دادی و از ما حمایت کردی و نیکی نمودی اینک حق حمایتی که بر شما داشتم به من برگردان. مطعم بن عدی عرض کرد: علت این که در حمایت و پناه من در این جا اقامت نمی­کنی چیست؟ حضرت فرمود: من کراهت دارم از این که بیش از یک روز در پناه مشرکین به سر برم، مطعم گفت: ای جماعت قریش اکنون محمد از حمایت من بیرون شده است.

علی بن ابراهیم گوید: اسعد بن زراره و ذکوان بن عبد قیس که از قبیله خزرج بودند، در یکی از مراسم عرب به مکه آمده بودند، علت این مسافرت این بود که بین اوس و خزرج مدت زیادی جنگ و خون ریزی ادامه داشت، و آنان شب و روز اسلحه را زمین نمی­گذاشتند، و در جنگ بعاث قبیله اوس بر خزرج پیروز شده بودند، و لذا خزرجیان ناراحت بنظر می­رسیدند. برای همین جهت اسعد بن زراره و ذکوان به مکه آمده بودند تا عمره رجب را انجام دهند و از مشرکین قریش برای خود کمک بگیرند، اسعد بن زراره از دوستان عتبة بن ربیعه بود و در خانه وی منزل کرده بود، اسعد بن زراره گفت: بین ما اکنون جنگ است و ما آمده ایم از شما کمک بگیریم تا با مخالفین خود جنگ کنیم. عتبه گفت: محل ما از شما دور است، و ما نیز اکنون گرفتاری داریم، اسعد ابن زراره گفت: گرفتاری شما چیست؟ شما که در حرم امن خداوند هستید، عتبه گفت مردی در میان ما پیدا شده که مدعی است من رسول خدا هستم، وی خدایان ما را دشنام می­دهد، و ما را دیوانه و نادان می­خواند جوانان ما را از راه بیرون می­کند، و اتحاد ما را به هم ریخته است. اسعد گفت: وی در میان شما چگونه کسی است؟ عتبه گفت: او فرزند عبد اللَّه بن عبد المطلب و از شرفاء و بزرگان ما هست، اسعد و ذکوان و همه اوس و خزرج از یهودیان بنی نظیر و قریظه و قینقاع می­شنیدند که همین روزها پیامبری از مکه ظهور خواهد کرد و به مدینه مهاجرت می­نماید، و ما به وسیله او با شما جماعت عرب جنگ خواهیم کرد هنگامی که اسعد بن زراره این موضوع را از عتبه شنید از این گفتار یهودیان چیزی به نظرش رسید، لذا گفت؛ آن کسی که گوئی مدعی رسالت شده در کجاست؟ گفت: اکنون در حِجر نشسته است، و آن­ها جز در موسم نمی­توانند از شعب بیرون شوند، و با مردم معاشرت کنند. این مذاکرات در هنگامی که بنی هاشم در شعب محاصره بودند انجام گرفت. عتبه گفت: مواظب باش از سخن های او چیزی به گوش شما نرسد و با او سخن نیز نگوئی زیرا وی ساحر است و با کلام خود شما را سحر خواهد کرد. اسعد بن زراره گفت: من برای عمره آمده ام و چاره ندارم جز این که طواف کنم، عتبه گفت:

در گوش­های خود پنبه بگذار!، اسعد وارد مسجد گردید در حالی که پنبه در گوش خود گذاشته بود، وی بیت را طواف کرد، و حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله

ص: 8

جَالِسٌ فِی الْحِجْرِ مَعَ قَوْمٍ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ (1) فَنَظَرَ إِلَیْهِ نَظْرَةً فَجَازَهُ فَلَمَّا کَانَ فِی الشَّوْطِ الثَّانِی قَالَ فِی نَفْسِهِ مَا أَجِدُ أَجْهَلَ مِنِّی (2) أَ یَکُونُ مِثْلُ هَذَا الْحَدِیثِ بِمَکَّةَ فَلَا أَتَعَرَّفُهُ حَتَّی أَرْجِعَ إِلَی قَوْمِی فَأُخْبِرَهُمْ ثُمَّ أَخَذَ الْقُطْنَ مِنْ أُذُنَیْهِ وَ رَمَی بِهِ وَ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ أَنْعِمْ صَبَاحاً فَرَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأْسَهُ إِلَیْهِ وَ قَالَ قَدْ أَبْدَلَنَا اللَّهُ بِهِ مَا هُوَ أَحْسَنُ مِنْ هَذَا تَحِیَّةُ أَهْلِ الْجَنَّةِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ فَقَالَ لَهُ أَسْعَدُ إِنَّ عَهْدَکَ بِهَذَا لَقَرِیبٌ إِلَی مَا تَدْعُو یَا مُحَمَّدُ قَالَ إِلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ أَدْعُوکُمْ إِلَی أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیَّاهُمْ وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزانَ بِالْقِسْطِ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی وَ بِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (3) فَلَمَّا سَمِعَ أَسْعَدُ هَذَا قَالَ لَهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی أَنَا مِنْ أَهْلِ یَثْرِبَ مِنَ الْخَزْرَجِ وَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ إِخْوَتِنَا مِنَ الْأَوْسِ حِبَالٌ مَقْطُوعَةٌ فَإِنْ وَصَلَهَا اللَّهُ بِکَ وَ لَا أَجِدُ أَعَزَّ مِنْکَ وَ مَعِی رَجُلٌ مِنْ قَوْمِی فَإِنْ دَخَلَ فِی هَذَا الْأَمْرِ رَجَوْتُ أَنْ یُتَمِّمَ اللَّهُ لَنَا أَمْرَنَا فِیکَ وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ کُنَّا نَسْمَعُ مِنَ الْیَهُودِ خَبَرَکَ وَ یُبَشِّرُونَنَا بِمَخْرَجِکَ وَ یُخْبِرُونَنَا بِصِفَتِکَ وَ أَرْجُو أَنْ یَکُونَ دَارُنَا دَارَ هِجْرَتِکَ عِنْدَنَا (4) فَقَدْ أَعْلَمَنَا الْیَهُودُ ذَلِکَ فَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی سَاقَنِی إِلَیْکَ وَ اللَّهِ مَا جِئْتُ إِلَّا لِنَطْلُبَ الْحَلْفَ عَلَی قَوْمِنَا وَ قَدْ آتَانَا اللَّهُ بِأَفْضَلَ مِمَّا أَتَیْتُ لَهُ ثُمَّ أَقْبَلَ ذَکْوَانُ فَقَالَ لَهُ أَسْعَدُ هَذَا رَسُولُ اللَّهِ الَّذِی کَانَتِ الْیَهُودُ تُبَشِّرُنَا بِهِ وَ تُخْبِرُنَا

ص: 9

در حجر نشسته بود و جماعتی از بنی هاشم نیز پیرامون وی را گرفته بودند. در این هنگام چشم اسعد بن زراره به حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله افتاد و لیکن از وی گذشت و التفاتی نکرد. موقعی که در شوط دوم بود با خود گفت: این چه جهل و نادانی است، من به مکه آمده ام و از این خبر مهم بی اطلاع باشم، من اگر به محل خود بر گردم و از من از این موضوع بپرسند من جواب آنان را چه بدهم. پس از این حدیث نفس پنبه را از گوش خود بیرون کرد و به دور انداخت، و به حضرت رسول گفت: «انعم صباحا» پیامبر سر خود را بلند کرد و فرمود: خداوند این طرز سلام کردن را تغییر داده و شما مانند اهل بهشت بگوئید: «السلام علیکم» اسعد گفت: این مطلب تازه ای است شما مردم را به چه دعوت می­کنید؟. حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله فرمود: من مردم را به خدای یگانه و رسالت خود از طرف پروردگار دعوت می­کنم و شما را دعوت می­کنم که: چیزی را با او شریک قرار مدهید و به پدر و مادر احسان کنید و فرزندان خود را از بیم تنگدستی مکشید ما شما و آنان را روزی می رسانیم و به کارهای زشت- چه علنی آن و چه پوشیده [اش]- نزدیک مشوید و نَفْسی را که خدا حرام گردانیده، جز به حق مکشید. این هاست که [خدا] شما را به [انجام دادن] آن سفارش کرده است، باشد که بیندیشد * و به مال یتیم جز به نحوی [هر چه نیکوتر]- نزدیک مشوید، تا به حد رشد خود برسد. و پیمانه و ترازو را به عدالت، تمام بپیمایید. هیچ کس را جز به قدر توانش تکلیف نمی کنیم. و چون [به داوری یا شهادت] سخن گویید دادگری کنید، هر چند [درباره] خویشاوند [شما] باشد. و به پیمان خدا وفا کنید. این هاست که [خدا] شما را به آن سفارش کرده است، باشد که پند گیرید.» (1)

هنگامی که اسعد بن زراره این کلمات شریفه را از حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله شنید گفت: «اشهد ان لا اله الّا اللَّه وحده لا شریک له و أنک رسول اللَّه»

گفت یا رسول اللَّه! پدر و مادرم فدای شما گردد من از اهل یثرب و قبیله خزرج هستم مدتی است بین ما و اوس رشته محبت و دوستی و برادری بریده شده است. اکنون اگر خداوند به وسیله شما این رشته گسیخته را به هم پیوند دهد ما گرامی تر از شما نخواهیم داشت، اینک یکی از خویشاوندان من نیز با من در این سفر همراه است و اگر او هم داخل در این امر بشود امید می­رود که خداوند امور ما را به وسیله شما انجام دهد یا رسول اللَّه! به خداوند سوگند ما از یهودیان می­شنیدیم که شما در همین نزدیکی ظهور خواهید کرد. یهودیان ما را به خروج شما مژده می­دادند و از صفات و شمایل شما برای ما می­گفتند اکنون امیدوارم محل و دیار ما اقامتگاه شما قرار گیرد و شما به آن سر زمین مهاجرت کنید همان طور که از یهودیان آن منطقه شنیده ایم. خداوند متعال را ستایش می­کنم و سپاسگزاری می نمایم که مرا به طرف شما رهنمائی کرده، من به این محل آمدم برای این که از قریش کمک بگیرم و لیکن خداوند تفضل فرمود و این سعادت و فضیلت را که از همه بالاتر است به ما مرحمت فرمود. پس از این ذکوان آمد اسعد بن زراره به او گفت: این همان پیامبری است که یهودیان ما را به ظهور او مژده می­دادند

ص: 9

بِصِفَتِهِ فَهَلُمَّ فَأَسْلِمْ فَأَسْلَمَ ذَکْوَانُ ثُمَّ قَالا یَا رَسُولَ اللَّهِ ابْعَثْ مَعَنَا رَجُلًا یُعَلِّمُنَا الْقُرْآنَ وَ یَدْعُو النَّاسَ إِلَی أَمْرِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِمُصْعَبِ بْنِ عُمَیْرٍ وَ کَانَ فَتًی حَدَثاً مُتْرَفاً بَیْنَ أَبَوَیْهِ یُکْرِمَانِهِ وَ یُفَضِّلَانِهِ عَلَی أَوْلَادِهِمْ وَ لَمْ یَخْرُجْ مِنْ مَکَّةَ فَلَمَّا أَسْلَمَ جَفَاهُ أَبَوَاهُ وَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ فِی الشِّعْبِ حَتَّی تَغَیَّرَ وَ أَصَابَهُ الْجَهْدُ وَ أَمَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ بِالْخُرُوجِ مَعَ أَسْعَدَ وَ قَدْ کَانَ تَعَلَّمَ مِنَ الْقُرْآنِ کَثِیراً فَخَرَجَا إِلَی الْمَدِینَةِ وَ مَعَهُمَا مُصْعَبُ بْنُ عُمَیْرٍ فَقَدِمُوا عَلَی قَوْمِهِمْ وَ أَخْبَرُوهُمْ بِأَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ وَ خَبَرِهِ فَأَجَابَ مِنْ کُلِّ بَطْنٍ الرَّجُلُ وَ الرَّجُلَانِ وَ کَانَ مُصْعَبٌ نَازِلًا عَلَی أَسْعَدَ بْنِ زُرَارَةَ وَ کَانَ یَخْرُجُ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَیَطُوفُ عَلَی مَجَالِسِ الْخَزْرَجِ یَدْعُوهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ فَیُجِیبُهُ الْأَحْدَاثُ (1) وَ کَانَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ شَرِیفاً فِی الْخَزْرَجِ وَ قَدْ کَانَ الْأَوْسُ وَ الْخَزْرَجُ اجْتَمَعَتْ عَلَی أَنْ یُمَلِّکُوهُ عَلَیْهِمْ لِشَرَفِهِ وَ سَخَائِهِ وَ قَدْ کَانُوا اتَّخَذُوا لَهُ إِکْلِیلًا (2) احْتَاجُوا فِی تَمَامِهِ إِلَی وَاسِطَةٍ کَانُوا یَطْلُبُونَهَا وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمْ یَدْخُلْ مَعَ قَوْمِهِ الْخَزْرَجِ فِی حَرْبِ بُعَاثٍ وَ لَمْ یُعِنْ عَلَی الْأَوْسِ وَ قَالَ هَذَا ظُلْمٌ مِنْکُمْ لِلْأَوْسِ وَ لَا أُعِینُ عَلَی الظُّلْمِ فَرَضِیَتْ بِهِ الْأَوْسُ وَ الْخَزْرَجُ فَلَمَّا قَدِمَ أَسْعَدُ کَرِهَ عَبْدُ اللَّهِ مَا جَاءَ بِهِ أَسْعَدُ وَ ذَکْوَانُ وَ فَتَرَ أَمْرُهُ فَقَالَ أَسْعَدُ لِمُصْعَبٍ إِنَّ خَالِی سَعْدَ بْنَ مُعَاذٍ مِنْ رُؤَسَاءِ الْأَوْسِ وَ هُوَ رَجُلٌ عَاقِلٌ شَرِیفٌ مُطَاعٌ فِی بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ فَإِنْ دَخَلَ فِی هَذَا الْأَمْرِ تَمَّ لَنَا أَمْرُنَا فَهَلُمَّ نَأْتِی مَحَلَّتَهُمْ فَجَاءَ مُصْعَبٌ مَعَ أَسْعَدَ إِلَی مَحَلَّةِ سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ فَقَعَدَ عَلَی بِئْرٍ مِنْ آبَارِهِمْ وَ اجْتَمَعَ إِلَیْهِ قَوْمٌ مِنْ أَحْدَاثِهِمْ وَ هُوَ یَقْرَأُ عَلَیْهِمُ الْقُرْآنَ فَبَلَغَ ذَلِکَ سَعْدَ بْنَ مُعَاذٍ فَقَالَ لِأُسَیْدِ بْنِ حُضَیْرٍ وَ کَانَ مِنْ أَشْرَافِهِمْ بَلَغَنِی أَنَّ أَبَا أُمَامَةَ أَسْعَدَ بْنَ زُرَارَةَ قَدْ جَاءَ إِلَی مَحَلَّتِنَا مَعَ هَذَا الْقُرَشِیِّ یُفْسِدُ شُبَّانَنَا فَأْتِهِ وَ انْهَهُ عَنْ ذَلِکَ فَجَاءَ أُسَیْدُ (3) بْنُ حُضَیْرٍ فَنَظَرَ إِلَیْهِ أَسْعَدُ فَقَالَ لِمُصْعَبٍ إِنَّ هَذَا رَجُلٌ شَرِیفٌ فَإِنْ دَخَلَ فِی هَذَا الْأَمْرِ رَجَوْتُ أَنْ یَتِمَّ أَمْرُنَا فَاصْدُقِ اللَّهَ فِیهِ فَلَمَّا قَرُبَ أُسَیْدٌ مِنْهُمْ قَالَ

ص: 10

و از صفات وی خبرهائی اظهار می­داشتند اینک بشتاب و اسلام را قبول کن، در این هنگام ذکوان نیز مسلمان شد. بعد از این جریان گفتند: یا رسول اللَّه! مردی را با ما بفرست تا به ما قرآن را تعلیم کند و مردم را به طرف شما دعوت نماید. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله این مأموریت را به مصعب بن عمیر که جوانی تازه سال بود واگذار کرد، وی در نزد پدر و مادرش عزیز و محترم بود، و زندگی مجلل و با شکوهی داشت و از مکه خارج نشده بود، هنگامی که اسلام را اختیار کرد پدر و مادرش وی را جفا کردند و از خود راندند، این جوان در شعب با پیامبر زندگی می­کرد و گرفتار مشقت و سختی گردید، و اوضاع و احوالش دگرگون شد. پیامبر این جوان را با اسعد بن زراره به مدینه فرستاد و او از قرآن آیات زیادی را یاد گرفته بود مصعب با اسعد به مدینه وارد شدند و جریان حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله را با مردمان مدینه در میان گذاشتند در این هنگام یک نفر دو نفر از قبائل مختلف دین مقدس اسلام قبول می­کردند. مصعب بن عمیر فرستاده حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله در منزل اسعد بن زراره نازل شد وی روزها در مجالس خزرج حاضر می­شد و آنان را به اسلام دعوت می­کرد، طبقه جوان دعوت او را قبول می­کردند و مسلمان می­شدند. عبد اللَّه بن ابی که شریف و رئیس خزرج بود، و قبیله اوس و خزرج در نظر داشتند وی را برای خود به سلطنت برگزینند، و برای او تاجی هم تهیه دیده بودند و دنبال کسی می­گشتند که این تاج را بر سر وی بگذارند، علت این محبوبیت عبد اللَّه از این جهت بود که وی در جنگ بعاث شرکت نکرد و لذا اوس و خزرج هر دو از وی راضی بودند، وی می­گفت: شما به قبیله أوس ظلم می­کنید و من به ظلم و ستم کمک نمی­کنم. هنگامی که اسعد بن زراره و ذَکْوَان از راه رسیدند و مصعب را نیز با خود آورده بودند، عبد اللَّه از این موضوع ناراضی به نظر می­رسید، زیرا وی می­دانست که این جریان به نفع او نخواهد بود، اسعد به مصعب گفت: دائی من سعد بن معاذ از رؤساء قبیله اوس است و او مردی عاقل و شریف و در میان خویشاوندان خود فرمان­پذیر می­باشد، اگر وی دعوت شما را بپذیرد ما موفق خواهیم شد، اینک لازم است که ما به منزل وی برویم.

مصعب بن عمیر به اتفاق اسعد بن زراره به محله سعد بن معاذ رفتند، و کنار چاهی از چاه های آن ها نشستند، در این هنگام جوانان قبیله پیرامون آن­ها اجتماع کردند و مصعب برای آن­ها مقداری قرآن خواند، این جریان به گوش سعد بن معاذ رسید، وی به اسید بن حضیر گفت: به من اطلاع داده اند که ابو امامه اسعد بن زراره به اتفاق یک نفر قرشی به محله ما آمده و جوانان ما را فاسد می­کنند. اکنون لازم است نزد او بروید و وی را از این جریان بازدارید. اسید بن حضیر آمد، هنگامی که چشم اسعد بر وی افتاد به مصعب گفت: این مرد یکی از اشراف است اگر امر شما را قبول کند امیدوارم موفق گردید، اینک وی را هدایت کنید، اسید نزد آن­ها رسید و گفت:

ص: 10

یَا أَبَا أُمَامَةَ یَقُولُ لَکَ خَالُکَ لَا تَأْتِنَا فِی نَادِینَا (1) وَ لَا تُفْسِدْ شُبَّانَنَا وَ احْذَرِ الْأَوْسَ عَلَی نَفْسِکَ فَقَالَ مُصْعَبٌ أَ وَ تَجْلِسُ فَنَعْرِضَ عَلَیْکَ أَمْراً فَإِنْ أَحْبَبْتَهُ دَخَلْتَ فِیهِ وَ إِنْ کَرِهْتَهُ نَحَّیْنَا عَنْکَ مَا تَکْرَهُ فَجَلَسَ فَقَرَأَ عَلَیْهِ سُورَةً مِنَ الْقُرْآنِ فَقَالَ کَیْفَ تَصْنَعُونَ إِذَا دَخَلْتُمْ فِی هَذَا الْأَمْرِ قَالَ نَغْتَسِلُ وَ نَلْبَسُ ثَوْبَیْنِ طَاهِرَیْنِ وَ نَشْهَدُ الشَّهَادَتَیْنِ وَ نُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ فَرَمَی بِنَفْسِهِ مَعَ ثِیَابِهِ فِی الْبِئْرِ ثُمَّ خَرَجَ وَ عَصَرَ ثَوْبَهُ ثُمَّ قَالَ اعْرِضْ عَلَیَّ فَعَرَضَ عَلَیْهِ شَهَادَةَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَهَا ثُمَّ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ لِأَسْعَدَ یَا أَبَا أُمَامَةَ أَنَا أَبْعَثُ إِلَیْکَ الْآنَ خَالَکَ وَ أَحْتَالُ عَلَیْهِ فِی أَنْ یَجِیئَکَ (2) فَرَجَعَ أُسَیْدٌ إِلَی سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ سَعْدٌ قَالَ أُقْسِمُ أَنَّ أُسَیْداً قَدْ رَجَعَ إِلَیْنَا بِغَیْرِ الْوَجْهِ الَّذِی ذَهَبَ مِنْ عِنْدِنَا وَ أَتَاهُمْ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ فَقَرَأَ عَلَیْهِ مُصْعَبٌ حم تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ (3) فَلَمَّا سَمِعَهَا قَالَ مُصْعَبٌ وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْنَا الْإِسْلَامَ فِی وَجْهِهِ قَبْلَ أَنْ یَتَکَلَّمَ فَبَعَثَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ أُتِیَ بِثَوْبَیْنِ طَاهِرَیْنِ وَ اغْتَسَلَ وَ شَهِدَ الشَّهَادَتَیْنِ وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَامَ وَ أَخَذَ بِیَدِ مُصْعَبٍ وَ حَوَّلَهُ إِلَیْهِ وَ قَالَ أَظْهِرْ أَمْرَکَ وَ لَا تَهَابَنَّ أَحَداً ثُمَّ جَاءَ فَوَقَفَ فِی بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ وَ صَاحَ یَا بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ لَا یَبْقَیَنَّ رَجُلٌ وَ لَا امْرَأَةٌ وَ لَا بِکْرٌ وَ لَا ذَاتُ بَعْلٍ وَ لَا شَیْخٌ وَ لَا صَبِیٌّ إِلَّا أَنْ خَرَجَ فَلَیْسَ هَذَا یَوْمُ سَتْرٍ وَ لَا حِجَابٍ فَلَمَّا اجْتَمَعُوا قَالَ کَیْفَ حَالِی عِنْدَکُمْ قَالُوا أَنْتَ سَیِّدُنَا وَ الْمُطَاعُ فِینَا وَ لَا نَرُدُّ لَکَ أَمْراً فَمُرْنَا بِمَا شِئْتَ فَقَالَ کَلَامُ رِجَالِکُمْ وَ نِسَائِکُمْ وَ صِبْیَانِکُمْ عَلَیَّ حَرَامٌ حَتَّی تَشْهَدُوا أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَکْرَمَنَا بِذَلِکَ وَ هُوَ الَّذِی کَانَتِ الْیَهُودُ تُخْبِرُنَا بِهِ فَمَا بَقِیَ دَارٌ مِنْ دُورِ بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ إِلَّا وَ فِیهَا مُسْلِمٌ أَوْ مُسْلِمَةٌ وَ حَوَّلَ مُصْعَبَ بْنَ عُمَیْرٍ إِلَیْهِ وَ قَالَ لَهُ أَظْهِرْ أَمْرَکَ وَ ادْعُ النَّاسَ عَلَانِیَةً وَ شَاعَ الْإِسْلَامُ بِالْمَدِینَةِ وَ کَثُرَ وَ دَخَلَ فِیهِ مِنَ الْبَطْنَیْنِ جَمِیعاً أَشْرَافُهُمْ وَ

ص: 11

یا ابا امامه دائی شما می­گوید: در اجتماعات ما شرکت نکن و جوانان ما را فاسد نگردان و از اوس بر خود نگران باش. مصعب گفت: ممکن است مقداری توقف کنید تا مقصود خود را به شما عرضه کنیم، اگر مایل شدید پیشنهاد ما را بپذیرید و اگر مطالب ما را قبول نکردید ما از محله شما خواهیم رفت، اسید نشست مصعب برای او سوره­ای از قرآن را خواند، اسید گفت: شما چگونه داخل این امر می­شوید، گفت: ما ابتداء غسل می­کنیم و پس از آن لباس پاکیزه می­پوشیم و نماز می­گزاریم. در این هنگام اسید بن حضیر خود را در چاه آب افکند، و پس از خروج از چاه لباس های خود را خشک نمود، و گفت: مطالب خود را بر من عرضه کن، مصعب کلمه شهادتین به او تلقین کرد، اسید نیز آن را بر زبان جاری نمود، و بعد از آن دو رکعت نماز نیز خواند. پس از این گفت: یا ابا امامه من اینک دائی شما را به این جا می­فرستم، و به هر وسیله ای باشد او را نزد شما روانه خواهم کرد، اسید از نزد آن­ها به منزل سعد بن معاذ مراجعه کرد، هنگامی که چشم سعد بر وی افتاد گفت: من سوگند یاد می­کنم که اسید قیافه اش تغییر کرده و مانند اول نیست. سعد بن معاذ پس از این که اسید مطالبی را به وی گفت، نزد اسعد بن زراره و مصعب رفت، مصعب هنگامی که سعد را دید سوره حم تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ برای او قرائت کرد، مصعب گوید وقتی که سعد این آیات را شنید من اسلام را در چهره او دیدم پیش از این که وی سخن بگوید، او پس از استماع قرآن سفارش کرد از منزلش لباس تمیز آوردند، پس از این که غسل کرد جامه ها را پوشید و شهادتین را بر زبان جاری و دو رکعت نماز هم خواند. بعد از این جریان دست مصعب را گرفت و او را به منزل خود برد و گفت: اکنون از کسی نترس و تبلیغات خود را ادامه بده، بعد از این سعد بن معاذ در میان بنی عمرو بن عوف فریاد زد: ای فرزندان عمرو بن عوف! همه شما از زن و مرد و دختر و پسر و جوان و پیر اجتماع کنید، هنگامی که آنان پیرامون هم جمع شدند سعد گفت: موقعیت من در میان شما چگونه است؟ گفتند: تو مطاع و سرور ما هستی، هر چه فرمان دهی اطاعت می­کنیم. سعد بن معاذ گفت: اینک تا به وحدانیت خداوند و رسالت محمد بن عبد اللَّه اقرار نکنید من سخن گفتن شما را با خودم تحریم می­کنم، این همان محمد است که یهودیان خیبر ما را از ظهور و خروج وی اطلاع می­دادند. بعد از این گفتار سعد بن معاذ خانه ای از خانه های بنی عَمرو بن عوف نبود مگر این که یک مرد یا زن مسلمان در آن بود، مصعب بن عمیر نزد سعد رفت، و سعد به او گفت: اکنون آشکارا دعوت خود را اظهار کن، و مردم را به طرف اسلام بخوان، در این هنگام دین مقدس اسلام در مدینه شیوع پیدا کرد. اشراف قبیله اوس و خزرج

ص: 11

ذَلِکَ لِمَا کَانَ عِنْدَهُمْ مِنْ أَخْبَارِ الْیَهُودِ وَ بَلَغَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ الْأَوْسَ وَ الْخَزْرَجَ قَدْ دَخَلُوا فِی الْإِسْلَامِ وَ کَتَبَ إِلَیْهِ مُصْعَبٌ بِذَلِکَ وَ کَانَ کُلُّ مَنْ دَخَلَ فِی الْإِسْلَامِ مِنْ قُرَیْشٍ ضَرَبَهُ قَوْمُهُ وَ عَذَّبُوهُ فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْمُرُهُمْ أَنْ یَخْرُجُوا إِلَی الْمَدِینَةِ فَکَانُوا یَتَسَلَّلُونَ رَجُلًا فَرَجُلًا (1) فَیَصِیرُونَ إِلَی الْمَدِینَةِ فَیُنْزِلُهُمُ الْأَوْسُ وَ الْخَزْرَجُ عَلَیْهِمْ وَ یُوَاسُونَهُمْ.

قَالَ فَلَمَّا قَدِمَتِ الْأَوْسُ وَ الْخَزْرَجُ مَکَّةَ جَاءَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُمْ تَمْنَعُونَ لِی جَانِبِی حَتَّی أَتْلُوَ عَلَیْکُمْ کِتَابَ رَبِّکُمْ وَ ثَوَابُکُمْ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةُ قَالُوا نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَخُذْ لِنَفْسِکَ وَ لِرَبِّکَ مَا شِئْتَ فَقَالَ مَوْعِدُکُمُ الْعَقَبَةُ فِی اللَّیْلَةِ الْوُسْطَی مِنْ لَیَالِی التَّشْرِیقِ فَلَمَّا حَجُّوا رَجَعُوا إِلَی مِنًی وَ کَانَ فِیهِمْ مِمَّنْ قَدْ أَسْلَمَ بَشَرٌ کَثِیرٌ وَ کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُشْرِکِینَ عَلَی دِینِهِمْ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ فِیهِمْ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ فِی الْیَوْمِ الثَّانِی مِنْ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ فَاحْضُرُوا دَارَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَلَی الْعَقَبَةِ وَ لَا تُنَبِّهُوا نَائِماً وَ لْیَتَسَلَّلْ وَاحِدٌ فَوَاحِدٌ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَازِلًا فِی دَارِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ حَمْزَةُ وَ عَلِیٌّ وَ الْعَبَّاسُ مَعَهُ فَجَاءَهُ سَبْعُونَ رَجُلًا مِنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ فَدَخَلُوا الدَّارَ فَلَمَّا اجْتَمَعُوا قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَمْنَعُونَ لِی جَانِبِی حَتَّی أَتْلُوَ عَلَیْکُمْ کِتَابَ رَبِّی وَ ثَوَابُکُمْ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةُ فَقَالَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حِزَامٍ (2) نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَاشْتَرِطْ لِنَفْسِکَ وَ لِرَبِّکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ تَمْنَعُونَنِی مِمَّا تَمْنَعُونَ أَنْفُسَکُمْ وَ تَمْنَعُونَ أَهْلِی مِمَّا تَمْنَعُونَ أَهْلِیکُمْ وَ أَوْلَادَکُمْ قَالُوا فَمَا لَنَا عَلَی ذَلِکَ قَالَ الْجَنَّةُ تَمْلِکُونَ بِهَا الْعَرَبَ فِی الدُّنْیَا وَ تَدِینُ لَکُمُ الْعَجَمُ وَ تَکُونُونَ مُلُوکاً فَقَالُوا قَدْ رَضِینَا فَقَامَ الْعَبَّاسُ بْنُ نَضْلَةَ وَ کَانَ مِنَ الْأَوْسِ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ تَعْلَمُونَ عَلَی مَا تُقْدِمُونَ عَلَیْهِ إِنَّمَا تُقْدِمُونَ عَلَی حَرْبِ الْأَحْمَرِ وَ الْأَبْیَضِ وَ عَلَی حَرْبِ مُلُوکِ الدُّنْیَا فَإِنْ عَلِمْتُمْ أَنَّهُ إِذَا أَصَابَتْکُمُ الْمُصِیبَةُ فِی أَنْفُسِکُمْ خَذَلْتُمُوهُ وَ تَرَکْتُمُوهُ فَلَا تُغِرُّوهُ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ وَ إِنْ کَانَ قَوْمُهُ

ص: 12

و بقیه مردمان که خبر حضرت خاتم النبیین را از یهودیان شنیده بودند کم کم رو به اسلام آوردند، خبر مسلمان شدن اوس و خزرج به پیامبر رسید و مصعب نیز جریان را به آن حضرت اطلاع داد، پس از این رسول الله به مسلمانان مکه که از طرف مشرکین آزار و اذیت می­دیدند امر می کرد که به مدینه روند و یکی پس از دیگری مخفیانه به طرف مدینه حرکت کردند، و اوس و خزرج هم وسایل زندگی آن­ها را فراهم می­نمودند.

راوی گوید: هنگامی که عده ای از اوس و خزرج برای انجام مناسک حج به مکه آمده بودند، حضرت رسول به آنان فرمود: شما از من حمایت کنید تا آیات قرآن را برای شما بخوانم، و خداوند برای این عمل شما را به بهشت خواهد برد، گفتند یا رسول اللَّه! هر تصمیم و اراده ای را که داری انجام بده. پیامبر فرمود: وعده ما با شما در شب دوازدهم ماه که از لیالی تشریق است در عقبه خواهد بود هنگامی که افراد اوس و خزرج از اعمال حج فارغ شدند در عقبه حاضر شدند و در میان آنان عده زیادی مسلمان بود و اکثرشان از مشرکین مدینه بودند که عبد اللَّه بن ابی در میان آن ها بود. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: در روز دوازدهم از ایام تشریق در خانه عبد المطلب واقع در عقبه اجتماع کنید، مواظب باشید خوابیده ها را بیدار نکنید، و متفرقا در آن مجلس شرکت کنید، و به طور دسته جمعی نیائید، پیامبر در آن روز در خانه عبد المطلب بودند و حمزة و علی و عباس نیز در خدمت آن حضرت بودند. در این هنگام هفتاد نفر از اوس و خزرج خدمت پیامبر آمدند، و در منزل پیرامون وی اجتماع کردند، پیامبر به آنان فرمود: اینک اطراف مرا داشته باشید تا من کتاب خدا را برای شما بخوانم، و پروردگار در برابر این عمل، بهشت را به شما پاداش خواهد داد. اسعد بن زراره و براء بن معرور و عبد اللَّه بن حزام گفتند: آری یا رسول اللَّه! اینک مطالب خود را اظهار کن و عهد پروردگار را انجام بده، پیامبر فرمود: همان طور که از خودتان دفاع می­کنید از من نیز دفاع کنید و از اهل بیت و خاندان من هم مانند اهل بیت و خاندان خود جانب داری نمائید، گفتند: یا رسول اللَّه! پاداش ما در مقابل این عمل چیست؟ حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمود: جزاء شما در مقابل این عمل بهشت خواهد بود علاوه بر این نتیجه این کار شما سلطنت بر عرب و عجم خواهد بود، گفتند: ما اکنون راضی شدیم، از این میان عباس بن نضله که از اوس بود به پا خواست و گفت: ای گروه اوس و خزرج! می­دانید شما پس از این با کدام اشخاص روبرو خواهید شد؟ بعد از این شما با ملوک جهان طرف خواهید شد، و با نژاد سفید و قرمز روبرو می­گردید، اینک خوب متوجه قضیه باشید اگر قادر به دفاع از وی نیستید او را فریب ندهید، زیرا حضرت رسول اگر چه خویشاوندانش

ص: 12

خَالَفُوهُ فَهُوَ فِی عَزٍّ وَ مَنَعَةٍ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حِزَامٍ وَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ مَا لَکَ وَ لِلْکَلَامِ یَا رَسُولَ اللَّهِ بَلْ دَمُنَا بِدَمِکَ وَ أَنْفُسُنَا بِنَفْسِکَ فَاشْتَرِطْ لِرَبِّکَ وَ لِنَفْسِکَ مَا شِئْتَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْرِجُوا إِلَیَّ مِنْکُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً یَکْفُلُونَ عَلَیْکُمْ بِذَلِکَ کَمَا أَخَذَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً فَقَالُوا اخْتَرْ مَنْ شِئْتَ فَأَشَارَ جَبْرَئِیلُ إِلَیْهِمْ فَقَالَ هَذَا نَقِیبٌ وَ هَذَا نَقِیبٌ وَ هَذَا نَقِیبٌ حَتَّی اخْتَارَ تِسْعَةً مِنَ الْخَزْرَجِ وَ هُمْ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حِزَامٍ (1) أَبُو جَابِرِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ رَافِعُ بْنُ مَالِکٍ وَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ وَ الْمُنْذِرُ بْنُ عَمْرٍو وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ وَ سَعْدُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ وَ ثَلَاثَةٌ مِنَ الْأَوْسِ وَ هُمْ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ کَانَ رَجُلًا مِنَ الْیَمَنِ حَلِیفاً فِی بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ وَ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ سَعْدُ بْنُ خَیْثَمَةَ فَلَمَّا اجْتَمَعُوا وَ بَایَعُوا رَسُولَ اللَّهِ صَاحَ بِهِمْ إِبْلِیسُ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ وَ الْعَرَبِ هَذَا مُحَمَّدٌ وَ الصُّبَاةُ (2) مِنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ عَلَی جَمْرَةِ الْعَقَبَةِ یُبَایِعُونَهُ عَلَی حَرْبِکُمْ فَأَسْمَعَ أَهْلَ مِنًی فَهَاجَتْ قُرَیْشٌ وَ أَقْبَلُوا بِالسِّلَاحِ وَ سَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ النِّدَاءَ فَقَالَ لِلْأَنْصَارِ تَفَرَّقُوا فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنْ أَمَرْتَنَا أَنْ نَمِیلَ عَلَیْهِمْ بِأَسْیَافِنَا فَعَلْنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ أُومَرْ بِذَلِکَ وَ لَمْ یَأْذَنِ اللَّهُ لِی فِی مُحَارَبَتِهِمْ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَتَخْرُجُ مَعَنَا قَالَ أَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهِ فَجَاءَتْ قُرَیْشٌ عَلَی بَکْرَةِ أَبِیهَا قَدْ أَخَذُوا السِّلَاحَ وَ خَرَجَ حَمْزَةُ وَ مَعَهُ السَّیْفُ فَوَقَفَ عَلَی الْعَقَبَةِ هُوَ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَی حَمْزَةَ قَالُوا مَا هَذَا الَّذِی اجْتَمَعْتُمْ عَلَیْهِ قَالَ مَا اجْتَمَعْنَا وَ مَا هَاهُنَا أَحَدٌ وَ اللَّهِ لَا یَجُوزُ أَحَدٌ هَذِهِ الْعَقَبَةَ إِلَّا ضَرَبْتُهُ بِسَیْفِی فَرَجَعُوا وَ غَدَوْا إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ وَ قَالُوا لَهُ قَدْ بَلَغَنَا أَنَّ قَوْمَکَ بَایَعُوا مُحَمَّداً عَلَی حَرْبِنَا فَحَلَفَ لَهُمْ عَبْدُ اللَّهِ أَنَّهُمْ

ص: 13

او را ترک گفته اند، لیکن وی در عزت و حشمت زندگی می­کند، عبد اللَّه بن حزام و اسعد بن زراره و ابو الهیثم ابن تیهان گفتند: یا رسول اللَّه! چرا از این گونه گفتارها بر زبان جاری می­سازی؟! ما خون خود را در راه شما خواهیم ریخت و از شما حمایت و جانبداری خواهیم کرد، اینک عهد و پیمانی را که با خداوند بسته ای انجام بده. پس از این مذاکرات حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اینک دوازده نفر نقیب (رهبر) از میان خود انتخاب کنید، تا امور شما را اداره کنند، همان طور که موسی بن عمران علیه السّلام از میان بنی اسرائیل دوازده نفر انتخاب کرد، گفتند: اکنون هر کس را میل دارید اختیار کنید، در این وقت جبرئیل آمد و نه نفر از خزرج و سه نفر از اوس را به پیامبر معرفی کرد، و حضرت هم آنان را معرفی فرمود. اسامی نقباء از این قرار بود، از قبیله خزرج نه نفر: اسعد بن زراره، براء بن معرور، عبد اللَّه بن حزام، ابو جابر بن عبد اللَّه، رافع بن مالک، سعد بن عبادة، منذر بن عمرو، عبد اللَّه بن رواحه، سعد بن ربیع، و عبادة بن صامت. و سه نفر نقیب اوس نیز از این قرارند: ابو الهیثم بن تیّهان که از اهل یمن و هم پیمان بنی عمرو ابن عوف بود، اسید بن حضیر، و سعد بن خیثمه. هنگامی که این افراد اجتماع کردند و با حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله بیعت نمودند، شیطان فریاد کشید: ای گروه قریش و ای جماعت عرب! اینک محمد با عده ای از اوس و خزرج که به او گرویده اند در عقبه گرد هم آمده اند، و برای جنگیدن با شما بیعت کردند، مشرکین قریش که در منی بودند فریاد او را شنیدند و با اسلحه به طرف عقبه رو آوردند. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فریاد شیطان را شنید و به انصار فرمود: از هم پراکنده شوید، عرض کردند: یا رسول اللَّه! ما را فرمان دهید تا با شمشیرهای خود به آن­ها حمله کنیم، پیامبر فرمود: من به جنگ و قتال مأمور نیستم، و خداوند مرا به جنگیدن اذن نداده است، گفتند: پس اینک شما در این محل خواهید بود یا با ما بیرون می­شوید؟ فرمود: من منتظر امر پروردگار هستم. مشرکین همگان به طور دسته جمعی در حالی که مسلح بودند به طرف حضرت رسول آمدند، در این هنگام حمزة بن عبد المطلب با شمشیر خود راه عقبه را گرفته بود و علی بن ابی طالب نیز با او بود، موقعی که حمزه را دیدند گفتند: این اجتماع شما برای چیست؟ حمزه گفت: ما اجتماعی نداریم و کسی هم در این جا وجود ندارد، به پروردگار سوگند اگر احدی از شما از این عقبه بگذرد با شمشیر او را خواهم زد. مشرکین چون این جریان را دیدند مراجعت کردند، روز بعد نزد عبد اللَّه بن ابی رفتند و گفتند: به ما اطلاع داده اند که خویشاوندان و قبیله شما با محمد بیعت کرده اند تا با ما جنگ کنند، عبد اللَّه سوگند یاد کرد

ص: 13

لَمْ یَفْعَلُوا وَ لَا عِلْمَ لَهُ بِذَلِکَ وَ أَنَّهُمْ لَمْ یَطَّلِعُوهُ عَلَی أَمْرِهِمْ فَصَدَّقُوهُ وَ تَفَرَّقَتِ الْأَنْصَارُ وَ رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ إِلَی مَکَّةَ. (1).

و از این جریان اظهار بی اطلاعی نمود، مشرکین هم از وی پذیرفتند، در این هنگام انصار متفرق شدند و پیامبر نیز به مکه مراجعت کردند.

توضیح

«الحلبۀ» با ضمه حاء به معنای درخت انگور یا یکی از ریشه­های آن. و به صورت متحرک نیز می­آید. و «السُبۀ» با ضمه به معنای عار است. و «المسبّۀ» کسی است که مردم را دشنام می­دهد. و فیروز آبادی گوید: «بعاث» با عین و غین بر وزن غراب (با ثاء سه نقطه) مکانی در نزدیکی مدینه است و ماجرای آن مشهور است. «إنّ عهدک بهذا لقریب» شاید مقصود این باشد که این سلامی که دادی، تازه و جدید است. چرا که این عادت قومت است، یا مقصود از «بهذه التحیّۀ» آغاز تحیّت و سلام باشد. «فاصدق الله فیه» یعنی تلاش خود را برای هدایتش به کار بگیر تا در نزد خداوند بر ادعایی که برای یاری دینش کرده­ای، صادق باشی. «اسلّ و تسلّل» یعنی پنهانی بیرون رفت. جزری گوید: در حدیث آمده است: «جاءت هوازان علی بکرۀ ابیها» این عبارتی است که عرب برای بیان کثرت و شمار زیاد به کار می­برند، و این که همگی آنان آمدند و کسی جا نماند و «بکرۀ» که به معنای چرخ آب­کشی است، در این جا به معنای حقیقی به کار نرفته و استعاره شده است.

روایت6.

کافی: عبید بن زراره، از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: چون ابو طالب درگذشت، جبرئیل بر رسول خدا نازل شد و گفت: ای محمد! از مکه خارج شو، زیرا دیگر در آن یاوری نداری. با مرگ ابو طالب، قریش بر پیامبر صلی الله علیه و آله شوریدند و آن حضرت ترسان از مکه گریخت تا به کوهی به نام «الحَجُون» رسید و در آن پناه گرفت. (1)

روایت7.

مناقب ابن شهر آشوب: ابو طالب نه سال و هشت ماه بعد از نبوّت پیامبر یعنی دو ماه پس از بیرون آمدن از شعب درگذشت. واقدی گمان کرده که آنان سه سال پیش از هجرت از شعب خارج شدند و در این سال ابو طالب وفات یافت و خدیجه شش ماه پس از وفات ابو طالب در حالی که چهل و شش سال و هشت ماه و بیست و چهار روز از عمرش سپری شده بود، درگذشت. و گفته می­شود: او

ص: 14

ابْنُ سَبْعٍ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ سِتَّةِ أَشْهُرٍ وَ أَیَّاماً.

أَبُو عَبْدِ اللَّهِ بْنُ مَنْدَةَ (1) فِی کِتَابِ الْمَعْرِفَةِ أَنَّ وَفَاةَ خَدِیجَةَ بَعْدَ مَوْتِ أَبِی طَالِبٍ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ.

الْمَعْرِفَةُ، (2) عَنِ النَّسَوِیِّ تُوُفِّیَتْ خَدِیجَةُ بِمَکَّةَ قَبْلَ الْهِجْرَةِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُفْرَضَ الصَّلَاةُ عَلَی الْمَوْتَی وَ سُمِّیَ ذَلِکَ الْعَامُ عَامَ الْحُزْنِ وَ لَبِثَ صلی الله علیه و آله بَعْدَهُمَا (3) بِمَکَّةَ ثَلَاثَةَ أَشْهُرٍ فَأَمَرَ أَصْحَابَهُ بِالْهِجْرَةِ إِلَی الْحَبَشَةِ فَخَرَجَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ بِأَهَالِیهِمْ وَ ذَلِکَ بَعْدَ خَمْسٍ مِنْ نُبُوَّتِهِ وَ کَانَ حِصَارُ الشِّعْبِ وَ کِتَابَةُ الصَّحِیفَةِ أَرْبَعَ سِنِینَ وَ قِیلَ ثَلَاثَ سِنِینَ وَ قِیلَ سَنَتَیْنِ فَلَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ خَرَجَ إِلَی الطَّائِفِ وَ أَقَامَ فِیهِ شَهْراً وَ کَانَ مَعَهُ زَیْدُ بْنُ الْحَارِثِ (4) ثُمَّ انْصَرَفَ إِلَی مَکَّةَ وَ مَکَثَ فِیهَا سَنَةً وَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ (5) فِی جِوَارِ مُطْعِمِ بْنِ عَدِیٍّ وَ کَانَ یَدْعُو القَبَائِلَ فِی الْمَوَاسِمِ فَکَانَتْ بَیْعَةُ الْعَقَبَةِ الْأُولَی بِمِنًی فَبَایَعَهُ خَمْسَةُ نَفَرٍ مِنَ الْخَزْرَجِ وَ وَاحِدٌ مِنَ الْأَوْسِ فِی خُفْیَةٍ مِنْ قَوْمِهِمْ وَ هُمْ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ فِطْنَةُ (6) بْنُ عَامِرِ بْنِ حِزَامٍ وَ عَوْفُ بْنُ الْحَارِثِ وَ حَارِثَةُ بْنُ ثَعْلَبَةَ وَ مَرْثَدُ بْنُ الْأَسَدِ وَ أَبُو أُمَامَةَ ثَعْلَبَةُ بْنُ عَمْرٍو وَ یُقَالُ هُوَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ فَلَمَّا انْصَرَفُوا إِلَی الْمَدِینَةِ وَ ذَکَرُوا الْقِصَّةَ وَ قَرَءُوا الْقُرْآنَ صَدَّقُوهُ وَ فِی السَّنَةِ الْقَابِلَةِ وَ هِیَ الْعَقَبَةُ الثَّانِیَةُ أَنْفَذُوا مَعَهُمْ سِتَّةً أُخْرَی (7) بِالسَّلَامِ وَ الْبَیْعَةِ وَ هُمْ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ وَ ذَکْوَانُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ نَافِعُ بْنُ مَالِکِ بْنِ الْعَجْلَانِ وَ عَبَّاسُ بْنُ عُبَادَةَ بْنِ نَضْلَةَ وَ یَزِیدُ بْنُ ثَعْلَبَةَ حَلِیفٌ لَهُ وَ یُقَالُ مَسْعُودُ بْنُ الْحَارِثِ وَ عُوَیْمُ بْنُ سَاعِدَةَ حَلِیفٌ لَهُمْ ثُمَّ أَنْفَذَ النَّبِیُ

ص: 15

چهل و هفت سال و شش ماه و چند روز عمر کرد.

ابو عبدالله بن منده در کتاب معرفت گوید: وفات خدیجه سه روز پس از وفات ابو طالب بود.

کتاب معرفۀ: نسویّ گوید: خدیجه در مکّه قبل از هجرت پیش از این که نماز بر مرده واجب شود، وفات یافت. و آن سال، سال خزن و اندوه نامگذاری شد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پس از وفات ابو طالب و خدیجه سه ماه در مکه ماند و به یارانش امر می فرمود که به حبشه هجرت کنند. گروهی از اصحاب به همراه خانواده­های خود به سمت حبشه بیرون رفتند، و این ماجرا پنج سال پس از نبوّت آن حضرت بود. و محاصره شعب و نوشتن قرار داد (صحیفه) چهار سال بود. و گفته شده: سه سال و گفته شده: دو سال بود. هنگامی که ابو طالب درگذشت، پیامبر به طائف رفت و یک ماه در آن جا ماند و زید بن حارث همراه ایشان بود. سپس به مکّه بازگشت و یک سال و شش ماه در آن جا در پناه مطعم بن عدیّ اقامت کرد. و در موسم­های حجّ قبائل را دعوت می­کرد. بیعت عقبه اول در منی اتفاق افتاد و پنج نفر از قبیله خزرج و یک نفر از اوس در پنهانی بی آنکه قبایلشان متوجه شوند با آن حضرت بیعت نمودند. اینان جابر بن عبد الله، فطنۀ بن عامر بن حزام و عوف بن حارث و حارثۀ بن ثعلبۀ و مرثد بن اسد و ابو امامۀ ثعلبۀ بن عمرو بودند. و گفته می­شود این شخص، اسعد بن زرارۀ بود. هنگامی که به مدینه بازگشتند و داستان را بازگو نمودند و قرآن را قرائت کردند، او را تصدیق کردند. در سال بعد یعنی در عقبه دوم، با شش نفر دیگر پیمان صلح و بیعت بستند. این شش نفر: ابو هیثم بن تیهان، عبادۀ بن صامت، ذکوان بن عبد الله و نافع بن مالک بن عجلان و عباس بن عبادۀ بن نضلۀ و یزید بن ثعلبه که هم پیمان او بود. و گفته می­شود: مسعود بن حارث و عویم بن ساعدۀ هم­پیمان آن­ها بودند. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم

ص: 15

مَعَهُمُ ابْنُ عَمِّهِ مُصْعَبُ بْنُ هَاشِمٍ (1) فَنَزَلَ دَارَ أَسْعَدِ بْنِ زُرَارَةَ فَاجْتَمَعُوا عَلَیْهِ وَ أَسْلَمَ أَکْثَرُهُمْ إِلَّا دَارَ أُمَیَّةَ بْنِ زَیْدٍ وَ حَطَمَةَ وَ وَائِلٍ وَ وَاقِفٍ فَإِنَّهُمْ أَسْلَمُوا بَعْدَ بَدْرٍ وَ أُحُدٍ وَ الْخَنْدَقِ وَ فِی السَّنَةِ الْقَابِلَةِ کَانَتْ بَیْعَةُ الحرس (الْحَارِثِ) کَانُوا مِنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ سَبْعِینَ رَجُلًا وَ امْرَأَتَیْنِ وَ اخْتَارَ صلی الله علیه و آله مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً لِیَکُونُوا کُفَلَاءَ قَوْمِهِ تِسْعَةً مِنَ الْخَزْرَجِ وَ ثَلَاثَةً مِنَ الْأَوْسِ فَمِنَ الْخَزْرَجِ أَسْعَدُ وَ جَابِرٌ وَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حِزَامٍ وَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ وَ الْمُنْذِرُ بْنُ قَمَرٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ وَ سَعْدُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ مِنَ الْقَوَافِلِ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ وَ مِنَ الْأَوْسِ أَبُو الْهَیْثَمِ وَ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ سَعِیدُ بْنُ خَیْثَمَةَ (2).

پسر عمویش مصعب بن هاشم را به نزشان فرستاد. پس به خانه اسعد بن زراره وارد شد و آنان در اطراف او جمع شده و بیشترشان اسلام آوردند به جز امیّۀ بن زید و حطمۀ و وائل و واقف. این افراد پس از جنگ بدر و احد و خندق اسلام آوردند. و در سال بعدی بیعت «حرس» انجام شد و آنان هفتاد مرد و دو زن از قبیله اوس و خزرج بودند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از میان آنان دوازده نقیب (رهبر و پیشوا) انتخاب کرد تا عهده­دار و مسوؤل قومش باشند. نه نفر از خزرج و سه نفر از اوس بودند. از میان خزرجیان اسعد و جابر و بُراء بن مَعرور و عبد الله بن حزام و سعد بن عبادۀ و منذر بن قمر و عبد الله بن رواحۀ و سعد بن ربیع بودند و از میان قافله­ها عبادۀ بن صامت و از میان اوسیان ابو هیثم و اسید بن حضیر و سعید بن خیثمۀ بودند. (1)

روایت8.

الخرائج و الجرائح: از جمله معجزات آن حضرت این بود که همه قریش جمع شدند بنی هاشم را از مکّه خارج کردند و به شعب ابی طالب رفتند. و در آن جا یک ماه کمتر از سه سال ماندند. حضرت ابو طالب و خدیجه، تمام اموال خود را در آن جا خرج کردند. و فقط در ماه­های حج می توانستند آذوقه تهیه کنند و داد و ستد نمایند، از این جهت گرسنگی و سرمایی متحمل شدند که فقط خداوند می­داند چه اندازه بود. خداوند متعال موریانه را فرستاد و تمام کلمات قطعنامه آنان را خورد، مگر نام خدا را. این راز را پیامبر اکرم به ابو طالب گفت. و تنها چیزی که قریش را به ترس می­افکند این بود که بنی هاشم به صورت گروهی و یکپارچه از شعب بیرون آمده بودند. و گفتند: گرسنگی آنان را بیرون آورده است. قریش آمدند تا به حجر رسیدند و در آن جا نشستند و کودکان قریش بر حجر نمی­نشستند. گفتند: ای ابو طالب وقت آن رسیده که با قومت صلح کنی. گفت: خبری برای شما آورده­ام بگوئید قطعنامه را بیاورند شاید صلح و سازشی میان ما و شما در آن باشد. قطعنامه را که در نزد مادر ابو جهل بود آوردند. و پیش­تر در کعبه بود، و از ترس دزدان نزد خودشان نگاه­داشته بودند و مهرهایشان بر آن بود. ابو طالب گفت: آیا چیزی از آن را انکار می­کنید. گفتند: خیر. گفت: برادرزاده­ام

ص: 16

وَ لَمْ یَکْذِبْنِی قَطُّ أَنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ عَلَی هَذِهِ الصَّحِیفَةِ الْأَرَضَةَ فَأَکَلَتْ کُلَّ قَطِیعَةٍ وَ إِثْمٍ وَ تَرَکَتْ کُلَّ اسْمٍ هُوَ لِلَّهِ فَإِنْ کَانَ صَادِقاً أَقْلَعْتُمْ عَنْ ظُلْمِنَا وَ إِنْ یَکُنْ کَاذِباً نَدْفَعْهُ إِلَیْکُمْ فَقَتَلْتُمُوهُ فَصَاحَ النَّاسُ أَنْصَفْتَنَا یَا أَبَا طَالِبٍ فَفُتِحَتْ ثُمَّ أُخْرِجَتْ فَإِذَا هِیَ مَشْرَبَةٌ کَمَا قَالَ صلی الله علیه و آله فَکَبَّرَ الْمُسْلِمُونَ وَ امْتُقِعَتْ (1) وُجُوهُ الْمُشْرِکِینَ فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ أَ تَبَیَّنَ لَکُمْ أَیُّنَا أَوْلَی بِالسِّحْرِ وَ الْکِهَانَةِ فَأَسْلَمَ یَوْمَئِذٍ عَالَمٌ مِنَ النَّاسِ ثُمَّ رَجَعَ أَبُو طَالِبٍ إِلَی شِعْبِهِ ثُمَّ عَیَّرَهُمْ هِشَامُ بْنُ عَمْرٍو الْعَامِرِیُّ بِمَا صَنَعُوا بِبَنِی هَاشِمٍ (2).

که هر گز به من دروغ نمی­گوید به من گفته است که خداوند موریانه ای را مأمور کرده و تمام کلمات قطعنامه را خورده است و همه اسماء خداوند را رها کرده است. اگر راست باشد، دست از ظلم خود بردارید و اگر راست نباشد او را تسلیم شما می کنم تا او را بکشید. مردم فریاد کشیدند: عدالت پیشه کردی ای ابو طالب. صندوق را باز کردند همان گونه یافتند که پیامبر خبر داده بود. در این هنگام مسلمانانی که با ابو طالب آمده بودند، تکبیر گفتند و صورت مشرکین دگرگون شد. ابو طالب گفت: معلوم شد که کدام یک از سزاوار است که به سحر و کهانۀ نسبت داده شود. در آن روز گروه­های بسیاری از مردم اسلام آوردند. سپس ابو طالب به شعب برگشت. و هشام بن عمرو عامری، قریش را به خاطر رفتاری که با بنی هاشم داشتند، مواخذه و سرزنش کرد. (1)

روایت9.

مناقب ابن شهرآشوب: زهری در باره این فرموده خداوند: «و لقد مکنّاهم الْآیَاتِ...» گوید: هنگامی که ابو طالب فوت شد، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هیچ یاوری نداشت و بر سر مبارک آن حضرت خاک ریختند. فرمود: تا زمانی که ابو طالب زنده بود قریش نتوانستند هیچ آزاری به من برسانند. و آن حضرت در پشت مکان رمی که در سمت چپ ورودی بیت، که یک ذراع و یک وجب در یک ذراع بود، پنهان می­شد. افرادی از دار ابو لهب و دار عدیّ بن حمران آمدند و گفتند: اگر محمد پیامبر می­بود، نبوت او را از زنان باز می­داشت و همه آیات و معجزات برایش ممکن می­ شد و مانع از مرگ نزدیکانش می­شد. هنگامی که ابو طالب و خدیجه وفات یافتند، آیه: «و لقد ارسلنا رسلا من قبلک»(2) تا پایان آیه.

زهری در باره این فرموده خداوند «فإن تولّوا فقل حسبی الله»(3) {پس اگر روی برتافتند، بگو: «خدا مرا بس است».} گوید: هنگامی که ابو طالب فوت شد و مصیبت و بلا بر پیامبر سخت و دشوار شد به طائف پناه برد به این امید که بزرگان طائف او را یاری رسانند. اما از او نپذیرفتند و اراذل و دیوانگان آن­ها با سنگ پیامبر را دنبال کردند و پاهای مبارکش را خون­آلود کردند. آن حضرت از دست آن­ها نجات پیدا کرد و در سایه درخت انگور بستانی نشست. و فرمود: پروردگارا از ضعف توان و قلّت چاره و یاور و خواری خود در برابر مردم به نزد تو شکایت می­برم ای أرحم الراحمین. سپس حدیث عداس را بنا بر روایت طبرسی که ذکر کردیم، آورده است.

ص: 17

ابْنُ مَسْعُودٍ لَمَّا دَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الطَّائِفَ رَأَی عُتْبَةَ وَ شَیْبَةَ جَالِسَیْنِ عَلَی سَرِیرٍ فَقَالا هُوَ یَقُومُ قِبَلَنَا فَلَمَّا قَرُبَ النَّبِیُّ مِنْهُمَا خَرَّ السَّرِیرُ وَ وَقَعَا عَلَی الْأَرْضِ فَقَالا عَجَزَ سِحْرُکَ عَنْ أَهْلِ مَکَّةَ فَأَتَیْتَ الطَّائِفَ (1).

ابن مسعود گوید: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وارد طائف شد، عُتبَۀ و شَیبۀ را دید که بر تختی نشسته بودند. گفتند: او به سمت ما می­آید. وقتی پیامبر به آنان نزدیک شد، تخت شکست و بر زمین افتادند و گفتند: سحر و جادویت برای مردم مکّه به کار نیامد، به طائف آمدی. (1)

روایت10.

تفسیر عیاشی: محمد حلبی از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله چند سالی در مکه رسالتش را از مردم پنهان می کرد. علی علیه السلام و خدیجه همراه او بودند. سپس خداوند به او امر کرد که مأموریت خود را آشکار کند و پیامبر چنین کرد. او به نزد قبایل عرب می رفت و سخن خویش را برای آنان عرضه می کرد. آن­ها با دیدن حضرت می گفتند: ای دروغگو! از این جا برو. (2)

روایت11.

می­گویم: کازرونی در المنتقی گوید: در سال هشتم نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قریش عهد و سوگند بستند که با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دشمنی کنند. و سبب این بود که چون حمزه اسلام آورد و نجاشی از عده­ای از مسلمانان که پیش او بودند، حمایت کرد و ابو طالب عموی پیامبر از ایشان حمایت نمود و بنو هاشم و بنو عبدالمطلب بر محافظت پیامبر متفق بودند و نپذیرفتند که آن حضرت را تسلیم کنند، اسلام در میان قبایل رواج پیدا کرد و مشرکان در خاموش کردن نور نبوّت کوشیدند ولی خداوند نمی گذارد، تا نور خود را کامل کند، پس قریش دریافتند که هیچ راهی برای دستیابی به محمد صلی الله علیه و آله ندارند، بر این نظر اتفاق نظر کردند که عهدنامه­ای میان خود بنویسند مبنی بر این که با بنی هاشم و بنی عبد المطلب خویشاوندی و ازدواج نکنند، و با آنان معامله نکنند. پس معاهده نامه­ای در این باره نوشتند و عده­ای امضا کرده و بر کعبه آویختند. سپس بر کسانی که اسلام آورده بودند تعدی و دشمنی کرده و آنان را به بند کشیده و آزار دادند. و سختی بر آنان شدّت گرفت و فتنه در میانشان بالا گرفت و تزلزلی عظیم به حال مسلمانان پیدا شد و قریش در حقّ بنی عبد المطلب ستم روا داشتند و میان آنان شرّ و فتنه افکندند و گفتند: هیچ صلح و خویشاوندی و قرابتی میان ما نیست مگر این که این جوان نادان کشته شود. پس ابوطالب دست به کار شد و برادرزاده­اش و فرزندان پدرش و کسانی که از آنان پیروی می­کردند، را به شعب برد. قریش وارد شعب شدند و پیامبر و مؤمنان را به شدت آزردند و در سر راه­ها آنان را می­زدند و در شعب آنان را محاصره کردند و نمی­گذاشتند از بازارها چیزی برایشان بیاورند. و ولید بن مغیره در میان قریش ندا می­کرد: هر کدام از آنان

ص: 18

مِنْهُمْ وَجَدْتُمُوهُ عِنْدَ طَعَامٍ یَشْتَرِیهِ فَزِیدُوا عَلَیْهِ فَبَقُوا عَلَی ذَلِکَ ثَلَاثَ سِنِینَ حَتَّی بَلَغَ الْقَوْمَ الْجَهْدُ الشَّدِیدُ حَتَّی سَمِعُوا أَصْوَاتَ صِبْیَانِهِمْ یَتَضَاغَوْنَ أَیْ یَصِیحُونَ مِنَ الْجُوعِ مِنْ وَرَاءِ الشِّعْبِ وَ کَانَ الْمُشْرِکُونَ یَکْرَهُونَ مَا فِیهِ بَنُو هَاشِمٍ مِنَ الْبَلَاءِ حَتَّی کَرِهَ عَامَّةُ قُرَیْشٍ مَا أَصَابَ بَنِی هَاشِمٍ وَ أَظْهَرُوا کَرَاهِیَتَهُمْ لِصَحِیفَتِهِمُ الْقَاطِعَةِ الظَّالِمَةِ حَتَّی أَرَادَ رِجَالٌ أَنْ یَبْرَءُوا مِنْهَا وَ کَانَ أَبُو طَالِبٍ یَخَافُ أَنْ یَغْتَالُوا رَسُولَ اللَّهِ لَیْلًا أَوْ سِرّاً وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا أَخَذَ مَضْجَعَهُ أَوْ رَقَدَ جَعَلَهُ أَبُو طَالِبٍ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ بَنِیهِ خَشْیَةَ أَنْ یَقْتُلُوهُ وَ یُصْبِحُ قُرَیْشٌ وَ قَدْ سَمِعُوا أَصْوَاتَ صِبْیَانِ بَنِی هَاشِمٍ مِنَ اللَّیْلِ یَتَضَاغَوْنَ مِنَ الْجُوعِ فَیَجْلِسُونَ عِنْدَ الْکَعْبَةِ فَیَسْأَلُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَیَقُولُ الرَّجُلُ لِأَصْحَابِهِ کَیْفَ بَاتَ أَهْلُکَ الْبَارِحَةَ فَیَقُولُونَ بِخَیْرٍ فَیَقُولُ لَکِنْ إِخْوَانُکُمْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ فِی الشِّعْبِ بَاتَتْ صِبْیَانُهُمْ یَتَضَاغَوْنَ مِنَ الْجُوعِ فَمِنْهُمْ مَنْ یُعْجِبُهُ مَا یَلْقَی مُحَمَّدٌ وَ رَهْطُهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَکْرَهُ ذَلِکَ فَأَتَی (1) مِنْ قُرَیْشٍ عَلَی ذَلِکَ مِنْ أَمْرِهِمْ فِی بَنِی هَاشِمٍ سَنَتَیْنِ أَوْ ثَلَاثاً حَتَّی جَهَدَ الْقَوْمُ جَهْداً شَدِیداً لَا یَصِلُ إِلَیْهِمْ شَیْ ءٌ إِلَّا سِرّاً وَ مستخفی (مُسْتَخْفٍ) بِهِ مِمَّنْ أَرَادَ صِلَتَهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ حَتَّی رُوِیَ أَنَّ حَکِیمَ بْنَ حِزَامٍ خَرَجَ یَوْماً وَ مَعَهُ إِنْسَانٌ یَحْمِلُ طَعَاماً إِلَی عَمَّتِهِ خَدِیجَةَ بِنْتِ خُوَیْلِدٍ وَ هِیَ تَحْتَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الشِّعْبِ إِذْ لَقِیَهُ أَبُو جَهْلٍ فَقَالَ تَذْهَبُ بِالطَّعَامِ إِلَی بَنِی هَاشِمٍ وَ اللَّهِ لَا تَبْرَحُ أَنْتَ وَ لَا طَعَامُکَ حَتَّی أَفْضَحُکَ عِنْدَ قُرَیْشٍ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ بْنُ هِشَامِ بْنِ الْحَارِثِ تَمْنَعُهُ أَنْ یُرْسِلَ إِلَی عَمَّتِهِ بِطَعَامٍ کَانَ لَهَا عِنْدَهُ فَأَبَی أَبُو جَهْلٍ أَنْ یَدَعَهُ فَقَامَ إِلَیْهِ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ بِسَاقِ بَعِیرٍ فَشَجَّهُ وَ وَطِئَهُ وَطْئاً شَدِیداً وَ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَرِیبٌ یَرَی ذَلِکَ وَ هُمْ یَکْرَهُونَ أَنْ یَبْلُغَ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ وَ أَصْحَابَهُ فَیُشْمَتُوا بِهِمْ وَ حَتَّی رُوِیَ أَنَّ هِشَامَ بْنَ عَمْرِو بْنِ رَبِیعَةَ أَدْخَلَ عَلَی بَنِی هَاشِمٍ فِی لَیْلَةٍ ثَلَاثَةَ أَحْمَالِ طَعَامٍ فَعَلِمَتْ بِذَلِکَ قُرَیْشٌ فَمَشَوْا إِلَیْهِ فَکَلَّمُوهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ إِنِّی غَیْرُ عَائِدٍ لِشَیْ ءٍ یُخَالِفُکُمْ ثُمَّ عَادَ الثَّانِیَةَ فَأَدْخَلَ حَمْلًا أَوْ حَمْلَیْنِ لَیْلًا وَ صَادَفَتْهُ قُرَیْشٌ وَ هَمُّوا بِهِ فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ دَعُوهُ رَجُلٌ وَصَلَ رَحِمَهُ

ص: 19

را دیدید که طعامی می­خرد از او بیشتر بستانید. سه سال بر همین منوال بودند تا این که سختی و مشقت طاقت­فرسائی متحمل شدند تا جایی که صدای کودکان مردم شعب شنیده می­شد که از گرسنگی شدید فریاد می­کشیدند. مشرکان از بلا و مصیبتی که بنی هاشم بدان گرفتار آمده بودند کراهت داشتند و حتی عموم مردم قریش سختی­ها و مشقت­های وارده به بنی هاشم را ناپسند می­دانستند و کراهیت و نارضایتی خود را نسبت به قطعنامه ظالمانه خود ابراز کردند تا جایی که افرادی خواستند از دست آن خلاص شوند. ابو طالب از این می­ترسید که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را شبانه یا در پنهانی ترور کنند، از این جهت هرگاه پیامبر می­خوابید، از ترس این که آن حضرت را به قتل برسانند او را در میان خود و پسرانش قرا می­داد. و قریش صبح­هنگام صدای کودکان بنی هاشم را شنیدند که از گرسنگی فریاد می­کشند. پس در کنار کعبه می­نشستند و از همدیگر در این باره می­پرسیدند. شخص به دوستانش می­گفت: عیالت دیشب را چگونه سپری کردند؟ می­گفتند: به خوبی. می­گفت: اما کودکان برادران شما، کسانی که در شعب هستند، از گرسنگی فریاد می­کشیدند و می­نالیدند. برخی از آن چه بر سر محمد و پیروانش آمده بود، خوشحال بودند و برخی ناراحت و ناراضی. دو یا سه سال بر این منوال گذشت تا جایی که مردم شعب سختی و مشقت زیادی متحمل شدند به نحوی که طعامی به دست آن­ها نمی­رسید مگر به صورت پنهانی و در خفا، توسط کسانی از قریش که پیوند خویشاوندی با آنان داشتند. روایت شده که روزی حکیم بن حزام بیرون رفت و مردی همراه او بود که طعامی با خود داشت تا برای عمّه خود خدیجه بنت خویلد که در شعب با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود، ببرد. ابو جهل به او رسید و گفت: غذا برای بنی هاشم می­بری؟ سوگند به خدا با غذایت تکان نمی­خوری تا تو را در نزد قریش رسوا کنم. ابو بختری بن هشام بن حارث به او گفت: مانع از این می­شوی تا طعام عمّه­اش را که در نزد او بوده، برایش ببرد؟ ابو جهل قبول نکرد که او را رها کند. ابو بختری ساق شتری برداشت و بر سر او زد و بشدت سرش را زخمی کرد. حمزه بن عبد المطلب نزدیک بود و این صحنه را دید. و آنان دوست نداشتند که این ماجرا به پیامبر و یارانش برسد و آنان را شماتت کنند. و روایت شده که هشام بن عمرو بن ربیعه در یکی از شب­ها سه بارِ طعام برای بنی هاشم آورد. قریش از این امر با خبر شدند و به نزدش آمدند و در این باره با او سخن گفتند. گفت: من دیگر کاری برخلاف شما انجام نمی­دهم. سپس برای بار دوم شبی یک بار یا دو بارِ طعام برد. قریش او را دیدند و خواستند به او آسیب برسانند. ابو سفیان گفت: رهایش کنید تا به خویشاوند خود صله کند،

ص: 19

أَمَا إِنِّی أَحْلِفُ بِاللَّهِ لَوْ فَعَلْنَا مِثْلَ مَا فَعَلَ کَانَ أَجْمَلَ بِنَا وَ وَفَّقَ اللَّهُ هِشَاماً لِلْإِسْلَامِ یَوْمَ الْفَتْحِ. (1) قَالَ وَ فِی سَنَةِ عَشْرٍ مِنْ نُبُوَّتِهِ صلی الله علیه و آله تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ عَارَضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جِنَازَةَ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ وَصَلَتْکَ رَحِمٌ وَ جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً یَا عَمِّ.

وَ فِی هَذِهِ السَّنَةِ تُوُفِّیَتْ خَدِیجَةُ بَعْدَ أَبِی طَالِبٍ بِأَیَّامٍ وَ لَمَّا مَرِضَتْ مَرَضَهَا الَّذِی تُوُفِّیَتْ فِیهِ دَخَلَ عَلَیْهَا رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ لَهَا بِالْکُرْهِ مِنِّی مَا أَرَی مِنْکِ یَا خَدِیجَةُ وَ قَدْ یَجْعَلُ اللَّهُ فِی الْکُرْهِ خَیْراً کَثِیراً أَ مَا عَلِمْتِ أَنَّ اللَّهَ قَدْ زَوَّجَنِی مَعَکِ فِی الْجَنَّةِ مَرْیَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ وَ کُلْثُمَ أُخْتَ مُوسَی وَ آسِیَةَ امْرَأَةَ فِرْعَوْنَ قَالَتْ وَ قَدْ فَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ قَالَتْ بِالرِّفَاءِ وَ الْبَنِینَ وَ تُوُفِّیَتْ خَدِیجَةُ وَ هِیَ بِنْتُ خَمْسٍ

ص: 20

اما من به خدا سوگند یاد می­کنم اگر ما اینچنین کاری می­کردیم برایمان سزاوارتر بود. و خداوند در روز فتح مکه به هشام، توفیق مسلمان شدن عطا فرمود.

گوید: در سال دهم از نبوّت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ابو طالب وفات یافت. ابن عباس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیش جنازه ابو طالب آمد و فرمود: صله رحم به جا آوردی و خداوند به تو جزای خیر دهاد، ای عمو.

در این سال خدیجه چند روز پس از ابو طالب وفات یافت و هنگامی که به بیماری­ای دچار شد که در اثرِ آن وفات یافت، رسول خدا به نزد او آمد و فرمود:

برای من بسیار دشوار و ناگوار است این که می­بینم تو بیماری، ای خدیجه، و چه بسا خداوند در امور ناخوشایند خیر بسیاری قرار دهد. آیا نمی­دانی که خداوند به همراه تو در بهشت مریم بنت عمران و کلثوم خواهر موسی و آسیه زن فرعون را به ازدواج من درآورده است؟ خدیجه گفت: خداوند اینگونه خواسته، ای رسول خدا؟ فرمود: آری. گفت: مبارک باشد. و خدیجه در سن شصت

ص: 20

وَ سِتِّینَ وَ دُفِنَتْ بِالْحَجُونِ وَ نَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَبْرَهَا وَ لَمْ یَکُنْ یَوْمَئِذٍ سُنَّةُ الْجَنَازَةِ وَ الصَّلَاةِ عَلَیْهَا.

وَ رُوِیَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ ثَعْلَبَةَ بْنِ صَغِیرٍ قَالَ: لَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ وَ خَدِیجَةُ وَ کَانَ بَیْنَهُمَا شَهْرٌ وَ خَمْسَةُ أَیَّامٍ اجْتَمَعَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُصِیبَتَانِ فَلَزِمَ بَیْتَهُ وَ أَقَلَّ الْخُرُوجَ وَ نَالَتْ مِنْهُ قُرَیْشٌ مَا لَمْ تَکُنْ تَنَالُ وَ لَا تَطْمَعُ فَبَلَغَ ذَلِکَ أَبَا لَهَبٍ فَجَاءَهُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ امْضِ لِمَا أَرَدْتَ وَ مَا کُنْتَ صَانِعاً إِذْ کَانَ أَبُو طَالِبٍ حَیّاً فَاصْنَعْهُ لَا وَ اللَّاتِ لَا یُوصَلُ إِلَیْکَ حَتَّی أَمُوتَ وَ سَبَّ ابْنُ غَیْطَلَةَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَأَقْبَلَ عَلَیْهِ أَبُو لَهَبٍ فَنَالَ مِنْهُ فَوَلَّی یَصِیحُ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ صَبَأَ أَبُو عُتْبَةَ فَأَقْبَلَتْ قُرَیْشٌ حَتَّی وَقَفُوا عَلَی أَبِی لَهَبٍ فَقَالَ مَا فَارَقْتُ دِینَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ لَکِنِّی أَمْنَعُ ابْنَ أَخِی أَنْ یُضَامَ (1) حَتَّی یَمْضِیَ لِمَا یُرِیدُ قَالُوا أَحْسَنْتَ وَ أَجْمَلْتَ وَ وَصَلْتَ الرَّحِمَ فَمَکَثَ

ص: 21

و پنج سالگی وفات یافت و در حَجون به خاک سپرده شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر قبر او آمد و در آن وقت سنّت مراسم جنازه و نماز میّت تشریع نشده بود.

از عبدالله بن ثعلبه بن صغیر روایت شده که گوید: زمانی که ابوطالب و خدیجه درگذشتند، - و فاصله زمانی وفات آن دو یک ماه و پنج روز بود - دو مصیبت بر پیامبر وارد آمد، پس خانه نشین شد و کمتر بیرون می­رفت. و قریش درباره آن حضرت به خواسته­هایی رسیدند که پیش­تر بدان نرسیده و طمع دستیابی به آن­ها را نداشتند. این خبر به ابو لهب رسید و به نزد پیامبر آمد و گفت: ای محمد به خواسته و هدفت ادامه بده. و کارهایی را که در زمان حیات ابو طالب می­کردی انجام بده. سوگند به لات (بت مکه) تا زمانی که من زنده­ام به تو نمی رسد. ابن غیطلۀ پیامبر را دشنام داد. پس ابو لهب آمد و او را تأدیب کرد. ابن غیطلۀ برگشت و فریاد برآورد: ای مردم قریش، ابو عتبۀ صابئ شد. قریش آمدند تا به نزد ابو لهب رسیدند. ابو لهب گفت: من دین عبد المطلب را ترک نکرده­ام اما از برادرزاده­ام حمایت می­کنم تا مورد ستم قرار نگیرد و آن چه می­خواهد انجام بدهد. گفتند: کار نیک و پسندیده کردی و پیوند خویشاوندی را رعایت کردی.

ص: 21

رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَذَلِکَ أَیَّاماً یَذْهَبُ وَ یَأْتِی لَا یَتَعَرَّضُ لَهُ أَحَدٌ مِنْ قُرَیْشٍ وَ هَابُوا أَبَا لَهَبٍ إِذاً جَاءَ عُقْبَةُ بْنُ أَبِی مُعَیْطٍ وَ أَبُو جَهْلٍ إِلَی أَبِی لَهَبٍ فَاحْتَالا حَتَّی صَرَفَاهُ عَنْ نُصْرَتِهِ صلی الله علیه و آله. (1) وَ فِی هَذِهِ السَّنَةِ خَرَجَ إِلَی الطَّائِفِ وَ إِلَی ثَقِیفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُبَیْرٍ قَالَ لَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ تَنَاوَلَتْ قُرَیْشٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَ إِلَی الطَّائِفِ وَ مَعَهُ زَیْدُ بْنُ حَارِثَةَ وَ ذَلِکَ فِی لَیَالٍ بَقِینَ مِنْ شَوَّالٍ سَنَةَ عَشْرٍ مِنَ النُّبُوَّةِ فَأَقَامَ بِهَا عَشَرَةَ أَیَّامٍ وَ قِیلَ شَهْراً فَآذَوْهُ وَ رَمَوْهُ بِالْحِجَارَةِ فَانْصَرَفَ إِلَی مَکَّةَ فَلَمَّا نَزَلَ نَخْلَةَ صَرَفَ اللَّهُ إِلَیْهِ النَّفْرَ مِنَ الْجِنِّ.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا انْصَرَفَ مِنَ الطَّائِفِ عَمَدَ إِلَی ظِلِّ حَبَلَةٍ مِنْ عِنَبٍ فَجَلَسَ فِیهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْکُو إِلَیْکَ ضَعْفَ قُوَّتِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی وَ هَوَانِی عَلَی النَّاسِ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ أَنْتَ رَبُّ الْمُسْتَضْعَفِینَ وَ أَنْتَ رَبِّی إِلَی مَنْ تَکِلُنِی إِلَی بَعِیدٍ یَتَجَهَّمُنِی (2) أَوْ إِلَی عَدُوٍّ مَلَّکْتَهُ أَمْرِی إِنْ لَمْ یَکُنْ بِکَ عَلَیَّ غَضَبٌ فَلَا أُبَالِی وَ لَکِنْ عَافِیَتُکَ هِیَ أَوْسَعُ لِی أَعُوذُ بِنُورِ وَجْهِکَ الَّذِی أَشْرَقَتْ لَهُ الظُّلُمَاتُ وَ صَلَحَ عَلَیْهِ أَمْرُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مِنْ أَنْ یَنْزِلَ بِی غَضَبُکَ أَوْ یَحِلَّ عَلَیَّ سَخَطُکَ لَکِنْ لَکَ الْعُتْبَی (3) حَتَّی تَرْضَی وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِکَ

ص: 22

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چند روزی را اینگونه به سر برد و رفت و آمد می­کرد و کسی از قریش متعرّض او نمی­شد زیرا آنان از ابو لهب می­ترسیدند. تا این که عقبۀ بن ابی معیط و ابو جهل به نزد ابو لهب آمده و نیرنگی به کار بستند و توانستند او را از یاری و پشتیبانی پیامبر منصرف کنند. (1)

و در این سال پیامبر به طائف و ثقیف بیرون رفت. محمد بن جبیر گوید: زمانی که ابو طالب وفات یافت، قریش به آزار و اذیت پیامبر پرداختند. پس آن حضرت به همراه زید بن حارثۀ در آخر ماه شوّال سال دهم از نبوّت به سمت طائف بیرون رفت و ده روز در آن جا ماند. و گفته شده: یک ماه در آن جا ماند. مردم طائف آن حضرت را آزار دادند و ایشان را سنگ­باران کردند. پس به مکه بازگشت. و هنگامی که در کنار نخلی استراحت می­کرد خداوند گروهی از جنّیان را به نزدش فرستاد. و روایت شده که وقتی از طائف برمی­گشت به سایه درخت انگوری پناه برد و نشست و فرمود: پروردگارا از ضعف توان و قلّت چاره و یاور، و خواریم در برابر مردم به نزد تو شکایت می­برم ای أرحم الراحمین، ای پروردگار مستضعفان، و تو پروردگار من هستی، مرا به چه کسی واگذار می­کنی، به دوری که با روی ترش و چهره گرفته از من اسقبال کند، یا به دشمنی که او را بر من مسلّط بگردانی؟ اگر تو بر من غضب نگیری، به هیچ چیز اهمیتی نمی­دهم، و اما عافیت تو برایم فراخ­تر است. به نور ذات خداوندی­ات که تاریکی­ها با آن نورانی شده و امور دنیا و آخرتم بدان صلاح یافته، به تو پناه می­برم از این که غضب خویش را بر من نازل کنی، یا خشمت را بر من وارد کنی، اما رضایت بی­پایان از آنِ توست تا خشنود گردی، و هیچ قدرت و تغییری جز با تو ممکن نیست.

ص: 22

قَالَ وَ لَمَّا دَخَلَ مَکَّةَ کَانَ یَقِفُ بِالْمَوْسِمِ عَلَی القَبَائِلِ فَیَقُولُ یَا بَنِی فُلَانٍ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ کَانَ خَلْفَهُ أَبُو لَهَبٍ فَیَقُولُ لَا تُطِیعُوهُ وَ أَتَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کِنْدَةَ فِی مَنَازِلِهِمْ فَدَعَاهُمْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَبَوْا وَ أَتَی کَلْباً فِی مَنَازِلِهِمْ فَلَمْ یَقْبَلُوا مِنْهُ وَ أَتَی بَنِی حَنِیفَةَ فِی مَنَازِلِهِمْ فَرَدُّوا عَلَیْهِ أَقْبَحَ رَدٍّ.

وَ فِی هَذِهِ السَّنَةِ تَزَوَّجَ رَسُولُ اللَّهِ بِعَائِشَةَ وَ سَوْدَةَ وَ کَانَتْ عَائِشَةُ بِنْتَ سِتِّ سِنِینَ حِینَئِذٍ وَ رُوِیَ لَمَّا هَلَکَتْ خَدِیجَةُ جَاءَتْ خَوْلَةُ بِنْتُ حَکِیمٍ امْرَأَةُ عُثْمَانَ بْنِ مَظْعُونٍ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَا تَتَزَوَّجُ قَالَ مَنْ قَالَتْ إِنْ شِئْتَ بِکْراً وَ إِنْ شِئْتَ ثَیِّباً قَالَ فَمَنِ الْبِکْرُ قَالَتْ بِنْتُ أَبِی بَکْرٍ قَالَ وَ مَنِ الثَّیِّبُ قَالَتْ سَوْدَةُ بِنْتُ زَمْعَةَ قَدْ آمَنَتْ بِکَ وَ اٍتَّبَعَتْکَ عَلَی مَا تَقُولُ قَالَ فَاذْهَبِی فَاذْکُرِیهِمَا عَلَیَّ فَذَهَبَتْ إِلَی أَبَوَیْهِمَا وَ خَطَبَتْهُمَا فَقَبِلَا وَ تَزَوَّجَهُمَا وَ فِی سَنَةِ إِحْدَی عَشْرَةَ مِنْ نُبُوَّتِهِ کَانَ بَدْءُ إِسْلَامِ الْأَنْصَارِ وَ ذَلِکَ مَا رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ فِی الْمَوْسِمِ یَعْرِضُ نَفْسَهُ عَلَی القَبَائِلِ فَبَیْنَا هُوَ عَلَی الْعَقَبَةِ إِذْ لَقِیَ رَهْطاً مِنَ الْخَزْرَجِ فَقَالَ مَنْ أَنْتُمْ فَقَالُوا مِنَ الْخَزْرَجِ قَالَ أَ فَلَا تَجْلِسُونَ أُکَلِّمُکُمْ قَالُوا بَلَی فَجَلَسُوا مَعَهُ فَدَعَاهُمْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَرَضَ عَلَیْهِمُ الْإِسْلَامَ وَ تَلَا عَلَیْهِمُ الْقُرْآنَ وَ کَانَ أُولَئِکَ یَسْمَعُونَ مِنَ الْیَهُودِ أَنَّهُ قَدْ أَظَلَّ زَمَانُ نَبِیٍّ یُبْعَثُ فَلَمَّا کَلَّمَهُمْ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَلنَّبِیُّ الَّذِی یَعِدُکُمْ بِهِ الْیَهُودُ فَلَا یَسْبِقَنَّکُمْ إِلَیْهِ وَ انْصَرَفُوا رَاجِعِینَ إِلَی بِلَادِهِمْ وَ قَدْ آمَنُوا وَ کَانُوا سِتَّةَ أَنْفُسٍ أَسْعَدَ بْنَ زُرَارَةَ وَ عَوْنَ بْنَ الْحَارِثِ وَ هُوَ ابْنُ عَفْرَاءَ وَ رَافِعَ بْنَ مَالِکِ بْنِ عَجْلَانَ وَ قُطَبَةَ بْنَ عَامِرِ بْنِ حَدِیدَةَ وَ عُقْبَةَ بْنَ عَامِرٍ وَ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ فَلَمَّا قَدِمُوا الْمَدِینَةَ عَلَی قَوْمِهِمْ ذَکَرُوا لَهُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ دَعَوْهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ حَتَّی فَشَا فِیهِمْ دِینَهُمْ فَلَمْ یَبْقَ دَارٌ مِنْ دُورِ الْأَنْصَارِ إِلَّا وَ فِیهَا ذِکْرُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

وَ فِی سَنَةِ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ مِنْ نُبُوَّتِهِ کَانَ الْمِعْرَاجُ وَ فِی هَذِهِ السَّنَةِ کَانَتْ بِیعَةُ الْعَقَبَةِ الْأُولَی وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ عَامَئِذٍ إِلَی الْمَوْسِمِ وَ قَدْ قَدِمَ مِنَ الْأَنْصَارِ

ص: 23

گوید: هنگامی که وارد مکه شد در موسم حجّ در میان قبیله­ها می­ایستاد و می­فرمود: ای بنی فلان! من فرستاده خداوند به سوی شما هستم، خداوند شما را امر می­کند که او را عبادت کنید و و هیچ چیز را شریک برای او قرار ندهید. ابو لهب پشت سر او بود و می­گفت: از او اطاعت نکنید. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به منازل بنی کندۀ آمد و آنان را به سوی خداوند عزّ و جلّ دعوت کرد اما ابا کردند و نپذیرفتند. و وارد منازل بنی کلب شد اما دعوتش را قبول نکردند و نیز به منازل بنی حنیفۀ آمد و به زشت­ترین شیوه دعوتش را ردّ کردند.

در این سال رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با عائشۀ و سوده ازدواج نمود و عائشه در آن هنگام شش ساله بود. و روایت شده هنگامی که خدیجه وفات یافت، خولۀ دختر حکیم زن عثمان بن مظعون آمد و گفت: ای رسول خدا آیا ازدواج نمی­کنی؟ فرمود: با چه کسی؟ گفت: اگر می­خواهی با باکره یا با بیوه. فرمود: باکره کیست؟ گفت: دختر ابو بکر. فرمود: و بیوه کیست؟ گفت: سودۀ دختر زمعۀ، او به تو ایمان آورده و به آن چه می­گویی از تو پیروی می­کند. فرمود: برو و با هر دو در باره من صحبت کن. خولۀ نزد پدر آن دو رفت و از آن­ها خواستگاری نمود و آنان قبول کرده و دخترانشان را به ازدواج پیامبر درآوردند.

در سال یازدهم از نبوّت پیامبر، آغاز اسلام آوردن انصار بود. چنانچه روایت می­کنند رسول خدا در موسم حجّ بیرون رفت تا خود را بر قبیله­ها معرفی کند. در حالی که بر بالای عقبه بود گروهی از انصار را دید. فرمود: شما کیستید؟ گفتند: از قبیله خزرج هستیم. فرمود: آیا نمی­نشینید تا با شما سخن بگویم؟ گفتند: البته. نشستند و پیامبر آنان را به سوی خداوند عزّ و جلّ دعوت نمود و اسلام را بر آنان عرضه نمود و قرآن بر آنان تلاوت کرد. اینان از یهودیان می­شنیدند که زمان آن رسیده که پیامبری مبعوث شود. چون پیامبر با آنان سخن گفت: به یکدیگر گفتند: سوگند به خدا او پیامبری است که یهود شما را به او وعده داده­اند، پس در ایمان به او کسی از شما پیشی نگیرد. پس در حالی که ایمان آورده ­بودند به سرزمین خود بازگشتند. اینان شش نفر بودند: اسعد بن زرارۀ، عون بن حارث که همان ابن عفراء بود، رافع بن مالک بن عجلان، قطبۀ بن عامر بن حدیدۀ، عقبۀ بن عامر، و جابر بن عبدالله. چون در مدینه پیش قوم خود آمدند، ماجرای رسول خدا را برای آن­ها باز گفتند و آن­ها را به اسلام دعوت نمودند تا این که اسلام در میانشان رواج یافت و هیچ یک از خانه­های انصار نماند مگر این که در آن از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم یاد می شد.

در سال دوازدهم از نبوّت، پیامبر به معراج رفت و در این سال پیمان عقبه اول بسته شد. و ماجرا اینگونه بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در آن سال برای موسم حج بیرون رفت و دوازده مرد از انصار

ص: 23

اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا فَلَقُوهُ بِالْعَقَبَةِ وَ هِیَ الْعَقَبَةُ الْأُولَی فَبَایَعَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ بَایَعَنَا رَسُولُ اللَّهِ لَیْلَةَ الْعَقَبَةِ الْأُولَی وَ نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا أَنَا أَحَدُهُمْ فَلَمَّا انْصَرَفُوا بَعَثَ مَعَهُمْ مُصْعَبَ بْنَ عُمَیْرٍ إِلَی الْمَدِینَةِ یُفَقِّهُ أَهْلَهَا وَ یُقْرِئُهُمُ الْقُرْآنَ.

وَ فِی سَنَةِ ثَلَاثَ عَشْرَةَ کَانَتْ بِیعَةُ الْعَقَبَةِ الثَّانِیَةُ وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ إِلَی الْمَوْسِمِ فَلَقِیَهُ جَمَاعَةٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَوَاعَدُوهُ الْعَقَبَةَ مِنْ أَوْسَطِ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ قَالَ کَعْبُ بْنُ مَالِکٍ اجْتَمَعْنَا فِی الشِّعْبِ عِنْدَ الْعَقَبَةِ وَ نَحْنُ سَبْعُونَ رَجُلًا وَ مَعَهُمُ امْرَأَتَانِ مِنْ نِسَائِهِمْ نَسِیبَةُ بِنْتُ کَعْبٍ أُمُّ عُمَارَةَ وَ أَسْمَاءُ بِنْتُ عَمْرِو بْنِ عَدِیٍّ وَ هِیَ أُمُّ مَنِیعٍ فَبَایَعَنَا وَ جَعَلَ عَلَیْنَا اثنا (اثْنَیْ) عَشَرَ نَقِیباً مِنَّا تِسْعَةً مِنَ الْخَزْرَجِ وَ ثَلَاثَةً مِنَ الْأَوْسِ ثُمَّ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَصْحَابَهُ بِالْخُرُوجِ إِلَی الْمَدِینَةِ فَخَرَجُوا أَرْسَالًا وَ أَقَامَ هُوَ بِمَکَّةَ یَنْتَظِرُ أَنْ یُؤْذَنَ لَهُ (1).

به مکّه آمده بودند و با پیامبر در عقبه، که عقبه اول بود، دیدار کردند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با آنان بیعت نمود. عُبَادة ابن صامت گوید: رسول خدا شب عقبه اول با ما بیعت کرد و ما دوازده مرد بودیم که یکی از آنان من بودم. چون بازگشتند، پیامبر مصعب بن عمیر را به همراه آنان به مدینه فرستاد تا اهل مدینه را تعلیم دهد و قرآن را بر آنان بخواند.

در سال سیزدهم از نبوت پیمان عقبه دوم صورت گرفت، و اینگونه بود که رسول خدا در موسم بیرون رفت و گروهی از انصار با آن حضرت دیدار کردند و به پیامبر وعده دادند که در روز دوم ایام تشریق در عقبه حاضر شوند. کعب بن مالک گوید: ما در شعب در کنار عقبه گرد آمدیم در حالی که هفتاد مرد و دو زن بودیم، این دو زن: نسیبۀ دختر کعب مادر عُمارة، و اسماء دختر عمرو بن عدیّ که مادر مَنیع بود. ما بیعت کردیم و پیامبر دوازده نقیب (رهبر) برای ما تعیین نمود: نه نفر از خزرج و سه نفر از اوس. سپس رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم به یارانش امر فرمود که به مدینه بروند و آنان گروه گروه بیرون رفتند و خود حضرت در مکّه اقامت گزید و منتظر ماند که اذن هجرت به او داده شود. (1)

توضیح

«الارسال» با فتحه جمع «الرسل» با حرکت حروف به معنای پاره و گروه از هر چیزی است. یعنی گروه گروه. و ممکن است «الارسال» با کسره باشد به معنای نرمی و مهربانی.

روایت12.

من لا یحضره الفقیه: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر خدیجه وارد شد در حالی که در حال احتضار بود. به او فرمود: دیدن این وضعیت تو برایمان ناخوشایند است ای خدیجه، اگر به همگنان (هوو) رسیدی سلام ما را به آن­ها برسان. خدیجه گفت: آنان چه کسانی هستند ای رسول خدا!؟ فرمود: مریم دختر عمران، کلثم خواهر موسی، و آسیه همسر فرعون. خدیجه گفت: مبارک باد ای رسول خدا.

توضیح

سخن او «هی لما بها» لام، ظرفیه است یا به معنای «الی» می­باشد یعنی او در حالت احتضار بود. در فرموده آن حضرت: «بالرغم منّا ما نری بک» «ما نری» مبتدا و «بالرغم» خبر است. یعنی: دیدن وضعیت تو، بر خلاف میل ما و ناخوشایند ماست. و «الرِفّاء» با کسره فاء به معنای توافق و پیوند و برکت و فزونی است.

روایت13.

مصباح: بنا بر گفته ابن عیّاش وفات ابو طالب رحمه الله در بیست و ششم ماه رجب بود. (2)

ص: 24

علیه علی قول ابن عیاش (1).

روایت14.

قصص الانبیاء: ابو طالب رضی الله عنه در اواخر سال دهم از بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وفات یافت. سپس خدیجه رضی الله عنها سه روز پس از ابو طالب درگذشت. و پیامبر آن سال را عام الحزن (سال اندوه) نام نهاد. و فرمود: همچنان قریش از من بازمانده بودند (دسترسی نداشتند) تا این که ابو طالب فوت شد. (1)

روایت15.

مناقب: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در موسم حجّ خود را به قبائل معرفی می­کرد. آن حضرت با گروهی از قبیله خزرج دیدار کرد و فرمود: آیا نمی­نشینید تا با شما سخن بگویم؟ گفتند: البته. آنان در برابر پیامبر نشستند و آن حضرت آن­ها را به سوی خداوند دعوت کرد و قرآن بر آنان تلاوت نمود. پس به یکدیگر گفتند: ای قوم می­دانید؟ سوگند به خدا او پیامبری است که یهودیان به شما وعده داده بودند، پس مبادا کسی در ایمان آوردن به او بر شما پیشی بگیرد. پس دعوتش را اجابت کرده و به پیامبر گفتند: ما قوم خود را ترک کردیم، و در میان هیچ قومی به اندازه قوم ما دشمنی و فتنه نیست و امید است خداوند به واسطه شما آنان را متحّد سازد و به نزدشان بروی و آنان را به امر و فرمان خود فرا بخوانی. اینان شش نفر بودند. گوید: چون به مدینه درآمدند و قوم خود را به خبر بعثت پیامبر آگاه کردند، هیچ خانه­ای نبود مگر این که در آن در باره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سخن ردّ و بدل می­شد. و چون سال بعد فرا رسید، دوازده نفر از انصار به موسم حج آمدند و با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دیدار کردند. و بر بیعت زنان، با آن حضرت بیعت کردند که به خداوند شرک نورزند و دزدی نکنند تا آخر آیه. سپس بازگشتند و پیامبر همراهشان مصعب بن عمیر را فرستاد تا با آنان نماز بگذارد و در مدینه او را «مقریء» می­نامیدند. پس هیچ خانه­ای در مدینه نماند مگر این که در آن مردان و زنانی مسلمان بودند به جز خانه امیّۀ و حطیمۀ و وائل که هر سه از قبیله اوس بودند. سپس مصعب به مکّه بازگشت، و شمار زیادی از انصار به همراه حجاج قوم خود برای موسم بیرون آمدند و در شعب در کنار عقبه، هفتاد و سه مرد و دو زن، شب هنگام در ایام تشریق گرد آمدند. پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: بر اسلام با شما بیعت می­کنم. برخی از آنان به پیامبر گفتند:

ص: 25

نُرِیدُ أَنْ تُعَرِّفَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لِلَّهِ عَلَیْنَا وَ مَا لَکَ عَلَیْنَا وَ مَا لَنَا عَلَی اللَّهِ فَقَالَ أَمَّا مَا لِلَّهِ عَلَیْکُمْ فَأَنْ تَعْبُدُوهُ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ أَمَّا مَا لِی عَلَیْکُمْ فَتَنْصُرُونَنِی مِثْلَ نِسَائِکُمْ وَ أَبْنَائِکُمْ وَ أَنْ تَصْبِرُوا عَلَی عَضِّ السَّیْفِ وَ إِنْ یُقْتَلَ خِیَارُکُمْ قَالُوا فَإِذَا فَعَلْنَا ذَلِکَ مَا لَنَا عَلَی اللَّهِ قَالَ أَمَّا فِی الدُّنْیَا فَالظُّهُورُ عَلَی مَنْ عَادَاکُمْ وَ فِی الْآخِرَةِ رِضْوَانُهُ وَ الْجَنَّةُ فَأَخَذَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ بِیَدِهِ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ لَنَمْنَعُکَ (1) بِمَا نَمْنَعُ بِهِ أُزُرَنَا فَبَایِعْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَنَحْنُ وَ اللَّهِ أَهْلُ الْحُرُوبِ وَ أَهْلُ الْحَلَفَةِ وَرِثْنَاهَا کِبَاراً عَنْ کِبَارٍ فَقَالَ أَبُو الْهَیْثَمِ إِنَّ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ الرِّجَالِ حِبَالًا وَ إِنَّا إِنْ قَطَعْنَاهَا أَوْ قَطَعُوهَا فَهَلْ عَسَیْتَ إِنْ فَعَلْنَا ذَلِکَ ثُمَّ أَظْهَرَکَ اللَّهُ أَنْ تَرْجِعَ إِلَی قَوْمِکَ وَ تَدَعَنَا فَتَبَسَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ بَلِ الدَّمُ الدَّمُ وَ الْهَدْمُ الْهَدْمُ أُحَارِبُ مَنْ حَارَبْتُمْ وَ أُسَالِمُ مَنْ سَالَمْتُمْ ثُمَّ قَالَ أَخْرِجُوا إِلَیَّ مِنْکُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً فَاخْتَارُوا ثُمَّ قَالَ أُبَایِعُکُمْ کَبَیْعَةِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ لِلْحَوَارِیِّینَ کُفَلَاءَ عَلَی قَوْمِهِمْ بِمَا فِیهِمْ وَ عَلَی أَنْ تَمْنَعُونِی مِمَّا تَمْنَعُونَ مِنْهُ نِسَاءَکُمْ وَ أَبْنَاءَکُمْ فَبَایَعُوهُ عَلَی ذَلِکَ فَصَرَخَ الشَّیْطَانُ فِی الْعَقَبَةِ یَا أَهْلَ الْجَبَاجِبِ هَلْ لَکُمْ فِی مُحَمَّدٍ وَ الصُّبَاةِ مَعَهُ قَدِ اجْتَمَعُوا عَلَی حَرْبِکُمْ ثُمَّ نَفَرَ النَّاسُ مِنْ مِنًی وَ فَشَا الْخَبَرُ فَخَرَجُوا فِی الطَّلَبِ فَأَدْرَکُوا سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ وَ الْمُنْذِرَ بْنَ عَمْرٍو فَأَمَّا الْمُنْذِرُ فَأَعْجَزَ الْقَوْمَ وَ أَمَّا سَعْدٌ فَأَخَذُوهُ وَ رَبَطُوهُ بِنِسْعِ (2) رَحْلِهِ وَ أَدْخَلُوهُ مَکَّةَ یَضْرِبُونَهُ فَبَلَغَ خَبَرُهُ إِلَی جُبَیْرِ بْنِ مُطْعِمٍ وَ الْحَارِثِ بْنِ حَرْبِ بْنِ أُمَیَّةَ فَأَتَیَاهُ وَ خَلَّصَاهُ وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمْ یُؤْمَرْ إِلَّا بِالدُّعَاءِ وَ الصَّبْرِ عَلَی الْأَذَی وَ الصَّفْحِ عَنِ الْجَاهِلِ فَطَالَتْ قُرَیْشٌ عَلَی الْمُسْلِمِینَ فَلَمَّا کَثُرَ عُتُوُّهُمْ أُمِرَ بِالْهِجْرَةِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ قَدْ جَعَلَ لَکُمْ دَاراً وَ إِخْوَاناً تَأْمَنُونَ بِهَا فَخَرَجُوا أَرْسَالًا حَتَّی لَمْ یَبْقَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَّا عَلِیٌّ وَ أَبُو بَکْرٍ فَحَذَرَتْ قُرَیْشٌ خُرُوجَهُ وَ عَرَفُوا أَنَّهُ قَدْ أَجْمَعَ لِحَرْبِهِمْ فَاجْتَمَعُوا فِی دَارِ النَّدْوَةِ وَ هِیَ دَارُ قُصَیِّ بْنِ

ص: 26

می­خواهیم برای ما توضیح دهید که خداوند چه حقوقی بر گردن ما دارد، و شما چه حقوقی بر ما دارید، و از جانب خداوند چه چیز برای ما است. فرمود: آن چه خدا بر عهده شما نهاده این است که او را پرستش کنید و شریکی برای او نگیرید. اما وظیفه شما در باره من این است که مرا همچون زنان و فرزندانتان یاری کنید، و بر گزند شمشیرصبر پیشه کنید هر چند بهترین شما کشته شود. گفتند: اگر این کارها را انجام دادیم خداوند چه چیز به ما می­دهد؟ فرمود: در دنیا، پیروزی و استیلاء بر دشمنانتان، و در آخرت رضایت و بهشت خداوند از آنِ شما خواهد بود. پس براء بن معرور دست پیامبر را گرفت و گفت: سوگند به خداوندی که تو را به حقّ مبعوث داشت از تو حمایت می­کنیم همانگونه که از زنان و خانواده خود حمایت می­کنیم، ای رسول خدا، با ما بیعت کن سوگند به خدا ما اهل جنگ، و اهل پیمان هستیم و این­ها را از اجداد بزرگ خود به ارث برده­ایم. ابو هیثم گفت: ما با این افراد عهد و پیمان داریم، و اگر عهدها را بشکنیم یا آن­ها نقض عهد کنند، آیا این احتمال وجود دارد که اگر ما این کار را انجام دهیم و خداوند تو را پیروز گرداند، به نزد قومت بازگردی و ما رها کنی؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم لبخندی زد و فرمود: خونخواهی شما خونخواهی من است و اگر خون شما بریزد خون من ریخته شده است. با کسانی می­جنگم که شما با آن­ها می­جنگید و با کسانی صلح می­کنم که شما با آن­ها صلح می­کنید. سپس فرمود: دوازده رهبر و نقیب از شما به نزد من بیاید. آنان، انتخاب کردند. سپس پیامبر فرمود: با شما بیعت می­کنم همانگونه که عیسی بن مریم با حواریون بیعت کرد و آنان را کفیل و عهده­دار امور قومشان گردانید، و من بر این با شما بیعت می­کنم که همانطور که از زنان و فرزندانتان حمایت می­کنید از من حمایت کنید. پس بر همان چیز با او بیعت کردند. شیطان در عقبه فریاد کشید: ای اهل منازل جباجب! آیا در جریان هستید که محمد و صابئی­های همراه او برای جنگیدن با شما گرد آمده­اند. سپس مردم در منی پراکنده شده و خبر پخش شد. قریش به دنبال آنان بیرون آمده و سعد بن عبادۀ و منذر بن عمرو را گرفتند. منذر قوم را ناتوان کرد و اما سعد را گرفته و او را به طناب بار شترش بستند و وارد مکّه کرده و او را می­زدند. خبر مربوط به او به جُبیر بن مطعم و حارث بن حرب بن امیّۀ رسید. آن دو آمدند و سعد را از دست قریش رهانیدند. پیامبر صلی الله و علیه و آله و سلم جز به دعا و صبر پیشه­کردن بر آزار و اذیت و چشم­پوشی از جاهلان به چیز دیگر امر نمی­فرمود. پس قریش بر مسلمانان تجاوز و دست­درازی کردند. و هنگامی که سرکشی و ستم آنان زیاد شد به هجرت به مدینه امر فرمود. و فرمود: همانا خداوند برای شما دیار و برادرانی قرار داده که در آن به آسایش و امنیت دست خواهید یافت. مسلمانان گروه گروه به مدینه هجرت کردند تا جایی که جز علی و ابوبکر کسی همراه پیامبر باقی نماند. قریش بر حذر بودند که پیامبر از مکّه خارج نشود و دریافتند که او، تصمیم گرفته با آنان بجنگد. پس در دار الندوۀ گرد آمدند و آن جا خانه قصیّ بن

ص: 26

کِلَابٍ یَتَشَاوَرُونَ فِی أَمْرِهِ (1) وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِ مَا سَیَأْتِی فِی الْبَابِ الْآتِی بِرِوَایَةِ الشَّیْخِ عَنِ ابْنِ أَبِی هَالَةَ.

کلاب بود که در آن جا جمع می­شدند و درباره امور به مشورت و تبادل نظر می­پرداختند. (1) و حدیث را ادامه داده تا پایان آن چه در مبحث بعدی با روایت شیخ از ابن ابی هالۀ می­آید.

توضیح

مصعب را «مقریء» می­خواندند از این جهت که بر آنان قرآن قرائت می­کرد. جزری گوید: در حدیث بیعت عقبه آمده است: «لنمنعک مما نمنع منه اُزرنا» یعنی همچون زنان و خانوده خود از تو حمایت می­کنیم. که از آنان با «اُزر» (پشت) کنایه آورده است. و گفته شده: مقصود جان خود است. و گاهی با «اُزر» از جان کنایه آورده می­شود. و در باره این فرموده: «الهدم الهدم» گوید: با سکون و فتحه دال روایت شده است، و «الهدم» با حرکت حروف به معنای قبر است. یعنی: من به صورتی به خاک سپرده می­شوم که شما به خاک سپرده شوید. و گفته شده: به معنای منزل است یعنی منزل شما منزل من است. و در حدیث دیگر آمده است: «المحیی محیاکم، و الممات مماتکم» یعنی هرگز از شما جدا نمی­شوم. و «الهدم» با سکون فتحه دال نیز به معنای ریخته شدن خون مقتول است. گفته می­شود: «دماؤهم بینهم هدم» یعنی خون­هایشان ریخته شده است. و معنای عبارت پیامبر به این صورت است که: خونخواهی شما خونخواهی من است، و اگر خون شما ریخته شود خون من نیز می­ریزد، تا الفت و دوستی میان ما استحکام یابد. و این عبارت سخن مشهور عرب است که می­گویند: «دمی دمکم و هدمی هدمکم» و این جمله را در هنگام بستن عهد و پیمان و نصرت یکدیگر به کار می­برند. و گوید: در حدیث بیعت انصار آمده است: «نادی الشیطان یا اصحاب الجباجب» جباجب جمع «جبجب» با ضمه جیم است و به معنای قسمت هموار زمین است که سفت نباشد و در این جا نام منازلی است که بدان نام گذاری شده است. گفته شده: دلیل نام گذاری از این جهت است که شکمبه قربانی­ها را در ایام حجّ در آن جا می­انداختند. و «الجبجبۀ» به معنای شکمبه است که در آن گوشت می­گذارند تا در سفرها به عنوان توشه برگیرند.

ص: 27

باب ششم : هجرت و اصول و مبادی آن، و خوابیدن علی علیه السلام در رختخواب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ماجراهای بعد از آن تا پس از ورود پیامبر به مدینه

آیات

- إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِکَةُ ظَالِمِی أَنْفُسِهِمْ قَالُواْ فِیمَ کُنتُمْ قَالُواْ کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الأَرْضِ قَالْوَاْ أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِیهَا فَأُوْلَئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءتْ مَصِیرًا * إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَلاَ یَهْتَدُونَ سَبِیلاً * فَأُوْلَئِکَ عَسَی اللّهُ أَن یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَکَانَ اللّهُ عَفُوًّا غَفُورًا * وَمَن یُهَاجِرْ فِی سَبِیلِ اللّهِ یَجِدْ فِی الأَرْضِ مُرَاغَمًا کَثِیرًا وَسَعَةً وَمَن یَخْرُجْ مِن بَیْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَی اللّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلی اللّهِ وَکَانَ اللّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا. (1)

{کسانی که بر خویشتن ستمکار بوده اند، [وقتی] فرشتگان جانشان را می گیرند، می گویند: «در چه [حال] بودید؟» پاسخ می دهند: «ما در زمین از مستضعفان بودیم.» می گویند: «مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن مهاجرت کنید؟» پس آنان جایگاهشان دوزخ است، و [دوزخ] بد سرانجامی است. مگر آن مردان و زنان و کودکان فرودستی که چاره جویی نتوانند و راهی نیابند. پس آنان [که فی الجمله عذری دارند] باشد که خدا از ایشان درگذرد، که خدا همواره خطابخش و آمرزنده است. و هر که در راه خدا هجرت کند، در زمین اقامتگاه های فراوان و گشایشها خواهد یافت و هر کس [به قصد] مهاجرت در راه خدا و پیامبر او، از خانه اش به درآید، سپس مرگش دررسد، پاداش او قطعاً بر خداست، و خدا آمرزنده مهربان است.}

- وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ. (2)

{و [یاد کن] هنگامی را که کافران در باره تو نیرنگ می کردند تا تو را به بند کَشَند یا بکُشند یا [از مکّه] اخراج کنند، و نیرنگ می زدند، و خدا تدبیر می کرد، و خدا بهترین تدبیرکنندگان است.}

- وَمَا لَهُمْ أَلاَّ یُعَذِّبَهُمُ اللّهُ وَهُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا کَانُواْ أَوْلِیَاءهُ إِنْ أَوْلِیَآؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ. (3)

{چرا خدا [در آخرت] عذابشان نکند، با این که آنان [مردم را] از [زیارت] مسجد الحرام باز می دارند در حالی که ایشان سرپرست آن نباشند. چرا که سرپرست آن جز پرهیزگاران نیستند، ولی بیشترشان نمی دانند.}

- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالَّذِینَ آوَواْ وَّنَصَرُواْ أُوْلَئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَلَمْ یُهَاجِرُواْ مَا لَکُم مِّن وَلاَیَتِهِم مِّن شَیْءٍ حَتَّی یُهَاجِرُواْ وَإِنِ اسْتَنصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلاَّ عَلَی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُم مِّیثَاقٌ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ * وَالَّذینَ کَفَرُواْ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ إِلاَّ تَفْعَلُوهُ تَکُن فِتْنَةٌ فِی الأَرْضِ وَفَسَادٌ کَبِیرٌ * وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالَّذِینَ آوَواْ وَّنَصَرُواْ أُولَئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَّهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ * وَالَّذِینَ آمَنُواْ مِن بَعْدُ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ مَعَکُمْ فَأُوْلَئِکَ مِنکُمْ وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی

ص: 28

بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ»(72-75)

التوبة: «إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلی وَ کَلِمَةُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیا وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ»(39)

النحل: «وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ* الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ»(41-42)

(و قال تعالی): «مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِیمانِهِ إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ وَ لکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (إلی قوله تعالی): ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ»(106-110)

الحج: «وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ* لَیُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلًا یَرْضَوْنَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِیمٌ حَلِیمٌ»(58-59)

العنکبوت: «یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ (إلی قوله تعالی): وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(56-60)

محمد: «وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتِی أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ»(13)

المزمل: «وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا»(10)

بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ. (1)

{کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده اند و در راه خدا با مال و جان خود جهاد نموده اند و کسانی که [مهاجران را] پناه داده اند و یاری کرده اند، آنان یاران یکدیگرند و کسانی که ایمان آورده اند ولی مهاجرت نکرده اند هیچ گونه خویشاوندی [دینی] با شما ندارند مگر آنکه [در راهِ خدا] هجرت کنند و اگر در [کار] دین از شما یاری جویند، یاری آنان بر شما [واجب] است، مگر بر علیه گروهی باشد که میان شما و میان آنان پیمانی [منعقد شده] است، و خدا به آن چه انجام می دهید بیناست. و کسانی که کفر ورزیدند یاران یکدیگرند. اگر این [دستور] را به کار نبندید، در زمین فتنه و فسادی بزرگ پدید خواهد آمد. و کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا به جهاد پرداخته، و کسانی که [مهاجران را] پناه داده و یاری کرده اند، آنان همان مؤمنان واقعی اند، برای آنان بخشایش و روزی شایسته ای خواهد بود. و کسانی که بعداً ایمان آورده و هجرت نموده و همراه شما جهاد کرده اند، اینان از زمره شمایند، و خویشاوندان نسبت به یکدیگر [از دیگران] در کتاب خدا سزاوارترند. آری، خدا به هر چیزی داناست.}

- إِلاَّ تَنصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُواْ ثَانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُمَا فِی الْغَارِ إِذْ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ لاَ تَحْزَنْ إِنَّ اللّهَ مَعَنَا فَأَنزَلَ اللّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ وَأَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَّمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُواْ السُّفْلَی وَکَلِمَةُ اللّهِ هِیَ الْعُلْیَا وَاللّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ. (2)

{اگر او [پیامبر] را یاری نکنید، قطعاً خدا او را یاری کرد: هنگامی که کسانی که کفر ورزیدند، او را [از مکّه] بیرون کردند، و او نفر دوم از دو تن بود، آن گاه که در غار [ثَور] بودند، وقتی به همراه خود می گفت: «اندوه مدار که خدا با ماست.» پس خدا آرامش خود را بر او فرو فرستاد، و او را با سپاهیانی که آن ها را نمی دیدید تأیید کرد، و کلمه کسانی را که کفر ورزیدند پست تر گردانید، و کلمه خداست که برتر است، و خدا شکست ناپذیر حکیم است.}

- وَالَّذِینَ هَاجَرُواْ فِی اللّهِ مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُواْ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَلَأَجْرُ الآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کَانُواْ یَعْلَمُونَ * الَّذِینَ صَبَرُواْ وَعَلَی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ. (3)

{ و کسانی که پس از ستمدیدگی، در راه خدا هجرت کرده اند، در این دنیا جای نیکویی به آنان می دهیم، و اگر بدانند، قطعاً پاداش آخرت بزرگتر خواهد بود. همانان که صبر نمودند و بر پروردگارشان توکّل می کنند.}

- مَن کَفَرَ بِاللّهِ مِن بَعْدِ إیمَانِهِ إِلاَّ مَنْ أُکْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِیمَانِ وَلَکِن مَّن شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْرًا فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِّنَ اللّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ * ذَلِکَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّواْ الْحَیَاةَ الْدُّنْیَا عَلَی الآخِرَةِ وَأَنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ * أُولَئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ وَسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ وَأُولَئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ * لاَ جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الآخِرَةِ هُمُ الْخَاسِرونَ * ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هَاجَرُواْ مِن بَعْدِ مَا فُتِنُواْ ثُمَّ جَاهَدُواْ وَصَبَرُواْ إِنَّ رَبَّکَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِیمٌ. (4)

{ هر کس پس از ایمان آوردن خود، به خدا کفر ورزد [عذابی سخت خواهد داشت] مگر آن کس که مجبور شده و [لی] قلبش به ایمان اطمینان دارد. لیکن هر که سینه اش به کفر گشاده گردد خشم خدا بر آنان است و برایشان عذابی بزرگ خواهد بود، زیرا آنان زندگی دنیا را بر آخرت برتری دادند و [هم] این که خدا گروه کافران را هدایت نمی کند. آنان کسانی اند که خدا بر دلها و گوش و دیدگانشان مُهر نهاده و آنان خود غافلانند. شک نیست که آن ها در آخرت همان زیانکارانند. با این حال، پروردگار تو نسبت به کسانی که پس از [آن همه] زجر کشیدن، هجرت کرده و سپس جهاد نمودند و صبر پیشه ساختند، پروردگارت [نسبت به آنان] بعد از آن [همه مصایب] قطعاً آمرزنده و مهربان است.}

- وَالَّذِینَ هَاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ مَاتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ * لَیُدْخِلَنَّهُم مُّدْخَلًا یَرْضَوْنَهُ وَإِنَّ اللَّهَ لَعَلِیمٌ حَلِیمٌ. (5)

{ و آنان که در راه خدا مهاجرت کرده، و آن گاه کشته شده یا مرده اند، قطعاً خداوند به آنان رزقی نیکو می بخشد. و راستی این خداست که بهترین روزی دهندگان است. آنان را به جایگاهی که آن را می پسندند درخواهد آورد، و شک نیست که خداوند دانایی بردبار است.}

- یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ * کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ * وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُم مِّنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ * الَّذِینَ صَبَرُوا وَعَلَی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ * وَکَأَیِّن مِن دَابَّةٍ لَا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُهَا وَإِیَّاکُمْ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ. (6)

{ «ای بندگان من که ایمان آورده اید، زمین من فراخ است تنها مرا بپرستید.» هر نفسی چشنده مرگ است، آن گاه به سوی ما بازگردانیده خواهید شد. و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، قطعاً آنان را در غرفه هایی از بهشت جای می دهیم که از زیر آن ها جویها روان است، جاودان در آن جا خواهند بود چه نیکوست پاداش عمل کنندگان! همان کسانی که شکیبایی ورزیده و بر پروردگارشان توکّل نموده اند. و چه بسیار جاندارانی که نمی توانند متحمّل روزی خود شوند. خداست که آن ها و شما را روزی می دهد، و اوست شنوای دانا.}

- وَکَأَیِّن مِّن قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِّن قَرْیَتِکَ الَّتِی أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْنَاهُمْ فَلَا نَاصِرَ لَهُمْ. (7)

{ و بسا شهرها که نیرومندتر از آن شهری بود که تو را [از خود] بیرون راند، که ما هلاکشان کردیم و برای آن ها یار [و یاوری] نبود.}

- وَاصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلًا. (8)

{ و بر آن چه می گویند شکیبا باش و از آنان با دوری گزیدنی خوش فاصله بگیر.}

تفسیر

طبرسی رحمه الله در باره این فرموده خداوند «انّ الذین توفّاهم الملائکۀ» گوید: ابو حمزه ثمالی گوید: به ما خبر رسیده است که مشرکین در روز بدر، هنگامی که خارج شدند، هیچ­کس را به جز پیران و کودکان و بیماران به جای نگذاشتند، از این رو عده ای از کسانی که به اسلام تکلم کرده بودند، با ایشان حرکت کردند. هنگامی که مشرکین

ص: 29

رسول الله صلی الله علیه و آله نظر الذین کانوا قد تکلموا بالإسلام إلی قلة المسلمین فارتابوا فأصیبوا فیمن أصیب من المشرکین فنزلت فیهم الآیة- و هو المروی عن ابن عباس و السدی و قتادة.

و قیل إنهم قیس بن الفاکهة بن المغیرة و الحارث بن زمعة بن الأسود و قیس بن الولید بن المغیرة و أبو العاص بن المنبه بن الحجاج و علی بن أمیة بن خلف عن عکرمة و رواه أبو الجارود عن أبی جعفر علیه السلام قال ابن عباس کنت أنا من المستضعفین و کنت غلاما صغیرا و ذکر عنه أیضا أنه قال کان أبی من المستضعفین من الرجال و کانت أمی من المستضعفات من النساء و کنت أنا من المستضعفین من الولدان تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ أی تقبض أرواحهم فِیمَ کُنْتُمْ أی فی أی شی ء کنتم من دینکم علی وجه التقریر أو التوبیخ مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ أی یستضعفنا أهل الشرک بالله فی أرضنا و بلادنا یمنعوننا من الإیمان قالُوا أی الملائکة فَتُهاجِرُوا فِیها أی فتخرجوا من أرضکم و تفارقوا من یمنعکم من الإیمان إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ أی الذین استضعفهم المشرکون (1) و یعجزون عن الهجرة لإعسارهم و قلة حیلتهم وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا فی الخلاص من مکة مُراغَماً کَثِیراً وَ سَعَةً أی متحولا من الأرض و سعة فی الرزق و قیل مزحزحا عما یکره و سعة من الضلالة إلی الهدی و قیل مهاجرا فسیحا و متسعا مما کان فیه من الضیق وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ قیل لما نزلت آیات الهجرة سمعها رجل من المسلمین و هو جندع أو جندب بن ضمرة و کان بمکة فقال و الله ما أنا ممن استثنی الله إنی لأجد قوة و إنی لعالم بالطریق و کان مریضا شدید المرض فقال لبنیه و الله لا أبیت بمکة حتی أخرج منها فإنی أخاف أن أموت فیها فخرجوا یحملونه علی سریر حتی إذا بلغ التنعیم مات فنزلت الآیة عن أبی حمزة الثمالی و عن قتادة و عن سعید بن جبیر و قال عکرمة و خرج جماعة من مکة مهاجرین فلحقهم المشرکون و فتنوهم عن دینهم فافتتنوا فأنزل الله فیهم وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذا أُوذِیَ فِی اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذابِ اللَّهِ فکتب بها المسلمون إلیهم ثم نزلت فیهم

ص: 30

رو در روی پیامبر گرامی اسلام، قرار گرفتند، این عده، به کمی جمعیت مسلمانان نگریستند و در باره گفته خود نسبت به اسلام به تردید افتادند و در گروه مشرکین، گرفتار و کشته شدند. از این رو در باره ایشان، این آیه نازل گردید. از ابن عباس و سعدی و قتاده نیز، همین طور نقل شده است، عکرمه گوید: این عده، عبارت بودند از: قیس بن فاکهه بن مغیره، حارث بن زمعة بن اسود، قیس بن ولید بن مغیره و ابو العاص بن منبه بن حجاج و علی بن امیة بن خلف. ابو الجارود نیز از امام باقر علیه السلام همین طور روایت کرده است. ابن عباس گوید: در آن زمان من طفلی صغیر و از «مستضعفین» بودم و نیز از وی نقل شده است که گفت: پدرم مردی پیر و مادرم زنی پیر و من کودکی خردسال و همگی از «مستضعفین» بودیم. «تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ» آنان که به وسیله فرشتگان قبض روح می شوند. «قالُوا فِیمَ کُنْتُمْ» فرشتگان به ایشان گویند: بر چه دینی و در چه روشی بوده اید؟! بدیهی است که این سؤال، حقیقی نیست بلکه به منظور توبیخ و سرزنش ایشان یا به منظور تقریر و به اقرار وا داشتن ایشان است. «قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ» گویند: ما در بلاد خود در برابر اهل شرک، ناتوان بودیم، و ما را از ایمان به خدا و پیروی پیامبرش باز می داشتند. «قالُوا» یعنی فرشتگان می­گویند. « فَتُهاجِرُوا فِیها» از خانه ها و سرزمین خود خارج گردید و از کسانی که شما را از ایمان به خدا و پیامبر منع می کردند، جدا شوید. «إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ» به جز مردان و کودکان و زنانی که مشرکان آن­ها را ضعیف ساخته، به واسطه دشواری و بلد نبودن راه و نداشتن تدبیر نتوانند مهاجرت کنند. «وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا» یعنی راهی بلد نیستند که خود را از مکه، خلاص کنند. مجاهد و قتاده و جماعتی از مفسران گویند: بواسطه این که راه را نمی شناسند، نمی توانند راه مدینه را پیدا کنند. «مراغماً کثیراً و سعۀً» یعنی در روی زمین جاها و جولان­گاه­های بسیار و گشایشی در روزی به دست خواهند آورد. و گفته شده: راه فرار از سختی­ها و گشایشی نسبت به نجات از گمراهی و رسیدن به هدایت به دست می­آورند. و گفته شده: از تنگنای سخت گیری­های مشرکان نجات می­یابند و به جایگاهی می­رسند که از گشایش آزادی و امنیت برخوردار خواهند بود. ابو حمزة ثمالی و قتاده و سعید بن جبیر گویند: پس از نزول آیات هجرت، مردی مسلمان به نام جندع یا جندب بن ضمره که در مکه بود، آیات را شنید. گفت: به خدا من ضعیف نیستم، من قوتی برای مهاجرت دارم و راه را می شناسم و معذور نیستم و در حالی که به سختی بیمار بود به فرزندانش گفت: من باید از مکه خارج شود، زیرا می ترسم در این جا بمیرم او را بر تختی نهادند و از مکه خارج کردند. هنگامی که به تنعیم رسید، جان سپرد، از اینرو آیه شریفه نازل گردید. عکرمه گوید: گروهی از مکه به قصد مهاجرت خارج شدند، مشرکین به آن­ها پیوستند و آنان را در امر دین وسوسه کردند و به فتنه افکندند و ایشان تسلیم شدند. پس خداوند این آیه را نازل کرد: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذا أُوذِیَ فِی اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذابِ اللَّهِ» مسلمانان، این آیه را برای ایشان نوشتند. سپس این آیه نازل شد:

ص: 30

ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ مهاجرا من أرض الشرک فارا بدینه إلی الله و رسوله ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ قبل بلوغه دار الهجرة فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ أی ثواب عمله و جزاء هجرته علی الله

وَ رَوَی الْحَسَنُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ فَرَّ بِدِینِهِ مِنْ أَرْضٍ إِلَی أَرْضٍ وَ إِنْ کَانَ شِبْراً مِنَ الْأَرْضِ اسْتَوْجَبَ الْجَنَّةَ وَ کَانَ رَفِیقَ إِبْرَاهِیمَ وَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمَا وَ آلِهِمَا (1).

وَ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ قَالَ الْمُفَسِّرُونَ إِنَّهَا نَزَلَتْ فِی قِصَّةِ دَارِ النَّدْوَةِ وَ ذَلِکَ أَنَّ نَفَراً مِنْ قُرَیْشٍ اجْتَمَعُوا فِیهَا وَ هِیَ دَارُ قُصَیِّ بْنِ کِلَابٍ وَ تَئَامَرُوا فِی أَمْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عُرْوَةُ بْنُ هِشَامٍ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ وَ قَالَ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ أَخْرِجُوهُ عَنْکُمْ تَسْتَرِیحُوا مِنْ أَذَاهُ وَ قَالَ أَبُو جَهْلٍ مَا هَذَا بِرَأْیٍ وَ لَکِنِ اقْتُلُوهُ بِأَنْ یَجْتَمِعَ عَلَیْهِ مِنْ کُلِّ بَطْنِ رَجُلٍ فَیَضْرِبُوهُ بِأَسْیَافِهِمْ ضَرْبَةَ رَجُلٍ وَاحِدٍ فَتَرْضَی حِینَئِذٍ بَنُو هَاشِمٍ بِالدِّیَةِ فَصَوَّبَ إِبْلِیسُ هَذَا الرَّأْیَ وَ کَانَ قَدْ جَاءَهُمْ فِی صُورَةِ شَیْخٍ کَبِیرٍ مِنْ أَهْلِ نَجْدٍ وَ خَطَّأَ الْأَوَّلِینَ فَاتَّفَقُوا عَلَی هَذَا الرَّأْیِ وَ أَعَدُّوا الرِّجَالَ وَ السِّلَاحَ وَ جَاءَ جَبْرَئِیلُ فَأَخْبَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَ إِلَی الْغَارِ وَ أَمَرَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَبَاتَ عَلَی فِرَاشِهِ فَلَمَّا أَصْبَحُوا وَ فَتَّشُوا عَنِ الْفِرَاشِ وَجَدُوا عَلِیّاً وَ قَدْ رَدَّ اللَّهُ مَکْرَهُمْ وَ قَالُوا أَیْنَ مُحَمَّدٌ قَالَ لَا أَدْرِی فَاقْتَصُّوا أَثَرَهُ وَ أَرْسَلُوا فِی طَلَبِهِ فَلَمَّا بَلَغُوا الْجَبَلَ وَ مَرُّوا بِالْغَارِ رَأَوْا عَلَی بَابِهِ نَسْجَ الْعَنْکَبُوتِ فَقَالُوا لَوْ کَانَ هَاهُنَا لَمْ یَکُنْ نَسْجُ الْعَنْکَبُوتِ عَلَی بَابِهِ فَمَکَثَ فِیهِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ قَدِمَ الْمَدِینَةَ.

الَّذِینَ کَفَرُوا و هم مشرکو العرب و منهم عتبة و شیبة ابنا ربیعة و النضر بن حارث و أبو جهل بن هشام و أبو البختری بن هشام و زمعة بن الأسود و حکیم بن حزام و أمیة بن خلف و غیرهم لِیُثْبِتُوکَ أی لیقیدوک فیثبتوک فی الوثاق أو فی الحبس و یسجنوک فی بیت و قیل لیثخنوک بالجراحة و الضرب عن أبان بن

ص: 31

«ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ» هر کس بخاطر دین از وطن خود فرار کند و به سوی خدا و رسول بشتابد. «ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ» پیش از رسیدن به سرزمین اسلام- مدینه- مرگش فرا رسد، «فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّه» و ثواب عمل و پاداش هجرتش بر خداوند متعال است.

حسن از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده است که فرمود: کسی که به خاطر دینش از سرزمینی به سرزمینی دیگر و لو به اندازه یک وجب فاصله باشد، برود سزاوار بهشت است و رفیق محمد صلی الله علیه و آله و سلم و ابراهیم علیه السلام خواهد بود. (1)

و طبرسی رحمه الله در باره این فرموده خداوند متعال «و اذ یمکر بک» گوید: مفسران گویند: این آیه در باره داستان دار الندوه نازل شده است. ماجرا این است که گروهی از قریش در آن یعنی در خانه قصی بن کلاب، اجتماع کردند و در باره پیامبر به مشورت و توطئه­چینی پرداختند. عروة بن هشام گفت: صبر می کنیم تا مرگش فرا برسد. ابو البختری گفت: از مکه اخراجش کنید تا از دست او راحت شوید. ابو جهل گفت: این رأی ها صحیح نیست. او را بکشید، برای کشتن او از هر قبیله ای یک نفر انتخاب کنید، تا دسته جمعی او را بکشند و در این صورت بنی هاشم به گرفتن دیه راضی می­شوند. ابلیس این رأی را تصدیق و رای اول را تخطئه کرد و او به صورت پیر مردی از اهل نجد در بین ایشان بود و آنان بر این رأی اتفاق کردند و برای کشتن پیامبر افراد و سلاح آماده کردند. جبرئیل گزارش شورای مشرکین را به اطلاع پیامبر رسانید. پیامبر هنگام شب به غار ثور رفت و علی را در بستر خود خوابانید. بامدادان که برکنار بستر آمدند، با علی روبرو شدند و خداوند نیرنگشان را باطل کرد. پرسیدند: محمد کجاست؟ گفت: نمی­دانم. گروهی به جستجوی پیامبر پرداختند تا بر در غار رسیدند. بر در غار، تار عنکبوت تنیده شده بود! گفتند: اگر در این جا بود، بر در غار تار عنکبوت، وجود نداشت: پیامبر سه روز در آن جا توقف کرد. آن گاه رهسپار مدینه شد.

«الَّذِینَ کَفَرُوا» آنام مشرکان عرب بودند، اشخاصی همچون: عتبه و شیبه، پسران ربیعه و نضر بن حارث و ابو جهل بن هشام و ابو البختری بن هشام و زمعة بن اسود و حکیم بن حزام و امیة بن خلف و دیگران. «لِیُثْبِتُوکَ» یعنی می خواستند تو را به بند بکشند و در بند بنهند، یا تو را در زندان افکنند و در خانه زندانیت کنند. و گفته شده: یعنی می خواستند با جراحت و ضربه­های کاری تو را ضعیف و ناتوان کنند.آن را أبان بن

ص: 31

تغلب و غیره أَوْ یُخْرِجُوکَ أی من مکة إلی طرف من أطراف الأرض و قیل أو یخرجوک علی بعیر و یطردونه حتی یذهب فی وجهه (1) قال و لما هموا بقتل رسول الله صلی الله علیه و آله و أخرجوه من مکة أنزل الله سبحانه وَ ما لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ الآیة فعذبهم الله بالسیف یوم بدر وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ أی ما کان المشرکون أولیاء المسجد الحرام و إن سعوا فی عمارته و ما أولیاء المسجد الحرام إلا المتقون (2) عن الحسن و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام و قیل ما کانوا أولیاء الله إن أولیاء الله إلا المتقون و قال رحمه الله فی قوله تعالی إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا قیل نزلت فی المیراث و کانوا یتوارثون بالهجرة و جعل الله المیراث للمهاجرین و الأنصار دون ذوی الأرحام و کان الذی آمن و لم یهاجر لم یرث من أجل أنه لم یهاجر و لم ینصر و کانوا یعملون بذلک حتی نزل وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ فنسخت هذا و صار المیراث لذوی الأرحام المؤمنین (3) عن ابن عباس و الحسن و قتادة و مجاهد و السدی وَ الَّذِینَ آوَوْا أی النبی صلی الله علیه و آله و المهاجرین بالمدینة و هم الأنصار أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ فی النصرة أو التوارث و قیل فی نفوذ أمان بعضهم علی بعض (4)

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُمْ کَانُوا یَتَوَارَثُونَ بِالْمُؤَاخَاةِ الْأُولَی.

وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ أی إن طلب المؤمنون الذین لم یهاجروا منکم النصرة لهم علی الکفار و إعانتهم فی الدین فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ (5) و المعونة لهم فی

ص: 32

تغلب گفته. «أَوْ یُخْرِجُوکَ» یعنی از مکه به جایی دیگر بفرستند. برخی گویند یعنی: تو را بر شتری سوار و او را رها کنند تا به هر جا می خواهد تو را ببرد.

گوید: هنگامی که تصمیم به قتل پیامبر گرفتند و او را از مکه خارج کردند، خداوند این آیه را نازل فرمود: «وَ ما لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ» در نتیجه، در جنگ بدر آن­ها را به شمشیر عذاب کرد. «وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ» حسن گوید: یعنی مشرکان دوستان مسجد الحرام نیستند، اگر چه در تعمیرات آن بکوشند و دوستان مسجد الحرام کسانی هستند که تقوی دارند. از امام باقر علیه السلام نیز همین طور روایت شده است. و گفته شده: «إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ» . در باره این فرموده خداوند «ان الذین آمنوا و هاجروا» گوید: گفته شده: در باره میراث نازل شد و آنان بر اساس هجرت ارث می­بردند و خداوند میراث را برای مهاجران و انصار قرار داد غیر از خویشاوندی. و کسی که ایمان آورد و هجرت نمی­کرد از این جهت که هجرت نمی­کرد ارثی نمی­برد و یاری نمی­شد و مسلمانان بر این اساس عمل می­کردند تا این که این آیه نازل شد: « و اولوا الارحام بعضهم اولی ببعض فی کتاب الله» پس این آیه نسخ شد و میراث به مؤمنان خویشاوند تعلق گرفت. این قول از ابن عباس و حسن و قتاده و مجاهد و سدیّ روایت شده است. «و الذین آووا» یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و مهاجران را در مدینه پناه داد و این افراد، انصار بودند. «اولئک بعضهم اولیاء بعض» در نصرت و ارث بردن. برخی گویند: این نسبت، از این لحاظ است که اگر یکی از آن ها به کسی امان داد، دیگران باید امان او را محترم شمارند. و از امام باقر علیه السلام روایت شده که مسلمانان به وسیله همان پیمان برادری نخستین، از یکدیگر ارث می­بردند. «وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ» اگر مؤمنین غیر مهاجر از شما بخواهند که آن­ها را در راه دین، کمک کنید و با کافران به مبارزه برخیزید، « فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ» بر شما لازم است که آن­ها را در امر

ص: 32

الدین إِلَّا عَلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ أی إلا أن یطلبوا منکم النصرة علی قوم من المشرکین بینکم و بینهم أمان و عهد یجب الوفاء به فلا تنصروهم علیهم لما فیه من نقض العهد وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ أی أنصار بعض أو أولی ببعض فی المیراث إِلَّا تَفْعَلُوهُ أی ما أمرتم به فی الآیة الأولی و الثانیة تَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ علی المؤمنین الذین لم یهاجروا و الفتنة المحنة بالمیل إلی الضلال و الفساد الکبیر ضعف الإیمان. (1) و قال فی قوله تعالی إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ أی إن لم تنصروا النبی صلی الله علیه و آله علی قتال العدو فقد فعل الله به النصر إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا من مکة فخرج یرید المدینة ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ یعنی أنه کان هو و أبو بکر فی الغار لیس معهما ثالث (2) و أراد به هنا غار ثور و هو جبل بمکة إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ أی إذ یقول الرسول صلی الله علیه و آله لأبی بکر لا تَحْزَنْ أی لا تخف إِنَّ اللَّهَ مَعَنا یرید أنه مطلع علینا عالم بحالنا فهو یحفظنا و ینصرنا

قال الزهری لما دخل رسول الله صلی الله علیه و آله و أبو بکر الغار أرسل الله زوجا من الحمام حتی باضا فی أسفل الثقب (3) و العنکبوت حتی نسج بیتا فلما جاء سراقة بن مالک فی طلبهما فرأی بیض الحمام و بیت العنکبوت قال لو دخله أحد لانکسر البیض و تفسخ (4) بیت العنکبوت فانصرف و قال النبی صلی الله علیه و آله اللهم أعم أبصارهم فعمیت أبصارهم عن دخوله و جعلوا یضربون یمینا و شمالا حول الغار و قال أبو بکر لو نظروا (5) إلی أقدامهم لرأونا و نزل رجل من قریش فبال علی باب الغار فقال أبو بکر قد أبصرونا یا رسول الله فقال رسول الله صلی الله علیه و آله لو أبصرونا ما استقبلونا بعوراتهم.

ص: 33

دین کمک کنید. «إِلَّا عَلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ» مگر این که از شما برای جنگ با کسانی که میان شما و ایشان پیمانی هست، کمک بخواهند. در این صورت، به هیچ عنوان نباید آن­ها را کمک کنید، زیرا پیمان شکنی است. «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ» یعنی مردم کافر یاران یکدیگرند، در ارث بردن بر یکدیگر سزاوراتر اند. «إِلَّا تَفْعَلُوهُ» اگر آن چه در خصوص همکاری و کمک و تبری از کفار، به شما دستور داده شد، انجام ندهید، «تَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ» در روی زمین فتنه و فسادی بزرگ واقع می شود. مقصود از فتنه، در این جا گرفتاریی است که از راه تمایل به گمراهی، پیدا می شود و مقصود از فساد بزرگ، ضعف ایمان است.

و در باره این فرموده خداوند: «إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ» گوید: یعنی اگر شما پیامبر صلی اللَّه علیه و آله را در جنگ با دشمنان یاری نمی­کنید خدا او را یاری کرده است. «إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا» هنگامی که کافران او را از مکه بیرون کردند و او به سوی مدینه رهسپار شد. «ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ» یعنی هنگامی که آن دو، پیامبر و ابوبکر در غار بودند و شخص سومی با آن دو نبود و منظور از این غار، غار ثور است، و ثور نام کوهی است در مکه. «اِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ» هنگامی که پیامبر به ابو بکر گفت: «لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا» یعنی نترس که خدا به وضع ما مطلع و به حال ما آگاه است، و او ما را نگه داشته و یاری می­کند. زهری گفته: هنگامی که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم با ابو بکر داخل غار شدند خداوند یک جفت کبوتر فرستاد تا بر در غار تخم گذاردند، و عنکبوت را مأمور کرد تا بر آن جا تاری تنید، و چون سراقة بن مالک به جستجوی آن دو آمد و تخم کبوتران و تار عنکبوت را مشاهده کرد، گفت: اگر کسی داخل این غار شده بود این تخم­ها شکسته شده بود و تار عنکبوت از هم گسیخته بود، و به همین جهت از آن جا گذشت. رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نیز دعا کرد و فرمود: خدایا چشمشان را کور کن، و در اثر همان دعا نتوانستند داخل غار گردند و شروع به گردش اطراف غار کردند، در آن حال ابو بکر گفت: اگر این ها به پاهای خود نگاه کرده بودند ما را می­دیدند. در آن حال مردی از قریش بر در غار نشست و بول کرد، ابو بکر گفت: ای رسول خدا این­ها ما را دیدند؟ حضرت فرمود: اگر ما را دیده بودند با عورت باز روبروی ما نمی­آمدند.

ص: 33

فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ یعنی علی محمد صلی الله علیه و آله أی ألقی فی قلبه ما سکن به وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها أی بملائکة یضربون وجوه الکفار و أبصارهم عن أن یروه و قیل قواه بالملائکة (1) یدعون الله تعالی له و قیل أعانه بالملائکة یوم بدر و قال بعضهم یجوز أن یکون الهاء فی علیه راجعة إلی أبی بکر و هذا بعید لأن الضمائر قبل هذا و بعده تعود إلی النبی صلی الله علیه و آله بلا خلاف (2) فکیف یتخللها ضمیر عائد إلی غیره هذا و قد قال سبحانه فی هذه السورة ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ (3) و قال فی سورة الفتح کذلک (4) فتخصیص النبی فی هذه الآیة بالسکینة یدل علی عدم إیمان من معه (5) وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلی المراد بکلمتهم وعیدهم النبی صلی الله علیه و آله و تخویفهم له أو کلمة الشرک و کلمة الله وعده بالنصر أو کلمة التوحید. (6) و قال فی قوله تعالی وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ نزلت فی المعذبین بمکة مثل صهیب و بلال و عمار و خباب (7) و غیرهم مکنهم الله فی المدینة و ذکر أن

ص: 34

«فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ» یعنی بر دل محمد صلی اللَّه علیه و آله آرامش فرستاد. «وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها» یعنی به فرشتگانی که در روی کفار و دیدگانشان در آمده و مانع شدند که آن­ها رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله را ببینند. و گفته شده: یعنی به فرشتگانی او را نیرومند ساخت که آن­ها برای نجات آن حضرت دعا کردند. و گفته اند: معنایش آن است که خداوند او را با فرشتگان در جنگ بدر کمک کرد. و برخی گفته اند: ضمیر در «علیه» به ابو بکر برمی­گردد ولی این سخن بعید است زیرا همه مفسرین گفته اند: ضمائر پیش از این جمله و بعد از آن همگی به رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله بر می­گردد. و با این ترتیب چگونه ممکن است در این میان تنها ضمیر در جمله «فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ» به ابوبکر برگردد. گذشته از این که در همین سوره خداوند (در داستان جنگ حنین) فرموده است: «ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ» و در سوره فتح فرماید: «فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ». تخصیص پیامبر در این آیه به داشتن سکینه دلالت بر عدم ایمان کسی که با او بود می کند. «وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلی» مقصود از کلمه آنان، تهدیدات و ارعابی است که آن­ها به پیامبر صلی اللَّه علیه و آله داده بودند. یا مقصود کلمه شرک است. و کلمه خداوند وعده به نصرت است، یا کلمه توحید است. (1)

و در باره این فرموده خداوند متعال «وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللَّه» گوید: در باره کسانی نازل شده است که در مکه دچار شکنجه شدند، مثل صهیب و عمار و بلال و خباب و دیگران. خداوند به آنان در مدینه قدرت بخشید. نقل کرده اند که:

ص: 34

صهیبا قال لاهل مکة : أنا رجل کبیر إن کنت معکم لم أنفعکم ، وإن کنت علیکم لم أضررکم ، فخذوا مالی ودعونی ، فأعطاهم ماله ، وهاجر إلی رسول الله صلی الله علیه و آله ، فقال له أبوبکر : ربح البیع یا صهیب(1) لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً أی بلدة حسنة و هی المدینة أو حالة حسنة و هی النصر علی الأعداء. (2) و قال فی قوله تعالی إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ نزل فی جماعة أکرهوا و هم عمار و یاسر أبوه و أمه سمیة و صهیب و بلال و خباب عذبوا و قتل أبو عمار و أمه فأعطاهم عمار بلسانه مما أرادوا منه ثم أخبر بذلک رسول الله صلی الله علیه و آله فقال قوم کفر عمار

فَقَالَ صلی الله علیه و آله کَلَّا إِنَّ عَمَّاراً مَلِی ءٌ إِیمَاناً مِنْ قَرْنِهِ إِلَی قَدَمِهِ وَ اخْتَلَطَ الْإِیمَانُ بِلَحْمِهِ وَ دَمِهِ وَ جَاءَ عَمَّارٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَبْکِی فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَا وَرَاکَ قَالَ شَرٌّ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا تُرِکْتُ حَتَّی نِلْتُ مِنْکَ وَ ذَکَرْتُ آلِهَتَهُمْ بِخَیْرٍ فَجَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَمْسَحُ عَیْنَیْهِ وَ یَقُولُ إِنْ عَادُوا لَکَ فَعُدْ لَهُمْ بِمَا قُلْتَ فَنَزَلَتِ الْآیَةُ-

عن ابن عباس و قتادة،و قیل نزلت فی ناس من أهل مکة آمنوا و خرجوا یریدون المدینة فأدرکهم قریش و فتنوهم فتکلموا بکلمة الکفر کارهین عن مجاهد و قیل إن یاسر و سمیة أبوا (3) عمار أول شهیدین فی الإسلام و قوله مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ و مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً هو عبد الله بن سعید (4) بن أبی سرح من بنی عامر بن لوی و أما قوله ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا الآیة قیل إنها نزلت فی عباس (5) بن أبی ربیعة أخی أبی جهل من الرضاعة و أبی جندل بن سهیل بن عمرو

ص: 35

صهیب به اهل مکه گفت: من پیر مردی هستم. اگر با شما باشم سودی به حال شما ندارم و اگر با پیامبر باشم، ضرری برای شما ندارم. مال مرا بگیرید و مرا آزاد گذارید. آن­ها مالش را دادند و او به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هجرت کرد. ابو بکر گفت: معامله صهیب، سودمند بود! «لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَۀً» یعنی جایی نیکو و آن مدینه است. یا وضعیت نیکو و آن پیروزی بر دشمنان است. (1)

و در باره این فرموده خداوند: «إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ» گوید: در باره گروهی از مسلمانان نازل شد که مجبور(به ابراز کفر) شدند، و اینان عمار و پدرش یاسر و مادرش سمیه و صهیب و بلال و خباب بودند. اینان مورد شکنجه کفار واقع شدند. پدر و مادر عمار به قتل رسیدند و عمار، هر چه می خواستند به زبان آورد و نجات یافت. پس از آن خداوند پیامبر را از ماجرا خبر داد، برخی گفتند: عمار کافر شده است. فرمود: هرگز، عمار از سر تا پایش پر از ایمان است و ایمان با خون و گوشت او در آمیخته است. عمار با چشم گریان، شرفیاب حضور پیامبر شد. پیامبر فرمود: چه پشت سر داری؟ عرض کرد: یا رسول اللَّه، بدی و زشتی. من خدایان آن­ها را به نیکی یاد کردم و خودم را به شما رسانیدم. پیامبر در حالی که چشمانش را مسح می کرد، فرمود: اگر باز هم در چنگ آن­ها گرفتار شدی، سخن گذشته را تکرار کن. این قول از ابن عباس و قتاده است. و گفته شده: در باره مردمی از اهل مکه، نازل شده است که ایمان آورده، به عزم مدینه از مکه خارج شدند. قریش به آن­ها رسیدند و گرفتارشان کردند و آن­ها از روی کراهت، سخن کفر بر زبان آوردند. برخی گفته اند: پدر و مادر عمار، نخستین شهیدان اسلام هستند. منظور از «مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ و مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً» عبد اللَّه بن سعد بن ابی سرح از قبیله بنی عامر است. گویند: آیه ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا » درباره عباس بن ابی ربیعه، برادر رضاعی ابو جهل، و ابی جندل بن سهیل بن عمرو

ص: 35

و الولید بن المغیرة و غیرهم من أهل مکة فتنهم المشرکون فأعطوهم بعض ما أرادوا ثم إنهم هاجروا بعد ذلک و جاهدوا فنزلت الآیة فیهم وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ أی ساکن بِالْإِیمانِ ثابت علیه فلا حرج علیه فی ذلک وَ لکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً أی من اتسع قلبه للکفر و طابت نفسه به مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا أی عذبوا فی الله و ارتدوا علی الکفر فأعطوهم بعض ما أرادوا لیسلموا من شرهم ثُمَّ جاهَدُوا مع النبی صلی الله علیه و آله وَ صَبَرُوا علی الدین و الجهاد إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها أی من بعد تلک الفتنة أو الفعلة التی فعلوها من التفوه بکلمة الکفر. (1) و قال فی قوله تعالی یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا قیل إنها نزلت فی المستضعفین من المؤمنین بمکة أمروا بالهجرة عنها و نزل قوله وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ فی جماعة کانوا بمکة یؤذیهم المشرکون فأمروا بالهجرة إلی المدینة فقالوا کیف نخرج إلیها و لیس لنا بها دار و لا عقار من یطعمنا و من یسقینا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ فاهربوا من أرض یمنعکم أهلها من الإیمان و الإخلاص فی عبادتی.

و قال أبو عبد الله علیه السلام معناه إذا عصی الله فی أرض أنت فیها فاخرج منها إلی غیرها.

وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ أی و کم من دابة لا یکون رزقها مدخرا معدا و قیل معناه لا تطیق حمل رزقها لضعفها و تأکل بأفواهها. (2) و فی قوله تعالی مِنْ قَرْیَتِکَ یعنی مکة الَّتِی أَخْرَجَتْکَ أی أخرجک أهلها و المعنی کم من رجال هم أشد من أهل مکة أَهْلَکْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ یدفع عنهم إهلاکنا إیاهم فما الذی یؤمن هؤلاء أن أفعل بهم مثل ذلک. (3) قوله تعالی وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا ذهب المفسرون إلی أن المراد مجانبتهم و مداراتهم و عدم مکافأتهم و لا یبعد أن یکون المراد الهجرة من مکة إلی المدینة.

ص: 36

و ولید بن مغیره و افراد دیگری از اهل مکه نازل شده است. اینان در چنگ مشرکین گرفتار شدند و به میل آن­ها سخن گفته، رهایی یافتند، سپس مهاجرت کردند و این آیه در باره آنان نازل شد. «وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ» دلش به ایمان، اطمینان داشته باشد. در این صورت، وی را گناهی نیست. «وَ لکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً» لکن کسانی که قلبشان آمادگی پذیرش کفر دارد، و بدان خشنود می­گردد. «مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا» آنان که در راه خدا عذاب دیدند و برای رهایی از شرّ مشرکین سخن کفر بر زبان آوردند، سپس مهاجرت کردند. «ثمّ جاهدوا» و در خدمت پیامبر، به جهاد پرداختند، «و صبروا» و بر دین و جهاد صبر پیشه کردند. «إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها» یعنی پس از آن فتنه و عملی که انجام دادند و کلمه کفر بر زبان آوردند. (1)

و در باره این فرموده خداوند «یا عبادی الذین آمنوا» گوید: در باره مستضعفین و مسلمانان تهی دست که ساکن مکه بوده و به مهاجرت امر شدند نازل شد. و «کأین من دابۀ» در باره گروهی نازل شد که در مکّه بودند و مشرکان آنان را آزار می­دادند. و آن­ها مأمور به هجرت به مدینه گشتند. پس گفتند: چگونه به سوی مدینه هجرت کنیم و حال آنکه در آن جا خانه و زمینی نداریم و کسی که متکفل نان و آب ما باشد نیست. «إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ» اگر در شهری مشرکین از احساسات مذهبی و ایمان و اخلاص عبادت شما برای من جلوگیری می­نمایند به شهر و دیار دیگری هجرت کنید.

امام صادق علیه السلام فرمود: مقصود آن است که اگر در شهری که تو هستی گناهان و نافرمانی خدا انجام می­شود، پس از آن جا به شهر دیگر هجرت کن.

«وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا» بسا جنبنده ای که روزیش آماده نبود و غذای خویشتن را آماده و ذخیره نداشت. و گفته شده: مقصود آن است که چون آن جنبنده زبون و ناتوان است نمی­تواند روزیش را با خود حمل کند بلکه هر مقدار که شد با دهان می­خورد. (2)

«مِنْ قَرْیَتِکَ» یعنی: مکّه. «الَّتِی أَخْرَجَتْکَ» یعنی: که اهل آن قریه تو را بیرون کردند، یعنی: بسیار مردانی بوده اند که از مردم مکه نیرومندتر بوده اند. «أَهْلَکْناهُم فَلا ناصِرَ لَهُمْ» یاوری ندارند که از آنان حمایت کند و نگذارد ما ایشان را هلاک کنیم، یعنی: اگر ما بخواهیم اینان را هلاک کنیم چه کسی هست که آنان را در امان قرار دهد؟

در باره فرموده خداوند «و اهجرهم هجراً جمیلاً» مفسران بر این نظرند که مقصود از آن دوری و مدارا و عدم مجازات آنان می­باشد و بعید نیست که مقصود از آن هجرت از مکه به مدینه باشد.

ص: 36

روایات

روایت1.

تفسیر قمی: « و ما کانوا اولیاءه» یعنی قریش دوستان مکه نبودند. «ان اولیاؤه الا المتّقون» تو و یارانت ای محمد. و خداوند آنان را در روز بدر با شمشیر عذاب کرد و کشته شدند. (1)

روایت2.

تفسیر قمی: «ان الذین آمنوا و هاجروا» تا این فرموده «اولیاءُ بعض» حکم در آغاز پیامبری چنین بود که ارثیه بر اساس (پیمان) برادری تقسیم می­شد، نه بر اساس ولادت. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه هجرت کرد؛ میان مهاجرین و انصار پیمان برادری بست. هر گاه کسی از آنان می مرد، برادر دینی او، از او ارث می برد و مال را می گرفت و آن چه را برای او باقی می گذاشت، به ورثه او نمی رسید. سپس خدا این آیه را نازل فرمود: «النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُهَاجِرِینَ إِلَّا أَن تَفْعَلُوا إِلَی أَوْلِیَائِکُم مَّعْرُوفًا»(2)

{پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر (و نزدیکتر) است و همسرانش مادران ایشانند و خویشاوندان (طبق) کتاب خدا، بعضی (نسبت) به بعضی اولویت دارند (و) بر مؤمنان و مهاجران (مقدمند)، مگر آن که بخواهید به دوستان (مؤمن) خود (وصیت یا) احسانی کنید.} پس آیه برادری با این فرموده خدای متعال: «وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ» [و خویشاوندان (طبق) کتاب خدا بعضی (نسبت) به بعضی اولویت دارند] منسوخ شد. «و الذین آمنوا و لم یهاجروا» این آیه در باره اعراب (بادیه نشینان) نازل شد. بدین ترتیب که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با آنان به این شرط صلح کرد که آنان در دیار خود باقی بمانند و به مدینه هجرت نکنند، به این شرط که هر گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بخواهد جنگ کند، آنان را احضار کند و بهره ای از غنیمت ندارند و آنان بر پیامبر صلی الله علیه و آله، شرط کردند که هر گاه اعراب بادیه نشین به آنان حمله کنند یا دشمنانشان به آنان گزند برسانند، آنان را یاری کنند، مگر قومی که میان آنان و رسول خدا تا مدتی عهد و پیمان وجود داشته باشد. «وَالَّذینَ کَفَرُواْ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ» یعنی همدیگر را مودت و یاری می کنند. سپس می­گوید: «إِلاَّ تَفْعَلُوهُ» یعنی« ان لم تفعلوه» اگر آن کار را انجام ندهی. و حرفی در جای حرف دیگر قرار داده شده است «تَکُن فِتْنَةٌ» یعنی کفر در زمین. «وَفَسَادٌ کَبِیرٌ» سپس فرموده است: «وَالَّذِینَ آمَنُواْ مِن بَعْدُ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ مَعَکُمْ فَأُوْلَ-ئِکَ مِنکُمْ وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللّهِ» می­گوید: آیه فوق، این سخن خدای تبارک و تعالی: «وَالَّذِینَ عَقَدَتْ أَیْمَانُکُمْ»(3)

[و کسانی که شما (با آنان) پیمان بسته اید] را منسوخ کرده است. (4)

ص: 37

روایت3.

تفسیر قمی: «و الذین هاجروا فی الله» یعنی به خاطر خدا هجرت کردند و کفار را ترک کردند. « لَنُبَوِّئَنَّهُم» یعنی آنان را ثابت قدم می­کنیم. (1)

روایت4.

تفسیر قمی: در روایت ابو جارود از امام باقر علیه السلام در باره این فرموده خداوند «یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ» آمده که است که می­فرمود: از پادشاهان فاسق اطاعت نکنید، پس اگر ترسیدید که در امر دین شما را به فتنه بیندازند، زمین من پهناور است (و مهاجرت کنید). (2)

روایت5.

تفسیر قمی: «و کأیّن من دابّۀ» تا پایان آیه. گوید: یعنی آن امت های پیشین که آن ها را نابود کردیم از قوم تو یعنی ساکنان مکه که تو را از شهرشان بیرون راندند، نیرومندتر بودند. کسی هم به یاری آن اقوام نشتافت. (3)

روایت6.

می­گویم: در المنتقی گوید: هجرت در سال چهاردهم از بعثت پیامبر اتفاق افتاد و آن، سال سی و چهارم از پادشاهی کسری پرویز، و سال نهم از پادشاهی هرقل بود. اول این سال ماه محرم بود. و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در مکه اقامت داشت و از آن جا بیرون نرفته بود. و گروهی از مسلمانان در ماه ذی الحجّۀ از مکه خارج شدند. محمد بن کعب قُرَظی گوید: قریش بر در خانه پیامبر جمع شده و گفتند: محمد گمان می­کند اگر با او بیعت کنید، پادشاه عرب و عجم خواهید شد و سپس پس از مرگ برانگیخته می­شوید و باغ­های همچون باغ­های زمین برای شما قرار داده می­شود، و اگر بیعت نکنید در جنگ با او کشته خواهید شد و پس از مرگ برانگیخته می­شوید و آتش برای شما قرار داده می­شود که در آن خواهید سوخت. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بیرون آمد و دو مشت خاک برداشت و فرمود: آری من آن را می­گویم، و خاک را بر سر آنان پاشید در حالی که سوره «یس» را قرائت می­کرد تا این فرموده خداوند:

ص: 38

وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ (1) فَلَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ رَجُلٌ وَضَعَ عَلَی رَأْسِهِ التُّرَابَ إِلَّا قُتِلَ یَوْمَ بَدْرٍ ثُمَّ انْصَرَفَ إِلَی حَیْثُ أَرَادَ فَأَتَاهُمْ آتٍ لَمْ یَکُنْ مَعَهُمْ فَقَالَ مَا تَنْتَظِرُونَ هَاهُنَا قَالُوا مُحَمَّداً قَالَ قَدْ وَ اللَّهِ خَرَجَ مُحَمَّدٌ عَلَیْکُمْ ثُمَّ مَا تَرَکَ مِنْکُمْ رَجُلًا إِلَّا وَ قَدْ وَضَعَ عَلَی رَأْسِهِ التُّرَابَ وَ انْطَلَقَ لِحَاجَتِهِ فَوَضَعَ کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ فَإِذَا عَلَیْهِ التُّرَابُ ثُمَّ جَعَلُوا یَطَّلِعُونَ فَیَرَوْنَ عَلِیّاً عَلَی الْفِرَاشِ مُتَّشِحاً (2) بِبُرْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُونَ إِنَّ هَذَا لَمُحَمَّدٌ نَائِمٌ عَلَیْهِ بُرْدُهُ فَلَمْ یَبْرَحُوا کَذَلِکَ حَتَّی أَصْبَحُوا فَقَامَ عَلِیٌّ مِنَ الْفِرَاشِ فَقَالُوا وَ اللَّهِ لَقَدْ صَدَقَنَا الَّذِی کَانَ حَدَّثَنَا بِهِ.

وَ رَوَی الْوَاقِدِیُّ عَنْ أَشْیَاخِهِ أَنَّ الَّذِینَ کَانُوا یَنْتَظِرُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تِلْکَ اللَّیْلَةَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ أَبُو جَهْلٍ وَ الْحَکَمُ بْنُ أَبِی الْعَاصِ وَ عُقْبَةُ بْنُ أَبِی مُعَیْطٍ وَ النَّضْرُ بْنُ الْحَارِثِ وَ أُمَیَّةُ بْنُ خَلَفٍ وَ ابْنُ الْغَیْطَلَةَ وَ زَمْعَةُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ طُعْمَةُ بْنُ عَدِیٍّ وَ أَبُو لَهَبٍ وَ أُبَیُّ بْنُ خَلَفٍ وَ نَبِیهٌ وَ مُنَبِّهٌ ابْنَا الْحَجَّاجِ فَلَمَّا أَصْبَحُوا قَامَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ الْفِرَاشِ فَسَأَلُوهُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَا عِلْمَ لِی بِهِ.

و روی أنهم ضربوا علیا و حبسوه ساعة ثم ترکوه.

وَ أَوْرَدَ الْغَزَالِیُّ فِی کِتَابِ إِحْیَاءِ الْعُلُومِ أَنَّ لَیْلَةَ بَاتَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ أَنِّی آخَیْتُ بَیْنَکُمَا وَ جَعَلْتُ عُمُرَ أَحَدِکُمَا أَطْوَلَ مِنْ عُمُرِ الْآخَرِ فَأَیُّکُمَا یُؤْثِرُ صَاحِبَهُ بِحَیَاتِهِ فَاخْتَارَ کُلٌّ مِنْهُمَا الْحَیَاةَ وَ أَحْبَاهَا فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِمَا أَ فَلَا کُنْتُمَا مِثْلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ آخَیْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ فَبَاتَ عَلَی فِرَاشِهِ یَفْدِیهِ بِنَفْسِهِ وَ یُؤْثِرُهُ بِالْحَیَاةِ اهْبِطَا إِلَی الْأَرْضِ فَاحْفَظَاهُ مِنْ عَدُوِّهِ فَکَانَ جَبْرَئِیلُ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیکَائِیلُ عِنْدَ رِجْلَیْهِ وَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ یُنَادِی بَخْ بَخْ مَنْ مِثْلُکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ یُبَاهِی اللَّهُ بِکَ الْمَلَائِکَةَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ

ص: 39

«وَجَعَلْنَا مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْنَاهُمْ فَهُمْ لاَ یُبْصِرُونَ»(1) {و [ما] فراروی آن­ها سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده و پرده ای بر [چشمان] آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمی توانند ببینند.} هیچ کدام از آنان نبود که خاک بر سرش ریخت مگر این که در روز بدر کشته شد. سپس رسول خدا به جایی که خواست رهسپار شد. شخصی که با مشرکان نبود آمد و گفت: در این جا انتظار چه چیز را می­کشید؟ گفتند: محمد. گفت: سوگند به خدا محمد بر شما بیرون آمد و هیچ یک از شما را باقی نگذاشت مگر این که بر سرش خاک ریخت و به دنبال کار خویش رفت. هر یک از آن­ها دست بر سرش می­گذاشت و متوجه شد که خاک بر سرش ریخته است. سپس پی­گیری کردند و دیدند که علی بر رختخواب پیامبر است و لحاف پیامبر را بر خود کشیده است. و می­گفتند: این محمد است که خوابیده است و لحاف بر خود کشیده است. بر این حالت تا صبح ماندند. علی از رختخواب بلند شد. پس گفتند: به خدا سوگند آن مرد که در باره او برای ما بازگو کرد راست گفته است.

واقدی از مشایخ خود روایت کرده که کسانی از مشرکان که آن شب در انتظار قتل رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نشستند، ابو جهل، حکم بن ابی عاص، عقبۀ بن ابی معیط، نضر بن حارث، امیۀ بن خلف، ابن غیطلۀ، زمعۀ بن اسود، طعمۀ بن عدیّ، ابو لهب و اُبیّ بن خلف و نبیه و منبّه دو پسر حجّاج بودند. چون به بامداد درآمدند علی علیه السلام از رختخواب برخاست. آنان در باره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از او پرسیدند. گفت: من در باره او چیزی نمی­دانم.

و روایت شده که آنان علی علیه السلام را زدند و یک ساعت او را محبوس کردند سپس رهایش کردند.

غزالی در کتاب احیاء العلوم آورده است که شبی که علی بن ابی طالب علیه السلام در رختخواب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خوابید، خداوند به جبرئیل و میکائیل وحی نمود که من بین شما پیوند برادری ایجاد نمودم و عمر یکی از شما را طولانی تر از عمر دیگری قرار دادم. پس کدام یک از شما برادرش را بر خود ترجیح می دهد. هر دو آن­ها از مرگ بیزار بودند و زندگی را ترجیح دادند. پس خداوند به آن دو وحی نمود: آیا (نمی خواهید) مثل علی بن ابی طالب باشید که میان او و محمد، پیامبرم عقد اخوت بستم و علی، جان پیامبر را بر خود ترجیح داد و در بستر او خوابید تا با فدا کردن جان خود، از جان پیامبر صلی الله علیه و آله محافظت کند. هر دو به زمین فرود آیید و از او در مقابل دشمنش محافظت کنید. جبرئیل فرود آمده و در کنار سر حضرت نشست و میکائیل در کنار پاهای حضرت قرار گرفت و جبرئیل شروع به تکرار این جمله کرد: آفرین! آفرین! به انسانی همچون تو ای پسر ابی طالب! خدا به تو بر فرشتگان افتخار می کنند! پس خداوند این آیه را نازل فرمود: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه

ص: 39

وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ (1).

أَقُولُ وَ سَاقَ حَدِیثَ الْغَارِ إِلَی أَنْ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ أَتَی الْغَارَ دَعَا بِشَجَرَةٍ فَأَتَتْهُ فَأَمَرَهَا أَنْ تَکُونَ عَلَی بَابِ الْغَارِ وَ بَعَثَ اللَّهُ حَمَامَتَیْنِ فَکَانَتَا عَلَی فَمِ الْغَارِ وَ نَسَجَ الْعَنْکَبُوتُ عَلَی فَمِ الْغَارِ ثُمَّ أَقْبَلَ فِتْیَانُ قُرَیْشٍ وَ کَانَ أَبُو جَهْلٍ قَدْ أَمَرَ مُنَادِیاً یُنَادِی بِأَعْلَی مَکَّةَ وَ أَسْفَلِهَا مَنْ جَاءَ بِمُحَمَّدٍ أَوْ دَلَّ عَلَیْهِ فَلَهُ مِائَةُ بَعِیرٍ أَوْ جَاءَ بِابْنِ أَبِی قُحَافَةَ أَوْ دَلَّ عَلَیْهِ فَلَهُ مِائَةُ بَعِیرٍ فَلَمَّا رَأَوُا الْحَمَامَتَیْنِ وَ نَسْجَ الْعَنْکَبُوتِ عَلَی فَمِ الْغَارِ انْصَرَفُوا فَدَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِلْحَمَامِ وَ فَرَضَ جَزَاءَهُنَّ وَ انْحَدَرْنَ فِی الْحَرَمِ وَ نَهَی عَنْ قَتْلِ الْعَنْکَبُوتِ وَ قَالَ هِیَ جُنْدٌ مِنْ جُنُودِ اللَّهِ.

وَ رُوِیَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُرَیْدَةَ عَنْ أَبِیهِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ لَا یَتَطَیَّرُ وَ کَانَ یَتَفَأَّلُ وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ جَعَلَتْ مِائَةً مِنَ الْإِبِلِ فِیمَنْ یَأْخُذُ نَبِیَّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَرُدُّهُ عَلَیْهِمْ حِینَ تَوَجَّهَ إِلَی الْمَدِینَةِ فَرَکِبَ بُرَیْدَةُ (2) فِی سَبْعِینَ رَاکِباً مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ مِنْ بَنِی سَهْمٍ فَتَلَقَّی نَبِیَّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا بُرَیْدَةُ فَالْتَفَتَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ بَرَدَ أَمْرُنَا وَ صَلُحَ ثُمَّ قَالَ وَ مِمَّنْ أَنْتَ قَالَ مِنْ أَسْلَمَ قَالَ صلی الله علیه و آله سَلِمْنَا قَالَ مِمَّنْ قَالَ مِنْ بَنِی سَهْمٍ قَالَ خَرَجَ سَهْمُکَ فَقَالَ بُرَیْدَةُ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَنْ أَنْتَ فَقَالَ أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ بُرَیْدَةُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ فَأَسْلَمَ بُرَیْدَةُ وَ أَسْلَمَ مَنْ کَانَ مَعَهُ جَمِیعاً فَلَمَّا أَصْبَحَ قَالَ بُرَیْدَةُ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَا تَدْخُلِ الْمَدِینَةَ إِلَّا وَ مَعَکَ لِوَاءٌ فَحَلَّ عِمَامَتَهُ ثُمَّ شَدَّهَا فِی رُمْحٍ ثُمَّ مَشَی بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ تَنْزِلُ عَلَیَّ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ نَاقَتِی هَذِهِ مَأْمُورَةٌ قَالَ بُرَیْدَةُ الْحَمْدُ لِلَّهِ أَسْلَمَتْ بَنُو سَهْمٍ طَائِعِینَ غَیْرَ مُکْرَهِینَ (3).

ص: 40

وَاللّه رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ»(1)

{و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد، و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است.}

می­گویم: و داستان غار را بیان کرده تا این جا که گفته است: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هنگامی که به غار آمد درختی را فرا خواند و درخت نزد او آمد و به آن دستور داد که بر در غار باشد. و خداوند دو کبوتر را فرستاد و بر دهانه غار نشستند و عنکبوت بر دهانه غار تار تنید. سپس جوانان قریش آمدند و ابو جهل به شخصی دستور داد که در بالا و پایین مکه ندا کند: هر کس محمد را بیاورد یا مکانش را به ما نشان دهد، صد شتر جایزه می­گیرد، یا هر کس ابوبکر را بیاورد یا جایش را به ما نشان دهد صد شتر جایزه می­گیرد. هنگامی که دو کبوتر را دیدند و متوجه شدند عنکبوت بر دهانه غار تار تنیده است، بازگشتند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کبوتر را دعا کرد و مجازاتی بر قتل این کبوتران واجب شد و در حرم آزاد شدند. و همچنین از کشتن عنکبوت نهی کرد و فرمود: عنکبوت از سربازان خداوند است.

و از عبدالله بن بریدۀ از پدرش روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فال بد نمی­زد و فال نیک می­زد. و قریش صد شتر پاداش برای کسی قرار داده بود که پیامبر خدا را در زمانی که به سوی مدینه می­رفت، اسیر کند و به نزدشان بازگرداند. بریده همراه با هفتاد سوار از اهل بیت خود که از قبیله بنی سهم بودند سوار شد و با پیامبر مواجه شد. پیامبر فرمود: تو کیستی؟ گفت: من بریدۀ هستم. پیامبر رو به سوی ابوبکر کرد و فرمود: ای ابوبکر! (بَرَدَ أَمْرُنَا)کار آسان و نیکو گشت. سپس فرمود: از کدام قبیله­ای؟ گفت: از اسلم. فرمود: (سَلِمْنَا)سلامت یافتیم. فرمود: از کدام طایفه. گفت: از بنو سهم. فرمود: (خَرَجَ سَهْمُکَ)پیروز شدی. بریدۀ گفت: تو کیستی؟ فرمود: من محمد بن عبدالله رسول خدا هستم. بریده گفت: اشهد ان لا اله الا الله و اشهد انّ محمدا عبده و رسوله. پس بریده اسلام آورد و همه کسانی که با او بودند اسلام آوردند. چون به بامدادان در آمدند بریده به پیامبر گفت: وارد مدینه نمی­شوی مگر این که پرچم برافراشته باشی. پس عمامه­اش را باز کرد و بر نیزه­ای بست و در پیش رسول خدا به راه افتاد. و گفت: ای پیامبر خدا به منزل من می­آیی؟ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: این شتر من مامور است. بریده گفت: شکر برای خداوند که بنو سهم از روی اختیار و بدون اجبار اسلام آوردند. (2)

ص: 40

توضیح

در فائق آمده است: «برد امرنا» یعنی کار آسان گشت. که از «العیش البارد» به معنای زندگی مرفه و آسان است. و گفته شده: یعنی: ثابت شد. از «برد لی علیه حقّ». «خرج سهمک» یعنی پیروز شدی و اصل آن این است که تیرها را بر چیزی بیندازی و هر کس تیرش بیرون رود، برنده می­شود.

سپس در المنتقی گوید: با اسناد متصل از خرام بن هشام بن حبیش از پدرش از جدّش که از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود روایت کرده که: هنگامی که آن حضرت از مکه به طرف مدینه مهاجرت می­فرمود ابو بکر و غلام ابوبکر عامر بن فهیره همراه ایشان بودند و راهنمای آنان عبد اللَّه بن اریقط لیثی بود. در این هنگام بر امّ معبد خزاعی گذر کردند، امّ معبد زنی مسنّ و عاقل بود و در حالی که جامه ای را به خود پیچیده بود، در کنار خیمه خود نشسته بود. حضرت رسول و همراهان از وی مقداری گوشت و خرما خواستند تا از او بخرند لیکن وی چیزی نداشت تا به آنان بفروشد در این موقع حضرت و همراهانش زاد و توشه ای نداشتند و دچار بی­آبی و قحطی شده بودند. و لذا از این زن طعام و غذا طلب کردند، ام معبد گفت: به خدا سوگند اگر ما چیزی داشتیم احتیاجات شما را رفع می­کردیم، و نمی­گذاشتیم شما از بی طعامی ناراحت شوید. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله به گوشه خیمه نظر افکند، فرمود: ای ام معبد پس این گوسفند چیست؟ عرض کرد: این گوسفند به علت مرضی که دارد از سایر گوسفندان باز مانده است، حضرت فرمود: آیا در پستان او شیری وجود دارد؟ عرض کرد: این گوسفند لاغرتر از آن است که شیر بدهد. حضرت فرمود: آیا اجازه می­دهی من او را بدوشم؟ عرض کرد: آری پدر و مادرم فدایت گردد، اگر در پستان او چیزی باشد شما در دوشیدن مجاز هستید. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله گوسفند را طلبید و با دست مبارک خود پستان او را گرفت، و نام خدا را بر زبان جاری کرد و برای گوسفند او دعا کرد. در این هنگام گوسفند پاهای خود را از هم باز کرد و شیر از پستانش جاری گردید و نشخوار کرد. حضرت ظرفی را طلب کرد تا با دست خود شیر گوسفند را بدوشد در این موقع ظرفی که وسیله آب­خوری آن جماعت بود خدمت پیامبر آوردند، حضرت از گوسفند مقداری شیر دوشید به اندازه­ای که روغن و چربی آن بالا آمد. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله ابتدا از آن شیر مقداری به ام معبد مرحمت فرمودند و او از آن آشامید تا آن گاه که سیر شد، و پس از این اصحاب خود را نیز سیراب کرد و در آخر همه، خودش هم میل فرمود. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله بار دیگر از این گوسفند شیر دوشید تا این که ظرف پر شد و آن ظرف را برای امّ معبد گذاشت و بهایش را به او پرداخت کرد و از این محل گذشتند، پس از این که پیامبر تشریف بردند زوج این زن ابو معبد از راه رسید، و چند عدد بز لاغری هم با خود آورده بود، که از ضعف، کج و متمایل حرکت می­کردند و مغز استخوانشان اندک بود. هنگامی که چشمش به شیر افتاد شگفت زده شد و گفت: این شیر را از کجا آورده اید؟ در این جا گوسفندی که شیر بدهد موجود نبود و بقیه گوسفندان هم از این محل دور بودند و گوسفند حامله نداریم. ام معبد گفت: نه به خدا قسم مرد با برکتی با فلان و فلان ویژگی از منزل ما عبور کرد. گفت: ای امّ معبد او را برای من توصیف کن. گفت: مردی را دیدم که

ص: 41

أبلج الوجه حسن الخلق لم تعبه ثجلة و فی روایة نحلة و لم یزریه (1) صقلة وسیم قسیم فی عینیه دعج و فی أشفاره غطفة و فی صوته صهل و فی عنقه سطع و فی لحیته کثافة (2) أزج أقرن إن صمت فعلیه الوقار و إن تکلم سما به و علاه البهاء أکمل الناس و أبهاه من بعید و أحسنه و علاه من قریب حلو المنطق فصل لا نزر و لا هذر کأن منطقه خرزات نظم یتحدرن ربعة (3) لا یأس من طول و لا تقتحمه العین من قصر غصن بین غصنین فهو أنضر الثلاثة منظرا و أحسنهم قدرا له رفقاء یحفون به إن قال نصتوا لقوله و إن أمر تبادروا إلی أمره محفود محشود لا عابس و لا مفند. (4) قال أبو معبد هذا و الله صاحب قریش الذی ذکروا لنا من أمره ما ذکر بمکة و لقد هممت أن أصحبه و لأفعلن إن وجدت إلی ذلک سبیلا فأصبح صوت بمکة عالیا یسمعون الصوت و لا یدرون من صاحبه أبیاتا منها. (5)

فیا لقصی ما زوی الله عنکم ***به من فعال لا یجازی و سودد

ص: 42

چهره­ای زیبا و نورانی داشت، اخلاقی نیکو داشت، بزرگی شکم او را معیوب نکرده و در روایتی: لاغری او را معیوب نکرده، و پهلوهایش سبب حقارتش نشده، زیباروی و خوش­سیما بود، چشمان درشت و سیاه داشت، و لبانش نرم و دراز، و در صدایش تیزی و صلابت بود، و گردنش بلند و ریش پرپُشتی داشت، ابرهایش باریک و به هم پیوسته بود، اگر ساکت بود آثار متانت و وقار بر او ظاهر می­شد و اگر به سخن می­آمد بر همه مردم اطرافش اوج می­گرفت، از دور کامل­ترین و زیباترین مردم به نظر می­رسید، در نزدیک از همه زیباتر و برتر بود. شیرین سخن بود و کلامش فصل الخطاب بود، کم حرف بود و پُر حرف نبود. گویی سخنانش مهره­هایی بودند که فرو بریزند، از درازی­اش باکی نبود و از کوتاهی­اش هیچ چشمی او را حقیر نمی­شمرد، همچون شاخه­ای تر میان دو شاخه دیگر بود، چهره او از دیگران شاداب­تر و زیباتر بود و ارزش او بالاتر و نیکوتر بود. دوستانی دارد که او را احاطه کرده­اند، اگر سخن می­گفت، به سخنش گوش می­سپردند و اگر امر می­کرد در فرمانبرداری او مبادرت می­ورزیدند، مردم گردش جمع شده و خدمتش می­کردند، ترش رو نبود و او را به جهل و نادانی نسبت نمی­دادند.

ابو معبد گفت: سوگند به خدا این همان صاحب قریش است که در مکّه از احوالش برای ما بازگفتند. و من قصد داشتم همراه او شوم و اگر برایم فراهم شود این کار را انجام می­دهم. در این حال آوازی از مکه آمد که آواز می­شنیدند و و صاحب آواز و صدا را نمی­دیدند و او را نمی­شناختند. که ابیات زیر از همان صدا شنیده شد:

ص: 42

لیهن بنی کعب مقام فتاتهم*** و مقعدها للمؤمنین بمرصد

سلوا أختکم عن شاتها و إنائها*** فإنکم إن تسألوا الشاة تشهد

دعاها بشاة حائل فتحلبت*** علیه صریحا ضرة الشاة مزبد

فغادرها رهنا لدیها لحالب*** یرددها فی مصدر ثم مورد (1).

فأصبح القوم قد فقدوا نبیهم*** و أخذوا علی خیمتی أم معبد فلما سمع بذلک حسان بن ثابت نشب (2)

یجاوب الهاتفر لقد خاب قوم زال عنهم نبیهم*** و قدس من یسری إلیهم و یقتدی (3)

ترحل عن قوم فزالت عقولهم***و حل علی قوم بنور مجدد

هداهم به بعد الضلالة ربهم***و أرشدهم من یتبع الحق یرشد (4)

نبی یری ما لا یری الناس حوله*** و یتلو کتاب الله فی کل مشهد(5)

لیهن بنی کعب مقام فتاتهم***و مقعدها للمؤمنین بمرصد. (6)

ص: 43

ای قوم قصی بن کلاب، کارهایی که خداوند از شما دریغ کرد، با سروری جزا داده نمی­شود.

مبارک باد برای بنی کعب جایگاه جوانانشان، و همه مؤمنان به دنبال جایگاه او هستند.

از خواهرتان در باره گوسفند و ظرفش بپرسید، و اگر از همان گوسفند بپرسید، گواهی می­دهد.

آن گوسفند نازا را فرا خواند و بر دست پیامبر شیر خالص داد به نحوی که سر پستانش کف درآورد.

پس آن گوسفند را به عنوان معجزه­ای برای کسانی که آن را بدوشند رها کرد تا چندین بار در بازگشتن و آمدن آن را بدوشد.

مردم به بامداد درآمدند در حالی که پیامبرشان را گم کرده بودند و به خیمه امّ معبد رفتند. حسّان بن ثابت با شنیدن این ماجرا، با سرودن ابیات زیر آن صدا را جواب داد:

یقینا! قومی که پیامبرشان از میان آن رفت، ناامید شدند و کسانی که پیامبر در شب و روز به نزدشان آمد، شادمان گشتند.

از میان قومی کوچ کرد و خردهای آنان از بین رفت، بر قومی دیگر با نور تجدید شونده وارد شد.

پروردگارشان آنان را پس از گمراهی هدایت و راهنمایی کرد، و هرکس طالب حق باشد، هدایت می­یابد.

پیامبری است که چیزهایی می­بیند که مردم در اطراف او نمی­بینند، و در هر مجتمعی کتاب خداوند را تلاوت می­کند.

مبارک باد برای بنی کعب جایگاه، دخترشان، و همه مؤمنان به دنبال جایگاه او هستند. (1)

ص: 43

توضیح

«برزۀ» یعنی زن مسنّ که در مقابل مردم ظاهر می­شود و خود را از آنان نمی­پوشاند. و در نهایۀ آمده است: گفته می­شود: «امرأۀ برزۀ» هرگاه مسنّ باشد و به مانند زنان جوان خود را نپوشاند. و با این وجود عفیف و عاقل است و با مردم می­نشیند و با آنان سخن می­گوید. که از «البروز» به معنای ظهور و بیرون آمدن است. «جلدۀ» یعنی زن عاقل. و «الاحتباء» یک نوع نشستن معروف است. «المرملّون» کسانی که توشه­شان تمام شده است. و اصل آن از «الرمل» است گویی به شِن چسبیده­اند و خاک نشین شده­اند. همانطور که به فقیر گوید: «التَرِب» و «المسنّتون» کسانی که باران به سرزمینشان نباریده و چیزی نرویانیده است. و تاء در آخر این کلمه، بدل از حروف علّه­ای است که افتاده است و همچون حروف اصلی آن شده است. و «کسر الخیمۀ» با کسره و فتحه کاف: شکاف پایین چادر است که گاهی بالا زده می­شود و گاهی بسته می­شود. و گفته شده: در جلو خیمه است و گفته شده: در انتهای خیمه است. و گفته شده: هر خانه­ای از سمت راست و چپ دو شکاف دارد. «خلّفها الجهد» با فتحه جیم یعنی مشقّت و لاغری. «التفاجّ» مبالغه در باز شدن میان پاهایش است. «درّت» یعنی شیرش آن سرازیر شد. و «اجترّت» از «الجرّۀ» است و آن، چیزی است که چهارپا از شکمش بیرون آورده و می­جود و نشخوار می­ کند و حیوانی این کار را می­کند که شکمش پر از علف باشد و این گوسفند علی رغم علف خوردن اندکش این کار را انجام داد. «یربض» یعنی گروه مردم را سیراب کرد «حتی یربضوا» یعنی این که برای خواب و استراحت بر زمین دراز کشیدند. و این مطلب حاکی از فراخی و بزرگی ظرف آب دارد. «الثجّ» یعنی سیلان و ریزش زیاد. یعنی شیری روان و بسیار. «البهاء» سفیدی کف شیر. «ثمّ اراضوا» - در برخی روایت­ها حتی اراضوا ذکر شده - یعنی پس از بار اول، بار دیگر نوشیدند تا این که سیراب شدند. و از این عبارت است: «اراض الوادی» هرگاه آب در آن وادی راکد شود. و گفته شده: «اراضوا» یعنی بر زمین خوابیدند و «ارض» به معنای فرش است. و گفته شده: تا این که شیر را بر زمین ریختند. سخن او: «ثم بایعها» یعنی بهای شیر را به او پرداخت کردند، یا این که چیز دیگری از او خریداری کردند و ممکن است معنای فروش نیز داشته باشد. «عازب» یعنی حیوانی که برای چرا به مکان دور برده شده است، و شب هنگام به منزل باز نمی­گردد.

ص: 44

فی اللیل غادره أی ترکه یتساوکن هزالا أی یتمایلن من الضعف و فی بعض روایاتهم تساوک هزالا و فی بعضها ما تساوک یقال تساوکت الإبل إذا اضطربت أعناقها من الهزال و یقال أیضا جاءت الإبل ما تساوک هزالا أی ما تحرک رءوسها و المخاخ جمع مخ مثل کم و کمام و إنما لم یقل قلیلة لأنه أراد أن مخاخهن شی ء قلیل قال عبید الله بن حر الجعفی.

إلی الله نشکو ما نری من جیادنا***تساوک هزلی مخهن قلیل.

و قلة المخ و رقته تدل علی الهزال (1) حیال أی لم تحمل و الوضاءة الحسن أبلج الوجه مشرقه و لیس المراد بلج الحاجب و هو نقارة بین الحاجبین لأنها وصفه بالأقرن (2) نحلة من رواه بالنون و الحاء قال من نحل جسمه نحولا و من رواه بالثاء و الجیم قال هو من قولهم رجل أثجل أی عظیم البطن و لم یزریه صقلة أی لم یصر سببا لحقارته و نحوله و قیل أرادت أنه لم یکن منتفخ الخاصرة جدا و لا ناحلا جدا و یروی بالسین بالإبدال من الصاد و یروی بالصاد و العین و هی صغر الرأس و الوسامة و القسامة الحسن و الغطف بالغین المعجمة طول الأشفار و انعطافها و روی بالعین و هو التثنی و قیل أی طول کأنه طال و انعطف و فی روایة وطف و هو الطول أیضا صهل أی حدة و صلابة من صهیل الخیل و فی روایة صحل بالحاء و هو کالبحة فی الصوت و السطع طول العنق و سما به أی علا به و ارتفع أی بکلامه علی من حوله و قیل علا برأسه أو بیده فصل أی بین ظاهر یفصل بین الحق و الباطل و النزر القلیل و الهذر من الکلام ما لا فائدة فیه قوله لا یأس أی لا یؤیس من طوله لأنه کان إلی الطول أقرب منه إلی القصر و روی لا یائس قیل معناه لا میئوس من أجل طوله فاعل بمعنی مفعول أی لا ییأس مباریه من مطاولته و روی لا باین من طول أی لا یجاوز الناس طولا لا تقتحمه أی لا تحقره أنضر الثلاثة من النضرة و هی الحسن و النعمة محفود أی مخدوم محشود أی تجتمع الناس حوالیه و لا مفند أی لا ینسب إلی الجهل و روی و لا معتد أی

ص: 45

«غادره» یعنی او را ترک کرد. «یتساوکن هزالاً» یعنی از ضعف، کج راه می­روند. و در برخی روایت­ها «تساوک هزالاً» و در برخی «ما تساوک» ذکر شده. گفته می­شود: «تساوکت الابل» هرگاه از شدت لاغری گردن­هایشان مضطرب و متمایل باشد. و نیز گفته می­شود: «جاءت الابل ما تساوک هزالاً»یعنی سرهایشان را حرکت نمی­دادند. و «المخاخ» جمه «مخّ» مانند «کمّ کمام» است و در این جا نگفته اشت: «قلیلۀ» زیرا مقصودش این بوده که «مخاخهنّ شیء قلیل» عبید الله بن حرّ جعفی سروده است:

از آن چه در مرکب­هایمان می­بینیم به نزد خدا شکایت می­بریم، از شدت لاغری متمایل راه می­روند و مغز استخوانشان اندک است.

و اندکی استخوان مغز و نازکی آن دالّ بر لاغری است. «حیال» یعنی حامله نیست. «الوضاءۀ» یعنی نیکویی و زیبائی. «ابلح الوجه» یعنی نورانی. و مقصود «بلج الحاجب» به معنای گشادگی میان دو ابرو نیست زیرا در ادامه او را به پیوستگی ابروان توصیف کرده است. «نحلۀ» کسانی که آن را با نون و حاء روایت کرده اند گویند، از «نحل جسمه نحولاً» گرفته شده و کسی که با ثاء و جیم روایت کرده گوید: از این سخنشان است که گویند: «رجل أثجل» یعنی مرد شکم بزرگ. «لم یزریه صقلۀ» یعنی موجب کوچکی و لاغری او نشده است. و گفته شده: مقصود این بوده که لگن خاصره او زیاد باد نکرده است و خیلی هم لاغر نیست. و با سین به جای صاد روایت می­شود و با صاد و عین نیز «صعلۀ» به معنای کوچکی سر، روایت می­شود. «الوسامۀ و القسامۀ» یعنی نیکویی و خوش سیمایی چهره. «الغطف» با غین: درازی و نرمی لب­ها است. و با عین به معنای خمیدگی لب­ها روایت شده است. و گفته شده: یعنی درازی لب­هایش به گونه­ای است که گویی دراز و انعطاف پذیر است. و در روایتی به صورت «الوطف» ذکر شده که این کلمه نیز به معنای درازی است. «صهل» یعنی تیزی و صلابت. که از «صهیل الخیل» می­باشد. و در روایتی «صحل» با حاء به معنای کلفتی و خشونت در صدا است مانند «البحّۀ» در صدا. «السطع» درازی گردن است. «سما به» یعنی او را بالا و بلند مرتبه می­گرداند. یعنی: با سخن گفتنش از اطرافیانش بالا می­رود و مرتبه­اش از آنان بالا می­رود. و گفته شده: به سر یا دستش بالاتر می­ شود. «فصل» یعنی آشکار و واضح به نحوی که حقّ و باطل را از هم جدا می­کند. «النزر» به معنای اندک است. و «الهذر» یعنی سخن بی­فایده. «لا یأس» یعنی از از درازی آن کسی ناامید نمی­شود، زیرا بیشتر از آنکه کوتاه باشد دراز است. و به صورت «لا یائس» روایت شده است، گفته شده بدین معنا است که: کسی به خاطر درازی آن مایوس نمی­شود. و اسم فاعلی است که معنای اسم مفعول می­دهد. یعنی رقیبان او از مدارا با وی ناامید نمی­شوند. و به صورت «لا باین من طول» روایت شده، یعنی: از لحاظ درازی از مردم تجاوز نمی­کند. «لا تقتحمه» یعنی او را تحقیر و خوار نمی­سازد. «أنضر الثلاثه» از «النضرۀ» به معنای نیکویی و نعمت است. «محفود» یعنی به او خدمت می­شود. «محشود» یعنی مردم بر گرد او جمع می­شوند. «لا مفنّد» یعنی نسبت جهل به او نمی­دهند. و به صورت «لا معتدّ» روایت شده است،

ص: 45

ظالم و اللام فی قوله یا لقصی للتعجب نحو یا للماء قوله ما زوی الله عنکم أی ما قبضه منکم و منعه عنکم قوله لیهن أصلها الهناء و طرح الهمزة منه تخفیف و تمهید لوزن الشعر و الصریح اللبن الخالص الذی لم یمزج و الضرة الضرع و قیل لحمه و المزبد الذی علاه الزبد و هو معنی قوله حتی علاه البهاء و هو صفة الصریح و إعرابه بخلاف إعرابه و قیل إنه جر علی الجوار قوله فغادرها رهنا أی ترک الشاة لتکون معجزة له عند من أراد حلبها و تصدیقا لحکایة أم معبد عنه و المرصد موضع الرصد و هم القوم الذین یرصدون الطرق قوله نشب بالنون أی أخذ فی الشعر و علق فیه و یروی شبب أی ابتدأ فی جوابه من تشبیب الکتب و هو الابتداء بها و الأخذ فیها و لیس من تشبیب النساء فی الشعر.

یعنی: ستمگر نیست. «لام» در «یا لقصیّ» برای اظهار شگفتی است. مانند «یا للماء». «ما زوی الله عنکم» یعنی آن چه خداوند از شما گرفت و شما را از آن منع کرد. سخن او «لیهمن» اصل آن از «الهناء» می­باشد و افتادن همزه از آن به جهت تخفیف و مراعات و آماده کردن وزن شعر است. «الصریح» شیر خالصی است که با چیزی آمیخته نشود. «الضرّۀ» به معنای پستان است و گفته شده: گوشت پستان است.

«المزبد» چیزی است که کف بر آن قرار گیرد. و این همان معنای سخنش «حتی علاه البهاء» است و «المزبد» صفت «الصریح» است و اعراب آن بر خلاف اعراب «الصریح» است. و گفته شده اعراب آن بنا بر مجاورت، جرّ است. سخن او «فغادرها رهناً» یعنی گوسفند را برای کسی که بخواهد آن را بدوشد به معنوان معجزه­، و تصدیق داستان ام معبد در باره پیامبر، به جای گذاشت. «المرصد» مکان پائیدن است. و آنان کسانی بودند که راه­ها را می­پائیدند. سخن او «نشب» با نون یعنی شروع به سرودن شعر کرد و خود را به سرودن آن درگیر کرد. و به صورت «شبّب» روایت شده، یعنی: جواب دادن به او را آغاز کرد. از «تشبیب الکتب» یعنی: خواندن کتاب را آغاز کرد. و از «تشبیب النساء» (اظهار عشق به زنان) در شعر نیست.

روایت7.

خصال: امیر المؤمنین علیه السلام در جواب شخص یهودی که درباره علامات اوصیاء پرسید، فرمود و از جمله سخنان آن حضرت این بود: و اما دوّمین آن­ها، ای برادر یهودی، قریش در اندیشه کشتن پیامبر بودند و نقشه ها می کشیدند، تا این که آخرین بار در یوم الدار و در محلی به نام دار الندوة اجتماع کردند و شیطان ملعون نیز به شکل مرد یک چشم از قبیله ثقیف حاضر بود، آن­ها در این کار مشورت کردند و به طور جمعی به این نتیجه رسیدند که از هر طایفه ای از قریش مردی انتخاب شود و هر کدام از آن­ها شمشیر خود را بردارد و به سوی پیامبر در حالی که در رختخواب خود خوابیده است بروند و با شمشیرهای خود او را بزنند به طوری که گویا یک نفر شمشیر زده است و او را بکشند و چون او را کشتند قریش این اشخاص را منع می کند و تحویل نمی دهد و خون او به هدر می رود، پس جبرئیل به پیامبر نازل و این جریان را به او خبر داد و شبی را که بنا بود این کار انجام شود و لحظه ای را که به سوی بستر او خواهند آمد خبر داد و به او دستور داد که در آن ساعت از خانه خارج شود و به سوی غار برود، پیامبر مرا از این موضوع باخبر ساخت و به من دستور داد که در رختخواب او بخوابم و جانم را سپر بلای او کنم و من با شتاب و شادمانی به این کار اقدام کردم تا به جای او کشته شوم، او رفت و من در رختخواب او خوابیدم و مردان قریش روی آوردند و یقین داشتند که پیامبر کشته می شود و چون در آن خانه من و آن­ها روبروی هم قرار گرفتیم، من با شمشیر خودم بلند شدم و آن­ها را از خودم دور کردم به گونه ای که خدا و مردم می دانند. سپس علی علیه السلام رو به اصحاب خود کرد

ص: 46

فَقَالَ أَ لَیْسَ کَذَلِکَ قَالُوا بَلَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (1).

و فرمود: آیا چنین نبود؟ گفتند: آری یا امیر المؤمنین! (1)

روایت8.

اعلام الوری، قصص الانبیاء، تفسیر قمی: وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ. (2)

{و [یاد کن] هنگامی را که کافران در باره تو نیرنگ می کردند تا تو را به بند کَشَند یا بکُشند یا [از مکّه] اخراج کنند، و نیرنگ می زدند، و خدا تدبیر می کرد، و خدا بهترین تدبیرکنندگان است.} این آیه در مکه قبل از هجرت نازل شد و شأن نزول آن چنین است که هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دعوت خویش را در مکه آشکار کرد، اوس و خزرج نزد او آمدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله، به آنان فرمودند: آیا حاضرید از من دفاع کنید و همجوار من باشید تا کتاب پروردگارم را بر شما تلاوت کنم و پاداش شما از خدا، بهشت باشد؟ گفتند: هر چه می خواهی برای پروردگارت و خودت از ما بگیر. پس به آنان فرمودند: وعده گاه شما در عقبه، در شب میانی از شب­های تشریق است. و آنان که تعداد زیادی بودند، حج گزاردند و به منی برگشتند. هنگامی که روز دوم از روزهای تشریق فرا رسید، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آنان فرمود: هنگامی که شب فرا رسید، در خانه عبد المطلب در عقبه حضور داشته باشید و کسی را از خواب بیدار نکنید و یکی یکی بیرون آیید. پس هفتاد مرد از اوس و خزرج آمدند و وارد خانه شدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آنان فرمودند: آیا حاضرید از من دفاع کنید و به من کمک کنید تا کتاب پروردگارم را بر شما بخوانم و پاداش شما از خدا بهشت خواهد بود. سعد بن زراره و براء بن معرور و عبدالله بن حرام گفتند: بلی - ای رسول خدا! - هر چه می خواهی برای پروردگارت و خودت بر ما شرط کن. فرمودند: اما شرطی را که برای پروردگارم می­کنم این است که او را عبادت کنید و شریکی برای او قایل نشوید و برای خود شرط می کنم که همان طور که از خودتان دفاع می کنید، از من نیز دفاع کنید و همان گونه که از خانواده و فرزندانتان دفاع می کنید، از خانواده و فرزندانم نیز دفاع کنید. آنان گفتند: در مقابل چه پاداشی خواهیم داشت؟ فرمودند: بهشت در آخرت و این که عرب­ها تابع شما بشوند و عجم به زیر سلطه شما درآیند و در آخرت در بهشت، پادشاه شوید. گفتند: می پذیریم. سپس فرمودند: دوازده نماینده از میان خود جدا کنید، تا در باره آن موضوع بر شما گواهی دهند؛ همچنان که موسی دوازده نماینده از بنی اسرائیل انتخاب کرده بود. پس جبرئیل به آنان چنین توصیه کرد و گفت: این یک نماینده و این هم یک نماینده است (نماینده­ها را جبرییل تعیین کرد)؛ نه نفر از خزرج، و سه نفر از اوس است. از خزرج أسعد بن زراره و براء بن معرور و عبدالله بن حزام - و او پدر جابر بن عبدالله است -. و رافع بن

ص: 47

مَالِکٍ وَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ وَ الْمُنْذِرُ بْنُ عُمَرَ (1) وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ وَ سَعْدُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ وَ مِنَ الْأَوْسِ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ هُوَ مِنَ الْیَمَنِ وَ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ (2) وَ سَعْدُ بْنُ خَیْثَمَةَ (3) فَلَمَّا اجْتَمَعُوا وَ بَایَعُوا لِرَسُولِ اللَّهِ صَاحَ إِبْلِیسُ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ وَ الْعَرَبِ هَذَا مُحَمَّدٌ وَ الصُّبَاةُ مِنْ أَهْلِ یَثْرِبَ عَلَی جَمْرَةِ الْعَقَبَةِ یُبَایِعُونَهُ عَلَی حَرْبِکُمْ فَأَسْمَعَ أَهْلُ مِنًی وَ هَاجَتْ قُرَیْشٌ فَأَقْبَلُوا بِالسِّلَاحِ وَ سَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النِّدَاءَ فَقَالَ لِلْأَنْصَارِ تَفَرَّقُوا فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنْ أَمَرْتَنَا أَنْ نَمِیلَ عَلَیْهِمْ بِأَسْیَافِنَا فَعَلْنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ أُومَرْ بِذَلِکَ وَ لَمْ یَأْذَنِ اللَّهُ لِی فِی مُحَارَبَتِهِمْ قَالُوا فَتَخْرُجُ مَعَنَا قَالَ أَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهِ فَجَاءَتْ قُرَیْشٌ عَلَی بَکْرَةِ أَبِیهَا قَدْ أَخَذُوا السِّلَاحَ وَ خَرَجَ حَمْزَةُ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ مَعَهُمَا السَّیْفُ فَوَقَفَا عَلَی الْعَقَبَةِ فَلَمَّا نَظَرَتْ قُرَیْشٌ إِلَیْهِمَا قَالُوا مَا هَذَا الَّذِی اجْتَمَعْتُمْ لَهُ فَقَالَ حَمْزَةُ مَا اجْتَمَعْنَا وَ مَا هَاهُنَا أَحَدٌ وَ اللَّهِ لَا یَجُوزُ هَذِهِ الْعَقَبَةَ أَحَدٌ إِلَّا ضَرَبْتُهُ بِسَیْفِی (4) فَرَجَعُوا إِلَی مَکَّةَ وَ قَالُوا لَا نَأْمَنُ أَنْ یُفْسِدَ أَمْرَنَا وَ یُدْخِلَ وَاحِدٌ مِنْ مَشَایِخِ قُرَیْشٍ فِی دِینِ مُحَمَّدٍ فَاجْتَمَعُوا فِی دَارِ النَّدْوَةِ وَ کَانَ لَا یَدْخُلُ دَارَ النَّدْوَةِ إِلَّا مَنْ أَتَی عَلَیْهِ أَرْبَعُونَ سَنَةً فَدَخَلُوا أَرْبَعِینَ رَجُلًا مِنْ مَشَایِخِ قُرَیْشٍ وَ جَاءَ إِبْلِیسُ فِی صُورَةِ شَیْخٍ کَبِیرٍ فَقَالَ لَهُ الْبَوَّابُ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا شَیْخٌ مِنْ أَهْلِ نَجْدٍ لَا یَعْدَمُکُمْ (5) مِنِّی رَأْیٌ صَائِبٌ إِنِّی حَیْثُ بَلَغَنِی اجْتِمَاعُکُمْ فِی أَمْرِ هَذَا الرَّجُلِ فَجِئْتُ لِأُشِیرَ عَلَیْکُمْ فَقَالَ ادْخُلْ فَدَخَلَ إِبْلِیسُ فَلَمَّا أَخَذُوا مَجْلِسَهُمْ قَالَ أَبُو جَهْلٍ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ إِنَّهُ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ مِنَ الْعَرَبِ أَعَزَّ مِنَّا نَحْنُ أَهْلُ اللَّهِ تَفِدُ إِلَیْنَا الْعَرَبُ فِی السَّنَةِ

ص: 48

مالک و سعد بن عباده و منذر بن عمَر و عبدالله بن رواحه و سعد بن ربیع و عبادة بن صامت. و از اوس: ابو هیثم بن تیّهان - که از یمن بود - و أُسَید ابن حُضَیر و سعد بن خیثمه. هنگامی که گرد هم آمدند و با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بیعت کردند، ابلیس فریاد زد: ای گروه قریش و عرب! محمد و گروندگان به دین او از اهل یثرب اکنون در جمرة عقبه هستند و با وی بر جنگ با شما بیعت می کنند. پس فریادش به گوش اهل منی رسید و قریش به تکاپو افتاد. آنان با سلاح آمدند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فریادشان را شنیده و به انصار فرمودند: از هم جدا شوید. انصار گفتند: ای رسول خدا! اگر به ما دستور دهی که شمشیرهای خود را بر علیه آنان برکشیم، این کار را می کنیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله، فرمودند: دستور جنگ به ما نرسیده است و خدا اجازه جنگ با آنان را به من نداده است. گفتند: آیا با ما بیرون می آیی؟ فرمودند: در انتظار دستور خدا می نشینم. تمامی افراد قریش آمدند و هیچ کس از آنان نمانده بود و سلاح­های خود را در دست داشتند. حمزه و امیر مؤمنان علیه السلام نیز با شمشیرهایشان بیرون آمدند و بر روی عقبه ایستادند و به آنان نگاه کردند و گفتند: برای چه گرد هم آمده اید؟ حمزه گفت: نه گرد هم آمدیم و نه کسی را آماده کردیم. به خدا قسم هر که به این عقبه تجاوز کند، من او را با شمشیر خود می زنم. پس قریش به مکه بازگشتند و گفتند: از به هم خوردن جمع خود مطمئن نیستیم و بیم داریم یکی از رؤسای قریش به دین محمد گرایش کند.

سپس در دارالندوه گرد هم آمدند و فقط کسانی که چهل سال به بالا داشتند، حق ورود به دارالندوه را داشتند. چهل مرد از رؤسای قریش وارد شدند و ابلیس در هیئت یک مرد مسنّ وارد شد. دربان به او گفت: که هستی؟ گفت: من شیخی از اهل نجد هستم و می توانم نظری درست به شما ارائه کنم. به مجرد این که خبر اجتماع شما در باره این مرد به من رسید، آمدم تا نظرم را به شما عرضه کنم. گفت: وارد شو. پس ابلیس وارد شد. هنگامی که در جایگاه­های خود نشستند، ابو جهل گفت: ای گروه قریش! همانا کسی از عرب با عزت تر از ما نیست. ما اهل خدا هستیم و عرب ها سالی

ص: 48

مَرَّتَیْنِ وَ یُکْرِمُونَنَا وَ نَحْنُ فِی حَرَمِ اللَّهِ لَا یَطْمَعُ فِینَا طَامِعٌ فَلَمْ نَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّی نَشَأَ فِینَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ فَکُنَّا نُسَمِّیهِ الْأَمِینَ لِصَلَاحِهِ وَ سُکُونِهِ وَ صِدْقِ لَهْجَتِهِ حَتَّی إِذَا بَلَغَ مَا بَلَغَ وَ أَکْرَمْنَاهُ ادَّعَی أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّ أَخْبَارَ السَّمَاءِ تَأْتِیهِ فَسَفَّهَ أَحْلَامَنَا وَ سَبَّ آلِهَتَنَا وَ أَفْسَدَ شُبَّانَنَا وَ فَرَّقَ جَمَاعَتَنَا وَ زَعَمَ أَنَّهُ مَنْ مَاتَ مِنْ أَسْلَافِنَا فَفِی النَّارِ فَلَمْ یَرِدْ عَلَیْنَا شَیْ ءٌ أَعْظَمُ مِنْ هَذَا وَ قَدْ رَأَیْتُ فِیهِ رَأْیاً قَالُوا وَ مَا رَأَیْتَ قَالَ رَأَیْتُ أَنْ نَدُسَّ إِلَیْهِ رَجُلًا مِنَّا لِیَقْتُلَهُ فَإِنْ طَلَبَتْ بَنُو هَاشِمٍ بِدَمِهِ (1) أَعْطَیْنَاهُمْ عَشْرَ دِیَاتٍ فَقَالَ الْخَبِیثُ هَذَا رَأْیٌ خَبِیثٌ قَالُوا وَ کَیْفَ ذَاکَ قَالَ لِأَنَّ قَاتِلَ مُحَمَّدٍ مَقْتُولٌ لَا مَحَالَةَ فَمَنْ هَذَا الَّذِی یَبْذُلُ نَفْسَهُ لِلْقَتْلِ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ إِذَا قُتِلَ مُحَمَّدٌ تَعَصَّبَ (2) بَنُو هَاشِمٍ وَ حُلَفَاؤُهُمْ مِنْ خُزَاعَةَ وَ إِنَّ بَنِی هَاشِمٍ لَا تَرْضَی أَنْ یَمْشِیَ قَاتِلُ مُحَمَّدٍ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَیَقَعُ بَیْنَکُمُ الْحُرُوبُ فِی حَرَمِکُمْ وَ تَتَفَانَوْا فَقَالَ آخَرُ مِنْهُمْ فَعِنْدِی رَأْیٌ آخَرُ قَالَ وَ مَا هُوَ قَالَ نُلْقِیهِ فِی بَیْتٍ وَ نُلْقِی إِلَیْهِ (3) قُوتَهُ حَتَّی یَأْتِیَهُ رَیْبُ الْمَنُونِ (4) فَیَمُوتَ کَمَا مَاتَ زُهَیْرٌ وَ النَّابِغَةُ وَ إِمْرُؤُ الْقَیْسِ فَقَالَ إِبْلِیسُ هَذَا أَخْبَثُ مِنَ الْآخَرِ قَالَ (5) وَ کَیْفَ ذَاکَ قَالَ لِأَنَّ بَنِی هَاشِمٍ لَا تَرْضَی بِذَلِکَ فَإِذَا جَاءَ مَوْسِمٌ مِنْ مَوَاسِمِ الْعَرَبِ اسْتَغَاثُوا بِهِمْ وَ اجْتَمَعُوا عَلَیْکُمْ فَأَخْرَجُوهُ قَالَ آخَرُ مِنْهُمْ لَا وَ لَکِنَّا نُخْرِجُهُ مِنْ بِلَادِنَا وَ نَتَفَرَّغُ نَحْنُ لِعِبَادَةِ آلِهَتِنَا فَقَالَ إِبْلِیسُ هَذَا أَخْبَثُ مِنَ الرَّأْیَیْنِ الْمُتَقَدِّمَیْنِ قَالُوا وَ کَیْفَ قَالَ لِأَنَّکُمْ تَعْمَدُونَ إِلَی أَصْبَحِ النَّاسِ وَجْهاً وَ أَنْطَقِ النَّاسِ لِسَاناً وَ أَفْصَحِهِمْ لَهْجَةً فتحملوه (فَتَحْمِلُونَهُ) إِلَی بَوَادِی الْعَرَبِ فَیَخْدَعُهُمْ وَ یَسْحَرُهُمْ بِلِسَانِهِ فَلَا یَفْجَؤُکُمْ إِلَّا وَ قَدْ مَلَأَهَا عَلَیْکُمْ خَیْلًا وَ رَجْلًا فَبَقُوا حَائِرِینَ ثُمَّ قَالُوا لِإِبْلِیسَ فَمَا الرَّأْیُ فِیهِ یَا شَیْخُ قَالَ مَا فِیهِ إِلَّا رَأْیٌ وَاحِدٌ

ص: 49

دو بار نزد ما می آیند و ما را بزرگ می دارند و ما در حرم خدا به سر می بریم و کسی به ما چشم طمع ندارد. از همان آغاز چنین بوده­ایم تا این که محمد بن عبدالله در میان ما بزرگ شد و او را به جهت شایستگی و متانت و راستگویی اش امین می خواندیم و هنگامی که به این مرحله رسید و او را بزرگ داشتیم، ادعا کرد که پیامبر خداست و خبرهای آسمانی به او می رسد. پس افکار ما را به مسخره گرفت و به خدایان ما دشنام داد و جوانان ما را فاسد نمود و اتحاد ما را متفرق کرد و ادعا کرد که مردگان از پیشینیان ما در آتش هستند. چیزی بزرگتر از این تا به حال برای ما اتفاق نیفتاده است. من در باره او پیشنهادی دارم. گفتند: چه پیشنهادی داری؟ گفت: نظرم این است که مردی را به طور پنهانی به سوی او بفرستیم تا او را بکشد و اگر بنی هاشم دیه خون او را از ما بخواهند، ده برابر به آنان می دهیم. آن مرد خبیث (ابلیس) گفت: این نظر بی ارزش است. گفتند: چگونه؟ گفت: قاتل محمد حتماً کشته خواهد شد. چه کسی از شما حاضر است خود را به کشتن دهد؟ چرا که اگر محمد کشته شود، بنی هاشم و هم پیمانان آنان از خزاعه متحد خواهند شد. بنی هاشم حاضر نیست قاتل محمد را آزاد ببیند، پس جنگها در حرم شما به وقوع خواهد پیوست و همدیگر را خواهید کشت. یکی از آنان گفت: من نظر دیگری دارم. گفتند: چیست؟ گفت: او را در خانه ای زندانی می کنیم و غذایش را می دهیم تا این که مرگ به سراغ او بیاید و بمیرد، چنان که زهیر و نابغه و امرء القیس مردند. ابلیس گفت: این نظر بی ارزش تر از آن نظر است. گفتند: چگونه؟ گفت: زیرا که بنی هاشم آن کار را نمی پذیرد و اگر یکی از مناسبت­های گرد هم آمدن عرب­ها فرا رسد، ازآنان طلب کمک خواهند کرد و بر علیه شما متحد خواهند شد و او را آزاد خواهند کرد. یکی دیگر از آنان گفت: نه، بلکه او را از سرزمینمان می رانیم و به عبادت خدایانمان مشغول می شویم. ابلیس گفت: این نظر از دو نظر گذشته، فاسدتر است. گفتند: چگونه؟ گفت: زیرا در این صورت شما او را که زیباروی ترین و سخنورترین مردم و فصیح ترین آن ها است به بادیه های اعراب می­فرستید؛ او آنان را فریب می دهد و با زبانش شیفته خود می سازد و مدت زیادی نخواهد گذشت که آن بادیه ها را پر از اسب و مردان جنگی خواهد کرد. آنان متحیر ماندند. سپس به ابلیس گفتند: ای شیخ! پیشنهاد شما چیست؟ گفت: فقط یک پیشنهاد وجود دارد.

ص: 49

قَالُوا وَ مَا هِیَ (1) قَالَ یَجْتَمِعُ مِنْ کُلِّ بَطْنٍ مِنْ بُطُونِ قُرَیْشٍ وَ قَبَائِلِ الْعَرَبِ مَا أَمْکَنَ وَ یَکُونُ مَعَهُمْ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ رَجُلٌ فَیَأْخُذُونَ سِکِّینَةً أَوْ حَدِیدَةً أَوْ سَیْفاً فَیَدْخُلُونَ عَلَیْهِ فَیَضْرِبُونَهُ کُلُّهُمْ ضَرْبَةً وَاحِدَةً حَتَّی یَتَفَرَّقَ دَمُهُ فِی قُرَیْشٍ کُلِّهَا فَلَا یَسْتَطِیعُ بَنُو هَاشِمٍ أَنْ یَطْلُبُوا بِدَمِهِ وَ قَدْ شَارَکُوهُ فِیهِ فَإِنْ سَأَلُوکُمْ أَنْ تُعْطُوهُمُ الدِّیَةَ فَأَعْطُوهُمْ ثَلَاثَ دِیَاتٍ فَقَالُوا نَعَمْ وَ عَشْرَ دِیَاتٍ ثُمَّ قَالَ (2) الرَّأْیُ رَأْیُ الشَّیْخِ النَّجْدِیِّ فَاجْتَمَعُوا فِیهِ وَ دَخَلَ مَعَهُمْ فِی ذَلِکَ أَبُو لَهَبٍ عَمُّ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَخْبَرَهُ أَنَّ قُرَیْشاً قَدِ اجْتَمَعَتْ فِی دَارِ النَّدْوَةِ یُدَبِّرُونَ عَلَیْکَ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ فِی ذَلِکَ وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ وَ اجْتَمَعَتْ قُرَیْشٌ أَنْ یَدْخُلُوا عَلَیْهِ لَیْلًا فَیَقْتُلُوهُ وَ خَرَجُوا (3) إِلَی الْمَسْجِدِ یُصَفِّرُونَ وَ یُصَفِّقُونَ وَ یَطُوفُونَ بِالْبَیْتِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکاءً وَ تَصْدِیَةً (4).

فالمکاء التصفیر و التصدیة صفق الیدین و هذه الآیة معطوفة علی قوله وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا و قد کتبت بعد آیات کثیرة.

فَلَمَّا أَمْسَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَاءَتْ قُرَیْشٌ لِیَدْخُلُوا عَلَیْهِ فَقَالَ أَبُو لَهَبٍ لَا أَدَعُکُمْ أَنْ تَدْخُلُوا عَلَیْهِ بِاللَّیْلِ فَإِنَّ فِی الدَّارِ صِبْیَاناً وَ نِسَاءً وَ لَا نَأْمَنُ أَنْ تَقَعَ یَدٌ خَاطِئَةٌ فَنَحْرِسُهُ اللَّیْلَةَ فَإِذَا أَصْبَحْنَا دَخَلْنَا عَلَیْهِ فَنَامُوا حَوْلَ حُجْرَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُفْرَشَ لَهُ فَفُرِشَ لَهُ فَقَالَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ افْدِنِی بِنَفْسِکَ قَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَمْ عَلَی فِرَاشِی وَ الْتَحِفْ بِبُرْدَتِی فَنَامَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْتَحَفَ بِبُرْدَتِهِ وَ جَاءَ جَبْرَئِیلُ فَأَخَذَ بِیَدِ رَسُولِ اللَّهِ فَأَخْرَجَهُ عَلَی قُرَیْشٍ وَ هُمْ نِیَامٌ وَ هُوَ یَقْرَأُ عَلَیْهِمْ (5) وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ

ص: 50

گفتند: چیست؟ گفت: از هر تیره از تیره های قریش، یک مرد برگزیده شود، به شرط این که یک مرد از بنی هاشم نیز با آنان باشد. پس چاقویی یا تکه آهنی یا شمشیری به دست گیرند و همه آنان با هم او را به یک ضربه بزنند تا خبرش میان همه قریش پخش شود. در این صورت، بنی هاشم نمی­تواند به خونخواهی او برخیزد؛ زیرا که همه در قتل او شرکت داشته­اند. اگر از شما دیه خواستند، به آنان سه دیه بدهید. گفتند: بلکه ده دیه به آنان می پردازیم. سپس گفت: نظر درست، نظر این شیخ نجدی است. پس آنان گرد هم آمدند و ابولهب عموی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز با آنان بود. جبرئیل علیه السلام بر رسول خدا صلی الله علیه و آله، نازل شد و به او خبر داد که قریش در دارالندوه گرد هم آمدند تا بر علیه تو توطئه چینند و خدا این آیه را در این باره نازل کرد: «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ». قریشیان تصمیم گرفتند که شبانه به وی حمله کنند و او را بکشند. آنان به طرف مسجد به راه افتادند در حالی که سوت و کف می زدند و دور خانه خدا طواف می کردند. خدا این آیه را نازل کرد: «وَمَا کَانَ صَلاَتُهُمْ عِندَ الْبَیْتِ إِلاَّ مُکَاء وَتَصْدِیَةً»(1)

{ و نمازشان در خانه (خدا) جز سوت کشیدن و کف زدن نبود}. مُکاء یعنی سوت زدن و تصدیه به معنای دست زدن است. این آیه به گفته او: «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ» معطوف است و پس از آیه های زیادی آمده است. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد شامگاه شد، قریشیان آمدند تا به وی حمله کنند. ابولهب گفت: نمی گذارم شب هنگام به وی حمله کنید، چرا که بچه ها و زنان در خانه هستند و ما می ترسیم به اشتباه یکی از آنان کشته شود. امشب، نگهبانی او را می­دهیم و صبح به او حمله می کنیم. پس آنان پیرامون اتاق رسول خدا صلی الله علیه و آله، خوابیدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله، دستور داد که رختخوابش پهن شود و همین کار را کردند. سپس به علی ابن ابی طالب علیه السلام فرمود: خود را فدای من می کنی؟ گفت: اطاعت، ای رسول خدا! سپس به او فرمود: روی رختخوابم بخواب و با بُرده ام خود را بپوشان. علی علیه السلام روی رختخواب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خوابید و با بُرده او خود را پوشانید و جبرئیل علیه السلام آمد و دست رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و آلش باد، را گرفت و او را از میان قریشیان بیرون آورد در حالی که خواب بودند و او این آیه را می خواند: «وَ جَعَلْنَا مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا و مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْنَاهُمْ

ص: 50

فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ وَ قَالَ جَبْرَئِیلُ خُذْ عَلَی طَرِیقِ ثَوْرٍ وَ هُوَ جَبَلٌ عَلَی طَرِیقِ مِنًی لَهُ سَنَامٌ (1) کَسَنَامِ الثَّوْرِ فَدَخَلَ الْغَارَ (2) وَ کَانَ مِنْ أَمْرِهِ مَا کَانَ فَلَمَّا أَصْبَحَتْ قُرَیْشٌ وَثَبُوا إِلَی الْحُجْرَةِ وَ قَصَدُوا الْفِرَاشَ فَوَثَبَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی وُجُوهِهِمْ فَقَالَ مَا شَأْنُکُمْ قَالُوا لَهُ أَیْنَ مُحَمَّدٌ قَالَ أَ جَعَلْتُمُونِی عَلَیْهِ رَقِیباً أَ لَسْتُمْ قُلْتُمْ نُخْرِجُهُ مِنْ بِلَادِنَا فَقَدْ خَرَجَ عَنْکُمْ فَأَقْبَلُوا عَلَی أَبِی لَهَبٍ یَضْرِبُونَهُ وَ یَقُولُونَ أَنْتَ تَخْدَعُنَا مُنْذُ اللَّیْلَةِ (3) فَتَفَرَّقُوا فِی الْجِبَالِ وَ کَانَ فِیهِمْ رَجُلٌ مِنْ خُزَاعَةَ یُقَالُ لَهُ أَبُو کُرْزٍ یَقْفُو الْآثَارَ فَقَالُوا یَا أَبَا کُرْزٍ الْیَوْمَ الْیَوْمَ فَوَقَفَ بِهِمْ عَلَی بَابِ حُجْرَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هَذِهِ قَدَمُ مُحَمَّدٍ وَ اللَّهِ لِأَنَّهَا لَأُخْتُ الْقَدَمِ الَّتِی فِی الْمَقَامِ وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ اسْتَقْبَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرَدَّهُ مَعَهُ فَقَالَ أَبُو کُرْزٍ وَ هَذِهِ قَدَمُ أَبِی قُحَافَةَ أَوِ ابْنِهِ ثُمَّ قَالَ وَ هَاهُنَا غَیْرُ (4) ابْنِ أَبِی قُحَافَةَ فَمَا زَالَ بِهِمْ حَتَّی أَوْقَفَهُمْ عَلَی بَابِ الْغَارِ ثُمَّ قَالَ مَا جَازُوا (5) هَذَا الْمَکَانَ إِمَّا أَنْ یَکُونُوا صَعِدُوا إِلَی السَّمَاءِ أَوْ دَخَلُوا (6) تَحْتَ الْأَرْضِ وَ بَعَثَ اللَّهُ الْعَنْکَبُوتَ فَنَسَجَتْ عَلَی بَابِ الْغَارِ وَ جَاءَ فَارِسٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ حَتَّی وَقَفَ عَلَی بَابِ الْغَارِ ثُمَّ قَالَ مَا فِی الْغَارِ أَحَدٌ فَتَفَرَّقُوا فِی الشِّعَابِ وَ صَرَفَهُمُ اللَّهُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ أَذِنَ لِنَبِیِّهِ فِی الْهِجْرَةِ (7).

فَهُمْ لاَ یُبْصِرُونَ»(1)

و (ما) فراروی آن ها سدی و پشت سرشان سدی نهاده و پرده ای بر (چشمان) آنان فرو گسترده ایم در نتیجه نمی توانند ببینند.} و جبرئیل به او گفت: راه ثور را پیش بگیر و آن کوهی است در راه منی که دارای کوهانی مانند کوهان گاو است. پس وارد غار شد وآن اتفاقاتی را که می دانیم، افتاد. هنگامی که صبح فرا رسید و قریش وارد اتاق شدند و به طرف رختخواب پیامبر رفتند، علی علیه السلام به آنان اعتراض کرد و گفت: چه می­خواهید؟ گفتند: محمد کجاست؟ علی علیه السلام فرمود: مگر مرا به نگهبانی او گماشته بودید؟ مگر نگفتید او را از سرزمین خودتان اخراج خواهید کرد؟ او هم سرزمین شما را ترک کرد. آنان به طرف ابولهب رفتند و او را زدند، در حالی که می گفتند: تو از سر شب ما را فریب داده­ای. پس در کوه­ها پخش شدند و مردی از خزاعه در میان آنان بود که ابو کرز نام داشت و رهگیری می کرد. به او گفتند: ای ابو کرز! امروز باید او را پیدا کنی. او از حجره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شروع به راهنمایی کرد و به آنان گفت: این رد پای محمد است. به خدا قسم این همان رد پایی است که در مقام است. ابوبکر نیز با رسول خدا صلی الله علیه و آله، همراه شده بود. ابو کرز گفت: این نیز رد پای ابو قحافه یا پسرش است. سپس گفت: ابن ابو قحافه از همین جا رد شده است. سپس همچنان آنان را راهنمایی می کرد تا این که آنان را به مدخل غار راهنمایی کرد. سپس گفت: از این جا جلوتر نرفته­اند؛ یا به آسمان بالا رفته اند و یا درون زمین فرو رفته­اند. خدا عنکبوت را فرستاده و بر مدخل غار تاری بافته بود و سوار کاری از فرشتگان آمد و بر در غار ایستاد. آن سوار گفت: کسی در غار نیست. آنان در دره ها پخش شدند و خدا دست آنان را از رسول خویش صلی الله علیه و آله و سلم کوتاه کرد. سپس به پیامبرش اجازه هجرت داد. (2)

توضیح

جزری گوید: در حدیث آمده است که «جاءت هوزان علی بکرۀ ابیها» این عبارت ضرب المثل عرب­ها است

ص: 51

یریدون بها الکثرة و توفر العدد و أنهم جاءوا جمیعا لم یتخلف منهم أحد و لیس هناک بکرة فی الحقیقة و هی التی یستقی علیها الماء فاستعیرت فی هذا الموضع و قال الجوهری الندوة و النادی مجلس القوم و متحدثهم (1) و منه سمیت دار الندوة بمکة التی بناها قصی لأنهم کانوا یندون فیها أی یجتمعون فیها للمشاورة انتهی و الدس الإخفاء و الدسیس من تدسه لیأتیک بالأخبار قوله و هاهنا غیر ابن أبی قحافة لعله استفهام إنکاری أی لیس هاهنا أحد یشبه قدمه هذا القدم إلا ابن أبی قحافة و فی بعض النسخ عبر بالعین المهملة و الباء الموحدة کما فی عم و هو أصوب أی أشار إلی موضع عبوره أو مبدإ لحوقه و علی الأول یحتمل أن لا یکون استفهاما إنکاریا بل یکون إشارة إلی موضع قدم شخص آخر (2) تبعهما إلی الغار ثم رجع کما سیأتی.

که مقصود از آن کثرت و شمار بسیار است، و این که همه آن­ها آمدند و کسی از آنان جا نماند. و در این مثل «بکرۀ» معنایی حقیقی ندارد و در اصل لغوی به معنای چرخ آب کشی است. و در این جا استعاره شده است. جوهری گوید: «الندوۀ» و «النادی» مجلس قوم، و مکانی است که در آن به سخن می­پردازند. و از همین کلمه، «دار الندوۀ» است که قصیّ در مکّه آن را بنا نهاد، زیرا آنان در این مکان برای مشورت و تبادل نظر گرد می­آمدند. پایان نقل قول. «الدسّ» یعنی پنهان کاری. و «الدسیس» کسی است که مخفیانه او را می­فرستی تا برایت اخبار بیاورد. سخن او: «و هنا غیر ابن ابی قحافۀ» شاید استفهام انکاری باشد. یعنی در این جا کسی نیست که جا پای او شبیه این جا پا باشد، جز ابن ابی قحافۀ. و در برخی نسخه­ها با عین و باء ذکر شده، همانطور که در اعلام الوری آمده است و این وجه، درست­تر است، یعنی به مکان عبورش، یا جای رسیدنش اشاره کرد. و بنا بر وجه اول، ممکن است استفهام انکاری نباشد، بلکه اشاره به جا پای شخص دیگری داشته باشد که پیامبر و ابوبکر را در مسیر رفتن به غار دنبال کرد سپس بازگشت. که در ادامه در این باره سخن خواهیم گفت.

روایت9.

تفسیر عیاشی: زراره و حُمران و محمد بن مسلم، از یکی از دو امام علیهما السلام روایت کرده است که قریشیان گرد هم آمدند. از هر تیره ای، تعدادی به طرف دارالندوه به راه افتادند تا در باره موضعشان نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چاره اندیشی کنند. ناگاه شیخی را دیدند که نزدیک در ایستاده است. آن شیخ گفت: مرا به خودتان راه دهید. گفتند: ای شیخ! تو که هستی؟ گفت: من شیخی هستم از بنی مُضَر و برای شما پیشنهادی دارم. سپس وارد شدند و نشستند و به رایزنی پرداختند، در حالی که آن شیخ نیز با آنان بود. آنان تصمیم گرفتند که پیامبر را اخراج کنند. اما او گفت: این پیشنهاد مناسبی نیست. اگر او را بیرون کنید، مردم را بر علیه شما می شوراند. گفتند: راست گفتی، این پیشنهاد درستی نیست. سپس به رایزنی پرداختند و تصمیم گرفتند که او را زندانی کنند. گفت: این نیز نظر درستی نیست؛ اگر این کار را بکنید - با توجه به این که محمد دارای بیانی شیرین و جذاب است - فرزندان و خدمتکاران شما را بر علیه شما خواهد شورانید و اگر برادران و فرزندان و زنان شما از شما جدا شوند، چه سودی خواهید برد؟

ص: 52

یَقْتُلُوهُ یَخْرُجُونَ مِنْ کُلِّ بَطْنٍ مِنْهُمْ بِشَاهِرٍ (1) فَیَضْرِبُونَهُ بِأَسْیَافِهِمْ جَمِیعاً عِنْدَ الْکَتِفَیْنِ (2) ثُمَّ قَرَأَ الْآیَةَ وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ (3).

پس از مشورت با هم، تصمیم گرفتند که از هر طایفه­ای جوانی را انتخاب کنند و با شمشیرهایشان او را بزنند تا کشته شود. خدای عز و جل این آیه را نازل کرد: «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ» تا آخر آیه. (1)

روایت10.

تفسیر قمی: پدرم، از برخی رجالش، در حدیثی از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در غار بود، به ابوبکر فرمود: گویی کشتی جعفر و اصحابش را می بینم که در حال حرکت در دریا است و انصار را می بینم که در حیاط خانه­هایشان نشسته­اند. ابوبکر گفت: ای رسول خدا! آیا آنان را می بینی؟ فرمود: بلی. گفت: آنان را به من نشان ده. پس دستش را بر چشم­هایش کشید و او آنان را دید. او با خودش گفت: اکنون تصدیق می­کنم که تو ساحری. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او فرمود: تو صدّیق هستی. (2)

روایت11.

امالی طوسی: ابو غطفان،

ص: 53

إِسْمَاعِیلَ (1) عَنْ دَاوُدَ بْنِ حُصَیْنٍ عَنْ أَبِی غَطَفَانَ (2) عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: اجْتَمَعَ الْمُشْرِکُونَ فِی دَارِ النَّدْوَةِ لِیَتَشَاوَرُوا فِی أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَتَی جَبْرَئِیلُ رَسُولَ اللَّهِ فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ وَ أَمَرَهُ أَنْ لَا یَنَامَ فِی مَضْجَعِهِ تِلْکَ اللَّیْلَةَ فَلَمَّا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَبِیتَ أَمَرَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ یَبِیتَ فِی مَضْجَعِهِ تِلْکَ اللَّیْلَةَ فَبَاتَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ تَغَشَّی بِبُرْدٍ أَخْضَرَ حَضْرَمِیٍّ کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَنَامُ فِیهِ وَ جَعَلَ السَّیْفَ إِلَی جَنْبِهِ فَلَمَّا اجْتَمَعَ أُولَئِکَ النَّفَرُ مِنْ قُرَیْشٍ یَطِیفُونَ (3) وَ یَرْصُدُونَهُ یُرِیدُونَ قَتْلَهُ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُمْ جُلُوسٌ عَلَی الْبَابِ خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ رَجُلًا (4) فَأَخَذَ حَفْنَةً مِنَ الْبَطْحَاءِ ثُمَّ جَعَلَ یَذُرُّهَا (5) عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ هُوَ یَقْرَأُ یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ (6) حَتَّی بَلَغَ فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ (7) فَقَالَ قَائِلٌ مَا تَنْتَظِرُونَ قَالُوا مُحَمَّداً قَالَ خِبْتُمْ وَ خُزِیتُمْ (8) قَدْ وَ اللَّهِ مَرَّ بِکُمْ فَمَا مِنْکُمْ رَجُلٌ إِلَّا وَ قَدْ جَعَلَ عَلَی رَأْسِهِ تُرَاباً قَالُوا وَ اللَّهِ مَا أَبْصَرْنَاهُ قَالَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ (9).

از ابن عباس نقل کرده است که گفت: مشرکان در دار الندوه جمع شدند تا درباره رسول خدا صلی الله علیه و آله مشورت کنند. جبرئیل نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله، آمد و او را باخبر کرد و دستور داد که در آن شب در بسترش نخوابد. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از علی علیه السلام خواست که آن شب را در بستر او بخوابد، علی علیه السلام اطاعت کرد و عبای سبز رنگ حضرمی را که حضرت رسول صلی الله علیه و آله، بر روی خود می کشید، هنگام خواب بر روی خود کشید و شمشیرش را در کنارش قرار داد. هنگامی که آن گروه از قریش جمع شدند تا او را به قتل برسانند، حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم خارج شد، در حالی که آنان بر کنار در نشسته بودند و تعدادشان بیست و پنج نفر بود. رسول خدا مشتی از خاک بطحاء برداشت و آن را بر سرهایشان پاشید، در حالی که چنین می خواند: «یس * وَالْقُرْآنِ الْحَکِیمِ» {یاسین * سوگند به قرآن حکمت آموز} تا به (این آیه) رسید «فَأَغْشَیْنَاهُمْ فَهُمْ لاَ یُبْصِرُونَ» {و پرده ای بر (چشمان) آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمی توانند ببینند} یکی گفت: منتظر چه هستید؟ گفتند: محمد. گفت: شکست خوردید و زیان دیدید (خاک بر سرتان باد) - قسم به خدا - از کنار شما رد شد و خاک را بر سر همه شما پاشید. گفتند: به خدا قسم ما او را ندیدیم. ابن عباس گفت: پس خدای عز و جل این آیه را نازل کرد «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ». (1)

روایت12.

امالی طوسی: حکیم بن جُبیر از علی بن حسین علیهما السلام روایت کرده که در باره این فرموده خداوند عزّ و جلّ «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء

ص: 54

مَرْضاتِ اللَّهِ (1) قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ حِینَ بَاتَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2).

مَرْضَاتِ اللّه»(1)

{و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد.} فرمود: در باره علی علیه السلام نازل شد هنگامی که در رختخواب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شب را سپری کرد. (2)

روایت13.

امالی طوسی: سعید بن اوس گوید: ابو عمرو بن علاء هرگاه آیه «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه» {و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد.} را قرائت می­کرد، می­گفت: خداوند علی علیه السلام را کرامت بخشید که این آیه در باره او نازل شد. (3)

روایت14.

امالی طوسی: انس بن مالک روایت می کند که گفت: چون رسول الله صلی الله علیه و آله به همراه ابوبکر، به سوی آن غار رفت، به علی علیه السلام امر فرمود که در بستر او بخوابد و ردای او را بر روی خود بکشد. علی علیه السلام جان خود را در معرض کشته شدن قرار داد و در بستر رسول الله صلی الله علیه و آله خوابید. مردانی از قریش که هر کدام از نسب های مختلف بودند، تصمیم به قتل پیامبر صلی الله علیه و آله گرفتند و چون خواستند که شمشیر را بر او فرود آورند، شکی نداشتند که آن مرد که در بستر خوابیده، محمد صلی الله علیه و آله است. پس به یکدیگر گفتند: بیدارش کنید تا درد کشته شدن را بچشد و این شمشیرها را که جانش را می گیرند با چشمان خود مشاهده کند. چون او را بیدار نمودند و پی بردند که علی علیه السلام در آن بستر خوابیده، او را رها کردند و در جستجوی رسول الله صلی الله علیه و آله هر کدام به سویی رفتند و خداوند، این آیه را نازل فرمود: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه وَاللّه رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ» {و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد، و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است.} (4)

روایت15.

امالی طوسی:

ص: 55

بْنِ عُبَیْدٍ (1) عَنْ أَبِی یَحْیَی التَّیْمِیِّ (2) عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُنْدَبٍ عَنْ أَبِی ثَابِتٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ: فَخَرَتْ عَائِشَةُ بِأَبِیهَا وَ مَکَانِهِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْغَارِ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ شَدَّادِ بْنِ الْهَادِ (3) وَ أَیْنَ أَنْتَ مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ حَیْثُ نَامَ فِی مَکَانِهِ وَ هُوَ یَرَی أَنَّهُ یُقْتَلُ فَسَکَتَتْ وَ لَمْ تُحِرْ جَوَاباً (4).

أَقُولُ سَیَأْتِی فِی بَابِ أَحْوَالِ إِبْلِیسَ عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: تَمَثَّلَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ فِی أَرْبَعِ صُوَرٍ إِلَی أَنْ قَالَ تَصَوَّرَ یَوْمَ اجْتِمَاعِ قُرَیْشٍ فِی دَارِ النَّدْوَةِ فِی صُورَةِ شَیْخٍ مِنْ أَهْلِ نَجْدٍ فَأَشَارَ عَلَیْهِمْ فِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِمَا أَشَارَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا الْآیَةَ.

مجاهد گوید: عائشه بر پدرش و جایگاه او در همراهی رسول خدا در غاز فخر می­ورزید. عبدالله بن شداد بن هاد گفت: کجائی تو نسبت به علی بن ابی طاب آنسان که در مکان پیامبر خوابید و می­دانست که کشته می­شود؟ پس او ساکت شد و نتوانست جوابی بدهد. (1)

می­گویم: در باب احوال ابلیس روایتی از جابر انصاری می­آید که گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ابلیس که لعنت خدا بر او بود در چهار صورت جلوه­گر شد: تا این جا که فرمود - در هنگام گردهمایی قریشیان در دار الندوۀ به صورت شیخی از اهل نجد درآمده بود و در مشورت به آنان در باره پیامبر مطالبی گفت. و خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ»

روایت16.

امالی طوسی: ابن عباس روایت می کند که گفت: علی علیه السلام در شبی که رسول الله صلی الله علیه و آله از دست مشرکان گریخت، در بستر ایشان خوابید تا قریش گمراه شوند و آیه: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه» در شأن علی علیه السلام نازل شده است. (2)

روایت17.

امالی طوسی:

ص: 57

عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ جَعْدَةَ بْنِ هُبَیْرَةَ عَنْ أُمِّهِ (1) أُمِّ هَانِئٍ بِنْتِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَتْ لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله بِالْهِجْرَةِ وَ أَنَامَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی فِرَاشِهِ (2) وَ سَجَّاهُ بِبُرْدٍ حَضْرَمِیٍّ ثُمَّ خَرَجَ فَإِذَا وُجُوهُ قُرَیْشٍ عَلَی بَابِهِ فَأَخَذَ حَفْنَةً مِنْ تُرَابٍ فَذَرَّهَا عَلَی رُءُوسِهِمْ فَلَمْ یَشْعُرْ بِهِ أَحَدٌ مِنْهُمْ وَ دَخَلَ عَلَی بَیْتِی فَلَمَّا أَصْبَحَ أَقْبَلَ عَلَیَّ وَ قَالَ أَبْشِرِی یَا أُمَّ هَانِئٍ فَهَذَا جَبْرَئِیلُ یُخْبِرُنِی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَنْجَی عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ عَدُوِّهِ قَالَتْ وَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ جَنَاحِ الصُّبْحِ إِلَی غَارِ ثَوْرٍ فَکَانَ فِیهِ ثَلَاثاً حَتَّی سَکَنَ عَنْهُ الطَّلَبُ ثُمَّ أَرْسَلَ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أَمَرَهُ بِأَمْرِهِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ (3).

امّ هانیء دختر ابو طالب گوید: هنگامی که خداوند متعال پیامبرش صلی الله علیه و آله وسلم را به هجرت امر فرمود، و علی علیه السلام را در رختخوابش خوابانید و جامه حضرمی خود را بر او پوشانید. سپس بیرون رفت و دید که سرشناسان و بزرگان قریش بر در خانه­اش ایستاده­اند. پس دو مشت خاک برداشت و بر سر آنان ریخت و کسی از آنان متوجه او نشدند و آن حضرت وارد خانه من شد. بامدادان به نزد من آمد و فرمود: مژده بده امّ هانیء، جبرئیل به من خبر می­دهد که خداوند عزّ و جلّ، علیّ علیه السلام را از دست دشمنش نجات داد. ام هانیء گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در ابتدای صبح به سوی غار رهسپار شد، و در آن جا سه روز ماند تا این که مطمئن شد کسی او را دنبال نمی­کند. سپس کسی را به سوی علی علیه السلام فرستاد و او را به امور خود و اداء امانت دستور داد. (1)

توضیح

شاید مقصود از «جناح الصبح» ابتدای بامداد باشد. که آغاز امتداد آشکار شدن صبح را به بال گشوده شده تشبیه کرده است. و در قاموس آمده است: «جنوح اللیل» فرا رسیدن شب است. و «الجناح» به این معانی آمده است: دست، بازو، ناحیه و خود بال. و از مروارید: رشته­ای است که تشکیل شود، یا هر مرواریدی است که به رشته درآوری، و به معنای گوشه و ناحیه و گروهی از چیزی است. پایان نقل قول. و چه بسا با تکلف، با آن معانی مناسبت داشته باشد.

روایت18.

امالی طوسی:

ص: 57

عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ جَمِیعاً عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَبِی رَافِعٍ مَوْلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ حَدَّثَنِیهِ سِنَانُ بْنُ أَبِی سِنَانٍ الدُّؤَلِیُّ وَ کَانَ مِمَّنْ وُلِدَ عَلَی عَهْدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَنِی سِنَانُ بْنُ أَبِی سِنَانٍ أَنَّ هِنْدَ بْنَ أَبِی هِنْدِ بْنِ أَبِی هَالَةَ الْأُسَیْدِیَّ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِیهِ هِنْدِ بْنِ أَبِی هَالَةَ رَبِیبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أُمِّهِ خَدِیجَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا زَوْجِ النَّبِیِّ وَ أُخْتِهِ لِأُمِّهِ فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا قَالَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ کَانَ هَؤُلَاءِ الثَّلَاثَةُ هِنْدُ بْنُ أَبِی هَالَةَ وَ أَبُو رَافِعٍ وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ جَمِیعاً یُحَدِّثُونَ عَنْ هِجْرَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْمَدِینَةِ وَ مَبِیتِهِ قَبْلَ ذَلِکَ عَلَی فِرَاشِهِ قَالَ وَ صَدْرُ هَذَا الْحَدِیثِ عَنْ هِنْدِ بْنِ أَبِی هَالَةَ وَ اقْتِصَاصُهُ عَنِ الثَّلَاثَةِ هِنْدٍ وَ عَمَّارٍ وَ أَبِی رَافِعٍ وَ قَدْ دَخَلَ حَدِیثُ بَعْضِهِمْ فِی بَعْضٍ قَالُوا کَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِمَّا یَمْنَعُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله بِعَمِّهِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَمَا یَخْلُصُ إِلَیْهِ امْرُؤٌ بِسُوءٍ مِنْ قَوْمِهِ مُدَّةَ حَیَاتِهِ (1) فَلَمَّا مَاتَ أَبُو طَالِبٍ نَالَتْ قُرَیْشٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِغَیَّتِهَا وَ أَصَابَتْهُ بِعَظِیمٍ مِنَ الْأَذَی حَتَّی تَرَکَتْهُ لَقًی فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَأَسْرَعُ مَا وَجَدْنَا فَقْدُکَ یَا عَمِّ وَصَلَتْکَ رَحِمٌ وَ جُزِیتَ خَیْراً یَا عَمِّ ثُمَّ مَاتَتْ خَدِیجَةُ بَعْدَ أَبِی طَالِبٍ بِشَهْرٍ وَ اجْتَمَعَ بِذَلِکَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حُزْنَانِ حَتَّی عُرِفَ ذَلِکَ فِیهِ قَالَ هِنْدٌ ثُمَّ انْطَلَقَ ذَوُو الطَّوْلِ وَ الشَّرَفِ مِنْ قُرَیْشٍ إِلَی دَارِ النَّدْوَةِ لِیَرْتَئُوا (2) وَ یَأْتَمِرُوا فِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَسَرُّوا ذَلِکَ بَیْنَهُمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ نَبْنِی لَهُ عَلَماً وَ نَتْرُکُ فُرَجاً نَسْتَوْدِعُهُ فِیهِ فَلَا یَخْلُصُ مِنَ الصُّبَاةِ (3) فِیهِ إِلَیْهِ أَحَدٌ وَ لَا نَزَالُ فِی رَفَقٍ مِنَ الْعَیْشِ حَتَّی یَتَضَیَّفَهُ رَیْبُ الْمَنُونِ (4) وَ صَاحِبُ

ص: 58

ابو عبیده گفت: سنان بن ابو سنان دُؤَلی(که در عهد نبی به دنیا آمده) برایم نقل کرد که همانا هند بن ابو هند بن ابو هاله اسیدی، از پدرش هند بن ابو هاله پسر خوانده رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم که مادرش خدیجه همسر پیامبر صلی الله علیه و آله، و خواهر مادری­اش فاطمه علیها السلام است، این حدیث را روایت کرده­اند. ابو عبیده گفت: این راویان سه نفر بودند: هند بن ابو هاله، ابو رافع و عمار بن یاسر. همگی در باره هجرت امیر مؤمنان علی ابن ابو طالب صلوات الله علیه به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله، به مدینه و خوابیدن او قبل از آن در رختخواب پیامبر، حدیث نقل می کردند. - گفت: و ابتدای این حدیث از هند ابن ابو هاله و روایت او از آن سه نفر، هند، و عمار و ابو رافع صادر شده و حدیث برخی از آنان در حدیث برخی دیگر درآمیخته است.- آنان گفتند: خدای عز و جل از پیامبرش صلی الله علیه و آله و سلم به وسیله عمویش ابوطالب حمایت می کرد. و در طول زندگیش هیچ آزاری از طرف قومش به او نرسید. هنگامی که ابوطالب درگذشت، قریش به هدف خود در باره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رسید. آنان آزار بسیاری به او می رساندند تا این که او را بر زمین انداختند. رسول خدا صلی الله علیه و آله، فرمودند: عمو! چه زود، جای تو و خویشاوندی­ تو را خالی یافته ایم، ای عمو! صله رحم کردی و پاداش آن را گرفتی. خدیجه نیز یک ماه پس از ابو طالب درگذشت. پس دو غم و اندوه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را فرا گرفت، چنان که اثر این غم­ها در او آشکار بود. هند گفت: سپس منتقدان و بزرگان قریش در دارالندوه جمع شدند تا به رایزنی بپردازند و علیه رسول خدا صلی الله علیه و آله، توطئه بچینند و این امر را مخفی نگهداشتند. برخی از آنان گفتند: برای او قلعه ای می سازیم و او را در برجی زندانی می­کنیم و دیگر کسی از گروندگان به دین او نخواهد توانست به او دسترسی یابد. او همچنان در تنگنا می ماند تا این که طعم مرگ را بچشد.

ص: 58

هَذِهِ الْمَشُورَةِ الْعَاصُ بْنُ وَائِلٍ وَ أُمَیَّةُ وَ أُبَیٌّ ابْنَا خَلَفٍ فَقَالَ قَائِلٌ کَلَّا مَا هَذَا لَکُمْ بِرَأْیٍ وَ لَئِنْ صَنَعْتُمْ ذَلِکَ لَیَتَنَمَّرَنَّ لَهُ الْحَدِبُ الْحَمِیمُ (1) وَ الْمَوْلَی الْحَلِیفُ ثُمَّ لَیَأْتِیَنَّ الْمَوَاسِمَ وَ الْأَشْهُرَ الْحُرُمَ بِالْأَمْنِ فَلَیَنْتَزِعَنَّ مِنْ أُنْشُوطَتِکُمْ (2) قُولُوا قَوْلَکُمْ.

فَقَالَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ وَ شَرِکَهُمَا أَبُو سُفْیَانَ قَالُوا فَإِنَّا نَرَی (3) أَنْ نُرْحِلَ بَعِیراً صَعْباً وَ نُوثِقَ مُحَمَّداً عَلَیْهِ کِتَافاً ثُمَّ نَقْطَعَ الْبَعِیرَ بِأَطْرَافِ الرِّمَاحِ (4) فَیُوشِکُ أَنْ یَقْطَعَهُ بَیْنَ الدَّکَادِکِ إِرْباً إِرْباً فَقَالَ صَاحِبُ رَأْیِهِمْ إِنَّکُمْ لَمْ تَصْنَعُوا بِقَوْلِکُمْ هَذَا شَیْئاً أَ رَأَیْتُمْ إِنْ خَلَصَ بِهِ الْبَعِیرُ سَالِماً إِلَی بَعْضِ الْأَفَارِیقِ فَأَخَذَ بِقُلُوبِهِمْ بِسِحْرِهِ وَ بَیَانِهِ وَ طَلَاقَةِ لِسَانِهِ فَصَبَأَ الْقَوْمُ إِلَیْهِ وَ اسْتَجَابَتِ الْقَبَائِلُ لَهُ قَبِیلَةً فَقَبِیلَةً فَلَیَسِیرَنَّ (5) حِینَئِذٍ إِلَیْکُمْ بِالْکَتَائِبِ وَ الْمَقَانِبِ فَلَتَهْلِکُنَّ کَمَا هَلَکَتْ أَیَادٌ وَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ.

قُولُوا قَوْلَکُمْ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَهْلٍ لَکِنْ أَرَی (6) لَکُمْ أَنْ تَعَمَّدُوا إِلَی قَبَائِلِکُمُ الْعَشَرَةِ فَتَنْتَدِبُوا مِنْ کُلِّ قَبِیلَةٍ مِنْهَا رَجُلًا نَجْداً ثُمَّ تُسَلِّحُوهُ حُسَاماً عَضْباً وَ تَمَهَّدَ الْفِتْیَةُ (7) حَتَّی إِذَا غَسَقَ اللَّیْلُ وَ غَوَّرَ بَیَّتُوا (8) بِابْنِ أَبِی کَبْشَةَ بَیَاتاً فَیَذْهَبُ دَمُهُ فِی قَبَائِلِ قُرَیْشٍ جَمِیعاً فَلَا یَسْتَطِیعُ بَنُو هَاشِمٍ وَ بَنُو الْمُطَّلِبِ مُنَاهَضَةَ قَبَائِلِ قُرَیْشٍ فِی صَاحِبِهِمْ فَیَرْضَوْنَ حِینَئِذٍ بِالْعَقْلِ مِنْهُمْ فَقَالَ صَاحِبُ رَأْیِهِمْ أَصَبْتَ یَا بَا الْحَکَمِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ هَذَا الرَّأْیُ فَلَا تَعْدِلُنَّ بِهِ رَأْیاً وَ أَوْکِئُوا فِی ذَلِکَ أَفْوَاهَکُمْ حَتَّی

ص: 59

صاحبان این پیشنهاد، عاص ابن وائل و امیه و اُبیّ دو فرزند خلف بودند. یکی از آنان گفت: خیر، این پیشنهاد درستی نیست و اگر این کار را انجام دهید، دوستانِ صمیمی او و هم پیمانان او به خشم خواهند آمد. سپس مراسم گرد هم آمدن قبایل و ماههای حرام در حالی فرا خواهد رسید که امنیت از دیار شما سلب خواهد شد. پس تصمیم خود را بگیرید.

عتبه و شیبه همراه با ابوسفیان گفتند: ما پیشنهاد می کنیم که محمد را بر شتری چموش سوار کنیم و در حالی که او را از شانه و دست­ها به غل و زنجیر بسته­ایم، آن شتر را با نوک نیزه ها هی کنیم تا او را در میان زمین­های شنی بکشاند و تکه تکه کند. یکی دیگر از رؤسایشان گفت: این نظر نیز کارساز نیست، چه این که ممکن است که شتر، او را به برخی از قبایل بادیه نشین دور افتاده برساند. پس با افسونگری و بیان و زبان چرب خویش بر دل آنان چیره می شود و این قوم به دین او می گرایند و قبایل یکی پس از دیگری به او می پیوندند و آن گاه با گردان­ها و گروه­های جنگجو به طرف شما خواهد آمد، سپس به هلاکت می رسید، چنان که قبیله أیاد و کسانی که قبل از شما بودند، به هلاکت رسیدند.

پس تصمیم خویش را بگیرید. ابوجهل به او گفت: من پیشنهاد درستی برای شما دارم وآن این است که به قبایل دهگانه تان روی آورید و از هر قبیله یک مرد دلاور انتخاب کنید. سپس شمشیری را در اختیار آنان می گذارید و این جوانان را آماده می کنید و هنگامی که شب تاریک شود و به نیمه برسد، به ابن ابو کبشه (یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم) به طور ناگهانی حمله می کنند و خونش در تمامی قبایل قریش پخش خواهد شد و بنی هاشم و بنی مطلب نخواهد توانست با همه قبایل قریش در باره صاحبشان (یعنی محمد) به مقابله بپردازند و مجبور خواهند شد از ما دیه بخواهند و ما دو دیه به آنان خواهیم داد. رئیس آنان گفت: نظرت درست است ای ابو الحکم! سپس نزد آنان آمد و گفت: این همان نظر درست است و هیچ نظر دیگری ندهید و دهان­هایتان

ص: 59

یَسْتَتِبَّ أَمْرُکُمْ فَخَرَجَ الْقَوْمُ عِزِینَ وَ سَبَقَهُمْ بِالْوَحْیِ بِمَا کَانَ مِنْ کَیْدِهِمْ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَتَلَا هَذِهِ الْآیَةَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ فَلَمَّا أَخْبَرَهُ جَبْرَئِیلُ بِأَمْرِ اللَّهِ فِی ذَلِکَ وَ وَحْیِهِ وَ مَا عَزَمَ لَهُ مِنَ الْهِجْرَةِ دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ لِوَقْتِهِ فَقَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ إِنَّ الرُّوحَ هَبَطَ عَلَیَّ بِهَذِهِ الْآیَةِ آنِفاً یُخْبِرُنِی أَنَّ قُرَیْشاً اجْتَمَعَتْ عَلَی الْمَکْرِ بِی وَ قَتْلِی وَ إِنَّهُ أُوحِیَ إِلَیَّ عَنْ رَبِّی (1) عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أَهْجُرَ دَارَ قَوْمِی وَ أَنْ أَنْطَلِقَ (2) إِلَی غَارِ ثَوْرٍ تَحْتَ لَیْلَتِی وَ أَنَّهُ أَمَرَنِی أَنْ آمُرَکَ بِالْمَبِیتِ عَلَی ضِجَاعِی أَوْ قَالَ مَضْجَعِی لِتُخْفِیَ بِمَبِیتِکَ عَلَیْهِ أَثَرِی (3) فَمَا أَنْتَ قَائِلٌ وَ صَانِعٌ فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَ وَ تَسْلَمَنَّ بِمَبِیتِی هُنَاکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ فَتَبَسَّمَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ضَاحِکاً وَ أَهْوَی إِلَی الْأَرْضِ سَاجِداً شُکْراً لِمَا أَنْبَأَهُ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ سَلَامَتِهِ فَکَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَوَّلَ مَنْ سَجَدَ لِلَّهِ شُکْراً وَ أَوَّلَ مَنْ وَضَعَ وَجْهَهُ عَلَی الْأَرْضِ بَعْدَ سَجْدَتِهِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا رَفَعَ رَأْسَهُ قَالَ لَهُ امْضِ لِمَا أُمِرْتَ (4) فِدَاکَ سَمْعِی وَ بَصَرِی وَ سُوَیْدَاءُ قَلْبِی وَ مُرْنِی بِمَا شِئْتَ أَکُنْ فِیهِ کَمَسَرَّتِکَ (5) وَاقِعٌ مِنْهُ بِحَیْثُ مُرَادُکَ وَ إِنْ تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّهِ وَ قَالَ وَ أَنْ أُلْقِیَ عَلَیْکَ شِبْهٌ مِنِّی أَوْ قَالَ شِبْهِی قَالَ إِنْ یَمْنَعْنِی نَعَمْ قَالَ فَارْقُدْ عَلَی فِرَاشِی وَ اشْتَمِلْ بِبُرْدِیَ الْحَضْرَمِیِّ ثُمَّ إِنِّی أُخْبِرُکَ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَمْتَحِنُ أَوْلِیَاءَهُ عَلَی قَدْرِ إِیمَانِهِمْ وَ مَنَازِلِهِمْ مِنْ دِینِهِ فَأَشَدُّ النَّاسِ بَلَاءً الْأَنْبِیَاءُ (6) ثُمَّ الْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ (7) وَ قَدِ امْتَحَنَکَ یَا ابْنَ أُمِّ (8) وَ امْتَحَنَنِی فِیکَ بِمِثْلِ مَا امْتَحَنَ

ص: 60

را ببندید تا این که امر شما استوار گردد. سپس آن قوم تک تک بیرون آمدند، اما جبرئیل توطئه آنان را به وسیله وحی فاش کرده بود. و این آیه را بر رسول خدا صلی الله علیه و آله، خواند: «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ»

هنگامی که جبرئیل وحی خدا و دستور او مبنی بر هجرت را به وی رساند، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، علی علیه السلام را صدا کرد و به او گفت: ای علی! همانا روح الامین کمی پیش این آیه را بر من نازل کرد و به من خبر داد که قریش تصمیم گرفته­اند بر علیه من توطئه بچینند و مرا بکشند. از جانب پروردگارم عز و جل به من وحی شد که دیار این قوم را ترک کنم و در تاریکی شب به طرف غار ثور راه بیفتم و به من دستور داد که از تو بخواهم در رختخوابم (ضجاعی) - یا گفت: مَضجعی - بخوابی تا آنان رد مرا گم کنند. حال چه می گویی و چه می­کنی؟ حضرت علی علیه السلام گفت: آیا با خوابیدن من در آن جا تو در امان خواهی بود، ای پیامبر خدا؟ فرمود: بلی. پس علی صلوات الله علیه تبسم کرد و به نشانه تشکر از خدا بر زمین افتاد، زیرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خبر سلامتی خویش را به او دادند. علی صلوات الله علیه نخستین کسی بود که به نشانه شکر برای خدا سجده کرد و نخستین کسی است که پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله، صورتش را بعد از سجده بر زمین نهاد. هنگامی که سرش را بالا آورد، به رسول خدا گفت: برو و دستور خداوند را انجام ده. گوش و چشم و سویدای قلبم فدای تو! هر چه می خواهی دستورم ده و همان چیزی را که می خواهی انجام می دهم و توفیق و رستگاریم فقط به کمک خدا است. رسول خدا صلی الله علیه و آله، فرمودند: هر چند که شِبهی [مشکلی] از جانب من در تو افتد - یا فرمود شبیه من - . حضرت علی فرمودند: «البته» - که معنای آن بلی است - . حضرت صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: پس در رختخوابم بخواب و خود را با عبای حضرمیّ من بپوشان. من به تو خبر می دهم ای علی، که خدای عز و جل اولیای خویش را به اندازه ایمان و مراقبتشان در دینشان مورد آزمایش قرار می دهد. پس بلا و آزمایش پیامبران از دیگر مردم شدیدتر است. خود پیامبران بر حسب مقامشان، مورد آزمایش قرار می گیرند و خدا، ای پسر مادرم، تو را مورد آزمایش قرار داده است و مرا به تو آزموده است.

ص: 60

بِهِ خَلِیلَهُ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الذَّبِیحَ إِسْمَاعِیلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَصَبْراً صَبْراً فَ إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ ثُمَّ ضَمَّهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی صَدْرِهِ وَ بَکَی إِلَیْهِ وَجْداً بِهِ وَ بَکَی عَلِیٌّ علیه السلام جَشَعاً لِفِرَاقِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اسْتَتْبَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبَا بَکْرِ بْنَ أَبِی قُحَافَةَ وَ هِنْدَ بْنَ أَبِی هَالَةَ فَأَمَرَهُمَا أَنْ یَقْعُدَا لَهُ بِمَکَانٍ ذَکَرَهُ لَهُمَا مِنْ طَرِیقِهِ إِلَی الْغَارِ وَ لَبِثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَکَانِهِ مَعَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ یُوصِیهِ وَ یَأْمُرُهُ فِی ذَلِکَ بِالصَّبْرِ حَتَّی صَلَّی الْعِشَاءَیْنِ ثُمَّ خَرَجَ صلی الله علیه و آله فِی فَحْمَةِ الْعِشَاءِ (1) وَ الرَّصَدِ مِنْ قُرَیْشٍ قَدْ أَطَافُوا بِدَارِهِ یَنْتَظِرُونَ أَنْ یَنْتَصِفَ اللَّیْلُ وَ تَنَامَ الْأَعْیُنُ فَخَرَجَ وَ هُوَ یَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ (2) وَ کَانَ بِیَدِهِ قَبْضَةٌ مِنْ تُرَابٍ فَرَمَی بِهَا فِی رُءُوسِهِمْ (3) فَمَا شَعِرَ الْقَوْمُ بِهِ حَتَّی تَجَاوَزَهُمْ وَ مَضَی حَتَّی أَتَی إِلَی هِنْدٍ وَ أَبِی بَکْرٍ فَنَهَضَا مَعَهُ (4) حَتَّی وَصَلُوا إِلَی الْغَارِ ثُمَّ رَجَعَ هِنْدٌ إِلَی مَکَّةَ بِمَا أَمَرَهُ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی الْغَارِ (5) فَلَمَّا خَلَقَ اللَّیْلُ وَ انْقَطَعَ الْأَثَرُ أَقْبَلَ الْقَوْمُ عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَذْفاً بِالْحِجَارَةِ وَ الْحُلُمِ (6) فَلَا یَشُکُّونَ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی إِذَا بَرَقَ الْفَجْرُ وَ أَشْفَقُوا أَنْ یَفْضَحَهُمُ الصُّبْحُ هَجَمُوا عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ کَانَتْ دُورُ مَکَّةَ یَوْمَئِذٍ سَوَائِبَ لَا أَبْوَابَ لَهَا فَلَمَّا بَصُرَ بِهِمْ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَدِ انْتَضَوُا السُّیُوفَ وَ أَقْبَلُوا عَلَیْهِ بِهَا یَقْدُمُهُمْ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَثَبَ بِهِ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَخَتَلَهُ وَ هَمَزَ یَدَهُ فَجَعَلَ خَالِدٌ یَقْمُصُ قِمَاصَ

ص: 61

چنان که خلیل وی ابراهیم را به ذبیح خدا اسماعیل آزمود. پس باید صبر پیشه خود سازیم، صبر؛ و همانا رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله، او را در آغوش گرفت و سخت گریست و علی علیه السلام به خاطر ناراحتی از دوری از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گریست. رسول خدا صلی الله علیه و آله، ابو بکر بن ابی قُحافه و هند ابن ابو هاله را پیشاپیش فرستاد و به آنان دستور داد، در جایی در راه غار که قبلاً به آنان گفته بود، در انتظار وی بنشینند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با علی علیه السلام ماند و به او وصیت می کرد و به او دستور می داد که صبر را پیشه خود سازد، تا این که نماز مغرب و عشا را به جا آورد. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله، در تاریکی میان نماز مغرب و عشا بیرون آمد، در حالی که دیده بانان قریش خانه اش را در محاصره گرفته و در انتظار فرا رسیدن نیمه شب و خوابیدن چشم­ها بودند. پس حضرت صلی الله علیه و آله و سلم بیرون آمد در حالی که این آیه را می خواند: «وَجَعَلْنَا مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْنَاهُمْ فَهُمْ لاَ یُبْصِرُونَ»(1)

{و (ما) فراروی آن­ها سدی و پشت سرشان سدی نهاده و پرده ای بر (چشمان) آنان فرو گسترده ایم؛ در نتیجه نمی توانند ببینند} و مشتی از خاک به دستش بود و آن را بر سر ایشان پرتاب کرد. قوم متوجه او نشدند تا این که آنان را پشت سر گذاشت و به راه افتاد و به هند و ابوبکر رسید و آنان را با خود همراه کرد تا این که به غار رسیدند. سپس هند به مکه بازگشت تا آن چه را رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او دستور داده بود، انجام دهد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و ابوبکر وارد غار شدند. هنگامی که شب ظلمانی شد و پرده هایش را انداخت و ردشان ناپدید شد، قریشیان آمدند و شروع به پرتاب سنگ به سوی علی صلوات الله علیه کردند در حالی که شک نداشتند که او همان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و هنگامی که فجر طلوع کرد و ترسیدند که صبح آنان را رسوا کند، به علی صلوات الله علیه حمله کردند. خانه های مکه در آن زمان بدون حفاظ بود و در نداشت. هنگامی که علی علیه السلام دید که آنان شمشیر به دست به سوی او می­آیند و خالد بن ولید بن مغیره پیشاپیش آنان هستند،

ص: 61

الْبَکْرِ وَ إِذَا لَهُ رُغَاءٌ فَابْذَعَرَّ الصُّبْحُ (1) وَ هُمْ فِی عَرْجِ الدَّارِ مِنْ خَلْفِهِ وَ شَدَّ عَلَیْهِمْ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِسَیْفِهِ یَعْنِی سَیْفَ خَالِدٍ فَأَجْفَلُوا أَمَامَهُ إِجْفَالَ النَّعَمِ إِلَی ظَاهِرِ الدَّارِ وَ تَبَصَّرُوهُ فَإِذَا (2) عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالُوا وَ إِنَّکَ لَعَلِیٌّ قَالَ أَنَا عَلِیٌّ قَالُوا فَإِنَّا لَمْ نُرِدْکَ فَمَا فَعَلَ صَاحِبُکَ قَالَ لَا عِلْمَ لِی بِهِ وَ قَدْ کَانَ عَلِمَ یَعْنِی عَلِیّاً أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ أَنْجَی نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله بِمَا کَانَ أَخْبَرَهُ مِنْ مُضِیِّهِ إِلَی الْغَارِ وَ اخْتِبَائِهِ فِیهِ فَأَذْکَتْ قُرَیْشٌ عَلَیْهِ الْعُیُونَ وَ رَکِبَتْ فِی طَلَبِهِ الصَّعْبَ وَ الذَّلُولَ وَ أُمْهِلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَتَّی إِذَا أَعْتَمَ مِنَ اللَّیْلَةِ الْقَابِلَةِ انْطَلَقَ هُوَ وَ هِنْدُ بْنُ أَبِی هَالَةَ حَتَّی دَخَلَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْغَارِ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هِنْداً أَنْ یَبْتَاعَ لَهُ وَ لِصَاحِبِهِ بَعِیرَیْنِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ قَدْ کُنْتُ أَعْدَدْتُ لِی وَ لَکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ رَاحِلَتَیْنِ نَرْتَحِلُهُمَا إِلَی یَثْرِبَ فَقَالَ إِنِّی لَا آخُذُهُمَا وَ لَا أَحَدَهُمَا إِلَّا بِالثَّمَنِ قَالَ فَهِیَ لَکَ بِذَلِکَ فَأَمَرَ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَقْبَضَهُ الثَّمَنَ ثُمَّ وَصَّاهُ بِحِفْظِ ذِمَّتِهِ وَ أَدَاءِ أَمَانَتِهِ وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ تَدْعُو مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فِی الْجَاهِلِیَّةِ الْأَمِینَ وَ کَانَتْ تَسْتَوْدِعُهُ وَ تَسْتَحْفِظُهُ أَمْوَالَهَا وَ أَمْتِعَتَهَا وَ کَذَلِکَ مَنْ یَقْدَمُ مَکَّةَ مِنَ الْعَرَبِ فِی الْمَوْسِمِ وَ جَاءَتْهُ النُّبُوَّةُ وَ الرِّسَالَةِ وَ الْأَمْرُ کَذَلِکَ فَأَمَرَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ یُقِیمَ صَارِخاً یَهْتِفُ بِالْأَبْطَحِ غُدْوَةً وَ عَشِیّاً مَنْ کَانَ (3) لَهُ قِبَلَ مُحَمَّدٍ أَمَانَةٌ أَوْ وَدِیعَةٌ فَلْیَأْتِ فَلْنُؤَدِّ إِلَیْهِ أَمَانَتَهُ قَالَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّهُمْ لَنْ یَصِلُوا مِنَ الْآنَ إِلَیْکَ یَا عَلِیُّ بِأَمْرٍ تَکْرَهُهُ حَتَّی تَقْدِمَ عَلَیَّ فَأَدِّ أَمَانَتِی عَلَی أَعْیُنِ النَّاسِ ظَاهِراً ثُمَّ إِنِّی مُسْتَخْلِفُکَ عَلَی فَاطِمَةَ ابْنَتِی وَ مُسْتَخْلِفٌ رَبِّی عَلَیْکُمَا وَ مُسْتَحْفِظُهُ فِیکُمَا فَأَمَرَهُ أَنْ یَبْتَاعَ رَوَاحِلَ لَهُ وَ لِلِفَوَاطِمِ وَ مَنْ أَزْمَعَ لِلْهِجْرَةِ مَعَهُ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ.

قَالَ أَبُو عُبَیْدَةَ فَقُلْتُ لِعُبَیْدِ اللَّهِ یَعْنِی ابْنَ أَبِی رَافِعٍ أَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَجِدُ مَا یُنْفِقُهُ هَکَذَا فَقَالَ إِنِّی سَأَلْتُ أَبِی عَمَّا سَأَلْتَنِی وَ کَانَ یُحَدِّثُ لِی هَذَا الْحَدِیثَ (4)

ص: 62

از جا پرید و او را فریب داد و دستش را به شدت پیچاند. خالد از شدت درد، مانند شتر جوان شروع به پیچیدن به دور خود کرد. او سخت وحشت کرده بود و فریاد می زد، در حالی که بقیه آنان پشت در بودند. علی علیه السلام با شمشیر او - یعنی شمشیر خالد - حمله کرد. آنان در برابرش مانند به لرزش در آمدن حیوانات خانگی و فرار آن­ها به پشت خانه، به لرزش درآمدند. چون به دقت به او نگاه کردند، متوجه شدند که او علی علیه السلام است، گفتند: تو علی هستی! فرمود: من علی هستم. گفتند ما با تو کاری نداریم. رفیقت کجاست؟ فرمود: خبری از او ندارم. در حالی که می دانست - یعنی علی علیه السلام - که خدای عز و جل، پیامبرش را صلی الله علیه و آله، نجات داده است. زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی خبر داده بود که به غار می رود و در آن پنهان می شود. پس قریشیان جاسوسانی گماردند و برای یافتن او بر شترانی چموش و رام سوار شدند (یعنی به هر راهی متوسل شدند). هنگامی که شب بعد فرا رسید، او (علی علیه السلام) و هند بن ابو هاله به راه افتادند تا این که نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به غار آمدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله، به هند دستور داد برای او و رفیقش دو شتر بخرد. ابوبکر گفت: من برای خود و تو ای رسول خدا، دو شتر برای سفر به یثرب آماده کرده­ام. فرمودند: حتی یکی از آن­ها را بدون پرداخت بهای آن نمی گیرم. گفت: پس بهای آن را بده تا برای تو باشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله، به علی علیه السلام دستور داد تا بهای شتران را به او بپردازد، سپس به او سفارش کرد تا امانت­هایی را که به گردن او است، ادا کند. قریشیان، محمد صلی الله علیه و آله و سلم را در جاهلیت، امین می خواندند و اموال و کالاهایشان را به او می سپاردند و عرب­هایی که در مراسم (حج) به مکه می آمدند نیز چنین می­کردند. در زمان نبوت و رسالت خدا نیز چنین بود. پس به علی علیه السلام دستور داد که یک نفر منادی در هنگام صبح و شام بر ابطح بگمارد و چنین ندا دهد: هان! هر که امانت یا ودیعه ای نزد محمد دارد، بیاید تا امانتش را به او برگردانیم. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: ای علی! آنان اکنون نمی توانند به تو آسیب برسانند تا این که نزد من بیایی و به من ملحق شوی. پس امانت­هایم را در برابر چشمان مردم و آشکارا ادا کن. مسئولیت دخترم فاطمه را نیز با تو است و شما دو نفر را به خدا می سپارم. و به او دستور داد که شترانی برای او و فواطم (فاطمه­ها) و کسانی از بنی هاشم که عزم هجرت به سوی او را دارند، بخرد.

ابو عبیده گفت: به عبیدالله - ابن ابو رافع - گفتم: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله می توانست این همه هزینه را بپردازد؟ گفت: من نیز همین سئوال را از پدرم پرسیدم و او این حدیث را نقل کرد

ص: 62

فَقَالَ وَ أَیْنَ یَذْهَبُ بِکَ عَنْ مَالِ خَدِیجَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَا نَفَعَنِی مَالٌ قَطُّ مَا نَفَعَنِی (1) مَالُ خَدِیجَةَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَفُکُّ فِی مَالِهَا الْغَارِمَ وَ الْعَانِیَ وَ یَحْمِلُ الْکُلَّ وَ یُعْطِی فِی النَّائِبَةِ وَ یُرْفِدُ فُقَرَاءَ أَصْحَابِهِ إِذْ کَانَ بِمَکَّةَ وَ یَحْمِلُ مَنْ أَرَادَ مِنْهُمُ الْهِجْرَةَ وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ إِذَا رَحَلَتْ عِیرُهَا فِی الرَّحْلَتَیْنِ یَعْنِی رَحْلَةَ الشِّتَاءِ وَ الصَّیْفِ کَانَتْ طَائِفَةٌ مِنَ الْعِیرِ لِخَدِیجَةَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ کَانَتْ أَکْثَرَ قُرَیْشٍ مَالًا وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یُنْفِقُ مِنْهُ مَا شَاءَ فِی حَیَاتِهَا ثُمَّ وَرِثَهَا هُوَ وَ وَلَدُهَا (2) قَالَ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ یُوصِیهِ فَإِذَا أَبْرَمْتَ مَا أَمَرْتُکَ (3) مِنْ أَمْرٍ فَکُنْ عَلَی أُهْبَةِ (4) الْهِجْرَةِ إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ سِرْ إِلَیَّ لِقُدُومِ کِتَابِی عَلَیْکَ وَ لَا تَلْبَثْ (5) وَ انْطَلَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِوَجْهٍ یَؤُمُّ الْمَدِینَةَ وَ کَانَ مُقَامُهُ فِی الْغَارِ ثَلَاثاً وَ مَبِیتُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی الْفِرَاشِ أَوَّلَ لَیْلَةٍ.

قَالَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی رَافِعٍ وَ قَدْ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَذْکُرُ (6) مَبِیتَهُ عَلَی الْفِرَاشِ وَ مُقَامَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْغَارِ:

وَقَیْتُ بِنَفْسِی خَیْرَ مَنْ وَطِئَ الْحَصَی*** وَ مَنْ طَافَ بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ وَ بِالْحِجْرِ

مُحَمَّدٌ لَمَّا خَافَ أَنْ یَمْکُرُوا بِهِ***فَوَقَاهُ رَبِّی ذُو الْجَلَالِ مِنَ الْمَکْرِ

وَ بِتُّ أُرَاعِیهِمْ مَتَی یَنْشُرُونَنِی***وَ قَدْ وَطَّنْتُ نَفْسِی عَلَی الْقَتْلِ وَ الْأَسْرِ (7)

وَ بَاتَ رَسُولُ اللَّهِ فِی الْغَارِ آمِناً***هُنَاکَ وَ فِی حِفْظِ الْإِلَهِ وَ فِی سَتْرٍ

ص: 63

و گفت: مگر اموال خدیجه علیه السلام از یادت رفته است؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله، فرمودند: هیچ مالی مانند مال خدیجه برای من فایده نداشت و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از مال او حق بدهکاران را می داد و به همه کمک می کرد و در هنگام مصیبت، با آن مال به دیگران یاری می­رساند. در هنگام اقامت در مکه نیز به یاران نیازمندش کمک می کرد و هزینه هجرت کسانی را که مایل به هجرت بودند، می پرداخت. هرگاه کاروان­های قریش برای دو سفر زمستانی و تابستانی خود بیرون می آمدند، قسمتی از کاروان­ها از آن خدیجه بود. خدیجه ثروتمندترین فرد قریش بود و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هر مقداری که می خواست، در هنگام حیات خدیجه از آن مال انفاق می کرد. پس از مرگش، ثروت او را پیامبر و فرزندانش به ارث بردند. - گفت:- رسول خدا صلی الله علیه و آله، به علی علیه السلام چنین سفارش کرد: هرگاه این ماموریت را به انجام رساندی، برای هجرت به سوی خدا و رسولش آماده باش. در انتظار نامه من باش و پس از آن دیگر در مکه نمان. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به سوی مدینه به راه افتاد و مدت اقامت او در غار سه روز بود. خوابیدن علی صلوات الله علیه در بستر، در شب نخست بود.

عبیدالله ابن ابو رافع گفت: علی ابن ابو طالب علیه السلام در وصف خوابیدنش بر بستر پیامبر صلی الله علیه و آله، و اقامت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به مدت سه روز در غار، چنین سروده است:

من جان خویش به کف نهادم و از بهترین کسی که بر روی سنگریزه ها گام گذاشت و بهترین کسی که دور بیت العتیق و حجرالاسود طواف کرد، محافظت کردم.

مقصود، محمد است، آن گاه که ترسید دسیسه آنان علیه او کارگر شود؛ پس پروردگار دارای شکوه و عظمت من، او را از آن توطئه نجات بخشید.

شب را به صبح رساندم در این انتظار که آنان اسیرم کنند و خویشتن را برای قتل و اسارت آماده کردم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شب را با امنیت و آرامش در غار سپری کرد؛ او در آن جا در پناه پروردگار و زیر چتر حمایت او بود.

ص: 63

أَقَامَ ثَلَاثاً ثُمَّ زُمَّتْ قَلَائِصُ***قَلَائِصُ یَفْرِینَ الْحَصَی أَیْنَمَا تَفْرِی

وَ لَمَّا وَرَدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَدِینَةَ نَزَلَ فِی بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ بِقُبَاءَ فَأَرَادَهُ (1) أَبُو بَکْرٍ عَلَی دُخُولِهِ الْمَدِینَةَ وَ أَلَاصَهُ (2) فِی ذَلِکَ فَقَالَ فَمَا (3) أَنَا بِدَاخِلِهَا حَتَّی یَقْدَمَ ابْنُ أُمِّی وَ ابْنَتِی (4) عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ.

قَالا قَالَ أَبُو الْیَقْظَانِ فَحَدَّثَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ مَعَهُ بِقُبَاءَ عَمَّا أَرَادَتْ قُرَیْشٌ مِنَ الْمَکْرِ بِهِ وَ مَبِیتِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی فِرَاشِهِ قَالَ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنِّی قَدْ آخَیْتُ بَیْنَکُمَا وَ جَعَلْتُ عُمُرَ أَحَدِکُمَا أَطْوَلَ مِنْ عُمُرِ صَاحِبِهِ فَأَیُّکُمَا یُؤْثِرُ أَخَاهُ وَ کِلَاهُمَا کَرِهَ (5) الْمَوْتَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِمَا عَبْدَایَ أَلَّا کُنْتُمَا مِثْلَ وَلِیِّی عَلِیٍّ آخَیْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ نَبِیِّی فَآثَرَهُ بِالْحَیَاةِ عَلَی نَفْسِهِ ثُمَّ ظَلَّ أَوْ قَالَ رَقَدَ عَلَی فِرَاشِهِ یَقِیهِ (6) بِمُهْجَتِهِ اهْبِطَا إِلَی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَاحْفَظَاهُ مِنْ عَدُوِّهِ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ فَجَلَسَ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیکَائِیلُ عِنْدَ رِجْلَیْهِ وَ جَعَلَ جَبْرَئِیلُ یَقُولُ بَخْ بَخْ مَنْ مِثْلُکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یُبَاهِی بِکَ الْمَلَائِکَةَ قَالَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ مَا کَانَ مِنْ مَبِیتِهِ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ قَالَ أَبُو عُبَیْدَةَ قَالَ أَبِی وَ ابْنُ أَبِی رَافِعٍ ثُمَّ کَتَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ کِتَاباً یَأْمُرُهُ فِیهِ بِالْمَسِیرِ إِلَیْهِ وَ قِلَّةِ التَّلَوُّمِ وَ کَانَ الرَّسُولُ إِلَیْهِ أَبَا وَاقِدٍ اللَّیْثِیَّ (7) فَلَمَّا أَتَاهُ کِتَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَهَیَّأَ لِلْخُرُوجِ وَ الْهِجْرَةِ

ص: 64

سه روز ماند و آن گاه شتران جوان، بار سفر بسته و آهنگ رفتن کردند؛ شتران چابکی که هر جا بشتابند، سنگریزه ها را زیر پای خویش، خرد می کنند.

هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد مدینه شد، نزد بنی عمرو بن عوف در قُباء فرود آمد. ابوبکر خواست تا حضرت وارد مدینه شود و بر این کار پافشاری کرد، ولی ایشان فرمودند: تا پسر عمویم و دخترم از راه نرسند، وارد آن جا نخواهم شد (یعنی علی و فاطمه علیهما السلام.) - گفت - ابو یقظان گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای من (هنگامی که در قبا با او بودیم)، ماجرای قریش و توطئه آنان علیه او و خوابیدن علی علیه السلام در رختخوابش را بازگو کرد و فرمودند: خدای عز و جل به جبرئیل و میکائیل علیهما السلام وحی کرد که: من پیمان برادری را بین شما بستم و عُمرِ یکی از شما را از عمر دیگری قرار دادم. پس کدام یکی از شما برادرش را ترجیح می دهد؟ و هر دوی آنان از مرگ کراهت داشتند. پس خدا به آنان چنین وحی کرد: بندگان من! چرا مانند ولیّ من علی علیه السلام نیستید؟ من پیمان برادری را میان او و پیامبرم محمد صلی الله علیه و آله و سلم بستم. پس زندگی او را بر خود ترجیح داد و در بستر او ماند - یا گفت: خوابید - تا با جانش از او محافظت کند. همه شما به زمین فرود آیید و او را از دشمنانش حفظ کنید. پس جبرئیل فرود آمد و بالای سرش نشست و میکاییل در کنار پاهایش بود. جبرئیل می گفت: خوشا به حالتان، چه کسی مانند شماست - ای پسر ابو طالب! - قسم به خدای عز و جل، فرشتگان به تو افتخار می کنند. - گفت:- خدای عز و جل در باره علی علیه السلام و خوابیدن او در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این آیه را نازل کرد: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ»(1)

{و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد و خدا نسبت به (این) بندگان مهربان است}.

ابو عبیده گفت: پدرم و ابن ابو رافع گفتند: سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله، به علی ابن ابی طالب علیه السلام نامه ای نوشت و در آن به وی دستور داد که بدون تأخیر و انتظار نزد او بیاید. فرستاده پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ابو واقد لیثی بود. هنگامی که نامه رسول خدا صلی الله علیه و آله، به او رسید، برای بیرون آمدن و هجرت آماده شد

ص: 64

فَأَذِنَ مَنْ کَانَ مَعَهُ مِنْ ضُعَفَاءِ الْمُؤْمِنِینَ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَتَسَلَّلُوا وَ یَتَخَفَّفُوا (1) إِذَا مَلَأَ اللَّیْلُ بَطْنَ کُلِّ وَادٍ إِلَی ذِی طُوًی (2) وَ خَرَجَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِفَاطِمَةَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أُمِّهِ فَاطِمَةَ بِنْتِ أَسَدِ بْنِ هَاشِمٍ وَ فَاطِمَةَ بِنْتِ الزُّبَیْرِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ قَدْ قِیلَ هِیَ ضُبَاعَةُ وَ تَبِعَهُمْ أَیْمَنُ بْنُ أُمِّ أَیْمَنَ مَوْلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَبُو وَاقِدٍ رَسُولُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ یَسُوقُ بِالرَّوَاحِلِ فَأَعْنَفَ بِهِمْ فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ارْفُقْ بِالنِّسْوَةِ أَبَا وَاقِدٍ إِنَّهُنَّ مِنَ الضَّعَائِفِ قَالَ إِنِّی أَخَافُ أَنْ یُدْرِکَنَا الطَّالِبُ أَوْ قَالَ الطُّلَّبُ فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ارْبَعْ عَلَیْکَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِی یَا عَلِیُّ إِنَّهُمْ لَنْ یَصِلُوا مِنَ الْآنَ إِلَیْکَ بِأَمْرٍ تَکْرَهُهُ ثُمَّ جَعَلَ یَعْنِی عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَسُوقُ بِهِنَّ سَوْقاً رَفِیقاً وَ هُوَ یَرْتَجِزُ وَ یَقُولُ

لَیْسَ إِلَّا اللَّهَ فَارْفَعْ ظَنَّکَا***یَکْفِیکَ رَبُّ النَّاسِ مَا أَهَمَّکَا

وَ سَارَ فَلَمَّا شَارَفَ ضَجْنَانَ أَدْرَکَهُ الطُّلَّبُ سَبْعُ فَوَارِسَ مِنْ قُرَیْشٍ مُسْتَلْئِمِینَ (3) وَ ثَامِنُهُمْ مَوْلَی الْحَارِثِ بْنِ أُمَیَّةَ یُدْعَی جَنَاحاً فَأَقْبَلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی أَیْمَنَ وَ أَبِی وَاقِدٍ وَ قَدْ تَرَاءَی الْقَوْمُ فَقَالَ لَهُمَا أَنِیخَا الْإِبِلَ وَ اعْقِلَاهَا وَ تَقَدَّمَ حَتَّی أَنْزَلَ النِّسْوَةَ وَ دَنَا الْقَوْمُ فَاسْتَقْبَلَهُمْ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مُنْتَضِیاً سَیْفَهُ فَأَقْبَلُوا عَلَیْهِ فَقَالُوا ظَنَنْتَ أَنَّکَ یَا غَدَّارُ نَاجٍ بِالنِّسْوَةِ ارْجِعْ لَا أَبَا لَکَ قَالَ فَإِنْ لَمْ أَفْعَلْ قَالُوا لَتُرْجَعُنَّ رَاغِماً أَوْ لَنَرْجِعَنَّ بِأَکْبَرِکَ سِعْراً (4) وَ أَهْوَنُ بِکَ مِنْ هَالِکٍ وَ دَنَا الْفَوَارِسُ مِنَ النِّسْوَةِ وَ الْمَطَایَا لِیَثُورُوهَا فَحَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهَا فَأَهْوَی لَهُ جَنَاحٌ بِسَیْفِهِ فَرَاغَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ ضَرْبَتِهِ وَ تَخْتُلُهُ عَلِیُّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَضَرَبَهُ عَلَی عَاتِقِهِ فَأَسْرَعَ السَّیْفُ مُضِیّاً فِیهِ حَتَّی مَسَّ کَاثِبَةَ فَرَسِهِ فَکَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَشُدُّ عَلَی قَدَمِهِ شَدَّ الْفَرَسِ أَوِ الْفَارِسِ عَلَی فَرَسِهِ فَشَدَّ عَلَیْهِمْ بِسَیْفِهِ وَ هُوَ یَقُولُ (5)

ص: 65

و به کسانی از مؤمنان مستضعفی که همراه وی بودند نیز دستورِ پیامبر را ابلاغ کرد و به آنان دستور داد که به طور مخفیانه بیرون بیایند و عجله کنند. هنگامی که شب، درون هر درّه ای را تا ذی طوی فرا گرفت. علی علیه السلام، فاطمه سلام الله علیها دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و مادرش فاطمه بنت اسد فرزند هاشم، و فاطمه دختر زبیر فرزند عبد المطلب را با خود همراه کرد. گفته شد که: این زن، ضُباعه بوده است. أَیْمَن بْن أُمِّ أَیْمَن غلام رسول خدا صلی الله علیه و آله و ابو واقد، فرستاده رسول خدا نیز به دنبال آنان به راه افتادند. او شترها را تند می­راند و با آنان (مسافران) با خشونت رفتار می­کرد. علی علیه السلام فرمودند: - ای ابو واقد! - با زنان، مهربان باش؛ چرا که آنان ضعیف اند. گفت: من می ترسم که جویندگان به ما برسند. علی علیه السلام فرمودند: صبر کن و عجله نکن. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به من فرمودند: ای علی! آنان نمی توانند به تو آسیبی برسانند. و خود افسار شتران را در دست گرفت و به آرامی آنان را می­برد و با خود این شعر را زمزمه می­کرد:

کسی نیست جز خدا؛ پس به او گمان نیک داشته باشید و پروردگار آدمیان، آن چه را که تو را محزون ساخته است، کفایت می کند.

هنگامی به کوه ضجنان رسید، تعقیب کنندگان به او رسیدند و تعداد آنان هفت سوار کار از قریش بود که همگی نقاب بر صورت داشتند و هشتمین آنان غلام حارث بن امیه بود که جَناح نام داشت. علی علیه السلام که آن گروه را از دور مشاهده کردند، نزد ایمن و ابو واقد آمدند و به آن دو فرمود: شتران را فرود آورید و آن ها را ببندید و جلو آمد و زنان را پیاده کرد. سواران نزدیک شدند. علی علیه السلام در حالی که شمشیرش را بیرون کشیده بود به مصاف آنان رفت. آنان به طرف او هجوم آوردند و گفتند : ای - مکار - آیا گمان برده ای که تو با زنان نجات خواهی یافت، ای بی پدر، برگرد. فرمود: و اگر این کار را نکنم؟ گفتند: تو را مجبور می کنیم و یا با پر موترین قسمت­های بدنت (یعنی سرت) برخواهیم گشت و مرگ برای تو آسان­تر است. آن سوار کاران به زنان و شتران نزدیک شدند تا شتران را رم دهند. علی علیه السلام جلوی آنان را گرفت و یکی از آنان شمشیرش را بر آن حضرت فرود آورد. حضرت خود را کنار کشید و ضربه شمشیر به او اصابت نکرد و سپس بر او نیرنگی زد و شمشیرش را بر شانه اش فرود آورد. شمشیر در بدنش فرو رفت و به اسب رسید و علی علیه السلام مانند اسبی که روی پاهای خویش بایستد یا مانند سوار کاری بر روی اسب با شمشیرش به آنان حمله ور می­شد، در حالی که این شعر را می سرود:

ص: 65

خَلُّوا سَبِیلَ الْجَاهِدِ الْمُجَاهِدِ*** آلَیْتُ (1) لَا أَعْبُدُ غَیْرَ الْوَاحِدِ

فَتَصَدَّعَ الْقَوْمُ عَنْهُ فَقَالُوا لَهُ أَغْنِ (2) عَنَّا نَفْسَکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ قَالَ فَإِنِّی مُنْطَلِقٌ إِلَی ابْنِ عَمِّی رَسُولِ اللَّهِ بِیَثْرِبَ فَمَنْ سَرَّهُ أَنْ أَفْرِیَ (3) لَحْمَهُ وَ أُهَرِیقَ دَمَهُ فَلْیَتَّبِعْنِی أَوْ فَلْیَدْنُ مِنِّی ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی صَاحِبَیْهِ أَیْمَنَ وَ أَبِی وَاقِدٍ فَقَالَ لَهُمَا أَطْلِقَا مَطَایَاکُمَا ثُمَّ سَارَ ظَاهِراً قَاهِراً حَتَّی نَزَلَ ضَجْنَانَ (4) فَتَلَوَّمَ (5) بِهَا قَدْرَ یَوْمِهِ وَ لَیْلَتِهِ وَ لَحِقَ بِهِ نَفَرٌ مِنَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ فِیهِمْ أُمُّ أَیْمَنَ مَوْلَاةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَصَلَّی لَیْلَتَهُ تِلْکَ هُوَ وَ الْفَوَاطِمُ أُمُّهُ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا وَ فَاطِمَةُ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ الزُّبَیْرِ یُصَلُّونَ لِلَّهِ لَیْلَتَهُمْ وَ یَذْکُرُونَهُ قِیَاماً (6) وَ قُعُوداً وَ عَلَی جُنُوبِهِمْ فَلَنْ یَزَالُوا کَذَلِکَ حَتَّی طَلَعَ الْفَجْرُ فَصَلَّی عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِهِمْ صَلَاةَ الْفَجْرِ ثُمَّ سَارَ لِوَجْهِهِ فَجَعَلَ وَ هُمْ یَصْنَعُونَ ذَلِکَ مَنْزِلًا بَعْدَ مَنْزِلٍ یَعْبُدُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَرْغَبُونَ إِلَیْهِ کَذَلِکَ حَتَّی قَدِمَ الْمَدِینَةَ (7) وَ قَدْ نَزَلَ الْوَحْیُ بِمَا کَانَ مِنْ شَأْنِهِمْ قَبْلَ قُدُومِهِمْ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا إِلَی قَوْلِهِ فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّی لا أُضِیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْکُمْ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی (8) الذَّکَرُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الْأُنْثَی فَاطِمَةُ (9) عَلَیْهَا السَّلَامُ بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ یَقُولُ عَلِیٌ

ص: 66

راه مرا که جاهد و مجاهدم باز کنید. من با خود عهد کرده­ام که کسی را غیر از خدای یکتا نپرستم.

آن گروه در برابر او تار و مار شدند و به او گفتند: ای فرزند ابو طالب! به ما کاری نداشته باش. فرمود: همانا من به سوی پسر عمویم رسول خدا صلی الله علیه و آله در یثرب خواهم رفت، هر کس که می خواهد گوشتش را تکه تکه کنم یا خونش را بریزم، به دنبال من بیاید یا به من نزدیک شود. سپس نزد همسفرانش ایمن و ابو واقد آمد و به آنان گفت: شترانتان را حرکت دهید و سپس پیروزمندانه به راه افتاد تا در ضجنان فرود آمد و در آن جا یک شبانه روز ماندند و گروهی از مؤمنان مستضعف به وی پیوستند. در میان آنان ام ایمن، کنیز رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز بود. در آن شب با فواطم نماز گزارد: مادرش فاطمه دختر اسد، فاطمه دختر رسول الله صلی علیه و آله و سلم و فاطمه دختر زبیر. آنان در حالت ایستاده و نشسته و بر پهلوهایشان، به یاد خدا بودند و با ذکر او سپری کردند و تا طلوع بامداد در این حالت بودند و سپس نماز صبح را گزاردند و به راه افتادند. این کاروان کوچک در تمام طول راه ذکر می­گفتند و با خضوع و خشوع، خداوند را عبادت می­کردند تا به مدینه رسیدند، در حالی که فرشته وحی قبل از رسیدن آنان در حالت آنان چنین نازل کرده بود: «الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَیَ جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذا بَاطِلاً» [همانان که خدا را (در همه احوال) ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده یاد می کنند و در آفرینش آسمان­ها و زمین می اندیشند (که) پروردگارا این ها را بیهوده نیافریده ای] تا آن جا که: «فاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّی لاَ أُضِیعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِّنکُم مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَی» منظور از ذَکَر، علی علیه السلام و مراد از أُنثی، فاطمه سلام الله علیها است «بَعْضُکُم مِّن بَعْضٍ» [از یکدیگرید] می گوید: علی

ص: 66

مِنْ فَاطِمَةَ أَوْ قَالَ الْفَوَاطِمِ وَ هُنَّ مِنْ عَلِیٍّ (1) فَالَّذِینَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أُوذُوا فِی سَبِیلِی وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ وَ تَلَا صلی الله علیه و آله وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ (2) قَالَ وَ قَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ أَنْتَ أَوَّلُ هَذِهِ الْأُمَّةِ إِیمَاناً بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَوَّلُهُمْ هِجْرَةً إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ آخِرُهُمْ عَهْداً بِرَسُولِهِ لَا یُحِبُّکَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِلَّا مُؤْمِنٌ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ لَا یُبْغِضُکَ إِلَّا مُنَافِقٌ أَوْ کَافِرٌ. (3).

از فاطمه سلام الله علیها است - یا گفت: فواطم - و آنان از علی علیه السلام هستند «فَالَّذِینَ هَاجَرُواْ وَأُخْرِجُواْ مِن دِیَارِهِمْ وَأُوذُواْ فِی سَبِیلِی وَقَاتَلُواْ وَقُتِلُواْ لأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَلأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ ثَوَابًا مِّن عِندِ اللّهِ وَاللّهُ عِندَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ»(1)

{پس کسانی که هجرت کرده و از خانه های خود رانده شده و در راه من آزار دیده و جنگیده و کشته شده اند، بدی­هایشان را از آنان می زدایم و آنان را در باغ­هایی که از زیر (درختان) آن نهرها روان است، درمی آورم. (این) پاداشی است از جانب خدا و پاداش نیکو نزد خداست} و پیامبر این آیه را خواندند «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ»(2)

{و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد و خدا نسبت به (این) بندگان مهربان است}. و به او فرمودند: ای علی! تو در میان امت، نخستین کسی هستی که به خدا و رسولش ایمان آورد و نخستین کسی که به خاطر خدا و رسولش هجرت کرد و آخرین کسی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را قبل از رحلتش دیدار خواهد کرد - و قسم به آن که جانم در دست او است - کسی جز مؤمنی که خدا قلبش را برای ایمان آزموده است، تو را دوست ندارد و کسی جز منافق یا کافر با تو دشمنی نمی کند.(3)

توضیح

«اللّقی» یعنی بر زمین افتاده. و گفته شده: اصل «اللقی» این است که آنان هرگاه طواف می­کردند لباس­هایشان را در می­آوردند و می­گفتند: در لباس­هایی که در آن خداوند را معصیت کردیم، طواف نمی­کنیم و آن را در آورده و دور می­انداختند. و این لباس را «لقّی» می­نامیدند و چون مناسکشان را انجام می­دادند آن لباس را برنمی­گرفتند و به همان حالتی که بر زمین افتاده بود رها می­کردند. «الرَفَق» با حرکت حروف به معنای کدورت است. و گفته می­شود: «تَضَیَّفْتُهُ» یعنی به عنوان مهمان بر او وارد شدم. «تنمّر» یعنی صدای خود را در هنگام تهدید کشانید و شبیه پلنگ شد. و بر او خشم گرفت و متغیر شد، و او را تهدید کرد. «حَدِبَ» با کسره یعنی: مهربانی و عطوفت کرد. «الْأُنْشُوطَةُ» بر وزن انبوبۀ گره­ای است که به آسانی باز شود مانند گره بند شلوار. «کتف فلاناً» یعنی دستش را با ریسمان از پشت بست. و «الکتاف» ریسمانی است که با چیزی را ببندند.«الدّکادک» جمع «الدکداک» به معنای زمین زبر و خشن است. و نیز شنی است که جمع شود یا به زمین بچسبد. «الارب» با کسره به معنای عضو است. «الافاریق» جمع افراق و آن جمع فِرَق و آن جمع فرقۀ است. «الطلاوۀ» به معنای نیکویی و زیبائی و پسندیدگی است. و «المقانب» جمع المقنب با کسره به معنای گروه اسبان و سوارکاران است. و «النجد» با فتحه است. «ککتف» شخص دلاوری است که به کارهای می­پردازد که دیگران از انجام آن عاجزند. «العضب» یعنی بریدن. «التغویر» و «التغوّر» وارد شدن در چیزی است. «ناهضه» یعنی در برابرش مقاومت کرد. «تناهضوا فی الحرب» یعنی برای جنگ در برابر هم برخاستند. «العقل» به معنای دیه است. و گفته می­شود: «أوکی علی سقائه» هرگاه او را با وکاء ببندد و «الوکاء» چیزی است که با آن سر مُشک را می­بندند. «استتبّ الامر» یعنی کار آماده و استوار شد. «العزۀ» گروهی از مردم است. و جمع آن «عزون» و از همین کلمه سخن خداوند متعال است که می­فرماید: «عن الیمین و عن الشمال

ص: 67

عِزِینَ (1) وَ سُوَیْدَاءُ الْقَلْبِ حَبَّتُهُ وَ الْجَشَعُ أَشَدُّ الْحِرْصِ وَ الرَّصَدُ بِالتَّحْرِیکِ الْقَوْمُ یَرْصُدُونَ وَ یَرْقُبُونَ.

قَوْلُهُ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّیْلُ أَیْ مَضَی کَثِیرٌ مِنْهُ کَمَا أَنَّ الثَّوْبَ یَخْلُقُ بِمُضِیِّ الزَّمَانِ عَلَیْهِ قَوْلُهُ وَ الْحُلُمُ قَالَ الْفِیرُوزَآبَادِیُّ الْحَلَمَةُ شَجَرَةُ السَّعْدَانِ و نَبَاتٌ آخَرُ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ بِالْخَاءِ الْمُعْجَمَةِ قَالَ هُوَ مَرْبِضُ الضَّبْیَةِ أَوْ کُنَاسُهَا قَوْلُهُ سَوَائِبُ تَسْیِیبُ الدَّوَابِّ إِرْسَالُهَا تَذْهَبُ وَ تَجِی ءُ کَیْفَ شَاءَتْ اسْتُعِیرَ هُنَا لِعَدَمِ الْمَنْعِ مِنَ الدَّارِ وَ کَوْنِهَا بِلَا بَابٍ وَ نَضَا السَّیْفَ وَ انْتَضَاهُ سَلَّهُ مِنْ غِمْدِهِ قَوْلُهُ خَتَلَهُ بِالتَّاءِ أَیْ خَدَعَهُ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ بِالْبَاءِ الْمُوَحَّدَةِ أَیْ حَبَسَهُ وَ مَنَعَهُ وَ الْهَمْزُ الْغَمْزُ وَ الضَّغْطُ وَ النَّخْسُ وَ الدَّفْعُ وَ الضَّرْبُ وَ الْعَضُّ وَ الْکَسْرُ وَ الْقَمْصُ الضَّرْبُ بِالرِّجْلِ وَ الْبُکْرُ بِالضَّمِّ وَ الْفَتْحِ وَلَدُ النَّاقَةِ أَوِ الْفَتِیُّ مِنْهَا وَ یُقَالُ رَغَا الْبَعِیرُ یَرْغُو رُغَاءً إِذَا ضَجَّ وَ ابْذَعَرَّ (2) تَفَرَّقَ قَوْلُهُ فِی عَرْجِ الدَّارِ أَیْ مُنْعَطَفِهَا أَوْ مَصْعَدِهَا وَ سُلَّمِهَا وَ أَجْفَلَ الْقَوْمُ هَرَبُوا مُسْرِعِینَ وَ یُقَالُ أَذْکَیْتُ عَلَیْهِ الْعُیُونَ إِذَا أَرْسَلْتَ عَلَیْهِ الطَّلَائِعَ قَوْلُهُ أَعْتَمَ أَیْ دَخَلَ فِی الْعَتَمَةِ وَ أَزْمَعَ عَلَی الْأَمْرِ ثَبَتَ عَلَیْهِ عَزْمُهُ وَ الْعَانِی الْأَسِیرُ وَ الْکَلُّ الْعِیَالُ وَ الثِّقْلُ وَ النَّائِبَةُ الْمُصِیبَةُ وَ النَّازِلَةُ وَ مَا یَقَعُ عَلَی الْقَوْمِ مِنَ الدِّیَاتِ وَ غَیْرِهَا وَ الْقَلَائِصُ جَمْعُ الْقَلُوصِ وَ هِیَ النَّاقَةُ الشَّابَّةُ وَ فَرَی الْأَرْضَ سَارَهَا وَ قَطَعَهَا وَ فِی الدِّیوَانِ الْمَنْسُوبِ إِلَیْهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بَیْتٌ آخَرُ:

أَرَدْتُ بِهِ نَصْرَ الْإِلَهِ تَبَتُّلًا*** وَ أَضْمَرْتُهُ حَتَّی أُوَسَّدَ فِی قَبْرِی

(3) وَ قَالَ الْجَوْهَرِیُّ یُقَالُ أَلَاصَهُ عَلَی کَذَا أَیْ أَدَارَهُ عَلَی الشَّیْ ءِ الَّذِی یَرُومُهُ مِنْهُ انْتَهَی.

أَقُولُ إِنَّمَا قَالَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ابْنُ أُمِّی (4) لِأَنَّ فَاطِمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا کَانَتْ

ص: 68

عزین»(1) و «سویداء القلب» به معنای مرکز و دانه دل است. «الجشع»

یعنی بسیار حریص. و «الرَصد» با حرکت حروف آن، مردمانی هستند که رصد و مراقبت می­کنند.

سخن او: «فلّما خلق اللیل» یعنی هنگامی که قسمت بیشتر شب سپری شد. همانگونه که لباس با گذشت زمان کهنه می­شود. سخن او: «و الحلم» فیروزآبادی گوید: «الحلمۀ» درخت سعدان و گیاه دیگر است. و در برخی نسخه­ها با خاء ذکر شده. گوید: آن، آغل آهو یا لانه آهو است. «سوائب» از تسییب الداوب است، یعنی رها کردن چهارپا که هر طور می­خواهد برود و بیاید. در این جا برای ممانعت نکردن از خانه، بدونِ در بودن آن استعاره آورده شده است. «نضا السیف و انتضاه» یعنی شمشیر را از غلاف بیرون آورد. «ختله» با تاء یعنی او را فریب داد. و در برخی نسخه­ها با باء آمده است، یعنی: او را محبوس و منع کرد. «الهمز» به این معنای آمده است: با گوشه چشم اشاره کردن، فشار، سُک زدن، راندن، زدن، و گاز گرفتن، شکستن. «القمص» با پا زدن. «البکر» با ضمه و فتحه: نوزاد شتر است، یا شتر جوان است. گفته می­شود: «رغا البعیر یرغوا رغاء» هرگاه فریاد کشید. «ابذعرّ» یعنی: متفرق شدند. سخن او: «فی عرج الدار» یعنی در گوشه منزل یا پله­های آن. «اجفل القوم» یعنی شتابان گریختند. و گفته می­شود: «أذکیتُ علیه العیون» هرگاه پیش­قراولان را به سویش بفرستی. سخن او: «اعتمَ» یعنی وارد تاریکی شد. «أزمع علی الامر» یعنی عزمش را بر آن کار جزم نمود. «العانی» یعنی اسیر. «الکَلّ» یعنی فقر و سنگینی. «النائبۀ» یعنی بلا و پیشامد و دیه­ها و چیزهای دیگری که بر مردم واجب می­شود. «القلائص» جمع القَلُوص و آن شتر جوان است. «فری الارض» بر زمین راه رفت و آن را پیمود. و در دیوان منسوب به آن حضرت بیت دیگری آمده است:

به این کار نصرت خدای تعالی را از روی اخلاص و انقطاع به او اراده کردم و این در خاطر من ثابت است تا وقتی که در قبر بخوابم.

جوهری گوید: «الاصه علی کذا» یعنی او را بر چیزی که می­خواست بدست آورد، چرخانید. پایان نقل قول.

می­گویم: به علی علیه السلام فرمود: ابن امّی، زیرا فاطمه رضی الله عنها،

ص: 68

مُرَبِّیَةً لَهُ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ یُلَقِّبُهَا بِالْأُمِّ وَ لِذَا

قَالَ صلی الله علیه و آله حِینَ قَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَاتَتْ أُمِّی بَلْ وَ اللَّهِ أُمِّی.

وَ التَّلَوُّمُ الِانْتِظَارُ وَ التَّمَکُّثُ قَوْلُهُ أَنْ یَتَسَلَّلُوا أَیْ یَذْهَبُوا خُفْیَةً وَ یَتَخَفَّفُوا أَیْ لَا یَحْمِلُوا مَعَهُمْ شَیْئاً یَثْقُلُ عَلَیْهِمْ وَ رَبَعَ کَمَنَعَ وَقَفَ وَ تَحَبَّسَ وَ مِنْهُ قَوْلُهُمْ ارْبَعْ عَلَیْکَ أَوْ عَلَی نَفْسِکَ أَوْ عَلَی ظَلْعِکَ قَوْلُهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَیْسَ إِلَّا اللَّهَ أَقُولُ فِی الدِّیوَانِ.

لَا شَیْ ءَ إِلَّا اللَّهُ فَارْفَعْ هَمَّکَا

(1) وَ اسْتَلْأَمَ الرَّجُلُ أَیْ لَبِسَ اللَّأْمَةَ وَ هِیَ الدِّرْعُ وَ الرَّوْغُ الْحِیدُ وَ الْمَیْلُ قَوْلُهُ وَ تَخْتُلُهُ لَعَلَّ الْمُرَادُ هُنَا أَنَّهُ أَخَذَ السَّیْفَ مِنْ یَدِهِ وَ الْکَاثِبَةُ مِنَ الْفَرَسِ مُقَدَّمُ الْمَنْسَجِ حَیْثُ تَقَعُ عَلَیْهِ یَدُ الْفَارِسِ.

مربّی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود و پیامبر او را با امّ (مادر) خطاب قرار می­داد و از این جهت هنگامی که امیر المؤمنین علیه السلام به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مادرم مُرد، پیامبر فرمود: بله به خدا سوگند مادرم بود.

«التلوُّمُ» یعنی انتظار و درنگ کردن. سخن او: «أن یتسلَّلوا» یعنی در خفا بروند. «یتخفّفوا» یعنی چیزی با خود حمل نکنند که برایشان سنگین باشد و از سرعتشان بکاهد. «ربَعَ» بر وزن منع، یعنی: ایستاد و از آن دور شد. و از همین کلمه گویند: «اربَع علیک» یا «علَی نفسک» یا «علی ظلعک». فرموده آن حضرت: «لیس الا الله» می­گویم: در دیوان آمده است:

در دستگاه آفرینش هیچ چیزی جز خدا نیست، پس باید همّت خود را بالا ببری.

«استلأَم الرجل» یعنی: اللأمۀ پوشید. و «اللأمۀ» به معنای زره است. «الروغ» کجی و انحراف. سخن او: «و تختلّه» شاید مقصود در این جا این باشد که شمشیر را از دستش گرفت. «الکاثبۀ» جلو سر دو کتف اسب، جایی که دست سوارکار قرار می­گیرد.

روایت19.

قصص الانبیاء: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پس از بعثت سیزده سال در مکّه اقامت داشت سپس از آن جا به مدینه هجرت فرمود، پس از آنکه سه روز در غار ماند و در روز دوشنبه یازدهم ماه ربیع الاول وارد مدینه شد و ده سال در آن جا ماندگار شد. (1)

روایت20.

اعلام الوری، قصص الانبیاء: حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله سه روز در غار ثور توقف کردند، بعد از آن خداوند وی را اذن داد تا هجرت کند و فرمود یا محمد! اکنون از مکه بیرون شوید زیرا که در این شهر بعد از ابو طالب یاوری ندارید، پیامبر از غار بیرون شد و دید چوپان یکی از افراد قریش به نام «ابن اُرَیقِط» به طرف او می آید. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله چوپان را به طرف خود خواند و فرمود: ای پسر اریقط! تو را بر جان خود امین می­گیرم آیا در این امانت خیانت نخواهی کرد؟ عرض کرد: من از تو نگهداری و حراست خواهم کرد، و مشرکین را که در جستجوی تو هستند رهنمائی نمی­کنم، اینک بفرمائید کجا می­خواهید بروید؟ فرمود: قصد کرده ام به یثرب بروم گفت: اکنون راهی را به شما نشان خواهم داد که هیچ کس نتواند شما را پیدا کند. حضرت رسول فرمود: اکنون نزد علی بن ابی طالب بروید و به او مژده دهید که خداوند به من اذن مهاجرت داده و برای من زاد و راحله ای بفرستد، ابو بکر نیز گفت نزد

ص: 69

أَسْمَاءَ ابْنَتِی وَ قُلْ لَهَا تُهَیِّئُ لِی زَاداً وَ رَاحِلَتَیْنِ وَ أَعْلِمْ عَامِرَ بْنَ فُهَیْرَةَ أَمْرَنَا وَ کَانَ مِنْ مَوَالِی أَبِی بَکْرٍ وَ کَانَ قَدْ أَسْلَمَ وَ قُلْ لَهُ ائْتِنَا بِالزَّادِ وَ الرَّاحِلَتَیْنِ فَجَاءَ ابْنُ أُرَیْقِطٍ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ فَبَعَثَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِزَادٍ وَ رَاحِلَةٍ وَ بَعَثَ ابْنُ فَهِیرَةَ بِزَادٍ وَ رَاحِلَتَیْنِ وَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْغَارِ وَ أَخَذَ بِهِ ابْنُ أُرَیْقِطٍ عَلَی طَرِیقِ نَخْلَةَ بَیْنَ الْجِبَالِ فَلَمْ یَرْجِعُوا إِلَی الطَّرِیقِ إِلَّا بِقُدَیْدٍ فَنَزَلُوا عَلَی أُمِّ مَعْبَدٍ هُنَاکَ وَ قَدْ مَرَّ حَدِیثُ شَاةِ أُمِّ مَعْبَدٍ وَ الْمُعْجِزَةُ الَّتِی ظَهَرَتْ فِیهَا فِی أَبْوَابِ الْمُعْجِزَاتِ وَ کَذَا حَدِیثُ سُرَاقَةَ بْنِ مَالِکِ بْنِ جُعْشُمٍ الْمُدْلِجِیِّ وَ رُسُوخِ قَوَائِمِ فَرَسِهِ فِی الْأَرْضِ وَ غَیْرِهِمَا مِنَ الْمُعْجِزَاتِ فَرَجَعَ عَنْهُ سُرَاقَةُ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ وَافَتْهُ قُرَیْشٌ فَقَالُوا یَا سُرَاقَةُ هَلْ لَکَ عِلْمٌ بِمُحَمَّدٍ فَقَالَ بَلَغَنِی أَنَّهُ خَرَجَ عَنْکُمْ وَ قَدْ نَفَضْتُ (1) هَذِهِ النَّاحِیَةَ لَکُمْ وَ لَمْ أَرَ أَحَداً وَ لَا أَثَراً فَارْجِعُوا فَقَدْ کَفَیْتُکُمْ مَا هَاهُنَا وَ قَدْ کَانَتِ الْأَنْصَارُ بَلَغَهُمْ خُرُوجُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَیْهِمْ وَ کَانُوا یَتَوَقَّعُونَ قُدُومَهُ إِلَی أَنْ وَافَی مَسْجِدَ قُبَاءَ وَ نَزَلَ فَخَرَجَ الرِّجَالُ وَ النِّسَاءُ یَسْتَبْشِرُونَ بِقُدُومِهِ (2).

إِلَی آخِرِ مَا سَیَأْتِی فِی الْبَابِ الْآتِی.

دخترم اسماء بروید و بگوئید برای من زاد و راحله بفرستد و جریان کار ما را به عامر بن فهیرة نیز اطلاع بده- عامر بن فهیره از غلامان ابو بکر بود که مسلمان شده بود- ابن اریقط آمد و سفارش حضرت رسول را به امیر المؤمنین رسانید، و پیام ابو بکر را هم به اسماء و عامر بن فهیره ابلاغ کرد و برای آن­ها زاد و راحله فرستادند. حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله از غار بیرون شدند و به طرف مدینه حرکت کردند، ابن اریقط پیامبر را از طریق نخلستان های منطقه کوهستان حرکت داد، و آن­ها همواره بیراهه می­رفتند تا در «قُدَید» به راه معمولی رسیدند و در کنار خیمه اُمّ معبد نازل شدند، در این هنگام سراقة بن مالک بن جُعشُم به حضرت رسول رسید و جریان گوسفند امّ معبد و معجزه­ای که درباره او آشکار گردد، در باب معجزات گذشت. موقعی که سراقه برگشت در بین راه جماعتی از کفار قریش را دید، گفتند: یا سراقه! آیا از محمد اطلاعی داری؟ گفت: به من خبر دادند که وی از نزد شما بیرون گردیده، و من هر چه در این ناحیه جستجو کرده ام اثری از وی ندیده ام، اینک شما هم برگردید من کار شما را سبک کرده ام و این منطقه را در نظر گرفته ام. در این هنگام خبر خروج حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله از مکه به انصار در مدینه رسیده بود، و آنان هر آن در انتظار مقدم مبارک آن حضرت بودند، تا این که پیامبر به مسجد قبا رسید. پس مردم از زن و مرد و کودک از منازل بیرون شدند و برای آمدن حضرت رسول خوشوقت گردیدند. تا پایان مبحثی که در باب بعدی می­آید. (1)

روایت21.

بصائر الدرجات: ابو جارود مُنذر بن جارود از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به درون غار رفت، علی ابن ابی طالب علیه السلام به دنبال او رفت و ترسید مشرکان او را بکشند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در حراء و علی علیه السلام در ثَبیر بود. وقتی که پیامبر که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، او را دید، به او فرمود: تو را چه شده است، ای علی؟ گفت: پدر و مادرم فدایت شوند، ترسیدم مشرکان تو را بکشند، و به دنبال تو افتادم. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: دستت را به من بده ای علی! پس کوه به لرزش درآمد تا این که به کوه دیگر رسید. و سپس کوه به جای قبلی اش برگشت. (2)

ص: 70

ختص، الإختصاص إبراهیم بن محمد مثله (1)

اختصاص: ابراهیم بن محمد همین حدیث را روایت کرده است. (1)

توضیح

«زحف الیه» بر وزن منع: یعنی پیاده به راه افتاد. و در برخی نسخه­ها با راء و جیم «رجف» آمده است، یعنی حرکت کرد.

روایت22.

بصائر الدرجات: کُناسی از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به همراه ابو الفَصیل در غار بود. رسول خدا فرمود: من هم اکنون به جعفر و یارانش نگاه می­کنم که کشتی، آنان را در دریا شناور کرد است و انصار را می­بینم که در مجالس خود در حیاط خانه­هایشان نشسته­اند. ابو الفَصیل به او گفت: آیا اکنون آنان را می­بینی؟ فرمود: آری. گفت: آنان را به من نشان بده. گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دست بر چشمان او کشید و فرمود: نگاه کن. او نگاه کرد و آنان را دید. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آیا آنان را دیدی؟ گفت: آری، و با خود گفت که او ساحر است. (2)

توضیح

ابو فصیل یعنی أبو بکر و در زمان خودش هم به این لقب مشهور بود چرا که فصیل بچه شتر است و بکر شتر جوان. العوم یعنی شنا و حرکت کشتی

روایت23.

بصائر الدرجات: خالد بن نجیح گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: فدایت گردم، آیا پیامبر صلی اللَّه علیه و آله ابو بکر را «صدیق» نامیده است؟ فرمود: آری! پرسید: چطور؟ فرمود: آن گاه که همراه او در غار بود حضرت فرمود: من کشتی جعفر بن ابی طالب را می بینم که در دریا راه را گم کرده و مضطرب است. ابو بکر گفت: یا رسول اللَّه، تو آن را می بینی؟ فرمود: آری. گفت: می توانی آن را به من نشان دهی؟ فرمود: نزدیک من بیا. امام صادق علیه السّلام فرمود: ابو بکر نزد آن حضرت آمد و حضرت دست بر چشمان او کشید و فرمود نگاه کن. ابو بکر نگاه کرد و کشتی را دید که در دریا مضطرب است. سپس خانه های اهل مدینه را دید، پیش خود گفت: الان تصدیق می کنم که تو ساحری!! حضرت فرمود: تو صدِّیق هستی! (3)

ص: 71

روایت24.

خرائج و الجرائح: این معجزه مشهور است که پیامبر از مکّه به طرف مدینه خارج شد و به غاری در نزدیکی مکّه پناهنده شد. همیشه مسافران در آن جا فرود می­آمدند و چوپان­ها به این غار می آمدند و کمتر پیش می­آمد که از گروهی خالی باشد که در آن فرود آمده و در آن جا به اسراحت می­پرداختند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سه روز در آن جا ماند و احدی به سراغ آن غار نرفت. و قریش آن حضرت را تعقیب کردند؛ امّا خداوند متعال به وسیله تار عنکبوتی، جلو آن­ها را گرفت و آنان نومید و دست خالی برگشتند در حالی که پیامبر در مقابل چشم آن­ها بود.

توضیح

جزری گوید: در حدیث علی علیه السلام آمده است: «و الله لا اطور به ما سمر سمیر» یعنی هرگز بدان اقرار نمی­کنم.

روایت25.

خرائج: روایت شده که گروهی از قریش گرد آمدند که از جمله آنان عُتبَۀ، شَیبۀ، ابو جهل و اُمیّۀ بن ابی خلَف بودند. ابو جهل گفت: محمد گمان کرده اگر شما از او تبعیت کنید، به پادشاهی می­رسید. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سوی آنان بیرون آمد و بر بالای سرشان ایستاد و خداوند بر چشمان آنان زد و پیامبر مشتی خاک برداشت و بر سرشان ریخت و سوره یس را قرائت فرموده تا این که به آیه دهم از این سوره رسید. سپس فرمود: این ابو جهل می­پندارد که من می­گویم: اگر با من مخالفت کنید، توسط من کشته خواهید شد. و راست گفته است و من همین را می­گویم. سپس بازگشت. آنان برخاستند و خاک را از سرشان می­تکاندند و متوجه پیامبر نشدند و آن حضرت را ندیده بودند.

روایت26.

خرائج: از جمله معجزات آن حضرت این بود که: شبی که می خواست به سوی غار خارج شود، قریش پانزده نفر از پانزده قبیله انتخاب کرده بودند تا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را به قتل برسانند پس پانزده نفر را از پانزده قبیله انتخاب کردند از بنی هاشم نیز ابو لهب در میان آن­ها بود. تا خونش به گردن همه پانزده قبیله بیفتد و بنی هاشم نتوانند با همه، جنگ بکنند

ص: 72

فَیَرْضَوْنَ عِنْدَ ذَلِکَ بِالدِّیَةِ فَیُعْطَوْنَ عَشْرَ دِیَاتٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِأَصْحَابِهِ لَا یَخْرُجُ اللَّیْلَةَ أَحَدٌ مِنْ دَارِهِ (1) فَلَمَّا نَامَ الرَّسُولُ قَصَدُوا جَمِیعاً إِلَی بَابِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَ لَهُمْ أَبُو لَهَبٍ یَا قَوْمِ إِنَّ فِی هَذِهِ الدَّارِ نِسَاءَ بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنَاتِهِمْ وَ لَا نَأْمَنُ أَنْ تَقَعَ یَدٌ خَاطِئَةٌ إِذَا وَقَعَتِ الصَّیْحَةُ عَلَیْهِنَّ فَیَبْقَی ذَلِکَ عَلَیْنَا مَسَبَّةً وَ عَاراً إِلَی آخِرِ الدَّهْرِ فِی الْعَرَبِ وَ لَکِنِ اقْعُدُوا بِنَا جَمِیعاً عَلَی الْبَابِ نَحْرِسُ مُحَمَّداً فِی مَرْقَدِهِ (2) فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ تَوَاثَبْنَا إِلَی الدَّارِ فَضَرَبْنَاهُ ضَرْبَةَ رَجُلٍ وَاحِدٍ وَ خَرَجْنَا فَإِلَی أَنْ تَجْتَمِعَ النَّاسُ (3) وَ قَدْ أَضَاءَ الصُّبْحُ فَیَزُولُ عَنَّا الْعَارُ عِنْدَ ذَلِکَ فَقَعَدُوا بِالْبَابِ یَحْرُسُونَهُ قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَدَعَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنَّ قُرَیْشاً دَبَّرَتْ کَیْتَ وَ کَیْتَ (4) فِی قَتْلِی فَنَمْ عَلَی فِرَاشِی حَتَّی أَخْرُجَ أَنَا مِنْ مَکَّةَ فَقَدْ أَمَرَنِیَ اللَّهُ بِذَلِکَ فَقُلْتُ لَهُ السَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ فَنِمْتُ عَلَی فِرَاشِهِ وَ فَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ الْبَابَ وَ خَرَجَ عَلَیْهِمْ وَ هُمْ جَمِیعاً جُلُوسٌ یَنْتَظِرُونَ الْفَجْرَ وَ هُوَ یَقُولُ وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ (5) وَ مَضَی وَ هُمْ لَا یَرَوْنَهُ فَرَأَی أَبَا بَکْرٍ قَدْ خَرَجَ فِی اللَّیْلِ یَتَجَسَّسُ مِنْ خَبَرِهِ وَ قَدْ کَانَ وَقَفَ عَلَی تَدْبِیرِ قُرَیْشٍ مِنْ جِهَتِهِمْ فَأَخْرَجَهُ مَعَهُ إِلَی الْغَارِ فَلَمَّا طَلَعَ الْفَجْرُ تَوَاثَبُوا إِلَی الدَّارِ وَ هُمْ یَظُنُّونَ أَنِّی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَوَثَبْتُ فِی وُجُوهِهِمْ وَ صِحْتُ بِهِمْ فَقَالُوا عَلِیٌّ قُلْتُ نَعَمْ قَالُوا وَ أَیْنَ مُحَمَّدٌ قُلْتُ خَرَجَ مِنْ بَلَدِکُمْ قَالُوا إِلَی أَیْنَ خَرَجَ قُلْتُ اللَّهُ أَعْلَمُ فَتَرَکُونِی وَ خَرَجُوا فَاسْتَقْبَلَهُمْ أَبُو کُرْزٍ الْخُزَاعِیُّ وَ کَانَ عَالِماً بِقَصَصِ الْآثَارِ فَقَالُوا یَا أَبَا کُرْزِ الْیَوْمَ نُحِبُّ أَنْ تُسَاعِدَنَا فِی قَصَصِ أَثَرِ مُحَمَّدٍ فَقَدْ خَرَجَ

ص: 73

و به خون بها راضی شوند و دیه ده نفر را به آنان بدهند. پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله به اصحاب خود فرمود: «امشب هیچ کس از خانه خود بیرون نرود». وقتی رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به خواب رفت، افراد مسلح قریش به در خانه عبد المطلب آمدند. ابو لهب گفت: ای مردم! در این خانه، زنان و دختران بنی هاشم هستند. اگر الآن وارد شویم می ترسم کسی از تاریکی شب استفاده کند و به حریم آن­ها تجاوز نماید. و در میان عرب تا ابد برای ما ننگی به بار بیاورد. اما همگی بر در منتظر می­مانیم و محمد را در خوابش می­پاییم. و وقتی که صبح شد وارد شویم و کار او را با یک ضربت، تمام کنیم و بیرون می­آییم و هنگامی که مردم گرد آیند و صبح روشن شود، ننگ و عار در این باره از ما زدوده می­شود. لذا مشرکین، دم در نشستند و نگهبانی دادند. علی علیه السّلام می فرماید: پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله مرا صدا کرد و فرمود: «قریش دم در کمین کرده اند و می خواهند مرا بکشند! در جای من بخواب تا از مکّه خارج شوم. خدا مرا به این کار دستور داده است». گفتم: با کمال میل. پس در جای رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله خوابیدم. حضرت در را باز کرد و بیرون رفت و همه آن­ها نشسته بودند. منتظر طلوع فجر بودند. پیامبر این آیه را خواند «وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ»(1) {و [ما] فراروی آ­ن­ها سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده و پرده ای بر [چشمان] آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمی توانند ببینند.} رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله رفت و مشرکین اصلا او را ندیدند. در راه به ابو بکر برخورد کرد که بیرون آمده و او را جستجو می کرد. و پیامبر از نقشه قریش با خبر شده بود پس ابوبکر را با خود به غار برد. و هنگامی که صبح دمید قریش به خانه ریختند و خیال کردند که من محمّد صلّی اللَّه علیه و آله هستم. برخاستم: گفتند: علی! تو هستی؟ گفتم: بلی. پرسیدند: محمّد کجا رفت؟ گفتم: از شهر شما رفت. گفتند کجا؟ گفتم خدا می داند. بیرون رفتند و ابو کریز خزاعی به نزدشان آمد و او به ردیابی جای پا (شناختن جای پای اشخاص) تخصص داشت. گفتند: ای ابا کرز دوست داریم امروز در ردیابی محمد به ما کمک کنیم. او از مکّه خارج شده است.

ص: 73

عَنِ الْبَلَدِ فَوَقَفَ عَلَی بَابِ الدَّارِ فَنَظَرَ إِلَی أَثَرِ رِجْلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هَذِهِ أَثَرُ قَدَمِ مُحَمَّدٍ وَ هِیَ وَ اللَّهِ أُخْتُ الْقَدَمِ الَّتِی فِی الْمَقَامِ وَ مَضَی بِهِ عَلَی أَثَرِهِ حَتَّی إِذَا صَارَ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی لَقِیَهُ فِیهِ أَبُو بَکْرٍ قَالَ هُنَا قَدْ صَارَ مَعَ مُحَمَّدٍ آخَرُ وَ هَذِهِ قَدَمُهُ إِمَّا أَنْ تَکُونَ قَدَمَ أَبِی قُحَافَةَ أَوْ قَدَمَ ابْنِهِ فَمَضَی عَلَی ذَلِکَ إِلَی الْغَارِ فَانْقَطَعَ عَنْهُ الْأَثَرُ وَ قَدْ بَعَثَ اللَّهُ قَبْجَةً (1) فَبَاضَتْ عَلَی بَابِ الْغَارِ وَ بَعَثَ اللَّهُ الْعَنْکَبُوتَ فَنَسَجَتْ عَلَی بَابِ الْغَارِ فَقَالَ مَا جَازَ مُحَمَّدٌ هَذَا الْمَوْضِعَ وَ لَا مَنْ مَعَهُ إِمَّا أَنْ یَکُونَا صَعِدَا إِلَی السَّمَاءِ أَوْ نَزَلَا فِی الْأَرْضِ فَإِنَّ بَابَ هَذَا الْغَارِ کَمَا تَرَوْنَ عَلَیْهِ نَسْجُ الْعَنْکَبُوتِ وَ الْقَبْجَةُ حَاضِنَةٌ عَلَی بِیضِهَا بِبَابِ الْغَارِ (2) فَلَمْ یَدْخُلُوا الْغَارَ وَ تَفَرَّقُوا فِی الْجَبَلِ یَطْلُبُونَهُ وَ مِنْهَا أَنَّ أَبَا بَکْرٍ اضْطَرَبَ فِی الْغَارِ اضْطِرَاباً شَدِیداً خَوْفاً مِنْ قُرَیْشٍ فَأَرَادَ الْخُرُوجَ إِلَیْهِمْ فَقَعَدَ وَاحِدٌ مِنْ قُرَیْشٍ مُسْتَقْبِلَ الْغَارِ یَبُولُ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ هَذَا قَدْ رَآنَا قَالَ کَلَّا لَوْ رَآنَا مَا اسْتَقْبَلَنَا بِعَوْرَتِهِ وَ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَا تَخَفْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا لَنْ یَصِلُوا إِلَیْنَا فَلَمْ یَسْکُنِ اضْطِرَابُهُ فَلَمَّا رَأَی صلی الله علیه و آله ذَلِکَ مِنْهُ رَفَسَ (3) ظَهْرَ الْغَارِ فَانْفَتَحَ مِنْهُ بَابٌ إِلَی بَحْرٍ وَ سَفِینَةٍ فَقَالَ لَهُ اسْکُنْ الْآنَ فَإِنَّهُمْ إِنْ دَخَلُوا مِنْ بَابِ الْغَارِ خَرَجْنَا مِنْ هَذَا الْبَابِ وَ رَکِبْنَا السَّفِینَةَ فَسَکَنَ عِنْدَ ذَلِکَ فَلَمْ یَزَالُوا إِلَی أَنْ یُمْسُوا فِی الطَّلَبِ فَیَئِسُوا وَ انْصَرَفُوا وَ وَافَی ابْنُ الْأُرَیْقِطِ بِأَغْنَامٍ یَرْعَاهَا إِلَی بَابِ الْغَارِ وَقْتَ اللَّیْلِ یُرِیدُ مَکَّةَ بِالْغَنَمِ فَدَعَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ أَ فِیکَ مُسَاعَدَةٌ لَنَا قَالَ إِی وَ اللَّهِ فَوَ اللَّهِ مَا جَعَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْقَبْجَةَ عَلَی بَابِ الْغَارِ حَاضِنَةً لِبِیضِهَا وَ لَا نَسَجَ الْعَنْکَبُوتُ عَلَیْهِ إِلَّا وَ أَنْتَ صَادِقٌ فَأَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ (4) فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی هِدَایَتِکَ فَصِرِ الْآنَ إِلَی عَلِیٍّ فَعَرِّفْهُ مَوْضِعَنَا وَ مُرَّ بِالْغَنَمِ إِلَی أَهْلِهَا إِذْ نَامَ

ص: 74

او در خانه ایستاد و به جا پای محمد صلی الله علیه و آله و سلم نگاه کرد و گفت: این اثر پای محمّد است! و این ردّ دیگر پایش است. با اثرش رفت تا به جایی که پیامبر با ابو بکر ملاقات کرده بود و در آن جا گفت: این جا شخص دیگری با او همراه شده است. و این ردّ پایش است، که یا ردّ پای ابو قحافه یا پسر اوست. با رد پا رفت تا به در غار رسید. رد پا تمام شد. خداوند متعال نیز برای حفظ پیامبرش کبوتری را فرستاد تا در آن جا تخم بگذارد و عنکبوتی را فرستاد تا بر در غار، تار بتند. ابو کریز گفت: محمّد و همراهش به غار نرفته اند، یا به آسمان صعود کرده اند و یا به زمین فرو رفته اند! چون همانطور که می­بینید تار عنکبوت سالم است و تخم کبوتر سر جای خودش قرار دارد. در این هنگام متفرق شدند و در کوه به دنبال او گشتند.

و از جمله معجزات این بود که: ابو بکر در غار شدیداً مضطرب شد و ترسید. خواست بیرون برود که یکی از قریشیان جلو غار آمد و بول کرد. ابو بکر گفت: این شخص ما را دید. حضرت فرمود: «اگر ما را دیده بود، هنگام بول، روی خود را به طرف ما بر نمی گرداند. هان! نترس خدا با ماست، آن­ها به ما دسترسی پیدا نمی کنند». اما باز هم اضطراب ابو بکر تمام نشد. وقتی پیامبر وضع او را چنین دید، پای مبارک را به دیواره غار زد، دری به طرف دریا باز شد و یک کشتی در آن جا آماده بود. سپس فرمود: «دیگر آرام باش، اگر وارد غار شوند از این در خارج شده و سوار کشتی می شویم». ابو بکر آرام شد. قریش همچنان به دنبال آن­ها می­گشتند تا این که مأیوس شدند برگشتند. ابن اُریقِط، گوسفندان خود را هنگام شب، کنار غار آورد و می­خواست با گوسفندانش به مکّه برود. حضرت او را صدا کرد و فرمود: «به ما کمک می کنی؟» جواب داد: بلی. به خدا سوگند، خداوند این کبوتر را که بر در غار از تخمش مراقبت می­کند و این تار عنکبوت را قرار نداده مگر این که به راستگویی تو دلالت می کنند. پس من گواهی می­دهم که هیچ معبودی جز خداوند نیست و محمد فرستاده خداوند است. حضرت فرمود: «خدا را به خاطر هدایت تو حمد و ثنا می کنم. وقتی همه خوابیدند، گوسفندان مردم را به خودشان بسپار ص: 74

النَّاسُ وَ مُرَّ إِلَی عَبْدِ أَبِی بَکْرٍ فَصَارَ ابْنُ الْأُرَیْقِطِ إِلَی مَکَّةَ وَ فَعَلَ مَا أَمَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَتَی عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عَبْدُ أَبِی بَکْرٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَعِدَّ لَنَا یَا أَبَا الْحَسَنِ زَاداً وَ رَاحِلَةً وَ ابْعَثْهَا إِلَیْنَا وَ أَصْلِحْ مَا نَحْتَاجُ إِلَیْهِ وَ احْمِلْ وَالِدَتَکَ (1) وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَقْنَا بِهِمَا إِلَی یَثْرِبَ وَ قَالَ أَبُو بَکْرٍ لِعَبْدِهِ مِثْلَهُ فَفَعَلَا ذَلِکَ فَأَرْدَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ابْنَ الْأُرَیْقِطِ وَ أَبُو بَکْرٍ عَبْدَهُ.

وَ مِنْهَا أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا خَرَجَ وَ هَؤُلَاءِ أَصْبَحُوا مِنْ تِلْکَ اللَّیْلَةِ الَّتِی خَرَجُوا فِیهَا عَلَی حَیِّ سُرَاقَةَ بْنِ جُعْشُمٍ فَلَمَّا نَظَرَ سُرَاقَةُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَتَّخِذُ یَداً عِنْدَ قُرَیْشٍ وَ رَکِبَ فَرَسَهُ وَ قَصَدَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله قَالُوا قَدْ لَحِقَ بِنَا هَذَا الشَّیْطَانُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ سَیَکْفِینَا أَمْرَهُ فَلَمَّا قَرُبَ قَالَ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ خُذْهُ فَارْتَطَمَ فَرَسُهُ فِی الْأَرْضِ فَصَاحَ یَا مُحَمَّدُ خَلِّصْ فَرَسِی لَا سَعَیْتُ لَکَ فِی مَکْرُوهٍ أَبَداً وَ عَلِمَ أَنَّ ذَلِکَ بِدُعَاءِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ صَادِقاً فَخَلِّصْهُ فَوَثَبَ الْفَرَسُ فَقَالَ یَا أَبَا الْقَاسِمِ سَتَمُرُّ بِرِعَائِی وَ عَبِیدِی فَخُذْ سَوْطِی فَکُلُّ مَنْ تَمُرُّ بِهِ فَخُذْ مَا شِئْتَ فَقَدْ حَکَّمْتُکَ فِی مَالِی فَقَالَ لَا حَاجَةَ لِی فِی مَالِکَ قَالَ فَسَلْنِی حَاجَةً قَالَ رُدَّ عَنَّا مَنْ یَطْلُبُنَا مِنْ قُرَیْشٍ فَانْصَرَفَ سُرَاقَةُ فَاسْتَقْبَلَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ قُرَیْشٍ فِی الطَّلَبِ فَقَالَ لَهُمُ انْصَرِفُوا عَنْ هَذَا الطَّرِیقِ فَلَمْ یَمُرَّ فِیهِ أَحَدٌ وَ أَنَا أَکْفِیکُمْ هَذَا الطَّرِیقَ فَعَلَیْکُمْ بِطَرِیقِ الْیَمَنِ وَ الطَّائِفِ.

وَ مِنْهَا أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله سَارَ حَتَّی نَزَلَ بِخَیْمَةِ أُمِّ مَعْبَدٍ فَطَلَبُوا عِنْدَهَا قِرًی (2) فَقَالَتْ مَا یَحْضُرُنِی شَیْ ءٌ فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی شَاةٍ فِی نَاحِیَةِ الْخَیْمَةِ قَدْ تَخَلَّفَتْ مِنَ الْغَنَمِ لِضُرِّهَا فَقَالَ أَ تَأْذَنِینَ (3) فِی حَلَبِهَا قَالَتْ نَعَمْ وَ لَا خَیْرَ فِیهَا فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَی ظَهْرِهَا فَصَارَتْ مِنْ أَسْمَنِ مَا یَکُونُ مِنَ الْغَنَمِ ثُمَّ مَسَحَ یَدَهُ عَلَی ظَهْرِهَا فَأَرْخَتْ ضَرْعاً عَجِیباً وَ دَرَّتْ لَبَناً کَثِیراً فَقَالَ یَا أُمَّ مَعْبَدٍ هَاتِی الْعُسَّ (4) فَشَرِبُوا

ص: 75

و جای ما را به علی علیه السّلام بگو و به غلام ابو بکر نیز خبر بده». ابن اریقط به مکه آمد و دستور رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را به انجام رساند. علی علیه السّلام و نیز غلام ابو بکر به غار آمدند. پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: «یا علی! مرکب و توشه راه برای ما تهیّه کن و به این جا بفرست. و آن چه نیاز داریم را فراهم کن. آن گاه با مادرت و فاطمه سلام اللَّه علیها به یثرب روانه شو». ابو بکر نیز به غلامش همین دستورات را داد. آن دو دستورات را اجرا کرد. پیامبر ابن اریقط را و ابو بکر، غلامش را به ترک خودشان سوار کردند و به سوی یثرب روانه شدند.

از جمله معجزات دیگر این بود که: در شب هجرت، وقتی که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله با همراهان خود به راه افتاد، به قبیله سراقة بن جُعْشُم برخوردند و هنگامی که سراقه به پیامبر نگاه کرد گفت: در نزد قریش جایگاه به دست خواهم آورد، و سوار اسب خود شده به طرف پیامبر آمد. همراهان گفتند: بالأخره این شیطان ما را پیدا کرد. حضرت فرمود: «خدا شرّ او را از ما دفع می کند!». وقتی نزدیکتر آمد. حضرت فرمود: «بار خدایا! او را بگیر!». در این هنگام، پاهای اسب او در زمین فرو رفت و فریاد زد! «ای محمّد! اسبم را آزاد کن. دیگر در دشمنی تو قدمی بر نمی دارم!» او فهمید که این گرفتاری، به خاطر نفرین محمّد صلّی اللَّه علیه و آله است. حضرت فرمود: «خدایا! اگر او راست می گوید، اسبش را آزاد کن». در این هنگام پاهای اسب از زمین بیرون آمد. سراقه گفت: ای ابا القاسم! تو بر چوپانان و غلامان من می­گذری، تازیانه مرا بگیر و به هر کدام از آن­ها که رسیدی هر چه می خواهی از آن­ها بگیر، من اختیار اموالم را به تو دادم. حضرت فرمود: «ما به مال تو احتیاجی نداریم». گفت: چیزی از من بخواه. حضرت فرمود: «قریش را از جستجوی ما منصرف کن». سراقه برگشت و در راه بر عدّه ای از قریش که دنبال پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله بودند، برخورد نمود. در باره پیامبر از او سؤال کردند، گفت: از این راه کسی عبور نکرده است برگردید. من این جا هستم. به جاده یمن و طائف بروید.

از جمله معجزات دیگر این بود که: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در راه هجرت به مدینه، در خیمه ام معبد فرود آمد. از او چیزی برای خوردن خواست. ام معبد گفت: چیزی ندارم. حضرت گوسفندی را کنار خیمه دید که به خاطر ضعف از رفتن به صحرا باز مانده بود. فرمود: «اجازه می دهی این گوسفند را بدوشم؟». زن گفت: بلی، ولی چیزی ندارد. حضرت دستش را بر پشت گوسفند کشید، و از چاق­ترین گوسفندان شد. و با دست بر پشت آن کشید و پستانش به شکلی عجیب آویزان شد و شیر بسیاری از آن سرازیر شد. فرمود: «ای ام معبد! دیگ را بیاور».

ص: 75

جَمِیعاً حَتَّی رَوُوا فَلَمَّا رَأَتْ أُمُّ مَعْبَدٍ ذَلِکَ قَالَتْ یَا حَسَنَ الْوَجْهِ إِنَّ لِی وَلَداً لَهُ سَبْعُ سِنِینَ وَ هُوَ کَقِطْعَةِ لَحْمٍ لَا یَتَکَلَّمُ وَ لَا یَقُومُ فَأَتَتْهُ بِهِ فَأَخَذَ تَمْرَةً وَ قَدْ بَقِیَتْ فِی الْوِعَاءِ وَ مَضَغَهَا وَ جَعَلَهَا فِی فِیهِ فَنَهَضَ فِی الْحَالِ وَ مَشَی وَ تَکَلَّمَ وَ جَعَلَ نَوَاهَا فِی الْأَرْضِ فَصَارَتْ فِی الْحَالِ نَخْلَةً وَ قَدْ تَهَدَّلَ الرُّطَبُ مِنْهَا وَ کَانَ کَذَلِکَ صَیْفاً وَ شِتَاءً وَ أَشَارَ مِنَ الْجَوَانِبِ فَصَارَ مَا حَوْلَهَا مَرَاعِیَ وَ رَحَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمَّا تُوُفِّیَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمْ تُرْطِبْ تِلْکَ النَّخْلَةُ وَ کَانَتْ خَضْرَاءَ فَلَمَّا قُتِلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمْ تَخْضَرَّ بَعْدُ وَ کَانَتْ بَاقِیَةً فَلَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِ السَّلَامُ سَالَ مِنْهَا الدَّمُ فَیَبِسَتْ فَلَمَّا انْصَرَفَ أَبُو مَعْبَدٍ وَ رَأَی ذَلِکَ فَسَأَلَ عَنْ سَبَبِهِ قَالَتْ مَرَّ بِی رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ مِنْ حَالِهِ وَ قِصَّتِهِ کَذَا وَ کَذَا قَالَ یَا أُمَّ مَعْبَدٍ إِنَّ هَذَا الرَّجُلَ هُوَ صَاحِبُ أَهْلِ الْمَدِینَةِ الَّذِی هُمْ یَنْتَظِرُونَهُ وَ وَ اللَّهِ مَا أَشُکُّ الْآنَ أَنَّهُ صَادِقٌ فِی قَوْلِهِ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ فَلَیْسَ هَذَا إِلَّا مِنْ فِعْلِ اللَّهِ ثُمَّ قَصَدَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَآمَنَ هُوَ وَ أَهْلُهُ.

دیگ را پر از شیر کرد و همه خوردند و سیر شدند. هنگامی که ام معبد این صحنه را دید گفت: «ای نیک صورت! من یک بچّه هفت ساله دارم مانند پاره ای گوشت است! که نه می تواند سخن بگوید و نه می تواند برخیزد» و او را پیش پیامبر آورد. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله خرمایی را برداشت و جوید و در دهان بچّه گذاشت. درحال بچّه برخاست و راه رفت و حرف زد! هسته خرما را نیز در زمین کاشت فورا سبز شد و به صورت نخلی در آمد که خرما در آن پدیدار شد و خرما از آن آویزان شد. و همیشه در زمستان و تابستان این گونه بود. حضرت به اطراف درخت اشاره کرد، همه سبز شدند. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و همراهان، از آن جا رفتند. سال­ها پس از آن ماجرا که پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله وفات کرد آن نخل، دیگر خرما نیاورد، ولی سبز بود و هنگامی که علی علیه السّلام شهید شد دیگر سبز هم نشد ولی باقی بود تا این که امام حسین علیه السّلام به شهادت رسید، از آن خون جاری شد و خشکید! اما در همان روز که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله درخت را سبز کرد و کودک را شفا داد، وقتی ابو معبد شوهر آن زن از صحرا برگشت و وضع درخت و کودک و گوسفند را دید از سبب آن پرسید، ام معبد تمام جریان را گفت: «ابو معبد گفت: این شخص همان کسی است که در مدینه انتظار او را می کشیدند. به خدا سوگند تردید ندارم که راست می گوید. او فرستاده خداست؛ چون این کارها فقط از یک قدرت خدایی ساخته است نه غیر آن. سپس با خانواده اش به سوی پیامبر آمد و همه مسلمان شدند.

روایت27.

خرائج: ابن کوّاء به علی علیه السّلام گفت: وقتی که خداوند ابو بکر را ذکر کرد و فرمود: «ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ» تو کجا بودی؟ حضرت فرمود: «وای بر تو ای ابن کوّاء! در آن هنگام، من در بستر پیامبر خوابیده بودم و ملافه­ای بر خود کشیده بود. و قریش آمدند و در دست هر کدام چماقی بود که بر سر آن خار (نیزه) بود. وقتی پیامبر را در بستر ندیدند به من رو آوردند و آن­قدر مرا زدند که بدنم مجروح شد و تاول زد. مرا به غل و زنجیر بستند و در را به رویم قفل کردند و پیرزنی را نگهبان گذاشتند. یک دفعه صدایی شنیدم که گفت: «یا علی!» دردهایی که به آن مبتلا بودم، آرام گرفت و خوب شد. صدای دیگری نیز شنیدم که غل و زنجیر باز شد. بار سوم نیز شنیدم که گفت: یا علی! در باز شد، بیرون آمدم و آن پیرزن نفهمید.

توضیح

«الریطۀ» ملافه و پارچه یک تکه که دو تکه نباشد. «النفطۀ»

ص: 76

الجدری و البثرة و قد نفطت کفه کفرحت قرحت عملا أو مجلت (1) و أنفطها العمل.

بیماری آبله است. و «قد نفطت کفّه» بر وزن فرحت یعنی از کار زیاد دستش زخمی شد و تاول زد. و «انفطها العمل».

روایت28.

مناقب: علی بن ابراهیم بن هاشم گوید: ابو کرز خزاعی جا پای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را دنبال می­کرد تا این که در مقابل در حَجَر یعنی غار ایستاد. گفت: این جا پای محمد است و به خدا سوگند همان جا پایی است که در آن جا دیدیم. و گفت: این جای پاهای ابو قحافه، یا پسرش است. و گفت: از این جا به محل دیگری نرفته­اند یا به آسمان بالا رفته­اند یا در زمین فرو رفته­اند. و سوارکاری از فرشتگان آمد و بر در غار ایستاد و به آنان می­گفت: او در غار نیست، به دنبالش در این درّه­ها بروید. و آن قوم به دنبال او رفتند و خداوند جای پاهای آن حضرت را پاک کرد، در حالی که آن حضرت در مقابل چشمانشان بود، و با وجود این که از افراد با بصیرت و تیزهوش عرب بودند، آنان را از او بازداشت. دهانه آن غار تنگ بود و چون پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بدانجا رسید، در غار فراخ و گشاد گردید و آن حضرت با شتر وارد شد و در غار دوباره به شکل اول تنگ شد.

واقدی گوید: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سوی غار رفت، به کوه رسید و آن کوه را میان­تهی و بی­روزنه یافت. پس کوه باز شد تا این که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد غار شد.

زید بن ارقم و انس و مغیرۀ روایت کرده­اند که: خداوند درختی کوچکی را امر فرمود و در مقابل غار روئید، و عنکبوت را امر کرد و در دهانه آن تار تنید و به دو کبوتر وحشی امر فرمود و در دهانه غار ایستادند.

و ورایت شده که خداوند متعال بر در غار درخت کوچکی را رویاند.

زُهریّ گوید: هنگامی که مشرکان به چهل ذراعی غار نزدیک شدند، یکی از آنان شتافت تا نگاه کند ببیند چه کسی در غار است. پس به نزد دوستانش برگشت. به او گفتند: چرا به غار نگاه نکردی؟ گفت: دو کبوتر را در دهانه غار دیدم و دریافتم که کسی در غار نیست. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سخنان او را شنید و برای کبوتر­ها دعا کرد و برای کشتن آن­ها مجازات قرارد داد و کبوتران به حرم آمدند.

ص: 77

وَ رَأَی أَبُو بَکْرٍ وَاحِداً یَبُولُ قِبَلَهُمْ فَقَالَ قَدْ أَبْصَرُونَا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَوْ أَبْصَرُونَا لَمَا اسْتَقْبَلُونَا بِعَوْرَاتِهِمْ (1).

ابوبکر شخصی را دید که در مقابل آن­ها بول می­کند. گفت: این­ها ما را دیدند؟ حضرت فرمود: اگر ما را دیده بودند با عورت باز روبروی ما نمی­آمدند. (1)

روایت29.

تفسیر عیاشی: سعید بن مُسیّب از علی بن حسین علیه السلام روایت کرده که فرمود: حضرت خدیجه یک سال پیش از هجرت پیامبر وفات یافت و ابوطالب نیز یک سال پس از مرگ خدیجه از دنیا رفت. هنگامی که رسول خدا آن دو را از دست داد، ماندن در مکه برای ایشان زجر آور شد و بسیار غمگین بود و به خاطر کفّار قریش، احساس ترس کرد و از این موضوع به جبرئیل شکوه نمود. خداوند بر او وحی نمود: ای محمد! از قریه ای که اهل آن کفّار هستند، خارج شو و به مدینه هجرت کن، امروز در مکه برای تو یاوری نیست و علیه مشرکان جنگی بر پا کن، در همین زمان، پیامبر صلی الله علیه و آله به سوی مدینه روانه شد. (2)

روایت30.

تفسیر عیاشی: از جابر، از امام باقر علیه السلام روایت می کند که پیرامون تفسیر آیه: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه وَاللّه رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ» فرمود: این آیه، در شأن حضرت علی علیه السلام که در شبی که کفار قریش تصمیم به کشتن رسول الله را داشتند، جان خود را برای خدا و رسولش در طبق اخلاص گذاشت و در بستر رسول الله صلی الله علیه و آله آرمید، نازل شده است. (3)

روایت31.

تفسیر عیاشی: از ابن عباس روایت می کند که گفت: علی علیه السلام جان خود را فدای رسول الله قرارداد و لباس حضرت را پوشیده و در بستر او خوابید و مشرکان تصمیم داشتند (که آن شب)، رسول الله صلی الله علیه و آله را به قتل برسانند. و ابوبکر که گمان می کرد رسول الله صلی الله علیه و آله در بستر خود آرمیده به بالین حضرت آمد ولی مشاهده کرد که او علی علیه السلام است. پس به حضرت علی علیه السلام گفت: رسول الله صلی الله علیه و آله، کجا است؟ علی علیه السلام پاسخ داد: رسول الله صلی الله علیه و آله، به سوی چاه میمون رهسپار شده و به آن جا رسیده است. ابن عباس می گوید: ابوبکر، نیز به راه افتاد و به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله وارد آن غار شد و همان طور که سنگ بر سر رسول الله صلی الله علیه و آله اصابت می کرد، بر سر او(علی علیه السلام) نیز ریخته شد و او خود را پیچیده بود و فریاد می زد و سرش را بسته بود. به او گفتند: همانا تویی! ولی اگر رفیق تو بود فریاد برنمی آورد (و نمی نالید)، ما اشتباه کردیم.(4)

ص: 728

توضیح

جزری گوید: در حدیث آمده است که«دخل علی امرأۀ و هی تتضوّر من شدۀ الحمّی» یعنی از شدت تب به خود می­پیچید و فریاد می­کشید و پشت و رو می­شد. و گفته شده: «تتضوّر» یعنی الضور آشکار می­کرد و «الضور» به معنای «الضرّ» (زیان) است. گفته می­شود: «ظارّه یضوره و یضیره».

روایت32.

مناقب: تاریخ طبرسی: امیر المؤمنین در زمان هجرت دو یا سه شب در قباء بر امّ کلثوم دختر هدم وارد شد، و می­دید که او هر شب در نیمه­های شب

ص: 79

ذَلِکَ مِنْکَ (1).

به نزد کسی که شب­هنگام می­آید، رفته و از او چیزی می­گیرد. در این باره از او سوال کرد و او گفت: این سهل بن حنیف است و می­داند که من زنی تنها هستم و شب­هنگام به سوی بت­های قومش می­رود و آن­ها را می­شکند و به نزد من می­آورد و گفت: با این­ها هیزم درست کن. و امیر المؤمنین پس از آن ماجرا، سهل را احترام می­گزارد.

روایت33.

تفسیر عیاشی: از عبد الله بن محمّد حجّال نقل کرده است که گفت: نزد امام رضا علیه السلام بودم و حسن بن جَهم همراه من بود. پس حسن به ایشان عرض کرد: همانا آنان با این سخن خدای تبارک و تعالی: «ثَانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُمَا فِی الْغَارِ» بر ما احتجاج می کنند. فرمود: چه دلیلی در این آیه برای آنان می تواند باشد، به خدا قسم، خدا فرمود: «فأنزل الله سکینته علی رسوله» {پس خدا سکینه و آرامش خود را بر رسولش نازل کرد.} و او را در این جا به خیر ذکر نکرده است. گفت: من به او عرض کردم: فدایت شوم، این آیه را چنین می خوانید؟ فرمود: بله، چنین خوانده ام.

زُراره می­گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: «فأنزل الله سکینته علی رسوله» {پس خدا سکینه و آرامش خود را بر رسولش نازل کرد.} آیا نمی بینی که سِکینت فقط بر رسولش نازل شد. «وَجَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُواْ السُّفْلَی» - زراره می­گوید: - این همان سخنی است که عتیق آن را ایراد کرد. و این حدیث را حلبی ازامام باقر علیه السلام نقل کرده است.

روایت34.

تفسیر امام عسکری علیه السلام: خداوند متعال به پیامبر وحی کرد که: ای محمد! پروردگار بلند و والا بر تو سلام می­کند و به تو می­گوید: ابوجهل و گروه قریش توطئه چینی کرده و درصدد قتل تو برآمده­اند، پروردگارت تو را امر می­کند که علی را شبانه در جای خود بخوابانی. و به آن حضرت فرمود: جایگاه علی، به مانند جایگاه اسماعیل ذبیح برای ابراهیم خلیل است. او جانش را برای تو فدا می­کند و روح حود را برای محافظت از روح تو قرار می­دهد. و پروردگار تو را امر می­کند

ص: 80

إِلَی طَارِقٍ وَ تَأْخُذُ مِنْهُ شَیْئاً فَسَأَلَهَا عَنْ ذَلِکَ فَقَالَتْ هَذَا سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ قَدْ عَرَفَ أَنِّی امْرَأَةٌ لَا أَحَدَ لِی فَإِذَا أَمْسَی عَدَا عَلَی أَوْثَانِ قَوْمِهِ فَکَسَرَهَا ثُمَّ جَاءَنِی بِهَا وَ قَالَ احْتَطِبِی بِهَذَا فَکَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَحْتَرِمُهُ بَعْدَ ذَلِکَ.

که با ابوبکر همراه شوی. اگر با تو انس گرفت و تو را یاری و پشتیبانی نمود و بر عهد و پیمان تو ثابت­قدم ماند، از رفیقان تو در بهشت، و از دوستان صمیمی و مخلص تو در غرفه­های بهشتی خواهد بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه السلام فرمود: آیا راضی می­شوی اگر کاری از من خواسته شود و من نتوانم انجام بدهم تو برایم انجام دهی؟ چه بسا جاهلان به سویت مبادرت ورزیده و تو را به قتل برسانند؟ فرمود: البته ای رسول خدا، راضی­ام که روحم برای محافظت از روح شما فدا باشد و جانم را فدای جان شما کنم، و حتی راضی می­شوم اگر روح و جانم فدایِ یکی از دوستان یا نزدیکان شما و حتی یکی از حیواناتی که در اختیار دارید و ناچیز می­شمرید، گردد. و آیا من زندگی را جز برای خدمتگذاری و انجام اوامر و نواهی شما، و محبت به دوستداران، و یاری دوستان باوفا، و جهاد با دشمنانتان دوست دارم؟ اگر به خاطر این­ها نبود دوست نمی­داشتم که حتی یک ساعت در این دنیا زندگی کنم. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به نزد علی علیه السلام آمد و به او فرمود: ای ابا الحسن! فرشتگان نگهبان لوح محفوظ سخنان تو را بر من خواندند و آن چه را خداوند در سرای پایدار برای تو آماده کرده برای من خواندند، چیزهایی که شنوندگان مانند آن را نشنیده­اند و بینندگان مانند آن را ندیده­اند و به ذهن هیچ متفکّر و اندیشمندی خطور نکرده است. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به ابوبکر گفت: آیا راضی هستی که همراهم باشی ای ابابکر، و همانطور که در تعقیب من هستند، در تعقیب تو نیز باشند، و اینگونه تو را بشناسند که تو شخصی هستی که مرا در مُدعا پیامبریم پشتیبانی کردی، و به خاطر من انواع شکنجه و عذاب را متحمل شوی؟ ابوبکر گفت: ای رسول خدا! اگر من به اندازه عمرِ دنیا زندگی کنم - و در همه آن سخت­ترین عذاب­ها را ببینم به نحوی که مرگی آسوده و راه خلاصی از آن برایم نباشد - و همه این عمرم در محبّت شما باشد، برایم بهتر و خوشایندتر از این است که با مخالفت شما در دنیا بهرمند شوم و مالک همه حکومت پادشاهان گردم، و آیا من و اموالم و همه فرزندانم چیزی جز فدا و قربانی شما هستیم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: یقینا اگر خداوند بر قلب تو اطلاع پیدا کند و آن چه را در دل داری با سخنانی که بر زبان آوردی، موافق ببیند، تو را به منزله گوش و چشم و سر از جسم، و به منزله روح از بدن برایم قرار می­دهد، مانند علیّ که او نیز همین جایگاه را در نزد من دارد و علی بالاتر از آن است زیرا فضیلت­هایش بیشتر و صفاتش والا است. ای ابابکر! هر کس عهد ببندد و عهدشکنی نکند، عهد و پیمان را تغییر و دگرگون نکند و بر کسی که خداوند برتری­اش را آشکار کرده، حسادت نورزد، در رفیق اعلی همراه ماست.

ص: 81

أَنْ تَسْتَصْحِبَ أَبَا بَکْرٍ فَإِنَّهُ إِنْ آنَسَکَ وَ سَاعَدَکَ وَ وَازَرَکَ وَ ثَبَتَ عَلَی مَا یُعَاهِدُکَ وَ یُعَاقِدُکَ کَانَ فِی الْجَنَّةِ مِنْ رُفَقَائِکَ وَ فِی غُرُفَاتِهَا مِنْ خُلَصَائِکَ (1) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام أَ رَضِیتَ أَنْ أُطْلَبَ (2) فَلَا أُوْجَدَ وَ تُوجَدَ فَلَعَلَّهُ أَنْ یُبَادِرَ إِلَیْکَ الْجُهَّالُ فَیَقْتُلُوکَ قَالَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ رَضِیتُ أَنْ یَکُونَ رُوحِی لِرُوحِکَ وِقَاءً وَ نَفْسِی لِنَفْسِکَ فِدَاءً بَلْ رَضِیتُ أَنْ یَکُونَ رُوحِی وَ نَفْسِی فِدَاءً لِأَخٍ لَکَ أَوْ قَرِیبٍ أَوْ لِبَعْضِ الْحَیَوَانَاتِ تَمْتَهِنُهَا (3) وَ هَلْ أُحِبُّ الْحَیَاةَ إِلَّا لِخِدْمَتِکَ وَ التَّصَرُّفِ بَیْنَ أَمْرِکَ وَ نَهْیِکَ وَ لِمَحَبَّةِ أَوْلِیَائِکَ وَ نُصْرَةِ أَصْفِیَائِکَ وَ مُجَاهَدَةِ أَعْدَائِکَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمَا أَحْبَبْتُ أَنْ أَعِیشَ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا سَاعَةً وَاحِدَةً فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ قَدْ قَرَأَ عَلَیَّ کَلَامَکَ هَذَا الْمُوَکَّلُونَ بِاللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ وَ قَرَءُوا عَلَیَّ مَا أَعَدَّ اللَّهُ لَکَ مِنْ ثَوَابِهِ فِی دَارِ الْقَرَارِ مَا لَمْ یَسْمَعْ بِمِثْلِهِ السَّامِعُونَ وَ لَا رَأَی مِثْلَهُ الرَّاءُونَ وَ لَا خَطَرَ مِثْلَهُ بِبَالِ الْمُتَفَکِّرِینَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَبِی بَکْرٍ أَ رَضِیتَ أَنْ تَکُونَ مَعِی یَا أَبَا بَکْرٍ تُطْلَبُ کَمَا أُطْلَبُ وَ تُعْرَفُ بِأَنَّکَ أَنْتَ الَّذِی تَحْمِلُنِی عَلَی مَا أَدَّعِیهِ فَتَحْمِلُ عَنِّی أَنْوَاعَ الْعَذَابِ قَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَمَّا أَنَا لَوْ عِشْتُ عُمُرَ الدُّنْیَا أُعَذَّبُ فِی جَمِیعِهَا أَشَدَّ عَذَابٍ لَا یَنْزِلُ عَلَیَّ مَوْتٌ مُرِیحٌ وَ لَا مَنْهَجٌ مُتِیحٌ (4) وَ کَانَ ذَلِکَ فِی مَحَبَّتِکَ لَکَانَ ذَلِکَ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَتَنَعَّمَ فِیهَا وَ أَنَا مَالِکٌ لِجَمِیعِ مَمَالِکِ مُلُوکِهَا فِی مُخَالَفَتِکَ وَ هَلْ أَنَا وَ مَالِی وَ وُلْدِی إِلَّا فِدَاؤُکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا جَرَمَ إِنِ اطَّلَعَ اللَّهُ عَلَی قَلْبِکَ وَ وَجَدَ مَا فِیهِ مُوَافِقاً لِمَا جَرَی عَلَی لِسَانِکَ جَعَلَکَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ مَنْزِلَةِ الرُّوحِ مِنَ الْبَدَنِ کَعَلِیٍّ الَّذِی هُوَ مِنِّی کَذَلِکَ وَ عَلَی فَوْقِ ذَلِکَ لِزِیَادَةِ فَضَائِلِهِ وَ شَرَفِ خِصَالِهِ یَا أَبَا بَکْرٍ إِنَّ مَنْ عَاهَدَ (5) ثُمَّ لَمْ یَنْکُثْ وَ لَمْ یُغَیِّرْ وَ لَمْ یُبَدِّلْ وَ لَمْ یَحْسُدْ مَنْ قَدْ أَبَانَهُ اللَّهُ (6)

ص: 81

و چون تو بر راهی قدم نهادی که پروردگارت از تو می­پسندد و پس از آن کاری انجام ندهی که موجبات خشم خداوند گردد و به نحو کامل راه حقّ را پی­بگیری، چون خداوند تو را بر انگیزد برای ولایت خداوند سزاوار خواهی بود و مستوجب همراهی ما در آن باغ­های بهشت خواهی بود، ابابکر بنگر، او به آفاق آسمان نگریست و فرشتگانی از آتش را دید که بر اسب­های از آتش سوارند و در دستانشان نیزه­های آتشین است، و همه آن­ها فریاد برمی­آورند: ای محمد! به ما دستور بده تا مخالفانت را در هم بکوبیم. سپس فرمود: به زمین گوش فرا بده. او گوش داد و زمین ندا می­کرد: ای محمد در باره دشمنانت به من دستور بده تا فرمان ببرم. سپس فرمود: به کوه­ها گوش فرا بده. و او شنید که کوه­ها صدا می­کنند: ای محمد به ما دستور بده تا دشمنانت را نابود کنیم. سپس فرمود: به دریاها گوش فرا بده. پس دریاها در خدمت پیامبر حاضر شدند و صدای امواج آن­ها بالا رفت که: ای محمد در باره دشمنانت به ما دستور بده تا از تو فرمان ببریم. سپس از آسمان و زمین و کوه­ها و دریاها شنید که همگی می­گفتند: ای محمد! پروردگارت تو را به خاطر عجز و ناتوانی در مقابل کافران امر نفرموده که به غار بروی، بلکه به جهت امتحان و آزمایش است تا به وسیله تأنی و شکیبایی و بردباری تو، بندگان و خدمتگزاران ناپاک خداوند از بندگان پاک شناخته شود. ای محمد! هر کس به عهد تو وفا کند از رفقا و همراهان تو در بهشت است و هر کس عهد شکنی کند در حقیقت به زیان خود پیمان شکنی کرده و در آخرت از همنشینان ابلیس ملعون در طبقات آتش دوزخ است.

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای علی تو به منزله گوش و چشم و سر از جسم، و روح از بدن برای من هستی، محبت و دوست­داشتن تو برای من همچون آب خنک برای شخص بسیار تشنه است. سپس به او فرمود: ای ابا الحسن، جامه مرا بپوش، و چون کافران به نزد تو بیایند و تو را مخاطب قرار دهند، همانا خداوند توفیقش را قرین تو خواهد نمود و بدان، آنان را پاسخ می­گوید. هنگامی که ابو جهل آمد و قوم شمشیرهایشان را کشیده بودند، ابو جهل به آنان گفت: در حالت خواب که چیزی احساس نمی­کند او را نکُشید، بلکه سنگ به طرف او بیندازید تا هشیار شود و بعد او را بکشید. پس سنگ­های سنگین و درشتی را به سوی او انداختند و او سرش را بیرون آورد و گفت: چه کار می­کنید؟ پس او را شناختند و متوجه شدند که او علی علیه السلام است. ابوجهل گفت: نمی­بینید که چگونه محمد این شخص را در جایش خوابانیده و خودش را نجات داده تا شما به او سرگرم شوید

ص: 82

بِالتَّفْضِیلِ فَهُوَ مَعَنَا فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَی وَ إِذَا أَنْتَ مَضَیْتَ عَلَی طَرِیقَةٍ یُحِبُّهَا مِنْکَ رَبُّکَ وَ لَمْ تَتْبَعْهَا بِمَا یُسْخِطُ (1) وَ وَافَیْتَهُ بِهَا إِذَا بَعَثَکَ بَیْنَ یَدَیْهِ کُنْتَ لِوَلَایَةِ اللَّهِ مُسْتَحِقّاً وَ لِمُرَافَقَتِنَا فِی تِلْکَ الْجِنَانِ مُسْتَوْجِباً انْظُرْ أَبَا بَکْرٍ فَنَظَرَ فِی آفَاقِ السَّمَاءِ فَرَأَی أَمْلَاکاً مِنْ نَارٍ عَلَی أَفْرَاسٍ مِنْ نَارٍ بِأَیْدِیهِمْ رِمَاحٌ مِنْ نَارٍ وَ کُلٌّ یُنَادِی یَا مُحَمَّدُ مُرْنَا بِأَمْرِکَ فِی مُخَالِفِیکَ نُطَحْطِحْهُمْ ثُمَّ قَالَ تَسَمَّعْ عَلَی الْأَرْضِ فَتَسَمَّعَ (2) فَإِذَا هِیَ تُنَادِی یَا مُحَمَّدُ مُرْنِی بِأَمْرِکَ فِی أَعْدَائِکَ أَمْتَثِلْ أَمْرَکَ ثُمَّ قَالَ تَسَمَّعْ عَلَی الْجِبَالِ فَسَمِعَهَا تُنَادِی یَا مُحَمَّدُ مُرْنَا بِأَمْرِکَ فِی أَعْدَائِکَ نُهْلِکْهُمْ ثُمَّ قَالَ تَسَمَّعْ عَلَی الْبِحَارِ فَأُحْضِرَتِ الْبِحَارُ بِحَضْرَتِهِ وَ صَاحَتِ أَمْوَاجُهَا یَا مُحَمَّدُ مُرْنَا بِأَمْرِکَ فِی أَعْدَائِکَ نَمْتَثِلْهُ ثُمَّ سَمِعَ السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ وَ الْجِبَالَ وَ الْبِحَارَ کُلٌّ یَقُولُ یَا مُحَمَّدُ مَا أَمَرَکَ رَبُّکَ بِدُخُولِ الْغَارِ لِعَجْزِکَ عَنِ الْکُفَّارِ وَ لَکِنِ امْتِحَاناً وَ ابْتِلَاءً لِیُخَلِّصَ (3) الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ مِنْ عِبَادِهِ وَ إِمَائِهِ بِأَنَاتِکَ (4) وَ صَبْرِکَ وَ حِلْمِکَ عَنْهُمْ یَا مُحَمَّدُ مَنْ وَفَی بِعَهْدِکَ فَهُوَ مِنْ رُفَقَائِکَ فِی الْجِنَانِ وَ مَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ هُوَ مِنْ قُرَنَاءِ إِبْلِیسَ اللَّعِینِ فِی طَبَقَاتِ النِّیرَانِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا عَلِیُّ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ الرُّوحِ مِنَ الْبَدَنِ حُبِّبْتَ إِلَیَّ کَالْمَاءِ الْبَارِدِ إِلَی ذِی الْغُلَّةِ الصَّادِی ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا أَبَا حَسَنٍ تَغَشَّ بِبُرْدَتِی فَإِذَا أَتَاکَ الْکَافِرُونَ یُخَاطِبُونَکَ فَإِنَّ اللَّهَ یَقْرِنُ بِکَ تَوْفِیقَهُ وَ بِهِ تُجِیبُهُمْ فَلَمَّا جَاءَ أَبُو جَهْلٍ وَ الْقَوْمُ شَاهِرُونَ سُیُوفَهُمْ قَالَ لَهُمْ أَبُو جَهْلٍ لَا تَقَعُوا بِهِ وَ هُوَ نَائِمٌ لَا یَشْعُرُ وَ لَکِنِ ارْمُوهُ بِالْأَحْجَارِ لِیَتَنَبَّهَ بِهَا ثُمَّ اقْتُلُوهُ فَرَمَوْهُ بِأَحْجَارٍ ثِقَالٍ صَائِبَةٍ فَکَشَفَ عَنْ رَأْسِهِ وَ قَالَ مَا ذَا شَأْنُکُمْ فَعَرَفُوهُ فَإِذَا هُوَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ أَ مَا تَرَوْنَ مُحَمَّداً کَیْفَ أَبَاتَ هَذَا وَ نَجَا بِنَفْسِهِ لِتَشْتَغِلُوا بِهِ

ص: 82

و محمد نجات یابد. خود را سرگرم علی نکنید که فریب خورده تا با هلاک شدن خویش محمد را نجات دهد، و گرنه چه چیز مانع از این شد که محمد در جایش بخوابد، اگر پروردگارش از او حمایت و محافظت می­کند آنگونه که خود گمان می­کند؟ علی علیه السلام فرمود: ای ابا جهل آیا این سخنان را به من می­گویی؟ البته که خداوند به اندازه­ای عقل و خرد به من بخشیده که اگر آن را در میان همه کودن­ها و دیوانگان دنیا تقسیم می­کرد، به وسیله آن خردمند می­شدند و به اندازه­ای به من قدرت عطا فرموده که اگر در میان همه ضعیفان دنیا تقسیم می­کرد همگی نیرومند می­شدند، و به اندازه­ای دلاوری به من داده است که اگر در میان همه ترسوهای دنیا تقسیم می­کرد همگی شجاع و دلاور می­شدند، و به اندازه­ای به من بردباری و دانایی بخشیده که اگر در میان همه سفیهان تقسیم می­کرد همگی بدان دانا و بردبار می­شدند. و اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به من امر نمی­فرمود که دست به انجام کاری نزنم کاری تا با او دیدار می­کنم، با شما می­دانستم چه کار کنم، و شما را قتل عام می­کردم. وای بر تو ای ابا جهل! آسمان و زمین و کوه­ها و دریاها از محمد در مسیرش، اذن خواستند تا شما را هلاک و نابود کنند، اما او نپذیرفت و خواست با شما مهربانی و مدارا کند تا کسانی که در علم خدا ثبت شده که ایمان می­آورند، ایمان آورده و مؤمنانی از پشت و رحم مردان و زنان کافر بیرون آیند. و خداوند به خاطر کرامت پیامبر، پسندیده است که آنان را از ریشه­ برنیندازد. و اگر به خاطر این نبود پروردگارتان شما را هلاک می­گردانید، چرا که او بی­نیاز و شما نیازمندید، در حالت اجبار و اضطرار شما را به طاعت و عبادتش فرا نمی­خواند، بلکه شما را به آن چه بر عهده­تان نهاده، توانایی بخشیده و عذر و بهانه شما را رفع کرده است. ابو بختری بن هشام برادر ابو جهل خشمگین شد و با شمشیرش به طرف او رفت. پس کوه­ها را دید که جلو آمدند تا بر وی بیفند، و زمین را دید که شکافته شد تا او را فرو ببرد، و امواج دریا را دید که به سمتش می­آیند تا او را در دریا غرق کنند، و آسمان را دید که پایین آمد تا بر او بیفتد. پس شمشیر از دستش افتاد و بیهوش بر زمین افتاد و او را از آن جا بردند. ابو جهل می­گفت: به دلیل بیماری صفرا سرش گیج رفت و افتاد، و با این سخنان می­خواست وضعیتی که بدان گرفتار شد را از همراهانش پنهان کند. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با علی علیه السلام ملاقات کرد فرمود: ای علی خداوند صدایت را آن سان که با ابو جهل سخن گفتی،

ص: 83

وَ یَنْجُو مُحَمَّدٌ لَا تَشْتَغِلُوا بِعَلِیٍّ الْمَخْدُوعِ لِیَنْجُوَ بِهَلَاکِهِ مُحَمَّدٌ وَ إِلَّا فَمَا مَنَعَهُ أَنْ یَبِیتَ فِی مَوْضِعِهِ إِنْ کَانَ رَبُّهُ یَمْنَعُ عَنْهُ کَمَا یَزْعُمُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَ لِی (1) تَقُولُ هَذَا یَا بَا جَهْلٍ بَلِ اللَّهُ قَدْ أَعْطَانِی مِنَ الْعَقْلِ مَا لَوْ قُسِمَ عَلَی جَمِیعِ حمقاء (حَمْقَی) الدُّنْیَا وَ مَجَانِینِهَا لَصَارُوا بِهِ عُقَلَاءَ وَ مِنَ الْقُوَّةِ مَا لَوْ قُسِمَ عَلَی جَمِیعِ ضُعَفَاءِ الدُّنْیَا لَصَارُوا بِهِ أَقْوِیَاءَ وَ مِنَ الشَّجَاعَةِ مَا لَوْ قُسِمَ عَلَی جَمِیعِ جُبَنَاءِ الدُّنْیَا لَصَارُوا بِهِ شُجْعَاناً وَ مِنَ الْحِلْمِ مَا لَوْ قُسِمَ عَلَی جَمِیعِ سُفَهَاءِ الدُّنْیَا لَصَارُوا بِهِ حُلَمَاءَ وَ لَوْ لَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَنِی أَنْ لَا أُحْدِثَ حَدَثاً حَتَّی أَلْقَاهُ لَکَانَ لِی وَ لَکُمْ شَأْنٌ وَ لَأَقْتُلَنَّکُمْ قَتْلًا وَیْلَکَ یَا أَبَا جَهْلٍ إِنَّ مُحَمَّداً قَدِ اسْتَأْذَنَهُ فِی طَرِیقِهِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ وَ الْجِبَالُ وَ الْبِحَارُ فِی إِهْلَاکِکُمْ فَأَبَی إِلَّا أَنْ یَرْفُقَ بِکُمْ وَ یُدَارِیَکُمْ لِیُؤْمِنَ مَنْ فِی عِلْمِ اللَّهِ أَنَّهُ لَیُؤْمِنُ مِنْکُمْ وَ یَخْرُجَ مُؤْمِنُونَ مِنْ أَصْلَابِ وَ أَرْحَامِ کَافِرِینَ وَ کَافِرَاتٍ أَحَبَّ اللَّهُ أَنْ لَا یَقْطَعَهُمْ عَنْ کَرَامَتِهِ بِاصْطِلَامِهِمْ (2) وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَأَهْلَکَکُمْ رَبُّکُمْ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ لَا یَدْعُوکُمْ إِلَی طَاعَتِهِ وَ أَنْتُمْ مُضْطَرُّونَ بَلْ مَکَّنَکُمْ بِمَا کَلَّفَکُمْ وَ قَطَعَ مَعَاذِیرَکُمْ فَغَضِبَ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ بْنُ هِشَامٍ أَخُو أَبِی جَهْلٍ (3) فَقَصَدَهُ بِسَیْفِهِ فَرَأَی الْجِبَالَ قَدْ أَقْبَلَتْ لِتَقَعَ عَلَیْهِ وَ الْأَرْضَ قَدِ انْشَقَّتْ لِتَخْسِفَ بِهِ وَ أَمْوَاجَ الْبِحَارِ نَحْوَهُ مُقْبِلَةً لِتُغْرِقَهُ فِی الْبَحْرِ وَ رَأَی السَّمَاءَ انْحَطَّتْ لِتَقَعَ عَلَیْهِ فَسَقَطَ سَیْفُهُ وَ خَرَّ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ وَ احْتُمِلَ وَ یَقُولُ أَبُو جَهْلٍ دِیرَ بِهِ (4) لِصَفْرَاءَ هَاجَتْ بِهِ یُرِیدُ أَنْ یُلَبِّسَ عَلَی مَنْ مَعَهُ أَمْرَهُ فَلَمَّا الْتَقَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ رَفَعَ صَوْتَکَ فِی مُخَاطَبَتِکَ

ص: 83

بالا برد و به بهشت رسانید و نگهبانان و حوریان بهشتی گفتند: این کیست که به محمد گرایش دارد و از او دفاع می­کند وقتی که او را تکذیب و ترک کردند؟ به آنان گفته شد: این نماینده اوست، و کسی است که در رختخوابش شب را سپری کرده و جانش را برای محافظت از او قرار داده و روحش را فدای روح او کرده است. نگهبانان و حوریان بهشتی گفتند: ای پروردگارا، ما را نگهبان او قرار بده. و حوریان بهشتی گفتند: ما را همسران او قرار ده. پس خداوند متعال فرمود: شما برای او، و برای اولیاء و دوستدارانش که آن­ها بر می­گزیند، باشید، شما را به امر خدا برای آن­هایی که می­داند شایسته­تراند تقسیم می­کند، آیا راضی هستید؟ گفتند: آری ای پرودگار ما و ای سرور ما. (1)

توضیح

«مُتیح» با ضمه میم یعنی: آماده نجات. و در نسخه­های تصحیح شده «منج» ذکر شده که معنای آن آشکارتر است. «طحطحت الشیء» یعنی آن چیز را شکستم و پراکنده ساختم. «الغلّۀ» با ضمه غین: حرات تشنگی و و تشنگی سخت است.

روایت35.

اعلام الوری: ابن عباس گوید هنگامی که حضرت رسول صلی الله علیه و اله و سلم به طرف غار حرکت کردند علی بن ابی طالب را در جامه خود پیچانید و امر کرد تا در بسترش بخوابد. در این هنگام قریش رسیدند و اراده داشتند پیامبر را از بین ببرند گروه قرشیان به خیال این که پیامبر در بستر قرار دارد به طرف علی حمله آوردند امیر المؤمنین فریاد زد و آن­ها را مورد اعتراض قرار داد کفار قریش چون دیدند علی در بستر خوابیده است به اشتباه خود پی بردند.

ابو رافع گوید: هنگامی که حضرت رسول صلّی اللَّه علیه و آله در غار بودند علی علیه السّلام آب و غذای آن حضرت را فراهم می­کرد و سه مرکب برای او و ابوبکر و راهنمای آن­ها «رقید» اجاره کرد. پیامبر امیر المؤمنین را در مکه به جای خود گذاشتند تا اهل بیتش را به مدینه بیاورد، و او این کار را انجام داد. و به او امر فرمود که

ص: 84

أَبَا جَهْلٍ إِلَی الْعُلْوِ وَ بَلَغَهُ إِلَی الْجِنَانِ فَقَالَ مَنْ فِیهَا مِنَ الْخُزَّانِ وَ الْحُورِ الْحِسَانِ مَنْ هَذَا الْمُتَعَصِّبُ لِمُحَمَّدٍ إِذْ قَدْ کَذَّبُوهُ وَ هَجَرُوهُ قِیلَ لَهُمْ هَذَا النَّائِبُ عَنْهُ وَ الْبَائِتُ عَلَی فِرَاشِهِ یَجْعَلُ نَفْسَهُ لِنَفْسِهِ وِقَاءً وَ رُوحَهُ لِرُوحِهِ فِدَاءً فَقَالَ الْخُزَّانُ وَ الْحُورُ الْحِسَانُ یَا رَبَّنَا فَاجْعَلْنَا خُزَّانَهُ وَ قَالَتِ الْحُورُ الْحِسَانُ فَاجْعَلْنَا نِسَاءَهُ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَأَنْتُمْ لَهُ وَ لِمَنِ اخْتَارَهُ وَ هُوَ مِنْ أَوْلِیَائِهِ (1) وَ مُحِبِّیهِ یَقْسِمُکُمْ عَلَیْهِمْ بِأَمْرِ اللَّهِ عَلَی مَنْ هُوَ أَعْلَمُ بِهِ مِنَ الصَّلَاحِ أَ رَضِیتُمْ قَالُوا بَلَی رَبَّنَا وَ سَیِّدَنَا (2).

امانت­ها و وصایای او را بپردازد و قرض­های مردم را که در نزد پیامبر بوده، به صاحبانش بازگرداند. علی علیه السلام همه امانت­های پیامبر را انجام داد. پیامبر به علی فرمودند: تا وقتی که قریش تو را در بسترم ببینند هرگز مرا گم شده نمی دانند. علی علیه السّلام در جای پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله خوابیدند کفار قریش دیدند مردی در جای پیامبر خوابیده و آنان با خود می­گفتند: اینک محمد است که در بسترش آرمیده خداوند به این وسیله پیامبرش را از گزند دشمنان نگهداری فرمود. و علی علیه السلام با پای پیاده به سوی مدینه حرکت کرد و پاهایش ورم کرده بود. پس هنگامی که به مدینه رسید پیامبر او را دید و او را در آغوش گرفت و از روی ترحم به آن چه در پاهای حضرت دید به او گریست و خون از پای حضرت می­چکید پیامبر برای او دعای سلامتی کرد و پاهایش را مسح کرد و او دیگر از پاهایش دردی نکشید. (1)

روایت36.

روضه، فضائل: گفته شده: آنسان که خداوند سبحانه و تعالی میان فرشتگان اخوت برقرار کرد، میان جبرئیل و میکائیل پیوند برادری ایجاد نمود. و فرمود: من میان شما پیوند برادری برقرار کردم، و عُمر یکی از شما را طولانی تر از عمر دیگری قرار دادم. پس کدام یک از شما برادرش را بر خود ترجیح می دهد. هر دو آن­ها از مرگ بیزار بودند و زندگی را انتخاب کردند. پس خداوند به آن دو فرمود: آیا (نمی خواهید) مثل علی بن ابی طالب باشید که میان او و حبیبم محمد، عقد اخوت بستم و علی، جان پیامبر را در این شب بر خود ترجیح داد و در بستر او خوابید تا با فدا کردن جان خود، از جان پیامبر صلی الله علیه و آله محافظت کند. هر دو به زمین فرود آیید و از او در مقابل دشمنش محافظت کنید. جبرئیل فرودآمده و در کنار سر

حضرت نشست و میکائیل در کنار پاهای حضرت قرار گرفت و جبرئیل شروع به تکرار این جمله کرد: آفرین! آفرین! به تو ای پسر ابوطالب. چه کسی مانند توست که خداوند با تو بر فرشتگان

ص: 85

عَنْهُ أَمَانَاتِهِ وَ وَصَایَاهُ وَ مَا کَانَ بِمُؤْتَمَنٍ عَلَیْهِ مِنْ مَالٍ فَأَدَّی عَلِیٌّ علیه السلام أَمَانَاتِهِ (1) کُلَّهَا وَ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ قُرَیْشاً لَنْ یَفْتَقِدُونِی مَا رَأَوْکَ فَاضْطَجَعَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَانَتْ قُرَیْشٌ تَرَی (2) رَجُلًا عَلَی فِرَاشِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُونَ هُوَ مُحَمَّدٌ فَحَبَسَهُمُ اللَّهُ عَنْ طَلَبِهِ وَ خَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی الْمَدِینَةِ مَاشِیاً عَلَی رِجْلَیْهِ فَتَوَرَّمَتْ قَدَمَاهُ فَلَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ رَآهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَاعْتَنَقَهُ وَ بَکَی رَحْمَةً (3) مِمَّا رَأَی بِقَدَمَیْهِ مِنَ الْوَرَمِ وَ إِنَّمَا یَقْطُرَانِ دَماً فَدَعَا لَهُ بِالْعَافِیَةِ وَ مَسَحَ رِجْلَیْهِ فَلَمْ یَشْکُهُمَا بَعْدَ ذَلِکَ (4).

آسمان مباهات و افتخار می کنند! (1)

روایت37.

کنز الفوائد: عمیر بن میمون در باره این فرموده خداوند: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه»(2) {و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد.} گوید: این در زمانی بود که علی علیه السلام در رختخواب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خوابید و آن حضرت لباسش را بر او پوشاند و او را در جای خود قرار داد و مشرکان گمان می­کردند او رسول خدا است.

ثعلبی در تفسیرش گوید: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خواست هجرت کند، علی علیه السلام را جای خود گذاشت تا قرض­هایش را پرداخت کند و امانت­هایی از مردم که نزد پیامبر بود را بازگرداند، و در شبی که به سوی غار رفت و مشرکان خانه را محاصره کرده بودند، او را امر فرمود و به او گفت: ای علیّ! جامه خضرمی مرا بر تن کن، سپس در رختخواب من بخواب، چرا که ان شاء الله از جانب آنان بدی و شرّی به تو نمی­رسد. او نیز دستورات پیامبر را اجرا کرد. پس خداوند به جبرئیل و میکائیل وحی نمود: من میان شما پیوند برادری برقرار کردم، و عمر یکی از شما را طولانی تر از عمر دیگری قرار دادم. پس کدام یک از شما برادرش را بر خود ترجیح می دهد. هر دو آن­ها از مرگ بیزار بودند و زندگی را انتخاب کردند. پس خداوند به آن دو فرمود: آیا (نمی خواهید) مثل علی بن ابی طالب باشید که میان او و محمد، پیامبرم عقد اخوت بستم و علی، جان پیامبر را در این شب بر خود ترجیح داد و در بستر او خوابید تا با فدا کردن جان خود، از جان پیامبر صلی الله علیه و آله محافظت کند. هر دو به زمین فرود آیید

ص: 86

السَّمَاوَاتِ وَ فَاخَرَ بِکَ (1).

و از او در مقابل دشمنش محافظت کنید. جبرئیل فرودآمده و در کنار سر حضرت نشست و میکائیل در کنار پاهای حضرت قرار گرفت و جبرئیل شروع به تکرار این جمله کرد: آفرین! آفرین! به تو ای پسر ابوطالب. چه کسی مانند توست که خداوند با تو بر فرشتگان آسمان مباهات و افتخار می کنند! پس خداوند عزّ و جلّ در حالی که پیامبر به سوی مدینه حرکت می­کرد این آیه را در باره علیّ بن ابی طالب نازل فرمود: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه» تا پایان آیه.

و اخطب خوارزم این حدیث را به صورت مرفوع با اسنادش به پیامبر می­رساند و گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: صبح روزی که به غار رفتم جبرئیل به نزد من فرود آمد. گفتم: دوست من جبرئیل! تو را شادمان می­بینم. گفت: ای محمد چگونه خوشحال و شادمان نباشم در حالی که به آن چه خداوند در حقّ برادر و وصیّ تو و امام امّتت علی بن ابیطالب اکرام فرمود چشمانم روشن شد. گفتم: پروردگار او را به چه چیز اکرام بخشید؟ گفت: با عبادتی که دیشب انجام داد بر فرشتگان، مباهات و افتخار کرد. و فرمود: ای فرشتگانم! به حجّت من پس از پیامبرم در زمین بنگرید که چگونه جان خویش را فدا نمود و صورتش را برای اظهار فروتنی در مقابل عظمتم به خاک مالید. شما را گواه می­گیرم که او امام مخلوقاتم و مولای آفریدگانم است. (1)

روایت38.

مصباحین: در شب اول ماه ربیع الاول سال سیزدهم بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از مکه به سوی مدینه هجرت کرد و در آن شب امیرالمؤمنین در رختخواب آن حضرت خوابید. و آن شب، شب پنج شنبه بود. و در شب چهارم این ماه پیامبر از غار به سوی مدینه رهسپار شد.

روایت39.

تفسیر فرات: ابن عباس رضی الله عنه در باره علی بن ابی طالب علیه السلام گفت: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سوی غار رهسپار شد، علی را در جای خود خوابانید و لباس خود را به او پوشانید، قریش در حالی که اراده قتل پیامبر را داشتند آمدند و به سمت علی حمله کردند و گمان کردند او که لباس پیامبر را پوشیده پیامبر است و علی از درد به خود می پیچید، پس نگاه کردند دیدند او علی است، گفتند: تو این جا خوابیده­ای؟! و اگر رفیق تو این جا بود

ص: 87

فَاحْفَظَاهُ مِنْ عَدُوِّهِ فَنَزَلَا فَکَانَ جَبْرَئِیلُ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیکَائِیلُ عِنْدَ رِجْلَیْهِ وَ جَبْرَئِیلُ یَقُولُ بَخْ بَخْ مَنْ مِثْلُکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ یُبَاهِی اللَّهُ بِکَ مَلَائِکَتَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مُتَوَجِّهٌ إِلَی الْمَدِینَةِ فِی شَأْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ الْآیَةَ.

وَ رَوَی أَخْطَبُ خُوارِزْمَ حَدِیثاً یَرْفَعُهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَزَلَ عَلَیَّ جَبْرَئِیلُ صَبِیحَةَ یَوْمِ الْغَارِ فَقُلْتُ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ أَرَاکَ فَرِحاً فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ وَ کَیْفَ لَا أَکُونُ کَذَلِکَ وَ قَدْ قَرَّتْ عَیْنِی بِمَا أَکْرَمَ اللَّهُ بِهِ أَخَاکَ وَ وَصِیَّکَ وَ إِمَامَ أُمَّتِکَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقُلْتُ بِمَا ذَا أَکْرَمَهُ اللَّهُ قَالَ بَاهَی بِعِبَادَتِهِ الْبَارِحَةَ مَلَائِکَتَهُ وَ قَالَ مَلَائِکَتِی انْظُرُوا إِلَی حُجَّتِی فِی أَرْضِی بَعْدَ نَبِیِّی وَ قَدْ بَذَلَ نَفْسَهُ وَ عَفَّرَ خَدَّهُ فِی التُّرَابِ تَوَاضُعاً لِعَظَمَتِی أُشْهِدُکُمْ أَنَّهُ إِمَامُ خَلْقِی وَ مَوْلَی بَرِیَّتِی (1).

از درد به خود نمی­پیچید و فریاد نمی­کشید، و این کار تو برای ما عجیب است. (1)

روایت40.

کافی: یوسف بن صهیب از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: از امام باقر علیه السلام شنیدم که فرمود: همانا رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، در غار به ابوبکر رو کرد و به او فرمود: آرام بگیر، چرا که خدا با ما است. اما ابوبکر دچار لرزش شده بود و آرام نمی گرفت. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حال او را دید، فرمود: آیا می خواهی اصحابم را از انصار (اصحابم انصاری ام) به تو نشان دهم که در مجالس خود مشغول سخن گفتن هستند و جعفر و اصحابش را به تو نشان بدهم در حالی که در دریا فرو می روند؟ گفت: بلی. رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، دستش را روی چهره ابوبکر کشید و او به انصار نگاه کرد در حالی که در مجالس خویش در حال گفتگو بودند و به جعفر و اصحابش نگاه کرد در حالی که در دریا فرو می رفتند. پس در آن ساعت با خود گفت که او (پیامبر) ساحر است. (2)

روایت41.

کافی: معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: همانا رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، هنگامی که غار را به سوی مدینه ترک کرد و قریش صد شتر جایزه برای کسی که او را بگیرد، تعیین کرده بود. سراقة بن مالک بن جُعثم همراه کسانی که برای یافتن رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، خارج شدند، بیرون آمد. او به رسول خدا رسید. رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، فرمود: خدایا! شر سراقه را به هر وسیله ای که می خواهی، از من دور ساز. ناگهان دست و پای مادیانش در شن فرو رفت و از حرکت ایستاد. سراقه گفت: ای محمد! من می دانم که آن چه دست و پای مادیانم دچار آن شد، از سوی تو است، از خدا بخواه که مادیانم را به حرکت در بیاورد. قسم به جانم، اگر خیری از من به شما نرسد، لا اقل شری نیز از من به شما نخواهد رسید. رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، دعا کرد و خدای عز و جل مادیانش را آزاد ساخت. ولی باز هم به دنبال رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به راه افتاد تا این که این کار را سه بار انجام داد و در هر بار که زمین دست و پای مادیانش را در خود فرو می برد، رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، دعا می کرد. هنگامی که در مرتبه سوم، او را آزاد ساخت، گفت: ای محمد! شتران و غلام من در اختیار شما است. اگر به مرکوب یا شتری نیازمند شدی از آن بردار

ص: 88

تَضَوَّرَ لَقَدِ اسْتَنْکَرْنَا ذَلِکَ مِنْکَ (1).

و این تیر از تیردانم را به شما می دهم تا نشانه­ای باشد و من بر می گردم و از تعقیب تو جلوگیری می کنم. رسول خدا فرمود: به آن چه نزد شما است نیازی نداریم. (1)

روایت42.

نهج البلاغه: سخنی از آن حضرت که در باره هجرت و پیوستن به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تعریف می فرماید: خود را در راهی قرار دادم که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم رفته بود، و همه جا از او پرسیدم تا به سرزمین «عرج» رسیدم.

این جملات در یک سخن طولانی آمده است، جمله «فأطأ ذکره» (در همه جا از او می پرسیدم.) یکی از سخنانی است که در اوج فصاحت قرار دارد، یعنی خبر حرکت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از ابتداء حرکت تا پایان به من می رسید، که امام این معنا را با این کنایة شگفت آورده است. (2)

روایت43.

تفسیر قمی: در روایت ابو جارود، از امام محمد باقر علیه السلام در خصوص سخن خداوند تعالی: «إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِکُمْ وَأَوْلَادِکُمْ عَدُوًّا لَّکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ» {ای کسانی که ایمان آورده اید، در حقیقت برخی از همسران شما و فرزندان شما دشمن شمایند، از آنان بر حذر باشید.} آمده است که: آن به این معناست که چون مرد می­خواست به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله را هجرت کند، همسر و فرزند وی، به وی آویزان می شدند و می گفتند: تو را به خداوند قسم می دهیم که از پیش ما نرو و ما را تنها مگذار؛ ما بعد از تو بی سرپرست خواهیم ماند. برخی از آنان سخن خانواده خود را گوش می دادند و هجرت نمی کردند. پس خداوند آن­ها را از فرزندان و همسران خود بر حذر داشت و آن­ها را از اطاعت ایشان نهی کرد. برخی از آنان، آن­ها را تنها می گذاشتند و می رفتند و می گفتند: به هوش باشید، به خدا سوگند! اگر با من هجرت نکنید و سپس خداوند در روز قیامت مرا با شما جمع کند، به هیچ وجه، هیچ سود و فایده ای به شما نخواهم رساند. و هنگامی که خداوند آنان را با همدیگر جمع نماید، خداوند به او امر می کند که خیر را در حق ایشان تمام کرده و نیکی کند و صله رحم داشته باشد و خداوند تعالی می فرماید: «وَإِن تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»(3) {و اگر ببخشایید و درگذرید و بیامرزید، به راستی خدا آمرزنده مهربان است}. (4)

روایت44.

عیون الاخبار: محمّد بن اسحاق طالَقانیّ از پدرش روایت کرده که گفت: شخصی در خراسان سوگند یاد کرد که زنم مطلّقه و بر من حرام باشد اگر راست نگویم که معاویه

ص: 89

هَذَا سَهْمٌ مِنْ کِنَانَتِی عَلَامَةً وَ أَنَا أَرْجِعُ فَأَرُدُّ عَنْکَ الطَّلَبَ فَقَالَ لَا حَاجَةَ لِی فِیمَا عِنْدَکَ (1).

از اصحاب رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نبود! و این در هنگامی بود که حضرت رضا علیه السّلام در خراسان بود، فقهای آن جا و اطراف فتوا دادند که زنش مطلّقه است. و از آن حضرت پرسیدند، فرمود: زنش مطلّقه نیست. فقها جمعا نامه ای نوشتند و به آن جناب ارسال داشتند که در آن نوشته بود: از کجا و به چه دلیل گفته ای آن زن مطلّقه نیست ای پسر رسول خدا؟! حضرت در کنار نامه آنان مرقوم فرمودند که: این را از روایتی که خودتان نقل کرده اید از ابو سعید خدریّ که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله بعد از فتح مکّه به کسانی که در آن هنگام گرداگردش را فرا گرفته بودند و اظهار اسلام کردند و مسلمان شدند فرمود: شما از خوبانید و اصحاب من نیز از نیکانند، و لیکن پس از فتح هجرتی نیست، و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله هجرت بعد از فتح را باطل گردانید، و آنان را جزء اصحاب نگردانید، فقها چون جواب آن حضرت را دیدند از فتوای خود برگشته و قول امام علیه السّلام را پذیرفتند. (1)

روایت45.

تفسیر عیاشی: زرراه و حمران و محمد بن مسلم از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت کرده است که گفتند: از آن دو درباره این فرموده خدا: «وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَلَمْ یُهَاجِرُواْ مَا لَکُم مِّن وَلاَیَتِهِم مِّن شَیْءٍ حَتَّی یُهَاجِرُواْ»(2)

{ و کسانی که ایمان آورده اند ولی مهاجرت نکرده اند هیچ گونه خویشاوندی [دینی] با شما ندارند مگر آنکه [در راهِ خدا] هجرت کنند.} پرسیدیم. فرمودند: که اهل مکه از اهل مدینه ارث نمی برند.(3)

روایت46.

کافی: ابن صدقه از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: اهل مکّه عمّار بن یاسر را وادار به انکار دین کردند در حالی که در قلب او ایمان و اطمینان وجود داشت و خداوند فرمود «إِلاَّ مَنْ أُکْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِیمَانِ» و پیامبر صلی الله علیه و آله با نزول این آیه به عمّار فرمود:

ص: 90

لَیْسَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیَّامَ کَانَ الرِّضَا علیه السلام بِهَا فَأَفْتَی الْفُقَهَاءُ بِطَلَاقِهَا فَسُئِلَ الرِّضَا علیه السلام فَأَفْتَی أَنَّهَا لَا تُطَلَّقُ فَکَتَبَ الْفُقَهَاءُ رُقْعَةً فَأَنْفَذُوهَا إِلَیْهِ وَ قَالُوا لَهُ مِنْ أَیْنَ قُلْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَنَّهَا لَمْ تُطَلَّقْ فَوَقَّعَ علیه السلام فِی رُقْعَتِهِمْ (1) قُلْتُ هَذَا مِنْ رِوَایَتِکُمْ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِمُسْلِمَةِ الْفَتْحِ وَ قَدْ کَثُرُوا عَلَیْهِ أَنْتُمْ خَیْرٌ وَ أَصْحَابِی خَیْرٌ وَ لَا هِجْرَةَ بَعْدَ الْفَتْحِ- (2) فَأَبْطَلَ الْهِجْرَةَ وَ لَمْ یَجْعَلْ هَؤُلَاءِ أَصْحَاباً لَهُ فَرَجَعُوا إِلَی قَوْلِهِ (3).

ای عمّار! اگر برگشتند(دوباره تو را به انکار دین وا داشتند)، تو هم برگرد، که خداوند عزّ و جلّ عذر و دلیل تو را نازل کرده و به تو امر کرده که اگر برگشتند تو هم برگردی. (1)

روایت47.

کافی: محمد بن مروان نقل کرده که امام صادق علیه السلام به من فرمود: چه چیزی میثم تمّار را از تقیّه منع کرد؟ به خدا او می دانست که این آیه درباره عمّار و اصحابش نازل شد: «إِلاَّ مَنْ أُکْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِیمَانِ». (2)

روایت48.

می­گویم: در تفسیر نعمانی با سند مذکور در کتاب القرآن از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هنگامی که به مدینه مهاجرت کرد، میان اصحاب خود از مهاجرین و انصار پیوند برادری ایجاد نمود و ارث­ها را بر اساس برادری دینی قرار داد نه بر پایه ارث خویشاوندی. و این مصداق سخن خداوند متعال است که فرموده است: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ» تا این فرموده: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا» پس خویشاوندان و نزدیکان را از میراث خارج کرده و آن را فقط برای مهاجران و دین­داران ثابت گردانید. سپس عطف به قول قبلی کرد پس فرمود: «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرُ»(3) پس هر کدام از مسلمانان که فوت می­شد ارث و میراث او به برادر دینی­اش می­رسید نه خویشاوندان نزدیکش که با آن­ها پیوند خویشاوندی محکمی داشته است. هنگای که اسلام قدرت گرفت خداوند این آیه را نازل فرمود: «النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهاجِرِینَ إِلَّا أَنْ

ص: 91

یَا عَمَّارُ إِنْ عَادُوا فَعُدْ فَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ عُذْرَکَ وَ أَمَرَکَ أَنْ تَعُودَ إِنْ عَادُوا (1).

تَفْعَلُوا إِلی أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراَ»(1) {پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند، و خویشاوندان [طبقِ] کتاب خدا، بعضی [نسبت] به بعضی اولویّت دارند [و] بر مؤمنان و مهاجران [مقدّمند]، مگر آنکه بخواهید به دوستان [مؤمن] خود [وصیّت یا] احسانی کنید، و این در کتاب [خدا] نگاشته شده است.} و این معنای منسوخ شدن آیه میراث است. (2)

روایت49.

خصال: عامر بن واثلۀ در روایت روز شوری گوید: امیر المؤمنین علی السلام فرمود: شما را به خدا! آیا در میان شما جز من کسی هست که از جان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم محافظت کرده باشد آن گاه که مشرکان تصمیم به قتل آن حضرت گرفتند، من در بستر حضرتش آرمیدم و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم به سوی غار رهسپار شد، آن­ها گمان می کردند که من او هستم، (وقتی مرا دیدند) گفتند: پسر عمویت کجاست؟ گفتم: نمی دانم، آنقدر مرا زدند که نزدیک بود مرا بکشند. گفتند: نه به خدا سوگند. (3)

روایت50.

احتجاج: امام باقر علیه السلام فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: شما را به خدا سوگند! آیا جز من کسی در میان شما هست که برای رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در غار؛ آذوقه فرستاده و از اخبار باخبرش ساخته باشد؟ گفتند: نه. فرمود: شما را به خدا سوگند! آیا جز من کسی در میان شما هست که هنگام هجرت پیامبر به مدینه در جای خواب آن حضرت آرمیده باشد و جان خود را در برابر هجوم مشرکین برای قتل آن حضرت فدا کند؟ گفتند: نه. (4)

روایت51.

اقبال الاعمال: بیان اسرار این مهاجرت و شگفتی­های حیرت­انگیز آن که خداوند بر ما گشود:

از جمله آن: خداوند جلّ جلاله بندگانش را بر این امر آگاه کرد که اگر بخواهد دشمنان رسول خود محمد صلی الله علیه و آله و سلم را مغلوب کند، به مهاجرت شبانه او به آن مکان پوشیده (غار) نیاز نداشت و می­توانست آن حضرت را

ص: 92

تَفْعَلُوا إِلی أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراً (1) فَهَذَا مَعْنَی نَسْخِ آیَةِ الْمِیرَاثِ (2).

در حالی که در مکه بود بدون هیچ خطری، با آیات و عنایات درخشان یاری نماید. همانگونه که قادر بود عیسی بن مریم علیه السلام را در مقابل یهود، با آیات و سپاهیان و سربازان یاری رساند اما حکمت الهی اقتضا کرد که او را به آسمان­های علیا بالا ببرد. و به طور کلّ هیچ منفعتی برای ماندن او در دنیا نبود. پس بنده باید به تدبیری که مولایش در اندک و بسیار برای او اراده کرده و مناسب او دیده، راضی باشد. و خداوند جلّ جلاله پایین­تر از وکیل انسان نیست که در کارهایش به تدبیر و مدیریت او راضی می­شود، و پایین­تر از دختر، یا همسرش در خانه نیست که در تدبیر امورش به او اعتماد می­کند.

و از جمله این اسرار: آگاه کردن بر این مطلب که شخصی که آن حضرت را تا غار همراهی کرد، بر اساس روایت­هایی که در بیان توصیف همراهی او آمده است، در آن رویدادها جز برای فرار نبوده است، و در زمان­های خواری و ترس از خطرها چیزی نبوده جز این که مانند زنان ضعیف و کودکانی که در راه­ها در هنگام فرار از امور ترسناک فریاد می­کشند، و دلیل ماندنش پس از آن جز برای دفع خطر دشمنان نبوده است، و بدین جهت نبوده که سلاح و نیروی همراه داشته تا گرفتاری و مصیبت را دفع کند.

از جمله آن: طبری در تاریخ خود و احمد بن حنبل در کتاب­هایشان روایت کرده­اند که این مردی که بدان اشاره شد، نمی­دانست که پیامبر به کدام سو می­رود و این که او به نزد مولای ما علی علیه السلام آمد و در باره پیامبر پرسید، و علی علیه السلام به او خبر داد که او رهسپار شده است. و او پس از رهسپار شدن پیامبر، آن حضرت را دنبال کرد تا به او رسید. و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از ترس دنبال کردن او اذیت شد، و به سنگی خورد و پایش شکافته شد. طبری در تاریخ خود روایت را این گونه نقل کرده است: ابوبکر شتابان بیرون رفت و در راه به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رسید. پیامبر صدای پای ابوبکر را در تاریکی شب شنید و گمان کرد او از مشرکان است. پس سریع­تر راه رفت و جلوی کفشش پاره شد و سنگی انگشت ابهامش را شکست، و خون زیادی از آن رفت پس بر سرعت راه رفتنش افزود. پس ابوبکر ترسید که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آزار ببیند تا این که به نزد ایشان رسید.

ص: 93

هو بمکة من غیر مخاطرة بآیات و عنایات باهرة کما أنه کان قادرا أن ینصر عیسی ابن مریم علیه السلام علی الیهود بالآیات و العساکر و الجنود فلم تقتض الحکمة الإلهیة إلا رفعه إلی السماوات العلیة و لم یکن له مصلحة فی مقامه فی الدنیا بالکلیة فلیکن العبد راضیا بما یراه مولاه (1) له من التدبیر فی القلیل و الکثیر و لا یکن الله جل جلاله دون وکیل الإنسان فی أموره الذی یرضی بتدبیره و لا دون جاریته أو زوجته فی داره التی یثق إلیها فی تدبیر أموره.

و منها التنبیه علی أن الذی صحبه إلی الغار علی ما تضمنه (2) وصف صحبته فی الأخبار ما کان یصلح فی تلک الحادثات إلا للهرب و لا فی أوقات الذل و الخوف من الأخطار إلا للتی یصلح لها مثل النساء الضعیفات و الغلمان الذین یصیحون فی الطرقات عند الهرب من المخافات و ما کان یصلح للمقام بعده لیدفع عنه خطر الأعداء و لا أن یکون معه بسلاح و قوة لمنع شی ء من البلاء.

و منها أن الطبری فی تاریخه و أحمد بن حنبل رویا فی کتابیهما أن هذا الرجل المشار إلیه ما کان عارفا بتوجه النبی صلی الله علیه و آله و أنه جاء إلی مولانا علی علیه السلام فسأله عنه فأخبره أنه توجه فتبعه بعد توجهه حتی ظفر به و تأذی رسول الله صلی الله علیه و آله بالخوف منه لما تبعه و عثر بحجر فلق قدمه فقال الطبری فی تاریخه (3) ما هذا لفظه فخرج أبو بکر مسرعا و لحق نبی الله صلی الله علیه و آله فی الطریق فسمع جرس (4) أبی بکر فی ظلمة اللیل فحسبه من المشرکین فأسرع رسول الله صلی الله علیه و آله یمشی فقطع (5) قبال نعله ففلق إبهامه حجر و کثر دمها فأسرع المشی فخاف أبو بکر أن یشق علی

ص: 93

پس به راه افتادند در حالی که از پای رسول خدا خون می­ریخت تا این که در هنگام صبح به غار رسیدند و وارد غار شدند. کسانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را می­پائیدند و در کمین آن حضرت بودند به بامداد در آمدند و وارد خانه شدند. علی علیه السلام از رختخواب برخاست. هنگامی که به او نزدیک شدند او را شناختند و گفتند: صاحب تو کجاست؟ فرمود: نمی­دانم، آیا تو مراقب او بودی؟ او را به خروج امر کردند و او خارج شد، پس او را نهیب دادند و او را زدند و به سوی مسجد بیرون بردند و ساعتی او را زندانی کرده سپس رهایش کردند، و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نجات یافت.

می­گویم: و هنگامی که به پیامبر رسید، آماده نبود که پیامبر او را ترک کند و از او دور ­شود از ترس این که اهل مکه به او برسند و خبرش را به آنان بدهد و او مردی ترسو بود، که در این صورت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اسیر می شد و کل اسلام از بین می رفت. زیرا بنا بر آن چه در حدیث هجرت آورده است، ابوبکر پیش از هجرت می­خواست از مکّه بگریزد و پیامبر را ترک کند. طبری حدیث را اینگونه نقل کرده است: و ابوبکر بارها از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای هجرت اجازه می­گرفت. و یپامبر به او می­فرمود: عجله نکن.

می­گویم: اگر پیش از آنکه کفار به دنبال او باشند، درصدد مفارقت بوده، چگونه می­توان اطمینان داشت که پس از دنبال کردن کفار، فرار نکند ؟ و همراه شدن پیامبر با او پس از رسیدن او به آن حضرت از ضرورت هایی است که آمادگی برای محافظت پیامبر صلی الله علیه و سلم آن را اقتضا می­کرد، چون حالش معلوم بود که اگر وی را ترک کند در همان لحظه از او بازمی­گردد و جریان عادی بر این منوال است که فرار، مقام و جایگاه ترسی است که قلب انسان ترسو و ضعیف به موافقت بر آن تمایل نشان می­دهد. و در آن چه دانستی روایت نشده که ابوبکر همراه خود سلاحی داشته باشد تا با آن در مقابل دشمن پیامبر دفاع کند و چیزی با خود حمل نکرد که پیامبر بدان نیاز داشته باشد. و نمی­دانم چطور مخالفان اعتقاد دارند

ص: 94

رسول الله صلی الله علیه و آله (1) حین أتاه فانطلقا و رجل رسول الله صلی الله علیه و آله تسیل (2) دما حتی انتهی إلی الغار مع الصبع فدخلاه و أصبح الذین کانوا یرصدون رسول الله صلی الله علیه و آله فدخلوا الدار و قام علی علیه السلام علی فراشه (3) فلما دنوا منه عرفوه فقالوا له أین صاحبک قال لا أدری أ و رقیبا کنت علیه أمرتموه بالخروج فخرج فانتهروه و ضربوه و أخرجوه إلی المسجد فحبسوه ساعة ثم ترکوه و نجا (4) رسول الله صلی الله علیه و آله.

أقول: و ما کان حیث لقیه یتهیأ أن یترکه النبی صلی الله علیه و آله یبعد منه خوفا أن یلزمه أهل مکة فیخبرهم عنه و هو رجل جبان فیؤخذ النبی صلی الله علیه و آله و یذهب الإسلام بکماله لأن أبا بکر أراد الهرب من مکة و مفارقة النبی صلی الله علیه و آله قبل هجرته

علی ما ذکره الطبری فی حدیث الهجرة فقال ما هذا لفظه و کان أبو بکر کثیرا ما یستأذن رسول الله صلی الله علیه و آله فی الهجرة فیقول له رسول الله صلی الله علیه و آله لا تعجل. (5).

أقول: فإذا کان قد أراد المفارقة قبل طلب الکفار له فکیف یؤمن منه الهرب بعد الطلب و کان أخذه معه حیث أدرکه من الضرورات التی اقتضاها الاستظهار فی حفظ النبی صلوات الله و سلامه علیه من کشف حاله لو ترکه یرجع عنه فی تلک الساعة و قد جرت العادة أن الهرب مقام تخویف یرغب فی الموافقة علیه قلب الجبان الضعیف و لا روی فیما علمت أن أبا بکر کان معه سلاح یدفع به عدوا عن النبی صلی الله علیه و آله و لا حمل معه شیئا یحتاج إلیه و ما أدری کیف اعتقد المخالفون

ص: 94

که این شخص در موافقت به فرار فضیلت دارد در حالی که بارها از پیامبر اجازه خواسته بود که بگریزد و پیامبر را در دست دشمنانی که او را به قتل و نابودی تهدید می­کردند، ترک کند؟ اعتقاد به فضیلت ابوبکر در این ذلّت از جمله شگفت­ترین امور شگفت است.

و از جمله آن: مکّدر شدن اوقات پیامبر به خاطر جزع و بی­تابی صاحب او در غار، و تعلق خاطر مقدّس پیامبر به سالم ماندن از کفار، برای آن حضرت کفایت می­کرد و بی­تابی صاحبش، دغدغه ذهنی پیامبر را بیشتر کرد و اگر او را همراه نمی­کرد، از اندوه بی­تابی و مشغله ذهنی او رها می­شد.

و از جمله آن: اگر حزن و اندوه او به خاطر دلسوزی پیامبر و به خاطر از بین رفتن اسلام می­بود، از آن نهی نمی­شد و معلوم می­گردد که حزن و اندون او مخالف با آن چیزی است که از آن برداشت شده است.

و از جمله آن: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم امنیت نداشت - اگر به او وحی نمی­شد که هیچ ترسی بر او نیست - که ترس و بی­تابی­ای که بر صاحبش آشکار گردید صاحبش را به جایی برساند که از غار بیرون آید و اشراری را که به دنبال پیامبر بودند با خبر کند، پس در زمانی که او را همراهی کرد همچون کسی بود که علاوه بر مشغول بودن به محافظت از خود، باید خود را از ذلّت و ضعف صاحبش نیز حفظ کند.

و از جمله اسرار این هجرت این است که: مولای ما علی علیه السلام بر رختخوابِ خطر، شب را سپری کرد و جان خود را برای مالک دنیا و آخرت و فرستاده او که فاتح درهای نعمت باطنی و ظاهری است، فدا کرد. و اگر آن شب نمی­خوابید و دشمنان گمان نمی­کردند که شخص خوابیده در رختخواب، سرور پیامبران صلی الله علیه و آله و سلم است، تا هنگام روز که به غار رسید صبر نمی­کردند که به دنبالش بروند. پس عامل و سبب سلامتی صاحب رسالت از دست گمراهان، تدبیر خداوند جلّ جلاله با خوابیدن مولای ما علی علیه السلام در جای آن حضرت است و نشانه آشکار و درخشان برای مولای ما علی علیه السلام گواه بر عظمت مقام و جایگاه اوست. و خداوند جلّ جلاله در قرآن مقدس خود این آیه را نازل فرمود: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه وَاللّه رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ»(1)

{و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد، و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است.} پس خبر داده است که خوابیدنِ مولای ما علی علیه السلام، فروش جان مبارکش و طلب رضایت خداوند جلّ جلاله بود در مقابل هر خواسته­ای. در کتاب طرائف ذکر کردیم که مخالفان این حدیث را روایت کرده­اند که خداوند جلّ جلاله در آن شب به خاطر این که مولای ما علی علیه السلام جان خود را فروخت، بر جبرئیل مباهات و افتخار کرد

ص: 95

أن لهذا الرجل فضیلة فی الموافقة فی الهرب و قد استأذنه مرارا أن یهرب و یترک النبی صلی الله علیه و آله فی ید الأعداء الذین یتهددونه بالعطب إن اعتقاد فضیلة لأبی بکر فی هذا الذل من أعجب العجب.

و منها التکدیر (1) علی النبی صلی الله علیه و آله بجزع صاحبه فی الغار و قد کان یکفی النبی صلی الله علیه و آله تعلق خاطره المقدس بالسلامة من الکفار فزاده جزع صاحبه شغلا فی خاطره و لو لم یصحبه لاستراح من کدر جزعه و اشتغال سرائره.

و منها أنه لو کان حزنه شفقة علی النبی صلی الله علیه و آله أو علی ذهاب الإسلام ما کان قد نهی عنه و فیه کشف أن حزنه کان مخالفا لما یراد منه.

و منها أن النبی صلی الله علیه و آله ما بقی یأمن إن لم یکن أوحی إلیه أنه لا خوف علیه أن یبلغ صاحبه من الجزع الذی ظهر علیه إلی أن یخرج من الغار و یخبر به الطالبین له من الأشرار فصار معه کالمشغول بحفظ نفسه من ذل صاحبه و ضعفه زیادة علی ما کان مشغولا بحفظ نفسه.

و من أسرار هذه المهاجرة أن مولانا علیا علیه السلام بات علی فراش المخاطرة و جاد بمهجته لمالک الدنیا و الآخرة و لرسوله صلی الله علیه و آله فاتح أبواب النعم الباطنة و الظاهرة و لو لا ذلک المبیت و اعتقاد الأعداء أن النائم علی الفراش هو سید الأنبیاء صلی الله علیه و آله لما کانوا صبروا عن طلبه إلی النهار حتی وصل إلی الغار فکانت سلامة صاحب الرسالة من قبل أهل الضلالة صادرة عن تدبیر الله جل جلاله بمبیت مولانا علی علیه السلام فی مکانه و آیة باهرة لمولانا علی علیه السلام شاهدة بتعظیم شأنه و أنزل الله جل جلاله فی مقدس قرآنه وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ (2) فأخبر أن لمولانا علی علیه السلام کانت بیعا لنفسه الشریفة (3) و طلبا لرضاء الله جل جلاله دون کل مراد و قد ذکرنا فی الطرائف من روی هذا الحدیث من المخالف و مباهاة الله جل جلاله تلک اللیلة و جبرئیل و میکائیل فی بیع

ص: 95

و او چیزی را بخشید که فرشتگان مقرب و خواصّ نیز آن را نبخشیدند.

و از جمله آن: خداوند جلّ جلاله نیروی الهی و قدرت ربّانی مولای ما علی علیه السلام را بیشتر نمود تا جایی که برایش بدین بسنده نکرد که جانش را فدای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کند بلکه به او امر فرمود که پس از آن در مکّه بماند و دشمنان را دور گرداند، دشمنانی که پیامبر را از آنان فراری داد و با خوابیدن در رختخواب، آن حضرت را از آن­ها پنهان کرد. و این امر جز با آیات درخشان از جانب خداوندی ممکن است که بخشنده سود و دفع کننده زیان است.

و از جمله آن: خداوند جلّ جلاله برای مولای ما علی علیه السلام به این هدف والا اکتفا نفرموده تا این که صفات و کارهای نیک و پسندیده­ای بر او افزوده است و او را شایسته این دانسته که سه روز در مکّه بماند تا خانواده سرور ما رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را محافظت کند و و بر خلاف میل دشمنان، آنان را آشکار به سوی مدینه حرکت داد و خودش تنها بود و کسی را نداشت که در این خطر بزرگ او را یاری رساند. (1)

و از جمله آن: جایگاه و منزلت این فرمانبرداری مولای ما علی علیه السلام برای کشته شدن و فدا شدن برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از فرمانبرداری جدّش اسماعیل برای ابراهیم خلیل علیهم االسلام بسی والاتر و بزرگتر است. زیرا آن فرمانبرداری برای پدری دلسوز بود که همراه با آن جایز است که خداوند جلّ جلاله به او رحم کند و از او برای ذبح پسرش گذشت کند، همانگونه که وضعیت او با توفیق الهی همین گونه شد. اما مولای ما علی علیه السلام فرمانبردار برای دشمنانی شد که رحم نمی­کنند و در این آزمایش و مصیبت، امید مسامحه و سازش ندارند.

ص: 96

مولانا علی علیه السلام بمهجته و أنه سمح بما لم یسمح (1) به خواص ملائکته.

و منها أن الله جل جلاله زاد مولانا علیا علیه السلام من القوة الإلهیة و القدرة الربانیة إلی أنه ما قنع له أن یفدی النبی صلی الله علیه و آله بنفسه الشریفة حتی أمره أن یکون مقیما بعده فی مکة مهاجرا للأعداء قد هربه منهم و ستره بالمبیت علی الفراش و غطاه عنهم و هذا ما لا یحتمله قوة البشر إلا بآیات باهرة من واهب النفع و دافع الضرر.

و منها أن الله جل جلاله لم یقنع لمولانا علی علیه السلام بهذه الغایة الجلیلة حتی زاده من المناقب الجمیلة و جعله أهلا أن یقیم ثلاثة أیام بمکة لحفظ عیال سیدنا رسول الله صلی الله علیه و آله و أن یسیر بهم ظاهرا علی رغم الأعداء و هو وحید من رجاله (2) و من یساعده علی ما بلغ من المخاطرة إلیه.

و منها أن هذا الاستسلام من مولانا علی علیه السلام للقتل و فدیه النبی صلی الله علیه و آله أظهر مقاما و أعظم تماما (3) من استسلام جده الذبیح إسماعیل لإبراهیم الخلیل علیه و علیهما السلام لأن ذلک استسلام لوالد شفیق یجوز معه أن یرحمه الله جل جلاله و یقیله من ذبح ولده کما جری الحال علیه من التوفیق و مولانا علی علیه السلام استسلم للأعداء الذین لا یرحمون و لا یرجون لمسامحة فی البلاء.

ص: 96

و از جمله آن: جایز است که خداوند جلّ جلاله بر اسماعیل اکرام کند به نحوی در حین ذبح شدن دردی احساس نکند، چرا که خداوند متعال به جهت رحم و تکریم پدرش، قادر است آن را آسان نماید، اما مولای ما علی علیه السلام فرمانبردار و تسلیم کسانی شد که طبیعت و سرشت آن­ها قتل و کشتار فوری پس از جستجو، و ترک وانهادن و شکنجه است اگر به آن چه درصددش هستند دست یابند.

از جمله آن: ذبح اسماعیل با دستان پدرش ابراهیم خلیل علیهما السلام موجب شماتت و غلبه و چیرگی برای دشمنان نبود و در حقیقت یکی از طاعت­هایی بود که مقتضی سعادت­ها و عنایت­ها می­شد، اما مولای ما علی علیه السلام جانش را به خطر انداخت تا موجب شماتت دشمنان شود و با نهایت بی­رحمی بر او حمله­ور شده و جان مبارکش را بگیرند و با همه اراده و عزم سخیفانه کفار مورد شکنجه قرار بگیرد.

و از جمله آن: عادت، حکم می­کند که رهبر لشگر هرگاه پنهان شود و از جایگاه خطرها دور گردد و پرچم قدرت و اقتدار شکسته شود، رعیّتِ زیر دستش را وادار نمی­کند که در مقامی بمانند و ایستادگی کنند که رهبرشان آن را ترک کرده است و اگر بر آن وضعیت صبر نکند معذور است، اما مولای ما علی علیه السلام صبر و پایداری بر جایگاه­هایی پیشه کرد که رهبرش در آن پنهان شد، رهبری که بدو تکیه می­شد و پرچم قدرتی که چشمان لشگر بدو می­نگریستند شکسته شد، پس مولای ما علی علیه السلام ایستاد در حالی که رهبرش حاضر نبود، و این، جایگاهی مقتدرانه است، پس این فضیلتی از جانب خداوند جلّ و جلاله برای مولای ما علی علیه السلام است که با معجزاتی که خردِ خردمندان را می­رباید، برتری یافته است و برای تو روشن گردید که او در اسباب جانشین پیامبر است.

و از جمله آن: فدا شدن مولای ما علی علیه السلام برای سرور ما رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از جمله اسباب میسر کردن مهاجرت پیامبر و تمام سعادت­ها و عنایات به نبوت آن حضرت بود که اتفاق افتاد. پس مولای ما علی علیه السلام از جمله اسباب فراهم آمدن اموری شد که وضعیت رسالت بر آن جاری شد،

ص: 97

و منها أن إسماعیل کان یجوز أن الله جل جلاله یکرم إیاه (1) بأنه لا یجد للذبح ألما فإن الله تعالی قادر أن یجعله سهلا رحمة لأبیه و تکرما (2) و مولانا علی علیه السلام استسلم للذین طبعهم القتل فی الحال علی الاستقصاء و ترک الإبقاء و التعذیب إذا ظفروا بما قدروا من الابتلاء.

و منها أن ذبح إسماعیل بید أبیه الخلیل علیه السلام ما کان فیه شماتة و مغالبة و مقاهرة من أهل العداوات و إنما هو شی ء من الطاعات المقتضیة للسعادات و العنایات و مولانا علی علیه السلام کان قد خاطر بنفسه لشماتة الأعداء و الفتک به بأبلغ غایات الاشتقاء (3) و الاعتداء و التمثیل بمهجته الشریفة (4) و التعذیب له بکل إرادة من الکفار سخیفة.

و منها أن العادة قاضیة و حاکمة أن زعیم العسکر إذا اختفی و اندفع عن مقام الأخطار و انکسر علم القوة و الاقتدار فإنه لا یکلف رعیة المعلقون علیه (5) أن یقفوا موقفا قد فارقه زعیمهم و کان معذورا فی ترک الصبر علیه و مولانا علی علیه السلام کلف الصبر و الثبات علی مقامات قد اختفی فیها زعیمه الذی یعول علیه و انکسر علم القوة الذی تنظر عیون الجیش إلیه فوقف مولانا علی علیه السلام و زعیمه غیر حاضر فهو موقف قاهر فهذا فضل من الله جل جلاله لمولانا علی علیه السلام باهر بمعجزات تخرق عقول ذوی الألباب و یکشف لک أنه القائم مقامه فی الأسباب.

و منها أن فدیة مولانا علی علیه السلام لسیدنا رسول الله صلی الله علیه و آله کانت من أسباب التمکین من مهاجرته و من کل ما جری من السعادات و العنایات بنبوته فیکون مولانا علی علیه السلام قد صار من أسباب التمکین من کل ما جرت حال الرسالة علیه

ص: 97

و در همه امورِ خیری که پیامبر صلوات الله علیه انجام داد، مشارکت داشت و حال و وضعیتش به او رسید. و من در بیان اسرار این مهاجرت مبارک پیامبر به ذکر این مقامات دینی بسنده نمودم و به خداوند جلّ جلاله سوگند، اگر می­خواستم مطالب بیشتری بیاورم، قطعا یک جلد جداگانه در این باره می­آوردم، اما این مطالب برای انسان­های منصف و عادل و کسانی که به حقّ روی می­آورند، کافی است. (1)

روایت52.

الفائق: هنگامی که آن حضرت از مکه به طرف مدینه مهاجرت می­فرمود ابو بکر و عامر بن فُهیره همراه ایشان بودند و راهنمای آنان عبد اللَّه بن اُرَیقِط لیثی بود. در این هنگام بر امّ معبد خزاعی گذر کردند، امّ معبد زنی مسنۀ و عاقل بود و در حالی که جامه ای را به خود پیچیده بود، در کنار خیمه خود نشسته بود و به مردم آب و غذا می­داد. حضرت رسول و همراهان از وی مقداری گوشت و خرما خواستند تا از او بخرند لیکن وی چیزی نداشت تا به آنان بفروشد در این موقع حضرت و همراهانش زاد و توشه ای نداشتند و وارد زمستان شده بودند - و روایت شده: دچار بی­آبی و قحطی شده بودند - حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله به گوشه خیمه نظر افکند، فرمود: ای ام معبد پس این گوسفند چیست؟ عرض کرد: این گوسفند به علت مرضی که دارد از سایر گوسفندان باز مانده است، حضرت فرمود: آیا در پستان او شیری وجود دارد؟ عرض کرد: این گوسفند لاغرتر از آن است که شیر بدهد. حضرت فرمود: آیا اجازه می­دهی من او را بدوشم؟ عرض کرد: آری پدر و مادرم فدایت گردد، اگر در پستان او چیزی باشد شما در دوشیدن مجاز هستید.

و روایت شده که پیامبر و ابوبکر در هنگام رفتن به مدینه در نزد امّ معبد فرود آمدند. امّ معبد گوسفندی را برای آنان فرستاد. پیامبر اندکی شیر در گوسفند دید. پس به پستانش نگریست و فرمود: در این گوسفند شیر است، گوسفندی بیاور که شیر نداشته باشد. پس امّ معبد گوسفند جوان ماده­ای را برای پیامبر فرستاد و آن حضرت با دست مبارک خود پستان او را گرفت، و نام خدا را بر زبان جاری کرد و برای گوسفند او دعا کرد. در این هنگام گوسفند پاهای خود را از هم باز کرد و شیر از پستانش جاری گردید و نشخوار کرد.

ص: 98

و مشارکا فی (1) کل خیر فعله النبی صلی الله علیه و آله و بلغ حاله إلیه و قد اقتصرت فی ذکر أسرار المهاجرة الشریفة النبویة علی هذه المقامات الدینیة و لو أردت بالله جل جلاله أوردت مجلدا منفردا فی هذه الحال و لکن هذا کاف شاف للمنصفین و أهل الإقبال (2).

و روایت شده که آن حضرت به پسر امّ معبد فرمود: ای پسر جوان ظرفی بیاور. او ظرف را آورد و پیامبر بر پشت گوسفند ضربه­ای زد و گوسفند نشخوار کرد و شیر از پستانش سرازیر شد. حضرت ظرفی را طلب کرد که وسیله آب­خوری آن جماعت بود و حضرت از گوسفند مقداری شیر دوشید به اندازه­ای که روغن آن بالا آمد و روایت شده کره بالا آمد.

حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله ابتدا از آن شیر مقداری به ام معبد مرحمت فرمودند و او از آن آشامید تا آن گاه که سیر شد، و پس از این اصحاب خود را نیز سیراب کرد و در آخر همه، خودش هم میل فرمود. سپس پس از بار اول برای بار دوم نوشیدند. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله بار دیگر از این گوسفند شیر دوشید تا این که ظرف پر شد و آن ظرف را برای امّ معبد گذاشت و بهایش را به او پرداخت کرد و از این محل گذشتند، اندک زمانی پس از این که پیامبر تشریف بردند زوج این زن ابو معبد از راه رسید، و چند عدد بز لاغری هم با خود آورده بود که در لاغری مثل هم بودند.

و به صورت «تساوک» روایت شده یعنی از ضعف، کج و متمایل حرکت می­کردند و «تساوق» هم ذکر شده یعنی به دنبال هم راه می­رفتند.

مغز استخوانشان اندک بود. هنگامی که چشمش به شیر افتاد شگفت زده شد و گفت: این شیر را از کجا آورده اید؟ در این جا گوسفندی که شیر بدهد موجود نبود و بقیه گوسفندان هم از این محل دور بودند و گوسفند حامله نداریم. ام معبد گفت: نه، به خدا قسم مرد با برکتی با فلان و فلان ویژگی از منزل ما عبور کرد. گفت: ای امّ معبد او را برای من توصیف کن. گفت: مردی را دیدم که چهره­ای زیبا و نورانی، و اخلاقی نیکو داشت، بزرگی شکم او را معیوب نکرده و پهلوهایی سبب حقارتش نشده است.

و نیز به صورت «صعلۀ» (کوچک بودن سر) روایت شده، و در روایتی: لاغری او را معیوب نکرده، زیباروی و خوش­سیما بود، چشمان درشت و سیاه داشت، و لبانش نرم و دراز، یا گفت: «غَطَف» (زیاد بودن مژه­ها) و به صورت: «وطف» (بلندی موهای ابرو و مژه) و در صدایش تیزی و صلابت بود، و گردنش بلند و ریش پرپُشتی داشت، ابرهایش باریک و به هم پیوسته بود، اگر ساکت بود آثار متانت و وقار بر او ظاهر می­شد و اگر به سخن می­آمد بر همه مردم اطرافش اوج می­گرفت، از دور کامل­ترین و زیباترین مردم به نظر می­رسید، در نزدیک از همه زیباتر و برتر بود.

ص: 909

شیرین سخن بود و کلامش فصل خطاب بود، کم حرف و پُر حرف نبود. گویی سخنانش مهره­هایی بودند که فرو بریزند، میان اندام بود و از درازی­اش باکی نبود و از کوتاهی­اش هیچ چشمی او را حقیر نمی­شمرد، همچون شاخه­ای تر میان دو شاخه دیگر بود، چهره او از دیگران شاداب­تر و زیباتر بود و اززش او بالاتر و نیکوتر بود. دوستانی دارد که او را احاطه کرده­اند، اگر سخن می­گفت، به سخنش گوش می­سپردند و اگر امر می­کرد در فرمانبرداری او مبادرت می­ورزیدند، مردم گردش جمع شده و خدمتش می­کردند، ترش­رو نبود و مورد ستم قرار نمی­گیرد.

ابو معبد گفت: سوگند به خدا این همان صاحب قریش است که در مکّه از احوالش برای ما بازگفتند. و من قصد داشتم همراه او شوم و اگر برایم فراهم شود این کار را انجام می­دهم. در این حال آوازی از مکه آمد که آواز می­شنیدند و و صاحب صدا را نمی­دیدند و او را نمی­شناختند. که ابیات زیر از همان صدا شنیده شد:

خداوند که پروردگار مردم است جزای خیر به فرستاده­ای بدهد که وارد دو خیمه امّ معبد شد.

آن دو با هدایت بر او نازل شدند، و امّ معبد هدایت یافت و هر کس رفیق محمد شود پیروز خواهد شد.

ای قوم قصی بن کلاب، کارهای که خداوند از شما دریغ کرد، با سروری جزا داده نمی­شود.

مبارک باد برای بنی کعب جایگاه دخترشان، و همه مؤمنان به دنبال جایگاه او هستند.

از خواهرتان در باره گوسفند و ظرفش بپرسید، و اگر از همان گوسفند بپرسید، گواهی می­دهد.

آن گوسفند نازا را فرا خواند و بر دست پیامبر شیر خالص داد به نحوی که سر پستانش کف درآورد.

پس آن گوسفند را به عنوان معجزه­ای برای کسانی که آن را بدوشند رها کرد تا چندین بار در بازگشتن و آمدن آن را بدوشد.

سپس زمخشری گفته است: «البرزۀ» زن عفیف و باوقاری است که مردان با او سخن می­گویند و او بر ایشان نمایان می­شود و پیر و پا به سن گذاشته است و از حدّ زنان محجّب بیرون آمده است، و خود را آشکار می­کند. «المرمّل» یعنی کسی که توشه­اش تمام شده است، و اوضاعش پریشان و نابسامان شده است. که از «الرمل» به معنای بافت نازک است، و از همین کلمه «الأرملۀ» (بیوه) است زیرا پس از فوت قیّم و شوهرش احوال او ناگوار می­شود. «المشتّی» یعنی کسی که به زمستان در می­آید و «المسنت» کسی که وارد خشکسالی می­گردد. و تاء آن به جای یاء آمده است. «الکسر» با کسره و

ص: 100

وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ لِابْنِ أُمِّ مَعْبَدٍ یَا غُلَامُ هَاتِ قَرْواً فَأَتَاهُ بِهِ فَضَرَبَ ظَهْرَ الشَّاةِ فَاجْتَرَّتْ وَ دَرَّتْ وَ دَعَا بِإِنَاءٍ یُرْبِضُ الرَّهْطَ فَحَلَبَ فِیهِ ثَجّاً حَتَّی عَلَاهُ الْبَهَاءُ وَ رُوِیَ الثُّمَالُ.

ثُمَّ سَقَاهَا حَتَّی رَوِیَتْ وَ سَقَی أَصْحَابَهُ حَتَّی رَوُوا وَ شَرِبَ آخِرُهُمْ ثُمَّ أَرَاضُوا عَلَلًا بَعْدَ نَهَلٍ ثُمَّ حَلَبَ فِیهِ ثَانِیاً بَعْدَ بَدْءٍ حَتَّی مَلَأَ الْإِنَاءَ ثُمَّ غَادَرَهُ عِنْدَهَا ثُمَّ بَایَعَهَا ثُمَّ ارْتَحَلُوا عَنْهَا فَقَلَّمَا لَبِثَتْ حَتَّی جَاءَ زَوْجُهَا أَبُو مَعْبَدٍ یَسُوقُ أَعْنُزاً عِجَافاً (1) تُشَارِکْنَ هَزْلًا. (2) وَ رُوِیَ تُسَاوِکُ وَ رُوِیَ تُسَاوِقُ. (3) مُخُّهُنَّ قَلِیلٌ فَلَمَّا رَأَی أَبُو مَعْبَدٍ اللَّبَنَ عَجِبَ وَ قَالَ مِنْ أَیْنَ لَکِ هَذَا یَا أُمَّ مَعْبَدٍ وَ الشَّاءُ عَازِبٌ حِیَالٌ (4) وَ لَا حَلُوبَ فِی الْبَیْتِ قَالَتْ لَا وَ اللَّهِ إِلَّا أَنَّهُ مَرَّ بِنَا رَجُلٌ مُبَارَکٌ مِنْ حَالِهِ کَذَا وَ کَذَا قَالَ صِفِیهِ لِی یَا أُمَّ مَعْبَدٍ قَالَتْ رَأَیْتُ رَجُلًا ظَاهِرَ الْوَضَاءَةِ أَبْلَجَ الْوَجْهِ حَسَنَ الْخُلُقِ لَمْ تَعِبْهُ ثُجْلَةٌ وَ لَمْ تُزْرِ بِهِ صُقْلَةٌ.

وَ رُوِیَ صَعْلَةٌ وَ رُوِیَ لَمْ یعبه (تَعِبْهُ) نُحْلَةٌ وَ لَمْ تُزْرِ بِهِ صُقْلَةٌ وَسِیماً قَسِیماً فِی عَیْنَیْهِ دَعَجٌ وَ فِی أَشْفَارِهِ عَطَفٌ أَوْ قَالَ غَطَفٌ وَ رُوِیَ وَطَفٌ وَ فِی صَوْتِهِ صَحَلٌ وَ فِی عُنُقِهِ سَطَعٌ وَ فِی لِحْیَتِهِ کَثَاثَةٌ أَزَجَّ أَقْرَنَ إِنْ صَمَتَ فَعَلَیْهِ الْوَقَارُ وَ إِنْ تَکَلَّمَ سَمَا وَ عَلَاهُ الْبَهَاءُ أَجْمَلَ النَّاسِ وَ أَبْهَاهُ مِنْ بَعِیدٍ وَ أَحْسَنَهُ وَ أَجْمَلَهُ مِنْ قَرِیبٍ (5) حُلْوَ الْمَنْطِقِ

ص: 99

فتحه کاف به معنای گوشه خانه است.

«ذفان مخرجه» یعنی به هنگام خروج او. و از «توذّف» است، هرگاه شتابان بگذرد. «البصرۀ» آثار شیر است که بر پستان باشد. «التفاج» باب تفاعل از «الفجج» که از «الفحج» شدیدتر است و از همین کلمه «قوس فجّاء» (کمانی است که زه آن از میانه آن فاصله بگیرد) است.

ابنۀ الخسّ در وصف شتر سروده است:

شتری که چشمانش گود است، و میانه پشتش نزدیک به هم است، وقتی راه می­رود میان پاهایش از هم فاصله دارد.

«القرو» ظرفی کوچک است که در هنگام نیازها گردانده می­شود. از «قروت الارض» هرگاه در زمین بگردی و رفت و آمد کنی. «الارباض» یعنی سیراب شدن تا حدّی که شخص سنگین شده و بخوابد و استراحت کند.

نصب «ثجّاً» با فعلِ در تقدیری است، یعنی: یثجّ ثجّاَ، یا «یحل ثجّا» زیرا در این معنی، «ثجّ» نهفته است. و ممکن است به معنای سخن تو باشد که بگویی: «ثاجّاً» منصوب به حال باشد. مقصود از «البهاء» کف چربی و روغن است. «الثمال» جمع «ثمالۀ» به معنای چربی روی شیر است. «اراضوا» از «اراض الحوض» است هرگاه کف حوض پر از آب شود، یعنی چندین بار سیراب شدند. «تشارکن هزلا» یعنی لاغری آنان را فرا گرفته بود گویی آنان در لاغری با هم اشتراک دارند. «التساوک» یعنی متمایل راه رفتن به جهت ضعف. «تساوق الغنم» یعنی به دنبال هم راه رفتند گویی برخی از آنان برخی دیگر را سوق می­دهند. و بدین معنی است که:

این گوسفندان به جهت ضعف و لاغری شدید، ناتوان شده و از همدیگر جا می­مانند. «الحلوب» گوسفند شیرده است. و این کلمه­ای است که اهل زبان آن را عجیب می­دانند و گمان می­کنند که این کلمه بنا به ظاهر «فعول» به معنای «مفعولۀ» است و حقیقت این است که به معنای اسم فاعل است. و اصل در آن، این است که فعل، همانطور که به مباشر آن اسناد داده می­شود، به چیزی که بر آن حمل می­شود و در به وجود آوردن نقش دارد، نیز اسناد داده می­شود. مانند این سخن شاعر: «اذا ردّ عافی القدر من یستعیرها» (هرگاه کسی که دیگ را قرض گرفته است، باقیمانده غذا در آن را برگرداند) و سخنشان که گویند: «هزم الامیر العدوّ»

ص: 101

فَصْلٌ لَا نَزْرٌ وَ لَا هَذْرٌ کَأَنَّمَا مَنْطِقُهُ خَرَزَاتٌ نُظُمٌ یَتَحَدَّرْنَ رَبْعَةٌ لَا یَأْسَ (1) مِنْ طُولٍ وَ لَا تَقْتَحِمُهُ عَیْنٌ مِنْ قَصْرٍ غُصْنٌ بَیْنَ غُصْنَیْنِ فَهُوَ أَنْضَرُ الثَّلَاثَةِ مَنْظَراً وَ أَحْسَنُهُمْ قَدْراً لَهُ رُفَقَاءُ یَحُفُّونَهُ إِنْ قَالَ أَنْصَتُوا لِقَوْلِهِ وَ إِنْ أَمَرَ تَبَادَرُوا إِلَی أَمْرِهِ مَحْفُودٌ مَحْشُودٌ لَا عَابِسٌ وَ لَا مُعْتَدٍ.

قال أبو معبد هو و الله صاحب قریش الذی ذکر لنا من أمره ما ذکر بمکة لقد هممت أن أصحبه و لأفعلن إن وجدت إلی ذلک سبیلا و لقد أصبح (2) صوت بمکة عالیا یسمعون الصوت و لا یدرون من صاحبه:

جزی الله رب الناس خیر جزائه***رفیقین قالا خیمتی أم معبد

هما نزلاها بالهدی و اهتدت بهم***فقد فاز من أمسی رفیق محمد

فیا لقصی ما زوی الله عنکم*** به من فعال لا یجازی (3) و سودد

لیهنئ بنی کعب مقام فتاتهم*** و مقعدها للمؤمنین بمرصد

سلوا أختکم عن شاتها و إنائها***فإنکم إن تسألوا الشاة تشهد

دعاها بشاة حائل فتحلبت*** له بصریح ضرة الشاة مزبد

فغادرها رهنا لدیها بحالب***یرددها فی مصدر ثم مورد (4)

ثم قال الزمخشری البرزة العفیفة الرزینة التی یتحدث إلیها الرجال فتبرز لهم و هی کهلة قد خلا بها سن فخرجت عن حد المحجوبات و قد برزت برازة المرمل الذی نفد زاده و فرقت حاله و سخفت من الرمل و هو نسج سخیف و منه الأرملة لرقة حالها بعد قیمها المشتی الداخل فی الشتاء و المسنت الداخل فی السنة و هی القحط و تاؤه بدل من یاء (5) الکسر بالکسر

ص: 100

و «بنی المدینۀ» سپس گفته شده: که «ناقه حلوب» بر این اسلوب است، زیرا به خاطر این که شیر دارد، شیرش را می­دوشند، گویی از این جهت که شیر را با خود حمل می­کند، خود شیرش را می­دوشد. و مثال دیگر برای آن: «الماء الشروب» و «الطریق الرکوب» و مثال­های دیگر مانند آن­ها.

«بلج الوجه» یعنی سفیدی و درخشش صورت. و از همین کلمه «الحقّ ابلج» گویند.

«الثجلۀ و الثجل» بزرگی شکم است. «الصقلۀ و الصقل» درازی خاصره است. و گفته شده: لاغری و کم گوشت بودن آن است. و «قد صقل» از این سخنشان است که گویند: «صقلت الناقۀ» هرگاه با راه رفتن زیاد بر آن، شتر را لاغر کنی. و بدین معنی است که: خاصره او بزرگ و گنده نیست و بسیار لاغر نیست.

«النحل» لاغری است و «الصعلۀ» کوچک بودن سر است. گفته می­شود: «صعل» و «اصعل» و «إمرأۀ صعلاء» «القسام» یعنی: زیبایی. و «رجل مقسم الوجه» و گویی بدین معنا است که: هر قسمت از اندام او بهره و بخشی از زیبایی را گرفته است، پس او زیبا است و چیزی در او نیست که او را زشت جلوه بدهد.

«العطف» درازی و نرمی لب­ها است. یعنی: خمیدگی لب­ها. «الغطف» انعطاف و نرمی آن است. و «انعطف» و «انغطف» و «انفغضف» به یک معنی می­باشند. «الوطف» درازی است. «الصحل» صدایی است که در آن گرفتگی باشد اما به درجه­ای نیست که خشن باشد. و اینگونه صدا نیکو است زیرا از تیزی­ای که پرده گوش را آزار دهد، خالی است. «السطع» درازی گردن است، و «رجل اسطع» و «إمرأۀ سطعاء» و از «سطوع النار» (بالا گرفتن آتش) است. «سما» گفته شده: یعنی بالا رفت و بر هم­نشینان خود بالاتر رفت. و گفته شده: «علا برأسه أو بیده» و جایز است که فعل برای «البهاء» باشد و یعنی: «سماه البهاء و علاه» به شیوه تاکید در مبالغه وصف او به بزرگی و زیبایی، هرگاه شروع به سخن گفتن کند. زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از فصیح­ترین عرب­ها بود. «فصل» مصدری است که در جای اسم فاعل قرار گرفته است، یعنی منطق و سخن گفتن او میانه کم­گویی و پرگویی است و بین آن­ها جدایی می­افکند. گفته­اند: «رجل ربعۀ» (مرد میانه­اندام) و آن را به صورت مؤنث آورده­اند و موصوف، مذکر است با تأویل «نفس ربعۀ»، و مانند این اسلوب «غلام یفعۀ» است. «لا یأس من طول» روایت شده که این عبارت کمی بالاتر از «ربعۀ» است. پس بدین معنی است که: او در حدّ ربعۀ نیست و از آن تجاوز نمی­کند

ص: 102

و الفتح جانب البیت.

وذفان مخرجه أی حدثان خروجه و هو من توذف إذا مر مرا سریعا البصرة أثر من اللبن یبصر فی الضرع التفاج تفاعل من الفجج و هو أشد من الفحج و منه قوس فجاء. (1) و عن ابنة الخس فی وصف ناقة ضبعة عینها هاج و صلاها راج (2) و تمشی و تفاج.

القرو إناء صغیر یردد فی الحوائج من قروت الأرض إذا جلت فیها و ترددت الإرباض الإرواء إلی أن یثقل الشارب فیربض.

انتصاب ثجا بفعل مضمر أی یثج ثجا أو یحلب لأن فیه معنی ثج و یحتمل أن یکون بمعنی قولک ثاجا نصبا علی الحال المراد بالبهاء و بیض الرغوة و الثمال جمع ثمالة و هی الرغوة أراضوا من أراض الحوض إذا استنقع فیه الماء أی نقعوا بالری مرة بعد أخری تشارکن هزلا أی عمهن الهزال فکأنهن قد اشترکن فیه و التساوک التمایل من الضعف تساوق الغنم تتابعها فی المسیر کأن بعضها یسوق بعضا و المعنی أنها لضعفها و فرط هزالها تتخاذل و یتخلف بعضها عن بعض و الحلوب التی تحلب و هذا مما یستغربه أهل اللغة زاعمین أنه فعول بمعنی مفعولة نظرا إلی الظاهر و الحقیقة أنه بمعنی فاعلة و الأصل فیه أن الفعل کما یسند إلی مباشرة یسند إلی الحامل علیه و المطرق إلی إحداثه و منه قوله إذا رد عافی (3) القدر من یستعیرها و قولهم هزم الأمیر العدو و

ص: 101

و این مقدار از تجاوز از حدّ را عدم یأس از برخی درازی قرار داده است، و در نکره آمدن «الطول» دلیلی بر معنای بعضیه بودن آن است. و به صورت: «ربعۀ لا یائس من طول» نیز روایت شده است.

در باره چهره زشت گفته می­شود: «اقتحمته العین» یعنی چشم آن را تحقیر و خوار می­بیند. گویی چشم، از زشتی آن در «قحمۀ» یعنی، سختی افتاده است.

«محفود» یعنی کسی که به او خدمت می­شود. و اصل «الحفد» شتاب کردن است. «محشود» یعنی بر گرد او جمع شده­اند و مقصود این است که: اصحاب او برای خدمتگزاری او شتاب می­کنند و گرد او جمع می­شوند.

«خیمتی» بنا بر ظرفیه بودن، منصوب شده است و ظرف محدود در جایگاه ظرف مبهم قرار گرفته است مانند «بیت الکتاب» همانند «عسل الطریق الثعلب» روباه به شتاب راه را پیمود.

لام در «لقصیّ» برای اظهار تعجب است مانند این لام در سخنشان که گویند: «یا للدواهی و یا للماء» و بدین معنی است که: ای بنی قصیّ بیاید تا از بخت شما که از آن غافل مانده­اید و با عصیان و سرکشی در برابر پیامبر خدا، آن را از عزّت خود تباه کردید، و او را وادار به بیرون رفتن از میان شما کردید، تعجب شود (کنیم).

و سخن او: «ما زوی الله عنکم» نیز برای اظهار تعجب است، و بدین معنی است که: خداوند چه چیز را از شما دریغ کرد؟ «الضرۀ» اصل پستان است که خالی از شیر نباشد، و گفته شده: کل پستان به جز نوک پستان است. (1)

ص: 103

بنی المدینة ثم قیل علی هذا النهج ناقة حلوب لأنها تحمل علی احتلابها بکونها ذات حلب فکأنها تحلب نفسها لحملها علی الحلب و من ذلک الماء الشروب و الطریق الرکوب و أشباههما بلج الوجه بیاضه و إشراقه و منه الحق أبلج الثجلة و الثجل عظم البطن و الصقلة و الصقل طول الصقل و هو الخصر و قیل ضمره و قلة لحمه و قد صقل و هو من باب قولهم (1) صقلت الناقة إذا أضمرتها بالسیر و المعنی أنه لم یکن بمنتفخ الخصر و لا ضامره جدا.

و النحل النحول و الصعلة صغر الرأس یقال صعل (2) و أصعل و امرأة صعلاء القسام الجمال و رجل مقسم الوجه و کأن المعنی أخذ کل موضع منه من الجمال قسما فهو جمیل کله لیس فیه شی ء یستقبح.

العطف طول الأشفار و انعطافها أی تثنیها (3) و الغطف انعطافها و انعطف و انغطف و انغضف أخوات و الوطف الطول الصحل صوت فیه بحة لا تبلغ أن تکون جشة (4) و هو یستحسن لخلوه عن الحدة الموذیة للصماخ السطع طول العنق و رجل أسطع و امرأة سطعاء و هو من سطوع النار سما قیل ارتفع و علا علی جلسائه و قیل علا برأسه أو بیده و یجوز أن یکون الفعل للبهاء أی سماه البهاء و علاه علی سبیل التأکید للمبالغة فی وصفه بالبهاء و الرونق إذا أخذ فی الکلام لأنه کان صلی الله علیه و آله أفصح العرب فصل مصدر موضوع موضع اسم الفاعل أی منطقه وسط بین النزر و الهذر فاصل بینهما قالوا رجل ربعة فأنثوا و الموصوف مذکر علی تأویل نفس ربعة و مثله غلام یفعة لا یأس من طول یروی أنه کان فریق الربعة (5) فالمعنی أنه لم یکن فی حد الربعة غیر متجاوز له فجعل ذلک القدر

ص: 102

باب هفتم : ورود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه و بنای مسجد و خانه­ها، و جمله احوال آن حضرت تا آغاز نمودن جهاد

روایات

روایت1.

اعلام الوری: زُهریّ گوید: بین بیعت انصار در عقبه تا مهاجرت حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله به مدینه سه ماه فاصه بود. انصار در ذی الحجه با پیامبر بیعت کردند و رسیدن آن حضرت به مدینه نیز در ربیع الأول واقع شد و روز دوازدهم این ماه به وارد مدینه شد. انصار در انتظار پیامبر بودند و همواره از منازل خود بیرون می­شدند و به راه نگاه می­کردند. هنگامی که مأیوس می­شدند بار دیگر به خانه­های خود برمی­گشتند، موقعی که حضرت رسول به ذو الحلیفه رسیدند راه منزل بنی عمرو بن عوف را پرسیدند اشخاصی که در آن جا بودند آن حضرت را رهنمائی کردند. یکی از یهودیان که بالای دیواری ایستاده بود از دور شبحی و سایه­ای به نظرش رسید، و فریاد برآورد: ای جماعت مسلمان! اکنون صاحب شما به طرف مدینه می آید، فریاد این مرد در مدینه پیچید، مردم از زن و مرد و کودک از منازل بیرون شدند و برای آمدن حضرت رسول خوشوقت گردیدند. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله در قبا توقف کردند و به مسجد تشریف بردند و در آن جا نشستند. بنو عمر بن عوف پیرامون او اجتماع کردند، و از حضور آن بزرگوار اظهار فرح و انبساط و شادمانی می­نمودند. پیامبر در قبا به منزل کلثوم بن هدم که یکی از مشایخ بنی عمرو و مرد صالحی بود و نابینا بود نازل شدند. در این هنگام خانواده های مختلف اوس نزد پیامبر رفت و آمد کردند و لیکن از قبیله خزرج به علت این که بین آن­ها با اوس اختلاف بود کسی نزد حضرت رسول نیامد. پیامبر هر چه نگاه می­کرد از خزرجیان کسی را نمی­دید، و قبل از آن حضرت نیز عده ای از مهاجرین در قبیله بنی عمرو بن عوف فرود آمده بودند.

روایت شده هنگامی که حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله به مدینه وارد شدند زنان و کودکان این بیت را می­خواندند:

ص: 104

من تجاوز حد الربعة عدم یأس من بعض الطول و فی تنکیر الطول دلیل علی معنی البعضیة و روی ربعة لا یائس من طول.

یقال فی المنظر المستقبح اقتحمته العین أی ازدرته کأنها وقعت من قبحه فی قحمة و هی الشدة.

محفود مخدوم و أصل الحفد مدارکة الخطو محشود مجتمع علیه یعنی أن أصحابه یزفون فی خدمته یجتمعون علیه.

خیمتی نصب علی الظرف أجری المحدود مجری المبهم کبیت الکتاب کما عسل الطریق الثعلب.

اللام فی لقصی للتعجب کالتی فی قولهم یا للدواهی و یا للماء و المعنی تعالوا یا قصی لیتعجب (1) منکم فیما أغفلتموه من حظکم و أضعتموه من عزکم بعصیانکم رسول الله و إلجائکم إیاه إلی الخروج من بین أظهرکم.

و قوله ما زوی الله عنکم تعجب أیضا معناه أی شی ء زوی الله عنکم الضرة أصل الضرع الذی لا یخلو من اللبن و قیل هی الضرع کله ما خلا (2) الأَطْبَاء (3).

ص: 103

طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَیْنَا مِنْ ثَنِیَّات الْوَدَاعِ

وَجَبَ الشُّکْرُ عَلَیْنَا مَا دَعَا لِلَّهِ دَاعٍ

ماه شب چهارده از گردنه­های «وداع» بر ما نمایان شد، سپاس و شکرگذاری بر ما واجب است تا زمانی که دعا کننده­ای خداوند را فرا بخواند.

سلمان فارسی غلام یکی از یهودیان مدینه بود، وی از شهر و مملکت خود بیرون شده بود و درباره دین «حنیف» تحقیق و بررسی می­کرد، وی در ضمن مسافرت خود به یکی از راهبان مسیحی در شام برخورد کرد و از راهب راجع به دین حنیف سؤالاتی کرد و با وی دوست و رفیق شد، راهب گفت: این مذهب در مکه ظاهر خواهد شد شما به آن جا بروید، پس از آن به یثرب بروید زیرا که این پیامبر به آن طرف مهاجرت خواهد کرد. سلمان فارسی از شام حرکت کرد هنگامی که به یثرب رسید یکی از اعراب او را گرفت و به عنوان برده به یکی از یهودیان فروخت، سلمان روزها در نخلستان این مرد یهودی کار می کرد، روزی که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله به مدینه تشریف فرما شدند سلمان طبق معمول در این نخلستان بود در این هنگام یکی از یهودیان آمد و به صاحب سلمان گفت، اطلاع داری که پیامبر این مسلمانان، به نزدشان آمده است. سلمان فارسی هنگامی که این موضوع را شنید گفت: قربانت گردم چه می گوئی؟! صاحب سلمان گفت: کار خود را بکن به شما ارتباطی ندارد، راوی گوید: سلمان پس از شنیدن این خبر از درخت پایین آمد و سینی­ای را پر از خرما کرد و برای حضرت رسول برد. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: این خرما چیست؟ عرض کرد: این صدقه است و خرمای ما می باشد چون مطلع شدیم شما غریب هستید و از راه دور به این شهر آمده اید لذا دوست دارم که از خرمای ما بخورید، حضرت فرمود: نام خداوند را بر زبان جاری کنید و از این خرماها بخورید. سلمان در این هنگام متوجه حضرت رسول شد و به زبان فارسی گفت: این یکی از نشانه ها است! و با انگشت خود آن را شمرد. بار دیگر طبقی آورد و گفت: چون دیدم شما از خرمای صدقه نمی­خورید و لذا این طبق را به عنوان هدیه برای شما آورده ام، حضرت فرمود: نام خدا را به زبان بیاورید و از این خرما میل کنید، در این مرتبه خود آن جناب هم میل فرمودند، سلمان با انگشتش دو تا را شمرد. و به فارسی گفت: این علامت دوم است.

ص: 105

پس از این جریان سلمان پشت سر پیامبر رفت، حضرت نیز شانه مبارک را باز کرده بود در این هنگام چشم سلمان به خاتم نبوت افتاد و او را بوسید، خاتم النبیین فرمود: تو که هستی؟ عرض کرد: من مردی از اهل فارس هستم و مدتی است که از شهر خود بیرون شده ام، سلمان جریان کار خود را حضور پیامبر عرض کرد.

و در این باره روایت طولانی­ای ذکر شده است.

پس سلمان مسلمان شد و حضرت رسول فرمود: تو را مژده می­دهم که به زودی خداوند آزادی تو را از دست این یهودی مقرر می فرماید.

هنگامی که شب فرا رسید ابو بکر از پیامبر مفارقت کرد و به طرف مدینه آمد و در خانه یکی از انصار نازل شد، لیکن حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله همچنان در قبا در نزد کلثوم بن هدم ماند.

پس از این که نماز مغرب و عشاء را اداء نمودند اسعد بن زراره در حالی که نقابی بر چهره خود داشت حضور آن جناب رسید، و از قدوم حضرت اظهار شادمانی کرد. بعد از این عرض کرد: یا رسول اللَّه! من گمان نمی­کردم که خبر آمدن شما را بشنوم و لیکن حضور شما نرسم ولی شما می­دانید که بین ما و برادران ما از اوس اختلاف و کدورتی هست و لذا میل نداشتم که در منزل آنان خدمت شما برسم، ولی اکنون لازم دیدم حضور شما برسم. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمود: ای قبیله اوس اکنون کدام یک از شما اسعد بن زراره را حمایت خواهید کرد، گفتند: یا رسول اللَّه! حمایت شما حمایت ماست شما از وی حمایت کنید و او را در پناه خود بگیرید، پیامبر فرمود: من میل دارم یکی از شما او را پناه دهد، در این هنگام عُوَیم بن ساعِده و سعد بن خَیثَمه عرض کردند: یا رسول اللَّه! اسعد بن زراره در پناه ما باشد. پس از این جریان اسعد بن زراره خدمت پیامبر می­رسید و به آن جناب نماز می­خواند و صحبت می­کرد. حضرت رسول مدت پانزده روز در قبا توقف کردند، در یکی از روزها ابو بکر آمد و عرض کرد یا رسول اللَّه! مردم مدینه اشتیاق دیدار شما را دارند، اینک لازم است به مدینه داخل شوید. حضرت فرمود: من از جای خود تکان نخواهم خورد تا برادرم علی بن ابی طالب برسد. پیامبر برای علی علیه السّلام سفارش کرده بود که خانواده او را از مکه به طرف مدینه حمل کند، و خودش هم حرکت نماید، ابو بکر گفت: من خیال نمی کنم علی ابن ابی طالب بیاید، حضرت فرمود: علی هر چه زودتر خواهد آمد، پس از پانزده روز که از توقف پیامبر گذشت علی علیه السّلام به اتفاق اهل بیت پیامبر رسیدند.

ص: 106

طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَیْنَا مِنْ ثَنِیَّاتِ (1) الْوَدَاعِ*** وَجَبَ الشُّکْرُ عَلَیْنَا مَا دَعَا لِلَّهِ دَاعٍ

وَ کَانَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ عَبْداً لِبَعْضِ الْیَهُودِ وَ قَدْ کَانَ خَرَجَ مِنْ بِلَادِهِ مِنْ فَارِسَ یَطْلُبُ الدِّینَ الْحَنِیفَ الَّذِی کَانَ أَهْلُ الْکُتُبِ یُخْبِرُونَهُ بِهِ فَوَقَعَ إِلَی رَاهِبٍ مِنْ رُهْبَانِ النَّصَارَی بِالشَّامِ فَسَأَلَهُ عَنْ ذَلِکَ وَ صَحِبَهُ فَقَالَ اطْلُبْهُ بِمَکَّةَ فَثَمَّ مَخْرَجُهُ وَ اطْلُبْهُ بِیَثْرِبَ فَثَمَّ مُهَاجَرُهُ فَقَصَدَ یَثْرِبَ فَأَخَذَهُ بَعْضُ الْأَعْرَابِ فَسَبَوْهُ وَ اشْتَرَاهُ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ فَکَانَ یَعْمَلُ فِی نَخْلِهِ (2) وَ کَانَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ عَلَی النَّخْلَةِ یَصْرِمُهَا (3) فَدَخَلَ عَلَی صَاحِبِهِ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ فَقَالَ یَا بَا فُلَانٍ أَ شَعَرْتَ أَنَّ هَؤُلَاءِ الْمُسْلِمَةَ قَدْ قَدِمَ عَلَیْهِمْ نَبِیُّهُمْ فَقَالَ سَلْمَانُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا الَّذِی تَقُولُ فَقَالَ لَهُ صَاحِبُهُ مَا لَکَ وَ لِلسُّؤَالِ عَنْ هَذَا أَقْبِلْ عَلَی عَمَلِکَ قَالَ فَنَزَلَ وَ أَخَذَ طَبَقاً فَصَیَّرَ عَلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ الرُّطَبِ وَ حَمَلَهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هَذَا قَالَ هَذِهِ صَدَقَةُ تُمُورِنَا بَلَغَنَا أَنَّکُمْ قَوْمٌ غُرَبَاءُ قَدِمْتُمْ هَذِهِ الْبِلَادَ فَأَحْبَبْتُ أَنْ تَأْکُلُوا مِنْ صَدَقَاتِنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَمُّوا وَ کُلُوا فَقَالَ سَلْمَانُ فِی نَفْسِهِ وَ عَقَدَ بِإِصْبَعِهِ هَذِهِ وَاحِدَةٌ یَقُولُهَا بِالْفَارِسِیَّةِ ثُمَّ أَتَاهُ بِطَبَقٍ آخَرَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هَذِهِ فَقَالَ لَهُ سَلْمَانُ رَأَیْتُکَ لَا تَأْکُلُ الصَّدَقَةَ وَ هَذِهِ هَدِیَّةٌ أَهْدَیْتُهَا إِلَیْکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله سَمُّوا وَ کُلُوا وَ أَکَلَ علیه السلام فَعَقَدَ سَلْمَانُ بِیَدِهِ اثْنَتَیْنِ وَ قَالَ هَذِهِ آیَتَانِ (4) یَقُولُهَا بِالْفَارِسِیَّةِ

ص: 105

هنگامی که امیر المؤمنین به حضرت رسول رسیدند، سعد بن ربیع و عبد اللَّه بن رواحه بت های خزرجیان را از بین می­بردند و آن­ها را می­شکستند. هر کدام از بزرگان و رؤسای قبائل در منزل خود بت مخصوصی داشتند، و این بت ها را معطر می­کردند و به آن­ها تبّرک می­جستند. خاندان های مختلف نیز بت هائی داشتند که متعلق به خانواده بود و به طور دسته جمعی در عبادت آن­ها شرکت می­کردند این بت ها را با پارچه ها زینت می­نمودند و برای آن­ها گوسفند قربانی می­کردند. موقعی که نقبای دوازده گانه که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله قبلا در مکه آن­ها را انتخاب کرده بودند وارد مدینه شدند بت ها را از منازل خود و کسانی که از آنان اطاعت کرده بودند خارج ساختند، و هنگامی که هفتاد نفر از مسلمین به مدینه رسیدند اسلام در این شهر شهرت پیدا کرد و مسلمین قوت گرفتند، و لذا بت های مشرکین را از بین می بردند.

راوی گوید: پیامبر بعد از ورود علی علیه السّلام یک یا دو روز دیگر نیز در قبا توقف کردند پس از آن برای عزیمت به مدینه سوار مرکب شد، در این هنگام بنی عَمرو بن عوف پیرامون آن جناب اجتماع کردند و عرض کردند: یا رسول اللَّه! در نزد ما توقف کنید زیرا ما اهل جنگ و جهاد و عهد و پیمان هستیم و شما را از دشمنان و مخالفین نگهداری خواهیم کرد پیامبر فرمود: این مرکب مأموریت دارد مرا به محل معینی ببرد. خبر حرکت حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله به اوس و خزرج رسید آنان مسلح شدند و به استقبال آن جناب شتافتند. پیامبر به هر خاندانی از انصار که عبور می کردند، اطراف شتر او را می­گرفتند

ص: 107

ثُمَّ دَارَ خَلْفَهُ فَأَلْقَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ کَتِفِهِ الْإِزَارَ فَنَظَرَ سَلْمَانُ إِلَی خَاتَمِ النُّبُوَّةِ وَ الشَّامَةِ (1) فَأَقْبَلَ یُقَبِّلُهَا فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ فَارِسَ قَدْ خَرَجْتُ مِنْ بِلَادِی مُنْذُ کَذَا وَ کَذَا وَ حَدَّثَهُ بِحَدِیثِهِ.

وَ لَهُ حَدِیثٌ فِیهِ طُولٌ. (2) فَأَسْلَمَ وَ بَشَّرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ أَبْشِرْ وَ اصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ سَیَجْعَلُ لَکَ فَرَجاً مِنْ هَذَا الْیَهُودِیِّ.

فَلَمَّا أَمْسَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَارَقَهُ أَبُو بَکْرٍ وَ دَخَلَ الْمَدِینَةَ وَ نَزَلَ عَلَی بَعْضِ الْأَنْصَارِ وَ بَقِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِقُبَاءَ نَازِلًا عَلَی کُلْثُومِ بْنِ الْهِدْمِ (3) فَلَمَّا صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ جَاءَهُ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ مُقَنِّعاً فَسَلَّمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ فَرِحَ بِقُدُومِهِ ثُمَّ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا ظَنَنْتُ أَنْ أَسْمَعَ بِکَ فِی مَکَانٍ فَأَقْعُدَ عَنْکَ إِلَّا أَنَّ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ إِخْوَانِنَا مِنَ الْأَوْسِ مَا تَعْلَمُ فَکَرِهْتُ أَنْ آتِیَهُمْ فَلَمَّا أَنْ کَانَ هَذَا الْوَقْتُ لَمْ أَحْتَمِلْ أَنْ أَقْعُدَ عَنْکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْأَوْسِ مَنْ یُجِیرُهُ مِنْکُمْ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ جِوَارُنَا فِی جِوَارِکَ فَأَجِرْهُ قَالَ لَا بَلْ یُجِیرُهُ بَعْضُکُمْ فَقَالَ عُوَیْمُ بْنُ سَاعِدَةَ وَ سَعْدُ بْنُ خَیْثَمَةَ نَحْنُ نُجِیرُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَجَارُوهُ وَ کَانَ یَخْتَلِفُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَتَحَدَّثُ عِنْدَهُ وَ یُصَلِّی خَلْفَهُ فَبَقِیَ رَسُولُ اللَّهِ خَمْسَةَ عَشَرَ یَوْماً فَجَاءَهُ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ تَدْخُلُ الْمَدِینَةَ فَإِنَّ الْقَوْمَ مُتَشَوِّقُونَ إِلَی نُزُولِکَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَا أَرِیمُ مِنْ هَذَا الْمَکَانِ حَتَّی یُوَافِیَ أَخِی عَلِیٌّ علیه السلام وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ قَدْ بَعَثَ إِلَیْهِ أَنِ احْمِلِ الْعِیَالَ وَ اقْدَمْ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ مَا أَحْسَبُ عَلِیّاً یُوَافِی قَالَ بَلَی مَا أَسْرَعَهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَبَقِیَ خَمْسَةَ عَشَرَ یَوْماً فَوَافَی عَلِیٌّ علیه السلام بِعِیَالِهِ. (4)

ص: 106

و می­گفتند: یا رسول اللَّه! در منزل ما فرود آیید. حضرت می فرمود جلوی مرکب مرا نگیرید و او را آزاد بگذارید زیرا وی مأمور است به جای معینی برود و در آن جا بر زمین نشیند. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله صبح روز جمعه از قبا حرکت کردند و ظهر همان روز به بنی سالم رسیدند افراد بنی سالم جلوی آن جناب را گرفتند و گفتند: یا رسول اللَّه! اکنون در این جا فرود آیید زیرا اهل این محل از مجاهدین و فداکاران هستند و شما را از گزند بدخواهان و دشمنان حفظ خواهند کرد، شتر حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله نزدیک مسجد این قبیله که قبل از تشریف فرمائی او، درست کرده بودند به زمین نشست پیامبر در مسجد فرود آمد و نماز ظهر را اداء کرد و برای آنان خطبه خواند، و این اولین مسجدی بود که آن حضرت در آن جا خطبه جمعه خواندند، و این نماز به طرف بیت المقدس خوانده شد و صد نفر با آن جناب نماز گزاردند. بعد از خواندن نماز حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله سوار شتر شدند و مهار او را نیز به گردنش انداختند، شتر به محله عبد اللَّه بن ابیّ رسید و حضرت رسول در این محل توقف کردند و می­توانستند بر عبد اللَّه بن ابی نازل شوند، پس از این که گرد و غبار بلند شد و عبد اللَّه آستین خود را جلوی دماغ و دهان گرفته بود، گفت: ای مرد از این محل بروید و در منازل کسانی که شما را گول زدند و به این جا آوردند نازل شوید و محله ما را به هم نزنید. خداوند در اثر حرف عبد اللَّه بن ابیّ موریانه را بر منازل بنی حُبلَی که جد این عبد اللَّه بود مسلط کرد و تمام خانه های آنان از بین رفت تا آن جایی که افراد این قبیله در منازل دیگران اقامت کردند، در این هنگام سعد بن عباده از جای خود برخاست و گفت: یا رسول اللَّه! از گفته های این مرد نگران نباشید، زیرا ما در نظر داشتیم وی را به عنوان پادشاه و سرور برای خود انتخاب کنیم. اکنون وی می بیند با آمدن شما این موضوع منتفی شده لذا از ورود شما ناراحت به نظر می­رسد، اینک در خانه من فرود آیید، زیرا در میان اوس و خزرج کسی به اندازه ما قدرت پذیرائی ندارد، و ما قوی و نیرومند هستیم، اکنون از محله ما گذر نکنید. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله بار دیگر افسار شتر را افکند و او هم چنان به راه خود ادامه داد تا به محلی که اکنون مسجد پیامبر واقع شده رسید. این محل قبلا خوابگاه گوسفندان و شتران بود، و به دو کودک یتیم به نام­های سهل و سهیل از خزرجیان تعلق داشت، و این دو کودک نیز در تحت کفالت أسعد بن عباده بودند. شتر حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله در خانه ابو ایوب خَالِد بن زَید انصاری رسید، و در آن جا به زمین آمد، پیامبر از شتر پائین آمد.

هنگامی که آن حضرت از مرکب خود نازل گردید

ص: 108

فَلَمَّا وَافَی کَانَ سَعْدُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ یَکْسِرَانِ أَصْنَامَ الْخَزْرَجِ وَ کَانَ کُلُّ رَجُلٍ شَرِیفٍ فِی بَیْتِهِ صَنَمٌ یَمْسَحُهُ وَ یُطَیِّبُهُ وَ لِکُلِّ بَطْنٍ مِنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ صَنَمٌ فِی بَیْتٍ لِجَمَاعَةٍ یُکْرِمُونَهُ وَ یَجْعَلُونَ عَلَیْهِ مِنْدِیلًا وَ یَذْبَحُونَ لَهُ فَلَمَّا قَدِمَ (1) الِاثْنَا عَشَرَ مِنَ الْأَنْصَارِ أَخْرَجُوهَا مِنْ بُیُوتِهِمْ وَ بُیُوتِ مَنْ أَطَاعَهُمْ فَلَمَّا قَدِمَ السَّبْعُونَ کَثُرَ الْإِسْلَامُ وَ فَشَا وَ جَعَلُوا یَکْسِرُونَ الْأَصْنَامَ.

قَالَ وَ بَقِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ قُدُومِ عَلِیٍّ علیه السلام یَوْماً أَوْ یَوْمَیْنِ ثُمَّ رَکِبَ رَاحِلَةً فَاجْتَمَعَتْ إِلَیْهِ بَنُو عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ (2) فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ أَقِمْ عِنْدَنَا فَإِنَّا أَهْلُ الْجَدِّ وَ الْجَلَدِ وَ الْحَلْقَةِ (3) وَ الْمَنَعَةِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله خَلُّوا عَنْهَا فَإِنَّهَا مَأْمُورَةٌ وَ بَلَغَ الْأَوْسَ وَ الْخَزْرَجَ خُرُوجُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَبِسُوا السِّلَاحَ وَ أَقْبَلُوا یَعْدُونَ حَوْلَ نَاقَتِهِ

ص: 107

مردم اطراف او جمع شدند و او را به منازل خویش دعوت کردند، در این هنگام که مردم پیرامون وی اجتماع کرده بودند، مادر ابو ایوب وسائل و اثاثیه حضرت را به منزل خود برد. موقعی که پیامبر دید مردم از وی دست برنمی­دارند پرسید لوازم و وسائل من چه شد؟ گفتند: مادر ابو ایوب به منزلش برده، حضرت فرمود: «المرء مع رحله» اکنون که لوازم و اثاثیه مرا آن جا برده اند من در آن جا منزل خواهم کرد، اسعد بن زراره نیز شتر آن حضرت را به منزلش بردند.

ابو ایوب در منزل خود یک اطاق بیش نداشت و بالای این اطاق نیز غرفه ای بود، او راضی نشد که خود بالا رود و حضرت را در اطاق پائین پذیرائی کند، و لذا پرسید یا رسول اللَّه! پدر و مادرم فدای شما باد به اطاق بالا میل دارید بروید و یا در پائین اقامت می­کنید؟ زیرا من دوست ندارم در بالای سر شما زندگی کنم. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اطاق پائین برای ما مناسب تر است زیرا مردم با ما رفت و آمد می­کنند و این موجب سهولت از برای مراجعین می­باشد، ابو ایوب گوید: من و مادرم در بالا زندگی می­کردیم، و هنگامی که می­خواستیم از دلو آب برداریم می ترسیدیم قطره از آن به طرف پیامبر بچکد و موجب ناراحتی ایشان گردد. هنگامی که می­خواستیم از غرفه رفت و آمد کنیم بسیار آهسته می­رفتیم و هنگام سخن گفتن نیز آهسته گفتگو می­کردیم تا حضرت رسول ناراحت نگردد، و هرگاه پیامبر به خواب می­رفت ما سکوت می­کردیم و از خود حرکتی نداشتیم، بعضی از اوقات که می­خواستیم غذا طبخ کنیم در غرفه را می بستیم تا پیامبر از دود ناراحت نشود. یکی از روزها خمره آب بر زمین افتاد و آب آن ریخت و مادرم برخاست و تنها قطیفه ای(پتوی پشمی و پرزدار) که در منزل داشتیم روی آب انداخت از ترس آنکه قطره ای روی رسول خدا بریزد و قطیفه آب­ها را به خود گرفت و به این وسیله از ریزش آب به اطاق پائین که پیامبر در آن جا نشسته بود جلوگیری شد، در این ایام مسلمین اوس و خزرج خدمت آن جناب رفت و آمد می­کردند. ابو امامۀ اسعد بن زراره هر روز برای حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله نهار و شام می­فرستاد، غذائی که برای او می آوردند کاسه­ای نان خورش (ترید) بود که چند تکه استخوان با مقداری گوشت بر روی آن بود. و کسانی که در خدمت پیامبر بودند از آن می­خوردند و چیزی از غذا کم نمی­شد. و سعد بن عباده نیز هر شب برای آن حضرت شام می آورد، کسانی که در خدمت پیامبر بودند از این غذاها می­خوردند، و چیزی از آن ظرف­های غذا کاسته نمی­شد. پس از مدتی شام و نهار نوبتی شد، و چند نفر از مسلمانان، مانند اسعد بن زراره، و سعد بن خیثمه، و منذر بن عمرو، و سعد بن ربیع، و اسید بن حضیر هر کدام یک روز غذا می آوردند، راوی گوید: یکی از روزها که نوبت اسید بن حضیر بود وی غذا را طبخ کرد و حاضر نمود، ولی کسی را ندید تا برای حضرت رسول ببرد لذا خودش با این که مردی بزرگ و شریف بود غذا را به حضور آن حضرت برد، وی هنگامی که حضرت از نماز برمی­گشت با او ملاقات نمود، پیامبر فرمود: خودت برای ما غذا آورده ای؟ عرض کرد: آری یا رسول اللَّه! چون کسی نبود برای شما غذا بیاورد لذا خودم آوردم، فرمود: خداوند به خانواده شما برکت مرحمت کند.

در کتاب دلائل النبّوۀ از انس بن مالک روایت شده که گوید: هنگامی که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله به مدینه وارد شدند.

ص: 109

لَا یَمُرُّ بِحَیٍّ مِنْ أَحْیَاءِ الْأَنْصَارِ إِلَّا وَثَبُوا فِی وَجْهِهِ وَ أَخَذُوا بِزِمَامِ نَاقَتِهِ وَ تَطَلَّبُوا إِلَیْهِ أَنْ یَنْزِلَ عَلَیْهِمْ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ خَلُّوا سَبِیلَهَا فَإِنَّهَا مَأْمُورَةٌ حَتَّی مَرَّ بِبَنِی سَالِمٍ وَ کَانَ خُرُوجُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ قُبَاءَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَوَافَی بَنِی سَالِمٍ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَتَعَرَّضَتْ لَهُ بَنُو سَالِمٍ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ هَلُمَّ إِلَی الْجَدِّ وَ الْجَلَدِ وَ الْحَلْقَةِ (1) وَ الْمَنَعَةِ فَبَرَکَتْ نَاقَتُهُ عِنْدَ مَسْجِدِهِمْ وَ قَدْ کَانُوا بَنَوْا مَسْجِداً قَبْلَ قُدُومِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَزَلَ فِی مَسْجِدِهِمْ وَ صَلَّی بِهِمُ الظُّهْرَ (2) وَ خَطَبَهُمْ وَ کَانَ أَوَّلَ مَسْجِدٍ خَطَبَ فِیهِ بِالْجُمُعَةِ وَ صَلَّی إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ کَانَ الَّذِینَ صَلَّوْا مَعَهُ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ مِائَةَ رَجُلٍ ثُمَّ رَکِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَاقَتَهُ وَ أَرْخَی زِمَامَهَا فَانْتَهَی إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ فَوَقَفَ عَلَیْهِ وَ هُوَ یَقْدِرُ أَنَّهُ یُعْرَضُ عَلَیْهِ النُّزُولُ عِنْدَهُ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ بَعْدَ أَنْ ثَارَتِ الْغَیْرَةُ وَ أَخَذَ کُمَّهُ وَ وَضَعَهُ عَلَی أَنْفِهِ یَا هَذَا اذْهَبْ إِلَی الَّذِینَ غَرُّوکَ وَ خَدَعُوکَ وَ أَتَوْا بِکَ فَانْزِلْ عَلَیْهِمْ وَ لَا تَغُشَّنَا فِی دِیَارِنَا فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَی دُورِ بَنِی الْحُبْلَی الذَّرَّ فَخَرَّبَ دُورَهُمْ فَصَارُوا نُزَّالًا عَلَی غَیْرِهِمْ وَ کَانَ جَدُّ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ یُقَالُ لَهُ ابْنُ الْحُبْلَی فَقَامَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَا یَعْرِضُ فِی قَلْبِکَ مِنْ قَوْلِ هَذَا شَیْ ءٌ فَإِنَّا کُنَّا اجْتَمَعْنَا عَلَی أَنْ نُمَلِّکَهُ عَلَیْنَا وَ هُوَ یَرَی الْآنَ أَنَّکَ قَدْ سَلَبْتَهُ أَمْراً قَدْ کَانَ أَشْرَفَ عَلَیْهِ فَانْزِلْ عَلَیَّ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَإِنَّهُ لَیْسَ فِی الْخَزْرَجِ وَ لَا فِی الْأَوْسِ أَکْثَرُ فَمِ بِئْرٍ مِنِّی وَ نَحْنُ أَهْلُ الْجَلَدِ وَ الْعِزِّ فَلَا تُجِزْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَرْخَی زِمَامَ نَاقَتِهِ وَ مَرَّتْ تَخُبُّ بِهِ حَتَّی انْتَهَتْ إِلَی بَابِ الْمَسْجِدِ الَّذِی هُوَ الْیَوْمَ وَ لَمْ یَکُنْ مَسْجِداً إِنَّمَا کَانَ مِرْبَداً لِیَتِیمَیْنِ مِنَ الْخَزْرَجِ یُقَالُ لَهُمَا سَهْلٌ وَ سُهَیْلٌ وَ کَانَا فِی حَجْرِ أَسْعَدِ بْنِ زُرَارَةَ فَبَرَکَتِ النَّاقَةُ عَلَی بَابِ أَبِی أَیُّوبَ خَالِدِ بْنِ زَیْدٍ (3) فَنَزَلَ عَنْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

ص: 108

انصار زن و مرد خدمت آن جناب رسیدند و گفتند: یا رسول اللَّه! به طرف ما تشریف بیاورید، حضرت فرمود: شتر مرا واگذارید وی هر جا که مأموریت دارد خواهد نشست، پس از این شتر در خانه ابو ایوب به زمین آمد، در این هنگام دختران بنی نجار بیرون شدند و از ورود پیامبر اظهار شادمانی کردند و می­گفتند:

ما کنیزکان و دختران بنی نجار هستیم، خوشا به حال کسی که محمد همسایه او است.

راوی گوید: حضرت خاتم النبیّین صلی اللَّه علیه و آله به طرف آن­ها متوجه شد و گفت: آیا مرا دوست دارید انصار گفتند: آری سوگند به خدا شما را دوست داریم. پیامبر سه مرتبه فرمود: من نیز شما را دوست دارم.

علی بن ابراهیم گوید: یهودیان بنی نضیر و بنی قریظه و بنی قینقاع خدمت حضرت رسول رسیدند و گفتند: یا محمد! مردم را به چه دعوت می­کنی؟ فرمود: به یگانگی خداوند و رسالت خود مردم را می­خوانم، من همان رسولی هستم که شما اوصاف مرا در تورات می بینید و از پیامبران خود نیز راجع به من مطالبی را شنیده اید مگر انبیاء شما نگفتند، که: پیامبری از مکه ظاهر خواهد شد و به یثرب هجرت خواهد کرد. یکی از علمای شما که از شام آمده بود به شما گفت: من از لذت زندگی و طعام های لذیذ گذشتم، و به طرف فقر و گرسنگی رو آوردم، این رنج­ها برای این است که در همین نزدیکی ها در «حره» پیامبری ظاهر خواهد شد، این پیامبر در مکه مبعوث می­گردد و به این جا مهاجرت می­کند، وی آخرین انبیاء و افضل آنان می­باشد. این پیامبر بر حماری سوار می شود، و لباس مختصری می­پوشد، و به نان اندکی قناعت می­کند، در چشمهایش قرمزی مشاهده می­گردد، و بین شانه هایش خاتم نبوت قرار دارد، او شمشیری روی شانه اش می­گذارد و از احدی هم باک ندارد، این پیامبر در معاشرت و مجالست خنده رو و بشّاش است، لیکن در میدان جنگ خون می­ریزد حکومت و سلطنت او تا آن جا که پای آدمی رسیده، خواهد رفت. یهودیان گفتند: ما این مطالب را شنیده ایم، ولی اکنون نزد شما آمده ایم تا با هم عهد و پیمان ببندیم خواسته ما از شما این است که ما را با همدیگر اختلافی نباشد، ما راجع به شما بی طرفی اختیار خواهیم کرد و با دوستان و دشمنان شما کاری نخواهیم داشت، شما هم با ما و یاران ما کاری نداشته باشید تا ببینیم کار شما به کجا خواهد رسید.

ص: 110

فَلَمَّا نَزَلَ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ النَّاسُ وَ سَأَلُوهُ أَنْ یَنْزِلَ عَلَیْهِمْ فَوَثَبَتْ أُمُّ أَبِی أَیُّوبَ إِلَی الرَّحْلِ فَحَلَّتْهُ فَأَدْخَلَتْهُ مَنْزِلَهَا فَلَمَّا أَکْثَرُوا عَلَیْهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیْنَ الرَّحْلُ فَقَالُوا أُمُّ أَبِی أَیُّوبَ قَدْ أَدْخَلَتْهُ بَیْتَهَا فَقَالَ صلی الله علیه و آله الْمَرْءُ مَعَ رَحْلِهِ وَ أَخَذَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ بِزِمَامِ النَّاقَةِ فَحَوَّلَهَا إِلَی مَنْزِلِهِ.

وَ کَانَ أَبُو أَیُّوبَ لَهُ مَنْزِلٌ أَسْفَلُ وَ فَوْقَ الْمَنْزِلِ غُرْفَةٌ فَکَرِهَ أَنْ یَعْلُوَ رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی الْعُلْوُ أَحَبُّ إِلَیْکَ أَمِ السُّفْلُ فَإِنِّی أَکْرَهُ أَنْ أَعْلُوَ فَوْقَکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله السُّفْلُ أَرْفَقُ بِنَا لِمَنْ یَأْتِینَا قَالَ أَبُو أَیُّوبَ فَکُنَّا فِی الْعُلْوِ أَنَا وَ أُمِّی فَکُنْتُ إِذَا اسْتَقَیْتُ الدَّلْوَ أَخَافُ أَنْ یَقَعَ مِنْهُ قَطْرَةٌ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کُنْتُ أَصْعَدُ وَ أُمِّی إِلَی الْعُلْوِ خَفِیّاً مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُ وَ لَا یَحُسُّ بِنَا وَ لَا نَتَکَلَّمُ إِلَّا خَفِیّاً وَ کَانَ إِذَا نَامَ صلی الله علیه و آله لَا نَتَحَرَّکُ وَ رُبَّمَا طَبَخْنَا فِی غُرْفَتِنَا فَنُجِیفُ (1) الْبَابَ عَلَی غُرْفَتِنَا مَخَافَةَ أَنْ یُصِیبَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دُخَانٌ وَ لَقَدْ سَقَطَتْ جَرَّةٌ لَنَا وَ أُهَرِیقَ الْمَاءُ فَقَامَ أُمُّ أَبِی أَیُّوبَ إِلَی قَطِیفَةٍ لَمْ یَکُنْ لَنَا وَ اللَّهِ غَیْرُهَا فَأَلْقَتْهَا عَلَی ذَلِکَ الْمَاءِ تَسْتَنْشِفُ بِهِ مَخَافَةَ أَنْ یَسِیلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ ذَلِکَ شَیْ ءٌ وَ کَانَ یَحْضُرُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُسْلِمُونَ مِنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ وَ الْمُهَاجِرِینَ وَ کَانَ أَبُو أُمَامَةَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ یَبْعَثُ إِلَیْهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ غَدَاءً وَ عَشَاءً فِی قَصْعَةِ ثَرِیدٍ عَلَیْهَا عُرَاقٌ فَکَانَ یَأْکُلُ مَعَهُ مَنْ جَاءَ حَتَّی یَشْبَعُونَ ثُمَّ تُرَدُّ الْقَصْعَةُ کَمَا هِیَ وَ کَانَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ یَبْعَثُ إِلَیْهِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ عَشَاءً وَ یَتَعَشَّی مَعَهُ مَنْ حَضَرَهُ وَ تُرَدُّ الْقَصْعَةُ کَمَا هِیَ وَ کَانُوا یَتَنَاوَبُونَ فِی بَعْثِ الْغَدَاءِ وَ الْعَشَاءِ إِلَیْهِ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ سَعْدُ بْنُ خَیْثَمَةَ وَ الْمُنْذِرُ بْنُ عَمْرٍو وَ سَعْدُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ قَالَ فَطَبَخَ لَهُ أُسَیْدٌ یَوْماً قِدْراً فَلَمْ یَجِدْ مَنْ یَحْمِلُهَا فَحَمَلَهَا بِنَفْسِهِ وَ کَانَ رَجُلًا شَرِیفاً مِنَ النُّقَبَاءِ فَوَافَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ رَجَعَ مِنَ الصَّلَاةِ فَقَالَ حَمَلْتَهَا بِنَفْسِکَ قَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَمْ أَجِدْ أَحَداً یَحْمِلُهَا فَقَالَ بَارَکَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ مِنْ أَهْلِ بَیْتٍ.

وَ فِی کِتَابِ دَلَائِلِ النُّبُوَّةِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ الْمَدِینَةَ فَلَمَّا

ص: 109

حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله پیشنهاد آنان را پذیرفتند، و در این مورد عهد نامه ای نوشتند، و مقرر شد که: یهودیان نسبت به پیامبر و مسلمانان کاری نداشته باشند، و به دشمنان آنان هیچ گونه کمک و مساعدت نکنند و با دست و زبان یاری نرسانند، و به مخالفین پیامبر و اصحاب آن حضرت اسب و شتر و اسلحه و آذوقه ندهند ، و به این عهدنامه در آشکارا و نهان و شب و روز عمل کنند، و خداوند را در این موضوع شاهد گرفتند. و اگر چنانچه یهودیان به متن این قرارداد و معاهده عمل نکردند و مواد آن را نقض نمودند، پیامبر اسلام مجاز است با یهودیان جنگ کند، و خون آن­ها را بریزد، و زنان و کودکان آن­ها را اسیر کند و اموال آنان را ضبط نماید، و در این مورد برای هر قبیله از یهودیان عهدنامه جداگانه ای نوشته شد. حیی بن اخطب که رئیس و گرداننده امور بنی نضیر بود، به منزل خود مراجعت کرد، برادران او جُدیّ بن اخطب، و ابو یاسر بن اخطب نزد او رفتند و گفتند: از این ملاقات چه فهمیدی؟ گفت: این همان کسی است که ما در تورات وی را می­شناسیم و علمای ما هم مژده ظهور او را به ما داده اند، و لیکن من با این امر دشمن هستم، زیرا که در این صورت نبوت از فرزندان اسحاق بیرون خواهد شد و به فرزندان اسماعیل منتقل خواهد گردید، و نبوت هیچ گاه تابع فرزندان اسماعیل نخواهد شد.

ریاست بنی قریظه با «کعب بن اسد» بود، و ریاست بنی قینقاع را «مُخَیرِیق» در اختیار داشت، این مرد ثروت زیاد و باغ های فراوانی داشت، وی پس از این که از خدمت حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله برگشت به قوم خود گفت: اگر می­دانید این پیامبر به راستی مبعوث شده اکنون برویم به او ایمان بیاوریم و به هر دو کتاب معتقد گردیم ولی بنی قینقاع از وی اطاعت نکردند.

و گوید: حضرت رسول در مربد(آغل شتران و چهارپایان) نماز می­گذاردند.

پس از چندی به اسعد بن زراره فرمودند: این محل را از صاحبش خریداری کنید، اسعد بن زراره در نظر گرفت این زمین را که متعلق به دو یتیم بود به قیمت زیادی خریداری کند، صاحبان زمین گفتند: ما او را به پیامبر بخشیدیم، حضرت فرمود: من بدون بها، زمین را قبول نمی­کنم. بعد از این مذاکرات زمین مزبور را به ده دینار خریدند، در این محل گودالی بود و آب های اطراف در آن جا جمع می­شد، حضرت رسول با دست اشاره کردند و آن آب ها جاری شد و گودال خالی گردید، پس از آن امر فرمود: مقداری خشت تهیه کردند، پیامبر شخصاً بنای مسجد را زیر نظر گرفتند، ابتداء مقداری از زمین را گود کردند و با سنگ هائی که از حره آورده می­شد پایه های مسجد را استوار نمودند.

ص: 111

دَخَلَهَا جَاءَتِ الْأَنْصَارُ بِرِجَالِهَا وَ نِسَائِهَا فَقَالُوا إِلَیْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ دَعُوا النَّاقَةَ فَإِنَّهَا مَأْمُورَةٌ فَبَرَکَتْ عَلَی بَابِ أَبِی أَیُّوبَ فَخَرَجَتْ جَوَارٍ مِنْ بَنِی النَّجَّارِ یَضْرِبْنَ بِالدُّفُوفِ وَ هُنَّ یَقُلْنَ

نَحْنُ جَوَارٍ مِنْ بَنِی النَّجَّارِ***یَا حَبَّذَا مُحَمَّدٌ مِنْ جَارٍ

فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَ تُحِبُّونَنِی فَقَالُوا بَلَی (1) وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَنَا وَ اللَّهِ أُحِبُّکُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ.

قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ (2) وَ جَاءَتْهُ الْیَهُودُ قُرَیْظَةُ وَ النَّضِیرُ وَ قَیْنُقَاعُ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ إِلَی مَا تَدْعُو قَالَ إِلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنِّی الَّذِی تَجِدُونَنِی مَکْتُوباً فِی التَّوْرَاةِ وَ الَّذِی أَخْبَرَکُمْ بِهِ عُلَمَاؤُکُمْ أَنَّ مَخْرَجِی بِمَکَّةَ وَ مُهَاجَرِی فِی هَذِهِ الْحَرَّةِ (3) وَ أَخْبَرَکُمْ عَالِمٌ (4) مِنْکُمْ جَاءَکُمْ مِنَ الشَّامِ فَقَالَ تَرَکْتُ الْخَمْرَ وَ الْخَمِیرَ وَ جِئْتُ إِلَی الْبُؤْسِ (5) وَ التُّمُورِ لِنَبِیٍّ یُبْعَثُ فِی هَذِهِ الْحَرَّةِ مَخْرَجُهُ بِمَکَّةَ وَ مُهَاجَرُهُ هَاهُنَا (6) وَ هُوَ آخِرُ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَفْضَلُهُمْ یَرْکَبُ الْحِمَارَ وَ یَلْبَسُ الشَّمْلَةَ وَ یَجْتَزِئَ بِالْکِسْرَةِ فِی عَیْنَیْهِ حُمْرَةٌ وَ بَیْنَ کَتِفَیْهِ خَاتَمُ النُّبُوَّةِ وَ یَضَعُ سَیْفَهُ عَلَی عَاتِقِهِ لَا یُبَالِی مَنْ لَاقَی وَ هُوَ الضَّحُوکُ الْقَتَّالُ یَبْلُغُ سُلْطَانُهُ مُنْقَطَعَ الْخُفِّ وَ الْحَافِرِ فَقَالُوا لَهُ قَدْ سَمِعْنَا مَا تَقُولُ وَ قَدْ جِئْنَاکَ لِنَطْلُبَ مِنْکَ الْهُدْنَةَ عَلَی أَنْ لَا نَکُونَ لَکَ وَ لَا عَلَیْکَ وَ لَا نُعِینَ عَلَیْکَ أَحَداً وَ لَا نَتَعَرَّضَ لِأَحَدٍ مِنْ أَصْحَابِکَ وَ لَا تَتَعَرَّضَ لَنَا وَ لَا لِأَحَدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا حَتَّی نَنْظُرَ إِلَی مَا یَصِیرُ أَمْرُکَ وَ أَمْرُ قَوْمِکَ

ص: 110

افراد مسلمین از حره سنگ می آوردند، حضرت رسول نیز سنگی را در حالی که روی سینه خود گذاشته بود حمل می­کرد، اسید بن حضیر عرض کرد: یا رسول اللَّه اجازه بدهید من این سنگ را ببرم، فرمود: من این را خواهم برد شما بروید سنگ دیگری بیاورید!، پایه های مسجد را با سنگ تا برابر زمین آوردند، بعد از این مقداری را با یک خشت کار کردند، و بعد مختصری را با یک خشت و نصفی بالا آوردند و بعد دو خشت به طور مخالف کار گذاشتند و دیوار را به اندازه قامت یک مردی بالا آوردند، و سطح مسجد هم به اندازه صد ذراع بود. هنگامی که هوا گرم شد به حضرت رسول گفتند: خوب است سایه بانی بالای مسجد بگذاریم تا از گرمی و حرارت آفتاب آسوده باشیم، پیامبر دستور داد چند ستون نصب کردند و مقداری شاخه خرما روی آن­ها انداختند، پس از این گفتند: یا رسول اللَّه! اگر این مسجد سقف داشت بهتر بود، فرمود: سایه بانی مانند سایه بان موسی برای ما کفایت می کند، به علاوه ما کارهای دیگری داریم که الزم از این کار است بعد از این که بنای مسجد به پایان رسید، حضرت رسول برای خود و اصحابش در اطراف مسجد خانه هائی بنا کرد، و برای هر یک از آن­ها محل هائی معین کرد تا آنان خانه های خود را در آن جا بسازند، برای حمزة بن عبد المطلب و علی بن ابی طالب نیز جایی در نظر گرفت، پس از این دستور داد از خانه ها به طرف مسجد دری باز کنند و از آن جا رفت و آمد کنند. جبرئیل نازل شد و فرمود: خداوند امر می­کند درهای خانه ها را که به مسجد باز می شود ببندید، جز در خانه خودت و علی بن ابی طالب که لازم نیست آن­ها را ببندید و آن چه در آن بر تو حلال است بر علی هم حلال شده، در این هنگام حمزه و بقیه اصحاب به خشم و غضب آمدند، حمزه گفت: من عموی وی هستم امر می­کند در خانه مرا ببندند و لیکن علی که برادرزاده ام هست و از من کوچک تر است از این جریان مستثنی است. پیامبر آمد و به حمزه گفت: ای عم ناراحت نباش و از بستن در خانه ات غضب نکن، به خداوند سوگند من به این موضوع امر نکرده ام، خداوند دستور داده است که درب خانه های شما را ببندم و از بستن در منزل علی خودداری کنم، حمزه عرض کرد: یا رسول اللَّه! اکنون راضی شدم و تسلیم خداوند و رسولش گردیدم.

گوید: هنگامی که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله خانه های خود را بنا می­کرد، حضرت زهرا علیها السّلام در خدمت آن جناب بود، ابوبکر فاطمه را از پیامبر خواستگاری کرد، حضرت فرمود: من در انتظار فرمان خداوند هستم، بعد از ابو بکر، عمر از حضرت زهرا خواستگاری نمود. پیامبر همان جواب اولی را دادند.

ص: 112

فَأَجَابَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی ذَلِکَ وَ کَتَبَ بَیْنَهُمْ کِتَاباً أَلَّا یُعِینُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَصْحَابِهِ بِلِسَانٍ وَ لَا یَدٍ وَ لَا بِسِلَاحٍ وَ لَا بِکُرَاعٍ (1) فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ لَا بِلَیْلٍ وَ لَا بِنَهَارٍ اللَّهُ بِذَلِکَ عَلَیْهِمْ شَهِیدٌ (2) فَإِنْ فَعَلُوا فَرَسُولُ اللَّهِ فِی حِلٍّ مِنْ سَفْکِ دِمَائِهِمْ وَ سَبْیِ ذَرَارِیِّهِمْ وَ نِسَائِهِمْ وَ أَخْذِ أَمْوَالِهِمْ وَ کَتَبَ لِکُلِّ قَبِیلَةٍ مِنْهُمْ کِتَاباً عَلَی حِدَةٍ وَ کَانَ الَّذِی تَوَلَّی أَمْرَ بَنِی النَّضِیرِ حُیَیُّ (3) بْنُ أَخْطَبَ فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی مَنْزِلِهِ قَالَ لَهُ إِخْوَتُهُ جُدَیُّ (4) بْنُ أَخْطَبَ وَ أَبُو یَاسِرِ بْنُ أَخْطَبَ مَا عِنْدَکَ قَالَ هُوَ الَّذِی نَجِدُهُ فِی التَّوْرَاةِ وَ الَّذِی بَشَّرَنَا بِهِ عُلَمَاؤُنَا وَ لَا أَزَالُ لَهُ عَدُوّاً لِأَنَّ النُّبُوَّةَ خَرَجَتْ مِنْ وُلْدِ إِسْحَاقَ وَ صَارَتْ فِی وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ وَ لَا نَکُونُ تَبَعاً لِوُلْدِ إِسْمَاعِیلَ أَبَداً.

وَ کَانَ الَّذِی وَلِیَ أَمْرَ قُرَیْظَةَ کَعْبَ بْنَ أَسَدٍ وَ الَّذِی وَلِیَ أَمْرَ بَنِی قَیْنُقَاعَ مُخَیْرِیقٌ وَ کَانَ أَکْثَرُهُمْ مَالًا وَ حَدَائِقَ فَقَالَ لِقَوْمِهِ تَعْلَمُونَ (5) أَنَّهُ النَّبِیُّ الْمَبْعُوثُ فَهَلُمُّوا نُؤْمِنُ بِهِ وَ نَکُونُ قَدْ أَدْرَکْنَا الْکِتَابَیْنِ فَلَمْ یُجِبْهُ قَیْنُقَاعُ إِلَی ذَلِکَ.

قَالَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی فِی الْمِرْبَدِ بِأَصْحَابِهِ.

فَقَالَ لِأَسْعَدِ بْنِ زُرَارَةَ اشْتَرِ هَذَا الْمِرْبَدَ مِنْ أَصْحَابِهِ فَسَاوَمَ الْیَتِیمَیْنِ عَلَیْهِ فَقَالا هُوَ لِرَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا إِلَّا بِثَمَنٍ فَاشْتَرَاهُ بِعَشَرَةِ دَنَانِیرَ وَ کَانَ فِیهِ مَاءٌ مُسْتَنْقَعٌ فَأَمَرَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ فَسِیلَ (6) وَ أَمَرَ بِاللَّبِنِ فَضُرِبَ فَبَنَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَحَفَرَهُ فِی الْأَرْضِ ثُمَّ أَمَرَ بِالْحِجَارَةِ فَنُقِلَتْ مِنَ الْحَرَّةِ (7) فَکَانَ

ص: 111

در این هنگام به علی بن ابی طالب گفتند: چرا فاطمه را خواستگاری نمی­کنی؟ گفت: من چیزی ندارم! گفتند: پیامبر از شما چیزی نخواهد خواست. علی بن ابی طالب علیه السّلام خدمت حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله آمدند و لیکن از شرم و حیا چیزی نگفتند و برگشتند، روز دیگر آمد باز مراجعت کرد. روز سوم که خدمت پیامبر رسید فرمود: یا علی! آیا حاجتی داری؟ عرض کرد: آری یا رسول اللَّه! فرمود: شاید آمده ای فاطمه را خواستگاری کنی؟ عرض کرد: آری یا رسول اللَّه!، فرمود: از زندگی چه داری؟ عرض کرد، غیر از یک زره چیزی ندارم. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فاطمه علیها السّلام را به دوازده و نیم اوقیه به علی بن ابی طالب عقد بستند، و امیر المؤمنین هم زره خود را به حضرت رسول دادند، پیامبر فرمود: اینک منزلی تهیه کن تا فاطمه را آن جا بیاورند، علی علیه السّلام عرض کرد: یا رسول اللَّه ما جز منزل حارثة بن نعمان جای دیگری نداریم. روزی که حضرت زهرا را به منزل علی بن ابی طالب بردند نه سال بیشتر نداشت پیامبر می­فرمود: ما از حارثة بن نعمان شرم داشتیم، زیرا که همه منزل او را گرفته بودیم، حارثه از این گفتار حضرت رسول اطلاع پیدا کرد و خدمت آن حضرت رسید و عرض کرد: یا رسول اللَّه! جان و مالم در راه خدا و پیامبرش ارزشی ندارد، من آن را که تو از من گرفته ای بیشتر می پسندم. حضرت خاتم النبیین درباره وی دعا فرمود و برای او جزای خیر طلبید، پس از این حضرت فاطمه را نزد علی بن ابی طالب علیه السّلام در منزل حارثه بردند، و بستر آن­ها در شب زفاف عبارت بود از یک پوست گوسفندی که روی او خوابیدند.

گوید: حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله در مکه و تا هفت ماه بعد از هجرت نیز به طرف بیت المقدس نماز می­خواندند، در این هنگام یهودیان به آن جناب گفتند: تو از ما متابعت و پیروی می­کنی، زیرا که شما به طرف بیت المقدس که قبله ما هست نماز می­خوانی، و ما قبل از تو نماز می­خوانیم. پیامبر از این جهت اندوهگین شد

ص: 113

الْمُسْلِمُونَ یَنْقُلُونَهَا فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَحْمِلُ حَجَراً عَلَی بَطْنِهِ فَاسْتَقْبَلَهُ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَعْطِنِی أَحْمِلْهُ عَنْکَ قَالَ لَا اذْهَبْ فَاحْمِلْ غَیْرَهُ فَنَقَلُوا الْحِجَارَةَ وَ رَفَعُوهَا مِنَ الْحُفْرَةِ حَتَّی بَلَغَ وَجْهَ الْأَرْضِ ثُمَّ بَنَاهُ أَوَّلًا بِالسَّعِیدَةِ لَبِنَةً لَبِنَةً ثُمَّ بَنَاهُ بِالسَّمِیطِ وَ هُوَ لَبِنَةٌ وَ نِصْفٌ ثُمَّ بَنَاهُ بِالْأُنْثَی وَ الذَّکَرِ لَبِنَتَیْنِ مُخَالِفَتَیْنِ وَ رَفَعَ حَائِطَهُ قَامَةً وَ کَانَ مُؤَخَّرُهُ (1) مِائَةَ ذِرَاعٍ ثُمَّ اشْتَدَّ عَلَیْهِمُ الْحَرُّ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ أَظْلَلْتَ عَلَیْهِ ظِلًّا فَرَفَعَ صلی الله علیه و آله أَسَاطِینَهُ فِی مُقَدَّمِ الْمَسْجِدِ إِلَی مَا یَلِی الصَّحْنَ بِالْخَشَبِ ثُمَّ ظَلَّلَهُ وَ أَلْقَی عَلَیْهِ سَعَفَ النَّخْلِ فَعَاشُوا فِیهِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ سَقَفْتَ سَقْفاً قَالَ لَا عَرِیشٌ کَعَرِیشِ مُوسَی الْأَمْرُ أَعْجَلُ مِنْ ذَلِکَ وَ ابْتَنَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنَازِلَهُ وَ مَنَازِلَ أَصْحَابِهِ حَوْلَ الْمَسْجِدِ وَ خَطَّ لِأَصْحَابِهِ خِطَطاً فَبَنَوْا فِیهِ مَنَازِلَهُمْ وَ کُلٌّ شَرَعَ (2) مِنْهُ بَاباً إِلَی الْمَسْجِدِ وَ خَطَّ لِحَمْزَةَ وَ شَرَعَ بَابَهُ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ خَطَّ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مِثْلَ مَا خَطَّ لَهُمْ وَ کَانُوا یَخْرُجُونَ مِنْ مَنَازِلِهِمْ فَیَدْخُلُونَ الْمَسْجِدَ فَنَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَأْمُرَ کُلَّ مَنْ کَانَ لَهُ بَابٌ إِلَی الْمَسْجِدِ أَنْ یَسُدَّهُ وَ لَا یَکُونَ لِأَحَدٍ بَابٌ إِلَی الْمَسْجِدِ إِلَّا لَکَ وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام وَ یَحِلُّ لِعَلِیٍّ فِیهِ مَا یَحِلُّ لَکَ فَغَضِبَ أَصْحَابُهُ وَ غَضِبَ حَمْزَةُ وَ قَالَ أَنَا عَمُّهُ یَأْمُرُ بِسَدِّ بَابِی وَ یَتْرُکُ بَابَ ابْنِ أَخِی وَ هُوَ أَصْغَرُ مِنِّی فَجَاءَهُ فَقَالَ یَا عَمِّ لَا تَغْضَبَنَّ مِنْ سَدِّ بَابِکَ وَ تَرْکِ بَابِ عَلِیٍّ فَوَ اللَّهِ مَا أَنَا أَمَرْتُ بِذَلِکَ (3) وَ لَکِنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِسَدِّ أَبْوَابِکُمْ وَ تَرْکِ بَابِ عَلِیٍّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ رَضِیتُ وَ سَلَّمْتُ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ.

قَالَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ بَنَی مَنَازِلَهُ کَانَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام عِنْدَهُ فَخَطَبَهَا أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهِ ثُمَّ خَطَبَهَا عُمَرُ فَقَالَ مِثْلَ ذَلِکَ فَقِیلَ

ص: 112

و دوست داشت که خداوند قبله را به طرف کعبه تغییر دهد، حضرت در دل شب از منزل بیرون می­شد و به اطراف آسمان نگاه می­کرد و منتظر فرمان خداوند بود، روزی که تغییر قبله پیش آمد پیامبر در مسجد بنی سالم نماز می­خواند مسجدی که اولین نماز جمعه مدینه در آن برگزار شد، حضرت نماز ظهر را دو رکعت به طرف بیت المقدس خواند، و دو رکعت به طرف کعبه اداء کرد. در این هنگام بود که این آیه شریفه نازل گردید: «قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها»(1) { ما [به هر سو] گردانیدنِ رویت در آسمان را نیک می بینیم. پس [باش تا] تو را به قبله ای که بدان خشنود شوی برگردانیم.}

پس از این آیات قتال و جهاد با مشرکین قریش آمد: «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ* الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا الله»(2) { به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل شده، رخصت [جهاد] داده شده است، چرا که مورد ظلم قرار گرفته اند، و البته خدا بر پیروزی آنان سخت تواناست. همان کسانی که بناحق از خانه هایشان بیرون رانده شدند. [آن­ها گناهی نداشتند] جز این که می گفتند: «پروردگار ما خداست}.

توضیح

«التوکّف» یعنی در انتظار بودن. جوهری گوید: «الآل» چیزی است که در ابتدا و پایان روز می­بینی گویی آن شاخص ها را بالا می­برد اما سراب نیست. پایان نقل قول.

در برخی روایت­هایشان «رأی رجلا مبیّضاً یزول به السراب» در نهایۀ گوید: یعنی او را بالا برده و آشکار می­سازد. گفته می­شود: «زال به السراب» یعنی هرگاه به صورت خیالی اندامش آشکار گردد.

و گوید: «الاطم» مانند «الاجم» به صورت مخفّف و با تشدید می­آید و جمع آن «آطام» است و آن قلعه­های اهالی مدینه است. و گوید: «تشوّفت الی الشیء» یعنی: چشم دوختم. «النساء یتشوّفن الی السطوح» یعنی نگاه می­کنند و دراز می­شوند. سخن او: «لا اریم» یعنی تکان نمی­خورم و نمی­روم. سخن او: «الحلقۀ» در برخی نسخه­ها با حاء و قاف ذکر شده است و این کلمه با فتحه و سکون لام به معنای سلاح است. و در برخی نسخه­ها با فاء و کسره به معنای پیمان و معاهده برای همکاری و همیاری است.

سخن او: «اکثر فم بئر» شاید کثرت مردم را در دهانه چاه قرار داده یا کثرت چاه کنایه از کثرت پیروان و مهمانان است. «الخبب» نوعی دویدن است.

جزری گوید: در حدیث آمده است: مسجد پیامبر مربد (خوابگاه شتران) دو یتیم بود و «المربد» مکانی است که شتر و گوسفند در آن نگه داشته می­شود. و مربد مدینه و بصره به همین اسم نامگذاری شده است. با کسره میم فتحه

ص: 114

لِعَلِیٍّ علیه السلام لِمَ لَا تَخْطُبُ فَاطِمَةَ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا عِنْدِی شَیْ ءٌ فَقِیلَ لَهُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَسْأَلُکَ شَیْئاً فَجَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاسْتَحْیَا أَنْ یَسْأَلَهُ فَرَجَعَ ثُمَّ جَاءَهُ فِی الْیَوْمِ الثَّانِی فَاسْتَحْیَا فَرَجَعَ ثُمَّ جَاءَهُ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَ لَکَ حَاجَةٌ قَالَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَعَلَّکَ جِئْتَ خَاطِباً قَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ هَلْ عِنْدَکَ شَیْ ءٌ یَا عَلِیُّ قَالَ مَا عِنْدِی یَا رَسُولَ اللَّهِ شَیْ ءٌ إِلَّا دِرْعِی فَزَوَّجَهُ رَسُولُ اللَّهِ عَلَی اثْنَتَیْ عَشْرَةَ أُوقِیَّةً وَ نَشٍّ (1)وَ دَفَعَ إِلَیْهِ دِرْعَهُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَیِّئْ مَنْزِلًا حَتَّی تُحَوَّلَ فَاطِمَةُ إِلَیْهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَاهُنَا مَنْزِلٌ إِلَّا مَنْزِلُ حَارِثَةَ بْنِ النُّعْمَانِ وَ کَانَ لِفَاطِمَةَ علیها السلام یَوْمَ بَنَی بِهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام تِسْعُ سِنِینَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اللَّهِ لَقَدِ اسْتَحْیَیْنَا مِنْ حَارِثَةَ بْنِ النُّعْمَانِ قَدْ أَخَذْنَا عَامَّةَ مَنَازِلِهِ فَبَلَغَ ذَلِکَ حَارِثَةَ فَجَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا وَ مَالِی لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ اللَّهِ مَا شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمَّا تَأْخُذُهُ وَ الَّذِی تَأْخُذُهُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا تَتْرُکُهُ فَجَزَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَیْراً فَحُوِّلَتْ فَاطِمَةُ إِلَی عَلِیٍّ علیهما السلام فِی مَنْزِلِ حَارِثَةَ وَ کَانَ فِرَاشُهُمَا إِهَابَ (2)کَبْشٍ جَعَلَا صُوفَهُ تَحْتَ جُنُوبِهِمَا.

قَالَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ مُدَّةَ مُقَامِهِ بِمَکَّةَ وَ فِی هِجْرَتِهِ حَتَّی أَتَی لَهُ سَبْعَةُ أَشْهُرٍ (3)فَلَمَّا أَتَی لَهُ سَبْعَةُ أَشْهُرٍ عَیَّرَتْهُ الْیَهُودُ وَ قَالُوا لَهُ أَنْتَ تَابِعٌ لَنَا تُصَلِّی إِلَی قِبْلَتِنَا وَ نَحْنُ أَقْدَمُ مِنْکَ فِی الصَّلَاةِ فَاغْتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ ص

ص: 113

باء از «ربد المکان» است هرگاه در آن مکانی اقامت کند. و «ربده» یعنی او را نگاه داشت. و همچنین «المربد» مکانی است که خرما را در آن می­گذارند تا خشک شود.

روایت2.

کافی: سعید بن مسیّب روایت کرده است که از امام علی بن حسین علیه السلام پرسیدم: روزی که امام علی بن ابی طالب علیه السلام اسلام آورد چند سال داشت؟ فرمود: آیا علی هرگز کافر بود؟! روزی که خداوند، رسول خدا صلی الله علیه و آله را مبعوث کرد علی علیه السلام فقط ده سال داشت و در آن زمان کافر نبود، او به خداوند تبارک و تعالی و رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان آورد و در ایمان به خدا و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و بر پا داشتن نماز، سه سال بر همه مردم سبقت گرفت. اولین نمازی که همراه رسول خدا به جا آورد دو رکعت نماز ظهر بود و به این ترتیب خداوند در مکه بر هر که اسلام آورد دو رکعت دو رکعت نماز واجب می کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله مدت ده سال در مکه نماز ظهر را دو رکعت به جا می آورد و علی علیه السلام همراه او بود تا این که پیامبر به مدینه هجرت کرد و علی علیه السلام را برای انجام اموری [در مکه] به جای خود گذاشت که جز او هیچ کس نمی توانست عهده دار آن بشود. پیامبر صلی الله علیه و آله روز پنجشنبه، اول ربیع الاول سال سیزده بعثت از مکه خارج شد ، و ظهر دوازدهم ربیع الاول وارد مدینه شد و در قبا فرود آمد و دو رکعت نماز ظهر و دو رکعت نماز عصر بجا آورد و همانجا منتظر علی علیه السلام ماند و همه نمازهای پنج گانه را دو رکعت به جا می آورد، پیامبر بر عمرو بن عَوف وارد شده بود، مدت ده روز و اندی نزد آن ها ماند، گفتند: آیا همین جا نزد ما می مانی تا مکان و مسجدی برایت بسازیم؟ فرمود: نه، من منتظر علی بن ابی طالب هستم و به او گفته ام به من ملحق شود و تا زمان آمدن او این جا خواهم بود و تا رسیدن او در هیچ جایی منزل نخواهم گرفت و ان شاء الله به زودی می رسد. تا زمان آمدن علی علیه السلام پیامبر صلی الله علیه و آله در خانه عمرو بن عوف ماند. وقتی علی علیه السلام رسید، پیامبر از قُبا به سوی بنی سالم بن عوف رفت، در روز جمعه و همزمان با طلوع خورشید، در حالی که علی علیه السلام همراه او بود، پیامبر نقشه مسجدی را برای آن ها کشید و قبله آن را معین کرد و برای آن ها دو رکعت نماز جمعه و دو خطبه خواند.

پس همان روز سوار بر ناقه اش که با آن به قُبا آمده بود، به سوی مدینه به راه افتاد

ص: 115

مِنْ ذَلِکَ وَ أَحَبَّ أَنْ یُحَوِّلَ اللَّهُ قِبْلَتَهُ إِلَی الْکَعْبَةِ فَخَرَجَ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ وَ نَظَرَ إِلَی آفَاقِ السَّمَاءِ یَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهِ وَ خَرَجَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ إِلَی مَسْجِدِ بَنِی سَالِمٍ الَّذِی جَمَعَ فِیهِ أَوَّلَ جُمُعَةٍ کَانَتْ بِالْمَدِینَةِ وَ صَلَّی بِهِمُ الظُّهْرَ هُنَاکَ بِرَکْعَتَیْنِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ رَکْعَتَیْنِ إِلَی الْکَعْبَةِ وَ نَزَلَ عَلَیْهِ قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها (1) الْآیَاتِ ثُمَّ نَزَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله آیَةُ الْقِتَالِ وَ أُذِنَ لَهُ فِی مُحَارَبَةِ قُرَیْشٍ وَ هِیَ قَوْلُهُ أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ (2).

و علی علیه السلام همراه او بود و از او جدا نمی شد و هر جا پیامبر می رفت، او هم می رفت؛ پیامبر صلی الله علیه و آله به هر محله ای که قدم می گذاشت، انصار همه نزد حضرت آمده و می خواستند به خانه آن ها برود. پیامبر به آن ها فرمود: راه ناقه ام را باز کنید که او مأمور است. پیامبر زمام و افسار آن را بر گردنش انداخت و او حضرت را به این جا که می بینی آورد. حضرت با دست خود به درِ مسجد پیامبر که در آن جا بر مردگان نماز می خواندند اشاره کرد. ناقه همانجا ایستاد و سپس خوابید و گردن و سینه اش را بر زمین گذاشت. پیامبر پایین آمد و ابو ایّوب زودتر از همه جلو آمد تا اسباب و رحل پیامبر را بردارد و پیامبر صلی الله علیه و آله را به خانه خود ببرد، پیامبر به خانه او رفت و علی علیه السلام همراه او بود تا این که مسجد پیامبر ساخته شد و خانه های او و علی علیه السلام آماده شد و هر یک به خانه خود رفتند.

سعید بن مسیّب از علی بن حسین علیه السلام پرسید: فدایتان شوم! وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله به سوی مدینه حرکت کرد ابو بکر همراه او بود، کجا از پیامبر جدا شد؟ فرمود: وقتی پیامبر به قُبا رسید و در آن جا فرود آمد و منتظر رسیدن علی علیه السلام شد، ابو بکر به او گفت: برخیزید به مدینه برویم مردم منتظر شما هستند و از دیدن شما خوشحال می شوند، برخیز تا برویم، این جا منتظر رسیدن علی نباشید، گمان نمی کنم که او تا یک ماه دیگر این جا برسد، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: نه، به زودی می رسد، من هم این جا می مانم تا پسر عمویم و برادر دینی ام و محبوب ترین افراد خاندانم به این جا بیاید، او خودش را به خطر انداخت و مرا از مشرکان نجات داد: امام فرمود: در این حال ابو بکر خشمگین و مشمئز شد، و به این دلیل نسبت به علی دچار حسادت شد. این اولین بار بود که ابو بکر درباره علی علیه السلام با پیامبر مخالفت کرد و اولین مخالفت او با رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، ابو بکر خودش به راه افتاد و به مدینه رفت و رسول خدا در قُبا منتظر علی علیه السلام ماند.

پس، از امام زین العابدین علیه السلام پرسیدم: رسول خدا صلی الله علیه و آله چه زمانی فاطمه را به عقد علی علیه السلام درآورد؟ فرمود: یک سال بعد از هجرت به مدینه، فاطمه در آن زمان نُه سال سن داشت.

ص: 116

الباء من ربد بالمکان إذا أقام فیه و ربده إذا حبسه و المربد أیضا الموضع الذی یجعل فیه التمر لینشف.

امام فرمود: فاطمه علیها السلام تنها فرزند پیامبر بود که خدیجه بعد از ظهور اسلام او را به دنیا آورد، و خدیجه یک سال قبل از هجرت از دنیا رفته بود و ابو طالب یک سال بعد از مرگ خدیجه از دنیا رفت، لذا ماندن در مکه برای پیامبر بسیار سخت و ناگوار شد و بسیار اندوهگین گشت و از کفار قریش بر جان خود بیمناک شد و از این امر به جبرئیل شکایت کرد، خداوند عزّ و جلّ به او وحی کرد: از این شهر که اهل آن ظالم هستند بیرون برو و به سوی مدینه حرکت کن. که تو امروز در مکه هیچ یاوری نداری و علیه مشرکان جنگ برپا کن. در این زمان، پیامبر به سمت مدینه حرکت کرد.

پرسیدم: نماز به این صورت و ترتیبی که امروز است چه زمانی بر مسلمانان واجب شد؟ فرمود: در مدینه، وقتی دعوت کاملاً آشکار شد و اسلام قوی شد و خدا جهاد را برای مسلمانان واجب فرمود، پیامبر صلی الله علیه و آله هفت رکعت به نمازها افزود: دو رکعت به نماز ظهر و عصر، یک رکعت به نماز مغرب و دو رکعت به نماز عشا افزود و نماز صبح را به همان صورت که واجب شده بود دو رکعت باقی گذاشت، به خاطر این که ملائکه روز برای نزول از آسمان و ملائکه شب برای عروج به آسمان تعجیل دارند. ملائکه شب و ملائکه روز، همراه با پیامبر در نماز صبح شرکت می کردند لذا خداوند عزّ و جلّ فرمود: «وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا» {زیرا نماز صبح همواره [مقرون با] حضور [فرشتگان] است.} مسلمانان و ملائکه روز و شب، در نماز او شرکت می کنند. (1)

توضیح

«البضع» ما بین سه تا ده است. و «جران البعیر» با کسره جیم جلوی گردن شتر است از مذبح تا منحر آن. «و هم یستریثون» یعنی کند راه رفتند. «عَلَی فطرۀ الاسلام» یعنی پس از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم.

درباره فرموده او «لتعجیل نزول ملائکۀ اللیل» می­گویم: علت قصر نماز به خاطر تعجیل عروج ملائکه شب، آشکار است اما علت آن به تعجیل ملائکه روز، می­تواند بنا بر چند وجه باشد:

ص: 117

عَلَیْهَا وَ عَلِیٌّ علیه السلام مَعَهُ لَا یُفَارِقُهُ یَمْشِی بِمَشْیِهِ وَ لَیْسَ یَمُرُّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِبَطْنٍ مِنْ بُطُونِ الْأَنْصَارِ إِلَّا قَامُوا إِلَیْهِ یَسْأَلُونَهُ أَنْ یَنْزِلَ عَلَیْهِمْ فَیَقُولُ لَهُمْ خَلُّوا سَبِیلَ النَّاقَةِ فَإِنَّهَا مَأْمُورَةٌ فَانْطَلَقَتْ بِهِ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَاضِعٌ لَهَا زِمَامَهَا حَتَّی انْتَهَتْ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی تَرَی وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی بَابِ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الَّذِی یُصَلِّی عِنْدَهُ بِالْجَنَائِزِ فَوَقَفَتْ عِنْدَهُ وَ بَرَکَتْ وَ وَضَعَتْ جِرَانَهَا عَلَی الْأَرْضِ فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَقْبَلَ أَبُو أَیُّوبَ مُبَادِراً حَتَّی احْتَمَلَ رَحْلَهُ فَأَدْخَلَهُ مَنْزِلَهُ وَ نَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ علیه السلام مَعَهُ حَتَّی بُنِیَ لَهُ مَسْجِدُهُ وَ بُنِیَتْ لَهُ مَسَاکِنُهُ وَ مَنْزِلُ عَلِیٍّ علیه السلام فَتَحَوَّلَا إِلَی مَنَازِلِهِمَا فَقَالَ سَعِیدُ بْنُ الْمُسَیَّبِ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ أَقْبَلَ إِلَی الْمَدِینَةِ فَأَیْنَ فَارَقَهُ فَقَالَ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ لَمَّا قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی قُبَاءَ فَنَزَلَ بِهِمْ یَنْتَظِرُ قُدُومَ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ انْهَضْ بِنَا إِلَی الْمَدِینَةِ فَإِنَّ الْقَوْمَ قَدْ فَرِحُوا بِقُدُومِکَ وَ هُمْ یَسْتَرِیثُونَ إِقْبَالَکَ إِلَیْهِمْ فَانْطَلِقْ بِنَا وَ لَا تَقُمْ هَاهُنَا تَنْتَظِرُ عَلِیّاً فَمَا أَظُنُّهُ یَقْدَمُ إِلَیْکَ إِلَی شَهْرٍ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَلَّا مَا أَسْرَعَهُ وَ لَسْتُ أَرِیمُ حَتَّی یَقْدَمَ ابْنُ عَمِّی وَ أَخِی فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَحَبُّ أَهْلِ بَیْتِی إِلَیَّ فَقَدْ وَقَانِی بِنَفْسِهِ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَالَ فَغَضِبَ عِنْدَ ذَلِکَ أَبُو بَکْرٍ وَ اشْمَأَزَّ وَ دَاخَلَهُ مِنْ ذَلِکَ حَسَدٌ لِعَلِیٍّ علیه السلام وَ کَانَ ذَلِکَ أَوَّلَ عَدَاوَةٍ بَدَتْ مِنْهُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عَلِیٍّ علیه السلام وَ أَوَّلَ خِلَافٍ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَانْطَلَقَ حَتَّی دَخَلَ الْمَدِینَةَ وَ تَخَلَّفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِقُبَاءَ حَتَّی یَنْتَظِرَ عَلِیّاً قَالَ فَقُلْتُ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَمَتَی زَوَّجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاطِمَةَ علیها السلام مِنْ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ بِالْمَدِینَةِ بَعْدَ الْهِجْرَةِ (1) بِسَنَةٍ وَ کَانَ لَهَا یَوْمَئِذٍ تِسْعُ سِنِینَ

ص: 116

وجه اول: این که نماز صبح اگر کوتاه باشند، ملائکه در نزول تعجیل می­کنند تا به آن برسند، و بر عکس حالتی است که نماز، طولانی باشد زیرا در این صورت می­توانند دیرتر نزول کنند و به رکعت سوم یا چهارم برسند. و این وجه، صحیح است در صورتی که شرکت و حضور آنان از ابتدای نماز واجب نباشد و این بر خلاف ظاهر روایت است.

وجه دوم: گفته می­شود: شاید حکمت اقتضاء کرده که ملائکه شب و روز در زمین، بسیار با هم گرد نیایند و بر این اساس تعجیل عروح ملائکه شب، در ذات خود امری مطلوب است و نیز علت تعجیل نزول ملائکه روز را توجیه می­کند.

وجه سوم: این که حضور ملائکه روز برای نماز صبح در هواء باشد و مقصود از نزول آنان، نزول و فرود آمدن به زمین باشد، پس با این توجیه، زمانی نزول می­کنند که ملائکه شب عروج کرده­اند.

وجه چهارم: گفته شده: بدین معنا است که از آن جایی که ملائکه روز به خاطر انجام ماموریت­شان در زمین مانند نوشتن اعمال و دیگر کارها، در نزول تعجیل می­کنند. پس آن چه در ابتدای روز به ماموریت فرشتگان ارتباط دارد، با تخفیف و کوتاه بودن نماز مناسب دارد تا به ماموریت خود رسیدگی کنند. چنان که ملائکه شب برای عروج تعجیل می­کردند، یا به همان دلیلی که ذکر شد به خاطر این که اموری به آن ها متعلق است، به گونه­ای که از ابتدای شب باشد مثل عبادت یا چیز دیگر ، و حتی اگر در زمان پایان یافتن مدت ماموریت آن­ها، تنها کاری که باید انجام می­دادند، عروج به آسمان بود، کفایت می­کرد. پس تعجیل نزول برای فرض مذکور، علت سبک خواندن نماز است همانگونه که تعجیل عروج، دلیل حضور و همراهی همگی آن­ها با نماز پیامبر است و هیچ ممانعتی ندارد که تعجیل در ابتدا، علتِ علت باشد.

سپس بدان که در کتاب من لا یحضره الفقیه و علل الشرایع اینگونه آمده است: و نماز صبح را به همان صورت که در مکّه واجب گردیده بود باقی گذاشت و بر آن نیفزود به خاطر شتاب ملائکه شب در بالا رفتن به سوی آسمان و تعجیل در فرود آمدن فرشتگان مأمور روز به جانب زمین، و بدین ترتیب بود که فرشتگان روز و فرشتگان شب با رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله جملگی شاهد نماز صبح گشتند. (1)

بر این اساس وجه و احتمال پنجم نیز وجود دارد و آن، این که تنها علت قصر نماز، تعجیل عروج باشد و اما تعجیل نزول علت ما بعد آن یعنی حضور و شهادت همه ملائکه شب و روز باشد.

ص: 118

قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ لَمْ یُولَدْ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ خَدِیجَةَ علیها السلام عَلَی فِطْرَةِ الْإِسْلَامِ إِلَّا فَاطِمَةُ علیها السلام وَ قَدْ کَانَتْ خَدِیجَةُ مَاتَتْ قَبْلَ الْهِجْرَةِ بِسَنَةٍ وَ مَاتَ أَبُو طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ بَعْدَ مَوْتِ خَدِیجَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا بِسَنَةٍ (1) فَلَمَّا فَقَدَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَئِمَ الْمُقَامَ بِمَکَّةَ وَ دَخَلَهُ حُزْنٌ شَدِیدٌ وَ أَشْفَقَ عَلَی نَفْسِهِ مِنْ کُفَّارِ قُرَیْشٍ فَشَکَا إِلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام ذَلِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ اخْرُجْ مِنَ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها وَ هَاجِرْ إِلَی الْمَدِینَةِ فَلَیْسَ لَکَ الْیَوْمَ بِمَکَّةَ نَاصِرٌ وَ انْصِبْ لِلْمُشْرِکِینَ حَرْباً فَعِنْدَ ذَلِکَ تَوَجَّهَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمَدِینَةِ فَقُلْتُ فَمَتَی فُرِضَتِ الصَّلَاةُ عَلَی الْمُسْلِمِینَ عَلَی مَا هُمْ عَلَیْهِ الْیَوْمَ فَقَالَ بِالْمَدِینَةِ حِینَ ظَهَرَتِ الدَّعْوَةُ وَ قَوِیَ الْإِسْلَامُ وَ کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی الْمُسْلِمِینَ الْجِهَادَ زَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الصَّلَاةِ سَبْعَ رَکَعَاتٍ فِی الظُّهْرِ رَکْعَتَیْنِ وَ فِی الْعَصْرِ رَکْعَتَیْنِ وَ فِی الْمَغْرِبِ رَکْعَةً وَ فِی الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ رَکْعَتَیْنِ وَ أَقَرَّ الْفَجْرَ عَلَی مَا فُرِضَتْ لِتَعْجِیلِ نُزُولِ مَلَائِکَةِ النَّهَارِ مِنَ السَّمَاءِ وَ لِتَعْجِیلِ عُرُوجِ مَلَائِکَةِ اللَّیْلِ إِلَی السَّمَاءِ وَ کَانَ مَلَائِکَةُ اللَّیْلِ وَ مَلَائِکَةُ النَّهَارِ یَشْهَدُونَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَاةَ الْفَجْرِ فَلِذَلِکَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً (2) یَشْهَدُهُ الْمُسْلِمُونَ وَ تَشْهَدُهُ مَلَائِکَةُ النَّهَارِ وَ مَلَائِکَةُ اللَّیْلِ (3).

روایت3.

کافی: عبد اللَّه بن سنان گوید: شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرمود: پیامبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله در آغاز دیوار مسجد خود را یک «سمیط» بنا کرد، یعنی یک خشت، و چون مسلمانان زیاد شدند گفتند: کاش أمر می فرمودی که مسجد توسعه داده شود، پس فرمود: مسجد را زیاد کردند، و به قدر«سعیده» یعنی به اندازه یک خشت و نیم بنا کردند، باز هم مسلمانان فزونی گرفتند، و عرض کردند: یا رسول اللَّه چه خوب است که دستور فرمائید به مسجد افزوده گردد. حضرت فرمود آن را زیاد کردند و دیوارش را دو خشت نر و ماده ساختند. و چون گرما برایشان شدّت گرفت. عرض کردند: ای پیامبر خدا چه خوب است، اگر دستور فرمائی سقفی ساخته شود که سایه اندازد تا از گرما مصون باشیم، پس دستور داد که ستون­هائی از چوب خرما بر پا داشتند و با چوب­ها و برگ­های خرما و علف، سقفی ساختند، تا آنکه باران بارید، و بر روی آنان ریخته شد، گفتند: ای پیامبر خدا اگر اجازه می فرمودی گلی بر روی این سقف می کشیدیم که آب به زیر نمی آمد، فرمود: نه، بلکه چوب بستی همانند چوب بست موسی علیه اسلام باشد، و زیاده از این نمی کنم، و تا آخر عمر آن بزرگوار همواره مسجد بر همین منوال بود و قدّ دیوار مسجد پیش از آنکه آن سقف به رویش نهاده شود به اندازه یک قامت انسان بود، و چون سایه دیوار به طول یک ذراع می شد نماز ظهر را می خواندند، و چون به اندازه دو ذراع می گشت نماز عصر به جا می آوردند.

فرمود: «سمیط» یک خشت یک خشت کنار هم چیدن است؛ «سعیده» یک خشت و نیم؛ و «انثی و ذکر» نیز دو خشت مخالف و چپ و راست هم می باشد. (1)

روایت4.

کافی:

ص: 119

الأول أن یقال إن صلاة الفجر إذا کانت قصیرة یعجلون فی النزول لیدرکوه بخلاف ما إذا کانت طویلة لإمکان تأخیرهم النزول إلی الثالثة أو الرابعة و فیه أن هذا إنما یستقیم إذا لم یکن شهودهم من أول الصلاة لازما و هو خلاف ظاهر الخبر.

الثانی أن یقال لعل الحکمة اقتضت عدم اجتماع ملائکة اللیل و النهار کثیرا فی الأرض فیکون تعجیل عروج ملائکة اللیل أمرا مطلوبا فی نفسه و معللا أیضا بتعجیل نزول ملائکة النهار.

الثالث أن یکون شهود ملائکة النهار لصلاة الفجر فی الهواء و یکون المراد بنزولهم نزولهم إلی الأرض فلا ینزلون إلا مع عروج ملائکة اللیل.

الرابع ما قیل إن معناه أنه لما کانت ملائکة النهار تنزل بالتعجیل لأجل فعل ما هی مأمورة به فی الأرض من کتابة الأعمال و غیرها فکان مما یتعلق بها أول النهار ناسب ذلک تخفیف الصلاة لیشتغلوا بما أمروا به کما أن ملائکة اللیل تتعجل العروج إما لمثل ما ذکر من کونها تتعلق بها أمور بحیث تکون من أول اللیل کعبادة و نحوها بل لو لم یکن إلا أمرها بالعروج إذا انقضت مدة عملها لکفی فتعجیل النزول للفرض المذکور علة للتخفیف کما أن تعجیل العروج علة مع تحصیلهم جمیعا الصلاة معه و لا یضر کون التعجیل فی الأول علة العلة.

ثم اعلم أنه ورد فی الفقیه و العلل هکذا و أقر الفجر علی ما فرضت بمکة لتعجیل عروج ملائکة اللیل إلی السماء و لتعجیل نزول ملائکة النهار إلی الأرض فکانت ملائکة اللیل و ملائکة النهار یشهدون. (1) فعلی هذا یزید احتمال خامس و هو أن یکون قصر الصلاة معللا بتعجیل العروج فقط و أما تعجیل النزول فیکون علة لما بعده أعنی شهود ملائکة اللیل و النهار جمیعا.

ص: 118

معاویه بن عمار از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: هنگامی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وارد مدینه شد، با پای مبارک شان دور خانه های آن را علامت گذاشت و گفت: خدایا! هرکس بخشی از آن را بفروشد، برایش مبارک نگردان!. (1)

توضیح

«خطّ دورها» با فتحه دال یعنی: اطراف آن. یا با ضمه جمع «دار» است پس مقصود از آن خانه­هایی است که برای خود و اهل بیت و اصحابش بنا کرد. و «الرباع» جمع «ربع» با فتحه راء به معنای منزل است.

روایت5.

کافی: عقبۀ بن خالد گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: می خواهیم به زیارت مساجد اطراف مدینه رهسپار شویم، از کدام مسجد شروع کنیم؟ فرمود: از مسجد قبا شروع کن و در آن جا هرچه بیشتر نماز بخوان، در این منطقه، اولین مسجدی که رسول خدا در آن نماز خواند، همین مسجد قبا بود. بعد از آن به خانه ماریه همسر رسول خدا مادر ابراهیم برو، و در آن جا نماز بخوان که رسول خدا شب­های فراوانی در آن جا نماز خوانده است. سپس به مسجد «فضیخ» برو و در آن مسجد نماز بخوان که رسول خدا در آن جا نماز خوانده است. (2)

روایت6.

کافی: حلبیّ

ص: 120

از امام صادق علیه السلام روایت کرده که درباره مسجدی که(در قرآن آمده) بر اساس تقوی بنا شده از آن حضرت پرسیدم. فرمود: آن، مسجد قباء است. (1)

روایت7.

مناقب: سلمان گوید: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه آمد، مردمان به مهار شتر آویختند (و هر یک می گفتند: نزد ما فرود آی!). پیامبر گفت: ای مردم، شتر را رها کنید که او مأمور است، پس بر در خانه هر کس که خوابید در نزد او فرود خواهم آمد. مهار شتر را رها کردند، شتر همچنان پیش رفت تا به شهر مدینه داخل شد و بر در سرای ابو ایوب انصاری بر زمین قرار گرفت. و در آن روز در مدینه کسی فقیرتر از او نبود. و دل­ها در حسرت مفارقت پیامبر فرو رفت. ابو ایّوب انصاری ندا کرد: مادر در را باز کن، سرور بشر و گرامی­ترین فرد ربیعه و مضر، محمد مصطفی و فرستاده برگزیده نزد ما آمده است. او بیرون آمد و در را باز کرد و مادر او نابینا بود. گفت: افسوس بر من، ای کاش چشمی داشتم تا با آن چهره سرورم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را می­دیدم. اولین معجزه پیامبر در مدینه این بود که دستان مبارک خویش را بر صورت مادر ابو ایوّب گذاشت و چشمان او باز شد و سالم گردید. (2)

توضیح

«الهفیف» شتاب کردن در راه رفتن است.

روایت8.

مناقب ابن شهر آشوب: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه هجرت فرمود و اصحابش را به هجرت امر کرد. در زمان هجرت، آن حضرت پنجاه و سه ساله بود و هجرت آن حضرت در روز دوشنبه بود. و سه روز و در روایتی شش روز در غار اقامت داشت و در روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول وارد مدینه شد. و گفته شده: یازدهم ربیع الاول، و این سال، سال اول هجری بود. و مبنای تاریخ را محرم قرار دادند. پیامبر در قُباء در خانه کلثوم بن هدم فرود آمد سپس سه روز در خانه خیثمۀ اوسی بود. و گفته شده: دوازده روز

ص: 121

هِشَامٍ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا دَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْمَدِینَةَ خَطَّ دَوْرَهَا بِرِجْلِهِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ مَنْ بَاعَ رِبَاعَهُ فَلَا تُبَارِکْ لَهُ (1).

تا رسیدن علی علیه السلام و اهل بیت پیامبر بود. و مردم مدینه هر روز به قباء می­آمدند و باز می­گشتند. پیامبر در قباء مسجد آن­ها را بنا کرد و در روز جمعه از آن جا بیرون آمد و وارد مدینه شد و در مسجدی که در بطن وادی بود نماز گزارد.

نسویّ در تاریخ خود گوید: اولین نمازی که پیامبر در مدینه خواند، نماز عصر بود سپس به منزل ابو ایوب رفت و پس از گذشت یک ماه و چند روز از هجرت، نماز مقیم کامل گردید. و پس از هشت ماه بین مؤمنان پیوند برادری ایجاد نمود و در همان زمان اذان تشریع گردید. (1)

روایت9.

مناقب: روایت شده که اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در انتظار آن حضرت می­نشستند و هنگام ظهر باز می­گشتند. در یکی از روزها پیامبر به مدینه رسید و اولین کسی که آن حضرت را دید مردی یهودی بود و چون پیامبر را دید با بانگ بلند فریاد زد: ای بنی قیله این سلطان شما است که می­آید. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در نزد کلثوم بن هدم فرود آمد و بیرون می­رفت و در خانه سعد بن خثیمۀ در نزد مردم می­نشست. و سه شب پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، علی علیه السلام رهسپار شد و سپس به رسول خدا ملحق گردید و همراه با آن حضرت به منزل کلثوم فرود آمد، و ابوبکر در خانه حبیب بن إساف بود. پیامبر روز دوشنبه و سه شنبه و چهارشنبه و پنج شنبه را در قباء سپری کرد و مسجد آن جا را بنا نمود و روز جمعه در مسجدی که در بطن وادی رانوقا بود نماز گزارد. و این نماز، اولین نمازی بود که در مدینه خواند.

ص: 122

أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَسْجِدِ الَّذِی أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی فَقَالَ مَسْجِدُ قُبَاءَ (1).

سپس غسّان بن مالک و عباس بن عُبادۀ همراه با گروهی از بنی سالم نزد پیامبر آمدند و عرض کردند: ای رسول خدا! در نزد ما اقامت کنید که شمار و تجهیزات بسیاری داریم و از شما حمایت می­کنیم. فرمود: شتر را رها کنید او مامور است. سپس زید بن لبید و فروۀ بن عَمرو همراه با مردانی از بنی بیاضه پیامبر را ملاقات کردند و همین سخنان را به پیامبر عرض کرددند. سپس سعد بن ربیع و خارجة بن زید و عبدالله بن رواحۀ همراه با مردانی از بنی حارث بن خزرج نزد پیامبر آمدند. شتر به راه افتاد تا مقابل خانه فرزندان مالک بن نجار بر در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر زمین قرار گرفت. و این محل قبلا خوابگاه گوسفندان و شتران بود، و به دو کودک یتیم از بنی نجار تعلق داشت. هنگامی که شتر بر زمین نشست و رسول خدا پایین نیامده بود، شتر جهید و اندکی حرکت کرد و پیامبر افسارش را رها کرد و با افسار آن شتر را خم نمی­کرد. سپس شتر به عقب برگشت و به جایی که در ابتدا نشسته بود بازگشت و بر زمین قرار گرفت. سپس تکانی خورد و از فرط خستگی دیگر حرکتی نکرد و گردنش را پایین گرفت. رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم از شتر پایین آمد. ابو ایّوب بار

ص: 123

یَوْماً إِلَی بُلُوغِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ أَهْلِ الْبَیْتِ وَ کَانَ أَهْلُ الْمَدِینَةِ یَسْتَقْبِلُونَ کُلَّ یَوْمٍ إِلَی قُبَاءَ وَ یَنْصَرِفُونَ فَأَسَّسَ بِقُبَاءَ مَسْجِدَهُمْ وَ خَرَجَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ نَزَلَ الْمَدِینَةَ وَ صَلَّی فِی الْمَسْجِدِ الَّذِی بِبَطْنِ الْوَادِی (1).

قَالَ النَّسَوِیُّ فِی تَارِیخِهِ أَوَّلُ صَلَاةٍ صَلَّاهَا فِی الْمَدِینَةِ صَلَاةُ الْعَصْرِ ثُمَّ نَزَلَ عَلَی أَبِی أَیُّوبَ فَلَمَّا أَتَی لِهِجْرَتِهِ شَهْرٌ وَ أَیَّامٌ تَمَّتْ صَلَاةُ الْمُقِیمِ وَ بَعْدَ ثَمَانِیَةِ أَشْهُرٍ آخَی بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ فِیهَا شَرَّعَ الْأَذَانَ (2).

و بنه پیامبر را برداشت و در خانه­اش گذاشت و پیامبر در خانه ابو ایوب فرود آمد و درباره مربد (خوابگاه گوسفندان و شتران) پرسید و ابو ایوب به آن حضرت عرض کرد که این مکان متعلق به سهل و سهیل دو یتیم مُعاذ بن عفراء است. معاذ آن دو کودک را راضی کرد و پیامبر به بنای مسجد امر فرمود و خودش نیز در ساخت مسجد همکاری نمود. مهاجران و انصار برای ساخت مسجد کار می­کردند و همه مسلمانان در حین کار کردن رجز می­خواندند. برخی می­گفتند:

اگر ما بنشینیم و پیامبر کار کند، این کاری ناپسند از جانب ماست.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می­فرمود: هیچ حیاتی، زندگی حقیقی نیست مگر حیات آخرت، پروردگارا به مهاجرین و انصار رحم بفرما.

علی بن ابی طالب می­فرمود:

کسی که مساجد را آباد می­سازد و ایستاده و نشسته رنج می­برد، و کسی از که از گرد و غبار کنار می­کشد، برابر نیستند.

ص: 124

مَالِکٍ وَ عَبَّاسُ بْنُ عُبَادَةَ فِی رِجَالٍ مِنْ بَنِی سَالِمٍ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ أَقِمْ عِنْدَنَا فِی الْعَدَدِ وَ الْعِدَّةِ وَ الْمَنَعَةِ فَقَالَ خَلُّوا سَبِیلَهَا فَإِنَّهَا مَأْمُورَةٌ یَعْنِی نَاقَتَهُ ثُمَّ تَلَقَّاهُ زِیَادُ بْنُ لَبِیدٍ وَ فَرْوَةُ بْنُ عَمْرٍو فِی رِجَالٍ مِنْ بَنِی بَیَاضَةَ فَقَالَ کَذَلِکَ (1) ثُمَّ اعْتَرَضَهُ سَعْدُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ خَارِجَةُ بْنُ زَیْدٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ فِی رِجَالٍ مِنْ بَنِی الْحَارِثِ بْنِ الْخَزْرَجِ (2) فَانْطَلَقَتْ حَتَّی إِذَا وَازَتْ دَارَ بَنِی مَالِکِ بْنِ النَّجَّارِ بَرَکَتْ عَلَی بَابِ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ مِرْبَدٌ لِغُلَامَیْنِ یَتِیمَیْنِ مِنْ بَنِی النَّجَّارِ (3) فَلَمَّا بَرَکَتْ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَنْزِلْ وَ ثَبَتَ فَسَارَتْ غَیْرَ بَعِیدٍ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَاضِعٌ لَهَا زِمَامَهَا لَا یَثْنِیهَا بِهِ ثُمَّ الْتَفَتَ (4) إِلَی خَلْفِهَا فَرَجَعَتْ إِلَی مَبْرَکِهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ فَبَرَکَتْ ثُمَّ تَجَلْجَلَتْ وَ رَزَمَتْ (5) وَ وَضَعَتْ جِرَانَهَا فَنَزَلَ عَنْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ احْتَمَلَ أَبُو أَیُّوبَ

ص: 123

سپس از خانه ابو ایوب به منزلی که برای آن حضرت بنا کردند، منتقل شد. و گفته شده: مدت زمان اقامت پیامبر در مدینه تا زمانی بود که مسجد و منزل­های آن حضرت بنا شد از ربیع الاول تا صفر سال بعد انجام گرفت. (1)

توضیح

جزری گوید: در حدیث سلمان مقصود از «بنی قیلۀ» اوس و خزرج دو قبیله انصار بود. و «قیلۀ» اسم مادر پیشین آن­ها بود و او، قیلۀ دختر کاهل بود. پایان نقل قول.

سخن او: «هذا جدّکم» یعنی صاحب بخت و سلطان شما است و ممکن است مقصود این باشد که: این شخص بخت و دولت شما است.

می­گویم: طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه جمعه گفته است: ابن سیرین گوید: مردم مدینه پیش از این که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه تشریف بیاورد و و گفته شده: پیش از آنکه سوره جمعه نازل شود، جمع می شدند. انصار گفتند: برای یهودی­ها در روزهای هفته یک روزیست (شنبه) که در آن جمع می­شوند برای مسیحیان نیز روزی است (یکشنبه) که مجتمع می­گردند، پس ما هم روزی را قرار بدهیم که در آن گرد آمده و ذکر خدای عزّ و جل نموده و او را سپاس گوئیم، یا گفتند چنان که روز شنبه برای یهود و روز یکشنبه برای نصاری است پس آن را روز عروبه قرار دهید. پس نزد اسعد بن زراره جمع شدند و او برایشان در آن روز نماز خواند و به آن­ها خاطر نشان کرد که این روز را جمعه بنامید. هنگامی که نزد او جمع شدند اسعد بن زراره گوسفندی برای آن­ها کُشت، نهار و شام از یک گوسفند خوردند، برای این که آن روز جمعیتشان کم بود، پس خداوند تعالی نازل فرمود «إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ ...» این اوّلین جمعه ای بود که در اسلام نماز جمعه خوانده شد. و امّا اوّل جمعه ای که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم با اصحابش اجتماع نمود: گفته شده که رسول خدا از مکّه به سوی مدینه مهاجرت نمود تا در دهکده قبا بر بنی عمرو بن عوف فرود آمد و این، در روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاوّل موقع ظهر بود، پس در قبا از روز دوشنبه تا پنجشنبه توقف فرمود و مسجد قبا را ساخت، آن گاه از میان آنان روز جمعه به سوی مدینه حرکت فرمود و در بطن وادی در بنی سالم بن عوف نماز جمعه را که در آن روز

ص: 125

رَحْلَهُ فَوَضَعَهُ فِی بَیْتِهِ وَ نَزَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی بَیْتِ أَبِی أَیُّوبَ وَ سَأَلَ عَنِ الْمِرْبَدِ فَأَخْبَرَهُ أَنَّهُ لِسَهْلٍ وَ سُهَیْلٍ یَتِیمَیْنِ لِمُعَاذِ بْنِ عَفْرَاءَ فَأَرْضَاهُمَا مُعَاذٌ وَ أَمَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِبِنَاءِ الْمَسْجِدِ وَ عَمِلَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِنَفْسِهِ فَعَمِلَ فِیهِ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ أَخَذَ الْمُسْلِمُونَ یَرْتَجِزُونَ وَ هُمْ یَعْمَلُونَ فَقَالَ بَعْضُهُمْ

لَئِنْ قَعَدْنَا وَ النَّبِیُّ یَعْمَلُ*** فَذَاکَ مِنَّا الْعَمَلُ الْمُضَلَّلُ

وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَا عَیْشَ إِلَّا عَیْشَ الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ ارْحَمِ الْأَنْصَارَ وَ الْمُهَاجِرَةَ (1) وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَقُولُ

لَا یَسْتَوِی مَنْ یَعْمَلُ الْمَسَاجِدَا*** یَدْأَبُ فِیهَا قَائِماً وَ قَاعِداً

وَ مَنْ یَرَی عَنِ الْغُبَارِ حَائِداً

(2)

ص: 124

در این محل مسجدی بنا کرده بودند، درک نمود، و این اوّلین جمعه ای بود که پیامبر خدا در اسلام آن را جمعه قرار داد و در این جمعه خطبه ای ایراد فرمود، و آن اوّلین خطبه ای بود که در مدینه خواندند و فرمودند:

ستایش خاص خداست، ستایش او می­کنم و از او اعانت می­جویم و آمرزش می­خواهم و هدایت می­طلبم، بدو ایمان دارم و انکار او نمی­کنم و با هر که انکار وی کند دشمنی می­کنم و شهادت می­دهم که خدائی جز خدای یکتا نیست که تنها و بی شریک است و شهادت می­دهم که محمّد بنده و پیامبر اوست که وی را با هدایت و نور و پند هنگام فترت(جای خالی) پیامبران و کمیابی علم و ضلالت مردم و پایان یافتن زمان و نزدیکی رستاخیز و قرب اجل فرستاد. هر که اطاعت خدا و پیامبر کند هدایت یافته و هر که عصیان ایشان کند گمراه شده و تقصیر کرده و به ضلالی سخت افتاده، شما را به پرهیزکاری خدا سفارش می­کنم که نیکوترین اندرزی که مسلمان به مسلمان دهد این است که وی را به کار آخرت ترغیب کند و به پرهیزکاری خدا فرمان دهد، از آن چه خدایتان بیم داده بترسید که اندرزی بهتر از این نیست و تذکاری بهتر از این نیست که این مایه پرهیز کسی است که با بیم و ترس بدان عمل کند و یاوری نیکو برای آن چیزهاست که از کار آخرت می­خواهید، هر که روابط نهان و آشکار خویش با خدا به صلاح آرد و از آن جز رضای خدا نخواهد برای وی در دنیا نام نیک خواهد بود و پس از مرگ آن دم که انسان به اعمال خویش نیاز دارد، ذخیره خواهد بود و هر چه جز این باشد دوست دارد که میان وی و آن فاصله ای

ص: 126

ثُمَّ انْتَقَلَ مِنْ بَیْتِ أَبِی أَیُّوبَ إِلَی مَسَاکِنِهِ الَّتِی بُنِیَتْ لَهُ وَ قِیلَ کَانَ مُدَّةُ مُقَامِهِ بِالْمَدِینَةِ إِلَی أَنْ بَنَی الْمَسْجِدَ وَ بُیُوتَهُ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ إِلَی صَفَرٍ مِنَ السَّنَةِ الْقَابِلَةِ (1).

بسیار باشد. خداوند شما را از خویش می­ترساند که خدا به بندگان خود مهربان است، قسم به آن که گفتار خویش راست کرد و وعده خویش انجام داد که خلاف در این نیست که خدای والا گوید: «گفتار نزد من تغییر نپذیرد و من ستمگر بندگان نیستم.» در کار حاضر و دور و نهان و عیان از خدا بترسید که هر که از خدا بترسد گناهان وی را محو کند و پاداش او بزرگ دهد و هر که از خدا بترسد کامیابی بزرگ یافته است، ترس خدا از دشمنی و عقوبت و خشم وی مصون می­دارد، ترس خدا چهره را سپید و خدا را خشنود و مرتبت را بلند می­کند، بهره خویش برگیرید و در قبال خدا تقصیر مکنید، خدا کتاب خویش را به شما تعلیم داد و راه خویش بر شما روشن کرد تا کسانی را که راستگویند معلوم دارد و دروغگویان را معلوم دارد پس چنان که خدا با شما نکوئی کرده نکوئی کنید و با دشمنان وی دشمنی کنید، و در راه خدا چنان که شایسته جهاد کردن است، جهاد کنید که او شما را برگزید و مسلمانتان نامید تا هر که هلاک شد به دلیل و برهان هلاک شود و هر که حیات یافت به دلیل حیات یابد که نیروئی جز به تأیید خدا نیست، پس یاد خدا بسیار کنید و برای پس از مرگ کار کنید که هر که روابط خویش با خدا به صلاح آرد خدا مناسبات وی را با مردم کفایت کند که خدا بر مردم قضا می­راند و مردم بر خدا قضا نمی­رانند، او اختیار دار مردم است و مردم اختیار دار او نیستند، خدا بزرگ است و نیروئی جز به تأیید خدای والای بزرگ نیست. پس برای همین خطبه در انعقاد نماز جمعه شرط شده است. (1)

ص: 127

الیوم فی ذلک الموضع مسجدا و کانت هذه الجمعة أول جمعة جمعها رسول الله صلی الله علیه و آله فی الإسلام فخطب فی هذه الجمعة و هی أول خطبة خطبها بالمدینة فیما قیل.

فَقَالَ صلی الله علیه و آله الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی (1) أَحْمَدُهُ وَ أَسْتَعِینُهُ وَ أَسْتَغْفِرُهُ وَ أَسْتَهْدِیهِ وَ أُومِنُ بِهِ وَ لَا أَکْفُرُهُ وَ أُعَادِی مَنْ یَکْفُرُهُ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْهُدَی وَ النُّورِ وَ الْمَوْعِظَةِ عَلی فَتْرَةٍ (2) مِنَ الرُّسُلِ وَ قِلَّةٍ مِنَ الْعِلْمِ وَ ضَلَالَةٍ مِنَ النَّاسِ وَ انْقِطَاعٍ مِنَ الزَّمَانِ وَ دُنُوٍّ مِنَ السَّاعَةِ وَ قُرْبٍ مِنَ الْأَجَلِ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ رَشَدَ وَ مَنْ یَعْصِهِمَا (3) فَقَدْ غَوَی وَ فَرَطَ وَ ضَلَّ ضَلالًا بَعِیداً أُوصِیکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ فَإِنَّهُ خَیْرُ مَا أَوْصَی بِهِ الْمُسْلِمُ الْمُسْلِمَ أَنْ یَحُضَّهُ (4) عَلَی الْآخِرَةِ وَ أَنْ یَأْمُرَهُ بِتَقْوَی اللَّهِ فَاحْذَرُوا مَا حَذَّرَکُمُ اللَّهُ مِنْ نَفْسِهِ (5) وَ إِنَّ تَقْوَی اللَّهِ لِمَنْ عَمِلَ بِهِ عَلَی وَجَلٍ وَ مَخَافَةٍ مِنْ رَبِّهِ عَوْنُ صِدْقٍ عَلَی مَا تَبْغُونَ مِنْ أَمْرِ الْآخِرَةِ وَ مَنْ یُصْلِحُ الَّذِی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ مِنْ أَمْرِهِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ لَا یَنْوِی بِذَلِکَ إِلَّا وَجْهَ اللَّهِ یَکُنْ لَهُ ذِکْراً (6) فِی عَاجِلِ أَمْرِهِ وَ ذُخْراً فِیمَا بَعْدَ الْمَوْتِ حِینَ یَفْتَقِرُ الْمَرْءُ إِلَی مَا قَدَّمَ وَ مَا کَانَ مِنْ سِوَی ذَلِکَ یَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها (7) وَ بَیْنَهُ أَمَداً

ص: 126

در المنتقی در بیان حوادث سال اول هجرت گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در میان بنی عمرو بن عوف بین سیزده تا نوزده شب درنگ نمود و مسجدی را که بر پایه تقوی تاسیس شده، بنا نمود و پیامبر در آن جا نماز گزارد سپس وارد مدینه شد. و بعد چگونگی ورود پیامبر به مدینه و نماز جمعه و خطبه آن را به صورتی که پیش­تر ذکر شد، آورده است. سپس گوید: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مسجد خویش را بنا می­نمود خشت­ها را همراه آنان حمل می­کرد و در حالی که خشت­ها را حرکت می­داد می­فرمود:

این بار که خشت است نه بار خیبر، در نزد خداوند نیکوتر و پاک­تر است.

ص: 128

بَعِیداً وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ وَ الَّذِی صَدَقَ قَوْلُهُ وَ نَجَزَ (1) وَعْدُهُ لَا خُلْفَ لِذَلِکَ فَإِنَّهُ یَقُولُ ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ (2) فَاتَّقُوا اللَّهَ فِی عَاجِلِ أَمْرِهِ (3) وَ آجِلِهِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ فَإِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئاتِهِ وَ یُعْظِمْ لَهُ أَجْراً وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِیماً وَ إِنَّ تَقْوَی اللَّهِ تُوقِی مَقْتَهُ وَ تُوقِی عُقُوبَتَهُ وَ تُوقِی سَخَطَهُ (4) وَ إِنَّ تَقْوَی اللَّهِ تُبَیِّضُ الْوُجُوهَ وَ تُرْضِی الرَّبَّ وَ تَرْفَعُ الدَّرَجَةَ خُذُوا بِحَظِّکُمْ وَ لَا تُفَرِّطُوا فِی جَنْبِ اللَّهِ فَقَدْ عَلَّمَکُمُ اللَّهُ کِتَابَهُ وَ نَهَجَ لَکُمْ سَبِیلَهُ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ یَعْلَمَ الْکَاذِبِینَ فَأَحْسِنُوا کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ وَ عَادُوا أَعْدَاءَهُ وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ (5) حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباکُمْ وَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ لَا حَوْلَ (6) وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ فَأَکْثِرُوا ذِکْرَ اللَّهِ (7) وَ اعْمَلُوا لِمَا بَعْدَ الْمَوْتِ فَإِنَّهُ مَنْ یُصْلِحْ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ یَکْفِهِ اللَّهُ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ یَقْضِی عَلَی النَّاسِ وَ لَا یَقْضُونَ عَلَیْهِ وَ یَمْلِکُ مِنَ النَّاسِ وَ لَا یَمْلِکُونَ مِنْهُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ.

(8) فلهذا صارت الخطبة شرطا فی انعقاد الجمعة (9) انتهی.

ص: 127

و می­فرمود: پروردگارا اجر واقعی اجر و پاداش آخرت است، پس به انصار و مهاجران رحم بنما.

فرموده آن حضرت: «هذا الحمال» یعنی این بار خشت در نزد خداوند نیکوتر و پاک­تر یعنی از لحاظ سود و منفعت، ماندگاری و بقای بیشتری دارد، نه بارهای خیبر که از خرما و مویز است. و از جمله طعام محمول بر آن چیزی است که حاملان آن بدان شادمان می­گشتند و ما پیش­تر آن را حمل کرده و می­بخشیدیم. و «الحمال» و «الحمل» به یک معنا هستند. و با جیم نیز روایت شده که آن نیز می تواند مورد توجه باشد و معنای اول آن آشکارتر است.

در این سال بود که گرگ در بیرون مدینه سخن گفت و از رسول خدا خبر داد. آنگونه که از ابوهریره روایت شده، گوید: گرگی به پیش چوپانی که چند گوسفندی داشت آمد و یکی از گوسفندانش را ربود. چوپان به دنبال گرگ رفت تا این که گوسفند را از چنگش درآورد. گرگ بر بالای تپه­ای رفت و بر روی سرین نشست و دو پایش را بر زمین نهاد و دُمش را میان ران­هایش قرار داد و گفت: قصد روزی­ای را کردم که خدا به من روزی داده بود اما تو از من گرفتی. آن مرد گفت: به خدا سوگند تا حال چنین چیز شگفتی ندیده بودم که گرگ سخن بگوید. گرگ گفت: شگفت­تر از این، مردی است در نخلستان­ها میان دو ریگزار که از گذشته و آینده، شما را خبر می­دهد. آن مرد یهودی بود و به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و مسلمان شد و ماجرای گرگ را برای آن حضرت بازگو نمود. پیامبر آن را تأیید نمود و فرمود: این یکی از نشانه­های قیامت است. نزدیک است که شخصی از منزل بیرون رود به محض بازگشت، کفش­هایش به آن چه خانوده­اش پس از او انجام داده باشند، خبر می­دهد.

در این سال رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم زید بن حارثه و ابو رافع را از مدینه به مکّه فرستاد تا دختران و همسرش سودۀ بنت زمعۀ را به مدینه بیاورند. هنگامی که عبدالله بن اریقط به مکه بازگشت، عبدالله پسر ابوبکر را از مکان پدرش باخبر کرد. پس عبدالله خانواده پدرش را به نزد او برد. و طلحۀ بن عبیدالله آنان را همراهی کرد و امّ رومان مادر عایشه و عبدالرحمن نیز با آنان بودند تا این که به مدینه رسیدند.

در این سال رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در ماه شوّال یعنی هفت ماه پس از هجرت، با عائشه ازدواج کرد. و گفته شده: در سال دوم هجری عائشه را به ازدواج خود درآورد. و وجه اول درست­تر است و سه سال پیش از هجرت او را عقد کرده بود.

در این سال بر نماز حَضَر (اقامت) اضافه گردید و پیش­تر همه نمازهای حضَر و سفر به جز مغرب دو رکعتی بودند.

ص: 129

و قال فی المنتقی فی حوادث السنة الأولی من الهجرة إنه صلی الله علیه و آله لبث فی بنی عمرو بن عوف بضع عشرة لیلة و أسس المسجد الذی أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی فصلی فیه رسول الله صلی الله علیه و آله ثم دخل المدینة.

ثم ذکر کیفیة دخوله المدینة و صلاة الجمعة و الخطبة نحو ما تقدم (1)

ثم قال و إنه لما بنی رسول الله صلی الله علیه و آله مسجده طفق ینقل معهم اللبن وَ یَقُولُ وَ هُوَ یَنْقُلُ اللَّبِنَ

هَذَا الْحِمَالُ لَا حِمَالُ خَیْبَرَ هَذَا أَبَرُّ رَبِّنَا وَ أَطْهَرُ

ص: 128

و این زیادت یک سال پس از ورود پیامبر به مدینه بود.

در این سال پیامبر میان مهاجرین و انصار پیوند برادری برقرار نمود، به این صورت که هنگامی که پیامبر وارد مدینه شد میان مهاجرین و انصار بر اساس حقّ و همیاری پیوند برادری ایجاد کرد که پس از مرگ از یکدیگر ارث ببرند نه از خویشاوندان. و مجموع آن­ها نود شخص بودند: چهل و پنج مرد از مهاجرین، و چهل و پنج مرد از انصار. و گفته شده: صد و پنجاه شخص از مهاجران و صد و پنجاه شخص از انصار بودند. (1)

و این قضیه پیش از غزوه بدر بود. و چون غزوه بدر واقع شد خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: «وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ»(2)

{و خویشاوندان (طبق) کتاب خدا، بعضی (نسبت) به بعضی اولویت دارند.} این آیه، آیه­های پیشین را منسوخ کرد و هر شخصی به نسب خود باز می­گشت و خویشاوندانش از او ارث می­بردند.

در این سال پیامبر روز عاشوراء را روزه گرفت و به روزه گرفتن آن امر فرمود.

در این سال عبدالله بن سلام اسلام آورد. انس گوید: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه وارد شد به عبدالله بن سلام خبر ورود پیامبر را دادند. او نزد آن حضرت آمد و گفت: من درباره چند چیز از تو می­پرسم که جز پیامبران کسی آن را نمی­داند، اگر مرا از آن باخبر سازی به تو ایمان می­آورم. فرمود: آن سوالات چیست؟ گفت: عبدالله درباره شباهت فرزند به پدر و مادر، و درباره اولین چیزی که اهل بهشت می­خورند و از اولین چیزی که مردم را حشر کند، پرسید.

ص: 130

وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنَّ الْأَجْرَ أَجْرُ الْآخِرَةِ فَارْحَمِ الْأَنْصَارَ وَ الْمُهَاجِرَةَ.

قوله هذا الحمال أی هذا الحمل و المحمول من اللبن أبر عند الله و أطهر أی أبقی ذخرا و أدوم منفعة لا حمال خیبر من التمر و الزبیب و الطعام المحمول منها الذی یغتبطه حاملوه و الذی کنا من قبل نحمله و نعطیه و الحمال و الحمل واحد و روی بالجیم و له وجه و الأول أظهر.

و فی هذه السنة تکلم الذئب خارج المدینة ینذر برسول الله صلی الله علیه و آله کما

روی عن أبی هریرة قال جاء ذئب إلی راعی غنم فأخذ منها شاة فطلبه الراعی حتی انتزعها منه فصعد الذئب علی تل فأقعی و استثفر (1) و قال عمدت إلی رزق رزقنیه الله انتزعته منی فقال الرجل بالله إن رأیت کالیوم ذئب یتکلم قال الذئب أعجب من هذا رجل فی النخلات بین الحرتین یخبرکم بما مضی و ما هو کائن عندکم و کان الرجل یهودیا فجاء إلی النبی صلی الله علیه و آله فأخبره خبره و صدقه النبی صلی الله علیه و آله ثم قال صلی الله علیه و آله إنها أمارة من أمارات الساعة أوشک الرجل أن یخرج فلا یرجع حتی تحدثه نعلاه بما أحدث أهله بعده. (2).

و فی هذه السنة بعث رسول الله صلی الله علیه و آله إلی بناته و زوجته سودة بنت زمعة زید بن حارثة و أبا رافع فحملاهن من مکة إلی المدینة و لما رجع عبد الله بن أریقط إلی مکة أخبر عبد الله بن أبی بکر بمکان أبیه فخرج عبد الله بعیال أبیه إلیه و صحبهم طلحة بن عبید الله و معهم أم رومان أم عائشة و عبد الرحمن حتی قدموا المدینة.

و فی هذه السنة بنی رسول الله صلی الله علیه و آله بعائشة فی شوال بعد الهجرة بسبعة أشهر و قیل فی السنة الثانیة و الأول أصح و کان تزوجها قبل الهجرة بثلاث سنین.

و فی هذه السنة زید فی صلاة الحضر و کانت صلاة الحضر و السفر رکعتین غیر

ص: 129

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: جبرئیل چندی پیش مرا از این سوالات باخبر ساخت. عبدالله گفت: این جبرئیل، دشمن یهودیان است. پیامبر فرمود: اگر آب مرد بر آب زن سبقت گیرد، فرزند به مرد شبیه است و اگر آب زن بر آب مرد پیش­گیرد شباهت به زن است. و اما اولین چیزی که اهل بهشت می­خورند تکه گوشتی در جگر ماهی است. و اما اولین چیزی که مردم بدان حشر می­شوند آتشی است که از جانب مشرق می­آید و آنان را به طرف مغرب می­برد. عبد الله گفت: کافی است، و گفت: گواهی می­دهم که تو رسول خدا هستی. و گفت: ای رسول خدا یهودیان مردمانی هستند که بر دیگران دروغ می­بندند و اگر بشنوند من اسلام آورده­ام به من دروغ می­بندند. پس مرا نزد خود پنهان کن و کسی را نزد آنان بفرست تا از احوال من جویا شود. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم او را پنهان کرد و شخصی را به دنبال یهودیان فرستاد. و به آنان فرمود: عبد الله بن سلام در میان شما چگونه مردی است؟ گفتند: او بهترین ما و بهترین زاده ما، و سرور و سرور زاده ما، و دانشمند و دانشمندزاده ماست. فرمود: نظرتان چیست که او اسلام بیاورد، آیا شما اسلام می­آورید. گفتند: خداوند او را از این امر پناه دهد. فرمود: ای عبد الله بن سلام بیرون آی. هنگامی که بیرون آمد گفت: گواهی می­دهم که معبودی جز خداوند یکتا نیست و گواهی می­دهم که محمد رسول خدا است. گفتند: او بدترین و بدترین زاده ما، و نادان و نادان زاده ما است. ابن سلام گفت: ای رسول خدا من به شما عرض کردم که یهودیان مردمانی دروغ­پردازند.

و در این سال سلمان رضی الله عنه اسلام آورد. که شرح و تفصیل آن در ادامه خواهد آمد.

و در این سال اذان تشریع گردید.

ص: 131

المغرب و ذلک بعد مقدم رسول الله صلی الله علیه و آله المدینة بشهر.

و فی هذه السنة آخی بین المهاجرین و الأنصار و ذلک أنه لما قدم المدینة آخی بین المهاجرین و الأنصار علی الحق و المواساة یتوارثون بعد الممات دون ذوی الأرحام و کانوا تسعین رجلا خمسة و أربعین رجلا من المهاجرین و خمسة و أربعین رجلا من الأنصار و قیل کانوا خمسین و مائة من الأنصار و خمسین و مائة من المهاجرین (1) و کان ذلک قبل بدر فلما کانت وقعة بدر أنزل الله تعالی وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ (2) نسخت هذه الآیة ما کان قبلها و رجع کل إنسان إلی نسبه و ورثه ذو رحمه.

و فی هذه السنة صام عاشوراء و أمر بصیامه و فی هذه السنة أسلم عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ

قَالَ أَنَسٌ لَمَّا قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَدِینَةَ أُخْبِرَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ بِقُدُومِهِ فَأَتَاهُ فَقَالَ إِنِّی سَائِلُکَ عَنْ أَشْیَاءَ لَا یَعْلَمُهَا إِلَّا نَبِیٌّ فَإِنْ أَخْبَرْتَنِی بِهَا آمَنْتُ بِکَ قَالَ وَ مَا هُنَّ قَالَ سَأَلَهُ (3) عَنِ الشَّبَهِ وَ عَنْ أَوَّلِ شَیْ ءٍ یَأْکُلُهُ أَهْلُ الْجَنَّةِ وَ عَنْ أَوَّلِ شَیْ ءٍ یَحْشُرُ النَّاسَ

ص: 130

از جمله حوادثی که در این سال اتفاق افتاد این بود که، زنی از بنی نجار به نام فاطمه بنت نعمان قرینی جنّی داشت و به نزدش می­آمد، هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هجرت فرمود، جنّ به نزدش آمد و بر دیوار افتاد و فریاد کشید. فاطمه گفت: چرا مثل سابق نزد من نمی­آیی؟ گفت: پیامبری آمده که زنا و کارهای حرام را تحریم می­کند.

و در این سال براء بن معرور وفات یافت و او اولین کسی بود که در شب عقبه زمانی که هفتاد تن از انصار با پیامبر دیدار کردند و با آن حضرت بیعت بستند، سخن گفت و یکی از رهبرانی بود که یک ماه پیش از ورود پیامبر به مدینه وفات یافت. چون پیامبر به مدینه آمد با یارانش بر قبر او نماز گزاردند، و فرمود: پروردگارا او را بیامرز و به او رحم کن و از او خشنود باش و خود این کرامت­ها را با او کرده­ای. و اولین شخصی از رهبران (نقباء) که وفات یافت، او بود.

و در این سال اسعد بن زرارۀ یکی دیگر از نقباء پیش از این که پیامبر کار بنای مسجد را به پایان برساند، فوت شد و در بقیع دفن گردید. انصار می­گفتند: او اولین شخصی بود که در بقیع دفن شد. و مهاجران می­گفتند: اولین شخص عثمان بن مضعون بود. هنگامی که اسعد بن زرارۀ وفات یافت بنو نجار به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمدند و گفتند: نقیب و رهبر ما فوت شد کسی دیگر را جهت رهبری ما تعیین کن. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: من نقیب و رهبر شما هستم.

در این سال کلثوم بن هدم درگذشت. او مردی بزرگ­زاده و مسنّ بود که پیش از ورود پیامبر، اسلام آورد و چون پیامبر به مدینه هجرت فرمود، به همراه اشخاصی مانند ابو عبید و مقداد و خبات و افراد دیگری بر او (کلثوم) فرود آمدند و او اندکی پس از آمدن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه، درگذشت.

در این سال از میان مشرکان عاص بن وائل سهمی و ولید بن مغیرۀ در مکه مُردند. و از شعبی روایت شده که گوید: چون ولید بن مغیره به حالت احتضار درآمد، جزع و بی­تابی می­کرد. ابو جهل به او گفت: ای ولید چه چیز تو را اینگونه بی­تاب کرده است؟ گفت: به خدا سوگند جزع و بی­تابی من برای مرگ نیست، اما از این می­ترسم که دین پسر ابی کبشۀ در مکه آشکار شده و پیروز گردد. ابو سفیان گفت: نگران نباش من ضمانت می­کنم که دینش پیروز نگردد. (1)

باب هشتم : نوادر و جوامع غزوات پیامبر صلی الله علیه و آله و ماجراهای پس از هجرت تا غزوه بزرگ بدر، و در این باب مطالبی درباره غزوه عشیره و بدر اول و نخله است

آیات

کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَّکُمْ وَعَسَی أَن تَکْرَهُواْ شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ وَعَسَی أَن تُحِبُّواْ شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَّکُمْ وَاللّهُ یَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ * یَسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیهِ قُلْ قِتَالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَصَدٌّ عَن سَبِیلِ اللّهِ وَکُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِندَ اللّهِ وَالْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلاَ یَزَالُونَ یُقَاتِلُونَکُمْ حَتَّیَ یَرُدُّوکُمْ عَن دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطَاعُواْ.(2)

ص: 133

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبَرَنِی بِهِنَّ جَبْرَئِیلُ آنِفاً قَالَ ذَاکَ عَدُوُّ الْیَهُودِ قَالَ أَمَّا الشَّبَهُ فَإِذَا سَبَقَ مَاءُ الرَّجُلِ مَاءَ الْمَرْأَةِ ذَهَبَ بِالشَّبَهِ وَ إِذَا سَبَقَ مَاءُ الْمَرْأَةِ مَاءَ الرَّجُلِ ذَهَبَتْ بِالشَّبَهِ وَ أَمَّا أَوَّلُ شَیْ ءٍ یَأْکُلُهُ أَهْلُ الْجَنَّةِ فَزَائِدُ کَبِدِ (1) الْحُوتِ وَ أَمَّا أَوَّلُ شَیْ ءٍ یَحْشُرُ النَّاسَ فَنَارٌ تَجِی ءُ مِنْ قِبَلِ الْمَشْرِقِ فَتَحْشُرُهُمْ إِلَی الْمَغْرِبِ فَأَمْسَکَ وَ قَالَ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ الْیَهُودَ قَوْمٌ بُهْتٌ (2) وَ إِنَّهُمْ إِنْ سَمِعُوا بِإِسْلَامِی بَهَتُونِی فَأَخْبِئْنِی عِنْدَکَ وَ ابْعَثْ إِلَیْهِمْ فَسَلْهُمْ عَنِّی فَخَبَأَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَعَثَ إِلَیْهِمْ فَجَاءُوا فَقَالَ أَیُّ رَجُلٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ فِیکُمْ قَالُوا هُوَ خَیْرُنَا وَ ابْنُ خَیْرِنَا وَ سَیِّدُنَا وَ ابْنُ سَیِّدِنَا وَ عَالِمُنَا وَ ابْنُ عَالِمِنَا قَالَ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَسْلَمَ أَ تُسْلِمُونَ فَقَالُوا أَعَاذَهُ اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سَلَامٍ اخْرُجْ إِلَیْهِمْ فَلَمَّا خَرَجَ إِلَیْهِمْ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ قَالُوا شَرُّنَا وَ ابْنُ شَرِّنَا وَ جَاهِلُنَا وَ ابْنُ جَاهِلِنَا فَقَالَ ابْنُ سَلَامٍ قَدْ أَخْبَرْتُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ الْیَهُودَ قَوْمٌ بُهْتٌ.

و فیها أسلم سلمان رضی الله عنه علی ما سیأتی شرحه. (3) و فیها شرع الأذان.

ص: 131

{بر شما کارزار واجب شده است، در حالی که برای شما ناگوار است. و بسا چیزی را خوش نمی دارید و آن برای شما خوب است، و بسا چیزی را دوست می دارید و آن برای شما بد است، و خدا می داند و شما نمی دانید. از تو درباره کارزار در ماه حرام می پرسند. بگو: «کارزار در آن، گناهی بزرگ و باز داشتن از راه خدا و کفر ورزیدن به او و [باز داشتن از] مسجد الحرام [حج]، و بیرون راندنِ اهل آن از آن جا، نزد خدا [گناهی] بزرگتر، و فتنه [شرک] از کشتار بزرگتر است.» و آنان پیوسته با شما می جنگند تا- اگر بتوانند- شما را از دینتان برگردانند.}

- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ خُذُواْ حِذْرَکُمْ فَانفِرُواْ ثُبَاتٍ أَوِ انفِرُواْ جَمِیعًا * وَإِنَّ مِنکُمْ لَمَن لَّیُبَطِّئَنَّ فَإِنْ أَصَابَتْکُم مُّصِیبَةٌ قَالَ قَدْ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیَّ إِذْ لَمْ أَکُن مَّعَهُمْ شَهِیدًا * وَلَئِنْ أَصَابَکُمْ فَضْلٌ مِّنَ الله لَیَقُولَنَّ کَأَن لَّمْ تَکُن بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُ مَوَدَّةٌ یَا لَیتَنِی کُنتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزًا عَظِیمًا * فَلْیُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا بِالآخِرَةِ وَمَن یُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَیُقْتَلْ أَو یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْرًا عَظِیمًا * وَمَا لَکُمْ لاَ تُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنکَ وَلِیًّا وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنکَ نَصِیرًا * الَّذِینَ آمَنُواْ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالَّذِینَ کَفَرُواْ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُواْ أَوْلِیَاء الشَّیْطَانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطَانِ کَانَ ضَعِیفًا. (1)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، [در برابر دشمن] آماده باشید [اسلحه خود را برگیرید] و گروه گروه [به جهاد] بیرون روید یا به طور جمعی روانه شوید. و قطعاً از میان شما کسی است که کندی به خرج دهد پس اگر آسیبی به شما رسد گوید: «راستی خدا بر من نعمت بخشید که با آنان حاضر نبودم.» و اگر غنیمتی از خدا به شما برسد- چنان که گویی میان شما و میان او [رابطه] دوستی نبوده- خواهد گفت: «کاش من با آنان بودم و به نوای بزرگی می رسیدم.» پس، باید کسانی که زندگی دنیا را به آخرت سودا می کنند در راه خدا بجنگند و هر کس در راه خدا بجنگد و کشته یا پیروز شود، به زودی پاداشی بزرگ به او خواهیم داد. و چرا شما در راه خدا [و در راه نجاتِ] مردان و زنان و کودکان مستضعف نمی جنگید؟ همانان که می گویند: «پروردگارا، ما را از این شهری که مردمش ستم پیشه اند بیرون ببر، و از جانب خود برای ما سرپرستی قرار ده، و از نزد خویش یاوری برای ما تعیین فرما.» کسانی که ایمان آورده اند، در راه خدا کارزار می کنند. و کسانی که کافر شده اند، در راه طاغوت می جنگند. پس با یاران شیطان بجنگید که نیرنگ شیطان [در نهایت] ضعیف است.}

- فَمَا لَکُمْ فِی الْمُنَافِقِینَ فِئَتَیْنِ وَاللّهُ أَرْکَسَهُم بِمَا کَسَبُواْ أَتُرِیدُونَ أَن تَهْدُواْ مَنْ أَضَلَّ اللّهُ وَمَن یُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِیلاً * وَدُّواْ لَوْ تَکْفُرُونَ کَمَا کَفَرُواْ فَتَکُونُونَ سَوَاء فَلاَ تَتَّخِذُواْ مِنْهُمْ أَوْلِیَاء حَتَّیَ یُهَاجِرُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ وَجَدتَّمُوهُمْ وَلاَ تَتَّخِذُواْ مِنْهُمْ وَلِیًّا وَلاَ نَصِیرًا * إِلاَّ الَّذِینَ یَصِلُونَ إِلَیَ قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُم مِّیثَاقٌ أَوْ جَآؤُوکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَن یُقَاتِلُوکُمْ أَوْ یُقَاتِلُواْ قَوْمَهُمْ وَلَوْ شَاء اللّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَیْکُمْ فَلَقَاتَلُوکُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقَاتِلُوکُمْ وَأَلْقَوْاْ إِلَیْکُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلاً * سَتَجِدُونَ آخَرِینَ یُرِیدُونَ أَن یَأْمَنُوکُمْ وَیَأْمَنُواْ قَوْمَهُمْ کُلَّ مَا رُدُّوَاْ إِلَی الْفِتْنِةِ أُرْکِسُواْ فِیِهَا فَإِن لَّمْ یَعْتَزِلُوکُمْ وَیُلْقُواْ إِلَیْکُمُ السَّلَمَ وَیَکُفُّوَاْ أَیْدِیَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثِقِفْتُمُوهُمْ وَأُوْلَئِکُمْ

ص: 134

و مما کان فی هذه السنة

ما روی أنه کان امرأة من بنی النجار یقال لها فاطمة بنت النعمان لها تابع من الجن و کان یأتیها فأتاها حین هاجر النبی صلی الله علیه و آله فانقض (1) علی الحائط فقالت ما لک لم تأت کما کنت تأتی قال قد جاء النبی الذی یحرم الزنی و الحرام.

و فیها مات البراء بن معرور و کان أول من تکلم لیلة العقبة حین لقی رسول الله صلی الله علیه و آله السبعون من الأنصار فبایعوه و هو أحد النقباء توفی قبل قدوم رسول الله صلی الله علیه و آله المدینة بشهر فلما قدم رسول الله صلی الله علیه و آله انطلق بأصحابه فصلی علی قبره و قال اللهم اغفر له و ارحمه و ارض عنه و قد فعلت و هو أول من مات من النقباء.

و فیها مات أسعد بن زرارة أحد النقباء مات قبل أن یفرغ رسول الله صلی الله علیه و آله من بناء مسجده و دفن بالبقیع و الأنصار یقولون هو أول من دفن فیها و المهاجرون یقولون عثمان بن مظعون

وَ لَمَّا مَاتَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ جَاءَتْ بَنُو النَّجَّارِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا قَدْ مَاتَ نَقِیبُنَا فَنَقِّبْ عَلَیْنَا (2) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا نَقِیبُکُمْ.

و فیها مات کلثوم بن الهدم و کان شریفا کبیر السن قبل قدومه (3) فلما هاجر نزل علیه و نزل علیه جماعة منهم أبو عبیدة و المقداد و خباب فی آخرین

ص: 132

جَعَلْنَا لَکُمْ عَلَیْهِمْ سُلْطَانًا مُّبِینًا. (1)

{ شما را چه شده است که درباره منافقان، دو دسته شده اید؟ با این که خدا آنان را به [سزای] آن چه انجام داده اند سرنگون کرده است. آیا می خواهید کسی را که خدا در گمراهی اش وانهاده است به راه آورید؟ و حال آنکه هر که را خدا در گمراهی اش وانهد هرگز راهی برای [هدایتِ] او نخواهی یافت. همان گونه که خودشان کافر شده اند، آرزو دارند [که شما نیز] کافر شوید، تا با هم برابر باشید. پس زنهار، از میان ایشان برای خود، دوستانی اختیار مکنید تا آنکه در راه خدا هجرت کنند. پس اگر روی برتافتند، هر کجا آنان را یافتید به اسارت بگیرید و بکشیدشان و از ایشان یار و یاوری برای خود مگیرید. مگر کسانی که با گروهی که میان شما و میان آنان پیمانی است، پیوند داشته باشند، یا نزد شما بیایند در حالی که سینه آنان از جنگیدن با شما یا جنگیدن با قوم خود، به تنگ آمده باشد. و اگر خدا می خواست، قطعاً آنان را بر شما چیره می کرد و حتماً با شما می جنگیدند. پس اگر از شما کناره گیری کردند و با شما نجنگیدند و با شما طرح صلح افکندند، [دیگر] خدا برای شما راهی [برای تجاوز] بر آنان قرار نداده است. به زودی، گروهی دیگر را خواهید یافت که می خواهند از شما آسوده خاطر و از قوم خود [نیز] ایمن باشند. هر بار که به فتنه بازگردانده شوند، سر در آن فرو می برند. پس اگر از شما کناره گیری نکردند و به شما پیشنهاد صلح نکردند و از شما دست برنداشتند، هر کجا آنان را یافتید به اسارت بگیرید و بکشیدشان. آنانند که ما برای شما علیه ایشان تسلّطی آشکار قرار داده ایم.}

- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِذَا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَتَبَیَّنُواْ وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ أَلْقَی إِلَیْکُمُ السَّلاَمَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فَعِندَ اللّهِ مَغَانِمُ کَثِیرَةٌ کَذَلِکَ کُنتُم مِّن قَبْلُ فَمَنَّ اللّهُ عَلَیْکُمْ فَتَبَیَّنُواْ إِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرًا. (2)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، چون در راه خدا سفر می کنید [خوب] رسیدگی کنید و به کسی که نزد شما [اظهارِ] اسلام می کند مگویید: «تو مؤمن نیستی» [تا بدین بهانه] متاع زندگی دنیا را بجویید، چرا که غنیمتهای فراوان نزد خداست. قبلًا خودتان [نیز] همین گونه بودید، و خدا بر شما منّت نهاد. پس خوب رسیدگی کنید، که خدا همواره به آن چه انجام می دهید آگاه است.}

- وَإِذَا کُنتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاَةَ فَلْتَقُمْ طَآئِفَةٌ مِّنْهُم مَّعَکَ وَلْیَأْخُذُواْ أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُواْ فَلْیَکُونُواْ مِن وَرَآئِکُمْ وَلْتَأْتِ طَآئِفَةٌ أُخْرَی لَمْ یُصَلُّواْ فَلْیُصَلُّواْ مَعَکَ وَلْیَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَأَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُم مَّیْلَةً وَاحِدَةً وَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِن کَانَ بِکُمْ أَذًی مِّن مَّطَرٍ أَوْ کُنتُم مَّرْضَی أَن تَضَعُواْ أَسْلِحَتَکُمْ وَخُذُواْ حِذْرَکُمْ إِنَّ اللّهَ أَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَابًا مُّهِینًا * فَإِذَا قَضَیْتُمُ الصَّلاَةَ فَاذْکُرُواْ اللّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَی جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ إِنَّ الصَّلاَةَ کَانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتَابًا مَّوْقُوتًا * وَلاَ تَهِنُواْ فِی ابْتِغَاء الْقَوْمِ إِن تَکُونُواْ تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَمَا تَأْلَمونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللّهِ مَا لاَ یَرْجُونَ وَکَانَ اللّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا. (3)

{و هر گاه در میان ایشان بودی و برایشان نماز برپا داشتی، پس باید گروهی از آنان با تو [به نماز] ایستند و باید جنگ افزارهای خود را برگیرند و چون به سجده رفتند [و نماز را تمام کردند]، باید پشت سرِ شما قرار گیرند، و گروه دیگری که نماز نکرده اند باید بیایند و با تو نماز گزارند و البته جانب احتیاط را فرو نگذارند و جنگ افزارهای خود را برگیرند. [زیرا] کافران آرزو می کنند که شما از جنگ افزارها و ساز و برگِ خود غافل شوید تا ناگهان بر شما یورش بَرند. و اگر از باران در زحمتید، یا بیمارید، گناهی بر شما نیست که جنگ افزارهای خود را بر زمین نهید، ولی مواظب خود باشید. بی گمان، خدا برای کافران عذاب خفّت آوری آماده کرده است. و چون نماز را به جای آوردید، خدا را [در همه حال] ایستاده و نشسته و بر پهلو آرمیده، یاد کنید. پس چون آسوده خاطر شدید، نماز را [به طور کامل] به پا دارید، زیرا نماز بر مؤمنان، در اوقات معیّن مقرّر شده است. و در تعقیبِ گروه [دشمنان] سستی نورزید. اگر شما درد می کشید، آنان [نیز] همان گونه که شما درد می کشید، درد می کشند، و حال آنکه شما چیزهایی از خدا امید دارید که آن ها امید ندارند، و خدا همواره دانای سنجیده کار است.}

- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تُحِلُّواْ شَعَآئِرَ اللّهِ وَلاَ الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلاَ الْهَدْیَ وَلاَ الْقَلآئِدَ وَلا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِّن رَّبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا ص: 135

و توفی بعد قدوم رسول الله صلی الله علیه و آله بیسیر.

و فیها مات من المشرکین العاص بن وائل السهمی و الولید بن المغیرة بمکة و روی عن الشعبی قال لما حضر الولید بن المغیرة جزع فقال له أبو جهل یا عم ما یجزعک قال و الله ما بی جزع من الموت و لکنی أخاف أن یظهر دین ابن أبی کبشة بمکة فقال أبو سفیان لا تخف أنا ضامن من أن لا یظهر (1).

حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُواْ وَلاَ یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَن صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَن تَعْتَدُواْ وَتَعَاوَنُواْ عَلَی الْبرِّ وَالتَّقْوَی وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَی الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ. (1)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، حرمت شعایر خدا، و ماه حرام، و قربانی بی نشان، و قربانیهای گردن بنددار، و راهیان بیت الحرام را که فضل و خشنودی پروردگار خود را می طلبند، نگه دارید. و چون از احرام بیرون آمدید [می توانید] شکار کنید، و البتّه نباید کینه توزی گروهی که شما را از مسجد الحرام باز داشتند، شما را به تعدّی وادارد. و در نیکوکاری و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید، و در گناه و تعدّی دستیار هم نشوید، و از خدا پروا کنید که خدا سخت کیفر است.}

- وَلاَ یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَی أَلاَّ تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَی وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ. (2)

{و البتّه نباید دشمنیِ گروهی شما را بر آن دارد که عدالت نکنید. عدالت کنید که آن به تقوا نزدیکتر است، و از خدا پروا دارید، که خدا به آن چه انجام می دهید آگاه است.}

- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَن یَبْسُطُواْ إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ فَکَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنکُمْ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَعَلَی اللّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ. (3)

{ ای کسانی که ایمان آورده اید، نعمت خدا را بر خود، یاد کنید: آن گاه که قومی آهنگ آن داشتند که بر شما دست یازند، و [خدا] دستشان را از شما کوتاه داشت. و از خدا پروا دارید، و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند.}

- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ الْیَهُودَ وَالنَّصَارَی أَوْلِیَاء بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ وَمَن یَتَوَلَّهُم مِّنکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ * فَتَرَی الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ یُسَارِعُونَ فِیهِمْ یَقُولُونَ نَخْشَی أَن تُصِیبَنَا دَآئِرَةٌ فَعَسَی اللّهُ أَن یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِّنْ عِندِهِ فَیُصْبِحُواْ عَلَی مَا أَسَرُّواْ فِی أَنْفُسِهِمْ نَادِمِینَ * وَیَقُولُ الَّذِینَ آمَنُواْ أَهَؤُلاء الَّذِینَ أَقْسَمُواْ بِاللّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ إِنَّهُمْ لَمَعَکُمْ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَأَصْبَحُواْ خَاسِرِینَ. (4)

{ ای کسانی که ایمان آورده اید، یهود و نصاری را دوستانِ [خود] مگیرید [که] بعضی از آنان دوستان بعضی دیگرند. و هر کس از شما آن ها را به دوستی گیرد، از آنان خواهد بود. آری، خدا گروه ستمگران را راه نمی نماید. می بینی کسانی که در دلهایشان بیماری است، در [دوستی] با آنان شتاب می ورزند. می گویند: «می ترسیم به ما حادثه ناگواری برسد.» امید است خدا از جانب خود فتح [منظور] یا امر دیگری را پیش آورد، تا [در نتیجه آنان] از آن چه در دل خود نهفته داشته اند پشیمان گردند. و کسانی که ایمان آورده اند، می گویند: «آیا اینان بودند که به خداوند سوگندهای سخت می خوردند که جدّا با شما هستند؟» اعمالشان تباه شد و زیانکار گردیدند.}

- وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّی لاَ تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّه فَإِنِ انتَهَوْاْ فَإِنَّ اللّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ. (5)

{و با آنان بجنگید تا فتنه ای بر جای نماند و دین یکسره از آنِ خدا گردد. پس اگر [از کفر] بازایستند قطعاً خدا به آن چه انجام می دهند بیناست.}

ص: 136

النساء: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَکُمْ فَانْفِرُوا ثُباتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِیعاً وَ إِنَّ مِنْکُمْ لَمَنْ لَیُبَطِّئَنَّ فَإِنْ أَصابَتْکُمْ مُصِیبَةٌ قالَ قَدْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیَّ إِذْ لَمْ أَکُنْ مَعَهُمْ شَهِیداً وَ لَئِنْ أَصابَکُمْ فَضْلٌ مِنَ اللَّهِ لَیَقُولَنَّ کَأَنْ لَمْ تَکُنْ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُ مَوَدَّةٌ یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِیماً* فَلْیُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ وَ مَنْ یُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیُقْتَلْ أَوْ یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً* وَ ما لَکُمْ لا تُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیراً* الَّذِینَ آمَنُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطَّاغُوتِ فَقاتِلُوا أَوْلِیاءَ الشَّیْطانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطانِ کانَ ضَعِیفاً»(71-76)

(و قال تعالی): «فَما لَکُمْ فِی الْمُنافِقِینَ فِئَتَیْنِ وَ اللَّهُ أَرْکَسَهُمْ بِما کَسَبُوا أَ تُرِیدُونَ أَنْ تَهْدُوا مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلًا* وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ کَما کَفَرُوا فَتَکُونُونَ سَواءً فَلا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ أَوْلِیاءَ حَتَّی یُهاجِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَخُذُوهُمْ وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ لا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً *إِلَّا الَّذِینَ یَصِلُونَ إِلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ أَوْ جاؤُکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ یُقاتِلُوکُمْ أَوْ یُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَیْکُمْ فَلَقاتَلُوکُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقاتِلُوکُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ فَما جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلًا* سَتَجِدُونَ آخَرِینَ یُرِیدُونَ أَنْ یَأْمَنُوکُمْ وَ یَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ کُلَّما رُدُّوا إِلَی الْفِتْنَةِ أُرْکِسُوا فِیها فَإِنْ لَمْ یَعْتَزِلُوکُمْ وَ یُلْقُوا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ وَ یَکُفُّوا أَیْدِیَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أُولئِکُمْ

ص: 134

- وَلاَ یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ سَبَقُواْ إِنَّهُمْ لاَ یُعْجِزُونَ * وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللّهِ وَعَدُوَّکُمْ وَآخَرِینَ مِن دُونِهِمْ لاَ تَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ یَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَیْءٍ فِی سَبِیلِ اللّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ * وَإِن جَنَحُواْ لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ * وَإِن یُرِیدُواْ أَن یَخْدَعُوکَ فَإِنَّ حَسْبَکَ اللّهُ هُوَ الَّذِیَ أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَبِالْمُؤْمِنِینَ * وَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنفَقْتَ مَا فِی الأَرْضِ جَمِیعاً مَّا أَلَّفَتْ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَکِنَّ اللّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ * یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللّهُ وَمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ * یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتَالِ إِن یَکُن مِّنکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُواْ مِئَتَیْنِ وَإِن یَکُن مِّنکُم مِّئَةٌ یَغْلِبُواْ أَلْفًا مِّنَ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ یَفْقَهُونَ * الآنَ خَفَّفَ اللّهُ عَنکُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفًا فَإِن یَکُن مِّنکُم مِّئَةٌ صَابِرَةٌ یَغْلِبُواْ مِئَتَیْنِ وَإِن یَکُن مِّنکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُواْ أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللّهِ وَاللّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ. (1)

{و زنهار کسانی که کافر شده اند گمان نکنند که پیشی جسته اند، زیرا آنان نمی توانند [ما را] درمانده کنند. و هر چه در توان دارید از نیرو و اسبهای آماده بسیج کنید، تا با این [تدارکات]، دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان] دیگری را جز ایشان- که شما نمی شناسیدشان و خدا آنان را می شناسد- بترسانید. و هر چیزی در راه خدا خرج کنید پاداشش به خود شما بازگردانیده می شود و بر شما ستم نخواهد رفت. و اگر به صلح گراییدند، تو [نیز] بدان گرای و بر خدا توکّل نما که او شنوای داناست. و اگر بخواهند تو را بفریبند، [یاری] خدا برای تو بس است. همو بود که تو را با یاری خود و مؤمنان نیرومند گردانید. و میان دل هایشان الفت انداخت، که اگر آن چه در روی زمین است همه را خرج می کردی نمی توانستی میان دل هایشان الفت برقرار کنی، ولی خدا بود که میان آنان الفت انداخت، چرا که او توانای حکیم است. ای پیامبر، خدا و کسانی از مؤمنان که پیرو تواند تو را بس است. ای پیامبر، مؤمنان را به جهاد برانگیز. اگر از [میان] شما بیست تن، شکیبا باشند بر دویست تن چیره می شوند، و اگر از شما یکصد تن باشند بر هزار تن از کافران پیروز می گردند، چرا که آنان قومی اند که نمی فهمند. اکنون خدا بر شما تخفیف داده و معلوم داشت که در شما ضعفی هست. پس اگر از [میان] شما یکصد تن شکیبا باشند بر دویست تن پیروز گردند، و اگر از شما هزار تن باشند، به توفیق الهی بر دو هزار تن غلبه کنند، و خدا با شکیبایان است.}

- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ آبَاءکُمْ وَإِخْوَانَکُمْ أَوْلِیَاء إَنِ اسْتَحَبُّواْ الْکُفْرَ عَلَی الإِیمَانِ وَمَن یَتَوَلَّهُم مِّنکُمْ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ * قُلْ إِن کَانَ آبَاؤُکُمْ وَأَبْنَآؤُکُمْ وَإِخْوَانُکُمْ وَأَزْوَاجُکُمْ وَعَشِیرَتُکُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسَادَهَا وَمَسَاکِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَیْکُم مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُواْ حَتَّی یَأْتِیَ اللّهُ بِأَمْرِهِ وَاللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ * لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّهُ فِی مَوَاطِنَ کَثِیرَةٍ. (2)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر پدرانتان و برادرانتان کفر را بر ایمان ترجیح دهند [آنان را] به دوستی مگیرید، و هر کس از میان شما آنان را به دوستی گیرد، آنان همان ستمکارانند. بگو: «اگر پدران و پسران و برادران و زنان و خاندان شما و اموالی که گرد آورده اید و تجارتی که از کسادش بیمناکید و سراهایی را که خوش می دارید، نزد شما از خدا و پیامبرش و جهاد در راه وی دوست داشتنی تر است، پس منتظر باشید تا خدا فرمانش را [به اجرا در] آورد.» و خداوند گروه فاسقان را راهنمایی نمی کند. قطعاً خداوند شما را در مواضع بسیاری یاری کرده است.}

ص: 137

جَعَلْنا لَکُمْ عَلَیْهِمْ سُلْطاناً مُبِیناً»(88-91)

(و قال سبحانه): «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَتَبَیَّنُوا وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقی إِلَیْکُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِناً تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیاةِ الدُّنْیا فَعِنْدَ اللَّهِ مَغانِمُ کَثِیرَةٌ کَذلِکَ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَتَبَیَّنُوا إِنَّ اللَّهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً»(94)

(و قال سبحانه): «وَ إِذا کُنْتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ فَلْتَقُمْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَکَ وَ لْیَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذا سَجَدُوا فَلْیَکُونُوا مِنْ وَرائِکُمْ وَ لْتَأْتِ طائِفَةٌ أُخْری لَمْ یُصَلُّوا فَلْیُصَلُّوا مَعَکَ وَ لْیَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَ أَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُمْ مَیْلَةً واحِدَةً وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِنْ کانَ بِکُمْ أَذیً مِنْ مَطَرٍ أَوْ کُنْتُمْ مَرْضی أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَکُمْ وَ خُذُوا حِذْرَکُمْ إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً* فَإِذا قَضَیْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْکُرُوا اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً* وَ لا تَهِنُوا فِی ابْتِغاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَکُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَما تَأْلَمُونَ وَ تَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ ما لا یَرْجُونَ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً»(102-104)

المائدة: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لَا الْهَدْیَ وَ لَا الْقَلائِدَ وَ لَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً وَ إِذا

ص: 135

- وَقَاتِلُواْ الْمُشْرِکِینَ کَآفَّةً کَمَا یُقَاتِلُونَکُمْ کَآفَّةً. (1)

{و همگی با مشرکان بجنگید، چنان که آنان همگی با شما می جنگند.}

- یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ جَاهِدِ الْکُفَّارَ وَالْمُنَافِقِینَ وَاغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ. (2)

{ای پیامبر، با کافران و منافقان جهاد کن و بر آنان سخت بگیر، و جایگاهشان دوزخ است، و چه بد سرانجامی است.}

- وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنفِرُواْ کَآفَّةً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن کُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَآئِفَةٌ لِّیَتَفَقَّهُواْ فِی الدِّینِ وَلِیُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ * یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ قَاتِلُواْ الَّذِینَ یَلُونَکُم مِّنَ الْکُفَّارِ وَلِیَجِدُواْ فِیکُمْ غِلْظَةً وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ. (3)

{و شایسته نیست مؤمنان همگی [برای جهاد] کوچ کنند. پس چرا از هر فرقه ای از آنان، دسته ای کوچ نمی کنند تا [دسته ای بمانند و] در دین آگاهی پیدا کنند و قوم خود را- وقتی به سوی آنان بازگشتند بیم دهند- باشد که آنان [از کیفر الهی] بترسند؟ ای کسانی که ایمان آورده اید، با کافرانی که مجاور شما هستند کارزار کنید، و آنان باید در شما خشونت بیابند، و بدانید که خدا با تقواپیشگان است.}

- إِنَّ اللَّهَ یُدَافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ کُلَّ خَوَّانٍ کَفُورٍ * أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ * الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِن دِیَارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَن یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِیَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیرًا وَلَیَنصُرَنَّ اللَّهُ مَن یَنصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ. (4)

{ قطعاً خداوند از کسانی که ایمان آورده اند دفاع می کند، زیرا خدا هیچ خیانتکار ناسپاسی را دوست ندارد. به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل شده، رخصت [جهاد] داده شده است، چرا که مورد ظلم قرار گرفته اند، و البته خدا بر پیروزی آنان سخت تواناست. همان کسانی که بناحق از خانه هایشان بیرون رانده شدند. [آن ها گناهی نداشتند] جز این که می گفتند: «پروردگار ما خداست» و اگر خدا بعضی از مردم را با بعض دیگر دفع نمی کرد، صومعه ها و کلیساها و کنیسه ها و مساجدی که نام خدا در آن ها بسیار برده می شود، سخت ویران می شد، و قطعاً خدا به کسی که [دین] او را یاری می کند، یاری می دهد، چرا که خدا سخت نیرومند شکست ناپذیر است.}

- وَیَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا لَوْلَا نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ مُّحْکَمَةٌ وَذُکِرَ فِیهَا الْقِتَالُ رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ یَنظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلَی لَهُمْ * طَاعَةٌ وَقَوْلٌ مَّعْرُوفٌ فَإِذَا عَزَمَ الْأَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَکَانَ خَیْرًا لَّهُمْ * فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِن تَوَلَّیْتُمْ أَن تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَکُمْ. (5)

{و کسانی که ایمان آورده اند می گویند: «چرا سوره ای [درباره جهاد] نازل نمی شود؟» امّا چون سوره ای صریح نازل شد و در آن نامِ کارزار آمد، می بینی آنان که در دلهایشان مرضی هست، مانند کسی که به حال بیهوشی مرگ افتاده به تو می نگرند. [ولی] فرمان پذیری و سخنی شایسته برایشان بهتر است. و چون کار به تصمیم کشد، قطعاً خیر آنان در این است که با خدا راست [دل] باشند. پس [ای منافقان،] آیا امید بستید که چون [از خدا] برگشتید [یا سرپرست مردم شدید] در [روی] زمین فساد کنید و خویشاوندیهای خود را از هم بگسلید؟.}

ص: 138

حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ»(2)

(و قال تعالی): «وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلی أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی»(8)

(و قال تعالی): «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ یَبْسُطُوا إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ فَکَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ»(11)

(و قال تعالی): «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصاری أَوْلِیاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ* فَتَرَی الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یُسارِعُونَ فِیهِمْ یَقُولُونَ نَخْشی أَنْ تُصِیبَنا دائِرَةٌ فَعَسَی اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ فَیُصْبِحُوا عَلی ما أَسَرُّوا فِی أَنْفُسِهِمْ نادِمِینَ* وَ یَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا أَ هؤُلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ إِنَّهُمْ لَمَعَکُمْ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَأَصْبَحُوا خاسِرِینَ»(51-53)

الأنفال: «وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِما یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»(39)

ص: 136

تا این فرموده: فَلَا تَهِنُوا وَتَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ وَأَنتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَاللَّهُ مَعَکُمْ وَلَن یَتِرَکُمْ أَعْمَالَکُمْ. (1)

{ پس سستی نورزید و [کافران را] به آشتی مخوانید [که] شما برترید و خدا با شماست و از [ارزش] کارهایتان هرگز نخواهد کاست.}

- هُوَ الَّذِی أَنزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدَادُوا إِیمَانًا مَّعَ إِیمَانِهِمْ وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَکَانَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا * لِیُدْخِلَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَیُکَفِّرَ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَکَانَ ذَلِکَ عِندَ اللَّهِ فَوْزًا عَظِیمًا * وَیُعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِکِینَ وَالْمُشْرِکَاتِ الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِیرًا * وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَکَانَ اللَّهُ عَزِیزًا حَکِیمًا. (2)

{ اوست آن کس که در دلهای مؤمنان آرامش را فرو فرستاد تا ایمانی بر ایمان خود بیفزایند. و سپاهیان آسمانها و زمین از آنِ خداست، و خدا همواره دانای سنجیده کار است. تا مردان و زنانی را که ایمان آورده اند در باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است، درآوَرَد و در آن جاویدان بدارد، و بدیهایشان را از آنان بزداید و این [فرجام نیک] در پیشگاه خدا کامیابی بزرگی است. و [تا] مردان و زنان نفاق پیشه و مردان و زنان مشرک را که به خدا گمان بد برده اند، عذاب کند بَدِ زمانه بر آنان باد. و خدا بر ایشان خشم نموده و لعنتشان کرده و جهنّم را برای آنان آماده گردانیده و [چه] بد سرانجامی است! و سپاهیان آسمانها و زمین از آنِ خداست، و خدا همواره شکست ناپذیر سنجیده کار است.}

-

ِّلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَی قَوْمٍ أُوْلِی بَأْسٍ شَدِیدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ فَإِن تُطِیعُوا یُؤْتِکُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا وَإِن تَتَوَلَّوْا کَمَا تَوَلَّیْتُم مِّن قَبْلُ یُعَذِّبْکُمْ عَذَابًا أَلِیمًا. (3)

{به برجای ماندگان بادیه نشین بگو: «به زودی به سوی قومی سخت زورمند دعوت خواهید شد که با آنان بجنگید یا اسلام آورند. پس اگر فرمان برید خدا شما را پاداش نیک می بخشد، و اگر- هم چنان که پیشتر پشت کردید- [باز هم] روی بگردانید، شما را به عذابی پردرد معذّب می دارد.»}

- فَأَنزَلَ السَّکِینَةَ عَلَیْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِیبًا * وَمَغَانِمَ کَثِیرَةً یَأْخُذُونَهَا وَکَانَ اللَّهُ عَزِیزًا حَکِیمًا * وَعَدَکُمُ اللَّهُ مَغَانِمَ کَثِیرَةً تَأْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَکُمْ هَذِهِ وَکَفَّ أَیْدِیَ النَّاسِ عَنکُمْ وَلِتَکُونَ آیَةً لِّلْمُؤْمِنِینَ وَیَهْدِیَکُمْ صِرَاطًا مُّسْتَقِیمًا * وَأُخْرَی لَمْ تَقْدِرُوا عَلَیْهَا قَدْ أَحَاطَ اللَّهُ بِهَا وَکَانَ اللَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرًا * وَلَوْ قَاتَلَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا یَجِدُونَ وَلِیًّا وَلَا نَصِیرًا * سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلُ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا. (4)

{و بر آنان آرامش فرو فرستاد و پیروزی نزدیکی به آن­ها پاداش داد. و [نیز] غنیمتهای فراوانی خواهند گرفت، و خدا همواره نیرومند سنجیده کار است. و خدا به شما غنیمتهای فراوان [دیگری] وعده داده که به زودی آن ها را خواهید گرفت، و این [پیروزی] را برای شما پیش انداخت، و دستهای مردم را از شما کوتاه ساخت، و تا برای مؤمنان نشانه ای باشد و شما را به راه راست هدایت کند. و [غنیمتهای] دیگر [ی نیز هست] که شما بر آن ها دست نیافته اید [و] خدا بر آن ها نیک احاطه دارد، و همواره خداوند بر هر چیزی تواناست. و اگر کسانی که کافر شدند، به جنگ با شما برخیزند، قطعاً پشت خواهند کرد، و دیگر یار و یاوری نخواهند یافت. سنّت الهی از پیش همین بوده، و در سنّت الهی هرگز تغییری نخواهی یافت.}

- إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُوْلَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ. (5)

{ در حقیقت، مؤمنان کسانی اند که به خدا و پیامبر او گرویده و [دیگر] شک نیاورده و با مال و جانشان در راه خدا جهاد کرده اند اینانند که راستکردارند.}

- لَا یَسْتَوِی مِنکُم مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُوْلَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِّنَ الَّذِینَ أَنفَقُوا مِن بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَکُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَی وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ. (6)

{ کسانی از شما که پیش از فتح [مکّه] انفاق و جهاد کرده اند، [با دیگران] یکسان نیستند. آنان از [حیث] درجه بزرگتر از کسانی اند که بعداً به انفاق و جهاد پرداخته اند. و خداوند به هر کدام وعده نیکو داده است، و خدا به آن چه می کنید آگاه است.}

- وَمَا أَفَاء اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَلَا رِکَابٍ وَلَکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَی مَن یَشَاء وَاللَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ * مَّا أَفَاء اللَّهُ

ص: 139

(و قال تعالی): «وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَبَقُوا إِنَّهُمْ لا یُعْجِزُونَ* وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ ءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ* وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ *وَ إِنْ یُرِیدُوا أَنْ یَخْدَعُوکَ فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ* وَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ما أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ*یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ* یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتالِ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ* الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ»(59-66)

التوبة: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَکُمْ وَ إِخْوانَکُمْ أَوْلِیاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَی الْإِیمانِ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ* قُلْ إِنْ کانَ آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ وَ إِخْوانُکُمْ وَ أَزْواجُکُمْ وَ عَشِیرَتُکُمْ وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها وَ مَساکِنُ تَرْضَوْنَها أَحَبَّ إِلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ*لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ فِی مَواطِنَ کَثِیرَةٍ»(23-25)

ص: 137

عَلَی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَی فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لَا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاء مِنکُمْ وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ * لِلْفُقَرَاء الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِن دِیارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَیَنصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ. (1)

{و آن چه را خدا از آنان به رسم غنیمت عاید پیامبر خود گردانید، [شما برای تصاحب آن] اسب یا شتری بر آن نتاختید، ولی خدا فرستادگانش را بر هر که بخواهد چیره می گرداند، و خدا بر هر کاری تواناست. آن چه خدا از [داراییِ] ساکنان آن قریه ها عاید پیامبرش گردانید، از آنِ خدا و از آنِ پیامبر [او] و متعلّق به خویشاوندان نزدیک [وی] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است، تا میان توانگران شما دست به دست نگردد. و آن چه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آن چه شما را باز داشت، بازایستید و از خدا پروا بدارید که خدا سخت کیفر است. [این غنایم، نخست] اختصاص به بینوایان مهاجری دارد که از دیارشان و اموالشان رانده شدند: خواستار فضل خدا و خشنودی [او] می باشند و خدا و پیامبرش را یاری می کنند. اینان همان مردم درست کردارند.}

- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَی تِجَارَةٍ تُنجِیکُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ * تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ * یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَیُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَسَاکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ * وَأُخْرَی تُحِبُّونَهَا نَصْرٌ مِّنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِیبٌ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ * یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا کُونوا أَنصَارَ اللَّهِ کَمَا قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوَارِیِّینَ مَنْ أَنصَارِی إِلَی اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِیُّونَ نَحْنُ أَنصَارُ اللَّهِ فَآَمَنَت طَّائِفَةٌ مِّن بَنِی إِسْرَائِیلَ وَکَفَرَت طَّائِفَةٌ فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آَمَنُوا عَلَی عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظَاهِرِینَ. (2)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، آیا شما را بر تجارتی راه نمایم که شما را از عذابی دردناک می رهاند؟ به خدا و فرستاده او بگروید و در راه خدا با مال و جانتان جهاد کنید. این [گذشت و فداکاری] اگر بدانید، برای شما بهتر است. تا گناهانتان را بر شما ببخشاید، و شما را در باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است و [در] سراهایی خوش، در بهشتهای همیشگی درآورد. این [خود] کامیابی بزرگ است. و [رحمتی] دیگر که آن را دوست دارید: یاری و پیروزی نزدیکی از جانب خداست. و مؤمنان را [بدان] بشارت ده. ای کسانی که ایمان آورده اید، یاران خدا باشید، همان گونه که عیسی بن مریم به حواریّون گفت: «یاران من در راه خدا چه کسانی اند؟» حواریّون گفتند: «ما یارانِ خداییم.» پس طایفه ای از بنی اسرائیل ایمان آوردند و طایفه ای کفر ورزیدند، و کسانی را که گرویده بودند، بر دشمنانشان یاری کردیم تا چیره شدند.}

- یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ جَاهِدِ الْکُفَّارَ وَالْمُنَافِقِینَ وَاغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ. (3)

{ای پیامبر، با کافران و منافقان جهاد کن و بر آنان سخت گیر [که] جای ایشان در جهنّم خواهد بود و چه بد سرانجامی است.}

تفسیر

درباره «یسألونک» طبرسی رحمه الله گوید: مفسرین می­گویند: هفده ماه پس از ورود رسول اکرم به مدینه و دو ماه قبل از جنگ بدر، آن حضرت سپاهی از مسلمین را به فرماندهی پسر عمه اش عبد اللَّه بن جحش اسدی اعزام داشت و آن­ها حرکت کردند تا در روز آخر جمادی الثانیة در زیر درخت نخلی فرود آمدند و آن جا با عمرو بن حضرمی که رمه ی تجارتی کفار قریش مکه را با خود همراه داشت، برخورد نمودند. آن ها معتقد بودند که آن روز، آخر جمادی است

ص: 140

(و قال تعالی): «وَ قاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً کَما یُقاتِلُونَکُمْ کَافَّةً»(36)

(و قال سبحانه): «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(73)

(و قال تعالی): «وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ* یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ وَ لْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ»(122-123)

الحج: «إِنَّ اللَّهَ یُدافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ خَوَّانٍ کَفُورٍ* أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ* الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیراً وَ لَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ»(38-40)

محمد: «وَ یَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ وَ ذُکِرَ فِیهَا الْقِتالُ رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلی لَهُمْ*طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ*فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ»(20-22)

ص: 138

در حالی که اول رجب بود (که جنگ در آن را حرام می­دانستند) در این که آیا جنگ کنند یا نه میان مسلمانان اختلاف افتاد بعضی می­گفتند: این فریب از جانب دشمن است و غنیمتی است که به شما رزق داده شده است، ما نمی­دانیم که امروز از ماه های حرام است یا نه؟ برخی دیگر می­گفتند: ما امروز را جز از ماه حرام نمی­دانیم به خاطر طمعی که در دل دارید هیچ مجوّزی برای جنگ نداریم. بالآخره کسانی که در پی متاع زندگی دنیا بودند فریفته شدند و جنگ در گرفت و بر سر عمرو بن حضرمی ریخته او را کشتند و رمه و کالایش را به غارت و غنیمت گرفتند. خبر این ماجرا به قریش رسید. و ابن حضرمی اول کسی از میان مسلمانان و مشرکان بود که که کشته شد، و این اولین غنیمتی بود که مسلمانان به دست آوردند. قریش نمایندگانی را حضور رسول اکرم فرستاده سؤال کردند آیا زد و خورد و جنگ در ماه حرام جائز است؟ و خداوند این آیه را فرستاد. این سؤال از ناحیه مشرکان قریش بود که می­خواستند بر مسلمانانی که جنگ در ماه حرام را روا دانسته بودند عیب و اشکال بگیرند «حسن» و اکثر مفسرین این وجه را گفته اند. بعضی دیگر از مفسرین می­گویند: سؤال کننده یا خود مسلمانان بودند که می­خواستندحکم اسلام را در این باره بدانند. «عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قتال فیه» بدل اشتمال برای «الشهر» است. «قُلْ قِتالٌ فِیهِ« یعنی در ماه حرام. «کَبِیرٌ» یعنی گناهی بزرگ است. سپس کلام و مطلب را مجدداً شروع کرده می­فرماید: «وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ» یعنی جلوگیری از راه خدا و کفر به او است. «وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» و جلوگیری از (آمدن به) مسجد الحرام، یا مراد این است که درباره جنگ در ماه حرام و نزد مسجد الحرام از تو سوال می­کنند. و برخی نیز گفته اند: یعنی کفر به مسجد الحرام. «وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ» و بیرون کردن مسلمین را که اهل مسجد الحرام بودند از آن «اکبر» گناه بزرگتر است «عند اللَّه» مراد وقتی است که کفار قریش مسلمانان را از مکه بیرون کردند و آنان هجرت نموده به مدینه آمدند. و از این که فرموده «قتال فیه کبیر» استفاده می­شود که جنگ نمودن در ماه حرام جایز نیست و نقل شده که پیامبر اسلام صلّی اللَّه علیه و آله دیه و پول خون «عمر بن حضرمی». (مقتول را) به عهده گرفته ادا نمود. «وَ الْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ» فساد و فتنه انگیزی در دین بزرگتر است از قتل در ماه حرام یعنی قتل عمر بن حضرمی. «وَ لا یَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ» ای مسلمانان پیوسته اهل مکه با شما نبرد و مقابله خواهند کرد. «حَتَّی یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ»

ص: 141

(إلی قوله تعالی): «فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ»(335)

الفتح: «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً* لِیُدْخِلَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ یُکَفِّرَ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ کانَ ذلِکَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزاً عَظِیماً* وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکاتِ الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً* وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً»(4-7) (إلی قوله تعالی): «قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلی قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِیعُوا یُؤْتِکُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا کَما تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلِیماً»(16)

(إلی قوله سبحانه): «فَأَنْزَلَ السَّکِینَةَ عَلَیْهِمْ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً* وَ مَغانِمَ کَثِیرَةً یَأْخُذُونَها وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً* وَعَدَکُمُ اللَّهُ مَغانِمَ کَثِیرَةً تَأْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَکُمْ هذِهِ وَ کَفَّ أَیْدِیَ النَّاسِ عَنْکُمْ وَ لِتَکُونَ آیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ وَ یَهْدِیَکُمْ صِراطاً مُسْتَقِیماً* وَ أُخْری لَمْ تَقْدِرُوا عَلَیْها قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها وَ کانَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیراً* وَ لَوْ قاتَلَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبارَ ثُمَّ لا یَجِدُونَ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً *سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا»(18-23)

الحجرات: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ»(15)

الحدید: «لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا وَ کُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ»(10)

الحشر: «وَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ وَ لکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ* ما أَفاءَ اللَّهُ

ص: 139

تا این که شما را از دین اسلام برگردانده و به ارتداد و کفر وادار کنند. «إِنِ اسْتَطاعُوا» اگر قدرت بر آن پیدا نمودند. (1)

بیضاوی درباره این فرموده خداوند متعال «خذوا حذرکم» گوید: یعنی هشیار باشید و برای دشمنان آماده گردید. و «الحِذر» و «الحذر» بر وزن «الإثر» و «الأثر» است. و گفته شده: چیزی است مانند کمربند و سلاح که شخص خود را بدان بر حذر می­کند. «فانفروا» به سوی جهاد بیرون بروید. «ثبات» به صورت گروه­های پراکنده. و این کلمه جمع «ثبۀ» است. یا این که همه شما با هم همچون یک سوار به جهاد بروید. « وَ إِنَّ مِنْکُمْ لَمَنْ لَیُبَطِّئَنَّ » خطاب به سپاه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است که هم مؤمنان و هم منافقان در آن بودند. و کسانی که کندی کردند، منافقان سپاه بودند که از جهاد دوری گرفته و بازماندند، یا این که دیگران را از جهاد به تاخیر انداختند چنان که ابن اُبیّ در روز احد گروهی از مردم را از جنگ باز داشت. «فإن اصابتکم مصیبۀ» مانند کشته شدن و شکست. «قال» یعنی کسی از جنگ کندی کرده گوید: «قد انعم الله علیّ اذ لم اکن معم شهیداً» یعنی در جنگ حضور نداشتم و بلایی که به آن­ها رسید به من نیز خواهد رسید. «و لئن أصابهم فضل من الله» اگر به آن ها فضلی از جانب خدا مانند فتح و غنیمت­یابی برسد. «لیقولنّ» خداوند این عبارت را با تاکید ذکر کرده تا تحسّر و افسوس بیش­ از حدّ آنان را گوش زد کند. «کان لم یکن بینکم و بینه مودّۀ» این عبارت جمله معترضه­ای است میان فعل و مفعول. مفعول جمله این عبارت است: «یا لیتنی کنت معهم فأفوز فوزاً عظیماً» برای گوش­زد کردن و آشکار ساختن ضعف عقیده آن­ها. چرا که این سخنشان، سخن کسی است که میان شما و او هیچ پیوندی و مودّتی وجود ندارد. یا این که آن عبارت، حال برای ضمیر در «لیقولنّ» باشد، یا این که داخل در مقول القول گردد، یعنی شخصی که از جهاد کندی کرده، از روی فریب و حسادت به منافقان و مسلمانان ضعیف ایمانی که آنان را از جهاد باز داشته، می­گوید: گویی که میان شما و محمد هیچ مودّتی نیست به نحوی که شما را یاری نمی­کند تا بدانچه او دست یافته، شما نیز دست بیابید، ای کاش من با آن­ها همراه می­شدم. و گفته شده: این عبارت به جمله اول متصّل است و البته این توجیه ضعیف است.

ص: 142

عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ* لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أَمْوالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً وَ یَنْصُرُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ»(6-8)

الصف: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ* تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ* یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ یُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ* وَ أُخْری تُحِبُّونَها نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ* یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا أَنْصارَ اللَّهِ کَما قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوارِیِّینَ مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ کَفَرَتْ طائِفَةٌ فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلی عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرِینَ»(10-14)

التحریم: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(9)

منادای در «یا لیتنی» محذوف است، یعنی ای مردم. و گفته شده: «یا» برای گستردگی مفهوم به صورت مطلق آمده است. «فأفوز» منصوب به عنوان جواب تمنّی است. «الذین یشرون الحیاۀ الدنیا بالآخرۀ» یعنی کسانی که دنیا را به آخرت می­فروشند، و بدین معنی است که اگر اینان از جهاد کندی کنند، کسانی که جان خویش را در راه آخرت فدا می­کنند به جنگ و جهاد می­پردازند. یا بدین معنا: کسانی که زندگی دنیا را خریده و آن را بر آخرت ترجیح می­دهند. و اینان کسانی بودند که از جنگ باز ماندند و کندی کردند. و معنی آیه در راستای تحریک و تشویق آنان برای ترک ویژگی­ای است که خداوند درباره آن­ سخن گفته است. «المستضعفین» معطوف بر «الله» است یعنی: و در راه مستضعفان، و مقصود، آزادی آنان از اسارت و محافظتشان در برابر دشمن است. یا با حذف مضاف، معطوف بر «السبیل» است، یعنی: در راه نجات دادن مستضعفان. و جایز است که منصوب بودن این کلمه بنا بر اختصاص باشد، چرا که راه خداوند متعال، همه درهای خیر و برکت را شامل می­شود و نجات مسلمانان مستضغف از دست کفار، بزرگترین و مخصوص­ترین درهای خیر خداوند است. «من الرجال و النساء و الولدان» این عبارت بیان (تبیین) برای مستضعفان است و اینان مسلمانانی بودند که به دلیل مقابله مشرکین در مکّه ماندند. و یا به جهت ضعف و ناتوانی از هجرت، به خواری و رنج و مصیبت افتادند. و ذکر کودکان (الولدان) جهت تحریک بیشتر، و گوش­زد کردنِ نهایت ظلم و ستم مشرکان است به گونه­ای که آزار و اذیتشان به کودکان نیز رسیده است. و گفته شده: مقصود از آن بردگان و کنیزکان مسلمان است که آن جمع «ولید» است. (1)

طبرسی رحمه الله گوید: گفته شده است: منظور آن­هایی است که در مکه باقی مانده بودند و نمی توانستند هجرت کنند. سلمة بن هشام، ولید بن ولید، عیاش بن ابی ربیعه و ابو جندل بن سهیل از آنان بودند. اینان از خداوند مسألت می کردند که آن­ها را از دست مشرکین خلاص کند و از مکه خارج گرداند. و آنان «الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُه» یعنی: در دعای خود می گویند: پروردگارا خارج شدن ما را از شهر مکه که مردمش ستمکارند،

ص: 143

هو رجب فاختصم المسلمون فقال قائل منهم هذه غرة (1) من عدو و غنم رزقتموه فلا ندری أ من الشهر الحرام هذا الیوم أم لا فقال قائل منهم لا نعلم هذا الیوم إلا من الشهر الحرام و لا نری أن تستحلوه لطمع أشفیتم علیه (2) فغلب علی الأمر الذین یریدون عرض الحیاة الدنیا فشدوا علی ابن الحضرمی فقتلوه و غنموا عیره فبلغ ذلک کفار قریش و کان ابن الحضرمی أول قتیل قتل بین المشرکین و المسلمین و ذلک أول فی ء أصابه المسلمون فرکب وفد کفار قریش حتی قدموا علی النبی صلی الله علیه و آله فقالوا أ یحل القتال فی الشهر الحرام فأنزل الله هذه الآیة فالسائلون أهل الشرک علی جهة العیب للمسلمین باستحلالهم القتال فی الشهر الحرام و قیل السائلون أهل الإسلام سألوا ذلک لیعلموا کیف الحکم فیه عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ بدل اشتمال عن الشهر قُلْ قِتالٌ فِیهِ أی فی الشهر الحرام کَبِیرٌ أی ذنب عظیم ثم استأنف و قال وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ أی و الصد عن سبیل الله و الکفر به (3) وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أی و الصد عن المسجد الحرام أو یسألونک (4) عن القتال فی الشهر الحرام و عند المسجد الحرام و قیل معناه و الکفر بالمسجد الحرام وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ یعنی أهل المسجد و هم المسلمون منه أی من المسجد أَکْبَرُ أی أعظم وزرا عِنْدَ اللَّهِ یعنی إخراجهم المسلمین من مکة حین هاجروا إلی المدینة و الظاهر یدل علی أن القتال فی الشهر الحرام کان محرما و قیل إن النبی عقل ابن الحضرمی (5) وَ الْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ أی الفتنة فی الدین و هو الکفر أعظم من القتل فی الشهر الحرام یعنی قتل ابن الحضرمی وَ لا یَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ یعنی أهل مکة حَتَّی یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ

ص: 141

آسان گردان. منظور از ستمکاری اهل مکه، این است که آنان مردم مؤمن را در راه دین دچار فتنه و گرفتاری کردند و آن­ها را از هجرت مانع نمودند. «وَ اجْعَلْ لَنا» به الطاف بیکران و نصرت خویش. « مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا» می گفتند: از جانب خودت سروَری بفرست که ما را کفایت کند و از دست ستمکاران خلاص گرداند. «وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیراً» کسی که ما را در برابر ستمکاران یاری کند، برای ما بفرست. سرانجام خدای متعال دعای ایشان را مستجاب کرد. پس از فتح مکه، خداوند پیامبر گرامی خود را سرور ایشان گردانید و او «عتاب بن اسید» را استاندار مکه ساخت و او ایشان را یاری کرد و حق ضعیف را از زورمندان گرفت و از برکت فریادرسی خداوند از آن­هایی که قبلا به آن­ها ظلم می کردند، عزیزتر شدند. «فَقاتِلُوا أَوْلِیاءَ الشَّیْطانِ» یعنی با همه کافران جهاد کنید. (1)

و درباره این آیه «فما لکم فی المنافقین» گوید: درباره این که آیه درباره چه کسی نازل شده، اختلاف نظر دارند. مجاهد و حسن گویند: درباره قومی نازل شده است که از مکه به مدینه آمدند و برای مسلمانان اظهار اسلام کردند، آن گاه به مکه بازگشتند به خاطر این که زندگی در مدینه را دشوار می­شمردند و در آن جا اظهار شرک کردند و سپس با گروهی از مشرکین به یمامه سفر کردند. مسلمانان خواستند با آن­ها بجنگند ولی میانشان اختلاف افتاد. دسته ای گفتند: جنگ نمی کنیم زیرا آن­ها اهل ایمانند. دسته ای دیگر گفتند: آن­ها مشرک هستند. از این رو درباره ایشان آیه نازل شد. همین مضمون از امام باقر علیه السلام نیز روایت شده است. و از زید بن ثابت روایت شده که: آیه درباره کسانی نازل شد که از جنگ احد، تخلف کردند و گفتند: «لَوْ نَعْلَمُ قِتالًا لَاتَّبَعْناکُمْ» اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره ان­ها اختلاف کردند: برخی گفتند: آن­ها را می کشیم و برخی دیگر گفتند: آن­ها را نمی کشیم و این آیه نازل شد. «وَ اللَّهُ أَرْکَسَهُمْ بِما کَسَبُوا» یعنی: خداوند به واسطه اظهار کفر، ایشان را به حکم کفار برگردانده است. و گفته شده: یعنی خداوند ایشان را به واسطه کفر هلاکشان کرده است. و گفته شده: یعنی خداوند ایشان را خوار گردانید تا بر کفر خود پایدار بماندند. «أَ تُرِیدُونَ أَنْ تَهْدُوا» آیا می خواهید به هدایت کسی حکم کنید «مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ» که خداوند به گمراهیش حکم کرده یا او را خوار کرده و توفیق ایمان به او نداده است. «وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ» کسی که خداوند او را به گمراهی نسبت دهد، «فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلًا» فایده ای ندارد که دیگری به هدایت او حکم کند. «وَدُّوا» این منافقان که شما درباره ایشان اختلاف کرده اید، آرزو دارند که شما «لَوْ تَکْفُرُونَ» به خدا و پیامبرش کفر بورزید. «کَما کَفَرُوا فَتَکُونُونَ سَواءً» چنان که خود نیز کافر شده اند، تا شما با ایشان یکسان گردید و همگی کافر شوید. «فَلا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ أَوْلِیاءَ» از آن­ها یاری مخواهید و با آن­ها مشورت مکنید و در کارها از ایشان کمک مگیرید. «حَتَّی یُهاجِرُوا

ص: 144

أی یصدوکم عن دین الإسلام (1) و یلجئوکم إلی الارتداد إِنِ اسْتَطاعُوا أی إن قدروا علی ذلک. (2) قوله تعالی خُذُوا حِذْرَکُمْ قال البیضاوی أی تیقظوا و استعدوا للأعداء و الحذر و الحذر کالإثر و الأثر و قیل ما یحذر به کالحزم و السلاح فَانْفِرُوا فاخرجوا إلی الجهاد ثُباتٍ جماعات متفرقین جمع ثبة أَوِ انْفِرُوا جَمِیعاً مجتمعین کرکبة واحدة وَ إِنَّ مِنْکُمْ لَمَنْ لَیُبَطِّئَنَّ الخطاب لعسکر رسول الله صلی الله علیه و آله المؤمنین منهم و المنافقین و المبطئون منافقوهم تثاقلوا و تخلفوا عن الجهاد أو یبطئوا غیرهم کما أبطأ ابن أبی (3) ناسا یوم أحد فَإِنْ أَصابَتْکُمْ مُصِیبَةٌ کقتل و هزیمة قالَ أی المبطئ قَدْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیَّ إِذْ لَمْ أَکُنْ مَعَهُمْ شَهِیداً حاضرا (4) فیصیبنی ما أصابهم وَ لَئِنْ أَصابَکُمْ فَضْلٌ مِنَ اللَّهِ کفتح و غنیمة لَیَقُولَنَّ أکده تنبیها علی فرط تحسرهم کَأَنْ لَمْ تَکُنْ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُ مَوَدَّةٌ اعتراض بین الفعل و مفعوله و هو یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِیماً للتنبیه علی ضعف عقیدتهم و أن قولهم هذا قول من لا مواصلة بینکم و بینه (5) أو حال عن الضمیر فی لیقولن أو داخل فی المقول أی یقول المبطئ لمن یثبطه من المنافقین و ضعفة المسلمین تطریة و حسدا کأن لم یکن بینکم و بین محمد مودة حیث لم یستعن بکم فتفوزوا بما فاز یا لیتنی کنت معهم و قیل إنه متصل بالجملة الأولی و هو ضعیف (6)

ص: 142

فِی سَبِیلِ اللَّهِ» تا از مرکز شرک خارج گردند و خود را از مشرکان جدا کنند. «فی سَبِیلِ اللَّهِ» یعنی به خاطر دین خداوند. «فَإِنْ تَوَلَّوْا فَخُذُوهُمْ» یعنی ای مومنان اگر از هجرت، اعراض کردند، آن­ها را بگیرید. «وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ» و در هر جا از سرزمین­های خدا چه در حِلّ و چه در حرم آن­ها را بدست آوردید، بکشید. «وَ لا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً» و از ایشان دوست و کسی که شما را بر دشمنتان یاری کند، مگیرید. «إِلَّا الَّذِینَ یَصِلُونَ إِلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ» یعنی: مگر کسانی از آن ها که هم پیمان باشند با آن­هایی که میان شما و ایشان، قرارداد و پیمانی باشد، بنابراین خون آن­ها محترم است و مثل هم پیمان­های شما در امان خواهند بود. درباره اینان اختلاف کرده اند: از امام باقر علیه السلام روایت شده است که: منظور هلال بن عویمر سلمی است که با پیامبر درباره کسان خود پیمانی بست که به مقتضای آن حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم باید متعرض کسانی که با آن­ها روابط دوستی دارند، نشود و آن­ها نیز باید متعرض متحدین و دوستان محمد صلی الله علیه و آله و سلم نشود. از این رو خداوند دستور می دهد که پیامبر گرامی متعرض هم پیمان­های ایشان نشود. سدی و ابن زید نیز چنین گفته اند. عمر بن شیبه گوید: منظور بنی مدلج است. سراقة بن مالک بن جعشم مدلجی، بعد از جنگ احد، خدمت پیامبر آمد و او را به خدا و نعمت­های او سوگند داد و از او عهدی گرفت که با کسانش جنگ نکند و از آن جا که کسان او هم پیمان قریش بودند، قرار بر این گذاشت که هر گاه قریش به اسلام گرویدند، آن­ها نیز اسلام آورند. از این­رو خداوند درباره ایشان همان حکمی کرد، که درباره قریش کرده بود و این آیه درباره ایشان نازل گردید. سپس خداوند درباره ایشان، استثنای دیگری پیش آورده، می فرماید: «أَوْ جاءُوکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ یُقاتِلُوکُمْ أَوْ یُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ» یا این که پیش شما بیایند در حالی که دل ایشان از جنگ با شما یا جنگ با کسان خود تنگ شده باشد و به خواهند نه بر خلاف شما باشند و نه بر خلاف ایشان. و منظور قبیله «أشجع» است

ص: 145

و المنادی فی یا لَیْتَنِی محذوف أی یا قوم و قیل یا أطلق للتنبیه علی الاتساع فَأَفُوزَ نصب علی جواب التمنی الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ أی الذین یبیعونها بها و المعنی أن بطی ء هؤلاء عن القتال فلیقاتل المخلصون الباذلون أنفسهم فی طلب الآخرة أو الذین یشترونها و یختارونها علی الآخرة و هم المبطئون و المعنی حثهم علی ترک ما حکی عنهم و المستضعفین عطف علی الله أی و فی سبیل المستضعفین و هو تخلیصهم من الأسر و صونهم عن العدو أو علی السبیل بحذف المضاف أی و فی خلاص المستضعفین و یجوز نصبه علی الاختصاص فإن سبیل الله تعالی یعم أبواب الخیر و تخلیص ضعفة المسلمین من أیدی الکفار أعظمها و أخصها مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ بیان للمستضعفین و هم المسلمون الذین بقوا بمکة لصد المشرکین أو ضعفهم عن الهجرة مستذلین ممتحنین و إنما ذکر الولدان مبالغة فی الحث و تنبیها علی تناهی ظلم المشرکین بحیث بلغ أذاهم الصبیان و قیل المراد به العبید و الإماء و هو جمع ولید. (1)

و قال الطبرسی رحمه الله: قیل یرید بذلک قوما من المسلمین بقوا بمکة و لم یستطیعوا الهجرة منهم سلمة بن هشام و الولید بن الولید و عیاش بن أبی ربیعة و أبو جندل بن سهیل و جماعة کانوا یدعون الله أن یخلصهم من أیدی المشرکین و یخرجهم من مکة و هم الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها أی یقولون فی دعائهم ربنا سهل لنا الخروج من هذه القریة یعنی مکة التی ظلم

ص: 143

که هفتصد نفر بودند و به سرکردگی مسعود بن دخیله، به مدینه آمدند. پیامبر برای آن­ها بارهای خرما فرستاد و آن­ها را مهمانی کرد و فرمود: «بهترین چیزها هدیه ای است که در وقت حاجت، فرستاده شود» سپس از آن­ها پرسید: چرا به مدینه آمده اید؟ عرض کردند: خانه های ما به شما نزدیک است و دوست نداشتیم که با شما و قوم خود - بنی ضمره که میان ایشان پیمان دوستی بود- جنگ کنیم زیرا ما در برابر ایشان در اقلیت هستیم، از اینرو آمده ایم با شما پیمانی ببندیم و در امان باشیم. پیامبر گرامی با ایشان پیمان بست و آن­ها به بلاد خویش بازگشتند. علی بن ابراهیم در تفسیر خود این مطلب را عنوان کرده است. خداوند متعال به همین سبب، امر کرد که متعرض ایشان نشوند. «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَیْکُمْ» اگر خدا می خواست، دل های ایشان را تقویت می کرد و به ایشان جرأت می داد که با شما بجنگند و بر شما تسلط پیدا کنند. «فَلَقاتَلُوکُمْ» اگر خداوند چنین کرده و به آن ها چنین جرات و قدرتی داده بود، حتما با شما می جنگیدند. «فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقاتِلُوکُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ» اینان که با شما عهد بسته اند یا به شما پیشنهاد عدم تعرض داده اند، اگر از شما کناره گیری کنند و با شما جنگ نکنند و با شما از در صلح و مسالمت درآیند، «فَما جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلًا» اگر با شما صلح کنند شما را بر جان و مال ایشان، راهی نیست.

حسن و عکرمه گویند: این آیه و ما بعد آن و دو آیه از سوره ممتحنه «لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ ... الظَّالِمُونَ» مجموعاً چهار آیه هستند که به وسیله آیه: «فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ» نسخ شده اند.

«ستجدون آخرین» در این که منظور از این آیه چه کسانی هستند، اختلاف شده است: ابن عباس و مجاهد گویند: این آیه درباره کسانی نازل شده است که نزد پیامبر می آمدند و از روی ریا اظهار اسلام می کردند، سپس نزد قریش می رفتند و در برابر بت­ها تعظیم می کردند. منظورشان این بود که از هر دو طرف- از مسلمانان و از قوم خود- ایمن باشند. خداوند رفتار آن­ها را ناپسند شمرد.

ص: 146

أهلها بافتتان المؤمنین عن دینهم و منعهم عن الهجرة وَ اجْعَلْ لَنا بألطافک و تأییدک مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا یلی أمرنا بالکفایة حتی ینقذنا من أیدی الظلمة وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیراً ینصرنا علی من ظلمنا فاستجاب سبحانه دعاءهم فلما فتح رسول الله صلی الله علیه و آله مکة جعل الله سبحانه نبیه لهم ولیا فاستعمل علی مکة عتّاب بن أسید فجعله لهم نصیرا و کان ینصف الضعیف من الشدید فأغاثهم الله تعالی و کانوا (1) أعز بها من الظلمة قبل ذلک فَقاتِلُوا أَوْلِیاءَ الشَّیْطانِ یعنی جمیع الکفار. (2) و قال فی قوله تعالی فَما لَکُمْ فِی الْمُنافِقِینَ اختلفوا فیمن نزلت فیه هذه الآیة فقیل نزلت فی قوم قدموا المدینة من مکة فأظهروا للمسلمین الإسلام ثم رجعوا إلی مکة لأنهم استوخموا المدینة (3) فأظهروا الشرک ثم سافروا ببضائع المشرکین إلی الیمامة فأراد المسلمون أن یغزوهم فاختلفوا فقال بعضهم لا نفعل فإنهم مؤمنون و قال الآخرون إنهم مشرکون فأنزل الله فیهم الآیة عن مجاهد و الحسن و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام و قیل نزلت فی الذین تخلفوا عن أحد و قالوا لَوْ نَعْلَمُ قِتالًا لَاتَّبَعْناکُمْ الآیة فاختلف أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله فیهم فقال فریق منهم نقتلهم و قال آخرون لا نقتلهم فنزلت الآیة عن زید بن ثابت وَ اللَّهُ أَرْکَسَهُمْ أی ردهم إلی حکم الکفار بما أظهروا من الکفر و قیل أهلکهم بکفرهم و قیل خذلهم فأقاموا علی کفرهم أَ تُرِیدُونَ أَنْ تَهْدُوا أی تحکموا بهدایة مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ أی من حکم الله بضلاله أو خذله و لم یوفقه وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ أی نسبه إلی الضلالة فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلًا أی لن ینفعه أن یحکم غیره بهدایته وَدُّوا أی تمنی هؤلاء المنافقون الذین اختلفتم فی أمرهم لَوْ تَکْفُرُونَ أنتم بالله و رسوله کَما کَفَرُوا فَتَکُونُونَ سَواءً فی الکفر فَلا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ أَوْلِیاءَ أی فلا تستنصروهم و لا تستنصحوهم و لا تستعینوا بهم فی الأمور حَتَّی یُهاجِرُوا

ص: 144

سدی گوید: آیه درباره نعیم بن مسعود اشجعی که میان پیامبر و مشرکین، مطالب را نقل می کرد، نازل شده است. مقاتل گوید: درباره اسد و غطفان نازل شد. از امام صادق علیه السلام روایت شده است که: آیه درباره عیینة بن حصن الفزاری نازل شد. او پس از آنکه بلادشان دچار خشکسالی و قحطی گردید، خدمت پیامبر آمد و پیشنهاد کرد که در یک نخلستان بماند و پیامبر کاری به کارش نداشته باشد. او منافقی ملعون بود که پیامبر وی را احمقی نامید که در میان کسان خود، مطاع و مورد احترام است.

«یُرِیدُونَ أَنْ یَأْمَنُوکُمْ» که می خواهند از شما ایمن بمانند، از اینرو اظهار اسلام، می کنند. «وَ یَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ» و می خواهند از قوم خود ایمن بمانند، از اینرو با آنان نیز اظهار موافقت و هم دینی می کنند. «کُلَّما رُدُّوا إِلَی الْفِتْنَةِ أُرْکِسُوا فِیها» هر گاه به سوی کفر، دعوت شوند، اجابت می کنند و به آن باز می گردند. «فَإِنْ لَمْ یَعْتَزِلُوکُمْ» ای مؤمنان، آنان که می خواهند از شما و قوم ایمن بمانند، اگر از جنگ با شما کناره گیری نکنند. «وَ یُلْقُوا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ و با شما در صلح و صفا نمانند «وَ یَکُفُّوا أَیْدِیَهُمْ» و از جنگ با شما دست برندارند. «فَخُذُوهُمْ» ایشان را بگیرید و اسیر کنید. «وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ» و هر جا آن­ها را به چنگ آورید، بکشید. «سُلْطاناً مُبِیناً» برهان آشکار یا عذر آشکار در جنگ کردن. (1)

«إِذا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّه» سدی گوید: این آیه درباره اسامة بن زید و یاران او که به فرمان پیامبر به جنگی رفته بودند، نازل شده است. اینان به مردی مسلمان که گوسفندان خود را به طرف کوهی می برد برخورد کردند. وی ایشان را مخاطب ساخته و گفت: «السلام علیکم، لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه» لکن اسامه او را کشت و گوسفندانش را با خود آوردند. ابن عباس و قتاده گویند: هنگامی که این آیه نازل شد، اسامه سوگند یاد کرد که هر کس را که «لا اله الا اللَّه» بگوید، نکشد و هنگامی که از کمک به علی علیه السلام تخلف کرد،

ص: 147

أی یخرجوا من دار الشرک و یفارقوا أهلها فِی سَبِیلِ اللَّهِ أی فی ابتغاء دینه فَإِنْ تَوَلَّوْا عن الهجرة فَخُذُوهُمْ أیها المؤمنون وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ من أرض الله من الحل و الحرم وَ لا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ وَلِیًّا أی خلیلا وَ لا نَصِیراً ینصرکم علی أعدائکم إِلَّا الَّذِینَ یَصِلُونَ إِلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ أی إلا من وصل من هؤلاء إلی قوم بینکم و بینهم موادعة و عهد فدخلوا فیهم بالحلف و الجوار فحکمهم حکم أولئک فی حقن دمائهم و اختلف فی هؤلاء فالمروی

عن أبی جعفر علیه السلام أنه قال المراد بقوله قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ هو هلال بن عویم السلمی (1) واثق عن قومه رسول الله صلی الله علیه و آله و قال فی موادعته علی أن لا تحیف یا محمد من أتانا و لا نحیف من أتاک (2) فنهی الله سبحانه أن یعرض (3) لأحد عهد إلیهم.

و به قال السدی و ابن زید و قیل هم بنو مدلج (4) و کان سراقة بن مالک بن جعشم المدلجی جاء إلی النبی صلی الله علیه و آله بعد أحد فقال أنشدک الله و النعمة و أخذ منه میثاقا أن لا یغزو قومه فإن أسلم قریش أسلموا لأنهم کانوا فی عقد قریش فحکم الله فیهم ما حکم فی قریش ففیهم نزل هذا ذکره عمر بن شیبة ثم استثنی لهم حالة أخری فقال أَوْ جاؤُکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أی ضاقت قلوبهم من أَنْ یُقاتِلُوکُمْ أَوْ یُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ فلا علیکم و لا علیهم و إنما عنی به أشجع (5) فإنهم قدموا المدینة فی

ص: 145

همین موضوع را بهانه و عذر خود قرار داد، اگر چه این عذر، از او قبول نمی شد زیرا اطاعت امام واجب است و باید با سرکشانی که با علی علیه السلام جنگ می کردند، جنگید، به خصوص که او از پیامبر گرامی شنیده بود که به علی علیه السلام فرمود: یا علی، جنگ تو جنگ من و صلح تو صلح من است. واقدی و محمد بن اسحاق بن یسار از ابن عمر و ابن مسعود و ابو حَدْرَدْ روایت کرده اند که: این آیه درباره محلم بن خثامه لیثی نازل گردیده است. وی از جانب پیامبر ماموریت جنگی داشت، در این ماموریت، با عامر بن اضبط اشجعی که از سابق با یکدیگر عداوت داشتند، ملاقات کرد. عامر به او سلام مسلمانی داد ولی محلم او را آماج تیر قرار داد و کشت. هنگامی که خدمت پیامبر آمد، درخواست کرد که برایش طلب آمرزش کند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «خدا تو را نیامرزد» او با چشم گریان بیرون رفت و پس از هفت روز درگذشت. او را دفن کردند ولی زمین از قبول جسد بی­جان او خودداری کرد. چون خبر به پیامبر رسید، فرمود: زمین جسد بی­جان اشخاص بدتر و پلیدتر از محلم را هم می پذیرد، لکن خداوند خواسته است که حرمت شما را تعظیم کند. سپس جسد وی را در شکاف کوهی افکندند و بر آن سنگ ریختند. و این آیه نازل شد. و از سعید بن جبیر نقل شده: ماموریت جنگی با مقداد بود و ابن زید گوید با ابو الدرداء بوده است. «إِذا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ» ای مردم مؤمن، هنگامی که در راه خدا به سفر جنگی و ماموریتهای دفاعی می روید، « فَتَبَیَّنُوا» میان کافر و مؤمن تمیز بدهید و فرق بگذارید، توقف کنید و صبر کنید تا اشخاص مستحق قتل را بشناسید و بی جهت خون مردم را نریزید. و این عبارت به صورت «تبینوا» و «تثبّتوا» روایت شده است. «وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقی إِلَیْکُمُ السَّلامَ» به کسی که شما را به تحیت اهل اسلام سلام دهد یا به دلیل این که پیرو کیش شماست،

ص: 148

سبعمائة یقودهم مسعود بن دخیلة فأخرج إلیهم النبی صلی الله علیه و آله أحمال التمر ضیافة و قال نعم الشی ء الهدیة أمام الحاجة و قال لهم ما جاء بکم قالوا لقرب دارنا منک و کرهنا حربک و حرب قومنا یعنون بنی ضمرة (1) الذین بینهم و بینهم عهد لقلتنا فیهم فجئنا لنوادعک فقبل النبی صلی الله علیه و آله ذلک منهم و وادعهم فرجعوا إلی بلادهم ذکره علی بن إبراهیم فی تفسیره فأمر الله سبحانه المسلمین أن لا یتعرضوا لهؤلاء وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَیْکُمْ بتقویة قلوبهم فیجترءون علی قتالکم فَلَقاتَلُوکُمْ أی لو فعل ذلک لقاتلوکم فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ یعنی هؤلاء الذین أمر بالکف عن قتالهم بدخولهم فی عهدکم أو بمصیرهم إلیکم (2) حصرت صدورهم أن یقاتلوکم.

فَلَمْ یُقاتِلُوکُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ یعنی صالحوکم و استسلموا لکم فَما جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلًا یعنی إذا سالموکم فلا سبیل لکم إلی نفوسهم و أموالهم.

قال الحسن و عکرمة نسخت هذه الآیة و التی بعدها و الآیتان فی سورة الممتحنة (3) لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ إلی قوله الظَّالِمُونَ (4) الآیات الأربع بقوله فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ الآیة.

سَتَجِدُونَ آخَرِینَ اختلف فیمن عنی بهذه الآیة فقیل نزلت فی ناس کانوا یأتون النبی صلی الله علیه و آله فیسلمون رئاء ثم یرجعون إلی قریش فیرتکسون فی الأوثان یبتغون بذلک أن یأمنوا قومهم و یأمنوا نبی الله صلی الله علیه و آله فأبی الله ذلک علیهم عن ابن

ص: 146

با شما مسالمت کند، مگویید: « لَسْتَ مُؤْمِناً» ایمانت دروغین است و اسلام تو از روی ترس از کشته شدن است. یا این که مگویید: در امان نیستی. «تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیاةِ الدُّنْیا» و مقصود شما از این واکنش، طلب غنیمت و مال و متاع زندگی دنیاست. «فَعِنْدَ اللَّهِ مَغانِمُ کَثِیرَةٌ» و اگر خداوند را اطاعت کنید و امر او را گردن نهید، از قدرت او نعمت­ها و روزی­های بیشتری می توان امید و انتظار داشت. و برخی گفته اند: یعنی اگر از کشتن مؤمن، خودداری کنید، پیش خداوند پاداش­های بسیاری برای شما ذخیره شده است.

«کَذلِکَ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ» درباره معنای این جمله اختلاف شده است: گفته شده: یعنی همانطوری که این مؤمن مقتول ایمان خود را از مردم خود پوشیده می داشت برای این که از ایشان به او صدمه و آسیبی نرسد، شما نیز سابقاً دین خود را از مردم خود مخفی می داشتید که مبادا به شما صدمه ای برسانند. و برخی گفته­اند: یعنی همانطوری که این مقتول کافر بود و خداوند او را هدایت کرد، شما نیز کافر بودید و به وسیله خداوند متعال هدایت شدید. (1)

بیضاوی گوید: یعنی: در ابتدای اسلام شما شهادتین را بر زبان آوردید و با آن خون­ها و امولتان را در امان داشتید بی آنکه هماهنگی و موافقت دل­ها و زبانتان مشخص گردد. «فمنّ الله علیکم» با شهرت پیدا کردن به ایمان و استقامت در دین. «فتبیّنوا» پس آنگونه که خدا با شما رفتار نمود شما نیز با کسانی که به تازگی به اسلام می­گروند رفتار کنید.(2)

می­گویم: تفسیر آیه نماز در غزوه ذات الرقاع ذکر خواهد شد.

درباره این فرموده خداوند «شعائر الله» گفته شده: مقصود مناسک حج است. و گفته شده: دین خداوند است. و گفته­اند: فریضه­های الهی است. «و لا الشهر الحرام» یعنی با جنگ در ماه حرام یا با نسیء. «لا الهدی» آن چه به کعبه هدیه می­شود. «لا القلائد» یعنی هدایایی که گردنبند دارند. و عطف آن بر «الهدی» به جهت اختصاص بوده چرا که این هدیه از بهترین هدایا است. یا مقصود خود گردنبدها است. و نهی از حلال شمردن آن­ها، در واقع مبالغه در نهی از تعرض به هدیه­ها است. «القلائد» جمع «قلادۀ» و آن چیزهایی مانند نعل یا پوست درخت یا چیزهای است که به قربانی آویخته می­شود تا مشخص گردد از جمله هدایا است و کسی بدان متعرض نشود. «و لا آمّین بیت الحرام»

ص: 149

عباس و مجاهد و قیل نزلت فی نعیم بن مسعود الأشجعی کان ینقل الحدیث بین النبی صلی الله علیه و آله و بین المشرکین عن السدی و قیل نزلت فی أسد و غطفان (1) عن مقاتل و قیل نزلت فی عیینة بن حصن الفزاری و ذلک أنهم أجدبت بلادهم فجاء إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و وادعه علی أن یقیم ببطن نخل و لا یتعرض له و کان منافقا ملعونا و هو الذی سماه رسول الله صلی الله علیه و آله الأحمق المطاع فی قومه و هو المروی عن الصادق علیه السلام. (2) یُرِیدُونَ أَنْ یَأْمَنُوکُمْ فیظهرون الإسلام وَ یَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ فیظهرون لهم الموافقة لهم فی دینهم کُلَّما رُدُّوا إِلَی الْفِتْنَةِ أُرْکِسُوا فِیها المراد بالفتنة هنا الشرک و الإرکاس الرد أی کلما دعوا إلی الکفر أجابوا و رجعوا إلیه فَإِنْ لَمْ یَعْتَزِلُوکُمْ أیها المؤمنون أی فإن لم یعتزل قتالکم هؤلاء الذین یریدون أن یأمنوکم و یأمنوا قومهم وَ یُلْقُوا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ أی لم یستسلموا لکم و لم یصالحوکم وَ لم یَکُفُّوا أَیْدِیَهُمْ عن قتالهم فَخُذُوهُمْ أی فأسروهم وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ أی وجدتموهم سُلْطاناً مُبِیناً أی حجة ظاهرة و قیل عذرا بینا فی القتال. (3) و فی قوله تعالی إِذا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قیل نزلت فی أسامة بن زید و أصحابه بعثهم النبی صلی الله علیه و آله سریة (4) فلقوا رجلا قد انحاز بغنم له إلی جبل و کان قد أسلم فقال لهم السلام علیکم لا إله إلا الله محمد رسول الله فبدر إلیه أسامة فقتله و استاقوا غنمه عن السدی و روی عن ابن عباس و قتادة أنه لما نزلت الآیة حلف أسامة أن لا یقتل رجلا قال لا إله إلا الله و بهذا اعتذر إلی علی علیه السلام

ص: 147

با جنگ و جهاد به قصد زیارت بیت الحرام بروند. «یبتغون فضلا من ربّهم و رضواناً» یعنی خداوند آنان را پاداش دهد و از آن­ها خشنود گردد. «و لا یجرمّنکم» یعنی شما را وا ندارد، و منجر نگردد. «شنئان قوم» یعنی شدّت کینه و دشمنی آنان. «أن صدّوکم عن المسجد الحرام» که در سال حدیبیّه شما را از مسجد الحرام باز داشتند. «أن تعتدّوا» که تعدی کنید با انتقام گرفتن. و این عبارت مفعول دوم «یجرمنّکم» است. «و تعاونوا علی البرّ و التقوی» یعنی بر گذشت و چشم­پوشی و تبعیت از دستورات و ترک هوی و هوس با یکدیگر همکاری کنید. «و لا تعاونوا علی الاثم و العدوان» بر گناه و دشمنی همکاری نکنید تا از این طریق آرام شوید و انتقام بگیرید.

طبرسی رحمه الله گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: این آیه، درباره مردی از بنی ربیعه به نام «حُطَم» نازل شده است. سدی گوید: حطم بن هند بکری برای دیدار پیامبر گرامی اسلام، به مدینه آمد. وی اسبش را در خارج مدینه رها کرد و خود خدمت پیامبر رسید. پیامبر قبل از ورودش فرموده بود: امروز مردی از بنی ربیعه، به سوی شما آید که از زبان شیطان سخن گوید هنگامی که وارد شد، گفت: تو مردم را به چه دعوت می کنی؟ پیامبر او را پاسخ داد. گفت: مرا مهلت ده، شاید اسلام آورم. من باید در این خصوص، با اشخاصی مشورت کنم، سپس خارج شد. پیامبر فرمود: «او با کفر نزد ما آمد و با غدر و نیرنگ، از پیش ما رفت!». او پس از خروج از مدینه، به تعدادی گوسفند، بر خورد که آن­ها را در حالی که رجز می خواند به سرقت برد. می گفت:

«مردی خشن که چوپان شتر و گوسفند نبود و قصابی نمی کرد گوسفندان را شبانگاه ربود. آن­ها بخفتند ولی پسر هند، نخوابید. پسری همچون تیر بی پر که ساق­هایش گوشتی و قدم­هایش هموار بود، از آن­ها نگهداری می کرد.»

سال دیگر، در حالی که قربانیان قلاده به گردن، همراه داشت، به زیارت خانه خدا آمد. پیامبر گرامی می خواست، کسانی به سوی او فرستد، از این رو این آیه نازل شده که: «وَ لَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ» یعنی جنگ با کسانی که قصد خانه خدا دارند، حلال نشمارید. عکرمه و ابن جریج نیز چنین گفته اند. ابن زید گوید: این آیه، در روز فتح مکه، درباره مشرکین نازل گردید که به قصد زیارت خانه خدا آمده بودند و عمره به جای می آوردند. مسلمانان به پیامبر عرض کردند: این­ها نیز مثل مشرکین دیگر هستند. اجازه دهید به آن­ها حمله ور شویم. از این رو خداوند، این آیه را نازل فرمود. (1)

ص: 150

لما تخلف عنه و إن کان عذره غیر مقبول لوجوب طاعة الإمام (1)

و قیل نزلت فی محلم بن خثامة (2) اللیثی و کان بعثه النبی صلی الله علیه و آله فی سریة (3) فلقیه عامر بن الأضبط الأشجعی فحیاه بتحیة الإسلام و کان بینهما أَخِیَّةٌ (4) فرماه بسهم فقتله فلما جاء إلی النبی صلی الله علیه و آله جلس بین یدیه و سأله أن یستغفر له فقال صلی الله علیه و آله لا غفر الله لک فانصرف باکیا فما مضت علیه سبعة أیام حتی هلک و دفن فلفظته الأرض فقال صلی الله علیه و آله لما أخبر به إن الأرض تقبل من هو شر من محلم صاحبکم و لکن الله أراد أن یعظم من حرمتکم ثم طرحوه بین صدفی (5) الجبل و ألقوا علیه الحجارة.

و نزلت (6) الآیة عن الواقدی و محمد بن إسحاق روایة عن ابن عمر و ابن مسعود (7) و قیل کان صاحب السریة المقداد عن ابن جبیر و قیل أبو الدرداء عن ابن زید إِذا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أی سرتم و سافرتم للغزو و الجهاد فتبینوا أی میزوا بین الکافر و المؤمن و بالثاء و التاء توقفوا و تأنوا حتی تعلموا من یستحق القتل وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقی إِلَیْکُمُ السَّلامَ أی حیاکم بتحیة أهل الإسلام أو من

ص: 148

توضیح

گفته می­شود: «دلفت الکتیبۀ فی الحرب» یعنی گردان را به سوی جنگ پیش بردم. گفته می­شود: «دلفناهم». سخن او: «بسوّاق» یعنی با حداء. «یحدو بالابل» یعنی با آواز خواندن مخصوص شتران، آنان را پیش راند. «الحُطَم» با ضمه حاء و فتحه طاء صیغه مبالغه «الحطم» به معنای شکستن است. «الوضم» چوب است. و مکانی است که در آن گوشت قرار می­دهند. جوهری گوید: «الزلم» با حرکت حروف به معنای تیر است. شاعر گوید:

پسری جوان که همچون تیر است و چوپان شتران و گوسفندان نبود، از آن نگهداری کرد.

سخن او: «خدلّج الساقین» با تشدید لام: یعنی ساق­های گوشتی و بزرگ.

سبب نزول این فرموده خداوند متعال «اذ همّ قوم» را در باب معجزات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در دفع شرّ دشمنان بیان کردیم.

طبرسی رحمه الله گوید: درباره شأن نزول آیه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصاری أَوْلِیاء» اختلاف وجود دارد، اگر چه حکم آیه نسبت به همه افراد مؤمن، عمومیت دارد. عطیه بن سعد عوفی و زهری گویند: پس از هزیمت بدریان، مسلمانان به دوستان یهودی خود گفتند: پیش از آنکه به سرنوشت بدریان دچار گردید، مسلمان شوید. مالک بن ضیف گفت: از این که جمعی از قریش را که دانش جنگیدن ندارند غافلگیر کرده، آن­ها را شکست دادید، مغرور شده اید؟! بدانید، هر گاه تصمیم بگیریم که با شما جنگ کنیم، دست­های شما برای جنگ با ما از کار می افتند. عبادة بن صامت خزرجی، خدمت پیامبر گرامی شتافت و گفت: ای پیامبر خدا، مرا دوستانی است از یهود که دارای شوکت و قدرت هستند. اکنون در پیشگاه خدا و پیامبرش، از دوستی آن­ها بیزاری می جویم. مرا دوستی جز خدا و رسولش نیست. عبد اللَّه بن ابی گفت: لکن من از دوستی یهودیان بیزاری نمی جویم، زیرا از حوادث روزگار بیمناکم و به وجود آن­ها احتیاج دارم. پیامبر فرمود: ای ابو الجنّاب، هر چقدر که دوستی یهود به عبدالله بن

ص: 151

استسلم لکم (1) فلم یقاتلکم مظهرا أنه من أهل ملتکم لَسْتَ مُؤْمِناً أی لیس لإیمانک حقیقة و إنما أسلمت خوفا من القتل أو لست بآمن تَبْتَغُونَ أی تطلبون عَرَضَ الْحَیاةِ الدُّنْیا یعنی الغنیمة و المال فَعِنْدَ اللَّهِ مَغانِمُ کَثِیرَةٌ أی فی مقدوره تعالی فواضل و نعم و رزق إن أطعتموه فیما أمرکم به و قیل معناه ثواب کثیر لمن ترک قتل المؤمن.

کَذلِکَ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ اختلف فی معناه فقیل کما کان هذا الذی قتلتموه مستخفیا فی قومه بدینه خوفا علی نفسه منهم کنتم أنتم مستخفین بأدیانکم من قومکم حذرا علی أنفسکم و قیل کما کان هذا المقتول کافرا فهداه الله کذلک کنتم کفارا فهداکم الله. (2) و قال البیضاوی أی أول ما دخلتم فی الإسلام تفوهتم بکلمتی الشهادة فحصنتم (3) بها دماءکم و أموالکم من غیر أن یعلم مواطاة قلوبکم ألسنتکم فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْکُمْ بالاشتهار بالإیمان و الاستقامة فی الدین فَتَبَیَّنُوا و افعلوا بالداخلین فی الإسلام کما فعل الله بکم. (4) أقول سیأتی تفسیر آیة الصلاة فی غزوة ذات الرقاع.

قوله تعالی شَعائِرَ اللَّهِ قیل مناسک الحج و قیل دین الله و قیل فرائضه وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ بالقتال فیه أو بالنسی ء وَ لَا الْهَدْیَ ما أهدی إلی الکعبة وَ لَا الْقَلائِدَ أی ذوات القلائد من الهدی و عطفها علی الهدی للاختصاص فإنه أشرف الهدی أو القلائد أنفسها و النهی عن إحلالها مبالغة فی النهی عن التعرض للهدی و القلائد جمع قلادة و هو ما قلد به الهدی من نعل أو لحاء شجر (5) و غیرهما لیعلم به أنه هدی فلا یتعرض له وَ لَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ

ص: 149

صامت سود ­رساند به تو کمتر از آن سود می رساند. عبد اللَّه گفت: بنا بر این قبول می کنم. آن گاه آیه نازل شد. سدی گوید: در جنگ احد، گروهی از مردم دچار سختی شدند. یکی گفت: پیش فلان یهودی می روم و از او امان می گیرم. دیگری گفت: به دیار شام، پیش فلان مسیحی می روم و از او امان می گیرم. از اینرو این آیه نازل شد. عکرمه گوید: این آیه هنگامی نازل شد که: بنی قریظه به حکم سعد راضی شده بودند و ابی لبابة بن عبد المنذر به آن­ها گفت: حکم او سر بریدن است. و بدین معنی است که بر پیروزی­شان بر آن­ها اعتماد نکنید. «بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ» در همکاری و یاری. «وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ» یعنی از آنان یاری بخواهند. «فَإِنَّهُ مِنْهُمْ» مثل آن­ها کافر هستند. «فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ» مرض شکّ و نفاق، مقصود عبدالله بن ابیّ است.«یُسارِعُونَ فِیهِمْ» یعنی: در دوستی و مشاوره یهود، شتاب می کنند. برخی گویند: در دوستی یهودیان و مسیحیان نجران شتاب می کنند، زیرا از وجود آن­ها منافعی بدست می آوردند. «دائِرَةٌ» یعنی دولت و قدرت به دست دشمنان مسلمین بیفتد و ما به یاری ایشان احتیاج پیدا کنیم. و گفته شده: یعنی می ترسیم که حوادث روزگار ما را دچار سختی و قحطی کند و آن­ها به ما مواد غذایی نرسانند.

«فَعَسَی اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ» یعنی: فتح مکه. و گفته شده: فتح بلاد اهل شرک. «أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ» یا امری از جانب حق برسد که در آن عزت مؤمنان و ذلت اهل شرک و ظهور اسلام باشد. گفته شده: این امر، آشکار ساختن نفاق منافقان و امر به جنگ آنان است. یا مرگ این منافق است. یا کشتن مردان و اسیر کردن زنان و کودکان بنی قریظه و اخراج بنی النضیر است. «فَیُصْبِحُوا عَلی ما أَسَرُّوا فِی أَنْفُسِهِمْ نادِمِینَ» تا اهل نفاق از کردار خود و دوستی یهود و رسانیدن اخبار به ایشان، پشیمان گردند. «وَ یَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا» مردم مؤمن در حالی که از جرأت و جسارت منافقان نسبت به خداوند و اظهار ایمان دروغین، دچار شگفتی شده اند، خدا و رسولش را در ظاهر و باطن، تصدیق کرده، گویند: «أَ هؤُلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ» یعنی این­ها منافقانی هستند که سوگندهای سخت و مؤکد یاد می کردند. «إِنَّهُمْ لَمَعَکُمْ» مقصود آن­ها از سوگند، این بود که نشان دهند که با شما و به کمک شما و از لحاظ ایمان مثل شما هستند. «حتی لا تکون فتنۀ» مقصود از فتنه، شرک است. (1)

و در تفسیر این آیه «وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَبَقُوا» گوید: یعنی: ای محمد، گمان نکن که دشمنان کافر تو، بر فرمان خدا پیشی گرفته و آن را زیر پا گذاشته و بر آن غالب گشته اند. آن­ها از دست تو نجات پیدا نمی کنند و خداوند، چنان که وعده کرده است، تو را پیروزی می بخشد و بر آن­ها غالب می سازد. «إِنَّهُمْ لا یُعْجِزُونَ» اینان به هر کجا بروند از قلمرو قدرت خداوند خارج نمی شوند و خداوند در قیامت، آن­ها را مبعوث خواهد کرد.

ص: 152

بالقتال قاصدین لزیارته یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً أی أن یثیبهم و یرضی عنهم وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ أی و لا یحملنکم أو لا یکسبنکم شَنَآنُ قَوْمٍ أی شدة بغضهم و عداوتهم أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ لأن صدوکم عام الحدیبیة أَنْ تَعْتَدُوا بالانتقام و هو ثانی مفعولی یجرمنکم وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی علی العفو و الإغضاء و متابعة الأمر و مجانبة الهوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ للتشفی و الانتقام.

و قَالَ الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ ع: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی رَجُلٍ مِنْ بَنِی رَبِیعَةَ یُقَالُ لَهُ الْحُطَمُ.

و قال السدی أقبل الحطم بن هند البکری حتی أتی رسول الله صلی الله علیه و آله وحده و خلف خیله خارج المدینة فقال إلی ما تدعو و قد کان النبی صلی الله علیه و آله قال لأصحابه یدخل علیکم الیوم رجل من بنی ربیعة یتکلم بلسان شیطان فلما أجابه النبی صلی الله علیه و آله قال أنظرنی لعلی أسلم و لی من أشاوره فخرج من عنده فقال رسول الله صلی الله علیه و آله لقد دخل بوجه کافر و خرج بعقب غادر فمر بسرح من سروح المدینة فساقه و انطلق به و هو یرتجز و یقول:

تدلفها اللیل بسواق حطم*** لیس براعی إبل و لا غنم

و لا بجزار علی ظهر وضم*** باتوا نیاما و ابن هند لم ینم

بات یقاسیها غلام کالزلم***خدلج الساقین ممسوح القدم

ثم أقبل من عام قابل حاجا قد قلد هدیا فأراد رسول الله صلی الله علیه و آله أن یبعث إلیه فنزلت هذه الآیة وَ لَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ.

و هو قول عکرمة و ابن جریح و قال ابن زید نزلت یوم الفتح فی ناس یؤمون البیت من المشرکین یهلون بعمرة فقال المسلمون یا رسول الله إن هؤلاء مشرکون مثل هؤلاء دعنا نغیر (1) علیهم فأنزل الله تعالی هذه الآیة (2)

ص: 150

یا این که: تو را عاجز نمی کنند. «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ» در این جا خداوند بزرگ فرمان می دهد که مسلمانان، بیش از آنکه با دشمن روبرو شوند، به تهیه سلاح بپردازند. روایت شده که پیامبر گرامی اسلام فرمود: «قوت، تیر اندازی است» برخی گویند: قوت به معنای اتحاد کلمه و اعتماد به خدا و کوشش در راه کسب ثواب است و گویند: قوت به معنای حصار و قلعه است. «وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ» یعنی بستن اسبان و استفاده از آن­ها برای جنگ. «تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ» با تهیه نیرو و سلاح و مرکب، مشرکین مکه و کفار عرب و دیگران را به وحشت می افکنید. درباره این «دیگران» اختلاف است. گفته شده: یهود بنی قریظه است. گفته شده: ایرانیان است. برخی گویند: منافقین است، زیرا مسلمین به دشمنی آن­ها آگاه نبودند، در حالی که اینان نیز دشمن بودند. «لا تَعْلَمُونَهُمُ» شما این دشمنان را نمی شناسید، زیرا نماز می خوانند و روزه می گیرند و به یگانگی خدا و رسالت محمد صلی الله علیه و آله و سلم شهادت می دهند و با مؤمنین مختلط هستند. «اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ» لکن خداوند آن­ها را می شناسد، زیرا دانای اسرار است. برخی گفته اند: منظور جنّ است. «وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ ءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ» شما هر چه را که در راه جهاد و در راه طاعت خدا انفاق کنید، پاداش آن را در آخرت خواهید دید. « وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ» و چیزی از پاداش شما کاسته نمی شود. «وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ» یعنی اگر آن­ها به ترک جنگ و آشتی کردن، تمایلی نشان دهند، « فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ» تو هم تقاضای صلح را بپذیر و به آن متمایل باش و کار خود را به خدا واگذار. «إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» خداوند شنوا و داناست و هیچ چیز بر او پنهان نیست. برخی گفته اند: این آیه، با آیه: «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ» و آیه: «قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ» نسخ شده است. برخی گفته اند: منسوخ نیست: زیرا این آیه درباره اهل کتاب و آن آیات درباره بت پرستان است. «وَ إِنْ یُرِیدُوا أَنْ یَخْدَعُوکَ فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ» اکنون به پیامبر خود می فرماید: اگر منظور آن­ها از پیشنهاد صلح، این باشد که با تو خدعه کنند و جنگ را به تأخیر افکند و به تهیه سلاح پردازند، آن گاه شما را غافلگیر سازند، « فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ » یعنی خداوند متولی کفایت توست. «هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ» خداوند به وسیله پیروزی خویش و به وسیله افراد مؤمن تو را نیرومند گردانید. « فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ» مقصود از مؤمنان، انصار یعنی اوس و خزرج می­باشد. که این قول از امام باقر و سدیّ و بیشتر مفسران روایت شده است. و منظور از تالیف قلوب، دشمنی و جنگ میان اوس و خزرج است، به نحوی که در میان اعراب هیچ دو قبیله­ای

ص: 153

به اندازه این دو قبیله با هم دشمنی و نزاع نداشتند. پس خداوند میانشان دوستی و الفت به وجود آورد تا جایی که از برکت وجود پیامبر با یکدیگر دوست شدند. و گفته شده: مقصود همه کسانی است که به خاطر خدا دوستدار یکدیگر هستند. «لَوْ أَنْفَقْتَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ما أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ» اگر همه ثروت زمین را خرج می کردی، نمی توانستی کینه های جاهلیت را از قلوب آن­ها براندازی. «وَ لکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ» لکن خداوند از راه حسن تدبیر و به وسیله اسلام، در میان آن­ها ایجاد الفت و محبت کرد. «إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» هر کاری که اراده کند برای خداوند ممتنع نیست و کارهای خداوند، همه از روی حکمت و مصلحت است. زجاج گوید: یکی از معجزات بزرگ همین است که پیامبر خدا به سوی مردمی مبعوث شد که اگر به کسی یک سیلی زده می شد، به خاطر آن جنگ ها و خونریزی ها می شد. لکن از راه ایمان، این دشمنی ها و خود سری ها از میان رفت و میان آن­ها ایجاد تفاهم و دوستی شد و در راه ایمان از کشتن پدر و پسر و برادر هم امتناع نداشتند. خداوند اعلام می کند که این کار را خودش کرده است. «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ» ای پیامبر خداوند و مؤمنین برای تو کفایت می کنند. حسن گوید: یعنی خداوند برای تو و مؤمنین که از تو پیروی می کنند، بس است. کلبی گوید: این آیه، در بیداء، در جنگ بدر، پیش از شروع جنگ نازل شد. «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتالِ» یعنی آنان را به جنگ تشویق کن. «إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ» اگر از میان شما بیست نفر، برای جنگ شکیبایی و استقامت داشته باشند، دویست نفر از دشمن را مغلوب می سازند. «وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا» لفظ خبری است و مقصود از آن امر است. «بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ» این پیروزی شما و خواری دشمنان از این جهت، نصیب شما می شود که شما امر خدا را می فهمید و تصدیق می کنید و وعده های خدا را قبول دارید. این­ها شما را به صبر و شکیبایی وادار می کنند. اما کفار امر خدا را نمی فهمند و وعده خدا را تصدیق نمی کنند. از آن جا که مقابله یکی با ده نفر، دشوار بود، مصلحت تغییر کرد و حکم عوض شد. از این­رو می فرماید: «الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً، اکنون خداوند برای شما در حکم جهاد تخفیف قائل شد و دانست که بصیرت و عزم شما ضعیف است. در این جا منظور، ضعف بدنی نیست. «فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ: اگر صد نفر از شما شکیبا باشند، دویست نفر را شکست می دهند. «وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ» و اگر هزار نفر از شما شکیبا باشند، به اذن خدا دو هزار نفر را مغلوب می کنند «بِإِذْنِ اللَّهِ» را برخی به معنای علم خدا و برخی به معنای امر خدا دانسته اند. «وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ» کمک خداوند همواره با صابران است. (1)

ص: 154

الصامت فهو لک دونه فقال إذا أقبل فأنزل الله الآیة.

و قال السدی لما کانت وقعة أحد اشتدت علی طائفة من الناس فقال رجل من المسلمین أنا ألحق بفلان الیهودی و آخذ منه أمانا و قال آخر أنا ألحق بفلان النصرانی ببعض أرض الشام و آخذ منه أمانا فنزلت الآیة و قال عکرمة نزلت فی أبی لبابة بن عبد المنذر حین قال لبنی قریظة إذا رضوا بحکم سعد أنه الذبح و المعنی لا تعتمدوا علی الانتصار منهم بهم بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ فی العون و النصرة وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ أی استنصر بهم فَإِنَّهُ مِنْهُمْ أی هو کافر مثلهم فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أی شک و نفاق یعنی ابن أبی یُسارِعُونَ فِیهِمْ أی فی موالاة الیهود و قیل موالاة الیهود و نصاری نجران لأنهم کانوا یمیرونهم (1) دائِرَةٌ أی دولة تدور لأعداء المسلمین علی المسلمین فنحتاج إلی نصرتهم و قیل معناه نخشی أن یدور الدهر علینا بمکروه یعنون الجدب فلا یمیروننا فَعَسَی اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ یعنی فتح مکة و قیل یفتح بلاد المشرکین أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ فیه إعزاز المسلمین و ظهور الإسلام و قیل إظهار نفاق المنافقین مع الأمر بقتالهم أو موت هذا المنافق أو القتل و السبی لبنی قریظة و الإجلاء لبنی النضیر فَیُصْبِحُوا عَلی ما أَسَرُّوا فِی أَنْفُسِهِمْ من نفاقهم و ولایتهم الیهود و دس الأخبار إلیهم نادِمِینَ وَ یَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا أی صدقوا الله و رسوله ظاهرا و باطنا تعجبا من نفاق المنافقین أَ هؤُلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ حلفوا به جَهْدَ أَیْمانِهِمْ بأغلظ الأیمان و أوکدها إِنَّهُمْ لَمَعَکُمْ أی أنهم مؤمنون و معکم فی معاونتکم (2) حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ أی شرک. (3) و قال رحمه الله فی قوله و لا تحسبن الذین کفروا سبقوا أی لا تحسبن یا محمد أعداءک الکافرین قد سبقوا أمر الله و أعجزوه و أنهم قد فاتوک فإن الله سبحانه یظفرک بهم کما وعدک إِنَّهُمْ لا یُعْجِزُونَ أی لا یعجزون الله و لا یفوتونه حتی لا

ص: 152

طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه «لا تتخذوا آباءکم و إخوانکم اولیاء» گوید: این دستور درباره امر دین است و اما در موضوع کارهای دنیا مجالست و معاشرت با آنان جایز است به دلیل آیه شریفه «وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً» { ولی در دنیا به خوبی با آنان معاشرت کن } از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده که فرموده اند این آیه درباره حاطب بن ابی بَلتَعَه نازل شد که وقتی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله آهنگ فتح مکه کرد وی نامه ای به قریش نوشت که آنان را از جریان با خبر سازد. ابن عباس گفته: چون خدای تعالی به مؤمنان دستور داد تا از مکه هجرت کنند و آن­ها تصمیم به این کار گرفتند دچار مخالفت با زن و پدر و مادر و فرزندان خود شدند که آن­ها دست به دامن اینان انداخته و آن­ها را از این کار باز می­داشتند، مؤمنان نیز به خاطر آن­ها ترک هجرت کردند، خدای سبحان در این آیات بیان فرمود که أمر دین مقدم بر مراعات پیوند خویشاوندی و نسب است، و حتی ارتباط پدر و مادری را باید در این­مورد قطع کرد تا چه رسد به دیگران. «إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَی الْإِیمانِ» یعنی اگر کفر را برگزیدند و بر ایمان ترجیح دادند، «وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ» یعنی هر که آنان را دوست بدارد و به خاطر آنان دست از فرمانبرداری خدا بکشد و آن­ها را بر اسرار مسلمانان مطلع سازد، «اولئک هم الظالمون» اینان به خویش ستم کرده اند زیرا دوستی را در جای خود که اهل ایمان بوده صرف نکرده و در غیر آن صرف کرده اند. «قُلْ» بگو ای محمد به این مردمانی که از هجرت روی گردانده اند، «إِنْ کانَ آباؤُکُمْ» تا «وَ عَشِیرَتُکُمْ» یعنی و نزدیکانتان. «وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها» و اموالی را که بدست آورده اید و جمع کرده اید. «وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها» و تجارتی را که اگر به فرمانبرداری خدای تعالی و جهاد مشغول شوید ترس کسادی آن را دارید. «وَ مَساکِنُ تَرْضَوْنَها» و مسکن­هایی را که برای خود انتخاب کرده و به ماندن در آن­ها دل­خوش هستید. «أَحَبَّ إِلَیْکُمْ» پیش شما محبوب­تر و اثرش در دل شما بیشتر است. «مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ» از فرمانبرداری خدا و فرمانبرداری پیامبر او. «وَ جِهادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا» و جهاد در راه خدا پس در انتظار باشید. «حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ» تا خدا حکم خود را درباره شما صادر کند، و برخی گفته اند یعنی: دستور عقوبت شما را در آینده نزدیک یا دور صادر کند. و از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده که فرمودند: «مواطن کثیرة» در آیه، هشتاد مورد بود که خدا مسلمانان را یاری کرد «وَ قاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً» یعنی همگی شما در حالی که با هم متحد باشید و اختلافی نداشته باشید کارزار کنید. به این صورت که «کافۀ» حال برای مسلمانان باشد و نیز جایز است که حال برای مشرکان باشد. (1)

طبرسی رحمه الله در تفسیر این فرموده خداوند «جاهِدِ الْکُفَّارَ» گوید: یعنی در مقابل کفار با شمشیر و کارزار. «وَ الْمُنافِقِینَ» و در مقابل منافقان با زبان و موعظه و تهدید، یا با اجرای حدود بر آن­ها مبارزه کن. و در قرائت اهل بیت علیهم السلام چنین است:

ص: 155

یثقفنهم (1) یوم القیامة أو لا یعجزونک وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ هذا أمر منه سبحانه بأن یعدوا السلاح قبل لقاء العدو روی أن القوة الرمی (2) و قیل إنها اتفاق الکلمة و الثقة بالله تعالی و الرغبة فی ثوابه و قیل الحصون وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ أی ربطها و اقتنائها للغزو تُرْهِبُونَ بِهِ أی تخیفون بما تعدونه لهم عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ یعنی مشرکی مکة و کفار العرب وَ آخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ أی و ترهبون کفارا آخرین دون هؤلاء و اختلفوا فی الآخرین فقیل إنهم بنو قریظة و قیل هم أهل فارس و قیل هم المنافقون لا یعلم المسلمون أنهم أعداؤهم و هم أعداؤهم لا تَعْلَمُونَهُمُ أی لا تعرفونهم لأنهم یصلون و یصومون و یقولون لا إله إلا الله محمد رسول الله و یختلطون بالمؤمنین اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ أی یعرفهم لأنه المطلع علی الأسرار و قیل هم الجن وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ ءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أی فی الجهاد و فی طاعة الله یُوَفَّ إِلَیْکُمْ أی یوفر علیکم ثوابه فی الآخرة وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ أی لا تنقصون شیئا منه وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ أی مالوا إلی الصلح و ترک الحرب فَاجْنَحْ لَها أی مل إلیها وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ أی فوض أمرک إلی الله إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ لا تخفی علیه خافیة و قیل إنها منسوخة بقوله فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ و قیل إنهم لیست بمنسوخة لأنها فی الموادعة لأهل الکتاب و الأخری لعبَّاد الأوثان وَ إِنْ یُرِیدُوا أی الذین یطلبون منک الصلح أَنْ یَخْدَعُوکَ بأن تکفوا عن القتال حتی یقووا فیبدءوکم بالقتال من غیر استعداد منکم فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ أی فإن الذی یتولی کفایتک الله هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ أی قواک بالنصر من عنده و بالمؤمنین الذی ینصرونک وَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ و أراد بالمؤمنین الأنصار و هم الأوس و الخزرج- عن أبی جعفر علیه السلام.

و السدی و أکثر المفسرین و أراد بتألیف القلوب ما کان بین الأوس و الخزرج من المعاداة و القتال فإنه لم یکن

ص: 153

«جاهد الکفار بالمنافقین» (با کفار بوسیله منافقان پیکار کن) و فرموده اند: این معنی بدان جهت است که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله چنان نبود که با منافقان جنگ کند بلکه به هر ترتیب می­توانست با آن­ها مدارا می­کرد و جلب رضایت آن­ها را می­فرمود، چون منافقان تظاهر به کفر خود نمی­کردند و تظاهر به ایمان می­کردند و صرف این که خدای تعالی عالم به کفر باطنی آن­ها بود موجب قتل آن­ها نمی شود. «وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ» یعنی سخن درشت و سخت بدان­ها بگو و با آن­ها مدارا نکن. (1)

درباره این فرموده خداوند متعال «وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُون» کلبی از ابن عباس روایت کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله را عادت چنان بود که چون به جنگی می­رفت جز منافقان و عُذر داران کسی از رفتن با آن حضرت تخلف نمی­کرد و چون جنگ تبوک پیش آمد و خداوند در ضمن آیات گذشته عیب­های منافقان و اصل نفاقشان را بیان فرمود، مردمان با ایمان سوگند یاد کرده گفتند: به خدا قسم از این پس در هیچ غزوه و هیچ سریه ای از رفتن تخلف نخواهیم کرد، و به همین جهت هنگامی که رسول خدا برای رفتن به سریه ها دستور داد همه مسلمانان به جنگ رفتند و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله را تنها در مدینه گذاردند، و از این­رو آیات فوق نازل شد. و مجاهد گفته: این آیه درباره جمعی از اصحاب رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نازل شد که به بادیه های اطراف رفته بودند و ضمن تحصیل و جمع آوری اموال به مردمی هم که برخورد کردند آنان را به هدایت دعوت نمودند، مردم به آن ها گفتند: شما کار خوبی نکرده اید که پیامبر خود را رها کرده و به نزد ما آمده اید، این گفتار سبب شد که این­ها در دل غمناک گردند و بالآخره همگی از بادیه به سوی مدینه حرکت کرده و به نزد رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله آمدند، خدای عز و جل به دنبال کوچ کردن دست جمعی آنان از بادیه آیه فوق را نازل فرمود. «لِیَنْفِرُوا کَافَّةً» این جمله به صورت نفی است ولی معنای آن نهی می­باشد یعنی مؤمنان نباید همگی به سوی جهاد رفته و پیامبر را تک و تنها بگذارند. و گفته شده: یعنی مؤمنان نباید همگی به منظور یاد گرفتن احکام دین از شهرهای خود کوچ کنند و به نزد پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله بیایند و دیار خود را خالی سازند. «فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ» و در معنای این آیه چند وجه گفته اند: وجه اول: ابن عباس و قتاده و ضحاک گفته اند: معنای آیه این است که چرا نباید از هر قبیله گروهی به جنگ بروند و گروهی دیگر برای یاد گرفتن احکام دین نزد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله بمانند، یعنی آن­ها که مانده اند قرآن را یاد گرفته و دستورات الهی و احکام و سنت­ها را بیاموزند، و اگر آیاتی از قرآن در زمان غیبت مجاهدان و سربازان اسلام نازل شد ماندگان در نزد رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله آن­ها را یاد گیرند تا پس از این که مجاهدان برگشتند آن­ها را به ایشان یاد دهند و بگویند: پس از رفتن شما این آیات نازل شد و ما یاد گرفته ایم و بدین ترتیب بدان­ها یاد دهند. و معنای جمله بعدی که می­فرماید:

ص: 156

حیان من العرب بینهما من العداوة مثل ما کان بین هذین الحیین فألف الله قلوبهم حتی صاروا متوادین متحابین ببرکة نبینا صلی الله علیه و آله و قیل أراد کل متحابین فی الله لَوْ أَنْفَقْتَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ما أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ أی لم یمکنک جمع قلوبهم علی الألفة وَ لکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ بأن لطف لهم بحسن تدبیره و بالإسلام الذی هداهم إلیه إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ لا یمتنع علیه شی ء یرید فعله و لا یفعل إلا ما تقتضیه الحکمة قال الزجاج و هذا من الآیات العظام و ذلک أن النبی صلی الله علیه و آله بعث إلی قوم أنفتهم شدیدة بحیث لو لطم رجل من قبیلة لطمة قاتل عنه قبیلة فألف الإیمان بین قلوبهم حتی قاتل الرجل أباه و أخاه و ابنه فأعلم الله سبحانه أن هذا ما تولاه منهم إلا هو یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أی کافیک الله و یکفیک متبعوک من المؤمنین و قال الحسن معناه الله حسبک و حسب من اتبعک أی یکفیک و یکفیهم قال الکلبی نزلت هذه الآیة بالبیداء فی غزوة بدر قبل القتال یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتالِ أی رغبهم فیه إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ علی القتال یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ من العدو وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا اللفظ خبر و المراد به الأمر بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ أی ذلک النصر من الله تعالی لکم علی الکفار و الخذلان للکفار بأنکم تفقهون أمر الله و تصدقونه فیما وعدکم من الثواب فیدعوکم ذلک إلی الصبر علی القتال و الجد فیه و الکفار لا یفقهون أمر الله و لا یصدقونه و لما علم الله تعالی أن ذلک یشق علیهم تغیرت المصلحة فی ذلک فقال الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ الحکم فی الجهاد وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً أراد به ضعف البصیرة و العزیمة و لم یرد ضعف البدن فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ علی القتال یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ من العدو وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ أی بعلم الله أو بأمره وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ أی معونة الله معهم. (1)

ص: 154

«و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم» نیز همین است که چون آن­ها به نزد ایشان بازگشتند اینان قرآن را بدان­ها بیاموزند و به وسیله آن بیمشان دهند. «لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ» باشد که آن­ها بترسند و بر خلاف دستور عمل نکنند و امام باقر علیه السلام در حدیثی فرمود: این دستور هنگامی بود که مردم زیاد شدند و خداوند آن­ها را مأمور فرمود تا جمعی به جهاد بروند و جمعی برای یاد گرفتن احکام دین در شهر بمانند، و جنگ روی نوبت باشد.

وجه دوم: این که دستور «تفقه» و «انذار»- یاد گرفتن احکام و بیم دادن مردم- هر دو مربوط به کوچ کنندگان و بیرون روندگان به سوی جنگ باشد، و خداوند آنان را ضمن پیکار با دشمن مأمور به یاد گرفتن امور دینی نیز فرموده تا در بازگشت به شهر مردمی را که در شهر مانده اند بترسانند. معنای لیتفقهوا فی الدین» این می شود که اینان در ضمن پیکار با دشمن بصیرتی پیدا کرده و به پیروزی خود بر مردمان مشرک یقین نموده و نصرت دین خدا را از نزدیک ببینند، و چون به شهر بازگشتند افراد دیگر قوم خود را که در وطن مانده و در حال کفر به سر می­برند از جریان مطلع ساخته و یاری خدا را از پیامبر و مؤمنان بدان­ها گوشزد کنند، شاید بدین وسیله آن­ها از جنگ و قتال با پیامبر صلی اللَّه علیه و آله بیم کنند، و از سرنوشت کفار دیگر بر خویش بترسند.

وجه سوم: جبائی گوید: «تفقه در دین» مربوط به کوچ کنندگان است، و معنای جمله چنین است: نشاید همه مؤمنان به نزد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله کوچ کنند و سرزمین­های خود را خالی بگذارند، بلکه باید از هر ناحیه ای گروهی کوچ کنند تا سخن آن حضرت را بشنوند و دستورات دین را از او یاد گیرند و سپس به نزد قوم خود باز گردند، و احکام را به اطلاع آنان برسانند و آنان را بیم دهند. و گوید: مقصود از «نفر» (کوچ کردن) بیرون رفتن برای تحصیل علم است، و این که آن را «نفر» نامیده به خاطر آن است که در این راه مجاهده و پیکار با دشمنان باید کرد. «الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ» یعنی با کفاری که با شما نزدیکند کارزار کنید چه از نظر نسب با شما نزدیک باشند و چه از نظر مکان و منزل. حسن گوید: این قبل از دستور کارزار با همه مشرکین بود و دیگری گفته: این حکم را در این­ زمان نیز باید اجرا کرد، زیرا برای اهل هیچ شهری شایسته نیست که به کارزار دشمنان دور دست بروند و نزدیکان را واگذارند زیرا این کار منجر به زیان گردد، و چه بسا همین وضع آنان را از مسیر خود باز دارد جز آنکه میان مسلمانان و دشمنان نزدیکشان معاهده و پیمان صلح برقرار شده باشد که در این ­صورت گذشتن از دشمنان نزدیک برای جنگ با دوردستان مانعی ندارد. «وَ لْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً» یعنی دلاوری و درشتی و پایداری در جهاد در شما ببینند. (1)

بیضاوی در تفسیر این فرموده خداوند: «ان الله یدافع عن الذین آمنوا» آورده است که: مقصود بلا و هلاک

ص: 157

و قال رحمه الله فی قوله تعالی لا تَتَّخِذُوا آباءَکُمْ وَ إِخْوانَکُمْ أَوْلِیاءَ هذا فی أمر الدین فأما فی أمر الدنیا فلا بأس بمجالستهم و معاشرتهم لقوله سبحانه وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً (1)

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی حَاطِبِ بْنِ أَبِی بَلْتَعَةَ حَیْثُ کَتَبَ إِلَی قُرَیْشٍ یُخْبِرُهُمْ بِخَبَرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَرَادَ فَتْحَ مَکَّةَ.

و قال ابن عباس لما أمر الله سبحانه المؤمنین بالهجرة و أرادوا الهجرة فمنهم من تعلقت به زوجته و منهم من تعلق به أبواه و أولاده فکانوا یمنعونهم من الهجرة فیترکون الهجرة لأجلهم فبین سبحانه أن أمر الدین مقدم علی النسب و إذا وجب قطع قرابة الأبوین فالأجنبی أولی إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَی الْإِیمانِ أی اختاروه علیه وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فترک طاعة الله لأجلهم و أطلعهم علی أسرار المسلمین فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ لنفوسهم و الباخسون حقها من الثواب قُلْ یا محمد لهؤلاء المتخلفین عن الهجرة إِنْ کانَ آباؤُکُمْ إلی قوله وَ عَشِیرَتُکُمْ أی أقاربکم وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها أی اکتسبتموها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها أی أن تکسد إذا شغلتم بطاعة الله و الجهاد وَ مَساکِنُ تَرْضَوْنَها أی یعجبکم المقام فیها أَحَبَّ إِلَیْکُمْ أی آثر فی نفوسکم مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ أی من طاعتهما وَ جِهادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا أی انتظروا حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ أی بحکمه فیکم و قیل بعقوبتکم إما عاجلا أو آجلا فِی مَواطِنَ کَثِیرَةٍ

وَرَدَ عَنِ الصَّادِقِینَ علیهم السلام أَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّهَا کَانَتْ ثَمَانِینَ مَوْطِناً (2).

وَ قاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً أی قاتلوهم جمیعا مؤتلفین غیر مختلفین بأن یکون حالا عن المسلمین و یجوز أن یکون حالا عن المشرکین. (3) و قال رحمه الله فی قوله تعالی جاهِدِ الْکُفَّارَ بالسیف و القتال وَ الْمُنافِقِینَ باللسان و الوعظ و التخویف أو بإقامة الحدود

وَ رُوِیَ فِی قِرَاءَةِ أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السلام

ص: 155

مشرکان است. «انّ الله لا یحبّ کلّ خوّان» خیانتکاری که در امانت خداوند خیانت می­کند. «کفور» مانند کسی که با قربانی کردن، به بت­ها تقرّب می­جوید و خداوند از آنان راضی نمی­گردد و آنان را یاری نمی­رساند. «اُذن» یعنی اجازه داده شد. «للذین یقاتلون» یعنی کسانی که با مشرکان می­جنگند. و چیزی که بدان اجازه داده شده (جهاد و نبرد) به خاطر دلالت سیاق کلام بر آن، حذف گردیده است. نافع و ابن عامر و حفص با فتحه تاء قرائت کرده­اند، یعنی: به کسانی که مشرکان با آنان نبرد می­کنند، اجازه داده شد. «بأنّهم ظلموا» به این دلیل که آنان مورد ظلم قرار گرفتند کسانی که صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بودند و مشرکان آنان را آزار می­دادند. اصحاب پیامبر که برخی مورد ضرب و شتم و برخی زخمی و مجروح می­شدند به نزد پیامبر آمده و از ستم مشرکان به نزد آن حضرت دادخواهی می­کردند. پیامبر به آنان می­فرمود: صبر پیشه کنید من هنوز به نبرد و جهاد امر نشده­ام. تا این که هجرت فرمود و آیه جهاد نازل شد. و آن آیه، اولین آیه­ای بود که درباره جهاد نازل شد پس از آنکه در هفتاد و چند آیه از جنگ و نبرد نهی شده بود. «و ان الله علی نصرهم لقدیر» خداوند آنان را به نصرت و یاری وعده داده چنانکه وعده دفع آزار و اذیت کافران را به آن­ها داده بود. «الذین اُخرجوا من دیارهم» یعنی از مکّه اخراج شدند. «بغیر حقّ» بدون دلیلی که مستوجب اخراج بوده باشند. «الا أن یقول ربنا الله» این عبارت بر منوال شعر نابغه ذبیانی است که سروده است:

آنان هیچ عیب و نقصی ندارند جز این که شمشیرهایشان از زد و خورد سپاهیان کند شده است.

و گفته شده: این عبارت از جمله قبل، قطع شده است.

«و لولا دفع الله الناس بعضهم ببعض» با مسلط کردن مؤمنان بر کافران. «لهدّمت» با مستولی شدن مشرکان بر اهل ادیان، ویران می­شد. «صوامع» صومعه­های راهبان. «و بیع» کلیساهای مسیحیان. «و صلوات» یعنی کنیسه­های یهودیان. و بدین جهت که در آن نماز می­گزاردند به این اسم نام گذاری شده است. و گفته شده: اصل آن «صلوت» در زبان عبری بود که معرّب شده است. «و مساجد» یعنی مساجد مسلمین.

ص: 158

جَاهِدِ الْکُفَّارَ بِالْمُنَافِقِینَ قَالُوا لِأَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمْ یَکُنْ یُقَاتِلُ الْمُنَافِقِینَ وَ إِنَّمَا کَانَ یَتَأَلَّفُهُمْ وَ لِأَنَّ الْمُنَافِقِینَ لَا یُظْهِرُونَ الْکُفْرَ وَ عِلْمُ اللَّهِ تَعَالَی بِکُفْرِهِمْ لَا یُبِیحُ قَتْلَهُمْ إِذَا کَانُوا یُظْهِرُونَ الْإِیمَانَ.

وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ و أسمعهم الکلام الغلیظ الشدید. (1) و فی قوله تعالی وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ قیل کان رسول الله صلی الله علیه و آله إذا خرج غازیا لم یتخلف عنه إلا المنافقون و المعذرون فلما أنزل الله عیوب المنافقین و بین نفاقهم فی غَزاة تبوک قال المؤمنون و الله لا نتخلف عن غَزاة یغزوها رسول الله صلی الله علیه و آله و لا سریة أبدا فلما أمر رسول الله صلی الله علیه و آله بالسرایا إلی الغزو نفر المسلمون جمیعا و ترکوا رسول الله صلی الله علیه و آله وحده فنزلت الآیة عن ابن عباس فی روایة الکلبی و قیل إنها نزلت فی ناس من أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله خرجوا فی البوادی فأصابوا من الناس معروفا و خصبا و دعوا من وجدوا من الناس علی الهدی (2) فقال الناس ما نراکم إلا و قد ترکتم صاحبکم و جئتمونا فوجدوا فی أنفسهم من ذلک حرجا و أقبلوا کلهم من البادیة حتی دخلوا علی النبی صلی الله علیه و آله فأنزل الله هذه الآیة عن مجاهد لِیَنْفِرُوا کَافَّةً هذا نفی معناه النهی أی لیس للمؤمنین أن ینفروا إلی الجهاد بأجمعهم و یترکوا النبی صلی الله علیه و آله فریدا و قیل معناه لیس علیهم أن ینفروا کلهم من بلادهم إلی النبی صلی الله علیه و آله لیتعلموا الدین و یضیعوا من وراءهم و یخلوا دیارهم فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ فیه وجوه أحدها فهلا خرج إلی الغزو من کل قبیلة جماعة و یبقی مع النبی صلی الله علیه و آله جماعة لیتفقهوا فی الدین یعنی الفرقة القاعدین یتعلمون القرآن و السنن و الفرائض و الأحکام فإذا رجعت السرایا و قد نزل بعدهم القرآن و تعلمه القاعدون قالوا لهم إذا رجعوا إلیهم إن الله قد أنزل بعدکم علی نبیکم قرآنا و قد تعلمناه فیتعلمه السرایا (3) فذلک قوله

ص: 156

«یذکر فیها اسم الله» صفت برای این چهار مکان یا صفت برای مساجد است که از دیگر مکان­ها برتری داده شده و بدان اختصاص یافته است. «و لینصرنّ اللهُ من ینصره» یعنی هر که دینش را یاری کند. و خداوند وعده خویش را عملی نمود و مهاجرین و انصار را بر قهرمانان عرب و پادشاهان ایران و روم چیره گرداند و سرزمین و دیار این­ها را به تصاحب مسلمانان درآورد. «ان الله لَقویٌّ» بر یاری آن­ها نیرومند است. «عزیز» یعنی چیزی مانع از اراده او نمی­شود. (1)

و در تفسیر این فرموده خداوند متعال « لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَةٌ » گوید: یعنی چرا سوره­ای درباره جهاد نازل نشد؟ « فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ » سوره آشکاری که متشابه نیست. « وَ ذُکِرَ فِیهَا الْقِتالُ » یعنی به جهاد امر شد. « رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ » مرض ضعف در دین است. و گفته شده: مرض نفاق است. « یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ » از روی ترس و هراس. « فَأَوْلی لَهُمْ» یعنی ویل و هلاک بر آنان. وزن افعل از «الولی» به معنای قرب، یا وزن فعلی از «آل» است. و مقصود از آن، نفرین و دعا بر علیه آنان است به این که مصیبت و امری ناخوشایند بر آنان نازل شود، یا به سرانجام کار خویش گرفتار آیند. « طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ » جمله استینافی است. یعنی: امر آنان اطاعت است، یا بدین معنا که اطاعت و سخن نیک برایشان بهتر است. یا این که حکایت (مقول قول) سخن آنان بر اساس قرائت اُبیّ است: «یقولون طاعۀ».

« فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ» یعنی امر جدّی شد. و در واقع برای اصحاب امر است و اسناد به امر به صورت مجازی است. «فلو صدقوا الله» یعنی در آن چه از حرص و اشتیاق به جهاد و ایمان گمان می­کنند. «لکان» همانا راستگویی می باشد. « خَیْراً لَهُمْ فَهَلْ عَسَیْتُمْ» آیا از آن­ها انتظار می­رود. «إن تولّیتم» کارهای مردم را بر عهده بگیرید و بر آنان چیره شوید، یا اعراض کنید و از اسلام بازگردید. « أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ» رقابت و پیکار برای به دست گرفتن حکومت و ولایت. «فلا تنهوا» یعنی سست و ضعیف نشوید. «و تدعوا الی السلم»

ص: 159

وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ أی و لیعلموهم القرآن و یخوفوهم به إذا رجعوا إلیهم لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ فلا یعملون بخلافه

وَ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام: کَانَ هَذَا حِینَ کَثُرَ النَّاسُ فَأَمَرَهُمُ اللَّهُ أَنْ تَنْفِرَ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ وَ تُقِیمَ طَائِفَةٌ لِلتَّفَقُّهِ وَ أَنْ یَکُونَ الْغَزْوُ نَوْباً.

و ثانیها أن التفقه و الإنذار یرجعان إلی الفرقة النافرة و حثها الله علی التفقه لترجع إلی المتخلفة فتحذرها معنی لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ لیتبصروا و یتیقنوا بما یریهم الله عز و جل من الظهور علی المشرکین و نصرة الدین وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ من الکفار إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ من الجهاد فیخبرونهم بنصر الله النبی صلی الله علیه و آله و المؤمنین لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ أن یقاتلوا النبی صلی الله علیه و آله فینزل بهم ما نزل بأصحابهم من الکفار.

و ثالثها أن التفقه راجع إلی النافرة و التقدیر ما کان لجمیع المؤمنین أن ینفروا إلی النبی صلی الله علیه و آله و یخلوا دیارهم و لکن لینفر إلیه من کل ناحیة طائفة لیسمع کلامه و یتعلم الدین منه ثم ترجع إلی قومها فیبین لهم ذلک و ینذرهم (1) عن الجبائی قال و المراد بالنفر هنا الخروج لطلب العلم الَّذِینَ یَلُونَکُمْ أی من قرب منکم مِنَ الْکُفَّارِ الأقرب منهم فالأقرب فی النسب و الدار قال الحسن کان هذا قبل الأمر بقتال المشرکین کافة و قال غیره هذا الحکم قائم الآن لأنه لا ینبغی لأهل بلد أن یخرجوا إلی قتال الأبعد و یدعوا الأقرب و الأدنی لأن ذلک یؤدی إلی الضرر و ربما یمنعهم ذلک عن المضی فی وجهتهم إلا أن تکون بینهم و بین الأقرب موادعة فلا بأس حینئذ بمجاوزة الأقرب إلی الأبعد وَ لْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً أی شجاعة أو شدة أو صبرا علی الجهاد (2) قوله تعالی إِنَّ اللَّهَ یُدافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا قال البیضاوی أی غائلة

ص: 157

و از روی خواری به صلح دعوت نکنید. و جایز است که نصب آن با «أن» مخفی شده باشد. «و انتم الاعلون» یعنی غالب و برتر هستید. «و الله معکم» یاور شما است. «و لن یترکم اعمالکم» یعنی اعمال شما تباه نمی­شود. از «وترت الرجل» هرگاه خویشاندن نزدیک و صمیمی او را بکشی تا کسی نباشد که انتقامش را بگیرد. و در آیه، تعطیل شدن پاداش اعمال و جدا شدن اعمال از پاداش، بدان تشبیه شده است. (1)

در تفسیر آیه «و هو الذی انزل السکینۀ» آورده است: یعنی آرامش و اطمینان. «فی قلوب المؤمنین» تا در هنگامی که جان­ها نگران و قدم­ها، لرزان است ثابت و پا برجا باشند. «لیزدادوا ایماناً مع ایمانهم» یعنی تا یقینی بر یقین خود بیفزایند و عقیده و باورشان راسخ و بر آن آرام و قرار بگیرند، یا این که خداوند در قلب­های آنان نسبت به آن چه پیامبر آورد، آرامش نهاد تا ایمان به شریعت­ها بر ایمانشان به خدا و روز قیامت افزوده گردد. «و لله جنود السموات و الارض» که امر آن­ها را تدبیر کرده و آنگونه که حکمتش اقتضا می­کند، یک بار برخی را بر برخی دیگر مسلط گردانده و بار دیگر در میانشان صلح برقرار می­کند. «الظانّین بالله ظنّ السوء» گمان بدشان این بود که خداوند، پیامبرش و مؤمنان را یاری نمی­رساند. «علیهم دائرۀ السوء» مصیبت و پیشامدی که گمان می­کردند بر مؤمنان وارد می­آید و در انتظار آن بودند، از خودشان فراتر نرفت و بر آن­ها نازل شد. (2)

طبرسی درباره این فرموده خداوند متعال «وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» گوید: یعنی خداوند لشکریان آسمان و زمین را که عبارتند از فرشتگان و جنّیان و انسان­ها و شیاطین در اختیار دارد. یعنی: اگر خداوند خواسته باشد شما را به وسیله اینان یاری خواهد فرمود. و در این آیه این نکته بیان شده است که اگر خداوند بخواهد مشرکین را به هلاکت می رساند، ولی خداوند نسبت به آنان و آن چه که از نسلشان بیرون می­آید آگاه است، و به جهت علم و حکمت خود به آنان مهلت داده است، و از روی عجز و نیاز به بندگان خود دستور جهاد با دشمنانش را نداده است، بلکه بدان منظور تا به مجاهدین راهش پاداش نیکو عطا فرماید. «قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ» یعنی: ای محمّد به اعراب تخلّف کننده از تو که از حرکت به سوی حدیبیه تخلّف نمودند بگو: « مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلی قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ» یعنی در آینده نزدیک شما را به جنگ قومی نیرومند دعوت می کنیم. (و درباره این قوم که چه کسانی بوده اند شش قول است): این قوم هوازن و حنین است. و روایت شده است که این قوم هوازن و ثقیف است. و گفته شده که این قوم بنو حنیفه با مسیلمه کذّاب بوده است. و گفته شده که منظور از این قوم مردم فارس بوده است. و برخی گفته اند که منظور از این قوم رومیان بوده است. بعضی هم گفته اند منظور از آن قوم مردم صفّین و یاران معاویه است. «تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ» یعنی: به ناچار در جنگ با این قوم یکی از این دو کار باید انجام گیرد یا با آنان بجنگید یا آنان تسلیم شوند یعنی: اقرار به اسلام آورند و آن را بپذیرند، بعضی گفته اند (یسلمون) یعنی: تسلیم شما شوند. و «فَإِنْ

ص: 160

المشرکین إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ خَوَّانٍ فی أمانة الله کَفُورٍ (1) کمن یتقرب إلی الأصنام بذبیحته فلا یرضی فعلهم و لا ینصرهم أُذِنَ رخص للذین یقاتلون المشرکین و المأذون فیه محذوف (2) لدلالته علیه و قرأ نافع و ابن عامر و حفص بفتح التاء أی للذین یقاتلونهم المشرکون (3) بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا بسبب أنهم ظلموا و هم أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله کان المشرکون یؤذونهم و کانوا یأتونه من بین مضروب و مشجوج (4) یتظلمون إلیه فیقول لهم اصبروا فإنی لم أومر بالقتال حتی هاجر فأنزلت و هی أول آیة نزلت فی القتال بعد ما نهی عنه فی نیف و سبعین آیة وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ وعد لهم بالنصر کما وعد بدفع أذی الکفار عنهم الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ یعنی مکة بِغَیْرِ حَقٍّ بغیر موجب استحقوا به إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ علی طریقة قول النابغة.

و لا عیب فیهم غیر أن سیوفهم***بهن فلول من قراع الکتائب

و قیل منقطع.

وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ بتسلیط المؤمنین منهن علی الکافرین لَهُدِّمَتْ لخربت باستیلاء المشرکین علی أهل الملل صَوامِعُ صوامع الرهبانیة وَ بِیَعٌ و بیع النصاری وَ صَلَواتٌ و کنائس الیهود و سمیت بها لأنها یصلی فیها و قیل أصله (5) صلوتا بالعبرانیة فعربت وَ مَساجِدُ و مساجد المسلمین

ص: 158

تُطِیعُوا» یعنی: اگر آماده شوید و به جنگ آنان بروید. «کَما تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ» یعنی: همانگونه که قبلا از رفتن به جنگ حدیبیه روگردان شدید. «وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً» یعنی: و پاداش آنان را فتحی نزدیک قرار داد که به قول برخی فتح خیبر است، و بنا بر گفته برخی دیگر منظور از آن فتح مکه است. «وَ مَغانِمَ کَثِیرَةً یَأْخُذُونَها» یعنی: غنائم خیبر، و گفته شده: منظور از این غنائم، غنائم جنگ هوازن است. «وَعَدَکُمُ اللَّهُ مَغانِمَ کَثِیرَةً تَأْخُذُونَها» یعنی: خداوند به شما وعده داده است که در رکاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و نیز پس از او تا روز قیامت غنیمت های جنگی بسیاری به دست آورید. «فَعَجَّلَ لَکُمْ هذِهِ» و این غنیمت را که غنیمت خیبر باشد برای شما زودتر قرار داده است. «وَ کَفَّ أَیْدِیَ النَّاسِ عَنْکُمْ» و جریان آن بدین قرار بود که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همین که قصد خیبر نمود و اهالی آن را محاصره کرد قبائلی از اسد و غطفان به فکر افتادند که در غیاب مسلمین به اموال و خانواده های آنان دستبرد زنند و آنان را غارت کنند، خداوند رعب مسلمانان را در دلشان انداخت و از فکر خود منصرف شدند. بعضی گفته اند: مالک بن عوف و عیینة بن حصین با بنی اسد و غطفان برای یاری یهودیان خیبر آمده بودند، خداوند رعب مسلمین را در دلشان افکند و برگشتند. «وَ لِتَکُونَ» تا غنیمتی که خداوند برای جنگجویان مؤمنین قرار داده است. «آیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ» نمونه و نشانه ای برای راست بودن وعده های الهی باشد و بدانند همانگونه که خدا قبلا وعده تصرّف این غنائم را داده بود آنان هم موفّق شدند و غنائم را به چنگ آوردند. «وَ یَهْدِیَکُمْ صِراطاً مُسْتَقِیماً» و بدین وسیله بر هدایت شما افزوده نسبت به محمّد صلی الله علیه و آله و سلم و قرآنش ایمان بیشتر پیدا کنید، زیرا صدق وعده های قرآن در مورد فتح و غنائم جنگی مشاهده کرده اید. «وَ أُخْری لَمْ تَقْدِرُوا» خداوند به شما غنیمت­های جنگی دیگری را وعده فرموده است که قدرت آن را ندارید، ولی خداوند آن را برای شما آماده فرموده است و آن عبارت است از مکه. و گفته شده: منظور از آن مواردی است که از آن پس تا به حال خداوند برای مسلمین فتح کرده است. و گفته شده: منظور از آن فتح فارس و روم است. «قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها» یعنی: خداوند بر آن قدرت داشته و از نظر علم و آگاهی بر آن احاطه دارد. «وَ لَوْ قاتَلَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا» ای مؤمنین اگر روز حدیبیه کافران قریش با شما می­جنگیدند. «لَوَلَّوُا الْأَدْبارَ» یعنی شکست می­خورند. و نیز گفته اند: منظور از این کافران کسانی از طایفه اسد و غطفان است که می­خواسته اند خانواده های مسلمانان را غارت کنند. «سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِی» یعنی: این است سنت من درباره آنان که از من اطاعت می­کنند و آنان که نافرمانیم می نمایند، همیشه یاورانم را یاری نموده دشمنانم را خار می­سازم. (1)

«لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ» دلیلش این است که قتال قبل از فتح سخت تر و نیازش به انفاق و جهاد بیشتر و حسّاس تر بوده است. (2)

طبرسی درباره آیه «ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری» گوید: ابن عباس گوید: آیه «ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری» در اموال کفّار اهل قری که روستاهای بنی قریظه و بنی النضیر اند و آن دو در مدینه بودند و فدک و آن بر سه میلی مدینه بود و خیبر و دهات عرینه و ینبع، نازل شد.

ص: 160

1

خداوند آن را برای پیامبرش قرار داد که درباره آن، آن طوری که می­خواهد حکم کند و عمل نماید و خبر داد که تمام آن­ها برای اوست. پس عدّه ای گفتند: آیا آن را تقسیم نمی­کنید؟ و آن آیات نازل شد. و بعضی گویند: آیه اوّلی بیان اموال بنی النضیر است به ویژه بنا بر این فرموده: «وَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْهُمْ» و آیه دوّمی بیان اموالی است که بدون جنگ و کشتار بدست آمده است. و بعضی گویند: هر دو تای آن یکی است و آیه دوّم بیان مالی است که خدا در آیه اوّل یاد نموده است. و از ابن عباس روایت شده که گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز بنی النضیر به انصار فرمود: اگر خواستید که از اموالتان و منازلتان به مهاجرین تقسیم کنید و آن­ها در این غنیمت شریک باشند و اگر نخواستید مال و خانه ها برای خودتان باشد و چیزی از این غنیمت برای شما نیست، پس انصار گفتند: بلکه ما اموال و منازلمان را با آن­ها تقسیم می­کنیم و غنائم هم مال ایشان باشد، ما با آن­ها در غنائم شریک نمی­شویم. پس این آیه نازل شد «وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ». «مِنْهُمْ» از یهودیانی که بیرونشان کرد. «فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ» از وجیف به معنای شتاب کردن در حرکت است. یعنی: بر آن اسب و شتری را نتازاندید. و رکاب، شتری است که مردم بارشان را بر آن حمل می­کنند. «وَ لکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلی مَنْ یَشاءُ» یعنی بدون جنگ ایشان را بر دشمنانشان با انداختن رعب و وحشت در دل ایشان، مسلط می­گرداند. خداوند اموال بنی النضیر را برای پیامبرش مخصوص قرار داد که هر طور می­خواهد آن را صرف کند. پیامبر آن را بین مهاجرین تقسیم کرد و چیزی به انصار نداد جز به سه نفری که نیازمند بودند و آن­ها ابو دجانه و سهل بن حنیف و حارث بن صمّه بودند. «مِنْ أَهْلِ الْقُری» یعنی آن چه از اموال کفار اهل روستاها بر پیامبرش برگردانیده «فَلِلَّهِ» برای خداست که به آن چه که دوست دارد شما را در آن فرمان می­دهد «وَ لِلرَّسُولِ» خداوند پیامبرش را بر آن مالک کرد. «وَ لِذِی الْقُرْبی» و برای نزدیکان یعنی اهل بیت رسالت و نزدیکان او که بنی هاشم اند. «وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ» از ایشان برای آنکه تقدیرش چنین است و برای نزدیکان و یتیمان اهل بیت او و تهی دستان ایشان. «کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ» و دولۀ اسم است برای چیزی که مردم دست به دست میان خود می گردانند، یعنی تا این که فی ء متداول رؤسای شما نشود که هر چه می­خواهند در آن عمل کنند چنانچه در جاهلیّت معمول بود. «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ»یعنی آن چه پیامبر به شما از فی ء و آن اموال عطا کند و ببخشد آن را بگیرید و خشنود باشید و آن چه که به شما امر می­کند، انجام دهید، زجاج گوید: خداوند سبحان بیان نمود و توضیح داد از مساکین آن­هایی که برایشان حقّی است پس فرمود: «لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرِینَ» آن گاه خداوند سبحان انصار را توصیف و مدح نمود تا خاطرشان از فی ء شاد شود و فرمود: «وَ الَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ و الایمان».(3)

ص: 162

یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیراً صفة للأربع أو المساجد خصت بها تفضیلا وَ لَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ أی ینصر دینه (1) و قد أنجز الله وعده بأن سلط المهاجرین و الأنصار علی صنادید العرب و أکاسرة العجم و قیاصرتهم و أورثهم أرضهم و دیارهم إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ علی نصرهم عَزِیزٌ لا یمانعه شی ء. (2) و قال فی قوله تعالی لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَةٌ أی هلا نزلت سورة فی أمر الجهاد فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ مبینة لا تشابه فیها وَ ذُکِرَ فِیهَا الْقِتالُ أی الأمر به رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ضعف فی الدین و قیل نفاق یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ جبنا و مخافة فَأَوْلی لَهُمْ فویل لهم أفعل من الولی و هو القرب أو فعلی من آل و معناه الدعاء علیهم بأن یلیهم المکروه أو یئول إلیه أمرهم طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ استئناف أی أمرهم طاعة أو طاعة و قول معروف خیر لهم أو حکایة قولهم لقراءة أبی یقولون طاعة فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ أی جد و هو لأصحاب الأمر و إسناده إلیه مجاز فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ أی فیما زعموا من الحرص علی الجهاد أو الإیمان لَکانَ الصدق خَیْراً لَهُمْ فَهَلْ عَسَیْتُمْ فهل یتوقع منکم إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أمور الناس و تأمرتم علیهم أو أعرضتم و تولیتم عن الإسلام أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ تناجزا علی الولایة (3) و تجاذبا لها فَلا تَهِنُوا فلا تضعفوا وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ و لا

ص: 159

«وَ أُخْری تُحِبُّونَها» یعنی و تجارت دیگری یا خصلت دیگری که آن را دوست بدارید در دنیا با ثواب آخرت و این از خدای تعالی تشویق و ترغیب بیشتری است، «نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ» پیروزی بر قریش «وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ» یعنی فتح و پیروزی بر فارس و روم و سایر فتوح اسلامی بنا بر عموم بلاد. (1)

در تفسیر این فرموده خداوند «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ» گوید: از امام صادق علیه السلام روایت شده که به صورت «جاهد الکفار بالمنافقین» قرائت کرده است. و فرمود: این معنی بدان جهت است که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله چنان نبود که با منافقان جنگ کند بلکه به هر ترتیب می­توانست با آن­ها مدارا می کرد و رضایت آن­ها را جلب می­کرد.(2)

روایات

روایت1.

کافی: معاویه بن عمار از امام صادق روایت کرده که فرمود: شعار ما «یا محمد یا محمد» است و شعار ما در روز بدر «یا نصر الله اقترب اقترب» بود و شعار مسلمانان در روز احد «یا نصر الله اقترب» و در روز بنی نضیر « یَا رُوحَ الْقُدُسِ أَرِحْ» و در روز بنی قینقاع « یَا رَبَّنَا لَا یَغْلِبُنَّکَ» و در روز طائف «یا رضوان» و شعار روز حنین «یا بنی عبدالله یا بنی عبدالله» و در روز احزاب « حم لَا یُنْصَرُونَ » و در روز بنی قریظه « یَا سَلَامُ أَسْلِمْهُمْ » و در روز مُرَیسِیع که روز بنی مصطلق است « أَلَا إِلَی اللَّهِ الْأَمْرُ » و در روز حدیبیۀ «الا لعنۀ الله علی الظالمین» و در روز خیبر یعنی روز قَموص « یَا عَلِیُّ ائْتِهِمْ مِنْ عَلُ » و در روز فتح «نحن عباد الله حقّاً حقّاً» و در روز تبوک «یا أحد یا صمد» و در روز بنی مُلَوَّح « أَمِتْ أَمِتْ » و در روز صفین «یا نصر الله» و شعار حسین علیه السلام «یا محمد» بود و شعار ما «یا محمد» است.(3)

توضیح

«الشِعار» بر وزن «کتاب» نشانه و رمز در جنگ است. جزری گوید: در حدیث جهاد آمده است که: «اذا ثبتم فقولوا : حم یا ینصرون» گفته شده به این معنی است که: هرگاه وارد جنگ شدید بگویید پروردگارا آنان نصرت نشوند. و مقصود از آن خبر است نه دعا، زیرا اگر دعا می­بود باید به صورت مجزوم «لا ینصروا» ذکر می­شد. گویی گفته است: سوگند به خدا

ص: 163

تدعوا إلی الصلح تذللا و یجوز نصبه بإضمار أن وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ الأغلبون وَ اللَّهُ مَعَکُمْ ناصرکم وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ و لن یضیع أعمالکم من وترت الرجل إذا قتلت متعلقا له من قریب أو حمیم فأفردته عنه من الوتر شبه به تعطیل ثواب العمل و إفراده منه. (1) و فی قوله تعالی هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ الثبات و الطمأنینة فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ حتی یثبتوا حیث تقلق النفوس و تدحض الأقدام لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ یقینا مع یقینهم برسوخ العقیدة و اطمئنان النفس علیها أو أنزل فیها السکون إلی ما جاء به الرسول لیزدادوا إیمانا بالشرائع مع إیمانهم بالله و بالیوم الآخر وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یدبر أمرها فیسلط بعضها علی بعض تارة و یوقع فیما بینهم السلم أخری کما تقتضیه حکمته الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ الأمر السوء و هو أن لا ینصر رسوله و المؤمنین عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ دائرة ما یظنونه و یتربصونه بالمؤمنین لا یتخطاهم. (2) و قال الطبرسی وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یعنی الملائکة و الجن و الإنس و الشیاطین و المعنی لو شاء لأعانکم بهم و فیه بیان أنه لو شاء لأهلک المشرکین لکنه عالم بهم و بما یخرج من أصلابهم فأمهلهم لعلمه و حکمته و لم یأمر بالقتال عن عجز و احتیاج لکن لیعرض المجاهدین لجزیل الثواب قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ الذین تخلفوا عنک فی الخروج إلی الحدیبیة مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ فیما بعد إِلی قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ و هم هوازن و حنین و قیل هوازن و ثقیف و قیل بنو حنیفة مع مسیلمة و قیل أهل فارس و قیل الروم و قیل هم أهل صفین أصحاب معاویة تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ معناه أن أحد الأمرین لا بد أن یقع لا محالة و تقدیره أو هم یسلمون أی یقرون بالإسلام و یقبلونه و قیل ینقادون لکم فَإِنْ

ص: 160

نصرت و یاری نمی­شوند. و گفته شده: سوره­هایی که در آغاز آن «حم» آمده سوره­های با عظمتی هستند. پس خبر داده که ذکر آن­ها به جهت شرافت منزلت این سوره­ها بوده به گونه­ای که به واسطه آن از خداوند مدد می­گیری که نصرت الهی را نازل کند. و «لا ینصرون» کلام استینافی است گویی زمانی که گفت: بگوئید: «حم» گفتند: اگر این عبارت را گفتیم چه اتفاقی می­افتند؟ پس گفت: یاری نمی­شوند. و گوید: در حدیث آمده است که: «یا منصور امت» و آن امرِ به مرگ است و مقصود از آن فال نیک زدن به نصرت الهی است پس از آنکه به میراندن امر شده و غرض از شعار حاصل شده است. آنان این عبارت را علامت و رمزی در میان خویش قرار دادند که به خاطر تاریکی شب بتواند همدیگر را بشناسند. پایان نقل قول.

جوهری گوید: گفته می­شود: «اتیته من عل الدار» با کسره لام یعنی از بالای خانه. و «اتیته من علُ» با ضمه لام می­آید.

می­گویم: در برخی روایت­های عامۀ آمده است: «امت امت بدون یا منصور» و گفته­اند: مخاطب، خداوند متعال است و ظاهراً اینگونه است که مخاطب مخصوصا در این روایت ، هر یک از رزمندگان هستند.

روایت2.

کافی: سکونی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: افرادی برای جنگ به «مُزَیْنَة» رفته بودند، وقتی به مدینه و حضور رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم برگشتند، آن حضرت فرمود: شعار شما چه بود؟ گفتند: حرام، سپس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: بلکه شعار شما «حلال» بوده است. (1)

روایت3.

و نیز روایت شده که شعار مسلمانان در روز بدر «یَا مَنْصُورُ أَمِتْ» و شعارم مهاجران در روز احد «یا بنی عبدالله، یابنی عبدالرحمن»، و شعار قبیله اوس «یا بنی عبدالله» بود. (2)

روایت4.

نوادر راوندی: موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام مانند این دو خبر را روایت کرده و پایان حدیث دوم آورده است که شعار دیگر آن­ها «یا بنی عبید الله» بود. (3)

ص: 164

تُطِیعُوا أی فی قتالهم کَما تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ أی عن الخروج إلی الحدیبیة وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً یعنی فتح خیبر و قیل فتح مکة وَ مَغانِمَ کَثِیرَةً یَأْخُذُونَها یعنی غنائم خیبر و قیل غنائم هوازن وَعَدَکُمُ اللَّهُ مَغانِمَ کَثِیرَةً مع النبی صلی الله علیه و آله و من بعده إلی یوم القیامة فَعَجَّلَ لَکُمْ هذِهِ یعنی غنیمة خیبر وَ کَفَّ أَیْدِیَ النَّاسِ عَنْکُمْ و ذلک أن النبی صلی الله علیه و آله لما قصد خیبر و حاصر أهلها همت قبائل من أسد و غطفان أن یغیروا علی أموال المسلمین و عیالهم بالمدینة فکف الله أیدیهم عنهم بإلقاء الرعب فی قلوبهم و قیل إن مالک بن عوف و عیینة بن حصین مع بنی أسد و غطفان جاءوا لنصرة الیهود من خیبر فقذف الله الرعب فی قلوبهم و انصرفوا وَ لِتَکُونَ الغنیمة التی عجلها لهم آیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ علی صدقک حیث وعدتهم أن یصیبوها فوقع المخبر علی وفق الخبر وَ یَهْدِیَکُمْ صِراطاً مُسْتَقِیماً أی و یزیدکم هدی بالتصدیق بمحمد صلی الله علیه و آله و ما جاء به مما ترون من عدة الله فی القرآن بالفتح و الغنیمة وَ أُخْری لَمْ تَقْدِرُوا عَلَیْها أی وعدکم الله مغانم أخری لم تقدروا علیها بعد أو قریة أخری و هی مکة و قیل هی ما فتح الله علی المسلمین بعد ذلک إلی الیوم و قیل إن المراد بها فارس و الروم قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها أی قدرة أو علما وَ لَوْ قاتَلَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا من قریش یوم الحدیبیة لَوَلَّوُا الْأَدْبارَ منهزمین و قیل الذین کفروا من أسد و غطفان الذین أرادوا نهب ذراری المسلمین سُنَّةَ اللَّهِ أی هذه سنتی فی أهل طاعتی و أهل معصیتی أنصر أولیائی و أخذل أعدائی. (1) لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ لأن القتال قبل الفتح کان أشد و الحاجة إلی النفقة و إلی الجهاد کان أکثر و أمس. (2) و فی قوله تعالی وَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ قال ابن عباس نزل قوله ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فی أموال کفار أهل القری و هم قریظة و بنو النضیر و هما بالمدینة و فدک و هی من المدینة علی ثلاثة أمیال و خیبر و قری عرینة

ص: 161

روایت5.

با همین اسناد گوید: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم به گروهی که آنان را به جنگ اعزام می کرد، فرمود: شعار شما «حم لَا یُنْصَرُونَ» باشد، چون آن یکی از اسم­های بزرگ خداوند متعال است. (1)

روایت6.

با همین اسناد از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: شعار اصحاب رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم در جنگ با «مسیلمه کذّاب»، «یَا أَصْحَابَ الْبَقَرَة» بود، اما شعار مسلمانان در «رحیبه» که «خالد بن ولید» فرماندهی می کرد « أَمِتْ أَمِتْ » بود. (2)

روایت7.

معانی الاخبار: ابو عمیر، از تعدادی از یاران ما، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که درباره مردی که نذر کرد مال کثیر به عنوان صدقه دهد، از ایشان پرسید. فرمود: آن هشتاد و بیشتر است. زیرا که خدای عز و جل می فرماید: «لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّهُ فِی مَوَاطِنَ کَثِیرَةٍ» و آن جا هشتاد موطن بود. (3)

روایت8.

تفسیر قمی: محمد بن عُمر گوید: متوکل سخت بیمار شده بود. نذر کرد اگر خدا او را شفا دهد، مبلغ زیادی از دینار را به عنوان صدقه خواهد داد - یا گفت: مبلغ کثیری درهم - پس شفا یافت و علما را جمع کرد و درباره مقدار آن (صدقه) از آنان پرسید. نظرهای مختلفی دادند. یکی از آنان گفت: ده هزار و برخی دیگر گفتند: صد هزار. هنگامی که اختلاف پیدا کردند، عباده به او گفت: به دنبال پسر عمویت علی بن محمد (امام هادی) علیه السلام بفرست و در این باره از او بپرس. پس به دنبال او فرستاد و از او سئوال کرد. آن حضرت علیه السلام فرمود: مبلغ کثیر ، هشتاد است. گفتند: پیک را به سوی او برگردان و بگو به چه استناد کرده ای؟ فرمود: به فرموده خدای عز و جل : «لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّهُ فِی مَوَاطِنَ کَثِیرَةٍ» پس این مواطن (مواضع) هشتاد موطِن بود. (4)

کافی: علی بن ابراهیم از برخی از اصحابش همین حدیث را روایت کرده است.(5)

ص: 165

و ینبع جعلها الله لرسوله صلی الله علیه و آله یحکم فیها ما أراد و أخبر أنها کلها له فقال أناس فهلا قسمها فنزلت الآیة و قیل إن الآیة الأولی بیان أموال بنی النضیر خاصة لقوله وَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْهُمْ و الآیة الثانیة بیان الأموال التی أصیبت بغیر قتال و قیل إنهما واحد و الآیة الثانیة بیان قسم المال الذی ذکره الله فی الآیة الأولی و

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ بَنِی النَّضِیرِ إِنْ شِئْتُمْ قَسَمْتُمْ لِلْمُهَاجِرِینَ مِنْ أَمْوَالِکُمْ وَ دِیَارِکُمْ وَ تُشَارِکُونَهُمْ فِی هَذِهِ الْغَنِیمَةِ وَ إِنْ شِئْتُمْ کَانَتْ لَکُمْ دِیَارُکم وَ أَمْوَالُکُمْ وَ لَا یُقْسَمُ لَکُمْ شَیْ ءٌ مِنَ الْغَنِیمَةِ فَقَالَ لَهُمُ الْأَنْصَارُ بَلْ نَقْسِمُ لَهُمْ مِنْ أَمْوَالِنَا وَ دِیَارِنَا وَ نُؤْثِرُهُمْ بِالْغَنِیمَةِ وَ لَا نُشَارِکُهُمْ فِیهَا فَنَزَلَتْ وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ الْآیَةَ.

مِنْهُمْ أی من الیهود الذین أجلاهم فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ من الوجیف سرعة السیر أی لم تسیروا إلیها علی خیل و لا إبل و الرکاب الإبل التی تحمل القوم وَ لکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلی مَنْ یَشاءُ أی یمکنهم من عدوهم من غیر قتال بأن یقذف الرعب فی قلوبهم جعل الله أموال بنی النضیر لرسوله صلی الله علیه و آله خاصة یفعل بها ما یشاء فقسمها رسول الله صلی الله علیه و آله بین المهاجرین و لم یعط الأنصار منها شیئا إلا ثلاثة نفر کانت بهم حاجة و هم أبو دجانة و سهل بن حنیف و الحارث بن صمة مِنْ أَهْلِ الْقُری أی من أموال کفار أهل القری فَلِلَّهِ یأمر فیه بما أحب وَ لِلرَّسُولِ بتملیک الله إیاه وَ لِذِی الْقُرْبی یعنی أهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله و قرابته و هم بنو هاشم وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ منهم کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ الدولة الشی ء الذی یتداوله القوم بینهم أی لئلا یکون الفی ء متداولا بین الرؤساء منکم یعمل فیه کما کان یعمل فی الجاهلیة وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ أی ما أعطاکم من الفی ء فارضوا به و ما أمرکم به فافعلوه قال الزجاج ثم بین سبحانه من المساکین الذین لهم الحق فقال للفقراء المهاجرین ثم ثنی سبحانه بوصف الأنصار و مدحهم حتی طابت أنفسهم عن الفی ء فقال وَ الَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإِیمانَ الآیة (1)

ص: 162

روایت9.

امالی طوسی: حقیبۀ روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم نامه­ای برایش فرستاد و او دَلوَش را بدان وصله زد. دخترش به او گفت: نامه سرور عرب را گرفته­ای و دلوت را بدان وصله می­زنی؟ حتما بلا و مصیبتی بر تو نازل می­شود. گوید: سپاه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر او حمله کرد و او گریخت. و هر متاع اندک و بسیاری که داشت گرفته شد. سپس بعدا مسلمان شد و پیامبر به او فرمود: پیش از تقسیم غنایم به دنبال اموالت بگرد و هر چه یافتی بردار. (1)

می­گویم: در باب احوال اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره برخی غزوه­های نادره آن حضرت مطالبی ذکر خواهد شد.

روایت10.

سکونی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم سپاهی به سوی «قبیله خَثعَم» فرستاد، وقتی آنان به محاصره سپاه اسلام در آمدند، سجده کردند تا بدین وسیله تسلیم بودن خود را اثبات و جان خود را حفظ نمایند، اما متأسفانه چند نفر از آنان به وسیله سپاه اسلام کشته شدند! این خبر به گوش رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم رسید، دستور داد: نصف خون­­بهای هر یک را به وارثان آنان بپردازند، چون آنان نماز خوانده بودند. سپس فرمود: من از هر مسلمانی که همراه مشرکی به «دار الحرب» وارد شود بیزارم. (2)

توضیح

در «النهایۀ» گوید: در حقیقت پیامبر به نصف دیه برای آن­ها امر فرمود زیرا آنان با اقامت در میان کافران خود را یاری رساندند و همچون کسانی شدند که با جنایت خویشتن و جنایت دیگران به قتل برسد که در این حالت سهم

ص: 166

وَ أُخْری تُحِبُّونَها أی و تجارة أخری أو خصلة أخری تحبونها عاجلا مع ثواب الآجل نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ أی علی قریش وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ أی فتح مکة و قیل فتح فارس و الروم و سائر فتوح الإسلام علی العموم. (1) و قال فی قوله تعالی جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ

رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَرَأَ جَاهِدِ الْکُفَّارَ بِالْمُنَافِقِینَ وَ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یُقَاتِلْ مُنَافِقاً قَطُّ إِنَّمَا کَانَ یَتَأَلَّفُهُمْ (2)

جنایتش از دیه کم می­شود.

روایت11.

نوادر راوندی: با همان اسناد از موسی بن جعفر از پدارنش از امیر المؤمنین علیهم السلام همین حدیث را روایت کرده است. (1)

روایت12.

با همین اسناد گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در جنگ جز افرادی را که به موی پایین شکم آن­ها تیغ کشیده می شود (بالغ شده اند) نکشید. (2)

روایت13.

با همین اسناد از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم روایت شده که فرمود: امیر و فرمانده قوم باید کندترین و باوقارترین مرکب را در اختیار داشته باشد.(3)

روایت14.

با همین اسناد علی علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم مرا به سوی یمن اعزام داشت و فرمود: ای علیّ! با کسی جنگ نکن مگر این که نخست او را به آیین اسلام دعوت کنی، به خدا سوگند، اگر خداوند به دست تو یک نفر را هدایت کند، برای تو بهتر است از آن چه آفتاب بر آن می تابد، و تو بر چنین کسی حقّ ولایت و سرپرستی داری. (4)

توضیح

«من جرت علیه المواسی» یعنی کسی که موی پایین شکمش روئیده است زیرا تیغ­ها بر کسی که مویش روییده، کشیده می­شود. مقصود آن حضرت کسانی از کفار است که به سن بلوغ رسیده باشند. جزری این مطلب را ذکر کرده و گوید: «القطاف» نزدیک شدن گام­ها در هنگام حرکت سریع است. و در حدیث آمده است: «اقطف القوم دابۀ امیرهم» یعنی آن قوم به دنبال حرکت ستور امیرشان حرکت می­کنند و او را دنبال می­کنند چنانکه فرمانده را دنبال می­کنند.

روایت15.

کافی: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که فرمود: در نامه علی علیه السلام خواندم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای مهاجران و انصار و آن دسته از مردم یثرب که به آنان ملحق شدند، نامه­ای بر این منوال نوشت که: همه گروه­های مسلمان به ترتیب و تناوب به جنگ و جهاد می­روند و جنگ به یک گروه، دو مرتبه پشت سر هم تحمیل نخواهد شد و باید بر اساس معروف و عدالت میان مسلمانان باشد، به هیچ فردی بدون اجازه سرپرست خانواده­اش پناهندگی داده نمی­شود و کسی که به یکی از هم­پیمانان پناه می­آورد اگر زیان نرساند و پیمان شکنی نکند حقوقش مانند شخص پناه­دهنده است. و حرمت

ص: 167

لا ینصرون و قیل إن السور التی أولها حم سور لها شأن فنبه أن ذکرها لشرف منزلتها مما یستظهر به علی استنزال النصر من الله و قوله لا ینصرون کلام مستأنف کأنه حین قال قولوا حم قیل ما ذا یکون إذا قلناها فقال لا ینصرون و قال و فیه کان شعارنا یا منصور أمت و هو أمر بالموت و المراد به التفاؤل بالنصر بعد الأمر بالإماتة مع حصول الغرض للشعار فإنهم جعلوا هذه الکلمة علامة بینهم یتعارفون بها لأجل ظلمة اللیل انتهی.

و قال الجوهری یقال أتیته من عل الدار بکسر اللام أی من عال و أتیته من عل بضم اللام.

أقول و فی بعض روایات العامة أمت أمت بدون یا منصور فقالوا المخاطب هو الله تعالی و الظاهر أن المخاطب کل واحد من المقاتلین لا سیما فی هذه الروایة.

همسایه بر همسایه همچون حرمت پدر و مادرش است، و هیچ مؤمنی در هنگام جنگ در راه خدا نمی­تواند جداگانه از دیگر مؤمنان با دشمنی آشتی کند مگر بر اساس عدالت و برابری میان مؤمنان. (1)

توضیح

می­گویم: در روایت­های عامّۀ این چنین آمده است: «کلّ غازیۀ غزت بعضها بعضاً» جزری گوید «الغازیۀ» مؤنث «الغازی» است که در این جا صفت گروه مجاهد می­باشد و مقصود از سخنش «یعقب بعضها بعضا» یعنی جهاد در میانشان نوبتی باشد. و چون گروهی برای جهاد بیرون رفتند و بازگشتند بر آنان واجب نیست که دوباره به جهاد بروند تا گروه دیگری غیر از آنان بروند. پایان نقل قول. بر اساس روایت کلینی شاید «بما» توسط ناسخان اضافه شده است

ص: 168

، و در تهذیب «غزت معنا» آمده. پس «یعقب» خبر است. و بر طبق نسخه کافی شاید «بالمعروف» بدل یا بیان برای «بما یعقب» باشد، و «فانّه لا یجار» خبر باشد. یعنی: هر گروه مجاهد به آن چه باید درباره آن از یکدیگر متابعت کنند، جهاد می­کند و آن مسأله، کار نیک و عدالت میان مسلمانان است. «فإنّه لا یجار» یعنی باید این حکم را بداند. و در برخی نسخه­ها «لا یجوز حرب» ذکر شده است و وجه اول با نسخه تهذیب همخوانی دارد، یعنی: شایسته نیست حرمت کافری، نگاه­داشته شود مگر با اجازه مجاهدان. یعنی دیگر سپاهیان. «انّ الجار کالنفس» یعنی هر کس را امان دادند باید از او محافظت و رعایت کنی همانگونه که از خودت محافظت می­­کنی. «غیر مضارّ» یا حال برای پناهنده بر وزن اسم فاعل است یعنی می­بایست کسی که پناه می­دهد در حق کسی که پناهش داده، زیان و گناه انجام ندهد، یا حال برای مجار است که در این صورت بر وزن اسم مفعول نیز می­باشد. البته وجه اول نیز، محتمل بر این معنا است. سخن پیامبر «لا یسالم مؤمن دون مؤمن» یعنی کسی از مؤمنان بدون حضور دیگر مؤمنان صلح نمی­کند و در حقیقت صلح میان آن­ها و دشمنشان در صورتی ممکن است که همگی آن­ها گرد آمده و حضور داشته باشند.

می­گویم: طبرسی رحمه الله در مجمع البیان گوید: مفسران گفته اند: جمیع جنگ­هایی که نبی اکرم خود در آن شرکت داشته اند بیست و شش غزوه است و به ترتیب چنین است: 1- غزوه ایواء 2- غزوه بواط 3- غزوه العشیره 4- غزوه بدر اولی 5- غزوه بدر کبری 6- غزوه بنی سلیم 7- غزوه سویق 8- غزوه ذی امر 9- غزوه احد 10- غزوه نجران 11- غزوه اسد

ص: 169

12- غزوه بنی النضیر13- غزوه ذات الرقاع 14- غزوه بدر اخیر 15- غزوه دومة الجندل 16- غزوه خندق 17- غزوه بنی قریظه 18- غزوه بنی لحیان 19- غزوه بنی قرد 20- غزوه بنی المصطلق 21- غزوه حدیبیة 22- غزوه خیبر 23- غزوه فتح مکه 24- غزوه حنین 25- غزوه طائف روایت26. غزوه تبوک. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در نه غزوه از آن­ها جنگید: 1- در غزوه بدر کبری در روز جمعه 17 ماه رمضان سال دوم هجرت 2- در احد در شوال سال سوم هجرت 3 و 4- در خندق و بنی قریظه در سال چهارم هجرت 5 و 6- در بنی لحیان و بنی المصطلق در شعبان پنجم هجرت 7- در خیبر در سال ششم 8- در غزوه فتح در رمضان سال هفتم 9- حنین و طائف در شوال سال هشتم و اولین غزوه ای که به نفس شریف در آن شرکت داشت و جنگید بدر بود و آخرین آن­ها تبوک بود. و اما عدد سرایای آن حضرت 36 سریه بود. (1)

روایت16.

کافی: طلحه بن زید از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: گوسفندان مسلمین در تپه های اطراف مدینه به چرا بودند که مشرکین عرب غارت آوردند. شبان فریاد برکشید: غارتگران. غارتگران. رسول خدا با جمعی به بازدید اسب­ها رفته بودند

ص: 170

جنایته من الدیة.

که فریاد او را شنید و بر اسبی پرید و در پی غارتگران تاخت. ابو قتاده اولین کسی بود که خود را به رسول خدا رسانید. زین رسول خدا از لیف خرما بود و هیچگونه تشریفاتی نداشت. رسول خدا با ابو قتاده لختی در پی دشمن تاختند و کسی را ندیدند. سایر سواران نیز برای کمک ملحق شدند. ابو قتاده به رسول خدا گفت: دشمن بازگشته است. اگر رأی شما باشد تا مدینه مسابقه بدهیم. رسول خدا گفت: باشد و از همان محل تا شهر مدینه تاختند و رسول خدا بر همه پیشی گرفت و به یارانش گفت: من زاده نخبگان قریشم و این اسب تیزتک چون موج خروشان است. (1)

توضیح

«السرح» ستور و چهارپا است. «الدفّ» با فتحه فاء طرف یا صفحه هر چیز است مانند فرمان کشتی. جزری گوید: در حدیث آمده است که پیامبر فرمود: «انا ابن العواتک من سلیم» عواتک جمع عاتکۀ و اصل عاتکۀ یعنی چیزی که به آن عطر زده باشند. و عواتک سه زن از مادران پیامبر بودند، یکی عاتکۀ دختر هلال بن فالج بن ذکوان، که مادر عبد مناف بن قصیّ بود، دوم عاتکۀ دختر مرّۀ بن هلال بن فالج که مادر هاشم بن عبد مناف بود، و سوم عاتکۀ دختر اوقص بن مرۀ بن هلال که مادر وهب پدر آمنۀ

ص: 171

الْجَارِ عَلَی الْجَارِ کَحُرْمَةِ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ لَا یُسَالِمُ مُؤْمِنٌ دُونَ مُؤْمِنٍ فِی قِتَالٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ إِلَّا عَلَی عَدْلٍ سَوَاءً (1).

که آمنه مادر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود. عاتکه اول عمّه شخص دوم و عاتکه دوم عمه شخص سوم است. و بنو سلیم به این ولادت افتخار می­کردند. جوهری گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در روز حنین فرمود: «انا ابن العواتک من سلیم» یعنی جدّه­های آن حضرت و آنان نُه عاتکۀ بودند که سه نفر از آنان از بنی سلیم بودند. و اسبی که گام­هایش بلند است، را «بحر» می­نامند.

روایت17.

کافی: فضل ابی عباس روایت کرد که امام صادق علیه السلام درباره آیه «أَوْ جَآؤُوکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَن یُقَاتِلُوکُمْ أَوْ یُقَاتِلُواْ قَوْمَهُمْ»{ یا نزد شما بیایند در حالی که سینه آنان از جنگیدن با شما یا جنگیدن با قوم خود، به تنگ آمده باش } فرمود: این آیه برای بنی مُدلِج نازل شده اس-ت؛ چرا که آنان نزد رسول الله صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: نمی توانیم شهادت دهیم تو رسول خدا هستی؛ نه پشتیبان تو هستیم و نه به همراه قوم مان ضد تو هستیم. گفتم: رسول الله صلی الله علیه و آله با آنان چه کرد؟ گفت: با ایشان پیمان صلح بست تا کارش با عرب ها تمام شود و سپس آنان را به دین اسلام دعوت کند که یا موافقت کنند یا در آن زمان با آنان بجنگد. (1)

روایت18.

مناقب: پس از گذشت هفت ماه از هجرت، جبرئیل در حالی که شمشیری بر گردنش آویخته بود این آیه را نازل کرد: « أُذِنَ لِلَّذینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدیرٌ » و در روایتی آمده است: شمشیری که غلاف نداشت بر گردن آویخته بود. و به پیامبر گفت: با این شمشیر، با قومت بجنگ تا زمانی که بگویند: لا اله الا الله.

سیره نویسان گفته­اند: جمیع جنگ­هایی که نبی اکرم خود در آن شرکت داشته اند بیست و شش غزوه است

ص: 172

النساخ (1) و فی التهذیب (2) غزت معنا فقوله یعقب خبر و علی ما فی نسخ الکافی لعل قوله بالمعروف بدل أو بیان لقوله بما یعقب و قوله فإنه لا یجار خبر أی کل طائفة غازیة بما یلزم أن یعقب و یتبع بعضها بعضا فیه و هو المعروف و القسط بین المسلمین فإنه لا یجار أی فلیعلم هذا الحکم و فی بعض النسخ لا یجوز حرب و الأول هو الموافق لنسخ التهذیب أی لا ینبغی أن یجار حرمة کافر إلا بإذن أهل غازیة أی سائر الجیش و إن الجار کالنفس أی من أمنته ینبغی محافظته و رعایته کما تحفظ نفسک غیر مضار إما حال عن المجیر علی صیغة الفاعل أی یجب أن یکون المجیر غیر مضار و لا آثم فی حق المجار أو من المجار فیحتمل بناء المفعول أیضا بل الأول یحتمل ذلک قوله صلی الله علیه و آله لا یسالم مؤمن دون مؤمن أی لا یصالح واحد دون أصحابه و إنما یقع الصلح بینهم و بین عدوهم باجتماع ملئهم علی ذلک.

أقول قال الطبرسی رحمه الله فی مجمع البیان قال المفسرون جمیع ما غزا رسول الله صلی الله علیه و آله بنفسه ست و عشرون غزاة فأول غزاة غزاها الأبواء ثم غزاة بواط ثم غزاة العشیرة ثم غزاة بدر الأولی ثم بدر الکبری ثم غزاة بنی سلیم ثم غزاة السویق ثم غزاة ذی أمر ثم غزاة أحد ثم غزاة نجران ثم غزاة الأسد ثم

ص: 169

و به ترتیب چنین است: ابواء - بواط العُشَیرۀ - بدر الاولی - بدر الکبری - السویق - ذی امر - احد - نجران - بنو سلیم - اسد - بنو نضیر - ذات الرقاع - بدر الاخرۀ - دومۀ الجندل - خندق - بنو قریظۀ - بنو لِحیان - بنو قَرَد - بنو مُصطلِق - حدیبیّۀ - خیبر - فتح - حنین - طائف - تبوک - که بنو قینقاع به آن ها ملحق می­شود - پیامبر در نه غزوه از غزوه­ها جنگید که شامل: بدر الکبری - احد - خندق - بنی قریظۀ - بنی مصطلق - بنی لحیان - خیبر - فتح - حُنَین - طائف.

ص: 173

غزاة بنی النضیر ثم غزاة ذات الرقاع ثم غزاة بدر الأخیرة ثم غزاة دومة الجندل ثم غزاة الخندق ثم غزاة بنی قریظة ثم غزاة بنی لحیان ثم غزاة بنی قرد ثم غزاة بنی المصطلق ثم غزاة الحدیبیة ثم غزاة خیبر ثم غزاة الفتح فتح مکة ثم غزاة حنین ثم غزاة الطائف ثم غزاة تبوک قاتل صلی الله علیه و آله منها فی تسع غزوات غزاة بدر الکبری و هو الجمعة السابع عشر من شهر رمضان سنة اثنتین من الهجرة و أحد و هو فی شوال سنة ثلاث و الخندق و بنی قریظة فی شوال سنة أربع و بنی المصطلق و بنی لحیان فی شعبان سنة خمس و خیبر سنة ست و الفتح فی رمضان سنة ثمان و حنین و الطائف فی شوال سنة ثمان فأول غزاة غزاها بنفسه و قاتل فیها بدر و آخرها تبوک و أما عدد سرایاه فست و ثلاثون سریة علی ما عد فی مواضعه (1).

اما سرایای آن حضرت سی و شش سریّۀ بود: اولین سریّۀ، سریّۀ حمزه بود که در منطقه سیف البحر همراه با سی نفر از مهاجرین با ابو جهل رویاروی شد، و در ذی القعده سعد بن ابی وقّاص را به دنبال کاروانی فرستاد، سپس عبیدۀ بن حارث را پس از هفت ماه همراه با سی نفر از مهاجرین به سوی جحفۀ برای یافتن ابو سفیان روانه کرد که در منطقه «احیاء» به تیراندازی پرداختند.

ابن اسحاق گوید: در ربیع الآخر با قریش و بنی ضمرۀ و کُرزِ بن جابر فِهریّ جنگید تا به بُواط رسید.

در سال دوم در ماه صفر با ودّان جنگید تا به ابواء رسید و در ربیع الاخر غزوه عُشیرَۀ از بطن ینبُع رخ داد، و در این ماه با بنی مُدلِج و ضَمرَه صلح و سازش نمود. و کرز بن جابر فِهری به اطراف مدینه حمله برد، و آن حضرت زید بن حارثه را بر مدینه گماشت و بیرون رفت تا به وادی سفوان بدر اولی رسید و پرچم­دار او علی علیه السلام بود. سپس در پایان ماه رجب، عبدالله بن جَحش را همراه با یارانش رهسپار کرد تا در کمین قریش باشند. واقد بن عبدالله بن تمیمی، عَمرو بن جَموح حضرمی را کشت

ص: 174

فَسَمِعَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْجَبَلِ (1) فَرَکِبَ فَرَسَهُ فِی طَلَبِ الْعَدُوِّ وَ کَانَ أَوَّلَ أَصْحَابِهِ لَحِقَهُ أَبُو قَتَادَةَ عَلَی فَرَسٍ لَهُ وَ کَانَ تَحْتَ رَسُولِ اللَّهِ سَرْجٌ دَفَّتَاهُ لِیفٌ لَیْسَ فِیهِ أَشَرٌ وَ لَا بَطَرٌ فَطَلَبَ الْعَدُوَّ فَلَمْ یَلْقَوْا أَحَداً وَ تَتَابَعَتِ الْخَیْلُ فَقَالَ أَبُو قَتَادَةَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ الْعَدُوَّ قَدِ انْصَرَفَ فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ نَسْتَبِقَ فَقَالَ نَعَمْ فَاسْتَبَقُوا فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَابِقاً عَلَیْهِمْ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ أَنَا ابْنُ الْعَوَاتِکِ مِنْ قُرَیْشٍ إِنَّهُ لَهُوَ الْجَوَادُ الْبَحْرُ یَعْنِی فَرَسَهُ (2).

و حکم بن کیسان و عثمان بن عبد الدار و برادرش گریختند و بقیه امان و زینهار خواستند. و کاروان را به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بردند. فرمود: سوگند به خدا من شما را به جنگ در ماه حرام امر نکردم. این ماجرا در زیر درخت نخلی اتفاق افتاد و از این جهت آن را عزوه نخلۀ نامیدند. پس این آیه نازل شد: «یسألونک عن الشهر الحرام قتال فیه». پس پیامبرکاروان را گرفت و فدیه اسراء را پرداخت کرد و سپس غزوه بزرگ بدر انجام شد. (1)

روایت19.

می­گویم: در تفسیر نعمانی با سند مذکور در کتاب قرآن از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: امیر المؤمنین درباره ناسخ و منسوخ فرمود: از جمله ناسخ و منسوخ این است که خداوند تبارک و تعالی هنگامی که محمد صلی الله علیه و آله و سلم را به پیامبری برگزید در آغاز نبوّتش به آن حضرت امر فرموده که فقط به دعوت بپردازد و این آیات را بر او نازل فرمود: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا کَبِیراً وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ وَ دَعْ أَذاهُمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا» پس خداوند آن حضرت را فقط برای دعوت برگزید و به او دستور داد که مردم را آزار ندهد. زمانی که در صدد بر آمدند شبانه بر او بتازند، خداوند متعال به او دستور داد که هجرت کند و جهاد را بر او واجب نمود و فرمود: «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ» پیامبر زمانی که مردم را به جهاد امر کرد بی­تابی کرده و ترس به دل راه دادند، پس خداوند این آیات را نازل فرمود: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَخْشَوْنَ النَّاسَ کَخَشْیَةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْیَةً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ» تا این فرموده «أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ» پس آیه جهاد، آیه خودداری از جنگ، را نسخ کرد و چون خداوند در روز بدر سختی و تنگنای وارده بر مسلمانان را دانست، این آیه را بر پیامبرش نازل فرمود: «وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ» چون اسلام قدرت گرفت و بر شمار مسلمانان افزوده شد خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: «فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ»

ص: 175

أم النبی صلی الله علیه و آله فالأولی من العواتک عمة الثانیة و الثانیة عمة الثالثة و بنو سلیم تفخر بهذه الولادة و

قَالَ الْجَوْهَرِیُّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَوْمَ حُنَیْنِ أَنَا ابْنُ الْعَوَاتِکَ مِنْ سُلَیْمٍ.

یعنی جداته و هن تسع عواتک ثلاث منهن من بنی سلیم و قال و یسمی الفرس الواسع الجری بحرا.

این آیه، آیه­ای را که به آنان اجازه صلح با مشرکان را داده بود نسخ کرد. و سپس خداوند در آخر سوره نازل کرد که: «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ» تا آخر آیه، و از جمله آیات منسوخ این است که خداوند متعال، جهاد را بر امت فرض کرد و یک مرد می­بایست با ده نفر از مشرکان بجنگد، و فرمود: « إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ» تا آخر آیه، سپس این آیه را نسخ کرد و فرمود: «الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ» تا پایان آیه. پس خداوند با این آیه، آیات پیشین را نسخ کرد و اینگونه شد که هر کس از مؤمنان در جنگ فرار کند اگر شمار مشرکان بیشتر از دو مرد در مقابل یک مرد باشد، در واقع از جنگ نگریخته است و اگر شمار مشرکان دو مرد در مقابل یک مرد از مؤمنان باشد، و او از میدان کارزار کنار بکشد، از جنگ فرار کرده است، و حدیث را ادامه داده تا این جا که فرمود: و این فرموده خداوند: «وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً» منسوخ شد، که مقصود از آنان، یهودیان بودند زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و سلم با آنان صلح کرد. و هنگامی که از غزوه تبوک بازگشت خداوند متعال آیه « قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ» تا این فرموده: «وَ هُمْ صاغِرُونَ» را نازل کرد و این آیه حکم صلح و مصالحه با یهودیان را نسخ کرد. (1)

روایت20.

کافی: زرارۀ از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: ثمامة بن أُثَال را سواران پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم به اسیری گرفتند و پیش از آن، پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم دعا کرده بود که خدایا مرا بر ثمامه چیره گردان. پس پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم به او فرمود: من تو را به گزینش یکی از این سه مخیّر می سازم: این که تو را بکشم. ثمامه گفت: در این صورت مرد بزرگی را کشته ای. دیگر آنکه از تو فدیه بستانم. ثمامه گفت: در این صورت مرا ارزشمند و گران بها خواهی یافت. سوم آنکه بر تو منّت نهم و آزادت سازم. ثمامه گفت: در این صورت مرا قدردان خود خواهی یافت. پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: پس من بر تو منّت می نهم و آزادت می سازم. ثمامه گفت: من گواهی می دهم که خدایی جز اللَّه نیست و محمد فرستاده اوست، به خدا سوگند آن هنگام که تو را دیدم دانستم که تو پیامبر خدایی ولی آن هنگام که در بند بودم نمی توانستم به آن گواهی دهم.(2)

ص: 176

عَلَی هَذَا النَّسَقِ الْأَبْوَاءُ بُوَاطُ (1) الْعُشَیْرَةُ بَدْرٌ الْأُولَی (2) بَدْرٌ الْکُبْرَی السَّوِیقُ (3) ذی (ذُو) أَمْرٍ- (4) أُحُدٌ نَجْرَانُ بَنُو سُلَیْمٍ الْأَسَدُ بَنُو النَّضِیرِ ذَاتُ الرِّقَاعِ بَدْرٌ الْآخِرَةُ دُومَةُ الْجَنْدَلِ الْخَنْدَقُ بَنُو قُرَیْظَةَ بَنُو لِحْیَانَ بَنُو قَرَدٍ بَنُو الْمُصْطَلِقِ الْحُدَیْبِیَةُ خَیْبَرُ الْفَتْحُ حُنَیْنٌ الطَّائِفُ تَبُوکُ وَ یُلْحَقُ بِهَا بَنُو قَیْنُقَاعَ قَاتَلَ فِی تِسْعٍ وَ هِیَ بَدْرٌ الْکُبْرَی وَ أُحُدٌ وَ الْخَنْدَقُ وَ بنی (بَنُو) قُرَیْظَةَ وَ بنی (بَنُو) الْمُصْطَلِقِ وَ بنی (بَنُو) لِحْیَانَ وَ خَیْبَرُ وَ الْفَتْحُ وَ حُنَیْنٌ وَ الطَّائِفُ

ص: 173

روایت21.

کافی: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم یک گردان جنگی را به مأموریت دشمن می فرستاد، آنان را فرا می­خواند و در مقابل خود قرار می­داد. سپس می فرمود: به نام خدا و با یاری خدا حرکت کنید و در راه خدا و بر روش رسول خدا پیکار کنید، مراقب باشید که پیمان خود را نشکنید، در غنائم جنگی خیانت نکنید، گوش و بینی کسی را نبرید، درختان دشمن را قطع نکنید، مگر آنکه ناچار شوید. پیران و کودکان و زنان را مکشید. هر مسلمانی، چه بی نام و نشان باشد و یا با نام و نشان باشد، اگر به یک تن از افراد دشمن نظر حمایت بدوزد، چه آن دشمن درین لشکر باشد و یا پیشاپیش صفوف، خون آن دشمن در حمایت این مرد مسلمان محترم خواهد بود، تا آن هنگام که سخن خدا را بشنود. اگر بعد از شنیدن کلام خدا، از دین شما پیروی کرد، برادر دینی شما خواهد بود. و اگر امتناع کرد، از خدا یاری بجوئید و او را به محل امن او بازگردانید. (1)

توضیح

«الغلول» خیانت در غنیمت، و دزدی از غنیمت است پیش از آنکه تقسیم شود. و «الغلّ» با کسره غین به معنای فریب و کینه است. و گفته می­شود: «مثل بالقتیل» هرگاه بینی و گوش و مذاکیر یا عضوی از اطراف بدن شخص مقتول را بِبُرد. و «مثّل» با تشدید به جهت مبالغه بوده است. «الا ان تضطرّوا الیها» ممکن است استثناء برای کل عبارت پیشین باشد یا این که استثناء فقط با ارجاع ضمیر به درخت باشد. و «النظر» در این حدیث کنایه از امان دادن است. و ان شاء الله در کتاب جهاد احکام مربوط به جهاد را به صورت مفصّل بیان خواهیم نمود.

روایت22.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم یک گردان جنگی را به مأموریت دشمن می فرستاد، فرمانده آنان را در کنار خود می نشانید و گردان را در مقابل فرمانده قرار می­داد. سپس می فرمود: به نام خدا و با یاری خدا حرکت کنید. و حدیث را بر منوال روایت قبل ذکر کرده است. سپس گوید:

جمیل از امام صادق علیه السلام همین حدیث را روایت کرده با این تفاوت که در روایت او به این صورت ذکر شده که: هر کدام از مسلمانان که به یکی از مشرکان که درینِ لشکر باشد، نظر حمایت بدوزد و او را امان دهد، خونش محترم است. (2)

روایت23.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و سلم از این که سم

ص: 177

وَ أَمَّا سَرَایَاهُ فَسِتٌّ وَ ثَلَاثُونَ أَوَّلُهَا سَرِیَّةُ حَمْزَةَ لَقِیَ أَبَا جَهْلٍ بِسِیفِ الْبَحْرِ فِی ثَلَاثِینَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ فِی ذِی الْقَعْدَةِ بَعَثَ سَعْدَ بْنَ أَبِی وَقَّاصٍ فِی طَلَبِ عِیرٍ (1) ثُمَّ عُبَیْدَةَ بْنَ الْحَارِثِ بَعْدَ سَبْعَةِ أَشْهُرٍ فِی سِتِّینَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ نَحْوَ الْجُحْفَةِ إِلَی أَبِی سُفْیَانَ فَتَرَامَوْا بِالْأَحْیَاءِ (2).

ابْنُ إِسْحَاقَ وَ غَزَا فِی رَبِیعٍ الْآخِرِ إِلَی قُرَیْشٍ وَ بَنِی ضَمْرَةَ وَ کُرْزِ بْنِ جَابِرٍ الْفِهْرِیِّ حَتَّی بَلَغَ بُوَاطَ السَّنَةَ الثَّانِیَةَ فِی صَفَرٍ غَزَا وَدَّانَ حَتَّی بَلَغَ الْأَبْوَاءَ وَ فِی رَبِیعٍ الْآخِرِ غَزْوَةَ الْعُشَیْرَةِ مِنْ بَطْنِ یَنْبُعَ وَ وَادَعَ فِیهَا بَنِی مُدْلِجٍ وَ ضَمْرَةَ وَ أَغَارَ کُرْزُ بْنُ جَابِرٍ الْفِهْرِیُّ عَلَی سَرْحِ الْمَدِینَةِ فَاسْتَخْلَفَ عَلَی الْمَدِینَةِ زَیْدَ بْنَ حَارِثَةَ وَ خَرَجَ حَتَّی بَلَغَ وَادِی سَفَوَانَ (3) بَدْرٍ الْأُولَی وَ حَامِلُ لِوَائِهِ عَلِیٌّ ثُمَّ بَعَثَ فِی آخِرِ رَجَبٍ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَحْشٍ فِی أَصْحَابِهِ لِیَرْصُدَ قُرَیْشاً فَقَتَلَ وَاقِدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ التَّمِیمِیُّ عَمْرَو بْنَ الْجَمُوحِ الْحَضْرَمِیَ

ص: 174

در شهرهای مشرکان بریزند، نهی می­فرمود. (1)

روایت24.

کافی: عباد بن صهیب گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هرگز شب­هنگام بر دشمنی حمله نبرد. (2)

روایت25.

کافی: حفص بن غیاث گوید: از امام صادق علیه السلام درباره شهری از شهرهای دشمن در جنگ پرسید که آیا جایز است به آب بسته شوند یا به آتش سوزانده شوند یا به وسیله منجنیق چیزی به سمت آن­ها پرتاب شود تا کشته شوند، در حالی که میان آن­ها زنان و کودکان و پیران، و اسیران مسلمان و تاجران باشند؟ فرمود: این کار با آن­ها انجام می­شود وجود اینان مانع از این اقدام نمی­شود و دیه و کفاره آن­ها بر عهده مسلمانان واجب نخواهد بود. و درباره زنان از آن حضرت پرسیدم که چگونه جزیه از آنان برداشته شد؟ فرمود: به این دلیل که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از جنگ با زنان و کودکان در صحنه جنگ نهی فرمود مگر این که وارد صحنه کارزار شوند و به جنگ بپردازند، پس حتی اگر زنان بجنگند تا جایی که می­توانی از کشتن آن­ها خودداری کن و از این که حالت گناهی داشته باشی نترس. (3)

روایت26.

کافی: سکونی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: هرگاه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گردان و سریّه­ای را روانه جنگ می­کرد برایشان دعا می­نمود. (4)

ص: 178

وَ هَرَبَ الْحَکَمُ بْنُ کَیْسَانَ وَ عُثْمَانُ بْنُ عَبْدِ الدَّارِ وَ أَخُوهُ (1) وَ اسْتَأْمَنَ الْبَاقُونَ وَ اسْتَاقُوا الْعِیرَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا أَمَرْتُکُمْ بِالْقِتَالِ فِی الشَّهْرِ الْحَرَامِ وَ ذَلِکَ تَحْتَ النَّخْلَةِ فَسُمِّیَ غَزْوَةَ النَّخْلَةِ فَنَزَلَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ الْآیَةَ فَأَخَذَ الْعِیرَ وَ فَدَی الْأَسِیرَیْنِ ثُمَّ غَزَا بَدْرَ الْکُبْرَی (2).

روایت27.

کافی: مسعده بن صدقه از امام صادق روایت کرده که فرمود: پیامبر خدا وقتی برای سریه یا گردانی، امیری را از سوی خود برمی گزید، او را در خصوص خودش و همه اصحابش، به تقوای الهی امر می کرد و سپس می فرمود: به نام خدا و در راه خدا جنگ کنید با کسی که به خدا کفر ورزیده است.پیمان شکنی نکنید، کینه جویی نکنید، مثله ننمایید، کودک را نکشید و نیز کسی را که از دنیا بریده و به بلندی­ها پناه برده است، نکشید. نخل ها را آتش نزنید و در آب هم غرق نکنید، درخت میوه دار را قطع نکنید، کشتزارها را آتش نزنید، چون نمی دانید شاید به آن احتیاج پیدا کردید، حیوانات حلال گوشت را هم نکشید مگر آن مقداری را که برای خوردن نیاز دارید. وقتی با دشمنان مسلمین روبرو شدید، آنان را به یکی از سه چیز فرا بخوانید، اگر اجابت کردند، از آنان بپذیرید و درگذرید: اوّل به اسلام دعوت کنید پس اگر اسلام آوردند، از آن­ها قبول کنید و درگذرید. دوم این که بعداز اسلام دعوت به هجرت کنید پس اگر به جا آوردند قبول کنید و درگذرید، و اگر از مهاجرت امتناع ورزیدند و سرزمین خود را برگزیدند و از ورود به دارالهجرة ابا ورزیدند، آنان به منزله بادیه نشینان مؤمنین خواهند بود، و حکم آنان بر این­ها هم جاری می­شود، در فی و قسمت بیت المال سهمی ندارند مگر این که در راه خدا هجرت نمایند. اگر هر دو را نپذیرفتند، آنان را به دادن جزیه با دست خود در حالی که پست تر به نظر آیند فرا بخوانید پس اگر جزیه دادند، قبول کنید و از جنگ دست نگه دارید و اگر امتناع ورزیدند، در جنگ با آنان از خدا کمک بخواه و حق جهاد در راه خدا را ادا نما، و اگر اهل قلعه­ای را به محاصره درآوردی، پس آن­ها از توخواستند که براساس حکم خداوند با آن­ها رفتار شود، و از جنگ صرف نظر شود، این خواسته را نپذیر بلکه صلح را براساس حکم و داوری خود از آن­ها بپذیرو سپس براساس نظر خود، هر طور خواستی درباره آن­ها قضاوت کن، زیرا اگر براساس حکم خدا قبول کنید، شما نمی دانید که آیا به حکم خدا درباره آن­ها دست می یابید یا نه. و اگر اهل قلعه ای را محاصره کردید و آن­ها اعلام کردند که براساس عهد و ذمّه خدا و عهد و ذمه رسول خدا با آنان رفتار کنید و امان دهید، قبول نکن ولی براساس عهد و ذمّه خود و عهد و ذمّه پدران و برادران خود با آنان رفتار کنید، و با تعهّد خود به آنان امان دهید، زیرا اگر شما از تعهّدات خود و پدران و برادران خود، پاسداری نمایید برای شما آسان­تر است در روز قیامت از این که از عهد خدا و پیامبرش پاسداری نمائید. (1)

ص: 179

هَذِهِ الْآیَةُ الْآیَةَ الَّتِی أُذِنَ لَهُمْ فِیهَا أَنْ یَجْنَحُوا ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ فِی آخِرِ السُّورَةِ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی فَرَضَ الْقِتَالَ عَلَی الْأُمَّةِ فَجَعَلَ عَلَی الرَّجُلِ الْوَاحِدِ أَنْ یُقَاتِلَ عَشَرَةً مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَقَالَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ ثُمَّ نَسَخَهَا سُبْحَانَهُ فَقَالَ الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ فَنَسَخَ بِهَذِهِ الْآیَةِ مَا قَبْلَهَا فَصَارَ مَنْ فَرَّ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی الْحَرْبِ إِنْ کَانَتْ عِدَّةُ الْمُشْرِکِینَ أَکْثَرَ مِنْ رَجُلَیْنِ لِرَجُلٍ لَمْ یَکُنْ فَارّاً مِنَ الزَّحْفِ وَ إِنْ کَانَتِ الْعِدَّةُ رَجُلَیْنِ لِرَجُلٍ کَانَ فَارّاً مِنَ الزَّحْفِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ علیه السلام وَ نُسِخَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً یَعْنِی الْیَهُودَ حِینَ هَادَنَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا رَجَعَ مِنْ غَزَاةِ تَبُوکَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ هُمْ صاغِرُونَ فَنَسَخَتْ هَذِهِ الْآیَةُ تِلْکَ الْهُدْنَةَ (1).

توضیح

«الولید» کودک و برده است. «التبتل» یعنی از دنیا بریدن و به سوی خدا رو کردن. «الشاهق» یعنی کوه بلند. «العقر» این است که پاهای چهارپا در حالت ایستاده قطع شود. و به صورت مطلق برای کشتار و نابود کردن به کار می­رود. فرموده پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم «الی اعطاء الجزیۀ» یعنی اگر از اهل کتاب باشند.

روایت28.

کافی: شهر بن حوشَب گوید: حجّاج درباره رفتن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به معرکه­های جنگ و شمار لشکریانش از من سوال پرسید. گفتم: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم همراه با سیصد و سیزده نفر در جنگ بدر شرکت کرد و همراه با ششصد تن از لشکریان وارد جنگ احد شد و در جنگ خندق سپاهیان آن حضرت نهصد نفر بودند. گفت: از چه کسی این مطالب را روایت می­کنی؟ گفتم: از امام باقر علیه السلام. گفت: سوگند به خدا هر کس راه و مسیری غیر از راه او را برود، هلاک می­گردد. (1)

روایت29.

کافی: صفوان و بزنطی روایت کرده اند که فرمود: آن چه با شمشیر به دست می­آید برای امام است و او هر گونه صلاح بداند آن را صرف می­کند همانطور که رسول خدا

ص: 180

صلی الله علیه و آله و سلم در خیبر پیش از سواد و بیاض آن یعنی زمین و نخل آن، همین کار را انجام داد. و مردم می­گفتند: مزارعه زمین و نخلستان درست نیست و حال آنکه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اراضی خیبر را مزارعه کرد و مزارعه کنندکان به جز مزارعه زمین، می­بایست یک دهم و یا یک بیستم از سهمشان را بپردازند. و فرمود: مردم طائف اسلام آوردند و بر آن یک دهم و یک بیستم قرار دادند، و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با قهر و غلبه بدون جنگ وارد مکه شد و اسیرانی در اختیار پیامبر بود که همگی آنان را آزاد ساخت و فرمود: بروید که شما آزاد شده­گان هستید. (1)

روایت30.

کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: همانا خدا محمد صلی الله علیه و آله را همراه با پنج شمشیر مبعوث کرد - که سه تای آن کشیده شده بود و آن ها را در غلاف نمی گذاشت تا جنگ پایان پذیرد، سپس حدیث را ادامه داد تا آنکه فرمود: - و اما سه شمشیر، شمشیر مسلط بر مشرکان عرب است. خدای عز و جل فرمود: «فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُواْ لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَان تَابواْ». یعنی امنیت یافتند «وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَآتَوُاْ الزَّکَاةَ فَإِخْوَانکُمْ فِی الدِّینِ» پس از آنان چیزی پذیرفته نمی شود مگر این که یا کشته شوند و یا اسلام بیاورند و اموال و فرزندانشان چنان که - رسول خدا صلی الله علیه و آله، تشریح کردند - به عنوان غنیمت تلقی می شوند. چرا که او به غنیمت می گرفت و می بخشید و فدیه را می پذیرفت. شمشیر دوم بر اهل ذمه (اهل کتاب) است. خدای عز و جل فرمود: «وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْناً».[ و با مردم [به زبان] خوش سخن بگویید] این آیه درباره اهل ذمه نازل شد. سپس این فرموده خدای عز و جل: «قَاتِلُواْ الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَلاَ بِالْیَوْمِ الآخر وَلاَ یُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَلاَ یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکتاب حَتَّی یُعْطُواْ الْجِزْیَةَ عَن یَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ»{ با کسانی از اهل کتاب که به خدا و روز بازپسین ایمان نمی آورند، و آن چه را خدا و فرستاده اش حرام گردانیده اند حرام نمی دارند و متدیّن به دین حق نمی گردند، کارزار کنید، تا با [کمالِ] خواری به دست خود جزیه دهند.} آن را منسوخ کرد. پس هر که از آنان در دارالاسلام (سرزمین مسلمانان) باشد، یا باید جزیه دهد و یا باید کشته شود و اموال آنان فیء (غنیمت) است

ص: 181

بِلَادِ الْمُشْرِکِینَ (1).

و فرزندانشان باید اسیر شوند و اگر جزیه را بر خود قبول کنند، اسارت آنان و اموالشان بر ما حرام است و ازدواج با آنان حلال است و هر که از آنان در دارالحرب (سرزمین خودشان) باشند، اسارت و به غنیمت گرفتن اموالشان برای ما حلال است و ازدواج با آنان بر ما جایز نیست و از آنان چیزی پذیرفته نمی شود، مگر این که در دارالاسلام وارد شوند و یا جزیه بپردازند و یا کشته شوند. شمشیر سوم علیه مشرکان غیر عرب یعنی ترک ها، دیلمی ها و خرزی ها برکشیده خواهد شد. خداوند در ابتدای سوره ای که در آن درباره کفار سخنی به میان آمد و سرگذشت آن ها را بیان کرده است می فرماید: «فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّی إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الوثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وإِمَّا فِدَاء حَتَّی تَضَعَ الحَرْبُ أَوزَارَهَا» {پس چون با کسانی که کفر ورزیده اند برخورد کنید، گردنها [یشان] را بزنید. تا چون آنان را [در کشتار] از پای درآوردید، پس [اسیران را] استوار در بند کشید سپس یا [بر آنان] منّت نهید [و آزادشان کنید] و یا فدیه [و عوض از ایشان بگیرید]، تا در جنگ، اسلحه بر زمین گذاشته شود}در آیه فوق «فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ» یعنی پس از آن که افرادی را از آن ها به اسارت گرفتید می توانید با منت گذاشتن بر آن ها و بدون دریافت چیزی در مقابل آزادی شان، آن ها را رها کنید. «وإِمَّا فِدَاء» یعنی راه دیگر آن است که بین آنان و بین مسلمانان، فدیه برقرار شود یعنی از آنان فدیه گرفته شود. چنین افرادی یا باید کشته شوند، یا اسلام بیاورند و تا زمانی که در سرزمین کفار حربی هستند، ازدواج با آن­ها صحیح نیست. (1)

و این حدیث طولانی است و ما آن چه را مورد نیاز است، از آن برگرفتیم.

روایت31.

کافی: سکونی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم گروهی را به جبهه اعزام داشت، وقتی آنان برگشتند فرمود: خوشا به حال گروهی که «جهاد کوچک» را انجام دادند، و اکنون «جهاد بزرگتر» آنان باقی مانده است! کسی سؤال کرد: ای رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم! جهاد بزرگتر کدام است؟ رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: جهاد با نفس. (2)

روایت32.

نوادر راوندی: با همان اسناد از موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام مانند این حدیث را روایت کرده است.(3)

ص: 182

روایت33.

با همان اسناد گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: من به وسیله «صبا» یعنی بادی که از مشرق می وزد، یاری شدم، اما «قوم عاد» به وسیله «دبور» یعنی بادی که از جانب مغرب می وزد هلاک شدند. (1)

روایت34.

با همان اسناد گوید: علی علیه السلام فرمود: ابو دجانه انصاری، عمامه خود را به سر بست و قسمتی از آن را از پشت و میان دو کتف خویش آویزان کرد، و با حالت تبختر میان دو صف (ارتش اسلام و نیروی دشمن) حرکت می کرد. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: چنین راه رفتن را خداوند مبغوض می دارد، مگر در میدان جنگ.(2)

توضیح

«عذبۀ کلّ شیء» اطراف هر چیزی است و «الاعتذاب» این است که دو گوشه دستار یا عمامه خود را از پشت سر به میان دو کتف آویخته باشد.

روایت35.

کافی: ابو عَمرو زبیری از امام صادق روایت کرده که فرموده: آیه «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا» درباره مهاجرینی که اهل مکه، آنان را از دیار و اموالشان اخراج کردند، نازل شد، جهاد آنان به علت ستمی که به آنان رفته بود، تجویز شده و به آنان اجازه جنگ داده شد. بخشی از روایت. (3)

روایت36.

کافی: عبد الکریم بن عُتبَه هاشمی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا با اعراب بیابانی به این صورت پیمان صلح نوشت: «آنان حق دارند که در دیار و آبادی­های خود باقی بمانند و مهاجرت نکنند، و اگر سیاهی سپاه دشمن بر سر مدینه سایه افکن شد، رسول خدا حق دارد آنان را بسیج کند و به پیکار دشمن ببرد، اما از غنائم جنگی به آنان سهمی نپردازد». (4)

ص: 183

توضیح

در قاموس آمده است: «الدهماء» شمار بسیار است. و «دهمک» بر وزن سمع و منع: تو را فرا گرفت. و «أیّ الدهم هو» یعنی: او چه مخلوقی است؟

روایت37.

کافی: سماعۀ از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم زنان را برای مداوای مجروحین همراه برد ولی از غنائم جنگی برای آنان سهمی منظور نکرد، بلکه عطیه ای به آنان مرحمت نمود. (1)

روایت38.

کافی: امام صادق علیه السلام از پدرانش روایت کرده که: رسول خدا یک مسابقه اسب سواری ترتیب داد. میدان مسابقه از «حصباء» دو فرسخی مدینه تا مسجد بنی زریق بود. و جایزه مسابقه سه درخت خرما منظور شده بود. برنده اول یک شاخه خرما و برنده دوم یک شاخه خرما از درخت دیگر و برنده سوم نیز یک شاخه خرما از درخت دیگر دریافت کرد. (2)

روایت39.

با همان اسناد از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که مسابقه اسب دوانی ترتیب داد و جایزه آن چند اوقیه طلا بود. (3)

توضیح

«تضمیر الفرس» و «اضمار الفرس» این است که به اسب علف بدهی تا چاق شود. سپس از او قطع می­کردند. «من الحصباء» به ظاهر تصحیف شده «حفیاء» با فاء می­باشد. در نهایه گوید: در حدیث مسابقه «الحفیاء» به صورت مدّ و قصر آمده است که مکانی در چند مایلی مدینه بود و عده­ای یاء را بر فاء مقدم می­کنند.

ص: 184

صلی الله علیه و آله بِخَیْبَرَ قَبَّلَ سَوَادَهَا وَ بَیَاضَهَا یَعْنِی أَرْضَهَا وَ نَخْلَهَا وَ النَّاسُ یَقُولُونَ لَا یَصْلُحُ قَبَالَةُ الْأَرْضِ وَ النَّخْلِ وَ قَدْ قَبَّلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَیْبَرَ وَ عَلَی الْمُتَقَبِّلِینَ سِوَی قَبَالَةِ الْأَرْضِ الْعُشْرُ وَ نِصْفُ الْعُشْرِ فِی حِصَصِهِمْ وَ قَالَ إِنَّ أَهْلَ الطَّائِفِ أَسْلَمُوا وَ جَعَلُوا عَلَیْهِمُ الْعُشْرَ وَ نِصْفَ الْعُشْرِ وَ إِنَّ مَکَّةَ دَخَلَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْوَةً (1) فَکَانُوا أُسَرَاءَ فِی یَدِهِ فَأَعْتَقَهُمْ وَ قَالَ اذْهَبُوا فَأَنْتُمُ الطُّلَقَاءُ (2).

«بنو زریق» گروهی از انصار بودند. در عبارت «من ثلاث نخلات» شاید «من» به معنای «علی» باشد همانطور که در فرموده خداوند آمده است: «و نصرناه علی القوم»(1) یا برای سببیت باشد. و «المصلّی» کسی است که بعد از نفر اول می­رسد. «العذق» با فتحه یک نخل با بارش است.

روایت40.

کافی: عبدالله بن مغیرۀ به صورت مرفوع آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره این فرموده خداوند عزّ و جلّ «وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَیْلِ»(2) {و هر چه در توان دارید از نیرو و اسبهای آماده بسیج کنید.} فرمود: مقصود تیراندازی است. (3)

روایت41.

نوادر راوندی: علی علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم در حال جنگ بود، که تشنگی شدیدی برای آن حضرت و یاران پیش آمد، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: آیا کسی هست که با آب ما را یاری دهد؟ افراد برای بدست آوردن آب به چپ و راست به جست و جو پرداختند، در همان حال مردی که سوار یک اسب قهوه ای (بور) بود آمد، که دو مشک آب جلو خود نهاده بود، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: خدایا در اسب قهوه­ای (بور) برکت بینداز. (4)

ص: 185

ذَرَارِیُّهُمْ سَبْیٌ وَ إِذَا قَبِلُوا الْجِزْیَةَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ حَرُمَ عَلَیْنَا سَبْیُهُمْ وَ حَرُمَتْ أَمْوَالُهُمْ وَ حَلَّتْ لَنَا مَنَاکِحُهُمْ (1) وَ مَنْ کَانَ مِنْهُمْ فِی دَارِ الْحَرْبِ حَلَّ لَنَا سَبْیُهُمْ وَ أَمْوَالُهُمْ وَ لَمْ تَحِلَّ لَنَا مُنَاکَحَتُهُمْ وَ لَمْ یُقْبَلْ مِنْهُمْ إِلَّا الدُّخُولُ فِی دَارِ الْإِسْلَامِ أَوِ الْجِزْیَةُ أَوِ الْقَتْلُ وَ السَّیْفُ الثَّالِثُ سَیْفٌ عَلَی مُشْرِکِی الْعَجَمِ یَعْنِی التُّرْکَ وَ الدَّیْلَمَ وَ الْخَزَرَ (2) قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتَّی إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً حَتَّی تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها (3) فَأَمَّا قَوْلُهُ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ یَعْنِی بَعْدَ السَّبْیِ مِنْهُمْ وَ إِمَّا فِداءً (4) یَعْنِی الْمُفَادَاةَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ أَهْلِ الْإِسْلَامِ فَهَؤُلَاءِ لَنْ یُقْبَلَ مِنْهُمْ إِلَّا الْقَتْلُ أَوِ الدُّخُولُ فِی الْإِسْلَامِ وَ لَا یَحِلُّ لَنَا مُنَاکَحَتُهُمْ مَا دَامُوا فِی دَارِ الْحَرْبِ (5).وَ الْخَبَرُ طَوِیلٌ أَخَذْنَا مِنْهُ مَوْضِعَ الْحَاجَةِ.

روایت42.

با همان اسناد گوید: علی علیه السّلام فرمود: مردی از «نجران» در جنگی همراه رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بود و اسبی داشت که آن حضرت با شیهه آن انس گرفته بود، اما مدتی آن مرد و اسب را ندید، کسی را سراغ او فرستاد، وقتی آمد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم پرسید: با اسب خود چه کردی؟ مرد گفت: عصبانی شدم و از او سیر شدم و اسب را آخته کردم! رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: چرا آن حیوان را «مثله» و عضو بریده کردی؟ در پیشانی آن اسب تا روز قیامت خیر و نیکی نوشته شده است. (1)

روایت43.

اعلام الوری: سیره نویسان و مفسران گفته اند: حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله در بیست و شش جنگ شخصاً شرکت داشتند، و سرایای آن جناب را هم که در آن ها شرکت نکرد سی و شش عدد ذکر کرده اند، پیامبر در نه جنگ خود به جهاد پرداخت و با دشمنان خود نبرد نمود، این­ها عبارت بودند از: بدر و احد، خندق، بنی قریظه، مصطلق، خیبر، فتح، حنین، و طائف. اول سریه ای که حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله فرستادند این بود که: حمزة ابن عبد المطلب را به اتفاق سی نفر سواره مبعوث فرمودند و آن­ها تا زمین جهینه پیش رفتند تا به ساحل رسیدند، و در آن جا با ابو جهل بن هشام که با صد و سی نفر از سواران مشرکین از آن محل عبور می­کردند برخوردند، قبل از آنکه درگیری بین آنان روی دهد، مجدی ابن عمرو جهنی میان آن­ها فاصله شد و بدون جنگ و قتال مراجعت کردند.

ص: 186

حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله پس از دوازده ماه اقامت در مدینه در ماه صفر از مدینه بیرون شدند و برای جنگیدن با مشرکین قریش و بنی ضمره خود را آماده کردند، پیامبر تا ابواء پیش آمدند و لیکن با مشرکین برخورد نکردند و بقیه ماه صفر و اول ربیع الاول در مدینه اقامت گزیدند.

در این هنگام ، عبیدة بن حارث را با شصت نفر سوار از مهاجرین که هیچ یک از انصار در آن شرکت نداشتند برای مقابله به طرف مشرکین فرستادند، در این جنگ برای اولین بار مسلمان پرچم در دست داشتند، این جماعت روی آبی که وی را «احیاء» می­گفتند با مشرکین که فرماندهی آن­ها را ابو سفیان به عهده داشت برخورد کردند و به همدیگر تیراندازی نمودند.

سپس حضرت رسول در ربیع الآخر برای جنگ قریش از مدینه بیرون شدند و تا «بواط» تشریف بردند، ولی با کسی برخورد نکردند.

سپس پیامبر صلی اللَّه علیه و آله برای جنگ قریش خارج شدند، و تا «عشیره» در نزدیکی «ینبع» رفتند، و بقیه ماه جمادی الاولی و جمادی الآخرة را در آن جا توقف کردند، و با بنی مدلج و بنی ضمره قراردادهائی گذاشتند. عمار بن یاسر گوید: من و علی بن ابی طالب علیه السّلام ص: 187

در غزوه عُشیره همراه بودیم، علی بن ابی طالب به من گفت: یا ابا الیقظان! اینک بنی مدلج بالای چشمه آب جمع شده اند، بیائید به اتفاق همدیگر نزدیک آن­ها برویم، ببینیم به چه کاری اشتغال دارند. عمار گفت: یا علی بن ابی طالب به طرف آن­ها رفتیم، و مدتی آنان را نگاه کردیم، پس از این، خواب ما را گرفت و ما در این هنگام به چند درخت خرما که در زمین صاف و بی علفی واقع شده بود پناه بردیم و در آن جا خوابیدیم، بعد از مدتی متوجه شدیم حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله با پای مبارک خود ما را از خواب بیدار می­کند. پس از این که از خواب بیدار شدیم و گرد خاک را از خود پاک کردیم، حضرت به علی ابن ابی طالب علیه السّلام فرمود: یا ابا تراب! (چون بر روی علی علیه السلام خاک نشسته بود) آیا شما را از شقی ترین مردم اطلاع ندهم. گفتیم: آری ما را از آن خبر دهید، پیامبر فرمود: یکی از اشقیاء «احمر» ثمود است که ناقه حضرت صالح علیه السّلام را پی کرد، و ای علی دیگری کسی است بر این جا ضربه می­زند - رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دست مبارکش را بر سر او گذاشت - تا این که محاسنت را با خونت خضاب خواهد کرد - و دستانش را بر محاسن او گذاشت.

بعد از چندی حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله از «عُشیرَه» به طرف مدینه مراجعت کردند و چند روزی از اقامت آن حضرت نگذشته بود که کُرز بن جابر فِهریّ در اطراف مدینه دست به نهب و غارت زد، پیامبر برای تعقیب او از مدینه بیرون شدند و تا «سفوان» در ناحیه بدر پیش آمدند. این غزوه را بدر اولی گفته اند و حامل پرچم حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله در این غزوه علی بن ابی طالب علیه السّلام بود، هنگامی که پیامبر از مدینه بیرون شدند. زید بن حارثه را به جای خود در مدینه گذاشتند، کرز بن جابر از حرکت پیامبر مطلع شد و از آن منطقه دور گردید، و حضرت رسول پس از این که به وی دست نیافت به طرف مدینه مراجعت کرد. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله از تعقیب کرز بن جابر مراجعت کردند و جمادی و رجب و شعبان را اقامت فرمودند، در این بین سعد بن ابی وقاص را با هشت دسته از مسلمین به تعقیب دشمن فرستادند ولی آنان با کسی برخورد نکردند و به مدینه بازگشتند.

پس از این پیامبر عبد اللَّه بن جَحش را به طرف «نخله» فرستادند، و فرمودند: در آن جا توقف کن

ص: 188

و بنو زریق خلق من الأنصار من ثلاث نخلات لعل کلمة من بمعنی علی کما فی قوله و نصرناه من القوم (1) أو للسببیة و المصلی الذی یلی السابق و العذق بالفتح النخلة بحملها.

و اخبار قریش را به ما برسان، و او را اجازه جنگ نفرمودند و این موضوع در یکی از ماه­های حرام واقع شد. خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله نامه ای به عبد اللَّه نوشت و فرمود: اینک به اتفاق یاران خود بیرون شوید و پس از این که دو روز راه پیمودید نامه را باز کنید و قرائت نمائید، و شما مأمورید آن چه در نامه نوشته شده انجام دهید. عبد اللَّه طبق فرمان پیامبر از مدینه بیرون شد و پس از این که دو روز راه رفت نامه را باز کرد و قرائت نمود، در نامه نوشته شده بود: در «نخله» توقف کنید و اخبار قریش را به ما برسانید، هنگامی که عبد اللَّه نامه را برای اصحاب خود خواندند گفتند: ما گفتار پیامبر را شنیدیم و اکنون از او اطاعت می کنیم، هر کس طالب شهادت است با ما بیاید. اصحاب عبد اللَّه از وی اطاعت کردند و با او رفتند، آن­ها طبق امریه حضرت رسول در «نخله» بازایستادند، در این هنگام عمرو بن حَضرَمِیّ و حَکَم بن کیسان و عثمان و مغیره فرزندان عبد اللَّه با مقداری مال التجاره که پوست و کشمش بود، از راه طائف رسیدند، و اصحاب حضرت رسول آن­ها را دیدند، واقد بن عبد اللَّه در حالی که سر خود را تراشیده متوجه آن­ها شد، مشرکین گفتند: نگران نباشید این­ها ساکنین این محل هستند. پس از این جریان اصحاب پیامبر با یک دیگر مشورت کردند و گفتند: اینک ماه حرام است اگر ما با آن­ها جنگ کنیم احترام ماه حرام از بین می­رود، و اگر آنان را به حال خود واگذاریم به مکه خواهند رفت و ما را از پیشروی باز خواهند داشت. در این هنگام تصمیم گرفتند با مشرکین جنگ کنند، ابتداء واقد بن عبد اللَّه تمیمی تیری به سوی عمرو بن حضرمی افکند و او را کشت، عثمان بن عبد اللَّه و حکم بن کیسان تسلیم شدند، و مغیره نیز فراری شد، اصحاب پیامبر مال التجاره آن­ها را ضبط کردند و به مدینه آوردند. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمود:

ص: 189

من شما را به جنگ دستور ندادم، چرا در ماه حرام جنگ کردید، پیامبر این دو نفر اسیر را نگهداری کرد و از اموال آن­ها چیزی نگرفت، و عبد اللَّه بن جحش نیز با یاران خود از این عمل خود که بر خلاف دستور پیامبر انجام داده بودند پشیمان شدند. هنگامی که این جریان به مشرکین قریش رسید گفتند: محمد ماه حرام را حلال کرده است، پس از این آیه شریفه «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ» آیات در این مورد نازل گردید، پیامبر پس از نزول این آیه مال و فدیه دو نفر اسیر را گرفتند و آن­ها را آزاد کردند، مسلمین نیز گفتند: ما پس از این دنبال پاداش جهاد و جنگ نخواهیم رفت، بلکه سعی خواهیم کرد که از ما گناهی سر نزند، خداوند این آیه شریفه را در مورد این اشخاص فرستاد: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هاجَرُوا» تا آن جا که فرموده: «اؤلئک یرجون رحمة اللَّه» و این حادثه دو ماه قبل از جنگ بدر اتفاق افتاد. (1)

توضیح

«السیف» با کسره به معنای ساحل دریا است. «الابواء» با فتح همزه و سکون باء و مدّ کوهی میان مکه و مدینه است و شهری در همان نزدیکی است که بدان نسبت داده می­شود. فیروزآبادی گوید: «بواط» بر وزن غراب: کوه­ها جهینۀ بر سر راه­های مدینه است. که از همین کلمه غزوه «بواط» است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در این غزوه بر کاروان قریش حمله برد. و گوید: «ذو العشیرۀ» مکانی در منطقه یبنع است که غزوه آن مشهور است. «الصور» با فتحه: دسته­ای از درختان نخل است و این کلمه مفرد ندارد. «الدقعاء» به معنای خاک، و زمینی است که پوشش گیاهی ندارد. و گفته می­شود: «هبّ من نومه یهبّ» یعنی از خواب بیدار شد. و «أهبته أنا» و گفته می­شود: «سقط فی یده» با صیغه مجهول سقط یعنی: پشیمان شد. «نطمع لنا ان یکون غزاۀ» این جمله را به شیوه یأس و ناامیدی بر زبان آوردند، یعنی: به پاداش جهاد در آن چه انجام دادیم، چشم نمی­دوزیم بلکه راضی هستیم که برای ما

ص: 190

ثم غزا رسول الله صلی الله علیه و آله أول غزوة غزاها فی صفر علی رأس اثنی عشر شهرا (1) من مَقْدَمِهِ المدینةَ حتی بلغ الأبواء یرید قریشا و بنی ضمرة ثم رجع و لم یلق کیدا فأقام بالمدینة بقیة صفر و صدرا من شهر ربیع الأول.

و بعث فی مقامه ذلک عبیدة بن الحارث فی ستین راکبا من المهاجرین لیس فیهم أحد من الأنصار و کان أول لواء عقده رسول الله صلی الله علیه و آله فالتقی هو و المشرکون علی ماء یقال له أحیا (2) و کانت بینهم الرمایة و علی المشرکین أبو سفیان بن حرب. (3) ثم غزا رسول الله صلی الله علیه و آله فی شهر ربیع الآخر (4) یرید قریشا حتی بلغ (5) بواط و لم یلق کیدا. (6) ثم غزا غزوة العشیرة (7) یرید قریشا حتی نزل العشیرة من بطن ینبع و أقام بها بقیة جمادی الأولی و لیالی من جمادی الآخرة و وادع فیها بنی مدلج و حلفاءهم من بنی ضمرة (8) فَرُوِیَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ قَالَ کُنْتُ أَنَا وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ رَفِیقَیْنِ

ص: 187

گناهی نوشته نشود. پس خداوند سبحان با این فرموده خود آنان را امیدوار کرد: «اولئک یرجون رحمۀ الله». چنانکه بیضاوی گفته است: این آیه همچنین درباره س ریّه نازل شد هنگامی که به آن­ها گمان شد اگر از گناه در امان باشند، اجر و پاداشی برایشان نیست.

روایت44.

نهج البلاغه: هر گاه آتش جنگ شعله می کشید، ما به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پناه می بردیم، که در آن لحظه کسی از ما همانند پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به دشمن نزدیک تر نبود.

سید رضی الله عنه گوید: وقتی ترس از دشمن بزرگ می نمود، و جنگ به گونه ای می شد که گویا جنگجویان را می خواهد در کام خود فرو برد، مسلمانان به پیامبر پناهنده می شدند، تا رسول خدا شخصا به نبرد پردازد، و خداوند به وسیله او نصرت و پیروزی را بر آنان نازل فرماید، و در سایه آن حضرت ایمن گردند، اما جمله «اذا احمرّ البأس» کنایه از شدّت کارزار است. در این باره سخنان متعدّدی گفته شده که بهترین آن ها این که امام داغی جنگ را به شعله های سوزان آتش تشبیه کرده است، و از چیزهایی که این نظر را تقویت می کند، سخن پیامبر در جنگ حنین است، هنگامی که نبرد سخت شد و شمشیر زدن مردم را در جنگ «هوازن» مشاهده کرد فرمود: «الآن حمی الوطیس» اکنون تنور جنگ داغ شد، «وطیس» تنور آتش است، بنا بر این رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم داغی و گرمی جنگ را به افروختگی و شدّت شعله وری آتش تشبیه فرموده است.

روایت45.

تفسیر قمی: شأن نزول آیه «یسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیه قُلْ قِتَالٌ فِیه کَبِیرٌ وَصَدٌّ عَن سَبِیلِ اللّه وَکُفْرٌ بِه وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهلِه مِنْه أَکْبَرُ عِندَ اللّه وَالْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ»(1) {از تو درباره کارزار در ماه حرام می پرسند. بگو: «کارزار در آن، گناهی بزرگ و باز داشتن از راه خدا و کفر ورزیدن به او و [باز داشتن از] مسجد الحرام [حج]، و بیرون راندنِ اهل آن از آن جا، نزد خدا [گناهی] بزرگتر، و فتنه [شرک] از کشتار بزرگتر است».} از این قرار است که چون پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه هجرت نمود، دسته هایی را بر سر راه مکه می فرستاد تا به کاروان قریش، حمله کنند.در یکی از این روزها پیامبر صلی الله علیه و آله عبد الله بن جحش را به همراه تعدادی از اصحاب خود به سوی نخله که باغ بنی عامر می باشد روانه داشت تا به هنگام رسیدن کاروان قریش از طائف، به آن کاروان حمله کنند و بار کاروان که کشمش، پوست و غذا بود را از آنان بگیرند. پس آنان به هنگام ورود کاروان که عمرو بن عبد الله حضرمی، هم پیمان

ص: 191

فِی غَزْوَةِ الْعُشَیْرَةِ فَقَالَ لِی عَلِیٌّ هَلْ لَکَ یَا أَبَا الْیَقْظَانِ فِی هَذَا النَّفْرِ مِنْ بَنِی مُدْلِجٍ یَعْمَلُونَ فِی عَیْنٍ لَهُمْ (1) نَنْظُرُ کَیْفَ یَعْمَلُونَ فَأَتَیْنَاهُمْ فَنَظَرْنَا إِلَیْهِمْ سَاعَةً ثُمَّ غَشِیَنَا النَّوْمُ فَعَمَدْنَا إِلَی صَوْرٍ (2) مِنَ النَّخْلِ فِی دَقْعَاءَ مِنَ الْأَرْضِ فَنِمْنَا فِیهِ فَوَ اللَّهِ مَا هَبَّنَا (3) إِلَّا رَسُولُ اللَّهِ بِقَدَمِهِ فَجَلَسْنَا وَ قَدْ تَتَرَّبْنَا مِنْ تِلْکَ الدَّقْعَاءِ فَیَوْمَئِذٍ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا أَبَا تُرَابٍ لِمَا عَلَیْهِ مِنَ التُّرَابِ (4) فَقَالَ أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِأَشْقَی النَّاسِ قُلْنَا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَحْمَرُ ثَمُودَ الَّذِی عَقَرَ النَّاقَةَ وَ الَّذِی یَضْرِبُکَ یَا عَلِیُّ عَلَی هَذِهِ وَ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ حَتَّی یَبُلَّ مِنْهَا هَذِهِ وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی لِحْیَتِهِ.

ثُمَّ رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْعُشَیْرَةِ إِلَی الْمَدِینَةِ فَلَمْ یُقِمْ بِهَا عَشْرَ لَیَالٍ حَتَّی أَغَارَ کُرْزُ بْنُ جَابِرٍ الْفِهْرِیُّ عَلَی سَرْحِ الْمَدِینَةِ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی طَلَبِهِ حَتَّی بَلَغَ وَادِیاً یُقَالُ لَهُ سَفَوَانُ مِنْ نَاحِیَةِ بَدْرٍ وَ هِیَ غَزْوَةُ بَدْرٍ الْأُولَی وَ حَامِلُ لِوَائِهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ اسْتَخْلَفَ عَلَی الْمَدِینَةِ زَیْدَ بْنَ حَارِثَةَ وَ فَاتَهُ کُرْزٌ فَلَمْ یُدْرِکْهُ فَرَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَقَامَ جُمَادَی وَ رجب (رَجَباً) وَ شَعْبَانَ وَ کَانَ بَعَثَ (5) بَیْنَ ذَلِکَ سَعْدَ بْنَ أَبِی وَقَّاصٍ فِی ثَمَانِیَةِ رَهْطٍ فَرَجَعَ وَ لَمْ یَلْقَ کَیْداً.

ثُمَّ بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَحْشٍ (6) إِلَی نَخْلَةَ وَ قَالَ کُنْ بِهَا حَتَّی

ص: 188

عُتبة بن ربیعه در آن بود، بر سر راه آن کاروان مستقر شدند. چون نگاه حضرمی به عبد الله بن جحش و اصحابش افتاد به وحشت افتادند و آماده نبرد شده و گفتند: اینان، اصحاب محمد هستند. عبد الله بن جحش، به یاران خود دستور داد تا از مرکب هایشان پیاده شوند و سرهای خود را بتراشند. یاران او پیاده شده و سرهای خود را تراشیدند. ابن حضرمی گفت: اینان، برای عبادت (به سوی مکه آمده اند) و گزندی به ما نمی رسانند. چون کاروان قریش از این که خطری آن ها را تهدید نمی کند، مطمئن شدند و سلاح های خود را بر زمین نهادند، عبد الله بن جحش به آنان حمله کرد و ابن حضرمی و یارانش را به قتل رساند و کاروان و کالاهای موجود در آن را گرفته و به مدینه آورد. آن روز، مصادف با اولین روز ماه رجب که از ماه های حرام می باشد، بود. (به همین خاطر) آنان، آن کاروان و کالاهای موجود در آن را کنار گذاشتند و چیزی از آن را برنداشتند. قریش در نامه ای به رسول الله صلی الله علیه و آله گفتند: تو، حرمت ماه حرام را نادیده گرفتی و خون هایی را بر زمین ریختی و اموالی را سلب نمودی. بحث در این رابطه بالا گرفت و اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله به نزد حضرت آمده و عرض کردند: ای رسول خدا! آیا (جنگ) و کشتار در ماه حرام، جایز است؟ خداوند (در جواب آنان) این آیه را نازل فرمود: «یسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیه قُلْ قِتَالٌ فِیه کَبِیرٌ وَصَدٌّ عَن سَبِیلِ اللّه وَکُفْرٌ بِه وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهلِه مِنْه أَکْبَرُ عِندَ اللّه وَالْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ» (حضرت فرمود:) یعنی جنگ در ماه حرام (گناه) بزرگی است ولی ای محمد! این که قریش مانع ورود تو به مسجدالحرام شد و به خداوند کافر گشت و تو را از مسجدالحرام بیرون کرد، (گناه آن) نزد خداوند، بزرگتر (از جنگ و کشتار) است و فتنه یعنی کافر شدن به خداوند، بزرگتر از قتل می باشد. سپس این آیه بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد: «الشَّهرُ الْحَرَامُ بِالشَّهرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَی عَلَیکُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَیه بِمِثْلِ مَا اعْتَدَی عَلَیکُمْ»(1)

{این ماه حرام در برابر آن ماه حرام است و (هتک) حرمتها قصاص دارد. پس هر کس بر شما تعدی کرد، همان گونه که بر شما تعدی کرده بر او تعدی کنید}. (2)

می­گویم: در المنتقی در بیان حوادث سال دوم هجرت گوید: در این سال علی بن ابی طالب علیه السلام در چند شب مانده به پایان ماه صفر با فاطمه علیها السلام دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ازدواج کرد و در ماه ذی الحجّۀ عروسی کردند. و روایت شده که در ماه رجب پس از گذشت پنج ماه از آمدن پیامبر

ص: 192

تَأْتِیَنَا بِخَبَرٍ مِنْ أَخْبَارِ قُرَیْشٍ وَ لَمْ یَأْمُرْهُ بِقِتَالٍ وَ ذَلِکَ فِی الشَّهْرِ الْحَرَامِ وَ کَتَبَ لَهُ کِتَاباً وَ قَالَ اخْرُجْ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ حَتَّی إِذَا سِرْتَ یَوْمَیْنِ فَافْتَحْ کِتَابَکَ وَ انْظُرْ فِیهِ (1) وَ امْضِ لِمَا أَمَرْتُکَ فَلَمَّا سَارَ یَوْمَیْنِ وَ فَتَحَ الْکِتَابَ فَإِذَا فِیهِ أَنِ امْضِ حَتَّی تَنْزِلَ نَخْلَةَ فَتَأْتِیَنَا مِنْ أَخْبَارِ قُرَیْشٍ بِمَا یَصِلُ إِلَیْکَ مِنْهُمْ (2) فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ حِینَ قَرَأَ الْکِتَابَ سَمْعاً وَ طَاعَةً مَنْ کَانَ لَهُ رَغْبَةٌ فِی الشَّهَادَةِ فَلْیَنْطَلِقْ مَعِی فَمَضَی مَعَهُ الْقَوْمُ حَتَّی إِذَا نَزَلُوا نَخْلَةَ مَرَّ بِهِمْ عَمْرُو بْنُ الْحَضْرَمِیِّ وَ الْحَکَمُ بْنُ کَیْسَانَ وَ عُثْمَانُ وَ الْمُغِیرَةُ (3) ابْنَا عَبْدِ اللَّهِ مَعَهُمْ تِجَارَةٌ قَدِمُوا بِهَا مِنَ الطَّائِفِ أُدْمٌ وَ زَبِیبٌ فَلَمَّا رَآهُمُ الْقَوْمُ أَشْرَفَ لَهُمْ وَاقِدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ (4) وَ کَانَ قَدْ حَلَقَ رَأْسَهُ فَقَالُوا عُمَّارٌ (5) لَیْسَ عَلَیْکُمْ مِنْهُمْ بَأْسٌ وَ ائْتَمَرَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ وَ هِیَ آخِرُ یَوْمٍ مِنْ رَجَبٍ فَقَالُوا لَئِنْ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَتَقْتُلُونَهُمْ فِی الشَّهْرِ الْحَرَامِ وَ لَئِنْ تَرَکْتُمُوهُمْ لَیَدْخُلُنَّ هَذِهِ اللَّیْلَةَ مَکَّةَ فَلَیَمْنَعُنَّ مِنْکُمْ فَأَجْمَعَ الْقَوْمُ عَلَی قَتْلِهِمْ فَرَمَی وَاقِدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ التَّمِیمِیُّ عَمْرَو بْنَ الْحَضْرَمِیِّ بِسَهْمٍ فَقَتَلَهُ وَ اسْتَأْمَنَ (6) عُثْمَانُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ الْحَکَمُ بْنُ کَیْسَانَ وَ هَرَبَ الْمُغِیرَةُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ (7) فَأَعْجَزَهُمْ وَ اسْتَاقُوا الْعِیرَ فَقَدِمُوا بِهَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 189

به مدینه با او ازدواج نمود و در بازگشت پیامبر از بدر عروسی گرفتند. و وجه اول صحیح­تر است. و از برخی تاریخ­نویسان روایت شده که در ماه ربیع الاول سال دوم هجری ازدواج کردند و در همان ماه عروسی گرفتند. و امام حسن علیه السلام در این سال به دنیا آمد. و گفته شده: بلکه امام حسن علیه السلام در نیمه ماه رمضان سال سوم هجری به دنیا آمد و حسین علیه السلام در سال چهارم به دنیا آمد. و گفته شده: فاصله زمانی ولادت حسن و باردار شدن به حسین پنجاه شب بود. و حسین علیه السلام در چند شب گذشته از ماه شعبان سال چهارم هجری به دنیا آمد.

در این سال پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم لشکر عبدالله بن جحش را رهسپار کرد. و در این سال قبله به کعبه تغییر یافت. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در صبح دو رکعت و در شب دو رکعت در مکّه نماز می­گزارد و چون به معراج آسمان رفت به نمازهای پنجگانه امر شد و در همه نمازها غیر از نماز مغرب برای مسافر دو رکعت شد و برای مقیم چهار رکعت تعیین گردید. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه هجرت فرمود، دستور داده شده که به سوی بیت المقدس نماز بگذارد تا یهود او را تکذیب نکنند. زیرا آن حضرت در تورات اینگونه وصف شده بود که صاحب دو قبله است. و کعبه در نزد پیامبر محبوب­ترین قبله بود. پس خداوند متعال به او امر فرمود که به سوی کعبه نماز بگزارد. محمد بن حبیب هاشمی گوید: در ظهر روز سه شنبه در نیمه ماه شعبان قبله تغییر کرد، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به دیدار امّ بشر بن البراء بن معرور در میان بنی سلمه رفت. آن حضرت و یارانش به صبح درآمدند و در هنگام ظهر در مسجد قبلتین، دو رکعت نماز ظهر را به سوی شام (بیت المقدس) گزارد. سپس در حالی که در رکوع رکعت دوم بود به تغییر قبله به سمت کعبه امر شد، پس به سمت قبله چرخید و صف­های مردم در پشت سر او چرخیدند. سپس نماز را به پایان برد و از این جهت آن مسجد، با نام مسجد قبلتَین معروف شد.

واقدی گوید: تغییر قبله، در روز دوشنبه از نیمه ماه رجب سر هفدهمین ماه پس از هجرت بود، و براء گوید: سر شانزدهمین ماه یا هفدهمین ماه پس از هجرت قبله تغییر کرد. و سدّیّ گوید: سر هجدهمین ماه پس از هجرت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم قبله تغییر کرد.

ص: 193

فَقَالَ لَهُمْ وَ اللَّهِ مَا أَمَرْتُکُمْ بِالْقِتَالِ فِی الشَّهْرِ الْحَرَامِ وَ أَوْقَفَ الْأَسِیرَیْنِ وَ الْعِیرَ وَ لَمْ یَأْخُذْ مِنْهَا شَیْئاً وَ سُقِطَ فِی أَیْدِی الْقَوْمِ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ هَلَکُوا وَ قَالَتْ قُرَیْشٌ اسْتَحَلَّ مُحَمَّدٌ الشَّهْرَ الْحَرَامَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ (1) الْآیَةَ فَلَمَّا نَزَلَ ذَلِکَ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْعِیرَ (2) وَ فِدَاءَ الْأَسِیرَیْنِ وَ قَالَ الْمُسْلِمُونَ نَطْمَعُ لَنَا أَنْ یَکُونَ غَزَاةً فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِمْ إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هاجَرُوا إِلَی قَوْلِهِ أُولئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ (3) الْآیَةَ وَ کَانَتْ هَذِهِ قَبْلَ بَدْرٍ بِشَهْرَیْنِ. (4).

در این سال مسجد قباء ساخته شده. از ابو سعید خدری روایت شده که گوید: چون قبله به سوی کعبه تغییر پیدا کرد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به مسجد قباء آمد و دیوار مسجد را به شکلی که امروز هست، بنا نهد و با دستان مبارک خویش آن را برپا کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با یارانش سنگ­ها را حمل می­کردند و پیامبر هر شنبه، پیاده به این مسجد می­آمد. ابو ایوب انصاری گوید: این مسجد، مسجدی بود که بر اساس تقوی بنا شد.

و در این سال در ماه شعبان روزه رمضان واجب شد و دستور به زکات فطره داده شد. از ابو سعید خدری روایت شده که گفته است: وجوب روزه رمضان یک ماه پس از تغییر قبله به سوی کعبه در سر هجدهمین ماه از هجرت نازل شد. رسول خدا در این سال به زکات فطر، پیش از آنکه زکات مال فرض شود، دستور فرمود و در این سال رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز عید بیرون رفت و برای مردم نماز عید را گزارد. و تا مصلی در مقابلش چوبدستی ای حمل کرد و به سمت آن نماز خواند.

در این سال غزوه بدر انجام شد. (1)

ص: 194

لنا وزر فرجاهم سبحانه رحمته بقوله أُولئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ کما قال البیضاوی نزلت أیضا فی السریة لما ظن بهم أنهم إن سلموا من الإثم فلیس لهم أجر.